________________
રેગાધ્યાય-અધ્યાય ૨૭મે
૩૫
કફનાં કર્મો સમજવાં. એ કર્મોથી જે યુક્ત થાય કષાય, કડવા આદિ રસોથી યુક્ત દ્રવ્યોના ઉપયોગથી તેને વૈદ્ય “આ કફને જ વિકાર છેએમ નિશ્ચય- તેમ જ તે સિવાયના સ્વેદન, વમન, શિવિરેચન, પૂર્વક કહેવું. ૪૪,૪૫
વ્યાયામ આદિ કફનાશક ક્રિયાઓ દ્વારા કફનું કફના વિકારની સામાન્ય ચિકિત્સા
શમન થાય છે છતાં કફના રોગોનું શમન કરવા विष्टम्भश्चेति, तत्र ज्ञः कषायकटुतिक्तकैः।।
માટે વૈદ્યોએ વમનનું જ પ્રાધાન્ય માન્યું છે. ૪૬ रूक्षोष्णैश्चाप्युपचरेन्मात्राकालौ विचारयन् ॥४६॥
વાતનાશન ચિકિત્સામાં કફના વિકારમાં વિદ્વાન વૈદ્ય માત્રા
અનુવાસનની શ્રેષ્ઠતા અને કાળને વિચાર કરીને તૂરા, તીખા,
स्नेहस्वेदोपचारौ च तेषु कर्माणि पञ्च च । કડવા, રુક્ષ તથા ઉષ્ણ પદાર્થો દ્વારા ઉપ
वातघ्नानां तु सर्वेषामनुवासनमुत्तमम् ॥४७॥ ચાર કરવા. ૪૬
ઉપર કહેલ વાત, પિત્ત અને કફના વિવરણ: અર્થાત કફના વિકારમાં વઘ તૂરા, રોગોમાં પ્રથમ સનેહન તથા વેદનરૂપ બે તીખા, કડવા, રક્ષ તથા ઉષ્ણ પદાર્થો દ્વારા સ્નેહન, ઉપચાર કરી શકાય છે અને તે પછી તે સ્વેદન તથા પંચકર્મોને પ્રયોગ કરવો જોઈએ. તે દોષજનિત રોગોમાં પંચકર્મરૂપ ચિકિત્સા આ સંબંધે ચરકે પણ સૂરસ્થાનના ૨૪માં અધ્યાય- પણ કરી શકાય છે. છતાં વાતનાશક માં કહ્યું છે કે, “તે તિજવાયતીકળોry | બધાયે ઉપચારોમાં અનુવાસનબસ્તિ ઉત્તમ પક્રમેયપક્રમેત વૈદ્રનવાનસિરોવિવનવ્યાયામાિિમઃ | ગણાય છે. સ્ટેભત્રાં જાત્ર પ્રમાઈ, વમને તુ સર્વો- ધનના ચિાિમાં વિરેચનની તથા અભ્યઃ કળિ પ્રધાનતમે મન્વન્ત મિષaઃ, તતયા
કફનાશન ચિકિત્સામાં વમનની શ્રેષ્ઠતા दित एवामाशयमनुप्रविश्य केवलं वैकारिकं श्लेष्ममूल. मपकर्षति, तत्रावजिते श्लेष्मण्यपि शरीरान्तर्गताः श्लेष्म
| पित्तनानां विरेकश्च वमनं श्लेष्मघातिनाम् । વિવારે પ્રાન્તના ઘરે યથા-fમને વાત જ્ઞાત્રિ- પિત્તનો નાશ કરનારી ચિકિત્સાઓમાં રચવાષ્ટિાવીન્ચનમિષમાનામાં પ્રોપમાપદ્યતે | વિરેચન શ્રેષ્ઠ છે અને કફનાશન ચિકિ-સરિતિ-કફના એ વિકારને તીખા, કડવા તથા તૂરા | સાઓમાં વમનને શ્રેષ્ઠ કહ્યું છે. રસવાળા અને તીકણ, ઉષ્ણ તથા રુક્ષ-પદાર્થોયુક્ત
| ચિકિસિતસ્થાનમાં કહેવાનારા રે ચિકિત્સાકર્મ વડે ચિકિત્સા કરવી જોઈએ; તેમ જ સ્વેદન, વમન, શિવિરેચન તથા કસરત વગેરે કફને | વેવાં વિવિલ્લિત થાનમથે તુ ક્ષિર્તિત૬ ૪૮ દૂર કરે એવાં કર્મો દ્વારા પણ માત્રા તથા કાળને અનુ- તાંતુ રોri gવામિ ન હમૈતન્દુ સમા સરી ચિકિત્સા કરવી. તેમાં પણ વૈદ્યો, કફના રોગ- | માવોથ સંન્યાસ ઝરતામત ઘર ૪૨ માં વમનને જ મુખ્ય ચિકિત્સારૂપે માને છે; કારણ કે વરઘામથુત્ર શામા વાતરાણિતમ્ તે વમનકારક ઔષધ પ્રથમ જ આમાશયમાં પ્રવેશે ! અરવિતથાડવાનો િિવધા થાધતુ તે છે અને તે પછી ત્યાં રહેલા કેવળ વૈકારિક અને મેં વાતાવૃશ્ચિત્રરથાતુ ત્રિવિધાઃ ઉન્નતૈિતા: કફના મૂલરૂ૫ દેશને ખેંચીને બહાર કાઢી નાખે | ગ્રાફિક્ષવિનાશ્વ જો મુવામા છે. એમ તે દેશ જિતા હોય તો શરીરની અંદર અપસ્માર રતિઃ શાળr તો મારા રહેલા કફના વિકારે અત્યંત શાંતિ પામે છે. | ચતુર્વિધાસ્તે નિgr મૂછ ધ્યાન જૈવ હિ જેમ ક્યારાની પાળ જો તૂટેલી હોય તે તેમાંનું | ઋTI દ્વૈિશ્વાનાસગુલ્મણારવિવ્યથા પાણી બહાર વહી જતાં તે ક્યારામાં રહેલ ડાંગર, મિરાનો દર વાકુવંશT Iકરૂ જવ, સાઠી વગેરેના છેડવા પાણીની ભીનાશ દૂર | ઉતે પવિધા ઘર, પવિધાન એ થતાં અત્યંત સુકાઈ જાય છે તેમ ઉપર જણાવેલ | વ અતીસાર, સવૈસા મથામય પછા
