________________
કુશ્ન-ચિકિત્સિત-અધ્યાય ૯ મા
૫૦૭
કુસુમોપમે વનાસ્રાવવક્ર્મણ્ડજ; યુક્ત, માટા વિસ્તારથી યુક્ત અને જેમાં જઠરની અગ્નિની મંદતા પણ સાથે હાય તેમ જ શીતળ પદાર્થો સિવાયના બીજા પદાર્થો જેમાં માફક હાય તેવા કાઢ રાગાશ્વેતમાવાવિત્રવિધમુત્તોયેવામાં, ને કપ્રધાન જાણવાં; વળી જે કાઢરાગમાં
ભૂતાીટપત કાનજીમુવેક્ષિત મિત્રામેળ હરીમતિ છૂંસારૂં વિનં; મારામુલ્લેયં નાતં નિામેતિ પુત્તુરી વજાધવને પૌત્તુરી;
6
ऋष्यजिह्वोपमं पारुष्यवैवर्ण्यगौरवणविक्लद ऋष्यબધા દોષોનાં લક્ષણેા મિશ્ર હાય, ઘણાં જ નિતં; નીજોતિષીતાલિતને હદ્ધિઃ રે; ચિરાયેલાં જે હાય, જેમાંથી પરિસ્રાવ થતે જ્ઞાવિમિત્ત્વક્રુત શતાળાં, પછોદુમ્બરલા હાય, જેમાં કીડાએ પશુ જણાતા મન્નાવિજ્ઞકમનેવમૌટુમ્બર સ્થાસ્થાત, રાવળ ઇતિ- હાય, દાહ કે ખળતરા જેમાં સાથે હાય ચર્મલરાં લ; વૃદ્ધિમત્ત્તમ વૈલપદ્ધનિય અને પીડાથી પણ જે યુક્ત હોય, શરીરના વિત્તિ આવયેટનાિિમમવેલુ,છું પાળિવાવા થ્રી-અવયવાને જે પાડી નાખતાં હોય, જેમાંથી ष्ठजङ्घादण्डदेशेषु स्फुटितस्राविवेदनावतीमविपाવિની વિાવિના વિદ્યાત્ સર્વોચ્ચેવ મોહા-હાય અને અનેક ઉપદ્રવાથી જે યુક્ત હાય, અપવિત્ર દુર્ગંધ આવતી હાય, સાજા વધુ તુવેમાળા અસાયતાં યાન્તિ, અલાધ્યુંાવાજી તે કાઢરાગને સાંનિપાતિક જાણવા; અને नृणां नन्ति तस्मादात्महितायाशु प्रयतेत ॥ २ ॥ રતાશપ સાથે હાય છે તેથી તે સાંનિ પાતિક કોઢ રાગની કાકણુ ' એ નામે પણ કહેવામાં આવે છે; હવે જે કાઢરાગા એ દોષ એકત્ર થવાથી થયેલ હોય, તે ખીજા પણ અહીં અમે કહીએ છીએ. જેમાં વાતદોષની અધિકતા હાય, તે કપાલકુષ્ઠ ’ કહેવાય છે; જેમાં પિત્તદોષની અધિકતા હાય, તે ‘ ઔદુંબર ૩૪' કહેવાય છે; પરંતુ જેમાં કફ દોષ અધિક હોય તેને ‘ મ’ડલકુષ્ઠ ’કહેવામાં આવે છે; પણ જેમાં ** અને પિત્ત એ દોષની અધિકતા હોય કે તે બન્ને દોષથી જેની ઉત્પત્તિ થઈ હાય, તેને ‘જિહ્ન નામે કહે છે; અને
'
.
એમ ઉપર દર્શાવ્યા પ્રમાણે પૂરૂપા થયા પછી જે ક્રિયા ન કરે કે ચિકિત્સા આદિ ઉપચાર કે તેની શક્તિ કરનાર અજ્ઞ–યાગાદિ ક્રિયાઓ જેએ ન કરે, તેને કાઢ રાગેા ઉત્પન્ન થાય છે; તેમાં જેએ શ્યામ રગનાં એટલે કે કાળાશયુક્ત પીળાં હાય, અરુણુ ર'ગનાં એટલે કે ઈંટના જેવી રતાશવાળાં, શૂલ ભેાંક્યા જેવી વેદનાવાળાં, ક'હૂ-ચેળથી યુક્ત, ચિમચિમ−કે ચમચમાટશ્રી યુક્ત, ખરસટપણું, કઠોરતા, સજ્જડપણું અને આયામ એટલે કે વિસ્તારથી ફેલાવા પામનાર-એ લક્ષણાથી જે યુક્ત હેાય તેએને વાતપ્રધાન દ્વાષથી ઉત્પન્ન થયેલ કાઢ જાણવા; તેમ જ દાહ, વેદના, જવર, વિજ્ઞાનુ છેાતાપાણી થવું, ખળતરા, પાકવું, સ્રાવ, કાઠ– પ્રામઠાં, અનિકણુ તથા તત્કાળ ઉત્પન્ન થવુંએ લક્ષણેાથી યુક્ત અને શીતળ, મધુર, તૂરાં દ્રબ્યા તથા ઘી જેમાં માફક આવે, તે લક્ષસેાવાળાં જ હાય તે ઉપરથી પિત્તની અધિ
>
6
કુછ પિત્ત તથા કફ-એ એ દાષાથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય, તેને પૌડરીક’ અને ‘સિમ' એ નામે કહે છે; એમ ટૂંકમાં તે કુછનાં લક્ષણા કહ્યાં છે. આ કુષ્ઠરોગોને જો વિસ્તારથી કહીએ તેા તેના અઢાર ભેદે થાય છે; તેઓનાં નામા આ પ્રમાણે છે: સિમ્, વિચચિકા,`પામા, ઇંદુ, કિટિભ,પ કપાલ, સ્થૂલારુષ્ક, મંડલકુન્નુ અને વિષજ -એ નવ કુષ્ઠ રોગો સાધ્ય હોય તા ઉપચારાથી મટે છે; પરતુ પૌડરીક,
૧
૪
કતાવાળા–પિત્તપ્રધાન કાઢ રાગ જાણવા,
E
૧
વળી જે ધેાળાં, પાંડુ, ધેાળાશયુક્ત પીળાં, ઘાટાં, ઊંચાઈવાળાં, ભારે, ભીનાં કપડાંથી જાણે લપેટ્યાં ડાય તેવાં, સજ્જડપણાથી
