Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीयशोभारती-जैन-प्रकाशन-पुष्पम-७ धूज्य-न्यायविशारद-न्यायाचार्य-महोपाध्याय श्रीमद्यशोविजय-गणिवर्यविरचिता 1. आत्मख्यातिः / 2. वादमाला द्वितीया / 3. वादमाला तृतीया / 4. विषयतावादः / 5. वायूष्मादेः प्रत्यक्षाप्रत्यक्षत्वविवादरहस्यम् / 6. न्यायसिद्धान्तमञ्जरिशब्दखंड-टीका / 7. यतिदिनकृत्यम् ! 8. विचारबिन्दुः / (धर्मपरीक्षाग्रन्थस्य वार्तिकम् ) 9. तेरकाठियास्वरुप-वार्तिकम् / नवग्रन्थि -: संयोजक : संशोधक : सम्पादक :पूज्यआचार्यश्रीयशोदेवसूरीश्वरजीमहाराजः / [भूतपूर्व-मुनिश्रीयशोविजयजीमहाराज: साहित्यकला-रत्नम्] roid
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीयशोमारती-जैन-प्रकाशन-पुष्पम्-७ पूज्य-न्यायविशारद-न्यायाचार्य-महोपाध्यायश्रीमद् यशोविजर-गणिवर्यविरचिता 1. आत्मख्यातिः / 2. वादमाला द्वितीया / 3. वादमाला तृतीया / 4. विषयतावादः / 5. वायुष्मादेः प्रत्यक्षाप्रत्यक्षत्वविवादरहस्यम् / 6. न्यायसिद्धान्तमञ्जरिशब्दखंड टीका / ___7. यतिदिनत्यम् / . . 8 विचारबिन्दु. / (धर्मपरीक्षाग्रन्थस्य बार्तिकम्) 9. तेरकाठिया-स्वरुप-वार्तिकम् / * नवग्रन्थि. * -: संयोजक : संशोक : सम्पादकश्च :पू. आचार्यश्रीयशोदेवसरीश्वरजीमहाराजः / [भूतपूर्व-मुनिश्रीयशोविजयजीमहाराजः साहित्यकला-रत्नम् प्रकाशिका: श्रीपशोभारतीजैनप्रकाशन-समितिः-बम्बई /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रकाशिकायशोभारतीजैनप्रकाशनसमिति ठि० जे. चित्तरंजन एन्ड कु. 312, मेकर भबन नं. 3. 21, न्यू मरीनलेन्स, बम्बई-४४०२० प्रथमावृत्ति प्रति 500 मूल्य-२० वीर सं. 2507] [ई. स. 1981 सर्व अधिकार प्रकाशकने / 1. यशोभारती जैन प्रकाशन समिति C/o. जे. चित्तरंजन पन्ड कुं 312, मेकर भक्न नं. 3. '2. कान्तिलाल डॉ. कोरा Octo. महावीर जैन विद्यालय, अगस्त क्रान्ति मार्ग. ठि• गोवालया टेन्क, बम्बई-४०००२६ (महाराष्ट्र) मुद्रक:-मायाप्रीन्टर्स धैर्यकुमार सी शाह (बर्मा)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Yashobharati Jain Publication Series-7 Pujya-Nyay-Vishard-Nyayacharya Mahopadhyay Shrimad Yashovijayaji Ganivarya 1. Atmakhyati. 2. Vadmala H3, Hadmata HIL 4. Vishaytavad 5. Vayusmade PratyakshaPratya khyatvviyadrahasya 26. NyaysidhantManjariShabd Khandtika 7. Yatidinkrutyam 8. Vicharbindu (dharm Pariksha Granthasyvartikam 9. Terkathiya Swarup vartikm. 19.07 .: 1927 Dave Grantha Edited & Compi prgd Acharya Shri yashodevsurisvariji Maharaj (Ex.:- Jain Muni Yaslovijayaji Maharaj Sahitya Kala Ratna ) Publisher : SHRI YASHOBHARATI JAIN PRAKASHAN SAMITI BOMBAY.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ PublisherShri Yashobharati Jain Prakashan Samiti Clo. M/s. J Chittaranjan & Co. 312, Maker Bhawan, III 21, New Marine Lines, BOMBAY 400020 First Edition Copics 500/ Price: Rs 2000 Rupecs (Twenty): vir Samvar 2501) Vikram Samvat 2037 A D 1981 (All Rights Reserved with Publishers ) Distribution Centers - 1. Shri Yashobharati Jain Prakashan Samiti Clo M/s. J. Chittaranjan & Co 312, Maker Bhawan No. 3. 21, New Marine Lines, BOMBAY-4000020 2. Kantilal D Kora C/o. Mahavir Jain Vidhyalaya August Kranti Marg, Govaliya Tank BOMBAY-400026. Printers :-ASHA PRINTERS Moharjakthar O Shab BOMBAY
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ वि ष या नु क्र मणि का 1. प्रकाशकीय निवेदन 2. संपादकीय निवेदन .. 3. प्रन्थकार महोपाध्याय श्रीमद् यशोविजयजी गणिवर्यनी जीवन शांखी 4. आत्मख्यातिथी लइने आ पुस्तकमां छापेला नवप्रन्यानो अतिसंक्षिप्त परिचय 5. प्रतिमोनो परिचय 6. जैन संघोने, संस्थाओने, अने पूज्य गुरुमहाराजाओने अनुलक्षीने जाणवा जेवू निवेदन. 7. भारतना बुद्धिनिधान केटलाक पंडितानी ऐतिहासिक-ज्ञातव्य-प्रेरक नोंध * नवग्रन्थानां सूचिः- तत्स्थानीयपृष्ठसंख्या च / * प्रन्याभिधानानि पृष्ठसंख्या 8. 1. आत्मख्यातिः न्याय) 1-84 2 वादमाला-द्वितीया 87-110 3 वादमाला-तृतीया. 114-126 4. विषयतावाद , 128-236 5 वायुष्मादे प्रत्यक्षाप्रत्यक्षत्वविवरणम् 139-143 અહીંથી શરુ થતા ગ્રન્થ અલગ અલગ રથળે છપાયા હોવાથી તમામના નંબરો અલગ અલગ સ્વતંત્ર રાખવા પડયા છે. (न्याय] 1-48 1-34 2-26 6 न्यायसिद्धान्तमञ्जरी शब्दखण्डटीका 7. यतिदिनकृत्यम् [पद्य] 8. विचारबिन्दुः (जुनी गुजराती भाषा) 9. तेरकाठियास्वरुप-वार्तिक (जुनी गुजराती भाषा) 10. श्रीमद् यशोविजजीकृत ग्रन्थोनी यादी [सं. २०३६नी] शुद्धिपत्रकम् 1 38
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. પ્રકાશકીય નિવેદન સ્વ. મહોપાધ્યાય ન્યાયવિશારદ, ન્યાયાચાર્ય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજના ટૂંકા નામ સાથે સંકળાએલી થશોભારતી જેને પ્રકાશન સમિતિ તરફથી ઉપાધ્યાયજીના ગ્રન્થની પ્રગટ થઈ રહેલી નવ પુસ્તકની શ્રેણિમાં છઠ્ઠા પુષ્પ રૂપે આ મહાતિ વગેરે નામના નાના મોટા નવ પ્રત્યે પ્રગટ થતા હોવાથી અમે એ નવનિથ એવું અપરનામ રાખી પ્રગટ કરી રહ્યા છીએ તેથી અમને ખૂબજ આનંદ થાય છે. આ સંસ્થાએ આજ સુધીમાં છ પ્રકાશનો પ્રકાશિત કર્યા, એમાં ઉપાધ્યાયજી રચિત મૂલ અથવા ટીકાવાળા નીચે મુજબ ગ્રન્થ પ્રગટ ક્યાં છે. 2. દૂતિ (સંસ્કૃત) 4. વારિ -રે કાઢતની ટીકા (ભાષાંતર સાથે) 2 વૈરાતિ (સં). 5. आर्यभीयचरित महाकाव्य, विजयोल्लास महाकाव्य 3. જોગાઢિ (સં.) (હીન્દી ભાષાંતર સહ.) લિકર નામેારા 6 થરાદન ઉપાધ્યાયજીના તમામ ગ્રન્થને પરિચય. ખા છઠ્ઠા પુષ્ય નાથિની કૃતિઓનું તથા સાતમા પુષ્પતરીકે પ્રગટ થનારી સ્થાવાદની ત્રણ ટીકાઓ વગેરેનું સંપાદનો સં. 2025 સાલની આસપાસમાં કર્યું હતું પણ મુદ્રણે તેનું 228 માં થયું હતું અને ૨૦૩૦માં આ કૃતિઓ છપાઈ પણ ગઈ હતી. પણ છાપકામ માટે રેકેલો દલાલ ભાઈ વિચિત્ર નીકળ્યા અને મુશ્કેલીઓ ઉભી થતાં છાપેલા ફઓ પ્રેસ પાસેથી મેળવી ન શક્યા, પેલા ભાઈ ભૂગર્ભમાં જતા સ્થા. આ કારણે આ ગ્રન્થ પ્રકાશનમાં મોટી મુશ્કેલી ઉભી થઈ, પૂજ્ય ગુરુદેવ કંટાલી ગયા. એને પછી મૂડ ઉડી ગયે છતાં, પૂજ્યશ્રી એવા કંઇ હતાશ થાય તેવા થોડા હતા. અમારી મહેનત કરતાં તેઓશ્રીને ઉદ્યમ વધુ રહ્યો, છેવટે ફર્માઓ મેળવ્યા. જે ફર્માએ પ્રેસની, કે ભાઈની બેદરકારીના કારણે બહુ સારી સ્થિતિમાં મલવા ન પામ્યા, વળી એમાં કોઈ કોઈ ફમાં હતા જ નહિં. કેટલા ઉધઇ ખાઈ ગઈ એટલે તેની પુનઃ પ્રેસ કોપી કરાવી, પુન સંપાદન કરી, પુનઃ છપાવવું પડયું. એમાં ખૂબ સમય ચાલ્યો ગયો. અવની અરવસ્થ તબીયત તેથી ભારે વ્યથિત થયા. પણ થાય શું? પછી પ્રસ્તાવના લખી અને પરિશિષ્ઠો તૈયાર કર્યા પણ મુંબઈ ચેમ્બરમાં જલીય ઉપદ્રવ થતાં પ્રેસ કેપી બગડી ગઈ. પ્રસ્તા વના તે ફરી ટૂંકામાં લખી પણ આજે તેમની તબીયતની સ્થિતિ ઘણું પ્રતિકૂળ હોવાથી ફરીથી પરિશિષ્ટો તૈયાર થાય તે સ્થિતિ રહી નથી. છતાં જેટલું પૂજ્યશ્રી તૈયાર કરી શકશે તેટલું પ્રગટ કરીશું. આ પુસ્તકમાં આપેલી છેલલી ચાર કૃતિઓ અલગ અલગ પ્રેસમાં એક સાથે છાપવા આપવી પડી એટલે પૃષ્ઠના સળંગ નંબર આપવાની શકયતા જ ન રહી એટલે પહેલેથી જ નબરો આપવા પડ્યા છે તે બદલ દિલગીર એ. જાતજાતની ચિત્ર-વિચિત્ર પરિસ્થિતિ વચ્ચે પ્રેસની મુશ્કેલીઓ, પૂજ્યશ્રીની ઘણી નાદુરસ્ત તબી. યત અને અનેક અન્ય રેકાણે વચ્ચે મોડે મોડે પણ અમે આ ગ્રંથ પ્રગટ કરી શક્યા એજ મોટા આનંદ અને સંતોષની વાત છે. આ કૃતિ છ વરસ પહેલાં પ્રગટ થઈ શકે તેવી સ્થિતિ છતાં છ વરસ બાદ પ્રકાશનને પ્રકાશ જઈ રહી છે. તે બદલ પૂજ્યશ્રીને અને અમને ઘણો ખેદ છે. હવે પુષ્પ 7 અને 8 નું બાકી રહેલું કામ પણ જલદી થાય તે માટે પૂજ્યશ્રી પ્રયત્નશીલ છે. આ કાર્ય થતાં વર્તમાનની તેઓશ્રીની એક જવાબદારી પૂરી થશે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ આ તકે અમે આપણું સુપ્રસિદ્ધ સંસ્થા મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના ટ્રસ્ટી મંડળને અને એથી સવિશેષ સંસ્થાના કાર્યક્ષમ સાહિત્ય-કલાના પ્રેમી ગૃહપતિ અને આ સંસ્થાના ટ્રસ્ટી શ્રી ક્ષત્રિયલિ કારને ખાસ આભાર માનીએ માનીએ છીએ જે સંસ્થાના આર્થિક સહાયક સભ્યોને પુસ્તક વિતરણની વ્યવસ્થા માટે સહાયતા આપી રહ્યા છે. આ સંસ્થાને પ્રારંભમાં વેગ આપવામાં પ્રોત્સાહિત કરનાર મુંબઈના માતબર અગ્રણ, બુદ્ધિશાળી, વિશિષ્ટવક્તા અને શિક્ષણ પ્રેમી અમારા પ્રધાન ટ્રસ્ટી સ્વ. શેઠ શ્રી ચંદુલાલ વધમાન શાહને, તે ઉપરાંત અન્ય સહાયકામાં અમને દીલ્હીમાં રહી મુદ્રણાદિ કાર્યમાં સહાયક બનનાર વિદુવર્ય પં શ્રી રૂકવણ ત્રિપાઠી વગેરેને પણ આભાર માનીએ છીએ. ત્રીજીવારનાં પ્રફનાં કરેકશનની પ્રેસવાળાની વધુ પડતી બે કાળજીના કારણે વિના કારણે નાની નાની ભૂલ રહી ગઈ તેથી જરાએ ન ગમે તેવું શુદ્ધિપત્રક છાપવું પડયું છે. આથી સમજાશે કે આજે છાપકામ સારૂ ને શુદ્ધ કરાવવું કેટલું કપરું થઈ પડયું છે. વધુ પડતું શદ્ધિપત્રક સાચી રીતે કહીએ તે સંપાદક માટેનું દુઃખદ પ્રમાણપત્ર બની જાય છે. પછી ભલે સંપાદક ગુનેગાર ન પણ હોય ! ગ્રન્થકારના આશયથી વિરુદ્ધ છપાયું હોય તો ક્ષમા સાથે વાંચકને સુધારી વાંચવા વિનંતિ છે. વધુ માટે સંપાદકીય નિવેદન જુએ.– . વિ. સં. 2036 ઈ. સ. 1981 થશભારતી સમિતિ છે. જે ચિતરંજન એન્ડ કું. ૧ર, મેકરભવન નં. 21 ન્યૂમરીન લેન્સ, મુંબઈ-૨૦
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ સંપાદકીય નિ વેદન - સં. 2036 યશોદેવસૂરિ સત્તરમી સદીમાં જન્મેલા સ્વ. મહાન જ્યોતિધર મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજની રચેલી નાની હોતી કેટલીક રચનાઓ સં. 2010 થી 2012 સુધીમાં જુદા જુદા જ્ઞાનભંડારોમાંથી પહેલી જ વાર ઉપલબ્ધ થઈ પછી તેની પ્રેસકેપીઓ કરવામાં આવી. તે પછી ધીમે ધીમે સમય મલે ત્યારે તેનું સંશોધન ચાલુ રાખેલું. પ્રથમ વૈવેતિ ગ્રન્થનું સંશોધન પૂ૦ વિદ્વાન મુનિવર પંશ્રી રમણિક વિજયજી મહારાજે કરી આપ્યું. અનુકૂળ સમયે મુદ્રણ શરૂ થયું. પહેલીવાર અપૂર્ણ છપાએલી, પાછળથી અન્ય પ્રતિ મલતાં પાપૂર્તિ કરી ફરીથી તેનું મુદ્રણ થયું અને વિ. સં. ૨૦૧૮-ઈ. સં. ૧૯૬૨માં તે પ્રકાશિત થઈ યશભારતીનું આ પ્રથમ પુછ્યું હતું. પછી સં. 2022 ઈ. સ. ૧૯૬૬માં પ્રો. શ્રીયુત હીરાલાલ 2. કાપડીઆ પાસે ઉપાધ્યાયજીના તમામ ગ્રન્થના લખાવેલા પરિચયનું પુસ્તક પુષ્પ બે તરીકે પ્રસિદ્ધ થયું. પછી સં. 2036 ઈ. સ. ૧૯૬લ્માં ત્રીજા પુષ્પ તરીકે વૈતથતિ ગ્રન્થ પ્રકાશિત થયો. ચોથા પુષ્પરૂપે હિન્દી ભાષાંતર સાથે સ્તોષ્ટિ વિ. સં. 2031, ઈ. સ. ૧૯૭૫માં પ્રસિદ્ધ થઈ. તે પછી પાંચમાં પુષ્પરૂપે વ્યારા ઉપર બીજા ત્રીજા બે ઉલ્લાસની ટીકાવાળું પુસ્તક સં. 2032 ઈ. સ. ૧૯૭૭માં પ્રગટ થયું. ત્યારપછીના 6, 7, 8, પૃષ્ણનું કામ મુલતવી રાખીને નવમા (યશોભારતીની પ્રકાશન શ્રેણિમાં છેલ્લા) પુષ્પ તરીકે નામીચારિત માનાથ બિકોરસ્ટાર મદાગ્નિ અને પિતાજામા આ ત્રણ કૃતિઓથી સંયુક્ત પ્રકાશન વિ. સં. 2034, ઈ. સ. ૧૯૭૭માં થયું. તે પછી સાતમા પુષ્પ તરીકે કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રાચાર્ય મહારાજ રચિત વીતતોત્ર ને માત્ર અષ્ટમ પ્રકાશ ઉપર જ રચેલી બૃહદ્ર, મધ્યમ અને જઘન્ય આ, ત્રણ ટીકાઓથી યુક્ત વાક્ય થી ઓળખાતી ત્રણ કૃતિઓ, વ્યાકરણ વિષયક સિક્યોતિ અને મૈયારા આ ત્રણ ગ્રન્થથી સંકલિત કૃતિ વિ. સં. 2038 ઈ. સ. ૧૯૮૨માં પ્રગટ થશે, છઠ્ઠા પુષ્પ તરીકે જેનું આ નિવેદન લખી રહ્યો છું તે કૃતિ 2038, ઇ. સ૧૯૮૧માં પ્રકાશિત થાય છે. આ છઠ્ઠા વોલ્યુમમાં નીચે મુજબની નવ કૃતિઓ પ્રગટ કરી છે. 1. आत्मख्याति 6. न्यायसिद्धान्तमंजरी 2. યામાહા (2) 7. यतिदिनकृत्य . વનાિ (3) 8. विचारबिन्दु 4 विषयतावाद 9 तेर काठियान स्वरुप 1. વાયુપ્તા નવકૃતિઓ હોવાથી ટાઈટલ ઉપર પણ નવળિ નામ છાપ્યું છે. આ રચનાઓમાં 1 થી 7 કૃતિઓ સંસ્કૃત ભાષામાં છે, અને આમી, નવમી કૃતિ ગુજરાતી ભાષામાં છે. છેલ્લી ચાર કૃતિઓ અલગ અલગ પ્રેસમાં છપાવવી પડી તેથી સળંગ નંબરનું પૃષ્ઠ ધરણ જાળવી શકાયું નથી. તે માટે દિલગીર છું. આઠ કૃતિઓ જૈન રચના છે. ફક્ત છઠ્ઠી કૃતિ ચા. લિ. મંગલ મૂલ અજૈન કૃતિ છે. જેનાં શબ્દ ખંડ ઉપર ઉપાધ્યાયજીએ ટીકા રચી છે. 1. કાવ્ય પ્રકાશ પહેલાં એક ગ્રન્થ પ્રગટ કરવાનું હતું એટલે કાવ્ય પ્રકાશને જો નંબર આપેલ પણ પાછળથી તે પ્રકાશન થઈ ન શકયું અને પાંચને બદલે ખોટો નંબર બુક છઠ્ઠો લ્હી ગયો છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ આ કૃતિઓ માટે વિશેષ પરિચય આપવાની જોગેની અનુકૂળતા ન હોવાથી અતિ અંક્ષેપમાં જ પરિચય લખે છે, જે જુદો છાપ્ય છે. એમણા હાથે કામ કરવાનું, સમયની મર્યાદા કાર્ય મસ્ત જીવન, શારિરીક સંપત્તિની દરિદ્રતા વગેરે કારણે ધારણા પ્રમાણે, ઇચ્છા મુજબ કાર્ય થવાની શકયતા ઘણી ઓછી હોવાથી મનસીબે સંસ્કૃત ભાષા જે દેશને માત્મા ગણાય એજ દેશમાં સંસ્કૃત કામ માટે પ્રેમ ઊભી થયેલી મુશ્કેલીઓ, પ્રેસમાં કામની ભડીમાર વગેરે કારણે કાલીટી કામ કરવાનું મુશ્કેલ બન્યું છે. એમાંએ જેન સાધુ જીવનમાં કામ કરાવવું ઘણું કપરું છે. એ જેગમાં આ પ્રસ્થમાં પ્રત્યકારનાં આશયને કે મુદ્રણાદિ કાને પૂરે ન્યાય ન અપાયું હોય, તૂટીને રહી ગઈ હોય તે ચલાવી લેવા નમ્ર અનુરોધ છે. શાનદેવ, મારે તારક ગુરુદેવના પ્રત્યક્ષ અપ્રત્યક્ષ આશીવાદ, મારા રહવાસી મુનિશ્રી વાચસ્પતિવિજયજી તથા અન્ય મુનિવરની સહાય, શુભેચ્છાઓ, અન્ય સહાયકામાં વદનત્તા પંડિત પ્રવર શ્રી ઈશ્વરચંદ્રજી અને અનેક ભાઈ-બેનેની શુભેચછા, અને અર્થ સહકારથી આટલું પણ કાર્ય થઈ રહ્યું છે અને એક મહાન ઉપકારી મહર્ષિના ઉપકારના ઋણભારમાંથી કંઈક હળવા થવાનું સદ્ભાગ્ય મનેઅને સપિડવું તેને જ આનંદ અને સંતોષ માણી વિરમું છું. મુંબઈના વસવાટ દરમિયાન ઉપાધ્યાયજીના ગ્રન્થની પ્રસ્તાવના નિવેદ વગેરેની ફેર પીએ તથા બા અંગેની અન્ય વ્યવસ્થા માટે સમયને અને અમને ભોગ આપનાર ધર્માત્મા ભક્તિવંતા બહેને શ્રી ધમાલક્ષ્મી વિલાલ દલાલને એમાં વિશેષ કરીને અને શ્રી ભાનુમતી જયંતિલાલ દલાલ (B.A)ને ખાસ ધન્યવાદ આપું છું. જે ગમે ત્યારે ગમે ત્યાં જવું માનવું પડે ત્યારે હમેંશા પૂરતો સહકાર આપતા જ રહ્યા હતા. તથા ધમભા થી ચિત્તરંજનભાઈ તથા ભક્તિાંત સરલાબેનને પણ હાઉિ ધન્યવાદ અને હાલમાં તપસ્વિીની સાધ્વીજી શ્રી દમયંતીશ્રીઓની વિનયશીલ શિષ્યાઓ સાધ્વીજી શ્રી ચંદ્રપ્રભાબીજી તથા સાધ્વીજી શ્રી કનકપ્રશ્વાશ્રીજી અનેક લખાણોની શુદ્ધ પ્રેસ કેપીઓ લખી ' આપવામાં સહાયક બન્યા તે માટે તેઓ સહુ ધન્યવાદના ભાગી બન્યા છે. મહાન તથાધિરાજની શીતળ-પવિત્ર છાયામાં આ નિવેદન સમાપ્ત કરું છું. તા. 1-1-82 પાલીતાણા. સાહિત્ય મંદિર.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ મહેપાધ્યાય શ્રીમદ્દ પ૦ યશોવિજ્યજી મહારાજશ્રીના જીવનની અલ્પ ઝાંખી. લેખકઃ યશહેવરિ લેખન સમય 2030 આપણા ભારત વર્ષના પશ્ચિમ ભારતમાં ગુજરાત પ્રદેશ આવેલો છે. આ ભૂમિ ઉપરજ શત્રુ જય, ગીરનાર, પાવાગઢ, તારંગા જેવા અનેક પહાડી પવિત્ર ધામો આવ્યા છે. જે દૂર સુદૂરથી લોકોને આપી રહ્યા છે. ધાર્મિક ક્ષેત્રે, દિગગજ જેવા સમર્થ વિદ્વાને, મહાન આચાર્યો અને શ્રેષ્ઠ સંતે; તપસ્વિની સાધ્વીજીઓ તથા રાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે, કે સામાજિક ક્ષેત્રે સર્વોચ્ચ કોટિના નેતાઓ, કાર્ય કરે સાહિત્ય ક્ષેત્રે, વિવિધ ભાષાના પ્રખ્યાત લેખકે, કવિઓ, યકે પણ ગુજરાતની ધરતીએ નીપ જાવ્યા છે. મહાન વૈયાકરણ પાણિનીના સંસ્કૃત વ્યાકરણથી નિર્વિવાદ રીતે અતિ ઉચ્ચ કોટિના ગણાતા સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન નામના વ્યાકરણની અણમોલ ભેટ માત્ર ગુજરાતને જ નહિ પણ વિશ્વને પ્રાપ્ત થઈ, તેના રચયિતા, ગુજરાતની સંતપ્રસૂ ભૂમિ ઉપર જન્મેલા જૈન મુનિ કલિકાલ સર્વર શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રાચાર્યજી જ હતા. ભારતના અઢાર દેશમાં અહિંસા ધર્મને વ્યાપક પ્રચાર કરનારા ગુર્જરેશ્વર પરમાહંત કુમારપાળ મહારાજા પણ ગુજરાતની ભૂમિમાં જ જન્મેલા નરરન હતા. જેના આદેશથી સેનાના લાખોની સંખ્યાના હાથી ઘોડાઓ પણ જ્યાં કપડાથી ગાળેલું પાણી પીતા હતા. માથાની જ સહાને જેના રાજયમાં મારી શકાતી ન હતી. જે ધરતીમાંથી હિંસા રાક્ષસીને સર્વથા દેશનિકાલ કરી હતી. તે કુમારપાળ હેમચન્દ્રાચાર્યજીના જ શિષ્ય હતા. વળી હેમચન્દ્રાચાર્યજી અને કુમા ! રપાળની જોડીએ લેકહેયામાં વહેવડાવેલી અહિંસાની ભાગીરથીના કારણે જ અન્ય પ્રાંતની અપેક્ષાએ ગુજરાત, વધુમાં વધુ અહિંસા, દયા, કરણ, પ્રેમ, કોમળતા, સહિષ્ણુતા, સમભાવ, શાંતિપ્રિયતા, ધાર્મિક ભાવ, સંતપ્રેમ, ઉદારતા વગેરે ગુણેથી દેશમાં આગવું સ્થાન ધરાવે છે. કુમારપાળે સમજાવાટ અને સત્તાના સહારે ગુજરાતની ધરતીના કણે કણ સુધી ફેલાયેલી અહિંસા ભારતના ઇતિહાસમાં અજોડ છે. અદૂભૂત છે અને અમર છે. આજે ગુજરાત સમગ્ર દેશમાં વધુ અહિંસક રહી શકયું છે. અને તેથી ગુજરાતનું વાતાવરણ વધુ સહિષ્ણુ છે. પણ વર્તમાન સરકારની ધરખમ હિંસક નીતિ ગુજરાતને ગુજરાત તરીકે વુિં રહેવા દેશે તે ભગવાન જાણે! આવી ગુજરાતની સંતપ્રશ્ન પુણ્યભૂમિ ઉપર ઉત્તર ગુજરાતમાં એક વખત ગુજરાતી રાજધાની રૂપે વિખ્યાત બનેલું એવું પાટણ શહેર છે જે શહેર મંદિર, , મહાત્માઓ, ધર્માત્માઓ અને શ્રી મતોથી શોભાયમાન છે. આ પાટણની નાજુકમાં જ ધીણેજ ગામ આવેલું છે. આવા ધીણોજ પાસે જ કનેડ નામનું સાવ ધૂલીયું ગામ છે. આજે આ ગામ સામાન્ય ગામડા જેવું છે. મારે ત્યાં કદાચ નોના એકાદ બે ઘર હશે. પણ સત્તરમી સદીમાં ત્યાં જેનેના ઘરો વધુ હોવા જોઈએ આ ગામમાં “નારાયણ” નામના એક જૈન વ્યાપારી હતા, ધર્મિષ્ઠ હતા. તેમને સોલાદેવી' નામના પત્ની હતા. આ પનીએ કે સુયોગ્ય સમયે એક મહાન તેજસ્વી પુત્ર રત્નને જન્મ આપ્યો. માતા-પિતાએ તેનું જસવંતકુમાર એવું નામ સ્થાપ્યું આજ જસવંત એજ ભાવિના આપણા યશવિજયજી. અતિ ખેદની વાત એ છે કે તેઓ કઈ સાલમાં, કયા મહિનામાં, મા દિવસે જન્મ્યા હતા તેને કા ઉલ્લેખ મળતો નથી એમના જીવનને વ્યક્ત કરતી “સુજલી' કવિતા, ઐતિહાસિક વસ્ત્રપટ હેમ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ધાતુ પાઠની લખેલ પિાથી, ઉના ગામના ભગવાનના સ્તવનનું લિખિત પાનું, આ બધાયની તથા સ્વકૃત પ્રત્યેની પ્રશસ્તિઓ જોતાં એમનો જન્મ લગભગ 1640 થી 1650 વચ્ચેને અંડાજી શકાય. તેઓ વિ. સં. ૧૭૪૩માં ડભોઈ મુકામે સ્વર્ગવાસી થયા હતા. એ ઉલ્લેખ જોતાં તેમનું આયુષ્ય લગભગ સો વર્ષનું ક૯પી શકાય. સુજસવેલી નામની ગુજરાતી પદ્યમય રચનાના કથનાનુસાર પંડિત શ્રી નવિજયજી નામના જન મુનિ કુણગેર ચેમાસું કરી કનડુ પધાર્યા, જશવંતના માતા પિતાના પુત્રનું જીવન ધાનિક સંસ્કારોથી સુવાસિત બને એટલે માતા હંમેશા દેવદર્શન ગુરુદન કરવા જતા ત્યારે જસવંતને સાથે લઈ જતા, દેવદર્શન કરી, ઉપાશ્રયમાં ગુરુને વંદન કરી સુખશાતાની પૃચ્છા કરી માંગલિક પાઠનું શ્રવણ કરતા અને પિતાના ઘરે ગોચરી-ભિક્ષાને લાભ આપવાની ગુરુશ્રીને વિનંતિ કરતા. ધીમે ધીમે જસવંત બીજ સમયમાં પણ ઉપાશ્રયે જતો આવતે થયો. સાધુઓ જોડે બેeતે. સાધુઓ પ્રેમથી બોલાવતા અને જસવંતના મુરુદેવ પાસે વાર્તા યા સાંભળતા અને એ નિરાતે ત્યાગ-વૈરાગ્યની પ્રેરણા મેળવતા ગયે. પારખું ઝવેરી જેમ હીરાને ઓળખી કાઢે અને તેના મૂલ્યનું માપ પણ કાઢે. તે મુજબ ગુરુ શ્રી નયવિજયજીને જસવંતનું તેજસ્વી મુખ વિનય વિવેક ભયું વર્તન, શાણપણ, ઠાવકાઈ, ધર્મ ઉપર આ પતલે પ્રેમ વગેરે ગુણો જોઈ તેનામાં ભાવિના એક મહાન નરરનની ઝાંખી થઈ, જસવંતનું ભાવી માપી લીધું. જસવંતને પણ ગુરુજીએ તથા સાધુઓએ પૂછયું કે કેમ દીક્ષા લેવાથી ભાવના થાય છે ખરી ? ત્યારે તે સંમતિ સૂચક મસ્તક ધુણાવ અને હા પાડત. સાધુઓ ત્યાગી જીવન શું છે તે મળવું કેટલું કઠન છે તે પણ સમજાવતા,ત્યારે તે હિંમતથી કહે કે તમો પાલે છે તે હું કેમ નહીં પાલું ? જરૂર પાલી પછી મુનિશ્રી નવિજયજી જસવંતની બાબતમાં આગળ વધ્યા અને એક દિવસ ગુરુદેવે ધની હાજરીમાં બાવક જશવંતને જૈનશાસનના ચરણમાં સમર્પણ કરવાની અર્થાત દીક્ષા માપવા માટેની માંગણી કરી. નશાનને વરેલી માતાએ વિચાર્યું કે જે મારા પુત્ર ઘરમાં રહેશે તે વધુમાં વધુ કદાચ શ્રીપત થાય કે ગામ પરગામમાં નામના કાઢે કે કુટુંબનું ભૌતિક હિત કરે. મારે ? પત્ર ધરમાં રહે તો નાનકડી દીવડીની જેમ રહી મારા એક ઘરને પ્રકાશિત કરશે. પણ જે ત્યાગી થઈ જ્ઞાની થશે તે સૂર્યની જેમ હજારો ઘરોને પ્રકાશ આપશે. હજારો આત્માઓને આત્મકલ્યાણને માર્ગ બતાવશે તો એક ઘર કરતાં અને ઘરોને મારો પુત્ર અજવાળે તો એનાથી મારે રૂડું શું? હું કેવી બડભાગી બનું! મારી કુખ કેવી રત્નકુક્ષિ બની જાય. આ વિચારોએ પાતાના હૈયામાં હર્ષઆનંદની ભરતી માણી ઉત્સાહપૂર્વક જિનશાસનને વરેલી માતાએ ગુરુ અને શ્રી સંધની આજ્ઞા માથે ચઢાવી. પિતાના વહાલસોયા કુમારને એક શુભ ચોઘડીય છે મયવિજયજીને સુપ્રત કરી દીધા. માં પણ એક ધન્ય પળ હતી. આ રીતે જૈન શાસનના ભાવિમાં થનારા જયજયકારનું બીજારોપણ થયું. ' ધર્માત્મા નારીરત્ન માતા સોભાગદેએ પિતાના વૈરાગી અને ધર્મ સંસ્કારી જસવંતને જૈન શાસનને ચરણે સોંપી દીધો. પછી નાનકડા કોડમાં આવા ઉત્તમ બાળકની દીક્ષા આપવાને વિશેષ અર્થ ન હતું એટલે શ્રી સંઘે અનુકૂળ સાધન સામગ્રીવાળા નજીકમાં જ આવેલા પાટણ શહેરમાં જ દીક્ષા " આપવાનો નિર્ણય લીધે. વ્યક્તિની-શાસનની કે જાહેરની દ્રષ્ટિએ એ ગ્ય નિર્ણય હતા, પિતા નારા યણને પાટણ પાથે સારા સંબંધો પણ હતા. એટલે આપણા પુણ્યવાન જસવંતકુમારની ભાગવતી દીક્ષા ગ્ય મુહૂર્તે અણહિલપુરથી ઓળખાતા પાટણ શહેરમાં ધામધૂમથી માપવામાં આવી. હવેથી સંયારી મટી (અમી) સાધુ થયા, ભોગી મટી ત્યાગી બન્યા. પિતાના ભાઈને સંયમના પથે જતા જોઈને જસવંતના બંધુ પદ્ધસિંહનું મન પણ વૈરાગ્યના રંગે રંગાઈ ગયું. તેની આ પવિત્ર અને મહાન ભાવના ધર્માત્મા માતાપિતા તેમાં સહાયક હતા.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ છેવટે પસિંહે દીક્ષા લેવાની ઉત્કટ ભાવના વ્યક્ત કરતા તેની પરીક્ષા કરી. મક્કમ ભાવના જોઈને તેને પણ તે જ વખતે દીક્ષા આપવામાં આવી. જેમાં શ્રમણ પરંપરાના નિયમ મુજબ ગૃહસ્થાશ્રમનું નામ બદલીને જસવંતનું નામ યશોવિજય-જયવિજય, અન પઘસિંહનું નામ પદ્મવિજય પાડવામાં આવ્યું. બા નામો સમગ્ર જનતાએ જયનાદની પ્રચંડ ઘોષણા સાથે વધાવી લીધા. જનતાનો આનંદ અપાર હતે. ચતુર્વિધ શ્રી સંઘે બંનેના મસ્તક ઉપર સુંગધી અક્ષતના પ્રક્ષેપ દ્વારા શુભાશીર્વાદ પાઠવ્યા. બંને પુત્રોના માતાપિતાએ પણ પોતાના બંને પુત્રોને આશીર્વાદથી નવાજયા. પિતાની કુખને અજવાળનારા બંને બાળકોને ચારિત્રના વેશમાં જોઈ તેમની બખો હર્ષાશ્રુથી ભીંજાઈ ગઈ. ઘરે જન્મેલો પ્રકાશ આજથી હવે જગતને અજવાળવાના પંથે પ્રયાણ કરશે, એ વિચારથી બંનેના હૃદય આનંદ વિભોર બની ગયા ! દીક્ષા વખતે જસવંતકુમારની ઉમર સાતથી દસ (10) વર્ષ વચ્ચેની હોવી જોઈએ. જૈન ધર્મમાં સ્કૂલની પરીક્ષાની જેમ પ્રથમ પ્રારંભિક નાની દીક્ષા આપવાની હોય છે. પછી હાટી એટલે કાયમી દીક્ષા માપવામાં આવે છે. પણ એ માટે થોડી તપશ્ચર્યા કરવી પડે છે. અહીં બંને ભાઈઓએ મોટી દીક્ષાને મોગ્ય ગ-તપ કર્યો વૈરાગ્યભાવ પ્રબળ જોયા બાદ અને દીક્ષા અંગેની ગ્યતાની ચકાસણી કર્યા બાદ, તેમને વિધિ સહ વડીદીક્ષા આપી. તે પછી ગુરુશ્રી નવિજયજી પાટણથી વિહાર કરી અમદાવાદ પધાર્યા, ત્યાં વિવિધ પ્રકારને ધાર્મિક અભ્યાસ ચાલુ કર્યું. તીવ્ર બુદ્ધિમત્તાના કારણે તેઓ ઝડપથી ભવા લાગ્યા. ભણવામાં એકાગ્રતા અને ઉત્તમ વર્તણુંક જોઇને શ્રી સંધના આગે વાનને બાળ સાધુ જયવિજયમાં ભવિષ્યના મહાન સાધુની આગાહી વાંચી, બુદ્ધિની કુશળતા, ઉત્તર આપવાની વિચક્ષણતા વગેરે જોઈ શ્રી સંઘના આગેવાનોને બહુમાન પેદા થયું. ધારણા શક્તિનો અને પરિચય સાંપડયો. ભક્તજનોમાં ધનજી સરા નામના એક શેઠ હતા તેમને જાવંતથી પ્રભાવિત થઈ ગુદેવને વિનંતિ કરી કે અહીં મા ગુજરાતમાં હાલમાં મોટા પંડિતો દેખાતા નથી માટે અમને વિદ્યાધામ કાશીમાં ભણાવવા લઇ જાવ તે બીજા હેમચન્દ્રાચાય જેવા મહાન અને ધુરંધર વિદ્વાન થશે. બા અંગેની તમામ ખર્ચ પૂરો પાડવાનું અને પંડિતોને વેતન માપવાનું વચન સ્વેચ્છાથી ઉત્સાહપૂર્વક સ્વીકાર્યું. એ વખતે વિદ્યાધામ કાશી પ્રકાડ પતિ, અને દિગગજ વિદ્વાન અને મહાન દાનિકોની કર્મભૂમિ હતું. અને જ્ઞાનની અધિષ્ઠાત્રી ભગવતી સરસ્વતી ત્યાં ઘુમતી હતી. તે વખતે ત્યાં વાસ હતો. ગુરુદેવ શ્રી નવિજયજી પોતાના શિષ્ય યાવિજયજી સાથે સુયોગ્ય દિવસે વિહાર કરી ભારે પરિશ્રમ ઉઠાવીને ગુજરાતથી નીકળી ઠેઠ સરસ્વતીધામ કાશીમાં પહેચ્યા. એક મહાન વિદ્વાને પૂર્વનિSત સ્થળે ઉતારો કર્યો. તે પછી એક મહાન વિદ્વાન પંડિતજીને સંપર્ક સાધી વિવિધ પ્રકારના દર્શનશાસ્ત્રોનો તથા અન્ય સાહિત્યને અભ્યાસ શરૂ કર્યો. અકલ્પનીય ધાર, ગ્રહ શકિત, અતિ તીવ્ર સ્મૃતિ, અજબ દસ્થ શક્તિ વગેરે કારણે, સંસ્કૃત, વ્યાકરણ કા૫ અને તે પછી પ્રાચીન તથા નવ્ય ન્યાયમાત્ર વગેરેના, તેમજ બનાના સાંખ, વેદાન, મીમાંસા સાદિ અને તેની અનેક શાખાને દાનિક અભ્યાસ કરવા સાથે જોતજોતામાં તે તેઓ અનેક શાસ્ત્રોના વિદ્યા-જ્ઞાની વિવિધ શાખાના પારંગત વિદ્ધાન બની ગયા. દર્શનશાસ્ત્રોનું અધ્યયન એવું આમૂલચૂલ કર્યું કે તેઓ જાતે દિવસે, ષડદન વેત્તા તરીકે પ્રસિદ્ધિને પામ્યા. એમાંય ખાસ કરીને નવ્ય ન્યાયના તે અજોડ વિદ્વાન બની ગયા. પછી તો શાસ્ત્રાર્થ કે વાદ-વિવાદ કરવામાં તેમની બુદ્ધિ પ્રતિભાએ ભારે પરયાઓ બતાવ્યા. તેઓ બીના વિદ્યાગુરૂ આવા મહાન શિષ્યથી ખુશ હતા. કહેવાય છે કે એ જમાનામાં ભણાવનાર પંડિતને મહિને માત્રરૂા. 30 માપવામાં આવતા હતાં.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ જૈન ધર્મમાં આ વ્યથારના પહેલા જ પંડિત બન્યા. કાશીમાં પવિત્ર ગંગાના કિનારે બેસીને તેઓશ્રીએ વાણીની શક્તિને વિકસાવનાર " બીજયંત્ર સહિત સરસ્વતી પદના મંત્રનો જાપ કરી માતા શારદાને પ્રસન્ન કરી, સાક્ષાત પ્રગટ કરી વરદાન મેળવ્યું. જેના પ્રભાવે મુનિશ્રી યશોવિજયજીની બુદ્ધિ ખરેખર! કવિતા, કાવ્ય, તર્ક, દર્શનશાસ્ત્ર અને ભાષાના ક્ષેત્રમાં કપક્ષની શાખાની જેમ કલ્પનાતીત ઇટ આશીર્વાદ આપવા માંડી. એક વખતે કાશીના રાજદરબારમાં એક મહાસમર્થ દિગગજ વિદ્વાન જે અજેન હતા, તેની જોડે અનેક વિદ્વાન અને અધિકારીઓ પણ હતા તેની સમક્ષ શાસ્ત્રાર્થ કરી વિજયની વરમાળા પહેરી હતી તેઓશ્રીના અગાધ પાણિયથી મુગ્ધ થઈને કાશી નરેશે તેઓશ્રીને અન્યાય વિશારદ' બિરથી અલંકૃત કર્યા હતા તે વખતે જેને સંસ્કૃતિના એક બુદ્ધિનિધાન જ્યોતિધરે અને ગુજરાતના એક મહાન પુતે જૈનધર્મને અને ગુજરાતની પુણ્ય ભૂમિને જયજયકાર વર્તાવ્યો હતો અને જેને શાનની શાન બઢાવવા સાથે જ્ઞાન-વિજ્ઞાનને પણ જયજયકાર વર્તાવ્યો હતો. ત્યાર પછી તેઓએ માત્ર નવ્ય ન્યાયના માધ્યમથી જ લખેલા તક-ન્યાયના સો ગ્રન્થની રચના પૂરી થતાં એમને સહુએ ન્યાયાચાર્ય ૫થી બહં. કૃત કર્યા. પણ સો ગ્રન્થ કયા કયા સમજવા તે અને આ પદ કયારે, ક્યાં, કોણે માપ્યું? તેની કરી વિશેષ માહિતી ઉપલબ્ધ થઈ નથી. ઉપાધ્યાયજીના જીવનને મોટા ભાગને ઇતિહાસ અધારામાં જ છે. ' કાશીથી વિહાર કરી માત્રા પધારીને કેટલોક સમય ત્યાં રહી, ત્યાં રહેતા કોઈ અજૈન ન્યાયાચાર્ય પંડિત પાસે વેદાન, સાંખ્ય, ન્યાય, મીમાંસા, બૌધ વગેરે શાસ્ત્રોને વધુ તલસ્પણી અભ્યાસ કર્યો. તર્કના જિહાજો અને નવ્ય ન્યાયના પ્રન્થનું પરિશીલન, મનન, નિદિધ્યાન કરવાથી વધુ પારંગત બનતા ગયા. બને બૌદિક દલીલો દ્વારા, તટસ્થ રીતે યુક્તિયુક્ત જવાબો દ્વારા શાસ્ત્રના વચનને, યથાર્થ સત્યોને સમજી, વિદ્વાનો અને પ્રજા સમક્ષ મુકવા માંડયા. આગ્રાથી વિહાર કરી ગુજરાતના પાટનગર અમદાવાદમાં પધાર્યા ત્યાંના જેન શ્રી સંધે ઠેરઠેર શાસ્ત્રાર્થો કરી વિજય પતાકા ફરકાવીને પધારી રહેલા મા દિગગજ વિદ્વાનનું ભારે સ્વાગત કર્યું. એ વખતે અમદાવાદમાં મહેબતખાન નામને સુબે રાજકારભાર ચલાવતા હતા. એમની વિદ્વત્તા ખાંભળી આમંત્રણ આપ્યું. સુબાની વિનંતીથી ત્યાં તેમણે ધારણ શક્તિના 18 “અવધાન" કરી બતાવ્યા સુબો તેમની સ્મૃતિ શક્તિ ઉપર આક્રીન થઈ ગયા. તેમનું બહુમાન કર્યું. જૈન શાસનને જયકાર વર્યો. 1. આ વાત ખુદ ઉપાધ્યાયજીએ પિતે જ પિતાના ગ્રન્થમાં અનેક સ્થળે જાહેર કરી છે. આવધાન એટલે ધારી રાખવું અને જ્યારે પાછળથી કઈ પુછે ત્યારે ઘરેલું જે હોય તે તરત જ કહી આપવું તેને અવધાન” કહેવાય છે. ભવધાન જન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ ત્રણે પ્રકારના થાય છે. આજે જે અવધાન શીખવામાં આવે છે તે જધન્ય અને મધ્યમ પ્રકારના છે. આજે સે ભવધાન કરનારને “શતાવધાની' કહેવામાં અાવે છે. 100 અને એક પછી એક પૂછાતા રહે. પ્રશ્નો-વસ્તુન, ગણિત, ભાષા, ગુપ્તક શોધી કાઢવા વગેરે જાતજાતના હોય છે. સમામાંથી આ પ્રશ્નો પૂરો થાય ત્યારે દેઢ બે ક્લાકને સમય જાય, પછી અવધાન કરનાર વ્યક્તિ હોય તે, ક્રમશઃ પ્રશ્ન શું હવે તે કહેવા સાથે તેના જવાબ આપવા મડિ છે, કામ ત્રણથી ચાર કલાકે આ ગ્રિામ પૂરો થાય છે. જેના સંબધાં આજે અનેક સાધુ-સાધ્વીઓ અવધાન વિદ્યા શીખી ગયા છે. જેમાં શ્રેષ્ઠ ફાળો શતાવધાની પંડિત ધીરજલાલ ટોકરસીને છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ o . . * વિ. સં. ૧૭૧૮માં શ્રી સંધે તે વખતના તપાગચ્છીય શ્રમણ સંધના અગ્રણી પૂ. આ. વિજયદેવસૂરિ જીને વિનંતિ કરી કે યવિજયજી મહારાજશ્રી બહુશ્રુત વિદ્વાન છે અને ઉપાધ્યાય પદ માટે યોગ્ય છે. માટે એમણે મા પદે સ્થાપવા જોઈએ. શ્રી સંઘની વિનતિને સ્વીકાર કરી એ જ સાલમાં યવિજયજી ગણીને ઉપાધ્યાય પરથી વિભૂષિત કર્યા. એમ લાગે છે કે એ સમયમાં એક જ બાચાર્યની પ્રથા હતી. એટલે તેઓશ્રી આચાર્ય બની શકયા ન હતા. બાકી તે તેઓશ્રીને જ્ઞાનવૈભવ એવો અપાર, અખૂટ અને અગાધ હતો કે આચાર્યના આચાર્ય થઈ શકે તેવી યોગ્યતા ધરાવતા હતા. ઉપાધ્યાયજીને છ શિષ્ય હતા, એવી નેંધ મળે છે. ઉપાધ્યાયજી મહારાજ અનેક સ્થળે વિચયાં પણ ખાસ તેમને વિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ, ગુજરાત, રાજ. સ્થાન વિભાગમાં રહ્યો હતો એમ જણાય છે. “સુજસવેલી'ના આધારે તેઓશ્રીનું અતિમ ચાતુમાં ગુજરાતના વડોદરા શહેર પાસે આવેલા ઐતિહાસિક શહેર હોઈ (દર્ભાવતી) મુકામે થયું અને ત્યાં જ તેઓ સ્વર્ગવાસી થયા. આ સ્વર્ગવાસની સાલ ૧૭૪૩ની હતી. ત્યાર પછી તેમનું સ્મારક ડભોઈમાં તેમની અગ્નિસ સ્કારના સ્થાને કરવામાં આવ્યું. બને ત્યાં તેમની ચરણ પાદુકા પધરાવામાં આવી છે. પાદુકા ઉપર ૧૭૪૫માં પ્રતિષ્ઠા કર્યાનો ઉલ્લેખ છે. ૧૭૪૩ની સાલ માટે માત્ર સુર સલીજ અાધાર રૂપ છે. બીજો કોઈ વધુ વિશ્વસનીય ઉલેખ મલ્યો હેત તો સારું હતું. ઉપાધ્યાયજીના જીવનના નિષકરૂપ પરિચય જાણવા માટે “શેહન' નામના પ્રત્યે માં આપેલી ટૂંકમાં મારી નધિ જ રજૂ કરે છુ. “વિક્રમની સત્તરમી સદીમાં જન્મેલા જૈન ધર્મના પરમ પ્રભાવક, જૈન દર્શનના મહાન દાર્શનિક, જેન તર્કના મહાન તાર્કિક, પડદનવેરા, ભારતીય વિદ્વાન અને ગુજરાતના મહાન જ્યોતિધર, શ્રીમદ્ યશોવિજયજી મહારાજ જેઓ એક જેન મૂનિવર હતા. યોગ્ય સમયે અમદાવાદના જૈન શ્રી સંઘ સમપિત કરેલા ઉપાધ્યાય પદના બિરૂદથી “ઉપાધ્યાયજી' બન્યા હતા. સામાન્ય રીતે વ્યક્તિ વિશેષ' નામથી જ ઓળખાય છે. પણ આમના માટે થડાક નવાઈની વાત એ હતી કે જેને ધમાં તેઓશ્રી વિશોષથી નહિ પણ વિશેષથી સવિશેષ ઓળખાતા હતા. “ઉપાધ્યાયજી આમ કહે છે, આ તે ઉપથાયછનું વચન છે.” આામ “ઉપાધ્યાયથી શ્રીમદ્દ યશોવિજયજીનું ગ્રહ થતું હતું. વિશેષ્ય પણ 5 વિશેષણનો પર્યાયવાચક બની ગયું. આવી ઘટના વિરલ વ્યક્તિઓ માટે બનતી હોય છે. એમાંથી માટે તો આ બાબત ખરેખર ગૌરકાસ્પદ હતી. વળી એઓશ્રીના વચને માટે પણ એને મળતી બીજી એક વિશિષ્ટ અને વિરલ બાબત છે. એમની વાણી વચને કે વિયારો કશાલી એવા વિશેષણથી ઓળખાય છે. વળી ઉપાધ્યાયજીની શાખ એટલે “આગમશાખ' અર્થાત શાસ્ત્રવચન એવી પણ પ્રસિદ્ધિ છે. વર્તમાનના એક વિદ્વાન આચાર્યશ્રીએ, એમને “વર્તાપાનના વહાવીર' તરીકે પણ ઓળખ આપવામાં સંકોચ રાખ્યો ન હતો. જોગોએ ફરજ પાડી અને હું પણ આ વિદ્યા 25 દિવસમાં મુનિશ્રી જયાનંદવિજયજીને સાક્ષી રૂપે રાખીને શીખી ગ હતું અને 60 અવધાને પહેલી જ બેઠકમાં પાળતાપૂર્વક કરી શકો હતો. તે પછી 100 નહિં 5 200 અવધાન કરવાનું નક્કી કર્યું”, જેમાં ગણિતને વધુ સ્થાન આપવું. માની ધારણાઓને ગતિ વગેરે દ્વારા પકડી પાડવી વગેરે કલિષ્ટ પ્રકારના હતાં, થડક શીખે. પણ ગ્રહદશા એવી કે જોર જનતાથી વીંટળાએ રહેવું પડતું ગમતું નહિં છતાંય પરિણામે એકાંત મળતું નહિં, કંટાળીને પ્રેકટીલ ધ રી દીધી..
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ આજે પણ શ્રી સંધમાં કોઈ પણ બાબતમાં વિવાદ જન્મે ત્યારે, બહુધા ઉપાધ્યાયજી વિરચિત ગ્રામ કે ટીકાની શહાદતને અન્તિમ પ્રમાણ ગણવામાં આવે છે. ઉપાધ્યાયજીને ચુકાદ એટલે જાણે સર્વસને ચુકાદો, એટલે જ એમના સમકાલીન મુનિવરોએ તેઓશ્રીને છુતકેવલી વિશેષથી નવાજ્યા છે. એટલે કે “શાસ્ત્રોના સર્વા' અર્થાત મૃતના બળે કેવલી. એને અર્થ એ કે કેટલીક બાબતમાં સર્વજ્ઞ જેવું પદાર્થનું સ્વરૂપે વર્ણવી શકે લગભગ તેવી રીતે સમજાવી શકનાર. આવા ઉપાધ્યાયજી ભગવાને બાલ્યવયમાં (ભાઠેક વર્ષની આસપાષ) શિક્ષિત બનીને વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવા માટે ગુજરાતમાં ઉચ્ચ કોટિના વિદ્વાનોના અભાવે કે ગમે તે કારણે, ગુજરાત કેડીને દૂર-સુદૂર પિતાના ગુરુદેવ સાથે કાશીના વિદ્યાધામમાં જવું પડયું હતું. અને ત્યાં છએ દર્શન તેમજ જ્ઞાનની વિવિધ શાખા-પ્રશાખાઓને આમૂલ અભ્યાસ કર્યો અને તેના ઉપર તેઓશ્રીએ અદ્દભૂત પ્રભુત્વ મેળવ્યું હતું. અને વિદ્વાનેમાં ષડદનવેત્તા તરીકે પંકાયા હતા. કાશીની રાજભામાં એક મહાસમર્થ દિગગજ વિદ્વાન જે અજેન હતું તેની જોડે જબરજસ્ત શસ્ત્ર ઈ કરી વિજયની વરમાળા પહેરી હતી. તેઓશ્રીને અગાધ પીડિત્યથી મુગ્ધ થઈને તેઓ ભીને “ન્યાયવિશારદા બિરૂદથી અલંકૃત કરવામાં આવ્યા હતા. તે વખતે જૈન સંસ્કૃતિના એક જાતિધર-જન પ્રજાના એક સપૂતે-જૈન ધર્મને અને ગુજરાતની પુણ્યભૂમિને જય જયકાર વર્તાવ્યો હતે. અને જૈન શાસનની શાન બઢાવી હતી. વિવિધ વાયના પારંગત વિદ્વાન જોતાં આજની દષ્ટિએ કહીએ તે તેઓશ્રીને બે ચાર નહિં પણ સંખ્યાબંધ વિષયના પી. એચ ડી. કહીએ તે તે યથાર્થ જ છે. ભાષાની દૃષ્ટિએ જોઈએ તે ઉપાધ્યાયજીએ, અલ્પજ્ઞ કે વિશેષજ્ઞ, બાળ કે પંડિત, સાક્ષર કે નિરક્ષર, સાધુ કે સંસારી એવી વ્યક્તિઓના જ્ઞાનાર્જનની સુલભતા માટે જૈન ધર્મની મૂળભૂત પ્રાકૃત ભાષામાં તેમજ હિન્દી, ગુજરાતીમાં, એમ ચાર ભાષામાં વિપુલ સાહિત્યનું સર્જન કર્યું છે. એઓશ્રીની વાણી પર્વનય મત ગણાય છે. એટલે કે જૈન ધર્મની અજોડ અનેકાત દૃષ્ટિએ સર્વતક દલીલોથી અર્થની દૃષ્ટિએ સિદ્ધ થાય તેવું હેય. પ્રશ્ન કે વાય એકજ હેય પણ તેને તમામ પલ્લાઓથી પરિપૂર્ણ રજૂઆત કરી શકાય તેવું. માવો પ્રશ્ન કે ખાવું વાક્ય સર્વોચ્ચ સત્ય તરીકે ગણાય. આજે જેને ધમની પરિભાષામાં એને સર્વનય સંમત વાકય કહેવાય છે. વિષયની દષ્ટિએ જોઈએ તે એમને આગમ, તક, ન્યાય અનેકાંતવાદ, તત્વજ્ઞાન, સાહિત્ય, અલંકાર, છંદ, યોગ, અધ્યાત્મ માયાર, ચારિત્ર, ઉપદેશ આદિ અનેક વિષય ઉપર માયિક અને મહત્વપૂર્ણ રીતે લખ્યું છે. સંખ્યાની દૃષ્ટિએ જોઈએ તે એમની કૃતિઓની સંખ્યા “અનેક' શબ્દોથી નહિ પણ “સેંકડો શબ્દથી જણાવી શકાય તેવી છે આ કૃતિઓ બહુધા આગમિક ધાર્ષિક અને તાકિ બંને પ્રકારની છે. એમાં કેટલીક પૂર્ણ, અપૂ બંને જાતની છે. અને એમની સંખ્યાબંધ કતિઓ અનુપલબ્ધ છે. પિતે વેતામ્બર પરંપરાના હોવા છતાં દિગમ્બરાચાર્યકત મહત્વના અન્ય ઉ૫ર ટીકા રચી છે. જેના , મુનિરાજ હેવા છતાં અજૈન ગ્રન્થ ઉપર ટીકા રચી શક્યા છે. આ એઓશ્રીના પર્વગ્રાહી પડિત્યને પ્રખર પૂરાવે છે. - શૈલીની દષ્ટિએ જોઈએ તે એમની કૃતિઓ ખ પડનાત્મક પ્રતિપાદનાત્મક અને સમન્વયાત્મક છે. ઉપાધ્યાયજીની ઉપલબ્ધ કૃતિઓનું પૂર્ણ થગ્યતા પ્રાપ્ત કરીને પૂરા પરિશ્રમથી અધ્યયન કરવામાં મા તા. જૈન આગમ છે જેન તને લગભગ સંપૂર્ણ જ્ઞાતા બની શકે. અનેકવિધ વિષયે ઉપર
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ મૂલ્યવાન, અતિ મહત્વપૂર્ણ સેંકડો કૃતિઓના સર્જકે આ દેશમાં ગણ્યા ગાંઠયા પાક્યા છે. તેમાં ઉપાધ્યાયજીને નિક સમાવેશ થાય છે. ભાવી વિરલ શક્તિ અને પુણ્યા કોઇના જ લલાટે લખાએલી હોય છે. આ વ્યક્તિ ખરેખર ! ઇદગુરૂ કૃપા, જન્માનને તેજસ્વી જ્ઞાનસંસ્કાર, અને સરસ્વતીનું સાક્ષાત પ્રાપ્ત કરેલું વરદાન, મા ત્રિવેણી સંગમને આભારી છે. તેઓશ્રી “અવધાનકાર' (એટલે બુદ્ધિની ધારણા શક્તિના ચકારવાળા) હતા. અમદાવાદના શ્રી ધ વચ્ચે અને બીજીવાર અમદાવાદના મુસલમાન સમાની રાજયસભામાં માં અવધાનના પ્રયોગો કરી બતાવ્યા હતા. તે જોઈને સૌ આશ્ચર્યમુગ્ધ બન્યા હતા. માનવીની બુદ્ધિ-શકિતને અદ્દભૂત પરચો બતાવી જૈન ધર્મ અને જૈન સાધુનું અસાધારણ ગૌરવ વધાર્યું હતું. તેઓશ્રીની શિષ્ય હપતિ અલ્પ સંખ્યા હતી. અનેક વિષયોના તલસ્પશી વિદ્વાન છતાં નવ્ય ન્યાય’ને એવો આત્મસાત કર્યો હતો કે “નવ્યન્યાય'ના અવતાર લેખાયા હતા. આ કારણથી તેઓ તાર્કિક શિરોમણિ' તરીકે વિખ્યાત થયા હતા. જેન સંધમાં નવ્યન્યાયના આ આઘ વિદ્વાન હતા. જેને સિદ્ધાતે અને તેના ત્યાગ-વૈરાગ્ય પ્રધાન માયારાને નવ્યન્યાયના માધ્યમ દ્વારા તબાહ કરનાર માત્ર એક મને અદ્વિતીય ઉપાધ્યાયજી જ હતા. એમનું અંતિમ અવસાન ગુજરાતના વડોદરા શહેરથી 19 માઈલ દૂર આવેલા પ્રાચીન ભાવતી, વર્તમાનમાં “હાઈ' શહેરમાં વિ. સં. ૧૭૪૩માં થયું હતું. આજે એમની દેહાન્તભૂમિ ઉપર એક ભવ્ય સ્મારક ઉભું કરવામાં આવ્યું છે. જ્યાં એમની વિ. સં. ૧૭૪૫માં પ્રતિષ્ઠા કરેલી પાદુકા પધરાવવામાં અાવી છે. ડભાઈ એ રીતે બડભાગી બન્યું છે. ઉપાધ્યાયજીના જીવનની અને તેઓશ્રીને સ્પર્શતી બાબતોની આ અલપ ઝાંખી છે.” લેખ સંતા. 16-2-66 વિ. સં. 2022 નમિનાથ જૈન ઉપાશ્રય પાયધુની મુંબઈ યશવિજય વિશેહના નામના ગ્રંથમાંથી ઉદ્દધૃત ]
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ જરૂરી ખુલાસે, સિવિતા - આ કૃતિના કર્તા પૂ ઉપાધ્યાયશ્રીયશોવિજયજી મહારાજ નથી, કેઈ વિરોધીએ એમને દોષિત ઠરાવવા ખાતર એમના નામે આ કૃતિ ચઢાવી દીધી હોય તેમ લાગે છે, આના સાચા કર્તા આચાર્યશ્રી હરિપ્રભસૂરિજી છે. તેની પ્રશસ્તિ મળેલી પ્રતમાં નીચે મુજબ છે– ___ इति हरिप्रभम्ररिविदर्भितं, सदुपदेशरसायणगर्भितम् / / इह विधास्यति यो विधिनोद्यमी, दिवसकृत्यमिदं स शिवंगमी // 421 / / આવશ્યક સુધારે 1. શ્લોક 27 પ્રશ્નાર્થ ચિન્હ રદ સમજવું અને વાડ ચૂત પાઠ છે. એમાંથી અવગ્રહ રદ સમજો. 2. શ્લોક 118 આ પ્રશ્નાર્થક ચિન્હ રદ કરવું અને રસાયન શબ્દની જગ્યાએ જણાચા સમજવું. 3. 304 અને 305 કે જે છાપ્યા છે તેની જગ્યાએ નીચેના બે કે સમજવા. सपुनद्वतीयीकः संयोगाङ्कोऽपरोप्येवम् ||30|| ' અરવરાવવાહિંફા–દિતતં જ સંશોr: . રાસંયુત્ રાત રાતથી જ પિચરાત ll30%aa મને મળેલી પ્રતિમાં 485 શ્લેક હેવાનું સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે. તપાસવું રહ્યું. આ નવગ્રન્થી ગ્રન્થમાં યતિદિનકૃત્યની એક કૃતિ છાપી છે. આ કૃતિ ઉપાધ્યાયજીની છે કે કેમ? એ પ્રથમથી જ સંશય હતું. જે વાત આ ગ્રન્થના પ્રારંભમાં 23 મા પૃષ્ટ ઉપર જણાવી છે. પુસ્તક છપાવતી વખતે હું એવો કાર્યરત હતી કે આ નામની બીજી પ્રતિઓ મેળવી જોવાને અવકાશ જ ન હતો અને મુદ્રણકાર્યમાં રૂકાવટ થાય તે, તે વખતે પોષાય તેમ ન હતું એટલે વિચાર્યું કે જે કૃતિ મળી તેને એકવાર છપાવી નાંખવી પછી અવકાશ સત્ય શું છે તે શોધીશું. પણ જે અગાઉથી જ મેં પ્રત્યન્તર મેળવવા પ્રયત્ન કર્યો હોત તે આ પ્રતિ છપાઈ ન હેત ! તાજેતરમાં આ કૃતિ વિદ્વાન મુનિવર શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી મહારાજે જોઈ, તેમને શંકા થઈ એટલે અન્ય ભંડારની પ્રતિઓ સાથે તેમણે મેળવી એટલે આ કૃતિ ઉપાધ્યાયજીની નથી પણ અન્ય આચાર્ય કૃત છે, એમ નિર્ણય થતાં મને જાણ કરી અને એમની સૂચના મુજબ બે ત્રણ સુધારા જે સુચવ્યા તે કરી નાંખ્યા છે. મુનિશ્રીએ સ્વેચ્છાથી શ્રમ લઈ જે સહકાર આપે અને મારા ભાવિ અમને બચાવી લીધે તેમના એ સૌજન્ય બદલ ખૂબ જ ધન્યવાદ. સંપાદક
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ આ ગ્રન્થમાં છાપેલા નવ ગ્રન્થને પરિચય અહીંઆ શરૂ થાય છે. . 2. ગામે સ્થાતિ - અલ્પ ઝાંખી - પરિચયકાર–નિશ્રી યશોવિજયજી. લેખન સં, 2014 'આત્મખ્યાતિ' ગ્રન્થમાં ઉપાધ્યાયજી ભગવતે જે જે વિષયનું પ્રતિપાદન કર્યું છે, તેમાં ખાય કરીને શું શું વિષયે આવે છે તેની સંક્ષિપ્ત ઝંખી અહીં કરાવું છું. 1. આત્માનું કે આ નામના સ્વતંત્ર પદાર્થનું અસ્તિત્વ છે. એવું તમામ આસ્તિક (ચાવકાદિ નાસ્તિક દઇનને છાડીને) ને સ્વીકારે છે. વળી આત્મા ચૈતન્ય શરીરમાં જ હોવા છતાં શરીરથી તદ્દન ભિન્ન પદાર્થ છે એ વાતને પણ તેને સ્વીકારે છે. પણ આત્માનું પરિમાણ કેટલું? એ બાબ તમાં મતભેદ પ્રવર્તે છે. કેટલાક ચિંતકે માત્મા વિભુ છે, અથત પરમહત્વ પરિયાણવાળે છે, અને તેથી સર્વ વ્યાપક છે એવું માને છે કેટલા ચિંતકે મધ્યમ પરિમાણવાળા છે, એમ માને છે. ઉપ ધ્યાયજીએ જુદા જુદા દાર્શનિકાની વિવિધ માન્યતાઓનું ખંડન કરીને સાબીત કર્યું છે, કે માત્મા વિભુ નથી, પરમમહત્વપરિમાણવાળ પણ નથી, માત્મા તો દેહધારી અવસ્થાની દૃષ્ટિએ) સ્વશરીર પરિમાણવાળા છે. જે જે નિમાં જાય ત્યાં ત્યાં નાનું કે હેટું, જેવું જેવું શરીર મેળવે તેવા શરીરમાં તે વ્યાપીને રહે છે. શરીરથી બહાર (અવકાશમાં) ફેલાઇને કદિ રહેતું નથી. આ વાત ગામ શરીરધારી આત્માને અનુલક્ષીને કરી છે. બાકી સૂક્ષ્મ શરીરધારી (વૈજણ-કાર્બ) આત્માનું પ્રમાણ એક અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગનું પણ હોય છે. . 2. તૈયાયિક સમવાયને અલગ પદાર્થ માને છે. જ્યારે જેને સ્વતંત્ર પદાર્થ છે એવું માનતા નથી, તેથી તેના મતનું ખંડન કર્યું છે જેને સમવાય સબંધના સ્થાને બેભે અવિશ્વભાવ સબંધ માને છે. અને આ વાત એમને તકનિકથી પૂરવાર કરી છે. * ( 3 જૈનદર્શન આત્માને નહિ પણ સંસારી જીવાત્માને ઉત્પત્તિ, વિનાશ, અને ધ્રૌવ્યથી યુક્ત માને છે. તેથી તાત્પર્ય એ છે કે, આત્મા અપેક્ષાએ નિત્ય અને અનિત્ય બંને રીતે લેવાથી નિત્યાનિત્યથી ઓળખાય છે. વળી જૈનદર્શન માત્માને શાશ્વત નિત્ય દ્રવ્ય માને છે પણ જ્યાં સુધી તે મુક્તાત્મા ન થાય ત્યાં સુધી તે સંસારી અવસ્થાવાળો છે. અને સંસારમાં રહેનારે હેવાથી તેને કોઈને કોઈ જન્મમાં દેહધારી રૂપે રહેવું જ પડે છે. શરીર ભલે બદલાય પણ શરીરમાં રહેનારે બદલાતું નથી. તે તે અના અનાદિકાળથી એક જ રૂપે છે અને તે અનંતકાળ સુધી તેજ રહેવાનો છેઆથી આત્મદ્રવ્ય એવદ્રવ્ય છે. 4 વિવક્ષિત એક એનિમાં આત્મા ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યારે વહેવારથી તેને જન્મ થયો કહેવાય છે. આ જન્મ એટલે ઉત્પત્તિ અને વિવક્ષિત જન્મનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં (માત્મા દેહમાંથી અન્યત્ર જન્મ લેવા ચા જાય) દેહને વિનાશ થાય ત્યારે તેને “વિનાશ' કહેવાય. વહેવારમાં મૃત્યુ અથવા માણસ કે જીવ મરી ગયે બેલાય છે. આપણે આત્મા મરી ગયે નથી બે.લતા. કેમકે એને ઉત્પત્તિ, વિનાશ છે જ નહિ આ ચૈતન્ય સ્વરૂપ શાશ્વત અવિનાશી ઢબ છે એટલે આત્માનાં જન્મ મરણ નથી. જન્મ 1. કેટલીક બાબતમાં મીમાંસકે જનમતને અનુસરે છે. 2 સાબીતી માટે અલગ લેખ લખી શક નથી.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ મરતા દેહનાં છે. આત્મા તે ધન-નિત્ય દ્રવ્ય છે. કમપત્તાને વશવતી બનીને બા સંસારના મંચ ઉપર વિવિધ પ્રકારના પાત્ર લઇને જાતજાતનાં સારા નરસાં નાટક ભજવે છે. એટલે જ તેના ઉત્પત્તિ વિનાના પર્યાની દ્રષ્ટિએ સમજવાનાં છે. 5. યાયિકો વગેરે લોક સર્વથા પ્રલયને માને છે. જ્યારે અને સર્વથા પ્રલયને સ્વીકારતા નથી, પણ તે બાંગ પ્રલય” જરૂર માને છે. આ કારણે ઉપાધ્યાયજીએ સર્વથા પ્રલયની વાતનું ખંડન કર્યું છે. ૬.કેટલાક મતકારે જીવમાત્રને મોક્ષ-મુક્તિ માને છે જ્યારે જૈનદર્શન તમામ ની મુક્તિ થાય તેવું નથી માનતું. એટલે એ વાત પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં સુંદર રીતે રામજાવી છે . 7. અન્ય દાર્શનિક જગતને અનાદિ શાંત માને છે. જ્યારે જૈનદાન જગતને (પ્રવાહની અપેક્ષા) અનાદિ અનંત માને છે. અર્થાત તેને સર્વથા નાશ થતો નથી એવું માને છે. તેથી સર્વથા અનાદિ સાંત કહેનારા મતવાદીઓનું ખંડન કર્યું છે. 8. નૈયાયિકે કોઈ પણ કાર્યની નિષત્તિમાં સમવાય, અસમવાય અને નિમિત્ત, ત્રણ કારણેને માને છે. જયારે જેને કાર્યોપત્તિમાં ઉપાદાન અને નિમિત આ બેયને માનતા હેવાથી તૈયાયિક માન્ય તાનું ખંડન કર્યું છે. 9. કેટલાક લોકે અવયવ અને અવયવિને એકાંત ભેદ માને છે. પણ જેને ભેદભેદ (એકાંત ભેદ નહિં અને એકાંત અભેદ પણ નહિં) માનતા હેવાથી એકાંત-ભવાદનું ખંડન કર્યું છે, 10. યોગ સંયોગ જ હોય છે. એવું ન્યાય અને વૈશ્વિક દાર્શનિકો માને છે. જ્યારે જેને સંગથી સંયોગની ઉત્પત્તિને માનતા નથી, તેથી તેનું ખંડન. 11. કેટલાક દાર્શનિકે કર્મને સાત ત્રણ કે બે ક્ષણ સ્થાઈ માને છે, તેનું ખંડન કરી સ્વમત દર્શન કરાવ્યું છે. 12. જૈને શરીર ઈન્દ્રીયાદિના વિકાસ અને પિષણમાં પર્યાપ્તિ નામની એક શક્તિને માને છે. જયારે તર નકાર ભાવી કેઝ પક્તિને માનતા નથી. ઉપાધ્યાયજીએ જૈન મત” સંમત પર્યાતિનું અસ્તિત્વ અને તેની જરૂરીયાત અને વિવેચન કરી સમજાવ્યુ છે. 13 ધિત્વ કાદિ સંખ્યા અપેક્ષા બુદ્ધિથી જન્મે છે અને વ્યંગ્ય છે એ બાબતનું સમર્થન 14. તૈયાયિકે પરમાણુને શાશ્વત માને છે. જયારે જેનો શાશ્વત માનતા નથી. તે વાત રજુ કરી છે. 15 વષિક મતાનુસાર પરમાણમાં પાક અને ન્યાય મતાક્ષાર અવયવિયાં પાક હોય છે એમ જણાવે છે. જ્યારે જૈન દાર્શનિક પરમાણુઓમાં પાકથી રૂપાદિકની ઉત્પત્તિ અને નિષેધ માને છે તે વાત અહીં રજૂ થઈ છે. 16. અનેક મણિયાં ભૂરો, પીળા આદિ ઘણા રૂપે પ્રતીત થાય છે. અને તેને ચિત્રરૂપથી યાયિક ઓળખાવે છે. આ રૂપ એ છે કે અનેક છે? વગેરે વિષયો ઉપર કરેલી વિચારણા. 17. નૈયાયિક જ્ઞાનને સ્વસંવેદન નથી માનતા જ્યારે જેને માને છે તેની સિહિ. 18. જ્ઞાન તે અભેદ, અપક્ષ છે, એવું અદ્વૈતવાદી માને છે. પણ જેને ન માનતા હોવાથી તેનું કરેલું પ્રત્યાખાન. 19. આ રીતે હાલમાં વિશેષ લેખન સમયના અભાવે આત્મખ્યાતિના થોડાક વિષયની કેડી ઝાંખી કરાવી છે. 2007 મુંબઇ વાલકેશ્વર 2. વાલમરામ શું છે? વાદમાલામાં જૈનદર્શનાનુસાર સામાન્ય અને વિશેષાત્મક જે હોય તે વસ્તુ છે. પદાર્થ છે. તે અને વિભિન્ન મતની આલોચના કરવા પૂર્વક પ્રતિપાદન કર્યું છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ બીજી વાદમાલામાં વસ્તુલક્ષણ, સામાન્ય, વિશેષ, ઈન્દ્રિય અતિરિક્ત શક્તિ અને અદ્રષ્ટ આ બાબતના છ વાદે છે. નૈયાયિકે વગેરે વિદ્વાને જાતિને વ્યક્તિથી અત્યન્ત બિન માને છે. બીહો જતિને અન્ય વ્યાવૃત્તિ. રૂપ માને છે, જ્યારે જેને જાતિને ભિન્નભિન્ન માને છે. અર્થાત અમુક અપેક્ષાએ ભિન્ન અને અમુક અપેક્ષાએ અભિન. તેથી અહીં સર્વથા ભિન્ન કે સર્વથા અભિન માનનારા દર્શનેના મતનું ખંડન નૈયિકે વિશેષને નિત્યદ્રશ્યમાં રહેવાવાળી એક અલગ સત્તાને સ્વીકારતા નથી. . એ અંગેની ચર્ચા આ વાદવિવાદમાં કરી છે. સાંખ્ય પાણી, પાદ, ઉપસ્થ આદિ કર્મેન્દ્રિય તરીકે માને છે. જેના દર્શને એ વાતનું પ્રમાણ ગણતું ન હોવાથી તે કહે છે કે માત્મામાં જ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં પ્રકૃષ્ટ ઉપકારક હોય તેને ઇન્દ્રિય કહે વાય છે. વળી જ્ઞાન થવામાં માત્ર ત્વચા અને મનના સંગને જ કેટલાક કારણ માને છે. જેનદાન એ રીતે માનતું ન હોવાથી તેનું અહીં ખંડન કર્યું છે. - જૈન દષ્ટિએ કિયે બે પ્રકારે છે એક દ્રવ્યેન્દ્રિય અને બીજી ભાવેન્દ્રિય. પાછા એમ બે ભેદ છે નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ પાછા એના પણ બાહ્ય અને અલ્પનર ભેદો છે. તે આમાં તે ભેદ બતાવી ચર્યા કરી તેની સાબીતી કરી છે. " શક્તિ એ દ્રવ્ય ગુણ, કર્મ આદિથી એક અલગ સ્વતંત્ર પદાર્થ છે એમ જણાવીને પ્રાચીન અને નવ્ય તૈયાયિકના મતેની આલોચના કરી અને પ્રમાણે ઉપસ્થિત કરી શક્તિ એક મહાગ પદાર્થ છે તેની સવિસ્તર ચર્ચા કરી શકિતની સિદ્ધિ કરી છે. વષિકાદિ શક્તિ ન માનતા માત્ર છ પદાર્થોને જ માને છે. પણ ઉપાધ્યાયજીએ તેમના મતનું ખંડન કર્યું છે. ધમધમ-શુભાશુભ સંસ્કાર એ આત્માના પિતાના જ વિશેષ 25 ગુણ છે. એવું માનવાવાળાના યતનું ખંડન કરીને જણાવ્યું છે કે જેનદર્શન એ ગુણ, ધમધર્મ કે પુણ્યપાપાદિ આત્માના નહિં તત્વતઃ પુદગલના જ વિકારો છે એમ જણાવીને અદષ્ય એ તૈયાયિકોના મતે વિશેષ ગુણ 21 માને છે. તેનું ખંડન કરી અને યુક્તિઓ દ્વારા અદના પદગલિકત્વની સિદ્ધિ કરી છે. તે ઉપરાંત નાના મેટા અનેક વિષય ચર્ચાને જેને દર્શનના મંતવ્યોએ યથાઈ પૂરવાર કરી છે. *. કેટલાક સ્થળે અન્ય મતાવલંબીઓના વિવિધ મતની રજૂઆત કરી છે પણ એ ઉપર પિતાનું વમનવ્ય જોઈએ તેવું જ નથી કર્યું. 3. વાદમાલા ગીજીને સાર બાવાદમાવામાં સ્વત્વવાદ અને સન્નિકર્ષવાદ બંને વાદેની કર્યા કરી છે. સ્વત્વપ પદાર્થ અતિ રિક્ત એ છે કે સમ્બન્ધ વિશેષ રૂપ છે અથવા શું સ્વરૂપે છે. આ પ્રશ્ન ઉપર વિવિધ દાર્શનિકનાં - વિભિન્ન મતે રજૂ કર્યા છે. અગ્નિકર્ષવાદમાં દ્રવ્યચાક્ષુષને અનુસરીને ચક્ષુ યોગ હેતતાને વિચાર કર્યો છે અને જાતજાતના નૈયાયિકોના મતે દર્શાવી મતભેદનું ખડન કર્યું છે. પરસમયની માન્યતા રજૂ 4. विषयतावाद આ કૃતિમાં વિષયતા નામક પદાર્થ, વિષય તથા જ્ઞાન આદિથી ભિન્ન છે એવું સિદ્ધ કરીને વિષયતાના ભેદનું વિવેચન કર્યું છે. જ્યારે જ્ઞાનથી વિષયની પ્રતીતિ થાય ત્યારે વિષયમાં જ્ઞાનનો અનુભવ થાય છે. નૈયાયિક આત્માને
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ શાનને બાધાર જમવાય સબંધથી માને છે. પરંતુ આધાર વિષયતા સબંધથી વિષય બને છે. પ્રાચીને એમ કહે છે કે વિષયતા સ્વરૂપ સબંધથી છે. તેથી તે જ્ઞાન અને વિષયથી ભિન્ન પદાર્થ નથી. - બાની સામે તપાધ્યાયજ વાંધો ઉઠાવે છે. એ કહે છે કે જે વિષાપતા શાન સ્વરૂપ છે તો મતલ ઘટવાળું છે, આ જ્ઞાનથી નિરૂપિત જે વિષયતા ઘટ અને ભૂતલમાં રહે છે તેમાં ગભેદ પડી જશે. અને અભેદ થવાથી ઉક્ત પ્રકારવાળા જ્ઞાનથી ઉત્તરકાલમાં ધટ પ્રકાર જ્ઞાનથી હું મુક્ત છું' આવા પ્રકારની પ્રતીતી થવી જોઈએ. જે અનુભવથી વિરુદ્ધ છે. શા માટે વિષયતા, જ્ઞાન અને વિષયતા આશ્રયતા સબંધથી વિષયમાં અને નિરૂપતા સંબંધથી જ્ઞાનમાં રહે છે. વિષયિત્વ પણ જ્ઞાન અને વિષયથી ભિન્ન પદાર્થ છે. અને આ વિષયિત્વે બે પ્રકારે છે. પહેલું કોઈ પણ વિષયતાથી નિરૂપિત નથી હતું અને બીજું એ છે કે અન્ય વિષયતાથી નિરૂપિત થાય છે. નિર્વિકલ્પક જ્ઞાનમાં જે વિષયિત્વ હોય છે એનાથી નિરૂપિત વિષયતા અન્ય વિષયથી નિરૂપિત નથી થતી. વિશિષ્ટ જ્ઞાનની જે વિષયતા હોય છે તે અન્ય વિશેષતાઓથી નિરૂપિત થઈ શકે છે. અહીં પ્રકારતા, વિશેષ્યતા અને સંસર્ગના રૂપ વિષયના હેય છે અને તે પરસ્પર નિરૂપ નિરૂપક ભાવે હેાય છે. વિશેષતા અને પ્રકારતા પણ બે પ્રકારની હોય છે. એક કોઈ પણ ધર્મથી અવચ્છિન્ન હોય છે અને બીજી નિરવછિન્ન હોય છે. ઉપરોક્ત બધી વાતને વિસ્તારથી આ કૃતિમાં ચર્ચા છે. * - ---* 1. વાયુHલે પ્રત્યક્ષાચક્ષત્ર એટલે કે વાયુ અને ઉષ્મા પ્રત્યક્ષ છે કે અપ્રત્યક્ષ એને અંગેની ચર્ચા કેટલાક નૈયાયિકે પૃથ્વી, પાણી અને અગ્નિ મા ત્રણ દ્રવ્યો, રૂપ અને સ્પણથી યુક્ત છે એમ માને છે. અને તેથી તે ત્રણેય ચક્ષ અને ત્વચા (સ્પોન્દ્રિય) આ બે નિર્થી તે પ્રત્યક્ષ થાય છે એમ પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરીને કહે છે. દ્રવ્યને પ્રત્યક્ષ થવામાં રૂ૫ ત્યારે જ કાર બને છે જ્યારે પ્રત્યક્ષ બાહ્ય ઈન્દ્રિયથી ઉત્પન્ન થતું હોય. તેઓ ચક્ષુથી દ્રવ્યના પ્રત્યક્ષમાં 25 અને ત્વચાથી પ્રત્યક્ષ થવામાં સ્પર્શને કારણ માનતા નથી સ્પર્શ અને રૂ૫ બંનેને કારણ તરીકે ગણવામાં આવે તે ત્યાં બે નતના કાય કારણભાવ માનવા પડશે. બે કાર્ય-કારભાર માનવામાં થાશનિને ગૌરવ થાય છે બીન જરૂરી કાર અને તેઓ બે જ માને છે. એટલે ગૌરવ ન થાય તે તરફ તેઓનું ખાસ લક્ષ્ય હોય છે. એટલે તેઓ એમ કહે છે કે રૂપ અને ત્વચા આ બંને દ્રવ્યોના પ્રત્યક્ષમાં એક રૂપને જ જે કાર માનવામાં આવે તે લાધવ થાય છે. આ લાઘવવાઓના મત મુજબ રૂપ હોય તે જ ત્વચાથી દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષ થઈ શકશે નહીંતર મંહિં. આટલી સબંધિત વાત સમજાવીને વાયુ-દ્રવ્યની વાત સમજાવતા કહે છે કે વાયુ દ્રવ્ય છે. આવી પ્રતીતિ ત્વચાથી પણ નહીં થાય. કેમકે ઉપરની દલીલ પ્રમાણે દ્રવ્યના પ્રત્યક્ષ કારનું એક ૨૫ને જ માન્યું છે. અને રૂપ તે વાયુદ્રવ્યમાં છે જ નહિ એટલે ત્વચાથી વાયુ પ્રત્યક્ષ કરી શકતા નથી. આ પ્રમાણે પ્રાચીન નૈયાયિકનો મત છે. ઉપાધ્યાયજી મહારાજે આ મતનું વિવિધ હેતુઓ દ્વારા આ પ્રકરણમાં ખંડન કર્યું છે. તેઓશ્રી કહે છે શરીરની સાથે વાયુ-હવાને જયારે સંયોગ થાય તો જ મા શીતવાયુ વાઈ રહ્યો છે-આ ઉષ્ણવાયુ કુંકાઈ રહ્યો છે આ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ અનુભવ થાય છે, રૂપથી રહિત વાયુ પ્રત્યક્ષ છે આથી ત્વચાન્ય પ્રત્યક્ષમાં સ્પર્શનાં ભિન્ન ભિન્ન કારણે માનવાં જોઈએ.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 પ્રત્યક્ષની માન્યતાથી વિરહ હોવાથી લાઘવની વાત આગળ ધરીને દ્રવ્યપ્રત્યક્ષમાં કેવળ રૂપને કાર, કહેવું, વાયુના પ્રત્યક્ષમાં ત્વચાને ભ્રાન્ત કારણ કહેવું તે થોગ્ય નથી. આ બાબતને ઘણા હેતુઓ આપીને વિસ્તારથી સમજાવી છે.. ઉપાધ્યાયજીએ ગ્રન્થના નામના મનમાં શબ્દ લગાડેલ હેવાથી 108 ગ્રન્થો રચવાની જે પ્રતિજ્ઞા કરી હતી તે પૈકીની આ રચના છે. એકંદરે શબ્દાવાળી ચાર કૃતિઓ જ ઉપલબ્ધ થઈ. 6. ન્યાય સિદ્ધાન્ત મંજરી ગ્રન્થની શબ્દ ખડની ટીકામાં શું વિષયે આવે છે તેની સંક્ષિપ્ત નેધ 1. ઉપાધ્યાયજીએ પ્રારંભમાં ટીકાના મંગલાચરણમાં ધણું સુચિત કહી શકાય તેવું ભગવાન મહામહાવીરની વાણી માટે શ્રેષ્યઃ ગાવું વિશેષણ વાપર્યું છે. પ્રારંભના પ્રત્યક્ષાદિ ત્રણ ખંડ ઉપર ટીકા કરી હતી કે કેમ તે કહી શકાય તેવું નથી, અને તે છેલ્લા ખંડની અપૂર્ણ ટીકા પલબ્ધ થઈ તે જ અહીં પ્રગટ કરી છે. એમાં નીચે મુજબ વિષયે રજૂ થયા છે. 2 બ પ્રમાણ ગણાય છે તે તે કેવી રીતે? તેના લક્ષણ શું? તેની ચર્ચા કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરીને અથના શબ્દ મંગલાર્થક છે એમ જણાવીને શબ્દ શું છે શબ્દશક્તિ, પશક્તિ, જાતિશક્તિ, લક્ષણા વિગેરે બાબતો વિસ્તારથી ચર્ચા છે. 3 વૈશેષિક દાર્શનિકે શબ્દ પ્રમાણને અનુમાન પ્રમાણની અંતર્ગત ગણી લે છે પણ ઉપાધ્યાય જૈન દર્શનની માન્યતાનુસાર શબ્દ પ્રમાણ એ એક સ્વતંત્ર પ્રમાણ છે. એવું જણાવીને વોષિક માન્ય તાનું ખંડન કર્યું છે. 4 શાબ્દબોધમાં શક્તિ' સહકારી કારણરૂપ છે એવું પ્રતિપાદન કરીને શક્તિનું શક્તિાનના ઉપાયોનું નિરૂપણ કરેલ છે. 5. તે ઉપરાંત પદશક્તિ જાતિમાં છે કે વ્યક્તિમાં? તે અંગે કરેલી વિચારણા. 6 પદેની શક્તિ કાર્યતામાં છે. આ જાતનું મતવ્ય ધરાવનાર મીમાંષા દર્શનકાર પ્રભાકર મિશ્રના મતનું ખંડન. . 7. શક્તિ ત્રણ પ્રકારની છે. અભિધા, લક્ષણા અને વ્યંજના. એમાં લક્ષણ નામની વ્યકિત શબ્દમાં લી રીતે રહેલી છે તે અંગે કરેલી ચર્ચા વિચારણા. 8 લગભગ 1200 લેક જેવડી ગત ટીકામાં સ્વકૃત ગઢના કામણિ વિકM, અષ્ટ सहस्त्री विवरण मनाया 11 कुसुमांजलि बने त नयामृततरंयणी, विशेषावश्यक भाष्य વગેરેને ઉલ્લેખ કરાયો છે. . આ સિવાય નાની મોટી અનેક બાબતની ચર્ચા વિચારણા કરી છે.' * આ ન્યાય સિધાન મંજરી ગ્રન્થના શબ્દખંડ ઉપર ટીકા કરવાનું મન કેમ થયું? તે જ્યારે 'વિશ્વનાથ ભટ્ટાચાર્ય કૃત ન્યાય સિદ્ધાંત મુક્તાવલીની રચના થઈ ન હતી. તેને પ્રચાર શરૂ થયોન હવે તે પહેલાં લગભગ ૧૮મી શતાબ્દિના ઉત્તરાર્ધમાં રચાએલી ન્યાય સિદ્ધાન્ત મંજરી (અને ન્યા વતીને પણ) તે ઘણો પ્રચાર થઈ ચુકયો હતે. અને આ બંને ગ્રન્થ ઉપર ઘણી ટીકાઓ થઈ હતી. એટલે ઉપાધ્યાયજીને પણ આવા ગ્રન્થ ઉપર કંઈક વિશિષ્ટ લખવાનું મન થઈ આવ્યું અને તન્યાય બખાન વિભાગ ઉપર ટીકા લખી નાંખી ત્યારે ઉપાધ્યાયજીની પ્રતિમા કેરી બહુમુખી અને ભવ્ય હશે !
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. 'વિનય કૃતિને આછે પરિચય. આ કૃતિને રિલીનર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવી છે. આ નામની બે હાથથીઓની ધિ જિનરત્નકાશ (વિ. 1. પૃ૬૦૧)માં છે. આ કૃતિને બીજે ક્ષે જતાં એક શબ્દનું જોડાણ જ બરાબર છે. “તિ-એટલે સાધુ. રૂઢ અર્થમાં જૈન સાધુ (યતિ એટલે જતિ એટલે ગેરછ એ અર્થ મહીં ન સમજવો) : આ કૃતિમાં જૈન શ્રમણનો દૈનિક માચાર-વ્યવહાર કેવો હોય છે. સાધુઓએ નિત્યક્રિયાઓ શું કરવી જોઇએ, વસ્ત્રો-પાત્ર સંખ્યામાં કેટલા, શેના બનાવેલા, અને કેવા રાખવા-વાપરવાં જોઈએ ? તેમની આહાર મા ભિક્ષાગ્યવસ્થા કેવી છે એ બની વિશાળ સમજ આપી છે. અનિવાર્ય ગણાતી. રાજની પ્રતિકમણને એટલે પાપથી પાછું હઠવાની ક્રિયા બાબત, કુતરાઉ, ગરમ કપડા અંગેની માહિતી, જન સાધુ અહિંસાને વરેલો હોવાથી સૂક્ષ્મજીવોની રક્ષા કેવી રીતે કરવી જોઈએ ? રરર-એવાથી પૂજના પ્રમોના કેવી રીતે કરવી જોઈએ, વસ્ત્રની પડિલેહણા, ઉપકરણની પડિલેહણ, પિવિશુદ્ધિ નિર્દોષ ભિક્ષા કોને કહેવાય? કયે ભેજનપિંડ કલ્પ, નાના મેટા વચ્ચેને વંદન વહેવાર અને વિધિ શી રીતે છે? સ્વાધ્યાય વ્યવસ્થા, ચાતુર્માસમાં ભેજકાળ દરમિયાન વિશેષ પ્રકારે કરવાની ખારાધનાઆચરણ, પર્યુષણ પર્વની આરાધના, કષાયને ઉપશમ કેમ કર, પરસ્પર વૈયાવચ-સેવા, ગુરુ આશા પાલન, વિવિધ પ્રકારની શાયાચારીનું પાલન, વગેરે બાબતે કહેવામાં આવી છે. - જેઓએ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી હોય તેને અહિંસાપ્રધાન જીવન જીવવું જોઈએ અને બધી રીતે બીન ગુન્હેગાર રહીને સાધના કરવી જોઈએ એવું જીવન તૈયાર કરવા તેને અહિંયા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મ ચર્ય અને અપરિગ્રહ, આ પાંચ મહાવ્રતનું હમ્ પાલન, અને પછી પાણી, અગ્નિ વાયુ, વનસ્પતિઓના સમાતિસૂક્ષ્મ જીવોની અહિંસા-રક્ષામાં સતત લાગી રહેવું જોઈએ. જેથી તે નિમિત્તના રાગ અષના કાષાયિક પરિણામોથી ગાભા બચતે રહે. એકંદરે જીવન મુક્ત થવા માટે સાધુ સાધ્વીજીઓએ ઉપરની આયારસંહિતાનું પાલન કરવાથી પોતાના જીવનમાં કહ્યું અને મન-હું અને મારાપણાનો-મમતાને ભાવ આગળ જ, નિસ્પૃહતા વધશે. અપેક્ષાઓ ઘટી જશે. સ્વભાવની વિષમતા રમતામાં ફેરવાતી જશે અને પિતાના ત્યાગ, વૈરાગ્યતા સંસ્કારનું પાલન પોષણ, વર્ધન, વિવર્ધન પૂબ જ કરી શકશે અને તે નિર્દોષ, નિષલંક, પરિત્ર અને વધુને વધુ સદાચારી જીવન જીવી રહ્યાનો આનંદ લૂંટી શકો. ઉપર પહેલી નાની મોટી જીવન વહેવાર અને દીનચર્યાને લગતી તમામ પ્રકારની માયારસંહિતાને આ કૃતિમાં દર્શાવી છે. આને આમાં જ સમગૂ જીવન જીવવાની બધી ચાવીઓ બતાવી છે. અને અણમજીવનને દૂર કરવાના ઉકેલ પણ રજૂ કર્યા છે. બા કૃતિ એકંદરે સાધુ જીવન જીવવા માટે ન સાધુ-સાધ્વીજીઓ અંગેનું બહુજ વ્યવસ્થિત દસ્તાવેજી બંધારણ છે. જે મા બંધારણ વધુમાં વધુ વફાદાર રહીને માચારમાં મુકાય તે હરકોઈ સાધુ મહાન બની જાય, સ્વ-પર ઉપકાર અને પવિત્ર બની રહે. ભગવાન મહાવીરના સિહાનતાનું મૂળ કે એમના ધર્મને મૂળભૂત પાયા વાત છે. પ્રથમ ગાચાર ધર્મ જાણો અને તેને પછી આચરવો એટલે વિચારોની શુદ્ધિ અને પાવન કર-સરલ થઈ પડશે. દરેક પૂ૦ સાધુ-પાધ્વીજીએ આ સામાચારી વાંચવી, સાંભળવી ખૂબ જ જરૂરી છે. આટલી ટૂંકી ઝાંખી “યતિદિન કૃત્ય” કૃતિ અંગે કરાવી.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ માને અનુવાદ, પારિભાષિક કેશ અને હિન્દી ગુજરાતી અર્થ આપવાની અને તેને સચિત્ર બનાવાની પણ ભાવના હતી. પણ બની શક્યું નથી. કોઈ પણ સુયોગ્ય અધિકૃત મુનિરાજ શ્રમણ સંધના હિતાર્થે મનાવાનું પસાર કામ કરી બાપ તો હું ખૂબ જ આભારી બનીશ. અને પોતે છપાવી શકે તેમ ન હોય તે તે માટે હું પ્રયત્ન કરીશ. આ કૃતિની પ્રથમ નકલ વિ. સં. 1716 માં એટલે કે ઉપાધ્યાયજીની બરાબર હયાતિમાં જ પૂર્ણિમા ગચ્છના પૂર્વ આચાર્યશ્રી મહિયાપ્રભસૂરિજીના શિષ્ય મુનિવર શ્રી ભાવરત્નજીએ કરી છે. તે વાત પ્રતિના અનમાં લખી હતી, જે આ કૃતિના અંતમાં મુદ્રિત કરી છે. આથી લાગે છે કે તેઓ ઉપાધ્યાયજીના નિકટવર્તીસહવાસી હોવા જોઇએ. | મારા પરમ તાર, પરમકૃપાળ, જ્ઞાન, ૫રમપૂજ્ય આચાર્ય શ્રી વિજય પ્રતાપસૂરીશ્વરજી મહારાજે મા રચનાના ટક રૂઢ અને કિતિક શબ્દ માટે માર્ગદર્શન આપી મને ઉપકત કર્યો છે તે બદલ તેઓશ્રીને પરમ આભારી છું. આજે મારા મહદ્ અદ્ભાગ્યે આ નાનકડી કૃતિનું પ્રકાશન જોવા માટે તેમાંથી આપણી વચ્ચે નથી એની ઉડી વેદના સાથે પરિચય પૂરો કરૂં છું. વિ. સં. 2036 પાલીતાણા 8. વિચાર બિન્દુ ઉપાધ્યાયજી મહારાજે પોતે જ ઘરના નામને અતિ ઉત્તમક્ષાને વિવિધ વિષય-વિચાર સમૃત ગ્રન્ય રચ્યા પછી એ ગ્રન્થનું પુનઃ અવલોકન કરતાં એ ગ્રન્યમાં જ્યાં જ્યાં સુધારા વધારાની માવશ્યકતા લાગી ત્યાં ત્યાં તેમને સુધારા વધારા પિથીમાં જ કરી નાંખવા. પાછળથી મા સુધારા વધારા એક પિથીરૂપે તૈયાર કરવામાં આવ્યા અને માં નોંધ કે પોથીને વિદ્યાવિહુ અથવા “વાર્ષિક' એવુ નામ આપવામાં આવ્યું. અને પછી તે પ્રતિ મુદ્રિત કરીને આ જ પુસ્તકમાં જોડવામાં આવી છે. જેમ હીરપ્રશ્ન, સેનપ્રશ્ન જેવા પ્રશ્નોત્તર પ્રત્યે રચાયા છે, તેમાં પ્રશ્ન સાથે ઉત્તર અપાય છે આવાં એવી પદ્ધતિ અપનાવાઈ નથી પણ સાધુ કે બંધના વિદ્વાન-અભ્યાસી વલમાં ઘણી શાસ્ત્રીય માન્યતાઓ અંગે જે વિવાદ કે મતભેદ પ્રવર્તતા હતા તેને રજૂ કરીને ઉત્તર એટલે સમાધાન માપવાની સીધી પદ્ધતિ સ્વીકારી છે. આ ગ્રન્થમાં બહુજ મહતવના ગૂઢ, કિoષ્ટ પ્રશ્નો ઉઠાવીને તેનું ઉપાધ્યાયજીએ આધારે બાપી બાપીને અસરકારક ઉત્તર આપ્યા છે. વિદ્વાન અને ભરેલા વાંચકોને અતિ મહત્વનાં સમાધાને. આમાંથી પ્રાપ્ત થશે, જે કેટલાંક સમાઘાને બીજેથી મળવા અશકય છે. ત્યારે આ સમાધાને જેન શ્રવણ અપને બહુજ ઉપયોગી લાભપ્રદ થશે અને કેટલાક તો વાચકની દ્રષ્ટિના કલરને, પ્રવર્તતા 28 ખ્યાલોને સુધારવામાં પણ સમાધાને સહાયક બનશે. હાથાબંધ આપેલી સાક્ષીઓ ઉપાધ્યાયજી ભગવંતની બહુ શ્રુતતાનાં પ્રમાણપત્ર રૂપ છે. ઉપાધ્યાયજી ભગવંતે પિતાના માટે પૂરવાર કરેલી નામૃ૪ જિસે દિરિભી ઉક્તિનું બરાબર પાલન કર્યું છે. ઉપાધ્યાયજી જેવા મૃતધર પુરુષના સમાઘાને માટે શું કહેવાનું જ હેય! માપેલાં સમાધાને આપણા સહુની શાનદ્રષ્ટિને વિકસિત કરવામાં, વિશેષ સમજણને પુષ્ટ કરવામાં સહાયક બની રહે એજ પ્રાર્થના ! આજના યુગમાં કેટલીક બાબતમાં જે ગેરસમજે પ્રવર્તે છે. માત્ર ઉત્સગને જાણનારા અપવાદ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ માર્ગની સમજણના અભાવે કે ઉતાવળભાવે કેટલીક સારી પ્રવૃત્તિઓની પણ અપવાદ કહીને, કાં માસ્ત્રીય જણાવીને ટીકા કરે છે તેઓ માટે, આમાંનાં સમાધાન તેઓ તટસ્થ દૃષ્ટિએ વાંચશે વિચાછે તે વિરોધ કરવાનું ટાળો અને જે નધર્મની દૃષ્ટિ પામીને દ્રષ્ટિનું ફલક કેટલું વિશાળ અને ઉદાર હોવું જોઈએ તેને માર્મિક યથાર્થ બોધ આપી જશે. અભ્યાસી સહુ શ્રમણ-શ્રમણુઓને આ કૃતિ વાંચવી જોઈએ. પ્રતિને પરિચય અલગ આપ્યો છે. -- -- 9. તેર કાઠિઆને પરિચય અને સંપાદકીય - અખિલ બ્રહ્માંડમાં બે સત્તાઓનું મહાન સામ્રાજય અનાદિકાલથી પ્રવર્તે છે. એક છે ધર્મસત્તા અને બીજી છે કમસત્ત. ધર્મસામ્રાજયના સમ્રાટ-રાજા છે તીર્થકર અરિહંત પરમાત્મા, અને કર્મસત્તાના સમ્રાટ છે મેહરાજ, બંને નેતાઓ, મા સંગારના પ્રજાજનો પોત પોતાના અાદેશોને રસીકારપાલન કરી પિતાના કબજામાં રહે એમ ઈચ્છે છે. એટલે બંને સત્તાઓ વચ્ચે અનાદિ કાલથી સંઘર્ષ ચાલે છે. બંને પિતાનું સામ્રાજ્ય વિસ્તરતું રહે, વિસ્તરેલું છે એષાથી જરાએ એવું ન થાય, એ માટે તેઓએ પોતાના અનેક અધિકારીઓ નીમ્યા છે. મોહરાજાના સેનાધિપતિઓ ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ છે. અને એના હાથ નીચે તેઓના તેર (કે તેથી વધુ) અધિકારીઓ છે જે એ મર્મરાજાનું શાસન સદાયે વિજયવંતુ રહે એ માટે સતત ચોકીપહેરો ભરી રહ્યા છે. દેખરેખ રાખી રહ્યા છે. આ અધિકારીઓ સામાન્ય રીતે તેર છે અને તેને કાઠિમા તરીકે ઓળખાવામાં આવ્યા છે. આ કંઠમાં કયાં કયાં કયા કયા પ્રસંગોને કેવી રીતે અચૂક હાજર થઈ જાય છે અને માણસને ઉધે રસ્તે ચઢાવી પોતાના ધાર્યા નિશાને પાર પાડી કેવી રીતે સફળતા મેળવે છે આવા પ્રસં રાજાને ઉપદેશ કેવી રીતે તેઓને બચાવે છે એ બધે અધિકાર આામાં ઉપકારી ગુરુ ભગવતેએ સંદર રીતે વર્ણવ્યા છે જે વાંચતાં આનંદ ઉપજે એવો બેધક અને પ્રેરક છે. ઘણીવાર વ્યકેતને પિતાને જ ખ્યાલ નથી હોતું કે મારી સામે શું ચાલી રહ્યું છે. મારા આત્મિકઆધ્યાત્મિક વિકાસના માર્ગમાં કણ કણ પર-અવરોધે મુકી રહ્યું છે તેને યથાર્થ ખ્યાલ હેતે જ નથી. જેને હેાય છે તેને અધૂરા દેય છે. પરિણામે જાગ્રત કશા રાખવી જોઈએ તે આત્મા રાખી શકતા નથી અને માર ખાધા કરે છે. આ માટે ઉપકારી પુરુષે આવા નિબંધ દ્વારા સહુ સમજી શકે તેવી સીધીસાદી ગામઠી ભાષામાં તેર કાઠિઓને નિબંધ બનાવ્યો છે. આ કાઠિઓ સારાં કાર્યો ન કરવા દેવા માટે કે ન કરી શકે તે માટે વારે વારે કેવા ઝટ લઈને મનમાં ખડા થઈ જાય છે? તેને આનંદ આપે એવો સુંદર, રોચક, માને ચિતાર બાપ્ય છે. આ ચિતાર જૂની ગુજરાતી ભાષામાં હોવાથી આજની ગુજરાતીમાં તેને અનુવાદ આપવો અવશ્ય જરૂરી હતો પણ તે કાર્ય મારાથી થઈ શકયું નથી. આ કૃતિના આદિ કે અત ભાગમાં ઉપાધ્યાયજીના નામનો ઉલ્લેખ નથી એટલે શું આ કૃતિ ઉપાધ્યાયજીની જ છે ખરી? એનો જવાબ બાપ મુકેલ છે. પણ પ્રતિ તો પામ્રાજીના નામે ચઢેલી છે અને મંગલાચરણ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ જે રીતનું કરે છે તે જ પદ્ધતિને લેક છે. જે કે બાટલી બાબત પુરાવા રૂપે કંઈ પૂરતી ન ગણાય.છતાં ઉક્ત કારણે છાપી છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 કાઠિ એટલે કઠોર, કડક, તેફાની, ધર્મ શ્રવણાદિ કાર્યમાં અંતરાય પાડનાર. આવા કાઠિયા 13 નહિં પણ એથીએ વધુ ગણાવી શકાય, પણ અહીંના મહત્વના તેરની ગણત્રી રાખી છે. એક ધ્યાનમાં રાખવા જેવી બાબત એ છે કે નીચે અપાતી તેર કાઠિયાઓની વિભિન્ન સૂચિઓથી કાઠિયાઓની 1 જ રાખી શકતા જાળવી, પણ નામોમાં સમાનતા નથી જાળવી. લિન લિન નામોને એકત્રિત કરવામાં આવે તે સંખ્યા તેરથી વધી જાય. હવે મૂલ વાત કહું કે મળેલી પ્રતિમાં આઠમું પાનું ન હોવાથી બારમા તેરમા કાઠિયા કયા તેને ચોક્કસ નિ થઈ શક નથી. અખંડ પ્રતિ મળે તે જ નિધ થઈ શકે. છ પાનાની પ્રસ્તુત કતિમાં - 1. આલસ, 2. મેહ, 3. નિદ્રા, 4. અહંકાર, 5. ક્રોધ, 6. કૃપણ, 7. શાક, 8. લેભ, 9. ભય, 10. રતિ, 11. અરતિ, ૫છીના 12-17 અસ્પષ્ટ છે. એક બીજી મુદ્રિત પ્રતિમાં - 1. આળસ, 2. મોહ, 3 અવઝા, 4. અહંકાર, 5. ક્રોધ, 6. પ્રમાદ, 7. કૃપણુતા, 8. ભય, 9. શાક, 10. મકાન, 11. ચિત્તવિક્ષેપ, 12. કુતૂહલ, 13. સ્ત્રી વિલાસ, આ રીતે 13 છે. એક જઝાયમ : 1. શાળા, 2. મોહ, 3. અવર્ણવાદ, 4. દંભ, 5. કોપ, 6. પ્રમાદ, 7. કુપs, 8. ભય, 9. શેક 10. અજ્ઞાન, પં. વિકથા, 12. કતલ, 13. વિષય. ઉપરોક્ત સૂચીથી સમજાશે કે નામમાં પરસ્પર માનતા રહી નથી. આ પ્રમાણે તેર કાઠિગાને પરિચય છે. કાયિો ગુજરાતી શબ્દ છે. આ કૃતિ અને ગુજરાતી ભાષામાં છે. તેર કાઠીયાનું ગુજરાતી ભાષામાં સુંદર વર્ણન કરતી પુસ્તિકા વિ. સં. ૨૦૦૬માં બેટાદથી બહાર પડી છે. જેનાં લેખક આચાર્ય શ્રીમાન વિજય સુશીલસૂરીશ્વરજી મહારાજ છે. અને તે પ્રતામારે છપાયું છે. યાવિજય 1. દક્ષ માંબા ગાથા દ્વારા ઉત્તરાખય નિક્તિમાં 13 જણાવ્યા છે. . . 2. અન્યત્ર “રાગાંધ' નામ જોવા મળ્યું છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रतिओना परिचय. નીચેની બધીજ કૃતિએ પહેલી જ વાર પ્રગટ થાય છે. 2. મામતિ -56 પૃષ્ઠ (બંને બાજુને ગણીએ તે ૧૧ર)ની મા કૃતિ પૂ૦ ઉપાધ્યાયજીના જ સુંદર હસ્તાક્ષરે લખાયેલી છે. આ કૃતિ સંપૂર્ણ છે. પ્રશસ્તિ અનય નથી. આ વૃત્તિ પહેલી જ વાર પ્રગટ થાય છે. આ કૃતિ અમદાવાદના દેવયાના પાડાના ભંડારની છે. [એક ખુલાસે– મારું મા પ્રકાશન પ્રગટ થવા અગાઉ ભારતીય પ્રાચ તત્વ પ્રકાશ સંમિતિ (પહઠવાડા) એ શારદ મા નામને (ક. 16 પછી એક પ્રસ્તા વિ. સં. ૨૦૭૧માં પ્રકાશિત કર્યું છે. એમાં આ ગ્રન્સમાં માપેલી બંને નમાવ્યો પ્રકાશિત કરી છે. 24 માત્ર એટલે જ ધ્યાનમાં રાખવાને છે કે જે વાદમાલાને મેં બીજી તરીકે ઓળખાવી છે. તેને આમાં ત્રીજે નંબર આપ્યો છે અને મારી ત્રીજી છે તેને બે નંબર આપ્યો છે. વાચકે મેળવવા જાય ત્યારે ભૂવાવાયાં ન પડે માટે બાટલી સ્પષ્ટતા કરી છે.] 2. વાટા વીજ-ઉપાધ્યાયજી ભગવંતે કેટલી વાદમાલાઓ રચી હશે તે જ્ઞાની જાણે, પણ સાપને ત્રણ વાદમાવાઓ ઉપલબ્ધ થઈ છે. પહેલી વાદમાલા અમદાવાદથી વર્ષો પૂર્વે ૨૦૦૮માં પ્રકાશિત થઈ ગઈ છે. એટલે આ ગ્રન્થની વાદમાલાને બે અંક આપ્યો છે. આ પ્રતિમા પાનાં છ છે. અને અમદાવાદના દેવળાના પાડાના જ્ઞાનભંડારમાં છે. આ જ્ઞાનભંડારનું મારે અવલોકન કરવાને પ્રસંગ આવ્યું ત્યારે મારી બાજુમાં ડાબડા તપાસી રહેલા . પૂ. ભાગમપ્રભાકર શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજના હાથમાં આવતાં તરત જ મને તેઓથીએ દર્શન કરાવેલાં. છ પાનની આ કૃતિ છે. 3. વાવમાછા વી–૧૧ પાનાંની આ પ્રતિ અમદાવાદમાં એક ડી ઈન્સ્ટીટયૂટમાં પ્રસ્થાપ્તિ વિમલગચ્છીય મરિનના ભંડારમાં વિદ્યમાન છે. ઉપરની બંને વાદમાવાઓની પાડુલિપિ અથવા પ્રયમાદી તરીકે તે પ્રતિએ ખુદ પ્રજ્યારે પોતે જ એટલે ઉપાધ્યાયજીએ પિતાના જ હાથે લખેલી છે. ઉપાધ્યાયજીએ જે જે કૃતિઓ હસ્તે લખી તે વધુ શુદ્ધ જ હોય એટલે પ્રકાશનમાં હતા આવી. જે બીજાના હાથે લખાએલી મને મળી હોત તો અહિ થોડી વધુ હેત તે તેની બીજી નકલ વિલમાન ન હોવાથી પાઠ શુદ્ધિ કરવાનું કામ વધુ શ્રમસાધ્ય બની જત, 4. દિવાસા માં પ્રતિ માત્ર ચાર (4) પાનાની છે. એક છેટી રચના છે. ઉપાધ્યાયજીના સ્વહસ્તાક્ષરની કૃતિ છે. આજે તે ખંભાતમાં અમર જેનરાલામાં છે, જ્યારે બીજી નકલ અમદાવાદના દેવયાના ભંડારમાં છે. આ વાદ એક સ્વતંત્રવાદ છે. છે. વધુમા–ચાર પાનાની આ પ્રતિ ખંભાત અમર નાળાના ભંડારની છે. આ કૃતિમાં કત તરીકે ઉપાધ્યાયજીને ઉલ્લેખ નથી પણ અંદરની વ્યાખ્યા, શૈલી, ભાષા લેખ વગેરે જોતાં પાબાયજીની હવાને વધુ સંભવ માની પ્રકાશિત કરી છે. ક, થાયણિકાકી- ફાઇની ટીમ કૃતિ પહેલી જ વાર પ્રગટ થાય છે. આ પ્રતિ વિજય મોહનસુરીશ્વર શાસ્ત્ર સંગ્રહની તથા અન્ય ભંડારની ૫ણ હતી. " 7. તિથિ -નવ પાનની આ પ્રતિ એક જ મળી. કેટલાક પણ-અશુદ્ધ હતા. પ્રથમદર્શ તરીકે પ્રથમ પ્રતિ પૂર્ણિમા ગચ્છના આચાર્યશ્રી મહિમાપ્રભસૂરિજીના શિષ્ય મુનિશ્રી ભાવરને લખી
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ છે એવું પ્રતિના અન્ત ભાગમાં જણાવ્યું છે. આ જ આચાથ* લખેલું ઉપાધ્યાયજીકૃત ગ્રન્થનામોનું એક પાનું મળ્યું છે તેમાં આ કૃતિને નિતિનવ તરીકે ઓળખાવી છે. આ પ્રતિ જૈન સાહિત્ય મંદિર પાલીતાણાના પૂ. આચાર્યશ્રી વિજય મોહનસૂરીશ્વરજી શાસ્ત્ર અંગ્રહની છે. આ પ્રકરણમાં બધા મળીને 485 શ્લોક સંખ્યા છે. મેં આ કૃતિને 2025 શાબિત કરી હતી. તે પછી તે પ્રેeોપી સ્વ. જ્ઞાનવૃત વિદર્ય સામાચારી જ્ઞાનના ખાસ ખાતા, મારા પરમ ઉપકારી દાદાગરુજીને મેં આગ્રહથી નજર કરી જવા ખાસ વિનતિ કરતાં તેઓશ્રી જોઇ ગયા હતા અને સ્થળે સુધારા પણ સૂચવ્યા હતા. 8. પિરાવિહુ-આ પ્રતિ, અન્તમાં લખેલી પ્રશસ્તિ મુજબ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ વિદ્યમાન હતા ત્યારે લખાએલી છે એટલે આ પ્રતિની ખાસ આ મહત્તા અને વિરોષતા છે. આ પ્રતિ સં. ૧૦૨૬માં લખાયેલી છે. આ પ્રતિ થી મુક્તિમલ મોહન જન તાન ચંદિરના શ્રી વિજય મોહનસૂરીશ્વર શાસ્ત્ર સંગ્રહની છે. આ પ્રતિનું સંશોધન ૨૦૧૭માં મેં કર્યું હતું. પિતાના બનાવેલા ઘાણા નામના ગ્રન્થના વાર્તિક એટલે પૂરતી રૂપે લખાયેલી આ કૃતિ છે. 1. તે શિાનું પ–આ જુની ગુજરાતી ભાષાની રચના છે. આ પ્રતિ સાહિત્યમંદિરના સંગ્રહની હતી. તે સં. 1850 લખાએલી છે. આ કૃતિના આદિ કે અત્તમ ઉપાધ્યાયજીના નામનો ઉલ્લેખ નથી, ફક્ત મંગલાચરણ એમને સ્વીકારેલી પદ્ધતિ મુજબનું હોવાથી કૃતિ ઉપાધ્યાયજીની હશે એમ સમજીને આ ગ્રન્ય સંગ્રહમાં લે છાપી છે. સ્વરૂ૫ રોચક અને મજા, અને આનંદ આપે એવું છે. આ રીતે પ્રતિઓને પરિચય પૂરો થશે. // આ પ્રસ્થમાં છાપેલ તિરિના કૃતિ અંગે ખુલાસે સિનિત્ય-આ રચના ઉપાધ્યાયજીની જ છે કે કેમ ? કેમકે ઉપાધ્યાયજીના રિવાજ મુજબનું મંગલાચરણ નથી, તેમજ પૂર્ણાહૂતિમાં પિતાના ગુરુશ્રીનું કે પિતાનું પણ નામ નથી. વળી 'અન્તમાં લોક સંખ્યા 485 લખી છે, જ્યારે મળ્યા છે 420, આ કારણે ખાસ વિચારણા માગે છે. છતાં મને છાપવાની લાલય, હસ્તપ્રતિના અન્તમાં રિલ્વેિ મહોપાધ્યાયશ્રીયશોવિજયજીનામું આમાં મહોપાધ્યાય” વિશેષણ એ આપણું આજ યશોવિજયજી માટે વપરાએલું લગભગ જેવા મળ્યું તે કારણે થઈ. વળી આ કૃતિની પ્રથમ પ્રતિ લખનાર તરીકે જે ભાવરત્નને ઉલલેખ કર્યો છે. તે સમુદાય ઉપાધ્યાયજીને પ્રશંસક હતો. ઉપાધ્યાયજીની કૃતિ પ્રથમાશે એમણે લખી છે, તે આ ઉપરાંત તેમના જ ગુરૂજી આ. શ્રી મહિમાપ્રભસૂરિએ લખેલ ઉપાધ્યાયજીની કૃતિઓની યાદીના ઉપલબ્ધ પત્રમાં પણ આ નામ છે આ બધા કારણેથી મેં એમના નામ નીચે છાપી છે. હા, હસ્તપ્રતિમાં તેજષથી પણ આ અસત્ય ઉલેખ કરવા કોઈ સાહસ કરે છે તે અસંભવિત નથી. આ બધી શંકાઓ પ્રસ્તાવનામાં જ ઉઠાવાની હતી, પણ સકારણુ મુલતવી રાખી. હવે ભાવિમાં નિર્ણય કરીશ -સંપાદક
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરે અને આજના કાળમાં જલદી માની ન શકાય તેની થોડીક ઘટના વાંચ. રજૂ કરનાર-મુનિ યશવિજય નોંધ - પ્રાચીન કાળમાં ભારતમાં જેને હિન્દુ વગેરે ધર્મમાં મહાસાગર જેવા ચૌદપૂર્વ પ્રત્યે અને હિન્દુગામાં ચાર ચાર વેદ અને ઉપનિષદ કંઠસ્થ રાખનારા મહાબુદ્ધિધનની વાત આવે છે, પણ સ્કૂલબુદ્ધિવાળા આવી વાતને શંકાની દૃષ્ટિથી જુએ છે. જલ્દી તે વાત તેને ગળે ઉતરતી નથી, પણ બા૫ણી નજીકના જ કાળની નીચેની હકીકત વાંચ્યા પછી માપણી પ્રાચીન વાતે જદી શ્રદ્ધેય બનશે. છે હેતુથી અનેક વિદ્વાનોના આવા અનેક દષ્ટ હોવા છતાં અહીં તો માત્ર મા સેમ્પલ–નમૂને જ માગે છે. જે સાંભળવામાં વાંચવામાં માગ્યું તે મ.ધારે. આ દેશની ધરતી ઉપર છેલ્લા 100 વરમાં કેવા કેવા તીવ્ર સ્મરણ શક્તિવાળા સારસ્વત પુત્ર જમ્યા હતા તેની થોડી નોંધ રજૂ કરૂં છું. આ નોંધ ભારે આશ્ચર્ય નહિં પણ અકલ્પનીય અને માશ્ચર્ય ઉપજાવરો અને સાથે સાથે ભારેમાં ભારે ગૌરવ ઉપજાવવા સાથે અનેક રીતે પ્રેરક બનશે. અહીં ત્રણ વિદ્યાની નોંધ આપું છું. 1. બનારસમાં હરનારાયણ તિવારી નામના મહાપંડિત થઈ ગયા જેમણે નીચેના પ્રન્થના મૂલપાઠ તથા તેના ઉપર રચાએલી તમામ ટીકાઓ સંપૂર્ણ રીતે કંઠસ્થ કરી હતી. જેમકે - ક પાણિની વ્યારમૂળ અને તેના ઉપરનું સંપૂર્ણ ભાષ્ય. * મહાભાષ્ય ઉપરની પ્રદીપ અને ઉદ્યોત નામની ટીકા પણ કંસ્થ. * પાણિની વ્યાસ ઉપરની કાશિકા ટીકા. * પરિભાષેન્દુ શેખર અને એના ઉપરની લગભગ પચીશ ટીકાઓ. * શબ્દેન્દુ શેખર અને તેના ઉપરની પંદરેક ટીકાઓ. ત્ર વયાકર ભૂષણ અને વૈયાકરણ મંજુષા નામની ત્રણેય ટીકાઓ * મનોરમા ટીકા અને તે મનોરમા ટીકા ઉપરની પાછી બીજી ટીકએ. પંડિતપ્રવર શ્રી હરનારાયણ માત્ર એક વ્યાકરણ વિષયનાં જ ખામવાવ પારંગત વિદ્વાન હતા. એકજ વિષય પર જેઓ મહાતિ મહાપંડિત બન્યા હતા. ઉપરની શ્લેક સંખ્યાની ચોક્કસ ગાત્રી કરી શકયો નથી 5 બે લાખથી ઓછી તે નહિં હોય ! લાખ શ્લોકો કંઠસ્થ રાખવા એ જ્ઞાનશક્તિ કે એ મગજ-ભેજું કઈ જાતનું હશે? 2. દામોદર શાસ્ત્રી નામના એક મહા પંડિત થયા. તેઓ અત્યન્ત દરિદ્ર સ્થિતિના હતા, એમને અમરકેશ, હેમો, યુદ્ધોશ વગેરે નાના મોટા બાવન જાતના કોશો સપૂર્ણ કંઠસ્થ હતા. કારના કુબેરભંડારી હતા. છે. ત્રીજ એક વિદ્વાન જેનું નામ ભૂલાઈ ગયું છે તેમને રઘુવંશ બાદિ પાંચ કાવ્યો મૂળ અને તેની ટીકાઓ અક્ષર કર્યા હતા. 4. દેવીપ્રાસાદ ચાવતી આ નામના એક મહા વિદ્વાન થયા. આ પંડિતજીને રઘુવંશ, કુમાર, માષ, નૈષધ વગેરે તમામ કાવ્યો તેની ' ટીકા સાથે યાદ હતા. વળી અલંકારના તમામ મળ્યો સ્થ હતા. ઇ રાઇ,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5:- બાલશાસ્ત્રી નામના પંડિત અજૈનોના પ્રસિદ્ધ છે એ દર્શનના પ્રકાડ વિદ્વાન હતા. 6. શિવશંકર ભટ્ટાચાર્ય નામના પંડિત આ તકે ન્યાયના એવા વિદ્વાન કે તેઓ ન્યાયના (મુખ્ય-મુખ્ય) તમામ ગ્રન્થમાં આવતા માત્ર અરમાન વિભાગના જ મહાવિદ્વાન બન્યા, એટલે કે એના જ ખાસ ધુરંધર પંડિત બન્યા. કહેવાય છે કે તેમને અનુમાન ખો કંઠસ્થ કર્યા હતા. આવી આશ્ચર્ય જન્માવે તેવી સારસ્વત પુત્રોની તથા અન્ય વિદ્વાનની પણ ઘણી બીજી બાબત મલે છે ઉપરની વાત, થોડુંક ભણીને છકી જનારી, મિથ્યાભિમાની, અહંકારી, ડીક ડીગ્રી મેળવીને, પોતાની જાતને મોટા વિદ્વાન થઈ ગયાનો અહોભાવ રાખનારી વ્યક્તિઓ માટે અને ઓગાળીને નમ્ર બનવા માટે પ્રેરણારૂપ બની રહેશે. એક છે અને તેથી વધુ ગ્રંથ લખનારી થોડીક જ વ્યક્તિઓની જુદી નેધ– મારા ખ્યાલ મુજબ આપણા દેશની અંદર સહુથી વધુ સંખ્યાના ગ્રન્થકાર મહાન આચાર્ય શ્રી હરિભ્રદ્રસૂરિજી થયા છે તેથી તેઓ શ્રીને ગ્રન્થ સર્જકમાં એકમેવાદિતીય નિવિવાદપણે કહી શકીએ. એટલા બધા ઉત્તમ કક્ષાના ગ્રન્થ કેાઈ અજૈન વિદ્વાને કે પરદેશમાં પણ લખ્યા હોય તેવું જાણવામાં નથી. લગભગ તેરમી શતાબ્દિમાં થએલા દાક્ષિણાત્ય જાનકીનાથે 150 ગ્રન્થ લગભગ પંદરમી શતાબ્દિમાં અપ્પય દીક્ષિતે 100, સેળીમાં વ્યાસ તીથે 100, પિતામ્બરદત્ત પણ 100 લખ્યા હતા જેનામાં વિપુલ ગ્રન્થ સર્જક તરીકે શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજ તથા ઉપાધ્યાયજી યશવિજયજી મહારાજ, શ્રીમદ્દ સમયસુંદરજી મહારાજ મોખરે છે. જો કે આવા ગ્રન્થકારો આ દેશમાં બીજા પણ ઘણું ઘણા થયા છે. અહીં તે પ્રાચીન કાળમાં આ દેશને બુદ્ધિ વિભવ કે વિશાળ. અનુપમ અને ઊંડો હતા, યાદ શક્તિ કેવી તીવ્ર અને અસાધારણ હતી. ભારતીય માસ્ત કે કેવાં કેવાં હતાં ? તેની અ૮૫ ઝાંખી કરાવવા ખાતર આ ટકી નોંધ લખી છે. મહાન જૈન ગ્રન્થ સર્જક આ મથાળા નીચે એક લેખ પણ લખી શકાય.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજ્યજી મહારાજે સ્વહસ્તે લખેલી– विशिy मिनीटातीउलाना परिस्मिानसमवायत्रतियोगिलाममा मामाकदानिनवासमा देवगौरवासिमपामाबमानमोगलाओवभरनाम्यवसकावासकारणलमारकास्वामय मतसमतोलबजारकतारकामकारलकानामापामयम्बाममममवेत कमेकादतिरिवार्मनीलपातादीनामनामीकारलतानोदकामकागतमालावेशापेठाप्रमःनष्टधकारणतामाएव्मलातानमामिाजामादमागममोगासन्नाकर पषताहनाममानिसका१कतापमानामाबाकाकनावमयदानालागतमा मलेननकारणमितिबातचानिसमात्रितिमामामताप्रगतमममात्रकारललामाबाद नीदरतालिवामानविणेपुलकलोजतनपत्तप्तन्नाममातहतममकाकारलचल कायप्रवाधिकारलाराका महातिलाशमहामोरकरणाभपादकाममा साममभवहितोत्ररतकाोसत्रिमाdaaकारणाप्रकरणममतातापानशपलक्ष्यामिति नेत्रदिनाप / दकालकमेननतापनिवारणामानेलाबकाउलामकाजात्वालम्राकारमयामि कामाचप्रमशुलकर्मरिकाप्रमविकाजामादानामतीमत्रत्रसकायोगामाताकाबविमत्र नागपातीमममहारत्रमानालादिविनराशोमालिकानिमानमत्रामा एनातिनावित वत्रिकाबरकोनामलमा नेमिममिनमाभयतेजततोमरुभाषिकलापतिरक्मिदिन एवमुलम्ममाममिपरिमारोबारीरामकर्मपरिणनिविशेगासिकामनारमालेबबरमजायत्रिनाहानाब गालामा मोजागतासातपाइलाहशुजना -आत्मख्याति प्रतिना भू पानानी 24 प्रतिति.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજે સ્વહસ્તે લખેલી M काजावाताकाERलतकामजातीमध्यवर्मन परंपरा मनकाकघटिताम्सादिनामाकंततोनानासवदवतवार मनानासलमततत्तत्मकत्यामपर माकपम्पलतानमामक बनकामनारहापिता दृशमनम्वरमका SRAERमतामात्रयाहतप्रसरत्याहामोशिनोविमानं निताराएवाममा नाकारतानापमातारतमाताजातान मायापपरामापिटाविसनप्वमाहत्सवाघटा दातानीपटादिमवतकनमालाप पटादकालालापटादिमात्रीनी स्वतलाशलेदस्पनियामकसकन्नत्वनघटा दालनाबाप लदाबानपतमामा-मात्रेगनकलेगौरवान्नानक्शकादाव परमात्मा मनेबारम्प पतला स कसम्मरलापरलनपोपलटवावानस्सनमनामुमानिमामाकरितदीपावना MAHAGIN-परमाननायानसाचयाकवपिहरजावावाद्वान्नामापहम्मातदात्मकतामनकाताविरामानना EMOVATनापरायनि-मंमागमादामपिमलावनितादत्तात्माचवदमकमकातरावामनदातदादा 434समाववातिशतीममाघपतामवहाराहासामनशामनानगापामजदतात्रयमापपदारतादरा मनमनानाभित्रबाकपाणिपादनमूपममतोलनपगमकादशद्रिमालातमारनामामानानमा नानाननाता बननादातदिहरोमनिराकममापारकामामनामजनामकरणातनाम मममाहतमितिकामासालनाविहानातलोत्रन्नोपकारकामवाजमवातामाकाबनाकमास मदिनमात्रादीनानकवलम्प HARSHतापगमनदादसतपादिकरणले निमत्यममगातावमाला-विषम निमतत्वान्नायकम लाश्रीनादानोककपलम्पकपावलोकनसममतादाममुरमाद्यपतनसमादरमुगललाका 1114लाकमशन यजनितएवेनिपाएपारीनोउतदापतत्कारपारानादिलक्षणम्पदवानादिनापानमा प्रयत्नामा सुमधामकारकत्यादतःकरणात निष्पन एनिमत्ररानववकानप्रतिकारणलाममा सत्रनमात्रकमाव्यापारवलमितिवन्त्रमणममनोयारपन्यापारकलादाविनाक्रमोत्पादकत्वामातवानपका रापरमपमगशामातानातपतेनामलमामधमवित्रिकत्वामानन्त्रस्मवित्वावनिहताऊजबात मानाउलया मनापमानानहउलभितिवेत्रानुमिनिलादावनिन्हेताबमानाबातम्मान्तवत्सतलपाप्पधुमविद्वत्रहत्वमतपत्राम कारतरवजयकाननग्रस्कृतनमननवासासाकारत्तावान हतावालाकतिमानसितपत्रमामातज्ञानमत दत्य __(3) नामालानी va vala da lega [3] वादमालानी प्रतिना भूत पानानी से प्रतिप्रति 17
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ NERGICA R SARKARE પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજે સ્વહસ્તે લખેલી भाउपमनावमाययामक-सानिमामिलादे रातिमोमतावर त्यानाकारहतएकामनामधन्धाममामवर समावसासाभवहारानवाचनामदेवामित्यादिपराभवाचकानावासनवस्वामिनारमधमाललायवाडात्रा मारिका जाबालश्कलनमबनकामनायतात्यायन वादालानाहारिकलामाशापिसामिलसमानाबानापन बलिया शितावरकरनगरमित तिमागितासायनादिस्वरूपामारलेन गौरवकमाइमादत्रतिमोगलास्त्राप्त तानमालबामिलामनगमायामसुमायकादमतानिपतनातनमकला त्रितिशतावरको नामावतिसारमात्रात्मकभनातबाजासमन्त्र मापसालाबालादियो नाकाबबानि मागिभूमश्रादेस्यामकलाकादप्रमालयनववव ANMASHALप्रपातपातपतिसमकलोमुत्रमतारमादियाबासुत्रमताजनकपडामरसमस नामा कलावरदरास म क्षकलनतनमनागमनमानरालामाका REATMEIREमामलावाटेदरुस्कारपतापवक्ता MARAरातामापूर पिकालावतातिबदनाममामलनापरवत्ववानएसामवावा वापर निप E Androासमानिनमकभनाजावेत्रमपातबारापरा बसपा माराEिERELAPट तादिना मगरकणपदतरकारलतामाबतपटवा ताजाबाई मनपरन्तवतेतमा ननावरजानावगाहीमोनकलनातिनाहिचत्रमयमितत्रापिस्वामिला ममताहातालावीनतमभिसचाननादलाबावावाश्कलनमुक्तानमनाभस्वामान NAATAबनता मते मामिलामा मशिननकारतावितको मतमाशाखयतमनपरा SHREEानिमतानमा सन्कानिसमामिमयमानाननभमननामसाममितामयधनसावा, EMER रावतोपवासaat म रावकरपतामंदीधेनपावमएमपनमात्रमात्रामहिकात्रपतन पत्या न मत्र मैत्रभुननमन्मतादौकशनपरस्वत्या जावयारकपनवेश स्वामिलम मलानकावनतस्यामि लमबदनहरतारकासतमुहानामामालक्ष्यिवहारण सनशानाधायललसादियवहारासतमनकवानाजावापालनमगता M सामिलानमनालाबनिसलमननेत्रातामोनानजामतहतमानरामनावरहजका पातमात्यायकारशा स्वलसववस मटर पुचमनामनायजमातमागवारखानावादाव्य RRCREECRECRRRRRRRRRENCE वादमाला-[२] नी मतिना भूत पानानी प्रतिति. HA-SCREGAORSCIRCRAS AROO
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'आत्मख्याति' ग्रन्थ के सम्बन्ध में संक्षिप्त विचारणा (हिन्दी में). ले. मुनि श्रीयशोविजय નેંધ –આ પુસ્તકમાં ન્યાયની છ કૃતિઓનો ગુજરાતીમાં પરિચય આપ્યા પછી હવે હિન્દીમાં આપીએ છીએ. સં. 'आत्मख्याति' ग्रन्थ में उपाध्यायजी भगवन्त ने जिन-जिन विषयों का प्रतिपादन किया है उनमें मुख्यतः कौन-कौन से विषय आते है, उनकी संक्षिप्त झांकी यहां प्रस्तुत करता हूं। 1. 'आत्मा का अथवा इस नाम के स्वतन्त्र पदार्थ का अस्तित्व है' ऐसा सभी आस्तिक 'चार्वाक आदि नास्तिक दर्शनों को छोड़कर) दर्शन मानते है तथा 'आत्मा चैतन्य शरीर में ही रहते हुए भी सर्वथा भिन्न पदार्थ हैं' इस बात की भी स्वीकृति देते है। किन्तु आत्मा का परिमाण कितना है ? इस सम्बन्ध में मतमेद है। कुछ चिन्तक 'आत्मा विभु है अर्थात् परम महत्त्व परिमाण वाला है और इससे वह व्यापक है, ऐसा मानते है / कतिपय चिन्तक 'मध्यम परिमाणवाला है' ऐसा मानते है / उपाध्यायजी ने भिन्न-भिन्न दार्शनिकों की विविध मान्यताओ का खण्डन करके प्रमाणित किया। है कि 'आत्मा विभु नहीं है, परम महत्त्व परिणामवाला भी नहीं है। आत्मा तो (देहधारी अवस्था की दृष्टि से) स्वशरीर परिमाणवाला है / वह जिस-जिस योनि में जाता है वहां वहां छोटा अथवा वड़ा, जैसा-जैसा शरीर प्राप्त होता है वैसे ही शरीर में व्याप्त होकर वह रहता है। शरीर से बाहर (अवकाश में) फैलकर कभी नहीं रहता है। इस प्रकार शरीरधारी आत्मा को लक्ष्य में रखकर यह बात कही गई है। शेष सूक्ष्म शरीरधारी (तेजस कार्मण) आत्मा का प्रमाण एक अंगुल के असंख्यातवें भाग का भी होता है।' .. 2. नैयायिक समवाय को पृथक पदार्थ मानते है। जबकि जैन समवाय को स्वतन्त्र पदार्थ नही मान ते हैं, इसी लिये उनके मत का खण्डन किया है। जैन समवायसम्बन्ध के स्थान पर भेदाभेद' अथवा 'अविश्वगभाव सम्बन्ध' मानते है और यह बात उन्होंने तर्कादि से सिद्ध की है। 3. जैनदर्शन आत्मा को नहीं अपितु संसारी जीवात्मा को उत्पत्ति, विनाश तथा ध्रौव्य से युक्त मानता है। इससे तात्पर्य यह है कि आत्मा अपेक्षासे नित्य और अनित्य दोनों प्रकार का होने से नित्यानित्य से पहचाना जाता है। साथ ही जैनदर्शन आत्मा को शाश्वत नित्यद्रव्य मानता है पर कहां तक, जब वह मुक्तात्मा न हो नब तक वह संसारी अवस्था वाला है। और संसार में रहने वाला होने से उसे किसी जन्म में देहधारी के रूप में रहना ही पड़ता है। शरीर भले ही वदले किन्तु शरीर में रहनेवाला नहीं बदलता. वह तो अनादि काल से एक ही है. तथा वह अनन्तकाल तक रहने वाला है / अत: आत्म द्रव्य शाश्वत्-ध्रुवद्रव्य है /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ विवक्षित एक योनि में आत्मा उत्पन्न होता है तब व्यवहार से उसका 'जन्म' हुआ ऐसा कहा जाता है यह जन्म अर्थात् उत्पत्ति और विवक्षित जन्म का आयुष्य पूर्ण होने पर (आत्मा देह से अन्यत्र जन्म लेने के लिये चला जाए) देह का विनाश हो, तब उसे विनाश' कहते है / व्यवहार में मृत्यु अथवा मनुष्य या जीव मर गया ऐसा 1 जाता है। हम यह नहीं कहते कि 'आत्मा मर गया है क्योंकि उसकी उत्पत्ति या विनाश है ही नही / यह चैतन्यस्वरूप शाश्वत अविनाशो द्रव्य है, इस लिये आत्मा का जत्म-मरण नहीं है जन्म-मरण देहका है / आत्मा तो धव-नित्य द्रव्य है / कर्मसत्ता का वशवर्ती बनकर इस संसार के मंच पर विविध प्रकार के पात्रों के रूप में अच्छेबुरे नाटकों का अभिनय करता है इसीलिये पर्याय की दृष्टि से ही उत्पत्ति और विनाश समझना चाहिये। 4. नैयायिक आदि जनसाधारण सर्वथा प्रलय' को मानते है. लेकीन जैन दर्शन सर्वथा प्रलय को नहीं मानते, परन्तु हां, 'आंशिक प्रलय' को मानते हैं। इसीलिये उपाध्यायजी ने सर्वथा प्रलय की बात का खण्डन किया है। . 5. इनके अतिरिक्त यहां कुछ मतकार जीव मात्र को मोक्ष-मुक्ति मानते है, जबकि जैनदर्शन समस्त जीवों की मुक्ति हो ऐसा नहीं मानता है। यह बात प्रस्तुत प्रकरण में सुन्दर ढंग से समझाई गई है। 6. अन्य दार्शनिक जगत् को अनादि सान्त मानते हैं. जबकि जैनदर्शन जगत् को (प्रबाह अपेक्षा से) अनादि-अनन्त मानता है। अर्थात् उसका सर्वथा नाश नहीं होता ऐसा मानता है / इस दृष्टि से अनादि सान्त मतवादियों का खण्डन किया है। 7. नैयायिक किसी भी कार्य की निष्पत्ति में 'समवायी असमवायी तथा निमित्त' इन तीन कारणों को मानते है / जब कि जैन कार्योत्पत्ति में उपादान और निमित्त इन दोनों को ही मानते है / अतः नैयायिको की मान्यता का खण्डन किया है। 8. कुछ लोग अवयव और अवयवीका ‘एकान्त मेद' मानते है किन्तु जैन भेदाभेद (एकान्त मेद नहीं और एकान्त अभेद भी नहीं) मानते है / अतः एकान्त-मेदवाद का खण्डन किया है / ___9 'संयोग संयोग से ही हो सकता है ऐसा न्याय और वैशेषिक दार्शनिक मानते है। जब कि जैन दार्शनिक संयोग से संयोग की उत्पत्ति को नहीं मानते ह / अतः उसका खण्डन किया गया है। 10. कुछ दार्शनिक कर्म को सात, तीन अथवा दो क्षण स्थायी मानते है इसका खण्डन करके यहाँ स्वमत का दर्शन कराया है। 11 जन मत शरीर इन्दियादि के विकास और पोषण में 'पर्याप्ति' नामक एक शक्ति को मानता है, जब कि इतर दर्शनकार एसी किसी शक्ति को नहीं मानते / उपाध्यायजी ने जैनमत सम्मत पर्याप्ति का अस्तित्व और उसकी आवश्यकता के सम्बन्ध में विवेचन करके समझाया है।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 12 द्वित्वादि संख्या अपेक्षा बुद्धि से उत्पन्न होती है और वह व्यंग्य है। पू० उपाध्याय जी ने इस बात का समर्थन किया है। 13 नैयायिक परमाणु को शाश्वत मानते है, जब कि जैन शाश्वत नहीं मानते / वह बात प्रस्तुत की गई है। 14 वैशेषिक मतानुसार परमाणुओ में पाक तथा न्यायमतानुसार अवयवी में पाक होता है, ऐसा बतलाते है / जबकि जैन दार्शनिक परमाणुओं में पाक से रूपादिक की उत्पत्ति और निषेध मानते है, यह बात यहां प्रस्तुत की है। 15. अनेक मणियों में भूरे, पीले आदि अनेक रूप प्रतीत होते है तथा उसे नैयायिक 'चित्ररूप' से परिचित कराते है। फिर यह एक है कि अनेक ? आदि विषयों का विचार किया गया है। . 16. नैयायिक ज्ञान को स्वसंवेदन नहीं मानते हैं जब कि जैन मानते है। इसकी सिद्धि की गई है। शान अभेद और अपरोक्ष है, ऐसा अद्वैतवादी मानते है परन्तु जैन यह नहीं मानते है इसका प्रत्याख्यान किया है। इस प्रकार आत्मख्याति के विषयों का सामान्य विहंगावलोकन कराया गया है / 2. वादमाला में क्या है ? वादमाला में जैन दर्शन के अनुसार सामान्य और विशेषात्मक जो हो वह वस्तु है। पदार्थ है / उसका अनेक विभिन्न मतों की आलोचना के साथ प्रतिपादन किया है। -- इसरी वादमाला में वस्तु लक्षण, सामान्य, विशेष इन्द्रिय अतिरिक्त शक्ति और अदृष्ट इन विषयों के छः वाद है नैयायिक आदि विद्वान, जाति को व्यक्ति से अत्यन्त भिन्न मानते है बौद्ध लोग जाति को अन्य व्यावृत्ति रुप मानते है जब कि जैन लोग जाति को भिन्नाभिन मानते है ! अर्थात् अमुक अपेक्षा से अभिन्न। इसलिए यहाँ सर्वथा भिन्न या सर्वथा अभिन्न माननेवाले दर्शनो के मन का खंडन किया है / नैयायिक विशेषको नित्य द्रव्य में रहने वाली एक अलग सत्ता को स्वीकारते नही / . इस विषय की चर्चा इस वाद विवाद में की है। सारव्य पाणी उपस्थ आदि को कर्मेन्द्रिय मानते है / जैन दर्शन इस बात को प्रमाण भूत नहीं मानता, इसलिए वह आता है कि आत्मामें ज्ञान की प्रक्रष्ट उपकारक हो वह इन्दिय कहलाती है। और शान होने में सिर्फ त्वचा और मन के संयोग को ही कितने लोग कारण मानते है / जैन दर्शन इस प्रकार नही मानता इसलिए इस बात का यहाँ खंडन किया है / बतात
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 2 जैन मतानुसार, इन्द्रियाँ दो प्रकार की है, एक द्रव्येन्द्रिय और दूसरी भावेन्द्रिय / उनके और भी दो भेद है - निवृत्ति और उपकरण / इनके भी बाह्य और आभ्यन्तर भेद है / तो इस में इन भेदों को बताकर उनकी चर्चा करके उस को साबीत किया है / शक्ति-पदार्थ (द्रव्य) गुण, कर्म आदि से एअ अलग स्वतंत्र पदार्थ है ऐसा बताकर प्राचीन और नव्य नैयायिकों के मतों की आलोचना करके अनेक प्रमाण उपस्थित करके शक्ति एक अलग पदार्थ है इस की सविस्तर चर्चा करके शक्ति की सिद्धि की है / वैशेषिकादि शक्ति न मानते सिर्फ छः पदार्थों को ही मानते है / लेकिन उपाध्यायजीने इन के मत का खंडन किया है। धर्माधर्म - शभाशभ संस्कार ये आत्मा के अपने ही विशेष रूप गुण है-ऐसा माननेवालों के मत का खंडन कर के बताया है कि जैन दर्शन ये गुण धर्माधर्म या पुण्य पापादि आत्मा के नहीं लेकिन तत्त्वतः पुद्गल के ही विकार है ऐसा बताकर, अदृष्ट को नैयायिकों जो विशेष गुणरुप मानते है उस का खंडन करके अनेक युक्तियों के द्वारा अदृष्ट के पौद्गलिकत्व की सिद्धि की है / तदुपरांत छोटे बडे अनेक विषयों की चर्चा कर के जैन दर्शन के मंतव्यों की सच्चाई साबित की है। कुछ स्थानों पर अन्य मतावलंबियों के विविध मतों को प्रस्तुत किया है लेकिन उन पर अपना स्वमंतव्य ठीक से प्रस्तुत किया नहीं लगा। 3. वादमाला तीसरी का सार इस वादमाला में स्वत्ववाद और सन्निकर्षवाद दोनों वादों की चर्चा की है। स्वत्व रूप पदार्थ अतिरिक्त रूप है या सम्बन्ध विशेष रूप है या किम स्वरूप में है। इस प्रश्न पर विविध दर्शनिकों के विभिन्न मत प्रस्तुत किये है। सन्निकर्षवाद में द्रव्य (पदार्थ) चाक्षुषका अनुकरण करके चक्षु संयोग हेतुना का विचार किया है और भिन्न भिन्न नैयायिकों के मत बताकर मतभेद का खंडन किया है और परसमय की मान्यता प्रस्तुत की है। 4. विषयता वाद ___ इस कृति में विषयता नामक पदार्थ विषय तथा ज्ञान आदि से भिन्न है ऐसा सिद्ध कर के विषयता के मेदों का विवेचन किया है। जब ज्ञान से विषय की प्रतीति हो तब विषय में ज्ञान का अनुभव होता है / नयायिक आत्माको ज्ञान का आधार समवाय सम्बन्ध से मानते है। लेकिन आधार विषयता सम्बन्ध से विषय बनता है। प्राचीन ऐसा कहते है कि विषयता स्वरूप सम्बन्ध से है। इसलिए वह ज्ञान और विषय से भिन्न पदार्थ नहीं।' इस के विरुद्ध उपाध्यायजी हरकत उठाते है-विरोध करते है / वे कहते हैं कि अगर विषयता ज्ञान स्वरूप है तो भूतल घटवाला है. इस ज्ञान से निरूपित जो विषयता घट और भूतल में रहती है तो उस में अभेद पड जाएगा / और अभेद होने से उक्त प्रकारवाले ज्ञान से
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ उत्तर काल में 'घर प्रकारक ज्ञानसे मैं मुक्त हूं' इस प्रकार की प्रतीति होनी चाहिए / जो अनुभव से विरुद्ध है। इस के लिए विषयता, झान और विषयता, आश्रयता संबध से विपय में और निरूपकता संबंध से ज्ञान में रहती है। विषयित्व भी ज्ञान और विषय से भिन्न पदार्थ है। और यह वियित्व दो प्रकार से है। पहला किसी भी विषयता से निरूपित नहीं होता और दूसरा यह है कि अन्य विषयता से निरूपित होता है। निर्विकल्पक ज्ञान में जो विषयित्व होता है उससे निरूपित विषयता अन्य विषय से निरूपित नहीं होती। विशिष्ट ज्ञान की जो विषयता होती है, वह अन्य विशेषताओं से निरूपित हो सकती है / यहाँ प्रकारता, विशेष्यता और संसर्गता रूप विषयता होती है और वह अरस-परस निरूप्य निरूपक भाव में होती है। . विशेष्यता और प्रकारता भी दो प्रकार की होती है। एक किसी भी धर्म से अवच्छिन्न होती है। और दूसरी निरवच्छिन्न होती है। उपर्युक्त सारी बातों का विस्तार से इस कृति में चर्चा की है। 6. वायुष्मादेप्रत्यक्षाप्रत्यक्षत्व-मतलब कि वायु और उष्मा प्रत्यक्ष है या 6 अप्रत्यक्ष ? उसके बारे में विचारणा. कुछ नयायिक पृथ्वी पानी और अग्नि ये तीन पदार्थ, रूप और स्पर्श से युक्त है ऐसा मान ते है। और इसलिए ये तीनों ही चक्षु और त्वचा (स्पर्शेन्द्रिय ' इन दो इन्द्रियों से यह प्रत्यक्ष होता है ऐसा प्रत्यक्ष अनुभव कर के कहता हैं / पदार्थ को प्रत्यक्ष होने में रुप तभी ही कारण बनता है. जब प्रत्यक्ष बाह्य इन्द्रियों से उत्पन्न होता हो / वे चक्षु से पदार्थ के प्रत्यक्ष में रुप और त्वचा से प्रत्यक्ष होने में स्पर्श को कारण मानता नहीं। स्पर्श और रुप दोनों को कारण स्वरुप माना जाय तो वहाँ दो प्रकार के कार्य कारण भाव मानने पडेंगे / दो कार्य कारण भाव मानने में दार्शनिकों को गौरव होता है. अनावश्यक कारण को वे बोझ मानते हैं / इसलिए गौरव न हो इस तरफ उनका खास लक्ष्य रहता है। इसलिए वे ऐसा कहते हैं कि रुप कौर त्वचा इन दोनों पदार्थो के प्रत्यक्ष में एक रुप को ही अगर कारण माना जाय तो लाघव होता है। इन लाघववादीओं के मन के अनुसार रुप हो नो ही त्वचा से पदार्थ प्रत्यक्ष हो सकेगा अन्यथा नहीं। इनी वधित बात को समझाकर वायुपदार्थ की बात समझाते हुए कहते हैं कि वायु पदार्थ है / ऐसी प्रतीति त्वचा से भी नहीं होगी. क्यों कि ऊपरी दलील के अनुसार पदार्थ के प्रत्यक्ष में कारण एक रुप को ही माना है / और रुप तो वायु पदार्थ में है ही नहीं इसलिए त्वचा से वायु प्रत्यक्ष नहीं हो सकता। ऐसा प्राचीन नेयायिकों का मत है पू उपाध्यायजी महाराजने इस मत का विविध हेतुओं के द्वारा इस प्रकरण में खंडन किया है / वे कहते हैं कि शरीर के साथ वायु-हवा का जब संयोग हो तो ही यह शीत वायु बह रहा है-यह उष्ण वायु चल रहा है. ऐसा प्रत्यक्ष अनुभव होता है. रुपविहीन वायु प्रत्यक्ष है, इसलिए त्वचा जन्य प्रत्यक्ष में स्पर्श के भिन्न भिन्न कारण मानने चाहिए / प्रत्यक्ष की मान्यता से विरुद्ध होने से लाघव की बात आगे रखकर पदार्थ प्रत्यक्ष में केवल रुप को कारण कहना. वायु के प्रत्यक्ष में त्वचा का भ्रान्त कारण कहना यह योग्य नहीं / इस वस्तु को बहुत हेतु देकर विस्तारसे समझाई है।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्यायजी ने ग्रंथ के नाम के अंत में 'रहस्य' शब्द लगाया होने से 108 ग्रन्थ रचने की जो प्रतिज्ञा की थी उन में से यह एक रचना है। सब मिलाकर अद्यावधि 'रहस्य' शब्दवाली. चार ही कृतियाँ उपलब्ध हुई / न्यायसिद्धान्तमंजरी ग्रंथ के शब्दखंड की आलं चना में क्या विषय आता हैं ? उस का संक्षिप्त टिप्पण. 1. उपाध्यायजीने प्रारंभ में टीका के मंगलाचरण में बहुत सूचित कहा जाय ऐसा भगवान महावीरकी वाणी के लिए 'वेदध्वनिः' ऐमा विशेषण लगाया है। . प्रारंभ के प्रत्यक्षादि तीन खंडों पर टीका आलोचना की थी या नहीं, यह कहा नहीं जा सकता, मुझे तो अंतिमखंड की 'अपूर्ण आलोचना उपलब्ध हुई वही यहाँ प्रकट की नहीं है। उस में नीचे अनुसार विषय प्रस्तुत हुए हैं। 2. शब्द को प्रमाण माना जाता है तो वह कैसे ? उसके लक्षण क्या ? उस की चर्चा करने की प्रतिज्ञा कर के “अर्थ" के शब्द मंगलार्थक हैं ऐसा बताकर शब्द क्या है. शब्दशक्ति, पदशक्ति जातिशक्ति लक्षणा आदि बातों की विस्तार से चर्चा की है। 3. वैशेषिक दार्शनिक शब्द प्रमाण को अनुमान प्रमाण के अंतर्गत मान लेते हैं लेकिन उपाध्यायजी ने जैन दर्शन की मान्यता के अनुसार प्रमाण यह एक स्वतंत्र प्रमाण है, पेसा बताकर वैशेषिक मान्यता का खंडन किया है। 4 शब्दबोध में 'शक्ति' सहकारमय कारणरुप है ऐसा प्रतिपादित करके शक्ति का, शक्ति-शान के उपायों का निरुपण किया है। 5. इस के अतिरिक्त पदशक्ति जाति में है या व्यक्ति में ? इस के लिए की हुई विचारणा / 6 पदों की शक्ति कार्यता में है / इस प्रकार का मन्तव्य रखने वाले मीमांसा दर्शनकार प्रभाकर मिश्र के मत का खंडन / . 7 शक्ति तीन प्रकार की है। अभिधा लक्षणा और व्यंजना। इन में लक्षणा नाम की शक्ति शब्द में किस तरह रही है उस के बारे में की हुई चर्चा विचारणा / ... 8 करीब 1200 प्रलोक जितनी गद्य टीकामें स्वकृत 'अलंकारचूडामणि' विवरण, 'अष्ट महस्री' विवरण, उदयनाचार्य कृत कुसुमांजलि' और स्वकृत 'नयनामृततरंगिणी'. 'विशेषावश्यकभाष्य' आदिका उल्लेख किया गया है। इस के सिवा छोटी-बड़ी अनेक बातों की चर्चा की है। इस न्याय सिद्धान्तमंजरी ग्रथ के शब्दखंड पर टीका करने की इच्छा क्यों हुई? जब विश्वनाथ भटटाचार्य कृत 'न्यायसिद्धान्त मुक्तावली' की रचना नहीं हुई तब उसका प्रचार शुरु नहीं हुआ था। उस के पहले करीब 16 वी शताब्दि के उत्तरार्ध में रचित न्याय सिद्धान्तमंजरी का (और न्याय लीलावती का बहुत प्रचार हो चुका था, और इन दोनों ग्रंथों पर भी बहुत आलोचनाएँ हुईथीं, अत: उपाध्यायजीको भी असे ग्रथ पर कुछ विशिष्ट लिखने की इच्छा हो आई और तर्क-न्याय प्रधान विभाग पर आलो. चना लिख डाली तब उपाध्यायजी की प्रतिभा कैसी बहुमुखी और भव्य होगी ?
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ कलिकालकल्पद्रुपम परमप्रभावकश्रीलोढणपार्श्वनाथाय नमः પરમપૂજ્ય, આગમ પ્રભાકર બી પુણ્યવિજયજી મહારાજ અને પૂ. મુનિ શ્રી યશવિજયજી (હાલમાં પૂ. યશેદેવસૂરિજી) વચ્ચે ર૭ વરસ ઉપર થયેલો રેચક અને પ્રેરક વાર્તાલાપ અને ઉપાધ્યાયજી મહારાજ જોડે સંપર્શતી માહિતીની એક ઝલક. નોંધ-આ એક નોંધપાત્ર ઘટના હોવાથી જે એ શબ્દસ્થ થાય અને તે મુદ્રિત થાય તે ભલે નાનકડા પણ એક ઐતિહાસિક અને પ્રેરક ઘટના ચિરંજીવ બની રહે ! એ સદાશયથી (પૂજ્ય સંપાદક ગુરુદેવની અનિચ્છા છતાં, અમે તે નકલ મેળવીને છાપી છે. લેખ લખ્યા સં. 2012 -પ્રકાશક સમિતિ પરમપૂજ્ય આગમપ્રભાકર મુનિવર શ્રીપુણ્યવિજયજી મહારાજને વરસોથી મારા માટે એક ભાવના બેઠી હતી કે, “હું એક ચોમાસું એમની સાથે કરૂં” અને તેથી એક વખતે મને ખૂબ જ લાગણીથી ભાવભીનું આમંત્રણ આપ્યું આ હતી સાલ 2009 ની. પણ આ આમંત્રણ પાછળ ભૂતકાળનું એક અનુસન્ધાન હતું. શું હતું તે જોઈએ. પૂજય પુણ્યાત્માપુણ્યવિજ્યજી મહારાજશ્રીનું આગમન પાલીતાણામાં વિ સંવત 2001 માં થયું સાહિત્યમંદિરમાં ઉતારે કરેલે. એ અવસરે હું મારા દાદાગુરુઓ સાથે રાજકોટથી પાલીતાણા આવ્યો હતો. અને અમે સાહિત્યમંદિરમાં જ ઉતર્યા હતા. તે વખતે જ સાહિત્યમંદિરમાં તેઓશ્રીનું પ્રથમ દર્શન-મિલન થયું. પ્રાથમિક દર્શન-મિલને એકબીજાનાં હૈયાં ભાવવિભોર બન્યાં. કોણ જાણે પરોક્ષમાં મારા પ્રત્યે તેઓશ્રીએ કે ઉંડે આદ –ભાવ કેળવ્યું હશે એટલે પ્રત્યક્ષ રીતે મળતાં મને ખૂબ જ આદર-ભાવથી તેઓશ્રીએ આવકાર્યો. તેઓશ્રી તે શ્રેષ્ઠ કોટિના સમર્થ વિદ્વાન અને તે વખતે હું અલ્પમતિ, છતાંય જાણે હું કંઈક વિશેષ હેઉ તે રીતે આદર-વ્યવહાર કરતા. એક સમયે મેં કહ્યું કે આપની સાહજિક ઉદારતા કોઈ અનેરી છે એટલે ઉદારતા સ્વાભાવિક રીતે જ હરકેઈના પ્રત્યે વ્યક્ત થઇ જાય એ બરાબર છે, પણ મારા પ્રત્યે થતી વધુ પડતી ઉદારતા મારા માટે શરમરૂપ બને છે મારી જોડે મારી મર્યાદા મુજબ વ્યવહાર થાય તે જ મને ગમે. આથી મારો વધુ પડતે આદર મારી પ્રકૃતિથી પણ વિરૂદ્ધ છે. ઉલટું બહું ક્ષોભ-શરમ અનુભવવી પડે છે અને મારો ભાવિ માટે પણ મર્યાદાપૂર્ણ વહેવાર જ યેગ્ય ગણાય. મારા હૃદયને આ ભાવ વ્યક્ત કર્યો ત્યારે તેઓ મીઠું હસ્યા અને ઉલટું મને સામેથી કહે કે મને મારી પ્રકૃતિના અધિકારનો ઉપયોગ કરવા દો, આ બાબતમાં મારી ઉદારતા સામે તો ઉદાર જ રહે તે સારું ! પછી તો અમે રોજ રોજ વારંવાર મળતા, રાતે કલાકો સુધી બેસતા. એમની ઉદારતા અને આત્મીયભાવ અનેરો હતા, બેઠકમાં સાહિત્ય, આગમ, ઇતિહાસ, સંઘ વ્યવસ્થા, સાધુસમાજ, અભ્યાસ, સંશોધન, વિજ્ઞાન અને પિતાના અનુભવો વગેરે ઉપર વિવિધ વાર્તાલાપ, ચર્ચા, વિચારણા અને સમીક્ષાઓ થતી વાર્તાલાપમાં એમની વિનમ્રતા અને ઉંડા જ્ઞાન-વિજ્ઞાન અને અનુભવોની ઝલકે ઝળકતી.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 એક દિવસની રાતની વાત છે. “મને કહે કે ભાઈ ! સંગ્રહણી લખી તમે કમાલ કરી છે સુંદર વિસ્તૃત ભાષાંતર પહેલ વહેલું જ જોવા મળતાં અને તેમાંના ઉપગી સુંદર ચિત્રો, અનેક યંત્ર, પરિશિષ્ટ, વિવિધ આકર્ષણ, મહત્વનાં ટીપણે, સુંદર છપાઈ, અવ્વલ દરજજાનું મુદ્રણ, બાઈડીંગ, આ બધું જોઈને કહ્યું કે મને અપાર આનંદ થયો. પણ આશ્ચર્ય એ વાતનું થયું કે નાની ઉંમ્મરમાં આવું ગંભીર, જવાબદારીવાળું. વિશાળ કાર્ય કેમ કરી શક્યા ? “બધી જ રીતે સુંદર અને ઘણું જ ઉપયોગી કાર્યકરી તમે સંઘને ખરેખર એક અફલાતુન ભેટ આપી છે.” વગેર ઉદ્ગારે કાઢયા. પછી મેં જવાબમાં કહ્યું કે એ બધું ખરેખર દેવગુરુની કૃપા અને આપ સહુની શુભેચ્છાને જ આભારી છેહું તે માત્ર નિમિત્ત બન્યું એટલું જ વહેવારે ભલે મારું કહેવાય, બાકી જે છે તે શાસનનું, ગુરુકૃપાનું અને આપ જેવા મહાત્માઓનું છે. ચિત્રો માટે મેં કહ્યું કે ચિત્રો તે આથી વધુ સારા થઈ શકત. પણ કરવાનાં સાધનો પુરતા ન મળ્યાં. અને હું ચિત્રકાર ન હતો. જન્માંતરને કંઈક સંસ્કાર હશે એટલે મારી સુઝ બુઝ પ્રમાણે કર્યો. પૂજ્ય ગુરુદેવની કીંમતી સલાહ લે તે, તેઓશ્રીની તો અપાર કૃપા હતી જ એક મને ઘણી રીતે સહાયક બનતા હતા. તેમજ મારા વિદ્યાગુરુ પંડિત શ્રી (સીરવાળા) ને મારા પ્રત્યે અતિ લાગણી એટલે તેઓ પણ મને સહાયક બનેલા જો કે ત્યારે કલાના સિદ્ધાન્ત કે નિયમોનું જ્ઞાન ન હતું પણ યોગ્ય અને સારૂં કેને કહેવાય એ દષ્ટિ હતી એટલે મારે ચિત્રો માટે મને પિતાને પૂરો સંતોષ નેતે થે. જે વાત હું જ સમજાતે હતા, એમ મેં કહ્યું તે પછી તેઓશ્રીએ પોતાના સાધુ સાધ્વીઓને વસીતપના પારણે હતાં અને એ પ્રસંગે એમને એક કારણ ઉપસ્થિત થયું એટલે મને કહે કે ભાઈ! મને એક મુંઝવણ ઉભી થઈ છે. તમારી કૃપા થાય તે જ દૂર થાય. મેં કહ્યું પહેલાં ભાઈશ્રીમાંથી “શ્રી” શબ્દ પાછો ખેંચી લે અને કૃપા” શબ્દ પાછા ખેંચે તે જ આપશ્રીની વાત સાંભળીશ, નહીંતર આ સેવકની જરા પણ સાંભળવાની તૈયારી નથી, એમ ધડ દઈને મેં તે કહી નાંખ્યું. જવાબમાં કહે કે શં મને શબ્દો વાપરવામાં પણ તમે કંજુસાઈ શીખવાડશે ? મેં કહ્યું જયાં જેટલું ઉચિત હોય ત્યાં તેટલું જ શોભે અને બંને પક્ષે ઔચિત્ય જળવાય. આપ જેવાને શું કહેવાનું હાય પછી તેમને કહ્યું કે મારો સ્વભાવ એ છે હૈયું એવું છે શું કરું ? પછી મને વાત કરી કે અમારા સાધુ-સાધ્વીઓને વરસીતપનાં પારણાં છે. આ આ નિમિત્તે વરસીતપવાળા તમામ સાધુ-સાધ્વીઓને કંઈક ભેટ આપવાની છે. એટલે તે બધાએ મારી જોડે ચર્ચા-વિચારણા કરી સાધુઓ શું ભેટ આપે ? એ આપે પુસ્તક. એટલે મેં કહ્યું કે ભાવનગરની આત્માનંદ સભા તરફથી અનેક પુસ્તક પ્રગટ થયાં છે. કેટલાંક મારા સંપાદિત ગ્રન્થ છે. શાસ્ત્રગ્રન્થ પણ છે. પણ તે બધા સાધુઓએ કહ્યું કે અમે કંઈ ન જાણીએ, આપ નકકી કરે તે અમને કબૂલ છે ત્યારે મેં કહ્યું કે, પુસ્તક એવું પસંદ કરવું જોઈએ કે દેનાર દઈને રાજી થાય, લેનારે લઈને રાજી થાય અને લેનારને એમ લાગવું જોઈએ કે અમને એક સુંદર ઉત્તમ ચીજની ભેટ મલી છે. અને તે પુસ્તક સહુને ઉપગી અને ગમે તેવું હોવું જોઈએ. તો આ દષ્ટિએ મારો મત એ છે કે “મુનિ યશોવિજયજીએ કરેલા ભાષાંતરવાળી બહાસંગ્રહણી ભેટ આપવી જોઈએ.” અને મારી વાત સહુને ગમી અને સહુએ સહર્ષ સ્વીકારી છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ઉપર કહી એ બધી વાત મને પુણયાત્મા પૂ. મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજે જ કહી અને પછી મને કહ્યું કે, મને સંગ્રહણીની 100 ચોપડીએ જોઈએ છીએ. એક બુકની કીંમત રૂ. છ છાપેલી છે જેથી 100 બુકના રૂા. 600 થાય છે, પણ અમારૂં બજેટ ૫૦૦/રૂા.નું છે આ એક મૂંઝવણ છે. તમારાથી ઉદારતા કરી શકાય તેમ હોય તે સારૂં! મેં કહ્યું કે આમ તે આ કાર્ય સંસ્થાનું છે એટલે વહીવટમાં અમારે અધિકાર મર્યાદિત છે. પણ ભલામણ જરૂર કરી શકું અને હું પૂજ્ય ગુરુદેવને પણ વાત કરું છું. આપ જેવા વિજ્ઞપુરૂષ આપના હસ્તક અનેક ઉત્તમ પુસ્તક હેવા છતાં મારા જેવા એક અલપઝ સાધુની અનુવાદિત કૃતિની પસંદગી કરે એ મારા માટે શું એ છું ગૌરવ લેવા જેવી બાબત છે! મેં મારા દાદા ગુરુદેવને વાત કરી. તેઓશ્રીએ કહ્યું કે આમાં બીજો વિચાર શું કરવાને હોય. તું કહી દેજે કે સંસ્થા ખુશીથી આપશે. ત્યાંજ મને સંસ્થાને કાયદે યાદ આવ્યું. 100 બુક લે તેને ર૫ ટકા કમીશન આપવું, એટલે હવે તે 500 ની જરૂર નહીં પડે. પૂજ્યશ્રી પાછા કેવા કે અમારે એ છું આપવું નથી. એ ખાતાના 500 છે તે આપી જ દેવાના છે. પછી 100 પુસ્તકે સંસ્થા તરફથી અર્પણ થઈ ગયા. તેઓ તરફથી તે બધા તપસ્વીઓને પણ અર્પણ થઈ ગયા. પછી પૂજ્યશ્રીએ એક વખતે કહ્યું કે, દેખતાં જ ગમી જાય તેવી આર્ષક ભેટ મળતાં સહુ રાજી થઈ ગયા છે. પૂજ્ય પુણ્ય સ્માએ એક રાતે અમારા ગુરૂદેવે સમક્ષ સંગ્રહણું પુસ્તકના કાર્ય માટે ઘણી પ્રશંસા કરીને કહ્યું કે આ પદ્ધતિએ અન્ય ગ્રન્યના ભાષાંતરે થવાં જોઈએ. પૂજ્ય દાદાગુરુએ કહ્યું કે વિદ્ય ધ્યયન કાળમાં તે જે સર્જનમાં પડી જાય તે, અભ્યાસને ખામી પહોચે. એટલે મેં સંગ્રહણી માટે પણ ના પાડી હતી પરંતુ એને ઘણું જ ઉત્સાહ જોઈ ઉપાધ્યાય પ્રતાપવિજયજી વગેરેએ મને ભાર દઈને આગ્રહ કર્યો એટલે હું આડે ન આવ્યું. જો કે ગ્રન્થ જોયા પછી મને ખૂબજ આનંદ થયે અને એની શક્તિ જે ખૂબજ સંતેષ અનુભવ્યું, પણ હાલમાં તે નવું ન કરે અને અધ્યયન કરે તે જ ઇચ્છું છું. વળી તબીયતે જ્યાં સારી રહે છે. મુશ્કેલીથી તે ભણે છે. સદાને નબળે છે. અભ્યાસ થઈ જાય બાદ ભલે કરે! આ રીતે વાર્તાલાપ થયે તે પણ મને કહ્યો. ઉપર જણાવ્યું તેમ અમારી પ્રાથમિક મૈત્રીને પાયે એ નંખા કે અમારી આ મૈત્રી તેઓશ્રીના જીવનપર્યત ખડકની જેમ મજબૂત બની રહી હતી. અમારા આ સંબધે અરસપરસ એકધારા જળવાઈ રહ્યા. એ અમારા માટે એક સુખદ બાબત હતી આ સબંધે, સ્વ ઉપાધ્યાયજી 50 યશવિજયજી મહારાજના કાર્યમાં ઘણા મદદ રૂપ પણ બન્યા. એક વાત નોંઘવી જોઈએ કે ઈષ્ય, અદેખાઈ અને તે દ્વેષથી રંગાએલી દુનિયામાં ગુણગ્રહીતા, ગુણાનમેદના, કે અમેદ ભાવનનાં નીર આજે જ્યારે એ સરી રહ્યાં હોય, એક ભણેલી વ્યક્તિ બીજાની સારી કૃતિ જોઈને આનંદ પામે એવું બહુધા ઓછું જોવા મળતું હોય ત્યારે, એક વિદ્રાન શાસ્ત્રજ્ઞ પુરૂષ મારી કૃતિ માટે નિખાલસભાવે પ્રશંસા કરે અને પાછી તે કૃતિ, ભેટ આપવા માટે સુગ્ય છે એવું પ્રમાણપત્ર આપી બીજાઓને ભલામણ કરી, ભેટ તરીકે વિતરણ પણ કરાવે, એ આજના તેઢેષ, ઈર્ષા, અદેખાઈથી જલતા કમનસીબ આત્માઓ માટે આ ઘટના ખરેખર દશાંતરૂષ અને ધડો લેવા જેવી છે. નીચી કક્ષાએ ઉતરી ગયેલા દેશીલા આત્માઓ માટે પણ ઉડે ઉડે
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ એનામાં થગ્યતાનાં જે બીજે પડયાં હશે તે તેના અંતરઆત્માને આ ઘટના પ્રેરક બન્યા વિના નહીં રહે! તે પછી વિ. સં. ૨૦૦લ્માં વડોદરા પાસેના ડભેઈ શહેરમાં સ્વ. મહાન જ્યોતિર્ધર પૂજ્યપાદ ન્યાયાચાર્ય મહાપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશવિજયજી મહારાજની ચરણપાદુકાની પ્રતિષ્ઠા હતી. અને તેની સાથે બે દિવસને જ્ઞાનેન્સવ મેં ગ ઠ ડ આ ઉત્સવને “શ્રી યશોવિજય સારસ્વતસત્ર નામ આપવામાં આવ્યું હતું. સમારેહમાં ભાગ લેવાં પંજાબથી ગુજરાત સુધીના જૈન-અજૈન 50, વિદ્વાને આમંત્રવામાં આવ્યા હતા. બે દિવસમાં થઈને બારેક કલાકની સભા બેઠકે જવામાં અવી હતી પૂ. આચાર્યદેવે સહિત વિશાળ સાધુ-સાધ્વીજીનું વૃદ અને પાંચેક હજારની જન ઉપસ્થિતિ વચ્ચે વિદ્વાન વકતાઓએ વિવિધ રીતે ઉપાધ્યાયજી મહારાજને પરિચય આપ્યું હતે. જૈન સમાજ માટે એક પ્રાચીન મહાપુરુષની આવા મોટા પાયા પર ઉજવણી કરવાનો પ્રસંગે ગુજરાતમાં તે પ્રાયઃ પહેલે જ હતું. એટલે અમારી ઉજવણી અનેકનું લક્ષ્ય બની હતી. અને આ ઉજવણીને ગુજરાત અને મુંબઈને પત્રએ બહેળી પ્રસિદ્ધિ આપી હતી ઉપાધ્યાયજીના વર્ગવાસ પછી ગુજરાત સમક્ષ જૈન સંઘ સમક્ષ ઉપાધ્યાયજીને યથાર્થરૂપે રજૂ કરવાને આ પ્રસંગ અભિનવ જ હતું, આકર્ષક આયેાજને અને અજોડ ઉત્સાહપૂર્ણ ઉજવણીએ ગુજરાતમાં, ગુજરાતના રન-અર્ચન વિદ્વાનોમાં ગુજરાતની પુણ્યભૂમિ ઉપર સવદત્તા , સર્વોચ્ચ કેટિને ધુરંધર વિદ્વાન જ હતે. એની જાણ પ્રથમ જ થઈ. આથી જૈન-જૈનેતર જગતમાં સમગ્ર સાધુસંઘનું ગૌરવ વધવા પામ્યું હતું. ભવ્ય, ઉત્સવની ચારેકેર ફેલાએલી સુવાસથી તાર-ટપાલથી સેંકડે અભિનંદને સમિતિ ઉપર અને મારી ઉપર આવી પડયા હતા. દેશકાળની વિશિષ્ટ દષ્ટિ ધરાવનારા વિદ્વાને. સામાજિક સેવકો અને પુણ્યાત્મા પૂ. પુણ્યવિજયજી મહારાજે જણાવ્યું કે ગુરુમૂર્તિને પ્રતિષ્ઠા સાથે જ્ઞાત્સિવ રાખવાનું તમને સૂઝયું તે ખાતર પણ અભિનંદન આપવા રહ્યા. અને લખ્યું કે પિતાના ગુરુઓની જયંતિઓ તે સહુ ઉજવશે પણ જ્ઞાનમાર્ગને વેગ આપવા ઉપાધ્યાય માટે આપે જે ર્યું તેવું આજ સુધી કેઈએ કર્યું નથી એમ પક્ષપાતરહિત પણે કહેવું જોઈએ. એક વિદ્વાને લખ્યું કે કદાચ સમાન નામધારીના હાથે જ આ કાર્ય સર્જત હશે એમ કેમ ન હોય? આપ નામાંકિત અજૈન વિદ્ધ નેને સુંદર સહકાર મેળવી શક્યા એ વધુ મહત્વની બાબત છે. ઉજવણીના અહેવાલે અખબારમાં જે પ્રગટ થયા એ વાંચીને જૈન જગત તે આનંદવિભેર બન્યું પણ અજેન જગત્ પણ ખૂબ જ રાજી થયું. કેમ કે ગુજરાતને ગુજરાતની સંતપ્રસૂ ભૂમિ ઉપર ગુજરાતને એક પતે દિગૂગજ જે મહાન વિદ્વાન જતિર્ધર જપે હતું તેની સારી રીતે જાણ થઈ. આ પ્રસંગ ઉજવાઈ ગયા બાદ અમદાવાદ જતાં પૂજ્ય પુણ્યાત્મા મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ આણંદ મુકામે ભેગા થયા ખૂબ જ હર્ષભર મને આવકાર્યો અને ભેઈમાં ઉજવાઈ ગએલા યશવિજય સારસ્વત સત્રની ઉલટભર પ્રશંસા કરતાં જણાવ્યું કે લાખ રૂા. ખરચતાં જે પ્રસિદ્ધિ * આના સંપૂર્ણ હેવાલ માટે જૂઓ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ અંગેને “યશવિજય સારસ્વત સત્ર” આ નામનો મારો સંપાદિત સ્મૃતિ મળ્ય.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 ન મળે તેવી પ્રસિદ્ધિ તમે ઉપાધ્યાયજીને આપીને અંઘ પ્રયે, આપણા સાધુસમાજ પ્રત્યે ઉપા ધ્યાયજી મહારાજનું જે હતું તે ખરેખર તમે એ એ શું કર્યું છે. મેટા મોટા ધુરંધરે, અગ્રણીઓથી જે થવા ન પામ્યું તે તમારા ભાગ્યમાં કરવા લખયું હશે. પોતાના ગુરુઓની ઉજવણીઓ સહ ઉજવે છે પણ વિદાય લીધેલા જવાહરને પરિચય તમે જે રીતે કરાવ્યું તે કરાવનારા વિરલા નિકળશે. આજે તમેએ માટે ઘવાદ્રિતીય બની ગયા છે વગેરે વગેરે કહ્યું. હું સાંભળીને થડે ભારે બની ગયો મેં કહ્યું કે આ મેં કર્યું નથી, શાસનદેવ આવું કંઈ કામ કરી શકે તેવી કોઈ પણ વ્યક્તિને શાસનના એક પ્રતિનિધિ તરીકે આગળ કરે છે એટલે મેં તે શ્રીસંઘના અને ખાસ કરીને શ્રમણ સંઘના પ્રતિનિધિ બનીને આ કાર્ય કર્યું છે. અને સહુના સહિયારા સહકારથી બન્યું છે. એટલે આને યશ મને નહિં, શાસનદેવ અને આપ અને અન્ય સાથીઓશુભેચ્છકોને ઘટે છે. હું તે એક અદને સેવક બની વિનમ્રભાવે દ્રષ્ટા તરીકે રહીને કાર્ય કર્યું છે. આ કાર્ય કરવાથી મને અહને જરીએ ન ચઢયે નથી, અને એક મહાન પુરુષના મહાન કાર્યની સેવાને બીરદાવવાની અંજલી આપવાની મને જે વિરલ પુણ્યતિક મળી તેટલા પુરતું, મારી જાતને માટે નમ્રભાવે, ગૌરવ અને આનંદ અનુભવવાને કિંચિત્ અધિકાર ભેગવું તે અગ્ય નહિં ગણાય. બાકી તરફથી ઉજવણીની ભારે ભારે પ્રશંસાઓ થતી સાંભળીને જાણીને થયું કે, ઉજવણી સહને ગમી છે અને એના પ્રત્યાઘાતે ઘણા ઉમદા પડયા છે તે જાણી સંતોષ ઉપજ્યા. પછી ઉપાધ્યાયજીના પ્રકાશન તથા અન્ય બાબતે ઉપર ઘણી ઘણી મહત્વની ચર્ચાઓ થઈ. એમાં મારા પ્રત્યેનો તેઓશ્રીનો અત્યુત્કટ લાગણીભાવ જોવા મળે. જ્ઞાનવૃદ્ધ અને વયેવૃદ્ધના અનુભવે સાંભળવાની તક મળી, પછી રાતના મને કહે કે એક માસુ જે સાથે રહીએ તે આનંદ થશે. અને બીજા લાભ થશે. પછી હળવે રહીને કહે કે તમારી શક્તિઓને પરિચય પણ થશે. મેં તરત જ વાંધે લીધે કે આપ કેવી અસહ્ય અને અશ્રાવ્ય વાત કરે છે ? લાભે તે આપની અનેક વિશિષ્ટ શક્તિએને મને મળશે. મારી પાસે શક્તિ બક્તિ છે જ ક્યાં? બાકી આપની પરમાણુને પર્વત જેવડે બતાવવાની મહાન ઉદારતા અજબ ગજબની છે. મારામાં શક્તિ છે એવું કલ્પશે જ નહિં હું બહુ અલ્પજ્ઞ અને સર્વસામાન્ય વ્યક્તિ છું. હે, શાસનસેવા–પ્રભાવને કરવાની દેવગુરુકૃપાએ અને જન્માન્તરના કેઈ સંસ્કારે એક ખ્યાહેશ-ધગશ જરૂર બેઠી છે. એટલે શાસનદેવ સારે કામમાં નિમિત્ત બનાવી દે. બાકી મારા માટે બીજી કોઈ વિરોષ કલ્પના કદિ કરશે જ નહિં. નહીંતર જે નથી એનું આરોપણ મને અન્યાય કરનારૂં બનશે. શરમરૂપ બનશે અને ભાવિ માટે મારી મુંઝવણમાં વધારો થશે, મારી પ્રગતિમાં સેવામાં રૂકાવટ કરશે. આ કાળમાં અનું જોર વધતું જાય છે પણ પરમાત્મા મને એથી સદા બચાવતે રહે! વગેરે કહ્યું. ત્યારે કહે છે કે તમારા માટે મારે છે અભિપ્રાય ધરાવે તે માટે મારે બીજાના અભિપ્રાયની જરૂર ખરી? હું લાચારીપૂર્વક આશ્ચર્યદષ્ટિએ જોઈ રહ્યો! તેઓશ્રીએ કહ્યું કે સત્રનું આ જન મને ભારે ગમી ગયું, એમાં તમે એક જાહેરાત કરી તે મને ખાસ ગમી તે એ કે, “ઉપાધ્યાયજીને અત્યાર સુધી નહીં પ્રકાશિત થએલે એ શ્રેન્થ શોધી આપનારને 250 ઈનામ આપવાની વાત.? આ ઘણી મહત્વની જાહેરાત કહેવાય એમ ઉમેર્યું,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ વાત એમ હતી કે ઉપાધ્યાયજીના કાલધર્મ પછી 50 વરસના ઓછા ગાળામાં જ એમની કેટલીએ રચનાઓ અપ્રગટ બની ગઈ. કેટલી અસ્તવ્યસ્ત પડી હશે, સાધુઓ બધે ઠેકાણે પહોંચી શકતા નથી. તેથી મને થયું કે ઉપાધ્યાયજીની કૃતિઓ તેમના હસ્તાક્ષરના પરિચિત ગૃહસ્થ-પંડિત માત્ર બે ત્રણ જણ છે. તેઓ જે મહેનત કરે, પત્તો લગાવવાના કામમાં તેમને ઉત્સાહ રહે, એ માટે જાહેર કરેલું કે “ઉપાધ્યાયજીની અપ્રાપ્ય કૃતિઓ અમુક ભંડારમાં ચક્કસ છે જ. આવા જે ખબર માત્ર આપશે અને પછી અમને ચેકસ ખાત્રી થશે તે સંસ્થા તેને રૂ. ૨૫૦નું ઇનામ આપશે.” ઉપાધ્યાયજી મહારાજના ગ્રન્થને અંગે. તે પછી સં. ૨૦૧૦માં હું અમદાવાદ દશા પોરવાડ સોસાયટીમાં ધર્માત્મા ભક્તિવત શેઠશ્રી ચીમનલાલ ચોકસીના બંગલે મારી અસ્વસ્થ તબીયતના કારણે અને મુનિશ્રી જયાનંદવિજયજીનું સંસ્કૃત અધ્યયન (ડિગ્રી કેસનું) ચાલતું હતું તેથી ત્યાં રહ્યો હતો ત્યારે, પૂજ્ય ગુરુદેવેની આજ્ઞાથી પૂજ્ય પુણ્યાત્માના આદેશને માન આપી, ત્રણેક મહિના તેઓશ્રીની સાથે લુણાવાડા ચોમાસું રહ્યો એમાં બનેલા કેટલાક ઘટના પ્રસંગો જાણવા જેવા બન્યા હતા. પ્રથમ તે તિથિ ચર્ચાની એક ઘટનામાં મારા પર તેમની કુદરતી જ અકલ્પનીય શ્રદ્ધાના કારણે તેઓશ્રીએ મને સેંપી દીધેલી પિતાની જવાબદારી અને તેથી અમોએ બજાવેલી ઝડપી ફરજે, અને એના કારણે જૈન સંઘમાં ઉભે થનારા એક મોટા વિવાદને આવેલે અન્ત, એ બધું તે સ્પષ્ટ વિગતવાર લખવાનું મારી આત્મકથા આલેખવાનું અને ત્યારે ત્યાં જ શેશે. અત્યારે તે ચાલુ પ્રસંગને સ્પર્શતી વાત કરૂં. એક વખતે પુણ્યવિજયજી મહારાજ કહે કે ભાઈ આજે તે દેવશાના પાડે જવું છે. આપને પધારવાનું છે? મેં કહ્યું કે આવવું અનિવાર્ય હોય તે આવું નહીંતર મુફ આવ્યું છે તે જોવાનું છે તે જોઈ નાંખ્યું. પછી કહે ભલે તે અમે જઈ આવીએ. પછી બીજીવાર જઈશું. પછી તેઓશ્રી વિદ્વાન મુનિરાજ શ્રી રમણિકવિજયજીને લઈને ગયા. આ જવાનું કારણ હું જાણતા હતા, દેવશાન પાડે સામાન્ય કક્ષાના ભલા, સરળ, સામાન્ય ભણતરવાળા સાધુ રહેતા હતા. તેમની પાસે બે ત્રણ પુસ્તકના કબાટો હતા. થડી હસ્તલિખિત પ્રતેના લાકડાના દાબડા હતા. એ મહાત્મા કોઈને અડવા નેતા દેતા. પણ કાર્યકુશળ પૂ. મુનિશ્રી રમણિકવિજય મહારાજે પેલા સાધુને ધીમે ધીમે પીગળાવી યેનકેન પ્રકારેણ પિતાને કરી લીધું અને એક “દિ? પેલા સાધુએ કહ્યું કે કંઈ કામ હોય તે કહેજે એટલે તરત રમણિકવિજય મહારાજે વાત પકડી લીધી અને કહ્યું કે તારે ભંડાર જોવા દે, એ કામ છે બેલ? પેલાએ તરત હા પાડી. બાપજી મારી કયાં ના છે? 11 વાગે હા પાડી. હવે વિચાર કરવો નકામે. અલ્પ ભણતશ્વાળા સાધુનું મન, જ્યારે પાછું ફરી બેસે એ કહેવાય નહીં, એટલે એક વાગે બંને જણા પહોંચી ગયા. પુણ્યાત્મા એારડીમાં જઈને બેઠા. રમણિક વિજય મ. કહે કે, લાવ ભાઈ લાવ, જે જવાનું હોય છે. કબાટ ખેલવા જતાં હતાં ત્યાં પુણ્યાત્માએ * પરમપૂજય આચાર્યશ્રી વિજયસમુદ્રારિજી મહારાજ ત્યારે જામનગર હતા અને તેઓશ્રી સાથે સંબંધ ધરાવતી આ ઘટના છે. અને તે વરસે સંવછરીની અારાધનામાં એકતિથિવાળા વર્ગમાં જ ત્રણ જતની સવારી થાય તેવું વાતાવરણ ઉભું થએલું ત્યારે મેં તેઓશ્રીને એક જ મારાધના થાય તે પ્રયન માપણે શાસન હિતમાં ર જ જોઈએ.' મારી બા વિનંતિ સ્વીકાર્યા પછી બા પ્રયત્ન થયા હતા. તેને સંત ઉપર ,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ કહ્યું કે અલ ! આ કબાટ ઉપર લાકડાને ડબ્દ છે એમાં કંઈ છે ખરું કે ખાલી છે? પેલે સાધુ કહે બાપજી! અંદર ઘેડ પંથીઓ પડી છે. પુણ્યાત્માએ કહ્યું રમણિક નીચે ઉતાર જોઈએ. તરત પેટી નીચે ઉતારી ખેલી, ઉપર છેઠી ધૂળ ચડી હતી અંદર થેડી ધૂળ પથરાએલી પણ હતી. પછી પહેલી પંથી ઉપાડી બહાર કાઢી. જોયું તે ચમત્કાર.શે ચમત્કાર? જેની શોધખોળ વરસોથી પૂજ્યશ્રી કરતા હતા અને ડઈ ઉપાધ્યાયજીની સ્વર્ગવાસભૂમિ ત્યાં જ તે સમયની એમની પાદુકા અને જ્યાં એમને ચમત્કાર પણ વિદ્યમાન છે તે જગ્યાએ પુણ્યાત્માએ હાથ જોડી મસ્તક નમાવી, જોરશોરથી પ્રાર્થના કરેલી કે ભગવત! મેં જાણ્યું છે કે અસલ પોથીની નકલે ઉપરથી આપે બધા સાધુઓને ભેગા કરીને નવા નામના મહાન ગ્રન્થની નકલ કરાવેલી તે આજે કયાં છે ? તે વપ્નમાં જણાવે અને કાં અમને મળે તેવું કંઈક તે બાપજી કરી ને કરે ! કરેલી પ્રાર્થના એમની અણધારી અનાયાસે આજે ફળી ગઈ. પુણ્યાત્માની કેવી મહાન પુણ્યા હશે ! આ પ્રત જોઇને સહુ સ્તબ્ધ બની ગયા પ્રતિ મસ્તકે ચઢાવી નમન કર્યું. આ પ્રતિ લઈ તેઓ સહુ પાંજરાપળના ઉપાશ્રયે બિરાજતા સિદ્ધાન્તવાચસ્પતિ અસાધારણ કટિના વિદ્વાન, બુઝર્ગ આચાર્ય પૂજ્યપાદ, ઉદયસૂરીશ્વરજી મહારાજ પાસે પહોંચ્યા. વાત કરી પોથી બતાવી. પૂજ્ય મહારાજે મસ્તકે અડાડી ઊભા થઈ ત્રણ વાર ખમાસમણું આપી, નત મસ્તકે વંદન કરી બહુમાન કર્યું અને પછી લુણાવાડે લાવ્યા. મને બતાવી મેં પણ ઊભા થઈ ત્રણવાર ખમાસમણ દઈ પિથી મસ્તકે મૂકી ભાવભીને સત્કાર કર્યો. આ પ્રસંગ અહીં પૂરો થયે. ત્યાર પછી પૂ. પુણ્યાત્માની સૂચનાથી દેવશાના પાડાના ટ્રસ્ટીઓ જોડે સંપર્ક સાધ્યું. ધર્માત્મા જૈનશાસનરત્ન શ્રેષ્ઠિર્ય શ્રી કસ્તુરભાઈએ ટ્રસ્ટીઓને જોરદાર ભલામણ કરી, છેવટે એ ભંડાર જેવા માટે ટ્રસ્ટીએ રજા આપી એટલે પુણ્યાત્માએ કહ્યું કે ભાઈ ! દેવશાના પાડાને હસ્તલિખિત ભંડાર જોવા તપાસવા માટે જવાનું છે અને તમારે ખાસ ચાલવાનું છે. તમારી અનુકૂળતા હોય ત્યારે જઈએ. મેં કહ્યું આમાં અનુકૂળતાની વાત જ નહિં કરવાની. સુમ0 = માંડ માંડ મહાનુભાવ મુનિ ધુણ્યા છે તે હવે તરત જ તે કામ પતાવી દેવું જોઈએ. અને અમે એટલે સાધુઓ અને પુણ્યાત્માના લક્ષમણભાઈ આદિ વર્કર ગ્રુપે બીજે જ દિવસે દેવસાના પાડાના ઉપાશ્રયે ધામા નાંખ્યા. સાધુમાં અમે ત્રણ ચાર જણ અને પુણ્યાત્માના અંગત સહાયક તરીકે પાટણનું લહિયા ગ્રુપ લક્ષમણભાઈ, ચીમનભાઈ, નગીનભાઈ વગેરે એ પછી પથીના ડબાઓ ઉતારી ઉતારી પિથીઓ ખેલવા માંડી, મહત્વની જરૂરી છે ટપકાવતા. આ કામમાં હું પણ ભેગે જ હતે. ડબાઓ સાફસુફ કરી પાથી વ્યવસ્થિત કરી મૂકવાનું રાખ્યું. થોડાક દિવસમાં ભંડાર અમારી નજર તળે નીકળી મયે. એમાં ઉપાધ્યાયની અપ્રાપ્ય કૃતિઓ પણ ઉપાધ્યાયજીના હાથની લખેલી તે અમને મળી આવી. એટલે અપાર આનંદ થયો. મહેનત લેખે લાગી. અને સતેષ થયે. અમારે પુરુષાર્થ ચરિતાર્થ કર્યો. આજે જે પુસ્તક જોડે આ લખાણ જોડવાનું છે એની જ (સ્પાદુવાદ રહસ્ય આદિ) હતપ્રતિએ દેવશાના ભંડારની જ છે. પૂજય પુણ્યાત્માને ઉપાધ્યાયજી પાછળ ઘેલું લાગ્યું હતું. ઉપાધ્યાયજી પ્રતિ અપાર અને ' અથાગ ભક્તિભાવ હતા. અને ઘણું જ માન હતું એટલે એમના ગ્રંથે જ્યાં ત્યાંથી મળે તેના માટે સતત પ્રયત્નશીલ રહેતા હતા. તેઓ ઉપાધ્યાયજીના બે સતત જાગ્રત ચોકીયાત હતા,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ત્યારપછી જે જે પ્રતિઓ મળી તેની પ્રેસકેપી તેઓશ્રીએ ધર્માત્મા શ્રી નગીનભાઈના તથા ખંભાતના પંડિનવર શ્રી છબીલભાઈના હાથે કરાવી મને આપી. કાવ્યપ્રકાશની સુરક્ષરી પ્રેમકેપીની ફાઈલ પણ મને આપી દીધી. આ આખી કેપી પૂજ્યશ્રીએ જાતે જ સ્વહસ્તે જ લખેલી હતી. આમ પૂજ્યશ્રીજી મારા કાર્યમાં ખૂબ જ સહાયક બની રહ્યા હતા. એ બધાય કરતાં અમારી આત્મીયતા ઠેઠ સુધી એવી રહી હતી કે પિતાના અંતરમાં ધરબાએલી અનેક વાતે નિઃસંકોચપણે મુક્ત રીતે કહેતા હતા. આજે એમની ખોટ મને પૂરી સાલે છે. આ પેટ કદિ પૂરાવાની નથી. હું તે એ પુણ્યપુર ને જેટલો આભાર માનું એટલે એ છે છે. ફરી આવા મહાન સંશોધક, ઉડા ગષક, આગમ અને આગમીય પરંપરા, તેની ભાષા અને તેની સાથે સબંધ ધરા વતી અનેક બાબતેના અનોખા જ્ઞાતા કયારે પાકશે તે જ્ઞાની જાણે. આત્મીય બાબતના પ્રસંગે બીજા ઘણું છે પણ અત્યારે તે એ પુણ્યાત્માને વંદન કરી પ્રસ્તુત પ્રસંગે પૂરા કરૂં છું. ખુલાસો ? આ ઘટના લખવામાં મને શરમ-સંકેચ થતું હતું, કેમકે મારા હાથે મારી મહત્તા લખવાની- ગાવાની હતી છતાં એ લખવી અનિવાર્ય હતી મારી જન્મજાત પ્રકૃતિથી તે સ્વભાવ વિરૂદ્ધ બાબત હતી. તેથી મને એ વાત ગમતી ન હતી. પણ મારા મિત્ર વિદ્વાનેને મેં જ્યારે આ ઘટના પ્રસંગવશ યાદ આવતા સંભળાવી ત્યારે તેમણે કહ્યું કે આવી ઘટના બહુ મઝાની છે, સેંધપાત્ર છે અને આગળ વધીને કહે ઇતિહાસની એક નાની કડી રૂપ છે. અને ઈતિહાસ એ તે સમાજને અરીસે માટે આપે લખવી જ જોઈએ-છપાવવી જ જોઈએ વગેરે કહ્યું. પછી મેં વિચાર્યું કે 2500 વરસને અતિઅતિ પ્રલંબવકાળ વીત્યા છતાં આપણે ઇતિહાસ બહુજ અલ્પ મળે છે. લખતો રહ્યો હોય અને નષ્ટ થતો રહ્યો હોય એમ પણ બન્યું હોય. પણ એ કરતાં એ જમાનામાં ઇતિહાસ લખવાની વિશેષ ચાલ ન હતી. એ તરફ પરાગમુખતા હતી ( આ બાબતમાં ખરેખર તે બ્રીટીશ લેખકે આ દેશને જાગ્રત કર્યો છેતેનું એક કારણ જૈન સંઘ માટે એ પણ હોઈ શકે કે જૈન સંઘ શ્રમણ-સાધુ પ્રધાન રહ્યો છે. આવું કામ તેમને જ કરવાનું રહેતું અને સાધુઓને આવું લખવામાં થોડું ઘણું અહનું પોષણ કે પ્રશંસા થઈ જ જવાને ભય રહે, નિસ્પૃહ પરમ ત્યાગીઓને એ સ્વીકાર્યું ન હોય તે સ્વાભાવિક છે. લાગે છે કે આવાજ કારણે પણ ઇતિહાસ સંઘરાયે નહિં, નેધે-ઘટનાઓ-પ્રસંગો સચવાયા નહિં. હા છે, પણ તેનું પ્રમાણુ અત્યલ્પ છે. આપણે ભૂતકાળ અતિભવ્ય, અતિશ્રાવ્ય, નમૂનેદાર છે પણ આપણને તેની અપજ ઝાંખી કરી શકીએ છીએ વિશેષ નહિં જ. આવી 2500 વરસના સાગર આગળ બિન્દુ જેટલીએ નથી. આવા વિચાર આવતાં આ એક નાનકડી ઘટનાને અનિચ્છાએ અક્ષરદેહ આપે છે. વાતાપ લેખન સં. 2020 - વિજય.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ જૈન સંઘને, સંસ્થાઓને પૂજ્ય ગુરુમહારાજાઓને અનુલક્ષીને ખાસ જાણવા જેવું નિવેદન સતરમી સદીમાં જન્મેલા જૈન શાસનના મહાન તિધર, પડદનવેત્તા, શાસનના પરમ સંરક્ષક, સેંકડે આત્માઓને પિતાની કન્ય રચના દ્વારા બેધિ પમાડનાર પામેલાઓને સુદ્રઢ કરનાર એવા મહર્ષિ પૂજ્યપાદ સ્વ મહોપાધ્યાય શ્રીમદ યશોવિજયજી મહારાજશ્રીની અદ્યાવધિ પ્રગટ તેમજ અપૂર્ણ કૃતિઓને આધુનિક રીતે સંપાદન કરી તે કૃતિઓ મુદ્રિત કરાવી તે ગ્રન્થને જીવંત બનાવવાનું ભગીરથ કાર્ય છેલલા પચીસેક વરસથી પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે (હાલ આચર્ય થશે દેવસૂરિજી) હાથ ઉપર લીધું હતું. પોતે પોતાની, સાહિત્ય કલાની, સામાજિક તથા અન્ય પ્રકાશક સ સ્થાની અનેક પ્રવૃત્તિઓમાં ખૂબ જ રોકાએલા રહેવા છતાં, વાચ્ય હમેશા પ્રતિકૂળ રહેવા છતાં, સાશનદેની પિતાના તારક ગુરુદેવેની પરમકૃપા, પિતાના સહવતી મુનિરાજ, અન્ય વિદ્વાન મુનિરાજે, અન્ય ગૃહસ્થ વિદ્વાને તેમજ અનેક ભાઈઓ-બહેનનાં વિવિધ સહકાર અને શુભેચ્છા, મુંબઈ વગેરેના શ્રી સંઘોએ ઉદારતાથી કરેલી આર્થિક સહાયતાથી સફળતાના કિનારે પહોંચી જવા આવ્યું છે લીધેલું કાર્ય ગમે તેવા મુશ્કેલીનર્યા સંજોગોમાં મક્કમ રહીને, મુદ્રણ વગેરે કાર્યની અનેક કઠિનાઈઓ વચ્ચે ઉંચી કક્ષાના ન્યાય-લે પ્રધાન વિવિધ વિષયના પચીસ પચીસ ગ્રન્થને શુદ્ધ કરી, અને યશોવિય સ્મૃતિ ગ્રન્થ આદિ ત્રણ કૃતિઓ ઉમેરાતાં કુલ 28 ગ્રન્થને મુદ્રિત કરી, પાછું ય સંપાદન કરી તે નવ ગ્રન્થ નવ વેલ્યો દ્વારા પ્રગટ કરવાનું, ભારે પરિશ્રમ માગી લે તેવું, અતિ વિકટ, વિરલ અને વિશાળ કાર્ય એકલા હાથે “જાત મહેનત ઝિન્દાબાદના સિદ્ધાન્તને અમલ કરી, દુર્બળ શરીર માં બેઠેલા એક સબળ આત્માએ પાર પાડ્યું તે ખરેખર અમારા માટે સહુના માટે આનંદ અને ગૌરવને વિષય બની ગયું છે. આ માટે અમે તેઓશ્રીને અભિનંદન પૂરક અમવંદન કરી આભારની ૩ડી લાગણી વ્યક્ત કરવા સિવાય બીજું શું કરી શકીએ! હવે આજ સુધીમાં જે પ્રન્થ મુદ્રિત થઈ ગયા અને જે થવાની તૈયારીમાં છે અને તૈયાર થનાર છે તેની યાદી જૈન શ્રી સંઘની જાણ માટે અહિંયા રજૂ કરી છે. પહેલી જ વાર પ્રકાશિત | 26 સેકનું વાયુ. | પહેલી જ વાર પ્રગટ થનારી થઈ રહેલી કૃતિઓ. | 26 સર્ષમીજરિત (મહાકાવ્ય) | ગુજરાતી, સંસ્કૃત મિશ્રા 2 વૈ રત કથા) 4 27 વિહાર (મહાક ) | ભાષાની પાંચ કૃતિઓ. 2 દાહરા રા (અલંકાર) | *18 सिद्धसहस्त्रनामकोश | *22 कायस्थिति स्तवन પહેલી જ વાર જે અપૂર્ણ 23 208 રેટ પ્રશ્નોત્તર સંગ્રહ છપાએલી તે બીજી પોથી પરથી *24 अढारसहस शिलांग કદ તિવારિ (વ્યાકરણ) પૂર્ણ કરીને છાપેલી કૃતિઓ, *21 દિને 4 (પ્રો. હીરા લાલ કા પડયા ) ઉ૫ધ્યાયજી *7 મેચમાટા *99 ऐन्द्रस्तुति स्वोपज्ञ टीका (ન્યાય). 8 સામાતિ (ન્યાય) *20 कूपदष्टान्तविशदी मयार મહારાજની તમામ કૃતિઓનો 1 વાટમાળ લીની) (ન્ય ય) | *22 ત્રાઢિ (સંસ્કૃત તેત્રે સંક્ષિપ્ત પરિચય 20 વારHIઢા (વરી (ન્ય ચ) * હિન્દી ભાષાંતર સ થે) માં 1. હવે પછી તમામ 22 વિષયતા (ન્યાય) પહેલાં છપાએલા અને તદ્દન નવા ગ્રન્થના આદિ અન્તભાગે 22 થાશક્ષિકાંતકંકી(પા) ઉમેરાએલા ઉપાધ્યાય તે ત્રે ભાષાંતર સાથે 2. સ્તોત્રા૨૩ સિવિનય (આચાર) | વગેરેને એક સાથે લાવવાહી વલી-ગુજરાતી અનુવાદ શિકાર (ગુજરાતી) | સંગ્રહ છે. સાથે વગેરે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 * આમાં 1 થી 16, 19 થી 24, આ 21 કૃતિઓ પહેલી જ વાર પ્રગટ થાય છે નં. 1, 2, 16, 18, 24 આ પાંચ ગ્રન્થ અને 13, 14, 16 નંબરોની કૃતિઓવાળો નવમે વન્ય ( અંતિમ પુષ્પ ) આટલા પ્રકાશિત થઈ ગયા છે. * કુદડી ચિન્હ મુદ્રિત થઈ ગએલી છવકૃતિઓનું છે. અને ચેકડીનું ચિહ્ન અપ્રાપ્ય ગ્રન્થોનું સૂચક છે. નં. 3 થી 5 અને ૨૨થી 24 આ બે ગ્રથ પુષ્પ છપાઈને 10 વરસથી તયાર થઈ પડયા છે. પૂજ્ય ગુરુદેવ અનેકાંતવાદ ઉપર પ્રસ્તાવના વગેરે લખી આપતા એટલે તરત પ્રગટ કરશું. મહોપાધ્યાય પૂ. શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજના જીવન કાર્યને સ્પર્શતી પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજયજી હસ્તકની પ્રગટ થએલી અન્ય કૃતિઓ અને કાર્ય 1. સુજલીભાસ-ઉપાધ્યાયજીના જીવનની ઝાંખી કરાવતી પૂ૦ મુનિશ્રી યશોવિજયજીએ જ સંપાદિત અનુવાદિત કરેલી સંખ્યાબંધ ટપણે સાથેની લઘુ પુસ્તિકા (અપ્રાપ્ય 2, યશોવિજયજી સ્મૃતિ ગ્રન્થ-વિ. સં. ૨૦૦૯માં પૂ. મુનિશ્રી યશે. થજીની પ્રેરણાથી અને તેઓશ્રીના જહેમત ભય ભારે પુરૂષાર્થથી, વિશાળ પાયા ઉપર ડઈ શહેરમાં શ્રી યશોવિજય સારસ્વત સત્રની ભારે દબદબાભરી અતિહાસિક ઉજવણી પૂ. ગુરૂદેવેની અધ્યક્ષતામાં ભારતના નામાંકિત વિદ્વાને-પ્રેફેસરેની હાજરીમાં થઈ ત્યારે, ઉપાધ્યાયજીના જીવન-કવન ઉપર વિવિધ રીતે લખાએલા લેખેને આ ગ્રન્થમાં મુદ્રિત કરાવ્યા છે. પૂજ્યશ્રીએ પોતે જ આ ગ્રન્થને આધુનિક રીતે સંપાદન કરી સુંદર મુદ્રણ કલાત્મક નમુનેદાર જેકેટ સાથે અંક તૈયાર કર્યો હતો અને ૨૦૧૪માં મુંબઈ માટુંગામાં ભવ્ય સમારોહ વચ્ચે તેનું ઉદ્ઘાટન થયું હતું. (અપ્રાપ્ય) 3. ઉપાધ્યાયજીના હસ્તાક્ષરોનું આલબમ-આમાં ઉપાધ્યાયજીના પવિત્ર હસ્તાક્ષરેથી લખાએલા ગ્રન્થના મંગલાચરણના પહેલા અને પ્રશસ્તિના છેલ્લાં પાનાની ફોટોગ્રાફી કેપીઓ આલબમમાં ચીટકાવવામાં આવી છે. આટલા બધા સ્વહસ્તાક્ષરવાળા પ્રતાકાર પાનાઓનું એક સાથે દર્શન બીજે કયાંય નહિ મળે. ભંડારો માટે જ ફક્ત 30 આલબમ ૨૦૧૪માં કરાવ્યા હતા. (અપ્રાપ્ય) આ રીતે ઉપાધ્યાયજીની રચેલી 24 અને અન્ય આ ત્રણ મળી 27 કૃતિઓ એક યા બીજી રીતે ઉપાધ્યાયજી સાથે સંબંધ ધરાવતી પૂજ્ય શ્રી હસ્તક પ્રગટ થવા પામી છે અને એક મહાન શાસન સુભટનાં અમૂલ્ય વારસાને જીવંત બનાવી જગતના ચેકમાં મૂકીને પૂ૦ ઉપાધ્યાયજી 5 અંશે પણ ફેડવાને જૈન સંઘવતી શ્રીસંઘના પ્રતિનિધિ બનીને, જે પ્રશસંનીય પ્રયાસ કર્યો છે તે ખરેખર અવિસ્મણીય અને અન્ય શમણે માટે પ્રેરક અને દષ્ટાંતરૂપ છે. યશેભરતી સંસ્થા તરફથી વરસેથી થએલા અને થઈ રહેલા અને વિશ ળ કાર્યની સમાજને ઠીક રીતે જાણ થાય તે માટે આ લાંબુ નિવેદન કરવું પડ્યું છે. હજ ઉપાધ્યાયજીના ઘણાં ઘણાં કાર્યો કરવાના બાકી છે. હજુ બીજા ભાષાંતરે પ્રગટ કરવાના છે. પૂજ્ય ગુરૂદેવ “યશવિજય’ એક અધ્યાયને આ નામે સમીક્ષાત્મક જીવન કવન લખવા ઈચ્છે છે. આ માટે સંસ્થા તરફથી જ્યારે અમે, આર્થિક ટહેલ નાંખીએ ત્યારે ખુબ જ ઉદારતાથી સહુ કેઈ અને ખાસ કરીને મુંબઈ ટ્રસ્ટો ફાળો આપે તેવી નમ્ર વિનંતિ છે. ન નોંધા-પાલીતાણાના “સુઘોષા' માસિકના વર્ષ ૨૦ના અંક ૧-૨માં પ્રગટ થએલી જાહેરાત સંસ્થાએ આજ સુધી કરેલ પ્રવૃત્તિને વધુ ખ્યાલ મળે તેથી થોડા સુધારા વધારા સાથે અહી પ્રગટ કરી છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ दर्भावतीमण्डन-परमप्रभावक-श्रीलोढणपार्श्वनाथाय नमः // न्यायविशारद-न्यायाचार्य-महोपाध्यायश्रीमद्यशोविजयगणिविरचिता आत्मख्यातिः। ऐ नमः // ऐन्द्रवृन्दनतं नत्वा वीरं तत्त्वार्थदेशिनम् / आत्मख्यातिं करोत्युच्चैर्यशोविजयवाचकः // यात्मनः शरीरपरिमाणत्वम्। .. आत्मा तावद् ज्ञानेच्छाद्याश्रयः पृथिव्यादिद्रव्येभ्यो भिन्न इति निर्विवादं सर्वेषामास्तिकानां, परं स विभुर्वा मध्यमपरिमाणो वेति विप्रतिपत्तिः / तत्र विभुरेवेति नैयायिकादयस्तद्वयं न मृष्यामहे / आत्मनो विभुत्वे गौरवम् आत्मनो विभुत्वे सुषुप्त्युपधायकात्ममनःपूर्वसंयोगनाशोत्पत्तिकाले तदुत्तरं च सुषुप्तिक्षणे आत्ममनोविभागकालोत्पन्नविशेषणज्ञानादिना ज्ञानाद्युत्पादप्रसंगस्य दुरित्वात्तदानीमप्यात्मनि पुरुषातरीयमनःसंयोगसत्त्वात् / न च तत्तन्मनःसंयोगत्वेन तत्तदात्मसमवेतात्मविशेषगुणत्वेन हेतुहेतुमद्भावान्नायं दोष इति वाच्यम् / आत्मनो विभुतायां स्वशरीरावच्छेदेन स्वात्मनि स्वीयमनःसयोगोत्पत्तिदशायां स्वशरीरावच्छेदेन पुरुषान्तरीयात्मन्यपि स्वीयमनःसंयोगोत्पत्त्या पुरुषान्तरीयात्मन्यपि स्वात्मसमवेतात्मवेशेषगुणोत्पादप्रसंगात् / न च तदात्मसमवेतविशेषगुणत्वावच्छिन्नं प्रति तदात्मत्वेनापि समवायिकारणत्वान्नायमतिप्रसंग इति वाच्यम् , प्रत्येकात्मस्थल एव कार्यकारणभावद्वयापत्तौ महागौरवात् / शरीरपरिमाणत्वनये तु सामान्यत एव समवायेन ज्ञानादौ स्वजन्योपयोगव्यापारसम्बन्धेन मनःसंयोगत्वेनैक एव हेतुहेतुमद्भाव इति लाघवात् / __व्यापारसम्बन्धानुधावनं सुषुप्तौ ज्ञानाद्यनुत्पादाय / तदानीमुपयोगरूपव्यापारस्याकरे निरस्तबात् / अस्तु वा सुषुप्तिव्यावृत्तमनःसंयोगविशेषत्वेनव सामान्यतो हेतुता। एवमप्युक्तगौरवा
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 / आत्मख्यातिः भावात्। विभुत्वे त्वेकत्र मनःसंयोगविशेषोत्पादेऽन्यात्मन्यप्यत्रावर्जनीयहेतुकतया तदापत्तेरुक्तानन्तकार्यकारणभावकल्पनागौखं दुष्परिहरमिति / एतेन - तत्तदात्मत्वविशिष्टसमवायसम्बन्धेन तत्तदात्मनिष्ठत्वोपलक्षितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नाधारताविशेषसम्बन्धेन वाऽऽत्मविशेषगुणत्वावच्छिन्नं प्रति तेनैव सम्बन्धेन तत्तन्मनःसंयोगत्वेन कार्यसह वृत्तितया हेतुत्वम् , आत्मविशेषगुणत्वं चात्मेतरसमवेता. समवेतधर्मसमवायित्वं विभुविशेषगुणत्वव्याप्यो जातिविशेषो वा / न चोभयरूपस्यापि तस्य नित्यवृत्तितया न कार्यतावच्छेदकत्वमिति वाच्यम् , समवायकालिकविशेषणत्वोभयसम्बन्धेनात्मविशेषगुणत्ववत्त्वरूपस्वजन्यात्मविशेषगुणत्वस्यैव कार्यतावच्छेदकत्वात् / वस्तुतः कार्यतावच्छेदकस्य नित्यसाधारण्येऽपि प्रकृते बाधकाभावात् / नित्यज्ञानादिमव्यावृत्ताधारत्वस्य कार्यतावच्छेदकसम्बन्धतया कार्योत्पत्त्यव्यवहितपूर्वत्वस्य च कारणताघटकतया नित्यज्ञानादावनतिप्रसंगात् / तत्र मनःसंयोगजन्यत्वव्यवहारापत्तेश्च / जन्यतावच्छेदकतानियामकसम्बन्धेन जन्यतावच्छेदकधर्मवत्त्वस्यैव जन्यत्वव्यवहारनियामकत्वेनैव निरासादित्यपि निरस्तम् , एवमप्यात्मभेदेनानन्तहेतुहेतुमद्भावस्य दुर्निवारत्वात् / किं चैवमपि स्वकीययोरात्ममनसोः संयोगात् स्वशरीरावच्छेदेनात्मविशेषगुणोत्पत्तिदशायां परकीयशरीरेऽप्यवच्छेदकतासम्बन्धेन तदुत्पत्तिवारणाय तच्छरीरत्वविशिष्टावच्छेदकतासम्बन्धेनात्मविशेषगुणत्वावच्छिन्नं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन तच्छरीरत्वेन कारणता वाच्या / तच्छरीर च चैत्रत्वादिजातिविशेषेण ग्राह्य, तथा च विशेषसामग्रीविरहादेव तदानी तादृशपरशरीरे आत्मविशेषगुणसामान्यापत्त्यसंभवः / / स्वात्मसमवेतज्ञानादेः स्वशरीरावच्छिन्नस्यैव संभवादवच्छेदकतया तदुत्पत्तौ च तादाम्येन स्वशरीरस्यैव हेतुत्वात् , परात्मसमवेतज्ञानादेश्च परशरीरे आपादनस्यैवासम्भवात् , सम. वायसम्बन्धेनोत्पत्तिं विनाऽवच्छेदकतासम्बन्धेनोत्पतिविरहादिति. तत्तच्छरीरस्य विशिष् हेतुत्वकल्पयनेऽपि महागौरवम् / ___ आत्मविभुत्वे परात्मशरीरसमवेतत्वावच्छिन्नत्वाभावो ज्ञानादीनां कुत इति प्रश्ने तदजन्यत्वादित्युत्तरे तदपि कुत इति प्रश्ने क्रियासंयोगकार्यकारणभावोक्तयुक्त्या सर्वासामेव समवायिकारणव्यक्तीनां स्वस्वसमवेतं प्रति तादात्म्येन समवायिकारणत्वस्य सर्वासामेव वावच्छेदकव्यक्तीनां स्वस्वावच्छिन्नत्वं प्रति तादात्म्येन 'निमित्तकारणत्वस्यावश्यकतया विशेषसामग्रीविरहादेव परात्मपरशरीरयोरनतिप्रसंग इति त्वन्योन्याश्रयपराहतेरेवानुद्घोष्यम् / अस्माकं तु समुद्घातातिरिक्तस्थले शरीरस्य विशिष्यहेतुत्वाकल्पनाल्लाघवमात्मनः शरीरपरिमाणत्वेनैवानतिप्रसंगात् /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 . आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् परात्मशरीरस्य समवेतत्वावच्छिन्नत्वाभावादित्यस्यैवोत्तरत्वात् / अपि चात्मनो विभुत्वे मृतात्मनि पारलौकिकशरीरावच्छेदेन ज्ञानाद्युत्पाददशायां विद्यमानमृतशरीरावच्छेदेन कुतो न ज्ञानाद्युत्पादः ? मृतात्मसमवेतज्ञानादिकं प्रति जीवदशायां मृतशरीरस्य कारणत्वेन कारणसमाजसत्त्वात् / अत एव सामान्यतोऽवच्छेदकतासम्बन्धेनात्मविशेषगुणत्वावच्छिन्नस्य शब्देतरात्मविशेषगुणत्वावच्छिन्नस्य चोत्पत्तौ तादात्म्येन चेष्टाविशिष्टत्वेन शरीरस्य च समवायेन चेष्टात्वेन चेष्टाया वा हेतुत्वं कल्प्यते / मृतशरीरे च चेष्टाविरहान्न दोषः / चेष्टात्वं च जातिविशेषः, उत्क्षेपणापक्षेपणत्वादेस्तद्व्याप्यविरुद्धभेदेन नानात्वाभ्युपगमात् , चेष्टात्वस्योत्क्षेपणत्वादिविरुद्धत्वाभ्युपगमाद्वा न सांकर्यमिति चेत्-न, ज्ञाने क्रियाया हेतुत्वस्य तदवच्छेदकत्वस्य वादृष्टस्य कल्पनाया अन्याय्यत्वात् / चेष्टावत्त्वेन चेष्टात्वेन वा सामान्यतो हेतुत्वेन परकीयशरीरेऽतिप्रसंगवारणायोगाच्च / चैत्रत्वादिजातिरूपेण शरीरविशेषस्येव चेष्टात्वव्याप्यजातिविशेषेण तद्विशेषस्योपादातुमशक्यत्वात् / चैत्रादिशरीरजन्यत्वावच्छेदकचेष्टागतविशेषोपादानेऽवयवचेष्टाया अवयवजन्यतावच्छेदकतद्गतविशेषोपादाने चावयविचेष्टाया अनुपसंग्रहादवयवावयविनोरभेदस्य च त्वन्मतेऽनुपगमात् / .. कि च मृतशरीरे चेष्टाभाव एव कुतः ? आत्मनो विभुत्वे प्रयत्नवदात्मसंयोगस्यापि तत्र मुलभत्वादिति पर्यनुयोगे किमुत्तर वाच्यमायुष्मता ? तदानीं तच्छरीरावच्छिन्नतदीयप्रयत्नाभावात्तच्छरीरावच्छिन्नचेष्टाभाव इत्युक्तौ तादृशप्रयत्नाभावोऽपि तादृशचेष्टाभावादिति व्यक्त एवान्योन्याश्रय इत्यात्मसम्बन्धविगमादेव मृतशरीरे निश्चेष्टत्वं भोगानवच्छेदकत्वं चेति प्रतिपत्तव्यम् / अत एव जीवद्दशायामप्यग्रावच्छिन्ननखकेशाद्यवच्छेदेन सुखदुःखाभाव आत्मसम्बन्धविरहकृत एव, तथा चेष्टाभावस्यापि तत्पयुक्तत्वादिति निश्चितमात्मनः शरीरपरिमाणत्वम् / . अथासमवायिनः कार्यसहभावेन हेतुत्वान्मनोयोगनाशकालोत्पत्तिकपरामर्शादिना सुषुप्तिसमकालोत्पत्तिकमनोयोगसहभूतेन तद्वितीयक्षणेऽनुमित्याद्यनापत्तावपि तदानीमात्मात्मत्वादिमानसोत्पत्तिवारणार्थमात्ममनःसंयोगस्य समवायसम्बन्धनिरूपितशरीरावच्छिन्नाधारतासम्बन्धेनात्मविशेषगुणत्वावच्छिन्नं प्रत्यसमवायिकारणत्वं कल्प्यते / ... इत्थं च त्वचः शरीरव्यापकतया निस्त्वचि पुरीततौ शरीराभावेन सुषुप्तिकाले शरीरापच्छेदेन मनःसंयोगविरहान्नोक्तापत्तिरिति मृतशरीरावच्छेदेनापि मनःसंयोगे मानाभावान्न तदपच्छिन्नज्ञानाद्युत्पत्तिरिति चेत्-न, सुषुप्तौ जीवनयोनियत्नधर्माधर्माणामप्यनुत्पत्यापत्तेस्तथाहेतुत्वे नानाभावात् , आत्मनो विशेषगुणोपधानेनैव भानेन तदा विशेषगुणाभावेन तत्प्रत्यक्षाभावा.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः ..... तत्तद्गुणानां विषयतया तद्धेतुत्वात् / सविषयकप्रकारकात्ममानसत्वस्यैव मनोयोगादिकार्यतावच्छेदकत्वाद्वा तदानीमात्ममानसादिनिरासात् / एतेनावच्छेदकतासम्बन्धेन जीवनयोनियत्नधर्माधर्मेतरात्मविशेषगुणोत्पत्ति प्रत्यवच्छेदकतासम्बन्धेन शरीरनिष्ठतया त्वङ्मनःसंयोग-प्राणमनःसंयोग-चर्ममनःसंयोगानां त्रयाणामेव विनिगमनाविरहेण निमित्तकारणत्वमिति न सुषुप्तिद्वितीयक्षणे आत्मादिमानसं न वा मृतशरीरे ज्ञानाद्यनुत्पाद[ ज्ञानाद्युत्पाद ?] इति प्राचां प्रलपितमपास्तम् / त्वङ्मनोयोगस्य सामान्यतो हेतुत्वे रसादिसाक्षात्कारकाले त्वचा द्रव्यसाक्षात्कारापत्तेः, सामान्यसामग्रोतया त्वङ्मनोयोगस्यावश्यकत्वात् / सदा न द्रव्येण समं त्वक्सनिकर्ष इत्यत्र वेदाभावात् / रसनमनोयोगादेस्त्वाचप्रतिबन्धकत्वे तु गौरवात् / मानसत्वावच्छिन्न एव त्वङ्मनोयोगो हेतुरित्यपि वार्तमेव, त्वाचत्वावच्छिन्नं प्रति पृथक्कारणत्वे गौरवादिति न किंचिदेतत् / किं च विभुत्वे मृतशरीरावच्छेदेन स्वमनःसंयोगो न कुत इत्यपि प्रेर्यमेव स्वादृष्टोपगृहीतशरीरस्यैव स्वमनःसंयोगावच्छेदकत्वान्मतशरीरस्यापि जीवदशायां तथात्वादिति ततो मनःसम्बन्धविगमोऽपि जीवसम्बन्धविगमादित्यकामेनापि प्रतिपत्तव्यम् / किं चात्मनो विभुत्वे संसारस्यैवानुपपत्तिः / संसरणं हि संसारः, स च भवान्तरगतिस्वरूप एवेति / विभोरपि सतः शरीरान्तरपरिग्रह एव भवान्तरगमनमिति चेत्-न, परिग्रहपदार्थानिरुक्तेः संयोगस्य तदर्थत्वेऽतिप्रसंगात् / तद्विशेषस्य च क्षीरनीरन्यायेनान्योन्यानुगमलक्षणस्य भिन्नदेशत्वेऽनुपपत्तेः, शरीरान्तरावच्छेदेन लब्धस्ववृत्तिकादृष्टजन्यभोग एव शरीरान्तरपरिग्रह इति चेत्-न, तस्य भवान्तरत्वे दिव्यर्द्धिमतां नानाशरीरैनानाभोगभुजामेकस्मिन् भवे भवान्तरापत्तेः। पूर्वशरीरसम्बन्धनाशे सतीति विशेषणान्नायं दोष इति चेत्-न, विभोः *सतः शरीरसत्त्वे पूर्वशरीरसम्बन्धनाशानुपपत्तेः तत्काले भवान्तरानापत्तेः पूर्वशरीरावच्छिन्नमनःसम्बन्धनाश एव तदर्थ इति चेत्-न,त्ममनसोरन्योन्यानुगतत्वेन एकाविगमेऽन्याविगमात् / किं चैवं सति पूर्वशरीरसम्बन्धनाशे यावन्नोत्तरशरीरमुत्पन्नं न च तदवच्छेदेन भोगो जातस्तावन्न पूर्वो भवो नापि भवान्तरमिति महद्वैशसम् / किं च पूर्वशरीरसम्बन्धनाशोऽपि स्ववृत्तितत्प्रागभावा सहवृत्तिर्वाच्योऽन्यथा नानाशरीरवतां कस्यचित्पूर्वशरीरस्य सम्बन्धस्य नाशेनातिप्रसंगात् , तथा च देवत्वे नरत्वभवमपेक्ष्य भवान्तरत्व' दुर्वचं भाविनरशरीरसम्बन्धपागभावस्य यदा सत्त्वादिति दिक् / * मूलावर्शस्थोऽयं पाठः सन्दिग्धः प्रतिभाति /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् स्वदेहमात्रव्यापकत्वेन हर्षविषादाद्यनेकविवर्तात्मकस्याहमिति स्वसंवेदनस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वादात्मनो विभुत्वसाधकत्वेनोपन्यस्यमानः सर्वोऽपि हेतुः कालात्ययापदिष्ट इति संमतिटीकाकारः, तथा चात्मनो मध्यमपरिमाणे तद्गतवैलक्षण्ये च प्रत्यक्षमेव मानमित्युक्तं भवति / युक्तं चैतत् , *तत्परिमाणतद्गतवैलक्षण्ययोरयोग्यत्वकल्पने गौरवात् / अयोग्यत्वस्य प्रतिबन्धकत्वे विश्रामात् / न चैवमात्मा विभुर्न वेति वादिनां संशयानुपपत्तिर्ज्ञानप्रामाण्यसंशयात्तदुपपत्तेः, न चाणुना मनसा शरीरव्यापकात्मसन्निकर्षाभावात्कथं तस्य शरीरपरिमाणत्वग्रह इति शंकनीयम् , तत्तदात्मनिष्ठलौकिक. विषयत्वतत्तदात्मसमवेतनिष्ठलौकिकविषयत्वसम्बन्धेन मानसोत्पत्तिं प्रति यथाक्रमं तदात्मत्वतदात्मसमवेतत्वतदात्मसमवेतसमवेतत्वसम्बन्धेन तत्तदात्मत्वेनैव हेतुत्वात् , आत्ममनःसंयोगादिसन्निकर्षाणां स्वतन्त्रैरेवानभ्युपगमात् , जन्यसाक्षात्कारमात्रस्य सन्निकर्षजन्यत्वे मानाभावात् , उक्तरीत्यात्मभेदेन कार्यकारणभावभेदे साम्प्रदायिकोक्तरीत्या कारणतावच्छेदके मनःसंयुक्तसमवायतत्समवेतसमवाययोः कार्यतावच्छेदके तत्पुरुषीयत्वप्रवेशेन तत्कार्यतावच्छेदके च गौरवात् / अस्तु वा मनसोऽपि शरीरपरिमाणत्वात्सर्वशरीरावच्छिन्नतत्सम्बन्धादात्मपरिमाणग्रहः, अणुत्वे तु तस्य सर्वाङ्गीणसुखानुभवस्यापि दुःसमाधानत्वापत्तेः / उक्तावच्छिन्नत्वं चाधारताविशेषपरिचायकं न तु सम्बन्धमध्ये निविशते / अत एव भूयोवयवावच्छेदेन चक्षुःसंयोगाभावान्नार्द्धनिखातवंशादेxिहस्तादिपरिमाणग्रह इति परेषामभिमतम् / + भूयोऽवयवावच्छिन्नत्वोपलक्षितसमवायावच्छिन्नाधारताविशेषेण 'चक्षुःसंयोगवत् ' समवेतत्वस्य महत्त्वादिग्राहकस्याभावान्न तद्ग्रह इति तदुक्तिपरमार्थः / अन्यथा यावदवयवसन्निकर्षस्य कुत्राप्यसंभवादनेकतत्संयोगस्य चातिप्रसञ्जकत्वा(द्) भूयोऽवयवावछिन्नत्वाभिधानमनर्थकं स्यात् / ____ यत्तु—विषयतासम्बन्धेन परिमाणसाक्षात्कारत्वावच्छिन्नं प्रति स्वाश्रयसमवेतत्वसम्बन्धेन तत्तदावरकसंयोगत्वेन प्रतिबन्धकत्वान्नार्धनिखातवंशादिपरिमाणग्रहो यद्वाऽर्धनिखातवंशादेमहत्त्वादिकं गृह्यत एव महानय वंश इति प्रतीतेस्तदवान्तरवैजात्यं तु नानुभूयत इति तत्तद्वैजात्यग्रह प्रत्यावश्यकसंयोगस्य विरोधिता। न च निखातानिखातसदृशवंशयोः सन्निकर्षदशायां तन्महत्त्वादिवृत्तिवैलक्षण्यानुभवाद्वैजात्यप्रत्यक्षं प्रत्यावारकसंयोगानां प्रतिबन्धकस्वासंभव इति वाच्यम् , तादृशवैलक्षण्यप्रकारकप्रत्यक्षं प्रत्येव तेषां विरोधित्वाद्विशेष्यस्वं प्रतिबध्यतावच्छेदकः सम्बन्धः स्वाश्रयसमवेतत्वं च प्रतिबन्धकतावच्छेदक इत्यनतिप्रसंगात् / न चैवं निखातसन्निकर्षातादृशवैलक्षण्यनिर्विकल्पकापचिरिष्टत्वादिति मथुरानाथादिभिरभिहितं-तत्तच्छम् / एवमपि निखातसन्निकर्षान्महत्त्वप्रकारकतादृशवैलक्षण्यविशेष्यक * एष एवार्थ उपाध्यायः स्वकृतन्यायालोकस्य प्रथमप्रकाशे प्रतिपादितः / (मुद्रितन्यायालोकः, पृ. 31-31) ___ + एषोऽप्यर्थः स्वकृतनयोपदेशग्रन्थस्य नयाभूततरंगिणीटीकायामभिहितः।
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः साक्षात्कारापत्तेर्दुरित्वात् / किञ्चैवमावृतकपाविच्छेदेन यस्य चक्षुःसंयोगान्नोक्तवैजात्यस्य तद्ग्रहस्तस्यैवान्यदा पुरुषान्तरस्य वा तदानों पार्थान्तरावच्छेदेन चक्षुःसंयोगेऽप्यग्रहः स्यादावारकसंयोगस्य विरोधिनः सत्त्वात् / तत्कालीनतत्तत्पुरुषीयमहत्त्वादिप्रत्यक्षं प्रत्येवोक्तप्रतिबन्धकत्वे त्वनावरणकालीनस्य विलक्षणमहत्त्वादिप्रत्यक्षस्यावरणदशायामुत्पत्तिप्रसंगः, न हि तत्रापि सन्निकर्ष विनाऽन्यद्विशिष्य कारणं क्लप्तं येन तद्विलम्बात्तद्विलम्बः स्यात् / स्वप्राचीस्थपुरुषीयोक्तवैजात्यसाक्षात्कारत्वावच्छिन्न एव स्वप्रतीच्यवच्छिन्नावरकसंयोगत्वेन प्रतिबन्धकत्वे तु द्रव्यचाक्षुषेऽप्येवं भित्त्यादिसंयोगप्रतिबन्धकत्वेन निर्वाहे व्यवहितार्थादर्शनान्यथानुपपत्त्या चक्षुःप्राप्यकारित्वसाधनप्रयासवैफल्यापत्तिरिति न किंचिदेतत् / समवायसम्बन्धावच्छिन्नावारकसंयोगाभावावच्छेदकावच्छिन्नचक्षुःसंयोगवत्समवेतसमवेतत्वस्योक्तवैजात्यग्रहे प्रत्यासत्तित्वात्तत्साक्षात्कारपयोजकतयापि चक्षुरादिसंयोगनिष्ठवैजात्यान्तरस्वीकाराद्वा नार्धनिखातस्थलीयवैजात्यस्य निर्विकल्पकाप. त्तिरित्यपि केचित् ,-तदप्यसत् / सन्निकर्षे आवश्यकसंयोगाभावस्य निवेशे चक्षुःसंयोगवृत्तिजात्यन्तरकल्पने गौरवात् , आधारताविशेषस्य सन्निकर्षमध्ये निवेश एव लाघवादिति दिक् / किं चात्मनो विभुत्वे ज्ञानादीनां ज्ञानाद्यभावविरोधोऽवच्छेदकगर्भ एव कल्पनीय इत्यपि गौरवम् / अस्माकं तु तदगर्भस्यैव तद्विरोधस्य कल्पनारलाघवम् / अपि चावयवावयविनोरत्यन्तभेदवादिनामात्मविभुत्ववादिनां मते शरीरावयवावच्छिन्नानामात्मगुणानां कथं शरीरावच्छिन्नत्वम् ? न ह्यवयवसंयोगजावयविसंयोगतदवयवावच्छिन्नज्ञानजमवयव्यवच्छिन्नज्ञानं परैरभ्युपगम्यते / चेष्टावदवच्छिन्नत्व एव निर्भरे तु शरीरतदवयवानुगतचेष्टासमवायिकारणतावच्छेदकाभावादिन्द्रियाणां निश्चेष्टत्वे मानाभा वाद् , घटादिवृत्तिचक्षुरवयवावच्छेदेनाप्यात्मगुणोत्पत्तिप्रसंग इति शरीरपरिमाणत्वं विनात्मनो गुणानां तदवच्छिन्नत्वमेव दुर्घटमिति ध्येयम् / *एतेनादृष्टं स्वाश्रयसंयुक्ते आश्रयान्तरे कारभते एकद्रव्यत्वे सति क्रियाहेतुगुणत्वाद्वेगवदित्यनुमानादात्मविभुत्वसिद्धिः स्वाश्रयासंयुक्तस्तम्भा दिचलनहेतौ मुशलहस्तसंयोगे व्यभिचारवारणाय सत्यन्तं, रूपादौ व्यभिचारवारणाय विशेष्यं, स्वाश्रयसंयुक्तलोहादिभ्रामकेऽयस्कान्ते व्यभिचारवारणाय गुणत्वादितीत्यपि निरस्तं, स्वाश्रयसंयोगघटितसम्बन्धेनादृष्टस्यात्मवर्तिनो द्वीपान्तरवर्तिमुक्ताफलाद्याकर्षणहेतुत्वेऽतिप्रसंगाद्धेत्वसिद्धेः / तत्रस्थस्यैवान्यत्र स्थितोपसर्पणहेतुत्वस्य प्रासप्रयत्नादावदर्शनात् , अन्यथा विस्फारितमुखस्य हस्तादिसंचलनहेत्वान्तरालिकप्रयत्नं विना मुखे ग्रासोपसर्पणप्रसंगात् / * एषाऽर्थः किञ्चिच्छन्दभेदेन न्यायालोकस्य प्रथमप्रकाशे दरीहश्यते /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् आत्मस्थितशरासनाध्यासनप्रयत्ने दूरस्थितलल्यक्रियाप्राप्तिहेतौ तथादर्शने च विचित्रशक्तिकत्वाद्भावानामदृष्टस्य स्वाश्रयसंयोगं विनाऽपि कार्यहेतुत्वान्न साध्यसिद्धिः / अयस्कान्तनिष्ठलोहभ्रामकस्पर्शगुणेन व्यभिचारश्च / न च तत्स्पर्शस्य न लोहाकर्षणहेतुत्वं तेनैवान्यथासिद्धत्वा दिति वाच्यम् , तदुत्कर्षेण क्रियोत्कर्षात्तस्य तद्धेतुत्वात् / एतेनादृष्टमेवायस्कान्ताकृष्यमाणलोहदर्शनसुखवत्पुसो निःशल्यत्वेन तक्रियाहेतुरिति परास्तं, दृष्टेनोपपत्तावदृष्टकल्पनाया अन्याव्यत्वादन्यथाऽन्यत्रापि तद्धेतृत्वप्रसंगात् / यदपि शत्रुजिघांसया कृतेन श्येनेनादृष्टजननात्तस्य शत्रावसंबन्धात्कथमात्मविभुत्वं विना क्रियाफलोपपत्तिरिति, तदपि न, शक्तिविशेषरूपस्य कारणत्वस्यासम्बन्धेऽप्यविरोधात् , सम्बन्धघटितत्वे वा तस्य प्रकृतेऽपि फलयोग्यताख्यः कश्चित्सम्बन्धः कल्प्यतामिति / ___ अथात्मनो महत्त्वं तावन्निर्विवाद, द्रव्यचाक्षुष प्रति कल्पनीयहेतुभावस्य महत्त्वस्य लाघवेन जन्यद्रव्यसाक्षात्कारत्वावच्छिन्नं प्रत्येव हेतुत्वकल्पनात् , ओत्मसाक्षात्कारनिर्वाहायात्मनि महत्त्वावश्यकत्वात् , तच्च महत्त्वं न जन्य, कार्य महत्त्वमवयवबहुत्वजन्यं स्यात्तन्महत्त्वजन्यं वा प्रचयजन्यं वा न च त्रितयमपि निरवयवस्यात्मनः संभवति / एवं चायं प्रयोगः-'आत्मा विभुनित्यमहत्त्वादाकाशवदिति चेत्-अत्रोच्यते / अत्र हि परमप्रकृष्टपरिमाणवत्त्वलक्षणं विभुत्वं साध्यते / न च नित्यमहत्त्वे सत्यपि परमप्रकर्षविपर्यय बाधते कश्चितर्क इत्यप्रयोजकोऽयं हेतुः / अप्रकृष्टत्वे तस्य जन्यत्त्वापत्तिाधिका गगनमहत्त्वावधिकापकर्षस्य बहुत्वजन्यतावच्छेदकत्वादिति चेत्-न, परमाणुपरिमाणसाधारणतया तस्य कार्यतानवच्छेदकत्वात् , त्रुटिमहत्त्वावधिकोत्कर्षेण समं सांकर्यात्तादृशापकर्षस्य जातित्वासिद्धेश्च / किं च युष्मन्मते आत्मनो महत्त्वं तावन्निविवादमित्यपि वार्तामात्रम् / ईश्वरस्य च परिमाणवत्त्वे मानाभावो द्रव्यत्वस्य त्रुटित्वादेखि परिमाणस्यासाधकत्वात् , तस्य चापरिमितावृत्तित्वमसिद्धमिति पदार्थखण्डनप्रतीके / वस्तुतः पुनरीश्वरस्य द्रव्यत्वेऽपि मानाभावस्तत्र संयोगे विभागेऽपि मानाभावात् , मानाभावाच्च क्रियाविशेष प्रति प्रयत्नवंदात्मसंयोगासमवायिकारणकत्वस्य / नत्वेवमात्ममनोयोगेन्द्रियजन्यताया ज्ञानादौ त्वयैव बहुशो निरासादस्मदादीनामपि संयोगविभागौ न स्यातामिति चेत्-न, स्यातामेव / - अत एव द्रव्यत्वमपि दूरपराहतं, द्रव्यमहमिति न प्रतीतिर्लोकानाम् / तस्मान्मूर्तत्वमेव इल्यत्वमिति युक्तमुत्पश्याम इति रामभद्रसार्वभौमैाख्यानाद्र्व्यसाक्षात्कारावलम्बनेनात्मनि महत्त्वासिद्धेः। अथाशुद्धमेतत्सार्वभौममतं, जन्यसत्त्वावच्छिन्नसमवायिकारणतावच्छेदकतया सिद्धस्य
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ मात्मख्यातिः द्रव्यत्वस्यात्मन्यपि सत्त्वाजन्यसत्त्वावच्छिन्नं प्रति द्रव्यत्वेनासमवायिकारणत्वे समवायेन नीलादौ स्वाश्रयसमवेतत्वेन. नीलादेहेतुत्वेनावयवगुणादावपि निलाद्युत्पादप्रसंगात् / न च स्वसमवा यिसमवेतत्वं स्वसमवायिनिष्ठसमवायप्रतियोगित्वं, तच्च प्रतियोगिभेदेन भिन्नमिति द्रव्यनिष्ठेन तेन नीलादौ हेतुत्वान्नोक्तापत्तिरिति वाच्यम् , समवायप्रतियोगित्वं समवायिद्रव्यव्यक्तिभेदादेव भिन्नं, न तु प्रतियोगिभेदेन गौरवादित्यभ्युपगमात् / न च स्वाश्रयसमवेतत्वविशिष्टद्रव्यत्वसम्बन्धेन नीलादेरसमवायिकारणत्वमस्त्विति वाच्यम् , स्वाश्रयसमवेतत्वद्रव्यत्वयोर्विशेषणविशेष्यभाबेन गुरुतरकार्यकारणभावद्वयापत्तेः / न च स्वाश्रयसमवेतत्वद्रव्यत्वोभयसम्बन्धेन तदस्त्विति वाच्यम्, नीलपीतादीनामनन्तानां कारणतावच्छेदकसम्बन्धकोटौ द्रव्यत्वप्रवेशापेक्षया सत्त्वावच्छिन्ने द्रव्यत्वेन पृथक्कारणताया एव लघुत्वात् / न च तथापि तत्तत्क्रियाधीनविभागसंयोगोत्पत्तेः पूर्वोत्तरदेशनियमान्यथानुपपत्त्या तत्तद्र्व्यव्यक्तित्वेन हेतुत्वावश्यकतया यावद्विशेषसामग्रीवाधादेवावयवगुणादौ नीलाद्यनुत्पादात् सामान्यतो द्रव्यत्वेन न कारणत्वमिति वाच्यम् , तथापि सत्त्वावच्छिन्न प्रति सामान्यतो द्रव्यत्वेन समवायिकारणत्वावश्यकत्वात् / अन्यथा विनश्यदवस्थद्रव्येनापि स्वनाशोत्पत्तिक्षणे गुणकर्मणोर्जननापत्तेः / तत्तद्र्व्यव्यक्तित्वेन समवायिकारणतासु गुणकर्मणोरसमवायिकारणतासु वा कार्यसहवर्तित्वप्रवेशे महागौरवात् / येषां येषां हि कार्यसहवर्तित्वेन हेतुत्वं सामग्रग्यवहितोत्तरत्वस्य कार्योत्पत्तिव्याप्यत्वे तत्तत्कारणाधिकरणत्वे सतीत्यपि विशेषण देयमितीति चेत्-न, विनश्यदवस्थद्रव्येण गुणकर्मजननापत्तिवारणाय मूर्तत्वेनैव लाघवाद्धेतुत्वसिद्धावात्मसाधारणद्रव्यत्वासिद्धेः / किं च सत्ता च न द्रव्यगुणकर्मवृत्तिरेका प्रत्यक्षसिद्धा जातिधर्मादीनामतीन्द्रियत्वेन तत्र प्रत्यक्षायोगाज्जात्यादावपि सद्व्यवहाराच्च, घटादौ सद्व्यवहारश्च वर्तमानत्वादिनिबन्धन इति शिरोमणिनैवाभिधानात् सत्ताया एव जातित्वासिद्धेः, तदवच्छिन्नजनकतावच्छेदकत्वेन द्रव्यत्वसाधनेऽसिद्धमसिद्धेन साधयतो भवतो महानैयायिकापचिरिति न किंचिदेतत् / वस्तुतः संसार्यात्मपरिमाणे शरीरनामकर्मपरिणतिविशेषः सिद्धात्मपरिमाणे च चरमभवीयत्रिभागहीनावगाहनापरिणामो योगनिरोघजनितो हेतुरिति नित्यमहत्त्वादिति हेतुर्जेनं प्रत्यन्यथासिद्धेः / __नन्वेवं शरीरपरिमाणभेदे आत्मपरिमाणभेदादात्मभेदापतिः परिमाणभेदे द्रव्यभेदनियमादिति चेत्-न, एकत्र घटे श्यामरक्तादिभेदेन घटभेदेऽपि तद्घटव्यक्त्यभेदवत्परिमाणभेदेन तद्विशिष्टात्मभेदेऽपि तदात्मव्यक्त्यभेदोपपत्तेः, विशिष्टभेदस्य पर्यायनियतस्य शुद्धद्रव्याभेदापरिपन्थित्वात् / इत्थमेव क्षणभेदसमर्थनं संगच्छते शुद्धक्षणभेदस्तु पुञ्जात्पुञ्जान्तरोत्पत्ति स्वीकुर्वतां बौद्धानामेव सिद्धान्ते नास्माकम् / विशिष्टानतिरेके विशिष्टभेदोऽपि दुर्घट इति चेत्, तदपि कथंचिदतिरिच्यतां
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् सार्वभौमैर्विशिष्टातिरेकाभ्युपगमात् / न चैवं विशिष्टसत्तानिश्चयेऽपि सत्तासंदेहापत्तिः नवापि विशिष्टसत्तानिश्चयस्य विशिष्टासत्तासंशयव्यावृत्तसत्तानिश्चयत्वशून्यतया विशिष्टसत्तानिश्चयत्वेन व्यावतकतयैव वा पृथक्प्रतिबन्धकत्वध्रौव्यात् / अस्माकं तु कथंचित्पदेनैव निस्तारः, विशिष्टसत्ताया विशिष्टसत्तात्वेनातिरेकेऽपि सत्तात्वेनानतिरेकात् / अत एवानन्तपदार्थकल्पनागौरवमपि निरस्तं, समाहितं च प्रत्यभिज्ञानादिकम् / सर्वथा विशिष्टानतिरेके नारकशरीरविशिष्टात्मनि तदवस्थे सुखाभावः कष्टसाध्यः / आत्मत्वसामानाधिकरण्येन नारकशरीरावच्छिन्नसुखाभावसाधने नारकिमाने तत्सिद्धेरुद्देश्यायो अभावादात्मत्वावच्छेदेन तत्साधने च बाधात् , विशिष्टातिरेके तु तन्मात्रवृत्तिहेतुना तन्मात्रवृत्तिसाध्यसिद्धिरनावाधेति विभावनीय सुधीभिः / ननु विशिष्टानतिरेकेऽपि प्रतीतिबलाद्विशिष्टाभावातिरेकत्वादिना तत्तत्परिमाणविशिष्टात्मभेदाभ्युपगम इति संभवात् किमधिकं भवतामिति चेत्-न, कथंचितादेनैवास्माकमाधिक्यात् / अयमिदानीं न देवत्वविशिष्टो मनुष्यत्वविशिष्टो न देवत्वविशिष्टो मनुष्यत्वेनाय स्वाभिन्नो देवत्वेन स्वभिन्न इत्यादिप्रतीतिभिर्विशिष्टधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकतादृशाधिकरणताकतत्तद्विशेषणावच्छिन्नस्वप्रतियोगिकभेदानां यथोपयोगं भूयसामेव ग्रहणाच्छबलात्मके वस्तुनि यथाक्षयोपशमं कियतामेव पर्यायाणां ग्रहेऽपि तत्त्वतोऽनन्तधर्मात्मकवस्तुपरिच्छेदादेव सम्यग्दृष्टित्वोपपत्तेः / ___अत एव व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाधिकरणताप्रतियोगिकभेदाभिप्रायेण घटत्वेन चैत्रो नात्मा चैत्रो घटत्वेन नात्मेत्यादिप्रयोगा अप्यात्मा नात्मादिसप्तभंग्यां संगच्छन्ते। उवाच च वाचकचक्रवर्तीद्रव्यात्मेत्युपचारः सर्वद्रव्येषु नयविशेषेण आत्मादेशादात्मा भवत्यनात्मा परादेशादिति / अवच्छेदकभेदेनाप्येकत्र भेदाभेदानभ्युपगन्तृभिश्च दण्डत्वेन दण्डो घटकारणं न द्रव्यत्वेन, धूमत्वेन धूमो वह्निव्याप्यो न द्रव्यत्वेनेत्यादि कथं समर्थनीयम् ? अत्र तृतीयार्थेऽवच्छिन्नत्वे दण्डत्वपदार्थस्य धूमत्वपदार्थस्य च निरूपितत्वसम्बन्धेन, तस्य चावच्छिन्नत्वीयस्वरूपसम्बन्धेन कारणपदार्थैकदेशकारणतायां व्याप्यपदार्थैकदेशव्याप्तौ च व्युत्पत्तिविशेषेणान्वयान्न दोषः, अन्यथा सिद्धिनिरूपकतानवच्छेदकघटव्यापकतावच्छेदकत्वविशिष्टदण्डत्वरूपायाः कारणतायाः शुद्धदण्डत्वेन, स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदकवह्नित्वावच्छिन्नसामानाधिकरण्यविशिष्टधूमत्वरूपाया व्याप्तेश्च शुद्धधूमत्वेनावच्छेद्यत्वादिति चेत्-न, तथापि दण्डत्वं धूमत्वं च विशिष्टत्वेनावच्छेद्य शुद्धत्वेन च नावच्छेद्यमिति बलाभेदाभेदान्तरोपनिपातात् / विशिष्टातिरेकोपगमेऽपि विशिष्टदण्डत्वरूपायाः कारणताया आधारता चेद्दण्डस्वरूपा तदा दण्डवति तद्वत्त्वप्रत्ययप्रसंगो दण्डत्वस्वरूपाच्चेत्तदा सा दण्डावच्छेदेनाधारतात्ववती विशेषणावच्छेदेन च न तथेति सर्वत्र सूक्ष्मेक्षिकायां भेदाभेदं विना न आ-२
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] . आत्मख्यातिः निर्वाहः / किं च न द्रव्यत्वेनेत्यत्र नार्थे कस्यान्वयः दण्डत्वधूमत्वगर्भकारणताव्याप्त्यौव्यत्वाव च्छिन्नत्वाभावेन तदवच्छिन्नतद्वतोर्नजर्थे भेदेऽन्वयस्य कर्तुमशक्यत्वात् / प्रतियोग्यभावान्वययोस्तुल्ययोगक्षेमत्वाद्र्व्यत्वावच्छिन्नत्वस्य नार्थेऽभावे तस्य च कारणव्याप्यपदार्थे कदेशकारणताव्याप्त्योरेवात्रान्वय इति चेत्-न, अनुभूयमानप्रतियोगिकभेदापलापे न प्रतीतेरन्यथात्वव्यवस्थापने शाखायां न संयोग इत्यत्रापि संयोगे शाखावच्छिन्नत्वाभावावगाहित्व. व्यवस्थापने शाखावच्छिन्नसंयोगाभावादेरप्यसिद्धिप्रसंगात् / अपि चात्मद्रव्यात्तत्परिमाणादीनां भेदस्तावदन्यैरपि स्वीक्रियत एव,अभेदस्तु तत्संबन्धतयैव सेत्स्यतीत्येवमपि भेदाभेदः सुलभ एव, समवाये मानाभावात् / समवायनिरासः * तथा हि --गुणक्रियाजातिविशिष्टबुद्धयो विशेषणसंबन्धविषयाः विशिष्टबुद्धित्वाद्दण्डीति बुद्धि. वदित्यनुमानान्न तत्सिद्धिः, अभावज्ञानादिविशिष्टबुद्धिभिर्व्यभिचारात् / न च तासामपि स्वरूपसम्बन्ध. विषयत्वान्न व्यभिचारस्तर्हि तेनैवार्थान्तरत्वात् / न च लाघवात्पक्षधर्मतावलेनैकसमवायसिद्धिः, पक्षबाहुल्ये लाघवस्यानुपादेयत्वात् / अन्यथा द्रव्यमपि पक्षेऽन्तर्भाव्य समवायसिद्धिप्रसंगात् / न चानुभवसिद्धसंयोगाद् द्रव्ये समवायबाधः, प्रमाणसमाहारे प्रमेयसमाहाराविरोधात् / न च नानाविशेषणसम्बन्धे एकत्वानेकत्वादर्शनात्तत्र लाघवगौरवानवकाशेऽप्येकत्र सम्बन्धैकत्वानेकत्वयोर्दर्शनेन तत्र तदवकाशात् प्रत्येकविशिष्टबुद्धिपक्षीकरणे लाघवात्समवायसिद्धिः / स्वरूपसम्बन्धस्य सम्बन्धिद्वयात्मकत्वेन गौरवाद्धर्मीति न्यायस्याप्येककल्पनालाघवमूलत्वेनात्रानवतारादिति वाच्यम् , द्रव्येऽपि तसिद्ध्यापत्तेः / न च संयोगत्वावच्छेदेन सम्बन्धत्वकल्पनात्संयोगसम्बन्धवति सम्बन्धान्तरकल्पने लाघववैपरीत्यं, गुणगुण्यांदिद्वये तु नैवमनुगतधर्मान्तरमस्ति येन क्लप्तलाघवाद्वैपरीत्यं स्यादिति वाच्यम् , तत्रापि वस्तुत्वसत्त्वाद्यवच्छेदेन वैलक्षण्यविशेषावच्छेदेन वा सम्बन्धत्वकल्पनात् , किं च प्रतीतेविषयनियमोऽनुभवात्सामग्रीभेदावा न तु लाघवात् , अन्यथा सविषयकत्वानुमानं सर्वविषयकत्वावगाह्येव स्यात्तत्तदविषयकत्वापेक्षया तत्तद्विषयकत्व एव लाघवात् / ___अथ विशेषणसम्बन्धनिमित्तका इति साध्यं हेतौ च सत्यत्वं विशेषणं तेन विशिष्टश्रमे न व्यभिचारः बुद्धि पदं च प्रत्यक्षपरं तेन नांशतो बाधव्यभिचाराविति समवायसिद्धिरिति चेत्-न, गुणादिविशिष्टप्रत्यक्षे विशेषणसम्बन्धत्वेन न हेतुत्वं सम्बन्धत्वस्य विषयत्वादिगर्भतया जनकतावच्छेदकत्वादिति मिश्रेणोक्तत्वात् / अत एव गुणादिविशिष्टप्रत्यक्षे गुणादिसमवायेन हेतुत्वं, एतत् समवायनिराकरण न्यायालोकस्य द्वितीयप्रकाशेऽप्यस्त्येव /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् [11 समवायत्वं च न नित्यसम्बन्धत्वं किंत्वखण्डसमवायव्यक्तिरेवेति चेत्-न, गुणादिसमवायत्वापेक्षया गुणत्वादिनैव हेतुत्वौचित्यात् / न चाभावादिविशिष्टबुद्धिव्यावृत्तानुभवसिद्धवैलक्षण्यविशेषवबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति समवायं विना नान्यन्नियामकं गुणत्वादिना हेतुत्वे व्यभिचारादिति वाच्यम् , वैलक्षण्यस्य जातिरूपस्यानुमितित्वादिना सांकर्यात् , विषयितारूपस्य न समवायासिद्ध्या दुर्वचत्वात् / एतेन संबन्धांशे विलक्षणविषयताशालिगुणादिविशिष्टप्रत्यक्षे तद्धेतुत्वमिति परास्तम् / / यत्तु प्रथमानुमानादेव समवायसिद्धिः समवायबाधोत्तरकालकल्पनीयेन स्वरूपसम्बन्धेनार्थान्तराभावादिति मिश्रेणाभिहितम्-तत्तुच्छम् , अन्यत्र क्लप्तजातीयत्वेनोपजीव्यत्वेन च स्वरूपसम्बन्धस्यैव प्रथमोपस्थितिकत्वात् ,अन्यथाऽभावादिविशिष्टबुद्धावपि स्वरूपसम्बन्धानवगाहित्वप्रसंगात्, समवायबाधोत्तरकालोपस्थितिकस्वरूपसम्बन्धस्य पूर्व भानायोगात् / किं च समवायस्याखंडस्यालीकत्वाच्छशशंगस्येव बाधः कुत्रापि नापेक्षितः, समवायत्वबाधस्तु स्वरूपे सम्बन्धत्वकल्पनानन्तरमेवेति विपरीतमेतत् / यदपि तद्घटरूपयोविशिष्टबुद्धौ विनिगमना. विरहादुभयोः सम्बन्धिनोः सम्बन्धत्व कल्पनीय, तथा च लाघवादेक एक समवायः सम्बन्धत्वेन कल्पते, अभावस्थले त्वधिकरणानां नानात्वादेकस्याभावस्यैव सम्बन्धत्वं युक्तमिति न तत्र सम्बज्धान्तरकल्पनप्रतिबन्ध्यवकाश इति, तदपि न / समवायस्तत्र समवायत्वं क्लप्तभावभेदो नानाधिकरणवृत्तित्वमित्यादिकल्पनायां महागौरवात् / एतेन गुणगुण्यादिस्वरूपद्वये सम्बन्धत्वमतिरिक्तसमवाये वेति विनिगमनाविरहादप्यन्ततः समवायसिद्धिरित्यप्यपहस्तितं जातेरनुगतत्वेन ब्यक्तिसम्बन्धत्वौचित्ये जातिव्यक्त्योः समवायोच्छेदापत्तेश्च / ___ किं च रूपिनीरूपवस्थानुरोधेन रूपादीनां सम्बन्धकल्पनावश्यकत्वान्न समवायस्य सम्बन्धत्वं वाय्वादेर्नीरूपत्वस्य रूपीयतद्धमताख्यसम्बन्धाभावादेव मित्रैरप्युपपादितत्वात् तद्धमतायाश्च तद्रूपानतिरिक्तत्वात् / उक्तानुमितौ (?) समवायबाधाभावविशिष्टलाघवज्ञानस्य समवायविषयत्वनियामकस्य तद्वाधाभावेऽव्याहत्वात्स्वरूपसम्बन्धेन नार्थान्तरमिति। मिश्राशयस्तु प्रकृते लाघवप्रयोजकखण्डनादेव निरस्तः। एतेनेयमनुमितिरेकसम्बन्धविषयिणी लाघवज्ञानकालीनसम्बधानुमितित्वादित्याद्यपि निरस्त बन्यपक्षकसम्बन्धानुमितो व्यभिचाराच्च / / यत्तु रूपसमवायसत्त्वेऽपि वायौ स्वभावतो रूपाभावादेव नीरूपत्वमिति चिन्तामणिकृतोक्तं सदविचारितरमणीय, प्रतियोगिसम्बन्धसत्त्वे तत्सम्बन्धावच्छिन्नाभावायोगात् / अथ प्रतियोगिसम्बन्धसत्त्वेऽपि तद्वत्ताया अभावात्तत्र तदभावाविरोधः / न च तत्सम्बन्धस्तद्वत्तानियतो गगनीयसंयोगे व्यभिचारात् , न च वृत्तिनियामकेति विशेषणान्न दोष इति * एतदनन्तरे 'भ्यायालोके' 'यत्तु रूपे'त्यादिग्रन्थः /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः वाच्यम् , करवृत्तितानियामककपालसंयोगवति कपाले कपालाभावसत्त्वेन व्यभिचारात् / यत्र यवृत्तितानियामकः सम्बन्धस्तत्र तद्वत्त्वनियम इति चेत्-तर्हि रूपसमवायस्य वायुवृत्तित्वानियामकत्वादेव वायौ न तद्रूपत्वमिति चेत् -न, तत्र तदृत्तितानियामकत्वं हि तत्र तद्विशिष्टबुद्धि जनकत्वं, अस्ति च वायावपीह रूपमिति धीः, तदभावप्रत्यक्षवादिनाऽपि तत्रावश्यं तत्स्वीकारात् / सारोपरूपा न तु प्रमेति चेत्-न, तदभावधियः सत्यत्वासिद्धौ तदप्रमात्वासिद्धेरिति मिश्रेणैवो. क्तत्वात् / वस्तुतस्तत्र तद्विशिष्टधीविरहोऽपि तद्वत्ताभावादित्यन्योन्याश्रयः / ___ यच्चैकस्यैव समवायस्य किंचिदधिकरणावच्छेदेन रूपसम्बन्धत्वकल्पनेनैव व्यवस्थोपपत्तिरितितन्न, रूपसम्बन्धत्वं हि रूपप्रकारकविशिष्टज्ञानीयसम्बन्धताख्यविषयताविशेषशालित्वं तच्च तत्तदधिकरणान्तर्भावेन विशिष्टबुद्धिहेतुतयैव निर्वहतीति महागौरवात् / अस्माकं तु रूपप्रकारकविशिष्टबोध एव रूपसम्बन्धस्तन्त्रमिति लाघवात् / अथाधारताख्यं पदार्थान्तरमवश्यं स्वीकर्तव्यं कुण्डादेर्बदराधारतास्वरूपत्वे कुण्डे कुण्डमिति प्रतीत्यापत्तेः। बदराधारतात्वेन कुण्डे कुण्डवृत्तित्वं न तु कुण्डत्वेनेत्युपगमे आधारतात्वस्याप्यघिकस्यावश्यं कल्पनीयत्वात् / तच्च सम्बन्धभेदेन भिन्नमिति वायौ रूपसमवायसत्त्वेऽपि समवाय. सम्बन्धावच्छिन्नरूपाधारत्वाभावान्नानुपपत्तिः, तत्सत्त्वे तत्र समवायेन रूपं नेति बुद्धयनुदयप्रसंगात् , तेन सम्बन्धेन तदभाववत्ता बुद्धौ तत्सम्बन्धावच्छिन्नाधारतासंसर्गकतत्प्रकारकबुद्धेरेव विरोधित्वात् , अत एव कुण्डादिप्रतियोगिकसंयोगमात्रेण बदरादौ कुण्डादिप्रकारकबुद्धावपि बदरादौ कुण्डादिकं मेति धीरिति चेत्-न, रूपादिभेदेन समवायसम्बन्धावच्छिन्ननानाधारताकल्पनापेक्षया नानासमवायकल्पनस्यैवोचितत्वात् , इत्थमेव जले स्नेहस्य समवायो न गन्धस्येत्यादि प्रतीत्युपपत्तेः / अनुमतमेतच्छिरोमणिमतानुयायिनाम् / ते हि वदन्ति-रूपिनीरूपव्यवस्थानुरोधान्नानैव समवायः, समनियतकालदेशावच्छेदकानां संख्यापरिमाणपृथक्त्वादीनां चैक एव / तदभिप्रायेणैव समवायैकत्वप्रवाद इति चेत्-- न, एवं ह्यस्य तादात्म्यस्यैव नामान्तरत्वात् , गुणत्वावच्छेदेन गुणिस्वरूपसम्बन्धत्वकल्पनानौचित्यादतिरिक्ताना सम्बन्धत्वकल्पनापेक्षया क्लप्तानां रूपादीनामेव तत्त्वकल्पनौचित्यादिति दिग् [क्] / यदि पुनरप्येवमनुगतीनिहाय समवायोऽभ्युपेयते तदा लाघवादभावादिसाधारणं वैशिष्ट्यमेवाभ्युपगन्तुमुचितम् / न च घटवति भूतले घटाभावधीप्रसंगः,तदानीं तदधिकरणता स्वाभाव्या भावम्य वक्तुमशक्यत्वात् , स्वभावस्य यावद्रव्यभावित्वात् / रक्ततादशायां घटे श्यामाधिकरणतास्वाभाव्येऽपि श्यामाभावेन तदंशे लौकिकपत्यक्षाभावादिति वाच्यम् / समवाय
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् [13 वादिनो वृक्षे शाखायां कपिसंथोगस्य मूलावच्छेदेनेव वैशिष्ट्यवादिनो भूतलादौ घटाभाववैशिष्ट्यस्य घटकालावच्छेदेनासम्बन्धत्वात् / न च तत्र शाखासमवायोभयमेव सम्बन्धो न तु समवायसम्बन्धत्वे शाखावच्छेदि केति वाच्यम् , शाखावच्छेदेन समवायसम्बन्धावच्छिन्नसंयोगाभावग्रहेऽपि शाखाया संयोगीति बुद्ध्यापत्तेः, तत्रोक्तोभयसम्बन्धावच्छिन्नसंयोगाभावग्रहस्यैव विरोधित्वात् / अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तत्रोक्ताभावग्रहस्यापि प्रतिबन्धकत्वकल्पने तु गौरवम् / अस्तु चेदानी घटाभाव इत्यत्रापि तत्कालवैशिष्ट्योभयसम्बन्धेन घटाभाव एव विषय इति न किंचिदनुपपन्नम् / अथ समवायेन जन्यभावत्वावच्छिन्नं प्रति द्रव्यत्वेन हेतुत्वात्समवायसिद्धिः स्वरूपसम्बन्धेन कालिकादिरूपेण जन्यभावस्थ स्पन्दादावप्युत्पत्याऽतिप्रसंगादिति चेत्-न, तथा हेतुत्वस्य प्रागेव निरासात्। समवायस्थाने कालिकविशेषणतादिभिन्नपदार्थमात्राधारतानियामकवैशिष्ट्याख्यसम्बन्धस्याभिषेकयोग्यत्वाच्च / ___ न च प्रतियोगितया घटादिसमवेतनाशे स्वप्रतियोगिसमवेतत्वेन घटादिनाशस्य हेतुत्वात्समवायसिद्धिः, स्वप्रतियोगिवृत्तित्वेन हेतुत्वे घटादिवृत्तिध्वंसध्वंसापत्तेः / न च जात्यादौ तदापत्तिवारणाय महाप्रलयावृत्तित्वेन प्रतियोगिनो हेतुत्वाद्ध्वंसेऽपि न तदापत्तिर्जात्यादौ तदापत्तिवारणाय कालावच्छिन्नस्वप्रतियोगिसमवेतत्वेनैव नाशकत्वस्वीकारादिति वाच्यम् , रूपादावपि समवायस्य कालावच्छिन्नत्वे मानाभावात् , रूपादिविशिष्टसमवायस्य तत्तदाधारस्वरूपस्य कालावच्छिन्नत्वे विशिष्य ग्रहणप्रसंगेनासमंजस्यात् , कथंचिज्जात्यादिव्यावृत्तसमवेतत्वस्येव ध्वंसादिव्यावृत्तवृत्तित्वस्यापि सुग्रहत्वाच्च / . किं च. घटादिसमवेतनाशमात्रे घटादिनाशो न हेतुः, घटादिकालीतत्तिक्रियासंयोगविभागवेगद्वित्वादिनाशे व्यभिचारात् , नापि घटादिनाशक्षणवृत्तितत्समवेतनाशे, क्षणानामानन्त्येन तत्त्वतत्त्वेन नाश्यनाशकभावस्यैवोचितत्वात् / किं तु घटादिनाशवृत्तेर्घटा दिनाशवत एव वा तत्समवेतस्य नाशे, तथा च घटादिनाशवृत्तेस्तन्नाशवत एव वा नाशे तद्वेतुत्वमस्तु, कार्यकारणयोः कालिक एव सम्बन्धः / न चैवं घटादिनाशानिमाग्रिमक्षणेषु तादृशनाशापत्तिरिष्टत्वात् , प्रतिक्षण तादृशस्य कस्यचिन्नाशात् / न च विनाऽपि पटादिनाशं पटादिरूपादे शापत्तिः पटादिनाशवृत्तेः पटादिरूपादेर्नाशे पटादिनाशस्यापि हेतुत्वात् ? / इत्थं च चरम द्रव्यनाशादेव चरमद्रव्यनाशवृत्तेस्तन्नाशवतो वा ध्वंसमात्रस्य महाप्रलये नाश इत्येव किं नाद्रियते ? अथ प्रतियोगितया स्वप्रतियोगिसमवेतत्वस्वाधिकरणत्वोभयसम्बन्धेन नाशवन्नाशत्वावच्छिन्न एव स्वप्रतियोगिसमवेतत्वेन नाशत्वावच्छिन्नस्य हेतुत्वात्समवायसिद्धिरिति चेत्-न, तादृशनाशवद् घटनाशस्य प्रतियोगितया घटप्रागभावेऽपि जायमानत्वेन
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः व्यभिचारात्समवेतत्वं परित्यज्य वृत्तित्वस्यैव निवेशात् , नाशत्वावच्छिन्ने सत्वेनातिरिक्तहेतुतयैवानतिप्रसंगात् / किच परमाणुरूपशव्दकर्मवेगद्वित्वादिनाशधारावारणाय प्रतियोगिनो विशिष्य हेतुत्वान्न ध्वंसे ध्वंसापत्तिरित्यलं समवायेन / न च तावताप्याश्रयनाशजन्यनाशे प्रतियोगिनो विशिष्या. हेतुत्वाद् ध्वंसे तदापत्तेर्दुरित्वम् , नाशकारणानां विशिष्य नाश्यनिष्ठतथैव हेतुत्वान्न नाशधारापतिरिति वाच्यम् , तथापि घटादिनाशात्तद्पादिनाशस्तद्रूपादौ तद्वित्वादिनाशस्तु तद् द्वित्वादाविति नियमाय प्रतियोगिनो विशिष्य हेतुत्वावश्यकत्वात् , न च व्यक्तिस्थानीयापत्त्यभावान्नैवम् , तत्सत्त्वेऽपि तत्तद्घटपटादिरूपरसगन्धैकत्वपृथक्त्वपरिमाणवेगादिनाशे तत्तद्घटाद्यन्यासमवेतत्वे सति समवेतत्वेनैव विशिष्य प्रतियोगिहेतुत्वात्समवायसिद्धेः, अन्यथा तत्तद्घटादिमात्रवृत्तिवेगक्रियादिध्वंसध्वंसापत्तेः / न च सत्त्वेन नाशहेतुत्वान्न तदापत्तिः सत्वेनातिरिक्तकारणान्तरकल्पनातः 'क्लप्तकारणतावच्छेद केऽतिरिक्तसमवायनिवेशस्यैव युक्तत्वादिति वाच्यम् , नानाकारणताघटकप्रत्यासत्तिष्वक्लप्तसमवायनिवेशापेक्षयोक्तककार्यकारणभावस्यैव लघुत्वात् / किं च प्रतियोगिसमवेतत्यस्थाने प्रतियोगिवृत्तिसत्त्वस्यैव संबन्धमध्ये निवेशयितुं शक्यत्वान्न कुतोऽपि समवायसिद्धिरिति / यदपि द्विवक्षणस्थायिघटादिनाशस्य तत्तत्समवेतनाशत्वावच्छिन्न एव हेतुत्वाज्जात्यादिनाशवारणाय प्रतियोगितया ध्वंसे समवाययत्त्वेनैव हेतुत्वात्तत्सिद्धिरिति, तदपि तुच्छम् , सत्त्वेनैव तावता तद्धेतुत्वौचित्यात् / - किं च रूपाभावान्यमहद्वत्तिचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तमहदुद्भतरूपवद्वैशिष्ट्यस्य हेतुत्वाद्वैशिष्ट्यसिद्धिः / न चैवमपि महत्त्वाभावरूपाभावयोश्चाक्षुषे कार्यकारणभावद्वयान्तरावश्यकत्वे रूपाभावान्यद्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तोद्भतरूपवद्विशेषणता, महत्त्वाभावान्यद्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्त महत्त्ववद्विशेषणता, महत्समवेतचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तमहदुद्भतरूपवत्समवायो हेतुरिति कल्पनायाएव युक्तत्वम् / अत एव जातिसाधारणसमवायसिद्धिरिति वाच्यम् , उभयोः कार्यकारणभावत्रयसाम्येऽपि द्रव्यवृत्तिरूपाभावचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तमहत्त्ववद्विशेषणताद्रव्यवृत्तिमहत्त्वाभावचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तोद्भतरूपवद्विशेषणताहेतुरित्येवं कल्पने कार्यतावच्छेदकलाघवात् / किंचोक्तरीत्यापि प्रथमद्वितीयाभ्यामेव कार्यतावच्छेदके चरमाभावत्वाप्रवेशे द्वितीये द्रव्यभेदप्रवेशे च वैशिष्ट्यवादिनो निर्वाहे न नान्त्यस्य हेतुतेति लाघवमेव / यदि चैवं पार्थिवाणुघाणमात्रेन्द्रियसन्निकर्षे पृथिवीत्वादिप्रत्यक्षतापत्तिरित्युच्यते तदा तवापि तन्मात्रसन्निकर्षाज्जलवाभावादिप्रत्यक्षवारणार्थ रूपाभावमहवाभावचाक्षुषयोरुक्तरीत्या कार्यकारणाभावद्वयं, महत्त्ववद्वत्ते रूपाभावमहत्त्वाभावभिन्नस्य चाभावस्य
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् [15 चाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तमहदुद्भतरूपवद्विशेषणताहेतुरित्येवमभावप्रत्यक्ष एव त्रयं वाच्यं भावप्रत्यक्षेऽन्यत् , तथा च तृतीये कार्यतावच्छेदकेऽभावत्वाप्रवेशाद्भावप्रत्यक्षेऽपि वैशिष्ट्यवादिनो निर्वाहः / एवं चक्षुःसंयुक्तसमवायादेरप्यस्वीकारालाघवमिति / न च मयापि व्यासज्यवृत्तिधर्मप्रत्यक्षानुरोधेन तत्तद्रव्यचाक्षुषादौ चक्षुःसंयोगादिहेतुत्वेनैव तत्तद्वत्तिगुणकर्माभावादिप्रत्यक्षनिहिं कृत्वा चक्षुःसंयुक्तसमवायादिप्रत्यासत्तिर्नाद्रियत इति वाच्यम् , तथापि यत्र न व्यासज्यवृत्तिधर्मप्रत्यक्षानुरुद्धा हेतुता तत्र लाघवाद्वैशिष्टयसिद्धेर्दुरित्वात् / न च गन्धग्राहकं घाणसंयुक्तमहत्त्वोद्भतगन्धवद्वैशिष्ट्यं गन्धाभावग्राहकं च घ्राणसंयुक्तमहत्त्ववद्वैशिष्टयमात्रमिति तत्प्रत्यासत्योरुद्भूतगन्धघटिताघटितयो क्यसंभव इति वाच्यम् , अनुभूतगन्धभेदत्य गन्धसाक्षात्कारहेतुतयोद्भूतगन्धस्य सन्निकर्षाघटकत्वादिति / द्रव्यजात्यन्यचाक्षुषे महदुद्भतरूपवद्भिन्नसमवेतत्वेन प्रतिबन्धकत्वात्समवायसिद्धिरिति तु मन्दम् , द्रव्यान्यसच्चाक्षुषत्वावच्छिन्न एव महदुद्भतरूपवदिन्नवृत्तित्वेन प्रतिबन्धकत्वस्य वक्तुं शक्यत्वात् , जात्यन्यत्वस्थाने नित्यान्यत्वनिवेशेनापि निर्वाहाच्चेति दिक् / ___ तदेवं परनीत्या वैशिष्ट्येनापि समवायान्यथासिद्धेर्न तत्र मानं पश्यामः / न च वैशिष्टयमपि गुणगुणिभ्यो भिन्नं तृतीयतत्त्वमनुभूयत इति कथंचित्तादात्म्यमेव तत् तथा च परिमाणभेदात् कथंचिदात्मभेदेऽपि तदात्मद्रव्याभेदो निष्प्रत्यूह एवेति नियूंढम् / शरीरजीवात्मन उत्पादव्ययध्रौव्यशालित्वम् नन्वेवं बालयुवशरीरादेरिवात्मन उत्पत्तिः स्यादिति चेत्-सत्यम् , बालत्वयुवत्वाभ्यामुत्पादव्यययोश्चैत्रत्वेन च ध्रौव्यस्य भेदाभेदाभ्यामात्मनि शरीरतुल्ययोगक्षेमत्वात् / तदुक्तं सम्मतौ पडिपुण्णजोव्वणगुणो, जह लज्जइ बालाभावचरिएण / कुणइ य गुणपणिहाणं, अणागयसुहोवहाणत्थं // ण य होइ जोव्वणत्थो, बालो अण्णो वि लज्जइ ण तेण / ण वि य अणागयवयगुण-पसाहणं जुज्जइ विभत्ते // जाइकुलरूवलक्खणसण्णासंबंधओ अहिगयस्स / बालाइभावदिढविगयस्स जह तस्स संबंधो // तेहिं अतीताणागयदोसगुणदुगुंछणऽभुवगमेहिं / तह बंधमोक्खसुहदुक्खपत्थणा होइ जीवस्स // [ काण्ड 1, गा. 43-46 ]
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] आत्मख्यातिः व्याख्या- यथेत्युदाहरणे प्रतिपूर्णो व्यतीतवयःसन्धितयोद्भतो यौवनमेव गुणो यस्य स तथा बालभावचरितेन चौर्यासंस्पृश्यस्पर्शरजःक्रीडादिना लज्जते स्वस्मिन्नविवेकित्वं जानाति / ततो युवा बाल एव बालाभेदप्रत्यभिज्ञानजत्वाल्लज्जायाः, अतोऽतीतवर्तमानैकत्वम् / करोति च युवाऽनागतसुखोपधानार्थ वृद्धावस्थायां सुखप्राप्तिरूपोपेयेच्छया गुणोनोपायेच्छालक्षणेन प्रणिधानं सुखसाधनमलम् , एवं च वृद्धोऽहं सुखी स्यामित्यभेदाध्यवसायादनागतवर्तमानयोरैक्यमिति भावः / न च भवति यौवनस्थो बालः किन्त्वन्य एव बालभेदाध्यवसाये तस्य तदाभेदाध्यवसायपयुक्तलज्जाभावस्यापि दर्शनात् / तदाह--तेन बालचरितेनान्योऽपि न लज्जते तस्मात्पुरुषान्तरवबालादन्य एव युवा / एवमतीतवर्तमानयोर्भदः तथा विभक्तं विभागो भेद इति. यावद्, भावे क्तः, अकारप्रक्षेपादविभक्तमभेदस्तस्मिन् सति अनागतं वयोवृद्धावस्था तत्र गुणप्रसाधनं प्राप्त्यर्थो यत्नस्तदपि न संभवति अविचलितकस्वरूपतया तत्सुखसाधनार्थ यत्नासंभवात् / एवमनागतवर्तमानयोर्भेद इति भेदाभेदशबलमेव पुरुषतत्त्वं सिद्धम् , जातिः पुरुषत्वादिकं कुलं प्रतिनियतपुरुषजन्यत्वव्यंग्यः पर्यायविशेषः, रूपं श्वेतरक्तादिलक्षणं सुखदुःखसूचकं तिलकादि, संज्ञानामाभिधेयत्वम् एभिर्यः संबन्धस्तदात्मपरिणामस्तमाश्रित्यावगतस्य भिन्नत्वेनाध्यवसितस्य बालादिभावैर्दुष्टैविगतस्य तैरुत्पादविगमतामापन्नस्येति यावत् / यथा तस्य संबन्धो भेदाभेदापरिणतिरूपः, ताभ्यामतीतानागतगुणदोषजुगुप्साभ्युपगमाभ्यां यथा भेदाभेदात्मकस्य पुरुषस्य सिद्धिः तथा बन्धमाक्षसुखदुःखप्रार्थना तत्साधनोपादानपरित्यागद्वारेण भेदाभेदात्मकस्यैव जीवद्रव्यस्य भवति, उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकस्य तस्यानाद्यनन्तस्य प्रसाधितत्वात् / तथाहि-मरणचित्तं भाव्युत्यादस्थित्यात्मकं मरणचित्तत्वाज्जीवदवस्थाविनाशचित्तवत् / तथा जन्मादौ चित्तप्रादुर्भावोऽतीतचित्तस्थित्तिविनाशात्मकश्चित्तप्रादुर्भावत्वान्मध्यावस्थाचित्तप्रादुर्भाववत् , इत्यादिनात्मनस्त्रयात्मकत्वम् / दृष्टं च मृद्रव्यस्यापि घटकपालादिनाशोत्पादाभिन्नस्थित्यात्मकत्वम् , य एव हि कपालाद्यात्मना मृद्रव्यस्योत्पाद: स एव घटात्मना नाशः, तावेव च मृद्र्व्यस्थितिरिति सार्वजनीनानुभवात् / घटादिपरिणामेष्वेव घटत्वावच्छिन्नध्वंसत्वकपालत्वावच्छिन्नोत्पादत्वसत्त्वकल्पनात् अतिरिक्ततत्कल्पने गौरवात् तदाश्रयताया एव च स्थितिरूपत्वात् / न च ध्वंसस्यैवोत्पादत्वे द्वितीयादिक्षणेष्वप्युत्पादप्रतीत्यापत्तिः, उत्पादत्वावच्छिन्नवृत्तावाद्यक्षणनियतसामयिकसंबन्धस्यैव नियामकत्वात् / न च ध्वस्त इति प्रतीतो ध्वंसाश्रयत्वेन घटस्थितिविषयीकरणे घटध्वंसकालेऽषि प्रतियोगिसत्त्वे पूर्ववत्प्रत्यक्षत्वापत्तिरिति वाच्यम् , तस्मिन् काले घटासत्त्वेऽपि निराश्रयधर्मप्रतीत्ययोगाद्व्यरूपेण सत्त्वे द्रव्यरूपेण प्रत्यक्षस्याप्यनपवादाच्च / घटध्वंसकाले घटत्वेन सत्त्वं तु नाङ्गीक्रियते एवेति / सत्कार्यनयाव. लम्बिनस्त्वाहुर्घटध्वंसकाले ध्वंसाश्रयत्वेन प्रतीत्या ध्वंसात्मकभावरूपातिशयाश्रयघटसत्ताङ्गीकारेऽपि
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् न तत्प्रत्यक्षापत्तिः, प्रत्यक्षत्वमन्तरेणापि कुड्यादिव्यवहितस्य सत्तानीकारात् , प्रत्यक्षत्वाव्याप्येन तदापादनायोगात् , व्यवधानानां च फलैकोन्नेयत्वात् , कुड्यादिविलक्षणव्यवधानं ध्वंसान्यभानुपपत्तिरेव गमयतीति न दोष इति / अथ ध्वस्त इति प्रतीतो साश्रयत्वावगाहित्वे घटो ध्वस्त इतिवत्कपालं ध्वस्तमिति प्रतीत्यापत्तिः, कपाले घटध्वंस इति प्रतीत्याऽभेदेऽपि घटाभावे पटाभाव इतिवत्तत्र तदाश्रयत्वस्य निरपवादत्वादिति चेत्-न, उत्पादत्वावच्छिन्नाश्रयत्वानवच्छिन्नताश्रयताया एव ध्वस्त इति प्रतीतिविषयत्वस्वीकारात् , ध्वस्त इति प्रतीतिः ध्वंसप्रतियोगित्वमेवावगाहतां किमनया कुसृष्टयेति चेत्न, प्रतियोगित्वस्य निर्वक्तुमशक्यत्वात् / प्रतियोगित्वनिर्वचनम् / ___न च प्रतियोगिव्यवच्छेदकसम्बन्धेन स्वाभाववति तेन सम्बन्धेनासंबद्धत्वं प्रतियोगित्वं, समवायेन वयभाववति संयोगेन वह्नः सम्बद्धत्वाद्वन्यभावप्रतियोगितायामव्याप्तिवारणाय सम्बन्धेनेत्यंतमन्योन्याभावप्रतियोगितायामव्याप्तिवारणायावृत्तित्वस्थानेऽसंवद्धत्वनिवेशः / न चाव्याप्यवृत्तेरभावस्य प्रागभावादेश्च प्रतियोगितायामव्याप्तिवारणायैकदेशकालावच्छेदेनेति विशेषणावश्यकृत्वात्तदव्याप्त्यनुद्धार एव, तत्तदभावस्य देशतयानवच्छेदकेनानवच्छिन्नं सत् कालतयानवच्छेदकेनानवच्छिन्नं यत्तत्तदभाववत्संबन्धित्वं तदभावस्य तदर्थत्वात् / देशतया कालतयानवच्छेदकत्वं च तत्तदवच्छेदकतया तत्तदभावशून्यत्वं, नातो गोत्वाभावान्योन्याभावादेविशेषणतया वृत्ताववच्छेदकाप्रसिद्धावपि क्षतिरिति वाच्यम्, सत्ताभावप्रतियोगित्वेऽव्याप्तेः, समवायेन सत्ताभाववति समवायेन संबन्धत्वाप्रसिद्धेः / प्रतियोगितावच्छेदकसंबन्धेन प्रतियोगिसंबन्धि यदधिकरणं तदवृत्त्यभावकत्वं / प्रतियोगित्वमित्यभिधाने च व्यधिकरणसंबन्धावच्छिन्नाभावप्रतियोगितायामज्याप्तः, तेन संबन्धेन प्रतियोग्यधिकरणाप्रसिद्धेः / अवृत्तित्वं चाभावतानियामकसंबन्धेन वाच्यमिति सत्ताप्रतियोगित्वेऽव्याप्तः, सत्ताभावरूपप्रतियोगिसंबन्ध्यधिकरणेऽभावतानियामकसमवायेन सत्ताया वृत्तेरप्रसिद्धः / ___ यादृशसंबन्धसामान्ये यद्धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिकत्वयदभावाधिकरणत्वानुयोगिकत्वोभयामावस्तद्धर्मवत्त्वं तद्धर्मावच्छिन्नतत्संवन्धावच्छिन्नतदभावप्रतियोगित्वमिति खण्डशः प्रसिद्धया लक्षणकरणे चाकाशादावाकाशत्वावच्छिन्ननिखिलाभावप्रतियोगित्वापत्तेः . संयोगादिसामान्ये आकाशत्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिकत्वनिखिलाभावाधिकरणानुयोगिकत्वोभयाभावसत्त्वात् , एवं संयोगावच्छिन्नघटाद्यभावप्रतियोगितायामव्याप्तेः संयोगस्य घटीयत्वाऽघटानुयोगिकत्वोभयवत्त्वात् , समव्याप्यवृत्तेः प्रागभावादेश्च प्रतियोगित्वेऽव्याप्तेश्च / अभावविरहात्मत्वं प्रतियोगित्वमित्युक्ता मा-३
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18.] आत्मख्यातिः वप्यन्योन्याभावप्रतियोगित्वतदवच्छेदकयोरप्रसक्त्यतिप्रसक्त्योः , . विरहपदस्य तज्ज्ञानप्रतिवन्धक-- ज्ञानविषयार्थत्वे प्रतिबन्धकत्वस्य चैककालावच्छेदेनैकत्रावर्तमानत्वग्रहेऽपि व्यधिकरणसम्बन्धेन सर्वस्य प्रतियोगिनस्तादृशभ्रमेऽन्यत्रापि स्वाभाववत्त्वेन ज्ञाते सर्वत्र धर्मिणि प्रतियोगिमत्ताज्ञाने मानाभावात् / यद्धर्मावच्छेदेन यत्सम्बन्धावच्छिन्नयदभावप्रकारकज्ञानकालीनज्ञानीयप्रकारतासामान्ये तद्धर्मावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितत्वतत्सम्बन्धावच्छिन्नत्वोभयाभावस्तज्ज्ञानं तद्विरोधिवाच्यमित्युक्तावपि यदभावेत्यादौ षष्ठ्यर्थप्रतियोगित्वस्य दुर्वचत्वात् , तत्र स्वरूपसम्बन्धस्यैव शरणीकरणीयत्वेऽन्यत्रापि तस्यैवावश्यकत्वात् , तस्य च विनाश्रयमसंभवाद् ध्वंसकाले प्रतियोगिस्थितिसिद्धिः / हन्तैवं प्रतियोगितानुप्रवेशेन ध्वंसे घटादेरिव घटे पटादेरपि भेदप्रतियोगितानुप्रवेशेन स्थितिप्रसंग इति सर्व सर्वात्मकमिति खण्डनमखण्डनीयं स्यादिति चेत्-न, तद्र्व्यत्वाद्रव्यत्वाभ्यां भेदात् स्यात्कारमुद्रया खण्डनस्य मण्डनत्वाच्च / __ यदा च पूर्वोत्तराकारपरित्यागोपादानतर्यकं मृदादिवस्त्वध्यक्षतोऽनुभूयते तदा तत्तदपेक्षया. कारणं कार्य विनष्टमविनष्टं उत्पन्नमनुत्पन्नं नामेति संमतिवृत्तिकृदादयः, तथा च वालयुवत्वाद्यवस्थाभेदेन शरीरद्रव्यमात्मद्रव्यं च त्र्यामकमिति सुव्यवस्थितम् / इदमेवानूदितं हरिभद्रसूरिभिः शास्त्रवार्तासमुच्चये लज्जते बालचरितैर्बाल एव न चापि तत् / युवा न लज्जते चान्यस्तैरायत्यैव चेष्टते // / युवैव न च वृद्धोऽपि, नान्यार्थ चेष्टते च तत् / अन्वयादिमयं वस्तु, तदभावोऽन्यथा भवेत् // इति बालत्वाद्याः शरीरस्यैवावस्था नत्वात्मनस्तस्य सदाऽविचलितस्वरूपत्वादिति चेत्-न, अहंत्वसामानाधिकरण्येन प्रतीत्यैतासामात्मधर्मत्वस्याप्यविरोधात् / अन्यथा बालत्वादिप्रयोज्यदोषगुणयोरात्मन्यनुपपत्तेः। हन्तवं गौरोऽहमित्यादिधिया कायात्मनोरभेदः सिध्यन् चार्वाकमतं न प्रतिक्षिपेदिति चेत् - न, स्यात्कारस्यैव चार्वाकनैयायिकयोरुभयोरपि वारणे समर्थत्वान्मृगपतेरिव मृगवारणयोः ये तु प्रत्यभिज्ञाभिया बाल्यादिभेदेऽपि शरिरमप्येकमेवेत्येकान्तेऽभिनिविशन्ते / तदुक्तं पदार्थरत्नमालायाम् "परे तु तत्राश्रय एक एव प्रत्यभिज्ञानादिति मन्यमानाः परिमाणान्तरोत्पादमाहुरि "ति ते त्वबाधितभेदव्यवहारमेव नानुरुन्धते / ___ अथ युवा न बाल इत्यत्र यूनि बालवैधर्म्यमेव भासते, तत्र ततो वृत्तिमान् भिन्नं चार्थः वृत्तिमति बालपदार्थस्य बालत्वावच्छेककालावच्छिन्नाघेयतया वृत्तिमतो भिन्ने तत्रैव च कालादेरप्यन्वय
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् / 19 इतीदानी न बाल इत्यस्य बालश्वविशिष्टवृत्तिमद्भिन्नैतत्कालीनधर्मवानित्यर्थः, युक्तं चैतन्न पृथगिति प्रतीतेस्तदवधिक पृथक्त्वाभाववद्र्व्यत्वेन तदन्योन्याभावाभावसिद्धेः, तदाहुायाचार्याः __'श्यामाद्रक्तो विधर्मा न तु पृथग' इति चेत् - न, प्राङ् न बाल इत्यस्याप्यापत्तेः, बाल्यकालावच्छेदेन बालवृत्तियों धर्मस्तद्भिन्नस्य सत्त्वादेः प्राक्कालवृत्ते यूनि सत्त्वात् , ईदृशश्यामवैधर्म्यस्य श्यामनिष्ठत्वाच्छ्यामो न श्याम इत्यादेरपि प्रसंगात् / किं च भेदोऽप्यस्माकं नात्यन्तमतिरिक्तः, किंतु द्रव्यपर्यायात्मैवेति वैध→पर्यायमादाय न भेदप्रतीत्यपह्नवः। अन्यथा कथंचिच्छाब्दबुद्धयुपपादनेऽप्युक्तवैधर्म्यस्य प्रत्यक्षबुद्धौ कथमारोह इति विचारणीयम् / अत एव भेदानामभेदानां चापरिमितत्वादात्मनः शरीरपृथक्त्वाभावात्तद्धर्माभेदोऽप्यत्यन्तविशेषपर्यायं यावदवर्जनीय इति कथंचिन्मूर्तत्वेन तस्य शरीरानुप्रवेशादिकमपि नानुपपन्नम् / अनेनैवामिप्राये एक आत्मेत्यादिसूत्रप्रसिद्धेः, अन्योन्यानुप्रवेशेन शरीरै क्यमापन्नस्यैव करणभेदेनानेकान्तात्रैविध्यसिद्धेः,वाह्याभ्यन्तरविभागस्य चेन्द्रियनोइन्द्रियबुद्धिमात्रकृतत्वेन शङ्गाग्राहिकयाऽव्यवस्थितेः,उभयपर्यायाणां शरीरात्मद्वित्ववदविवेचनीयत्वादिति विभावनीयम् / यन्महावादी - अण्णुण्णाणुगयाणं, 'इमं च तं व' त्ति विभयणमजुतं / जह दुद्धपाणियाणं, जावंत विसेसपज्जाया // रूवाइपज्जवा जे, देहे जीवदवियंमि सुद्धमि / ते अण्णुण्णाणुगया, पण्णवणिज्जा भवत्थंमि // एवं 'एगे आया, एगे दंडे य होइ किरिया य' / करणविसेसेण तिविहजोगसिद्धी वि अविरुद्धे // ण य वाहिरओ भावो, अभंतरओ य अस्थि समयमि / णोइंदियं पुण पडुच्च, होइ अब्भंतरविसेसो // ___ [सम्मतिप्रकरण काण्ड 1, गा. 47-50) न च शरीरसम्बन्धात्पागात्मनोऽमूर्तत्वं दुर्वारं संसारावस्थायां तदा तैजसकार्मणशरीरसम्बन्धाभ्युपगमात् , अन्यथा तत्तद्व्यवच्छिन्नस्थूलशरीरसम्बन्धायोगात्पुद्गलोपष्टम्भव्यतिरेकेणोर्ध्वगतिस्वभावस्य दिग्गमनासम्भवात् / मनुष्यशरीराद्यक्षणे आहारक्रियायाः पूर्वशरीरप्रयोग विनाs'सम्भवात्प्रागपि शरीरसम्बन्धसिद्धेः / शरीरवृद्धित्वावच्छिन्ने आहारस्य हेतुत्वं च लोकावगतमेव, शरीरवृद्धित्वं च शरीरत्वव्याप्यो जातिविशेषः, स्वविशिष्टौदारिकाद्यन्यतमत्वं वा। न चैवं लाघबाच्छरीरत्वावच्छिन्न एवाहारस्य हेतुत्वाद्विग्रहगतावप्याहारप्रसंग इति वाच्यम् , आगमानुपग्रहे माधवस्याकिंचित्करत्वात् / किंचानादिशरीरबन्धनसिद्धावेव तन्नाशार्थ मुमुक्षोः प्रवृत्त्युपपत्तिः,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] आत्मख्यातिः स्थूलशरीरनाशस्यानात्यन्तिकत्वेनाकाम्यत्वात् / अपि च "अशरीरं वा वसन्त, प्रियाप्रिये न स्पृशत" इति श्रुतिरेवात्मनः शरीरसम्बन्धाभावस्य कालिके न सुखदुःखप्रागभावाभावव्याप्यत्वमवगाहमाना संसारावस्थायां सदा शरीरसम्बन्धसाक्षिणी / एतेन खण्डप्रलये शरीरसम्बन्धाभाववतामेवात्मनां सर्गादावुबुद्धवृत्तिकेनादृष्टेन जनितस्य शरीरस्य पुनः सम्बन्ध इति नैयायिकादिमतमपास्तम् / ___ अशरीरस्यादृष्टसम्बन्धे मानाभावात् , अन्यथा मुक्तावपि तत्प्रसंगात् / इण्यत एव शिरोमणिमतानुयायिभिर्मुक्तावप्यदृष्टं, तन्मते मोक्षस्यानुच्छिद्यमानसुखधारास्वरूपत्वात् / तस्याश्च विनश्यदवस्थमिथ्याज्ञानवासनासहकृततत्त्वज्ञानजनितादृष्टधारयैवोपपत्तेः / तस्याश्च न क्षणिकत्वं मिथ्याज्ञानवासनानाशनाश्यतावच्छेदकोटौ प्रारब्धेतरत्वत्तत्तददृष्टेतरत्वस्यापि दानादिति चेत्–न, तन्मतस्यात्यन्तनियुक्तिकत्वात् , मुक्तौ नानादृष्टजन्यनानासुखाभ्युपगमे तद्वैचित्र्यप्रसंगात् / किंचैवं वैषयिकमपि सुखं मुक्तौ प्रसज्येतादृष्टस्येव विषयाणामपि सुखे हेतुत्वावधारणात् / विषयजन्यतावच्छेदकजातिभिन्नैव जातिर्मुक्तिसुखे स्वीक्रियत इति चेत्राहि तस्याऽदृष्टजन्यतावच्छेदकजातिभिन्नत्वस्वीकारे किं वश्छिद्यते / एवं हि नानादृष्टादिकल्पनागौरवमपि परिहृतं भवति / तस्मान्नाशरीरस्यादृष्टम् / प्रलयनिरासः . प्रलयेऽपि मानाभावोऽहोरात्रत्वस्याव्यवहिताहोरात्रपूर्वकत्वव्याप्यत्वात् / न चात्राव्यवहितसंसारपूर्वकत्वमुपाधिर्यथा वर्षादिनत्वेनाव्यवहितवर्षादिनपूर्वकत्वे साध्ये राशिविशेषावच्छिन्नरविपूर्वकत्वमुपाधिः, पक्ष एव साधनाव्यापकत्वेन, अस्य पक्षेतरतुल्यत्वाच्च / कालत्वस्य भोगव्याप्यत्वाच्च भोगरहितकाले न मानमस्ति, न हि कर्मणां विषमविपाकतया सर्वेषां युगपन्निरोधः संभवी। न च सुषुप्तिकाले कतिपयादृष्टनिरोधवत्कदाचित्समस्तादृष्टस्य निरोधस्यापि नानुपपचिरिति वाच्यम् , एकस्य सुषुप्तावप्यन्यस्य सुषुप्त्यभावात् , एकस्य समस्तादृष्टनिरोधेऽपि सर्वस्य तदसंभवात् , कतिपयसमस्तादृष्टनिरोधयोः स्वस्वदोषगुणविशेषप्रयोज्यत्वात् , कालविशेषस्य कालविपाकिकर्मोदये सहकारित्वेऽपि स्वस्वपरिणामस्य सर्वत्र प्रधानकारणत्वात् / किं च, प्रलय इति षष्ठारकस्यैव नाम, सर्वथा बीजाभावे पुनर्मनुष्याद्यनुत्पत्तिप्रसंगात् , अदृष्टविशेषमनुष्यजन्यतावच्छेदकमनुष्यनिष्ठजातिभेदकल्पने च महागौरवम् / अदृष्टे पापपुण्यरूपे सांकर्यात्तद्गतजातिरूपविशेषासिद्धेश्च / किं च प्रलये बीजाभावे आद्यप्रवर्तकपुरुषानुत्पत्त्या युगादौ संकेतप्राहकाभावाच्छाब्द. व्यवहारानुपपत्तिः, घटादिनिर्माणनैपुण्यादर्शनाद् घटादिसंप्रदायोच्छेदश्च / न च तदेश्वर एव प्रयोज्यप्रयोजकवृद्धीमय संकेतं प्राहयति, स एव च कुलालादिशरीरं परिगृह्य घटादिसंप्रदाय
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् [21 प्रवर्तयतीति वाच्यम् , शरीरत्वावच्छिन्नेऽदृष्टस्य हेतुत्वेनेश्वरादृष्टं विनेश्वरशरीरस्यैवानुत्पत्तेः / तदधीनोपदेशाद्यभावे न तेन व्यवहारस्य प्रवर्तयितुमशक्यत्वात् / न च चैत्रादृष्टान्मैत्रशरीरानुत्पत्त्या तदीयशरीरे तदीयादृष्टस्य विशिष्य हेतुत्वादीश्वरशरीरस्यादृष्टं विनाप्युत्पत्तौ न दोष इति वाच्यम् , तदीयतानिरूपकत्वसंबन्धेनात्मनिष्ठतया शरीरोत्पत्तावदृष्टस्य समवायेन सामान्यत एव हेतुत्वात् / एतेन भूतावेशन्यायादीश्वरस्य तत्तच्छरीरपरिग्रह इत्यपि निरस्तम्, भूतावेशस्यापि चैत्राद्यदृष्टोत्पा. दितंशरीरे स्वादृष्टाधीनस्वात्मप्रदेशानुप्रवेशं विनानुपपत्तेः, जगददृष्टेन भगवच्छरीरोत्पत्तिरिति तु वालिशभाषितं तेन मुक्तशरीरोत्पत्तेरपि वक्तुं शक्यत्वात् / ___किं च, प्रलयोत्तरसगै भगवत्सिसृक्षाया अपि परेण हेतुत्वं वाच्यम् , सिसृक्षा च सर्गसामग्रीसमवहितत्वविशिष्टेच्छेति मिश्रः प्रतिपादितम् , सामग्रीत्वं च नैकमिति सर्गाद्यघटोत्पत्तेः स्वसामग्रीसमव. हितत्वविशिष्टेश्वरेच्छाघटितस्वसामग्रयव्यवहितोत्तरक्षणत्वं व्याप्यं वाच्यमिति महागौरवम् , तद्वरं घटसामग्रीत्वेनैव घटोत्पत्तिव्याप्यतया कालत्वस्य चघटसामग्रीव्याप्यतयाऽनन्तस्रष्ट्र संहर्तशरीरादिकल्पनागौरवकलंकप्रस्तानन्तसर्गप्रलयाद्यकल्पनमेव / एतेन महाप्रलयोऽपि सुतरां निरस्तस्तत्र मानाभावात् / न च सर्वमुक्तौ सर्वात्पत्तिमन्निमित्तस्यादृष्टस्यापायात् सर्वभोक्तृप्रवृत्तौ प्रयोजनाभावाच्च न तदनन्तरं सृष्टिरस्ति / न हि बीजप्रयोजनाभ्यां विना कार्योत्पत्तिरित्यर्थान्महाप्रलयसिद्धिरिति वाच्यम् , सर्वमुक्तावेव मानाभावात् / सर्षमुक्तिनिषेधः . *तर्हि संसार्येकस्वभावा एव केचिदात्मान इति स्थितेऽहमपि यदि तथा स्यां तदा मम विफलं पारिव्रज्यमिति शङ्कया ब्रह्मचर्यादौ कश्चिदपि न प्रवर्ततेति विपक्षबाधकतर्कसहकृतदुःखसन्ततित्यन्तमुच्छिद्यते सन्ततित्वात्प्रदीपसन्ततिवदित्यनुमानमेव सर्वमुक्तिसाधकमिति चेत्न , सन्ततिः खल्वेकजातीयमनेक वस्तु, तत्रैकजात्यं यदि सत्वादिना तदा मनसा व्यभिचारात् , यदि च गुणत्वदुःखत्वादिना तदा दृष्टान्ते साधनवैकल्यात् , अयोग्यत्वशङ्कानिवृत्तेस्तु स्वव्याप्यभव्यत्वशङ्कामूलभव्यत्वनिश्चयादेव संभवेनोक्तयुक्तेर्निर्मूलत्वात् / एतेन शमदमभोगानभिष्वंङ्गादिना मुमुक्षुचिहेन श्रुत्युदितेन न तच्छानिवृत्तिः, संसारित्वेनैव मोक्षं प्रति स्वरूपयोग्यत्वाच्छमादावपि संसारित्वेनैव हेतुत्वाच्चेति वर्धमानोक्तमप्यपास्तम् , संसारित्वस्य नित्यज्ञानादिमद्भिन्नात्मत्वरूपस्य नानात्वाद्गुरुत्वाच्च, लाघवाद्भव्यत्वस्यैव मुक्तिशमादिस्वरूपयोग्यतावच्छेदकत्वकल्पनात् / एतेन समादेः श्रुतौ सहकारित्वेन बोधनान्न स्वरूपयोग्यतावच्छेदकत्वं . शमादिसंपन्नत्वेन च न मोक्षाधिकारिता, श्रुतिसंकोचापत्तेः / शमादिसंपत्तेरधिकारनिश्चयस्ततश्च तदर्थप्रवृत्तौ शमादिसंपतिरि. युक्तावपि न क्षतिः, भव्यत्वस्यैव स्वरूपयोग्यतावच्छेदकत्वाधिकारिविशेषणत्वसंभवात् , भवान्तरीय
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] आत्मख्यातिः वासनाधीनानतिशयितशमादिना प्रवृत्त्युत्तरमतिशयितशमादिसंपत्तिसंभवात् , शमादिसंपन्नत्वेनाधिकारित्वेऽप्यन्योन्याश्रयाभावाच्च / ___किंच, सर्वमुक्त्युपगमे प्रतिकल्पमेकैकस्यापि मुक्तावनन्तकल्पविगमेऽनन्तजीवानां मुक्ताविदानी संसारोच्छेदप्रसंगः। ननु कृतमेव तत्राचार्यः समाधान, सत्यमनन्ता एवापवृक्ता न तु सर्वे, संप्रति संसारस्यानुभविकत्वादितीति चेत् , सत्यं कृतमेव, न तु सम्यग्विचार्य कृतं, कालानन्त्यसंख्यातो जीवानन्त्यसंख्याया अतिशयिताया अनभ्युपगमे दृष्टबाधाया एवोद्धर्तुमशक्यत्वात् / तदुपगमश्च न परार्धपर्यन्तसंख्यावादिनां मिथ्या समसंख्यातानन्तादिविभागस्य जिनशासन एव सिद्धत्वात् / किं च, प्रथमसृष्टेः पूर्व शरीराद्यधीनादृष्टाभावेऽपि यथात्मनां भगवदिच्छामात्रेण स्वन्मते शरीरेन्द्रियादिसंपर्कस्तथा महाप्रलयानन्तरमपि कथं न तत्संभवः ? प्रथममुक्तस्येवानन्तरमुक्तस्यापि भोगादेर्भगवतैव संपादयितुं शक्यत्वात् / कालानादित्वात् सृष्टिप्रलयधारा प्रवाहतोऽनादिरेवेष्यत इति चेत् , तर्हि कालानन्तत्वेन साऽनन्ताप्येष्टव्येति दत्तो महाप्रलयाय जलाञ्जलिः / किं च महाप्रलये हेतुरपि दुर्वचः। न चेश्वरप्रयत्नवदात्मसंयोगजैरणुकर्मभिर्विभागद्वारा शरीरेन्द्रियारम्भकाणुसंयोगध्वंसे तेषां परमाण्वन्तो विनाशः, तथैव पृथिव्यादेः, चरमद्वयणुकनाशानुगुणपरमाणुक्रियाया जन्यद्रव्यरूपोत्तरदेशसंयोगात् / अस्य चाश्रयनाशाच्चरमादृष्टस्य चरमभोगादिति क्लप्तनाशकादेव सर्वनाशे महाप्रलयोत्पत्तिसंभव इति वाच्यम् , तत् क्रिया गणनादिनापि परमाणुसंयोगजननसंभवेन तत्संयोगनाशानुपपत्तेः / अथान्यस्य क्लप्तनाशकादेव नाशः परमाण्वाकाशादिसंयोगचरमदुःखसाक्षात्कारजनकात्ममनोयोगनाश एव च चरमादृष्टनाशे हेतुः / वस्तुतो युगपदेव तत्कालीननिखिलकार्यनाशे चरमभोगनाश्यादृष्टनाश एव हेतुः / इत्थं हि चरमदेशानां नाशस्यैक्याल्लाघवमपि। न च दिनियमाय स्वाश्रयनाशहेतुत्वमावश्यकं, तत्तत्प्रतियोगिहेतुत्वेनापि तन्नियमोपपत्तेः। भिन्नदिक्कालानामप्येकनाशस्वीकारे तदा प्रतीत्यादिविरोधसंभावनाभावाच्चेति चेत् --न, भोगेऽदृष्टनाशे च चरमत्वस्यैवासिद्धेः, सिद्धौ वा सर्वात्मनां तद्योगपद्ये नियामकं वाच्यम् / खण्डप्रलयनिमित्तादृष्टेन युगपदखिलात्मशरीरेन्द्रियादिनिमित्तादृष्टवृत्त्यनुबोधवद् युगपदखिलात्मचरमभोगचरमादृष्टनाशहेतुमहाप्रलयनिमित्तादृष्टस्य स्वीकर्तुमशक्यत्वात् , स्वभावस्यैव नियामकत्वे च गतमीश्वरादिनापि / ईश्वरेच्छायाश्च हेतुत्वं तत्तत्सामग्रीघटितत्वेनात्माश्रयादिदोषग्रस्तम् / तत्कालावच्छिन्नतद्देशावच्छिन्नविशेषणतया तद्धेतुत्वमप्येककारणपरिशेषादिकलंकितमिति न किंचिदेतत् / तस्मादनाद्यनन्तमेव जगत् / संसारिणश्च सतः सशरीरत्वमेव सशरीरस्य कथंचिन्मूर्तत्वमेवेति व्यवस्थितम् /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् [23 ... अथ शरीरात्मनोस्तादात्म्ये शरीरावयवच्छेदे आत्मावयवस्यापि छेदप्रसक्तिरिति चेत्-न, कथंचित्तादात्म्ये कथंचिच्छेदस्याप्यभ्युपगमात् , अन्यथा शरीरात्पृथग्भूतावयवस्य कम्पोपलब्ध्यनुपपत्तेः / न च छिन्नावयवानुप्रविष्टपृथगात्मत्वप्रसक्तिस्तत्रैव पश्चादनुप्रवेशाभ्युपगमात् / अत एव तदनन्तरं न छिन्नावयवकम्पोपलब्धिः / कथं छिन्नाछिन्नयोः पश्चात्संघटनमिति चेत्न , एकान्तेन छेदस्याप्यनभ्युपगमात् , पद्मनालतन्तुवदविच्छेदस्यापि दृष्टेः, संघटनस्यापि तथाभूतादृष्टवशादविरुद्धत्वात् / न चात्मनः शरीरतादात्म्येन सावयववत्त्वे प्राक्प्रसिद्धसमानजातीय-* कपालसंयोगपूर्वको मृत्पिण्डात्प्रथममेव स्वावयवसंयोगाद्यात्मनस्तस्य प्रादुर्भावदर्शनात् / ननु नैतद् युक्तं, भावकार्यमात्रेऽसमवायिकारणस्य हेतुत्वेन कपालसंयोग विना घटानुत्पत्तेरिति चेत्-न, असमवायिकारण एव * मानाभावात् / असमवायिकारणनिर्वचननिरासः यन्निवृत्त्यवच्छिन्ना यदुत्पत्तिस्तत्तस्य समवायिकारणमितरच्च निमित्तमिति यौगिकसंज्ञया निमित्तकारणस्यैवासमवायिकारणपदेनाभिधानात् / तथा चोक्तं कारणविभागे भाष्यकृता--- __“समवाइअसमवाई, णेमित्तियमेव य णिमित्तमिति / " ' परिभाषाऽप्यसमवायिकारणस्य परैः कर्तुमशक्या। तथाहि किं नामासमवायिकारणत्वम् न तावत्कार्यैकार्थप्रत्यासत्या कारणत्वं, तन्तुरूपादौ पटरूपादेस्तदभावात् / नापि कारणैकार्थप्रत्यासत्त्या तत्त्वं, शब्दे शब्दस्य तदभावात् / नापि कार्यकारणभावनिरूपकसंबन्ध्येकार्थसमवायित्वावच्छिन्नकारणव तत् , संयोगादेविभागादिकं प्रति, तुरीतन्तुसंयोगादेश्च पटादिकं प्रत्यसमवायिकारणत्वापत्तेः / न च संयोगादिकमपि किंचित्कार्यासमवायिकारणं भवत्येव, कार्यविशेषासमवायिकारणत्वलक्षणे तु तत्तत्कारणान्यत्वमपि निवेश्यमिति वाच्यम् , निमित्तपवनाकाशसंयोगमनोगगनसंयोगादेः कार्यमात्रासमवायिकारणभिन्नस्य शब्दविभागाघेकार्थसमवायप्रत्यासत्त्या हेतोरसमवायिकारणत्वापत्तेः, ज्ञानादेरिच्छाद्यसमवायिकारणत्वापत्तेश्च / न चात्मविशेषगुणान्यत्वे सति कार्यकारणान्यतरैकार्थप्रत्यासत्तिगर्भकारणत्वाभावव्याप्यजात्यसमानाधिकरणधर्मसमवायित्वं तत् , तादृशकारणत्वाभावव्याप्यं च परत्वापरत्वबुद्धिपृथक्त्वत्वादिकं तदसमानाधिकरणं रूपत्वैकपृथक्त्वादिकं तत्समवायित्वं रूपादेरिति लक्षणसमन्वयः / मनोगगनसंयोगादयस्तु * एतत्संवादिना न्यायालोकपाठस्यानुपारेणात्र “समानजातीयावायवारभ्यत्वप्रसक्तिरिति वाच्यम्, तथा माप्त्यसिद्धे, घटादिना व्यभिचारात् / घटादिर्हि सावयवोऽपि न तन्तुवत्प्राक्सिद्धसमानजातीयकपालसंयोग" इति पाठस्य संयोजनेनार्थसंगतिः स्पष्टा जायते /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः 4] सामान्यतो भवन्त्येवासमवायिकारणानि, विशेषे तु पूर्वोक्तैव गतिरिति वाच्यम् , निमित्तपवनसंयोगादिवदणुत्वपरत्वयोरपि सामान्यतस्तद्वयवहारभाजोरव्याप्तेः / नाप्यात्मविशेषगुणान्यत्वे सति कार्यकारणैकार्थप्रत्यासत्या कारणत्वं तत्त्वं, कारणं समवायि तेन तेजःसंयोगायेकार्थसमवेतस्योष्णस्पर्शादेर्न पाकजादिकं प्रत्यसमवायित्वं, यद्यत्कार्यस्य तादृशप्रत्यासत्या कारणे यत्र नासमवायिकारणत्वव्यवहारस्तत्तत्कार्यप्रतियोगिकतवृत्तिभिन्नत्वेन कारपत्वविशेषणान्न तुरीसंयोगादावतिव्याप्तिः, विभागप्रतियोगिकसंयोगवृत्तिभिन्नत्वपटादिप्रतियोगिकतुरीतन्तुसंयोगादिवृत्तिभिन्नत्वादिनाऽविशेषणान्न पटत्वादिप्रवेशादननुगम इति निष्कर्षोऽपि युक्तः, भेदपतियोगितावच्छेदककोटौ तत्तत्कार्यप्रतियोगिकत्वादेविशिष्यनिवेशेऽननुगमस्य दुर्वारत्वात् , अखण्डभेदनिवेशे चेतरविशेषणोपादानक्लेशस्यापि निरर्थकत्वात् , सामान्यतो विशेषतश्चान्यापोहाभ्यामेव तथा तथाऽसमवायिकारणत्वव्यवहारसंभवादिति यत्किचिदेतत् / अथास्तु यत्किंचिदसमवायिकारणत्वं, न हि तेन जन्यभावत्वावच्छिन्नहेतुता, किंतु जन्यद्रव्यत्वाद्यवच्छिन्ने विजातीयसंयोगत्वादिनेति / न च कपालयोः संयोगविशेषाद्रव्यान्तरोत्पत्तौ घटोत्पत्तिवारणाय घटादिजनकतावच्छेदकः संयोगनिष्ठो जातिविशेषोऽवश्यं स्वीकरणीयस्तासामेवोत्तरकालं संयोगविशेषेण घटारम्भदर्शनात् , तत् कपालत्वमेव नास्तीति वक्तुमशक्यत्वात् , तथा च जन्यद्रव्यजनकतावच्छेदकजातौ मानाभाव इति वाच्यम् , तथापि जलज्वलनादिद्वयणुकादिजनकतावच्छेदके मानाभावात्सामान्यतो जन्यद्रव्यजनकतावच्छेदकजातिकल्पन एव लाघवात् , तदाश्रयजलादिसंयोगे सति जलाद्युत्पत्तौ विलम्बाभावात् , तथा च कपालसंयोगं विना कथं घटोत्पत्तिरिति चेत्न , संयोगकर्मजन्यतावच्छेदकजातिभ्यामभिघातत्वनोदनात्वाभ्यां च परापरभावानुपपत्त्या जन्यद्रव्यजनकतावच्छेदकजातेरेवासिद्धेः / अथ संयोगादिजन्यतावच्छेदकजातीनामेतज्जातिव्याप्यत्वस्वीकारान्न दोषः / न च विनिगमनाविरहः द्रव्यजनकतावच्छेदकजातेनोदनात्वादिव्याप्यत्वे तदाश्रयजन्यद्रव्ये जातिविशेषो वाच्यः, सोऽपि विशेषो घटत्वपटत्वादिना परापरभावानुपपत्त्या घटत्वादिव्याप्यः स्वीकरणीय इत्यनन्तकार्यकारणभावापत्तेः / अभिघातत्वादीनां नानात्वे च कर्मादिनिष्ठं तज्जनकतावच्छेदकं जातिचतुष्टयमेव कल्पनीयमिति लाघवस्य विनिगमकत्वात् / वस्तुतो द्रव्यासमवायिकारणं संयोगः कर्मज एव, न संयोगजः / किमत्र विनिगमकमिति चेत् , परमाणोस्त्रसरेणोर्वा समवेतद्रव्यं प्रत्यसमवायिकारणस्य संयोगजत्वानुपपत्तिरेवेत्यतिलाघवमिति चेत् ? हंत ! यद्येवं लाघवे दत्तदृष्टिर्भवान् तर्हि जन्यद्रव्यत्वं द्रव्यत्वं वा न जन्यतावच्छेदकं किंतु त्वदभिमतगुणकर्मादिसाधारणं, तथा चोत्पादव्ययपरिणामा गुणानामेव न द्रव्यस्येत्यस्मन्मतमेव किमिति नाश्रीयते ?
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् [25 गुणमात्रवृत्त्युदयव्ययपरिणामनिषेधः हन्तेदं नव्यनास्तिकमतमेव तथा च तदुपगमः - सन्त्यणवो नित्यास्तथापि संयुक्ताणुद्वयं व्यणुकं संयुक्ताणुषट्कं व्यणुकं संयुक्ताणुचतुर्विशतिकं चतुरणुकमित्याद्यस्तु / लौकिकविषयतया द्रव्यसाक्षाकारत्वावच्छिन्ने त्र्यणुकत्वादिघटकसंयोगानां पिशाचत्वादिघटकसंयोगभिन्नानां वैजात्येन कारणत्वान्न केवलाणुव्यणुकादेः प्रत्यक्षता / न च वैजात्यकल्पने गौरवं, त्वया द्रव्यारम्भकतावच्छेदकत्वेनाभिमतस्यैव मया पिशाचाद्यारम्भकत्वाभिमतसंयोगव्यावृत्तत्वस्वीकारात् / न च कार्यतावच्छेदकगौरवं द्रव्यनिष्ठलौकिकविषयतायां सम्बन्धत्वावश्यकत्वे साक्षात्कारत्वस्यैव तत्त्वसंभवात् / एवं हि महत्वोद्भूतरूपयोर्द्रव्यसाक्षात्कारे पृथग्घेतुत्वाकल्पनालाघवम् , तादृशसंयोगविशिष्टवृत्तित्वादिकं गुणादिप्रत्यक्षे तन्त्रमिति केवलाणुव्यणुकादिगुणाप्रत्यक्षत्वेऽपि न व्यणुकादिगुणाप्रत्यक्षत्वम् / ___न च तन्तुनामेव पटत्वे तन्तुषु पट इत्यादिधीन स्यात् स्याद्वा तन्तुषु तन्तुरित्यादिकमपीति शनीयं, फलबलेन विलक्षगसंयोगवत्त्वरूपतन्तुत्वादेरेव विलक्षणसंयोगत्वरूपपटत्वादिविशिष्टाधारतावच्छेदकत्वस्वीकारात् / पट उत्पन्नः पटो विनष्ट इत्यादिप्रतीतिस्तु शिखी विनष्ट इत्यादिप्रत्ययवद्विशेषणस्य पटत्वादिघटकसंयोगस्योत्पादविनाशविषयका / / __एकः पट इति प्रतीतिरेकं वनमित्यादिवसमूहैकत्वविषया / एतेन पटो महानिति प्रतीत्यनुपपत्तिरणूनां महत्वासंभवादिति परास्तम् , समूहमहत्त्वबुद्धौ संयोगविशेषस्यैव विषय वात् / इत्थमेव महान् धान्यराशिरिति प्रयोगः सूपपादः / त्रुटावेव विश्रामे तु त्रुटिपुञ्ज एव घटादिरिति नानुपरलेशोऽपि / -- अथ नानांशुक्रियांशुसंयोगनाशात्तन्तुनाशस्तन्नाशात्पटनाश इति समवति / तव मते तु नायं संभवो विलक्षणसंयोगवत्तावदणुपुञ्जात्मकस्य पटस्य यत्किचिन्नाशेऽपि नाशाभ्युपगमे विलक्षणसंयोगवत्तांवदणुत्वस्य पटल्बादिरूपत्वे तावत्वस्य विलक्षणद्वयत्वादिरूपस्य प्रतिसन्धान विना परत्वादिप्रत्ययानुपपत्तेः / विलक्षणसंयोगत्वादिकमेव पटत्वतन्तुत्वादिकमित्युपगमे चाशुक्रिया पुरोगनाशात्तन्तुनाशस्थले पटत्वघटकविजातीसंयोगनाशानुपपत्तिस्तदवच्छेदकावच्छे देना क्रियामायादित चेत , न, अनायत्या पटत्वघटकविजातीयतत्संयोगनाशे तन्तुत्वघटकतत्संयोगनाशत्वेन हेतुत्वस्वीकारात , इत्थमप्यन्तरां तन्त्वादिनाशाकल्पने लाघवादिति चेत् / नन्विदं नयनास्तिकत्वं स्वीकुर्वतां नैयायिकानां मतं नास्माकम् , वयं हयेवं बमोऽपरित्यक्ताजनकावस्थास्वभावानां परमाणूनां न द्वयणुका दजनकत्वं, न वा व्यणुकत्वादिघटकस्य तज्जननेऽतिशयरूपस्य वा संयोगस्य जनकत्वं तत्राप्यतिशयान्तरापेक्षायामनवस्थानात् / न च तदुत्पत्तौ क्रियेवा तिशयस्तदुत्पत्तावप्यतिशयान्तरापेक्षाया अविरामात् / अदृष्टवदात्मसंयोग एव तत्राप्यतिशय इति चेत्तत्राप्यदृष्टवृत्त्युबोधादिकारणं गवेषणीयमेवेत्यवश्यं स्वभावभेद आश्रयणीयः / आ-४
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26] आत्मख्यातिः यदि च परमाणवः स्वरूपापरित्यागतः कार्यद्रव्यमारभन्ते स्वात्मनोऽव्यतिरिक्तं तदा कार्यद्रव्यानुत्पत्तिप्रसक्तिः। न हि कार्यद्रव्ये परमाणुस्वरूपापरित्यागे स्थूलत्वस्य संभवस्तस्य तदभावात् / स्वसमवेतव्यतिरिक्तकार्योत्पादस्तु समवायनिरासादेव वक्तुमशक्यः / किंचात्र पक्षे भूयस्योऽनुपपत्तयस्तथाहे कारणगतनीलादिना कार्यगतनीलादिवत्कारणगताणुत्वात्कार्यगताणुत्वस्योत्पत्तिप्रसंगः, न चेष्यत एव परमाणुजन्यद्वयणुके जन्याणुत्वमितीष्टापत्तिरिति वाच्यं, व्यणुकादावपि तत्प्रसंगात् / प्रकृष्टपरिमाणसामग्र्या च प्रतिबन्धात्व्यणुके नाणुत्वोपपत्तिरिति चेत् , तर्हयवयवबहुत्वमेवाणुत्वप्रतिबन्धकमित्यागतं तथा चोदासीनं(?)मादाय बहुत्ववत्परमाणुद्वयारब्धेऽणुत्वानुपपत्तिप्रसंगः / स्वपर्याप्तिमत्समवेतत्वसम्बन्धेनैव बहुत्वमणुत्वप्रतिबन्धकमिति चेत् , तथापि द्वयणुकाभ्यामारब्धं किंचिदणुद्रव्यं स्यात् / द्वयणुकाभ्यां नारम्भः प्रयोजनाभावादिति तु स्वगृहगोष्ठिमात्रं, एवं हि परमाणुभ्यामपि द्वयणुकं नारभ्यते किन्तु त्रिभिस्त्र्यणुकमित्युक्तावपि कः प्रतीकारः ? न च प्रयोजनक्षतिमिया सामग्रीकार्य नार्जयति / किंच त्रिभिव्यणुकैस्त्र्यणुकारम्भकालेऽपि द्वाभ्यां सामान्यसामग्र्या द्रव्यमारभ्य तत्राणुत्व. मुत्प(पा?)द्यतां, एतेन त्रिभिः परमाणुभिस्यणुकजननपक्षेऽपि न्यणुकोत्पत्तिकाले व्यणुकोत्पत्तिरापादयितुमशक्या द्वयणुकत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वात् , अन्यथा त्रिकपालघटस्थलेऽपि द्वाभ्यां द्वाभ्यां घटान्तरोत्षत्यापत्तेरिति केषांचित् समाधानं निरस्तम् , द्वाभ्यां द्वाभ्यामणुभ्यां द्रव्यारम्भे तत्र चाणुत्वोपपत्तिसंभवेऽर्थत एव तदा द्वयणुकोत्पत्यापत्तेः। अथ द्वयणुकत्रयसंयोगानां संभूयैव कार्यजनकत्वान्नोक्त दोष इति चेत् , तर्हि परमाणुत्रयसंयोगस्थलेऽप्येवं कल्पनया गतं द्वयणुकजन्याणुत्वाभ्याम् / अस्त्वयमेव पक्षः परिमाणत्वेनैव महत्त्वासमवायिकारणकारणत्वौचित्यादिति चेत् , न, तथापि परमाणुनां तथा तथा कार्यत्वपरिणत्यनभ्युपगमें परमाणुत्रयजन्यत्र्यणुकादेकपरमाण्वपगमेऽनिर्वचनीयद्रव्यप्रसंगात् / अयमेव दोषो व्यणुकत्रयजन्यत्र्यणुकपक्षेऽपि द्वयणुकस्य परमाणुत्रयादेर्वाऽपगमेऽप्युद्भावनीयः / अवयवायविनोरेकान्तमेदस्य निराकरणम् ___किंचावयवेभ्योऽवयविन एकान्तभेदे एकदेशरागे सर्वस्य रागः स्यादेकदेशावरणे च सर्वस्यावरणं भवेद्रक्तारक्तयोरावृतानावृतयोश्च भवदभ्युपगमेनैकत्वात् / यत्त्वेकस्मिन् भेदाभावे सर्वशब्दप्रयोगानुपपत्तिरित्युद्योतकरेणोक्तं तत्तु स्वशस्त्रं स्वोपघातायैवेति न्यायमनुसृतम् , एकान्ताभिनिवेश एव सर्व वस्त्रं रक्तं किंचिद्वस्त्रं रक्तमिति सार्वजनीनव्यवहारविलोपादनेकान्तवादिनां तु स्कन्ध
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् [27 देशादिभेदेनं तदुपपत्तेः / न च सर्वत्वमपेक्षाबुद्धिजन्यमशेषत्वरूपमिति वस्त्रपदस्य वस्त्रावयवे लक्षणया तत्र सर्वपदप्रयोगो नानुपपन्न इति वाच्यम् , अस्खलवृत्तित्वात्तप्रयोगस्य / यदपि शंकरस्वामिनोक्तं-वस्त्रस्य रागः कुंकुमादिद्रव्येण संयोग उच्यते स चाव्याप्यवृत्तिस्तत एकत्र रक्ते न सर्वस्य रागो न च शरीरादेरेकदेशावरणे सर्वस्यावरणं युक्तमिति / तदप्ययुक्तं पटादेर्निरंशस्यैकद्रव्यस्य कुंकुमादिना व्याप्ताव्याप्तंशाभावेन तत्र संयोगाव्याप्यवृत्तित्वस्यासंभवदुक्तिकत्वात् , तदारम्भकावयवस्यैव रक्तत्वे च न तस्य किंचिदव्याप्यवृत्तित्वं नाम, अवयवं व्याप्यैव रागस्य वृत्तेरवयविनश्चारक्तत्वादेव। न च स्यादित्थमवयविनि रक्तत्वप्रतीतिः / अथ तत्तदवयवे कुंकुमसंयोगाख्यो रागो जातस्तत्तदवयवावच्छेदेनावयविनी रागं जनयति कारणाकारणसंयोगात् कार्याकार्यसंयोगोत्पत्तेः अतस्तस्याव्याप्यवृत्तित्वरूपमवच्छिन्नत्वं युक्तमिति चेत् , न, तत्रावयवावयविवृत्तिक्रमोत्पद्यमानरागद्वयानुपलम्भात् / क्रमिकनानावयवसंयोगैरवयविनि संयोगस्य प्रतिबन्धकस्य सत्त्वे संयोगजसंयोगस्य जनयितुमशक्यत्वात् ,—तत्तत्संयोगजसंयोगत्वेन तत्तत्संयोगजसंयोगप्रतिबन्धकत्वे गौरवेण / संयोगजसंयोगे मानाभावाच्च / संयोगजसंयोगप्रत्याख्यानम् दुर्वचं च संयोगे संयोगस्य हेतुत्वं न हि संयोगसामान्ये संयोगो हेतुः कर्मजसंयोगे व्यभिचारात्, न च विजातीयसंयोगे संयोगस्य हेतुत्वं कार्यैकार्थसमवायेन तत्त्वे घटाकाशसंयोगस्य घटेऽपि सत्त्वे न तत्र कपालाकाशसंयोगस्याभावेन व्यभिचारात् , कारणैकार्थसमवायेन तत्त्वे चाकाशेऽपि घटाकाशसंयोगसत्त्वेन तत्र च कारणैकार्थसमवायाभावेन व्यभिचारात् / न च यत्र घटाकाशसंयोगाव्यवहितपूर्वक्षणत्वं तत्र कालिकसम्बन्धेन कपालाकाशसंयोग इति कालिकव्यापकतैव कारणताघ• टिकेति वाच्यं, तथापि घटपटसंयोगे तन्तुघटसंयोगस्येव कपालपटसंयोगस्यापि हेतुत्वेन व्यभिचारात् / न च तन्तुघटसंयोगाजन्ये तत्र कपालपटसंयोगो हेतुः कपालपटसंयोगाजन्य एव तन्तुघटसंयोगस्य हेतुताया वाच्यतयान्योन्याश्रयात् / न च विजातीये घटपटसंयोगे तन्तुघटसंयोगस्य तद्विजातीये च तत्र कपालपटसंयोगस्य हेतुत्वोक्तावपि निस्तारः, कालिकसम्वन्धेन हेतुत्वे कर्मजसंयोगस्थलेऽप्युक्तसंयोगस्यानन्त [सं.] सारे क्वचित्सत्त्वेन वैजात्यस्याव्यावर्तकत्वात् / स्वाश्रयसमवेतत्वेन समवायेन वा तत्त्वे घटपटयोः पटघटयोर्वा व्यभिचारात् / एतेन स्वाश्रयसमवेतत्वसमवायान्यतरसम्बन्धेन तद्धेतुत्वमप्यपास्तं तन्तुकपालयोरपि ताहशघटपटसंयोगोत्पत्तिप्रसंगात् , घटपटसंयोगत्वावच्छिन्ने घटपटयोविशिष्य हेतुत्वेन तद्वारणं तु तदसिद्धेरेव दुर्वचम् / एतेनैव-घटवृत्तित्वविशिष्टसमवायेन विजातीये घटपटसंयोगे समवायेन तन्तुघटसंयोगो हेतुः पटवृत्तित्वविशिष्टसमवायेन च तत्र स्वाश्रयसमवेतत्वसम्बधेन स हेतुरित्यादिरित्येकत्रैव सम्बन्धभेदेन
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28] आत्मख्यातिः कार्यकारणभावद्वयमित्यपि निरस्तं, तन्तुघटसंयोगस्य समवायेन तन्तावपि सत्त्वेन तत्रापि घटवृत्तित्वविशिष्टसमवायेन विजातीयटघपटसंयोगोत्पत्त्या पत्त्यावारणात् , घटवृत्तित्वविशिष्टसमवा येन कार्यत्वावच्छिन्ने तादात्म्येन घटत्वादिना हेतुत्वकल्पने तु महागौरवम् / तन्तुप्रतियोगिकत्व विशिष्टघटपटसंयोगत्वादिना हेतुत्वेऽपि न निस्तारस्तन्त्वनुयोगिकघटसंयोगादपि घटपटसंयोगोत्पत्यभ्युपगमात् / ___किंच तन्तुघटसंयोगसमानकालोत्पत्तिककपालपटसंयोगजन्ये घटपटसंयोगे वैजात्यस्य सांकर्यम् / उभयजन्यतावच्छेदकजात्यन्तरस्वीकारे तदवच्छिन्नोत्पत्तिकाले प्रत्येकजन्यतावच्छेदकावच्छिन्नोत्पत्यापत्तिः / अन्यतरजन्येऽन्यतरस्य प्रतिबन्धकत्वे तु महागौरवम् / अवच्छेदकभेदेन संयोगनानात्वाभ्युपगमस्त्वतिप्रसक्त इति न किंचिदेतत् / कर्मजन्यसंयोगस्य निराकरणम् ___एतेन कर्मजन्यसंयोगे कर्मणो हेतुतापि पराभ्युपगमनीत्या निरस्ता बोध्या तथाहि - संयोगसामान्ये न कर्मणो हेतुता संयोगजसंयोगे व्यभिचारात् / न च तद्वयावृत्तसंयोगनिष्ठवैजात्यावच्छिन्नं प्रति कर्मणो हेतुत्वं शरादिकर्मणाकाशे संयोगोत्पत्त्या तथापि व्यभिचारात् / क्वचिदेकतरकर्म क्वचिच्चोभयकर्महेतुरिति तु कार्यविशेष विना दुर्वचम् / न चाभ्युपगम्यत एव कार्यविशेष इति विजातीयसंयोग प्रति उभयकर्मत्वेन तद्विजातीयसंयोगं प्रति चैकतरकर्मत्वेन हेतुतेति वाच्यं, घटं प्रति उभयदण्डत्वेनेव संयोगं प्रत्युभयकर्मत्वेन हेतुताया अप्रसिद्धेः / न च समवायेन विजातीयसंयोगे व्याप्यतासम्बन्धेन कर्मणो हेतुतयेवोभयकर्मणो हेतुत्वमिति साम्प्रतम् , तद्वयक्तित्वेन व्याप्यतया कर्मणोऽन्यतरकर्मजसंयोगस्थलेऽपि सत्वात्कार्यघटितव्याप्यतासम्बन्धेन च हेतोः कार्यात् पूर्वमसत्त्वेन तस्य कारणतानवच्छेदकत्वात् / __एतेन-विजातीसंयोगं प्रति कर्मत्वेनैव हेतुता तत्र, यद्यपि यत्र विजातीयः संयोगः समवायेन तत्र कमैतादृशव्यापकताव्यभिचारेण न सिद्धा। तथापि यत्र तादात्म्येन विजातीयसंयोगस्तत्र सामानाधिकरण्येन कमैतादृश्येव व्यापकता कारणताघटिकेति प्राचां प्रलापा निरस्ताः। कार्यघटितसम्बन्धेन कर्मणः पूर्वकाले [-कालेऽसत्त्वेनै—] सत्त्वेनैतादृशव्यापकताया असंभवात् / ___ अथ यत्र कार्यतावच्छेदकसम्बन्धेन कार्योत्पत्तिस्तत्र तदव्यवहितपूर्वक्षणे कारणतावच्छेदकसम्बन्धेन कारणमिति नियमः / कारणताघटको यद्यप्यन्यत्र प्रसिद्धस्तथापि प्रकृते यदा यत्र तादात्म्यसम्बन्धेन विलक्षणसंयोगोत्पत्तिस्तदा तत्र तदव्यवहितपूर्वक्षणावच्छिन्नस्वसमवायाधारतावत्समघेतत्वसम्बन्धेन कर्मेति नियमस्यैव कारणताघटकत्वं कार्यभेदेन कारणताशरीरभेदात् / क्रियोत्पत्तिसमकालं
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् 29] संयोगोत्पत्तिवारणायावच्छिन्नान्तमाधारताविशेषणं, पूर्वसंबोगस्थ प्रतिबन्धकत्वेन तदानीं संयोगोत्पत्तिवारणे तु नोपादेयमेव तत् / तद्व्यक्तिनिष्ठत कालपूर्वोत्पन्नमूर्त्तान्तरक्रियाधीनमूर्तान्तरसंबोक्तिपु तत्कालपूर्वोत्पन्नासु तदानीमुत्पद्यमानासु वा तद्वयक्तिनिष्ठसंभोगव्यक्तिषु तदानी तादात्म्येन संयोगोत्पत्तिप्रसंगे तु तद्वारणाय विलक्षणसंयोगत्वविशिष्टस्वसमवाय्युत्पत्तिकत्वं कारणतावच्छेदकसम्बन्ध एष्टव्य इति चेत् ? न, एवं हि कारणाव्यवहितोत्तरक्षणत्वापेक्षया लाघवात्सर्वत्र कारणक्षणत्वमेव कार्योत्पत्तिव्याप्यमिति तुल्यकालयोरपि शक्तिविशेषात् प्रतिनियतरूपेण कार्यकारणभावः / अत एव 'क्रियमाणं कृत 'मिति सिद्धान्तप्रवाद इत्यस्मदीयं निश्चयनयमतमेवादृतं स्यादिति कृतान्तकोप एव परेषाम् / किंचैतावतापि समवायसम्बन्धेन विलक्षणसंयोगोत्पत्तौ नियामकं मृग्यम् , एतेन स्वाव्यवहितपूर्ववर्त्तिक्रियावद्वृत्तित्वविशिष्टसमवाये न विलक्षणसंयोगावच्छिन्ने समवाये न क्रियात्वेन हेतुत्वान्न व्यभिचारः, घटस्य समवायेनोत्पादं विना संयोगेनोत्पादवत् तादृशविशिष्टसमवायेनोत्पादं विना केवलसमवायेनोलत्तेरलीकतना न क्रियाविरहदशायां केवलसमवायेन विलक्षणसंयोगोत्पत्तिरित्यपि निरस्तम् , तावतापि विलक्षणसंयोगः केवलसमवायेन क्वचिदेव जायते क्वचिन्नेत्यत्र नियामकाकथनात् / यत्तु रुद्रभट्टाचार्यदृष्टम् उभयकर्मजसंयोगस्थले विजातीयसंयोगं प्रति कर्मणो या हेतुता सा नोभयकर्मत्वेन किन्तु कर्मत्वेनैव, कारणता कार्यतावच्छेदकश्च समवाय एव, एकतरकर्नजसंयोगे तादृशवैजात्याभावेन व्यभिचाराभावात् / एकतरकर्मणां तु तत्संयोगं प्रति तद्व्यक्तित्वनैव हेतुता तत्र कालिक्यैव व्यापकता कारणताघटिकेति, तन्न। सुष्टु दृष्टम् , प्रमाणान्तरसिद्धवजात्याभावे कर्मत्वावच्छिन्नजन्यतावच्छेदकतयोभयकर्मजस्थले तदवच्छिन्नवैजात्यस्यैकतरकर्मजस्थले (?) बलादापत्तेः .एकतरकर्मजस्य. समवायेनोत्पत्तौ नियामकानुपलब्धेश्च / नव्यास्तु तत्तत्यिात्कवेन कारणता तत्तत्क्रियाधीनसंयोगत्वेन कार्यता तद्व्यक्तिवृत्तित्वविशिष्टसमवायः समवायश्च कार्यकारणतावच्छेदकसम्बन्धौ, तत्तत्कर्माधीनत्वं च तत्तत्कर्मजन्यतावच्छेदको जातिविशेषो, न च यत्कर्मव्यक्त्या एक एव द्रव्ये संयोगो जनितस्तत्र तदसंभवो जातेरेकव्यक्तिवृत्तित्वाभावादिति वाच्यम् / एकयैव कर्मव्यक्त्यैकेन सममुत्तरसंयोगजननदशायामनन्तपवनगगनादिसंयोगानामवश्यं जननात् / न चोभयकर्मजन्यसंयोगे तत्तत्कर्मव्यक्तिद्वयजन्यताबच्छेदकयोः सांकर्य तत्रापि जात्यन्तरापभ्युपगमात् / न च तस्यैकव्यक्तिवृत्तित्वम् , अवच्छेदकभेदेन सर्वत्रोभयकर्मव्यक्तिजन्यसंयोगानां नानात्वावश्यकत्वात् / न च द्रव्यारम्भकसंयोगजनककर्मव्यक्तिजन्यतावच्छेदकस्य द्रव्यारम्भकतावच्छेदिकया सांकर्य कर्मव्यक्त्याऽनारम्भकगगनादिसंयोगस्याप्यवश्यं जननादिति वाच्यम् , तादृशकर्मजन्यतावच्छेदक
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30] आत्मख्याति: योरारम्भकतावच्छेदकजातिव्याप्यतद्विरुद्धयोāजात्ययो नात्वाभ्युपगमात् / न चारम्भकैकसंयोगव्यक्तिजननस्थले तदसंभवः सर्वाभिरपि तादृशकर्मव्यक्तिभिरवच्छेदकभेदेन द्रव्यारम्भकनानासंयोगजननात् / न चैतावद्वैजात्यकल्पनापेक्षया लाघवात्तत्कर्मव्यक्तित्वेन तत्कर्मवद्वत्तित्वविशिष्टसंयोगत्वेन च कार्यकारणभावौचित्यमिति वाच्यम् , तत्कर्मसमकालोत्पन्नमूर्तान्तरक्रियाधीनसंयोगे व्यभिचारात् , तत्कर्माव्यवहितोत्तरसंयोगत्वं च न कार्यतावच्छेदकं तदव्यवहितोत्तरत्वस्य तच्चतुर्थक्षणोत्पन्नत्वरूपस्यानुगतस्य दुर्वचत्वात् / तथापि तत्तत्क्रियाधीनसंयोगस्य तद्देशवृत्तित्वविशिष्टसमवायेनोत्पत्तौ कर्मणां नियामकत्वं सिद्धम् , स क्वचिदेवोत्तरदेशे जायते नान्यत्र क्वचिदेवावच्छेदके नान्यत्रेत्यत्र किं नियामकमिति चेत् , तत्तत्क्रियाधीनसंयोगवत्त्वावच्छिन्नं प्रति तत्तदुत्तरदेशव्यक्तीनां तत्तदवच्छेदकव्यक्तीनां च तादात्म्येन हेमुत्वमेव / तत्तद्देशवृत्तित्वविशिष्टसमवायस्य तादृशावच्छेदकत्वस्य च कार्यतावच्छेदकसम्बन्धत्वान्न मिथो व्यभिचार इति / अथैवं तद्वृत्तिक्रियात्वेन तदीयसंयोगत्वेन च हेतुहेतुमद्भावोऽस्तु कियाभेदेन कार्यकारणभावभेदस्य जातिभेदस्य च कल्पने गौरवात् / तदीयत्वं च तत्तद्वृत्तिकर्मजन्यसंयोगमात्रनिष्ठजातिविशेषो, नातस्तद्वत्तिकर्मणा विनापि जायमाने संयोगजतदीयसंयोगमूर्त्तान्तरक्रियाधीनतन्निष्ठमूर्तान्तर संयोगे च व्यभिचारो, न चोभयवृत्तिकर्मजसंयोगे सांकर्य तत्र चित्रसंयोगभेदस्यैवाभ्युपगमादिति चेत् ? न, अङ्गुलीनिष्ठकर्मान्तरजन्यशाखाङ्गुलीसंयोगनाशद्वारा भूतलादावङ्गुलीसंयोगजननदशायां तच्छाखायामप्यङ्गुलीसंयोगोत्पादप्रसंगस्य दुर्वास्त्वात् , अङ्गुलीपूर्वसंयोगं प्रति तच्छारवाया अपि हेतुत्वेनोत्तरदेशस्थलत्वेन हेतुतयापि तद्वारणासंभवात् / एतेन समवायेन सामान्यतो विलक्षणसंयोगत्वेन कर्मत्वेनैव कार्यकारणभावोऽस्तु द्विष्ठकार्यस्थले यत्किञ्चिदधिकरणव्यभिचारस्य कारणताशरीराविघटकत्वात् / प्रकृते कार्यतावच्छेदकावच्छिन्ना यावत्यो व्यक्तयस्तत्तद्वयक्त्युत्पत्तित्वावच्छिन्नपूर्वकालावच्छेदेन तत्तद्वयक्त्युत्पत्यधिकरणदेशव्यक्तिषु वर्तमानत्वे सत्यन्यथा सिद्धयनिरूपकधर्मवत्वस्यैव कारणताशरीरघटकत्वादिति केषांचिन्मतं निरस्तम् / एतेनैव च प्रतियोगितया विलक्षणसंयोगत्वावच्छिन्ने समवायेन कर्मत्वेन हेतुत्वम् , प्रतियोगित्वं चायमेतत्प्रतियोगिकसंयोगवानित्यादिप्रतीतिसाक्षिकः स्वरूपसम्बन्धविशेषः, स च यदीयकर्मणा संयोगो जायते तत्रैव वर्त्तते नान्यत्रेति न व्यभिचार इति स्वतन्त्रमतमपि निरस्तं क्रियायास्तद्वयक्तित्वेन कारणत्वं विनोत्तरदेशस्य तद्व्यक्तित्वेन हेतुतयाऽप्युक्तातिप्रसंगावारणादित्याहुः
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् तदपि तुच्छम्, कर्मद्वयजन्यसंयोगस्थले वैजात्यान्तरस्वीकारे कर्मत्रयजन्यस्थलेऽपि वैजात्यान्तरस्वीकारापत्तेः, तत्र द्वाम्यां संयोगद्वयस्वीकारे एकैककर्मवृद्धौ बहुबहुतरकार्यवृद्धिप्रसंगात् / किंचैवमुभयजस्थलेऽपि प्रत्येकजन्यकार्यद्वयं कुतो न स्वीक्रियते ? जातिसंकरभिया जातित्यागस्यैव सांकर्यस्य तत्रादोषत्वस्वीकारस्य वौचित्यात् , अनुभवस्तु प्रत्येकसमुदायकार्यस्थले शबलपरिणामं विना सर्वथैवानुपपन्नः स्कन्धदेशभेदेनैकत्वानेकत्वाभ्यामेव संयोगानुभवस्य सार्वजनीनत्वात् / किंचोभयकर्मजन्यसंयोगे वैजात्याभ्युपगमे परमाण्वोः क्रियाभ्यां जनिते संयोगे तदनुपपत्तिर्जातेरेकव्यक्तिवृत्तित्वाभावात् , निरंशे परमाणाववच्छेदकभेदेन संयोगनानात्वस्यापि स्वीकर्तुमशक्यत्वात् / दिग्विभागाय तत्राप्यवच्छेदकभेदः स्वीकर्तव्य इति चेत् , सम्यक्अनेकान्तवादे मार्गे समायातोऽसि, पर्यायतः सांशत्वस्य द्रव्यतो निरंशत्वस्याभ्युपगमं विनेत्थं वक्तुमशक्यत्वात् / किंच सामान्यतस्तत्तद्देशव्यक्तिसमवेतसत्त्वावच्छिन्नं प्रति तत्तद्देशव्यक्त्यवच्छिन्नं च प्रत्येव तत्तद्देशव्यक्तीनां तत्तदैवच्छेदकव्यक्तीनां च तादात्म्येन हेतुत्वं कल्पते न तु तत्तत्कर्माधीनसंयोगवादीनामनन्तानां कार्यतावच्छेदके प्रवेशो गौरवात् , इत्थं च तत्तत्कर्मणः स्वाव्यवहितोत्तरसंयोगत्वावच्छिन्ने कालिकेनंव हेतुत्वमस्तु, अयमेवास्माकं तथाभव्यत्वहेतुतावादस्तद्र्व्यपरिणामत्वावच्छिन्ने, तद्र्व्यं तद्रव्यविशिष्टपरिणामे च तद्रव्यविशिष्टस्वभावो हेतुरिति तदर्थात् , इत्थमेव दैशिक-कालिकातिप्रसंगनिरासात् / नन्वेवं कर्मणः संयोगे केवलकालिककारणत्वे निमित्तकारणत्वमेव स्यान्नासमवायिकारणत्वमिति सिद्धान्तहानिरिति चेत् , किं नश्छिन्नं, मिथ्याभिनिवेशहेतुः सिद्धान्त एव तवास्माकं हापयितव्य इति / किंच तत्तत्कर्मणाऽवयवे संयोगे जननीयेऽवयविन्यप्यवर्जनीयसंनिधितया सर्जनीय इति कुतः कर्मजसंयोगस्य वैलक्षण्यम् ? अवयवाभिमुख्येऽवयविन्याभिमुख्याभावस्य वक्तुमशक्यत्वात् / हन्तैवमवयवक्रिययाऽवयवान्तर इवावयविन्यपि संयोगजननापत्तिरिति चेत् , एकान्तसमुद्रपाते कियती नापत्तिः / ___ इष्यत एव * नवीनैरवयवावयविनोरपि संयोगः शिरसि शरीरसंयुक्तः पाणिरिति प्रत्ययात् / अभिमुखदेश चावयवकर्मणोऽन्य इवावयव्यपीति न कारणबाधः अत एवैकतन्तुकः पटोऽपि संगच्छतेऽअंशुतन्तुसंयोगेन पटोत्पत्तेः। अंशो पटोत्पत्यापत्तिस्तु द्रव्यान्तरस्य प्रतिबन्धकस्य सत्त्वादेव न भवतीति तैरभिधानात् /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः अथ तन्तुकर्मणा तन्त्वाकाशसंयोगे जननीये तन्तोः समवायित्वादाकाशस्य चोत्तरदेशत्वात्तयोरेव तदुत्पत्तिः, पटाकाशसंयोगस्तु न तेन जननीयः पटस्योदासीनत्वादिति संयोगजसंयोगात् कर्मजसंयोगवैलक्षण्यमिति चेत् , न, तन्तुक्रियाकाले पटक्रियाया आवश्यकत्वान्नायं नियमः / अत एव कम्पजनकाभिधातादेः फलबलेन कल्पनात् पाणौ शरीरं चलतीति प्रत्ययस्य पाणिवृत्तिकम्पस्य शरोरे परम्परासम्बन्धविषयकत्वेनोपपादनात्सकम्पनिःकम्पत्वाभ्यां शरीरभेदः प्राभिनिरस्त इति चेत् ? न, ए सति कर्मणोऽणुमात्रगतत्वस्य त्रुटिमात्रगतत्वस्य पाणावेवापत्तेः / सर्वावच्छेदेनोपलभ्यमानकर्मवत्यपि शरीरादौ कर्मधियः परम्परासम्बन्धविषयत्वस्य सुवचत्वात् / साक्षात्सम्बन्धविषयत्वेऽतिरिक्तशरीरकल्पनाया एव बाधकत्वात् , कर्माभावोपलम्भस्य च परितः प्रतियोग्युपलब्धिदोषादेवाप्रसंगात् / यदि च तत्र साक्षात्सम्बन्धविषयक एवानुभवः प्रमाणीक्रियते तदा तब्दलादेवावयवक्रियाकालेऽवयविक्रियाऽवश्यमभ्युपगन्तव्या इष्यते च नवीनैः / ___ कर्माच्याप्यवृत्तित्वम् / अन्यथा संयोगाव्याप्यवृत्तित्वेऽपि का प्रत्याशा ? मूले वृक्ष इत्यादावपि मूलवृत्तिसंयोगशाखावृतिसंयोगाभावयोवृक्षे परम्परासम्बन्धविषयकप्रतीतेर्वक्तुं शक्यत्वादिति विभावनीयम् / यदि चैवमपि स्वप्रक्रियया कर्मजसंयोगजसंयोगौ विलक्षणाविप्यतेतदाप्यवयविनि कर्मजसंयोगे मानाभावः / परमाणुकर्मणामेवसंयोगजनकत्वोदवयविनि कारणाकारणसंयोग[-ज]संयोगस्यैव सुवचत्वात् , एकरयामन्यवयविव्यक्तौ कालभेदेनानन्तकमव्यक्तीनां हेतुत्वकल्पने गौरवात् / ' घटादिकोत्पत्तिसमये तदारम्भकपरमाणाववश्य कर्मोत्पत्त्या चतुर्थक्षणे परमाणोरुत्तरदेशसंयोगस्ततः पञ्चमक्षणे परमाणूत्तरदेशसंयोगात् घटादेरुत्तरदेशस्य संयोग इत्येकक्षणविलम्बकल्पनस्यादोषत्वात् / साक्षात्परम्परासाधारणावयवसंयोगस्यैवावयविसंयोगजनकत्वान्युपगमेनानुपपत्त्यभावात् / अथानया युक्त्या स्वतन्त्रैः परमाणुकर्मणामेव विभागजनकत्वं स्वीक्रियतेऽवयविनि तु विभागजविभाग एव स्वीक्रियतेऽवयविकर्मणां गौरवान्मानाभावाच्च विभागाजनकत्वात् / संयोगस्थले तु नैवं, परमाणुकर्मस्थले लांघवात्सामान्यतो नाशाजन्यकर्मनाशत्वावच्छिन्नं प्रति फलोपधायकत्वसम्बन्धेन संयोगत्वेन कारणत्वस्य क्लप्ततयाऽवयविकर्मणां नाशान्यथानुपपत्यैव संयोगजनकत्वकल्पनादिति चेत् ? न, नाशाजन्यत्वस्य सामान्यतो दुर्वचत्वात् , संयोगजन्यस्यापि कर्मनाशस्य कालिकेन नाशजन्यत्वात् स्वप्रतियोगिसमवेतत्वसम्बन्धावच्छिन्ननाशजन्यताश्रयो यो यस्तन्नित्वनिवेशे च गौरवात्परमाणुक्रियासु वैजात्यस्यैव नाश्यतावच्छेदकत्वौचित्यात् / इत्थं चावयविकर्मणां क्रियाभेदेन क्रियाजन्यतावच्छेदकसंयोगनिष्ठवैजात्यभेदस्थले क्रियानाशकतावच्छेदकसंयोगनिष्ठवैजात्यभेदस्यापि सुवचत्वात् / नहयेवं परमाण्ववयविनोः / उभयत्रैव क्रियाव्यक्तिभेदेन क्रियासंयोगयोरनन्तनाश्यना
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ . आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् [33 शकभावकल्पनामपेक्ष्य केवलावयविस्थले क्रियाव्यक्तिभेदेन क्रियासंयोगयोरनन्तकार्यकारणभावकल्पनस्यैव लघुत्वमिति-मथुरानाथवचनस्यावकाशः परमाणुक्रियानाशस्थले सामान्यतः क्लप्तनाश्यनाशकभाव एव नाशाजन्यत्वं परित्यज्य वैजात्यप्रवेशेन निर्वाहात् / नन्वेवं परमाणुक्रियाकालोत्पन्नघटक्रियायाः परमाणूत्तरदेशसंयोगोत्तरोत्पन्नघटोत्तरदेशसंयोगेन नागात्तस्याः पञ्चक्षणस्थायितया कर्मणश्चतुःक्षणस्थायित्वनियमभंगप्रसंग इति चेत्-न, तन्नियमस्य रेषामव्यवस्थापराहतत्वात् / तथा च तेषां प्रक्रिया शिष्यबुद्धिवेशद्यार्थमुपदश्यते / कर्मण तुःक्षणस्थायित्वं तावत्सुप्रसिद्धमेव, त्रिक्षणस्थायित्वं वाऽजनितसंयोगस्य, द्विक्षणस्थायित्वं वाऽजनितविभागसंयोगस्य / अजनितसंयोगविभागत्वे कर्मणः कथमिति चेत् , अवयविनि कर्मोत्पत्तिर्यावदवयवकर्मोत्पत्तिव्याप्येति वैशेषिकवृद्धाः / यावदवयवकर्मव्याप्येत्यन्ये / युज्यते चैतत् , विभागग्रन्थे भाष्यका रेणांशौ कर्मोत्पत्त्यनन्तरं तदारब्धे तन्तौ कर्मकथनात् / द्वयमप्यौत्सर्गिक तन्तुकर्मनाशक्षणे सामग्रीबलात्पटे कर्मोत्पत्तेर्वारयितुमशक्यत्वात् , तदा च तन्तौ कर्मोत्पत्तेरसंभवात्कर्मणस्तत्प्रतिबन्धकस्य सत्त्वादिति नैयायिकाः / मतत्रयेऽपि क्वचिदजनितसंयोगस्यापि विनाशः अवयविक्रियादिक्रमेणोत्तरसंयोगजननकाल एवाश्रयविनाशात् / अन्तिममतद्वये चावयविनाशकसामग्रीकाले जातस्यायवविकर्मणोऽजनितविभागसंयोगद्विक्षणस्थायित्वं तत्पूर्वकालोत्पन्नस्य वाऽजनितसंयोगस्य त्रिक्षणस्थायित्वं युक्तिसिद्धिमिति / आरम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागजनकस्य च कर्मणः पञ्चक्षणस्थायित्वमपि / दीधितिकृन्मतेन कर्मणः पञ्चक्षणस्थायित्वम दीधितिकृतस्तु प्रकारान्तरेणापि कर्मणः पञ्चक्षणस्थायित्वम् , तथाहि कर्मादिक्रमेण शरीरे पूर्वसंयोगनाशः शाखायां च कर्मेत्येकः कालः, ततः शाखाकर्मणा शाखाकाशविभागः शरीरकर्मणा शरीरशाखासंयोगश्च, तयोविभागस्तु तदा नोत्पद्यते संयोगविरहात् / असंयुक्तयोविभागजनने मेरुवन्ध्ययोरपि विभागापत्तेः। ततश्च शाखाकाशयोविभागात्तयोः संयोगनाशः शाखाकर्मणा च शाखाशरीर विभागःततश्च शाखाशरीरयोः संयोगनाशः, तदानीं च शाखाया नोत्तरसंयोगः शरीरात्मकपूर्वदेशसंयोगेन प्रतिबन्धात्। पूर्वदेशसंयोगस्याप्रतिबन्धकत्वे युगपदेव परमाणोः पूर्वापरदेशवृत्तित्वप्रसंगात् / पूर्वोत्पन्नस्तु शाखाकाशविभागो न शाखाशरीरसंयोगनाशकस्तदनधिकरणवृत्तित्वात् , ततः शाखाया उत्तरसंयोगस्ततः कर्मनाशः / एवं पाणिपूर्वसंयोगनाशकालोत्पन्नस्य शाखाकर्मणः षट्क्षणावस्थायित्वं प्राणिशाखासंयोगेन शरीरशाखासंयोगजनने क्षणविलम्बात् / एवं अल्याः पूर्वसंयोगनाशकालोत्पन्नस्य सप्तक्षणावस्थायित्वमिति / एवं शाखाकर्मणो
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34] . आत्मख्यातिः तस्थले. शाखाशरीरविभागकाले मूर्तान्तरेण संयोगस्य एवं पूर्व मूर्तविभागकाले उत्तरोत्तरमूर्तसं. योगस्योत्पादेऽधिककालावस्थायित्वमपि / __ननु पूर्वोक्तस्थले शाखाकाशविभागस्यैव शाखाशरीरसंयोगनाशकत्वमस्तु / न च. संयोगव्याप्यो विभागो नाशको येन केनचिद्विभागेन यस्य कस्यचित्संयोगस्यानाशादिति वाच्यम् , यत्र दीर्घेण तन्तुनकस्तरोः शाखावच्छेदेन संयोगो जनितो विलम्बेन च मूलावच्छेदेनान्यस्तत्राग्रावच्छिन्नतरुतन्तुविभागेन मूलावच्छेदेन तरुतन्तुसंयोगनाशापत्तेः / न च तत्र मूलावच्छिन्नतरुतन्तुसंयोगो नश्यत्येव मूलावच्छिन्नांशुतरुसंयोगात्पुनस्तरुतन्तुसंयोगोऽन्यो जायत इति वाच्यम् , तथाग्रावच्छिन्नतरुतन्तुविभागकालोत्पन्नस्य मूलावच्छिन्नतरुतन्तुसंयोगस्य क्षणिकतापत्तेः, एतेन संयोगव्यापको विभागो नाशक इत्यपास्तं तस्य विभागस्य समवायेन मूलावच्छिन्नतरुतन्तुसंयोगव्यापकत्वात् / न चावच्छेदकतासम्बन्धेन संयोगव्यापको विभागो नाशक इति. . वाच्यम् , तन्तुकर्मणा शाखादिनानावयवावच्छेदेन तरुतन्तुसंयोगे जाते शाखाकर्मजशाखातन्तुविभागाच्छा. खामात्रावच्छेदेन जातेन तरुतन्तुविभागेन पूर्वोत्पन्नतरुतन्तुसंयोगनाशानापत्तेः / एवमग्रेऽप्यवयवान्तरावच्छेदेन तरुतन्तुविभागादपि स संयोगो न नश्येत्तस्यापि संयोगाव्यापकत्वादिति / न चावच्छेदकतासम्बन्धेन संयोगव्याप्य एव विभागो नाशक इति वाच्यम् , यत्र दीर्घेण तन्तुना. तरोरग्रमूलावच्छेदेन क्रमिकं संयोगद्वयं जनितं तत्र सर्वावयवावच्छेदेन जाताद्विभागात्तयोः संयोगयो शानापत्तेः / न च तत्र विभागद्वयं लाघवादेकस्यैवोत्पत्तेरुपगमादिति, मैवं, प्रतियोगितासम्बन्धेन संयोगनाशं प्रति जनकतासम्बन्धेन विभागस्य हेतुत्वेन स्वजनकसंयोगस्यैव विभागनाश्यत्वादिति तरुतन्तुसंयोगनाशं प्रति तरुतन्तुसंयोगावच्छेदकावच्छिन्नतरुतन्तुविभागो हेतुरेवमन्यत्रापि, तेन नांशुतरुविभागजन्यतरुतन्तुविभागात्स्वाजनकतरुतन्तुसंयोगनाशानापत्तिरित्यपि केचित् , अतः सिद्धं प्रकारान्तरेणापि पञ्चक्षणस्थायित्वं कर्मण इत्याहुः / / अत्र चिन्तयन्ति, कर्मणा संयोगे जननीये संयोगमात्रं न प्रतिबन्धकं तद्देशावच्छिन्नसंयोगे सत्येवान्यदीयकर्मणा तत्र संयोगस्योत्पत्तेः / न च तद्वृत्तिसंयोगस्य तद्वृत्तिकर्मजसंयोगप्रतिबन्धकत्वं सत्यारम्भकसंयोगेऽनारम्भकसंयोगविरोधिक्रियया तन्तोरुत्तरदेशसंयोगानुत्पत्त्यापत्तेः / ____ आरम्भकसंयोगान्यत्वविशेषणेऽपि सति जतुसंयोगादौ शरादेरुत्तरसंयोगानापत्तेः / न च तत्कर्मप्रयोज्यविभागनाश्यः संयोगस्तत्कर्मजन्यसंयोगप्रतिबन्धकः / प्रयोज्यत्वविशेषणादारम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागहेतुकर्मजन्यसंयोगेऽप्याकाशसंयोगस्य विरोधित्वमिति वाच्यम् , अनारम्भकसंयोगविरोधिक्रियाया आरम्भकसंयोगनाशकविभागाहेतुत्वस्यापि तत्तक्रियायास्तत्तत्संयोगनाशकतत्तद्विभागहेतुत्वाभ्युपगम एव संभवात् , तथा चारम्भकसंयोगसत्त्व इव शाखाकर्मजविभागकालीनशरीरसंयोगे सत्येव शाखाया उत्तरसंयोगे बाधकाभावात् तक्रियायाः शरीरसंयोगनाशकविभागहेतुत्वनिर्णयात् /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् 35] तस्मादात्मसंयोग एवोत्तरसंयोगप्रतिबन्धकः / न चाकाशसंयोगत्वादिना विनिगमनाविरह आत्मत्वस्य जातित्वेन लघुत्वात् / न चात्मसंयोगवत्येवोत्तरदेशे शरादिकर्मणा संयोगजननात्सोऽपि कथं प्रतिबन्धक इति वाच्यम् , विशिष्यैवैतच्छरक्रियाविशिष्टात्मसंयोगत्वेनैतच्छरक्रियाजन्यसंयोगे प्रतिबन्धकत्वात् तस्मान्नोक्तरीत्या पञ्चादिक्षणस्थायित्वमिति, नैतद् युक्तम् , क्रियाविरह विशिष्टनिरूपिततद्वृत्त्यनारम्भकसंयोगस्य तद्वृत्तिक्रियाजन्यसंयोगे प्रतिबन्धकत्वावश्यकत्वात् / नहि निश्चले पूर्वदेशे ततोऽविभज्यैवोत्तरदेशे संयुज्यतेऽननुभवात् / जतुसंयोगस्तु न तथा शरकर्मकाले जतुद्रव्येऽपि कत्पिादात् / एकतन्तुक्रियानाशकालीनापरतन्तुक्रिययोत्तरदेशसंयोगोत्पत्तयेऽनारम्भकेति, तद्वृत्तेरारम्भकसंयोगस्याप्रतिबन्धकत्वादिति दीधितिकृन्मतस्यैव युक्तत्वादित्यपरे / अन्यमतेन कर्मणः क्षणत्रयस्थायित्वम् अन्ये तु कर्मण औत्सर्गिक क्षणत्रयस्थायित्वं। तथाहि-क्रियातो विभागस्तत उत्तरसंयोगस्ततः कर्मनाश इति। न च पूर्वसंयोगस्याप्रतिबन्धकत्वे युगपदेव परमाणोः पूर्वापरदेशवृत्तित्वप्रसंग उत्तरसंयोगे विभागस्य हेतुत्वेनैव तन्निरासात् / ___ न च परमाणौ यत्किचिद्विभागसत्त्वात्परमाणुकर्मद्वितीयक्षणे पूर्वसंयोगे सत्येवोत्तरसंयोगापत्तिरिति वाच्यम् , एतद्वयक्तिवृत्तित्वविशिष्टं एतद्व्यक्तिकर्मजं संयोग प्रत्येतद्वयक्तिवृत्तिकमजो विभागो हेतुरित्युपगमादेवानतिप्रसंगात् / त्वयाऽप्यारम्भकसंयोगस्याप्रतिबन्धकल्बानुरोधेन पूर्वसंयोगस्य विशिष्यंव प्रतिबन्धकताया वाच्यत्वात् / न च कारणाकारणसंपोगात्कार्याकार्यसंयोगधारावारणाय तयोः संयोगं प्रति तयोः संयोगस्य प्रतिबन्धकत्वावश्यकत्वात्सत्यात्ममनःसंयोगे मनःकर्मणा नात्मसंयोग उत्पादयितुं शक्यः, किन्तु तन्नाशे सति चतुर्थक्षणे, तदा च मनःकर्मतृतीयक्षणोत्पन्नशरीरमनःसंयोगादिना मनःकर्मनाश इत्यात्ममनःसंयोग एव न स्यादिति वाच्यम् , मनःकर्मणः स्वजन्यात्ममनःसंयोगस्यैव नाशकत्वात् , उत्तरसंयोगत्वस्याननुगतत्वात् , तत्त्वतत्त्वेन प्रतिबन्धकत्वे आत्ममनःसंयोगे आत्ममनःसंयोगस्याप्रतिबन्धकत्वाद्वा, उत्तरसंयोगेन मनःकर्मनाशात, कार्यसहवृत्तित्वेन कर्मणो हेतुत्वाच्च मनःकर्मजात्मसंयोगधारानापत्तेः / अतथात्वे तु प्रकृते शरीरमनःसंयोगेन मनःकर्मनाशक्षणे आत्मसंयोगसंभवात् / वस्तुतः संयोगजसंयोगस्यैव विजातीयसंयोगे परस्परं प्रतिवन्धकत्वं वाच्यमिति मनःकर्मणा तृतीयक्षणे आत्मसंयोगजनने बाधकाभावः कर्मजमनःसंयोगे मनःसंयोगस्याप्रतिबन्धकत्वादित्याहुः /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36] आत्मख्यातिः परमतेन कर्मणो द्विक्षणस्थायित्वम् / - परे तु कर्मणो द्विक्षणस्थायित्वमेव / तथाहि --शरादौ कर्म, तत उत्तरदेशसंयोगस्ततः कर्मनाश इति पूर्वसंयोगस्य * विरोधित्वे विभागस्य हेतुत्वे च मानाभावात् , विभक्त इति प्रत्ययस्य संयोगध्वंसेनोत्पत्तौ विभाग एव मानाभावात् / न चैवं कथं पूर्वसंयोगनाशः कर्मणैव द्वितीयक्षणे पूर्वसंयोगनाशस्योत्तर संयोगस्य च जननात् / न चैवमविशेषाच्छरकर्मणा शरजतुसंयोगनाशापत्तिरारम्भकसंयोगविरोधिविभागाजनकेनापि च तन्तुकर्मणारम्भकसंयोगनाशापत्तिरिति वाच्यम् , तवापि मते तेन कर्मणा जतुविभागादिजननापत्तेः। यदि च तत्तत्कर्मणो विशिष्यैव तत्तद्विभागजनकत्वं त्वयेष्यते तदा मयापि विशिष्यैव तत्तत्संयोगनाशकत्वं वाच्यमित्याहुः / भारम्भकसंयोगविरोधिविभागजनककर्मणः पञ्चक्षणस्थायित्वम् .. अथारम्भकसंयोगविरोधिविभागजनककर्मणः कथं पञ्चक्षणस्थायित्वमिति चेत् , इत्थम् / तन्तौ कर्म, तत आरम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्वी तन्तुद्वयविभागः, ततस्तन्तुद्वयविभागात्तन्त्वाकाशादिविभागस्तत आकाशादिसंयोगनाशस्ततस्तन्तूत्तरदेशसंयोगस्ततः कर्मनाश इति / विभागजविभागो द्विविधः कारणाकारणविभागजः कारणमात्रविभागजश्च / तन्त्वाकाशविभागात्पटाकाशविभागः कारणाकारणविभागजः / तन्तुद्वयविभागात्तन्त्वाकाशविभागः कारणमात्रवृत्तिविभागज इति व्यवस्थितेः / . नन्वारम्भकसयोगविरोधिविभागजनकतन्तुकर्मणैव न कुतस्तन्त्वाकाशविभाग इति* चित्रारम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागजनककर्मणो नानारम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागजनकत्वमिति नियमस्य प्रमाणसिद्धत्वात् , अन्यथा विकसत्कमलकुडूमलभङ्गप्रसंगात् / कमलदलकर्मणाऽनारम्भकसंयोगविरोधिविभागस्येवारम्भकसंयोगविरोधिविभागस्यापि जननसंभवात् / न चैतदुपपत्तये अनारम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागजनककर्मणोऽनारम्भकसंयोगविरोधिविभागजनकत्वमित्येव नियमः सिध्यति, नत्वारम्भकसंयोगप्रतिदन्द्विविभागजनकेन कर्मणा नानारम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागजननमिति विपरीतनियम इति चेत् ? न, तुल्ययोगक्षेमतया तद्व्याप्त्यैवार्थत एतद्व्याप्तेरपि सिद्धेः / आरम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागजनककर्मणः षट्सप्तक्षणस्थायित्वम् - एवं च कारणमात्रवृतिविभागस्यारम्भकसंयोगनाशमपेक्ष्य तन्त्वाकाशादिविभागजनकत्वमिति पक्षे आरम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागजनककर्मणः षट्क्षणावस्थायित्वम् / द्रव्यनाशमपेक्ष्य तस्य तन्त्वाकाशादिविभागजनकत्वपक्षे सप्तक्षणस्थायित्वमिति / * इति चेत् ? नारम्भक*
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् ननु तन्त्वारम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागजनिका क्रिया ततस्तन्तुद्वयविभागः, तत आरम्भकसंयोगनाशः, ततस्तन्त्वाकाशविभागः, ततस्तन्त्वाकाशसंयोगनाशः, ततस्तन्तूतरदेशसंयोग इति षट्क्षणस्थायित्वं तन्तुकर्मणः / एवमारम्भकसंयोगनाशद्रव्यनाशे सति तन्त्वाकाशविभाग इति मते सप्तक्षणावस्थायित्वं तस्येत्यभिप्रेतं तच्च न संभवति तथाहि तन्तुकर्मोत्पत्तिकालेशुकर्मोत्पत्तिसंभवाद्वितीयक्षणेश्वाकाशविभागः, तृतीये तेनैव तन्त्वाकाशविभागः, चतुर्थे तन्त्वाकाशसंयोगनाशः, पञ्चमे तन्तूत्तरदेशसंयोग इति पञ्चक्षणस्थायित्वस्यैव संभवात् / युक्तं चैतदन्यथा यत्रतत्तन्तुकत्पित्तिचतुर्थक्षणे तन्त्वन्तरनाशात्तन्तुद्वयविभागनाशस्तत्रैतसन्तुकर्मणैतत्तन्तोरुत्तरसंयोगो न स्यादेतत्तन्त्वाकाशसंयोगनाशकविभागाभावात् / तस्मात्तत्रांश्वाकाशविभागात्तद्विभागो वाच्यस्तथा चान्यत्रापि तथेति चेत् , न, परमाण्वोरारम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्रिक्रियामा एवं मतभेदेन षट्सप्तक्षणस्थायित्वसंभवात् / पाकजप्रक्रियायाः दशैकादशक्षणस्थायित्वम् _एवं चास्य कर्मणः षट्क्षणस्थायित्वमते आचार्यदशक्षणा पाकजप्रकिया प्रादर्शि सप्तक्षणस्थायित्वपक्षे चैकादशक्षणा / तथाहि___द्वयणुकनाशमारभ्य कतिमिः क्षणैः पुनरन्त्यद्वयणुकमुत्पद्य रूपादिमद्भवतीति जिज्ञासायामुच्यतेऽग्न्यभिघातात्परमाणौ कर्म, ततः परमाणुद्वयविभागः, ततः परमाणुद्वयसंयोगनाशः, ततो दयणुकनाशः परमाण्वाकाशविभागश्च युगपदेव, द्वयणुकनाशद्वितीयक्षणे परमाण्वाकाशसंयोगनाशः, तृतीये परमाणूत्तरदेशसंयोगः, चतुर्थे परमाणुकर्मनाशः, पञ्चमेऽदृष्टवदात्मसंयोगाद्वयणुकान्तरारम्भणाय परमाणुक्रिया, षष्ठे परमाणुपूर्वदेशविभागः, सप्तमे परमाणुपूर्वदेशसंयोगनाशः, अष्टमे परमाण्वोराम्भकसंयोगः, नवमे द्वयणुकस्य, दशमे तद्रूपस्योत्पत्तिरिति दशक्षणाः, व्यणुकनाशद्वितीयक्षणे परमाण्वाकाशविभागोत्पादाभ्युपगमे चैकादशक्षणाः, पक्षद्वयेऽपि द्वयणुकनाशोत्तरमग्निसंयोगात्परमाणौ श्यामादिनिवृत्तिस्तदुत्तरक्षणे रक्ताद्युत्पत्तिः पाकजरूपनिवृत्तौ समवायेन द्रव्यस्य प्रतिबन्धकत्वात्सति द्वयणुके तदंसंभवात् / - एकस्मादग्निसंयोगात्परम्परया परमाण्वादिक्रियाक्रमेण व्यणुकनाशोऽन्यस्माच्च श्यामादिविनाशोऽन्यस्माच्च रक्ताद्युत्पाद इति भाष्यकृतः / युक्तं चैतत्कदाचित्परमाणौ नीलस्य कदाचिबीतादेख्पत्तिरिति नियमाय विजातीयामिसंयोगानां परमाणुनीलत्वादेर्विजातीयामिसंयोगस्य च परमाणुरूपनाशत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वात् / इदं तु बोध्यम्
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38] आत्मख्यातिः - स्वोत्तरभाविनमपेक्ष्यैव कारणमात्रविभागस्य विभागजनकत्वमिति सिद्धान्तमनुरुध्याचार्यदशेकादशक्षणा प्रक्रियाऽभिहिता तामपेक्ष्यैव यथा संयोगस्य संयोगजनकत्वं कारणाकारणविभागस्य च विभागजनकत्वं तथा कारणमात्रविभागस्यापि, यथा च तथात्वेऽपि न तयोः कर्मलक्षणातिव्याप्तिस्तथाऽत्रापीति स्वतन्त्रमते नवक्षणा, कारणमात्रविभागपूर्वकविभागनङ्गीकनैयायिकमते पुनरष्टक्षणा, कर्मणैवारम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्वयप्रतिद्वन्द्विविभागजननात् / इयं च क्षणगणना एकस्मिन्नेव पूर्वद्वयणुकनाशकोत्तरद्वयणुकोत्पादकक्रियासत्त्वमधिकृत्य ज्ञेया / पञ्चमादि क्षणेषु गुणोत्पत्तिः / ____यदा त्वेकत्र व्यणुकविनाशिकाऽन्यत्र व्यणुकोत्पादिका क्रिया तदा व्यणुकविनाशमारभ्य पञ्चमे षष्ठे सप्तमेऽष्टमे नवमे वा क्षणे गुणोत्पत्तिः। कथमिति चेत् ? इत्थं, . यदा द्रव्यारम्भकसंयोगो विनश्यति तदैव परमाण्वन्तरे कर्म, तत एकत्र क्रमेण द्रव्यनाशपरमाण्वाकाशंसंयोगनाशपरमाणूत्तरसंयोगाः, अन्यत्र विभागपूर्वसंयोगनाशोत्तरसंयोगाः, ततो द्रव्योत्पत्तिस्तदुत्तरक्षणे गुणोत्पत्तिः / एवं द्रव्यविनाशक्षणे परमाण्वन्तरे क्रियाचिन्तनात् षष्ठे, परमाण्वाकाशसंयोगनाशकाले क्रियाचिन्तायां सप्तमे, परमाणुत्तरसंयोगोत्पत्तिकाले क्रियाचिन्तायामष्टमे, परमाणुसंयोगद्वितीयक्षणे च कर्मचिन्तनात्तु नवमे क्षण इति / एवं द्वित्रिचतुःक्षणा प्रकिया न संभवत्येवेत्याचार्याः / द्वयणुकनाशकाले परमाण्वन्तरसंयुक्तेन विनश्यदवस्थश्यामादिशालिना द्वितीये क्षणे द्वयणुकान्तरस्योत्पादः / . .. तृतीये च परमाण्वन्तररूपादिना तत्र रूपादेरुत्पत्तिः, * रूपाद्यन्तरसहकृतस्यैव रूपादे रूपाद्यन्तरजनकत्वे तु चतुर्थे / क्षणद्वयं नीरूपादिकं द्वयणुकमिति पुनरुच्छंखलाः। संयोगजसंयोगनिषेधस्योपसंहारः *इति तस्मात्कर्मणश्चतुःक्षणस्थायित्वं परेषां न नियतमिति घटक्रियाकालीनपरमाणुक्रियाजनितपरमाणुसंयोगजस्यैव घटसंयोगस्यसम्भवात्तन्नाश्यघटक्रियायाश्च पञ्चक्षणस्थायित्वस्यापि सम्भवात्संयोगजसंयोगाभ्युपगमेऽवयविनि कर्मजसंयोगोच्छेद इति दूषणं वज्रलेपायितमेव / यदि चावयविसंयोगेवयवसंयोगस्यैव हेतुत्वमिति परमाणोरवयविनि साक्षादवयवत्वाभावात्परम्परासम्बन्धेनावयवत्वे गौरवमित्युप्रेक्ष्यते तदा स्कन्धसम्बन्धनियतोऽवयविनि परमाणोः साक्षात्सम्बन्ध एव कल्प्यतां, तेनैवास्माकं प्रदेशत्वव्यवहारः। प्रदेशे संयोगनियामकमेव च प्रदेशावच्छिन्नदेशादिसंयोगनियामकम् ।स्वाश्रयाभिन्नदेशा. * ' इति ' पदं चिन्त्यम् /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मनः शरीरपरिमाणत्वम् [39 दिवृत्तित्वरूपं प्रदेशावच्छिन्नत्वं हेत्वनियम्यमेव वार्थसमाजसिद्धत्वात् / न चैवं प्रदेशगतसत्त्वादेरप्यव्याप्यवृत्तित्वापत्तिरनेकान्ते तददोषात् / इत्थं च परमाणुसंयोगजानामपि परम्परासम्बन्धेन द्वयणुकादावनन्तानां संयोगानामकल्पने लाघवमेव / अनयैव दिशाकाशादौ परमाण्वादिसंयोगावच्छिन्नत्वाय प्रदेशसिद्धिः परमाणौ त्वप्रदेशत्वान्न व्यभिचार इति विभावनीय स्वसमयनिष्णातैः / अवयवायविनोरेकान्तभेदे पुनः दूषणम् तस्मात्संयोगजसंयोगादिप्रकियायां मानाभावान्नावयवरागजाव्याप्यवृत्तिरागसंभव इत्यवयविन एकान्तभेदे एकदेशरागे सर्वरागस्यैकदेशावरणे सर्वावरणस्य च प्रसंगावनुद्धतावेव / यत्त्वयवव्यरक्त एव केवलं क्वचिदवयवे रक्तरूपेणारक्तरूपाभिभवात्तदनुपलम्भ इति कस्यचित्समाधानं तदज्ञानविलसितम् , अवयविरूपस्यैकत्वेनान्यावयवेऽप्यरक्तानुपलम्भप्रसंगात् / न च तदवयवावच्छिन्नं रक्तत्वं तदवयवावच्छेदेनैवारक्ताभिभावकमिति वाच्यम् , अरक्तत्वग्रहप्रतिबन्धकग्रहविषयत्वरूपस्याभिभावकत्वस्यानवच्छिन्नत्वात् / न च रक्तावयवविषयकतदरक्तत्वग्रहे तद्रागः प्रतिबन्धक इति वाच्यं गौरवात् , रक्तावयवावच्छेदेन चक्षुःसन्निकर्षे रक्तावयवाविषयकतदरक्तत्वप्रतीतिप्रसंगाच्च / किंच किंचिद्वस्त्रं रक्तं सर्व वस्त्रं रक्तमिति प्रतीतौ किंचिदिति सर्वमिति च वस्त्रगतावेव विशेषौ भासेते न तु रागे किंचित्सर्वावयवावच्छिन्नत्वविशेष इति किमपुष्टसमाधानेन / देशस्कन्धादिभेदानभ्युपगमेऽर्धादिव्यवहारस्य कथमप्यनुपपत्तेः। अवयवगतार्धादिपरिणामात्स्कन्धगतस्य तस्य वैलक्षण्यात् / एतेन, रक्तत्वं पटे रञ्जकद्रव्यनिष्ठमेव परम्परासम्बन्धेन प्रतीयतेऽरक्तत्वं तु समवायसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताको रक्तभेद एवेति न विरोध इत्यपि निरस्तम् , परम्परासम्बन्धाप्रतीतावपि तथा प्रतीतेः, किंचित्त्वाद्यवच्छिन्नाधारताया असमर्थनाच्च / एतेन देशावरणस्थलेऽप्यवयव्यनावृत एव तद्गतपरिमाणग्रहोऽपीष्ट एव / तद्गतहस्तत्वादिजातिग्रहे तु यावदवयवाविच्छेदेन सन्निकर्षोपि हेतुरिति लीलावतीकाराद्याशयो निरस्तो यावदवयवावच्छेदेन सन्निकर्षासंभवाच्च परभागमध्यावयवाद्यवच्छेदेन तदनुपपत्तेः प्रतिनियतावयवावच्छेदेन सन्निकर्षाद्धस्तत्वादिग्रहाभ्युपगमे च हस्तादिमानावयवानान्तरत्वमेवावयविन आगतम् , अन्यथा प्रासादधान्यराश्यादिगतं हस्तत्वादिकमपि स्वसमवायिसमवायिद्रव्यान्तरमाक्षिपेत् एवं प्रतिनियतानावृतावयवोपलम्भे पटादेः पृथुपृथुतरपृथुतमत्वाद्युपलम्भोऽप्यवयवाभेदे साक्षी अतिरिक्तपरिमाणस्याव्यवस्थितोपलम्भायोगात् / परिमाणभेदिपटादेरध्यक्षं भ्रान्तमिति चेत् , तर्हि स्थूलाकारे भ्रान्तत्वं पूत्कुर्वाणो मायासू नुशिष्यः कथं निर्धारणीयः [?], कथमेकत्र वस्तुनि पृथुपृथुतरत्वादि भेदेन चित्रप्रतिभास इति चेत् ? तदिदै तस्यैव प्रष्टव्यं, यश्चित्रे वस्तुनि चित्रोल्लेखमुन्मीलयन्नेव(?)विज़म्भते / युक्तं चावान्तरदेशपरिमा
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः णेन वस्तुनश्चित्रत्वं अधिकावयवापगमे तावत एव दर्शनात् / तदाऽन्यदेव स्वल्पपरिमाणं द्रव्यमुत्पन्नमिति चेत् , प्रागपि तावदन्यदेवेति कुतो न स्वीक्रियते ? अत एव दशतन्तुकपटादेश्वरमतन्तुसंयोगवियोगक्रमेण नाशे नवतन्तुकपटाद्युपलब्धिनिराबाधा, तत्रावस्थितसंयोगैर्नवतन्तुकपटान्तरोत्पत्तिकल्पने तु गौरवम् , प्रथमतन्तुसंयोगवियोगक्रमेण दशतन्तुकनाशेऽपि नवतन्तुकोपलब्धेर्नानुपपत्तिर्दशतन्तुकोत्पत्तिकाल एव चरमतन्तुपर्यन्ते द्वितीयतन्तुमादाय नवतन्तुकपरिणामस्वीकारात् / न चैवं प्रतिलोमानुलोमक्रमेणानन्तपटकल्पनापत्तिर्द्वितीयमादाय नवतन्तुकस्येव तृतीयमादायाष्टतन्तुकस्यापि स्वीकर्त्तव्यत्वादिति वाच्यम् , अनन्तपर्यायद्रव्योपगमे तादृशकल्पनागौरवस्यादोषत्वात् / अग्रे स्वीकर्तव्यस्यैव प्रथमतः स्वीकारान्नवतन्तुकादौ दशतन्तुकादिध्वंसस्य हेतुत्वे मानाभावाच्च / न च जन्यद्रव्ये द्रव्यस्य प्रतिबन्धकत्वाद्वितन्तुकादिसत्त्वे त्रितन्तुकाद्यनुत्पादो दीर्घतन्त्वादौ वस्त्रयुग्माद्यनुपत्यापत्तेस्तत्प्रतिबन्धकत्वे मानाभावात् / न च वस्त्रयुग्मादिव्यवहार एकस्मिन् दशहस्तादियुग्मव्यवहारवदुपपाद्य इति वाच्यम् , तद्व्यवहारस्यापि वास्तवस्यानेकान्ताभ्युपगमं विनानुपपत्तेः प्रदर्शितत्वात् / यादृच्छिकत्वे तु तस्य घटादावेकत्वव्यहारेऽपि नाश्वासो, न चैवमेकत्र नानापटोपलम्भापत्तिः। अङगुलीभूतलसंयोगावच्छेदेन पाण्याद्यनन्तसंयोगानुपलम्भवत्सादृश्यादिवत्तदनुपपलम्भोपपत्तेः। विविच्योपयोगे तावत्तावदवयवसन्निकर्षे नानापटोपलम्भस्येष्टत्वाच्च / न चैकः पट इति प्रतीतेः लोके स्मृत्यादौ च तथाव्यवहारस्यानुपपत्तिर्महापटमादाय तदुपपत्तेः, अनेकान्तेऽनेकत्वेऽप्येकत्वोपपत्तेश्च / कथमन्यथा प्रासादादावेकत्वप्रत्ययः ? नहि प्रासादाचेकद्रव्यं भवद्भिरभ्युपेयते विजातीयानां द्रव्यानारम्भकत्वात् , समूहकृतं तत्रैकत्वमिति चेत्पटादावपि किं न तथा ? अवयव्येकत्वस्य निश्चयतः परमाणुसमूहकृतत्वात् / स्निग्धरूक्षत्वविशेषकृतबन्धतदभावाभ्यां पुनर्व्यावहारिको विशेष इत्युपगमात् / एकान्तभेदेऽवयेष्वयवव्येकदेशेन समवेयात् कात्स्न्येन वा ? आये तद्देशस्यापि देशादिकल्पनायामनवस्था, द्वितीये च प्रत्यवयवसमवेतावयविबहुत्वप्रसक्तिः न च देशकात्स्या॑तिरेकेणान्यावृत्तिरस्तीति बहुशो विवेचितमिति प्राञ्चः / संयोगेन द्रव्यवृत्तित्व एवावच्छिन्नानवच्छिन्नत्वरूपदेशकास्यविकल्पसंभवो न तु समवायेन वृत्तित्व इति नायं प्रसंग इति चेत्-, न, द्वित्वस्य द्वयोः पर्याप्तत्ववत् यावदवयवेष्ववयविनः पर्याप्तत्वे यावदवयवाग्रहे तद्ग्रहो न स्यात् प्रत्येकपर्याप्तत्वे चैकत्वद्रव्यादिवद्भेदप्रसंग इति प्राचीनमतनिष्कर्षात् /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ मात्मख्यातिः [41 अथ वह्नित्वादिकमेकैकस्मिन् पर्याप्तं द्वित्वं तु द्वयोरेवेत्यादिप्रतीत्या वहित्वादिपर्याप्त्यवच्छेद कमेकत्वम् / द्वित्वादेस्तु द्वित्वादिकमेवेति सिद्धेः, प्रत्येकपर्याप्तत्वेऽपि वह्नित्वादिवन्नावयविभेद इति चेत्-न, अत्यन्तातिरिक्तजात्यभ्युपगमेऽप्यस्यैव दूषणस्य साम्प्रदायिकैरुद्भावनात् , असिद्धदृष्टान्तात् प्रकृतसिद्धययोगात् / द्वित्वादिपर्याप्तौ प्रमाणप्रदर्शनम् अथ प्रत्येकावृत्तेः समुदायावृत्तित्वनियमाद्वित्वादेरेकत्रापि पर्याप्तिर्दुर्वारेति द्वित्वादेरपि पर्याप्तौ मानाभावो द्वावित्यादिप्रतीतेः समवायादिविषयत्वेनैवोपपत्तेः / एको द्वाविति प्रतीतिस्तु पर्याप्तिस्वीकारेऽपि दुर्वारा। वस्तुत एकत्र द्वाविति न शाब्दधीरेकत्वावच्छिन्ने द्वित्वाद्यन्वयस्य निराकांक्षत्वात् , नापि तथा प्रत्यक्षं तत्र यावदाश्रयसन्निकर्षस्य हेतुत्वात् / न चोभयाश्रयसंनिकर्षकालीनस्यायमेको द्वावयं चैको द्वाविति प्रत्यक्षस्य प्रामाण्यापत्तिस्तत्प्रामाण्यस्य यावदाश्रयविशेष्यताकत्वघटितत्वात् / एकघटवति च द्वित्वावच्छिन्नाधिकरणताविरहादेव नोभयघटवत्ताधीरिति चेत् ? न, पर्याप्त्यनभ्युपगमे त्रित्वाश्रयसन्निकर्षकाले जायमानायास्त्रिषु त्रयो द्वाविति प्रत्यक्षधियो यावदाश्रयविशेष्यताकत्वस्यापि सत्त्वेन. प्रामाण्यापत्तेर्दुर्वारत्वात् / द्वित्वसमव्याप्यविशेष्यकताकत्वं चोदासीनमादाय समूहालम्बनेऽप्रसक्तं तस्मात्पर्याप्तिसम्बन्धेनैकत्वद्वित्वादेर्वत्ताविदन्त्वद्वित्वादिकम् अवच्छेदकम् / न चात्माश्रयो द्वित्वादिव्यक्तिभेदेनापि तत्त्वसंभवादित्ययमेक इमौ द्वाविति प्रमा न तु द्वावेकोऽयं द्वावित्यादिकम् / घटावित्यादि शाब्दधीस्तु वृक्षः संयोगीतिवदवच्छेदकाविषयिण्यपि / पर्याप्त्यवच्छिन्नावच्छेदकताकैकत्वद्वित्वाद्यवच्छिन्नभेदवृत्तौ तु द्वित्वैकत्वाद्यवच्छेदकम् , तेन द्वौ नैक एकोन द्वाविति प्रमा, न त्वयं नैको द्वौ . न द्वावित्यादि / न वा विरोधः मूलाग्रयोरिवेदंत्वद्वित्वाद्यवच्छेदकभेदात् / ' न च समवायेनैवं संभवति तेनैकत्ववान् द्वित्ववान् द्वित्ववान् एकत्ववानिति प्रमोत्पादात् , एकत्ववान्नद्वित्ववानिति प्रमानुत्पादाच्च / इयांस्तु विशेषो द्वित्वादेः कालिकादिनैकत्रापि पर्याप्तिस्वीकारे समवायावच्छिन्नपर्याप्तित्वादिना सम्बन्धत्वमन्यथा पर्याप्तित्वेनैवेति त्वदीयैः प्रतिपादनात् / ___ वस्तुतः सामान्यविशेषरूपशबलपरिणत्यनभ्युपगमे पर्याप्त्याधारताविशेषाभ्युपगमेऽप्येकघटवत्यु भयघटवत्त्वधीप्रसंग एकैकघटवतोरेवोभयघटवत्वात् / चालनीयन्यायेनेमो घटद्वयवन्तावित्यविगानेन प्रतीतेः / न च पर्याप्त्या द्वयवृत्तौ द्वित्वमेवावच्छेदकं एकस्याप्युभयत्वात् / न च घटवृत्तिद्वित्वमेव पर्याप्त्या घटद्वयवृत्ताववच्छेदकतावच्छेदकं तदनुल्लेखिन्या एवेमौ घटद्वयवन्ताविति बुद्धेर्जाय 1. इदन्त्वद्वित्वाद्यवच्छेदकयोमदादिति भावः / आ-६
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42] आत्मख्यातिः मानत्वात् / शबलवादे तु संग्रहबुद्धयैकीकृते आधारद्वये तादृशाधेयद्वयबुद्धेरुपपत्तरेतद्वाक्यस्य योग्यता। व्यवहारदृष्ट्या तु भेदविवक्षावश्यकत्वान्न योग्यतेति व्यवस्थितिः / - अत एव घटपटयो रूपमित्यत्रापि संग्रहनयोपस्थापिते घटपटोभयसामान्ये रूपसामान्यस्यान्वयसंभवात् योग्यत्वं, व्यवहारदृष्टया तु सामान्यवाचिनोऽपि रूपपदाद्भिन्नाश्रयवाचकपदसमभिव्याहारेण भिन्नमूर्तिकतयैवोपस्थितेरयोग्यत्वम् / अत एव तन्मते न पञ्चानां प्रदेशः किन्तु पञ्चविध इति विवेचितं प्रदेशदृष्टान्ते / अत एव चात्र स्याद् घटपटयो रूपं स्याद् घटपटयोन रूपमित्यादिसप्तभङ्गया एव प्रवृत्तिरिति स्वसमयरहस्यम् / यत्तु घटपटयो रूपमित्यादौ द्वित्वाश्रयवृत्तित्वबोधे तयोर्धटरूपमित्यपि स्याविवृत्तित्वबोधेऽपि तथा, द्वित्वपर्याप्तिमतोऽप्युभयस्य प्रत्येकानतिरिक्तत्वात् / द्वित्वपर्याप्त्यवच्छिन्नाधारतानिरूपितत्वसम्बन्धेन घटपटयोः सप्तम्यर्थवृत्तित्वेऽन्वयस्वीकारे च तयो रूपमित्यपि न स्यात् , 'न हि किमपि रूपमुभयवृत्तीति / द्वित्वस्य समवायेनैवान्वयस्तद्ववृत्तित्वस्यापि च रूपत्वादिसामानाधिकरण्येनान्वयबोध एवेदं साकांक्षमिति न दोष इति परेषां समाधानम् , तत्तुच्छम् , व्युत्पत्तिभ्रमाद् घटपटयोर्घटरूपमिति बोधस्य जायमानस्य प्रामाण्यापत्तेः, रूपमित्यत्रैकत्वानन्वयप्रसंगाच्च, एकत्वविशिष्टे उभयवृत्तित्वानन्वयात् घटपटयोनॆ रूपमिति बोधस्य सार्वजनीनत्वात् / न चैकत्वमविवक्षितं, एवं सति द्वित्वाविवक्षया घटो नास्तीत्यत्र घटौ नास्तीत्यादेरपि प्रसंगात् / तस्मादत्र संग्रहनयाधीनसंकेतेन रूपपदस्य रूपसामान्यपरत्वं बिना न निस्तारः। किंचोक्तदिशापि द्वयोर्गुरुत्वं न गन्ध इत्यादावगतिः गुरुत्वत्वसामानाधिकरण्येनेव गन्धरवसामानाधिकरण्येनापि पृथिवीजलोभयत्वाश्रयवृत्तित्वसाम्याद्विधिनिषेधविषयार्थानिरुक्तेः / अत्र सप्तम्याः स्वार्थान्वयितावच्छेदकस्वरूपा तत्समव्याप्याऽतिरिक्तैव वाधेयतार्थस्तत्र प्रकृत्यर्थस्य तन्निष्ठनिरूपितत्वविशेषेणान्वयात् , पृथिवीजलोभयविशिष्टाधेयतात्वेन गुरुत्वं विधेयतया, गन्धो निषेध्यतया च प्रतीयत इति चेत् , तर्हि पृथिवीजलयोन गन्धो घटपटयोर्न रूपमिति केवलनिषेधस्थले का गतिः ? तत्र सप्तम्याः स्वार्थान्वयितावच्छेदकादिस्वरूपाधेयताविशेषानुपस्थापनेन तन्निषेधस्य कत्मशक्यत्वात् / द्वित्ववद्विशिष्टाधेयतात्वावच्छिन्नं तु प्रत्येकधर्मे दुनिषेधम् / अथ जातिघटयोर्न सत्तेत्यत्र या गतिः सैव घटपटयोर्न घटरूपमित्यत्र ज्ञेया तथाहि तत्र सत्ताभावे नोभयत्वपर्याप्त्यधिकरणवृत्तित्वान्वयो बाधात् / नाप्युभत्वाधिकरणवृत्ति त्वान्वयस्तथात्वे पृथिवीतद्भिन्नयोर्न द्रव्यत्वमित्यस्याप्यापत्तेः, द्रव्यत्वाभावस्याप्युभयत्वाधिकरणपृथिवीभिन्नगुणादिवृत्तित्वात् / किन्तु सप्तम्यर्थो निरूपितत्वं, समवेतत्वं च / तत्र निरूपितत्वे
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः [43 द्वित्वान्वितप्रकृत्यर्थान्धयः, तस्य नर्थेऽभावे तस्य च समवेतत्व इति जातिघटोभयनिरूपितत्वाभाववत्समवेतत्ववती सत्तेत्यर्थः / समवायेन जातिघटयोन सत्तेत्यत्र च वृत्तित्वमात्रं सप्तम्यर्थस्तदभावस्य समवायेऽन्वयस्तृतीयायाश्च वैशिष्टयमर्थ इति जातिघटोभयवृत्तित्वाभाववत्समवायविशिष्टा सत्तेति बोधस्तद्वत् घटपटयोर्न घटरूपमित्यादावपि घटपटोभयनिरूपितत्वाभाववत्समवेतत्ववद् घटपटोभयवृत्तित्वाभाववत्समवायविशिष्टं वा घटरूपमिति बोधसंभवः / न चैवं घटवत्यपि भवने संयोगे न घट इति स्याद्भवनावृत्तिप्रांगणादिसंयोगवैशिष्टयस्य घटे सत्त्वादिति वाच्यम्, घटान्वयिसंयोगत्वव्यापकत्वविशिष्टविशेषणतया भवनावृत्तित्वान्वय एव तथाव्यवहारादिति चेत्-न, द्वित्ववन्निरूपितत्वाद् द्विनिरूपितत्वस्यानतिरेकेऽस्या अप्युक्तेर्निरवकाशत्वात् / __किं चैवमपि घटपटयोर्न रूपमित्यपि स्यात् / अव्यासज्यवृत्तितया कस्यापि रूपस्य समवेतत्वस्य द्विनिरूपितत्वाभावात् / अपि च घटपटयोर्घटरूपपटरूपे इत्यस्य 'कथमप्यनुपपत्तिर्घटरूपत्वादिस्वरूपाया आधेयताया उभयानिरूपितत्वात् / / तत्र तद्वित्वादिस्वरूपैवाधेयतेति चेत्तर्हि द्वयोः प्रत्येकरूपावच्छेदेन द्वित्वाभावान्निषेधस्यापि प्रवृत्तिः स्यात् / अनुयोगितावच्छेदकावच्छेदेनैव सप्तम्यर्थाधेयत्वान्वयव्युत्पत्तेर्नायं दोष इति चेत् , तथापि घटपटयोर्न घटरूपाकाशे इत्यादिकं कथम् ? घटपटोभयनिरूपितत्वाभाववत्समवेतत्वस्योभयप्राभावात् / जातौ समवायेन न गगनमित्यत्रेवात्र ना उभयत्र सम्बन्धात्तादृशसमवेतत्वाभावबोधस्याप्यत्र वक्तुमशक्यत्वात् , घटरूपे तदभावात् / एतेनान्ध आकाशं न पश्यतीत्यत्रापि नञ उभयत्र सम्बन्धादेव घटकर्मकत्वाभाववद्दर्शनाश्रयत्वाभाववानन्ध इति बोधो गच्छत्यपि न गच्छतीति प्रयोगस्य च तात्पर्यसत्त्वे इष्टापत्तिरित्यादि निरस्तम् / / किंचैकघटवति भूतले न घटाविति कथं समाधेयम् ? तत्र घटान्वयिसंयोगत्वावच्छेदेन तद्भूतलावृत्तित्वायोगादेकघटसंयोगस्य तद्भूतलवृत्तित्वात् / न च नत्र उभयत्र सम्बन्धेनापि निस्तारस्सद्भूतलावृत्तिसंयोगाभावस्याप्यपरघटेऽसत्त्वात् / अथ तत्र संयुक्तत्वमात्रं सप्तम्यर्थस्तस्य च नार्थेऽन्वयात्तद्भूतलसंयुक्तत्वाभाववन्तौ घटावित्यन्वयबोध इति चेत् , तर्हि विना व्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नाधिकरणताकाभावाभ्युपगमं नोक्तसंभवः / द्वित्वसामानाधिकरण्येन तत्र भूतलवृत्तित्वाभावान्वयाभ्युपगमे घटे सत्तातद्भिन्नजाती न स्त इत्यस्यापि प्रसंगात् / / - अथ हुँदपर्वतयोर्न वहिरिस्यादिप्रतीत्याऽस्त्येव व्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नाधिकरणताकोऽभावः / मच हृदपर्वतोभयवृत्तित्वाभाववत्संयुक्तो वह्निरित्येव तत्र प्रतीयत इति वाच्य, तथा सति 1. कथमपि नोपपत्तिरिति भावः / /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44] आत्मख्यातिः महानसपर्वतयोर्न वह्निरित्यस्यापि प्रसंगात् / कस्यापि वह्निसंयोगस्य महानसपर्वतोभयावृत्तित्वात् , वहिसंयोगविशेषा एवोभयावृत्तयो न तु वहिसंयोगसामान्यम् , उक्तावृत्तित्वान्वयश्च संयोगसामान्ये वाच्य इत्यनतिप्रसंग इत्युक्तौ च विशेषाणां कथंचित्सामान्यपरिणत्यनभ्युपगमे सामान्यधर्मावच्छिनाधिकरणताकोऽप्यतिरिक्तो भावः स्वीकर्तव्यः स्यादिति / / किंच हृदपर्वतयोर्न वह्निपर्वतत्वे इति प्रतीत्यनुरोधेनापि व्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नाधिकरणताकाभावसिद्धिः / न च तत्र सम्बन्धद्वयावच्छिन्नैकाभावानुपपत्तिः, संयोगसमवायाभ्यां कपाले गुणे वा न वस्तुमात्रमिति प्रतीत्या सम्बन्धद्वयावाच्छन्नाव्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावसिद्धौ तादृशव्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावसिद्धेरपि निरपायत्वात् / न च व्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नाधिकरणताकाभावसत्त्वे पर्वते न वह्रिरित्यपि स्यादिति वाच्यं, तादृशाधिकरणतावच्छेदकद्वित्वादिविशिष्ट एव तदन्वयस्य साकांक्षत्वात् / हन्तैवं गुणे न गुणकर्मान्यत्वविशिष्टसत्तेति प्रतीत्या विशिष्टावच्छिन्नाधिकरणताकोऽप्यतिरिक्तः सिध्येदिति चेत् , सिध्यतु नाम तादृशप्रतीतिसत्त्वे तत्सिद्धेर्हस्तेन पिधातुमशक्यत्वादिति चेत् --- न, तथापि संयोगेन घटे न रूपमित्यादावगतः / तत्र घटसंयुक्तत्वाभाव एव प्रतीयत इति चेत्न , स्पर्श संयोगेन न घट इत्यत्र तथाप्यगतेः तत्र स्पर्शवृत्तित्वाभाववत्संयोगाभाव एव प्रतीयत इति चेत् –न, रूपे तबुद्धौ संयोगेन रूपवत्ताभ्रमस्याप्रतिबन्धकत्वेन तत्सत्त्वेऽपि तदापत्तेः / अथाऽत्र संयोगसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिकरूपाभाव एव घटे प्रतीयते भूतले न घट इत्यादौ द्विविधबोधस्यैव शिरोमणिना स्वीकारात् / तदुक्तं नदीधितौ-अत्र च तात्पर्यवशात्कदाचिद्भतलादौ घटाद्यभावः कदाचिच्च घटादौ भूतलवृत्तित्वाभावः प्रतीयत इति / अत एव घटपटयोर्न रूपमित्यपि वाक्यं तात्पर्यभेदेन योग्यायोग्यं रूपत्वावच्छेदेन घटपटोभयवृत्तित्वाभावान्वयतात्पर्य योग्यम् / * रूपत्वावच्छिन्नाभावस्य घटपटोभयवृत्तित्वान्वयतात्पर्य त्वयोग्यमिति विवेकादिति चेत्-ज, रूपे संयोगेन न रूपमित्यादेरपि योग्यायोग्यत्वापत्तेः / रूपे संयोगसम्बन्धावच्छिन्नरूपाभावान्वयविवक्षायां योग्यत्वाद्रूपवृत्तित्वाभाववत्संयोगान्वयविवक्षायां चायोग्यत्वात् / अथानेष्टापत्तिरत एव द्रव्ये न रूपं घटे न जातिरित्यादिवाक्यानामपि तात्पर्यभेदेन योग्यायोग्यत्वं गीयते, द्रव्ये रूपाभावो जातित्वसामानाधिकरण्येन घटवृत्तित्वाभाव इत्यभिप्रायेण योग्यतान्यथात्वयोग्यतैवेति / यदि च घटे न जातिः पृथिव्यां न रूपमित्याद्ययोग्यमेवानुयोगितावच्छेदकावच्छेदेनैव वृत्तित्वाभावान्वयव्युत्पत्तेः, द्रव्ये न रूपमित्यस्याप्ययोग्यत्वे तु तत्र विशेषणतावच्छेदकावच्छिन्नस्यैवाभावान्वये साकांक्षत्वादेकान्तयोग्यत्वमिति चेत्-न, एवं सत्येकरूपबोध एव नादिपदानां साकांक्षत्वापत्तेः, उभयबोधानुरोधेनोभयत्र साकांक्षत्वावश्यकत्वे चोक्तदोषानुद्धारात् / किंचानियमपक्षे द्वितीयकल्पे धातोः कालसम्बन्धोऽर्थ आख्याताओं वर्तमानत्वाद्याश्रयत्वं संख्येव तथा च भूतले घटो नास्तीत्यतो भूतलवृत्तित्वा.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः भाववान् घटो वर्तमानकालसम्बन्धाश्रय इति वोधेऽविद्यमानोऽपि घटो भूतले नास्यु यद्यमानोऽपि घटो भूतले नास्तीति प्रयोगानुपपत्तेः सप्तम्या निरूपितत्वं धातोराधेयत्वमर्थस्तथा च भूतलनिरूपितवर्तमानाधेयत्वाश्रयत्वाभाववान् घट इत्यन्वयो वाच्यः / इत्थमेव परम्परया भावना विशेष्ये घटादौ तिङपस्थाप्यसंख्यावा अन्वयात् सुतिङोर्वचनैक्यनियमोपपत्तेः / इत्थमेव च भवनान्निर्गते घटे भवने घटोऽस्तीति भवनस्थे च घटे भवने घटो नास्तीति व्यवहाराप्रामाण्योपपत्तेः / गगनमस्तीत्यनुरोधेन कालसम्बन्धस्थैवास् धात्वर्थत्वे तु सप्तम्यर्थस्यावच्छिन्नत्वस्यास्त्यर्थेऽन्वयो वाच्यः, मेयत्वं घटेऽस्तीत्यादौ तु वृत्तित्वमेव सप्तम्यर्थ इति। तथा च घटपटयोर्घटपटरूपे इत्यस्य सर्वथाऽनुपपत्तिः, उभयनिरूपितस्याधेयत्वस्य उभयावच्छिन्नकालसम्बन्धस्य वा प्रकृतस्थलेऽभावादित्येतादृशस्थले . प्रत्येकसमुदायापेक्षायां योग्यायोग्यत्वव्यवस्थाथै नयभेदोऽवश्यमाश्रयणीयो, द्वित्वेन संगृहीताधेययोदित्वेन संगृहीतसम्बन्धाभ्यां द्वित्वेन संगृहीताधारवृत्तित्वस्य, विभक्ते च विभक्तद्वयावृत्तित्वस्य संभवात् / एवमवयविनोऽप्येकान्तभेदे प्रत्येकसमुदायापेक्षायामवयववृत्तित्वं दुनिरूपम् , नयभेदाश्रयणे तु न काप्यनुपपत्तिरेकत्वेन संगृहीतस्यावयविनः स्वद्रव्यत्वेन संगृहीतयावदवयववृत्तित्वसंभवात् / तत्किम् ? अवयव्येकत्वमपि द्वित्वादिबद्बुद्धिजन्यमेवेति चेत्–न, एकत्वद्वित्वादीनामनन्तानां संख्यापर्यायाणामेकद्रव्यवृत्तीनामेव सतां यथाक्षयोपशमं बुद्धिविशेषेण प्रतिनियतानामेव ग्रहणमित्युपगमात् / युक्तं चैतत् , अन्यथा एकत्रैव घटे तद्रूपतद्रसवतोरक्यमित्यादिना द्विवचनप्रयोगस्य बहुषु च करितुरगरथपदातिषु सेनेत्येकवचनप्रयोगस्यानुपपत्तेः / अथैकत्र द्वित्वादितत्तद्धर्मप्रकारकबुद्धिविषयत्वादिकं गौणमेव द्वित्वादिव्यवहारनिमित्तं, तञ्च तत्तद्धर्मावच्छेदेनैव पर्याप्तमिति नैको द्वावित्यादेः प्रसंग इति चेत्-न, उक्तविषयतास्पद्वित्वादेरप्येकत्र पर्याप्तत्वात् , तत्तद्धर्मप्रकारतानिरूपितत्वविशिष्टविषयताया अपि क्वचिसम्बन्धादिभेदेन प्रकारताभेदादेकस्या अभावात् / भावेऽपि च द्वयस्य प्रत्येकानतिरिक्तत्वेनैकधर्मावच्छेदेन द्वित्वादिपर्याप्तिप्रसंगात् , धर्मगतद्वित्वस्यैव तत्पर्याप्यवच्छेदकत्वस्वीकारे च तत्रापि द्वित्वस्य वास्तवस्याभावाद्रूपत्वरसत्वादिप्रकारकबुद्धिविषयत्वरूपात्यैव गौणस्य स्वीकारे तत्पर्याप्यवच्छेदकादिगवेषणेऽनवस्थेति वास्तवद्वित्वाभावे ज्ञानाकारतैव तत्र पर्यवस्येदिति द्रव्यत्वावच्छिनेकत्वावच्छेदेन पयायत्वावच्छिन्नद्वित्वादेः पयायत्वावच्छिन्नद्वित्वाद्यवच्छेदेन च द्रव्यत्वावच्छिन्नैकत्वादेः 'पर्याप्तिस्वीकारेऽनेकान्तवाद एवानाविला व्यवस्थेति ध्येयम् / अत एव "दव्यद्वया एगे अहं नाणदसणहया दुवे अहं" इत्यादि पारमर्षम् / [
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः द्वित्वादिकस्यापेक्षाबुद्धया जन्यगम्यत्वम् इदमप्यत्र विचार्यते द्वित्वादिकमपेक्षाबुद्धया जन्यं वा व्यंग्यं वेति ? तत्र' जन्यमेवेति नैयायिकाः, व्यंग्यमिति प्राभाकराः, जन्यगम्यमिति वयम् / तत्र नैयाकानामयमाशयः द्वित्वस्य व्यंग्यत्वनयेऽपेक्षाबुद्धेद्वित्वत्वप्रकारकलौकिकप्रत्यक्षत्वं कार्यतावच्छेदकं वाच्यमिति तदपेक्षया द्वित्वत्वस्यैव कार्यतावच्छेदकत्वे लाधवम् / न च व्यंग्यत्वनयेऽपि लौकिकप्रकारतासम्बन्धेन द्वित्वत्वमेव तत्कार्यतावच्छेदकं वक्तुं शक्यं, गुणत्वसंख्यात्वतव्यक्तित्वादिना विनाऽप्यपेक्षाबुद्धिं तत्प्रत्यक्षप्रसंगात् / तेन तेन रूपेण तत्प्रत्यक्ष प्रति तस्या हेतुत्वकल्पने चातिगौरवात्। न च स्वाश्रयविषयतया द्वित्वत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वे न दोष इति वाच्यम्, तथापि व्यंग्यत्वनये स्वाश्रयविषयत्वं कार्यतावच्छेदकतावच्छेदकः सम्बन्धो, जन्यत्वनये तु समवाय इति जन्यत्वपक्ष एव लाधवात्। अथ द्वित्वप्रत्यक्षेऽपि प्रत्यक्षत्वमेव कार्यतावच्छेदकं द्वित्ववृत्तिविषयतायाः कार्यतावच्छेदकसम्बन्धवत्वेनैवानतिप्रसंगात् / अन्यथा द्वित्वप्रत्यक्षस्य विषयतया द्वित्वत्वेऽपि जायमानत्वेन व्यभिचारात् / अपेक्षाबुद्धित्वं कारणतावच्छेदकं तच्च मानसत्वव्याप्यो जातिविशेषः, कारणतावच्छेदकः सम्बन्धः स्वविषयपर्याप्तत्वं तेन घटपटै कत्वबुद्धित्वेनापेक्षाबुद्धेर्धटपट द्वित्वप्रत्यक्षे हेतुत्वेऽनन्तकार्यकारणभावो द्वित्वप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नेऽपेक्षाबुद्धित्वेन सामान्यता हेतुत्वेऽपि घटपटद्वित्वप्रत्यक्षकाले घटकुड्यद्वित्वंप्रत्यक्षापत्तिः, विषयवृत्तिसम्बन्धेनाप्यपेक्षाबुद्धेस्तत्र सत्त्वादित्यादिदूषणं निरस्तम् / घटपटैकत्वबुद्धेर्घटकुड्यद्वित्वे स्वविषयपयाप्तत्वसम्बन्धेनासत्त्वादिति व्यंग्यत्वनयेऽपि न गौरवमिति चेत्–न, एवं सति प्रत्यक्षत्वं वा कार्यतावच्छेदकं ज्ञानत्वं वानुभवत्वं चेत्यादौ विनिगमकाभावात् / किं च व्यंग्यत्ववादिना मैत्रीयापेक्षाबुद्धया सन्निकादिवशाद्वित्वे चैत्रीयप्रत्यक्षोत्पत्तिवारणाय चैत्रीयापेक्षाबुद्धित्वचेत्रीयप्रत्यक्षत्वेन कार्यकारणभावा वाच्य इति गौरवमेव / अथ तव पुरुषान्तरापेक्षाबुद्धिजनितद्वित्वस्य पुरुषान्तराप्रत्यक्षत्वाय द्वित्वनिष्ठविषयतासम्बन्धेन चैत्रीयप्रत्यक्षे मैत्रीयद्वित्वादिभेदस्यापि हेतुत्वं कल्पनीयम् / यद्वा चैत्रीयद्वित्वप्रत्यक्षं प्रति चैत्रापेक्षाबुद्धिजन्यद्वित्वत्वेन हेतुता कल्पनीया, कार्यतावच्छेदकः सम्बन्धो विषयता, कारणतावच्छेदकस्तादात्म्यमत एव चैत्रमैत्रापेक्षाबुद्धिभ्यां तुल्यविषयाभ्यां युगपदुत्पन्नाभ्यामुत्पादितं द्वित्वमेकमेवेति मतेऽपि न क्षतिरिति कल्पनायामधिकं गौरवमिति चेत्न , तद्गौरवस्य फलमुखेनादोषत्वात् / 1. एष विषयो 'नयोपदेशे प्रथमप्रकाशेऽपि वर्तते /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः / 47 यद्यपि द्वित्वादावपेक्षाबुद्धे कत्वावगाहिबुद्धित्वेन हेतुताऽयं घट एक इति बुद्धितोऽपि द्वित्वोत्पत्यापत्तेः, नापि नानैकत्वावगाहिबुद्धित्वेन अयमेकश्चिरनष्टो धटश्चैक इति बुद्धितोऽपि तदापत्तेः, तथापि द्वित्वादिजनकतावच्छेदिका मानसत्वव्याप्या नानाजातयो वाच्याः, अन्यथा कदाचिद्वित्वं कदाचित्रित्वमिति नियमो न स्यात् / न च स्मृतिव्याप्यत्वमेव तासां न कुत इति वाच्यं, यद्यक्तिविशेष्यकैकत्वस्मरणं कस्यापि न जातं तत्र स्मरणानुभवकार्यकारणभावकल्पने संस्कारब्यवधानेन क्षणविलम्बे च गौरवात् , स्मृतिव्याप्यत्वेऽपि स्मरणात्मकैकत्वबुद्धिकल्पनाक्षणे मानसोत्पत्तौ बाधकामावात् , उपनायकज्ञानघटितसामग्रीसत्त्वात् , मानसं प्रति तत्तत्स्मृतिसामग्रयाः प्रतिबन्धकत्वकल्पने गौरवात् / सन्तु वा चाक्षुषत्वादिव्याप्या नानाजातयो द्वित्यादौ च* तदाश्रयजन्यतावच्छेदिकाः; न च विलक्षणबुद्धयैव द्वित्वादिव्यवहारोपपत्तावतिरिक्तद्वित्वादौ मानाभावः द्वौ त्रय इत्यादिविलक्षणबुद्धेः प्रकारभेदं विनाऽसम्भवात् / अन्यथा सर्वत्र विषयनिरपेक्षैरेव ज्ञानैस्तत्तद्वयवहारजननप्रसंगात् / न च द्वावित्यादिबुद्धेर्विजातीयज्ञानं विषयोऽचाक्षुषत्वापत्तेः / न चेमौ द्वौ मधुपावेते त्रयः कमलकल्हारकलहंसा इत्यादौ युगपदेव द्वित्वत्रित्वप्रतीतेरेकत्र बुद्धौ द्वित्वत्रित्वजनकतावच्छेदकजात्युपगमे जातिसंकरप्रसंग इति वाच्यम् , द्वित्वत्रित्वोत्पादकापेक्षाबुद्धयोरुत्पादे सूक्ष्मकालभेदकल्पनात् / गिरिरय वहिमानहं तज्ज्ञानवानित्यनुमितिप्रत्यक्षयोरिव / अथ तत्र भिन्नविषयेऽनुमितिसामग्रयाः प्रतिबन्धकत्वादस्तु तयोर्युगपदनुत्पादो न तु प्रकृते इति चेत्-तर्हि प्रतिबन्धकं किंचिदत्रापि कल्प्यताम् अन्यथानुपपत्तेर्बलीयत्वात् / अस्तु वा तत्रापेक्षाबुद्धावुभयजनकतावच्छेदको जातिविशेषः, आस्ता च द्वित्वत्रित्वयोस्तज्जन्यतावच्छेदको जातिभेदौ / एतेन समवाय्यसमवायिनिमित्तानामविशिष्टत्वे द्वित्वत्रित्वाद्युत्पत्तिनियमे किं कारणं द्वाभ्यामेकृत्वाभ्यां द्वित्वं त्रिभिस्त्रित्वमारभ्यं इति वक्तुमशक्यत्वात् / एकत्वे बुद्धित्वादेरभावात् / न च शुद्धयाऽपेक्षाबुद्धया द्वित्वं द्वित्वसहितया च तया त्रित्वमुत्पाद्यत इत्यपि सुवचम् , द्वित्वत्रित्वयोयुगपदेवोक्तप्रत्ययविषयत्वात् / न चकत्वेष्वेव द्वित्वादिजनकतावच्छेदका जातिविशेषा अभ्युपेयास्तत एव द्वित्वादिव्यवहारोपपत्तौ द्वित्वाद्युच्छेदप्रसंगादित्यादिपर्यनुयोगो निरस्तः / अपेक्षाबुद्धिनिष्ठद्वित्वत्रित्वादिजनकतावच्छेदकजातिभेदेनैव तयोः सामग्रीभेदात् , एकापेक्षाधीजन्यद्वित्वयोरप्यन्यत्र परिदृष्टभेदवज्जातीयत्वेनैव भेदात्। आचार्यास्तु द्वित्वप्रागभावगर्भव द्वित्वसामग्री त्रित्वप्रागभावगर्भा च त्रित्वसामग्रीति तयोविशेषः तोऽपि प्रागभावसिद्धिः, अन्यथा तयोविशेषो न स्यात् / पर्याप्तिसम्बन्धेन द्वित्वादिकं प्रति *'च' अधिकं प्रतिभाति /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48] आत्मख्यातिः पर्याप्तिसम्बन्धेन तत्प्रागभाव एव नियामकः, अत एवैकस्मिन्न पर्याप्तिसम्बन्धेन द्वित्वादिप्रत्ययस्तपागभावस्यैकस्मिन् पर्याप्त्यभावेन तस्यापि तदभावादित्याहु / . अथापेक्षाबुद्धिजन्यत्वे द्वित्वस्य द्वे द्रव्ये इति लौकिकप्रत्यक्षानुपपत्तिः अपेक्षाबुद्धिरथ द्वित्वं अथ द्वित्वत्वनिर्विकल्पकं, ततो द्वित्वत्वविशिष्टप्रत्यक्षं, तदैव च द्वित्वनिर्विकल्पकेन स्वोत्तरवर्तिविशेषगुणविधया जनितोऽपेक्षाबुद्धिविनाशस्ततश्च द्वे द्रव्ये इति लौकिकप्रत्यक्षं तदैव चाऽपेक्षाबुद्धिविनाशाद्वित्वविनाश इति हि त्वदभिमता व्यवस्था, सा चानुपपन्नाऽपेक्षाबुद्धेः स्वजन्यसंस्कारेण द्वित्वनिर्विकल्पकोत्पत्तिक्षण एव नाशात् , योग्यविभुविशेषगुणनाशं प्रति स्वोत्तरवर्तियोग्यजातीयविभुविशेषगुणत्वेन हेतुत्वात् , सुषुप्तिप्राक्कालवर्तिज्ञाननाशकतयैव तत्सिद्धेः / अन्यथाऽनुभवध्वंसेनैव संस्कारान्यथासिद्धेरिति चेत्-न,अपेक्षाबुद्धेः संस्काराजनकत्वादुपेक्षाबुद्धिभिन्नत्वस्येवापेक्षा बुद्धिभिन्नत्वस्यापि संस्कारजनकतावच्छेदके प्रवेशात् / न चैवमप्यपेक्षाबुद्धिजनितैकत्वादिविशिष्टबुद्धयपेक्षाबुद्धिनाशप्रसंगस्तदुक्तम् 'अपेक्षाबुद्धिः संस्कारं मा कार्षीद्विशिष्टबुद्धिं तु कुर्यादेवे' ति वाच्यम् , विशिष्टबुद्धिजननेऽपि द्वित्वसामग्र्यादेरेव फलबलेन प्रतिबन्धकत्वकल्पनात् / वस्तुतोऽपेक्षाबुद्धिनाशे द्वित्वलौकिकप्रत्यक्षस्य विशिष्य कारणत्वकल्पनान्न दोषः / न च तथापि पूर्वापेक्षाजनितद्वित्वनिर्विकल्पकेन स्वद्वितीयक्षणोत्पन्नेनापेक्षाबुद्धस्तृतीयक्षणे नाशप्रसंगः प्रतियोगितयाऽपेक्षाबुद्धिनाशे स्वविषयजनकल्वसम्बन्धेन द्वित्वलौकिकप्रत्यक्षत्वेन हेतुत्वात् / नन्वेवमपि द्वे द्रव्ये इति लौकिकप्रत्यक्षं कथं तदुत्पत्तिक्षणे द्वित्वनाशादिति चेत् ? मैवम् , द्वित्वस्य हि प्रत्यक्षे विषयविधया हेतुत्वं न तु कार्यसहवर्तितयेति दोषाभावात् , न हि सर्वेषां कारणानां कार्यसहवर्तितयैव हेतुत्वं, प्रागभावपक्षतादेरहेतुत्वप्रसंगादिति / सोऽयमाशयो न युक्तः / अनन्तद्वित्वादिध्वंसप्रागभावादिकल्पनायां गौरवात् , तद्वयंन्यत्वपक्षस्यैव युक्तत्वात् , अन्यथा नानापुरुषीयक्रमिकापेक्षाबुद्धिसमसंख्यतुल्यव्यक्तिकनानाद्वित्वादिकल्पनस्यापि प्रसंगात् / मम तु नित्यानामेव तेषां तत्तदपेक्षाबुद्धिव्यंग्यत्वे दोषाभावात् / / __ न चैवं तेषां जातित्वापत्तिरसमवायित्वे सत्यनेकसमवेतत्वस्य समवेतत्वस्यैव वा जातिव्यववहारनिभित्तत्वात् , न च विशेषेऽतिप्रसंगस्तत्र मानाभावात् / किं च द्वित्वादेर्जन्यत्वे प्रतियोगितया नाशाजन्यतन्नाशे स्वप्रतियोगिजन्य वसंबन्धेनापेक्षावुद्धिनाशत्वेन हेतुता वाच्या, तथा च द्वयणुकपरिमाणहेतुपरमाणुद्वित्वस्येश्वरापेक्षाबुद्धिजन्यस्य नाशानुपपत्तिः / न च यादृशोपाधिविशिष्टायास्तस्या अपेक्षा बुद्धित्वं तादृशोपाधिनाशादेव तन्नाशोऽविशिष्टायास्तस्या द्वित्वहेतुत्वे सर्वदा द्विवोत्पत्तिप्रसंगादिति वाच्यम् , स्वाव्यवहितपूर्वक्षणावच्छिन्नत्वेनैव तस्या अपेक्षाबुद्धित्वे तन्नाशात्परमाणुद्वित्वनाशे तस्य क्षणिकत्वप्रसंगात् , अतिरिक्तानुगतोपाधेश्चानिर्वचनात् /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः [49 किंचैवं तत्तद्वित्वनाशे तत्तदपेक्षाबुद्धिनाशत्वेन हेतुत्वे महागौरवम् / अपि च मानसत्वव्याप्यजातिविशेषेणापेक्षाबुद्धद्वित्वादिहेतुत्वे ईश्वरापेक्षाबुद्ध्या परमाणुद्वित्वादिजननापत्तिः, ईश्वरज्ञान साधारणद्वित्वादिजनकतावच्छेदकजातिस्वीकारे च जन्यसाक्षात्कारत्वादिना सांकयं त्रित्वाद्युत्पत्तिकाले द्वित्वाद्यापत्तिश्च दुर्निवारा / एतेन द्वित्वादिजनकतावच्छेदकतयाऽपेक्षाबुद्धिनिष्ठलौकिकविषयत्वस्वीकारोऽपि निरस्तः / ___ परार्धादिसंख्यानुत्पत्तिप्रसक्तेश्च; तदाश्रययावद्र्व्यवृत्तिलो किकविषयताया असंभवात् / अथ परार्धस्य कस्यापि न प्रत्यक्षं तस्य विद्यमानतादृशयावद्र्व्यवृत्तितयाऽतीन्द्रियगुणत्वेनातीन्द्रियत्वात् / स्वाव्यापकयावत्संख्याव्यापकत्वस्यैव परार्धलक्षणत्वात् / न च परार्धद्वितीयक्षणोत्पन्नद्रव्यमादायोत्पन्नपरार्धाश्रययावद्रव्यमादाय च परार्धान्तरमुत्पन्नं तत्परार्धाव्यापके पूर्वपरार्धेऽव्याप्तिः, एकद्रव्योत्पादक्षणे नियमेन द्रव्यान्तरविनाशोत्पादोपगमात् / तदनुपगमे तु स्वसमानक्षणोत्पत्तिकैकत्वान्ययावत्संख्याव्यापकत्वं परार्धत्वं, यावत्त्वमशेषत्वं, तेन स्वा[ स्व ]व्यापकस्य स्वस्यैव व्यापकत्वमादाय लक्षणसमन्वयः / द्वयमपि चेदं परार्धस्य स्वाव्यवहितपूर्ववृत्तियावद्व्यवृत्तित्वनियमेनान्यथाऽपेक्षाबुद्धिवैचित्र्यान्न्यूनाधिकदेशवृत्तिपरार्धद्वयोत्पादे न्यूनवृत्तेरधिकदेशवृत्त्यव्यापकत्वेनाव्याप्तेः, तादृशव्यापकजातीयत्वं वक्तव्यं कस्याश्चित्परार्धव्यक्तेः स्वव्यापकयावत्संख्याव्यापकतया तज्जातीयत्वेनैव तादृशपरार्धन्यूनवृत्तिपरार्धेऽपि लक्षणस्याक्षुण्णत्वादिति तवापि परार्धप्रत्यक्षेऽपेक्षाबुद्धहेतुत्वानुपपत्तिरिति चेत्– न, मम सामान्यत एकत्वान्यसंख्याप्रत्यक्षत्वावच्छिन्न एवापेक्षाबुद्धित्वेन हेतुत्वेऽपि व्यासज्यवृत्तिगुणप्रत्यक्षे यावदाश्रयप्रत्यक्षस्य हेतुत्वेन विशेषसामग्यभावादेव परार्धाप्रत्यक्षत्वोपपत्तेरिति प्राभाकरवृद्धाः / केचित्तु द्वित्वत्रित्वादिकं तुल्यव्यक्तिवृत्तिकमेव सामान्यं अनित्यस्य संयोगादेरिव नित्यस्यापि द्वित्वादेासज्यवृत्तित्वे विरोधाभावात् , भिन्नेन्द्रियग्राह्याणां रूपरसादीनामिव समानेन्द्रियग्राह्याणामपि सत्यप्येकावच्छेदेन समानदेशत्वे प्रतिनियतव्यंजकव्यंग्यत्वे विरोधाभावात् , सहचारदनिमात्रस्याकिंचित्करत्वात् / भेदश्च विरुद्धधर्माध्यासात् स च न्यूनाधिकदेशपर्याप्तवृत्तिकत्वमिस्याहुः / परे तु घटकुटकुड्यकुशूलेषु द्वित्वत्रित्वादिप्रतीतावेकतरनाशे तद्वत्तेद्वित्वादेरपि संयोगादेखि विनाशप्रत्ययादनित्यवृत्ति नानाव्यक्तिकमेव द्वित्वादिकम् / आश्रयविनाशोत्पादाभ्यामेव तस्योत्पादविनाशी, असमवायिकारणं चाश्रयस्यैकत्वं परिमाणं वा, एकवृत्तिकमेकत्वमिव तुल्यव्यक्तिवृत्तिकं द्वित्वाद्यपि नानेकं तुल्यव्यक्तिवृत्तिकद्वित्वादेः प्रतिबन्धकत्वात् / बुद्धिविशेषस्तद्वयञ्जको नतूत्पादको नित्येषु चैकव्यक्तिकमनेकव्यक्तिकं वा नित्यमित्याहुः / आ. 7
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः वयं तु ब्रूमः—एकत्वान्यसंख्यात्वे द्वित्वादिपरार्द्धपर्यन्तसंख्यावृत्तिजातिविशेषे वा नापेक्षाबुद्धेर्जन्यतावच्छेदकत्वं व्यङ्ग्यतावच्छेदकत्वं वा। एको धान्यराशिरित्यादिप्रत्ययसिद्धे सामूहिकैकत्वे व्यभिचारात् / न द्वे इमे नीलपीते इति गौणद्वित्वाद् विलक्षणं 'द्वे इमे पटकुण्डे ' इत्यत्रद्वित्वमनुभूयते, न चैकत्र ज्ञाने द्वित्वं प्रकारोऽन्यत्र तु नेत्यपि विनिगन्तुं शक्यम् , एकत्रापि च घटे नीलत्वघटत्वाभ्यां द्वित्वमनुभूयत एवेति स्वसामग्रीप्रभवैकत्वद्वित्वाद्यनन्तपर्यायोपेतद्रव्य एव कयाचिदपेक्षयैकत्वं कयाचिच्च द्वित्वादिकं प्रतीयत इति जन्यस्य सतो द्वित्वादेरपेक्षाबुद्धिगम्यत्वं गीयते, अपेक्षाबुद्धिद्वित्वबुद्धयोः पौर्वापर्यानवभासाद्वित्वायंशेऽपेक्षात्वाख्यविषयताशालिन्या एव बुद्धेरपेक्षाबुद्धित्वस्वीकारात् / अयं घट एतद्वयक्त्यपेक्षयको नीलत्वधटत्वाभ्यां च द्वयात्मक इत्यत्रैतव्यक्तित्वावच्छिन्नैकत्ववति घटे नीलत्वघटत्वप्रकारताद्वयनिरूपितापेक्षात्वाख्यविषयतावच्छिन्नद्वित्वप्रकारताकबुद्धेरेव नयरूपायाः स्वीकारात् / अत एव समूहालम्बनस्थलेऽपेक्षात्वस्यांशिकत्वोपपत्तिः, बाधधियश्चापेक्षान्तर्भावेनैव प्रतिबन्धकता / इमौ द्वावित्यादिस्थलेऽपि यादृशविषयताविशिष्टाया अपेक्षाबुद्धेः परैर्जनकत्वं व्यंजकत्वं वा स्वीक्रियते तादृशविषयतानिरूपितापेक्षात्वाख्यविषयता द्वित्वादौ सुलभा / सामान्यविशेषत्वादेरापेक्षिकत्वेऽपीयमेव रीतिरनुसतव्या / न चैवमनपेक्षैकत्वाद्वित्वादिप्रत्यक्षानुपपत्तिद्रव्यतयाऽनपेक्षविषयतान्तरस्यापि स्वीकारात् , अत एव सापेक्षत्वानपेक्षत्वाभ्यां स्याद्वादोऽपि संगच्छते, अत एव च घटोऽघटो नो घटो नो अधट इत्याकारिते विभक्तनयपरिच्छेदोपपत्तिः। न चेयं विकल्पपरम्परा शब्दशूद्रं स्पृशतु प्रत्यक्षं तु न मातंगीव स्पष्टुमर्हतीति वाच्यम् , अस्या धन्यायाः कन्याया भाग्यवतः प्रत्यक्षस्यैव स्प्रष्टुमर्हत्वात् / अवग्रहेहापायधारणात्मके तत्र सम्यक्त्ववासनोपनीतपरिच्छिन्नानन्तधर्मात्मकत्वावगाहितयैव लोकोत्तरप्रामाण्यव्यवस्थितेः / जे एगं जाणइ, से सव्वं जाणइ / जे सव्वं जाणइ, से एग जाणइ / / ति [ ] भगवद्वचनप्रामाण्यस्येत्थमेव विशेषावश्यकादौ व्यवस्थापनात् / लौकिकं तु यथार्थप्रवृत्तिजनकत्वादि रूपं प्रामाण्यं धट इत्याद्यांशिकज्ञानस्यापि न वारयाम इति दिक् / तदेवमवयवावयविरूपतयैव घटादेरेकानेकत्वादिकमुपपद्यत इति स्थितम् / अवयवायविनोरेकान्तभेदे दूषणान्तरम् किश्चाक्यविन एकान्तभेदे शतमाषकारब्धेऽवयविन्यवयवगुरुत्वाधिकगुरुत्वादवनतिविशेषप्रसंगः / न च गुरुतरद्रव्ययोः समयोरुत्तोलने एकत्रसंलग्मतृणादिगुरुत्वाधिक्यादनवनतिवदुपपत्तिः, अवयविन्यत्यन्तापकृष्टगुरुत्वस्वीकारादिति समाधानं साम्प्रतम् , समवायेन - समवेतसम्बन्धेन
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः द्रव्यवत्त्वरूपावयवित्वेन स्वसमवायिनिष्ठगुरुत्वात्यन्तापकृष्टगुरुत्वत्वावच्छिन्नं प्रति हेतुत्वे गुरुत्वेनवा स्वात्यन्तापकृष्टगुरुत्वत्वावच्छिन्नं प्रत्येवासमवायिकारणत्वे द्वयणुकाद्यन्तावयविपर्यन्तेष्वत्यन्तापकृष्टगुरुत्वस्यैवापत्तेः। तथेष्टापत्तावपि तृणादिसमुदायगुरुत्वेनेवावयविसमुदायगुरुत्वेन तुलादाववनतिविशेषस्य दुर्वारत्वाच्च / अवयविन्यवनतिस्वरूपायोग्यमेव गुरुत्वमित्यत्र तु मानाभावः / / अस्तु तर्हि परमाणावेव गुरुत्वं व्यणुकादेरधःसंयोगस्तु गुरुत्वसापेक्षपातजन्यावयववेगजवेगाधीनक्रियया, पातव्यवहारस्तु वर्त्तिस्थदीपपातव्यवहारवद्गौण इति वाच्यम् , कर्ममात्रं न वेगजनकं मन्दकर्मणोऽपि वेगापत्तेः, किन्तु नोदनाभिघाताद्यपेक्षमिति भाष्योक्ते!दनाभिधातसापेक्षाया एव क्रियाया वेगजनकत्वोपगमेन गुरुत्वसापेक्षायाः क्रियाया अतथात्वात् , अन्यथा गुरुत्वादेवोत्तरोत्तरकर्मसन्तानसंभवाद्वेगोच्छेदापत्तेः, अथ नोदनाभिधातसापेक्षत्वं कर्मण उत्कर्षोपलक्षणं तथा• च गुरुत्वसापेक्षाया अप्युत्कृष्टक्रियाया वेगजनकत्वमविरुद्धम् / युक्तं चैतत् , अधःसंयोगत्य क्वचिदभिघातात्मकस्य विना वेगमसंभवात् , वेगेन पततीत्यादिव्यवहाराच्च। न चैवं महावयविपाते बहुविलम्बः मिथो विश्र[ष्ट ?]ब्धावयवानां विष्टम्भाधीनक्रियाजन्यवेगेनान्त्यावयविनि द्रुतवेग[गा ?]संभवादिति वाच्यम् , वेगजनकतावच्छेदकोत्कर्षस्य तज्जन्यतावच्छेदकाप्रकर्षेण समं सांकर्यात् , चरमादिमक्रिययोरकै काभावान्मध्यमासु चोभयसत्त्वात् / उत्कृष्टक्रियात्वेन वेगजनकताया वक्तुमशक्यत्वात् / समवायेन तद्वेगेन तत्तक्रियात्वेन वेगजवेगे च स्वसमवायिसमवेतत्वेन वेगत्वेन हेतुत्वे च गुरुत्व एव मानमुच्छिन्नं तक्रियाहेतुतया गुरुत्वासिद्धेविजातीयकार्यस्यैव विजातीयकारणानुमापकत्वात् / एतेन पातव्यवहारवत्परंपरया सम्बन्धविशेषेण वा परमाणुगुरुत्वमेव पतननियामकमित्यपि निरस्त तुल्यन्यायेनैवं परमाणुगतरूपादेरेवायविचाक्षुषाधुपपत्तावयविरूपादेरप्युच्छेदापत्तेश्च / किं च वेगाख्यगुण एव तावन्मानाभावः, एकस्या एव क्रियायाः प्रकर्षानुसारेण फलबाहुल्यकल्पनायाश्चरमसंयोगनाश्यतायाश्चोपपत्तेः, वेगाभ्युपगमेऽप्येकस्मादेवादृष्टात्स्वर्गसन्तानवदेकस्मादेव तत उत्तरोत्तरकर्मसन्तान इति मतस्योपपन्नत्वात् / स्वजन्यक्रियाजन्यसंयोगस्य वेगनाशकत्वे प्राथमिकवेगद्वितीयकर्मणोर्युगपदेव नाशाद् द्वितीयवेगानुपपत्तेः, वेगवति वेगानुत्पत्तेः प्राक् तदसंभवात् / स्वजन्यकर्मणो वेगनाशकत्वे तु वेगः स्पर्शवद्र्व्यसंयोगविरोधीति भाष्यविरोधादिति गुरुत्वसापेक्षपातजन्यावयववेगजवेगाधीनकियाया व्यणुकादेरधःसंयोग इति रिक्तं वचः / एतेन प्रलये परमाणवो दोधूयमानास्तिष्ठन्तीति भाष्यमपि नियुक्तिकमेव द्रष्टव्यम् , तदानीं पुत्र गुरुत्वाधीनकर्मसन्तानस्य दुरभ्युपगमत्वात्पातप्रतिबन्धकवेगाभावेन तदा परमाणूनां पातस्यैव 1. परस्परसम्बद्धावयवानामिति भावः।
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52] आत्मख्यातिः प्रसंगादिति किमप्रकृतेन / यत्तु गुरुत्व एव मानाभावो वायुतेजसोस्तिर्यगूर्ध्वगमनवत्पाथःपृथिव्योरधोगमनस्यासतिप्रतिबन्धकेऽदृष्टवदात्मसंयोगादिनैवोपपत्तेः / पतनप्रकर्षस्त्ववयवाधिक्यात् , अवयविनि गुरुत्वापकर्षोपगमे परेणापि तथैव वाच्यत्वादिति केषांचित्समाधानम् , तन्न रमणीयम् , वज्रार्कतूलादौ त्वक्सन्निकर्षविशेषेण गुरुत्वलघुत्वयोः प्रत्यक्षसिद्धत्वात् , अत एवाधोवच्छेदेन संयुक्तसमवायाद् गुरुत्वं प्रत्यक्षमिति वल्लभाचार्याः / ___ इदं तु ध्येयं, गुरुत्वलघुत्वे स्पर्शत्वव्याप्तौ जातिविशेषौ न तु गुरुत्वं गुणान्तरं लघुत्वं च तदभावो विनिगमकाभावात् , तारतम्यस्योभयत्रापि दर्शनात् / गुरुत्वस्य गुणत्वे च पतनहेतुतावच्छेदकं गुरुत्वत्वं वक्तव्यम् , उक्तजातिविशेषत्वे च तदेव हेतुतावच्छेदकमिति लाघवम्, अत एव गुरुद्रव्यस्य भस्मीभावदशायामपकर्षदर्शनाद् गुरुस्पर्शस्य पाकजत्वोपपत्तिरिति दिक् / ___तस्मादत्यन्तभेदेऽवयविनो गुरुत्वविशेषादवनतिविशेषप्रसंग इति दूषणमनुव्रतमेव / तदेवं व्यतिरिक्तस्वसमवेतकार्याभ्युपगमे बहुदोषसद्भावादवयवव्युत्पत्तिकाले परमाणूनामेवैकत्वसंख्यासंयोगमहत्त्वापरत्वादिपर्यायैस्तद्विनाशकाले च तेषामेव बहुत्वसंख्याविभागाणुपरिणामपरत्वात्मकत्वेनोत्पत्तिः स्वीकर्तव्या। न च य एव कार्यद्रव्यारंभका परमाणवस्त एव तद्विनाशोत्तरकालं स्वरूपेण व्यवस्थिताः कार्यद्रव्यप्रागभावप्रध्वंसयोरेकत्वविरोधात् घटद्रव्यप्रागभावप्रध्वंसमृत्पिण्डकपालवत् / तुच्छरूपता तु तयोः सकलप्रमाणबाधिता। अपि च घटे ध्वस्ते कपालद्रव्योत्पत्तिदर्शनात्तत्र परेण घटध्वंसत्वेन हेतुता वाच्या, मया तु विलक्षणद्रव्ये विलक्षणसंयोगत्वेनेव विलक्षणद्रव्ये विलक्षणविभागत्वेनेति लाघवं तथा च परमाणोद्धिप्रदेशिकविभागजन्यतानायाससिद्धव / तदिदमुक्तं सम्मतौ' दव्वंतरसंजोगाहि, केइ दवियस्स बिति उप्पायं / उप्पायच्छा कुसला, विभागजायं ण इच्छंति // त्ति [3-38] परमाणुनाशोपपादनम् इत्थं च परमाणावपि संयुक्तत्वादिनोत्पादस्यासंयुक्तत्वादिना विनाशस्य विभक्तत्वादिनोत्पादस्य संयुक्तत्वादिना च ध्वंसस्य द्रव्यार्थतया ध्रौव्यानुविद्धस्य सत्त्वात् त्रैकालक्षण्यं [त्रैलक्षण्यं ? ] त्रैकाल्यानु विद्धत्वं चोपपद्यते / यत्तु प्राचां मते क्वचित्समवायिकारणनाशस्य क्वचिच्चासमवायिकारणनाशस्य नव्यमते च सर्वत्रासमवायिकारणनाशस्यैव द्रव्यनाशहेतुत्वान्न परमाणुनाशसंभव इति, तन्न, उत्तरपर्यायत्वावच्छिन्नोत्पादस्यैव पूर्वपर्यायत्वावच्छिन्नध्वंसत्वेन तदवच्छिन्ने पृथग्घेतुताया एवाकल्पनात् / 1. सन्मतितर्कग्रन्थे।
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः अन्यथा' जन्यद्रव्यापेक्षया लाधवाद्र्व्यत्वमेव नाश्यकतावच्छेदकमित्यतोऽपि परमाणुनाशस्य निराबाधत्वात् / यदप्यर्थान्तरगमनलक्षणो विनाशः परमाणूनामसंभवी परमाणुपर्यन्तत्वात्सर्वविनाशानामिति केषांचिदभिधानं तदप्यसंगतम् , तथाभूतविनाशे प्रमाणाभावात् / अध्यक्षस्य कपालादिपर्यन्तघटादिविनाशोपलम्भ एव व्यापारात् , तत एव तन्मूलानुमानादेरप्यप्रवृत्तेः / परमाणुपर्यन्ते च विनाशे घटादिध्वंसे न किंचिदुपलभ्येत / न वा पाकनिक्षिप्तेन घटेन व्यभिचार उक्त प्रसंगसाधने सर्वस्य पक्षीकृतत्वात् / पाकान्यथानुपपत्त्या परमाणुपर्यन्तो विनाशः परिकल्प्यत इति चेत्न , विशिष्टसामग्रीवशाद्विशिष्टवर्णस्य घटादेव्यस्य कथंचिदविनाशेऽप्युत्पत्तिसंभवात् / वैशेषिकमते परमाणुपाकनिरूपणम् अत्र वैशेषिकमतानुयायिन उदयनाचार्याः२– सर्वदिगवच्छेदेनामिसंयोगस्य रूपपरावृत्तिनिमित्तत्वान्मूर्तयोः समानदेशताविरोधेन परमाण्वन्तरावष्टब्धे परमाणौ / तदसंभवात्तीव्रामिसंयोगात्परमाणुक्रियाविभागादिक्रमेण द्वयणुकाद्यन्तावयविपर्यन्तनाशः / पुनर्यथोक्तरीत्या व्यणुकान्तरोत्पत्तौ परम्परया घटादिपर्यन्तोत्पत्तिः / न च निबिडद्रव्ये पावकप्रवेश एव कथं येन तदधीनपरमाणुक्रियादिक्रमेण व्यणुकाद्यन्त्यावयविपर्यन्तनाशः स्यादिति शङ्कनीयम् , अवयविद्रव्याणां सान्तरत्वेन तदुपपत्तेः / कथमन्यथा मध्यस्थानामपां स्यन्दनम् ? ईदृशो हि तेजसो वेगातिशयः स्पर्शातिशयश्च यत् तजन्मकर्म कार्यद्रव्यं पूर्वव्यूहात् प्रच्यावयति तदवयवांश्च व्यूहान्तरं प्रापयति / असान्तरत्वे चावयविद्रव्याणामन्तरेऽप्रविशति पावके क्वथ्यमानाः क्षीरनीरादयो नोर्ध्व ध्मापयेरन् (1) / न च मृदुसंयोगत्वात्तथाऽतिदृढानामप्युपलादीनाममिदग्धानां स्फुटनात् , तस्माद् यथा शरीरादौ प्रत्यहमनुपलक्षणीयोऽपि कालान्तरे स्फुटीभूतो विशेषः प्रतीयते तथा घटादिपाकेऽपीति युक्तम् / एतेन पाकोत्तरं तस्यैवावयविनः प्रत्यभिज्ञानं सर्वदा दर्शनम् उपरि निहितमूर्त्तान्तरधारणसंख्यापरिमाणरेखोपरेखादिचिह्नाविपर्ययः पूर्वद्रव्याविनाशे प्रमाणमिति निरस्तं सूचीप्रभेदविदलितत्रिचतुरत्रसरेणुघटादिवदुपपत्तेरित्याहुः / मायमतेनावयविपाकनिरूपणम् नैयायिकास्तु पाकात्परमाणाविवावयविन्यपि रूपपरावृत्तौ बाधकाभावो, निबिडयोरेव मूर्तयोः मानदेशताविरोधेन परमाण्वन्तरावष्टब्धेऽपि परमाणौ पावकपवेशे सर्वदिगवच्छेदेन च तत्संयोगे पाधकाभावात् / अनन्तद्रव्यनाशोत्पादादिप्रक्रियायां मानाभावात् / उपगम्यते हि करसंयुक्तशिलादौ 1. अन्यथा 'पदेन पूर्वपर्यायत्वावच्छिन्नध्वंसे पृथग् हेतुताया: कल्पने, इत्यर्थो प्रायः / 2. किरणावल्यां [पृ. 187] अंशतः पाठभेदो वर्तन्ते /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54] आत्मख्यातिः शीतोष्णत्वोपलम्भादन्तरा तोयतेजसोः सत्त्वम् / न च समवायेन पाकजरूपे तेन* द्रव्यस्य प्रतिबन्ध कत्वात्कथं सति द्रव्येऽवयवे पाकजोत्पत्तिरिति वाच्यम् , तथाप्यन्त्यावयविनि तदुत्पत्तौ बाधकाभावात्। उक्तप्रतिबन्धकतायां मानाभावाच्च, केवलपरमाणुपाकेऽर्थसिद्धस्य कार्यद्रव्यावष्टम्भविरहस्य रूपविनाशोत्पादाप्रयोजकत्वात्। न च दाहप्रतिबन्धकमण्याद्यवयवेषु दाहानुत्पत्तये दाहं प्रति समवायेन मणेः प्रतिबन्धकत्वमवेक्ष्य लाघवेन समवायेन द्रव्यस्यैव। पाकजरूपादौ प्रतिबन्धकत्वं परमाणुत्वेन वा रूपजनकविजातीयामिसंयोगहेतुत्वं कल्पत इति नावयविनि पाकजसंभव इति वाच्यम्, हस्तान्तगतान्यादाविव मण्यवयवेषु परम्परासम्बन्धविशेषेण मणेः प्रतिवन्धकत्वसंभवात् , विजातीयामिसंयोगाभावादेव वा तत्र दाहानुत्पत्तेः / परमाणुत्वेन च विजातीयामिसंयोगं प्रति न हेतुता, संयोगस्य वहनावपि वृत्तेर्व्यभिचारात् , वहिभेदविशिष्टतादृशसंयोगत्वस्य च धटभेदविशिष्टसंयोगत्ववज्जन्यतानवच्छेदकत्वात् / यदि च कार्यद्रव्यसाधारणी मण्यादेविरोधिता तदा द्वयणुकनाशात्परमाणौ पाकजस्येव मण्यवयवेऽपि मण्यादिनाशात्तदापत्तिरिति / यत्तु रूपादिध्वंसात्मकदाहे मण्यादेः प्रतिबन्धकत्वे गौरवान्मण्यादियुक्ते तृणादौ वहन्याद्युत्पत्तेरिणीयत्वाच्च विजातीयवहूनावेवोत्तेजकाभावविशिष्टमण्याद्यभावो हेतुः स्वजन्यवहूनेरेव स्वस्मिन्दाहजनकत्वान्मण्यादियुक्ते न दाहः / मणितदवयवानां तु वह्निस्वरूपायोप्यत्वादेव न स इति कैश्चिदभिहितं तच्चिन्त्य, स्वजन्यवः स्वस्मिन् रूपादिध्वंसात्मकदाहहेतुत्वे परमाणुजन्यवयपसिद्धया तत्र रूपध्वंसानुपपतेः। अवयविदाहे स्वजन्यवह्नित्वेन हेतुत्वे गौरवात् / वैजात्यविशेषणेनानुद्भूतवनिव्यावृत्तौ मणिसंयुक्ततप्तायःशलाकादिसंसर्गजन्यतादृशवह्निना शरीरे दाहानापत्तेः, एतेन धारणाकर्षणहेतुविलक्षणसंयोगेन वन्युत्पत्तौ तद्धेतुत्वमप्यपास्तं, तस्माज्ज्वरादाविव वहौ मण्यादेः पृथगेव प्रतिबन्धकत्वं दाहे तु पृथगिति न किंचिदेतत् / अथ विजातीयस्यामिसंयोगस्य परमाणुरूपत्वं जन्यतावच्छेदकं विजातीयस्य परमाणुरूपत्वं नाश्यतावच्छेदकमिति मतद्वये तुल्यमेव, न्यायनयेऽवयविरूपेऽवयवरूपस्याग्मिसंयोगस्य च हेतुत्वमवयविरूपनाशेऽवयविनाशस्यामिसंयोगस्य हेतुत्वमिति गौरवम्। काणादनयेऽवयविरूपेऽवयवरूपस्यैवावयविरूपनाशेऽवयविनाशस्यामिसंयोगस्य च हेतुत्वमिति लाधवादिति चेत–न, नीलपीतादिकादाचित्कत्वनियमाय विजातीयविजातीयाग्निसंयोगजन्यतावच्छेदकं परमाणुनीलत्वादिकं परैर्वाच्यम् , मया तु नीलत्वादिव्याप्यजातिविशेषः, स च पाकजावयविनीलादिनिष्ठोऽपीत्यधिकाकल्पनात् / प्रत्युत परमाणुनीलत्वादिकं जन्यतावच्छेदकं परमहस्वनीलस्वादिकं नेत्यत्रैव विनिगमनाविरहात् / * समवायेनेत्यर्थः।
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः [55 अत एव नीलादिजन्यनीलादावपि जातिविशेषोपगमादवयविनीलत्वादेर्गुरुत्वादवयवित्वस्य, समवेतद्रव्यत्वस्येव प्रकृते समवेतपृथिवीत्वस्यापि सुवचतया, विनिगमनाविरहात्पाकाजन्यनीलत्वादेरपि नीलादिजन्यतावच्छेदकत्वे गौरवात्* / / __ अवयविरूपेऽवयविनाशनाश्यता च परिमाणादिसाधारण्येन क्लप्तैव। प्रतियोग्यधिकरणतावच्छिन्नविशेषणताविशेषसम्बन्धेन रूपनाशत्वं नाशाजन्यरूपनाशत्वं वाऽवयविपरमाणुरूपनाशसाधारण विजातीयाग्निसंयोगजन्यतावच्छेदकमिति न तत्राप्यधिककल्पनमिति / न च चित्ररूपेऽग्निसंयोगहेतुत्वकल्पने गौरखं पाकादवयवेषु नानारूपोत्पत्त्यनन्तरमेवावयविनि चित्ररूपस्वीकारात्। न चावयविनि चित्रजनकत्वाभिमतस्य पाकस्यावयवनीलपीतादिजनकत्वे नीलपीतादिजनकताच्छेदकजातिसांकर्य तत्र पाकनानात्वस्वीकारात् / न चैवं गौरवम् अवयविनि पाकजचित्रस्वीकारेऽवच्छेदकत्वसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकनीलजनककाग्निसंयोगाद्यभावषट्कस्य स्वाश्रयसमवेतस्वसम्बन्धेन पाकजचित्रे वाय्वादौ तदापत्तिवारणाय रूपजनकविजातीयाग्निसंयोगस्य च हेतुत्वकल्पन एव महागौरवात् / ... न चाव्याप्यवृत्तिरूपपक्षे यदा सर्वनीलघटस्यैककपालावच्छेदेन पाकाद्रक्तस्यान्यकपालावच्छेदेन पाकात्पीतादेरुत्पत्तिस्तदा रक्तानवच्छेदकावच्छेदेन रक्तोत्पत्तिवारणाय रक्तं पीत्तोत्पादकस्य प्रतिबन्धकत्वकल्पनेऽवच्छेदकतासम्बन्धेन विजातीयरक्तं प्रति तेनाग्निसंयोगस्य हेतुत्वकल्पने वा गौरवमिति वाच्यम् , स्वावच्छेदकावच्छिन्नसमवायेन रक्तादिकं प्रति विजातीयाग्निसंयोगानां हेतुत्वेनैवोपपत्तेः / न चैवं पाकात्सर्वरक्तस्यापि रूपमवच्छिन्नवृत्तिकं स्यादिष्टापत्तेः, सामग्या एव तदव्याप्यवृत्तित्वे मानत्वात्। ___ अस्तु वा स्वानवच्छेदकानवच्छिन्नसमवायेन रक्तादिकं प्रति विजातीयाग्निसंयोगानां हेतुत्वम् / यद्वा तत्र स्थले परमाणावेव रक्ताद्युत्पादको विजातीयतेजःसंयोगः स्वीक्रियते, अव्याप्यवृत्तिरूपं वावयविनि चित्ररूपांगीकारपक्षे चित्ररूपमिव कारणगुणक्रमेणैव जायत इत्यदोषः / अपि च परेषामनन्तघटकपालादिकल्पनाप्यनल्पगौरवावहा / अपि चैवं घटत्वमपि दण्डजन्यतावच्छेदकं न स्यात् / न च खण्डघटवदुपपत्तिः, तत्र दण्डदिव्यापाराणां कपालसंयोगादीनां सत्त्वात् अत्र तेषामपि नाशात् / न च कुलालस्वर्णकारादिजन्यतावच्छेदकमृत्त्वसुवर्णत्वादिव्याप्यघटत्वनानात्वमावश्यकं, नहि स्वर्णघटादौ चक्रादिकं मृद्घटादौ च लोहवर्तुलादिकं हेतुः, अनुगतधीस्तु कथंचित्सौसादृश्यात् / घटपदं नानार्थ तद्वदिहावि घटत्वभेदे नानुपपत्तिरिति वाच्यम् , कुलालविशेष * गौरवमिति भावः /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः जन्यतावच्छेदिकाया अप्यामघटसाधारण्या एकस्याः पक्वघटसाधारण्याश्चान्यस्यास्तत्तद्वयवहारप्रयो जिकाया जातेवैशेषिकाणां कल्पनीयत्वात् / एवमनन्तशरावत्वादिभेदकल्पनेऽपि गौरवम् , एवमापाकनिहितघटनाशे तदुपरिनिहितद्रव्यधारणमपि न स्यात् , न च खण्डधटवदुपपत्तिः, तत्र तदवयवान्तराणां धारकत्वात् , अत्र तु सर्वेषामेव नाशात् / स्यादेतत् न्यायनये रूफ्नाशकाग्निसंयोगस्याग्नावपि सत्त्वात्तत्र तदापत्तेः [त्तिः ?], अस्मन्नये चावयवात्मकाग्निसंयोग एव रूपनाशप्रयोजकं वैजात्यं स्वीकार्यम् , अग्न्यवयवे च द्रव्यस्य प्रतिबन्धकस्य सत्त्वान्न तादृशरूपोत्पत्तिरित्ति, मैवम् , तादृशरूपनाशे पृथिवीत्वेनापि हेतुत्वोपगमात् , न चैवं गौरवं दण्डादिप्रयोज्यघटत्वादिभिन्नघटत्वशरावत्वस्थालीत्वाद्यनन्तजातितदवच्छिन्नहेतुत्वादिकल्पनागौरवस्याग्रेऽस्याणीयस्त्वात् / वस्तुतः प्रतियोगितया नाशाजन्यरूपपृथिवीगर्भस्यासामानाधिकरण्येन विजातीयतेजःसंयोगस्य तेजःप्रतियोगिकविजातीयसंयोगत्वेन वा हेतुत्वान्नोक्तदोपो न वाऽधिककल्पनमपीति ध्येयम् / एतेन नीलपीतादिकं प्रति पृथिवीत्वेन हेतुत्वं त्वया वाच्यं अन्यथाऽग्निसंयोगादग्नौ नीलाद्यापत्तः। न च रूपस्य प्रतिबन्धकस्य सत्त्वान्नाग्नौ तदापत्तिः, ऊष्मादेनीरूपत्वपक्षे सूक्ष्मसंयोगजनीलादनूष्मण्यप्युत्पत्त्यापत्तेः / ... एवं च नीलपीतादिनानाकार्ये पृथिव्या नानाहेतुत्वमपेक्ष्य रूपरसगन्धस्पर्शसाधारणकजात्यवच्छिन्ने द्रव्याभावस्य हेतुत्वकल्पनौचित्यं कार्यतावच्छेदकतया च तादृशजातिसिद्धिः, न च द्रव्याभावस्य वन्यवयविनि सत्त्वात्तत्र नीलाद्यापत्तिवन्यवयवसंयोग एव नीलादिहेतुतावच्छेदकजातेरुपगमादित्यपि परेषां कुकल्पनमपास्तम् , द्रव्याभावस्य मूर्तभावस्य स्पर्शवतोऽभावस्य रूपवतोऽभावस्य वा तेजोभावस्य वा पृथिवीतेजोन्यतराद्यभावादेश्च विनिगमकाभावेन हेतुत्वापत्तावनेककारणतापत्तेः। पाकजरूपत्वावच्छिन्ने पृथिवीत्वेनैव हेतुत्वे सामान्यसामग्र्यभावे उक्तप्रदर्शितस्थले विशेषापत्यभावादिति दिग् [क्] / स्वमतेन परमाणौ पाकजरूपाद्यसम्भवस्य प्रतिपादनम् __वयं तु ब्रूमः- केवलपरमाणौ पाकजरूपाद्यसंभव एव पाकजविशेषे पृथिवीजलसाधारणस्थूलपरिणामविशेषस्यैव नियामकत्वात् / जलेऽपि पाकजगन्धरसविशेषाणामानुभविकत्वात्सूक्ष्मपुद्गलेष्वपि सदुपगमे प्राणसहगतपुद्गलेषु शब्दादिषु च तदापत्तेः / किं च पाकादिव क्लेदादपि मुद्गादौ रूपादिपरावृत्तिदर्शनात् परमाणौ पाकजविशेषस्वीकारे क्लेदजविशेषस्याप्यापत्तिः / एवं च पच्यमानेऽपि मुद्गादौ जलसंयोगवैषम्यात्तेजःसंयोगवैषम्याच्चा
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः पक्वत्वव्यवहारात्तदुभयसंयोगज एकत्र विकृतिलक्षणो विशेषः स्वीकर्त्तव्य इति सोऽपि परमाणावभ्युपगन्तव्यः स्यात्, न च तत्र जलजन्यविलक्षणवहिनैव पाकः स्वीक्रियत इति वाच्यं भाजनजन्यविलक्षणवहिप्रवेशादापरमाण्वन्तनाशप्रक्रिययोत्पन्नेन विलक्षणजलेनैव तत्स्वीकारसंभवात् / अनुभवविरुद्धा च पाकस्थले आपरमाण्वन्तभंगप्रक्रियेति विलक्षणतेज:संयोगस्य जन्यतावच्छेदकं घटादिनिष्ठ वैशिष्टयमेव कल्पनीयम्, एव च प्रत्यभिज्ञादयोऽपि निराबाधा विशिष्टोत्पादस्याविशिष्टस्थित्यविरोधित्वात् / तच्च वैशिष्टयं यथा दर्शनं प्रतिनियतरूपादिनिरूपित प्रतिनियतावच्छेदकावच्छिन्नं च स्वीकार्यम् / न चैवं निरूपकादिभेदेन भेदप्रसगो भेदेऽप्यभेदांशेनानुगतजन्यतासंभवात् / न च तथापि. घटादिभेदेन पाकहेतुताभेदाद गौरवम् / एकेनैव वह्निना पक्वानां नानाविधरसवत्त्वादिदर्शनेन रसरूपादिविशेषे द्रव्यविशेषस्य हेतुत्वकल्पनापेक्षया तत्तत्तेजः क्रियाजन्यतावच्छेदकसंयोगनिष्ठजात्या विशिष्टघटत्वाधवच्छिन्न एव हेतुत्वे लाघवात् / अस्तु वा विशिष्टद्रव्यत्वावच्छिन्ने विजातीयतेजःसंयोगस्य सामान्यतो हेतुतैव, व्यक्तिस्थानीयापत्तिसत्त्वे तु कल्प्यतां विशेषहेतुताऽपि, सामान्यविशेषभावेन हेतुताकृतगौरवस्यानेकान्तदोषानावहत्वात् / अवश्यं च घटनिष्ठ पाकजन्यतावच्छेदकं वैशिष्टयं स्वीकर्त्तव्यम्, नहि रूपविशेषाद्याधानार्थमापाके कुभं निदधति कुंभकाराः, किन्तु जलधारणाद्यसमर्थाऽऽमताविरोधिवैशिष्टयाद्याधानार्थमिति प्रतिपत्तव्यम् / उक्तानभ्युपगमे नैयायिकनये चित्ररूपस्वीकारपक्षे चित्ररूपे विजातीयतेजःसंयोगस्य हेतुत्वकल्पने गौरवमेव, तत्रावयवगतनानारूपोत्पत्त्यनन्तरमवयविनि चित्ररूपस्वीकारस्य नियुक्तिकत्वात्, अवयवावयविनोर्युगपदेव पाकाभ्युपगमात् / अनयैव हि युक्त्या पाकावयवनीलहेतुत्वतज्जन्यतावच्छेदकजात्यकल्पने लाघवादवयवगतनीलाभावादेनीलहेतुत्वात् पृथिवीत्वसिद्धिरिति पदार्थमालायां भट्टाचार्य निरस्तं नीलाभावादेर्नीलाद्यवच्छिन्ने विरोधित्वाभावादवयवावयविनोयुगपदेव पाकानीलायुत्पत्तेः, अपाकजनीलादौ विरोधित्वं जन्यपृथिवीत्वेन च हेतुत्वमित्यादिकल्पने महागौरवादिति / अत एव व्याप्यवृत्तिरूपपक्षेऽपि सर्वनीलघटे पाकादवयवपीतरक्तोत्पत्तिक्रमेण तदुत्पत्तिरसंबद्धा / ___ वस्तुतः पाकस्यावयविविशिष्टपरिणामहेतुत्वानभ्युपगमे पीतनीलघटे पीतमात्र नाशकपाकेन व्यापकनीलजननानुपपत्तिरवस्थितनीलनाशकाभावेन तत्सत्त्वे घटे पाकज
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः नीलोत्पत्त्यसंभवात्, पाकजनीले पाकजनीलस्यैव विरोधित्वेन तदुपपादनेऽपि स्वस्वसामग्रीप्रभवावच्छिन्ननीलद्वयापत्तेः अवच्छिन्ननीलादौ नीलाभावादिषट्कस्यावयवगतस्यावयविगतस्य च हेतुत्वात्। तत्र पाकजनीलस्यानवच्छिन्नस्योत्पत्त्यभ्युपगमे चावस्थितपांकजावच्छिन्नानवच्छिन्ननीलद्वयाभ्युपगमप्रसंगः / / न च तत्रानन्यगत्याऽवस्थितनीलनाशानन्तरमेव पाकजव्यापकनीलोत्पत्त्यभ्युपगमान्नानुपपत्तिः कार्यसहभावेन नीलाभावाभावादेवावच्छिन्ननीलोत्पत्तिवारणात्, अत एव. नीलपीतश्वेताद्यारब्धे श्वेताद्यवच्छेदेन नीलजनकपाके सति प्राक्तननीलनाशपूर्वमेव तत्तदवच्छिन्ननानानीलोत्पत्तिः, अत एव च नीलमात्रारब्धे पाकेन क्वचिद्रक्तरूपोत्पत्तौ प्राक्तननीलनाशादेवावच्छिन्ननीलोत्पत्तिरभ्युपगम्यत इति चेत्, न, विजातीयतेजः संयोगत्वेनैव नीलनाशकत्वाद् व्यापकनीलजनकस्यावस्थितनीलनाशकत्वे स्वजन्यनीलस्यापि तन्नाश्यतया क्षणिकतापत्तेः न च नीलजनकतावच्छेदकजातिव्याप्यजात्यवच्छिमस्यावच्छिन्ननीलनाशकत्वाददोषो, नीलपीतारब्धे नीलावच्छेदेन पीतजनकेनाप्यवच्छिन्ननीलनाशात्, पीतजनकसंयोगाधनाश्यावच्छिन्ननीलनाशत्वावच्छिन्ने उक्तहेतुत्वकल्पने च महागौरवात् / किं च नीलमात्रारब्धे पाकेन रक्तोत्पत्तौ प्राक्तननीलनाशपूर्वमवच्छिन्न-नीलोत्पत्यभ्युपगमेऽवयवावयविनोर्युगपदेव नीलनाशात् केनानन्तरमवच्छिन्ननीलोत्पत्तिः ? पाकस्य रक्तमात्रजनने नीलध्वंस एव व्यापारात, अवच्छिन्ननीलजननेऽपि तव्यापारोपगमें च नीलरक्तजनकतावच्छेदकयोः सांकर्य, तत्र नीलपीतजनकावयवनिष्ठपाकद्वयस्वीकारे च कपालिकादिपरमाण्वन्तावयवावच्छेदेन पीतजनकपाकेऽनन्तनीलध्वंसनीलोत्पत्यादिवैयग्रथादवयविनीलोत्पत्तिद्रापास्तैव / किं च पीतपीतेतररूपध्वंससाधारणधर्मविशेषावच्छिन्ने विलक्षणपाकस्य समानावच्छेदकत्वप्रत्यासत्या हेतुत्वाद्विनष्टाविनष्टैकनीलाद्यापत्तिर्दुवारा / * * चित्ररूपविचारः विशिष्टद्रव्यपरिणामवादे तु नानुपपत्तिरवच्छिन्ननीलद्वयेऽपि व्यापकैकनील*एष चित्ररूपविचारो नयोपदेशग्रन्थगतचित्ररूपविचारेण शब्दतोऽर्थतश्च संवदति [नयो. पृ, 57] तत्रैव उपाध्यायः “यथा च सर्वस्य वस्तुनश्चित्रत्व तथोक्तमस्माभिरात्मरव्यातौ विस्तारभिया नेह प्रतन्यते।” अस्यां पंक्तौ आत्मख्यातिग्रन्थस्य नामोल्लेखः कृतः /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः परिणामस्वीकारात् केवलनीले पीतादिजनकपाके चावच्छिन्नपरिणामस्यैव जननात् अनन्तनीलादिनाशोत्पत्तितद्धेतुत्वादिकल्पनापेक्षयोक्तपरिणामकल्पन एव लाघवात् / अत एव चित्रव्यवहारोऽप्येकानेकरूपविशिष्टद्रव्यपरिणामादेव / अन्यथा कथमप्यनुपपत्तेः। तथा हि नीलं नीलान्यरूपासमवायिकारणं न वेति चित्ररूपे विप्रतिपत्तिः, विधिकोटिः सामानाधिकरण्येन निषेधकोटिरवच्छेदकावच्छेदेन, तेन नांशतो बाधः सिद्धसाधनं वा / - यत्तु नीलरूपासमवायिकारणकं पीतरूपासमवायिकारणकं नवेति विप्रतिपत्तिरिति तन्न, नीलरूपासमवयिकारणकस्य नीलस्य पक्षत्वे बाधात्, चित्ररूपस्य पक्षत्वे आश्रयासिद्धेः / यदपि नीलरूपासमवायिकारणकवृत्तित्वविशिष्टरूपत्व 'पीतरूपासमवायिकारणकवृत्ति नवेति केषांचिद्विप्रतिपत्युद्भावनम्, तदपि न, विशिष्टस्य विशिष्टाधेयताया वा अनतिरिक्तत्वादिति दिग् / तत्र "नानारूपवदवयवारब्धेऽवयविनि नीलपीतादिभिरेकं संभूय चित्रं रूपमारभ्यते, न च सामग्रीसत्त्वान्नीलादिभिर्नीलादेरपि तत्र जननापत्तिः। अगत्या नीलेतररूपादेर्नीलादिकं प्रति प्रतिबन्धकत्वकल्पनात् / प्रतिबन्धकतावच्छेदकः सम्बन्धः स्वसमवायिसमवेतत्वं प्रतिबध्यतावच्छेदकश्च समवायः, चित्रत्वावच्छिन्नेऽपि नीलेतरपीतेतररूपादिनैव हेतुता तेन न. केवलनीलकपालारब्धे चित्रप्रसंगः / / ___ यत्त्ववयवनिष्ठनीलाभावादिषट्कस्यैव चित्रं प्रति हेतुत्वमिति, तन्न, नीलपीतोभयकपालारब्धे घटे पाकनाशितावयवपीतस्वचित्रेऽवयवे व्याप्यवृत्तिनीलोत्पत्तिकाले चित्रोत्पत्त्यापत्तेः, न च कार्यसहभावेन नीलाभावादीनां तद्धेतुत्वादयमदोषः, नीलपीतश्वेतत्रितयकपालारब्धे पीतश्वेतयोः क्रमेण नाशे श्वेतनाशकालेऽपि तदापत्तेरिति, पाकजचित्रे च न व्यभिचारः, पाकादवयवनानारूपोत्पत्त्यनन्तरमेवावयिविनि चित्रस्वीकारात् / पाकजचित्रस्वीकारे च विजातीयचित्रं प्रति नीलेतरत्वादिना हेतुता अग्निसंयोगजचित्रे चावच्छेदकत्वसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताका नीलजनकाग्निसंयोगादेरभावा रूपजनकविजातीयाग्निसंयोगाश्च हेतवः / अस्तु वा तेजःसंयोगमात्रजन्ये विजातीयचित्रे विजा*उपाध्यायः सर्वत्र 'दिगू प्रयोग एव स्वोकृतः /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः तीयतेनःसंयोगस्य हेतुत्वम् पाकरूपोभयजन्ये विजातीयचित्रे चभियोरेव, रूपमात्रजातिरिक्त एव वा विजातीयतेजःसंयोगो हेतुः फलबलेन वैजात्यकल्पनात् / अग्निसंयोगजमात्रातिरिक्ते रूपहेतुताया वक्तुममशक्यत्वादुभयस्थले नीलेतरादिसमानाभावादिति नैयायिकसंप्रदायवृद्धाः।। नव्यास्तु चित्रपटेऽव्याप्यवृत्तीन्येव नीलपीतादीनि नानारूपाणि, एक रूपमिति प्रतीतेरेको धान्यराशिरितिवत्समूहैकत्वविषयत्वात् / सविषयावृत्तिव्याप्यवृत्तिवृत्तिजातेरव्याप्यवृत्तिवृत्तित्वविरोधस्त्वप्रामाणिक एव अत एव लोहितो यस्तु वर्णेन, मुखे पुच्छे च पाण्डुरः / श्वेतः खुरविषाणाभ्यां, स नीला वृष उच्यत // इति स्मृतिरप्युपपद्यते / न चाव्याप्य-वृत्तिनीलादिकल्पने गौरवम् तथाहि-अवच्छेद कतासम्बन्धेन नीलादिक प्रति समवायेन नीलेतररूपादीनां प्रतिबन्धकत्वं वाच्यम, अन्यथा पीतावयवावच्छेदेन नीलोत्पत्तिप्रसंगात्, न च नीलस्य स्वाश्रयावच्छेदेन नीलजनकत्वस्वाभाव्यादेव न तदापत्तिरिति वाच्यं, विनैतादृशप्रतिबध्यप्रतिबन्धकमावं तथा स्वाभाव्यानिर्वाहात् / ननु समवायेन नीलं जायत एव पीतावयवावच्छेदेनेत्यत्र चापादकाभाव इति चेत्,न, समवायस्येवावच्छेदकताया अपि कारणनियम्यत्वात् / * एवं च नीलादौ नीलेतररूपादीनां नीलेतररूपादौ वा नोलादीनां प्रतिबन्धकत्वे विनिगमकाभावो मम तु नीलेतररूपादौ नीलादीनां न प्रतिबन्धकत्वं नीलपीतारब्धे नीरूपत्वप्रसंगस्य बाधकस्य सत्त्वादिति वाच्यम्, ममापि नीलत्वादिकमेव प्रतिबध्यतावच्छेदकं न तु नीलेतररूपत्वादिकं गौरवादिति वक्तुं शक्यत्वात्, न च नीलत्वेन प्रतिबन्धकत्वं नतु नीलेतरत्वेन गौरवादित्येव किं न स्यादिति वाच्यम्, प्रतिबन्धकताक्च्छेदकगौरवस्यादोषत्वात् / अस्तु वाऽवच्छेदकतया नीलादौ समवायेन नीलादोनामेव हेतुत्वम्, न च नानारूपवत्कपालारब्धघटनीलस्य तत्कपालावच्छेदेनोत्पत्तिप्रसंगः केवलनीलत्वादिनैव तद्धेतुत्वात् / न च केवलत्वं नीलाभावासमानाधिकरणत्वमिति गौरवम्, अनवच्छिन्नसमवायेन नीलादिहेतुत्वस्यैव तदर्थत्वात् / समवायेन नीलादौ * नव्यमते अवच्छेदकता सम्बन्धेन नीलादिक प्रति समवायसम्बन्धेन नीलेतररूपादीनां प्रतिबन्धकत्वाभ्युपगमे सतीत्यर्थः।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः च स्वंसमवायिसमवेतत्वसम्बन्धेन नीलादीनां हेतुत्वम्, व्याप्यवृत्तिनीलस्थलेऽव्याप्यवृत्तित्ववारणाय चावच्छेदकतया नीलादौ त्वसमवायिसमवेतद्रव्यसमवायित्वसम्बन्धेननीलेतररूपादीनां हेतुत्वमित्यष्टादशकार्यकारणभावाः, चित्ररूपेऽप्येतावन्त एव, चित्ररूपे नीलेतररूपादिषट्कस्य, नीलादौ नीलादिषट्कस्य हेतुत्वानीलेतरादिषट्कस्य नीलादौ प्रतिबन्धकत्वाच्चेत्याधिक्याभावात, वस्तुतोऽवच्छेदकतया नीलादावुक्तसम्बन्धेन नोलेतररूपविशिष्टनीलत्वादिनैव हेतुत्वम्, न च नीलेतरत्वाद्यवच्छिन्नं प्रति नील विशिष्टनीलेतरत्वादिना हेतुत्वेन विनिगमकाभावः, नीलत्वापेक्षया नीलेतरत्वस्य गुरुत्वात्, इत्थं चाभिनिष्कर्षेऽस्माकं द्वादशैव कार्यकारणभावा इति लाघवादित्याहुः, चित्ररूपस्वीकारपक्षेऽपि नोलादौ नीलेतरादिप्रतिबन्धकत्वेनैव शुक्लावयवमात्रारब्धे नीलाद्यनुत्पत्तिनिर्वाहात् नीलादौ नीलादिहेतुत्वाकल्पनात् कार्यकारणभावसंख्यासाम्यात्, अव्याप्यवृत्तिनानारूपतत्प्रागभावध्वंसादिकल्पने परम्परस्यैव गौरवात् / किंचाव्याप्यवृत्तिरूपपक्षेऽवच्छेदकतासम्बन्धेन रूपे उत्पन्ने पुनस्तेनैव सम्बन्धेनाबयवे रूपोत्पत्तिवारणायाऽवच्छेदकतासम्बधेन रूपं प्रत्यवच्छेदकतासम्बन्धेन रूप प्रतिबन्धक कल्पनीयमिति गौरवम् / न चावयविनि समवायेनोत्पद्यमानमेवावयवेऽवच्छेदकतयोत्पत्तुमर्हतीत्यवयविनि रूपस्य प्रतिबन्धकस्य सत्त्वेन रूपसामान्याभावादेव नावयवेऽवच्छेदकतया तदा रूपोत्पत्त्यापत्तिरिति वाच्यम्, एवं ह्यवयविनिष्ठरूपाभावोऽवच्छेदकतासम्बन्धेन रूपं प्रति हेतुर्वाच्यः. तथा च नानारूपवत्कपालारब्धघटस्य नीलरूपादेर्नीलकपालिकावच्छेदेनानुत्पत्तिप्रसंगात्तदवयविाने कपाले रूपसत्त्वात् / अपि च नीलपीतवत्यग्निस योगाकपालनीलनाशात्तदवच्छेदेन रक्तं न स्यात् समवायेन रूपं प्रति तेन रूपस्य प्रतिबन्धकत्वात्, तदवच्छिन्नरूपे तदवच्छिन्नरूपस्य प्रतिबन्धकत्वकल्पने चातिगौरवम् / / ___ अथावच्छिन्ननीलादौ नीलाभावादिषट्कमवयवगतमवयविगतं च हेतू रक्तनीलारब्धे रक्तनाशकपाकेन व्याप्यवृत्तिनीलोत्पत्तौ चावयविनि नीलाभावाभावान्नावच्छिन्ननी लोत्पत्तिः, केवलनीले पाकेन क्वचिद्रक्तोत्पत्तौ च प्राक्तननीलनाशादेवावच्छिन्ननीलोत्पत्तिरिति चेत्, न, नीलपीतश्वेताद्यरब्धे श्वताद्यवच्छेदेन नीलजनकपाके सति प्राक्तननीलनाशेन तत्तदवच्छिन्ननानानीलकल्पनापेक्षयैकचित्रकल्पनाया एव लघुत्वात् /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रात्मख्यातिः [62 . *अथ व्याप्यवृत्तिरूपस्याप्यवच्छेदकत्वस्वीकारादवच्छेदकतया नीलादिकं प्रत्येव समवायेन नीलादेर्हेतुत्वम्, न चैवं घटेपि तया नीलाधापत्तिः अवयवनीलत्वेन द्रव्य विशिष्टनीलत्वेन वा तद्धेतुत्वात् न, च नीलमात्रपीतमात्रकपालिकाद्वयारब्धनीलपीतकपाले तदापत्तिः नीलकपालिकावच्छिन्नतदवच्छेदेन तदुत्पत्तेरिष्टत्वात्, अस्तु वा तया नीलादौ नीलेतररूपादेरेव विरोधित्वमिति चेत्, न, नीलादौ नीलोतररूपादिप्रतिबन्धकतयैवोत्पत्ती तत्र नीलादिहेतुतायां मानाभावेन नानारूपवदवयवारब्धे चित्ररूपस्यैव प्रामाणिकत्वात् व्याप्यवृत्तेरवच्छेदकायोगात्, नीलेतरादौ नीलादेः प्रतिबन्धकत्वेऽविनिगमाच्च / __ यदि च स्वाश्रयसम्बन्धेन नीलं प्रति स्वव्यापकसमवायेन नीलरूपं हेतुरुपेयते, नीलपीताधारब्धस्थले च स्वाश्रयसम्बन्धेन नीलरूपस्य पीतकपालेऽपि संभवेन व्यभिचारात् उक्तसम्बधेन हेत्वभावादेव न तत्र नीलोत्पत्तिरिति विभाव्यते, तदा नीलं प्रति नोलेतररूपादेः प्रतिबन्धकत्वं चित्ररूपवादिना न कल्पनीयमित्यतिलाघवम्, एवं सामानाधिकरण्यसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताको नीलेतराभावः समानावच्छेदकत्वप्रत्यासत्या नीलहेतु रित्यपि निरस्तं सामानाधिकरण्यस्य व्याप्यवृत्तित्वेन तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकनीलेतराभावासत्त्वाच्चेति बहवः संप्रदायं समादधते / केचित्तु विजातीयचित्रं प्रति स्वविजातीयत्वस्वसंवलितत्वोभयसम्बन्धेन रूपविशिष्ट रूपत्वेनैव हेतुत्वम् स्ववैजात्यं च चित्रत्वातिरिक्तं यत्स्ववृत्ति तद्भिन्नधर्मसमवायित्वम् स्वसंवलितत्वं च स्वसमवायिसमवेतद्रव्यसमवायिवृत्तित्वम्, न च स्वत्वाननुगमः सम्बन्धमध्ये तत्प्रवेशादित्याहुः / परे तु नीलपीतोभयाभावपीतरक्तोभयाभावादीनां स्वसमवायिसमवेतत्वसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकानां समवायावच्छिन्नप्रतियोगिताकानां च विजातीयविजातीयपाकोभयाभावादीनां यावत्त्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक एकोऽभावश्चित्रत्वावच्छिन्न प्रति हेतुरित्याहुः / रूपत्वेनैव चित्रं प्रति हेतुत्वं कार्यसहभावेन चित्रेतराभावस्य हेतुत्वेनानतिप्रसंगादित्यन्ये / ___ * अयं नयोपदेशेऽपि /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ [63 आत्मख्यातिः परे तु चित्रत्वावच्छिन्ने रूपत्वेनैव हेतुत्वं नीलपीतोभयारब्धवृत्तिचित्रत्वावान्तर वैलक्षण्यावच्छिन्ने च नीलपीतोभयत्वेन हेतुता, एवं तत्रितयारब्धे तत्त्रितयत्वेन, नीलपीतोभयादिमात्रारब्धे नीलपीताद्यन्यतरादीतररूपत्वेन प्रतिबन्धकत्वान्न त्रितयारब्धचित्रवति द्वितयारब्धचित्रप्रसंगः, न चैवं गौरवं प्रामाणिकत्वात् / / - वस्तुतः समवायेन द्वितयजचित्रादौ स्वाधिकरणपर्याप्तवृत्तिकत्वसम्बन्धेनैव द्वितयादीनां हेतुत्वं, नातः प्रागुक्तप्रतिबन्धकत्वकल्पनागौरवमित्याहुः / उच्छृङ्खलास्तु नीलपीतरक्ताधारब्धघटादौ नीलपीतरक्तादिभ्य एवं नीलपीतोभयजपीतरक्तोभयजनीलरक्तोभयजतत्त्रितयजादीनामुत्पत्तिः सर्वेषां सामग्रीसत्वात्, चरमं व्याप्यवृत्ति इतराणि त्वव्याप्यवृत्तीनीति विशेषः / न चकमेव तदस्त्विति वाच्यं तत्तदवयवद्वयमात्रावच्छेदेनेन्द्रियसन्निकर्षे विलक्षण विलक्षणचित्रोपलम्भात्, न च नीलपीतादिविशिष्टचित्रेणावान्तरचित्रप्रतीतिसंभवः, अखण्डेन सामान्यचित्रत्वेनाखण्डावान्तरचियत्वानां सामानाधिकरण्यप्रत्ययात्, न चेदेवं तदा नीलाद्यविशेषिता ये नीलादिभेदास्तत्तदाश्रितरूपंसमुदायेनानुगतचित्रप्रतीतेत्रित्वं अनीलादिसमुदायेन नीलाद्यनुगतप्रतीतिसंभवान्नीलत्वादिकमपि च विलीयेतेति, जातेरव्याप्यवृत्तित्वे पुनरस्त्वेकमेव तत्, किंचिदवच्छेदेन तत्र नीलत्वपीतत्वरक्तत्वविलक्षणचित्रत्वादिसंभवादित्याहुः / तदिदमखिलमसंबद्धं चित्रपटादौ चित्रैकरूपप्रति पत्तेरनुभवविरुद्धत्वात्, शुक्लादिरूपाणामपि साक्षात्सम्बन्धेन निर्विगानं तत्र प्रतीतेः, प्रत्येतव्यकल्पनागौरवेण प्रतीतिबाधे रूपादेस्त्रुटिमाशगतत्वापत्तेस्तदिदमाहुः सम्मतिटीकाकृतः न च चित्रपटादावपास्तशुक्लादिविशेष रूपमात्रं तदुपलम्भान्यथानुपपत्त्याऽस्तीत्य भ्युपगन्तव्यम्, कथं ? चित्ररूपः पट इति प्रतिभासाभावप्रसक्तेरिति / *एकाधिकरणावच्छिन्नशुक्लादिसमुदाय एव कथंचित्समुदायातिरिक्तश्चित्रमिति तत्र शुक्लाद्यग्रहे चित्राग्रहप्रसक्तिरित्येतत्तात्पर्यम् / __किं चैवं शुक्लावयवावच्छेदेनापि चित्रोपलम्भः स्यात् / अथ चित्रत्वग्रहे परम्परयावयवगतनीलेतररूपपीतेतररूपादिमत्त्वग्रहो हेतुः, अत एव द्वयणुकचित्रं चक्षुषा न गृह्यत इत्याचार्याः . *एकाधिकरण्यमिति भावः /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः न च चित्रत्वनिष्ठविषयतया चित्रत्वग्रहे स्वविशेष्यसमवेतसमवेतसमवेतत्वसम्बन्धेनोक्तस्य हेतुत्वे घटावयवगततद्ग्रहाच्छुक्लावयवावच्छेदेन चित्रपटसन्निकर्षेऽपि तद्रूपचित्रत्वप्रत्यक्षापत्तिरिति वाच्यम्, विशेष्यतया चित्रत्वप्रकारकप्रत्यक्ष एव चरमसमवेतत्वविनिर्मुक्तसम्बन्धेन तद्धेतुत्वात्, न च नीलेतररूपत्वाधवच्छिन्नप्रकारताकग्रहो न हेतुः,नीलत्वपीतत्वादिनाऽवयवगतनीलपीतादिग्रहेऽप्यवयविचित्रप्रत्यक्षादिति वाच्यम् विलक्षणचित्रप्रत्यक्षे तेन तेन रूपेण तत्तद्ग्रहस्यापि हेतुत्वात् / ____वस्तुतो नीलेतररूपत्वादिव्याप्यत्वेन नीलेतररूपत्वपीतत्वाधनुगमान्न क्षतिरिति चेत्, न, व्यणुकचित्ररूपाग्रहे चतुरणुकचित्रप्रत्यक्षानुपपत्तेः, चित्रावयवारब्धे चित्रग्रहेऽवयवविषयकनीलेतररूपत्वादिव्याप्यचित्रत्वावच्छिन्नप्रकारताकग्रहस्यैव हेतुत्वात् / . दि च नीलेतररूपपीतेतररूपादिमदवयवावच्छेदेनेन्द्रियसन्निकर्षस्यावयवनीलादिगतनीलत्वादियहप्रतिबन्धकदोषाभावानां च चित्रप्रत्यक्षे हेतुत्वमतस्त्रसरेणुचित्रस्यापि चक्षुषा ग्रह इत्युद्भाव्यते, तदाऽनन्तहेतुहेतुमद्भावकल्पनागौरवाच्चित्रत्वे समानाधिकरणनानारूपग्रहव्यङ्गयत्वकल्पनमेव ज्यायो, नह्येवं गौरवम्, चित्रत्वग्रहे सामानाधिकरण्येन रूपविशिष्टरूपग्रहत्नैव हेतुत्वात् / न चैवमनेकरूपधर्म एव चित्रत्वमित्यागतं नानावयवावच्छिन्नपर्याप्तवृत्तिकस्यैकस्य चित्रस्याप्यनुभवसिद्धत्वात्, अत एवैकावयवावच्छेदेन चित्राभावप्रतीतिरपीत्येकानेकचित्रद्रव्यस्वभावभ्युपगमं विना न काप्युपपत्तिः / किंच नीलेतररूपादिषट्कस्यैव चित्ररूपे हेतुत्वमित्येतावतैव नोपपत्तिरवयवगतेत्कृष्टापकृष्टनीलाभ्यामपि चित्रसंभवात्, ते चोत्कर्षापकर्षा अनन्ता एव, विगतभविष्यद्भिः पर्यायैरिव प्रत्युत्पन्नपर्यायैरपि भेदाभेदौ द्रव्यस्य संमतौ भावितौ तथाहि दव्वं जहा परिणयं, तहेव अच्छित्ति तंमि समयमि / विगयभविस्सेहि उ, पज्जएहिं भयणा विभयणाया // [सन्मति- ] द्रव्यं चेत्समवेत न वा यथा तदाकारेण तदाकारार्थग्रहणतया वा परिणतं तस्मिन् वर्तमानसमये तत्तथैवास्ति, इतिरुक्तिसमाप्त्यर्थः, विगतभविष्यद्भिस्तु पर्यायैस्तु भजना कथंचिदेकत्वं, विभजना कथंचिन्नानात्वं, वा शब्दः कथंचिदर्थः, तदेवोपपादयति
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः परपज्जवेहिं असरिस-गमेहिं णियमेण णिच्चमविणच्छि / सरिसेहि वि वंजणओ, अस्थि ण पुण अत्थपज्जाए॥[ ] परयर्यायैर्वर्तमानपर्यायव्यतिरिक्तभूतभविष्यत्पर्यायैर्विसदृशगमैर्विजातीयज्ञानग्रायैर्नियमेन निश्चयेन नित्यमपि नास्ति तरपि सत्त्वेऽवस्थासंकरप्रसक्तेः, सदृशैरेकज्ञानविषयैस्तु व्यंजनत आद्यनयत्रयविषयव्यंजनपर्यायमाश्रित्य सत्त्वद्रव्यत्वपृथिवीत्वादिसदादिपदप्रतिपाद्यसामान्यविशेषात्मकैरस्ति, न पुनरर्थपर्यायैरन्योन्यव्यावृत्तस्वलक्षणग्राहकर्जुसूत्रादिसंमतैः, सप्तम्येकवचनं : तृतीयाबहुवचनार्थपरम् / प्रत्युत्पन्नपर्यायेण भावस्यास्तित्वनियमेऽप्येकान्तवादापत्तिरित्यत आह पच्चुप्पणमि वि पज्जयंमि भयणागइं पडइ / दव्वं जं एगगुणाई या अणंतकप्पा गुणविसेसा // [ प्रत्युत्पन्ने वर्तमानेऽपि पर्याये भजनागर्ति भेदाभेदप्रकारं पतत्यासादयति द्रव्यं, यद् यस्मादेकगुणकृष्णत्वादयोऽनन्तप्रकारास्तत्र गुणविशेषाः / कल्पशब्दः प्रकारवाची, तेषां मध्ये केनचिदेव गुणविशेषेण युक्तं तदिति / कृष्णं हि द्रव्यं द्रव्यान्तरेण तुल्यमधिकमूनं वा भवेप्रकारान्तराभावात्, आये सर्वतुल्यत्वे तदेकतापत्तिः, उत्तरयोः संख्येयादिभागगुणवृद्धिहानिभ्यां षट्स्थानकप्रतिपत्तिरवश्यंभाविनी, तथा च प्रतिनियतहानिवृद्धियुक्तकृष्णादिपर्यायेण सत्त्वं नान्येनेति / इत्थं च नोलत्वाद्यवान्तरजातीनामनन्तत्वात्तरतमशब्दमात्रेण तदनुगमस्य कर्तुमशक्यत्वात, तत्तदवान्तरजातीयनीलेतरपीतेतरत्वादिनाऽनन्तकार्यकारणभावापत्तिः, विलक्षणविलक्षणचित्रत्वावच्छिन्ने तत्तदवान्तरजातीयनीलोभयत्वादिना हेतुत्वे चाधिकमेव गौरवम् / एतेन चित्रप्रत्यक्षजनकतावच्छेदकमपि चक्षुः संयोगनिष्ठं वैजात्यं स्वीकर्तव्यमित्यपि निरस्तं, विलक्षणचक्षुः संयोगसत्त्वेऽपि सौसादृश्येनावयवनीलद्वयादिगतवैजात्याग्रहेऽवयविनि चित्राप्रत्यक्षादिति द्रष्टव्यम् / अव्याप्यवृत्तिरूपपक्षे ऽप्यवयवगतोत्कृष्टापकृष्टनीलाभ्यामवयविनि तयोरवच्छिन्नयोः सामान्यसामग्रोवशादर्थादनवच्छिन्ननीलस्यापत्तिप्रसंगः, अवयविनीलतरत्वाद्यवच्छिन्न एवावयवनोलतरत्वादिना हेतुत्वे नीलत्वावच्छिन्नस्याकस्मिकत्वप्रसंगः, किमाकस्मिकत्वमिति चेत् , तद्धर्मावच्छिन्नार्थितया प्रवृत्तिविरहः एतत्कारणसत्त्वे नीलत्वावच्छिन्नस्यावश्यमुत्पत्तिरित्यनिश्चयश्च / प्रतोयते च तत्र नीलसामान्यमनवच्छिन्नामवच्छिन्नाश्च तद्विशेषाः, केवलशुक्लेऽपि स्वल्पबह्ववयवावच्छेदेनेन्द्रियसन्निकर्षेऽणुमहत्वोपेतशुक्लविशेषास्तदनुगतं शुक्लसामान्यं च प्रतीयत इत्येकानेकवर्णविशिष्टद्रव्यपरिणामोपगम विना न निस्तारः / एतेनाव्याप्यवृत्तिनीलादिकल्पे तादृग्नोलादिप्रत्यक्षं प्रति द्रव्यसमवेतप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नं प्रत्यव्याप्यवृत्तिद्रव्यसमवेतप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नं प्रति वा चक्षुःसंयोगावच्छेदकावच्छिन्नसमवायसम्बवाधारतासन्निकर्षों निरूपकतया विषयनिष्ठो हेतुः संयोगादिप्रत्यक्षस्थले कदम एवेति नाधिक मा. 9
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 आत्मख्यातिः कल्पनीयम् , न च नीलकपालिकावच्छेदेन चक्षुःसंनिकर्षस्य तत्समवेतनोलपीतोभयकपालावच्छिन्नत्वनियमात्तदवच्छेदेन सन्निकर्षे पोतादिग्रहापत्तिः, संयोगव्यक्तिर्यद्देशव्यापिनी तत्र परम्परया तद्देश एवावच्छेदको न तु संपूर्णोऽवयव इत्याद्यभ्युपगमादित्यादि निरस्तम्, शाखामूलोभयावच्छिनदीर्घतन्तुतरुसंयोगसदृशोभयाद्यवयवाच्छिन्नचित्रादेरपि विलक्षणस्यानुभवसिद्धत्वेनोभयादिपर्यापावच्छेदकताकाधिकरणतागर्भसन्निकर्षस्य तत्प्रत्यक्षेऽपि हेतुत्वाश्रयणावश्यकत्वात् / उपदशितसंयोगस्थलेऽप्येकैकावच्छिन्नसंयोगद्वयस्वीकारे च तत्तदवयवावच्छेदेन नानानीलस्यैवासंभवादवयविनि केवलनीलमप्युच्छिद्यते, तथा च यदुक्तं दीधितिकृता "सर्वैश्च नीलैरारब्धेऽवयविनि नीलान्नीलं स्वस्वावच्छेदेन समुत्पद्यमान रूपमविरोधाव्यापकमेवोत्पद्यते सजातीयविजातीयेषु नानापदार्थेषु जायमानं सम्हालम्बनमिवैकं ज्ञानमिति"तत्सर्व विलूनशीणं स्यात्, घटावच्छेदेन पटज्ञानाननुव्यवसायाद्दार्टान्तिके ऽप्यबच्छेदकभेदेन भेदसिद्धे; यशदर्शनाशकारयान्दर नन्दैिकरूपसंयोमरस्यारन्युपगमे व तिं स्वादिनैव, पर है नियमः. स्वीक्रियते तत्रानियमाभिषेक एव स्याद्वादसाम्राज्यात् / एतेन नानारूपवदवयवारब्धे व्याप्यवृत्तीन्येव नीलपीतादीन्युत्पद्यते नीलादिकं प्रति नोलेतरादिप्रतिबन्धकत्वनीलाभावादिकारणत्वकल्पनापेक्षया व्याप्यवृत्तिनीलपीतादिकल्पनाया एव न्याय्यत्वादित्यपि परेषां मतं निरस्तं, नीलकपालावच्छेदेन चक्षुःसन्निकर्षे पीतादेरुपलम्भापत्तेरपि तत्र दोषत्वात् , तदाह संमति टीकाकारः "आश्रयव्यापित्वेऽप्येकावयविसहितेऽप्यवयविन्युपलभ्यमानेऽपरावयवानुपलब्धावप्यनेकरूपप्रतिपत्तिः स्यात् सर्वरूपाणामाश्रयव्यापित्वादिति” / न च नीलाद्यवयवावच्छिन्नसन्निकर्षस्य नीलादिग्राहकत्वकल्पनाददोषः, पीतकपालिकावच्छिन्ननीलपीतोभयकपालावच्छेदेन सन्निकर्षेऽपि नीलग्रहप्रसंगात्, न च केवलनीलावयवावच्छिन्नसन्निकर्षस्य नीलादिग्राहकत्वकल्पनाददोषः, पीतकपालिकावच्छिन्ननीलपीतोभयकपालावच्छेदेन सन्निकर्षेऽपि नीलग्रहप्रसंगात् / न च केवलनीलावयवावच्छिन्नसन्निकर्षस्य नीलादिग्राहकत्वं चित्रकपालस्थले तदसंभवात्, न च तत्र नीलकपालिकावच्छिन्नसन्निकर्ष एव ग्राहक इति वाच्यम्, नीलपीतोभयद्वयणुकारब्धत्रसरेणुनोलाप्रत्यक्षापत्तेः, परमाणुसन्निकर्षस्येव परमाण्ववच्छिन्नसन्निकर्ष स्यापि द्रव्याग्राहकत्वेन तद्गतरूपाग्राहकत्वात् / एतेन नीलेतरानवच्छिन्नसन्निकोदेर्नीलादिग्राहकत्वमप्यपास्तम् / यत्त्वेतत्कपालावच्छिन्नसंयोगादिप्रत्यक्षानुरोधेनैतत्कपालानवच्छिन्नवृत्तिकत्वे सति यत्तंन्नीलान्यत् तद्भिन्नं यदेतद्घटसमवेतं तस्यतत्कपालविषयकसाक्षात्कार प्रत्येतत्कपालावच्छेदेनैतद्
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः घटचक्षुःसन्निकर्षस्य हेतुत्वान्न पीतावयवावच्छेदेन सन्निकर्षे नीलादिचाक्षुषापत्तिरिति, तन्न, तथाहेतुतायामतिगौरवात्, तत्कपालावच्छिन्नप्रत्यक्ष एव तत्कपालावच्छिन्नसन्निकर्षहेतुत्वोचित्यात्, अन्यथा पीतकपालावच्छेदेन सन्निकर्षे पीतकपालविषयकनीलप्रत्यक्षस्य बलादापत्तेः, पीतकपालावच्छिन्नसंयोगप्रत्यक्षनिष्ठकार्यतावच्छेदकाक्रान्तत्वातस्य, तत्कार्यतावच्छेदककोटौ भेदप्रतियोगितया पोतान्यमेवि निविशते न नीलान्यमिति चेत्, न, उभयावच्छिन्नदीर्घतन्तुसंयोगप्रत्यक्षानुरोधेनोभयान्यस्यापि प्रतियोगिकोटौ निवेशनीयत्वादिति दिग् / तस्मादवस्थितद्रव्यस्य चित्रादिविशिष्टवर्णपरिणाम एव पाकाद्यधीन इति न तदन्यथानुपपत्त्या परमाणुपर्यन्तो विनाशो न वा सर्वे विनाशाः परमाण्वन्ताः किन्तु परमाणोरर्थान्तरगमनलक्षणो विनाशः स्थौल्यादिपर्यायेनोत्पत्ति व्यतया च ध्रौव्यमिति तद्वदेवात्मनो द्रव्यंपर्याय रूपस्य नित्यानित्यत्वं सुव्यवस्थितम् / घटज्ञ एवाहं पटज्ञीभूत इति स्वसंवदेनमप्यात्मनस्तथात्वे प्रमाणम्, अत्र च्चिप्रत्ययार्थों ध्वंस उत्पत्तिश्न, तत्रोत्पत्तौ प्रकृत्यर्थस्य प्रकृत्यर्थतावच्छेदकावच्छिन्नत्वसम्बन्धेनान्वयो ध्वंसे समभिव्याहृतपदार्थस्यान्वयप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नत्वसम्बन्धेन, धात्वर्थश्च ध्रौव्यमिति घटज्ञस्वावच्छिन्नध्वंसाभिन्नपटज्ञानत्वावच्छिन्नोत्पत्त्यवच्छिन्नध्रौव्याश्रयोऽहमिति शाब्दबोधः / - विप्रत्ययस्याभेदमात्रार्थत्वे अहं द्रव्यीभूतस्तन्तुर्द्रव्यभूत इत्याद्यपि स्यादिति भावनीयम् / ज्ञानस्य स्वसंविदितत्त्वम् ननु स्वसंवेदनमात्मनस्तथात्वे प्रमाणमिति यदुक्तं तद्वयं न सहामहे ज्ञानस्य * स्वसंविदितत्वासिद्धेः / न च सर्वज्ञानानां घटमहं जानामोत्याद्याकारत्वात्प्रत्यक्षेणैव स्वविषयत्वसिद्धिस्तत्र ज्ञाने घटविषयत्वग्रहेऽपि स्वस्य ज्ञानविषयत्वाग्रहात् , स्वस्य स्वाविषयत्वेन स्वविषयत्वाविषयत्वात्अन्यथा घटज्ञानज्ञानवानित्याकारप्रसंगात् / किंच 'घटमहं जानामि' इति ज्ञाने क्रियायाः कृतेर्वा समवायित्वलक्षणमात्मनः कतत्वं, परसमवेतक्रियाफलशालित्वं करणव्यापारविषयत्वं वा विषयस्य कर्मत्वं धात्वर्थत्वं कृतिजन्यत्वं वा ज्ञानस्य क्रियात्वमयोग्यत्वान्न भासत इति कर्तृकर्मक्रियावगाहित्रिपुटीप्रत्यक्षान्न स्वसंविदितत्वसिद्धिः / किं चार्थविषयत्वेनैव ज्ञानस्य प्रवर्तकत्वं न तु स्वविषयत्वेनापि गौरवादित्यर्थमात्रविषयत्वं व्यवसायस्य / *अयं ज्ञानस्य स्वसंविदितत्वप्रतिपादकः सन्दर्भो न्यायालोके [74-10-2), स एव शास्त्रवार्तासमुच्चयस्य स्याद्वादकल्पलतायामल्पभेदेन [पृ.४१-७८] वर्तते /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः _____ अपि चाहमिदं जानामोत्यत्रेदत्वविशिष्टज्ञानवैशिष्टयमात्मनि भासते, न च स्वप्रकाशे तदुपपत्तिः ज्ञानस्य पूर्वमज्ञातत्वेन प्रकारत्वानुषपत्तेः / न चाभावत्वाभानेऽप्यभावत्वविशिष्टबोधात्तस्तत्र व्यभिचारवारणाय समानवित्तिवेद्यभिन्नविशेषणज्ञानत्वेन विशिष्टबुद्धौ हेतुत्वान्न दोष इति वाच्यं यद्धि येन विना न भासते तत्तत्समानवित्तिवेधं तद्ग्रहसामग्रोनियतग्रहसामग्रीकमित्यर्थः / न च ज्ञानाभाने आत्माभानमित्यस्ति तदभानेऽपि 'अहं सुखी' इति भानस्य सर्वसिद्धत्वात् / अपि च प्रत्यक्षविषयतायामिन्द्रियसन्निकर्षस्य नियामकत्वात्कथं तदनाश्रयस्य स्वस्य प्रत्यक्षत्वं ? कथं वा प्रत्यक्षाजनकस्य प्रत्यक्षविषयत्वं प्रत्यक्षविषयतायास्तज्जनकत्वव्याप्तत्वात् / न च संस्कारस्मृत्याधुपनीततत्तादौ व्यभिचारः अनागतगोचरसाक्षात्कारजनकप्रत्यासत्यजन्यप्रत्यक्षविषयतायास्तथात्वात्, न च विद्यमानत्वसामान्यलक्षणाजन्यप्रत्यक्षविषये व्यभिचारवारणायानागतगोचरत्वं परित्यज्याजनकगोचरसाक्षात्कारजनकप्रत्यासत्यजन्यप्रत्यक्षविषयतायास्तत्वोक्तो लाधवात्प्रत्यासत्तिजन्यत्वभागमपहायाजनकविषयसाक्षात्कारान्यप्रत्यक्षविषयताया एव प्रत्यक्षजनकत्वनियमकल्पने स्वस्याजनकत्वेन स्वविषयतायां जनकत्वस्यानियामकत्वेन स्वविषयता न बाधितेति मिश्रकल्पना युक्ता, परमते ज्ञानमात्रस्यैवाजनकविषयत्वेन यथाश्रुतेऽप्रसिद्धेरजनकवृत्तिविषयतान्यसाक्षात्कारविषयताप्रत्यक्षजनकत्वनैयत्यकल्पने साक्षात्करोमीत्यनुभवसिद्धलौकिकविषयताया एव तथास्वकल्पनौचित्यात् / किंच लौकिकप्रत्यक्षविषयत्वेन लाघवादिन्द्रिययोग्यता नेच्छात्वरूपत्वादिना, लौकिकप्रत्यक्षविषयत्वं चोपलक्षणं न तु विशेषणं तेन प्रत्यक्षपूर्व प्रत्यक्षाविषयत्वेऽपि न क्षतिः / अयमों, विषयस्य प्रत्यक्षे कारणता लाधवाद्विषयत्वेनैव, विषयत्वं च लौकिकविषयतासम्बन्धेन साक्षाकारवत्त्वम्, सम्बन्धेनेत्यन्तं गुरुत्वादिव्यावर्तनाय, साक्षात्कारत्वेन कार्यता, कार्यतावच्छेदकः सम्बन्धो लौकिकविषयता, तेनातीतादिविषय कालौकिकप्रत्यक्षेऽव्यभिचारो, न च तद्वारणाय लौकिकत्वं कार्यतावच्छेदककोटावेव दीयतामिति वाच्यम् लौकिकालौकिकसम्हालम्बने व्यभिचारवारणाय सम्बन्धमध्य एव तन्निवेशावश्यकत्वात्, कार्यतावच्छेदकसम्बन्धेन कार्यस्य कारणतावच्छेदकत्वे च बाधकाभावः, केवलविशेष्ये विशिष्टान्योन्याभावानभ्युपगमात्प्रतियोग्यवृत्तित्वेन कारणताशरीरेऽन्योन्याभावविशेषणाद्वा साक्षात्कारविशिष्टस्य सर्वत्र पूर्वमसत्त्वेऽपि न व्यभिचारः / न च तथापि लौकिकविषयतया ज्ञानवत्त्वानुभवत्त्वमादाय विनिगमनाविरहः कारणतावच्छेदकस्येव तदवच्छेदकतावच्छेदकस्यापि व्यापकधर्मत्वेऽन्यथासिद्धेविनिगमकत्वात् / न च साक्षात्कारत्वस्य नित्यवृत्तित्वान्न जन्यतावच्छेदकत्वम् तद्धर्माश्रयीभूतयत्किंचियक्त्यव्यवहितपूर्वसमयान्यत्वं यद्धर्मावच्छिन्नवन्निष्ठान्योन्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकं तदन्यो धर्म एव तद्धर्मावच्छिन्नं प्रति नियतपूर्ववर्तितावच्छेदक इति नित्यानित्यवृत्तेरपि धर्मस्य जन्यतावच्छेदकत्वसंभवात्प्रकृते नित्यसाधार
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ [69 आत्मख्यातिः ण्येऽपि लौकिकविषयतासंबन्धाभावादेवेश्वरसाक्षात्कारव्यभिचाराभावात् ।तत्र लौकिकविषयताभ्युपगमेऽपि विनश्यदवस्थविषयजन्य लोकिकसाक्षात्कारस्थितिझणे व्यभिचारवारणाय लौकिकविषयत्वावच्छिन्नोत्पत्तेरेव कार्यतावच्छेदकसम्बन्घत्वेन तत एवेश्वरसाक्षात्कारे व्यभिचाराभावाच्च / कार्यत्वे सति कार्यतावच्छेदकधर्मवत्त्वस्यैव च तज्जन्यत्वव्यवहारनियामकतया न तत्र विषयजन्मत्वव्यवहार इति दिग् / एतेन क्षणिकात्मविशेषगुणत्वेन न योग्यता निर्विकल्पकजीवनयोनियत्नसाधारण्यात् , नापि तादेतरत्वनिवेशे दोषाभावो निर्विकल्पकान्यत्वजीवनयोनियत्नान्यत्वयोर्विशेषणविशेष्यभावे विनिगमनाविरहात् , क्षणिकत्वस्य चतुर्थक्षणवृत्तिध्वंस प्रतियोगित्वरूपत्वात्, क्षणस्य स्वत्वघटितत्वेनाननुगमाच्च, नापि ज्ञानेच्छादिवृत्तिर्जातिविशेष एव मनो-योग्यतावच्छेदको ज्ञानत्वादिना सांकर्येण तादृशजात्यमिद्धेः / न च तादृशजातेनिर्विकल्पकवृत्तित्वेऽपि ससम्बन्धि पदार्थनिरूपणस्य सम्बन्धितावच्छेदकप्रकारकज्ञानाधीनत्वेन तद्विरहादेव तस्य विषयोपरागेणाज्ञानं तदनुपरागेण च तद् ज्ञानं ज्ञानभानसामग्रया विषयभानसामग्रोनियतत्वादेव नेति मिश्रमतं युक्तम्, निर्विकल्पकानन्तरव्यवसायस्य सम्बन्धितावच्छेदकघटत्वादिप्रकारकस्य सत्वान्निर्विकल्पकाध्यक्षापतेः / न च प्रत्यक्षे स्वसमयवृत्तित्वेन विषयस्य हेतुत्वान्नोक्तदोष इति वाच्यं, गौरवेण स्वसमयवृत्तित्वे. नाहेतुत्वात्, न चानुव्यवसायस्य प्रमात्वनियमाद् घटत्वप्रकारकत्वप्रकारकानुव्यवसायस्य निर्विकल्पकविषयत्वे भ्रमत्वापातात्तादृशप्रमासामग्रोभूतगुणस्य निर्विकल्पकविरोधित्वादेव न तत्प्रत्यक्षमिति वाच्यम्, तादृशगुणस्यात्ममनोयोगविशेषस्य वा विरोधित्वमित्यत्र विनिगमनाविरहातादृशप्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावकल्पनापेक्षया तदयोग्यत्वकल्पनाया एवौचित्यात् / नापि भेदविशेषस्तथा प्रतियोग्यननुगमे तदननुगमादखण्डभेदस्य चासिद्धेरिति नानुगतरूपेण योग्यतास्तीति परास्तम्, परप्रकाशेऽनवस्थानात् स्वप्रकाशसिद्धिरित्यपि न युक्तं स्वप्रकाशत्वस्य परिशेषानुमे यतया तदनुमितिस्वप्रकाशताया अपनुमानान्तरगम्यतयाऽनवस्थासाम्यात्, विषयान्तरसंचारादिना प्रतिबन्धेन तद्भगस्याप्युभयत्र साम्यात् / किंचैवं प्रत्यक्षत्वं जातिर्न स्यादनुमित्यादावप्यंशतो वृत्तित्वात् / न चेष्टापत्तिः स्वविषयत्वे ज्ञानानपेक्षत्वस्यैव प्रत्यक्षत्वस्याभ्युपगमादिति वाच्यम्, एकत्र ज्ञानापेझानपेक्षयोर्विरोधात् / न च भ्रमस्य यथाधर्मविषयकत्वावच्छेदेन दोषापेक्षा धर्मिविषयकत्वावच्छेदेन च तदनपेक्षा तथानुमित्यादौ वह्नयादिविषयतावच्छेदेन ज्ञानापेक्षा स्वविषयतावच्छेदेन च न सेति वह्नयादिविषयतावच्छेदेन परोक्षत्वं स्वविषयतावच्छेदेन च प्रत्यक्षत्वमिति वाच्यम् दोषापेक्षे भ्रमे तदनशानभ्युपगमात्, धयंशे स्वभावादेवाभ्रमत्वात् /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7] आत्मख्यातिः किंच ज्ञानजन्यतावच्छेदकं यत्किचिज्जन्यतावच्छेदकं यद्विषयत्वं तदवच्छेदेन प्रत्यक्षत्वं वाच्यम्, स्वविषयकत्वं च न तथा ज्ञानसामग्रया ज्ञानत्वस्यैव जन्यतावच्छेदकत्वात् विशेषसामप्रोजन्यतावच्छेदके च तस्यातिप्रसक्तत्वादेवाप्रत्यक्षादिति कथं तदवच्छेदेन प्रत्यक्षत्वम् / अथ वित्तेरवश्यवेद्यत्वात् स्वप्रकाशत्वं नो चेद् या वित्तिर्न वेद्यते तदधीनसत्त्वस्य विषयपर्यन्तस्यासत्त्वं स्यादिति चेत्, न सर्वासां वित्तीनां ज्ञानज्ञानत्वेनावश्यवेद्यत्वादिति पूर्वपक्षः / अत्रोच्यते-'जानामि' इति सार्वलौकिकं ज्ञानं पूर्वापरज्ञानकल्पनागौरवसहकृतं कर्तृकर्मक्रियावगाहि सत् स्वविषयत्वे प्रमाणम् / तदिदमुक्तं संमतिटीकाकृता-एकस्मादेव विषयावभाससिद्धेः किं द्वयकल्पनयेति / न च जानामोत्यत्र ज्ञानावमासेऽपि तद्विषयत्वानवभास इति वाच्यम्, अर्थविषयताया इव स्वविषयताया अपि प्रागनुपस्थितायाः प्रकारतया संसर्गतया वा ज्ञाने भानाभ्युपगमात्, ज्ञानस्येदं जानामीदं ज्ञानं जानामीत्युभयाकारत्वात् / आंशिकतद्भेदाच्चाभिलापभेदस्तस्य विवक्षाधीनत्वात्, एतेन स्वविषयत्वे सिद्धे गौरवसहकृतं ज्ञानगोचरताग्राहकं प्रत्यक्षं स्वप्रकाशंतायां प्रमाणं तेन च भानेन तस्य स्वार्थविषयत्वसिद्धिरित्यन्योन्याश्रय इति परास्तम, ज्ञानविषयत्वेनानुभूयमानस्यानुव्यवसायस्य व्यवसायात्मकत्वकल्पन एव लाघवव्यापारात्, इत्थं चार्थविषयताया ज्ञाने स्वविषयतानयत्यसिद्धेः न चैवमनुव्यवसितनष्टज्ञानानभ्युपगमादुपेक्षात्मकज्ञानासिद्धिः, धारणानात्मकत्वेनैव *ज्ञानार्णवादावुपेक्षात्वव्यवस्थापनादिति / ___ परप्रकाशवादे तु ज्ञानस्य प्रत्यक्षानुपपत्तिरेव / न च ज्ञानत्वनिर्विकल्पकजन्यज्ञानक्षणे व्यवसायस्याभावेऽपि पूर्व तत्सत्वात्तदा ज्ञानत्वप्रकारकं व्यवसायप्रत्यक्षमुपपद्यते, ततो विशेषण ज्ञानादात्मनि ज्ञानप्रकारकधोः विशेषणं च न विशिष्टप्रत्ययहेतुस्तत्तां विनापि तद्बुद्धेः प्रत्यभिज्ञादर्शनादिति वाच्यम्, प्रत्यक्षे विषयस्य स्वसमयवृत्तित्वेनैव हेतुत्वात्, अन्यथा विनश्यदवस्थघटचक्षुःसन्निकर्षात् घटनाशक्षणे घटप्रत्यक्षप्रसंगात्, ज्ञानस्यातीतत्वे न जानामीति वर्तमानज्ञानानुपपत्तेश्च. न च वर्तमानत्वेन स्थूलउपाधिर्भासते न तु क्षणस्तस्यातीन्द्रियत्वादिति वाच्यम्, स्थूलोपाधेरपि नियमतो भासकसामग्रयभावात् संसर्गशब्दादिना तु क्षणस्यापि सुज्ञानत्वात् स्थूलोपाधिमादायैव वर्तमानत्वसमर्थने च घटपूर्वसमये इदानी घटो भवतीति व्यवहारप्रामाण्यप्रसंगात् / नयभेदेनेष्टापत्तिश्चैकान्तवादिभिर्दुष्करा / किंचाहं घटज्ञानवानितिवन्मयि घटज्ञानमित्यात्मविशेषणको ज्ञानविशेष्यकोऽप्यनुभवो नेच्छामात्रेणापह्नोतुं शक्यः तत्र च विशेष्यसन्निकर्षस्यापि पूर्व सत्त्वमपेक्षितमिति तं विना कथं तत्प्रत्यक्षम् ? तदिदमुक्तं-स्याद्वादरत्नाकरे / * स्वविरचितोऽयं प्रन्थः /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः [75 किंचेन्द्रियज प्रत्यक्षं सन्निकृष्टे विषये प्रवर्ततेऽतीतक्षणवर्तिनश्च ज्ञानस्य मनोलक्षणेन्द्रियसन्निकर्षो न युज्यते ततः कथं प्राचीनज्ञाने मानसप्रत्यक्षवार्ताऽपोति / व्यवसायनाशक्षणोत्पन्नव्यवसायान्तरे ज्ञानत्वविशिष्टबुद्धिरित्यप न रमणीयम्, तद्धेतोश्चक्षुःसन्निकर्षादेस्तदानीं नियतसन्निधिकत्वाभावात्, अनुमितिपाश्चात्यव्यवसायेऽनुमितित्वाभावात्पूर्वव्यवसोयविशेष्यकज्ञानस्य कथमप्यनुपपत्तेश्च / - एतेन ज्ञानं ज्ञानत्वं च निर्विकल्पके भासते ततो ज्ञानत्ववैशिष्टयं ज्ञाने चात्मनि भासत इति विशेष्ये विशेषणन्यायेन ज्ञानप्रत्यक्षमित्यपि निरस्तम्. अनुभूयमानविशिष्टवैशिष्टयविषयतापलापाच्च / यत्तु ज्ञानमभाव इव विशिष्टज्ञानविषय एवानुव्यवसायस्य विषयरूपविशेषणविषयकव्यवसायसाध्यत्वेन विशिष्टज्ञानसामग्रीसत्त्वात् , ज्ञानत्वमपि तत्र भासते सामग्रीसत्त्वात् , अंशे तत्सप्रकारकं निष्प्रकारकं चेति नरसिंहाकारं, तत्रैव विशिष्टं ज्ञानत्ववैशिष्टयं च भासते, अनुमित्यादौ च न तथाऽनुव्यवसायेऽनुमितित्वाभावादिति वस्तुतस्त्विति कृत्वा चिन्तामणिकृतोक्तं, तदसत् , सार्वत्रिकप्रकारं विना क्वाचित्कप्रकाराभिधानस्य प्रयासमात्रत्वात् , अभावप्रत्यक्षस्य घटत्वाद्यन्यतमविशिष्टविषयकत्वनियमवद् ज्ञानप्रत्यक्षे तन्नियमाभावात् , अहं सुखीतिवदहं ज्ञानवानिति विषयविनिर्मुक्तप्रतीतेः सार्वजनीनत्वात् , विषयविशिष्टज्ञानप्रत्यक्षस्यैव सन्निकर्षकार्यतावच्छेदकत्वकल्पनेन तदपलापेच महागौरवात्, ज्ञाने नृसिंहाकारतोपगमे विषयेऽपि तदावश्यकत्वेन स्याद्वादापाताच्च / नरसिंहकारज्ञाने ज्ञानत्वघटत्वप्रकारकत्वोभयाश्रयज्ञानवैशिष्टयधीन स्यादिति तु विषयनिरूप्यं हि ज्ञानं न तु विषयपरंपरानिरूप्यमित्यादिना मिश्रेण समाहितम् / यत्त स्वसंवेदने कृतिसमवायित्वादिरूपकर्तृत्वाद्यनवभास इत्युक्तं तदभिप्रायापरिज्ञानात् / ___ आश्रयत्वरूपकर्तृत्वस्य विषयत्वरूपकर्मत्वस्य विशेषणत्वरूपक्रियात्वस्य च दोषाकलंकितत्वात्, अधिकविषयकत्वेऽपि च व्यवसायस्यार्थविषयत्वेन च प्रवर्तकत्वमविरुद्धम्, इष्टतावच्छेदकप्रवृत्तिविषयवैशिष्ट्यावगाहिज्ञानत्वेन प्रवर्तकत्वात् / न चात्र प्रमेयमिति ज्ञानात्प्रवृत्यापत्तिरिष्टतावच्छेदके तद्भिन्ननिष्ठधर्माप्रकारकत्वविशेषणात्, न चेष्टतावच्छेदकप्रकारकज्ञानस्य मुख्यविशेष्यतया प्रवृत्तिहेतुत्वं तद जतमिदं द्रयामाते ज्ञानात्प्रवृत्तिवारणाय प्रवृत्तिविशेषध्यकत्वावच्छेदेनेष्टतावच्छेदकप्रकारकत्वस्य वाच्यत्वे इष्टतावच्छेदकविशेष्यकत्वावच्छेदेन प्रवृत्तिविषयप्रकारकत्वेनापि हेतुतायां विनिगमनाविरहादुभयबुद्धयोरुक्तेनैकरूपेण हेतुत्वौचित्यात् /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71] आत्मख्यातिः यत्तु वह्विव्याप्यधूमवत्पर्वतवान् देश इति परामर्शात् पर्वतो वह्निमानित्यनुमितेरनुदयावह्निव्याप्यधूमत्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितपर्वतत्वावच्छिन्नमुख्यविशेष्यताकपरामर्शत्वेन पर्वतो वह्निमानिस्यनुमितौ हेतुता वाच्या, मुख्यविशेष्यतात्वं च प्रकारतानात्मकविशेष्यतात्वं; स्वप्रकाशनये च तदनुपपत्तिः पर्वतविशेष्यताया ज्ञानविशेष्यतानिरूपितप्रकारतात्मकत्वात् , तदतिरिक्तविशेष्यतानिरूपितप्रकारतानात्मकत्वनिवेशेन गौरवमिति, तन्न, स्वप्रकाशस्य व्यवसायानुव्यवसायोभयाकारत्वेऽप्यविरोधात् ,तव ज्ञानमानसादौ वह्नयनुमितिसामग्र्यादिप्रतिबन्धकत्वकल्पने महागौरवाच्च / न च मनःसंयोगनिष्ठवैजात्यस्यैव मानसप्रत्यक्षप्रत्यक्षप्रयोजकत्वान्मानसप्रत्यक्ष प्रति मानसेतरज्ञानसामप्रया एव प्रतिबन्धकत्वं, वैजात्यस्य फलबलकल्पतया मानसेतरज्ञानजनकमनःसंयोगे तदनभ्युपगमात् / न च मनः संयोगनिष्ठवैजात्यस्य लौकिकमानसप्रत्यक्षं प्रत्येव प्रयोजकतया मानसेतरज्ञानोत्पत्तिसमये सर्वाशालौकिकमानसवारणायैव मानसेतरज्ञानसामग्याः प्रतिबन्धकत्वमावश्यकम् , अंतिरिक्तप्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावकल्पनाभियैव सींशालौकिकमानसानभ्युपगमादिति वाच्यम्, मानसप्रत्यक्षप्रयोजकवैजात्यस्य मानसेतरज्ञानजनकव्यावृत्तत्वाभ्युपगमे स्वोत्पत्तिद्वितीयक्षणोत्पादितमानसपरामर्शमनः संयोगनाशे प्राक्तनपरामर्शस्यैवाभावात्केनापि मनः संयोगेन तदानुमित्यनुत्पत्तिप्रसंगात्, त्रिचतुरादिक्षणबिलम्बेन तत्र स्मरणात्मकपरामर्शकल्पनाया अपि महागौरवग्रस्तत्वात् , तदापि संयोगो न मानसजनक इत्यस्य शपथप्रत्यायनोयत्वात्, किंचैवं जागरद्वितीयक्षणोत्पन्न निर्विकल्पकजन्यघटत्वादिविशिष्टज्ञानानुव्यवसायः षष्ठक्षणोत्पन्नमनःसंयोगान्तरेण सप्तमक्षणे स्यादिति क्षणत्रयापलापप्रसंगः / किंचैवं समानविषयत्वान्तर्भावेन प्रत्यक्षसामग्या अपि बलवत्त्वकल्पनाद्विशेषदर्शनोत्तरमनुमितिः प्रत्यक्षं वेत्येपि कथं विनिगमनीयम् / न च पूर्व तत्रानुमितिरेव पश्चात्तु सिद्धयाऽनुमितिप्रतिबन्धात् प्रत्यक्षमिति साम्प्रतम् , अनुमितिद्वयेष्टापत्या सिद्विप्रतिबन्धकत्वे मानाभावात्, मानसविशेषदर्शनस्थले उक्तवदनुपपत्तेश्चेति किमप्रकृतेन / यत्त ज्ञानस्य पूर्वमनुपस्थितत्वाज्जानामीत्यत्र विशेषणतया भानानुपपत्तिरिति, तदयुक्तम्, तस्यात्मवित्तिवेद्यत्वात्, अहं सुखोत्यस्यापि सुखं साक्षात्करोमोत्याकारत्वात् , यदपि प्रत्यक्षविषयतायामिन्द्रियसन्निकर्ष एव नियामक इति तदपि न, अलौकिकप्रत्यक्षविषयतायां व्यभिचारात्, लौकिकत्वस्य प्रत्यक्षविशेषणत्वं च तस्येन्द्रियसन्निकर्षजन्यत्वरूपतया इन्द्रियसन्निकर्षजप्रत्यक्षविषयतायामिन्द्रियसन्निकर्षनियामकत्वस्य प्रकृतापरिपन्थित्वात् , लौकिकत्वाख्यविषयताविशेषोऽपि नेन्द्रियसन्निकर्षमात्रप्रयोज्यः शंखादाविदं पीतरूपमिति दोषप्रभवप्रत्यक्षविषयतायां व्यभिचारात् / ___ वस्तुतश्चक्षुर्मनसोरप्राप्यकारित्वादोषाजन्यलौकिकप्रत्यक्षविषयतायामपि नेन्द्रियसन्निकर्षस्य नियामकत्वमिति स्मर्त्तव्यम् अभेदे कथं विषयत्वमिति चेद् ! यथा घटाभावे घटाभावविशेषणत्वम्
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः [73 किं तदिति चेत् , स्वभावविशेष एव, अनिर्वचनात्तदसिद्धिरिति चेत् , न, माधुर्यादिवत्तस्याख्यातुमशक्यत्वेऽपि प्रत्याख्यातुमशक्यत्वात् / " यदपि प्रत्यक्षाजनकस्य प्रत्यक्षाविषयत्वं स्यादित्युक्तं तदपि प्रागुक्तयुक्त्यैव प्रत्युक्तम्, ईश्वरसाक्षात्कारविषये दोषविशेषप्रभवसाक्षात्कारविषये व्यभिचाराच्च / अतएव लौकिकप्रत्यक्षविषयत्वेन लाघवादिन्द्रिययोग्यत्वात् ज्ञानविषयं मानसं ज्ञानमावश्यकमिति निरस्तम्, कार्यतावच्छेदकसम्बन्धेन कार्यस्य कारणतावच्छेदकत्वे समवायेन घटादिमत्तयापि कपालादिहेतुतापत्तेश्च / ...... तस्माच्छक्तिविशेषेणैवेन्द्रिययोग्यतावच्छेदे इति युक्तम् / एतेन ज्ञानस्य मानससाक्षात्काकारानभ्युपगमे धर्माधर्मादीनामिव मानससाक्षात्कारप्रतिबन्धकत्वकल्पने गौरवमिति सार्वभौममतं निरस्तम्, अयोग्यत्वस्य प्रतिबन्धकत्वेऽविश्रामात् स्वरूपायोग्यतयैव तत्त्वादिति यौक्तिकाः / ...... यत्तु ज्ञानस्य स्वप्रकाशानुमितौ तत्स्वप्रकाशतायामप्यनुमित्यन्तरापेक्षायामनवस्थेति, तन्न, ज्ञानत्वावच्छेदेन स्वप्रकाशत्वानुमितौ तद्विशेषे तत्संशयायोगात् , विशेषे तदनुमित्सया च ताहशानुमितेर्यावसिसाधयिषमनुसरणेनानवस्थापरिहारात् , न चानुव्यवसायेऽप्ययं न्यायः संभवी, प्रत्यक्षस्येच्छानधोनत्वात् , घटदिदृक्षयोन्मीलितनयनस्य पुंसः सन्निकृष्टस्य पटस्यैव दर्शनात् / / यदप्युक्तं ज्ञानजन्यतानवच्छेदकं यत्किचिज्जन्यतानवच्छेदकं यद्विषयत्वं तदवच्छेदेनैव प्रत्यक्ष स्वविषयत्वं तु न तथेति तदवच्छेदेन न प्रत्यक्षसंभव इति, तदप्ययुक्तं, यत्किचिज्जन्यतामवच्छेदकत्वदानस्य व्यर्थत्वात् / .. अत एवाहमेतत्क्षणवर्तिज्ञानवानेतत्सामग्रीत इत्यनुमितावपि परामर्शजन्यतावच्छेदकपक्षसाध्यविषयतातिरिक्तपितृमातृविषयत्वावच्छेदे नैव प्रत्यक्षत्वं संगिरन्ते अहमेतत्क्षणवर्तिज्ञानवानेतदहं जानामीति तदाकारत्वात् / ___ ननु भवतु ज्ञानस्य स्वसंविदितत्वमात्मनस्तु कथम् ! संविदभेदादिति चेत् , न, संविदभिन्नात्माभिन्नत्वेनैवं सर्वात्मधर्माणां स्वसंविदितत्वापत्तेः, न च संविदभेदोऽपरोक्षतेति जैनानां मतं. किन्तु वेदान्तिनामेव / वेदान्तमतेन संविभेदोऽपरोक्षतेति निरूपणम् . ते ह्यवं संगिरन्ते साक्षी तावत्स्फुटं चिद्रूपत्वादपरोक्षः / अज्ञानादेर्दैहपर्यन्तस्य तु तत्राध्यस्तत्वादेवापरोक्षत्वं अध्यस्यमानाधिष्ठानयोरभेदात् , तत्राज्ञानमनादिभ्रान्तिकारणमात्मन्यध्यस्ततयैव , धर्मिग्राहकमानेन सिद्धम् , तच्च स्वपराध्यासे कारणं, न चात्माश्रयादिदोष उत्पत्तिज्ञप्त्यविरोधित्वात् , तेनाज्ञानाध्यासविशिष्टे चैतन्ये अहंकारध्यासः / 'अहमज्ञ' इति स्वहंकाराज्ञानयोरेकचैतन्याध्यासादेकवह्निसम्बन्धादग्धृत्वाऽयसोरयो दहतीतिवत्प्रत्ययः, * अहंकारश्वाहमाकारेण परिणतमन्तःकरणमेव, तद्धि स्मृतिप्रमाणवृत्तिसंकल्पविकल्पाहवृत्त्याकारेण परिणतं आ. 10
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः चित्तबुद्धिमनोऽहंकारशब्दैर्व्यवयिते, इदमेवात्मतादात्म्येनाध्यस्यमानमात्मनि सुखदुःखादिस्वधर्माध्यासे उपाधिः, स्फटिके जपाकुसुममिव लौहित्यावभासे, यथा स्फटिकेऽधिष्ठाने लौहित्यमनिर्वचनीय तत्संसर्गो वाऽनिर्वचनीयः समुत्पद्यते एवमात्मनि कर्तृत्वाद्यन्तरं तत्संसर्गो वाऽनिर्वचनीय इत्यर्थः / . . एवं च नान्यथाख्यतिः, इयांस्तु विशेषः स्फटिके जपाकुसुमे सतो लाहित्यसँसगदिन्छ। संसर्गः, आत्मनि तु संसर्गोत्पत्तिपक्षे न संसर्गान्तरं किन्तु स्वाश्रयतादात्म्यमेव, अहं कत्तेति कर्तृत्वविशिष्टस्यैवान्तःकरणस्य तादात्म्येनाध्यासस्य विवरणाचार्यादिसंमतत्वात् , सर्वस्वाच्या स्तत्वेन तत्र संसर्गान्तरकल्पने मानाभावात् , कर्त्तत्वान्तरोत्पत्तिपक्षे तु संसर्गान्तरोत्पत्तिः स्वीक्रियेत एव, न च स्फटिके लौहित्यसंसर्गोत्पत्तिपक्षे लौहित्यापरोक्षत्वानुपपत्तिः स्फटिकावच्छिन्ने प्रमाल चैतन्ये लौहित्याध्यासाभावादिति वाच्यम् , जपाकुसुमनिष्ठस्य प्रमाणवृत्त्वाऽपरोक्षस्यैव संतों लौहित्यस्य संसर्गः स्फटिके उत्पद्यत इति स्वीकारात् , यथा ह्यधिष्ठानापरोक्षत्वदशायामेव रजतोत्पत्तिस्तथा लौहित्यस्यापरोक्षत्वदशायामेव स्फटिके तत्संसर्गोत्पत्तिरुभयज्ञानस्यापि. गृहामाणारोप कारणत्वादिति दिग् / एवं प्राणापानादयस्तद्धर्माश्चाशनायापिपसादयस्तथा श्रोत्रादयो वागादयश्च तद्धर्माश्च बधिरत्वान्धत्वादयोध्यस्यन्ते, तथा देहस्तद्धर्माः स्थूलत्वादयश्चात्मन्यध्यस्यन्ते, तत्रेन्द्रियादीमा न तादात्म्याध्यासोऽहं श्रोत्रमित्यप्रतीतेः, देहस्तु मनुष्योऽहमिति प्रतीतेस्तादात्म्येनाध्यस्यत इत्यायूहाम्। घटस्तु ब्रह्मणस्ताक्दपरोक्ष एव, संविद्रूपे ब्रह्मण्यभेदेनाध्यस्तत्वात् / जीवस्य तु परिच्छिन्नस्य पक्षे, यद्यपि न तेन सम्बन्धस्तथाप्यदृष्टेन्द्रियार्थसन्निकर्षादिनोत्पद्यमानेन "वियद्वस्तुस्वभावानुरोधादेव न कारकात् / वियत्संपूर्णतोत्पत्तौ कुम्भस्यैवंदृशा धियाम् // " इति न्यायेन चित्खचितेन घटादिपर्यन्तं लम्बमानेन स्वाध्यस्तान्तः करणपरिणामेन वृत्त्याख्येन संसृष्टो घटो घटसंसृष्टा वा वृत्तिर्धटावच्छिन्नब्रह्मचैतन्यावरणनिवृत्तौ तदज्ञाननिवृत्ती वा तदुभयाभावपक्षे वा विषयचैतन्याभेदेनाभिव्यक्तिहेतुः संपघते, ततः स्वाध्यस्तो घटः सुखवदपरोक्षः, एकत्र साक्ष्यपरोक्षत्वमन्यत्र प्रमाणापरोक्षत्वमित्येतावान् विशेषः / अपरिच्छिन्नस्य पक्षेऽपि अपरिच्छिन्नत्वं घटादिभिर्व्यवधाना भावः, तावतैवापरोक्षत्वे जगदपरोक्षवप्रसंग इत्यसंगस्य जीवचैतन्यस्य घटोपरागार्थवृत्तिः, उपरागश्च न संयोगादिरूपः किन्तु प्रागुक्तदिशा स्वर ध्यस्तत्वमेव, तथाहि; अस्मिन् पक्षे व्यवहारसौकर्याय घटावच्छिन्नचैतन्ये आवरणान्तरमझानान्सरं वा नोपगम्यते; घटं जानामोति व्यवहारस्तु प्रमाणवृत्त्यभावादेव, अतो नावरणनिवृत्त्य
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1GG आत्मख्यातिः र्थाऽज्ञाननिवृत्यर्था वा वृत्तिः किन्तूपरागार्था / जीवचैतन्यस्य ह्यसंगत्वाद् घटानधिष्ठानत्वाच्च न वृत्तेः प्राग्घटसम्बन्धः, अन्तःकरणवृत्तिस्तु जीवेध्यस्तेति युज्यते तया सह सम्बन्धः, तेनेन्द्रियद्वारा निःसृतान्तःकरणवृत्त्या संसृष्टे घटे घटसंसृष्टायां वा वृत्तौ जीवचैतन्यं विषयाधिष्ठानचैतन्याभेदाफ्नं भवति ।अनेन प्रकारेण घटाध्यास एवोपरागः / न च ब्रह्माध्यस्तो घटः प्रमाणवृत्त्या जीवाध्यस्तो भवतीत्येवाभ्युपगन्तव्यं किमुभयचैतन्याभेदापत्त्येति वाच्यम् ,वृत्तेर्बहिन्निस्सरणवैयर्थ्यप्रसंगाद, उभयचैतन्याभेदाभिव्यक्त्यर्थमेव तदुपगमात्तदनंगीकारे चान्तःस्थया वृत्त्यान्तःकरणोपहिते जीवे कथं बहिष्ठघटाध्यासः / ___ न च घटाव्यवहिततया घटावच्छिन्नजीवचैतन्यस्यासंगस्याध्यासिकघटसंसर्गार्थमेव वृत्तेबहिनिस्सरणम् अयमेव चोपराग इति वाच्यम् , एवं सति ब्रह्माध्यस्तघटसंसर्गस्य जीवचैतन्ये उत्पत्तौ तस्यैवापरोक्षत्वं स्यान्नतु घटस्य, नहि देशान्तरीयरजततादात्म्योत्पत्तावपि रजतस्यापरोक्षत्वं नामेति तस्मादुभयचैतन्याभेदाभिव्यक्त्या घटस्य स्वाध्यस्तत्वमेवोपराग इत्येव सम्यक् / यद्वा वरणाभिभवार्था वृत्तिः सर्वगतेपि जीवचैतन्येऽखण्डावरणस्य, स्वविषयचैतन्यगोचरप्रमात्रादिविस्पष्टव्यवहारप्रतिबन्धके उत्तेजकस्थानीयेनान्तःकरणपरिणामेन तत्कार्यप्रतिबन्धरूपाभिभवाधानात् , तदर्थत्वावृत्तेः, भवति हि तदभिभवे परिणतान्तःकरणसम्बन्धात्प्रमात्राकारं परिणामसम्बन्धाप्रमाण परिणामसंसृष्टविषये विषयचैतन्याभेदेनाभिव्यक्तं जीवचैतन्यं फलमिति विस्पष्टव्यवहारः, न चास्मिन्पक्षे परिणामसंसृष्टविषयाभिव्यक्तजीवचैतन्येन घटविषयीकरणे किमुभयचैतन्यामैदाभिव्यक्त्येति वाच्यम् , ब्रह्माध्यस्तघटस्य जीवचैतन्यापरोक्षत्वाय तदाश्रयणावश्यकत्वात् , संविदभेदो ह्यपरोक्षता नामेति / ___एवं घटावच्छिन्नब्रह्मचैतन्याभेदेनाभिव्यक्तं प्रमातृचैतन्यं घटं विषयीकरोतीति घटस्य फलव्याप्यत्वमुच्यते / विषयेऽभिव्यक्तं चैतन्यं फलं वृत्त्यवच्छिन्नं प्रमाणं प्रमापरिणतान्तःकरणाकछिन्नं च प्रमातेत्यंशभेदेन त्रिधाव्यवहारः / वह्नयादौ त्वनुमानादिवृत्या प्रमातृचैतन्यनिष्ठा सन्मानिवृत्तावप्युभयचैतन्या-भेदाभिव्यक्त्यभावावृत्तेश्चान्तरेवोत्पादात्परोक्षता, भ्रमस्थले तु शुक्त्यज्ञानसमुत्पन्नमनिर्वचनीयं रजताद्यवभासत इत्युपगम्यते, तत्रेदंवृत्त्येदमंशस्य घटादिन्यायेनापरोक्षत्वं, रजतं तु प्रमातृचैतन्याभिन्नेदमंशचैतन्येध्यस्तं सुखादिवदपरोक्षम् , इदसंशतादात्म्येनोत्पन्नत्वाच्चेदं रजतमिति प्रत्ययो नत्वहं सुखीतिवदहं रजतमिति / कथं तर्हि तत्र सत्तावभासः शुक्तिसत्तावभासेऽन्यथाख्यात्यापत्तेरिति चेत्, न, अनिर्वचनीयशुक्तिसत्तासंसर्गस्यैव तत्रोत्पत्त्यंगीकाकारासू, तर्हि देशान्तरीयरजतसंसर्ग एव शुक्तौ स्वीक्रियतामनिर्वचनीयो भ्रमानुमित्यादाविव निव निर्वाहसंभवात् , किं रजतान्तरोत्पादकल्पनयेति चेत् , न, एवं सति रजतस्य वह्नरिव परोक्षत्वापत्तेः शुक्तिसत्तायास्त्वपरोक्षत्वं प्रमाणवृत्त्यैवेदमंशवत् /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्याति अन्ये तु तत्रापि वह्नयंशे शुक्तिसत्तांशे वान्यथाख्यातिप्रसंगो मा भूदिति वढ्युत्पत्ति रजते सत्तान्तरोत्पत्तिं चाचक्षते / __ . नन्वेवं सुखादिवदपरोक्षत्वे रजताकारा वृत्तिर्न स्यात् , वृत्तिहिँ नाज्ञाननिवृत्यर्था सुखादिवद्रजतस्य यावत्सत्त्वं साक्षिणा भासनात् , नापि सम्बन्धार्था तत्रैवाध्यस्तत्वात् , नापि सुषुप्तावज्ञान नसुखसाक्षात्कारवृत्तिवत्संस्कारार्था रजतनाशादेव विशिष्टसाक्षिनाशात् संस्कारोत्पत्तेरिति चेत् , अत्र केचित्-साक्षिचैतन्यं हि स्वतः स्फुरदपि सर्वगतमप्यसंगततत्तद्विषयावभासनायासमर्थ ज्ञानसंशब्दितवृत्तिप्रतिबिम्बितं विषयावभासकं भवति वृत्त्यवभासकं च, परेषां घटत्वादेः सर्वगतस्याऽपि घटादाविवास्माकं तादृशस्यापि चैतन्यस्य वृत्त्यैव सम्बन्धात् तदवच्छेदेनैवाभिव्यक्तेः, वृत्ति. विषययोस्तु वृत्त्याकारमन्तरेणापि प्रकाशसंसर्गात् प्रकाशमानता, एवं चाज्ञानसुखादीनामपि तदाकाराविद्यावृत्तिप्रतिफलितचिद्भास्यत्वमेव, केवलमाक्षिवेद्यत्वं तु प्रमाणवृत्त्यनपेक्षत्वात् / ततो वक्तव्यैव रजतवृत्तिरन्यथा घटाद्यज्ञानानां साक्षिणि साक्षादध्यस्तत्वेन तेषां, तद्विशेषणतया च घटादीनां सदा भानप्रसंगः विषयविशिष्टत्वादेवाज्ञानप्रतीतेस्तदाकाराविद्यावृत्तिप्रतिफलित चिद्भास्यत्वे तु नायं दोषो वृत्तेरसदातनत्वादित्याहुः। _अपरे तु वृत्तौ तादृशसामर्थ्याभावावृत्तिभानप्रयोजकाध्यासिकसम्बन्धस्यैवाज्ञानदिभानप्रयोजकत्वे वृत्तिकल्पनानवकाशान्नाज्ञानाद्याकारावृत्तिर्भानार्थाऽज्ञानविशेषणतया सर्वविषयमानं त्विष्टमेव मनुष्यत्वाद्यभिमानवत् , अत एव स्वसत्तायामव्यभिचारि-प्रकाशत्वमहंकारादीनामुक्तं प्रन्थकारैः / हन्तैवमज्ञानसुखादिवत् साक्षिण्यध्यस्तं रजतमपरोक्षमिति न स्वाकारां वृत्तिमपेक्षेत तद्धीदं वृत्त्येन्द्रियद्वारा बहिनिःसृतयेदमंशावच्छिन्नब्रह्मचैतन्याभिन्नप्रमातृचैतन्ये उत्पन्नं ततश्च प्रमातचैतन्यमिदमाकारवृत्तिप्रतिफलिततयेदमंशे प्रमाणमपि तत्रैव विषयेऽभिव्यक्ततया फलमपि, रजतांशे शुद्धसाक्षिरूपं न प्रमाणं फलं प्रमाता वा तदाकारप्रमाणवृत्यभावादिति सुखादिवत्साक्षिगम्यं रजतं न वृत्त्यपेक्षमिति, न, इदमंशावच्छेदेन तस्यापरोक्षत्वेऽपि अन्तरवच्छेदेन वृत्तिविशेषणतया तद्भानार्थे वृत्तेरवश्याश्रणीयत्वात् , न चेदंवृत्तिविशेषणतया रजतस्यान्तः प्रतिभासस्तस्यास्तदाकारत्वाभावात् , घटापरोसत्वमप्यन्तरवच्छे देन वृत्तिविशेषणतयैव, स्वातन्त्र्येण तु बहिरवच्छेदेनैव वृत्तेबहिनिस्सरणस्य बहिरवच्छेदेनैव घटापरोक्षत्वनियामकत्वात्, अज्ञाननिवृत्तेः शब्दादिजन्यवृत्तरेपि भावात् / ___. ब्रह्मचैतन्यं हि घटावच्छेदेनैव घटमपरोक्षीकरोति न शरीरावच्छेदेन नवाऽन्यावच्छेदेन / नहि पटावच्छिन्नं ब्रह्मचैतन्यं घटं विषयोकरोतीति युज्यते, पटावच्छिन्नस्य सर्वज्ञत्वप्रसंगात्, अतो घटसंसृष्ट वृत्तिवृत्तिसंसृष्टो वा घटश्चैतन्यद्वयस्याभेदाभिव्यञ्जक इत्युभयथापि घटावच्छेदेन चैतन्थयोरभेदाभिव्यक्त्यर्थवृत्तेर्बहिर्निस्सरणं दृष्टार्थं भवत्यन्यथाऽदृष्टार्थत्वप्रसंगात् /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः [77 किंच विषयावच्छिन्नं. फलमित्यविवादं, तेन फलव्याप्यता विषयावच्छेदेनैव, सा हि न केवलसाक्षिगम्ये सुखादो नापि परोक्षे किंतु प्रमाणापरोक्षे, तत्त्वं च जडस्य फलव्याप्यत्वमिति सिद्धं विषयावच्छेदेनैव घटापरोक्षत्वमिति शरीरावच्छेदेन तत्स्फुरणं वृत्तिविशेषणतयैव / न चैवं शरीरावच्छेदेन घटं साक्षात्करोमीति धीन स्यावहिरवच्छेदेनैव घटापरोक्षत्वादिति वाच्यम् , विषयापरोक्षत्वनिमित्तकस्य वृत्तिगतस्य साक्षात्कारत्वधर्मस्यानुमितित्वस्येव शरीरावच्छेदेन साक्षिगम्यत्वाविरोधात् / - तदेवं केवलसाक्षिवेद्यत्वे तुल्येऽपि रजतादौ वृत्तिरपेक्षिता नाज्ञानादौ, न च देहस्य न केवलसाक्षिवेद्यता चक्षुर्ग्राह्यत्वेन प्रमाणवेद्यत्वादिति वाच्यम् / तथा सत्यज्ञानविषयत्वेन कदाचिदहं मनुष्यो नवेति संदेहापत्तेः, तस्मादेक एव देहो देहत्वेन ब्रह्मण्यध्यस्तो न जोवेऽहं देह इत्यप्रतीतेः, तादात्म्याभिनिविष्टमनुष्यत्वेन तु जीवेध्यस्तो न ब्रह्मणि, अहं मनुष्य इति प्रतीतेः, परेण मनुष्यमात्रस्य चक्षुषा ग्रहणेऽपि चित्तादात्म्यापन्नमनुष्यत्वस्याऽयोग्यत्वान्न ग्रह इति तेन रूपेण केवलसाक्षिवेद्यत्वमेव / एवमन्तःकरणादिरपि तत्त्वादिना ब्रह्मण्यध्यस्तोऽहन्वादिना तु जीव इति सिद्धमज्ञानोपहितचैतन्यरूपसाक्षिवेद्यत्वं देहस्य / नन्वेवं भवतु देहस्य केवलसाक्षिवेद्यत्वं अप्रत्यक्षेऽपि ह्याकाशे बालास्तलमलिनताद्यध्यस्यन्तीति भाष्यप्रतोके केवलसाक्षिवेद्य इति व्याख्यातृणां विवरणाचार्याणामभिमतमाकाशस्य तत्वं तु कथं घटते ? ईश्वरसाक्षिवेद्यत्वेन तत्त्वस्यातिप्रसंगात्, जीवसाक्षिवेधं च कथमाकाशं तत्र तस्यानध्यस्तत्वात् / स्वानध्यस्तस्यापि साक्षिवेद्यत्वे घटादावांतप्रसंगात् / न चेदमंशस्य प्रमाणगम्यत्वेऽपि रजतस्य साक्षिवेद्यत्ववद् घटस्य स्वाकारप्रमाणवृत्ति गम्यत्वेऽपि घटावच्छिन्नाकाशस्य साक्षिवेद्यत्वमुपपत्तिमद्रजतस्यानावृतत्वादाकाशस्य त्वावृतत्वात् / घटवृत्त्या च घटाकाशावरणानिवृत्तेः अन्याकारवृत्त्याऽन्यावरणनिवृत्तावतिप्रसंगात्, एतेनोवदेशवर्तिप्रभामण्डलावच्छिन्ने नभसि नैल्यारोपस्तच्च प्रभामण्डलवृत्त्यैव स्फुरति इदंवृत्त्येव रजतमित्यपि निरस्तम्, उक्तदोषात् / ____ न च प्रभामण्डलवृत्त्या तदवच्छिन्नचैतन्यावरणनिवृत्तिवत्तदवच्छिन्नाकाशावरणस्यापि निवृत्ती नातिप्रसंगः तद्विषयावृत्तिस्तदवच्छिन्नविषयावरणनिवृत्तिहेतुरित्येव नियमादिति वाच्यम् , विषयावच्छिन्नचैतन्यस्यैव सर्वत्र प्रमाणवृत्तिविषयत्वात्, प्रभामंडलविषयत्वस्यापि तदवच्छिन्नचैतन्यावरणनिवृत्तावपि न तदवच्छिन्नाकाशावरणनिवृत्तिः, अन्यथेदंवृत्त्या शुक्त्यावरणनिवृत्तिप्रसंगादिति / यत्तु रजतवत्केवलसाक्षिवेद्यमेव प्रभामण्डलावच्छिन्नं नभो न तु तत्रावरणमस्ति ऊर्ध्वदेशवर्तिप्रभामण्डलज्ञानमात्रेण नीलं नभ इति बोधदर्शनादिति, तन्न, इदंवृत्येदमंशावच्छिन्नब्रह्मचैतन्याभिन्ने साक्षिण्यध्यस्तस्य रजतस्य साक्षिवेद्यत्वोपपत्तावपि नभसि तदनुपपत्तेः, न हि तत्प्र
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78] आत्मख्यातिः भामण्डलावच्छिन्नब्रह्मचैतन्याभिन्ने साक्षिण्यध्यस्तमिदंवृत्तेः प्राग्रजतस्येव प्रभामण्डलवृत्तेः प्राग्नभसोऽसत्त्वाभावात् / तच्च नभो ब्रह्मचैतन्य एवाध्यस्तमिति न केवलसाक्षिवेद्यता, नापि ज्ञानविषयतयाऽज्ञानविषयतया वा नभसः साक्षिण्यध्यासात्साक्षिवेद्यता तादृशसांक्षिवेद्यत्वस्य शुक्त्यादावपि सत्त्वात् , तस्मान्न केवलसाक्षिवेद्यं नमः / नापि चाक्षुषम् , अपसिद्धान्तात् , चक्षु:प्रसारणस्याकाशानुगतसत्तास्फुरणेऽन्यथासिद्धान्थकैरभिधानात् , अत्र सत्ताशब्देन सदेव सत्तेति देवतादिवत् स्वार्थिकतम् प्रत्ययेन प्रभामण्डलमुच्यते, तस्मान्नीलं नभ इत्ययं भ्रमो दुर्घटो न ह्ययं परोक्षोऽपरोक्षानुभवविरोधात् , नाप्यपरोक्ष उक्तविधया नभसः साक्ष्यपरोक्षत्वस्य चाक्षुषवस्य चाभावे परोक्षत्वात् / परोक्षे चाधिष्ठाने नैल्यापारोक्ष्यानुपपत्तेः / स्वाभिन्नत्वेन ह्यपरोक्षत्वं, न च नैल्ये तद्वक्तुं शक्यत इति चेत् , अत्र वदन्ति– ___ यथा सिद्धान्ते केवलसाक्षिगम्यस्याप्यज्ञानरजतादेः प्रामाणिकभावत्वमिथ्यात्वादिधर्मपुरस्काश प्रमाणगम्यत्वं एवं प्रामाणिकस्यापि नभसः केवलसाक्षिवेद्यनैल्यादिधर्मपुरस्कारेण केवलसाक्षिकेशन, चक्षुपा प्रभामण्डलज्ञाने जाते तदुत्पादितनभोनैल्यावगाह्ये काविद्यावृत्या प्रतिफलितेन साक्षिणा नैल्यस्य तदाश्रयस्य नभसश्च विषयीकरणात् , नभसि समुत्पन्न नैल्यं विनोक्तवृत्त्या तु सक्षिणा विषयोकर्तुमशक्यं साक्षिण इदमंशेनेव नभसाऽनैन्द्रियकेणानवच्छेदात् / न चैवमपि नभोनेल्ययोः साक्षात्साक्षितम्बन्धाभावादविद्यावृत्ति वेषयतयैव साक्षिणा विषयीकरणे भ्रमानुमितौ वढेरिवापरीक्षत्वानुपपत्तिः, ईश्वरस्य मायावृत्तिविषयानामतीतानागतकल्पानामिव लिङ्गाद्यप्रतिसन्धानेन बानमानत्वेन तयोः साक्ष्यपरोक्षत्वात् , अतएवाज्ञानविषयतया घटवह्नयादेः साक्षिसम्बन्धेऽपरोक्षरतव्यवहारो, भ्रमप्रमानुमित्योस्त्वतथात्वादेवाविद्यान्तःकरणवृत्तिविषयतया वह्नः साक्षिसम्बन्धेऽमि लामराक्षत्वव्यवहारः / तस्मान्नभसो नैल्यं नभोनिष्ठनैल्याभावाज्ञानजनितं नभोवच्छिन्नचैतन्यनिष्ठमपि स्वाकाराविद्यावृत्तिविषयतया साक्षिणि स्वाध्यस्तं लिंगाद्यप्रतिसन्धानादपरोक्षं व्यवहियत इति नीलं नभ इति भ्रमोऽप्यपरोक्ष एव / न चाधिष्ठानज्ञानाभावे कथमसौ भ्रमः न चाधिष्ठानज्ञानमध्यविद्यावृत्तिरूपमेव केवलस्य नभसः प्रामाणिकस्य घटादेरिव तदसंभवादिति वाच्यम् , अनुमितिरूपस्यैवाधिष्ठानज्ञानस्य स्वोकारात् , अधिष्ठानापरोक्षत्वं च प्राग्भ्रमाद् यद्यपि नास्ति तथाप्युक्तविधया नोलं नभ इति भ्रमस्यापरोक्षत्वम् , प्रागपरोक्ष एवाधिष्ठानेऽपरोक्षभ्रम इति नियमे मानाभावात् , तस्मादाविद्यकनैल्यपुरस्कारेण नभोऽविद्यावृत्तिविषयतया केवलसाक्षिवेद्यम् / यद्वा साक्षादज्ञानारब्धत्वेन तमोवदविद्यावृत्या साक्षिवेद्यम् , एवं दुःखाभावादयोऽप्यविद्यावृत्यैव केवलसाक्षिवेद्याः, तेहि स्वाध्यस्ता अपि न सुखादिवत्साक्षिगम्या यावत्सत्वं सुखादिबहानामा गत् , सोऽपि सर्वदा प्रतियोगिज्ञानाभावात् , न च साक्षिरूपे दुःखाद्यभावज्ञाने प्रतियोगिज्ञानं न कारण, लाघवादभावज्ञानत्वावच्छेदेनैव तद्धेतुत्वावधारणात् अत एव सुप्तोत्थितस्य
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः सुखमहमस्वाप्सं न किंचिदवेदिषमिति प्रत्ययो न दुःखाभावज्ञानाभावानुमितिरूपो लिंगाभावात् , नापि दुःस्वाभावज्ञानाभावस्मरणरूपः सुषुप्तौ प्रतियोगिज्ञानाभावेन तद्धत्वनुभवासंभवात् , किन्तु सुखाज्ञानस्मरणरूपः स्वीकर्त्तव्य इति तदन्यथानुपपत्या सुखाकाराऽज्ञानाकारा च वृत्तिः सुषुप्ती तत्र तत्र व्यवस्थापिता, ताभ्यां चाज्ञानसुखाभ्यां स्मर्यमाणाभ्यां सौषुप्ति कज्ञानाभावदुःखाभावानुमानम् , न चाज्ञानस्य न ज्ञानाभावलिंगत्वं व्यभिचारादिति वाच्यम् , अवस्थाविशेषविशिष्टस्य तस्य तल्लिगत्वसंभवात् / स चावस्थाविशेषोऽज्ञानाद्याकारा वृत्तिरेव तेन न ज्ञानाभावादिरूपत्वे सस्थाऽन्योन्याश्रयादिदोषः / मन्वेवं विवरणग्रन्थविरोधस्तत्र हि क्वचित्सुषुप्तौ साक्षिणि विद्यमानोऽपि दुःखामाधो नानु भूयते प्रतियोगिज्ञानादित्युक्तं क्वचिच्च प्रकाशसंसर्गः प्रकाशमानतेत्यभिधाना दुःखाभावस्य साक्षि चत्वमुक्तमिति चेत् , न, साक्षिगम्येऽपि दुःखाद्यभावे विस्पष्टसाक्षिगम्यता प्रतियोगिज्ञानेनैव प्रतियोगिभूतदुःखस्मरणमन्तरादुःस्वाभावत्वेन तद् ज्ञानाभावादित्युभयाभिधाने विरोधाभावात् , सुकुसौ च प्रतियोगिज्ञानाभावान्न दुःखाभावो विस्पष्टसाक्षिगम्यः / न चाविस्पष्टसाक्षिबोधात् स्मृतिसंभवः परैरपि निर्विकल्पस्य स्मृतिजनकत्वानभ्युपगमात् / सुखदुःखादीनां तु विस्पष्टसाक्षिगम्यताऽप्यविद्यावृत्तिमन्तरेणैव तस्याः प्रयोजनाभावात् , दुःखाघभावस्त्वविद्यावृत्तिः स्वीकार्या, एवं ज्ञानाभावेऽपि / अस्तु तर्हि दुःखाभावः प्रमाणगम्यो दुःखामुंपलब्ध्यैव दुःखाभावप्रमाणवृत्तिसंभवादिति चेत् , न, ज्ञानाभावेऽनुपलब्धिग्राह्यताया वक्तुमशक्यत्वात् , ज्ञाताया एव तस्याः प्रमितिजनकत्वेनानवस्थाप्रसंगात् , क्वचिद् ज्ञातायाः क्वचिदज्ञातायाश्च हेतुत्वेऽव्यवस्थाप्रसंगादिति ज्ञानाभावस्य साक्षिवेद्यत्वे दुःखाभावस्यापि तथात्वमैंव, एकत्र क्लृप्तमन्यत्रापि प्रतिसन्धीयत इति न्यायात् / नन्वेवं स्वाप्निकपदार्थानां कथं साक्षिवेद्यत्वम् इदन्तया प्रतिभासमानतया घटादिवत्तवर्नुपपत्तेः नापि प्रमाणगम्यत्वं तत्र प्रमाणानुपरमात् / . किंचानिर्वचनीयं साक्षिवेद्यं भवति, न च स्वाप्निकरथानामनिर्वचनीयत्वम् अज्ञानाजन्यत्वौत् तथाहि न तावन्मूलाज्ञानं तदारम्भकं संसारदशायां बाधाभावप्रसंगात्, नहि मूलाज्ञानकाय सारदशायां बाध्यते, बाध्यते च स्वप्नः / किंच मूलाज्ञानकार्यत्वे तस्य रजतभ्रमे शुक्त्यज्ञानस्येव तत्र जाग्रत्प्रपंचाज्ञानस्यान्वयव्यरिकानुविधायित्वं न स्यात्,अस्ति तदिति / अस्तु तर्हि जाग्रत्प्रपंचाज्ञानमेवारम्भकमिति चेत्, न, वा सति शुक्तौ रजतोत्पत्तिवज्राग्रत्प्रपंचे स्वाप्निकरथाद्युत्पत्तिप्रसंगात् / न चेष्टापत्तिस्तत्सामानाधिकरण्येन स्फुरणाभावात्, करणोपरमेण तदप्रतीतेः / न च यद्वि१. 'पंचपादिका' नामकप्रन्यस्य 'विवरण' इत्याख्या दीका वर्तते /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः षयाज्ञानेन / यदुत्पद्यते तत्तत्सामानाधिकरण्येन स्फुरतीति न नियतं शुक्तिविषयाज्ञानेनोत्पम्नस्य रजतस्य शुक्तिसामनाधिकरण्येनेदं रजतमिति स्फुरणात् , अहंकारसुखादेरपि चिन्मात्राज्ञानारब्धस्य चित्सामानाधिकरण्येनाहमित्यहं सुखीति स्फुरणात्, आकाशघटादेरपि सत्सामानाधिकरण्येनानुभूयभानत्वात् , क्वचिदपि व्यभिचाराभावात्, न च पर्वते वह्नयभावाज्ञानारब्धस्य वहनेवह्नयभावसामानाधिकरण्येन स्फुरणाभावाद्वयभिचारः शुक्तौ शुक्तित्वप्रकारकशुक्तिविशेष्यकाज्ञानस्य रजतारम्भकत्ववद्वह्यभावप्रकारकपर्वतविशेष्यकाज्ञानस्यैव पर्वते वहन्यारम्भकत्वात्तत्सामानाधिकरण्येन च पर्वतो वह्निमानिति बढ्नेः स्फुरणस्य सर्वसिद्धत्वात् / एतेन भ्रमानुमितौ पर्वते क्हनेस्तत्संसर्गस्य वा न जन्म वहन्यभावाज्ञानस्य तद्भुतुत्वे तत्सामानाधिकरण्येन वह्नः स्फुरणप्रसंगात, पर्वताज्ञानस्च च द्वेतुत्वे हेत्वभावादेव वहन्यनुत्पत्तेरिति पर्वतो वहिनमानित्यन्यथाख्यातिरेव. तत्र स्वीकर्तव्येति केषांचिदर्धजरतीयाश्रयणमपास्तं पर्वते प्रतिभासमानस्य देशान्तरसत्त्वे मानाभावात् तत्र वढेमिथ्यात्वानुभवानुरोधेनोक्तदिशा हेतुतयैव सर्वसामंजस्यात्, गौरवेणमिथ्या. र्थानङ्गीकारे तेनैव मिथ्याज्ञानानङ्गीकाराद्गुरुमतसाम्राज्यापत्तेः / तस्मादस्ति वह्नस्तत्संसर्गस्य वा पर्वते उत्पत्तिः, न च पर्वतापरोक्षत्वेन शुक्तिरजतवत्तदपरोक्षत्वापत्तिः पर्वतावच्छिन्नेसाक्षिणि वह्नयुत्पत्तेरभावात् दृश्यमानप्रदेशावच्छेदेन वह्नयभावानुभवात् , प्रदेशविशेषावच्छिन्ने पर्वते च वह्नयुत्पत्तावपि तदधिष्ठानापरोक्षत्वेन तदपारोश्यात् / अत एवेदंवृत्त्या चैत्रापरोक्षे इदमंशचैतन्ये उत्पन्नं चैत्रस्य रजतं, तयैव तस्मिन्नेव चैतन्ये मैत्रापरोक्षेऽपि न मैत्रस्यापरोक्षं, मैत्रे चैतन्याभेदेनानुत्पन्नत्वादित्येकलोलीभावोऽपि निष्कलंकः / पर्वतत्वेन ज्ञानाच्चाधिष्ठानज्ञानसंपत्तिर्वह्निभ्रमे पक्षता तु पर्वतत्वेनापीष्टेति दिग। __ तत्सिद्धमेतत् यद् यदज्ञाने नोत्पद्यते तत्तत्सामानाधिकरण्ये न स्फुरतीति न जाग्रत्प्रपं चज्ञानारब्धः स्वप्नप्रपञ्चः / नाप्यन्तःकरणावच्छिन्नचैतन्याज्ञानं तदारम्भकमुक्तहेतोरेव अन्तःकरणे च साक्षिवेये नाज्ञानसंभव इत्यनिर्वचनीयत्वाभावान्न स्वाप्निको रथादिः साक्षिवेद्य इति चेत् , अत्रायं. संप्रदायः / . रथादिस्तावदध्यस्तो दृश्यत्वात् तदारम्भकं च मूलाज्ञानमेव / चिन्मात्रनिष्ठं हि तत्स्वकार्यमाकाशादीश्वरत्वावच्छेदेन जनयति, किंचित्त्वहंकारस्वप्नादि जीवत्वावच्छेदेनापि, उभयमप्याकाशाहंकारादि चित्सामानाधिकरण्येन स्फुरतीति न मूलाज्ञानकार्यत्वे दूषणम् , न च तथात्वे संसारदशायां बाधानापत्तिः सविलासाज्ञाननिवृत्तिरूपबाधाभावादिष्टापत्तेः / दोषनिवृत्त्याऽभावबोधरूपबाधस्य तु स्वप्नारम्भकाज्ञानानिवृत्तावपि तूलाज्ञानानङ्गीकारपक्षे मूलाज्ञानकार्यरजतादाविवानुपपत्त्यभावात्जाग्रत्प्रपंचाज्ञानान्वयव्यतिरेकानुविधानं तु स्वप्नारंभकनिद्रादोषेणान्यथासिद्धम् / मूलाज्ञानकार्यमपि स्वाप्निकरथादि जीवे उत्पन्नमिति न, तदाकारवृत्त्यपेक्षाऽहंकारादिवत्स्वाध्यस्ततयैव भानात , एवं तमोपि साक्षिवेद्यम् / स्वाप्नादि साक्षात्, तमस्त्वविद्यावृत्तिविषयतयेति परं विशेषः / या /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः यद्यपि चक्षुवयं तम इति पक्षोऽप्यस्ति, तथापि चक्षुषः स्वविषये आलोकसापेक्षप्रवृत्तिनियमात् साक्षादज्ञानारब्धस्य स्वप्नशुक्तिरजतादौ चक्षुर्ग्राह्यत्वाभावव्याप्तिग्रहात् , निमीलितनयनस्यान्तरतमोदर्शनस्य चाक्षुषत्वानुपपत्तेश्च साक्षिवेद्यं तम इति पक्षोऽप्यभियुक्तैः स्वीक्रियत इति / केचित्त्वन्तःकरणसम्बन्धमात्रं न साक्षिभानप्रयोजकं तत्सम्बद्धेऽनावृतेऽपि शुक्तिरजतादावस्वच्छत्वात्स्वच्छेपि ब्रह्मण्यावृतत्वाद्धर्माधर्मादौ त्वस्वच्छत्वादावृतत्वाच्च तदाकारवृत्तिमन्तरेण भानाभावात्, स्वच्छानावृतसुखदुःखादेरेव तत्सम्बन्धमात्रेण भानात् / स्वप्नस्थलेऽपि मन एव रथाद्याकारेण परिणमते इति मते मनःपरिणामरूपम् अविद्यैव तथा परिणमत इति मते चाविद्यापरिणामरूपम्, स्वाप्निकरथाद्यविद्यावृत्या भासते / न च तदा मनसो वृत्त्याकारपरिणामे द्रष्टत्वसंभवे नात्मनः स्वयंज्योतिष्वासिद्धिर्बहिरिन्द्रियवृत्त्यभावेन तदानीं मनसोऽग्राहकत्वात्तसहकारेणैव तस्य ग्राहकत्वनियमात् सवृत्तिकान्तःकरणावच्छिन्नस्यैव च चैतन्यस्य प्रमातृत्वनियमात् , तदान्तःकरणसत्त्वेऽपि प्रमात्रभावः, अधिष्ठानं च स्वप्नाध्यासस्य मनोवच्छिन्नं जीवचैतन्यमित्येके / मूलाज्ञानावच्छिन्नं ब्रह्मचैतन्यमित्यपरे / . किं श्रेयो ? मतभेदेनोभयमपि, तथाहि ब्रह्मचैतन्यस्याधिष्ठानत्वे संसारदशायां तद्भानाभावाज्जाग्रबोधात्तन्निवृत्तिर्न स्वात् , आकाशादिवत्स्वप्नस्य सर्वसाधारण्यापत्तिश्चेति न तदधिष्ठानम् , न च जोवचैतन्यस्यानावृतत्वेन सर्वदा भासमानत्वात्कथं तदधिष्ठानत्वम् , ? तत्रापि स्वप्नाध्यासानुकूलव्यावहारिकसंघ तभानविरोध्यवस्थाज्ञानाभ्युपगमात् , स्वप्नदशायां चाहं मनुष्य इत्यादिक प्रातीतिकसंघातान्तरज्ञानाभ्युपगगात्, न चाहं मनुष्य इत्यादि व्यावहारिकसंघातज्ञानस्य प्रमाणाजन्यत्वात्कथमज्ञाननिवर्तकम् ? अवस्थान्तरान्यथानुपपत्या तत्कल्पने सुषुप्तावपि स्वप्नबाधकज्ञानोपगमेन जाग्रत्वापत्तेरिति वाच्यम् , स्वप्नावस्थाज्ञानस्यैवान्तःकरणलयसहितस्य सुषुप्तिरूपत्वेन तत्र तदबाधात् जागरणे तु मिथ्यौव स्वप्नोभादित्यनुभवात् , अहमिति ज्ञानस्य प्रमाणजन्यत्वेपि यथार्थत्वाच्छरीरादिज्ञानस्य च प्रमाणजन्यत्वादवस्थाविरोधित्वमनुभवसिद्धम् / विशेषाज्ञानं तु प्रमाणजन्यवृत्तिमन्तरेण न निवर्तते साक्षिणो विद्यासाधकत्वेनैव धर्मिग्राहकमानसिद्धत्वात् / / ___ यावन्ति ज्ञानानि तावन्त्यज्ञानानीति वाऽभ्युपगमाच्छक्तिज्ञानेनेव व्यावहारिकसंघातज्ञानेनाज्ञाननिवृत्तावपि पुनरपि कदाचिद्रजतभ्रमवन्न स्वप्नाध्यासानुपपत्तिरिति जीवचैतन्याधिष्ठानत्वपक्षे न कोऽपि दोषः / मूलाज्ञानावच्छिन्नब्रह्मचैतन्याधिष्ठानत्वपक्षेऽपि रज्वा दण्डभ्रमेण सर्वभ्रमतिरोधानव दधिष्ठानज्ञानाभावेऽपि जाग्रमेण स्वप्नभ्रम तरोभावः / प्रतिजीवं स्वप्नासाधारण्यं तु मनोगतवासनांनाम साधारण्यादात नानुपपत्तिः, अस्तु वा मनोवच्छिन्नं ब्रह्मचैतन्यमेवाधिष्ठानम् , अवस्थाज्ञानस्यावरणत्वाङ्गीकाराच्च नानुपपत्ति: अत एव शास्त्रे क्वचित्तथा व्यपदेशः / न चात्र पक्षेऽहं गज इत्यहंकारसामानाधिकरण्येन प्रतीत्यापत्तिः अहंकारस्य शुक्तिवदधिष्ठानावच्छेदकत्वात् , आ. 11
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः तद्ज्ञानस्य भ्रमविरोधित्वाच्छुक्तो रजतमितिवदहं गज इति भ्रमायोगात् , इदमाकारस्तु रजतभ्रमाविरोध्येव तत्र भासते / स्वप्ने तु गजाकारवदिदमाकारोऽपि मिथ्यैव / उभयाकारबाधेऽप्यधिष्ठानचैतन्याबाधान्न शून्यवादः / अध्यस्तमेव परिस्फुरति भ्रमेष्विति न्यायानुसरणे त्विदमाकारो रजतभ्रमेऽपि प्रातीतिक एवाधिष्ठानसत्यत्वमेव चाध्यासप्रयोजकमिति दिगित्याहुः / वेदान्तमतनिराकरणम् / ___ इयं च प्रक्रिया निर्मूला अद्वैतवादेऽज्ञानस्यैवासत्त्वेन तन्मूलकप्रपंचाध्यासस्य तन्निष्ठावरणशक्त्यभिभवनाशादिद्वारा प्रमातृविषयचैतन्याभेदादेश्च वक्तुमशक्यत्वात् , अनिर्वचनीयविचित्रशक्तिकाज्ञानाभ्युपगभे सदद्वैताव्याकोपान्न दोष इति चेत् , न, अनिर्वचनीयरजतस्येवानिर्वच. नीयाज्ञानस्य कार्याक्षमत्वात् , अन्यथा मृगे शशत्वभ्रमे तच्छंगे शशशृंगमिदमिति प्रतीत्यनुरोधेनानिर्वचनीयशशशंगोत्पत्त्यभ्युपगमेन तस्यापि कार्यक्षमतां वदन् वेदजडो भवान् कस्य नोपहास्यः स्यात् / न च तत्र मृगे तादात्म्येनोत्पन्नेऽनिर्वचनीयशशे तादृशशंगस्यैवोत्पत्तिः स्वोक्रियते न त्वखण्डशशशंगस्येति वाच्यम् , शुक्तौ रेजतभेदाज्ञानस्यातादात्म्येन तत्र रजतोत्पादकत्ववन्मृगशंगे शशशंगभेदाज्ञानस्य तत्र तादात्म्येन शशशंगोत्पादकताया एव त्वन्मते युक्तत्वात् अन्यथा तत्र शंगत्वेन द्वेधा भानप्रसंगात् / अपि चेन्द्रियद्वारा निःसृतान्तःकरणवृत्तिपरिणामापादितस्य विषयचैतन्ये प्रमातृचैतन्यामेदस्यापरोक्षत्वनियामकत्वे कविकाव्यमूलभूतज्ञानविषयाणां प्रातिभज्ञानविषयाणां च पदार्थानां कथमपरोक्षत्वं तदवच्छिन्नब्रह्मचैतन्ये प्रमातृचैतन्याभेदस्य तत्रोपायाभावेन वक्तुमशक्यत्वात् / ____ अथ स्वाकाराविद्यावृत्तिप्रतिफलितसाक्षिविषयीक्रियमाणनभोनॆल्यादिवदीश्वरीयमायावृत्तिविषयोक्रियमाणातीतानागतानन्त कल्पवच्च तेषां लिंगाद्यप्रतिसन्धानेन ज्ञायमानतयैवापरोक्षत्वव्यवहार इति चेत् , नन्वेवं घटादावपीत्थमेवापरोक्षत्वोपपत्तौ तत्र विषयचैतन्याभेदाभिव्यक्तिप्रयासवैफल्यम् / न च ज्ञानस्य घटादिनिष्ठत्वोपपादकतया तत्साफल्यं विषयेन्द्रियसन्निकर्षमात्रादेव तदुपपत्तेः / द्विविधं ह्यावरणमेकमसत्त्वापादकमन्तःकरणावच्छिन्नसाक्षिनिष्ठमन्यदभानापादकं विषयावच्छिन्नब्रह्मचैतन्यनिष्ठम् / आद्यं परोक्षापरोक्षसाधारणप्रमामात्रनिवर्तनीयम् अनुमितेऽपि वह्नौ नास्तीति प्रतीत्यनुदयात् , अन्त्यं तु साक्षात्कारेणैव निवर्तते साक्षात्कृत एवार्थे न भातीत्यप्रतीतेः, ततो ज्ञानाज्ञानयोः समानश्रयविषयकत्वेन निवर्त्यनिवर्तकभावादभानापादकघटावच्छिन्नब्रह्मवैतन्यनिष्ठावरणनिवृत्तये घटसाक्षात्कारस्य सन्निकर्षाधीनान्तः करणपरिणामेन घटनिष्ठत्वमानं स्वीक्रियतामुभयचैतन्याभेदाभिव्यक्तिस्तु निष्प्रयोजना / परोक्षत्वस्य लिंगाद्यजन्यज्ञानत्वेनैवोपपादनात् / वस्तुतस्तत्तदाकारसाक्षात्कारत्वेनैव तत्तदज्ञाननिवर्तकत्वात्तत्र विषयनिष्ठत्वमप्रयोजकं नमोनैन्यादावभावाच्च / साक्षात्कारत्वं च लिंगाद्यजन्यज्ञाननिष्ठविषयताविशेष इति तन्निरूपकतयैव
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ आत्मख्यातिः विषयापरोक्षत्वसंभवात्संविदभेदो ह्यपरोक्षतेति रिक्तं वचः / न च नभोनैल्यादावपि स्वाकाराविद्यावृन्निविषयतया साक्षिणि स्वाध्यस्तत्वमेवापरोक्षत्वप्रयोजकमिति वाच्यं अनुमानवृत्तिविषये वह्नयादावतिप्रसंगात् , लिंगाद्यजन्यत्वेन वृत्तिविशेषणे तस्यैव प्रयोजकत्वात् , ईश्वरेऽपि सर्वाकारमायावृत्तिविषयतयाऽतीतानागतकल्पा वर्तमानकाले यद्यध्यस्तास्तदा वर्तमानत्वेन तद्ज्ञानापत्तिः यदि च नाध्यस्तास्तदा तदज्ञानादीश्वरस्यासावश्यम् / अथ साक्षादध्यस्तत्वमेव वर्तमानत्वप्रयोजकं न तु वर्तमानेश्वरज्ञानविषयतयाऽध्यस्तत्वमतोतानागतार्थानां तथेति चेत् , ज्ञानविषयत्वमपि तेषां तदा सतामसतां वा ? आये वर्तमानत्वापत्तिः अन्त्येऽसत्ख्यात्यापत्तिः; अथेश्वरज्ञानविषयतया तदा तत्सत्वेऽपि स्वरूपेणासत्वं न विरुध्यते भावत्वादिना प्रमाणगम्येऽप्यज्ञानादौ स्वरूपेण तद्गम्यत्ववदिति न दोष इति चेत् , नन्वेवं स्याद्वादपक्षे प्रवेशात्सर्वत्रानाविलमहन्मतमेवाश्रयणीयम् / रजतादेः प्रमातृचैतन्याभिन्नेदमंशचैतन्येऽध्यस्तत्वात्सुखादिवदपरोक्षत्वमित्यपि न समीचीनम् ,इदंवृत्त्या चैत्रापरोक्षे इदमंशचैतन्ये उत्पन्नस्य चैत्ररजतस्य मैत्रस्याप्यपरोक्षत्वापत्तेः / इदंवृत्त्येदमंशस्य चैतन्यस्य मैत्रस्याप्यपरोक्षत्वान्मैत्रचैतन्याभेदेनानुत्पन्नत्वान्न तत्र मैत्रापरोक्षत्वमिति चेत् , न, चैत्रचैतन्य इव मैत्रचैतन्येऽपोदमंशचैतन्याभेदाविशेषे चैत्रचैतन्याभेदेन तदुत्पन्नं न मैत्रचैतन्याभेदेनेत्यत्र नियामकाभावात् , तच्चैतन्याभेदेन रजतोत्पतौ तद्गतविशेषादर्शनाद्येव नियामकभिति नातिप्रसंग इति चेत् तर्हि येन रूपेणास्माकं तत्तद्धेतूनां रजतादिभ्रमहेतुता तेन रूपेण तव रजतादिहेतुतेति पर्वतत्वावच्छेदेन कूटलिंगजपरामर्शात्पर्वतत्वावच्छेदेनैव मिथ्या वह्नयुत्पत्तिरिति पर्वतापारोक्ष्यात्तदपारोक्ष्यापत्तिः / अथ पर्वतत्वावच्छेदेन परामर्शोऽपि नीलपर्वते वह्निकल्पने लाघवमिति लाघवज्ञानसहकृतो यथा परेषां मते नीलपर्वतत्वावच्छेदेनैव वह्नयनुमितिं जनयति तथास्माकं पर्वतत्वावच्छेदेन कूटलिंगजपरामर्शोऽप्यदृश्यमानप्रदेशावच्छेदेन वह्नयभावाज्ञानसहकृतस्तदवच्छेदेनैव पर्वते वह्निमुत्पादयतीत्यदोष इति चेत् , तर्हि तत्प्रदेशस्थतादृशपरामर्शवत्पुरुषान्तरस्य तदपारोक्ष्यापत्तिः, तत्प्रदेशावच्छिन्नपर्वते तदीयवह्नयुत्पत्तौ तत्प्रदेशावच्छेदेन तदीयवह्नयभावाज्ञानत्वादिना हेतुत्वकल्पने चातिगौरवम् , एवं सन्निकर्षादिवशाच्चैत्रीय जतादेमॆत्रादेः प्रत्यक्षवारणाय चैत्रीयरजतप्रत्यक्ष चैत्रीयरजतत्वादिना विषयविधया हेतुत्वेऽप्यतिगौरवमिति न किंचिदेतत् / - अपि च विशेषादर्शनादे रजतभ्रमत्वापेक्षया लाघवाद्रजतत्वं यथा कार्यतावच्छेदकं त्वयोच्यते तथा घटचक्षुःसन्निकर्षादेरपि घटज्ञानत्वापेक्षया लाघवाद् घटत्वमेव कार्यतावच्छदेकं कल्पयितुमुचितमिति शुक्तिरजतवद्घटादेरपि प्रातोतिकत्वमागतम् एवं च तदाकारवृत्त्याश्रयणे गौरवावृत्तिगतमेव रजतत्वघटत्वादि तथा कल्पयितुमुचितमिति ज्ञानाकारमात्रं जगदिति वदन् योगाचार एवं बिजयते / . अथ दृष्टिसृष्टिवादे चतन्यातिरिक्तपदार्थानामज्ञातसत्त्वं नास्त्येवेति घटादीनां यदा प्रतीतिस्तदा सत्त्वं नान्यदा, न च तत्र दण्डादिजन्यत्वं किन्त्वज्ञानमात्रजन्यत्वं, स्वप्नवच्च दण्डाद्यपादानं
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 आत्मख्यातिः अज्ञान देहादिकं तु भासमानमेव तिष्ठति अभावनिश्चयाभावाच्च पुत्राद्यभावकृतरोदनाद्यप्रसंगः / प्रत्यभिज्ञानमपि भ्रम एवाकाशादिक्रमेण सृष्ट्यादिवर्णनमपि मतान्तरसिद्धं नादियते / ज्ञानजन्यत्वसाक्ष्यध्यस्तत्वयोस्तौल्येऽपि घटादेरपरोक्षत्वं वह्नयादेः परोक्षत्वं च, तत्रापरोक्षत्वादेरप्यध्यस्तत्वादेवेत्येतावन्मात्रेण सौगतप्ताम्येऽप्यधिष्ठानस्य स्थायित्वादबाधितत्त्वाच्चाज्ञानस्याप्यनादेः सकलदृष्टिहेतोरङ्गीकारादस्ति वेदान्तिनां विशेष इति चेत् , न, दण्डघटादाविव यागस्वर्गादावपि कार्यकारणभावस्य स्वप्नतुल्यत्वेन यजेत स्वर्गकाम इत्यादेः प्रामाण्याभावे वेदान्तेष्वपि प्रामाण्यानाश्वासप्रसंगात् / लोकेऽज्ञानातिरिक्तकारणाभावेऽपि वेदे यागादौ स्वर्गादिसाधनता प्रामाणिक्येवेत्यर्धजरतीयाश्रयणीयं तु परेषां वासनामात्रजृम्भितमिति संविद भेदस्यांपरोक्षतानिमित्तत्वे ज्ञानाकारमात्रमेव जगत्स्यादित्यवधेयम् / तथा च सुष्ठपहसितमेतत् प्रत्यक्षादिप्रसिद्धार्थ-विरुद्धार्थाभिधायिनः। वेदान्ता यदि शास्त्राणि, बौद्धैः किमपराध्यते // इति / तदेवं वेदान्तिनामिव जैनानां संविदभेदस्य नापारोक्षतानिमित्तित्वमिति ज्ञानस्य स्वसंविदितत्वेऽपि कथमात्मनः स्वसंविदितत्वमिति चेत् , न, अर्हन्मतस्य सकलनयमयत्वेन वेदान्ति-- नयेऽखण्डाद्वितीयस्वविषयज्ञानरूपत्वेन सौगतमते च स्वाकारज्ञानपर्यायमात्ररूपत्वेनात्मनः स्वसंविदितत्वोपगमे दोषाभावात् / / यत्वपरोक्षत्वे सति फलाव्याप्यत्वमेव स्वप्रकाशत्वमिति वेदान्तिनये परिभाष्यते, तच्चिन्त्यम् , विशेषणद्वयेनानुमेये घटादौ चातिव्यप्तिवारणेऽपि रजतेऽतिव्याप्तेः / प्रमातृचैतन्याभेदेनाभिव्यक्तचैतन्येन फलेनेदमंशस्य व्याप्यत्वेऽपि पश्चात्तत्रोत्पन्नस्य रजतस्यातथात्वात् , प्रमाणतोऽ. परोक्षत्वविवक्षया रजतव्यावृत्तौ च प्रमाणप्रवृत्यविषये चैतन्येऽगतेः / प्रमाणापरोक्षत्वयोग्यत्वोपादाने चानुमेयवह्नयादावतिव्याप्तेः / सर्वदा स्फुरद्रूपत्वं स्वप्रकाशत्वमिति फलितार्थोऽपि न युक्तः सर्वदेत्यस्य व्यर्थत्वात् / स्वविषयत्वस्वभावविशेषेणैव स्वसंविदितत्वव्यवहारोपपत्तेरिति दिगू / वस्तुत आत्मा ज्ञानद्वारा ज्ञानानन्य एवेति तद्वारा स्वसंविदितत्वं ज्ञानातिरिक्तपर्यायद्वार तु न तथात्वमिति स्याद्वाद एवानाविल इति सर्वमवदातम् // समाप्तेयं न्यायविशारदन्यायाचार्यश्रीमद्-यशोविजयवाचकेन विरचिता-आत्मख्यातिः // ___ इयं आत्मख्यातिः परमपूज्याचार्यश्रीविजयधर्मसूरीश्वर. शिष्यमुनियशोविजयेन संशोधिता संपादिता च / वि०सं० 2020 वर्षे
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ X esy Hole Hebelleklik blkalhPS-- [2] वा द मा ला *We are
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ दर्भावतीमंडनपरमप्रभावकश्रीलोढणपार्श्वनाथाय नमः। न्यायविशारद न्यायाचार्य महोपाध्याय श्रीमद् यशोविजयविरचिता वा द मा ला [द्वितीया] // ऐं नमः॥ ऐन्द्रश्रेणिनतं नत्त्वा जिनं तत्त्वार्थदेशिनम् / वादमालां वितनुते यशोविजयपण्डितः // 1 // वस्तुलक्षणम - तत्र पूर्व वस्तुलक्षणं विविच्यते / सामान्यविशेषात्मकं वस्तु / तत्र सामान्यमनुवृत्तिप्रत्ययासाधारणहेतुर्वस्त्वंशो; भवति खलु भिन्नप्रदेशकनानाव्यक्तिविशेष्यकैकत्वप्रकारकप्रतोतो. तादात्म्येन तिर्यक् सामान्यं हेतुः, एकप्रदेशकनानापर्यायव्यक्तिविशेष्यकैकत्वप्रकारकप्रतीतौ च तादात्म्येनोर्द्धतासामान्यं हेतुरित्येतद्विविधमप्यनुवृत्तिप्रत्ययासाधारणकारणमिति; विशेषो व्यावृत्तिप्रत्ययासाधारणहेतुर्वस्त्वंशो भवति खल्वेकविशेष्यकानेकत्वप्रकारकप्रतीतौ तादात्म्येन विशेषो.. हेतुरिति / न च घटा अनेके इति प्रतीतावनेकविशेष्यकत्वस्यैवानुभवादसङ्गतमेतदिति वाच्यम् , विशेषग्रहणाभिमुखक्षयोपशमसामर्थ्यादेकविशेष्यकानेकत्वप्रकारकबोधेऽपि तथाभिलापसम्भवादेकसामान्यतादात्म्यापन्नव्यक्तीनां कथञ्चिदेकत्वस्याप्यविरोधादिति / तदात्मकत्वं च तदुभयत्वम् / तच्च भेदाभेदसम्बन्धेनैकविशिष्टापरत्वम् / अतिरिक्तद्वित्वे मानाभावात् / . यत्त्वविशिष्टयोरपि गोत्वाश्वत्वयोरुभयत्वप्रत्ययादतिरिक्कमेव द्वित्वमिति दीधितिकृतोपदशितं, तम्न, तत्राप्येकज्ञानविषयत्वादिसम्बधेन वैशिष्ट्यस्य सम्भवात् , एतेन विरोधभ्रमेऽप्युभय.. वातीतेर्भूतत्वमूर्तत्वाद्योरपि न विशिष्टत्वरूपमुभयत्वमिति विद्योतनलिखितमप्यपास्तम् / एकसम्बन्धेन विरोधभ्रमेऽपि सम्बन्धान्तरेण वैशिष्टयबुद्धेरप्रत्यूहत्वात् /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला ननु यदि सामान्यविशेषोभयस्य वस्तुत्वं तदा केवले सामान्ये केवले च विशेषे वस्तुत्वं न स्यादिति चेत् , न, केवलस्य तस्याप्रसिद्धः / तथाप्येको नद्वावितिवत् सामान्य विशेषो वा न वस्त्विति स्यादिति चेत् ; स्यादेव, अत एव सामान्य विशेषो वा न वस्तु नाप्यवस्तु किन्तु वस्त्वेकदेश इति सिद्धान्तः / तत्त्वं च तत्तादात्म्ये सति तत्त्वपर्याप्त्यनधिकरणत्वम् / यथा पटतादात्म्ये सति पटत्वपर्याप्त्यनधिकरणत्वात्तन्तुषु पटैकदेशत्वब्यवहारः / पटसमवायिकारणत्वमात्रेणैव तदुपपादने तु तन्तुसहस्रे सहस्रसंख्यावच्छेदेनापि सहस्रतन्तुकपटैकदेशत्वव्यवहारप्रसङ्ग इति विभावनीयम् / अत्र च सामान्ये विशेषे वा प्रत्येकं वस्त्वेकदेशत्वमेवोद्भूतम् / नयतात्पर्यभेदेन तु वस्तुत्वावस्तुत्वोभयत्वानिर्वचनीयत्वादिप्रकारैः सप्तापि भङ्गाः प्रवर्तेरन् / अनन्तधर्मात्मकवस्तुनयप्रवृत्त्यपरिज्ञानवतां त्वेकत्र द्वित्त्वाभ्युपगमेऽपि व्याकुलीभाव एव / समवायविषयत्वेनैव द्वावित्यादिप्रतीत्युपपादने एको द्वावित्यादिप्रतीतिप्रसंगात् , न च पर्याप्तिसम्बन्धाभ्युपगमेऽपि निस्तारस्तस्यकत्रासत्त्वे द्वयोरप्यभावप्रसङ्गात् / प्रत्येकावृत्तेः समुदायावृत्तित्वनियमात् / अथैकत्र द्वाविति न शाब्दधीरेकत्वाद्यवच्छिन्ने द्वित्वाद्यन्वयस्य निराकाङ्क्षत्वात् , नापि तथा प्रत्यक्ष तत्र यावदाश्रयसन्निकर्षस्य हेतुत्वात् / न चोभयाश्रय सन्निकर्षकालीनस्यायमेको द्वावयं चैको द्वाविति प्रत्यक्षस्य प्रामाण्यं स्यादिति वाच्यम् / तत्प्रामाण्यस्य यावदाश्रयविशेष्यताकत्वघटितत्वात् , एकघटवति च द्वित्वावच्छिन्नाधिकरणताविरहादेव * नोभयघटवत्ताधीरिति द्वित्वस्य पर्याप्त्यनभ्युपगमेऽपि नानुपपत्तिरितिचेत्-न; तथापि द्वित्वव्याप्यधर्मेणैकत्र द्वित्वानुमित्यापत्तेः एको न द्वो द्वो नैक इति प्रयोगायोग्यतापत्तेश्च / अथ पर्याप्तिसम्बन्धेनैक त्वद्वित्वादेवृत्ताविदंत्वद्वित्वादिकमवच्छेदकम् , न चात्माश्रयः द्वित्वा. दिव्यक्तिभेदेनापि तत्सम्भवात् तेनायमेक इमौ द्वाविति प्रमा नतु द्वावेकोऽयं द्वावित्यादिकम् / घटावित्यादि शाब्दधोस्त्ववच्छेदकाविषयैव, तथा पर्याप्त्यवच्छिन्नावच्छेदकताकैकत्वद्वित्वाधव'च्छिन्नभेदवृत्तौ तु द्वित्वैकत्वाद्यवच्छेदकम् / तेन द्वौ नैक एको न द्वाविति प्रमा; न त्वयं नैको, द्वौ न द्वावित्यादि; न वा विरोधः / मूलाग्रवदिदंत्वद्वित्वाद्यवच्छेदकभेदात् , द्वित्वाद्यत्यन्ताभावस्य तु पर्याप्त्यनवच्छिन्नसमवायमात्रस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वाद्वित्ववति द्वित्वात्यन्ताभावानङ्गीकाराद्वैकस्मिन्न द्वित्वमिति न प्रतीतिः, एको नद्वावित्यादि धियामेकत्वादौ द्वित्वाद्यवच्छेदकत्वाभावविषयत्वमेव; न त्वेकस्मिन् द्वित्त्वाद्यभावविषयत्वमिति तु न युक्तम् / एवं सति मूले वृक्षः कपिसंयोगीति प्रत्ययस्यापि मूले कपिसंयोगानवच्छेदकत्वावगाहित्वापत्तेरिति नैयायिकमतपरिष्कारे को दोष इति चेत् , शृणु, तथापि व्यापकत्वविशिष्टसमवायरूपामतिरिक्तां वा पर्याप्ति विनापि शुद्धसमवायेनायं द्वौ द्वावेक इत्यादि प्रतीत्यापत्तिः /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ वादमाला [2] द्वयोरेकैकस्मिन्नपि द्वित्वस्य द्वित्वावच्छिन्नाधिकरणतासत्त्वादेको द्वाविति प्रतीत्यापत्तिश्च / स्वाधिकरणतावच्छेदकद्वित्वादि विशिष्ट एव द्वित्वाद्यन्वयस्य साकांक्षत्वे घटावित्यादि प्रयोगस्यानुपपत्तिः / किंचेदंत्वस्यकत्ववृत्त्यवच्छेदकत्वे इमो द्वावित्यत्रैकत्वोल्लेखानुपपत्तिः, द्वित्ववृत्ती द्वित्वा वच्छिन्नमेवदंत्वमवच्छेदकं नतु शुद्धमिति न दोष इति चेत् , न, अवच्छेदकावच्छेदकस्यावच्छेदकन्यूनवृत्तित्वनियमात् / तत्रेदंताद्वयत्वमेव बुद्धिविशेषविषयत्वरूपमवच्छेदकमिति चेत् , तथाऽपि घटपटोभयवृत्त्येकत्वस्यैव घटपटोभयभेदवृत्त्यवच्छेदकत्वे घटौ न घटपटावित्यस्याप्रसङ्गः / घटपटोभयत्वान्यसंख्याव्यक्तीनां विशिष्य तदवच्छेदकत्वोपगमे चेमे घटा इमे च पटा न घटपटाविति व्यक्त्यपेक्षबहुत्वावच्छेदेन जात्यपेक्षद्वित्वावच्छिन्नभेदप्रतीतिप्रसङ्गः / किञ्च-द्वौ नैक इत्यत्रानुभवबलाद् व्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नाधिकरणताकभेदसिद्धौ तत एवान्यत्रापि तेन व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाधिकरणताकाभावेन च स्वपररूपविधिनिषेधाविरोधसिद्धी स्याद्वादनीत्यैव सर्वसामंजस्ये किं क्लिष्टकल्पनाकष्टशतेन, अतएव सामान्यविशेषावगुण्ठितस्याद्वादाविरोधेनैकत्रापि धर्मभेदोपरागेणैकत्वद्वित्वयोरविरोधमभिप्रेत्य 'एगे भवं दुवे भवं' इति सोमिलप्रश्ने 'दव्वट्ठयाए एगे अहं नाण दंसणट्ठयाए दुवे अहं' इति प्रत्युवाच परमेश्वरः / तत्र संग्रहनयाभिप्रायेण प्रथममुत्तरं, द्वितीयं च व्यवहारनयाभिप्रायेणेति / ततः स्थितमेतत् सर्वनयोपग्रहेण सामान्यविशेषात्मकं वस्त्विति / / ननु सामान्यविशेषात्मकं वस्त्विति न वस्तुनो लक्षणं सकलतद्वृत्तित्वे सति तदितरावृत्तिधर्मस्य तल्लक्षणत्वात् , इतरव्यावृत्तिनिश्चयाथ हि लक्षणं प्रयुज्यते; न च वस्त्वितरत् प्रसिद्धमस्ति यदनेन लक्षणेन व्यावत्यैतेति चेद्वस्त्वितरत् केवलसामान्यादिकं शशशृङ्गादिकं वा विकल्पप्रसिद्ध व्यावर्त्तयदिदं वस्तुलक्षण घटत इति सम्प्रदायः / वस्तुतो नेतरव्यावृत्तिमात्रं लक्षणप्रयोजनं, किं तु व्यवहारविशेषोऽपि ततोऽदोषशब्दार्थोभयत्वावच्छेदेन काव्यत्वव्यवहारायादोषशब्दार्थोभयस्य काव्यलक्षणत्ववत् सामान्यविशेषोभयत्वावच्छेदेन वस्तुत्वब्यवहाराय सामान्यविशेषोभयस्य वस्तुलक्षणत्वमविरूद्धम् / न चात्र तदितरावृत्तित्वाप्रसिद्धिस्त्वन्मतेऽपीतरत्वसामान्ये तत्प्रतियोगिकत्वस्वाधिकरणानुयोगिकत्वोभयाभावस्य तत्प्रतियोगिकत्वसामान्ये स्वसमा- नाधिकरणभेदवृत्तित्वाभावस्य वा निवेशात्तद्वत्त्यभावाप्रतियोगित्वे सति स्वसम्बन्धिवृत्तिभेदाप्रतियोगिकत्वस्य तल्लक्षणत्वपर्यवसानात् , अतएव केवलव्यतिरेकिहेतुविशेष एव लक्षणमित्यनादृत्य शिवादित्योऽपि 'प्रमितिविषयाः पदार्था' इति पदार्थसामान्यलक्षणं कृतवान् / यत्तु परस्परव्यतिकरे सति येनान्यत्वं लक्ष्यते तल्लक्षणमिति वार्त्तिकवचनमनुरुध्यासाधारणधर्मवचनं न लक्षणं दण्डादेरतद्धर्मस्यापि देवदत्तलक्षणत्वादव्याप्तलक्षणाभासातिव्याप्तेश्चेति धर्म. भूषणेन दूषितं; तत्र तु वयं न सम्यकौशलमवगच्छामः / सजातीयविजातीयव्यावृत्तिफलकत्वेना- वा. [2] 12
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] साधारणधो लक्षणमित्यर्थस्याकरे व्यवस्थितत्वात् , निरुक्तासाधारणधर्मस्याव्याप्तावृत्तित्वात् दण्डादेस्तु विशेषणत्वमात्रेणैव लक्षणत्वाभिधानात् , इत्थमेव भाष्योक्तपूर्वपदव्यभिचार्यादिलक्षणव्यवस्थोपत्तेः / परस्परव्यतिकरे सतीति विशेषणमहिम्ना रूपान्तरेण स्वेतरभेदाभावसमावेशाय सिद्धस्य स्वेतरभेदवृत्त्यवच्छेदकधर्मस्य लक्षणत्वलाभेऽपि दण्डादेरतिप्रसक्तस्यातथात्वात् / कि चैवं केवलान्वयिलक्षणमपि न सुष्टु घटत इति प्रसिद्धनीत्यैव सर्वमवदातम् // 1 // इति वस्तुलक्षणवादः समाप्तः // द्रव्यगुणकर्मवृत्तरत्यन्तभिन्नसमन्यस्य निरासः द्रव्यगुणकर्मवृत्तिपदार्थान्तरमेव सामान्यमिति नैयायिकाः / अपोहरूपमेव तदिति सौगताः / वस्तु एव समानः परिणामस्तदिति परमपुरुषवचनानुसारिणः / तत्र नैयायिकास्तावदित्थं प्रमाणयन्ति, सर्वत्रानुगताकारप्रतीतोनामेकविषयत्वौचित्यात् सत्सदिति द्रव्यं द्रव्यमिति घटोऽयं घदोऽयमित्यादि प्रतीतिभिः सत्त्वद्रव्यत्वघटत्वादिसामान्यसिद्धिः, तच्च सामान्यं द्रव्यादित्रयवृत्त्येव / सामान्यस्य सामान्यवृत्तित्वेऽनवस्थाप्रसङ्गात् / क्लुप्तजातिषु जातित्वस्वीकारे स्वस्वसहितास्वपितासु जातित्वान्तरकल्पने तत्साम्राज्यात् / सामान्यस्य सामान्यसमवायित्वे द्रव्याश्रितत्वे सति समवायित्वेन गुणाद्यन्यतरत्वप्रसङ्गादवस्थाभावोनवस्थेत्यन्ये / विशेष तत्स्वीकारे च रूपहानिप्रसङ्गो; न हि जात्या समानतापन्नानां विशेषाणां व्यावर्तकत्वं सम्भवति, सम्भवे वानित्यद्रव्यगतैरेकत्वादिभिरेव तत्सम्भवे विशेषस्यैव वैयर्थ्यप्रसङ्गः / समवायाभावयोश्च समवायरूपसम्बन्धाभावान्न जातिमत्वमिति / सामान्यादौ सामान्यं सामान्यमित्याद्यनुगतधीस्तूपाधिनैव / असावपि परम्परासम्बद्धजातिस्वरूप एव / तत्र सत्सदिति धीस्तु सत्तैकार्थसम्बन्धात् , अभावे तु विरोधग्रहादेव न सत्ताधीरभावावृत्तिसत्तैकार्थसम्बन्धेनैव सत्ताग्रहे वा सदित्यभिलापान तत्र सत्तामिलाप * इति; तदेतदविलमिन्द्रजालकल्पम् / पदार्थान्तरभूतस्य सामान्यरय तत्सम्बन्धस्य च समवायरूपस्य सर्वगतत्वेन पटादावपि घटत्वादिवत्ताधीप्रसङ्गात् / .. अथ पटादौ घटत्वादिसमवायसत्त्वेऽपि समवायेन न घटत्वादिवत्ता तदाधारताया घटादिस्वरूपत्वादतो नोक्तदोषः / न च तदीयसम्बन्धवत्वं तद्वत्वनियतम् / गगनीयसंयोगे व्यभिचारात् / वृत्तिनियामकत्वविशेषणान्नैवमिति चेत् , न, करवृत्तितानियामककपालसंयोगवत् कपालस्य स्वाभाववत्त्वेन व्यभिचारात् , तत्र तदृत्तितानियामकः सम्बन्धस्तत्र तद्वत्तानियत इति चेदनुमतमेतत् , अत एव घटत्वादिसमवायस्य पटादिवृत्तिताऽनियामकत्वेन तत्र तद्वत्ताभावाभ्युपगमात् , सन्नपि तत्र तत्समवायः कथं न तवृत्तिनियामक इति चेत् ; तदिदमनुभवं प्रति प्रष्टव्यम् / यो घट एव घटत्वमिति नैयत्येन समुन्मीलतीति / एतेन सामान्यस्य सर्वगतत्वं यदुच्यते तत् किं सर्वसर्वगतत्वं व्यक्तिसर्वगतत्वं वा ?, आधे अन्तराले पटादिव्यक्तावपि तदुपलब्धिप्रसङ्गः / अव्यक्तत्वात्तत्र तस्यानुपलम्भे च व्यक्तेरपि तत एव तदुपपत्तौ सर्वगतत्वं किं
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] न स्याद् , असत्त्वात् ? अन्तरानुपलम्भस्तूभयत्र तुल्यः / न च घटादिव्यक्तीनां घटत्वादिव्यञ्जकत्वादन्यत्रानुपलम्भः / तासामेव तदभिव्यक्तिहेतुत्वे तत्कल्पनानर्थक्यप्रसङ्गात् / कार्यासहभावेन सन्निकर्षस्य हेतुत्वे घटनाशकाले घटचक्षुः संयोगसत्त्वात्तदुत्तरं घटप्रत्यक्षवारणाय लौकिकविषयतया घटप्रत्यक्षे तादात्म्येन घटस्य हेतुत्वेन त्वन्मतेऽपि तस्य घटत्वाभिव्यञ्जकत्वानुपपत्तेश्च / न च तादात्म्यसमवेतत्वान्यतरसम्बन्धेनैव तद्धेतुता सत्येवाश्रये रूपादिनाशकाले रूपादिप्रत्यक्षवारणाय रूपादीनां पृथक्कारणत्वावश्यकत्वे तथा हेतुत्वे मानाभावात् / एवमपि घटे पटत्वप्रत्यक्षापत्तेरनुद्वाराच्च / इत्थं च घटतद्वृत्तिजात्यन्यतरप्रत्यक्षे तादात्म्यानवच्छिन्न समवेतत्वान्यतरसम्बन्धेन घटहेतुत्वेऽपि न निस्तारः / न च घटत्वादिसन्निकर्षे घटादिविषयान्तर्भाव एव तद्व्यंजकत्वं द्रव्यसमवेतचाक्षुषत्वावच्छिन्ने चक्षुः संयुक्तसमवेतत्वत्वेन सामान्यत एव प्रत्यासत्तित्वाद् घटाद्यन्तर्भावेण विशिष्य नानासन्निकर्षहेतुत्वकल्पने महागौरवात् / द्वितीयपक्षेऽपि चोत्पद्यमानव्यक्तौ सामान्यस्य व्यक्त्या सहैवोत्पादे व्यक्त्यन्तराद्वा समागते स्वीक्रियमाणे तस्यानित्यत्वक्रियावत्त्वव्यक्त्यन्तरनिःसामान्यत्वसांशत्वाद्यापत्तिरिति प्रत्याख्यातम् / घटादिस्वरूपाया एव घटत्वाद्याधारतायाः स्वीकारेण तस्य व्यक्तिसर्वगतत्वव्यवस्थानादिति चेत् , न, घटादिस्वरूपाया घटत्वाद्याधारताया भूतलघटादिवृत्तित्वावृत्तित्वाभ्यां तेषु तत्प्रती त्यप्रतीतिप्रसङ्गात् / घटादिस्वरूपमप्याधारतात्वेन घटादिवृत्त्येवेति न दोष इति चेत् , न, आधारता त्वानिरुक्तेः, एकत्र स्ववृत्तित्वस्वावृत्तित्वयोः शबलवस्त्वभ्युपगमं विनाऽसम्भवात् / अत एव घटत्वसमवाये घटपटाद्याश्रयभेदेन वृत्तिनियामकत्वानियामकत्वभेदोऽपि दुरुपपादः / / .. अथाधारता नाधाररूपा नाप्यतिरिक्ता किन्तु कुण्डादौ बदरादेबंदरादिप्रतियोगिकत्वविशिष्टसंयोगरूपैव, घटादौ च घटत्वादेः समवायरूपैव नवीनैः समवायनानात्वाभ्युपगमे दोषाभावादिति चेत् , न, तथापि पीतघटे नीलत्वविशिष्टघटत्ववत्ताधीप्रसङ्गात् / विशिष्टसमवायस्याप्यतिरिक्तत्वान्न दोष इति चेत् न, तथा सति विशिष्टस्यैवातिरिक्तत्वकल्पनौचित्यात् , अत एव नीलत्वविशिष्टघटत्वं न पीतघटवृत्तीति प्रत्ययस्तत्तद्वृत्तीत्यप्रत्ययश्च सर्वसिद्धः / इत्थं च प्रतिव्यक्ति विशिष्टरूपेण भिन्नं शुद्ध रूपेण चाभिन्न सामान्यमनुभूयत इति कथं सर्वथैकं सामान्यम् विशिष्टाविशिष्टयोर्भेद एवेति सार्वभौममतं तु भेदाभेदे निराकरिष्यामः / अतिरिक्तं सामान्यं, व्यक्तिष्वेकदेशेन समवेयात् कात्स्न्येन वा ? आधे सावयवत्वप्रसङ्गोऽन्त्ये च प्रतिव्यक्ति नानात्वापत्तिः, न च व्यक्तिवृत्तित्वं सामान्यस्योपगम्यत एव देशकाय॑योस्त्वनुपगमादापादकाभाव इति वाच्यम् उक्तान्यतरप्रकारव्यतिरेकेणान्यत्र वृत्त्यदर्शनात् / अत्रा * अनया विधया सामान्यस्य प्रत्याख्यानं क्रियते इत्यर्थः /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] न्यतरप्रकाराश्रयणेऽन्यतरदोषापत्तेः, उभयासिद्धौ च वृत्तित्वविशेषाभावसमुदायेन वृत्तित्वसामान्याभावापत्तेर्वज्रलेपत्वादिति सम्मतिटीकाकृतामाशयः / ननु देशकाय॑वृत्तित्वे किञ्चित् सर्वावयवावच्छिन्नसंयुक्तत्वलक्षणे द्रव्यवृत्तित्वस्यैव विशेषौ नतु वृत्तित्वसामान्यस्येति नेयमापत्तिर्घटत इति चेत् , न, अवच्छिन्नानवच्छिन्नवृत्तित्वविशेषाभावाभ्यां तदवृत्तित्वापतेः, आयेऽव्याप्यवृत्तित्वस्य द्वितीये च प्रतिव्यक्ति भेदस्यापत्तेरित्याशयात् , अत एवैतद् घटवृत्तिघटत्वमपरघटावृत्ति एतद् घटपर्याप्तत्वादेतद्घटैकत्ववदित्यप्यापादितं 'न्यायालोके'ऽस्माभिः / किं च समानानां स्वभाव एव सामान्यं न त्वतिरिक्तम् अत एव स्वस्वातिरिक्तपदार्थेषु प्रमेयत्वस्वभावेन प्रमेयमिति बुद्धिवद्भावत्वस्वभावेनैव सदिति धीः। सत्सत्तयोर्विलक्षणसम्बन्धावगाहिनी सत्ताधीः पुनरसिद्धा / यथा च भावत्वस्य नियताऽनुगतव्यावृत्तव्यपदेशनियामकत्वं तथा सिद्धान्तपक्षे निरूपयिष्यामः / द्रव्यजन्यतावच्छेदकतया सिद्धं सत्त्वं गंगनादौ द्रव्यत्वादिना सांकर्यभियैव स्वीक्रियते नतु सामान्यादी मानाभावात्, अतस्तत्रैकार्थसमवायेनैव सत्ताधीरिति पदार्थमालालिखनं तु न ज्यायः / अवच्छिन्नसमवेतत्वेनैव द्रव्यजन्यतावच्छेदकत्वसम्भवादुपाधिसांकर्यस्येव जातिसांकर्यस्याप्यदोषत्वात् ; परस्पराभावसमानाधिकरणजातित्वेन परस्पराभावव्याप्यत्वे मानाभावाच्चेति दिग / सौगतानामन्यथावृत्तिरूपस्य सामान्यस्य निराकरणम् ___ सौगतास्तु संगिरन्ते / पदार्थान्तरभूतं सामान्यं तावदार्हतैरेव निराकृतम् / अत्यन्तविलक्षण स्वलक्षणस्वरूपं च विरोधादेव तन्न सम्भवति व्यक्त्यन्तरात्मजात्यात्मताया व्यक्त्यन्तरानुगमे स्वलक्षणत्वयाघातात् , ततो गौगैरित्याद्यनुगताकारप्रतोतेरन्यव्यावृत्तिमात्रेणैव व्यक्तिषु प्रसिद्धेरप्रामाणिक एव सामान्यस्वीकार इति / तदप्यसत् / अन्यव्यावृत्तेर्बहिर्गवादिव्यक्तिवृत्तित्वे सामान्यरूपताया दुर्निवारत्वात् , सकलव्यक्तिगतस्यानुगतस्य रूपस्यास्मन्मते भावाभावरूपत्वात् , आन्तरत्वे तु तस्या बहिराभिमुख्येनोल्ले खो न स्यात् / नान्तर्बहिर्वा सेति तु स्वाभिप्रायमात्रं तादृश्या स्तस्या अलीकत्वेन तथाभूतप्रत्ययजनकत्वायोगात् / अनादिवासनानिर्मित एवायमिति चेत् ; तहिं तत्र कथं बाह्यार्थविशेषापेक्षा ! अथ दृष्ट एवार्थे वासना सामान्य विकल्पजननी दर्शन एव च बाह्यार्थविशेषापेक्षा नतु विकल्पेक्षा; तच्च स्वविषयसामान्यव्यवसायिविकल्पोत्पादनद्वारा वस्तूपदर्शयदर्थप्रापकं सत् प्रमाणं स्यादित्यस्माकं प्रणालीति चेत् , न, अपोहरूपस्य सामान्यस्यावस्तुत्वे तद्विषयव्यवसायजनकस्य वस्तूपदर्शकत्वविरोधात् , संशयविपर्ययकारणदर्शनवत् / ... अथ दृश्यविकल्प्ययोरेकीकरणाद्वस्तूपदर्शक एव विकल्पोऽतः एव विकल्पितस्य सामान्यस्य बहिराभिमुख्येनोल्लेख इति चेत् , किमिदमेकीकरणम् / एकरूपतापादनमेकत्वाध्यवसायो
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ [93 वादमाला [2] वा! नाद्योऽन्यतरपर्यवसानप्रसङ्गात् , नापि द्वितीय उपचरितेन दृश्यविकल्प्यैक्येन वस्तूपदर्शकत्वायोगात् / ___ किञ्च-तदेकत्वाध्यवसायो दर्शनेन विकल्पेन ज्ञानान्तरेण वा भवेत् ? नाद्यः पक्षो दर्शनस्य विकल्प्याविषयत्वात् , न द्वितीयो विकल्पस्य दृश्याविषयत्वात् , न तृतीयो ज्ञानान्तरस्य निर्विकल्पसविकल्पकविकल्पयुगलानतिक्रमेण दृश्यविकल्प्यवि श्यद्वयविरोधात् , न च तदुभयागोचरं ज्ञानं तदुभयैक्यमाकलयितुमलमिति / अथ दृश्यागृहीतासंसर्गकविकल्प्यविषयत्वमेव विकल्पस्य दृश्यविकल्प्यैकीकरणं तेनैव सामान्यस्य बहिरर्थनिष्ठतोल्लेखः / न चैवमस्तुभूनसामान्यविषयस्य व्यवसायस्य वस्त्वनुपदर्शकत्वातज्जनकत्वेन दनस्य प्रामाण्यं दुर्घटमिति वाच्यम् / परमार्थतो वस्त्वनुपदर्शकमपि ब्यवसायं द्वारोकृत्यार्थप्रापकत्वेन दर्शने व्यावहारिकप्रमाण्यस्यैवोपगमात् “यत्रैव जनयेदेनाम् / तत्रैवास्य प्रमाणते"ति ग्रन्थस्य व्यावहारिकप्रामाण्यप्रयोजकरूपप्रदर्शनपरतयैव व्यवस्थितत्वात् / क्षणक्षयस्वर्गप्रापणशक्त्यादावपि दर्शनस्यानुरूपविकल्पानुत्पादनेन व्यवहारत एव न प्रामाण्यं परमार्थतस्तु क्षणक्षयादेरपि वस्तुस्वरूपत्वात्तत्राऽपि सन्मात्रविषयत्वरूपं प्रामाण्यं स्वग्राह्यमेवेति न स्वोत्पत्तौ स्वज्ञप्तौ वा विकल्पमपेक्षते / न चासद्विषयत्वाभावव्याप्य सद्विषयत्वादिना सन्मात्रविषयत्वादि ग्राह्यमिति कथं तत्र स्वग्राह्यतेति वाच्यम् / असद्विषयत्वाभावादेरपि स्वरूपानतिरेकात् , स्वरूपतः स्वग्राह्यतायास्तत्राप्यप्रत्यूहत्वात् / तत्तद्रूपेण तु विकल्पविषयतैव न चैवं तेषामसत्त्वापत्तिः / स्वरूपातिरिक्तत्वेन तदसत्त्वस्येष्टत्वात् , नहि निर्विकल्पकं सन्मात्रावलम्बनमित्यादिबुद्धीनां बौद्धाः प्रमाणत्वमुपयन्ति / तथा सत्ययं घट इत्यादिबुद्धेरपि प्रामा•ण्यापत्तेः / न चैवं ज्ञानप्रामाण्यस्य स्वतो ग्रहे प्रामाण्यसंशयानुपपत्तिनिर्विकल्पके तदसिद्धेः, तदुत्तरोत्पन्नज्ञाने च समुल्लिखितानुगताकारे प्रमाणाभावेन स्वतः प्रामाण्यग्रहायोगादेव तत्संशयोपपत्तेः, न चानुगताकारविषयत्वेनैव प्रामाण्याभावनिश्चयात्तत्संशयो दुर्घटः, तस्य तद्याप्यत्वानिश्चयदशायां सन्देहसाम्राज्यात् , संदिह्यतां वा दर्शनेऽपि विशेषानाकलनदशायामर्थपापकत्वरूपं व्यावहारिकं प्रामाण्यमिति चेत् , न, सामान्यस्यावस्तुत्वे गवादिदर्शनेऽपि गवादिविषयत्वस्य नियन्तुमशक्यत्वात् / तत्तद्यक्ति विषयत्वमेव गवादिविषयत्वमिति चेत्, तत्रापि गवादिरूपत्वं न त्वश्वादिरूपत्व. मिति नियतसामान्यसम्बन्धं विना कथं नियन्तुं शक्यं कथं वाऽवस्तुभूतसामान्यविषयत्वेऽनुमान स्यापि प्रमाणत्वं सूपपादं कथं च सामान्यस्यावस्तुत्वेऽयं गौरित्यादिविकल्पानां शशशृङ्गादिविकल्पतुल्यत्वेनाप्रमाणत्वान्नियमतः प्रवर्तकत्वम् / अध्यक्षविषयविषयकत्वरूपसंवादाभिमानेन तत्र प्रामाण्याभिमानादेव तथात्वमिति चेत् , न, क्रमिकाध्यक्षव्यक्त्योरप्येकपरमार्थसद्विषयकत्वाभावेन तत्र प्रामाण्यसहचाराज्ञानात् इत्थं चानुमानप्रमाणमप्यनभ्युपगच्छतः सर्वत्र संभावनयेव व्यवहा
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादनमाला [2] रमुपपादयतः सामान्यापलापिनश्चार्वाकस्यापि मतमपास्तम् / सामान्याभावे विकल्पे सम्भावनायां वा संवादप्रामाण्ययोरवगमानुपपत्तेः / अथ विकल्पेऽध्यक्षमूलकत्वमेव संवादः; सम्भावनायां त्वध्यक्षमूलक - विकल्पविषयविषयकत्वमेव, तस्य च यद्यपि न वास्तवप्रामाण्येन सहचारस्तथापि ततः पराभिप्रेतप्रामाण्याभिमानाव्यवहारोपपत्तिरिति वाच्यम् / गोदर्शनोत्तरभावितुरगविकल्पस्याप्यध्यक्षमूलकत्वेन प्रामाण्यप्रसङ्गात्। अथ तत्र गोदर्शने गोरूपस्य तुरगत्वासंसर्गस्य ग्रहाद् दृश्यागृहोतासंसर्गकविकल्प्यविषयत्वरूपं प्रामाण्यं नास्तीति चेत्, न, गोत्वस्यालोकत्वे तदसंसर्गस्य गोदर्शनेनापि ग्रहात् तत्पृष्ठ भाविगोविकल्पस्यप्याप्रामाण्यापत्तेः, दृश्यवृत्तिरसंसर्गत्वप्रकारकग्रहाभावस्त्वसं सर्गग्रहकालेऽप्यस्ति दृश्यस्य विकल्पाविषयत्वात् / यत्तु विकल्प्यावच्छिन्नत्वेन दृश्यं विकल्पेऽपि भासते / तत्र च कल्पितसामान्यसंसर्गवति कल्पितसामान्यप्रकारकत्वमेवोपचरितं विकल्पस्य प्रामाण्यमबाधम् / मुख्य सन्मात्रविषय वलक्षणं तु निर्विकल्पक एवेति, तत्तुमिथ्यैव, यथार्थप्रवृत्त्यादिनिर्वाहार्थ विकल्पे परमार्थ यथार्थव्यवस्थितः / स्वेच्छामात्रकृतायाः परिभाषाया अन्याय्यत्वात् / तस्मात् सामान्योल्लेखी विकल्प एव प्रमाणत्वेनानुभूयमानः सामान्यस्य वस्तुत्वसाधक इत्यधिकं *लतायाम् / तदेवं नैयायिकसौगतमतसामान्यानुपपत्त्या वस्तुनः समानपरिणाम एव सामान्यमित्याहतमतमेवादरणीयं निपुणबुद्धिभिः / विशेषात्मना व्यावृत्तस्यैव तस्य स्वरूपेणानुवृत्तस्योपलम्भात् / सत्तात्मना ह्यनुवृत्ता हि सत्ता घटाद्यवच्छिना तत्तदेशकालादिव्यावृत्तैवोपलभ्यते, इह देशे घटः , सन्नान्यत्रेदानी घटः सन्नपूर्वेद्युरिति देशकालादिव्यावृत्तसत्ताप्रत्ययादेव सत्तासामान्यं नास्तीत्यस्तु दीधितिकृन्मतमेव सम्यगिति चेत् , न, एवं सति घटत्वादिसामान्यस्याप्यनुगतस्यापलापापत्तेः / अस्यां मृदि घटत्वं नान्यस्यामिदानीं मृदि घटत्वं नान्यदेति तस्यापि देशकालादिव्यावृत्तस्यैवानुभावात् / कार्यतावच्छेदकत्वादिना घटत्वादेरेकस्य सिद्धिं पुरस्कृत्य तन्नानात्वप्रत्ययापलापे च घटाभावप्रकारकज्ञानप्रतिबद्ध्यतावच्छेदकत्वादिनाघटादेरप्येकस्य सिद्धिं पुरस्कृत्य तन्नानात्वप्रत्ययस्याप्यपलापप्रसङ्गात् / घटत्वविशिष्टघटादेर्दण्डदिकार्यता घटादिविशिष्टमृदादेवेति विनिगन्तुमशक्यत्वात् / व्यावृत्तत्त्वे कथमनुवृत्तत्वं सामान्यस्येति तु द्रव्यत्वादिकं सामान्यविशेषमभ्युपगच्छता न वक्तुं शक्यम् / यथा हि द्रव्यत्वादिकमद्रव्यादिव्यावृत्तिरूपं सदपि परेषां [परान् ?] प्रतिभावतां न जहाति तथा कथञ्चिद्यक्तिरूपं सदपि सामान्यमस्मन्मते सामान्यरूपता न हास्यतीति / सामान्य-विशेषयोविरोधस्यापाकरणम् अथात्यन्ताभावात्यन्ताभावः प्रतियोग्येवान्योन्याभावात्यन्ताभावस्तु प्रतियोगितावच्छेदकमिति प्राचीनप्रवादो न युक्तोऽभावत्वप्रतीतेरतिरिक्ताभावविषयत्वादभावाभावादेरतिरिक्तत्वस्वी* 'लता' इत्यनेन 'शास्त्रवार्तासमुच्चय'ग्रन्थस्य स्वकृत स्यादवादकल्पलता' टीका बोध्या / /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] कारात्ततीयाभावादेः प्रथमाभावादिरुपत्वेन नानवस्थेति नवीनसिद्धान्तात् / सामान्यविशेषत्वं च न सामान्यत्वे सति विशेषत्वं किं तु सत्ताव्याप्यत्वे सति तद्व्याप्यव्यापकत्वमिति सामान्यत्वविशेष्यत्वयोविरोध एवेति चेत्, न, तयोः प्रत्यक्षेणैवाविरोधसिद्धेः घटत्वाभावाभावादेघर्टत्वाद्यतिरितत्वे मानाभावात् , अभिलापमत्रभेदेनार्थभेदेऽतिप्रसङ्गाद, घटत्वाभावादिज्ञाने घटत्वज्ञानत्वादिना पृथक् प्रतिबन्धकत्वकल्पने गौरवाच्चेति / न च घटत्वस्याघटव्यावृत्तित्वे घटोऽयमिति ज्ञानकाले नाघटोयमिति ज्ञानापत्तिः अघटव्यावृत्तित्वस्य प्रतियोगिज्ञानव्यङ्ग्यत्वात्, न चातव्यवृत्यात्मकविशेषरूपत्वं सामान्येऽस्त्वनुगतत्वाव्याघातात्तत्तद्व्यक्तिविशेषात्मकत्वं तु न सम्भवत्यनुगतत्वव्याघातादिति वाच्यं, सामान्यविशेषत्वक्लुप्तद्वित्वेनेव तत्तद्व्यक्त्यात्मकत्वकृतानेकत्वेनाप्येकत्वस्याविरोधात् वस्तुन एकानेकस्वभावत्वस्य प्रामाणिकत्वात् / केवलं घटत्वातव्यावृत्त्योरनवच्छिन्न एवाभेदः घटत्वे तत्तद्व्यक्त्यभेदस्तु तत्तद्व्यक्तित्वाद्यवच्छेदेनैव तद्भेदस्तु स्वरूपत एवेति कथञ्चिदनुगमव्यावृत्तिमत्सामान्यम् / स्वरूपतः सामान्यस्यैकत्वाच्च सामान्यमेकमिति मुख्यो व्यवहारः / सामान्यमनेकमिति व्यवहारस्त्वनेकत्वावच्छेदकधर्मवाचकपदसममिव्याहारमपेक्षते / युगपद्विरुद्धधर्मप्रतीत्यो चावच्छेदकभेदविषयत्वं नियतं यथा पूर्वमयं घटः श्यामो न त्विदानीम् / मूले वृक्षः कपिसंयोगी न तु शाखायामिति / ततः स्या सामान्यमेकं स्यादनेकमित्यनेकान्त एव कान्तः / 2 / / विशेषस्य पदार्थान्तरतायाः निरास: विशेषो नित्यो नित्यद्रव्यवृत्तिः पदार्थान्तरमिति नैयायिकाः तदसत्तत्र प्रमाणाभावात्, न चात्यन्तसजातीयानां नित्यद्रव्याणां परस्परभेदग्रहो न विशेषं विनेति तत् सिद्धिर्योगिनां तद्भेदग्रहे व्यावर्तकधर्मदर्शनस्याहेतुत्वात् / न च समवायित्वे सति समवायि यद्व्यक्तेर्यव्यावृत्तं; तत्तदसमवेतसमवेतशून्यधर्मसमवायीति व्याप्तेर्घटपटाववधारणात् सजातीयनित्यद्रव्यद्वये परस्परासमवेतसमवेतशून्यधर्मसिद्धावद्विशेषसिद्धिः / अत्र द्रव्यत्वादिभिः सिद्धसाधनवारणाय तदसमवेतेति / एकत्वादिभिस्तद्वारणाय समवेतशून्येति / अभावव्यक्तिभिस्तद्वारणाय समवायीति / अभावे व्यभिचारवारणाय हेतौ समवायित्वे सतीति / घटादावभावव्यावृत्तिसत्त्वेनाभावसमवेतत्वाप्रसिद्ध्या व्याप्यत्वासिद्धिः स्यादिति समवायीति / नोपादेयमेव वा तत्; साध्ये तदसमवेतत्वं परित्यज्य स्वासमवायितत्कत्वस्य निवेशनीयत्वादिति चेत् , न, सजातीयघटद्वये व्यभिचारात् स्वाश्रयसमवेतसमवेतत्वादिघटितपरम्परासम्बन्धेन साध्यत्वे विशेषमादाय तत्रापि साध्यसत्त्वाद्यभिचारवारणे च पक्षे बाधप्रसङ्गात् / स्वसमवायित्वस्वाश्रयसमवेतत्वादिघटितपरम्परासम्बन्धान्यतरसम्बन्धेन साध्यत्वेऽपि नित्यद्रव्यवृत्तिरूपादौ व्यभिचारात् / स्वाश्रयसमवेतत्वस्यापि सजातीयद्यणुकसाधारणस्यान्यतरमध्ये निवेशान्न दोष इति चेत्, न, ईदृशसम्बन्धेन साध्यस्य व्याप्तिग्रहाभावात् / समवायित्वे सतीत्यपहाय नित्यद्रव्यत्वे सतीति निवेशने न दोष इति चेत,
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96] वादमाला [2] न, दृष्टान्ताप्रसिद्धः / किञ्च-विशेषे समवायेन तदवृत्तिधर्ममन्तरेणापि तद[]वृत्तिधर्ममात्रसत्त्वेन यथा तव्यावृत्तिस्तथा प्रकृतेऽपीत्यप्रयोजकत्वादुक्तव्याप्तिरेवासिद्धा; यो यद्व्यावृत्तः स तदवृत्तिधर्मवानित्येव व्याप्तेः / किञ्च नित्यद्रव्यव्यावृत्तये विशेषपदार्थस्वीकारे तद्गतरूपादिव्यावृत्तिः कुतः, स्वाश्रय समवेतत्वसम्बन्धेन तत्रापि विशेष एव व्यावर्तक इति चेत् तर्हि रूपादिगत एवासौ किं न कल्प्यते, तस्यापि स्वाश्रयसमवायित्वसम्बन्धेन नित्यद्रव्यव्यावर्तकत्वसम्भवात् / रूपादीनां बहुत्वात्तत्र विशेषपदार्थकल्पने गौरवं नित्यद्रव्यव्यक्ते. चैकत्वात्तत्र तत्कल्पने लाघवमिति चेत्, न, तथापि प्रत्येकं विनिगमकाभावात् / रूपादिनिष्ठत्वे तस्य सजातीयघटद्वयपर्यन्तः परम्परासम्बन्धो बहुघटितः स्यादिति चेत्, किं ततो, नानारूपवदवयवारब्धावयविनो नीरूपत्वमते तत्प्रत्यक्षत्वाय परमाणुगतरूपस्य तद्वृत्तितानियामकसम्बन्धविशेषवदिहापि तादृशसम्बन्धविशेषकल्पने तव रसनाया अव्याहतप्रसरत्वात् / योगिनो विशेषमीक्षन्त इति चेत् , तर्हि त एव प्रष्टव्याः कि ते विशेषमति रिक्तमीक्षन्तेऽनतिरिक्तं वेति श्रद्धामात्रगम्य एवायं विशेषपदार्थः / अस्माकं तु विशेषपदार्थो वस्तुन एव व्यावृत्त्यशः / घटादिगतानां पटादिव्यावर्तकधर्माणां पटादिव्यावृत्तीनां च कथञ्चिद् घटादिरूपत्वात् / पटादिव्यावृत्तीनां स्ववृत्तित्वांशेऽभेदस्य नियामकस्य क्लप्तत्वेन घटादिवृत्तित्वांशेऽपि तस्यैव नियामकत्वौचित्यात् / अभेदविशेषणतयोईयोस्तन्नियामकत्वे गौरवात् / न चैवं शकटादावपि पटव्यावृत्त्यात्मनो घटस्योपलम्भापत्तिस्तत्त्वेन तदुपलम्भस्येष्टत्वाद् , घटत्वेन घटोपलम्भे तु घटत्वावच्छिन्नस्य नयनाभिमुख्यं नियामकमिति न दोषः / अस्तु वाऽनन्तपर्यायात्मकत्वाद्वस्तुनो घटत्वावच्छिन्नायास्तस्या घटात्मकत्वेऽपि तदभावावच्छिन्नायास्तस्या अतदात्मकत्वम् / अनेकान्ताविरोधात् / प्रतीयते खल्वेकस्यामङगुल्यामग्रावछिन्नापरांगुलिसंयोगवत्तादात्म्येऽपि मूलावछिन्न तद्वद्भेदः / न चैवं देशस्कन्धरूपान्तराद्यवछिन्नभेदाभेदादिघटितबहुधर्मसमावेशात् प्रतीतिनियमानुपपत्तिः / व्यवहाराद्यभ्यासवशाद् यथाक्षयोपशमभेदं तन्नियमोपपत्तेरिति दिग् // 3 // वागादीनामिन्द्रियत्वस्य प्रत्याख्यानम् स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्रवाक्पाणिपादपायूपस्थमनो लक्षणान्येकादशेन्द्रियाणीति सांख्याः / तन्न, वागादीनामिन्द्रियत्वे प्रमाणाभावात् / न च तेषामपि वचनादानविहरणोत्सर्गानन्दसंकल्पव्यापारकाणामात्मनः क्रियाजनने करणत्वेनोपकारकत्वात् स्पर्शनादिवदिन्द्रियत्वमव्याहतमिति वाच्यम् / आत्मनो विज्ञानोत्पत्तौ प्रकृष्टोपकारकस्यैवेन्द्रियत्वात् / यां काञ्चनक्रियामुपादाय करणत्वेनेन्द्रियत्वाभ्युपगमे च भ्रदरादेरप्युत्क्षेपादिकरणत्वेनेन्द्रियत्वप्रसङ्गात् / किं चेन्द्रियाणां स्वविषयनियतत्वान्नान्येन्द्रियकार्यमन्यदिन्द्रियं कर्त्तमलम् / श्रोत्रादोनां चक्षुरुपलभ्यरूपावलोकनाद्यसमर्थत्वात् / यस्तु रसाधुपलम्भे शीतत्पर्शादेरप्युपलम्भः / स सर्वव्यापित्वात् स्पर्शनेन्द्रि
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] यजनित एवेति न दोषः / पाण्यादीनां तु तच्छेदेऽपि तत्कार्यस्यादानादिलक्षणस्य दशनादिनापि निवर्त्यमानत्वान्नेन्द्रियत्वम् / मनसस्तु सर्वेन्द्रियोपकारकत्वादन्तः करणत्वमिष्यत एवेति सम्प्रदायः / - नन्वेवं ज्ञानं प्रति प्रकृष्टकारणत्वमिन्द्रियत्वमिति पर्यवसन्नम् / अत्र च कः प्रकर्षः / व्यापारवत्वमिति चेन्नात्मनोऽप्यात्ममनोयोगरूपव्यापारसत्वात् / अविलम्बेन क्रियोत्पादकत्वमिति चेत् , न, चक्षुरादेरपि व्यासङ्गदशायां ज्ञानानुत्पत्तेः / ज्ञानत्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नकारणत्वमिति चेन्न, स्मृतित्वावच्छिन्नहेतावनुभवेऽतिव्याप्तेरनुभवत्वव्याप्यधर्मावछिन्नहेतुत्वमिति चेत्, न, अनुमितित्वाद्यवच्छिन्नहेतावनुमानादावतिव्याप्तेः, प्रत्यक्षत्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नहेतुत्वमिति चेन्नान्धकारेतरविषयकाञ्जनाद्यसंस्कृतनयननरचाक्षुषसाक्षात्कारत्वावच्छिन्नहेतावालोकेऽति व्याप्तेरिति चेदत्र ब्रमः / मतिज्ञानप्रत्यक्षत्वसाक्षाद्व्याप्यधर्मावच्छिन्नहेतुत्वमेवेन्द्रियलक्षणम् / अस्ति हि चक्षुरादीनां चक्षुराद्यवग्रहादिसाधारणमतिज्ञानप्रत्यक्षत्वसाक्षाव्याप्यचाक्षुषत्वाद्यवच्छिन्नहेतुत्वम् / मेनसस्तु यद्यपि मनोऽवग्रहादिसाधारणमतिज्ञानप्रत्यक्षत्वसाक्षाद्व्याप्यमानसत्वावच्छिन्नं. प्रति हेतुत्वमस्ति तथापि ब्यक्तानुमानादिसाधारणदीर्घकालिकसंज्ञात्वावच्छिन्नं प्रत्यपि हेतुत्वात्तत्र नो इन्द्रियत्वप्रवादः / तथा च स्पर्शनादोनि पञ्चेन्द्रियाणीति जैनी परिभाषा / इन्द्रियलक्षणम् नैयायिकास्तु मनः सहितानि तानि षडिन्द्रियाण्याहुरिन्द्रियत्वं च तेषां स्मृत्यजनकज्ञानजनकमनःसंयोगाश्रयत्वम् / स्मृत्यजनकत्वमत्र स्मृतिस्वरूपायोग्यत्वम् / मनःसंयोगश्च मनोवृत्तिः संयोगो नातः स्मृत्यनुपधायकप्रत्यक्षाद्युपधायकमनोयोगवत्यात्मादावतिप्रसङ्गः / न च मनः प्रतियोगिकसंयोगविरहिणि मनस्यव्याप्तिः / स्वमनोयोगस्य शानमात्र प्रति हेतुताया निरासः ननु त्वगिन्द्रियाव्याप्तिः / त्वङ्मनोयोगस्य जन्यज्ञानमात्रहेतुत्वेन स्मृतिस्वरूपयोग्यत्वात् / अन्यथा सुषुप्तिकाले ज्ञानोत्पत्त्यापत्तेः / अथ तत्काले चाक्षुषादिज्ञानानुत्पादश्चक्षुरादेविषयेण मनसा च संयोगाभावादनुमित्या द्यनुत्पत्तिश्च व्याप्तिज्ञानाद्यभावात्, न च सुषुप्त्यनुकूलमनः क्रिययात्ममनः संयोगनाशकाले उत्पन्नेन परामर्शेन सुषुप्तिसमकालोत्पत्तिक मनोयोगसहकृतेन सुषुप्तिद्वितीयक्षणेऽनुमितिरुत्पद्यतामिति वाच्यम् असमवायिनः कार्यसहभावेन हेतुत्वान्मनोयोग'नाशकाले परामर्शोत्पादासम्भवात्, अन्यथा सुषुप्तिकाले प्राक्तनत्वङ्मनोयोगात्तवापि मसृणतूलिकादिसन्निकर्षेण त्वाचप्रसङ्गात् / तत्सामग्रीभूतव्याप्तिस्मृत्यादेः फलैककल्प्यत्वेन तत्काले परामर्शोत्पत्तौ मानाभावाद्वेति चेत्, न, तत्काले आत्मादिमानसोत्पत्तेविना त्वङ्मनोयोगहेतुत्वं " वा. 13
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] दुरत्वादिति, मैवम् / आत्मनो विशेषगुणोपधानेनैव भानेन तदा विशेषगुणाभावेन तत्प्रत्यक्षाभावात्तत्तद्गुणानां विषयतया तद्भानहेतुत्वात् / सविषयकप्रकारकात्ममानसत्वस्यैव मनोयोगादिकार्यतावच्छेदकत्वाद्वा / यदि चैवमतिगौरवं तदा चर्ममनोयोग एव जन्यज्ञानमात्रहेतुरस्तु / त्वङ्मनोयोगस्य रासनादिकालेऽनुपगमात् चर्मत्वम् तैजसचर्मत्वादिसाधारणं न जातिरिति चेत्, तथाऽपि मानसत्वावच्छिन्न एव त्वङ्मनोयोगो हेतुर्नतु जन्यज्ञानत्वावच्छिन्ने / न च त्वाचत्वावच्छिन्नं प्रति पृथक्कारणत्वे गौरवं प्रामाणिकत्वेन तस्यादोषत्वात् / अन्यथा रासनाद्युत्पत्तिकाले ज्ञानमात्रहेतोस्त्वङ्मनोयोगस्य सत्त्वे कथं न त्वाचोत्पत्तिरायुष्मतां, रसनमनोयोगादेस्त्वाचप्रतिबन्धकत्वकल्पने महागौरवात्, त्वाचत्वावच्छिन्ने विजातीयत्वङ्मनोयोगत्वेन पृथकारणत्वावश्यकत्वात् / न च त्वाचत्वावच्छिन्नं प्रति त्वाचेतरसामग्रीत्वेनैव प्रतिबन्धकत्वादनतिप्रसङ्गस्त्वाचेतरसामग्या विशिष्य विश्रामात् / न च रसनाद्यवच्छेदेन त्वचो विषयेण समं विलक्षणसंयोगस्यैवानुपगमात्त्वङ्मनोयोगस्य त्वाचं प्रति विशिष्य हेतुत्वाकल्पनमिति वाच्यम् / रसनाद्यवच्छेदेनापि शीतलजलस्पर्शानुभवादीर्घशष्कुल्यादौ रासनकालेऽपि त्वग्विषयसम्बन्धाबाधाच्च / अस्तु वा परात्मादेः पराप्रत्यक्षत्वाय विजातीयात्ममनोयोगत्वेनात्ममानसे हेतुताया अवश्यवक्तव्यत्वात्तदेव वैजात्यं जन्यज्ञानसामान्यासमवायिकारणतावच्छेदकमिति तादृशसंयोगाभावादेव सुषुप्तौ ज्ञानानुत्पादः; तदा तादृशसंयोगे मनाभावात् / अदृष्टादेव श्वासप्रश्वासादिसन्तानोपपत्तौ जोवनयत्नानुपगमात्तदनुरोधेनापि तदकल्पनात् / न च यत्र त्वविक्रयया त्वङ्मनःसंयोगनाशे पुरीतक्रियया पुरीतन्मनः संयोगरूपा सुषुप्तिः सम्पद्यते तत्र प्राक्तनात्ममनोयोगोऽस्तीति वाच्यम् / सर्वत्र मनःक्रिययैव सुषुप्तिस्वीकारान्नाडीतदवयवादिक्रियाकल्पने गौरवादिति / त्वमनोयोगस्य ज्ञानमात्रहेतुत्वपक्षे इन्द्रियनिर्वचनम् त्वङ्मनोयोगस्य ज्ञानमात्रहेतुत्वेऽपि ज्ञानासमानाधिकरणज्ञानकारणमनःसंयोगाश्रयत्वमिन्द्रियत्वं त्वक्त्वस्य जातित्वात्त्वङ्मनोयोग एव ज्ञानहेतुर्न तु शरीरमनोयोगः शरीरत्वस्योपाधित्वादिति शरीर नातिव्याप्तिः / यदि च समवायेन चैत्रीयमनोयोगस्य शरीरनिष्ठस्यावच्छेदकतया चैत्रीयज्ञानहेतुत्वं तदा ज्ञानसमानाधिकरणज्ञानकारणसंयोगानाश्रयवृत्तिमनोवृत्तिज्ञानकरणसंयोगाश्रयत्वं तत् / आत्मशरीरयोरिणाय प्राथमिकं वृत्त्यन्तं संयोगविशेषणम्, शरीरात्ममनसां ज्ञानसमानाधिकरणज्ञानकरणसंयोगाश्रयत्वात्, शरीरमनोयोगात्ममनोयोगयोर्न तदाश्रयवृत्तित्वमित्यात्मशरीरयोगुंदासः / शरीरतदवयवनाड्यादिनात्मसंयोग एव चेष्टावदात्मसंयोगत्वेन हेतुरतो न स्वप्नवहूनाडीमनोयोगमादाय तन्नाड्यामतिव्याप्तिः / चक्षुर्घटादिसंयोगमादाय घटादावतिव्याप्तेर्वारणाय मनोवृत्तीति / मनो घटसंयोगादिकमादायातिव्याप्तिवारणार्थ ज्ञानकारणेति / शरीरावच्छेदेन प्राणमनः संयोगत्वेन न हेतुत्वं किं तु शरीरप्राण
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] संयोगत्वेनैवेति न प्राणेऽतिव्याप्तिरिति / तदेतन्निजगृहपरिभाषामात्रम् / इन्द्रियवर्गणादिजन्यतावच्छेदकत्वेन सिद्धस्य प्रकृष्टज्ञानकारणत्वाभिव्यङ्गयस्य द्रव्यनिष्ठस्येन्द्रियत्वस्य प्राणादाविव मनस्यवृत्तित्वात् , अन्यथा द्वीन्द्रियादिवधे त्रीन्द्रियादिवधजन्यदोषप्रसङ्गात् , न चैकेन्द्रियादिजीवभेदव्यवस्था परं प्रत्यसिद्धेति द्वीन्द्रियादेखोन्द्रियादित्वोपगमेऽपि न क्षतिरिति वाच्यम् / ज्ञानापकर्षस्येन्द्रियनियम्यतया एकेन्द्रियपर्यन्तविश्रान्तत्वेनैकेन्द्रियादिव्यवस्थायाः सिद्धान्तसिद्धायाः स्वेच्छामात्रेणान्यथा कर्तुमशक्यत्वात् / न च शरीरभेदादेव ज्ञानापकर्षभेदो न त्विन्द्रियभेदादिति वाच्यम् / ज्ञानापकर्षस्येन्द्रियापकर्षान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात् / किं च मनसः कालत्रयावच्छिन्नार्थग्राहिणोऽनुमानावधिज्ञानादिवद्वर्तमानार्थग्राहिश्रोत्रादिसाधारणं नेन्द्रियत्वम् / किन्तु श्रोत्रेन्द्रियादपि पटुतरज्ञानजनकत्वेन न इन्द्रियत्वमेवेति पञ्चैवेन्द्रियाणीति समीचीनः पन्थाः / द्रव्येन्द्रियभावेन्द्रिययोनिरूपणम् तानि च द्रव्यभावभेदाद्विधा, तत्र द्रव्येन्द्रियाणि निर्वृत्युपकरणभेदाद्विधा, तत्र निर्वृत्तिः संस्थानरूपा बाह्याभ्यन्तरभेदेन द्विधा, तत्र बाह्या निर्वृत्तिर्मनुष्यशशकादेर्नानारूपा, अन्तर्निवत्तिस्तूत्सेधागुला संख्येयभागप्रमितशुद्धात्मप्रदेशावच्छिन्नकदम्बपुष्पाद्याकारमांसगोलकरूपा / उपकरणं च श्रोत्राद्यन्तनिवृत्तेविषयग्रहणशक्तिः खड्गस्येव च्छेदशक्तिवेह्नरिव च दाहशक्तिः, अतिरिच्यते चेयमन्तर्निवृत्तीन्द्रियात् तत्सत्त्वेऽपि वातपित्तादिना विषयपरिच्छेदशक्तिविनाशे शब्दादिविपर्याग्रहणोपपत्तेः, न च तदुपनाहकादृष्टविशेषविनाशादेव तदुपपत्तिर्मण्यादिना वह्नयादिनिष्ठदाहशक्तेरिव वातपित्तादिनेन्द्रियनिष्ठपरिच्छेदशक्तेरेव विनाशस्वीकारौचित्यात् , अन्यथौषधपानविशेषेण तदननुग्रहप्रसङ्गात् तेन विहितनिषिद्धान्येनादृष्टान्तरोत्पादनायोगात् , इन्द्रियनिष्ठपरिच्छेदकशक्तेथोत्तेजकेन वह्निनिष्ठदाहशक्तेरिव तेनोत्पादनस्य वक्तुं युक्तत्वात् / किं चैवमदृष्टोपग्रहस्य नियामकत्वे इन्द्रियस्यैवासिद्धिप्रसङ्गस्तदुपगृहीतकर्णशष्कुल्यादिनैव तत्कार्यसम्भवात् , एतेन कर्णशष्कुल्यवच्छिन्नाकाशमेव श्रोत्रमदृष्टविशेषोपग्रहाच्च नातिप्रसङ्ग इत्यादि नैयायिकमतमपास्तम् / ___ भावेन्द्रियाण्यपि लब्ध्युपयोगमेदाद्विधा / तत्र लब्धिस्तदावरणकर्मक्षयोपशमः / प्रमाणं च तत्र तुल्येऽपि द्रव्येन्द्रियविषयसम्बन्धे पुरुषभेदेन बहुबहु विधादिविषयपरिच्छेद भेद एव / तत्सन्निधानादेव चात्मा द्रव्येन्द्रियनिवृत्तिं प्रति व्याप्रियत इति / उपयोगश्च लब्धिनिमित्तो मनः साचिव्यादात्मनोऽर्थग्रहणं प्रति व्यापारः / प्रमाणं च तत्र सुषुप्तौ ज्ञानाभावान्यथानुपपत्तिः / संयोगादौ क्रियाया इवार्थ ग्रहण आत्मनोऽप्याभिमुख्यस्य नियामकस्य स्वीकारातस्यैवोपयोगरूपत्वात् सुषुप्तौ तदभावा देव ज्ञानानुत्पादसम्भवात् , व्यासङ्गोऽप्यर्थान्तरानुपयोगदेव सम्भवति. न त्विन्द्रियान्तरेणाणोर्मनसोऽसम्बन्धात् , अन्यथा रूपादिकं पश्यतो जातायां गीतादिबुभुत्सायां सद्य एव गीतादिश्रवणानुपपत्ते बुभुत्सया मनोवहनाडी प्रयत्नद्वारा श्रोत्रमनो
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100] वादमाला [2] योगस्योत्पादनायोगात् , असर्वज्ञैरस्यां नाड्यां मनो विद्यते संयोक्ष्यते चानेनेन्द्रियेणेति प्रत्येतुमशक्यत्वात् / कथं वैवमादरेण रूपादिकं पश्यतो वेगवत्तरमहामेघसंघट्टजन्मनो झनझना शब्दस्य झटित्येव साक्षात्कारः / उपयोगस्य नियामकत्वे तु न किंचिदनुपपन्नं बलवति विषये उपयोगस्थ सद्य एव सम्भवात् / अत्रोपयोगमाश्रित्य सर्वेऽपि जोवा एकेन्द्रिया एकस्मिन् काले एको.. पयोगवत्त्वाच्छेषेन्द्रियापेक्षया चैकेन्द्रियादिभेदः / अथवा लब्धीन्द्रियापेक्षयाऽपि सर्वेषां पञ्चेन्द्रियत्वमेव, बकुलादीनामपि कामिनीवदनार्पितमदिरागण्डूषादिना पुष्पपल्लवादिदर्शनात् , तस्य ज्ञानविशेषाहितप्रोतिविशेषाहृतेष्टपुद्गलनिमित्तकत्वात / सुप्तेऽपि कुम्भकारे कुम्भनिर्वृत्तिशक्त्या कुम्भकारत्ववद् बकुलादौ लब्ध्ये[ 'ब्धी ]न्द्रियपञ्चकसद्धावेऽपि पञ्चेन्द्रियत्वव्यप्रदेशो निवृत्त्यादिद्रव्येन्द्रियसम्बन्धाभावान्न भवतीति भाष्यसम्प्रदायः / अत्र च निवृत्त्युपकरणेन्द्रियसमुदायो न पञ्चेन्द्रियत्वव्यपदेशनिबन्धनमुपहतनयनादीनामपि तद्व्यपदेशात् , किन्तु पञ्चेन्द्रियजातिनामकर्मविपाकोदय एवेत्यत्रतात्पर्यमत एव जातिनाम्नो नेन्द्रियपर्याप्त्यान्यथासिद्धिः / निर्माणाङ्गोपाङ्गनामारचितनिष्पादित बाह्य निवृत्युपग्रहेण तस्याः प्रतिनियतपूर्णेन्द्रियनिष्पादकत्वेप्येकेन्द्रियादिव्यपदेशभेदस्य जातिनामभेदनिमित्तकत्वादित्यन्यत्र विस्तरः / न चैवं हिंसा दोषभेदेऽपीन्द्रियभेदनियामकत्वं विलीनमिति वाच्यम् / इन्द्रियघटितप्राणवियोगरूपायां हिंसायामिन्द्रियस्यापि प्रवेशादिति दिग् / 4 // शक्तेः पदार्थान्तरत्वम्-- ___द्रव्यादयः षडेव पदार्था इति वैशेषिकाणां पदार्थविभागोऽनुपपन्नः / शक्तेरप्येवं पदार्थान्तरत्वात् / तथाहि यादृशादेव करतलानलसंयोगादाहो जायते सति मण्यादौ प्रतिबन्धके तादृशादेव न जायत इति मण्यादिनाश्यं वह्निनिष्ठं किंचिदतीन्द्रियं दाहानुकूलं स्वोकर्त्तव्यं, सैव शक्तिः / न च मण्याद्यभावानामपि दाहहेतुत्वादेव तदा दाहानुत्पत्तिः, न चाभावस्य न कारणत्वं; कार्यत्वस्येव कारणत्वस्यापि भावत्वाव्याप्यत्वादिति वाच्यम् / उत्तेजके सत्यपि तत्र दाहानापत्तेः / न चोत्तेजकाभावविशिष्टभण्याद्यभावानां हेतुत्वाददोषः; एकोत्तेजकसत्त्वेऽप्यपरोत्तेजका भावसत्त्वेन तदोषानुद्धारात् , उत्तेजकत्वस्य च शक्त्यभ्युपगमे एकस्य दुर्वचत्वेन तदवच्छिन्नाभावस्य निवेशयितुमशक्यत्वात् / तत्तदुत्तेजकाभावकूटनिवेशे च परस्परं विशेषणविशेष्यभावे विनिगमनाविरहात् , नानाकार्यकारणभावकल्पने गौरवाहाहत्वावच्छिन्ने विलक्षणशक्तिमत्वेन हेतुत्वकल्पनाया एवोचितत्वात् / न च भवतामपि शक्तनाशे उत्तेजकाभावविशिष्टमण्यादीनां तावकार्यकारणभावकल्पनागौरवतोल्यमेव, अधिकं च नानाशक्तितत्कार्यकारणभावादिकल्पनागौरवनिति वाच्यम् / अस्माकं विलक्षणशक्तिमत्त्वेनानुगतोकृतोत्तेजकानां प्रतिबन्धकशक्तिनाशकत्वमेकं कल्पनोयमपरं च दाहशक्तिनाशत्वावच्छिन्ने विलक्षणशक्तिमत्त्वेन मण्यादीनां कारणत्वं
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] * ममतु दाहशक्तौ तदनुकूलशक्तिमत्त्वेन वढेरेव / मवतां तूक्तरीत्याऽनन्तकार्यकारणभावाः कल्पनीया इति लेशतोऽपि साम्याभावान्नानाशक्तिनाशोत्पादादिकल्पनागौरवस्य फलमुखत्वेनादोषत्वात् / ननु भवतां प्रतिबन्धकदशायां कृशानौ दाहशक्त्यनुकूलशक्तिरस्ति न वा। नास्ति चेत् कुतः पुनरुत्पद्यते ? शक्त्यन्तरसहकृतादग्नेरेवेति चेत्तर्हि साऽपि शक्त्यन्तरासहकृतात्तस्मादेवेत्यनवस्था; वस्तुतस्तद्वढे रेक्त्वात्तच्छक्तेः स्वकारणप्रभवत्वे प्राक् सा नास्तीति वचनस्यैव व्याघातः / कारणान्तरप्रभवत्वे च किं तया, कारणान्तरादाहशक्त्युत्पत्तेरेव वक्तुं युक्तत्वात् / अथास्ति तदा तदानीमपि दाहोत्योदिकां शक्तिं सम्पादयेत् / ततोऽपि दाहः स्यादेवेति चेत् ; अत्रोच्यते प्रतिबन्धकावस्थायामप्यस्त्येव दाहशक्तिसम्पादकं शक्त्यन्तरं तदुत्पन्नोत्पन्नदाहशक्तेः प्रतिबन्धकेन च नाशाच्च न तंदा दाहोत्पत्तिः प्रतिबन्धकापगमे तु: दाहव्यक्तिः स्फुटैवेति व्यक्तं 'स्याद्वादरत्नाकरे'। नन्वेवं विनश्यदवस्थयाऽपि दाहशक्त्या प्रतिबन्धकदशायां दाहजननापत्तिः कारणस्य कार्यप्राक्कालसत्ताया एवापेक्षितत्वादिति चेत्-न, कार्यसहभावेनैवैतस्या हेतुत्वात् , न च तथापि क्षणिकत्वापत्तिः पर्यायार्थतः कचित् क्षणिकताया अपोष्टत्वात् , न च शक्ति धारापत्तिरेकशक्तिनाश एवापरशक्तिजननादिति बोध्यम् / अन्ये त्याहुः प्रथमं वयादिकारणजन्या वयादिनिष्ठाशक्तिः / प्रतिबन्धकेन च तस्या विनाश उत्तेजकेन पुनस्तदुत्पत्तिः, न च शक्तिहेत्वननुगमः / शक्त्यनुकूलशक्तिमत्वेनानुगमादिति / अस्मिन् मते उत्तेजकेन मण्यादेः शक्त्यनाशे उत्तेजकजनितदाहशक्तेमण्यादिना नाशादुत्तेजकसत्त्वेऽपि दाहानापत्तिः, उत्तेजकजनितदाहशक्तेमण्याद्यनाश्यत्वे चोत्तेजकापसारणदशायामपि दाहापत्तिः, उत्तेजकेन मण्यादेः शक्तिनाशेऽप्येतदोषतादवस्थ्यमेवोत्तेजकनाशिताया मण्यादिशक्तेः पुनरनुत्पादात् , उत्तेजकाभावस्य तद्धेतुत्वे चाभावकारणत्वप्रसङ्गो, मण्यादेरेव तदुत्पादकत्वे च वयादेरेव दाहशक्तिहेतुत्वमुचितमित्याकरपक्ष एव ज्यायानिति बहुतरम्हनीयम् / अपि च तृणारणिमणिषु वह्निजनकतावच्छेदकतया शक्तिसिद्धिर्दुर्वारा तृणत्वादिना वह्नित्वावच्छिन्नहेतुत्वायोगात्तृणादिकं विनाऽरण्यादितोऽपि वढेरुत्पादात् , न च वह्निनिष्ठजातित्रयकल्पनाददोषः तदपेक्षया तृणफूत्कारारणिनिर्मथनमणितरणिकिरणसंयोगेष्वेकशक्तिकल्पनायां लाघवात् / सम्बन्धत्रयनिष्ठैकजात्यङ्गीकारे च नोदनात्वादिना संकरप्रसङ्गः / यदि चान्वयव्यतिरेकाभ्यां तृणादेरपि कारणत्वमिष्यते तदा तेषामप्येकशक्तिभत्वेन तदस्तु तथापि जातित्रयकल्पनापेक्षया शक्तिद्वयकल्पनाया लघुत्वात् , तेष्वपि जात्यङ्गीकारे च मणित्वादिना संकरप्रसङ्ग इति / ___ * मूलादर्शऽयं पाठो विशीर्णो विद्यते /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102] वादमाला [2] अथ तृणादौ वह्निकारणतानवच्छिन्नैवास्तु किं शक्तिकल्पनया ? न हि कारणता किश्चिधर्मावच्छिन्नैवेति व्याप्तिरस्ति प्रमाणाभावात् / तन्तुत्वेन तन्तुः पटकारणं पटत्वेन पटस्तन्तुकार्यमिति प्रतीत्या तत्रावच्छेदकसिद्धावपि प्रकृते तदभावात् , शक्तिविशेषेण तृणं वह्निहेतुरिति प्रतीतेरसिद्धेः शक्तेरतीन्द्रियत्वोपगमात्, अस्तु वा सर्वत्रापि कार्यता कारणता च निरवच्छिन्नैव / तन्तुः पटकारणमित्यादिको हि लोकानामनुभवो न तु तन्तुत्वादिनाऽपि / द्रव्यत्वेन न तन्तोः पटकारणत्वं किन्तु तन्तुत्वेनेत्यादिकाः प्रतीतयस्तु केवलं तान्त्रिकाणामेवेति चेत्, न लोकैरपि सामान्यविशेषोपयोगपरैर्वस्तुमात्रस्येव कारणत्वस्य कार्यत्वस्य चावच्छिन्नानवच्छिन्नस्यैवानुभवात् / सप्तभङ्गया तत्संकलनमात्रस्यैव शास्त्रार्थत्वात् / वह्निनिरूपितकारणतायास्तृणत्वेन तृणनिरूपितकार्यतायाश्च वह्नित्वेन प्रथमतो ग्रहेऽपि वह्निसामान्यतृणसामान्यकार्यकारणभावोपयोगे तृणत्वेन व्यभिचारस्फूत्री शक्तिविशेषेणैव तृणे वह्निसामान्यहेतुताया ऊहाख्यप्रमाणेन परिच्छेदात् / न चेदेवं दण्डघटाद्योरपि कार्यकारणभावो दुरुपपादः स्यात् / घटत्वस्य मृत्वस्वर्णत्वादिसंकीर्णतया जातित्वासिद्धेस्तस्यै कत्ववृत्तित्वाभ्युपमेऽपि दोषादेकत्वाग्रहे तदग्रहापत्तेः, नव्यमते एकत्वस्याप्येकत्वाच्च / न च कुलालस्वर्णकारादिजन्यतावच्छेदकमृत्वस्वर्णत्वादिव्याप्यनानाघटत्वाभ्युपगमेऽपि निस्तारो दण्डत्वस्यापि तद्वदेव नानात्वेन व्यभिचारात् / यावद्दण्डभिन्नावृत्तिजातित्वेनानुगतीकृत्य तन्निवेशे गौरवात् / विजातीयसंयोगव्यापारकत्वस्य च कारणान्तरघटितत्वेन तेन रूपेणाप्यहेतुत्वात् / न च भ्रमिप्रयोजकावयवसंयोगविशेषवत्वेनैव हेतुत्वमस्त्विति वाच्यम् / तद्विशेषस्यापि जातिरूपस्यासिद्धेनोंदनात्वादिना सांकर्यादिति शक्तिविशेषेणैव दण्डादेर्घटादिसामान्यहेतुत्वमुचितमिति दिग् / उत्तानास्तु तत्तत्सम्बन्धान्यतमत्वेन सम्बन्धानां तृणाद्यन्यतमत्वेन च तृणादीनां हेतुत्वान्न शक्तिसिद्धिः / न च तत्तदन्यत्वविशिष्टैतदन्यत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताको भेदस्तथा च विशेषणविशेष्यभावे नानाकार्यकारणभावप्रभङ्ग इति वाच्यम् एकस्यैव भेदस्य तादृशनानाप्रतियोगिताकत्वेन परिचितस्याखण्डस्य स्वरूपतो निवेशादित्याहुः, तदसदित्थं सति सर्वत्रापि भेदविशेषेणैव कार्यकारणभावसम्भवे कुत्रापि तदवच्छेदकतया जात्यसिद्धिप्रसंगात्, भेदविशेषेण बुद्धि बिशेषेण वा हेतुत्वमित्यविनिगमाच्छक्तिविशेषस्यैवावच्छेदकत्वेन कल्पनौचित्याच्च / किं च ब्रीह्यादिजनननियामकोऽपि व्यापारविशेषः शक्त्याख्योऽवश्यं केल्पनोयः / अन्यथा व्रीह्यादिवापे व्रीह्यादोनामापरमाण्वंतभङ्गे :ब्रोह्यारम्भकपरमाणुभिर्नीहय एव जन्यन्त इति नियमो न स्यात्, तैरपि कदाचिद्यवाद्यारम्भात्, न च पाकजविलक्षणरूपरसादिविशिष्टपरमाणूनामेव यवाद्यारम्भकत्वान्नेयमापत्तिरिति वाच्यं, पाकजविलक्षणरूपरसादीनां बहूनां जनकतावच्छेदकत्वादिकल्पनापेक्षन्नैकशक्तिकल्पनस्यैव न्याय्यत्वात् / किं च तव मते यत्र पाकजा न विशेषास्तत्र जलादौ कचिदुद्भूतरूपादिकं कचिन्नेत्यत्र शक्तिं विना किं नियामकम् / तव शक्तिविशेषप्रयोजकोऽदृ
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] [103 ष्टविशेष एव ममोद्भूतरूपादिनियामक इति चेन्न मम शक्तिविशेषानुकूलशक्तेरेव शक्तिविशेषप्रयोजकत्वात्-कारणपरम्परानवस्थावच्छक्तिपरम्परानवस्थाया अदोषत्वात् / अदृष्टे पापपुण्यरूपे सांकर्यादनुगतविशेषासम्भवाच्च / किं च; नानापरमाणुनिष्पादितस्य बादरस्कन्धस्य नानारूपरसगन्धस्पर्शसमन्वितत्वात् क्वचिदेव कस्यचिदुद्भवानुद्भवार्थमवश्यं शक्तिविशेषः स्वीकर्तव्यो नीलाद्यवयवैरेव नीलाद्यवयवी जन्यत इत्यत्र प्रमाणाभावात्, नीलादिपरमाणुभिरेव कदाचित् पीतादिजननात्, तत्र पाकादिना नियमतो रूपादि परावृत्तेरवयविनीलादाववयवगतनीलाभावादेः प्रतिबन्धकत्वस्य पाकाजन्यावयविनोलादाववयवनीलादेविलक्षणनीलादौ विजातीयतेजः संयोगादेर्हेतुत्वस्य च कल्पनापेक्षयाभूतनीलादौ शक्तिविशेषस्यैव हेतुत्वौचित्यात् / एतेनेदं परेषां कल्पनाशतमपास्तम् तथाहि अवयवोद्भूतरूपादिकमेवावयव्युद्भुतरूपादौ तन्त्रम् / रसनाद्यारम्भकाः परमाणवो योग्यजलारम्भकाद्भिन्ना एवेत्येके / ____ अनुभूतत्वस्यैव जातिवाज्जन्यानुद्भूतरूपेऽनुभूतेतररूपाभावोऽवयविशुक्लादौ चावयक्शुक्लादिकं हेतुः, इत्थं च न परमाणुभेदस्वीकारः, न वा भर्जनकपालस्थवावुद्भूतरूपतेजः प्रवेशादुद्भूतरूपानुपपत्तिरित्यन्ये / पृथिवीत्वादिरूपनिश्चयेऽपि नीलत्वादिना निश्चयाभावान्नोलादिविजातीयमेवानुभूतमित्थं चैकमेवानुभूतत्वं नोलस्वादिव्यापकमुद्भूतत्वमेव वैकमनुभृतत्वं तु तदभावः / उद्भूतान्यसमवेतत्वादेव हि घटादिना चक्षुराकाशसंयोगादिकं न चाक्षुषं अवयव्यनुभूतासमवायिहेतुतावच्छेदिका जातिर्वाऽस्तु ! रसनाद्यारम्भकाऽस्तु योग्य जलानारम्भकाः / शुक्लेतररूपवता शुक्लरूपवदनारम्भादित्यपरे / पृथिवीत्वादिना क्लप्तकार्यकारणभावकनोलाद्यन्यतमसिद्धेर्घाणादौ नीलाघेकतरनिश्चयस्यानुद्देश्यत्वान्नानैवानुभूतत्वमित्यन्ये / शुक्लत्वव्याप्यमेकमेवानुद्भूतत्वं चक्षुरादिरूपे भास्वरत्वादिजातो मानाभावात्, वाय्वाधाकृष्टचम्पकादिभागास्तु चम्पकानारम्भकाः शुक्ला एव रूपवैषम्येऽपि गन्धसम्भवादित्यपरे / ___ एकत्वनिष्टमेवोद्भूतत्वं विषयविशेषत्वमेव वा, प्रत्यक्षप्रयोजकं रूपं तु सर्व समानमेवेत्यन्ये इति / अपि चाभिमन्त्रितपयः पल्लवादौ विषचालनादिनियमार्थमपि शक्तिरावश्यको / न च तत्र मन्त्रपाठतः पुरुप एवादृष्टस्वीकारा निर्वाहः किञ्चिदशोचाभावस्य कचित् प्रयोजकत्वादशौचेऽपि कचिदधिकारादशुचिपुरुषेऽपि ततोऽदृष्टोपपत्तेरिति वाच्यम् पुरुषनिष्ठस्यादृष्टस्य सम्बन्धविशेषेण जलादिनिष्ठत्वकल्पने गौरवाज्जलादिनिष्टव्यापारस्यैव कल्पनौचित्यात् / किं च मन्त्रपाठादिना * मूलादर्श 'सम्भवाच्च' शब्दानन्तरं किंचित्पाठो ग्रन्थकारैरेव रेखां कृत्वा निष्कासितः / .
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204] वादमाल [2] पुरुषनिष्ठस्यादृष्टस्य स्वीकारे मन्त्रितजलस्याशुचिस्थानमोचनादिनाऽपि तत्फलापत्तिः / न च ततस्तददृष्टनाशः कल्पनीयो व्यधिकरणस्य तस्य तदनाशकत्वात् / किं च नानापुरुषोद्देशेन मन्त्रितस्य साधारणजलस्य नानापुरुषेभ्यो विभज्यदनस्यैकेनाशुचिस्थाननिवेशेऽदृष्टनाशात् सर्वस्याप्यसस्कृतत्वेऽन्येषामपि फलं न स्यात् , तदनाशे चाशुचिस्थानसंसृष्टतज्जलपानादपि फलं स्यात, एतेनानेकजलादिनिष्ठव्यापारकल्पने गौरवादेकात्मनिष्ठव्यापारकल्पनमेवोचितमित्यपास्तम् / अनन्यगत्या जलादिगतनानाव्यापारकल्पनावश्यकत्वात् / अशुचिस्थानसंसर्गाद्यनवच्छिन्नसम्बन्धविविशेषेणादृष्टस्य नियामकत्वान्नानन्यगतिकत्वमिति चेत् , न, तथाऽप्येकपुरुषीय विषचालने प्रतिबन्धोद्देश्यकप्रतिबन्धकमन्त्रेण साधारणविषचालक मन्त्रपाठजनितादृष्टनाशानाशाभ्यां सर्वेषामेकस्य चाधिकृतस्य फलानापन्यापत्तिभ्यां व्यापारनानात्वकल्पनध्रौव्यात् / तत्तत्पुरुषोद्देश्यकप्रतिबन्धकमन्त्राभावविशिष्टविलक्षणमन्त्रत्वेन तत्तत्पुरुषीयविषचालनादौ पृथकारणत्वकल्पने च गौरवात् / किश्च यत्र मणिविशेषस्पृष्टजलपानाद्विषचालनं तत्र शक्तिं विना का गतिः ? न हि तत्रापि मणिविशेषाददृष्टमुत्पद्यते सम्बन्धविशेषेण जलगतप्रयोक्तृनिष्ठतदुत्पादाभ्युपगमे दाहप्रतिबन्धकस्यापि मण्यादिसमवधानजन्यस्य सम्बन्धविशेषेण काष्ठादिगतस्यादृष्टस्यैव कल्पनापत्तेः / किं च यत्र योगीन्द्रपदरजः स्पर्शविशेषाद्दुष्टकुष्ठादिनाशकं तीर्थजलमुत्पन्नं तत्र शक्तिविशेषाभ्युपगमं विना न निर्वाहः / तत्स्पर्शध्वंसस्य तज्जलोपादानकजलान्तरेऽसंक्रमाद्ध्वंसेन भावव्यापारान्यथा सिद्धावदृष्टसंस्कारादेरपि विलयापत्तेश्च / अपि च सिद्धरसस्पर्शाल्लोहादौ तपनीयपरिणामः शक्तिविशेषनिर्वाह्य एव, सिद्धरसस्पर्श ध्वंसविशिष्टलोहे तपनीयारम्भस्य त्वया वक्तुमशक्यत्वाल्लोहस्यान्त्यावयवित्वात् तत्र लोहनाशतपनीयावयवागमनकल्पनं तु नानुभवयुक्त्यनुरोधि / अस्माकं तु शक्तिवैचित्र्यानाकाप्युनुपपत्तिः, सुवर्णाभिन्नद्रव्यशक्त्या स्थितस्यैव लोहस्य सिद्धरसस्पर्शाहितशक्त्या गुरुत्वरूपविशेषाद्यात्मकतपनीयपरिणामोत्पादकत्वाविरोधात्, न चैवं कृतस्यैव करणापत्तिः कथञ्चित्तस्य दृष्टेष्टत्वात्, अत एव घटोऽपि रूपितया पूर्व कृत एव संस्थानजलाहरणशक्तिभ्यां च पूर्वमकृतः / रूपित्वसंस्थानशक्तिसमुदायेन च कृताकृतः / आधसमयावच्छेदेन च क्रियमाणः क्रियते / घटत्वेन पूर्वेवं ?]कृतः पटत्वेन पूर्वमकृतो घटत्वपटत्वाभ्यां पूर्व कृताकृतः क्रियमाणश्चोत्पत्तिसमये पटतया न क्रियत इत्यस्माकं कृताकृतत्वसिद्धान्तः / तथा च भाष्यं - रूवि त्ति कीरइ कओ कुंभो संठाणसत्तिओ अकओ।। दोहि वि कयाकओ सो तस्समयं कज्जमाणो अ॥ [वि० भा० गा० 3372] पुवकओ उ घटतया परपज्जाएहिं तदुभएहिं च / कज्जंतो य पड़तया ण कीरए सव्वहा सव्वकुंभो // त्ति [वि० भा० गा० 2730]
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] 105 यत्वकृतप्रतिष्ठे प्रतिमादौ पूजाफलाभावात् प्रतिष्ठादेः क्षणिकत्वात्तदाहिता शक्तिश्चाण्डालादिल्पर्शनाश्या पूजाफलप्रयोजिका स्वीकार्या / न च यजमानगतादृष्टं तदाहितं तथा चाण्डालादिस्पर्शेन व्यधिकरणेन तन्नाशायोगात् / यजमानस्य तददृष्टक्षये पूज्यतानापत्तेश्चेति मीमांसका नैयायिकानाक्षिपन्ति, तत्र पुनरस्माकमाचार्याणां न स्वारस्यम् / प्रतिष्ठाविधिना मुख्यदेवतास्वरूपालम्बनस्य निजभावस्य स्वात्मन्येव व्यवस्थापनात् प्रतिमायां स एवायमित्यभेदोपचारस्यैव पूज्यताप्रयोजकत्वात्। प्रतिमायां वर्द्धमानत्वाद्याहार्यारोपजनकेष्टसाधनताज्ञानविषयतावच्छे. दकत्वेनैव प्रतिष्ठाया उपयोगात् / अनादिमत्यां हि प्रतिमायां सर्वस्यामेव भगवदभेदाध्यारोप इष्टसाधनमादिमत्यां तु प्रतिष्ठितायामेवेति ततः प्रतिष्ठाहितशक्तिकल्पनमनतिप्रयोजनमित्यापातदर्शिनः / अत्रेदमवधेयं, यद्यपि प्रतिमायां प्रतिष्ठितत्वज्ञान प्रतिष्ठाविधिप्रतिसन्धानोत्थापितवचनादरभंगवद्बहुमानाहितसमापत्तिद्वारा विशिष्टफलप्रयोजकम्, अत एव मूलोत्तरगुणसहस्रसमेतसाधुकृतप्रतिष्ठैवोत्सर्गतः प्रमाणं, प्रतिष्ठोत्कर्षस्य समापत्त्युत्कर्षकत्वात्। तथाऽपि वस्तुतः प्रतिष्ठितायां प्रतिमायां भगवदारोपस्तत्पूजनं वा सामान्यफलं नातिक्रामतीति तन्नियामकशक्तिसिद्धिः विषयभेदात् फलभेद इति व्यवहारनयसाम्राज्यात्, अत एव साधुत्वासाधुत्वविवेचनाभावेऽपि पात्रभेदादानफलभेदस्तत्र तत्र व्यवतिष्ठते / आलम्बनमतन्त्रं भावभेद एव फलभेदहेतुरिति तु नयान्तरमतमिति 'गुरुतत्त्वविनिश्चये' विवेचितमस्माभिः / यत्तु प्रतिष्ठाविधिना प्रतिमादौ देवतासन्निधिरहङ्कारममकाररूपः क्रियते विशेषदर्शनेऽपि स्वसादृश्यदर्शिनश्चित्रादाविवाहार्यारोपसम्भवाद्, ज्ञानस्य नाशेऽपि संस्कारसत्त्वाच्च न पूजाफलानुपपत्तिरस्पृश्यस्पर्शादिना च तन्नाश इति परेषां मतं; तदत्यन्तमसम्बद्धम् / वीतरागदेवस्थले इत्थं वक्तुमशक्यत्वात् सरागे देवत्वबुद्धेरेव च मिथ्यात्वात् / असर्वज्ञसरागदेवानां व्यासङ्गदशायां व्यवहितनानादेशेषु प्रतिष्ठाकर्मबाहुल्ये चाहङ्कारममकारानुपपत्तेः / संस्कारनाशेऽपूज्यत्वापत्तेस्तद्ज्ञानसंस्कारयोरननुगतयोः पूजाफलप्रयोजकत्वे गौरवाच्चेति / न च भवतामपि व्यासङ्गवशात् प्रतिष्ठितत्वज्ञा / नाभावे पूजाफलानुपपत्तिरिति वाच्यम् विशेषफलाभावेऽपि प्रीत्यादिना तदा सामान्यफलानपायस्योक्तत्वाद् / यैस्तु.यथार्थप्रतिष्ठितत्वप्रत्यभिज्ञानम्, पूजाफलसामान्य एव प्रयोजकमिष्यते तेषामयमपि दोष एव / यत् पुनरुच्यते चिन्तामणिकृता प्रतिष्ठितं पूजयेदिति विधिवाक्येन प्रतिष्ठायाः कारणत्वं न बोध्यते किन्तु भूतार्थे क्तानुशासनादतीतप्रतिष्ठे पूज्यत्वं बोध्यते तथा च प्रतिष्ठाध्वंसः प्रतिष्ठाकालीनयावदस्पृश्यस्पर्शादिप्रतियोगिकानादिसंसर्गाभावविशिष्टः पूज्यत्वप्रयोजक इति तदप्यविचारि[त] रमणीयम् / प्रतिष्ठायाः क्रियेच्छारूपत्वेन तद्ध्वंसस्य प्रतिमानिष्ठत्वाभावात् , क्तप्रत्ययस्थलेऽपि प्रोक्षिता बीहय इत्यादौ ध्वंसव्या वा. [2] 14
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] पारकत्वाकल्पनात् / कालान्तरभाविनि फले चिरनष्टस्य कारणस्य भावव्यापारकत्वनियमाच्च, अन्यथाऽपूर्वोच्छेदापत्तेः / किं च किंचिदवयवनाशेन प्रतिमान्तरोत्पत्तौ तत्र प्रतिष्ठाध्वंसानभ्युपगमात् पूज्यतानापत्तिरुक्तसंसर्गाभावानां बहूनामवच्छेदकत्वनिवेशे गौरवात्, प्रतिष्ठायाः शक्तिविशेषे तन्नाशेऽस्पृश्यस्पर्शादीनां चैकशक्तिमत्त्वेन हेतुत्वे लाघवात् , एतेन प्रागभावासत्त्वे कचितत्प्रतिष्ठाध्वंसमानं कचित्तत्तच्चाण्डालस्पर्शध्वंसविरहविशिष्टं तत् पूजाफलप्रयोजकमिति नव्यमतमप्यपास्तमिति दिग् // 5 // कालान्तरभाविफलानुकूलविहितनिषिद्ध क्रियाजन्यभावव्यापाररूपमदृष्टमप्रामाणिकमिति बाह्यास्तन्न; दानदयाब्रह्मचर्यादिक्रियाणां वैफल्यप्रसङ्गात् / दृष्टधान्याद्यव्या[व]प्तिफलक कृष्यादिक्रियावदानादिक्रियाणामपि दृष्टमनःप्रसादादिफलकत्वमेवेति चेत् , न, मनः प्रसादादेरपि फलवत्वान्यथानुपपत्त्याऽदृष्टस्यैव सिद्धेः / ___ अथ दानादिक्रियाणां श्लाघादि यत्किञ्चिदृष्टफलेनैव पर्यवसितत्वान्न शुभादृष्टजनकत्वं यथा मांसभक्षणादिदृष्टप्रयोजनपर्यवसितानां पशुहिंसादिक्रियाणां प्रमाणाभावान्नाशुभादृष्टजनकत्वं, न चादृष्टफलादेशेन लोकप्रवृत्तिरेवादृष्ठे प्रमाणम् / दृष्टफलोदेशेनैव बहूनां प्रवृत्तेस्तदसंख्येयभागस्याप्यदृष्टफलोद्देशेनाप्रवर्त्तमानत्वादिति चेत्, न, दृष्टफलोदेशेन बहूनां प्रवृतेरेवानन्तसंसारिजीवान्यथानुपपत्तेरदृष्टसिद्ध्यावश्यकत्वात् , दृष्टफलमुद्दिश्य कृष्यादिप्रवृत्तानामपि। पापलक्षणमदृष्टमनभिलषितं बवाऽनन्तसंसारपरिभ्रमणादनन्तावस्था लोपप्रतेः, अदृष्टफलोद्देश्यकदानादिक्रियाप्रवृत्तानां धर्मरूपमदृष्टमासाद्य स्वल्पानामेव क्रमेण मुक्तेः / कृष्याद्यर्थ प्रवृत्तानामनभिलषिताशुभादृष्टस्य लाभः कुत इति चेदविकलकारणस्य फलजनने आशंसाया अप्रयोजकत्वाद् / वप्ताऽज्ञातस्यापि कोद्रवादिबीजस्य कोद्रवायङ्कुरजनकत्वदर्शनात् / कृष्यादिक्रियाणां च हिसादिमयीनां क्वचिददृष्टफलव्यभिचारिणीनामप्यशुभादृष्टजननेऽच्यभिचारित्वात् / न चेदेवं तदा कृष्यादिक्रियाकर्तणामनभिलषिताशुभादृष्टानुत्पादाज्जन्मान्तरीयशरीरपरिग्रहाभावादयत्नेन मुक्तेश्छिनप्रायः संसारः स्यात्, स्याच्च हिंसादिक्रियाणामेवेत्थमक्लेशफलत्वं दानादिक्रियाणां चाभिलषितादृष्टफलानां जन्मान्तरीयशरीरपरिग्रहबीजत्वात् क्लेशबहुलत्वमिति महदसमंजसमिदमापद्यते। तस्माददृष्टफलं प्रति सर्वा अपि क्रिया अव्यभिचारिण्य एव; दृष्टफलं प्रति तु क्वचिद्व्यभिचारिण्योऽपीति प्रतिपत्तव्यम् / दृष्टफलविघातोऽपि च तासामदृष्टहेतुक एव / नहि समानसाधनारब्धतुल्यक्रियाणामेकस्य दृष्टफलविघातोऽन्यस्य तु नेत्येतददृष्टहैतुमन्तरेणोपपद्यते / तत्रापि दृष्टकारणवैगुण्यमेव कल्पनीयमिति चेत् , नापेक्षिकवैगुण्यस्याप्रयोजकत्वात्तात्त्विकवैगुण्यस्य चादर्शनात् / न हि यादृश एव क्षेत्रे एकस्य शस्योत्पत्तिस्तादृश एवापरस्य तदनुत्पत्तावतत्तकालीनत्वादिकं विनाsन्यत्क्षेत्रवैगुण्यमस्ति / किं च दृष्टकारणविघातोऽपि तत्रादृष्टहेतुक एव / सत्यां लिप्सायां भोग
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] [107 साधनलाभाभावस्य लाभान्तरप्रयोज्यत्वात्, एतेन तत्क्षेत्रे तदा तदीयशस्योत्पत्यनुकूलशक्त्यभावादेव न शस्योत्पत्तिरित्यपास्तम् / शक्तिविघातस्यापि तत्रादृष्टप्रयोज्यत्वात् / किं चैकजातीयेष्टानिष्टसाधनसम्प्रयोगेऽपि पुरुषभेदेन सुखदुःखानुभवतारतम्यदर्शनात्तेषामदृष्टप्रयोज्यजातिव्याप्यजात्यवच्छिन्नं प्रत्येव हेतुत्वाददृष्टविशेषसिद्धिः, न च भेष नबद्धानुसात्म्यादिद्वारकमेव तत्तारतम्यमिति वाच्य, ततः साक्षात् सुखादितौल्याद्धातुवैषम्यादेरुत्तरकालोनत्वात्, न च शरीरविशेषादेव सुखादिविशेषसिद्धिरिति शरोरविशेषादर्शनेऽपि सर्वतोऽनुक्लवेदनीयोदये भोगविशेषदर्शनात् / तदिदमुक्तं भगवता भाष्यकृता-- जो तुल्लसाहणाणं फले विसेसो ण सो विणाहेउं / कज्जत्तणओ गोयम ! घडो व्व हेऊ असेकम्मं // त्ति [वि. भा. गा. 1673]] ननु यदि क्रियामात्रजन्यमदृष्टं भवद्भिरभ्युपगम्यते तदा [* 3] चरमशरीरिणामपि गृहस्थावस्थार्जितबहुकर्मणां बहुभव भोग्यानामवस्थान ध्रौव्यात् संसारानुपरमः स्यादिति चेत् , स्यादयं तेषां दोषो ये एकान्तत एकरूपं भोगैकनाश्यं च कर्माभ्युपगच्छेयुः वयं तु सर्व कर्म प्रदेशतो नियतभोगमनुभागतश्च भजनीयभोगं वदाम इति न कोऽपि दोषः, चारित्रवीर्येण बहूनामप्यवस्थितकर्मणां प्रक्षयेण मोक्षोपपत्तेः / एतेन यदुच्छंखलैरुच्यते दानादीनामागमबोधितनियतस्वर्गादिफले स्वध्वंस एव व्यापारोऽस्तु किमदृष्टकल्पनया; नचैवं दानादेः प्रतिबन्धकत्वव्यवहारापत्तिः; संसर्गाभावत्वादिना कारणीभूनाभावप्रतियोगित्वेनैव तद्वयवहारात्, नचैवं प्रायश्चितकीर्तनादिविशिष्टकर्मणोऽपि फलापत्तिस्तद्ध्वंसातिरिक्तध्वंसस्यैव व्यापारत्वात् / अस्तु वा प्रायश्चित्ताद्यभाववत्कर्मत्वेन हेतुत्यम् / इत्थं च प्रायश्चित्तादौ प्रवृत्त्यादिकं सूपपादम् द्विष्टाभावोदेशेन द्वेषयोनिप्रवृत्तेरविरोधात्, नचैवं दत्तादत्तफलोद्देश्यकप्रायश्चित्ते कृते दत्तफलादपि फलं न स्यात् स्याद्वाऽदत्तफलादपि फलमिति वाच्यम् / तत्तत्प्रायश्चित्तविशिष्टादत्तफलध्वंसातिरिक्तध्वंसस्यादत्तफलनिष्ठोद्देश्यतया तदभावस्य वा निवेशात् / एतेन प्रायश्चित्तं न नरकादिप्रतिबन्धकमाशु विनाशित्वेन तदुत्पत्त्यवारकत्वात् / नापि तद्ध्वंसः प्रायश्चित्तानन्तरकृतगोवधादितोऽपि नरकानुत्पत्त्यापत्तेः / तत्तत्प्रायश्चित्तप्राग्वतिगोवधादिजन्यनरके तत्तत्प्रायश्चित्तध्वंसस्य प्रतिबन्धकत्वे च प्राग्जन्मकृतगोवधादितोऽपि नरकानुत्पत्त्यापत्तिः तज्जन्मकृतत्वस्य प्राग्वत्तिंगोवधविशेषणत्वे त्वप्रसिद्धिरित्यपास्तम् / अथ मिथ्याज्ञानानवासनाया अदृष्टहेतुत्वं सम्भवति नतु दानादिध्वंसहेतुत्वं भोगहेतुत्वं वा तत्वज्ञानिनां दानादेरनन्तत्वापत्ते गानापत्तेश्च, तथा च तत्वज्ञानिनां मुक्तिर्दुर्लभेति चेत् , न, तद्ध्वंसातिरिक्तध्वंसव्यापारत्वात्तत्र स्वर्गानुत्पत्तेः तस्मादानादिकं स्व * तदा शब्दानंतरं मूलप्रतौ [3] एतादृश उल्लेखो वर्तते /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108] पादमाला [2] र्गजनकजनकमित्याद्यनुमितौ कृतध्वंसविषयत्वादतिरिक्ता सिद्धिरिति तत्सर्वमपास्तम् / तत्त्वज्ञानप्राक्कालोनकर्मणां बहूनामवस्थितिधोव्येन तेषां ध्वंसव्यापाराप्रच्यवादविकलफलत्वे मोक्षानुत्पादप्रसंगत् / ____ अथ तत्त्वज्ञानविशिष्टध्वंसातिरिक्तध्वंसस्य व्यापारत्वान्न दोषः, अत एव-'ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुतेऽर्जुन ! [गीता, अ.] ति संगच्छते; इदमेव हि सर्वकर्मभस्मसात् कारित्वं यत्सर्वकर्मफलविघटकस्वमिति चेत् , न, एवं सति तत्त्वज्ञानिनां प्रारब्धफलस्याप्यनापत्तेः / तत्त्वज्ञानविशिष्टादत्तफलध्वंसातिरिक्तध्वंसस्य व्यापारत्वात्तद्भवभोग्यकर्मणश्च दत्तफलत्वान्न दोष इति चेत् , न, ऐहिकामुष्मिकनानाफलजनककर्मणां तद्भवानुभूतकिंचित्फलानां तथाप्यनाशे मोक्षानुपपत्तितादवस्थ्यात् / किं च क्रियाजन्यादृष्टानभ्युपगमे मोक्षार्थिनां प्रवृत्तिरपि दुर्घटा स्यात् / कर्मक्षयार्थमेव तस्या उपपत्तेः / दुःखध्वंसस्य स्वत एव सम्भवेन तदर्थ तदनुपपत्तेः / चरमदुःखध्वंसत्वेन च न काम्यता, चरमदुःखमुत्पाद्य तद्ध्वंसस्य तत्त्वज्ञानेनोत्पादने दुःखहेतौ प्रवृत्त्यापत्तेः अमिद्धोपरागेण सिद्धासिद्धविषयकेच्छाभ्युपगमे कृत्स्नकर्मक्षयत्वेनेतरथा तु विशिष्टकर्मक्षयत्वेन काम्यता तु नानुपपन्नेत्यवसेयम् / किं च महाप्रायश्चित्तधर्मसन्न्यासादीनामन्त. तस्तत्त्वेनैककालोत्पत्तिकानन्तादृष्टध्वंसे हेतुत्वमेवोचितम् / तत्तद्ध्वंसातिरिक्तत्वेन व्यापारविशेषणे तत्तत्प्रायश्चित्ताद्यभावविशिष्टत्वेन कारणत्वे चातिगौरवम् / न च समूहालम्बनदुःप्रणिधानाद्यनुरोधेन तत्तत्प्रायश्चित्ताद्यभावोऽवश्यं निवेश्य इति वाच्यम् / समूहालम्बनदुःप्रणिधानजन्यस्य समानविषयकप्रायश्चित्तनाश्यस्यातिरिक्तस्यैवादृष्टस्य स्वीकारात् / अपि च न यथाबद्धमेव कर्म सर्वैवैद्यते बन्धोत्तरमुत्कृष्टस्यापकृष्टस्य परिणामविशेषवशात् प्रकृत्यन्तरसंक्रमेणान्यादृशस्य च वेदनात् , अत एव हिंसादिफलेऽपि मिथो महदन्तरं तत्र तत्र प्रसिद्धं, न चायं प्रकारो ध्वंसे सम्भवतीत्यवश्यं विचित्रमदृष्टमङ्गीकर्तव्यम् / अदृष्टस्यात्मगुणतायानिरासः पौद्गलिकसाधनश्च: एतेनात्मनो विशेषगुणरूपमप्यदृष्टं यत्परैरुपगम्यते तदपि निरस्तं भवति; धर्मविशेषात् प्राक्तनपापकर्मापकर्षस्य प्राचीनपुण्योत्कर्षस्य संक्रमजनितवैलक्षण्यस्य चादृष्टगुणत्वे [s] सम्भवात् सूक्ष्मकर्मपुद्गलरूपादृष्टपक्ष एव सर्वस्यास्यार्थस्य घटमानत्वात् / ___ अथ भवतां तत्र क्रियायाः फलव्यभिचारवदस्माकमदृष्टव्यभिचारोऽपि न दोषायेति चेत् , न, अस्माकं तत्र साक्षात्फलस्यादृष्टरूपस्याव्यभिचारात् परम्पराफलभेदस्य चार्थसिद्धस्योपपत्तेः / किं चादृष्टस्य गुणरूपत्वे तत्र पक्वाऽपक्वादिभेदाभावादानादिजन्यादृष्टात्तदानीमेव स्वर्गाद्यापत्तिः, न च स्वर्गीयशरीरादिविशेषकारणाभावान्न तदापत्तिस्तस्याप्यदृष्टहेतुकत्वे. नापत्तितादवस्थ्यात् / कालविशेषादनतिप्रसङ्गे च तस्येव सर्वत्र कार्यनियामकत्वे एककारणपरि
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [2] [109, शेषापत्तेः, एतेन लब्धवृत्तिकत्वमपि निरस्तम् / तस्यापि सहकारिविशिष्टत्वकालविशेषविशिष्टत्वरूपविकल्पद्वयानतिक्रमात् , न च तददृष्टजन्यफले तददृष्टप्राग्वय॑दृष्टत्वावच्छिन्नाभावस्य हेतुत्वादनतिप्रसङ्ग इति वाच्यम् / एकभवेऽपि दानहिंसादिजन्यानां वहूनामदृष्टानामर्जना द्वस्तुतः सयोगजीवव्यापारत्वेनैव कर्मबन्धत्वावच्छिन्नहेतुत्वात् सयोगिजीवव्यापारक्षणत्वस्य कर्मबन्धव्याप्यत्वात्तददृष्टप्राग्वर्त्यदृष्टाभावस्य क्वाऽप्यसिद्धेः / फलावच्छिन्नप्राग्वर्त्यदृष्टाभावस्य हेतुत्वे न दोष इति चेत् , न, ऐहिकादृष्टभोगकालेऽप्यत्युग्रपुण्यपापफलदर्शनादायुः शरीरसुखदुःखलाभालाभकामक्रोधादितारतम्यनियामकनानादृष्टानां युगपत् फलदर्शनेन तेषां मिथोsविरोधाच्च, तथापि मनुष्यस्वर्गसुखादिजनकादृष्टानां विरोधित्वान्मनुजादृष्ट सत्त्वे न स्वर्गापत्तिरिति चेत् , न, अदृष्टस्य गुणरूपत्वे बन्धोदयादिविरोधोतरादिभेदस्याप्यनुपपत्तेः / प्रकृतिरसांदिभेदेन तद्व्यवस्थानात् / किश्च स्वर्गादिजनकादृष्टस्य फलनाश्यत्वे प्रथमफ ठलाभानन्तरमेव तद्विलयापत्तिः अन्यथा च तदनन्तत्वापत्तिः, न च प्रतियोगितयाऽदृष्टनाशे जनकतया चरमफलस्य नाशहेतुत्वादयमदोषश्चरमत्वस्य जातित्वे तदवच्छिन्ननियामकस्य गवेषणीयत्वापत्तेः; फलान्तरप्रागभावसमानाधिकरणत्वरूपत्वे च प्रागभावस्य विशिष्याहेतुत्वे तेन तदनन्तत्वापत्त्यवारणात् , तत्त्वे च तत एवानतिप्रसङ्गे फलस्यादृष्टनाशकत्वे मानाभावाददृष्टानन्तत्वापत्ते:तस्माद् योगानुभावोपात्तविचित्रप्रकृतिप्रदेश कषायाध्यवसायविशेषोपनीतविचित्रस्थित्यनुभावं च कर्म पुद्गलरूपमेव प्रतिपत्तव्यमत एव कर्मणः प्रकृत्यात्मकत्वे मोदकदृष्टान्तं वर्णयन्ति समयविदः / - अथ चैत्रशरोरं चैत्रविशेषगुणपूर्वकं चैत्रभोग्यत्वाच्चन्दनादिवदित्यनुमानाददृष्टस्य गुणत्वसिद्धिरिति चेत् , न, चैत्रभोग्यत्वे मैत्रविशेषगुणपूर्वकत्वस्येव चैत्रविशेषगुणपूर्वकत्वस्यापि व्याप्तौ प्रमाणाभावात् , अदृष्टद्वारकजन्मान्तरीयप्रयत्नेनार्थान्तरप्रसङ्गाच्च, चैत्रभोंग्यत्वावच्छिन्ने चैत्रविशेषणत्वेन साक्षाद्धेतुत्वं चासिद्धमिति दिग् / किं चादृष्टस्य गुणत्वे तदप्रत्यक्षत्वाय मानसलौकिकप्रत्यक्षं प्रति तस्य तादात्म्येन प्रतिबन्धकत्वं कल्पनीयमिति तव मते गौरम् / न चायोग्यत्वादेव तदप्रत्यक्षत्वमिति न तत्कल्पनम् अयोग्यत्वस्य प्रतिबन्धकत्वे विश्रामात् , न च गुणलौकिकमानसत्वावच्छिन्नं प्रति जनकतावच्छेदकतया ज्ञानेच्छादिगतजातिविशेषस्यैव कल्पनान्न तत्कल्पनमिति वाच्यम् / निर्विकल्पादिगतज्ञानत्वादिना सांकर्यात् / ___तथा सुखदुःखादिवैचित्र्यनियामकस्याहारानलादिवद्धर्मिग्राहकप्रमाणादेव पुद्गलरूपत्वं सिद्धयति / आत्मतद्धर्मव्यतिरिक्तत्वे सति बाह्यकारणाधीयमानोपचयत्वात् परिणामित्वाच्च स्नेहाद्याहितबलघटवत् क्षीरादिवच्च पुद्गलरूपत्वमेवादृष्टस्येत्यप्याहुः / परिणामित्वं च कर्मणः कर्मपरिमाणावच्छिन्नावगाहनाया नियतशरीरोपदानावच्छेदकत्वेन सिद्धयति / अत एवाद्यबालशरीरम्
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11] वादमाला [2] शरीरान्तरपूर्वकं शरीरत्वादिन्द्रियादिमत्वाद्वा युव शरीदरवदित्यनुमानादपि शरीररूपस्य कर्मणः सिद्धेस्तस्य पौद्गलिकत्वम् / न च जन्मान्तरीयशरीरेणार्थान्तरं, परिणामिशरीरान्तरपूर्वकत्वस्य साध्य. त्वात् / परिणामिनश्च व्यधानायो[गा]दत एवौदारिकादिशरीरपरिणामिनः कर्मण औपश्लेषिकमुपादानत्वं गीयते / / अथ शरीरत्वं न शरीरान्तरपूर्वकत्वव्याप्यमनवस्थाप्रसङ्गादिति चेत् , न, बीजाङ्करस्थानीयाया एतस्या अनवस्थाया अदोषत्वात् / न च वृद्धिमच्छरीरत्वस्योपाधेः सत्त्वादुक्तव्याप्त्यसिद्धिरिति शङ्कनीयम् / प्रत्यात्मकर्मशरीरयोर्बीजांकुरन्यायेन हेतुत्ववादेऽवस्थितस्यैव परिमाणभेदरूपाया वृद्धः पक्षेऽपि सत्त्वेन तस्य साधनव्यापकत्वात् / अथ स्वभाव एवाभ्रादिविकारवछरीरादिवैचित्र्यनियामकोऽस्तु किमदृष्टकल्पनेनेति चेत् , स किं वस्तुविशेषो वाऽकारणता[वा वस्तुधर्मोवा ? / आये तस्य मूतत्वे नामान्तरेण कर्मण एवाभ्युपगमप्रसङ्गः, अमूर्तत्वे चाकाशादिवत्तस्य शरीरादिपरिणामित्वानुपत्तिः, द्वितीये चाकारणता यद्यहेतुकत्वं तदा तस्य नियामकत्वे युगपदेवाशेषदेहोत्पादप्रसङ्गः कारणाभावस्य समानत्वाद् / यदि च तल. स्वार्थिकत्वात् कारणवदन्यनियत्यन्यकारणपरत्वादकारणता नियतिकारणमात्रमुच्यते तदा तन्मात्रजन्यत्वे शरी. रादेरभ्रादिविकारवदादिमत् प्रतिनियताकारत्वं न स्यात् / आदिमत् प्रतिनियताकारत्वादेव घटादिवच्छरीरादेरुपकरणसहितकर्तृनिव[व!]य॑त्वेन कर्मजन्यत्वस्यैव सिद्धेः / तृतीयपक्षेऽपि स्तुधर्मो यद्यमूर्त इष्यते तदा तस्य शरीरादिपरिणामनियामकत्वविरोधो, यदि च मूर्त इष्यते तदा कर्मणेऽपि पुद्गलास्तिकायपर्यायविशेषत्वेन वस्तुधर्मत्वात् सिद्धसाध्यतैवेति सर्वमवदातम् / / इति न्यायविशारद-न्यायाचार्यमहोपाध्यायश्रीमद्-यशोविजय - वाचकविरचिता द्वितीया वादमाला समाप्ता / इयं वादमाला परमपूज्यआचार्यश्रीमद्विजयधर्मसूरीश्वरशिष्यमुनियशोविजयेन संशोधिता संपादिता च / वि० सं 2017 वर्षे, बम्बई नगरे //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ | millabe t hinalhe 5555555sssssssssss务会 斷斷斷斷斷斷斷繁斷斷斷的參參參參參參參參參參參 [E] 5务所籌ssyyyyyyy)
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ दर्भावतीडमनपरमप्रभावकीलोढणपार्श्वनाथाय नमः / न्यायविशारद-न्यायाचार्यमहोपाध्यायश्रीमद्यशोविजयविरचिता ... वा द मा ला। . [ तृतीया ] ऐन्द्रश्रेणिनतं नत्वा, सर्वज्ञं तत्त्ववेदिनम् / . बालानामुपकाराय वादमाला निबध्यते // 1 // तथा प्राचां गुम्फो विशदरचनाढयोऽपि न यथा, नवीनानां पन्थाः प्रथयति मुदे निर्मलधियाम / अपि स्नेहोदारास्तरलतरुणीनामिव दृशां, विकारा वृद्धानामपि किमिह यूनां मदकृते // 2 // वादमालामिमां बालाः ! कुरुध्वं कण्ठभूषणम् / यया सभायां शोभा स्या-न्नवीनैस्तमौक्तिकैः // 3 // तत्रादौ * स्वत्ववाद:. स्वत्वमतिरिक्तं प्रतिग्रहादिजन्यस्य यथेष्टविनियोगजनकस्य व्यापारविशेषस्य धननिष्ठस्य स्वामिनिरूप्यस्य कल्पनादिति केचित्, तन्न, चौर्याद्यनन्तरं यथेष्टविनियोगात्तत्रापि स्वत्वकल्पनापत्तः / स्वरूपसतः सत्त्वस्य यथेष्टविनियोगहेतुत्वे मयेदमर्जितमिति ज्ञानाभावेऽपि यथेष्टविनियोगापत्तेः, तादृशज्ञानविशेषितस्य तस्य तद्धेतुत्वे लाघवादावश्यकत्वाच्च तादृशज्ञानस्यैव तद्धेतुत्वे स्वत्वासिद्धेः / न च स्वत्वज्ञानमेव तद् हेतुः, विनियोगरूपायाः प्रवृत्तेरिष्टसाधनतार्थजन्यतया तन्निरपेक्षत्वात् , न च स्वत्वविशिष्टस्यैवेष्टसाधनत्वं स्वत्वास्पदानास्पदयोर्विनियोगे फले विशेषाभावात् , न हि परकीयान्नभक्षणे बुभुक्षा न प्रशाम्यतीति / न च यथेष्ट विनियोगत्वं प्रवृत्तिगतो जातिविशेषस्तदवच्छिन्ने स्वत्वज्ञानमवश्यं हेतुरितिवाच्यम् , तादृशजातौ मानाभावात् , अनिष्टशङ्का जनितभयाभावादेव यथेष्टोपपत्तेर्भावेऽपि तत्रावश्यकत्वेन स्वार्जितत्वादिज्ञानस्यैव हेतुत्वाच्च / '* अयं संदर्भः स्वकृतप्रमेयमालायामपि विद्यते / बा. [3] 15
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [3] न च प्रतिग्रहादिक्रिया प्रतिग्रहीत्रादिसम्बन्धजनिका कर्मकर्तृनिरूप्यत्वाद्गमनवदित्यनुमान तयोः स्वत्वाख्ये सम्बन्धे मानं कर्मकर्तृभावेन सिद्धसाधनात् , न च ग्रामं गच्छतीत्यत्र संयोगवत्साक्षात्सम्बन्धः साध्यः, ग्रामं त्यजतीत्यादावनैकान्तिकत्वात् , न हि तत्र त्यागक्रियया कर्तृकर्मणोः कश्चित्साक्षात्सम्बन्धो जन्यते नापि स्वं स्वमित्यनुगतप्रत्यय एव स्वत्वे मानं तद. सिद्धेरननुगतस्यैव तद्विषयत्वात् , नचानुगतव्यवहारमात्रात्तत्सिद्धिः / / शब्दानुगमेन विषयानुगमस्य कल्पयितुमशक्यत्वादन्यथा सिंहादिष्वपि हरिहरिरित्यनुगतव्यवहारादतिरिक्तो हरित्वपदार्थः कल्पनीयः स्यादिति नैयायिकसम्प्रदायः / नव्यास्तु स्वत्वं न यथेष्ट विनियोगविषयत्वं तादृशविनियोगोपायविषयत्वं वा / विषयताया धनस्वरूपत्वे पूर्व क्रयादेहत्तरं च विक्रयादेः स्वत्वाप्रच्यवप्रसंगात् / क्रयादिस्वरूपत्वे च तदपगमेऽपि स्वत्वाभावप्रसंगात् / न च यद्वयतिरेकेण यथेष्टविनियोगासंभवनिश्चयः शास्त्राविरुद्धतदुपायविषयत्वरूपं यथेष्टविनियोगयोग्यत्वं स्वत्वं तदुपायानां क्रयप्रतिग्रहादीनां क्रियात्वेनास्थिरत्वेऽपि तद्विषयत्वं स्थिरमेव ज्ञाननिवृत्ताविव तद्विषयत्वम् / न चैवं यत्क्रीत्वा विक्रीतं गृहीत्वा दत्तं तत्रापि तद्विषयतासत्त्वाद्विक्रेत्रादिस्वत्वव्यवहारप्रसंगो नहि क्रयाधुपायविषयत्वमानं योग्यता किन्तु स्वव्यतिरेकप्रयुक्तयथेष्ट विनियोगाऽसंभवनिश्चयसहकृतं, तत्र च न पूर्वक्रयव्यतिरेकप्रयुक्तो विनियोगासंभवः - किन्तु विक्रयप्रयुक्त इति क्रयजनिता योग्यता विक्रयादेकस्य निवर्त्ततेऽन्या त्वन्यस्योत्पद्यत इति प्रतियोगितावच्छेदकविशेषिताभावभेदवत्तत्तद्वयतिरेकप्रयुक्तत्वविशेषितं, विनियोगासम्भवनिश्चयभेदेन योग्यताभेदाभ्युपगमे दोषाभावादिति *लीलावत्युपायलिखितेऽप्यास्थाबन्धः कत्तुं युक्तः शास्त्राविरुद्धत्वविशेषणादाने चौर्यादिना गृहीतेऽपि स्वत्वप्रसंगात् , तद्दाने च शास्त्रस्यैव परस्वं नाददीतेत्यादिरूपस्य स्वत्वप्रतीतावप्रतीतेस्तस्मात्परस्वं नाददीतेत्यादिकं शास्त्रमेवातिरिक्तस्वत्वे प्रमाणमित्याहुः / तच्च स्वत्वं प्रतिग्रहोपादानक्रयणपित्रादिमरणैर्जन्यते दानादिभिश्च नाश्यते कारणानामेकशक्तिप्रवत्वात्कार्याणां वैजात्याद्वा कार्यकारणभावनिर्वाह इति पदार्थतत्त्वविवेककृतः / ____ अत्र स्वत्वत्वावच्छिन्नं प्रतिकारणतावच्छेदकतया प्रतिग्रहादिष्वेका स्वत्वनाशत्वावच्छिन्नं प्रति कारणतावच्छेदकतया विक्रयादिष्वपराशक्तिस्तृणादीनामिव वह्नौ सिध्यति, स्वत्वत्वं च जातिरखण्डोपाधिर्वा स्वत्वनाशे च जातेरसत्वेऽप्यखण्डोपाधिरेव जन्यतावच्छेदकः / वाकारोऽस्वरससूचनाय स च बहुतरजातिकल्पनामपेक्ष्यैकस्याः शवतेरेव कल्पनायां लाघवादिति रामभद्रसार्वभौमाः / * न्यायलीलावती ग्रन्थः
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [3] प्रतिग्रहादीनामेकशक्तिमत्त्वेन स्वत्वमात्रेऽविशेषेण हेतुत्वे संकल्पभेदेन प्रतिग्रहादेः साधारण्येनाऽसाधारण्येन च स्वत्वोत्पत्तिरुपादानादेस्त्वसाधारण्येनैवेति व्यवस्थित्यनिर्वाहाद्विजातीयस्वत्वे प्रतिग्रहादीनां विशिष्य हेतुत्वे त्वाद्यकल्पास्वरस एव युक्त इति ध्येयम् / यदि च चैत्रीयस्वत्वत्वावच्छिन्ने चैत्रीयप्रतिग्रहादोनामेकशक्तिमत्वेनैकशक्तिमत्सम्बन्धेन विषयनिष्ठतया हेतुत्वं पुरुषापेक्षया विषयाणां बहुत्वेनावच्छेदककोटौ तन्निःक्षेपायोगात् प्रतिग्रहे चैत्रोयत्वं च चैत्रोदेश्यकसंकल्पपूर्वकत्वं तावदुद्देश्यकसंकल्पपूर्वकप्रतिग्रहाच्च तावत्स्वामिकस्वत्वसम्भव इति कार्यवैजात्यस्यानानुभविकत्वात्रत्तदवच्छिन्ने विशिष्य हेतुत्वमयुक्तमिति. सूक्ष्ममीक्ष्यते तद सार्वभौमोक्तमेव सम्यक् / यत्त क्वचिद्विक्रयप्रागभावविशिष्टः क्रयविनाशः क्वचिच्च दानादिप्रागभावविशिष्टः प्रतिग्रहादिध्वंस एव सत्त्वं प्रतिग्रहादेः पूर्वं प्रतिग्रहादिध्वंसविरहात्, दानाद्यनन्तरं च तत्प्रागभावविरहान्न स्वत्वब्यहारो विक्रयादिप्रागभावविशिष्टस्य क्रयध्वं सस्य क्रयध्वंसविशिष्टस्य विक्रयप्रागभावस्य च विनिगमकाभावेन तथात्वातू आद्यमादाय स्वत्वमुत्पन्नमित्यस्य द्वितीयमादाय च स्वत्वं नष्टमित्यस्य प्रत्ययस्य संगतिः अतिरिक्तस्वत्ववादिना स्वत्वत्वमप्यतिरिक्तमुपेयमित्यावश्यकत्वादास्तामुपदर्शितेषु ध्वंसादिषु स्वत्वकल्पनापीति सार्वभौमैः सम्प्रदायमतं समाहितं, तच्चिन्त्यं, यदेवान्यस्मै दत्तं कालान्तरे तेन दीयमानमात्मना प्रतिगृहीतं पुनश्चान्यस्मै दत्तं तत्र प्राथमिकदानानन्तरं पुनः प्रतिग्रहादर्वागष्यग्रिमदानप्रागभावविशिष्टताऽप्रच्यवेन स्वत्वव्यवहारप्रसंगात्, दानध्वंसासमकालीनत्वेन दानप्रागभावविशेषणे चान्तरा प्रतिग्रहकृतस्वत्वोच्छेदप्रसंगात् , न च स्वप्रयोज्यदानप्रागभावोपादानात् प्रतिग्रहान्तरप्रयुक्तदानप्रागभावमादाय दोष इति वाच्यं तथापि यत्प्रतिगृहीतमदत्तमेव नयति तत्र स्वप्रयोज्यदानप्रागभावासिद्धेः, तत्र शुद्धः प्रतिग्रहध्वंस एव स्वत्वं शुद्धे ह्यतिप्रसक्ते विशेषणमुपादीयते निर्विशेषणे च तत्र ध्वस्तत्वव्यवहारोऽपि नास्त्येवेति चेत्, न, आश्रयनाशेऽपि तन्नाशानुपपत्तेः / किंच क्लुप्तध्वंसादिष्वेवाऽतिरिक्तस्वत्वत्वकल्पनेन स्वत्वापलापे क्लृप्ताधिकरणेष्वेवाभावत्वमात्रकल्पने नामावस्याप्यपलापरसंग इति यत्किचिदेतत् / तस्मात्तत्तत्प्रतिग्रहादिनाश्यं तत्तद्दानानश्यस्वत्वमतिरिक्तमेव / एतच्च प्रवृत्तिनियामकविशेषणताविशेषेण स्वर्णादिद्रव्यनिष्ठं स्वर्णे स्वत्वमिति प्रत्ययात् / निरूपकत्वाख्यविशेषणताविशेषेण च स्वामिनिष्ठम् / अत्रास्य पुरुषस्य स्वत्वमिति प्रत्ययात् / न चैकस्मिन्युरुषे एतद्र्व्यस्वामित्वमित्यादिधीः कथं स्यात् निरूपकतासम्बन्धस्य वृत्त्यनियामकत्वात् , अन्यथैतस्मिन्पुरुषे एतद्र्व्यस्वत्वमिति प्रत्ययस्यापि प्रसंगादिति चेत् , अत्र वद
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116] वादमाला [3] न्ति,-निरूपकतासम्बन्धेन स्वत्वमेव न स्वामित्वम् / अपि त्वयमस्य स्वामी यादिप्रतीतिसिद्धं तदपि पदार्थान्तरं तच्च वृत्तिनियामकविशेषणताविशेषेण स्वामिनिष्ठं निरूपकत्वात्यविशेषणताविशेषेण च धननिष्ठमिति न दोषः // __ केचित्तु स्वत्वमेव स्वामित्वं न तु पदार्थान्तरं निरूपकतासम्बन्धस्य वृत्त्यनियामकत्वेऽपि तन्निरूपकत्वस्य स्वरूपसम्बन्धेन वर्तमानत्वादेवात्र पुरुषेऽस्य द्रव्यस्य स्वामित्वमिति प्रत्ययोपत्तेरित्याहुः, तदसत् , विनिगमकाभावात् स्वामित्वमेव पदार्थान्तरं तन्निरूपकत्वमेव स्वत्वमितिव्यत्ययः स्यापि सुवचत्वात् , स्वत्वस्वामित्वयोः स्वामित्वस्वत्वनिरूपकतात्मकत्वे स्वस्वामिपदशक्यतावच्छेदकगौरवाद्विभिन्नतदुभयपदार्थकल्पनाया एवौचित्यादिति // अथैवं स्वत्वस्वामित्वयोर्मिश्रपदार्थत्वे चैत्रस्य धनमित्यादौ स्वत्वं वा षष्ठ्यर्थः स्वामित्वं वेत्यत्र विनिगमनाविरहः / न च स्वामित्वस्य षष्ठ्यर्थत्वे चैत्रस्य धनमितिवद् धनस्य चैत्र इत्यपि प्रत्ययः स्याच्चैत्रस्य धननिरूपितस्वामित्वाश्रयत्वादिति वाच्यमू / स्वत्वस्य षष्ठयर्थत्वेऽपि तादृशप्रत्ययस्य दुर्वारत्वाद्धननिष्ठस्वत्वनिरूपकत्वाच्चैत्रस्याषष्ठ्यर्थस्वत्वस्य निरूपितत्वसम्बन्धेनैव प्रकृत्यर्थे विशेष्यतयाश्रयतासम्बन्धेनैव चानुयोगिविशेषणतयान्वयो न तु सम्बन्धान्तरेणेति व्युत्पत्तिकल्पने च स्वामित्वस्य षष्ठ्यर्थत्वेऽपि पष्ठ्यर्थस्वामित्वस्य निष्ठतासम्बन्धेनैव प्रकृत्यर्थे विशेष्यतया निरूपकतासम्बन्धेनैव चानुयोगिविशेषणतयान्वयो न तु सम्बन्धान्तरेणेति व्युत्पत्तेरपि सुवचत्वादिति चेत् , न, स्वामित्वस्य षष्ठ्यर्थत्वे चैत्रीये धनेऽपि नेदं चैत्रस्येति व्यवहारापत्तेः / स्वामित्वस्य चैत्रवृत्तितया तदभावस्य सुतरां धने सत्त्वात् / अथ तत्र तत्संसर्गाभावबोधे तत्र तत्पदोपस्थापितस्य प्रतियोगिनस्तादात्म्यातिरिक्तसम्बन्धेनान्वयबोधस्तन्त्रं न त्वाधाराधेयभावेन / येन सम्बन्धेन यत्पदोपस्थापितस्य प्रतियोगिनोऽन्वयस्तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वं व्युत्पत्तिबललभ्यम् / अन्यथा स्वत्वस्यापि संयोगादिनाऽभावस्य सार्वत्रिकत्वेन तवाप्यतिप्रसंगात् ; तथा च प्रकृते / निरूपकतासम्बान्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकचैत्रनिष्ठस्वामित्वाभावस्य धनादावभावान्नातिप्रसंग इति चेत् , न, तस्य वृत्त्यनियामकतयाऽत्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वात् / ननु वृत्त्यनियामकसम्बन्धस्य कथं न प्रतियोगितावच्छेदकत्वं येन सम्बन्धेन यत्र प्रतियोगिग्रहे तेन सम्बन्धेनं तत्र तदभावाग्रहस्तस्यैव तदभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वात् , येम सम्बन्धेन प्रतियोगिमति तदभावो नास्ति स एव प्रतियोगितावच्छेदक इत्युपगमे संयोगेन रूपाधभावादेरप्यसिद्धापत्तेरिति चेत् , न, संयोगादिना घटाभावादिप्रत्ययवन्निरूपकतया स्वामित्वाद्यभावप्रत्ययविरहावृत्यनियामकसम्बन्धमात्रस्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वकल्पनात् , यदि च 'न घट' इत्यादौ तादात्म्यावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वमानुभविकं तत्र तादात्म्यसंसर्गाविशेषितप्रतियो
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [3] गितया घटविशिष्टाभावभानाभ्युपगमे घटो न घट इत्यस्यापि प्रसंगात् घटे घटात्यन्ता भावसत्त्वात् / धर्मात्यन्ताभावस्य धर्मिभेदत्वेऽपि तादात्म्यावच्छिन्नधर्मिनिष्ठप्रतियोगिताकत्वाभावान्नातिप्रसंग इति विभाव्यते तदापि वृत्त्यनियामकसम्बन्धमात्रस्य संसर्गाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वनियमो निर्बाध एव तेन क्वचिदपि तदप्रत्ययात्संयोगेन गगनाद्यभावे च गगनादिसंयोगो न प्रतियोगितावच्छेदकः किन्तु संयोगत्वेन घटादिसंयोग एवेति न दोषः / / न चैवं स्वत्वस्य षष्ठ्यर्थत्वेऽपि धनस्वामिन्यपि नायं धनस्येति व्यवहारापत्तिः / धननिरूपितस्वामित्वस्य पुरुषवृत्तित्वेऽपि धननिष्ठस्वत्वस्य पुरुषावृत्तित्वादिति वाच्यम् , इष्टत्वात् / स्वामित्वस्य षष्ठ्यर्थत्वेऽपि तत्र निष्ठतासम्बन्धेनैव प्रकृत्यर्थान्वयस्य व्युत्पन्नतया तादृग्व्यवहारस्य दुरित्वात् / ___ न च तथापि वृत्यनियामकसम्बन्धस्याप्यभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वनये स्वामित्वस्य षष्ठ्यर्थत्वे न किमपि बाधकमिति वाच्यं / तन्नयेऽपि प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोग्यधिकरणत्वस्यैवाभावविरोधितया गगनादिसंयोगिनि घटादौ संयोगसम्बन्धावच्छिन्नगगनाद्यभाववच्चैत्रनिष्ठस्वामित्वनिरूपकेऽपि धने निरूपकतासम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकचत्रनिष्ठस्वामित्वाभावस्य . वृत्तौ बाधकाभावेन चैत्रीयेऽपि नेदं चैत्रस्येति व्यवहारापत्तेर्दुर्वात्वात् / न चैवं संयोगसम्बन्धावच्छिन्नगगनाद्यभाववद्विषयतासम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकज्ञानाद्यभावस्यापि केवलान्वयित्वं स्यात् , स्याच्च विषयतासम्बन्धेन ज्ञानादेः केवलान्वयित्वं तस्याधिकरणत्वानियामकतया तेन सम्बन्धेन ज्ञानाद्यधिकरणत्वस्यैवाप्रसिद्धेरिति वाच्यम् , इष्टत्वात् / ज्ञानविषयत्वादेरेव केवलान्वयित्वात् / ___यदि च वृत्त्यनियामकसम्बन्धोऽप्यत्यन्ताभावप्रतियोगितावच्छेदकः / प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोगिसम्बन्धित्वमेवाभावधींविरोधि / अत एव प्रलय एव परमाणावुत्त्पत्तिकाल एव चावयविनि संयोगसम्बन्धावच्छिन्नगगनाद्यभावो नान्यदा / न च संयोगेन गगनकुम्भादेरवृत्तित्वं तेन तदभावस्वीकारं विना दुर्वचं, यत्सम्बन्धे यत्सम्बन्धावच्छिन्नाधारतायां वा यदधिकरणानुयोगिकत्वयत्प्रतियोगिकत्वोभयाभावस्तेन तत्र तदवृत्तित्वमिति विशिष्यैव निर्वचनात् , अत एवं ज्ञानविषयत्वादिवद्विषयतासम्बन्धेन ज्ञानादिकमपि केवलान्वयि, विषय नासम्बन्धावच्छिन्नज्ञानाद्यभावस्त्वलीक इति मतमाद्रियते तदास्तु विनिगमकाभावात् स्वत्वस्वामित्वोभयमेव षष्ठ्यर्थः / तात्पर्यग्रहस्य नियामकत्वादेव च चैत्रस्य धनमित्यादौ नियमत उभयानवगमस्यान्यतरावगमस्य घोपपत्तेः, इत्थं च निष्ठतया षष्ठ्यर्थस्वामित्वान्वयतात्पर्ये निरूपितत्वेनैव तत्र प्रकृत्यर्थान्वयस्य व्युत्पन्नत्वान्नायं धनस्येत्यस्याप्यनापत्तिरिति ध्येयम् / /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118] वादमाला [3] केचित्तु अत्र चैत्रस्य स्वामित्वं नात्र चैत्रस्य स्वामित्वमित्यादिप्रतोत्यनुरोधान्निरूपकत्वमपि वृत्तिनियामकमेव / न चात्र स्वामित्वपदं स्वत्वपरं सप्तम्या वा निरूपितत्वे लक्षणेति कल्पना युक्ता गौरवात् / एतेनैवात्र स्वत्वनिरूपकत्वमेव स्वामित्वमित्येकदेशेऽपि स्वत्वे सप्तम्यर्थान्वयो नअर्थे च स्वत्वनिरूपकत्वसंसर्गाभावे चैत्रस्येत्यस्यान्वय इत्यपि प्रत्युक्तम्, नात्र चैत्रस्य स्वामित्वं किन्तु मैत्रस्येत्यत्र चैत्रनिष्ठस्वामित्वाभावमैत्रनिष्ठस्वामित्वयोरेकवृत्तित्वोल्लेखाच्च / न च निरूपकत्वस्य वृत्तिनियामकत्वे धनं स्वामोति बुद्धिः स्यादिति वाच्यम् / स्वामित्वप्रकारकबुद्धेरिष्टत्वात् / स्वामीत्यभिलापजनिका बुद्धिः स्यादिति चेत् , न, तादृशामिलापे स्वामिचैत्रादिगतस्वरूपसम्बन्धेन विशिष्टबुद्धेरेव हेतुत्वात् / अन्यथा कालिकसम्बन्धोऽपि वृत्तिनियामको न स्यात् / कालो गौरित्याद्यभिलापजनकबुद्धेस्ततोऽभावात्, तस्माद् यथा कालिकसम्बन्धेन विशिष्टबुद्धेरिदानी घट इत्यादिरेवाभिलापस्तथा निरूपकतासम्बन्धेन स्वामित्वविशिष्टबुद्धेश्चैत्रस्य स्वामित्वमित्यादिरेवाभिलाप इति // किंच चैत्रस्य न धनमित्यादौ स्वामित्वसम्बन्धेन धनाभावश्चैत्रसम्बन्धीत्येव बोधः / धनस्य प्रतियोगित्वोल्लेखान्यथानुपपन्या वृत्यनियामकस्यापि स्वामित्वादेः सम्बन्धस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वाङ्गीकारात्, अत एवाधनोऽयं धनशून्योऽयमपुत्रोऽयं पुत्ररहितोऽसावित्यादयो व्यवहाराः / न चात्र धनादिपदं तत्स्वामित्वादिपरं मुख्ये बाधकाभावात् / न च स्वामित्वादिसम्बन्धेन धनत्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावान्तरकल्पनमेव बाधक धनादिस्वामित्वत्वाद्यवच्छिन्नाभावानतिरिक्तत्वात्, तथापि स्वामित्वसम्बन्धावच्छिन्नधनादिनिष्ठप्रतियोगितान्तरकल्पने गौरवमिति चेत्, न, प्रतियोगिताया धनादिस्वरूपायाः क्लुप्तत्वेन गौरवाभावात्, धनादेः प्रतियोगित्वोल्लेखिप्रतीतेगौरवस्य प्रामाणिकत्वाच्च / एतेन स्वामित्वादिसम्बन्धेन धनाद्यभावकल्पने तबुद्धौ धनादिमत्तनिश्चयत्वेन प्रतिबन्धकत्वान्तरकल्पने गौरवमित्यपास्तम् / स्वामित्वादेः प्रतियोगितानवच्छेदकत्वेऽपि विशेषादर्शिनस्तादृशप्रतोतेः, तत्सम्बन्धेन तथा प्रतिबध्यप्रतिबन्धकमावस्यापि क्लृप्तत्वाच्च / स्वामित्वादिसम्बन्धेन नोऽभावबोधनेऽनुयोगिपदे षष्ठयादेर्नियामकत्वाच्च नातिप्रसंगः / किंच नेदं चैत्रस्येत्यत्र स्वत्वाभावबोधोपगमे षष्ठ्यर्थस्वत्वाभाववोधं प्रति प्रथमान्तपदजन्योपस्थितेर्नियामकत्वात्पुत्रस्य न धने पितुर्दृष इत्यादि वाक्यात् पुत्रस्वत्वाभाववद्धने पितुर्वृष इत्यन्वयबोधप्रसंगवारणं संभवति / स्वामित्वसम्बन्धेन धनाभावबोधोपगमे तु नैतद्वयुत्पत्तिकल्पनं तत्र धने सप्तम्या निराकाङ्क्षत्वादित्याहुः तच्चिन्त्यम्, कारणत्वादेरिव स्वामित्वस्य निरूपकताया वृत्त्यनियामकत्वात् / घटे दण्डस्य कारणता न पटे इत्यत्र दण्डनिष्ठकारणतायां घटनिरूपितत्वपटनिरूपितत्वाभावप्रतीतिवदत्र चैत्रस्य स्वामित्वं नापरत्रेत्यत्र चैत्रनिष्ठस्वामित्वे एतन्निरूपितत्वापरनिरूपितत्वाभा
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला.[३] वप्रतीतिसंभवात्, चैत्रस्य न धनमित्यादेः स्वामित्वसम्बन्धेन धनाभावश्चैत्रसम्बन्धीति बोधाभ्युपगमे च दण्डस्य न पट इत्यादेरपि कारणत्वसम्बन्धेन घटाभावो दण्डसम्बन्धीत्यादिबोधप्रसंगः / दण्डस्य पट इत्यत्र कारणतासम्बधेन पटवत्ताज्ञानाभावादण्डस्य न पट इत्यत्र तेन सम्बन्धेन तदभत्त्वावगाही बोधो न कल्पत इति चेत्, तर्हि चैत्रस्य धनमित्यत्रापि स्वामित्वसम्बन्धेन धनवत्ताज्ञानाभावाच्चैत्रस्य न धनमित्यत्रापि न तेन तद्भावावगाहिबोधकल्पनं युक्तम् / चैत्रस्य धनमित्यत्र स्वामित्वसम्बन्धेन धनवत्त्वमेव चैत्रे प्रतीयते, स्वामित्वसम्बन्धावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितविशेष्यतया शाब्दबोधे च षष्ठयन्तपद जन्यपदार्थोपस्थितेर्हेतुत्वान्नियमतः षष्ठीप्रयोगः, तादृशनियमार्थमेव षष्ठ्यनुशासनमिति चैत्रस्य न धनमित्यत्र स्वामित्वसबन्धेन धनाभावावगाहित्वं कल्पत इति चेत्, तर्हि दण्डाद्घट इत्यत्र कारणतासम्बन्धेन घटवत्त्वज्ञान एब पञ्चमीप्रयोगस्तन्त्रमिति दण्डान्न पट इत्यत्र तेन तदभावप्रत्ययोऽपि दुर्वारः / किंच चैत्रस्य धनं न तु मैत्रस्य मैत्रस्य धनं न तु चैत्रस्येत्यादौ एकस्वत्वापरस्वत्वाभावयोरेकधनविशेष्यकत्वानुभवान्न धनस्य प्रतियोगित्वोल्लेखोद्भावनेन स्वामित्वसम्बन्धेन तदभावकल्पनं युक्तम् / अधनोऽयमित्यादिव्यवहारेण स्वामित्वसम्बन्धावच्छिन्नाभावकल्पने चानाथोऽयं भृत्य इत्यादिव्यवहारेण स्वत्वसम्बन्धावच्छिन्नाभावस्यापि कल्पनप्रसङ्गः, तथा च चैत्रस्य न धनमित्यत्र स्वाभित्वसम्बन्धेन धनाभावश्चैत्रे स्वत्वसम्बन्धेन चैत्राभावो वा धने भासत इति विनिगमनाविरहो दुरुधर एव / . तस्मात्प्रागुक्तदिशा स्वत्वस्य षष्ठ्यर्थत्व एव सर्व सुन्दरम्, पुत्रस्य न धने पितुष इति . :प्रयोगवारणाय च विशिष्य नियमान्तरकल्पने शाब्दबोधे प्रथमान्तपदजन्योपस्थितेः, प्रतियोगित्व सम्बन्धावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितमुख्यविशेष्यतयैवाभावशाब्दबोधे तादृशनञ्पदजन्योपस्थितेर्वा नियामकत्वेनानतिप्रसंगात्, अन्यथा भूतले न घटेऽप्रीतिरित्यादेरिणाऽसंभवादिति, लाघवं शाब्दबोधे प्रथमान्तपद जन्ये तु प्रामाणिकत्वाददुष्टम्, चैत्रे (त्रो!) न पचतीत्यादेः पाककृत्यभाववान् चैत्र इत्यादि बोधवारणाय प्रत्ययार्थाभावप्रकारकबोधसामान्य एव प्रथमान्तजन्योपस्थिते हे तुत्वाच्चेति दिग् // इदं तु बोध्यं सम्बन्धत्वस्याखण्डोपाधित्वे तदेव षष्ठ्याः शक्यतावच्छेदकं स्वत्वादौ तु लक्षणैवेति / नव्यास्तु-स्वत्वं स्वामित्वं चैक एव पदार्थः / स च विलक्षणविशेषणतयाऽत्र स्वत्वमिदं स्वमित्यादिव्यवहारकारी विलक्षणविशेषणतया चात्र स्वामित्वं पतित्वं वेत्यादिव्यवहारकारी, तमय मेदेऽपि तयोरपश्यं पुकान ने विशेषण ताभेदाभ्युपगमादित्याहुः // 1 //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ अथ सन्निकर्षः / तत्र द्रव्यचाक्षुषे चक्षुःसंयोगो हेतुरुद्भूतरूपं च तत्सहकारीति न चक्षुःसंयुक्तपिशाचादेश्वाक्षुषापत्तिः / उद्भूतरूपस्य च संग्राहकत्वलाघवात्तदात्मान्यद्रव्यप्रत्यक्षत्वं मूर्तप्रत्यक्षत्वं वा कार्यतावच्छेदकं तेन वाय्वादेरप्रत्यक्षत्वमेव / द्रव्यसाक्षात्कारत्वावच्छिन्नं प्रति च महत्वत्वेन हेतुतेति परमाणोर्न साक्षात्कारः, न वा द्रव्यमानसजनकात्ममनःसंयोगसत्त्वान्मनसोऽपि मानसापत्तिमैनःप्रतियोगिकविजातीयसंयोगस्य द्रव्यमानसहेतुत्वे तु गौरवमिति बोध्यम् / न च तमः स्थिरधटादेरपि चाक्षुषप्रसंगः, तत्र तदा चक्षुःसंयोगस्य महत्त्वोद्भूतरूपयोश्च सत्त्वात्, न च तदानीं चक्षुः संयोगे मानाभावः द्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषहेतुचक्षुःसंयुक्तविशेषणतानुरोधेन तत्स्वीकारावश्यकत्वादितिवाच्यम् , महदुद्भूतानभिभूतरूपवदालोकसंयोगस्यापि द्रव्यचाक्षुषत्वावच्छिन्न प्रति हेतुत्वात् परमाणुरूपेण तप्तजलस्थेन सुवर्णरूपेण च तेजसा व्यभिचारवारणाय महदादिविशेषणानि / न चालोकचाक्षुष एव व्यभिचारस्तत्राप्यालोकगगनसंयोगसत्त्वात् / सुवर्णभिन्नं यत्तेजस्तद्भिन्नद्रव्यचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्येवोक्तालोकसंयोगस्य हेतुत्वमित्यन्ये, प्रभासंयोगत्वेनैव हेतुत्वं प्रभात्वं तु जातिविशेष इति तु नव्याः / ___ यद्यप्येवं बिडालादिचाक्षुषे व्यभिचारः / मानुषीयद्रव्यचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्येव निरुक्तालोकसंयोगाभावाभावत्वेन हेतुत्वं / बिडालादिचाक्षुषे तु बिडालाद्विचक्षु:भोगावेदेति न दोष इति मथुरानाथप्रभृतयः // अत्रालोकसंयोगाभावे तत्पुरुषीयाञ्जनसंयोगाभाववैशिष्टयं स्वाश्रय चक्षुःसंयोगाधिकरणवृत्ति त्वसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकतत्पुरुषोयाञ्जनसंयोगाभावस्य विशेषणताविशेषरूपं ग्राह्यं तेन नाजनसंयोगकालेऽप्यालोकसंयोगाभावे तदभावसत्त्वादतिग्रसंगः, न वा विनिगमनाविरहः समवायसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाजनसंयोगाभावस्य स्वाश्रयचक्षुःसंयोगाधिकरणवृत्तित्वसम्बन्धेन वैशिष्टयं तु प्रदेशान्तरे तत्सत्त्वेऽपि तदभावसत्त्वान्निवेशनानहम् / उक्तसम्बन्धावच्छिन्नतदभावस्तु नाव्याप्यवृत्तिरिति न तन्निवेशेऽप्येष दोष इति बोध्यम् // चैत्रीयत्वाद्यनिवेशेन चक्षुःसंयोगस्य चाक्षुषहेतुत्वे त्वञ्जनसंयोगालोकसंयोगयोः स्वस्वाव्यवहितोत्तरनरचाक्षुषत्वावच्छिन्न एव हेतुत्वं द्रष्टव्यम् // अथैवमप्येकावच्छेदेनालोकसंयोगवत्यपरावच्छेदेन चक्षुःसंयोगे चाक्षुषापत्तिरिति चेत् , न चक्षुःसंयोगावच्छिन्नालोकसंयोगत्बेन हेतुत्वात् / अत्र मथुरानाथप्रभृतयः / ... आलोकसंयोगावच्छिन्नत्वं न तत्सामानाधिकरण्यं भिन्नावच्छेदेनोभयसंयोगेऽतिप्रसंगात / नापि स्वरूपसम्बन्धविशेषो मानाभावात् , अन्यथा भूतलनिष्ठवटपटसंयोगयोरपि मिथोवच्छेदकभावापत्तेः /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [3] न च चक्षुःसंयोगे द्रव्यचाक्षुषकारणतावच्छेदकतयैवालोकसंयोगावच्छिन्नत्वसिद्धिस्तदवक्छेदकतया तत्र धर्मान्तरसिद्धावपि तदवच्छिन्नत्वासिद्धेः / न चालोकसंयोगावच्छेदकदेशावच्छिन्नचक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वं विनिगमनाविरहेण चक्षुःसंयोगावच्छेदकावच्छिन्नालोकसंयोगस्यापि हेतुत्वात् , कारणतावच्छेदकस्य प्राक् सत्त्वापेक्षणाद्वा नालोकविगमेऽपि चाक्षुषापत्तिरित्युकावपि निस्तारः / यत्रैकस्यैव पटस्याई तमसि अर्द्ध चालोके तत्र तमोवच्छेदेन चक्षुःसंयोगेऽपि प्रत्यक्षापतेः, आलोकसंयोगावच्छेद कोभूतदीर्घतन्तुव्यक्त्यवच्छेदेन तत्र चक्षुःसंयोगाप्रतिघातात् , न चालोकसंयोगावच्छेदकावच्छिन्नावच्छेदकताकचक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वोक्तावपि निस्तारस्तादृशदीपाशुव्यक्तिस्थले व्यभिचारानुद्धारात् , तस्माद्विलक्षणचक्षुःसंयोगत्वेनैव द्रव्यचाक्षुषहेतुत्वम् / तच्च वैलक्षण्यं फलकल्प्यमिति तमसि विलक्षणचक्षुःसंयोगाभावादेव न चाक्षुपमित्याहुः, तच्चिन्त्यम् आलोकसंयोगानवच्छेदकभागानवच्छिन्नालोकसंयोगावच्छेदकावच्छिन्नचक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वे दोषाभावात् / ___ दीर्घतन्तुव्यक्तेरपि तमःस्थभागस्यालोकसंयोगानवच्छेदकत्वात् , अन्यथेयं तन्तुल्यक्तिरियती तमसोयतो चालोक इति व्यवहारानुपपत्तेः / विलक्षणचक्षुःसंयोगाभ्युपगमेनोक्तदोषोद्धारे च विनश्यदवस्थालोकसंयोगदशायां चक्षुःसंयोगोत्पत्यालोकसंयोगनाशदशायां घटप्रत्यक्षापत्तिः / न च पूर्वक्षणे चक्षुरात्मकाश्रयनाशपूर्वं तदानीं चक्षःसंयोगनाशोपगमान्न दोष इति वाच्यम् ,अन न्तचक्षुरादिनाशल्कपने गौरवात् , विनश्यदवस्थालोकक्षणोत्पत्तिकचक्षुषस्तदानीं नाशायोगाच्च / न च तत्पुरुषोयद्रव्यचाक्षुषे तत्पुरुषीयविलक्षणचक्षुःसंयोगत्वेन विलक्षणालोकसंयोगत्वेन च पृथग्घेतुत्वान्न दोष इति वाच्यम् चैत्रादिचाक्षुषजनकतावच्छेदकचक्षुःसंयोगालोकसंयोगनिष्ठानन्तवैजात्यकल्पनापेक्षयाऽस्मदुक्तरीत्या हेतुत्वस्यैव युक्तत्वात् / / . यदपि तैरुच्यते द्रव्यचाक्षुषे न शुद्धचक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वम् अस्थूलावयवावच्छेदेन चक्षुः संयोगे चाक्षुषापत्तेः, नापि स्थूलावयवावच्छिन्न चक्षुःसंयोगत्वेन, त्रुटिचाक्षुषे व्यभिचारात्तदवयवस्यास्थूलत्वात् , न च स्थूलावयवसमवेतचाक्षुषत्वस्य कार्यतावच्छे दकत्वादयमदोषः / यत्र कपाले परमाण्ववच्छेदेन चक्षुःसंयोगाद् घटेऽपि तदवच्छिन्नकपालावच्छेद....तत्कपालात्मकस्थूलावयवावच्छिन्नचक्षुःसंयोगस्य घटे सत्त्वात्तदानीं तच्चाक्षुषापत्तयनुद्धारात् , न च निरवच्छिन्नस्थूलावयवनिष्ठावच्छेदकताक चक्षुःसंयोगहेतुत्वान्न दोषः, शर्कराद्यवच्छिन्नकपालावच्छेदेन चक्षुःसंयोगेऽपि घटाप्रत्यक्षतापत्तेरिति विजातोयचक्षुःसंयोगत्वेन चाक्षुषहेतुतयैवैतदुप पत्तिरिति, तदपि न रमणीयम् स्थूलावयवसमवेतचाक्षुषत्वावच्छिन्नेऽस्थूलावयवानवच्छिन्नस्थूलावयवावच्छिन्न चक्षुःसंयोगस्य हेतुत्वेनैतदोषोद्धारात् / त्रुटिचाक्षुषे त्वालोकसंयोगवद्वातायनावच्छिन्नचक्षुःसंयोगस्यावश्यं पृथग्घेतुत्वेनानुपपत्त्यभावात् / वा. [3] 16
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1922] वादमाला [3] . यदपि स्वगोलकादेरग्रहणं विलक्षणचक्षुःसंयोगाभावादेवोपपादयितुं शक्यमित्युद्भाव्यते तदपि तु अग्रावच्छिन्नचक्षुःसंयोगस्य ग्राहकत्वादेव स्वगोलकादेरग्रहणस्य प्रकाशकृतोपपादनात् / युक्तं चैतदन्यथा यच्चक्षुःक्रियया घटादौ गोलके चैकदा नानासंयोगो जनितस्तत्क्रियाजन्यतावच्छेदकवैजात्यशालिसंयोगवद्गोलकप्रत्यक्षस्य दुर्निवारत्वात् / यदपि दर्पणे मुखमिति चाक्षुष दर्पणादिस्वच्छद्रव्यप्रतिहतस्य चक्षुषः स्वमुखादौ विलक्षणसंयोगोत्पादाभ्युपगम एव सूपपादं कार्योन्नेयधर्माणां यथाकार्यमुन्नयनादित्युद्धोष्यते तदप्यापातरमणीयम् / तत्र मुखविशेष्यकचाक्षुषस्थानभ्युपगमादर्पणविशेष्यकमुखप्रकारकभ्रमस्यैवाभ्युपगमात् , तदुत्तरं दर्पणे मुखमिति मुखविशेष्यकमानसभ्रमस्यापि सम्भवात् , न चैवं दोषकल्पनायां गौरवमादर्शवृत्तित्वांशभ्रमजनकदोषकल्पनायाः परस्याप्यावश्यकत्वात् / . किं चैकत्र दर्पणे दशमुखप्रतिबिम्बस्थले तव शतमुखचक्षुःसंयोगकल्पनं मम तु दशदर्पणनयनसंयोगकल्पनमेवेति लाघवम् / अपि च तव बहुविधानां मुखचक्षुःसंयोगगतविलक्षणजातीनां तदवच्छिन्नजनकतावच्छेदिकानां क्रियागतजातीनां तदवच्छिन्नजनकतावच्छेदकाभिघातगतजातीनां च कल्पने गौरवमिति दिग् / __यदि चालोकसंयोगस्याप्यस्थूलावयवावच्छेदेन तदवच्छिन्नस्थूलावयवावच्छेदेन च सत्त्वेन प्रत्यक्षमिति स्थूलावयवसमवेतचाक्षुषत्वावच्छिन्न आलोकसंयोगानवच्छेदकभागानवच्छिन्नालोकसंयोगावच्छेदकास्थूलावयवानवच्छिन्नस्थूलावयवावच्छिन्नचक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वे गौरवाद् द्रव्यचाक्षुषत्वावच्छिन्ने विलक्षणालोकसंयोगत्वेन विलक्षणचक्षुःसंयोगत्वेन च हेतुत्वमेव युक्तं लाघवात् वैजात्यानन्त्यतदवच्छिन्नहेतुत्वादिकल्पनागौरवस्य च फलमुखत्वादिति विभाव्यते, तदास्तु चक्षुःसंयोगगतं वैजात्यम् , तच्च कर्मजन्यतावच्छेदकजातिव्याप्यम् / चक्षुर्व्यापारं विना कुत्रापि चाक्षुषानुपपत्तेः / पूर्वोत्पन्नचक्षुःकर्मणा कपालनाशकाले यत्र चक्षुर्घटसंयोगस्तत्रत्यघटचाक्षुषसंयोगजचक्षुःसंयोगस्य स्फुटव्यभिचाराच्च / तथा च न कर्मजन्यताद्यवच्छेदिकया सांकर्यम् / वस्तुतः कर्मणः संयोगजन्यतावच्छेदिका नानव जातयः / कार्यतावच्छेदकानामननुगतत्वेऽपि क्षत्यभावात् , एवं च चाक्षुषोपधायकचक्षुःसंयोगगतं कर्मसंयोगप्रयोज्यजातिद्वयं द्रव्यचाक्षुषप्रयोजकजातेप्प्यमेवेति क्व साङ्कर्यम् ? एतेन यत्र चक्षुःकर्मणा कपालचक्षुःसंयोगजननकाले घटोत्पादोऽनन्तरं च कपालचक्षुःसंयोगाद् घटचक्षुःसंयोगचक्षुःक्रियानाशौ तत्रोत्तरकालघटप्रत्यक्षानुपपत्तिः कर्मजन्यचक्षुःसंयोगस्य घटे विरहादित्यपास्तम् // न चैवं द्रव्यचाक्षुषे उद्भूतरूपस्य हेतुत्वं न स्यात् , पिशाचादौ विलक्षणचक्षुःसंयोगविरहादेव चाक्षुषानुपपत्तेः, चक्षुषि च चक्षुःप्रतियोगिकविलक्षणसंयोगाभावादेव दोषाभावात् , हेत्वन्तरकल्पनापेक्षया क्लृप्तकारणे चक्षुःप्रतियोगिकत्वमात्रनिवेशस्यैव लघुत्वेनौचित्यात् / घटादेः स्पार्शनदशायां चाक्षुषापत्त्या चक्षुःप्रतियोगिकत्वेन चाक्षुषहेतुत्वध्रौव्याच्च / परमाण्वाद्यवच्छेदेन त्वक्संयोगादपि धटादिस्पार्शनप्रसंगेन त्वक्संयोगादेव्यस्पार्शनजनक त्वस्यापि तादृशवैजात्येनैवावच्छेदात् , न च प्रभायाश्चाक्षुषत्वानुरोधेन द्रव्यस्पार्शनजनकतावच्छे
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ वादमाला [3] [123 दकं वैजात्यं द्रव्यचाक्षुषजनकतावच्छेदकवैजात्याद्भिन्नमेव युक्तं न तु तदेवेति वाच्यम् , ताहशवैजात्यान्तरकल्पने गौरवात् , वायोरस्पार्शनत्ववत् प्रभाया अचाक्षुषत्वेऽपि बाधकाभावात् / भिन्नस्यापि तस्येतरव्याप्यत्वेन घटादौ चाक्षुषजनकस्यैवयोगस्य स्पार्शनजनकत्वेनोक्तदोषानुद्वाराच्च / किंचैकस्य विलक्षणचक्षुःसंयोगदशायामन्यस्य चाक्षुषापत्या तत्पुरुषीयद्रव्यचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति तत्पुरुषीयचक्षुःप्रतियोगिकविलक्षणसंयोगत्वेन गुरुणापि हेतुत्वमावश्यकम् / वस्तुतः समवेतत्वेनैव स्वप्रतियोगिकत्वेन चक्षुर्विशिष्टत्वमेव निविशत इति क्व गौरवमिति चेत् , न, द्रव्यवृत्त्यभावचाक्षुषं प्रत्यपि तादृशचक्षुःसंयोगवद्विशेषणतैव प्रत्यासत्तिर्वाच्या, अन्यथान्धकारेऽपि चक्षुःसंयुक्तवाय्वादिविशेषणतया वाय्वादौ रूपाद्यभावग्रहप्रसंगात् , इत्थं चालोकसंयोगदशायां वाय्वादौ रूपाद्यभावग्रहवेलायां वाय्वादिचाक्षुषापत्तेरुद्भूतरूपहेतुतयैव वारयितुं शक्यत्वात् / न च चक्षुःसंयुक्तविशेषणतायां द्रव्यचाक्षुषप्रयोजकवेजात्यं न निविशते किन्त्वालोकसंयोगावच्छिन्नत्वमेवेतिवाच्यम् , तन्निवेशे गौरवस्यैव वैजात्यनिवेशकत्वात् / न चाभावचाक्षुषजनकतावच्छेदकं वैजात्यान्तरमेव कल्पनीयं तत्कल्पनापेक्षयोद्भूतरूपहेतुत्वस्यैव युक्तत्वात् अन्यथा स्ववृत्त्यभावविषयकघटादिचाक्षुषस्थले घटादावनन्तचक्षुःसंयोगकल्पनापत्तेः फलमुखगौरवस्यापि क्वचिदोषत्वात् / ___एवं परमाण्वादौ महत्त्वाभावप्रत्यक्षजनकचक्षुःसंयुक्तविशेषणतानुरोधेन विलक्षणसंयोगसत्त्वधौव्ये महत्त्वस्यापि पृथग्घेतुत्वमावश्यकम् / यदि च द्रव्यचाक्षुषप्रयोजकजातेापकमेवाऽभावचाक्षुषप्रयोजकं वैजात्यम् , अतो न घटादावभावप्रत्यक्षानुरोधेन चक्षुःसंयोगान्तरकल्पना वाय्वादौ तादृशचक्षुःसंयोगसत्त्वेऽपि द्रव्यचाक्षुषप्रयोजक नात्याश्रयस्यासत्त्वान्न तत्प्रत्यक्षमिति विभाव्यते तदा रूपस्याहेतुत्वेऽपि न क्षतिः / __ अथ द्रव्यसवमवेतचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति चक्षुःसंयुक्तसमवायस्य प्रत्यासत्तित्वात्तयैव प्रत्यासत्याः घटादिप्रत्यक्षसंभवाच्चक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वे मानाभावः / तव कपालचक्षुःसंयोगानन्तरं घटस्योत्पत्तिक्षणे द्वितोयक्षणे वा तत्प्रत्यक्षस्येव ममापि कपालविनाशदशायां घटचक्षुःसंयोगोत्पत्त्या घटप्रत्यक्षस्यानुपगमे क्षत्यभावात् / * न चात्मप्रत्यक्षस्यानुरोधेन द्रव्यसाक्षत्कारत्वावच्छिन्ने इन्द्रियसंयोगत्वेन हेतुत्वाच्चक्षुःसंयोगादेरपि द्रव्यचाक्षुषहेतुत्वमुपपद्यत इति चिन्तामणिकृदुक्तं युक्तम् / इन्द्रियत्वस्यैकस्याभावाद्विशिष्य कार्यकारणभावविश्रामे द्रव्यमानसत्वावच्छिन्नं प्रत्यात्ममनःसंयोगत्वेन हेतुत्वेपि द्रव्यचाक्षुषत्वावच्छिन्ने चक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वस्य नियुक्तिकत्वात् , न चैवं पिशाचतद्रूपादेः प्रत्यक्षत्वप्रसंगः, व्यसमवेतचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति स्वाश्रयसमवेतत्वसम्बन्धेनोद्भूतरूपत्वेनापि हेतुत्वात् , इत्थं च यणुकसिद्धिरप्यावश्यकी तदसत्त्वे त्रसरेण्वप्रत्यक्षतापत्तेः / महत्त्वं च समवायेन द्रव्यसाक्षात्कारत्वावच्छिन्नं प्रत्येव द्रव्यान्यतत्समवेतसाक्षात्कारत्वावच्छिन्नं प्रति च स्वाश्रयसमवेतत्वप्रत्यासत्त्या
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125] वादमाला [3] * हेतुस्तेन न द्वयणुकस्य तदीयरूपादेर्वा साक्षात्कार इति चेत् , उच्यते द्रव्यसमवेतचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति चक्षुःसंयुक्तसमवायत्वेन हेतुतया न निर्वाहः / परमाणुद्वयणुकपिशाचादिसन्निकर्षादपि द्रव्यत्वसत्तापृथिवीत्वादिचाक्षुषापत्तेः, घटादिगतमहत्वोदभूतरूपयोरपि तत्र स्वाश्रयसमवेतत्वप्रत्यासत्या सत्त्वात् / महत्वोद्भूतरूपयोः प्रत्यासत्तिमध्ये निवेशे च त्रुटेरचाक्षुषत्वापत्तेः / द्रव्यान्यद्रव्यसमवेतत्वस्य कार्यदिशि प्रवेशे त्रुटिचाक्षुषानुरोधेनैव द्रव्ये चाक्षुषे चक्षुः संयोगहेतुतावश्यकत्वात् / न च त्रुटिचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्येव तद्धेतुत्वं द्रव्यत्वापेक्षया त्रुटित्वस्य गुरुत्वात् / घटाद्यनन्तव्यक्तीनां कार्यतावच्छेदककोटिनिवेशे गौरवान्निश्चिताव्यभिचारकं त्रुटिचाक्षुषत्वमेव कार्यतावच्छेदकमिति पुनरुत्तानाः / परमाण्वाद्यवच्छेदेन घटादिसन्निकर्षेऽपि तद्गतरूपाग्रहाद्व्यसमवेतचाक्षुषप्रयोजकचक्षुःसंयोगगतवैजात्यस्वीकारेणैव परमाण्वादिघटितसन्निकर्षेण द्रव्यत्वाद्यग्रहोपपत्तावपि तादृशविजातीयसंयोगस्य द्वयणुके स्वीकारे तद्गतरूपादिप्रत्यक्षापत्तिः, तत्र तंदस्वीकारे च त्रुटेर चाक्षुषत्वापत्तिरिति त्रुटिचाक्षुषानुरोधेन द्रव्यचाक्षुषे चक्षुःसंयोगस्य हेतुत्वमावश्यकमिति बोध्यम् / एतेन विजातीयैकत्वनिवेशोऽपि व्याख्यातः / / यत्तु गुरुत्वत्वस्य तद्वयाप्यतोलकत्वादेः स्पर्शत्वरसत्वादेश्चाक्षुषत्ववारणाय तादात्म्येन तत्तद्वयक्तित्वेन चक्षुषःप्रतिबन्धकत्वकल्पनामपेक्ष्य जातिचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्याश्रयचाक्षुषस्य हेतुत्वमेव कल्पने लाघवात्, तथा च परमाण्वादिमात्रसन्निकर्षदशायामाश्रयचाक्षुषाभावादेव द्रव्यत्वाद्यचाक्षुषत्वोपपत्तव्यसमवेतचाक्षुषं प्रत्येव संयुक्तसमवायत्वेन हेतुत्वं निराबाधम् / न चैकजात्याश्रयचाक्षुषादपरजातिप्रत्यक्षापात्तेर्विषयताया जातिचाक्षुष प्रति स्वाश्रयसमवेतत्वसम्बन्धेनाश्रयचाक्षुषस्य हेतुत्वात् / न च यत्र घटनाशदशायां घटस्य चाक्षुषप्रत्यक्षं तदुत्तरं च पिशाचेन चक्षुः संयोगस्तत्र द्रव्यत्वचाक्षुषप्रसंगः / आश्रयचाक्षुषसन्निकर्षयोः सत्त्वादिति वाच्यमिष्टत्वादिति मतं, तदतिस्थवीयः, विनापि घटचाक्षुषं घटपटत्वयोरेकदानिर्विकल्पकचाक्षुषोत्पत्त्या व्यभिचारात् / ___न च जातिचाक्षुषत्वमाश्रयचाक्षुषजन्यतावच्छेदकै किन्तु गुणकर्मजातिसाधारण्येन लाघवाद्द्रव्यभिन्नसमवेतचाक्षुषत्वमेव / घटत्वस्येव घटीयरूपादेरपि घटनिर्विकल्पकोत्तरमेव चाक्षुषोपगमेऽपि क्षत्यभावात् तथा च द्रव्यचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति च चक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वमायाति न तु संयुक्तसमवायस्य प्रत्यासत्तित्वमपीति न किंचिदेतदिति दिग। ___ स्वतन्त्रास्तु द्रव्यचाक्षुषं प्रत्येव चक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वं न तु द्रव्यसमवेतचाक्षुषादौ चक्षुः संयुक्तसमवायत्वादिना गौरवात्, गुरुत्वत्वरसत्वगन्धत्वादिचाक्षुषवारणाय द्रव्यान्यसमवेतचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्याश्रयचाक्षुषत्वेन हेतुत्वावश्यकतया तत एवानतिप्रसंगात् , तत्तज्जातित्वेन प्रतिबन्धकत्वपयेवसितस्याऽयोग्यत्वस्य कल्पने गौरवात् / अत एव सत्यपि सन्निकर्षे निखातवंशादिपरिमाणगतवैजात्यस्य द्विहस्तत्वादेरग्रहः परिमाणप्रत्यक्षे प्रत्यावरकद्रव्यसंयोगस्य विरोधितयाश्रय प्रत्यक्षविरहात् / न च तत्र परिमाणं गृह्यत एव
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ पादमाला [3] [129 तद्गतवैजात्यं तु न गृहयते तद्ग्रह एवावरकसंयोगस्य विरोधित्वादिति वाच्यम् , एकत्रावरकसंयोगसत्त्वेऽप्यन्यत्र द्विहस्तवंशसन्निकर्षेण तादृशवैजात्यस्य प्रत्यक्षतया तथा तद्ग्रहं प्रत्यावरकसंयोगस्य विरोधित्वासंभवात् नचैवमपि घटपरमाण्वोर्घटाकाशयोर्वा संयोगस्य प्रत्यक्ष परैरप्ययोग्यतायाः। तस्य वारणीयत्वात् , द्रव्यान्यसमवेत चाक्षुषत्वावच्छिन्न प्रति महत्त्वविशिष्टरूपत्वावच्छिन्नाभावस्याखण्डस्य स्वाश्रयसमवेतत्वेन प्रतिबन्धकत्वेन तन्निराससंभवाच्च, एवं च सत्यपि चक्षुःसन्निकर्षे प्रथमं घटस्यैव प्रत्यक्षं न तु घटत्वादेर्हेतुभूताश्रयचाक्षुषस्य प्रागसत्त्वात् , अनन्तरं घटत्वादिजातिरूपादिगुणानां तदुत्तरं रूपत्वादेश्वाक्षषं, पूर्वपूर्वाश्रय चाक्षुषात्मकहेतुसम्पत्तेरित्यवश्यं निर्विकल्पकसिद्धिरपि सामग्रीविरहेण प्रागेव विशिष्टबुद्धयसंभवात् / न च यत्र घटचक्षुःसंयोगनाशदशायामेव घटस्य चाक्षुषं तत्रेन्द्रियसन्निकर्षविगमोत्तरमपि क्रमेण तदोयरूपरूपत्वलौकिकचाक्षुषापत्तिः / कारणीभूताश्रयचाक्षुषस्य पूर्वपूर्व सत्त्वादिति वाच्यम् , द्रव्यचाक्षुषे चक्षुःसंयोगस्य कार्यसहवृत्तितया हेतुत्वेन तत्र घटस्यैव प्रत्यक्षानुत्पत्तेःउक्यतक्रमेण प्रत्यक्षस्वीकारेऽपि क्षत्यभावाच्चेत्याहुः / परे तु द्रव्यान्यचाक्षुषत्वावच्छिन्न प्रति नाश्रयचाक्षुषत्वेन हेतुता तथा सति चक्षुःसंयोगस्येव महत्त्वस्यापि द्रव्यचाक्षुषं प्रति हेतुत्वकल्पनापत्तेः, अन्यथा परमाण्वादेश्वाक्षुषत्वप्रसंगात् द्रव्यान्यद्रव्यसमवेतत्वयो विशेषणविशेष्यभावे विनिगमकाभावेन कार्यकारणभावद्वयापत्तेश्च, किन्तु द्वयणुकान्यवृत्तिगोचरचाक्षुषत्वावच्छिन्न प्रति द्वयणुकान्यवृत्तिविषयतया, चाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्येव वाश्रयचाक्षुषत्वेन हेतुत्वं, तथा च द्वयणुकस्यापि द्वयणुकान्यसमवेतत्वादाश्रयचाक्षुषविरहादेवाप्रत्यक्षत्वसंभवान्न महत्त्वापेक्षा, एवं च द्रव्यचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्यपि चक्षुःसंयुक्तसमवायत्वेनैव हेतुत्वं न तु चक्षुःसंयोगत्वेन परमाणोश्चाक्षुषत्वप्रसंगादित्याहुः / .. ननु घटाघेकैकचक्षुःसंयोगदशायां घटपरयोः संयोगस्य द्वित्वस्य च प्रत्यक्षवारणार्थमवश्यं व्यासज्यवृत्तिधर्मप्रत्यक्षे यावदाश्रयसन्निकर्षों हेतुर्वाच्यः, तथा च तत्तद्रव्यविषयकततत्समवेतचाक्षुषत्वावच्छिन्ने तत्तद्र्व्यचक्षुःसंयोगत्वेनैव हेतुत्वं पर्यवसन्नमन्यस्य दुर्वचत्वात् / ____ तथा च तत एवाऽसन्निकृष्टद्रव्याप्रत्यक्षतोपपत्तौ द्रव्यचाक्षुषं प्रति चक्षुःसंयोगस्य हेतुत्वे मानाभावः / न च तत्तद्रव्यविषयकेत्यधिकं विनापि तत्कपालचक्षुःसंयोगं कपालान्तरचक्षुःसंयोगदशायां तत्कपालसमवेतद्रव्यत्वादिजातिघटकप्रत्यक्षोत्पादेन तद्वयभिचारवारकत्वात् / न च तथापि तत्तद्रव्यचक्षुःसंयोगहेतुतया कपालविषयघटचाक्षुषोपपत्तावपि तदविषयकतदुपपादनार्थ द्रव्यचाक्षुषे चक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वमावश्यकमिति वाच्यम्, कपाला दिविषयकस्यैव घटचाक्षुषस्योपगमात् / अत एवोक्तहेतुं विना तदविषयकतदापत्तिखे युक्ता तस्याप्रसिद्धत्वेनानापाद्यत्वात् / ___ न चैवं घटाकाशसंयोगादिप्रत्यक्षापत्तिगुरुत्वादेरिव तस्यायोग्यतयैवाप्रत्यक्षत्वसंभवात् / यदि चातत्त्वतत्त्वेन प्रतिबन्धकत्वविश्रामे गौरवं तदास्तु द्रव्यान्यद्रव्यसमवेत चाक्षुषत्वावच्छिन्ने स्वा
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126] बादमाला.[३] श्रयसमवेतत्वसम्बन्धेन चाक्षुषाभावस्यानुगतप्रतिबन्धकत्वादेव तदप्रत्यक्षत्वम् / न चैवं द्रव्यप्रत्यक्षे महत्त्वस्य द्रव्यचाक्षुषे च रूपस्य हेतुत्वं न स्यादिष्टत्वात् / परमाणुपिशाचाद्यन्तर्भावेन तत्समवेतचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति तच्चक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वस्य क्लृप्तत्वात्तदप्रत्यक्षतोपपत्तेरिति चेत् , अत्र वदन्ति, तत्तद् द्रव्योयसंख्याचाक्षुषत्वमेव तत्तद्र्व्यचक्षुःसंयोगत्वावच्छिन्नजन्यतावच्छेदकम् / ननु तत्तद्र्व्यविषयकतत्समवेतचाक्षुषत्वं, गौरवात्, एकावच्छेदेन चक्षुःसंयोगेऽप्यन्यदेशावच्छिन्नसंयोगविभागयोः साक्षात्कारापत्त्या तदवच्छिन्नवृत्तिकचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति तदवच्छिन्नचक्षुःसंयोगत्वेन हेतुतायाः स्वातन्त्र्येणावश्यकत्वात्, अस्तु वा तत्तद्घटोयगुण चाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रत्येव प्रत्येकं तत्तद्घटचक्षुःसंयोगत्वादिना हेतुत्वं निरुक्तकार्यतावच्छेदकतयैव द्वित्वद्विपृथक्त्वादिषु गुणत्वसिद्धेः, तथा च द्रव्यचाक्षुषे चक्षुःसंयोगस्य हेतुत्वमावश्यकमन्यथा विप्रकृष्टस्यापि घटादेश्चाक्षुषत्वप्रसंगात् / एवं च परमाणुपिशाचप्रत्यक्षवारणाय रूपमहत्त्वयोरपि / हेतुत्वमिति, तच्चिन्त्यम् / तदवच्छिन्नवृत्तिकचाक्षुषे तदवच्छिन्नचक्षुःसंयोगस्य पृथग्धेतुत्वे गौरवात्, अवच्छेदकतासमवायान्यतरसम्बन्धेन तत्तद्र्व्यवृत्तितत्तद्र्व्यविषयकचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति तत्तद्रव्यचक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वौचित्यात, अवच्छेदकाविषयकसंयोगादिप्रत्यक्षोपपादनाय तदवच्छिन्नचक्षुःसंयोगत्वेन पृथग्घेतुत्वे च कपालविषयकघटप्रत्यक्षोपपादनाय चक्षुःसंयोगत्वेन पृथग्घेतुत्वमिति तु युक्तम् / यत्तु तत्तद्रव्यविषयकतत्तत्समवेतचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति तत्तद्रव्यचाक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वेऽपि यत्र द्वित्रिक्षणावस्थायिघटादिव्यक्तिषु न द्वित्वाद्युत्पत्तिः संयोगस्तु योग्यो यावदाश्रयसन्निकर्षदशायां न जातस्तत्रैव द्रव्यचाक्षुषत्वावच्छिन्नं प्रति चक्षुःसंयोगत्वेन हेतुत्वं कल्पते लाघवात् , नहि तत्तद्व्यक्तिचक्षु.संयोगदशायामपि तत्समवेतस्य कस्यचिन्न प्रत्यक्षं येन तत्राप्युक्तविशेषहेतुता कल्पेतेति, तत्तुच्छम् / तथा सति द्वित्रिक्षणावस्थायिघटादीनां रूपसंख्याप्रत्यक्षानुरोधेन द्रव्यसमवेतचाक्षुषं प्रति चक्षुःसंयुक्तसमवायत्वेन हेतुत्वावश्यकत्वे चक्षुःसंयोगहेतुताऽसिद्धेरिति दिग्* अत्र द्रव्यचाक्षुषे चक्षुःसंयोगस्य कार्यतावच्छेदकसम्बन्धो न विषयत्वमात्रं चैत्रस्यायं पुत्र इत्यादि चाक्षुषे चैत्रायंशे व्यभिचारात् किन्तु लोकिकत्वाख्यो विषयताविशेषः अवच्छेदकधर्मविधये वाऽवच्छेदकसम्बन्धविधयाऽपि पदार्थसिद्धेः // इति न्यायविशारद-न्यायाचार्यश्रीमद्यशोविजयवाचकविरचिता तृतीया वादमाला समाप्ता। इयं वादमाला परमपूज्याचार्यश्रीमद्विजयधर्मसूरीश्वरशिष्यमुनियशोविजयेन संशोधिता संपादिता च / वि० सं० 2014 वर्षे, बम्बई नगरे / * मूलप्रतौ 'दिग्' लिखितमस्ति, अन्यथा 'दिक्' इत्युचितम् /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ folyabbellirikklkalb---- 斷斷斷斷斷斷斷斷斷斷斷斷斷斷參sssssss; 的分分分分分斷斷斷斷斷斷斷斷斷斷斷sssssss 12 Eth
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ दर्भावतीमंडनपरमप्रभावकश्रीलोढणपार्श्वनाथाय नमः / ... न्याविशारदन्यायाचार्यमहोपाध्याय श्रीमद्यशोविजयविरचितो विषयतावादः। // ऐं नमः // *विषयता स्वरूप सम्बन्धविशेषो ज्ञानादीनां विषये, न त्वतिरिक्ता / मानाभावादिति प्राञ्चः / तदसत् , तथाहि-विषयताया ज्ञानस्वरूपत्वे घटवद्भूतलमित्यादि ज्ञाननिरूपितानां घटभूतलादिवृत्तिविषयतानामभेदापत्या तादृशज्ञानानन्तरं घटप्रकारकज्ञानवानहमित्यादि प्रतीतिवद् भूतलप्रकारकज्ञानवानहमित्यादिप्रतीतिप्रसङ्गः; घटनिष्ठप्रकारत्वाख्यतद्ज्ञानरूपविषयताया एव भूतलवृत्तित्वात् / एवं घटपटावित्यादिसमूहालम्बनधियो भ्रमत्वापत्तिः, पटनिष्ठतद्ज्ञानरूपविशेष्यतायास्तद् ज्ञानरूपिघटत्वप्रकारतानिरूपितघटविशेष्यताऽभिन्नत्वेन तादृशज्ञानस्य घटत्वप्रकारतानिरूपितपटविशेष्यताशालित्वात् / विषयस्वरूपत्वे च [ घटवद्भूतलम् ] घटभूतलसंयोगा इत्याद्याकारकसमूहालम्बनविशिष्टबुद्धयो वि [ 1 ] लक्षण्यानुपपत्तेः / न च विशिष्टज्ञाने सम्बन्धसम्बन्धोऽपि भासते न तु समूहालम्बने इत्यत एव तयोर्वैलक्षण्यमुपपत्त्यत इति वाच्यं, सम्बन्धसम्बन्धमादायाऽपि समूहालम्बनसम्भवात् / तस्माद् ज्ञानविषयाभ्यामतिरिक्तमेव विषयत्वमित्यनन्यगत्या स्वीकरणीयम् / तच्चाश्रयतया विषये ज्ञाने च निरूपकतासम्बन्धेन वर्तत इति / एतेन विषयित्वमपि व्याख्यातम् / ___ न च विषयताप्रतियोगित्वमेव विषयित्वमस्तु किं तस्यातिरिक्तत्वस्वीकारेणेति वाच्यं, विषयित्वमेवातिरिक्तं तत्प्रतियोगित्वमेव विषयत्वमित्यस्यापि वक्तुं शक्यत्वात् , तस्माद्विनिगमनाविरहेणोभयमेवातिरिक्तं / विषयत्वादिकं तु विषयभेदेन भिद्यतेऽन्यथा घटवर्भूतलमित्यादिज्ञानीयघटभूतलादिविषयतानां घटपटावित्यादिविषयतानां चाभेदप्रसङ्गेन पूर्वोक्तानुपपत्तितादवस्थ्यात् , न तु ज्ञानव्यक्तिभेदेनापि तद्भेदो मानाभावात् / तच्च द्विविध-किंचिद्विषयत्वानिरूपितं तन्निरूपितं च, तत्र निर्विकल्पकनिरूपितविषयता विषयत्वानिरूपिता निर्विकल्पकीयघटत्वादिविषयताया घटादिविषयतानिरूपितत्वे मानाभावात् / * आद्य भंगलाचरण मास्ति /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ विषयतावादः [129 विशिष्टबुद्धिविषयता च विषयत्वान्तरनिरूपिता, प्रकारता विशेष्यतासंसर्गतारूपाणां तासां परस्परं निरूप्यनिरूपकभावनत्वात् / अन्यथा घटवद्भूतलं पर्वतो बह्निमानित्याकारकज्ञानविषयतातो घटवान् पर्वतो वह्निमद्भूतलमित्याकारकज्ञानविषयताया अवैलक्षण्यप्रसङ्गात् / मन्मते प्रथमं [मे] धटप्रकारकत्वभूतलविशेष्यत्वयोर्वह्निप्रकारत्वपर्वतविशेष्यत्वयोश्च परस्परं निरूप्यनिरूपकभावः, द्वितीये च वह्निप्रकारत्वभूतलविशेष्यत्वयोर्घटप्रकारत्वपर्वतविशेष्यत्वयोरिति वि [वै] लक्षण्योपपत्तिः / एवं च 'घटवभूतलं घटवान् पर्वत' इत्याकारकसमूहालम्बने घटादिरूपैकैकप्रकारनिष्ठप्रकारताया अपि भूतलपर्वता दिविशेष्यभेदेन, घटवद्भूतलं पटवच्चेत्यादिसमूहालम्बने च भूतलायेकैकनिष्ठविशेष्यताया अपि घटपटादिप्रकारभेदेन भेदो बोध्यः / उभयविशेष्यतानिरूपितत्वस्यैकप्रकारतायाम् उभयप्रकारतानिरूपितत्वस्य चैकविशेष्यतायां स्वीकारे तादृशसमूहालम्बनादावतिरिक्तविषयताकल्पनप्रसङ्गात् , मन्मते घटवद्भुतलमित्याद्याकारक प्रत्येकज्ञानीयप्रत्येकविशेष्यतानिरूपितप्रकारताभ्यां प्रत्येकप्रकारतानिरूपितविशेष्यताभ्यामेवोपपत्तेः, समूहालम्बने प्रकारताभेदेन विशेष्यत्वा भेदे घटवद्भूतलं पटवच्चेत्यादि समूहालम्बनादेकत्रद्वयमिति रीत्या एकर्मिणि नानाधर्मवैशिष्टयार्वगाहिघटवद्भूतलं पटवदित्यादि ज्ञानस्यावैलक्षण्यप्रसङ्गः, मम तु समूहालम्बने प्रकारभेदेन विशेष्यताभेदो न त्वेकत्र द्वयमिति रीत्या तादृशबोध इति समूहालम्बनतस्तस्य वैलक्षण्योपपत्तिरिति / विशेष्यत्वं प्रकारत्वं च द्विविधं किञ्चिद्धर्मावच्छिन्नं निरवच्छिन्नं च / तत्र किश्चिद्धर्मावच्छिन्नविशेष्यता भूतलत्वाद्यकविशेषणविशिष्टे घटादिरूपाऽपरधर्मवैशिष्टयावगाहि ज्ञाने, तत्र घटादि प्रकारतानिरूपितभूतलत्वावच्छिन्नत्वात्*., अन्यथा केवलमेकत्र द्वयमिति रीत्योभयवैशिष्टयावगाहिनो भूतलं घटवदिति ज्ञानात्तस्य वैलक्षण्यानुपपत्तेः / किञ्चिद्धर्मावच्छिन्नप्रकारता च विशिष्ट निरूपितवैशिष्टयावगाहिघटवदित्याकारकज्ञाने, तत्र घटादिप्रकारताया घटत्वावच्छिन्नत्वात् , अन्यथा केवलं विशेष्ये विशेषणं तत्र च विशेषणान्तरमित्येवं रीत्या घटत्वाद्यवगाहिनस्तथाविधज्ञानाद्विशिष्टवैशिष्टयबोधस्य वैलक्षण्यानुपपत्तिः, प्रपञ्चितं चेदमधिकमन्यत्र / ____तदंशे विशेषगतापन्नस्यैव तन्निष्ठविषयतावच्छेदकत्वमिति बोध्यं, तद्धर्मावच्छिन्नविषयता च न तद्धर्मप्रकारतानिरूपिता तस्यास्तथात्वे मानाभावात् / न चैवं भूतलं घटवदित्यादिज्ञानानां भूतलत्वादिप्रकारतानिरूपित विशेष्यताशालित्वानुपपत्तिरिति वाच्यं, केवलं 'एकत्र द्वयम्' इति रोत्या भूतलत्वघटवैशिष्टयावगाहिज्ञानोयभूतलत्वादिनिष्ठानवच्छिन्नप्रकारतानिरूपिताविशेष्यतानियामकसामय्या अपि तादृशविशिष्टवैशिष्टयबोधकाले सत्वात्तस्य तादृशविशिष्टविषयताशालित्वस्यावश्यकत्वात्तत एव तथात्वोपपत्तेः / * त्वाद्यवच्छिन्नत्वाद्, इति प्रत्यन्तरे /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130] विषयतावादः वस्तुतस्तु विशिष्टवैशिष्टयबोधविचारे निरवच्छिन्नविषयत्वादीनां विशिष्टवैशिष्टयबोधसाधारण्यस्य खण्डितत्वात्तादृशविशेष्यताशून्यबोधस्य भूतलत्वादिप्रकारतानिरूपितावशेष्यता शालित्वोपपत्तये भूतलत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यताया एव तत्प्रकारतानिरूपितत्वं स्वीकरणीयम् / अथैवं तादृशज्ञानस्य भूतलत्वप्रकारतानिरूपितभूतलत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यताशालित्वाद् भूतल- . त्वादिविशिष्टे भूतलत्वादिवैशिष्टयावगाहिनो भूतलं भूतलमित्याकारकज्ञानाद् भूतलं घटवदित्याकारकज्ञानस्य वैलक्षण्यानुपपत्त्या तादृशज्ञानाद्भूतलत्वविशिष्टे भूतलत्ववैशिष्टयावगाहिस्मरणापत्तिरिति चेत् , न, घटवद्भूतलमित्याद्याकारकज्ञानीयभूतलविशेष्यताया भूतलत्वप्रकारता निरूप्यत्वेऽपि तस्या भूतलत्वावच्छिन्नत्वविशिष्टविशेष्यतात्वेन, न तन्निरूप्यत्वं किंतु भूतलविशेष्यतात्वेन, 'भूतलं भूतलमि'त्यादौ च भूतलत्वावच्छिन्नत्वविशिष्टविशेष्यतात्वेनैव भूतल [त्व] प्रकारतानिरूपितत्वमित्यभ्युपगमेन तद्वैलक्षण्योपपत्तेः / अवच्छेदकत्वमपि द्विविधम् , अवच्छिन्नं निरवच्छिन्नं च, तत्रावच्छिन्नमवच्छेदकं [कत्वं] जातिमद्भूतलं घटवादत्यादौ तत्र भूतलत्वादिनिष्ठविशेप्यताया* जातित्वावच्छिन्नत्वात् / भूतलं घटवदित्यादौ च भूतलत्वादिनिष्ठविशेप्यतावच्छेदकत्वादिकं निरवच्छिन्नमिति / एवमवच्छेदकतानिरूपिताऽवच्छेदकत्वादिकमपि व्याख्यातम् / / ___अवच्छेद कतावच्छेदकत्ववच्छेदकांशे विशेषणतापन्नमेवेति बोध्यं / विषयता [व] द्विषयादिभेदेनाननुगतानां विषयतानामनुगमकं विषयतात्वमप्यधिकं [अतिरिक्तं] आस्थेयम् , अन्यथा घटो ज्ञानविषयः पटो ज्ञानविषय इत्याकारिकाया अनुगतप्रतीतेरनुपपत्तेः घटत्वविशिष्टबुद्धित्वावच्छिन्न प्रतिघटत्वादिविषयकज्ञानत्वादिना हेतुत्वानुपपत्तेः, घटत्वाचेकैक वृत्तिविषयतानामेव प्रकारताविशेष्यत्वादिभेदेन नानाविधतया कारणतावच्छेदकाननुगमेन व्यभिचारप्रसङ्गात् / एवं विशेष्यतात्वतत्तदवान्तरावच्छेदकत्वप्रकारतात्वादिकमप्यनुगतप्रतीतिबलादतिरिक्तमुपगन्तव्यम् / अत एव पर्वतत्वाधवच्छिन्नविशेष्यकवह्नयाधनुमितित्वावच्छिन्नं प्रति पर्वतत्वावच्छिन्नविशेष्यता निरूपितवह्निव्याप्यधूमादिप्रकारता शालिज्ञानत्वादिनाऽनुगतहेतुत्वकल्पनमुपपद्यते अन्यथा तत्तद्ध्मादिभेदभिन्नानां प्रकारत्वादीनाम् अननुगमेन तदनुपपत्तेः। प्रकारतात्वविशेष्यतात्वादिकं न मिथो विरुद्धं घटवद्भूतलमित्यादिज्ञाने घटत्वादिप्रकारता निरूपितघटादिनिष्ठविशेष्यताया एव भूतलादिनिष्टविशेष्यतानिरूपितप्रकारतारूपतया तत्र विशेष्यतात्वप्रकारतात्वयोः समावेशात् / तत्र तादृशप्रकारताविशेष्यतयोर्भेदे घटवभूतलं द्रव्य, द्रव्यवद्भूतलं घटश्चेति ज्ञानयोःलक्षण्यानुपपत्तेः; उभयत्रैव घटत्वप्रकारतानिरूपिताया घटविशेष्यताया. घटप्रकारतानिरूपितभूतलविशेष्यतायाश्च सत्त्वात् / * विशेष्यतावच्छेदकताया इति प्रत्यन्तरपाठोत्रार्थनुसन्धाने समुचितः।
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ विषयतावादः [131 * मन्मते-प्रथमे घटत्वप्रकारतानिरूपितघटविशेष्यता भूतलनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारत्वाभिन्ना, द्रव्यत्वप्रकारतानिरूपितविशेष्यता च तद्भिन्ना द्वितीये च द्रव्यत्वप्रकारता निरूपितघटविशेष्यता भूतलविशेष्यतानिरूपितप्रकारताऽभिन्ना, घटत्वप्रकारतानिरूपितविशेप्यता च तद्भिन्नेति वैलक्षण्योपपत्तेः, एवं 'रक्तदण्डवान् पुरुष' इत्यादि ज्ञाने रक्तत्वप्रकारतानिरूपितदण्डत्वावच्छिन्नविशेष्यतैव पुरुषविशेष्यतानिरूपितप्रकारता रूपा स्वीकार्या, तद्भेदे 'रको दण्डो दण्डवान् पुरुष' इत्यादि समूहालम्बन[नात् ] तादृशविशिष्टबुद्धलक्षण्यानुपपत्तेः, उभयत्रैव रक्तत्वप्रकारतानिरूपिता या दण्डप्रकारता तन्निरूपितविशेष्यतायाः सत्त्वादिति / केचित्तु उद्देश्यत्वविधेयत्वे अपि विषयताविशेषौ / न च किञ्चिद्धर्मावच्छिन्नविशेष्यत्वमेवोद्देश्यत्वं तादृशविशेष्यतानिरूपितप्रकारत्वमेव विधेयत्वमस्तु किं तयोरतिरिक्तत्वस्वीकारेणेति वाच्यं, तथा सति 'वह्निमान् पर्वतो घटवानि'त्यादि बोधस्यापि पर्वतत्वावच्छिन्नोद्देश्यता निरूपितवयादि विधेयताशालित्वात् 'पर्वतो वह्निमानि'त्यनुमित्यनन्तरमिव तादृशानुमित्यनन्तरमपि पर्वते वह्निमनुमिनोमीत्याद्यापत्तेः / ___मन्मते . तु-तादृशज्ञानव्यावृत्तायाः पर्वतादिविशेष्यतानिरूपितप्रकारताविलक्षणपर्वतादि निष्ठोद्देश्यतानिरूपितवन्यादि विधेयताया एव तादृशानुव्यवसायविषयत्वाभ्युपगमादेव ताहशानुव्यवसायापत्त्यसम्भवात् अथ पर्वतविशेष्यकवह्निप्रकारकानुमितित्वमेव तादृशानुव्यवसाय विषयः, विषयतासम्बन्धेन तादृशानुव्यवसायं प्रति . पर्वतविशेष्यकवह्निव्याप्यवत्ताज्ञानजन्यानुमितित्वेन तादात्म्यप्रत्यामत्त्या हेतुत्वोपगमान्न वह्निमान् पर्वतो घटवानित्याकारकानुमित्यनन्तरं तथाविधानुव्यवसायापत्तिरिति किमतिरिक्तविधेयतया ? न च तादृशगुरुधर्मावच्छिन्नस्य तथाविधानुव्यवसायहेतुत्वकल्पनापेक्षया पर्वतविशेष्यतानिरूपितवह्निविधेयताकानुमितित्वेन तद्धेतुत्वकल्पने लाघवादतिरिक्तविधेयता सेत्स्यतोति वाच्य; लाघवमात्रेणातिरिक्तविषयतासिद्धौ धूमपरामर्शादिजन्यतावच्छेदकतयाऽपि विलक्षणविषयतासिद्धिप्रसङ्गात् / क्लुप्तविषयतायास्तज्जन्यता वच्छेदकत्वे तस्या आलोकलिङ्गकानुमिति साधारणतया तत्र व्यभिचारवारणायाव्यवहितोत्तरत्वस्य कार्यतावच्छेदककोटौ प्रदेशेऽतीव गौरवम् / अथातिारतविधेयतानभ्युपगमे सिद्धयभावजन्यतावच्छेदकं दुर्वचं, तथाहि, पर्वतो वहनिमानित्यादि सिद्धयभावस्य जन्यतावच्छेदकं न पर्वतत्वावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितवह्निप्रकारताकानुमितित्वं वह्निमान् पर्वतो घटवानित्येताहशानुमितौ व्यभिचारात् / नापि पर्वतत्वावच्छिन्नविशेष्यताकवह्निव्याप्यवत्ताज्ञानजन्यानुमितित्वं, वहनिव्यायधूमवान् पर्वतो घटव्याप्यवांश्चेत्याद्याकारकसमूहालम्बनजन्यायां तथाविधानुमितो व्यभिचारादिति चेत् , न, वह्नित्वान्यधर्मानवच्छिन्नप्रकारता नरूपितपर्वतत्वावच्छिन्नविशेष्यता.. इत्यनुव्यवसायापत्तरित्यर्थः /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132] विषयतावादः कानुमितित्वस्यैव पर्वतो वह्निमानित्येतादृशसिद्धयभावजन्यतावच्छेदकत्वस्वीकारात् / वनिमान् पर्वतो घटवानित्याद्याकारकानुमिति विशेष्यताया वहनित्वान्यघटत्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपिवत्वेन व्यभिचारानवकाशात् / न चैवमपि 'वनिमत्पर्वतवान् देश' इत्याद्याकारकानुमितौ व्यभिचारोदुर्वारस्तादृशानुमितिविशेष्यताता वह्नित्वान्यधर्म नवच्छिन्नप्रकारतानिरूपितत्वादिति वाच्यं, तादृशमुख्यविशेष्यताया एव निवेशनीयस्वात् / चैतदपेक्षया पर्वतत्वावच्छिन्नोद्देश्यतानिरूपित वह्नित्वावच्छिन्नविधेयतायास्तादृशसिय भावजन्यतावच्छेदकत्वे लाघवातत्सिद्धिरिति वाच्यं लाघवेनातिरिक्तविषयतासिद्धेः प्रागेव निरस्तत्वादिति चेत् , मैवम् / अतिरिक्तविधेयतानभ्युपगमे वह्नि नानुमिनोमीति प्रतीतेरनुमितिनिष्ठो वह्निप्रकार (क) त्वाभावः आत्मनिष्ठी वह्निप्रकारकानुमि, तित्वावच्छिन्नाभावो वा विषयो वाच्यस्तथा च 'वह्निमान् पर्वतो घटवान्' 'वहूनिमत् पर्वतवान् देश' इत्याद्यनुमितिकाले तथाप्रतीत्यनुदयप्रसङ्गस्तादृशानुमिती वनिप्रकार[क]त्वाभावस्यात्मनि च तथाविधानुमितित्वावच्छिन्नाभावस्यासत्त्वात्, मम तु वह्निविधेयकत्वाभावस्यानुमितो वहनिविधेयकानुमितित्वावच्छिन्नाभावस्यात्मनि वा तादृशप्रतीतिविषयत्वोपगमान्नानुपपत्तिः / न च तदानीं भ्रमरूपैव तादृशप्रतीतिरुत्पद्यते तत्र विषयासत्वमकिञ्चित्करमिति वाच्यं, यथाकथञ्चित् प्रमात्वस्य शक्योपपादनत्वे प्रतीतिभ्रमत्वकल्पनाया अन्याय्यत्वात् / न च वनिव्याप्यवत्ताज्ञानजन्यानुमितित्वावच्छिन्नाभावत्यैव तद्विषयत्वोपगमान्नानुपपत्तिस्तादृशानुमितेस्तथात्वादिति वाच्यं, तथा सत्यपि वनिव्याप्यधूमवान् पर्वतो घटव्याप्यवानिति परामर्शजन्यानुमित्यनन्तरं तथा प्रतीत्यनुपपत्तितादवस्थ्यात् / अनुमिति परामर्शयोः कार्यकारणभावाग्रहदशायामपि तादृशप्रत्ययस्य सर्वानुभवसिद्धत्वात्तादृशाभावस्य तद्विषयकत्वासम्भवाच्च / अथैवमपि विधेयत्वमेवातिरिक्तमास्ताम् उद्देश्यत्वं तु विशेष्यत्वरूपमेवास्तु / किं च विधेय तावद्विधेयतात्वमप्यवश्यमतिरिक्तं स्वीकरणीयम् अन्यथा विधेयतानां तत्तद्विधेयादिभेदेन भिन्नतया ऽननुगमात्तद्घटितोपदर्शितधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्याभावस्यैकस्यासम्भवात् तावदभावकूटस्य दुर्जेयतया तादृशप्रतीत्यनुपपत्तिः तादवस्थ्यात् तथा चातिरिक्तविधेयत्वादिकल्पनमनर्थकं पर्वतो वह्निमानित्याद्याकारकप्रत्यक्षसाधारणवन्यादिप्रकारतायां विधेयतात्वस्वीकारेणैवोपपत्तेः / न च तादृशप्रत्यक्षादिसाधारणवहून्यादिप्रकारतातो वह्निमान् पर्वतो घटवानित्यादिज्ञानीय प्रकारताया भेदे मानाभावात्तत्र विधेयतात्वस्वीकारे तथाविधानुमितिदशायां वह्निना अनुमिनोमीत्यनुव्यवसायानुपपत्तितादवस्थ्यमिति वाच्यं, वह्निमान् पर्वतो घटवानित्यादिज्ञानीयवह्निप्रकारताया घटादिप्रकारतानिरूपितपर्वतत्वावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपिततया पर्वतो वह्निमानि त्येतादृशज्ञानीयवहन्यादिप्रकारतायाश्चातथात्वेन तयोर्भेदस्यावश्यकत्वादिति चेत् , मैवम् / प्रकारत्वाद्यतिरिक्तविधेयत्वादीनामनभ्युपगमे ‘पर्वते वह्नि' इत्यादिवाक्यजन्यशाब्दबोधस्य वहन्यादिविधेयकत्नापर्वतो
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ विषयतावादः द्देश्यकत्वानुपपत्तिरित्यतिरिक्तविधेयत्वादिकल्पनमावश्यम् / न च पर्वतो वह्निमानितिवत्तत्र नास्त्येव पर्वतवहन्योरूदेश्यविधेयभावः, किन्तु विशेषणविशेष्यभावापन्नयोर्वहानपर्वतवृत्तित्वयोरेवेति वाच्यं, शाब्दबोधस्थले प्राग्निष्ट [निर्दिष्ट] स्यैवोदेश्यतया चरमनिर्दिष्टपदार्थस्यैव विधेयतया तादृशवाक्यजन्यशाब्दबोधे वहूनिपर्वतवृत्तित्वयोरुद्देश्यविधेयभावासम्भवात् , अन्यथा वहनिः पर्वते पर्वते वनिरित्येतादृशवाक्यजन्यशाब्दबोधयो विशेषणविशेष्यभावावैलक्षण्येन वैलक्षण्यानुपपत्तेः / अत एव गुणानां गुणत्वमित्यत्र गुणत्वस्यैवोद्देश्यतावच्छेदकत्वं तस्यैव विधेयत्वमित्यभिप्रायेणोपाये उपायकृतोद्देश्यतावच्छेदकत्वविधेययोरैक्ये शब्दबोधानुपपत्तिराशङ्किता, यदि च विशेषण विशेष्ययोरेवोद्देश्यविधेयभावस्तदा तत्र गुणत्वस्योद्देश्यताच्छेदकतया गुणवृत्तित्वस्य विशेषणतया गुणत्वस्यातथात्वेन तदसङ्गतमेव स्यादिति / विधेयत्वादीनां प्रकारताविशेषादिरूपत्वे इतर (त्व)व्यापकोभूताभावप्रतियोगिमती पृथिवीत्यादिपरामर्शजन्यायाः पृथिव्यामितरभेदइत्याद्याकारिकायाः साध्यविशेष्यकानुमितेस्तद्विधेयकत्वानुपपत्त्या तदुत्तरमितरभेदं नानुमिनोमोत्याद्यनुव्यवसायापत्तिः, न च तादृशज्ञानीयेतरभेदविशेष्यतायामेव विधेयतात्वोपगमान्न तादृशानुमितेरितरभेदादिविधेयकत्वानुपपत्तिरिति वाच्यं, तथा सति पृथिवीव्याप्यवानितरभेदइत्याद्याकारकपरामर्शजन्याया आधारतासम्बन्धेन पृथिव्यादि साध्यकतथाविधानुमितेरपीतरभेदादिविधेयकत्वोपपत्तेः तथविधानुमित्यो_लक्षण्याभावप्रसङ्गात् / अथ 'पर्वतो वह्निरित्यादि शाब्दबोघे 'पृथिव्यामितर भेद' इत्याद्यनुमितावतिरिक्तविधेयत्वादिसिद्धावपि 'पर्वतो वहनिमान्' 'पृथिवीतरभेदवती' इत्याद्याकारकानुमित्यादौ प्रकारतातिरिक्त विधेयत्यादौ मानाभावः वह्नयादिवृत्येकैकप्रकारत्वादिनिरूपकीभूतानन्तानुमित्यादिव्यक्तिव्यतिरिक्तविधेयतासम्बन्धकल्पनापेक्षया तादृशप्रकारत्वादौ विधेयतात्वादिकल्पनाया एमोचित्वादिति चेत् , न , प्रत्यक्षादिसाधारणप्रकारताया विधेयतात्वाङ्गीकारेऽनुमित्यादिस्थले बाधबुद्ध्यादीनां प्रतिबन्धकतायामिच्छाधीनप्रत्यक्ष व्यभिचारवारणाय प्रत्यक्षान्यत्वस्य प्रतिबध्यतावच्छेदककोटो निवेशे गौरवप्रसङ्गात् / ____ मन्मते तु-विधेयताया एव तादृशप्रतिबध्यतावच्छेदककोटौ निवेशनीयतया तस्याश्च प्रत्यक्षसाधारण्या अनभ्युपगमे व्यभिचारविरहेण प्रत्यक्षान्यत्वस्यानिवेशात् / न च परोक्षत्वजातेः प्रतिबध्यतावच्छेदकत्वोपगमेनैवाहार्यप्रत्यक्ष व्यभिचारवारणसम्भवेन मयाऽपि प्रत्यक्षान्यत्वं न निवेश्यत इति वाच्यं, परोक्षत्वजातेरन्यत्र दूषितत्वात् / अथ लाघवेनातिरिक्तविषयतासिद्धेः प्रागेव निरस्तत्वात् कथमेतादृशयुक्त्या तादृशानुमित्यादावतिरिक्तविधेयता सेस्यतोति चेत् , न, एतादृशयुक्त्यैतादृशविषयता न कल्प्यते किन्तु पर्वते वह्निः पृथिव्यामितरभेदः इत्याद्याकारकशाब्दानु
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 विषयतावादः मित्यादौ पूर्वोक्तयुक्त्या सिद्धस्य विषयताविशेषस्य पर्वतो वहनिमान् पृथिवीतरभेदवतात्याद्याकारकाकानुमित्यादावेतादृशलाघवेन सम्बन्धः कल्प्यते इति न काचिदनुपपत्तिरिति / अथ पृथियामितरभेद 'इतरभेदवती पृथिवी' इत्याद्या कारकानुमित्योरेतादृशविधेयतास्वीकारे साध्यविशेष्यकानुमितो साध्यप्रसिद्धेः प्रतिबध्यतावच्छेदकं दुर्वचं, तथाहि-इतरभेदज्ञानस्य प्रतिबध्यतावच्छेदकं यदीतरभेद विशेष्य कानुमितित्वं तदेतरभेदः पृथिवीव्याप्यवानित्यादिपरामर्शजन्येतरभेदपक्षकानुमितौ व्यभिचारः, इतरभेदविधेयकत्वे सति तद्विशेष्यकानुमितित्वस्य प्रतिबध्यतावच्छेदकत्वेऽपि पृथिवीतरभेदव्याप्यवतीतरभेदः पृथिवीव्याप्यवानित्याद्याकारकसमूहालम्बन जन्यायाः [यां] पृथिवोतरभेदवती पृथिव्यामितरभेद इत्येतादृशसमूहालम्बनानुमितो व्यभिचारः तादृशानुमितेरितरभेदविधेयकत्वात्तद्विशेष्यकत्वाच्च / मन्मते अत्र प्रकारताभिन्नेतरभेदविधेयतैवेतरभेदज्ञानप्रतिबध्यतावच्छेदिकेति न व्यभिचारः, तादृशसमूहालम्बनानुमितिनिरूपितेतरभेदविधेयतायाः प्रकारतारूपतया तदन्यत्वाभावादिति चेत् , न, इतरभेदविशेष्य कपरामर्शाजन्येतरभेदविशेष्यकानुमितित्वस्यैव मन्मते इतर भेदज्ञानप्रतिबध्यतावच्छेदकत्वोपगमात् , पृथिवीव्याप्यवानितरभेद इत्याकारकपरामर्शजन्यानुमितेश्चेतरभेदविशेष्यकपरामर्शजन्यत्वेन व्यभिचारानवकाशात् / न चैतादृशगुरुधर्मस्य साध्यसिद्धिप्रतिबध्यतावच्छेदकत्वे गौरवात् पृथिवीतरभेदवतीत्याद्या कारकानुमितिनिरूपितप्रत्यक्षादिसाधारणेतरभेदादिप्रकारतायां विधेयतात्वकल्पनमेवोचितमिति वाच्यं तथा सति धर्मितावच्छेदकभेदेनानन्तबाधबुद्धयादिप्रतिबन्धकतायां प्रतिबध्यतावच्छेदककोटौ प्रत्यक्षान्यत्वनिवेशेन गौरवात्तदपेक्षया धर्मिविशेषामिश्रितसाध्यप्रसिद्धिप्रतिबन्धकतायां तादृशधर्मस्य प्रतिबध्यतावच्छेदककोटिनिवेशनौचित्यादिति एवमापत्तिस्थले आपाद्यत्वमपि विषयताविशेषः आपत्तिनिरूपितप्रकारतासामान्यस्यापाद्यतारूपत्वे वनिमान पर्वतो घटवान् स्यादित्याद्याकारकापत्तेरपि वहन्यादेरापाद्यतापत्तेः 'पर्वतो वह्निमान्' इत्याद्याकारकवह्नयाद्यनवच्छिन्नविशेष्यताशालिज्ञानीयविलक्षणवन्यादिप्रकारतायास्तत्त्वोपगमेऽपि वह्निमान् पर्वतः पर्वतो घटवान् स्यादित्याद्याकारकापत्तो वहन्यादेस्तथात्वापत्तेर्दुर्वारत्वाद् / अथ स्वव्यतिरेकनिर्णयजन्यतदापत्तिविषयत्वमेव स्वस्य तदापत्तिनिरूपितमापाद्यत्वमस्तु किमतिरिक्तविषयतात्वीकारेण ? उक्तसमूहालम्बनापत्तौ घटव्यतिरेकनिर्णयस्यैव हेतुतया वहन्यादेस्तदापाद्यत्वासम्भवादिति चेत्, न, तादृशव्यतिरेकनिर्णयजन्यत्वाद्यनुपस्थितावपि वन्यादिनिष्ठपाद्यत्वावगाहिनो वह्निमापादयामीत्याद्यनुव्यवसायस्यानुभवसिद्धतयापाद्यत्वस्य स्वव्यतिरेकनिर्णयजन्यतदापत्तिविषयरूपत्वासम्भवात् /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ विषयतावादः [135 अथ वहून्यादिप्रकारकापत्तित्वमेव तादृशानुव्यवसायविषयः तादृशधर्मप्रकारकत्वावच्छिन्नविषयतासम्बन्धेन तादृशानुव्यवसायं प्रति च वन्यभाववत्तानिर्णयजन्यताया हेतुत्वान्नो. पदर्शितसमूहालम्बनान्तरं तादृशानुव्यवसायप्रसङ्गः आपत्तित्वं च मानसत्वव्याप्य जातिविशेषः / न च वहूनिमापादयामीत्याद्यनुव्यवसायसाक्षिकपर्वतादिविषयतानम्युपगमे वह्नयादिव्याप्यवत्तादिनिर्णयजन्यतावच्छेदकं वहन्यादिप्रकारकापत्तित्वमेव वाच्यं तथा च तादृशसमूहालम्बनापत्यादौ व्यभिचार इति वाच्यम् अनुमितिस्थलीयकार्यकारणभाव इव कारणवैशिष्टयं निवेश्यैव व्यभिचारस्य वारणोयत्वात् , भवन्मतेऽप्यन्यापादकापत्ती व्यभिचारवारणाय वैशिष्टयनिवेशस्यावश्यकत्वात् एवं वन्यभाववत्तानिर्णयजन्यतावच्छेदककोटावपि तद्वैशिष्टस्य निवेशनीयतया न तस्य समूहालम्बना पत्त्यादौ व्यभिचारः, भवन्मतेऽपि वह्निमद्भेदादिनिर्णयजन्यवन्याद्यापादकापत्तौ व्यभिचारवारणाय तद्वैशिष्टयनिवेशस्यावश्यकत्वात् / न च पर्वतत्वाधवच्छिन्नविशेष्यकवहून्यादिविशिष्टबुद्धौ पर्वतत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यकवहन्यभावादिमत्ता निर्णयाभावहेतुतायां पर्वतो वहूनिमान् स्यादित्यापनो व्यभिचारवारणाय पर्वतत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्य कव हून्यद्यापादकापत्यन्यत्वं जन्यतावच्छेदककोटौ निवेश्यमिति तज्जन्यतावच्छेदककोटिप्रविष्टतया विशेष्यताविषयताविशेषसिद्धिः वहूनित्वप्रकारकान्यत्वस्य तत्र निवेशे 'वह्निमान् पर्वतः पर्वतो घटवान् स्यात्'इत्यादिसमूहालम्बनानां तादृशबोधदशायामापत्तेरिति वाच्यं, जन्यतासम्बन्धेन वहून्यभाववत्तानिर्णयवदन्यत्वस्यैव तत्र निवेशनीयतया व्यभिचारापत्तेवारणसम्भवात् / न च जन्यत्वनिवेशनापेक्षया विषयताविशेषनिवेशे लाघवात्तत्सिद्धिरिति वाच्छ कार्यतावच्छेदकलाघवेनातिरिक्तविषयतासिद्धी तत्तदापाचव्यतिरेकज्ञानजन्यतावच्छेदकतया विषयताविशेषाणां सिद्धिप्रसङ्गात् / वस्तुतत्तु बाधाभावजन्यतावच्छेदकोटौ सम्बन्धेन बाधवदन्यत्वस्य निवेशनमेवोचितम् अन्यथा, बाधकालीनेच्छाजन्यज्ञाने व्यभिचारवारणायेच्छाया उत्तेजकत्वे गौरवात् मन्मते आहार्यज्ञानस्यापि बाधजन्यतया तस्य तादृशकार्यतावच्छेदकानाक्रान्ततयैव व्यभि नारासम्भवेनेच्छाया उत्तेजकत्वानभ्युपगमात् / न च बाधकालीनेच्छाधीनज्ञाने बाधहेतुताया अप्रामा णकतया एतदनुरोधेन तत्कल्पने च गौरवादिच्छाया उत्तेजकत्वमावश्यकमिति वाच्यम्, आपत्तिस्थले बाधहेतुताया आवश्यकत्वातत्रापत्तित्वमनिवेश्येच्छाकालोनज्ञानसाधारणतादृशबाधा व्यवहितोत्तरज्ञानत्वस्यैव तज्जन्यतावच्छेदकत्वोपगमादतिरिक्तकारणत्वाकल्पनात् न चैवमापत्त्यन्यज्ञानस्यापि बाधकाले इच्छां विनापत्तिरिति तत्रेच्छाहेतुत्वकल्पने गौरवमिति वाच्यम् इच्छाया उत्तेजकत्वेऽप्रा माण्यग्रहादिभिः सममिच्छाsभावस्य विशेषणविशेष्यभावे विनिगमनाविरहेणानुगतत्वादिच्छाया हेतुत्वकल्पनस्यैवोचितत्वादिति चेत्, मैवम् आपाद्यत्वरूपविशेषानभ्युपरगमे ज्ञाननिष्ठो वहन्यादिप्रकारकापत्तित्वाभाव आत्मनिष्ठ
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136] विषयतावादः स्तदृशापत्तित्वावच्छिन्नाभावो वा वहनिमापादयामीत्यनुव्यवसायविषयो वाच्यो, न तु वहन्यादिव्यतिरेकनिर्णय जन्यत्वविशिष्टापत्तित्वाधभावः, तादृशजन्यत्वाद्यनुपस्थितिदशायामपि तादृशप्रतीतेः सर्वानुभवसिद्धत्वात् / तथा च पूर्वोपदर्शितसमूहालम्बनदशायां धटमापादयामि न वनिभित्याद्यनुव्यवसायानुपपत्तिरिति तादृशविषयतास्वीकार आवश्यक इति / एवं च तादृशविषयतानिरूपकत्वमेवापत्तित्वं न तु जातिविशेषो मानाभावात् / आपत्त्यन्यज्ञाने तादृशविलक्षणविषयता भावादेवापादयामीत्याद्यनुव्यवसायविरहोपपत्तिरिति बोध्यम् / अत्रेदमवधेयं विधेयत्वमेवापत्तिः स्वीक्रियते तथा चापत्तिनिरूपितविधेयत्वमेवापायत्वं पर्वतो वहूनिमान् पर्वतो घटवान् स्यादित्याद्याकारकापत्तौ घटस्यैव विधेयत्वमुपगम्यते न तु. बनेरतो न तादृशापत्त्यनन्तरं धटमापादयामि न तु वहूनिमित्याद्याकारकानुव्यवसायानुपपत्तिः विधेयताया अनुमित्यादिसाधारण्येऽपि तत्रापत्तित्वाख्यजाति विशेषाभावान्न तदनन्तरम् , आपादयामीत्यनुव्यवसायआपत्तित्वजातौ मानाभावादिति तु न वाच्यम् आपादयामीत्यनुव्यवसायस्यैव मानत्वाद्विषयभेदेनानन्तविषयताकल्पनापेक्षया जातिकल्पने लाघवस्यैव विवादभञ्जकत्वात् / न च भवन्मते बाधबुद्धिप्रतिबध्यतावच्छेदककोटौ तद्विधेयकविजातीयज्ञानभिन्नत्वं निवेश्यं तद्विधेयकान्यत्वनिवेशेऽनुमित्याद्यसङ्ग्रहापत्तेः / मम तु तन्निष्ठविलक्षणविषयताकान्यत्वमेव निवेश्यत इति वाच्यम् इच्छाधीनज्ञाने व्यभिचारवारणायोत्तेजकत्वकल्पनापेक्षया लाघवेन जन्यतासम्बन्धेन बाधवदन्यत्वस्यैव निवेशितत्वात्तेनैवापत्तावपि व्यभिचारवारणात् / कार्यतावच्छेदकत्वादिलाधवे. नातिरिक्तविषयता सिद्धेः प्रतिबन्धकसहस्रकवलितत्वात् / एतेनानुमित्यादिसाधारणविलक्षणविषयताया आपत्त्यादिसाधारण्येन तत्स्थलीयप्रतिबन्धकतायां प्रतिबध्यतावच्छेदककोटौ प्रत्यक्षान्यत्वमापत्त्यन्यत्वं निवेशनी नीयमिति गौरवमित्यपि परास्तमिति कृतं पल्लवितेन ॥श्रीः॥ समाप्तोऽयं न्यायविशारदन्यायाचार्यश्रीमद्-यशोविजयवाचक विरचितो विषयतावादः। अयं विषयतावादः परमपूज्यआचार्यश्रीविजयधर्मसूरीश्वरशिष्य मुनिश्रीयशोविजयेन संशोधितः / वि. सं. 2017 वर्षे मुंबई नगरे /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ वायूष्मादेः प्रत्यक्षाप्रत्यक्षत्वविवादरहस्यम् - उपाध्यायश्रीयशोविजयजीगणि
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ // दर्भावतीमण्डन-परमप्रभावक-श्रीलोढणपार्श्वनाथाय नमः // न्यायविशारद-न्यायाचार्य-महोपाध्याय श्रीमद्यशोविजयगणिप्रणीतम् वायूष्मादेः प्रत्यक्षाप्रत्यक्षत्वविवादरहस्यम् / ॥ऐं नमः / / वायोश्चाक्षुषसाक्षात्कारवत् स्पार्शनोऽपि न साक्षात्कार इति नयायिक-सिद्धान्तो न श्रद्धयः, वायोरस्पार्शनत्वे शरीरवायुसंयोगानन्तरं 'शीतो वायुती'त्यादिवायुमुख्य विशेष्यकलौकिकस्पर्शनानुपपत्तेः / न.चासौ न स्पार्शनोऽपि तु मानस एवेति वाच्यम्, वायोः शीतस्पर्श स्पृशामि, 'वातं स्पृशामो'त्याद्यनुव्यवसायानुपपत्तेः / न चासौ भ्रमो बाधकाभावात् / न च वायूनां विषयविधया ततद्वयक्तित्वेन स्वविषयकलौकिकप्रत्यक्षं प्रति कारणत्वकल्पनागौरवमेव बाधकमिति वाच्यम्, विषयस्य तत्तद्वयक्तित्वेन कारणत्वे मानाभावात्, विषयस्य तत्तद्वयक्तित्वेन कारणतावृद्धिभियाऽतीन्द्रियत्वाभ्युपगमे घटादेरपि तथात्वापत्तेः / न चोद्भवरूपस्य द्रव्यचाक्षुषवत् द्रव्यस्पार्शनेऽपि हेतुत्वात् कारणाभाव एव बाधक इति वाच्यम्, मानाभावात् / प्रभायाः स्पार्शनवारणाय उद्भूतस्पर्शस्य द्रव्यत्वस्पार्शनहेतुत्वावश्यकतया तत एव पिशाचादेर्गगनादेश्चास्पर्शनत्वोपपत्तेः। न च 'प्रभा हि तेजसो रूपमिति नये विनिगमनाविरहादेवोद्भूतरूपस्यापि द्रव्यस्पार्शनहे तुत्वमिति वाच्यम्, तथाऽप्युक्तप्रतीतेर्धमत्वकल्पनाया एव विनिगमकत्वात् / उद्भूतरूपस्य हेतुत्वेऽपि त्रसरेणुस्पार्शनवारणाय द्रव्यस्पार्शनं प्रति उद्भूतस्पर्शस्य हेतुत्वावश्यकताया विनिगमकत्वाच्च / न चैवमूष्मणो भर्जन कपालस्थवह्नयादेश्च स्पार्शनापत्तिः स्पार्शनं प्रति रूपस्माहेतुत्वादिति वाच्यम्, इष्टत्वात् / न च वायूष्मणास्त्वाचाभ्युपगमे वृत्तिसंख्यादेरपि त्वाचापत्तिरिति बाच्यम्, इष्टत्वादिति मीमांसकाः / तत्र प्राश्चो नैयायिकाः, सामान्यतो मानसेतरद्रव्यलौकिकप्रत्यक्षत्वाद्यवच्छेदेनैव द्रव्यलौकिकचाक्षुषं प्रत्युद्भूतरूपस्य हेतुत्वान वायोः स्पार्शनसाक्षात्कारसम्भवः, सामान्यसामग्र्या सहिताया एव विशेषसामग्र्याः कार्योपघायकत्वात् / न च तादृशकार्यकारणभावे मानाभाव इति वाच्यम्, वाय्वादेः पिशाचादेरात्मनश्च लौकिकचाक्षुषवारणाय द्रव्यलौकिकचाक्षुषं प्रत्युद्भूतरूपस्य हेतुत्वावश्यकतया तस्यैव सामान्यतो मानसेतरद्रव्यलौकिकप्रत्यक्षत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वात्, असति बाधके सामान्यधर्मावच्छेदेनैव कार्यतादिग्राहकप्रमाणप्रवृत्तेरित्याहुः / तदसत्। मानसेतरद्रव्यप्रत्यक्षत्वस्याऽऽत्मेतरद्रव्यप्रत्यक्षत्वमादाय विनिगमनाविरहग्रस्ततया द्रव्यचाक्षुषत्वमपेक्ष्य शरीरगुरुतया च द्रव्यचाक्षुषत्वस्यैवोद्भूत(रूप)कार्यतावच्छेदकत्वौचित्यात् / बाधकसत्त्वे सामान्यस्याकिञ्चित्करत्वात् / नैयायिकैकदेशिमस्तु मूर्तलौकिकप्रत्यक्षत्वद्रव्यलौकिकचाक्षुषत्वयोः समशरीरतया विनिगमकाभावादुभयमेवोद्भूतरूपकार्यतावच्छेदकम्, अतो न वायूष्मादेः स्पार्शनसाक्षात्कारसम्भवः / न च
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.] वायूष्मादेः प्रत्याक्षप्रत्यक्षत्वविवादरहस्यम् मूर्तलौकिकप्रत्यक्षत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वेऽपि द्रव्यलौकिकचाक्षुषत्वं कार्यतावच्छेदकमावश्यकम्, अन्यथा आत्मन्युद्भूतरूपाभावान्मूर्तप्रत्यक्षोत्पत्त्यसम्भवेऽपि चक्षुःसंयोगलक्षणसन्निकर्षसत्त्वेन द्रव्य किकचाक्षुषोत्पत्तिप्रसङ्गस्य दुरित्वात्, तथा चेदमेव विनिगमकमिति वाच्यम्, मूर्तलौकिकप्रत्यक्षत्वमात्रस्य कार्यतावच्छेदकत्वेऽपि मूर्तलौकिकप्रत्यक्षातिरिक्तस्य द्रव्यलौकिकचाक्षुषस्यालीकतया सामान्यसामग्रोविरहादेवाऽऽत्मनि द्रव्यलौकिकचाक्षुषोत्पत्तेर्वारणसम्भवात् / न च द्रव्यान्य द्रव्यसमवेतस्पार्शनं प्रति त्वक्संयुक्तत्वाचवत्समवायत्वेन सन्निकर्षस्य करणता, न तु त्वक्संयुक्तप्रकृष्टमहत्त्वोद्भूतस्पर्शवत्समवायत्वेन, महत्त्वोद्भूतस्पर्शयोः उभयोः प्रवेशे गौरवात् / त्वाचवत्त्वं चोपलक्षणं न च विशेषणं, तेन सर्वत्र पूर्वमाश्रयत्वाचविरहेऽपि न क्षतिः / तथा च वाय्वादेरस्पार्शनत्वे तवृत्तिस्पर्शस्पार्शनानुपपत्तिरेव मूर्तलौकिक प्रत्यक्षत्वस्योद्भूतरूपकार्यतावच्छेदकत्वाभावे विनिगमकमिति वाच्यम्, एकस्यामेव व्यक्तौ कालभेदेन त्वाचानामनन्ततया त्वक्संयुक्तत्वतत्समवेतत्वमपेक्ष्य त्वक्संयुक्तमहत्त्वोद्भूतस्पर्शवत्समवायसमवायत्वस्यैव लघुत्वात् / ननु तथापि विनिगमनाविरहेण मूर्तलौकिकप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नं प्रति उद्भूतरूपस्य हेतुतया माऽस्तु वायूष्मादेः त्वाचसाक्षात्कारः, माऽस्तु च संख्यापरिमाणादिसाधारणव्यासज्यवृत्ति गुण (त्वाच)त्वाचत्वावच्छिन्नं प्रति आश्रयत्वाचाभावस्य प्रतिबन्धकतया वाय्वादिवृत्तिसंख्यागुणस्यापि त्वाचादिसाक्षात्कारः, वाय्वादिवृत्तिक्रियायाः वाय्वादिघटितसन्निकर्षण वाय्वादिवृत्तिवायूत्वोष्मत्व द्रव्यत्वादिजातेश्च त्वाचसाक्षात्कारस्तु मीमांसकाभिमतो दुर्वार एव, द्रव्यान्यद्रव्यसमवेतत्वाचत्वावच्छिन्नं प्रति त्वक्संयुक्तप्रकृष्टमहत्त्वोद्भूतस्पर्शवत्समवायत्वेनैव प्रत्यासत्तित्वात् त्वक्संयुक्तप्रकृष्टमहत्त्वोद्भूतरूपस्पर्शवत्समवायत्वेन प्रत्यासत्तित्वे गौरवात्, वायूष्मादिस्पर्शत्वाचे व्यभिचाराच्च / न च त्वक्सयुक्तप्रकृष्टमहत्त्वोद्भूतरूपसमवायस्य स्पर्शतरमूर्तसमवेतप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नं प्रति सन्निकर्षतया न वाय्वादिवृत्तिक्रियादेः स्पार्शनम् / स्पर्शप्रत्यक्षं प्रति तु त्वक्संयुक्तप्रकृष्टमहत्त्वोद्भूतस्पर्शवत्समवाय एव सन्निकर्ष इति वाच्यम्, गुरुतरकार्यकारणभावद्वयकल्पने गौरवान्मानाभावाच्च / वाय्वादिवृत्तिक्रियायाः वाय्वादिघटितसन्निकर्षण वाय्वादिवृत्तिवायुत्वोष्मत्वादिजातेश्च त्वाचप्रत्यक्षत्वस्येष्टत्वात्, प्राचामनभ्युपगममात्रस्याकिञ्चित्करत्वादिति नैयायिकसिद्धान्तं परिष्कुर्वन्ति / तदप्यसत् / यथा त्रसरेणुव्यावृत्तविजातीयमहत्त्वस्य सामान्यतो द्रव्यलौकिकप्रत्यक्षत्वमेव कार्यतावच्छेदकं लाघवात्, द्रव्यस्पार्शनस्य तु कार्यतावच्छेदकत्वे द्रव्यचाक्षुषं प्रति पृथग्महत्त्वसामान्यस्य कारणत्वकल्पनापत्तेरतस्त्रसरेणु चाक्षुषः किन्तु तद्वृत्तिरूपादिकमेव चाक्षुषमित्यस्य सुवचत्वेऽपि 'सरेणुश्चलतीति' प्रत्ययानन्तरं त्रसरेणु पश्यामी'त्यबाधितानुव्यवसायबलात् द्रव्यस्पार्शनस्यैव विजातीयमहत्त्वकार्यतावच्छेदकत्वस्वीकारस्तथा 'शीतो वायुर्वाती'त्यादिप्रत्ययानन्तरं 'वायुं स्पृशामि' इत्यबाधितानुव्यवसायानुपपत्तेरेव मूर्तलौकिकप्रत्यक्षस्योद्भूतरूपकार्यतावच्छेदकत्वाभावे विनिगमकत्वात् / मूर्तलौकिकप्रत्यक्षत्वस्यनित्यसाधारणतया कार्यतावच्छेदकत्वायोगाच्च / नित्यव्यावृत्तेधर्म(में) कार्यतावच्छेदके सम्भवति असति लाघवे तत्साधारणधर्मेण कार्यत्वकल्पनानुदयात् /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ वायूष्मादेः प्रत्यक्षाप्रत्यक्षत्वविवादरहस्यम् [ 141 न वै मूर्तलोकिकप्रत्यक्षं लौकिकविषयतासम्बन्धेन मूर्त्तत्ववत्त्वम् / मूर्तलौकिकप्रत्यक्षे मूर्त्तत्वजातेरपि भाननियमात् / तच्च न नित्यसाधारणं, भगवत्साक्षात्कारे लौकिकविषयताविरहात्, मूर्तनिष्ठाया लौकिकविषयतायाः कार्यतावच्छेदकसम्बन्धत्वाभ्युपगमाच्च न समूहालम्बनप्रत्यक्षमादाय मूतवत्तिगुणादौ व्यभिचार इति (चन) वाच्यम्, भगवत्साक्षात्कारसाधारणसाक्षात्कारत्वावच्छिन्नविषयतातिरिक्तलौकिकविषयतायां मानाभावात् / त्वाचीयलौकिकविषयित्वमर्तत्वयोः प्रवेशेन शरीरगौरवत्वेन च द्रव्यलौकिकचाक्षुषत्वमपि लौकिकविषयतासम्बन्धेन द्रव्यत्वव(त्त्वा)च्चाक्षुषत्वं, द्रव्यलौकिकचाक्षुषे द्रव्यत्वभानानियमात् / द्रव्यनिष्ठलौकिकविषयतायां मानाभावात् / त्वाचीयलौकिकविषयित्वः कार्यतावच्छेदकप्रत्यासत्तिस्तेन समूहालम्बनचाक्ष षमादाय गुणादौ न व्यभिचारः। तथा च चाक्षुषत्वप्रवेशात् मूर्तत्ववच्चाक्षुषत्वमादाय विनिगमकाभावेन चाक्षुषत्वद्रव्यत्वादिमत्त्वयोविशेषणविशेष्यभावेन च कार्यकारणभावचतुष्टयप्रसङ्गाच्च इदमेव गुविति वाच्यम् ? चाक्षुषत्वमात्रस्य कारितावच्छेदकत्वात् / तद्रव्यनिष्ठलौकिकविषयतायाः कार्यतावच्छेदकसम्बन्धत्वावश्यकत्वादेव व्यभिचारविरहात् / प्रत्यक्षत्वस्य नित्यसाधारणतया तन्मात्रस्य कार्यतावच्छेदकत्वासम्भवात् / किञ्च वायूष्मादेः प्रत्यक्षत्वसन्देहेन मूर्तलौकिकप्रत्यक्षत्वस्य प्रत्यक्षत्वस्य वा सन्दिग्धव्यभिचारकत्वात् चाक्षुषत्वव्यापकत्वाच्च न तयोः कार्यतावच्छेदकत्वसम्भवः / सम्भवति निश्चिताऽव्यभिचारके रूपे ईक्ष्यमाणव्यभिचाररूपेण कारणत्ववत्कार्यत्वस्यापि विना लाघवमकल्पनात् / सम्भवति क्लुप्ताऽगुरुविशेषधर्मेऽवच्छेदके व्यापकरूपेण कारणत्ववत् कार्यस्यापि विना लाघवमकल्पनाच्च / व्याप्तिग्रहोपाये तदुपादानमेव शङ्काप्रतिबन्धकमिति व्याख्यानानन्तरमनुगताऽगुरुविशेषानुपस्थितावेव सामान्यधर्मावच्छेदेन कार्यकारणभावग्रह इति भट्टाचार्येरभिहितत्वात् / न च कारणताग्रहमात्रपरं कार्यकारणभावग्रह इत्यभिधानादविशेषणोभयपरत्वात्, धूमत्वावच्छेदेन च कार्यताग्रहस्यैव तत्र प्रकृतत्वेन कारणताग्रहमात्रपरत्वस्यायुक्तत्वाच्च / न च प्रत्यक्षस्य नित्यसाधारणत्वेन व्यापकधर्मत्वे सन्दिग्धव्यभिचारकत्वेऽपि तदेवोद्भूतरूपस्य कार्यतावच्छेदकम्, मूर्तत्वविशिष्टे लौकिकविषयता च कार्यतादिशि प्रत्यासत्तिाघवात्, चाक्षषत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वे द्रव्यत्वविशिष्टलौकिकविषयत्वं कार्यतादिशि प्रत्यासत्तिमूर्त्तत्वविशिष्टलौकिकविषयत्वं वेत्यत्र विनिगमकाभावेन कार्यकारणभावद्वयापत्तेः, प्रत्यक्षत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वे आत्मप्रत्यक्षे व्यभिचारापत्त्या द्रव्यत्वविशिष्टलौकिकविषयत्वस्य कार्य दिशि सम्बन्धत्वाऽसद्भावादिति वाच्यम्, मूर्तत्वविशिष्टलौकिकविषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्षत्वावच्छिन्नस्य कार्यत्वेऽपि द्रव्यत्वविशिष्टलौकिकविषयतासम्बन्धेन चाक्षुषत्वावच्छिन्नं मूर्त्तत्वविशिष्टलौकिकविषयतासम्बन्धेन चाक्षुषत्वावच्छिन्नं च प्रत्येकमादाय विनिगमनाविरहेण कार्यकारणभावत्रयापत्तेर्दुरित्वात् / वस्तुगत्या द्रव्यनिष्ठस्य लौकिकविषयत्वस्य कार्यतावच्छेदकसम्बन्धत्वेन द्रव्यत्वविशिष्टस्य सम्बन्धाऽघटकतया विनिगमनाविरहाच्च / द्रव्यनिष्ठचाक्षुषविषयत्वमूर्तनिष्ठचाक्षुषविषयत्वयोर्भेदाभावात् / न च चाक्ष षत्वस्य कायतावच्छेदकत्वे स्पार्शनप्रत्यक्ष प्रति उद्भूतरूपस्याऽजनकतया रसनस्य
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 142 ] वायूष्मादेः प्रत्यक्षाप्रत्यक्षत्वविवादरहस्यम् स्पार्शनवारणाय द्रव्यस्पार्शनं प्रति उद्भूतस्पर्शजनकतायां जलस्पर्शनिष्ठशीतत्वव्याप्यानुद्भूतत्वाभावस्याप्यवच्छेदककोटौ प्रवेशावश्यकत्वे गौरवापत्तेः, प्रत्यक्षत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वे स्पार्शनप्रत्यक्ष ति उद्भूतरूपस्य जनकतया तदभावादेव रसनस्पार्शनासम्भवान्न तत्प्रवेशः, उद्भूतरूपानद्भूतस्पर्शवतो जलस्याभावादिति वाच्यम्, प्रत्यक्षस्य कार्यतावच्छेदकत्वे त्वाचीयलौकिकविषयत्वानामपि कार्यतावच्छेदकसम्बन्धकोटौ प्रवेशेन महद्गौरवात् / ननु तथापि प्रत्यक्षत्वस्योद्भूतरूपकार्यतावच्छेदकत्वे स्पर्शनिष्ठानुद्भूतत्वावच्छिन्नप्रतियोमिताकानदभतकाभावकटत्वेन द्रव्यस्पार्शनं प्रति हेतुत्वं, गगनादावपि ताशाभावकट सत्त्वेऽप्युदभतरूपा. त्मककारणान्तरविरहादेवास्पार्शनत्वोपपत्तेः / चाक्ष षत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वे तु स्पर्शनिष्ठानुद्भूतत्वाभावकूटवत्स्पर्शत्वेनैव द्रव्यस्पार्शनं प्रति हेतुत्वमुपेयमन्यथा गगनादेरपि स्पार्शनापत्तेः, उद्भूतरूपस्य स्पार्शनाऽहेतुत्वात् / तथा च स्पशत्वस्य प्रवेशात्स्पर्शत्वानुभूतत्वाभावकूटयोविशेषणविशेष्यभावे विनिगमकाभावेन कार्यकारणभावद्वयप्रसङ्गाच्च महगौरवम्, अतः सन्दिग्धव्यभिचारकत्वादिदमपि .. प्रत्यक्षत्वमुद्भूतरूपकार्यतावच्छेदक लाघवादिति चेत् ? न, अपेक्षाबुद्धिभेदेन कूटत्वस्य नानाविधतया तादृशानुभूतत्वाभावकूटत्वेन हेतुत्वेऽनन्तकार्यकारणभावापत्तेः / अनुभूतत्वाभावकूटवत्स्पर्शत्वेन हेतुत्वे तु स्वरूपतोऽनुद्भूतत्वाभावकूटानां स्पर्शत्वस्य चैकत्र द्वयमिति न्यायेन व्यासज्यवृत्त्यवच्छेदकतया कूटत्वस्य कारणतावच्छेदककोटौ प्रवेशात् / वस्तुतस्तु अनुभूतस्पश मानाभावात्, सामान्यत: स्पर्शत्वेनैव द्रव्यस्पार्शनं प्रति हेतृत्वम् / न त्वनुद्भूतत्वाभावप्रवेशोऽपीति क्व गौरवसम्भावना ? न च तथापि मूर्तलौकिकप्रत्यक्षत्वस्य वा उद्भूतरूपकार्यतावच्छेदकत्वे द्रव्यस्पार्शनं प्रति स्पर्शस्य न हेतुत्वमुद्भूतरूपाभावादेवाऽस्पार्शनत्वोपपत्तेः, चाक्षुषत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वे तु गगनादेस्त्वाचवारणाय द्रव्यत्वाचं प्रति स्पर्शस्यापि पृथगहेतुत्वमावश्यकमतो गौरवमिति वाच्यम्, मूर्तलौकिकप्रत्यक्षत्वस्याप्रत्यक्षत्वस्य वा कार्यतावच्छेदकत्वेऽपि प्रभाया वायोश्च स्पार्शनवारणाय द्रव्यत्वाचं प्रति स्पर्शस्य पृथग्हेतुताया आवश्यकत्वात् / - स्वतन्त्रास्तु चक्षुरयोग्यद्रव्यस्यापि वायूष्मादे: स्पार्शनत्वे स्पार्शनजनकतावच्छेदकैकत्वनिष्ठजातिमादाय चाक्षु (ष) जनकतावच्छेदकैकत्वनिष्ठवैजात्याऽनभ्युपगमे द्रव्यस्पार्शनं प्रति स्पर्शविजातीयमहत्त्वयोः कारणत्वकल्पनाप्रसङ्गात्, चाक्ष षजनकतावच्छेदकैकत्वनिष्ठजात्यनभ्युपगमे द्रव्यचाक्षुष प्रति महत्त्वसामान्यरूपयोः कारणत्वकल्पनाप्रसङ्गात्, इति चाक्षुषजनकतावच्छेदकैकत्वनिष्ठवैजात्यस्य व्याप्यत्वमेव स्पार्शनजनकतावच्छेदकैकत्वनिष्ठवैजात्यमतः कुतो वाय्वादे: स्पार्शनम् / अथ साङ्कर्यभिया वाय्वादेर्न स्पार्शनम्, त्रसरेण्वादेर्वा न चाक्षुषमित्यत्र विनिगमकाभावः / त्रसरेण्वादिरूपादेरेव चाक्ष षं न त्रसरेण्वादेरिति तत्रापि सुवचत्वात् / न च त्रसरेणुः रूपवान् त्रसरेणुश्चलतीत्यादिप्रत्यक्षानन्तरं त्रसरेणं पश्यामीत्यबाधितानुव्यवसायबलात त्रसरेण्वाश्चाक्ष षमावश्यकमिति वाच्यम तदा शीतो वायर्वाती'ति प्रत्यक्षानन्तरं 'वाय स्पृशामी'त्यबाधितानुव्यवसायबलात् द्वयो रपि स्पार्शनत्वस्यावश्यकत्वात् / 'त्रसरेणु' पश्यामो'त्यनु... व्यवसायस्य वा बाधितत्वं निश्चितं, 'वायं स्पृशामी'त्यस्य वा बाधितत्वं सन्दिग्धमित्यस्य (श)पथमा.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ वायूष्मादेः प्रत्यक्षाप्रत्यक्षत्वविवादरहस्यम् [ 143 अनिर्णयत्वादिति चेत् ? न, एवंविधविरोधे विषयमात्रासिद्धेः विनिगमनाविरहादुभयोरेव साङ्कर्यवारणाय भ्रमत्वकल्पनेऽपि वाय्वादेः प्रत्यक्षत्वादिसिद्धेश्च / एकत्वनिष्ठेकवेजात्यस्यैव द्रव्यचाक्षुषस्पार्शनोभयजनकतावच्छेदकत्वादिति प्रबलतरयुक्त्या नैयायिकसिद्धान्तं परिष्कुर्वन्ति। तदपि न सम्यगिति प्रतिभाति / स्पार्शनजनकतावच्छेदकवैजात्यव्यापकत्रसरेण्वेकत्वसाधारणवजात्यं हि नित्यैकत्वसाधारणं निखिलतद्वयावृत्तं वा ? आये यदि नित्यैकत्वेषु मध्ये परमाण्वेकत्वमात्रसाधारणं तदा द्रव्यचाक्षुषं प्रति महत्त्वस्य कारणत्वमावश्यकम् / यदि च गगनाद्येकत्वमात्रसाधारणं तदा द्रव्यचाक्षुष प्रति रूपस्य कारणत्वमावश्यकम् / तथा च कार्यकारणद्वयमविशिष्टमेव, एकत्वनिष्ठवैजात्यकल्पनं पुनरधिकम् / अन्त्येऽपि कार्यमात्रवृत्तिजातितया तदवच्छिन्नं प्रति कस्यचित्कारणत्वस्यावश्यकतया द्रव्य चाक्षुषं प्रत्येकत्वस्य कारणत्वमादाय कारणताद्वयकल्पनमविशिष्ट मेव / एकत्वनिष्ठवैजात्यकल्पनं पुनरधिकमेव कार्यमात्रबृत्तिजातेः कार्यतावच्छेदकत्वनियमस्य सकलप्रामाणिकसिद्धत्वात् / . . किञ्च घटाकाशसंयोगद्वित्वादे: स्पाशनवारणाय व्यासज्य वृत्तिमणत्वाचं प्रति स्वाश्रयसमवेतत्वसम्बन्धेन लौकिक विषयत्वावच्छिन्नत्वाचाभावस्य प्रतिबन्धकत्वमावश्यकम् / तस्य च प्रतिबध्यता. वच्छेदकं न व्यासज्य वृत्तिगुणत्वाचत्वम् / गुणादित्वाचं प्रति प्रकृष्ट महत्त्ववदुद्भूतस्पर्शवत्समवायस्यातिरिक्तकारणत्वकल्पनापत्तेः / अपि तु निखिलगुणकर्मत्वाचसाधारणं द्रव्यान्यसत्त्वाचत्वमेव तत्प्रतिबध्यतावच्छेदकम् / द्रव्यान्यसत्त्वं च प्रतिबध्यतावच्छेदकतया विशेषगुणकर्ममात्रवृत्तिजातिविशेष इति त्वक्संयुक्तसमवायादिसन्निकर्ष हेतुत्वनिराकरणावसरे प्रपञ्चितम् / तथा च वायूष्मा. देरस्पार्शनत्वे तवृत्तिस्पर्शस्याप्यस्पार्शनोपपत्तिः / नच स्पर्शतरद्रव्यान्यसत्त्वाचत्वमेव तत्प्रतिबध्यतावच्छेदकमिति वाच्यम्, स्पर्शतरत्वप्रवेशे गौरवापत्तेः / स्पर्शतरत्वप्रवेशे घटाकाशसंयोगादी स्पार्शनसामान्यापत्तिवारणाय स्पार्शनं प्रति स्पर्शत्वेन परमाण्वादिस्पार्शनवारणाय प्रकृष्टमहत्त्वत्वेन चातिरिक्तका(रणत्वाऽऽ)पत्तश्चेति समासः / स्पर्शाभावस्य विजातीयस्पार्शाभावस्य वा तत्प्रतिबन्धकत्वे तु न किञ्चिदेतत् / वैजात्यं तु फलबलकल्प्यमिति ध्येयम् / इति वायूष्मादेः प्रत्यक्षत्वाप्रत्यक्षत्वविवादरहस्यं समाप्तम् //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ जानकीनाथशमकृत्न्यायसिद्धान्तमञ्जरी-शब्दखण्ड-टीका / टीकाकार:-महोपाध्यायश्रीमद्यशोविजयजी गणी। मूलम्-अथशब्दो निरूप्यते, तत्र शाब्दं प्रमितिकरणं शब्दः / शाब्दत्वञ्च शेब्दात्प्रत्येमीत्यनुभवसिदो जातिविशेषः॥ टीका-ऐं नमः / तात्पर्यव्यपदेशपेशलनयस्याद्वादमीमांसया, विक्षेपण्यभिधानविश्रुतकथाप्रामाण्यमुद्राङ्कितः। सन्देहव्यपनोदनाय सुधियामेकादशानामपि, श्रीवीरेण पटुस्वरं प्रकटितो वेदध्वनिः पातु वः // 1 // उपमाननिरूपणानन्तरं शिष्यावधानाय शब्दनिरूपणं प्रतिजानीते;- अथेत्यादिना-अथ शब्दो मङ्गलार्थोऽनन्तराभिधाने तूद्देशक्रम एव नियामकोऽन्यथा निरूपणस्य सम्प्रदायविरुद्धसाधनत्वज्ञानादेवाऽसम्भवादिति बोध्यम् / / यद्वोपमानं निरूपितमथ शब्दो निरूप्यते इति योजनयाऽऽनन्तर्यवाचिनाऽथशब्देन निरूपितोपमानानन्तर्यस्यार्थादुपमाननिरूपणानन्तरक्षणवृत्तित्वपर्यवसितस्य शब्दनिरूपणे लाभाद्भूतवर्तमानार्थकप्रत्ययान्तपदाभ्यामुपमानशब्दनिरूपणयोः, सिद्धसाध्यतयोपस्थितयोः सिद्धसाध्यसमभिव्याहारहेतुकानुमानलभ्यहेतुहेतुमद्भावस्य सङगतित्वमत्र बोध्यम् / अत्रानुमाने व्याप्तिश्च साध्यत्वरूपेण यद् यन्निष्ठसाध्यस्याधिकरणक्षणवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वरूपसिद्धताबोधकवाक्यं प्रतिपादितं भवति बाधकं विना तत्तस्य जन्यं भवतीति सामान्यमुखी 1. B 'शान्दयामीत्यं' इति पाठः / न्या. सि. 1
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका द्रष्टव्या / निरूपणयोः संगतिनिरूपणपौर्वापर्यनियामिकेति न निरूप्यनिष्ठसंगत्यभिधानाग्रहः पारम्पयेण तस्या निरूप्यनिष्ठत्वान्नासंगताभिधानमिति दिग् [क्]। यत्तु कैश्चिद्व्याख्यातमथशब्दस्योपमाननिरूपणजिज्ञासानिवृत्तिक्षणनिष्ठे लक्षणा, लक्षितार्थस्य निरूपणे धात्वर्थेऽन्वयः, लडथों विषयत्वं, तथा चोपमाननिरूपणजिज्ञासानिवृत्तिक्षणनिष्ठाभिन्ननिरूपणविषयः शब्द इति वाक्यार्थादवसरसंगत्याशब्दनिरूपणमिति / तदाऽऽपातरमणीयं, प्रतिबन्धकजिज्ञासापगमस्य स्वरूपसत एवोपयुक्तत्वात् / अत एव तन्मात्रस्य कथं संगतित्वमित्याशङ्कायां केवलस्य तस्य न कथंचित् प्रतिबन्धकजिज्ञासानिवृत्ताववश्यवक्तव्यत्वस्य त्ववसरसंगतित्वं युक्तिमदेवेत्यभिप्रायेणोक्तम् / यथा चावसरस्य संगतित्वं तथोक्तमाकर इति बाधितीवेवानव चाग्रहे शब्दपदस्यावश्यवक्तव्यशब्देऽर्थान्तरसङ्क्रमितवाध्यता युक्तेति दिग् / . निरूप्यत इत्यत्र निरूपणं लक्षणस्वरूपप्रामाण्यप्रतीत्यनुकूलो व्यापारः, स च शब्दः, तद्विषयता च व्यापारानुबन्धिनोति ध्येयम् / तत्र-लक्षणादिभिर्निरूपणीये, शब्द:-प्रमाणशब्दः / ननु शाब्दत्वं प्रत्यक्षाद्यन्यत्वगर्भमननुगतं तथा च लक्षणाननुगमोऽत आह-शाब्दत्वं चेति-ननु शब्दात्प्रत्येमीति प्रतीत्या न जातिर्विषयीक्रियते किन्तु शब्दप्रयुक्तज्ञानत्वमुपाधिरेवानुमितिः / परशब्दस्थलेऽपि तथाऽनुभवादत आह मूलम् -जन्यपदधीजन्यत्वव्यभिचारि अनुभवत्वाव्यापकजातिशून्यत्वे सति पदविषयकत्वाऽव्यभिचारिजातिशून्यधीत्वं वा सत्यन्तं प्रत्यक्षानुमितिस्मृतीनां वारणाय, तर तादृशीनां प्रत्यक्षत्वादिजातीनां सत्त्वात् / / टीका--जन्येति-जन्यपदघीजन्यत्वव्यभिचारिणी अनुभवत्वाव्यापिका च (या) जातिः प्रत्यक्षत्वानुमितित्वादिका तच्छून्यत्वे सति पदविषयत्वाव्यभिचारिणी (या) जातिरुपमितित्वं तत् शून्यत्वं शाब्देऽस्तीत्येवं योजना कार्या / अत्र स्मृतित्वमिति अनुभवसामग्रीप्रतिबध्यतावच्छेदिका जातिरित्यर्थः / तादृशीनां-जन्यपदधीजन्यत्वव्यभिचारिणीनां ( अनुभत्वाव्यापकिनाम् ) जातिशून्यत्वं जातिशून्यत्वमात्रम्, अनुभवत्वाव्यापकजातिशून्यत्वं च तावन्मानं चेत्यर्थः / मूलम् --जातीनां सत्त्वात् / जातिशून्यत्वम् अनुभवत्वाव्यापकजातिशून्यत्वं चाऽसम्भपि / अनुभवत्वादोनां तदव्यापकशाब्द(त्व) स्य च सत्त्वात् / जन्यपदधीजन्यत्वव्यभिचारि जातिशून्यत्वमपि तथा। ताहगनुभवत्वादीनां सत्त्वात् / . टीका--असंभवं विवृणोति-अनुभवत्वेति-जातिशून्यत्वमपीति जातिशून्यत्वमात्रमपीत्यर्थः तथा असंभवि तादृगिति, तथा चासंभववारणार्थम् अनुभवत्वाव्यापकत्वं जातिविशेषणम् / न १माकरशब्देनात्र स्याद्वादरत्नाकर ग्रन्थो बोध्यः / 2 भत्र पाठः त्रुटितः प्रतिभाति / 3 प्रत्यन्तरे प्रत्यक्षस्व इति पाठः /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका चैतदर्थ अनुभवत्वान्यत्वमेवनिवेश्यं, तथापि ज्ञानत्व-गुणत्वादिकमादाय तदोषतादवस्थ्यात् / ननु जन्यत्वं धीविशेषणं कुतः, कुतो वाऽनुभवत्वव्याप्यत्वं लघुभूतमपहायानुभवत्वाव्यापकत्वं जातिविशेषणमत आह-- ___ मूलम्-पदधीजन्यत्वव्यभिचारिअनुभवत्वापरजातिशून्यत्वं चानुमितावपि / अनुमितित्वस्य भगवत्पदधीजन्यत्वाव्यभिचारित्वात् , अतः समुदितमुपात्तम् / उपमितावतिव्याप्तिवारणाय शून्यान्तम् / जात्यादावतिव्याप्तिवारणाय धीपदम् / ____टोका-पदेधीजन्यत्वेति-अनुमितावपीति-तत्र तादृशानुमितित्वशून्यत्वाभावान्नातिव्याप्तिरत आह– अनुमितित्वस्येति अनुमितित्वस्यानुभवत्वापरजातेः, तथा च तादृशजातिशून्यत्वं चाऽस्तीत्यतिव्याप्तिरिति भावः / / यद्यप्येवमीश्वरीयपदधीजन्यत्वव्यभिचार्यनुभवत्वापरजातेरप्रसिद्धिः सर्वप्रमितेरेवेश्वरीयज्ञानजन्यत्वादिति कथं तच्छून्यत्वमनुमितावतिव्याप्तं तथाप्यनुमितावपीत्यादिनाऽतिव्याप्ति भिहिता किन्तु तादृशजातेरप्रसिद्धा (या) संभव एवात एवानुमितावपीत्यपिना शाब्दादिसंग्रहः / समुदितं जन्यपदधीजन्यत्वव्यभिचार्यनुभवत्वाव्यापकजातिशून्यान्तं, शून्यान्तमिति-पदविषयत्वाव्यभिचारिजातिशून्यत्वं, जात्यादावित्यादिपदात् विशेषसमवायादिपरिग्रहः।। आप्तोपदेशः शब्द इत्यस्याप्ययमेवार्थः आप्तो यथार्थः, आप्तः-प्राप्तः स्वप्रकारमन्वयितावच्छेदकावच्छेदेन तद्विशेष्यकत्वावच्छिन्नत्वेनेति व्युत्पत्तेः, इत्थं हि रङ्गरजतत्वप्रमायाः संग्रहोऽसंग्रहश्च रजतरङ्गत्वभ्रमस्य तयो रजतत्वज्ञानस्य च आप्नोति स्वप्रकारं विशेष्यतया आमोतीति व्युत्पत्त्या स्वनिरूपितविशेष्यतावद् याववृत्ति प्रकारतासामान्यक इत्यर्थस्तु वर्तमानार्थेक्ताननुशासनाद्विपरीतचतुष्कभ्रमातिव्याप्तेश्च हेयः / उपदेशः शब्दज्ञानजन्यत्वव्याप्यशब्दाविषयकवृत्तिजातिमान् बोधः, स यस्मात्तथा च तादृशबोधकरणत्वं लक्षणमित्यत्र तात्पर्यात् / “प्रयोगहेतुभूतार्थतत्त्वज्ञानजन्यः शब्दः प्रमाणमिति” मणिकृद्वाक्यस्याप्येष एवार्थः / प्रयोगः प्रकृतवाक्यं तद्धेतुभूतं ज्ञापभूतं यस्य स स्वप्रतिपाद्यवाक्यार्थस्तत्तत्त्वज्ञानजन्यः शब्दः प्रमाणशब्द इति हि तदक्षरार्थः / वह्निना सिञ्चतीत्याद्ययोग्यवाक्ये तद्वाक्येष्टसाधनतारूपयथार्थवाक्यार्थज्ञानजन्येऽतिव्याप्तेर्वारणाय स्वप्रतिपायेति / वह्निकरण[-क] त्वविशिष्टसेकज्ञानजन्ये तत्र तद्वारणाय तत्त्वज्ञानपदम् / तादृशवाक्यार्थगोचरसंस्कारवारणाय लक्षणे शब्द इति / अनुमानादेर्लक्ष्यत्वे तत्राव्याप्त्यापत्ति[-त्ते]र्लक्ष्यकोटौ शब्द इति / अत्र निराकाङ्क्षादावतिव्याप्तिवारणाय लक्षणे आकाङ्क्षादिमत्त्वं विशेषणं देयमिति यज्ञपत्युपाध्यायाः। 1 वस्तुतस्तु ईश्वरज्ञानस्य नित्य प्रत्यक्षात्मकतया प्रत्यक्षत्व जातेः पदधीजन्यत्वाभाववत्तादृशेश्वरज्ञानवृत्तिस्वेन तस्या एव प्रसिद्धत्वात् / अत एव प्रत्यक्षे निरुतजातिशून्यत्वाभावात् प्रत्यक्षं विहाय अनुमित्यादावित्यक्तमिति ध्येयम् /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दलण्डटीका वस्तुतस्तत्र स्वप्रतिपाद्यत्वोपादानादेव नातिप्रसंगः, तथाहि-फलोपधायकस्य लक्ष्यत्वे स्वप्रतिपाद्यत्वं स्वोपहितप्रतिपत्तिविषयत्वं वाच्यम्, तथा च घटः कर्मत्वमित्यादेः स्वरूपायोग्यस्य निराकाङ्क्षस्य स्वोपहितप्रतिपत्त्यभावार्दवादेयः स्वरूपयोग्यस्य तु "अयमेति पुत्रो राज्ञः पुरुषोऽपसार्यतामि"त्यादेः पुत्रेण जनितान्वयबाध्यत्वे राजसम्बन्धविशिष्टपुरुषस्य स्वप्रतिपाद्यत्वाभावः, तेनाजनितान्वयबोध्यत्वे तु तदर्थेऽप्रमाणत्वं, प्रमास्वरूपयोग्यस्य लक्ष्यत्वे तु स्वप्रतिपाद्यत्वं स्वस्वरूपयोग्यप्रतिपत्तिविषयत्वं वाच्यमिति स्वरूपायोग्यनिराकाङ्क्षव्युदासः, स्वरूपयोग्यस्य तु सदैवोभयत्र प्रमाणत्वमिति पक्षधरमिश्राः / अत्रेदं चिन्त्यम् तत्तद्वाक्येष्टसाधनत्वज्ञानादित एव वाक्यरचनासंभवाद्वाक्यार्थज्ञानस्य वाक्यहेतुत्वे मानाभावः / बुबोधयिषापूर्ववाक्ये फलेच्छासम्पादकतयाऽपि न तदुपयोगः रूपकादौ स्वबोधाननुरूपबुबोधयिषाया अपि दर्शनात् / स्वप्रतिपाद्यवाक्यार्थतत्त्वज्ञानोत्तरवर्तिस्वत्वं क्वचिद्वाक्यार्थ ज्ञात्वा वाक्यार्थप्रयोगासर्वत्रेश्वरीयतज्ज्ञानसत्वात्संभवतीति चेत् , तथापि मौनिश्लोकेऽव्याप्तिस्तत्त्वज्ञानपदवैयर्थ्य च भ्रमोपधायकानामपि केनचित्पतिसंहितानां प्रमोपधायकत्वसंभवात् , अतीतानागतशब्दस्य करणत्वासंभवात्तदज्ञानस्यैव फलोपधायकस्य लक्ष्यत्वात् , प्रमानुपधायकज्ञानवारणाय तदवैयर्थेऽपि स्वत्वप्रवेशादननुगमात्प्रागुक्तलक्षणस्यैव युक्तत्वादिति दिए / मूलम्-सोऽयं शब्दः सकलजनानुभवसिद्धो दुरपहवः / तज्जनकत्वमपि तथा / आगोपालानमापण्डितं चैत्रवाक्यादमुमथै प्रत्येमीति प्रतीतेः केवलमनुमानविधयाऽन्यथा वेति विप्रतिपद्यन्ते / टीका-सोऽयमिति-शब्द[शाब्द]प्रमितिकरणीभूत इत्यर्थः / दुरपह्नवः अपह्रोतुमशक्यः / तज्जनकत्वमपि-शब्दे शाब्दप्रमितिजनकत्वमपि / तथा अपह्नोतुमशक्यम् ; अपह्नवविरोधानुभवमुपदर्शयति / आगोपालाङ्गनमिति-- ___ननु कथमेतत् सौगतैरे[?]व शब्दे प्रमाकरणत्वानुपगमात् / प्रमाकरणं हि तत् यस्मिन् सति प्रमा भवत्येव / न च शब्दे सति प्रमोत्पत्तिनियमः, षष्ठ्यर्थोपस्थित्याकाङ्क्षाज्ञानादिविलम्बन तद्विलम्बात् / अतो नायं प्रमाणं प्रमाऽयोगव्यवच्छिन्नत्वाभावात्, तत्त्वं हि स्वाव्यवहितप्राक्क्षणोत्पत्तिकत्वसम्बन्धेन प्रमाविशिष्टत्वं, स्वप्रत्यक्षानुपहितशब्दस्य पक्षीकरणान्न बाधासिद्धी / अत एव स्वोत्पत्तिकालीनपरामर्शविषयशब्दस्यानुमित्युपहितत्वेऽपि न क्षतिः / तदतिरिक्तस्य पक्षत्वात् / न चैवं तेषां शब्देऽनुमानविधया प्रमाण्योपगमविरोधः, शब्दात्पदार्थमात्रोपस्थितौ मनसा परामर्शेऽनुमित्युत्पत्तेः शब्दस्यानुमितिप्रयोजकतामात्रस्य तैः स्वीकारात् / न च चक्षुरादिवत्प्रमाऽयोगव्यवच्छिन्न 1. A पण्डितं चैत्र इत्यस्य मध्ये 'च' इति पाठोऽधिकः /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका व्यापारकत्वमपि शब्दे संभवति व्यापारीभूतपरामर्शोपधायकत्वस्यापि व्याप्तिज्ञानादावेव संभवादिति . चेत् , भयुक्तमेतदनुभवकलहकारिणी णां] तेषां मतम् / आकाङ्क्षादिसचिवस्य सव्यापारस्य शब्दस्य प्रमोपधाननियमसत्त्वात् / अन्यथा चक्षुरादेरपि करणत्वायोगात् आलोकायसंभवहितस्य तस्य प्रमानुपधायकत्वात् / क्षगभङ्गस्य च निरासात् / न चैवं कर्नादेरपि करणत्वापत्तिरिष्टत्वादुपधेयसंकरेऽपि कर्तृत्वकरणत्वाधुपाधिभेदेन व्यवहारभेदसंभवादिति दिए / अन्यथा शब्दत्वेन विप्रतिपद्यन्त इति-शब्दोऽनुमितित्वासमानाधिकरणप्रमितिविभाजको- . पाध्यवच्छिन्नजनकताशाली नवेति विप्रतिपत्तिः, विधिकोटिनैयायिकानां, निषेधकोटिवैशेषिकस्य, विधिकोटिप्रसिद्धिः प्रत्यक्षप्रमाणे; निषेधकोटिश्च घटादावेव सुलभा / अत्र प्रमाणविभाजकोपाध्यवच्छिन्ना जनकता तत्तत्प्रमितिविभाजकोपाध्यवच्छिन्नजन्यतानिरूपिता ग्राह्या, तेन स्वप्रत्यक्ष प्रतिशब्दस्य कारणत्वेऽपि. नेष्टापत्तिः, लौकिकसाक्षात्कारत्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपितायाः शब्दत्वावच्छिन्नाया वा शब्दकारणतायाः सत्त्वेऽपि साक्षात्कारत्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपितायाः शब्दत्वावच्छिन्नशब्दकारणताया अभावात् मूलम् तत्रानुमानविधयेति वैशेषिकादयः। नैयायिकास्तु पृथगेव शब्दो मानं न त्वनुमानम् / शब्दस्य अर्थाव्याप्यत्वात् / न हि यत्र शब्दस्तत्र घटानयनादिरूपोऽर्थः शब्दस्याऽऽकाशवृत्तित्वात्, घटादेश्च तदवृत्तित्वात् / / टीका--अनुमानविधयाऽनुमानत्वेनैवेत्यर्थः / पृथगेव-शब्दत्वेनैव, मान-प्रमितिजनकं, न त्वनुमानम् अनुमितिकारण शब्दस्येति-अर्थाव्याप्यत्वात् - स्वजन्यप्रमितिविषयाव्याप्यत्वात् / अव्याप्यत्वं दर्शयति-नहीति / तदवृत्तित्वात्-आकाशावृत्तित्वात् / . मूलम्--दृश्यते च व्याप्तिज्ञानविधुराणामपि शब्दादन्वयानुभवः / नचायमनु मितिरूपः, तस्या व्याप्तिधीजन्यत्वात् प्रतियन्ति च लौकिकाः अननुमितमसाक्षात्कृतं श्रुतमिदं नैयायिकेभ्य इत्यलं विस्तरेण / नन्वाकाङ्क्षादिमत्पदत्वेन पदपक्षकतात्पर्यविषयसंसर्गज्ञानपूर्वकत्वेऽनुमीयमाने न व्याप्त्यभाव इत्यत आह-दृश्यते चेति-अयम् शब्दादनुभव इत्यर्थः / तस्याः शब्दाजन्यप्रतीतेः व्याप्तिधीजन्यत्वाद्वयाप्तिनिश्चय जन्यत्वात् ! लौकिका इति लोके भवा लौकिकाः / अननुमितमिति-इदमुपलक्षणं नोपमितमित्यपि द्रष्टव्यम् / एवं च शब्दजन्यज्ञानेऽनुमितित्वप्रत्यक्षत्वाद्यभावे गृहीते जायमानं ज्ञानं शब्दजन्यमनुमितित्वानाश्रयसिद्धं शाब्दत्वमनुमिति [त्व] विरुद्धमिति भावः / श्रुतमिति-शाब्दविषयीकृतमित्यर्थः / शृणोते नार्थत्वेन श्रावणत्वस्यै [स्ये] व शाब्दात्वस्यापि शक्यत्वावच्छेदकत्वात् / अत एव श्रुतौ 'श्रोतव्य' इति प्रयोगोऽप्यात्मविशेष्यक उपपद्यते / इदं रजतकर्मकानयनादि / .. a वैशेषिका / b देशिकाः।
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका नैयायिकेभ्य इति-तथा च नैयायिकेन शाब्देच्छयैवोच्चरितमिति तदीयतात्पर्यज्ञानानुरोधात् शब्दात् शाब्द एव श्रोतुर्भविष्यति / वैशेषिकस्य शाब्दे वारयितव्ये तु लिङगतया ज्ञापकत्व एव तत्तात्पर्यात् श्रोतुर्न शब्दसंभव इति ध्वनितम् / अत्र केचित् अनुमितित्वव्याप्यमेव शाब्दत्वं न तु तद्विरुद्धं लाघवात् / न चैवं घटमानयेत्यादिवाक्यश्राविणां जातबोधे घटं शाब्दयामि नानुमिनोमीत्यनुभवदर्शनात् कथमनुमितित्वव्याप्यं शब्दत्वमिति वाच्यम् ? तन्मते पक्षताया लिङ्गादिभेदेन विशिष्यैव हेतुत्वादत्र सियभावरूपपक्षताकार्यतावच्छदेकत्वेनाङ्गीकृतविलक्षणविधेयताऽभाव एव "नानुमिनोमीति" धिया विषयीक्रियते नत्वनुमितित्वाभाव इत्याशयात् / तथा च प्रयोगे शब्दोऽनुमितित्वव्याप्यस्वकरणकप्रमितित्वकः अनुमित्यन्यं (न्य )प्रमित्यनुपधायको वाऽनुमितिसामग्यूव्यभिचारिफलकत्वादुभयवादिसिद्धानुभववदित्यनेन शाब्देऽनुमितित्वसिद्धिः / न वाऽसिद्धिः 'दण्डेन गामभ्याजेति' पदानि वैदिकपदानि वा तात्पर्यविषयस्मारितपदार्थप्रमापूर्वकाणि आकाङ्क्षादिमत्पदकदम्बकत्वात् घटेन जलमाहरेति पदकदम्बकवदित्याद्यनुमानसंभवात् / मनुष्यो विद्यावान् ब्राह्मणो विद्यावान्, द्रव्यं रूपवद्, घटो रूपवान् इत्यादी संभवनियमसंसर्गपरे नियमसंसर्गसिद्धिवारणाय तात्पर्यविषयेति संसर्गविशेषणम्, नीलो घटो द्रव्यं पट इत्यादौ नीलघटाभेदसंसर्गपरे नीलघटाभेदसंसर्गसिद्धिवारणाय स्मारितेति-अव्यवधानेन स्मारितेत्यर्थकम् / सदर्थपदं पदतात्पर्यविषयपरं, नातोऽश्वपरात्सैन्धवपदालवणसंसर्गसिद्धिः / यद्वा 'घटोऽस्तीत्यादित आश्रयत्वसम्बन्धेन घटपदस्मारिताकाशानुयोगिकसंसर्गसिद्धेः पदार्थत्वेन पदार्थस्य संसर्गसिद्धेश्च वारणाय स्मारितेति-वृत्त्या स्मारितेत्यर्थकं; येन रूपेण वृत्त्या स्मारितः पदार्थस्तद्रूपावच्छिन्नस्य सामान्यपुरस्सरव्याप्त्यादन्य संसर्गसिद्धिः / ईदृशपदार्थविशेषितसंसर्गे तात्पर्यविषयत्व विशेषणान्न प्रागुक्तनीलघटाभेदसंसर्गसिद्धिः / संसर्गपदमाकाङ्क्षा निरूपकसंसर्गपरं, तेन घटमित्यादौ न घटकर्मत्वादेः कालिकसंसर्गसिद्धिः / इत्थं च हेतावप्याकाङ्क्षापदसार्थक्यम् / प्रमात्वं चैकपदार्थवदपरपदार्थविशेष्यकत्वं तेनाभिमतसंसर्गसिद्धिः / हेतौ चाकाङ्क्षापदार्थविशिष्टसंसर्गतात्पर्यरूपानुभवकत्वांशस्य गौरवेणाज्ञातस्यैवोपयोगित्वेनाप्रवेशात् / आदिनाऽऽत्मत्वादि [ ? ] लाभः / तथा च तात्पर्यविषयाव्यवहितवृत्तिस्मारितार्थसंसर्गेण योग्यतावत्त्वं हेतुः घटः कर्मत्वमित्यादावपि तात्पर्यसत्त्वे साध्या(ध्य)सत्त्वान्न व्यभिचारः / न च योग्यतासंशयादपि. शाब्दबोधात्तत्काले योग्यतागर्भहेत्वनिश्चयः योग्यतांशे संशयेतरसंशयान्यत्वस्यैव निश्चयत्वस्य प्रकृते निवेशात् / अत्र यद्वाक्यं स्वघटकयत्यत्पदाकाहादि
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ न्यायसिद्धान्तमम्जरीशब्दखण्डटीका मत्यत्पदकं तद्वाक्यं तत्तत्पदार्थवत्तत्तत्पदार्थज्ञानपूर्वकमिति सामान्यव्याप्त्या ज्ञानावच्छेदकतया 'खले कपोत' न्यायेन महावाक्यार्थसिद्धिः / ___ यद्वा पदश्रवणोत्तरं पदार्थस्मरणे एतद्वाक्यघटकपदस्मारिताः पदार्थाः एतद्वाक्यतात्पर्यविषयमिथःसंसर्गवन्तः, आकाङ्गादिमदेतद्वाक्यघटकपदस्मारितत्वात् घटेन जलमाहरेति वाक्यघटकपदस्मारितार्थवदित्यतः सामान्यमुखव्याप्त्या विशेषसिद्धिः / वस्तुतः कर्मत्वादिकं घटादिमत् घटादिपदाकालादिमत्पदस्मारितत्वादित्यायनुमानं बोध्यम् / / ___ न च शाब्दबोधो व्युत्पत्तिबलात्कर्मत्वादिविशेष्यक एव, अनुमितिस्तु कर्मत्वादिविशेषणिकाऽपि स्यादिति नियमभङ्गः, शाब्दिकानुमितौ व्युत्पत्तेरपि तन्त्रत्वात् , इत्थं हि घटः कर्मत्वमित्यादेरप्यननुमितिः संगच्छते जनितान्वयबोधेऽपि न तथाऽन्वयोऽनुभवाभावस्यापि स्वरूपसमतस्तत्र हेतुत्वसंभवात् / एतेन घटो नेत्यादावभावो विशेष्य एवान्वयितावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वमेव संसर्ग इत्यादिकमुपपादितप्रायमिति तदसत्, पदश्राविणां जायमानप्रतीतौ नानुमिनोमीत्यस्य विधेयत्वाभावविषयत्वेन साक्षात्करोमीत्यस्यापि लौकिकविषयत्वाभावस्यैव विषयत्वात् तत्रानुमितित्वस्येव प्रत्यक्षत्वस्यापि दत्तपदत्वाद्विनिगमकाभावात् / शाब्दत्वं मानसत्वव्याप्यमिति मते त्वनुमितित्वमपि तथा स्यादिति चार्वाकमतप्रवेशः / ... अपि च शब्दस्यानुमितित्वे वह्निव्याप्याभाववान् पर्वतो वहिमान् इति शाब्दस्यानुपपत्तिः वहन्यनुमितौ वह्निव्याप्यवत्ताधियो हेतुत्वात् , तस्याश्च वहिव्याप्याभाववत्ताधीविरोधित्वात् / अपि च घटात्पृथगित्यादावेकदेशान्वयशालिशाब्दसमानाकारानुमितिदुर्घटा, पृथक्त्वं पक्षी- . * कृत्यानुमितौ तद्वतोऽभानापत्तेः / तद्वतः पक्षत्वे तत्रैव पञ्चम्यर्थभानापत्तेः / पटो घटावधिकपृथक्त्ववान् इत्यनुमितिः संभवतीति चेत् , संभवतु तथापि घटात्पृथगित्येतावन्मात्रजशाब्दसमानाकारानुमित्यनुपपत्ते१रित्वात् / न च शाब्दानुमितिसामग्रीसमाहारे युगपदुभयोत्पत्तिवारणायैकसामग्र्या अपरत्र प्रतिबन्धकत्वकल्पने भवतां गौरवमिति वाच्यं, वन्यादेरशाब्दानुमितेरपरस्य शाब्दानुमितेश्चैकदोत्पत्तिवारणाय शाब्दानुमितिसामग्रीत्वादिना शाब्देतरानुमितित्वाधवच्छिन्ने विरोधित्वकल्पने तवैव गौरवात्, यत्तु शाब्दानुमित्यो लक्षण्ये शाब्दानुमित्यन्यत्वकल्पने गौरवमिति तन्मन्दम् ऐकजात्ये शाब्दशाब्देतरानुमित्यन्यतरत्वस्य कल्पनावश्यकत्वादिति दिग् / जरन्मीमांसकास्तु लोके “अयं वक्ता स्वप्रयुक्तवाक्यार्थयथार्थज्ञानवान् भ्रमाद्यजन्यवाक्यार्थज्ञानजन्यवाक्यप्रयोक्तृत्वात्" इति सामान्यमुखव्याप्त्याऽनुमानाद्वक्तृज्ञानोपसर्जनतयोत्तरकालं वा "एते पदार्था मिथःसंसृष्टा वक्तृयथार्थज्ञानविषयत्वाद्" इत्यनुमानाद्वाक्यार्थसिद्धौ शब्दस्यानुवाद
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमम्जरीशब्दखण्डटीका कत्वं वेदे तु वक्तुरभावात् स्वातन्त्र्येण प्रामाण्यमिति वदन्ति तन, वेदे [ एव ] क्लुप्तसामग्रोतो लोकेऽपि संसर्गप्रत्ययात्, अन्यथाऽनुवादकताऽपि न स्यात् / लिङ्गस्य पूर्णत्वेऽपि व्याप्तिस्मृत्यादि. विलम्बात् शब्दापेक्षयाऽनुमानस्य विलम्बतत्वानुवादकत्वम् / अथ लोके आप्तोक्तत्वनिश्चियस्तन्त्र तथा चावश्यकतदनुमानतस्तदुपजीविसंसर्गानुमितेवा वाक्यार्थसिद्धेला किकस्यानुवादकतेति चेत् , कुतः सतन्त्रं, नहि तन्निश्चयः शाब्दधीसामान्यहेतुः ! तव मते वेदजन्यशाब्दबोधे व्यभिचारात् , नापि लौकिकवाक्यजन्ये स हेतुः वेदानुकारेण पत्र्य. मानमन्वादिवाक्ये वेदत्वभ्रमाद्वेदानभिज्ञगौडमीमांसकस्य तद्वाक्यजशाब्दबोधे व्यभिचारात् / न चयं बोधो भ्रमे[-मा ?] विषयाबाधात् / न च लौकिकत्वे न ज्ञानजन्ये तथा तत्कालीन-तत्पुरुषीयलौकिकत्वज्ञानस्यैव हेतुत्वेन वक्तव्यतयाऽनन्तकार्यकारणभावापत्तेः / वेदे क्लृप्तसामग्र्यैव कार्योत्प-- त्याऽऽमोक्तत्वज्ञानस्यान्यथासिद्वत्वाच्च / अथानाप्तोक्तत्वसन्देहे शाब्दधीर्नेति तद्वयुदासोऽहं, स च वेदेऽपौरुषेयत्वनिश्चयाल्लोके आप्तोक्तत्वावधारणादिति चेन्न, प्रकृतवाक्यार्थयथार्थज्ञानवद्वक्तृकत्वरूपस्य तस्य दुरवधारणत्वात् , वाक्याथेस्यापूर्वेत्वात् / ___ यदि चापौरुषेयत्वनिश्चये सत्येव वेदार्थनिश्चयस्तदा दोषवत्पुरुषाप्रणीताकाङ्क्षादिमत्पदस्मारितत्वेन वेदवाक्यार्थस्याप्यनुमितेर्वेदोऽप्यनुवादकः स्यात् तदुक्तमुदयनाचार्यैः कुसुमाञ्जलौ व्यस्तपुंदूषणाशङ्कः, स्मारितत्वात्पदैरमी / अन्विता इति निर्णीते, वेदस्यापि न तत्कुतः // इति अमी अर्थाः / तत्-अनुवादकत्वम् / मूलम्-ननु यदि स्वातन्त्र्येणैव शब्दो मानं तदा घटमानयेत्यतः शब्दात्पामराणामप्यथेप्रत्ययः स्यादिति चेत् , नः शक्तिग्रहस्यापि सहकारित्वात्, पामराणाञ्च घटादिशब्दे शक्तरग्रहात् / अथ केयं शक्तिः / अभिधा नाम पदार्थान्तरं सङ्केतग्राह्यमिति मीमांसकाः / टीका-किंचैवं शब्दस्य प्रमाणत्वमेव कुतोऽनुमानादेव वाक्यार्थप्रतीतेरिति कृतं पल्लवितेन / स्वातन्त्र्येणेति-शब्दत्वेनैवेत्यर्थः / पदार्थान्तरं (च) तत्तत्क्लप्तपदार्थतावच्छेदकाभाववत् / संकेतग्राह्य अनादिसंकेतज्ञानगम्यम् / मोमांसका=भट्टाः, तेषामयमाशयः-अर्थवादवाक्यं लौकिक वैदिकं चाप्रमाणभूतमेव, प्रमाणं च विधिवाक्यम् तत्राभिधा नाम पदार्थान्तरं प्रवर्तनारूपा शब्दनिष्ठा विध्यर्थः / तथाहि-तन्मते प्रवृत्तिर्द्विधा - स्वेच्छाधीना, परेच्छाधीना च तत्राद्यायामिष्टसाधनत्वादिधीः कारणम् , अन्त्यायां राजगुर्वादेराज्ञा प्रेरणादिधीः अनिच्छन्तमपि राजा प्रवर्तयतीत्यनुभवात् तेषां च प्रत्येकरूपेण ज्ञानस्य प्रवृत्ती हेतुत्वे व्यभिचारागौरवाच्च प्रवर्तनात्वेनैव
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका ज्ञानं हेतुः, प्रवर्तना च प्रवर्तयितुः प्रवृत्त्यनुकूलव्यापारविशेषः, स च चेतनस्य राजादेराज्ञादिः अचेतनस्य तु वेदस्याभिधानामकः कश्चिदसमवेतः शब्दस्य तन्मते द्रव्यत्वात् तथा च राजाऽऽज्ञादिज्ञानात् यथा प्रवृत्तिस्तथा विधेरभिधाज्ञानादपीति / सैव लिङर्थः सा च शब्दाश्रितत्वाच्छब्दशक्तिः प्रवृत्त्यै शब्दव्यापारत्वाच्छब्दभावनेत्युच्यते, भावनापदस्य तन्मते व्यापारवाचकत्वात् / .. अथाभिधापदादभिधात्वेन ज्ञानादप्रवृत्तेः प्रवर्तनात्वेन तज्ज्ञानं प्रवृत्तिकारणं वाच्यं, तत् कुत इति चेत् , प्रवर्तनात्वविशिष्टे लिङ्त्वावच्छिन्नशक्तिस्वोकारात् , तत एव तज्ज्ञानात् , तथैव व्युत्पत्तेः तथाहि-स्तनपानार्थ रुदन्तं स्वं पश्यन्त्या मातुः स्तन्यदानार्थं प्रवृत्ति प्रेक्षमाणो बाल: प्रवृत्तिजनकं ज्ञान जिज्ञासुः स्वरोदने स्वाभिप्रायरूपप्रवर्तनानुमानमेव मातुस्तथेनि प्रतिसन्धत्ते ततश्च प्रयोजकवृद्धवचन श्रोतुः प्रयोज्यवृद्धस्य प्रवृत्तिं दृष्ट्वा तस्य तद्वाक्यजनितप्रवर्त्तनाज्ञानमनुमिनोति, ततस्तस्य किं हेतुरिति जिज्ञासुरुपस्थितत्वाद्वाक्यमेव तथावधारयति, तत आवापोद्वापाभ्यां लिङस्तत्र शक्तिं गृहातीति / तदुक्तम् "अभिधाभावनामाहु-रन्यामेव लिङादयः / अर्थात्मभावनात्वन्यासर्वाख्यातस्य गोचरः" // इति अर्थात्मत्वम्-अर्थविषयत्वम् अर्थाश्रितत्वं वा, तथा चार्थनिष्ठत्वादर्थभावना फलोस्पत्यनुकूलकृतिनोदनादिव्यापाररूपाऽऽख्यातत्वावच्छिन्नशक्त्या चेतनाचेतनकर्तसाधारणी कर्तशक्तिः / द्विविधाऽपि भावना नियमतः कर्मकरणेतिकर्तव्यतारूपांशत्रयमाकाङ्क्षा, तस्त्रितयविषयकशाब्दबोधविषयत्वनियमात् / तत्रितयसाकाङ्क्षात्वमेवोभयानुगतं भावनापदप्रवृत्तिनिमित्तम्, तत्र शब्दभावनाया अंशत्रयमुच्यते “लिङोऽभिधा सैव च शब्दभावना, भाव्या च तस्याः पुरुषप्रवृत्तिः / सम्बन्धबोधः करणं ' तदीयं, प्ररोचना चागतयोपयुज्यते” अस्यार्थः लिङोऽभिधानामकः स्ववृत्तिः शक्योऽवश्यं वाच्यः / न च तत्र मानाभावः व्यापारभिन्नस्य परनिष्ठव्यापारजनकत्वे स्वनिष्ठव्यापारद्वारेऽतिव्याप्तः चक्रभ्रमिजनकदण्डादौ स्वनिष्ठस्पन्दादिद्वारके दृष्टत्वात् / तथा च लिङ्पदेनापि स्वनिष्ठव्यापारोऽवश्यमर्जनोयः इति व्यापारस्य व्यापारान्तरापेक्षायामनवस्था स्यादिति व्यापारभिन्नस्येति / व्यापारिणः स्वनिष्ठ व्यापारार्जनेऽपि व्यापारापेक्षायामनवस्थापत्तः परनिष्ठेति शब्दस्य ज्ञानद्वारा प्रवृत्तिहेतुत्वात् सिद्धसाधनं स्यादिति शब्दनिष्ठाभिधासिद्धयर्थ स्वनिष्ठेति-किमित्याकाङ्क्षायां भाव्यमाह-भाव्याचेति-अर्थभावनैव शब्दभावनाभाव्येत्यर्थः / केनेत्याकाङ्क्षायां करणमाह-सम्बन्धबोध इति-अगृहीतशक्तिकाल्लिडोऽप्रवृत्या सङ्केत ग्रहे तत्सहकारित्वमित्याशयः / संकेतश्च-शक्यघटकपदानां तत्तदर्थे, लिङश्च प्रवर्तनात्वादिविशिष्टे बोध्यः। न्या. सि. 2
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ . न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटोका ननु प्रवृत्तिहेत्विष्टसाधनताज्ञानादृते प्रवर्तनामात्रज्ञानेऽपि कथं प्रवृत्तिरिति चेत् , सत्यम्, 'स्वर्गकामो यजेते त्यादौ प्रथमतो लिङपदार्थयोरन्वयबोधः 'प्रवर्तनाविषयः कृतिरि'त्याकारो जायते, एकपदोपात्ततया धात्वर्थापेक्षयाऽनयोः प्रक्षत्यासन्यन्तरङ्गत्वात् / तदुक्तं 'विधीभावनयोः श्रुत्वा संगतिःपूर्वमिष्यत' इति / प्रवर्त्तनात्वविशिष्टस्य विषयतयाऽर्थभावनायामन्वये इष्टभावनात्वमिष्ट भावयतीति व्युत्पत्त्येष्टसाधनत्वरूपयोग्यता। तस्याशक्यस्यापि छिद्रेतरत्ववद्बोधः। कृतौ तदन्वयेऽपितक्रियागतमिष्टसाधनत्वं विना नेत्याक्षिप्ते क्रियेष्टसाधनत्वधीरपीति प्रवृत्तिर्नानुपपन्ना / तत आख्यातोपस्थितार्थभावना कि केन कथमित्यंशत्रयं क्रमेणापेक्षमाणा किमिष्टं कुर्या मित्याकाङ्क्षायांस्पष्टत्वेन तं करणत्वेनाध्यवस्यति, यागेनान्यत् भावयेदिति स्वप्रकृतिधात्वर्थेन प्रथममन्वयात् / भाव्यस्य च सामान्यत आक्षेपात् / तथा च यागकरणिकाऽन्य किंचिदिष्टफलकाप्रवृत्तिः प्रवर्तनाविषय इति धीः / तत्र किं तदित्याकाङ्क्षायां-स्वर्गकामपदसमर्पितमसिद्धतया साधनापेक्ष स्वर्गमेवार्थभावना भाव्यत्वेनाङ्गीकुरुते, श्रुतिवृत्या पदार्थाभेदः स्वर्गकामस्य भाव्यत्वेनोक्ते विशेष्यबाधे विशेषणे स्वर्गे पर्यवसानात् / तथा च यागेन स्वर्ग भावयेदिति फलितं; यत्र च समभिव्यातानुपस्थितिःफलं तत्र प्रकरणादिना, तेषामप्यभावेऽर्थवादेन विधिसापेक्षेण, तस्याप्यभावे 'विश्वजिन्'न्यायेन फलविशेषः कल्प्यते / यद्यपि पुरुषप्रवृत्तिरूपभावनानिष्पाद्यो यागस्तत्र न करणं तथापि स्वर्गफलावच्छिन्नभावनायां विशेषणकरणत्वेन करणत्वोपचारः / फलोद्देशप्रवृत्तकृतिविषयत्वमेव वाऽत्र करणत्वं दण्डेन घटं करोतोत्यादौ लोकेऽपि तथैव करणत्वव्यवहारात् / केनेत्यस्यापि किंविषयिणी कृतिः स्वर्ग साधयतोत्यन्ये / अत्र यागकरणत्वविशिष्टे लक्षणेति प्राञ्चः / वस्तुतः करणत्वं यागस्य सम्बन्धो वाक्यार्थः, अत एव ज्योतिष्टोमादेस्तत्रान्वयो निराबाधः / इत्थं च कथं चिरनष्टेन यागेन स्वगों भाव्य इति प्रतीत्यपर्यवसानेऽन्त्याऽपूर्व कृत्वेति सम्बध्यते, ततः कथमपूर्व यागेन कर्त्तव्यमित्यपूर्वभावनायामित्थंभावेन संयुज्यमानमितिकर्तव्यताजातमपूर्वप्रयुक्तमुच्यते, ततः प्रकारापेक्षायां समिधो यजतोति वाक्यस्त्विष्ट विशेषापेक्षैः साधिकारवाक्यस्यैकवाक्यतया दशपौर्णमामभावना प्रयाजादिभावनोपेताऽपूर्व साधयतीत्यवगते प्रयाजादीनां तादर्थ्यनिर्वाहाय करणोपकारकत्वं कल्प्यते / एवं मन्त्रादीनामपि प्रधानभावनया तादर्थ्येन समन्वये पश्चादुपकारत्वं कल्प्यते / तदयं भट्टमते बोधक्रमः स्वर्गकामनिष्ठा यागकरणिका भावना स्वर्गफलका प्रयाजादीतिकर्तव्यताकेत्यर्थभावनाबोधः / विधिनिष्ठा शक्ति ग्रहकरणिका स्तुत्यर्थवादोपकृता प्रवर्त्तनेति शब्दभावनाबोधः शब्दकल्पनेन लक्षणया वोपपाद्यः / ततो निरुक्तार्थभावना निरुक्तप्रवर्तनाविषय इत्येकवाक्यतया महावाक्याथबोधः अर्थभावनाविशेषणत्वेनैव शाब्दभावनान्वयश्च राजादिवाक्ये आज्ञादेस्तथैवान्वयदर्शनाद् द्रष्टव्यः / तेन विशेष्यत्वेन तदन्वयो नृसिंहोक्त उपेक्षणीयः तदुपाये च योग्यतात्वेन प्रवर्त्तनायामपि बलवदनिष्टाननुबन्धित्वमन्वेतीति 'न सुरां xभत्र पाठः संदिग्ध
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका पिबेदि"त्यादौ विधिप्रतिषेधः सुघटः; तादृशव्यापारविषयत्वाभावस्य तत्र सत्त्वात् / निवर्त्तनैव वा तत्र नयोगाद् विध्यर्थः, उभयथाऽप्यनिष्टभावनात्वमर्थभावनायां योग्यतात्वेन लभ्यते, अनिष्टं च-नरकम् / अर्थवादोपस्थितनिषेधस्थले च कथमित्याद्याकाङ्क्षाविरहान्नेतिकर्तव्यताऽपेक्षा / आज्ञादी च यथा गजादिनिष्ठत्वं तथा प्रवर्त्तनाया विधिनिष्ठत्वं लभ्यत इत्यादि / तदिदमस्बिलमस्वरसेन निरस्यन्नाह . मूलम् -नैयायिकास्तु आवश्यकत्वात् सङ्केत एवाऽभिधा, न तु पदार्थान्तरं मानाभावात् / स च सकेतोऽस्मात्पदादयमर्थों बोद्धव्य इत्याकारिकेच्छा / हन्तैवं पामरादि सङ्केतिता अपि शब्दा अभिधायकाः स्युरितिचेत्-न, नहि सकेतमात्रममिधा किन्त्वीश्वरसङ्केतः / नचापभाषिते सोऽस्ति मानाभावात् / कथं तर्हि ततोऽन्वयबोध इति चेत् , शक्तिभ्रमादिति गृहाण / कथं तर्हि पामरादीनाभीश्वरमविदुषां मीमांसकानां चार्थ प्रत्ययः शब्दादिति चेत्-न, उच्यते / न, तावदीश्वरसङ्केतत्वेन तद्ग्रहः कारणं किन्तु सहकेतत्वेन / अस्ति च तेषामपि तथात्वेन ज्ञानम् टीका--नैयायिकास्त्विति-मानाभावात् संकेतभिन्नायां मानाभावादित्यर्थः / एवं च प्रवर्त्तनात्वज्ञानानुकूलैका, भावनात्वज्ञानानुकूलान्या, प्रवृत्तिशब्दाभिधोत्पत्त्यनुकूलाश्च तिन इति शक्तिपञ्चकं निरस्तं; व्यापारभिन्नस्येत्यादिकं चाप्रयोजकं व्याप्तिस्मृत्यादौ व्यभिचारात् / “राजाज्ञादितः प्रवृत्तावपीष्टसाधनताधीरेव हेतुः, तथापि प्रवर्तनात्वेन तदन्वयोक्तौ विशिष्टेटसाधनत्वस्याऽऽख्यातार्थे योग्यतात्वेनान्वये[य]ध्रौव्ये तदाक्षिप्तेष्टसाधनत्वबुद्धेरावश्यकत्वात्, अन्यथा विश्वजिदादौ फलकल्पनानुपपत्तेः / रोदनादिभाविमातृप्रवृत्तावपि बालः स्वेष्टसाधनताधीजन्यत्वमेवानुमिनोति, अत एव रोदनश्रवणेन प्रवर्तनाज्ञानेऽपि यस्या इष्टसाधनताधीः सैव प्रवर्तत इति / . किंच यदि विधि र्मा प्रवर्तयतीति प्रतीतिबलात्प्रवर्त्तनासिद्धिस्तदा धूमो मां प्रवर्तय. तीति प्रतीतिबलाद्भूमादिलिङ्गेऽपि प्रवर्तनापत्तिरिति न किंचिदेतत् / अधिकं मत्कृताष्टसहस्रीविवरणे / ननु भवन्मते संकेत एव कः ? अत आह-स चेति हन्तैवमिति एवम्-उक्ताकारकेच्छाया एव शक्तित्वे / पामरादिसङ्केतिताः गगरोपदादयः अभिधायकाः-घटादिप्रतिपादकाः / सङ्केतमात्रम्-इच्छामात्रं, सोऽस्ति-ईश्वरेच्छारूपः सङ्केतोऽस्ति / मानाभावादिति-व्युत्पन्नसाधुशब्द स्मृतेरव्युत्पन्नस्य शक्त्यारोपादपभ्रंशतो बोधसम्भवे तत्तद्देशादिभेदेनानन्तापभ्रंशशब्देषु शक्तिकल्पने प्रमाणाभावादित्यर्थः / - कथमारोप इति चेदित्थं, केनचिद्गोशव्दे प्रयोक्तव्ये प्रमादाद्गावीशब्दे प्रयुक्ते व्युत्पन्नस्तेन गोशब्दमुन्नीय ततो गां प्रतीत्य व्यवहृतवान् पार्श्वस्थश्च व्युत्पित्सुर्गावीशब्दादेवायं गां प्रतीतवा
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरोशब्दखण्डटोका नित्यवगत्य गावीशब्दमेव गोशक्तत्वेन प्रतीत्य व्युत्पादयतीति / अथ गावीशब्दस्य बोध्यत्वप्रकारकत्वावच्छिन्नेच्छा [ ? ] न शक्तिः किन्तु गोशब्दस्य, तत्त्वेन तु न पामरस्य ज्ञानमिति कथं शक्तिभ्रमः ? न च निरुक्तेच्छाया ईश्वरीयत्वभ्रम ईश्वर(मत)मजानतामपि शाब्दबोधादिति चेत्-न, शक्तिरपि शक्तित्वेन ज्ञाता न हेतुः, किन्त्वनुभवजनकतावच्छेद कधर्मत्वेनेत्यस्यानुपदमेव स्फुटोकरिष्यमाणत्वाद्गावीपदं तादृशधर्मवदिति भ्रमस्य सुघटत्वात् / संसर्गतयैव शक्तिधीहेतुत्वे तु गावीपदवत्त्वभ्रमो गवि न दुर्घट इति भट्टाचार्याः / अपि चापभ्रंशानां वृत्तिमत्त्वेऽर्थवदधातुरित्यादिना तदुत्तरमपि विभक्तिः स्यात् , किंच वेदस्मृतिगतपदानां गोणमुख्यताविवेकार्थ संस्कृतेष्वेव शक्तिरिति / न चैवं साधुभिर्भाषितव्यमिति विधेरेवापभ्रंशव्युदासेना पभ्रंशितवै' इत्यस्य वैयर्थ्य तस्य विधिप्राप्तानुवादकत्वात् / . दीक्षितानुसारी* तु संस्कृतजत्वं भाषात्वं वा न शक्यतावच्छेदकं किन्त्वानुपूर्वी सा चभिन्नभिन्नैव सर्वत्रेति घटकलशादिपर्यायेष्विव नैकेनापरान्यथासिद्धिरिति भाषायां शक्तिरेव / अत एव काव्यप्रकाशकारेण वा व्यस्य व्यञ्जकत्वे प्राकृतोदाहरणमप्यलेखि / आर्यम्लेच्छाधिकरणे भट्टरप्युक्तं 'प्रतिपादकतामात्रं म्लेच्छेष्व यवगम्यत' इति, गम्यार्थप्रतिपादकत्वं साधुत्वमपभ्रंशादावस्त्येव / 'नापभ्रंशितवै न म्लेच्छितवै' इत्ययं च प्रसक्तप्रतिषेधाय निषेधविधिरेव / यः शब्दो यत्र व्याकरणव्युत्पादितस्तस्यैव तत्र साधुत्वं तेनैव भाषणे धर्मजननमपभ्रंशादेश्च न यज्ञीयकर्मणि धर्मजननमित्येव तात्पर्यमिति प्राह / तच्चिन्त्यं, शुद्धापभ्रंशप्राकृतादीनामपि व्याकरणविशेषेणव्युत्पादनात् / इच्छोपगृहोतासाधुत्वस्य चातन्त्रत्वादिति यौक्तिकाः / यदपि मानाभावादित्यत्र विद्वच्छाब्दरूपफलाभावेन नापभ्रंशे संकेत इति भाव इति नृसिंहेन व्याख्यातं तदपि मन्दम् / विद्वच्छाब्दत्वस्य शक्तिज्ञानकार्यतानवच्छेदकत्वात् / षण्णामपि भावानामनादित्वेन प्राकृतसंस्कृतादिव्युत्पत्तिभेदेन विद्वत्ताया अपि नानात्वेनातन्त्रत्वात् पामरादीनां पामरमुख्यानाम् अर्थप्रत्यय इति-तेषामीश्वरेच्छारूपसंकेतज्ञानाभावादित्यर्थः / तेषामपीति-पामरादीनामीश्वरानङ्गीकर्त्तमीमांसकानां वेत्यर्थः / तथात्वेन ज्ञान-संकेतत्वेन ज्ञानं, वस्तुतः संकेतत्वेन शक्तित्वेन वा ज्ञानं न कारणं मीमांसकनैयायिकयोस्तदैक्याभावात् , किन्त्वनुभवजनकतावच्छेदकधर्मत्वेन, तथा ज्ञानं चोभयोरविशिष्टमिति न कश्चिदोषः / भूषणकारस्तु "इन्द्रियाणां स्वविषयेष्वनादियोग्यता यथा / अनादिरथैः शब्दानां सम्बन्धो योग्यता तथा" // इति कारिकायां तद्धोजनकतावच्छेदकत्वेन ज्ञानस्यार्थप्रतीतिहेतुत्वे गौरवादाधुनिकदेवदत्तादिपदे इदं पदमेनमर्थ बोधयत्विति संकेताद्वोधनस्थलेऽवच्छेदकत्वेन ज्ञानस्य व्यभिचाराच्च तद्धीजनकत्वज्ञानमेव कारणं तद्धीजनकत्वमेव च शक्तिः / * अप्पयदीक्षितानुसारी /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका ननु तथाप्युक्तस्थले व्यभिचार इत्युक्तमिति चेद् भ्रान्तोऽसि विशेषणतया तद्धीजनकत्वस्य तत्रावगाहनादित्याह- तन्न, “नेदं तद्धीजनकमिति" जानतोऽपि शाब्दापत्तेः, स्वातन्त्र्येण तद्धोजनकत्वज्ञानस्य च तत्प्रतिबध्यस्य तदानीमभावात् / उत्तरकालं मानसस्य तस्य कल्पने च निरुक्तजनकतावच्छेदकत्वज्ञानस्यापि तदा सुलभत्वात् / चिन्तामणिकृतस्तु आधुनिकचैत्रादि पदादर्थबुद्धौ संकेतज्ञानस्य हेतुत्वकल्पनादन्यत्रापि तस्यैव ? तस्यामाधुनिकसंकेतेन तद्धोजनकत्वानुमानानादपभ्रंशसाधारण्यात्तद्धीजनकत्वज्ञानमेव तच्छाब्दबोधहेतुरस्त्विति चेत्-न, जनकत्वस्य स्वरूपयोग्यतारूपत्वेऽतिप्रसंगात्, संकेतस्यैव जनकतावच्छेदकत्वेन तत् सिद्धेश्च फलोपधायकत्वस्य च प्राग दुयित्वात् , गुरुत्वात् , सर्वदाऽभावात् , शब्दार्थयोनित्यसम्बन्धानुपपत्तेश्चेत्याहुः / मूलम् -आधुनिक सङ्केतितानां चैत्रादिशब्दानों का गतिरिति चेत , 'द्वादशेऽहनि पिता नाम कुर्यादिति सामान्यतस्तस्यापोश्वरमाङ्केतितत्वमिति गृहाण / टोका-का गतिरिति-तत्रेश्वरेच्छारूपसंकेतज्ञानाभावादित्यर्थः / सामान्यतस्तस्यापीतिआधुनिकपित्रादिसंकेतितस्यापि / द्वादशाहकालीनपित्रुच्चारितनामत्वादिना नामवाच्यः शिशुरित्याकारकेश्वरेच्छयैवेश्वरेण तादृशश्रुतिप्रणयनादित्यर्थः / तथा च तत्रापोश्वरेच्छारूपः संकेतोऽस्तीति भावः / स्यादेतद्गावीपदाद्गोबर्बोद्धव्य इतीश्वरेच्छास्त्येव तथा च कथं तद्भमः ? तीरादौ च गङ्गादिपदबोध्यत्वप्रकारकेच्छास्त्येवेति लक्ष्यादावपि शक्तिः स्यादिति, अत्र मिश्राः-तत्तदर्थबोधकत्वप्रकारकेच्छयेश्वरेण स्वातन्त्र्येणोच्चारितत्वं तत्तदर्थे शक्तिः, आधुनिकसंकेतितवारणायेश्वरेणेति-'हेलय' इत्यपभ्रंशत्वशालिशब्दवारणाय वा स्वातन्त्र्येणेति / 'अन्यवक्तृकत्वेन तदुच्चारणाददोष इत्याहुः / ___ अत्र यद्यपि तादृशेश्वरेच्छाजन्योच्चारणविषयत्वमपत्रंशेऽपि गतमस्मदाद्युच्चारणस्यापीश्वरेच्छाजन्यत्वात् तादृशेच्छाप्रयोज्येश्वरीयकण्ठताल्वाद्यभिघातजन्यजातीयत्वं चाधुनिकसंज्ञाशब्देऽव्याप्तम् / न च 'द्वादशेऽह्नि पिता नाम कुर्यादि'त्यत्र नामत्वेनेश्वरोच्चारणसत्त्वाददोषः तर्हि 'नापभ्रंशित वै' इत्यत्रापभ्रंशत्वेनोच्चारणसत्त्वादपभ्रंशेतिव्याप्तेस्तथाप्यन्यावक्तृकत्ववन्निषेधाप्रतियोगित्वेनेत्यस्यापि स्वातन्त्र्येणेत्यस्यार्थत्वेनादोषात् / नाम कुर्यादित्यस्य तत्तात्पता तत्तत्तबोधकं तत्तन्नाम कुर्यादित्यर्थान्नाम्नः सर्वस्य विशिष्योच्चारणं न त्वाभ्रशारित्यन्ये / गं गणपतिमवितुं शीलमस्येति व्युत्पत्त्या गावीशब्दे तदुच्चारणसत्त्वेऽपि गोबोधनेच्छया तदसत्त्वाददोषः / तदर्थबोधकत्वं [च न तदर्थानुभावकत्वम् , अनुपपत्तिज्ञानाजन्यतद्बोधजनकत्वं वा तेन लाक्षणिकव्युदासः / एतेनैव वैदिकलाक्षणिके शक्त्यापत्तिरपि भूषणोक्ता निरस्ता / वस्तुतो यद् यदर्थबोधकत्वप्रकारित्वावच्छिन्नेश्वरेच्छााप (!) यत्र यत्र यत्पदार्थसम्बन्धः सा / . 1 तस्यैव हैतुत्वम् /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका तत्र तत्र तत्तदर्थे शक्तिः, समवायवच्च तस्याः सम्बन्धत्वं क्वचिदेव कस्यचित / तादृशेच्छासम्बन्धेन तत्तदर्थवत्त्वमेव तत्तच्छक्तत्वमिति फलितं, तत्तदर्थवत्त्वप्रकारिकेश्वरेच्छैव च शक्तिः अन्यपदेऽन्यार्थकत्वाभावान्न तादृशीच्छा तदर्थवत्त्वनिर्णायकं च कोशादि / न चेश्वरज्ञानादिकमपि शक्तिः स्यादिष्टत्वादिच्छात्वस्याविवक्षितत्वात् / आधुनिकसंकेतस्येच्छात्वादिच्छैव तथेत्यन्ये / वैदिकशाब्दबोधे तात्पर्यज्ञानस्य हेतुत्वधोव्यात्तात्पर्यरूपेच्छैव शक्तिरिति नृसिंहस्तत्तुच्छं, लक्ष्यान्वयादितात्पर्यस्यापि तथात्वापत्तिः त्ते:] तन्निर्वाहिका हि वृत्तिनतु तदेवेति ग्रन्थकृद्वचनविरोधाच्च / अत्रास्माकं मनीषोन्मेषः, शाब्दबोधकारिणिभूतज्ञाने विषयतत्वावच्छेदिका शक्तिर्न तावन्निष्कृष्टाऽपि मिश्रोक्ता संगच्छते गौरवात् / ___ अनुपपत्तिज्ञानाजन्येत्यत्र मुख्यार्थान्वयानुपपत्तिनिवेशे मुख्यत्वस्य शक्यत्वरूपस्य निवेशेऽन्योन्याश्रयादेः / तुल्यन्यायादनुपपत्तिज्ञानजन्यबोधजनकत्वप्रकारिकेच्छाया अपि शक्त्यन्तरत्वेन लक्षणोच्छेदापत्तेः / स्वातन्त्र्यस्याप्यच्छिकत्वेनाव्यवस्थितत्वाच्च / नापि निरुक्तेच्छासम्बन्धेन पदवत्त्वरूपा, सम्बन्धतया ज्ञानस्यागृहोतस्यापि संभवेन शक्तिग्रहार्थमुपमानत्र्यवहाराद्यनुसरणवैयर्यप्रसंगात् / नव्यमते समवायस्येव निरुक्तेश्वरेच्छाया अपि भेदापत्तेश्च / नापि तत्तदर्थवत्त्वप्रकारकेश्वरेच्छैव, तत्तदर्थवत्त्वस्य कोशादितो निर्णये ईश्वरेच्छान्तानुधावनस्य व्यर्थत्वादिच्छाया ज्ञानकृतिभ्यां विनिगमनाविरहस्य चोक्तत्वादेव / न चेच्छात्वमविवक्षितमिति भट्टाचार्योक्त समाधानमपि युक्तम् , एवं सतीश्वरीयत्वेनैव निवेशे ईश्वरीयत्वं समवेतत्वसम्बन्धेन संसारिभिन्नात्मवत्त्वमिति महागौरवात् , तस्मादुक्तजनकतावच्छेदकत्वेन सिद्धा शक्तिः पदार्थान्तर मित्येकदेशिमतमेव युक्तम् / हन्तवं शाब्दत्वावच्छिन्नं प्रति शक्तिज्ञानत्वेनैव हेतुत्वे लाघवादव्यवहितोत्तरत्वगर्भोपस्थितिशाब्दहेतुत्वद्वयकल्पने गौरवात् लक्षणाप्युच्छिद्यत इति चेत् , उच्छिद्यतां यदि नानुपपत्तिज्ञानजन्यशाब्दवैलक्षण्यमानुभविकम् , सर्वस्य सर्वार्थत्वेऽपि यत्रान्यसाधास्तवृत्तिगुणसजातीयगुणबोधनायाप्रमिद्धे प्रयोगस्तत्र लक्षणेति व्यवहारस्यैव तावतैवोपपत्तेः / / ___ यदि च लक्षणाव्यंजनाजन्यशाब्दबोधे वैलक्षण्यमानुभविकं तदा तत्तदनुकूलशक्तिभेदोऽप्यावश्यक इत्यादिकमुपपादितमलङ्कारचूडामणिविवरणेऽस्माभिः* मूलम्-स्यादेतत् / सोऽयं संकेतः कथं ग्राह्यः ? उपमानादितिचेत् , न, तस्य वाक्यार्थज्ञानमूलकत्वात् / तस्य च शक्तिग्रहमूलकन्वात् / उच्यते / प्रथमं शक्तिग्रहो व्यवहारात् / तथाहि घटमानयेति केचिदुक्तः कश्चन तदर्थ प्रतीत्य घटमानयति / तच्चोपलभमानो बालस्तया क्रियया तस्य प्रयत्नम नुमिनोति / तेन च घटानयनगांचरप्रयत्नेन तस्य ज्ञानमनुमिनोति / स्वप्रयत्नेन तथा निश्चयात् / ततस्तद्धत्वाकांक्षायामुपस्थितत्वाच्छन्दमेव कल्पयति, तदनन्तरं च घटादिपदानां प्रत्येकमावापोद्वापाभ्यां घटपदं घटबोधजनकमिति कल्प्यते / *हैमकाम्यानुशासनस्य स्वोपज्ञअलंकारचडामणिटोकाया उपरि कृता टोका /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्या न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका . 15 - मूलम् - क्लुप्ते च तस्मिन्नतिप्रसङ्गभङ्गाय तज्जननानुकूलं सङ्केतरूएं सम्बन्ध कल्पयति, इति किमनुपपन्नम् / टीका-कथं-केन मानेनेत्यर्थः / तत्र केषांचिदुत्तरं खण्डयति उपमानेति-तस्य चेतिवाक्यार्थज्ञानस्य चेत्यर्थः / शक्तिग्रहमूलकेति-तथा च तदपि शक्तिज्ञानं चेदुपमानादनवस्थाप्रसंगो नो चेत् शक्तेहिकान्तराभावादग्रह एव न स्यादित्यर्थः / व्यवहारादिति-व्यवहारोनयनानयनादि क्रियारूपः / केनचिदुक्तः प्रयोजकवृद्धेनोक्तः / कश्चन प्रयोज्यवृद्धः तदर्थ-प्रयोजक. दवावयार्थ / घटमानयति-घटानयनानुकूलचेष्टावान् भवति / तच्चेति-घटानयनं चेत्यर्थः तया क्रियया घटानयनानुकूलक्रिययेत्यर्थः / तस्य-प्रयोज्यवृद्धस्य प्रयत्नम् घटानयनगोचरप्रयत्नमित्यर्थः / तस्य ज्ञान-प्रयोज्यवृद्धस्य घटानयनगोचरज्ञानं, तस्य-घटानयनस्येति व्याख्यायामपि प्रयोज्यवृद्धार्थकतत्पदस्य प्राक्तनस्यैवानुषङ्गेनो णो]पपत्तेः शेषकल्पनं नृसिंहस्य जघन्यम् , अनुमिनोति, बाल इति योजनीयम् / तथानिश्चयात्--बालेन स्वीयस्तनपानादिगोचर प्रयत्ने समानविषयकज्ञानव्याप्यत्वावधारणात , तद्धत्वाकाङ्कायां-ज्ञानहेतुत्वाकाङ्क्षायां,-शब्दमेव ज्ञायमानशब्दमेव कल्पयति ज्ञानहेतुत्वेन निश्चिनोति / आवापोद्वापाभ्याम्-अन्वयव्यतिरेकाभ्यां, कल्पयति, बाल इति प्राग्वत् , तस्मिन्-कार्यकारणभावे / - नन्वेवं ज्ञायमानघटादिपदात् कर्मत्वादीनामुपस्थितिः स्यादत आह-अतिप्रसंगेति-तथा * च तत्शक्तज्ञायमानपदत्वेन कारणता तच्छाब्दत्वेन कार्यतेति न कोऽपि दोष इति नृसिंहस्तचिन्त्यम् / गङ्गापदजन्यतीरशाब्दबोधे व्यभिचारात्; तेन स्वशक्यशाब्दत्वं घटादिपदज्ञानस्य कार्यतावच्छेदकमित्यपि निरन्तं कलशादिपदादपि घटादिशाब्दबोधे व्यभिचाराच्च / अथास्तु तच्छाब्दत्वावच्छिन्ने तदन्वय प्रतियोग्युपस्थापकपदज्ञानत्वेन हेतुत्वं यथाकथंचिदुपस्थापकत्वस्यातिप्रसंजकत्वात / वृत्त्या तत्त्वोक्तौ गौरवात् , शक्त्यैव तत्त्वं वाच्यमिति शक्तिसिद्धिः / लाक्षणिकाननुभावकता च गङ्गापदात्स्मृतवाक्येनान्वयानुपपत्तिज्ञाने, पुनर्गङ्गापदाच्छक्यस्मृतौ स्मृतशक्यात् स्वशक्येन तीरस्मृतौ गंगापदादेव तच्छाब्दसंभवात् परम्परासम्बन्धस्यस्मारकत्वकल्पने गौरवात् , शक्त्या तदुपस्थापकपदज्ञानत्वेनेत्युक्तौ च गंगादिपदात्तोरादिबोधे व्यभिचारात् अन्वयप्रतियोगीति / इत्थं च सप्तभ्यास्तोरबोधकत्वान्न दोषः / तदन्वयप्रतियोगित्वं च तन्निष्ठविषयतानिरूपितसांसर्गिकविषयतानिरूपकविषयताश्रयत्वं तेन गंगा घोषवतीत्यादेः संग्रहः / इदं च साक्षात्परम्परासाधारणं तेन नीलादित्यादिहेत्ववयवस्थपदद्वयस्य लाक्षणिकत्वेऽपि प्रतिज्ञास्थशक्तपदानामनुभावकत्वं बोध्यम् /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका ___ न चैवं गंगापदे प्रमाणत्वसंभूयान्वयबोधजनकत्वरूपैकवाक्यत्वरक्षायै लक्षणेति व्याहत, स्यादिष्टत्वात् , प्रमाप्रयोजकत्वसंभूयान्वयबोधप्रयोजकत्वरक्षार्थमेव लक्षणाकल्पनं युक्तमिति प्राचीनाभिप्रायादिति चेत्-न, प्रतियोगित्वांशस्य सम्बन्धत्वेन तज्ज्ञानस्यातन्त्रत्वात् , स्वरूप सत्तादृशप्रतियोगित्वस्य कादाचित्कस्याव्यावर्तकत्वात् , तत्कालीनत्वप्रवेशे महागौरवात्, साक्षात्परम्परासाधारणत्वस्य दुर्वचत्वात् , तीगदेः पदादनपस्थितस्यापि तदन्वयप्रतियोगिशक्तपदज्ञानाच्छाब्दबुद्ध्यापत्तेश्च तच्छाब्दबोधे शक्तिवाक्यासम्बन्धान्तरेण (?) पदज्ञानजन्यतदुपस्थितहेतुत्वस्य वाच्यत्वाच्छाब्दत्वावच्छिन्ने पदज्ञानत्वेन वर्णज्ञानत्वेन वा कारणत्वाच्छक्तस्य लाक्षणिकस्य वाऽविशेपेण वानुभावकत्वमिति नव्यमतस्यैव युक्तत्वात् , एतदनुसारेणैव प्रकृतेऽतिप्रसंगभंगात् शक्तिकल्पनस्याव्याहतत्वादिति दिग् / अनुमितो व्यासिज्ञानत्वेनेव शाब्दबोधे शक्तिज्ञानत्वेन हेतुत्वाज्जनकतावच्छेदकशक्तिमत एवानुभावकत्वमित्यन्ये / शक्तिमत्तया ज्ञातस्यैवानुभावकत्वम् , अपभ्रंशसाधारण्यादित्यपरे / व्यापारीभूतोपस्थितावपि शक्तिरेव निवेश्या न तु तत्परम्परासम्बन्धोऽपि गौरवात् / घटादिपदाच्छताश्रयत्वसम्बन्धेनोपस्थितस्य नभसोऽपि शाब्दबोधापत्तेश्वति तु वयम् / मूलम्- तदनन्तरं च क्वचिद्वयवहारात् क्वचिदुपमानात्क्वचिच्छब्दात्क्वचिद् व्याकरणकोशादेरितिसंक्षेपः। टोका-तदनन्तरं-आधशक्तिग्रहानन्तरं, क्वचिदुपमानात्शक्तिग्रहः-यथातिदेशवाक्यार्थज्ञानसहकृताद् गोसादृश्यविशिष्टपिण्डदर्शनात् गोसदृशे गवयपदस्य, शब्दात् वाक्यशब्दात्. क्वचिद्वयाकरणकोशादेरिति-व्याकरणात् इति-हरिपदादेः पश्वादौ, कोशात्-'घटः कलश' इत्यादेघेटादौ कलाशादिपदानाम्, आदिना-विवरणप्रसिद्धपदसामानाधिकरण्यवाक्यशेषपरिग्रहः / विवरणाद् यथा-पचति-पाकं करोत्यतः आख्यातस्य यत्ने, प्रसिद्धपदसामानाधिकरण्याद् यथा इह सहकारतरौ मधुरं पिको रोतीत्यतः पिकपदस्य कोकिले, यद्यप्येतदनुमानविधयोपमानविधया वा शक्तिप्राहकं सहकारतरौ मधुररवकर्ता पिकपदवाच्यः, अयं च तादृशरवकर्ता ततः पिकपदवाच्य इत्येवम् “अयं पिकपदवाच्यः, तादृशस्वकर्तृत्वात् यन्नैवं तन्नैवमित्येवं" वा तत्र शक्तिमहात् / तथा च शक्तिग्रहोहिं]व्याकरणोपमान-कोशाप्तवाक्यव्यवहारतश्च / वाक्यस्य शेषाद्विवृतेर्वदन्ति सान्निध्यतः सिद्धपदस्य वृद्धाः / / इत्यादावुपमानादेः पृथगुक्तत्वात्पौनरुक्त्या (?) तथाप्युपमानपदस्य तदितरोपमानत्वाददोषः इति वदन्ति / वाक्यशेषाद् यथा क्वचिद्वयवहारद्वैविध्ये 'अन्यायश्चानेकार्थत्वम्' इति 1. 'पौनरुक्त्यम्' इति पाठः साधुः / 2. उपमानत्वाद् उपमानपरत्वादिति भावः /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिधान्तमञ्जरोशब्द खण्डटीका न्यायादुभयत्र व्युत्पत्तियोगादेकस्याऽबलवत्त्वात्तत्र शक्तिनिश्चयः, यथा 'यवमयश्चरुर्भवति' 'वाराही चोपानत्' 'वैतसे कटे प्राजापत्यं धिनोती'त्यत्र यववराहवेतसशब्दानां कवायसजम्बुषु लेच्छादीनां दीर्घशकशूकरवञ्जुलेष्वार्याणां व्यवहारात् यवेनेव कग्वाऽपि चरोर्वराहचर्मणेव काकचर्मणाऽप्युपानहो वजुलवल्कलैरिव जम्बूवल्कलैरपि कटस्य संभवाच्च / मुख्यार्थानध्यवसाये वसन्ते सर्वशस्यानां, जायते पत्रशातनम् / मोदमानाश्च तिष्ठन्ति. यवाः काणशशालिनः // वराहं गावोऽनुधावन्ति, अप्सुजो वेतस इति वाक्यशेषैर्विरोधान्म्लेच्छव्यवहारनिरासे निष्प्रतिपक्षार्यव्यवहारात् / नन्वस्तु कङ्ग्वादावेव शक्ति दीघशूकादौ वाक्यशेषात्तापर्यनिश्चये लक्षणेति तन्न, कङ्ग्वादौ शक्तिकल्पनेऽनादिप्रयोगोऽपि कल्पनीय इति गौरवात्। शक्तेरनादिप्रयोगनियत्रितत्वेन तत्कल्पनाध्रौव्यात् , दीर्घशूकादौ तु वेदरूपोऽनादि प्रयोगः क्लुप्त एवेति शक्तिमात्रकल्पने लाघवात् / ____ अथ गोरुत्कटं सादृश्यमेवमेव, यथाकथंचित्सादृदयं तु वराह इव काकेऽपीत्यनियामकमेतदिति चेत्-न, काकवराहयोर्मध्ये वराहस्योत्कटसादृस्यादिति दिक् / एवमन्यदप्यूह्यम् / . मूलम्--स्यादेतत् / द्वयोर्व्यवहारं पश्यता सङ्केतो ग्राह्यः ! कथं तयोरेव संकेतग्रहः / अन्ययोर्व्यवहारादितिचेत्-न, अनवस्थापत्तेः / अनादित्वादियमिष्टैवेति चेत्-न / सर्गादौ तदसंभवात् / प्रलये मानाभावात्सर्गादिरेवाऽसिद्ध इति चेत्-न / कार्य्यद्रव्यानधिकरणकार्याधिकरणकालस्य खण्डमलयतया प्रसिद्धस्याऽऽगमसिद्धत्वात् ततस्तव्यव हार इति / टीका-द्वयोः प्रयोज्यप्रयोजकवृद्धयोः, अन्ययोः तत्पूर्वकालीनप्रयोज्यप्रयोजकवृद्धयोरित्यर्थः / / अनादित्वादिति-अनाद्यनवस्था न दोषायेति भावः / सर्गादौ-सृष्टयादिकाले तदसंभवात्प्रयोज्यप्रयोजकवृद्धयोरसंभवात् / प्रलये-खंडप्रलये / आगमेति-ब्राह्मवर्षशतपर्याप्तायुषो ब्रह्मणो देहत्यागकाले संसारेण खिन्नानां निशि विश्रामार्थमीश्वरसंजिहीर्षासमकालं शरोरेन्द्रियनिमित्ताखिलकर्मणां वृत्तिप्रलयनिमित्तादृष्टेन वृत्तिनिरोधे तीरभूतेश्वराय ? प्रलयवदात्मसंयोगजैरणुकर्मभिविभागद्वारा शरोरेन्द्रियारम्भकाणुध्वंसे तेषां परमाण्वन्तो विनाशस्तथैव पृथिव्युदक-ज्वलन-पवनानामप्युदके सति पृथिव्याः, ज्वलने सत्युदकस्य, पवने सति ज्वलनस्य विनाशः, ततः प्रविभक्ताः परमाणवो न्या. सि. 3
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका दोधूयमाना, धर्माधर्मभावनानुविद्धा आत्मान आकाशादयश्चावतिष्ठन्ते तावन्तमेव कालं अयमेव खण्डप्रलयः पुनः सृष्टिरित्यर्थस्यागमसिद्धत्वादित्यर्थः / इदमुपलक्षणम्, अनुमानमपि प्रमाणं द्रष्टव्यं कालकपालयोरवृत्तिघटपागभावः कार्यद्रव्यानधिकरणकार्याधिकरणवृत्तिः अभावत्वात् गगनवृत्तिघरात्यन्ताभाववदित्यतः पक्षधर्मताबलात् खण्डप्रलयसिद्धेरिति दिए / सर्गादौ प्रयोज्यप्रयोजकवृद्धासंभवमाशङ्कितं समाधित्सुराह-- मलम---उच्यते सर्गादौ भगवानीश्वरः शरीरद्वयं परिगृह्य तथा व्यवहरति ततस्तद व्यवहाराद् बालः पूर्ववत् संकेतं गृह्णातीति किमनुपपन्नम् / ईश्वरे एव कि मानमिति चेत् , सर्गादौ व्यवहारान्यथाऽनुपपत्तिरेव / ननु पूर्वसर्गसिद्धसर्वज्ञत्वान्मन्वादय एव व्यवहारप्रवृत्तिहेतवः सन्त्वितिचेत्-न, / तेषां सर्वज्ञत्वे मानाभावात् / व्यवहारान्यथाऽनुपपत्तिरेव मानमिति चेत्-न, पूर्वसर्गव्यवहारस्यैवमप्यनुपपत्तेः। तत्राप्यन्य एव कल्प्यतामिति चेत-न, प्रतिसर्ग भूयस्यां तथा कल्पनायां गौरवात् / अस्त्वेक एव सर्वत्र मूलमिति वेद स एवास्माकमीश्वर इति दिक् / टीका-उच्यत इति सर्गादौ ईश्वरः शरीरद्वयं परिगृह्य प्रयोज्यप्रयोजकवृद्धतां गच्छन् बालस्य शक्तिमादौ ग्राहयतीति गर्भाधः / परिग्रहार्थः क इति चेत ! व्युत्पाद्यप्राण्यदृष्टसहकृतस्बेच्छोत्पादितत्त्वं तदुक्त मुदयनाचार्यैः-शरीरमाध्ये कर्मणि शगरस्यापि ग्रहणमिति 'भूतो न शरीरं प्रविश्येवेश्वरस्तथा वदतीति भूता एव वदन्ति भूतस्य शरीरेन्द्रियप्रवेशसंभवेऽपोश्वरस्य प्रवेशनिर्वचनादिच्छादेश्च सर्वत्रातिप्रसक्तत्वादिति दिग् / अन्यथानुपपत्तिरेवेति-यद्यप्यन्यथानुपपत्तिनं मानं तथाऽप्यन्यथानुपपत्तिप्रसूतव्यतिरेक्यनुमानमित्यर्थः / प्रयोगश्च तस्य-"आद्यशक्तिग्रहः प्रयोज्यप्रयोजकतृद्धव्यवहाराधीनः आद्यशक्तिमहत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा घट' इति व्यतिरेकिणो द्रष्टव्यः / तेषां-मन्वादीनां, मानाभावादिति-कपिलमन्वादीनां नित्यसर्वज्ञत्वे ईश्वरत्वाविप्रतिपत्तेर्नाममात्रेऽ* विवादात् परं वस्तुतो नैवम्भूतास्त इति भावः / मानं-सर्वज्ञत्वे मानम् / एवमपि तेषु सार्वश्येऽपि / तथा च पूर्वम् कपिलमन्वादीनामेतेषामभावात् कथं व्यवहारः प्रवृत्त इति भावः / तत्राप्यन्य इति-कपिलमन्वादिरन्यः सर्वज्ञः कल्प्यतामित्यर्थः / एक एवेति-कपिलमन्वादिरिति योज्यं, सर्वत्रेति-अत्र सर्गादाविति शेषः / मूलं -व्यवहार-प्रवृतौ कारणं, स एवेति तथा च नाम्नि विवादो न तु नामिनोति भावः / इदमुपलक्षणं-क्षिति: सकर्तृका, कार्यत्वात् , घटवद्इत्याद्य नुमानामागमानां च बहूनामीश्वरसाक्षित्वात . इति / परमतमुत्थाय दूषयितुमिच्छुः शङ्कते--- 1. मुद्रितपुस्तके भगवान्' इति पदम् / 2. अत्र पाठः संदिग्धः / 3. विवादादिति' पदं विशेषोचितम् /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटोका __मूलम् - म्यादेतत् यदि शक्तिग्रहः सहकारी तदा घटशब्दात्पटप्रत्ययः किन्न स्यात्, अस्ति च तस्य शकिग्रहो घटे / अथ यः शब्दो यत्र गृहीतशक्तिकः स तदर्थं प्रत्याययतीति चेत्तर्हि काश्यां गौरस्तीति वाक्याद्देशान्तरीयस्य गोः प्रत्ययो न स्यात् न हि तस्य काश्यां स्थितायां गवि शक्तिग्रहोऽस्ति तस्या एवप्रतीतेः। ___ अत्र मीमांसका गवादिपदानां गोत्व एव शक्तिः कथं तर्हि व्यक्तिलाभ इति चेत तदाक्षेपादित्याहुः / ननु कोऽयमाक्षेपः तस्यार्थापत्तिरेवाऽऽक्षेपः गोत्वं हि स्वाश्रयं विनाऽनुपपन्नं तमाक्षिपतीति भट्टाः। तन्न, अनुपपत्तिज्ञानमन्तरेणापि गौरस्तीतिवाक्यागोत्वविशिष्ट व्यक्तिप्रतीतेः। तस्मात्समानवित्तिवेद्यत्वमाक्षेप इति गुरवः / यावती हि जाति धीय॑तिं विषयी करोतीति व्यक्तेर्लाभः / इदमेव कथमिति चेत् जातिभानसामाग्र्या एव तद्बोधकत्वमिति गृहाण / टीका-स्यादेतदिति-शक्तिग्रहः-पदशक्तिग्रहः शक्तिग्रहस्य शाब्दबोधे समानविषयकत्वेन हेतुत्वान्नोक्तदोष इति शङ्कते-अथेति तथाप्यन्यथानुपपत्तिरित्याह-नहींति काश्यामिति-गोविशेषणमेतत्, देशान्तरीयस्य-देशान्तरे विद्यमानस्य कदापि काश्यामनामतस्य पुरुषस्येत्यर्थः / तस्य-देशान्तरीयपुरुषस्य / तथा च शक्तिग्रहाविशेष्यव्यक्तिभानं योग्यतावशादपि शाब्दे न स्यादित्यत्र तात्पर्यम् / अत्र गवादिपदशक्तौ मीमांसकाः प्रतिजानत इत्यध्याहारेण योजनीयम् / घटपदशक्तिर्घटत्वविशिष्टवृत्तिर्नवेत्याद्या अत्र विप्रतिपत्तयः / विधि-नैयायिकानां निषेधो मीमांसकानाम गोत्व एवेति-एकस्य हि गवादेः शक्यत्वेऽपरस्य बोधो न स्यात्सर्वस्य शक्यत्वे त्वनुगमार्थ गोत्वादिविशिष्टे शक्तिर्वाच्येति "नागृहीत विशेषणा"-न्यायेन गोत्वादावेव गोपदादिशक्तेर्युक्तत्वात् / न च जातिमात्रशक्ताव पे व्यावर्तकतया तस्यां व्यक्तिनिवेश्येति वाच्यम्, अन्त्यविशेषवज्जातेः स्वत एव व्यावृत्ततयाऽनुगततया च व्यक्त्यपेक्षाविरहात् / न चैवं धेनुपदे पिधानकर्मविशेषस्य महिण्यादिसाधारण्यागोत्वमवच्छेदकं वाच्यमिति आवश्यकत्वाद्गोत्व- शक्त्यापत्तिः, तत्र गोत्वस्य वृषभसाधारण्येन धेनुपदाशक्यतयाऽवच्छेदकत्वाऽनङ्गीकारादिति / तदाक्षेपादिति-जात्याक्षेपादित्यर्थः / तमाक्षिपतीति-तं गाम् इत्थं चान्यलभ्यत्वादपि व्यक्तौ न शक्तिरिति व्यज्यते अनुपपत्तीतितथा च जातिवद्वयक्तेरपि शब्दादाहत्यैव प्रतीते क्षेप्यत्वं किन्तु शब्दार्थत्वमिति युक्तम् / अपि चैवं विभक्त्यर्थसंख्यान्वयानुपपत्तिः, किंचाक्षेपो “गोत्वं गवाश्रितं गोत्वत्वादित्याकारः; व्यक्त्याश्रितं जातित्वादित्याकारो" वा / नाद्यः, पक्षे तद्ग्रहे सिद्धसाधनात् / नान्त्योऽपि व्यक्तित्वजातित्वादेः पदाजुपस्थितेः / न च तावतामनुपस्थितौ शाब्दबोधो न भवतीति केनापि वक्तुं शक्यम् / न च जातिमात्रवाचकपदाज्जात्यंशोबोधे विशिष्टगोचरसंस्कारादपि जातिमात्रस्मरणमालोचनस्य * विवादादिति विशेषोचितम /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमअरोशब्दखण्डटीका वा संस्कारजनकत्वे ततो जातिमात्रस्मरणमिति गोत्वं गां विनाऽनुपपन्नमित्यर्थापत्या गो: सिद्धिरिति वाच्यम् शब्दात्तथानुपस्थितेः देशतः कालतश्च गोत्वस्य गां विना सत्त्वात् / तादात्म्येन गोत्वस्याधेयतया गोव्यापकत्वसंभवेsiप तादृशव्याप्त्यादिस्मरणं विना, शाब्दानुपपत्तगुरोरिख भादृस्य प्रत्यक्षनिर्विकल्पासत्त्वे तादृशस्मृतेरसंभावितत्वात् / भट्टमते श्रुतार्थापत्तिव्याघातेन पदानुपस्थितस्य शाब्दप्रवेशायोगात्, कर्तुराक्षेपस्यापि प्रथमान्तपदोपस्थाप्यत्वस्यैव युक्तत्वाद्भावनान्वयानुरोधात् प्रकृतेऽपि विभक्त्यर्थसंख्याकर्मत्वायन्वयार्थ प्रकृत्युपस्थाप्यताया एव युक्त वात्प्रकृतितात्पर्यविषय वस्य गौरवेणातन्त्रत्वात्, वहन्यादिपरे धूमोऽ. स्तीत्यादौ व्यवहिततात्पर्य विषये तदन्वयापत्तेश्चेति दिग / भासम्मताक्षेपपदार्थनिराकरणपूर्व गुरुसम्मताक्षेपपदार्थमाह-तस्मादित्यादि-तस्मात्,' अनुपपत्तिज्ञानमन्तरेणापोत्युक्तयुक्तः शाब्दत्वस्यार्थापत्तित्वयाप्यत्वाभावादित्यर्थः / समानेतिजातिभासकशाब्दसमान-सामग्रीकवित्तिवेद्यत्वमित्यर्थः / शाब्देत्यनेनायं स्थाणुर्वा पुरुषो वेत्यत्र जातिभानं विनाऽपि व्यक्तिभानाददोषः / इदमेव विशदयति-यावती हीति-जातिधी:-जाते: शाब्दधीः / एतदनन्तरं तावतीति पूरणीयम् / व्यक्तेलामो-व्यक्तिभाननैयत्यं शाब्दे इयमेव जातिशाब्दे व्यक्तिविषयतानयत्यमेव जातिभानेति-जातिशाब्देत्यर्थः / तथा च जातिमानसामग्री जातिशक्तिज्ञानरूपैव व्यक्तिबोधिकेत्यर्थः / जातिशक्तिमदेव पदं जाति-व्यक्ती बोधयति जातिबोधे शक्तियक्तिबोधे तु स्वरूपसच्छक्याश्रयत्वं नियामकमिति निगर्वः / अथ ज्ञाने शक्तिः पदानां शक्यत्वात् , नह पदेनार्थः क्रियते किन्तु तदज्ञानं, तथा च यस्य ज्ञाने शक्तिस्तच्छक्यं, जातिव्यक्त्योरुभयोरपि ज्ञामे च शक्तिरिति जातिवद्व्यक्तिरपि किं न शक्येति चेन्न, स्वविषयत्वज्ञानशक्तिकपदज्ञानजन्यज्ञानविषयत्वस्यैव शक्यत्वरूपत्वात्, जातिविषयत्वेन शक्तिज्ञानमेव तथेति जातिरेव शक्या न तु व्यक्तिविषयकत्वं तथा गौरवात् / शक्यज्ञाननियतविषयत्वादेव शक्यत्वे तु स्वरूपमितिमातॄणामपि शक्यत्वापत्तेः / इत्थं च जातिव्यक्तिज्ञानजनकत्वादुभयत्रैव शब्दशक्तिः परं जात्यंशे साक्षात् व्यक्त्यंशे स्वरूपसतीति कुब्जशक्तिवादः / अत्र व्यक्त्यंशे स्वरूपसतीति, अस्य व्यक्तिविषयकत्वावच्छिन्नकारणताशून्येत्यर्थान्न कोऽपि दोष इति / ननु जातिभासकशाब्दसमानसामग्रीकवित्तिवेद्यत्वं व्यक्तेरसिद्धं गोत्वाद्यग्रहेऽपि द्रव्यादिपदेन गवादिग्रहात्; जातिपदेन गोत्यादिग्रहेऽपि गपाद्यग्रहाच्च / कथंचित्तत्स्वीकारे गोगोत्ववैशिष्टयानीति बोधः स्यान्न तु गोत्वप्रकारको गोबोधः / इतोऽपि प्रत्यक्षेण ग्रहणे कथंचित्तुल्यवित्तिवेद्यतापक्षोप्यपास्तः / वैशिष्टयेन तुल्यवित्तिवेद्यत्वे च निर्विकल्पकोच्छेदापत्तेरिति / 1 निकृष्टोऽयमित्यभिप्रायः / - - -
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका न च निगर्वोक्तमपि युक्तं व्यक्त्यंशबोधे दृष्टचरशक्याश्रयत्वस्य प्रयोजकत्वकल्पनातो जात्यंशबोधे प्रयोजकत्वेन क्लुप्तस्य शक्तिज्ञानस्यैव व्यक्तिविषयकत्वस्वीकारौचित्यादन्यथा शक्त्याश्रयतयाकाशस्यापि शाब्दप्रसंगात् इत्यस्वरसादाह मूलम्-यद्वा जातिशक्तिरेव व्यक्ति बोधयति / न चान्य(शब्द)शक्त्याऽन्यबोधनेऽतिप्रसङ्गः गोत्व शक्तं हि पदं गोत्वविशिष्टं बोधयतीत्यनति प्रसङ्गात् / अन्यथाऽनुपपरया तथैव कल्पनादिति / तदपरे न क्षमन्ते / तथा सति गोत्वमस्तोत्यतोऽपि गोत्वविशिष्टप्रत्ययापत्तेः / तस्माद्गोत्वविशिष्ट एव शक्तिः। नचोक्तदोषः गोत्वसामान्यलक्षणया सकलस्य गोरुस्थितौ सर्वत्र व गवि शक्तिग्रहसम्भवात् / अस्तु वा एकत्रैव गवि शक्तिग्रहः / नचान्यगोवोधा नापत्तिः अन्यशक्तिबहादन्यव्यक्तिबोधनेऽति प्रसङ्ग इति वाच्यम् / गोत्वविशिष्टशक्तिग्रहो गोत्वविशिष्टप्रत्यायक इत्येवमनतिप्रसङ्गादिति सम्प्रदायविदः / टीका-यद्वेति-जातिशक्तिरेवेति-तथा च सैव सदैव तेनैव ज्ञाता वाऽज्ञाता च प्रयोजिका ज्ञाता जात्यंशेऽज्ञाता व्यक्त्यंशे इति प्राचां प्रभाकराणां कुब्जशक्तिस्वीकारप्रयासो निरस्त इति भावः / __न चान्यशक्त्येति-व्यक्तेरशक्यत्वे जातिशक्त्यैव व्यक्तिज्ञानात्तद्भानेऽशक्यत्वाविशेषाद्गारिव पटादेरपि भानं स्यादित्येतन्न वाच्यमित्यर्थः / कुत इत्यत आह-गोत्वशक्तिमिति-गोत्वविषयकगोपदशक्तिज्ञानत्वेन गोत्वप्रकारकगोविशेष्यकशाब्दत्वावच्छिन्ने हेतुत्वकल्पनादित्यर्थः / .. नैयायिकमतमुपदर्शयितुं जात्युपस्थापकपदं व्यक्तिशाब्देहेतुरित्येतन्मतं नियूढं मत्त्वा दूषयति-तदिति-तत्प्रागुक्तमेव मतम् / अपरे नैयायिका न क्षमन्ते-तथा सतीतियथाश्रुते तन्मते नैष दोषः संभवति गोत्वविषयकगोपदशक्तिज्ञानत्वेनैव कारणताया उक्तत्वात, गोत्वोपस्थापकपदस्य त्वेकस्याभावाद्नात्वोपस्थापकपदज्ञानत्वेन हेतुताया वक्तुमशक्यत्वादिति ध्येयम् / ____ वस्तुतो गोत्वविषयकपदशक्तिज्ञानत्वेनैव हेतुत्वमिति पक्षेऽयं दोषः तद्गापदस्य विशेष्यं विना विशेषण इव गोत्वपदस्य विशेषणं विना विशेष्य एव शक्तिसंभवात् / एतेन गोपदस्य गोत्वे निरवच्छिन्ना शक्तिः निर्धर्मिकतावच्छेदककशक्तिग्रहस्य शाब्दबोधानङ्गत्वे गोत्वत्वेनोपलक्षिते वा सा गृह्यते / गोत्वपदस्य तु गोत्वविशिष्टे / अस्तु वा गोपदं शुद्धगोत्ववदित्याकार एव शक्तिग्रह इत्यपास्तम् ; विनिगमकाभावेन गोत्वपदेऽपि तादृशशक्तिसंभवात् / गोत्वत्वेनोपलक्षिते * एतचिह्नमध्यवर्तिपाठोऽसंलग्नो भाति /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका शक्तिसंग्रहेऽपि गोत्वत्वेनैव स्मरणात्, नीरत्वेनोपलक्षिते लक्षणाग्रहात् तोरत्वेनेव; गोपदं गोत्ववदिति शक्तिग्रहस्त्वसंभवी समवायस्याश्रयतादात्म्याभ्यामेव जात्यादौ निरवच्छिन्नप्रकारताकमतेर्मिश्रादिसिद्धत्वादिति / किंच विशिष्टसम्बन्धिज्ञानं विना कथं गोत्वादिविशिष्टस्मृतिः विशिष्टस्मृति विना च कथं विशिष्टशाब्दबोधः ? / एतेन ज्ञानशक्तिपक्षे गोपदं गोत्वज्ञाने शक्तमिति शक्तिज्ञानमपि प्रत्युक्तं ततः कथंचिद्गोत्वस्मृतावपि विशिष्टस्मृत्यसंभवादिति स्वमतमुपसंहरति-तस्मादिति-तथा च गोत्वे तत्समवाये गवि च शक्तिरित्यर्थः / इत्थं च गोपदात्तादृशाकृतिविशिष्टगोबोधो भवस्वितोच्छारूपशक्तिज्ञानत्वेनैव हेतुत्वं तादशाकृतिविशिष्टगोशाब्दत्वेनैव कार्यत्वं यस्य यस्य विषयस्य शाब्दे प्रवेशस्तत्र तत्रैव शक्त्यभ्युपगमात् / अत एव व्यक्त्याकृतिजातयस्तु पदार्थ इत्यक्षपादसूत्रं संगच्छते-नचेति उक्तदोष:संकेतज्ञानाविषयीभूतव्यक्तिभाने घटशब्दात् पटादिबोधापत्तिरूपः / सामान्यलक्षणानङ्गीकारे त्वाहअस्तु वेति-अन्यगोबोधानापत्तिः-शक्तिमहाविषयीभूतगोबोधानापत्तिः / अतिप्रसंगः-घटादिपदास्पटादिभानापत्तिरूपः, शक्तिज्ञानाविषयत्वाविशेषादिति भावः / गोत्वविशिष्टेति-शक्तिग्रहपदार्थोपस्थितिशाब्दबोधानां समानप्रकारकत्वेनैव कार्यकारणभावः / अपूर्वव्यक्तिमानं तु योग्यताबलादित्येवमतिप्रसंग इति भावः / इति सम्प्रदायविद इति / नन्वयं निष्कृष्टो गुरुमैतसंप्रदाय एव तन्मते गोर्गोपदशक्त्या गोपदं गोज्ञाने शक्तमित्याकारकशक्तिग्रहतः स्मरणशाब्दबोधयोर्गोत्वप्रकारकयोरुपपत्तेः / समानविशेष्यकस्यातन्त्रत्वेनापर्व गोभानार्थ सामान्यलक्षणाया अकल्पनाच्छक्तिग्रहस्योदबोधकीभूतस्य स्मृति प्रतिसमानप्रकारकन्वेन हेतुत्वेऽपि अनुभवस्य समानविशेष्यकत्वेनैव तथात्वात् , स्मृतेरगृहीतग्राहित्वेन प्रामाण्यसंभावनाया अप्ययोगादिति चेत्-न, शाब्दबोधविषयव्यक्तेः प्राक् वृत्त्या प्रकृतिपदादनुपस्थितौ तत्र विभक्त्यर्थसंख्याकर्मत्वाद्यनन्वयप्रसंगात् / तदन्वये तस्या हेतुत्वात् व्यक्तिवाचकपश्वादिपदे तथैव कल्पनात् / न चास्तु पदार्थस्मृतिशाब्दबोधयोरपि समानविशेष्यकत्वं तद्बोधकीभूतशक्तिग्रहस्य तु नेतिवाच्यम् तत्प्रकारेण यव्यक्तेः सम्बन्धिज्ञानं तद्वयक्तेरेव स्मरणस्यानुभविकत्वात. अपर्वव्यक्तिस्मृतिहेत्वनुभवार्थ सामान्यलक्षणाया अवश्यो जीवनात् / शक्तिग्रहजन्यस्मृतेरेव शाब्दबोधहेतुत्वे शक्तिग्रहार्थमपि तत्सिद्धेः, अनुमानादिना तदुपगमे व्याप्तिस्मृत्यादिकल्पन एव गौरवात् / इत्थं च स्वविषयत्वेन हेतुतात्मकशक्तिग्रहजन्यशाब्दबोधविषयत्वरूपशक्यत्वस्य व्यक्तावप्यप्रत्यूहत्वात् 'मितिमात्रादिविषयत्वेन वा हेतुत्वादिहोक्तातिप्रसंगभंगस्य समानप्रकारतया 1. गुरुमत शन्देन प्रभाकरो बोद्धयः /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमजरोशनखण्डटोका *हेतुहेतुमद्भावादुपदर्शनेन गुडजिहिकया साकारानुग्रहेऽपि युक्त्या तदनन्तरं समानविषयत्वस्वीकारणतात्पर्येण नैयायिकसम्प्रदायसमर्थनाव्याघातात् गोत्वप्रकारेण शक्तिग्रहे गोशाब्दहेतोगविषयस्वापत्तेरत्यन्तानुचिताया वारणार्थ गोविशेष्यकत्वमवश्यनिवेशनीयमित्यपिब्रूमः / निष्कृष्टमाह मूलम्-(नव्यास्तु) गव्येव शक्तिर्नतु गोत्वेऽपि गौरवात् / न चैवं गोत्वप्रत्ययानापत्तिः गोत्वावच्छेदक (च्छिन्न) शक्तिग्रहस्यंx गोत्वविशिष्टप्रत्यायकत्वादिति तत्त्वम् / स्यादेतत् यदि गोत्वविशिष्टे शक्तिस्तदा गौः शुक्लेत्यतो गोशुक्लयोर भेदप्रत्ययो न स्यात् तस्यान्वयरूपस्याशक्यत्वात् / न च शब्दादशक्यमपि भासतेऽति प्रसङ्गात् / उच्यते / गोशक्तं पदमेव गवान्वयं बोधयति / गव्ये वेत्यादि / गौरवादिति-यद्धर्मविशिष्टे वृत्तिग्रहस्तेन रूपेणोपस्थितेः शाब्दबोधस्य च नियमसंभवाल्लक्षणां विना लक्ष्यतावच्छेदकस्येव शक्ति विनैव शक्यतावच्छेदकस्य बोधसंभवेन तत्र शक्तेः . कल्पनेऽप्रामाणिकगौरवादिति भावः / शक्यतावच्छेदकत्वं तु स्वरूपसंबन्धविशेषरूपं न शक्तिसाधकम, तत एव न शक्त्यैक्ये शक्यतावच्छेदकभेदेन पर्यायभेदानुपपत्तिः, एवं व जातेरशक्यत्वे व्यक्त्याकृतीत्यादिसूत्रमुपलक्षणं मन्तव्यम् / गोत्वावच्छेदकेनेति-गोत्वप्रकारेण शक्तिग्रहस्य गोत्वप्रकारेण शाब्दहेतुत्वादशक्यस्यापि गोत्वस्य शाब्दप्रवेशसंभवादित्यर्थः / यत्तु गोत्वविषयकगोपदशक्तिज्ञानत्वेन कारणता किंवा एतद्गोविषयकगोपदज्ञानत्वेनेति प्रत्येकविनिगमनाविरहाद्गवि शक्तिसिद्धिः, जातिशक्तिकल्पनं पर परमतेऽधिकं यदि च प्रत्येकगोव्यक्तिशक्तिज्ञानं गोत्वप्रकारकशब्दत्वावच्छिन्ने न कारणं व्यक्त्यन्तर शक्तिज्ञानादपि गोत्वप्रकारक शाब्दबोधोदयेन व्यभिचारादिति विभाव्यते, तदा न व्यक्तिशक्तिसिद्धिरिति साधुर्मीमांसकानां जातिशक्तिवाद इति नृसिंहेनोक्तं तच्चिन्त्यम् , समानप्रकारकत्वेन हेतुहेतुमद्भावादेवाशक्याया अपि जाते नोपपत्तावुक्तयुक्त्या केवलव्यक्तिशक्तिपक्षस्यैव युक्तत्वादिति दिग् / नव्यतरमतमेतद् / वस्तुतः समानविषयत्वेनैव शक्निग्रहस्य हेतुत्वाद्वादिपदाज्जात्याकृतिविशिष्टस्यैवानुभवादृयक्तिवज्जात्याकृत्योरपि शक्तिः; आकृती जातौ च शक्यतावच्छेदकता व्यासज्यवृत्तिः; आकृतेर्विजातीयावयवसंयोगरूपायाः संबन्धः सामानाधिकरण्य, जातेः समवायः; सम्बन्धे द्वयांशेऽपि शक्तिः / न चैवं सम्बन्धांशस्यापि प्रकारतापत्तिः शक्तिग्रहे पदार्थस्मृतौ च सम्बन्धस्य 1. * एतत् चिह्नमध्यवर्ति पाठोऽसंलग्नो भाति / x गोत्व प्रत्यायकत्वादि च तत्त्वम् /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 न्यायसिद्धन्तमञ्जरोखण्डटीका संसर्गतयैव भानात् शाब्दबोधेऽपि तथाभानै चित्यात्, अत एव व्यक्त्याकृतीति सूत्रे त्रय एष निर्दिष्टा. / ननु सम्बन्धाशे साक्षात्सम्बन्धेन शक्यवृत्तित्वनिवेशादाकृतिव्युदास इति वदतोदीधितिकृतः चक्षुःप्रकारीभूताया अप्याकृतेः शक्यवृत्तित्वाद्वयवच्छेद इति वदतो मिश्रस्य च स्त्र शक्यतावच्छेदकत्वं नानुमतमिति तु बोध्यम् / ___ न चवं परम्पर।सम्बन्धेन शक्यतावच्छेद केऽव्याप्तिरिष्टत्वात् / 'पिष्टकमथ्यो गाव' इत्यादौ गवाकृतिसदृशाकृतौ लक्षणा पिष्टकसंयोगविशेष्य[ष]स्याशक्यत्वात् / जात्याकृतिव्यक्तीनां प्रत्येकपरत्वे लक्षणैव प्रत्येकस्य जात्याकृतिविशिष्टादन्यत्वात् / अत एवैकयैव शक्त्यैकवित्तिवेद्यत्वलाभाय सूत्रे पदार्थ इत्येकवचनमिति मणिकृतः / मिश्रास्तु तत्रापि पिष्टकस्य गोत्वसंस्थाने एकमेव वैजात्यमानुभविकतया दुरपह्नवं किन्त्वत्र शरीर वृत्तिजातेरभावादाकृतिमात्रपरत्वे लक्षणेत्याहुः / एतन्मते पिष्टकसुवर्णादिनिर्मितेष्वपि गोषु मृत्सुवर्णादिघटेष्विव सन्ति जातिभेदाः / तत्तदवच्छिन्नं प्रत्येकमेव जात्या समवायित्वम् , समवायिनां विशिष्य हेतुत्वात्तदवच्छिन्नानां नियमः / निरुपपदस्य गोपदस्य प्रवृत्तिनिमित्तं मांसलशरोरवृत्तिजा'तरेव मृवृत्तिघटत्वमिव घटपदस्य, कर्पासवृत्तिपटत्वमिव पटपदस्य, सोपपदस्य तु लक्षणेति बोध्यम् / तत्तद्गोत्वाधवच्छिन्नस्य विलक्षणविलक्षणासमवायिकारणवशादेव नियम इति मणिकृन्मतमेव युक्तमित्यन्ये, अभिन्नद्रव्यगनिः क्षेपचतुष्टयस्थले शक्तिरेव भिन्नद्रव्यगततत्स्थले तु लक्षणेत पुनर्विशेषावश्यकादौ. प्रसिद्ध+माहेतं मतम् / भिन्नद्रव्यस्थले वैज्ञानिकसम्बन्धविशेषादेव विशेष इत्यपरे / इदमप्यत्रसुधीजनमनोविनोदाय विनायेने, एवं विशिष्टवाचकत्वेन व्यवस्थितेषु शब्देषु केचन योगरूढाः पङ्कजादयः, केचन यौगिकाः, पाठकादयः, केचन रूढा गवादयः, केचन रूढाः, यौगिकाश्चोद्भिदादयः शब्दाः; तत्र पङ्कजादिपदं यो गकमेवास्तु अलं रूढयेति कश्चित्-तन्न, “पङ्कजशब्दः पद्मत्वविशिष्टवाचको बाधकं विना पद्मत्वविशिष्टबोधकत्वात् पद्मपदवत्" इत्यतस्तस्य रूढिसिद्धेः, अन्यथा कुमुदादावपि पङ्कजपदप्रयोगापत्तेः / न च रूढिस्वीकारेऽपि योगात्तदापत्तिर्वारा समवायेन पङ्कजपदीयपद्मत्वविशिष्टरूढिज्ञानस्य तेन पद्मत्वावच्छिन्नविशेष्यत्वानिरूपितपङ्कजपदयोगजन्यपङ्कजनिकर्तृत्वावच्छिन्नविषयताकबोधे, पङ्कजपदयोगजन्यपङ्कजनिकर्तृत्वावच्छिन्नविषयतया तदीयशब्दत्वावच्छिन्नं प्रांत स्वविषयपद्मान्यत्वसम्बन्धेन वा तदीयपङ्कजपदरूढिज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वान्नियतोपपत्तेः, इत्थं च पङ्कजं कुमुदं पङ्कजं प्रमेयमित्यादितः पङ्कजनिक कुमुदं पङ्कजनिकर्तृ सामान्य प्रमेयमित्यादि बोधानुम्पत्तिः संभवतीत वदन्ति ज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वं विरोधिविषयकत्व जनकज्ञानविघटकत्वान्यतस्याप्यमिति नियमो मानाभावादसिद्ध इति पुनस्तेषा + आईतामाम् इत्यर्थः /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका mmmmmm माशयः / चिन्तामणिकृतस्तु नियमतो रूढया स्मृतं पद्ममेव व्यक्तिवाचकडप्रत्ययेन पङ्कजनिकततयानुभाव्यते, बाधकं विना व्यक्तिवाचकानां संनिहितविशेषपरत्वनियमात् , यथाग्नेय्याग्नीध्रमुपतिष्ठते इत्यादी ढगन्ताग्नेयीपदं तत्प्रकरणाम्नाताम् “अग्निमीडे पुरोहितम्" इत्याचमेवाभिधत्ते, न तु "मनीहूर्त पुरोदधे" इति व्यवहितामिति समर्थयन्ति। अथात्रास्तु वैदिके एकप्रकरणानातत्वं सान्निध्यं नियामकमिह तु तन्नास्ति, एकवाक्यान्तर्गतत्वरूपं लौकिकं तु तत् पङ्कजं कुमुदमिति कुमुदेऽप्यस्ति / न च पङ्कजपदं पदतया पनत्वविशिष्टं वाक्यतया च पङ्कजनिकर्तृत्वविशिष्टं बोधयतीति एकानुपूर्वीकबोध्यत्वं तथा, पचती त्याख्यातबोध्यसंख्यायाः कृतान्वयापत्तेरीदृशसान्निध्यस्याप्रयोजकत्वादिति चेत्-न, दण्डी चैत्रो द्रव्यं पङ्कजनिकत्तु पनं प्रमेयमित्यादाविव पङ्कजं प्रमेयमित्यादावन्वयितावच्छेदकावच्छेदेनान्वयपरतायां विशिष्टधर्मावच्छेदेनैवान्वयो, न तु दण्डित्व-चैत्रत्वाद्यवच्छेदेन, दण्डी चैत्रो द्रव्यमित्यन्वये वाक्यभेदापत्तेरित्येवं सान्निध्यस्य नियामकत्वात् / यदि चापवादिकतात्पर्यवशाद्वाक्यभेद एवोपेयते तदा दण्डिमात्रपरत्ववत् पङ्कजनिकर्तसामान्यपरतयास्तु कुमुदसाधारण्यं किं नश्छिन्नं / कुमुदपरत्वे लक्षणेति सिद्धान्तस्य एतादृशापवादिकतात्पर्यानवतारे तत्साम्राज्येनोपपत्तेः / वस्तुतस्त्वत्र विशिष्टपरतव स्वरससिद्धा / केचित्तु "व्यक्तिवचनानामिति" न्यायेनास्तु पमेनैव समं प्रथममन्वयबोध इति जनितान्वयबोधत्वान्न कुमुदेनान्वयबोधः / कुमुदे तात्पर्यग्रहोत्तरं पुनः पङ्कजपदानुसन्धाने योगादेव कुमुदधीरस्त किंलक्षणया; पदार्थतया बोधार्थ लाघवेन तत्स्वीकारे योगात्क्वापि बोधो न स्यात् / न च जनित्वादिना ज्ञानकल्पने गौरवात् पङ्कजपदत्वेनैव ज्ञानात् समुदाये लक्षणासाम्राज्य; सुषुप्त्यपगमक्षणमारभ्य पुनस्तदुत्पत्तिक्षणपर्यन्तं प्रत्यक्षगुणोत्पादस्यावश्यं स्वीकरणीयत्वेन तावत्कालमध्ये ज्ञानान्तरमपेक्ष्य प्रकृतज्ञानकल्पने गौरवाभावात् / न च रूढिज्ञानकालीनपङ्कजपदयोगजन्यपङ्कजनिकत्तृत्वावच्छिन्नविषयतानिरूपितविषयतयान्वयबोधे रूढिज्ञानजन्योपस्थितेर्हेतुत्वात् पङ्कज कुमुदं, कुमुदं पङ्कजमित्यादौ तथान्वयान्ततात्पर्ये पङ्कजसमुदाये लक्षणा। तादृशानन्वयेऽनुभवदाढाभावादूढिज्ञानाभावकाले पङ्कजं पनं पङ्कजं कुमुदमित्यादिसाधारणकार्यकारणभावादूढिज्ञानकालेऽप्युपपत्तेनिरुक्तहेतुहेतुमद्भावे मानाभावात् , अत एव श्लेषादौ रूढिज्ञानका छेऽपि योगमात्रेण बोधः उक्तं च-'प्रमेयतत्त्वबोधे' रूढार्थानुपपत्तिज्ञानोत्तरं योगेनैवार्थबोधो. लक्षणाव्यवहारस्त्वनुपपत्तिप्रतिसन्धानोत्तरं जायमानत्वादिति / अत्र वदन्ति सम्भूयैकमुख्यविशेष्यताकान्वयबोधकत्वस्यौत्सर्गिकत्वात्तद्रक्षायै रूढिज्ञानस्य विरोधित्वे निश्चयत्वादिप्रवेशे गौरवादूढिज्ञानजन्योपस्थितेरेव हेतुत्वम्; आपवादिकतात्पर्यज्ञानकालीनान्यत्वेन 1 'एकानुपूर्वीबो.' इति समीचीनम् / न्या. सि.१
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरोशब्दखण्डटोका कार्यविशेषणान्न व्यभिचारो / अस्तु च रूढ्यान्वयानुपपत्तिज्ञानादिस्थले लक्ष्यार्थेनान्वयग्रहा तादृशतात्पर्यज्ञानकालेऽवयवस्य तद्रूपेणोपस्थितौ शक्त्या समुदायेनोपस्थिती लक्षणेति युक्तमिति / मीमांसकास्तु नेह स्मृत्यर्थं शक्तिः पङ्कजपदप्रयोगविषये नियतपद्मानुभवजनितसंस्कारात्स्मृत्युपपत्तेः / तथाऽप्युद्बोधकापेक्षेति चेत्, सत्यम् , उद्बोधकस्यानियतत्वाच्छक्तिं विना शक्तेरिव पनत्व स्यापि स्मृतिसंभवात् / तर्हि गवादिपदे स्वशक्तिर्न स्याद्व्यवहारकालीनसंस्कारादेव गवादिस्मृतिसंभवादिति चेत्-न, तत्ताभानार्थ शक्तिस्वीकारात् / अव्युत्पन्नस्य ततोऽनुभवाभावाच्च / इहाप्यनु. भवाथै शक्तिरस्त्वितिचेत्-न, अवयवैरेव पङ्कजनिकर्तृत्वेनानुभवसंभवात् / न चैवं लक्षणोच्छियत समभिव्याहृतपदान्तरादेव तत्रानुभवसंभवादिति वाच्यम् , विभक्त्यर्थान्वयार्थ तत्स्वीकारात् / इह त्ववयवार्थत्वादेव तदन्वयसंभवात् , शक्तिं विना नियतप्रयोगः कुत इति चेत् , पूर्वप्रयोगात् / एवं पूर्वप्रयोगोऽपि तत्पूर्वप्रयोगादित्याहुः / तन्न / वृत्त्या पदजन्यपदार्थोपस्थितेरेव शाब्दबोधहेतुताया व्यवस्थापितत्वेन पनत्वविशिष्टरूढे रावश्यकत्वात् / पदान्नियतोपस्थिते वृत्तिसाध्यत्वाञ्च न शक्तिस्मृतौ व्यमिचारः [न च] शक्तेर्नियतस्मृतो. व्यभिचारः; शक्तेर्नियतस्मृत्यभावात् पदार्थस्मृतेरेव नियमतः स्वीकारात् / अस्तु वा पदार्थशक्तित्वेन ज्ञानादेव शक्तिस्मृतिर्यधनुभवः; शक्त्याश्रयत्वमेव वा पदे शक्तिसम्बन्धः, तदंशसंस्कारस्योबुद्धत्वे शक्तेः स्मरणं, शाब्दधीहेतुस्मृतिश्च (?) वृत्तिधीजन्येति उक्तयोगेन कुमुदबोधप्रतिबन्धार्थ रूढ्यावश्यकत्वाच्च / एतेन नियतप्रयोग एव सम्बन्धोऽस्तु; / न चैवं शक्तिकल्पना क्वापि न स्यात् ; अनुभवार्थमन्यत्र तत्कल्पनादित्यपास्त; साक्षात्परम्परया शक्तिप्रयोग्यस्मृतेरेव शाब्दधीहेतुत्वादिति / मिश्रास्तु प्रतिप्रयोगविषयत्वस्य स्मारकसम्बन्धत्वे तापेक्षाया अदृष्टचरत्वात् सम्बन्धि ज्ञानात्सम्बन्धिसहनस्य गुरोर्लघोश्च युगपत्स्मरणदर्शनाच्छक्त्यपेक्षायाः प्रामाणिकत्वाच्छक्तेरेव तथात्वम् / किंच प्रामाणिकं सम्बन्धमपश्यत आप्तस्य तादृशप्रयोगाभावेन सम्बन्धान्तरमवश्यमाश्रयणीयमत एवाप्ततात्पर्यमेव तथास्त्वित्यपास्तमित्याहुः / __ स्यादेतद्यथा सर्वनाम-यत्तद्युष्मदस्मत्पदेषु बुद्धिस्थत्वसंबोध्यत्वोच्चारयितृत्वानि प्रयोगोपाधयस्ततोबुद्धिस्थादेरेव बोधः, प्रयोगोऽपि तेषां तत्रैव, तथा पद्मत्वं प्रयोगोपाधिरस्त्विति चेत्न, तेन हि नावयवशक्तिर्विच्छिद्यते / पोऽपि हि [?] तद्विच्छेदापत्तेः, एकैव हि सा पद्मकुमुदादौ; नापि कुमुदे तात्पर्यमपोयते तस्य क्वाचित्कस्यानुभविकस्य दुरपह्नवत्वात् / नाप्यवयवाधीनं ज्ञानं प्रतिबध्यते आकाङ्क्षादिसत्त्वे योगार्थबोधस्याव्याहत वात् ; पद्मत्वादिज्ञानस्य विरोधित्वे मानाभावात् / नापि प्रयोगो वार्यते इष्टकुमुदज्ञानसाधनताज्ञानस्य प्रयोगहेतोः सत्त्वे तद्वारणासंभवादिति / * पद्मत्वविशिष्टे रुढेरित्यर्थः /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमब्जरीशब्दखण्डटीका किंच पद्मत्वस्य बुद्धिस्थत्वतुल्यत्वे शाब्दविषयता न स्यात् / न हि तच्छक्यतावच्छेदक तद्रूपेणाबोधात् किंतूपलक्षणीभूय शक्यतावच्छेदकानुगमकम् / बुद्धिविषयतावच्छेदकावच्छिन्नमेषां शक्यमित्येव शक्तिग्रहाद्यादृशधर्मे यदा घटो बुद्धिविषय इत्याद्याकारयत्पुरुषीयज्ञानेन बुद्धिविषयतावच्छेदकत्वग्रहस्तदा तादृशधर्मावच्छिन्नांशे निरुक्तशक्तिग्रहाहितसंस्कारस्योबुद्धत्वात्तद्धर्मावच्छिनस्य तत्पुरुषे स्मृतिः शाब्दधीश्च तैः पदैर्जन्यते / ननु बुद्धिस्थत्वप्रकारिका तथा पद्मत्वप्रकारिका: धीर्न स्यादिति / बुद्धिविशेषणविशेषाच्च न तेषां पर्यायतापत्तिः तथाहि-सर्वपदार्थो दृश्यबुद्धिप्रकारव्यापकयावत्त्वावच्छिन्ने सर्वपदशक्तिः, सर्वपदार्थाऽन्वयितावच्छेदकव्यापकत्वं यावतामनुगमकमिति फलितम् / ___ इत्थं च सर्वे घटा रूपवन्त इत्यतो यावन्तो घटा रूपवन्तो नवेत्यादि संशयनिवृत्तिः / सर्व प्रमेयमित्यत्र वस्त्विति पूरणीय; प्रश्नोपक्रमबुद्धिविषयप्रकारावच्छिन्ने किंपदशक्तिः, जिज्ञासाविषयविषयकं वाक्यं प्रश्नः तदुपक्रमबुद्धिस्तजनकजिज्ञासाजनकबुद्धिः / तद्विषयतावच्छेदकावच्छिन्ने किंपदशक्तिरिति फलितम् / पदार्थत्वादिसामान्यधर्मज्ञाने तदचान्तरधर्मस्मृतौ तादृशधर्माशे निरवच्छिन्नप्रकारताकज्ञानेच्छया के पदार्था इत्यादिप्रश्न इति, सामान्यधर्मज्ञानाधीनस्मृतिविषयता यादृशधर्मे गृह्यते तादृशधर्माशे संस्कारोबोधादनिर्धारितविशेषवत्संशयविषयधर्मवज्जिज्ञासाविषयधर्मवदिति वा प्रश्नवाक्याद्बोधः / सर्वत्रानुगमकधर्मे जिज्ञासाप्रवेशाज्जिज्ञासाज्ञाने तन्निवर्त्तकमुत्तर; 'किमुस्विदित्यत्रानध्यवसितप्रकारावच्छिन्ने 'किमिन्दुः किंपद्ममि'त्यादौ वितर्कविषयप्रकारावच्छिन्ने' 'अयं किंमार्तण्ड' इत्यादौ सन्देहविषयप्रकारावच्छिन्ने ‘स किंसखे त्यादौ कुत्साविशिष्टे 'इदं किमुचितमि'त्यादौ नैवेत्याक्षेपे किंपदशक्तिः / तच्छब्दजन्यबुद्धिविषयतावच्छेदकावच्छिन्ने यत्पदशक्तिः उत्तरवाक्यस्थयत्पदेनापि तत्पदाक्षेपात्; अनाक्षेपे तत्र पृथक्शक्तिः / एवं यच्छब्दजन्यबुद्धिविषयतावच्छेदकावच्छिन्ने तत्पदशक्तिः प्रक्रान्ताद्यर्थकतत्पदेनापि यत्पदाक्षेपात, अनाक्षेपे तत्रापि पृथक्शक्तिः / अत एव मित्रैरवान्तरवाक्योद्देश्यविषये तत्पदमित्युक्तम् / अत्रानाक्षेपपक्ष एव युक्तः, 'साधु चन्द्रमसि पुष्करैः कृतं मीलितं यदभिरामताधिके' [का. प्र.] इत्यादौ प्रथमपादजन्यबोधादेव यत्पदेनोद्देश्यबोधेऽनुपदमाह वाक्यार्थबोधात् (?) / आक्षेपे तु पुनस्तत्पदयोगेन प्रथमपादजन्यबोधकल्पने गौरवात् / समीपवर्तिप्रत्यक्षविषयतावच्छेदकावच्छिन्ने इदमेतत्पदयोः शक्तिः व्यवहितवर्तिप्रत्यक्षविषयतावच्छेदकावन्छिन्नेऽदसः शक्तिः, इदमादिना बोध्यते यस्ततो विप्रकृष्टेऽदसः प्रयोगात्, प्राथमिकप्रत्यक्षेऽयमिति द्वितीयप्रत्यक्षेऽसाविति प्रयोगात्प्रत्यक्षे प्राथमिकत्वादि देयमित्यन्ये / सम्बोध्यत्वोच्चारयितृत्वबुद्धिविषयतावच्छेदकावच्छिन्नयोर्युष्मदस्मत्प 1. काव्यप्रकाशः. सप्तमउल्लासः *लो. 188 पूर्वार्धः /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका दयोः शक्तिः यद्धर्मावच्छिन्ने सम्बोध्यत्वबुद्धिर्यद्धर्मावच्छिन्ने च यद्वाक्योच्चारयितृत्वं तेन मौनिसाधा. रण्यं उच्चारणं च स्वातन्त्र्येण, तेन 'वाभ्यस्त्वया मेद्वचनात् सराजेत्यादौ मत्पदात् नमूलकवेर्बोधः / ननु स्वातन्त्र्यं यदीतरोच्चारणज्ञानाप्रयोज्योच्चारणकर्तृत्वं तदा देवदत्तेन घटपदमुचारितमिति मया ज्ञायत इत्यादावस्मच्छब्दप्रयोगो न स्यात्, एतद्वाक्यस्योच्चारणस्य देवदत्तोच्चारणज्ञानाधीनत्वात्. इतरस्य सजातीयोच्चारणज्ञानाजन्येत्युक्तौ च कवावेव स्वातन्त्र्यं. न सीतायां; सीतया तादृशकाव्यानुच्चारणात् तथा च सीतायां स्वातन्त्र्याभावादस्मच्छब्दप्रयोगानुपपत्तिः / किंच 'कस्त्वं भो! कथयामि दैवहतकं मां विद्धि शाखोटकमि'त्यादौ कविनिबद्धवक्तरि शाखोटके मामिति न स्यादिति चेत् न, कविवाग्महिम्ना सीतायामुच्चारयितृत्वभ्रमेणोच्चारयितृत्वबुद्धिमत्त्वात् तस्यामुच्चारयितृत्वस्य प्रतिपिपादयिषितत्वात् एवं शाखोटकेऽपि, अत एव स्वस्मिन्न स्वातन्त्र्यं अस्वातंत्र्यत्य स्वस्मिन् स्वयं विवक्षितत्वात् / तथैव स्वातन्त्र्यस्य वाच्यत्वात् / वयं कुर्म इत्यादावप्युच्चारयितृत्वविवक्षया संगतिः। रसोदबोधेप्रौढोक्तिनिर्मितवैज्ञानिकसम्बन्धेनोच्चारयितृत्वमेव प्रयोजकमिति हेमसूरयः / परे तु संबोध्यत्वो. चारयितृत्वावच्छेदकावच्छिन्न एव युष्मदस्मदोः शक्तिः, तादृशावच्छेदकं चैत्रमैत्रादिशरीरावच्छिन्नात्मत्वम् आत्मन्येव युष्मादादिप्रयोगादिति सर्दसिद्धम् / असंबोध्यादेः सम्बोध्यत्वादिभ्रमे शक्तिभ्रमादेव बोधः / अत एव चैाभिप्रायेण तव धनमिति प्रयोगे मैत्रबोधेऽपि न प्रामाण्यं, भ्रमासंभवे तु लक्षणयैव बोधः / 'कस्त्वमित्यादौ तुल्यार्थान्वयानुपपत्तेः संबोध्यत्वादिप्रतीतेः प्रयोजनस्य च सत्त्वात् / “सर्वोऽप्यहं गुणीति वेत्ति अयमहं दरिद्र इति ख्यापयति" इत्यादावपि लक्षणयेवोच्चारयितृत्वप्रतिपत्तिः / अस्मत्पदस्य स्वोच्चारयितर्येव शक्तेर्वयमित्यादौ महार्णवोको विरूपैकशेषो युक्त इत्याहुः / इदं तु बोध्यम् सर्वमतेऽपि चैत्रत्वमैत्रत्वादिनैवात्मगतेन बोधः मयेदं कृतमिति चैत्रेणोक्ते चैत्रेण कृतं नवेति संशयनिवृत्तेः / “अहमात्मागुडाकेश" इति गीतायां "तत्त्वमसि' इत्यादि श्रुतावात्मन्येव प्रयोगाच्च, 'अहं गौर' इत्यादौ तु गौणत्वमित्यलं पल्लवेन / ___अस्तु कुमुदे पूर्वेषामप्रयोगादप्रयोगः पूर्वपूर्वगवामुत्तरोत्तरगोहेतुक [स्व] वत् पूर्वपूर्वप्रयोगस्योत्तरोत्तरप्रयोगहेतुत्वादिति चेत् नावयवशक्त्या बोधकत्वज्ञानस्येष्टसाधनताज्ञानेनैव प्रयोगहेतुना पूर्वप्रयोगमज्ञात्वाऽप्यवयवव्युत्पन्नेन पावकादिपदवत् कुमुदेऽपि पङ्कजपदस्य प्रयोगसंभवात् / न च ग्रामगमनादिकर्तरि प्रामगामादिपदानामिव बोधकत्तभ्रमात् कुमुदे पंकजपदप्रयोग इति भ्रमादिजन्यत्वाभावरूपसाधुत्वज्ञानाभावान्न तत्सबोध इति वाच्यम्, पंकजनिकर्तरि तत्प्रयोगस्य 1. रघुवंशोक्तिः / 2. अहमात्मागुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः // [गीता भ. ]
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका 29 भ्रमाद्यजन्यत्वेन साधुत्वात् / कुमुदे न तथेति चेत्-न, प्रतिपदार्थे साधुत्वज्ञानस्य हेतुत्वेऽभिन्नव्यक्तौ तस्य दुर्ग्रहत्वेन तत्र प्रयोगानापत्तेः / येन रूपेणान्वयबोधस्तेन रूपेण तद्ग्रहस्य तु कुमुदेऽपि संभवात् / वस्तुतः साधुत्वज्ञानं न हेतुरवयवव्युत्पन्नेन भ्रमाद्यजन्यं पूर्वप्रयोगमज्ञात्वाऽपि नवकाव्यादिप्रयोगात् / ग्रामगामादावन्वयाबोधस्त्वसाधुत्वनिश्चयात् / नवकाव्यादौ च नायं संशयस्तु न विरोधीत्यत एव साधुत्वनिश्चयहेतुत्वं न शङ्कापदम् / अमाधुत्वं च न भ्रमादिजन्यत्वं शुकाघुक्तप्रामगामादौ साधुत्वापत्तेः, किन्तु महाजनपरिगृहीतव्याकरणस्मृतिनिषिद्धत्वं तच्च न पङ्कनपद इति योगप्रतिबन्धकत्वेन समुदायशक्तिनिराबाधा / न च पकोत्तरजत्वेनैव शक्तिः सर्वात्रन्स्यवर्ण एव शक्त्यापत्तेः / न चेष्टापत्तिर्विनिगमकाभावाद्विभक्त्यर्थान्वयेऽन्त्यवर्णार्थत्वस्य पाक इत्यादावतन्त्रत्वादिति सम्प्रदायः / अत्र केचित् ज्ञाता हि या शक्यमनुभवति सा शक्तिः, न च समुदाय शक्तिस्तथा, योगस्यैव तथात्वात् / इत्थं चात्र शक्तित्वं पारिभाषिकं प्रतिबन्धके शक्तित्वस्य क्वाप्यसिद्धेः, मण्डपादावनुपदार्थमेव तत्सिद्धेः, किंच रूढियोगयोर्विरोध एव रूढया योगप्रतिबन्धो मण्डपादौ तथा निर्णयात् / अविरोधे लम्बकर्ण पश्येत्यादावर्थद्वयस्यापि युगपत्प्रतीतेरूढ्या कार्णाटस्य योगेन च लम्बकर्णस्यानुभवात् / लम्बकर्णस्तु कार्णाट इति दुर्घटेन, 'लम्बकर्णः समाख्यातः अङ्कोटे छागलेपि च'इति विश्वप्रकाशेनानुशासनात् / यत्तु 'पङ्कजमानय'त्यादौ रूढया शीघ्रोपस्थित पद्ममेव क्रिययान्वेति न पंकजन्मकर्तृ, तस्य वाक्यार्थत्वेन विलम्बितप्रतीतिकत्वादेवमविरोधेऽपि रूढेर्योगापहारितेति तन्न; क्रियापदतदर्थतद्योग्यतादिज्ञानाधीन क्रियान्वयबोधस्य बिलम्बितत्वात् / रूढियोगार्थयोरन्वयबोधस्य प्राथमिकत्वात् तन्न प्रतिबन्धकत्वेन रूढिसिद्धिर्नवा तया प्रतिबन्धसंभवो विरोधादित्याहुः, तन्न विरोधेऽपि रूढयर्थविशेषणतया व्यक्तिवचन-न्यायेन योगार्थबोधेऽन्यत्र निराकाङ्क्षतयाऽन्वयासंभवादेः प्रागेवोक्तत्वात् / एतेन पंकज मित्यतः पंकजपद्ममित्यन्वयबोधेऽपि समभिव्याहृतकुमुदपदेन पद्यांशमपहाय बोध इत्यपास्तम् पमान्वितत्वेनोपस्थितस्य पंकजनिकर्त्तविशेष्याकाङ्क्षाविरहेणान्यत्रान्वयासंभवात् / पदप्रागेवावयवकुमुदाभ्यां पद्मांशत्यागेन बोधः स्यात्* योगरूढिभ्यामेव प्राग बोधात्कुमुदपदतदर्थयोग्यताज्ञानादेविलम्बितत्वात् न चैवं स्थलपमे पङ्कजपदप्रयोगः कथं योगार्थाभावादितिचेच्छक्त्या न कथंचित् तस्य विजातीयत्वेन रूढयर्थत्वाभावात् / कथंचित्प्रतीत्या सौरभादिसाम्ये साजात्येऽपि लक्षणैव / सा च समुदाये स्थलपद्मत्वेन पद्मत्वेन तु डप्रत्यय इति बोध्यम् , पद्माकृतिसदृशाकृतिमत्त्वेन लक्षणेति कश्चित् / डप्रत्ययस्यैव पद्मत्वविशिष्टे लक्षणेति न समुदाये शक्तिरिति दीधितिकृतस्तन्मते पङ्कजसमुदायस्य पद्मपर्यायत्वं दुर्घटमिति दिग् / * एतच्चिह्नमध्यवर्तीपाठः खण्डितः प्रतिभाति /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दबाउटीका पाठकादयस्तु यौगिका एव योगस्यानतिप्रसक्तत्वात् गोपदं गवि, वेदेऽहीनपदं कर्मविशेषे धेनुपदं गोत्वविशिष्टे धानकर्मणि रूढ़मेव न तु योगरूढम् उणादिसूत्रस्य कथंचिद्वयुत्पादनपर. वानप्रत्ययस्यार्थाननुगमाच्च / अहोनपदस्य योगरूढत्वे च द्वादशोपसदोऽहोनस्येत्यत्र न हीनो गौरहीन इति योगादर्शतुल्याङ्गगोर्न द्वादशोपसयागत्वं किन्तु रूढ्याऽहीनपदाच्छीघ्रोपस्थितस्य विशेषस्यैवेति सिद्धान्तो व्याहन्येत / अह्निभवोऽहीन इति व्युत्पत्याहः समाप्यत्वरूपयोगाथस्य रूढयर्थेऽन्वयेऽपि योग्यतादिज्ञानेन विलम्बात् / अत्र प्राभाकरा धेनुपदस्य गोत्वं न शक्यं किन्तूपलक्षणीभूय शक्यानुगमकं गोत्ववत्सु सुधानकर्मसु धेनुपदं गोत्वांशं तु न स्पृशति तस्य शक्तिमहाहितसंस्कारोपस्थितस्यैव शब्दविषयत्वात् / अत एव पङ्कजपदादेः पद्मत्वादिवन्न प्रयोगोपाधित्वं तस्य शाब्दबोधाविषयस्यैव प्रयोगमात्रनियामकत्वात् / न च लाघवाद्गोत्वं शक्यं धानकर्मत्वं शक्त्युपाधिः, गोत्वजातेः शक्यत्वे तुल्यवित्ति वेद्यतयाव्यक्तिलाभसंभवे व्यक्तेरशक्यत्वापत्तेः / तथा च धानकर्मत्वस्य गोत्वनिष्ठशक्त्युपाधित्वासंभवे धानकर्मत्वभानं न स्यात् वृषभादिबोधश्च स्यादिति धानकर्मत्वरूपोपाधिविशिष्टे धर्मिण्येव शक्तिः / धानकर्मत्वमतिप्रसक्तमपि शक्यतावच्छेदकम् / अस्तु वा धानकर्मत्वानामपि नानात्वात्तेष्वेव विशेषणविधया शक्येषु गोत्वं सामानाधिकरण्येनानुगमकमित्याहुः / तत्र गोत्वे शक्त्यभावे बुद्धिविषयतावच्छेदकत्वादिवच्छब्दविषयतानापत्तेः तद्धर्मविशिष्टे शक्तिग्रहस्यैव तत्र तन्त्रत्वात्, अन्यथा पशुकारणादिपदानामपि विशिष्टे शक्त्यभावप्रसंगादिति वदन्ति / निष्कृष्टग्रन्थकृन्मते तु गोपदस्यापि गोत्वेऽशक्तेः पङ्कजादिपमानां न पद्मत्वे शक्तिः किन्तु डप्रत्ययस्यैव पभे लक्षणा; धेनुपदस्य तु धानकर्मणि शक्तिोत्वधानकर्मत्वयोस्त्वशक्ययोरपि स्वरूपसम्बन्धरूप विशेषरूपं शक्यत्वावच्छेदकत्वमित्याधूहनीयम् / मूळम्--न चाशक्यबोधने घटमपि बोधयेदिति वाच्यम् गोशक्तं हि पदं गवान्वयबोधजनकं न च घटो गवान्वयो येनातिप्रसंगः स्यात् टीका-अथ प्रकृतं प्रस्तुमः-अशक्यबोधन इति-अशक्यान्वयबोधन इत्यर्थः गोशक्तं इति-तथा च गोशक्तपदज्ञानत्वेन कारणता गोत्वेन रूपेण गवान्वयबुद्धित्वेन कार्यतेति भावः / मूलम्--भट्टास्तु अन्वयविशिष्टेशक्तिग्रहादन्वयेऽपि शक्तिरेवेत्याहुस्तन्न अन्वयस्यान्यलभ्यत्वात् / अनन्यलभ्यस्य च शब्दार्थत्वात् / अन्यथा लक्षणोच्छेदापत्तिः। टीका-भट्टास्त्विति-अन्वयेऽपीत्यपिना-जातिसमुच्चयः व्यक्तिस्त्वपत्तिरूपाक्षेपलभ्येति ध्येयम् / अन्यलभ्यत्वात्-आकाङ्क्षायोग्यताबललभ्यत्वात् / तथैवोक्तरीत्या कार्यकारणभावोपदर्शनादिति मन्तव्यं शब्दार्थत्वात् शब्दशक्यत्वात् / अन्यथा-प्रकारान्तरेणोपस्थितियोग्येऽपि शक्तिस्वीकारे, लक्षणेति-लक्ष्यार्थेऽपि शक्तिस्वीकारप्रसंगादित्यर्थः /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमञ्जरीशब्दखण्डटीका अयमिह परमार्थः अन्वयमात्रे शक्तिस्वीकारेऽप्यन्वयविशेषलाभार्थमाकाङ्क्षा योग्यतातात्पर्यादेरपेक्षावश्यकत्वे तत एवान्वयलाभे तस्य शब्दार्थत्वमनुचितं तदुक्तम्-'अनन्यलभ्यो हि शब्दार्थ' इति / अथानन्यलभ्यत्वनिश्चयः पदाथाशेऽपि दुर्घटः, इतोऽन्यस्माल्लभ्यमिति निश्चयस्तु न प्रकृतेऽपि शिष्यागृहीतत्वेन तदयोगादिति चेत्, न, अन्यलभ्यत्वनिश्चयाभावत्यैव प्रयोजकत्वात् तदभावनिश्चयस्यातत्त्वात् / बाधकानिश्चय एव ह्युत्सर्गप्रवृत्तौ तन्त्रम् / तदुक्तं-“बाधकापोधोनियम उत्सर्ग" इति / एकत्र लाघवज्ञानमपि परत्र बाधकनिश्चयोपयोगिना चास्य (?) तदान्यलभ्यत्वनिश्चयोऽपि नास्तीति वाच्यं तदातथाशक्तिग्रहेऽपि विशेषदर्शनेन तद्बाधात् / यत्र पूर्वकल्पनायां न बाधकसंभवस्तस्या एव . प्रामाणिकत्वादिति सम्प्रदायविदः तच्चिन्त्यम्; बाधकानिश्चये प्रमाणग्राह्यत्वस्यौत्सर्गिकत्वेऽप्रामाण्यादेरप्यौत्सर्गिकत्वापत्तेः / तस्माद् बाधकापोह्य इत्यादेबर्बाधकामावगर्भहेतुनिष्ठनियम उत्सर्गस्तत्प्रमालभ्योऽर्थः औत्सर्गिक इत्यर्थः / यथा 'इदं ज्ञानं प्रमा बाधकाभावे सति ज्ञानत्वात्' 'घटो घटपदवाच्यो बाधकाभावे सति घटपदबोध्यत्वादि'त्यादि / आये बाधकं प्रमात्वाभावप्रमापर्क द्वितीयेऽन्यलभ्यत्वादि / न चाप्रामाण्यादेरप्यौत्सर्गिकत्वापत्तिस्तदवस्थाप्रमात्वादिना सन्दिग्धे शीघ्रोपस्थितिकस्य प्रमात्वस्यैव सिद्धेः, नत्वप्रामाण्यस्य, विलम्बोपस्थितिकत्वस्य तत् सिद्धर्बाधकस्य सत्त्वात् , तदुक्तं मणिकृता 'अप्रमाऽपि प्रमेत्येव गृह्यत' इति प्रमेतीत्येव व्याख्यातं तान्त्रिकैः; तस्यां रजतत्वादिना रङ्गादेर्ग्रहेण वास्तवप्रमात्वाभावात् , इत्थं सोत्सर्गप्रवृत्ती हेतुविशेषणबाधकामावस्य तर्कादिना निश्चय भावश्यकः / वस्तुत उत्सर्गप्रवृत्तौ लाघवज्ञानसहकृतं नियममात्रज्ञानं तन्त्रम् , 'इदं ज्ञानं प्रमावभ्रमत्वान्यतरवत् ज्ञानत्वाद' इत्यादितो लाघवात् प्रमात्वादिसिद्धेः / घटादौ घटपदादिशक्तिसिद्धिरपि . लाघवात्, असम्बद्धबोधक वेऽतिप्रसंगात् / प्रत्यक्षादौ सम्बद्धबोधकत्वस्य क्लुप्ततया शब्देऽपि तसिद्धेः / अनन्यलभ्यत्वमपि लाघवोपपादकं प्रकारान्तरेण लामे शक्तिकल्पनानौचित्यात् / क्षित्यादिकतुरेकत्वसिद्धिरपि लाघवात् , न त्वनेकत्वकल्पनाप्रयुक्तगौरवनिश्चयाभावमात्राल्लाघवप्रतिसन्धानाभावेऽपि तत् सिद्धयापत्तेः / बाधकापोह्य इत्यस्यापि बाधकनिश्चयप्रतिरुद्धस्वकार्यक इत्यर्थः / बाधकनिश्चये लाघवसहस्रज्ञानस्याकिंचित्करत्वात् , नहि प्रत्यक्षसिद्धभेदकवस्तूनां लाघवादैक्यसंभवः, अपवादकसत्त्वे उत्सर्गप्रवृत्तिरिति दिक् / शब्देन मनसा च कर्तुरनेकत्वादिग्रहे गौरवनिश्चयो वाच्यत्वग्रहे चान्यलभ्यत्वग्रहो विरोधीत्यप्याहुः / न च विषयतया शब्दत्वावच्छिन्नं प्रति तयावृत्तिज्ञानजन्यपदार्थोपस्थितित्वेन हेतुत्वादन्वये वृत्तिरावश्यकीति वाच्यं सामान्यलक्षणाविरहेण तथा हेतुत्वस्य वक्तुमशक्यत्वाद्विशेषरूपेणान्वयबोधस्य पदात्तवाप्यसंमतत्वाच्च / अथान्वितस्यैव शाब्दबोध इति नैयायिकैरप्यभ्युपगमात् अन्वितानुभावकता शक्तिः शब्दे
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमजरोशब्दखण्डटीका कथमभ्युपलभ्यत इति चेत्-न, घटाद्यन्वयप्रतियोग्युपस्थापकपदज्ञानत्वाद्यवच्छिन्नस्य घटादिवृत्तपदज्ञानत्वाद्यवच्छिन्नस्य वा घटादिशाब्दत्वेनैव जन्यतावच्छेदो नत्वन्वितघटादिशाब्दत्वावच्छेदेनेत्येवं मत विशेषात् / नन्वन्वये तात्पर्यात्त दनुपपत्त्या तत्र शक्त्यभावे लक्षणावश्यकीति चेत् न, वृत्ति विनाऽपि तात्पर्यनिर्वाहात् , यथा धूमोऽस्तीत्यत्र धूमपदस्य वह्निपरत्वेऽपि न वह्नौ लक्षणा शक्त्योपस्थिताद धूमादनुमानेन वह्निज्ञानसंभवात् , यथा वा 'गच्छगच्छसि'इत्यादौ मा गा इति तात्पयेऽपि न लक्षणा, जन्मनो मरणपूर्वत्वान्यथानुपपत्त्यैव निर्वाहादिति दिग् // प्राभाकरास्तु कार्यतान्वितपदानां शक्तिस्तथा हि प्रयोजकवाक्यश्रवणानन्तरं प्रयोज्यस्य प्रवृत्तिमुपलभमानो बालस्तत्प्रयोजकतया कार्यताविशिष्टज्ञानमनुमिनोति स्वप्रवृत्तौ तेन कार्यत्वविशिष्टज्ञानस्यहेतुत्वावधारणादतस्तद्धत्वाकाक्षायामुपस्थितत्वाच्छब्दमेव तथाऽवधारयति ततस्तन्निर्वाहिकां शक्ति कार्यतान्विते शब्दत्वावच्छेदेन कल्पयति / तदनुचावापोद्वापाभ्यां घटादिपदे शक्तिं गृह्णानः प्रथमकल्पनानुरोधाकार्यतान्विते घटादौ शक्ति कल्पयति न तु केवलघटादावाद्यव्युत्पत्तिविरोधात् / इत्यञ्च यत्र कार्यतावाचकपदसमभिव्याहारो नास्ति तद्वाक्यमर्थवादरूपमूलकमेव / व्यवहारस्त्वसंसगांग्रहात् / ननु सर्वेषां पदानां कार्यतान्वितवाचकत्वात्तद्वाचकपदसमभिव्याहारो. नास्तीत्यसङ्गतमसङ्गतञ्चार्थवादस्याप्रामाण्यमिति / अत्रोच्यते-द्विविधा हि पदशक्तिःअनुभाविका स्मारिका च, तत्रानुभाविका कार्यतान्विते स्मारिका च जातौ तथा च घटादिपदं घटपदात्कार्यत्वानुपस्थितौ कथं तदन्विनबोधं जनयेत् कार्यत्वान्वयबोधे तदुपस्थितेरपि हेतुत्वादिति नार्थवादस्य प्रामाण्यमित्युचुस्तन्न / आवापोद्वापाभ्यां लाघवाद् घटादिमात्र एव शक्तिग्रहो न कार्यतान्वयेप्यन्यलभ्यत्वात् / प्रथममन्यलभ्यत्वं बालस्य नोपस्थितमिति चेत् प्रथमं तर्हि कार्यतान्वयेऽपि शक्तिग्रहोस्तु यदा च तदुपस्थितं तदा घटमात्रशक्तिग्रहोऽस्तु सा बाध्यतां गौरवात् / अथैवं चरमप्रवृत्ता घटमात्रशक्तिकल्पना कथं प्रथमप्रवृत्तां बलवती कार्यतान्वितशक्तिकल्पनां बाधितुमिष्टेति चेत् प्रथमकल्पनाय वलवत्वावासिद्धेः न हि प्रथमप्रवृत्तमेव बलवच्चन्द्रतारकाधल्पनाया प्रथमप्रतीतायाः शास्त्रजतन्महत्त्वप्रतीत्या बाधनापत्तेः। चरमकल्पनाया लाधवसहायतया बलवत्वाच्च / किंच एवं काव्यादिभ्योऽनुभवसिद्धोऽन्वयानुभवो न स्यात् / न च संसर्गाग्रहमात्रं तत्र न तु संसर्गानुभव इति वाच्यम् / घटमानयेत्यत्रापि तदापत्तेः तथा च गतं शब्दप्रामाण्यप्रत्याशयापि /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दस्खण्ड टीका किं चैवमर्थवादरूपायां श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणदीनामप्रामाण्यं स्यात् / तथा च सुष्टुपद सितं मित्रैः प्रसिद्ध एव लोकेस्मिन् बुद्धबन्धुः प्रभाकर इति / प्रतारकः कश्चिद्वर्णव्यत्यासलिपिसादृश्याभ्यां प्रभाकर इति गृहीतो लोकैरिति युक्तमुत्पश्यामः // - टोका-कार्यताविशिष्टज्ञानमिति-घटानयनादिगोचरप्रवृत्त्या घटानयनादिकार्यताविशिष्टज्ञानोपस्थितावपि कार्यताविशिष्टज्ञानत्वावच्छिन्नं प्रत्येव शब्दत्वेन हेतुत्वग्रहात् तधूमत्वादिनोपस्थितेऽपि धूमत्वावच्छिन्नं प्रति वह्नित्वावच्छिन्नस्येवेति भावः / आयव्युत्पत्तिविरोधादिति- प्रथमगृहीतकार्यान्वितशब्दत्वावच्छिन्नजनकतोपजीवनविरोधादित्यर्थः / मूकमेव-अबोधकमेव / कार्यतावाचकपदसमभिव्याहृतस्यैव वाक्यस्य बोधकत्वादिति भावः / कार्यान्वित इति-कार्यान्वयित्वं च साक्षात्परम्परासाधारणकार्यान्वयित्वरूपं द्रष्टव्यम् / कथमिति-घटादिपदात् घटत्वादेरेव स्मृतिर्न तु कार्यत्वस्य किन्तु कार्यत्ववाचितिङा (लिङा ! )दिपदादेव तस्मृतिर्भवितुमर्हतीति लिङादिपदाभावे कार्यत्वास्मृतौ कथं तच्छाब्दबोधः पदजन्यपदार्थोपस्थितेरपि शाब्दहेतुत्वादिति भावः। तदाह-कार्यत्वान्वयेत्यादि-नार्थवादस्य प्रामाण्यमिति / यत्र भारतादौ फलश्रुतिरस्ति तत्रार्थवादकल्पितविधिशेषतया प्रवृत्तिपरत्वात्परम्परया कार्यान्वितस्वार्थबोधकत्वरूपं प्रामाण्यमाद्रियतां स्वरूपाख्यानपराणां तु काव्यनाटकादीनां न कथमपि प्रामाण्यं किन्त्वसंसर्गाग्रमात्रकरत्वमिति भावः / लाघवादिति-कार्यत्वाविषयकशाब्दत्वकार्यताविषयकघटादिशाब्द त्वापेक्षया शाब्दत्वघटादिशाब्दत्वादेर्जन्यतावच्छेदकत्वे लाघवादित्यर्थः / लाघवसहायतयेति• * प्रथमप्रवृत्तत्वं चरमप्रवृत्तत्वं वा कल्पनाया न बलवत्त्वप्रयोजकं किन्तु लाघवतर्कसहायत्वेनैवेति भावः / ' न च कार्यताज्ञानत्वावच्छिन्नजन्यत्वग्रहस्योपजीव्यस्य विरोधस्तर्हि (?) घटानयनकार्यताज्ञानत्वावच्छिन्नस्योपजीव्यस्यानुरोधेन तदवच्छिन्नं प्रत्येव शब्दत्वेन जनकत्वप्रसंगात् ; नायमुपजीव्यः सर्वेषामसंभवात् केनचित्पटानयनकार्यताज्ञानत्वावच्छिन्नं प्रत्येव तद्ग्रहात् / सर्वेषां यादृशग्रहस्तादृशस्थैवोपजीव्यत्वादिति चेत् तुल्यमितरत्रापि / शुद्धकार्यताविशिष्टज्ञानत्वावच्छिन्नोपस्थितेरप्यसार्वत्रिकत्वात् / न च तदवच्छेदेन जन्यत्वग्रहोऽपि सार्थतया तत्सामानाधिकरण्येन जन्यत्वग्रहादपि व्युत्पत्तेः / न च विधिना व्यतिरिक्तस्थलीयशाब्दबोधतत्कार्यकारणभावादिकल्पने गौवं फलमुखगौरवस्यादोषत्वात् / आकाङ्क्षादिसामग्रीसत्त्वे तत्प्रामाण्यस्य दुरित्वादिति दिग् / गतमिति-विधिस्थले शाब्दयामीत्यनुभवस्य जागरूकत्वान्न गतमिति चेदर्थवादस्थलेऽपि नायमसंभवीति 1. टीकाकार मतेनेत्यत्र 'केचित्' इति पाठः / न्या. सि. मं. 5
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टीका द्रष्टव्यम् / प्रभाकर इति-प्रभाकर शब्दवाच्य इति गृहीतो-भ्रमविषयीकृतः। वस्तुतः प्रतारक शब्दवाच्ये तत्र वर्णव्यत्यासलिपिसादृश्यदोषाभ्यां प्रभाकरशब्दवाच्यत्वभ्रम एव लोकानामिति भावः / मूलम्-ननु यदि शक्तिग्रहः सहकारि तदा गङ्गापदात्तीरप्रत्ययो न स्यादिति वेत् , न, शक्तिर्हि न तत्वेन प्रयोजिका किन्तु वृत्तित्वेन, अस्ति च तीरे गङ्गापदस्यापिवृत्तिलक्षणैव / अथ केयं लक्षणा ? शक्यादशक्योपस्थितिलक्षणेत्येके, तन्न, उपस्थिति हेतु हि वृत्तिने तु सेव / अशक्ये तात्पर्य लक्षणेत्यन्ये तन्न, अन्वये तात्पर्यस्य लक्षणात्वापत्तेः, किच. तात्पर्यनिर्वाहिका हि वृत्तिनं तु तदात्मिकैव शक्तेरपि तत्वापत्तेः / उच्यते स्वशक्यसम्बन्धो लक्षणा, अस्ति हि गङ्गापदशक्यः प्रवाहविशेषः तत्सम्बन्धस्तीरे इति / सा च लक्षणा द्विविधा गौणी शुद्धा च, सादृश्यात्मकः शक्यसम्बन्धो गोणी, यथा गौर्षाहीक इति, तदन्या शुद्धा यथा आयुघृतमिति / लक्षणानिरूपणार्थ भूमिमारचयति टीका-ननु यदीति, वृत्तित्वेनेति-शक्तिलक्षणान्यतरत्वेनेत्यर्थः / शक्यादिति-शक्यपदं शक्यसम्बन्धज्ञानपरं पञ्चम्यों हेतुत्वं शक्यसम्बन्धज्ञानजन्येत्यर्थः / केचिदिति-प्राञ्चः, तन्मते हि गङ्गापदात् स्मृतशक्येऽन्वयानुपपत्तिज्ञाने पुनर्गङ्गापदाच्छक्यस्मृतिः स्मृतशक्यतः स्वसम्बन्धेन तीरस्मृतिस्ततः शक्यस्मारिततीरस्येतरपदादेवान्वयबोध इत्यभ्युपगमात् / अशक्य इतिस्वार्थसम्बन्धिनि तात्पर्य लक्षणेत्यन्य इत्यर्थः / न तु तदात्मिकैव-नोपस्थित्यात्मिकैव शक्तेरपीतिमुख्येऽपि तात्पर्यस्यावर्जनीयत्वादिति भावः / ___ यदि च निर्वाहक सम्बन्धमपश्यत आप्तस्य मुख्ये तात्पर्यमेव न सम्भवतीति शक्तेरावश्यकत्वं तदा लक्षणासम्बन्धं विना लक्ष्येऽपि तात्पर्य न संभवतीति साऽप्यवश्यमाश्रयणीयेति तुल्यम् / किंच लक्ष्यस्मृतये लक्षणा स्वीकार्या स्मृतिश्च स्वसंवन्धज्ञानादेव संभवतीत्यधिकप्रवेशवैयर्थ्य सम्बन्धिज्ञानस्यैव स्मारकत्वात् , लक्ष्यस्मृतौ तत्र तात्पर्यग्रहस्तात्पर्यग्रहे लक्ष्यस्मृतिरित्यन्योन्याश्रयाच्च / किंच तात्पर्यमात्रस्य वृत्तित्वे सर्वस्य सर्वत्र प्रयोगापत्तिरिति न किंचिदेतत् / सिद्धान्ते शक्यसम्बन्धो लक्षणेति-अत्र शक्यसम्बन्धोऽविनाभाव एव, गङ्गायविनाभूततीरादेरेव गङ्गादिपदात्प्रतीतेः / 'यष्टीः प्रवेशय' 'मञ्चाः कोशन्ती'त्यत्र प्रवेशनकोशनसमये यष्टि
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टीका धरमञ्चस्थपुरुषयोरविनाभावोऽस्त्येव / एवं 'छत्रिणो यान्ति' 'काकेभ्यो दधि रक्ष्यतामित्यत्राजहत्स्वार्थायां छत्रिणस्तत्समूहान्तर्गतत्वेनाछत्रिणां गमनसमये काकस्य 'कुर्कुरादिनादध्युपघातकत्वेनोपस्थितिकाले सोऽस्ति / यदा तूपघातकत्वेन काकमात्रमुपस्थित न तदा कुर्कुरादिलक्षणा नास्ति दध्युपघातकत्वेनातर्किताक्षणोपदेशानौचित्यादिति सम्प्रदायः। मणिकृतस्तु शक्यसम्बन्धमात्रमेव लक्षणा तात्पर्यज्ञानापेक्षणात् क्वाऽप्यनतिप्रसङ्गात् / गङ्गाऽविनाभूत-नौका-वालुकाद्यबोधस्य त्वयापि तात्पर्यविरहेणैवोपपाद्यत्वादित्याहुः अस्ति हीत्यादि-लक्ष्ये लक्षणयोजना सुगमैव / एतभेदायाह-सा चेति-सादृश्यतदन्यशक्यसम्बन्धमेदारलक्षणाया भेदद्वयमेवेत्यर्थः / लशितलक्षणाप्येतभेद एव किंचिल्लक्ष्यघटितशक्यसम्बन्धस्यैव तत्त्वात् , यथा द्विरेफपदादेर्भमरादौ द्वौ रेफौ यत्रेति व्युत्पत्त्या द्विरेफपदाफपदार्थशक्यरेफद्वयघटितपदशक्यत्वरूपसम्बन्धाभ्रमरबर्बरपद शक्ययोभेमर-वर्बरसंज्ञयोरुपस्थितेः // न चोक्तव्युत्पत्त्या द्विरेफपदोपस्थितभ्रमरबर्बरादिपदात् शक्त्यैव भृङ्गावृक्षयोरुपस्थितिरस्त्विति वाच्यम् / एवं सति द्विरेफमानयेत्यत्र भृङ्गादौ कर्मत्वानन्वयप्रसङ्गात्तस्य प्रकृत्यर्थाभावात् / यत्रचन्दनादिपदस्य स्वगांदौ लक्ष्यीभूतार्थघटितपरम्परासम्बन्धस्य लक्षितलक्षणात्वं तत्रोक्तरीत्यभावाच्च, लक्ष्यार्थादुपस्थितशाब्देऽपि प्रवेश इति शक्यस्य परम्परासम्बन्धस्यैव लक्षितलक्षणात्वं युक्तमिति / नव्यास्तु-द्विरेफपदादुक्तसम्बन्धेन भ्रमरत्वबर्बरत्यप्रसरत्वाद्यनियतोपस्थितौ भ्रमरत्वपर्यायत्वानुपपत्तिः / रेफपदस्य रेफघटितपदसम्बन्धित्वेन लक्षितलक्षणया रेफे एकदेशे द्विपदार्थस्य भेदेनान्वयो द्विपदस्य तात्पर्यग्राहकत्वात् / उक्तलक्षणयैव वा द्विरेफसम्बन्धी वा लक्ष्यः स च योगार्थ एव यौगिकव्युत्पत्तिप्रयोज्यत्वात्सचातिप्रसक्त इति भ्रमरत्वविशिष्टे रूढिः पङ्कजलम्बकर्णादिपदवदित्याहुः / निरूढलक्षणाऽपि तदन्यभेद एव, सा च प्रयोजनशून्यत्वेन; प्रयोजनवत्वान्न भिद्यते कुशल इत्यादौ कुशादानकर्तृत्वरूपमुख्यार्थबाधे विवेचकत्वगुणयोगेन तस्वीकारात् / शुक्लादिविशिष्टोऽपि निरूढलक्षणैव / न च मत्सरपदम्य द्वेषतद्वतोरिख शुक्लतद्विशिष्टयोरपि शत्तिरेवोचिता; मत्सरपदस्यापि तद्वति निरूढलक्षणाया एव स्वीकारात् उभयत्र कोशव्याकरणादिसिद्धत्वेऽपि गुर्वर्थे. लक्षणाया 1. अन्यत्र कुक्कुटः शब्दो लभ्यते / 2. अविनाभाव इत्यर्थः / 3. अन्यत्र बर्बुरः /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दस्खण्ड टीका लघ्वर्थे शक्तरेव कल्पनात् , शक्यतावच्छेदकत्वस्य स्वरूपसम्बन्धविशेषस्य लध्वर्थनियतत्वात् ; लक्ष्यतावच्छेदकं त्वनियतमिति तस्यातथात्वात् / निरूढलक्षणायां धर्मविशेषनियमेऽपि लक्षणान्तरसाम्येन न तथात्वं; न च शक्यतावच्छेदके शक्तिः न च लक्ष्यतावच्छेदकेऽपि लक्षणासिद्धिस्तीरनीरसंयोगरूपायास्तस्यास्तीरत्वादावसंभावात् ; प्रमेयत्वाद्युपलक्षिते शक्तिग्रहेऽपि शब्दासंभवेन विशिष्टे शक्तिमहस्य हेतुत्वेन विशिष्टे शक्तिस्वीकारात् , लक्षणास्थले तु तदभावात् , अत एव समानाधिकरण्येन तीरत्वे लक्षणाग्रहेऽपि सति तात्पर्ये शाब्दबोध इष्ट एव प्रघाइत्वेन प्रवाहश्शक्य इति च; शुक्लादिगुणे न शुक्लादिनिरूढलक्षणावानिति व्यवहारोऽस्तीति चेत् अस्तु तद्धर्म न निरूढलक्षणावानित्यस्य तद्धर्मविशिष्टेऽनादिप्रयोगनियतप्रयोजनशून्यलक्षणा यानित्यर्थात् , नियतान्तेन निषिद्धलक्षणायाः शून्यान्तेनायुघृतमिति प्रयोजनवत्या व्युदासः / तद्धर्मावच्छिन्ननिरूढलक्षणावानिति तु नार्थः शुक्लादिगुणाश्रयरूपायास्तस्याः शुक्लाधनवच्छेद्यत्वात् / इयं च कोशव्याकरणवृद्धप्रयोगसिद्धा क्वचिन्मुख्यप्रयोगस्यापवादिकापि धूमादित्यादौ धूमज्ञानादित्यादेः, वृक्षं छिनत्तीत्यादौ वृक्षावयवं छिनत्तीत्यादेरयोगात् ; शक्तितुल्यत्वं च तस्याः पर्यायत्वसम्पादकतयेति दिक् / गोपदादेः स्वपरत्वे लक्षणैव न शक्ति; शक्तेः स्वविषय एव पदसम्बन्धत्वान्नतु स्वाश्रयेऽन्यथा शक्त्याश्रयत्वेनोपस्थितस्येश्वरस्य सर्वत्र शाब्दप्रसंगात् , न च श्रोत्रप्रत्यक्षोपस्थितस्वपरत्वमेव पदानामिति युक्तं शब्दवृत्त्यनुपस्थिते तत्र कर्मत्वाद्यनन्ययप्रसंगात् अन्यथा कथंचित् स्मृतस्य तीरादेरन्वयसम्भवे लक्षणोच्छेदप्रसङ्गात् / गामुच्चारयेत्यादौ अविकृतस्य गोपदस्यैकं पदमुच्चारयेत्यादौ च पदान्तरस्योच्चारणकर्मत्वाभावप्रसङ्गात् / गामिति विकृतस्यैकमित्यादेरेव च प्रत्यक्षोपस्थितत्वात् / एतेन पदानामौत्सर्गिकमर्थपरत्वं तदभावे स्वपरत्वे तत्र न वृत्त्यपेक्षाऽभेदादेव स्वपरसंभवादित्यपास्तं, जबगडदशमाइत्यादौ च 'द्वन्द्वात्परमिति' न्यायेन प्रत्येकवर्णानामेव द्वितीयार्थेऽन्वयेन तेषां स्वस्वार्थे शक्तिसत्त्वात् / स्वस्मिन् लक्षणा संभवति तदग्रहे शक्तिभ्रमात् स्वतः स्वस्योपस्थितिः निरर्थकस्य स्वस्मिन् शक्तिरेव वृत्त्यन्तरं विनोपस्थितेः शक्तिसाध्यत्वादित्यन्ये / निरर्थकपदत्वापेक्षया लाघवात्पदत्वमेव स्वशक्तत्वावच्छेदकम् / " सर्वे सर्वशक्ता " इति पक्षेऽपि निःक्षेपनियततात्पर्यात्प्रयोगनियमोऽनियतप्रयोगे च लक्षणाव्यवहारः प्रकरणादिकं च शुद्धतात्पर्यनियामकम् तदुक्तं-प्रस्तुतव्याकरणादप्रस्तुतापाकरणाच्च निःक्षेपः फलवानिति 'पुनराहताः / - लक्षणांबीजं च तात्पर्यानुपपत्तिरेव द्रष्टव्यं नत्वन्वयानुपपत्तिः 'यष्टीः प्रवेशयेत्याद्यजह. स्वार्थायां तदभावादिति सम्प्रदायः, मणिकृतस्तु मुख्यान्वयायोन्यत्त्वज्ञानेनैव लक्षणाकल्पनात् 'यष्टी. 1. जनाः इत्यर्थः /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टीका प्रवेशयेत्यादौ च तात्पर्यज्ञानविषये भोक्तृप्रवेशनादौ यष्टयाद्यन्वयानुपपत्तिरेवेत्याहुः / तत्र वदन्ति बीजमित्यस्य कल्पकमित्यर्थे द्वयमपि तथा वहिकल्पकधूमालोकवत्कल्पकस्याननुगमेऽप्यक्षतेः / / अथ लक्षणाज्ञानजन्यशाब्दयोधजनकमित्यर्थस्तदा तात्पर्यानुपपत्तिरेव तथा; तात्पर्यविषयापरपदार्थे मुख्यार्थान्वयानुपपत्त्यपेक्षया लघुत्वात् ; लक्षकपदस्य प्राथम्यात्तत्तात्पर्यग्रहप्राथम्यात् ; प्रवेशयेत्यम्य यत्र विशेषपरत्वं न गृहीतं तत्र मुख्यार्थान्वयानुपपत्तिज्ञानाभावाच्च / वस्तुतस्तात्पर्यानुवपत्तिरित्यस्यानुपपद्यमानतात्पर्यादित्यर्थस्तथा च लक्ष्यशाब्दबोधे लक्ष्यतापर्यज्ञानं हेतुरिति फलितं; तच्च'वश्यकम् , अन्यथा गङ्गापदेनोपस्थितानां स्वार्थसम्बन्धिनां मध्ये तीरस्यैवान्वयो नान्यस्येति न स्यात् ; निबिडद्रव्यमात्राधारेणैवानुपपत्तिनिवृत्तः प्रामाप्यस्य सम्भवात् , घोषपद एव च लक्षणा किं न स्यान्मकरादौ; तस्माल्लक्ष्यनियमार्थमपि लक्ष्यतात्पर्यज्ञानं हेतुः / मुख्यार्थायोग्यत्वज्ञानं च क्वचिलक्षणातार्यग्राहकतया मुख्यार्थबोधविघटकतया चोप्युज्यत इति / अत्र तात्पर्यज्ञानं लक्षणया शाब्दबोधजनकत्वावच्छिन्नतापर्यघटितं वाच्यं तेन न धूमोऽतीत्यादौ बहुम्नुमितिपरे मुख्यार्थ रे च कथंचिल्लक्षणाग्रहेऽप्यतिप्रसंग इति ध्येयम् / वृत्त्यन्तरमाक्षिपति मूलम्-ननु यद्येते एव वृत्ती कथं तर्हि राजपुरुष इत्यादौ षष्ठ्यर्थलाभः न हि राजपदं सम्बन्धे शक्तम् , अथ सम्बन्धोऽन्वय विधया भासते नीलोपट इत्यादावभेदवदिति चेत्, न, राजापुरुष इत्यादावपि तदापत्तेः / अथ नामाथयारभेदेनेवान्वयो न त्वन्यथा, तथैव व्युत्पत्तेः / राज्ञः पुरुष इत्यत्र न नामार्थयोरन्वयः किन्तु विभक्यर्थनामार्थयोरिति चेत् तर्हि राजपुरुष इत्यत्र कथं तयोस्तथान्वय इति स्वयमेव विभावय / अथ सम्बन्धे लक्षणवेतिचेत् , न, तथापि राजसम्बन्धः पुरुष इति तदन्वयः स्यादिति तद्दोषतादवस्थात् / अथ राजपुरुषात्मकसमुदाय एव राजसम्बन्धिपुरुषरूपलक्षणेति चेत् , न, शक्तिविरहे लक्षणाया अयोगात् / स्वशक्यसम्बन्धी हि लक्षणेत्युक्तम् / उच्यते राजपदं राजसम्बन्धिलक्षकं तथाचाभेदेनैव पदार्थद्वयान्वयः / न चैवं कर्मधारयापत्तिः समासपूर्वदशायां पदयोस्तुल्यार्थत्वाभावात् / ____टीका-नन्वित्यादिना, / तदापत्तरिति- स्वामित्वसम्बन्धेन राजान्वयस्य तत्र सम्भवादित्यर्थः / तथैव व्युत्पत्तेरिति-अभेदसंसर्गेण प्रातिपदिकार्थप्रकारकबोधे प्रातिपदिकजन्योपस्थितेः अभेदातिरिक्तसम्बन्धेन च प्रातिपदिकार्थप्रकारकबोधे विभक्तिजन्योपस्थितेहेतुत्वादिति
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 . न्यायसिद्धान्तमंजरा शब्दशण्ड टीका भावः / तयोः-राजपुरुषपदार्थयोः / तथा-भेदसम्बन्धेन / तद्दोषतादवस्थ्यादितिराजसम्बन्धस्यापि नामार्थत्वेन पुरुषेऽभेदेनैवान्वयसम्भवादित्यर्थः / अथेति-तथा च पदार्थतयैव राजसम्बन्धिपुरुषत्वेन बोधसम्भव इत्यर्थः / शक्तिविरह इति–राजपुरुषात्मकसमुदाय इत्यनेन योगः, षष्ठ्यन्तत्वेन विपरिणतस्य वा तस्यानुषङ्गः कार्यः / समाधत्ते उच्यत इति-राजपुरुष इत्यादौ लक्षणयैवोपपत्तेर्न वृत्त्यन्तरमास्थेयमिति गर्भार्थः / तथा चाभेदेनैवेति-तथान्वयबोधे विशेषणविशेष्यपदयोः विरुद्धविभक्तिराहित्यस्य तन्त्रत्वादिति भावः / अत्र राजपदोत्तरविभक्तेढुंतत्वात् स्मर्यमाणायाश्च विशेष्यपदोत्तरविभक्तिसमानत्वाभावात् , स्तोकं पचतीत्यादावभावाच्च समानविभक्तिमत्वं न नियामकमिति तत्परित्यागेन विरुद्धविभक्तिराहित्याश्रयणम् / अथ यत्किंचित्पदोत्तरविरुद्धविभक्तिकत्वाभावः समानविभक्तिकेऽप्यसम्भवी प्रकृतविशेषणपदोत्तरविरुद्धविभक्तिराहित्यं प्रकृतविशेष्यपदै वाच्यं, तच्च नीलोत्पलमित्यादौ प्रकृते वाऽसिद्धं विशेषणपदोत्तरविभक्तेरसिद्धः / न च विशेष्यपदोत्तरविभक्तिविरुद्धविभक्तिराहित्यं वाच्यं तच्चात्रापि प्रसिद्धमिति वाच्यम् स्तोकं पचतीत्यादावभावात्तत्र विशेष्यपदोत्तरं तिङ्विभक्तेः सत्वात् ; पश्यति जानातीत्यादितो दर्शनज्ञानयोरभेदाबोधाद्विभक्तिपदेन च सुविभक्तेर्ग्रहणात् / अथ प्रकृतविशेष्यप्रकृतविशेषणपदान्यतरोत्तरवचनविजातीयप्रथमान्यवचनशून्यत्वमपि विशेषणं देयम् / - इत्थं च विशेष्यदलं नीलस्य घट इत्यादावभेदान्वयबोधवारणायेति चेत् , न, नीलोत्पलरूपं राजपुरुषधनमित्यादौ तथाऽप्यसिद्धेः / किञ्चोत्पलं नीलेल्यादावसाधुत्वबुद्धयभावे शाब्दापत्तिरिति / अत्र वदन्ति-प्रकृतविशेष्यवाचकपदोत्तरवर्तिविजातीयप्रथमान्यवचनशून्यत्वे सति प्रकृतविशेष्यवाचकपदोत्तरवर्तिविजातीयविरुद्धविभक्तिशून्यत्वं विशेषणपदे वाच्यम् , उत्तरवर्ती चोभयत्र समभिव्याहृतक एव ग्राह्यः, नीलोत्पलरूपमित्यादौ च रूकारादिरेव तथा, सत्यन्तघटकं तद्विजातीयत्वं तवृत्येकवचनत्व-द्विवचनत्व-बहुवचनत्वाद्यन्यतमवत्वं, "वेदाः प्रमाणमि''त्यादेः संग्रहाय प्रथमान्येति / न चैवं घटः सुन्दरा इत्यपि स्यात् , “विशेषणं विशेष्यवदेकाधिकरणं प्रायेण" इत्यानुशासनाद्वेदाः प्रमाणं शतस्य पुरुषाणामित्यादौ क्वचिदेवासमानवचनविधानात् , प्रायेणेत्यनुशिष्टासमानवचनान्यस्य वाच्यत्वात् / विशेष्यदलघटकं तद्विजातीयत्वं च तदवृत्तिप्रथमात्वद्वितीयात्वादिमत्वमिति न दोषः / दधि शुक्लमित्यादावनुसन्धीयमाना प्रथमैव दधिपदोत्तरवर्तिनी न तु शुकारः / केवलनीलोत्पलपदस्य न बोधकत्वं निर्विभक्तेरसाधुत्वात् , तस्यापि बोधकत्वे तु स्वासमभिव्याहृतशब्दान्यः स्वोत्तरवर्ती ग्राह्यः; इत्थं च संयोगादिरेव तत्र तथा / न
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टोका चैवमप्युत्पलं नीलेत्यादितस्तादृशबोधः विनिगमकाभावात्प्रकृतविशेषणवाचकपदोत्तरवर्तिविजातीयवचनशून्यत्वे सतीत्यादिनाऽपि हेतुत्वात् , तथा च तादृशविशेषणपदज्ञानल्वेन तादृशविशेष्यपदज्ञानत्वेन च हेतुतेतिफलितम् / प्रकृते च विशेषणवाचिनीलपदोत्तरवर्त्यपेक्षया विजातीयविभक्तेरुत्पलमदे सत्वाद्विरुद्धविभक्तिरहितोत्पलपदज्ञानरूपकारणविरहेणादोषात् / न चैवं नीलोत्पलमित्यादेरप्यबोधकत्वापत्तिः, अत्र विजातीयविभक्तेः सत्वेऽपि विरुद्धविभक्तेरभावात् / अतएव विजातीयेत्युक्त्वा विरुद्धेत्यप्युक्तं; विरुद्धविभक्तिर्हि तत्पदार्थस्य तत्पदार्थेऽभेदान्वयबोधविरोधिनी विभक्तिः / उत्पलपदार्थे नीलाभेदान्वयबोधे च नीलपदेन सह कर्मधारयतापन्नोत्पलपदोत्तरविभक्तिर्न विरुद्धा; उत्पलं नीलेति कर्मधारयतानापन्नोत्पलपदोत्तरविभक्तिस्तु विरुद्धैव; नीलोत्पलं सुन्दरेत्यत्र सुन्दरपदार्थेनाभेदबोधेऽपि सा विरुद्धैवात एव तत्त्पदार्थघटनाऽपि तथा चोत्पलविशेष्यकनीलपकारकशाब्दबोधे नीलवाचकपदकर्मधारयतापन्नोत्पलवाचकपदोत्तरविभक्तिभिन्ना विजातीया विभक्तिविरुद्धविभक्तिर्यथा नीलस्योत्पलम्; उत्पलं नीलेत्यादौ; एवं स्तोंकं पचतीत्यादौ पाकादिविशेष्यक स्तोकादिप्रकारकबोधे पाकार्थधातुसमभिव्याहृतस्तोकार्थकपदोत्तरवर्तिद्वितीयैकवचनातिरिक्ता विजातीया विभक्तिविरुद्धविभक्तिस्तथा च यादृशविजातीयविभक्तिसत्वेऽप्यभेदान्वयबोधस्तसद्भिन्नविजातीयविभक्तिराहित्यं प्रयोजकमिति फलितम् इत्थं च दधि शुक्लमित्यादौ लुप्तविभक्तेरस्मरणेऽपि न क्षतिः / दधि शुक्लमित्यत्र विभक्तेविरुद्धत्वाभावस्य सुवचत्वात् , तत्तद्भिन्नविजातीयविभक्तेरेव विरुद्धत्वात् / न चैवं यादृशयादृशविभक्तिसत्वेऽभेदान्वयबोधस्तदेव तन्त्रमिति समानविभक्तिकत्वपक्ष एव युक्त एवेति किं त्यागेनेति वाच्यम् , यादृशत्वादेरननुगतत्वात् / अत्र च तत्तभेदकूटप्रवेशेनानुगमात् / वस्तुतो विरुद्धविभक्तिराहित्यज्ञानमपि न तन्त्रं; दण्डीया घटजनकता इत्यत्र दण्डघटजनकयोरभेदान्वयबोधापत्तेः / किन्तु समभिव्याहारविशेषपरिचायकम् ; इत्थं चोत्पलविशेष्यके तादाम्येन नीलप्रकारकशाब्दबोधे नीलोत्पलं नीलमुत्पलम् उपलं नीलमित्यादि समभिव्यवहारज्ञानत्वेनैव कारणत्वं तत्तदव्यवहितोत्तरत्वसम्बन्धेन जन्यतासम्बन्धेन वा तादृशसमभिव्याहारज्ञानविशिष्टस्य कार्यतावच्छेदकत्वाददोषः / इत्थं च यदुच्यते तर्कोपजीवकविधिपाटवं नाटयता भूषणकारेण समासप्रविष्टानामवयवानां पटुजातीयेत्यत्र तीयवन्न वाचकता स्वव्यापकशक्यतावच्छेदकानुपूर्वीविरहविशिष्टानुपूर्व्या एव शक्ततावच्छेदकत्वात् , अन्यथा नीलमुत्पलमित्यत इव नीलोत्पलमित्यत उद्देश्यविधेयभावशालिपदार्थद्वयबोधापत्तेरिति तन्निरस्तम् ; उक्तशक्ततावच्छेदकत्वकल्पने महागौरवात् ; विशेषणविशेष्यभावमात्रेणोक्तसमभिव्याहारत्रयस्यैव बोधकत्वात् उद्देश्यविधेयभावेन च समासात्मकस्याबोधकत्वात् ; सर्वथा तदबोधकत्वे चात्राविमृष्टविधेयांशत्वं न स्यात् किन्त्ववाचकत्वमिति न किंचिदेतत् ; तदिह नीलोत्पलमित्यस्येव राजपुरुष इति समभिव्याहारस्य मेदेनैव पदार्थद्वयाभेद
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टीका बोधकत्वान्नानुपपत्तिरिति पदद्वयसमभिव्याहाररूपाकाङ्क्षाज्ञानादेस्तथाबोधकत्वकल्पनापेक्षया समुदायशक्तिग्रहस्यैव विशिष्टबोधव त्वकल्पने लाघवमिति पुनरत्र चिन्त्यमिति वदन्ति / कर्मधारयापत्तिरितिअभेदान्वितपदार्थद्वयकसमासत्वमेव कर्मधारयत्वमिति लक्षणोक्तेरिति भावः / समासेति-नन्वेतदेवासिद्धं पूर्वावस्थाया अपि समासार्थविवक्षानुसारेणैव कल्पनया भवद्री या समासवाक्ये तत्पुरुषकर्मधारययोर्बोधविशेषाभावेन षष्ठ्याद्यन्तर्भावेन पूर्वावस्थाकल्पनस्यैवासम्भवात् , वित्रियमाणसमानार्थ विवरणमिति व्युत्पत्तिभङ्गादित्यस्वरसादाह / मूलम्-अन्ये तु लुप्ता षष्ठयेवान्वयं बोधयन्ती सम्बन्धं बोधयति, षष्ठीलोपमजानतस्तु तदन्वयबोधः शक्तिभ्रमात् , राजपदलक्षणा वेति स्वीचक्रुः / ... वैयाकरणास्तु समासस्थले शब्दसमुदायस्य विशिष्टार्थे शक्तिरेव / न चैवं राजपदशनिमविदुषोऽपि राजपुरुषादिपदादन्वयप्रत्ययः स्यादितिवाच्यम् / समस्तशक्तिग्रहोधनुशासनात्, न चावयवशक्त्यग्रहेऽनुशासनग्रहः सम्भवतीति तच्छक्तिग्रहस्य समुदायशक्तिआहे हेतुत्वादित्याहुः तम, अवयवलक्षणयैवोपपत्तेः समुदायशक्तौ मानाभावात् / तदुक्तं- जहत्स्वार्थातु तत्रैव यत्र रूढि विरोधिनीति, तस्मादन्यथोपपत्तौ समासे शक्ति रयुक्तेति सक्षेपः ! स्यादेतत् मास्तु तत्पुरुषे शक्तिबहुव्रीहौ तु चित्रगुपदे चित्रगोस्वामिनि शक्तिरावश्यकी, नहि तत्र लक्षणया निर्वाहः / तथाहि गोपदं गोस्वामिलक्षकं चित्रपदं च चित्रस्वामिलक्षकं / नाद्यः, नहि चित्रत्वस्य गवान्वयः संभवति तस्य पदार्थैकदेशत्वात, अत एव नान्त्योऽपि गवान्वयानापत्तेः / अथ गोपदं चित्रगोस्वामिलक्षकं चित्रपदं तु तात्पर्यग्राहकमिति चेत् , न, चित्रपदं चित्रगोस्वामिलक्षकं गोपदं तु तात्पर्यग्राहकमिति विनिगन्तुमशक्यत्वात् , तस्माद्विनिगमकाभावात्समुदायशक्तिरेवेति चेत् , अत्रोच्यते-विनिगमकाभावादस्तु पदद्वये लक्षणा न तु समुदाये शक्तिरन्यलभ्यत्वात्। टीका-अन्ये विति-तथा च लुप्तां षष्ठी स्मृत्वा तदर्थमन्तभाव्य राजसम्बन्धवत्पुरुषान्वयस्य पदशक्त्यैव सम्भवान्न वृत्यन्तरकल्पनमिति भावः / समासशक्तिवादिनां मतमाहवैयाकरणास्त्यिति-राजपुरुष इत्यत्र राजपदस्य राजसम्बन्धलक्षणायां राजसम्बन्ध: पुरुष इपस्यापत्तेः; राजसम्बन्धिलक्षणायां च कर्मधारयत्वापत्तेर्लक्षणाया अयोगे शक्तेरावश्यक वमिति भावः / 1. 'केचित्' इत्यपि पाठः /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टोका स्यादिति-अवयवशक्तिहस्य तत्र शाब्दबोधाप्रयोजकत्वादिति भावः / न चावयवेति-अर्थवत्यदद्वयघटितत्वात् समासस्येति भावः / एतन्मतं दूषयति-तन्नेत्यादिउपपत्ताविति-राजसम्बन्धिपुरुषबोधोपपत्तावित्यर्थः / अत एव षष्ठ्यर्थान्तर्भावपक्ष उपेक्षितः, सम्बन्धप्रकारकबोधरयाननुभवाद्राजपुरुष इत्यतो राजसम्बन्ध्यभिन्नः पुरुष इत्यस्यैव शाब्धबोधस्यानुभवादिति भावः / न च कर्मधारयत्वापत्तिदूषणमनुघृतमेवेति वाच्यम् , समासपूर्वदशायां पदयोस्तुल्यार्थत्वाभावेनैव तत्र न तत्त्वमिति तदुद्धारात् / न च षष्ठ्याद्यर्थान्तर्भावेन पूर्वावस्थाकल्पनमेवायुक्तं विवरणविधाविरोधादित्यस्यानुद्धार एवेति वाच्यम् , यदीन्तर्भावेन समासे लक्षणा तद्घटितपूर्ववाक्यस्य सम्प्रदायसिद्धत्वात्ता र्यविवरणविधयाऽप्युपपत्तिरित्याशयात् / किंचिद्विशिष्टद्वितीयादिविभक्त्यर्थतावच्छेदकविशिष्टवतो यत्र नाभेदान्वयस्तत्र कर्मधारयोऽन्यत्र तत्पुरुषः / राजपुरुष इत्यादौ राजत्वादिविशिष्टषष्ट्यर्थसम्बन्धत्वविशिष्टं लक्ष्यतावच्छेदकमिति न कर्मधारयत्वं केवलसम्बन्धित्वेन लक्षणायां राजरूपेणैव च लक्षणायां कर्मधारयत्वमेवेत्यप्याहुः / यत्त्वत्र राजसम्बन्धिपदयोः षष्ठीसमासोत्तरं पुरुषशब्देन कर्मधारयस्वीकारातत्राव्याप्तिः सम्बन्धस्य षष्ठयर्थत्वाभ्युपगमादिति भूषणकारेण दूषणमुक्तं तत्तात्पर्यानवबोधविजृम्भितं, विभक्त्यर्थतावच्छेदकमित्यस्य विभक्तिप्रयोज्यान्वयबोधविषयतावच्छेदकमित्यर्थे दोषाभावादिति वयं पश्यामः / मानाभावादिति-अनन्यलभ्यस्यैव शब्दार्थत्वादिति भावः / यत्तु विशिष्टार्थबोधकत्वमेव समुदायस्य विशिष्टशक्तत्वम् / अत एव समासस्थले भिन्नव्युत्पत्तिरपि शक्तिसाधिकेति मतं, तदसत् ; एवं सति वाक्यमात्र एव वाक्यार्थबोधकत्वरूपशक्त्यापत्तेः; अन्यलभ्यत्वं च बाधकमुभयत्र तुल्यमिति दिक् / विरोधिनीति-शाब्दबोधासमर्था / समासे-तत्पुरुषसमासे / बहुव्रीहौ शक्तिमाशङ्कतेस्यादेतदिति तस्य-गोः / पदार्थकदेशत्वात्-गोपदलक्ष्यस्य गोस्वामिनो विशेषणत्वादित्यर्थः / एकदेशान्वयस्वीकारे च पशुर्न पशुरिति प्रयोगापत्तिः पशुपदार्थंकदेशे लोमलाङ्गूलादौ पशुभिन्नत्यस्याबाधितत्वादिति द्रष्टव्यम् अत एव-चित्रस्य पदार्थकत्वादेव। गवानन्वयापत्तेः-चित्रायां गवामेदान्वयस्याशक्यत्वादित्यर्थः / तत्पदस्य प्रक्रान्तबुद्धिविषयत्वेन चित्रगवान्यतरार्थत्वादुभयत्रैकरूपेणान्वयः संभवतीति बोध्यम् / विनिगन्तुमशक्यत्वादिति-न च 'प्रत्ययानामित्यादि' न्यायादुत्तरपद एव लक्षणेति वाच्यं कश्चिद्वयभिचारस्यापि दर्शनात्तन्न्यायस्यासार्वत्रिकत्वात् / केचित्-वैयाकरणाः। समाधत्ते-अत्रोच्यत इति / पदद्वय इति / न चान्यतरवैयर्थ्य परस्परतात्पर्यग्राहकत्वेन संभेदेन च तदवैयर्थ्यात् / एसेन चित्रा गौरिति शक्त्युपस्थाप्ययोरन्वयबोधोत्तरं चित्रपदेनोभाभ्यां वोपस्थितविशिष्टस्वार्थसम्बन्धी न्याः सि. म.६
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टीका लक्ष्यत इति न वक्तुं शक्यमेवमपि प्राप्तोदक इत्याद्यषष्टयर्थबहुव्रीहौ तदसंभवात् , प्राप्तिकर्बभिन्नमुदकमिति बोधोत्तरं तत्सम्बन्धिग्रामलक्षणायामप्युदककर्तृकप्राप्तिकर्मग्राम इत्यर्थालाभात् / प्राप्तेति तप्रत्ययस्यैव कर्थस्य कर्मणि लक्षणेति चेदभेदान्वयव्युत्पत्तेरुदकाभिन्न प्राप्तिकर्मेति स्यात् , प्राप्तेर्धात्वर्थतया कर्तृतासम्बन्धेनोदके तदन्वयस्त्वसंभवी अन्यथा 'देवदत्तः पच्यत' इत्यत्रानन्वयानापत्तेः / अथोदकाभिन्नकर्तका प्राप्तिरिति बोधोत्तरं तत्कर्मग्रामो लक्ष्यत इति चेत् , न, प्राप्तेर्धात्वर्थतया तार्थ प्रति विशेष्यत्वासंभवात् / प्रकृतिप्रत्यययोः प्रत्ययार्थप्राधान्यनियमादित्यादि वैयाकरणानां कल्पनाजालमपास्तम् / चित्रगुरित्यत्र प्राप्तोदक इत्यादौ च पदद्वयलक्षणायामनुपपत्त्यभावादनेकमन्यपदार्थे इति विध्यर्थस्याप्यस्खलितत्वेन बहुव्रीह्यसम्भवस्यापि वक्तुमशक्यं चरमपदस्यैवान्यपदार्शलक्षणायामपि कथंचिदनेकेषामन्यपदार्थप्रतीत्युपयोगित्वान्न विरोध इति स्मर्त्तव्यम् / यत्त्वेवंसति घटगोस्तम्भादिपदेष्वपि 'घट ' चेष्टायां 'गम्ल' गतौ 'स्तम्भु' रोधन इत्यादि धातुभ्यः * पचायजादिमिर्युत्पादनसत्त्वे नान्तर्गतप्रत्ययो( ये?) जतिविशेषलक्षणा(ण)या धातुप्रत्यययोरुभयोरेव वा तया नियतबोधसम्भवात्तेषामपि न शक्तिरिति* रूढशब्दोच्छेद, एव स्यात् , घटादिशब्देषु योगस्योक्तत्वात्मकादिशब्दानामपि मूकायतीति योगसम्भवान्नियगस्थश्च लक्षणयैव सिद्धयेदिति घटादिशब्देष्विव प्रकृते व्यवहारादावश्यकी समुदायशक्तिसिद्धिरिति भूषणकृतोक्तं तत्तु यौगिकोच्छेदकत्वादेवोपेक्षणीयम् / व्यवहारविशेषस्तु शक्त्येव निरूढलक्षणयापि न दुरुपपादः एवम्भूतनयजन्यबोधे योग एव तन्त्रं समभिरूढसाम्प्रतनयजन्यबोधे च रूढ्यादित्रयमिति विवेकस्तु निर्मलधियामाहतानामेवानाविल इति निरूपितमस्माभि-नयामृततरङ्गिण्यामिति तत एवावधार्यम् / अन्यलभ्यत्वादिति-एतेन प्रत्येकवृत्त्यज्ञानेऽपि बोपदावश्यकी समुदायशक्तिः, घटादिपदेष्वपीदमेव तत्साधकम् , अत एव पङ्कजपदेऽपि तत्स्वीकारः प्रकारान्तरासम्भवादिति भूषणोक्तमपास्तं प्रत्येकवृत्त्यज्ञाने समुदायशक्तिभ्रमस्य पूर्व सम्भवेऽप्यन्यलभ्यत्वज्ञानोत्तरं तन्निवृत्तेः।। न च पदतदर्थघटितशक्तेभेमस्यैवासम्भव इति तदुक्तं युक्तं विशिष्टाया भ्रमासम्भवेऽपि खंडशस्तत्सम्भवात् / अन्ततः समुदाये शक्ततासम्बन्धेन तदर्थवत्त्वभ्रमस्याऽनुपपत्यभावाच्चेति दिक् / विशिष्टलक्षणावादिनां मतमुपन्यस्यति मूलम्-मीमांसकास्तु समुदाय एव लक्षणा। न च समुदायस्य शक्त्यभावा लक्षणानुपपत्तिः स्वबोध्यसम्बन्धो हि लक्षणा, अस्ति च वाक्येऽपि विशिष्टं बोध्यम् / अन्यथा का गतिर्गभीरायां नद्यां घोष इत्यादौ / न हि नदी पदं तीरलक्षकं गभीरायामित्यन्व * एतत्विहमध्यवर्तिपाठः खण्डितः प्रतिभाति /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टीका यापत्तेः / न हि तीरं गभीरम् / नापि गभीरपदं तीरलक्षकम् नद्यामित्यनन्वयापत्तेः / न हि तीरं नदी, तस्मादनन्यगतिकतया वाक्यमेव गभीरनदीतीरलक्षकमित्याहुः / अत्रोच्यते। वाक्यं न विशिष्टार्थबोधकं तद्बोधकतावच्छेदकशक्तेरभावात् / अत स्तत्रस्वबोध्यसम्बन्धो लक्षणेति रिक्तं वचः / किञ्च गभीरायां नद्यामिति विभक्त्यन्तभागस्य न नदीतीरे लक्षणा, तदाधारताप्रत्ययानापत्तेः / प्रत्ययानां प्रत्यान्वितबोधकत्वात् / नापि गभीरायां नदीभागस्य तस्याबोधकत्वात् / बोधकत्वेलक्ष्ये विभक्त्यर्थानन्वयापत्तेः प्रत्ययानां प्रकृत्यान्वितबोधकत्वात् / न हि भागः प्रकृति येन तदर्थे विभक्त्यर्थान्वयः स्यात् / गभीरायामिति सप्तम्यनापत्तेश्च / ___टोका-मीमांसकास्त्विति-बोध्यम् स्वजन्यबोधविषयः / अन्यथा-शक्यसम्बन्धस्यैव लझणात्वे / का गतिः-किमुपपादकं, नहीति-नदी पदे तीरलक्षणा नोक्तवाक्यप्रामाण्योपपादिकेत्यर्थः / अनन्वयापत्तेरिति-योग्यताभावादित्यर्थः / तदेवाह-न हि तीरं गभीरमिति-एवमग्रेऽपि व्याख्येयम् अनन्यगतिकतयेति-अवयवलक्षणयानुपपत्तेरित्यर्थाः / एतन्मतं दूषयति-अत्रोच्यते इत्यादिना / रिक्तं वचः-इति-तथा च बोध्यसम्बन्ध इत्यत्र वृत्त्या बोधकत्वविवक्षा कर्तुमशक्येति फलितं; तर्हि प्रकृतार्थबोधजनकज्ञानविषयतापर्याप्त्य धिकरणत्वमेव बोधकत्वं विवक्षणीयम् , तत्राहकिंचेति अनापनेरिति-सप्तम्या अपि लक्ष्यकोटिप्रवेशालक्ष्यकोटौ चाधारत्वाप्रवेशादित्यर्थः / तर्हि सप्तमीविनिर्मुक्त एव लक्षकभाग आद्रियताम् / तत्राह-नापीति अबोधकत्वात्-बोधकतापर्याप्त्यनधिकरणत्वात् , अर्थबोधजनकज्ञानविषयमानं च न तन्त्र प्रत्येकवर्णानामप्येवमर्थवत्त्वापत्तौ विभक्त्याद्युत्पत्यापत्तेरिति भावः / अभ्युपगम्याह-बोधकत्वे वेति, नहीति, स भागः-गभीरायां नदीति भागः, अप्रकृतित्वं च तस्य तदुत्तरं प्रत्ययाविधानात् प्रत्येकपदोत्तरमेव तद्विधानात् प्रत्येकपदद्वयस्यैव सप्तमीप्रकृतित्वादित्युत्तरस्य सप्तमीविनिर्मुक्तस्य प्रकृतित्वे दोषान्तरमाह-गभीरायामिति-केवलगभीरपदस्याप्रकृतित्वापत्तेरित्यर्थः। ननु सर्वमिदं 'प्रत्ययानामि 'त्यादि न्यायसिद्धौ स्यात्तत्रैव तु किं मानमिति चेत् , सत्यं, विशेष्यतया प्रकृत्यर्थप्रकारकबोधे प्रत्ययजन्योपस्थितेहेतुत्वस्यैव मानत्वात् / / ननु तत्तत्प्रत्ययविधानावधित्वरूपस्य प्रकृतित्वस्याननुगमान्न सामान्यतः कार्यकारणभावः किन्तु घटप्रकारककर्मत्वविशेष्यकशाब्दबुद्धि प्रति घटार्थकपदोत्तरकर्मत्ववाचकविभक्तिजन्योपस्थितिहेतुरिति विशिध्यैवेति क्वचिदप्रकृत्यर्थेनापि प्रत्ययार्थान्वयान्नायं दोष इति चेत् , न, सामान्यतो हेतुहेतुमद्भावानभ्युपगमे चक्रिणमहं पूजयामीति चक्रस्येनर्थ इवाकाङ्क्षासत्वादन्यत्राप्यन्वयापत्तेः / 'काष्ठं तण्डुल' इत्यादौ + 'अत एव' इत्यपि पाठः /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टीका करणत्यकर्मत्वादिना काष्ठतण्डुलादीनां धात्वर्थेऽन्वयापत्तेश्च / कर्मत्वादिविशेष्यकबोध एव त्वया द्वितीयादिजन्योपस्थितेहेतुत्वोक्तेरत्र कर्मत्वादेरविशेष्यकतया द्वितीयाद्यभावेऽप्यक्षतेः / ___ न चाभेदातिरिक्तसम्बन्धेन नामार्थप्रकारकशाब्दबोधं प्रति तदुत्तरसाधुविभक्तिजन्योपस्थितेहेतुत्वान्नोत्तरदोषः दण्डिनं चक्रिणं पूजयामी ' त्यादौ व्यभिचारादिनादेरविभक्तित्वात् , तस्मात्तत्तन्निरूपितप्रकृतित्वस्याननुगमेऽपि 'स्वपितृभ्यः पिता दद्यात्' इत्यादौ स्वत्वपितृत्वादेखि तदादिन्यायेनोपलक्षणेनानुगमात्सामान्यतः कार्यकारणभावस्य सुग्रहत्वादुक्तापादनमित्याशयात् / विभक्त्यन्तपदद्वयस्य लक्षकत्वे दोषमाह / मूलम्-अथ विभक्त्यन्तस्यैव गभीरनदीतीराधारत्वलक्षकत्वमिति चेत्, न, अशक्तत्वात् / तस्मात्पदद्वय एव विनिगमकाभावाद्विशिष्टनदीतीरे लक्षणा / नचैकपदवैयर्थ्यम् परस्परतात्पर्यग्राहकत्वादिति सम्प्रदायः। विस्तरस्त्वस्माकं मणिमरीचिनिबन्धनतात्पर्य्यदीपिकयोरनुसन्धेयः / उपकुम्भमर्धपिप्पलीत्यादावप्युत्तरपदलक्षणयैवपपत्तौ न शक्तिरुपेयते अन्यलभ्यत्वात् / समाहारद्वन्द्वे पाणिपादमित्यादौ पाणिपदं पाणिप्रतियोगिक पाणिपदं तु पादसमाहारं लक्षयतीति न पाणिपादसमाहारे शक्तिः। समाहारश्च तुल्यवदेकक्रियान्वयित्वरूपं साहित्य सेनावनादिवदपेक्षाबुद्धिविशेषविषयत्वं वा। टीका-अथेति-अशक्तत्वादिति-तथा च शक्यसम्बन्धरूपलक्षणानुपपत्तेरित्यर्थः / वाक्यार्थविधया बोध्यसम्बन्धस्य लक्षणात्वे घोषान्तर्भावेनापि लक्षणाप्रसङ्गः / इष्टमिदं वाक्यार्थो लक्ष्य इति भाट्टानामिति चेत्तर्हि समासवाक्ये नेति किमिदमर्धजरतीयम् / एतद्धि सामान्यविशेषभावशालिनानार्थिकरूपार्थबोधजनकनानैकशक्त्यभ्युपगन्तृणाम् - अनेकमेकात्मकमेव वाच्यं - वृक्षा इति प्रत्ययवत्प्रकृत्येत्यादिवादिनामार्हतानामेव शोभते नैकान्तवादिनामिति विवेचितमष्टसहस्त्रीविवरणेऽस्माभिः / अव्ययीभावे वस्तुस्थितिमाह-उपकुम्भमित्यादि, उपपत्तौ-कुम्भसमीपमित्यर्थबोधोपपत्तौ / द्वन्द्वे तामाह-समाहारद्वन्द्व इत्यादि-पाणिप्रतियोगिक-मिति / तेन पादपदार्थे पादसमाहारेऽ भेदान्वययोग्यत्वमुपदर्शितम् / इति नेति-पदद्वयलक्षणयैवोपपत्तेरित्यर्थः / / न च पदद्वयलक्षणास्वीकारे तदुभयार्थवैशिष्टयबोधायाकाङ्क्षादिज्ञानादिहेतुत्वकरुपने गौरवं, विशिष्टशक्तिस्वीकार तु लाघवमिति; उक्तगौरवस्य * फलमुखत्वेनाबाधकत्वादन्यलभ्यत्वेन च वैशिष्टयशक्त्यसिद्धेः / अनुगततुल्यवत्त्वानिरुक्तेराह-सेनेत्यादि। ___ मूलम्-नन्वेवं पाणिपादंवादयेत्यत्रानन्वयः समाहारे वादनकर्मत्वाभावादिति चेत् , न, परम्परया तत्र कर्मत्वान्वयादित्येके / समाहारोत्तरविभक्त्यर्थकर्मत्वादेः समाहियमाण
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टीका एवान्वयः पदव्युत्पत्तिवैचित्र्यादित्यन्ये / पाणिपादं वादयेत्यत्र पाणिपादमात्रप्रतीतेन समाहारे लक्षणा शक्तिर्वा / नचैवं द्विवचनापत्तिः असाधुत्वात् / इतरेतरसमाहारसंज्ञा तु नदीवृद्धयादिवत् पारिभाषिक्येवेति तु तत्वम् / इतरेतरद्वन्द्वे तु धवखादिराविति स्वरूपद्वयप्रतीतेन लक्षणा शक्तिर्वा / टीका-परम्परयेति-स्वाश्रयनिरूपितत्वसम्बन्धेनेत्यर्थः / एवं सति साक्षात्सम्बन्धेनानुभूयमानबोधापलापापत्तिरत आह-समाहारोत्तरेति-समाहारोत्तरविभक्त्यर्थकर्मत्वादेः-समाहारवाचकपादादिपदोत्तरविभक्त्यर्थीभूतकर्मत्वादेः। समाहियमाण एव-समाहाराश्रये पाणिपाद एवेत्यर्थः / कथमेवमन्वयोऽन्वयमाह-समाहारः सामानाधिकरण्यमिति समाहाराधिकरणवृत्तित्वस्यैव कर्मत्वे बोध इत्येतादृशनियमहेतुव्युत्पत्तिविशेषकल्पनादित्यर्थः / तथा च समाहारार्थकपदोत्तरद्वितीयादिजन्योपस्थितेः समाहारावच्छिन्नप्रकारताककर्मत्वादिविशेष्यकशाब्दबोधहेतुत्वं कल्पनीयमित्यर्थः / समाहारावच्छिन्नप्रकारताकश्च बोधो युगपवृत्तिद्वयाविरोधे संगच्छते; शक्त्योपस्थितयोः पाणिपादयोर्लक्ष्यस्य समाहारस्य प्रकारतायाः प्रथममन्वयबोधसम्भवात् / पाणिपादमेव वा पाणिसमाहतार्थकं, पादपदं तु मुख्यार्थमेवेति युक्तं पश्यामः। अन्ये-कल्पकाः / पाणिपादमात्रप्रतीरित्यत्र मात्रपदेन समाहारव्युदासः / न समाहारे लक्षणेत्यनेन एकदेशलक्षणावादिनो न्यायानुयायिनः समुदायलक्षणावादिनश्च जैमिनीयस्य निरासः / न वा शक्तिरिति-अनेन समुदायशक्तिवादिनो वैयाकरणस्य / एवं-समाहारानुपस्थितौ। द्विवचनापत्तिरिति-पाणिपादयोरुभयत्वादित्यर्थः / अस्मन्मते तु समाहारस्यैकत्वादेकवचनं नाघटमानमिति भावः / असाधुत्वादिति-व्याकरणनिषिद्धत्यादित्यर्थः / . नन्वेवं 'पाणिपाद' 'हस्त्यश्वरथम् / इत्यादौ समाहारद्वन्द्वत्वं 'धवखदिरपलाशा' इत्यादौ चेतरेतरद्वन्द्वत्वमिति व्यवस्था कथं स्यादत आह-इतरेतरेति, नदीति-'यूस्त्र्याख्यौ नदी' आडुत्तरस्य वृद्धिरित्याद्यनुशासनात् यथा स्त्रीशब्दादेर्नदीवृद्धयादिसंज्ञकत्वं पारिभाषिकं विज्ञायते तथेतरेतरसमाहारद्वन्द्वयोः पारिभाषिक्येवेतरेतरत्वसमाहारत्वसंज्ञेत्यर्थः / यत्र च 'हस्त्यश्वं प्रमेयं 'पाणिपादमभिधेयम्' इत्यादौ समाहारोऽनुभूयते तत्र लक्षणैवाभ्युपेयते / अत एव हस्त्यश्वद्रव्यमित्यादौ विनाऽपि द्रव्यपदलक्षणामन्वय उपपद्यत इति ध्येयम् / आनुभविका:-अनुभवानुसारिणो नव्याः / प्रामाणिकत्वसूचनायार्थान्तरसंक्रमितवाच्यमेतत्पदं निर्दिष्टम् / इतरेतरद्वन्द्वे सम्प्रदायमतमाह-घवखदिराविति-धवखदिरावित्यादीत्यर्थः / द्वयं-इत्युपलक्षणं समस्यमानपदार्थमात्रस्यैव प्रतीतिरत्यर्थः / न शक्तिन वा लक्षणेत्यस्येतरेतरद्वन्द्वे इत्यनेन योगः। मूलम्-मीमांसकास्तु धवखदिरसाहित्याश्रये लक्षणा। तदाहुः- साहित्ये हि * इदं प्रतीकं मुद्रितामुद्रितप्रतौ क्वचिदपि नोपलभ्यते /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टीका द्विवचनबहुवचने द्वन्द्वसमासोवति / साहित्यश्च तुल्यवदेकक्रियान्वयित्वम् / अत एव यत्कर्तव्यं तदनया सहेत्यत्र पल्याः सहभावमात्रं न तु साहित्यम् / यागादौ पल्या अनुमतिद्वाराऽन्वयेन तुल्यवदन्वयादित्याहुः / टीका-मीमांसकास्त्विति-तत्रापि-इतरेतर द्वन्द्वेऽपि / स्वोक्ते प्रामाणिकसंमतिमाह-तदाहुरिति-शाब्दिका इति शेषः / साहित्य इति-बोध्ये इति शेषः / द्विवचनबहुवचने साहित्यबोधके भवतः द्वन्द्व समासो वा भवतीति योजनीयं, किं तत्साहित्यमित्याह-साहित्यं चेति, अत एवमुख्यस्वातन्त्र्यानधिकारादेव / सहभावमात्रं-प्रतीयत इति शेषः / नतु साहित्य-निरुक्तसाहित्यम् / अनुमतिद्वारान्वयेनास्वातन्त्र्यादित्यर्था : तुल्यवदिति-तुल्यवदन्वयाभावान्न साहित्यं तत्र प्रतीयत इत्यर्थः / आहुरित्यनेनास्वरसः सूचितः / स चायं धवखदिरपलाशान् छिन्धीत्यादौ धवत्वादिनैवान्वयः सर्वानुभवसिद्धो ननु साहित्याश्रयत्वेन / न च धववन्तमानयेत्यादौ धवादेः कर्मत्वादिप्रत्ययापत्तिवारणाय धवप्रकारकशाब्दबुद्धि प्रति तदुपस्थापकपदाव्यवहितोत्तरवर्तिविभक्तिजन्योपस्थितेहेतुत्वादत्र साहित्याश्रयबोधाय लक्षणाधौव्यं धवत्वादिनैव कर्मत्वबोधात् तां पश्याचार्यकल्पं पूजयेत्यादौ टाप्कल्पवादिनेव द्वन्द्वघटकपदेन यद्व्यवधानं तदतिरिक्तव्यवधानाभावगर्भस्यैवाव्यवहितत्वस्य ग्रहाद् 'द्वन्द्वान्त' इत्यादिन्यायाद्भिन्नव्युत्पत्तेरित्यादिः / कर्मधारयमधिकृत्याह___ मूलम्-नीलोत्पलमित्यादौ नीलाभेदस्यान्वयविधयैवात्रभासनोपपत्तेः। कर्मधारये न शक्तिर्नवा लक्षणा। अत एव तत्पुरुषात्कर्मधारयोर्बलीयान्। तत्र हि पूर्वपदे सम्बन्धिलक्षणेत्युक्तम् / नञ्तत्पुरुषेऽप्यघटः पट इत्यत्र घटपदं घट सम्बन्धि परम् / नअपदं चान्योन्याभावे शक्तुमेव / संसर्गाभाववाचकं नजपदं नान्योन्याभावशक्तमिति चेत्, न, लाधवेन विनिगमनाविरहेणचाभावमात्र एव तच्छक्त्यवधारणात् / / टीका-नीलेत्यादि, इत्यादौ कर्मधारय इति शेषः / अन्वयविधया-संसर्गविधया / नेति-अभेदे न शक्तिर्न वा लक्षणेत्यर्थः / उपष्टम्भकमाह-अत एवेति-एतल्लाघवमूलैव निषादस्थपत्यधिकरणप्रवृत्तिः। तत्र-षष्ठीतत्पुरुषे / पूर्वपदे-नञ्तत्पुरुषे वस्तुस्थितिमाह-ननित्यादि, नञ् पदं चान्यानाभावेशक्तमिति-वस्तुस्थितिः प्रकृते चान्योन्याभाववल्लझकमित्यनुपदमेव स्फुटीकरिष्यते तथा च प्रकृते घटसम्बन्ध्यन्योन्यभाववान् तदभिन्नः पट इति बोधः नामार्थयोर्भेदेनान्वये नियमे निपातातिरिक्तत्वानिवेशे तु न क्वापि लक्षणा तथा च घटभेदवान् पट इत्येव बोध इति ध्येयम् / भ्रान्तः शङ्कतेसंसर्गाभाववाचकं नजिति, लाघवेति-संसर्गाभावत्वापेक्षयाऽभावत्वस्य लघुत्वात्तदेव नञः शक्यतावच्छेदकं; तादाम्यतदितरसंसर्गावच्छिन्नप्रतियोगिकत्यांशस्तु वक्ष्यमाणसमभिव्याहारविशेषरूपाकाङ्क्षा लभ्य एवेति न तस्य शक्यतावच्छेदककोटी प्रवेश इति भावः /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड टीका एतेन तत्सादृश्यमभावश्च तदन्यत्वं तदल्पता / अप्राशस्त्यं विरोधश्च नअर्थाः षट् प्रकीर्तिताः // 1 // इत्यनुसारेण सादृश्यादावपि शक्तिरित्यपास्तं गौरवान्मुख्यप्रयोगविरहाच्च तत्र शक्त्यसिद्धः; क्वाचित्कबोधस्य तु लक्षणयाऽप्युपत्तेः / ननु प्रामाणिकं गौरवं न दोषायेति संसर्गाभावत्वमेव नञः शक्यतावच्छेदकमत आह-विनिगमनाविरहेणचेति-तथा च घटो नेत्यादिवाक्यजबोधोत्तरं घटभेदत्वादिना संशयवारणाय भेदत्वात्यन्ताभावत्वयोरखण्डोपाध्योरेवः तत्त्वमस्त्विति नव्यमतं नियूंढम् ; इत्थमप्यभावातिरिक्ते न शक्तिस्तदाहअभावमात्र एवेति-इत्यं च यदुक्तं नृसिंहेन नियामकाभावादन्योन्याभावत्वमपिः, शक्यतावच्छेदकमिति-नानातिव नओऽत एव नअर्थाः षट् प्रकीर्तिता इति प्राश्च इति-तत्प्रामादिकं वेदितव्यम् / अभावमात्र एवेति-मूलास्पर्शात्समभिव्याहारोपगृहीत नियतप्रयोगेण तत्रैव शक्तिरित्यत्र लक्षणेत्यस्मद्याख्यानस्यैव मनोविनोदकत्वात् , अभावत्वमेव नञः शक्यतावच्छेदकम् अतिरिक्तभेदत्वादेरसिद्धत्वे न संशयाभावः; तादात्म्यावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वादिना संशयस्य तु तादृशप्रतियोगिताकत्वसंसर्गेण घटविशिष्टाभावत्वादिना निश्चयोऽन्ततो व्यावर्तकधर्मदर्शनविधया विरोधी / केवलभदवानिति बुद्धरत्यन्ताभावसंशयाविरोधित्वं तु तादात्म्यतदितरसंसर्गावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावात्यभेदात्यन्ताभावत्वयोर्भेदात् , अत एव न भेदात्यन्ताभावादिपर्यायतेति भट्टाचार्याः / एतेनारोपितत्वमेव नद्योत्यमारोपमात्रमर्थो विष"रत्वं च संसर्ग. इति नव्याः / अभावस्य तदर्थे तस्य विशेष्यत्वेनैव भावस्य सर्वसिद्धत्वादसर्वस्मै इत्यादी सर्वनामकार्यानापत्तिः गौणत्वेन तन्निषेधात् , इतरपदार्थविशेषणत्वेनोपस्थितार्थकत्वं हि गौणत्वं तथा सत्यायातमभावे प्रतियोगिनो विशेषणत्वात् , आरोपितं च विशेषणमेवेति न दोषः / किश्च भावार्थकत्वेऽविघ्नमित्यादौ परत्वादव्ययीभावं बाधित्वा तत्पुरुषत्वमेव स्यात् , इत्थं च वायौ रूपं नास्तीत्यत्र रूपाश्रिता आरोपिता सत्ता वायाविति बोधः / पीतः शंखो नास्तीत्यत्र चारोपिता / पीतशंखेत्यादेः विशिष्टसत्ताऽप्रसिद्धावपि तदूघटकयावत्पदार्थप्रसिद्ध्याऽहार्यारोपेणाहार्यशाब्दसंभवात् / अत एव शशविषाणजन्यं कार्मुकं नास्तीत्यादौ शशविषाणजन्यकार्मुकनिरूपिताऽऽरोपिता सत्येत्यादिर्बोध इति निपुणमन्यस्य वैयाकरणस्य मतमपास्तम् , आरोपितत्वारोपत्वादेर्गुरुत्वेन शक्यतानवच्छेदकत्वात् नोऽभावबोधस्यानुभविकस्य सर्वसिद्धस्यापलापे बहुविप्लवापातान्नियमतस्तस्य ज्ञापकाभावेनाग्रेऽपि तद्बोधापत्तेः / 'अस' इत्यादौ सर्वनामसंज्ञाया एतत्तदोरिति ज्ञापकादेव सिद्धेरविघ्नमित्यादावव्ययीभावस्य तु तत्पुरुपाव्ययीभावयोर्वेकल्पिकत्वादेवोपपत्तेः, "रक्षोहागमलध्वसन्देहाः प्रयोजनमिति भाष्यस्वारस्येनैव विकल्पाभ्युपगमादभावस्यैव नअर्थताया युक्तत्वात् / अत एव निवृत्तपदार्थ इति भाष्यप्रतीके निवृत्तः पदार्थो मुख्यं
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ न्यायसिद्धान्तमंजरी शब्दखण्ड रीका ब्राह्मण्यं यस्मिन्स क्षत्रियादिरित्यर्थो न युक्तः आरोपितवामण्यस्य क्षत्रियादेर्नअवाच्यत्वादन्यथा सादृश्यादेरपि वाच्यत्वापत्तेः, किन्तु निवृत्तं पदार्थो यस्येति नपुंसके भावे त इत्यर्थ इति तदीयैरेवोक्तत्वात् / सच नअर्थोऽभावः प्रतियोगिनि विशेषणतयाऽन्वेति अन्यथाऽत्वं भवसि अनहं भवामीत्यादौ पुरुषव्यवस्था न स्यात् त्वदभाव मदभाव इतिवदभावांशे युष्मदस्मदोरन्वयेनेति युष्मत्सामानाधिकरण्याभावात् , अस्मन्मते च मेदमतियोगित्ववदमिन्नाश्रय इत्यर्थात् युष्मत्सामानाधिकरण्यं सेव्यते नैकयेत्यादावेकवचननियमोआमण इत्यादावुत्तरपदार्थप्राधान्यात्तत्पुरुषत्वं च युक्तमेव / यद्वा घटो नास्तीत्यादौ घटाभिन्नाश्रयोऽस्तित्वाऽभाव इति बोधस्यानुभविकत्वात्तस्य विशेष्यतैव, अत्वं भवसीत्यादौ च युष्मदस्त्वद्भिन्ने लक्षणा; न द्योतकः, युष्मदेऽमिन्ने न तिङ् सामानाधिकरण्यात् पुरुषव्यवस्था। सेव्यते नैकयेत्यादौ योषयेति विशेष्यानुोंधादेकवचनमत एव- पतन्त्यनेके जलरिवोर्मय' इत्यादिकं सूपपादमिति वैयाकरणा एवाहुः / वर्ष तु ब्रमः-अभावतद्वतो अर्थयोविशेष्यत्वेनैवान्वयोऽब्रामणोऽविद्येत्यादौ च भाक्त आरोपितत्वविरुद्धत्वादेविशेषणत्वेनापि नियामकः समभिव्याहारविशेषादिः......॥ [अपूर्णोऽयं अन्यः] इयं कृतिः संशोधिता संपादिताश्च पूज्याचार्यश्रीविजयधर्मसूरीश्वरशिष्यमुनि यशोविजयेन / ' वि. सं. 2016 वर्षे। . समाप्तम्। 0 00..
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ भट्टाचार्य-चूडामरिण-श्रीजानकीनाथशर्म-विरचितायाः न्यायसिद्धान्तमञ्जर्याः शब्दखण्डः मूलपाठद्वयम् अस्य शब्दखण्डस्य पूज्य-महोपाध्याय-श्रीमद्-यशोविजयजिन्महाराजै रचितायाष्टीकाया यावानंशो मुद्रितस्तावानंशोऽत्र मूलस्य स्वतन्त्ररूपेण मुद्रयते / किञ्चोपाध्यायमहाराजानां स्थितिकाले मूलस्य यादृशं रूपं प्रचलितमासीत् तथैव तैष्टीकाकरणेऽपि स्वीकृतं भवेदिति तु सुनिश्चितमेव / तथापि क्वचित् क्वचित् साम्प्रतं केचन पाठभेदा अपि लन्यन्ते / अतो विदुषां परिचयाय तावुभावपि पाठौ साम्प्रतमत्र प्रारम्भे क्रमश: "प्रथमे पृष्ठे श्रीमदुपाध्यायः स्वीकृतस्तथाऽस्माभिः सम्प्राप्त: पाण्डुलिपिमूलकः पाठः द्वितीये च पृष्ठे समक्षमेव श्रीयादवाचार्यविरचितया-न्यायमञ्जरी सारटीकया सह काशीस्थराजकीय, संस्कृत पाठशालाया न्याय-प्रधानाध्यापक-तर्कतीर्थ-तर्करत्न-पण्डितश्रीजीवनाथ मिश्रसंशोधितः सं० 1972 तमे वर्षे काश्यां प्रकाशितः पाठश्च" मुद्रयते / मन्य एतेन विदुषां ज्ञानरसातिरेकः सम्भविष्यतीति / -सम्पादकः
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ भट्टाचार्य-चूडामरिण-श्रीजानकीनाथशर्म-विरचितायाः न्यायसिद्धान्तमञ्जयः शब्दखण्डः [ टीकाकार-स्वीकृतः पाठः ] अथ शब्दो निरूप्यते तत्र शाब्दं प्रमितिकरणं शब्दः / शाब्दत्वञ्च शब्दात्प्रत्येमीत्यनुभवसिद्धो जातिविशेषः। जन्यपदधीजन्यत्वव्यभिचारि अनुभवत्वाव्यापकजातिशून्यत्वे सति पदविषयकत्वाऽव्यभिचारिजातिशून्यधीत्वं वा, सत्यन्तं प्रत्यक्षानुमितिस्मृतीनां वारणाय, तत्र तादृशीनां प्रत्यक्षत्वादिजातीनां सत्त्वात्। जातीनां सत्त्वात् / जातिशून्यत्वम् अनुभवत्वाव्यापकजातिशून्यत्वं चाऽसम्भवि / अनुभवत्वादीनां तदव्यापकशाब्द(त्व)स्य च सत्त्वात् / जन्यपदधीजन्यत्वव्यभिचारिजातिशून्यत्वमपि तथा / तादृगनुभवत्वादीनां सत्त्वात् / पदधीजन्यत्वव्यभिचारि अनुभवत्वापरजातिशून्यत्वं चानुमिताबपि अनुमितित्वस्य भगवत्पदधीजन्यत्वाव्यभिचारित्वात्, अतः समुदितमुपात्तम् / उपमितावतिव्याप्तिवारणाय शून्यान्तम् / जात्यादावतिव्याप्तिवारणाय धीपदम् / / सोऽयं शब्द: सकलजनानुभवसिद्धो दुरपह्नवः। तज्जनकत्वमपि तथा / आगोपालाङ्गनमापण्डितं चैत्रवाक्यादमुमर्थं प्रत्येमोति प्रतीते: / केवलमनुमानविधयाऽन्यथा वेति विप्रतिपद्यन्ते / तत्रानुमानविधयेति वैशेषिकादयः / नैयायिकास्तु पृथगेव शब्दो मानं न त्वनुमानम् / शब्दस्य अर्थाव्याप्यत्वात् / न हि यत्र शब्दस्तत्र घटानयनादिरूपोऽर्थः शब्दस्याऽऽकाशवृत्तित्वात्, घटादेश्च तदवृत्तित्वात् / ___दृश्यते च व्याप्तिज्ञानविधुराणामपि शब्दादन्वयानुभव: / न चायमनुमितिरूपः, तस्या व्याप्तिधीजन्यत्वात् प्रतियन्ति च लौकिका: अननुमितमसाक्षात्कृतं श्रुतमिदं नैयायिकेभ्य इत्यलं विस्तरेण /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ भट्टाचार्यचूडामणि-श्रीजानकीनाथशर्म-विरचितायाः न्यायसिद्धान्तमञ्जर्याः शब्दखण्ड: __ [ साम्प्रतिकः प्रचलितः पाठः ] अथ शब्दो निरूप्यते, तत्र शाब्दप्रमितिकरणं शब्दः शाब्दत्वं च शब्दात् प्रत्येमीत्यनुभवसिद्धो जातिविशेषः / जन्य-शब्दत्वधीजन्यत्व-व्यभिचार्यनुभवत्वाव्यापकजातिशून्यत्वे सति पदविषयकत्वाव्यभिचारिजातिशून्यधीत्वं वा। सत्यन्तं प्रत्यक्षानुमितिस्मृतीनां वारणाय / तत्र तादृशीनां प्रत्यक्षत्वादिजातीनां सत्त्वात् / जातिशून्यत्वमनुभवत्वाव्यापकजातिशून्यत्वं चासम्भवि अनुभवत्वादीनां तदव्यापकशाब्दत्वस्य च सत्त्वात् / जन्यपदधीजन्यत्व-व्यभिचारिजातिशून्यत्वमपि तथा तादृशानुभवत्वादीनां सत्त्वात् पदधीजन्यत्व-व्यभिचार्यनुभवत्वाव्यापक-जाति-शून्यत्वं चानुमितावपि अनुमितित्वस्य भगवत्पक्षधीजन्यत्वाव्यभिचारित्वादतः समुदितमुपात्तम् / उपमितावतिव्याप्तिवारणाय शून्यान्तम् / जात्यादावतिव्याप्तिवारणाय धीपदम् / सोऽयं शब्द: सकलजनानुभवसिद्धो दुरपह्नवस्तज्जनकत्वमपि तथा / आगोपालाङ्गनमा च पण्डितं चैव वाक्यादमुमर्थं प्रत्येमीति प्रतीतेः / केवल मनुमानविधयाऽन्यथा वेति विप्रतिपद्यन्ते तत्रानुमानविधयेति वैशेषिका: / ... नैयायिकास्तु पृथगेव शब्दो मानं न त्वनुमानशब्दस्यार्थाव्याप्यत्वातु न हि यत्र शब्दस्तत्र घटानयनादिरूढोऽर्थः शब्दस्याकाशवृत्तित्वाद् घटादेश्च तदवृत्तित्वात् / दृश्यते च व्याप्तिज्ञान-विधुराणामपि शब्दादन्वयानुभवः / न चायमितिरूपस्तस्या व्याप्तिधीजन्यत्वातु प्रतीयन्ति च लौकिकाः, अननुमितमसाक्षात्कृतं च श्रुतमिदं नैयायिकेभ्य इत्यलमति विस्तरेण /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ ननु यदि स्वातन्त्र्येणैव शब्दो मानं तदा घटमानयेत्यतः शब्दात्पामराणामप्यर्थप्रत्यय: स्यादिति चेत्, न; शक्तिग्रहस्यापि सहकारित्वात्, पामराणाञ्च घटादिशब्दे क्ते रग्रहात् / अथ केयं शक्तिः / अभिधा नाम पदार्थान्तरं सङ्केतग्राह्यमिति मोमांसका: / ___ नैयायिकास्तु आवश्यकत्वात् सङ्केत एवाऽभिधा, न तु पदार्थान्तरं मानाभावात् / स च सङ्केतोऽस्मात्पदादयमर्थो बोद्धव्य इत्याकारिकेच्छा / हन्तैवं पामारादिसङ्केतिता अपि शब्दा अभिधायकाः स्युरिति चेत् -न, नहि सङ्केतमात्रमभिधा किन्त्वीश्वरसङ्केत: / न चापभाषिते सोऽस्ति मानाभावात् / कथं तहि ततोऽन्वयबोध इति चेत्, शक्तिभ्रमादिति गृहाण / कथं तर्हि पामरादीनामीश्वरमविदुषां मीमांसकानां चार्थप्रत्ययः शब्दादिति चेत्- न, उच्यते / न, तावदोश्वरसङ्केतत्वेन तद्ग्रहः कारणं किन्तु सङ्केतत्वेन / अस्ति च तेषामपि तथात्वेन ज्ञानम् / आधुनिकसङ्केतितानां चैत्रादिशब्दानां का गतिरिति चेत्, 'द्वादशेऽहनि पिता नाम कुर्यादि'ति सामान्यतस्तस्यापीश्वरसङ्कतितत्वमिति गृहाण / स्यादेतत् / सोऽयं सङ्केतः कथं ग्राह्यः ? उपमानादिति चेत् न, तस्य वाक्यार्थज्ञानमूलकत्वात् / तस्य च शक्तिग्रहमूलकत्वात् / उच्यते / प्रथमं शक्तिग्रहो व्यवहारात् / तथा हि घटमानयेति केनचिदुक्तः कश्चन तदर्थं प्रतीत्य घटमानयति / तच्चोपल भमानो बालस्तया क्रियया तस्य प्रयत्नमनुमिनोति / तेन च घटानयनगोचरप्रयत्नेन तस्य ज्ञानमनुमिनोति / स्वप्रयत्नेन तथा निश्चयात् / ततस्तद्धत्वाकांक्षायामुपस्थितत्वाच्छब्दमेव कल्पयति, तदनन्तरं च घटादिपदानां प्रत्येकमावापोद्वापाभ्यां घटपदं घटबोधजनकमिति कल्प्यते / - क्लुप्ते च तस्मिन्नतिप्रसङ्गभङ्गाय तज्जननानुकूलं सङ्कतरूपं सम्बन्धं कल्पयति, इति किमनुपपन्नम् ? तदनन्तरं च क्वचिद्वयवहारात् क्वचिदुपमानात् क्वचिच्छब्दात् क्वचिद् व्याकरणकोशादेरिति संक्षेपः / . स्यादेतत् / द्वयोर्व्यवहारं पश्यता सङ्केतो ग्राह्यः ! कथं तयोरेव सङ्केतग्रहः / अन्ययोर्व्यवहारादिति चेत्-न, अनवस्थापत्तेः / अनादित्वादियमिष्टैवेति चेत्-न / सर्गादौ तदसम्भवात् / प्रलये मानाभावात्सर्गादिरेवाऽसिद्ध इति चेत्-न / कार्यद्रव्यानधिकरणकार्याधिकरणकालस्य खण्डप्रलयतया प्रसिद्धस्याऽऽगमसिद्धत्वात् ततस्तदुव्यवहार इति /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ननु यदि स्वातन्त्र्येणैव शब्दो मानं तदा घटमानयेत्यत: पामराणामप्यर्थप्रत्ययः स्यादिति चेद्, न / शक्तिग्रहस्यापि सहकारित्वात् पामराणां च घटादिशब्दशक्तेरग्रहात् / अथ केयं शक्ति: ? अभिधानामपदार्थान्तरं सङ्केतग्राह्यमिति मीमांसका: / नैयायिकास्त्वावश्यकत्वात् सङ्केत एवाभिधा न पदार्थान्तरं मानाभावात् / स च सङ्केतोऽस्माच्छब्दादयमों बोद्धव्य इत्याकारिकेच्छा / हन्त ! एवं पामरादि-सङ्केतिता अपि शब्दा अभिधायिका: स्युरिति चेद्, न / नहि सङ्केतमात्रमभिधा किन्त्वीश्वरसङ्केतः, न चापभाषिते सोऽस्ति मानाभावात् / कथं तहि ततोऽन्वयबोध इति चेद्, शक्तिभ्रमादिति गृहाण / कथं तहि पामरादीनामीश्वरमविदुषां मीमांसकादीनां चार्थप्रत्ययः शब्दादिति चेदुच्यते न तावदीश्वर-सङ्केतत्वेन तद्ग्रहः कारणं किन्तु सङकेतत्वेन / अस्ति च तेषामपि तथा ज्ञानम् / अाधुनिक-सङ्केतितानां चैत्रादिशब्दानां का गतिरिति चेद् 'द्वादशेऽहनि पिता नाम कुर्या'दिति सामान्यतस्तस्यापीश्वरसङ्केतितत्वादिति गृहाण / - स्यादेतत् / सोऽयं सङ्केत: कथं ग्राह्यः / उपमानादिति चेद्, न / तस्य वाक्यार्थज्ञानमूलकत्वात् तस्य च शक्तिग्रहमूलकत्वादुच्यते / प्रथमत: शक्तिग्रहो . व्यवहारात्, तथा हि घटमानयेति केनचिदुका: कश्चन तदर्थं प्रतीत्य घटमानयति तच्चोपलभ मानो बालस्तया क्रियया तस्य प्रयत्नमनुमिनोति तेन च घटानयन-गोचरप्रयत्नेन तस्य ज्ञानमनुमिनोति स्वप्रयत्ने तेन तथा निश्चयात् / ततस्तद्धेतुत्वाकाङ्क्षायामुपस्थितत्वाच्छब्दमेव कल्पयति तदनन्तरं घटधीजनकमिति कल्पयति क्लुप्ते च तस्मिन्नतिप्रसङ्गभङ्गाय तज्जननानुकूलं सङ्केतरूपं सम्बन्धं कल्पयतीति किमनुपपन्नं तदनन्तरं क्वचिद् व्यवहारात् क्वचिदुपमानातु क्वचिच्छब्दात् क्वचिद् व्याकरण-कोषादिति / सक्षेपः / स्यादेतत, द्वयोर्व्यवहारं पश्यता सङ्केतो ग्राह्यस्तयोरेव कथं सङकेतग्रहः अन्ययोर्व्यवहारादिति चेद् न, सर्गादौ तदसम्भवात् सर्गादिरेवासिद्ध इति चेद् न, कार्यद्रव्यानधिकरण-कार्याधिकरणकालस्य खण्डप्रलयतया प्रलयस्यागम-सिद्धत्वादुच्यते /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ उच्यते, सर्गादौ भगवानीश्वरः शरीरद्वयं परिगृह्य तथा व्यवहरति ततस्तद् व्यवहाराद् बाल: पूर्ववत् सङ्केतं गृह्णातीति किमनुपपन्नम् / ईश्वरे एव किं मानमिति चेत्, सर्गादौ व्यवहारान्यथाऽनुपपत्तिरेव / ननु पूर्वसर्गसिद्धसर्वज्ञत्वान्मन्वादय एव व्यवहारप्रवृत्तिहेतवः सन्त्विति चेत्-न / तेषां सर्वज्ञत्वे मानाभावात् / व्यवहारान्यथाऽनुपपत्तिरेव मानमिति चेत्-न, पूर्वसर्गव्यवहारस्यैवमप्यनुपपत्तेः / तत्राप्यन्य एव कल्प्यतामिति चेतु-न, प्रतिसगं भूयस्यां तथा कल्पनायां गौरवात् / अस्त्वेक एव सर्वत्र मूलमिति चेतु स एवास्माकमीश्वर इति दिक् / स्यादेतद्, यदि शक्तिग्रहः सहकारी तदा घटशब्दात्पटप्रत्ययः किन्न स्यात्, अस्ति च तस्य शक्तिग्रहो घटे / अथ यः शब्दो यत्र गृहीतशक्तिकः स तदर्थं प्रत्याययतीति चेतहि काश्यां गौरस्तीति वाक्याद्देशान्तरीयस्य गो: प्रत्ययो न स्याद् न हि तस्य काश्यां स्थितायां गवि शक्तिग्रहोऽस्ति तस्या एव प्रतीतेः / / अत्र मीमांसका गवादिपदानां गोत्व एव शक्तिः कथं तहि व्यक्तिलाभ इति चेत् तदाक्षेपादित्याहुः / ननु कोऽयमाक्षेप: तस्यार्थापत्तिरेवाऽऽक्षेप: गोत्वं हि स्वाश्रयं विनाऽनुपपन्नं तमाक्षिपतीति भट्टाः / तन्न, अनुपपत्तिज्ञानमन्तरेणापि गौरस्तीति वाक्याद् गोत्वविशिष्टव्यक्तिप्रतीते: / तस्मात्समानवित्तिवेद्यत्वमाक्षेप इति गुरवः / यावती हि जातिधीर्व्यक्ति विषयीकरोतीति व्यक्तेर्लाभः / इदमेव कथ मिति चेद् जातिभानसामग्र्या एव तद्बोधकत्वमिति गृहाण / यद्वा जातिशक्तिरेव व्यक्ति बोधयति / न चान्य(शब्द)शक्त्याऽन्यबोधनेऽतिप्रसङ्गः गोत्वशक्तं हि पदं गोत्वविशिष्टं बोधयतीत्यनतिप्रसङ्गात् / अन्यथाऽनुपपत्त्या तथैव कल्पनादिति / तदपरे न क्षमन्ते / तथा सति गोत्वमस्तीत्यतोऽपि गोत्वविशिष्टप्रत्ययापत्तेः। तस्माद् गोत्वविशिष्ट एव शक्तिः / न चोक्तदोष: गोत्वसामान्यलक्षणया सकलस्य गोरुपस्थितौ सर्वत्रैव गवि शक्तिग्रहसम्भवात् / अस्तु वा एकत्रव गवि क्ति ग्रहः / न चान्यगोबोधानापत्तिः अन्यशक्तिग्रहादन्यव्यक्तिबोधनेऽतिप्रसङ्ग इति वाच्यम् / गोत्वविशिष्टशक्ति ग्रहो गोत्वविशिष्टप्रत्यायक इत्येवमनतिप्रसङ्गादिति सम्प्रदायविदः /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ सर्गादौ भगवानीश्वरः शरीरद्वयं परिगृह्य तथा व्यवहरति / ततस्तद् व्यवहाराद् बालः पूर्ववत् सङ्केतं गृह्णातीति किम नुपपन्नम् ? ईश्वर एव किं मानमिति चेत् सर्गादावन्यथा व्यवहारानुपपत्तिरेव / ननु पूर्वसर्गसिद्ध-सर्वज्ञत्वाद् मन्वादय एव व्यवहार-प्रवृत्तिहेतवः सन्त्विति चेद् न, तेषां सर्वज्ञत्वे मानाभावाद्, व्यवहारान्यथाऽनुपपत्तिरेव मानमिति चेद् न पूर्वसर्गे व्यवहारस्यैवमप्यनुपपत्तेः तत्राप्येकः कल्प्यतामिति चेद् न / प्रतिसर्गभूयसां तथा कल्पनायां गौरवात्, अस्त्वेक एव सर्वत्र मूलमिति चेत् स एवास्माकं भगवानीश्वर इति दिक् / स्यादेततु, यदि शक्ति ग्रहः सहकारी तदा घटशब्दात् पटप्रत्यय: किं न स्याद् ? अस्ति च तस्य शक्तिग्रहो घटे। अथ यः शब्दो यत्र गृहीत-शक्तिक: स तदर्थ बोधयतीति चेत् तहि 'काश्यां गौरस्तीति वाक्याद्देशान्तरीयस्य गोः प्रत्ययो न स्यात्, न हि तस्य काशीस्थायां गवि शक्तिग्रहोऽस्ति तस्या एवाप्रतीतेः / मीमांसकास्तु गवादि-पदानां गोत्व एव शक्तिः कथं तहि व्यक्तिलाभ इति चेत् तदाक्षेपादित्याहुः / ननु कोऽयमाक्षेपस्तस्यार्थापत्तिराक्षेपः, गोत्वं हि स्वाश्रयं विनाऽनुपपद्यमानमिति तमाक्षिपतीति भट्टास्तन्न / अनुपपत्तिज्ञानमन्तरेणापि गौरस्तीत्यतो गोत्व-विशिष्ट-व्यक्ति-प्रतीते:, तस्मात् समानवित्तिवेद्यत्वमाक्षेप इति गुरवः / यावती हि जातिधीर्व्यक्ति हि विषयीकरोतीति व्यक्तेर्लाभः / इदमेव कथमिति चेज्जातिभानसामग्र्या व्यक्तिबोधकत्वमिति गृहाण / यद्वा जातिशक्तिरेव व्यक्ति बोधयति / न चान्यशब्दशक्त्याऽन्यबोधनेऽतिप्रसङ्गः, गोत्वशक्तं पदं गोत्वविशिष्टं बोधयतीत्यनतिप्रसङ्गादन्यथाऽनुपपत्त्या तथैव कल्पनादिति तदपरे न क्षमन्ते / तथा सति गोत्वमस्तीत्यतोऽपि गोत्वविशिष्ट-प्रत्ययापत्तेः / न च गोपदस्य गोत्व इव गोत्वपदस्यापि गोत्वत्वे शक्तिरस्त्विति वाच्यम् ! गोपदस्य गवि शक्तौ व्यभिचाराद् गोत्वे शक्तिकल्पना न हि गोत्वपदस्यापि गोत्वे शक्तौ व्यभिचार: सम्भवति गोत्वस्यैकत्वात् तस्माद् गोत्वविशिष्ट एव शक्तिः / न चोक्तदोषः गोत्वसामान्य- लक्षणया सकलस्य गोरुपस्थितौ सर्वत्रैव गवि शक्तिग्रहसम्भवात् / अस्तु वा एकत्रैव गवि -शक्तिग्रहः न चान्यगोबोधानुपपत्तिरन्यशक्तिग्रहादन्यबोधनेऽतिप्रसङ्ग इति वाच्यम् / -गोत्वविशिष्टशक्तिग्रहो गोत्वविशिष्टप्रत्यायक इत्येवमनतिप्रसङ्गादिति सम्प्रदायविदः /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ (नव्यास्तु) गव्येव तिर्न तु गोत्वेऽपि गौरवात् / न चैवं गोत्वप्रत्ययानापत्तिः, गोत्वावच्छेदक(च्छिन्न)शक्तिग्रहस्य गोत्वविशिष्टप्रत्यायकत्वादिति तत्त्वम् / स्यादेतद् यदि गोत्वविशिष्टे शक्तिस्तदा गौः शुक्लेत्यतो गोशुक्लयोरभेदप्रत्ययो न स्यात् तस्यान्वयरूपस्याशक्यत्वात् / न च शब्दादशक्यमपि भासतेऽतिप्रसङ्गात् / उच्यते / गोशक्तं पदमेव गवान्वयं बोधयति / ___ न चाशक्यबोधने घटमपि बोधयेदिति वाच्यम् गोशक्तं हि पदं गवान्वयबोधजनकं न च घटो गवान्वयो येनातिप्रसङ्गः स्यात् / भट्टास्तु अन्वयविशिष्टे शक्तिग्रहादन्वयेऽपि शक्तिरेवेत्याहुस्तन्न अन्वयस्यान्यलभ्यत्वात् / अनन्यलभ्यस्य च शब्दार्थत्वात् / अन्यथा लक्षणोच्छेदापत्ति: / प्राभाकरास्तु कार्यतान्वितपदानां शक्तिस्तथा हि प्रयोजकवाक्यश्रवणानन्तरं प्रयोज्यस्य प्रवृत्तिमुपलभमानो बालस्तत्प्रयोजकतया कार्यताविशिष्टज्ञानमनुमिनोति स्वप्रवृत्तौ तेन कार्यत्वविशिष्टज्ञानस्य हेतुत्वावधारणादतस्तद्धत्वाकाङ्क्षायामुपस्थितत्वाच्छब्दमेव तथाऽवधारयति ततस्तन्निर्वाहिकां शक्ति कार्यतान्विते शब्दत्वावच्छेदेन कल्पयति / तदनु चावापोद्वापाभ्यां घटादिपदे शक्ति गृह्णानः प्रथमकल्पनानुरोधाकार्यतान्विते घटादौ शक्ति कल्पयति न तु केवलघटादावाद्यव्युत्पत्तिविरोधात् / इत्थञ्च यत्र कार्यतावाचकपदसमभिव्याहारो नास्ति तद्वाक्यमर्थवादरूपमूलकमेव / व्यवहारस्त्वसंसर्गाग्रहात् / / ननु सर्वेषां पदानां कार्यतान्वितवाचकत्वात्तद्वाचकपदसमभिव्याहारो नास्तीत्यसङ्गतमसङ्गतञ्चार्थवादस्याप्रामाण्यमिति / अत्रोच्यते-द्विविधा हि पदशक्तिः अनुभाविका स्मारिका च, तत्रानुभाविका कार्यतान्विते स्मारिका च जातौ तथा च घटादिपदं घटपदात्कार्यत्वानुपस्थितौ कथं तदन्वितबोध जनयेत् कार्यत्वान्वयबोधे तदुपस्थितेरपि हेतुत्वादिति नार्थवादस्य प्रामाण्यमित्यूचुस्तन्न / आवापोद्वापाभ्यां लाघवाद् घटादिमात्र एव शक्तिग्रहो न कार्यतान्वयेऽप्यन्यलभ्यत्वात् / प्रथममन्यलभ्यत्वं बालस्य नोपस्थितमिति चेत् प्रथमं तहि कार्यतान्वयेऽपि शक्तिग्रहोऽस्तु यदा च तदुपस्थितं तदा घटमात्रशक्तिग्रहोऽस्तु सा बाध्यतां गौरवात् /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ गव्येव शक्तिर्न तु गोत्वेऽपि गौरवात् / न चैवं गोत्वप्रत्ययानापत्तिः गोत्वावच्छेदकशक्तिग्रहस्य गोत्वविशिष्टप्रत्यायकत्वादिति तत्त्वम् / यदि गोत्वविशिष्ट शक्तिस्तदा गौ: शुक्ल इत्यतो गोशुक्लयोरभेदप्रत्ययों न स्यात्तस्यान्वयरूपस्याशक्यत्वात् / न च शब्दादशक्यमपि भासतेऽतिप्रसङ्गादुच्यते / गोशक्तं पदमेव गवान्वयं बोधयति न चाशक्यबोधने घटमपि बोधयेदिति वाच्यम् / गोशक्तं हि पदं गवान्वयबोधजनकं न च घटो गवान्वयो येनातिप्रसङ्गः स्यातु / भट्टास्त्वन्वयविशिष्ट शक्तिग्रहादन्वयेऽपि शक्तिरेवेत्याहुस्तन्न / अन्वयस्यान्यलभ्यत्वाद् अनन्यलभ्यस्य च शब्दार्थत्वादन्यथा लक्षणोच्छेदापत्ति: / प्राभाकरास्तु कार्यत्वान्वितपदानां शक्तिस्तथा हि प्रयोजकवाक्यश्रवणानन्तरं प्रयोज्यस्य प्रवृत्तिमुपलभमानो बालस्तत्प्रयोजकतया कार्यताविशिष्टज्ञानमनुमिनोति स्वप्रवृत्तौ तेन कार्यत्वविशिष्टज्ञानस्य हेतुत्वावधारणादतस्तद्धत्वाकाङ्क्षायामुपस्थितत्वाच्छब्दमेव तथाऽवधारयति ततस्तन्निर्वाहिकां शक्ति कार्यत्वान्विते शब्दत्वावच्छेदेन कल्पयति / तदनु चावापोद्वापाभ्यां घटादिपदे शक्ति गृह्णानः प्रथमकल्पानुरोधात कार्यत्वान्विते घटादौ शक्ति कल्पयति / न तु केवलघटादावाद्यव्युत्पत्तिविरोधात् / इत्थञ्च यत्र कार्यतावाचकपदसमभिव्याहारों नास्ति तद्वाक्यमर्थवादरूपमूलकमेव / व्यवहारस्त्वसंसर्गाग्रहातु / ननु सर्वेषां पदानां कार्यतान्वितवाचकत्वात्तद्वाचकपदसमभिव्याहारो नास्तीत्यसङ्गतमसङ्गतञ्चार्थवादस्याप्रामाण्यमिति / अत्रोच्यते द्विविधा हि पदशक्तिरनुभाविका स्मारिका च तत्रानुभाविका कार्यतान्विते स्मारिका च जातौ तथा च घटादिपदं घटपदात्कार्यत्वानुपस्थितौ कथं तदन्वितबोध जनयेत् कार्यत्वान्वयबोधे तदुपस्थितेरपि हेतुत्वादिति नार्थवादस्य प्रामाण्यमित्यूचुस्तन्न / पावापोद्वापाभ्यां लाघवाद् घटादिमात्र एव शक्तिग्रहो न तु कार्यत्वान्वयेप्यन्यलभ्यत्वात् / प्रथममन्यलभ्यत्वं बालस्य नोपस्थितमिति चेत्प्रथमतहि कार्यत्वान्वयेऽपि शक्तिग्रहोऽस्तु यदा च तदुपस्थितं तदा घटमात्रशक्तिग्रहोऽस्तु सा बाध्यता गौरवीत् / / - -?...
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] अथैवं चरमप्रवृत्ता घटमात्रशक्तिकल्पना कथं प्रथमप्रवृत्तां बलवती कार्यतान्वितशक्तिकल्पनां बाधितुमिष्टेति चेत् प्रथमकल्पनाया बलवत्त्वासिद्धः, न हि प्रथमप्रवृत्तमेव बलवच्चन्द्रतारकाद्यल्पतायाः प्रथमप्रतीतायाः शास्त्रजतन्महत्त्वप्रतीत्या बाधनापत्तेः / चरमकल्पनाया लाघवसहायतया बलवत्त्वाच्च / किञ्च एवं काव्यादिभ्योऽनुभवसिद्धोऽन्वयानुभवो न स्यात् / न च संसर्गाग्रहमानं तत्र न तु संसर्गानुभव इति वाच्यम् ? घटमानयेत्यत्रापि तदापत्तेः तथा च गतं शब्दप्रामाण्यप्रत्याशयापि / किं चैवमर्थवादरूपायां श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणादीनामप्रामाण्यं स्यात् / तथा . च सुष्ठपहसितं मित्रैः, प्रसिद्ध एव लोकेस्मिन् बुद्धबन्धुः प्रभाकर इति / प्रतारकः कश्चिद्वर्णव्यत्यासलिपिसादृश्याभ्यां प्रभाकर इति गृहीतो लोकैरिति युक्तमुत्पश्यामः / ननु यदि शक्तिग्रहः सहकारी. तदा गङ्गापदात्तीरप्रत्ययो न स्यादिति चेत्, न, शक्तिहि न तत्त्वेन प्रयोजिका किन्तु वृत्तित्वेन, अस्ति च तीरे गङ्गापदस्यापि वृत्तिर्लक्षणैव / अथ केयं लक्षणा ? शक्यादशक्योपस्थितिलक्षणेत्येके, तन्न, उपस्थितिहेतुहि वृत्तिर्न तु सैव / अशक्ये तात्पर्य लक्षणेत्यन्ये, तन्न, अन्वये तात्पर्य्यस्य लक्षणात्वापत्तेः किञ्च तात्पर्यनिर्वाहिका हि वृत्तिर्न तु तदात्मिकैव शक्तेरपि तत्त्वापत्तेः / उच्यते स्वशक्यसम्बन्धो लक्षणा, अस्ति हि गङ्गापदशक्य: प्रवाहविशेषः तत्सम्बन्धस्तीरे इति / सा चं लक्षणा द्विविधा गौणी शुद्धा च, सादृश्यात्मकः शक्यसम्बन्धो गौणी, यथा गौर्वाहीक इति, तदन्या शुद्धा यथा आयुघृतमिति / ननु यद्यते एव वृत्ती कथं तहि राजपुरुष इत्यादौ षष्ठ्यर्थलाभ: ? न हि राजपदं सम्बन्धे शक्तम्, अथ सम्बन्धोऽन्वयविधया भासते नीलो घट इत्यादावभेदवदिति चेत्, न, राजा पुरुष इत्यादावपि तदापत्तेः / अथ नामार्थयोरभेदेनैवान्वयो न त्वन्यथा, तथैव व्युत्पत्तेः / राज्ञः पुरुष इत्यत्र न नामार्थयोरन्वय: किन्तु विभक्त्यर्थनामार्थयोरिति चेत् तर्हि राजपुरुष इत्यत्र कथं तयोस्तथान्वय इति स्वयमेव विभावय।
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 अथैवं चरमप्रवत्ता घटमात्रशक्तिकल्पना कथं प्रथमप्रवृत्तां बलवती कार्यत्वान्वितशक्तिकल्पनां बाधितुमिष्टेति चेत्प्रथमकल्पनाया बलवत्त्वासिद्धः, न हि प्रथमप्रवृत्तमेव बलवच्चन्द्रतारकाद्यल्पतायाः प्रथमप्रतीताया: शास्त्रजतन्महत्त्वप्रतीत्या बाधानापत्तेः / चरमकल्पनाया लाघवसहायतया बलवत्त्वाच्च / किञ्चैवं काव्यादिभ्योऽनुभवसिद्धोऽन्वयानुभवो न स्यात् / न चासंसर्गाग्रहमानं तत्र न तु संसर्गानुभव इति वाच्यम् / घटमानयेश्यत्रापि तदापत्तेः; तथा च गतं शब्दप्रामाण्यप्रत्याशयापि / किं चैवमर्थवादरूपाणां श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणादीनामप्रामाण्यं स्यात्तथा च सुष्ठपहासितं मित्रैः प्रसिद्ध एव लोकेऽस्मिन् बुद्धबन्धुः प्रभाकर इति प्रतारकः कश्चिद्वर्णव्यत्यासलिपिसादृश्याभ्यां प्रभाकर इति गृहीतो लोकैरिति युक्तमुत्पश्यामः / ननु यदि शक्तिग्रहः सहकारी तदा गङ्गापदात्तीरप्रत्ययो न स्यादिति चेन्न / शक्तिर्हि न तत्त्वेन प्रयोजिका किन्तु वृत्तित्वेन / अस्ति च गङ्गापदस्यापि तीरे वृत्तिर्लक्षणैव / अथ केयं लक्षणा नाम शक्यादशक्योपस्थितिर्लक्षणेत्येके, तन्न / उपस्थितिहेतुर्हि वृत्तिन्नु सैव / अन्वयेऽपि तात्पर्यस्य लक्षणात्वापत्तेः किं च तात्पर्यनिर्वाहिका हि वृत्तिर्न तु तदात्मिकैव शक्तेरपि तत्त्वापत्तेः / उच्यते, स्वशक्यसम्बन्धो लक्षणा, अस्ति हि गङ्गापदशक्यः प्रवाहविशेषस्तत्सम्बन्धस्तीर इति / सा च लक्षणा द्विविधा गौणी शुद्धा च / तत्र सादृश्यात्मकः शक्यसम्बन्धो गौणी यथा गौर्वाहीक इति / तदन्या शुद्धा यथाऽऽयुघृतमिति / ननु यद्येते एव वृत्ती कथन्तर्हि राजपुरुष इत्यादौ षष्ठ्यर्थलाभः, न हि राजपदं सम्बन्धशक्तम् / अथ सम्बन्धोऽन्वयविधया भासते नीलो घट इत्यत्राभेद इवेति चेन्न / राजपुरुष इत्यत्रापि तदापत्तेः / अथ नामार्थयोरभेदेनैवान्वयो न त्वन्यथा तथैव व्युत्पत्तः, राज्ञः पुरुष इत्यत्र तु न नामार्थयोरन्वय: किन्तु विभक्त्यर्थनामार्थयोरिति चेतहि राजपुरुष इत्यत्र कयन्तयोरन्वयः इति स्वयमेव विभावय /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] अथ सम्बन्धे लक्षणैवेति चेतु, न, तथापि राजसम्बन्धः पुरुष इति तदन्वयः स्यादिति तद्दोषतादवस्थ्यात् / अथ राजपुरुषात्मकसमुदाय एव राजसम्बन्धिपुरुषरूपलक्षणेति चेत्, न, शक्तिविरहे लक्षणाया अयोगात्। स्वशक्यसम्बन्धो हि लक्षणेत्युक्तम् / उच्यते राजपदं राजसम्बन्धिलक्षक तथा चाभेदेनैव पदार्थद्वयान्वयः / न चैवं कर्मधारयापत्तिः समासपूर्वदशायां पदयोस्तुल्यार्थत्वाभावात् / .., अन्ये तु लुप्ता षष्ठय वान्वयं बोधयन्ती सम्बन्ध बोधयति, षष्ठीलोपमजानतस्तु तदन्वयबोधः शक्तिभ्रमातु, राजपदलक्षणा वेति स्वीचक्रः / वैयाकरणास्तु समासस्थले शब्दसमुदायस्य विशिष्टार्थे शक्तिरेव / न चैवं राजपदशक्तिमविदुषोऽपि राजपुरुषादिपदादन्वयप्रत्यय: स्यादिति वाच्यम् / समस्तशक्तिग्रहो ह्यनुशासनात्, न चावयवशक्त्यग्रहेऽनुशासनग्रहः सम्भवतीति तच्छक्तिग्रहस्य समुदायशक्तिग्रहे हेतुत्वादित्याहुः तन्न, अवयवलक्षणयैवोपपत्तेः समुदायशक्तौ मानाभावात् / तदुक्तं- “जहत्स्वार्था तु तत्रैव यत्र रूढिविरोधिनी''इति, तस्मादन्यथोपपत्तौ समासे शक्तिरयुक्तेति सङ्क्षपः / स्यादेतत् मास्तु तत्पुरुषे शक्तिर्बहुव्रीहौ तु चित्रगुपदे चित्रगोस्वामिनि शक्तिरावश्यकी, नहि तत्र लक्षणाया निर्वाहः / तथा हि गोपदं गोस्वामिलक्ष कं चित्रपदं च चित्रस्वामिलक्षकम् / नाद्यः, नहि चित्रत्वस्य गवान्वयः सम्भवति तस्य, पदार्थंकद्रेशत्वात, अत एव नान्त्योऽपि गवान्वयानापत्तेः / अथ गोपदं चित्रगोस्वामिलक्ष कं चित्रपदं तु तात्पर्यग्राहकमिति चेत्, न, चित्रपदं चित्रगोस्वामिलक्षक गोपदं तु तात्पर्य्यग्राहकमिति विनिगन्तुमशक्यत्वातु, तस्माद्विनिगमकाभावात्समुदायशक्तिरेवेति चेत्, अत्रोच्यते-विनिगमकाभावादस्तु पदद्वये शक्तिरन्यलभ्यत्वात् / मीमांसकास्तु समुदाय एव लक्षणा / न च समुदायस्य शक्त्यभावाल्लक्षणानुपपत्तिः स्वबोध्यसम्बन्धो हि लक्षणा, अस्ति च वाक्येऽपि विशिष्टं बोध्यम् / अन्यथा का गतिर्गभीरायां नद्यां घोष इत्यादौ / न हि नदीपदं तीरलक्ष कं गभीरायामित्यन्वयापत्ते: / न हि तीरं गभीरम् / नापि गभीरपदं तीरलक्षकं नद्यामित्यनन्वयापत्तेः / न हि तीरं नदी, तस्मादनन्यगतिकतया वाक्यमेव.. गभीरनदीतीरलक्षकमित्याहुः / अत्रोच्यते / वाक्यं न विशिष्टार्थबोधकं तद्बोधकतावच्छेदकशक्तेरभावात् / अतस्तत्र स्वबोध्यसम्बन्धो लक्षणेति रिक्तं वचः /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13 अथ सम्बन्धे लक्षणैवेति चेन्न / तथापि राजसम्बन्धः पुरुष इति वदनन्वयः स्यादिति तदोषतादवस्थ्यात् / अथ राजपुरुषात्मकसमुदाय एव राजसम्बन्धिपुरुषलक्षणेति चेन्न / शक्तिविरहे लक्षणाया प्रयोगात् स्वशक्यसम्बन्धो हि लक्षणेत्युक्तम् / उच्यते, राजपदं राजसम्बन्धिलक्षक तथा चाभेदेनैव पदार्थद्वयान्वयः / न चैवं कर्मधारयापत्तिः समासपूर्वदशायां पदयोस्तुल्यार्थत्वाभावात् / अन्ये तुं लुप्तषष्ठ्यैवान्वयं बोधयन्ति षष्ठीलोपमजानतस्तु तत्रान्वयप्रत्यय: शक्तिभ्रमाद् राजपदलक्षणया वेति स्वीचक्रुः / वैयाकरणास्तु समासस्थशब्दसमुदायस्य विशिष्टार्थे शक्तिरेव / न चैवं राजपदशक्तिमविदुषोऽपि राजपुरुषादिपदादन्वय: स्यादिति वाच्यम् ? समस्तशक्तिग्रहो ह्यनुशासनात् न चावयवशक्तिग्रहेऽनुशासनग्रहः सम्भवतीति तद् शक्तिगृहेस्य समुदायग्र हे हेतुत्वादित्याहुस्तन्न / अवयव-लक्षणयवोपपत्तौ समुदायशक्तौ मानाभावात, तदुक्तं 'जहत्स्वार्था तु तत्रैव यत्र रूढिविरोधिनी'ति तस्मादन्यथोपपत्तौ समासे शक्तिरयुक्तेति सङ्क्षपः / HT स्यादेतत्, मार तू तत्पूरुषे शक्तिबह शपदा मनि शक्तिरावश्यको न हिं तत्र लक्षणया निर्वाहः तथाहिं कि गोपदं गोस्वामिलक्षक चित्रपदं वा चित्रस्वामिलक्षक, नाद्यः, न हि चित्रस्य, गुवान्वयः सम्भवति तस्य पदार्थैकदेशगत्वात्, अत ऐव जान्त्योऽपि गवानन्वयापत्तेः / अथ गोपदं. चित्रगोस्वामिलक्षक चित्रपदं तु तात्पर्यग्राहकमिति... विनिगन्तुमशक्यत्वात्तस्माद्रिनिगमकाभावात्समुदाये शक्तिरेवेति चेद् अत्रोच्यते विनिगमकाभावादस्तु पदद्वये लक्षणा न तु समुदाये शक्तिरत्यलभ्यत्वात् / . मीमांसकास्तु समुदाय एव लक्षणा। न च समुदायस्य शक्याभावाल्लक्षणानुपपत्ति: स्वबोध्यसम्बन्धो हि लक्षणा, अस्ति च वाक्यस्यापि विशिष्टं बोध्यं, अन्यथा का गतिर्गभीरायां नद्यां घोष इत्याद्वौ। न हि नद्रीपदं तीरलक्षकं गभीरायामित्यनन्वयापत्तेः नहि तीरं गभीरं.नापि गभीरपदं तीरलक्षक नद्यामित्यनन्वयापत्तेः, न हि तीरं नदी तस्मादनन्यंगतिकतया वाक्यमेव गभीरनदीतीरलक्षकमित्याहुः / अत्रोच्यते वाक्यं न विशिष्टार्थबोधकन्तबोधकतावच्छेदकशक्तेरभावादतस्तत्र बोध्यसम्बन्धो लक्षणेति रिक्तं वचः /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ किञ्च गभीरायां नद्यामिति विभक्त्यन्तभागस्य न नदीतीरे लक्षणा, तदाधारताप्रत्ययानापत्त:। प्रत्ययानां प्रकृत्यान्वितबोधकत्वात्। नापि गभीरायां नदीभागस्य तस्याबोधकत्वात् / बोधकत्वे लक्ष्ये विभक्त्यर्थानन्वयापत्तः प्रत्ययानां प्रकृत्यान्वितबोधकत्वात् / न हि भागः प्रकृतिर्येन तदर्थे विभक्त्यर्थान्वय: स्यात् / गभीरायामिति सप्तम्यनापत्तश्च / / अथ विभक्त्यन्तस्यैव गभीरनदीतीराधारत्वलक्षकत्वमिति चेत्, न, अशक्तत्वात् तस्मात्पदद्वय एव विनिगमकाभावाद्विशिष्टनदीतीरे लक्षणा / न चैकपदवैय र्थ्यम् परस्परतात्पर्य ग्राहकत्वादिति सम्प्रदाय: / विस्तरस्त्वस्माकं मणिमरीचिनिबन्धनतात्पर्य्यदीपिकयोरनुसन्धेय: / उपकुम्भमर्धपिप्लीत्यादावप्युत्तरपदलणक्षयैवोपपत्तौ न शक्तिरुपेयते अन्यलभ्यत्वात् / समाहारद्वन्द्वे पाणिपादमित्यादौ पाणिपदं पाणिप्रतियोगिकं पादपदं तु पादसमाहारं लक्षयतीति न पाणिपादसमाहारे शक्तिः / समाहारश्च तुल्यवदेकक्रियान्वयित्वरूपं साहित्यं सेनावनादिवदपेक्षाबुद्धिविशेषविषयत्वं वा। नन्वेवं पाणिपादं वादयेत्यत्रानन्वय: समाहारे वादनकर्मत्वाभावादिति चेत् परस्परया तत्र कर्मत्वान्वयादित्यके। समाहारोत्तरविभक्त्यर्थकर्मत्वादेः समाह्रियमाण एवान्वयः पदव्युत्पत्तिवैचित्र्यादित्यन्ये / पाणिपादं वादयेत्यत्र पाणिपादमात्रप्रतीतेन समाहारे लक्षणा शक्तिर्वा / न चैवं द्विवचनापत्तिः असाधुत्वात् / इतरेतरसमाहारसंज्ञा तू नदीवृद्धयादिवत् पारिभाषिक्येवेति तु तत्त्वम् / इतरेतरद्वन्द्व तु धवखदिराविति स्वरूपद्वयप्रतीतेन लक्षणा शक्तिर्वा / मीमांसकास्तु धवखदिरसाहित्याश्रये लक्षणा / तदाहुः- साहित्ये द्विवचनबहुवचने द्वन्द्वसमासो वेति / साहित्यञ्च तुल्यवदेकक्रियान्वयित्वम् / अत एव यत्कर्तव्यं तदनया सहेत्यत्र पत्न्याः सहभावमात्रं न तु साहित्यम् / यागादौ पत्न्या अनुमतिद्वाराऽन्वयेन तुल्यवदन्वयादित्याहुः / . ___नोलोत्पलमित्यादौ नीलाभेदस्यान्वयविधयैवात्र भासनोपपत्तेः / कर्मधारये न शक्तिर्न वा लक्षणा / अत एव तत्पुरुषात्कर्मधारयोर्बलीयान् / तत्र हि पूर्वपदे सम्बन्धिलक्षणेत्युक्तम् / नञ्तत्पुरुषेऽप्यघट: पट इत्यत्र घटपदं घटसम्बन्धिपरम् / नञ्पदं . चान्योन्याभावे शक्तमेव / संसर्गाभाववाचकं नञ्पदं नान्योन्याभावशक्तमिति चेत्, न, लाघवेन विनिगमनाविरहेण चाभावमात्र एव तच्छक्त्यवधारणात् / ___(इयत एव मूलस्य टीका प्राप्यते)
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15 किञ्च गभीरायां नद्यामिति विभक्त्यन्तभागस्य न तीरे लक्षणा तदाधारताप्रत्ययानापत्तेः। नापि गभीरायां नदीतिभागस्य तस्याबोधकत्वाद् बोधकत्वे वा लक्ष्ये विभक्त्यर्थानन्वयापत्तेः प्रत्ययानां प्रकृतार्थान्वितबोधकत्वात् / न हि स भागः प्रकृतिर्येन तदर्थे विभक्त्यर्थान्वयः स्याद् गभीरायामिति सप्तम्यनापत्तेश्च / अथ विभक्त्यन्तस्यैव गभीरनदीतीराधारत्वलक्षकत्वमिति चेन्न / अशक्यत्वात्तस्मात् पदद्वय एव विनिगमकाभावाद्विशिष्टनदीतीरे लक्षणा। न चैकपदवैयर्थ्यपरस्य तात्पर्यग्राहकत्वादिति सम्प्रदायः / विस्तरस्त्वस्माकं 'मणिमरीचिनिबन्ध-तात्पर्यदीपक'योरनुसन्धेयः / उपकुम्भमर्धपिप्पलीत्यादावप्युत्तरपदलक्षणयैवोपपत्तौ न शक्तिरुपेयतेऽन्यलभ्यत्वात् / समाहारद्वन्द्वे पाणिपादमित्यादौ पाणिपदं पाणिप्रतियोगिकं पादपदं पादसमाहारं लक्षयति न पाणिपादसमाहारे शक्ति: समाहारश्च तुल्यवदेकक्रियान्वयित्वरूपं साहित्यं सेनावनादिवदपेक्षाबुद्धिविशेषविषयत्वं वा नन्वेवं पाणिपादं वादय इत्यत्रानन्वयः समाहारे वादनकर्मत्वाभावादिति चेत्परम्परया तत्र कर्मत्वान्वयादित्येके / समाहारोत्तरविभक्त्यर्थकर्मत्वादे: समाह्रियमाण एवान्वय: पदव्युत्पत्तिवैचित्र्यादित्यन्ये। पाणिपादं वादयेत्यत्र पाणिपादमात्रप्रतीतेनं समाहारे लक्षणा शक्तिर्वा / न चैवं द्विवचनापत्तिरसाधुत्वात् / इहेतरेतरसमाहारसंज्ञा तु नदीवृक्षादिवत्पारिभाषिक्येवेति तत्त्वम् / इतरेतरद्वन्द्वे तु धवखदिराविति स्वरूपद्वयप्रतीतेन्न लक्षणा शक्तिर्वा / मीमांसकास्तु अत्रापि धवखदिरसाहित्याश्रये लक्षणा तदाहुः साहित्ये द्विवचन'बहुवचने द्वन्द्वसमासो वेति साहित्यं च तुल्यवदेकक्रियान्वयित्वं, अत एव यत्कर्त्तव्यं तदनया सहेत्यत्र पत्न्या: सहभावमात्रं न तु साहित्यं यागादौ पत्न्या अनुमतिद्वाराऽन्वयेन तुल्यवदनन्वयादित्याहः नीलोत्पलमित्यादौ नीलाभेदस्यान्वयविधयैवात्र भासनोपपत्तेः कर्मधारये न शक्तिर्न वा लक्षणा अत एव तत्पुरुषात्कर्मधारयो लघीयान् तत्र हि पूर्व पदे सम्बन्धिलक्षणेत्युक्तम् / नञ्तत्पुरुषेप्यघट: पट इत्यत्र घटसम्बन्धि परं नड्पदं चान्योन्याभावे शक्तमेव। संसर्गाभाववाचकं नञ्पदं नान्योन्याभावशक्तमिति चेन्न / लाघवेन विनिगमनाविरहेण चाभावमात्र एव तच्छक्यत्वावधारणातु / / (मूलभागानुसारमेवायं भागोऽत्रावधि मुद्वितः)
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीशंखेश्वरपार्श्वनाथाय नमः / न्यायविशारद-न्यायाचार्योपाध्याययशोविजयविरचितं विचारबिन्दुः। [ धर्मपरीक्षाग्रन्थस्य वार्तिकम् ] ॥एँ नमः। ऐन्द्र श्रेणिनतं नत्वा जिनं तत्त्वार्थदेशिनम् / कुर्वे धर्मपरीक्षार्थे लेशोद्देशेन वार्तिकम् // 1 // कोइक कहै छै जे उत्सूत्रभाषोनि अनंतज संसार होइ ए निर्धार न घटै जे माटिं "जे णं तित्थंकरादीणं महतिं आसायणं कुजा से णं अज्झवसायं पडुच्च जाव णं अणंतसंसारियत्तणं लभिज्जा" [ ] ए महानिशीथ सूत्रनि वचन उत्सूत्र भाषण पणि मोटी आशातनाज छै / तथा छट्ठई अंगि कालीदेवो प्रमुखनि- 'अहाछंद अहाछंदविहारिणीओ" एहवं कहिउँ है अनि यथाछंदपणु ते उत्सूत्र भाषिज होइ, जे माटे आवश्यकमध्ये कहिउँ छै:... उस्मुत्तमायरंतो उस्मुत्तं चेव पण्णवेमाणो / एसो उ अहाछंदो इच्छा छंदो य एगट्ठा // [ ] अनि तेहनि तो एक भवांतरि मोक्षगामिपणुं कहिउं छई ए विचारवं / . . हवै कोइक इम कहस्यै जे यथाछंदानि नियत उत्सूत्रभाषण न होइ ते जुमा जुमा उत्सूत्रभाषै अनि मतिनि नियत उत्सूत्रभाषण होइ ते मार्टि मतिनिं ते अनंतज संसार / यथाछंदानि निर्धार न होइ ते जूठू, जे माटिं-अनियत हिंसादिक दोषनी परि अनियत उत्सूत्रभाषणिं संसारनी न्यूनता शास्त्रि कहो नथी अनि इहां युक्ति पणि नथी, इणि करिई उम्मरग़मग्गसंपट्टियाण साहण गोयमा ! नूनं / संसारो अ अणंतो होइ सम्मग्गनासीणं // [गा० 31] __ ए गच्छाचारपयन्नानी गाथाथी निर्धार लेखवै छै ते न घटे, जे मार्टि उन्मार्गगामी यथाछंदो पणि कहिई / तथा नेमिचरित्रमध्ये निर्मिता द्वारकाऽस्माभिः संहृता च यियासुभिः / . कर्ता हर्ता च नान्योऽस्ति, स्वर्गदोऽप्ययमेव च (1) // [ ] वि. बि. 1
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ विचारबिन्दुः इत्यादिक बलभद्रनां वचन कहियां छै, अनि तेहनि तो अल्पज संसार छै, ते मार्टि उत्सूत्रभाषीनी पणिं परिणामविशेषि संख्यातादिक त्रिविध संसार संभवै / अनंत ते व्यवहार भाषाई ज कहवाइ ते माटि विचारीनिं जोवो // 1 // कर्या पापर्नु प्रायश्चित इह भविं न होइ, पणि उत्सूत्र भाषणादिक पापनी प्रायश्चित्त जन्मान्तरनिं विषै न होइ इत्यादिक कोइक कहै छै तिहां 'जावाऽऽऊ सावसेस' [सं. 258] इत्यादिक उपदेशमालानी गाथानी संमति कहै छै ते न घटे, जे माटिं ते गाथामां प्रमाद परिहारनो अर्थ छै, पणि ते अ- - - र्घा, तथा कालीदेवी प्रमुखनि अनंतभव अंतर विना भवांतरिज प्रायश्चित्त कहिउँ छै जे मार्टि दीक्षा, ते भवांतर सर्व पापर्नु प्रायश्चित्त छै। . सव्वा वि हु पवज्जा पायच्छित्तं भवंतरकडाणं / [गा० 50] - ___ इत्यादि हरिभद्रवचनानुसारि तथा 'इहभवियमन्नभवियं' चतुःशरण प्रकीर्णके [चउ.५०]। 'इहं वा भवे अन्नेसु वा भवग्गहणेसु' पाक्षिकसूत्रे [ महानतदण्डकगतपाठे ] / 'इत्थं वा जम्मे जम्मंतरेसु वा' पञ्चसूत्रे / [पृ. 5, सू.९] कोइक कहैस्यै ए अक्षरथी हिंसादिक पापर्नु प्रायश्चित्त भवांतरि कहिउ, पणि उत्सूत्रभाषनुं न होइ ते जूटुं, जे मार्टि 'अरिहंतेसु वा' [ सू. 9] इत्यादिक पंचसूत्रि कहिउं छै / अनि बाहुल्याभिप्राइं तो हिंसादिक पापनो पणि अनंत अनुबंध कहिओ छै इति / "से परस्स अट्ठाए कूराई कम्माई बाले पकुवमाणे तेण दुक्खेण मूढे विप्परियासमुवेइ" [ ] इत्यादिक आचारांगमध्ये, ते माटि इह भविं तथा भवांतरं प्रायश्चित्त आश्रि पणि परिणाम विशेषज अनुसरवो // 2 // मिथ्यात्वमध्ये अनाभोगमिथ्यात्व अव्यक्त बीजां ध्यार व्यक्त, तिहां अभव्यनि अव्यक्त मिथ्यात्व ज होइ, भव्यनि बेहू होई एहवं कोइ कहै छै ते जूटुं जे मार्टि अभव्याश्रितमिथ्यात्वेऽनाधनन्ता स्थितिर्भवेत् / [गा० 10] गुणस्थानकमारोहग्रंथिः, 'अभव्यानाश्रित्य मिथ्यात्वे सामान्येन व्यक्ताऽव्यक्तविषये एहवं' वृत्ति लिल्यु छै / तथा 'अधम्मे अधम्मसन्ना' / इत्यादिक व्यक्तमिथ्यात्व, द्रव्यदीक्षा लेई अवियकिं जाई छै जे अभव्य तेहनि प्रगट दीसे छै / तेहनि व्यवहारिं व्यक्त अनि निश्चयथी अव्यक्त, एहवं जि कोइ कुकल्पना करै छै तेह तो बोजाइ मिथ्यात्वीनि कहिई तो कहवाइ, पणि एकवार बाह्यव्यक्त अंतरअव्यक्त, ए बेहु उपयोग जिनशासनं जाणे ते किम भाख // 3 // 1. हरिभद्रसूरिना वचननइ अनुसारई।
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशोविजयविरचितं अनाभोगमिथ्यात्व निजघर सरिखं छै तिहां वर्तत्ता जीव न मार्गगामी तथा न उन्मार्गगामी आवई, ते छांडी जैनमार्गमां आवै तो मार्गगामी कहिइ / शाक्यादिदर्शनमा आवै तो उन्मार्गगामो कहिई / अनि अभव्य ए बेहु एकैमां नहीं, ते मार्टि त्रीजा मेदमा होइ इम कोइ कहै छै ते जूटुं जे मार्टि जिनशासनमां बइ ज राशि छै / अभव्य पणि णत्थि ण णिच्चो ण कुणइ कयं ण वेएइ णत्थि णिव्वाणं / णत्थि य मोक्खोवाओ छम्मिच्छत्तस्स ठाणाइं // 1 // [ का 3, गा. 55] ए संमतिग्रंथ मध्ये 6 मिथ्यात्वस्थानक कहियां छई, ते माहिले एक स्थानकई व्यवहारराशिमध्ये आव्यई उन्मार्गगामी ज कहवाई // 4 // [ ] ववहारोणं णियमा संसारो जेसि हुज्ज उक्कोसो / तेसिं आवलियअसंख-भागसमयपुग्गलपरट्टा // 1 // [ ] ए गाथा व्याख्यान विधिशतक मध्यिं छई ते मार्टि मनंतपुद्गलपरावर्त संसारी अभव्य व्यवहारिं न कहिई इम कोइक कहै छै ते मिथ्या; जे माटि संग्रहणोवृत्तिमां कहइ छई . "एते च निगोदे वर्तमाना जीवा द्विधा-सांव्यवहारिका असांव्यवहारिकाश्च / तत्र ये सांव्यवहारिकास्ते निगोदेभ्य उद्धृत्य शेषजीवराशिमध्ये समुत्पद्यन्ते तेभ्य उद्धृत्य केचिद्भूयोऽपि निगोदमध्ये समागच्छन्ति / तत्राप्युत्कर्षत आवकालिकाऽसंख्येयभागगतसमयप्रमाणान् पुद्गलपराव तन् स्थित्वा भूयोऽपि शेषजीवेषु मध्ये समागच्छन्ति / एवं भूयोभूयः सांव्यवहारिकजीवा . गत्यागती कुर्वन्तीति" [ ] ए वचनथी वारंवार गमनागमनइ व्यवहारीनइ अनंत पुद्गलपरावर्त पणि सम्भवइ, नपुंसकवेदई उत्कर्षथी आवलिकासंख्यातपुद्वलपरावर्त कहियां छइं, ते निरंतरपणानि उत्कर्षइ मेलविहं / कोइक कहस्यइ जे वारंवार भ्रमणई असंख्यातनुं असंख्यातपणुं ज आवइं पणि अनंतपणुं नावई 1 तेहनई कहिइं-तो ग्रंथांतरि अनंतपुद्गल कहिया ते किम मिलै / जे मार्टि-- "एवं विकलेन्द्रियेषु गतागतैरनन्तपुद्गलपरावर्त्तान् निरुद्धोऽतिदुःखित" [ ] इत्यादिक 'भुवनभानुकेवलिचरित्रमध्ये महाप्रबंधई कहिउँ छई / तथा अनादिरेष संसारो, नानागतिसमाश्रयः। पुद्गलानां परावर्ता अत्रानन्तास्तथा मताः // [74]
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ विचारविदा ए योगबिंदु ग्रन्थमध्ये पणि, नरनारकादिभाव अनंतपुद्गलपरावर्त गत्यागती कहि छई ते माटे ग्रंथानुरोधि कल्पना कीजई, पणि कल्पनानुरोधि ग्रंथकदर्थना न कीजइ // 5 // एणे करीने बादरनिगोद जीवनई अव्यवहारिया कहइ छइ ते पणि जुळू जाणवू, जे माटि निगोदभाविस्थित्यादिकालमान सूत्रिं कहिउँ छई ते सूक्ष्म बादरादि क्रमपर्यायस्पर्शई न घटई, अनई वारंवार गमनागमनि अनंतपुद्गलपरावर्त पणि संभवइ. अनंतपुद्गलिं माटई बादरनिगोदजीवनइ तथा अभव्यनइ अव्यवहारी कहिइं तो भुवनभानु प्रमुखविराधेइ सर्व जिनशासनप्रक्रिया विघटई, ते माटि ए कुयुक्ति न करवी / हवै बादरनिगोदे जीव व्यवहारिया कहिइं, तिहां ग्रंथसाखि लिखिइ छ / सर्वे जीवा व्यवहार्यव्यवहारितया द्विधा, सूक्ष्मा निगोदा एवान्त्यास्तेऽन्ये च व्यवहारिणः / इति योगशास्त्रवृत्तौ / [ ] "तत्र येऽनादिसूक्ष्मनिगोदेभ्य उद्धृत्य शेषजोवेषु उत्पद्यन्ते ते. पृथिव्यादिव्यवहार योगात् सांव्यवहारिकाः / ये पुनरनादिकालादारभ्य सूक्ष्मनिगोदेष्वेवावतिष्ठन्ते ते तथाविधव्यवहारातीतत्वादसांव्यवहारिका" इति प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ / [ ] . गमागमादिकं लोकव्यवहारममी पुनः। कुर्वन्ति सर्वदा तेन, प्रोक्ताः सांव्यवहारिकाः॥१॥ इति लघूपमितिभवप्रपञ्चग्रन्थे / [ ] 'यदा तत्रा संव्यवहारनगरेऽभूवं तदा मम जोर्णाजोर्णामपरां गुटिकां दत्तवती केवलं सूक्ष्ममेव रूपमेकाकारं सर्वदा तत्प्रयोगेण विहितवतो ।।'-इति वृद्धोपमितभवप्रपञ्चग्रन्थे / [ ] तरेसविहा जहा-एगे सुहुमणिगोयरूवे असंववहारभेए / बारस संववहारियाय ते अ इमे पुढवि-आउ-तेउ-बाउ णिगोआ, सुहुमबायरत्तेणं दुदुमेया पत्तेयवणस्सई तसा य // समयसारसुत्ते / [सू० 13] असंव्यवहारपुरान्निष्कास्य समानीतो व्यवहारनिगोदेषु / भवभावनावृत्तौ / [ व्यवहारराशिप्रवेशत उत्कर्षेण बादरनिगोदे पृथिव्यप्तेजोवायुषु प्रत्येकं सप्ततिसागरोपमाणि तिष्ठन्ति // श्रावकदिनकृत्यवृत्तौ [ ] अववहारणिगोएसु, ताव चिट्ठति जंतुणो सम्वे / पढमं अणंतपोग्गल-परियट्टे थावरत्तण // 1 // 1. भुवनभानुकेवली चरित्रे /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशोविजयविरचितं / तत्तो विणिग्गया वि हु, ववहारवणस्सयंमि णिवसंति / कालमणंतपमाणं, अणंतकायाइभावेणं // 2 // ___पुष्पमालाबृहद्वृत्तौ [ ] अव्यवहारिकराशौ, भ्रमयित्वाऽनन्तपुद्गलविवर्त्तान् / व्यवहृतिराशौ कथमपि, जीवोऽयं विशति तत्राऽपि // 1 // बादरनिगोदपृथिवी-जलदहनसमीरणेषु जलधीनाम् / सप्ततिकोटाकोटयः, कायस्थितिकाल उत्कृष्टः // 2 // - धर्मरत्नप्रकरणवृत्तौं / [ ] निगोदा एव गदिता जिनैरव्यवहारिणः / सूक्ष्मास्तदितरे जोवा-स्तेऽन्येऽपि व्यवहारिणः // 1 // -संस्कृतनवतत्त्वसूत्रे / [ ] एहवां वचन देखीनइ जे वचनमांहि अनाभोग कहिइ छई ते पूर्वाचार्यनी मोटी आशातना करई छई. // 6 // जमालिनइ अभिनिवेशमूल अभिनिवेश कोइक कहइ छई न सद्दहवु, ते जे माटई मइभेएण जमाली पुष्वग्गाहिएण गोविंदो / संसग्गि सावग भिक्खू गोट्ठामाहिलअभिणिवेसे // 1 // [6-268] ए व्यवहारभाष्यनइं वचन पूर्वई तेहनइ मतिभेद मिथ्यात्व जणाई छई // 7 // अनाभिग्रहिक मिथ्यात्व आभिग्रहिक सरिखं भारे, एह, कोइक कहइ छई ते जूस्टुं जे . मार्टि सर्वान् देवान्नमस्यन्ति नैकं देवं समाश्रिताः / जितेन्द्रिया जितक्रोधा दुर्गाण्यतितरन्ति ते // 1 // [सं० 118] इत्यादिक योगबिंदु वचनइ अनुसारइ, आदिधार्मिकनई अनाभिग्राहिकमिथ्यात्वगुणकारी जणाई छई॥८॥ सम्यक्त्वालापकमध्ये अन्यदेवाधर्चन निषिद्ध छई, ते माटई मार्गानुसारिनई पणि ते गुणकारि न होइ इम कोइक कहइ छई ते जुळु; जे माटई उत्तरभूमिकाइ निषिद्ध, पणि पूर्व भूमिकाइ आशयविशेषइं श्राद्धनइं जिनार्चानी परि गुणकारी ज. संभवइ // 9 // कोइक कहइ छइ जे मार्गानुसारिपणुं पणि अजाणताइ जैनधर्माचरणई ज होइ पणि अन्यधर्माचरणइ न होइं, ए एकान्त न धारवो, जे माटइ योगबिंदुमध्ये कहिउं छइ
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ विचारबिन्दुः अपुनर्बन्धकस्यैवं, सम्यग्नीत्योपपद्यते / तत्तत्तन्त्रोक्तमखिलमवस्थाभेदसंश्रयात् // 1 // [सं० 251] 'तत्तत्तन्त्रोक्तकापिकसौगतादिशास्त्रप्रणीतं मुमुक्षुजनयोग्यमनुष्ठानमखिलं समस्तम्' वृत्तौ / // 10 // एणि करि-. जं किंचि वि परसमए णाभिमयं अभिमयं च जेण समए / सम्मत्ताभिमुहाणं तं खु असग्गहविणासयरं // 1 // ए एकान्त निरस्त जाणवो, जे माटिं उभयसंमत अकरणनियमादि कई पणि पतंजलिप्रमुख नइ हरिभद्रसूरि मार्गानुसारी कहिया छई, तथाहि, उक्तं च योगमार्ग स्तपोनिधूतकल्मषैः / योगविदौ, 'निरूपितं पुनयोगमा रध्यात्मविद्भिः पतञ्जलिप्रभृतिभिस्तपोनिधूतकल्मषैः प्रशमप्रधान तपसा क्षीणप्रायमार्गानुसारिबोधबाधकमोहमलैरिति // ---तवृत्तौ। ते मार्टि मार्गानुसारिनसारिनई विचित्रावस्थपणे सामान्यधर्मितया विशेषधर्मि मार्गानुसारिपणुं अविरुद्ध जाणवू // 11 // संगम,नयसार, अम्बडप्रमुख निश्चयथी परसमयबाह्य होइ, तेहनइंज मार्गानुसारिपणु होइ पणि पतंजलिप्रमुख तो महामिथ्यादृष्टि ज छई, इम कोइक कहई छई तेणिं हरिभद्रसूरिना ग्रन्थ जाण्या नथी, जे मार्टि योगदृष्टिसमुच्चयग्रन्थइं पतंजलिप्रमुखनई मित्रादि दृष्टि कहि छई ते माटई अपक्षपातिनइं परसमयनी क्रियाइ पणि मार्गानुसारिपणुं न टलइ, ते मध्यई, पणि निश्चय भाव जैननो ज छई इम सद्दहवें // 12 // मार्गानुसारिनई द्रव्याज्ञा एक भवांतरि भावाज्ञा पामई, तेहनई ज होई, ते संगमनयसारादिक ज, एहq कोइ कहई छइ, ते पणि मिथ्या, जे मार्टि द्रव्यस्तव भावस्तवथी बहु अन्तरइ होई 'प्रस्थकन्यायइ' नैगमनयमतानुसारि तिम द्रव्याज्ञा पणि भावाज्ञाथी बहु अन्तरई पणि संभवई // 13 // मार्गानुसारिपणुं जैननइं ज उत्कर्षथी अपार्द्ध पुद्गलपरावर्त्त, शेष संसारीनई न होइ एहवं कोइ कई लिख्युं छई, ते मिथ्या, जे माटइ वचनप्रयोग कालव्यवहारथी अपुनबंधकादिकनि तथा निश्चयथी सम्यग्दृष्टिनिं कहिई छई तिहां कालभेद देखाडयों छै / तथाहि घणमिच्छत्तमकालो, एत्थमकालो हु होइ णायव्यो / कालो उ अपुणबंधग-पभिई धीरेहि णिदिवो // 1 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशाविजयविरचितं णिच्छयो पुण एसो, विष्णेओ गठिभेयकालो उ / एयम्मि विहिसतिपालणा उ आरोग्गमेयाओ // 2 // इहरावि हंदि एयंमि, एस आरोग्गसाइगो चेव / पुग्गलपरियदृद्ध जमूणमेयंमि संसारो // 3 // -उपदेशपदे [432-34] तथा बीजप्राप्तिई पुद्गलपरावर्त्त वीसवीसी मध्ये कहिओ छई यतः ण य एयंमि अणतो, जुज्जइ अस्स णाम कालोत्ति / ऊसप्पिणी अणंता, हुंति जओ एगपरिअट्टे // 1 // [5, 7 ] // 14 // अन्यतीर्थिकसंमत अकरनियमादि कसुंदर शास्त्रि कहिउं छई ते हिंसासक्तनुं मनुष्यत्व सुन्दर, तिम व्यवहारनयाभिप्रायई जाणवु पणि निश्वयथी बेहु बराबरी एहQ कोइक कहई छई ते महा अभिनिवेशी जाणवो, जे माटई मनुष्यत्व निमित्त कारण छई अनइं अकरणनियममते सामान्यधर्मरूप विशेषधर्मन दल छई एहमांहिं घणो अंतर छइं // 15 // "एवं खलु मए चत्तारि पुरिसज्जाया पण्णत्ता–सीलसंपण्णे णाम एगे णो सुयसंपण्णे। सुयसंपण्णे णामं एगे णो सीलसंपण्णे / एगे सीलसंपण्णेवि सुयसंपण्णे वि / एगे णो सुयसंपण्णे णो सीलसंपण्णे / तत्थ णे जे से पढ़मे पुरिसजाए ते ण पुरिसे सीलवं असुयवं / उवरए अवि ण्णायधम्मे एस ण गोयमा मए पुरिसे देसाराहए पण्णत्ते / तत्थ णं जे से दुच्चे पुरिसज्जाए ते असीलवं सुअवं अणुवरए विण्णायधम्मे एस ण गोयमा मए पुरिसे देसेविराहए पण्णत्ते / तत्थ णं जे से तच्चे पुरिसज्जाए से णं पुरिसे सीलवं सुयवं उवरए विण्णायधम्मे एस णं गोयमा मए पुरिसे सव्वाराहए पण्णत्ते / तत्थ णं जे से चउत्थे पुरिसज्जाए से ण पुरिसे असीलवं असुयवं अणुवरए अविण्णायधम्मे एस णं गोयमा ! मए सव्वविराहए पण्णत्ते"[८, 10] भगवतीसूत्रमध्ये ए चउभंगी कहि छइं-तिहां प्रथमभंगस्वामो वृत्तिकारिं, बालतपस्वी अथवा गीतार्थानिश्रित अगीतार्थ फलाव्यो छई, ते कथंचित् मार्गानुसारि पणि संभवई, अनइ कोइक कहइ छइ जे-अभव्यादिक जैन क्रियापरायण देशाराधक जाणवो, ते जूदु जाणवं जे मार्टि औदयिक अराधकपणुं इहां गणिउं नथी, ते गणिउं होय तो अभव्यनइ श्रुतसामायिक लेईनइ सर्वाधिकपणुं थइ जाई, बीजं प्रत्येकि अंशसत्ता होई, तो समुदाइं सर्वसत्ता थाई ते माटि-मार्गानुसारिनई केवल क्रियाइ मोक्षनी अंशसत्ता, ए भांगइ जणावी जाणवी, यत उक्तं विशेषावश्यके 1. अर्थात् टीकाकारे /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ विवादित पत्तेयमभावाओ, णिव्वाणं समुदियासु वि गजुत्तं / णाण-किरियासु वोत्तुं सिकतासमुदायतेल्ल व // 1 // [ श्लो. सं. 1163 ] वीसुं ण सव्वह च्चिय, सिकतातेल्लं व साहणाभावो / देसोवगारिया जा सा समवायंमि संपुण्णा // 2 // [ लो. सं. 1164 ] देशोपकारिपणुं तो मोक्ष प्रति अभव्यानुष्ठानई नथी तेमाटि ए भांगानो स्वामी अभव्य कहइ छइ तेहनइ वृत्तिविरोधइ महा उत्सूत्र जाणवू // 16 // बीजई भांगई संविग्नपाक्षिक अथवा श्रेणिकादिक अविरतसम्यग्दृष्टि आवइ जे मार्टि भगवतीवृत्ति मध्ये एहएं लिख्यु छइ जे– “प्राप्तस्य तस्यापालनादप्राप्तं वा" [ ] अन्इ कोइक अज्ञानी इम कहइ छई-जे लेई भाग्या विना विराधकपणु किम होई ते मार्टि 'अप्राप्तेर्वा' इस लिख्युं ते न मिलई, कल्पभाष्यादिक मांहि कही जे परिभाषासूत्रनीति ते जाणतो नथी चारित्रलाभई विराधकत्व इहां परिभाषित छई, पणि प्रसिद्ध नहिं तेणि करि कोइ दोष नहीं // 17 // अन्यदर्शनमध्ये अकरणनियमादिवर्णन 'धुणाक्षरन्यायिज होइ, इम कोइक कहई छई ते जूढुं-जे मार्टि धर्मबिन्दुवृत्तिमध्ये इम कहिउं छइं -- "यच्च यदृच्छाप्रणयनप्रवृत्तेषु तीर्थान्तरीयेषु रागादिमत्स्वपि घुणाक्षरोत्किरणव्यवहारेण क्वचित्किचिदविरुद्धमपि वचनमुपलभ्यते, मार्गानुसारिबुद्रो वा प्राणिनि कचित्तदपि जिनप्रणीतमेव तन्मूलत्वात्तस्येति" // 18 // जे इम कहई छई जे-अन्यदर्शनमध्ये शुभभाव ज न होई तो शुभवचन न हो इं ते मिथ्या, जे माटि मार्गानुसारिनइं मिथ्यात्वमंदताई शुभभाव पणि होइज यतः-- इत्तो अकरणणियमो अण्णेहिवि वण्णिओ ससत्यमि / सुहभावविसेसाओ ण चेवमेसो ण जुत्तोत्ति // 1 // --उपदेशपदे [692] // 19 // सव्वप्पवायमूल, दुवालसंग जओ जिण[सम ?]क्खायं / स्यणागरतुल्लं खलु, तो सव्वं सुंदरं तंमि // 1 // [उप० 694] ए उपदेशपदनी गाथामांहि कोइक इम सन्देह धरई छई-मर्वप्रवाद शुभ अशुभ होइ तिहां अशुभर्नु मूल जिनशासन किम होई ते माटि मिथ्याष्टिनइं परिणामई द्वादशांगस्वरूपथी सर्वनयात्मक होई, पणि फलथी नहोई साधुनुं फलथो पणि होई ते मार्टि-नानाजलसंभूत जलज जिम सामान्यथो जलज कहिंई तिम सर्वप्रवादमूल द्वादशांगकहिइ ते जुटुं, जे मार्टिस्वसमयपरसमयप्ररूपणाप्रकारइ सर्वप्रवादमूलपणु द्वादशांगनई कहितो कोइ दोष नयी // 20 //
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशोधिजयविरचित अभिनिवेशि "उदधाविव सर्वसिन्धवः" ए काव्यनो अर्थ खंडयो छई ते महामिथ्यात्व नाणवू // 21 // परप्रवादनी अवज्ञाई जिनशासननी अवज्ञा होइ, तो 'जीवो हन्तव्य' ए वचननी अवज्ञाइ पणि जिनशासननी अवज्ञा होइ, ए वचन पणि अपूर्व पंडितर्नु' जाणवू, जे माटिं अन्य सम्बन्धी शुभ वचननी अवज्ञाई जिनशासननी अवज्ञा कही छई, यतः न च द्वेषः तत्रापि वचनद्वेषः, कार्यों विषयस्तु यत्नतो मृग्यः / तस्यापि न सद्वचन, सर्व यत्प्रवचनादन्यत् // -षोडशके [16-13] // 22 // लौकिक मिथ्यात्वथी लोकोत्तरमिथ्यात्व ज भारे, ए एकांत न कहिवो, जे माटि मिन्नप्रथिक मिथ्यादृष्टिनई पणि कोटाकोटिथी अधिक बंध नथी. ए परिणामइ लोकोत्तर मिप्या दृष्टि हलुओ जणाई छई, यतः भिन्नग्रन्थेस्तृतीय तु, सम्यग्दृष्टेरतो हि न / पतितस्याप्यते बन्धो-ग्रन्थिमुल्लङ्घ्य देशितः // 1 // [266] सागरोपमकोटीनां, कोटयो मोहस्य सप्ततिः / अभिन्नग्रन्धौ बन्धोऽयं, यन्न त्वेकाऽपीतरस्य तु // 2 // तदत्र परिणामस्य, भेदकत्वं नियोगतः / बाह्यं त्वसदनुष्ठानं, प्रायस्तुल्यं द्वयोरपि // 3 // -इति योगबिन्दौ [268-69] // 23 // अनुमोदनथी प्रशंसा भिन्न, अनुमोदना चित्तोत्साहरूप प्रशंसा ते वचनमात्र, एहवं कोइक कहई छइ ते जूटुं, जे माटि 'प्रमोदप्रशंसादिलक्षणयाऽनुमत्या' एहवं पंचाशकवृत्ति कहिलं छह // 24 // सागरोपमकोटीनां कोटयो मोहस्य सप्ततिः / अभिन्नग्रन्थौ बन्धो य-न्नत्वेकाऽपतिस्य तु // 2 // तदत्र परिणामस्य, भेदकत्वं नियोगतः / / बाह्यं त्वसदुनुष्ठानं प्रायस्तुल्यं द्वयोरपि // 3 // -इति योगबिन्दौ [ ] // 23 // अनुमोदन इष्टनी ज होइ, अनइ प्रशंसा अनिष्टनी पणि होइ, तंजहा-तदुक्तं, 'चउहिं ठाणेहिं असंते गुणे दीवेज्जा, असष्भाक्यत्ति यं परच्छंदाणुवत्तियं कन्जोउ, कतपडिकतेतिवा' // ठाणांमे, .. वि. वि. 2
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ विचारविन्दु वा: 1-4] इम कइि कहेइ छइ ते जूहूं. जे मार्टि-अनिष्ट पणि कारण विशेषि. इष्ट होइ, आधाककिनी परि ते वारि इष्टनी ज पशंसा हुइ // 25 // - एणि करी मिथ्यादृष्टिना दयादि गुण कारणविशेषि प्रशंसिइ पणि अनुमोदिइ नहीं, इम कोइक कहई छई ते ते उत्सूत्रभाषी जाणवो, जे मार्टि-अपुनर्वधकथी मांडीनइ चउदमा गुणठाणा ताई जे भावमात्र छई ते सर्व अनुमोदनीय कहिओ छई, यतः - ता एयम्मि पयत्तो ओहिणं वीयरागवयणम्मि / बहुमाणो कायवो धीरेहिं कयं पसंगणं // 1 // -उपदेशपदे [234] वीतरागागमप्रतिपादितेऽपुनर्बन्धकचेष्टाप्रभृत्ययोगिकेवलिपर्यवसाने, वृत्तौ // .. अन्यप्रथस्थ अकरणनियमादिक ते वीतरागागमनां छह, ते तो पूर्वि प्रमाणिउ छई // 26 // जो मोक्षार्थिनुं धर्मबुद्धि जे अनुष्ठानमात्र, ते अनुमोदवा योग्य कहिइ, तो स्वधर्मबुद्धि तीर्थान्तरीयकृतचैत्यध्वंसादिक पणि तिम होइ इम कोइक कहई छई ते उल्लंठ वचन जाणवू, जे मार्टि-जाति अनुमोदवा योग्य स्वरूप शुध्ध ज क्रियानई विषयशुद्धानो ते भावमात्र ज अनुमोघ छई, नहीं तो अपवादि हिंसा विहित छइ, तो जाति हिंसा किम नथी अनुमोदतो // 27 // परगृहीत दयादि वचन प्रशस्त छई, तो पणिं न प्रशंसिइं जिम परेगृहित जिनप्रतिमा पणि न वांदिई इम कोइ कहइ छइ, ते मिथ्या, जे मार्टि इहां मध्यस्थनई स्वपरदृष्टि छइ नहीं, बीजइ ज्ञान दर्शनग्रह टलै छ, यतः अधि इह मनाक्पुंस-स्तद्रागदर्शनग्रहो भवति / न भवत्यसौ द्वितीये चिन्तायोगात्कदाचिदपि // -षोडशके [ ] ... ते माटिं साधारण पणि लोकलोकोत्तर गुणप्रशंसा घटई, उक्तं च-'साधारणगुणप्रशंसा' धर्मबिन्दौ / [3-61] // 28 // पार्श्वस्थादिकनी कृतिकर्म प्रशंसाई जिम तद्गत दोषनी अनुमोदना होइ, तिम मिथ्यादृष्टिना दयादि गुण अनुमोदिई तो तद्गत दोषनी अनुमोदना थाई, इम कोइक कहई छई ते जूठे जे मार्टि मंदमिथ्यात्व ते अस्फुट दोष छइ जिम अविरतस म्यग्दृष्टिनो अविरति दोष. पार्श्वस्थादिक ते चारित्रियानई स्फुट दोष छई, तेणइं करी पार्श्वस्थादिकना गुण न अनुमोदई. मत 1. बोजी प्रतिमा 'कहई छई' ने बदले 'कहै छै' आवो पाठ छे अने आवा भाषा मेदो तो अनेक जग्याए न्तु तेथी अर्थ मेद थतो न होवाथी एवा पाठ मेदो नोध्या नथी, तेमज प्राकृत पाठोमा स्वर व्यज्जमना मामा पाठ मेदो नेमां कशो अर्थभेद न हतो तेवा पाठ मेदो पण प्रायः नोध्या नथी। 2. जे कारण विशेष प्रशंसिइ पणि भावमात्र छ, ते सर्व शास्त्रि अनुमोदनीक कहिनो छे. पांयं०
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशोविजयविरचित एव संविग्नपक्षताई पार्श्वस्थतादिक दोष अस्फुट थाई, ते वारइं तेहना गुण चारित्रियानी परि सर्वनइ अनुमोदवा योग्य शास्त्रि सिद्ध छई // 29 // . पुण्यप्रकृतिहेतु अनुमोदनीय कहिइ तो व्यंतरत्वहेतु बालमरणादि तथा होइ / पुण्योदयप्राप्त अनुमोदनीय कहिइं तो, चक्रीनइ स्त्रोरत्नोपभोग तथा होइ / सभ्यक्त्वनिमित्त मात्र अनुमोदनीय कहिई तो अकामनिर्जरादि तथा होइ / धर्मबुद्धिं क्रियमाण अनुमोदनोय कहिई तो याज्ञीयहिंसा तथा होइ, ते माटि सम्यक्त्व सहितज अनुमोदवा योग्य इम कोइ कहई छई ते नहीं, जे मार्टि....आदि धार्मिक योग्य कुशलव्यापारपणि अनुमोदनीय कहिया छई तथाहि "सव्वेसिं जीवाणं होउ कामाणं कल्लाणसयाणं मग्गसाहणजोए........अणुमोएमित्ति पंचसूत्रे / [सू०.१] "अहवा सव्वंचिय वीमरायवयणाणुसारि जे सुकड [य] / -चतु:शरणे [58] ___सेसाणं जीवाणं दाणरुइत्तं सहाविणयत्तं / तह पयणुकसाइत्तं परोवयारित्तभक्तं // 1 // दुक्खिण्णदयालुत्तं पियमासित्ताइविविहगुणणिबहं / सिवमग्गकारणं जं तसव्वं अणुमय मज्ज्ञ // 2 // -आराधनापताकायाम् [ ] // 30 // सम्यग्दृष्टिज क्रियावादी शुक्लपाक्षिक होइ, पणि मिथ्यादृष्टि नहि, इम कोइ कहइ छई ते जूढुं, जे मार्टि दशाचूणिई कहिउं छह ___“जो अकिरियावाई सो भविभो अभविओ वा णियमा अभविभो भविओ णियमा कण्हपक्खिओ किरियावाई णियमा भविमो णियमा सुक्कयपक्खिओ अंतो पुग्गलपरियट्टस्स सिज्ज्ञिहित्ति सम्मदिट्ठी वा मिच्छादिट्ठी वा होज्जत्ति // [ ] किहांइक अपार्धपुदलावर्ती ज शुक्लपाक्षिक कहिओ छई ते शुक्लपाक्षिक सम्यक्त्वप्राप्ति वखाणवो, अनइ दशामध्ये ते मार्गानुसारिभावइज इम 2 ग्रंथनो अविरोध जाणवो, अत एव'सम्मदिदी किरियावाई, मिच्छा य सेसगा वाई' इत्यादि सूत्रकृतांग चूर्णि प्रमुख ग्रन्थ मध्ये कहिलं छई, तिहां पणि क्रियावादि विशेष लेवो, क्रियावादि सामान्यनइ. ते दशाणि मध्ये काल कहिओ छई तेहज जाणवो // 1 // मिथ्यादृष्टिनो सकामनिर्जरा न होइ इम कोइ कहई छई, ते जूटुं जे-मोक्षाशयथी निर्जरा. "ते मार्गानुसारीनइ अंशथी सकाम कहिई,
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ विचारविन्दु "सह कामेन निर्जरा मे भूयादित्यभिलाषेण युक्ता सकामा" -इति योगशास्त्रवृत्तौ [ ] / "सकामणिज्जरा पुण णिज्जराहिलासीण'-समयसारे [अ-६] इत्यादि // 32 // मिथ्यादृष्टिनई सकामनिर्जरा होई तो सम्यग्दृष्टिथी श्यो विशेष इम कोइ कहई छई, तेणि मिथ्यादृष्टिनई शुक्ल छेश्या सद्भाविई, केवलीथी श्यो विशेष एहवो पणि संदेह धरवो // 33 // - मिथ्यादृष्टिना गुण अनुमोदतां परपाखंड प्रशंसारूष अति चार थाई, इम कोई कहई छई ते जूहूँ, जे माटइं-जे रूपई पाखंडता ते रूपई प्रशंसाइज अतिचार होइं, पणिं ते माहिला गुण प्रशंसतां न होइ, जिम प्रमादोनइ प्रमादीपणि प्रशंसतां अतिचार, पणि तेहनी सम्यक्त्वादि गुण प्रशंसतां अतिचार नहीं // 34 // हीन मिथ्यादृष्टिनो गुण सम्यग्दृष्टि उच्चगुणस्थानवर्ती किम प्रशंसइ, इम जे कोइ शंकित . थाइ छई, तेहनइ मतइं तीर्थकरनइ कोइना गुण प्रशंस्या न जोइंइ, जे मार्टि सर्व तीर्थकरथी हीणा छैई // 35 // ____ 'कविला इत्थंपि इहयंपि' [ ] ए मरीचिनु वचन उत्सूत्रमिश्र कहिइं पणि उत्सूत्र नहिं, जे माटि-मरीचिनइ देशविरतिनइ अभिप्रायि ए सत्य छई, कपिलनइ परिव्राजकदर्शनोदयतानि अभिप्रायइ असत्य छई, एहवं जे कहै? कोई कहई छइ ते अशुद्ध-जे माटि-उत्सूत्रकथनाभिप्रायक मायानिश्रित असत्य वचन ज ए छइ, आपेक्षिक सत्यासत्यभावइ उत्सूत्रमिश्र कहिई तो स्वपर नयाभिप्रायई भगवद्वचन पणिं तथारूप होइं तथा श्रुतभावभाषामिश्ररूप दशवैकालिकनियुक्ति निषेधो छई, तो उत्सूत्रमिश्र किम कहिई // 36 // 'दुष्भासिएण इक्केण' [आव. नि. गा. 432] इत्यादि वचनई * मरीचिवचन दुर्भाषित कहिइं पणि उत्सूत्र न कहिई ! इम कोइक शब्दमात्रइ भ्रम धारइ छई ते जूट्ठो-जे मार्टि 'दुर्भाषितमनागमिकार्थोपदेशं' [ ] इम पंचाशक वृत्तिमध्ये कहिइ छई ___ 'दुष्भासियं उस्सुत्तं ति एगट्ठा' तच्चूर्णौ भगवानपि भुवनगुरुरुन्मार्गदेशनादित्यादि योग: शास्त्रवृत्तौ // 37 // उत्सूत्रलेश वचनथी उत्सूत्रमिश्र जे मरीचिनइ कहई छई. तेणइ 'जो चेव भावले सो' [...] इत्यादि वचनथी, द्रव्यस्तवमांहि पणि भावमिश्र पक्ष प्रहिमो जोइंइ // 38 // 'जमालिनिमववत् सर्वज्ञमतविगोपको विनङ्ख्यत्यरघट्टघटीयन्त्रन्यायेन संसारचक्रवालं विभ्रमिष्यतीत्यादि [ ] सूत्रकृतवृत्तिवचनइ जमालिनइ अनंत संसार कोइक कहइ छई, ते न घटई, जे माटई हिंसाफ पणि भरघट्टघटीयंत्र न्यायइ संसारपरिभ्रमण आचारवृत्ति कहिउं छई, अनई दृष्टान्तमात्रइं अर्थसिद्धि थाई तो-'इच्चेयं दुवालसंगं गणिपिडगं, तीए काले अणंता जीवा
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 उपाध्याययशोविजयविरचित आणाए विराहित्ता चाउरतं संसारकंतारं अणुपरियटिसु' इति नन्दीखत्रे [सू. 57] 'अनुपरावृत्तवन्त आसन्' जमालिवत् नन्दी 57 सू. टीका] ए वृत्तिना दृष्टान्तथी जमालिनइ चतुरंतसंसार पणि आवइ, ते मार्टि दृष्टान्त एकदेशमात्रइज कहवो // 39 // ___ जमाली णं भंते ! देवे तामओ देवलोगाओ आउक्खएणं....जाव कहिं उववजिहिंति ? गोयमा ! चत्तरि पंच तिरिक्ख जोणियवमणुस्स देवभवग्गहणाई संसारं अणुपरिअहित्ता तो पच्छा सिज्झिहित्ति [श. 9, उ.३३] ___ए भगवती सूत्रई 4, बेइन्द्रियादिक 5, थावर इम 9, तिर्यच कहिई, तेहमांहि भमतां अनंतसंसार थाई, इम कोई कहई छई-ते जुट्ठो• जे माटिं समासमध्यस्थितः तिर्यग्योनिक शब्दनुं भिन्न विशेपण भिन्न विभक्त्यन्त चत्तारि पंच पद संभवइ नहीं. तथा एहवो कठिन अर्थ होइ, तो वृत्तिकार व्याख्यान किम न करइं // 40 // जमालिनइ भगवतीनइ जे अनंत संसार कहइ छइ, तेहनइ इम सूत्र जोइं जहेव मंखलिपुत्ते तहेव णेरइयवजं संसारं अणुपरिमट्टित्ता तओ पच्छा सिझिस्सइ [ ] // 41 // च्युत्वा ततः पञ्चकृत्वो, भ्रान्त्वा तिर्यग्नुनाकिषु / अवाप्तबोधिनिर्वाणं, जमालिः समवाप्स्यति // 1 // -हैमवीरचरित्रे [ ] इहां 5, वारइ (3) गतिं भमतां 15 भव स्पष्ट छई, इहां कोइक नर नार किं भवांतरि 5, वार तिर्यंचमांहि भमतां अनंत संसार थाइ छई, इम कहई छइं ते मिथ्या-खोटुं-कायस्थिति एकवार गणतां 'निगोष्वेवानन्तवारं भ्रान्त' इत्यादि वचनव्याघात थाई, भवस्थिति 5, वार कहतां तो 15, ज भव थाइ ते मार्टि हठ छांडी विचारवो // 42 // 'देव 'किब्बिसियाणं भंते ! ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं भवक्खएणं ठिइक्खएणं अणंतरं चयं चहत्ता कहिं गच्छन्ति ! कहिं उववग्जंति !' 'गोयमा ! जाव चत्तारि पंच नेरइय तिरिक्खजोणियमणुस्सदेवभवग्गहणाई संसारं अणुपरिमट्टित्ता तो पच्छा सिझंति बुझंति मुच्चंति जाव अंतं करंति / ' [श. 9. उ. 33] ए सूत्राहि यावच्छब्दइ कालनियम आवई इम जमालिसूत्रइ पणि 'यावत् तावत्' शब्धनइ अध्याहारिं अनंतकाल कहवो, इम कोइ कहइ छइ ते महा अभिनिवेशी जाणवो जे मार्टि इहां यावत् शब्दि देवलोकच्यवनादि पूर्वोक्त अर्थ ज परामर्शइ छइ, तथा __'भावमो णं सिद्धे अणंता णाणपज्जवा अणंता दंसणपज्जवा जाव अणंता अगुरुलहु य पज्जवा' [ ] इत्यादिक स्थानइ 'घोतक यावच्छन्द' पणि दीसइ छइ // 43 // 1. तत च्युत्वा पच्चकृत्यो, भ्रान्त्वा तर्यग्नरादिसु इति पाठान्तरम् / 2. किठिव इति पाठांतरम् / /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ विचारविन्दु सामान्य सूत्रई 20, भव जिम न घटई, तिम विशेषसूत्रइ 15 न घटई, इम कोइ कहई छई. ते पणि जूटुं; जे मार्टि सामान्य सूत्र नारक भव टाली जमालि सरिखानु ज कहिउं छई, नहीं तो 'मत्येगइआ अणादीयं अणवदग्गदीहमध्धं चाउरतसंसारकतार अणुपरिमति' [श. 9. उ. 32] ए बीजुं सूत्र नि मिलहं // 4 // अत्यंगइआ [ ] इत्यादि स्त्र अभव्यविषय अंतिं निर्वाण नथी कहिउं ते माटई इम कोइ कहई छई ते मिथ्या, जे माटिइ___ 'असंवुडे णं अणगारे आउयवज्जाओ. सत्त कम्मपयडिओ सिढिलबंधणबद्धाओ घणियबंधणबद्धाओ पकरेइ, तस्स कालट्ठितिआओ दोहकालद्वितियाओ पकरेइ, मंदाणुभावाओ तिव्वाणुभावाओ पकरेइ, अप्पपदेसग्गाओ बहुप्पदेसग्गाओ पकरेइ, आउयं च णं कम्मसिय बंधह, सिय णो बंधइ, अरसायावेयणिज्जं च णं कम्म भुज्जो भुजो उवचिणाइ, अणाईयं च अणवदग्गदीहमद्ध चाउरतं संसारकतार अणुपरिअट्टइ.' [भ. श. 1. उ. 1] इत्यादिक सूत्रइ अंति निर्वाण नथो कहिउं, अनइ अभव्यविषय ते सूत्र नथी // 45 // चत्तारि पंच कहितां 5, ज किम होइ ! इम कोइ पूछइ तेहनइ उत्तर-जिम 'सत्तद्रुपयाई सत्तटुभवग्गहणाई' इत्यादिक स्थानई आठज कहिइ तिम ए सूत्र शैलि छइं // 46 // जमालि 15, अनइ सुबाहुकुमारनइ 16, भव होइ, तो आज्ञाराधनथी विराधन भलु, इम कोइ कहई छई, ते उल्लंठ वचन जाणवू, जे मार्टि दृढ़प्रहारि प्रमुख महाहिंसकनइ तद्भविं मुक्ति, आनंदांदिकनइ भवांतरि तो सुकृतथी दुष्कृत भलं, इम कहितां पणि मूर्खमुख कोण ढांकइ // 47 // मरीचिनइ संदिग्ध उत्सूत्रथी कोटाकोटिसंसार. जमालिनइ निश्चित उत्सूत्रथी पणि 15 भव ए किम घटइं ! इम कोइक संदेह धरइ, तेहनई कहिइं जे-इहां तथाभव्यत्व विशेष ज नियामक, नहीं तो उभयवादिसिद्ध नरकगति निषेधइस्यु. नियामक ते प्रीछज्यो // 48 // // श्रीरस्तु॥ केवलीनइ जीवरक्षाप्रयत्न विफल न होई, तो वीर्यान्तरायक्षय निरर्थक थइ. ते माटि केवलिना योग हिंसास्वरूपायोग्य कल्पिई, इम कोइक तार्किकमन्य कहई छई. ते जूढुं. जिम वाग्योगविशेषइं सफल छै, तिम जीवरक्षाकाययोगशक्यस्थानई सफल छई. तेहमांहि दोष नथी, नहीं तो जीवरक्षा सफलतानइ अर्थि जिम केवलियोग हिंसास्वरूपायोग्य मानो छो, तिम परीषहजय यत्न सफलतानइं अर्थि केवलियोगक्षुत्पिपासादिस्वरूपायोग्य कल्पीनई दिगंबरमत का नथी अनुसरतां // 1 //
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्यायवशोषिजयविरचित केवलीना योगथी स्वरूपइ हिंसा न होइ तो'उलंधेज्ज वा पलंधेज वा' [ ] ए पन्नवणानुं वचन न मिले // 2 // केवलिनि वर्जनाभिप्राय नथी ते मार्टि जीवघात होइ, तो भावहिंसा थाई, इम कहई छइ. ते जूढु, जे मांहिं- "तथाविधसम्पातिमसत्त्वाकुलां भूमिमवलोक्य तत्परिहाराय जन्तुरक्षानिमित्तमुल्लङ्घनं प्रलचनं वा वा कुर्यात्' [ ] इम प्रज्ञापनावृत्ति मध्ये कहिउं छइ // 3 // तथाविध कर्मबंध नथी, ते मटि वर्जनाभिप्राय न होई, ते पणि जूढुं. जे माटि-स्वरूपि वर्जनीयनइं वर्जनीय ज केवली जाणइ अनेषणीयवत्. उक्तं च तत्थ णं रेवतीए गाहावइणीए मम अट्टाए दुवे कवोयसरीरा उवक्खाया तेहिं णो अट्ठो'त्ति, भगवत्याम् [श. 15] // 4 // जे जीवरक्षायत्न रक्षानुकूल न दोठो तेहनो प्रयोग किम होइं इम न कहिवं, जे मार्टि व्यवहारसाधन पणि ज केविलियोगप्रयोग संभवई // 5 // इत्तो उ वीयरागो ण किंचिवि करेइ गरहणिज्जं तु, ___'गहेणीयं जीवघातादिकं' तवृत्तौ। -उपदेशपदे [731] ए वचनथी केवलिनई द्रव्यहिंसा न होइ इम कोइ कहइ छई ते जट, जे मार्टि गर्हणीय पाप ते भावरूपज होइ पणि द्रव्यरूप, नहीं अशक्यपरिहारनइं गर्हणोयपणुं श्यु ? // 6 // जो गर्दापरायण जन प्रत्यक्षता द्रव्यवध ज गर्हणीय कहिई, तो ताहरिं मति इग्यारमि गुणवाणिं मोहसत्ताजन्य द्रव्यवध गर्हणीय छइ तेहथी यथाख्यात चारित्र दुष्ट थाइ, अनि जो उत्सूत्र प्रवृत्ति विना तिहां दोष नहीं, मोहोदयसहित निबिद्ध सेवाइ ज उत्सूत्रप्रवृत्ति मानस्यो तो वीतरागनइ द्रव्यवध अदुष्ट थयो // 7 // अनाभोगज द्रव्यवधइ प्रतिसेवा न कहई, इग कोइ कहइ छई, ते पणि जुटुं जे मार्टि प्रतिसेवा मध्ये अनाभोग ज पणि संग्रहीइं छई; यदागमः दसविहा पडिसेवणा पण्णता, ते'• दुप्पप्पमायणाभोगे / आउरे आवतीति य संकिण्णे सहसक्कारे, भयप्यओसा य वीमंसा, भगवत्याम् / / 8 / / [श. 25. उ. 7] 1. 'उवक्खडिया' इति पाठांतरे १.तं बहा इति /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ विचारविन्दु गहणीय पाप द्रव्यवधादिक ते प्रति ज मोहनीय कर्म हेतु, अत एव बारमि गुणठाणि संभावना रुढमृषावादादिक आश्रव होइं तो ना नहीं, तिहां केवल अनाभोगज हेतु छई, इम कहि इं तो मोह विना भावगत पाप अर्थथी आवई // 9 // भावाश्रवपरिणामई मोहोदय कारण छई द्रव्याश्रवयरिणामई मोहसत्ता कारण छइं, इम कोइ कहई छई, ते जूटूटुं. जे मार्टि इम तो द्रव्यकवलाहार प्रति मोहसत्ता कारण छई ए दिगंबर कल्पना करतां पणि कुण वारई // 10 // द्रव्यवध मोह जन्यज कहिई, तो द्रव्यपरिग्रहपरिणति पणि मोहजन्य होइ ते मार्टिधर्मोपकरणवंत केवलो मोही थयो जोईइ अनइ धर्मोंपकरणनई द्रव्यपरिग्रह धर्मपरिग्रहपणु अशास्त्रीय नथी, यतःतत्थ साहुणो मुच्छमगच्छं दुव्वओ परिग्गहो णो भागावओ। -दशवैकालिकचूर्णी // 7 [-148] // 11 // ___ एणि करि जेइम कहइ छई, केवलिना योग पराभिप्रायिं केवलज्ञानसहकृत ज जीवघातहेतु छई एटला जीव अमुकक्षेत्रइ मइ हणवा, इम केवलज्ञानइं जाणी ज केवली जीव हणई छई, इम करता हिंसाणुबंधीणामइ पहिलो रौद्रध्याननो पायो आवई ते वचन निराकरिउं जे मार्टि-वस्त्रधारणाभिप्राय पणि केवलीनई केवलज्ञानइं ज छई तेहथी संरक्षणानुबंधी नामइ चउथो पायो पणि रौद्रध्याननो इम वारिओ न जाइ, जो अभिलाष विना संरक्षणानुबंध न होइ तो प्रमाद विना हिंसाबुबंध पणि न होइ, ए सरखं समाधान जाणवू. // 12 // यज्जातीय द्रव्याश्रवइ संयतनइ अनाभोगइ प्रवृत्ति तज्जातीय द्रव्याश्रवज मोहजन्य धर्मोपकरणरूपद्रव्याश्रव, ते एहवो नथी ते माटि ते अपवादरूपन इम कहे जे मार्टि_ 'अपवादप्रतिषेवणं च संयतेष्वपि प्रमत्तस्यैव भवति' [ ] एहवु तुम्हारूं मत छई // 13 // ववहारो वि हु बलवं जं वंदेह केवली वि छउमत्थं / आहाकम्भं मुंजइ, सुअववहारं पमाणतो // 1 // ए वचनथी श्रुतव्यवहारशुद्ध अनेषणीय, ते एषणीयांतर न पणि अनेषणोय नहि, अन्यथा 'इमं सावज्जं त्ति पण्णवेत्ता(णो) पणिसेवित्ता हवइ' [ ] ए वचनविरोध थाइं इम कोइ कहई छई ते जूटुं, जे मार्टि-इम तो साधुनइ पणि अपवादि अनेषणीय हिंसादिक एषणीय __ अहिंसांतरादिक कहिवाई ते वारइ स्वरूपसावधता तेहनइ टलई // 14 // 1. छतमत्व पि वंदई भरिहा, इति पाठा० /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 उपाध्याययशोविजयविरचित परज्ञात अशुद्धई केवलोनई अशुद्धपणु होइ, जिम-रेवतीज्ञातकुष्मांडपाकि पणि स्वरूपथी नहीं इम कहितां परभावाश्रयण थयु, पणि द्रव्यपरिणति व्यवस्था न रहो, नहीं तो अशुद्धनई शुद्ध जाणतां भ्रांति थाई अनई, जो अनेषणायनइं ठामि स्याद्वादई शुद्धाशुद्धता विचारिई तो द्रव्यवधस्थानई पणि ते विचार किम नथी करता ? // 15 // श्रुतव्यवहारशुद्धनइ अनेषणीय कहिवं, ते श्रुतव्यवस्था (व्यवहार) आश्रीनइ, जिम'अयं साधुरुदयनो राजा' इहां राजत्व अगृहीतश्रामण्यावस्था अपेक्षीनई इम कोइ कहइ छई, तेहनइ श्रुताशुद्धथी भिन्न ज निषिद्ध आवई ते वोरइ-'इमं सावज्जं ति पण्णवेत्ता पडिसेवई' [ ] ए स्त्रनो विषय न लाभई // 16 // आभोगई जीवघातोपहित योग ते अशुभ, इम कहई छई तेहनइं "यद्यप्यसंयतानां सूक्ष्मैकेन्द्रियादीनां नाहऽत्मारम्भकत्वादिकं साक्षादस्ति तथाऽप्यविरतिं प्रतीत्य तदस्ति' [श. 1. उ. 1.] ए भगवतीवृत्तिनई वचननई अनुसारिं एकेन्द्रियादिक अशुभयोगमां किम घटई 1 ते मार्टि-अयतनाइ- ज अशुभयोग कहिवा // 17 // आरम्भिकी क्रिया प्रमादीनइ प्रमादी निरन्तर होइ इम कहइ छइं, ते जूठो, जे मार्टि "आरंभिया णं भंते ! किरिआ कस्स कज्जइ ! गोयमा अण्णयरस्साविं पमत्तसंजयस्स' एहवु पण्णवणा [22. क्रियापद]मध्ये कहिउँ छई। ___ "अन्यतस्यैकस्य कस्यचित्प्रमादे सति कायदुष्प्रयोगाभावतः पृथिव्यादेरुपमर्दसंभवात् [ ] इम वृत्तिव्याख्यान छइं // 18 // द्रव्यवधइ जे जिननइ प्राणातिपात कहइ छइ, ते द्रव्यपरिग्रहह परिग्रही किम न कहइ // 19 // अशक्य परिहार पणि आभोगमूल आभोगपूर्वक हिंसा साधुनइ न होइ, नदी उतरतां जलजीवनो आभोग नथी "दुविआ आउकाइया पण्णत्ता, सचित्ता य अचित्ता य' [ ] इत्यादि वचनथी न जलजीव संदेह छइं, ते मार्टि ते जूढु जे मार्टि-व्यवहारथी निश्चय ज छे अनि प्रवृत्ति ते व्यवहारइ ज छइ तथा जलमध्ये 'तसा वि पच्चकखया चेव' इत्यादिक शास्त्रइ कहिउं छह // 20 // अब्रह्मसेवइ जीवलक्षघातक पातकी न थाइ, एक कीडी जाणी हणइ तो पातकी थाइ तिहां जीवनो अनाभोग आभोग नियामक छइ इम कहह छइ ते जूलु जे मार्टि-तिहां प्रत्याख्यानभंगाभंग अथवा परिणामविशेष ज नियामक छइ // 21 // - बि. वि 3
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ - विचारविन्दः / पृथिव्यादि जीवनो अनाभोग ज होइ ते सिद्धनी परि साधुनह पणि तद्वधइ तथाविध दोष न हुओ जोइइ // 22 // कुंथूत्पत्तिमात्रइ संयमनुं दुराराधपणुं कहिउं यतनाहेतु आभोग दुर्लभ थाई ते माटि तिम नधुत्तारइ न कहिउं, ते माटि स्थावरना आभोग न होइ इम कोइ कहइ छइ ते जूटुं, जे माटि सूक्ष्मनी यतना कही छइ ते तेहना आभोग विना किम सम्भवइ, नधुत्तार आज्ञाशुद्धि ज अदुष्ट छैइ // 23 // जो स्थूल बसनो ज आभोग मानिइं तो तेहनी ज हिंसा एकांत दुष्ट थाइ, अनइ तिहां तो स्याद्वाद कहिओ छइ जे केइ मुहुमा पाणा, अदुवा संति महालया / सरिसं तहिं वेरंति असरिसती य णो वदे // 1 // -सूत्रकृतांगे / [श्र. 2. अ. 5] // 24 // एणि करी लौकिकघातकत्वव्यवहारविषयहिंसा महापाप ज, ए प्रलाप निराकरिओ, इम तो आपवादिक वचनइ पणि महापापपणुं थाई, शानिं तो तिहां अदुष्टता ज कही छइ ... गीयस्थो जयेणाए कडजोगी कारणंम्मि निदोसो / एगेसिं गीय कडो, अस्तऽदुट्ठो य (तु ?) जयणाए // 1 // -बृहत्कल्पे [सं. 4946] // 25 // जा जयमाणस्स भवे, विराहणा सुत्तविहिसमग्गस्स / सा होइ णिज्जरफला अज्झत्थविसोहिजुत्तस्स // 1 // . -पिण्डनियुक्तौ / [67] इहां कोइ कुकल्पना करइ छइ जे जीवविराधना स्वरूपइ निर्जराहेतु होइ तो तप संयमनी परि ते घणी ज रुडी थाइ, ते मार्टि जीवघात परिणामजन्य विराधना निर्जरा प्रतिबंधक छई, यतनापरिणामइं ते स्वरूप टलइ छइ, तेणइ करी प्रतिबंधकामावथो निर्जरा कहीइ, पणि स्वरूपइ विराधना ते अशुद्ध ज छई, एवं कोइ कहइ छई, तेणि वृत्ति दीठी नथो, जे माटिं तिहा इम कहिई छई इदमुक्तं भवति-- "कृतयोगिनो गीतार्थस्य कारणवशेन यतनया अपवादपदमासेवमानस्य या विराधना सा सिद्धिफला भवतीति" ते मार्टि अनुबंधशुद्धिनिमित्तनो को परमार्थ नथी........ 1. जतणाए इति पाठांतरम् / 2. खुद्दगा इति पाठां० /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशोविजयिवरचित 'जम्हा णेगतियं वज़' महाभाष्ये / [ ] // 26 // जलजीवना अनाभोगथी नद्युत्तार जो दृष्ट न होइ तो सचित्त जलपानइं पाणि दोष न हुओ जोइंइ // 27 // भगवदुपदेश वस्तुस्वरूपावबोधक ज होइ, पणि नद्युत्तारइं पणि विराधनांशइ अज्ञानथी एहवं जो कहई छई, तेहनइ कहीइ जे फलरूप विराधनामांहि आज्ञा नथी, कइ व्यापाररूपमांहि प्रथमपक्ष तो अम्हारइ ज इष्टज छइ, द्वितीय पक्ष तो कही न शकाई, जे माटिं-जे उत्तानकल तेहज वधानुकूल छई, ते भिन्न किम थाई? ते मार्टि व्यवहारथो विधिनिषेध बाह्यवस्तुमांहि कामचारइं होई, निश्चयथी तो शुभभावनो ज विधि छई इम सदहवं. उक्तं च ण वि किंचि अणुण्णायं, पडिसिद्धं वा वि जिणवरिंदेहि / एसा तेर्सि आणा, कज्जे सच्चे ण होतत्वं // 1 // -बृहत्कल्पे [सं.२३३०] // 28 // यतनांशइं ज उपदेश पणि विराधनांशइं नही, इम कोइ कहई छई. तहेनई 'जयं चरे' [दश. वै.] इत्यादिक पणि संपूर्ण प्रमाण न थाई // 29 // अपवादवचनकल्प्यतादिवस्तुस्वरू गरबोधक छइ, पणि प्रवृत्ति ते स्वौचित्यज्ञानई ज इम कोइ कहइ छइ, ते मुग्धलोकने भवसमुद्रमांहि बोलइ छइ. जे मार्टि-वचननइ प्रवर्तकपणुं एह जे कल्प्यताबोधनइं इच्छाजनकपणुं ते उत्सर्गविधिमांहि अपवादविधिमांहि भिन्न नथी, // 30 // एणि करी पंचिंदियववरोवणा वि कप्पइ' [ ] इम निशिथचूर्णि कहिउं छई, पणि हणवो एम नथो कहिउं. एहवो भाषा साधुनई न होइ, इम कोइ कहइ छइं, ते शब्दपरावर्त्तमात्र, जे माटई अकल्प्यनइं कल्प्यता पणि भारववी सूत्रिं कही नथी'तहेव संखडि नच्चा, किच्चं कज्जति णो वए / ' ___-दशवकालिके / [7-36] // 31 // अपवादइ पणि 'हन्तव्यः' [ ] इम कहिइ तो"सव्वे पाणा सव्वे भूया सव्वे जोवा सत्ता न हंतव्वा" [आ. अ, 4 उ. 1] ए वचननो विरोध थाइ इम कोइ कहइ छइ ते जूटुं; जे माटि ए सूत्रनो विषय अविधिनिषेध ज श्रीहरिभद्रसरि पदार्थ वाक्यार्थ महावाक्यार्थ ऐदम्पर्यार्थ विचारी कहिओ छई. तथा परितापनानो साक्षात् उपदेश पणि भगवतीसूत्रिं दिसइ छइ -- 1. उत्तारानुकूल इति पाठां० /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ विचारबिन्दुः "धम्मिएहिं अठेहिं हेउएहिं पसिणेहिं णिप्पिट्ठपसिणवागरणं करेह"[ ] मंखलिपुत्रनई उद्देशीनइ स्थविर प्रति भगवंति तिहां इम कहिंउ छई, ते हवे स्थिरवचनि तेहनइ महापरिताप ऊपनो छइं [ ] // 32 // 'अवण्णवायं पडिहणेज्जा' [ ] ए दशाचूर्णि वचन आचार्यशिष्यनई परवादिनिराकरणसामर्थ्यमात्र देखाडवा ज कहिउं छई, पणि एहवी आज्ञा साधुनि न होइ एहवू कोइ कहइ छइ ते छेदखंडकलंपाकसदृश जाणवो जे माटि-इम अपवादविधि सर्व विशीर्ण थाई // 33 // अपवादिं आदेशनिषेध अनि पंचिंद्रियव्यापादन भयथी छती समर्थाइ प्रवचनाहितनइ अनिवारई दुर्लभबोधिता इम को कहइ छइं, ते परस्परविरुद्ध; जे माटि-सामान्यनिषेधजनितभय विशेषइ अपवादनी आज्ञा विना न टलई // 34 / ! / ___अहित निवारण करतां पंचिंद्रियव्यापत्ति प्रायश्चित्तथी ज शुद्धता होइ इम कोइ कहइ छइ, तेणइ ____ "मूलगुणप्रतिसेव्य आलम्बनसहितः पूज्यः पुलाकवत् स हि कुल्पादिकार्ये चक्रवर्तिस्कन्धावारमपि गृह्णीयाद्विनाशयेद्वा न च प्रायश्चित्तमाप्नुयात्"[ ] ए बृहत्कल्पवृत्तितृतीयखंडे वचन विचाटुं // 35 // अपवादविराधनाइं जे किहां एक प्रायश्चित्त कहिउं छई, तेः हस्तशतबहिर्गमनादिकनी परि निरतिचारता ज अभिव्यंजइ यतः-- आयरिए गच्छंम्मिय, कुल गण संघे य चेइयविणासे / आलोइयपडिक्कता, सुद्धो जं निज्जरा विरला // 1 // [सं.२९६३] // 36 // 'जलं वस्त्रगलितमेव पेयम्' [ ] इहां जल गलनज उपदिष्ट छइं, पणि गलित जलपान नहीं, इम कोइ कहइ छइ,तेणई'उस्सिचण गालण धोअणे य' [ ] इत्यादि आचारांगनियुक्ति वचनथी जलगलन पणि शस्त्रविचारीनई तेहनो उपदेश पणि किम कहिवो // 37 // द्रव्यथी पणि हिंसाई एकन्द्रियादिकनी परि सूक्ष्मदोषइ आलोचना आवइ इम कोइ कहइ छह ते जूटुं, जे माटि-इम कहतां द्रव्यपरिग्रहथी पणि आलोचना थई जोईई, ते माटि 'दुव्वओ रिक्तओ' इत्यादि वनिं द्रव्याघालंबनई अशुभ भावनुं ज प्रत्याख्यान सदहवं, अत एव दिगम्बर निराकरणई-- "अपरिग्गहया सुत्तेत्ति जा य मुच्छा परिग्गहोऽभिमओ सव्वदव्वेसु ण सा कायव्वा सुत्तसम्भावो" गा०. सं. 2580] इम विशेषावश्यकई कहिउं छई // 38 //
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 उपाध्यावयशोविजयविचितं ___ पूजास्थान किं कुसुमादिजीव विराधनांशई उपदेश नथी / जे मार्टि सन्दिग्धसचित्तकुसुमादिक कल्पितकुसुमादिसदृशपरिणामविशेष हणइ नहीं, इम कोइ कहइ छई, तेहनइ मति मिथ्यादृष्टिनई कुसुमाघर्चनई विशेषज अदुष्टपणु थाइ ते मार्टि अनुबंधशुद्धिं ज शुद्धि जाणवो // 39 // ___ क्षीणमोहनइं स्नातक चारित्र नथी ते संभावनारूढद्रव्याश्रवप्रतिबंधथी तो साक्षात् द्रव्याश्रवथी केवलोनइ स्नातकचारित्रनो प्रतिबंध किम न होई ? इम कोइ कहइ छई तेणि शास्त्रार्थ जाण्यो नथी, जे माटिं-द्रव्याश्रवथी अतिचार होइं तो इग्यारमइ गुणठाणि पाणि होई "णिग्गंथसिणायाणं तुल्लं इक्कं च संजमवाणं" -इति पञ्चनिर्ग्रन्थिवचनात् / 40 // [सं० 60] "द्रव्यतो भावतश्च हिंसा-हन्मीति परिणतस्य व्याधादे मंगवध(१)द्रव्यतो न भावतःईर्यासमितस्य साधोः सत्त्ववधे(२) भावतो न द्रव्यतोऽङ्गारमर्दकस्य कीटबुध्ध्याऽङ्गारमर्दने मन्दप्रकाशे, रज्जुमहिबुद्धया नतो वा(३) / न द्रव्यतो न भावतो मनोवाक्कायशुद्धस्य साधोः" / / (4) -श्रावकप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तौ / इहां चउथा भांगानो स्वामी कोइ सयोगिकेवली कहइ छइ, 'चउत्थो सुण्णोत्ति' चूणिई कहिउं छइं, ते हिंसा स्वरूपनी अपेक्षाइं; पणि स्वामिनी अपेक्षाई नहीं, अयोगि एहनो स्वामी न घटइं, जे माटिं-योगाभावि मनोवाक्कायशुद्ध ते न कहवाई. जिम-वस्त्राभावई वस्त्रशुद्ध न कहिई, इहां उत्तर दीजई छई, चउथो भाँगो शून्य कहिओ छई, ते हिंसाव्यवहारनी अपेक्षाई. हिंसा स्वरूपनी अपेक्षाई शून्यता तो द्वितीयभंगई पणि शास्त्रसिद्ध ज उई, ते माटई-केवली नई द्रव्यवधसंपत्ति द्वितीयभंग, तेहनी असंपत्ति चउथो भंग, इम बहु भंग संभवइ, जिम निग्रंथनइ नियतस्वामी चतुर्थभंगनो ते अयोगि, जे माटि ते पणि निवृत्तिव्यापारई मनोवाक्कायशुद्ध छे तथा जलविगमइं पणि जलइं सुद्ध जिम कहिइंतिम योगविगमइ पणिं अयोगो योगशुद्ध संभवह ज. // 41 // कल्पभाष्यइ वस्त्रच्छेधिकारइं पूर्व पाइं इम कहउं छईविण्णाय आरंभमिणं सदोस, तम्हा जहा लद्धमैहिटिएज्जा। वुत्तं सएओ खलु जावजोगी, ण होउँ सो अंतकरी उ ताव // 1 // [सं० 3924] इहां द्रव्यवधसंभव निराकरिओ नथी, अनई सिद्धांतइ इम कहिउ छइ अप्येव सिध्धंतमजाणमो, तं हिंसगं भाससि जोगवंतं / दुब्वेण भावेण य संविभत्ता, चत्वारि भंगा खलु हिंसगत्ते // 1 //
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ विचारविः आहच्च हिंसा समियस्स जा तु सा दव्वती होइ ण भावओ य। भावेन हिंसा उ असंजयस्स जे वा वि सत्ते ण सदा वहेइ // 2 // सम्पत्ति तस्सेव जदा भविज्जा, सा दुव्वहिंसा खलु भावओ य / अज्झत्थसुद्धस्स जदा ण होज्जा, वधेण जोगो दुहओ व हिंसा // 3 // [स० 3932-34] - इहां "सिद्धांते योगमात्रप्रत्ययादेव न हिंसोपवर्ण्यते, अप्रमत्तसंयतादीनां सयोगिकेवलिपर्यन्तानां योगवतामपि तदभावात्" [3932 श्लोकवृत्तिः] ए वृत्ति वचनई स्पष्ट ज आद्य चतुर्थभंगस्वामी अप्रमत्तादिक सयोगिकेवलिपर्यन्त सरखा ज कहिया छइ, तथा यदा शब्दई चतुर्थभंगस्वामी सदाइ केवली होइ ए निःसंदेह जाणवू // 42 // "जीवेणं भंते ! सया समियं*(तं ?) एयइ, चलइ, फदइ, घुट्टइ, खुल्भइ तं तं भाव परिणमइ ? हंता मंडियपुत्ता जोवेणं सया समियं एयइ वेयइ जाव परिणम // जावं च णं भंते ! से जीवे सया समियं जाव तं तं भावं परिणमइ, तावं च तं तस्स जोवस्सं अंते अंतकिरिया भवइ ? णो इणद्वे समढे // से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, जावं च णं से जीवे सया समियं जाव अन्ते अन्तकिरिया ण (न) भवइ ? मंडियपुत्ता ! जावं च णं से जाव सया समियं जाव परिणमइ, तावं च णं से जीवे-आरभइ सारभइ समारभइ, आरंभे वट्टइ सारंभे वट्टइ समारंभे वाइ, आरंभमाणे सारंभमाणे समारंभमाणे, आरंभे वट्टमाणे सारंभे वट्टमाणे समारंभे वट्टमाणे, बहूर्ण पाणाणं भूयाणं जीवाणं सत्ताणं दुक्खावणाए सायावणयाए जूरावणयाए तिप्पावणयाए पिटावणयाए परित्ता (या ?) वणयाए वट्टइ // से तेणडेणं मंडियपुत्ता ! एवं वुच्चइ, जावं च णं से जीवे सया समियं पयई जाव परिणमइ, ताव च णं तस्स जीवस्स अंते अंतकिरिया ण हवइ+" [भ.श,३.उ.३] ए भगवतीनो आलावो छइं इहां आरंभादिनई एजनादिक्रियाव्याप्ति यथासंभव जाणवी जिम "एस जीवे एयइ जाव तं तं भावं परिणभइ, ताव णं अट्ठविहबंधए वा सत्तविहबंधए वा छविहबंधए वा एगविहबंधए वा नो णं अबंधए वा" [ ] इहां अनइ आरंभादिकनइ अंतक्रियाप्रतिबंधकपणुं स्थूलव्यवहारनई इम वृद्धव्याख्यान करई छई, अनइ बीजइ पणि प्रवचनपरीक्षावृत्तिमध्ये इम ज लख्यु छइ, तथाहि "सुमुनोनां-शोभना मुनयः सुमुनयः-सुसाधवस्तेषामप्रमत्तगुणस्थानकादारम्य त्रयोदशगुणस्थानं यावदारंभप्रवर्तमानानामप्यारंभिकी क्रिया न भवतीत्यादि" [भ.श,१.उ.२] 1. अन्यत्र णकार स्थाने नकारश्रुति दरीदृश्यते / 2. अधिष्ठिहिआ' पाठां० / 3. 'देही' इति पाठां / 4. होति' इति पाठां० / 5. 'तु' इति पाठां / * पाठांतरे सर्वत्र 'त' इति पाठः / + भवइ इति पाठांतरे /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशोविजयविरचितं ते वीसारीनइं शतकग्रंथमध्ये इम लख्यु छइ जे, एजनादिक्रियाव्यापारकारम्भादिवाच्य योगज कहिई, पाणि आरंभादि एजनादिजन्य नहीं, जिम धूम व्यापक वह्नि, धूमजन्य नहीं, ते योगने प्रतिबंधइ अंतक्रिया न होइं ए अभिप्राय साचो नहीं, जे माहि-कल्पभाष्यई हिंसान्वितयोगइ आरंभप्रसंगि ए आलावो देखाड्यो छइ तिहां द्रव्यवध फलाव्यो छइं, तथा योगनिरोधइ योगप्रतिबंधक न कहिवाई, जिम घटनाशइ घट तथा आरंभादि 3, शब्दई एक योगनो अर्थ कहिइ, तो 'अरिहंते वा अरिहंतचेइआणि वा' ए 2, शब्दे एक अर्थ कहइ छइ ते सरखा थाव्युं पडई ते रुडी परि विचारीनइ वडेरानुं वचन मानवें // 43 // "से अभिक्कममाणे पडिक्कममाणे संकुचमाणे पसारेमाणे विणिट्टमाणे संपलिमज्जमाणे / एगया गुणसमियस्स रीयओ कायसंकासं समणुचिन्ना एगतिआ पाण उद्दायति / इहलोगवंदणंविज्जावडियं / आउट्टि कम्म, तं परिणाए विवेगमेति"आचारांगे लोकसाराध्ययने / [अ.५,उ.४] इहां चउदमा गुणडाणा तांइ कायस्पर्शई जीववध कहिओ छई, यदृत्तिः * अत्र च कर्मबन्धं प्रति विचित्रता, तथाहि—"शैलेश्यवस्थायां मशकादीनां कायस्पर्शेन प्राणत्यागेऽपि पञ्चविधोपादानकारणाभावान्नास्ति बन्धः उपशान्त-क्षोणमोह-सयोगिकेलिनां स्थितिनिमित्तकषायाभावात् सामयिकः, अप्रमत्तयतेर्जघन्यतोऽन्तमुहूर्त्तम् , उत्कर्षतश्चान्तकोटाकोटिस्थितिरिति, प्रमत्तस्य त्वनानाकुट्टिकयाऽनुपेत्य प्रवृत्तस्य क्वचित्पाण्याद्यवयवसंस्पर्शात्प्राण्युपतापनादौ जघन्यतः कर्मबन्ध उत्कर्षतश्च प्राक्तन एव विशेषिततरः" / इत्यादी [आ.५,उ.४ नीटोका] इहां केवलो गुर्वादेशविधायी नथी ते माटइं नावइ, इम कोइ कहई छई, ते केवलिग्राहक वृत्तिकार साहमो थाइ छई, तेहनो प्रतीकार इभ कोजई जे-केवली पणि फलतः गुर्वादेश विधायी छई, जिम कहिउं "किं ते भंते ! जस्त्ता सो मिलाज मे तवणियमसंजमसज्झायझाणावस्सयमाईस जोएसु जयणा"[ ] ए फलथी ज उपपादिउं छइं // 44 // प्रायिं असंभवी संभवइं ते अवश्यंभावी द्रव्यवध कहिइं, जिम अनाभोगथी अप्रमत्तनइं ते केवलीनइं न होइ, जे माटि-अवश्य भावनो नियामक अनाभोग नथी इम कोइ कहइ छइं ते जूटुं जे मार्टि अनभिमत थकई अवर्जनीयसंनिधिक ते अवश्यंभावी कहई, तेहवो द्रव्यवध-केवलीनइ पणि संभवइ // 45 // जिम-साध्वादिनिमित्त झोपसर्गादि साधादिव्यापारविना साध्वादिकर्तृक न होइं, तिम अयोगिशरीरनिमित्तकमशकादिवब अयोगिकर्त न होइ, किंतु मशकादिकर्तृक सयोगिकेवलोनई तिम न कहिवाई, जे माटि-तेहनइ योग छइ, तेहर्नु अन्वयव्यतिरेकानुविधान मशकादिवधनइ छई * मुद्रित आचाराङ्गटीकायां किञ्चित्पाठभेदो प्रवर्तते /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ विचारविन्दुः तेणइ ते सयोगिकेवलिकर्तृक पणि थइ जाइ, एहवं कोइ कहइ छइ, तेणि सर्ववृत्तिवचन लोप्यु जे मार्टि,-प्रमत्त विना कोइ शास्त्रि प्राणातिपात कर्ता कहिओ नथी, ते माटइं इहां कर्त्तकार्यभाव संबंधइ विचार नथी, पणि कारककारकिभावसंबंधइ विचार छई ते जाणवू // 46 // जे कोइ कहई छई-"उपशान्तक्षीणमोहसयोगिकेवलिनाम्" [ ] ए समुच्चय, 'नरनारकातर्यग्देवाः कर्मबन्धकाः' ए समुच्चयनी परि सर्वाशइ नहीं जे द्रव्यवधई साम्य आवई किंतु महोदयाभावि ते जूटुं, जे मार्टि-उपात्तक्रियानी अपेक्षाइंज समुच्चय भावइ ते जिम कर्मबन्धकत्वापेक्षाई नरादिकनइ तम जीववधनिमित्तक सामायिकबंधनो अपेक्षाई उपशांतमोहादिकनइ इम सदहवं, अत एव - "सेलेसीपडिवण्णस्स जे सत्ता फरिसं पप्प उद्दायंति मसगादि तत्थ कम्मबंधी णस्थि, सजोगिस्स कम्मबंधो दो सवया, जो अपमत्तो उद्दावई तस्स जहण्णेणं अंतमुहुत्तं उक्कोसेणं अद्र मुहुत्ता, जो पुण पमत्तो ण य आउट्टियाए तस्स जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण अट्ठ संवच्छराई, जो पुण आउट्टियाए पाणे उवद्दावइ तस्स तवो वा छेभो वा वेयावडियं वा करेइ[ ] ए आचारांगचूर्णिवचनई सयोगिनई स्पष्ट द्रव्यवधई सामायिकबंध जणाइ छइं // 47 // जो रक्षकयोगीनई सयोगिनई द्रव्यवधाभावइं गुण छइ ते अयोगिनई तेहनइ अभावई हीनता थाई, जे माटि-आवश्यकादिक क्रियानइं अभाविं पणि जिम तेहनु फल केवलीनई, छई, तिम अयोगिनई योगफलद्रव्यवधप्रतिबंध तुम्हइ नथी कहता // 48 // , 'अणासवो केवली ठाणं सव्वजिआणमहिंसं' इत्यादि वचनथी जे केवलीनइं अहिंसाऽतिशय कल्पई छई तेहनई सयोगिना योगथी द्रव्यवध म हो, पाणि मशकादियोगथी थातें श्यो बाध ? केवलियोगप्रतिबंधक कहई तो बारमइ गुणठाणि प्रसंग क्षीणमोह योगपणइं प्रतिबंधकता कल्पई तो, मोहाक्षपकनई तथाभाव कल्पीनई चउदमि गुणठाणिं पाणि किम ना न कहइ ? ते माटि सर्व ए सूत्रविरुद्ध कल्पना // 19 // केवली योगस्वरूपई जीवघात प्रतिबंधक होई, तो प्रतिलेखनादि व्यापार व्यर्थ होई, व्यापारइं प्रतिबंधक कहइं तो जे जीववध टालु न टलई ते, होतां ना किम कहिवाई, अंतथी बादरवायुकायजलजीवादिविराधना न टलै // 50 // जिम पुप्फच्ला अचित्तप्रदेशि आव्यां, तिम सर्वकेवलिं अचित्त जलादि प्रदेशि ज विहार करइ, तथा केवाले विहार करइ ति वारइ कीडो प्रमुख केवलियोगथो भय न पामइ इम न विचारई, इम कोइ कहइ छई, ते कोइ ग्रंथि नथी कहिउं. इम होइ उल्लंघन प्रलंधनादिव्यापार व्यर्थ थाई // 51 //
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशोविजयविरचित 'अभयदयाणं' ए वचनथी केवलियोगथी कोइनइ भय न उपनई इम कल्पीई, अनइ श्रीमहावोरथी हाली नाठो, तिहां हालीना योग कारण पणि श्रीमहावीरना योग कारण नहीं इम कोई कहई छई, तेणइ 'मंतामतिमं अभयं विदित्ता' ए आचारांग वचनप्रामाण्यथी साधुनइ चारित्र पणि जीवामयहेतु छइ, तेणेइ साधुयोगथी पणि सत्वघात न कहिओ जोइइ भापननइं भयाश्रवपणानो भय तो इग्यारमई गुणठाण पणि ताहरइ न टलइ // 52 // जलचारणादिकनई जलादिकमांहि चालतां जिम जीवविराधना नथी, तिम केवलीनई लब्धिविशेषई घटइं इम कोइ कहई छई, तेणइ विचारवू जे; लब्धि केवलि किम प्रयुंजई, अप्रयुक्तलब्धि वधाभाव तेरमइ गुणठाणई मानइं, उदमि गुणठाणिं स्युं तुहारुं विराध्यु छइं // 53 // : एणि करी अमृतमय शरीर केवलीनइ कोई कहइ छइ, तेह पणि निराकरिउ जाणवू, इम तो परमौदारिकशरीरवादी दिगंबरमतानुसरणे थाई ते प्रीछन्यो. // 54 // द्रव्यवधथी जिननई 18 दोषरहितपणुं न होइ इम कोइ कहइं छइ, तेणइ द्रव्यपरिग्रहथी 18 दोषरहितपणुं किम सद्दहवं ? // 55 // मांमाशनई सम्यक्त्व न होइन, एहवं जे कहइ छई, तेहनि पूछीई, जे-मूलकादिभक्षणिं सम्यक्त्व न जाई, तो मांक्षभक्षणिं किम जाई ? अति निंद्य मांसभक्षणइं प्रवचनमालिन्यथी सम्यक्त्व जाइ इम जो सदहो, तो तेहथो अतिनिद्य परदारगमनई सत्यकिप्रमुखनइं सम्यक्त्व किम रहई, बिलवासी मनुष्य पणि तथाविध क्षयोपशमथी मांसभक्षण परिहहइ छई, तो सम्यग्दृष्टि किम न परिहरइ ? इम कहस्यो तो चोर प्रमुख परिदारगमन परिहरइ छई, तो समकितदृष्टि सत्यकि प्रमुख किम न परिहरई ते विचारज्यो. श्रद्धान छतइ अनुचितप्रवृत्तिं सम्यक्त्व न जाई, ए उत्तर बेहुनई समान / मांसासनई नरकायुबंधहेतुपणुं छइं, ते माटि तेहनी अनिवृत्ति जो सम्यक्त्व न रहई, तो महारंभपरिग्रहादिकनइ पण तथाभाव छई, तेणई करी तेहथी अनिवृत्तिं कृष्णादिकनई सम्यक्त्व किम होइ ? / तए ण दुवे राया कंपिल्लपुरं णगरं अणुपविसइ अणुपविसित्ता विउलं असणं 4 उवक्खडरवेइ उवक्खडावेत्ता को९वियपुरिसे सदावेइ सदावित्ता एवं वयासो, गच्छह णं तुमे (न्भे) देवाणुप्पिया ! विरलं असणं 4 सुरं च मज्जं च मंसं च सीधुं च पसणं. च सुबहुपुप्फलवत्गंधलंल्लालंकारं वासुदेवप्पाभरिखाणं रायसहस्साणं आवासेसु साहरह ते वि साहरंति तए ण ते वासुदेवप्पामोक्खानं वि उलं असणं 4 जाव पसन्नं आसाएमाणा 2 विहरंति" [ज्ञा. सू. 118] . ए ज्ञातासूत्रमध्ये कहिउं छई, तेणि करि वासुदेवनिइं नइ-मांसभक्षणिं करी सम्यक्त्व नथी गयुं, तो बीजानिं किम जाइ ? इहां वासुदेवपरिवार मिथ्यादृष्टिनि भांसभक्षण कहिउँ पणि वासुदेवनि नहीं, इम न कहवं, जे माहिं एक क्रियान्वय विना प्रमुख शब्दार्थ न घटइ / वि. बि. 4
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ विचारविन्दुः जे ए सूत्रनि वर्णनमात्र कहै छै ते स्वर्गादिसूत्र वर्णनमात्र कहै तो कोण वारे ! तथा मांसभक्षणिं सम्यक्त्व नाश होइ तो मूलप्रायश्चित्त जोईइ. कहिउं छै तप प्रायश्चित्त तथाहि चउगुरुणंते चउलहु, परित्तभोगे सचित्तवजिस्स। मंसासयवयभंगे, छग्गुरु चउगुरु अणाभोगे // श्राद्धजितकल्पे / इत्यादिक बोल विचारीनइ गुरुसंप्रदाइ सद्दहवा // इति श्रीतपागच्छाधिराजभट्टारकधीहीरविजयसूरीश्वरशिष्योपाध्यायकल्याणविजयगण संतानीयपं.श्रीनयविजयगणिशिष्योपाध्यायश्रीयशोविजयविरचितं स्वोपक्षधर्मपरीक्षावृत्तिपातिक समाप्तम् // एष बिन्दुरिह धर्मपरीक्षा-वाइमयामृतसमुद्रसमुत्थः। . .. नन्दताद्विषकारविनाशी, व्योम यावदधितिष्ठति भानुः // 1 // इत्यादि सर्वे बोल हठ मूकोने विचारी जोजो // ___-इति विचारबिन्दुः सम्पूर्णः॥ लिखितश्च संवत् 1726 मिते पोषमासे चतुर्दश्यां तिथौ रविवारे श्रीस्तम्भतीर्थवन्दिरे। श्रीरस्तु श्रीश्रमणसंघस्य श्रीः श्रीश्रीः / / इति उपाध्यायश्रीजलविजयगणिकृतधर्मपरीक्षाग्रन्थगत-विधारबिंदुः' संपूर्णः // // श्लो. स. 676 // [संपादन * संशोधन समय वि. सं. 2017 ] नोंध-विचारबिन्दुनी एक प्रति पालीताणा जैन साहित्यमंदिरना आ. श्री विजयमोहनसूरीश्वर शास्त्र संग्रह * (.९६९)नी हती. आ प्रति अतिजीर्ण जल तथा जीवातथी नीचेना भागथी खवाइ गई हती, छतां आ प्रति वि. स. 1726 होवाथी-उपाध्यायजीनी याती दरमियान लखाएली होवाथी अतिमहत्त्वनी हती / एना उपरथी प्रेस कोपी करी अने खंडित लखाणना अनुसन्धान माटे सद्भाग्ये अमदावादना हाजापटेलनी पोलना संवेगी उपाश्रयमाथी आ विचारबिन्दुनी बीजी प्रति (नं. 3002) मली आवी, जे प्रायः १९मा सैकानी हतो, आ प्रति उपरथी खंडित भागने अखण्डित कयों छे. संपा.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीजीरावल्लीपार्श्वनाथाय नमः / महोपाध्यायश्रीमद्-यशोविजयनीविरचित * तेर काठिया स्वरूप [वार्तिक] ॐ नमो विश्वचिंतामणिअर्हते / नमः श्रीवर्द्धमानाय, श्रीमते च सुधर्मणे / -- सर्वानुयोगवृद्धेभ्यो, वाण्यै सर्वविदस्तथा // 1 // [ भगवती, अभय टीका० म० श्लो०] ऐन्द्रश्रेणिनतं नत्वा, जिनं तत्त्वार्थदेशिनम् / . कुर्वे परोपकाराय, लेशोद्देशेन वार्तिकम् // 2 // अथ हवें श्री वर्धमान स्वामी चोवीसमा तीर्थकर चरम कहेतां छेहला आसन्नौपगारी तेहोने नमस्कार करने / वली पट अनुक्रमें श्री गौतम-सुधर्म-जंबू-प्रभव-सिझभव-ए आदि पाटानुक्रमें नमी / ते केहवा छै, च्यार अनुयोगना जाणवा वाला छै / ते च्यार अनुयोग केहा(हवा) ते कहई-धर्मकथानुयोग, गणितानुयोग, चरणकरणानुयोग, द्रव्यानुयोग / एहना अनेक भेद अनंता नाणपज्जवा, ते केवलज्ञानीये एक समबमें उत्पाद-व्यय-ध्रुवपणे जाण्यां / अस्तिनास्ति एवं सप्तभंगीय करीने त्रिपदीमैं कृपा करी छै / केवली थया पछी ते प्रभुजी वाणी खर्या, तिणे जगबना जीवर्नि नवपल्लव कर्या / प्रभुजीनो वाणोरूपी वरसातनो वरस्यौ / अमोघ धाराई करीने ते अमेघ धारानौ वरसात श्रीगणधर भगवान रूपीया सरोवर द्रह भराणां / ते मांहिंथी सरोवर द्रहमाहिथी निझरणां शयीं ते षाड [खाड] खबूचीयां भराणां / ते खाडखबुचीयां कोण, सूत्र - सिद्धान्त-"अत्थं' भासइ मरहा सुत्तं गुत्थं ति गणहरा" एहवं प्रवचन- वचन छई / अर्थनी कृपा तो श्री अरिहंतजी करई / समवसरणनै वि त्रिघट्टै बेसं.ने ति वांणीरूपी यां फूलडां जिम मालण गुंथीनि भेलां करें, ति हार फुलनौ पेरीने सरीर सोभावै, तिम गणधर भगवाने सूत्र गुंथ्यां, साधसाधवीनें कंठे पेराव्यां, एहवी भगवाननो वाणीनो गुण / ते वांणीरूपीयो वरसात वरस्यो, जिहां वरसात होइं, तिहां वीजली होई, ते वीजली केही- भामंडलना झबूकतें वीजली / वादल * આ કૃતિ ઉપાધ્યાયજીની છે કે કેમ ? તે અંગને વિચાર કરતાવનામાં રજૂ કરશું. 1. राशि.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 तेरकाठीयानुं स्वरूप विना वरसात होई नहीं / ते वादल कोण, अशोक वृक्षनी छाया; ते वादल जिहां वरसात होई तिहां बगलानी पंक्ति होइं / ते बगलानी पंक्ति कोण चामर वीजाई, इते इन्द्रधनुष्य वरसाते तणाई जिहां वरसात होई तिहां इंद्रधनुष ते वांगीरूपो वरसात गाजई / गाथा-उक्तं भो भो प्रमादमवधूय भजध्वमेन___मागत्य निवृतिपुरी प्रति सार्थवाहम् / एतन्निवेदयति देव ! जगत्त्रयाय, मन्ये नदन्नभिनभः सुरदुन्दुभिस्ते // कल्याणमंदिर स्तोत्र] एहवि दुंदुभि बोली छइ / स्युं कहि छई. हे प्राणोउ ! प्रमाद म करो, देवदुंदुभि स्युं बोलई छई, जे वरसात भूइ उपर वरसई, ते वारे भूई निलास थाई, तिम श्रद्धा रुचिना परिणाम मन नोलास थाई! जिवारें पृथ्वी आदि थाई, ते माहिथी अंकुरा प्रगटै, ते अंकुरा बे पल्लव थाई, ते बे पल्लव किहा, एक देशवति, ते देशवति कोण ? बार व्रतधारी श्रावक, ते बार व्रत किहां ? थूल प्राणातिपात, थूल मृषावाद, थूल अदत्तादान, थूल मैथुन, थूल परिग्रह (विरमण) / त्रिण गुणवत, च्यार शिक्षावत, एवं बारे व्रत; एते एक पान. बीजुं महाव्रत-महाव्रत कहतां मोटुं छ, एहवं श्री साधुजीई अंगीकार कर्यु छै, एहवां बे पांन नीकल्यां / तेमांहीथी साखा नोकली, ते केइ ? भावनारूप शाषा नीकली, संयमनी 25 भावना महाव्रतनी, ए रूप शाषा नीकली, शाषा मांहिथी फूल नीकल्यां, ते फूल किंहां जे थकी फल प्रगटैं। ते फल किहां मोक्षफल परमानंद सुखपणुं प्रगटै / स्वसभाव प्रगटैं, क्षायिक भाव, आत्मपद वर्या, अनंतानंत सिद्धना गुण प्रगट्या, आत्मप्रदेशे अनंती वार कर्मनी वर्गणाओ, एकएक प्रदेशे ते, ए थकी अंतरायनौ क्षय करी निरावर्ण(रण) थई / एकएक प्रदेशें अनंती रोस गुणनी प्रगटी, एहवी स्याद्वादवांणी जिनेश्वरनी, तेहनी झेलणहार, एहवा गणवर भगवानइ नमस्कार करीने श्री वोर उपदेशने विषं सागरनी परें गंभीर छै / जिम सागर मध्ये 14 लाष 56 हजार नदी जै समुदर भेली थाई तिम ए ग्रंथने विषे मोटा समुदर सिरिषा जिनभाषित सिद्धांत, ते सिद्धांतसमुद्र माहिथी एक लव मात्र झेलांणो, तेतलां अमृतबिंदु स्वाद पामीए, ते वली श्रीगुरु कृपाई करी, ते गुरु केहवा छै ? अज्ञान तिमरना हरनारा छइं, ज्ञानप्रकासक छै, प्रभू मार्गना संसारना तारणहार हैं। बीजा समुद्रनों पार आवइं, पण संसार समुदरनो पार पांमवो महाधणुं दुर्लभ छै / ते समुद्रनों पार श्रीगुरुवादिकथी पाम्यां / ते संसारसमुद्र तारवानई प्रवहण सरिषा छै, ते प्रवहण मैं बे गुण छिः पोति तरई, नई बीजानई तारई / ते वास्ते गुरु योते तरे
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशोविजयविरचित नई बीजा नै तारे, ते वाहणमा निर्यामक छई, निर्यामक कोहनई कहीई, जे वाहणना पेडु ते निर्यामक, ते वाहण केहुं पंच महाव्रतरूपोमें वाहण, धैर्यरूपी से वाहणनो कुआथं भौ, ते कुआ थभी आधार विना रहइ नही, ते आधार कुण छै ? संयम सत्तर भेदरूपीयां डोरडां, तिणें करी डोरडां बांध्यां छइं, स्यणई, ते कुआ थंभई / हिवे ते वाहणनै सढ जोईई, ते सढमें पवन भराई, तिवारइं वाहण चालई, ते सढ ईहां कौण छै ! दशविधि जतीधर्म. ते दशविध जतीधर्म केहो ? शिष्ये पछयु-तिवारें गुरु कृपा करीने शिष्यने कहे छई, सांभल शिष्य, जोग थीर करो, ते जोग किहा, मन वचन काय जोगथी जोडाई, सुभ परिणाम, सुभ उपयोग, परधर्मणी वालास थाइ, बालास थाइ विना उपयोग थिर थाई नही, थिर विना ध्यान न प्रगटैं, ध्यान विना कर्मनो नास थाई नहीं, कर्म नासै रस, थितिनो नास थयौ, ते रस-थिति ना दलियां विरि गयां तिवारें आत्मानं स्वस्वभाव प्रगट्यो, ते दशविध जतीधर्मनी, प्रवचननी गाथा कहई छई खति-मद्दव-अज्जव-मुत्ति-तव-संजमे य बोधव्वे / सच्चं सोअं अकिंचणं च बभं च जइ धम्मो // - [उत्त.नव.आदि ] व्याख्या-एहवा दशविध जतीधर्मना पालणहार, बावीस परीसहना जीतणहार, अढारहजार सीलांग, रथना धोरी, पांच सुमत्ति, त्रिण गुपतिना धारक, क्रोध-मान-माया-लोभना जीतणहार, नवकल्पो विहार करें, बैतालीस दोष रहित आहारना लैणहार, भव्य जीवना तारक, निष्परिग्रही, भारंड पंषी इंम अप्रमती, पंषी पत्ता इव समुदाणी, भिक्षाना लेणहार, अरसजीवी, विरसजीवी, आत्मगवैषी, सुद्ध स्याद्वादमार्गप्ररूपक, गाथा अज्ञानतिमिरान्धानां, ज्ञानाम्जनशलाकया। नेत्रमुन्मीलितं येन, तस्मै श्रीगुरवे नमः // 1 // व्याख्या-प्रज्ञानरूपीया तिमर ध्यान, ग्यांनरूपणी अंजनशिला कार्य करी, नैत्रमुन्मिलितं येन कहता नैन उघाड्यां छै, प्रकास कयों छे, एहवा गुरु,, अघटित नै घटित कर्या छै एहवा गुरुना चरणनै नमस्कार करीने हेतोपदेशग्रन्थनी व्याष्या(ख्या)न पद्धति कहिस्युं / अहो भवि जीवौ एकाग्र चित्ते सांभलज्योजी, पहिला अधिकारमैं श्री शांतिनाथ भगवां ननी स्तवना करै छई ।-गाथा सकलकुशलवल्लीपुष्करावर्त्तमेघो / दुरिततिमिरभानुः कल्पवृक्षोपमानः / भवजलनिधिपोतः सर्वसंपत्तिहेतुः / स भवतु सततं वः श्रयसे शान्तिनाथः //
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ तेरकाठीयानु स्वरूप व्याख्या-अहो भव्य जीवो ! दश दिदुता मणुयशवदुल्लहा दश दृष्टांते मनुष्यभव पांमवो माहादुल्लभ छ, ते मनुष्यभव पांमीने प्रमाद न करवो / पहिली मनुष्यभव अनादि निगोद मध्यैथी नीकली बादर निगोद मध्यै आव्यो; ते बादर निगोद कहीजे, चरमदृष्टि आवि सूक्ष्म निगोदे केवली दृष्टि आवी, चौद राजलोकने विर्षे भरी मेलो छै, निगोदना असंध्या(ख्या)ता गोला छै, ते एकैक गोलें असंध्याता निगौद भरी छई, ते माहिथी अनंती पुन्यरास प्रगटी, अकाम निर्जरा अनन्ती थाई, तिवारें बादरपणामैं आव्यो, ए चेतन तिवारे चरमदृष्टि आन्यौ ते बादरनी च्यार पर्याप्ति, एकेंद्रीनी ते च्यार पर्याप्ति कही, आहार, सरीर, इन्द्री ने सासौसास, बेन्द्र।नि भाषा वधि, तेद्रीनि भाषा वधि, चौरंद्रोनो भाषा वधि, असनीया पंचोन्द्री नैं पग भाषा वधि, सनीया पंचेंद्रीनिं मन वध्यो, एहवी पर्याप्ति, एहवी पर्याप्तौ अनन्ती वार पुरोकरी, पिण मनुष्यभव पांम्यो नहो / कदाचित् पुण्यने योगें मनुष्यभव मिल्यौ, आर्यदेश मिलयौ दुर्लभ, आर्यदशमें पनर क्षेत्र पंच महाविदेह, पंचऐरवत, पंच भरत / बीजा सर्व अकर्म भूमि जाणवी ३०-त्रीस पंनर कर्मभूमि जाणवो / पनर कर्म भूमिनो जीव मरीने केवलज्ञान पांमें, चरित्र पडिवजे, व्रतपालो पोतानो स्व धर्मपाली रत्नत्रीयो दान-सील-तप-भाव, उत्तमकरण अवलंबी सिद्धिनां सुष पडिवळ तेवास्ते उत्तम कुल पामवो दुर्लभ3। नीच कुल घणाई छेई / ढेढ-धांचो-मोची-चमार-पाटकी वागरी-माछी-आहे डी-कोलो-जवन-तेली-तंबौली-घांछा लोहार-भडभुजा-करसणी, महा आरंभना करनारा ते कुले आवे, पिण उत्तम कुल, धर्म पांमवो दुर्लभ छई / ते उत्तम कुछ माता पिता के पक्ष पुरा जाइ संपन्ने, एड्वे कुछ पुण्य नोगे पामोनिकुले आवो उपना ते पण माता पिता ने कुष माहिथो चवो गया तिवारे उत्तम कुलेस्यै भोग पडयो जो, इम करतां जीवदयाना प्रभावथी आयषु पूरु पांम्यु, तिवारे पंचंद्रो पांखडा पामवां दुर्लभ, कदाचित् पंचेद्री पांखडा पाम्यो, निरोगी काया पांमवी, दुर्लभ, निरोगी काया पांम्यो तो गुरुदेव मिलवा दुर्लभ, देवगुरु मिल्या तो गुरु पासे जावू दुर्लभ, तिहां कोणे,अन्तराय कयों ! १३-तेर काठीयाः ते तेर काठीया किया ? ते मोहराजाना सेनानी, मोहराजाई जाण्यु जे, ए प्राणो धर्म करीनै मुगतै जास्यै, अने सुषीयो थास्य, जिनेश्वरनी राजध्यानी पांमस्यै, ते वास्ते मोह राजाई तेर उबरावनै' बोलाव्या, बौलावीनें कहतो हुयो, रे भाइयो ! तुमे जाओ, एक माहरा नगरमां श्रीजिनराजानो उबराव आव्यो छै, ते पासें घणा लोक जावानि इछे छई, ते वास्ते तुमे जाओ, तेहनें धर्म करवा देस्यो मां, तिवार पहिलो उबराव 'आलस' काठीयो कहती चोर जे // 1. उबराव एटले उमराव-अधिकारीओ /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशोविजयविरचित 1 आलस काठीयो (चोर) एक चोर आवै तिवारें लूगडां सर्व लेइं जायै दलद्री करी मेले, तिम ए जीवनि केडै तेरे 13 काठीया चोर वलगा छई ते धर्म करवा न दीये, तेहमाहि पहिलो चोर 'आलस' नामा काठीयो भावी वलगो; जिवारें गुरु पासें जावानुं करे, एतलामैं काल कहितां काल आवी पोहचें / ए पहिलो चौर // 1 // 2. मोह काठीयो जिम तिम करीनै आलप्स परहरीनै गुरु पासै आवी वेसै धर्म करवानुं मन थयु, एतलामें मोहराजाइं जाण्यु जे एतो जइ पोहतो, तिवारें 'मोह' काठीयाने मोकल्यो, तिवारे 'मोह' काठीयो आव्यो, तिवारे नानां छोकरां आवी वलगां, तिवारें छोकरां कहवा लागां, उपासरे जावा नहीं दोजीई, देहरें जावा नहीं दीजीइं, धर्म करवा नहीं दे / तुमे धर्म करस्यो तो अमे रोइस्युं, आडइ करस्युं, छाती कूटस्युं, तिवारें घर-कुटंबना मोह आगल धर्म करी सक्यो नहीं // ए बीजो काठीयौ // 2 // 3. निद्रा काठीयो जिम तिम करीनि बीजा काठीयानै जीत्यो, तिवारे गुरु पासे आव्यो / तिवारे धर्म सांभलवाने लागो / तिवारे मोह राजाई जाण्यु जे बेइं काठोयाने जीती धर्म सांभलीने सुषीयो थास्ये, हुतो एहनें. नरक-तीर्य चनो गते पोहचाडवो छै. तिवारे त्रीजो 'निद्रा' काठीयो चोर 'मोह' राजानो उबराब बरोबरीनो तेहने मोइराजा हाथ जोडीने कहता हवा, रे भाइ ! आलस मोहने जीतीने, ए प्रांण जिनराजना उबराव पासें धर्मकर छई, सांभळे छ, ति वासते तुमे जइंनि एहनई वप्त करौं, निम धर्म न करे, सुषी थाई नही, ते सांभलइंस्यै तो धर्मनो प्रतीत(ति) आवस्यै जो प्रतीत आवस्यै तौ मजीठ रंग लागे, नही लागे एतला वास्ते तुमे तिहां जइनें एहीने वस्य करो, तिवारे मोह राजाने त्रिण सलाम करीने 'निद्रा'नांमा काठीयो एकसासे दोडयो जिहां भव्य प्राणी वांण सांभले छे तिहां आव्या, 'प्रचलाप्रचला' नामें आवी, काठीयो सरीरगढ--कोट में आवी पेठो। असंष्याता प्रदेसे दर्शनावरणी कर्म मोहे मरोड सर्पनी परे दीधी, तिणि आंष मींचाई, गई, जड परवस थयो. पांच इंद्रोना क्षयोपसम रोक्या, तेतले चेतना मुझांणी, कल्पनाजाल में भूलो पड्यो, मार्ग लाधे नही. जिम मद पीधो होइ ते परवस होई, मृग भूलो जिम वनमें पडयो हुई, नइं कोई दिसनी घबर पड़े नही, जिम त्रिदोषीयाने षबर न पडई, तिम परवस थयो, निद्राना नीसांण वाजवा लागा, गढ सरीरमें नाकथी धार वाजवा लागो, जिम मृतकनी परै दीसवा लागो, जालमें बाकोर पाडवा लागो, उघमैं बकवा लागो, परेवम थयो. एहवो भव्य 1. एक प्रकारनी निद्रा /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ तेरकाठीयार्नु स्वरूप प्राणो करें मिल्यो, नीचं घाली बेठौ / धरती सूंघवा मांडी, तिवार गुरुनो वाणी सांभलता अन्तराय नीपजाव्यौ, मोह राजानै पास में वडायै घबर कोधो, जे महाराज तुं मारा उंबरानी जीत थई. तिवारै मोह राजाई निद्रानै बगसोस कोधो जै चौद राजलोकनें विषई राजधानी करो, ते प्रमादना प्रभाव थकी चौदपूर्वधारी पूर्वकोडर्नु चारित्रने विषेरीने निगोद मध्ये जई उपना / श्री महावीर प्रभुजी इंम कृपा करो छइ जै 'समयं गोयम मा पमायए' // 1 // एहवं मनुष्यनु आयुधू डाभना अणी उपर पांणोनो बिंदु केतलो वार तकै ? एह, आयुषं मनुष्यतुं थोडु, एड्वू जाणोने प्रमाद परहरज्यो // एह निद्रा काठीयो // 3 // ... 4. अहंकार काठीयो जिम तिम निद्रा जोत्या, प्रभु सर्वज्ञ वाणी सांभलवा लागुं, एहवं मन कर्यु, तिवारि मोह राजाई 'अहंकार' नामई काठीयो चोर मोकल्यो, तिणे आवीनि सरीरमैं प्रवेश कीघो, तिवारें अहंकारे परवस कीधो, तिम ते मनमें एहवं उपर्नु ए गुरुइ आमनें आदर न दीधो, अम साहमुं जोयुं नहीं, धर्मलाभ दीधो नहों, अमने मान बहुत दीधो नहीं, आवो-बेसो एतलं पण कर्वा नहीं, आषी सभाइं पणि अमने आदर दोधो नहीं, अमने बोलाव्या नहीं, तेतला वास्ते ए गुरुने पासे हिवई जइसुं नहीं, ए वांण सांभल्या विना चलावस्युनी, एहवो अहंकार काठीई आवीने धर्मनी हाणि करावी, धर्मरूपीयो पजानो लुटी लीधो // एहवो चोथो काठीयो // 4 // 5. क्रोध काठीयो जिम तिम जीतीने वर्षाण सांभलवा बेठा छे. एतले मोह राजाई 'क्रोध' काठियाने मोकल्यो, तिवारें क्रोध सरीरमै प्रवेश कीधो, तिवारे क्रोध रूपणी अगनि गुण बालो नांष्या, क्रोध ते अगनि सरिषो, कोड वरसनी प्रीत ते षिणमें घेरू करी प्रीत नसाडई, पोते तपें परने तपाडे, आत्माना अवगुण उचाडे, स्वधर्म निछिवाडे-नां मोटी पाउँ विकलनी परे भांणि रूप रंगनि घटाउँ, पोतनुं बालें, परनु परजालें, पुष्टी(ष्टि) करे गाले, गुणवंतने मावतां वाले, पडे अनंती जंजालें, क्रोधनै देसवटों देज्यो आले(!) न समजे वचन सु हालें, भावोनि कोण टालें, क्रोधी धसमसतो चाले, क्रोधमैं हणज्यो इणलें, पूव कोडना चारित्रने गालें, दुर्गति सामु भाले. च्यार जणा संसार मध्ये आंधना छै-मोहांध (1) लोमांच (2) क्रोधांध (3) विषयांध (4) ए च्यार मांधला कहीइं। ए गुरु पासे कोण आवै, इहां तो अमारो दुसमन आवे छे, एहवो क्रोध करीनि काठीयो चोर चोरी करई, धर्म करवा न धैजी, जिम तिम करीनि पहनें जीत्या // 5 //
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशोविजयविरचित 6. कृपण काठीयो. जिमै करी क्रोधने पिण जीत्यो. ति वारें मोहरायें क्रिपण काठीयाने मोकल्यौ. गुरू कहें वखांण सांभले , तिहां आवीने ते प्रांणीना शरीररूप गढने विर्षे प्रवेश कीधो. तिहां गुर्वादिक देशनारे विषं सात क्षेत्रना फल कहे छै / ए सात क्षेत्र कहे छे-जिनपडिमा 1, ग्यांन 2, देहरु 3, साधु 4, साध्वी 5, श्राविका 6, श्रावक 7. ए ठिकाणे वित्त वावस्वो. नरकतीयंचगति छेदी तीर्थकरगोत्र उपार्जन करे. बलदेव चक्रवति वासुदेव देवगति मनुषगति उपजावें. अतीनिरुपाधिगुण प्रगटे, अरूपी, अव्ययीभाव अक्षयगुण प्रगटें, निरावलंबी थाइं. एहवी गुरुनी देशना सांभली, घणा भव्यप्रांणी अनुकंपाई द्रव्य एकटुं करी साते खेत्रे द्रव्य खरचवा मांड्यो. एतले कृपण काठीइं जोरो कयौं रिषे नरक जातो रहस्य, (?) पछे माहोमाहें टीपणी लखवा मांडवा मांडी एतले ऊठीजाई वढवा मांड्यो. परना अवगुण काढवा मांड्या, निद्या करवा मांडी, किहां पाप लागुं ते वखांणे आव्या, पाप परो छूटस्यै अने माताने फईनई काकानें बापने प्रहां सघलांने मकर मुझे छ अनै गुरु पिण एहुन वारता नथी. जे वखांणे कोण आवस्यै लडो छो ते भणी, गुरु इम पिण कहेता नथी ते प्रांणी क्रिपण काठीयाने जोरें इम कहेवा लागो. वली गुरुनो संघनो अवगुण काढीने ऊठी जाई, पिण धर्म सांभली शके नहीं, आपणा आत्मानो धन क्रिपण काठीयो सर्व लेइ जांइ, एहनी पुकार श्री जिनराज विना कोई साभले नही, घणा लोभना प्रभावथी सागरदत्त सेठ समुद्रमें पडी मुंओ, सुभूम चक्रवर्ति समुद्र में पोतानी ऋद्धि सहित पडी मओ संजलनो लोभ दसमै गुणठाणे प्रगटी यथाख्यात चारित्र न पाम्यु, ते वास्ते अहो भव्यजीवो अतिकृपणता छांडवी ए कृपण काठीयो // 6 // 7. शोक काठीयो. वली जिमतिम करी कृपण काठियाने पिण जीत्यो एतले धर्म सांभलवा लागो, एतले मोहराजाई शोग काठीयो मोकल्यौ, ते आवी असंख्यात प्रदेसमें पइठो, गुरुपासै अनेक पुण्यवंत प्राणी आवता हुआ आप आपणा पुन्यने अनुसारे, एहवे एक स्त्री आभूषण वस्त्र पहिरी, नखसिख सूधी मोल शृङ्गार सजी, हाथने विर्षे रूपानी थाल लेई, चोखा सोपारी फल थालने विषे म्हेली, बीजी स्त्रीयां लेइ गीतगान करती थकी आचार्य गुरुना गुण गावती, उपासरामां नेउरना ठमकार, घूघरना घमकार, रमझम करती, नान्हा बालकनें पिण सिणगारी आवे छ; एतलामें पुण्यरहित प्राणीने वखांण सांभलतां निजरे आवी, एतले मोटो नीसासो नाभिकमलथी मोकल्यो, माथो
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ तेरकाठीयान स्वरूप नीचो घाली सोग लई बइठौ, अरे देव ! ए देखो, एहवो माहरे नथी, ए स्त्री चंदावदनी, मृगाक्षी, कृशोदरी, सिंहावलंकी, गजगामिनी, चित्तहग्णी, मनरंजनी ए , अनें माहरे स्त्री केहवी , सुंगाली, भमराली, पेटें बाली, वणे काली, ऊंट होठालि, चीपडी आंख, चक्रमुख, गर्दभस्वरी, उदरगागरी, विस्तीर्णढरी, क्रोधेभरी, विछणी, करडका मोडती, एती सराप देती, मुंडा बोली, विकराली, एहवी स्त्री माहरे छे. संतानहीन एहवां रूडां ग्रहणां नही, माहरा घर मध्ये धन नथी, म्यु करीई देवें, एहवा सर्जाड्या, एहवो सोग लेई बइठो. आतध्यानमां पइठौ, गुणने अपूठो कीधौं, ते सोग काठीइं रत्नत्रयी खजानो लूटी लीधो. ए शोग काठीयो // 7 // 8. लोभ काठीयो. बली जिमतिम करी शोगने विण जीन्यो. निश्चल मन करी एक मने धर्म सांभले छड, मनमें उदासीनता न धरइ छे. वैराग्यभावना भावे छ, संसार अनित्यता भावइ छै, एतले मोहराजाने हलकारै खबर जई दीधी, हो महाराजे स्वर आपणी जातनौं आपणी प्रजानो माणस श्रीजिनराजना उंबराव साधु पासे ऊंधा पग घाली हाथ जोडी एकण चित्ते, मुंढे लूगडांनो पलो देई सेवकनी परे बेठो छै. तिवारइ मोहराजाई हलकाराना एहवां वचन मांभलीने, भृकुटी चढावी, माथै सल घालीनै बोल्यौ, अरे चाकगे कोई हाजर छो ? तिवारे चाकर आयुध लेइ दौड्या, तिवारै मोहगजानो मोलाइ भाईई आवी मुजगे कों. तिवारे मोहगजाइ माईने हाथ जोडी कह्यो, रे भाई ! श्रीजिनगजना उबगव साधु आव्या छे तिहां तुम्हे जई आपणी परजाना लोकनें लेइ आवो. तिवारे मोलाई भाणेजई लोभे रूपीयो हाथमां सेल लेई मोहराजाने मुजरो कर्यो, तिवारे लोभने हुकम कर्यो अरे भाई ! तुं तो महाबलीयो छे. उपसमश्रेणी चढतां नई दशमें गुणठाणा थकी प्राणीयांने लेई आवे पोतानी हद सुधी, घर नजीकथी. घणा जीवनें पकडी लाग्यो. धुं तो महा मुग्वीर छै, तुज थकी सर्वजन बीहइ छे. जिमके सींहथी जनावर वीहें तिम, ताहगे नाम सांभलतां भयभ्रांत थास्यै, ते वास्ते धुं जा भाई. तेहने धर्म सांभलतां नई ल्यावो पहें मोहगजाने त्रिण सलाम करीने एकज श्वासे दोड्यो. जिहां ते प्राणी धर्म करे छंई तेहना शरीरने विषे प्रवेश कीधो. एतले तत्काल चेतना वगाडी, जे ए गुरू पासई स्युं थाई (?) एतो माथो मुंडावी बडठा. एहांने दीकरा दीकरीनी चिंता नथी. एक पेट भर्याथी काम छड. एहने आगळ पाछळ गेणार कोई मले नही. हाथमें घालें झोली. मागे पोली, भरे खोली, एहांने सी निता छै ? ऊठ जीवडा. साच जठ करीई नहींतो कमावीसुं नहीं. पर्छ पेट किम करी भराई. इम कहीने वखांण थकी ऊठ्यो. लोभ काठीई तिहाथी
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशोविजयविरचित अंतराय कयौं. धर्म सांभलवा दीधो नही. एहवो प्रांणीने आवी लोभ वलगो. लोभनो वाहरो, जात छोडें समुद्र तरे, पर्वत चढ़े, माणस पंचेंद्रीनी घात करें, देवने निदे. गुरुने निंदे, माता पिताने गाल दें, पोतानो पेट भरी खाइ सकें नहीं, रात्रि समये ऊंध आवें नहीं, आर्ते पड्यौ, जिहां तिहां माथु घालतो फिरें, एहवो लोभ काठीयो के. लागो. खिण मात्रमा वीस विमासण करे. लोभ दुष्ट छई. मुनिराजें जीत्यौ मणी, रत्न हीरा, झवेर प्रमुख कांकग सम जाण्या, एहवा लोभना वाह्या प्राणी च्यार गतिमें पोतानो खजानो लूंटी दलद्री कीधा. ते धर्मनो अंतराय कीधौ एहवो लोभ काठीयनो जोरो प्रबल छ. // 8 // 9. भय काठीयो. वळी एपिण काठीयाने जीती मन दृढाव करी श्री जिनमार्ग, धर्म सांभले छे एतले पोहराजा. सूता ऊठाडी बे हाथ जोडीने चाडीयो बोल्यो हे गजा ! किसी निद्रामें सूतो छ अने सूतानो माल चोर लेइ जाई ते वासते राजा होइ ते जागता भला. एतले मोहराजा आलस मोडी बोल्या, अरे पापी चाडीया ! धुं स्युं कह छे, तिवारे चाडीयो बोल्यो - अहो महागजजी एक माहरी वात सांमलो, जे तुमारी आंण चिहुं खुंटमें प्रवर्ती. पिण एक तुमारी आंण श्रीजिनराजना नगरमें तुमारी आंण प्रवर्तति नथी. जे जिनराजना फोजदार दरीखां नोकरी बेठा छे अने समता पटगणी गाई छई ने भावना नाटक करे छई अने शंवर मादल बजाडे छई. संसारी जीव छै ते घरबार छोडीने साधु फोजदार पासैं बईठा छ, धर्मध्यांन करे छई. सामायक पोसानो व्यापार करे ,, तुमारो देश ऊजड थस्यै, पछे तुमनें खातर में कुण आणस्य, पछे, च्यार गतिमें कुण जास्य, एतला वास्ते सेवक हाथ जोडी कहे छे के--तो आप असवारी कगे नहींतर तुमारो फोजदार कोई बलीष्ट हुइ तेहुने मोकलो, तिवारें मोहराजाई मंछ मरोडी, व्यासी उमराव साहमुं जोयो, तिवारे भयनामी उमराव बोल्यो-महाराजेश्वर ! मुझने हुकम फरमावो, ज्यु हुं तुमारी जीत करी आयु, तिवारे मोहराजाई कडां मोतीसर पाव बगस्यौ पछी कहेवा लागा जे जाओ तुम्ही श्रीजिनराजना ऊंबगव पासे जई जेतला आपणा लोक हुई तेहुनें लेई लावो, तिवारें घोडे असवारी करी, बगतर पाखर पेहरी, मस्तके कलम टोप म्हेली, हाथमा सेल लेई, घोडो दोडावतो '2 मुनिगज देसना दे छई जिहां घणा माणस बेठा छै तिहां आवी कहेवा लागो-अरे पापीयो ! ईहां स्युं कगे छो? तुमने मोहराजा बोलावे छई, जो नहीं आवो तो तुम्हाग मस्तक ए सेल थकी वेधस्यु. एतले सर्वजन बीहना, भय 1. 2 અંકથી ઢોટાવતો શબ્દ બે વાર વાંચવાને સંકેત સૂચવે છે.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 तेरकाठीयानुं स्वरूप पाम्या. तिहां एक कायर प्राणी हतो तेहना शरीरने विर्षे प्रवेश कीधो एतले ध्रुजवां मांडयौ, अरहुं परहुं जोवा मांडथौ, जे किहांई छेडी मले तो नासी जाउं / हे देव! एम्युं थयु, वली ए गुरुने तोफान सुझै छै, ने भाइयो ! तुम्ही सिद्ध थया छौ, तुमारे एतला मेल्यानो स्यो काम छै ? पोतानी भलाई देखाडी पेट गुरु भराई करे छै जुनो भाईयो! मस्तके व्यथा आवी पडी जो एहवो जाण्यु होवत तो नावत. ए गुरुए जंजालमा नांखी, मस्तक ऊपरि भुरकी मुके छई अने वीजा लोकने सूझतुं नथी जे भेळा मलीने बेसम्युं तो कोई पकडी जास्यै, इम ते प्राणी कहै. भयकाठीयाने योगे धरम करतो नासी गयो. ए भय काठीयोनो स्वरूप जाणवू // 9 // 10. रति काठीयो. वली जिमतिम करीने ए भयकाठीयाने पिण जीती धर्म सांभलवा लागो, एतले रति काठीयो आवी वलगो ते एहनो स्वरूप कहै छै :- ए गुरुनो कंठ सारो छै. केहवे मीठे स्वरई वखाण वांचे हैं, जो एहना कंठ ऊपरि तन मन धन ऊवारी नांखीइं हि आपणे निरंतर वखांणे आववो. इम प्राणीयो चिंतवें वली रागना वाह्या प्राणी घरबार छोडई, वली रागना वाह्या हरण ते हरी नीला चरे, निरमल पाणी पीतां थका हरणनई निष्कारण पारधी प्रांण लेवानें हाथने विषे वीणा लेई वनमा जइ वजाडे, तिवारे रागना वाह्या हरण मुख आगल आवी ऊभा रहइ, एतलें पारधी कान सुधी बांण ताणीने नाखई, एतलें बांण अने ते मृगनो जीव एकण साथें पुद्गल बाहिर निसरें / एहवो जगतने विर्षे गग जाणवो. वली ते प्राणी चितवई ए गुरुने पोथी सारी छई. ठवणीयो रूमाल, चाखडीयो बेसणां सारां छई, चंद्रआ सारा बांध्या छै. लोक घणा आवे छई. गुरु घणी आडकथा ल्यावे छइं. दांत घणां च(क)ढावे छई. ए वखांण अमनई घणुंज प्रिय लागे छई. इम नजरमें लावीने वखांण सांभले. पिण तत्व रहस्यनी वार्तामई चित्त ये नहीं. इम रति काठीयो धर्मरूपी यो खजानो सर्व लूटी लैजाइ. ए रति काठीयो चोर // 10 // 11. अरति काठीयो. वली रतिने पिण जीतीने सांभलवा बेठी श्री जिनवाणी. गुरू कहेवान तैयार थया. ए पिण सांभलवानो मन कयौँ. एतले मोहराजाने खबर थई. तिवारें चाकर साहमुं जोयु. एतले अरति काठीयौ ऊभो थइ बोल्यौ--महाराज ! स्यो हुकम फुरमावो छो ? तिवारै मोहराजाई कह्यौ अरे भाई ! एक मुझने मोटको दुख छै, ते तो केवली विना कोइ जांणे नहीं. एहवो उपगारी, ते पारका दुखनो भांजणहारो अरीहंत विना
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपाध्याययशोविजजविरचित कोइ नहीं ते म्युं करीई ? एहवो कोई अंतरंगवालो बीजो नथी, ते आगल वार्ता कहीइं. धुं मननो ठारणहार छै. तुम्हारे अम्हारे घणाकालनी प्रीत छै. अनादि कालनी आपणे संबंध छै. ते संबंध क्या मिटस्य. जीव कायाथी जूदो थस्यै. अशरीरपणुं अणाहारीपणुं वली श्रीजिनराजना चाडीया आवस्य. आधीपाछी करस्य. आपण विचैं खलखंचपणुं करस्य. तिवारे ताहरें माहरई प्रीत तूटस्य अनें धुं पिग मुझने प्राण थकी बल्लभ छै पिण स्युं करीई वाल्हौ ! काम हुइ तेतो वाल्हानैज कहेवाइं अने ते काम वाल्हौज करै.. ना कही शके नहीं. ते वास्तै हो भाइ ! तुम्हें जाओ जिहां श्री जिनराजानै ऊंबरांवई माहग माणसने परवस कीधा ,. ते तुम्हे जइ वेगथी लेई आवो. मोहराजाई एहवं कह्यौ तिवारै अरतिकाठीयो श्वास ऊंचो, चढावी मुठी भीडी, आंख मींची हरणनी परै फाल नाखतो, जिहां श्रीवीतरागनी वाणी, अमृत खाणी, संसारभवजलतरणी, संसारछेदनकृपाणी, मोक्षनी सरणी, जिहां एकचित्तें सांभले छै भव्य प्राणी, तेहना शरीरने वि तस्कर चोरनी परै, जिम चोर चोरी करवा जाई तिहां मोटो घर देखी खातर पाडै अने चोर मनमाहें इम जाणे रखे घरनो धणी जाणस्यै, पछै खातर दीधो हुई तिहां पहेला पगथालें, पिण माथों न घाले ते किम ? जो पहिला माथो घालस्युं तो माथो वाढस्यै, ते भणी पहिला पगथालें, एत घरनो धणी जो पग पछाडै तो तिवारै बाहिरला चोर हुई, ते पग पकड्या हुई, ते चोरनो मस्तक छेदी लेइ जाई, तिम अरति काठियो चोरनी परै आवी पइठौ, तिवारें वरवांण सांभलतां अरति उपनी, एतलै ते प्राणी ऊठी जाई, एहवो चोर रत्नत्रयी स्वजानो लूटी गयो. // 11 // ___.. 12. चित्तविक्षेप [ व्याक्षेप ] कुतुहल, क्रीडा काठिया. एहवा अरति काठियाने पिण जीती प्रभुजीनी वाणी सांभले छई. एतलै मोहगजाई जाण्यु, जे ए श्रीजिनराजानो ऊंबराव घणो गाढ करै छै. एणे सघलाई काठीयाने जीतीने मोक्ष जास्यै तिवारै माहरो निकंदन थास्य. पर्छ कोई मांनस्यै नहीं, ते वास्ते माहरा बालमित्रों छे तेह. तेडावं. इम चितवी. व्याक्षेप, कुतुहल, क्रीडा ए 3 तीननै तेड्या. ते आवी ऊमा रह्या. पछे हाथजोडीनें कहता हुआ, हो 1. બારમા કાઠ્યિા પછીનું પાનું ત્રુટક મલ્યું, જેથી મુંજવણ ઉભી થઈ, પછી બારમાના વર્ણનમાં વ્યાક્ષેપ, કુતહલ, ક્રીડા ત્રણેયને તેડાવ્યા એવી વાત વાંચી. બારમાં એક સાથે ત્રણને કેમ નોતર્યા? તે પ્રશ્નાર્થક બન્યું. જે ત્રણેયને માન્ય રાખીએ તો કાઠિયાની સંખ્યા દિની થઈ જાય, તો શું કુતુહલ અને કીડા એક જ છે? જે એક જ હોય તો લખાણમાં ત્રણને કેમ તેડાવ્યા ? જો કે બીજા નામાંતર એ આવે છે એમાં કીડાનું નામ લીધું દેખાતું નથી. બીજું ચોકસ નિર્ણય કરવા માટે અત્યારે ભંડારમાંથી પ્રત્યન્તરો પ્રાપ્ત કરવા સમય નથી તેને રંજ છે.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 तेर काठीयानुं स्वरुप महाराजेश्वर ! पारकी चाकरीमें महादुख छै. जुओ-परवस रात दिवस रहिवं, खांड सके नहीं, पीइ सके नहीं, रात दिवस हराया ढोरनी परइं फरवू, वली खाता जक नहीं, पीता जक नहीं, घरनी स्त्री थकी संबंध नहीं. पुत्रनो मुख जोवो नहीं। यत: - ___ अतिदुःख सदाभिक्षं अतिदुख परसेवना / अतिदुखं पुत्रमुर्खाः अतिदुखं गृहे कुपत्नी // 1 // महाराजेश्वर ! ए चार दुख छई. ए मोटो दुख पारकी सेवा करवी ते. तिवारे मोहराजा बोल्या-भाई ! ए दुख तुम्हने किम लागुं ? तिवारे हाथ जोडी कहता हुआ, अग्यांनना त्रिण भाई जे महाराज! तुम्हारी आपी राजधानी करता हता सुखें घरना माणस साथै क्रीडा विनोद........ .. ........................ आराधवो दुर्लभ संयमें आवरण तुटें, कदाचिन् संयम आराध्यो तो वीर्य फोरववो महादुर्लभ छे. ए च्यार अंग पामीने ए प्राणी स्युं करइ ? जुओ सोलमा श्रीशांतिनाथ, ते पांचमा चक्रवर्ती मातानी कूखें आवी शांति प्रवर्तावी, ते प्रभू द्रव्यशांति भावशांति प्रवां जिम. इहां प्राणीइं एहनो चरित्र सांभलीने श्रीशांतिनाथप्रभुजीनुं ध्यान धरवौं // 13 // -इति तेर काठीयानो दृष्टांत संपूर्णम् // संवत् 1850 वर्षे शाके 1715 प्रवर्तमाने फाल्गुन सुदि 5 गुरौ श्रीपंडित पं. श्रीकुंबरविजयजी शिशु पं. कस्तुरविजय लिख्यतं / धनपुरीनगरे श्रोशांतिजिनप्रसाद / __ श्रीरस्तु / शुभं भूयात् / कल्याणमस्तु / शुभं श्रेयः // श्री (પ્રશિસ્ત પોથીમાં શુદ્ધાશુદ્ધ જેવી હોય છે. કેટલાક કારણસર (પ્રાય) તેવી આપવાની પ્રથા છે.) पूज्याचार्य युगदिवाकर धर्मसूरीश्वर शिष्य मुनिश्री यशोविजयेन संपादितं संशोधितं च / वि. सं. 2014 वर्षे //
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ પરિશિષ્ટ मडिया आत्मख्याति, वादमाला न्यायना मा 7 अन्यामां भावत। नैयायिकदेशिनः, नैयायिक दीधितिकृत् सार्वभौममतम् पोरे सर्वसामान्य प्रा२न समानी मी न नथा सीधा परतु मेनी અંદર આવતા ગ્રન્થકારોનાં નામો અને ગ્રન્થોના નામોની સૂચી અહીં રજૂ કરી છે. વળી સમયના અભાવે કે સહાયક વ્યક્તિના અભાવે કેટલાક સાક્ષી પાઠેના ચોક્કસ સ્થાને તેમજ મુદ્રિત પ્રતોનાં પૃષ્ઠસ્થાને ઉલ્લેખ હું નથી કરી શકે તેને ખેદ છે. પણ ભવિષ્યમાં તેની પૂર્તિ કરવાને બીજાને ખ્યાલ રહે અને પૂર્તિ કરવાનું સેરલ પડે માટે મુદ્રિત પુસ્તકની ટીકામાં [ ] આવા કૌંસ મૂક્યા છે. ग्रन्थकार नाम ग्रन्थनाम उदयनाचायं . 53 आकर (स्याद्वादरत्नाकर) पक्षधर मिश्रा . 4 कुसुमावलि प्राभाकरवृद्धाः गीता गुरुतत्त्वविनिश्चय भट्टाचार्या 141 धर्मभूषण 33-120 पदार्थरत्नमाला रामभद्र सार्वभौम पदार्थमाला वर्धमानोपाध्याय / पदार्थतत्त्वविवेक वाचकचक्रवर्ती . प्रसयतत्त्वावबोध स्मृतिसार महार्णव शिरोमणि . . 11-18-44-54 लीलावती शिवादित्य विश्वप्रकाश हरिभद्रसूरिजी विशेषावश्यकभाष्य , 50-60-107-24 हेमसूरिंजी.. (न्या. सि. भ ) सम्मति (सन्मति) 15 1952-64 स्यादवाद रत्नाकर / 70,101 स्यादवाद कल्पलता शाखवार्ता समुच्चय मथुरानाथ .. 57 21 विचारबिन्दु अन्यमा वा अन्यानी साक्षी मापी छे तेनी नi उपदेशमाला उपदेशपद आचारांग आराधना पताका आचारवृत्ति * आचारांग नियुक्ति ‘आचारांग लोकसार आचारांग चूर्णि कल्पभाष्य गच्छाचार पयन्ना .. .
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ चतुःशरण प्रकीर्णक 2 महानिशीथ महाभाष्य दशाचूर्णि दशकालिक चूणि दशवकालिक धर्मरत्नप्रकरणवृत्ति धर्मबिन्दु वृत्ति (न) नन्दिसूत्र नेमि चरित्र योगबिन्दु वृत्ति योगदृष्टि समुच्चय योगशास्त्र वृत्ति (ल) लघूपमितिभवप्रपञ्च व्यवहारभाष्य विधिशतक विशेषावश्यकभाष्य वृद्धोपमितिभवप्रपञ्च पण्णवणा सूत्र प्रवचनसारोद्धारवृत्ति / पञ्चनिग्रन्थि प्रज्ञापना वृत्ति प्रवचनपरीक्षा वृत्ति पाक्षिक सूत्र पुष्पमाला बृहद्वृत्ति पिण्डनियुक्ति पश्चाशकवृत्ति . (स) समयसार सुत्त समयसार सन्मतितक संग्रहणी वृत्ति संस्कृत नवतत्वसूत्र / सूत्रकृतांग षोडशक श्रावकदिनकृत्य वृत्ति श्रावकप्रतिक्रमणसूत्र वृत्ति श्राद्धजितकल्प __ (ब) बृहत्कल्प वृहत्कल्पवृत्ति तृतीय खंड (म) भवभाषना वृत्ति भगवतीसूत्र भगवती वृत्ति भगवतीसूत्र भुवनमानुकेवलि चरित्र हैमवीर चरित्र
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ संकलनकार-मुनियशोविजवजी [ वर्तमानमा भाचार्य यशोदेवसूरि] पालीताणा न्यायविशारद न्यायाचार्य महोपाध्याय श्रीमद् यशोविजयजीकृत ग्रन्थोनी सुघारा वधारा साथे त्रीजीवार प्रगट थती यादी. _ [वि. सं. 2037, नी पालीताणा] प्रथम संस्कृत-प्राकृत भाषाना उपलब्ध ग्रन्थो नोंध-अहींआ श्रीजीवार सुधारेली विस्तृत सूची रजू थाय छे. आज सुधीमां तेओश्रीना नामे अन्यत्र मुद्रित ग्रन्थोमां अनेक यादीओ प्रगट थयेली छे. ते पैकी आ यादी सहुथी शक्य एटली वधु चोकसाइ करीने, व्यवस्थितरीते प्रगट करी छे. ___अल्बत ग्रन्थांतर्गत आपेला केटलाक नाना नाना 'वादो' ने रजू कर्या नथी. अहीं आपेला नामोमां-केटलाक ग्रन्थोनां, तेनी हस्तलिखित प्रतोमां नामान्तरो पण जोवां मल्यां छे. एमना नामे खोटी रीते चढेली कृतिओनी नोंध अत्रे नथी आपी. वळी कोई कोई कृतिओ एमनी ज छे के केम ? ते हजु प्रश्नार्थक रुपे ज रही। होवाथी तेनी नांध पण नथी. आपी, वळी अद्यावधि अज्ञात रहेली कृतिओ आपणा ज ज्ञानभंडारोना सूचीपत्रोमां बीजाना नामे चढेली छे. तेमज आगळ पाछळ तेओश्रीनुं नाम न होवानां कारणे अनामी तरीके ज उल्लिखित थयेली केटलीक कृतिओ पण हशे, जे भविष्यमा हस्तगत थवा संभव छे.. - यशोदेवसूरि 1 अजप्पमय परिक्खा 10 उवएस रहस्स 18 मानार्णव अध्यात्ममतपरीक्षा) (उपदेश रहस्य) स्वोपज्ञटीका सह ?) [अपरनाम-आध्यात्मिकखण्डन] स्वोपज्ञटीका सह 19 चक्षुप्राप्यकारितावाद स्वोपज्ञटीका सह 11 ऐन्द्रस्तुतिचतुर्विशतिका +20 तिङन्वयोक्ति x . +2 अध्यात्मसार ___ स्वोपज्ञटीका सह 21 देवधर्मपरीक्षा 3 अध्यात्मोपनिषद् 12 कूवदिठ्ठन्तविशईकरण 22 द्वात्रिंशद्वात्रिंशिका - 4 अनेकान्त [मतव्यवस्था (कूपदृष्टांत विशदीकरण) स्वोपज्ञटीका सह ___ [अपरनाम-जैनतर्क स्वोपज्ञटीका सह 23 धम्मपरिक्खा +5 अस्पृशद्गतिवाद 13 गुरुतत्तविणिच्छय ..(धर्मपरीक्षा),.. स्वोपज़टीका सह गुरुतत्त्वविनिश्चय) स्वोपज्ञटीका सह 6 अनेकान्तवाद माहात्म्य विंशिका स्वोपज्ञटीका सह.. 24 नयप्रदीप +7 आत्मख्याति 14 जइलक्खण समुश्चय +25 नयरहस्य +8 आराधकविराधकचतुर्भगी (यतिलक्षण समुच्चय। 26 नयोपदेश ... स्वोपज्ञटीकासह 15 जेन तर्कभाषा स्वोपज्ञटीका सह .+9 आर्षभीय चरित्र 16 ज्ञानबिन्दु +27 न्यायखण्डनखाच टीका महाकाव्य x 17 शानसार [स्वकृत 'महावीर स्तव' मूल उपर * आई चिह्न अमुद्रित ग्रन्थ- सूचक समजवू. x आq चिह्न अपूर्ण कृति सूचक समजवु. + आवी निशानीवाळा ग्रन्थो उपाध्यायजीना स्वहस्तथी लखाएला प्रथमादर्शरुपे समजवा. . (1) आQ चिह्न. कृति उपाध्यायजीनी छे खरी ? तेनी शंका दर्शावतुं समजवु,
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ +28 न्यायालोक 38 वादमाला पहेली 49 स्तोत्रावलि+२९ निशाभक्तदुष्टत्व- +39 वादमाला बीजीx - आदिजिनस्तोत्र विचार प्रकरण +30 वादमाला त्रीजी + - गोडीपार्श्वनाथस्तोत्र 30 परमज्योतिः पञ्चविंश- +41 विजयप्रभसूरि क्षाम- का. सं. 108] तिका णक विझप्ति - महावीरस्तवस्तोत्र 31 परमात्मपञ्चविंशतिका 42 विजयप्रभसूरिस्वाध्याय - वाराणसी पार्श्वनाथ स्तोत्र 32 प्रतिमाशतक +43 विजयोल्लासकाव्यx [का. सं. 21] ___ स्वोपज्ञटीका सह +44 विषयतावाद - शखेश्वरपार्श्वनाथस्तोत्र 33 प्रतिमास्थापनन्याय +45 वैराग्यकल्पलता _ [का. सं. 113] +34 प्रमेयमाला +46 वैराग्यरति x - शंखेश्वरपार्श्वनाथस्तोत्र +35 भासरहस्स 47 सामायारीपयरण [का. सं. 98] (भाषा रहस्य) (सामाचारीप्रकरण) - शंखेश्वरपार्श्वनाथस्तोत्र . स्वोपाटीका सह स्वोपज्ञटीका सह का. सं. 33] +36 मार्गपरिशुद्धि + 48 सिद्धसहस्रनामकोश - शमीनपार्श्वनाथस्तोत्र 37 यतिदिनचर्या [का. सं. 9] पूर्वाचार्यकृत संस्कृत-प्राकृत ग्रन्थो उपरना उपलब्ध टीका तथा भाषा ग्रन्थो श्वेताम्बरग्रन्थउपरनी टीकाओ +6 वीतरागस्तोत्र-अष्टम- दिगम्बर 'ग्रन्थ उपर टीका +1 उत्पादादिसिद्धिप्रकरणनी प्रकाशनी 'स्याद्वाद +1 अष्टसहस्रीनी टीका टीका x रहस्य' नामनी त्रण +2 कम्पपयडि(कर्मप्रकृति) नी टीकाओx जैनेतर ग्रन्थ उपर टीकाओ बृहट्टीका [ जघन्य, मध्यम, उत्कृष्ट]. 1 काव्यप्रकाशनी टीका x 3 कम्पपयडिनी लघुटीका 7 शास्त्रवार्तासमुच्चयनी 2 न्यायसिद्धान्तमञ्जरीना [प्रारंभमात्रप्राप्त] 'स्यावाद कल्पलता' टीका शब्दखण्ड उपरनी टीकाx +4 तत्त्वार्थसूत्रनी टीका 8 षोडशकनी टीका +3 पातञ्जलयोगदर्शन [मात्र उपलब्ध प्रथमाध्याय 9 स्याद्वादमञ्जरीनी उपर टीका +5 जोगविहाण वीसिया- टीका (?) * योगविंशिकानी टीका
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ अन अन्य-कर्तृक-लभ्य संशोधित ग्रन्थो 1 धर्मसंग्रह [स्वकीय टिप्पन सह] 2 उवएसमाला-उपदेशमाला बालावबोध * : . संपादितग्रन्थ द्वादशारनयचक्रोद्धारटीकार्नु आलेखनादिक पोताना रचेला संस्कृत प्राकृत, अलभ्यग्रन्थो अने टीकाओ 1 अध्यात्मबिन्दु . ७शानसार अवचूर्णि 16 वादार्णव 2 अध्यात्मोपदेश 8 तत्त्वालोकषिवरण 17 विधिवाद 3 अनेककान्त वाद प्रवेश ९त्रिसूत्र्यालोकविवरण 18 वेदान्तनिर्णय 4 अलङ्कारचूडामणिनी टीका [उत्पाद, व्यय, ध्रौव्य उपर] 19 वेदान्तविवेकसर्वस्व [हैमकाव्यानुशासननी स्वोपज्ञ- 10 द्रव्यालोकस्वोपक्ष टीकासह 20 शठप्रकरण 'अलंकारचूडामणि' टीका उपरनी 11 न्यायबिन्दु (?) 21 सिरिपुजलेह टीका 12 न्यायवादार्थ (श्रीपूज्यलेख) 5 आलोकहेतुतावाद ? 13 प्रमा रहस्य 22 सप्तभंगीतरङ्गिणी" 6 छन्दसूडामणिनी टीका 14 मङ्गलवाद 23 सिद्धान्ततर्कपरिष्कार [हेमन्दोनुशासननी स्वोपज्ञ- 15 वाइरहस्य 'छन्दःचूडामणि'नी टीका उपर टीका] आ उपरांत [हारिभद्रीय-] विंशिका प्रकरणो उपरना टीका ग्रन्थो. ते उपरांत अन्तमा * 'रहस्य' शब्दपदथी अलंकृत अनेक प्रकरणग्रन्थो अने ते सिवायनी अन्य उल्लिखित 'चित्ररूप प्रकाश', 'ज्ञानकर्मसमुच्चयवाद' वगेरे नानी म्होटी कृतिओ, ते सिवाय केटलीए अन्य कृतिओ अप्राप्य बनी गई छे. एम समजाय छे.. Julsi
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ ગુજરાતી, હિન્દી અને મિશ્રભાષાની ઉપલબ્ધ અને 53 મુદ્રિત કૃતિઓ. 1 અગિયાર અંગ સજઝાય 22 નવપદપૂન(શ્રીપાળરાસમાંથી) 38 વિહારમાનજિનવિંશતિકા 2 અગિયારગણધર નમસ્કાર 23 નવનિધાન સ્તવન [ઘ સં. 123] 3 અઢ ર૫ાપસ્થાનક સજઝાયર 24 નવરહસ્યગર્ભિતસીમંધરસ્વા- 39 વીરસ્તુતિરૂપ હુડીનું સ્તવન અધ્યામમતપરીક્ષા–બાલાવબોધ મિને વિનંતિરૂપસ્તવન સસ્તબક પજ્ઞ બાલાવબોધસહ 5 અમૃતવેલ ની સજઝાયો (બે) [પદ્ય સં. 125] [પદ્ય સં. 150] + શ્રદ્ધાનજલ્પપદક (અ દેશપટ્ટક) 25 નિશ્ચય-વ્યવહારગતિસીમંધર 40 શ્રી પાલ રાસ (ઉત્તરાર્ધમાત્ર) છે અનન્દઘન અષ્ટપદી જિન સ્તવન [5. સ. 41] 21 સમાધિ શતક (તંત્ર). 8 આઠદષ્ટિની સઝાય 26 નિશ્ચયવ્યવહારગર્ભિત 42 સમુદ્ર-વહાણસંવાદ 9 એકસો આઠબોલ સંગ્રહ શાંતિજિન સ્તવન | પ સં 48]443 સયમણ વિચાર સજઝાય 10 કયસ્થિતિ સ્તવન ર૭ નેમરાજલ ગીત પજ્ઞ ટબાર્થ સહ 11 ચડ્યા પડવાની સજઝાય 28 પંચપરમેષ્ટિગીતા [પ સં 131]44 સમ્યકત્વના સડસઠબોલની 12 ચોવીશીઓ ત્રણ પિ.સં.૩૩૬] 29 પંચગણધર ભાસ સજઝાય પદ્ય સં. 65]. 13 જસવિલાસ (આધ્યાત્મિકપદે) 30 પ્રતિક્રમણહતુગર્ભ સજઝાય +45 સમ્યક્ત્વ એ પાઈ અપરનામ [પદ્ય સં. 24 ] X31 પંચનિ ગ્રંથી સંગ્રહ સ્થાનિક સ્વાધ્યાય +14 જંબુસ્વામી રાસ [5 સ 994 (5 નિયંઠિ). - પજ્ઞ ટીકા સહ 15 જિનપ્રતિમા સ્થાપનની બાલાવબોધ 46 સાધુવંદનારાપિ.સં 108] રાજા-ત્રણ 32 પાંચ કુગુરૂ સઝાય 27 સામ્યશતક (સમતાશતક) 16 જેસલમેરના બે પત્ર 33 પિસ્તાલીશ આગમ સજઝાય 48 સ્થાપનાચાર્ય કલ્પ સજઝાય X17 શા સાર બાલાવબોધ 34 બ્રહ્મગીતા 49 સિદ્ધસહસ્ત્રનામઈદ[.સં.૨૧] X18 તત્વાર્થાધિગસૂત્ર-બાલાવબોધ 35 મૌનએક દશી સ્તવન 50 સિદ્ધાંત વિચારગર્ભિત સીમંધર 19 તેરકાડીયા નિબંધ (?) 36 યતિધર્મ બત્રીસી જિનસ્તવન પજ્ઞ ટબાસાહ 420 દિફપટોરાસી બોલ 37 વિચાર બિન્દુ [પદ્ય સં. 350] +21 દગુણપર્યાય રાસ [ધર્મ પરીક્ષાનું 51 સૂગુરુ સજઝાય સ્વપજ્ઞ ટબાર્થ સહ પર તર્ક સંપ્રલબાલાવબોધ 53. અઢાર સહસ શીલાંગ રથ અન્યકર્તક પ્રન્થ ઉપર અનુવાદિત ગુજરભાષાની અપ્રાપ્ય કૃતિઓ 1 આનન્દઘન બ વીશી–બાલવ 2 અપભ્રંશ પ્રબન્ધ (?) વાર્તિક] 1. उपरनी गूर्जर कृतिओनो मोटो भाग 'गूर्जर साहित्य संग्रह' भाग 1-2 मां छपाइ गयो छे. 2. सज्झाय ए स्वाध्यायर्नु प्राकृत स्वरूप छे. X આવું ચિહ અપ્રકાશિત કૃતિ સૂચવે છે
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ शुद्धिपत्रकम् प्रात्मख्यातिः पृष्ठम् पहिवतः प्रशुद्धिः विशेषत्वेनव तच्छरीर . विशि कल्पय विशिष्यहेतु भवान्तरानापत्तेः प्रागभावा सह त क्रिया सभवति निलाद्युत् योगनिरोध सिद्धेः संदेहापत्तिः नवापि आत्मा नात्मादि स्वरूपाच्चत्तदा व्याप्त्यो पलापेन विशेषत्वेनैव तच्छरीरम् विशिष्य कल्प .. विशिष्य हेतु भवान्तरानापत्तेः, प्रागभावासह तक्रिया सम्भवति नीला द्युत् योगनिरोध सिद्धाः सन्देहापत्तिस्तवापि आत्मानात्मादि स्वरूपाच्चेत्तदा व्याप्त्यो पलापेन न रूपवस्थानु स्वाभाववत्ता बुद्धौ त्यादि प्रतीत्यु भाव्या भावस्य समंजस्यात् नाशवद् घटनाश निष्ठतथैव विशेषणताद्रव्य निर्वाहे न कार्यकारणाभाव रूपव्यवस्थानु स्वाभाववत्ताबुद्धौ त्यादिप्रतीत्यु भाव्याभावस्य सामञ्जस्यात् नाशवद्घटनाश निष्ठतयैव विशेषणता द्रव्य निर्वाहन कार्यकारणभाव
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ पक्ति प्रशुद्धिः शुद्धिः Tv >> 32 >> Errrrrr- भेदत्य गुणोनोपाय वयोवृद्धा भेदाभेदा भाव्युत्याद प्रतीतोवं साश्रय कुसृष्ठयेति विरोधिवाच्य त्र्यामक मृगवारणयोः शरिर शृङ्गा कालिके न भावे न चघटसामग्री सर्वात्पत्ति चिह्न श्रुत्यु नानात्वाद्गुरु संपति मिथ्या सम गणनादि तावस्वस्य छेदकाक्च्छेदे सामग्रीकार्य द्वयणुकोत्पत्यापत्तेः नोक्त दोष वृत्तित्वात्त अवयविनी सत्त्वे न संयेगोत्पत्य व्यापकताव्यभिचारेण समवाये न (2) कालिक्यव भेदस्य गुणेनोपाय वयोवृद्धा भेदाभेद भाव्युत्पाद प्रतीतेध्वंसाश्रय कुसृष्टयेति विरोधि वाच्य त्र्यात्मक मृगवारणयोः। शरीर शृङ्ग कालिकेन भावेन च घटसामग्री सर्वोत्पत्ति चिह्नन श्रुत्यु नानात्वाद् गुरु सम्पत्ति मिथ्यासम गगनादि तावत्त्वस्य / छेदकावच्छेदे सामयी कार्य द्वचरणकोत्पत्त्यापत्तेः नोक्तदोष वृत्तित्वात् तत् अवयविनि सत्त्वेन संयोगोत्पत्त्य व्यापकता व्यभिचारेण समवायन कालिक्येव 2 r varM22
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ पृष्ठम् शुद्धिः अशुद्धिः तत्तत्यिात्कवेन जात्यन्तरापभ्युगमात् तत्तक्रियाधीन हेमुत्वमेव सत्यन्यथा सिद्धय सम्यकअनेकान्त कालिकेनव देशश्वा पटोत्पत्या ए सति विष्येतेत सिद्धि मेरुवन्ध्य विशिष्यव मात्रवृति पुनरन्त्य घटसंयोगस्यसंम्भवात् / नुपत्या नयाकाना सम्बन्ध संस्कारब्यव सहचारदर्सन अधः संयोगत्य उक्त प्रसंगसाधने विरतार वक्तुममशक्य त्वसमवायि श्वताद्य हेतुत्वात् न, नोलोतर एकाधिकरण्य तत्तत्क्रियात्वेन जात्यन्तराभ्युपगमात् तत्तक्रियाधीन हेतुत्वमेव सत्यन्यथासिद्धय सम्यगनेकान्त कालिकेनव देशश्चा पटोत्पत्त्या सति विष्येतत सिद्ध मेरुविन्ध्य विशिष्यव मात्रवृत्ति पुनरन्यद् घटसंयोगस्य सम्भवातु नुपत्त्या नयायिकाना सम्बन्ध संस्कारव्य सहचारदर्शन अधःसंयोगस्य उक्तप्रसङ्गसाधने विस्तार वक्तुमशक्य स्वसमवायि श्वेताद्य हेतुस्वात्, न नीलेतर ऐकाधिकरण्य ग्रहत्वेनैव ग्रहनेव 16. 'गते गतो
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ पृष्ठम् पङ्क्तिः | MG.. शुद्धिः . तैरपि च्छिन्नमव उत्पद्यन्ते सन्मति तस्य तत्कपाल पीतान्यमेव बोधात्तत्र जन्यलौकिक यथा धर्म अतीत्वेन स्थूल उपाधि यत्तु अशुद्धिः तरपि च्छिन्नामव उत्पद्यते समति तस्यतत्कपाल पीतान्यमेव बोधात्तस्तत्र जन्य लोकिक यथाधर्म अतीतत्वे न स्थूलउपाधि यत्त कल्पतया स्मर्त्तव्यम् छेदे नव अहंकारध्यासः लाहित्य सर्वस्याध्या बहिन्निस्सरण मित्त्या फलित चिद् / व्यक्त्यर्थ वृत्त नल्यापारोक्ष्य राक्षत्व तेहि मन्तराद्दुःस्वाभाव न्ववद्वह्य तद्भुतुत्वे हेतुत्वे गौरवेणमिथ्या छिन्नेसाक्षिणि जाग्रत्वा शशशंगोत्पादक कल्प्यतया स्मर्त्तव्यम् / छेदेनैव अहङ्काराध्यासः लौहित्य सर्वस्याध्य . बहिनिस्सरण मित्या फलितचिंद् व्यक्त्यर्थं वृत्त / नल्यापरोक्ष्य रोक्षत्व ते हि मन्तरा दुःस्वभाव त्ववद् वह्य तद्धेतुत्वे तद्धेतुत्वे गौरवेण मिथ्या छिन्ने साक्षिणि जाग्रत्त्वा .. शशशङ्गोत्पादक ले
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ पक्तिः अशुद्धिः शुद्धिः नभो रजतोत्पत्तो चैतन्य दण्डाद्यु प्रज्ञानं न द्वाविति तस्यक त्वाद् द्वित्व मेवेदं नमो रजतोत्पत्ती चतन्य दण्डाद्य प्रज्ञान नद्वाविति तस्यक त्वाद्वित्व मेवदं विरूद्धम् वस्तु जातिमत्व आधारता त्वानिरुक्त: सामान्यम् थावृत्ति व्यघातात् विकल्पेक्षा ऽतः एव मस्तुभूत त्वात दनिस्य विरुद्धम् वस्तुन जातिमत्त्व आधारतात्वानिरुक्तः सामान्यम् ? व्यावृत्ति व्याघातात् विकल्पेऽपेक्षा? ऽतएव वस्तुभूत त्वात्त दर्शनस्य प्रामाण्य व्याप्यसद्विषय विषयतव / प्रापक मूलकविकल्प विकल्पस्याप्य सन्न पूर्वेद्य त्वादिना घटादे दण्डादि / मृदादेर्वाति स्वकृतस्याद प्रमाण्य व्याप्य सद्विषय विषयतैव पापक मूलक विकल्प विकल्पस्यप्या सन्नपूर्वेद्यु त्वादिनाघटादे दण्डदि मृदादेवेति स्वकृत स्याद्
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ पृष्ठम् अशुद्धिः रुपत्वेन मत्रभेदेन सममि शुद्धिः रूपत्वेन मात्रभेदेन समभि स्यात् पटादा स्या पटा कि काञ्चनक्रिया किं 101 سلم निवृत्युपकरण प्रसङ्गात् कथंवैव तोल्यमेव रेक्त्वा दाहोत्पोदिका संकक्वचिदुद्भूत रूपादि परा भुत निष्ट पुरुषीय विष चालक मन्त्र तत्वज्ञा नाभावे लोपपत्तेः سے 104 104 काञ्चन क्रिया चेत्, न निर्वृत्त्युपकरण प्रसङ्गात् / कथं चैव तौल्यमेव रेकत्वा दाहोत्पादिकां सङ्कक्वचिदुद्भुत रूपादिपरा भूत . निष्ठ पुरुषीयविष चालकमन्त्र तत्वज्ञानाभावे लोपापत्तेः हेतु . तत्कालीन स्थानप्रीव्यात् ज्ञानवासनाया प्रसङ्गात् गीता अ०४-३७ इति गुणताया निरासः वस्तुधर्मो यथेष्टविनियोग प्रति कारण 105 106 107 108 तत्तकालीन स्थान ध्रौव्यात् ज्ञानात वासनाया प्रसंगत् गीता अ. 11 ति गुरगतायानिरासः स्तुधर्मों यथेष्ट विनियोग प्रतिकारण 114
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ पृष्ठम् पक्तिः 25 2 117 अशुद्धिः पराशक्ति शबतेरेव त्वात्तत्तद तद् तथात्वात् . कल्पने नाभाव नश्य सिद्धापत्ते द्योपपत्तेः तदभत्त्वा पुरननिष्ठ देवा न चक्षुः मिथा प्रत्यक्षापतेः नाशल्कपने पत्तय चाक्षुपस्थ स्यैवयोगस्य सवमवेत त्त्याः ग्रहाद्रव्य कल्पने पात्ते कदानिर्विकल्प प्रति च प्रत्यक्षे योग्यताया उक्यत श्वाक्षुष विशेषण त्यधिक तदापत्तिर शुद्धिः परा शक्ति शक्तेरेव त्वात्तद तदा तथात्वात् कल्पनाभाव नाश्य सिद्धयापत्ते चोपपत्तेः तदभावा पुरुषधननिष्ठ देश्चा न, चक्षुः मिथो प्रत्यक्षापत्तेः नाशकल्पने पत्त्य चाक्षुषस्य स्यैव योगस्य समवेत त्या ग्रहाद् द्रव्य कल्पते पत्ति कदा निर्विकल्प प्रति प्रत्यक्षं योग्यतया - उक्त ww co. . श्चाक्षुष विशेषेण न्यधिकं; तदापत्तिरेव 24 25
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ पृष्ठम् पक्तिः अशुद्धिः 126 - न तु 128 ननु चाक्षुः इत्यादि चाक्षुषे विधये वा 'दिग्' स्वरूप सम्बन्ध त्वतिरिक्ता ज्ञानरुपि भंगलाचरणं प्रकारता विशेष्यता निरूपिता ज्ञानाद्भूतल प्रतिघटत्वादि विशेष्यता प्रकारता शालिज्ञान पाठोत्रार्थवह्नयादि विधेयता सम्भवात् अथातिरक्त नुमिति विशेष्य विशेष्यताता 30 xxx चक्षुः इत्यादिचाक्षुषे विधयेवा दिग् इति स्वरूपसम्बन्ध त्वतिरिक्ता, ज्ञानरूप मङ्गलाचरणं प्रकारताविशेष्यता निरूपित ज्ञानाद् भूतल प्रति घटत्वादि विशेष्यतानिरूपित प्रकारताशालिज्ञान पाठोत्रार्थानें वह्नयादिविधेयता सम्भवात्। प्रथातिरिक्त नुमितिविशेष्य विशेष्यताया / धर्मा चारो दुर्वार न चैतद भावस्यैव तथाप्रतीत्य नुपपत्तितादवस्थ्यात् ज्ञानीयप्रकार मानित्य वह्निः विधेयकत्व विशेषणविशेष्य धर्म चारोदुर्वार चैतद भावत्यंव तथा प्रतीत्य नुपपत्तिः तादवस्थ्यात् ज्ञानीय प्रकार मानि त्यें वह्नि' विधेयकत्वा विशेषण विशेष्य
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ पृष्ठम् पङ्क्तिः 133 अशुद्धिः ताच्छेदक सम्बन्धेन पर्वतो शाब्दबोचे शुद्धिः तावच्छेदक सम्बन्धेन पर्वते वृत्ये शाब्दबोधे वृत्त्ये एवोचितत्वा छेदककोटी विधेय नौचित्यादिति / निष्ठा तद्वैशिष्टयस्य 135 वच्छिन्न वह्नयाद्या पत्त्य पत्तेर्वारण एवोचित्वा छेदककोटी विधेय नौचित्यादिति निष्ठ तद्वैशिष्ठस्य वहच्छिन्न वहन्यद्या पत्य पत्तेवारण वस्तुतत्तु चितम् बाधा व्यवहित कल्पनात् न प्रामाण्य भ्युपरगमे जाति विशेषा व्यवसायापत्ति वाच्यम् विषयता सिद्धेः . निवेशनी नीयमिति शिष्य मुति वस्तुतस्तु चितम्, बाधाव्यवहित कल्पनात् / न प्रामाण्य भ्युपगमे जातिविशेषा व्यवसाय आपत्ति वाच्यम्, विषयतासिद्धः निवेशनीनीयमिति शिष्यमुदि
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ पृष्ठम् अशुद्धिः णोक्ते शुद्धिपत्रकम् (न्यायसिद्धान्तमञ्जरी शब्ब-साइटीकायाः) पंक्तिः शुद्धिः / शर्मकृत् शर्मकृत अथशब्दो अथ शब्दो सङग सङ्ग णोक्त (चतुर्दश्याः पक्तेरन्ते) (विरामं पराकृत्य पञ्चदशी पङ्क्तिर्योज्या) वा, स्मृतित्त्वमिति (कृष्णाक्षसरिण) व्यापकित्तास् व्यापिकानाम् व्याभिचारि जाति व्यभिचारिजाति तथा ताडगिति (कृष्णाक्षराणि) मेवनिवेश्य मेव निवेश्यं वपि ! अनु वपि अनु शून्यान्तमिति (कृष्णाक्षराणि) जात्यादावि च वर्तमानार्थक्ताननित्य प्रत्यक्ष प्रतीते: पालोकाद्यसंभव कोटिवैशेषिकस्य शाब्दात्व लिङग तात्पर्यविषये स्मारिते वर्तमानार्थे क्ताननु नित्यप्रत्यक्षं प्रतीतेः। आलोकाद्यसमव कोटिवैशेषिकस्य शाब्दत्व लिङ्ग (प्रचलिताक्षराण्यपेक्षन्ते) पुरस्सर व्याप्त्यादन्य संसर्ग विषयत्व विशेषण काङ्क्षा निरूपक पुरव्याप्त्या संसर्ग विषयत्वविशेषण काङ्क्षानिरूपक
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ख ) पृष्ठम् पक्तिः चेन्न अशुद्धिः शुद्धिः संगच्छते सङ्गच्छते समत सत वदन्ति वदन्ति, विलम्ब तत्वानु विलम्बितत्त्वादनु. . सतन्त्रं स तन्त्र [मा] [मो] लौकिकत्वेने लौकिकत्वेन चेत्, न स्यान स्यात् / श्लोकः कृष्णाक्षरेषु भवितव्यः मीमांसका मीमांसकाः स्वेच्छाघीना, परेच्छाधीना च, स्वेच्छाधीना परेछाधीनाच, राज्ञा प्रेरणादिधीः राज्ञाप्रेरणादिधीः, नुभवात् नुभवाद, द्रव्यत्वात् द्रव्यत्वात द्रव्यत्वात् द्रव्यत्वाद अयं श्लोको वर्तते। (अयमपि श्लोको विद्यते / ) मर्जनायः मर्जनीयः स्वनिष्ठ व्यापार स्वनिष्ठव्यापार विधी विधि , अन्वये अन्बये; . उपस्थितिः उपस्थिति बोधक्रमः बोधक्रमः, गजादि राजादि चार्थ प्रत्ययः चार्थप्रत्ययः यज्ञीय यज्ञिय विशेषेणव्युत्पादनात् विशेषेण व्युत्पादनात् (कृष्णाक्षराण्यपेक्षन्ते।) भावकत्वम्, भावकत्वम् कारिणिभूत कारिणि भूत दितिचेत् दिति चेत् 25-26 26
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ पक्तिः प्रशुद्धिः शुद्धिः भावादग्रह सम्बन्धस्यस्मारक पदादनपस्थित कलाशादि विशिष्ट व्यक्ति विषयी करोति निकृष्टोऽथमित्य गोबोधा नापत्तिः कथंचिद गोत्व सामान्यलक्षणाया गोत्वप्रकारक शाब्द वदतोदीधिति चवं यौगिकाः, किंलक्षणयाः निकत्तृत्वा बोधोइति, सराजेत्यादी नमूलक पंकजं मित्यत मध्यवर्तीपाठः वेद्यतयाव्यक्ति मित्याधूहनीयम् विशिष्टेशक्ति मन्तव्यं बाधकापोद्योनियम तदातथाशक्ति तदनुचावां केवलधटा ब्युत्पत्तिविरोधात् तदन्विनबोध भावाद् ग्रह सम्बन्धस्य स्मारक पदादनुपस्थित कलशादि विशिष्टव्यक्ति विषयीकरोति निष्कर्षोऽयमित्य गोबोधानापत्तिः कथंचिद् गोत्व सामान्यलक्षणा गोत्वप्रकारकशाब्द वदतो दीधिति चैवं यौगिकाः किं लक्षणया ? निकर्तृत्वा बोधो, इति स राजेत्यादी न मूलक पंकजमित्यतः मध्यवर्ती पाठः वेद्यतया व्यक्ति मित्याहनीयम् विशिष्ट शक्ति मन्तव्यम्, बाधकापोद्यो नियम तदा तथा शक्ति तदनु चावां केवलघटा व्युत्पत्तिविरोधात तदन्वितबोध
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ पङ्क्तिः अशुद्धिः 'सिद्धान्ते ! कुकुरादिमादध्युपघातक मुपस्थित न भृङ्गावृक्ष यत्रचन्दनादि प्रयोज्यत्वात्सवाति शक्तिः / समानाधिकरण्येन तद्धर्म शक्तिः ; तच्चवश्यकम् मुख्यार्थ-रे राजापुरुष तादवस्थात् देयम् इत्थं इत्यानुशासन तेतिफलितम् फलितम् बोधापत्तेः भवन ग्रहोह्यनु अन्तभाव्य इपस्यापत्तेः पत्तलक्षणाया शाब्ध मनुद्धृत नियमस्यश्च बोधदा नदी पदं प्रत्यर्था बोधकत्वेलक्ष्ये पर्याप्त्याधिकरण तन्त्र शुद्धिः सिद्धान्ते (इदं चिह्न नापेक्षितम्) कुकुरादिना दघ्युपघातक मुपस्थितं भृङ्गवृक्ष यत्र चन्दनादि प्रयोज्यत्वात् स चाति शक्ति। सामानाधिकरण्येन तद्धर्मे शक्तिः तच्चावश्यकम् मुख्यार्थपरे राजा पुरुष तादवस्थ्यात् (अत्र नास्त्यनुच्छेदः) इत्यनुशासन तेति फलितम् फलितम् / बोधापत्तेः, भावेन ग्रहो ह्यनु अन्तर्भाव्य इत्यस्यापत्तेः पत्तेः लक्षणाया शाब्द मनुद्धृत नियमश्च बोधादा नदीपदं प्रकृत्यर्था बोधकत्वे लक्ष्ये पर्याप्त्यधिकरण तन्त्र
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ पक्तिः शुद्धिः अशुद्धिः नोत्तर धवखादिरा ."प्रानुभविका समासोवेति वदनबया कल्पवादि शक्तुमेव लाधवेन. चान्यानाभावे भावत्वमपिः, भावात्व संसर्गे नोक्त धवखदिरा ""आनुभविका समासो वेति वदन्वया. कल्पबादि शक्तमेव लाघवेन सत्ये चान्योन्याभावे भावत्वमपि, भावत्व संसर्ग सत्ते निपुणम्मन्यस्य विशेषण सम्पादिता च मुनियशोविजयेन निपुणमन्यस्य विशषण संपादिताश्च मुनि यशोविजयेन
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ યશાભારતી જૈનપ્રકાશન સમિતિ તરફથી મહાન જયોતિર્ધર પ દર્શનવેત્તા શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી વિરચિત અને પૂ. આચાર્યશ્રી યશોદેવસૂરિજી (ભૂતપૂર્વ સાહિત્ય કલારત્ન પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજયજી) મહારાજ સંશાધિત અને સંપાદિત 24 કૃતિઓવાળા આડ મુદ્રિત પ્રકાશનોની યાદી. નીચેના આઠ ગ્રન્થમાં ઉપાધ્યાયજી કૃત ન્હાની મહેદી 24 કૃતિઓને પ્રકાશિત કરવામાં આવી છે. એમાં 18 કૃતિએ સંસ્કૃત-પાકૃત ભાષા પ્રધાન છે. અને 6 કૃતિઓનું માધ્યમ ગુજરાતી છે. નવમું પુસ્તક યશોદહન છે. આ નવેય ગ્રન્થનું સંશોધન સંપાદન, પ્રકાશન આદિ કાર્ય સાહિત્યકલારત્ન પૂ. મુનિપ્રવર શ્રીમાન શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે જ્ઞાનની અવિરત ધુની ધીકતી રાખીને અનેક મુશ્કેલીઓ વચ્ચે પણ ભારે પરિશ્રમ ઉઠાવીને કર્યું છે. બીજા અનેક કાર્યો ચાલુ છતાં ખરે ખર ! તેઓશ્રી આમલ્સ સન્તામન ની ઉક્તિનું પૂણું પાલન કરીને જ રહ્યા, તે બદલ સંસ્થા ગૌરવ લેવા સહુ આભાર માને છે. . વેસુમાર્ઘિાતિવET-(Tsg. 2) રસુતિનંદ-સ્વકીય મૂલ ટીકા સહ. (અપ્રાપ્ય) 2. ભૈરાય તિઃ—(gig. ) અનાખી અનુપમ બાધક કથા. (અપ્રાપ્ય) છે. તો જાણીઃ --(gkg-4) અનેક સ્તોત્ર-પત્રાના સંગ્રહ, હીન્દી ભાષાંતર સાથે (અપ્રાપ્ય) છે. થળાવ7:–(gg-૧) આ વિશ્વ પ્રસિદ્ધ ગ્રન્થના 2-3 ઉલ્લાસ ઉપર નવ્ય ન્યાયનું માધ્યમ રાખીને કરેલી ટીકા ભાષાંતર સહ, શ્રેષ્ઠ સંપાદન-પ્રકાશન. ક. રૂા. 25. આમીર સરિત,-(જમવનીનું જરિત્ર) વિનયોસ, આ બે મહાકાવ્યો તથા ઉત્તર૪હસ્ત્રનામ સ્તોત્ર (gg-1) કી. રૂ. 20. આમળાતિ, વાઢાબો, વિષરતા ચાન્નિદ્રાતમંજરી, શgrટીલા, ગુહ્માદેવ, વિજારવિવું, અતિઢિનચ, સેવાદિયા (નવરાચિ) (Tog-6) કી. રૂા. 20. 7. ચાર્વાચ-સાથે તેની ત્રણ ટીમો,તિરુત્તાન્વયોનિ:, vમેચમાટા(pq-૭) રૂા. 20. 8. 208 વોઢ સંકટ્ટ (gશ્નોત્તાનો સુર પ્રશ્ય) શ્રદાનનuપટ્ટવા, પદgreતવિદ્દીવરાજ, અરાજસદણ રીઢાંજ તથ,-હારિથતિ સ્તવન. (પંજafથ) (gણ-૮) . દ. 6. યોહન (પુ૫-૨) લે. ઍ. હીરાલાલ 2. કાપડીયા, -ઉપાધ્યાયજીના સંક્ષિપ્ત જીવન સાથે તેઓશ્રીની તમામ ગ્રન્થ કૃતિઓના ટૂકે પરિચય. શs. હવે પછીની ભાવના તે જ યશેદેહન-હિન્દી આવૃત્તિ. स्तोत्रावली, आर्षमीयचरित्र વગેરેના ગુજરાતી અનુવાદ * ઉપાધ્યાયજીનું ચિત્રમય જીવન સંપુટ, કેટલીક કાત્રિશિકાએનાં ભાષાતર વગેરે.. જ ગોવિનયકૃતઘરળ તથા પૂજ્યશ્રીજીના હસ્તાક્ષરનું આલ્બમ અપ્રાપ્ય છે. जेकेट : भरत प्रिन्टरी, दानापीठ पाछळ, तळाव-पालिताना