________________
ઉપોદઘાત
૨૩.
નિર્દેશ કર્યો છે એ ક્ષથવૈર્ય તથા સોહરવર-એ બે | હેય એમ જણાય છે; એ સિવાય બીજા શબ્દોમાં આચાર્યો કેણ હતા ? એવું અનુસંધાન કરવું તે અહીં પણ અનુસંધાન જોતાં ઘણામાં સમાનતા અને યોગ્ય છે. “વિવાદાત' એ શબ્દમાં દેવદાસ' | પ્રતિરછાયા જણાય છે. એ શબ્દનું પ્રતિભાન થાય છે, તેથી તેના સાહચર્ય | વળી અવેસ્તામાં મન સંબંધી અને શરીર વડે ચિકિત્સાવિજ્ઞાનના એક વિશેષ આચાર્ય | સંબંધી-એમ બે પ્રકારનું સ્વાસ્થ વર્ણવાય છે. સંહરવર’માં સુશ્રુતની અને શલ્યચિકિત્સાવિજ્ઞાનને સુકૃતમાં પણ “પુન ત્રિવિધા: રારી, માનસાગ્ય'નવીન પ્રકટ કરનાર “ક્ષવૈય'માં દિવોદાસના શિષ્ય (જુઓ સૂત્રસ્થાન અધ્યાય ૨૪) બે પ્રકારના અને શલ્યપ્રસ્થાનના આચાર્ય તેમ જ સુકૃતના રોગો થાય છે. એક શરીરના તથા બીજા સહાધ્યાયી વરવીર્થ” શબ્દથી કહેવાયેલા અને
મનના; એમ બે પ્રકારના રોગોને ઉલ્લેખ મળે કાર્યના સંબંધથી પ્રસિદ્ધ એવા “નવી' આચાર્યની| છે; વળી અવેસ્તામાં એક “મન”—મંત્રરૂપ કોઈ ઝાંખી ઉદ્દભવે છે. ભારતીય પૂર્વાચાર્યોએ ઉપાય, બીજો “ર્વર-મહી–વનસ્પતિના ઉપયોગકરેલો નિર્દેશ બાહલીક વૈદ્ય કાંકાનને ભારત રૂ૫ ઔષધી-ઉપાય અને ત્રીજે “ત-ર્તિા– દેશની સાથે જેમ પરિચય જણાવે છે. તેમણે તરત-પત્ર વા-શસ્ત્રપ્રયાગરૂપ ઉપાય-એમ ત્રણ વેન્દિદાદ” શબ્દને નિદેશ, ભારતીય આચાર્ય | રોગોને દૂર કરવાના ઉપાયો
nય આચાય | રોગોને દૂર કરવાના ઉપાયો કહ્યા છે; તે જ પ્રમાણે દિદાસ, સુશ્રત તથા કરવી નામના આચાર્યોને | ભારતીય ભૈષજ્ય સંપ્રદાયમાં પણ મત્રોષNRIANઈરાન દેશ સાથે સંબંધ શું જણાવે છે ? { faધા પ્રતારોવાયાઃ પૂર્વનુવૃત્તાં દૃશ્યતે”-મંત્રરૂપ, “અવેસ્તા’ નામના ઈરાન દેશના ગ્રંથમાં અમુક
ઔષધપ્રયાગરૂપ તેમજ શસ્ત્રરૂ૫ ત્રણ પ્રકારના રોગોના અમુક ભારતીય શબ્દોની તથા વિષયે વગેરેની
પ્રતીકારરૂપ ઉપાયો મળે છે; વળી અવેસ્તામાં જે સમાનતા દેખાય છે, એમ પહેલાં આ ઉપોદઘાત
નૌરિન” શબ્દ મળે છે, તેનું પાછળથી નાર્ત’ માં જ કહેવાયું છે; તેમ જ એ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે એવું રૂ૫ થયું છે; તેને સર્વ કરતાં મુખ્ય ઔષધીવિદ્યકવિજ્ઞાનનું અનુસંધાન કરતાં પણ શબ્દોનું ! ૨૫ ૨ક્ષ એવા ભાવથી નિર્દેશ કર્યો છે; જે શબ્દ આ અર્થ સામ્ય જણાય છે:
નોવાળું '–એટલે “અશ્વગંધાના સંસ્કૃત પર્યાયની અથર્વવેદમાં અવેસ્તામાં અર્થ
એ નોમિન' એ રૂપે જાણે વિકૃતિ થઈ હૈયું
એમ લાગે છે; અશ્વગંધા-આસંધનું આયુર્વેદમાં तक्मन् तक्नु
જવર
પણ પ્રાશર્યા છે; “સોમ’ એ શબ્દ યજ્ઞને સંબંધ अप्वा ૩ નવ ખરાબ રીતે પામી (સ્કૃતમાં પણ) gીન ચામડીના રોગ પ્રસ ધરાવનાર તથા ઔષધી તરીકે હઈને બે પ્રકારે
ઉપયોગમાં આવતે બંને ઠેકાણે દેખાય છે; અને ર્ષત્તિ: સારરત્યે શિરોરોગ–મસ્તકરોગ
સ્તામાં ભૈષજ્યવિજ્ઞાન, વૈદ્ય, રોગ તથા રોગને દૂર zસાર: સારને ઝાડાને રોગ અથવા
કરવાનો ઉપાય, એમ ચાર પાદો વૈદ્યકીય ચિકશિરોરોગ
ત્સાના કહ્યા છે, તે જ પ્રકારે આયુર્વેદીય સંપ્રએ પ્રમાણે અવેસ્તામાં “ઘ' શબ્દને
દાયમાં પણ ભૈષજ્યવિજ્ઞાન, વૈદ્ય, રોગ તથા અર્થ દુષ્ટવણ, “સુર” શબ્દનો અર્થ અશ્મરી
પરિચારક-એમ કેઈક અંશમાં ગણતરીના અંશરૂપે પથરી “અસ્તિ’ શબ્દને અર્થ શીર્ષાથિ-સડેલું!
વિભેદ પડે છે, તે પણ ધન્વન્તરિ, કશ્યપ, આત્રેય હાડકું અને “સુ” શબ્દને અર્થ વર એવો |
તથા ભેડ આદિ આચાર્યોએ (વૈદકીય ચિકિત્સાના) કરેલ છે અને તે તે શબ્દ કુર, વૃષ, ગથિ | ચાર પાદોને સિદ્ધાંત વર્ણવેલ છે. અને સાદ એ સંસ્કૃત શબ્દોમાંથી અપભ્રંશ બન્યા
| (જેમ કે સૂક્ષતના સૂત્રસ્થાન-૩૪ મા અધ્યાય૪ આ શબ્દને વૈદિક અર્થ અતીસાર-ઝાડાનો | માં “વૈદ્યોઃ ચાણુપતૃકૃધ્ધ સંપન્ન ઘરિવાર:ો તે રોગ થાય છે અને “અવેસ્તામાં તેને અર્થ | પાક્રિક્રિયા શર્મસાધનદેતવઃ –વદ્ય, રોગી, ઔષધ શિરોરોગ એવો કહેલો છે.
તથા પરિચારક એ ચારને ચિકિત્સારૂપ કર્મને
