________________
સંશુદ્ધિ-વિશેષણીય-અધ્યાય ૭ મે
૮૧૯
શિશિર, વસંત અને શ્રીમ-એ ત્રણ ઋતુઓ– | કરે છે, એ કારણે તે કાળમાં વમન પછીનું– મારાતિ-ક્ષપથતિ પૃથિવ્યાઃ કાળનાં સારા માર્ગનું વમનદ્વારા સંશોધન કરવું જરૂરી બને છે.
વઢ ચાપિ તિ માતાના–પ્રાણીઓના શરીર- 1 (એકંદરે વસંત અને ગ્રીષ્મમાં કફ માંથી જલીય ભાગને ઓછી કરે છે અને બળને | ઓગળીને વિકાર કરે છે, તેથી તેને દૂર ઓછું કરી નાખે છે, તેથી જ એ ત્રણ ઋતુઓને | કરવો જ પડે છે અને એમ તે કફ ઓછો “આદાનકાળ” કહે છે. ૫
થતાં વસંત તથા ગ્રીષ્મમાં પ્રાણીઓના વિસગકાળ તથા આદાનકાળ વિષે
શરીરનું બળ પણ ઘટે છે). ૭,૮ વધુ સમજણ
વિવરણ: હેમંત અને શિશિર ઋતુ ગયા विसर्गादानयोर्मध्ये बलं मध्यं शरीरिणाम् ।
પછી વસંત અને ગ્રીષ્મ ઋતુ આવતાં શરીરમાં સાન્તિયોતુ ૌર્યામતોત્તમ થઈમ્ II | રહેલો કફ ઓગળીને પ્રપ પામે છે, તેથી
વિસર્ગકાળ તથા આદનકાળમાં પ્રાણી | એ કફના વિકાર ન થાય તે માટે ‘માધવપ્રથમે એના શરીરનું બળ મધ્યમ એટલે કે | મણિ” એટલે કે વસંતના પહેલા મા ઉનાવધતું નથી કે ઘટતું નથી, પરંતુ વિસર્ગ | ચિત્રમાં વમનઔષધ દ્વારા ઊર્વે માર્ગે સંશોધન કાળની શરૂઆતમાં એટલે કે પ્રાવૃઋતુમાં | જરૂરી ગણાય છે; આવા જ આશયથી ચરકે સ્વઅને આદાનકાળના અન્તરૂ૫ ગ્રીષ્મઋતુમાં સ્થાનના ૨૦મા અધ્યાયમાં કહ્યું છે કે, કફને માણસના શરીરમાં દુર્બલતા થાય છે; પ્રાણી- | પ્રકોપ શાંત કરવા ચિત્ર મહિનામાં વમનરૂપ સંશેઓમાં શરીરનું બળ પ્રવૃષ તથા ગ્રીષ્મ | ધન કરાવવું જોઈએ. કાળમાં ઘટે છે; પરંતુ વિસર્ગકાળના અંત- | ક્યા કારણે બસ્તિકર્મ આવશ્યક ગણાય? રૂ૫ હેમન્તઋતુમાં અને આદાનકાળના | શ્રી નિતાત્કાજનાં વિરિતોષિ : આરંભરૂપ શિશિરઋતુમાં પ્રાણીઓના |
| औष्ण्यातिरेकात् कालस्य वायुरत्र न कुप्यति ॥९॥ શરીરમાં બળ ખૂબ વધે છે. ૬.
रवेरम्बुदसंरोधात् प्रकुप्यत्यम्बुदागमे । ક્યા કાળમાં વમનરૂપ સંશોધન જરૂરી હોય? | ઈત્તર તત્ર પ્રતિકર્મ વિશિરે ૨૦ : મને નિધીતમિથિમિસ્તથા છે | ગ્રીષ્મકાળમાં રસયુક્ત પદાર્થોને સાર રિતો િશયાત્રા શક્કો નાત્ર પ્રકૃતિ ૭૧ ભાગ, ઉષ્ણતાની અધિકતાથી અતિશય ત વ્યક્તિ દિમા સંતો મારશુમિ | પીવાય–શોષાય છે, તેથી વાયુને સંચય તમાર સંશોધન તત્ર કર્તવ્ય યમનોત્તરમ્ ૮ | થાય છે, તોપણ તે કાળમાં વાયુ પ્રકોપ
હેમન્તઋતુમાં સ્નિગ્ધ અને શીતલ પાણી | પામતો નથી; પરંતુ જ્યારે વર્ષાઋતુ આવે તથા ઔષધીઓના કારણે શીતલતા વધવા- | છે, ત્યારે જ વાદળના ઘેરાવાથી સૂર્ય ઢંકાઈ થી પ્રાણીઓના શરીરમાં કફ સંચય પામે | જાય છે તેથી (ગરમી ઓછી થતાં અને છે, તેથી એ ઋતુના સમયમાં તે કફ, શીતકાળની શરૂઆત થવાથી) વાયુને અતિશય ઓગળીને પ્રકોપ પામતું નથી | પ્રકોપ થાય છે, માટે તે વાયુ પ્રકોપ કે ઓછો થતો નથી; (તેથી જ એ ઋતુમાં | શાંત કરવા એટલે કે વિકારો દૂર કરવા તે પ્રાણીઓના શરીરમાં બળ વધે છે,) પરંતુ | કાળે–વર્ષાઋતુમાં બસ્તિકર્મરૂપ સંશોધન એ શીતકાળ ઓછો થાય અને બિલકુલ | કરવું વિશેષ જરૂરી ગણાય છે. ૯,૧૦ દૂર થાય ત્યારે વસંત તથા ગ્રીષ્મમાં સૂર્યનાં | વિવરણ : જો કે ગ્રીષ્મકાળમાં સૂર્યનાં કિરણ કિરણોથી લોકોના શરીરમાં ખૂબ તપી | દ્વારા ધાતુના બધાયે પદાર્થોના સારભાગનું શેષણ ગયેલો કક (ઓગળીને ) કોપે છે–વિકાર | થઈ જાય છે, તેથી પ્રત્યેક પ્રાણીના શરીરમાં વાયુને
