________________
શિષ્યાપકમણીય વિમાન-અધ્યાય ૨
૩૭
કે “સાધ્યસિદ્ધિઃ”—દેશ તથા કાળનું સમાન- | કર્યું હોય છે? આયુર્વેદ પુણ્યકારક છે કે પુણ્યકારક પણું હોવાથી જ સાધ્યની સિદ્ધિ થાય છે. શું નથી ? ઇત્યાદિ પ્રશ્નો પૂછવામાં આવે ત્યારે બીજો વળી તે આયુર્વેદને કેને આશ્રય હોય | વિદ્વાન વૈદ્ય તેને આવો ઉત્તર આપે છે-“હે છે? આને ઉત્તર આ છે કે વાત, પિત્ત | વૈદ્ય ! આયુર્વેદમાં જે “આયુષ” શબ્દ છે, તેનો અને કફ-એ ત્રણને જ આયુર્વેદને આશ્રય | અર્થ જીવન કે જીવતર થાય છે. એ આયુષ કે છે અને વાત, પિત્ત તથા કફ-એ ત્રણેને ! જીવન જેનાથી “વિત્ જ્ઞાને વિટ્ટ અમે'-જાણવામાં બે બે દેવતાઓનો આશ્રય હોય છે જેમ કે | આવે કે મેળવાય તે આયુર્વેદ” કહેવાય છે. એકંદર મહાન વાયુ તથા આકાશ-એ બે દેવનો
આયુર્વેદથી આયુષ જણાય કે મેળવાય છે, પણ વાતષે આશ્રય કર્યો છે; અગ્નિ તથા
તેનો ખુલાસો કરતું નથી. હવે તે આયુર્વેદનાં
અંગે કેટલાં છે ? એ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવામાં આવે આદિત્ય સૂર્ય-એ બે દેવનો પિત્ત દેશે
છે કે કૌમારભત્ય, કાયચકિત્સા, શલ્યહરણ કે શલ્યઆશ્રય કર્યો છે; સેમ-ચંદ્ર તથા વરુણ એ
ચિકિત્સા, શાલાક્ય, વિષતંત્ર, ભૂતતંત્ર, અગદતંત્ર બે દેવોને કફ દેશે આશ્રય કર્યો છે, તેથી
અને રસાયનતંત્ર-એ આઠ આયુર્વેદનાં અ ગો એ ત્રણે દેશોના તે તે દેવતાઓ ગણાય છે.
છે. અહીં ગણેલાં આયંદનાં આઠ અંગોમાં કેટલાક આચાર્યો અહીં કહે છે કે-વાત,
“વાજીકરણ”નો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. તેમ જ વિષના પિત્ત અને કફ-એ ત્રણે દેએ અનુક્રમે સત્ત્વ,
વિજ્ઞાન માટે વિશ્વતંત્ર તથા અગદતંત્ર એ બે રજસ તથા તમસ-એ ત્રણ ગુણને આશ્રય
શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે, તે ઠીક નથી; માટે કર્યો છે ત્યારે કેટલાક કહે છે કે આ | અહીં વિશ્વતંત્ર કે અગરતંત્ર–એ બેમાંથી એકને ત્રણે દેશોએ સાધ્યતા, યાપ્યતા તથા અસા- | બદલે વાજીકરણનો પાઠ રાખવો જોઈએ. એ થતાનો આશ્રય કર્યો હોય છે. હવે આ | આયુર્વેદનું શરીર કયું છે? કારણ કે અંગેને ત્રણે દેનાં પોતપોતાનાં લક્ષણે તથા | શરીરને જ આશ્રય હોય છે. આનો ઉત્તર આ તે તે દેષની પ્રકૃતિવાળાઓનાં કયાં લક્ષણે | છે કે “ધર્મ' એ આયુર્વેદનું શરીર છે; કારણ હોય છે, એ અહીં કહેવામાં આવે છે. | કે તે ધર્મરૂપ આયુર્વેદના શરીરનો આશ્રય કરીને જ કફ સ્નિગ્ધ હોય છે ?
બધી ક્રિયાઓ સિદ્ધ કરી શકાય છે. હવે તે (વિમાનસ્થાનનો આટલો જ ભાગ મળે છે.) આયુર્વેદ કયાંથી ઉત્પન્ન થયે છે? આનો ઉત્તર
અહીં આપવો જોઈએ કે તે આયુર્વેદ સૌ પહેલાં વિવરણ: વૈદ્યોમાં વિવાદની શરૂઆત થાય
અથર્વવેદનાં ઉપનિષદોમાંથી ઉત્પન્ન થયે છે. ત્યારે એક વૈદ્ય બીજા વૈદ્યને આવો પ્રશ્ન પૂછે કે,
સર્વજ્ઞ સ્વયંભૂ બ્રહ્માએ લેકોને ઉત્પન્ન કરવાની વઘઈ અ૩૧ એ શું છે કે આયુર્વેદનું અાયુ- ! જ્યારે ઈછા કરી હતી, ત્યારે પ્રથમ તેમની વેદપણું કર્યું છે? આયુષ કયું કહેવાય છે? | રક્ષા કરવા માટે આયુર્વેદની રચના કરી હતી; આયુર્વેદનાં અંગે કેટલા છે? આયુર્વેદનું પાલન કયા અને તે પછી જ તેમણે મનુષ્યાદિ પ્રાણીઓની પ્રકારે અને શા માટે કરવું જોઈએ ? આયુર્વેદનાં ઉત્પત્તિ કરી હતી. તે પછી એ બ્રહ્માએ તે પુણ્યબધાં ત ત્રોમાં બધા કરતાં શ્રેષ્ઠ તંત્ર (ગ્રંથવિભાગ)
કારક, અનંત, આયુષને વધારનાર, આયુષનો કયો છે? આયુર્વેદનાં બધાં તંત્રોમાં મુખ્ય કયું | આધાર તથા તૃપ્તકારક તે આયુર્વેદને છે? આયુર્વેદે કયા વેદને આશ્રય કર્યો છે? આ યુ- અશ્વિનીકુમારોને ઉપદેશ કર્યો હતો. પછી તે વૈદની પ્રકૃતિનાં પિતાનાં લક્ષણો કયાં છે? ભૂત- અશ્વિનીકુમારોએ આયુર્વેદને ઇદ્રને ઉપદેશ, કર્યો કાળની, વર્તમાનકાળની તથા ભવિષ્યકાળની. જે હતો. પછી તે ઈદ્ર કશ્યપ, વસિષ્ઠ, અત્રિ તથા વેદના કે રોગ હોય, તેમાંથી વઘે પ્રથમ કેની | ભગુ-એ નામના ચાર ઋષિઓને તે આયુર્વેદનો ચિકિત્સા કરવી જોઈએ ? આ આયુર્વેદનું સાધન | ઉપદેશ કર્યો હરો અને પછી એ મહષિઓએ
