________________
૩૨૪
કાશ્યપ સંહિતા-સૂત્રરથાન
રફળ ' ! આ જગતમાં આયુર્વેદનાં પ્રયોજન | આગવુ તથા નિજ રોગનાં કારણો બે છે: રોગોથી ઘેરાયેલા લોકોને રોગોથી છોડાવવા | Twifમવાનાવાતુનના વાતાકતવઃ | અને નીરોગી માણસના સ્વાયની રક્ષા | વાતપિત્તાનાં 7 સે થનાર મે 2gy Sા કરવી. ચરકે પણ સૂત્રરથાનના ૩૦ મા અધ્યાયમાં
શાપના તથા અભિચારના કારણે કહ્યું છે કે, “યોગને વાસ્થ રવસ્થઘુ વાસ્થરક્ષT
આગન્તુ વ્યાધિ ઉત્પન્ન થાય છે અને નિજમારણ્ય વિજાપુરાન ચેતિ ” નીરોગી માણસના
દેષજ વ્યાધિઓનાં કારણે વાતાદિ દોષ જ સ્વાશ્યની રક્ષા કરવી અને ઉત્પન્ન થયેલા રોગોને
હોય છે. હવે એ વાત, પિત્ત અને કફનાં મટાડવા એ આયુર્વેદનાં (બે) પ્રજને છે. ૭
શરીરમાં જે સ્થાને છે, તે તમે મારી રેગોની બે પ્રકારની પ્રકૃતિ
પાસેથી સાંભળો. ૯ निजागन्तुनिमित्ता च द्विविधा प्रकृती रुजाम् ।
વાતાદિ દોષોનાં શરીરમાં સ્થાનો नखदन्ताग्निपानीयवधवन्धाधिदेवताः (तः)॥८॥
તથા કર્મો નિજ'=ત્રણ દોષો તથા આગન્ત=
| सर्वगानामपि सतां प्रायः स्थानं च कर्म च । બાહ્યકારણ–એમ બે નિમિત્તે રોગોનાં બે
अधोनाभ्यस्थिमज्जानौ वातस्थानं प्रचक्षते ॥१०॥ પ્રકારનાં કારણો છે; તેમાંનાં આગનું કારણુથી | પિત્તશામાશાદઃ તો તદ અલીધr . થતા રોગો નખ, દાંત, અગ્નિ, પાણી, વેધ, ફાર ૩ ગ્રોવ ધિર્વાદઃ શ્રાઃ ૨૨ બંધન તથા અધિદેવતા, શાપ અને અભિ
વાતાદિ દે શરીરમાં સર્વગામી છે ચારકર્મ-એ બાહ્ય કારણોથી થાય છે. ૮ | તો પણ તેનું મુખ્ય સ્થાન તથા કમ અલગ
વિવરણ : અર્થાત્ વાતાદિ દેશોની ન્યૂન- ] અલગ હોય છે. નાભિની નીચેનો પ્રદેશ, ધિકતાથી અને નખ, દાંત વગેરે બાહ્ય કારણોથી
હાડકાં તથા મજજા-એટલાંને શરીરમાં વાયુનું પણ રોગો ઉત્પન્ન થાય છે. એ પ્રકારનાં રોગોનાં મૂળ
મુખ્ય સ્થાન કહે છે. પિત્તનું મુખ્ય સ્થાન, કારણે મળે છે. આ સંબંધે ચરકે પણ સૂત્રરથાનના
આમાશય, પરસેવો, લોહી તથા લસીકા ૨૦ મા અધ્યાયમાં કહ્યું છે કે, મુવાનિ સુ વહુ
(નામનું ચામડીની નીચે રહેતું પાણી) છે; आगन्तोनखदशनपतनाभिघाताभिचाराभिशापाभिषङ्ग- ।
તેમ જ મેદ, મસ્તક, છાતી, ડોક, સાંધા व्यधबन्धपीडनरज्जुदहनमन्त्राशनिभूतोपसर्गादीनि, निजस्य |
અને બાહુ-એટલાં શરીરમાં રહેલ કફનાં, 7 અર્થે વાર્તાપત્તત્તેHI વૈષમ્યમ્' આગતુ રોગોના
મુખ્ય સ્થાને છે. ૧૦.૧૧ શરૂઆતનાં કારણે-નખ વાગો, દાંત વાગવા, ક્યાંય પડી જવું, શસ્ત્ર આદિને પ્રહાર થવો. | કફ, પિત્ત અને વાયુનાં વિશેષ સ્થાનો કામાદિને કે ભૂત આદિને સંબંધ થવો, અભિ- | દઉં તુ વિરોr HT: થાનકુળ ચારક, અભિશાપ, વધ થ કે માર પડવો, બંધન ગામપારાથો થાને વિરોગ પિત્તવાતોઃ ૨. થવું, વીંધાઈ જવું, વીંટાઈ જવું, પીડાવું કે | કફનું વિશેષ સ્થાન હૃદય કહેવાય છે. દબાઈ જવું, દોરડીથી બંધાવું, આગથી દાઝી | પિત્તનું વિશેષ સ્થાન આમાશય છે અને જવું. શસ્ત્રથી ઘાયલ થવું, વીજળી કે વજી પડવું, | વાયુનું વિશેષ સ્થાન પકવાશય છે. ૧૨ ભૂતને વળગાડ થવો અને ઉલ્કાપાત વગેરે ઉત્પાતે | વિવરણ : આ સંબંધે ચરકે પણ સૂત્રસ્થાનથવા અથવા કીટાણુઓને ત્રાસ થવો વગેરે હોય
ના ૨૦ મા અધ્યાયમાં કહ્યું છે કે, “તેષાં છે; પરંતુ નિર્ગસ્થ તુ વહુ મુવ તાતપિત્તHળાં | યાવિ ઢોવાનુ સારીરે થાનવિમા યુવતે, તવૈષબ્ધ' નિજવિકાર કે દેષજન્ય વ્યાધિનું કારણ | यथा-वस्तिः पुरीषाधान कटि: सक्थिनी पादावस्थीनि તો વાયુની, પિત્તની તથા કફની ન્યૂનાધિકતા થવી જ વાતસ્થાનાનિ, તત્રા ઘરાચો વિવેન વેઢો રસો એ જ છે.”૮
Jलसीका रुधिरमामाशयश्च पित्तस्थानानि, तत्राप्यामाशयो
