________________
૮૩ર
કાશ્યપ સંહિતા-ખિલસ્થાન
કે વિરેચનકારી ઔષધ તત્કાળ બીજા જ જે રોગીને વમન ઔષધ કે વિરેચનદિવસે ન આપી કમશઃ થોડું થોડું અમુક કારી ઔષધ આપ્યું હોય તેથી તેને યોગ્ય દિવસના અંતરે તે તે ઔષધ આપ્યા કરી પ્રકારે વમન થયું ન હોય કે એગ્ય પ્રકારે તેના કોઠાની શુદ્ધિ કરવી. ૭૧,૭૨ | વિરેચન થયું ન હોય અથવા જે રોગીને
વિવરણ: અહી આ અભિપ્રાય છે કે વમનના કઠો-વધુ કઠણ હોય, તેથી જેને વમનકે વિરેચનના અયોગમાં કે મિશ્યાગમાં આ બાબત ઔષધની બરાબર અસર થઈ ન હોય તે ધ્યાનમાં લેવી જોઈએ કે રોગી બળવાન છે કે નહિ ? તેના દોષોને દૂર કરવા કે શમાવવા માટે તેને જઠરાગ્નિ સારે છે કે નહિ? જે રોગી બળવાન સંશમન પ્રયોગો દ્વારા ચિકિત્સા કદી ન કરવી હેય, જઠરાગ્નિ પણ સારે હેય તે તેને બીજા જ પણ તેને ફરી ફરી ક્રમશઃ સ્નેહથી સ્નિગ્ધ તથા દિવસે ફરી સ્નેહનથી સ્નિગ્ધ અને સ્વેદનથી યુક્ત વેદનથી યુક્ત કર્યા કરી તે તે સંશોધનનાકરી વમન વિરેચન માટેનું ઔષધ ફરી આપવું દ્વારા જ શુદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. અને તે દ્વારા તેને કઠે શુદ્ધ કરવો; પરંતુ જેને તેમાં આ બાબત ધ્યાનમાં લેવી જોઈએ કે વમનને કે વિરેચનને અયોગ કે મિશ્યાગ થયે વિરેચનનું તે ઔષધ હૃદયને પ્રિય થાય હોય, તે રોગી શરીરે જે દુર્બળ હોય અને તેને તેવું હોવું જોઈએ અને અતિશય દુર્ગધી. જઠરાગ્નિ પણ નબળો હોય તો તેને શુદ્ધ કરવા ફરી ન હોય; છતાં તે વિરેચન ઔષધ રોગીના. ઉતાવળ ન કરવી, પણ ક્રમશઃ ધીમે ધીમે અમુક હદયને પ્રિય થાય તેવું હોય પણ અતિશય દિવસના અંતરે આંતરે ફરી ફરી સ્નેહથી સ્નિગ્ધ ગબધી હોય, અજીર્ણમાં અપાયું હોય કે અને સ્વેદનથી યુકત કર્યા કરી થોડું થોડું અતિશય વધુ પ્રમાણમાં અપાયું હોય તે વમન વિરેચન માટેનું ઔષધ આપ્યા કરી ઔષધ ભલે અનુલોમ પ્રવૃત્તિ કરે તેવું ક્રમશઃ ધીમે ધીમે તેના કઠાને શુદ્ધ કરવ; પરંતુ હોય, તોપણ એવું તે ઔષધ જે પીવાયું હોય તેવા રોગીને શુદ્ધ કરવા માટે જે ઉતાવળ કરાય છે તો કકથી ચોપાસ છવાઈ જઈ તે ઊર્ધ્વમાર્ગે વમનને કે વિરેચનના ઔષધની માત્રા તરફ પણ ગતિ કરે છે એટલે કે વિરેચનકારી ન ધ્યાન ન અપાય તો તેને એ વમનકારી કે વિરે
થઈ ઊલટું વમનકર્તા થઈ પડે છે, એમ તે ચનકારી ઔષધ દ્વારા વમનને કે વિરેચનને અતિ
ઔષધ વડે જેને વમન કરાવ્યું હોય તે યોગ થ સંભવે છે; એકંદર રોગીને કઠો જોઈ;
તે રોગીને પ્રથમ એક લંઘનરૂપ ઉપચાર તપાસીને તેમ જ તેના શરીરનું બળ કેટલું છે, તે !
કરાવી ચારેબાજુથી સ્નિગ્ધ કર્યા પછી ફરી પણ ધ્યાનમાં લઈ વમન કે વિરેચન ઔષધ અપાય તે જ 5 ગણાય એકંદર રેગી બળવાન હોય અને
વિરેચનરૂપ ઔષધ આપીને વિરેચન કરાવવું તેને જઠરાગ્નિ પણ સારે હોય તે તેને તીક્ષ્ણ
જોઈએ. ૭૩–૭૪
જેને આપેલું વમન ઔષધ જો વમનરૂપ સંશાધન ઓષધ આપવું; પરંતુ રોગી નિર્બળ હોય તો મૃદુ–કમળ સંશોધન આપ્યા
અધોમાળે જાય તો? કરી ક્રમશઃ તેને શુદ્ધ કરવો જોઈએ. ૭૧,૨ | સત્યર્થાથી વિશુદ્ધામાથી વા III
સંશાધન કમમાં વધુ જરૂરી સુચન | માહિતસ્થાનુયોગ્ય સ્થાને વમન ત્રણેતા. न तु दुश्छदैनं जातु क्रूरकोष्ठमथापि वा।।
तस्य संसर्गमात्रेण परिशुद्धिर्विधीयते ॥६॥ तयोः संशमनैर्दोषान् बस्तिभिर्वा शमं नयेत् ॥७३॥ वल
दुर्बलस्याल्पदोषस्य मृदु संशोधनं हितम् । अहृद्यमतिदुर्गन्धमजीर्णे चाति वा बहु ।
જે માણસનું શરીર અતિશય સિનગ્ધ યશાનુઢોમિ તિમૂર્વે યાતિ વૃિતમ્ IIછા હોય અથવા જેને આમાશય -(કફરહિત સં મત વિત્ત વા નિર્ધા વિજેતા | હાઈ)વિશુદ્ધ હોય, તેને અધેવાયુ જે અનુ
સ. સા.
