Book Title: Nyaya Darshan
Author(s): Jivanand V Bhattacharya
Publisher: Jivanand V Bhattacharya
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020513/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir / / kobAtIrthamaMDana zrI mahAvIrasvAmine namaH / / / / anaMtalabdhinidhAna zrI gautamasvAmine namaH / / / / yoganiSTha AcArya zrImad buddhisAgarasUrIzvarebhyo namaH / / / / gaNadhara bhagavaMta zrI sudharmAsvAmine namaH / / ||caaritrcuuddaamnni AcArya zrImad kailAsasAgarasUrIzvarebhyo namaH / / AcArya zrI kailAsasAgarasUrijJAnamaMdira punitapreraNA va AzIrvAda rASTrasaMta zrutoddhAraka AcAryadeva zrImat padmasAgarasUrIzvarajI ma. sA. jaina mudrita graMtha skeniMga prakalpa graMthAMka:1 ArAdhanA vIra jaina zrI mahAvI kobA. amRtaM amRta tu vidyA tu zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra zahara zAkhA AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira kobA, gAMdhInagara-zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira kobA, gAMdhInagara-382007 (gujarAta) (079) 23276252, 23276204 pheksa : 23276249 Websiet : www.kobatirth.org Email : Kendra@kobatirth.org AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira zahara zAkhA AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira traNa baMgalA, Tolakanagara parivAra DAiniMga haoNla kI galI meM pAlaDI, ahamadAbAda - 380007 (079)26582355 For Private And Personal Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir THE NYAYA DARSHANA GOTAMA WITH THE COMMENTARY OF VATSYAYANA AND THE GLOSS OF VISHWANATHA EDITED BY PANDIT JIBANANDA VIDYASAGARA B. A. Superintendent Free Sanskrit College. 49223 Ortutta PRINTED AT THE SUCHARU PRESS. 1874 Po be had from Pandio Jibananda Vidyasagara B.. Letendent Finansierit College of Culloutta, For Private And Personal Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir ARUM 1 // 0 paNDita-kula-tilaka-pUjyapAda zrImat take vAcaspati pAda-praNIta-prakAzita-pustakAnya tAni 1 yAzubodha vyAkaraNam 2 dhAturUpAdapAH 3 pUbdattoma-mahAnidhi [saMkata abhidhAna... .4 siddhAntakaumudI-saralATIkAsahitA 5 siddhAnta vindusAra vedAnta 6 tulAdAnAdi paddhati vaGgAkSarI 7 gayAzrADAdi pati 8 pUbdArtha ratna 2 vAkyamaJjarI [vaGgAkSarai] 1. chandomaJjarI tathA uttaratnAkara -saTIka 11 vaNIsaMhAra nATaka-saToka 12 mudrArAkSasa nATaka-saTIka 13 ranAvalau 14 mAlavikAgnimitra-saTIka 15 dhanaJcaya vijaya-saToka 16 mahAvIracarita 17 sAGyatattva kaumudI saTIka 18 vaiyAkaraNabhUSaNasAra 16 lIlAvatI 20 vIjagaNita 21 pipApAlabadha-saTIka [mAgha 22 kirAtArja nIya-saTIka | bhAravi] 23 kumArasambhava-pUrvakhaNDa saTIka 24 kumArasambhava-uttarakhaNDa 25 azakam pANinIyam 26 vAcaspatyama [ saMkha ta vahada bhidhAna] 27 kAdambarI-saToka 28 rAjaprazasti 26 anumAnacintAmaNi tathA ana mAnadIdhiti sarbadanisaMgraha as a au For Private And Personal Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaydrshnm| vAtsyAyanamuni kRta-bhASya sahitam / vizvanAtha katara tti sametam / vi, e, upaadhidhaarinnaa| zrIjIvAnanda vidyAsAgara-bhaTTAcAyya Na saMskRtam / kalikAtAnagare sucAru-yanve mudritam / I. 1874 / For Private And Personal Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanasya suuciiptrm| ___ pRSThAsaH paGgAkaH / mokSarUpazAkhaprayojanakathamam / padArthAmAmahezava , baanggaaliilnggmni , pramANalakSaNaM tadvibhAga, pratyakSalakSaNam anumAnasa lakSaNam vibhAga, 8 25 upamAnalakSaNam bhandalakSavam bhandasya vibhAgA, prameyasya lakSaNam vibhAga, aaruliy, miilik, bibidh bhUtavibhAga arthasya vibhAgaH, buddhilakSaNam, manonirUpaNam pratikSaNaM tadvibhAga, For Private And Personal Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra nyAyadarzanasya sUcIpatram | doSalacaNam, pra etyabhAvalakSaNam, www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir phalalakSaNam, duHkhalakSaNam, apavargalattaNam, saMzayasya lakSaNaM vibhAgazca, prayojanalakSaNam, dRSTAntalakSaNam, siddhAntalacaNama, siddhAntavibhAgaH, sarvvatantra siddhAntalattaNama., pratitantrasiddhAntalacaNama burdhikaraNasiddhAntalacaNama myupagamasiddhAntalacaNama upanayalakSaNam" nigamamalakSaNama, tarkanipacana 2 avayavavibhAgaH, pratijJAlakSaNama. hetulacaMyama, vyatire kinhe tulacaNama, udAharaNalacaNam vyatirekyudAharaNalacayama; pRSThAGkaH For Private And Personal 13 14 14 14 14 16 wd 17 18 18 18 18 16 16 16. 10 2. 20 50 21 22 23 patapaGkaH / 15 1 14 16. 16 20 24 IS 13 11 17 & 11 17 . 20 30 24 7 17 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanasya suucauptrm| nirNayanirUpaNama, bAdalakSaNama, jalpalakSaNama, bilaal, hetvAbhAsavibhAgaH, 2 savyabhicAralakSaNama, viSAlamaNama, prakaraNasamalakSaNam, . M . M pAdhyasamalakSaNam, atItakAlalakSaNam, kur' , ralavibhAgaH vAkkalalakSaNam, sAmAnyaccha lanirUpaNam upacAracchalalakSaNam, chalapUrvapakSa, tasmamAdhAnam, jAtilakSaNam, nigrahasthAnalakSaNAma, prathamAdhyAnasamAptiH saMzayapUna pakSaH, saMzayasiddhAntaH, pramANapUrva pakSA, M 3 Nm. For Private And Personal Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanasya sUcIpatram / pR. tatsamAdhAmam , 0 - NMM 0 samAdhAnAntaram, pUrva pakSAntaram, tatsamAdhAnam, pratyakSalakSaNAkSepa laalmnon, zrAkSepAntarama, samAdhAnAntaram, manaHsiddhau yuktiH pratyacasiddhAnnasanama, sanikapIhetatvazaGkA, natsamAdhAnam, pratyakSasthAnumitivapakkA, tatsamAdhAnam, apayavipUrva pakSasUtram, matsamAdhAnam, avayavasiddhAntalam, anumAnapUrva pakSasUtram, natmamAdhAnam, vartamAnAkSepa, tatsamAdhAnam, upamAnapUrva pakSahastram, tatsamAdhAnamA 4 EM 54 For Private And Personal Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanasya suuciiptrm| upamAmayAnumAnAntarbhAvamatam , tatakhaNDanama, bhandapUrva pakSasUtvam, tahasamAdhAnam, bedaprAmANyAkSepaH, tatsivAntaH vedavAkyavibhAgaH, vidhilakSaNam / arthavAdavibhAgaH, anuvAdalakSaNam, vedaprAmANye yuktiH, pramANacatuSvAkSepaH, tatsamAdhAnam, zabdAnityasAdhanam, zabdapariNAmasaMzayaH, mr'ijaanijy, zabdavikAravyavahAraH, padanirUpaNam, padArthasaMzayaH, jlhmighbin, kebalAvatizanimatakhaNDanam, kevalajAtiyaktikhaNDanam padArthanirUpaNam, For Private And Personal Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanasya sUcIpatram / pa. N . 7 yaktilakSaNam, aanil, jAtilakSaNam, dvitIyAdhyAyasamAptiH prameyaparIkSArambhaH, natrApi indriyacaitanyavAdadaSaNam; mr'iir'aamaanus, AkSapAntaram tatsamAdhAnama; cakSu rItaprakaraNam tatkhaNDanam, manasa aAtmatvazakkA, tatkhaNDanam AtmanityatvapratipAdanam, garIrasyaikabhautikatvakathanam, pArthivatve yuktAntarakathanam; indriyabhautikavaparIkSaNam; indriyanAnAtvaparIkSaNam, arthaparIkSaNam buDAniyatAsaMzayaH; buddhinityatAvAdisAyamatam; tatkhaNDanama sAyamatAntaradUSaNam 104 . For Private And Personal Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanasya sUcIpatram / ayugapadagrahaNavyutpAdanAdi, cANikavAdisaugatazaGkAkathanam; saugatazaGkAmasAdhAmam saugatamate sAyadUSaNam; tanirAkaraNAdi; 113 buddharAtmaguSatvaprakaraNam; bujhe rutyavApayargisvakathanam 124 vaddhau zarIraguNatvAbhAvasya viziSya kathanamaH 127 mana:parIkSAprakaraNam 126 zarIrakha tattatpuruSAra TaniSpAdyatAprakaraNam 130 mRtIyAdhyAyasamAptiH praSTattiparIkSA, 136 doSaparIkSaNam, 136 doSANAM pakSalayakathamam, 127 pretyabhAvasiddhAntaH, utpattiprakArapradarzanam zUnyatopAdAnaprakaraNamaH brahmapariNAmavAdaH, 140 Akasmika tvanirAkaraNaprakaraNam , sr'uur'r' sbnimmlnir'uumr'y, bl nilaam sarbaSTathak tvanirAkaraNaprakaraNam, sarva zUnyatAnirAkaraNaprakaraNam, 145 .138 128 134 1 143 0 For Private And Personal Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir _ nayAyadarzanasya sUcIpatram / 154 168 171 bnggaanmaalindhyesb phanaparIkSAprakaraNam, duHkhaparIkSA, apavargaparIkSAprakaraNam, tattvajJAnotpattiprakaraNama, avayaviprakaraNa, niravayavaprakaraNam vAhyArthabhaGganirAkaraNaprakaraNam tatvajJAnaviraddhiprakaraNam, caturthAdhyAyasamAptiH, nAtivibhAgasUtram sAdharmavaidharmaprasamalakSaNam mAdharmAsamAderasattaratve vIjam ; jAtiSaT kanirUpaNam, jAtighaTakAmaduttaratvavIjam, ' prAptaprAptisamanirUpaNam , tayorasaduttaratve vIjam masaGgapratiSTAnnasamanirUpaNam prasaGgAsamottarakathanam, pratidRSTAntasamottarakathanam, anutpattisamalakSaNam, vasyottarama, saMjayasamanirUpaNam 171 172 172 174 174 174 175 175 175 175 For Private And Personal Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra prayadarzanasya sUcIpatram | tasyottaram, prakaraNasamanimaNam, prakaraNasamottaram, grahetusamaprakaraNam prarthApattisamaprakaraNam, vizeSamamaprakaraNam, upapattisamaprakaraNam, upalabdhisamaprakaraNam, anupalabdhisamaprakaraNam, kA nityasamaprakaraNam, nityasamaprakaraNam, kAryasamaprakaraNAm, kathAmAsaprakaraNam, nigrahasthAna vibhAgaH, www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir pratijJAhAnilacaNam, pratijJAntaralacaNam, pratijJAvirolakSaNam, pratijJAsannaprAsalakSaNam, hetvantaralacaNam, arthAntaralacaNam, nirarthakalacaNam, vyavijJAtArthalakSaNam, pArtha kalacaNam, pR0 176 176 176 177 177 178 178 176 178 181 158 For Private And Personal * AAA AAA 182 183. 186 186 1870 188 188 188 186 hai pa0 1 30 17 15. 24 11 23 1 18 11 16 14 11 23 pU 10 1 lh 13. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1. nAyadarzanasya sUcIpalam / aprAptakAlalakSaNam, 188 184 186 186 188 16. 14. sul , adhikalakSaNam, punarutAlakSaNam, ananubhASaNalakSaNam, aaal , apratibhAlakSaNam, vikSepalakSaNam, matAnusAlakSaNam, parya nuyogyAnuyogalakSaNama, niranuyojyAnuyogalakSaNam, apasiddhAntalakSaNam, hetvAbhAsasUtram, paccamAdhyAyasamAptiH, 180 161 191 162 182 samAptam / - - For Private And Personal Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsyAyanabhASyam / - - OM namaH pramANAya / pramANato'rtha pratipattau prattisAmarthyAdarthavat pramANam / pramANamannareNa nArtha pratipattiH / nArtha pratipattimantareNa pravRttisAmartham / pramANena khalvayaM jJAtA'rthamupalabhya tamamamIpasati jihAsati vA / tasye pasAjihAsA prayuktasya samIhA pravRttirityacyate sAmarthya punarasyAH phlenaabhismbndhH| samohamAnastamarthamI bhan jihAsan vA tamarthamA moti jahAti vA | arthasta sukhaM sukhahetuH duHkhaM duHkhahetuJca, mo'yaM pramANArthe ra. parisaleyayaH prANabhane daskhAparisaGghayayatvAt / athavati ca pramANe pramAtA prameyaM pramitirityarthavanni bhavanti, kasmAt anyatamApAye 'rtha syAnupapatteH / satra yaskhemAjihAsAprayuktasya pravRttiH sa pramAtA | sa yenArtha pramiNoti nat pramANan / yo'rthaH pratIyate tat prameyam / yadartha vijJAnaM mA prmitiH| catararaSu caivaMvidhAkhartha tattvaM parisamApyate / kiM punastattvam / matazca sdbhaavo'stshcaasdbhaavH| satmaditi raTa hAmA NaM yathAbhUtama viparotaM tattvam bhavati, anacAsa diti gTa hyamANaM yathAbhUtama viparItaM tattvam bhavati / kathamuttarasya pramANenopalabdhiriti satyamyu palabhyamAne tada TupalabheH pradIpavat, yathA darzakona dIpena dRzya gTa hyAmANe tadiva yantra gTadyate tannAsti / yadyamaviyA dadamiva vyajJAsata vijJAnAbhAvAnnAstIti / evaM pramANena sati sTa hyamANe tadiva yantra gTahyate tannAsti yadyabhaviSyat idamiva vyanAthata vijJAnAbhAvAnAsIti tadevaM sataH prakAzakaM pramANamasadapi prakAzayatIti / sacca khalu Sor3azadhA vyUhamupadecyate tAsAM khalvAsAM savidhAnAm // For Private And Personal Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 2 www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarza davAtsyAyanabhASye pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH // 1 // nirdeze yathAvacanaM vigrahaH / cArthe indaH samAsaH / pramAkhAdInAntatvamiti zaiSiko SaSThI, tattvasya jJAnam niHzreyasasyAdhigama iti karmaNi raau, etAvanto vidyamAnArthAH / eSAma viparItajJAnArtha mihopadezaH, so'yamanavayavena tantrArtha uddiSTo veditavyaH, AtmAdeH khalu prameyasya tattvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH / tacaitaduttarasUtreNAndyata iti / heyaM tasya nirvarttakaM jJAnamAtyantikaM tasyopAyo'dhigantavya ityetAni catvArtha rtha - padAni samyagabudhvA niHzreyasamadhigacchati / tatra saMzayAdInAM pRthagvacanamanarthakam saMzayAdayo yathAsambhavaM pramANeSu prametreSu cAntarbhavanto na vyatiricyanta iti, satyametat imAstu catasro vidyAH pRthakprasthAnAH prANabhRtAmanumahAyopadizyante yAsAM caturthIyamAnvitiko nyAyavidyA | tasyAH pRthak prasthAnAH saMzayAdayaH padArthAH / teSAM pRthagvacanamantareNAdhyAtmavidyAmAtramiyaM syAt yathopaniSadaH / tasmAt saMzayAdibhiH pa dAthaiH pRthak prasthApyate / tatra nAnupalabdhe na nirNIte'rthe nyaH yaH pravarttate, kintarhi saMzayite'rthe, yathoktaM " vismRzya paJcapratipacAbhyAmarthAvadhAra saM nirNaya iti," vimarzaH saMzayaH / paJcapratipakSau nyAyapravRttiH / yarthAvadhAraNaM nirNayasmattvajJAnamiti / sa cAyaM kiMkhiditi vastuvimarzamAttramanavadhAraNaM jJAnaM saMzayaH prameye'ntarbhavandyevamarthampRthagucyate / atha prayojanam / yena prayuktaH pravarttate 'tat prayojanam / yamarthamabhIpsan jihA san vA karmArabhate tenAnena sarve prANinaH sarvvANi karmANi sarvaca vidyA vyAptAH, tadAzrayaJca nyAyaH pravarttate, kaH punarayaM nyAya: / pramANairartha parIccaNaM nyAyaH pratyakSAgama: zritamanunAnaM sAnvIcA pratyakSAgamAyAmIkSitasyAmbokSaNamanvIkSA tathA pravarttata ityAnvIciko nyAyavidyA nyAyazAstram / yatpa unarattumAnaM pratyakSAgamaviruddha nyAyAbhAsaH sa iti tatra / For Private And Personal Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1 www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir dhyAye 1 kim / bAdajalpo samyojanoM, vitaNDA tu parIcyate vitaNDayA pravarttamAnI vaitaNDikaH / saprayojanamanuyukto yadi pratipadyate so'sya paccaH so'sya siddhAnta iti vaitaNDikatvaM jahAti / vyatha na pratipadyate nAyaM laukiko na parIkSaka ityApadyate / athApi parapacapratiSedhajJApanaM prayojanaM bravIti, etadapi tAhameva / yo jJApayati yo jAnAti yacca jJApyate etacca pratipadyate yadi tadA vaitaNDikatvaM jahAti / kAtha na pratipadyate parapacapratiSedhajJApanaM prayojanamityetadasya vAkyamanarthakaM bhavati / vAkyasamUhazca sthApanAhIno vitaNDA, tasya yadyabhidheyaM prapipadyate so'sya pacaH sthApanIyo bhavati / atha na pratipadyate pralApamAtvamanarthakaM bhavati vitaNDAtvaM nivarttata iti / atha dRSTAntaH pratyakSaviSayo'rthaH / yatra laukikaparIkSakANAM darzanaM na vyAhanyate sa ca prameyaM tasya pRthagvacanaca tadAzrayAvanumAnAgamau / tasmin sati syAtAmanumAnAgabhAvasati ca na syAtAm / tadAzrayA ca nyAyapravRttiH / dRSTAntavirodhena ca parapacapratibedho vacanIyo bhavati dRSTAntasamAdhinA ca svapaccaH sAdhanIyo bhavati, nAstikazca dRSTAntamabhyupagacchannAstikatvaM jahAti kAnabhyupagacchan kiM sAdhana: paramupAlabheteti niruktena dRSTAntena zakyamabhidhAtum " sAdhyasA - dharmyAt taddharmmabhAvo dRSTAnta udAharaNaM tadviparItAdviparItamiti" svayamityanujJAyamAno'rthaH siddhAntaH, sa ca prameyaM tasya pRthagvacanam, satya siddhAntabhedeSu vAdajalpavitaNDAH pravarttante nAto'nyatheti sAdhanIyArzvasya yAvati zabdasamUhe siddhiH parisamApyate tasya paJcAvayavAH pratijJAdayaH samUhamape cyAvayavA ucyante / teSu pramANasamavAya yAgamaH pratijJA, he turanumAnam udAharaNaM pratyacaM, upanayanamupamAnam, sarvveSAmekArthasamavAye sAmarthyapradarzanaM nigamanamiti so'yaM paramo nyAya iti etena vAdajalpavitaNDAH pravarttante nAto'nyatheti tadAzrayA ca tattvavyavasthA | te caite'vayavAH zabdavizeSAH santaH prameye'ntarbhUtA evamartham pRthagucyanta iti / tarke na pramANasaGga hoto na pramANAntaram prabhANAnAmanugrAhakatatvajJAnAya kalpate, tasyodAharaNaM kimidaM janma kRtakena hetunA nivate bAhokhidalatakena prathAkasmikamiti evamavijJa te'rthe kAropa I For Private And Personal Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAsyAyanabhASye pattyA ahaH pravartate yadi katakena hetunA nivartya te hetU ke dAdupapanno'yaM janmocchadaH / athArutakena hetunA tato hetUccha dasthAzakyatvA. danupapatro'yaM janmocchadaH / athAkasmikamato'kamAvivartyamAnaM na pubanirvavyatIti nivRttikAraNaM nopapadyate tena janAnuccha da iti / etasmiMstakaM viSaye karmAnimitta janmati pramANAni vartamAnAni taNAnusTa hyanne tatvajJAnaviSayasya vibhAgAttattvajJAnAya kalpAte tarka iti / so'yamityam bhatastarkaH pramANasahito vAde sAdhanAyopAlambhAya vA'rthasya bhavatItyevamarthampRthagucyate prameyAnna bhUto'pIti, nirNayastattvajJAnam pramANAnAM phalam, tadavasAno vAda, tasya pAlanArthaM jalpavitaNDe, tAvetau tarkanirNayau lokayAtrA bahata iti so'yaM nirNayaH prameyAntarbhUta evamartham pRthaguddiSTa iti / vAdaH khaluH nAnApravana kaH pratyadhikaraNasAdhano'nyanarAdhikaraNa nirNayAvasAno vAkyasamUhaH pRthaguddiSTa-upalakSaNArtham, upalakSitena vyavahAratattvajJAnAya bhaktIti tahizeSau jalpavitabaddha tattvA. dhyavasAyasaMrakSaNArthamityu tam / niyahasthAnebhyaH pRthaguddiSTA hetvAbhAmAvAde codanIyA bhaviSyantIti, jalpavitaNDayostu nigrahasthAnAnIti chalajAtinigrahasthAnAnAm pRthagupadeza-upalakSaNArtha iti / upalakSitAnAM svavAkye parivarjanam / chalajAviniyahasthAnAnAm paravAkye paryanuyogaH / jAteza pareNa prayujyamAnAyAH sulabhaH samAdhiH svayaJca sukaraH prayoga iti| seyamAnvIkSikI pramANAdibhiH padArtha vibhajyamAnA " pradIpaH sarvavidyAnAmupAyaH sarvakarmaNAm / pAzrayaH sarvadharmANAM vidyoddeze prakIrtitA" tadidaM tattvajJAnaM niHzreyasAdhigamArthaM yathAvidya veditavyam / ihatvayAtmavidyAyAmAtmAditattvajJAnam, niHzreyasAdhigamo'pavargaprAptiH / tat khalu niHzreyasaM kintatvajJAnAnantarameva bhavati nenyacyate kintarhi tattvajJAnAt || 1 // duHkhajanmaprattidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAdapavargaH // 2 // For Private And Personal Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 dhAGgikam / tatrAmAdyapavargaparyannaprameye mithyAjJAnamanekaprakArakaM vartate zrAmani tAvabAstoti anAmanyAtmeti duHkhe sukhamiti anitye ninyamiti avANe bANamiti sabhaye niyamiti jugumite'bhimatamiti hAtavye'pratihAtavyamiti praSTattau nAsti karma, nAsti karma-phalamiti doSeSa nAyaM doSa nimittaH saMsAra rati pretyabhAve nAsi jantI vo vA satra AtmAvA va preyAt pretyaca bhavediti / animitvaM janma | animitto janmoparama ityAdimAn pretyabhAvo'nantazceti naimittikaH sanna karmanimittaH pretyabhAva iti| dehendriyabuddhivedanAsannAnocchedapratisandhAnAbhyAM nirAtmakaH pratyabhAva iti / apavargo bhISmaH / sa khalvayaM sarvakAryoparamaH sarvaviprayoge'pavarge bahu ca bhadrakaM lupyata iti kathaM buddhimAn sarva sukhocchedamacaitanyamamumapavarga rocayediti / etasmAnnidhyAjAnAdanukUleghu rAgaH pratikU veSa dveSaH rAgaddeSAdhikArAvAsyeAmAyAlobhAdayo doSA bhavanti / da SaiH prayuktaH zarIreNa pravarttamAnohiMsAsteyapratiSiddhamaithunAnyAcarati vAcA'ntaparuSasUcanAsambavAni manamA paradrohaM paradravyAbhImA nAstikyaJceti seyaM pAprAtmikA pravRttiradharmAya / atha bhUbhA zarIreNa dAnaM parivANaM pricrnnnyc| vAcA satyaM hita priyaM khAdhyAyazceti / manasA dayAmaspRhAM zraddhAJceti seyaM dharmAya / atra pravRtti sAdhano dharmAdhammau prvRttiybdenoko| yathA'brasAdhanAH prANAH / "aba vai prANinaH prANA iti" / seyaM kutsitasyAbhipUjitasya ca janmanaH kAraNam, janma punaH zarIrendriya-buddhInAM nikAyaviziSTaH prAdurbhAvaH / tasmin sati duHkhas, tatpunaH pratikUlavedanIyam bAdhanA pIDA tApa iti / ime mithyAjJAnAdayo duHkhAntA dhammA avicchedenaiva pravarttamAnAH saMsAra iti / yadA tu tatvajJAnAnmithyAjJAnamapaiti tadA mithyAjJAnApAye doSA apayanti doSApAye pravRttirapati pratyayAye janmApaiti janmA. pAye duHkhamapaiti duHmvApAye cAtyanniko'pavargo niHzreyasamiti | tattvajAnantu khala mithyAjJAnaviparyayeNa vyAkhyAtam, Atmani tAvadastIti ghanAtmandhanAtmeti evaM duHkhe'nitye 'vANe sabhaye jugumite hAtavye ca yathA. viSayaM veditavyam, pravRttau asti karma asti kIphalamiti doSeSu doSa. For Private And Personal Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASye nimitto'yaM saMsAra iti | pretyabhAve khalvasti jantu vaH sattva aAtmAvA yaH pretya bhavediti / nimittavajjanA nimittavAn janmoparama-ityanAdiH pretyabhAvo'pavargAnta-iti naimittikaH man pretyabhAvaH pravRttinimitta iti sAtmakaH san dehendriya ddhivedanAsantAnoccheda pratisandhAnAbhyAM pravartata iti / apavargaH zAntaH khalvayaM sarvaviprayogaH sarboparamo'pavargaH / bar3a ca kacchra ghoraM pApakaM lupyata iti katha buddhimAn sarvaduHkhoccha daM sarvaduHkhAsaMvidapavarga na rocaye diti / tadyathA madhuviSasaMpTanAnamanAdeyamiti evaM sukhaMH duHkhAnu pakkamanAdeyamiti / vividhA cAsya zAstrasya pravRttiH / uddezo lakSaNaM parIkSA ceti, tatra nAmadheyena padArthamAnasthAbhidhAnamuddezaH, tatroddiSTasyA tattvavyavachedako dho lakSaNam lakSitasya yathA lakSaNamupapadyate naveti pramANairavadhAraNaM parIkSA, tavoddiSTasya pravibhaktasya lakSaNamucyate yathA pramANAnAM prameyasya ca, uddiSTasya lakSitasya ca vibhAgavacanaM yathA chalasya vacanavighAto'rtha vikalpopa pattyA chacam tat vividhamiti athoddiSTasya vibhAga vanam // pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni // 3 // akSayAkSasya prativiSayaM ttiH prtykssm| vRttistu sanikoM jJAnaM vA yadA sannikarSastadA jJAna pramitiH yadA jJAnaM tadA hAnopAdAnopecAbaddhayaH phalam | anumAnam / mitena liGganArthasya pazcAnmAnamanumAnam / upama.naM sArUpyajJAnam yathA gaurevaM gavaya iti, sArUpyantu sAma nyayogaH / zabdaH zabdyate'ne nArtha ityabhidhIyate jApyate upalabdhisAdhanAni pramANAnIti samAkhyAnirvacanasAmarthyAhoddhavyam, pramoyate'neneti karaNArthAbhidhAno hi pramANazabda stahizeSasamAkhyA yA api tathaiva vyAkhyAnam | kiM puna: pramANAni prameyama bhisaMplavante atha prameyaM vyavatiSThanta dUtyu bhayathA drshnm| asyAtmetyAptopadezAt pratIyate tatrAnumAnamichAdde prayatna sukhaduHkhajAnAnyAtmano liGgamiti / pratyakSaM yuJjAnasya yogasamAdhijamAtmamamasoH saMyogavizeSAdAtmA prayaca iti, agni For Private And Personal Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 zrAnikam / 7 rAptopadezAt pratIyate avAgniriti, pratyAsIdatA dhUmadarzanenAnumIyate / pratyAsannena ca pratyakSAta upalabhyate, vyavasthA punaragnihotraM jahuyAt svargakAma iti / laukikasya kharge na liGgadarzanaM na pratyakSam / stanayitra - zabde va yamANe zabdahetoranumAnam tala na pratyakSaM nAgamaH, pANau pratyakSata upalabhyamAne nAnumAnaM nAgama iti / sAceyaM pramitiH pratyakSa parA, jijJAsitamarthamApnopadezAt pratipadyamAno liGgadarzanenApi babhatsa te / liGgadarzanAnumitaJca pratyakSato dikSate, pratyakSata upalabdhe'rthe jijJAsA nivartate / pUrvotamudAharaNam agniriti pramAtuH pramAtavye 'rthe pramANAnAM saGkaro'bhi saMplavaH / asaGkaro vyavastheti atha vibhaktAnAM lakSaNavacana miti // indriyArthasannikarpotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakam pratyakSam // 4 // indriyasthArthe na santrikarSAMdutpadyate yat jJAnaM tat pratyakSam / na tahIdAnomidaM bhavati aAtmA manasA saMyujyate mana inTri yeNa indriyama neti, nedaM kAraNAvadhAraNametAvat pratyakSe kAraNamiti kinta viziSTa kAraNa : bacanamiti yatpratyakSatAnasya viziSTa kAraNaM taducyate, yattu samAnamanumAnAdijJAnasya na tadrivartata iti / manasastahIndriyeNa saMyogo vaktavyaH | bhidyamAnasya pratyakSavAnasya nAyaM bhidyata iti samAnatvAnoka iti yAvadarthaM vai nAmadheyazadAstai rartha saMpratyayaH arthasampratyayAcca vyavahAraH / tavedami ndriyArthasatrikarSAnutsabamarthajJAnaM rUpamiti vA rasa ityevaM vA bhavati, rUparamazabdAca viSayanAmadheyam / tena vyapadizyate jJAnaM rUpamiti jAnIte rasaiti jAnI nAmadheya zabdena vyapadizyamAnaM sat zAbdam prasajya te atagrAhAvyapadezyamiti / yadidamanupayukta zabdArthasambandhe'rthajJAna tannAmadheyazabdena vyapadizyate, gTahIte'pi ca zabdArthasambandhe'syA'yaM zabdo nAmadheryAmati yadAta so'rtho gTahyate tadA tat pUrvamAdartha jJAnAna' viziSyate tadartha vijJAnaM tAdRgeva bhavati tasya tvartha jJAnasyAnyaH samAkhyAzabdo nAsti For Private And Personal Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAkya yanabhASye yena pratIyamAno vyavahArAya kalpyeta na cApratIyamAnena vyavahAraH / tasyAnteyasyArthasya saMjJAzabdenetikaraNayuktena nirddizyate rUpamiti jJAnaM rasa pratijJAnamiti tadevamartha jJAnakAle sa na samAkhyAzabdo vyApriyate vyavahArakAle tu vyApriyate, tasmAdazAbdamartha jJAnamindriyArthasannikarSo tpanamiti / pIThe marIcayo bhaumenomayyA saMsRSTAH sandamAnA dUrasthasya cakSuSA mantrimaNyanta tale ndriyArthasannikarSAdikamiti jJAnamutpadyate tacca pratyavam prasakhyata ityata zrAha vyabhicAroti yadatasmiMstaditi tadyabhi vAri, yatta u tasmiMstaditi tadavyabhicAri pratyacamiti / dUrAJcacuSA hyayamarthaM pazvanAvadhArayati dhUma iti vA, reNuriti vA vadet tadindri yArthasannikarSeAtpannamanavadhAraNajJAnam pratyakSa mamarujyata ityata grAha vyavasAyAtmakamiti, tacaitanmantavyam zrAtmamanaH sannikarSajamevAnavadhAraNajJAnamiti / cakSuSA hyayamarthaM pazyannAvadhArayati tathAcendriyeNopalabdhama manasopalabhate evamindriyeNAnavadhArayan manasA nAvadhArayati yacatadindriyAnavadhAraNapUrvakaM manasA'navadhAraNaM tadvizeSApectaM vimarzamAtra saMzayonapUrvamiti sarvvatra pratyacaviSaye jJAtarindriyeNa vyavasAyaH pazcAt manasA'nuvyavasAyaH upahatendriyANAmanuvya vasAyA'bhAvAditi / brAhmAdiSu sukhAdiSu ca pratyacalacaNaM vaktavyam anindriyArthasannikarSajaM hi baditi, indriyasya vai sato manasa indriyebhyaH pRthagupadezo dharmabhedAt / bhautikAnIndriyANi niyataviSayANi | saguNAnAJca SAmindriyabhAva iti / manastvabhautikaM sarvaviSayaJca nAsya saguNase ndriyabhAva iti sati cendriyArthasannikarSe sannidhibhasannidhiM cAsya yugapajjJAnAnutpattikAraNaM bacyAma iti / manasazca ndriyabhAvAnna vAcya lakSaNAntaramiti / tantrAntarasamAcArAcaitat pratyetavyamiti paramatamapratiSiddhamanumatamiti hi tantrayuktiH // vyAkhyAtam pratyakSam // atha tatpUrvvakaM trividhamanumAnam pUrvavaccheSavat sAmAnyato dRSTaJca // 5 // tatpUrvvakamityanena liGgaliGginoH sambanvadarzanam liGgadarzanaJcAbhisam For Private And Personal Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 Azrikam / dhyate liGgaliGginI sambadhvayordarzanena liGga-smRtiramisambadhyate satyA liGgadarzanena caaprtyksso'rthe'numiiyte| pUrvavaditi yatra kAraNena kAryamanumIyate / yathA meghocanyA bhaviSyati dRSTiriti / zeSavattat yatra kAryeNa kAraNamanumIyate pUrvodakaviparItasudakaM nadyAH pUrNatvaM zIgha tvaJca dRSTvA srotaso'numIyate bhUtAM dRSTiriti, sAmAnya to dRSTaM bajyApUrvakamanyatra dRSTa sthAnyatra darzana miti tathAcAdityasya tasAdasya pratyakSApyAdityasya brjyeti| atha vA pUrvavaditi yatra yathA pUrva pratyakSabhUtathe ranyataradarzanenAnyatarasyApratyakSasthAnumAnam / yathA dhU menaagniriti| zeSavannAma parizeSaH sa ca prasanna pratiSedhe'nyatAprasaGgAcchidhyamANe sampratyayaH yathA sadaMnityamityevamAdinA dravya guNakarmaNAmavizeSeNa sAmAnyavizeSasamavAyebhyo nirbhalasya zabdasya tasmin dravyakama guNasaMzaye na dravyamekadra vyatvAt na karma zabdAntara hetRtvAt yastu ziSyate sa'yamiti zabda sva guNatva pratipattiH / sAmAnyato dRSTaM nAma yatrApratyakSe khiGgaliGgino. sambandhe kenacidarthema liGgasya sAmAnyAdapratyakSo liGgI gamyate yathecchAdibhirAtmA icchAdayo guNAH guNAca dravya saMsthAnAH nadya deSAM sthAnaM sa aAtmeti vibhAgavacanAdetat vividhamitisiDe trividhavacanam mahato mahAviSayasya nyAyasya laghIyasA sUtreNApadezAt paraM vAkyalAghavaM manyamAnasthAnasmin vAkyalAghave'. mAdaraH tathA cAyamityambhatena vAkya vikalpena pravRttaH siddhAnte chale zabdAdiSu ca bahulaM samAcAraH zAstra iti sahiSayaJca pratyakSaM sadasahiSayaJcAnumAnam, kasmAt kAlyagrahaNAt trikAlayuktA arthA anumAnena gTahyante bhaviSyatItya tumIyate bhavatIti cAbhUditi ca asaJca khatvatItamanAgataJceti / athopamAnam // prasiddhasAdharmyAt sAdhyasAdhanamupamAnam // 6 // prajJAtena sAmAnyAt prajJApanIvasya prajJApanamupamAnamiti / yathA gau. revaM gavaya iti, kiM punaratropamAnena kriyate yadA khalvayaM gavAsamAnadharma pratipadyate tadA pratyakSa tastamarthaM pratipadyata iti samAkhyAsambandha pratipatti rupamAnArtha ityAha / yathA gauravaM gavaya itya pamAne prayakta gavA For Private And Personal Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsyAyanabhASye samAnadharmamarthamindriyArthasa trikarSAdupalabhamAno'sya gAyazabdaH saMjJeti saMga saMjisambandha pratipadyA iti / yathA suhastathA mugaparNI yathAmASastathA mASaparNItyu pamAne prayukta upamAnAt saMjJAsaGgisambandha pratipadyamAnastAmoSadhI bhaiSajyAyAharati evamanyA'pyupamA nasya loke viSayo bubhu mitavya iti / atha zabdaH // prAptopadezaH zabdaH // 7 // AptaH khalu sAkSAt kRtadharmA yathAdR STa sthArthasya cikhyApayiSayA prata upadeSTA sAkSAtkaraNamartha syAptistayA pravartata ityAptaH paradhyAryamlecchAnAM samAnaM lakSaNam / tathA ca sarveSAM vyavahArAH pravartanta iti / evamebhiH pramANe vamanuSyatirazca vyavahArAH prakalpAnne nAto'nyatheti // sa vividho dRSTA'dRSTArthatvAt // 8 // yasyeha dRzya te'yaH sa dRSTArthaH yasyAmutra pratIyate mo'dRSTArthaH evamapi laukikavAkyAnAM vibhAga iti / kimarthaM punaridamucyate sa na manye ta dRSTArtha evAptopadezaH pramANam arthasthAvadhAraNAditi / aSTArtho'pi pramA. Namartha sthAnumAnAditi / kiM punaranena pramANenArtha jatiM pramAtavyamiti tducyte|| AtmazarorendriyArthabuddhimanaH praSTattidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargAstu prameyam // 6 // tAtmA sarvasya draSTA, sarvasya bhoktA, sarvajJaH, sarvAnubhAvo, tesya bhogAyatanaM zarIram | bhogasAdhanAnIndriyANi bhoktavyA indriyArthAH bhogo buddhiH| sarvArthopalabdhau nendriyANi prabhavantIti sarva viSayamantaH karaNaM manaHzarIrendriyArthabuddhisukhavedanAnAM ni ttikAraNam, pravRttirdoghAzca nAsya, idaM zarIramapUrvamanuttaraJca, pUrvazarIrANAmAdirnAsti uttareSAma pavargo'nta iti me tyabhAvaH / sasAdhanasukhaduHkhopabhogaH phalam / duHkhamiti nedamanukUla vedanIyasya sukhasya pratIteH pratyAkhyAnam, kintarhi For Private And Personal Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 AGgikam / manmana evedam, sasukhasAdhanasya duHkhAnuSaGgAhaHkhenAviprayogAdhividhavA. dhanAyogAiHkhamitisamAdhibhAvanamupadizyate, samAhito bhAvayati, bhAva yanirvidyate, nirvilaya vairAgyam, viratasyApavarga rati janmamaraNaprabandho kodaH sarvaduHkhaprahANamapavarga iti / atyanyadapi dravya guNakarmamAmAnyavizeSasamavAyAH prameyam tadbhedena cA'parisaGkhya yam / asya tu tatvajAnAda pavarga: mithyAjJAnAt saMsAra ityata etadupadiSTaM vizeSeNeti / sattAtmA tAnat pratyavato na gTahyate sa kimAptopadezamAbAdeva pratipadyata iti netyucyate anumAnAJca pratipattavya iti katham // icchAheSaprayatnasukhaduHkhajAnAnyAtmano liGgamiti // 10 // yajjAtIyasthArthasya madhikarSAt sukhamAtmopalabdhavAn tajjAtIyamevArtha pazyannapAdAtumicchati seyamAdAtumicchA ekasyAnekArtha darzinI darzanapratisandhAnAd bhavati liGgamAtmanaH, niyataviSaye hi buddhibhedamAle na sambhavati dehAnnaravaditi / evamekasyAnekArthadarzino darzanapratisandhAnAhaHkhahetau heSaH yajjAtIyo yathArthaH sukhahetaH prasiddhastajjAtIyamarthampazyannAdAtam prayatate yogyam prayatna ekamanekArthadarzinaM darzana pratisandhAtAramantareNa na syAt niyata viSaye buddhibhedamAle na sambhavati dehAnaravaditi etena duHkhaheto prayatno vyAkhyAtaH / sukhaduHkhamatyA cAvaM tatsAdhanamAdadAnaH sukhamupalabhate duHkhamupalabhate sukhaduHkhe vedayate pUrbokaeva hetuH, bubhutmAnaH svalvayaM vimRzati kiMkhiditi vimRzan nAnIte idamiti tadidaM jAnaM bubhutmAvimAbhyAmabhinna karta kaM gTahyamANamAtmaliGgam pUrvoktaeva hetariti / tatra dehAntaravaditi vibhajyate / yathA'nAtmavAdino dehAnareSu niyataviSayA buddhibhedA na pratimandhIyanne sthaikadehaviSayA api na pratisandhIyeran aviSepAt, so 'yamekasatvasya samAcAraH svayaM dRSTasya saraNaM nAnyadRSTasyeti evaM khalu nAnAsatyAnAM samAcAro'nyadRSTamanye na bharanIti / tadetadumayamazakyamanAtmavAdinA vyavasthApayitamiti evamayapatramasyAtmeti / tasya bhogAdhiSThAnam // For Private And Personal Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyabhASthe ceSTendriyArthAzrayaH zarIram // 11 // kathaM ceSTAzrayaH / IpsitaM jihAsitaM vA'rthamadhikatyemAjihA. sAprayuktasya tadupAyAnuSThAnalakSaNA samIhA ceSTA mA yatra vartate taccharIram / kathamindriyAzrayaH / yasyAnugraheNAnugTahItAni upaghAte copahatAni khaviSayeSu sAdhvasAdhuSu vartante sa eSAmAzrayastaccharIram, kathabharthAzrayaH yasminnAyatane indriyArtha sandrikarSA dutpannayoH sukhaduHkhayoH matisaMvedanaM pravartate saeSAmAzrayasta chArIramiti | bhogasAdhanAni punaH // ghrANarasanacakSustvakthotrANaundriyANi bhUtebhyaH // 12 // jighratyaneneti ghrANaM gandha gTahvAtIti, rasayatyaneneti rasanaM rasaM gtthaatiiti| caSTe'neneti cakSu rUpaM pazyatIti, spRzatyaneneti sparzanam svasthAnamindriyaM tvak tadupacAraH sthAnAditi / TaNotya ne neti zrotraM zabdaM gTahNAtIti evaM samAkhyAnirvacanasAmarthyATubodhyam kha viSayayaha. NalakSaNAnIndriyANIti | bhUtebhya iti nAnAprakatInAmeSAM satA viSayaniyamo naikaprakRtInAM sati ca viSaya niyame va viSayagrahaNalacaNatvaM bhavatIti | kAni punarindriyakAraNAni // prathivyApastejo vAyurAkAzamiti bhUtAni // ____ saMjJAzabdaH pRthagupadezo bhUtAnAM vibhaktAnAM suvacaM kAryambhaviSyatoti / ime tu khala // - gandharasarUpasparzazabdAH pRthivyAdiguNAstadarthAH // 14 // pRthivyAdonAM yathAviniyogaM guNA indriyANAM yathAkramamarthA viSayA iti / acetanasya karaNasya buddheniM vRttiH cetanasyAkata rupalabdhiriti yuktiviruddhamarthaM pratyAcakSANaka ivedamAha // For Private And Personal Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 traanggikm| buddhirupalabdhi namityanarthAntaram // 15 // nAcetanastha karaNasya buddhe na bhavitumarhati tacci cetanaM syAt ekazcAyaM cetano dehendriyasaGghAtavyatirikta iti prameyalakSaNArtha thA'pi vAkyasyAnyArtha prakAzanamupapattisAmarthyAditi / satyanumAnAgamasaMzayapratibhAvajJAnohAH sukhAdipratyakSamicchAdayazca manaso liGgAni teSu sakhiyamapi // yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam // 16 // anindriyanimittAH samutyAdayaH karaNAntaranimittA vitumarhantIti yugapaJca khalu ghrANAdInAM gandhAdInAJca sannikarSeSu satsu yugapanAnAni notpadyante tenAnumoyate asti tattadindriyasaMyogi sahakArinimittAntaramavyApi yasyAmannidhe!tpadyate jJAnaM sannidhezcotpadyata iti manaHsaMyogAna pekSakha hIndriyArthasadrikarSasya jJAna hetutve yugapadutpadya ran jJAnAnIti / kramaprAptA t|| prattirvAgabuddhizarorArambha iti // 17 // mano'tra baddhirityabhipretaM, vudyate'neneti buddhiH, so'yamArambhaH zarIreNa vAcA manasA ca puNyaH pApazca dazavidhaH, tadetat kRtabhASya dvitIyasUtra iti // pravartanAlakSaNA doSAH // 18 // pravartanA pravRttihetutvam jJAtAraM hi rAgAdayaH pravarttayanti puNye pApe vA / yava mithyAjJAnaM tatra rAgadde SAviti pratyAtmavedanIyA ho me doSAH kasmAt lakSaNato nirdizya nta iti karmalakSaNAH khala rakta viSTamUDhAH rato hi tatkarma kurute yena karmaNA sukhaM duHkhaM vA bhajate, tathA viSTa - sta thA mUDha iti doSA rAgadveSamohA ityucyamAne bahunoka bhavatIti | For Private And Personal Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 14 www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsyAyanabhASye punarutpattiH pretyabhAvaH // 18 // utpannasya kacit satvanikAye mhatvA yA punarutpattiH sa pretyabhAvaH / utpannasya sambadbhasya sambandhastu dehendriyamanobuddhivedanAbhiH punarutpattiH punardehAdibhiH sambandhaH punarityabhyAsAbhidhAnam / yatra kacit prANanikAye varttamAnaH pUrvepAttAn dehAdIn jahAti tatyaiti yat tatrAnyatra vA dehAdInanyAnupAdatte tadbhavati pretyabhAvo mRtvA punarjanma so'yaM janmamaraNaprabandhAbhyAso'nAdirapavargAntaH pratyabhAvo veditavya iti // pravRttidoSajanito'rthaH phalam // 20 // sukhaduHkhasaMvedanaM phalam sukhavipAkaM karma duHkhaviSAkaJca tatpunardehendriyaviSayabuddhiSu satISu bhavatIti saha dehAdibhiH phalamabhipretam tathA hi pravRttidoSajanito'rthaH phalametat sarvvambhavati tadetat phalamupAttamupAttaM yaM tyakta tyaktamupAdeyamiti nAsya hAnopAdAnayorniSThA patrAnaM vA'sti na khalvayaM phalasya hAnopAdAnasrota sohyate loka iti / athaitadeva || bAdhanAlakSaNaM duHkhamiti // 21 // , - For Private And Personal bAdhanA pIDA tApa iti / tayAnuviGgamanuSaktamavinirbhAgena varttamAna duHkhayogAdduHkhamiti so'yaM sarvaM duHkhenAnuviddhaM vRhantamiti pazyan duHkhaM jinhAsurjanmani duHkhadarzI nirvidyate nirbispo virajyate virakto vimucyate yatra tu niSThA so'yaM yatra tu paryavasAnam // tadatyantavimokSo'pavargaH // 22 // tena duHkhena janmanAtyantaM vimuktirapavargaH kathamupAttasya janmano hAnaanyasya cAnupAdAnam etAmavasthAmaparyantAmapavarga vedayante 'pavargavidaH dabhayamajara mammRtyupadaM brahmamaprAptiriti / nityaM sukhamAtmano mahatvavanmokSe vyajyate tenAbhivya kte nAyanta' vimuktaH sukhI bhavatIti kecin bhanyante teSAM pramANAbhAvAdanupapattiH, ga pratyakSaM nAnumAnaM nAgaso vA vidyate nityaM sukhamAtmano mahatvavannIce'bhivyajyata iti nityasyAbhi Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 aanggikm| vyaktiH saMvedanaM jJAna miti tasya hetarvAcyo yatastadupapadyata iti, sukhavanityamiti cet saMsArasthasya mukta nA'vizeSaH yathA muktaH sukhena tat saMvedanena ca sannitye nopapanna sta thA saMsArastho'pi prasajyata iti / ubhayasya nitya tvAta abhyanujJAne ca dharmAdharma phalena sAhacarya yogapadya gTahyeta yadidamutpattisthAneSu dhamAdharma phalaM sukhaM duHkhaM bA saMvedyate paryAyeNa tasya ca nityaM svasaMvedanasya ca saha bhAvo yaugapadya gTahyeta na sukhAbhAvo nAsnabhivyakirasti ubhayasya nityatvAt anityatve hetuvacanam / atha moca nitya va sukhasya saMvedanamanityaM yata utpadyate sa heturvAcyaH aAtmamanaHsaMyogasya nimittAntarasahitasya hetutvam / AtmamanaHsaMyogo heturiti ceta evamapi tasya sahakArinimittAntaraM vacanIyamiti dharmasya kAraNavacanam yadi dhI nimittAntaraM tasya heturvAcyo yata utpadyata iti yogasamAdhijasya kAryAvasAvirodhAta pralaye saMvedanAnivRttiH, yadi yogasamAdhijo dharmA hetustasya kAryAvasAyavirodhAta prakSaye saMvedanamatya nna nivartayati asaMvedane cAvidyamAnAvizeSaH yadi dharmakSayAt saMvedanoparamo nitya mukhaM na saMvedyata iti kiM vidyamAna na saMvedyate athAvidyamAnamiti nAnumAnaM viziSTe 'stIti aprakSayazca dharmasya niranumAna tyattidharmakatvAt yogasamAdhijo dhI na kSIyate iti nAstyanumAnamutpattidharma kamanityamiti viparyayasya tvanumAnam yasya tu saMvedanoparamo nAsta tena saMvedanena hetunitya itya numeyam / nitye ca muktasaMsArasthayoravizeSa ityuktam yathA muktasya nityaM sukhaM tAvedana hetuzca saMvedanasya tUparamo nAsti kAraNasya nitya tvAt tathA saMsArasthasthA pIti evaJca sati dharmAdharmaphalena sukhaduHkhasaMvedanena sAhacavyaM gTa hye teti| zarIrAdisambandhaH pratibandha he tariti yet na zarIrAdInAmupabhogArthatvAt viparyayasya cAnanumAnAt / sthAna - mataM saMsArAvasthazarIrAdisambandhI nitya sukhasaMvedanahetoH pratibandhakastenA.. vizeSo nAstIti, etaccAyuktam zarIrAdaya upabhogArthAste bhogapratibandha kariSyantItya nupapannam na cAsyanumAnamazarIrasthAtmano bhogaH kazcidastIti, iSTAdhigamArthA prattiriti cet na aniSToparamArthatvAt issttaadhigmaarthe| mokSopadezaH pravRttizca mumukSaNAmiti neSTa maniSTe nAnanuvir3a sakatIti For Private And Personal Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAta sAyanabhASya iSTamapyaniSTaM sampadyate aniSTahAnAya ghaThamAna iSTa mapi jahAti vivekahAnasthAzakyatvAditi dRSTAtikamazca dehAdiSa tulyaH yathA dRSTamanityaM sukhaM parityajya nitya sukhaM kAmayate evaM dehendriyabuddhiranityA dRSTA atikramya muktasya ninyA dehendriyabuddhayaH kalpayitavyAH, sAdhoyazca vaM mukta sya caikAtmyaM kalpitambhavatIti, upapattiviruddhamiti cet samAnam / dehAdInAM nitya tvaM pramANaviruddha kalpayitu mazakyamiti samAnaM sukhasyApi nitya tvaM pramANaviruddha kalpayitamazakyamiti, Atya nnike ca saMsAraduHkhA bhAve sukha vacanAdAgame'pi satya virodhaH yadyapi kazcidAgamaH syAnmuktasthAtyantikaM sukha miti sukha zabda Atyanti ke duHkhAbhAve prayukta ityevamupapadyate | dRSTo hi duHkhAbhAve sukhazabdaprayogo bahulaM loka iti, nityasukharAgasyAprahANe mokSAdhigamAbhAvo rAgasya bandhanasamAjJAnAt yadyayaM moje nityaM sukhamabhivyajyata iti nityasukharAgeNa mokSAya ghaTa. mAno na mokSamadhigacchatrAdhigantumarhatIti bandhanasamAjJAto hi rAgaH na ca bandhane satyapi kazcinmukta ityupapadyata iti prahINanitya sukharAgasyApratikUlatvam athAsya nitya sukharAgaH prahIyate tasmin prahINe nAsya nitya sukharAgaH pratikUlo bhavati yadyevaM muktasya nityaM sukhaM bhavati atha pi na bhavati nAsyobhayoH pakSayo bhojnyaadhigmo vikalpAta iti / sthAnavata eva tarhi saMzayasya lakSaNaM vAcyamiti taducyate // . samAnAnekadharmopatte vipratipatterupalabdhAnupalabdhAvyavasthAtaca vizeSApekSo vimarzaH saMzayaH samAnadharmopapatte vizeSApekSo vimarzaH saMzaya iti syAgapuruSayoH samAnaM dharmamArohapariNAhau pazyan pUrvadRSTaJca tayovizeSaM vabhutmamAnaH kiMkhiditya nyatarannAvadhArayati tadanavadhAraNaM jJAnaM saMzayaH samAnamanayo dharmamupalabhe vizeSamanyatarasya nopalabhaityeSA buddhirapekSA saMzayasya pravartikA vartate, tena vizeSApekSo vimarzaH sNshyH| anekadharmopapatteriti For Private And Personal Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 Ahnikam / 17 samAnajAtIyamasamAnajAtIyaJcAlekam tasyAne kasya dharmopapatte vizeSasyobhayathA dRSTa tvAt sasAnajAtIyebhyo'samAnajAtIyebhyazcArthA vishessynte| gandhavatvAt pRthivI avAdibhyo viziSyate guNa karmabhyazca, asti ca zabda vibhAgajatvaM vizeSaH, tasmin dravyaM guNaH karma veti sandehaH vizeSasyobhayathA dRSTatvAt kiM dravyasya sato guNakarmamyo vizeSa AhokhihuNasya mata iti atha kammaNaH sata iti vizeSApekSA anya tamasya vyavasthApakaM dharmanopalabhe iti baddhiriti / vipatipatteriti vyAhatamekArthadarzanaM vipratipattiH / / vyAghAto virodho'sahabhAva iti astyAtmetye ka darzanam nAstyAtmetya param, na ca sadbhAvAsadbhAvau sa haikatra sambhavataH, na cAnyatarasAra dhako heturupalabhyate tatra tatvAnavadhAraNaM saMzaya iti | upalabdhAvyavasthA ta: khalbaghi saccoda kamupalabhyate taDAgAdiSa marIcipa vAvidyamAnamuda kamiti tataH kacidupalabhyamAne tattva vyavasthA pakasya pramANasAnupalabdheH kiM saTu palabhya te athAsaditi saMzayo bhavati / anupalabdhavyavasthAta: saJca nopalabhyate malakIlakoda kAdi, asaccAnutpanna viruddhaM yA, tataH kacidanupalabhyamAne saMzayaH kiM sannopalabhyate utAsaditi saMzayo bhavati vizeSApekSA parvavat, pUrvaH samAno'nekaJca dharmo jJeyasthaH, upalabdhAnupalabdhI punaTisthe, etAvatA vizagheNa punarvacanam, samAnadharmAdhigamAt samAnadharmopa patte vizeSasmRtya pekSo viru dUti, sthAnavatA lakSaNavacanamiti smaanm|| yamarthamadhikRtya pravartate tat prayojanam // 24 // ___ yamartha mAptavyaM hAtamyaM vA'dhyavasAya tadApihAnopAyamanutiti prayojana naheditavyam, pravRtti hetutvA-dimamartha mAzyAmi hAsyAmi veti vyavasAyo'rtha myAdhikAra:, evaM vyavasAyamAno'rtho'dhikriyata iti // laukikaparokSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAntaH // 25 // lokasAmyamanatItA laukikA naisargika bainayika badyatizayama prAptA For Private And Personal Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASya 18 staviparItAH parIkSakA starkeNa pranAra, parIkSitamahannati, yathA yamartha laukikA budhyante tathA parIkSakA api so'rtho dRssttaantH| dRSTAntavirodhena hi pratipakSAH pratiSevyA bhavantIti / dRSTAnnasamAdhinA ca khapakSAH sthApanIyA bhavannoti / avayaveSu codAharaNAya kalpata iti / atha siddhAntaH / idamitvambhataJjetyabhyanujJAyamAnamartha jAtaM siddhaM siddhasya saMsthitiH siddvaantH| saMsthitirityambhAvavyavasthA, dhamaniyamaH / sa khalvayam // tantrAdhikaraNAbhyupagamasaMsthitiH siddhaantH||26|| tanvArthasaMsthitistantrasaMsthitiH / tantramitaretarAbhisambasvArtha samUhayopadezaH shaastrm| adhikaraNAnuSanArthA saMsthitiradhikaraNasaM sthitiH / abhyu pagamasaMsthitiranavadhAritArtha parigrahaH tahizeSa parIkSaNAyAbhyupagamamasiddhAntaH / tantrabhedAttu khanu sa caturvidhaH // . sarvatantrapratitantrAdhikaraNAbhyupagamasaMsthityarthAntarabhAvAt // 27 // tavaitAzcatasraH saMsthitayo'rthAnta rabhUtAH, tAsAm // sarvatantrAviruddhastanve'dhikRto'rthaH sarvatantrasidhAntaH // 28 // yathA prANAdonondriyANi gavAdaya indriyArthAH pRthivyAdIni bhUtAni pramANairarthasya grahaNAmiti // samAnatantrasiddhaH paratantrAsiddhaH pratitantrasiddhAntaH // 26 // yathA nAsata aAtma jAmaH na sata aAtmahAnaM niratizaya cetanA: dehendriyamana:su viSayeSu tattatkAraNeSu ca vizeSa iti sAMkhyAnAm, puruSa For Private And Personal Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 AGgikam / karmanimitto bhUtasargaH, karma hetavo doSAH pravRttica, svaguNa viziSTAcatanAH, asadutpadyate, utpannaM nirudhyate iti, yogAnAm // yatsiddhAvanyaprakaraNasiddhiH so'dhikaraNasidvAntaH // 30 // yathArthasya siddhAvanye'rthA anuSajyante na tairvi nA mo'rthaH sidhyati te'ryA yadadhisAnAH so'dhikaraNa siddhAntaH yathA dehendriyavyatirikto jAtA, darzanasmanAbhyAmekArthagrahaNAditi / atvAnuSaGgiNo'rthA dUndriyanAnAtvaM niyataviSayANIndriyANi svaviSayagrahaNaliGgAni jJAturjJAnasAdhanAni gandhAdiguNavyatirikta dravyaM guNAdhikaraNaM niyataviSaya thetanA iti parvArtha siddhAvete'rthAH siddhyanti na tai vinA so'rthaH sambhavatIti // aparIkSitAbhyupagamAt tavizeSaparIkSaNamabhyapagamasiddhAntaH // 31 // yatra kiJcidarthajAtamabhyu pagamyate astu dravyaM zabdaH, sa tu nityo'thA'nitya iti dravyasya sato nityatA'nityatA vA ta vizeSa: parIcyate so'bhyupagamasiddhAntaH khabu yatizayacikhyApayiSayA paravumavajJAnAcca pravartata iti / athAvayavAH / prtijnyaahetuudaahrnnopnynigmnaanyvyvaaH|| // 32 // dazAvayavAne ke naiyAyikA vAkye snyccte| jijJAsA saMzayaH zakyaprAptiH prayojanaM saMzayavyudAsa iti te kammA drocyanta iti tatrApratIyamAne'rthe pratyayArthasya pravarti kA jijJAsA apratIyamAnamartha ka mA ji. jAsate taM tattvato jJAtaM hAkhAmi vopAdAsye bA,ucennidhye veti tAvatA hAmo pAgobhekSAbavayatatvajJAnArthastadartha mayaM jijJAsate sA khalliyamasAdhanArthasyeti, jijJAsAdhiSThAna saMzayazca vyAhatadharmopasaGghAtAt tattva. For Private And Personal Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 20 www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAya darzanavAtsyAyanabhASya jJAne pratyAsanaH vyAhatayorhi dharmmayoranyatarattattvaM bhavitumarhatIti sa pRthagupadiSTe'pyasAdhanamarthakheti, pramAtuH pramANAni prameyAdhigamArthAni mazakyaprAptirna sAdhakasya vAkyasya bhAgena yujyate pratijJAdivaditi prayojanaM tatvAvadhAraNamarthasAdhakasya vAkyasya phalaM naikadeza iti saMzayavyudAsaH pratipaJcopavarNanam tatpratiSedhena tattvajJAnAbhyanujJAnArthaM na tvayaM sAdhakavAkyaikadeza iti prakaraNe tu jijJAsAdayaH samarthAH vyavadhAraNIyArthopakArA arthasAdhakAbhAvAttu pratijJAdayaH sAdhakavAkyasya bhAgaH ekadezA avayavA iti / teSAM tu yathAvibhaktAnAm // sAdhyanirdezaH pratijJA // 33 // prajJApanIyena dharmeNa dharmiNo viziSTasya parigrahavacanam pratijJA sAdhyanirdezaH anityaH zabda iti // udAharaNasAdharmyAt sAdhyasAdhanaM hetuH // 34 // udAharaNena sAmAnyAt sAdhyasya dharmasya sAdhanaM prajJApanam hetuH sAdhye pratisandhAya dhammaM mudAharaNe ca pratisandhAya tasya sAdhanatAvacanaM hetuH utpattidharmakatvAditi utpattidharmAkamanityaM dRSTamiti / kime nAvajetulacaNamini netyacyate kintarhi // tathA vaidharmyAt // 35 // udAharaNa vaidharmyAcca sAdhyasAdhanaM hetuH katham anityaH zabda utpattidharmmakatvAt vyanutpattidharmAkaM nityaM yathAtmAdi dravyamiti // sAdhyasAdharmyAt taddharmmabhAvo dRSTAnta udAhara - Nam // 36 // mAdhyena sAdhasya samAnava kAMtA sAdhyasAdharmyAt kAraNAt tadabhAvo dRSTAnta iti tasya dharmastabhIH tasya sAdhyasya sAdhyaJca dvividham dharmma - viziSTo vA dharmaH zabdasyAnityatvam / dharmmaviziSTo vA dharmmo nityaH For Private And Personal Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 zrAhnikam / 21 zabda iti, ihottarannagrahaNena gTahyata iti kasmAt pRthagadharma vacanAt / tasya dharmastavamastasya bhAvastadharmabhAva: sa yasmin dRSTAnte vartate sa dRSTAntaH sAdhyasAdhAt taddharmabhAvI bhavati sa codAharaNamiSyate tatra yadutya yate tadutpattidharma kam tacca bhUtvA na bhavati AtmAnaM jahAti nirudhyata ityanityam / evamutpattimakatvaM sAdhanamanityatvaM mAdhya saM'yamekasmin vayodharmayoH sAdhyasAdhanabhAvaH sAdhAdyavasthita upalabhyate taM dRSTAnte upalabhamAnaH zabde'pyanuminoti zabdo'bhyutpattidharmakatvAda. nityaH sthAlyAdivadityudAyite tena dharmayoH sAdhyasAdhanabhAva inyudAharaNam // taviparyayAhA viparItam // 37 // dRSTAnta udAharaNamiti prakRtaM sAdhyavaidhammAt taddharmabhAvI dRSTAnna udAharaNamiti anitya zabda utpattidharmakatvAt anutpattidharmAkaM nityamAtmAdi so'yamAtmAdi dRSTAntaH sAdhyavaidhAdanutpattidharmakatvAdatavarmabhAvI yo'sau sAdhyasya dharmo'nityatvaM sa tasmin bhavatIti / anAtmAdau dRSTAnte utpattidharma katvasyAbhAvAda nityatvaM na bhavatIti upalabhamAnaH zabde viparyayamanuminoti etpattidharmakatvasya bhAvAda nityaH zabda iti mAdhokasya hetoH sAdhyasAdharmyAt tavarmabhAvI dRSTAnta udAharaNam vaidhamoklasya hetoH sAdhyavaidhammaditavarma bhAvI dRSTAnta udAharaNam pUrvasmin dRSTAnne yau tau dhauM sAdhyasAdhana bhatau pazyati mAdhye'pi tayoH sAdhyasAdhanabhAvamanu minoti uttarasmin dRSTAnte yayo dhammayorekasyAbhAvAditarasthAbhAva pazyati tayorekasvAbhAvAditarasyAbhAvaM sAdhye anumino. nIti, tadeta vetvAbhAseSu na manbhavatItya hetavo hetvAbhAsAH tadidaM helUdAharaNayoH sAmarthya mparamasUkSma duHkhabodhaM paNDitairupavedanoyamiti // udAharaNApekSastathetyupasaMhAro na tatheti vA sAdhyasyopanayaH // 38 // udAharaNApekSa udAharaNatantraH udAharaNavazaH, vazaH sAma For Private And Personal Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 22 www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsyAyanabhASyaM rthyam, sAdhyasAdhayukta udAharaNe syAlyAdidravyamutpattidharmakamanitya' dRSTam tathA zabda utpattidharmaka iti sAdhyasya zabdasyotpattidharmmakatvampasaMhriyate, sAdhyavaidharmyayukte punarudAharaNe vyAtmAdidravyamanutpatti ka nitya dRSTaM na ca tathA zabda iti anutpattidhakatvasyopasaMhArapratiSedhenotpattidhakatvamupasaMpriyate tadidamupasaMhAra tamudAharaNadvaitAdbhavati upasaMyate'neneti copasaMhAro veditavya iti / dvividhasya punarheto dvividhasya codAharaNasyopasaMhArate ca samAnam // hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanam // 38 // samyakte vaidhayakti vA yathodAharaNamupasaMhiyate tasmAdutpattidharmakatvAdanityaH zabdaH iti nigamanam nigamyante'neneni pratijJA haitUdAharaNopanayA ekatreti nigamanam nigamyante samarthyante sambadhyanta e, tatva sAdhamyakte tAvaddha tau vAkyamanityaH zabdaH iti pratijJA, utpattidharmakatvAditi hetuH / utpattidharmakaM syAlyAdidravyamanityamityudAharaNam, tathAvotpattidharmakaH zabda ityupanayaH tasmAdutpattidharmakatvAdanityaH zabda iti nigamanam, vaidhamyakte'pi anityaH zabda, utpattidharmakatyAt, anutyattidharmakamAtmAdidravyaM nityaM dRTam, na ca tathA'nutpattidharmakaH zabdaH tasmAdutpattidharmakatvAdanityaH zabda iti, avayavasamudAye ca vAkye sambhaya itaretarAbhisambandhAt pramANAnyarthaM sAdhayantoti, sambhavastAvacchrabdaviSayA pratijJA zrAptopadezasya pratyakSAnumAnAbhyAM pratisandhAnAdanyaSezca svAtantryAnupapatteH anumAne hetuH udAharaNe saMdRzyapratipatteH, tatrodAharaNaM bhASye vyAkhyAtam pratyakSaviSayamudAharaNam dRSTenAdRSTasiddheH / upamAnamupanayaH tathetyupasaMhArAt na ca tathetyupamAnadharmapratiSedhe viparItadharmeApasaMhArasiddheH sarveSAmekArthapratipattau sAmarthya pradarzanaM nigamanamiti / itare - tarAbhisambanve'pyasatyAM pratijJAyAmanAzrayA hetvAdayo na pravartteran, prati hetau kasya sAdhanabhAvaH pradarzyate udAharaNe sAdhye ca kasyopa " , For Private And Personal k - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 kim / I maMhAraH syAt kasya cA padezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanaM syAditi, asatyudAharaNe kena sAdhaye vaidhasya vA sAdhyasAdhanamupAdIyeta kasya vA sAdharmyavazAdupasaMhAraH pravartteta, upanayanaJcAntareNa sAdhye 'nupasaMhRtaH mAdhako dharme nArthaM sAdhayet, nigamanAbhAve vAnabhivyaktasambandhAnAM pratijJAdInAmekArthena pravarttana' tatheti pratipAdanaM kasyeti / yathAvayavArthaH sAdhyasya dharmasya dharmiNA sambandhopAdAnaM pratijJArthaH / udAharaNena samAnasya viparItasya vA dharmasya sAdhakabhAvavacanaM hetvarthaH, dharmayoH sAdhyasAdhanabhAvapradarzanamekatvodAharaNArtha: / sAdhanabhUtasya dharmasya sAdhyena dhameM sAmAnAdhikaraNyopapAdanamupanayArthaH / udAharaNasthayo- dharmayoH sAdhyasAdhanabhAvopapattau sAdhye viparItaprasaGgapratiSedhArtha nigamanam / na caitasyAM hetudAharaNaparizuddhI satyAM sAdhaye vaidharmyAbhyAM pratyavasthAnasya vikalpAjjAtinigrahasyAnabahutvaM prakramate, vyavyavasthApya khala sAdhyasA - dhanabhAvamudAharaNe jAtivAdI pratyavatiSThate vyavasthite tu khalu dharmayoH sAdhyasAdhanabhAve dRSTAntasya gTahyamANe sAdhanabhUtasya dharmasya hetutvenopamAnaM na sAdharmya mAtrasya na vaidharmyamAtrasya veti / zrata Urddha tI laccaNIya iti athedamucyate // k 23 avijJAtatattve'rthe kAraNopapattitastattvajJAnArthamUhastarkaH // 40 // For Private And Personal vijJAyamAnatatve'rthe jijJAsA tAvajjAyate jAnIyemamarthamiti, vyatha jijJAsitasya vastuno vyAhato dharmeo vibhAgena vimRzati kiMkhidityamAhokhinetyamiti vimzyamAnayordharmayorekaM kAraNopapattyA'tujAnAti sambhavatyasmin kAraNaM pramANaM heturiti, kAraNopapattyA syAdevametannetaraditi tattra nidarzanam yo'yaM jJAtA jJAtavyamarthaM jAnIte taJca bhojAnIyeti jijJAsA, sa kimutpatti meM ko'nutpattidharmaka iti vimarzaH, vistRzyamAne'vijJAtatattve'rthe yasya dharmasyAbhyanujJAkAraNamupapadyate tamanujAnAti yadyayamanutpattidharmakastataH svakRtasya karmaNaH phala Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsyAyanabhASya manubhavati jJAtA, duHkhaja pravRtti doSa mithyAjJAnAnAmuttaramuttaraM pUrvasya pUrvasya kAraNamuttarottarApAye tadanantarAbhAvAdapavarga iti syAtAM saMmArApavagaiau, utpattidharmake jJAtari punarna sthAtAm, utpannaH khalu jJAtA dehendriyabuddhivedanAbhiH sambadhyata iti nAsyedaM svakRtasya karmaNaH phalamutpannazca bhUtvA na bhavatIti tasyAvidyamAnasya niruGghasya vA khalatakarmaNaH phalopabhogo nAsti, tadevamekasyAnekazarIrayogaH zarIrAdiviyogacAtyantaM na syAditi / yatra kAraNamanupapadyamAnaM pazyati tatrAnujAnAti, so'yamevaM lakSaNa Uhastarka ityucyate / kathaM punarayaM tattvajJAnArthA na tatvajJAnameveti nava- dhAraNAt anujAnAtyayamekataraM dharmaM kAraNopapattyA na tyavadhArayati na vyavasyati na nizcinoti evamevedamiti / kathaM tatva - jJAnArtha iti, tattvajJAna viSayAbhyanujJAlakSaNAnugrahoGgAvitAt prasannAdanantarapramANasAmarthyAt tattvajJAnamutpadyata ityeva tattvajJAnArtha iti / mo'yaM tarkaH pramANAni pratisandadhAnaH pramANAbhyanujJAnAt pramANasa hito vAde upadiSTa ityavijJAtatattva manujAnAtIti yathA so'rtheA bhavati tasya yathAbhAvastatva na viparyyayo yAthAtathyam / etamiva tarka viSaye | 24 . vimTazya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNaya: // 41 // sthApanA sAdhanaM, pratiSedha upAlambhaH, tau sAdhanopAlambhI pakSapratipaJcAzrayavyatiSaktAvanuvazvena pravarttamAnau paJcapratipaccAvitya ucyete, tayo - ranyatarasya nittirekanarasyAvasthAnam zravazyambhAvi, yasyAvasthAnaM tasyAva - dhAraNaM nirNayaH / nedaM paJcapratipaccAbhyAmarthAvadhAraNaM sambhavatIti eko hi pratijJAtamarthaM hetutaH sthApayati pratiSi coharatIti dvitIyasya dvitIyena sthApanA hetuH pratiSidhyate tasyaiva pratiSedha hetuvoDiyate sanivarttate tasya nivRttau yo'vatiSThate tenArthAvadhAraNaM nirNaya iti ubhAbhyAmevArthAvadhAraNamityAha, kyA yuktyA ekasya sambhavo dvitIyasyAsambhavaH antaraau vimarza saha nivattayataH, ubhayasambhave ubhayAsambhave mu For Private And Personal Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 25 1 adhyAye 2 kim / svanivRtte vimarza iti / vizyeti vimarza kRtvA, so'yaM vimarzaH paccapratipaJcAbhAvadyotyaM myAyaM pravarttayatotbupAdIyata iti etacca viruddhayorekadha misyayorboddhavyaM yatra tu dharmasAmAnyagatau viruddha dharmoM hetutaH sambha vataH tatra ca tuto'rthasya tattvAbhAvopapatteH, yathA kriyAvaddravyamiti lacaNavacane yasya dravyasya kriyAyogo hetutaH sambhavati tat kriyAvat yasya na sambhavati tada kriyamiti, ekadharmisthayoca viruddhayorayugapadbhAvino kA vikalpaH yathA tadeva dravyaM kriyAyukta kriyAvat anupanaparatakriyaM punarakriyamiti / na cAyaM nirNaye niyamo vimTazyaiva pazcapratipacAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNaya iti kintvindriyArthasannikarSetpannapratyase 'rthAvadhAraNaM nirNaya itiparIkSAviSaye tu vimRzya paccapratipaccAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNayaH zAstra bAde ca vimarza varjam // iti vAyAyanI nyAyabhASye prathamAdhyAyakha prathamamAhnikam / * tisraH kathA bhavamti vAdo jalpo vitaNDA ceti tAsAm / pramANatarkasAdhanopAlambha: siddAntAviruddha : paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAdaH // 42 // ekAdhikaraNasyau viruddhau dhammA pacapratipaccau pratyanIkabhAvAdastyAtmA nAkhyAtmeti, nAnAdhikaraNau viruddho na paJcapratipaccau yathA nitya khAtmA anityA buddhiriti pariyaho'bhyupagamavyavasthA, so'yaM paJcapratipakSaparigraho bAdaH tasya vizeSayaM pramANatarkasAdhanopAlambhaH pramANaistarkeNa ca sAdhanamupAlambhavAmi kriyata iti, sAdhanaM sthApanA, upAlambhaH prati For Private And Personal Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 26 nyAyadarzanavAlyAyanabhASye ghedhaH, tau sAdhanopAlambhau ubhayorapi pakSayorvyatiSakAvanubaddhau ca yAtradeko nivRtta ekataro vyavasthita iti nivRttayopAlambho vyavasthitasya sAdhanamiti jalpa niyahasthAnaviniyogatvAdetatpratiSedhaH, pratiSedhe kasyacidabhyanujJAnArtha siddhAntAviruddha iti vacanam, siddhAntamabhyupetya tavirodhI viruDva iti hetvAbhAsasya nigrahasthAnasyAbhyanujJAvAde paJcAvayavopapanna iti, hInamanyatamenAmyavayavena nyUnam hetRdAharaNAdhikamadhikamiti caitayorabhyanujJAnArthamiti avayaveSu pramANatarkAnna ve pRthak pramANatarkagrahaNaM sAdhanopAlambhavyatiSaGgajJApanArtham / anyathobhAvadhi pacau sthApanA hetunA pravRttau bAda iti syAt / antareNApyavayavasambandham pramANAnya yaM sAdhayantIti dRSTam tenApi kalpena sAdhanopAlambhau vAde bhavata iti jJApayati / chalajAtinigrasthAnasAdhanopAlambho jalya iti vacanA. . vinigraho jalpa iti mA vijnyaayi| chala jAtiniyahasthAnasAdhanopAlambha eka jalpaH pramANatarkasAdhanopAlambho vAda eveti mA vijJAyItyevamartha pRthaka pramANatarkagrahaNamiti / yathoknopannagcha lajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH // 43 // yathoktopapanna iti pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAnnAviruddhaH paJcAvayavoSapannaH pakSapratipakSaparigrahaH / chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambha iti / chalajAtinigrahasthAnaH sAdhanamupAlambhAsin kriyata iti / evaMvizeSaNo jalpaH na khala vai chalajAtinigrahasthAnaiH sAdhanaM kasyacidarthasya samAvati pratiSedhArthaM caiSAM sAmAnyalakSaNe ca zrUyate vacanavidhAto vivalyopapattyA chalamiti sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH / vipratipattira tipattizca nigrhsthaanmiti| vizeSalakSaNeSvapi yathAkhamiti na caitadvijAnIyAt pratiSedhArtha tathaivArtha saadhynniiti| chalajAtinigrahasthAnopAlambha ityevamadhya cyamAne vijJAyata etaditi / pramANaiH sAdhanopAlammayozchalajAtInAmaGgabhAvo rakSaNArthatvAt na tu vatantrANAM For Private And Personal Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 2 Ahnikam / sodhanabhAvaH / yat tatpramANairarthasya sAdhanaM tatra chalajAtinigrahasthAnAnAmaGgabhAvo rakSaNArthatvAt, tAni hi prayujyamAnAni parapacavighAtena svapakSaM racayanti / tathA coktam / "tatvAdhyavasAyasaMrakSaNAyeM jalpavitaNDa e vojapraroharakSaNArthaM kaNTakazAkhAvaraNavaditi" / yazcAsau pramANaiH pratipaJcasyopAlambhastasya cetAni prayujyamAnAni pratiSedhaviSAtAmahakArINi bhavanti tadevamaGgIbhUtAnAM kalAdInAmupAdAnam jalpa e na svatantrANAM sAdhanabhAvaH / upAlambha tu khAtantryamapyastIti / sa pratipakSasthApanA hono vitaNDA // 44 // sa jalpavitaNDA bhavati, kiM vizeSaNa: pratipakSasthApanayA hInaH, yau tau samAnAdhikaraNo viruddhau dharmaiA paJcapratipacAvityuktau tyorekatara vai taNDiko na sthApayatIti parapakSapratiSedhenaiva pravartata iti stu ta sa pratipakSahIno vitaNDA yaha khalu tatparaprativedhalakSaNaM vAkyaM sa vaitaNDikasya pakSaH na tvasau sAdhyaM kacidarthaM pratijJAya sthApayatIti tasmAdyathAnyAsa mevAstviti hetulakSaNAbhAvAda hetavo hetu sAmAnyA tuvadAbhAsamAnA sta ime // savyabhicAraviruddhaprakaraNasamasAdhyasamAtauta kAlA hetvAbhAsAH // 45 // teSAm // anaikAntikaH savyabhicAraH // 46 // 25 vyabhicAra ekatrAvyavasthA saha vyabhicAreNa vartata iti savyabhicAraH, nidarzanam nityaH zabdo'stvAt svarthavAn kumbho'nityo dRSTA na ca tathA sparzatrAn zabdastasmAdasparzatvAnnityaH zabda iti dRSTAnte sparzatvamanityatvaM ca dharmeau na sAdhyasAdhanabhUtau dRzyete sparzavAMzcaH khurnityazceti / brA mAdau ca dRSTAnte udAharaNasAdharmyAt sAdhyasAdhanaM heturiti / ansa For Private And Personal Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadAnavAtsyAyanabhASye tyAditi hetanityatvaM vyabhicarati asI buddhiranityA ceti, evaM hividhe'pi dRSTAnne vyabhicArAt sAdhyasAdhanabhAvo nAstIti lakSaNAbhAvAda hetu riti / nityatvamapye ko'ntaH / anityatvamapyeko'nnaH, ekasmibanne vidyata iti aikAntikaH / viparya yAdakAntika: ubhayAnnavyAkatvAditi // siddhAntamabhyupetya tahirodhI viruddhaH // 47 // taM viruNaDIti tahi rodhI abhyu petaM siddhAnta vyAinnoti yathA mo'yaM vikAro vyaktarapati nityatvapratiSedhAdapeto'pyasti vinAzatiSedhAt na nityA vikAra upapadyate ityeva he tuLakarape to'pi vikAro'sta tyanena khasiddhAntena virudhyate / katham vyaktirAtmalAbhaH apAyaH pracyutiH yadyAtmalAbhAt pracyuto vikAro'sti nityatvapratiSedhe nopapadyate yadya karapetasyApi vikArasyAstitvaM tat khalu nityatvamiti / nityatvapratibedhA nAma vikArasthAtmalAbhAtAcyute ruppttiH| yadAtmalAbhAtpracyavate tadanityaM dRSTaM yada. sta na tadAtmalAbhAt pracyavate / astitvaM cAtmalAmAt pracya tiriti viruDAtau na saha sambhavata iti so'yaM hetaryatmivAnnamAzritya pravartate tameva vyAhantIti / yasmAtprakaraNacintA sa nirNayArthamapadiSTaH prkrnnsmH||48|| vimarzAdhiSThAno pakSapratipakSAvanasito prakaraNam tasya cinnA vimatpriti prAGinarNayAdyat samIkSaNaM sA jijJAsA yatkatA sa nirNayAdhaM prayukta ubhayapakSasa myAt prakaraNamanativartamAnaH prakaraNasamo nirNayAya na prakalpate prajJApanaM tu anityaHzabdo nityadharmAnupalabdherityanupalamamAnanityadharma kamanityaM dRSTaM sthAlyAdi, yatra samAno dharmaH saMzayakArakhaM hetutvenopAdIyate sa saMzayasamaH savya bhicAra eva / yA tu vimarzasa vizeSApekSitA ubhayapacavizeSAnupaladhi ca sA prakaraNaM pravartayati, * For Private And Personal Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 2 ahnikam / 28 tham / viparyaye hi prakaraNa nivRtteH yadi nityadharmazabde gTahyate na syAtaprakaraNam yadi vA anitya dhI grota evamapi nivartata prakaraNam so'yaM he turubhau pakSau pravartta yannanyatarasya nirNayAya na prakalpate // sAdhyAviziSTaH sAdhyatvAt sAdhyasamaH // 46 // dravyaM chAyeti mAdhyam, gatimatvAditi hetaH sAdhye nAviziSTaH sAdhanIyatvAtmAdhyasamaH, ayamapyasidatvAt sAdhyavatprajJApayitavyaH, sAya tAradetat kiM puruSavazchAyApi gacchati bAhokhidAvarakadravye saMsarpati zrAvaraNamannAnAda sanidhisantAno'yaM tejaso gTahyata iti sarpatA khata dravye Na jJAnadyoyastejobhAga Abriyate tasya tasyAsabidhirevAvacchiAno gTahata iti / AvaraNanta prAptipratiSedha : // kAlAtyayApadiSTaH kAlAtItaH // 50 // kAlAtyayena yukto yasArtha speka dezadizyamAnasya sa kAlAtyayApadiSTaH kAlAtIta ilAcyate / nidarzanam / mityaH zabdaH saMyogavyaGgyatvAt rUpavat prAgaIza vyakteravasthitaM rUpaM pradIpaghaTasaMyogena vya jyate tathA ca zabdo'yavasthito bhairodaNDa saMyogena vya jyate dArupa ra zusaMyogena vA tasmAt saMyoga vyaGgya tvAnityaHzabda ityayama he tuH kAlAtyayApadezAt vyaJjakasya saMyogasya kAlaM na vyaGgayasya rUpasya vyaktiratye ti sati pradIpaghaTasaMyone rUpasya grahaNaM bhavati na nivRtte saMyoge rUpaM gTahyate, nivRtta dAru parazusaMyoge dUrasthena zabdaH zrUyate / vibhAgakAle seyaM zabdavyaktiH saMyogakAlamotIti na saMyoganirmitA bhavati / kasmAtkAraNAbhAvADi kA bhAva iti / evamudAharaNasAdharmyasAbhAvAdasAdhanamayaM hetu tvAbhAsa iti / avayavavipAsavacanaM na sUtrArthaH, kamAt, "yasya yenArthasambandho dUrasthasthApi tasya saH / artha to hasamarthAnAmAnantaryamakAraNam" ityetaha danAdviparyAsanoko heturudAharaNamAdhAt tathA vaidhAtmAdhanaM hetulakSaNaM na nahAti / ajaha dalakSaNaM na hetvAbhAso bhavatIti avayavaviparya: For Private And Personal Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtya yanabhASye savacanamaprApta kAlamiti nigraha sthAnamukta tadevedaM puna rucAta iti atastanna sUtArthaH / atha chalam // vacanavidhAto'tha vikalpopapattA chalam // 51 // ___ na sAmAnya lakSaNe chalaM zakyamudAharttam vibha.ge lUdAharaNAni / vibhAgazca / / tat trividhaM vAkchalaM sAmAnya ccha lamupacArachalaJcati // 52 // teSAm // avizeSAbhihita'rthe vakta rabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkchalam // 53 // navakambalo'yaM mANavaka iti prayogaH / atra navaH kambalo'sthati vanurabhiprAyaH | viya he tu vizeSo na samAme, tavAyaM chalavAdI vakarabhiprAyAdavivacitamanyamartha nava kambalA akheti tAvadabhihitaM bhavateti kalpa yati kalpayitvA cAsamma vena pratiSedhati eko'sya kambalaH kuto nava kambalA ini / tadidaM sAmAnyazabde vAci chalaM vAk chala miti / asya pratyavasthAnam sAmAnya zabdasyA ne kArthatve'nyatarAbhidhAna kalpanAyAM vizeSavacanam / navakambala ityanekArtha syAbhidhAnaM nava: kambala'sya navakambalA asyeti / etasmin praya ke ye yaM kalpanA nava kambalA asyetye nadbhavatAbhihitaM tacca na sammavatIti / eta tyAmanyatarAbhidhAna kalpanAyAM vizeSo vktvyH| yasmA vizeSo'rthavizeSeSu vijJAyate / ayamarthe / ' nenAbhihita iti, sa ca vizeSo nAsti tasmAnnidhyAbhiyogamAtrametaditi | prasiddazca loke zabdArtha sambandho'bhidhAnAbhidheyaniyamaniyogaH / asyAbhidhAnasyAyamarthe |'bhidhey iti samAna: sAmAnyazabdasya vizeSo viziSTa zabdasya prayata. pR bIce me zabdA arthe prayajya nle nAprayukapUrvAH, prayogazcArtha sampratyayArthaH, artha pratyayAca vyavahAra iti / tatraivamartha gatyarthe zabdaprayoge sAmarthyAt . For Private And Personal Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 2 AGgikam / sAmAnyazabda tya prayoganiyamaH / ajAM grAmaM naya sarpirAhara bajhagaNaM bhoja yeti sAmAnyazabdAH santo'rthAvayaveSu prayujya nne sAmarthyAdyanArtha kriyA. dezanA samma vati tatra pravarttanne nArthasAmAnye kriyAdezanA'sambhavAta / eva. mayaM mAmA nyazabdo navakambala iti yo'rthaH mammavati nava kambalo'sthati tatra pravartate yastu na sammati nava kada lA asyeti tatra na pravartate so'ya - manupapadyamAnArtha kalpanayA paravAkyopAlammastena va tyAta iti / sambhavato'rthasyAtisAmAnyayogAdasambhUtArthakalpanA sAmAnyacchalam // 54 // aho khatva sau brAhmaNo vidyAcaraNasampanna itya ta kazcidAi samma vati hi na hmaNe vidyA caraNasampat ityasya vacanasya vidhAto'rtha bikalpopapattyA'mambhUtArtha kalpa nayA kriyate yadi brAhmaNa vidyAcaraNasampat sammavati vrAtye'pi samma veta, vAtye'pi brAhmaNa : so'pyastu vidyAcaraNasampana iti / yavivakSitamartha mAgnoti cAtye ti ca tadatisAmAnya m| yathA bAGgaNatvaM vidyAcaraNasampadaM kacidAnoti kvacidatyeti sAmAnyalakSaNaM chalaM mAmAnya cchala bhiti | amya ca pratyavasthAnamavivakSitatakasya viSayA nuvAdaH prazaMsArtha tvAt vAkyasya, tadabAsambhUtArthakalpa nAnu papattiH / yathA sammavanya mmin kSele zAlaya iti | anirAkRtamavivakSitaca vIja janna, pravRttiviSayastu kSetra prazasyate so'yaM kSetrAnuvAdo nAsmin zAlayo vidhIyanta iti / vIjAta zAliniIttiH satI na vivakSatA evaM samavati brAhmaNe vidyAcaraNasammaditi sampaviSayo brAhmaNatva na sampabetuH / na cAtra hervivakSita: | viSayAnuvAdasvayaM prazaMsArtha tvAdAkya stha, sati brAhmaNa tve sampachetuH samartha ti viSayaJca prazaMsatA vAkyena yathA hetuta: phalanitti na pratyAkhyAyate tadevaM sati vacanavighAto'sambhUtArthakalpanayA nopapadyata iti // For Private And Personal Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsAyanabhASye dharma vikalpanirdeze'rthasadbhAvapratiSedha upacAracchalam // 55 // abhidhAnasya dhamI yathArtha prayogaH / dharmavikalpo'nyatra dRSTasyAnyana pra. yogaH / tasya nirdeze dharmavikalpa nirdeshe| yathA maccAH krozantIti arthasadbhAvena pratiSedhaH: maJcasthAH puruSAH krozanti na tu maJcAH krozani, kA punarabArthavikalopa patiH anyathA prayuktasyAnyathArtha kalpanam bhatyA prayoge prAdhAnye na kalpa nam, upacAraviSayaM chalamapacArachalamupacAro nItArthaH sahacaraNAdinimittenA'tagAve tahadabhidhAnamupacAra iti / anya samAdhiH prasiddhAprasidde prayoge vakta ye thA bhiprAyaM zabdArtha yoranujJA pratiSedho vA na chandataH pradhAnabhUtasya zabdasya bhAtasya ca guNa bhatasya prayoga ubhayoleAkasidaH / sidhe prayoge yathA vArabhina yastathA zabdAryAvanujJeyau pratighe yau vA na chandataH / yadi vaktA pradhAnazabdaM prayuta yathA bhUtasyAbhyanujJA prati dheo vA na chandataH / atha guNabhUtaM tadA guNabhUtasya, yatra tu vaktA guNabhutaM zabda prayuta pradhAnabhUtamabhipretya paraH pratiSedhati sva manISayA pratiSedheo'sau bhavati na paropAlambha iti // vAkchalamevopacAracchalaM tadavizeSAt // 56 na vAkchalAdu pacAracchalaM bhidyate tasyApyarthAntara kalpanAyA avizepAt, ihApi sthAnyoM guNazabdaH, pradhAnazabdaH sthAnArtha iti kalpayitvA pratiSidhyata iti // na tadarthAntarabhAvAt // 57 // na vAkakalamevopacAracchalaM tasyArthasadbhAva pratiSedhavArthAntarabhAvAt / kutaH arthAntarakalpanAto'nyArthAntarasadbhAvakalpanA anyAya sadbhAvapratiSedha iti|| For Private And Personal Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 2 Ahnikam / vizeSe vA kinycitsaadhrmyaadekcchlprsnggH||58|| chanmasya dvitvamabhyanujJAya vitvaM pratiSidhyate kiJcitsAdharmyAt yathA cAyaM hetustritvaM pratiSedhati tathA dvitvamabhyanujJAtaM pratiSedhani, vidyate hi yorapIti, atha dvitvaM kiJcitsAdharmyAna nivarttate nitya mapi na nivartyatIti / zrata Urddham // sAdharmyavaidharmyAbhyAM pratyavasthAnaM jAtiH // 58 // prayukta hi hetau yaH prasaGgo jAyate sA jAtiH sa ca prasRGgaH sAdhayaM vaidharmyAbhyAM pratyavasthAnamThapAlambhaH pratiSedha iti udAharaNasAdharmyAt * sAdhyasAdhana heturityasyodAharaNasAdhamrmeNa pratyavasthAnam / udAhara NavaidharmyAt sAdhyasAdhanaM heturityasyodAharaNa vedhasyaiNa pratyavasthAnam / pratyanIkabhAva kAyamAna e 'ryo jAtiriti // vipratipattirapratipattiJca nigrahasthAnam // 6 // 33 viparItA vA kutsitA vA pratipattirvipratipattiH / vipratipadyamAnaH parAjayaM prApnoti, nigrahasthAnaM khalu parAjayaprAptiH / pratipattistvA - rambhaviSaye na prArambhaH / pareNa sthApitaM vA na pratiSedhati pratiSedhaM vA noddharati, samAsAJca neta eva nigrahasthAne iti / kiM punardAntavajjAtinigrahasyAnayorabhedo'tha siddhAntavadveda ityata zrAha // tadvikalpAjjAtinigrahasthAnabahutvam // 61 // tasya sAdharmyavaidharmyAbhyAm pratyavasthAnasya vikalpAjjAtibaNDatvam / tayozca vipratipattyapratipattyorvikalpAniya hasyAnavatvam, nAnA kalpo vilpa', vividho vA kalpo vikalpaH / tatrAnanubhASaNamajJAnamapratibhA viccepomatAnujJA paryyanuyojyo me vayamityapratipattirnigrahasthAnam zeSastu vipratipattiriti / ime pramANAdayaH padArthA uddiSTA yathoddeza sacitA yathAlakSaNaM parIkSiSyanta iti vividhasya zAstrasya pravRttirveditavyeti // 0 // iti vAtsyAyanIye nyAyabhASye prathamAdhyAyasya dvitIyamAhnikam | samAptazcAyaM prathamo'dhyAyaH // 1 // For Private And Personal Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsAyanabhASye ___ ata arddha pramANAdiparIkSA sA ca vimRzya pakSa pratipakSAbhyomarthAvadhAraNaM nirNaya ityaye vimarza eva parIcyate // samAnAnekadharmAdhyavasAyAdanyataradharmAdhyavasAyAdA na saMzayaH // 1 // samAnasya dharmasyAdhyavasAyAt saMzayo na dharmamAvAt / athavA samAnamanayoryavarmamupalabhata iti dharmadharmigrahaNe saMzayAbhAva iti / athavA samAnadharmAdhyavasAyAdarthAntarabhate dharmiNi saMzayo'nupapanna iti na jAta rUpasvArthAntarabhUtasyAdhyavasAyAdarthAntarabhUte sparza saMzaya iti / athavA nAdhyavasAyAdavidhAraNAdanavadhAraNajJAnaM saMzaya upapadyate kAryakAraNa yoH sArUyAbhAvAditi / etenAne kadharmAdhyavasAyAditi vyAkhyAtam | anyataradharmAdhyavasAyAcca saMzayo na bhavati / tato hyanyatarAvadhAraNa meveti / vipratipattyavyavasthAdhyavasAyAcca // 2 // na vipratipattimAtrAda vyavasthAmAvAhA saMzayaH / kiM tahiM vipratipattimupalabhamAnasya saMzayaH / evamavyavasthAyAmapIti / athavAsyAtme - tyeke, nAstyAtmetya pare manyanta ityupalabdheH kathaM saMzayaH syAditi / athopalabdhira vyavasthitA anupalabdhizcAvyavasthiteti vibhAgo nAdhyavasite saMzayo nopapadyata iti // vipratipattau ca smprtiptteH||3|| yAJca vipratipattiM bhavAn saMzaya hetu manyate sA sampratipattiH / sA hi hayoH pratyanIkadharmaviSayA tattra yadi vipratipratteH saMzayaH sampatipatte reva saMzaya iti // avyavasthAtmani vyvsthittvaacaavyvsthaayaaH||4|| na saMzayaH / yadi tAvadiyamavyavasthA prAtmanye va vyavasthitA vyavasthA For Private And Personal Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 aAnikam / nAdavyabasthA na bhavatItyanupapannaH saMzayaH, athAvyavasthAtmani na vyavasthitA, evamatAdAtmyAda vyavasthA na bhavatIti sazayAbhAva iti // tthaa'tyntsNshystdhrmsaattyoppttH||5|| yena kalpena bhavAn samAnadharmopapatteH saMzaya iti manyate tena khalvatyantasaMzayaH prasajyate samAnadharmopapatteranucchedAt saMzayAnuccha daH nAyamatadharmA dhau vimRzyamANe gTahyate satatantu tasarmA bhavatIti asya pratiSedhaprapaJcasya sNkssepennoddhaarH|| yathoktAdhyavasAyAdeva tavizeSApekSAt saMzaye nAsaMzayo nAtyantasaMzayo vA // 6 // saMzayAnupapattiH saMzayAnuccha dazca na prasajyate, katham, yattAvahamAnadharmAdhyavasAyaH saMzayaheturna samAnadharmamAtramiti / evametat, kasmAdevaM nocyata iti vizeSApekSa iti vacanAt siddheH / vizeSasyApekSAkAGkSA, mA cAnupalabhyamAne vizeSe samarthA na coka samAnadharmApekSa iti samAne ca dharme kathamAkAGkSA na bhavet yadyayaM pratyakSaH syAt / etena sAmarthena vijJAyate samAnadharmAdhyavasAyAditi upapattivacanAhA samAnadharmopapatte rityu. cyate na cAnyAsadbhAvasaMvedanAhate samAnadhopapattirasti / anupalabhyamAnamagAvo hi samAno dharmo vidyamAnavadbhavatIti | viSayazabdena vA viSayiNaH pratyayasyAbhidhAnam / yathA loke dhUmenAgniranumIyate ityukta dhUmadarzanenAgniranumoyata iti jJAyate kathaM dRSTvA hi dhUmamagnimanuminoti nAdRSTvA, na ca vAkye darzanazabdaH zrUyate anujAnAti ca vAkyasthArtha pratyAyakatvam, tena manyAmahe viSayazabdena viSayiNaH pratyayasyAbhidhAnam boddhA'nujAnAti evamihApi samAnadharmazabda na samAnadharmAdhyavasAyamAheti / yathohitvA samAnamanayodharmamupalabhata iti / dharmadharmigrahaNe saMzayAbhAva iti / pUrvadRSTaviSayametat | yAvahamoM pUrvamadrAkSannayoH samAnaM dharmabhu . palabhe vizeSaM nopalabha iti / kathanta vizeSaM pazyeyaM yenAnyataramabadhArayeya For Private And Personal Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 36 www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAya darzanavAtsyAyana bhASye miti, na caitatsamAnadharmopalabdhau dharmadharmiyahaNamAtreNa nivarttata iti yaJcoktam nArthAntarAdhyavasAyAdanyatra saMzaya iti yo hArthAntarAdhyavasAyabhAtvaM saMzayahetumupAdadIta sa evaM vAcya iti / yatpunaretatkAryyakAraNayoH sArUpyAbhAvAditi kAraNasya bhAvAbhAvayoH kAryyasya bhAvAbhAvI kAryyakAraNayoH sArUpyam yasyotpAdAdyadutpadyate yasya cAnutpAdAdyannotpadyate tatkAraNaM kArya mitara dityetatsArUpyam, vyasti ca saMzayakAraNe saMzaye vaitaditi, etenAnekadhamrmAdhyavasAyAditi matiSedhaH parihRta iti yatpubharetadukta vipratipattya vyavasthAdhyavasAyAJca na saMzaya iti / pRthak pravAdayorvyAhatamarthamupalabhe vizeSaJca na jAnAmi nopalabhe yenAnyataramavadhArayeyam / tat ko'tra vizeSaH syAdudyenaikataramavadhArayeyamiti / saMzayo vipratipattijanito'yaM na zakyo vipratipattisampratipattimAtreNa nivarttayitumiti / evamupalabdhAnupalabdhAvasthAkRte saMzaye veditavyamiti / yat punaretat vipratipattau ca sampratipatteriti vipratipattizabdasya yo'rthaH tadadhyavasAyo vizeSApecaH saMzayahetustasya ca samAkhyAntareNa na nivRttiH masAne'dhikaraNe vyAhatArthI pravAdau vipratipattizabdasyArthaH tadadhyavasA yazca vizeSApecaH saMzayahetuH na cAsya sampratipattizabde samAkhyAntare yokyamAne saMzayahetutvaM nivarttate / tadidamakRtabuddhisammohanamiti / yatpunaravyavasthAtmani vyavasthitatvAJcAvyavasthAyA iti saMzayahetorarthasyApratiSedhAdavyavasthA'bhyanujJAnAJca nimittAntareNa zabdAntarakalpanA vyathAM zabdAntarakalpanA, avyavasthA khanu vyavasthA na bhavatyavyavasthAtmani vyavasthitatvAditi nAnayorupalabdhAnupalabdhatroH sadasadviSayatvaM vizeSApecca saMzayaheturna bhavatIti pratiSidhyate yAvatA cAvyavasthAtmani vyavasthitA na tAvatAtmAnaM jahAti tAvatA hyanujJAtA bhavatyavyavasthA / evamiyaM kriyamANApi zabdAntarakalpanA nArthAntaraM sAdhayatIti / yatpunaretattathAtyantasaMzayastaddharmAtatyopapatteriti nAyaM samAnadharmAdibhya eva saMzayaH kinnarhi tattaddiSayAdhyavasAyAdvizeSasmRtisahitAdityato nAtyantasaMzaya iti vyanyataradhanmadhyabasAyAddA na saMzaya iti tatra yuktam vizeSApeco vimarzaH saMzaya iti -vacanAt vizeSazcAnyataradhamma na ca tasmimradhyavasIyamAne vizeSApekSA sambhavatIti // For Private And Personal - - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 aanggikm| yatra saMzayastatraivamuttarottaraprasaGgaH // 7 // yatra yatra saMzayapUrbikA parIkSA zAstra kathAyAM vA tatra tatraivaM saMzaye pareNa pratiSiTve samAdhirvAcya iti / ataH sarvaparIkSAvyApitvAtprathama saMzayaH parIkSita iti atha pramANa parIkSA // pratyakSAdInAmaprAmANyaM traikAlyAsiddheH // 8 // pratyakSAdInAM pramANatva nAsti baikAlyA siddheH pUrvAparasahabhAvAnupapatte riti / asya sAmAnyavacanasyArthavibhAgaH // pUrva hi pramANasiddhau nendriyArthasannikarSAtyatyakSotpattiH // 1 // gandhAdi viSayaM jJAnaM pratyakSaM tadyadi pUrvam, pazcAhandhAdInAM siddhiH, nedaM gandhAdisannikarSAnutpadyata iti // pazcAt siddhau na pramANebhyaH prameyasiddhiH // 10 // asati pramANe kena pramIyamANo'rthaH prameyaH syAt pramANena khala pramIyamANo'rthaH prameyamityeta tmidhyati // yugapatsivau pratyarthaniyatatvAt kramattitvAbhAvo buddhaunAm // 11 // yadi pramANaM prameyaJca yugapadbhavataH / evamapi gandhAdiSvindriyArtheSu jJAnAni pratyartha niyatAni yugapatyambhavantIti jJAnAnAM pratyarthaniyatattvAt kramattitvAbhAvaH / yA imA buddhayaH krameNArtheSu pravarttante tAsAM kramasitvaM na sambhavatIti, vyAghAta yugapajJAnAnutpattirmanasoliGgamiti, etAvAMca pramANapra meyayoH sadbhAva viSayaH sa cAnupapanna iti tasmAt pratyakSAdInAM mamANatva' na sambhavatIti, asya samAdhiH upalabdhihetorupalabdhiviSayasya For Private And Personal Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsyAyanabhASye 38 cArtha pUrvApara sahabhAvAniyamAdyathA darzanaM vibhAgavacanam kacidupa labdhihetuH pUrvvaM pazcAdupalabdhiviSayaH / yathAdityasya prakAzaH utpadyamAnAnAM kacitpUrvamupalazviviSayaH pazcAdupalabdhihetuH, yayAvasthitAnAM madIpaH kacidupalabdhiheturupalabdhiviSayazca saha sambhavataH, yathA dhUmenAgnargraha - vyamiti, upalabdhihetuzca pramANam, prameyantupalabdhiviSayaH evaM pramANaprameyayoH pUrvApara sahabhAve'niyate yathA'rtho dRzyate tathA vibhakya va panIya iti / tatraikAntena pratiSedhAnupapattiH sAmAnyena khala vibhajya pratiSedha ukta iti samAkhyA he to kAlayaM gAt tathAbhUtA samAkhyA, yat punaridaM pazcAt sice ca pramANena pramIyamANo'rthaH prameyamiti vi yata iti / pramANamityetasya : samAkhyAyA upalabdhihetutvaM nimitta tasya kAlda yogaH, upalabdhimakArSI TupalabdhiM karoti upalabdhiM kariSyatIti samAkhyA he tostraM kAlya yogAt samAlA tathAbhUtA, pramito'nenArthaH pramIyate pramatsyate iti pramANam, pramitaM pramIyate pramAsyata iti ca prameyam / evaM sati bhaviSyatyakhin hetuta upalabdhiH, pramAsyate'yamarthaH, prameyamidamityetat savva bhavatIti, baikAlyAnabhyanuja ne ca vyavahArAnupapattiH / yazcaivaM nAbhyanujAnIyAt tasya pAcakamAnaya pacyati, lAvakamAnaya laviSyatIti vyavahAro nopapadyata iti // pratyaccaH donAmaprAmANyaM traikAlyAsiddherityevamAdivAkyam pramANa pratiSedhaH / tatrAyaM praSTavyaH / yathAnena pratiSedhena bhavatA kiM kriyata iti, kiM sambhavo nivartyate yathAsambhavo sAmyata iti, tadyadi sambhavo nivartyate savi sambhave pratyacAdInAM pratiSedhAnupapattiH vyathAsambhavo jJApyate pramANalacaNaM prAptastarhi pratiSedhaH pramANAsambhavasyopalabdhihetutvAditi / kiJcAtaH // T traikAlyAsiddheH pratiSedhAnupapattiH // 12 // vyasya tu vibhAgaH pUrvaM hi pratiSedhasiGghAvasati pratiSedhye kimanena pratiSidhyate, pazcAt siddhau pratiSedhyAsiddhiH pratiSedhAbhAvAditi yugapasau pratiSedhAibhyanujJAnAdanarthakaH pratiSedhaH iti / pratiSedhalacaye ca bAkospapadyamAne siddhaM pratyacAdInAM prAmANyamiti // For Private And Personal Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 prAjJikam / sarvapramANapratiSedhAcca pratiSedhAnupapattiH // 13 // katham nai kAlyA siddherityasya he toryAdAharaNamupAdIyate hetvayaM sya sAdhakatva dRSTAnte darzayitavyamiti na ca tarhi pratyakSAdInAmaprAmANyam / atha pratyakSAdInAmaprAmANyamupAdIyamAnamabhyudAharaNaM nAthU sAdhayiSyatoti so'yaM sarva pramANaiAhato hetarahetaH / siddhAntamabhyupetya tadirodhI viruddha iti, vAkyArtho hyasya siddhAntaH sa ca vAkyArthaH pratyakSAdIni nAthaM saadhyntiiti| idacAvayavAnAmupAdAnamarthasya sAdhanAyeti / atha nopAdIyate apradarzita hetvarthasya haTAntena sAdhakatvamiti niSedho nopapadyate hetutvAsijeriti // tatyAmANye vA na sarvapramANavipratiSedhaH // 14 // pratiSedhalakSaNe svavAkye teSAmavayavAzritAnAM pratyakSAdInAmamAmANye'sya nujJAyamAne paravAkye'pyavayavAzritAnAM prAmANyaM prarujyate avizepAditi / evaJca na sarvANi pramANAni pratiSidhyanta iti / vipranaSedha iti vItyayamupasargaH sampratipattyarthe na vyAghAte'rthAbhAvAditi // caikAlyApratiSedhazca zabdAdAtodyasiddhivattat siddheH // 15 // kimarthaM punaridamucyate, paryoka nibandhanArthaM yattAvat pUrvokarupalabihetorupalabdhiviSayasya cArthasya pUrvAparasahabhAvAniyabhAdyathAdarzanaM vibhAgavacana miti / taditaH samutyAnaM yathA vijJAyeta / aniyamadarzI khavayamapiniyamena pratiSedhaM pratyAcaSTe, vaikAlyasya cAyuktaH pratiSedha iti / tatraikAM vidhAmudAharati / zabdAdAtodyasidbhivaditi yathA pazcAt siddhena zabdena pUrva siddhamAtodyamanumIyate sAdhyaJcAtodyaM sAdhanaJca bhandaH / anahite hyAtodye khananumAnaM bhavatIti / vINA vAdyate veNaH pUryata iti khanavizeSeNa bAtodyavizeSa pratipadyate / tathA parvasiddhacapalabdhihe For Private And Personal Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 40 nyAyadarzanavAtyAyanabhASye tunA pratipadyata iti / nidarzanArtha tvAJcAsya zeSayorvidhayoryathokasadAharaNaM veditvymiti| kasmAt punariha tantrocyate pUrvoktamupapAdyata iti sarvathA tAvadayamarthaH prakAzayitavyaH saha dUha vA prakAzyeta tatra vA na kazcibizeSa iti yadA copalabdhiviSayaH kasyacidupalabdhisAdhanaM bhavati tadA pramANe prameyamiti caiko'rtho'bhidhIyate / asthArthasthAvadyotanArthamida sucyate // prameyatA ca tulAprAmANyavat // 16 // gurutva parimANajJAnasAdhanaM tulA pramANaM, jJAnaviSayo gurudravyaM suvarNAdi prameyam / yadA tu suvarNAdinA tulAntaraM vyavasthApyate tadA tulAntarapratipattau savarNAdi pramANam, tulAntaraM prameyamiti evamanavayavena tanvArtha uddiSTo veditavyaH / aAtmA tAvadupalazciviSayatvAt prameye paripaThitaH / upalabdhau svAtantryAt pramAtA | buddhirupalabdhisAdhanatvAt pramANam upalabdhiviSayatvAtta prameyam, ubhayAbhAvAttu pamitiH / evamarthavizeSe samAkhyA samAvezo yojyaH / tathA ca kArakazabdA nimittavaza t sama vezena varttanta iti / vRkSa sticha tIti khasthitau svAtanlyAta katI, vRkSaM pazyatIti darzanAnumithamANa tamatvAt karma, vRkSeNa candramasaM jJApayatIti jJApakasya sAdhakatamatvAt karaNam / vAyoda kamAsiJcatItyAsicyamAnenodakena vRkSamabhipretIti sampradAnam, vRkSA maNampatatoti bhuvamapAye'pAdAnamityapAdAnam / vRcche vayAMni santItyAdhAro'dhikaraNamityadhikaraNam / evaJca sati na dravyamAna kArakaM na kriyAmAvaM kiM tarhi kriyAsAdhana kriyAvizeSayukna kArakam / yat kriyAsAdhanaM svatantraH sa kartA na dravya. mAtra na kriyAmA lam / kriyayA hyAptamidhyamANatamaM karma na dravyamAna na kriyaamaatrm| evaM sAdhakatamAdiSvapi, evaJca kArakArthAnvAkhyAnaM yathaivopapattita evaM lakSaNataH kArakAnvAkhyAnamapi na dravyamAneNa na kriyayA vA, kiM tarhi kriyAsAdhane kriyAvizeSe yukta iti kArakazabdazcAyaM pramANaM prameyamati sa ca kArakadharma na hAtumarhati asti ca bhoH kArakazabdAnAM nimittavazAt samAvezaH / pratyakSAdIni ca pramANAni upalabdhihetRtvAt, ma meyaJcopalabdhiviSayatvAt, saMvedyAni ca pratya cAdIni pratyekSeNopalabhe For Private And Personal Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 cAjhikam / 41 cha tumAnenopalabhe upamAne nopalabhe bAgamenopalabhe pratyaca meM jJAnamAnumAnikaM me jJAnamopamAbhikaM me jJAnamAgabhikaM me jJAnamiti jJAnavizeSA gTahyante, lakSaNatazca jJApyamAnAni jJAyante vizeSeNa indriyArthasatrikarSAtapanaM jJAnamityevamAdinA, seyamupalabdhiH pratyakSAdiviSayA kiM pramANa nta. rato'thAntareNa pramANAntaramasAdhaneti kazcAta vizeSaH / pramANataH siddha : pramANAnAM pramANAntarasiddhiprasaGgaH // 17 // yadi pratyakSAdIni pramANena nopalabhya nte / yena pramANenopalabhyanta tatpramANAntaramagAva: prasajyata iti / anavasthAmAha tasyAyanya tarayAsyanye neti nacAnavasthA zakyA tujnyaatmnupptteriti| astu tarhi pramANAnaramantareNa ni.sAdhameti / tahinihattervA pramANAntarasiddhivat prameyasiddhiH // 18 // yadi pratyakSAA paladhI pramANAnmaraM nivartate dhAtmetyupalabdhAvapi pramANAntaraM nivasaMvatyavizeSAt / evaJca sarva pramANavilopa ityata Aha / na pradIpaprakAzavat tamiddheH // 16 // yathA pradIpaprakAza: pratyakSAGgatvAdRzyadarzane pramANam, sa ca pratyakSAnnareNa cakSuSaH sanikarSaNa gTahyate / pradIpabhAvAbhAvayo dazanasya tathA bhAvAddarzana hetu ratumIyate / tamasi pradopasupAdadhIthA ityAptopadezenApi pratipadyate / evaM pratyakSAdInAM yathAdarza naM pratyakSAdibhirevopalabdhiH / indriyANi tAvat khvissssyhnnenaivaanumiiynte| arthAH pratyakSato gTahyante, indriyArthasanikarSastu zrAvaraNena liGganAnumIyate, indriyArthasannikotsavaM jJAnamAtmamanasoH saMyogavizeSAdAtmasamavAyAJca sukhAdivada For Private And Personal Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASye gTahyante / evaM pramANavizeSo vibhajya vacanIyaH / yathA ca dRzyaH san pradIpaprakAzo dRzyAntarANA darzanaheriti dRzyadarzanagavasthA labhate / evaM prameyaM sat kiJcidartha jAtamupalabdhi hetRtvAt pramANana meyavyavasthA lamate, seyaM pratyakSAdibhireva pratyakSAdInAM yathAdarzanamupalabdhirna pramANAntarato na ca pramANamantareNa ni:sAdhaneti, tenaiva tasyA yahaNamiti cela nArtha bhedasya lakSaNasAmAnyAta pratyakSAdInAm pratyakSAdibhireva yaha pamityukam / anyena hyanyasya pahaNaM dRSTa miti nArtha bhedasya lakSaNasAmAnyAta pratyakSalakSaNe nAneko'rthaH saGgahItaH / tatra kenacit kasyacidgrahaNamityadoSaH / evamanumAnAdiSva pIti, yathor3atenodake nAzayasthasya grahaNa miti jJATamanasozca darzanAt / ahaM sukho ahaM duHkhI ceti tenaiva jJAtvA tasyaiva yahaNaM dRzyo, yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgamiti ca tenaiva manasA tasyaivAnumAnaM dRzya te, jJAtaH yasya cAbhedo grahaNasya pAhyasya cAbheda iti / nimittabhedo'veti cet samAnam, na nimittAntareNa vinA jAtA'tmAnaM jAnote na ca nimittAntareNa vinA manasA mano gTahyata iti samAnametat, pratyakSAdibhiH pratyakSAdInAM grahaNamityatrApyartha bhedo na gTahyata iti / pratyakSAdInAJcAviSayasyAnupapatteH / yadi syAt kiJcidarthajAtaM pratyakSAdInAmaviSayaH / yat pratyakSAdibhirna zakyaM yahI tasya yahaNAya pramANAntaramupAdoyeta | tattu na zakya kenacidupapAdayitu miti | pratyakSAdInAM yathAdarzana mevedaM saccAsaca sarva viSaya iti kecittu dRSTAntamaparigTahItaM hetunA vizeSa hetumantareNa sAdhyasAdhanAyopAdadate / yathA pradIpaprakAzaH pradIpAntaraprakAzamantareNa gTa hyate, tathA pramANAni pramANAntaramantareNa gTahyanta iti / sa cAyaM kiJcibittidarzanAdanitti. darzanAca kacidanekAntaH / yathA cAyaM prasaGgo 'nittidarzanAta pramANasAdhanAyopAdIyate, evaM prameyasAdhanAyAya pAdeyo vizeSa he ta tvAt yathA sthAlyAdirUpagraha pradIpaprakAzaH prameyasAdhanAyopAdIyate / evaM pramANasAdhanAyApyupAdeyo vizeSa hetvabhAvAt so'yaM vizeSa hetu parigrahamantareNa dRSTAya ekasmin pakSe upAdeyo na pratipakSa ityanekAnnaH / eka.. siMca pace dRSTAnna itya ne kAnto vizeSahetu cAbhAvAditi / vizeSa hetu. For Private And Personal Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 Azrikam / pariya he sati upasaMhArAbhya tu jJAnAdapratiSedhaH / vizeSa tuparigTahItastu dRSTAnna easmin pace upasaMtriyamANo na zakyo jJAtum / evaJca satya nekAnta ityayaM pratiSedho na bhavati / pratyakSAdInAM pratyakSAdibhirupalabdhAvanavastheti cet na saMvihiSayanimittAnAsupalabdhamA vyavahAropapatteH / pratyakSepAmupalabhe anumAnenArthamupalabhe upamAnenArthamupalabhe Aga menArthamupalabha iti / pratyakSaM meM jJAnabhAnumANika me jJAnamauyamANika meM jJAnamAgamika me jJAnamiti savinnimittaJcopalabhamAnasya dharmArtha sukhApavargaprayojanastatpratya nIkaparivarjana prayojanazca vyavahAra upapadyate, so'rma tAvatyeva nivarttate, na cAsti vyavahArAntaramanavasthA sAdhanIyam, yena pryukto'nvsthaamupaadiiteti| sAmAnyena pramANAni parIcya vizeSeNa parIcyante ttr| pratyakSalakSaNAnupapattirasamagravacanAt // 20 // Atmama naH santrika hi kAraNAntara noktmiti| na cAsaMyukta dravye saMyogajanyasya guNasyotpattiriti jJAnotpattidarza nAdAtmamanaHsannikarSaH kAraNam, manaHsanikarSAmapekSasya cendriyArthasadrikarSasya jJAnakAraNatve yugapadutpadyeran buddhaya iti manaHsanika'pi kAraNam / tadidaM sUlapurastAta kRtabhASyam : nAtmamanasoH sannikarSAbhAve prtykssotpttiH||21 AtmamanamoH santrikarSAmAve notpadyate pratyakSam indriyArthasanikarSAbhAvabaditi, sati cendriyArthasannikarSe jJAna tyattidarzanAt kAraNabhAvaM bruvate / digdezakAlAkAzeSvapyevaM prasaGgaH // 22 // digAdiSu satsu jJAnabhAvAttAnyapi kAraNAnIti / akAraNabhAve'pi jJAnotpattirdi gAdisabidheravarjanI yatvAt / yadAyakAraNaM digAdIni For Private And Personal Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 44 nyAyadartha navAvyAyanabhASye jJAnotpattau tadApi satma digAdiSa jJAnena bhavitavyam, na hi digAdInAM sannidhiH zakyaH parivarjayitamiti tatra kAraNabhAve hetuvacanam etasmAtodigAdIni jJAnakAraNAnIti / yAtmamanaHsannikarSastApasaGkhya ya iti tatredamucyate / jJAnaliGgatvAdAtmano nAnavarodhaH // 23 // jJAnamAtmano liGga tadguNatvAta na cAsaMyukta dravye saMyogajasya guNasthe tyattirastIti / tadayogapadyaliGgatvAcca na manasaH // 24 // anavarodha iti vartate, yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgamityacyamAne sidhyatyeva mana santrikarSApekSa indriyArthasanikarSo jJAnakAraNabhiti pratyazanimitta tvAJcendriyArthayoH satrikarSasya zabdena vacanam, pratyakSAnumAnopamAnazabdAnAM nimittamAtma manaH sannikarSaH pratyakSa vendriyArthasantrikarSa ityasamAna samAnatvAttasya grahaNaM suptavyAsakamanasAJcendriyArthayoH sanikarSanimittatvAdindriyArtha sannikarSasya grahaNaM nAtmamanasoH satrikarSasyeti | ekadA khatvayaM prabodhakAlaM praNidhAyaH suptaH praNidhAnavazAt prabudhyate / yadA tu tIvrau dhvani sau prabodhakAraNambhavatastadA prasupta ndriyArthasanikarSanimittaM prabodhajJAnamupa dyate, tatra na jJAturmanasaca satrikarSasya prAdhAnyaM bhavati, kinnahIMndriyArthayoH satrikarSaya, na hyAtmA jijJAsamAna: prayatnena manastadA prerayatIti ekadA khalvayaM viSayAnnarAsatamanAH saGkalpa va zAhiSayAntaraM jijJAsamAnaH prayatnapreritena manasendriyaM saMya jya tattaviSayAntaraM jaaniite| yadA tu khalvasya ni:saGkalpasya nirjijJAsasya ca vyAsa namanamo vAhya viSayopanipAtanAjJAnamutpadyate tadendriyArthasannikarSasya prAdhAnyam na hyatvAsau jijJAsabhAnaH prayatnena manaH prarayatIti prAdhAnyAccendriyArtha sannikarSasya grahaNaM kArya, guNatvAt, nAmamanasoH sannikarSakheti / prAdhAnya ca hetvantaram // For Private And Personal Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 aAtikam / 45 taizcApadezo jJAnavizeSANAm // 25 // tairindriyairayazca vya padizyante jJAnavizeSAH, katham, prANena jighrati, cakSa SA pazyatiH rasanayo rasayatoti, prANavijJAnaM, cakSu vijJAna, rasanAvijJAnamiti, gandhavijJAnaM, rUpavijJAnaM, rasavijJAnamiti ca indriyaviSayavizeSAcca paJcadhA buddhirbhavati, ataH prAdhAnyamindriyArthasannikarSase ti | yaduna mindriyArtha manikarSagrahaNaM kAryannAtmamanasoH sannikarSakha ti kasmAt suptavyAsaktamanasAmindriyArthayoH santrikarSasya jJAnanimittatvAditi, so'yam // vyAhatatvAdahetuH // 26 // yadi tAvat kacidAtmamanasoH sannikarSasya jAnakAraNatva neSyate tadA yagapajajJAnAnutpattimanasoliGgamiti vyAhanyeta tadAnIM manamaH sannikarSa mindriyArtha sannikarSo'pekSate, manaHmayogAnapekSAyAJca yugapajjJA notpattiprasaGgaH / atha mAbhU davyAdhAta iti sarthavijJAnAnAmAtmamanasoH mavikarSaH kAraNamiSyate tadavasthamevedaM bhavati jJAna kAraNatvAdAmamanaso. satrikarSasya yahaNaM kArya miti | nArthavizeSaprAbalyAt // 27 // nAsti vyAghAta: nahyAtmamanaHsannikarSasya jJAnakAraNatvaM vyabhicarati, indriyArthavikaSa sya prAdhAnyamupAdIyate arthavizeSaprAballAddhi saptavyAsakamanasA jJAnotpattirekadA bhavati, arthavizeSaH kazcidevendriyArthaH tasya prAbalyaM tIvratApaTate taccArtha vizeSa prAbalyamindriyArthasannikarSaviSayaM nAtmamanasoH sannikarSaviSayaM, tasmAdindriyArthasanikarSaH pradhAnamiti, asati praNidhAne saGkalpa cAsati saptavyAsakamanasAM yadindriyArtha sannikarSAdatmadyate jJAnaM tatra manaHsaMyogo'pi kAraNamiti manasi kriyA kAraNaM yAcyamiti yathaiva jJAtuH khalvayamicchAjanitaH pragraho manasaH preraka Atma guNa evamAtmani guNAntara sarvasya sAdhakaM prattidoSajanitamasti na preritaM For Private And Personal Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtya yanabhAye mana indriyeNa sambadhyate tena hyoryA manasi saMyogAbhAvAjatAnA. sutpattau sarvArtha tAstha nivartate, eSitavyaJcAsya guNAntarasya dravyaguNakarmakAraNakatvaM anyathAM hi caturvidhAnAsaNa nA bhUtasUkSyANAM manasAJca tato. 'nyasya kriyA hetorasambhavAt zarIrendriyaviSayANAmanutpattiprasaGgaH // prtykssmtmaanmekdeshgrhnnaattuplbdhH||28|| yadidamindriyArthasannikarSAdutpadyate jJAnaM vRkSa ityetat kila pratyakSaM tat khalvanumAnameva, kasmAt, ekadezagrahaNAt vRkSayopalabdherarvAgbhAgamayaM gTahItvA vRkSamupalabhate nacaikadezo vRkSaH / tatva yathA dhUma gTahItvA vaGgimanuminoti tADageva tadbhavati / kiM punarTa hyamANA dekadezAdarthAntaramanumeyaM manyase avayavasamUhapakSe avayavAnnarANi dravyotpattipakSe tAni,cAvayavI ceti avayavasamUha pakSe tAvat ekade yagrahaNAhakSabuTverabhAvaH nAgTahyamANamekadezAntaraM vRkSogTahyamANaika dezavaditi, athaikadezagrahaNAdezAntarAnu mAne samudAyapratisandhAnAt tatra vRkSabuddhiH na tarhi vRkSaddhiranumAna mevaM sati bhavitumarhatIti / dravyAnnarotpattipakSe nAvayavyanumeyaH / asyai ka dezasambandhasyAgrahaNAt pahaNe cAvizeSAdanumeyatvAbhAvaH / tasmAkSabuddhiranumAnaM na bhavati / ekadezagrahaNamAzritya pratyakSasthAnumAnatvamupapAdyate na pratyakSeNa yAvattAvadaya palambhAt // 21 // na pratyakSamanumAnaM kamAt pratyakSeNaivopalambhAt yattadekadezagrahaNamAmAtrIyate pratyakSeNAsAvupalambhaH na copalambho nirviSayo'sti yAvaccArthajAtantasya viSayastAvadabhyanujJAyamAnaM pratyakSa vyvsthaapkmbhvti| kiM punastato'nyadartha jAtamavayavI samudAyo vA na caikadezagrahaNamanumAnaM bhAvayituM zakya hetvabhAvAditi / anyathApi ca pratyakSasya nAnumAnatvaprasaGgastatpUrbakatvAt, pratyakSapUrvakamanumAnaM, sambaddhAvagnidhUmau pratyakSato dRSTavato dhamapratyakSadarzanAdagnAvanamAnambhavati yatra ca sambaddhayoliGgaliGginoH pratyakSaM yacca liGgamAnapanyavAhaNaM naitadantareNAnumAnasya putti For Private And Personal Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 Azikam / 47 rasti na caitadanumAnamindriyArthasanikarSajatvAt na cAnumeyasthendriyeNa satrikarSAdanumAnambhavati so'yam pratyakSAnumAnayola kSaNabhedo mahAnAyitavya iti // na caikadezopalabdhiravayavisadbhAvAt // 30 // na caikadezopalabdhimAna ki ta ka dezo palabdhistatma hacaritAkyavyapalabdhizca, kasmAt atrayavisaGgAbAt asti hyayameka dezavyatiriko'vayavo tasyAvayavasthAna yopalaJcikAraNa pAptasyaikadezopalabdhAvanupalabdhiranapa pati yakRt snagrahaNAditi cet na kAraNato'nyasyaikadezasthAbhAvAt na cAvayavAH kRtsnAH gTa hyante' avayavairevAvayavAntaravya vadhAnAta nAvayavI katano mAta iti nAyaM gTahyamANeSva vayaveSa parisamApta iti, seya meka dezopapalabdhi rani. teti kRtsnamiti vai khalva zebhatAyAM satyAmbhavati, prakRtsna miti zedhe sati, tatadavayaveSu baiSvasti / avya vadhAne grahaNAt vyavadhAne caayhnnaaditi| aGgata bhavAn dRSTo vyAcaSTAM gTa hyamANasthAvayavina: kimagTahItaM manyase yenaikadezopalabdhiH syAditi na hyasya kAraNebhyo'nye ekadezA bhavantIti tatrAvayavattaM nopapadyata iti idaM tasya vRttam,yeSAmindriyArthasannikarSAdagrahaNamavayavAnAM vyavadhAnAdagrahaNaM tai: saha gTahyate yeSAmavayavAnAM vyava. dhAnAdayahaNaM taiH saha na gTahyate na caitatkato'sti bheda iti samudAyo'pya zeSatA vA samudAyo vRkSaH syAt tatprAptirvA ubhayathAgrahaNabhAvaH / mUlaskanvazAkhApalAzAdInAmazeSatA vA samudAyo vRkSa iti syAt pAptiA samudAyinAmiti ubhayathA samudAyabhUtasya sakSasya grahaNaM nopapadyata iti avayavaistAvadavayavAntarasya vyavadhAnAda zeSagrahaNaM nopapadyate prAptigrahaNamapi nopapadyate 'pAptimatAmayaNAt meyameka dezagrahaNasahacaritA vRkSabudivyAnarotpattau kalpAte na samudAyamAna iti / sAdhyatvAdavayavini sandehaH // 31 // yaduktamavayavisadbhAvAt prAptimatAmayamahetuH sAdhyatvAt sAdhyantAvade. tatkAraNebhyo dravyAntarasatpadyata iti anupAditametat, evaJca sati vipratipattimAtrambhavati vimatipattecAvayavini saMzaya iti|| For Private And Personal Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASye sarvAgrahaNamavayavyasiddheH // 32 // yadyavayavI nAsti sarvasya grahaNaM nopapadyate kiM tatmavam dravyaguNakarmasAmAnya vizeSasamavAyAH / kathaM kRtvA paramANasamavasthAnaM tAvaddarzanaviSayo bhavatItyandriyatvAdara. nAM dravyAnaracAvayavibhUtaM darzanaviSayasthAze me dravyAdayo gTahyante tena niradhiSThAnA na gToran, gTahyanna ta kummo'yaM zyAma eko mahAn saMyuktaH spandate asti mRNmayazceti, santi ceme guNAdayo dhamI iti tena sarvasya grahaNAt pazyAmo'sti dravyAntarabhUto'vayavoti / dhAraNAkarSaNopapattezca // 33 // avayavyarthAntarabhUta iti saMgrahakArite vai dhAraNAkarSaNe saMgraho mAma saMyogasahacaritaM guNAntaram / snehavyatvakAritamapAM saMyogAdAme kumbha agnisaGgAt paka yadi tvavayavikArite aviSyatAm pAMzurAziprabhRtibapyajJAsyetAM dravyAntarAnutpattau ca TaNopakalAdhAdiSu jantu saMgTahIteSvapi nAbhaviSyatAmiti / athAvayavinaM pratyAcakSANako mAbhUt pratyakSalopa i tyasaJcayaM darzanaviSayaM pratijAnAnaH kimanuyoktavya iti| ekamidaM dravyamityai kabuDve viSayaM paryanayojya: kimekabuddhirabhivArthaviSayA, Aho nAnArthaviSayeti / abhinnArtha viSayeti cet arthAntarAnujJAnAdavaryAvasiddhiH, nAnArtha viSayeti cet bhinnaSve kdrshnaanuppttiH| aneka sminneka iti byAhatAbuddhirna dRzyata iti / senAvanavadgrahaNamiti cennAtIndriyatvAdaNUnAm __ yathA senAGgeghu vanAGgeSu ca dUrAdagTahyamANaTathakveSve kamiTamityu papadyate buddhiH, evaM paramANuSa saJciteSpagTahyamANaTayatve dhve kamidamityu papadyate buddhiriti, yathA'gTahyamANa pRthakvAnAM khalu senAvanAGgAnAkArAt kAraNAnsarataH pRthakasyAgrahaNam, athA'mTa hyamANajAtonAM palAza iti For Private And Personal Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 prAjJikam / 82 thA khadira dUti vA nArAjjAtigrahaNambhavati, gTa hyamANa prassandAnAnArAt spandagrahaNam, gTahyamANe cAtha jAte pRthakvasyAgrahaNAdekamiti bhAnaH pratyayo bhavati, na tvaNanAM gTahyamANaSTa thakvAnAM kAraNataH pRthakvasthAgrahaNAt bhAta eka pratyayo'tIndriyatvAdaNanAmiti / idameva ca parIcyate kimekapratyayo'NusaMJcayaviSaya Aha khinnati / aNusaJcaya eva senAvanAGgAni na ca parIcyamANamudAharaNa miti yuktam, sAdhyatvAdini, dRSTamiti cenna taddiSayasya parIcyopapatteH / yadapi manyate dRSTamidaM se nAtranAGgAnAM pRthattasyAgrahaNAdabhedenai kamiti grahaNaM na ca dRSTaM zakyaM pratyA. khyAmiti, tathA naivaM tadviSayasya priicyopptteH| darzanaviSayaevAyaM parIcyate yo'yamekamiti pratyayo dRzyate sa parIcyate kiM dravyAnaraviSayo vA'thANusaJcayaviSaya ityatra darzanamanyatarasya sAdhakaM na bhavati nAnAbhAve cAnAM pRthakkasyAgrahaNAdabhedenai kamiti pahaNam | atasmiMstaditi pra-- tyayo yathA sthANau puruSa iti tataH kimatasmiMsta diti pratyayasya pradhAnApekSitatvAt pradhAna siddhiH, sthANau puruSati pratyayasya kiM pradhAnam, yo'sau puruSe puruSapratyayastamkiAna sati puruSasAmAnyagrahaNAt sthANI puruSo'yamiti, evaM nAnAbhUteSve kamiti prAmANyagrahaNAt pradhAne sati bhavitumarhati / pradhAnaJca sarvasyAgrahaNAditi nopapadyate, tasmAda bhinna evAyamabhedapratya ya ekamiti, indriyAnta raviSayeSvabhedamatyayaH pradhAnamiti cet na vizeSa hetvabhAvAA dRSTAntAvya vasthA, zrotrAdiviSayeSu zabdAdiSvabhinne dhve ka pratyayaH pradhAnamane kassinekapratyayasyeti / evaJca sati dRSTAntopAdAnaM na vyavatiSThate, vizepa hetvabhAvAt, aNaSu saJciteSu ekapratyayaH kimatasmiMstatpratyayaH sthANau puruSapratyayavat, athArthasya tathAbhAvAt tasmiMsta. diti pratyayo yathA zabdasyaikatvAdekaH zabda iti / vizeSa hetu pariyahamantareNa dRSTAntau saMzayamApAdayata iti, kumbhavat saJcayamAtra gandhAdayo'potyanudAharaNaM gandhAdaya iti, evaM parimANasaMyogasyanda jAti vizeSapratyayAnapyanuyokta vyAsteSu caivaM prasaGga iti / ekatvabuddhistasmiMstaditi pratyaya iti vizeSatarbhahaditi pratyayena sAmAnAdhikaraNyAt ekamidaM mahacce ti eka viSayau pratyayo samAnAdhikaraNau bhavataH tena vijJAyate For Private And Personal Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarza navAtyAyanabhASya yamahat tadekamiti // aNusamahAtizayagrahaNaM mahatpatyaya iti cet mo'yamamahatkhaNaSu mahatpatya yo 'tasmiMstaditi pratyayo bhavatIti, kicAtaH atasiMsta ditipratyayasya pradhAnApekSitatvAt padhAnasiddhiriti bhavitavyaM mahatyeva mahatpratyayeneti / aNuzabdo mahAniti ca vyavasa yAt padhAnasiddhiriti cet na mandata batAyahamiyattAnavadhAraNAt yathA dravye'NuH zabdo'lyo manda ityetasya grahaNam, mahAn zabdaH paTu toba ityetasya pahapam / kasmAt iyattAnavadhAraNAt na hyayaM mahAn zabda iti vyavasthaniyAnayamityavadhArayati / yathA vadarAmala kavilvAdIni saMyuke dUme iti ca dvitvasamAnAzrayaM prAptigrahaNam, hA samudAyAvAzrayaH saMyogasyeti cet ko'yaM smudaayH| pAptiranekakhA'nekA vA prAptirekasya samudAya iti cet pApleragrahaNaM prAptAzritAyAH saMyuke dUme vastunI iti nAtra he pAptI saMyukne gdahyete, anekasamUhaH samudAya iti cenna hinvena samAnAdhikaraNasya grahaNAt dAvimau saMyakAvarthAviti pahaNe mati nAnekasasadAyAzrayaH saMyogo gTahyate na ca iyoravoryahaNamasti tasmAnmahatI vitvAzrayabhUte TravyasaMyogasya sthAnamiti pratyAsattiH pratIkSA tAvatA saMyogo nArthAntaramiti cet nArthAntara hetutvAt saMyogasya zabdarUpAdisyandAnAM hetuH saMyogo na ca dravyayoguNAntaropajananamantareNa zabde rUpadiSu sparza ca kAraNatvaM gTahyate tasmAdguNAntaraM pratyayaviSayazcArthAntaraM tatpratiSedho vA kuNDalI gururakuNDalakhAna iti saMyogabuddhezca yadyarthAntaraM na viSayaH arthAnnarapratiSedhastaIi viSayastatra pratiSiyamAnavacanaM saMyukta dravye iti yadarthAntaramanyatra dRSTamiha pratiSiyate tahata vyamiti yormahatorASitasya grahaNAnAvAzraya iti jAtivizeSasya pratyAyAnuttiliGgasyApratyAkhyAnam pratyAkhyAne vA pratyayavyavasthAnupapattiH / vyadhikara, gAsyAnabhivyaktaradhikaraNavacanam, aNubhamavasthAnam viSaya iti cet, mAnAprAptasAmarthyavacanam / kimaprApta aNusamavasthAne tadAzrayo jAtivizeSo gTahyate atha prApta iti, aprApna grahaNamiti cet vyavahita. sthANasamAnasthAmasyApyupalabimasaGgaH, avyavahite'NusamavasthAne 6dAtrayo jAtivizeSo gTahyeta, prApta grahaNamiti cet, madhyaparabhAgayoraprAptAva For Private And Personal Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 AGgikam / nabhivyaktiH, yAvat prAptambhavati tAvatyabhivyaktiriti cet tAvato'dhikaraNatvamaNusamavasthAnasya yAvati prApne jAtivizeSo gTahyate tAvadasyAdhikaraNamiti prAptambhavati, takasamudAye pratIyamAne'rthabhedaH / evaJca sati yogyamaNusamudAyo vRkSa iti pratIyate tatva vRkSavaDatvaM pratIyeta / yatra yatra hyaNusamudAyasya bhAge vRkSatvaM gTahyate sa sa vRkSa iti / tasmAt samuditANusamavasthAnasyArthAntarasya jAtivizeSasyAbhivyaktiviSayatvAdavayavya rthAntarabha ta iti / parIkSitaM pratyakSam / anumAnamidAnI parIcyate / rodhopaghAtasAdRzyebhyo vyabhicArAdanumAnamapramANam // 35 // apramANa miti / ekadApyarthasya na pratipAdakamiti / rodhAdapi nadI pUrNa gTa hyate tadA copariTAiTo deva iti mithyAnumAnam / nIDopadhAtAdapi pipIlikANDasaJcAro bhavati tadA ca bhaviSyati dRSTiriti mithyA numAna miti / puruSo'pi mayUravAsi tamanukaroti tadApi shbdsaadRshyaanmithyaanumaanmbhvti|| naikadezavAsasAdRzyebhyo'rthAntarabhAvAt // 36 // nAyamanumAna vyabhicAraH ananumAne tu khalvayamanumAnAbhimAnaH, kathaM, mAviziSTo liGga bhavitumarhati / pUrvedikaviziSTa khalu varSIdakaM zIghrataratva strotaso bahutarapheNaphalaparNakASThAdibaDalaJcopalabhamAnaH pUrNatve na nadyA upari dRSTA deva ityanuminoti nodaka unimAtreNa / pipIlikAprAyasyANDa saJcAre bhaviSyati yaSTirityanumIyate na kAsAJciditi / nedaM mayUravAsitaM tatmadRzo'yaM zabda iti vizeSAparikSAnAnnithyAnumAnamiti yastu sadRzAt viziSTAcchabdAviziSTaM mayUravAsitaM gTahNAti tasya viziSTo'rthI gTahyamANo liGga yathA sarpodInAmiti, so'yamanumAturaparAdho nAnumAnasya yo'rtha vizeSeNAnumeyamarthamaviSTArthadarzanena bubhutahata iti / trikAlaviSayamanumAnaM kAlyagrahaNAdityalamatra ca // For Private And Personal Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 52 nyAyadarzanavAtyAyanabhASye ___vartamAnAbhAva: patataH patitapatitavyakAlopapatte: A hantAt pracya tasya phalasya bhUmau pratyAsIdato yadUrddha sa patito'dhvA tatsaMyuktaH kAlaH, patitakAlaH, yo'dhastAt sa patitavyeo'dhvA tat saMyuktaH kAla: patitavyakAlaH nedAnI ratIyo'dhvA vartate yatra patatIti vartamAnaH kAlo gTa hota, tasmAhartamAnaH kAlo na vidyate iti // tayorapyabhAvo vartamAnAbhAve tadapekSatvAt // 38 // nAdhva vyaGgyaH kAla:, kintahi kriyAvyaGgyaH patatIti yadA patanakriyA vyu paratA bhavati sa kAlaH patitakAlaH, yadotpatsyate sa patitavyakAlaH | mAne kriyA gTa gane sa vartamAnaH kAlaH | yaTi cA Tavye yadA dravya . .. ... " vartamAna patanaM na gTahNAti kasyoparamamutpatyamAna tAM vA pratipadyate patitaH kAla iti bhatA kriyA, patitavyaH kAla iti cotpatmAsAnA kriyA, ubhayoH kAlayoH kriyAhInaM dravyamadhaHpata to ti kriyAsambaddham so'yaM kriyAdravya yoH sambandhaM gTahNAti vartamAnaH kAlastadAzrayau cetarau kAlo tadabhAve na syAtAmiti / athApi // nAtItAnAgatayoritaratarApekSA siddhiH // 36 // yadyatItAnAgatAvitaretarApekSau sidha tAm, pratipadyemahi vartamAnavilopam / nAtItApekSA'nAgatasiddhiH / nApyanAgatApekSA atItasiddhiH kayA yuktyA kena kalpanAtItAH kathamatItAnAgatayoriti tannopapadyate vizeSa he tvabhAvAt / dRSTAntavat pratidRSTAnto'pi prasajyate / yathA rUpasyau~ gandharasau netaretApekSau sidyate evamatItAnAgatAviti netaretarApekSA kasyacit siddhiriti / yasmAdekAbhAve'nyatarAbhAvAdubhayAbhAvaH / yokasyAnyatarApekSAsiTreikasyedAnauM kimapekSA yadyanya tarakhekApekSA siddhirekassedAnoM kima mekSA evamekasyAbhAve'nyataranna sidyatItyubhayAbhAvaH For Private And Personal Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 AGgikam / 53 prasajyate / artha sadbhAvavyaGgya cAyaM vartamAnaH kAlaH vidyate dravyaM vidyate guNaH vidyate karme ti / yasya cAyaM nAsti tasya // vattamAnAbhAve sarvAgrahaNampratyakSAnupapatteH // 40 // pratyakSa mindriya samikarSajam na cAvidyamAnamasa dindriyeNa sanizaSyate, na cAyaM vidyamAnaM sat kiJcidanujAnAti pratyakSanimitta pratyakSaviSayaH pratyakSa jJAnaM sarvanopapadyate pratyakSAnupapattau gha tatpUrvakatvAt anumaanaagmyornuppttiH| sarva pramANa vilope sarvagrahaNaM na bhavatIti / ubhayathA ca vartamAnaH kAlo gTahyate kacidartha sadbhAvavyAH yathA dravye dravya * miti, kacit kriyAsannAnavyaGgavaH / yathA pacati chinattIti, nAnAvidhA caikArthA kriyA kriyAsannAnaH kriyAnyAsaca nAnAvidhA caikArthA kriyA pacatIti sthAlyadhizrayaNa mudakAsecanaM tagaDulA vapana medhopasarpaNamagnAbhijvAlanaM dauMghaTanaM maNDa zrAvaNamadho'vatAraNamiti | chinattIti kriyAbhyAsa udyamyodyamya parazu' dAruNi nipAtayan chinattItyucyate / yaccadaM pacyamAnaM cchi dyamAnacca takriyamANaM tasmin kriyamANe // kRtatAkattavyatopapattestUbhayathAgrahaNam // 41 // kriyAsannAno'nAradhazcikIrSi to'nAgataH kAlaH pacyatIti / prayojamAvasAnaH kriyAsantAnoparamo'tItaH kaalo'paakssoditi| prArabdhakriyAsantAno vartamAnaH kAlaH pacatIti / tatra yA uparatA sA kRtatA, yA cikIrSitA sA karttavyatA, yA vidyamAnA sA kriyamANA / tadevaM kriyAsantAnasthastra kATa samAhAraH pacati pacyata iti vartamAnayahaNena gTahyanne kriyA santAnasya hyavAvicchedo vidhIyate nArambho noparama iti so'yamubhayathA vartamAno gTahyate / apano vyapaTataca | atItAnAgata, myAM sthitivyakA vidyate dravya miti kriyAsantAnaviccha dAbhidhAyI ca laika lyAnvitaH pacati chinattIti anya ca pratyAsattiprabhaterarthasya vivazAyAM tadabhidha yo bajaprakAro lokeSu utprekSitavyaH tasAdasti vartamAna; kAla dUti // For Private And Personal Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanaSAtyAyanabhASye atyantaprAyaikadezasAdharmyATupamAnAsiddhiH // 42 // atyantasAdharmyATupamAnaM na sidhyati, na caiva bhavati yathA gauravaM gau'riti, prAyaH sAdharmyATupamA na siddhati, nahi bhavati yathAnavAne mahiSa iti, ekadezasAdharmyATupamAnaM na sidyati, nahi sarveNa sarvasapamIyata iti| prasiddhasAdharmyATupamAnasiddheryathoktadoSAnupapattiH ma sAdhyastha batnaprAya sabhAbamAtriyopamA pravartate, kinnahi prasiddhasAdharmyAt sAdhyasAdhanabhAvamAzritya pravartate, yava caitadasti na navopamAnaM pratiSedhu zakyam, tamAdyathoknadoSo nopapadyata iti / akha mI pamAnamanumAnam // pratyakSeNApratyakSasiddheH // 44 // yathA dhUmena pratyakSeNApratyakSasya vaGgerya haNamanumAnamevaM gavA pratyakSeNApratyakSasya mavayasya grahaNamiti nedasanumAnAviziSyate / viziSyata syAha, kayA yuktyA // nApratyakSe gavaye pramANArthamupamAnasya pazyAma iti // 45 // yadA hyayamupayanopamAno godI gavayasama mamartha pazyati, nadA'yaM mavaya ityasya saMjJAzabdasya vyavasthA pratipadyate, na caivamanumAnamiti parArthaM copamAnam yasya hApamAnamaprasiddhaM tadarthaM prasiddhobhayena kriyata iti parArthasapamAna miti cet na svayamadhyavasAyAt bhavati ca bhoH svayamadhyaya. sAyaH yathA gauravaM gazya iti / nAdhyavasAyaH pratiSidhyate upamAne tu taba bhavati prasiddhasAdhAt sAdhyasAdhanamupamAnam na ca yasyobhayaM prasiddha vaM prati sAdhyasAdhanabhAvo vidyata iti / athApi // For Private And Personal Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 Ahnikam / 55 tathetyupasaMhArATupamAnasiddha vizeSaH // 46 // tatheti samAnadharmopasaMhArATupamAnaM sidhyati nAnumAnam / ayAnayorvizeSa iti / zabdo'numAnamarthasthAnupalabdheranumeyatvAt // 47 // zabdo'numAnaM na pramANAntaram, kamAt zabdArtha sthAnumeyatvAt, kathamatu me yatvam, pratyakSato'nupalabdhe yathA'nupalabhyamAno liGgI mitena linema pazcAnmIyata iti anumAnam evaM mitena zabdena pazcAnmIyate'yo'yamanupalamyamAna ityanumAnaM zabdaH / itaJcAnumAnaM zabdaH / upalabdheravipraTattitvAt // 48 // pramANAntarabhAve hipravRttirupalabdhiranyathA hyapalabdhiranumAne anyathopamAne, tayAkhyAnam zabdAnumAnayosta palabdhi rahittiyathAnumAne pravartate tathA zabde'pi vizeSAbhAvAdanumAnaM zabda iti // sambandhAcca // 46 // . zabdo'numAna miti vartate, sambavayozca zabdArthayoH sambandhamasino zabdopalabdhe rathegrahaNam / yathA sambaddhayoliGgaliGginoH sambandhapratItau liGgopaladhau liGgimahasamiti / yattAvadarthasthAnu meyatvAditi tana / prAptopadezasAmarthyAcchabdArthasampratyayaH // 50 // svargaH amarasa uttarAH kuravaH saptahopAH samudro lokasaniveza ityevamAdera pratyakSasthArthasya na zabdamAnAt pratyayaH, kinnahi aAprayamukta : zabda . ityataH sampratyayaH / viparya yeNa sampratyayAbhAvAt / na tvevamanumAnamiti / yat punarupalaravittitvAditi, ayameva zabdAnumAnayorupalabdheH prttibhedH| tatra vizeSe satya hervizeSAbhAvAditi / yatyunaridaM samda For Private And Personal Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsyAyanabhASya ndhAce ti asti zabdArthayoH samba dho'nujJAtaH asti ca pratiSivaH / asyedamiti SaSThIviziSTasya vAkya svArthavizeSo'nujJAtaH prAptilakSaNastu zabdA. doH sambandhaH pratiSiDvaH .smAt // .. pramANato'nupalabdheH // 51 // pratyakSatastAva chabdArga prApta nopalabdhiratIndriyatvAt yenendriyeNa gTahyate zabdastasya viSayabhAvamativRtto'rthe / na gTa hyate / asti cAtIndriyaviSaya to'pyarthaH samAnena cendriye cha gTahyamANayoH prApti hyata iti prAptilakSaNe ca gTahyamANe zabdArthayoH zabdAntike vArthaH syAt, arthAnti ke vAza daH syAt, ubhayaM vobhayatra / atha khalvayam // pUraNapradAhapATanAnupalabdhezca sambandhAbhAvaH // 52 // - sthAnakaraNAbhAvAditi cAthaiH / na cAyama numAnato'pya palabhyate zabdAnike'ye iti / ekasmin pakSe'pyasya sthAnakaraNoccAraNIyaH zabda stadantike'rtha iti | anna gnyasi zabdoccAraNe pUraNa pradAhapATanAni mTa hyeran, na ca pramTahyante / apahaNAvAnumeyaH prAptilakSaNaH sambandhaH arthAnti ke zabda iti / sthAna karaNAsambhavAdanuccAraNam, sthAnaM kaNThAdayaH, karaNaM prayatnavizeSaH / tasyArthAntike'napa pattiriti ubhaya pratiSedhAja nomayam / tasmAnna zabde nArthaH prApta iti // zabdArthavyavasthAnAdapratiSedhaH // 53 // zabdArtha pratyayasya vyavasthAdarzanAdakhumI yate'sti zabdArthasambandho vyavasthAkAragam / asambandhe hi zabdamAtrAdarthamAne prtyyprsnggH| tasmAdapratiSedhaH sambandhasyeti / atra samAdhiH // na sAmayikatvAcchabdArthasampratyayasya // 54 // na sambandha kAritaM zabdArtha vyavasthA kintahi samayakAritaM yattadavo vAma | asyedamitiSaSThIviziSTasya vAkyasyArthavizeSo'nujAtaH zabdA For Private And Personal Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 prAjJikareM / thayoH sambandha iti samayaM tadavocAmeti / kaH punarayaM samayaH / asya zabdasvedamarthajAtamabhidheyamityabhidhAnAbhidheyaniyamaniyogaH / tasminnupayukta zabdAdartha sampratyayo bhavati | viparyaye hi zabdazravaNe'pi pratyayAbhAvaH, sambandhavAdinApi cAyama vajanIya iti / prayajyamAnaya haNAMcca samayopayogo laukikAnAm, samayapAlanArtha ceda padalakSaNayA vAco'nvAkhyAnaM vyAkaraNavAkyalakSaNayoM vAco'rthoM lakSaNam | padasamUho bAkyamartha parisamAptAviti / tadevaM prAptilakSaNasya zabdArthasambandhasyArthajuSo'pyanumAnahetuna bhavatIti // . jAtivizeSe cAniyamAt // 55 // sAmayikaH zabdAdartha sampratyayo na sva.bhAvikaH / RdhyArya mlecchAnAM yathAkAmaM zabdaviniyogo'rtha pratyAyanAya pavarttate, khAbhAvike hi zabdasthA patyAyakatva yathAkAmaM na syAt / yathA tejamasya prakAzasya rUpa pratyayahetutva na jAtivizeSe vyabhicaratIti / tadaprAmANyamantavyAghAtapunaruktadoSebhyaH // 56 // putrakAmeSTihavanAbhyAmeSu tasyetizabdavizeSa mevAdhikurute bhagavAdadhiH / zabdasya pramANatvaM na sambhavati, karamAdantadoSAt / putrakAmeSTau putrakAmaH purezyA yajeteti, nedau saMsthitAyAM putvajanma dRzyate / dRSTArtha sya vAkyasyAndatatvAt adRSTArthamapi vAkyamagnihola jahuyAt vargakAma ityAdyandatamiti jJAyate / vihitavyAghAtadoSAca havane "udite hota. vyamanudite hotavyaM samayAdhyuSite hotavyam' iti vidhAya vihitaM vyAhanni zyAvo'syAhutimabhyavaharati ya udite juhoti zavalo'sA, hutimabhyavaharati yo'nudite juhoti syAvazavalau vAsyAhutimabhyavaharato yaH samayAdhya Site juhoti" / vyAghAtAccAnyataranmithyeti / puna raktadoSAca abhyAse dezyamAne "viH prathamAmanvAha viruttamAm" iti punaruktadoSo bhavati / punarutaJca pramattavAkyamiti tasmAdapramANaM zabdo'nTatavyAghAtapunarukadoSezya iti For Private And Personal Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAya darzanavAtsyAyanabhAye na karmakarTasAdhanavaiguNyAt // 57 // nATatadoSaH putvakAmeTo, kamAt, karma karTasAdhanavaiguNyAt dhyA pitarau saMyujya mAnau putra janayata iti dRSTeH karaNaM sAdhanam pitarau kartArau saMyogaH karma trayANAM gaNayogAt putrajanma vaiguNyAhiparya yaH / ijyAzrayaM tAvatkarmavaiguNyam samIhAbheSa: kArTa vaiguNyam avidvAn prayokA kapyAcaraNazca / sAdhanavaiguNyaM havirasaMskR tamupahatamiti / mantrA nyU nAdhikAH svaravarga honA iti / dakSiNA durAgatA honA ninditA ceti / athopayajanAzrayaM karmavaiguNyam mithyAsamprayogaH / karTa vaiguNyam yonivyApA do vo jopaghAtazceti / sAdhanavaiguNyam iSTAva bhihitam loke cAgnikAmo dAruNImayI yAditi vidhivAkyam, tatra karmavaiguNyam mithyAbhimandhanam, karTa vaiguNyam prajJA prayatna gataH pramAdaH, sAdhanavaiguNyam chAI sudhiraM dArviti, tatra phalaM na niSpadyata iti nAntadoSaH / guNayogena phalaniSpanidarzanAt na cedaM laukikAdbhidyate putrakAmaH puttrezyA yajeteti // abhyupetya kAlabhede doSavacanAt // 58 // ma vya ghAto havana ityanuvartate yo'bhyupagataM havanakAlambhinatti tato'nyatra juhoti talAyamabhyu pagatakAlabhede doSa ucyate zyAvo'sthAhu. timabhyavaharati ya udite juhoti tadidaM vidhinaze nindaavcnmiti|| anavAdopapattezca // 56 // punaruktadoSo'bhyAse neti prakRtam / anarthako'bhyAsaH punaruktaH artha vAnabhyAso'nuvAdaH yo'yamabhyAsastriH prathamAmanvAha viruttamAmityanuvAda upapadyate arthavatvAt / virvacanena hi prathamottamayoH paJcadazatvaM sAmidhenonAmbhavati / tathAca mantrAbhivAdaH / idamahaM bhAvyaM paJcadazAvareNa vAgvajveNa vAdhe yo'smAn deSTi yaJca vayaM vima iti paJcadazamAmidhenIrvaja manno'bhivadati tadabhyAsamantareNa na syAditi / For Private And Personal Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 Ahnikam / vAkyavibhAgasya cArthagrahaNAt // 6 // pramANaM zabdo yathA loke vibhAgaca brAhmaNavAkyAnAM vividhaH // vidhyarthavAdAnuvAdavacanaviniyogAt // 61 // vidhA khalu brAhmaNavAkyAni viniyuktAni vidhivacanAni arthavAdavacanAnyanuvAdavacanAnIti tala // vidhividhAyakaH // 62 // yahAkyaM vidhAyakaM codakaM sa vidhiH / vidhista niyogo'nujJA vA yathAgniholaM juhuyAt svargakAma ityAdi // stutinindA parakRti: purAkalpa ityarthavAdaH // 6 // vidheH phalavAdalakSaNA yA prazaMsA sA stutiH sampratyayArtha stUyamAnaM zraddadhIteti pravartikA ca phalazravaNAt pravartate / sarvajitA vai devAH sarvamajayan sarvakhAtyai sabai stha.jityai sarvamevaitenAsoti sabai jayatItyevamAdiH / aniSTaphalavAdo nindA vajanArtha ninditaM na samAcarediti / ma eSa vA prathamo yajJo yajJAnAM yajkyotiSTomo ya etenAniSTvA'nye na yajate garne patatyayamevaitajjIryate vA ityevmaadi| anyakarTa karaya vyAhatasya vidhervAdaH parakRtiH / hutvAvapAmevA'bhidhArayanti atha pRSadAjya baduha carakAdhvaryavaH pRSadAjya mevA'bhidhArayanti / agne : prANAH pRSadAjyaM stomamityevamabhidadhatI tyevamAdi / aitihyasamAcarito vidhiH purAkalpa iti / tammAhA etena brAhmaNA haviH pavamAnaM mAmastomatoSan yone yajJa pratanavAmaha ityevamAdiH / kathaM paratipurAkalpo arthavAdAviti / stutinindAvAkyenAbhisambandhAddidhyAtrayasya kasya kasyacidarthasya dyotanAdarthavAda dti|| vidhivihitasyAnuvacanamanuvAdaH // 64 // For Private And Personal Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAya darzanavAtsyAyanabhASye vidhya nuvacanaJcAnuvAdo vihitAnuvacanaJca, pUrvaH zabdAnuvAdo'paro nuvAdaH / yathA punaruktaM vividha meymnuvaado'pi| kimarthaM puna vi. hitamanadyate, adhikArArtham, vihitamadhikRtya stutibAdhyate nindA vA vidhizeSo vAbhidhIyate / vihitAnantarArtho'pi cAnuvAdo bhavati / evamanya damya tprekSaNIyam / loke'pi ca vidhirarthavAdo'nuvAda iti ca trividhaM vaakym| aodanaM pacediti vidhivAkyam / arthavAda vAkyamAyurvacoM balaM sukhaM pratibhAnajAnne pratiSThitam / anuvAdaH pacatu pacatu bhavAnityabhyAsaH kSipraM pacyatAmiti vA, aGga pacyatAmityadhye SaNArtham / pacyatAmeveti vA'vadhAraNArtham / yathA laukike vAkye vibhAgenArthagrahaNAt pramANatva mevaM vedavAkyA nAmapi vibhAgenArthagrahaNAt pramANatvaM bhavitu. mahatIti // nAnuvAdapunaruktayorvizeSaH shbdaabhyaasopptteH||65 punarutamasAdhu, sAdharanuvAda iti ayaM vizeSo nopapadyate / kasmAt ubhayatra hi pratItArthaH zabdo'bhya syate caritArthasya zabdasAbhyAsAdubhayamasAdhviti // zIghrataragamanopadezavadabhyAsAnnAvizeSaH // 66 // nAnuvAda punaruktayoravizeSaH / kasmAt / artha vadabhyAsasthAnuvAdabhAvAt samAne'bhyAse punarutamanarthakam / arzavAjabhyAso'nuvAdaH / zIdhataragamanopadezavat / zIghraM zIghra gamyatAM zInataraM gamyatAmiti kriyaatishyo'bhyaasenvoccte| udAharaNArthaJcadam evmnyeaa'pybhyaasH| pacati pacatoti kriyAnaparamaH | grAmo grAmo ramaNIya iti vyAptiH / paripari vigarnebhyo dRSTA deva iti parivarjanam, adhyadhi kucaM niSaNamiti sAmIpyam / tinaM titamiti prakAraH / evamanavAdasya stati nindA. zeSavidhiSvadhikArArthatA vihitArthatA ceti / kiM punaH pratiSedhahetadvArAdeva zabdasya pramANatvaM na siyati || For Private And Personal Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 Ahnikam mantrAyurvedaprAmANyavacca tatprAmANyamAptaprAmA NyAt // 67 // Ta kiM punarAyurvedasya prAmANyaM yadAyurvedenopadizyate idaM kRSTamadhigacchati idaM baJjayitva'niSTaM jahAti tasyAnuSThIyamAnasya tathAbhAvaH satyArthatA'viparyyayaH, mantrapadAnAJca viSabhUtA'thanipratiSedhArthAnAM prayoge'rthasya tathAbhAvaH etatprAmANyaM kiM kRtametat / zrAptaprAmANyakRtam / kiM punarAptAnAM prAmANyam sAkSAtkRtadharmatA bhUtadayA yathAbhUtArthacikhyApayiSeti | zrAptAH khalu sAkSAtkRtadharmANaH idaM hAtavyamayamasya hAniheturidamasyAdhigantavya mayamasvAdhigamaheturiti bhUtAnyanukampante / teSAM khalu vai prANabhTatAM svayamanavabudhyamAnAnAM nAnyadupadezAdavabodhakAraNamasti, na cAnavavodhe samIhA barjanaM vA, navA'kRtvA svastibhAvaH, nApyasyAnya upakArako'pyasti | hanta vayamebhyo yathAdarzanaM yathAbhUtamupadizAma sta ime zrutvA pratipadyamAnA heyaM hAyantyadhigantavyamevAdhigamiSyantIti / evamAptopadezaH etena trividhenAtaprAmANyena parigTahIto'nuSThIyamAno'rthasya svAdhako bhavati / evamAptopadezaH pramANamevamAptAH pramANam / dRTArthenAlopadezenAyurvedenAdRSTArtho vedabhAgo'numAtavyaH pramANamiti zrAptapAmANyasya hetoH samAnatvAditi, yasyApi caikadezo grAmakAmo yajetetyevamAdiISTArthastenAnumAtavyamiti / loke ca bhUyAnupadezAzrayo vyavahAraH / laukikasyApya upadeSTurupadeSTavyArtha jJAnaparAnujighRcayA yathAbhUtArtha cikhyApayiSayA ca prAmANyam / tatparigrahAdAptopadezaH pramANamiti draSTumavakku mAmAnyAJcAnumAnam / ya evAptA vedArthAnAM draSTAraH pravaktArazca ta evAyurvedapramTatInAmityAyurvedaprAmANyavaddedaprAmANyamanumAtavyamiti / nityatvAdvedavAkyAnAM pramANatve tatprAmANyamAptaprAmANyAdityayuktam zabdasya vAcakatvAdarthapratipattau pramANatvaM na nityatvAt nityatye hi sarvvakha sarve vacanA chabdArtha vyavasthAnupapattiH / nAnityatve vAcakatvamiti cet na laukikeSvadarzanAt, te'pi nityA iti cet na anAptopadezAdartha visaMvAdo 6 For Private And Personal < Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsyAyanabhASye 'nupapannaH / nityatvAddhi zabdaH pramANa miti anityaH sa iti cet avizeSavacanam anAptopadezo laukiko na nitya iti kAraNaM vAcyamiti / yathAniyogaJcArthasya pratyAyanAnnAmadheyazabdAnAM loke prAmANyam nityatvAtprAmANyAnupapattiH / yatrArthe nAmadheyazabdo niyujyate loke tasya niyogasAmarthyAt pratyAyako bhavati na nityatvAt manvantarayugAntareSu cAtItAnAgateSu sampradAyabhyAsaprayogAvicche do vedAnAM nityatvam aAptapramANyAcca prAmANyam laukikeSu zabdeSu caitat samAnamiti // iti vAtsyAyanIye nyAyabhASye hitoyAdhyAyasyAdyamAhnikam // ayathArthaH pramANoddeza iti matvAha / na ctussvmaitihyaarthaapttismbhvaabhaavpraamaannyaat||1|| na catvArye va pramANAni, kintarhi, aitidyamApatti: sambhavo'bhAva ityetAnyapi pramANAni, iti hocurityanirdiSTa pravala kampravAda pArampa. ya'maitihyam, aryAdApattirapattiH ApattiH prAptiH prsnggH| yatrAbhidhIyamAne'rthe yo'nyo'rtha : prarujyate so'rthApattiH / yathA megheSvasatsa dRSTina bhavatIti kimatra prasajyate satata bhavatIti / sambhavo nAma avinAbhAvino'rthasya sattAgrahaNAdanyasya sattAgrahaNam / yathA droNasya sattApahaNAdADha kasya sattAyahaNam aADha kasya sattAgrahaNAtmasthakheti / abhAvo virodhI abhUtaM bhUtasya, avidyamAnaM varSakarma vidyamAnasya vAvadhasaMyogasya pratipAdakam vidhArake hi vAyvabhvasaMyoge gurutvAdapA patanakarma na bhavatIti / satyametAni pramANAni na ta pramANAntarANi pramANAntaraJca manyamAnena pratiSedhaH ucyate so'yam / For Private And Personal Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 aanggikm| zabda aitihyAnarthAntarabhAvAdanumAna'rthApattisambhavAbhAvAnarthAntarabhAvAccApratiSedhaH // 2 // anupapatraH pratiSedhaH katham prAptopradezaH zabda iti na ca zabda lakSaNamaitihyAdyAvartate so'yaM bhedaH sAmAnyAta saMgTahyata iti / pratyakSeNApratyakSasya sambaddhasya pratipattiranumAnam, tayA cArthApattisambhavAbhAvAH, vAkyArthasampratyaye nAnabhihitasthArthasya pratya nIkamAvAgahaNamarthApattiranumAnameva,avinAbhAvavRttyA ca sambaddhayoH samudAyasamudAyinoH samadAyenetarasya grahaNaM sambhavaH / tadapyanumAnameva / asmin satIdaM nopapadyata iti virodhitve prasidde kArthAnutpattyA kAraNastha pratibandhakamanamIyate so'yaM yathArtha eva pramANoddeza iti satyametAni pramANAni na ta pramANAtarANItyukam / avArthApatteH pramANamAvAbhyanajJA nopapadyate tathAhIyam // arthApattirapramANamanaikAntikatvAt // 3 / asama megheSu dRSTina bhavatIti satma bhavatItyetadarthAdApadyate satkhapi caikadA na bhavati meyamarthA pattirapramANamiti | naankaantiktvmrthaaptteH|| anarthApattAvarthApattyabhimAnAt // 4 // pati kAraNe kAryabotpadyate iti vAkyAt . pratyanokabhUto'rthaH sati kAraNe kArya mutpadyata ityarthAdApadyate abhAvasya hi bhAvaH pratyanIka iti / so'yaM kAryotpAdaH sati kAraNe'rthAdApadyamAno na kAraNasya sattA vyabhicarati na khalvamati kAraNe kAryamutpadyate tasmAnAnai kAnnikI yatta sati kAraNe nimittapratibandhAt kAryavotpadyata iti kAraNadharmo'sau na tvarthApatteH prameyaM kinnA sthAH prameyam mati kAraNe kAryamutpadyata iti yo'sau kAryotpAdaH kAraNaya sattAM na vyabhicarati etadasyAH prameyam / evantu sati anarthA pattAvarthA pattya bhimAnaM latvA pratiSedha ucyata iti / dRSTazca kAraNadhammo na zakyaH pratyAkhyAmiti // For Private And Personal Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 64 nyAyadarzanavAtyAyanabhASye pratiSedhAprAmANyaccAnaikAntikatvAt // 5 // arthA pattina pramANamanai kAntikatvAditi vAkyam pratighedhaH tenAnenArthApatteH pramANatva pratiSiDyate na sadbhAvaH evamanaikAntiko bhavati anekAnikatvAdapramANenAnena na kazcidarthaH pratiSiyate iti / atha manya meM niyata vimayeSvarthe Sa svaviSaye vyabhicAro bhavati na ca pratiSedhasyAsadbhAvo viSayaH evnnhi|| tayAmANye vA nArthApatyaprAmANyam // 6 // arthA patterapi kAryotma dena kAraNasattAyA avyabhicAro viSayaH na ca kAraNadho nimitta pratibandhAt kAryAnutya datvamiti / abhAvasya tahi pramANabhAvAbhyanujJA bhopapadyate kathamiti // - nAbhAvapAmANyamprameyAsiddheH // 7 // yabhAvasya bhUyasi prameye lokasi vaijAtyAducyate nAbhAvagrAmANyam prameyAsiddheriti athA'yamarthabahutvAdathai kadeza udAhiyate // lakSiteSvalakSaNalakSitatvAdalakSitAnAM ttprmeysiddheH||8|| vasthAbhAvasya sidyati prameyam, katham lakSiteSu vAsassu anupAdeyeSu upAdeyA nAmalakSitAnAM lakSaNalakSitatvAt lakSaNAbhAvena lakSitatvAditi / ubhayavidhAvalakSitAni vAsAMsthAnayeti prayukto yeSu vAsassu lakSaNAni na bhavanti tAni lakSaNAbhAvena pratipadyate pratipadya cAnayati pratipattihetaca pramANamiti / For Private And Personal Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 ahnikam / satyarthe nAbhAva iti cennAnyalakSaNopapatteH // 6 // 'ca vAtasma yatra bhUtvA kiJcinna bhavati tatra tasyAbhAvaH upapadyate | kAlaciteSu NAna bhUtvA na bhavanti tasmAt teSu lakSaNAbhAvo'nupapanna iti nAnyalacaNopapatteH yathAyamanyeSu vAsaH su lacaNAnAmupa pattimpazyati naivamalacciteSu so'yaM lakSaNAbhAvaM pazyamabhAvenArthampratipadyate iti // tatsidda ralakSiteSvahetuH // 10 // teSu vAsaH khaciteSu siddhirvidyamAnatA yeSAM bhavati na teSAmabhAvo lakSaNAnAm, yAni ca laciteSu vidyante lacaNAni, teSAmalaciteSvabhAva ityahetuH / yAni khala bhavanti teSAmabhAvo vyAhata iti || 7 na lakSaNAvasthitApekSasiDaH // 11 // na brUmo yAna lacaNAni bhavanti teSAmabhAva iti / kintu keSuciH lakSaNAnyavasthitAni anavasthAni keSucidapectamANeo yeSu lacaNAnAM bhAvaM na pazyati tAni lakSaNAbhAvena pratipadyata iti // w prAgutpatterabhAvopapattezca // 12 // vyabhAvadda' taM khalu bhavati prAk cotpatteravidyamAnatA utpannasya cAtmano hAnAdavidyamAnatA, tabAlaciteSu vAsaHsu prAgutpatteravidyamAnatA lakSaNo lakSaNAnAmabhAvo netara iti / zrAptopadezaH zabda iti pramANabhAve vize bruvatA nAnAprakAraH zabda iti jJApyate takhin sAmAnyena vicAraH kiM nityo'thA nitya iti // SaNaM trimahetvanuyoge ca vipratipatteH saMzayaH // 13 // vAkAzaguNaH zabdo vibhurnityo'bhivyaktidharmaka ityeke, gandhAdisahaSTattirdravyeSu sanniviSTo gambAdivadavasthito'bhivyaktidharmaka ityapare, For Private And Personal Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhAvye aAkAza guNaH zabda utpattinirodhadharmako buddhivadityapare, mahAbhU tasaso. bhaja: zabdo'nAzrita utpattidharmako nirodhadharmaka ityanye, ataH saMzayaH kimatra tattvamiti, anityaH zabda ityuttaram, katham // AdimatvAdaindriyakatvAt kRtkvdupcaaraac||14 aAdiyoniH kAraNam, AdIyate'sAditi kAraNavada nityaM dRSTam saMyogavibhAgajaca zabdaH kAraNavatvAdanitya iti, kA punariyamartha dezanA kAraNa vaditi utpattidharmakatvAdanityaH zabda iti / bhUtvA na bhavati vinAdharbhaka ini, sAMyika metat kisatpattikAraNaM saMyogavibhAgau zabdasa, pAhokhidabhivyanikAraNamityata Aha / aindriyakatvAt indriyapratyAsattigrAhya aindriyaH / kimayaM vyaJjakena samAnadezo'bhivyajyate rUpAdivat / atha saMyogajAcchabdAcchabdasantAne sati zrotra pratyAsano gTa hyata iti, saMyoganivRttau zabdagrahaNAnna vya jona samAnadezasya pahagam / dArubacane dAruparazusaMyoganiratto dUrasthena zabdo gTahyate na ca vyaJjakAbhAve vyaGgayasya grahaNaM bhavati, tamma va vyaJja kaH saMyogaH / utpAdake tu saMyoge saMyogajAcchadAcchabdasannAne sati zrotrapratyAsanasya yahaNamiti / itava zabda utpadyate nAbhivya jyate kRtakavaTupacArAt tIna mandamiti katakamupacaryate tIba sukhaM mandaM sukhaM tIbaduHkhaM mandaM duHkha. miti upacaryate ca tIbraH pado mandaH zabda iti| vyAkasya tathAbhAvAdgrahaNasya tIbramandatA rUpavaditi cenna abhibhavopapatteH saMyogasya vyaJjakasya tIbramandatayA zazyahaNasya tIvramandatA bhavati na tu zabdo bhidyate yathA prakAzasya tIvra mandatayA rUpapaNasyeti tacca naivam abhibhavopapatteH, tIbro bherI zabdo mandaM tanvIpabdamabhibhavati na mandaH, na ca zabdapahaNamabhibhAvakaM zabdazca na bhidyate zabda ta midyamAne yukto'bhibhavaH tasma dutpadyate zabdo nAbhivyajyata iti, abhibhavAnupapattizca vya nakasamAnadezasthAbhivyaktI mAyabhAvAt vyaJjakena samAna dezo'bhivya jya te zabda ityetasmin pakSe nopapadyate'bhibhavaH, na hi bherIzabda na tanvIkhanaH prApta iti, aprApta abhibhava iti cet zabdamAvAbhibhavaprasaGgaH / atha manyetA For Private And Personal Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 2 prAjJikam / 'satyAM prAptAvabhibhavo bhavatIti / evaM sati yathA bherIzabdaH kazcittanvIkhanamabhibhavati / evamannikasyopAdAnamiva davIyasthopAdAnamapi tanvIkhanaM nAbhibhavet amApta ravizeSAt tatra kazcideva bheyA praNAditAyAM sarvalokeSu samAnakAlAstantrIkhanA na zrUyeran iti // nAnAbhUteSu zabdasannAneSu satsu zrotrapratyAsattibhAvena kasyacicchabdasya tIne Na mandasvAbhibhavo yukta iti / kaH punarayamabhibhavo nAma pAhyasamAnajAtIyagrahaNamabhibhavaH / yatholkAprakAzasya grahaNAhasyAditya prakAze neti // na ghaTAbhAvasAmAnyanityatvAt nityeSvaSyanityavadupacArAcca // 15 // na khalu AdimattvAdanityaH zabdaH, ka sAt vyabhicArAt AdimataH khalu ghaTAbhAvasya dRSTaM nityatvam, kathamAdimAn kAraNa vibhAgebhyo hi ghaTo na bhavati kathamasya nityatvaM yo'sau kAraNavibhAgebhyo na bhavati na tasyAbhAvo bhAvena kadAcinivartyata iti, yadapyandriyakatvAt tadapi gabhicarati / aindriyakaJca sAmAnya nityaJceti, yadapi kRtakavadupacArAditi tadapi vyabhicarati nisyeSvanityavadupacAro dRSTaH yathA hi bhavati kSaya pradeza: kambalasya pradezaH evamAkA zasya pradezaH AtmanaH pradeza iti bhvtiini|| tattvabhAktayornAnAtvavibhAgAdavyabhicAraH // 16 // nityamityatra kiM tAvattattvam / AtmAntarasthAnutpattidharmakasthAtmahA. nAnu pattinitya tvam / taccAbhAve nopapadyate, bhAta tu bhavati yattavAtmA na mahAnAsIt yadbhUtvA na bhavati na jAtu tat punarbhavati tatrAnitya iva nityo ghaTAbhAyo dUtvarNa padArtha iti, tatva yathAjAtIyakaH zabdo na tathA. jAtIyakaM kArya kiJcinityaM dRzya ta ityavyabhicAraH / yadapi sAmAnyanityatva diti indriyapratyAsattigrAhyamaindriya kamiti // For Private And Personal Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 68 nyAyadarzanavAtsyAyanabhAve santAnAnumAnavizeSaNAt // 17 // nitye vyabhicAra iti prakRtam / nendriyagrahaNasAmarthyAcchandasyAnityatvaM kinta ndriyamatyAsattigrAhyatvAt santAnAnumAnaM tenAnityatvamiti yadapi nityeSvapyanityatvavadupacArAditi na || kAraNadravyasya pradezazabdenAbhidhAnAnnityeSvapyavyabhicAra iti // 18 // : evamAkAzapradeza zrAtmapradeza iti nAtvAkAzAtmanoH kAraNadravya mabhidhIyate yathA kRtakasya, kathaM hyavidyamAnamabhidhIyate vidyamAnatA ca pramANato'nupalabdha eH kinnarhi tattrAbhidhIyate saMyogasyAvyApyattitvam paricchinnena dravyeNAkAzasya saMyogo nAkAzaM vyApnoti vyavyApya varttata iti, tadasya kRtakena dravyeNa sAmAnyam nahyAmalakayoH saMyoga zrAzrayaM vyAproti sAmAnyakkRtA ca bhaktirAkAzasya pradeza iti / anenAtmapradezo vyAkhyAtaH saMyogavanca zabdabuddhyAdInAmavyApyavRttitvamiti / parIkSitA ca tIvramandatA zabdatattva N na bhaktikkateti / kasmAt punaH sUtrakArasyA nirthe laM na zrUyata iti, zIlamidaM bhagavataH sUtrakArasya bahuSvadhikaraNeSu hau paccau na vyavasthApayati tatra zastra siddhAntAt tatvAvadhAraNaM pratipatta - marhatIti manyate zAstrasiddhAntastu nyAyasamAkhyAtamanumataM bahuzAkhamanumAnamiti / athApi khalvidamasti idaM nAstIti kuta etat pratipattavyamiti pramANata upalabdheranupalabdhezca ti / zravidyamAnastarhi zabdaH // prAguccAraNAdyanupalabdha rAvaraNAdyanupalabdhezca // 28 // prAguccAraNAnnAsti zabdaH / kasmAt | anupalabdheH sato'nupalabdhirAvaNAdibhya etanopapadyata kasmAt zrAvaraNAdInAmanupalabdhikAraNAnAmagrahaNAt / anenAvRtaH zabdo nopalabhyate sanizcendriyavyavadhA For Private And Personal Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir k 2 adhyAye 2 kim / mAdityevamAdi nupalabdhikAraNaM na gTahAta iti so'yamanucArito nAstIti, uccAraNamasya vyaJjakaM tadabhAvAt prAguccAraNAdanupalabdhiriti / kimidamuccAraNaM nAmeti / vivacAjanitena prayatnena koSThasya vAyoH paritasya kaNThatAlva dipratighAtaH / yathAsthAnaM pratighAtAddarNAbhivyaktiriti / saMyogavizeSo vai pratiSataH pratiSiddhaJca saMyogasya vyaJcakatvam / tasmAnna vyaJjakAbhAvAdagrahaNam api tvabhAvAdeveti so'yamuccAryamANaH zrayate zrayamANazca bhUtvA bhavatoti zranumIyate UrdhvaM coccAraNAcchrayate sa bhUtvA na bhavatIti abhAvAnna zrayata iti kathaM vAvaraNAdyanupalabdherityakta tasmAdutpatti tirobhAvadharmakaH zabda iti evaJca sati tava pAMzubhirivAvAkirannidamAha // tadanupalabdha eranupalambhAdAvaraNopapattiH // 50 // 61 yadyanupalambhAdAvaraNaM nAsti AvaraNAnupalabdhirapi tarhyanupalambhAnAstIti tasyA abhAvAdapratiSiddhamAvarayamiti kathaM punarjAnIte'bhAtrAnAvaraNAnupalabdhirupalabhyata iti kimatra jJeyaM pratyAtmavedanIyatvAt samAnam ayaM khalvAvaraNamanupalabhamAnaH pratyAtmameva saMvedayate nAvaraNamupalambha iti yathA kuye nASTatasyAvaraNamupalabhamAnaH pratyAtmameva saMvedayate seyamAvaraNopalabdhivadAvaraNAnupalabdhirapi saMvedyeveti evaJca satyapahRta viSayasuttaravAkyamastIti vyabhyanujJAvAdena tUcyate jAtivAdinA // anupalambhAdapyanupalabdhisaGgAvavannAvaraNAnupa pattiranupalambhAt // 21 // yathAnupalabhyamAnA'yyAvaraNAnupalabdhirasti evamanupalabhyamAnamapyAvaraNamastIti yadyabhyanujAnAti bhavAnanupalabhyamAnAmyAvaraNAnupalabdhirasti evamanupalabhya mAnamabhyAvaraNamastIti / yadyabhyanujAnAti na cAnupalabhyamAnA nAvaraNAnupalabdhira stoti zrabhyanujJAya ca vadati nAkhyAvaraNamanupalambhAditi / etabribhyabhyanujJAvAde pratipattiniyamo nopapadyata iti // For Private And Personal Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASye anupalambhAtmakatvAdanupalabdha rahetuH // 22 // yadupalabhyate tadasti yanopalabhyate tannAstIti anupalambhAtmakamasaditi vyavasthitam upalabdhAbhAvazcAnupalabdhiriti seyamabhAvatvAnopalabhyate sacca khalvAvaraNaM tasyopalabdhadhA bhavitavya m| na copalabhya te tamAnAstIti / tacca yaduktaM nAvaraNAnupapattiranupalambhAdityayaktamiti atha zabdasya nityatvaM pratijAnAnaH karama ddhayoH pratijAnIte // asparzatvAt // 23 // aspa zanAkAzaM nityaM dRSTa miti tathA ca zabda iti so'yamubhayataH sa. vya bhicAraH sparza yAMcANanityaH asyaJca karmA'nitya dRSTaM asatyAdityetasya sAdhyasAdhayaNodAharaNam // na karmAnityatvAt // 24 // sAdhyavaidharmya NodAharaNam // nANunityatvAt // 25 // ubhayasminnadAharaNe vyabhicArAna hetuH / ayanna ha hetuH // sampradAnAt // 26 // sampadIyamAnamavasthitaM dRSTam, sampradIyate ca zabda prAcAryeNAnnevAsine tasmAdava sthita iti // tadantarAlAnupalabdha rahetuH // 27 // yena sampradIyate yasmai ca tayorantarAle'vasthAnamasya kena liGgenopalabhyate sampadIyamAno hyavasthitaH sampradAtarapaiti sampradAnaJca prAmotItyavarjanIyametat // For Private And Personal Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 Azikam / adhyApanAdapratiSedhaH // 28 // adhyApana liGga asati sampadAne'dhyApanaM na syAditi // ubhayoH pkssyornytrsthaadhyaapnaadprtissedhH||26|| samAnamadhyApanamubhayoH pakSayoH saMzayAnatihatteH kimAcAryasthaH zabdo'ntevAsinamA padyate tadadhyApanam / . Ahokhinatyopadezavaha hotasyAnukaraNamadhyApanamiti / evamadhyApanamaliGga sampada nasyeti / ayanahi hetuH|| abhyAsAt // 30 // abhyasyamAnamavasthitaM dRSTam paJcakatvaH pazyatIti, rUpamavasthita punaH punaI zyate, bhavati ca bhabde'syAmaH,dazarutvo'dhIto'nuvAko viMzatikatvo'dhIta iti, tasmAdavasthitasya punaH punaruccAraNamabhyAsa iti // nAnyatve'pyabhyAsasyopacArAt // 31 // anavasthAne'pyabhyAsasthAbhidhAnaM bhavati / dityata bhavAn nityata bhavAniti, hiranTatyat niranTatyat hiragnihotraM juhoti hita evaM vyabhicArAt pratiSiddhahetAvanya zabdasya prayogaH pratiSidhyate // anyadanyasmAdananyatvAdananyadityanyatA'bhAvaH // 32 // yadidamanyaditi manyase tat svArthenAnanyatvAdanyanna bhavati / evamanyatAyA abhAvaH, tatra yadukkamanyatve'pyabhyAsopacArAdityetadayuktamiti zabda prayoga pratiSedhataH zabdAntaraprayogaH pratiSidhyate // tadabhAve nAstya nanyatA tayoritaretarApekSasiddheH For Private And Personal Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsyAyanabhASye anya sAda nyatAmupAdayati bhavAn upapAdya cAnyat pratyAcaSTe cananyaditi ca zabdamanujAnAti prayuta cAnanyaditi / etat samAsapadamanyazabdo'yaM pratiSedhena saha samasyate yadicAnottaraM padaM nAsti kasyAyaM pratiSedhena saha samAsaH, tasmAttayorananyAnyazabdayoritaro'nanyazabda itaramanyazabdamapekSamANaH siyatIti tatra yaduktamanyatAyA abhAva ityetadayuktamiti, astu tahauMdAnauM zabdasya nityatvam // vinAzakAraNAnupalabdhaH // 34 // yada nityaM tasya vinAzaH kAraNAdbhavati yathA loSTasya kAraNadravyavibhAgAt, zabdazcedanityastasya vinAzo yasmAt kAraNAdbhavati tadupalabhyeta na copalabhyate takhAcitya dUti // athavaNakAraNAnupalabdhaH satatazravaNaprasaGgaH35 yathA vinAzakAraNAnupalabdheravinAza prasaGgaH / evamatravaNakAraNAnupalabdheH satataM zravaNa prasaGgaH / vyaJjakAbhAvAdazravaNamiti cet pratiSidham dhya akam / athAvidyamAnasya nirnimitta zravaNamiti vidyamAnasya nirnimitto vinAza iti samAna dRSTavirodho nimittamantareNa vinAze cAravaNe ceti || . upalagyamAne cAnupalabdha rasatvAdanapadezaH // 36 // anumAnAccopalabhyamAne zabdasya vinAzakAraNe vinAzakAraNAnupaladhe rasatvAdityanapadezaH / yasmAhiSANI tasmAdazva iti kimanumAnamiti cet sannAnopapattiH upapAditaH zabdasantAnaH saMyogavibhAga jAcchabdAcchabdAntaraM tato'pyanyattato'pyanyaditi tala kAryaH zabdaH kAraNazabda niruNaddhi pratighAtidravyasaMyogasvantyasya zabdasya nirodhakaH / dRSTaM hi tiraH pratikudyamantikasthenApya zravaNaM zabdassaH zravaNaM dUrasthenAdhyasati vyavadhAna iti / ghaNTAdhAmabhihanyamAnAyAM tArastArataro mando mandatara iti zrutibhedAvAnAzabdamantAno'viccha dena zrayate nava nitye zabda, For Private And Personal Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 73 2 zradhyAye 2 vAhnikam / dhaNTAsyamanyagataM vA'vasthitaM santAna nivRttirabhivyaktikAraNaM vAcyam yena zrutisantAno bhavatIti zabdabhedazvAsavizvatibheda upapAdayitavya ivi / nitye tu zabde ghaNTAsyaM santAnavRttisaMyogasahakArinimittAntaraM saMskArabhUtaM paTumandamiti varttate tasyAnuvRttyA zabdasantAnAnuvRttiH / pathumandabhAvAJca tIvra mandatA zabdasya, tatkRtazca vanibheda iti na vai nirnimittAntaraM saMskAra upalabhyate anupalornAstIti // pANinimittaprazleSAcchabdAbhAve naanuplbdhiH||37|| pANikarmmaNA pANighaNTAmazeSo bhavati tasmiMzca sati zabdasantAno nopalabhyate yataH zravaNAnupapattiH / tatra pratighAtidravya saMyogaH zabdasya nimittAntaraM saMskArabhUtaM niruNaGghItyanumoyate / tasya ca nirodhA chnd| santAno notpadyate anutpattau zrutivicchedaH / yathA pratighAtidravyasaMyogAdiSoH kriyAtau saMskAre niruddhe gamanAbhAva iti kampasantAnasya sparzanendriyagrAhyasya coparamaH kAMsyapAttrAdiSu pANisaMzle So liGga saMskArasantAnasyeti, tasmAnimittAntarasya saMskArabhUtasya nAnupalabdhiriti // vinAzakAraNAnupalabdha zvAvasthAne tannityatvaprasaGgaH // 38 // yadi yasya vinAzakAraNaM nopalabhyate tadavatiSThate avasthAnAJca tasya nityatva' prasajyate / evaM yAni khalvimAni zabdazravaNAni zabdAbhivyakraya iti mataM na teSAM vinAzakAraNaM bhavatopapAdyate anupapAdanAdanavasthAnamanavasthAnAt teSAM nityatvaM prasajyata iti / atha naivantarhi vinAzakAraNAnupalabdha eH zabdasyAvasthAnAnnityatvamiti / kampasamAnAzrayasya ca nAdasya pANiprazleoSAt kampavat kAraNoparamAdabhAvaH vaiyadhikaraNye hi pratighAtidravyaprazleSAt samAnAdhikaraNasyaivoparamaH syAditi // asparzatvAdapratiSedhaH // 38 // For Private And Personal - Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 74 nyAyadarzanavAtyAyanabhASya - yadidamAkAzaguNaH zabda prati pratiSidhyate ayamana papannaH pratiSedhaH asparzatvAcchabdAzrayakha rUpAdisamAnadezasthAyahaNe zabdasantAnopapatterasparza vyApidravyAzrayaH zabda iti jJAyate na ca kampasamAnAzraya iti pratidravyaM rUpAdibhiH sahasaniviSTaH zabdasamAnadezI vyajyata iti nopamadyate katham // vibhaktyantaropapattezca samAse // 40 // santAnopapatte ceti cArthaH, tadyAkhyAtam | yadi rUpAdayaH zabdAca pratidravyaM samastAH samuditAstamin samAse samudAye yo yathAjAtIyakaH sanniviSTastasya tathAjAtIyasyaiva grahaNena bhavitavyaM zabde rUpAdivat tatra yogyaM vibha.ga ekadravye nanArUpAbhinna zvatayo vidharmANaH zabdA abhivyajyamAnA bhUyante / yacca vibhAgAntaraM sarUpAH samAnazvatayaH sadharmANaH zabdAsnIbamandadharmatayA bhinnAH zU yante tadubhayaM nopapadyate nAnAbhatAnAmutpadyamAnAnAmayaM dho nai kasya vyajyamAnasyeti / asti cAyaM vibhAgo vibhAgAntaraJca tena vibhAgopapattermanyAmahe na pratidravyaM rUpAdibhiH saha zabdaH sanniviSTo vyajyata iti / vividhacAyaM zabdo varNAtmako dhvanimAtraJca, tatra varNAtmani tAvat / vikArAdezopadezAt saMzayaH // 41 // dadhyaveti / kecidikAra itvaM hitvA yatvamApadyate iti vikAra manyante / kecidikArasya prayoge viSayakate yadikAraH sthAnaM nahAti tatra yakArasya prayoga va vate / saMhita.yAM viSaye dUkAro na prayujyate tasya sthAne yakAraH prayujyate sa Adeza iti / ubhayamidamupadizyate tatra na jAyate kintattvamiti / vyaadeshopdeshstssm| vikAropadeze hyanvayasthAgrahaNAdikArAnumAnam satyanvaye kiJcivivarttate kiJcidupajAyata iti zakyeta vikAro'numAtam, na cAnvayo gTahyate, tasmA hikAro nAstIti, bhinna karaNayozca varNayoraprayoge prayogopapattiH / vittakaraNa dUkAraH For Private And Personal Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir adhyAye 2 aAzikam / ISat spaSTa karaNo yakAraH / tAvimau pRthaka karaNAkhye na prayatnenoccAraNIyau tayorekasyA prayoge 'nyatarasya prayoga upapatra iti avikAre cAvizeSaH / yatvemAvikArayakArau ma vikArabhUtau yatate yacchati prAyaMsta iti / ikAra idamiti | yatra ca vikArabhUtau idaM vyAharati ubhayatra prayoknu ravizeSo yanaH, zrotuzca RtirityAdezopapattiH / prayujyamAnAyahaNAca na khallikAraH prayujyamAno yakAratAmApadyamAno gTahyate / kintarhi dUkAAsya prayoge yakAraH prayujyate tasmAdavikAra iti / avikAre ca na zabdAvAkhyAnalopaH / na vikriyante varNA iti nacaitasmin pakSe zabdAnvAkhyAnasyAsambhavo yena varNavikAraM pratipadyemahIti na khalu varNasya varNAntaraM kAryam nahokArAdyakAra utpadyate yakArAdikAraH / pRthasthAna prayalotpAdyA home varNAsteSAmanyonyasya sthAne prayujyata iti yu kam / etAbaccatat pariNAmo vikAraH syAt kAryakAraNabhAvo vA umayaJca nAsti tammAna santi varNavikArA varNa samudAyavikArAnupapattivaca varNavikAra:tupapattiH aste bhUba vo vaciriti yathA varNasanudAyasya dhAtulakSaNasya kacidvidhaye varNAntarasamudAyo na pariNAmo nAkArya zabdAntarasya sthAne zabdAntaraM prayujyate tathA varNasya varNAntaramiti itaJca na santi varNa vikaaraaH| prakRtivihaDDau vikAraviTaddheH // 42 // prakRtya nu vidhAnaM vika reSu dRSTam / yakAre hakhadIrghAnu vidhAnaM nAsti yena vikAratvamanumIyata iti // nyUnasamAdhikopalabdhe vikArANAmahetuH // 4 // dravyavikArA nyU nAH sasA adhikAca gTa hAnne tahadayaM vikAro nyUna: sthAditi vividhasyApi he torabhAvAdasAdhanaM dRSTAntaH / atra nodAharaNa - sAdhayAM khetasti na vaidhAt anupasaMhRtaca hetunA dRSTAnto na sAdhaka iti prati dRSTAnne cAniyamaH prasajyeta / yathA'naDuhasthAne'zvo boTu niyukto na tahikAro bhavati, evamivarNasya sthAne vakAraH prayukto na vi. kAra iti, na cAtra niyama heturamti dRSTAntaH sAdhako na pratidRSTAnta iti, dravyavikArodAharaNa For Private And Personal Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 76 www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASye nAtulyaprakRtInAM vikAravikalpAt // 44 // cyaDhalyAtAM dravyANAM maklatibhAvo vikalpate vikArazca prakRtIranuvidhIyate, na tu ddravarNamanuvidhIyate yakAraH, tatmAdanudAharaNaM dravyavikAra iti / dravyavikAre vaiSamyavadvarNavikAravikalpaH // 45 // yathA dravyabhAvena tulyAyAH prakRte vikAravaiSamyam, evaM varNabhavena tulyAyAH prakRte vikAra vikalpa iti // na vikAradharmAnupapatteH // 46 // vyayaM vikAradharmo dravyasAmAnye yadAtmakaM dravyaM mTaddA va vA tasyAtmano'nvaye mUrdhvo vyU ho nivarttate, vyUhAntaraJcopajAyate taM vikA ramAcacchA he / na varNamAmAnye kavi candAtmAnvayI ya itvaM jahAti yatva - cApadyate tatra yathA sati dravyabhAve vikAravaiSamye nAnaDuho'zvo vikAro vikAradhammanupapattaH, evabhivarNasya na yakAro vikAro vikAradharmAnu papatteriti / itaJca na santi varNavikArAH // vikAraprAptAnAmapunarAvRtteH // 47 // * anupapannA punarApattiH / katham / punarApatterananumAnAditi / dUkAro yakAratvamApannaH punarikAro bhavati na punarikArasya sthAne yakArasya prayogo'payogaye tyavAnumAnaM nAsti // suvarNAdaunAM punarApatterahetuH // 48 // ananumAnAditi na dUdaM hyanumAnam, suvarNaM kuNDalale hitvA rucakatvamApadyate rucakatvaM hitvA punaH kuNDalatvamApadyate, evamikAro'pi yakkAratvamApatraH punarikAro bhavatIti vyabhicArAdananumAnam, yathA payo dadhibhAvamApadmaM punaH payo bhavati kim, evaM varNAnAM na punarApattiH / atha suvarNavatpunarApattiriti savarNodAharaNopapattina // For Private And Personal Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir dhyAye 2 prAdhikam / 33 tahikArANAM suvarNabhAvAvyatirekAt // 46 // avasthitaM suvarNa hoyamAnenopajAyamAnena dharmeNa dharmi bhavati naivaM kazci chabdAtmA hoyamAnene tvenopajAyamAnena yattvena dhammoM gTahyane / tasmAtmavarNodAharaNaM noprapadyata iti / varNatvAvyatirekAdarNavikArANAmapratiSedhaH // 50 varNavikArA api varNatva na vyabhicaranti / yathA suvarNa vikAraH suvarNatvamiti // sAmAnyavato dhamrmayogo na sAmAnyasya // 51 // kuNDalarucako suvarNasya dhammau na suvarNatvasya evamikArayakArau kasya vargAtmano dhammau varNatva sAmAnyaM na tasyemI vayauM bhavitumarhataH / na ca nivartamAno dharma upajAyamAnasya prakatiH / tatra nivartamAna ikAro na yakArasyopajAyamAnasya prAtiriti / itaJca varNavikArAsupapattiH // nityatve vikArAdanityatve cAnavasthAnAt // 52 nityA varNA ityetasmin pace dUkArayakArau vau~ ityubhayornityatvAhikArAnupapattiH / anityatve vimAthitvAtkaH kasya vikAra iti / athAnityA varSA iti pakSaH evamapyanavasthAnaM varNAnAm, kimidamanavasthAmaM varNAnAm utpadya nirodhaH / utpadya niru ikAre yakAra utpadyate yakAre cotpadya niruve dUkAra utpadyate iti kaH kasya vikAraH tadetadavagTahya sandhAne sandhAya cAvagrahe veditavyamiti nitvapakSe tu tAvatsamAdhiH // ___ nityAnAmatIndriyatvAttadamya vikalpAcca vaNavikArANAmapratiSedhaH // 53 // nityA varNA na vikriyanta iti vimatiSedhaH yathA nityatve sati kiJcidatIndriyaM kiJcidindriyapAjhamindriyagrAhyAca varNA evaM nityatve For Private And Personal Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanamAtyAyanabhASya mati kiJcitra vikriyate vAstu vikriyanta iti virodhAdahetustakabhavikalpaH, nityaM nopajAyate nApaiti anupajanApAyadharmakam, anitya punarupajanApAyayuktam, na cAntareNopajanApAyau vikAraH sambhavati, nAdi varNA vikriyante nityatva meSAM nivrtte| atha nityA vikAradharmatvameSAM nivartate so'yaM viruDo hetvAbhAsI dhamma vikalpa iti, anityapakSe samAdhiH // anavasthAyitve ca varNopalabdhivattahikAropapattiH54 yathA'navasthAyinAM varNAnAM zravaNambhavati evameSAM vikAro bhavanIti asambandhAdasamarthA artha pratipAdikA varNopalabdhi na vikAreNa sambandhAdasamarthA yA gTahyamANA vrnnvikaarmnuppaadvediti| tatra yAgidaM gandhaguNA pRthivI evaM zabdasukhAdiguNApIti tAhagetadbhavatoti / na ca varNoralabdhirvaNa nivRttau varNAntaraprayogasya nivartikA yo'yamivarNanivRttau yakArasya prayogo yadyayaM varNopaladhayA nivartate tadA talopalabhamAna dUvarNo ya tvamApadyata iti gTa hyate / tammAhago palabdhi raheturvarNa vikaaroti| vikAradhammitve nityatvAbhAvAtkAlAntara vikAropapattezcApratiSedhaH // 55 // tarma vikallAditi na yuktaH pratiSedhaH, na khalu vikAradharmAkaM kiJcit nityamupalabhyata iti varNopalabdhivaditi na yuktaH pratiSedhaH avamahe hi dadhi ati prayujya ciraM sthitvA tataH saMhitAyAM prayane dadhyabeti, ciranivRtte cAmivaNe yakAraH prayujyamAnaH kasya vikAra iti pratIyate kAraNAbhAvAtkAryAbhAva i nyanuyogaH prasajyata iti / itaJca vrnnvikaaraanupttiH|| prakRtyaniyamAvarNavikArANAm // 56 // For Private And Personal Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 aAzikam / kArasthAne yakAraH stra yate yakArasthAne khallikAro vidhIyate, vidhyati, tadyadi syAt prakRtivikArabhAvo varNAnAM tasya pratiniyamaH sya t dRSTo vikAradharmitve pratiniyama iti / aniyame niymaannaaniymH||57|| yo'yaM prakRteraniyama uktaH sa niyato yathAviSayaM vyavasthitaH, niya. tatvAviyama iti bhavati, evaM satyaniyamo nAsti tatra yadukta' prakSayaniyamAditye tadaya kamiti // niyamAniyamavirodhAdaniyame niyamAccApratiSedhaH // 58 // niyama ityavArthAbhyanujJA, aniyama iti tasya pratiSedhaH / anujJa. taniSiDvayozca vyAghAtAdanAntaratva na bhavati / aniyamaJca niyatatvAtriyamo na bhavatIti nAvArthasya tathAbhAvaH pratiSidhyate kintarhi tathAbhUtasyA thasya niyamazabdenAbhidhIyamAnakha niyatatvAtriyamazabda evopapadyate mojyaM niyamAdaniya me pratiSedho na bhavatIti na ceyaM varNa vikAropapattiH pariNAmAtkAryakAraNabhAvAhA, kintarhi // guNAntarApattya mamaIhrAsaddhilezazleSebhyastu vikAropapattevarNavikAraH // 5 // sthAnya dezabhAvAda prayoge prayogo vikArazabdArthaH, sa bhidyate guNAnarApatti: udAttasthAnudAtta ityevamAdiH / upamahauM nAma ekarUpanivRttau rUpAntaropajanaH / hAso dorghassa haskhaH, virhasvasya dIrghaH, tayorvA nataH / lezo lAghavaM ta ityaste vikAraH / zleSa aAgamaH prakRteH pratyayasya vA / eta eva vizeSA vikArA iti / eta ebAdezAete ce vikArA upapadyanna tarhi varNavikArA iti / te vibhaktyantAH padam // 6 // For Private And Personal Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASye yathAdarzanaM vikRtA varNA vibhayantAH padasaMjJA bhavanti / vibhakti Iyo nAmikyAkhyAtikI ca, brAhmaNaH pacatItyudAharaNam, upasarganipAtAstahi na padasaMjJAH lakSaNAnnaraM vAcyamiti, ziSyate ca khalu nAmikyA vibhakta ravyayAlbopaH tayoH padasaMjJArthamiti padenArthasampratyaya iti prayojanam nAmapadaJcAdhikRtya parokSA gauriti padaM khalvidamudAhara Nam // tadarthe vyaktyAkatijAtisannidhAvupacArAt saMzayaH61 avinAbhAvattiH savidhiH avinAbhAvena vartamAnAsu vyanyAvatijAtiSu gauriti prayujyate tatra na jJAyate kimanyatamaH padArthaH uta sarva iti / zabdasya prayogasAmarthyAtpadArthAvadhAraNam tasmAt / yA zabdasamUhatyAgaparigrahasaMkhyADyupacayavarNasamAsAnubandhAnAM vyatAvupacArAdyaktiH // 62 // vyakiH padArthaH kasmAt yA zabdapramatInAM vyakAbupacArAdapacAraH prayogaH / yA gaustiSThati yA gauniSati nedaM vAkyaM jAtebhidhAyakamabhedAt dravyAbhidhAyakam,gavAM samUha iti bhedAt dravyAdhAnaM na jAterabhedAt, vaidyAya gAM dadAtIti dravyasya tyAgo na jAteramatatvAt pratikramAnukramAnapapattezca parigrahaH khatve nAbhisambandhaH, kauNDinyasya gau brAhmaNasya gauriti TravyAbhidhAne dravya bhedAt sambandhabheda iti upapadrabhidA ta jAtiriti, sahA daza gAvo viMzatirgAva ini bhinna dravyaM sahAyate na jAtirabhedAditi, vRddhiH kAraNavato dravyasthAvayavopacayaH avata gauriti niravayavA tu jAtiriti, etenApacayo vyAkhyAtaH, varNaH zuklA gauH kapilA gauriti dravyasya guNayogo na sAmAnyasya, samAsaH gohinaM gosukhamiti Travyasya sukhAdiyogo na jaateriti| anubandhaH marUpa prajamanasammAno gau gA janayatIti tadutpattidharmatvAdravye yukta na nAtau viparyayAditi / dravyaM vyaktiriti hinArthAntaram, basya prtissedhH| For Private And Personal Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 paakim| 1 na tadanavasthAnAt // 63 // na vyaktiH pdaarthH| kamAdanavasthAnAt yAzabdaprabhRtibhirtho vizepyate sa gozabdArtho yA gaustiSThati yA gauniSoti na dravyamAtramaviziSTaM jAtyAvinA'bhidhIyate, kinahi jAtiviziSTaM, tasmAna vyaktiH padArthaH, evaM samUhAdiSu draSTavyam / yadi na vyaktiH padArthaH kathaM taIi vyakAupacAra iti / nimittAdatagAve'pi tadupacAro dRzyate khanu // sahacaraNasthAnatAdarthyavRttamAnadhAraNasAmIpyayogasAdhanAdhipatyebhyo brAhmaNamaJcakaTarAjazakucandanagaGgAzATakAnnapuruSeSvatadbhAve'pi tadupacAraH // 6 // anabhAve'pi badupacAra itye tacchabdasya tena zabdenAbhidhAnamiti, sahacaraNASTimAM bhojayeti yaSTikAsahacarito brAhmaNo'bhidhIyata iti, sthAnAt maccAH krozanIti maJca sthA: puruSA abhidhIyante, tAdarthyAt kaTArtheSu voraNeSu vyUhyamAneSu kaTaGkarotIti, sattAt yamo rAjA kuvero rAjeti tahadartata iti, mAnAt ADhakena mitAH zaktatraH ADhakazaktava iti, dhAraNAt tulayA taM candanaM tulAcandana miti, sAmIpyAt gaGgAyAM gAvacarantIti dezo'bhidhIyate sanikaSTaH, yogAt kRSNena rAgena yuktaH zATakaH kRSNa ityabhidhIya ne, sAdhanAt acaM prANA iti| prAdhipatyAt ayaM puruSaH kulaM ayaM gotramiti talAyaM sahacaraNAdyogAhA jAtizabdo vyako prayujyata iti yadi gauritvasya padasya na vya nirartho'stu taIi / prAkRtistadapekSatvAt sattvavyavasthAnasiddheH // 65 // prAkRtiH padArthaH kamAt tada pekSatvAt tvavyavasthAna siddhaH / rutvAvayavAnAM davayavAnAJca niyatovyUha prAkRtiH tasyAM gTahyamANAyAM satyavyavasthAnaM sidhyati ayaM gaurayamazva prati nAgTahyamANAyAma, yasya grahayAt satyavyavasthAnaM sidhyati taM zabdo'bhidhAtumaIti mo'svArtha iti For Private And Personal Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir aabhmaan nai tadupapadyate yasya jAtyA yogastadala jAtiviziSTamabhidhIyate gauriti / nacAvayavamyU hasya jAtyA yogaH, kasya tarhi niyatAvayavavyUhasya dravya sya, tasmAnAkRtiH padArthaH / astu tahi jAtiH padArthaH // vyaktyAkRtiyukta'pyaprasaGgAlokSaNAdaunAM saGgavake jAtiH // 66 // jAtiH padAthaiH, kasmAt vyayAtiyukta 'pi majavake prokSaNAdInAmaprasaGgAditi / gAM prokSaya gAmAnaya gAM dehIti naitAni mahabake prayujyante kasmAt jAterabhAvAt / asti hi tatra vyaktirasyAkatiH yadabhAvAt natrAsamma tyayaH sa padArtha iti // nAkrativyaktya peksstvaajjaatybhivyktH||67|| jAterabhivyakti rAkSativyako apekSate nAgTahyamANAyAmAlatI vyaktI jAtimAlaM zuddhaM gTa hyate tasmAnna jAtiH padArthaH iti / na bai padArthena na bhavita zakyam kaH khalvidAnI padArtha iti // vyaktyAkatijAtayastu pdaarthH||8|| tuzabdo vizeSaNArthaH / kiM viziSyate pradhAnAGgabhAva sthAniya mena padArthatvamiti / yadA hi bheda vivakSA vizeSagatizca tadA vyakiH pradhAnamanta jaatyaakRtii| yadA tu bhedo'vivakSitaH sAmAnyagatistadA jAtiH pradhAnamaGganta vyatyAsatI khokate tadetaddalaM prayogeSvAkRtestu pradhAnajhAva utprekSitavyaH / kathaM puna rjAyate nAnAvyAyAsatijAtaya iti lakSaNabhedAt tatra tAvat // vyanirguNavizeSAzrayo mUrtiH // 6 // vyajyata iti vyakkirindriyagrAhyeti na sarva dravyaM vyaktiH / yo guNavizeSANAM sparzAntAnAM gurutvaghanatvadvatvasaMskArANAmavyApinaH parimA. NasthAzrayo yathAsambhavaM tadvyam, mUrchitAvayavatvAditi // For Private And Personal Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 praanggikm| AkRti rjAtiliGgAkhyA // 70 // yayA jAti jarjAtiliGgAni ca prakhyAyante tAmAkSati vidyAt / mA ca nAnA savAnAM taMdavayavAnAJca niyata hAditi niyabAbazvavyUhAH khalu sattvAvayavA jAtiliGga zirasA pAdena gAmanu minvanni / niyate ca sattvAvayavAnAM vyU he sati gotvaM prakhyAyata iti| anAtivyavAyAM jAto mRt suvarNa rajatamityevamAdivAzati nivattate jahAti pdaarthtvmiti|| samAnaprasavAtmikA jAtiH // 71 // yA samAnAM buddhi prasUte bhimneSvadhikaraNeSu yathA bahanItaretarato na vyAvartante yo'rtho'nekana pratyayAnuttinimittaM tat saamaanym| yacca keSAziGgedaM kutavizadaM karoti tata sAmAnyavizeSo jAtiriti // 3 // iti vAsya.yanIye nyAyabhASye dvitIyAdhyAyasya dvitIyamAjhikam / / samAptaJcAyaM hitoyo'dhyAyaH // 2 // parIkSitAni pramANAni, prameyamidAnI parIcyate taccAmAdItyA tmA vivicyate / kiM dehendriyamanobuddhivedanAsaGghAtamAtramAtmA Ahokhittadvyatirikta iti, kutaH saMzayaH vyapadezasyobhayathAsiddheH kriyA karaNayoH kA sambandha sthAbhidhAnaM vyapadezaH sa vividhaH avayavena samudAyasya mUla kSastiSThati stambhaiH prAsAdo bhiyata iti / anye nAnyasya vyapadezaH parazunA vRzcati pradIpena pazyati / asti cAyaM vyapadezaH cakSuSA pazyati manasA vijAnAti buddhyA vicArayati zarIreNa sukhaduHkhamanubhavatIti natra nAvadhAryate kimakyavena samudAyasya dehAdisaddAtasya athAnyenAnyasya tayatirikasya veti anyenAyamanyasya vyapadezaH kasmAt // For Private And Personal Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 84 nyAyadarza navAlyAyanabhASya dazanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt // 1 // darzanena kazcidarthoM gTahIta. sparzanenApi so'rthe| gTahyate yamahamadrAkSaJca kSuSA taM sparzanenApi spazAmIti yaJcAsmAI sparzanena taM cakSuSA pazyAmIti, ekaviSayAvimau pratyayAvekakarTa ko pratisandhI yete na ca saGghatakarTa ko nendriyeNaikakarTa kau| tadyo'sau cakSuSA tvagindriye Na caikArthasya sapahItA bhinnanimittAvananya karTa ko pratyayo samAnaviSayau pratisandadhAti so'rthAntarabhata aAtmA / kathaM punarnendriyeNa kakarTa ko indriyaM khanu kha va viSayagrahaNamananyakarTa ke pratisandhAtamahati nendriyAnnarasya viSaya ntaragrahayAmiti / kathaM na sahAsakArTa ko ekaH khalvayaM bhinnanimittau khAtmakarTa ko pratyayau pratisahitau vedayate na saGghAtaH kammAt anivRttaM hi saGgha te pratyeka viSayAntaragrahaNasyApratisandhAna mindriyaanrenaiveti|| na viSayavyavasthAnAt // 2 // na dehAdisaGghAtAdanyazcetanaH, kamAt viSayavyavasthAnAt vyavasthita viSayANIndriyANi cakSuSyasati rUpaM na gTahyate sati ca gTahyate / yacca yanivasati na bhavati sati bhavati tasya taditi vijJAyate / tasmAd payahaNaM cakSuSaH ca rUpaM pazyati evaM prANAdiSvapIti tAnIndriyANImAni khakhaviSayagrahaNAcetanAni indriyANAM bhAvAbhAvayo viSayamaha. yasya tathAmAvAt evaM sati kimanyena cetanena sandigdhatvAdahetaH yo'yamindriyANAM bhAvAbhAvayo viSayamahaNasya tathAbhAvaH sa kiJcetanatvAdAhokhicetanopakaraNAnAM grahaNanimitvAditi sandihyate, cetanopakarapatve'pIndriyANAM pahanimittatvAdbhavitumarhati yaccona viSayavyavasthAnAditi // tavyavasthAnAdevAtmasaddhAvAdapratiSedhaH // 3 // yadi khalve kamindriyamavya vasthitaviSayaM sarvajJa sarvaviSayayAhi cetanaM sthAt, kastato'nyaM cetanamanumAtuM zaka yAt / yasmAttu vyavasthitaviSa For Private And Personal Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 1 Ahnikam / 85 yANIndriyANi tasmAttebhyo'nyazcetanaH sarvajJaH sarva viSayagrAhI viSayavya vasthitito'numIyate / vedamabhijJAnamadhyAkhyeyaM cetanavRttamudAhiyate rUpadarzI khalvayaM rasaM gandhaM vA pUrvagTahItamanuminoti / gandhapratisaMvedI ca rUparasAvanu minoti / evaM viSaya ghe'pi vAcyam / rUpaM dRSTvA gandha jiprati prAtvA ca gacaM rUpaM pazyati / tadevamaniyata paryAyaM sarva viSayapahaNa mekacetanAdhikaraNamananyakarTa ke pratisandhatte pratyakSAnumAnAgamasaMzaya pratyayAMzca nAnAviSayAn khAtmakaTa kAn pratisandhAya vedayate sArthaviSayaJca zAstraM pratipadyate / arthamaviSayabhUtaM zrotrasya kramabhAvino varNAna zrutvA padavAkyabhAva pratisandhAya zabdArtha vyavasthAJca budhyamAno'nekaviSayamarthajAtagrahaNIyamekaikenendriyeNa gTahNAti / seyaM sarvasa jethA vyavasthA'nupadaM na zakyA parikramitam | prAkRtimAtranta dAhRtam / tatra yaduta mindriyacaitanye sati kimanye na cetanena tadayukta bhavati / dUta dehAdivyatirikta AtmA na dehAdisaGghAtamAtram // zarIradAhe pAtakAbhAvAt // 4 // zarIrayahaNena zarIrendriyabuddhivedanAsaGghAtaH prANibhUto gTahyate mANibhUtaM zarIraM dahataH prANihiMsAkataM pApaM pAtaka mityucyate tasyAbhAvaH tatphalena karturasambandhAt akartazca sambandhAt zarIrendriyabuddhibedanAprabandhe khalva nyaH saGghAta utpadyate'nyo nirudhyate utpAda nirodhasannatIbhUtaH prabandho nAnyatva' bAdhate, dehAdisaGghAtasthAnyatvAdhidhAnatvAt / anyatvAdhiSThAno hyamau prakhyAyata iti evaM sati yo dehAdi saGghAta: prANibhatI hiMsAM karoti nAsau hiMsAphalena sambadhyate, yazca sambadhyate na tena hiMsA katA, tadevaM sattvabhede kRtahAnamakatAbhyAgamaH prasajyate sati tu sattvotyAde sattvanirIdhe cAkarmanimittaH sattvasargaH prApnoti / tatra muktyA brahmacarya vAso na syAt / tadyadi dehAdisaGghAtamAtra syAt zarIradAhe pAtakaM na bhavet aniSTaJca tat tamAhehAdisaGkAlavyatirikta aAtmA nitya iti // For Private And Personal Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 86 nyAyadarzanavAtyAyanabhAye tadabhAvaH sAtmakapradAhe'pi tannityatvAt // 5 // yasvApi nidhanAtmanA sAtmakaM zarIraM dahyate tasyApi zarIradAhe pAtakaM na bhaveddagdha :, kasmAt nityatvAdAtmana: na jAtu kazciniyahiMsitumarhati atha hiMsate nityatvamasya na bhavati, seyamekasmin pace hiMsA niSphalA anyasmiMstva nupapanneti // na kAryAzrayakaTa badhAt // 6 // ma bUmo nityasya satvasya badho hiMsA, apitvayitidharmakasya sasvasya kAryAtrayasya zarIrasa skhaviSayopalabdhezca kartR yAmupadhAta: pIDA vaikalya lakSaNaH prabandhIche do vA pramApaNa lakSaNo vA badho hiMseti, kAryanta sukhadu.khasaMvedanaM tasyAyatanamadhiyAnamAzrayaH zarIram / kAryAzrayasya zarIrasya kha viSayopalabdhezca kartRNAmindriyANAM badho hiMsA na nityasyAmanaH / tatra yadunaM tadabhAvaH sAtmakAdAhe'pi tannityatvAdityetadayuktam / yasya satvocchedo hiMsA tasya kRtahAnamakRtAbhyAgamaJca doSaH / etAvaJca - tat syAt / satvocchedo vA hiMsA anuchittidharmakasya satvasya kAryAzraya ka badho vA na kalyAntaramanyadasti satvAcchedazca pratiSiddhaH tala kimanyaccha meM yathAbhUtamiti / athavA kAryAzraya kartRvadhAditi kAryAyo dehendriyabuddhisaGghAto nityasthAtmanastatra sukhaduHkhapratisambedanaM tasyAdhichAnakAyastadAyatanaM tadbhavati na tato'nyaditi sa eva kA tanimitAhi sukhaduHkhasambedanasya niI ti: na tamantareNeti basa vadha upadhAtaH pIDA pramApa vA hiMsA na nityatvenAtmocchadaH / tatra yaduktaM tadabhAvaH sAlakapadAhe'pi tabiyatvAdetadeti / idazca dehAdivyatirikta aAtmA // savyadRSTasyetareNa pratyabhijJAnAt // 7 // poparayorvijJAnayorekaviSaye pratimavijJAnaM pratyabhijJAnam / tamevaitAha pazyAmi yamajJAmiSaM sa evAyamartha iti / savyena cakSuSA dRSTa . For Private And Personal Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAya 1 pAGgikam / mathe tareNApi cakSuSA pratyabhijJAmAtU / yamadrAkSaM tamevaitahi pazyAmIti | indriyacaitanye tu nAnyadRSTaMmanyaH pratyabhijAnAtIti pratyabhijJAnupapattiH astitvidaM pratyabhijJAnaM tamAdindriyavyatirikatanaH / naikasminnAsAsthivyavahite hitvAbhimAnAt // 8 // ekamidaM cakSurmadhye bhAsAsthivyavahitaM tasyAntau gTahyamANo hitvAbhimAnaM prayojayataH madhyavyavahitasya dIrghasyeva / / ekavinAze dvitIyAvinAzAnnaikatvam // 6 // ekaminu pahane coDu te vA cakSu dhi dvitIyamavatiute cakSurviSayapraNaliGgam tasmAde kasya vyavadhAnAnupapattiH / avayavanAze'pyavayavyupalabdherahetuH // 10 // ekavinAthe hitIyAvinAzAditya hetuH kasmAt vRkSasya hi kAsacichAkhA chinAspalabhyata eva vRkSaH // dRSTAntavirodhAdapratiSedhaH // 11 // na kAraNadravyasya vibhAge kArya dravyamavatiSThate nityatvaprasaGgAt bahudhvavayaviSu yasya kAraNAni vibhakkAni tasya vinAzaH / yeSAM kAraNAnya vi. bhaktAni tAnya pratiSThante athavA dRzyamAnArthavirodho dRSTAnavirodhaH mRtasya hi ziraHkapAle dAvavaTI bhAsAsthivyavahitau cakSuSaH sthAne bhedena mTote na caitadekasminnAmAsthivyavahite sambhabati athavaikavinAzasthAniyamA hAvimAvarSI tau ca pRthagAbaraNopaghAtau anumIyete vibhinnAviti avapIDanAJca kasya cakSuSo razmiviSaya sannikarSasya bhedAd dRzya bheda dUba grahyate taJcakatve virudyate avapIDana nivRtau cAbhinna pratisandhAnamiti sammAdekasya vyavadhAnAnupapattiH anumIyate cAyaM dehAdisaGghAtavyatirikta vetana iti // For Private And Personal Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsAyanabhAvye indriyAntara vikArAt // 12 // kasyacidamhaphalasya gTahItasAhacarye rUpe gadhe vA kenacidindri yeNa mTAmANe rasanakhendriyAnnarasya vikAraH rasAnumma tau rasagAI pravartitodannoda kasaMplavabhUto gTahyate tasyendriyacaitanye 'nupapattiH, nAnyadRSTa manyaH smarati // na sma te: spartavyaviSayatvAt // 13 // atirnAma dharmo nimittAdutpadyate tasyAH smartavyo viSayaH tatkRta indriyAntaravikAro nAtmakata iti // tadAtmaguNasadbhAvAdapratiSedhaH // 14 // tasyA Atma guNatve sati sadbhAbAda pratiSedha aAtmana: yadi smatirAtmaguNaH evaM sati smRtarupapadyate nAnyadRSTamanyaH saratIti, indriyacaitanye tu nAnAkartR kANAM vissymhnnaanaamprtisndhaanm| apratisandhAne vA vighayavyavasthAnupapattiH, ekasta cetano'nekAryadarzI bhinnanimittaH pUrvadRSTamartha saratIti ekasyAnekArthadarzino darzana pratisandhAnAt sTaterAtmaguNatve mati sadbhAvaH viparyaye ca nupapattiH / smRtyAzrayA. prANabhRtAM sarve vyavahArAH aAtmaliGgamudAharaNamA lamindriyAnnaravikAra iti // aparisaGkhyAnAcca smRtiviSayasya // 15 // aparisavAya ca sTativiSayamidamucyate na smRteH smarttavyaviSayatvAditi yeyaM smRtiragTahyamANe'rthe ajJAsiMghamahamamamartha miti / etasyA jArajJAna viziSTaH pUrvajAto'rthoviSayo nArthamAtram jJAtavAnahamamumarcamasAvartho mayA jJAtaH jJAtamasminnarthe mama jJAnamabhUditi caturvidhametadvAkyaM smRtiviSayajJApakaM samAnArtham sarvatra khalu jAtA jJAnaM jJeyaM ca mTa jhate atha pratyakSe'rthe yA smRti stayA trINi jJAnAnye kasminnarthe prati For Private And Personal Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 1 AGgikam / 84 sandhayanne samAnakarTa kANi na mAnAkarTa kANi nAkarTa kANi kinnaIkakaI kANi adrA samasamartha yamevaitahi pazyAmi adAca miti darzanaM darzanasambicca, na khalvasambidite khe darzane syAdetadadrAthamiti, te khalvete he jAne yamevaitahi pazyAmIti hatIyaM jJAnamevameko'rtha svibhi ne yubdhamAno nAkarTa ko na mAnAkarTa kaH kitA kakarTa ka iti, so'yaM mRtiviSayo'parisaGgyAyamAno vidyamAnaH prajAto'rthaH pratinidhyate nAsnyAtmA smRteH smatta vyaviSayatvAditi na cedaM smRtimAtraM martavya mAtraviSayaM vA idaM khala jJAnapratimandhAnavat smRtipratisandhAnamekasya sarvaviSayavAra eko'yaM mAtA sarva viSayaH svAni jJAnAni pratisandha te asamartha jAsAmyasamartha vinAnAmyahamarthamajJAsiyamasamathe jijJAsamAnaviramajAtvA'dhyavassatyajJAsiSamiti evaM smRtimapi vikAlaviziSTa sammUrSAviziSTAJca pratisandhatte saMskArasannatimAve tu satve utpadyotpadya saMskArAtirobhavanti sa nAtye ko'pi saMskAro yastrikAlaviziSTaM jJAnaM smRtizAnubhavet / ma cAnubhavamannareNa jJAnasya samulezca pratisandhAnamahaM mameti cotpadyate dezAntaravat ato'numaH yate asyekaH sarvaviSayaH pratidehaM svajJAnaprabandha smRtiprabandhaJca pratisandhatte iti ya sa dehAntareSu vRtterabhAvAva pratisandhAnaM bhvtiiti| nAtmapratipattihetUnAM manasi sambhavAt // 16 // na dehAdisaGghAtavya tirina AtmA kasmAt yAtma pratipatti hetUnAM mamasi sambhavAt / darzanassanAbhyAmekA vahaNAdityevamAdInAmAtmapratipAdakAnAM hetUnAM manasi sambhavo yataH mano hi savvaviSayamiti namAna zarIrendriyamanobuddhisaGghAtavyatirikta aAtmeti // jAta nasAdhanopapatte: saMjJAbhedamAtram // 17 jAlaH sanu jJAnasAdhanAnyupapadyanne cakSuSA pazyati prANena jighrati sarmanena mazati evamantaH sarva viSayasya manisAdhanamantaHkaraNabhataM sarva For Private And Personal Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 10. www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsyAyana bhASye viSayaM vidyate yenAyaM manyata iti / evaM sati jJAtayatmasaMjJA na mRSyate manaH saMjJA'bhyanujJAyate manasi ca manaHsaMjJA na mRSyate matisAdhanaM tvabhyanujJAyate tadidaM saMjJAbhedamAnaM nArthe vivAda iti pratyAkhyAne vA sarvendriyavilopaprasaGgaH, gratha mantuH sarvvaviSayasya matisAdhanaM sarvvaviSayaM pratyAkhyAyate nAstIti / evaM rUpAdiviSayagrahaNasAdhanAnyapi na santIti sarvendriya. vilopa: prasajyata iti // niyamazca niranumAnaH // 18 // yo'yaM niyama iSyate rUpAdiyahaNa sAdhanAnyasya santi matisAdhanaM sarvvaviSayaM nAstIti, kAyaM niranumAno nAvAnumAnamasti yena niyama pratipadya maha iti / rUpAdibhyazca viSayAntaraM sukhAdayastad pala palabdha karaNAntarasadbhAtraH, yathA cakSuSA gandho na gTahyata iti karaNAntaraM ghrANam, evaJcaccu - prINAbhyAM rakho na gTahyata iti karaNAntaraM rasanam evaM zeSeSu tathA caturAdibhiH khAdayo na gTanta iti karaNAntareNa bhavitavyam taJca jJAnAyaugapadyaliGgam / yacca khAdyapalabdha karaNaM tacca jJAnaH yaugapadya liGgam tasyendriyamindriyaM prati sannidherasannidherna yugapajjJAnAnyutpadyante taMtra yaduktamAtmapratipattihetunAM manasi sambhavAditi tadayuktam kiM punarathaM dehAdisaGghAtAdanyonitya uttAnitya iti kutaH saMzayaH ubhayathA dRSTatvAt saMzayaH / vidyamAnamubhayathA bhavati nityamanityaJca pratipAdite cAtmasaGgAve saMzayAniTateriti zrAtmasaGgAve hetubhirevAsya prAgadehabhedAdavasthAnaM siddham Urddhamapi dehabheda davatiSThate kutaH // > - pUrvAbhyastasmRtyanubandhAt jAtasya ha jAtasya harSabhayazoka sampratipatteH // 18 // jAtaH khalvayaM kumArako'smin janmanyagTahIteSu harSaH yazoka he tRSu harSayazokAn pratipadyate liGgAnumeyAn teca smRtyanubandhAdutpadyante nAnyathA smRtyanubabhvazca pUrvAbhyAsamantareNa na bhavati pUrvAbhyAsazca pUrvajanmani sRti nAnyatheti siddhyatyetat avatiSThate'yamuddhaM zarIrabhedAditi // For Private And Personal Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 1 Ahnikam / 1 padmAdiSu prbodhsNmolnvikaarvttvikaarH||20|| yathA padmAdiSvanityeSu prabodhasamIlanaM vikAro bhavati evamanityasyAtma no harSabhayazokasammatipattirvikAraH sthAt hetvabhAvAdayuktam anena hetunA padmAdiSu prabodhasaMmIlana vikAravadanityasyAtma no harSAdisampatipattiriti, nAbodAharaNasAdharmyAt sAdhyasAdhanahetu na vaidhAdasti hetvabhAvAdasaMbaDvArtha kamapArtha kamucyata iti / dRSTAnta ca harSAdinimittasthAnittiH yA ceyamAseviteSu viSayeSa harSAdisampatipattiH smRtyanubandhakatA pratyAtma gTadyate meyaM padmAdisaMmIlanadRSTAntena na nivartate yathA ra na nivasate tayA jAtathA gIti, kriyAjAtazca parNa vibhAgaH saMyogaprabodhaH, saMmIlane kriyAhe tushcaanumeyH| evaJca sati kiM dRSTAntena pratiSiyate / atha nirnimittaH padmAdiSu prabovasaMmIlanavikAra iti matam evamAtmano'pi harSAdisampratipattiriti tacca // noSNazotavarSAkAlanimittatvAt paJcAtmakavikArANAm // 21 // __ uSNAdiSu satma bhAvAt asat svabhAvAt tabimisAH paJcabhatAnugraheNa nittAnAM padmadInAM prabodha saMmIlana vikArA nimittAnavita marhanti na nimittamantaregA, nacAnya t pUrvAbhyasta satya nubandhAt nimittamastIti / na cotpattinirodhakAraNAnumAnamAtmano dRSTAnnAt na harSAdInAM nimittamanta reNotpatti: noSNAdivanimittAnnaropAdAnaM harSAdAnaM tamAdyaka metat dUtazca nitya AtmA // pratyAhArAbhyAsakatAt stanyAbhilASAt // 22 jAnamAvasya vatmasya pratiliGgaH stanyAbhilAyo gTahyate saca nAntareNAhArAsyAsam / kayA yunayA, dRzyate hi zarIriNAM tu dhApIdyamAnAnAmAha.rasyAsakatAta smaraNAnubandhAdAhArAbhilASaH, na ca For Private And Personal Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASye mantareNAso jAtamAvasyopapadyate, tenAlumIyate bhUtapUrva zarIraM yanAnemAhAro'bhyasta iti| sa khalvayamAtmA pUrvazarIrAt metya zarIrAnnaramApannaH kSutpIDitaH pUrvAbhya stamAhAramanusaran stanyamabhilapati tammAna dehabhedAdAtmA bhidyate bhavatyevoI dehabhedAditi // ayaso'yaskAntAbhigamanavattadupasarpaNam // 23 // yathA khala ayo'bhyAsamantareNAyaskAnamupasarpati, evamAhArAmyAsamantareNa bAlaH stanyamabhilapati, kimidamayaso'yasvAntAbhisarpaNaM nirni. bhittamatha nimittAditi ninimittannAvat / nAnyatra pratyabhAvAt // 24 // yadi nirnimittaM lochAdayo'vyayaskAnamupasapaiMyu najAta niyame kAra. samastIti atha nimitta t tatka nopalabhyata iti kriyAliGgaH kriyA hetuH kriyAniyamaliga kriyA he niyamaH tenAnyatra prattyabhAvaH bAlasyapi niyatamupasarpaNaM kriyopalabhyate naca stanyAbhilApaliGgamanyadAhArAbhyAsakatAt smaraNAnubandhAt / nimitta dRSTAntenopapAdyate na cAmati nimitte kasya cidutpattiH, na ca dRSTAnto dRSTamabhinnASa hetuM bAdhate, tasmAdayaso'yakAnnAbhigamanamadRSTAnta iti, ayasaH khalvapi nAnyatra pravRttirbhavati na jAsvayo lodhamupasarpati kiM kRto'sthAniyama iti yadi kAraNaniyamAH marcakriyAniyamaliGgaH evaM bAlasyApi niyata viSayo'bhilASa: kAraNaniyamAdbhavitumarhati tacca kAraNamabhyastasmaraNamanyaddeti dRSTena viziSyate dRSTohi zarIriNAmabhya stasmaraNAdAhArAbhilASa iti / itatha nitya chAtmA kasmAt // vItarAgajanmAdarzanAt // 25 // sa rAgo jAyata ityarthAdApadyate ayaM jAyamAno rAgAnubaDo jAyate rAgaya pUrvottabhUnaviSayAnucintanaM yoniH pUrvAnubhava va viSayANAmanyacin For Private And Personal Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 1 Ahnikam / janmani zarIramantareNa nopapadyate,so'yamAtmA pUrvazarIrAnubhUtAna viSayA nanusmaran teSu teSu rajyate tathA cAyaM vayorjanmanoH pratisandhiH, evaM parvazarorasya pUrvatareNa pUrvatarasya pUrvatame netyAdinA 'nAdizcetanasya zarIrayogaH anAdizca rAgAnubandha iti sihaM nityatva miti / kathaM punarjJAyate pUrvaviSayAnu cintanajanito jAtasya rAgo na punaH // saguNadravyotpattivattadutpattiH // 26 // yathotpattidharmakasya dravyasya guNAH kAraNata utpadyante yathotpattidharma. kasthAtmano rAga: kutazcidutpadyate, asAyamuditAnuvAdo nidarzanArthaH // na saGkalpanimittatvAdrAgAdaunAm // 27 // na khalu saguNadravyotpativadutpatti rAtmano rAgasya ca, kammAt saGkapanimitta tvAdrAgAdInAm / ayaM khalu prANinAM viSayAnAsevamAnAnAM saGkalpa janito rAgo gTa hyate saGkalpaca pUrvAnubhUtaviSayAnu cintanayoniH, tenAnumIyate jAtasyApi pUrvAnubhUtArthacinna narutorAga iti / AtmonyAdAdhikaraNAttu rAgotyatti bhavantI saGkalpAdanyamin ra gakAraNe sati vAcyA kArya dravya guNavat na cAtmatyAdaH siddho nApi saGkalyAdanyadrAgakAraNamasti / tasmAdayukta saguNadravyotpatti battayorutpatti riti, athApi saGkalpAdanyadAgakAraNaM dharmAdharmalakSaNa madRSTamupAdoyate tathApi pUrvazaroraya go 'pratyAkhyeyaH / tatra hi tasya niI ttiH nAsmin janma ni tanmayatvAdrAga iti viSayAbhyAsaH khalvayaM bhAvanAhetaH tannA yatvamucyata iti jAtivizeSAcca rAgavizeSa iti, kamma khalvidaM jAtivizeSanivarta kam tAdAttAcchabdaya vijJAyate, tammAdanupapanna saGkalpAdanyadAgakAraraNamiti, anAdizcetanasya zarIrayoga ityukta, svakRta karmanimitta cAsya zara raM sukhaduHkhAdhizAnaM tat parIcyate kiM prANAdivadeka prakRtikam uta nAnA prakRtI ti, kutaH saMzayaH, vipratipatteH saMzayaH, pRthivyAdIni bhUtAni samAvikalpa na zarIrapratiriti pranijAna ta iti kinnata ttvm|| For Private And Personal Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 24 nyAyadarzanavAtyAyanabhASye pArthivaM guNAntaropalabdheH // 28 // tatra mAnuSaM zarIraM pArthivam / kamAt guNAntaropalabdheH gandhavatI pRthivI gandhavaccharIram avAdInAmagandhatvAt tat pratyagandha sthAt na tvidamavAdibhirasaMpTakayA pRthivyArabdhaM ceSTendriyArthAzrayabhAvena kalpata ityataH paJcAnAM bhatAnAM saMyoge sati zarIraM bhavati bhUtasaMyogohi mitha: paJcAnAM na niSita iti, prApyatejasavAyavyAni lokAntare zarIrANi, teSvapi bhUtasaMyogaH puruSArthatantra iti sthAlyAdidravya niSpattAvapi niHsaM zayo nAvAdi saMyogabhantareNa niSpattiriti / pArthivApyataijasaM taraNopaladheH, nizvAsocchAsopalabdhezAtauMtikam, gandhaledapAkavyUhAvakAzadAnebhyaH pAJcabhautikam, ta ime sandigdhA hetaba ityu pekSitavAn sUtra kAraH, kathaM sandigdhAH sati ca pratibhAve bhUtAnAM dharmopalabdhirasati ca saMyogApratiSedhAt savihitAnAmiti / yathA sthAlyAmuda katejovAkhAkAzAnAmiti tadidama kabhUtaprati zaroramagandhamarasamarUpamasaJca atyanu vidhAnAt syAt natvidAmitvaM bhUtam tasmAt pArthi guNAntaropanaH / zrutiprAmANyAcca // 26 // sUryanne cakSu gaccha tAdityatra manve prathivInne zarIramiti zrUyate tadidaM prakRtau vikArasya pralayAbhidhAnamiti sUrya te cakSuH maNomo tyatra mantrAntare prathivInte zarIramiti zrUyate seyaM kAraNAvikArasya smRtiranidhIyata iti, sthAlyAdiSu ca tulya jAtIyAnAmekakAryArambhadarzanA. nivajAtIyAnAmekakAryArambhAnupapattiH / athedAnImindriyANi prameyakrameNa vicAryanne kimAvyanikAnyAho khigautikAnIti kutaH saMzayaH // kRSNasAre satyupalambhAdyatiricya copalambhAt saMzayaH // 30 // For Private And Personal Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 1 prAkrikam / 5 kRSNasArambhautika tasivanaparate rUpopalabdhiH upahate cAnupalabdhiriti vyatiricya kRSNasAramavasthitasya viSayasthopAlambho na kRSNasAraprAmaya, na cAprApyakAritvamindriyANAm tadidamabhautikatve vibhutvAt sambhavati, eva subhayadharmopalabdhe saMzayaH, abhautikAni ityAha kasmAt / mahadaNugrahaNAt // 31 // mahaditi mahattaraM mahattama copalabhyate yathA nyayodhaparvatAdi, bavilyaNutaramaNatamaJca gTa hyate nyagrodhadhAnAdi, tadubhayamupalabhyamAnaM cakSuSo bhautikatva bAdhate bhautikaM hi yAvattAvadeva vyAnoti abhautikantu vimatvAt sarvavyApakamiti na mahadaNumahaNamAbAdamautikatvaM vibhutvavendriyANAM zakyaM pratipatta m idaM khalu / ramArthasannikarSavizeSAt tahaNam // 32 // tayormahadaNvohaNaM cakSuraprame rarthasya ca sannikarSavizeSAdbhavati yathA pradIparazmerasya ceti razmArtha mavikarSazcAvaraNaliGgaH, cAcca So hi razmiH kudyAdibhirAvRtamathaM na prakAzayati yathA pradIparazmiriti bhAvaraNAnumeyatve stodmaah|| tadanupalabdha rahetuH // 33 // rUpassI vaddhi tejo mahatvAda nekaTravyavattvAJcopalabdhiriti pradIpavat pratyakSata upalabhyeta cakSuSorazmi rya disyAditi / nAtumIyamAnasya prtykssto'nuplbdhirbhaavhetuH||34 . sannikarSa pratiSedhArthe nAvaraNena liGgenAnumIyamAnasya rame ryA pratyacato'nupalabdhi nasAvabhAva pratipAdayati / yathA candramasaH parabhAgasya dRthivyAzcAdhobhAgaya // For Private And Personal Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 56 nyAyadarzanavAtya yanabhASye dravyaguNadharmabhedAccopalabdhi niyamaH // 35 // bhinnaH khalvayaM dravya dharmo guNadharmazca mahadanekadravyavaJca viSa lAvayava. mAya gaM pratyakSato nopalabhyate sparzastu zI to gTahyate tasya dravyasyAnu. bandhAt hemanta zizirau kalpate / tathAvidhamevaca taijasaM dravyamanuna tarUpaM saha rUpeNa nopalabhyate svAstvasyoSNa upalabhyate tasya dravyasyAnubandhAt grIbhayasannau kalpavate yatra tveSA bhavati // anekadravyasamavAyAdrapavizeSAJca ruupoplbdhiH||36|| yatra rUpaJca dravyaJca tadAzrayaH pratyakSataH upalabhyate rUpavizeSastu yadbhAvAt kacidrapopalabdhiH yadabhAvAcca dravyasya kacida tupalabdhiH sa rUpadhau'yamudbhavasamAkhyAta iti, anuGga tarUpazcAyaM nAyano razmiH, tasmAtpratyakSato nopalabhyata iti dRSTazca tejasodharmabhedaH una tarUpasparzampratyakSaM tejo yathAdityarazmayaH, udbhUtarUpamanadbhUtasparza Jca pratyakSam yathA pradIparazmayaH / ugatasparzamanudbhUtarUpamapratyakSam yathAvAdisaMyukta tejaH / anuGga, tarUpasparzo'pratyakSazcAkSuSorazsiriti // karmakAritazcendriyANAM vyUhaH purussaarthtntrH||37 yathA cetanasyArtho viSayopalabdhibhUtaH sukhaduHkhopalabdhibhUtaca kalpAte tathendriyANi vyUDhAni viSaya prAtyarthazca razme varSasya vyUhaH, rUpasyAnabhivyaktizca vyavahAramA latyarthA dravyavizedhe ca pratI ghAtAdAvaraNopapattirvyavahArArthI sarbadra vyANAM vizvarUpovyUha indriyavatkarmakAritaH puru. pArthatantraH / karma tu dharmAdharmabhUtaM cetanasyopabhogArtha miti / avyabhicArAcca pratIghAto bhautikadharmaH // 38 // yazcAvaraNopalammAdindriyasya dravya vizeSe pratIghAtaH sa bhautikadhI na bhatAni vyabhicarati nAbhautikaM pratidhAtadharmakaM dRSTamiti / apratighAtasta vyabhicAro bhautikAbhautikayoH samAnatvAditi / yadapi manyate For Private And Personal Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 1 AGgikam / 17 pratidhAta bhautikA nIndriyANi apratighAtAdabhautikAmItiprAptam dRSTa - sApratidhAtaH kAcAca paTalasphaTikAntaritopala dheH tatra yuktam kasmAt yammAnautikamapi na pratihanyate kAcAca paTalasphaTikAntarita prakAzAt pradIparazmInA, sthAlyAdiSu pAcakasya tejaso pratighAtaH, upapadyate cAnupalabdhiH kAraNabhedAt // mdhyndinolkaaprkaashaanuplbdhivttdnuplbdhiH||36 ___ yathA'nekadravyeNa samavAyAda pavizeSAJcopalabdhiriti satyupalabdhi kA. rakhe mandinolkAprakAzo nopalabhya te AdityaprakAzenAbhibhUtaH, evaM mahadanekadravya vavAdUpavizeSAJcopalabdhiriti, satya palabdhi kAraNe cAkSuSo razmi!palabhyate nimittAntarataH, tacca vyAkhyAtamanudbhatarUpasparzadravyasya pratyazato'nupalabdhiriti, atyantAnupalabdhi zvAbhAvakAraNam, yohi navIti loTa prakAyo madhyandine zrAdityaprakAzAbhibhavAnopalabhyata iti tasyaitatyAta // na rAtrAvaSyanupalabdheH // 40 // apyanumAnato'nupalabdhiriti evamatyannAnupalabdhe oSTa prakAzo nAsti natve cakSuSo rasmiriti upapatrarUpA ceyam // vAhyaprakAzAnugrahAdiSayopalabdheranabhivyaktitA'nupalabdhiH // 41 // ___ vAdyena prakAyenAnugTahotaM cakSurviSayagrAhakam, tadabhAve'nupalabdhiH, sati ca prakAzAnugrahe zItapApalabdhau ca satyAM tadAzrayasya dravyasya cakSaSA 'grahaNam rUpasyAtuGga tatvAt seyaM rUpAnabhivya tito rUpAzrayasya vyasyAnupalabdhiISTA tatra yadunaM tadanupalabdherahevariyetadayuktam, karamAt punarabhibhavo'nupalabdhi kAraNam cAkSuSasya razmeoMcyata iti // For Private And Personal Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 48 nyAyadarzanavAtyAyanabhASthe abhivyaktau cAbhibhavAt // 42 // vAhyaprakAzAnuyahanirapekSatAyAJcati cArthaH, yadrUpamabhivyaktamataM vAhyaprakAzAnugrahaM ca nApekSate taviSayo'bhibhavoviparyaye 'bhibhavAbhAvAt anubhUtarUpatvA cAnupalabhyamAnaM vAhyaprakAzAnupahAccopalabhyamAnaM nAbhibhUyata iti evam papatram asti cAkSuSo razmiriti // nakta caranayanarazmi darzanAcca // 43 // dRzyante. hi na nayanarazmayo nakacarANAM vRSadaMzamabhRtInAm, tena zeSasthAnumAnamiti, jAtibhedadindriyabheda ini cet dharmamAtra cAnupapannam bAvaraNasya mAptipratiSedhArthasya drshnaaditi| indriyArtha sanikarSasya jJAnakAraNatvAnupapattiH kasmAt // . aprApya grahaNam kAcAvapaTala sphaTikAntarito'palabdhe // 44 // tRNAdisarpadvyaM kAcecapaTale vA pratihataM dRSTamavyavahitena matrisadhyate vyavahanyate vai prAptiya'vadhAneneti yadi ca razmArthasatrikImahaNahetaH syAt na vyavahitasya sanikarSa ityagrahaNaM sthAt asti ceyaM kAcAcapaTalasphaTikAntaritopalabdhiH sA zApayatva prApyakArINIndriyANi ata evAbhautikAni prApyakAritva hi bhautikadharma iti / na kuDyAntaritAnupalabdhe rapratiSedhaH // 45 // aprApyakAritve satIndriyANAM kudyAnna ritasyAnupana dhina syAt prAdhyakAritve'pi na kAcamapaTalamphaTikAntaritopalacirna sthAt // apratighAtAt sannikarSopapattiH // 46 // For Private And Personal Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 zradhyAye / cahnikam / na ca kAcAbhrapaTalaM vA nayamarasiM viSTamnAti so 'pratihanyamAnaH sannikRSyata iti yaca manyate na bhautikasyApratISAta iti tatra // , tAt // 47 // AdityarazmeH sphaTikAntare'pi dAyeviSA ` cyAdityarazmera vidhAtAt sphaTikAntarite'bhyavidhAtAt dAhye'viSAtatkAvighAtAditi ca padAbhisambandhabhedAdvAkya bheda iti yathA vAkyaM cArthabheda iti prativAkya vAkyArthabhedaH cAdityarazmiH kumbhAdiSu na pratihanyate yavidhAtAt kumbhasyamudakannapati prAptau hi dravyAntaraguNasa uSNa sparzasya grahaNam tena ca zotaspardhAbhibhava iti, spaTikAntarite'pi prakAzanIye pradIpa razmInAmapratighAtaH pratighAtAt prAptasya grahaNamiti bharjanakapAlAdisyaJca dravyamAgna yena tejasA dahyate tatrAvighAtAt prAptiH prAptau tu dAhonAprApyakAri teja iti vidhAtAditi ca kevalaM padasupAdIyate ko'yamavidhAto nAma avyayamAnAvayavena vyavadhAyakena dravyeNAsarvato dravyasyAviSTambhaH kriyA torapratibandhaH mAjherapratiSedha iti, dRSTaM hi kala niSaktAnAmapAM vahiH zItaspardhasya yahaNam, na ca indriyeNAbhannikRSTasya dravyasya sparzopalabdhiH dRSTau ca prasyandaparisravau tattra kAcAnapaTalAdibhirnayamarame ramratighAtAddibhidyArthena saha sannikarSAdupapakSa mahaNamiti // netaretaradharmmaprasaGgAt // 48 // kAcApaTalAdivaDA kuDyAdibhirapratighAtaH kudyAdivaddA kAcAma paTalAdibhiH pratighAta iti niyame kAraNaM vAcyamiti // AdarzodakayoH prasAdasvAbhAvyAdrUpopalabdhi vattadupalabdhiH // 46 // For Private And Personal Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 100 nyAyadarzanavAtyAyanabhASye bAdazAdakayoH prasAdo rUpavizeSaH vo dharmeniyamadarzanAt prasA dasya vA svodharmorUpopalambhanam yathAdarza pratihatasya parASTattasya nayanarazmaH khena mukhena satrikarSe sati khamukhopalambhanaM prativimbagrahaNAkhyamAdarzarUpAnugrahAttanimittaM bhavati zrAdarza rUpopaghAte tadabhAvAt kuyAdiSa ca pratibimba grahaNaM na bhavati evaM kAcAbhrapaTalAdibhiravighAtazcatrazmaH kuddhyAdibhica pratighAtodravya svabhAvaniyamAditi // : www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 O dRSTAnumitAnAM niyogapratiSedhAnupapattiH // 50 // A A pramANasya tattvaviSayatvAt na khalu bhoH parIcyamANena dRSTAnumitA arthA: zakyA niyoktumevaM bhavateti nApi pratiSeDumevaM sa bhavateti nahIdamupapadyate rUpa vahnandhA'pi cAcuSo bhavatviti gandhavaddA rUpaJcAkSuSaM mAbhUditi kAgnipratipattiva me nodaka pratipattirapi bhavatviti udakApratipattivA dhUmenAgnipratipattirapi mAbhUditi kiM kAraNam yathA khavardhA bhavanti ya eSAM svobhAvaH khodharma iti tathAbhUtAH pramANena pratipradyanta iti tathAbhUtaviSayakaM hi pramANamiti imau khalu niyogapratiSedhau bhavatAdezitau kAcAbhrapaTalAdivaddA kuyAdibhirapratighAto bhavatu kudyAdivA kAcAmrapaTalAdibhirapratighAto kAbhUditi na dRSTAnumitAH khalime dravyadharmAH prativAtApratIghAtayo palabdhAnupalabdhI vyavasthApike byavahitAnupalabdhaprAnumIyate kuyAdibhiH pratighAtaH, vyavahitopalabbA'numIyate kAcAcapaTalAdibhirapratiSAta iti athApi khalve kamidamindriyaM banIndriyANi vA kutaH saMzayaH // sthAnAnyatve nAnAtvAdavayavinAnAtvAdavayavinAnAsthAnatvAcca saMzayaH // 51 // bahUni dravyANi nAnAsvAnAni dRzyante nAnAsthAnazca sandeko'vayavI ceti tenendriyeSu bhinnasthAneSu saMzaya iti ekamindriyam // tvagavyatirekAt // 52 // For Private And Personal Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 1 dhaanggikm| 101 tvagekamindriyamityAha kasmAt avya tirekAt na va vA kiJcidindri. yAdhiSThAnaM na prAptam na cAsavyA tvaci kiJciddiSayagrahaNaM bhavati yayA sarvendriyasthAnAni vyAptAni yasyAJca satyAM viSayagrahaNaM bhavati sA vagekamindriyamiti // nendriyAntarArthAnupalabdheH // 53 // sparzo palabdhi lakSaNAyAM satyAM tvaci gTahyamANe tvagindriyeNa sparzendriyAntarAryA rUpAdayo na gTahyanne andhAdibhiH na svarthayAhakAdindriyAnaramastIti saryavadanvAdibhirTa horan rUpAdayo na ca gTahyante tamAvaikamindiyaM tvagitika tvagavayavavizeSeNa dhamopalabdhivattadulapabdhiH // 54 // yathA tvaco'vavizeSaH kazciJcakSaSi sacilaTA dhamassa" mTahAti nAnyaH evaM khaco'vayava vizeSorUpAdigrAhakasteSA paghAtAdanvAdibhi nagTAnne rUpAdaya iti // AhatatvAdahetuH // 55 // tvagavya tirekAdekamindriyamityuktvA tvagavayava vizeSeNa dhamopalabdhiva pALUpalabdhirityucyate evaM ca sati nAnAbhUtAni viSayagrAhakANi viSayavyavasthAnAt tadbhAdhe viSayatrahaNasya bhAvAnadapaghAte cAbhAvAt tathA ca pUrvovAda uttareNa vAdena byAhanyata iti, sandigdhazcAvyatirekaH pRthivyAdibhirapi bhUtairindriyAdhiSThAnAni vyAptAni na ca teSvasatya viSayagrahaNaM bhavatIti vamAna tvaganyadA sarva viSaya mekamindriya miti // na yugapadarthAnupalabdhaH // 56 // bAtmA manasA saMbadhyate mana indriyeNa indriyaM sAthaiH saniSTamiti aAtmendriyamano'rtha santrikarSenyo yugapaGgahaNAni syaH, na ca yugapad For Private And Personal Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 102 . nyAyadarzanavAtsAyanabhASye rUpAdayo gTahyanne, tasmAkamindriyaM sarva viSayamastIti asAhacaryAcca viSayagrahaNAnAM naikamindriyaM sarvaviSayakam, sAhacarye hi viSayagraha. pAnAmanvandyanupapattiriti || vipratiSedhAcca natvagekA // 57 // na khalu tvameka mindriyaM vyAghAtAt tvacA rUpANya prAptAni gTahyanna iti cha prApya kAritve svAdiSvapyevaM prasaGgaH, sparzAdI nAca prAptAnAM grahaNAdrapAdInAmamAptAnAmagrahaNamiti prAptam, prApthAprApya zAritvamiti cet prAvaraNAnupapatte viSayamAvasya yahaNam, athApi manye ta prApta: sparzAdayasva cA gTahyante rUpANi tvaprAptAnIti, evaM sati nAsyAvaraNam aAvaraNAnupapatteza rUpamAlasya grahaNaM vyavahitasya cAvya hitasya ceti| dUrAntikAnuvidhAnaM ca rUpopalabdha anupalabdhayo na syAt aprApta svacA gTa hyate rUpamiti dUre rUpasyAgrahaNamanni ke ca grahaNamitye tannasyAditi ekatvapratiSedhAca nAnAtya sivau sthApanA heturasya pAdIyate // indriyArthapaJcatvAt // 58 // arthaH prayojanaM tat paJcavidhamindriyANAm, sparza nenendriyeNa syagrahaNe sati na tenaiva rUpaM gTahyata iti rUpagrahaNaprayojanaM cakSuranumoyate, sparzarUpagrahaNeca tAbhyAmeva gandho na gTa hyata iti gandhagrahaNaprayojanaM dhrANamanumIyate, bayANAM yahaNe na taireva raso gTahyata iti rasagrahaNaprayojanaM rasa namanumoyate, na catuNA yahaNe taireva zabdaH zrUyata iti zabdagrahaNa prayojanaM zrotramanumIyate, evamindriyaprayojamasthAnitaretaramAdhanasAdhyatvAt paJcaivendriyANi // na tadartha bahutvAt // 5 // na khalvindriyArtha paJcatvAt paJcandriyANIti siyati, kama t teSAmarthAnAM bar3hatvAt, bahavaH khalli me indriyArthAH, sparzAstAvacchItobaNAnuSNazItA iti, rUpANi zuklaharitAdomi, gandhA iSTAniSTApekSa For Private And Personal Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye / cahnikam / 103 zrIyAH rasAH kaTukAdayaH zabdA varNAtmAno dhvanimAtrAzca bhinnAH, tadyasthendriyArthapaJcatvAt paJca endriyANi takhendriyArtha bahutvAddaha nIndriyANi pramujyanta iti // gandhatvAdyavyatirekAGgandhAdInAmapratiSedhaH // 60 // , gatvAdibhiH svasAmAnyaiH kRtavyavasthAnAM gandhAdInAM yAni gandhAdi grahaNAni tAnyasamAnasAdhanasAdhyatvAgrAhakAntarANi na prayojayanti, artha samUho'numAnamukto nArthekadezaH yathekadezaJcAzritya viSayapaJcatvamAtra' mavAn pratiSedhati, tasmAdayukto'yaM pratiSedha iti kathaM punargandhatvAdibhiH svasAmAnyaiH kRtavyavasthA manvAdaya iti / sparzaH khalvayaM trividhaH zona uSNA'nuSNazItazca sparzatvena svasAmAnyena saGga hota: gRhyamANe ca zItasparze noSNasyAnuSNAzItasya vA grahaNam grAhakAntaraM prayojayati, sparzabhedAnAmekasAdhanasAdhyatvAt / yenaiva shiitsprthe| gTahyate tenaivevarAva pIti / evaM gandhatvena gandhAnAM rUpatvena rUpANAM rasavena rasAnAM zabdavena zabdAnAmiti, gandhAdigrahaNAni punarasamAnasAdhanasAdhyatvAdvAhakAntarANAM prayojakAni, tasmAdupapannamindriyArtha paJcatvAt paJcendriyApoti, yadisAmAnya saMgrAhakaM prAptamindriyANAm // viSayatvAvyatirekAdekatvam // 61 // viSayatvena hi sAmAnyena ganvAdayaH saMgTahotA iti // na buddhilakSaNAdhiSThAnagatyAdya tijaatipnyctvebhyH| 6 na khalu viSayatvena sAmAnyena kRtavyavasthA viSayA grAhakAntaraniramecA ekasAdhanagrAhyA anumIyante, anumIyante ca paJca gavAdayo gandhatvAdibhiH svasAmAnyaiH kRta vyavasthA dUndriyAntaramAyAstasmAda sambarddhametat / trayameva cArthe pradyate buddhilacaNapaJcatvAditi, buddhaya eva lakSaNAni viSayagrahaNaliGgatvAdindriyANAm, tadetadindriyArthapaJcatvAdityetasmit sale chAniti, rumA buddhilaca yapaJcatvAt paJcendriyANi, For Private And Personal Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 104 nyAyadarzanavAbyAyanabhASye adhiSThAnAnyapi khalu paJcendriyANAm sarvazarIrAdhiSThAnaM sparzanaM sarza. pahaliGgam, kRSNasArAdhiSThAna cakSurvahiniHsRtaM rUpagrahaNaliGgam, nAsAdhidhAnaM ghrANama, jihvAdhiSThAnaM rasanam, karNacchidrAdhiSThAna zronam, gandharasarUpasparzazabdayahaliGgatvAditi / gatibhedAdapIndriyabhedaH, kRSNa sAropanibacvaM cakSurvahiniHsRtya rUpAdhikaraNAni dravyANi mA proti, sparza nAdInitvindriyANi viSayAevAzrayopasarpaNAt pratyAsIdanti, santAnasattyA zabdasya zrIvapratyAsattiriti prAkRtiH khalu parimAthamiyattA sA paJcadhA svasthAnamAtrANi prANaramanaparzamAni viSayapahaNe nAnu meyAni, cakSuH kRSNasArAzrayaM vahini:sRtaM viSayavyApi, zrotraM nAnyadAkAzAt, taca vibhu zabdamAnAnubhavAnumeyaM puruSasaMskAropapahAccAdhiSThAnaniyamena zabdasya vya akamiti | jAtiriti yoni praca. kSate, paJca khatkhindriyayonayaH pRthivyAdIni bhatAni, tasmAt prakRtipaJcatvAdapi paJcendriyANIti siddham, kathaM puna jAyate bhUtaprakRtInIndriyANi nAvyakta prakatInIti // bhUtaguNavizebhopalabdha stAdAtmAm // 63 // dRSTohi vAhyAdInAM bhUtAnAM guNavizeSAbhivyakti niyamaH, vAyaH sparza vyaJjakaH, apo rasavyakSikAH, te jo rUpavyAkam, pArthivaM kiJciddravyaM kacidvyasya gandhavyaJjakam / asti cAyamindriyANAM bhUtaguNavizeSopadhiniyamaH, te na bhUtaguNavizeSolabdhe mainyAmahe bhUtaprakRtInIndriyANi nAvyAprakatonIti, gandhAdayaH pRthivyAdiguNA ityu padiSTam uddezava pRSivyAdInAmekaguNatve samAna dUtyata Aha / gandharasarUpasparzazabdAnAM sparzamaya'ntAH pRthivyAH aplejovAyUnAM pUrva pUrva mapohyAkAzasyottaraH // 14 // For Private And Personal Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 1 prAjJikam / 105 smartha paryannAnAmiti vibhakti vipariNAma:, akAzayottara zabdaH sartha paryantebhya iti kathantaranirdezaH svatantraviniyogasAmarthyAt, tenotarazabdasya parArthAbhidhAnaM vijJAyate, uddezamUvehi pathaparyantebhyaH parazabda iti tantra vA sparzasya vivakSitatvAt sparza paryanteSa niyanaSa yo'nyastaduttaraH zabda iti // na sarva guNAnupalabdhaH // 65 // nAyaM guNaniyogaH sAdhuH, kasmAt yasya bhUtasya ye guNA na te tdaa| lama kenendriyeNa sarve upalabhyante pArthivena hi prANena sparza paryantA na gTahyante gandhaeko gTahyate evaM zeSeSvapIti kadhantahoMme guNA, viniyokavyA iti|| ekaikasyaivottaroguNasadbhAvAduttarottarANAM tadanupalabdhiH // hadda // gandhAdInAmekaiko yathAkramaM dRthivyAdInAmekaikasya guNa: atastadanu. palabdhiH teSAntayostasya cAnupalabdhiH, ghANena rasarUpasparzAnI rasena rUpasazyoH, cakSuSA sparzasyeti, kathantamunekaguNAni bhUtAni gTahyanta iti / saMsaggoccAnekaguNagrahaNam // 7 // avAdisaMsargAcca prathivyAM rasAdayo gTahyanne evaM zoSeSva poti niya. mastahi na prAnoti saMsargasyAniyamAJcavarguNA prathivI triguNA Apo vi. guNaM teja ekaguNo vAyuriti niyamacopapadyate katham // viSTaM hyaparampareNa // 48 // pRthivyAdInAM pUrvampardhvamuttareNottareNa viSTamataH saMsargAniyama iti taJca tadbhUtasRSTau veditavyatIti // na pArthivApyayoH pratyakSatvAt // 6 // For Private And Personal Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 106 nyAyadarzanavAtsyAyanabhASye neti tristUtroM pavyAcaSTa, kasmAt pArthivasya dravyasyAbhyasya ca pratye catvAt mahattvAnekadravyatvAdrUpAJcopalabdhiriti taijasameva dravyaM pratyakSaM syAt na pArthivamAmya' vA rUpAbhAvAt tejasavantu pArthivApyayoH pratyacatvAt na saMsargAdanekaguNagrahaNaM bhUtAnAmiti / bhUtAntararU palatantaMJca pArthivApyayoH pratyacatva N bruvataH pratyanco vAyuH prasajyate niyame vA kAraNamucyatAmiti, rasayorvA pArthivApyayoH pratyakSatvAt pArthivo rasaH SaDvidhaH, grAthyo madhuraeva nacaitat saMsargAdbhavitumarhati, rupayorvA pArthivApyayoH pratyakSatvAt taijasarUpAnugTahItayoH saMsargehi vyaJjakameva rUpaM na vyaGgayamastIti ekAnekavidhatvaM ca pArthivApyayoH pratyacatvAt rUpayoH, pArthivaM harita lohitapItAdyamekavidhaM rUpam, grAmyantu zuktamaprakAzam / nacetadekaguNAna saMsarge satyupalabhyata iti / udAharaNamAtraJcaitat ataH paraM prapaJcaH, sparzayorvA pArthivatejasayoH pratyacatvAt pArthivo'nuSNAzItaH sarthaH, uSNastai - jasaH pratyacco, nacaivadeka guNAnAmanuSNazIta sarbhena vAyunA saMsargeopapadyata iti, athavA parthivApyayo TraivyayorvyavasthitaguNayoH pratyacatvAt caturguNaM pA rthivaM dravyaM triguNamaH pyaM pratyakSantena tatkAraNamanumIyate, tathAbhUtamiti tasya kAryaM liGga' kAraNabhAvAddhi kAryabhAva iti, evaM taijasavAyavyayordravyayoH praccatvA savyavasthAyAstatkAraye dravye vyavasthAnumAnamiti / dRSTazca viveka : pArthivApyayoH pratyakSatvAt pArthivaM dravyamavAdibhirviyukta N pratyacato gTahRte brApyaJca parAbhyAM taijasRJca vAyunA na caikaikaguNaM gTahyata iti niranumAnantu biSTa' hyaparaM pareNetyetaditi nAvaliGgamanumApakaM gTahyata iti yenaitadevaM pratipadyermAha yatroktaM viSTaM hyaparampareNeti bhUtasRSTau beditabhyAM na sAmpra tamiti niyamakAraNAbhAvAdayukta N dRSTaJca sampritamaparampareNa viSTamiti bAyanA ca viSTaM teja iti / vitva saMyogaH saca dvayoH samAno 'vAyunA ca viSTatvAt sparzavattejo na tu tejasAviSTatvAdrUpavAn vAyuriti niyamakAraNaM nAstIti / dRSTaJca taijasena sarthena vAyavya sArthasyAbhibhavAdapaNamiti na ca tenaiva tasyAbhibhava iti / tadevaM nyAyaviruddhaM pravAdaM pratiSidhyan sarvvaguNAnupalazdheriti codi taM samAdhoyate // i For Private And Personal Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 zradhyAye 1 zrahnikam / 107 pUrva pUrva guNotkarSAttattavyadhAnam // 70 // tasmAnna sarvvaguNopalabdhiH prANAdInAM pUrvvaM pUrvaM manvAderguNasyo tkarSAttattatpradhAnam kA pradhAnatA viSayagrAhakatvam, ko guNotkarSaH bhivyaktau samarthatvam, yathA vAhyAnAM pArthivApyataijasAnAM dravyANAM caturgatriguNaddiguNAnAM na sarvvaguNavyaJjakatvas, gandharasarUpotkarSAtta yathAkramaM gandharasarUpavyaJjakatvam, evaM ghrANarasanacakSuSAM caturguNatriguNadviguNAnAM sarvvaguNagrAhakatvam / gandharasarUSotkarSAttu yathAkramaM gandharasarUpagrAhakatvaM tasmAd ghrANAdibhirna sarveSAM guNAnAmupalabdhiriti / yastu pratijAnIte gandhaguNatvAdvANaM gandhapAikaM evaM rasanAdiSvapIti tasya yathAguNayogaM prANAdibhirguNagrahaNaM manyata iti kiMkRtaM punarvyavasthAnam kiJcit pArthivamindriyaM na sarvvANi kAnicidApyataijasavAyavyAnIndriyANi na saponi / / T tayavasthAnantu bhUyastvAt // 71 // kArthanirRtisamarthasya pravibhaktasya dravyasya saMsargaH puruSasaMskArakArito bhUyastvam, dRSTo vhi prakarSe bhUyasvagrabdaH maSTo yathA viSayobhUyAnityucyate / yathA pRthagartha kriyAsamarthAni puruSasaMskAravaNAdviSauSadhimaNiprabhRtIni / dravyANi nirvatrtyantena sarvaM sarvArtham evaM pRthagviSayagrahaNasamarthAni ghrANAdIni nirvatyante na sarvva viSayamAsamarthAnIti svaguNAnopalabhanta indriyANi kasmAditicet // saguNAnAmindriyabhAvAt // 72 // svAn ganvAdonopalabhante prANAdIni kena kAraNeneticet svaguNe : saha ghrANAdInAmindriyabhAvAt ghrANaM khena gandhena samAnArthakAriyA maha bAhya gavaM gTahNAti tasya svagabhvagrahaNaM sahakArivekalpAt na bhavati, ebaM zeSANAmapi yadi punargandhaH sahakArI ca syAt ghrANasya grAhyazcetta tabAha || For Private And Personal Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsyAyanabhASye tenaiva tasyAgrahaNAca // 73 // na gunnoplbdhirindriyaannaam| yo vrate yathA vAhya dravyaM cakSaghA gTahyate tathA tenaiva cakSuSA tadeva cakSurTa hatAmivi tAhagidam DalloAbhayatra pratipatti hetvabhAva iti || na zabdaguNopalabdhaH // 74 // khaguNAnnopalamante indriyANautyetat na bhavati upalabhyate hi khaguNaH zabdaH lenneti|| tadupalabdhiritarataradravyaguNavaidhAt // 75 // na zabdena guNena saguNamAkAzamindriyaM bhavati na zabdaH zabdasya vyaJjakaH na ca prANAdInAM svaguNagrahaNaM pratyakSaM nApyanumIyate anumIyate tu zrotreNAkAzena zabdasya grahaNaM zabdaguNatvaJcAkAzasyeti, parizeSazcAnumAna veditavya m, AtmA tAvat zrotA na karaNaM manamaH zrotnatve vadhiratyAbhAvaH pRthivyAdInAM prANAdibhAve sAmarthaM zrotrabhAve cAsAmartham asti cedaM zrotramAkAzaJca ziSyate parizeSAdAkAzaM zromiti // iti vAtsyAyanIye nyAyamASya ratIyAdhyAyasyAdyamAlikam // parIkSitAnIndriyANyarthAzca buveridAnI parIkSAkramaH sA kimanityA niyAveti kutaH saMzayaH // karmAkAzasAdharmyAt saMzayaH // 1 // assarzavatvannAbhyAM samAmo dharma upalabhyate / buDo vizeSazcopajanApAyadharmavatvam viparya yazca yathAkhanityamityayostasyAM buddhau nopalasyate For Private And Personal Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 prAjJikam / 106 tena saMzayaH / anupapatrarUpaH khalvayaM saMzayaH, sarvazarIriNAM hi pratyAtmabedanIyA'nityA buddhiH sukhAdivat, bhavati ca saMvittiAsyAmi jAnAmi anAsiSamiti nacopajanApAyau antareNa kAlyavya tiH, tataJca kAlyavyakta raniyA buddhirityetat siddham, pramANasiddhaJcedam zAste'pyuktam indriyArthasavikarSItyavaM yagapajjJAnAnutpattirmanaso liGgamityevamAdi, tasmAt saMzayaprakriyAnupapattiriti / dRSTipravAdopAlambhArthantu prkrnnm| ravaM hi pazyantaH pravadanti sAyAH puruSasthAntaHkaraNabhUtA nityAH buddhiriti mAdhane pracakSate / / viSaya pratyabhijJAnAt // 2 // kiM punaridaM pratyabhijJAnam yaM pUrva majAsiSamarthaM tamimaM jAnAmIti jJAnayoH samA ne'rthe pratisandhi jJAnaM pratyabhijJAnam etaccAvasthitAyA buddhe rupapannam, nAnAtve va buddhibhedeSa mannA pabargighu pratyabhisAmAnupapattiH nAnya jJAtamamyaH pratyabhijAnAtIvi // sAdhyasamatvAdahetuH // 3 // yathA khalu nityatva' buddheH mAdhyamevampratyabhijJAnamapIti kiM kAraem cetanamaya karaNe'nupapattiH puruSadharmaH khalvayaM jJAnaM darzanampalamirbodhaH pratyayo'dhyavasAya iti, cetano hi pUrvajJAtamarthampratyabhijAnAtoti tasai basmAdde to nityatvaM yuktamiti, karaNacaitanyAbhyu pagame tu cetana kharUpaM vacanIyaM nAnirdiTavarUpamAtmAntaraM zakyamastIti pratipattam, jJAnaJcebakherantaHkaraNasyAbhyupagambate, cetanakhedAnI kiM svarUpa ko dharmaH kintattvam jJAnena ca buddhau vartamAnenAyaM cetanaH kiM karotIti, cetayata iti cet na jnyaanaadrthaantrvcnm| puruSazca tayate buddhiAnAtIti nedaM jJAnAdarthAntaramucyate cetayate jAnIte budhyate pazyantu palabhyata itye ko'yamartha iti, buddhi payatIticet avA jAnIte puruSo buddhi payatIti satya- . metat evacAbhyupagame jJAnaM puruSakheti siddha bhavati na bujherantaHkaraNa For Private And Personal Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAsAyanabhASya speti pratiSu ruSazca zabdAnnaravyavasthA pratikSAne pratiSedhahetavacanam / yaJca mAtijAnIte kazcit puruSace tayate kazcidbudhyatve kazcidupalabhate kazcit pazyatIti puruSAntarANi khulcimAni cetanobodhopalabhayA draSTeti naika te dharmA iti, ana kaH pratiSedhahetariti, arthasyAbheda iti cet samAnamabhinnArthA ete zabdA iti tatra vyavasthAnupapattirityevaM cenmanyase samAnaM bhavati puruSazcetayate buddhirjAnIte ityatvAbhyartho na bhidyate tatrobhayozcetanatvAdanyataralopa iti yadi punarbudhyate'nayeti bodharma buddhirmakA ebocyate baca nityam asva tadevaM na ta manamoviSayapratyabhijJAnAnityatvat / dRSTa hi karaNabhede mAtarekatvAt pratyabhijJAnam savyadRSTasyetareNa pratyabhijJAnAditi cakSurvat pradIpavacca pradIpAntaradRSTasya pradIpAntareNa pratyabhijJAnamiti tasmAjJAtarayaM nityatve heturiti / yaJca manyate buddheravasthitAyA yathAviSayaM vRttayo jAnAni nicaranti vRttica timato nAnyeti // na yagapadagrahaNAt // 4 // vRttilimatoranandhatte vRttimato'sthAnAvRttInAmavasthAnamiti yAnImAni viSayayaNAni tAnyatiSThanta iti yugapahiSayANAM grahaNaM prasajyata iti // apratyabhittAne ca vinaashprsnggH||5|| atIte ca pratyabhicAne ittimAnapyatIta ityantaHkaraNasya vinAza prasajyate viparyaye ca nAnAtvamiti / avibhuH caikammanaH paryAye ndriyaH saMyujya ta iti|| kramattitvAdayugapaDahaNam // 6 // indriyArthAnAM vRttittimato nAtvamiti, ekatve ca prAdurbhAvatirobhAvayorabhAva iti|| For Private And Personal Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 Ahnikam / 111 apratyabhijJAnaJca viSayAntaravyAsaGgAt // 7 // pratyabhijJAnamanupalabdhiH, anupalabdhizca kasyacidarthasya viSayAntaradhyAsa manasyupapadyate vRttivRttimatornAnAtvAt ekatve hyanarthakovyAsaGgaH iti / vibhutve cAntaHkaraNasya paryAyeNendriyaiH saMyogaH || `na gatyabhAvAt // 8 // prAptAnIndriyANyantaH karaNeneti mAdhyarthasya gamanasyAbhAvaH / tava 'kramaDhattitvAbhAvAdayumapaTTa hayAnupapattiriti gatyabhAvAJca pratiSiddha vibhuno'ntaHkaraNasyAyumapara haNaM na liGgAntareNAnumIyate / yathA cakSuSo zatiH pratiSiddhA saSTivimaSTayostulyakAlayahaNAt parayacandramasorvyavadhAnapraboghAtenAnumIyata iti so'yaM nAntaHkaraNe vivAdo na tasya nityatve siddhaM hi mano'ntaHkaraNaM nityace ti, ka tarhi vivAdaH tasya vibhutve taca pramANato'nupalabdhe pratiSiddhamiti ekaJcAntaHkaraNaM nAnA caitA jJAnAtmikA dRttayaH cacturvijJAnaM prANavijJAnaM rUpavijJAnaM gabhvabijJAnametaca vRttimatorekatye 'nupapadmamiti / etena viSayAntaravyAsaGgaH pratyuktaH / viSayAntaragrahaNalakSaNo viSayAntaravyAsaGgaH puruSasya nAnta: karaNasyeti kenacidindriyeNa sannidhiH kenacidasannidhiriti / nAyanta vyAsaGgo'nujJAyate manasa iti / evamantaH karaNaM nAnA vRttaya iti satyabhede vRtte ridamucyate || sphaTikAnyatvAbhimAnavattadanyatvAbhimAnaH // 9 // T tasyAM tRptA nAnAtvAbhimAnaH yathA dravyAntaropahite sphaTike anyasvAbhimAno nolo lohita iti / evaM viSayAntaropadhAnAdini // na hetvabhAvAt // 10 // sphaTikAnyatvAbhimAnavadayaM jJAneSu nAnAtvAbhimAno gauNo na punamanvAdyanyatvAbhimAnavaditi heturnAti hetvabhAvAdanupapaca iti, samAno For Private And Personal Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadazanavAtsAyanabhASya hetvabhAva iti cet na jAnAnAM krameNopajananApAyadarzanAt krameNa hIndriyArtheSu cAyAyu pajJAyanne cApayanti ceti dRzya te tasmAinvAnyatvAbhimAnavadayaM jJAneSu nAnAtvAbhimAna iti // sphaTikAnyatvAbhimAnavadityetadamRSyamA NaH kssnnikvaadyaai|| sphaTike'pyaparAparotpatteH kSaNikatvAdyakInAma sphaTikasthAbhedenAvasthitasyopadhAnabhedAnAnAtvAbhimAna ityayamavidyabhAna hetaH pacca:, kamAt sphaTike'pyaparAparotyatteH, sphaTike'pyanyAvya - kaya utpadyanne anyA nirudhyanta iti, katham caNikatva yakInAM kSaNavAlmIyAn kAlaH, kSaNasthitikAH caNikAH kathaM punargamyate kSaNikAvyalaya iti, upacayApacayaprabandhadarzanA charIrAdiSu paninittasthAkArarasasya zarIrarudhirAdibhAvenopacayo'papa yacca prabandhena pravartate upacayAyakonAsatpAdaH apacayAdyaninirodhaH, evaM ca satyavayavapariNAmabhedena dbhiH zarIrasya kAlAntare gTahyate iti so'yaM vyaktimAle beditavya prati niyamahatvabhAvAdyathAdarzanamabhyanujJA // 12 // padArthAnAM sarvAsu vyaniSpacayApacayaprabandhaH zarIravaditi nAyaM niyamaH, kamAt hekhabhAvAta, nAva pratyakSamanumAnaM vA pratipAdakamatIti, tasmAdyadhAdarzanamabhyanujJA yatra yatropacayApacayaprabandho dRzyate tatra tatra vyakInAma-parAparotpatti-rUpacayApacaya prabandhadarzanenAbhyanujJAyate yathA zarIrAdiSu, yatra yatra na dRzyate tatra tatra pratyAkhyAyate yathA pAvamajhatiSu, sphaTike'tha pacayApacayaprabandhI na dRzyate tanAdayuka sphaTike'thaparAparotpattiriti, yathA cArkasya kaTukinnA sarvadragApAM kaTakimAnamApAdayet, tADagenaditi / yathAzeSanirodhenAparyotpAda niranSayaM dUvyasanAne cANikarasa sandhate tasatat // For Private And Personal Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 prAdhikam / notpattivinAzakAraNopalabdhaH // 13 // utpattikAraNaM tAvadupalabhyate avayavopayovalmokAdInAm, vinAbhakArakhaJcopalabhyate ghaTAdInAmavayava vibhAgaH / yasa vanapacitAvayavaM nirudhyate anupacitAvayavaJcotpadyate tasyAzeSanirodhe niranvaye vA pUrvotpAde ma kAraNasamayabAtha palabhyata iti // kSIravinA kAraNAnupalabdhivadhyutpattivacca tadupapattiH // 14 // yathAnupalabhyamAnaM coravinAzakAraNaM dadhyutpattikAraNaJcAyatujAyate thA sphaTike'parAparAsu vyaktiSa vinAzakAraNamutpattikAraNaM caabhynujnyeymini|| liGgato grahaNAnAmupalabdhiH // 15 // kSIravinAzaniGga kSIravinAkAraNaM dayutpatti liGga dadhyutpattikArakhaJca gtthyte'tonaanuplbdhiH| viparyayasnu sphaTikAdiSu dravyeSu aparAparotpattI vyaktInAM ma liGgamastItyattireveti, zrava kazcit parihAramAha na payasaH pariNAmaguNAntaraprAdurbhAvAt // 16 // pavasaH pariNAmo na vinAza ityeka aah| pariNAmazcAvasthitasya dravyaskha pUrvadharmanihasau dharmAntarotpattiriti ! guNAntaramAdurbhAva ityaghara prAha guNAntaraprAdurbhAva sato vyasya pUrvaguNanivRttI guNAntaramutpadyata iti sa khalvekapakSIbhAva dUba, chAtra va pratiSedhaH // vyUhAntarAdrvyAntarotpattidarzanaM pUrvadravyaniTatteranumAnam // 17 // For Private And Personal Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 114 nyAyadarzanavAtsyAyanabhASye samma chanalakSaNAdavayavavyUhAvya naredadh nyutpanne gTahyamANe pUrva payodravyamavayavavibhAgebhyonivRttamityanumIyate yathA madavayavAnAM vyahAntarAhavyAntare sthAlyAsatpabAyAM pUrva maliNDadravyaM madavayava vibhAgebhyo niva tara ti muddahAvayavAnvayaH payodano zeSanirodhe niranvayo dravyAnnarotpAdo ghaTata iti abhyanujAya ca niSkAraNaM cIravinAyaM dadhyutmAdaJca pratiSedha ucyate iti / kacidinAzakAraNAnupalabdhaH kaciccopalabdhe. ranekAntaH // 18 // kSIradadhivAviSkAraNI vinAzotyAdau sphaTikAdivya kInAmiti nAyamekAnta iti, kasmAt hetvabhAvAt nAnaheturasti akAraNau vinAzotyAdau sphaTikAdi vyaktInAM kSIradadhivat na punarvinAzakAraNAbhAvAt kumbhasya vinAza: utpattikAraNAbhAvAsotpatti: evaM sphaTikAdivyaktInAM vinAya tyattikAraNAbhAvAhinAzapattibhAva rati niradhiSThAnaca dRSTAntavacanam gTahyamANayorvinAza tyAdayoH sphaTikAdiSa sAdayamAzrayavAn dRSTAntaH kSIravinAzakAraNAnupalabdhi vadhyapalabdhivaceti tau tu na sTahyete tasmAviradhiSThAno'yaM dRSTAnta iti, abhyanujJAya ca sphaTikasyotpAda. vinAzau yo'la saadhkstsyaabhynujaanaadprtissedhH| kumbhavana mizkArayau vinAzotmAdau sphaTikAdInAmityabhyanujJeyo'yaM dRSTAntaH pratiSezamazakA. tvAt kSIradadhivatu niSkAraNau vinAyotpAdAviti zakyo'yaM pratiSecha kAraNato vinAzotpattidarzanAt kSIradamovinAzotpattI parakhatA tatkAraNamanumeyam, kAryaliGga hi kAraNamityupapannamanityA buddhiriti / idanta cityate kasyeyaM buddhiH Atmendriyamano'rthAnAM guNa iti prasiddho'pi ca khalvayamarthaH parIkSAzeSaM pravarcayAmoti prakriyate so'yaM buDA sabikarpotpatteH saMzayaH vizeSasyAgrahaNAditi / navAyaM vizeSaH // nendriyArthayostadinAze'pi jJAnAvasthAnAt // 16 For Private And Personal Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 Ahnikam / nendriyANAmarthAnAM vA guNeo jJAnaM teSAM vinAze jJAnasya bhAvAt bhavati khalvidamindriye'rthe ca vinaSTe jJAnamadrAcamiti na ca jJAtari vinaSTe jJAnambhavitumarhati anyat khalu caitadindriyArthasannikarSajaM jJAnaM yadi - ndriyArthaM vinAze na bhavati idamanyadAtmanaH sannikarSajaM tasya yuktobhAva iti, smRtiH khalviyamadrAyamiti pUrvadRSTa viSayA na ca vijJAvari naSTeM pUrvopalabdheH smaraNaM yuktam, na cAnyadRSTamanyaH smarati, na ca manasi jJAtaryyabhyupagamyamAne zakyamindriyArthayorjJAtvaM pratipAdayitum, vastu tarhi mano guNocjJAnam // a yugapajjJeyAnupalabdha ezca na manasaH // 20 // yugapajjJeyAnupalabdhi ra ntaHkaraNasya liGgam, tatra yugapajjJeyAnupalavaprAnumoyate antaHkaraNaM na tasya gumojJAnam, kakha tarhi isa vazitvAt, vazI jAtA, vazyaM karaNam, jJAnaguNatvaM ca karaNabhAvanivRttiH ghrANAdidhanasya ca mAturgavAdijJAnAbhAvAdanumIyate antaHkaraNa sAdhanasya sukhAdijJAnaM smRtiketi tatra yajjJAnaguNaM sa zrAtmA, yattu sukhAHdyupalabbisAdhanamantaHkaraNaM manastaditi saMjJAbhedamAtravArthabhedaiti yumapajjJeyAnupalazvezvAyogina iti cArtha: yogI khala do mAdurbhUtAyAM vikaraNadharmA nirmAya sendriyANi zarIrAntarANi teSu teSu yugapaja - jJeyAnupalabhate tacaitaddibha jJAtaryupapadyate nANau manasIti, vibhutve vA manaso jJAnasya nAtmaguNatvapratiSedhaH, vibhu manastadantaH karaNabhUtamiti taya sarvendriyairyugapat saMyogAdyugapajjJAnAnyutpadye raniti // 115 tadAtmaguNatve'pi tulyam // 21 // vibhurAtmA sarvendriyaiH saMyukta iti yagapajjJAnotpattiprasaGga iti // indriyairmanasaH sannikarSAbhAvAt tdnutpttiH||22|| gandhAdyupalabdherindriyArthasannikarSavadindriyamanaH sannikarSe'pi kAra For Private And Personal Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASa pam tasya cAbauga bAmaNatvAt manasaH, ayogapadyAdattatma ti yugapajajAnAnAmAtmaguNatve'pIti / yadi punarAtmendriyArthapatrikarSamAtrAdugandhAdijJAnamutpadyate / notpattikAraNAnapadezAt // 23 // AtmendriyantrikarSa mAtrAindhAdijJAnamupadyata iti nAleAtpattikAramapadizyate ye naitat pratipadyemahIti / vinAzakAraNAnupalabdhezcAvasthAne tannityatvaprasaGgaH // 24 // dAmaguNatve'pi tulyamityetadanena smuciibte| dvividho hi guNabhAzahetaH, guNAnAmAtrayAbhAvo virodhI ca guNaH, nityatvAdAmamognupapadraH virodhI ca buddhe guNo na gTahyate tabAdAmaguNatva mati pani. vyavasaGgaH // anityatvagrahAbuddeva'yantarAdimAzaH zabdavat // 25 anityA buddhiriti sarvazarIriNAM pratyAvedanIyametat gTadyate ca buddhisannAnastana bar3e budhanaraM virodhI guNa ratyanumoyate, yathA zabdasannAne zabdaH zabdAnaraviroSIti, basane yeSa jAnakAriteSu saMsAreSa smRti hetumbAtmasamaveteyAtmamanasoca satrikarSe sanAne mahati hetau sati na kAraNakhAbomapadyamazIti yugapat mukyA prAdurbhaveyuH vadi buddhirAtmagugaH svAditi / tatra kavi sabivarSa khAyogapazcanapapAdayiSasAha / jJAnasamavaitAtmapradezasannikarSAnmanasaH smRtyutpatterna yugapadutpattiH // 26 // For Private And Personal Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 Ahnikam / 117 bhAnasAdhanaH saMskAro jJAnaminyacyate jJAnasaMkhatarAtma pradezaH pAyeNa manaH savinaSyate zrAtmamamaHmatrikarSAt mRtayo'pi paryAyena bhvntiiti|| nAntaHzarauravRttitvAnmanasaH // 27 // sadehasyAtmano manasA saMyogo vipacyamAnakarmAzayasahito jIvanamidhyate / tavAstha prAk prApaNAdantaHzarIre vartamAnasya manasaH bhara rAhahinisaMskRtairAtma pradezaiH saMyogo nopapadyata iti // sAdhyatvAdahetuH // 28 // vipacyamAbhakarmAzayamAtra jIvanam, evaJca mati mAdhyamanta zarIravRttitvaM manama iti // smarata: zarIradhAraNopapatterapratiSedhaH // 26 // sampUrSayA khalvayaM manaH pariNadadhAnaH cirAdapi kaJcidarthaM parati sarataca zarIradhAraNaM dRzyate yAtmamana:savikarSajaca prayatno dvividhaH dhArakaH prerakasa, niste ca zarIrAihimanasi dhArakasya prayatnasAbhAvAhurutvAtmatamaM syAt zarIrasya bharata iti // na tdaashugtitvaanmnsH||30|| prAzugati manastasya vahiH zarIrAdAtma pradezena jJAnasaMskRtena mani. karSaH pratyAgatasya ca prayatnotpAdanamubhayaM yajyata iti, utyAdya vA dhAraka bhayanaM zarIrAniHsaraNaM manasotalavopapanna dhAraNamiti // na smaraNakAlAniyamAt // 31 // kiJcit zimaM kAryate kiJcivireNa, yadA cireNa tadA samarSayA mamasi dhArthamANe cintAprabandhe sati kacidarthasya liGgabhUtasya cintanamArAdhitaM sahati hetarbhavati tavaitaciranizcarite manasi nopadyate iti, For Private And Personal Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 118 nyAyadarzanavAtyAyanabhANe zarIramayogAnapekSazAtmana saMyogo va smRti hetuH zarIrakha bhogAvatamatvAt upabhogAyatanaM puruSasya jJAtaH zarIraM na tato nizcaritasya manasa aAtmasaMyogamAtra jJAnasukhAdInAmutpattau kamAte, lAmo vA zarIravaiyartha bhiti AtmapreraNayadRcchAjatAbhizca na saMyogavizeSaH32 AtmapreraNena vA manaso bahiH zarIrAt saMyogavizeSaH syAt, yaDayA vAkasmikatayA, jatayA vA manasaH sarvathA cAnupapatiH, katham smattavyatvAdi chAtaH sarajJAnAsaMbhavAja, yadi tAvadAtmA'mudhyArthasya smRti hetuH saMskAraH amubhinAtmapradeze samaye tastena manaH saMyajyatAmiti manaH gairayatti tadA sata evAsAvartho bhavati na mrtvyH| na cAtma pratyakSa prAtmapradezaH saMkhArovA tatrAnupapannAtma pratyakSeNa saMvittiriti, susmarSayA pAyaM manaH praNidadhAnacirAdapi kaJcidayaM parati nAkamAt, catvaJca manasonAsti mAna pratiSedhAditi, ec| vyAsaktamanasaH pAda vyathanena saMyogavizeSeNa samAnam // 33 // yadA khalvayaM vyAsakAmanAH kacidde ze zarkarayAM kaNTakena vA pAdavyathabhamAnoti tadAtmamanaH saMyogavizeSa eSitavyaH, dRSTa hi duHkhaM duHkhavedamaJceti tanAyaM samAnaH pratiSedhaH, yaha cchayA tu vizeSo mAkamikI kriyA, bhAkasmikaH saMyogaH iti, karmAdRSTasupabhogArtha kriyAheriticeta samAnam, karmAdRSTa puruSastha puruSopabhogArthamanasi kriyAhetarevaM duHkha duHkhasaM ye danaJca sidhyatItye baccennanyase samAnaM matihetAvapi saMyogavizeSo bhavitumarhati / tatra yaduktaMmAtmapreraNAya chAtAbhizca na saMyogavizeSa mnir khuni muul mnissii naan:miidilaanni : khallidAnIM kAraNayogapadyamagAve yugapadamaraNaya heriti / praNidhAnaliGgAdijJAnAnAmayugapadbhAvAyugapadasmaraNam // 31 // For Private And Personal Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 AGgikam / 116 yathA khalvAtmamanamoH sannikarSaH saMskArazca smRti hetare prAvidhAnaM jiGgAdijJAnAni tAni ca na yugapaGgavanni tatvatA satInAM yugpdnutpttirini|| prAtibhavattu praNidhAnAdyanapekSe smAH yaugapadyaprasaGgaH // 35 // yat khalidaM pratimamiva jJAnaM praNidhAnAdyana painaM smArta satpadyate kadAcittasya yugapadutpattiprasaGgo hetvabhAvAt sataH tihetorasambedanAta prAtibhena samAnAbhimAmaH, barthaviSaye vai cintAprabandhe kazcidevArthaH kasyA cit smRtihetuH tasthAnucinna nAt tasya tirbhavati, nacAyaM smartA sarve itihetu saMvedayate, evaM me samAptirutpattyasaMvedanAt, prAvibhamivajJAnamidaM mAmiti / mAtibhe kathamiticet puruSakarma vizeSAGapabhogantriyamaH / prAtibhabhidAnI jJAna yugapat kasmAt notpadyate yathopabhogArtha karma yugapaTupabhogaM na karoti / evaM puruSakarmavizeSaH pratibhAhetarna yugapadane mAtibhaM jJAnamutmAdayati, hevabhAvAdayuktametaditi cet na karapasya pratyayaparyAye sAmarthyAt, 'upabhogavaniyamaityasti dRSTAntaH, tA - tIti cainanya se na karaNasya pratyayapAye sAmarthyAt naikasmin jaye yugapadanekaM jJAnasatpadyate, nacAnekasmiMstadidaM dRSTena pranyayaparyAyeNAtumeyaM karaNasAmarthamityambhUmiti na bAbarvikarapadharmiNo dehanAnAtve pratyabayogapadyAditi, ayaJca dvitIyaHpratiSedhaH avasthitazarIrasya cAnekajJAna nasamavAyAdeka pradeze yugapadanekArthasmaraNaM syAt kacidevasthitazarIrasya . sAvarindriyArtha prabandhena jJAnamanekamekazminAtmapradeze samavaiti tena yadA mana saMyujyate tadA jJAtapUrva khAnekasa yugapat maraNaM prasajyate pradezasya saMyogapaOyAbhAvAditi AtmapradezAnAmavyAnaratvAdekArtha samavAyasthAvizeSa smRtiyogapadyaprayiSedhAnupapattiH, zabdasantAne na zrotrAdhiSThAna, pratyAsatyA zabda vaNavat saMskAra pratyAsatyA manasaH smRtvalatterna yugapar3hatmattiprasaGgaH, pUrva eva va pratiSedho nAnekajJAnasamavAyA dekapradeze yugapat For Private And Personal Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanAkhAyenabhASya atiprasaGga ipti, yatapuruSadhojJAnamantaH karaNasye cchAddeSajayatnasakhaduH. khAni dharmA iti kakhaciddarzanaM tat pratividhyate // jasvecchA SanimittatvAdArambhanittyoH // 36 // pamA ayaM khana jAnIte tAvat idaM me sukhasAdhanamidaM me duHkhamAdharmiti, jJAtaM sukhasAdhanamApna micchati duHkhasAdhanaM hAtumicchati, prApta ichA. prayatasyAsya sukhasAdhanAvAptaye samIhAviSaprArambhaH jihAsA prayatnasya duHkhasAdhanaparivarjanaM nittireva jJAnecchAprayatna sukhaduHkhAnAmekenAbhisambandhaH ekakarvakatva jJAnecyA pravRttInAM samAnAzrayatvaJca, tamAnasakAdveSaprayatnasukhaduHkhAni dharmAH nAcetanasyeti, bArambanivRttyozca pratyagAhama ni dRSTa tvAtparatvAnumAna veditavyamiti / atra bhUtacaitanika graah| talliGgatvAdicchA SayoH paarthivaadyessvprtissedhH||37 zrArambhanitiliGgAvicchASAviti yathArambhanivRttI tasyecchAdveSau tasya jJAnamiti prApta pArthi vAyatai jasavAyavIyAnAM zarIrANAbhArambhanittidarzanAdicchA prajJAnaryoga iti caitanyam // parazvAdiSvArambhanivRttidarzanAt // 38 // zarIrecaitanyanittirArambhanittidarthanAdicchA panjAnoga iti prAptam parazvAH karaNAstrArambhanittidarzanAJcatanyamiti / atha zarIra. jhecchAdibhiyogaH gharavAdestu karaNasyArambhanivRttI vyabhicarataH na ta - bhayaM hetuH pArthivApyatejasavAyavIyAnAM zarIrANAmArabhanivRttidapanAdicchAddeSajJAnaryoga iti / ayanta hAnyo'rthaH tasiGgatvAdicchAddeSayoH pArthivAdyeva pratiSedhaH pRthivyAdInAM bhUtAmAmArambhastAvata basasthAvara* zarIreSu tadavayavavyU haliGgaH prativizeSaH, loSTAdiSu ca liGgAbhAvAt mattivizeSAbhAvo nittiH prArambhanitiliGgAbicchASAviti pA. dhi vApyeSvaNuSa taharza nAdi chASiyonadyogAjajJAnayoga iti siddha mata caitanya miti|| For Private And Personal Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 prAdikam / 121 kumbhAdiSvanupalabdha rahetuH // 39 // kumbhAdimadavayavAnAM nyU haliGgaH pravRttivizeSa prArambhaH, sikatA. diSa pravRttivizeSAbhAvonivRttiH, na ca masikatAnAmArambhanittidarzanAdicchAddeSa prayatnajJAnayogaH, tasmAt tallinatvAdicchASiyorityaheriti / niyamAniyamau tu tavizeSakau // 4 // tayorichAveSayoni yamAniyamo vizeSako bhedako jasecchAha panibhitte pracinivRttI na khAtraye kinahi prayojyAtraye, tatra prayujyamAneSu bhUtetra pravRttinivRttI sta: na sarveSa ityaniyamopapattiH / yasya tu jJAnAdbhatAnAmichAheSanimitte prArambhanivRttI khAtraye tasya niyamaHsyAt / yathA bhatAnAM guNAnaranimittA prattirguNapratibandhAca nivRttirbhUtamAtre bhavati niyamena evaM bhUtamAne jAnecchA dveSanimitta pratinivRttI khAzraye khAtAm | tasmAt prayojakAzritAjJAnecchAddeSaprayatnAH prayojyAzraye na pratiniTattIti siddham / ekatharIre prArabaddhatva niranumAmAnam / bhUtacaitanikasyaikazarIre bahani bhUtAni jJAnecchA prayatnaguNAnIti jATabahutva prAptam, bomiti bataH pramANaM nAsti / yathA nAnAzarIreSu mAnA jAtAro budhAdiguNavyavasthAnAt, evamekazarIre'pi bayAdivyavasthAnumAnaM sAt jATabahatvayoti dRSTazcAnyaguNanimitta: prakRttivizeSo bhanAnAm mo'numAnamanyatrApi dRSTa: karaNalakSaNeSu bhUteSu parazvAdiSapAdAmalakSaNeSu ca mamabhUtidhvanyaguNanimittaH prattivizeSaH sogtumAnam dhanyavApi ca / basasthAvara zarIreSu tadavayavavyU haliGgaH prahativizeSo bhUtAnAmanyaguNanimitta iti sa ca guNaH prayatnasamAnAzrayaH saM. khAro dharmAdharmasamAkhyAtaH sarvArthaH puruSArthArAdhanAya prayoja ko bhUtAnAM prytnvditi| yAtmAstitva hetabhirAmanityatvahetubhizca bhatacaitanya pratighedhaH kato veditavyaH, nendriyArthayostahinAze'pi jJAnAvasthAnAditi ca samAnaH + tiSedha iti, kriyAmA kriyoparamamAvaJca pattinivRttI itya For Private And Personal Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanamAthe bhime tyo klannasiGgatvAdicchAzeSayoH pArthivAdye va pratiSedhaH, anyathAtvime prArambhanivRttI zrAkhyAte na ca tathAvidhe prathivyAdiSu dRzyete, tasmAdayuktaM taliGga tyAdicchAdde SayoH pArthivAdyeSva pratiSedha iti / bhUtendriyamanasAM mamAna: pratiSedhomanastUdAharaNamAtram // yathoktahetutvAt pAratantryAdakatAbhyAgamAcca na manasaH // 41 // icchA Saprayatna sukhaduHkhajJAnAnyAtmanoliGgamityataH prati yathokta saMgTahyate tena bhatendriyamanasAJcaitanya pratiSedhaH / pAratantryAt paratantrANi bhUtendriyamanAMsi dhAraNapreraNavyUhanakriyAsa prayatnavazAt pravartante caitanye punaH khatantrANi suriti / avatAbhyAgamAcca pravRttirvAgabuddhizarIrArambha iti caitanye bhUtendriyamanasA parataM karma puruSeNa bhujyata iti syAt acaitanye tu tatsAdhanasya vakatakarmaphalopabhogaH puruSasyetyupapadyata iti, athAyaM siddhopsNgrhH|| parizeSAdyathoktahetUpapattezca // 42 // AtmaguNojJAnamiti prakRtam, parizeSo nAma prasatapratiSedhe'nyatrAprasaGgAcchiSyamANe sampratyayaH, bhUtendriyamanamA pratiSedhe dravyAnaraM na prasa-- jyate ziSyate cAtmA tasya guNojAnamiti jAyate, yathoka hetUpapattece ti darzanaparzanAsyAmekArthayahaNAdityevamAdInAmAtma pratipattihetUnAmaprati dhAditi parizeSajJApanArthaM prakRtasthApanAdijJAnArthaJca yathoklapa.. pattivacana miti / athavopapattezceti hetvantaramevedam nityaH khalvayamAtmA thamAdekasmin zarIre dharmacaritvA kAyabhedAt kharge deveSapapadyate adharmacaritvA dehabhedAvaroSapapadyata iti upapattiH zarIrAntaraprAptilakSaNA, mA sati satye nitye cAyavatI buddhi prabandhamAna ta nirAtmake nirAzrayA nopapadyata iti / ekasatvAdhiSThAnacAnekazarIrayogaH saMsAra upapadyate / zarIraprabandhocchedazcApavargo muktirityupapadyate, buddhimannatimAtre tveka For Private And Personal Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 caanggikm| 123 satvAnupapatterna kazcidIrgha madhvAnaM sandhAvati na kazcicharIramabandhAdisacyata iti saMsArApavargAnupapattiriti buddhisantatimAve ca satvabhedAt sarvamidaM prANivyavahArajAtamapratisaMhitamavyAttamapariniSThanaJca sthAt, tataH smaraNAbhAvAnInyadRSTamanyaH paratIti, maraNaJca khalu pUrvamAtasya samAnena jAtrA yahaNam ajJAsiSamamuma) zeyamiti, mo'yameko jJAtA pUrvajJAtama) gTahAti saJcAsa pahaNaM sAraNamiti, tadbuddhiprabandhamA nirAtma ke nopapadyate // smaraNanvAtmanojakhAbhAvyAt // 43 // upapadyata iti, prAtmana eva smaraNaM na basinnatimAvasyeti, tazabdo'vadhAraNe, katham jakhabhAvatvAt jaityasya svabhAvaH khodharmaH / ayaM r' maani jaanaani anaar'iir'ini nijaamin kaal sambadhyate taccAsya trikAla viSayaM jJAnaM pratyAtma vedanIyam jJAsyAmi jAnAmi ajJAsimiti vartate tadyasthAyaM kho dharmastasya smaraNaM na buddhiprabandhamAtrasya nirammakasyeti / smRtihetUnAmayogapadyAdyugapadamaraNamityu nam, atha kebhyaH smRtirutpadyate iti, sTatiH khalu // praNidhAnanibandhAbhyAsaliGgalakSaNasAdRzyaparigrahAzrayAthitasambandhAnantaryaviyogaikakAryAvirodhAtizayaprAptivyavadhAnasukhaduHkhecchAddeSabhayA'rthitvakriyArAgadharmAdharmAnimittebhyaH // 44 // susmUrSayA manaso dhAraNaM praNidhAnam, susmUrSita liGgacintanaJcArthasmRtikAraNam. nibandhaH khalva kapanyopayamo'rthAnAm eka panthopayatAH khalvarthA anyo'nyasmRtihetava aAsapUrvetratarathA vA bhavantIti / dhAraNAzAstrakabo vA, manAteSa vastuSa marcavyAnAsapaniHkSeponibandha iti, For Private And Personal Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir -124 nyAyadarzanavAtyAyanabhASya bhyAsastu samAne viSaye jJAnAnAmabhyAvRttirasyAsajanitaH saMskAra bAlagugNo'bhyAsazabdenocyate sa ca smRtihetuH samAna iti, liGgaM punaH saMyogisamavAyye kArthasamavAyivirodhiceti, saMyogI yathA dhUmo'gne, goviSANaM, pANiH pAdasya rUpaM svarthasya vyabhUtaM bhUtasyeti / lacaNaM pazvavayavasya gotrasya smRtihetuH vidAnAmidaM garbhANAmidamiti, sAdRzya citragataM pratirUpakaM devadattasyetyevamAdi, parimahAt khena vA khAmo svAminA vA svaM smaryyate zrAzrayAt grAmaNyA tadadhInaM smarati / brAzrinAt tadadhInena grAmaNyamiti, sambambAt antevAsinA guru smarati RtvijA yAjyamiti vyAnantaryAt iti karaNIyeSvartheSu viyogAt yena viprayujyate taddiyogapratisambedI bhRzaM smarati, ekakAryAt kartantaradarzamAt kartantare smRtiH, virodhAt vijigoSamANayoranyataradarzanAdanyataraH smaryyate, atizayAt yenAtizaya utpAditaH, prApta, yato yena kiJcit prAptamAptavyaM vA bhavati tamabhIkSA' sarati, vyavadhAnAt kozAdibhiramiprabhRtIni khAnte, sukhaduHkhAbhyAM taddhetuH smaryate, icchAdveSAbhyAM yamicchati yaJca dveSTitaM smarati bhayAt yato vibheti, arthitvAt yenArthI bhojanebAcchAdanena vA, kriyAyA rathena rathakAraM smarati, rAgAt yasyAM striyAM rakto bhavati tAmabhIkSaNa sarati, dharmAt jAtyantaramaraNamiha cAdhItazrutAvadhAraNamiti, adharmmAt prAganubhUtaduHkhasAdhanaM smarati na caiteSu nimitteSu yugapatsaMvedanAni bhavantIti yugapadasmaraNamiti, nidarzanacedaM smRtihetUnAM na parisayAnamiti anityAyAJca buddhAvutpadyApavargityAt kAlAntarAvasthAnAJcAnityAnAM saMzayaH / kimutpannApavargaNI buddhiH zabdavat grAhosvit kAlAntarAvasthAyino kumbhavaditi, utpannApavargiNoti paccaH parigTahyate kasmAt // " , kamanavasthAyigrahaNAt // 45 // ka e'navasthAyino grahaNAditi cinasyeSorAghatanAt kriyAsantAno gTahyate pratyartha niyamAJca buddhInAM kriyAsantAnava buddhisantAnopa pattiriti avasthitagrahaNe ca vyavadhIyamAnasya pratyakSa nivRtteH kAvasthite : For Private And Personal , , Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 Anikam / ca kumbhe gTahyamANena santAnenaiva buddhivartate prAgvyavadhAnAt tena vyavahite pratyakSaM jJAnaM nivartate kAlAntarAvasthAne tu baberDa pyavya vadhAne'pi pratyakSamavatile teti, smRtizcAliGgaM buddhyavasthAne saMskArakha buddhijasya smRti hetutvAt, yazca manye tAvatiSThate buddhiH dRSTAhi buddhiviSaye matiH sA ca buddhAvanityAyAM kAraNAbhAvAnakhAditi, tadidaliGga kasmAt buddhijo hi saMskAro guNAntaraM smRtihevana baddhiriti hetvabhAvAdayukta miti cet / buddhAvasthAnAt pratyakSatve smRtyabhAvaH // 46 // yAvadavatiSThate buddhistAvadazau bodhyo'rthaH pratyazaH, pratyakSe ca smRtiranupapanneti // avyakta grahaNamanavasthAyitvAt vidyasampAte rUpAvyakta grahaNavat // 47 // yadyutpannA'pavargiNI buddhiH prAptamavyakta' boddhavyasya pahaNam, yathA vidyutmampAte vaidyutasya prakAzayAnavasthAnAdavyaktaM rUpagrahaNamiti vyaktanta dravyANAM grahaNaM tasmAdyukta metaditi // hetapAdAnAt pratiSedavyAbhyanujJA // 48 // utpannApavargiNI buddhiriti pratiSeddhavyannadevAbhyanujJAyate vidyutmampAte rUpAvya nayahaNavaditi yatrAvya na pahaNaM tabomanApavargiNI buddhi riti grahaNa hetuvikalpAGgahaNavikalpo na buddhivikalyAt, yadidaM kacidavyakta grahaNamayaM vikalpo yahaNa hetuvikalpAta, yatrAnavasthito grahaNa hetustalAvyakta grahaNam yatrAvasthitastatra vyaktaM na tu bujherasthAnAnavasthAnAbhyAmiti, kasmAt arthagrahaNaM hi baddhiH yattadartha pahaNamavya naM vyakta vA buddhiH seti vizeSAyahaNe ca sAmAnyayahaNamAtramavya krayahaNam tatra viSayAntare For Private And Personal Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 126 www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASye buddhyantarAnutpattirnimittAbhAvAt yatra samAnadharmayuktakha dharmo gTahyate 'vizeSadharmayuktazca tadyakta' grahaNam, yatra tu vizeSe'gTahyamANe sAmAnyagrahaNamAtra N tadavyakta yahaNam, samAnadharmAyogAJca viziSTadharmmayogo viSayAntaram tattra yahaNaM na bhavati tagrahaNanimittAbhAvAt na buddheranavasthAnAditi yathAviSayaJca mahaNaM vyaktameva pratyarthaniyatatvAJca buddhInAm sAmAnyaviSayaJca grahaNaM svaviSayaM pratyavya ktaM vizeSaviSayaJca grahaNaM khaviSayaM pratyavyakta N vizeSaviSayaJca grahaNaM svaviSayaM prati vyaktam, pratyartha niyatAhi buddhayaH tadidamavyaktayahaNaM dezitaM ka viSaye vacanavasthAnakAritaM syAditi dharmiNastu dharmabhede buddhinAnAtvasya bhAvAbhAvAbhyAM tadupapattiH dharmiNaH khalvarthasya samAnAzca dharmAviziSTAsa teSu pratyarthaniyatA nAnAbuddhayastA ubhayyA yadA dharmmiNi varttante tadA vyaktaM grahaNam dharmiNamabhipre tya yadAtu_sAmAnyagrahaNamAtraM tadA'vyaktAM grahaNamiti, evaM dharmiNamabhipretya vyaktAvyaktayorya haNayorupapattiriti, navedamavyaktaM mahaNaM bur3eAivyasa vA 'navasthAyitvAdupapadyata iti idaM hi na 9 ". pradIpArcciH snttybhivyktgrhnnvttgrhnnm||41|| anavasthAyitve'pi buddhesteSAM dravyANAM pratipattavyam, katham pradopArciH santatyabhivyaktagrahaNavat pradIpArciSAM santatyA varttamAnAnAM grahagyAnavasthAnaM pAhyAnavasthAnaJca pratyarthaniyatatvAt buddhInAM yAvanti madIpArcoM Si tAvantyo buGgaya iti dRzyate cAtra vyakta' pradIpArciSAM grahaNamiti, cetanA zarIraguNaH sRti zarIre bhAvAdasati cAbhAvAditi // dravye svaguNaparaguNopalabdha: saMzayaH // 50 // sAMzayikaH sati bhAvaH svaguNo'ca dravatvamupalabhyate paraguNacoSNatA, tenAyaM saMzayaH kiM zarIraguNazca ketanA zarIre gRhyate nAtha dravyAntaraguNa iti na zarIraguNazcetanA kamAt // 7 For Private And Personal Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAya 2 zrAvikam / yAvaccharaurabhAvitvAdrUpAdInAm // 51 // narUpAdihInaM zarIraM gTahyate cetanAhInantu gTahyate / yathoSNatAhonA vyApa:, tanAva zarIraguNaca taneti, saMskAravaditi cenna kAraNAnucchedAt yathAvidhe dravye saMskAra stathAvidhe evoparamo na tattra kAraNodAdatyantaM saMkhArAnupapattirbhavati yathAvidhe zarIre cetanA gTahyate tathAvidha evAtyantoparamakhe tanAyA gRhyate, tasmAt saMskAravadityasamaH samAdhiH, athApi zarIrasthaJca tanotpattikAraNaM syAt dravyAntarasthaM vobhayasya vA tatva niyama hetvabhAvAt zarIrasthena kadAcica tanotpadyate kadAcitreti niyama heturnAstIti dravyAntarasthena zarIra eva cetanopadyate na loSTAdiSu ityatra na niyama hetu rastIti ubhayasya nimittatve zarIrasamAnajAtIye dravye cetanA notpadyate zarIra eva cotpadyate iti niyama heturbhAstIti yacca manyeta sati zyAmAdiguNe dravye zyAmAdyuparamo dRSTaH evaM cetanoparamaH syAditi // na pAkajaguNAntarotpatteH // 52 // 127 nAtyantaM rUpoparamodravyasya yAne rUpe nivRtte pAkajaM guNAntaraM rakta rUpamutpadyate zarIreta cetanAmAtroparamo'tyanta miti, athApi // pratidvandvisiddheH pAkajAnAmapratiSedhaH // 53 // yAvatsu dravyeSu pUrvvaguNapratidvandisiddhistAvatsu pAkajotpatti rayate pUrvvaguNaiH saha pAkajAnAmavasthAnasthAgrahaNAt, na ca zarIre cetanA pratisahAnavasthAyiguNAntaraM gTahyate yenAnumIyeta tena cetanAyA virodhaH, tamAdapratiSiddhA cetanA yAvaccharIraM vartteta na tu varttate tamAnazarIraguNazcetanA iti, itaca na zarIraguNazca tanA // zarauravyApitvAt // 54 // zarIraM zarIrAvayavAzca sarve cetanotpattyA vyAptAiti na kacidatuta: For Private And Personal Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 128 nyAyadarzanavAtsyAyanabhAththe pattizcetanAyAH, zarIravarIrAvayavAzcetanA iti prAptaM cetanabahutvam, tatra yathA pratizarIraM cetanabahutve sukhaduHkhajJAnAnAM vyavasthAliGgamevamekazarore'pi syAt na tu bhavati tasmAnayaroraguNacetane ti, yadukkana kaciccharIrAvayave cetanAyA anutpattiriti sA na // kezanakhAdiSvanupalabdhaH // 55 // kezeSu nakhAdiSu cAnutpatticetanAyA iti / anupa pa na zarIravyA. pitvamiti // tvaparyantasvAccharaurasya keshnkhaadissvprsnggH||56 indriyAzrayatvaM zarIralakSaNaM svaparyannaM jIvamanaHsukhaduHkhasaMvittvAyatanabhUtaM zarIram, tammAna kezAdiSu cetanotpadyate / arthakAritastu zarIropanibandhaH kezAdomAmiti, itazca na zaroraguNatanA // zaroraguNavaidhAt // 57 // vividhasa zarIraguNaH amatyavaca gurutvam indriyapAhyazca rUpAdiH, vidhAntaranta cetanA pratyakSA saMvedyatvAt nendriyagrAhyA manoviSayatvAt, tasmAt dravyAntaraguNa iti // na rUpAdaunAmitarataravaidhAt // 58 // yathetaretaravidharmANo rUpAdayo na zarIraguNatvaM jahati evaM rUpAdivaidhAccetanA zarIraguNatvaM na hAsyatIti / aindriyakatvAdrapAdaunAmapratiSedhaH // 5 // apratyakSatvAJceti / yathetaretaravidharmANo rUpAdayo na haividhyamativartata yadi zarIraguNaHsyAditi, ativata te tu, tasmAba shriirgunniti| bhUtendriyamanamA dhAnapratiSedhAt sidhe satyArambhAviyemajApa For Private And Personal Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 prAjJikam / nArtham bahudhA parocyamANaM tattva sunizcitataraM bhavatIti parIkSitA puddhiH, manasa idAnI parIkSAkramaH tat kiM pratizaroramekamanekamiti vicaare|| jJAnAyaupapadyAdekaM mnH|| 6 // asti khalu vai jJAnAyaugapadya mekaikasyendriyasya yathAviSayam karaNaspaikapratyayaniI tau sAmarthyAca tadekatve manasoliGgam, yatta khalvidamindriyAnnarANAM viSayAntareSu jJAnAyaugapadyamiti talliGgaM kamAt sambhavati khala vai bahuSu manaHsa indriyamanaHsaMyogayogapadyamiti jJAnayogapA sthAt na ta bhavati tasmAdviSaye pratyayapIyAdekaM manaH / na yugmdnekkriyoplbdheH|| 61 // ayaM khalvadhyApako'dhIte bajati kamaNDala dhArayati panthAnaM pazyati zTaNotyaraNyajAn zabdAn vibhyat vyAlaliGgAni bubhutmate sarati ca gantavyaM syAnIyamiti kramasyAyahayAgapadetAH kriyAH iti prAptaM manaso bahutvamiti / alAtacakradazanavattaTupalabdhirAzusaJcarAt // 62 AzusaJcArAdalAtasya saMdhamato vidyamAnaH kramo na gTahyate kramasyAya. haNAdavi ke davadyA cakravabuddhirbhavatIti tathA buddhInAM kriyANAJcAzuSTattitvAvidyamAna: kramo na gTahyate kramasyAgrahaNAgapakriyAbhavana nyabhimAno bhavati / kiM puna kramasyApahaNAya gapat kriyAbhimAnaH atha yugapanAbAdeva yugapadanekakriyopalacirivi bAbavizeSa pratipatta : kAraNa. mucyate iti uknamindriyAnnarANAM viSayAnareSu paryAyeNa buddhayo bhavantIti taJcApratyAkhyeyamAtma pratyakSatvAt / athApi dRSTatAna cintayataH krameNa buDyo vartante na yugapadanenAnumAtavyamiti varNapadavAkyabuddhInAM tadarthabuddhInAJcAzuvRttitvAt kramasyAgrahaNam katham vAkyastheSu khala varNeSaJcaratma prativarNa tAvat zravaNaM bhavati RtaM varNamekamanekaM vA padabhAvena sa pratisa For Private And Personal Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarthanavAtyAyanabhAye bhvatte pratisandhAya padaM vyavasthati padavyavasAyena mRtyA padArthapratipadyate padasamUhapratisandhAnAJca vAkyaM vyavasthati sambatAMzca padArthAn gTahItvA vAkyAthai pratipadyate na cAso krameNa vartamAnAnAM buddhInAmAzu yattitvAt kramo gTahyate tadetadanumAnamatanvaM buddhikriyAyogapadyAbhimAnasyeti na cAsti muktasaMzayA yugapadutpattibuddhInAM yayA manasA bahutva mekazarIrenumoyata iti // yathoktahetutvAccANu // 63 // aNu mana ekaJceti dhamma samuccayo jJAnAyaugapadyAt mahattve manasaH sarbendriyamaM yogAdyugapahiSayagrahaNaM sthAditi manasaH khalu bhoH sendriyasa zarIre vRttilAbho nAnyatra zarIrAt jJAtazca puruSasya zarIrAyatanA budyAdayo viSayopabhogo jihAmitahAnamomitAvAptizca sarve ca zarIrAtrayA vyavahArAH, tatra khalu vipratipatteH saMzayaH kimayampuruSakarmanimittaH zarIrasarga Ahokhina bhattamAtmAdakarmanimittaiti zrUyate khalvatra vipratipattiriti tadanta tvam // pUrvakRtaphalAnubandhAttadutpattiH // 64 // ___ pUrvazarore yA pravRtti 'buddhizarIrArambhalakSaNA tat pUrva kRtaM karmoka tasya phalaM tajjanitI dharmAdhauM tatphalasthAnubandhaH AtmasamavetasthAvastha naM tena prayukne bhyo bhUtesvastasyotpattiH zarIrasya na svatantrebhya iti yadadhiSThAno'yamAtmA yamahamiti manyamAno yatrAbhiyato yanopabhogaTaSNayA viSayAnupalabhamAno dhamAdhammau saMsAroti tadasa zarIrama, sena saMskAreNa dharmAdharmalakSaNema bhUtasahitena patite'smin zarIre uttara nidhyAdyate niSpavasya cAsya pUrva zarIravat puruSArtha kriyA puruSasya ca pUrvazarIravat pravRttiriti karmApekSepyo bhUtebhyaH zarIramarge satyetadupapadyata iti | dRSTA ca puruSaguNena prayatnena prayane gyo bhatebhyaH puruSArthakriyAsamarthAnAM dravyANAM rathaprastonAmutpattiH tathAnumAnavyaM zarIramapi puruSArthakriyAmamarthamutpadyamAnaM puruSasya guNAnarApekSebhyo bhUtebhya utpadyate iti / an laadi / For Private And Personal Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 aajhikm| bhUtamyomUtyaM pAdAnavat tadupAdAnam // 65 // yathA karmanirapekSebhyo bhUtebhyo nittA mUrtayaH sikata zarkarApASAgagarikAcanaprabhRtayaH puruSArtha kAritvAdupAdIyante tathA karmanirapekSebhyo bhUtebhyaH zarIrasatyava puruSArtha kAritva dupAdIyata iti // na sAdhyasamatvAt // 66 // yathA zarIrotpattirakarma nimittA mAdhyA tathA sikatAzarkarApASANagairikAJjana prasutInAmapyakarmanimittaH sargaH sAdhyaH sAdhyasamatvAdasAdhanamiti / bhUtebhyomUrcya pAdAnavat taditi cAnena sAmyam / notpattinimittatvAnmAtApitroH // 67 // viSamacAyamupanyAsaH kasmAt nirvI jAH imAH mUrtayaH utpadyanne bIjapUrvikA tu zarIrotpattiH, mAtApiTazabdena lohitaretasI vIjabhate gTahyete, tatra satvasya garbhavAsAnubhavanIyaM karma pitroca putraphalAnubhavanIye karmaNI mArgarbhAzaye zarIrotpattiM bhUtebhyaH prayojayantItyupapannaM vIjAsuvidhAnamiti // tathAhArasya // 68 // utpattinimittatvAditi prakRtam, bhuktaM pItamAhArastasya paktinihata ramadravyaM mArazarIre copacIyate vIje garbhAzayasya vIjasamAna pAka mAtrayA copacayo bIje yA vayUhasamarthaH saJcaya iti saJcitaM cArcadamAMsape. zokalalakaNDarAziraHpANipAdAdinAca vyUhenendriyAdhiSThAnabhedena vyUhyate vyUheca garbhanAyAvatAritaM rasadravyasapacIyate yAvatprasavasamamiti, na cAyamanapAnasya sthAlyAdigatasya kalyAta iti etasmAt kAraNAt karmanimi. tatva zarIrasya vijJAyata iti // pAptau cAniyamAt // 66 // . For Private And Personal Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 132 nyAyadarzanavAtsyAyanabhASya na sarbo dampatyoH saMyogo garbhAdhAna hetuI pyate tabAmati karmaNi na bhavati sati ca bhavatItyanupapatrI niyamAbhAva rati, karmanirapekSeSu bhUteSu zarIrotpattihetaSa aniyamaHsyAt nahaba kAraNAbhAva iti, athApi / zarIrotpattinimittavat saMyogotpattinimitta krm|| 7 // yathA khalvidaM zarIraM dhAtumANasaMvAhinInAM nADInAM zukrAnnAnAM dhAtUmAJca svAvasizirApezIkalalakaNDa rANAJca ghirovAidarANAM zaka. thAJca koSThagAnAM vAtapittakaphAnAJca sukhakaNDa hadayAmAzayapakAzayAdhaHsrotasAJca paramaduHkhasampAdanIyena sanivezena vyUhanamazakyaM prathivyAdibhiH karmanirapekSa rutyAdayitumiti karmani mittA zarIrotpattiriti vijJAyate, evaJca matyAtmaniyatasya nimittasyAbhAvAviratizayarAtmabhi saMbandhAta sarvAmanAJca samAna pRthivyAdibhirutpAditaM zarIraM pRthivyAdigatakha ca niya. mahetorabhAvAt sarvAtmanAM sukhaduHkhasaMvityAyatanaM samAna prAptam, yatta pratyAtma vyavaviThate tatra zarIrocinimitta karma vyavasthA hetariti vijJAyate paripacyamAno hi pratyAtmaniyataH kAzayo yasmintrAtmani vartate tasyaivopabhogAyatanaM zarIrasatyAdya vyavasthApayati / tadevaM zarIrotmattinimittavat ayoganimitta karma iti vijJAyate / pratyAtmavyavasthAnantu zarIrasthAtmanA saMyoga pracacmahe iti // etenAniyamaH pratyuktaH // 71 // yogyamakarmanimiJa zarIramarge satya niyama ityucyate ayaM parIro. tyattinimittavat syogotpattinimitta karme banena pratyakaH, kastAvadayaM niyamaH yathaikasyAtmanaH zarIraM tathA sarveSAmiti niyamaH, anyasyA'nyathe tyaniyamo bhedo vyAvRttirvizeSa iti / dRSTA ca janmavyAttiruJcAbhijanonikRSTAbhijanaH iti, prazastaM ninditamiti, vyAdhivaddhalamarogamiti, samaya vikalamiti, pIDAbaddhalaM sukhabahulamiti, For Private And Personal Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 Ahnikam / puruSAviSaya lacayopapatraM viparItamiti, prazastalakSaNAM ninditalacasamiti, paTTindriyaM dRddindriyamiti sUkSmaJca bhedo'parimeyaH / so'yaM janmabhedaH pratyAtmaniyatAt karmabhedAdupapadyate sati karmabhede pratyAtmaniyatAt karmabhedAdupapadyate, vasati karmabhede pratyAtmaniyate niratizayatvAdAtmanAM samAnatvAJca pRthivyAdInAM pRthivyAdigatasya niyama he torabhAvAt sarva sarvAtmanAM prasajyeta natvidamityanbhUtaM janma ta snAt ka nimittA zarIrotpattiriti // upapannazca tadviyogaH karmakSayopapatteH // 72 // karmanimitta e gharorasarge tena zarIreNAtmano viyogaH upapannaH, kasmAt karmacayopapatteH upapadyate khalu karmakSayaH samyagdarzanAt pracINe mohe vItarAgaH punarbhavahetukakAyavAGmanobhirna karoti ityuttarasyAnupacayaH pUrvepacitasya vipAkapratisaMvedanAt praJcayaH / evaM prasavahe torabhAvAt patite 'smin zarIre punaH zarIrAntarAnupapatteramatisandhiH karmmanimitta e va zarIrasarge bhUtaccayAnupapattestadviyogAnupapattiriti // tadadRSTakAritamiticet punastatprasaGgo'pavarge // 73 133 bradarzanaM khalu bradRSTamityucyate zraSTakAritA bhUtebhyaH zarIrotpattiH, na jAtvanutpatre zarore draSTA nirAyatanodRzyaM pazyati, taJcAsya dRzyaM vivizram viSayazca nAnAtvaccAvyaktAtmanostadarthaH zarIrasargaH tasminnavasite caritArthAni bhUtAni ma zarIramutpAdayantItyupapannaH zarIraviyoga iti / evaM cenmanyase punastatprasaGgo'pavarge punaH zarorotpattiH prasajyate iti, yA cAhatpatre zarIre darzanAnutpattiradarzanAbhimatA yA cApavarge zaroranivRttI darzanAtpattiradarzanabhUtA naitayoradarzanayoH kacidvizeSa ityadarzanasyAnivRtte rapavarge punaH zarorotpattiprasaGga iti / caritArthA - vizeSa iti cet // 12 For Private And Personal Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir | laabhlaasssmaaj na karaNAkaraNayorArambhadarzanAt // 74 // caritArthAni bhUtAni darzanAvasAnAba bharIrAmaramArabhanne ityayaM vizeSa evaM ceducyate karaNAkaraNayorArambhadarzanAt caritArthAnAM bhUtAnAM viSayopalabdhikaraNAt punaH punaH zarIrArambho hasate pratipuruSayonAnAtvadarzanasyAkaraNAvirarthakaH zarIrArambhaH punaH punaI zyate / tasmAdakarmanimittAnyAM bhUtasRSTau na darzanArthA zarIrotyattiryutA yuktAta karmanimitta sarge darzanArthA griirotpttiH| karmavipAkasambedanaM darzanamiti tadadRSTa kAritamiti cet kaciharzanamadRSTaM nAma paramANanAM guNavizeSaH kriyAhetastena preritAH paramANavaH samarchitAH zarIramutpAdayantIti tanmanaH samAvizati khaguNenAdRSTena prerite samanake zarIre draSTurUpalabdhirbhavatIti etasmin vai darzane guNAnucchodAt punastatmasaGgo'para varge apavarge zarIrotpattiH paramANuguNasAdRSTa sthAnuka dyatvAditi // manaHkarmanimittatvAcca saMyogAnucchedaH // 75 // manoguNe nAdRSTena samAvezite manasi saMyogavyu cha do na syAt taba kiGkataM zarIrAdapasarpaNaM manasa iti / karmAzayakSaye tu karmAdhayAntarAdipacyamAnAdapasarpaNopapattiriti / aSTAdevApasarpaNamiticet yodRSTaH zarIropasarpaNahetuH sa evApasarpaNahetarapIti naikasya jIvana mAyaNa hetavAnupapatteH, evaM ca sati eko'dRSTa jIvanamAyaNayo taritiprAptam naitadupapadyate // nityatvaprasaGgazca prAyaNAnupapatteH // 76 // vipAkasaMvedanAt karmAzayakSaye zarIrapAtaH prAyaNam kAzayAntarAJca punarjanma / bhUtamAtrAttu karma nirapekSAt zarorotpatto kasya cayAt zarIrapAtaH prAyaNamiti / prAyaNAnupapattaH khalu vai nityatvaprasaGga vidmaH For Private And Personal Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 praanggikm| yAdRcchiketu prAya prAyaNabherAhapapattiriti, punassaasaGgo pavarme ityesat smaadhimuraah|| aNuzyAmatAnityatvavadetat syAt // 77 // yathA'NoH syAmatA nityA agnisaMyogena pratiSiddhA na punarutpadyate evamadRSTakAritaM zarIramapavarga punanotpadyate iti / nAkatAbhyAgamaprasaGgAt // 78 // nAyamasti dRSTAnnaH kamAt avatAbhyAmamaprasaGgAt aktaM pramANato. anuprapannaM tasyAbhyAgamo'bhyupapattiyavasAyaH etaccha dhAnena pramANato'nupapanna mantavyam tasmAMbAyaM dRSTAno na pratyacaM na cAnumAna kiJciducyata iti / tadidaM dRSTAnnasya sAdhyasamatvamabhidhIyata iti / athavA nAkRtAbhyAgamaprasaGgAt aNuzyAmatAdRSTAntenAkarmanimittAM zarIrotyatti samAdadhAnasyAkatAmbAmamamasaGgaH banate sukhaduHkhahetau karmaNi puruSasya sukhaM duHkhamabhyAgacchatIti prasajyeta, baumititravataH pratyakSAnumAnAgamavirodhaH pratyakSavirodhastAvat bhivamidaM sukhaduHkhaM prasthAtmavedanIyatvAt pratyakSaM sarvazarIrApA ko bhedaH tIbramandaJciramAe nAnAprakArameka prakAramiti evamAdivizeSaH, nacAsti pratyAtmaniyataH sukhaduHkhahetu vizeSaH nacAsati hetuvizeSe phalavizeSo dRzyate karmamimitteta sukhaduHkhayoge karmayAM tIamandatopapattaH karmasaJcayAnAzcotkarSApakarSabhAvAnAnAvidhaikavidhabhAvAca karmaNAM sukhaduHkhabhedopapattiH / so'yaM hetabhedAbhAvAt dRSTaH sukhaduHkhabhedonasyAditi pratyAvirodhaH / tathAnumAnavirodhaH dRhi puruSaguNavyavasthAnAt sukhaduHkhavyavasthAnam, yaH khalucetanAbAna sAdhananirvartanIyaM sukhaM buhA nadIbhan tadAptisAdhanAgalaye prayate sa sukhena yujyate na viparotaH ya sAdhananirva nIyaM duHkhaM buddhA takhihAsaH sAdhanaparivaja nAya yatate sa duHkhena parityajyo ma viparItaH assicedaM yatnamantareNa cetanAmAM sukhaduHkhavyavasthAnam senApi cetanaguNAnnaravyavasthAnakatena ' bhatitavyamityatumAnam / tadetadakarmanimitta sukhaduHkhayoge virudyata iti, tacca guNA. For Private And Personal Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadAnavAtyAyanabhASya naramasaMvedyatvAdadRSTa vipAkakAlAniyamAccAvyavasthitam budyAdayastaM saMke. dyAzcApavargiNazceti / athaagmvirodhH| bahu khalvidamArSamRSINAmupadezajAtamanuThAnaparivarjanAzrayamupadezaphalaJca zarIriNAM varNAzramavibhAgenAnuSThAnalakSaNA pravRttiH parivaja nalakSaNA nivRttiH, tabobhayametasyA dRSTau nAsti karma sucaritaM duzcaritaM vA, karmanimittaH puruSANAM sukhaduHkhayogaH iti virudyate, meyaM pApiThAnAM mithyASTirakarmanimittA zarIrasRSTirakarma nimittaH sukhaduHkhayogaH iti // iti vAtsyAyanIye nyAyabhASye ratIyA'dhyAyasya dvitIyamANikam // samAptaJcAyaM ratIyo'dhyAyaH // 3 // manaso'ntantaraM pravRttiH parIkSitavyA tatra khala yAvarmAdharmAzraya rIrAdi parIcitam parjA mA~ pravRttI parIkSA ityAha // pravRtti yathoktA // 1 // tathA parIkSiteti prahattvanantarAstahi doSAH parIcyantAmityata Aha / tathA doSAH // 2 // parIkSitA iti buddhisamAnAzrayatvAdAtmaguNAH, pratihetatvAt punarbhavapratisandhAnasAmarthyAcca saMmArahetavaH, saMsArasthAnAditvAdanAdinA prabandhena pravartante, mithyAjJAnanivRttistatvajJAnAt tacittau rAgaddeSa. prabandhonde'pavarga iti prAdurbhAvanirodhadharmakA ityevamAdyukta doSANAmiti pravartanAlakSaNA doSA ityukta tathA ceme mAneAsUyAvicikitmAmatsarAdayaH te kamAnopasayAyante ityata Aha // For Private And Personal Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir . 4 adhyAye 1 Ahnikam / tatvairAzyaM rAgadde SamohArthAntarabhAvAt // 3 // _teSAM doSANAM bayorAzayastrayaH pakSAH, rAgapakSAH kAmo matsaraH pahA tRSNA lobha iti, dveSapaJcAH krodhaH ISyA'sUyA doho'marSa iti, mohapakSAH mithyAjJAnaM vicikitmA mAnaH pramAdaH iti vairANyAnopasaGkhyAyante iti, lakSaNasya tamubhedAt vitvamanupapannam, nAnu papanna rAgaddeSamohAnarabhAvAt AsaktilakSaNo rAgaH, amarSalakSaNo he SaH, mithyA. pratipattilakSaNo moha iti, etat pratyAtmavedanIyaM sarvazarIriNAma, vijAnAtyayaMzarIrI rAgamutpatram, astime'dhyAtma rAgadharma iti, virAgaJca vijAnAti nAsti me'dhyAtma rAgadharma iti / evamitarayorapIti | mAneo'syApramatayastu bairAzyamanu patitA iti nopasaGkhyAyante // naikapratyanaukabhAvAt // 4 // nArthAntaraM rAgAdayaH kasmAt ekapratyanIkabhAvAt tattvajJAnaM samyamatirAryaprajJA sambodha itye kamidaM pratyanIkaM trayANAmiti // vyabhicArAdahetuH // 5 // ekapratyanIkAH pRthivyAM zyAmAdayo'gnisaMyogenaikena, ekayonayazca pAkajA iti, mati cArthAntarabhAve / teSAM mohaH pApIyAnnAmUDhasthetarotpatteH // 6 // mohaH pApaH pApataro vA vavibhipretya lam, kasmAt nAma DhasthetaropatteH amU Dhasya rAgadde pau notpadyete maDhasya tu yathAsaGkalpamutpattiH, viSayeSu raJjanIyAH saGkalpAH rAgahetavaH, ko panIyAH saGkalpA (pahetavaH, ubhaye ca saGkalyA na miyyApratipattilakSaNatvAnmohAdanye tAvimau mohayonI rA. gahaSAviti tatvajJAnAcca mohanivRttau rAgaddeSAnutpattirityekapratyanIkabhAvopapattiH / evaJca kRtvA tatvajJAnAd duHkhajanma prattidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAdapavarga iti vyAkhyAtamiti // For Private And Personal Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASye prAptastahi nimittanaimittikabhAvAdarthAntarabhAvo doSebhyaH // 7 // anyavi nimittamanyacca naimittikamiti dossnimitttvaaddossomoiiti|| na doSalakSaNAvarodhAnmohasya // 8 // ___ pravartanAlakSaNA doSo ityanena doSalakSaNenAvarudhyate doSeSu moha iti / nimittanaimittikopapattezca tulyajAtIyAnAmapratiSedhaH // 6 // dravyANAM guNAnAM vA'nekavidhavivallo nimittanaimittikabhAve khalyajAtIyAnAM dRSTa iti / doSAnaraM pratyabhAvastasyAsiddhiH Atmano nityatvAt, na khalu nityaM kiJcijjAyate biyate iti janmamaraNayo nivyatva dAtmano'nupapattiH ubhayaJca me tyabhAva iti tavAyaM siddhAnuvAdaH // ___ Atmanityatve pretyabhAvasiddhiH // 10 // nityo'yamAtmA prati pUrvazarIraM jahAti miyata iti / pratya ca parvazarIraM hitvA bhavati jAyate zarIrAnaramupAdatte iti / taccata. dubhayaM punarutpatti: metyabhAva ityatrokta pUrvazarIraM hitvA zarIrAnnaropAdAnaM pretvabhAva iti taca tannityatve sambhavatIti yakha tu satva tyAdaH satvanirodhaH pratyabhAvastasya kRtahAnamakRtAbhyAgamaJca doSaH / ucchadahetubAde bhyupadezAcAnartha kA iti, kathamutpattiriti cet // vyaktAdyaktAnAM pratyakSaprAmANyAt // 11 // kena prakAreNa kiMdharmakAt kAraNAzakta zarIrAdyutpadyate iti, vya ha.bhU tahamAkhyAtAt pRthivyAditaH paramasUhAniyAdyaktaM zarIre For Private And Personal Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 1 AGgikam / 138 ndriyaviSayopakaraNAdhAraM prajJAtaM dravyamutpadyate / vyaktaJca khallindriya. pAhyaM tatmAmAnyAt kAraNamapi vyakrama, kiM sAmAnyaM rUpAdiguNayogaH, rUpAdiguNayukta bhyaH pRthivyAdibhyo nityebhyo rUpAdiguNayukta zarIrAdyutpadyate pratyakSapra mANyAt / dRSTohi rUpAdiguNayuktabhyo matpratibhya stathAbhUtasya dravyasthotpAdaH, tena cAdRSTa sthAnumAnamiti, rUpAdInAmanvayadarzanAt prakRtivikArayoH pRthivyAdInAmatIndriyANAM kAraNabhAvo'numIyate iti // na ghaTAiTAniSpatteH // 12 // idamapi pratyakSam na khala vyanAhaTAdhanoghaTa utpadyamAno dRzyata pati vyaktAdyanasthAvatyattidarzanAna vyakta kAraNamiti // vyaktAhaTaniSpatterapratiSedhaH // 13 // na brUmaH sarve sarvasya kAraNamiti kintu yadutpadyate vyaktadravyaM tat tathAbhUtAdevotpadyate iti / vyaktaJca tana vyaM kapAlasaMjJakaM yato ghaTa utpadyate macaitavihavAmaH kacidabhya nuttA labdhumaha tiiti| tadetat tattvam, ataHparaM prAvAdukAmAM dRSyaH pradarzana / abhAvAdAvotpattirnAnupamadyaprAdurbhAvAt // 14 // samataH satpadyate ityayaM pakSaH kasmAt upamRdya vIjamaGkura utpadyate nAnupamadya naceddojopamardo'GkurotmabhiH svAditi, avAbhidhIyate // vyAghAtAdaprayogaH // 15 // upamRdya prAdurbhAvAditya yuktaH prayogI vyAghAtAt yadupadnAti na tadupamadya prAdurbhavitumarhati vidyamAnatvAt yacca prAdurbhavati na tenAprAdubhUtenAvidyamAnenopamaI iti / nAtautAnAgatayoH kArakazabdaprayogAt // 16 // For Private And Personal Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAya darzanavAtsAyanabhASye atIte cAnAgate cAvidyamAne kArakazabdAH prayujyante putro janidhyate janiSyamANaM puttramabhinandati puttrasya janidhyamANasya nAma karoti / abhUt kumbhI bhinnaM kumbhamanuzocati / bhinnasya kumbhasya kapAlAni, ajAtAH putrAH pitarannApayantIti bahulaM bhAktAH prayogAH dRzyante , kA punariyaM bhaktiH aAnantarya bhaktiH bonantaryasAmarthyATupamadya prAdurbhAvArthaH prAdu. bhaviSyannara upamanAtIti bhAtaM karTa tvamiti // na vinaSTebhyo'niSpatteH // 27 // na vinaSTAhojAdaGkara utpadyata iti tasmAnAbhAvAdbhAvotpattiriti // kramaniha zAdapratiSedhaH // 18 // upamarda prAdurbhAvayoH paurcAparya niyamaH kramaH sa khalvabhAvAjhAvotpase nirdizyate sa ca na pratiSidhyata iti / vyAhatavyUhAnAmavayavAnAM pUrvavyUhanivRttau vyU hAntarAdrvyaniSpatti bhAvAt / vojAvayavAH kutacinimittAt prAdurbhUtakriyA: pUrvavyU haM jahati vyUhAnnaraJcApadyante vyU hAntarAdakara utpadyate / dRzyante khalvavaya vAstatma yogAcArotpatti. hetavaH / nacAnivRtte pUrvavyUhe vojAvayavAnAM zakyaM vyUhAnareNa bhavi.. tamityu pamaI prAdurbhAvayoH paurvAparyaniyamaH kramaH, tasmAnAbhAvAdbhAvo. tyattiriti / na cAnyaddojAvayavebhyo'GkarotpattikAraNamityupapadyate vIjopAdAnaniyama iti / athApara aah|| IzvaraH kAraNaM puruSakarmAphalyadarzanAt // 16 // puruSo'yaM samIhamAno nAvazya samIhAphalamAnoti tenAnumIyate parAvInaM puruSakarmaphalArAdhana miti yadadhInaM sa IzvaraH tasmAdIzvaraH kAraNamiti // na puruSakarmAbhAve phalAnidhyatteH // 20 // For Private And Personal Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 zradhyAya 3 zrahnikam / 141 IzvarAdhInA cet phalaniSpattiH syAdapi tarhi puruSasya samIhA ntareNa phalaM niSpadyeteti || tatkAritatvAdahetuH // 21 // 1 puruSakAramIzvaro'nugTahNAti phalAya puruSasya yatamAnasyezvaraH phala sampAdayatIti / yadA na sampAdayati tadA puruSakarmA phalambhavatoti tamadIvarakAritatvAdahetuH puruSakarmAbhAve phalAniSpatteriti guNaviziSTamAtmAntaramIzvaraH tasyAtmakalpAt kalpAntarAnupapattiH / adha mithyAjJAnapramAdahAnyA dharmajJAnasamAdhisampadA ca viziSTa kAmAntaramIzvaraH tasya ca dharmAsamAdhiphalama vimAdyaSTavidhamaizvaryam saGkalpAtuvidhAyI cAsya dharmaH pratyAtmavRttIn dharmAdharmAsaJcayAn pRthivyAdIni ca bhUtAni pravayati evaJca svakRtAbhyAgamayAlopena nirmANa prAkAmyamIzvarasya svazataka - rmaphalaM veditavyam, AptakalpaJcAyaM yathA pitA'patyAnAM tathA pitRbhUta Izvaro bhUtAnAm, na cAtmaklpAdanyaH kalpaH sambhavati na tAvadasya buddhiM binA kazciddhamrmo liGgabhUtaH zakyaH upapAdayitum, bAgamAJca draSTA bojA sarvvajJAtezvaraiti buddhyAdibhicAtmaliGge niSTarupAkhyamIzvaraM pratyacAnumAnA gamaviSayAtItaM kaHzakta upapAdayitum // svakRtAbhyAgamalopena ca pravarttamAnasyAsya yaduktaM pratiSedhajAtamakarmanimitte zarIrasarge tat sarvvampra sajyate iti / aparaM idAnImA | zranimittato bhAvotpattiH kaNTakataicprAdi darzanAt // 22 // tai vyanimittA zarIrAdyutpattiH kaNTakataicprAdidarzanAt kaNTakasya parvvatadhAtUnAM citratA mAbU: acchatA nirnimittaJcopAdAnaM dRSTa tathA zarIrasargo'pIti // animittanimittatvAnnAnimittataH // 23 // For Private And Personal Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanAtyAyanabhAce animittato bhAvotpattirityucyate yatakotpadyate tanimittamanirmittasya nimittatvAbAnimittA bhAvotpattiriti // nimittAnimittayorarthAntarabhAvAdapratiSedhaH // 24 anyati nimittamanyaca nimitta pratyAkhyAnam, na ca pratyAkhyAna meM va pratyAkhyeyam, yathAnudaMkaH kamaNDalariti nodakapratiSedha udakambhavatIti, sa khalvayaM vAdo'karmanimittaH zarIrAdisarga ityetasmAMdha bhidyate / abhedA. satpratiSedhenaiva pratiSiddho vaiditavya iti, anye'numanthanne / sarvamanityamutpattivinAzadharmakatvAt // 25 // kimanityanAma yasa kadAcidbhAvastadaMnityam utpattidharmakamanutmavaM nAsti vinAzadharmakamavinaSTaM mAsti kiM punaH sarvam, bhautikaJca zarIrAdi abhautikaJca bayAdi tadubhayamutpattivinAzadharmakaM vijJAyate tasmAnamarcamamityamiti // nAnityatAnityatvAt // 26 // - yadi tAvatsarvakhAnityatA nityA, tanityatvA sarvamanityam, aA~mityA tasyAma vidyamAnAyAM sa niyamiti / tadanityatvamagna hyaM vinaashyaanuvinaashvt||27|| tasyA anityatAyA anityatvam katham, yathAgnidohyaM vinAzyAnuvinazyati evaM sarvasyAnityatA sarva vinANyAnuvinazyatIti // nityasyApratyAkhyAnaM yathopalabdhivyavasthAnAt // 28 // ayaM khala bAdo nityaM pratyAcaSTe nityasya ca pratyAkhyAvamanupapatram kamAt, yathopalabdhivyavasthAnAt yasyotpattivinAzadharmakatvamupalabhyate pramANatastadaniAtham, yasya nopalabhyate taviparItam, na ca paramasUtrANAM bhUtAnAmA For Private And Personal Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 1 aaphrikaam| kAyakAladigAtmamamasA nahuNAnAJca keSAJcit sAmAnyavizeSasamavAyAmAJcotpattivinAyadharmakAvaM pramANata upalabhyate tasmAnityAnye tAnIti / ayamanya ekAntaH // sarva nityaM paJcabhUtanityatvAt // 26 // bhUtamAtvamidaM saI tAni ca nityAni bhUto cha dAnuSapatte riti / notpattivinAzakAraNopalabdheH // 30 // utpattikAraNacopalabhyate vinAzakAraNaJca tat sanityatve vyAhabhyata iti // tallakSaNAvarodhAdapratiSedhaH // 31 // yasyotpattivinAzakAraNamupalabhyata ini manyase tadbhUtalakSaNahInamarthAntaraM gTahyate bhUtalakSaNAvarodhAdbhUtamAtramidamityayukno 'yaM pratiSedhaH iti|| notpattitatkAraNopalabdheH // 3 // kAraNasamAnaguNasotpattiH kAraNacopalabhyate / na caitadubhayaM nityaviSayaM nacotpattitatkAraNopalabdhiH zakyA pratyAkhyAtam, nacAviSayA kAcidupalabdhiH upalabdhisAmarthAt kAraNena samAnaguNaM kAryamutpadyata ityanumIyate sa khalapalabdheviSaya iti / evaJca talakSaNAvarodhopapatti. riti, utsasivinAzakAraNa prayatnasya jJAtuH prayatno dRSTa iti, prasibacAvayavI tairmA utpattivinAzadharmA cAvayavI siddha iti / zabdakarma buyAdInAM cAvyAptiH paJcabhUtanityatvAttanANAvarodhAcetyanena zabdakarmabuddhisukhaduHkhecchAheSapraya nAca na vyAplAstaramAdanekAntaH, khaviSayAbhimAnavanmithyopalabdhirisicet bhUtopalabdhau tulyam / yathA khane viSayAbhimAna evamutpattikAraNAbhimAnaH iti evaJcaita topalabdhau balyam, dyaSTathivyAApalabdhirapi svaviSayAbhimAnavat prasacyate, pRthivyAdyabhAve sarva For Private And Personal Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 144 nyAyadarzanavAtsyAyanabhASye vyavahAravilopa iticet taditaratra samAnam utpattivinAzakAraNopalabdhiviSayasyApyabhAve sarvavyavahAravilopa pati mo'yaM nityAnAmatIndri. yatvAdaviSayatvAJcotpattivinAzayoH svamaviSayAbhimAnavadanitya tariti / avasthitasyopAdAnasya dharmamA nivarta te dharmamAnamupajAyate sa khala tyantivinAzayovibhayaH / yaccopajAyate tat praagyupjnnaadsti| yacca nivatate tamittamapyastIti / evaJca sarvasya nityatvamiti ! na vyvsthaanupptteH|| 33 // ayamupajanaH iyaM nivRttiriti vyavasthA nopapadyate uprajAtanihattayorvidyamAnatvAt ayaM dharma upajAto'yaM nivRttaiti sadbhAvAvizeSAdavyavasthA / idAnIsapajananivRttI nedAnImiti kAlavyavasthA nopapadyate sarvadA vidyamAnatvAt asya dharmayopajananivRttI nAsyeti vyavasthAnupapatirubhayoravizeSAt | anAgato'tIta iti kAlavyavasthAnupapattiH vartta mAnasya sadbhAvalakSaNatvAt avidyamAnasyAtmalAbhaupajanovidyamAnasAtmahAnaM nivRttirityetasmin mati naite doSAH tasmAdyaina mAgapyupajananA. isti nihattaJcAsti tadadhutamiti ayamanya ekAntaH / sarva pRthagbhAvalakSaNasthatvAt // 34 // savvaM nAnA na kazcide ko bhAvovidyate kamAt bhAvalakSaNaSTathakvAt bhAvasya lakSaNamabhidhAnaM yena labhyate bhAvaH sa samAkhyAzabdaH tasya pRthagvina. yatvAt sarvobhAvaH samAkhyAzabdaH samUhavAcI kumbhaiti saMjJAzabdogandharasarUpasparzasamU he bunapArzvayovA disamUhe ca varta te nidrshnmaatrnycedmiti|| nAnekalakSaNairekabhAvaniSpatteH // 35 // anekavidhalakSaNairiti madhyamapadalopI smaasH| gandhAdibhizca guNairdhanAdibhicAvayavaiH sambaddha ekobhAvo niSpadyate guNavyatiriktaJca dravyamavayavAtiriktacAvayavIti vibhananyAyaJcaitadubhayamiti / athApi // For Private And Personal Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 145 4 adhyAye 1 aahnikm| lakSaNavyavasthAnAdevApratiSedhaH // 36 // na kazcide kobhAva ityayuktaH pratiSedhaH kasmAt lakSaNa vyavasthAnAdeva yadiha lakSaNaM bhAvasya saMjJAzabdabhUtaM tadekasmin vyavasthitam yaMkumbhamadrAcaM taM spazAmi yamevAsAnaM taM pazyAmIti, nANusamUhe gTahate iti | aNusamUhe cAgTahyamANe yahahyate tadekameveti / athAye tadanUna nAsyako bhAvo yasmAt samudAyaH / ekAnupapatte na syeva samUhaH nAsyekobhAvo yasmAt samUhe bhAvazabdaprayogaH ekasya cAnupapattaH samUho nopapadyate / ekasamuccayohi samUha iti vyAhatatvAdanupapanna nAstyeko bhAva iti yasya pratiSedhaH pratijJAyate samUhe bhAva zabdaprayogAditi hetuM bruvatA sa evAbhyanujJAyate ekasamuccayohi samUha iti samUhe bhAvazabdaprayogAditi ca samUhamAzritya pratyeka samUhipratiSedho nAsyekobhAva iti so'yamubhayatovyAghAtAdyatkiJcanavAda iti / ayamapara ekAntaH // savamabhAvo bhAveSvitaretarAbhAvasiddheH // 37 // yAvadbhAvajAtaM tatsarvamabhAvaH kasmAt bhAveSvitaretarAbhAvasiddheH asan gaurazvAtmanAnazvo gauH / asannazvogavAtmanA'gaurazva ityasatpratyayasthapratiSedhasya ca bhAvazabde na sAmAnAdhikaraNyAt sarcamabhAva iti pratijaravAkye padayoH pratijJAhe tyozca vyAghAtAdayuktam, anekasyAzeSatA sarva. zabdasyArthIbhAvapratiSedhazcAbhAvazabdasvArthaH pUrva sopAkhya muttaraM nirupAkhyam natra samupAkhyAyamAnaM kathaM nirupAkhyamabhAva: syAditi na jAtvabhAvo nirUpAkhyo'nekatayA'zeSatayA zakyaH pratijJAtamiti, sarvametadabhAva iti cet yadidaM sarvamiti manyase tadabhAva iti evaM cedanivRtto vyAghAtaH anekamazeSaJceti nAbhAvAtyayena zakyaM bhavitum, asti cAyaM pratyayaH sarvamiti tasmAnnAbhAva iti, pratijJAhetvozca vyAghAtaH sarvamabhAva iti bhAva pratidhedhaH pratijJA bhAveSvitaretarAbhAvasiddheriti hetaH / bhAvavitaretarAbhAvamanujJAyAzritya cetaretarAbhAvasiddhyA sarvamabhAva ityucyate yadi sarvamabhA For Private And Personal Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsAyanabhASye bobhAveSvitaretarAmAvasijheriti nopapadyate atha bhAvevitaretarAbhAvasiddhiH sarvamabhAvaH iti nopapadyate sUleNa cAbhisambandhaH // na svabhAvasiddhe rbhAvAnAm // 38 // ___ na sarvabhAvaH kasmAt khena bhAvena sadbhAvAt bhAvAnAm, khana dharmeNa bhAvAbhavantIti pratijJAyate kazca vodharmo bhAvAnAM dravyaguNakarmaNAM sadAdisAmAnyam dravyANAM kriyAvadityevamAdivizeSaH, sparza paryantAH TathivyAiti ca pratyekaJcAnannobhedaH / sAmAnya vizeSasamavAyAnAJca viziSTA dharmA gTahanne so'yamabhAvasya nirupAkhyatvAt sampratyAyako'rthabhedo na syAt, astitvayantamAna sarvamabhAva iti / athavA na khabhAvasiddherbhAvAnAmiti / svarUpasi riti gauritiprayujyamAne zabde jAtiviziSTa dravyaM gTahyate nAbhAvamAtram yadi ca sarvamabhAvaH gaurityabhAvaH pratI yeta gozabdena cAbhAvaH uccata, yasmAttu gozabdaprayoge TravyavizeSaH pratIyate nAmAvastasmAdayu namiti, athavA na svabhAvasijheriti / asan gaurazvAtmaneti gavAtmanA kasAnocyate avacanAt gavAtmanA gaurastIti svabhAvasiddhiH, anazvo'zva iti vA agaugauriti vA kasmAnocyate avacanAt khena rUpeNa vidyamAnatA dravyasyeti vijJAyate adhyatirekapratiSedhe ca bhAvAnAmasaMyogAdisambandhI vyatirekaH, atrAvyatireko'bhedAkhya sambandhaH / pratyayasAmAnAdhikaraNyam yathA na manti kuNDe badarANIti asan gaurazvAtmanAmanazve gauriti ca gavAzvayoravyatirekaH pratiSidhyate gavAzvayorekatvaM nAstIti / tasmin pratiSidhyamAne bhAvena gavA sAmAnAdhikaraNyamamatpratyayasyAsana gaurazvAtmaneti, yathA na sanni kuNDe vadarANIti kuNDe vada, rasaMyoge pratiSidhyamAne saGgirasatpratyayasya sAmAnAdhikaraNyAmiti // na svabhAvasiddhirApekSikatvAt // 39 // apekSAsatamAmeci kama hasApekSAkRtaM dIrgha dIrghApekSAkataM hava, na khenAtma nAvasthitaM kiJcit, kasmAt apekSAmAmarthAt tasmAnna khabhAvasiddhirbhAvAnAmiti // For Private And Personal Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 1 Adikam / vyAhatatvAdayatam // 40 // yadi khApekSAkRtaM dIrgha kimidAnImacya haskhamiti gTahyate, atha dIrghApekSAkRtaM hrakha dIrghamanApekSikam, evamitaretarAtrayayorekAbhAve'nya tarAbhA bATubhayAbhAva iti apekSAvyavasthAnupapanA, svabhAvasikA. vasatyAm samayoH parimaNDalayorvA dravyayorApekSike dIrgha vaha khatve ka. smAnna bhavataH / apekSAyAmana pekSAyAJca dravyayorabhedaH, yAvatI dravye apekSamANe tAvato evAnapekSamANe nAnya taratra bhedaH ApekSika ce tu satyanya ta - ratra vizeSopajanaH syAditi, kimapekSAsAmarthya miti cet iyohaNe'tizayamahaNopapattiH / he dravye pazya nekana vidyamAnamayizayaM gTahvAti, tabIrgha miti vyavasthati, yacca hone gTahNAti taGka,khamiti vyavasthatIti / etaccApekSAsAmarthya miti / athe me sabaikAntAH / sarvamekaM sadavizeSAta, saba vedhA nityAnityabhedAt sarva vedhA jJAtA jJAnaM jJeyamiti, sarva caturdA pramAtA pramANaM prameyaM pramitiriti, evaM yathAsambhavamanye 'pIti / tatra parIkSA / saddhyaikAntA siddhiHkAraNAnupapattya ppttimyaam||41|| yadi mAdhyasAdhanayo nAtva me kAnto na siddhyati vyatirekAt atha sAdhyasAdhanayorabhedaH eSamapyekAno na siyati sAdhanAbhAvAt nahi tamantareNa kasyacit siddhiriti / na kAraNAvayavabhAvAt / / 42 // na sabai kAnnAnAmamiddhiH, kamAt kAraNayAvayavabhAvAt avayavaH kazcit sAdhanabhUta ityavyatirekaH, evaM daitAdInAmapIti // niravayavatvAdahetuH // 43 // kAraNayAvayavabhAvAditya hetuH kasmAt sarvamekamitya napavargeNa prati For Private And Personal Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASya jJAya kasyacidekatvamucyate tatra vyapatto'vayavaH sAdhanabhUto nopapadyate evaM daitAdiSvapIti / te khallime sabaikAntAH vizeSakAritasthArtha vistArasya pratyAkhyAne na vartanna pratyakSAtumAnAgamavirodhAnmithyAvAdA bhavanti | athAbhyanujJAnena vartanne samAnadharmakAritArtha saMgraho vizeSakAritazcArtha bheda iti evamekAnta tvaM jahatIti / te khalvete tattvajJAna pravivekArtha mekAnnAH parIkSitA iti / pretyabhAvAnantaraM phalaM tasmin // sadyaH kAlAntare ca phalaniSpatteH saMzayaH // 44 // pacati dogdhIti sadyaH phalamodana payasI, kRSati vapatIti kAlAntare phalaM zassAdhigama iti| asti ceyaM kriyA agnihotra huyAt rUgakAma iti, etasyAH phale saMzayaH // na sadyaH kAlAntaropabhogyatvAt // 45 // svargaH phalaM zrUyate tacca bhinna kasmin dehabhedATutpadyata iti, na sadyoyAmAdikAmAnAmArambhaphala miti || kAlAntareNAniSpattihetuvinAzAt // 46 // dhvastAyAM pravRttau pravRtteH phalaM na kAraNamantareNotpattumarhati, na khala vai vinaSTAtkAraNAt kiJcidvatpadyatati // praniSpatte kSaphalavattat syAt // 47 // yathA phalArthinA vRkSamUle sekAdiparikarma kriyate tasmiMzca madhvaste TathivIdhAturamAtunA saGgahItaH prAntareNa tejasA pacyamA no rasadravyaM nivartayati sa dravyabha to rasokSAnugataH pAkaviziSTo vyahavizeSeNa sannivizamAnaH parNAdiphalaM nivartayati / evaM pariSekAdi karma cArthavat na ca vinadAna phalaniSyattiH, tathA pravRttyA saMskAro dharmAdharmalakSaNo janyate sa . For Private And Personal Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAya 1 aanggikm| 148 jAto nimittAntarAnugTahItaH kAlAnare phalaM nisspaadytiiti| uktaJcaitatpUrvakataphalAnubandhAttadutpattiriti tadidaM prAniSyatteniSpradyamAnam // . nAsannasannasadasadatsatorvaidhAt // 48 // mAnidhyatteniSpatnidharmakaM nAsat upAdAnaniyamAt kasyacitpattaye kiJcidupAdeyaM na sarva sarvasye tyasadbhAve niyamo nopapadyata iti, na sat mAgutpatte vidyamAnasyotpattiranupapanneti, na sadasat sadasatovaidhAt sadityarthAbhyanujJA adityarthapratiSedhaH etayoAghAtovaidhamyaM vyAghAtAdavya tirekAnupapattiriti prAgutpatterutpattidharma kamasadityahA kasmAt // utpAda vyayadarzanAt // 46 // yatpanaruktaM mAgutpatteH kAryavAsaTupAdAnaniyamAditi // buddhisiddhantu tadasat // 50 // idamasyotpattaye samartha na sarva miti prAgutpate niyatakAraNaM kAyaM buddhyA siddhamutpattiniyamadarzanAt tasmAdupAdAnaniyamayopapattiH sati ta kArye prAgutpatte rutpattireva nAtIti // . AzrayavyatirekAdRkSaphalotpattivadityahetuH // 51 // mUlasekAdi parikarma phalaJcobhayaM vRkSAtrayam, karma ceha zarIre phlnycaastretyaashryvytirekaadheriti|| protarAtmAzrayatvAdapratiSedhaH / / 52 // motirAtma pratyaccatvAdAtmAzrayA tadAzraya meva karma dharmasaMjJitam dharmasAtma guNatvAt / tasmAdAyavyatirekAnupapattiriti // na putrapazustrIparicchadahiraNyAnnAdiphalani:zAt / / 53 // For Private And Personal Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadAnavAtyAyanabhASye putrAdi phalaM nihizya te na prItiH yAmakAmo yajeta putrakAmo yajeteti / tatna yaha taM motiH phalamityetadayunAmiti // tatsambandhAt phalaniSpattesteSu phlvdupcaarH||54|| - putrAdisambandhAt phalaM motilakSaNamutpadyata iti putrAdiSu phalavadu pacAraH yathA'nye prANazabdo'nna vai prANAiti / phalAnantaraM duHkhamuddiSTam, uktaJca bAdhanAlakSaNaM duHkhamiti / tat kimidaM pratyAtmavedanIyasya savaijanta pratyakSasya sukhasya pratyAkhyAnam, Ahokhida nyaH kalpa iti, anya ityAha katham na vai sarvalokasAkSikaM sukhaM zakyaM pranyAkhyAtum, ayanta janmamaraNaprabandhAnubhavanimittAduHkhAnirviNasya duHkhatihAsato duHkhasaMjJAbhAvanopadezo duHkhahAnArtha iti, kathA yutayA sarve khalu satvanikAyAH sarbANyutpatti sthAnAni sarvaH punarbhavo bAdhanAnuSa ko duHkhasAhacaryAhAdhanAla kSaNaM duHkhamityanam RSibhi I :khasaMjJAbhAvanamupadizyate ana ca heturupAdIyate // vividhabAdhanAyogAhaHkhameva janmotpattiH // 55 janma jAyata iti zarIrendriyabaDvayaH, zarIpadInAJca saMsthAna vizighAnAM prAdurbhAva utpattiH / vividhA ca bAdhanA honA madhyamotkRSTA ceti / utkRSTA nArakiNAm, tirazcAntu madhyamA, manuSyANAnta honA, devAnAM hInatarA vItarAgANAJca, evaM sarvastpattisthAna vividhabAdhanAnupaktaM pazyataH sukhe tatsAdhaneSu ca zarorendriyabuddhiSu duHkhamaMjJA vyavatiSThate, duHkhasaMjJAvyavasthAnAt sarvalokeSvanabhiratisaMjJA bhavati, anabhiratisaMjJAmupAsInasya sarvalokaviSayA sRSNA vicchidyate, tRSNAgrahANAt sarvaduHkhAdimucyata iti / yathA viSayogAt payoviSamiti budhyamAno nopAdatte, anupAdadAno maraNaduHkhaM nAmoti, du:khoddezastu na sukhasya pratyAkhyAnam, kasmAt // na sukha sthAntarAlaniSpattaH // 54 // For Private And Personal Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 151 na khalvayaM duHkhoddezaH sukhasya pratyAkhyAnam / kasmAt sukhayAntarAlaniSpatteH / niSpadyate khala bAdhanAntarAleSu sukhaM pratyAtmavedanIyaM zarIriyAm, tadazakyaM pratyAkhyAtuMmiti, vyathApi // bAdhanA'nivRttervedayataH paryeSaNadoSAdapratiSedhaH // 57 * 4 adhyAya 1 Ahnikam / sukhasya duHkhoddezenetiprakaraNAt paryeSaNaM prArthanAviSayArjanatRSNAparyeSaNasya doSo yadayaM vedayamAnaH prArthayate tasya prArthitaM na sampadyate, sampadya vA vipadyate, nyUnaM vA sampadyate, bar3e pratyanIkaM vA sampadyate ityetasmAt paryeSaNadoSAkhAnAvidho mAnasaH santApoM bhavati / evaM vedayataH paryeSaNadoSAdvAdhanAyA dhvanihantiH / bAdhanAniTasedu:khasaMjJAbhAvanamuddizyate anena kAraNena duHkhaM janma na tu sukhasyAbhAvAditi / athApyetadanuktam / kAmaM kAmayamAnasya yadA kAmaH samTayati, athainamaparaH kAmaH ciprameva prabAdhate / api cedanemiM samantAdbhUmimimAM labhate sa gavAzvAm, na sa tena dhanena dhanaiSI tRpyati kintu sukhaM dhanakAma iti // 1 duHkhavikalpe sukhAbhimAnAcca // 58 // duHkhasaMjJAbhAvanopadezaH kriyate, ayaM khalu sukhasaMvedane vyavasthitaH sukhaM paramapuruSArthaM manyate na sukhAdanyaniHzreyasamasti sukhe mApte caritAryaH latakaraNIyo bhavati / mithyAsaGkalpAt sukhe tatsAdhaneSu ca viSayeSu saMrajyate saMraktaH sukhAya ghaTate ghaTamAnasyA'sya janmajarAvyAdhiprAyaNAniSTa saMyogeSTa viyogArthatAnupapattinimittamanekavidhaM yAvaddaH khamutpadyate taM duHkhavikalpa' sukhamityabhimanyate sukhAGgabhUtaM duHkham, na duHkhamanApAdya zakyaM sukhamavAm tAdarthyAt sukhamevedamiti sukhasaMjJopahatapatro jAra fara sanvAvatIti saMsAraM nAtivarttate, tadasyAH sukhamajJAyAH pratipacco duHkhasaMjJAbhAvanamupadizyate duHkhAnuSaGgAd duHkhaM janma e tina sukhasyAbhAvAt yazcevaM kasmAdduHkhaM janma e ti nocyate so'yamevaM vAcye yadeva - mAha duHkhameva janmadeti tena sukhAmAtraM jJApayatIti / janmanigrahArthI yo , , For Private And Personal Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 152 nyAyadarzanavAtsyAyanabhASye bai khalvayamaivazabdaH kathaM na duHkhaM janma svarUpataH kinta duHkhopacArAt, evaM mukhamapIti, etada nenaiva nivartya te na tu duHkhameva janmeti / duHkhoddezAnantaramapavargaH sa pratyAkhyAyate / RNaklo zaprattyanubandhAdapavargAbhAvaH // 56 // RNAnubandhAvAsyapavargaH, jAyamAno ha vai brAhmaNastri bhaI gaINavAn jAyate brahmacaryeNa RSimyo yajJena devebhyaHprajayA piDhabhya rati, RpAni teSAmanubandhaH svakarmabhiH sambandhaH karmasambandhavacanAt / jarAmaya thA etat satra yadagnihotraM darzapUrNamAsau ceti jarayA ha eSa tasmAt satrAdimucyate mRtyunA ha ceti, RNAnubazvAda pavargAnuzana kAlo nAstItya pavargAbhAvaH / klezAnubandhAtrAstyapavargaH, lezAnubataca jAyate na-sya lazAnubandhavicchedo gTahyate / pratyanubandhAnAstyapavargaH | jana pramatyayaM yAvat prAyaNaM vAgbuddhizarIrArambheNAvimukto gTahyate tatra yadukta duHkha. janmaprattidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAdapavarga iti tadanupapatramiti | anAbhidhIyate, yattAvaNAnubandhAditi RNairiva RNairiti // pradhAnazabdAnupapatterguNazabdenAnuvAdonindAprazaMsopapattaH // 6 // RNairiti nAyaM pradhAnazabdaH yatra khalve kaH pratyAdeyaM dadAti hitI yazca matideyaM gTahAti tatvAsa dRSTatvAt pradhAnamRNazabdaH, na caitadihopapadyate pradhAnazabdAnupapatte pazabdenAyamanuvAdaH karaNairiva ka gariti prayuktopa. maJcaitat agnirmANavaka iti / anyatra dRSTavAyamaNazabdaha prayujya te yathAgnizabdo mANavake, kathaM guNazabdenAnuvAdaH nindAprazaMsopapatteH kamalome RNIva karaNAdAnAvindarate, karmAnuSTAne ca RNIva RNada.nAt prazasyate / jAyamAna iti guNazabdo viparyaye 'nadhikArAt | jAyamAno ha vai brAhmaNa iti ca zabdo gTahasyaH samma dyamAno jAyamAna iti / yadAyaM gTahastho jAyate tadA karmabhiradhikriyate mATato jAyamAnasthAnadhikArAt, For Private And Personal Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 1 Ahnikam / yadA tu mATato jAyate kumAro na tadA karmabhiradhikriyate, arthinaH zaktama cAdhikArAt / arthinaH karmabhi radhikAraH karmavidhau kAmasaMyogasTateH agnihotraM juhuyAt svargakAmaH ityevamAdi, zaktasya ca pravRttisambhavAt zaktasya karmabhiradhikAraH pravRttisambhavAt, zaktaH khala vihite karmaNi prava. rtate netara dUti, ubhayAbhAvastu pradhAnazabdArthe mATato jAyamAne kumAre ubhayamarthitA zaktizca na bhvtiiti| na bhidyate ca laukikAha kyAdikaM vAkyam prekSApUrvakAripuruSapraNItatvena tatva laukika stAvadaparIkSako'pi na jAtamAtra kumArakamevaM ba yAdadhISva yajasva brahmacarya careti / kutaevaM RSirupapannAnavadyavAdI upadezArthe na prayukta upadizati | na khalu vai martta ko'dheSa pravarttate na gAyano vadhireSviti, upadiSTArthavijJAnaJcopadezaviSayaH yacopadiSTamartha vijAnAti taM pratyU padezaH kriyate na caitadasti jAyamAnakumArake iti gArhasthyaliGgaJca mantra brAhmaNaM karmAbhivadati yacca mantrabrAhmaNaM karmAbhivadati tatpatnIsambandhinA gArhasthyaliGgenopapannam / tasmAi hasyA'yaM jAyamAno'bhidhIyata iti / arthi tvasya cAvipariNAme jarAmarthya vAdopapattiH, yAvaccAsya phalenArthi tvaM na vipariNamate na niva te tAvadanena karmAnuSTheyamityupapadyate jarAmaryavAdastaM pratIti, jarayA ha vetyAya ghasturIyasya caturtha sya prabajyAya kAsya vacanam, jarayA ha vA eSa etamAhimucyata iti, AyuSasturIyaM caturthe pravajyAyukna jaretya cyate tatra hi pravajyA vidhIyate atyanta jarAma yoge jarayA ha vetyanartha kam azaktovimucyata ityetadapi nopapadyate svayamazaktasya vAhyAM zaktimAha | antevAsI vA juhuyAdbA hmaNA sa parikrItaH kSIrahotA vA jar3ayAdhanena sa parIkrIta iti / athApi vihitaM vAna dyeta kAmAvArthaH parikalpAta vihitAnuvacanaM nyAyamiti RNavAnivAkha tantro gTahasthaH karmasu pravartate ityu papanna vAkyasya sAmarthyam, phalasya hi sAdhanAni prayatnaviSayo na phalam, tAni sampannAni phalAya kalpAnte, vihitaJca jAyamAnaM vidhIyate ca jAyamAnaM tena yaH sambadhyate so'yaM jAyamAna iti / pratyakSa vidhAnAbhAvAditi cet na pratiSedhasyApi pratyakSavidhAnAbhAvAditi / pratyakSatovidhIyate gAhasya' brAhmaNena, yadi cApamAntaramabhaviSyat tadapi vyadhA For Private And Personal Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 158 nyAyadarzanavAtsAyanabhASye khata pratyakSataH, pratya navidhAnAbhAvAvAsyAzramAntaramiti na pratiSeghasye pratyakSavidhAnAbhAvAt na pratiSedho'pi vai bAmaNena pratyakSa to vidhIyate na santyAzramAntarANi eka eva gTahasthAzrama iti pratiSedhasya pratyakSato'zravaNAdayukta mediti // adhikArAcca vidhAnaM vidyAntaravat // 61 // yathA zAstrAntarANi khe khedhikAre pratyakSato vidhAyakAni nAryAtarAbhAvAt, evamidam bAhmaNaM gTahasthazAstra khe'dhikAre pratya na tovidhAyakaM nAmAntarANAmabhAvAditi / kaganAhA saJcApavargAbhidhAyya bhidhIthate / Rcazca brAhmaNAni cApavargAbhivAdoni bhavanni / Rcazca tAvat, karmabhirmatyu mRSayo nigheduH prajAvanto draviNamicchamAnAH, athApare RSayo manISiNaH paraM karmabhyo'mRtatvamAnazuH, na karmaNA na prajayA dhanena, tyAge. naike amRtatvamAnazuH / pareNa nAkaM nihitaM guhAyAM vibhrAjate yadyatayovizanti, vedAhametaM puruSa mahAnnamAdityavarNantamasaH parastAt / tameva viditvAtimatya meti nAnyaH panthA vidyate'yanAya / atha brAhmaNAni, yo dharmakhAvAH yajJo'dhyayanaM dAnamiti, prathamastapaeva, dvitIyo brahmacAryA cArya kulavAsI, TatIyo'tyantamAtmAnamAcArya kule'vasAdayan, sarva evaite puNyalokA bhavanti / brahmasaMstho'statva meti / etameva pravAjino lokamabhImannaH pravrajannIti atho khalvAhuH kAmamayaevAyaM puruSa iti sa yathAkAmo bhavati tathA kraturbhavavi tathA tatkarma kurute yatkarma kurute tadabhisampadyate iti karmabhiH saMsaraNamuktvA prakRtamanyadupadizanti iti tu kAmayamano yo'kAmoniSkAma Atma kAmo bhavati na tasya prANA utkrA. manti daheva samavalIyante brahmaiva san brahmApya tIti / tatra yadukta maNAnuvandhAdavargAbhAva ityetad yuktamiti ye catvAraH pathayo devayAnA iti ca cAturAyamyazruteraikA zramyAnupapattiH, phalArthinacedaM brAhmaNa rAmaya ghA etat satraM yadagnihotra darza pUrNamAsau ceti, katham // samAropaNAdAtmanyapratiSedhaH // 62 // For Private And Personal Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 1 praajnyikm| 155 prAjApatyAmiSTi nirUpya tasyAM sarvavedasaM hutvA yAtmanyagnIn samAropya brAhmaNaH pravrajediti va yate, tena vijAnImaH prajAvittalokai ghaNayAzca vyasyAyAtha bhikSAcayaM carantIti, eSaNAbhyazca vyuvitasya pAna. cayAntAni karmANi nopapadyanna iti nAvizeSeNa kartuH prayoja kaphalaM bhavatIti / cAturAtramyavidhAnAce tihAsapurANadharmazAstreSTha kAzramyAnupapattiH / tada pramANamiti cet na pramANena khanu brAhmaNe netihAsapurANastha prAmANyabhamyanujJAyate, te vA khalvete atharvAGgirasa etaditihAsa purANamabhyavadana itihAsapurANaM paJcamaM vedAnAM veda iti / tasmAdayuktametadaprAmANya miti | aprAmANye ca dharmazAstrasya prANabhRtAM vyavahAralopAloko. cheda prasaGgaH / draSTu pravaktasAmAnyAJcAprAmANyAnupapattiH, ya eva mantra brAhmayasya dRSTAraH prakAraca te khallitihAsapurANasya dharma zAstrasya ceti / viSaya vyavasthAnAcca yathAviSayaM prAmANyam anyamantra brAhmaNasya viSayo'jyavetihAsapurANadharmazAstrANAmiti | yajJo mantrabrAhmaNasya, lokattamitihAsapurANasya lokavyavahAravyavasthA naM dharmazAstrasya vissyH| tatra kena sarva vyavasthApyata iti, yathAviSayametAni pramANAnIndriyAdivaditi | yatsunaretat le zAnubandhasyAvicchedAditi // suSaptasya svapnAdarzane klezAbhAvAdapavargaH // 63 // yathA suSaptasya khala khaprAdarza ne rAgAnubandhaH sukhaduHkhAnubandhazca vicchidyate tathA 'pavarge'pIti / etacca brahmavido muktasyAtmano rUpasudA. harannoti / yadapi pravRttyanubandhAditi // na prattiH pratisandhAnAya honala zasya // 64 // __ prakSINeSu rAgaddeSamoheSu pravRttirna pratisandhAnAya, pUrvasandhistu pUrvajanmanivRttau punarjanma taJcAdRSTakAritam, takhAM prahINAyAM pUrvajamAnAve janmAntarAbhAvo' pratisandhAnamapavargaH / karma vaikalya prasaGga iti cet na karmavipAkapratisaMvedanasyApratyAkhyAnAt parvajanna nivRttau For Private And Personal Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 156 nyAyadarzanavAtyAyanabhASya punarjanma na bhavatItyucyate na tu karmavipAkapratisaMvedanaM pratyAkhyAyate / sarvANi parva karmANi hyante janmani vipacyanta iti // na la zasantataH svAbhAvikatvAt // 65 // nopapadyate klezAnubandha vicchedaH, kasmAt klezasantateH svAmAvika tvAt anAdiriyaM lezamantatiH nacAnAdiH zakyaH ucca tumiti / atra kazcit priihaarmaah|| prAgutpatterabhAvAnityatvavatsvAbhAvike'pyanityatvam // 66 // yathA'nAdiH prAgutpatterabhAva utpannena bhAvena nivartya te evaM khAbhAvikI kleza santatiranityeti // aNuzyAmatA'nityatvavadA // 17 // aparAha tathA'nAdiragu zyAmatA atha cAgnisaMyogAdanityA tathA kle zasantatirapIti, sataH khalu dharmo nityatvamanityatvaJca tattvabhAve bhAve bhAnamiti / anAdiraNuzyAmateti hetvabhAvAdayuktam, anutpattidharmamanityamiti nAtra hetarastIti / ayantu samAdhiH // na saGkalpanimittatvAcca rAgAdInAm // 68 // karmanimittatvAditaretaranimittatvAJceti samuccayaH / mithyAsaGkayebhyo raJjanIyakopanIyamohanIyebhyo rAgahaSamohA utpadyante karma ca sattvanikAyanibartakaM naiyamikAn rAgaddeSamohAn nirvata yati niya. bhadarzanAta, dRzyate hi kazcitmattva nikAyorAgabahula: kazciddeSabahulaH kazcinmohabahula iti / itaretaranimittA ca rAgAdInAmutpattiH mUDho. rajyati, maDhaH kuSyati, raktomuhyati, kupitomuhyati / sarvamithyAsaGkalpAnAM tattvajJAnAdanutpattiH / kAraNAnutpattau ca kAryAnutpatte riti, rAgAdInA For Private And Personal Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 2 Ahnikam / matyantamanutpattiriti / anAdizca klezasantatirityaya kam / sarve ime khalvAdhyAtmikA bhAvA anAdinA prabandhena pravartante zarIrAdayaH, na jAtvatva kazcidanutpannapUrvaH prathamata utpadyate anyatra tattvajJAnAt, nacaivaM satyanutpattidharmakaM kiJcidyayadharmakaM pratijJAyata iti / karma ca sattvanikA. yanivartakam tattvajJAnakRtAt mithyAsaGkalpavighAtAnna rAgAdyutpattinimittaM bhavati sukhaduHkhasambittiphalanta bhavatIti | iti vAtmAyanIye nyAyabhASye caturthAdhyAyakhAdyamAhnikam // kintu khala bhI yAvanto viSayAstAvatsa pratyekaM jJAnamutpadyate / atha kaciTumadyata iti kazcAtra vizeSaH, natAvadekaikatra yAvadviSayasutpadyate jeyAnAmAnantyAt, nApi kacidutpadyate, yatra notpadyate tatrAnivRtto moha iti mohazeSaprasaGgaH / na cAnyaviSayeNa tattvajJAnenAnyaviSayomohaH zakyaH pratiSeDa miti / mithyAjJAnaM vai khalu moho na tattvajJAnasyAnutpattimAvaM, tacca mithyAjJAnaM yatra viSaye pravartamAna saMsAravIjaM bhavati sa viSayastattvato jJeya iti, kiM punasta niyAjJAnam anAtmanyAtma mahaH,ahamamoti moho'haGkAra iti / anAtmAhaM khalva hamammIti pazyato dRSTi rahaGkAra iti, kiM punastadarthajAtaM yaddiSayo'haGkAraH zarorendriyamanovedanAbaddhayaH, kathaM tahiSayo'haGkAraH saMsAravIjaM bhavati / ayaM khala gharIrAdyarthajAtamahamasmIti vyavasitastaduccha denenAtmocchadaM manyamAno'nucchedahaSNAparilataH punaH punastadupAdatte tadupAdadAno janmamaraNAya yatate tenAviyogAnAtyantaM duHkhAdimucyate iti / yastu duHkhaM duHkhAyatanaM duHkhAnuSataM sukhaJca sarvamidaM duHkhamiti pazyati, sa duHkhaM parijAnAti parijAtanaJca duHkhaM prahoNaM bhavatyanupAdAnAt sa viSAbavat, evaM doSAn karma ca duHkhaheturiti pazyati, na vA prahoNeSu doSeSu duHkhaprabandhocchedena zakyambhavitumiti doSAn jahAti, mahINeSu ca doSeSu na pravRttiH pratisandhAnAyetyuktam, For Private And Personal Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASye pretyabhAvaphaladuHkhAni ca se yAni vyavasthApati karma ca doSAMzca praheyAna apavargo'dhigantavyastasyAdhigamopAyastattvajJAnam, evaM catasRbhirvidhAbhiH prameyaM vibhannamAseSamAnasyAbhyasyato bhAvayataH samyagdarzanam yathAbhUtAvabodhastatvajJAnamutpadyate, evaM ca // doSanimittAnAM tattvajJAnAdahaGkAranittiH // 1 zarIrAdi duHkhAnna prameyaM doSanimittaM taddiSayatvAnnidhyA jJAnasA, tadidaM tatvajJAnaM taviSayamutpannamahavAra nivartayati, samAna viSaye tayovirodhAta, evaM tatvajJAnAduHkhajanma pravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAdapavagai iti, sa cAyaM zAstrArtha saGgAho'nadyate nApa. vo vidhIyata iti / prasayAnAnupardhyA tu khalu // doSanimittaM rUpAdayo viSayAH sngklpktaaH||2|| kAmaviSayA indriyArthA iti rUpAdaya uvyante te mithyAsaGkalyAmAnA rAgadveSamohAn pravarttayanti tAn pUrvam saJcacIta, tAMzca prasaJcajJANasya rUpAdiviSayo mithyAsaGkalpo nivartate, tamittAvadhyAmaM zarIrAdi prasaJcacIta, tatprasaGghayAnAdadhyAtmaviSayo'haGkAro nivarttate, mo'yamadhyAtma bahica viviktacitto viharana mukta ityacyate / ataH paraM kAcit saMjJA heyA, kAcidbhAvayitavyetyapadizyate, nArtha nirAkaraNamarthopAdanaM vA kathamiti // tannimittantvavayavyabhimAnaH // 3 // .. teSAM doSANAM nimittantvavayavyabhimAnaH sA ca khanu strIsaMjJA saparikArA puruSasya, puruSasaMjJA ca striyaaH| parikAra nimitta saMjJA anuvyaJjanasaMjJA ca, nimittasaMjJA dantoSTha' cakSurnAsikam, anuvyaJjanasaMjJA ityaM dantau ityamoThAviti, seyaM saMjJA kAmaM baI yati tadanuSakAzca doSAn vivarjanIyAn, vajananvayAH bhedenAkyavasaMjJA keza For Private And Personal Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 2 krikam / somanAthoNitAsthisnAyu zirA kaphapittocArAdisaMjJA, tAmazzubhasaMjJetyAcacate, tAmasya bhAvayataH kAmarAgaH prahIyate, satye ca dvividhe viSaye kAcit saMjJA bhAvanIyA kAcit parivarjanIyetyupadizyate yathA 'viSasampRkrena' nasaMjJopAdAnAya viSasaMjJA mahANAyeti / athedAnImarthaM nirAkariSyatA'vayavyupapAdyate // vidyA'vidyAdvaividhyAt saMzayaH // 4 // 156 sadasnterembhAdidyA vividhA, sadasatoranupalambhAdavidyApi dvividhA, upalabhyamAne'vayavini vidyAI vidhyAt saMghayaH, anupalabhyamAne cAvidyAhaM vidhyot saMzayaH so'yamavayavI yadyupalabhyate athApi nopalabhyate na kathaJcana saMzayAt mucyate iti // tadasaMzayaH pUrvahetuprasiddhatvAt // 5 // tasminnanupapannaH saMzayaH, kasmAt pUrvokra hetUnAmapratiSedhAdasti dravyAntarArambha iti # vRttyanupapatterapi tarhi na saMzayaH // 6 11 vRttyanupapaterapi tarhi saMzayAnupapattirnAstyavayavIti tadvibhajate // kRtsnaikadezASTattitvAdavayavAnAmavayavyabhAvaH // 7 // ekaiko'vayavo na tAvat kRtsne'vayavini varttate tayoH parimANAbhedAdavayavAntarasambandhAbhAvaprasaGgAca, nApyavayavye kadezena nAsyAnye'vayavAH ekadeghabhUtAH / santIti / athAvayaveSvevAvayavI varttate // 1 1 teSu cATateravayavyabhAvaH // 8 // na tAvat pratyavayavaM varttate tayoH parimANabhedAt dravyasya caikadravyatvaprasaGgAt, nApyekadezaiH sarvveSu anyAvayavAbhAvAt, tadevaM yaktaH saMzayo nAstyavayavIti // For Private And Personal , Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsAyanabhASya pRthak cAvayavebhyo'TatteH // 6 // pRthak cAvayavebhyo dharmibhyo dharmasthAyahaNAditi samAnam // nacAvayavyavayavAH // 10 // ekasmin bhedAbhAvA dazabdaprayogAnupapatterapraznaH // 11 // kiM pratya vayavaM kRtsno'vayavI barta te athaikade zene ti nopapadyate pramaH, kasmAt ekasmina bhedAbhAvA dshbdpryogaanupptteH| kRtsnamitya nekasthAzeSAbhidhAnam, ekadezaiti nAnAtva kasyacidabhidhAnam, tAvimau kat nekadezazabdA bhedaviSayau naikasminavayavinyupapadyete bhedAbhAvAditi, chAnyAvayavAbhAvAna kadezena vartate itya hettaH // avayavAntarAbhAve'pyatta rahetuH // 12 // avayavAntarAbhAvAditi yadyapyeka dezo'vayavAntaramataH syAt tathApyavayave'vayavAntaraM vartata nAvayavIti, anyAvayavabhAve'pya vRtte ravayavino naikadezena vRttiranyAvayavAbhAvAditya hetaH, vRttiH kathamiti cet ekasAnekalAzrayAzritasambandhalakSaNA prAptiH, AzrayAzritabhAvaH kathamiti cet yasa yato'nyatrAtmalAbhAnupapattiH sa AzrayaH, na kAraNadravyebhyo 'nyatra kArya dravyamAtmAnaM labhate, viparya yastu kAraNavyeSviti, nityeSu kAmati cet anityeSu darzanAt siddham / nityeSu dravye ghu kathamAzrayAyibhAva itIti cet anityeSa dravyaguNeSu darzanAdAzrayAzritabhAvasya nityeSu siddhiriti / tasmAdavayavya bhimAnaH pratiSiyate niHzreyasakAmasya nAvayavI yathA rUpAdiSu mithyAsaGkalpo na rUpAdaya iti / sarvAyahaNamabayavyasiddheriti pratyavasthito'pyetadaha / kezasamUhe taimirikopalabdhivattadupalabdhiH // 13 // For Private And Personal Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 2 aAtikam / yathai kaikaH kezastai mirikeNa nopalabhyate, kezasamUhastU palabhya te, tathai kai ko'Nu!palabhya te aNusaJcayasta palabhyate, tadidamaNusamUhaviSayaM grahaNa miti // khaviSayAnatikrameNendrisya paTamandabhAvAdiSayagrahaNasya tathAbhAvo nAviSaye prattiH // 14 // yathA viSayamindriyANAM paTumandabhAvAviSayagrahaNAnAM paTa mandabhAvo bhavati, cakSuH khalu pravaSyamANaM nAviSayaGgandhaM gTahNAti, nikRSyamANaJca na khaviSayAt pracyavate, so'yaM taimirikaH kazciJcakSurviSayaM kezaM na gTahNAti kazcit gTahvAti kezasamUham, ubhayaM yataimirikeNa cakSuSA gTahyate, paramANavasvatIndriyAH indriyAviSayAbhUtA na kenacidindriyeNa gTahyante , samuditAstu gTahyana ityaviSaye pravRttirindriyasya prasajye ta, na jAtvarSAnnaramaNubhyo gTahyata iti, te khalvi me paramANavaH sandhitA gTahyamANA atI. ndriyatvaM jahati, viyukAcAgTahyamANA atIndriyatva jaiti iti so'yaM dravyAnnarAnutpattAvatimahAn vyAghAtaH, ityupapadyate dravyAnna ram, yat grahaNasya viSaya dUti, saJcayamAnaM viSaya iti cet na samayakha saMyogabhAvAttasya cAtIndriyakhAgrahaNAdayuktam, saJcayaH khalvanekasya saMyogaH sa ca gTahyamANAzrayo gTahyate nAtIndriyAtrayaH / bhavati hI damanena saMyuktamiti, tasmAdayu kametaditi / gTahyamANasya cendriyeNa viSayasAvaraNAghanupalabdhikAraNamupalabhyate tasmAnnendriyadaurbalyAdanupalabdhi raNanAm | yathA nendriya. daurbalyAJcakSuSA'nupalabdhi rgandhAdInAmiti / avayavAvayaviprasaGgazcaivamApralayAt // 15 // yaH khalba vayavino'vayaveSu vRtti pratiSedhAdabhAvaH so'yamavayavasyA vayaveSa prasajyamAnaH, sarva pralayAya vA kalpata, niravayavAhA paramANatva nivarteta, ubhayathA copalabdhiviSayasyAbhAvaH, tadabhAvAdapalabdhAbhAvaH / upalabdhadhAzrayAyaM vRttipratiSedhaH sa AzrayaM vyAnannAtmayotAya kalpAta iti / athaapi|| For Private And Personal Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 163 www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAya darzanavAtsyAyanabhASye na pralayo'NusadbhAvAt // 16 // avayavavibhAgamAzritya vRttipratiSedhAdamAtraH prasajya mAno niravayavAt paramANa nivarttate na sarvapralayAya kalpate / niravayavatvaM tu khalu paramANovibhAgairalpatarasaGgasya yato nAlpIyastavAvasthAnAt loSTasya khala pravibhajyamAnAvayavasyAlpatara malpatamamuttaramuttaraM bhavati sa cAyamalpataramasaGgaH yasmAnnAlpataramasti yaH paramo'lpastatra nivarttate, yatazca nAlpIyo'sti taM paramANu N pracakSmaha iti paraM vA cuTeH // 17 // vyavayavavibhAgasthAnavasthAnAdd vyANAmasaGgeyatvAt buddhinivRttiriti / cyathedAnImAnupalambhakaH sarva nAstIti manyamAna graha || AkAzavyatibhedAt tadanupapattiH // 18 // tasyAgorniravayavasyAnupapattiH, kasmAt zrAkAzavyatibhedAt / grantarbahizvANurAkAzzena samAviSTo vyatibhinnaH vyatibhedAt sAvayavaH, sAvayavatvAdanitya iti || AkAzA sarvagatatvaM vA // 16 // arthatannaSyate paramANorantarnAstyAkAza mitya sarvagatatvaM prasajyata iti // antarbahizca kAryya dravyasya kAraNAntaravacanA " dakA tadabhAvaH // 20 // antariti pihitaM kAraNAntaraiH kAraNamucyate, vahiriti ca vyavadhAyakamavyavahitaM kAraNamevocyate, tadetatkAryadravyasya sambhavati nANorakAryatvAta kArye hi paramAyAvantarvahirityasyAbhAvaH / yatra cAsya bhAvo'NukA tana paramANuH yato hi nAlpataramasti sa paramANuriti // For Private And Personal Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAya 2 aanggikm| sarvasaMyogazabdavibhavAcca sarvagatam // 21 // 1 yatra kacidutpannAH zabdA vibhavantya (kAze tadAzrayAbhavanti manobhiH paramAe bhi statkAryaM ca saMyogA vibhavantyAkAze nAsaMyukta kA zena kiJcinu - marttadradhyamupalabhyate tasmAnAsarvagatamiti // avyUhAviSTambhavibhutvAni cAkAzadharmAH // 22 // saMyatApratighAtinA dravyeNa na vyU hyate yathA kAThe nodakam, kasmAt niravayava tvAt sarpaca pratighAti dravyaM na viSTanAti, nAsya kriyAheta guNaM pratibadhnAti, kasmAta asparza tvAta viparyaye hi viSTambho dRSTa iti / sa bhavAn sparza pati dravye dRSTaM dhamma viparote nAgaGkitamarhati / aNvavayatrakhANa taratvaprasaGgAdaNu kArthapratiSedhaH | sAvayavatva cANorakhavayavo'Nu taraiti prasajyate, kasmAt vAryakAraNadravyayoH parimANamedadarzanAt / tasmAdaNvavayava khANataratvam, yastu sAvayavo'NakArya taditi, tasmAdaNa - kArthamidaM pratiSiDyata iti, kAraNavibhAgAca kAryasyAnityatvaM nAkAzavyatibhedAta loThasya vayava vibhAgAdanityatva nAkAza samAvezAditi // mati matAJca saMsthAnopapatteravayavasadbhAvaH // 23 // paricchinAnAM hi mazavatAM saMsthAnaM trikoNaM caturastraM samaM parimaNDalamityupapadyate, yat tatsthAnaM so'vayavasa nivezaH, parimaNDalAzA. rAvastasmAt sAvayavAiti // saMyogopapattezca // 24 // madhye satraNuH pUrvAparAbhyAmaNubhyAM saMyuktastayorvyavadhAnaM kurute vyavadhAnenAnumIyate, pUrvabhAgena pUrveNANunA saMyujyate, parabhAgeNAghareNANunA saMyujyate, yau tau pUrvAparau bhAgau tAvasthAvayavau, evaM sarvataH saMyujyamAnasya sarvatobhAgA avayavA iti, yat tAvannati matAM saMsthAnopapatte ravayavasa For Private And Personal Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAya darzanavAtsyAyanabhASye dbhAva iti, aloka kimuktam vibhAgAlpataraprasaGgasya yato nApIya stana nihatterakhavayavasya cANu taratva prasaGgAdaNa kArya pratiSedha iti / yat punaretat saMyogopapattezcati sparzavatvAvadhAnamA trayasya cAvyApnatrA bhAgabhaktiH, ukta mAtra mAnaNaH sparzavatorakhoH pratighAtAdyavadhAyako na sAvayavatvAt, sparzavatvAt, sparza vatvAJca vyavadhAne satya NusaMyogo nAzrayaM vyAmotIti bhAgamanirbhavati / bhAgavAnivAyamiti, uknaJcAtra vibhAge'lpataraprasaGgasya yato nAloyastavAvasthAnAt tadavayavasya cANutaratvaprasaGgAdaNukA ryapatiSedha iti mUtti matAja saMsthAnopapatteH saMyogopapatteca paramANunAM mAvayavatvamiti hetvoH / anavasthAkAritvAdanavasthAnupapattezcApratiSedhaH 25 yAvanyU simadyAvaJca saMyujyate tatsava sAvayavamityanavastha kAriNAvimau hetU, sA cAnavasthA nopapadyate satyAmavasthAyAM satyau hetU syAtAm | tasmAdapratiSedho'yaM niravayavatvasyeti / vibhAgasya ca vibhajyamAnahAnenopapadyate tasmAt pralayAnnatA nopapadyata iti / anavasthAyAca pratyadhikaraNaM dravyAvayavAnAmA nantyAt parimANabhedAnAM gurutvasya cAgrahaNam, samAnaparimANatva pApayavAvayavinoH paramAkha vayavibhAgAdUI miti / yadidaM bhAvAn buvIrAzritya va viviSayAH santoti manyate / mithyAvajaya etAH / yadihi tattvabuDvayaH syurbudyA vivecane kriyamANe yAthAtmyaM ba niviSayANAmupalabhyeta // buddhyAvivecanAttu bhAvAnAM yAthAmyAnupalabdhistantvapakarSaNe paTasadbhAvAnupalabdhivat tadanupalabdhi: // 26 // yathaHyaM tanturayaM tantariti pratyekaM tantuSu vivicyamAneSu nArthAnnara kiJcidupalabhyate yatma rabuddhe viSayaH syAt yAthAtyAnupalabdherasati viSaye paTa baddhirbhavatIti mithyAbadhirbhavati evaM sarvatreti // For Private And Personal Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 2 Ahnikam / vyAhatatvAdahetuH // 27 // yadi vadyA vivecanaM bhAvAnAm, na sarvabhAvAnAM yAthAsyAnupalabdhiH / atha sarvabhAvAnAM yAthAtsyAnupalabdhirna budyA vivecanaM bhAvAnAM yAthAtsyAnupalabdhizceti vyAhanyate, tadulamavayavAvayaviprasaGga caivamApralayAditi || tadAzrayatvAdasthagagrahaNam // 28 // kArya dravyaM kAraNadravyAtritaM tat kAraNebhyaH pRthaG nopalabhyate vipayyaye pRthagrahaNAt, yatvAzrayAzritabhAvo nAsti tatra pRthagrahaNa miti budyA vivecanAta tu bhAvAnAM pRthagrahaNamatIndriye dhvaNuSa yadindriyeNa gTahyate ta detayA budyA vivicyamAnamanyaditi // pramANatacA'rthapratipatteH // 26 // buddhyA vivecanAdbhAvAnAM yAthAtyopalabdhiH / yadasti yathA ca tat sarvampramANata upalabdhyA siddhyati / yA ca pramANata upalabdhistaddayA vivecanaM bhAvAnAma, tena maryazAstrANi sarva karmANi sarve ca zarIriNAM vyavahArAH vyAptAH / parIkSamANo hi buddhyAdhyavasthati idamastIdaM nAstIti tatra na sarvabhAvAnupapattiH // pramANAnupapattApapattibhyAm // 30 // evaJca sati sarthanAstIti nopapadyate, kasmAta pramANAnupapattya papa. ttibhyAm, yadi sarvanAstIti pramANamupapadyate sarva nAsta. tyeta hyAhanyate / atha pra nANaM nopapadyate sarva nAstotyasya kathaM siddhiH, atha pramANamantareNa siddhiH, sarva mastItyasya kathaM na siddhiH // vanaviSayAbhimAnavadayaM pramANaprameyAbhimAnaH 31 yathA va ne na viSayAH santyatha cAbhimAno bhavati, evaM na pramANAni pameyANi ca santi, atha ca pramANaprameyAbhimAno bhavati // For Private And Personal Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 166 nyAyadarzanavAtyAyanabhAye mAyAgandharvanagaramRgaTaSNikAbaddhA // 32 // hesvabhAvAdasiddhiH // 33 // khaprAnne viSayAbhimAnavat pramANaprameyAbhimAno na punarjAgarita tAnne viSayopalacivadityana heturnAsti hetvbhaavaadsiddhiH| khapAnte cAsanto viSayA upalabhyanta ityatrApi hetvNbhaavH| pratibodhe'nupalammAditi cet prati bodhaviSayopalambhAdapratiSedhaH, yadi pratibodhe'nupalambhAt khane viSayoM na sannIti taihi ya imai pratibuddena viSayA upalabhyante upalambhAmannIti viparyaye hi he tasAmartham, upalamAbhAve satyata palambhAdabhAvaH siddhyati, ubhayathA tvaMbhAve nAnupalambhasya sAmarthyamasti, yathA pradIpasyAbhAvAdrUpasyAM darzana miti, tatra bhAvenAbhAvaH samarthya ta iti, khAnavi. kalpe ca hetavacanam svapraviSayAbhimAnavaditi avatA svaprAnta vikalpa hetarvAcyaH, kazcit khaprobhayopasahitaH, kazcit pramodopasaMhitaH, kazciddhabhayaviparIteH kadAcit khaprameva na pazyatIti, nimittavatastu khana. viSayAbhimAnaya nimitta vikllaahiklpoppttiH|| spatisaGkalpavacca khapaviSayAbhimAnaH // 34 // pUrbopaladhI viSayo yathA sTatica saGkalpaca parvopalabdhaviSayo na tasya pratyAkhyAnAya kalpete / tathA kha ne viSayagrahaNaM pUrvopalazcAviSayaM na tasya pratyAkhyAnAya kalpate / evaM dRSTaviSayazca svaprAntojAgaritAnnena yaH saptaH khapnaM pazyati sa eva jApat khapradarzanAni pratisandhatte idamadAnamiti / taba jApabuddhittivazAt svapraviSayAbhimAno mithyeti vyavasAyaH, mati ca pratisandhAne yA jAyato buddhittistadazAdayaM vyavasAyaH svapraviSayAbhimAno mithye ti / ubhayAvizeSe tu sAdhanAnarthakyam, yasya svamAnnajAgaritAnnayoravizeSastasya kha praviSayAbhimAnavaditi sAdhanamanarthakam, tadA. zrayapratyAkhyAnAt / atasmiMstaditi ca vyavasAyaH pradhAnAtrayaH, apuruSe sthANau puruSa prati vyavasAyaH sa pradhAnAyo na khalu puruSe'nupalabdhe puruSa For Private And Personal Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 2 Ahnikam / ityapuruSe vyavasAyo bhavati, evaM svapnaviSayasya vyavasAyo hastinamadrAcaM parvatamadrAcamiti pradhAnAzrayo bhavitumarhati / evaJca sati // 167 mithyApalabdhivinAzastattvajJAnAt svapnaviSayAbhimAnapraNAzavat pratibodhe // 35 // sthANau puruSo'yamiti vyavasAyo mithyopalabdhiratasmiMstaditi nam, sthAyau sthANuriti vyavasAyastattvajJAnam, tattvajJAnena ca mithyopa labdhi nivartyate nArthaH syAmpuruSasAmAnyalakSaNaH, yathA pratibothe yA jJAnavRttistayA svataviSayAbhimAno nivartyate nArtho viSayasAmAnyalacaNaH, tathA mAyAgandharva nagarammRgatRSNikAnAmapi yA vajyotasiMstaditi vyavasAyAstatrApyanenaiva kalpena mithyopalabdhivinAzastatvajJAnAnnArtha pratiSedha iti / upAdAnavacca mAyAdiSu mithyAjJAnam / prajJApanIyakharUpaJca dravya - supAdAya sAdhanavAn parasya miyyAdhyavasAyaM karoti sA mAyA / nohAraprabhrabhRtInAM nagarasvarUpazcanniveze dUrAnnagarabuddhirutpadyate, viparyyaye tadabhAvAtR, sUryamarociSu bhaumenozaNA saMsRSTeSu sandamAneSUdakabuddhibhavati, sAmAnyagrahaNAt zrantikasyasya viparyyaye tadabhAvAt, kacit kadAcitkasyaciJca bhAvAnnAnimittaM mithyAjJAnam / dRSTaJca buddhidvairta mAYAprayoktuH parasya ca dUrAntikasyayorgandharvva nagara mTagaNikA, suptapratibuddhayozca svamaviSaye tadetatsarvasyAbhAve nirupAkhyatAyAM nirAtmakatvenopapadyata iti // 9 For Private And Personal * buddhezcaivaM nimittasadbhAvopalambhAt // 36 // mithyAbute svArthavadapratiSedhaH kasmAt nimittopalambhAt sadbhAvopalambhAcca, upalabhyate mithyAbuddhinimittam, mithyAbuddhizca matyAtmamutpannA gTahyate saMvedyatvAt, kasmAt mithyAbuddhiramyastIti // pradhAnabhedAcca mithyAbuddhe he vidhyoppttiH||37|| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarza navAtyAyanabhASye tattvaM sthANuriti pradhAnaM puruSa iti / tattvapradhAnayoralopAjhedAt sthANau puruSa iti mithyAbuddhirutpadyate sAmAnya grahaNAt, evaM patA kAyAM valAketi, loThe kapotati, na tu samAne viSaye mithyAbuddhInAM samAvezaH, sAmAnya grahaNAvyavasthAnAt / yasya tu nirAtmakaM nirupAkhyaM sarvaM tasya samAvezaH prasajyate, gambAdau ca prameye gandhAdibuddhayo mithyAbhimatAstatvapradhAnayoH sAmAnyapahaNasya cAbhAvAt tattvabuddhaya eSa bhavanti / tasmAdayutametat pramANaprameyabaddhayo mithyeti, doSanimittAnAM tattvajJAnAdahaGkAranivRttirityuktam atha kathaM tattvajJAnasutpadyata iti / samAdhivizeSAbhyAsAt // 38 // sa tu pratyAhatasyendriyebhyo manaso dhArakeNa prayatnena dhAryamANasthAtamanA saMyogastattva bubhutmAviziSTaH, sati hi tasminindriyArtheSu baddhayo notpadyante, tadabhyAsavathAt tattvabuddhirutpadyate, yadunaM pati hi tamivindriyArtheSu buddhayo notpadyanna ityetat // nArthavizeSaprAvalyAt // 39 // ___ anicchato'pi buDyutpatte nai tadyuktam, kamAt arthavizeSa prAvalyAt aba bhutma mAnasthApi bujhA tpattiISTA / yathA stanayitnuzabdapratiSu / tatra samAdhivizeSo nopapadyate // kSudAdibhiH pravartanAcca // 40 // kSatyipAsAbhyAM zItoSNAmyAM vyAdhibhizcAnicchato'pi buddhayaH pravatante / tasmAdaikAyamAnupapattiriti / asvetat samAdhivya sthAna nimittaM samAdhipratyanIkaJca sati tve tasmin / pUrvakRtaphalAnubandhAt tadutpattiH // 41 // pUrvakRto janmAntaropacitastattvajJAmaheturdharmapravivekaH phalAnubandhI yogAbhyAsasAmarthya m, niSphale hi abhyAsenAbhyAsa Adri yeran / dRSTaM hi laukikeSu karmakhamyAsasAmartham pratyanIkaparihArArthaJca / For Private And Personal Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 166 4 zradhyAya 2 cAhnikam / araNyaguhApulinAdiSu yogAbhyAsopadezaH // 45 yogAbhyAsa janito dhamrmmo janmAntare'pyanuvarttate pracayakASThAgate tattvajJAnaheto dharme prakRSTAyAM samAdhibhAvanAyAM tattvajJAnamutpadyata iti, dRSTazca samAdhirnArthavizeSaprAbalyAbhibhavaH / nAhametadazrauSaM mAhametadajJAsiSamanyatra me mano'bhUdityAha laukika iti / yadyarthavizeSaprAbalyAdanicchato'pi brahmatpattiranujJAyate // apavarge'pyevaM prasaGgaH // 43 // muktasyApi bAhyArthasAmarthyAbuddhaya utpadyeranniti || na niSpannAvazyambhAvitvAt // 44 // kathAviSpanazarIre ceSTe ndriyArthAzraye nimittabhAvAdavazyambhAvI buddhInAmutpAdaH na ca prabalo'pi san vAhyeo'rtha Atmano buddhutpAde samartho bhavati / tasyendriyeNa saMyogAdbuddhutpAde sAmarthyaM dRSTamiti // tadabhAvazcApavarge // 45 // tasya buddhinimittAzrayasya zarIrendriyasya dharmAdharmAbhAvAdabhAvo'pavarge tatra yaduktamapavarge'pyevaM prasaGga iti tadayuktam / tasmAt sarvaduHkhavimocco'pavargaH yasmAt sarvaduHkhavInaM sarvaduHkhAyatanaM cApavarge vicchidyate, tasmAt sarveNa duHkhena vivaktirapavargo na nirvojaM nirAyatanaJca duHkhamutpadyata iti // * tadarthaM yamaniyamAbhyAmAtmasaMskAro yogAccAdhyAtmavidhyupAyaiH // 46 // tasyApavargasyAdhigamAya yamaniyamAbhyAmAtmasaMskAraH / yamaH samAnamAtra miyAM dhasAdhanam, niyamastu viziSTam, zrAtmasaMskAraH punaradharmA 15 For Private And Personal Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhASye 170 hAnaM dharmopayaca, yogazAsvAJcAdhyAtmavidhiH pratipattavyaH / sa punastapaHprANAyAmaH pratyAhAro dhyAnaM dhArayeti indriyaviSayeSu prasayAnAbhyAso rAgadveSaprahANArthaH / upAyastu yogAcAravidhAnamiti // jJAnagrahaNAbhyAsastadvidyaizca saha saMvAdaH // 47 // tadarthamiti prakRtam, jJAyate'neneti jJAnamAtmavidyAzAstrantasya grahaNamadhyayanadhAraNe abhyAsaH satatakriyAdhyayanazravaNacintanAni tadvidyaizca maha sambAda iti prajJAparipAkArtham, paripAkastu saMzaya ka e damamavijJAtArthAvabodho'dhyavasitAbhyanujJAnamiti / samAyavAdaH saMvAdaH / tadvidyeva maha saMvAda ityavibhaktArthaM vacanaM vibhajyate // taM ziSyagurusabrahmacAriviziSTA yo'rthibhiranasUyibhirabhyupeyAt // 48 // nigadenaiva nItArthamiti yadidaM manyeta pacapratipaJca parigrahaH pratikUlaH parasyeti // pratipakSa haunamapi vA prayojanArthamarthitve // 46 // tamupeyAditi varttate parataH prajJAmupAdisamAnastattva bubhutsA prakAzanena vapaJcamanavasthApayan svadarzanam parizodhayediti / anyo'nyatyanI - kAni ca mAvAdukAnAM darzanAni svapacarAgeNa caike nyAyamativarttanne tatra // * tatvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaM jalpavitaNDe voja - prarohasaMrakSaNArthaM kaNTakazAkhAvaraNavat / / 50 / / anutpannatatvajJAnAnAmamahI padoSANAM tadarthaM ghaTamAnAnAmetaditi / vidyAnirvedAdibhiva pareNAvijJAyamAnasya, tAbhyAM vigTahya kathanam / For Private And Personal Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 1 aanggikm| vigTa hyeti vijigISayA na tattvabubhutmayeti / tadetavidyA pAlanArthaM na lAbhapUjAkhyAtyartha miti // iti vAtsyAyanIye nyAyabhASye caturthA'dhyAyasya hitoyamANikam // 0 // samAptazcAyaM caturtho'dhyAyaH // 4 // sAdharmya vaidhammAbhyAM pratyavasthAnasa vikallAjjAtibaddhatvamiti saMkSe. peNa ta tadvistareNa vibhajya te, tAH khalvimAH jAtayaH sthApanAhetau prayako caviMzatiH pratiSedhahetavaH // . saadhrmaavaidhotkrssaapkrssvrdhyaavrnnyviklpsaadhypraaptaapraaptiprsnggprtidRssttaantaanutpttisNshyprkrnnhetvrthaaptyvishessopptturplbdhynuplbdhinityaanitykaarysmaaH||1|| sAdharmya Na pratyavasthAnamaviziSyamANaM sthApanA hetataH sAdharmya samaH avizeSaM tatra talodAhariSyAmaH / evaM vaidharmyasamaprabhRtayo'pi nirvatavyAH / bnt| sAdharmavaidhAbhyAmupasaMhAra tadharmaviparyayopapatteH sAdhammAvaidharmasamau // 2 // sAdharmya NopasaMhAre sAdhyadharmaviparyayopapatte: sAdharmya Naiva pratyavasthAnamaviziSyamANaM sthApanAhetataH sAdharmyasamaH pratiSedhaH / nidarza nam, For Private And Personal Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAlyAyanabhASye kriyAvAnAtmA dravyasya kriyAhetaguNayogAt dravyaM loTaH kriyA he taguNayuktaH kriyAvAna tathA cAtmA tasmAt kriyAvAniti, evamupasaMhRte paraH sAdhayeNaiva pratyavatichate niSkriya AtmA vibhuno dravya sa nikriyatvAt vibhu cAkAzaM niSkriyaJca tathA cAtmA tammAniSkriya iti, na cAsti vizeSataH kriyAvatmAdharmyAt kriyAvatA bhavitavyam na punarakriyasAdhA niSkriyeNeti vizeSahetvabhAvAt sAdharmyasamaH pratiSedho bhavati, atha vaidharmyamamaH / kriyAhetuguNayako loSTaH paricchindro dRSTo na ca tathAtmA tasmAnna lopTavat kriyAvAnita | na cAsti vizeSataH / kriyAvakAdhAt kriyAvatA bhavitavyam na punaH kriyAvaddedhAda kriyenneti| vizeSahetvabhAvAdharmya . samaH / vaidharmya Na copasa~hAre niSkriyaH yAtmA vibhutvAt kriyAvadvyamavibha dRSTam, yathA loSTaH na ca tatha tmA tammAniSkriya iti vaidhamryeNa pratyavasthAnam niSkriyaM dravyamAkAzaM kriyAhevaguNarahitaM dRSTam na tathAtmA tammAna niSkriya iti na cAsti vizeSataH, kriyAvavaidhAniSkriyeNa bhavitavyaM na punarakriyavaidhAt kriyaayteti| vizeSatvabhAvAdharmya samaH,kriyAvAn loSTaH kriyAhe vaguNayukto dRSTastayA cAtmA taramAt kriyAvAniti na cAsi vizeSahetaH / kriyAvadhAniSkriyo na punaH kriyAvatsAkSAt kriyAvAniti vizeSatvabhAvAta sAdharmyasamaH anayoruttaram // gotvAhrosiddhivat tatmiddhiH // 3 // sAdharmyamAtreNa vaidharmyamAtreNa ca sAdhyasAdhane pratijJAyamAne sthAdavyavasthA, sA tu dharmavizeSe nopapadyate gosAdharmyAt gotvAjAti vizepAgAH siyati na tu mAstrAdisambandhAt, azvAdivaidhayAhotvAdeva na gauH sidyati na guNAdi bhedAt taccai tatkRtavyavasthAnamavayava prakaraNe pramANAnAmabhisambandhAJcaka rtha kAritvaM samAnaM vAkya iti hetvAbhAsAtrayA khatvi. yamavyavastheti // sAdhyadRSTAntayodharmavikalpAdubhayasAdhyatvAccotkarSApakarSavardhyAvarNyavikalpasAdhyasamAH // 4 // For Private And Personal Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 1 Ahnikam / dRSTAnnadharma mAdhyena samAsaJjabutkarSasamaH / yadi kriyAhetaguNayogAleSTivat kriyAvAnevAtmA loSTa vadeva sparza vAnapi prApnoti, atha na sparza. vAn loTavat kriyAvAnapi na mAnoti viparyave vA vizeSo vakravya iti sAdhye dharmAbhAvaM dRSTAnnAt prasajato'pakarSasamaH, loSTa: khala kriyAvAnavibhaISTaH kAmamAtmApi kriyAvAna vibhurasta viparya ye vA vizeSo vanavya iti / khyApanIyo vaNya viparyayAdavarNyaH / vAveto sAdhyadRSTAntadhammoM viparyayasya tau vAvarNya samau bhavataH, sAdhanadharmayukta dRSTAnne dharmAnnaravikalpAt sAdhyadharma vikalpa prasajato viklpsmH| kriyAhetaguNayana . kiJciguru yathA loSTa: kiJcilaghu yathA vAyuH evaM kriyA hetuguNayukta kiJcit kriyAvat syAt yathA loSTaH kiJcidakriyam yathAmA vizeSo vA vAcya iti hetvAdyavayavasAmarthya yogI dharmaH sAdhyaH / taM dRSTAnne prasajataH sAdhyasamaH / yadi yathA loSTastathAtmA prAptastahi yathAtmA tathA loSTa iti sAdhyazcAyamAtmA kriyAvAniti kAmaM choTespi sAdhyaH / atha navaM na tahi yathA loSTastathAtmA eteSAruttaram // kiJcitmAdhammAdupasaMhAraMsiddhe_dhammAdapratiSedhaH5 alabhyaH sivaya niGgavaH siddhaJca kiJcitmAdharmyATupamAnaM yathA gaustathA gavaya iti / tatra na labhyo gogavayayodharmavikalpa codayitum / evaM mAdhake dharme dRSTAnnAdisAmarthya yukta na labhyaH sAdhyadRSTAnnayodharma vikalpAvaidhAt pratiSedho vanumiti // sAdhyAtidezAcca dRSTAntopapatteH // 6 // yatra laukikaparIkSakANAM buddhisAmyaM tenAviparIto'rthe'tidizyate prajJApanArtha mevaM mAdhyAtidezAddaSTAnna upapadyamAne sAdhyatvamanupapanna miti // prApya sAdhyamaprApya vA hetoH prAptyA aviziSTatvAdaprAtyA asAdhakatvAcca prApsyaprAptisamau // 7 // For Private And Personal Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 178 nyAyadarzanavAtyAyanabhASye heta: prApya vA sAdhya sAdhaye danApya vA, na bAbatyAya, paasyaamvishisstttvaadsaadhkH| yorvidyamAnayoH mAtA sanyA kiM kasya sAdhakaM sAdhyaM vaa| aprApya sAdhakaM na bhavati nAprAptaH pradIpaH prakAzayatIti prAtyA matyavasthAna prAptisamaH | aprAptyA prtyvsthaanmpraaptismH| anayoruttaram / ghaTAdiniSpattidarzanAt paur3ane cAbhicArAdapratiSedhaH // 8 // ubhayathA khalvayuktaH pratiSedhaH, kata karaNAdhikaraNAni prApya mRdaM ghaTAdi kArya niSpAdayanti abhicArAcca pIDane sati dRSTamaprApya sAdhakatvamiti // dRSTAntasya karaNAnapadezAt pratyavasthAnAcca pratidRSTAntena prasaGgapratidRSTAntasamau // 6 // sAdhanasyApi mAdhanaM vaktavyamiti prasaGge pratyavastha naM prasaGgAsamaH pravi. ghedhaH kriyAhetuguNayogI kriyAvAna loSTa iti hetu padizya te na ca hemantareNa midvirastIti pratidRSTAnnena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamaH / kriyAvAnAtmA kriyA hetaguNayogAt loTavadityukta pratidRSTAnta upAdIyate kriyAhetaguNayuknamAkAzaM niSkriyamiti kaH punarAkAzasya kriyAheturguNo vAyunA saMyogaH saMskArApekSaH vAyuvanasatisaMyogavaditi, anayoruttaram // pradaupAdAnaprasaGganittivattahinivRttiH // 10 // idaM tAvadayaM dRSTo vanamarhati atha ke pradIpamupAdadate kimathaM veti diDakSamANadRzyadarzanArthamiti / atha pradIpaM dikSamANaH pradIpAntara kamAnIpAdadate, antareNApi maMdIpAntaraM dRzyate pradIpaH, tatra pradIpadarzanArthaM pradIpopAdAnaM nirartha kam atha dRSTAntaH kimartha rucyata iti| For Private And Personal Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyA 1 vetrAGgikam / aprajJAtasa jApArthamiti, atha iSTAna kAraNApadezaH, kimartha razyate yadi prajJApanArtham prajJAto dRSTAntaH, sa khA laukikaparIkSakANAM yadhivarthe buddhisAmya' sa dRSTAnta iti tatprajJAnArthaH kAraNApadezo nirarthaka iti prasaGgasamasyottaram / atha pratihaSTAnnasamasyottaram // pratidRSTAntahetutve ca nAhetuiSTAntaH // 11 // pratidRSTAnnaM bravatA na vizeSatarapadizyate anena prakAreNa prati. dRSTAnaH sAdhakaH na dRSTAnna iti evaM pratidRSTAnna hetutvenAhedRSTAnta ityupapadyate sa ca kathama heturna khAdyadyapratiSiddhaH sAdhakaH syAditi // prAgutpatteH kAraNAbhAvAdanutpattisamaH // 12 // anityaH zabdaH prayatnAnagarIyakatvAt ghaTavaditya ke apara yAha prAgutpatteranutpance zabda prayatnAnantara yakatvamanityatvakAraNaM nAsti tadabhAvAnityatva prAptaM nityasya cotpattirnAsti anutpattyA pratyavasthAmamanutpattisamaH asyottaram // tathAbhAvAdutpannasyakAraNopapatte kaarnnprtissedhH|13 vathA bhAvADhatpannasyeti utpanaH khalvayaM zabda iti bhavati prAgutpatteH zabda eva nAsti utpanasya zabdabhAvAt zabdasya sataH prayatnAnantarIyakatvamA nityakAraNamupapadyate kAraNopapatterayukto'yaM doSaH prAgutpatteH kAraNAbhAvAditi // sAmAnyadRSTAntayoraindriyakatve samAne nityAnityasAdhammAt saMzayasamaH // 14 // anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt ghaTa dityukta hetau saMzayena pratyavatiSThate sati prayatnAnannaroyaya tve asya vAssa nizdhena sAmAnyena sA. dharmyamaindriyakatvamasti ca ghaTenAniyena / ato nityAnityasAdhAdanichattaH saMzaya iti / asottrm|| For Private And Personal Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 176 nyAyadarzanavAlyAyanabhASya ___ sAdharmyAtmaMzaye na saMzayo vaidhATubhayathA vA saMzayo 'tyantasaMzayaprasaGgo nityatvAnnAbhyupagamAcca sAmAnya sthApratiSedhaH // 15 // vizeSAvaidhAdavadhAya'mANeyeM puruSa iti na sthANupuruSasAdharmyAt saMzayo'vakAzaM labhate evaM vaivAhizeSAtprayatnAnantarIyakatvAdavadhArthamANe zabdasyAnityatve nityAnityasAdhAt saMzayo'vakAzaM na labhate, yadi vai labheta tata: sTANupuruSamAdhAnucha dAdatyanna saMzayaH sAt gTa hyamANe ca vizeSe nityasAdhayaM saMzayaheturiti nAbhyupagamyate na hi gTahyamANe purughasya vizeSe sthANupuruSamAdhayaM saMzayaheturbhavati // ubhayasAdharmyAt prakriyAsiDeH prkrnnsmH||16 ubhayena nitye na cAnidena sAdharmyAt pakSa pratipakSayoH pratiH pra. kriyA, anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvA haTavaditye kaH pattaM pravartayati / hitIyazca nityasAdhAt evaJca sati prayatnAnantarIyakatvAditi hetara nitya sAdharmya NocyamA nena hetau tadidaM prakaraNAnatiSThacyA pratyavasthAnaM prakaraNasamaH, samAnaJcaita dharthe'pi ubhayavaidhAt prakriyAsiddheH prakaraNapama iti / asyottaram // pratipakSAt prakaraNasiddheH pratiSedhAnapatti: pratipakSopapattaH // 17 // ubhayasAdhamyAMta prakriyAsiddhibaktA pratipakSAt prakriyAsihirukA bhavati yadhubhayasAdhamya taba kataraH pratipakSa ityevaM satyupapannaH pratipakSo bhavati pratipakSopapatteranupapannaH pratiSedho yataH pratipakSopapattiH pratidhedhopapattizceti vipratiSivamiti tattvAnavadhAraNAcca prakriyAsiddhirvipaya'ye prakaraNAvasAnAt vattvAvadhAraNe hyavasitaM prakaraNaM bhavatIti // For Private And Personal Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 1 aahnikm| 177 caikAlyAsiddheheM torahetusamaH // 18 // hetuH sAdhanaM tatmAdhyAt pUrvam pazcAt saha vA bhavet yadi pUrva sAdhanamasati sAdhye kasya saadhnm| atha pazcAt asati sAdhane kasyedaM mA. dhyam | atha yugapatmAdhyasAdhane yovidyamAnayoH kiM kasya sAdhanaM kiM kasya sAdhyamiti hetunA na viziSyate ahetutA sAdhAt pratyayasthAnamahetusamaH | kAyottaram // na hetutaH sAdhyasiddhe straikAlyAsiddhiH // 16 // na va kAlyAsiddhiH kamAt hetataH maadhymikH| nivartanIyasya nittiH vijJeyasya vijJAnam ubhayaM kAraNo dRzyate seyaM mahAn pratyakSaviSaya udAharaNamiti / yatta khalanAmasati sAdhya kasya sAdhana miti yattu nirvartya te yaJca vijJApyate tasyeti / pratiSedhAnupapatte : pratiSehavyApratiSedhaH // 2 // pUrva pazcAdya gapadA pratiSedha iti nopapadyate pratiSedhAnupapatteH sthApanAhetaH siddha iti // arthApattitaH pratipakSasiddhe rApattisamaH // 21 anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatva haTavaditi sthApite pakSe arthApattyA pratipakSa sAdhayato'rthApattisamaH, yadi prayatnAnantarIyakatvAdanityasAdhAdanityaH zabdaH ratvAdApadyate nityasAdharmyAnitya iti astitvasya nityena sAdharmyama sparza tvamiti / asottaram / anuktasyArthApatta: pakSahAnerupapattiranuktAtvAdanaikAntikatvAccArthApattaH // 22 // anupapAdya sAmarthya manunamaryAdApadyata iti na vataH pakSahAnerupapatiranukatvAt anityapakSasiddhAvAdApanamanityapakSasya hAniriti, For Private And Personal Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtyAyanabhAye anaikAnnikatvAcA patteH ubhayapakSasamA ceyamApattiH, yadi nityasAdhAdasparzatvAdAkAzavaJca nityaH zabdaH arthAdApanamanityasAdharmyAt prayatnAnantarIyatvAdanitya iti, na ceyaM viparyayamAbAdekAnte nArthApattiH, ma khana vai ghanasya yAbaNaH patanamityarthAdApadyate dravANAmapAM patanAbhAva iti ekadharmopapatta ravizeSe sarvAvizeSapasaGgAt sadabhAvopapattaravizeSasamaH // 23 // eko dharmaH prayatnAnantarIyakatvaM zabdaghaTa yorupapadyata ityavizeSe ura. yoranityatva sarvasthAvizeSaH prarujyate katham sadbhAvopapatteH eko dharmaH sadbhAvaH sarvasyopapadyate sadbhAvopapatteH sarvAvizeSaprasaGgAt prtyvsthaanmvishesssmH| asyottaram // kvacidanuipapatteH kaciccopapatteH pratiSedhAbhAvaH // 24 // yathA mAdhyadRSTAnayorekadharmasya prayatnAnantarIyakatvasyopapatteranisyatvadharmAntaramavizeSeNa, evaM sarvabhAvAnAM sadbhAvopapattinimittaM dharmAnaramasti yenAvizeSa: syAt atha matamanitya tvameva dharmAntaraM sadbhAvopapacinimittaM bhAvAnAM sarvatra sthAdityevaM khalu vai kalpAmAne anityAH sarve bhAvAH sadbhAvopapateritipakSaH prApnoti tala pratijJArthavyatirikramanyadudAharaNaM nAsti anudAharaNaca heturnAstIti pratijaikadezasya ca udAharaNatvamanupapannaM na hi mAdhyamadAharaNaM bhavati tatazca nityAnityabhAvAdanityanityatvAnupapattiH tasmAt sadbhAvopapatteH sarvA vizeSa prasaGga iti nirabhidheyametadvAkya miti sarvabhAvAnAM sadbhAvopapatteranityatvamiti brava. tA'nujJAtaM zabdasyAnityatvaM tatrAnupapannaH pratiSedha iti // ubhayakAraNopapatta rupapattisamaH // 25 // For Private And Personal Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAya 1 zrAnikam / 176 yadyanityatvakAraNamupapadyate zabdakhetyanityaH zabdo nityatvakAraNamapyupapadyate asAsaryatvamiti nityatvamapyupapadyate abhayasyAnityatvasya nityatvasya ca kAraNopapattyA pratyaya sthAnamupapattisamaH / asottaram // upapattikAraNAbhyanujJAnAdapratiSedhaH // 26 // ubhaya kAraNopapatte riti avatA nAnityatvakAraNopapatteranityatvaM matiSidhyate yadi pratiSidhyate nobhayakAraNopapattiH syAt ubhayakAraNopapativacanAdanityatvakAraNopapattirabhyanujJAyate abhyanujJAnAdanupapannaH pratighedhaH, vyAghAtAt pratiSedha iti cet samAno vyAghAtaH ekasya nityatvAnibatvaprasaGga vyAhatam avatotaH pratiSedhaH iti cet khapakSaparapakSayoH samAno vyAghAtaH sa ca naikatarasya sAdhaka iti // . nirdiSTakAraNAbhAve'pya palambhAdupalabdhisamaH 27 nirdiSTa prayatnAnanarIyakatvasyAnityatvakAraNasthAbhAve'pi vAyunoda nAvazAkhAbhaGgajasya abdasyAnityatvamupalabhyate nirdiSTasya sAdhanasthAbhAve'pi sAdhyadharmopalabdhayA pratyavasthAnamupalabdhisamaH / asyottaram // kAraNAntarAdapi taddharmopapatterapratiSedhaH 28 prayatnAnantarIyakatvAditi avatA kAraNata utpattirabhidhIyate na kAryasya kAraNaniyamaH yadi ca kAraNAntarAdapyupapadyamAnasya zabdasya tadanityatvamupapadyate kimatva pratiSidhyata iti na prAgudhAraNAdavidyamAnasya zabdasyAnupalabdhiH kasmAt bAvaraNAdyanupalabdheH, yathA vidyamAnakhodakAderarthasthAvaraNAderanupalaciH naivaM zabdasyAgrahaNakAraNenAvaraNAdinAnupalabdhiH gTahyeta caitadasyAyahaNakAraNamudakAdivanna gTahyate, tasmAdudakAkAdiviparItaH zabdo'nupalabhyamAna iti // tadanupalabdheranupalambhAdabhAvasiddhau taviparIto. papatteranupalabdhisamaH // 26 // For Private And Personal Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsAyanabhASye teSAmAvaraNAdInAmanupalabdhi! palabhyate anupalammAnAstItyabhAvo'syAH siyati, abhAvasiddhau hetvabhAvAttaviparItamastitvamAvaraNAdInAmavadhAryate taviparItopapatteryat pratijJAtaM na mAhasaJcAraNAvidyamAnasya zabdasyAnupalabdhirityetatra siyati so'yaM hetarAvaraNAdyanupalabdherityAvaraNAdiSu cAvaraNAdyanupalabdhau ca samayAnupalabdhamA pratyavasthito'nupalabdhisamo bhavati / asottaram / anupalambhAtmakatvAdanupalabdha rahetuH // 30 // AvaraNAdyanupalabdhirnAstyanupalambhAdityahetaH kamAt anupalambhAtmakatvAdanupaladheH, upalambhAbhAvamAvatvAdanupalabdheH, yadasti tadupaladhe viSayaH upalabdhadhA tadastIti pratijJAyate, yavAsti tadanupalabdhe viSayaH anupalabhyamAnaM nAsIti pratijJAyate / so'yamAvaraNAdyanupaladheranupalambhAbhAvo'nupalabdhau svaviSaye pravartamAnI ma skhaviSayaM pratiSedhati / apratiSiddhA cAvaraNAdyanupalabdhiheM tatvAya kalpAte, AvaraNAdIni tu vidyamAnatvAdupalabdheviSayAsteSAmupalabdhatA bhavitavyam, yattAni nopalabhya ne taDapalabdheH svaviSayamatipAdikAyA abhAvAdanupalambhAdanupala. bdheviSayo gamyate na santyAvaraNAdIni zabdasyAgrahaNakAraNAnIti anu. palambhAdanupalabdhiH sidyati, viSayaH sa takheti // jJAnavikalpAnAJca bhAvAbhAvasaMvedanAdadhyAtmam aheturiti vartate / zArIre zarIriNAM jJAnavikalyAnAM bhAvAbhAvau saMvedanIyau, asti me sthayajJAnaM nAsti me saMzaya jJAnamiti, evaMpratyakSAnumAnAgamasmRtinAneSu seyamAvaraNAdyanupalabdhirupalabdhaprabhAvaH svasaMvedyo nAsti me zabdasyAvaraNAdyanupalabdhiriti nopalabhyante zabdasyAyaiNakAraNAnyAvaraNAdo nIti, tatra yaha tadanupalabdhe ranupalambhAdabhAvamiddhiriti etadropapadyate // For Private And Personal Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 1 prAjJikam / sAdharmyAttulyadharmopapatteH sarvA nitytvprsnggaadnitysmH||32|| anityena ghaTena sAdhAdanityaH zabda iti bravato'sti ghanAniyena sarvabhAvAnAM sAdharmya miti sarvasyAnityatva maniSTa sampadyate, so'yamamitya tvena pratyavasthAnAdanityasama iti / asyottaram / sAdhAdasiddheH pratiSedhAsiddhiH pratiSedhyasAdhAcca // 33 // pratijJAdyavayavayukta vAkyaM pakSanivartakaM pratipakSalakSaNaM pratiSedhastasya pakSeNa pratiSa dhye na sAdhamyaM pratijJAdiyogaH tadyadyanityasAdhAdanityatva - syAsiddhiH sAdhAdasiddheH pratiSedhasyApyasiddhiH pratigheyena mAdharmyAditi // dRSTAnte ca sAdhyasAdhanabhAvena prajAtasya dharmasya hetutvAttasya cobhayathAbhAvAnnAvizeSaH // 34 // dRSTAnne yaH khalu dharmaH sAdhyasAdhanabhAvena prajAyate sa hetutvenAbhidhIyate sa cobhayathA bhavati, kenacit samAnaH kutazciddiziSTaH, sAmAnyAt sAdharmyam vizeSAJca vaidhaya'm evaM sAdharmyavizeSo hetaH nAvizeSeNa sAdharmyamAnaM vaidhaya'mAnaM vA, sAdharmyamAtra vaidhaya'mAnaM cAzritya bhavAnAha / sAdharmyAtta lyadharmopapattaH sarvAnityatvaprasaGgAdanityasama iti etadayukamiti avizeSasamapratiSedhe ca yadunna tadapi veditavyam // - Momen nityamanityabhAvAdanitye nityatvopapatta nitysmH||35|| For Private And Personal Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanavAtsAyanabhASye anityaH zabda iti pratijJAyate tadanityatvaM kiM zabde nityamathAni. tyam, yadi tAvat sadA bhavati dharmasya sadAbhAvAmiNo'pi sadAbhAva iti nityaH zabda iti / atha na sarvadA bhavati anitya tyasthAbhAvA nityaH zabdaH / evaM nityatvena pratyavasthA nAnnityasamaH / asyottaram // pratiSedhye nityamanityabhAvAdanitye nityatvopapattaH pratiSedhAbhAvaH // 36 // sni gh nibninm maanaalddinaan ghaanityatvam, anityatvopapattezca nAnityaH zabda iti pratiSedha nopapadyate, atha nAbhya pagamyate nityamanityatvasya bhAvAditi hetarna bhavatIti hetvabhAvApratiSedhAnupapattiriti, utpanasya nirodhAdabhAvaH zabdasyAnityatvaM tatra paripraznAnupapattiH, mo'yaM pratraH tadA nityatva kiM zabde sarvadA bhavati atha netyanupapatraH, kasmAt utpanakha yo nirodhAdabhAvaH zabdasya tadanityatvam, evaJca satya dhikaraNAdheyavibhAgo vyAghAtAnAstIti nityAnityavirodhAca nityatvamanityatva caikasya dharmiNo dhI virudhyete na sambhavataH tatra yadaktam nityamanityatvasya bhAvAvitya eva tadavartamAnArthamuktamiti // prayatnakAryAnekatvAtkAryasamaH // 37 // prayannAnantarIyakatvAdanityaH zabda iti, yasya prayatnAnantaramAtmatAbhastana khalvabhUtvA bhavati yathA ghaTa dikAryamanityamiti ca bhatvA na bhavatI yenadijJAyate / evamavasthite prayatna kAryAnekatvAditi pratiSedha ucyate / prayatnAnantaramAtmalAbhazca dRSTo ghaTAdInAm vyavadhAnApohAcAbhivyaktivyavahitAnAm, tat kiM prayatnAnantaramAtmalAbhaH zabdasya bAho'bhivyakti riti vizeSonAstiH kAryAvizeSeNa pratyavastha naM kAryasama. asottaram / kAryAnyatve prayatnAhetRtvamanupalabdhikAraNopa pattaH // 38 // For Private And Personal Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 1 Ahnikam / 183 sati kAryAnyatve anupalabdhi kAraNopapatteH mayastra syAhetutvaM zabdasvAbhivyaye yatra prayatnAnantaramabhivyaktistatrAnupalabdhiH kAraNaM vyavadhAnamupapadyate / vyavadhAnApohAzca prayatnAnantarabhAvino'rthasyopalabdhilacaNAbhivyaktirbhavatIti natu zabdasyAnupalabdhi kAraNaM kiJcidupapadyate, yasya prayatnAnantaramapohAcchabdasyopalabdhilacaNAbhivyaktirbhavatIti tasmAdutpadyate zabdo nAbhivyajyata iti hai to vedanekAntikatvamupapAdyate anaikAntikatvAdasAdhakaH syAt iti, yadi cAnaikAntikatvAdasAdhakam // pratiSedhe'pi samAno doSaH // 38 // pratiSedho'pyanekAntikaH kiJcit pratiSedhati kiJcinneti anekAntikatvAdasAdhaka iti, atha vA zabdasyAnityatvapace prayatnAnantaramutpAdanAbhivyaktiriti vizeSahetvabhAvaH, nityatvapace'pi prayatnAnantaramabhivyaktityAdaiti vizeSahetvabhAvaH so'yamubhayapakSasamo vizeSa hetvabhAvaityamapyanaikAntikamiti // T sarvatraivam // 40 // sarveSu sAdhanaprabhRtiSu pratiSedhahetuSu yatna vizeSo dRzyate tattrobhayoH pakSayoH samaH prasajyata iti // pratiSedhavipratiSedhe pratiSedhadoSavaddeoSaH // 41 // yo'yaM pratiSedhe'pi samAno doSo'naikAntikatvamApAdyate kho'yaM pratiSedhasya pratiSedhe'pi samAna:, tavAnityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAditi sAdhanavAdinaH sthApanA prathamaH pacaH, prayatnakAryyAnekatvAt kAsama iti dUSaNavAdinaH pratiSedhahetunA dvitIyaH pacaH, sa ca pratiSedha ityucyate tasmin pratiSedhavipratiSedhe'pi samAno deSo'nekAntikatvam caturthaH paccaH // For Private And Personal Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 184 nyAyadarzanavAtyAyanabhASye pratiSedhaM sadoSamabhyupetya pratiSedhavipratiSedhe samAno doSaprasaGgomatAnujJA // 42 // pratiSedhaM dvitIyaM pakSa sadoSamabhya petya taduddhAramanuttA anujJAya patighedhavipratiSedhe hatIye pakSe samAnama ne kAntikatvamiti samAnaM dUSaNaM prasajatodUSaNavAdino matAnujJA prasjya ta iti paJcamaH pakSaH / svapakSalakSaNApakSopapattya pasaMhAra hetunirdeze parapakSadoSAbhyupagamAtmamAnodoSa iti // 43 // sthApanApace prayatna kAryAnekatvAditi doSaH sthApanAhetabATina: svapakSalakSaNo bhavati, kasmAt svapakSasamutthatvAt, so'yaM svapakSalakSaNaM doSamamekSamANeo' tuDatyAnujJAya pratiSedhe'pi samAno doSa itya papAmAnaM doSaM parapakSa upasaMharatityaM vA nai kAntikaH pratiSedha iti hetu nirdizati tatra svapakSalakSaNApekSayopapadamAnadoSopasaMhAre hetunirdeze ca satyanena parapakSo'bhyupagato bhavati, kathaM kRtvA yaH pareNa prayatnakAryAnekatvAdityAdinAunaikAnnikadoSa utastamaitya pratiSedhe'pi samAno doSo bhavati yathA parasya pratiSedhaM saToSamabhyu petya pratiSedhe'pi samAnaM doSaM pramajataH parapakSAbhyu pagamAt samAno doSo bhavati, yathA parasya prati dhaM sadoSamamya metya pratiSedhe'pi samAnaM doSaM prasajato matAnujJA prasajyata iti, sa kha tvayaM SaSTha: pakSaH, tatra khalu sthApanAhetavAdinaH prathamatIya paJcamapakSAH, pratiSedha hetuvAdino vitIyacaturtha SaSThapakSAH, teSAM sAdhvasAdhutAyAM mImAMsyamAnAyAM caturthapathyoravizeSAt punarutAdoSaprasaGgaH / caturthapakSe samAnadoSatvaM parasyocyate pratiSedhavipratiSedhe pratiSedhadoSavaddoSa iti, SaSThe'pi parapakSAyupagamAt samAno doSa iti samAna doSatva mevocyate, nArtha vizeSaH kazcidasti samAnasta toyapaJcamayoH punaruktadoSaprasaGgaH,TatIyapakSa'pi pratiSedhe'pi samAno doSaiti samAnatvamabhya pagamyate, paJcaka For Private And Personal Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 2 Atrikam / pakSe'pi pratiSedhama tiSedhe samAno doSa prasaGgo'bhya pagamyate nArthavizeSaH kazciducyataiti, tattra paJcamaSaSTha pakSayora vizeSAt punaskadoSaH, hatIyacaturthayomatAnujJA, prathamadvitIyayorvizeSahe tvabhAvadati, SaT pacyAmubhayorasiddhiH, kadA SaTpakSo yadA pratiSedhe'pi samAno doSa ityevaM pravartate tadobhayoH pakSayorasiddhiH, yadA ta kAryAnyatve prayatnADetattvamanupalabdhi. kAraNopapatte ritya nena hatIyapakSo yujyate tadA vizeSa hetuvacanAt prayatnAnantaramAtmalAbhaH zabdasya nAbhivyaktiriti mitiH prathamapaJco na SaTpadI pravartata iti iti vAsyAyanIye nyAyabhASye paJcamAdhyAyakhAdyamAhnikam // vipratipattya pratipattyorvikalyAviyahasthAnabahutvamiti saGgha peyona didAnI vibhajanIyam nigrahasthAnAni khala parAjayavasta nyaparAdhAdhikaraNA na prAyeNa pratijJAdyavayavAtrayANi tatvavAdinamata va vAdinacAbhisaMzavante teSAM vibhAgaH / pratijJAhAniH pratijJAntara pratijJAvirodhaH pratikSAsanyAso hetvantaramarthAntaraM nirarthakamavijJAtArthamapArthakamaprAptakAlaM nyUnamadhikaM punarutamananubhASaNamajJAnamapratibhA vikSepo matAnujJA parya nuyojyopakSaNaM niranuyojyAnuyogo'pasiddhAnto hetvAbhAsAzca nigrahasthAnAni // 1 // For Private And Personal Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 186 nyAyadarzanavAtsyAyanabhASya tAnImAni hAviMzatidhA vibhajya lakSyante // pratidRSTAntadharmAbhyanujJA svadRSTAnte pratijJAhAniH // 2 // sAdhyadharma pratyanIkena dharmeNa pratyavasthite pratidRSTAnnadharma svadRSTAnte. syanujAnana pratijJA jahAtIti pratijJAhAniH, nidarzanam aindriyakatvAda nityaH zabdo ghaTavaditi kate apara Aha dRSTamaindriyakatvaM sAmAnye nitye ka mAnna tathA zabda iti pratyavasthite idamAha yadyandriyakaM sAmAnya nityaM kAmaM ghaTo nityo'sviti sa khalvayaM sAdhakasya dRSTAntasya nityatvaM prasaJjayanigamanAntameva pacvaM jahAti pakSaM jahat pratijJA jahA tI tyacyate pratijJA prayatvAt pazakheti // pratijJAtArthapratiSedhe dharmavikalpAttadarthanirdeza: pratikSAntaram // 3 // pratijJAtArthe'nityaH zabda ai ndriyakatvAt ghara vadityu ke yo'sya pratighedhaH pratidRSTAnte na hetavyabhicAraH sAmAnyamandriyakaM nityamiti tasmiMzca pratijJAtArthapratiSedhe dharmavikalpa diti dRSTa nta pratihaTAntayoH sAdharmya yoge dharmabhedAt sAmAnyamai ndriyakaM sarvagatam aindriya kamtva sarca gato ghaTa iti dharmaviSalmAt tadartha nirdeza iti mAdhyasiyartham, katham yathA ghaTasarvagata evaM zabdo'pyasarvagato ghaTa va devAnitya iti, tatrAnityaH zabda iti parkhA pratijJA, asarva gata iti hitI yA pratijJA pratijJAnaram, tatkathaM niyahasthAnamiti, na pratijJAyAH sAdhanaM pratijJAntaraM, kintu hetudRSTAntau sAdhanaM pratikSAyAH, tadetadasAyanopAdAnamanartha kamiti AnardhakyAnnigrahasthAnamiti // pratijJAhetvovirodhaH pratijJAvirodha: // 4 // gugae vyatiriktaM dravya miti pratijJA, rUpAdito'ryAntarasyAnu palaJceriti hetaH, so'yaM pratijJAhetvAvirodhaH, katham yadi guNavyatirikta For Private And Personal Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 2 aAdikam / dravyaM rUpAdibhyo'nnirasAtupala dhirnopapadyate, atha rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH, guNavyatirinaM dravyamiti nopapadyate, guNavyatirikaJca dravyaM rUpAdibhyazcArthAntarasyAnupalabdhi riti virudhyate vyAhanyate na sambhavatIti // pakSapratiSedhe pratijJAtArthApanayanaM pratijJAsanyAsaH5 anityaH zabda aindriyakavAdityukne parebyAt sAmAnyamandriyaka na ca anitya mevaM zabdo'pyandriyako na cAnitya iti, evampratiSiDne pakSe yadi ba yAt kaH punarAha anityaH panda iti, so'yaM pratijJAtArthaniGgavaH pratijJa sanagrAsa iti / avizeSoka hetau pratiSiddhe vizeSamicchatohetvantaram // 6 // nidarzanam ekaprakatodaM vyaktamiti pratijJA, kamaddhe toH ekaprala tInAM vikArANAM parimANAt matpUrva kANAM zarAvAdInAM dRSTaM parimaHNam, yAvAn prakateya ho bhavati tAvAn vikAra iti, dRSTaJca prativikAra parimANam, asti cedamparimANaM prati vyaktam, tadeka prakRtInAM vikArANAM parimANAtmaNya mo vyaktamida meka prakRtIti / asya vyabhicAreNa pratyavasyAnam, nAnA prakRtInAmekaprakatInAJca vikArANAM dRSTaM parimANamiti, evaM pratyavasthite Ai eka prakRtisamanvaye sati zarAvAdivikArANAM parimANadarzanAt sukhaduHkhamohasamanvitaM ha.daM vyakta parimitaM gTahyate tatra prakRtyantararUpasamanvayAbhAve satye ka prakRtitvamiti, tadidama - vizedhokta hetau pratiSiddha vizeSa va vato hevantarambhavati, mati ca hetvanarabhAve parvasya hotorasAdhakatvAviyahasthAnam, hetvantaravacane sati yadi hetvarthanidarzano dRSTAnna upAhIyate nedaM vyakta meka prakRti bhavati prakRtyannaropAdAnAt, atha nopAdoyate dRSTAnta hetvartha sthAnidazi tasya sAdhakabhAvAnupapatrAnartha kyA toranivRtta nigrahasthAnamiti // For Private And Personal Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyadarzanAtyAyanabhASye prakatAdarthAdapratisambaddhArthamarthAntaram // 7 // yathoktalakSaNe pakSapratipakSapariyahe hetutaH mAdhyasiddhau prakatAyAM ba yAt nityaH zabdo'marzatvAditi hetaH, heturnAma hinoterdhAtostunipratyaye kadana padam, padacca nAmAkhyAtopasarganipAtA: abhidheyamya kriyAntarayogAddiziSyamANarUpaH zabdo nAma, kriyAkArakasamudAyaH, kArakasahyA viziSTa kriyAkAlayogAbhidhAyAkhyAtam. dhAtvarthamAtraJca kAlAbhidhAnaviziSTam,yogeSvarthAdabhidyama, narUpAnipAtAH upasagdha mAnAH kriyAbadyotakA upasargA ityevamAdi, tadarthAntaraM veditavya miti // varNakramanirdezavannirarthakam // 8 // yathA nityaH zabdaH kacaTatapA: javagaDadazatvAt bhabhaJdha Dhavabhavaditi evamprakAraM nirartha kam, abhidhAnAbhidheyabhAvAnupapatnau artha gaterabhAvAd. dhAeva kra meNa nirdizyanta iti // pariSatprativAdimyAM ghirabhihitamapyavijJAtamavijJAtArtham // 6 // yadAkyaM pariSadA prativAdinA ca virabhihitamapi na vijJAyate liSTa zabdamapratIta prayogamati toccAritamityevamAdinA kAraNena tada. vijJAtamavijJAtArthamasAmarthya sambaraNAya praya kamiti niyahasthAnamiti // pauLaparyAyogAdapratisambaddhArthamapArthakam // 10 yatrAnekasya padastha vAkyasya vA paurcAparyeNAnvayayogonAstItvasambadhArtha tvam gTahyate tatmamudAyo'rtha thApAyAda pAthai kam / yathA daza dADimAni ghar3apUpAH kuNDa majAjinammalala piNDaH / atha roskametatkamArtha: pAyam tasyAH pitA apratizIna iti // For Private And Personal Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 186 5 adhyAye 2 Ahnikam / avayavaviparyAsavacanamaprAptakAlam // 11 // pratijJAdInAmavayavAnAM yathAlakSaNamarthavazAt kramaH, talAvayavadipayAmena vacanama prAptakAlamasambanvArtha kAlaM nigrahasthAnamiti // honamanyatamenApyavayavena nyUnam // 12 // pratijJAdInAmavayavAnAmanyatamenApyavayavena honaM nyanaM nigrahasthAnam, sAdhanAbhAve sAdhyAmijiriti // hetUdAharaNAdhikamadhikam // 13 // ekena kRtatvAdanyatarasthAnartha kyamiti tadetandriyamAbhyu paga me veditvymiti|| zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt // 16 anyatrAnuvAdAt zabdapunaruktamartha punarukta vA, nityaH zabdo nityaH zabda iti za da punaruktam, vyartha punaruktamanityaH zabdo nirodhadharmakovAna iti // anuvAde tvapunaruktaM shbdaabhyaasaadrthvishessopptteH||15 yathA hetvapadezAt pratijJAyA. punarba canaM nigamanamiti // arthAdApannasya khazabdena punarvacanam // 16 // punaruktamiti prakRtam, nidarzanam utpattidharmakatvAdanityamitya kA arthAdApatrasya yo'bhidhAyakaH zabdaste na svazabdena yAda nutpattidharmaka nitya miti | taJca punarutambeditavyam, artha sampratyayArthe zabdaprayoge pratItaH so'rtho'rthA pattyeti // vijJAtasya pariSadA virabhihitasyApyanuccAraNamananubhASaNam // 17 // For Private And Personal Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 160 www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAya darzanavAtyAyanabhASya vijJAtasya vAkyArthasya pariSadA prativAdinA virabhihitasya yada pratyavArayan kimA pratyuccAraNantadamannubhASaNaM nAma nigrahasthAnamiti zrayaM parapatrapratiSedhaM brUyAt // avijJAtaJcAjJAnam // 18 // vijJAtArthasya pariSadA prativAdinA virabhihitasya yadavijJAnantadajJAnaM nigrahasthAnamiti / vAyaM khalvavijJAya brUyAditi // kasya pratiSedhaM uttarasyApratipattirapratibhA // 16 // parapakSapratiSedhaH paH uttaram tadyadA na pratipadyate tadA nigTahIto bhavati // kAryyavyAsaGgAt kathAvicchedo vikSepaH // 20 // yatra karttavyaM vyAsajya kathAM vyavacchinatti idaM me karaNIyaM vidyate tasminnavasite kathayiSyAmIti vizle po nAma nigrahasthAnam / ekaniyahAautotri kathAyAM svayameva kathAntaraM pratipadyata iti // tAnujJA // 21 // . svapakSadoSAbhyupagamAt parapakSadoSaprasaGgo ma yaH pareNa coditaM doSaM khapace'bhyupagamyAnuddhRtya vadati bhavatAce samA no doSa iti sa svapacce doSAbhyupagamAtparapale doSaM prasaJjayan paramatamanujAnAtIti matAnujJA nAma nigrahasthAnamApadyata iti // nigrahasyAnaprAptasyAnigrahaH paryyanuyojyopekSa Nam // 22 // For Private And Personal Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 2 Ahnikam / parya nuyojyo nAma miyahopapatyA codanIyastasyopekSaNam nigahasthAna prApto'mItya nanuyogaH, etaca kasya parAjaya ityanuyutayA pariSadA bacanIyam, na khalu nigrahaM prAptaH svakopInaM viSNuyAditi // anigrahasthAne nigrahasthAnAbhiyogo niranuyojyAnuyogaH // 23 // nigrahasthAnalakSaNasya mithyAdhyavasAyAdaniyahasthAne nigTahIto'sIti paraM avana niranuyojyAnuyogAvigTahIto veditavya iti // siddhAntamabhyupetyAniyamAtkathAprasaGgo'pasiDAntaH // 24 // kacidartha sya tathAbhAvaM pratijJAya pratijJAtAviparyayAdaniyamAt kathA prasaJjayato'pasiddhAnto veditavyaH yathA na sadAtmAnahAti na sato vinAzo nAsadAtmAnaM jamate nAsatpadyata iti, siddhAntamabhyupetya khapacchaM vyavasthApayati ekaprakatIdaM vyakta vikArAgyAmanvayadarzanAt mRdavitAnAM parAvAdInAM dRSTamekaprakRtitvam tathA cAyaM vyaktabhedaH sukhaduHkhamohAnvito dRzyate tamAt samanvayadarzanAt sukhAdibhirekamakatIdaM zarIramiti evasanavAnanuyujyate / atha prakRtivikAra iti kathaM lakSitavyamiti / yathAvasthitasya dharmAntaranivRttau dharmAntaraM pravartate sA prakRtiH / yacca dharmAntaraM pravartate sa vikAra iti, so'yaM pratijJAtAviparyAsAdaniyamAt kathA masaJjayati pratijJAtaM khallanena nAsadAvirbhavati sat tirobhavatIti / sadasatosa tirobhAvAvirbhAvamantareNa na kasyacitpattiH prakRttya paramaza bhavati, madi khalvavasthitAyAmbhaviSyati zarAvAdilakSaNaM dharmAnna ra miti mahattirbhavati, aditi ca pravRttya paramaH, tadetA varmANAmapi na sAt evaM pratyavasthi to yadi satazcAtmahAnamamatazcAtmalAbhamabhyupaiti, tadasyAmAsivAnoniyahasthAnabhavati / atha nAbhyupaiti pakSo'sya na siddhyati / For Private And Personal Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 162 nyAyadarza navAlyAyanabhASya hetvAbhAsAzca yathoktAH // 25 // hetvAbhAsAca nigrahasthAnAni kiM punarIkSaNAnarayogAt hetvAbhAsAH niyaha sthAnatvamA pannAH yathA pramANAni prameyatvamityata Aha / thathoktA iti / hetvAbhAsalakSaNenaiva niyahasthAnabhAva iti / ta ime pramANAdayaH padArthA uddiSTA lacitAH parohitAzeti // iti vAtsyAyanIye nyAyabhASye paJcamAdhyAyasya dvitIyamAGgika samAtacAyaM paJcamo'dhyAyaH // 5 // // samAptaJcedaM zAstram // For Private And Personal Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir zrIgaNezAya namaH / nyaaysuutrttiH| vpulolaalkssmaujitmdnkottibrjvdhuujnaanaamaanndN kamapi kamanIyaM viracayan / . sako'pi premANaM prathayatu manomandiracara strilokolokAnAM sajalajaladazyAmalatanuH // 1 // saMyuktAMyuktarUpAmabhinavanihitAlakakAraktabhAsA samyApIyUSabhAnoratiruciratarAM cUrNayantImabhikhyA mAnavyAmokanamatripuraharaziroramyabhUSAvizeSaM bhUyobhavyaM vidhAtuM caraNanakharuca bhAvayAmobhavAnyAH yadIyatarkakiraNairAntaradhvAntasantatim / santastarantibhAvantamakSapAdaM namAmi tam // 3 // advaitaM gurudharmayoriva lasatkSmAmaNDalImaNDanaM rUpaM kiJcana pauruSaM girava prAgalbhyasampAdakam / dAne karNamivAvatIrNamaparaM daune dayAdakSiNaM For Private And Personal Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 164 nyAyasUvattau! tAtaM vizvavisAricAruyazasaM vidyAnivAsaM numH||4|| alasamatirapaudaM vistRtaM nyAyazAstra virahitabahuyatnololayA vettuvinH| iti vinihitacetA:kauzalaM kartukAmo gurucaraNarajo'haM karNadhAraukaromi // 5 // vidyAnivAsasUnoH katireSA vizvanAthasya / viduSAmati sUkSmadhiyAmamatmarANAM mude bhvitaa||6|| prayojanamanabhisandhAya prekSAvanto na pravartante ataH prathamaM prayojana mabhidhAnIyaM tathA vAhuH siddhArtha siddhasambandha zrota zrotA pravartate / zAsvAdau tena vaktavyaH sambandhaH spryojnH|| siddho jJAto'rthaH prayojanaM yasya tattathA evaM siddhasambandhamityapi atastatpratipAdanAya bhagavAnakSapAdaH prathama sUcayati / ava tattvajJAnaniHzreyasayoH zAsvatattvajJAnayozca heta hetumadbhAvaH pramANAdi tatvajJAnayorviSayaviSayibhAvaH pramANAdizAnayoH matipAdyapratipAdakabhAvaH zAstraniHzreyasayozca prayojyasayojakabhAvaH sambandhaH tatva jJAyate'neneti vyutpattyA tattvajJAnaM zAstra tathA ca zAstra niHzreyasyorapi tattvajJAnaddArakaheta hetumadbhAva eva sambandha ni sampradAvidaH, atra ca sarva padArtha pradhAnohandaH samAsaH yadyapi bhede chandavidhAnAdana ca bahanA padArthAnAmabhedAna indasambhavastathApi padArthatAvacchedakabhedAdeva inhati na doSadtyanyatra vistaraH tatra ca nirdeze yathA vacanaM vigrahaiti yathAvatabhASyAnusAriNaH pramANAni ca prameyaJca saMzayaJca prayojanaJca dRSTAnnazca siddhAnazca avayavAzca tarkazca nirNayaca vAdazca jalpaJca vitaNDA ca hetvAbhAmAzca chalaJca jAtayazca nigrahasthAnAni ceti vigrahaM varNa yanti | sampradAyavidastu bhASyasthavacanapa dena kacimauta kacidArtha vacanaM gTahyate tatra pramANe For Private And Personal Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir __ 1 adhyAye 1 Ahnikam / 185 prameye ca sauvaM vacanaM gTahyate samayojanatvAt tacca vacyate natu dRSTAntAdAvekakacanaM saprayojanaM tathAca dRSTAnne vivacanam anvayavyatirekibhedena dRSTAnna vidhyasya vacya mANatvAt / saMzaye siddhAnne chale ca bahuvacanaM saMzaye chale ca vaividhyasa siddhAnte cAturvidhyasya vacyamANatvAt, anyathA nAtinigrahasthAnayobahuvacanaM tavApi vyAinyeta ekavacanasyaiva lakSaNasUtre sattvAditi vadanti / navyAstu sarvatra prathamopasthita kavacanenaiva vigrahaH, nAva bahuvacanenaiva pramANAdInAM bahutvaM parichiyate kinda - grimavibhAgena, nokahitra dhavakhadirAdau dhavazva khadiraca palAzaceti na vigTahyate ataeva prayojanakhe kavacanAntatve'pi tahibhAgAkaraNe'pi sukhaduHkhAbhAvatalAdhanabhedena tassa bahutva na virudhya tadUti prAiH / atra ca niHzreyase siddhe pAdivatta prAptaye na prayatnAntaramapekSitamiti pratipAdanAyAdhigamapadam / nanu pramANAdayaH padArthAiti zabdAt prathamasUtrAdeva vA tatvajJAnaM svAditi ceca temAM viziSya jJAnaM hi tatvajJAnaM taboddezalakSaNaparIkSA prakAzakA cchAstrAdeva, zAstraM hi viziSTAnupUrvI kA paJcAdhyAyI adhyAyasvATrikasamUhaH AGgikanta tAdRza prakaraNasamUhaH, prakaraNanta tAdRzasUtrasamhaH sUlanta tAzavAkyasamUhaH va kyanta ta dRzapadasamUhadati badanti / atra samUhazabde nAnekatva vivakSitaM tenAdhyAyAderAtikAdi. yAtmakatve'pi na catiH / ava ca yadyapi mokSajanakajJAnaviSayatvena prameyamevAdau nirUpayitu madya tathApi pramANasya sakala padArtha vyavasthApakatvena prAdhAnyAtprathamamuddezaH / tato'vasarato bhumitaprameyasya tatazca padArthavyavasthApanasyanyAyAdhInatayA nyAye nirUpaNI ye'bhyahitayoAyapoGgayoH saMzayaprayojanayoH tatrApyabhyahitatayA saMzayasya prathama naca nirNIte'pi mananavidhAnAtra saMzayasya nyAyAGgatvamiti vAcyam | AhAryasazyopagamAt yadyapi prayojanaM na nyAyAgamapi tu tajjJAnaM tathApi tadeva nirUpaNIyaM na tu jJAnanirUpaNApekSeti / paramtyAyane dRSTAnnasya mUlatvAdanantaraM dRSTAnnasa dRSTAnnamala ko nyAyaH siddhAntaviSaya ityato'nantaraM siddhAnnasya,tatazcAvasarataH siddhAnnAdhInasya, paJcAkyavarUpasya nyAyasya tatazcaika kAryyatayA nyAyasahakAriNatarkasya, tatazca tarkajanyatayA nirNayasya, tatazca nirNayAnukUlatvA For Private And Personal Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 186 nyaaysuutrttau| hAdasya, jalpa sthApi vAdakAryakAritvAdanantaraM jalpasya,tatazca vijayarUpaikakAryAnukUlatayA vitaNDAyAH kathAtrayasthApi dUSaNasApekSatayAnantara dUSaNeSa nirUpaNIyeSu vAde dezanIyatvarUpotkarSavattvA tavadAbhAsamAnatvAcAdau hetvAbhAsAnAM, tatazca hetvAbhAsopajIvanena chalasya, svavyAghAtakatvena atyantAsattaratvAttato jAteH kathAvasAnatvenArthAda nantaraM nigrahasthAnAnAmiti, atra ca prameyAntaHpAtibuddhirUpasyApi saMzayAderniranuyojyAnuyogarUpanigrahasthAnAntaHpAtinozchalajAtyozca prakArabhedena pratipAdanaM ziSyabuddhivezadyArthamastu nigrahasthAnAntaHpAtinAM hetvAbhAsAnAM pRthagabhidhAna prayojananta jAnAti bhagavAnakSapAda eva / bhASye tu vAde deza nIyatayA hetvAbhAsAnAM pRthagupanyAsai tyakam atra vArtikaM,yadi vAde dezana yatvAt pRthagabhidhAnaM tadA nyUnAdhikApasiddhAntAnAM vAde dezanIyatvAtpathaga bhi. dhAnaM syAt,yadi TathagabhidhAnAbAde dezanIyatvaM tadA saMzayAdInAmapi vAde dezanIyatva syAt / tasAdAnvIkSikItrayIvArtAdaNDa nItirUpavidyAprasthAnabhedajJApanArtha saMzayAderhetvAbhAsasya ca pRthagva canamiti tadapyamata niyahasthAnAntargatatvenaiva tanirUpaNena prasthAnabhedasambhavAt / vayantu hetvAbhAsAnAM na nigrahasthAnatva tathA sati sarvatra hetvAbhAsasattvAt sarvasyaiva nigTa hI tattvApatteH / tasmAt he svAbhAsa prayogo nigrahasthAnaM tadvibhAjakasUtrasthahetvAbhAsa padaJca tatprayogapara, tatra ca prayogasya na lakSaNamapekSaNIya api tu hetvAbhAsAnAminyataukta hetvAbhAsAzca yathokkAiti caramasUtra,na ca hetvAbhAsasyAvacchedakapravezAdeva pRthanirUpaNApekSeti vAcya tathA sati pramANatarkasAdhanopAlambhaiti vAdAdyavacchedakapramANAderapi pRtha. nirUpaNApatteriti yuktamatpazyAmaH / atra kecit sUtrAdau maGgalAkaraNena maGgalaM na prAmANikamityatra sUtrakRtAM tAtparya varNayanti, sadasat kRtasthApyanibandhanasambhavAt vighnAbhAvanirNayenAkaraNa sambhavAcca vayanta pramANaM prANa nilaya iti bhagavannAmagaNAntaHpAtipramANazabdasyoJcAraNameva maGgala. miti brUmaH, atra ca uddezala kSaNaparIkSANAM pUrvapUrvasApekSatayA prathamamuddezo'nantaraM lakSaNaM prasaGgAcchala parIcheti soddezapadArtha lakSaNachalaparIkSA prathamAdhyAvArthaH tatra ca saparikaranyAyalakSaNaM prathamANivArthaH, tatra For Private And Personal Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 Ahnikam / 187 ca sa yojanAbhidheyapratipAdakaM prathamahitoyasUtrAbhyAmekaM prakaraNaM, tataH pramANalakSaNaprakaraNaM tataH prameyalakSaNaprakaraNaM tato nyAyapUrvAGgaprakaraNaM tatonyAyasiddhAnta prakaraNaM tatonya yasvarUpaprakaraNaM tato nyAyottarAga-praka. raNamiti prathamAjike saptaprakaraNAni / zravaNAdanu pazcAdIkSA anvIkSA unnayanannanirvAhikA seyamAnvIkSikI nyAyatarkAdizabdairapi vyavahviyate tathA ca "nyAyo mImAMsA dharmazAstrANIti,, RtiH, purANa nyAyamImAMse - tyAdi sTatiH / mImAMsA nyAyatakaca upAGgaH parikIrtita iti purA. Nam / vidyebhyastrayoM vidyA daNDanotiJca zAzvatIm / prAcIkSikIvAtmavidyAM vA rambhAMza lokata iti manuH, nayA yasta gyAnusandhatte sadharma vedanetara ityAdi mokSadharme tatropaniSadaM tAta! parizeSanta pArthiva ! / mathAmi manasA tAta ! dRSTvA cAnvIkSikI parAmitya paniSadartha zvAnvIkSikyanusArI pAhya ityuktamiti // 1 // nanu tattvajJAnasya na mAjJAdeva niHzreyasahetatva niHzreyasaM nAvavividha parAparabhedAt tatrAparaM jIvana kilakSaNaM tattvajJAnAnantara meva tadapya vadhAritAtmatatvasya naira nayAbhyAsApahRta miyAjJAnasya -prArabdha karmopabhuJAnasya paranta krameNa, taba kramapradipAdanApedaM sUtramiti duHkhAdInAM madhye yatuttarottaraM teSa.mapAye tadanantarasya tatmavihitasya parva parva svApAyAda pavarga: prayojakatvaM praye jyatva vA paJcamTa rthaH daNDAbhAvA haTAbhAva iti vatsvarUpa sambandhavizeSa e va tat tadayamarthaH tattvajJAnena virodhitayApahRte mithyAjJAne kAraNAbhAvAca nihatte rAgaveSAtma ke doSe tadabhAvAJca prahattedharmAdharmAtmikAyA attpattau tadabhAvAca janmanoviziSTazarIrasambandhasthAbhAve duHkhAbhAva da pa vargaH / yadyapi jJAni. no'pi rAga dayastiSThanti tathA pyutkaTa rAgAdyabhAve tAtmayam / yadyapi dopANAM na dhammAdi janakatvaM vyabhicArAttathApi tattaddaSANAM tatta marmAdihetutvAdoSANaye dhamAdyapAyaH vastutovinApaucchAM gaGgAjalasaMyogAdito dharmAdisambhavAdyabhicAraH tasmAt mithyAjJAnaja vAsanai vAtva doSaH, tasyAca miyyAjJAnanAthAt tatkAlInatattvajJAnajavAsamAto vA nAza ityAzaya ityapi vadanti / yadyapi duHkhApAyAbApavargaH kintu sa eva saH tathA For Private And Personal Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuutrrttau| dhyabheda eva tatra paJcabhyarthaH, apavargapadaM bA tayavahAraparam anantarapadena janAntarameva parAmadhya ta iti tu na vyAkhyAnaM duHkhapadavaiyarthyApatteH duHkhAnutpattevaramaduHkhadhvaMsaprayojakatva kalpAta ityAzayenedamityapi kazcit // 2 // iti sUtratto saprayojanAbhidheyaprakaraNam / atha yathoddeza lakSaNasyApekSitatvAt prathamoddiSTapramANaM lakSayati vibhajate ca / atra tahati tatamakArakatvarUpaprakarSaviziSTajJAna prazabdaviziSTena mAdhAnA pratyAyyate tatkaraNatvaM pramANatvaM jJAnaM cAvAnubhavA vivakSitastena smRtikaraNe nAtivyAptiH lakSinAnAM pramANAnAM vibhAga: pratyakSAnu.. mAnopamAnazabdAti vibhAgayoddeza evAnta bhUtatvAdayaM vizeSoddezaH // pratye kalakSaNantu vacya te / iti trisUtrI vRttiH samAptA // 3 // atha vibhakkAni yathAvamaM lacayitumArabhate / atra pratigatamA pratyakSa miti yogAdindriyavAcakatvAt pratyakSa zabdasya prastu tatvAca karaNalakSaNasya pramitilakSaNaM yadyayanucitaM tathApi yata ityadhyAhAreNa pratyakSapramAkaraNalakSaNe vAcce tadekadezapranAsvarUpe jAte tatkaraNatvaM sujJeya mityAzyena vA saGgamanIyam / yAtmamanaHsaMyogajanya sukhAdivAraNAya jJAnamiti yadyapi tajjanya tvAt jAnamAle'tivyAptirIzvara pratyakSe cAvyapti tayApi sAkSAtkaromItyanu vyavasAyasisAkSAttva jAtya vacchinne jJAnamityantae tAtyAyeM, yahA indriyArthasannikarSAtpanna miti sAvadhAraNA indriyArthasannikarSAtiriktAnutpanna atirikta cAtra jJAnaM tena jJAnA. karaNakamityarthaH, bhramavAra kamavya bhicArIti bhramabhinnamityarthaH, idacAMzikacamasyAla cyA tvena la cyatve tu naiti ta prakArakatva nirvikalpa kasya lakSya ce tadabhAvavati tadaprakArakatvamarthaH tasya vibhAgaH avya pradezya vya vasa ya tma kamiti nirvikalpa ke sarvikalpakaM ceti vividha pratyakSamityarthaH // 4 // For Private And Personal Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 kim / 24 7 anumAnaM lacayati vibhajate ca / grAnantaryabodhakAthazabdoM hetu hetumadbha / vasaGgatiscanAya tatpUrvakaM pratyacapUrvakaM pratyacaM pratyakSavizeSo vyApyAdiviSayakaste na vyAptiviziSTapacadharmatAjJAnajanyatva N labhyate anumAnam anumiti ryata ityadhyAhAreNa ca karaNalakSaNaM atha vA karaNalakSaNamevedaM tatvAnumAnamiti karaNalyuTA anumiti karaNamiti samAkhyAtralAdeva labdhaM, tacca vyAptijJAnaM pratyavapUrvaka sahacArapratyacapUrvakaM vibhajate vividhamiti parva kAraNaM taddat taliGgakaM yathA meghonnati - vizeSeNa dRSyanumAnaM zeSaH kAryaM taliGgakaM zeSavat yathA nadohayA vRSyanubhAnaM sAmAnyato dRSTa kAryakAraNabhinnaliGgakaM yathA pRthivItvena dravyatvAnumAnam atha vA pUrvvam anvayastadvat kevalAnvayautyarthaH yathA abhidheyaM prameyatvAdityAdi zeSo vyatirekastaddat kevala vyatire kItyarthaH yathA pRthivo itarebhyobhidyate gandhavattvAdityAdi sAmAnyato dRSTa anvayavyatireki yathA vahnimAn dhUmAdityAdi // 5 // upamAnaM lacayati / prasiddhasya parvva pramitasya gavAdeH sAdhayatyAt tajjJAnAt sAdhyasya gavayAdipada vAcyatvasya sAdhanaM siddhirupamAnamupamitiyeta ityadhyAhAreNa ca karaNalakSaNaM atha vA sAdhyasAdhanamiti karaNalyuTA karaNalakSaNamevedam atra ca vaidha syopamitimapi manyante TIkAkRtaH, yathA ca kAtidIrghagrIvatvAdi pazvantaravaidharmyajJAnAduST karabhapadavAcyatAgrahaH / evamanyo' ghyupamAnasya viSayaiti bhASya, tathA mudraparNIsahathI proSadhI viSaM hannItyatidezavAkyArthe jJAte suparNosAjJAne jAte iyamoSadhI viSaharaNotyapamityA viSayIkriyataityAdi // 6 // zabdaM lacayati / zabdaddati lacyakathanaM tadarthaH pramANazabda iti Aptopadeza iti lacaNaM prAptaH prakRtavAkyArthayathArthajJAnavAn tasyopadeza ityarthaH prakRtavAkyArthayayArthajJAnaprayuktaH zabda iti phalitArthaH zratha vA prApto yathArtha upadezaH zAbdabodhoyamAt / zAbdatvaJca jAtivizeSastathA ca yathArthazAbdajJAnakaraNatvamarthaH / yatra ca vizeSyAvRtya prakArakatvataiti tatprakArakatvAdipramAlaca gAnAmekaM laccaye paraJca lakSyatAvaccha edake nivezanIyamato nAbhedaH // 7 // k For Private And Personal Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 200 www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyasUtradRttau / vibhajate / sapramANazabdaH zabdatadupajIvi pramANAtiriktapramANa gamyAko haeArthakaH zabdatadupajIvi pramANamAtra gagyArtha ko'haeArthakaH tathA ca TAkatvAdRSTArthakatvabhedAtpramANabdasya haividhya mityarthaH // 8 // samAptaM pramANalakSaNaprakaraNam // 2 // prameyaM vibhajate lacayati ca / yatra tu zabdaH punararthe tathAceteSAM punaH prameyatvaM na tu prabhA viSayatvena saMyogAdInAmapi prameyazabdo hi vAdAdizabdavat paribhASAvizeSeNa dvAdazasu pravarttate tatra ca prakRSTa' meyaM prameya miti yogArtha : prakarSaya saMsArahetumithyAjJAna viSa yatva' mocahetudhIviSayatvaM vA rUpA ca tAvadanyAnyatvamarthaH jaccAmapi tadeva prameyaM kimityAkAGgAyAmAtmAdayo darzitA ityato vacanabhede'pi nAnanvayaH vedAH pramANamityAdAvapyevaM, anyathA zrAtmasUtre vigatiH syAttayaH ca vacyate prameyatva naikyamiti pratipAdanAya anyatamAjJAne'pi nApavarga iti pratipAdanAya vA prameyamityekavacanamityanye, taJcintyaM, atrApi vyAtmA ca zarIraJca indriyANi ca arthAzca buddhizva manazca pravRttizca doSAJca pretyabhAvazca phalaJca duHkhaJca vyapavargazceti yathAvacanaM vigrahaM varNayanti tra pAdhAnyAtkAraNarUpaSaTakamabhidhAya kAryyarUpaprameyaSaTkamabhihitaM tatva pUrva pUrvvasya pradhAnyAt pUrvapUrvasya pradhAnyAt prathamamuddeza iti vadanti // 6 // tava prathamohimAtmAnaM lacayati / ava cAtmanaH pratyacatvAliGgakathanamasaGgataM na ca zarIrAtiriktAtmavyutpAdanArthaM taditibAcyaM agrimaparIcAvaiyarthyApatteH lakSayAkathanena nyUnatvaM ceti cena taliGgapadasya lakSaNArthatvAt na ca liGgamityekavacanena militAnAM lakSaNatvaM pratIyate taccAyukta vaiyarthyAditi vAcya kiM lakSaNamityAkAGgAyAmicchAdInAmabhidhAnAmilitaM lakSaNamiti pratyAyakAbhAvAt, tathA ca pratyekameva lakSaNaM atra jJAnecchAprayatnAnAmAtmamAtrasya lacaNatva sukhaduHkhaddoSANAM saMsAriyo lakSaNatvamiti // 10 // For Private And Personal * Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 Ahnikam / 201 kramaprAptaM zarIraM lacayati / atra ceSTAdInAM militAnAM zrAzrayatvaM na lakSaNaM vaiyarthyAdapi tvAzrayapadasya pratyekamanvayAceSTAzrayatvAdilacaNatraye tAtparyaM ceSTattvaJca prayatna janyatAvacchedako jAtivizeSaH na ca zarIrAvayave'tivyAptiH antyAvayavitvena vizeSaNAt na ca nikrizarIre'vyAptistAdRze mAnAbhAvAt yataevAha indriyAzraya iti indriyAzrayatvaJca vaccha edakatA khya svarUpa sambandha vizeSeNa catuSnAn devadatto'yamityAdipratIteH, arthAzrayatvamityatvArdhazabdo na rUpAdipara stadAzrayatvasya ghaTAdAvativyAptaH kintu sukhaduHkhAnyataraparaH ataeva bhASyaM yasminnAyatane sukhaduHkhayoH pratisambedanaM pravarttate saeSAmAzrayastaccharIramiti, vastutastvanyatarAzrayatyamapi na lakSaNaM, kintu sukhAzcayatvaM duHkhAzrayatvaJceti lakSaNadvaye tAtparyaM zarIrasa tadAzrayatvamavacchedakatAsambandhena hastAderalacyatve tvantyAyavitvena vizeza poyaM svargizarore nArakizarIre dRccAdau ca sukhaduHkhakhIkArAnnAvyAptiH, na ca tacchU nyakhaNDazarIre'vyAptiH sukhAdyAzraya uttidravyatvavyApyavya pyajAtimattvasya vivacitatvAt tAjAtizca manuSyatvacetvatvAdiH kalpabhedena narasiMhazarIraNAM bhedAnnarasiMhatvajAti mAdAya narasiMgarIre lacaNasamanvaya iti // 11 // indriyaM vibhajate lacayati ca / yadyapi manaso'pIndriyatvamastyatra tathApi ghANetyAderupalacaNaparatvAnna doSaH vastutastvindriyANItyasya bahirindriyANItyarthaH tena bhUtebhyaityasya nAsaGgatiH atra caitAnIndriyANIti vadatA prANAdyanyAnyatvaM lacaNamiti sUcitaM pratyacaja - nakatAvacchedakatayA indriyatvamakhaNDopAdhirUpamityanye vANatvAdikaM jAtivizeSarUpaM karNazaSka lyavacchinnaM nabhaH zrotraM prANAdIni kiM prakka 9 U tikAnItyAkAGgAyAmAha bhUtebhya iti tenendriyANAmahaGkAra prakRtikatvaM neti mantavyaM vyutpAdayiSyate cedaM tRtIyAdhyAye, aba prANAdInAM catuNI pRthivyAdijanyatvaM sambhavati zrotrasya karNazaSka lyatra nAkAzasya karNazaSkulyAjanyatvAdeva janyatvavyapadezaH athavA abhinnAnIti pUrayitvA bhUtAbhinnAnIti vyAkhyeyam / ghrANAdItyasyopalacaNaparatva tu tebhya iti vahirindriyaparam // 12 // 7 For Private And Personal w > * Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 202 nyAyasUttau / bhUtAnyeva kAnItyAkAGkSAyAmAha / Arambhe parasarAnapecatvavanAyAsamAsakaraNaM bhUtatvantu bahirindriyagrahaNa yogya vizeSaguNavattva pRthi bItvAdayastu jAtivizeSA iti // 13 // kramaprAptamarthaM vibhajate lacayati ca / vaizeSikANAM dravyaguNakarmasvartha zabdAbhidheyatvamataH paJcAnAM gavAdInAmeva kathaM tapatyamityAzaGkAmirAmAya tadarSA ityaktAM teSAmindriyANAmarthA viSayA uddiSTAzrapi taevetyAzayaH itthaJca tadarthatvaM lacaNamiti mantavyaM tacchabdena bahirindriyANi parAmRzyante tathA caikabahirindriyamAtra pAhyavizeSaguNatva bahirindriyahirindriyAyA guNatvaM vA tadarthaH / pRthivyAdiguNA iti lacyanirdezaste ke guNAM ityAkAGgAyAM gambetyAdi pRthivyAdInAM guNA iti SaSThIsamAso bhASyAdisammatastena guNaguNinorabhedo neti citam // 14 // baddhiM lakSayitumAha / anarthAntaraM samAnArthakaM na tu sAyAnAmiva buddhi vaya mahattvatvA parapayasya pariNAmavizeSo jJAnaM yathA caitattathA bacyate tathAca buddhyAdipadavAcyatvamanubhava siddhajJAnatvajAtireva vA lakSaemiti bhAvaH // 15 // T mano vkssyti| yugapat ekakAle ekAtmanIti pUraNIyaM jJAnAnAmanutpatti ryataH sa eva dharmo jJAnakaraNANutva manasoliGga' lakSayamityarthaH / tathAhi cacurAdiSu viSayasamvaddha Svapi yasyAsattyabhAvAdekaM na jJAnaM janayati yatsamva nvAdaparaJca jJAnaM janayati tadeva cANu nikhilajJAnajanakaM sukhAdisAcAtkArAsAdhAraNakAraNaM tadekameva lAghavAtsiGgha mana ityarthaH evamavyAkhyAne ca lacaNaprakaraNe pramANopanyAso'saGgataH syAditi anye tu sati dharmiNi lakSaNacintetyatomanaHsAdhanAya yugapaditi sUtraM pratyaJca manaHsiddhau niHSpagutvAdikaM lakSaNaM sukaramityAzaya iti vadanti // 16 // prataM lacayati vibhajate ca / yatra ca pravRttitvaM rAgajanyatAbacchedako jAtivizeSaH sa eva lakSaNaM IzvarakRterapi lacyatve yatnatvameva tathA / jIvanayoniyana nivRttau ca mAnAbhAvAt tatsadbhAve'pi pravRttitvaM nityayatnasAdhAraNaM tadyAvRttaM vA tathA, indAnantarazrutA For Private And Personal Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAya 1 AGgikam / 203 rambhapadasya pratyekamanvayArAgArambhAdibhedena vividhA pravRttiH buddhizabde nAla mano'bhipretamiti zarIrazadazca ceSTAvattvena hastAdisAdhA. raNaH tathA ca vacanAnukUlI yatneAvAgArambha : zarIragocaro yatnazca dhAnukUlayanovA zarIrArambhaH etaddvaya bhinno yatnobu dyArambhaH sa ca dhyAnodayA. deva darzanAdyana kUlaH pathyaM vasyati prAJcastu sAmAnyavizeSalakSaNe cAdRSTa. janakatva' nivezayanti iyaJca kAraNarUpA prattiH kAryarUpA tu dharmAdharmAtmiketi // 17 // . doghaM lkssyti| doSA iti bahuvacanaM rAgadveSamohAtmakalakSyavayajJApanAya pravartanA pravRttijanakatvaM tadeva lakSaNaM yeSAM yadyapIdaM zarIrAdRSTe zvarecchAdAvativyAptaM tathApi laukika pratyakSasaviSayatve satIti vizeSaNIyaM yAgAdigocarapramAvAraNAya pramAnyatve matIti vizeSayanti // 18 // pretyabhAvaM lakSayati / pretya mRtvA bhAvo janana pretyabhAvaH / tatra punarityanenAbhyAsakathanAt prAgutpattistatomaraNaM tata utpattiriti pretyabhAvo'yamanAdirapavargAntaH etajjJAnaJca vairAgya upayujyate iti prati na vyarthaM tadIyamaraNaJca tadIyajIvanAdRSTanAzastadIyazvarama mANasaMyogadhvaMsasadIyaprANadhvaMso vA tadIyotpattistu tadIyavijAtIyazarIrAdyaprANasaMyoga iti || 16 // phalaM lakSayati / atra ca mukhyaM kAlaM sukhaduHkhopabhogaH tathAca bhASyaM sukhaduHkhasaMvedanaM phalaM, tatra ca dharmAdharmAtmakapratteH prayojakatvAttatra ca doSasya hetutvAt pravRttidoSajatitetya taM lakSaNanta sukhaduHkhAnyatarasAkSAtkAra iti gauNaM phalanta zarIrAdikaM sarvameva tathA ca bhASya tatpunaH hendriyaba ddhiSu satISa bhavatIti saha dehendriyAdibhiH phalamabhipretaM tathAhi pravRttidoSajanito'rthaH phalametatsarve bhavatIti ityaJca janyatvameva phalatva prattidoSajanita iti tu nirvedopayogAdanam // 20 // ___ duHkhaM lkssaat| bAdhanA pIr3A tadeva lakSaNaM svarUmaM yasya tathAcAnubhavasiGghaduHkhatvajAtireva lakSaNaM zarIrendriyArtheSu duHkhasAdhanatvAtma khe ca For Private And Personal Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 208 nyaaysuutrrttau| duHkhAnuSaGgAt duHkhavyavahAro gauNa dUti ataevAgrimasUtre tatmadena mukhya duHkhaparAmarzaH // 21 // apavarga lakSati / tasya duHkhasya atyanta vimokSaH vasamAnAdhikaraNaduHkhAsamAnakAlIno dhvasaH tasya ca janmApAyAdeva sambhava inyAzayena duHkhena janmanAtyanta vimuktirapavarga iti bhASya duHkhena duHkhAnusaGgiga tyarthaH // 13 // samApta prameyalakSaNa prakaraNam // kramaprAptaM saMzayaM lakSayati | saMzaya iti lacyanirdeza: vimarza ityatra vizabdovirodhArthaH mRzirjAnArthaH ekasmin dharmiNIti pUraNIyaM tena ekarmiNi virodhena bhAvAbhAvaprakArakaM jJAnaM saMzayaH tatra kAraNamukhena vizeSalakSaNAnyAha samAnetyAdi upapattirjJAnaM tathAca samAnasya viruddhavakoTihayasAdhAraNadharmasya jJAnAdityarthaH anekadharmaH asAdhAraNadharmaH tajajAnAdityarthaH tathA va sAdhAraNadharmavaddharmijJAnajanyA'sAdhAraNadharmavaddharmijJAnajanyazcetyarthaH, vipratipattiviruikoTiyopasyApakaH zabdastasmAdi. tyarthaH yadyapi zabdasya na saMzAyakatvaM tathApi zabdAtkoTiyopasthitau mA. namaH saMzaya iti vadanti upalabdhecInasya anupalabrvyatirekajJAnasya yAsvyavasthA sahiSayakatvAnirdhAraNaM prAmANya saMzaya iti phalito'rthaH, anye tu upalabdhayavyabasthAprAmANyasaMzayaH anupalabdhi rupalabdhivirodhidhamatvaM tadavyavasthA tatsaMzaya ityAhuH / vastutastu prAmANyasaMzayasya na saMzaya hetutva kiM tvagTahItAprAmANya kajJAnasya virodhitayA sati prAmANyasaMzaye tajjJAnasthAvirodhitayA sAdhAraNadharmadarzanAdita eva saMzayotpattiriti upalabdhItyAdikaM tAdRzasthale saMzayobhavatItyetAvanmAnaparaM cakArovyApyasaMzayasya vyApakasaMzayahetRtva samuccInotIti vadanti, vizeSApekSaH koTi. smaraNasApechaH vastutastu saMzayadhArAvAhikatvaM sthAdata prAha vizeSeti vizeSaM vizeSadarzanaM apekSate nivartakatvena tathAca vizeSadarzananivartya tvakathanamukhena vizeSAdarzanajanya saMzaya ityuktam // 23 // For Private And Personal Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAya 1 paahnikm| 205 kramaprApta prayojanaM lakSayati / adhikSanya uddizya tathAca pravRttitvicchAviSayatva prayojanatva viSayatva sAdhyatAkhya viSayatAvizeSaH tena jJAnasukhavAdivAraNaM pravRttiheviti kharUpakathanaM vakSakacUDAmaNi sumervAdimApti vArakaM taditi kecit atra nirupAdhIcchAviSayatvAt sukhaduHkhAbhA. vayomukhya prayojanatyaM tadupAyasya tu tadicchAdhInecchAviSayatvAhauNa prayo. janatvamiti // 24 // ___ kramaprApta dRSTAntaM lakSa yti| laukiko'prAptazAstra parizIlanajanyabuddhiprakarSaH pratipAdya iti phalito'rthaH parIkSakaH zAstraparizIlanaprAptabuddhiprakarSaH pratipAdaka iti phalitArthaH tathAca pratipAdyapratipAdakayoriti paryavasanaM bahuvacana kathAbaddhatvamabhipretya buddha sAdhyasAdhanobhaviviNyAstadabhAvaviSayiNyA vA sAmyaM avirodho yasminnarthe so'rthodRSTAntaH vAdiprativAdinoH sAdhyasAdhanobhayaprakArakatadabhAvadayaprakArakAcataranizcayaviSayodRSTAnta iti paryavasito'rthaH / samApta nyAyapUrvIta. shmgh| 24 / kramaprApta siddhAntaM samayati / tantra zAstraM tadevAdhikaraNaM jJApakatayA yasya tAizasya yo'bhyupagamastasya samIcInatayA'saMzayarUpatayA sthitistathAca gAstitArthanizcayaH sivAnnaH atra cAbhyupagamyamAno'rtha: sichAnna iti bhASyam abhya pagamaH siddhAnta iti vArtikaTIkA,nacAlavirodhaH syAGkanIyaH prAcAryaH parihRtatvAm tathAca trisUtrInibandhaH arthAbhyu pagamayoppapradhAnabhAvasya vivakSA tantratvAdAbhya pagamo'bhya pagamyamAnovArtha: siddhAntastena sUtrabhASyavArtikaTIkAsa na virodhaH atra ca bhASyAnusArAtmavatantra pratitaprAdhikaraNAbhyupagama siddhAnnAnya tamaH siddhAnta iti sUtrArtha iti tu na yukta ayimasUvAhatyAnApatteH tamvasiddhAnnatvena iyamanugamayya tanvAdhikaraNAbhyu pagamAnyatamaH siddhAnta iti kazcit // 16 // vibhajate / sa caturvidha iti zeSaH sarvatavAdisaMsthitI nAmarthAntarabhAvAt bhedAdityarthaH // 27 // marvatantra siddhAnta lakSayati / sarvatantrAviruddhaH sarvazAsvAbhya pagata iti bahavaH vastuno yathAvata evArthaH anya yA tantre'dhikata ityasya vaiyar2yAMpatterata For Private And Personal Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 206 nyaaysuutrsau| eva ca jAlA derasattaratvamapi sarvatantra siddhAntaH na ca tantre'dhikRta iti spaSTArtha lakSaNe tu na deyameveti vAcya manasa indriyatva sthApi sarva tantrasidvAnnatApatteH navyAstu sUtrasyopala kSaNamAtratvAdAdiprativAdyubhayAmya pagataH katha nu kUlo'rthaH sa iti vadanti // 18 // __ pratitantra siddhAnna lakSayati / samAnazabda ekArtha ste nai katantrasiddha dUtyarthaH svatantrasiddhati paryavasito'rthaH tathA ca vAdiprativAdyekataramAlAbhya pagatastadeka tarasya pratitantrasiTvAnta iti phalitArthaH yathA mImAMsakAnAM zabdanityatvam // 26 // adhikaraNasiddhAnta lakSayati // yathArthasya siddhau jAyamAnAyAmevAnyasya prakaraNasya prastutasya siddhirbhavati so'dhikaraNa siddhAnta ityarthaH yathA tANu kAdikaM patnIkatyeopAdAna gocarApAjJajJAnacikIrSAkatimajjanya tve mAdhyamAne sarvana tvamozasya evaM hetubalAdapi yathA darzanasparza nAbhyAmekArthagrahaNAdindriyAdivyatirikta Atmani sAdhite indriyanAnAtva tathA ca yadartha siddhiM vinA yo'rthaH zabdAdanumAnAddA na sidhyati mo'dhikaraNasi. dyAnna iti, vastutastu zabda tvabhanumAna tvaM cAvivakSitaM pramANamAtramapekSita ataeva pratyakSeNa sthalatvasAdhanAnantaramuktamAtmatattvaviveke so'yamadhikaraNa siddhAntanyAyena sthUlatvasiddhau kSaNabhaGgabhaGga iti tatra ca va kyAsiDhau tadanuSaGgI yo yaH so'dhikaraNasiddhAnta iti vArtika phakikA likhitvA yena kenApi pramANe na vAkya the siddhau janyamAnAyAM yo'nyArthaH sidhyati sa tathetyarthaH, iti vyAkhyAtaM, dIdhitikatA, evaM hetarIdRzaH pakSazca vAkyArtha iti TokAvacane ca upalakSaNamediyukta tatra tatra viziSyaiva lakSaNaM kAyaM yatta janakIbhUtavyApaka tAjJAne vyApaka koTAveva viSayaH prakatAnumityA vyApaka koTau viSayI kRtaH zAbdajanakapadArthajJAnaviSayatve sati zAbdaviSayazceti iyamadhikaraNasiddhAnta iti tantra indriyanAna tvAdau bhASyAdyudAhRte'vyApte riti // 30 // .. abhyu pagamasiddhAnna lkssyti| aparIkSitasya sAkSAdasUtritasya vizeSaparIkSaNa vizeSadharmakathanaM vyasya pagalAditi jJApakatve paJcamI abhya - pagamajJApakamityarthaH vizeSa parokSaNAja jJAyate sUtakato'bhyupagatamida For Private And Personal Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 Ahnikam / 207 miti tathA ca sAkSAdasUlitAmya pagamo'bhya pagamasihAnnaH yathA manasaindriyatvamiti // 31 // samApta nyAyAzrayasiGgAnna lakSaNa prakaraNam // 5 // kramaprAptAnavayavAhakSayitu vibhjte| anena vibhAgena pratijJAdya nyatamatvamavayavatvamiti lakSaNaM sUcitaM, atra ca pratijJAdInAM paJcAnAmavaya. vatvakathanAddazAvayavavAdo vyu dasta iti mantavyaM, te ca yathA darzitA bhASya jijJAsAsaMzayaH zakyaprAptiH.mayojana maMzayavya dAsaveti ete pratijJAdisahitA daza vyAkhyAtAca te tAtparyaTokAyAM prayojanaM hAnAdibuddhayaH tatpravartikA jijJAsA tajjanakaH saMzayaH zakyaprApriH pramANAnAM jJAnajananasAmarthaM saMzayavyudAsatarkaH ayamevArthonibandhe niSTataH jijJAsA vipratipattiriti kacit eteSAJca na dha yAvayavatva nya yAghaTa tvAt naca nyAyajanya bodhAnukUlatvenai yAdayavatvaM eka dezasthApi tattva rasaGgAt prayonane vyApne zca // 33 // ___ pratijJA lakSayati / mAdhanIyasvArtha sva yonirdezaH sa prazikSA sAdha - nIyaca vanimattvAdinA parvatAdista thA ca pakSatAva chedakaviziSTa pacche sAdhyatAvachedakaviziSTa vaiziyabodhaka zabda ityarthaH nigamanavAraNAya ca sAdhyAMza sAdhyatAvacchedakAtirikaprakArakatva vAcyaM tadarthazvasAdhyatAvacchedakamakAratAdilakSaNa prakAratAzUnyatvaM tena prameyavataH mAdhyatve nAsiddhiH u. dAmInavAkyavAraNAya ca nyAyAnnargatatve sattIti vizeSaNIyam, nyAyAntamatatva mati prakRtapakSa baccheda bhAvacchinna pakSakaprakRtasAdhyatAvacchedakAvachinamAdhyaviSayatAvilakSaNaviSayatAkabodhAjanakatve sati prakRtapakSe prakRtamAdhyaghoSajanakatvaM tatpratijJAtvAvayavatvAdikaM paribhASAvizeSaviSayatvarUpa tattadyanitvarUpaM cetyapi vadanti // 23 // kramaprApta hetuM lakSayati ghibhajate ca sUtrAbhyAm / atra sAdhyasAdhanaM heriti sAmAnya lakSaNaM mAdhyasAdhanaM sAdhyAsAnukUlatApakatvabodhaka ityarthaH tathA ca sAdhyatAvaccheda kAvacchinnasAdhyAnvitajJApakatvabodhakaH sAdhyA vitakhArthabodhakovA'vayava iti phalitArthaH tasya vaividhyamAi udAharaNasAdharmyAttathA vaidhAditi sAdharmyamanvayaH vaidharmya vyatirekaH tAdRzavyAptiriti phalitArthaH udAharaNasAvayaM udAharaNabodhya.nvayavyAptistato'nvayI For Private And Personal Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuutrhttau| hetu tavyaudAharaNeti spaSTArtha tathA ca jJAvAnvayavyAptikahe tubodhakoM hetvavayavaH ajJAtavyatirekavyAptikahetubodha kohetyavayava iti phalitArthaH evamapratItAntraya vyAptikahe tabodhako hetvavayavo vyatirekI hetuH ityameva pratotAnvayavya tirekavyAptikahetubodhako hetvavayavo'nvayavyatirekItyapi sUcitamiti vadanti // 34,35 // kramaprAptasudAharaNaM lakSayati | ghaTAnnaudAharaNamiti lakSaNaM dRSTAnto dRSTAnnavacanaM dRSTAntakathanayogyAvayavaityarthaH tena dRSTAntasya sAmayikatvenAsArvatrikatve'pi na kSati yogyatAvaccha dakantu avayavAnna rArthAnanvitArthakAvayavatvaM ; tacca vividhaM anvayivya tirekibhedAtta vAgvayaMdAharaNaM lakSati sAdhyasAdhAttasammamAvIti anvayya dAharaNamiti zeSaH pare tu sampUrNa mUvamanvaya dAharaNameva sAmAnyalakSaNaM bahyamityAhuH, sAdhyasAdhAmAdhyasahacaritadharmAt prakRtasAdhanAdityarthaH taM mAdhyarUma dharma mAvati tathA ca sAdhanavattAprayukasAdhyavattAnubhAvako'vayavaH sAdhyasAdhanavyAnuprapadarzako. dAharaNamiti yAvat // 36 // ____ vyatirekyudAharaNaM lakSayati / tahiparthayAt sAdhyasAdhanadhyatirekavyAptipradarzanAttathA ca sAdhyasAdhanavyatirekavyAptapadarzakodAharaNaM vyatirekyudAharaNaM yathA jIvaccharIraM sAtmakaM prANAdimatyAt yacaivaM tatraiva yathA ghaTa iti vAkAraH prayogamamecya tathA cAntravyudAharaNaM vyatirekyudAharaNaM vA prayoktavyamityarthaH // 37 // kramaprAptamupanayaM lkssti| sAdhyasya pakSasya udAharaNApekSaudAharaNAnusArI ya upasaMhAra upanyAsaH prakRtodAharaNopadazitavyAptiviziSTa hetaviziSTa pakSaviSayakabodhajanako nyAyAvayavartyarthaH nigamanaM hetaviziSTatvena na pakSabodhakaM kintu patti hetubodhakamiti tATAsaH prasna cAnvayavyatirekavyAptayoranyataratvAdinAnugamaH kArya udAharaNo. padarzite ti tu paricAyakamAtramiti tu na bAccaM udAharaNaviparItavyA. mupadarza kopanayavArakatvAt vastu to'vayavapadenaiva tayudAsaH sacopana yo hividho'nya yivyatirekibhedAt tatheti sAdhyasyopasaMhAro'nvaya panayaH na tatheti sAdhyakho pasaMhAro vya tirekyu panayaH atra ca tathAzabdaprayogAvazyaka For Private And Personal Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 aahnikm| 26 vana tAtparya kintu vyApriviziSTa va tvabodhe tathA ca vaGgivyAya dhUmavAMcA. yamiti vA tathA cAyamiti bopanyAsa evaM vyatirekiNyapi vayabhAvavyApakIbhatAbhAvapratiyogidhUmavAMzcAyamiti vA na tatheti vopnyaasH||38|| nigamanaM lkssyti| he torvyAptiviziSTa pakSadharmasya apadezaH kathanaM pratikSAyAH pratijJArthasya sAdhyaviziSTa pakSasya vacanaM nigamana tathA ca vyAptiviziSTa pakSadharma hetakathanapUrva kasAdhyaviziSTa pakSa pradarzakaH vyApta pakSadharma hevajJApyasAdhyaviziSTa pakSa bodhakastAyasAdhyabodhako vA nyAyAvayako nigamana miti asya tvayivyatirekibhedAna bhedaha tyAzayaH vyatirekiNi tu tasAva tathetyevAkAraityapare // 38 // samAptaM nyAyasvarUpa prakaraNam // 6 // kramaprApta taka lazayati / tarka iti lakSya nirdezaH kAraNopapattita jaha iti lakSaNaM avijJAtatattve'rthe tatvajJAnArtha miti prayojanakathanaM kAraNaM vyAtha takhopapattirAropastasmAt aAropaH arthAdyApakasya tathAca vyApakAbhAvaH tvena ni te vyApyasyAhAryAropAdyo vyApakasyAhAAropaH sa barka yathA nirbahiSAropAvidhUMmatvAropaH nirbaGgiH syAtridhUmaH syAdityAdi hadoniGgiH sAnnidhUmaH sthAdityAdivAraNAya vyApakAmAvara pena nirgAta iti nirvaNiH syAt badravyaM sthAdityAdikAraNAya vyApyasyeti tadyApyAropAdhInastadAropaityarthalAbhAya vyApa keti na cAnumAnAdito'mi vestovyartha iti vAcya aprayojakatvAdizaGkAkalaGkitena hevanArthasya sAdhayitumazakyatvA tadetaduktamavicAratattve'rthe tattvajJAnArthamiti tattvanirNayArthamityarthaH yala nAprayojaka tvAdyAzaGkA tatra nArekSaeveti: bhAvaH / pare tu aha ityeva lakSaNaM jahatvaJca mAnamatvavyAthojAtivizeSasta kayAmotyanubhavasiddhaH tarkaH kiM khataeva nirNAyakaH paramparayA betyatAha kAraNeti kAraNasya vyAptijJAnAde rUpapAdanahAretyarthaH tathA ca dhUmo yadi vantivyabhicArI sAt vahijanyo na sthAditya nena vyabhicArazaGkAnirAse niraguna vyAptijJAnenAnumitiriti paramparayevAsyopayogatyA huH sa cAyaM paJcavidhaH aAtmAzrayAnyonyAzrayacakrakA.. navasthAtadanyabAdhitArthaprasaGgabhedAt khatha khApekSitve'niSTa prasaGgAtmAzrayaH saca utpatti sthitijJaptihArA vedhA yathA yadyayaM ghaTae tahaTajanyaH syAta. For Private And Personal Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 210 nyaaysuutrttau| daitahaTAnadhikaranakSaNottaravattI na syAt yadyayaM ghaTa etahaTattiH syAt etahaTavyApyo na syAt yadyayaM ghaTaetahaTajJAnAbhinnaH syAt jJAnasAmagrIjanyaH syAt etahaTa bhinnaH syAditi vA sarvalApAdyaM tada pecyApekSitva. nibandhano'niSTa prasaGgo'nyonyAzrayaH so'pi pUrva patredhA tadapecyAmecyape / kSitvanibandhano'niSTa prasaGgacakraka catuH kakSAdAvapi svasya svApekSyApacyepekSitvasattva brAdhikyaM asyApi pUrvavatvaividhya avyavasthitaparamparAropA. dhInAniSTa prasaGgo'navasthA yathA yadi ghaTatvaM ghaTajanyatvavyApyaM syAtkapAlasamavetatva vyApya na syAt tadanyabAdhitArtha prasaGga stu dhUmo yadi vaGgivya micArI sthAGgijanyo na syAdityAdiH prathamopasthitatvotsargavinigamanA- . virahalAghavagauravAdikantu prasaGgAnAtmakatvAt na tarkaH kintu pramANam. hakAritvarUpasAdhAttathA vyavahAra iti saMkSepaH // 40 // ___ kramaprAptaM nirNaya lkssyt| vimRzya sandi hya pakSapratipakSAbhyAM sAdhanopAlambhAbhyAM upAlambhaH parapakSadUSaNaM arthasvAvadhAraNaM tadabhAvAprakArakaM tatprakArakaM jJAnaM yadyapyetAvadeva nirNayasAmAnya lakSaNaM tathApi visdhye tyAdikaM jalpavitaNDa sthalIyanirNayamadhikRtya taTuna bhASye zAstra vAde ca vimarza varjamiti evaM pratyakSa taH zabdAcanirNaye na vimarzapakSapatipaccApekSeti // 40 // 'samApta nyAyottarAGgaprakaraNam // 7 // * iti zrIvizvanAthabhaTTAcAryakatAyAM nyAyasUtrattau prathamAdhyAyasya prathamamANikam // 1 // - For Private And Personal Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAya 2 zrAnikam / prathamAGgiona saparikare nyAye lakSite vAdAdilakSaNIya hitoyAgikArambhaH chalaparIkSA ca prasaGgAdbhaviSyati tathA ca chalaparIkSAsahita. bAdAdilakSaNaM dvitIyAGgikArthaH tatra cAvari prakaraNAni prAdau va.thAprakaraNaM tato hetvAbhAsaprakaraNaM chalaprakaraNaM dopalakSaNa prakaraNa ceti atra kathAsAmAnyasthAyaM vizeSo vAdAdistathA ca vibhiH sUbarekaM kathA prakaraNaM anya ya kasUtvasya prakaraNabhAvAbhAvAdasaGgatiH sthAdityAzayeno bhASyakatA tisraH na kathA bhavanti vAdo jalpo vitaNDA ceti tatra tattvanirNayavijayAnyatarakharUpayogyonyAyAnugatavacanasandarbhaH kathA laukikavivAdavAragAya nyAyetyAdi, yatna kena nyAyaH prayukto'pareNa tu mataparigraho'pi na kRtastahAraNAya AdyaM vizeSaNamiti kathAdhikAriNastu tattvanirNayavijayAnyatarAbhilASiNaH sarvajanasihAnubhavAna palApinaH zravaNAdipaTavaH akalahakAriNaH kathopathikavyApArarUmA iti / tatra vAdaM lakSati / atra ca vAda iti lacyanirdezaH pakSa pratipakSI vipratipattikoTI tayoH parigrahastasAdhanoddezya kokti pratyaktirUpavacanasandarbhaH tAvanAtraJca kathAntarasAdhAraNamatAha pramANetyAdi pramANatarkAmyA sadrUpeNa jJAtAbhyAM sAdhanopAlambhau yatra sa tathA ubhayatrApi pramANAdisadbhAve koTi dayasyApi siddhiH syAdatanadrapeNa jJAtAbhyAmiti jJAnamanAhArya vivakSitaM upAlambho dUSaNaM jalpAdau tu pramANAbhAsatvAdimA jJAtAbhyAmapi sAdhanopAlammau bhavata iti tadAraNaM tathA dUtarathA tu taddheto reva dRSTa tvaM ityaJca pramANAbhAsa tvamakArakajJAnaviSayakaraNakasAdhanopAlamayogyAnyatve satItyartha stena tAdRzajalpavizeSa nAtivyAptiH tatva ca niyahasthAnavizeSa niyamArtha siddhAnne tyAdivizeSaNa iyaM anye tu tadapi lakSapaghaTa kameva tadarthazca tApamAna nigrahasthAmayogyatva tAvadatirikta nigraha sthAnopanyAsa yogya tva' vA nigrahasthAnaM pratijJAhAnya dInAmekaikaM dhRtvA tadupanyA sAyogya tvamiti niSkarSaH tenola jalpa vizeSavAraNamityAhuH sivAnAviruvaityanenApa siddhAntodbhAvanaM paJcAvayavopapanna ityanena nyanAdhikodbhAvane avayavAbhAsasya dRSTAnnAriyAdevodbhAvanaM pramANe tyanena ca pramAe bhAsatvena hetvAbhAsAnAM tAMbhArukha copanyAso niyamyate tathA For Private And Personal Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 612 nyaaysuutrrttau| cAva hetvAbhAsanyU nAdhikApasiddhAnta rUpanipahasthAna catuSTayodbhAvana miti vadanti vastutastu vAdasya vItarAgakathA tvena tattva nirNa yasyoddezya tayA puruSadoSasyAvijJAnArthAderita nyUnAdhikayorapi nogAva namucitamataeva paJcAvayavAvasyakatvamapi bhASyakAroM nAnu mene hetvAbhAsAdyadbhAvanenApica tadaiva kathAviccha do yadi hetvantareNApi sAdhayituM na zakyate itarathA tu tavetoreva duSTa tvaM ityaJca paJcAvayavopapatra iti prAyikatvAbhiprAyeNevi tattvavAdAdhikAriNastu tatva trubhutsavaH prakRtokti kAH avipralambhakAH yathAkAla sphUrti kA anAce pakA yuktisiddhamatye tAraH anuvidheyasyeyaH sanyapuruSavatI janatA sabhA anuvidheyo rAjAdiH speyAn madhyasthaH sAca kAhe nAvazyakI vItarAgava.thAtvAditi // 42 // jalya lakSayati / yathokleSu yadupapannaM tenopapanaityarthaH madhya padalopI samAsaH tathA ca pramANatarkasAdhanopAlambhaH pakSapratipakSapariyaha ityasya yogyatayA parAmarzaH anyathA jalpasya vAdavizeSatvApattiH pramANatarkAbhyAM tadrUpeNa jJAtAbhyAM na tu jJAne'nAhAryatvaM vivakSitaM yAropitapramANAbhAvenA bhAse'pi jalpanirvAhAt yadyapi chalAdibhirupAlabhaeva na tu sAdhanaM tatha pi sAdhanasya parakIyAnumAnasopAlambho yavetyarthAnna doSaH parapakSadUSaNe sati svapakSasiddhirityataH sAdhane tadupayoga ityanye ubhayapakSasthApanA vana ca vizeSaNIyamato vitaNDAyAnAtivyAptiH sapratipakSasthApanA honai tyattarasUtrAtmakate ubhayapakSa sthApanAvatva bAmaH sthApanAvatvAdevaca paJcAvayava. niyamo'pi labhyata iti vadanni ana ca chatlAdibhiH sabai rupAlambho na vi. zeSaNAya vyAptirapi tu tadyogyatayaiva yogyatAkchedakantu bAdabhinna kathAtvameva tatra coktavAdatvAvachinnabhedastattadvAdabhedo vA vizeSaNamiti chaletyAdinA vijigISakathAtvaM bodhyate vijigISahi chalAdikaM karoti tathAcobhaya. pakSa sthApanAvatI vijigISukathA jalpa ityarthaH ityapi vadanti aba cAyaM kramaH vAdinA svapakSasAdhanaM prayujya nAyaM hetvAbhAsastallakSaNAyogAditi sAmAnyato nAyamasiddha ityAdi vizeSato vA prativAdinA svasthAjJAnAdinirAsAya parokta sambhavAdeva lAbhe uccamAnagrAhyANAsamAlakAlArthAntaranirartha kAnAmalAbhe uktagrAhyANAM pratijJAhAni For Private And Personal Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 1 Ahnikam / prAtizAntara pratijJA virodha pratijJAsanyAmahetvannarAvijJAtArthavikSe. pamatAnujJAnyUnAdhika punarunaniranuyojyAnuyogApasiddhAntAnAmalAbhe paryanuyojyopekSaNasya masyaudbhAvyatvAdevAnu panyAsAhatayA yathA sambhava hetvAbhAsena paroka dUSayitvA khapakSaupanyasanIyaH tato vAdinA dvatIyakakSAzritena parokkamanadya khapazadUSaNamuGga, tyAnuktiyAhyocya. mAnayAAhetvAbhAsAtirikana pAhyANAmalAbhe he tyAbhAsena yathA sambhava pratipakSavAdinaH sthApanA dUSaNIyA anyathA kramaviparyAse'prAptakalaM anavasare dUSaNodbhArane ca niranyonyAtayogaH yathA tyacya si cet pratimAhAnirvizeSayasi cedevantarapityAdi pratijJAhAnyA divavetvAbhA. mAnAsana pAdyatvAvizeSe'pi arthadoSatvenApradhAnatvAJcaramasandhAnamiti // 4 // vitaNDAM kramemAtA lakSayati / yadyapi tacchabdena jalyo na parA. maSTuM zakyate jalpasya sthApanA iyavataH pratipakSasthApanAhIna tvasya viruddhatvAt tathApi sthApanAiyavatva vihAya jallaikadezaH parAmazyate pratipakSodvitIya pazastathA ca pratipakSa sthApanAhInA vijigISakathA vitaNDeti na ca svastha sthApanIyAbhAvAt kathamiyaM kathA pravarsa sAmiti bActhaM parapakSakhaNDamena jayasyaivohe gyatvAt pare ta yatparapakSamaNDanenaiva vapakSasiverarthAdeva siddhinatyAdhanAbhAve'pi na prattyanupapattiriti vadanti || 44 // samAptaM kamA prakaraNam / ___kramaprAptAna hetvAbhAsAMlakSati vibhajate c| nacAla lakSaNaM na pratoyata iti vAcya hetvAbhAsayabdasya hetavadAbhA:samAnArtha kanvenaiva tatsUcanAs sUcanAdi sUtra tathA hi pakSarutva sapakSarutva vikAsattvAbA. bhitatva satpratipakSitatvopapano heturgabhakaH tahadAbha sata ityatra vattvArtha - stadbhivatve mati taddharmavattva tathA ca paJcarU popapanatvAbhAve sati tadrUpeNa bhAsamAna iti phalitArthaH, tatra ca lakSaNaM satyanta tasyaiva dUSakatAyAmupayoga.t na ca asAdhakatAyAM pakSamatvAdye kaikAbhAvasyaiva gamakatvasambhaveadhikavaiyartha etena paJcAnyatvaM lakSaNamityapi pratya Rmiti vAcya paJcatvAvacchinnAbhAvasya pakSa sattvAbhAvAdyaghaTitatvena vaiyarthyAbhAvAt vastutastu For Private And Personal Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 24 nyAyasUtravRtto / pRthivI itaregyo bhidyate sparzavattvAt prameyamAkAzAdityAdau sapaccAdyaprasiddhetasya lakSkSaNatve tatpayaM parantu vipacAsattva saMpata sattvAbhyAmavyabhicaritamAnAnAdhikaraNyaM pacarutva vahitasya caitasya virodhitvaM tribhi rlabdha tena vyAptiviziSTapacadharma nagavirodhitvaM caramayostvanumiti virodhirUpAnavacchinnatvArtha kayorabhAvAdanumitivirodhitvaM tenAnumiti tatkAraNAjJAnAnyataravirodhitva paryyavasyati // 45 // 7 savyabhicAraM lactayati / ekasya sAdhyasya tadabhAvasya ca ca yo'ntaH sahacAraH vyavyabhicaritasaha cAraH so'ntaH sahacAraH vyavyabhicaritasahacAraH ityAzayaH sacAtvavyAptigrAhakatayA vaikamAtra vyAptigrAhakasahacAra vAnakAntistadabhyo 'naikAntikaH sa ca sAdhAraNa sAdhAraNo'napasaMhArI ceti trividhaH sAdhAraNaH sAdhyavattadanya uttiH yathA zabdo nityaH niHsparza - tvAt na ca viruddhasaGkIrNadoSaH upadheyasaGkare'pyupAdherasaGkarAt asAdhAraNaH sapaccavipacavyAvRttaH sapaccaH sAdhyavattvanizcayaviSayaH yathA zabdonityaH zabdatyAdityAdau anupasaMhArI ca kevala : nvayidharmAni paJcakaH yathA savveM nityaM meyatvAdityAdi yatra ca sAdhyasandehAdyAptigraho na bhavatItyAzayaH navyAstu vasAdhAraNaH sAdhyavadavRttiH etasya sAdhyasahacAragrahapratibandhena vyAptigrahapratibandho dUSakatAvIjaM anupasaMhArI ca keva khAnvayisAdhyakastasya cAtyantAbhAvApratiyogisAdhyakatvarUpasya jJAnAdyatirekavyAptigrahapratibandho dUSakatAvIjaM ityAjaH // 46 // kramaprAptaM viruddha lacayati / atra ca siddhAntaM sAdhyaM pratijJAyAM hi pakSasya siddhasyAne sAdhyamabhidhIyate tathA ca mAdhyamabhyupetya uddizya prayuktastaddirodho sAdhyAbhAvavyApta iti phalitArtha: yathA vahnimAn hRda tvAditi etasya sAdhyAbhAvAnumiti sAmagrItvena sAdhyAnumiti pratibandho dUSakatAvIjaM nava satpratipacAvizeSaH tatra hetvantaraM sAdhyAbhAvasAdhakaM iha tu hetureva sAdhyAbhAvasAdhakaH sAdhyasAdhakatvena tvayopanyasta ityatha - kivizeSonnAyakatvena vizeSAt // 47 // kramaprAptaM prakaraNasamaM lacayati / sahetuH svasAdhyasya parasAdhyAbhAvasya vA nirNayArthamapadiSTaH : prayuktaH makaraNasama ucyate sa kaddU tyAkAGkSAyA For Private And Personal Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir .1 adhyAye 1 prAGgikam / 215 ma.ha yasmAtprakaraNacinnatikaraNaM pakSapratipacAviti bhASyaM sAdhyatada. bhAvavannAviti tadartha stathA ca nirNayArtha prayu to hetu yaMtra nirNayaM janayita mazakastulyaba tena pareNa pratibandhAt kintu dharmiNaH madhyavattvaM tadabhAvavattvaM veti cintA jijJAsA pravartayati maprakaraNasabhaH yahA prakaTa karaNaM liGga parAmaryo vA kohe taranayoH sAdhakaH etayoH ka; parAmarza. prameti vA yatra jijJAsAbhavatItyarthaH yama ditya dita vastusthi tamAtra lakSaNanta tulyabalavirodhi parAmarza kAlona parAmarzaviSayatva svasAdhya parAmarzakAlIna tulyabalavirodhiparAmarzo vA virodhiparAmasya ca hetuniSThatvamekajJAnaviSayatvasambandhena anyathAhetodratvaM na sAt ayaJca dazAvizeSa doSaH ivyataH saGgha torapi virodhiparAmarzakAle duSTa tvamiSTa mevetyavadheyam // 48 // kramaprAptaM sAdhyasamaM lakSayati / sAdhye na vayAdinA'viziSTaH kuta ityata Aha | mAdhyatvAditi sAdhanIyatvAdityarthaH yathA hi sAdhya sAdha. nIyaM tathA heturapi cetmAdhyasama ityucyate ata vacAsiddha iti vya va jiyate trayaJcAzrayAsiddhivarUpAsidhivyApyatvAsiddhibhedAttrividhaH / aAzrayA siddhizca pakSe pakSa tAvaccha da kAbhAvaH yathA kAJcanamayaH parvatovanimAnityAdau kharUpAsiddhiH pakSe he tatAvacchedakAvacchinnasAbhAvaH yathA hRdo. TravyaM dhamAdityAdau vyApyatva siddhicAvyabhicaritasAmAnAdhikaraNyasyAbhAvaH na ca kharUpAsivereva sUvAlacyatvapratIte!bhayerne taralacyatvamiti vAcya heturiti padaM hyatra paraNIyaM hetu padaJca gamaka he totiviziSTa pakSadharmasya vAcakaM vyAgniviziSTa pakSadharma ityeva vA pUryatAM tathA ca tasya kiJcidaMzasAdhyatvenaiva mAdhyasamatvam ataeva sAdhe mAdhyatAvacheda kAbhAvaH sAdhane sAdhanatAvachedakAbhAvazca vyApyatvAsiddhiH yathA pakSatAna chedakAbhAvapakSatAvacheda kavajhedAde ranyatamatvenAzrayAsiDitva yathA ca pakSe hetvabhAvahetubhanedA. heranyatamatvena svarUpAsiddhitva tathA sAdhyatAva cheda kAbhAvAdera nya tamatvena vyApyatvAsiddhitva vitayAnya tamatva cAsiddhisAmAnyalakSaNaM nIladhamatvAde. rapi vyApyatvA siddhAvantarbhAvaM vadanti teSAmayamAzayaH vyAptihi sAdhyasambandhitAva chedakarUpA gurudharmazca sAdhyasambandhi tAnabacheda ko'to nIladhamatva deH sAdhyasambandhitAna vachedakatvAnna vyAptisvarUpatva tathA ca sAdhya For Private And Personal Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 216 nyAyasUta vRttau / tAvakedakAbhAvAdiriva sAdhanatAvakedake vyApyatAnavakedakatvamapi bhavati vyApyatvAsiddhiriti // 46 // kramaprAptamatotakAlaM laccayati / chAtItakAlasya samAnArthakatvAt kAlAtatazabdenokta kAlasya sAdhanakAlasyAtyaye'bha vipadiSTaH prayukto hetuH etena sAdhyAbhAvapramAlacaNArtha iti sUcitaM sAdhyAbhAvanirNaye sAdhanAsambhavA dayameva bAdhAyaka iti gIyate yathA varituSNaH kRtakatvAdityAdau na ca bAdhe zrAvazyakasya vyabhicArasvarUpA siddhyanyatarasyaiva doSatvamucitamiti vAcyaM tadapratisandhAnena bAdhasya doSatvAvazyakatvAt upadheyasaGkare'pyapAdherasaGkarAt utpattikAla va kivo ghaMTo gandhavAn zikharAva chinaH parvatavahnimAnityAdAvasaGkarAcca sAdhyAbhAvavatpratyayatAvakedakAvakinnakatvasya tatra saztvAt / parettu ghaTaH sakarTa kaH kAkhatvAdityAdau yatra lAghavopanIta mekamAttrakakatvaM bhAsata ityucyate tatra tadabhAvo'saGkIrNodAharaNamiti - badanti // 50 // samApta hetvAbhAsaprakaraNam // 6 // kramaprApta' kalaM lacayati / arthasya vAdyabhimatasya yo vikalpo viruddhaH kalpo arthAntarakalpaneti yAvat tadupapattyA yuktivizeSeNa yo vacanasya vAdyuktasya vidyAdhAtodUSaNaM tacchala mityarthaH vaktRtAtparyAviSayArthakalpane na dUSaNAbhidhAnamiti phalitaM tAtparyyAviSayatvaM vizeSye vizeSaNe saMsarge vA yathA nepAlAdAgato'yaM navakambalavattvAdityatra navasaGkhyA paratvakalA nayA'siyavidhAnaM prameyaM dharmatvAdityava puNyatvArthakalpanayA bhogA siyavidhAnaM vi mAn dhUmAdityatra dhUmAvayave vyabhicArAbhidhAnam // 51 // * lacitaM kalaM vibhajate / tatra vAka chalaM lacayati / yatra zakya ye sambhavati ekArthanirNAyaka vizeSAbhavAdanabhiye tathakyArthakalpanena dUSaNAbhidhAnaM taddAkkalaM lakSaNantu zaktyA ekArthazAbdabodhatAtparya kazabdasya kyArthAntara tAtparthakatvakalpanayA dUSaNAbhidhAnaM yathA nepAlAdAgato'yaM navakambalavattvAdityukta kuto'sya navasaGkhyakAH kambalA iti evaM gaurviSApItyukta e kutogajasya zTaGga' vetodhAvatIti zvetarUpavada bhiprAyeNoktazveto na dhAvatItyabhidhAnamityAdikamuhyam // 55 // sAmAnyakalaM lacayati / sAmAnyaviziSTasambhavadarthAbhiprAyeNoktasya ati For Private And Personal * Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 1 adhyAye 2 AGgikam / sAmAnthayogAdasambhavadarthakatvakalpa nayA dUSaNAbhidhAnaM sAmAnya ccha lam / yathA brAhmaNo'yaM vidyAcaraNasampanna ityu ke brAhmaNatvena vidyAcaraNasampada sAkSyatIti kalpayitvA paro vadati kuto brAhmaNatvena vidyAcaraNasampahAlye vyabhicArAt // 54 // upacArachalaM lakSati | dharmazabdasyArthe na sambandhastasya vikalpo vividhaH kalpaH zaktilakSaNAnyatararUpastathA ca zaktilakSaNayorekataracyA prayuko zabde tadaparavRttyA yaH pratiSedhaH sa upacAralaM yathA maJcAH kronti nIlo ghaTa ityAdau mavasthA eva krozanti na tu macA evaM ghaTasya kathaM nIlarUpAbhedaH evam ahaM nitya iti zatayA prayukta amukaramAdutpannastvauM kathaM nitya iti pratiSedheo'tha pacAracchala bAdyabhipretArtha yAdUSaNena chalasthAsaduttaratvam / na ca viSTa lAkSaNike prayogAddAdinaevAparAdhaH syAditi vAcya tattadartha bodhakata yA prasidasya zabdasya prayoge vAdino'naparAdhAt anyathA parvatovanimAniyata parvate 'yaM kathamavanimAnityAdidUSaNenAnumAnAdhucchedaH syAt // 55 // prasaGgAcchalaM parIkSitu pUrva pakSayati / zabdasyArthAnna ra kalpanAvizeSAhAkchala mevopacAra kUlaM sthAditi chalasya hitvameva na ta bitvamiti zaGkArthaH / 56 // smaadhtte| upacAra chalasya vAk chalAbhedo na tathorarthAntarabhAvAt bhinnatvAt bhinnatayA pramANasidatvAditi phalitArthaH pUrvoktabheda kadharmeNa bhedasambhave'pi yatkiJciddharme NAbhede sAmAnya dharmeNAbhedasya sarvatra sambhavAdvibhAgaH kutrApi na syAditi // 57 // vipace bAdhakamabhipretyAha / yatkiJciddharmAdavirodhe kiJcitmAdhAcchalatvAdirUpAlasyaikyaM sthAna ta tvadabhimataM hitvamapoti bhAvaH // 58 // samApta chalaprakaraNam // 10 // kramaprAptAM jAti lakSayati / sAdharmya vaidhAbhyAmiti sAvadhAraNonirdeza stena vyAptinirapekSAbhyAM sAdharmyavaidhAbhyAM pratyavasthAnaM dUSaNAbhidhAnaM jAtirityarthaH yadyamya bhAbhyAM pratyavasthAnasya pratyeka pratyavasyAne'vyAtirekapratyavasthAnasya lakSaNatve parapratyavasthAne'vyAptinavAnyatarapratyavasthAna For Private And Personal Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyasUtrarattau! niyata sarvatra jAtAvabhAvAttathApi vyAptinirapekSatayA dUpaNAbhidhAnamityeva vAcyaM tena ca sandarbheNa dUSaNAsamartha tva' svavyAghAtakatvaM vA darzitaM tathA ca chalAdibhinnadUSaNAsamarthamuttaraM svavyAghAtakamuttaraM vA jAniriti sUcitaM sAdharmyasamAdicaviMzatyanyAnyatva tadartha ityapi vadanti || 56 // kramaprAptaM nigrahasthAnaM lakSati | nigrahasya khalIkArasya sthAna tacca vipratipattira pratipatti vipratipattiviruvA pratipattirapratipattiH prakRtAjJAnaM yadyaye tadanyatarat paraniSTha nodbhAvayita maheM pratijJAhAnyAde. nigrahasthAnatvAnupapattiya tathApi vipratipattya pratipayanyatarobAyakadharmavakva tadarthaH uddezyAnuguNasamyak jJAnAbhAvakhiGgatvaM pratijJAhAnyAdyanyatamatvaM vA lakSaNamityapi vadanti // 60 // __ jAtinigrahasthAnayovibhAgo nAstIti bhramo mAbhUdityata aAha / tadvikalpAsAdhA dinA pratyavasthAnasya vipratipattyAAnAyakavyApArasya ca vikalpa khedAnAnAprakAratvAditi yAvat ityaJca tayobahutve'pi pramANAdiparIkSAviSayakaziSyajijJAsayA pratibandhAnedAnI tavibhAgaH kriyata iti bhAvaH // 61 // samApta puruSAzani liGgadoSasAmAnyalakSaNa prakaraNam // 11 // prathamAdhyAyasya dvitIyamAnikam // 2 // iti vizvanAthabhaTTAcArthakatanyAyasUtrattau prathamAdhyAya vRttiH samAnA // 1 // pramANaiH prathitairdobhirvivAdeSu parIkSitaiH / hari hitIyamadhyAyaM bhAsamAnamahaM bhaje // 1 // atha pramANAdiSu lakSiteSu parokSaNIyeSu saMzayaM vinA parIkSAyA amammavAdAdau saMzaya e va parikSaNIyaH ziSyajijJAsAnusArAtma cIkaTAhanyAyAcA'taH saMzayaparIkSAyAH pramANAdiparIkSopayogitvAt pramANaparInai vAdhyAyArtha iti vadanti / vastutastu chalasya parIkSitatvAt tRtIya For Private And Personal Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 1 Ahnikam / caturthayoH prameyasya paJcame ca jAte parIciSyamANatvaH tadatiriktayAvatpadArthaparIcaivAdhyAyArthaH // prayojanAdiparIcAyA abhyatraivAtidezena kariSyamANatvAt tatva vibhAgasApecapramANaparIkSAtiriktoktayAvatpadArtha parIcAprathamAjJikArthaH tatra ca nava prakaraNAni tavAdau saMzaya parokSAprakaraNaM vyanyAni yathAyathaM vacyante tattra saMzayaparIcaNAya pUrvapacasUtram / yatra sUtrakRtA saMzayasyA'darzanAt saMzaya parIkSAyAM saMzayo nAGgamanavasyAbhayAdityAzayaM sUtrakRto varNayanti tadasat na hyatra saMzayakharUpaM parIcate / yenAnavasthA syAt api tu lakSaNaleokaM saMzayakAraNaM tathA ca saMzayaH samAnadharmadarzanAdijanyo na veti saMzayaH sambhavatyeva / sUtrakRto nirNayakatvAt pUrvapaca nirAsasAtvasyApekSaNAt saMzayo na darzita evameva pramANAdiparIcAyAmapi zrataevAbhihita bhASye zAstravAde ca vimaSaivajemiti taca samAnAdidharmadarzanAtra saMzayaH pratyekaM vyabhicArAt anyataratvenAnugatIkRtataddarzanAdapi na saMzayaH na hi sthANudharmasamAnadharmAyaM puruSadharmasamAnadharmAyamiti vA jAnan sthANurbhaveti sandigdhe samAnatvasya bhedagarbhatvAdhipena jJAte tadbhedayahasyaiva sambhavAt yaddA samAnA rekadharmopapatteriti laccaNasUtre upapattipadaM svarUpaparamiti bhrAntastheyaM zaGkA tathAcAyamarthaH na saMzayaH samAnadharmAditaH svarUpasata iti zeSaH yataH samAnadharmAderadhyavasAyAdanyataratvenAnugatIlatatadadhyavasAyAcA saMzayaH anyayA saMzayasya sArvatrikatvApatteH // 1 // 218 - vipratipattyAdijanyasaMzayatrayaM praticipati / na saMzaya ityanuvarttate vipratipatterupalabdhapravyavasthAyA anupalabdhapavyavasthAyAJca na saMzayajanakatva' pratyekaM vyabhicArAdityarthaH yaddA svarUpasaddipratipattyAdito na saMzayaH kintu tadadhyavasAyAdityarthaH // 2 // vipratipattijasaMzayamAttrapratikSepAya sUtrAntaram / vipratipatto na saMzayahetutvaM saMpratipatteH nizcayAt vAdinormadhyasthasya ca nizvayasatvAt sati ca nizvaye saMzayAyogAditi bhAvaH // 3 // For Private And Personal upalabdhagranupalabdhapavyavasthAtaH saMzayadvaya nirAsAya sUtram / upalabkhAvyavasthAyA anupalabdhA vyavasthAyAzca saMzayajanakatvaM tadA syAt yadi Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 220 nyaaysuutrrttau| svasminapya vyavasthita tvaM syAt natyevaM tathA ca svAtmani vyavasthitAyAsta sthAH kathama nyatrAvyavasthAtvamityarthaH // 4 // nanva vyavasthAprAmANyamaMzayastasya ca na svasaMzayarUpatvaM maMzayasya viSayavizeSaghaTi tatvAt tasya cAnya saMzayajanakatvaM na viruddham / ato duussnnaantrmaai| tathA tathA sati avyavasthAyA hetutve sati sathAgabdo'yaM na sUtrAntargato'pitu bhASyasya ityanye atyantasaMzayaH saMzayAnucchedaH syAt tava masya najjana kasya jJAnatvAdisAdhAragAdharmadarza nasya sAtatyopapatteH sarvadA sambhavAdatha jJAnatvAdisAdhAraNadharmadarza re'pi kAraNAntaravilambAnna sarvatra prAmANyasaMzaya iti yadi tadA tasyaiva viSayasaMzaye'pi hetutvamastviti kiM prAmANya saMzayagya sAdhAraNadharma darzanAdervA saMzaya hetutve neti bhAvaH // 5 // sivAnnamAha / yathoktAdhyavasAyAt mAdharaNAdidharmadarzanAn tasya puruSatvAderyo vazeSa itaravyAvarta kodharmastasthApagata IkSaI kSaNaM tataH vizeghAdazAdityartha stathA ca vizeSAdarzanasahitasAdhAraNadharmadarzanAditaH maMzaye svIkRte na kAraNAbhAvAda maMzayo navA yatkiJcitkAraNa sakvAdatyantasaMzaya ityarthaH sAdhAraNadharmadarzanAdezca saMzaya vizeghe janakatvAt saMzayatvAvachinnaprati vyabhicAre'pi na kSatiH vipratipattau ca vAdi vAkyAbhyAM madhyasthasyaiva saMzaya pagamAt yaccoktaM samAnadharmadarzanAt kathaM saMzayaH samAnatvasya bhedagarbha tvAditi tada pina nahi samAnadharmatvena tajajJAnaM heturapi tu ubhayasahacaritadhammavatva jJAnaM tathe tyaktadoSAbhAvAt // 6 // samprati saMzayaparIkSayaiva pareSAM padArthAnAM parIkSAmaniTizavAha / evamuktarItyA uttarottareSa prayojanAdi prasaGgaH prakRSTaH saGgaH parIkSAyAH sambandho bodhya vyasta tki prayojanamapi parIkSaNIya netyAha yatra saMzaya iti yadi talla naNArya saMzayastadA tadapi parokSaNIyaM athavA uttarottaraM uktipratyaka rUpaM tatprasaGgaH tada pA parIkSA saMzayite'rthe kartavyetyarthaH / 7 // samApta saMzayaparIkSA prakaraNam // 15 // For Private And Personal Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 1 aanggikm| 221 idAnImavamarataH pramANasAmAnya parIkSaNAya pUrvapakSayati / kAla - laye'pi pramANApramAyAH sikimazakyatvAt manyakSAdInAM na prAmANyamityarthaH // 8 // vismUlayA kAlyAsiddhatva vyutpAda yati / pramANasya pUrva tvaM tAvana sambhavati hi yataH pramAyAH pUrva pramANasiddhau pramANasattve indriyArthasatrikarSAt pratyana sidhyatIti na syAt pratyakSa pramANataH pUrvameva pramAyAH sattvAt pramANatva hi pramAkara Natva pUrva pramAyA abhAve pramAkaraNatvamapi kathaM syAt pUrvameva pramAyAH siddhi rupeyeti kathaM indriyA thasa trikarSAt indriyArthasantrikarSAditi pratyakSotpattiH pratyakSAdyutpattiH paretu pratyakSaM prati karaNatve khaNDite tadrItyA karaNAnnaramapi khaNDanIyamityAzayaM sUtrakato varNa yanni pramANa ya pramAzizcAbhAve pramANamiti jJAne'pi pramAvaiziTyasaMzayaH syAditi bhAvaH // 6 // ____ pramANasya pramAtaH pazcAt sikau viSayasya prameyatva pramANAtparva metra sivamiti na pramANataH pramAyA utpattiH prameyasya ca jJaptiriti // 12 // daJca sUtradvayaM anumAnAdya bhiprAyeNa cakSaH zrolAdeH pramAnantara pramAsamakAla vA sattvasyeSTatvAdutpatteH zaGkitamazakyatvAt tadayamarthaH pramANa - pramayoyuga patma ce yugapaTutpattau buddhInAmarthavizeSaniyatatvAdyakramattitvaM tandra sthAt padajJAnaM hi ya daviSayakaM zrAvaNa pratyakSarUpaM zAbdabodhazca padArtha viSayakaH parokSarUpo vijAtIyaityanayona yogapadya sambhavati kAryakAraNabhAvavatvAt kramikatvenaiva siddherataevaikameva jJAnamubhayaviSayakamityapi nAzaGkanIyaM saGkaraprasaGgazca evaM vyAptijJAnAnumityAdApi draSTavya paretu pramANa pa meyayona yugapa sidina yugapatjJAnaM buddhInAmarthavizeSaniyatatvAt kramattitva tathA sati na syAttathAhi cakSuSo jAnama nu mityAdi rUpaM ghaTAdezca pratyakSAdirUpaM na cAnayoryogapadyaM sambhavato tyartha ityaahuH||11|| siDvAntasUtram / yadi kAlyAsiyA pramANAt prameyasiddhirnogyate nadA taTrotyA tvadIyaH pratiSedho'pyanupapanna iti jAtyuttarametaditi bhAvaH kiJca sarva pramANa pratiSedhe pratiSedhaka pramANamapi nAmyupagantavyam // 11 // For Private And Personal Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 222 nyaaysuutrrtto| tathA ca kathaM pratiSedhasiddhirityAha / yadi ca pratiSedhakaM pramANa mupeyate tadA kathaM sarvapramANapratiSedha ityAha // 13 // ___nanu manmate vastusiddhirnApekSitA vizvasya zUnyatvAt pramANa pra meyabhAvo'pi na vAstavikastvanmate ca baikAlyAsivirukta vetya tastaduHTvarati // 14 // vaikAlyo yaH pratiSedha uktaH sa na sambhavati kuta ityata aAha zabdAditi yathA zabdAtyacA nAvinaH pUrvasiddhasAtodyasya surajAdeH siddhitiH yathA vA pUrva sivAtmAduttarakAlInavastuprakAzanaM yathA vA vatisamakAlonADDUmAiGgisiddhistathAnApi pramA vaH sarvatra pramANAduttarabhAvinye va pramANasya cakSa rAdeH pramAnaH pUrvabhAvitvamastyeva pUrva pramAvazizcanta tasya nopeyate yadA kadAcityamAsambandhe naiva pramANatvasambhavAdyadA kadAcit pAkasambandha - naiva pAcakamAnayetyAdivaditi bhAvaH atra cakArAnta na sUtrAntargatamiti tattvAloke vastutaSTIkAdisvarasAs sUtrAntargatameva // 15 // nanvaniyatatvAdeva pramANaprameyavyavahAro na pAramArthikaH rajjau sAdikavyavahAra vadityAzaGkAyAmAha | yathAhi tulAyAH suvarNAdigurutve yattAparichedakatvAtpramANavyavahArastulAntareNa ca tadIyagurutveyattAparichede ca prameyavyavahArastathA nimittahayasamAvezAdindriyAderapi pramANaprameyavyavahAra iti yahA pramANatA prameyatA ca pramAvaizidhyAditi yAgAzaGkitaM tabAha prameyatA ceti yathA kadAcihurutva yattAparichedakatvAtalAyA: pramANa vyavahArastathendriyaghaTAderapi pramANa prameyavyavahAraiti // 16 // anavasthayA pratyavasthAnaparaM pUrvapakSasUtram / pramANAnAM pramANata: siddheH khIkAre pramANAntarakhIkAraH syAt tathAhi pramANasya tAvanna svataHsiddhirAtmAzrayApatterataH pramANAntaraM svIkArya tayozca paramparasAdhakatvenyonyAzrayApattiratastatrApi pramANAntaramaGgI kAryamityeva manavastheti bhaavH||17 na ta pramANasiddhiH pramANaM vinaiva sthAdityavAha / yadi ca pramANavinittitaH pramANa vyatirekAt pramANasiddhiH svIkriyate tadA tahadeva taliviH svIkriyatAM kiM pramANAGgI kAreNa tathA cAvya vasthitameva jagatsthAditi zUnyatAyAM paryavasAnamiti bhAvaH // 18 // For Private And Personal Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 1 Ahnikam / 223 siddhAntasUtram / yathAhi pradIpAlokAhaTAdiprakAzastathA pramANAnAM prameyaprakAzakatvamanyathA pradIpasya gha. prakAzakatvaM pradIpa prakAzakaM cakSu stajjJApakamanyaditya navasthAbhayAtpradIpo'pi na ghaTaprakAzakaH syAdyadi ca ghaTapratyakSe tattatprakAzAnAM nApece ti nAnavasye tyucyate tadA prakate'pi tulyaM nahi pramANAtprameyasisau pramANasiddhirapekSitA yadA ca pramANasiddhirapekSitA tadA tatrApi pramANAmapecyatAM taccAnumAnAdikame. veti na pramANAntarakalpanA navAnavasthA sarvatra pramANasiddheranapekSitatvAt kaciddojAGkuravada pezApi na kSatikarIti bhAvaH pradIpasya pradIpAntaraM nin smkaalmnslaanaagghi slaayulr' ghr'y' sndhaaykaalkini svArtha kecana manyante tAn manyAi bhASyakAra: / kacivittidarzanAdanivRttidarzanAJca kacidanai kAntaH kacitpradIpAdau pramANAntarAnnitti. darzanAt kacivAdau pramANAntarAdanittidarzanAt pramANAntarApekSA darzanAtvadIyo hetaranai kAntaH aniyataH tathA ca pradIpadRSTAnnAt pramANAntarApekSA nivRttiH mAdhyate ghaTadRSTAnnena pramANAntarApekSeva kiM na tatra sAdhyate tathA ca dRSTAntasamA jAtiriyamiti bhAvaH tvadyAkhyAne kathaM nAnai. kAnta ityatrAha bhASyakAraH vizeSahetapariya he satyupasaMhArAbhyanujJAnAdapratiSedhaH manAte vizeSa hetoH vyAptipakSadharmatAtrayasya pariyahe satya pasaMhA. rasya sAdhyasAdhanasyAbhyanujJAnAdukAna kAtmakaH pratiSedho na bhavati // 16 // samApta pramANa sAmAnya parIkSA prakaraNam // 13 // dlaayaadaassr'iighaaln sr'i ghaam diighiim dgiiddiSTa pratyana parIkSaNIyaM tatra ca phalahArakameva lakSaNaM pUrvamuktamataH phala. lakSaNaM ythaavtmaakssipti| pratyakSasya yallakSaNamindriyArthasannikarSotpanna tva nadropapadyate'samapavacanAt ayamarthaH pratyakSasya kAraNaghaTitaM lakSaNamabhihitaM tatva kAraNakalApaghaTitAyAH sAmagramA vinivezanamativyAptinirAsakaM tacca nAbhihitam asamagram indriyArthasanika praija nyatvamAtra hyabhihitam aAtmamanaH saMyogendriyamanaHsaMyogAdikantu nAbhihitaM tathA cAtmamana saMyogarUpendriyArthasaMyoga janyatayAnumityAdAvati vyAptirityarthaH // 20 // For Private And Personal Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 224 nyaaysuutrttau| nanvAtmamanoyogAdeH kAraNatvameva nAstItyAzaGkAyAmAha / zarI. rAvachinnasyAtmano manasA yaH sannikarSa sadabhAve na pratyakSotpattiryato'ta Atmamana: maMyogasya kAraNatvamAvazyakam / pratyakSotyattiriti prakRtaM jJAnotpattiriti vivakSitam // 21 // ___ nanvevaM digAdInAmapi kAraNatvaM sthAdityAzaGkate / yathAkathacitporkhAparyasya tattvApi satyAtteSAmanyathA siDvicetmakate'pye - vam // 22 // anottaramabhidhAtumAha / zrAtmano mAvarodho'saMgrahaH kAraNa tve neti ma kutaH jAmaliGgatvAt jJAnaM liGga yasya tattathA jJAnaM hi bhAvakArya samavAyikAraNaM sAdhayati tacca parizeSAdAtmaiva digAdInAJca kAraNatva na mAnamiti bhAvaH ityaJca samavAyikAraNasthAtmanomanasA saMyoga 'samavA yi kAraNaminyapyarthAt siddham // 23 // - AtmazarIrAdisaMyogasya kuto nAsamavAyikAraNatvamityato manamaH prAdhAnye yuktimAha ! nAnavarodha ityanuvartate indriyamanoyogahArA jJAnAyaugapadyaniyAmakatvAnmamaso'pi hetutvamAvazya kamiti zarIramanoyogAdezca na tanniyAmakamiti bhAvaH ityaJcAtmamanaH saMyogasAsamavAyikAraNatvaM yuktam // 24 // pratyakSanimittatvAccendriyArthayoH sannikarSasya pRthavacanam // ] siddhAntasUtram / pratyakSa nimittatvAt pratyakSAsAdhAraNakAraNatvAt ayamarthaH pratya nasUtre indriyArtha vikarSAbhidhAnaM hi na kAraNAbhidhitmayA ye nAmamanoyogAdyanabhidhAnena nyU natvaM apitu lakSaNAbhiprAyeNa nava ca sAmagrIghaTi tasyevAsAdhAraNakAraNaghaTi tasyApi lakSaNasya suvacatvAdindriyArthasannikarSasya cAsAdhAraNatvAt pRthagvacanam aAtmamanaH saMyogAdisAdhAraNakAraNAvacchidya lakSaNaghaTa kanayA vacanaM yuktam ayaM bhAvaH indriyArthasanikapatrAvachinna kAraNatApratiyogikakArya tAzAlitvasya indri For Private And Personal Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 1 Ahnikam / 225 yasvAvachinna kAraNatA pratiyogika kAryatAzAli tyasya vA lakSaNasya samyakta kRtamAtma manoyogAdyanupravezeneti pariSkataM cedamadhastAt idaM na sUtra kintu bhASyamiti kecit // ka // [suptavyAsakramanasAJcendriyArthayoH sannikarSanimittatvAt // samAdhyanta ramAha / jJAnasyeti zeSaH saptAnAM vyAsa tamanasAJca dhanagarjitAdinA zrotrasannikarSAhayAdinA tvaksantrikarSAcca drAgeva jJAnot - patterindriyArtha sannikarSasya prAdhAnyam // kha // yutyntrmaah| jJAna vizeSANAM tairindriyArthamantrika rapa dezovizeSaNaM vyA pratti: prAmamanoyogAdikaM hi na vyAvartakaM tajjanyatvasya jJAnAntaramAdhAraNatvAt evamindriyamanoyogajatvamapi na lakSaNaM mAnasevyA naH pare tu tairindriyaini vizeSANAM pratyakSavizeSANAmapadezobhASaNaM yataste nendriyArya sannikarSasya prAdhAnyaM bhApante hi cAkSuSaM pratyakSaM rAsanaM pratyakSamitI tyAhuH navyAstu pratyakSavizeSANAmindriyaira padezo yato'tacAkSu dhAdighaTitavizeSalakSaNa nyapi sambhavanti cAkSuSatyanu mitya vRtti jAtimatvAdIni lakSaNAnarANyapi TUTavyAnI tyA zayaM varNanni || 25 // __ indriyArtha sannikarpI na heturanvayavyabhicArAdityAzayena zaGkate / gotavaNAdi kAle cakSarghaTasaMyogAdau vidyamAne'pi cAnaghA devyAha tatve indriyArthasaMyogo na hetu rityarthaH // 26 // ___smaadhtte| artha vizeSasya gItAdeH prAbalyAt bubhatmitatva hotAdizravaNaM nathA ca gonazuva pAzcAkSuSAdipratibandhaka tvAt pratibandha kAbhAvasya ca kAryArjakatvAttat sahakAreNa cendriyAoM sannikarSasya hetRtvamataH pUrvapakSo na yukta iti pare tu indriyArthasanni karSasya hetutvamityana indriyamanoyogAdera hetutvamiti bhAntaH zaGkate vyAhatatvAda he tuH indriyArthasannikarSasyaiva hetatvamityatra yo hetaruktaH sa na yuktaH kutaH vyAhatatvAt dUndriyamanayogAde hai tutAyA abhyupagamAttayAghAtA patteH bhrama khaNDayati nArtha For Private And Personal Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 226 nyAyasUttau / vizeSaprAbalyAt nAsti vyAghAtaH kutaH vyarthavizeSasya indriyArthasya mAtralyAt tathA cendriyArthasannikarSa prAdhAnyArthaM hi pUrvamukta' natvitaraniSedhArthamiti || 27 || nanu sati pratyakSasya pramANAntaratve takSaNa parIkSAsacchachate / tadeva tu nAstItyAzaGkate | pratyakSatvenAbhimataM ghaTAdijJAnamanumAnamanumitirekadezasya yahaNaH nantaramupalabdhe stathAceka deza yahaNAtmaka liGgajJAna purobhAgasya janyatvAha, cAdijJAnamanumitirityarthaH // 28 // samAdhatte / pratyantamanumAnamiti na pratyacatvAvaccha denAnumititva' netyarthaH yAvattAvadupalambhAt yAvattAvato'pi yasya kasyacidbhAgasya pratyakSeNendriyeNopalambhAdupalambhasya tvayApyabhyupagamAt idamupalacaNaM yadagamvAdipatyannasyAvAraNAt na pratyakSamAtra niSedhadratyapi bodhyam // 26 // > yadapi vRcAdijJAnasyAnumititvamiti tadapi dUSayati / na ca navetyarthaH na caikadezasyaivopalabdhirityapi yuktaM zravayavidbhAvAt yatohi vyavayavyasti yatastadavayava pratyaca kAle'vayavino'pi pratyakSaM na vyAhataM tenApi saha catuH saMyogAdisattvAditi bhAvaH // 10 // IT samApta pratyaca parIkSA prakaraNam // 14 // vayavisaGgAvAditi hetusAdhana yopodvAtasa tyAvayaviprakaraNamArabhate / atra cAvayavini sandehaH sAdhyatvAditi yathA zrutArtho na saGgacchate vajraprAdau vyabhicArAttasmAdayamarthaH vayavini sAdhyatvAdasiddhatvAt sandeho'vayavisaGgAvAdityuktahetostathAca sandigdhA siGgo heturityartha: tatva ca dravyatva sparzavattvaM vA tvavyApyaM na vetyAdayovipratipattayaH tatra sakampatvAkampatvarakkatvA rakta tvA tatvAnAvRtatvAdilacaNaviruddhadhammadhyAsAdeko'vayavI na sambhavati tathAhi zAkhAvaccha edena kampo mUlAvaccha edena tadbhAvo'pyupalabhyate na caikasminneva dravye ekadeva viruddhadharmayasamAvezaH sanbhavati tasmAdavayavA eva tathAbhUtA natvanyo'vayavI mAnAbhA vAt . . evaM mahArajana ra laikadezasyAMzukasya dazAva ko denAraktatvopalambhAdeSaM tyAGkata STaSThAderanAvRtatyopalambhAdavaseyaM iti bauddhAnAM pUrvapacaH va ca For Private And Personal N Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAya 1 Ahnikam / k va bauddhAnAM pUrvapacca sUtrANi vArttikatA likhitAni ca vistArabhayAnna likhyante // 31 // siddhAntatratvam / zravayavino'siddhau taguNakarmAdInAM sarveSAmayahaNaM tathA ca sakampAkampatvarakkAraktatvAdikamapi na sugrahaM paramANugata tvAt pratyace mahattva ya hetutvAt // 12 // hetvantaramAha / vyavayavebhyo'vayavyatiricyate tathA sati dhAraNAkarSa - NayorupapatteranyayA paramANu puJjatve caikadezadhAraNena sakaladhAraNa mekadezAkarSathena sakalAkarSaNaJca na syAdityarthaH // 33 // 227 idamavadya' naukAvarSaNena naukAsthAkarSaNavat kuNDadhAraNena kuNDa - svadadhidhAraNavacopapattervijAtIyasaMyogabale nai vAvayavAvayavibhAvAbhAve'pyu papatte rataH pUrvoktAM yuktimeva sAdhIyasIM manyamAnastatra parokta samA dhAnamAzaGkya dUSayati / atidUrasyaika manuSyaikavRkSAderapratyacatve'pi senA - banAdi pratyantavadekaparamAporapratyacatvare'pi tatsamUharUpaghaTAdeH pratyacaM syAditi cenna tadapi kANanAmatIndriyatvAt pratyace mahattvasya hetutvAntatsattvAtyenAvanAdi pratyakSaM yujyate natvaNUnAM mahattvAbhAvAditi bhAvaH ||34|| samAptamavayaviparIkSA prakaraNam // 15 // bravasareNa kramaprAptamanumAnaM parIcituM pUrvapacayati / anumAnasya laividhya pUrvamuktaM tatra vividhasyAprAmANye sAdhite'numAnamapramANamarthAsiddhamityAzayenedaM cAnumAnaM anumAnatvenAbhimataM na pramANaM pramitikaraNaM vyabhicArihetukatvAta tatra trividhe vyabhicAraM darzayati rodhetyAdinA nadIvRDyA pipIlikANDasaJcAreNa mayUrarutena ca dRSTyanumAnaM trividhamdAhaNaM na sambhavati nadIrodhAdhInanadIyA zrAzramopaghAtAdhInapipIlikANDasaJcAreNa manuSyakata kamayUrarutasa dRzarutena vyabhicArAt pipI - likANDasaJcArasya dRSTihetutvAbhiprAyeNedaM athavA lactaNasUtre pUrvavat pUrvakAlIna sAdhyAnumApakaM zeSavaduttarakAlIna sAdhyAnumApakaM sAmAnyato dRSTa' vidyamAnasAdhya syAmyanumApakamityartha ityAzayaH etena traikAlikasAdhyAnumApakatvaM sambhavati paretu pipIlikANDasaJcAreNAtyanto nAnumAnaM tatazca mahAbhUtaccobhAnumAnaM tasya ca dRSTihetutvAttena vRSTyanumAna * For Private And Personal Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyatattau / 228 miti vadanti evamanyatrApi vyabhicArazaGkAsambhavAdavyabhicAranizcayasthA numitihetoreva durlabhatvAttatprAmANyaM na sambhavatItyAzayaH // 15 // || samAdhatte | anumAnAprAmANyaM na yukta ekadezarodhajanadoho svAsajapipIlikANDasaJcArA mayUrarutasadRzastAJca liGgobhUtAnAM nadIhyAdInAM bhinnatvAnna doSaH na ca sarvatra vyabhicArazaGkA satyAJca tasyAntarkeNa tadapanayanAnna doSa ityAzayaH // 36 // samAptamanumAnaprarokSA prakaraNam // 16 // anumAnasya trikAlaviSayatvamabhimataM tanna yukta varttamAnAbhAvena tadadhInajJAnayoratItAnAgatayorabhAvena kAlatrayAtmaka viSayAbhAvAdityAgayenavarttamAna parIkSA prakaraNamArabhamANo varttamAnamAcipate / varttamAnAbhAvaH atItAnAgatabhinne kAlatvAbhAvaH vyutpAdayati patata iti patataH phalAdecAvadhikaH kazcana dezaH patitAdhvA bhUgyavadhikaH kazcama patitavyAdhvA na tu varttamAnasya prasaGgo'pIti bhAvaH // 27 // samAdhatte / varttamAnAbhAve vyoratItAnAgatayorapyabhAvaH syAttayo - stadapekSatvAt vartta mAnadhvaMsapratiyogitvaM hyatItatvaM varttamAna prAgabhAvapratiyogitvaM hyanAgatatvamiti bhAvaH // 38 // nanu tayoH parasparApecayaiva siddherna varttamAnApekSetyata grAha / granyonyAyAditi bhAvaH // 36 // tayorapyabhAve kA cavirato yuktayantaramAha / varttamAnAbhAve pratyaka nopapadyate pratyantasya vattamAnaviSayatvAt yataevAha sambaddhaM varttamAnaJca gTahyate caccarAdineti pratyayAbhAve ca sarvameva grahaNaM jJAnaM na syAt pratyakSa mUlakatvAditarajJAnAnAmiti bhAvaH // 40 // nanu yadi varttamAnadhvaMsa pratiyogitvamatItatvaM varttamAnaprAgabhAvapratiyogitvaJca bhaviSyattvaM tadA va varttamAna eva ghaTe kathaM zyAma vAsIdrako bhavi SyatIti dhIrata grAha / varttamAnasyApi ghaTAdeH zyAmaraktarUpAdInAM kRtatA karttavyatayoratItatA bhaviSyattayorupapatterghaTAderamyatItAnAgatatvena vyava hAraH paramparAsambanvAdityarthaH // 41 // samAptaM vrttmaanpriikssaaprkrnnm||17 yathAvasareNa kramaprAptopamAnaM parIcituM pUrvapaccayati / prasiddhasAdharmyA For Private And Personal Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 1 Ahnikam / 226 TupamAnamukta tantra yukta yataH sAdharmyamAtyantikaM prAyikamai kadezika vA na sambhavati na hi prAtyannikasAdharmyaNa gauriva gaurityupamAnaM pravartate na vA prAyikasAdharyeNa gauriva mahiSa iti na ca yatkiJcitmAdharmya Na meruriya sarSapa iti sAdharmyaya copalakSaNatvAdhopamAna madhyevaM khaNDanIyam // 4 // samAdhatte / prasi; prakarSaNa mahiSAdivyAtyA siddhaM jJAtaM yatsAdharmyanta jJAnasyopamitikaraNatvAnna doSaH sAdharmyaJca prakaraNAdyanusArAtkacitkiJciditi // 43 // ___ anumAnena caritArtha nopamAnaM pramANAnna ramiti vaishessikmtmaashngkte| pratyakSeNa gosAdRzya vizeSeNa apratyakSasa gavaya padavAcyatvasyAnu - mite!pamAnaM mAnAntaramiti // 44 // ____ anottarayati / apratyakSa vyApyavattayA'pratyakSa anumAnatvena pramANArtha pramAprayojana supamAnasya na pazyAma ityarthaH athavA gavaye gavayattau apratyace gavayapada vAcyatve upamAnasya pramANArthaM pramAM upamAnajanyAM pramAM anumAnatvena na pazyAmaityarthaH vyAptijJAnAbhAvAditi bhAvaH // 45 // nanu vyAptijJAnaniyamaH kalpAtAmityanuzayena yuktyannaramAha | atumAnAdupamAnasya nAvizeSaH tathetyu pasaMhArAta yathA gautathA gavya iti jJAnAdu panAma siverupamA nAdhInasi rUpamiteH tathA ca vyAptijJAnA. napekSasAdRzyajJAnAdhInopamiti rityanubhavasiddha kiJca nAnuminomi kinna paminomItyanuvyavasAyasiDomiti palapituM zakyata ityAzayaH // 6 // samAnamupamAnaprAmANyaparIkSAprakaraNam // 17 // kramaprApta zabdaM parIkSita pUrva pakSayati / zabdo'numAnamityasya zAbdabodho'numitiriti paryavasitArthasta thA ca zabdo liGgavidhayAnumitikaraNaM arthasya zabda pratipAdyasya anupalabdhera pratya kSatvAt anu meyatvAditi tathA ca zAbdajJAnamana mitiraprastha kSaviSayatvAt pratyakSabhinnatvAdde tyatra tAtyartham // 47 // hetvntrmaai| upalabdheH zAbdabodhatvenAbhimatAyA anumitilenAbhi. ma tAyAzca adittitvAt ahiprakAratvAt anumititvaM zAbdatvaJca na For Private And Personal Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 230 nyAyasUttau / jAtiddayaM zabdasya liGgavidhayA bodhakatvAlliGgAntarajajJAna vahnijAtIya tvAbhAvAt // 48 // hetvantaramAha / sambandhAnniyatasambandhAt jJAyamAnAditizeSaH zabdo hi vyAptigrahasApeco bodhayati tena zAbdabodho'numitiriti bhAvaH // 46 // T siddhAntasUtram / zrAptasya vamAdizUnyasya ya upadezaH zabdastatra yatsAma zrAkAGkSAyogyatAdimattvaM tataH athavA Apta prApta yadupadezasAmAkAGkSAdimattvaM tataH tatsahakArAtsAdhAraNazcAyaM nirdezastena vyAptinirapecAdAkAGkSAdijJAnAdarthe sampratyayaH zAbdabodhaH sambhavatIti nAnu - mAnAntarbhAvaH zabdasyetyarthaH zabdAdamumarthaM pratyemi natvanumibhomItyanubhavAditi bhAvaH // 50 // zabdArthayoH sambandhAbhAva ityapyAha / zabdena sahArthasya mambandhAbhAvaH vyAptaprabhAvaH hetumAha pUraNeti, yadi zabdasyArthena vyAptiH syAttadA nnAgnibAsIzabdermukhapUraNamukhapradAhamukhapATanAni syuH zabdasya vyApyasya satye - nAnnAderarthasyApi sattvAt // 52 // : tatki zabdo'sambaddhamevArtha pratyAyayati tathA satyatiprasaGga ityAzaGkate / pratiSedhaH zabdArthayoH sambandhapratiSedho na zabdArthayorvyavasthitatvAtkavideva hi zabdaH kaJcidevArthaM bodhayati na sarvvaH sarvvamiti dratyaJca sambandhe kholate tena sambandhena vyAptirapyAvazyakI saca sambandho na mukhapUraNAdiniyAmaka iti bhAvaH // 53 // uttarayati / manmate'pi zabdArthayoravyavasthA na zabdAdhInasyArtha - saMpratyayasya sAmayikatvAt zaktigrahAdhInatvAt zaktirUpasambandhena na ca vyAptistasyAvRttiniyAmakasambandhAdhInatvAditi bhAvaH // 54 // zabdasyArthena saha na svAbhAvikaH sambandhaH jAtivizeSe'niyamAt zabdasyAniyatArthakatva darzanAdAya hi yavazabdAddIrghamyUkavizeSaM pratiyanti mlecchAstu kaGgamiti niyame tu sarvaH sarvvaM pratIyAt zrApAtatazcedaM nAnAzaktAvapi yatra yasya zaktigrahastasya tadarthopasthiteH // 55 // samApta zabdamAmAnyaparIjJAprakaraNam // 18 // For Private And Personal * Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 1 praatikm| 231 zabdasya dRSTAdRSTArtha katvena vaividhyasakta tatra cAdRSTArthakazabdasya vedasya prAmANyaM parIkSita pUrva pakSayati / tasya dRSTArtha kavyatirikta zabdasya vedasya aprAmANyaM kutaH antatvAdidoSAt tatra ca puleSTikArI yAgAdau kacit phalAnutpattidarzanAdarata tvaM vyAghAtaH pAparavirodhaH yathA udite juhoti anudite juhoti samayAdhyuSite juhoti zyAvo'syAhutimabhya baharati yaudite juhoti zavalo'syAhutimabhyavaharati yo'nudite juhoti zyAvazavalAvasyAhutimabhyavaharato yaH samayAdhyaSite juhoti atra coditAdivAkyAnAM nindAnumitAniSTasAdhanatAbodhakavAkyena saha virodhaH paunarutyAdaprAmANyaM yathA ni:prathamA manvAha viruttamAmanvAhetyavottamatvasya prathamatva paryavasAnAt triHkatha nena pauna rutya eteSAmagrAmANye tahaTAntena tadekarTa katvena tadeka jAtIyatvena vA sarvavedAna mANyaM sAdhanIyamiti bhAvaH // 56 // siddhAntasUtram na vedAprAmANyaM karmakarTa sAdhanavaiguNyAt phalAbhAvopa patteH karmaNaH kriyAyAvaiguNyamayathAvidhitvAdi kartta baiguNyamavidvattva di sAdhanasya havirAde guNyamamokSitatvAdi yathokta karmaNaH phalAbhAve hyanTa tatvaM na caivamastIti bhAvaH // 57 // vyaghAta prihrti| na vyAghAta iti zeSaH agnyAdhAnakAle udi. tahomAdikamabhyapatya svIkRtyAnuditahomAdikaraNe parboknadoSakathanAnna vyAghAtadUtyarthaH / / 58 // paunarutyaM pariharati / ca punararthe ana vAdopapatteH punarna pauna - rutyaM niSprayojanatve hi paunarutya doSa uktasthale tvanuvAdasya upapatteH prayojanasya sambhavAt ekAdazasAmadhenInAM prathamottamayoH virabhidhAne hi paJcadazatva sambhavati tathA ca paJcadazatvaM yate imamahaM mATavyaM paJcadazAvareNa vAgvajveNa ca bAdhe yo'smAndaSTi yaJca vayaM vizva iti // 5 // anuvAdasya sArthakatvaM lokasivamityAha / vAkya vibhAgasya anuvAdatvena vibhakta vAkyasyArthagrahaNAt prayojanasvIkArAt ziSTairiti zeSaH ziSTA hi vidhAyakAnuvAda kAdibhedena vAkyaM vibhajyAnuvAdakasyApi saprayojanatva manyante vede'pyeva miti bhAvaH // 6 // For Private And Personal Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyatattau / vede vAkyavibhAgaM darzayati / mantrabrAhmaNabhedAddidhA vedastatva bAlayasyAyaM vibhAgaH vidhivacanatvenArthavAdavacanatvenAnuvAdavacanatvena ca vedasya viniyogAt vibhajanAt athavA viniyogAt bhedAt tathA ca vidhyAdibhedAdbrAhmaNabhAgakhidheti zeSaH // 61 // tatra vidhilakSaNamAha / iSTasAdhanatAbodhaka pratyayasamabhivyAhRtavAkyaM vidhiH agnihotraM juhuyAt svargakAma ityAdi arthavAdaH zrarthasya prayojanasya vadanaM vidhyarthaprazaMsAparaM vacanamityarthaH yarthavAdohi stutyAdidvArA vidhyarthaM zIghra pravRttaye prazaMsati // 62 // tatva stutyAdibhedAdarthavAdaM vibhajate / stutiH sAcAdvidhyarthasya prazaMsArthakaM vAkyaM yathA majitA vai devAH sarvvamajayan sarvasya zrApya sarvasya jitye sarvamevaite nApnoti sarvaM jayatItyAdi aniSTabodhanadvArA vi dhyarthaM pravarttakaM nindA eSavAvaprathamoyajJAnAM yajjayotiSTomoya etenAniSTvA anyena yajate sa garne patatyayamevaitajjIryate pratrAmIyata ityAdi puruSavizetraniSThamithoviruddhakathanaM parakRtiH yathA hatvA vapAmevAgre'bhighArayantyatha pRSadAjyaM taduhaca rakAdhvaryavaH pRSadAjyamevAsa bhighArayatyagneH prANAH pRSadAjyamityabhidadhatItyAdi aitihyasamAcaritatayA kIrttanaM purAkalpaH yathA tasmAddA etenapurAbrAhmaNAvahi: pabamAnasAmasto mama stauSan yajJaM pratanavAmaha ityAdi // 63 // anuvAdalakSaNamAha / prAptasya anu pazcAtkathanaM sa prayojanamanuvAda ini sAmAnya lakSaNaM tadvizeSavidhivihitasyeti vidhyanuvAdavihitAvAdacetyarthaH vyayaM cArthavAdAnuvAdavibhAgovidhisamabhivyAhRtavAkyAnAM tena bhUtArthavAdarUpANAM vedAntavAkyAnAmaparigrahAnna nyUnatA // 64 // : zaGkate / zabdAbhyAsasya bodhitArthaka zabdasya yo'bhyAsaH punaH prayoga stasyopapatteH sattvAt vyanuvAdaH punaruktAnna bhidyataityarthaH // 65 // 632 samAdhatte / anuvAdasya punaruktAnnAvizeSaH abhyAsAt abhyAsasya saprayojanatvAt tatra dRSTAntamAha zoSeti yathA loke gamyatAmityakkA punagamyatAM gamyataH ityAdi karmAvilambAdibodha mucyate tathA makate 'pIti // 66 // For Private And Personal 1 - Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAya 1 Atrikam / 233 evama prAmANyasAdhakaM nirasya prAmANyaM sAdhayati / prAptasya vedakattaH prAmANyAt yathArthopadezakatvAt vedasya taduktatvamarthAlacaM tena hetunA vedasya prAmANyamanu meyaM tatra dRSTAnnamAha mantrAyurvedavaditi mantrIviSAdinAzakaH aAyurvedabhAgazca vedasya eva tatra sambAdena prAmANyagrahAt tadRSTAnne na vedatvAvacchedena prAmANyamanumeyam ApnaM gTahItaM prAmANyaM yatra sa vedastA. dRzena vedatvena prAmANyamanumeyamiti kecit // 6 // samApta zabdavizeSaparIkSAprakaraNam || 16 || iti zrI vizvanAtha bhaTTAcAryazatAyAM nyAyasUtravRttau vibhAgaparIkSAnirapekSamAGga pramANaparIkSaNaM nAma dvivIyasthA yamA nikam // 1 // atha vibhAgasApekSa pramANa parIkSaNaM tadevacAnikArthaH catvAri cAna prakaraNAni tatAdau catuSvaparIkSA prakaraNam / anyAni ca tatra tatra vachahAnne tattrAkSepasUtram / pramANAnAM na catuSva pramANatvaM nokla catuSkAnya. tamatva vyApya unAnyattitvAt tatrAmyattitvaM vyutpAdayati aitithetyAdi aitihya iti hocurityanena prakAreNa yaducyate taddhi anirdiSTa pravakta kaM paramparAgataM vAkyaM yathA vaTe vaTe yakSa ityAdi tasya cAptoktatvAnizcaya na zabde'nna va iti bhAvaH arthA pattiranupapadyamAnenArthe nopapAdakavalpanaM yathA vRzyA mevajJAnaM dRSTyA saha meghasya vaiyadhikaraNyAnna vyAptiriti nAnumAneantarbhAvaH sambhavo bhUyaH sahacArAdhInannAnaM yathA sambhavati brahaNe vidyA. sambhavati sahasra zataM atra ca vyApti pekSitetyAzayaH aAvastu virodhyabhAvajJAna dhInavirodhyannarakalpanaM yathA nakulAbhAvajJAnena nakulaviro. dhino vyAlasya kalpatam atrApi vyApti mecitetyAzayaH athavA kAraNAbhAvAdinA kAryAbhAvAdijJAnam abhAvaH bhAvaniSTha vyAptirevAnumAnAGgamityAzayaH // 1 // For Private And Personal Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuuvttau| siddhaantsuutrm| na pramANa catudayasya pratiSedhaH zabde aitiya sthAnarthAntarabhAvAdantarbhAvAtmAmAnyata prAptonatvajJAnasambhavAstuta prApta tatvajJa.naM na zAbde kAraNaM kintvAkAGgAdijJAnaM yogyatApramAdhInA ca zAbdaameti arthApatya deranumAne'ntarbhAvaH upapAdakakalpanaM hi vinA vyAptijJAnaM na sambhavati dRSTitvAdAvapi megha janyatvavyAptiratya va sambhavo'pi vyAptima lakatvAdanumAnaM vyaH syana pekSitve ca vyabhicArAdapramANam evamabhAvo vyAptisApekSo'numAnam abhAvaniSThavyAptezcAnumAnAGgatve na vi. rodha iti bhAvaH // 3 // satya patteH prAmANye vahirbhAvAnnarbhAvacintA tadeva tu nAstIti naTasthaH shngkte| asati medhe vRSTina bhavatItyanena mati medhe dhirbhavatIyarthApattiviSayastatra ca na prAmANyaM satyapi medhe zyabhAva danai kAlikasvAt // 3 // samAdhatte / arthA patte na nai kAntikatvamiti zeSaH asama megheSa na kRSTirityanena sati meghe vadhiriti tatra ca vRdhyA meghajJAnamabhimataM yatra ca meghe na dRSTijJAnaM tatrAnapattAvardhApattibhramaH nacaitA va tA prAmANya virodhaH vyAyAdibhramAtramAnumiti darzanAda namAnasthApya prAmANTApatteH nAnakAntikatvamarthApatteriti bhASyasthAvatAraNikAM sUtrAdau kecillinti // 4 pratibandhimapyAha / tvadu karItyA tvadIyapratiSedhasthApya prAmANyaM syAdanaikAntikatvAt yatra kutvacidanai kAntikatva tya pratiSedhAsAdhakatvAdanaikAlikatvAt // 5 // atha yatra kuvacidanai kAnti katvaM na doSAya kinta svaviSaye iti yadi tadA patterapi nAprAmANya mityAha / anaikAnnikatvasya saviSaye sAdhakatvAdyadi svahetoH prAmANyaM manya se tadArthA patte rapi sva viSaye prAmANTa - miti // 6 // abhAvasya na pramANe narbhAva iti taTasthaH zaGkate / abhAvanAmaka pramANaM tadA syAdyadi tasya prameya siyettadeva va nAsti abhAvasya tucchatvAnna tatra pramANa pravRttiriti bhAvaH // 7 // siddhAntasUtram / tasyamA pramANasya prapeyasidi: bhAvapradhAno nirdezaH For Private And Personal Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 Azrikam / 235 kinnatya meyamityalAha lakSiteSviti lakSiteSa ghaTAdiSvalakSitAnAM tat - prameyatvasiddhiH alakSitAnAM kathaM prameyatvamata Aha alajhaNalakSitatvAditi yadyayabhAvasya guNakarmAdibhilakSaNaM na sambhavati tathApyalakSaNenaiva tallakSitaM bhavati anIlamAnayetyu ko nIlAbhAvo hi dUtaravyAvartakatayA lakSaNam ato'bhAvonAprAmANika iti bhAvaH // 8 // AkSipya samAdhatte / asati pratiyoginyabhAvo vaknu na zakyate sakti ca pratiyogini kathaM tadabhAva iti cenAnyatra lakSaNena sattvenArthAtpatiyoginaH upapatterabhAvopapatteH na hi tatra pratiyoginaH sattvamadhe. kSitam // 8 // zaGkane / lakSiteSu lakSaNasya tasiddheH vyAva katvasiddheralakSiteSu abhAveSu ahetuH ahetutvaM vyAvatyahetutvam abhAvasya lakSaNAbhAvAniHsvarUpasya na vyAvarta ka tvamiti bhAvaH // 10 // ___ samAdhatte / pUrva pakSo na yuktaH pratiyogino lakSaNasya yadavasthita-- mava sthAnaM tasyA pekSAya ta dRsiddheH ayamarthaH pratiyogisvarUpa jJAnAdevA. bhAvaskha rUpanirUpaNasambhavAnnAbhAvalakSaNApekSeti bhAvaH // 11 // prameya siddhirili| maNDa kAla tyAnuvartate pratiyogina utpatteH prAk abhAvasya upapatteH upalambhAt ghaTo bhaviSyatotyAdimAgabhAvaviSayaka pratyakSasya sArvalaukikatvAditi bhAvaH cakAreNa dhvaMsAderapi pratyakSasiddhatvaM samuccIyate ceSTAyA niApAratvena na prAmANyaM vastuto lipyAdivatsAGketikatvAttasyApyanumAne zabdevAntarbhAva iti // 11 // samApta pramANacatuSvaprakaraNam // 50 // bedasya prAmANyamAtaprAmANyAsiddhaM na cedaM yajya ne vedasya nityatvAdityAzaGkAyAM varNAnAmanityatvAt kathaM tatsamudAyarUpasya vedasya nityatvamityAzayena zabdAnityatva prakaraNamArabhate tatra siddhAntasUtram / zabdo'nitya ityAdiH AdimattvAt sakAraNakatvAt nanu na sakAraNakatvaM kaNThatAllAdyabhighAtAdevya'JjakatvenApya papatterata Aha aindriyakatvAditi sAmAnyavaktve sati vahirindriyajanya laukika pratyakSaviSayatva dityarthaH pare tu ainTriyakatvaM laukika pratya navizeSyatva sAmAnyasamavAyayostu na tathAtvaM jAti For Private And Personal Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuutrhttau| tyAdinA vizeSyatvasambhave'pi jAtitvAdera pratyakSatvAnna vyabhicAra: manasa indriyatvAbhAvAcca nAtmani vyabhicAra Atmana aindriyakatvAbhAvAve tyAhuH aprayojakatvamAzaGgyAha kataketi kRtake ghaTAdau yathA upacAro jJAnaM tathaiva kAryatvaprakAraka pratyakSa viSayatva dityarthaH tathA ca kAryatve nAnA hArthasArbajaukika pratyakSabalAda nityatvameva sidhyati kecitta upacArAdina zi tvAt kRtakavat iti dRSTAnta iti pare ta katakavaTupacArAt kRtakasukhaduHkhAdivadyavahArAt yathAhi sukhAdau tIbramandAdivya vaha ra: zabde'pyevaM na ta nitye tathetyAhuH // 14 // yathAvate hetUnAM vyabhicAramAzaGkate | nokA hetavaH ghaTAbhAvasya ghaTava sasya nitya tvAda vinAzitvAdAdima va vyabhicAri aindriyakatvaM sA. mAnye vyabhicArinityevamyanitya badupacArAt yatrA ghaTAkAzamutpatram ahaM sukhIjAta ityAdi // 15 // prathame vyabhicAraM pariharati / tattvasya pAramArthikasya bhAtasya ca nAnAtvasya bhedasya vibhAga t vivekAna vyabhicAraH dhvase hi utpatti. mattvalakSaNam grAdimattvaM laikAlikatvarUpani tyatvAbhAvarUpaJcAnityatvama styevAvinAzitvAvinyatvamaupacArikamato na vyabhicAraH AdimattvaM prAgabhAvAyaccinasattva na caitadabhAva iti vaayH|| 16 // ___hitoye vyabhicAramuvati / sannAnasthAnumAne'numiti karaNe line vizeSaNAt santAna: santanyamAnaH ekadharmAvachinatvena jJAyamAnaH tena sAmAnya vatva satIti vizeSaNIyamiti // 17 // hatIye vyabhicAra vArayati ! AkAze heturnAsya va AkAze prAdezikatva vyavahArastu gauNaH pradezazabdena kAraNadravyasya kAraNavato dravya sthAbhidhAnAnna cAkAzaM tAdRzaM tAza ce vA sAdhyasatyAnna vyabhicAraH evaM sukhojAta ityAdau sukhAdyutpattireva viSya iti bhAvaH // 18 // ____na cokahetUnAmaprayojakatvaM vipkssbaadhkstvaadityaah| zabdo yadi nityaH syAduccAraNAt prAgapyapalabhyeta zrotra manikarSasa tvA nacAtra pratibandhakamatItyAhAvaraNeti AvaraNAdeH pratibandhakasyAnupalabdhayA'bhAvanirNayAt dezA naragamananta zabdasyAmata tvA na sambhAvya te atIndriyAnanna For Private And Personal Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 zradhyAya 2 zrahnikam / 237 pratibandhakatvakalpanAmapecya zabdAnityatvakalpanaiva laghIyasIti bhAvaH // 16 // bhvAnnasya pUrvapacaparaM svatraddayam / anupalambhAdanupalabdhisadbhAvavannAvaraNAnupapattiranupalambhAt yathA tvayA AvaraNasyAnupalacA abhAva ityucyate tathA grAvaraNAnupalabdheranupalambhAttadabhAva AvaraNopalabdhireva syAt yadi vA grAvaraNAnupalabdheranupalambhe'pi nAvaraNAnupalabdherabhAvastadA vyAvaraNasyAnupalambhAdapi nAvaraNasyAnupapattirityarthaH // 20 // siddhAntastravam / AvaraNAnupalabdheranupalambhAdAvaraNopalabdhiriti jAnchuttaram ahetuH na sannatapratiSedhasAdhanam kAnupalabdhe rAvaNAnupalabdheranupalambhAtmakatvAdupalambhAbhAvAtmakatvAttasya ca manasaiva sugrahatvAttadanupalabdhirasiddheti bhAvaH // 22 // sanpratipakSamAzaGkate / zabdo nityaH sparzatvAGgaganavaditi bhAvaH // 53 // na sapratipacasvadIyahetoranaikAntikatvAdityAha / vyasparzatva na zabdanityatvasAdhakaM karmaNi vyabhicArAt // 24 // anaikAntikamapi sAdhakaM syAdatvAha / granaikAntikasya sAdhakatve'NoH paramANornityatvaM pazvAdinA nasyAdrUpA tavAnityatvAnumAnApatteri tyarthaH // 25 // zaGkate / guruNA ziSyAya vidyAyAH sampradAnAt tathA ca zabdasya praH ksattvaM siddha tathA ca tAvatkAlaM sthiraM cainaM kaH pazcAnAbhyamiSyatIti nyAyAnityatvamarthasiddhamiti bhAvaH || 23 || siGghAnnasUtram / ziSye upasanne gururadhyApayati yadi ca zabdonityaH syAttadAziSyAgamanAnantaramadhyApanAt pUrvamapi zabda upalabhyetetyanupalaca nAsti zabdaityatasvaduktona hetuH // 57 // A pUrvapatram | madIyahetoH pratiSedho na yuktaH kutaH vyadhyApanAt yadyannarAlakAle zabdo na syAt kathamadhyApanaM ghaTeta anupalabdhistu zabdasya kaNThatAlavAdyabhighAtarUpavyaJjakAbhAvAdupapadyata iti bhAvaH zrAcAyryAstu trayamevaM pracacate vibhaktiSyatyAsAda hetostadanantarAlAnupalabdhirarthastathA ca hetoH svatvasyAbhAvAttadanantarAlasya svatvadhvaMsasyAnupalabdhiratona For Private And Personal Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 238 nyAyasUttau / dAnamityarthaH pratiSedhona yuktaH na hi dAnaM mamAbhipretaM kintvadhyApanaM taJca vidyamAnasya zabdasyaiveti bhAvaH // 28 // siddhAnta sUtram / anyatarasya pakSasyAnityatvasAdhakasyAdhyApanAdyaH pratiSedhaH sa na sambhavati ubhayoH paccayoradhyApanasya samAnatvAditi zeSaH adhyApanaM hi gurUccAraNAnUccAraNaM ziSyoccAraNAnukUloJcAraNaM vA tacca stheyasyairyapakSayostulyaM na zabdanityatAyAH sAhAyaka vidhAtumalaM na hyadhyApanaM dAnaM yena svasvatvadhvaM saparakhatvApAdanArthaM tasya svaryyamAzaGkanIyaM na vA sambhavati vahUnAmekadA svatvavirodhAtparakhadAnAsambhavAJca yapi tu nTatyAdhyApana. dAvivopadezamAttramiti bhAvaH // 26 // pUrvvapakSasUtram / yati sthiraM tadabhyasyamAnaM dRSTa' yathA dazalatvorUpaM pazyati evaM zatakRtvo nuvAkamadhIta ityabhyAsAtsvayeM zabdasyeti bhAvaH // 30 // uttarayati / pUrvvapaccIna yuktaH kutaH anyatvaM bhedepi zabdAnAM kAvyayanAbhyAsasya upacArAtsambhavAt na hyabhyAsaH sthairyaM sAdhayati dvirjuhoti - trintyatItyAdau bhede'pyabhyAsa darzanAditi bhAvaH // 21 // anyataiva jagati nAstIti kathamanyatve'pyabhyAsopapattiriti taTasya vAzaGkate / yadanyasmAdanyaducyate tat svasmAdananya dabhinna tatkathamanyaGgedAbhedayorvirodhAditi bhAvaH svAbhedasyAvazyakatvamiti hRdayam // 35 // samAdhatte / tadabhAve'nyatvasyAbhAve'nanyatApi nAsti tayorbhedAbhedayoH siddheH parasparasApecatvAt vastutastu tayormadhyatarasya ekatarasya ananyatvasya itarApecasiddha: itaratvasya bhedasya jJAnApekSA siddhiryasya tADazatvAdityarthaH // 33 // zaGkate / zabdo nityaityAdiH anupalabdhiramatyantamajJAnaM vA // 54 // yo prativanvimAha / yadyapratyactatvAdabhAvasiddhistadA zravaNakAraNasyApratyactatva dazravaNaM na syAditi satatazravaNaprasaGgadUtyarthaH // 35 // dvitIyetvAha / anumAnAdinA upalabhyamAne vinAzakAraNe anupalo rabhAvatva hoyo heturanupadeza asAdhakaH prasiddhatvAt janyabhAvatvena vinAzakalpanamiti bhAvaH // 36 // For Private And Personal Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 AGgikam / 236 siddhAnninaH sUtrAnaram / zabdAyamAne kAMsthAdau pANirUpanimisasya prazleSAt saMyogA chabdAbhAve upalabhyamAne zabdAbhAvakAraNasya nAnupalaciriti yathA tAnuyAyinaH pareta pANirUpanimittasya prazleSaH sambandho yatra sa pANija: zabdaH arthAt uttara zabdaH tataHzabdAbhAve zabda. dhvaM me sati na vinAzakAraNAnupalabdhirityartha ityAhuH anyeta pUrvasUtra - abdasya tAvadde ga ma kaH saMskAra vizeSohe usta sa tIvratIbrataramandamandaratattvAchabdo'pi tAdRzaH tatra cottarottarazabdAnAM pUrva parva zabdanAzakatvaM vallAta ityarthaH nanu tAdRzasaMka raeva nAstItyavAha pANIti nAnupalabdhi : saMta rakheti zeSaH pANenimattasya prazleSAt ghaNTAdisaMyogAtmaskArarUpakAraNAbhAvahArA zabdAbhAve zabdAnutpattau nAnu palambhaH saMskArayetyartha ityAhuH // 37 // nanu ghaNTAdipANi yogasya zabdanivartakatve ghaNTAdyAzrayaeva zabdaH syaadityaashngkaayaamaah| uktaH pratiSedho na sambhavati asmItvAta zabdAzrayasyeti zeSaH zabdohi na sparzavavizeSaguNaH agnisaMyogAsamavAyikAraNakatvAbhAvavadakAraNa guNa parva ka kAyaMtyAdityAzayaH // 36 // etadeva vyutpaadyitumaah| samAse sparzAdisamudAye sAhityena zabdo vartata iti na yunaM vibhacyantarasya vibhAgAntarasya nAramandAderupapatte: aya marthaH ekasminneva zahAdau tAramandAdi nAnAzabdA jAyante gandhAdayastu vinAgnisaMyogaM naparAvartana iti bhAvaH // 105 // samApta zabdAnityatvaprakaraNam // 40 // prasaGgAchabdapariNAmavAdaM dUSayita saMzayaM pradarzayati / ikoyaNacI tyA. dinA ikArAdevikAro yakArAditi kecit bhAraM vA vyAcakSate pareta dUkAre prayokavye yakAraH prayoktavya ityAdezamAdizanti atazca varNAvikAriNo na veti saMzayaH vikArazca svarUpasya vinAze'vinAze vA dravyAnarArambha katva yathA dugdhAdeI dhyArammakatva vIjAde mAdyArambhakatvaJca suvarNAderapi lohAghAtajanyAvayavasaMyoganAzAMdavayavino nAze satyeva kueDalArambhakatva ka pAlAdezca svarUpAvinAyena ghaTAyArambhakatvam // 41 // tatra vikAra nirAkaraNAya sUtram / na va vikAriNastathA sati For Private And Personal Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuutrrttau| tatpakate rupAdAnatvAbhimatasthavidyA vikArasyApi viDyApatte: mahada. lyAvayavAradhAvayavino mahadalyatvavat hakhekArArabdhayakArApekSayA dIrdhekArArabdhaya kArasya vidhiH syAdityarthaH tasmAdAdeza pakSaH zreyAniti bhaavH||42|| AkSipati / unohetuna yuktaH vikArANAM prasatyapekSayAnyUnatvastha samatvasyAdhikasya copapatte darzanAt yathA ThUlakaparimANApekSayA tahikArastanturalpaparimANaH yathA vA nyagrodhavIjAdutkRSTe na nArikelIvIjena nyagrodhAdalyo nArikelItarjanyate kanakAdisamaparimANaM kaTakAdi ca yathA vA nya nAdhikanArikelovIjAbhyAM samau kSau nya naparimANAca vaTavojAt mahAn vaTa taruriti // 43 // samAdhatte / noktaM samAdhAna yukta atulya prakRtInAM bhinna prakRtInAM hi vikArANAM vikalpaH vailakSaNyaM mayAbhihitaM na hi vIjAdehAsa vRddhyAdinA vRkSAdesiyAdikaM prakrAnta madukAbalakSaNya ntu tatrAthasti tathA ca tvadukka supacAra chalamiti bhAvaH // 44 // ___zaGkate / dravyatvena nyayodhAdiprakRtInAM tulyatve'pi vikAravaiSamyaM yathA evameva varNatvena tulyayorapi hakhadIrghayoryo vikAroyakArastasya avikalpa ekarUpya nAnupapanna mityarthaH // 45 // samAdhatte / nAtra dravyavikAratulyatA vikArANAM hi ayaM dharmoM prakRtya nuvidhAnaM taGge de bheda iti prakRte tadanupapattiH haskhatvadIrghatvAdinA pratibhede'pi kAryabhedAbhAvAt // 46 // __ dUtazca na vikAra ityAha / vikAraprAptasya na punaH prakRtirUpatA dRSTA na khalu dadhi kSIratAM punarApadyate ikArastu yakAratAM prAptaH punarikAratAmApadyate dadhyanetyuktvA punarapi dadhi avetyucyata eveti bhAvaH // 47 // prAjJipati | uno herna yataH savarNAdikaM hi kaTakIbhAva vihAya kuNDalatAmApannaM punaH kaTa katAmA padyata eveti bhAvaH // 48 // niraakroti| suvarNa vikArasthale hi suvarNatyAdinA prakRtitA na tu kaTa katvAdinA tanobhayamapi suvarNabhAvaM na jahAti yadi hi suva For Private And Personal Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 aanggikm| 241 savarNatAmapahAya kaTa katAmApannaM punaH suvarNatA tadA vyabhicAraH zakyeta na caivaM prakRte ta ikAratAM hitvA yakAratAM prAptasyApIkAratApattirasveveti doSoduHparihara iti bhAvaH // 46 || avikAre mUlayuktimAha / varNAnAM nityatve vikArAsambhavAda nityatve cAcirasthAyitvenekArapratyakSAnantaramikAranAzAdikArAnupapattirityarthaH // 53 // atra vikAravAdI nitya tvamatamAlambA pariharati / vikArANAM pratiSedho na yunaH nityAnAM dharmavikalpAddharmasya nAnAvidhatvAdatIndriyatvAta cakAreNaindriyakatvaM samuccIyate yathA hi nityAnAmAkAzAdInAmatIndriyatve'pi gotvAdonAM nityatvamevamanyeSAM nityAnAmavikAritve'pi varNAnAM vikAritvaM syAditi || 53 // anityatvamAlambA sa saah| anavasthAyitve'pi varNAnAM yathApratyahaM bhavatyevaM vikAro'pi syAditi bhAvaH // 54 // ___ ubhayatrottarayati / uktaH pratiSedho na yuktaH vikAradharmitve nityavAsambhavAt vikArohyatra kharUpaparityAgena rUpAntarApattiH tathAtve ca nityatvavirodhAt na hi ghaTAdeH kapAlAdyapAdeyatvavatmakateH sambhavati yakArakAle ikArAnupalabdheH anityatvapakSe'pi pratiSedho na yuktaH pratyakSa hi varNasya dvitIyakSaNe yujyate vikArastu kAlAntaroyo na yujyate dadhIti zabdAnannarama vetyAdi zabdena tasya nAzAditi bhAvaH // 55 // itazca vikArAnupapattirityAha / vikArANAM hi prakRtiniyamo yathA joradanoH prakRti vikArabhAvo nata vaiparItyaM prakRtetu dadhyavetyAdau vikAro yakAraprakRtividhyatItyAdau tu yakAra kAraprakRtiriti bhAvaH // 56 // . atra chalavAdI zaGkate / aniyamo ya unnaH sa na yuktaH kutaH aniyatatvasya niyamAdityarthaH // 57 // samAdhatte / aniyame niyamAt yastvayA niyamapratiSedhaH kRtaH sa na yuktaH For Private And Personal Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuuvrttau| kuta: niyamAniyamayorvirodhAt aniyamohi niyamAbhAvastasmin mati ni. yamAsambhavAditi bhAvaH // 58 // tadevaM varNAnAM prakRtivikArabhAvaM nirasya va pakSe vikAravyavahAra. supapAdayati / tu zabdaH punararthe etebhyaH punarba vikAropapatte varNavikArasya ekavarNa prayogeNa varNAntaraprayogasya upapatte varNavikAra iti vyavahiyate tAnevAha guNAntareti guNAntarApattirdharmiNi satyeva dharmAnna rApattiH yathodAtta 'nudAttatva upamardodharmi nivRttau dharnAntaramayogaH yathAstemuMhAsodIrghasya haskhatva vRddhiHhakhasya dIrghatva lezaH alpatva yathAsterakAralopaH zleSa bAgamaH etaiH kAraNevikAravyavahAra iti // 5 // samApta zabdapariNAmaprakaraNam // 25 // __zAbdabodhe padajanya padArthopasthite tatvAttadupapAdanAya padArthe nirUpaNI ye padamAdau niruupyti| te varNA vibhaktyannAH padaM baddha tvamavivakSitaM vibhakta ca satvamanapekSitaM vibhaknizca saptikarUpA vastutastu nedaM padaM zAbdabodhopayogi kinvidamAkAsAkharUpamatha vA vibhaliI tirannaH sambandhastena dRttimatvaM padatvamiti ityaJca padaM nirUpya tadarthanirUpaNaM saGgachate yattu prasaGgAt padArthanirUpaNamiti tanna padanirUpaNayAmaGgatatvApatteH eka sUtrasa prakaraNatvAbhAvAt // 6 // tava pade nirUpite tahAcyatvaM padArthavaM nirUpitaM tatrApi dhAtvAdyarthasya nirvivAda tvAivAdipadArtha nirUpayitamAha / vyaktirgavAdiH jAtiH gotvAdirAkRtirakyavasaMsthAna vizeSaH teSAM sannidhiH sAmIpya milanaM tatra sati upacArAt jJAnAt tathA ca trayANAM yugapatpratyayAtki meteSAM pratyeka padArtha uta sastamiti saMzayaityarthaH idaMbhASyamiti kecit vastutastu durbodhAdisvarasAt sUtrameva tadartha ityaMzastu bhAdhyakataH pUraNamiti prati. bhAti // 6 // tatra vyaktizakti vAdino matamAha | padArtha iti zeSaH unAnAM upacArAt vyavahArAt anuvandhaH prajananaM yA gaurga chattItyAdi vyavahArovyakAveva jAtyAvatyoramatatvAt evaM gavAM samUhaH gAM dadAti gAM pratigda. For Private And Personal Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 2 prAjJikam / 243 hAti daza gAvaH gauve te kazA gauH kapila gauH golohitaM gauH prasUtaityAdi vyavahArANAM vyaktAveva sambhavAt samAsaH samyagAsanaM sambandho.. 'nubandharatyarthe gaurAste gormukhamityudAharaNIyam // 6 // thssyti| na vyaktI zaktiya'krimAvasyAnavasthAnAt avyavasthAnAt // 6 // vyaktimAnasya zakyatve hi gavAdipadAtkiJcidyane rupasthitiH syAdato gotvaviziSTAvya nirvAcyA tathA ca nAgTahota vizeSaNAnyAyAt jAtAveva zaktirastu kathaM tahi vyaktibodha ityagnimasUtram / atadbhAve'pi tatpadAzakyatve'pi tadupacAraH tacchandavyapadezo yathA sahacaraNAdito brAhmaNAdau yaJcAdipadaprayogaH saha caraNAmayogavizeSAdyaSTiM bhojayetyava yaSTidharabAmaNe yaSTizabdaprayoga evaM sthAnAnmacAH krozantoti matstha puruSe tAda tki: karotIti kaTAtha karIra kaTa syAmiddhatvena kArakatvAyogAta yamaya vRttAdanuzAsanAdito rAjani yama iti mAnAt aADha kena mitAH zaktava aADha kazatava iti dhAraNAttuntayA taM candanaM tulAcandanamiti sAmopyAgaGgAyAM gAvasarannoti kRSNadravyayogAt zaka? kRSNaH zakaTa ityudAhara kI+ snaM mAyA ani-kApikApAvApAsa kulamiti kulAdhipatiH pratIyate tathA ca yathA gaGgAdipadAhaGgAtIratvAdinA bodhastathA gopadAdito gotvaviziSTasya lakSaNa yA bodha etena yagapattiyavirodha ekapadArthayoH parasparAnanvayazca pratyunaH govatvena rUpeNa zanipahAttathaivopasthitiratoniSkrakArakapadArthopasthitirapi nAstIti manavyam / / 64 // yAkatireva zakye ti matamapanyasyati / prAkRtiH padArthaH kutaH sattvasya prANino gavAdevyavasthAna siddhervyavasthitatvasiddhestadapeca tvAdAlatapekSatvAdayamazvo gaurayamityAdivyavahArasthAvatyapekSatvAdAvatireva zakyetyarthaH // 65 // phalatastadH dUSayati / mAyake vyatyAvatiyune'pi prokSaNAdInAmaprasaGgAda prasaJjanAjjAti: padArtha itarathA mahavakasyApi vyaktitvAivAkRti. sattvAcca vaidha mokSaNAdiprasaGgAditi bhAvaH || 6 | kevalavyAyAlatizaktipakSaM nirAmaya kebalajAtipakSaM nirAka rohi / na jAtimAtra padArthaH jAtyabhivyaktarjAtizAbdabodhasya prAkRti For Private And Personal Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 244 nyAyasUttau / vyaktyapecatvAdAkRtivyakti viSayakatvaniyamAttayorapi vAcyatvamAvazyakaM zaktiM vinA tajjJAnAsambhavAt na ca gotvaprakArakatAhazAkativiziSTazAbdatvasya kAryatAvacchedakatvAttaGgAnamiti vAcyaM tathA sati gavAdipadasya ghaTatvAdAvapi zaktiprasaGgastakhAtpadaM svavAcyamevopasthApayati // 67 // pratyaJca trayANAmapi vAcyatvaM siddhamityAha / tuzabdena ke kamAlapadArthatvavyavacchedaH padArtha ityekavacanantu tisRSvapyekaiva zaktiriti sUcanAya vibhinnazaktau kadAcitkasya cidupasthitiH syAt zaknestulyatve'pi vyakte - vizeSyatvAt prAdhAnya' tathaiva zaktigrahAt nacAlatyAdisAdhAraNazakyatA - bacchedakA bhAvAna zatyaM kyamiti vAcyaM tathA niyame mAnAbhAvAt idaM gavAdipadamabhipretya tena pazvAdipadakha jAtyavAcakatvepi na cati: jAtipadaM vA dharmmaparaM tathaiva lakSaNasya vacyamANatvAt || 68 || tatva ke vyaktyAdaya ityAkAGgAyAmAha / yadyapi jAtyAderapi vyaktitvAt prameyatvameva vyaktitvaM tathApi jAtyAkRtizaktiviSayavyakteridaM lacaNaM tathAca guNa vizeSo jAtyAkRti samAnAdhikaraNo guNaH saMkhyAdibhinnastadAzrayaH mUrttirvyaktiriti samAnArthakamityarthaH pare tu guNA rUpAdayaH vizeSAvizeSakAH utcepaNAdayasteSAM zrAzrayI dravyaM tena jAtyA navIna vyaktirityAzayaH vizeSalacaNamAha mUrttiriti mUrttiH saMsthAnavizeSastahAnityAH atra ca madhyapadalopI samAsa ityAzayaH anyetu vyakta lacaNaM mUrttiriti kSetra ketyAha guNavizeSAzraya iti guNavizeSasyAvacchinnaparimANasyAzraya ityartha ityAGaH // 66 // prAkRtiM lacayati / jAtiliGgamityAkhyA yasya / jAte gatvAdehi mAsnAdi saMsthAnavizeSoliGgaM tasya ca paramparayA dravyavRttitvaM jAti vyA. samavAyikAraNatAvacchedikA liGgaM dharmoyasyAH setyartha iti kazcit // 70 // jAtiM lacayati / samAnaH samAnA kArakaH prasavo buddhijananaM zrAtmA svarUpaM yasyA sAM tathA ca samAnAkAra buddhijananayogyatvamarthaH samAnAkAbuddhijananayogya dharma vizeSo nityA nekasamavetarUpArtha ityapi vadanti idantu bodhyaM evaM satyAlatyaviSayako gavAdi padAt na zAbdabodhaH anubhavalena tathaiva kAryakAraNabhAvakalpanA dandhadhAlAghavA hopadasya For Private And Personal * Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAya 1 prAjJikam / 245 gautvaviziSTa zaktireva svAditi // 71 || samApta zabdazaktiparIkSAmakaraNam / / 23 // hitIyAdhyAyasa dvitIyamAjikaJca // 3 // vibhAgaparIkSAhArakamAGgapramANaparIkSaNaM nAma | iti zrIvizva nAthabhaTTAcAryakSatA nyAyasUtvavRttau dvitIyAdhyAya hattiH samAtA // 3 // se rumatitulyatA bhavati yatkRpAmannarA yadIyakaruNAkaNAttarati mohajAlaM nanaH / vidhAya hRdayAmbuje rucirAkpracArAya tAM namAmi paradevatA satatameva vANImaham // athAvasarata: prameyeSu parIkSaNIyeSu prathamoddiSTamAtmAdiSaTkaM hatIye parIkSaNIyaM tenAtmAdiSaTka parIkSavAdhyAyAH tantrAtmAdicatuSkaparIkSA prathamAjikArthaH tatra ca navaprakaraNAni tavAdAvindriya bhedaprakaraNaM tavendriyaM jJAnavana veti saMzaye karaNatvena siddhAnAmindriyANAM caitanyamastu lAghavAttathA cAtma zabdasa nAnArtha svAdindriyAnAmabhautikatvAhA na sAkaryamitIndriyacaitanyavAdinastanirAkaraNAya sUtram / ekasyaiva darzana smanAbhyAmarthasya pahaNAt darzanaspI ne jJAnavizeSau TatIyA ca prakAre tena cAkSuSasAnobhayava tvenai kasya dharmiNaH pratisandhAnAdityarthaH tathA ca yo'haM ghaTamadrAkSaM so'haM zAmItyanubhavAdAtmendriyavyatirikta eka iti|| 1 // atra shngkte| cakSu svagAdInAM rUpasparzAdiniyata viSaya tvAJcakSurAdecAkSuSAdisamavAyitvamityaJcAbhedapratyayo bhrAnta iti bhAvaH // 3 // samAdhatte / ukta pratiSedho na yunaH ukna viSayavyavasthAnAdevAtma sadbhAvAdatirikAtma kalpanAdityarthaH ayaM bhAvaH tattadindriyANAM tattaviSayaka For Private And Personal Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 246 nyaaysuutrrttau| pratyakSaM prati samavAyitvaM vAcyaM na tu pratyakSatvAvacchinna prati anumityAdi janakatve tu vinigamakAbhAvaH tena janyajJAnatvAvacchivajanakatAvacchedakamAtmatvaM cakSurAderanityatvAdAtmanazca nityatAyAvacyamANatvAJcakSurAdinAze'pi smaraNAJcanarahamityAdya pratItezca nendriyAtmavAdo yujyata iti // 3 // samAptamindriyabhedaprakaraNam // 14 // nanu gauro'haM jAnAmItyAdi pratIte rastu zarIramAtmetyAzaGkhya dUSayati / pAtakAbhAvAt pAtakAderabhAvaprasaGgAt tathA cottarakAlikaM dukhAdikaM na syAditi yahA dAhonAzaH tathA ca zarIranAthe kate kartari zarIre vinaSTe pAtakaM na syAdityarthaH / yadyapi bhUtacaitanya vAdinA pAtakA dakaM nopreyate tathApi tasya prasAdhyAGgakatvAdekadezinaH pUrva pazcitvAhA na doSa iti bhAvaH // 4 // tavApi tulya doSa ityAzaGkate / tadabhAvaH pAtakAbhAvaH sAtma kazarIrasya pradAhe'pi prasaktaH tannityatvAt tasya prAtmano nityatva t nityatve na nirvikAratvaM tena janyamAnAzrayatvamabhimatamiti kecit tannityatvAt zarIranAze zarIraviziSTAtmanAzasya niyatatvAdilyapi kazcit kiJca sAtmakazarIrana ze'pi hantuH pAtakAbhAvaH syAt tasyAtmano nityatvena tanAzakatvAbhAvAt // 5 // ___ pariharati / kAryAzrayasya ceSTAzrayasya kartaH kRtyavacchedakasya zarIra-.. syaiva nAzo na tvAtmana dUti na pAtakAbhAvaH yaddA na hantuH pAtakAbhAvaH kAryAzrayakartarvAdhAt zarIrasya nAzAt brAhmaNatvAdeH zarIrattitvAttabAzA deva pApotpattiriti bhAvaH vastutastu pUrvazarIrAvachinna prANavimAzino bandhanamukhanirodhAdehi sAtvaM na syAt pAtakAnabhyu pagantacArvAkAdimate zarIrabhedasAdhananta vakSyamANayuktibhiriti dhyeyam // 6 // samAptaM dehabhedaprakaraNam // 25 // prasaGgAJcakSurataprakaraNamArabhate / vAmena cakSuSA dRSTasya dakSiNena cakSuSA pratyabhijJAnAt sthirAtmami viriti keSAccinma taM tanirAkaraNAyai tadupanyAsaH // 7 // . For Private And Personal Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 1 praatikm| etaddUSayati / madhyastha setunA tar3Agasyeva nAsAsthivyavahitagolakAnarAvacchinna tayA daitapratyayo bhrama ityarthaH // 8 // AkSipati | cakSuraikye ekacakSu ze'nyatvaM syAditi bhAvaH // 6 // aneka dezo pariharati / avayavasya zAkhAde ze'pyasyavino vRkSasya pratyabhijJAnAnAvayavanAthe sarvatrAvayavinAzaniyamastathA caikanAze'pi nAndhavamiti // 10 // ekadezima tasya pUrvoktAkSepakha ca samAdhAnAya siddhAntinaH sUtram / ukta pratiSedho na yuktaH dRSTAnnasya virodhAdayunatvAt na hi zAkhAcche de vRkSastiSThati tathA sati pakSasthAnAzapratyaGgAdato'vasthi tAvayavai stana khaNDa. vRkSotpattena kade zimataM yuktam etenaikanAze dvitIyAvinAzAjhedamAdhanamapi pratya taM cakSa ze'pi golakAntarAvacchinAvayavaiH khaNDacakSuH sambhavAt datyaJca lAghavAJcaca rahatamiti TIkAsvarasasiddhaM pare tu cakSa tameva sUlArtha manyamAnA vyAcakSate miDAnninaH sUtra savyeti zaGkate naikasminniti samAdhatte eketizaGkate avayaveti nirAkaroti dRSTAnteti zAkhAnAze vRkSa.. nAzAvazyakatvAt dRSTAnto na yunaH yahA dRSTAntasya golakabhedavirodhAdanyathA anupapannatvAdRSTaM hi mRtasya cakSuradhiSThAnagolaka vayaM bhedenevopalabhyata iti vadanti // 11 // aAtmana indriyabhede yuktayannaramAha / ciravillAdyannadravye dRSTe tad. rasasmaraNAhannoda kasaMlavarUparasanendriyavikArAdindriyavyatirikta aAtmA siddhyati // 12 // yAkSipati | smRtihi marttavyaviSayiNIti niyamastasyAzca darzanAdinA sAmAnAdhikaraNye mAtAbhAvAt vyastu vA viSayatayaiva sAmAnAdhi. karaNyamiti bhAvaH // 13 // smaadhtte| eka pratiSedho na yuktaH dharmiyAhakamAnena smRterAtmaguNatvAtpara zeSeNAtma guNatvAsa rahaM barAmI tyanubhavAt viSayaniSTha kAryakAraNabhAve caivasya jJAnAntrasya smaraNApatte riti bhAvaH // 14 // viSayANAM martavyAnAM sRSTatisamavAyitvaM syAdityAzaya samAdhate / aparisa hyAnAt aAnantyAt tathA ca lAghavAdatiriktAtma siviH idaM na For Private And Personal Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 248 nyAyasUtraranttau satvaM kintu bhASyamiti kecit // 15 // samAptaM cacuradvaitaprakaraNam // 16 // nanu manaso nityatvAdAtmatvamastvityAzaGkate / nAtirikta zrAtmA yAtmasAdhakamAnAnAM manasArthAntaramiti bhAvaH // 16 // samAdhatte / yadi manaso jJAtvaM tadA vyAsaGgAdyupapAdanAya karaNAntaramavazyaM vAcyaM tathA caiko jJAtA jJAnasAdhanaM caikaM siddhaM mana Atmasviti saMjJAmAtraM kiJca vyAsaGgopapAdakatayA manaso'kutvaM siddhamAtmanakha pratyacopapAdakatayA mahatvamiti bheda Avazyaka iti bhAvaH // 17 // nanu rUpAdipratyacaM sakaraNakamastu na tu sukhAdipratyacaM evaM paramAkhannara svAtIndriyatve'pi manasaH pratyacaM khAdatrAha / ukto niyamavizeSo niranumAna: niSpramANakaH gauravAI parItye ca vinAgamakAbhAvAceti bhAvaH // 18 // samApta' manobhedaprakaraNam // 27 // evaM sAdhite'pi dehAdibhinne Atmani vinA tannityatAM na paralokArthinaH pravRttirata vAtmanityatAmatipAdanAya sUtram / jAtakha bAlasya etajjanmAnanubhUteSvapi harSAdihetuSu satsu harSAdInAM sampratipati: utpattistasyAH pUrva pUrvAnubhavAdhIna smRtisambandhAdeva sambhavAt itthaM cedAnIntanasyAtmanaH pU pUrvapUrvasiddhau tasyAnAditvamanAdekha bhAvasya na mAna iti nityatvasiddhiriti bhAvaH // 16 // ara zaGkate / bAlasya harSAdayomukha vikAsAdyanumeyA na ca tatsabhavaH padmAdInAM prabodhAdivadadRSTavizeSAdhIna kriyAvAdeva tadupapatteriti bhAvaH // 20 // siddhAntalam / uktana yukta yataH paJcAtmakAnAM pAJcabhautikAnAM padmAdInAM ve vikArAsteSAM uSNakAlAdinimittatvAt manuSyAdInAnta harSAdinimittakAmukhavikAsAdaya iti na tulyateti bhAvaH // 21 // vAtmanityatve hetvantaramAha / pretya mhatvA jAtamAtrasya yaH stanyAbhilASaH satAvadAhArAbhyAsajanitaH janmAntarINAhAreSTasAdhanatAdhI janyajIvanAdRSTa hodhitamasaMskArAdhIneSTasAdhanatAsmaraNena hi bAlaH stana pAnemarttata ityanAditvamiti // 52 // zaGkate / yathAyAnnasatrihitasyAya so'yaskA nnAbhimukhatayAgamanaM For Private And Personal Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye ? Akrikam / 1. tathaiva vatsasyApi stanopasarpaNaM na tviTasAdhanatAjJAnAdhInapravRttijanyaceSTe yamityarthaH H // 23 // samAdhatte / stanapAna eva bAlaH pravarttate natvanyatva eti niyamaH kathaM syAt vastutastu anyatra vayasi prattyabhAvAt pravRttirhi ceSTAnumitA liGga' na tu kriyAmAtramato na vyabhicAra iti bhAvaH ||24|| st 248. hetvantaramAha / vItarAgo rAgazUnyastAva notpadyate'pitu sarA gastala ca janmAntarIyeSTasAdhanatAjJAnAdhInamaraNaM heturiti pUrva stanyAbhilASauktaH sammati tu patagAdInAM kaNAdibhacaNAbhilASasAdhAraNaM rAgamAtramityapaunarutyam // 25 // B zaGkate | dravyasya ghaTAderyathA saguNasya rUpAdiviziSTa syotpattiryathA ghaTAdiH svataeva rUpAdimAn bhavati tathaivAtmApi khataeva sarAgo bhavatItyaprayojakatva tvadIyahetunAmiti bhAvaH // 26 // samAdhatte / maGgalpo jJAnamiSTasAdhanatAjJAnaM iti yAvat tanimitakA hi rAgAdaya stathAceSTasAdhanatAjJAnatvene cchAtvAdinA kAryakAraNabhAvAt pravRttitvena ceSTAtvena ca kAyyakAraNabhAvAnnAprayojakatvamiti kramamA zarIraparokSaNe mAnuSAdizarIraM pAJcabhautika mityeke tatra siddhAntastvam / mAnuSAdizarIraM pArthivaM pRthivIsamavAyikAraNa kaM guNAntarasya gabhvanIlAdirUpakAThinyAderupalabdheriti // 28 // pArthivApyataijasaM taGguNopalabdheH // ka // nizvAsocchrAsopalabdhecAturbhItikam // kha // gandhakledapAkavyUhAvakAzadAnebhyaH pAJcabhautikam ||g // matAntarAbhidhAnAya trisUtrI / tahakhANAnAM pRthivyaptejoguNAnAM gandhasnehoSNasparzAnAmupalabdheH etAvatA tribhautikatvaM siddha niHzvAsAditacAturbhotikatva' niHzvAsocchrAsau mANavAyorvyApAra vizeSau kledoja lavizegho jalaviSiSTa pRthivIvetyubhayathApi jalamAvazyakaM pAkasya tejaH saMyogA For Private And Personal Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 250 nyaaysuutrrttau| dhInatvAttejaH siddhiya' ho niHzvAsAdiH avakAzadAnaM chidraM etAni matAni sUtrakatA tu cchatvAna dUSitAni tathAhi ekasmin zarIre pRthivItvAdinAnAjAteH saGkarApatte rasambhavAt navA nAnopAdAna kavaM vijAtIyAnAmanArambhakatvAt tathAtva vA jalAdhArabdhasya na pRthivItva vyabhicArAt navAcibadravyaM gavavava virodhAt gandhAdInAmAnAzamanapAyAcca pArthivatvamityu kA prAyaM yaddA pArthivatve kathaM jalAdisambandha ityAzaGkAyAM jalAdinimittavazAla bhautikatvAdivyapadeza ityAzayena trisUtrI // ka H // kh|| ga // ___ pArthivatva yuktyantaramAha | sUryyante cakSaH zTayomIti manvAnne TathibyAnte zarIramityabhidhAnAdevaM prakRtI vikArasya layAbhidhAne sUryanne cakSurgacchatAdi mantrAnte pRthivyAnnezarIramiti imAM catuHsUtroM kecana bhASyatayA varNa yanti tantra tathA satye kasalaya prakaraNatvAnupapatte: chataeva cetathaM sUtra mevella pare anye taktayaivAnupapattyA bApyatai jamavAyavyAni lokAnnarazarIrANi teSvapi bhUta saMyogaH puruSArtha tantra iti bhASya sUttayA varNayanti tadarthastu aAmyAdIni lokAntareSu varuNa lokAdiSu prasivAni ... ... ... ... ... . . . . . . . . . *-21- ga. thivyapaSTa mbhaH puruSArthatantra upabhogasampAdakaH // 26 // samApta zarIraparIkSAprakaraNam // 26 // athendriyaM parIkSaNIyaM tatra lakSaNasUtroka bhautikatva mindriyANAM parozita saMzayamAha kRSNasAre cakSurgolake sati ghaTAyu palambhADolakasye ndriyatvamiti bauddhAH vyatiricya viSayaM prApya upalambhAt upalambha jananAholakAtirikAnItya pare tatra indriyANi golakAtirikAni naveti saMzayo gola kAtiriktAnIti naiyAyikAdayaH tatrApyabhautikAnyAhaGkArikANIti sAMkhyAH bhautikAnItyapare // 30 // tatra sAMkhya matena vauddhamatamudasya vAha / golakaM nendriyaM aprAyakAritve'ti prasaGgAt dUtyaJca golakAtirikta bhautikamiti vAcyaM tadapyasaGgataM cakSuSAhi nyU na parimANaM mahatparimANaJca gTahyate naca nyUnena mahato vyA. For Private And Personal Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 1 dhAGgikam / 251 pana sambhavati navA' vyayagrahaNamato' bhautikAnIndriyANyAhavArikANIti // 31 // sAMkhyaM niraspati | razmirgolakAvacchinna teja: tejo'rthasya ghaTAyaH sanikarSavizeSaH saMyogavizeSastamAt mahadaNvorgaNamupapadyate bhautike'pi pradIpAdau mahadaNuprakAzakatva dRSTa abhautikatve tu puraH pazcAhartinAM sarveSAmeva pahaH syAt // 32 // taijase cakSadhyanupalabdhikAdhaM vauddhaH shngkte| razmArthasannikarSo na heturgola kAtiriktasya razma ranupalabdhe : // 3 // samAdhatte / rUpopalabdheH sakaraNakatvAdinAnamIyamAnasya pratyakSato'napalabdhi bhAvanirNAyiketyarthaH // 34 // kathaM tarhi nopalambhaitya ta aAha / dravya skha dharmabhedo maha vAdiguNasya dharmabhedaH udbhUtatva tadadhInatvAt pratyakSasya dravyamAne upalabdhena niyamaH yatro tarUpa mahattvAdikaM tasya pratyakSaM tadabhAvAccakSurAderamatyanam // 25 // __cakSurAdAvana tarUpameva na kuta ityAzaGkAyAM bhASyam | aSTavizeSAdhIna indriyANAM vya horacanAvizeSa upabhoga sAdhana miti sUtra mevedamiti kecit // 37 // ____ mahato rUpavato'nupalabdhau dRssttaantmaah| mahato rUpavatacolkAprakAzasya saurAlokenAbhibhavAnmadhyandine'nupalabdhivadatuGga tarUpavatvAcakSuSo'pyanupalambhaH sambhavatIti bhAvaH // 36 // ___ nanvevaM ghaTAderapi razmiH syAtmaurAlokenAbhibhavAtpunarayaha ityavAha | netyaya ghaTAdau razmiriti zeSaH // 40 // nanvanuGga tarUpatvAJcakSuSo'nupalabdhi tvabhibhavAdityatra kiM vinigamakamiti taTasthAzaGkAyAmAha | anabhivyaktito'nugatarUpavattvAccakSu gho'nupalabdhi : kutaH vAhya prakAzAnugrahAt saurAlokAdisAhityAhiSayopalabdhaH tasyoga tarUpatve vAhyaprakAzApekSA na syAt abhibhUtatva ca tatmAhitye - nApi pratyakSajananaM na syAdabhibhUtasya kAryAkSamatvAditi bhAvaH // 41 // nanu cakSuSo nAbhibhavaH kintu tadrUpasya tasya ca pratyakSa janakatve mAnAbhAvaH kiJcAbhibhavAttasya na pratyakSamitarapratyakSajanane ca virodhAbhAva For Private And Personal Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 252 nyAyasUtravRttI / ityAzaGkAyAmAha / rUpasya abhivyaktau pratyakSe udbhUtatva iti yAvat uGgatarUpasya pratyayAbhAve hyabhibhavakalpanA natvevaM prakRte suvarNAdivatsarvadAbhibhAvakadravyAntarakalpaneca gauravamiti bhAvaH // 42 // caccu / tuSi pramANAntaramAha / naktaJcarANAM vRSadaMzAdInAM golake razmidarzanAt taddRSTAntena pareSAmapi razkAnumAnamiti bhAvaH anyathA tarmAsi tasya pratyactaM na syAditi hRdayam // 43 // aprApyakAritva N cackSuSaH syAdityAzaGkate // 44 || samAdhatte | parettu uktastrattrasya pUrvapaccaparatva N manyamAnasya bhASyakArasyAvanAraNikA aprApyagrahaNamiti vastutaH siddhAntasUtrameva tatpradIpadRSTAntena kAcAdyantaritaprakAzakatvena taijasatva sidhyatIti nanvaprApya - kAritvaM kiM na syAdavAha kujheti uktasya taijasatvasya pratiSedho golakAtmakatva na sambhavati kuDyAntaritasyAnupalabdherityAddhaH // 45 // nanu kuDyAntarita dUva kAcAntarite'mi satrikarSo na sambhavatIti kathaM prASyakAritvamityAzaGkAyAmAha / kAcAdinA svacchadravyeNApratighAtAdapratibandhAtsannikarSa upapadyata iti bhAvaH // 46 // tattra dRSTAntamAha | dAhya iti vastumAtropalacaNaM paretu dAhya kapAlAdau vaprAderavighAtaparaM tadityAGaH // 47 // vyAcipati / apratighAto na yukta itarasya sphaTikAderitarasya kute ryo dharmaH pratighAtakatvaM tatprasaGgAt sphaTikAdikarmApi kuyAdivatpratibandhakaM bhavedityarthaH // 38 // samAdhatte / bAdarze udake ca prasAdakhAbhAvyAtkha ccha khabhAvatvAt mukhAdirUpopalabdhirnatu bhittAdAvevaM sphaTikAdyantaritasyopalabdhirnatu kuDyAdyantaritasyeti svAbhAvyAnna doSaH etena vaprAderghaTAdinA'pratighAtavacakSuSo'pi pratighAto na syAditi matyaktaM vAdyapratibandhe'pi dIpAlokAdeH pratibandhavatsambhavAditi bhAvaH // 46 // cakSuSastAdRzatvakalpane kiM mAnamityatrAha / hi yasmAt dRSTAnAmanumitAnAM vA padArthAnAM dRSTenAnumitAnAmiti vArthaH teSAmevaM bhaviteti For Private And Personal Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 1 Ahnikam / 253 niyoga evaM mA bhaviteti pratiSedho vA nopapadyate yuktyanusAriNI hi valpaneti bhAvaH // 50 // samApta mindriyaparIkSA prakaraNam // 30 // . darzanasartha nAbhyAmityAdikamindriyanAnAtva yujyate ityupodghAtenendriyanAnAtvaM parIkSaNIyaM tatra sNshymaah| sthAnAnyatve sthAnabhede ghaTapaTAdInAM nAnAtvadarzanAnAnAvayavasthitasyAvayavina ekatvadarzanAJca indri yANAM nAnAtvamekatva veti saMzayaH // 51 // pUrva pakSasUtvam / sarveSvindriyapradezeSvavyatirekAt satyAttva gevaikamindriyamastu // 5 // uttarayati | yugapat ekadA arthAnAM gandharUpAdInAm anupalabdherna tvamevaikamindriyaM anyathA tasya vyApakatvAcAkSuSAdikAle prANajAdikamapi svAditi bhAvaH // 56 // indriyANAM nAnAtve kAryabhedamAnamAha | indriyArthAnAmindriyayA hyANAM rUpAdInAM paJcatvAt paJcavidhatvAt rUpAdInAM hi cakSurAyekaikendriyamAvagrAhyatvA(lakSaNyaH taccai kendriyapakSe na sambhavati andhAdInAM rUpAyapalabdhiprasaGgati bhAvaH // 58 // shkte| indriyArthAnAM nIlapItAdInAM bahutvAdindriyANAM bahutaratvapramaGgAdindriyArtha paJcatvAdindriyabhedo na yuktaH // 5 // smaadhtte| ukta pratiSedho na gandhAdInAM saurabhAdInAM gandha tvAdyavyatirekAhundha tvAdisakva t tathA ca vibhAjaka gandha tvAvacchivagrAhakatvamabhitaM natvavAntaradharmAvacchivagrAhakatvamiti bhAvaH // 6 // yadi gavatvAdinA surabhyAdInAmaikyaM tadA viSayatvena gandharasAdInAmapyai kyAdindriyaikyaM syAditi / / zaGkate | viSayatvAvyatirekAviSayatvena kyAt // 6 // uttarayati / indriyANAmaikyaM na hetumAha buddhI tyAdi bujhe zAtu pAderyalakSaNaM cAkSuSatvAdi tatpaJcatva na tadavacchintrakaraNAnAM paJcatva evamadhiSThAnaM rUpAdiviSayastatpaJcatvAt gatiH dUrAdau gamanaM idaM cakSu radhikRtya yaddA gatiH prakArastathA ca makArANAM paJcatvAt cakSu hi gatvA gTahNAti tvagdehAva cha dena zrona karNAvacchedenetyAdiprakArabhedAt prAkati 22 For Private And Personal Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 254 nyaaysuutrrttau| golakAnAM saMsthAna vizeSaH jAtiH pRthivItvAdi vastutojAtiH dharmastena protratvasaMgrahaH // 6 // ghANAdeH pRthivItvAdira ce maanmaah| bhUtAnAM pRthivyAdInAM ye guNavizeSA gandhAdayastadu palammakatvAt kuGkamagandhAbhivyaJjakara tAdidRSTAntena pRthivItvAdi mAdhana miti bhAvaH // 63 // samApramindriyanAnAtvaprakaraNam // 31 // kramaprAptArtha parIkSaNAya siddhAntasUlam / sparza paryanteSu madhye pUrva. pUrva tyatvA aplejovAyUnAM guNA jJAtavyAH uttaraH zabda AkAzasya guNaH tathA ca spantiAH pRthivyA rasarUpaspazA jalasya rUpasI tejasaH sparzovAmoH zabda AkAzasya // 64 // ___AkSipati / ukto guNaniyamo na yuktaH pRthivyAdeSu NatvAbhimatAnAM sarveSAM prANAdiyAhyatvAbhAvAnna pArthiva tvAdikaM ghrANena TathivyA rasAyagrahaNAt vahirindriyANAM va prakRti vRttiyogyAzeSaguNayAhakatvaniyamo bhajye teti bhAvaH // 65 // ityaJca pRthivyAdAva palabhyamAnAnAM rasAdInAM kAgatiritra - matamAha | uttarottarANam abAdInAm ekai kasyaiva ekaika krameNa tadu . ttarottaraguNasadbhAvAt rasAdiguNasanAvAt tadanupalabdhisteSAM rasAdInAM ghrANAdinAnu palabdhirityarthaH // 6 // tarhi kathaM TathivyAdau rasAdigrahaNaM tabAha | aparaM pRthivyAdipareNa jalAdinA hi yasmAt viSTaM sambaI tathA ca pRthivyAvacchinna jalAdinA rasanAsaMyogAsAdigraha iti bhAvaH // 67 // 18 // siddhAntasUtram / ukto guNaniyamo na yuktaH kRtaH pArthivasthApyasya ca dradhya sya pratyakSatva drapasparza siddhestasya rUpasparza zUnyatve cakSuSA tvacA ca grahaNaM na svAda prAdeza kacikAkSAtma mbandhena kacicca paramparayA hetatve gaurava miti bhAvaH // 66 // rasAdeH prathivyAdiguNatve ghrANAdinApi tadgrahaNaprasaGa ityatra niyaamkmaah| pUrvapUrva ghrANAditattatpradhAnaM gandhAdipradhAnaM prAdhAnye vIjamAha For Private And Personal Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAya 1 AGgikam / 255 rANotkarSA guNasya gandhAderutkarSAttayabasthApakatvAt tathA ca gandhAdipa madhye khavyavasthApakaguNasyaiva grAhakatva prANAdInAmiti // 70 // nanu pRthivyantarasyApi gandhaprAdhAnyAtkimindriyaM kimanindriyamityavAha / bhayastvAt jalodyaviziSTathivyAdyArabdhatvAttadyavasthAnaM dhANAdIndriyatva vyavasthitiH // 7 // ghANAdInAM gavAdiguNavatvamAnamAha | saguNAnAM gandhAdivizithAnAM prANAdInAmindriyabhAvAt gandhAdisAkSAtkAra kAra NatvAt kuGkama . gandhAbhivya akaghatAdau tathaiva darzanAt || 72 // ityaJca gandhAdi siddhAvapratya catvAdanu tatva va lpa namityAzaye naah| tena indriyeNa tasya saguNasyendriyasthAyahaNAdanugatatva kalpana mita // 73 // nanvindriyaguNAnAmapratyakSavaniyamo netyAzaGkate / ukta niyamo na yaktaH zabdasya zrotraguNakhopaladheH // 74 // sama dhtte| dravya guNAnAM rUpazabdAdInAM parasparaM vaidhAcchabdasyopa na dhina caturUpAdInAM zabdAzrayasya lAghavenaikya siddheripti bhAvaH // 75 // masAtamartha parIkSAprakaraNam // 33 // iti tRtIyAdhyAyasyAdyamAGgikaM Atma dipameyacatukaparIkSaNaM nAma / atha kramaprAptatayA buddhema nasazca parIkSA saptabhiH prakaraNastatparIkSaiva cAhnikArthaH pareta zarIrAvaccha davyApyabhogAnukUlasambandhava parIkSA zarIrAH ntarvarti prameya parIkSevAGgikArtha iti tadasat indriyaparIkSAyAmativyApleH tatva ca baTviparIkSA paJcabhiH prakaraNaH tatrAdau buddhanityatA prakaraNaM tatra saMzaya darzanAya sUtram | karmaNa AkAzasya ca sAdhAntri sparzatvAdbraddhipadArtha nityatvasaMzayaH buddhipadaM nityazanaM naveti saMzayaparyavasannaH // 1 // tatra va vinitya tvaM sAMkhyaH sAdhayati / buddhimrityeti zeSaH ye'haM ghaTa. bhadrAkSaM so'haM ghara smagAma ti pratyanijJAna mekaM vRttimantaM viSayo karoti For Private And Personal Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 25.6 nyAyasUtraTattau / macAtmA tathA tasya janyadharmAnadhikaraNasya kUTasyatvAt tasmAttimatI buddhi reva vRttistu tasyAH pariNAmaH buddharaSyAvirbhAvatirobhAvAveva na tatpAdavinAzAviti // 2 // pariharati / sAdhyasamatvAt vyasiddhatvAt pratisandhAtRtva na hetuH haM jAnAmItyAdinA zrAtmanaeva pratisandhAtpratyayAt anAdinidhanatvameva tasya kausthya va yAhaNaM tvasiddhamiti bhAvaH // 3 // buddhareva sthAyinyA yathAviSayaM jJAnAtmikA vRttayoSTattimadabhinnA vahneriva sphuliGgA niHsarantIti sAMkhyamataM nirasyati / vRttivRttimatora - bhede vRttidavasthityA vRtterayavasthitirvvAcyA tathA ca sarva padArthagrahaNaM yugapatsyAt na caivaM tasmAnnAbheda iti // 4 // kAtha vRttInAmanavasthAyitvamucyate tatrAha / zrapratyabhijJAne pratyabhijJAnasya abhAve vinAze vRttimato'pi vinAzaH syAdato na dvayorekAm // 5 // ayugapaddmahaNam svamate vyutpAdayati / manasaityAdi manaso'NutvAdindriyaiH saha krameNa sambanvAt jJAnAnAM kramikatvaM tathA ca vibhu caikaM manaH paryAyeNa cairindriyaiH sambadhyata ityavatArabhASyaM tattadindriyamanaH saMyoge sati jJAnamupapadyate // 6 // tadyatireke jJAnAbhAvamupapAdayati / apratyabhijJAnaM tattadindriyajajJAnAbhAvaH viSayAntareNa indriyAntareNa manasaH sambandhAdityarthaH // 7 // vanmate cedopapadyataityAha / tvanmate manasaH krameNendriyasambandho na manaso vibhutvena gatyabhAvAt parela nakArona satrAntargataH kintu vibhutve cAntaH karaNasya paryAyeNendriyaiH saMyogo neti bhASyAvatAraNikAyAM ityAhuH // 8 // vRttittimatorvastuto'bhede'pi bhedapratyayapratipAdanAya zaGkate / yathA javAkusumAdisannidhAnAdekasyApi sphaTikasya tattadrUpAbhimAna - stathAvRttimadabhinnApi vRttistattadviSayasannikarSavazAnnAneva pratibhAsata iti // 6 // dUSayati / mnamatve sAdhakAbhAvAnokaM yuktamityarthaH kecittu na hai For Private And Personal Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAya 2 aanggikm| 257 bhAvAditi bhAdhyamiti TokAdarza nAnnedaM sUtra kinta tucchatayA sUtrakRtA'dUSaNAnanyUnatAparihArAya bhASyakatA sadunamiti manyante // 10 // samApnaM buMyanityatAprakaraNam // 33 // sphaTike va nAnAtvabhvama ityasahamAnaH saugataH shngkte| skaTikA nyavAbhimAnavadityahetuH kutaH sphaTike'yaparAparotyatteH vilakSaNa vilakSaNasphaTikotpatte: taMtra mAnamAha vyaktInAM bhAvAnAM kSaNikatvAt tatsAdhanAya bhASyaM upacayApacaya prabandhadarzanAccharoreSu pratikSaNaM zarIredhUpacayApacaya. darzanAnAnAtvaM nahokasminnavayavini parimANahayasamAveza iti bhAvaH idaM sUtrameveti kecit // 11 // siddhAntasUtram | padArthAnAM vinAyasAmagrIvaiziyaniyame mAnAbhAvAt abhyupetyAha yathA darzana miti yadi kasyacihinAzamiyovaiziSya mAnaM syAttadA kSaNikatvaM tasyAbhyanujaHyatae va yathA'ntya zabda iti // 13 / / yasya naramAi / na sphaTakAdeH kSaNikatvaM yatautpattivinAzakAraNAnyupalabdhA nirNo tAnyavayavopacayApacayAdIni na ca sphaTike vinAza. kAraNamupalabhyate yena pUrva vinAzo'parotpattizca syAditi bhAvaH // 12 // ___ prAkSipati / dathutpattivaddadhyutpattikAraNAnupalabdhivat tadupapattiH pUrvasphaTikavinAzakAraNAnupalabhe ru sarasphaTikotpattikAraNAnupalabdhecopapattiH syAditi bhAvaH // 14 // sidvAnasUtram / danaH kSIravinAzasya ca pratyakSasinatvAttatkAraNaM kalpyate natvevaM sphaTikavinAza tmAdAvupalabhye te yena tatkAraNakalpanaM // 15 // * saugatamate sAMkhya dUSaNamupanyasyati / na cIrasya nAzo dabhazcotpattiH kintu kSIrasya pariNAmaH pariNApazabdArtho guNAntaraprAdurbhAvaH vidyamAnasya zorasa pUrvarasatirobhAvo'mlarasAtmaka guNAntarasyAvirbhAvAdityarthaH // 16 // etanirAkaroti suutrkaarH| vyUhAntarAdUcanAntarAt pUrvAvayavasaMyoganAzo dravyAntarotmAdazcAnubhavika iti bhAvaH // 17 // doSAnnarAbhidhAnAya siddhAntinaH sUtram / kacicopalabdheranai kAnnaH zoradadhidRSTAntena vinAyotpAdAvakAraNakAveveti na yukta' ghaTAdau sakA. For Private And Personal Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 258 nyaaysuuvrttau| raNakatvopalaceya'bhivArAt vastu naH kSIravinAze'mladravya saMyogasya hetutvAdambarasavat paramANu bhizca damana rambhAnAkAraNako zoravinAzadadhyutya dAviti // 18 // samApta kSaNabhaGgaprakaraNam // 34 // bujherAtmaguNatvaM yadyasyAtma parokSAta eka siddha prAyaM tathApi viziSya vyutpAdanAya buddhyAtmaguNatvaprakaraNaM tatra cendriyArya satrikarSAdhInatvAdindriyAdiniSThatva mevAstu bheAkAzasaMyogAdhInazabdasyA kAzaniSThatvavaditi pUrvapakSe sivAnasUtram / buddhinendriyasya na vArtha sya guNastanna ze'pi jJAnasya sAraNasthAvasthA nAt utpate: nAnubhavitaramAve smaraNamupapadyate 'ti prasaGgAditi bhAvaH // 16 // . manoguNatvaM nirasvati / yugapajjJeyAnupaladhe he to: sivasya manaso na kaTa tvaM dharmiyA hakamAnena karaNatvenaiva sicha: vastu goyugapajjJeyAnu pala . Aritya nena manaso'gutvaM sUcitaM tathA ca tahata sukhAdya pratyakSatA syAt evaM kAyavya he tattadde hAvachedena jJAnAdikaM na svAditi // 20 // zaGko / tasyA bujherAtma guNatve'pi jJAnayoga padyaM tulyaM aAtmanaH sarvendriyasaMyogAttathA ca sadoSastada vastha eveti kathaM tayA yuktyA manaHsiTviriti bhAvaH // 21 // uttayati / yugapanAnendriyaiH saha manasaH mantrikarSAbhAvAna yugapa - nAnA viSayo pala dhiriti bhAvaH // 21 // bAkSi pani / buAtma tau kAraNasthAnama dezAt akathanAt nAtma guNo baddhiH amananaH saMyogasya kAraNatva jJAnasya sArvadikatva prasaGga dUti bhAH // 23 // bajherAtma guNatve doSamadhyAha / buddharAtmanya vasthAne vinAzakAraNasthAtraya nAzAderanupalabdhestasyA buddhe nityata prataGgaH // 24 // uttarayati / baceranitya tvaya grahaNa t utyaM danAzayorAnubhavikatvatta kAraNe kalpa na ye Atma manoyogAdehatya dakatvamanantarotma nava veH saMska.rAde | nAzakatva kanyate caramaba Destu adRSTa nAzA kAlAhA nAzaH baDhebuDyantaravAzyatve'nurUpaM dRSTAnna mAha zabdavaditi zabdasya yathA zabdA. tara nAzavaranayandasya nimitta nAga nAzyatva tathA prakate'sIti bhAvaH // 25 // For Private And Personal Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 Azrikam / 254 nanu bajherAtma guNatve saMskArAtma manoyogayoH satvAt smRtInAM yoga. padyaM syAdau kadezinaH parihAramA shngkte| jJAnaM saskArakAraNa samavetaM yadava cha hena tada vacchedena manaHsanikarSasya smRtyutpAdakatvAttasya ca krami. katvAba smRtiyogapadyamityarthaH jJAyate'neneti dhyutma tyA jJAna padaM saMskAra paramityanye // 26 // ___ ta mataM dUSayati / uktaM na yukta manasaH antaHzarIra ettitvAt antaHza - rIre vRttirmAnajanakobhatovyApAro yasya tattvAt zarIrAtiriktAvaccha denAtmamana yoga ya jJAnAhe tattvA charIrAvacchinnasya hetRtva taddoSatA dasthAmita bhAvaH // 7 // ekadezI shngkte| zarIrAvachinnAtma manoyogona hetuH sAdhyatvAt asitatvAt mAnAbhAvAditi bhAvaH // 38 // sihA nasUtram / ukta pratiSedhona yukta smarataH zarIradhAraNarUpAyA - upapatterya karanyathA manasovahi ve zarIrAvacchinnAma manoyogAbhAvena prayatnAbhAve zarIradhAraNaM na syAditi bhAvaH // 26 // punaHzaGkale / zarIrAdhAraNaM na manasa: AzugatitvAcchoghrameva zarIre parAhatteH // 30 // dUSayati | manamaH zIghamAgamanaM na yukta smaraNe kAlaniyamAbhAvAt kadAcicchIghra ma yate kadAci praNidhAnAhi lambe nApIti na ca praNidhAnaM zarIrAnaHsthitamanasa eva vahinigamastu smaraNAvyavahitaparva meveti vAcyaM vahirnirgamA nantaHpravezAnukUla krayAvibhAgAdikAla kalApaM yAvaccha rIradhAraNaM na syAditi bhAvaH // 31 // ___ ekadezima tamanya ekadezo dUSayati / vahiH pradezavizeSe manaH saMyogavizeSona sambhavati sa hi na smRtyartha ma tma preraNena tasya smaraNIyana napUrva katayA mAge va smanyApatte: nApi yadRcchayA akasmAt Akasmikatvasya nighavAt nApi manasojatayAjJAhatayA manamojJAtatva nabhyu pagamAt preraNayaha chAtAbhiH prayatne cha / jJAnerivartha iti kazcittanna prayatnenaiva caritArtha tvAyatta: // 3 // etnraakroti| tyAdikaM pazyataH kaNTakAdinA pAda vyatha sena For Private And Personal Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 260 nyaaysuutttau| tadavacche dena manaH saMyogoyathA jAyate tathai tadapIti bhAvaH itarathA tatra manaH saMyoge'pyukta doSAH syaH aSTavizeSAdhInakarmavazAdasAviti cettalyaM prakate 'pIti bhAvaH // 33 // smaraNAyogapadyaM khayamupapAdayati / praNidhAna citta kA sammapaiti yAvat liGgajJAnaM uddodhaka uddodhakAnAmAnanyAdAdi padaM jJAnAtmaratoyojanIyaM tasya kramAta maraNakramaH yadi ca yugapaduddodhakAni tadA tAvahiSaya kammaraNa miSyata eva yathA padajJAnAdAviti mantavyam // 34 // navicchAdInAM manodhamatvAtteSAM jJAnajanyatvAt sAmAnAdhikaraNyena ca tatra kAryakAraNabhAvAtkathaM jJAnasthAtmaguNatva mityAzaGkAyAM siddhAntamUvam | jasya jJAnavatAtmana icchAdayaH hetumAi prArambhanityoricchAveSanimittatvAditi pratinityoricchASijanyatvAttava sAmAnAdhi. karaNyena jJAnasya he tattvamiti bhAvaH yaddA jasya jJAnavato yA vachAvaiSau tavimittatvAdityarthaH tathA ca jJAnecchAprayatnAnAM sAmAnAdhikaraNyaM nAsiddham // 36 // navastu teSAM sAmAnAdhikaraNyaM parantu teSAmadhikaraNaM kAyAkAraH pArthivAdiparamANapuJjaeveti cArvAkaH shngkte| pArthivAdyeSu deheSa jAnAderna pratiSedhaH kutaH icchAddeSayosta jhiGgatvAdArambhanivRttiliGgakavAttayoH ceSTAvizeSa liGgakatvAceSTAyAzca zarore pratyakSa siddhatvAditi bhAvaH // 37 // samAdhimaH prtibndhimaah| bArambhanivRttya namApakakriyAvizeSadarzanAt para zvAdiSu jJAnAdisivipasaGgaH tasmAkriyAvizeSANAM prayatnAdijanya tvauM sambandhAntareNa na tu samavAyena vyabhicArAditi bhAvaH / / 38 // svamate vyutpAdayati / tahizeSako tayozcetanAcetanayorvizeSako dUtaravyAvartako niyamAniyamo samayAyena nanya tAniyamatadabhAvau samavAye na jJAne chAdonAM cetanadharmatvAdavacchedakatayA ca zarIre teSAM janya janakabhAvaH parazvAdau yatnaviSayatayA kriyA vastutastu ceSTaiva parazvAdi kriyAanikA yatnAdesta tatve mAnAbhAvaH // 40 // icchAdInAM manoguNatvAbhAve yuktyntrmaah| icchAdaya iti zeSaH For Private And Personal Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 2 adhyAye 1 aanggikm| yathokta hetutvAt jJAnecchAdInAM sAmAnAdhikaraNyena kAryakAraNabhAvAt pAra tantryAt manamaratana sahakAritvAdicchadiyo na tahaNAH vastutastu dUcchAdInAM pAratantryAt parAdhInaviSaya tAzAlitvAt ichAdInAM hi samAnAdhikaraNakhajanakajJAnaviSayataivaM viSayatA jJAnavaiyadhikaraNye ca tandra svAditi bhAvaH khasatAta svayaMkatAtkambhaNaH abhyAgamo bhogaH sa manasoyanA. disatvena syAnnahyanyakRtAtkarmaNobhogaH navA bhogo'pi manasaH bholabandhamokSAdi bhAgina evAtmatvAttabhinnaH aAtmani mAnAbhAvAt AtmanaH sukhAdisAkSAtkArAnurodhAnamahattvaM manasazca dharmiyAha kama nAdaNutvamato'pi nai kya na ca manasaH paramANatvAlAghavAcca nityatva tanAtaM tathAcAtmamanasornityatvAtmadAjJAnAdi prasaGgAdanirmokSaH syAdato'ntaH karaNasyAnityatvaM tannAzazca mokSa iti vAcya aSTAdyabhAvena nityayorapibadhyayoriva phalAjanakatvAt na ca jJAnAdikaM prakramya itye tatma vaM mana eveti zrunermanasa eva jJAnAdika abhedamukhe no pAdAnopAdeyabhAvakathanAditi vAcya anna vai prANA ityAdau nimitte'pi darzanAt kAraNatvamAle tAtparyAditi na tvam // 4 // AtmaguNatvamupasaMharati / icchAdikamA tma guNa ityAdiH hetamAha parizeSAt zarIrAdihetunirAsAt yathoka hetUnAM darzana spazenAbhyAme. kArthagrahaNAdityAdInAM upapatteH upapannatvAt // 42 // smaterAma guNatvamarthasiddhamapi ziSyabaTvivaizadyAya pRthaga tyAdayati / turapyarthe javAbhAvyAt jJAna vatsvAmAvyAt jJAnatvAvachinnavatvaM hyAtmanaH svabhAvaH mateca jJAnatvAvacchinnAvAttadharmatvamarthAdiddha yahA jasvAbhAyAt smRtihetujJAnasyAtma ttitve sidaH smRterAma ttitvamapi siddha pare tu jAmasthArAvinAyitvAtkathaM smRtihetu netyalAi smaraNamityAdi jJAnavataH svabhAvaH saMskAraH tasmAdityarthaH ityAhuH // 13 // ___smRteryogapadyasamAdhAnAya praNidhAnAdInAmubodhakAnAM kramo hetusakasta va praNidhAnAdIni darzayati / saraNamitya nuvartatenimittazabdasya inchAtparaM zrutasya pratye kamabhedenAnvayaH praNidhAnaM manasoviSayAntarasavAravA. raNaM nibandha ekapanyopanibandhanaM yathA pramANena prameyAdismaraNaM abhyAsaH saMskAravAhulyaM etasya yadyapi na bodhakatva tathApi tAdRze zIghrabhuidha For Private And Personal Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuutrrttau| kasamavadhAnaM syAdityAzaye na tadupanyAsaH abhya so dRDhaM tarasaMskAra uddodhakatva nokta iti kecit liGga vyApya vyApakasya smAraka lakSaNaM yathA kapidhvajAdi arja nAdeH sAdRzyaM dehAdeH pariyahaH svIkArastasya vakhAmibhA. vo'rthaH tadekatareNa nyatarasmaraNaM AzrayAzrito rAjAditatparijanau parasparasmArako sambandhoguruziSyabhAvAdiH gopanya yAt pRthagunaH aAnantayaM prokSaNa vaghAtAdeH viyogo yathA dArAdeH e kakArthA antevAsiprabhRtayaH parasparasmArakAH virodhAdahinakulAderanyatareNAparasmaraNaM atizayaH saMsAraupanayanAdirAcAryAdikArakaH prAptirdhanAderdAtAra smArayati vyavadhAnamAvaraNaM yathA khagAdeH koSAdi sukhduHkhyornytre| NAparasya tAmyAM ta prayojakasya vA smaraNaM icchAddeSo yahiSayakatayA gTahItau tasya smArakau bhayaM maraNAderbhayahe torvA smArakaM arthitva dAtuH zAkha deH kriyA vAyAderAgAtmIteH putrAdeHsmaraNaM dharmAdhamamabhyiAM janA. narAnubhUtasukhaduHkhasAdhanayoH prAganubhUtasukhAdezca smaraNamiti ukneSu ca kiJcitsvarU pasatkiJcicca jJAta bodhakaM ziSyavyutpAdanAya cAyaM prapaJcaH // 44 // samAptaM buddhyAtma guNatva prakaraNam // 35 // baDebuDyanta rAhi nAza uktaH sa ca hatIyakSa gavartidhvaMsa pratiyogitva. siddhau sya datobar3e rutpanA pargitvaM vyutpAdanIyaM tatrasiGgAntasUlam / zarIrAdikarmadhArAyA anavasthAyinyAH pratyakSadhArApi bAcyA na cAdyabujherunarottaragrAhakatva virasya vyApArAbhAvAt pUrvaparvasya ca paraparato.. 'nanubhavAhinAza saGgha vAyanAzAderabhAvAvirodhiguNasyaiva nAzakatvamiti karmavabudde ranavasthAyitvagrahaNAditi vArtha H // 45 // ___ shngkte| buddhiryadyA zuvinAzinI sAdyogya. zeSavizeSa dharmaviziSTa dharmigrAhiNI na sthAvidyahammAtakAlInavastugrahaNavata na caivaM tasmAnna tathe tyarthaH // 47 // uttarayati / pratighevavya sya buddharAzuvinAzitvasthAbhyanujJA tvayA katA vidyasampAtahaTAntarUpasya hetoH sAdhakasyopAdAnAta tathA cAMzatobAdha iti bhAvaH // 48 // astu tarhi taTTaTAnnena nyAsA buddhInAmanavasthAyitvamityAha / yathA For Private And Personal Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 Azrikam / pradIpArciSAM sannanyamAnAnAmanavasthAyitve'pyabhivyaktamahaNaM tathAnyatrApi sthAt vidyutmammAtasthale yA buddhirutpannA sA khaviSaye vyana veti bhAvaH // // 46 || samApta buDke rutpannAparvAgatva prakaraNam // 26 // atha buddha zarIraguNAtya bhAvaprakaraNaM na ca prAgeva tatmiGgha ranArambhagoyametat gauro'haM jAnAmI tyAdyanubhavena tatsAdhakAnAmAbhAsIkaraNAdatoviziSya tAtmAdanAya sNshyviijmaah| dravye candanAdau khaguNasya rUpAdeH paraguNasya zaityAdeza mahAdevaM zarIre rUpAderoSNasya ca yahAdbudyAdiH zarIraguNo na veti saMzayaH // 50 // tatra siddhAntasUtram / na zarIragupazceta neti Adau bhASyakRtaH pUraNaM na zarIravizeSaguNaityarthaH yayaM tarkAkAraH budhAdikaM zarIravizeSaguNaH syAdyAvaccharIrabhAvi syAt rUpAdivat tatpariSkArtha cAnumAnaM budyAdika na zarIravizeSaguNaH ayAvaddavyabhAvitvAt zabdavat vyatireke rUpavaddA ayAvaddavyabhAvitvaJca AzrayatvAbhimatakAlInanAzapratiyogitvam // 1.1 // piTharapAkamate vyabhicAramAzaGkate / zarIre pAkAdhInarUpAdinA vyabhicArAnona sAdhanaM yukta mityarthaH pare tu siddhAntasUtra mevedaM nathA hi pAkajarUpeNa vyabhicAraH zaGkanIyaH pAkaja guNAntarasya rUpAntarasyotpatteH tathA ca svasamAnAdhikaraNakhamamAnajAtIyAsamAnakAlonatva pUrvoklahetau nAzapratiyogitva vizeSaNIyamityartha ityAhuH // 53 // siddhAntasUtram pAkajAnAM pratihandini pUrvazarIrapratirUpake zarI.. rAnare siddheH ghaTAdau pAka jarUpasambhave'pi zarIre na tatsambhavaH zarorA vayavAnAJca dInAmagnisaMyogavizeSeNa nAzAvazyakatvAt pareta pAkajAnAM pratibandino'gnisaMyogAtsiddheH tathA ca tAzAgnisaMyogAsamAnAdhikaraNatvamarthasta nAgnisaMyoga nAzye'gnisaMyogajanye ca na vyabhicAraityAhuH anye tu zarIraguNatvAbhAve hetvannaramA pratidvandIti pAkajAnAM pUrvarUpAdikaM pratidvandhi virodhi ekasmin rUpe vidyamAne rUpAntarAbhAvAt prakRte tvekasmin jJAne satyapi ditIya kSaNe jJAnAntarotpatte nAdikaM na zarIravizeSaguNa ityartha ityAhuH // 53 // hetvntrmaah| zarIravizeSaguNAnAmiti zeSaH jJAnasukhAdikantu For Private And Personal Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 264 nyAyasUratI / na zarIravyApakaM hRdayAdyavacchadena tadAnubhavikatvAditi bhAvaH // 54 // dezayati / zarIrarUpAderAzrayavyApakatvaM na zArIrasya gaurarUpasparzAdeH kezanakhAdAvanupalabdherityarthaH // 55 // dUSayati / spaSTaM anye tu cetanA na zarIraguNaH zarIravyApitvAt zarIre tadavayaveSu sarveSvekena sambandhena rUpatvAt zarIraguNastu na svAvayavattiH zaGkate na kezeti caitanyasyAnupalabdha eH samAdhatte tvagitItyAJjaH // 56 // : hetvantaramAha / buddhirna zarIraguNaH zarIraguNavaidharmyAt vahirindriyAvedyatve sati vedyatvAt // 57 // yAcipati / noktaM yuktaM rUpAdInAM parasparavaidharmyAt tathAca tItyA spardhAdInAM zarIraguNatvaM na syAdavAckSuSatvAttathAcoktamaprayojakamiti bha. vaH // 58 // samAdhatte / rUpAdInAM na zarIraguNatvapratiSedhaH kutaH aindriyakatvAt tattadindriyA pAhyatvalacaNatattaguNa vaidharmye'pi zarIraguNatvAvacchinnavaidhaya'sya vahirindriyAprAhyatve sati yAhyatvasyAbhAvat bujjau ca tatsatvAditi bhAvaH // 58 // samApta' buddha zarIra- gaNabheda prakaraNam // 37 // atha kramaprAptA manaHparIkSA tatra pratizarIramekaM manazcakSurAdisahakAri tathA manaHpaJcakaM veti saMzaye manaH paJcakamevocitaM tena ca pratyekaM sakalamanaHsambanbAhyAsaGgayaugapadye upapadyete iti pUrvvapatte siddhAntatram | pratizarIraM mano nAnAtve vyAsaGgasyalespi yaugapadyaM syAdato na mano nAnAtvamiti bhAvaH // 60 // dIrghazaSkulIbhacaNAdau jJAnayogapadyAnnAnAtvaM khAdityAzaGkate / ma ekaM manaH aneka kriyANAM anekajJAnAna mupalabdherityarthaH // 61 // samAdhatte / kramike'pi tadupalabdhiyogapadyeopalabdhirAzusaJcArAt zoSasaJcArAtmakadoSAt yathA alAtacakre vegAtizayena svAmyama. ye kriya:santAnasya bhedenAnupalabdhiriti // 62 // nanu yaugapadyeopapAdakatayA manaso vaibhavaM syAdatvAha / mana iti 1 * For Private And Personal Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 zradhyAya 2 zrAhnikam / 265. zeSaH yathoktasya jJAnAyaugapadyasya hetutvAnmano'NutvasAdhakatvAdityarthaH // // 63 // samAptaM manaH parIkSa prakaraNam // 38 // atha prasaGgAccharIrakha tattatpuruSAdRSTaniSpAdyatAprakaraNam athavA ekatraiva zarore manasaH sarvairAtmabhiH saha saMyogAt sarvatraiva manasA jJAnaM janyatAmatastaddRSTajanyatApratipAdanaprakaraNaM tatra zarIraM tattatpuruSasama vetAdRSTanimittakaM naveti vipratipattau niSedhakoTisvedhA zraSTAbhAvAt tasya zarIra hetutvAbhAvAt adRSTasya puruSasamavAyAbhAvAdvA tatvAdyaM paccaM nirasyati / ervakRtasya yAgadAnahiMsAdeH phalasya dharmAdharmarUpasya anubanvAt sahakAribhAvAntasya zarIrasyotpattiH // 64 // vyAcipati / bhUtebhya iti sAvadhAraNaM tathAcAdRSTanirapecebhyo bhUtebhyaH paramANubhyo mUrtte dAderupAdAnamArambho yathA tathaiva tasya zarIrasya upAdAnamArambhaH paramANubhyo 'dRSTanirapecebhya ityarthaH // 65 // samAdhatte / noktaM yuktaM dRSTAntasya sAdhyasamatvAt paJcacamatvAt mhRdAderabhyadRSTasApecaparamANubhya eva etya se rUpagamAttadajanyatvasya tattrA siddheriti bhAvaH // 66 // na mRdAdisAmyamityAha svAbhyAm | zarIre na mRdAdisAmyaM mAtApitvoH karmaNaH zarorotpattinimittatvAt putradarzanAdijanyasukhAabhAvakASTasya devArAdhanAdijanyasya putrAdinimittatvAt evaM mAtApitrorAhArasya zarIrotpattinimittatvAdaGaSTasahakAreNAhArasya zukrazoNitAdiddArA kalalAdijanakatvAt brAhArasya pitAmahapiNDa bhojanAderadRSTadvArA putrajanakatva dityarya ityanye // 60 // 68 // cyAhArasyAdRSTasahakAritve vipakSe bAdhakamAha / prAptau dampatyoH samprayoge tu garbhadhAraNasya yato na niyamastato'dRSTasya sahakAritvamAbayakamiti bhAvaH // 66 // nanvadRSTanirapecaireva bhUtaiH kaizcit svabhAvavizeSAccharIraM janyatAM svabhAvAnabhyupagame ca zarIrasya savrvAtmasaMyuktatvAt sAdhAraNyApattirata grAha / prayamarthaH zarIrasya savrvAtmasaMyuktatve'pi saMyogavizeSo'va ko dakatAlakSaNo yenAtmanA saha tadIyaM ta charIraM saMyogavizeSa eva kuta ityata zrAha 23 1 For Private And Personal Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 266 nyAyattau / saMyogeti saMyogavizeSa e tpattau karma dRSTavizeSo nimitta yathA zarIropatAvaTa vizeSo nimittamiti saMyoge vizeSastadAtmajJAnajanananiyAmako jAtivizeSa eva saMyogaH zarIrAvayavasaMsthAnavizeSa iti kazcit // 70 // atha zarIraM nAdRSTajanyaM prakRterArambhasvabhAvatvAdeva tadupapatteH pratibandhakapUrvazarIrApagama svadRSTAdhInaH jalasya nimnAnusaraNa svabhAvastheva banvApagamAdhInatvam iti dvitIyapaccaM sAMkhyasammataM nirasyati / etena cAdRSTahetukatvavyavasthApanena kA niyamastu zrAtmanaH kadAcinmAnuSazarIrasambandhaH kadAcidanyAdRzaH kiJciJca zarIraM sakalAvayavaM kiJciJca vikalAvayavamityAdi gradRSTahetutvAnabhyupagame tvayamaniyamo na tvamanmate kiJcavAdRSTanirapecaprakRtimAtrArabdhatve sarvvAtmasAdhAraNyaM zarIrasya syAt iti bhAvaH kanye tu dRSTamapyaniyataM syAdityavAha eteneti tatrApyadRSTAntarami tyanAditvameveti bhAva ityAGaH // 71 // yAtAstu mana:paramANuguNamadRSTaM manyante tathAhi pArthivAH paramANavaH sahitAH svAdRSTavazAccharIramArabhante manazca svAdRSTaprayukta zarIramAvizati tacAdRSTa svabhAvAdeva pugalasya sukhaduHkhe sAdhayatIti tatrotaramAha / tattadAtmA dRSTopagrahaM vinaiva tattadAtmopabhogAya paramANavakheccharIramArabhante mukta e'pi tadAtmani tadbhogAya zarIramArabheran apavarga itya palattaNAM saMsAriNAmapi narakarituragAdizarIropaya he vinigamakaM na syAditi bhAvaH // 73 // adRSTasya manoguNatvamapi dUSayati / saMyogasya zarIrArambhakasya jJAnAdijanakasya ca ucchedo na syAt kutaH manaso yatkarma dRSTaM tanimittatvAt tasya nityatvAttAdRzasaMyogadhArA nocchidyeta tasyAnityanye'pi vyadhikaraNabhogasya tamnAzakatve'ti prasaGga iti bhAvaH || 75 // d 5 maMyogAnucchede kA catiratazrAha / tathA sati prApaNasya maraNasyAnu papatteH zarIrAdernityatvasyAvinAzitvasya prasaGgaH // 76 // cipati / yathA paramANoH zyAmatA nityApi nivarttate tathA zarIrAdikamapi nivarttate yaddA tatheva paramANaniSTha' nityamanyadRSTaM nivate tadabhAvAJca nApavarge zarIramiti // 77 // For Private And Personal Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 3 adhyAye 2 bAhnikam / 267 siddhAntasUtram | yakRtasya pramANAviSayasya abhyAgamaH svIkArastatpra saGgAdityarthaH na hi paramANu niSThAdRSTasya kAraNasya satve zarIrocchedaH syAdevamaNuzyAmatA nityatvasyApi pramANAgocarastha svIkAraH syAttathA ca dRSTAntAsiddhiH na vAMinAderbhAvasya nAzaH sambhavati janyabhAvatvena taddhetutvAt yaddA nitvAdRSTA charIrasambandhopagame kAkRtAt svayamajanitAtkarma`No'bhyAgamaH phalasambandhaH syAttathA ca svAzatatvAvizeSAt kiM zarIraM kasya bhaviSyatItyatra niyAmakAbhAva iti bhAvaH // 78 // samApta zarIrasyAdRSTaniSpAdyatAprakaraNam // 36 // samAptaJca tRtIyAdhyAyasya dvitIyamAhnikam // 2 // iti zrIvizvanAthabhaTTAcAryakRtAyAM nyAyasUtravRttau tRtIyAdhyAyachantiH samAptA // 3 // sUrakoTivijayiprabhAbharaM yogimAnasacaraM paraM mahaH / zyAmalaM kimapi dhAma kAmadaM kAmakoTikamanIyamAzraye // tRtIye tAvada.ma. diprameyaSTakaM kAraNarUpaM parIcitamatha kAryarUpa pravRttyAdiprameyaSaTkamavasarato hetumadbhAvena ca parokSaNIyaM yadyapi prathamAhnike SaTkaM parIcaNIyaM dvitIyAhnike tu tatvajJAnaM tathApi tasyApavargahetatvApohAtena ca parIcaNIyatvAdapavargaparIkSAntaH pAtitayA SaTkaparIcaivAdhyAya rSaH tatra coddiSTadharmavattayA SaTkaparIkSA prathamAjJikArthaH tatra madhamAke caturdazamakaraNAni tatra coktarUpavantayAmaTattidoSaya eH parIkSA prathamaprakaraNArthaH na cArthabhedAt prakaraNabhedaH yathA tatheti paramracAkAGgAbhyAmavayavAbhyAmukta rUpavaca lakha kA ye vaktvakathanAt pravRttiparIkSAyAmAkAGgitAyAM sUtram / zranna tathaiveti zeSaM pUrayanti tadayukta tathA satyatveva yathA zabdasyAkAGkAzAntAvagrimasUtra svatathAzabde'pi yathAthadAnnarakha pUraNIyatayA prakaraNabhedApatte janA dadhimasUtrasya tathA zabde For Private And Personal Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 268 nyaaysuutrhttau| nAnvayo yuktaH prattirya thA uktalakSaNavatI tathA doSA apyukta lakSaNa vanna - ityayimasUtrasamvalita 'rthaH praSTattirvAgabuddhizarIrArambha itya kalakSaNasakvAtmiA lakSaNa miti bhAvaH pratistu yI kAraNarUpA kAryarUpA ca / adhyAtma samavete tatrAdyA janyatve nAviziSTA viziSTA vA yatnatvajAtimato pratyakSasiddhA hitIyA tu dharmAdharmarUpA yAgAderagamyAgamanAdeva ciradhvastasya vyApAratathA karmanAzAjalasparzAdeH prAyazcittAdezca nAzyatayA sidhyatIti // 1 // doSaparIkSAyAM praaptaayaamaah| tathA doSA api pravata nA lakSaNA itya kA lakSaNa vanta eveti nAsiddhiriti bhAvaH // 2 // samApta prattidoSasAmAnya parIkSA prakaraNam // 40 // atha trairAzyena vizeSeNa doSaparIkSaNAya tattrairAzyapa karaNaM tatra siddhaantsuutrm| teSAM doSANAM bayo rAzayaH trayaH pajJA na tu rAgaddeSamohAnAmekaikatvaM teSAmarthAntarabhAvAt avAnnarabhedavaccAt tathA ca bhayazokamAnAdInA meSvevAnnarbhAvAna vibhAganyU natvaM icchAtvadveSatva mithyAjJAnatvarUpaviruddhadharmavattvAnna vibhAgAdhikyam icchA tyAdivanta rAgAdAvatubhavasiDvaM tatra rAga pakSaH kAmo matsaraH pahA sRSNA lobho mAyA dambha iti kAmo riraMsA ratizca vijAtIyaH saMyogaH nArI gatAbhilASa iti tu na yukta striyAH kAme'vyApteH matsaraH khaprayojanapratisandhAnaM vinA parAbhimatanivAraNecchA yathA rAjarka yAdudapAnAnodakaM peyaM ityAdi evaM paraguNa nivAraNecchA'pi syahA dharmAvirodhena prAptIcchA tRSNA idaM me na kSIyatAmitIcchA ucitavyayAkaraNenApi dhanarakSaNe chApaM kArpaNyamapi tRSNAbheda eva dharmavirodhena gharaTravye kA lobhaH paravaJcanecchA mAyA kapaTena dhArmikatvAdinA khotkarSa khyApanecchA dambhaH / iSapakSaH krodha IrSyA'sUyA doho'marSo'bhimAna iti krodho nevanauhitya dihetardoSavizeSaH rA sAdhAraNe vastuni parasvatvAttagrahItari dveSaH yathA durannadAyAdAnAm asUyA paraguNAdau deSaH droho nAzAya ddaSaH hiMsA tu drohajanyA pare ta tAndrohaM manyate amarSaH katAparAdhe asamartha sya he SaH animAno'pakAriNyakiJcitkara syAtmani heSaH / moha pakSa. virya ya saMzayatarkamAna pramAdabhaya For Private And Personal Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 1 Ahnikam / zokAH viparyayo mithyAjJAnAparapAyo'yathArtha nizcayaH ekadharmikaviruddhabhAvAbhAvajJAnaM saMzayaH sa eva vicikitse tyacyate vyApyAropAyApakaprasaanaM tarkaH AtmanyavidyamAnaguNAropeNotkarSadhIrmAnaH guNavati nirguNatvadhIrUpamayo'pi mAne'ntarbhavati pramAdaH pUrva kartavyatayA nizcite'pyakartavyatAdha evaM vaiparItye'pi bhayamaniSTa hetUpanipAte tatmarityAgAnahatA jJAnaM zoka iSTaviyoge tamAmAnahatAjJAnam // 3 // shngkte| rAgAdInAM bhedo na ekapratyanIkabhAvAt ekasmin pratya. nIkabhAvo virodhitvaM yasya tattathA tenaikanAzyatvAdityarthaH eka hi tatvajJAnameSAM virodhi // 4 // samAdhate / ekavirodhitva daniSedhena hetuLabhicArAt ekAgni saMyoganAzyatve'pi rUpAdInAM bhedAt // 5 // kiJca neteSAmekanivayaM tvaM tattvajJAnasya mohanivarta katvAttannittyA raagaadinihtterityaashyenaah| yadyapi bahUnAM nirdhAraNe iSTanaH tamayovA~ vidhAnAt pApatamaH pApiSTha iti vA yukta nathApi chau hAvadhikRtya nirdhAraNaM yonirdhAraNe Iyasuno vidhAnAta na rAgamohayodhamohayorvA mohaH pApIyAnanarthamUlaM balavaddeSya iti yAvat hetumAha nAmaDhasya moha zUnyasya rAgadveSayorabhAvAdityarthaH na ca tatvajJAnino'pi hitAhitagocarapravRttinivRttI rAgaddeSAdhIne iti tatra vyabhicAra iti vAcya dharmAdharma prayojakarAgaddaSayordoSatvena vivakSitatvAt etadabhiprAyakamevAsako dipaMca mukta ityAdikamapIti bhAvaH // 6 // shngkte| doSanimittatvAnmohasya doSabhinnatvaM svAdabhedena kAryakAraNabhAvAbhAvAt doSezya ityAntargaNikabheda iDavacanaM prAptastahI tya prastu na sUtra kintu bhASyavataH pUraNamityapi vadanti // 7 // nirAkaroti / mohasya doSalakSaNa satvAddoSatvaM vyakti bhedAcca hetuhetumadbhAvo na virudhyata iti bhAvaH // 8 // aprayojakamakkA'nai kAnnikatvamayAha / ekajAtIyayorapi TravyayoMguNayozca nimittanaimittikopapatteIla hetamanAvaskhokArAttulyajAtIyapratiSedho na yukta iti // 6 // samApta doSaparIkSAprakaraNam // 41 // For Private And Personal Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuutrrttau| kramaprAptatayA patyabhAve parIkSaNIye pretyabhAvaH zarIrasya baDherAtmano veti saMzaye punarutpattiH pretyabhAva iti lakSaNasUtAvinaSTasyotpAdaH pratIyate na cAsau nityasthAtmanaH sambhavatoti zarIrAdeH syAt na ca mRtasya zarIrAderutpatti virodhAnedaM yuktamiti vAcya pratyabhAva ityasya mukhaM vyAdAya svapitItivat vya tyayena bhatvA prApaNamityarthAdala middhAntasUtram | AtmanaH pUrvoktayuktyA nisthAce pratyabhAvastasya sidhyati eka jAtI yazarIradyasambandhacaramasambandhanAzayorutpAdaprApaNayorAtmanaH sambhavAt sambandhasvaccha dyAvaccheda kabhAvalakSaNaH sa ce svarUpasambandhavizeSo'tirikto vetyanyadetat lakSaNasUtre punarutpattirityatra punaH padaJca melyabhAvapravAhasthAnAditvajJApanAya tajatAnaJca vairAgya upayujyata iti // 10 // ___nanu pratyabhAva utpattinirUpyaH sA ca na sajAtIyAvijAtIyAdA sambhavati AdyaSTathivyAdau vyabhicArAttannityatve mAnAbhAvAda taH pratyabhAvo'siddha ityu pohAtAt prasaGgAhAtpattiprakAraM darzayati / vyakAnAmutpattariti zeSaH vyakAyaka jAtIyAt thivyAditaH vyakAnAM vyakajAtIyAnAM janyaSTathivyAdInAsutpattiH ityaJca prathivyAdeH pRthivyAdito rUpa vadAditaca rUpavadAdInAsutyatteH pratyakSasiddhatvAtmaramA rapi kalpAte lAsareNora pakRSTamahattvena sAvayavAvayavatva siddhestasya lAghavAnityatvamiti bhAvaH // 11 // abaddhA zakate / vizeSakA kAraNabhAvAbhAve sAmAnyato'pi na tatheti bhAvaH // 12 // vizeSato babhicAro na virodhI sAmAnyatasta nAsye vetyAzayavAn samAdhatta / sajAtIyAtmajAtIyotpatterna pratiSedhaH pRthivIjAtIyAt kapAlAdito ghaTAdiniSpateH ukApAdanaM cAprayoja kami ta bhAvaH // 13 // sApta meyabhAva parIkSAprakaraNam // 42 // athAtrATau prakaraNAni prasaGgAdhanAnAmityetatviAdyarthamupohAtAhA tatrAdau zUnyatopAdAnAkara paMjAla pUrva rakSasUtram / kAryANAM bhAvAnAmutpattirthato'GkarAdevI jAdikAmahadya prAdurbhAvAbhAvAt tathA ca vIjAdi vina zo'GkarA pA 6:li.:. 14 For Private And Personal Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAya 1 AGgikam / aba ttrm| upamRdya prAdurbhavatIti na yuktaH prayogavyAghAtAt upamardakasya pUrvamasattve upamardakatvAyogAt pUrva rutve ca parataH prAdurbhAvAyogAt // 15 // pUrvapakSI dUSayati / nAyuktaH prayogaH atIte'nAgate ca kArakazabdaprayogAt karTa karmAdibodhaka zabdaprayogAt yathA naniSyate putraH janiSyamANaM putrama bhinandati abhUkambhAbhinnaM kumbhamanuzocati // 16 // navAstAmaupacArikaH prayogastathApi kiM vojAdevinaSTa syopAdAnatvaM manyase vIjA divinAzasya vA antye'pi tasyopAdAnatva nimittatvaM vA tatrAdau uttaram / vinaSTAnAM vIjAdInAmupAdAnatvAyogAdata eva na dvitIyasta va vinaSTaM vinAzastato notpattavya tvastha bhAva kArya samavAyikAraNatAva cha dakatvAt // 17 // hatI yetvAha / abhAvasya kAraNatvaM na pratiSidhyate pratibandhakAmAvasya hetutvopagamAdityAha kameti vIje vinaSTe'Gkaro jAyata iti pratyayAdvIjasya pratibandha kasthAbhAvaH kAraNaM vIje vinaSTe hi tadavayavairjalAbhipinabhUmyavaya vahitairaGkara prArabhyate abhAvamAtrasya kAraNatve cauMkRtAdapi vIjAda rotpattiH syAdabhAvaskha nivizeSatvAditi bhAvaH // 6 // samApta zUnyatopAdAnanirAkaraNa prakaraNam // 13 // matAntaramAha / anena brahmapariNAmabAdo brahmavivartavAdo vA darzita idi vadanti tatha hi brahmaiva nAmarUpa prapaJcabhedena vipariNamate smRttikevodaJcanAdibhAvena ata eva prAkRtarUpasya sattvasyAparityAgaH prapa. JceSa udaJcanAdAviva mRttikAtvasyeti pariNAmavAdaH bahUtra cA nAdyanirvacanIyA'vidyA vazAnnAnArUpeNa vivate mukhamiva tattajjala ghAlambanabhedAditi vivarttavAdaH nanu puruSakameva kAraNamasta kimIzvarasya kAraNatve netyata Aha puruSeti puruSakarmayo hi vaiphalyamapi dRzyale sahakAryAntara mavazyaM vAcya tathAcezvara eva yathA yathe chati tathA jagahiparivarttata itye. vAstu kiM puruSakarmaNeti bhAvaH vastutastu kevalezvarakAraNatA para prakaraNaM tadupAdAnatAparatve tu na kimapi mAnamAkalayAma iti // 16 // samAdhatte / kevalabrahmaNa eva hetutva diyA atirikAyAsta For Private And Personal Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuutrttau| viSayatAyAzcAnabhyu pagamAdabhyupagame iMta pattirataH sarva sarvadA sthAna yAca kAryavaicitrAmiti puruSakarmaNo'pi sahakAritAvazyakI brahmaNa upA. dAnatvantu na sambhavati asamavAyikAraNAsambhavAttasya kAraNatAmA vidhyata eveti bhAvaH // 20 // nanvevaM puruSavyApArasya phale vyabhicAro na syAditi cedalAha | phalAbhAvasya puruSakarmAbhAvakAritatvAt puruSasya karma adRSTantadabhAvAdhInatvAtpuruSakAraH ahetaH phalAnupadhAyakaH nanvIvara eva ka ityatra bhASyaM guNaviziSTamAtmAntaramIzvaraH guNairnityajJAnecchAprayatnaiH sAmAnya guNaizca saMyogAdibhirviziSTamAtmAntaraM jIvebhyo bhinna AtmA na gadArAdhyaH sRzyAdikartA vedahArA hitAhitopadezako jagata: piteti paretu prasaGgAdIzvara pratipAdana yatAtrisUtrI tathAhi Izvara: kAraNam arthAjjanyajAtasya anumAnantu kSityAdikaM sakarTa ke kArthatvAiTavadityU hya nahu jIvAnAmeva kaTatvaM svAdalAi puruSeti puruSakarmaNAM vaiphalya dRzyate tathA ca viphale karmaNi pravattamAnatvAdanatvaM jIvAnAM yataH upAdAnagocarAparokSajJAnAdimato hi karTa vana ca cityAdhupAdAnagocarajJAnaM jauvAnAmiti bhAvaH manvadRSTa hArA jIvAnAM karTa tvamasvityaH zaGkate na puruSeti phalasya kArya sya karmAbhAve niSyatteH tattatpuruSopabhogasAdhanatvAttatkarmajanya tvamiti sphoraNAya puruSeti samAdhatte taditi karmaNo'pi tatkAritatvAdI varakAritattvAdacetanasya cetanAdhiSThitasyaiva janakatvAditi bhAvaH // 21 // samAptamIzvaropAdAnatAprakaraNam // 44 // yadi ca kAryANAmAkasmikatva tadA na paramAkhAdInAyapa.dAnatva navezvarasya nimizcatvamata AkasmikatvanirAkaraNa prakaraNamArabhate tatra pUrvapakSasUtram / animittata iti prathamAntAttasila animitta bhAvotmattirityarthaH bhAveti spaSTArtha pAdyatyattirna kAraNa niyamyA utpattitvAt kaNTakataikSaNavAdyutpattivat yahA ghaTAdikaM na sakAraNakaM bhAvatvAtkaNTa kataikSaNayAdivat tekSaNa saMsthAna vizeSaH yAdipadAna yUracitAdiparigrahaH tadakAraNakamevetyAzayaH // 23 // For Private And Personal Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 1 aanggikm| ekadezI bhrAnto dUSayati / animittata iti hetupaJcamInirdezAdanimittasyaiva nimittatvAt kathamanimittata dUni / / 33 / / dUSayati ! animittasya nimittasya ca arthAntarabhAvAt bhedAt uktaH pratiSedho na yuktaH animittasya nimittAsambhavAt zarIrasthAkamanimitatvadUSo naiva ca tadUSitaprAya minyAzayena nAtra dUSitamiti navyAstu sUtvaddayImevaM vyAcakSate samAdhatte animitteti animittasya animittatva - sAdhakasya nimittatvAdanimittatvAnumitijanakatvAda nimittata iti vyAhatam animittatva numiti jana kAnabhya paga me'nimittattvaM na sidhye diti kaNTa kataikSA prAdikamapi nAnimitta adRSTa vizeSasahakaraNa bhistadutpAdanAditi hRdayaM doSAnnaramAha nimittepti idamatra nimittamidamanimitta miti pratItyA tayo meM da maddhenimitta pratiSedheA na yuktaH itara thA ca sArvalaukikI pratItirnopapadyateti bhAvaH // 24 // samAptamA kamikatva prakaraNam // 45 // sarvasyevAnityatve nAtmAderapi nityatvaM syAdata: sarbAnityatvanirAka. raNa prakaraNaM tattra prameyatvaM anityatva vyApya naveti maMzaye pUrva pakSasUlam / anityaM vinAzi utpattimato vinAzadharmakatvAt utpattimatvacAkAzAderapi meyatvAt siddhamiti bhAvaH tena paramate tatra nAsiddhiH yahA utpattivi. nAzadharmakatva t utpattivinAzadharmakANAM mAnasiMvatvAttabhinnamapramANakamiti hRdayaM pare tu anityatvaM kAdAcitkatvaM utpattidharma katyAdinAgadharmakatvAditi hetuddaye tAtparya mityAhuH // 25 // dUSayati / utpattimAva na vinAzitvasAdhakaM anityatAyA dhvaMsasya nityatvAdavinAzitvAttatva vyabhicArAt // 26 // AkSipani / tasyA aninyatAyA apyanityatvaM yathAgnirdA hasyendhanA. devinAzAnantaraM svayamapi nazyati na tu dAhyona jjanaM tathA ghaTAderapi. nAzo nazyati na ghaTAyuna jjanaM dhvasadhvasasyApi pratiyogidhvasatvAt dhvasa mAgabhAvAnAdhArakAlasya pratiyogyadhikaraNa tvamiti vyApteraprayojakatvAbronmajjanamityanye // 17 // samAdhatte / nityasya nityattvaviziSTasya nityatvasya na pratyAkhyAnamiti For Private And Personal Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 374 nyaaysuutrhttau| phalitaM yathopalabdhi upalabdhAnatikrameNa tathA ca dharmiyAhakamAnena lAghavasahakatenAko zAdenityatva vyavasthApanAditi // 38 // samApta sarbAnityatvanirAkaraNa prakaraNam // 46 // . sarvanityatve na pretya bhAvAdisiDiratasta nirAkaraNa prakaraNaM tatrAkSepasUtram / sarva nityaM bhatatvAn yatvAhA tatra dRSTAnta pradarzanAya paJcabhUtanityatvAditya taM tena paramAvAkAza dRSTAntatA lamyate // 26 // samAdhatte / sarvva nityatvaM na yukta ghaTAdInAM utpattivinAzakAraNAnAM kapAlasaMyogamudrapAtAdInAM upalastathAca vAdavinAzAvAvazyakAviti puna: soya Aha / ukta pratiSedho na nityasya parama khAderyalakSaNaM bhUtaM. tvAdi ghaTAdau tadavarodhAt tat vittathAcotpAdAdipratyayo bhanta iti bhAvaH // 31 // dUSayati | anityatvaniSedho na yunaH utpattetatkAraNAtatyamApakATupalabdheH tathAcotya davinAzapratIteH prAmANikatvAnna taniSedha itarathA kAdAcitkatvapratItya nupapatteH nacAvirbhAvAtta dupapattistasyaivAniyatva sarvanityatvavyAghAtAt / vivecayiSyate cedaM spaSTataramupariSTAt // 32 // utpAdavinAza pratyayasya bhavAntatvaM sthaadityaashngyaah| sArvalaukika pramAtvena sivasyApi camatvazaGkAyAM pramAnamavyavahAravilopa. sthAdityarthaH // 33 // samApta sarca nityatvanirAkaraNaprakaraNam // 17 // chatha prasaGgAtmavaSTathakva prakaraNaM tatra parvapakSasUtram / sarva vastu Tathak mAnA lacyate'neneti lakSaNaM samAkhyA tasyAH pRthaktva pRthagarthakatva tathA ca prayogaH ghaTAdiH samUharUpaH vAcyatvAt senAvanAdivat atIndriye gaganAdau mAnAbhAvAdAtmanaH zarIrAnatirekAra NakarmaNorAzrayAbhedAhizeSasamabAyayormA nAbhAvAdabhAvasya tuccha vAna vyabhicAraH yahA ghaTAdika svasmAdapi pRthagbhAvalakSaNAnAM gandharasAdInAM tattadavayavAdInAJca pRthavAt ghaTAdezca tadabhedAditi bhAvaH // 34 // __ smaadhtte| anekalakSaNairanekakharUpairUparasAdibhistattadavayavaizca viziTasa kasyaiva bhAvasya niSpatte rutpatte rityarthaH tathAcai kaskha dharmiNaH pratya For Private And Personal Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 1 Azikam / zAdipramANasiddhatvAt tasya ca cakSa SatvarAsanatvAdivirudharmAdhyastarUparasAdyAtmakatvAmAvAdavayavAnAJca kAraNatvAt kAryakAraNayorabhedAsabhavAJca na tattadAtmakatva ghaTAdeH sambhavatIti bhAvaH // 35 // hetamAha / lakSaNasya arthAdbhAvAnAM ghaTapaTAdInAM vyavasthAnAdhavasthitatvAdevApratiSedhaH pRthaktvA vyavasthApanaM netyarthaH kapAlaptamavetadra vyatvAdikaM. hi ghaTAde lakSaNaM kapAle ghaTa ityAdi pratItisiddha na cedaM samUhAtmakatve sambhavati evaM laNakSasya ghaTAdivarUpasya yamahamadrAkSaM spRzAmIti pratyakSeNa vyavasthitanvAt paramAyozcApratyakSa tvAnna tatsambhavaH kiJca samUhalakSaNavya vasthitereva noka yukta' samUho hi nAnAvyakti samudAyaH sa ca naikavya ke rana, bhyu pagame sidhyatIti bhAvaH // 36 // samApta' sarva prayatva nirAkaraNa prakaraNam // 48 // sarvabhUnyatve na kAryakAraNabhAvAsambhava iti tannirAkaraNa prakaraNamArabhate tatra jJAna viSayatvamabhAvatvavyApyana veti saMzaye pUrva pakSasUtram / sarve vivAda padamabhAvastuccha tatra pratyacaM mAnamAha bhAveSviti bhAvatvAbhimateSu ghaTAdiSa abhAvatva siddheH ghaTaH paTo netyAdi pratItyA sarva SAmabhAvatyasije siddhAntasUtram / bhAvAnAM pRthivyAdIno khabhAvasya gavAdeH sattvAdeca siddhe na hi tucchasya gandharUpAdikaM sattvena pratItirvA sambhavati // 38 // __ punaH zaGkate / na hi sarveSAM bhAvAnAmekaH svabhAvaH sambhavati yApenikatvAt bhinnatvAt bhinnasya svabhAvatve khasmAdapi bhedApatteH yahA itarasApekSatvAt etadapekSayA'yaM nIlanara etadapekSayA haskha iti pratIteH yacca sApekSantadavastu yathA javAsApekSaM sphaTikAruNyam // 38 // samAdhatte / sApekSatvasya tucchatvavyApleAhRtatvAdasiddhatvAt na vA ghaTAdeH sApekSatvaM sambhavati kiJca sApekSutvaM sApekSaM na vA Aye tasya tucchatvAba sAdhakatvaM anya tasyaiva satyatvAt kutaH sarvabhUnyatvamiti bhAvaH // 40 // __samApta sarvazUnyatAnirAkaraNa prakaraNam // 46 // atha saMkhyai kAntavAdanirAkaraNa prakaraNa tatra bhASyaM athe me saMkhyaikAntavAdAH sarvamekaM sadavizeSAt sarva vedhAnityAnitya bhedAt sarva dhA For Private And Personal Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuutrrttau| jAtA jeyaM jJAnamiti sarva caturdhA pramAtA pramANa prameyaM pramitiriti evaM yathAsambhavamanye'pi tatra yathA nityatvAnityatvalakSaNadharmAbhyAM iMdhaM tathA rutvenai kamiti spaSTo'rthaH paratvevaM vyAcakSate ekamitya itavAdastathA ca bau vaikaM nirvizeSaM satyaM sarvamanyanmithyA yahA sarva prapaJcajAtaM ekaM hai ta. zUnya sadavizeSAn ghaTaH san paTaH saniti pratIteH ghaTAbhitrasada bhinnapaTasya ghaTAbhedasivaH zrutirapi ekamevAiyaM brahma neha nAnAsti kiJcanetyAdi anye'pItyanena rUpasaMjJAmaskAravedanAnubhavAH paJca skandhA dati mautrAntikA ityAdisamuccayaH eteSvAkSepeSa siddhAntasUtram / sabaikAmnA na sidhyanti kAraNasya pramANasthAnupapatteH upapattau vA na sabaikAnnaH sAdhanasya mAdhyAtirikakhApekSitatvAt // 4 // __aAkSipati | na sayaikAntasyAsiddhiH kAraNasya pramANavAvayavabhAvAt uktasyaikadezatvAdavayavAvayavinoca bhedAbhAvaH // 42 // dUSayati / ukno ketuna yuktaH sarvasyeva pakSatve nAvaziSTasyAbhAvAmajaikadezasya hetutvAsa bhavAditi bhAvaH zrutistu brIkya pareti etacca nAmabhyaM rocate sattva nai kyasya nityAnityabhedAvavidhyAdezvAbhya paga tatvAda ni. tyasyApyanumAnasya nityAnityasAdhakatve virodhAbhAvAt kathamitarathA SaTpadArthoM saptapadArthoM ca mizcediti tasmAdadaitavAdanirAkaraNaparatva eva prakaraNaM saGgacchata iti saMkSepaH // 43 // __ samApta sakhyaka vAdaprakaraNam // 50 // athAvasarata: phale parIkSaNIye saMzayamAha ! pAkAdikriyAyAH sadyaH phalakatva sya kRSyAdeH kAla nnaraphalakatvasya darzanAdagnihotrahavanAdehimAdervA phalaM sAyakaM kAlAntarINaM veti saMzayaH // 4 // tahikakIrtya koAdInAmeva phalatva sambhave nASTAdikalpanamiti pUrva pakSe siddhAntasUtram / kAlAntaropabhogyatvena pratipAdanAdityarthaH rUgau hi phalaM zrUyate sa ca duHkhAmambhinnasukhaM na cahika rukha tathA evaM hiMsAdestattabarakopabhoga: phalaM zrUyate na ceha tatmambhava iti bhAvaH // 45 // shngkte| kAlAntareNa tattatkarmaNaH phalaM na sambhavati hetosatkarmaNo vinAzAt // 46 // For Private And Personal Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 237 4 adhyAye 1 zrahnikam / samAdhatte / svargAdiniSpatteH prAk taddvAraM syAt dRSTAntamAha vRkSaphalavat yathA mUlasekAdinAze'pi tadadhInAvayavopacayAdiddArabalena phalotpattistathA prakRte'pi yAgAdinAze'pi tajjanyAdRSTarUpadvArasavAnna khargAdutpattivirodhaH // 47 // a nanu kAryakAraNabhAva eva na vicArasaha ityAzaGkate / prAnipatterityanuvarttate phalamityadhyAharttavyaM tathA cotpatteH prAk phalaM nAsat asata utpattI zazazTaGgAderamyutpattiH syAt syAcca sikatAdAvapi tailaM navAsat sata utpattivirodhAt vAtaeva na sadasatkadasatoH sattvAtvalakSaNavaidharmyAt // 48 // < prAgutpatterutpattidharmakamasadityaDA utpAdavyaya darzanAn // 48 // samAdhatte / utpattidharmakaM utpattidharmakatvenopalabhyamAnaM paTAdikamutpatteH prAgamaditi zraddhA tattvam utpAdanAzayoH pramitatvAt idAnIM ghaTa utpanna idAnIM ghaTovinaSTa dUti pratyayAt satastu notpattisambhava utpacapunarutpAdapracaGgAt yadyapi nAzasya tatva hetutvaM tathApyanutpannabhAvasya nAthAyogAdutpAdasAdhakatvena nAtha uktaH // 48 // vyasta utpattau niyamo na syAdityatrAha / tatkAryam asat prAgabhAvapratiyogibuddhisiddhaM buddhA viSayolataM tathA hi iha tannuSa paTo bhaviSyatIti jJAtvA kuvindaH pravarttate natu paTo'stIti jJAtvA tathA sati siddhatvena jJAta icchA'bhAvAt pravRttyanupapatteH sikatAdau paTo bhaviSyatIti na jJAyate kintu na bhaviSyatIti jJAyata eva kuta iti cedanubhavamaSTacchaH kiJca tvanmate'pi kuto na jJAyate tatra paTAbhAvAditi cet kathamidaM niraNAya paTAtpUrvaM tantu sikatayostulyatvAt tantutvenAzrayateti cettantutvena kAraNatetyevaM syAt pravRttyanurodhAt ||50|| nanvastu hetuphalabhAvastathApi vRcaphalavaditi dRSTAntavaiSamyAnADaSTasiddhirityAzayena zaGkate / prAniSpatte vRcaphalavaditya hetuH kutaH zrAzraya 24 For Private And Personal Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuutrttau| . vyatirekAt yena kAyena karmakataM tasya nAzAt vRkSasyale tu tasya vRkSasya sattvAt salilamekAdikaM parikarmopayujyata ityabhimAnaH // 51 // ___ samAdhatte / aAzrayavyatirekAditi heturna yuktaH proteH sukhasya khargizarIrAvaccha dena jAyamAnasyAtmavRttitvAdyAgAdisAmAnAdhikaraNyAdityarthaH // 5 // kacihAmAnAdhikaraNyasambhave'pi sarvatra na tatheti shngkte| putrAdInAM phalanirhe zAt sAmAnAdhikaraNyana sambhavatIti bhAvaH // 53 // __ yadyapi pulAdInAmahikaphalatvAttatrAyavyatirekAbhAvAt zaGkava na tathApi yatra janmAntaroyadhanAdikamapi phalaM sAttatrApi nAnu papattirityAzaye naah| tatsambandhAtyulAdi sambandhAt phalaniSpatta: prItyu tyatta: teSa putrAdiSu phalavadupacAra: phalatvena vyapadezaH yathA'nna vai prANinAM prANA iti // 59 // samApta phala parIkSA prakaraNam // 50 // ___atha kramaprApta duHkhaM parokSaNIyaM tatra ca bAdhanAlakSaNaM duHkhamitvana tadartha stu duHkhatva jAtimattvamityAta tacca zarIrAdau duHkhe'vyAptamityAzajhyAha / jananayogAjjana zarIrAdikaM tadutpattistatsambandhaH vividhanAdhanA.. yogAt duHkhamiti vyapadizyate na tu vAstavameva tat duHkha tathA ca vividhaduHkhAtuSakatayA heyatvArthaM duHkhamiti bhAvanIyama padizyate // 55 // nanu duHkhabhAvanena kiM sukha pratyAkhyAyate na caitaccha kyamata kAha | duHkhAnAM madhye sukhasthAmya tyattestatpratyAkhyAnasthAzakya tvAt // 56 // nanu sukhaduHkhasambandhAvizeSAt sukhabhAvana meva kiM neSyata ityalAha / duHkhabhAvanasya na pratiSedhaH vedayataH sukhasAdhanatva jAnata: parye paNa doSAta partheSaNe sukhArtha pravartane doSAt sukhArtha pravarta mAno hi arjanapAlanAdau vividhAbhirvAdhanAbhirupatapyate'toduHkhabhAvanaM vairAgyahetutayopadizyate // 57 // nanu duHkhamanubhavataH svata eva nivRttisambhavAt duHkhabhAvanopadezo vyartha ityata aah| duHkhasya vividhaH kalpo yatra tAze pratiSiddhahiMsAbhojanamaithunAdau pravRttirmAbhUdityayamupadeza iti bhAvaH // 5.8 // samAptaM duHkhaparIkSAprakaraNam // 5.1 // atha kramaprAptatayA'pavargaH parIkSaNIyaH tatra ca tadarthaka pravRttikAlA For Private And Personal Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 4 www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir adhyAya 1 Ahnikam / bhAvAttadabhAva iti pUrvapacayati / RNAdyanubandhAdapavargAnuSThAnakAlAbhAvAdapavargIbhAvaH syAt tathA ca yate jAyamAno ha vaibrAhma yastribhiH RNavAn jAyate brahmacaryeNa RSibhyaH yajJena devebhyaH prajayA pitRbhya iti iti RRSibhyaH RSNebhyo brahmacaryeNa mucyate devebhyaH devarNebhyaH yajJena mucyate prajayA apatyena pitRbhyomucyate pApAkaraNenaiva ca jIvanApagamaH tathA ca zrUyate tatmalaM yadagnihotra' darzapaurNamAso ca jarayAhavA eSa tamAhimucyate mhatyunA ceti RNApAkaraNamantareNa ca na tattra pravRttiH tathA ca maryate RNAni trINyapAkRtya manomotte nivezayet / canapAkRtya moccantu sevamAno bajatyathaH evaM klezAnubandhAdapi puruSo hi rAgAdibhistattatkarmANyArabhamANaH klezAnuviGga eva dRzyane tatkathanapavargaH evaM pravRttyanubabhvAdapi puruSo hi vAgbuddhizarIraistattatkarmANyArabhamANo dharmAyAvajjIvamupArjayan kathamapasRjyatAmiti // 56 // a : samAdhatte / jAyamAna ityAdyanuvAdo hi pradhAnazabdaH na hi jAyamAnaH karmaNyadhikriyate tathA ca bhASyaM yadA tu mAtRjo jAyate kumArako na tadA karmabhiradhikriyate arthinaH zaktasya cAdhikArAditi jAyamAna dUtyanena kovA vyAvarttanIyaH nahya jAtasya prasaktirasti yenAsau vyAvarttanoyaH tatra bhASyaM jAyamAna iti guNazabdo viparyaye'nadhikArAditi tathA ca jAyamAna ityanenopanIta ucyate tasya brahmacaryyAdAvadhikArAt gnihotrAdau gTahasthasyAdhikAraH caume basAno vAdhIyatAmiti zruteH evamRNazabdo'pi na mukhya H nahyatra pratyAdeyaM kakhana dadAti parantu RNApAkaraNavadAvazyakatvakhyApanAya tathokta lAcaNikazabdaprayoge vIjamAha nindAprazaMsopapatteH RNAnapAkaraNatadapAkaraNAbhyAmivAgnihotrAdyakaraNatatkaraNAbhyAM nindAprazaMse upapadyete nacAnuSThAnakAlAbhAvaH jarayA - vimucyata ityukteH na ca jarayA'zaktirupalakSyate bante vAsI vA juhuyAt brahmaNA hi sa parikSINa ityAdinA'bhaktasthApi vidhAnAt tasmAdAyuSacaturthabhAgo jaretyucyate ki jarAmavAdaH kAmanAbhiprAyeNa tathA ca bhASyam zrarthitvasya cApariNAme narAmarthavAdeopapatteriti arthitvaM kA w 276 For Private And Personal Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 280 nyaaysuubttau| bhanA tadapariNAme tadanAze kamakaraNAbhiprAyeNa jarAmarthavAda upapadyate // 6 // nanu kAmyAnAM kAmanAviraheNa tyAgasammave'pi nityAnAM kathaM tyAgaH zrUyate hi yAvajjovamagnihotra juhuyAditi slaah| apavargapratiSedheo na yataH agnInAmAtmani samAropavidhAnAt a yate prAjApatyA miSTiM nirUpya tasyAM sarvavedakha datvAtmanyagnIn samAropya brAhmaNaH praba jediti ataeva catvAraH pathayodevayAnA iti cAtarAzrabhyazrutirapi saGgacchate // 61 pAva camAntAnupapattezca phalAbhAvaH // k|| nanvagnihotrasyA pratibandhakatve'pi tat phalasvarga evApavargapratibandhakaH sthAdalAha | jJAnina: phalasya svargasthAbhAvaH agnihotra hi pAva cayAntaM pAlANya gnihotrapAtrANi teSAJcayaH pramotasya yajamAnasyAGgeSa vinyAsaH mukhe zatapUrNI zrucamiti krameNa bhikSostadanupapatte: tena tatparityAgAt agnihotraphalAbhAve'pi jyotiSTomagaGgAsnAnAdihiMsAdiphalAnAM pratibandhakatvaM syAdato hetvannarasamuccayAya cakAra upanyastastathA ca prArabdhAtirikakarmaNAM jJAnAdeva kSaya ityAzayaH a yate hi tathA viddAn puNyapApe vidhya niraJjanaH paramaM mAsyamupaiti evaM kSIyate cAsya karmANi tasmin dRSTe praavre| smarya ne jJAnAgniH sarva karmANi bhasmasAt kurute tatheti ityaJca kAmanApUnyasya prajAnutyAdo'pi nApavargavirodhI tathA ca zrUyate etaduhana vai pUrve brAhmaNA anacAnAvidvAMsaH prajAM na kAmayanne kiM majayA kariSyAmo yeSAM nAyamAtmAloka iti te hamma puSaNAyAzca vittaSaNAyAca lokeSaNAyAzca vya yAya bhikSAcavyaM caranIti anye tu phalAbhAvaH phalasya mumukSun prati agnihotrAdau prayojakatvAmAvastathA sati bhikSaNAmapi pAtra cayAnta sthAdityartha ityAhuH // kA lazAnubandhaM dUSayati / svaprAdarzanakAle suSapraya yathA hetvabhAvena duHkhAbhAva stathA'pavarge'pi rAgAdyabhAvena duHkhAbhAvaH syAt / 63 // mahatva ba dha dapa vargAbhA dUSayati / ktizyante'neneti le.zorAgAdiH For Private And Personal Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye ? Ahnikam / 1 289 defen yA pravRttiH sA pratisandhAnAya pratibandhAya na bhavati dharmAdharme na janayatItyarthaH // 64 // I klezAbhAvamasahamAnaH zaGkate / klezasantateru ke do na yuktaH svAmAvikatvAt // 65 // ekadezI samAdhatte / prAgutpatterabhAvAnityatvavatprAgabhAvAnityatva'vat vyanAdeH paramANuzyAmatAyAvinAthavadyA vinAthaH // 66 // 60 // vyanityatvaM vinAzibhAvatvaM na ca tatprAgabhAve navA'NuzyAmatAdiranAdistathA ca bhASyam anAdiraNuzyAmateti hetvabhAvAdayuktamityato mataiyamupecya siddhAntamAha | noktaM yukta kuto rAgAdInAM saGkalpanimittatvAt saGkalpo mithyAjJAnaM nirmita' yeSAM tathA ca tattvajJAnena mithyAjJAna nivRttau rAgAdiniSTattiryujyata eveti bhAvaH // 68 // samAptamapavargaparIkSAprakaraNam // 52 // samApta' caturthAdhyAyasya prathamamAhnikam // 1 // atha zAstrasya paramaM prayojanamapavargaH sa coddiSTo lacitaH parIkSita'pyakiJcitkaraH kAraNAnirUpaNAt nanvabhihitameva duHkhAditve kAraNanAzakra meyya duHkhAbhAvo'pavargaH itIti ceta tyaM mithyAjJAnApagamahetunabhihitaH tattvajJAnaM tatra heturiti cet kasya sa jJAtavyamityabhidhAnIyamityAzayena tattvajJAnaparIcA seva cAhnikArthaH tatra ca SaTprakaraNAni yAdau tavajJAnotpattiprakaraNam anyAni ca yathAyathaM vacyante tatra siddhAntasUtram / zrahaGkAro'hamityabhimAnaH sa ca zarIrAdiviSayako mithyAjJAnamucyate tacca doSanimittAnAM zarIrAdInAM tattvasya anAtmatvasma jJAnAnnivarttate brAtmatvena hi zarIrAdau muhyan raJjanIyatvAt rajyati kopanIyeSu kupyati kecitta doSanimittAnAM rAgAdInAM tavajJAnAdubalabadaniSTAnubandhitvajJAnAdahaGkArasyAbhilASasya nivRttirityarthaH ityAjaH // 1 // ' nanu ke tAvadanuraJjanIyA viSayAH yeSu rajyan saMsaratItyato vive For Private And Personal - Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyasUtrau / 282 kAya tAnupadizati / saGkalpaH samIcInatvena bhAvanaM tadviSayolatArUpAdayaH doSasya ra. ga.dernimittaM sundarIyamiti jAnan rajyati zatrurayamiti heSTi te rUpAdayo heyatvena bhAvanIyAH prayamaM tataH zarIrAtmavivekaH // 2 // nanu saundaryyAdikaM pazyato rAgAdirbrahmaNeo'pi duSpariharaH taduktaM caJcalaM hi nanaH kRSNapramAthi balavadDhaDhamityato rAgAdinivRttyupAyaM darzayiSyannAha | avayavini taruNyAdizarIre abhimAnaH sapariSkArabuddhistannimitta N rAgAdinimittaM tathA ca sA buddhirheyA ataeva bhASyAdau pariSkArabuddhiranuraJjanasaMjJA sA heyA doSadarzanamazubhasaMjJA sA bhAvanIyeti anuraJjanasaMjJAya yathA khelatkhaJjananayanA pariNatabimbAdharA pRthuzroNI / kamalamukulastanIyaM pUrNendumukhI sukhAya me bhaviteti zubhasaMjJA yathA carmanirmitapAtrIyaM mAMsAsTak payapUritA asyAM rajyati yo mUDhaH pizAcaH kastato'dhikaH / svazarIrAdau zrabhyazubhasaM jaiva bhAvanIyA evaM kopanIye'pi zubhasaMjJA / kAM dveSTyamau durAcAra draSTAdiSu yatheSTataH kaNThapIThaM kuThAre chitvAsya syAM sukhI kadA | azubhasaMjJA tu mAMsAthreat dezaH kiM me'parAdhyati etasmAdaparaH karttA karttanIyaH kathaM mayeti // 70 // samApta tattvajJAnotpattiprakaraNam // 3 // H / atha prasaGgAvayavaprakaraNaM vastutastu zarIraM dharmadvayasya sambanve'pi ekaM dhyeyamaparaM heyamiti niyuktikam ato'vayavI nAsti kintu paramA- iti tattvaM tadeva tanmumuc bhibhavanIyaM paramANupula ityaSyApAtataH paramANorapyaye nirAkariSyamANatvAditi saugatazaGkAmapAkarttRmayamArambhaH yadyapi dvitIyAdhyAye vyavasthApita evAvayatrI tathApi svayuktidArthena sautrAntikasya vaibhASikasya cAtra pratyavasthAnamiti tatra saMzayapradarzanAya sUtram | saMzaya ityasya vyavayavinItyAdiH avayavina: pratyactasiddhatvAt tadavalApo duHzakya ityata ukta vidyeti pramAzramabhedena jJAna vidhyAt jJAnatvalacaNasAdhAraNadhamadarzanAt jJAne prAmANya saMzayAdavayavini saMzaya ityarthaH : // 4 // samAdhatta e / tattrAvayavini na saMzayaH pUrva hetuprasiddhatvAt dvitIyAvyAyokta ktibhiravayavina: prakarSeNa siddhatvAt // 5 // For Private And Personal Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 zradhyAya 2 Ahnikam / vyavayavini bAdhakaM zaGkate / trapiravadhAraNe tarhi saMzayAnupapattivRttyanupapattito'vayavyabhAvAdeva syAdityarthaH vRttyanupapatiM vivRNoti bhASyakAra: latsnaikadezatruntitvAdavayavAnAmavayavyabhAvaH avayatrIhi ekaikAvayave kAtna ekadenena vA nAdyaH viSamaparimANatvAt kAntye 'pi tenaivAvayavenAnyena vA nAdyaH svasminvRttivirodhAt nAntyaH vyavayavAntarasyAvayavAntarAvRtteH tathApi kathanavayavyabhAva ityala bhASyaM teSu cAutteravayavyabhAvaH teSu kA trayaveSu pUrNa pUrvoktayuktyA abhAvAdavayavI nAsti nAsAjavRtti svayA'bhyupeyata iti bhAvaH mevedamityapi vadanti // 6 // nanvA tAma uttirevAvayavIti zaGkAyAM pUrvvapacitram zravayavebhyaH pRthak avayavo nAstIti zeSaH teSu cATatterityasya sUtratve zravayavyabhAvaityanuvarttate kutaH vRtteH chattyabhAve'vayavino nityatvaprasaGgaH na ca nityo'vayavyupalabhyate tato nAsyevayavIti bhAvaH yahA kRtsnaikadezAbhyAmavayavI na vatrttate kintu svarUpeNaiveti zaGkAyAM pUrvapaciNaH sUtra pRthagiti vayavebhyaH pRthagavayatra nAsti kutaH pravRtteH vRttitvaprasaGgAt tathA satinityaM syAditi bhAvaH kazcit avayavAtirikto'vayavo varttatAmityatva pUrvapakSiNaH sUtraM pRthagiti pUrvoktayuktyA'vayavebhyaH pRthagamyattaH // 1 // nanvavayavAvayavinostAdAtmyameva samvandhaH syAdava ha / nahi tantuH paTastambhagTahamiti kaJcityeti navA'bhedenAdhAra dheyabhAva upapadyate // 10 siddhAntasUtram / atrayavI kAtsneAna ekadezena vA varttata iti praznona yuktaH ekasminnavayavini bhedAbhAvAdbhedaniyatazabda prayogasyAyuktatvAt anekasyAzeSatA hi kA samudAyinAM kivi neka dezatva' nacaikasya tatsambhava iti bhAvaH // 11 // d a t For Private And Personal 283 4 itazca vRttivikalpona yukta ityAha / avayatrI svAvayaveSu naikadezena barttate vyavayavAntarA bhAvAditi yaH pareSAM hetuH sa na yuktaH kutaH svayavAntarabhAve'pyaratta avayavAntarasazve'ti tasyaiva paraM vRttirAyAti na tvayavino'pIti yaddA vATatervarttanAbhAvasya kRtsnaikadezavikalpo na hetuH kutaH zravayavAntarasya kAryAvibhinnasya kAvayasya bhAve'pi sattve'pi sambhavAt Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 184 nyaaysvrttau| ghaTatvAdivat svarUpeNaivAvayavino hatne sambhavAt hapta: katmka dezAnyataraniyamoghaTatvAdo, vyabhicArtha prayojakati bhAvaH // 12 // tadasaMzayaH pUrvahetuprasiddhatvAditya nena sarvAgrahaNamavayavyasiddheriti pUrbonayuktiH smAritA pUrva pakSI to dUSayitumupakramate / yathA taimirikasya timiragrasta cakSuSo naikaH kezaH pratyakSaH kintu tatmamUhaH evamekaH paramANurapratyakSaH tatsamUharUpo dha ThAdiH pratyakSaH syAt // 13 // ___ uttarayati / indriyANAM pATave viSayagrahaNasya pATavaM prakarSaH indriyANAM mAnche taha,haNasya mAndyamapakarSaH na ta paTutaraM cakSuH zabda gTahNAti tadidamuna svaviSayAnatikrameNeti phalitArthamAha nAviSaye vRttiriti tathA ca khAviSayaM paramANu samahatvApanna mapi kathaM cakSurTa lIyAditi bhAvaH // 14 // doSAnta rAbhidhAnAya sUtram eksaprakAreNa pRttivikalpa doSo'vayavinya vayave ca prasanaH AmalayAt pralayo'bhAvastathA ca sAbhAva evaM syAnna kasyApi grahaNamiti sAdhUnaM sarvAgrahaNamavayavyasiddhe riti // 15 // astu sarvAbhAvaityavAha | AtrayanAzAdyabhAvena paramANo zAbhAvena tatsambhavAt yahA nanvavayavAvayavipravAhavayA malayaparyantaM svIkArya : malaye ca nikhila TathivyAdinAzAtmanaH sargona sthAdityAzayena zaGkate avayaveti samAdhatte neti na sakalaSTathivyAdimAzaH paramANusadbhAvAdityarthaH // 16 // paramANa reva ka ityvaah| buTaH paraM yadatisUkSma tatparamANuH vAzabdo'vadhAraNe atha vA buTeravayavastadavayavovA paramANu riti vikalpA rtho vAzabda: yahA buTeH paraM sUkSma paramANaH luTAveva vA vizrAma iti vikalpo'bhimata : // 17 // samAptanavayavAvayaviprakaraNam // 54 // ___ atha vizvasya zUnyatvAt ka. paramANusambhAvaneti manirA karaNAya nirakyavaprakaraNaM tattra pUrvapakSasUtram / tasya niravayavasyANoranupapattiH kutaH aAkAzavyatibhedAt antarvahicAkAyasamAvezAt tathA ca sAvayavasta tazcAnitya iti // 18 // For Private And Personal Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAya 2 shraatikm| 285 atha nAkAzavyatibhedalAI AkAzamatagataM sthAdityAha / svAditizeSaH // 16 // samAdhatte / antaHzabdovahiHzabdazca kArtha dravya syAvayava vizeSavAcI na cAkArye 'vayavasambhavaityarthaH vahiriti dRSTAnnArtham // 20 // AkAzasyAsarva gatatvaM sthAdityavAha | zabdasya saMyogasya ca yo vibhavaH atha vA zabdajanakasaMyogasya yo vibhavaH sArvatrikatvaM tasmAtma naH sarvagataM AkAza miti zeSaH sarvadeze zabdotma tyA tajjana kasaMyogAnumAnAt sarva mUtta saMyogitvarUpa sarvagatatva tasya siddham // 21 // ___ AkAzasya sarvasaMyogitve vyahanaviSTambhau syAtAmatabAha / vyU haH pratihatasya parAvartanaM viSTambhauttaradezagatipratibandhaH AkAze tayorabhAvaH nisparzatvAt vibhatva' marvagatatva yadyete sUtre zUnyatAvAdimate na saMgacchete AkAzAdestairanabhya pagamAttathApi tvAta iti pUrayitvA vyAkhye ye // 13 // pUrvapakSo yuktyanta ramAzaGkane / paramANoriti zeSaH hetumAha saMsthAnopapattaH saMsthAnavattvAt paramANahi parimaNDala kAraH saMsthA navattva mAnaM bhaDyA vadati mati matAmiti mUtatvAtsaMsthAnavazvamityarthaH caH pUrvokna hetu samuccinoti pUrvaka hetu samuccinotimata tvasya hetutvasamuccayArtho vA cakAraH // 23 // yujyannaramAha | avayavasadbhAvaityanuvarta te saMyogavatvAditi hetvarthaH saMyogava tvAt kathaM sAvayavatvamiti cet itya saMyogasyAvyApyattitvAdavyApyattitva cAva cha dakabhedaM vinA nopapadyate avaccha dakacAvayava iti nanu paramANvavayave'dhyayaM doSaH syAttathAcA navasthita paramparA prasaGga iti cet tya ja tahi paramANu vyasanaM kho karu zUnyatAvAdaM niravayabamAkAzAdikamapi nAstIti bhAvaH // 24 // smaadhtte| pUktiyunyA paramANoni rabayavatvapratiSedhona yuktaH kuta anavasthAkAritvAt prAmANi koyamanavasthA va dambAha anavasthAnupapatteceti sarveSAmana vasthitAvayavatve merumarSa payostulya parimANatvApattirityaJca namayogAvaccha kAdigvibhAgA na vA zUnyatAya kA niSpamANatvAtma For Private And Personal Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 286 nyAyasUtra vRttau / bhAgaNamatva myUnyatvavirodhAt niSyamANakampUnyatA'bhyupagame kimaparA rAI pUrNatayeti dik // 35 // samAptaM niravayavaprakaraNam // 55 // // nanu vAhyArthAbhAvAt kuto'vayavAvayavivyavastheti matamapAkartta vAhyArthabhaGganirAkaraNamArabhate prameyatvaM jJAnatvavyApyaM naveti saMzayaH tatra 'pUrvapakSatram | tuH prakaraNavidArthaH bhAvAnAM buddhyA vivecanAdabhedo| lla khAt yAthAtmAsya jJAnabhedalakSaNakhAnupalabdhiranupapattiH ghaTa iti jJAnaM mama jAtamiti hyanubhUyate tatra paTa iti jJAna mityanena jJAnaghaTayorabhedaullikhyate tatona jJAnAtirikto viSayaH yathA paDhe vivicyamAne tantUnAmevApakaSe pAdAvatirikta na vastu evaM tanturadhi nAMzuvyatirikta iti ghaTatvAdistu jJAnasya vAkAra vizeSa iti bhAvaH // 26 // samAdhatte / ukto hetunaM yuktaH vyAhatatvAt na hi budha vivecane paTasya tantu rUpatA sidhyati tantutaH patra iti hi pratIyate na tu tantaH paDha dUti evaM paTena prAvaraNaM na tu tantubhiH kiJca tantupaTa vivecanAdevavAhyArthasiddhiH jJAnena tu svasmin paTAbhedo nollikhyate svAviSayakatvAdanuvyavasAyena tu paTaviSayakatvaM vyavasAye samullikhyate // 37 // nanu tantu parayorbhede pArthakyena grahaNaM syAdityatrAha / pRthaggrahaNaM yadi tatva viSayakapratyayaviSayatvaM paTasyApadyate tattrottaraM tadAzrayatvAditi paTo hi tantvAzritaH tena sAmayorutvAtpaTapratyactasya tantu viSayakatva yadi ca bhedapratyaya vyApAdyate tadA bhavatyeveti bhAvaH // 28 // nanu jJAnasyobhayavAdisiddhatvAttavAla padArthakalpane lAghavAttadatiriktapadArthAbhAvasiddhiH syAdityata zrAha / pUrvoktahetuM samucinoti cakAraH arthasya ghaTAdeH pratipatta eH pramANAdhInatvAt tathA ca prAmANike'rthe gauravaM na bAdhakamiti bhAvaH anyayA jJAnamapi na sidhye hauravAdi yUnyatApattiH // 26 // na vA bAhyArthAbhAvasAdhanaM sambhavatItyAha / vyAghAtAna vAhyAbhAva iti zeSaH bAhya nAstItyatra yadi pramANamasti tadA pramANasya vAhyasya sattvAnna vAhyAbhAvaH atha nAsti tadA niSpramANakatvAnna tatsiddhirityarthaH kiJca ghaTAdau yadi pramANamasti tadA tata eva bAhyArthasiddhiH yathA pramANaM For Private And Personal Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAya 2 vAhnikam / 287 tadA kathaM ghaTaiti jJAnasya ghaTAkAratvaM manyase jJAnasyaivAnutpatte riti // 3 // nanu pramANaprameyavyavahAro na pAramArthikaH parantu vijJAnAni tat tadAkAraNAni vAsanAparipAkavazAdeva svAmama tyaya vadendrajAlika pratIticAvirbhavantItyAyayena zaGkate tvAbhyAM spaSTam // 31 // 22 // samAdhatte / vAhyAbhAvasyAsiddhiH hetvabhAvAt pramANAbhAvAt kAthavA tocacurAderanabhyupagame ghaTo'yamityAdijJAnAnAmasiddhirityarthaH na ca vAsanAvazAtsyAditi vAcyaM vAsanAyA atiriktatvevAhyopagamaprasaGgAt vAcanAyAH santanyamAnatayA cAcuSAderapi santAnApattiriti dik // 33 // navasaddiSayA hetukA syapi syAnapratyayAdrava bhAvanA pratyayA iva pare'pi pratyayAbhaveyurityata zrAha / pUrvaupalabdhaviSaya iti zeSaH saGkalpaupanItabhAnaM yathA smRtyAdiH paryo palazvaviSayakaH tathA svAnapratyayo'pIti na nirvviSayakaH na ca svapra svamapi khAdati nijaziraH khaNDanamapi pazyati natvidaM pUbaupalabdhamiti vAcya' svasya khAdanasya ca nijazirasaH khaNDanasya ca pavrvopalabdhatvAtsaMsargabhAnasya ca vAntatvAt navA' TS hetukatvaM smRtyAdidRSTAntena saMskArasya smRtezca mRtau viziSTa buddhau ca hetutvayA - bhimatatvAt tatva bhrame doSaH kAlavizeSo'dRSTavizeSo dodhovetyanyadetat // 34 // nanu bhramasyApi sadviSayakatve tatpratirodhaH kathaM syAdityAzaGkyAha | mithyopalabdhe mAyA gandharva nagarAdijJAnasya tattvajJAnAdanAropitavastupratyayAdvinAzaH pratirodhaH bhramatvajJAnaM vA evaM svaprapratyayasyApi darpaNamukhavibhva masya tattvajJAnenApratirodhe'pi bhbhramatvajJAnaM bhavatyeveti bhAvaH // 35 // mAdhyamikastu vAhyAsatvaM prasAdhyate tadRSTAntena buddherapya sattva' sAdhayati taM pratyAha / evaM vAhyavadda dverapi na pratiSedhaH nimittasadbhAvo - palambhAt sahetukatvasya pramitatvAt nahyalIkaM sahetukaM sambhavati hetukatve ca kAdAcitkatvavyAkopaH kecittu bhramasya sadviSayatve pramAtvaM khAdityatrAha buddha riti evaM pramAtva' nimittasya prakArasya sadbhAvaH sattvaM yatra tathA ca zuktirajatayoH satyatva'pi zuktau rajatatvavaiziSyAbhAvAca taddu prabhA - tvamiti bhAva ityAGaH bratra copalambha padamanatiprayojanakam // 36 // W For Private And Personal Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 288 nyaaysuutrhttau| na vA mithyAbuddhidRSTAnne na jJAnamAtrasyAsanmAnaviSayakatva sahiSa. yakatvAbhAvovA sambhavatItyAha / tava dhArmakharUpa pradhAnaM Arogya tathAca bhramai dharmayaze pramAtvamAropyarajatatvAdyaM ca camatvamiti dRSTAntAsiddhi riti bhAvaH kecitta pramAtvApramA vayorvirodhAnakala samAveza ityata Aha tattveti tathA ca viSayabhedAntra virodha iti bhAvaH ityAhuH // 37 // samApta vAhyArthabhaGga nirAkaraNa prakaraNam // 56 // nanu zAsvAdhInaM tatvajJAnaM kSaNikamatastannAthe mithyAna.naM syAdeva nahi tAzaM kiJcideva jJAnaM dRDhabhUmisavAsanamithyAjJAnasamunmUlanakSamamatastattvajJAnaviSTaddhiprakaraNamArabhate tatvajJAnaviTvistattvajJAna vAsanA tatazcAtyantikomithyA jJAna nAzaH tatra tattvajJAna vivRddhau hetumAha / samAdhiH cittasyAbhimataviSayaniSThatvaM tasya prakarSAviSayAntarAna bhiSvaGgalakSaNastasthA bhyAsAt paunaHpunyAt tattvajJAna vidhiH tadeva ca nididhyAsanamAmananti tatvajJAna vidyA ca mithyAjJAnavAsanAtirobhAvastathA ca yogasUtra tajvaH saMskAro'nyasaMskArapratibandhI prativandhaH kAryAkSamatAsampAdana vinA. zovA // 38 // __ nanu rAgAdibhiH pratibandhAt samAdhireva nodetItyA zipati suutraabhyaam| arthavizeSamya tanayanitAdirAgasya pAvalyAccirakAlAnuba - nyAttadanusandhAnamavajanIyamiti tadabhAvaH sthAcca ghanagarjitAdijJAnena pratibandhaH evaM catta SNAbhayAdibhiH pratiruva stadupazamAya prayateta // 36 // 40 // pariharati / janmAntarakRtasamAdhijanyasaMkhAravazAt samAdhisiddhiriyarthaH ataeva cAneka janmasaMsivaityAdi saGgacchate vayanta pUrva kRtasya prathamataH kRtasyezvarArAdhanasya phalaM dharmavizeSa stamambandhAdityarthaH tathA ca yogasUtra samAdhisiddhirIzvarapraNidhAnAta sUtrAntaraJca tavaiva tataH pratyaka cetanAdhigamo'pyanta rAyAbhAvazca tata IzvarapraNidhAnAt viSayaprAtikUlyena cittA. va sthAnaM pratyahAbhAvazcetyarthaH // 4 // yogAbhyAsasthAnamupadizati / tatra sthiracittatA syAditi bhAvaH idaM na sUvaM bhAthamiti kecit // 42 // For Private And Personal Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 2 praajnyikm| taTasthaH zakate / evaM prasaGgaH arthavizeSa prAbalyA vissyaavbhaasprsnggH||43|| . samAdhatte / niSNa vasya zarIrAdeH avazyambhAvitvAt kAraNatvAt jJAnAdidhviti zeSaH // 44 // nanu kimetAvatetyata Aha / tasya zarIrAderabhAvaH tadArambhakadharmAdharmavirahAditi bhAvaH // 45 // nanu samAdhimAtrAdeva niSpraya ho'pavargaH sthAt sAdhanAntara vA pekSaNIyamata bAha yahA samAdhisAdhanAnyAha | tadaryamapavargArtha miti bhASyAdau tadartha samAdhyartha miti vA yamAnAha yogasUtraM ahiMsAmanyAste yabrahmacaryApariyAhA yamAH niyamAnAha zaucasantoSatapaHkhAdhyAye zvarapraNidhAnAni niyamAH svAdhyAyaH svAbhimatama maca japaH niSiDvAnAcaraNatattadAzramavihitAca. raNe yamaniyamA ityanye aAtmasaMskAraH Atmano'pavargAdhigamakSamatA nanu yamaniyama veva sAdhane utAho anyadastItyata Aha yogAditi AtmavidhiH aAtmasAkSAtkAravidhAyakavAkyaM AtmA vA arai TraSTavya prAtmAna' cehijAnIyAdityAdi yogAditi pratipAdyatvaM paJcamyarthaH tathAca yogazAstrokAtma tatvAdhigamasAdhanaizcAtmasaMskAraH kartavya ityarthaH tathAca yogasUtraM thogasUla yogAGgAnupAnAdazakSiye jJAnadIptirAvivekakhyAteH tadarthazca yo. gAGgAnAM yamaniyamAdInAM anuhAnAcittasyAzu ravidyAdirUpasya kSaye sati jJAnasya dIptiH prakarSaH sa ca vivekakhyAtiparyanto jAyate sA ca sattvapuruSAnyatAsAkSAtkAraH asmanmate tu dehAdibhivAtmasAkSa tkAraH sa ca nedAnImavidyApratibandhAihAtmanormanazcakSurAdyayogyatvAcca bhavati cAso yogajadharyAta yogAGgAni tatroktAni yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAyo'TAvaGgAni AsanaM padmAsanAdi kuzAsanAdi ca cailAjinakuzottaramiti bhagavacanAt prANAyAmamAha yogasUtra tasmin sati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANAyAmaH tasmin Asanasthairye prAraNavAyoreva nirgamapravezarUpakriyAvizeSAt zvAsaprazvAsavya padezaH vahirindriyANAM svasvaviSayava mukhyenAvasthAna pratyAhAraH dhAraNAmAha yogasUtna dezabandhacittasya dhAraNA deze nAbhicakrAdau cittasya bandhaviSayAntaravaimukhye nAvasthAnaM dhyAnamAha tatra pratyayakatAnatAdhyAnaM dhAraNaiva dhArAvA 25 For Private And Personal Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 280 nyaaysuutrttau| hinI dhyAnamityarthaH samAdhimAi tadevArthama'nirbhAsaM svarUpamzUnyamiva samAdhiH arthasya dharmo jJAnasvarUpaJca yadi pAne na bhAsate tadA samAdhirityarthaH sUtrAntara vayamantaraGga pUrvebhyaH caramattrayaM mAkSAdupakArakamityarthaH // 46 nanvevaM kimAnvIkSikye tyata Aha / tadartha mityanuvartate jJAyate'neneti jJAnaM zAstra prakRtaM tasya grahaNa madhyayanadhAraNe natrAbhyAso dRr3hatarasaMskAraH tavidyaista dabhiyukta saMvAdaH svAnubhavadArthAya na hi yogAGgajJAnAya tatmApekSa tvena na prakatazAstra vaiphalyaM dhye yasvarUpavai lakSaNyAt // 47 // ___ saMvAda prakAraM vA drshyitmaah| taM taDidya sabrahmacArI sahAdhyAyo viziSTaH prakRSTajJAnavAn zreyo'rthoM mumukSuH viziSTaH pUrvokta bhinna ityarthaH iti kazcit vijigISuvyAvRttyartha anasUyibhiriti // 48 // . sNvaadprkaarmaah| vAzabdo nidyayArthaH arthitve tattva va bhatmAyAM satyA prayojanArthaM tatva nirNayArtha pratipakSahInaM pratikUla pakSahInaM yathA syAttathA'bhyu peyAt tathA ca bhASya' svapakSamanavasthApya svadarzanaM parizodhayediti tatva nirNoSa tayA na pakSapAta iti bhAvaH // 4 // samAptaM tattvajJAna vivRddhiprakaraNam // 57 // __tadvidyaH saha saMvAda ityatra bayovAhya saha saMvAdaH kartavya iti bhramo mAbhUditi tattvajJAna paripAlana prakaraNamArabhate / tatvAdhyavasAyasya tatva nirNayasya saMrakSaNaM paroktadUSaNAskandanenAprAmANyazaGkAvighaTana tadarthaM jalpavitaNDe parva sukta iti zeSaH // 50 // tAbhyAM vigRhya kathanaM // ka // nanu tAbhyAM kiGkArya mi tyata Aha / ayamarthaH vayovAdya tadarza. nAlyAsAhitakujJAnaraparairvA yadi khapakSa AkSipyate tadA tAbhyAM jalpavitaNDAbhyAM sAvadhAraNaM caitat vaya'ntaHpAtinAmAkSepe tu vAdajalpavita. NDAbhirya yecchaGkathayediti bhAvaH vastutastu mumukSona tAdRzaiH saha saMvAdo vItarAgatvAnna hi zAstraparipAlanamapi taduddezyaM navA tadupekSyaiva zAstra gachati kintu zAsvamabhyasyeteti tattvamiti // ka // samAptaM tattvajJAna paripAlana prakaraNam // 58 // samApta caturthAdhyAyasya kitIyamAhnikam // 2 // For Private And Personal Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 4 adhyAye 2 aahnikm| 261 iti mahAmahopAdhyAya zrImavidyAnivAnabhaTTAcAryAtma ja zrIvizvanAtha siDvAnna paJcAna nabhaTTAcAryakatAyAM nyAyasUtrattau caturtho'dhyAyaH // 4 // natvA zaGkaracaraNaM zaraNaM donaya durgame taraNam / samprati nirUpayAmaH paJcamamadhyAyamatigahanam / atha jAtinigrahasthA nayoruddiSTa yorlakSitayobahutva taddikalpAjjAtinigraha sthAnabahutvamitya nena sUcitaM balavacchiSyajijJAsAnusAripramAzAdiparIkSayA'ntaritaM sampratyavasarata: prapaJcanIyaM tava jAtiparIkSAmahitajAtinigrahasthAnavizeSalakSaNamadhyAvArthaH jAtiparIkSAsahitajAtivizeSalakSaNaM prathamAGgikArthaH saptadaza cAtra prakaraNAni tatrAdau satpratipakSadezanAbhAsAprakaraNam anyAni ca yathAsthAnaM vacyante tatra ca vizeSalakSaNA jAti vibhajate / atra ca sAdharmyAdInAM kAryannAnAM inhe taiH samA ityarthAt sAdhamyasamAdayazcaturvizatijAtaya ityartha: ava ca jAtervizeSyatvAt samAzabdamanya ne bhAdhyavAsikAdau samArabdaH apimasUteSu tu samazabdo nirvivAda eva tattra jAtizabdasya ra liGga tayA yadyapi nAnvayastathApi pratiSedho vizeSya iti mAyAdayaH vayantu tabikallAditi sUtvastha vikalpasyaiva vizeSya tvaM vividhaH, kalpaH makAro vikalpaH tathA caite sAdharmya samAdayojAtibikalyA evamayimasUtre Svapi ityaJca jAtervizeSyatve sAdharmyasametyapIti bramaH samI va raNArtha prayogaH samaiti vArti kaM yadyapa naitAvatAsamIkaraNaM tathApi samIkaraNoddezya katvamastyeva athavA sAdharmyameva samaM yatra sa sAdhaWsamaH ekalavyApta rAdhikye'pi sAdhaya samameveti bhAvaH // 1 // sAdharmya vaidhaya'samau lakSayati | upasaMhAre mAdhyasyopasaMharaNe vAdinA kRte taddharmasya mAdhyarUpadharmasya yo viparyayo vyatirekastasya sAdharmya vaidhAbhyAM kevalAbhyAM vyApya napekSAbhyAM yadupapAdanaM tato hetoH sAdharmya vaidhamyasamAvacyate tadayamarthaH vAdinA anvayena vyatirekeNa vA sAdhye sAdhite prativAdinaH mAdharmyamAlamatta hetunA tadabhAvApAdanaM sAdharmyasamAvaidha rmayamAtra For Private And Personal Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 262 nyAyasUtravRttau / pravRttahetunA tadabhAvApAdanaM vaidharmyasamA tatva sAdharmyasamA yathA zabdo'nityaH kRtakatvAGghaTavat byatirekeNa vA vyomavadityupasaMhRte naitadevaM yadya nityaghaTasAdharmyAnnityAkAzavedhayaddA'nityaH syAnityAkAzasAdharmyAdamUrttatvAnnityaH syAddizeSo vA vaktavyaH vaidhavasamA yathA zabdo'nityaH kRtakatvAiTavat AkAzava eti sthApanAyAm nityaghaTa vaidharmyAdamUrttatvAnnityaH syAdvizeSo vA vaktavya dUti kA sAmayatvamAtraM vaidharmyatvamAtra vA gamakataupayikamityabhimAnAt satpratipacadezanAbhAse ceme anekAntikadezanAbhAseti vArttike svanaikAntikapadaM yogAtmapratipacaparaM ekAntataH vAt // 2 // sAdhyasAdhakatvAbhA anayorasaduttaratve vIjamAha / gotvAt gosiddhivyavahAra iti sampradAyaH vayantu gotvAhnavetarAsamavetatve sati gosamavetAtmAsnAditaH etena vyAptipacadharmatve darzite gorgotvasya tAdAtmyena goreva vA sijiyA tathaiva kRtakatvAdapi vyAptipacadhatAsahitAdanityatvasiddhirnatu vyAptipacadhavArahitAt sAdharmyamAvAt tathA sati yadUSakasAdhayaneyatvAditasvavacanamapyadUSakaM syAdityayaM vizeSaH // 3 // iti satpratipakSadezanAbhAsAmakaraNam // 58 // | varNyamAdiH * kramaprApta jAtiSaTakaM nirUpayati / utkarSeNa sama utkarSasama evamanakarSasamo'pi varNya sAdhyeti bhAvapradhAno nirdezaH varNyatyAdinA samo vidyamAnadharmmAropa utkarSaH vidyamAnamapicayo'pakarSaH varNyatva N varNanIyatvaM taca sandigdhasAdhyakatvAdi tadabhAvo'varNyatvaM vivalpodvaividhya sAdhyatvaM paJcAvayavasAdhanIyatva' sAdhyaSTAntayodharma vikalpAditi paJcAnAmutthAnavojaM ubhayamAdhyatvAditi SaSThasya tadayamarthaH sAdhyate'le ti sAdhyaM pakSaH tathA ca sAdhyadRSTAntayorityasya pacadRSTAnayoranyatarasminityarthaH dharmavitralpo dharmasya vaicitya taJca kacitsattvaM kacidamattva' prakRte mAdhyasAdhanAnyatararUpasya dharmasya vikalpAta vAdyo'vidyamAnadharmAropaH sa utkarSasamaH vyAptimapuraskRtya pacadRSTAntAnyatarasmin sAdhyasAdhanAnyatareNAvidyamAnadharmaprasaJjanaM utkarSasama iti phalitArtha: yathAzabda e'nityaH atakatvAditi sthApanAyAM nityatvaM kRtakatva ghaTe rUpasahacaritamakaH For Private And Personal Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 1 paanggikm| 283 zabdo'pi rUpavAn syAt tathA ca vivakSitaviparItasAdhanAvizeSavirujo he tataddeza nAbhAsAceyam evaM zrAvaNazabdasAdharmyAtahatakatvAiTo'pi zrAvaNaH sAdavizeSAt vastutastu ghaTe zrAvaNatvApAdane'rthAnnaramata ukalakSaNe dRSTAnna padaM mAdhyapadaca na deyam apakarSasamAyAntu dharma vikalpaH dharmasya sahacaritadharmasya vikalpo'satva tataH apakarSaH sAdhya sAdhana nya tarayAbhAvamasaJjanaM tathA ca pakSadRSTAnnAnyataramin vyAptimapura khatva sahacaritadharmAbhAvena hetamAdhyAnyatarAbhAva prasaJjanamapakarSamamA yathAzabdo'nityaH kRtakavAdityatra yadyanitya sahacaritaghaTadharmAt kRtakatvAdanityaH zabdastadA katakatvAnityatvasahacaritaghaTadharmarUpavattvavyAhattyA zabde katakatvasthAnityatvasya ca vyAttiH syAt vAdye'sividezamA hitIye bAdhadezanA evaM zabde katakatvasahacarinazrAvaNatvasya saMyogAdAvanityatvakatakatvasahacaritaguNatvasya ca vyA vRttyA gho'nityatvaM zatakatvaJcavyAvarte teti dRSTAnne sAdhyasAdhanavaikalpadezanAbhAsA'poyaM yatta vArtike zabdonIrUpa iti ghaTo'pi nIrUmaH sthAdityapakarSa iti tadarut ghaTe nIrUpatvApAdanasyArthAntaratvAt yAcAryakharaso'pyevaM yasa vadharmya samAyA avaivAntarbhAvaH syAditi tanna upadheyasaGkare'pyuNadherasakarAt vayaM samAyAntu sAdhyaH siyabhAvavAn mandigdhamAdhya kAdirvA tasya dharmaH sandigdhasAdhyakAdittitastasya viva lyAta. vAt dRSTAnne varNyatvasya sandigdhasAdhyava. tvasthApAdanaM varNyasamA tadayamartha: pacattihehi gamakaH pakSazca sandigdhasAdhyakastathA ca sandigdhasAdhyakattiI tastvayA dRSTAnne'pi kho kAryaH tathA ca dRSTAnnasApi sandigdhasAyakatvAsapa kSattitvAnizyAdasAdhAraNo hetustaddezanAbhAsA ceyaM hetuH sandigdhasAdhyakattiryadi na dRSTAnta tadA gamaka hetvabhAvAt sAdhanavilyodRSTAntaH syAditi bhAvaH avarthasamAya nta dRSTAnne siddhasAdhya ke yo dharmoM hetastasya ratva t pakSe zabdAdAvasandigdhasAdhya katvApAdanamavaryasamA dRSTAnne hetoryAdRzatvaM tAdRzo hevareva gamaka ityabhimAnena evamAyAdanaM dRSTAne yo hetuH siddhasAdhyakattiH sa cenna pakSe tadAgamAhetvabhAvAt svarUpAsiddhiH syAdatasAdRzo hetaravazyaM pakSatvAbhimate kha kAthaiH tathA ca mandigdha sAdhya ka tvalakSaNa pakSa tvAbhAvAdAtrayAsiddhiH asiddhidezanA For Private And Personal Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuutrhttau| bhAsA ceyaM vikalpasamAyAnta pane dRSTAnne ca yodharmastasya vikaloviruvaH kalpo vyabhicAritvam upalakSaNaM caitat anyattidharmasyApi bodhya vyabhi. cAro'pi he tordhamAntaraM prati dharmAntarasya sAdhya prati dharmAntarasya dharmAnaraM prati vA tathA ca kasyaciddharmasya kacidya bhicAradartha nena dharmatvAvizeSAt pravata hetoH prAtasAdhya prati vya bhicArApAdanaM vikalpasamA yathA zabdo'nityaH kRtakavAdityatra katakatvasya gurutvavyabhicAradarzanAi rutvasthAnitya tyavyabhicAradarzanAdanityatvasya bhUtatva vyabhicAradarzanADvarmatvAvizedhAt kRtakatvamamyanityatva vyabhicaredityanai kAnnikadezanAbhAsA ceyaM pakSadRSTAnnAdeH prakRtasAdhyatulyatApAdanaM sAdhyasamA talAyamAzayaH etatprayomasAdhyadaivAna mitiviSayatva tathA ca pakSAderana mitiviSayatvAt sAdhyavadetatprayogasAdhyatvam ata: sAdhyasamA tathA hi pakSAdeH pUrva siddha tve etat prayogasAdhyatvAbhAvAnAnumitiviSayatva pUrvamasiGgatve pakSAderajJAnAdAzrayA siyAdayasta dezanAbhAsA ceya mUtvArthastu ubhayasAdhyatvAt ubhayaM pakSa. dRSTAnnau ta ho he tvAdiH tatsAdhyatva tadadhInA numitiviSaya tvaM sAdhya sye va pakSAderapIti tulyatApAdana miti liGgopahitabhAnamate liGgasyAbhyanu mitiviSayatvAt sAdhyasamatvaM hetoca sAdhyatve helamAndaSTAnto'pi sAdhya inyAzayaH // 4 // etAsAmasa duttaratve vIjamAha | kiJcit mAdhAt sAdharmyavizeSAt vyAptisahitAt upasaMhArasiddheH sAdhyasiI: vaidhAdetaviparItA vyAptimira me kSAt sAdharmyamAtIt bhavatA kRtaH patidhe dho na sambhavata tyarthaH anyathA prameyatva rUpaHsAdhaka sAdharmyAt taddUSaNamayasamyak syAditi bhAvaH tathA cAyaM kramaH anityatvavyApyAt kRtakatvAta zande'nitya tvamupasaMharAmo nata kRtakatvaM rUpasyApi vyAzya yena tato rUpamA thApAdanIyaM zabde evaM anivyatvaM na rUpavya pya yena rUpAbhAvAda nityatva bhAvaH zabde sthAt evaM varNyasa'pi kiJcitasAdhAt vyApyatA va cha dakApachi bAtoH sAdhya siddhiH tAdRza he tumattvaJca dRSTAnnatAprayojakaM na tu pakSe yAva hizeSaNAvacchidro hedastAbadavacchinna ke tamattva anyathA tvayA'pi dUSaNoyo dRSTAtI kartavyaH so'pi na syAt evamavarATa same'pi vyApyatAvacchedakAvacchUi * For Private And Personal Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 1 Ahnikam / asya dRSTAntasya pace sAtsAdhyasiddhirna ta haTAnnadRttiyAvaddhavicchi asya pacte satvam evaM nikalpasame'pi prakRtasAdhyavyApyAt prajatahetoH 'sAdhyasidvistadda dharmyAt yat kiGkidyabhicArAt kRtaH pratiSedho na sambhavati nahi yatkicihyabhicArAdeva mahatahetoH prakRtasAdhyAsAdhakatvamatiprasaGgAt evaM sAdhyasame'pi vyAdhyAddha to siddha pace sAdhyasiddhirna tu pacadRSTAntAdayo'pyanena sAdhyante tathA sati kacidapi sAdhyasiddhirna syAt tvadIyadUSaNamapi vilIyeta // 5 // 285 vayava sAdhyasamA samAdhyantaramapyAha / dRSTAntopapatiSTAnnatopapattiH sAdhyAtidezAt dRSTAnte hi sAdhyamatidizyane tAvataiva dRSTAtatvamupapadyate natvazeSo dharmaH pacadRSTAntayorabhedApatta eH pacAderapi mAdhyasamatva petena pratyukta N dRSTo'nto dRSTAntaH pacaH tamAha kimA nityataH pokIta nAttathA cAbhyasyAtidezAt sAdhanAt pakSa ityucyate na la copAyate'tiprasaGgAditi bhAvaH // 6 // 3 samApta (jAtiSaTkaprakaraNam || 6 || kramAta pApAtasamau lacayati / hetoriti sAdhakatvamiti zeSa prAptipace doSamAha prAyA'viziSTatvAditi dvayorapi prAptatvAvi zeSAt kiGkatya sAdhakaM pAprAkSe doSamAha prati prAptasya sAdhakatve'tiprasaGgAt sAdhakatvaJcAla kArakajJApaka sAdhAraNam evaJca kArakajJApakalacaM sAdhanaM kAryajJApyalacaNena sAdhyena sambadhaM satsAdhakaM cettadA sattva vizeSaHnna kAryyakAraNabhAvaH tatsambabhvasya prAgeva jJAtatvAna jJApyajJApakabhAvaH prAptayorna janyajanakabhAvaH prAptatvena lakNodakayorivAbhedAdityAzaya ityanye tathA ca prApyA'vizeSAdaniSTApAdanena pratyavasthAnaM prAptisamA yadi cAtrApta' liGgaM sAdhyabuddhiM janayati sAdhyabhAvabuddhimetra kinta ena na janayet zraprAptatvAvizeSAt tathA cAprAptayA bAdhakatvAdaniSTApAdanamamAptisamA pratikUlatarkadezanAbhAse ce me // 7 // For Private And Personal W anayorasaduttaratve bIjamAha / daNDAdito ghaTAdiniSpatte darzanAt sarva lokapratyacasiddhatvAdabhicArAt zyenAditaH zatra por3ane ca vyabhicArAnna tvaduktaH pratiSedhaH sambhavati na hi kAraNaM daNDAdi prAgeva ghaTA 7 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 266 nyaaysuutvttau| dinA sambadamapi tu mRdAdinA zyanAdiramyuddezya tayA pIDAM janayati anyathA lokavedasijakAryakAraNabhAvoccha de tvato hetarapyasAdhaka khAditi // 8 // prAptAprAptisamajAtihayaprakaraNam // 6 // kramaprApta prasaGgapratidRSTAnnasame jAtI lakSayati / dRSTAntasya kAraNaM pramANaM tadanapadezo'nabhidhAnam abhidhAnaM cAnatiprayojanakaM tathA ca dRSTAntasya sAdhyavatva pramANAbhAvAt pratyavasthAnamarthaH yadyapIdaM saduttarameva tathApi dRSTAnne pramANaM vAcya tavApi pramANAntaramitya na vase yA pratyavasthAne tAtparya tadutamAcAryarana vasthAbhAsaprasaGgaH prasaGgamama iti etanmate hetohe tvanta ramitya navasthA'pi prasaGgamama evaM pUrvamate la hetvanavastha.dikaM vacyamANAkSatigaNeSvannabhUtamiti vizeSaH anavasthAdezanAbhAsA ceyaM pratidRSTAntasamaH pratye tavyaH pati dRSTAnta na matyavasthAna ta prati dRSTAnnasamaH etacca sAvadhAraNaM tena prati dRSTAnnamAtra balena pratyavasthAnAmarthaH tena sAdharmyasamAvya dAsaH yadi ghaTAnta balenAnityaH zabdaH tadAkAzadRSTAntabalenAnityaH zabdaH tadAkAgadRSTAntabalena nitya eva syAt nityaH kiM na syAditi vAdhaH pratirodho vApa.danIyaH hetaranaGga dRSTa:namAvabala deva mAdhyasiddhirityabhimA naH badhapratirodhAnya taradeza nAbhAsA ceyam // 6 // ____ prasaGgasame pratyattaramAha | dRSTAnno hi nidarzana sthAna tve na sAdhyanizcayArthamayecyate na tu dRSTAnnAdRSTAnnAdyanasthita paramparA lokasivA yunisiddhA vA anyathA ghaTAdi pratyakSAya pradIpa va pradIpa pratya yArtha manavasthita pradIpaparamparA prAjye ta tvadIyasAdhanamapi vyAhanyeta // 10 // pratidRSTAntasame pratyuttaramAha / atrAyamuttarakramaH pratidRSTAnnasva yA kimarthamupAdIyate madIyahe torvAdhArtha satpratipakSitatvArtha vA nAdyaH yataH pratidRSTAnnasya hetutve khArthasAdhakatve mada yo dRSTAnno nAhetuH mAsAdhakastathA ca tulyabalatvAnna bAdhaH na vA dvitIyo'pi yataH prati.. dRzannasya svArthasAdhakatva ucyamAne nAhetaISTAnnaH marda yo dRSTAntastu sahenukatvAdadhikabalaH vastuto hetu vinA dRSTAntamAtreNa na satpratipakSasambhA For Private And Personal Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAya 1 prAjJikam / 247 banA tadabhAvavyApyavattAjJAmAbhAvAta hetU pAdAne va saduttaratvameveti bhAvaH iti // 11 // ini prasaGgasamapratiSTAntasamaprakaraNam // 6 // kranama tamanutpattisamaM lakSayati / prAgutyatteriti sAdhanAGgakheti zeSaH kAraNAbhAvAt hetvabhAvAt tathA ca sAdhanAGgapakSahetadRSTAnta AnAmutpatta: prAka hetvabhAva ityanutpattyA pratyavasthAnamanutpattisamaH yathA ghaTo rUpavAn gandhAt paTavaditya ko ghaTotpattegandhotpatteca pUrva hetvabhAvAdasiddhiH paTe ca gandhotpatteH pUrva he tvabhAvena dRSTAnnAsiddhiH evaM AdyakSaNe rUpAbhAvAhA dhaJca anutpattyA pratyavasthAnasya tatrApi racAta utpattaH pracaM hetvAdyabhAvena pratyavasthA nasyaiva lakSaNatvAt jAnitve satIti ca vizeSaNIyaM tenotyattikAlAvacchinno ghaTo gandhayAnityatra bAdhena pratyavasthAne nAtivyApti : asiyAdidezanAbhAsA ceyam // 15 // avottaramAha | utpannasya tathA bhAvAt ghaTAdyAtmakasvAt tatra kArabasya hetorupapatteH sattvAt kathaM kAraNa pratiSedhaH ayamAzayaH pakSe hetvabhAvo'siddhi : natvanutpanne hetvabhAvaH sambhavati adhikaraNAbhAvAt na hi hetvabhAvamAtrAsiddhiH tvadIyahe torapi kacidabhAvasattvAdatena dRSTAnnAsinirvyAkhyAtA yadA kadAcijhe tara tyo naiva dRSTAnta tvopapatte: evaM hetvAdInAM yadA kadAcityo satya deva hetvAdibhAvo ma ta sArvatrikI tadapekSeti // 13 ityanutpattisamaprakaraNam // 63 // kramaprApta maMzayasamaM lanayati / nityAnitya sAdhAditi maMzayakAraNopalakSaNaM tema samAnadharmadarzanAdiyatkiJcitmayakAraNa, balAt saMzayena pratya va sthAnaM maMzayasamA adhikannadAharaNaparaM tathA hi zabdo'nityaH kAryatvAiTavaditya ke sAmAnye gotvAdI dRSTAnle ghaTa aindriyakatvaM tulyaM rathA kArya tvAnirNAyakAdanityatva nirNIyate tathaH aindriya katvAta saMzaya. kAraNAdanityatvaM mandihyatAM evaM zabda tvAdyasAdharmadarzanAdapi saMzayo bodhyaH tathA ca heta jJA'prAmANya zaGkAdhAna dvArA sAdhyasaMzayAt satpatipacca deza nAbhAseyam // 14 // ___ avottaram / sAdharmyAtmAdharmya darzanAt saMzaya grApAdya mAne'pi na saMzayo vaidhAdharmyadarzanAt yadi ca kAryatvarUpavizeSadIpi saMzayasta For Private And Personal Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 268 nyaaysuutrttau| dA'tyannasaMzaya prasaGgaH saMzayAnuccha daprasaGgaH na ca tathA'bhya pagantu zakyami. tyAha nityatve ti sAmAnyasya samAnadharmadarzanasya nityatvAnabhya pagamAt nityasaMzayajanakatvAnabhyu pagamAttathA sati tvadIyahetarapi na parapakSa pratiSedhakaH sthAditi bhAvaH sAmAnyasya gotvAdenityatvAnabhyu pagamAt nityatvAnabhya pagamaprasaGgAt tatrApi sAdhAraNadharma prameyatvAdinA saMzaya eva svAditi kecit // 15 // iti saMzayasamaprakaraNam // 65 // kramaprApta prakaraNasamaM lakSati | ubhayasAdhAt anva. sahacArA. yatireka sahacAra hA prakriyA prakarSeNa kriyAmAdhanaM viparotasAdhana miti phalitAyaH tat savestasya pUrva meva siddheH tathAcAdhika va natvenAropitapramANAntareNa bAdhena pratyavasthAnaM prakaraNasamaH yathA zabdo'nitya. satakavAdityaka: naitadevaM zrAvaNa tvena nityatvasAdhakena bAdhAt vAghadezanAbhAsA ceyam // 16 // atrottaramAha / pratipakSAdiparotasAdhyasAdhakatvenAbhimatAcchAvaNa - vAditaH prakaraNasiddhidvArA madIyasAdhyasya yaH pratiSedhaH tvayA kriyate ta. sthAnu pa pattiH kutaH pranipaJopapatteH tvatpa cApecyA pratipakSasya madIya pakSasyopapatta: sAdhanAt ayamAza yaH zrAvaNa tvena pUrva nityatvasya sAdhanAdyo bAdha ucyate sa nopapadyate pUrva sAdhitasya balavattvA ghAta kadAcitkatakatvenAnityatva sthApi pUrva sAdhanAditi tvatpakSapratiSedho'pi syAt // 17 // iti prakaraNasamaprakaraNam // 65 // kramaprAptama hetusama lannayati / lekAlyaM kArya kAlatatya vApara kAlA tena he torasiddhaH hetutvAsiddheH yayamarthaH daNDa dikaM ghaTAdena pUrvavarti - tayA kAraNaM tadAnIM ghaTAderabhAvAt kasya kAraNaM va t ata eva na ghaTAdyuttarakAlavartitayA'pi navA samAnakAla vartitayA tulya kAlavarti noH sa - vyetaraviSANayorivAvinigamanApatta: tathA ca kAlasambandhakhaNDa nenAhe. tutayA pratyavasthAnama hetusamaH kAraNamAtrakhaNDanena japtihetorapi khaNDanAnna tadasaMgrahaH pratikUlatarka dezanAbhAsA ceyam // 18 // avottrmaah| kAlyAsiddhisvaikAlyena yA'siddhikA sA na kutaH hetutaH sadhyasi / tvayA'dhyabhyu pagamAt // 16 // For Private And Personal Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 1 kim | pUrvavarttitAmAtreNaiva hetutAsambhavAt anyathA tvadIyahetorapi sAdhyaM na sidhyedityAha / hetuphalabhAvakhaNDane pratiSedhasyApyanupapatta eH pratiSeddhavyasya parakIya hetorna pratiSedha ityarthaH // 20 // 288 dUti hetusamaprakaraNam // 66 // kramaprAptamarthApattisamaM lacayati / kArthApattirarthApattyAbhAsaH tathA cArthApattyAbhAsena pratipactasAdhanAya pratyavasthAnamarthApattisamaH zrayamAzayaH - rthApattirhi ukta enAnuktamAcipati yathA zabdo'nitya ityukte'rthAdApadyate'nyat nitya N tathA ca dRSTAntAsiddhiH virodhazca kRtakatvAdanitya ityukta e'rthAdApannam anyasmAddhetorbAdhaH satpratipaco vA anumAnAdanitya ityukta pratyacAnnitya iti ca bAdhaH vizeSavidheH zeSa niSedhaphalakatvamityabhimAnaH sarvadoSadezanAbhAsA ceyam // 21 // 1 trottaram / kimuktena mukta yatkiJci devArthI dApadyate uktopapAdakaM vA vAdye tvatpacahAniravyApAdyatAM tvayAnuktatvAt antye asyA arthApatteranaikAntikatvam ekAntikatvam ekapakSasAdhakatvaM balaM tannAsti nahi anitya ityasyopapAdakaM nityatvamiti na hi vizeSa vidhimAtra zeSaniSedhaphalakamapi tva sati tAtparyye kacit na hi nIloghaTa ityukta samanyadanIlamiti kacitpratipadyate // 22 // For Private And Personal * iti arthApattisamaprakaraNam // 67 // vyavizeSasamaM lactayati / ekasya dharmasya kRtakatvAdeH zabde ghaTe coSapatteH sattvAt yadi zabdadghaTayoranityatvenAvizeSaH ucyate tadA sarveSAmavizeSaprasaGgaH kutaH sadbhAvopapatteH sataH sannAtvasya ye bhAvAdharmAH sattvaprameyatvAdayasteSAmupapatteH sattvAt tathA ca sarveSAmabhede paJcAdyavibhAgaH sarvvepAmekajAtIyatve'vAntarajAtyuccha edaH sarveSAmanityatve jAtyAdi bilaya ityAdi tathA ca sanmAvattidharmeNAvize SApAdanamavizeSasa meti phali - tam atra cAvizeSasama iti lacyanirdezaH sadbhAvopapatteH sabbavizeSa prasaGgAditi lacaNaM zeSaM vyatpAdakaM pratikUlatarkadezanAbhAsA ceyam // 22 // battrottaramAha / taddhastasya hetordhammauvyAtyAdistasya kacit ka Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 300 nyaaysuuvrttau| takatvAdau upapatteH satvAt kacitra va do anupapatteH abhAvAt tvadanasya pratiSedhasyAbhAvo'sambhava ityarthaH // 24 // iti avizeSasamaprakaraNam // 6 // upapattisamaM lakSayati | ubhayaM pakSa pratipakSI tayoH kAraNasya pramANasya upapatteH sattva ta tathA ca vyAptimapurakhA tya yatkiJciddharmeNa parapakSadRSTAnne na svapakSasAdhanena pratyavasthAnam upapattisamaH yathA zabdo'nityaH kRtakatvAdityu ke yathA tvatpakSe'nityatve pramANamasti tathA matyakSo'pi sapramANakaH tvatmajJamatmacAnyataratvAt tvatpakSavat tathA ca bAdhaH pratirodho vA tahezanAbhAsA ceyam // 15 // atbottrmaah| ayaM tvaTukta pratiSedho na sambhavati kutaH matpane upapattikAraNasya matma nasAdhaka pramANasya tvayA'bhyanujJAnAt tvayAhi matpakSasya dRSTAntIkaraNena sapramANakatvamanuja tamataH kathaM tatpratiSedhaH zakyate kAma anujJAtasthApi pratiSedhe va pakSa eva kiM na pratiSidhyate // 26 // iti upapattisamaprakaraNam // 6 // upalabdhi samaM lakSayati | vAdinA nirdiSTasya kAraNasya sAdhanasthAbhAve'pi sAdhyasyopalammAt pratyavasthAnamupalabdhisamaityarthaH tathAhi parva to vanimAn dhamAdityAdikaM vahAvadhAraNArtha mucyate na ca tatsambhavati dharma vinA AlokAdito'pi vaGgisiddheH tathA ca na tasya mAdhakatvamiti pratikUlatarkaH bha vA dhUmAiGgimAnevetya vadhAraNaM dra vyatvAderapi dhamena sAdhanAt na vA parvata eva vanimAnevetyAdikam chAyadhArayituM zakyate mahAnasAderapi vanima vAdanyathAdRSTAnnAsiddhiH syAt evaM vanimUnyaparvatasyApi satyA. hAdha itya di taddezanAbhAsA ceyam // 27 // __ abottrmaah| kAraNAnarAt mAdhanAntarAdAlokAdito'pi tasya dharmasya sAdhyasyopalabdhe svataH pratiSedho na sambhavati ayamAzayaH nahivayamavadhAraNArthaM vahnimAn dhamAdityAdikaM prayuJjamahe apitu sandigdhasya baGge: siddhyarthaM anyathA tvadukramasAdhakatAsAdhanamapi na syAdasAdhakatAsAdhakAntarasyApi rutva t // 28 // iti upalabdhiprakaraNam // 70 // For Private And Personal Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 1 nikam / 301 anupalabdhisamaM lakSayati / yadyapi ceyaM dvitIyAdhyAye darzitA dUpitA ca tathApyanupalabdhisamajAtirevamiti tatvAnune ratva kramaprApta'bhidhIyate tatrAyaM kramaH naiyAyikastAvacchabdAnityatvameva sAdhyate yadi zabdo nityaH syAducAraNAt prAkkatonopalabhyate na hi ghaTAdyAvaraNa kudyAdivacchabdasthAvaraNamasti tadanupalabdheriti tavaivaM jAtivAdI pratyavatichate yadyAvaraNAnupalabdherAvaraNa bhAvaH sidhyati tadA bAvaraNAnupalabdherapyanu palambhAdAvaraNAnupalabdhe ramyabhAvaH sidhdheta tadhAcAvaraNAnupalacipramANaka AvaraNAbhAvo na syAdapitvAvaraNopapattireva sthAditi zabdanityatve nokna bodhakaM yaka nanvanupalabdheranupalabdhyanna rAnamekSaNAt kathamevamiti ceta itya anupalabdheranupalabdhavantarAnapekSaNe khabameva khassibanupalabdhirUpeti vAcya tathA ca tayaivAnupalabdhadhAnupalabdhatvasambhavAttadabhA-- siddheH svAtmanyanupalabdhirUpatvAbhAve'nupalabdhitvameva na syAt anupalabheranupalabdhAntarApekSaNe'navasthA spaSTai va ityaJcaivaMrUpeNa pratyavasthAnamanupalabdhisama ityarthaH pratikUlatakadezanAbhAsA ceyam // 39 // atrottrmaah| anupazciH Atmanyanupalaciriti ko'rthaH svayamanupalabdhirUpeti cedbhavatyeva khaviSayiNyaM nupalabdhiriti cenedaM prasana anupalabheranupalammAtmakatvAt upalambhAbhAvAtmakatvAt abhAvasya ca nirvighayakatvAt khAtmanyanupalabdhi tvAbhAve'nupalabdhi tvameva kathamasyA iti cet katamovirodhaH nahi ghaTaH svaviSayo na bhavatIti nAyaM ghaTaH yAvaraNAbhAvaH kathamanupalabdhiviSaya iti cet ka ebamAi kintvanupalabdhisahavatendriyagrAhya tvAdanupalabdhigrAhya ityupacayaMte atastadamupaladheranupalambhAdityAdikamahetaH anyathA tvatsAdhanamapi doSAnupalabdheranupalambhAt sadoSa meva syAditi // 30 // nanva nupalabdheH khasminnanupalabdhitvAbhAve'nupalabdhirapi kena sidhye da: tanyAha / adhyAtma Atmanyadhi jJAnabikalpAnAM jJAnavizeSANAM bhAvAbhAva. yorma masA sambedanAt ghaTaM sAkSAtkaromi vanimanu minomi nAnuminomItyevaM jJAnavizeSatadabhAvAnAM manasaiva sugrahatvAditi bhAvaH // 31 // iti anupalabdhisama prakaraNam // 71 // For Private And Personal Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuutrhttau| ___anityamamaM lakSayati / yadi dRSTAnta ghaTasAdharmyAt katakatvAttena maha tulyadharmAtopapadyata ityata: zabde'nityatvaM mAdhyate tadA sarvasya bAnityatvaM syAt satvAdirU pasAdharmyasambhavAt nacedamarthAntarayastamiti vAcyaM sarvasyAnityatve vya tirekAgrahAdanumAnadUSaNe tAtparyyAt parasyAnvayavyatirekiNaevAnumAnatvAdilyAzayaH tathA ca vyaptimapuraskRtya yatkiJcidRSTAnnasAdharmya Na sarvasya sAdhyavattvApAdanamanityasamA sAdhyapadAdavizeSasamA'tovyavacchedastatra sarbAvizeSa evApAdyate natu sarvasya sAdhyavattvaM yatta anityatvena samAnityasabeti bhAva pradhAno nirdezastathA ca anvartha labdhameva lakSasamiti tanna vaJjimAn dhamAdityAdau mahAnasamAdharmAt sattvAtmavasya vaGgimattva sthAdityasya jAtyantaratvAyatteH zrAcaUstu sAdhamyaM vaidharmyasthApyu palakSakaM yathAkAzavaidhAt kRtakatvA chabdo'nityastathAkAzavaidhAdAkAzabhinnatvAditaH sarva mevA nitya sthAdisthaJca lakSaNe yatkiJciddharmaNetyeva vAcyamityAhuH atra ca vaidhaya'sya vipakSAvRttitvAnna sarvasya mAdhya vakvA. pAdanaM kintvAtmAdInAmapyanityatvasyAditi tatra cArthAntaramityavadheyaM pra. tikUlatarka dezanAbhAmA ceyam // 32 // ____atrottaramAha / yadi yatkiJcitmAdharmyAtsarvasya sAdhyavatvamApAdayatastava sAdharmya sthAsAdhakatvamabhimataM tadA tvatakRtapratiSedhasyApyasiddhiH tasthApi pratiSedhyasAdharmedraNa prasttatvAt tvayA hya vaM mAdhyate katakatva na sAdhakaM dRSTAntasAdharmyarUpatvAtsattvAdivat atra ca tvadIyahetustvatpratiSe dhyena madIyahetunA kRtakatvena satvena ca saha sAdharmya rUpastathAcAyamapi na sAdhakaH syAt // 33 // yadi ca sAdharmya mAtra na sAdhakamapi tu vyAptisahitamityabhimataM tadA kRtakatve tadasti nata sattvati vizeSa ityAha | sAdhyasAdhanabhAvena vyApyavyApakabhAvena dRSTAnte prajJAtasya. pramitasya tasya hetutvAtsAyakatvAt tasya hetRtvasya ubhayathA anvayena vya tirekeNa ca bhAvAt madIyahe sau satvAt sattvAdinA vizeSa iti yadukta tanna bhavati // 34 // ityanityasamaprakaraNam // 7 // nityasamaM lakSa yati / anityasya bhAnaH anityatvaM tasya nitya sarva For Private And Personal Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 1 AGgikam / 03 kAlaM khIkAre anitye zabde nityatva sthAdityApAdanaM nityasamA ayamAzayaH anityasya nityamasvIkAre'nityatvAbhAvadazAyAM tasyAnityatva na tasthApi nityatvApattiH nahi daNDAbhAvadazAyAM daNDItyucyate ato'nisyatvaM nitya mevasvIkAra ityabhya pagannavyaM tathA ca zabdasyApi nitya tvApattiH tena vAdhaH satpratipakSo vA taddezanAbhAsA ceyaM e vama nitya tyaM yadi nityaM kathaM zabdasyAnityatAM kurthAt nahi raka mahArajanaM parasya nIlatA sampAdayati zrathA'nityaM tadA tadabhAvadazAyAM anityatvaM na syAdityAdika mUhyaM etadasusAreNa lakSaNamapi kAryamityAcArthAH vayantu anityasya bhAvo dharma stasya nityamabhyupagame'nityatvenAbhya pagatasya nityatva' syAt yathA citiH sakarTa keya va anityakSitedharmaH sakarTa kattva tvayA kSitau nityamupeyate navA nacet sadA sAdhyAbhAvAdaMzatobAdhaH atha kSitau nityameva sakarTa - katva viruddhaM daddezanAbhAsA ceya miti bramaH // 35 // avottaramAha / pratiSedhye matpace zabda sarcadA anityabhAvAt aninya tvAt anitye zabda anitya tvamupapadyate nahi sambhavati anityatvaM nityamasti atha ca tatritya miti vyAghAtAta naca nitya miti sarvakAlamityarthaH tathA ca zabdasyAnityatve kathaM sarva kAlamanitya tva sambandha iti pAcya sarva kAlamityasya yAvatsa tvamityarthAt ataH tvatka, taH pratiSedho na , sambhavati matAntare tu anitye 'nityatvopapane hetostva pAyaH pratiSedhaH kRtaH sa na sambhavatItyarthaH // 36 // . rati nityasamaprakaraNam // 73 // . kAryasamaM lakSayati / prayatnakAryasya prayatnasampAdanIyasthAnekatvAt anekaviSayatvAt ayamarthaH zabdo'nityaH prayatnAnantarIyakatvAditya ke prayatnAnantarIyakatvaM prayatnakArye ghaTAdau prayatnAnantaropalabhyamAne kolakA- . dAvapi dRSTannava dvitIyaM na tajjanya tvasAdhakaM Aye tu asiddha tathA ca sAmAnyata ukne hetoranabhimata vizeSa nirAkaraNena pratyavasthAnaM kArya. saga asicadezanAbhAsA ceyaM athavA prayatna kAryANAM prayatna kartavyAnAM kartavyamayatnAnAmiti yAvata sAdRzAnAM anekavidha tvAdunAnyasya vyAghA. takamuttaraM kAryasamA tathA cAyA yAkatigaNatvAt pasUtvAnudarzitAnA For Private And Personal Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaymuuvto| mapi parimahaH yathA tvatpakSe kiJciddaSaNaM bhaviSyatIti zaGkA'pi zAThIsamA kAryakAraNabhAvasyopakAraniyatatve'navasthetyanu pakArasamA ityAdi // 37 // avottaram / zabdasya kAryAnyatve'kArya tve prayatnasya vakra prayatnasya ahetutva akAraNatvaM idaJca tadA syAt yadyanupaladhikAraNamAvaraNAdi kamupapadyate na ca tacchando'stotyarthaH prArUtigaNapakSe tu kAryANAM jAtInAmanyatve nAnAvidhatve idamuttaraM prayatnasya tvadIyadUSaNa prayatnasya ahetunvaM asAdha katAsAdha kavAbhAvaH upalabdheH kAraNasya pramANasya nirdoSavAkyakha yA upapattiH nirdoSavAkyAdhInopapAdanaM tadabhAvAt tadAkyasya khavyAghAta katyAdityarthaH // 28 // . iti kAryasamaprakaraNam // 14 // kAryasamaprakaraNasya evaM tAvajAtivAdinaM prati sarvatra madutnareNaivATAra: kArya ityabhihitaM tadaivAbhimataM tannanirNayavijayaphalakatva kathAyAM sampadyate asaduttarobhAva ne tu badhyayoH saMprayogavanAbhimatakalAsiviriti vyutpAdayitu kathAbhAsarUpA SaTpaJca ziSyazikSAyai prada. yti| prayatnAnantaroyakatva na zabdonityatvaM sAdhayati anaikAntikakatvAditi yodISaH sa tvatmakSe'pi tulyaH prayatnAbhivyaGgyAtvasthApyasAdhakatvAta athavA ana kAntikatvAdasAdhaka iti tvayA pratiSedhaH kRtaH tavAyayaM doSaH samAnaH nAnakAnnikatvaM sarvasyaivA sAdhakatva mAdhayati svayaivAsAdha katvAsAdhanatvAt // 38 // meyaM matAnujJA ki kArya samAyAmeva netyAha / evaMvidhamasaduttara sarva traiva jAtau sambhavatItyarthaH yathA zabdo'nityaH zabdatvAdityatva nityA. kAzasAdhAdamarttava nityaH sAriti sAdhaya samAyAM prAkAzadhAnika vyatve AkAzavaccha bde paramahattva sthAdityutkarSasamA eva manyavAyUcaM yadyapyayamatidezaH SaTa pacyanantarameva katrtamucitastathApi tripacyAdikamapi sUcayitumavaivoktaH ubhayA sujJatvabodhaphalA hi SaTpakSI tripacyayAdAvapi tatphalakatva tulyamiti bhAvaH tarhi tripacyAmeva madhyasthena paryanuyojyopekSaNasyodbhAvane kathAsamAnau kutaH SaT paccIti cet pusA karaNavaicitreSaNa tatsambhavAt // 19 // For Private And Personal Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAya 2 zrAjJikam / 305 tulyabalavirodhovipratiSedhaH tathA ca pratiSedhasya yo vipratiSedhastatva pratiSedha doSavaddoSa ityarthaH tathAhi zabdo'nityaH prayatnAnantarIcakatvAditi sthApanAvAdinaH prathamaH paJcaH prayatnakArkhAnekatvAt kAyyaM samaiti prativAdino dviyoyaH paccaH pratiSedhAtiSedhe'pyanaikAntikatva tulyamiti vAdinastRtIyaH paJcaH vipratiSedhastatrApi tathaivAnaikAntikatvaM tatsamAnadoSodbhAvanaM vA caturthaH paccaH // 41 // paJcamaM pacamAha pratiSedhaM dvitIyaM pacaM sadoSamabhyupetya datva madukta doSa manuddhRtya pratiSedhavipratiSedhe madIyapace tRtIye samAnaM doSaM prasajJlayatastava matAnujJAnAmakaM nigrahasthAnamityarthaH / / 82 // * SaSTha' pakSamAha | svapacaH sthApanArUpaH prathamaH pakSaH taM lacokatya mahattodvitIyapaJcaH khapacalacaNastayApekSA samAdaraH tatra doSAnudbhAvamamiti phalitArthaH tathA ca madIyapace doSamanudbhAvyaMva svapacopapAdanaM kartta u yasvayA heturnirdiSTaH pratiSedhe'pi samAnodoSa iti tAvatA tavApi matAnujJA dRkSaivetyarthaH tadevaM SaTpacyA subhayorapyayuktavAditvAdarthAsiddhiH yadi tuM sthAmanAvAdI jAtivAdinaM saduttareNaiva dUSayati tadA SaTpacI na pravarttata iti // 43 // iti kathAbhAsaprakaraNam // 75 // iti zrIvizvanAthabhaTTAcArkhakRtAyAM nyAyasUlauttau paJcamAdhyAyasvAdyamAkim // 1 // donoM nigrahasthAnavizeSalakSaNAbhidhAna' tadeva cAhnikArthaH sapta ceha prakaraNAni tatva cAdyaM pratijJAhetvanyatarAzrita nigrahasthAna paJcakavizeSalacaNaprakaraNam yanyAni ca yathAsthAnaM vacyante tatra vizeSalakSaNArthamAdau vibhajate / yatra casvarthe tena etAni tu nigrahasthAnAni na punarapasmArAdinA'nanubhASaNAdikaM na vA jhaTiti sambaraNena tirohitA bANItyartholabhyata iti prAJcaH navyAstu cakAro'nuktasamuccaye tena haSTAne sAdhanavaikalyAdInAM pariyahaH // 1 // tatva krameNa pratijJAhAnyAdInAM lakSayeSu vaktavyeSu prathamoddiSTAM pratijJAhAniM lacayati / pratikUlo dRSTAnto yatra sa pratidRSTAntaH parapakSaH For Private And Personal Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuubrtii| khaH khoyaH dRSTAnto yatra sa svadRSTAntaH svapakSaH tathA ca svapace parapakSadhAbhyanujJA pratijJAhA ni: svayaM viziSyAmihitaparityAga iti phalitArthaH siddhAntastu svayaM viziSya nAbhidhIyata iti nApasiddhAntasAyaM seyaM pakSahetadRSTAntasAdhyatadanya hAnibhedAt paJcadhA bhavati yathAzabdo'nityaH katakatvA dityakta pratyabhijJayA bAdhitaviSayo'yamityattarite astu tarhi ghaTaeva pakSa iti evaM taba va aindriyakatvAditi hetorana kAnnikatvamiti pratya ke astu katakatvAditi heturiti evaM parvato vanimAndhamAdayogola. kabadityuta dRSTAntaH sAdhanavikala iti pratyukte astu tarhi mahAnamavaditi evaM atra va siddhasAdhane ca pratyaka astu tarhi indhanavAniti anyahAnistu vizeSaNahAnyAdiH yathA taba va nIladhamAditya ne 'samartha vizeSaNatvena pranyukta astu tarhi dha mAditi heturityAdi // 3 // pratijJAntaraM lakSayati / pratijJAtasyArthasya pratiSedhe kRte ta dUSaNoddi. dhIrSayA dharmasya dhammAntarasya viziSTa: kalpovikalpaH tasmA vizeSaNAntara biziSTa tyA pratijJAtArtha sya kathanamiti phalitArthaH pratiSedha ityanena bhaTiti sambaraNe vilambe nApi svayaM dUSaNaM vibhAvya vizeSaNe na doSadU tyakta patijJAtArtha svetyepalakSaNaM he tvatiriktArtha speti tatva' tena udAharaNAntaramapanayAntaraJca pratijJAntaratvena maMgTahItaM bhavati idaJca pakSasAdhyavizeSaNabhedAt pratye ka vividhaM yathA zabdo'nitya ityu ke dhvanau bAdhena pareNa pratyu ke varNAtmakaH zabdaH pakSa iti pratitAntaraM na cedamarthAntaraM prakRtopayogAt naceyaM pratijJAhAniH pUrbokasyAparityAgAt evaM parvatovanimAn surabhimalina dhUmavatvAdi nyuna asamarthavizeSaNatvena ca pareNa pratyukta kRSNAguruprabhavavaNimAnityatra evaM tAzavanau sAdhye yaH surabhimalinadhamavAna sa banimAnitya dAharaNe nyU natye na pratyakta sa tAzavalimAnityatra evamanyadapyU hyam // 3 // pratijJAvirodhaM lakSayati / atra ca pratijJA hetupade kathAkAlInavAkyapare tathA ca kathAyAM svavacanAvirodhaH pratijJA virodhaH yadyapi kAJcanamayaH parvatovahnimAn parvataH kAJcanamayavahnimAn hRdovahimAna, idatvAt parvatovaGgima n kAJcanamayadhamAdityAdau hetvAbhAsAnnarasAGka yaM For Private And Personal Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 2 praatikm| 307 tathApya padheyasaGkare'pyapAdherasAGkAnna doSaH na cAsaGkIrNasthalAbhAvaH parvatovaGgimAn dhamAt yoyo dhamavAna: sa niragnirityu dAharaNe niragnicAyamityupanaye ca tattvAt evaM nigasane'pi bodhyam // 47 // pratijJAsanyAsaM lazayati / pakSasya svAbhihitasya pareNa pratiSedhe kRte sati tatparijihIrSayA pratijJAtArtha sthApanayanamapalApaityarthaH yathA zabdo'nitya aindriyakatvAdityu ko sAmAnya vyabhicAreNa pareNa pratyu ko ka evamAha zabdo'nitya iti // 5 // __ hetvantaraM lakSayati / ava ca hatAvityanena hetvavayavAMzo na vikSito'pi tu sAdhakAMzaH saca hetvavayastha udAharaNAdisthovA avizeSona iti pUrvokta ityartha vizeSamicchata iti sAbhimAyaM tena parokta dUSaNoddidhorSayA taba va hetau vizeSaNAntara prakSepo'nya hetu karaNaM vA iyamapi hetvantaraM tathA ca paroktadUSaNoddidhIrSayA tattraM va hetau pUrvokta hetutAvacchedakAtiriktatatAva cha dakaviziSTa vacanaM hetvantara hetau vizeSaNadAnaeka hetvantaramiti prAJcaH pUrvoktatva he tvavayave udAharaNAdau vA yathA zabdonityaH vAhyendriyapratyakSatva dila ko sAmAnye 'nai kAntikatvena ca pratyako sAmAnyavattve satoti vizeSaNaM evaM viziSTa hetumakkA yahAhyendriya pratyakSa tadanityamityudAraNe nyU natva ma pratyuta viziTolau evamupanavizeSaNe'pi || 6 | samAptaM praticAhe tvanyata rAzritanigrahapaJcaka vizveSakSakSaNaprakaraNam // 76 // __ arthAntaraM lakSayati / prakRtA prakatopayukAt lyavalope paJcamI tena prakRtopayukta martha supe cyAsambaDvAryAbhidhAnaM arthAnnaraM prakRtAnAkA pitAbhidhAnamiti phalitArthaH yayA zabdo'nityaH kRtakatvAditya vA zabdoguNaH saca kAzayetyAdi // 7 // niratha kaM lakSati / varNAnAM krameNa nirdezojavagate tyAdiprayogastattu lyonirdezonirarthaka nigrahasthAnaM avAcaka pada prayoga iti phalitArthaH vAcaka tvaM zatyA nirUDhalakSaNayA zAstra paribhASayA vA bodhya samayababhavavyatirekeNeti vizeSaNIyaM tena yalApadaMzena vicAraH kartavya iki For Private And Personal Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyAyasUtra tau / 308 samaya sabandhastatrApavaMze na doSaH jhaTiti sambaraNe tu na doSaityuktamAye strasya sambhavaH pramAdAdityavadheyam // 8 // vyavijJAtArthaM lacayati / trirabhihitaM vAdineti zeSaH trirabhidhAnaM cAnavadhAnAdinA'bodhanirAsAya pariSatprativAdyanyatareNa vijJAMte tu nAvijJAtArthamiti bhAvaH tathA ca vahivASikalavya tyaca pariSatprativAdibodhAnukUlopasthityajanakavAcaka vAkya prayogo'vijJAtArthamiti vAcaketyanena nirarthakApArthaka vyudAsaH atra ca parAjJAnApAdanena mama jayo bha viSyatIti bhbhramAduktisambhavaH na ca yathAkathaGkitparo jetavyaityajJAnApAdanaM nyAyyameveti vAcya N tathAsati bhaGgakAle paramadurbodhayatkiJcidabhidhAnenaiva sarvatra jayasambhavAt etasya tre dhAsambhavaH zrasAdhAraNatantramAtra prasiddhaM yathA . paJcakanyAdayobauddhAnAntatra rUpAdayaH paJcendriyANi ca rUpaskandhaH savikalpakaM saMjJAskandhaH rAgadde SAbhinivezAH saMskAra skandhaH sukhaduHkhe vedanAskandhaH nirvikalpakaM jJAnaskandhaH dvitIyamati prasaktayogamanapecitarUDhikaM yathA kazyapatanayaSTatiheturayaM vinayanasamAnamAmadheyavAn tatkeotumavAdityAdi tRtIyaM liSTaM yathA zveto dhAvatItyAdi evaM pratidra tocaritAdikamapIti bhASyaM zrava nAdyasya sambhava ubhaya tantrAbhijJamadhyasthe sati ubhayamantrAbhijJayoreva vicArasambhavAditi cet satyaM tathApi yatra naiyAyikamImAMsakayorvicAre'nyataro bauddhatantrAdiparibhASayA vadati tatra nigraha ityAzayaH tattrApi cet yayA kayAcit paribhASayocyatAmiti paraH praudyA vadatina tatrAyasyopAdAnamiti uttarayostu na sarva veti // 6 // " yAH apArthakaM lacayati / pauyaparthaM kAryakAraNabhAvastasthAyogAdasambhavAt zAbdabodhajanakAkAGkSAjJAnAdyabhAvAditi phalitArthaH pratisambavo'sambaddha e 'rthaH prayojanaM zAbdabodharUpaM yatra yadyapi dazadADimAni SaDa kueDama jAjinamityAdAvavAntaravAkyAdarza dodhakatvAdavyAptirativyApti va nirarthake bathApyabhimatavaH kyArtha bodhAnukUlAkAGgAdimyUnyabodhajanakapadatva N tat cA vijJAtArthe tu svasya bodhobhavasya beti nAtivyAptiH udAharaNantu ayogyAnAsanAnAkAGkSavAkyam // 10 // samAptamabhimatavA - kyArthApratipAdakabhigrahasthAnacatuSya prakaraNam // 75 // # For Private And Personal - Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 2 zrAhnikam / 306 aprAptakAlaM lkssyti.| abayavasya kathaikadezasya viparyAso vaiparotyaM tathA ca samayabandhaviSayIbhUtakathAkramaviparItakrameNAmidhAnaM paryavasana navAyaM kramaH vAdinA sAdhanamuktA sAmAnyato hetvAbhasAuDvaraNo yAratyekaH pAdaH prativAdinaca tatropAlambhohitIyaH pAdaH prativAdinaH khapakSasAdhanaM tatra hetvAbhAsoddharasIJcati hatIyaH pAdaH jayaparAjayavyavasthA caturthaH pAdaH evaM pratijJA hetvAdInAM kramaH tatra sabhAkSobhavyAmohAdinA vyanyanAbhidhAnamaprAptakAlamiti // 11 // __ nyUnaM lakSayati // avayavena svazA tvasidhena tena saugatasya dyavayavAbhidhAne'pi na nyUnatva nanvakvahInatva avayavatvAvacchindrAbhAvaH tathA cA kathana meba syAdatAhAnyata menApIti, tathA ca yatkiJcidavayavazUnyAvayavAbhidhAnaM phalitaM nacAyamapasiddhAntaH siddhAntaviruvAnabhyapagamAt api tu sabhAkSobhAdinA'nabhidhAnAt // 13 // ___adhikaM lakSayati / hevadAharaNe tya palakSaNaM dUSaNAdyadhikamapi bodhya tathA ca kRtakarttavyApunarutAbhidhAnamiti phalitam anuvAdasta na kRtakartavyaH sAbhiprAyatvAt pratijJAdhikyaJca punarukta dhUmAdAlokAt mahAnasabaccatvaravadityAdikanta vinA samayabandha dArthAdinamAhukamadhikaM yathA ma. hAnasaM mahAnamavaditi tu nAdhikaM kinta punaru kam // 13 // samAna khasibAntAnurUpa prayogAbhAsanigrahasthAnatrika prakaraNam || 76 // punaruktaM lkssyti| punarvacana punarukta tasya vibhAgAthai zabdArthayorivi tena zabda punarutamarthapunarukkaJca samyate anuvAde'tivyAptivAraNAyAnyatAnuvAdAditi anuvAdAnya tve satItyarthaH niyojanaM punarabhidhAnaM hi punarukta anuvAdastu vyAkhyArUpaH saprayojanaka eveti bhAvaH tathA ca samAnArthaka pUrvAnupUrvoka zabdaprayogaH zabda punarukta samAnArthakabhinnAnudhUrvI ka zabdasya niSpayojanaM punarabhidhAnamartha punaruktaM zrAdya yathA ghaToghaTa iti dvitIyaM tathA ghaTaH kalamaiti etasya pramAdAdinA sambhavaH // 14 // punarukta prbhedaanntrmaah| punaruktamityanuvartate yasminuke yathAthasyautmargiko pratipattirbhavati tasya tena rUpeNa punarabhidhAnaM pu narukta. dUda meva ca artha punarukta miti gIyate yathA vaGgiruSNa iti pUrvapadAkSipto For Private And Personal Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir nyaaysuutrhttau| kiriyaM uyahovaniriti uttarapadAkSipnoniH evaM bahirasti gehe nA. stIti vidhyAkSiploktiH jIvan gehe nAsti bahirastIti niSedhAkSinoktiH punarukkala bidhyaJcadambhASyAdisammataM anve tu zabda punaruktaM vividhaM tasyaiva zabdasya punarabhidhAnaM pAye NAbhidhAnaM anyatpanararthapumarukamityAhuH // 16 // ananubhASaNaM lakSayati / pariSadA vijJAtasya viziSya buddhArthasya vA-. dinA tribhirabhihitamya tathA ca prathamavacane'nanubhASaNe vAdinA vAravayaM vAkya miti darzitaM tathA ca vibhirabhidhAne'pi yatrAnubhASaNavirodhI vyApAraH tavAnanubhASaNaM nigrahasthAnamityarthaH ajJAna sAGkaryanirAmAyAjJAnamanAvika teti vikSepasAryanirAsAya kathAmavicchindateti ka vizeSaNIyamityAcAryAH na cApratibhAsAGkathaM uttarapratipattAbapi mabhAkSobhAdinA'nanubhASaNasambhavAt tadidaM catudhA ekadezAnuvAdAhiparItAnuvAdAt kebaladUSaNokyA stambhana veti sarva nAmapadenAnuvAdAt paJcamaminyAcAryAH kacidajJAnApratibhA'nanubhASaNAsAGkArye yanniveza. kyate tadevodbhAvyam // 17 // ajJAnaM lkssyti| bhAve kaH cakArazca pariSadA vijJAtasye tyAdyanukarSaNArthastathAca pariSadA vijJAtasya vAdinA virabhihitasthApyavijJAnamityarthaH idaJca kiMvadasi budhyataeva netyAdhyAviSkAraNena jJAta zakyataiti // 18 // __ aMpatimA lakSayati | uttarAhe parokta baha'pi yatrottarasamaye uttaraM na pratipadyate tatrAmatibhA nigrahasthAnaM nacAlAnanubhASaNasyAvasyakatvAt tadeva dUSaNamasviti vAcya paroknA'nanuvAde hi tat yatra parokkamanadyApi nottaraM pratipadyate talAmAGkAt vasUcana lokapAThAdyunne yA ceyam // 18 // vikSepaM lAyati / kArya vyAsaGgAtkArya vyAsaGgamudbhAvye tyarthaH lyavope paJcamau kArya vyAsaGgazcAsambhavAkAlAntarakatve nAropitaH tena tAdRzakathAvicche dovikSepaH tena rAjapuruSAdibhirAkAraNe gTahajanAdibhirbAvazyakakAryArthamAkAraNe svagTahadAhAdikaM pazyato gamane vA zirorogAdinA For Private And Personal Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 5 adhyAye 2 AGgikam / 311 pratibandha vA na vidheyaH nanu kAryavyAsaGgodbhAvanaM kutaH sabhAkSobhAdinA cedananubhASaNameva uttarApratipattyA cedapratibhaveti cennaH uttarAvasarAbhA. vAt vastutastU saraska vipi taddaSaNasambhAvanayA vikSepasambhavAt yathA zitiH sakarTa kA kAryavAdinyunam avAkure vyabhicArastAvanmayA udbhAvya stana cedayaM pakSasamatvaM bhUyAt tadA me kimuttaramato'tra mahArNavalikhitaM mayA ca vicAritaM kiJcitkAryamugAvya rahe gatvA dRzyata ityevaM vikSepasambhavAt // 6 // . matAnujJA laJjayati / doSAbhyu pagamAt doSamanuDu tye tyarthaH yathaHzabdonityaH zrAvaNatvAditya ke dhvanAvanai kAntikatvena hetvAbhAso'yamitya nau zabdo'nityaH kRtakatvAditi sAdhite dhvanerapi pakSatvAnna doSa itya tau asiddhatvAttavApi hetvAbhAso'yamitya tau so'yaM matAnu cayA nigTahItaH sAdapratiSiddhamanumataM bhavatIti khapakSe doSAmya pagamAt // 13 // parya yojyopekSaNaM lakSayati / nigrahasthAna prAptavato'niyahaH - niyahasthAnAnudbhAvanamityarthaH yava tvanekaniyahasthAnapAte ekatarod. bhAvanaM tatra na paryanuyojyomekSaNaM avasare niyahasthAnodbhAvanatvAvachidrAmAvasyaiva tatvAt nanu vAdinA kathamidamudbhAvyaM khakopInavivaraNasthAyukratvAditi cet satya madhyasthenaivedamugAvyaM vAde ca svayamudbhAvane'pyadoSaH // 64 // niranayojyAnuyogaM lakSayati / avamare yathArtha nigrahasthAnogAvanAtirikta yanniyahasthAnodbhAvanaM tadityarthaH etenAvasare niyahasthAno. gAvane ekanigrahasthAne nigrahasthAnAnnarodbhAvane ca nAtivyAptiH so'yaM caturdhA chulaM jAtirAbhAso'avasaragrahaNaJca yAbhAso vyabhicArAdAvasidyAdhugAvanam anavasaragrahaNaJcAkAle evodbhAvanaM yathA tyakSasi cet pratijJAhAniH vizeSayati cet hetvannara evamavasaramatItya kathanamapi yathA ucyamAnagAhyakhApazabdAdeH parisamAptau evamatanayAhyAjJAnAdyanana* bhASaNAvasare'nudbhAvyabodhAviSkaraNAnubhASaNapravRtte vAdini tadudbhAvanamityAdikamU hyam // 65 // asiddhAnta lakSayati / siddhAnta svazAstra kArAbhyapagatamathaM khIcatya / For Private And Personal Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 312 nyAraarit | niyamAntamriyamapracyavAt kathAprasaGga iti tathA ca kathAyAM svIkRta siddhAntapracyavo'pasiGghAntaH- tathA ca mAjhyAmatenAhaM vadiSyAmItyabhyupetyArabvAya kathAyAm vyAvirbhAvasthAvirbhAvAbhyupagame'navastheti dUSaNodvArAyAvirbhA basyAsataH utpattiM yadyabhyupaiti tadA'pasiddhAntaH yasva kadezimatena kathA - mArabhate tasya zAstrakArAbhyupagamavirodhe nApasiddhAnta iti vibodhayitumabhyupetyetya uktaM saugatAstvapasiddhAntaM dUSaNaM na manyata ityanyadetat // 66 // kramaprApta hetvAbhAsalakSaNe vaktavye tadakathanavIjamAha / ca punararthe hetvAbhAsAH punaryathA yena rUpeNa pUrvamuktAH tenaiva rUpeNa teSAM nigrahasthAnatvamiti na lacaNAntaramapekSitamiti cAtra cakArasya dRSTAnte sAdhanavaikalyAdisamuccAyakatvamiti kecit tanna yathoktA ityasyAnanvayApatte riti // 67 // samApta' nigrahasthAnavizeSalactaNam / samAptaM paJcamasya dvitIyAhnikam / eSA munipravaragotama sUtravRttiH zrIvizvanAthakRtinA sugamA lpavarSA | zrIkRSNacandracaraNAmbuja paJcarIkazrI macchiromaNivacaH pracayairakAri || iti zrImahAmahopAdhyAya zrIvidyAnivAsabhaTTAcAryAtmaja zrIvivanAthabhaTTAcAryakRtAyAM nyAyasUtravRttau paJcamo'dhyAyaH samAptaH // For Private And Personal Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir [2] 3 bhASApariccheda muktAvalIsahita / 4 bahuvivAhavAda 5 da pAkumAracarita-saTIka ra paribhAcenTa pokhara 7 kavikalapadma (vopade vakRta) 8 cakradatta (vaidyaka) uNAdisUcasa-TIka medinI kaugha paJcatantama [zrIviSNu-pArma-saGkalitam] 2 viddhanmodataraGgiNI (campa kAvya) 3 mAdhavacamma 4 tarkasaMgraha (gAjI anuvAda sahita) 5 prasannarAghava nATaka (zrIjayadeva kavi racita) 6 viveka caDAmaNi zrImata prAGkarAcArya viracita 7 kAvyasaMgraha[sampa gaNe] 8 liGgAnazAsana-saTIka 18 RtusaMhAra-saToka vikramorvazI-saTIka 2 vasantatila kabhANa gAyatrI a sAMkhyadAna ( bhASya sahita ) sAMkhya pravacana bhASya - bhojaprabandha 10 nalodaya-saTIka ImA kena kaTha, prazna muNDa, mANDa kya, saTIka sa bhASya 5 1 chAndogya (upaniSad ) sabhASya-saTIka] taittirIya aitareya zvetAzvatara (upaniSada) sabhASya saTIka rahadAraNyaka (upaniSad) [bhASya sahita] saguta 1 zAGgadhara vaidyaka 2 vetAla paJcaviMAti 3 pAtaJjala da pani sabhAdhya-saTIka Atmatattuviveka bauddhA Private And Personal CITYMIRRERNA MALEM Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra no www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir 66 upamAna cintAmaNi 67 nAgAnanda nATaka 68 pUrNaprajJa darzanam madhvakhAmikRta bhASya sahitam 68. candrazekhara campa kAvyam sampa ga [3] 23 a sAmavedasya mantra brAhmaNam bhASya sahitama 71 AraNya saMhitA bhASya sahitA 72 vizAla bhaJjikA nATikA 73 kAraNDavya ca [bauddhazAstram ] 74 kuvalayAnanda-saToka 75 priyadarzikA nATikA saTIka [zrIharSa viracita] 76 sArakhata vyAkaraNa-saToka pUrvArddha 77 88 8 mImAMsA paribhASA ghaDa viMza brAhmaNa sabhASya 446 artha saMgraha (laugAkSI kRta) [mImAMsA] VI vAsavadattA-saTIka paTavANa vilAsa kAvya [kAlidAsa kRta] ruToka 78 mahiSa zatakam, padAravinda zatakam, stuti zatakam, mandasmita zatakam, kaTAkSi zatakam 1 5. 80 manusaMhitA kula kabhaTTa kRta TIkA sahita 81 naiSadha caritam (mallinAtha kRta TIkA sahita)... 82 candrAloka (prAcIna alaGkAra grantha) 83 vIramitrodaya [smRti zAstra ] 84 bhAvaprakAza [vaidyaka ] 85 prabodhacandrodaya nATaka - saTIka 8 anargharAghava nATaka [murAri kRta] daivatabrAhmaNa sabhASya - 640 *** ... ... 244 800 620 80 81 raghuvaMza - saTIka 62 meghadUta - saTIka 28 83 Izvara nirUpaNam [tarkavAcaspati kRtam] 84 IzvarAnucintAmaNi [gaGge zopAdhyAya kRta] 85 nyAyadarzana [ sabhASya-savRtti ] va. likAtA saMskRta fapilvaidhna Personal, e, upAdhidhAriNaH For Private .. 540 Rs 800 1 1 / 2 Lo 11 1 // 0 ||jo 20 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.orgAcharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir For Private And Personal