Book Title: Jain Shasan
Author(s): Sumeruchand Diwakar Shastri
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010053/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlA-hindI granthAGka 3 jaina zAsana zrI sumerucandra divAkara zAstrI, nyAyatortha, B. A., L L. B., sivanI (madhyapradeza) atta IN RATIYA JANA MITH bhAra to ya jJA na pITha kA zI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthamAlAsampAdaka aura niyAmaka - lakSmIcandra jaina M. A., DAlamiyAnagara prakAzaka ayodhyAprasAda goyalIya, mantrI, bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, vanArasa prathama saMskaraNa [ 1647 ] eka hajAra prati dvitIya saskaraNa [ 1650 ] tIna hajAra prati mUlya tIna rupaye mudraka sasAra limiTeDa, kAzIpurA, banArasa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. samarpaNa una tattvajijJAsuoko je sadaiva tattva-cintanameM nimagna rahate hai, satya aura ahiMsA hI jinakI sAdhanAke aura-chora hai; durAgraha tathA ekAMgI vicAroMse cittako dUSita na kara jo samatva aura samanvayake mArga apanAye hue hai; tathyako parakhate samaya vizvake virAT svarUpako vividha dRSTibhaMgiyoMse dekhanekA jinheM abhyAsa hai sumerucandra divAkara Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7-26 27-34 viSaya-sUcA 1 nivedana 2 bhUmikA 3 prAkkathana 4 gAntikI ora 5 dharmake nAma para 6 dharma aura usakI AvazyakatA 7 dharmakI AdhArazilA-Atmatva 8 vizvanirmAtA 6 paramAtmA aura sarvajJatA 10 vizvasvarUpa 11 AtmajAgaraNake pathapara 12 sayama vina ghaDiya ma ikka jAhu 13 prabuddha sAdhaka 14 ahiMsAke Alokame 15 samanvayakA mArga-syAdvAda 16 karma-siddhAnta 17 AtmajAgRtike sAdhana-tIrthasthala 18 sAdhakake parva 16 itihAsake prakAzama 20 parAkramake prAgaName 21 puNyAnuvandhI vADmaya 22 vizvasamasyAe aura jainadharma 23 kalyANapatha 24 pariziSTa on or 02:49 174 206 242 266 288 323 347 411 430 455-472 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana jaina, bauddha, vaidika - bhAratIya saMskRtikI ina pramukha dhArAokA avagAhana kiye binA apanI AryaparamparAkA aitihAsika vikAsakrama hama jAna nahI sakate / sabhyatAkI inhI tIna saritAokI triveNIkA saMgama hamArA vAstavika tIrtharAja hogA aura jJAnapIThake sAdhakokA anavarata yahI prayatna rahegA ki hamArI muktikA mahAmandira triveNIke usI sagama para vane ; usI sagama para mahAmAnavakI prANapratiSThA hai| lupta granthokA uddhAra, alabhya aura Avazyaka granthokA sulabhIkaraNa, prAkRta, apabhra za, kannaDa aura tAmilake jainavAkprayakA mUla aura yathAsambhava anuvAdarUpame prakAzana, jJAnapITha aise prayatnome lagA huA hai aura varAvara lagA rahegA / ina kAryoke atirikta sarvasAdhAraNake lAbhake lie jJAnapIThane 'lokodaya granthamAlA' kI yojanA kI hai| isa granthamAlAke antargata hindI meM sarala, sulabha, surucipUrNa pustakeM prakAzita kI jAyeMgI / jIvanake starako UcA uThAnevAlI kRtike pratyeka racayitAko jJAnapITha protsAhita karegA, vaha kevala nAmagata prasiddhike pIche nahI dauDegA / kAvya, kahAnI, upanyAsa, nATaka, itihAsa - pustaka cAhe kisI bhI paridhiko ho parantu ho lokodayakAriNI / prastuta pustaka 'jainazAsana' me jainadharmake pramukha siddhAntokA paricaya aura jaina saskRtikI vibhinna pragatiyokA Adhunika dRSTikoNase digdarzana karAne kA prayatna kiyA gayA hai| pustaka kI vizeSatA isakI zailI aura viSaya ke pratipAdanameM hai| jainadharma para kaI paricayAtmaka pustake likhI gaI hai| yaha pustaka usI dizAme eka aura agalA kadama hai| lekhaka digambara samudAyake khyAtanAmA vidvAn hai / paramparAgata mAnyatAoMke viSayame unakA dRSTikoNa spaSTa hai / unhone aneka zAstrIya gahana viSayoko sarala Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura suvodha banAkara dharmake sahaja sundara rUpake darzana karAnekA prayatna kiyA hai / unheM isame paryApta saphalatA milI hai| 'jainazAsana' kA kendrabindu jIvanakI upalabdhi hai - vaha jIvana jo prANiyo ke lie sampUrNa sukhakI kalpanA karatA hai aura usakI prApti ke upAya batAtA hai| isa rUpame jainadharmaM kisI samudAyavizeSakA dharma nahI, vaha mAnavamAtra - prANImAtra - kA dharma hai, tattvacarcAme aura dArzanika UhApohame sabhIkA mata eka nahI hotaa| bhAratIya darzana matavibhinnatA ke kAraNa hI samRddha hai / dArzanika carcAke prasagame lekhakane aneka sthalo para aise tarka aura pramANa diye hai jo kaI dArzanika vidvAnoke lie cunautI hai| jahA zuddha dharmatattvakA varNana hai, vahA buddhi aura bhAvanAkA aisA sundara sAmaJjasya huA hai ki cunautIkI gujAyaza hI nahI / pustakame sthAna-sthAna para zloka, dohe, chanda, zaira aura anya uddharaNa dekara lekhakane tarka ko nirarthaka kara diyA hai - pAThakako vahI tattvakI sahaja prAptikA Ananda milatA hai / vidvAn lekhakane jisa Atma-zuddhi aura dharma pracArakI bhAvanAse pustaka likhI hai, bhAratIya jJAnapIThane usI bhAvanAse prakAzanakA uttaradAyitva liyA hai| hama lekhakake prati hRdayase AbhArI hai| lakSmIcandra jaina Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOREWORD It is with great pleasure that I accepted the kind invitation of the learned author of this book to write a foreword. This book was first published in 1947. That it should have passed to the second edition in the course of three years is itself a tribute to the learned author and an incontestable testimony to its wide appeal. We are living in an age in which religion has lost its hold on the human mind. With the rapid advance of Science and Technology, Faith has been displaced by what is styled Reason which is in fact identified with the intellect. It is taken for granted that the law of Cause and Effect: which unmistakeably operates in the material world operates as universally and effectively in the sphere of the mind on the theory that mind is the product of organised matter. No wonder that our Ethics has become utilitarian, and our Psychology behaviouristic. With the aid of Science, we are daily piling up means on means for satisfying Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 our physical wants and cravings without any idea of the ends of human existence. What is matter? To answer in the epigrammatic form of Bertrand Russel: matter is a convenient formula for describing what happens where it is not. This is Nastik-vada pure and simple. On such a philosophy there would be no room for the problems of the meaning and , value of life, apart from the immediate purpose of gratifying the bodily appetites, accumulation of wealth and conquest of power. To speak in terms of Chaturvidha Purusharth as conceived by our ancient seers, Artha and Kama are now our masters. Dharma, with its link with the unseen broken, stands identified with the positive law; and Moksha is cast to the winds. 1 In such a state of human consciousness, has this book any contribution to make towards the moulding of thought to-day? The answer would be-Yes, if Philosophy means, as it did in ancient times, a Way of Life. That is as true of the Jain as of the Vedantic or Buddhistic philosophies. Their fundamental concepts were these-Man is mind, the real nature of mind is rational, reason is essentially ethical. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 On these premises they inculcated training of the mind as pre-requisite to the life of reason. They conceived progress in terms of perfection of the inner man. What is the idea of Progress in the modern world? As Toynbee has said, it means advance in intellectual efficiency and the technic of research which helps the process of the . improvement of the breed of man and the acquisition of the command on the blind forces of nature. This conception of progress has brought mankind to a stage where Competition. and Struggle rule the day, with war and carnage loomig ahead. What is the remedy? The remedy may perhaps be found on a review of the chart of life as conceived by man from time to time. From the dawn of civilisation there have been two points of view on the problem of human existence-one was purely terrestrial [this-worldly) as propounded by Brihaspati and Charvak-the forerunners of the modern materialism, and the other was purely transcedental (other-worldly) as taught by all the great religions of the world--with their emphasis on God, Heaven and Hell. The first is Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 based on the denial of the soul in man, and therefore the end of human existence is not the spiritual development of individual man hut the corporate development of the human society as a whole. It places man on the same footing as the gregarious insects like bees and ants, ignoring the vital fact that man is endowed with self-consciousness which creates the sense of personality. The individual thus ceases to be a moral being gifted with a will of his own but becomes a servile instrument in the hands of interested and ambitious politicol authority in an artificial institution called the state. His Dharma is then the man-made law which is sustained by the policeman round the corner, and his only incentive is the fear of punishment in this world. His world is thus a world of fact shorn of all values that exalt and ennoble man in the animal kingdom. On the other hand the established religions of the world extol life in the next world and denounce that in this world as ephemeral and illusory. They, accordingly, preach obedienee to the will of God so that man may enjoy an honoured seat in heaven to sing eternally the Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 pacons of praise of the Lord, his creator. But here also the fear of punishment in the hell is the incentive to the acts, which are out ritualistic, and are, by themselves, not supposed to be sufficient to win His Grace. According to both these modes of thought the individual must needs be governed by an external authority and forced to obedience by the fear of corporeal punishment. This is founded obviously on the principle that the law of Cause and Effect which regulates the blind forces of nature and the physical life of man applies equally to the human mind. There is, however, a third view which regards the individual as a fully self-conscious and self-determined human being, who after attaining the human form of organism through a long course of evolution has to realise by his own efforts his perfection. This view was propounded by the Jain thinkers from time immemorial. According to them, man is neither wholly spiritual nor wholly material but a compound of both, and that his progress was to rise from the bondage imposed by the law of cause and effect to the state of full freedom. On this view man Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 is free to determine his own course of life, and is himself responsible for the consequences of his acts. The primitive motive of action is the desire for gratification of the carnal passions for wealth and power. It is these motives which prompt him to aggressive and harmful actions i.e. Hinsa. The Jain teachers were the first and foremost in the history of human thought to propound the principle of Ahimsa. That teaching is much misunderstood. Essentially it signifies control of the primary passions (Raga, - Dwesha etc.) as the learned author explains in this book. That teaching apparently originated as a protest against the Vedic institution of animal sacrifice. In broad terms the protest meant: "Thou shalt not build thy happiness on - the misery of another." This was the first voice of reason raised against what is now termed exploitation. In the Vedic literature both the lines of thought are presented in such passages as: "Ma Hinsyat Sarva Bhutani", and "Sarva Medhe Sarvam Hanyat". The exponents of Ahimsa were the pioneers in the line of thought which culminated in the Atma-vidya, the School which propounds self-realisation as Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 superior to the attainment of Swarga, viz. plenitude of happiness. The most prominent teaching of Jainism is the Mokshamarga, otherwise known as Ratna Traya. The three jewels are Right Belief, Right Knowledge, and and Right Conduct (Samyak Darshan Jnan Charitrani Moksha Margah) Not any of the three in isolation, but all of them combined are declared to be essential for Perfection. In plain language, it emphasises harmony and coordination between Heart, Head and Hand. The modern man with his undue stress on the intellect ignores the first element of this Triad Viz. Right Belief. What is Right Belief? Belief appears when the intellect fails to function. The central problem of man is: Who am I? The primary condition for the functioning of the intellect is the dichotomy of I and not-I. The intellect identifies the I with the body, and since one body is different from another, one body's I must be different from another body's I. It finds in the Ego the unity of the universe, but experience proves that that unity is faced by other unities. It is Ekam Sadwitiyam, not Ekam ewa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 Advitiyam, which stands for that unity which absorbs all diverse unities within itself. That is real I, the Universal I. Being transcendental, it cannot be an object of cognition. Its presence in consciousness can be experienced only in ethical life. That really constitutes the foundation of virtues such as benevolence, sympathy, charity and compassion, which have their seate in the Heart. Hence the universal I, the Atma is regarded as residing in the Heart. Samyak Darshan means that the "I felt in the heart, and not that functioning in the Head is the real I". The action backed and permeated by this feeling embodies the moral values which elevate the individual. The same idea underlies the description of the Vijnan Purush Occuring in the Brahmanand Valli of the Taittiriya Upanishad in these words. Tasya Shradhaiva Shirah, Ritam Daxina Pakshah, Satyam Uttarah Pakshah, Yoga Atma, Mahah Puchham Pratishta. The Ratna Traya of the Jain thinkers is the true path towards Liberty and Justice, and not the power-politics which masquerades in the world today under the label of Secular Religion such as Democracy or Communism. The right way to look at the problem of Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 human existence is that indicated by Jiva,. Ajeeva, Ashrva, Bandha, Samvara, Nirjara, and Moksha. The Jeeva is the speck of conscionsness which embarks on the voyage of life in the frail boat of body on this vast and illimitable: ocean of Nascience. Egoism, selfishness, will to live and will to power are caused by the infhix of the inert matter of Nascience into. the consciousness through the apertures of the senses. The striving of the sailor ought therefore, to be to clear the boat of all this influx and save it from drowning. This is the descipline meant to train the individual mind and Is different from the trend of the modern social thought which ignores the individual in seeking to build up a new social order. It is a tribute to the Jain thinkers that they neverclaimed monopoly of truth for their own teachings, under the guise of revela tion. They, thereby, kept away the evils of dogmatism and fanaticism which are responsible for the sharp conflicts and bloodsheds, which disfigure the history of man. The Anekanta-Vada or the SyadVada stands unique in the world's thought. It is criticised as being self-contradictory and vague. It can be understood if one recognises - that the reality eludes the grasp of the blind Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 human understanding which gropes for the truth in the dark chamber of the intellect. The intellect builds up a system of logical thought and tries to embody it in an institution which really turns out to be the grave of the truth. The remains of the truth are Dogmas which become the objects of worship, giving rise to priest-craft and intolerance. Nor is the case different with the secular religions of today, There the State-craft takes the place of the Priest-craft and flourishes on propaganda. The philosophy of Anekanta Vada is true to experience in this world of changing identities and innumerable relations. If followed in practice it will spell the end of all the warring beliefs and bring harmony and peace to mankind. The Jain thought is of high antiquity. The myth of its being an off-shoot of Hinduism or Buddhism has now been exploded by recent historical research. Germinating in the protest against animal sacrifices, it influenced the warrior class as represented by Janaka, Mahavira and Budha. It denounced all forms of ritualistic and external forms of worship and commended the path of introspection and selfrealisation. That way lies the hope even -today Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 of creating the Ethical-man, the good-man as conceived by Araistotle, who can be relied upon to be a good citizen as well. The principle of Samyak Darshan and Syad Vada will go a long way in the solution of the complex proplems created by the Industrial System. Social peace is universally desired and that has to be attained by peaceful methods such as discussion, negotiation, and compromise eschewing all recourse to force and violence. Today there is the profession of the desire for peace in plenty; never the less the clouds of bloody revolution and war are hanging heavy over us. That is because of absence of the Belief in the All-inclusive I (Samyak Darshan). It is the irrational concept of the Exclusive-I which has resulted in the concentration of wealth and the sweets of lif@ in the hands of the few, and that irrationality is the evil cause of the unsocial behaviour., Action preceeding from the Belief in the Inclusive-I would alone be rational and is calculated to promote social justice and establish harmony and peace for the obvious reason that the society is founded on reason. Syad-Vada stands for Toleration and Forbearance, for it Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 assumes that the "other fellow" has also some thing to say. The teachings of Jainism will be found on * analysis to be as modern as they are ancient. They are not sectarian as they lie in some form or another as the basis of all the great religions of the world which have influenced the destiny of man. I warmly congratulate the learned author for having concieved the idea of presenting the lofty thought of Jainism in the major language of the country and executing it with marked success. While it will illumine the minds of all, it will serve as a clarion call particularly to the Jain community, which holds a dominant position in the social order as it is taking shape today, to be true to the teaching of their own master-minds. 18th May, 1950) on Amba vihar ( Nagpur, (Dr. Sir) M. B. NIYOGI (M. A., LL, M. LL. D. ) (Ex.Vice-Chancellor Nagpur University and Chief Justice Nagpur High Court, " Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA [hindI anuvAda maine isa pustaka ke vidvAn lekhakake bhUmikA likhaneke snehapUrNa AmatraNako var3I prasannatApUrvaka svIkAra kiyaa| yaha pustaka san 1947meM prathama bAra prakAzita huI thii| usakA tIna varSame hI dvitIya saskaraNa madrita honA vidvAn lekhakako yogyatA tathA racanAke vyApaka AkarSaNake spaSTa pramANa hai| __ hama aise yugameM hai, jisameM mAnava ata karaNapara dharmakA AkarSaNa zithila ho gayA hai / vijJAna tathA zilpakalAke drutavikAsake kAraNa dharma kA sthAna usa tarkane le liyA hai, jo vastuta vicAra zaktikA paryAyavAcI hai / aisA mAnA jAtA hai ki kArya kAraNakA niyama, jo bhautika jagatmeM avyAhata gatise pravRtti karatA hai, vaha usI sAmarthya aura vyApakatApUrvaka mAnasika kSetrameM bhI caritArtha hotA hai, isakA kAraNa yaha siddhAta hai ki mana vyavasthita jar3a padArtha janya hai / yaha koI Azcarya kI bAta nahIM hai ki hamArA nIti-zAstra upayogitAvAdI aura manovijJAna vyavahAravAdI (Behaviouristic) bana gae hai| vijJAna kI sahAyatAse hama apanI Adhibhautika AvazyakatAo aura AkAkSAoM kI pUrti nimitta manuSya jIvana ke dhyeyapara tanika bhI dhyAna na de niratara sAdhana para sAdhana sacita karaneme salagna hai| padArtha kyA hai ? zrI varTaraDa rasila (Bertrand Russel) ke sakSipta vyaMgAtmaka zabdo meM apanI abhAvAtmaka avasthAmeM jo hotA hai use samajhAnekA sulabha sUtra padArtha (Matter) hai / yaha to zuddha aura spaSTa nAstikavAda hai / aise darzaname to apanI zArIrika AvazyakatAmo kI zIghra pUrti, dhanasacaya eva zakti-arjanake atirikta jIvanake Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyeya aura mUlyakI samasyAke lie koI bhI sthAna na rahegA / apane purAtana tattvajJo dvArA mAnya caturvidha puruSArtha me se artha aura kAma to hamAre prabhu vana gae hai aura dharma adRSTase vicchinna savadha ho sthAyI niyama (Positive Law) ho gayA hai tathA mokSa kI nagaNya avasthA ho gaI hai / mAnava cetanAkI aisI sthitime kyA yaha pustaka Adhunika vicArazailI sudhArane ke lie koI mArga prastuta kara sakatI hai ? yadi darzanakA artha prAcInakAlake sadRza jIvana pathakI ora pravRtti karanA (Way of life) hai, to isakA uttara "hA" hI hogA / bauddha aura vedAta darzanake samAna jainadarzanake viSayame bhI yaha vAta satya caritArthaM hotI hai / ina darzanoke maulika siddhAta the ki manuSya hI mana hai aura usakA vAstavika svarUpa vicArakatA hai, jo mukhyatayA naitika hai| isI bhUmikApara unhone vicArapUrNa jIvanake liye mAnasika zikSaNakI prAthamika AvazyakatA btlaaii| unhone atarmAnavakI pUrNatA meM hI unnatikA svarUpa mAnA thA isa yugameM unnatikA kyA artha hai ? TAinavI (Toynbee ) ke zabdo vauddhika dakSatA eva zodhana vidhikA vikAsa, jo mAnavasRjana paddhati tathA prakRtikI prasupta zaktiyopara adhikAra prApti meM sahAyatA detI hai, unnati hai / unnatikI isa kalpanAne manuSya jAtiko usa zreNIpara pahucA diyA hai, jahA yuddha evaM jIva-vadha samanvita pratispardhA aura dvandvakI pradhAnatA hai / isa sthiti ke nivAraNakA kyA upAya hai ? saMbhavata. samaya samayapara manuSya dvArA kie gae jIvana- citrake gaMbhIra nirIkSaNase isake pratIkAra kA upAya prApta ho sakatA hai / sabhyatA ke upa kAla se hI mAnava astitvakI samasyA ke savadhameM vividha - vicAra - paddhatiyA vidyamAna rahI hai, jiname eka to Adhunika Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 bhautikavAdake janaka vRhaspati aura cAtra ki dvArA prasthApita pUrNatayA aihika hai aura dUsarI pUrNatayA pAralaukika hai, jisakA upadeza vizvake sabhI pramukha dharmone diyA hai, jo Izvara-svarga tathA narakapara jora dete hai| Adya dRSTi manuSyame AtmAke abhAvapara avasthita hai, isalie mAnava astitvakA lakSya vyaktigata AtmAkA vikAsa na hokara samasta mAnava samAjakA sAmUhika abhyudaya hai / yaha manuSyake padako yUthacArI cITiyo eva makSikAo sadRza AkatA hai aura isa tattvako vismRta kara detA hai ki mAnava aise Atmavodhasapanna hai, jisake dvArA vyaktitvakI bhAvanAkA nirmANa hotA hai / isa prakAra vyakti apanI icchA-zaktisamanvita naitika- prANI nahI raha pAtA, kiMtu vaha rAjya nAmadhArI kRtrima mahattvAkAkSA aura svArthI rAjanaitika zaktikA dAsa bana jAtA hai / taba manuSya nirmita niyama hI usakA dharma vana jAtA hai, jisakA sarakSaNa pulisa zakti dvArA hotA hai aura jisakI paripAlanAmeM preraka isa jagat meM pradAna kI jAnevAlI DakI bhIti hI hai / isa prakAra usakA sasAra, prANimAtrame manuSyako samunnata aura pavitra vanAne vAle sakala sadguNosa zUnya vana jAtA hai / isake viparIta vizva ke pramukha dharma punarjanmameM vizvAsa karate hai aura sasArako vinAzI tathA mAyAvI mAnate hai / ata ye IzvarakI icchApUtikA upadeza dete haiM, jisase manuSya svarga meM mahatvapUrNa sthAna ko pA apane janaka paramAtmA ke niraMtara guNagAna karatA rahe / isa prasagame bhI nArakIya vyathAkI bhIti una kAryoMkI ora prerita karatI hai, jo pUrNatayA bAhya ADambara yukta hai aura jo svaya IzvarIya prasAdaprApti meM paryApta sAdhana nahI samajhe jAte / ina dono vicAradhArAoke anusAra vyaktipara kisI na kisI vAhya zaktikA zAsana tathA zArIrika daDa-prAptikI bhItivaza balAt AjJApAlana Avazyaka vana jAte haiM / yaha spaSTatayA isa siddhAMtapara Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasthita hai ki kAryakAraNa bhAvakA hya vaha, niyama, jo prakRtikI prasupta zaktiyo tathA manuSyake vAhaya jIvanako paricAlita- karatA hai, mAnava-manapara bhI usI prakAra lAgU hotA hai / eka tIsarI dRSTi aura hai jo vyaktiko pUrNatayA Atmavodha yukta tathA sva-sahAya (Self determined) jIvadhArI mAnatI hai, jisane vikAsake lave mArgako taya karate hue naradehako prApta kiyA hai aura jisako apane prayatnoke dvArA apanI pUrNatAko prApta karanA hai| yaha dRSTi atIva prAcInakAlase jaina AcAryoM dvArA prastuta kI gaI thii| unake siddhAtAnusAra manuSya na to pUrNatayA AdhyAtmika hai aura na jar3a hI, kintu una donokA saMyoga (Compound) hai| aura usakI unnati, kArya kAraNake niyama dvArA lAde gae vadhanase unmukta ho, pUrNa svAtatryakI upalabdhi rahI hai| isa dRpTise vaha apanA jIvana-mArga nirdhAraNa karaneme svatatra hai tathA vaha svayaM apane apane kAryoke phala bhoganekA uttaradAyI mI hai / kRtikA prArabhika dhyeya dhana aura zakti sabadhI sAsArika vAsanAokI pUrti hai, jo use AkramaNAtmaka tathA hAniprada kAryoM arthAta hiMsAkI ora prerita karate haiN| mAnava citanAke itihAsame jainAcAryo ne ahiMsA siddhAtapara sarvaprathama prakAza ddaalaa| use logone adhika bhramapUrNa samaMjha rakhA hai / vidvAn lekhakane isa pustakame samajhAyA hai ki ahiMsAkA bhAva rAga-dveSa Adi pramukha durbhAvopara vijaya prApta karanA hai| aisA dikhatA hai ki yaha upadeza vaidikI jIva-balike prativAdame / diyA gayA / sthUla rUpame usa virodhakA abhiprAya yaha hai, "tU dUsaroke utpIDanapara apane sukhakA nirmANa' na kr|" (Thou shalt not build thy happiness on the misery of another) Aja jise zoSaNa-nIti (Exploitation)ke nAmase kahate hai usake virodha sarvaprathama yaha tarkapUrNa udghoSa thaa| vaidika sAhityame ubhaya prakArakI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 vicAradhArAe isa prakArake vAkyome-'mA hisyAt sarvabhUtAni " " sarva medhe sarva hanyAt " - pAI jAtI hai / ahiMsA ke pravartaka usa vicAradhArAke pramukha netA the, jisakI pUrNatA Atma-vidyAme hai, jo Anandapracura svargakI upalabdhikI apekSA zrAtmatvakI prAptiko zreSTha batAtI thI / jainadharmakI pramukha zikSA, ratnatraya rUpase prakhyAta, muktikA mArga hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako ratnatraya kahate hai- "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga " pUrNatAkI upalabdhike lie ina tInoke pArthakyake badale isa trayIkI sayukta avasthA Avazyaka hai / sarala zabdo meM kahA jA sakatA hai, ki yahA "hRdaya, mastaka aura hasta ke aivaya aura sahayogapara jora diyA gayA hai| Adhunika mAnava, buddhiko anAvazyaka mahattva detA huA isa trayIke prathama tattva samyagdarzana ( Right Belief) ko, vismRta karatA hai / samyagdarzana hai kyA ? jaba buddhi niSkriya ho jAtI hai, taba zraddhAkA udaya hotA hai / mAnavakI pramukha samasyA hai "maiM kauna hU~ ?" jJAnakI kriyAzIlatAkI prAthamika AvazyakatA AtmA tathA anAtmAkA vizleSaNa karanA hai / buddhi AtmAko zarIrase jAnatI hai aura yata. eka zarIra dUsarese bhinna hai, tata eka zarIrastha AtmA dUsare zarIrastha AtmAse pRthak honI cAhiye / " vaha sva meM vizvaikyakA darzana karatA hai, kiMtu anubhava pramANita karatA hai, ki isa aikyakA saparka anya ekatAoke sAtha hai / vaha 'eka sadvitIya hai, "ekameva advitIya " nahI / vaha isa prakArakA aikya hai, jisameM vibhinna aikya vilIna ho jAte haiM aura vahI vAstatrika AtmA hai / yaha AtmA idriyAtIta honese dRzya nahI hai / caitanyameM usakI avasthitikI anubhUti kevala naitika jIvanameM prApta hotI hai| isa naitika jIvanakI AdhAra bhUmi paropakAra, sahAnubhUti dAna tathA karuNA sadRza sadvRttiyA hai, jo ata karaNameM avasthita rahatI haiM / isIliye AtmAko hRdayastha mAnA hai| samyagdarzanakA bhAva yaha hai ki hRdaya dvArA anubhUta Ama - Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI vAstavika hai, na ki mastiSkagata kriyAkA viSaya / isa bhAvanA sahita eva anuprANita kAryome una naitika vizeSatAokA samAveza hai, jinase vyaktitva unnata banatA hai / taittirIya upaniSadke 'brahmAnada-vallI' meM jo vijJAna puruSakA varNana hai usameM yahI bhAva hai| use ina zabdo dvArA vyakta kiyA gayA hai-tasya zraddhava zira, RtaM dakSiNapakSa , satyam uttara pakSa, yoga AtmA, mahaH puccham pratiSThA" / jaina AcAryoM dvArA pratipAdita ratnatraya, nyAya aura svataMtratAkA vAstavika mArga hai, na ki rAjanaitika sattA, jo prajAtatra athavA sAmyavAda sadRzya laukika dharmake nAmapara Adhunika jagatme pracAra pA rahI hai| __ mAnava jIvanakI samasyAkA samyak avabodha jIva, ajIva, Asrava, vadha, savara, nirjarA tathA mokSa dvArA hotA hai / catanyapuJja jIva 'zarIrarUpI jarjara pota dvArA ajJAnake - vizAla tathA apAra mahAsAgarameM apanI jIvanayAtrA karatA hai / idriyoke dvArase AtmAme ahakAra, svArtha, jIvanAkAMkSA eva sattAkI lAlasAke kAraNa niSkriya ( Inert ) jJAnahIna dravyakA Asrava hotA hai| ata nAvikakA yaha prayatna honA cAhiye ki isa sampUrNa Asravase naukAko bacAte hue usakI DUbanese rakSA kre| pratyeka vyaktiko isI anuzAsanake sIkhanekI AvazyakatA hai| yaha Adhunika sAmAjika vicAradhArAse bhinna hai, jo navIna samAjavyavasthAke nirmAName vyaktiko vismRta karatA hai| jainAcAryokI yaha vRtti abhivandanIya hai ki unhoMne IzvarIyaAloka ( Revelation) ke nAmapara apane upadezome hI satyakA ekAdhikAra nahI btaayaa| isake phalasvarUpa unhone sAmpradAyikatA aura dharmAndhatAke durguNoko dUra kara diyA, jinake kAraNa mAnava-itihAsa bhayakara dvada aura raktapAtake dvArA kalakita huA hai| anekAtavAda athavA syAdvAda vizvake darzanome advitIya hai| isakI AlocanA aspaSTa aura paraspara-virodhI kahakara kI jAtI hai / / syAdvAda usa samaya ThIka tarahase Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 samajhame A sakatA hai, jaba koI isa bAtako jAna le ki vAstavikatA mAnavIya ajJAnapUrNa dRSTike pare hai, jo satyako buddhike andhakArapUrNa kamareme DhUMDhatA phiratA hai| buddhi tarkasaMgata vicArapaddhatiko vanAtI hai aura use aisA rUpa detI hai, jo yathArthame satyakI citA (grave ) pramANita hotI hai / satyake avazeSa, matoke rUpame, rahate haiM, jo pUjAke pAtra banate hai aura jinake dvArA purohitI-apaca aura asahiSNutA utpanna hote haiM / Ajake laukika-dharmo ( Secular religions ) kI isase bhinna sthiti nahIM hai, kAraNa yahA purohitI-apacake sthAname zAsakIya-prapaca A jAtA hai aura vaha propegeMDA-pracAra dvArA hI panapatA hai| isa parivartanazIla dhrauvyatAyukta tathA asakhya sambandhovAle vizvame anekAta tattvajJAna anubhavase satya utaratA hai| yadi isakA vyavahArameM upayoga kiyA jAya, to usase paraspara virodhI vizvAsokI samApti ho jAyagI tathA mAnava jAtiko zAti aura samatAkI upalabdhi hogii| jainavicAra atyanta prAcIna hai| Adhunika aitihAsika anusaMdhAnane , jainadharmake hindU yA buddhadharmakI zAkhA hone kI kalpanAkA mUloccheda kiyA hai| jIva-validAnake virodhame pravardhana pAkara usane kSatriyavarga-jisakA pratinidhitva janaka, mahAvIra aura buddha karate hai-para prabhAva DAlA / vaha sabhI prakArake kriyAkADoM aura pUjAke vAhya ADambarokA virodha karatA hai aura antardarzana tathA Atmopalabdhi ke mArgakI prazasA karatA hai| isa prakAra Aja bhI 'erisTATila'dvArA kalpita 'naitika manuSya' (Ethical man) nirmANakI AzA kI jA sakatI hai aura usake suyogya nAgarika bananekA bhI vizvAsa kiyA jA sakatA hai / samyagdarzana aura syAdvAdake siddhAta audyogika-paddhati dvArA prastuta kI gaI jaTila samasyAoko sulajhAne meM atyadhika kAryakArI hoge| sAmAjika zAtikI, sArA vizva, AkAkSA karatA hai| jo vicAra-vinimaya, carcA-vArtA tathA samajhautA sadRza zAta upAyo dvArA prApya hai| etadartha sabhI hiMsA aura Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vala-prayogakA avalamvana tyAganA hogaa| Aja vahujanake lie zAtikI AkAkSAkA eka dhadhA-sA bana gayA hai| phira bhI raktarajita krAti aura, yuddhake megha hamapara maDarA rahe hai| isakA kAraNa samyagdarzanameM vizvAsakA abhAva hai| yaha vivekazUnya vahirAtmatAkA hI kAraNa hai, jisane kucha vyaktiyoke hAthome dhana eva jIvanake Anandoko keMdrita kara diyA hai| aura vahI viveka zUnyatA asAmAjika vyavahArakA duSkAraNa hai| samyagdarzaname zraddhAke dvArA utpanna hone vAlA kArya hI kevala yuktipUrNa hogaa| vaha hI sAmAjika nyAyako utpanna karegA tathA zAnti aura samatA lAvegA, kyoki yaha spaSTa hI hai ki samAja vivekakI nIva para TikA hai| syAdvAda sahiSNutA aura kSamAkA pratIka hai, kAraNa vaha yaha mAnatA hai ki dUsare "vyaktiko" bhI kucha kahanA hai / vizlaSaNa karanepara jainadharmake upadeza utane hI Adhunika jJAta hoge, jitane ki ve prAcIna hai| ve sAmpradAyikatApUrNa nahIM hai, kyoki ve kisI na kisI rUpameM vizvake una sabhI mahAndharmoM ke AdhArabhUta hai, jinane manuSyake prArabdhako prabhAvita kiyA hai / 'mai vidvAn lekhakakA, jainadharmake ujjvala vicAroko dezake bahujana vargakI bhASAmeM prastuta karanekI manovRtti tathA use ullekhanIya saphalatA'pUrvaka sapanna karane ke kAraNa, hArdika abhinandana karatA hai| vaha sabhI mAnavoke mastiSkako prakAza detI huI, AhvAna kI ghoSaNA karatI hai, vizeSatayA jainasamAjake lie jo Adhunika nUtana samAjavyavasthAke sRjaname prabhAvazAlI sthiti rakhatI hai ki vaha apane mahAn AcAryoM ke upadezoke ati prAmANika siddha ho| 18 maI san 1950 ) (DA0 sara) ema0 bI0 niyogI ambA-vihAra ( (ema0 e0 ela ela0,ema0ela ela0DI0) nAgapura ((pUrvapramukha nyAyAdhIza nAgapura hAIkorTa ) eva pUrva upakulaguru nAgapura vizvavidyAlaya) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana bhAratavAsiyo ke anta karaName dharmatattvake prati adhika Adara bhAva vidyamAna hai| sAmAnyatayA dharmopara dRSTipAta kare, to uname kahI kahI itanI vividhatA aura vicitratAkA darzana hotA hai, ki vaijJAnika dRSTiviziSTa vyakti ke anta karaName dharmake prati anAsthAkA bhAva jAgRta ho jAtA hai / koI koI siddhAnta apanako hI satyakI sAkSAt mUrti mAnakara yaha kahate hai, tuma hamAre mArgapara vizvAsa karo, tumhArA veDA pAra ho jAyagA / kAryaM tu mhArA kucha bhI ho, kevala vizvAsake kAraNa paramAtmA tumhAre aparAdha kSamA karegA, aura apanI vizeSa kRpAke dvArA tumhe kRtArtha kregaa| isa sambandha me tarkakI tarjanI uThAnA mahAn pApa mAnA jAtA hai| aisI dhArmika paddhatiko vicAraka vyakti, antima namaskAra karatA hai aura hR dayame socatA hai ki yadi dharma meM satyakI sattA vidyamAna hai, to use agni parIkSAse bhaya kyo lagatA hai ? koI loga dharmako atyanta gabhIra sUkSma batA kahate haiM ki dharmakA samajhanA 'TeDhI khIra' hai / jisa vyaktike pAsa viveka cakSu vidyamAna hai, vaha TeDhI khIrakI bAtako svIkAra nahI kara sktaa| vaha to anubhava karatA hai, ki gharma TeDhA. yA vakra nahI haiN| hRdaya aura jIvanakI vakratA yA kuTilatAko dUrakara saralatAko pratiSThita karanA dharmakA prathama karttavya hai / isa yugakA jIvana itanA kRtrima, kuTila tathA thothA ho gayA hai ki usake prabhAvase nIti, lokavyavahAra, dharmAcaraNa Adi sabame kRtrimatAkA adhika adhivAsa ho gayA hai / anubhava aura vivekake prakAzame yathArtha dharmakA anveSaNa kiyA jAya, to vidita hogA ki AtmAkI asaliyata, svabhAva, prakRti athavA akRtrima avasthAko hI dharma kahate hai athavA kahanA caahiye| hama kahate hai 'Apasa me lar3anA, jhagaDanA kuttoMkA svabhAva hai, manuSyakA dharma nahI hai|' isase Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 spaSTa hotA hai ki dharma 'svabhAva'ko dyotita karatA hai| vikRti, kRtrimatA, vibhAvako adharma kahate hai| jisa kAryapraNAlIse AtmAke svAbhAvika guNoko chapAnevAlA vikRtikA paradA dUra hotA hai aura AtmAke prAkRtika guNa prakAzamAna hone lagate hai, use bhI dharma kahate hai| moharUpI bhinnabhinna ragavAle kAcose dharmakA darzana, vividha rUpameM hotA hai| mohamayI kAcakA avalambana choDakara prAkRtika dRSTi se dekho, to yathArtha dharma eka rUpameM upalabdha hotA hai| rAga, dveSa, moha, ajJAna, mithyAtva Adike kAraNa AtmA asvAbhAvikatAke phandeme phasI huI hai| inake jAlavaza hI yaha parAdhIna, dIna hIna, duHkhI banI huI sasArameM paribhramaNa kiyA karatI hai| ina vikRtiyokA abhAva hue binA yathArtha dharmakI jAgRti asabhava hai| vikAroke abhAva hone para yaha AtmA anatazakti, anatajJAna, ananta Ananda sadRza apUrva guNose Alokita ho jAtI hai| ___vikAropara vijaya prApta karanekA prArabhika upAya yaha hai ki yaha AtmA apUneko dIna, hIna, patita na smjhe| isameM yaha akhaNDa vizvAsa udita ho ki merI AtmA jJAna aura AnandakA sindhu hai| merI AtmA avinAzI tathA anantazakti-samanvita hai / vikRta jaDa-zaktiyoke saparkase Atma jaDa-sA pratIta hotA hai, kintu yathArthame vaha caitanyakA puJja hai / ajJAna asayama tathA avivekake kAraNa yaha jIva hatavuddhi ho aneka viparIta kArya kara svaya apane kalyANapara kuThArAghAta kiyA karatA hai| kabhI-kabhI yaha kalpita zaktiyoko apanA bhAgya-vidhAtA mAna mAnavocita puruSArtha tathA AtmanirbharatAko bhI bhulA detA hai / vaDI kaThinatAse satsamAgama dvArA athavA anubhavake dvArA ise yaha divya dRSTi prApta hotI hai ki jIva apane bhAgyakA svaya nirmAtA hai| yaha hIna eva pApAcaraNa kara kisIkI kRpAse ucca nahI bana sktaa| zreSTha pada prApti nimitta ise hI apanI adhomukhI sakIrNa pravRttiyokA parityAga kara Alokamaya bhAvanAo tathA pravRttiyoko prabuddha karanA hogaa| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jIvanameM uccatAko pratiSThita karaneke lie sAdhakako ucita hai ki vaha sayama tathA sadAcaraNakI adhikase adhika samArAdhanA kre| asayamapUrNa jIvaname AtmA zaktikA sacaya nahI kara sktaa| viSayonmukha bananese AtmAmeM dainya parAlambanake bhAva paidA hote hai| isameM zaktikA kSaya hotA hai sagraha nhii| sayama (Self control) aura 'AtmAvalambana (Self reliance) ke dvArA yaha AtmA vikAsako prApta hotA hai| isase AtmAme adbhuta zaktiyokI jAgRti hotI hai| apane mana aura idriyoko vazameM karaneke kAraNa sAdhaka tIna lokako vazame karane yogya apUrva zaktikA svAmI banatA hai| itanA hI kyo, ina sadvRttiyoke dvArA yaha paramAtmapadako prApta kara letA hai| jisa prakAra sUryako kiraNe viziSTa kAca dvArA kendrita hone para agni utpanna kara detI hai, isI prakAra sadAcaraNa, sayama sadRza sAdhanoke dvArA cittavRti ekAgra hokara aisI vilakSaNa zakti utpanna, karatI hai ki janma-janmAntarake samasta vikAra tathA doSa naSTa ho jAte haiM aura yaha AtmA sphaTikake sadRza nirmala ho jAtI hai| Aja pazcima tathA usake prabhAvApanna dezomeM jaDavAda (Materialism kA vizeSa prabhutva hai| isane AtmAko andhAsadRza banA diyA hai, isa kAraNa zarIra aura idriyokI AvAja to pada pada para sunAI detI hai, kintu antarAtmAkI dhvani tanika bhI nahI pratIta hotI / AtmA svAmI hai / indriyAdika usake sevaka hai| AtmA apane padako bhUlakara sevakokI AjJAnusAra pravRtti karatA hai| jaDavAdake jagatme AtmA astitvahInasA vanA hai| use idriyo tathA zarIrakA dAsAnudAsa sadRza kArya karanA paDatA hai| ___ jaDavAdakI nIva para pratiSThita vaijJAnika vikAsakI vAstavikatA yuropake prAgaNameM khele gaye mahAyuddhone dikhA dii| isame sandeha nahI vijJAnane hameM bahuta kucha ArAma aura Anandaprada sAmagrI pradAna kI, kintu antameM usane aise ghAtaka padArtha denA zurU kiyA ki unheM dekha manuSya socatA hai ki jitanA hameM prApta huA, usakI apekSA alAbha adhika huaa| kisI vyakti Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O ne eka vAlakako sumadhura bhojana khilAyA, aura manoraMjaka sAmagrI dI ; kintu antameM usa vAlakake prANa le liye| pratIta hotA hai ki yuddhake pUrva vijJAnane baDI bar3I mohaka, tathA Anandaprada sAmagrI pradAna kI aura anta meM 'aNuvama' sadRrga prANAntaka nidhi arpaNa kI, jisane jApAna kI lAkho janatA ke prANokA tathA rASTra kI svAdhInatAkA svAhA atyanta alpa kAlame kara diyA / rASTrarakSA, vijaya, vizva zAnti surakSA Adike nAma para vaijJAnika mastiSka kaise kaise ghAtaka yatra, gole, gaisa Adike nirmAName apane amUlya manuSya bhAvako vyaya karatA hai, aura sabhya jagatke dvArA sagRhIta, nirmita tathA surakSita amUlya apUrva tathA durlabha sAmagrIkA kSaNamAtrameM dhvasa kara detA hai / vijJAna ke kAryoM para vicAra kare, to jJAta hogA ki isase nirmANa tathA dhvasakI sAmagrI samAna rUpase prApta ho sakatI hai / yadi isa vijJAnako adhyAtmavAdakA prakAza milatA, to isake dvArA anarthapUrNa sAmagrIkA nirmANa na hotaa| vaijJAnikokA kathana hai ki vaijJAnika prayoga dvArA parizuddha kiyA gayA koyalA hIrA vana jAtA hai / isI prakAra yaha bhI kahanA sagata hai ki pavitra adhyAtmavAdake vAtAvaraName surakSita eva sarvAdhita vijJAnakA yadi vikAsa ho, to mAnava jagatma lokottara zAnti, samRddhi tathA tejakA udaya hogaa| jaDa padArthake garbhame anata camatkAroko pradarzita karane vAlI ananta zaktiyA vidyamAna hai, jinhe samajhane tathA vikasita karaneme anata - manuSyabhava vyatIta ho sakate haiM, kintu prApta huA hai eka durlabha nrjnm| usakA vAstavika aura kalyANakArI upayoga isame hai ki AtmA para - padArtha ke prapacameM phama apane amUlya kSaNokA apavyaya na kare, kintu apanI sAmarthyabhara prayatna kare, jisase yaha AtmA vibhAva yA vikRtikA zanai garna parityAga kara svabhAvake samIpa Ave / jisa janma, jarA, mRtyukI musIbatame yaha jagat grasita hai, usase bacakara amara jIvana aura atyanta sukhakI upalabdhi karanA sabase bar3A camatkAra hai| yaha mahAvijJAna (Science of Science) hai| bhautika vijJAna samudrake khAre pAnIke samAna hai| 1 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use jitanA jitanA pioge utanI utanI pyAsa bddh'egii| isI prakAra viSaya bhogokI jitanI-jitanI ArAdhanA aura upabhoga hogA, utanI azAnti aura lAlasA tathA tRSNAkI abhivRddhi hogii| eka AkAkSAke pUrNa honepara aneka lAlasAokA udaya ho jAtA hai, jo apanI pUrti honetaka cittako Akulita banAtI hai| AkulatA tathA musIvata pUrNa jIvanako dekhakara loga kabhI kabhI socate hai, yaha Aphata kahAse A gaI? ajJAnavaza jIva anyokA doSa detA hai, kintu vivekI prANI zAnta bhAvase vicAranepara isakA uttaradAyI apaneko mAnatA hai aura nizcaya karatA hai ki apanI bhUlake kAraNa hI meM vipattike sindhume DUbA huuN| daulatarAmajIkA kathana kitanA satya hai "apanI sudhi bhUli zrApa, Apa dukha upaayo| jyo zuka nabha cAla bisari nalinI laTakAyo / cetana aviruddha, zuddha-darza-bodhamaya, vizuddha, taja, jar3a-rasa-pharasa-rUpa pudgela apanAyo // 1 // " kavi aura bhI mahattvakI bAta kahate hai "cAha dAha dAha, tyAga na cAha caahai| " samatAsudhA na gAha, 'jina' nikaTa jo vatAyo // 2 // " yathArthame kalyANakA mArga hai samatA, viSamatAkA tyAga / moha, rAga, dveSa, mada, mAtsaryane viSamatAkA jAla jagat bharameM phailA rakhA hai| samatAke lie isa jIvakA unakA Azraya grahaNa karanA hogA, jinake jIvanase rAga dveSa mohAdikI viSamatA nikala gaI hai| unako hI vItarAga, jina, jinendra, arhanta, paramAtmA kahate hai| karma zatruoke sAmrAjyakA anta kie vinA sAmyako jyoti nahIM miltii| samatAke prakAgame bheda, viSAda, vyAmoha yA sakIrNatAkA sadbhAva nahI rhtaa| vItarAga, vItamoha, vItadveSa bane binA, samatA-sudhAkA rasAsvAda nahIM ho paataa| jo prANI karmoM Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA.vAsanAokA dAsa banA huA hai, use sayama aura samatApUrNa zreSTha jIvana ko apanA Adarza banAnA hogaa| asamartha sAdhaka zakti tathA yogyatAko vikasita karatA huA eka dina apane pUrNatA' ke dhyeyako prApta kregaa| prAthamika sAdhaka madya, mAsAdikA parityAga karatA hai, kintu loka jIvana tathA sAsArika uttaradAyitva rakSaNa nimitta vaha zastrAdikA sacAlana kara nyAya pakSakA sarakSaNa karanese vimukha nahIM hotaa| aise sAdhakome sambAT candragupta, vimvasAra, saprati, khAravela, amoghavarSa, kumArapAla prabhRti jaina narendrokA nAma sammAnapUrvaka liyA jAtA hai| unake zAsanakAlamai prajA sukhI thii| usakA naitika jIvana bhI AdaraNIya thaa| ina narezoMne zikAra khelanA, mAMsa bhakSaNa sadRza sakalpI hisAkA tyAga kiyA thA, kintu Azritajanoke rakSaNArtha tathA dupToke nigrahArtha astra zastrAdike prayogamai tanika bhI prativandha nahI rakhA thaa| anyAyake damana nimitta inakA bhISaNa daNDa prahAra hotA thaa| bhagavat jinasena svAmIke zabdomeM isakA kAraNa yaha thA"prajAH daNDadharAbhAve mAtsyaM nyAyaM zrayantyamaH // " -mahApu0 161252 // yadi daNDa dhAraName nareza zaithilya dikhAte, to prajAme mAtsya nyAya (vaDI machalI choTI machaliyoko khA jAtI hai, isI prakAra valavAn ke dvArA durvalokA sahAra honA mAtsya nyAya hai) kI pravRtti ho jaatii| kuzala gRhastha jIvaname asi, kRSi, vANijya, zilpa Adi karmoko vivekapUrvaka karatA hai / Asakti vizeSa na hone ke kAraNa vaha mohI, ajJAnI jIvake samAna dopakA saMcaya bhI nahI krtaa| isa vaijJAnika yugake prabhAvavaza zikSita vargame udAra vicArokA udaya huA hai aura ve aisI dhArmika dRSTi yA vicAradhArAkA svAgata karaneko taiyAra hai, jo tarka aura anubhavase abAdhita ho aura jisase AtmA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 meM zAnti, sphUrti tathA nava cetanAkA jAgaraNa hotA hoN| jainadharmakA tulanAtmaka abhyAsa karanepara vidita hotA hai ki jainadharma svaya vijJAna (Science) hai| usa AdhyAtmika vijJAnake prakAza tathA vikAsase 'jaDavAdakA andhakAra dUra hogA tathA vizvakA kalyANa hogaa| jaina - zAsaname bhagavAn vRSabhadeva Adi tIrthakarone sarvAgINa satyakA sAkSAtkAra kara jo tAttvika upadeza diyA thA, usapara sakSipta prakAza DAlA gayA hai| jaina granthokA parizIlana AtmasAdhanAkA prazasta-mArga to batAyagA hI, usase prAcIna bhAratakI dArzanika tathA dhArmika praNAlIke viSayame mahattvapUrNa bAtokA bhI vodha hotA hai / sva0 jarmana vidvAn DA0 jaikobIne yaha bAta dRDhatApUrvaka pratipAdita kI hai ki jainadharma pUrNatayA maulika tathA svatantra hai tathA anya dharmose pRthak hai / isakA abhyAsa prAcIna bhAratake darzana aura dhArmika jIvanake avabodhArtha Avazyaka hai - "In conclusion let me assert my convicton that Jainism is an original system, quite distinct, and independent from all others; and that therefore, it is of great importance for the study of Philosophical thought and religious life in ancient India."" AzA hai vicAraka bandhu isa pustakako dhyAnapUrvaka paDheMge, aura apane anubhavase milAna karate hue vicArege, ki isame unake kalyANakI kitanI sAmagrI hai| 'bAbAvAkya pramANam' kA pratibandha vicArakoke satyako Originally published in the Transactions of the third International Congress for History of Religions, Vol II pp. 59-66, Oxford 1908 and reprinted in the Jain Antiquary of June 1944. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 zirodhArya karaneme samakSa nahI AtA / dharma AtmA aura usake vizvAsakI vastu hai| usake yathArtha svarUpa tathA upalabdhipUra AtmAkA yathArtha kalyANa avalambita hai / ataH AzA hai, sahRdaya vicAraka udAra dRSTise jainazAsana kA parizIlana kareMge / sumerucandra divAkara anukaraNIya jaina - zAsanakI 1500 pratiyA~ tyAgiyoM, vidvAno aura sasthAoM ko bheTa svarUpa dene ke lie AsAma prAta ke dharmopakArI jinavANIbhakta zrI amaracandra jhUmaramalajI pahADe tathA zrI candUlAlajI bagaDA palAsavADI ne mudrita karAI hai / unakA dharma- prema anukaraNIya hai / AzA hai zrutabhakta bandhu zAstroddhAra aura satsAhitya pracAra meM hameM adhikAdhika sahayoga dege / hamAre gratha mudrita karAte samaya jo mahAnubhAva usa graMtha kI pratiyaoN bheTa karane ke liye cAheMge / unako pratiyA~ kevala presa lAgata para chapavA dI jAe~gI 1 - prakAzaka Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zAsana Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "gANaM payAsa" * " zrImatparamagambhIrasyAdvAdAMmoghalAJchanam / jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam // " 1 - zrakalaGkadeva Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zAsana zAntikI ora isa vizAla vizvapara jaba hama dRSTi DAlate haiM, taba hame sabhI prANI kisI-na-kisI kAryameM salagna dikhAyI dete hai| cAhe ve kArya zArIrika ho, mAnasika ho athavA AdhyAtmika / unakA antima dhyeya AtmAke lie Ananda athavA gAntikI khoja karanA hai / lekina aise puruSokA darzana prAya durlabha hai, jo prAmANikatApUrvaka yaha kaha sakeM ki-'hamane usa AnandakI akSaya nidhiko prApta kara liyA hai| hamArA yaha abhiprAya nahIM hai ki vizvame pAye jAnevAle padArtha kucha bhI Ananda pradAna nahIM karate, kAraNa, anukUla zArIrika, mAnasika athavA AdhyAtmika padArthako pAkara prANI satuSTa hote hue pAye jAte hai aura isIlie loga kaha bhI baiThate hai-bhAI, Aja baDA Ananda AyA | kintu, vaha Ananda sthAyI nahIM rhtaa| manomugdhakArI indra-dhanuSa apanI chaTAse prekSakoke cittako Ananda pradAna karatA hai, kintu alpa-kAlake anantara usa suracApakA vilIna honA usa AnandakI dhArAko zuSka banA detA hai| isI prakAra vizvakI ananta padArtha-mAlikA jIvoko kucha satoSa to detI hai, kintu usake bhItara sthAyitvakA abhAva pAyA jAtA hai| ___ usa bhautika padArthase prApta honevAle AnandameM eka baDA sakaTa yaha hai ki jaise jaise viziSTa Ananda-dAyinI sAmagrI prApta hotI hai, vaise vaise isa jIvakI tRSNAkI jvAlA atyadhika pradIpta hotI jAtI hai| aura vaha yahA taka bar3ha jAtI hai ki sampUrNa vizvake padArtha bhI usake manodevatAko pUrNatayA paritRpta nahI kara skte| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainagAsana maharSi guNabhadrane likhA hai ki- " jagat ke jIvokI AzA, tRSNAkA gaDDhA bahuta gaharA hai - itanA gaharA ki usame hamArA sArA vizva aNuke samAna dikhAyI detA hai / tava bhalA, jagatke agaNita prANiyokI AzAkI pUrti isa eka vizvake dvArA kareM to eka-eka prANIke hisseme isa jagatkA kitanA - kitanA bhAga AegA / " faras vaibhava Adise AtmAkI pyAsakA vujhanA yaha ajJa jIva mAnatA hai / kintu, vaibhava aura vibhUtike vIcame vidyamAna vyaktiyoke pAsa bhI dIna-dukhI jaisI AtmAkI pIDA dikhAyI detI hai| dekhiye na, AjakA dhana kubera mAnA jAnevAlA henarI phorDa kahatA hai ki"mere moTarake kArakhAnemeM kAma karanevAle majadUrokA jIvana mujhase adhika Ananda-pUrNa hai, unake nizcita jIvanako dekhakara mujhe IrSA-sI hotI hai ki yadi maiM unake sthAnako prApta karatA to adhika sundara hotA / " kaisI vicitra bAta yaha hai ki dhana-hIna garIba bhAI AzA-pUrNa netrose dhanikokI ora dekhA karate hai, kintu ve dhanika kabhI-kabhI satRSNa netrose una garIvoke svAsthya, nirAkulatA Adiko nihArA karate hai / isIlie yogirAja pUjyapAda RSi bhogI prANiyoko sAvadhAna karate hue kahate hai- "kaThinatAse prApta honevAle kaSTa - pUrvaka sarakSaNa yogya tathA vinAza-svabhAva vAle dhanAdike dvArA apane Apako sukhI samajhanevAlA vyakti usa jvarapIDita prANIke samAna hai jo gariSTha ghI pIkara kSaNa-bharake lie apaneme svasthatAkI kalpanA karatA hai / " 2 1 "AzAgartaH pratiprANi yasmin vizvamaNUpamam / ki kasya kiyadAyAti vRthA vo viSayaiSitA // " - zrAtmAnuzAsana zlo0 66 / 2 "durajyenAsurakSyeNa nazvareNa dhanAdinA / svasthammanyo janaH ko'pi jvaravAniva sarpiSA // 13 // " - iSTopadeza Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntikI ora bhautika padArthose prApta honevAle sukhokI nissAratAko dekhane tathA anubhava karanevAlA eka tArkika kahatA hai-'bhAI, jagatkI vastuose jitanA bhI AnandakA rasa khIcA jA sake, use nikAlaneme kyo cUko? zUnyakI apekSA alpa lAbha kyA burA hai|' isa tArkikane isa vAtapara dRSTipAta karanekA kapTa nahIM uThAyA, ki jagatke kSaNa-sthAyI Anandame nimagna honevAle tathA apaneko kRta-kRtya mAnanevAle vyaktikI kitanI karuNa avasthA hotI hai, jaba isa AtmAko vartamAna zarIra tathA apanI kahI jAnevAlI sundara, manohara, manorama pyArI vastuose sahasA nAtA toDakara anya lokakI mahAyAtrA karaneko vAdhya honA paDatA hai| ___ kahate hai, samrATa sikandara jo vizvavijayake ragame masta ho apUrva sAmrAjya-sukhake sumadhura svapnameM salagna thA, marate samaya kevala isa vAtase avarNanIya Antarika vyathA anubhava karatA rahA thA ki mai isa vizAla rAja-vaibhavakA eka kaNa bhI apane sAtha nahIM le jA sktaa| isIlie, java samATakA zava bAhara nikAlA gayA, tava usake sAtha rAjyakI mahAn vaibhavapUrNa sAmagrI bhI sAthame rakhI gayI thii| usa samaya samrATke dono khAlI hAtha vAhara rakhe gaye the , jisakA yaha tAtparya thA ki vizvavijayakI kAmanA karanevAle mahattvAkAkSI tathA puruSArthI isa pratApI puruSane itanA bahumUlya sagraha kiyA jo prekSakoMke cittame vizeSa vyAmoha utpanna kara detA hai| kintu phira bhI yaha zAsaka kucha bhI sAmagrI sAtha nahIM le jA rahA hai| aise sajIva tathA udbodhaka udAharaNase yaha prakAza prApta hotA hai ki vAhya padArthome sukhakI dhAraNA mUlame hI bhramapUrNa hai| pyAsA hariNa grISmame pAnI prApta karanekI lAlasAse maru-bhUmimeM kitanI daur3a nahI lagAtA; kintu mAyAvinI marIcikAke bhulAveme phaisakara vRddhigata pipAsAse pIr3ita hotA hai aura pyAre pAnIke pAsa pahu~canekA saubhAgya hI nahIM pAtAusakI mohanI-mUrata hI nayana-gocara hotI hai, puruSArtha karake Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana jyo jyo Age dauDatA hai , vaha nayanAbhirAma vastu dUra hotI jAtI hai| isI prakAra bhautika padArthoke pIche dauDanevAlA sukhAbhilASI prANI vAstavika AnandAmRtake pAnase vacita rahatA hai aura antame isa lokase vidA hote samaya sagrahIta mamatAkI sAmagrIke viyoga-vyathAse santapta hotA hai| aise avasarapara sat-puruSokI mArmika zikSA hI smaraNa AtI hai "re jiya, prabhu sumirana meM mana lagA lgaa| lAkha karora kI dharI rahegI, saMga na jaihai eka tgaa|" isa prasagame vidyA-premI nareza bhojakA jIvana-anubhava bhI vizeSa udbodhaka hai| kahate hai, java mahArAja apanI sundara ramaNiyo, snehI mitro, premI vandhuo, hArdika anurAgI sevako, hAthI-ghoDe AdikI apUrva sarvAMgINa AnandadAyinI sAmagrIko dekhakara apane viziSTa saubhAgyapara ucita abhimAna karate hue apane mahAkavise hRdayakI vAte kara rahe the, taba mahArAja bhojake bhramako bhagAnevAle tathA satyakI tahataka pahu~canevAle kavike ina zabdone unakI Akha khola dI-"ThIka hai mahArAja, puNya-udayase Apake pAsa saba kucha hai, lekina yaha tabataka hI hai jabataka Apake netra khule hue hai| netroke vanda honepara yaha kahA rhegaa|" mahAkavi bhUdharadAsajIko nimna paktiyA antastala taka apanA prakAza pahu~cA vAstavika mArga-darzana karAtI hai"teja turaMga suraga bhale ratha, matta mataMga utaMga khare ho| dAsa khavAsa pravAsa aTA dhana, jora karorana koza bhare hii|| aise bhaye to kahA bhayau he nara ! chora cale jaba ata chare hii| dhAma khare rahe kAma pare rahe, dAma gare rahe ThAma dhare hii||" -jainazataka 33 / 1 "cetoharA yuvatayaH suhRdo'nukUlA , sadbAndhavAH praNayagarbhagirazca bhRtyaaH| valganti dantinivahAH taralAsturagA., sammIlite nayanayornahi kiJcidasti // " Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntikI ora aisI hI gaMbhIra cintanAme samujjvala dArzanika vicArokA udaya hotA hai / pazcimake tarkazAstrI pleTo mahAzaya kahate hai - Philosophy begins in wonder - darzana zAstrakA janma Azcaryame hotA hai / isakA bhAva yaha hai ki jaba vicitra ghaTanA cakrase jIvanapara vizeSa prakArakA AghAta hotA hai, taba tAttvikatAke vicAra apane Apa utpanna hone lagate hai| gautamakI AtmAme yadi rogI, vRddha tathA mRta vyaktiyoMke pratyakSa darzanase AzcaryakI anubhUti na huI hotI to vaha apanI priya yazodharA aura rAjyase pUrNatayA nirmama ho buddhatvake lie sAdhanA - pathapara paira nahI rakhate / vAstavika zAntikI pyAsa jisa AtmAme utpanna hotI hai, vaha socatA hai - " maiM kauna hU~, meM kahAse AyA, merA kyA svabhAva hai, mere jIvanakA dhyeya kyA hai, usakI pUrtikA upAya kyA hai ?" pazcimI paNDita kala (Hackel) mahAzaya kahate hai - " Whence do we come ? What are we ? Whither do we go ?" aise praznokA samAdhAna karaneke lie jisa satpuruSane sadAzayatApUrvaka prayatna kiyA vahI mahApuruSome ginA jAne lagA aura usa mahApuruSane jisa mArgako pakaDA vahI bhole tathA bhUle bhAiyoke lie kalyANakA mArga samajhA jAne lagA'mahAjanI yena gata sa panthA / ' Ajake udAra jagat se nikaTa sambandha rakhanevAlA vyakti sabhI mArgoko AnandakA patha jAna usakI ArAdhanA karanekA sujhAva sabake samakSa upasthita karatA hai / vaha socatA hai ki zAnta tathA loka-hitakI dRSTivAle vyaktiyone jo bhI kahA vaha jIvanameM AcaraNayogya hai / tattvake antastalako sparza na karanevAle aise vyakti 'rAmAya svasti' ke sAtha-hIsAtha 'rAvaNAya svasti' kahane meM sakoca nahI krte| aise bhAiyoko tarka 1 " ko'ha kIdRgguNaH kvatyaH kiM prApyaH kinimittakaH / " - vAdIrbhAsaha sUrikRta kSatracUDAmaNi 1-78 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana zAstrake dvArA itanA to socanA cAhie ki sadbhAvanA Adike hote hue bhI samyak-jAnakI jyotike vinA sanmArgakA darzana tathA pradarzana kaise sambhava hogaa| isalie ajJAnatA athavA mohakI preraNAse tattvajJoko rAvaNakI abhivandanA choDakara rAmakA padAnusaraNa karanA caahie| jIvaname zAzvata tathA yathArtha zAntiko lAneke lie yaha Avazyaka hai ki kUpamaNDUkavRtti athavA gatAnugatikatAkI ajJa-pravRttikA parityAga kara vivekakI kasauTIpara tattvako kamakara apane jIvanako usa ora jhukAyA jaave| dharmake nAmapara Atma-sAdhanA dvArA kalyANa-madirame dukhI prANiyoko praviSTa karAnekI pratijJApUrvaka pracAra karanevAle vyaktiyoke samudAyako dekhakara aisA mAlUma hotA hai ki yaha jIva eka aise bAjArame jA pahuMcA hai jahA~ aneka vijJa vikretA apanI pratyeka vastuko amUlyakalyANakArI vatA use vecanekA prayatla kara rahe hai| jisa prakAra apane mAlakI mamatA tathA lAbhake lobhavaza vyApArI satya sambhASaNakI pUrNatayA upekSA kara vAk-cAturya dvArA hata-bhAgya grAhakako apanI ora AkarSita kara usakI gA~Thake dravyako prApta karate hai, usI prakAra 'pratIta hotA hai ki apanI mukti athavA svargaprApti AdikI lAlasAvaza bhole-bhAle prANiyoke galeme sAdhanAmRtake nAmapara na mAlUma kyAkyA pilAyA jAtA hai aura usakI zraddhA-nidhi vasUla kI jAtI hai| aise vAjArameM dhokhA khAyA huA vyakti sabhI vikretAoko aprAmANika aura svArthI kahatA huA apanA kopa vyakta karatA hai| kucha vyaktiyokI aprAmANikatAkA pApa satya tathA prAmANika vyavahAra 1 "tAtasya kUpo'yamiti bruvANAH kSAraM jalaM kApuruSAH pivanti / " Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhake nAmapara karanevAle puruSopara lAdanA yadyapi nyAyakI maryAdAke vAharakI bAta hai, tathApi ThagAyA huA vyakti roSavaza yathArtha vAtakA darzana karaneme asamartha ho atirekapUrNa kadama vaDhAnese nahI ruktaa| aise hI roSa tathA Antarika vyathAko nimnalikhita paktiyA vyakta karatI hai___ "dharmane manuSyako kitanA nIce girAyA, kitanA kukarmI banAyA, isako hama svaya socakara dekhe| Izvarako mAnanA sabase pahale vuddhiko salAma karanA hai / jaise zarAvI pahalA pyAlA pIneke samaya buddhikI vidAIko salAma karate hai, vaise hI khudAke mAnanevAle bhI vuddhise vidA ho lete hai| dharma hI hatyAkI jar3a hai| kitane pazu dharmake nAmapara raktake pyAse Izvarake lie sasArame kATe jAte hai, usakA patA lagAkara pAThaka svaya dekha leN| samaya AvegA ki dharmakI vehUdagIse sasAra chuTakArA pAkara sukhI hogA aura ApasakI kalaha miTa jaaegii| eka atyAcArI, mUrkha zAsaka, khudamukhtAra eva raddI IzvarakI kalpanA karanA mAno svatatratA, nyAya aura mAnavadharmako tiraskAra karake dUra pheka denA hai| yadi Apa cAheM ki Izvara ApakA bhalA kare to usakA nAma ekadama bhulA de , phira sasAra magalamaya ho jaaygaa| __"veda, purANa, kurAna, ijIla Adi sabhI dharmapustakoke dekhanese prakaTa hai ki sArI gAthAe~ vaisI hI kahAniyA hai jaisI kupar3ha bUDhI dAdI-nAnI apane vaccoko sunAyA karatI hai| vinA dekhe-sune, anahone, lApatA Izvara yA khudAke nAmapara apane dezako, jAtiko, vyaktitva aura dhana-sampattiko naSTa kara DAlanA, eka aisI mUrkhatA hai jisakI upamA nahI mila sktii| yadi hama manuSya jAtikA kalyANa cAhate hai to hame sabase pahale dharma aura Izvarako gaddIse utAranA caahie|" / ___ isa viSayameM apanA roSa vyakta karanevAlome sambhavata rUsane bahuta lamvA kadama uThAyA hai| vahA~ to baDe-baDe sammelana karake voTo (mato) 1 prapaJcaparicaya pR0 217-20 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janazAsana dvArA IzvarakA vahiSkAra taka kiyA gayA, vecAre dharmakI bAta to jAne diijie| rUsI lekhaka dAstoivaskI eka kadama Age baDhAkara likhatA hai-"Izvara to mara cukA hai, aba usakA sthAna khAlI hai|" zAyada usa jagahake lie rUsa "aNubama" parivAramese kisIko cunakara ArAdhanA kare, aisA Dhaga dikhatA hai| pUrvokta kathaname atireka hote hue bhI niSpakSa dRSTise samIkSakako usame satyatAkA aza svIkAra karanA hI hogaa| dekhie, zrI vivekAnanda apane rAja-yogame likhate hai-"jitanA Izvarake nAmapara khUnakhaccara huA utanA anya kisI vastuke lie nhiiN|" jisane romana kaitholika aura proTesTeTa nAmaka hajarata IsAke mAnanevAlokA rakta-rajita itihAsa paDhA hai athavA dakSiNa-bhAratame madhya-yugameM zaiva aura liMgAyatone hajAro jainiyokA vinAzakara raktakI vaitaraNI vahAyI tathA jisa bAtakI prAmANikatA dikhAnevAle citra madurAke mInAkSI nAmaka hindU mandirame ukta kRtyake sAkSI svarUpa vidyamAna hai, aise dharmake nAmapara hue krUra-kRtyopara dRSTi DAlI hai, vaha apanI jIvanakI pavitra zraddhAnidhi aise mArgoke lie kaise samarpaNa karegA? dharmAndhokI viveka-hInatA, svArtha-paratA athavA durbuddhike kAraNa hI dharmakI Ajake vaijJAnika jagatme avarNanIya avahelanA huI aura ucca vidvAnone apane Apako aise dharmase asambaddha batAneme yA samajhaneme kRtArthatA smjhii| yadi dharmAndhone amaryAdApUrNa tathA ucchRkhalatApUrNa AcaraNa kara sahAra na kiyA hotA to dharmake viruddha ye zabda na sunAyI pddte| aisI sthitime isa vAtakI AvazyakatA hai ki bhUmakI bha~varame pha~se hue jagatkA uddhAra karanevAle sukha tathA zAntidAtA dharmakA hI uddhAra kiyA jAya, jisase logoko vAstavikatAkA darzana ho| 1 dekho, jarmana DaoN0 vAn glepnesakA jaina-dharmasambandhI graMtha Jainimus P. 64. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usakI AvazyakatA dharma aura usakI AvazyakatA sAmyavAda siddhAntakA pratiSThApaka tathA rUtakA bhAgya-vidhAtA lenina dharmakI oTame hue atyAcAroMse vyathita ho kahatA hai ki vizva - kalyANake lie dharmakI koI AvazyakatA nahI hai| usake prabhAvame Aye hue vyakti dharmako usa aphImakI golIke samAna mAnate haiM, jise khAkara koI aphImacI kSaNa-bharake lie apaneme sphUrti aura zaktikA anubhava karatA hai| isI prakAra unakI dRSTise dharma bhI kRtrima Ananda athavA viziSTa zAnti pradAna karatA hai / C yaha durbhAgyakI bAta hai ki ina asantuSTa vyaktiyoko vaijJAnika dharmakA paricaya nahI milA, anyathA ye satyAnvepI usa dharmakI prANa-paNase ArAvanA kiye binA na rhte| jinhone isa mahAn sAvanAke sAvana - bhUta manuSyajanmakI mahattAko vistRtakara apanI AkAkSAokI pUrtiko hI nara-janmakA dhyeya samajhA hai, ve gahare bhUmame phase hue hai aura unheM isa vizvakI vAstavika sthitikA boba nahI pratIta hotA / samrAT amoghavarSa apane anubhavake AdhArapara manuSya janmako hI asAdhAraNa mahattvako vastu batAte hai / apanI anupama kRti praznottararatna - mAlikAme unhone kitanI udbodhaka bAta likhI hai "ki durlabhaM ? nRjanma, prApyedaM bhavati kiM ca kartavyam ? AtmahitamahitasaMgatyAgo rAgazca guruvacane // " isa mAnava jIvanakI mahattApara prAya sabhI santone amara gAyAe~ "Religion, to his master, Marx, had been the "Opium of the people" and to Lenin it was "a kind of spiritual cocaine in which the slaves of capital drown their human perception and their demands for any life worthy of a human being. ' --Fulop Miller, Mind and Face of Bolshevism p. 78. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana racI hai| isa jIvanake dvArA hI AtmA sarvotkRSTa vikAsako prApta kara sakatI hai| kabIradAsane kitanA sundara likhA hai "manuja janama duralabha ahai, hoya na dUjI baar| pakkA phala jo gira gayA, phera na lAga ddaar||" vaibhava, vidyA, prabhAva Adike abhimAname masta ho yaha prANI apaneko ajara-amara mAna apane jIvanako bItatI huI svarNa-ghar3iyokI mahattApara bahuta kama dhyAna detA hai| vaha socatA hai ki hamAre jIvanakI AnandagagA avicchinna rUpase vahatI hI rahegI, kintu vaha isa satyakA darzana karanese apanI Akhoko mIca letA hai ki parivartanake pracaNDa prahArase vacanA kisIke bhI vazakI vAta nahI hai| mahAbhAratame eka sundara kathA hai-pAco pANDava tRSita ho eka sarovarapara pAnI pIneke lie phuNce| usa jalAzayake samIpa nivAsa karanevAlI divyAtmAne apanI zaMkAokA uttara deneke pazcAt hI jala pInekI anujJA dii| prazna yaha thA ki jagatmeM sabase baDI AzcaryakArI vAta kauna-sI hai? bhIma, arjuna Adi bhAiyoke uttarose jaba santoSa na huA, tava antame dharmarAja yudhiSThirane kahA ___"ahanyahani bhUtAni gacchanti yamamandiram / __zeSA jIvitumicchanti kimAzcaryamataH param // isa sambandhame guNabhadrAcAryakI ukti antastalako mahAn Aloka pradAna karatI hai| ve kahate hai-are, yaha AtmA nidrAvasthA dvArA apaneme mRtyukI AzakAko utpanna karatA hai aura jAganepara jIvanake AnandakI jhalaka dikhAtA hai| jaba yaha jIvana-maraNakA khela AtmAko pratidinakI lIlA hai, taba bhalA, yaha AtmA isa zarIrame kitane kAla taka ThaharegA? 1 pratidina prANI marakara yama-mandira meM pahuMcate rahate hai| yaha bar3e AzcaryakI bAta hai ki zeSa vyakti jIvanakI kAmanA karate hai- (mAno yamarAja unapara dayA kara degaa!)| 2 "prasupto maraNAzaMkAM prabuddho jiivitotsvm| pratyahaM janayatyeSa tiSThet kArya kiyacciram // 22 // " Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usakI AvazyakatA 11 mohakI nIdame magna rahanevAloko guru nAnaka jagAte hue kahate haiM - jAgo re jina jAganA, aba jAganikI bAra / pheri ki jAgo 'nAnakA, jaba sovau pAMva pasAra // Ajake bhautika-vAdake bha~varame pha~se hue vyaktiyomese kabhI-kabhI kucha viziSTa AtmAe~ mAnava jIvanakI amUlyatAkA anubhava karatI huI jIvanako saphala tathA maMgala maya banAneke lie chaTapaTAtI rahatI hai| aise hI vicArose prabhAvita eka bhAratIya narega, jinhone Ai0 sI0 esa0 kI parIkSA pAsa kara lI hai, eka dina kahane lage - "merI AtmAme bar3A darda hotA hai, java meM rAjakIya kAgajAtoM Adipara prabhAtame sandhyAtaka hastAkSara karate-karate apane anupama manuSya jIvanake svarNamaya divasake avasAnapara vicAra karatA huuN| kyA hamArA jIvana hastAkSara karaneke jaDayatrake tulya hai ? kyA hame apanI AtmAke lie kucha bhI nahI karanA hai ? mAno hama zarIra hI ho aura hamAre AtmA hI na ho| kabhI-kabhI AtmA vecaina ho saba kAmoko choDakara vanavAsI vananeko lAlAyita ho uThatA hai / maine kahA, isa taraha ghavarAnese kArya nahI calegA / yadi satya, sayama, ahiMsA Adike sAtha jIvanako alaMkRta kiyA jAya, to apane laukika uttaradAyitvapUrNa kArya karanemeM koI bAdhA nahIM hai| Apa vaijJAnika dharmake ujjvala prakAzameM apaneko tathA apane karttavyoko dekhanekA prayatna kIjie / isase zAntipUrvaka jIvana vyatIta hogA tathA manuSya-jIvanakI sArthakatA hogI / gautamabuddha ne apane bhikSuoko dharmake viSayame kahA hai 'desetha bhikkhave dhammaM adikallANaM majjhe kallANaM pariyosAnakallANa" - bhikSuo, tuma AdikalyANa, madhyakalyANa tathA antame kalyANavAle dharmakA upadeza do / AcArya guNabhadra AtmAnuzAsaname likhate hai ki-"dharmaM sukhakA kAraNa hai| kAraNa apane kAryakA vinAzaka 1 mahAvagga vinaya-piTaka / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jainazAsana nahI hotA / ataeva Anandake vinAzake bhayase tumhe dharmase vimukha nahI honA cAhie / " isase yaha bAta prakaTa hotI hai ki vizvame raktapAta, sakIrNatA, kalaha Adi utpAtokA uttaradAyitva dharmapara nahI hai| dharmakI mudrA dhAraNa karanevAle dharmAbhAsakA hI yaha kalakamaya kAranAmA hai / adharma yA pApase utanA ahita athavA vinAza nahI hotA, jitanA dharmakA dambha dikhAnevAle jIvana athavA siddhAntose hotA hai / vyAghrakI apekSA gomukha vyAghrake dvArA jIvana adhika sakaTApanna banatA hai| lArDa evebarIne ThIka hI kahA hai ki "vizvame zAnti tathA mAnavoke prati sadbhAvanAkA kAraNa dharma hai, jo ghRNA tathA atyAcArako uttejita karatA hai, use zabdaza dharma bhale hI kahA jAya, kintu bhAvakI dRSTi se yaha pUrNatayA mithyA hai / " DA0 bhagavAnadAsakA kathana hai- " saltanato aura kUTanItikI vA~dI banakara sAisane majahabase kahI jyAdA mArakATa kI hai, para yaha saba jhagaDA na saccI sAisakA natIjA hai aura na sacce dharma yA majahaba kA / yaha natIjA hai hamAre andarake zaitAna, hamArI khudI, hamAre svArtha aura hamAre ahakArakA / hama apanI choTI jhUThI aura cadarojA garajoke lie sAisa aura majahaba donokA galata upayoga karate hai aura donoko badanAma karate h| majahabake nAmapara jhagaDe duniyAme hue hai aura hoge, para ina jhagaDokI vajahase majahabako duniyAse miTAnekI koziza aisI hai jaise rogako dUra karaneke lie zarIrako mAra DAlane kI koziza / 1 "dharmaH sukhasya hetuH heturna virAdhakaH svakAryasya / tasmAt sukhabhagabhiyA mA bhUH dharmasya vimukhastvam // 20 // " "Religion was intended to living peace on earth and good-will towards men, whatever tends to hatred and persecution, however correct in the letter, must be utterly wrong in the spirit." 3 vizvavANI aMka 48 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usakI AvazyakatA . 13 jaba taka duniyA meM duHkha aura mauta hai tabataka logoko dharmakI jarUrata rhegii|...." nyAyamUrti niyogI mahAzayane dharmatattvake samarthanameM eka bahuta sundara bAta kahI thI-"yadi isa jagatmeM vAstavika dharmakA vAsa na rahe to zAntike sAdhanarUpa pulisa Adike hote hue bhI vAstavika zAntikI sthApanA nahIM kI jA sktii| jaise pulisa tathA sainikabalake kAraNa sAmAjyakA sarakSaNa ghAtaka zaktiyose kiyA jAtA hai usI prakAra dharmAnuzAsita anta karaNake dvArA AtmA ucchRkhala tathA pApapUrNa pravRttiyose vacakara jIvana tathA samAja-nirmANake kAryame udyata hotA hai|" usa dharmake svarUpapara prakAza DAlate hue tArkikacUDAmaNi AcArya samantabhadra kahate hai-"jo sasArake dukhose bacAkara isa jIvako uttama sukha prApta karAve, vaha dharma hai|" vaidika dArzanika kahate hai-"jisase sarvAMgINa udaya-samRddhi tathA muktikI prApti ho, vaha dharma hai|" zrI vivekAnanda manuSyame vidyamAna devatvako abhivyaktiko dharma kahate hai|" rAdhAkRSNan 'satya tathA nyAyakI upalabdhiko eva hiMsAke parityAgako' dharma mAnate hai| isa prakAra jIvaname 'satya ziva sundaram' ko pratiSThita karanevAle dharmake viSayame aura bhI vidvAnoke anubhava paDhanemeM Ate hai| AcArya kundakundane dharmapara vyApaka dRSTi DAlate hue likhA hai 1 "dezayAmi samIcInaM dharma krmnivrhnnm| sasAraduHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe // 2 // " -ratnakaraNDazrAvakAcAra 2 "yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dhrmH|"-vaishessikdrshn 202 * Religion is the manifestation of divinity in man 8 "Religion is the pursuit and justice and abdication of violence." Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainagAsana 'vatthasahAvo dhammo-AtmAkI svAbhAvika avasthA dharma hai-ise dUsare zabdomeM kaha sakate hai ki svabhAva-prakRti (Nature) kA nAma dharma hai / vibhAva, vikRtikA nAma adharma hai| isa kasauTIpara logo ke dvArA AkSepa kiye gaye hiMsA, dambha, viSaya-tRSNA Adi dharma nAmadhArI padArthako kasate hai to ve pUrNatayA khoTe siddha hote haiN| krodha,mAna, mAyA, lobha, rAga, dvepa, moha, Adi jaghanya vRttiyoke vikAsase AtmAkI svAbhAvika nirmalatA aura pavitratAkA vinAza hotA hai| inake dvArA AtmAme vikRti utpanna hotI hai jo AtmAke Anandopavanako svAhA kara detI hai| ___ ahisA, satya, brahmacarya, aparigraha Adiko abhivRddhi eva abhivyaktise AtmA apanI svAbhAvikatAke samIpa pahu~cate hue svayaM dharma-maya bana jAtA hai / hiMsA Adiko jIvanopayogI astra mAnakara yaha pUchA jA sakatA hai ki ahiMmA, aparigraha Adiko athavA unake sAdhanoko dharma sajJA pradAna karanekA kyA kAraNa hai ? ___ rAga-dveSa-moha Adiko yadi dharma mAnA jAya to unakA AtmAme sadA sadbhAva pAyA jAnA caahiye| kintu, anubhava una krodhAdikoke asthAyitva ataeva vikRtapaneko hI batAtA hai| agnike nimittase jalameM honevAlI uSNatA jalakA svAbhAvika pariNamana nahI kahA jA sakatA, use naimittika vikAra khege| agnikA samparka dUra honepara vahI pAnI apanI svAbhAvika zItalatAko prApta ho jAtA hai| zItalatAke lie jaise anya sAmagnIkI AvazyakatA nahIM hotI aura vaha sadA pAyI jA sakatI hai, 1 "vatyusahAvo dhammo dhammo jo so samo ti nnihito| mohakkohavihINo pariNAmo appaNo dhmmo||" [vastuke svabhAvako dharma kahate hai, AtmAkA svabhAva samatA, rAgadveSase rahita saMtulita manovRtti, moha tathA krodhase vihIna AtmapariNati dharma hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura usakI AvazyakatA 15. usI prakAra ahiMsA, mRdutA, saralatA Adi guNayukta avasthAe~ AtmAme sthAyI rUpameM pAyI jA sakatI hai| isa svAbhAvika avasthAke lie bAhya anAtma padArthakI AvazyakatA nahI rahatI, krodhAdi vibhAvo athavA vikAroMkI vAta dUsarI hai| ina vikAroMko jAgrata tathA uttejita karane ke lie bAhya sAmagrIkI AvazyakatA par3atI hai| vAhya sAdhanoke abhAva meM krodhAdi vikArokA vilaya ho jAtA hai / koI vyakti cAhanepara bhI nirantara krodhI nahI raha sakatA / kucha kAlake pazcAt zAnta bhAvakA AvirbhAva hue vinA nahI rhegaa| AtmAke svabhAvame aisI bAta nahI hai / yaha AtmA sadA kSamA, brahmacarya, sayama Adi guNose bhUSita raha sakatA hai| isalie, krodha - mAna-mAyA - lobha, rAga-dvepa-moha Adiko athavA unake kAraNabhUta sAdhanoko adharma kahanA hogaa| AtmAke kSamA, aparigraha, Arjava Adi bhAvo tathA unake sAdhanoko dharma mAnanA hogA, kyoki ve AtmAke nijI bhAva hai / " sAttvika AhAra-vihAra, satpuruSokI sagati, vIropAsanA Adi 1 - bhAratIya dharmokA athavA vizvake prAyaH sabhI dharmokA adhyayana karanese jJAta hogA ki una dharmokI prAmANikatAkA kAraNa yaha hai ki paramAtmAna usa dharmake mAnya siddhAntoko batAnevAle granthakI svayaM racanA kI hai / jaba paramAtmA jaise parama Adarzane apanI pustaka dvArA kalyANakA mArga batAyA, taba use a- prAmANika kahanekA kauna sAhasa karegA ! hAM, eka prabala tarka isa mAnyatAkI jar3ako zithila kara detA hai ki yadi paramAtmAne kitAba banAkara dI yA bhejI to una pustakoMmeM pUrNatayA paraspara sAmaMjasya honA cAhie thA / veda, kurAna, bAibila Adi IzvarakRta racanAnomeM niSpakSa adhyetAoMko sahaja sAmaMjasya nahIM diikhtaa| isIlie to IzvarakA nAma le-lekara aura unakI kathita pustakake avataraNa dekara eka dUsareko jhUThA kahate hue apaneko saccA samajhakara saMtuSTa hote hai| Izvarake sambandha vizeSa prakAza hama Age svataMtra adhyAyameM DAleMge / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 jainazAsana kAyoMse AtmIya pavitratAkA prAdurbhAva hotA hai isalie unheM bhI upacArase dharma kahA jAtA hai / yahA dharmake sAdhanome sAdhyarUpa dharmakA upacAra kiyA jAtA hai / usa Atma-dharmakI athavA usa Atma-nirmalatAkI upalabdhike lie AtmAkI ananta zakti, ananta jJAna, ananta Anandake viSayameM akhaNDa AtmazraddhA, anAtmapadArthoMse AtmajyotikA vizlepaNa karanevAlA Atma-vodha tathA apane svAbhAvika Ananda-svarUpameM tallInatA rUpa AtmaniSThAkI hameM nitAnta AvazyakatA hai / ina tIna guNoke pUrNa vikasita hone para yaha AtmA sampUrNa du.khose mukta ho jAtA hai / isa avasthAko hI nirvANa yA mukti kahate hai / mahApaNDita AzAdharane vaDe mArmika zabdome dharmake svarUpako citrita kiyA hai "dharmaH puso vizuddhiH sA ca sudRgavagamacAritrarUpA " AtmAkI vizuddha manovRtti- satya zraddhA, satya-jJAna tathA satyAcaraNa rUpa pariNati - dharma hai / (anagAradharmAmRta 1,90 ) dharmake nAmase ruSTa honevAle vyaktiyoko isa Atma-nirmalatA rUpa puNya tathA paripUrNa jIvanakI ora vyakti tathA samAjako pahu~cAne vAle durbhAgyase zrathavA kalpanAke sahAre yadi koI cintaka vizva-niyaMtAnirmita pustakoke dhvaMsa athavA prabhAvakI avasthAkA anumAna kare to use yaha jAnakara Azcarya hogA ki granyose sambandhita "kitAbI" kahe jAne vAla dharmokI bahuta bar3I saMkhyA adRzya ho jAyagI, unakA astitva nahI milegaa| kintu 'vastu-svabhAva' rUpa sudRDha zilApara avasthita dharma sadA apanA astitva banAye rhegaa| kadAcit isakA sArA sAhitya lupta ho jAye, to bhI prakRtikI avinAzI pustakako par3hakara vivekI mAnava isa prAkRtika dharmake manorama mandirakA kSaNamAtrameM punarnirmANa kara skegaa| isalie kahanA hogA ki aise prakRtiko godameM pale hue dharmako kAlabali kabhI bhI koI kSati nahIM pahu~cA sakatA / yathArthameM sanAtanatvake sacce bIja aise dharmameM hI mAnanA tarka - sagata hogA / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakI AdhArazilA-Atmatva dharmake viruddha AvAja uThAnekA koI kAraNa nahIM rhtaa| aisA dharma jisa AtmAme, jisa jAtimeM, jisa dezame, avatIrNa hotA hai, vahA AnandakA sudhAza apanI amRtamayI kiraNose samasta santApoko dUrakara atyanta ujjvala tathA AhlAda-prada avasthAko utpanna karatA hai| aise dharmakI avasthitime zatrutA nahIM rhtii| svatantratA, sneha, samRddhi, zAnti sabhI AdhyAtmika, Adhibhautika, Adhidaivika Adi sarvatomukhI abhivRddhise vaha vyakti athavA rASTra pavitra hotA hai| jaba isa puNya-bhU bhAratame dharmamaya jIvanavAlI vibhUtiyokA vihAra hotA thA, taba yahI bhArata sarvatomukhI unnatikA krIDAsthala banA huA thA aura manuke zabdome isa dezakI guNagAthA devatA bhI gAyA karate the| dharmakI AdhArazilA-zrAtmatva ___ bhAratIya darzanome cAru-vAk arthAt madhura-bhASI cArvAka-siddhAnta apanA nirAlA rAga AlApatA hai| isa darzanakI dRSTimeM ve hI bAte mAnya hai jo pratyakSa jJAnakA viSaya banatI hai| sukumAra-buddhi tathA bhoga-lolupI logoko viSayomeM pravRtta karAneme yaha aisI tarkapUrNa sAmagrI pradAna karatA hai ki loga isake cakkarame usI prakAra pha~sa jAte hai, jisa prakAra madhuke mAdhuryase AkarSita makSikA madhu-puJjameM rasa-pAna karate-karate antame kaSTapUrvaka prANokA visarjana kara baiThatI hai| ____ isa cArvAkakI pratyakSakI ekAntamAnyatA anumAna-pramANako mAne vinA Tika nahI sktii| kamase kama apane siddhAntake samarthaname vaha kucha yukti to degA, jisase pratyakSameM prAmANikatA pAyIjAe usa yuktise yadi pakSasamarthana kiyA to 'sAdhanAt sAdhyavijJAnam' rUpa anumAnapramANase cArvAkakI 'pratyakSa hI pramANa hai' isa mAnyatAkA mUloccheda hue vinA na rhegaa| 1 "pratyakSaM pramANam avisaMvAditvAt , anumAnAdikamapramANaM visavAditvAditi lakSayato'numAnasya balAt vyavasthitena pratyakSamekameva pramANamiti vyvtisstthte|" -aSTasahalI vidyAnandi pR0 65 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jainazAsana ___isa vicArapraNAlIvAle dharmakA upahAsa karate hue kahate hai'vAsake vinA jaise bAsurI nahI banatI, usI prakAra Atmatattvake abhAvameM dharmakI avasthiti bhI kaise ho sakatI hai| aisI sthitime dharma dvArA usa kAlpanika AtmAke lie zAnti tathA sukhakI sAdhanasAmagrI ekatrita karanA aisA hI hai jaise kisI kavikA yaha kahanA-"dekho, vadhyAkA putra calA A rahA hai, usake mastakapara AkAza-puSpokA mukuTa lagA huA hai, usane mRga-tRSNAke jalame snAna kiyA hai, usake hAthame kharagozake sIgakA banA dhanuSa hai|" ___isalie, Adhibhautika paNDita indriyoko santuSTa karate hue jIvana vyatIta karanekI salAha dete hai| jaba maraNake uparAnta zarIra bhasma ho jAtA hai, taba AtmAke punarAgamanakA vicAra vyartha aura kalpanAmAtra hai|' ataeva, yadi pAsame sampatti na ho to bhI "RNaM kRtvA ghRta pibet" karjA lekara bhI ghI pio| sva0 lokamAnya tilakana pazcimI Adhibhautika paNDitoko lakSya karake 'ghRta pibet' ke sthAnapara 'surA pibet' kA pATha sujhAte hue yUropiyana logokI madya-lolupatAkA madhura upahAsa kiyA hai| pAzcAtya dArzanika kATa ( Kant ) ke viSayameM kahA jAnA hai ki ekavAra paryaTana karate hue dhokhese usakI char3I eka bhadra puruSako laga gii| usane isa pramAdapUrNa vRttiko dekha pUchA-mahAzaya Apa kauna hai ? uttarame kATane kahA-"If I owned the whole world, I would give you one-half, if you could answer that question for me"-"kadAcit mai sapUrNa jagatkA svAmI { "Wlule life is yours, live joyously, None can escape Death's searching eye, When once this frame of ours they burn, How shall it e'er again return ?" 2 dekho-'giitaarhsy| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhamako AdhArazilA - Atmatva T hotA, to maiM tumhe AdhI duniyAkA adhipati banA detA, yadi tuma usa praznakA uttara svaya dete, ki 'maiM' kauna hU~ / " bhrAntike kAraNa yaha jIva 'maiM' ko nahI jAnatA / dharma-tattvake AzrayasvarUpa AtmAko Adhibhautika paNDita jaDa-tattvoke vizeSa sammizraNarUpa samajhate hai| unhe isa bAtakA patA nahI hai ki anubhava aura prabala yuktivAda AtmAke sadbhAvako siddha karate hai | jJAna AtmAkI eka aisI vizeSatA hai jo usake svatantra astitvako siddha karatI hai| karate hue kahate paJcAdhyAyIme likhA hai ki pratyeka AtmAme jo 'aham ' ' pratyaya -- 'mai 'panekA vodha hai vaha jIvake pRthak astitvako sUcita karatA hai / " DIkA kahatA hai - "Cogito ergo Sum." I think, therefore I am mai vicAratA hU~, isa kAraNa merA astitva hai| pro0 maiksamUlara ThIka isake viparIta zabdo dvArA AtmAkA samarthana hai - 'merA astitva hai ataeva me socatA hU~ - I am, therefore I think. ' jIvakI pratyeka avasthAme usakA jJAna-guNa usI prakAra sadA anugamana karatA hai, jisa prakAra agnike sAtha-sAtha uSNatAkA sadbhAva pAyA jAtA hai / sote-jAgate pratyeka avasthAme isa AtmAme 'aha pratyaya'-mai- panekA vodha pAyA jAtA hai / yahI kAraNa hai ki nidrAme aneka vyaktiyoke samudAyame se vyakti vizeSakA nAma pukArA jAnepara vaha vyakti hI uThatA hai, kAraNa, usakI AtmAme isa bAtakA jJAna vidyamAna hai ki merA amuka nAma hai / 1 jo vyakti, mahuA Adi mAdaka vastuoke sandhAname vizeSa unmAdinI zaktikI udbhUti dekha pRthvI, jala Adi tattvoke sammizraNase caitanyake prakAzakA AvirbhAva mAnate haiM, ve isa bAtako bhUla jAte hai ki jaba vyaktizaH jaDatattvome caitanyakA lava-leza nahI hai, taba unakI 1 "ahaMpratyayavedyatvAt jIvasyAstitvamanvayAt / " Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 janazAsana samapTime adbhuta caitanyakA udaya kahAse hogA? eka prAcIna jaina AcAryakA kathana hai ki AtmA zarIrotpattike pUrva thA eva zarIrAntake pazcAt bhI vidyamAna rahatA hai "tatkAla utpanna hue vAlakame pUrvajanmagata abhyAsake kAraNa mAtAke dugdha-pAnakI ora abhilASA tathA pravRtti pAyI jAtI hai| maraNake pazcAt vyantara Adi rUpame kabhI-kabhI jIvake punarjanmakA bodha hotA hai| janmAntarakA kisI-kisIko smaraNa hotA hai| jaDa-tattvakA jIvake sAtha anvaya-sambandha nahI pAyA jaataa| isalie, avinAzI AtmAkA astitva mAne binA anya gati nahI hai|" ____ 'nyAyasUtra' ke racayitA kahate hai-"yadi janmake pUrvame AtmAkA sadbhAva na hotA, to vItarAga-bhAva sampanna zizukA janma honA cAhie thA , kintu anubhavase jJAta hotA hai ki zizu pUrva anubhUta vAsanAoko sAtha lekara janma-dhAraNa karatA hai|" 2 AtmAke viSayame eka vAta ullekhanIya hai, ki vaha apaneko pratyeka vastukA jJAtAke rUpame ( Subjectively ) anubhava karatA hai aura anya padArthoMko kevala jJeyarUpase ( Objectively ) grahaNa karatA hai| bhASA-vijJAnakI dRSTise bhI AtmAkA astitva agIkAra karanA Avazyaka hai, anyathA uttama puruSa ( First Person ) ke sthAname anya puruSa yA madhyamapuruSa rUpa zabdoke dvArA hI loka-vyavahAra hotA / agrejI bhASAme AtmAkA vAcaka 'I' zabda sadA baDe akSarome ( Capital letter ) likhA jAtA hai| kyA yaha AtmAkI vizeSatAkI ora saketa nahIM karatA hai? vikhyAta vaijJAnika sara olivara laoNjane apane gambhIra prayogo dvArA 1 "ukta ca-tadaharjastanahAto rkssodRsstterbhvsmRteH| bhUtAnanvayanAtsiddha prakRtijJaH snaatnH||" ___-prameyaratnamAlA pR0 181 2 "vItarAgajanmAdarzanAt"-nyAyasU0 3 / 1 / 25 / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakI AdhAragilA-Atmatva 21 maraNake uparAnta AtmAke astitvako pramANita kiyA hai| TaraTUliyana ( Tertulian ) nAmaka yUropiyana paNDita likhatA hai ki AtmA eka maulika khaNDa-vihIna ( Simple and indivisible ) vastu hai| ataeva use avinAgI honA cAhie; kAraNa akhaNDa tathA mUlabhUta asayukta padArtha vinAga-vihIna hotA hai| AtmAmeM jo jJAna utpanna hotA hai, vaha khaNDa khaNDa rUpa na hokara akhaNDa samaSTi rUpameM pAyA jAtA hai| udAharaNArtha hama kahate hai 'Ama eka madhura phala hai isa zabdamAlikAme parasparame bheda hote hue bhI hame 'A' 'ma' 'e' 'ka' AdikA pRthak-pRthak vova na hokara samaSTi rUpase Ama vastukA parijJAna hotA hai| yaha jAna bhautika mastiSkase utpanna nahIM hotaa| isa jAnakI punarAvRtti bhI kI jA sakatI hai / isa kAraNa, jaDatattvase bhinna (Immaterial) . tattvakA sadbhAva mAnanA cAhie / maikaDAnala, zaoNpana haoNyara, lesiMga, harDara Adi pazcimake cintakone AtmAkI maulikatAko evaM avinAgitAko svIkAra kiyA hai| amUrtika AtmAkA vicAra anubhavakA viSaya hai, vaha bhautika vijJAnakI paridhike vAharakI vastu hai| manovaijJAnika godhanamaNDala ( Psychical Research Society ) ne AtmAke astitvako svIkAra kiyA hai| mahAkavi kAlidAsa apane abhinAnagAkuntalameM likhate hai"kabhI-kabhI sukhI prANI bhI manorama padArthokA darzana, madhura gabdokA zravaNa karate hue bhI atyanta utkaNThita ho jAtA hai| isase pratIta hotA 1 Hindustan Rerier. R A Scientific Interpretation of Christianity by Dr Elizabeth Fraser. p. 20. "The investigations of the Psychical Research Society have conclusirely established the existence of the soul and in some cases eren the truth of the theory of transmigration'-'Key of Knorledge'. - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jainagAsana haiM ki vaha ata karaName akita pUrva janma ke premako smaraNa karatA hai / " kavikA bhAva yaha hai ki anukUla tathA priya vAtAvaraName vidyamAna sukhI vyakti kI manovRttime parivartana honekA kAraNa janmAntara ke saskArokA prabhAva hai| pazcimakA santakavi varDa sabartha ( Wordsworth ) kahatA hai"hamArA janma eka aisI nidrita avasthA hai, jisame pUrva janma ke astitvakI anubhUti vismRta ho jAtI hai| jisa AtmAkA zarIrake sAtha janma hotA hai vaha hamAre jIvanakA eka aisA nakSatra hai jo pUrvame dUsarI jagaha astagata huA thA / aura, jo vaDI dUrase AtA haiM / " DrAyaDanakA kathana bhI vaDA mArmika hai - " avinAzI AtmAkA vinAza karanekI kSamatA mRtyume nahI hai / java vidyamAna zarIrakA mRttikA - rUpa pariNamana hotA hai, tava AtmA apane yogya navIna AvAsa-sthalakA anveSaNa kara letA hai eva avAtha gatise anya garIrame jIvana tathA jyoti bhara detA hai / ". 1 " ramyANi dIkSya madhurAMzca nizamya zabdAn paryutsukIbhavati yatsukhito'pi jantuH / taccetasA smarasi nUnamabodhapUrvam bhAvasthirANi janmAntarasauhRdAni // 2 Our birth is but a sleep and a forgetting, The soul that rises with us, our life's star Hath had elsewhere its setting, ka 5, pR0 140 / And cometh from afar-Ode on Intimations of immortality 3 Death had no power the immortal soul to stay. That when its present body turns to clay, Secks a fresh home and with unlessened might. Inspires another frame with life and light. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakI AdhArazilA - Atmatva 23 tArkika - giromaNi akalaGka svAmIse isa viSaya me atyanta vimala prakAza prApta hotA hai| unakA yuktivAda isa prakAra hai- "AtmAke viSayame utpanna honevAle jJAnake viSayame sabhI vikalpo dvArA AtmAkI siddhi hotI hai / AtmAke vipayame yadi sandeha hai to bhI AtmAkA sadbhAva siddha hotA hai, kyoki, sandeha avastuko viSaya nahI karatA / sarAya-jJAna ubhaya koTiko sparga kiyA karatA hai| AtmAkA yadi abhAva ho to do vikalpoMkI ora jhukanevAle jJAnakA udaya kaise hogA ? anavyavasAya - jAna bhI jAtyandhako rUpake samAna prakRtame bAdhaka nahIM hai, kAraNa anAdise AtmAkA parijJAna hotA AyA hai| viparIta jJAnake mAnanepara bhI AtmAkA astitva siddha hotA hai, puruSako dekhakara usame sthANuThaTha-rUpa viparIta bodhake dvArA jaise sthANukI siddhi hotI hai, usI prakAra AtmAkA yathArtha vodha hogA / AtmAke viSayameM samIcIna vodha mAnanepara usakA astitva abAdhita siddha hotA hI hai / " ( tattvArtharAjavArtika 228 ) svAmI samantabhadrakA yuktivAda isa viSayako aura bhI hRdayagrAhI banAtA hai - " jaise hetu' zabdase 'hetu' rUpa arthakA vodha hotA hai, kyoki hetuganda saMjJArUpa hai, isI prakAra 'jIva' zabda apane vAcya rUpa 'AtmA' nAmaka vAhya padArthako spaSTa karatA hai, kyoki 'jIva' zabda bhI sajJA rUpa haiM / sajJArUpa vAcakakA viSaya-bhUta vAcya padArtha honA caahie| jaise 'pramANa' zabda pratyakSa Adi pramANa rUpa pramANako vatAtA hai, vaise hI mAyA Adi bhrAntipUrNa zabda apane-apane vAcya bhUta mAyA Adi padArthoMkA parijJAna karAte hai|" syAdvAda - vidyApati AcArya vidyAnandikA kathana hai- "yaha 'jIva' cavdakA vyavahAra Atmatattvako choDakara garIrake viSayame prasiddha nahI 1 " jIvazabdaH sabAhyAryaH saJjJAtvAt hetuzabdavat / mAyAvibhAntisajJAzca mAyAdyaiH svaH pramoditavat // " - prAptamImAMsA zlo0 84 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana hai , kAraNa zarIra acetana hai aura vaha AtmAke bhogakA AzrayarUpase prasiddha hai, AtmA to bhoktA hai| indriyome bhI 'jIva' vyavahAra nahIM hotA, kAraNa unakI upabhogake sAdhana rUpase prasiddhi hai-jaise hama kahate hai 'maiM' 'Akho' 'se' 'dekhatA' 'hU~ yahA 'dekhanA' rUpa kriyAkA sAdhana netra indriya hai, dekhanevAlA AtmA pRthak padArtha hai| rUpa-rasa-gadha-zabda Adi indriyoke viSayome 'jIva' zabdakA vyavahAra karanA ucita nahIM hai, kAraNa ve bhogyarUpase vikhyAta hai-jaise 'mai' 'pAnI' 'pItA' huuN| yahA pInA kriyAke viSayame pAnI rUpa bhogya padArthakA grahaNa kiyA jAtA hai tathA 'maiM' zabda kartA AtmAko batAtA hai| ataeva bhoktA AtmA hI 'jIva' pada vAcya hai| caitanyako zarIra AdikA kArya mAnanepara AtmAme bhoktApanekI buddhikA aucitya siddha nahIM hotaa|" akalaMka svAmI bhASA-zAstriyoke isa sandehakA bhI nirAkaraNa karate hai ki 'jIva' zabdake sadbhAvame bhI jIva rUpa artha. na mAne to kyA bAdhA hai ? kAraNa pratyeka zabdakA apane vAcyArthake sAtha nizcita sambandha ho, aisA vidita nahIM hotaa| isa bhUmake nirAkaraName AcArya kahate hai'jIva' zabdase utpanna honevAlA jIva arthakA bodha abAdhita hai| jaise, dhUmadarzanase agnikA parijJAna kiyA jAtA hai aura abAdhita honese usa jJAna para vizvAsa kiyA jAtA hai usI prakAra prakRta prasagame samajhanA caahie| marIcikA me utpanna honevAlA jalakA jJAna bAdhita honese doSayukta hai| jo jJAna abAdhita hai use nirdoSa mAnanA hogaa| isa niyamAnusAra 'jIva' zabda vAstavika 'jIva' arthako dyotita karatA hai| usa jIvakI harSa-viSAda Adi avasthAe~ hai| yaha pratyeka vyaktike anubhava-gocara hai aura pratyeka zarIrame pRthak-pRthak anubhavame AtA hai| isa anubhavakA parityAga bhI nahI kiyA jA sktaa| yahI anubhava Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-nirmAtA apanA niSedha karanevAle vyaktiko svayaM apanA paricaya karAtA hai| isa prakAra yukti, anubhava Adi jisa Atma-tattvako siddha karate hai, usake dharma AdikI abhivyakti karaneme prayatlagIla honA pratyeka cintaka tathA samIkSakakA parama kartavya hai| vizvanirmAtA AtmA nAmaka padArthake svatantra astitvake siddha honepara cittameM yaha sahaja kA udbhUta hotI hai, ki Atmatva athavA caitanyakI dRSTise jaba sava AtmAe~ samAna hai, tava uname duHkha-sukhakA taratama bhAva athavA vividha vRttiyA kyo dRSTigocara hotI hai ? yadi isa samasyAko sulajhAneke lie loka-matakA sagraha kiyA jAe to prAya. yaha uttara prApta hogA-"jIvokA bhAgya Izvarake adhIna hai, vahI vizva-niyantA unhe utpanna karatA hai, rakSaNa karatA hai tathA apane apane karmAnusAra vividha yoniyomeM bheja unhe daNDita yA puraskRta karatA hai|" veda-vyAsa mahAbhAratame likhate hai'yaha jIva vecArA ajJAnI hai, apane duHkha-sukhake viSayame svAdhIna nahI hai, yaha to IzvarakI preraNAnusAra kabhI svargame pahu~catA hai, to kabhI narakameM / ' eka Izvara-bhakta apane bhAgya nirmANake samasta adhikAra usa paramAtmAke hAthame saupate hue logoko zikSA detA hai 1 "bhAvazcAtra harSaviSAdAdyanekAkAravivartaH pratyAtmavedanIyaH, pratizarIraM bhedAtmako'pratyAkhyAnAhaH pratikSipantamAtmAnaM prativovayatIti kRtaM prytnen|" -apTazatI *2 "ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyoH| Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhUmeva vA // " -mahAbhArata vanaparva 30128 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jainazAsana duniyAke kArakhAnekA qhudA khuda khAnasAmA hai| na kara tU phikra roTIkI, agarce mardadAnA hai|' isa vicAradhArAse akarmaNyatAkI puSTi dekha koI koI yaha kahate hai ki karma karaneme pratyeka jIva svatantra hai , hA, karmoke phala-vibhAjaname paramAtmA nyAya-pradAtAkA kArya karatA hai| koI cintaka socatA hai ki jaba jIva svecchAnusAra karma karaneme svatantra hai aura isame paramAtmAke sahayogakI AvazyakatA nahIM hai taba phalopabhogame paramAtmAkA avalamvana agIkAra karanA Avazyaka pratIta nahI hotA / eka dArzanika kavi kahatA hai ko kAko dukha deta hai, deta karama jhkjhor| urajhe-surajhe pApahI, dhvajA pavanake jora ||-'bhaiyaa' bhgvtiidaas| adhyAtma-rAmAyaName kahA hai-sukha-dukha denevAlA koI nahI hai / dUsarA sukha-dukha detA hai yaha to kubuddhi hI hai "sukhasya duHkhasya na ko'pi dAtA paro dadAtIti kubuddhiressaa|" isa prakAra jIvake bhAgyanirNayake viSayame bhinna bhinna dhAraNAe~ vidyamAna hai| inake viSayame gambhIra vicAra karanepara yaha ucita pratIta hotA hai ki anya viSayopara vicArake sthAname pahile paramAtmAke viSayame hI hama samIkSaNa kara le| kAraNa, usa gutthIko prArambhame sulajhAe vinA vastu-tattvakI tahataka pahu~caneme tathA samyak cintaname baDI kaThinAiyA upasthita hotI hai| vizvako IzvarakI krIDA-bhUmi agIkAra karanepara svatatra tathA samIcIna cintanAkA srota samyakpase tathA svacchanda gatise pravAhita nahIM ho sktaa| jahA bhI tarkaNAne Apatti uThAyI vahA Izvarake vizeSAdhikArake nAmapara saba kucha ThIka bana jAtA hai kyoki paramAtmAke daravArame kalpanAkI baTana dabAyI ki kalpanA aura tarkase atIta tathA tArkikake tIkSNa parIkSaName na TikanevAlI vAte bhI yathArthatAkI mudrAse akita ho jAtI hai| jaise, pahile vAisarAya vizeSAdhikAra Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvanirmAtA 27 nAmaka jAdUkI chaDI hilAkara anyAya tathA anItiko bhAratake nAmapara nIti tathA nyAya kSaNa - mAtrame ghoSita kara detA thA, usI prakAra ananta Apattiyo tathA mahAn virodhoke vIcameM usa lIlAmaya paramapitA paramAtmAkI lokottara zakti Adike balapara asambhava bhI sambhava tathA tarka- vAhya bhI tarka -sagata vanA diyA jAtA hai| ataeva yaha Avazyaka hai ki sAmpradAyika sakIrNatAko nirmamatApUrvaka nikAlakara nirmala manovRttike sAtha paramAtmAke viSayame vicAra kiyA jAe / Izvarako vizvakA bhAgya vidhAtA jaina dArzanikone na mAnakara use jJAna, Ananda, zakti Adi ananta - guNokA puJja parama AtmA (paramAtmA ) svIkAra kiyA hai / isa maulika vicAra - svAtantryake kAraNa mahAn dArzanika cintanakI sAmagrIke hote hue bhI vaidikadArzanikone SaTdarzanokI sUcIme jaina darzanako sthAna nahI diyaa| astu, prasiddha paT- darzanome apanA viziSTa sthAna rakhanevAlA sAkhyadarzana Izvara-viSayaka jaina- vicAra -zailIkA samarthana karatA hai / sevara sAkhya nAmase vikhyAta yogadarzana bhI Izvarako jagatkA karttA nahI maantaa| vaha kleza, karmavipAkAgayase asambandhita puruSa - vizeSako Izvara kahatA hai / nyAya aura vaizeSika siddhAntane mUla paramANuo AdikA astitva mAnakara Izvarako jagatkA upAdAna kAraNa na mAna nimittakAraNa svIkAra kiyA hai / pUrva mImAsA - darzana bhI nirIzvara sAkhyake samAna karttA - vAdakA niSedha karatA hai| uttara- mImAsA arthAt vedAntame bhI Izvara kattaM tvakA tattvata darzana nahI hotA hai / usa darzanameM isa vizvako brahmakA abhivyakta 1 "IzvarAsiddheH / " - sAkhya sU0 1192 / 2 " klezakarma vipAkAzayairaparAsRSTaH puruSavizeSa Izvara: " - yogasUtra 1124 | 3 dekho - muktAvalI, The cultural Heritage of India-P. 189-191 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jainazAsana vivarta mAnA hai| isa prakAra, zAnta bhAvase dArzanika vADmayakA parizIlana karanepara vidita hotA hai ki jainadarzanake akartRtva siddhAntameM bahutase dArzanikone hAtha ba~TAyA hai| phira bhI, yaha dekhakara Azcarya hotA hai ki kevala jaina-darzana para hI nAstikatAkA doSa lAdA gayA hai| isakA vAstavika kAraNa yaha mAlUma hotA hai ki jainadharma RgvedAdi vaidika vADmayako apane lie patha-pradarzaka nahIM maantaa| zuddha ahisAtmaka vicArapraNAlIko apanI jIvananidhi mAnanevAlA jaina tattvajJAna hisAtmaka balividhAnake preraka vaidika vAGmayakA kisa prakAra samarthana karegA? isakA artha yaha nahIM hai ki jaina-dArzanika veda (jJAna) ke virodhI hai| jainadharma prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga rUpa apane ahisAmaya viziSTa jJAnapuJjokA ArAdhaka hai| bhagavajinasenane hiMsAtmaka vAkyoko yamakI vANI batAte hue ahisAmaya nirdoSa jainadharmame varNita dvAdazAgamaya mahAzAstroko hI veda mAnA hai| -(AdipurANa) jaina-darzana krodha-mAna-mAyA-lobha, hAsya, bhaya, vismaya Adi vikAgese rahita vItarAga, sarvajJa parama-AtmAko Izvara mAnatA hai| vaha vizvakI krIDAme kisI prakAra bhAga nahIM letaa| vaha kRtakRtya hai, vikRtivihIna hai tathA sarva prakArakI pUrNatAose samanvita hai| usI paramAtmAko rAga, dveSa, moha, ajJAna Adise abhibhUta vyakti apanI bhAvanA aura adhyayanake anusAra vicitra rUpase citrita karate hai| AtmatvakI dRSTise hamame aura paramAtmAme koI antara nahIM hai, kevala itanA hI bheda hai ki hamameM daivI zaktiyA prasupta sthitime hai aura unameM una guNokA pUrNa vikAsa hone se ve AtmAe~ sphIta bana cukI hai-itanI nirmala aura prakAzapUrNa hai ki unake Alokame hama apanA jIvana ujjvala aura divya banA sakate hai| vidyA-vAridhi bairisTara campatarAyajIne apane mahattvapUrNa grantha kI oNpha naoNleja' ( Key of Knowledge ) me likhA hai Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvanirmAtA Man - Passions = God, God + Passions - Man. arthAt manuSya - vAsanAe~ = Izvara, Izvara + vAsanAe~ manuSya / 2 jaina dArzanikone paramAtmAkA pada pratyeka prANIke lie Atma- jAgaraNa dvArA saralatApUrvaka prAptavya batalAyA hai / yahA IzvarakA pada kisI eka vyakti vizeSake lie sarvadA surakSita nahI rakhA gayA hai / ananta AtmAone pUrNatayA AtmAko vikasita karake paramAtmapadako prApta kiyA hai tathA bhaviSyame prApta karatI rhegii| saccI sAdhanAvAlI AtmAoko kauna roka sakatA hai ? vAstavika prayatna - zUnya durbala apavitra AtmAoko kisI viziSTa zaktikI kRpA dvArA muktime praviSTa nahI karavAyA jA sktaa| jaina darzanake IzvaravAdakI mahattAko hRdayagama karate hue eka udAracetA vidvAn ne kahA thA - " yadi eka Izvara mAnaneke kAraNa kisI darzanako 'Astika' sajJA dI jA sakatI hai, to ananta AtmAoke lie muktikA dvAra unmukta karanevAle jaina- darzaname ananta guNita AstikatA svIkAra karanA nyAya prApta hogA / " paramAtmA ananta jJAna, ananta Ananda, ananta zakti tathA ananta darzana Adi guNokA bhaNDAra hai / vaha sasAra-cakrame paribhUmaNa kara janmajarA-maraNakI yantraNA nahI uThAtA / usa jJAna, Ananda, vItarAga, mohavihIna, vIta-dveSa, nirbhIka, prazAnta, paripUrNa paramAtmAkA vizvake sukhadukha-dAname hastakSepa svIkAra karanepara vaha AtmA rAga-dveza, moha Adi durbalatAose parAbhUta ho sAdhAraNa prANIkI zreNImeM A jAegA / jaba, paramAtmAme parama karuNA, trikAlajJatA aura maryAdAtIta zaktikA bhaNDAra vidyamAna hai, taba aise samartha aura kuzala vyaktike tattvAvadhAna yA sahayogase nirmita jagat sundaratA, pUrNatA tathA pavitratAkI sAkAra pratimA banatA aura kahI bhI dukha aura azAntikA lava-leza bhI na pAyA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana jaataa| kadAcit paristhitivigeSavaza koI patha-bhUSTa prANI vinAzakI ora jhukatA, to vaha karuNA-sAgara pahile hI usa patha-bhRSTako sumArgapara lagAtA aura taba isa bhUtalakA svarUpa darzanIya hI nahI, sarvadA vandanIya bhI hotaa| vizvake vidhAname vidhAtAkA hastakSepa hotA, to eka kavike zabdome suvarName sugandha, ikSume phala, candaname puSpa, vidvAnme dhanADhyatA aura bhUpatime dIrghajIvanakA abhAva na pAyA jaataa| prabhukI bhaktime nimagna puruSa nirmala AkAza, ramaNIya indradhanuSa, vizAla himAcala, agAdha aura apAra sidhu, sugandhita tathA manorama puSpa Adi AkarSaka sAmagrIko dekhakara prabhukI mahimAkA gAna karate hue una -- sundara padArthoke nirmANake lie usa parama pitAke prati hArdika zraddhAjaliyA arpita karatA hai| kintu jaba usI bhaktakI dRSTime isa jagatkI bhISaNa gandagI, bAhya tathA Antarika apavitratA, ananta viSamatAe~ AtI hai, taba una padArthose paramAtmAkA nyAya-prApta sambandha svIkAra karaneme usakI AtmAko atyadhika Thesa pahuMcatI hai| kauna jJAnavAn mAsapIpa-rudhira-mala-mUtra sadRza vIbhatsa vastuome jIvokI utpatti karaneke kauzala pradarzanakA zreya sarvajJa, sarvazaktimAn paramAnandamaya paramAtmAko pradAna karanekA prayatna kregaa| zAnta bhAvase vicAra karanepara yaha zakA pratyeka cintakake anta:karaName utpanna hue binA nahI rahegI ki usa parama pravINa pitAne apanI zreSTha kRti rUpa isa mAnava-zarIrako 'pala-rudhira-rAdha-mala thailI, kIkasa vasAdita mailI' banAnekA kapTa kyo uThAyA? yadi vicAraka vyakti paramAtmAke prayatnake vinA apavitra tathA ghRNita padArthokA sadbhAva svIkAra karanekA sAhasa karatA hai, to use anya padArthoke viSayame bhI isI nyAyako pradarzita karanekA sat-sAhasa dikhAneme kauna-sI bAdhA hai ? 1 "gandhaH suvarNe phalamikSukANDe, nAkAri puSpa khalu candaneSu / vidvAn dhanI bhUpatirdI rghajIvI dhAtuH purA ko'pi na buddhido'bhUt / / " Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ farafanfar 31 'asahamata sagama' Confluence of opposites " me isa zakAkA samAdhAna kiyA hai ki jagat rUpa kAryakA kartA Izvarako kyo nahI mAnA jAya ? jagatkA banAnevAlA Izvara hai, to IzvarakA banAnevAlA * "It is certainly not an universal truth that all things require a maker. What about the food and drink that are converted in the human and animal stomach into urine, faeces and filth? Is this the work of a God" I shall never believe that a God gets into the human and animal stomach and intestines and there employs himself in the manufacture, storage and disposal of filth. Now if this 'dirty work' is not done by a God or Goddess, but by the operation of different kinds of elements and things on one another, in other words if bodily products be the result of purely physical and chemical process going on in the stomach, intestines and the like it is absolutely untrue to say that it is a rule in nature according to which every thing must have a maker or manufacturer. The argument is also self-contradictory with respect to the maker' of that supposed world-maker of ours, for on the supposition that every thing must have a maker, we should have a maker of the maker and another maker of this maker's maker and so forth There is no escape from this difficulty, except by holding that the world-maker is self-existent. But if nature could produce an 'unmade' maker, there is nothing surprising in its producing a world that is self-sufficient and capable of progress and evolution " Confluence of Opposites p. 291. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jainazAsana anya hogA, usakA bhI nirmAtA koI anya mAnanA paDegA / isa prakAra vaDhanevAlI anavasthAke nivAraNArtha yadi IzvarakA sadbhAva binA anya kartAke svIkAra kiyA jAtA hai, to yahI niyama jagatke viSayame bhI mAnanA hogA / kamase kama aisI vAta to nahI svIkAra kI jA sakatI ki parama AtmA manuSya yA pazuke peTame apanI zakti dvArA mala-mUtrAdikA nirmANa karatA rahatA hai / yadi bhautika aura rAsAyanika prakriyAke dvArA peTameM uparokta kArya hotA hai, aisA agIkAra karanepara yaha dhAraNA, ki pratyeka padArthakA nirmAtA honA hI cAhie, dharAzAyI ho jAtI hai / prabhukI mahimAkA varNana karate hue rAma bhakta kavi tulasI kahate hai - 'sIyarAmamaya saba jaga jAnI' dUsarA kavi kahatA hai- "jale viSNuH sthale viSNuH zrAkAze viSNureva ca " - ina bhaktajanokI dRSTime vizvake kaNa-kaName eka akhaNDa paramAtmAkA vAsa hai| sunaneme yaha bAta baDI madhura mAlUma hotI hai, kintu tarkakI kasauTIpara nahI TikatI / yadi sampUrNa vizvame paramAtmA ThasAThasa bharA huA ho to usame utpAda-vyaya gamanAgamana Adi kriyAokA pUrNatayA abhAva hogaa| kyoki, vyApaka vastumeM parispandana rUpa kriyAkA sadbhAva nahI ho sakatA / ata anAdise pravAhita jaDa - cetanake prAkRtika sayoga-viyoga rUpa isa jagatke padArthoMme svayaM sayukta - viyukta honekI sAmarthya hai, taba vizva - vidhAtA nAmaka anya zaktikI kalpanA karanA tarkasagata nahI hai / vaijJAnika jUliyana haksale kahatA hai - " isa vizvapara zAsana karanevAlA kauna yA kyA hai ? jahAtaka hamArI dRSTi jAtI hai, vahAtaka hama yahI dekhate hai ki vizvakA niyantraNa svaya apanI hI zaktise ho rahA hai| yathArthame deza aura usake zAsakakI upamA isa vizvake viSayame lagAnA mithyA hai|" ? Who and what rules the Universe? So far as you can see, it rules itself and indeed the whole analogy with a country and its ruler is false.-Julian Huxley. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvanirmAtA 33 kartRtva pakSavAloke samakSa yaha yukti bhI upasthita kI jAtI hai ki jaba karttA abhAvame prakRtisiddha sanAtana IzvarakA sadbhAva raha sakatA hai aura isame koI Apatti yA avyavasthA nahI AtI hai, tava yahI nyAya jagatke anya padArthoke karttRtvake viSayame kyo na lagAyA jAe ? aisA koI prakRtikA aTala niyama bhI nahI hai ki kucha vastuokA karttA pAyA jAtA hai, isalie saba vastuokA kartA honA caahie| aisA karanese tarkazAstragata alpa-padArtha-sambandhI niyamako sArvatrika pAyA jAnevAlA niyama mAnane rUpa doSa ( Fallacy ) AegA / isa prasagameM 'kI oNpha naoNleja' kI nimna paktiyA upayukta hai "sRSTikarttRtvake viSayame yaha prazna prathama upasthita hotA hai ki Izvarane isa vizvakA nirmANa kyoM kiyA? eka siddhAnta kahatA hai ki isase use AnandakI upalabdhi huI, to dUsarA kahatA hai ki vaha akele - panakA anubhava karatA thA aura isalie use sAthI cAhie the| tIsarA siddhAnta kahatA hai ki vaha aise prANiyokA nirmANa karanA cAhatA thA jo usakA guNagAna kare tathA pUjA kre| cauthA pakSa kahatA hai ki vaha vinodavaza vizvanirmANa karatA hai / isa viSayame yaha vicAra utpanna hotA hai ki vizvakarttA kI aisA jagat nirmANa karanekI icchA kyo huI jisameM bahuta baDI saMkhyA me prANiyoko niyamata dukha aura zoka bhogane paDate hai ? usane adhika sukhI prANI kyo nahI banAe jo usake sAtha me rahate / "1 1 "The first question, which arises in connection with the idea of creation is, why should God make the world at all? One system suggests, that he wanted to make the world, because it pleased him to do so, another, that he felt lonely and wanted company, a third, that he wanted to create beings who would praise 3 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana karttRtvakA paramAtmAme Aropa karanese vaha vandanIya vibhUti rAgadvepa, moha Adi vikArayukta vana sAdhAraNa mAnavake dharAtalapara A giregI aura aisI sthiti vaha divyAnada ke prakAzase vaJcita ho pavitra AtmAo - kA Adarza bhI na rahegI / 4 kartR tvake pherame pha~se hue usa paramAtmAke viruddha vivekake nyAyAlayameM vairisTara campatarAyajIkA yaha Aropa vizeSa AkarSaka tathA prabhAvaka mAlUma hotA hai - " jisane malinatAkI mUrti atyanta vIbhatsa mala-mUtrakI khAni svarUpa zarIrameM isa mAnavako utpanna karake usa zarIra ke hI bhItara ise kaida kara rakhA hai, vaha parama pitA parama dayAlu, buddhimAn paramAtmA jaisI pavitra vastu nahI ho sktii| aisI kRti to nirdayatA eva pratizodhake durbhAvako spaSTatayA pramANita karatI hai / " paM0 javAharalAla neharU apane Atmacaritra 'merI kahAnI' me apane hRdayake mArmika udgAroko vyakta karate hue likhate hai - " paramAtmA kI kRpAlutAme logokI jo zraddhA hai, usa para kabhI-kabhI Azcarya hotA hai| ki kisa prakAra yaha zraddhA coTa para coTa khAkara jIvita hai aura kisa taraha ghora vipatti aura kRpAlutAkA ulTA suvUta bhI usa zraddhAkI dRDhatAkI parIkSAe~ mAna lI jAtI hai / " je0 rArDa hApakinsakI ye paktiyA anta karaName gU~jatI hai his glory and worship; a fourth, that he does it in sport and so on. Why should it please the creator to create a world, where sorrow and pain are the inevitable lot of the majority of his creatures? Why should he not make happier beings to keep him company ?" - Key of Knowledge P. 135. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvanirmAtA 2 " sacamuca tU nyAyI hai svAmI, yadi maiM karU~ vivAda, kintu nAtha merI bhI hai, yaha nyAya - yukta phariyAda / phalate aura phUlate hai kyo, pApI kara-kara pApa, mujhe nirAzA dete hai kyo sabhI prayatna kalApa | priya bandhu, sAtha mere yadi tU karatA ripukA vyavahAra, to kyA isase adhika parAjaya, au bAdhAo kA karatA vAra / are uThAI gIra vahAM ve madya aura viSayoke dAsa, bhoga rahe ve par3e maujameM hai jIvanake vibhava vilAsa / aura yahAM mai terI khAtira kATa rahA hU~ jIvana nAtha, hA, tere pathapara hI svAmI ghora nirAzAoke sAtha / " vizvakA aisA asta-vyasta citra cintakako cakita banA kartRtvaka orase parAGmukha kara detA hai / vihArake bhUkampapIDita pradezame paryaTana dvArA dukhI vyaktiyokA pratyakSa paricaya prAptakara paDita neharUjI likhate hai - " hame isapara bhI tAjjuba hotA hai, ki Izvarane hamAre sAtha aisI nirdayatApUrNa dillagI kyo kI ki pahile to hamako truTiyose pUrNa banAyA, hamAre cAro ora jAla aura gaDDhe vichA die, hamAre lie kaThora aura dukhapUrNa sasArakI racanA kara dI, cItA bhI banAyA aura bheDa bhI / aura hamako sajA bhI detA hai / " ? Thou art indeed just, Lord if I contend With thee, but, sir, so what I plead is Just, Why do sinner's ways prosper? and why must Disappointment all I endeavour end? 35 Wert thou my enemy, O, thou my friend, How woudst thou worse, I wonder, than thou dost Defeat, thwart me? Oh, the sots and thrills of lust Do in spare hours more thrive than I that spend Sir, life upon thy cause - neharUjIkI pustaka 'merI kahAnI se " Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana dharma ke vipayame neharUjI ke vicArose kitanI hI matabhinnatA kyo na ho, kintu niSpakSa vicAraka vyaktikI AtmA unake dvArA Antarika tathA satyatA se pUrNa vicAradhArAkA samarthana kie binA na rahegA / 36 dekhie, mRtyukI goda meM jAte-jAte pajAba kesarI lAlA lAjapatarAya kitanI sajIva aura amara bAta kaha gae hai - "kyA musIvato, viSamatAo aura krUgtAose paripUrNaM yaha jagat eka bhadra paramAtmAkI kRti ho sakatA hai ? jaba ki hajAro mastiSkahIna, vicAra tathA vivekazUnya, anaitika, nirdaya, atyAcArI, jAlima, luTere, svArthI manuSya vilAsitAkA jIvana vitA rahe he aura apane adhIna vyaktiyoko hara prakArase apamAnita, pada-dalita karate hai aura miTTIme milAte hai, itanA hI nahI, ciDhAte bhI hai / ye dukhI loga avarNanIya kapTa, ghRNA tathA nirdayatApUrNa apamAnasahita jIvana vyatIta karate haiM, unheM jIvanake lie atyanta Avazyaka vastue~ bhI nahI mila pAtI / bhalA, ye saba viSamatAe~ kyo hai ? kyA ye nyAyazIla aura ImAnadAra Izvarake kArya ho sakate hai ? / " Age calakara paJjAba- kesarI kahate hai- 'mujhe batAo - tumhArA Izvara kahA hai / maiM to isa nissAra jagatme usakA koI bhI nizAna nahI paataa|" 1 "Can this world full of miseries, mequalities, crueli ties & barbarities be the handiwork of a good God, while hundreds and thousands of wicked people, people without brains, without head or heart, immoral and cruel people, tyrant, oppressors, exploiters and selfish people living in luxury, and in every possible way insulting trampling under foot, grinding into dust and also mocking their victims, these latter are lives of untold misery, degradation, disgrace of sheer want? They Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvanirmAtA 37 sva0 lAlAjIke amara udgAroke viruddha zAyada karttR vAdakA pragADha poSaka yaha kahe ki yaha to saphala rAjanItijJakI jozabharI vANI hai, jo prazAnta dArzanika cintanake vimala prakAzase bahuta dUra hai| aise vyaktiyoko pAzcAttya tarka-vidyAke pitA arastU mahAzaya jaise zAnta, vicAravAn cintakakI nimnalikhita paktiyoko paDhakara apane vyAmohako dUra karanA cAhie - "Izvara kisI bhI dRSTise vizvakA nirmAtA nahI haiM / saba avinAzI padArtha paramArthika hai| sUrya, candra tathA dRzyamAna AkAza saba sakriya hai / aisA kabhI nahI hogA ki unakI gati avaruddha ho jAe / yadi hama unheM paramAtmAke dvArA pradatta puraskAra mAne to yA to hama use ayogya nyAyAdhIza athavA anyAyI nyAya - kartA banA DAleMge | yaha bAta paramAtmAke svabhAvake viruddha hai| jisa AnandakI anubhUti paramAtmAko hotI hai vaha itanA mahAn hai ki hama usakA kabhI rasAsvAda kara sakate haiM / vaha Ananda Azcaryaprada hai / " do not even get the necessities of life Why all this inequality? Can this be the handiwork of a just and true God ? "Where is thy God? I find no trace of him in this absurd world " ---Lala Lajpatarai in Mahratta 1983. ? God is in no sense the Creator of the universe. All imperishable things are actual sun, moon, while visible heaven is always active There is no time that they will stop. If we attribute these gifts to God, we shall make him either an incompetent judge or an unjust one and it is alien to his nature. Happiness which God enjoys is as great as that, which we can enjoy sometimes. It is marvellous. ~Aristotle. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jainazAsana Izvara-kartRtvake sambandhame atyanta AkarSaka yukti yaha upasthita kI jAtI hai-"kyA kare, paramAtmA to niSpakSa nyAya-dAtA hai, jinhone pApakI poTalI bAdha rakhI hai, unake karmAnusAra vaha daNDa detA hai| dayAkI apekSA nyAyakA Asana U~cA hai|" aise kartRtvasamarthaka vyaktiko socanA cAhie, ki anantajJAna, anantazakti tathA ananta karuNApUrNa paramapitA paramAtmAke hote hue dInaprANI pApoke sacayame pravRtti kare usa samaya to vaha prabhu cupacApa isa dRzyako dekhatA rahe aura daNDa deneke samaya satarka aura sAvadhAna ho apane bhISaNa nyAyAstrakA prayoga karaneke lie udyata ho utthe| yaha baDI vicitra vAta hai | kyA sarva-zaktimAn paramAtmA anartha athavA anItike mArgame jAnevAlI apanI santatisamAna jIvarAziko pahilese nahIM roka sakatA? yadi aisA nahIM hai to sarvazaktimAn kyA artha rakhatA hai ? 'Bankruptcy of Religion'--'dharmakA divAliyApana' agrejI granthame vaDe mArmika zabdome parama upakArI paramAtmAke hote hue vizvame jIvokI kapTapUrNa avasthAke sadbhAvapara AlocanA kI gaI hai| pApake phala svarUpa yuddhakA pracaNDa daNDa Izvara pradatta mAnanA atyanta jaghanya tathA mahAn pratihiMsAtmaka kArya hai| eka zaktizAlI pitA apanI kanyA para atyAcArako cupacApa dekhatA hai aura pIche yaha kahatA hai ki isa laDakIne mere gauravapara pAnI phera diyA hai| aise pitAke samAna IzvarakA bhI kArya mAnA jAyagA / samartha evaM paropakArI mahAn AtmA pahale hI anarthako rokanekA udyama karegA jisase pazcAt, daNDadAnakI apriya sthiti utpanna na hove| - - { "We should like to sce this supreme benevolence that feeds lavens making some mark in the human order helping or halting wisdom to lessen the world old flow of tears and blood guarding the innocent from Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvanirmAtA gAdhIjIke dvArA atyanta pUjya guru-tulya AdaraNIya mAne gae mahAnubhAva zatAvadhAnI rAjacaMdrajI likhate hai-jagatkarttAne aise puruSoMko kyo janma diyA? aise nAma DuvAnevAle putrako janma denekI kyA jarUrata thI jo viSayAdikome nimagna ho apanI AtmAko IzvarIya prakAzase pUrNatayA vacita rakhaneke prayatnameM saMlagna rahatA hai ?" ___ isa prakAra vahujana-samAja-sammata jagat-kartRtvakI mAnyatAke viruddha tarka aura anubhavoke AdhAra para viSayakA vivecana kiyA jAe to vaha pain and privation, snatching the woman and child from var-drunk brute, or what would be simpler and better preventing the birth of the brute or the germination of his impulses. Just this has always been the supreme difficulty of the theologician. Even today we gaze almost helplessly upon the wars. the diseases, the poverty, the crimes, the narrow-minds and stunted natures, which darken our life And God, it seemas, was busy gulding the sun-set or putting pretty eyes in peacock's tails * Rehmous writers say that God permitted the war on account of sin. The motive matter little. Such permission' is still indictive punishment of the crudest order. "What would you think of the parent, who would stand by and see his daughter out-raged, while fully able to prevent it? And would you be reconcoiled, if the father proved to you that his daughter had offended his dignity in some way ?" Bankruptcy of Religion p 30-34. __ 1 zrImad rAjacaMdra pR066|| 2 anubhavake AdhArapara sAdhucetaska kavi bhUdharadAsako vANIse kyA hI sundara tarka vidhAtAke sammukha upasthita huA hai Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janagAnana eka nantra grantha bana jAegA aura prastuta svanAkI samasta parivikrI AnnasAta na legaa| vizeSa jinAmunAko prameyakamalamArtaNDa, aSTamantrI prApnaparIkSA Adi jaina nyAya naya darzanake granyoMkA parigAlana karanA cAhie yAga no gemA vitrA hotA hai ki kabAdI mAhiyAnI samyaka prakAra manana aura trinnana kiyA jAe to usImeM ina RtakAM niddha kagnavAlI paryApta mAmagrI prApta hogI ki paramAtmA man cin + Ananda cdaaii| jagatvA uddhAra karane aura dharmakA saMsthAna RgnaM lie anAra dhAraNa karanetrAle, kavi vedavyAmakrI gItAke nava junA zrIkRgavannakI vArgAne hI yaha manya prakaTa hotA hai ki'glAnmA na lAMkalA kA hai, aura na kramaM athavA kramAlAkA sayoga gAMgalA hai : kRti hI isa prakAra pravRni karatI hai, vaha paramAtmA para yA pujyakA amhAga bhI nahIM knnaa| bhAnapara ajAnakA AvaraNa lA hai isalie gAgI vindha bana jAte hai| manjana jo race to muzarasa mI kona kAna, duSTa jIva kriye kAla-kaTa moM kahA rhii| mAnA niramApaM phira bApe kyoM kalpa-nya, __ yAcA vicAre laghu tRNa hU te hai shii| iTa ke saMyoga ta ma soroM dhanasAra kara, jagana kA khyAla indrajAla sama hai vhii| eyI hoga-dona bAna bI vidhi eka ho yo, kAhe ko banAI mere ghokho mana hai yhii||80|| jnytk| 1 nAnika prabhAbandrAcArya / 2AbA vidyaanndi| 3 "na tvaM na karmANi lokamya pRjati prabhuH / na karmaphalamayoga svabhAvastu pravartate / / nAune kasyacin pApaM na caMba muhataM vibhuH| ajAnanAnaM nAnaM tena muhyanti jntvH||"-giitaa 5-14,15 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvanirmAtA 41 prakANDa tArkika jainAcArya akalaMkane apane akalakastotrame nyAyakI kasauTIpara kasI gayI pUjanIya vibhUti paramAtmApara prakAza DAlate hue unhe mahAna devatAke rUpame mAna ina udbodhaka zabdome nirdoSa, vItarAga paramAtmAko praNAma kiyA hai "trailokyaM sakalaM trikAlaviSaya sAlokamAlokitam sAkSAt yena yathA svayaM karatale rekhAtraya saaguli| rAgadveSabhayAmayAntakajarAlolatvalobhAdayo nAlaM yatpadalayanAya sa mahAdevo mayA vandyate / / " -jo trikAlavartI loka tathA alokake samasta padArthokA hastagata aguliyo tathA rekhAoke samAna sAkSAt avalokana karate hai tathA rAga-dvepa, bhaya, vyAdhi, mRtyu, jarA, cacalatA, lobha Adi vikArose vimukta hai, una mahAdeva-mahAn devakI mai vandanA karatA huuN| 1 jaya saravagyaH aloka-loka ika uDuvata dekheN| hastAmala jyau hAthalIka jyauM, saraba bisekhe // chahauM daraba guna paraja, kAla traya vartamAna sm| darpaNa jema prakAsa, nAsa mala karma mahAtama / / parameSThI pAMcauM vighanahara, maMgalakArI loka meN| mana vaca kAya tira lAya bhuvi, Anada sau dyoM dhoka meN||1|| -dyAnatarAya, crcaashtk| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana paramAtmA aura sarvajJatA 1 paramAtmAke kartRtvako vividha doSa - mAlikAse grasita dekha koI-koI vicAraka paramAtmAke astitvapara hI kuThArAghAta karaneme apane manodevatA ko Anandita mAnate hai / ve to paramAtmA, athavA dharma Adi jIvanopayogI tattvoko mAnava-buddhike parekI vastu samajhate hai / eka vidvAn kahatA haiM, jisa tarkake sahAre tattvavyavasthA kI jAtI hai vaha sadA sanmArgakA hI pradarzana karatA ho, yaha nahI hai| kauna nahI jAnatA ki yuktikA Azraya le atattvako tattva athavA aparamArthako paramArtha- satya siddha karanevAle vyaktiyokA isa yugame bolabAlA dikhAyI detA hai / jaise drava padArtha apane AdhAragata vastuoke AkArako dhAraNa karatA hai, usI prakAra tarka bhI vyaktikI vAsanA, svArtha, zikSA-dIkSA Adise prabhAvita ho kabhI to Rju aura kabhI vakra mArgakI ora pravRtti karanese mukha nahI moDatA / isalie tarka sadA hI jIvana - naukAko vyAmohakI caTTAnose bacAne ke lie dIpa-stambhakA kArya niyamase nahI karatA / kadAcit dharma-grathoke AdhArapara Izvara-jaise gambhIra tathA kaThina tattvakA nizcaya kiyA jAe to baDI vicitra sthiti utpanna hue binA na rhegii| kAraNa, una dharma-prathome mata bhinnatA paryApta mAtrAme pada-pada para dikhAyI detI hai / yadi mata - bhinnatA na hotI to Aja jagatme dhArmika svargakA sAmrAjya sthApita na ho jAtA ? jo dharma-grantha ahiMsAkI guNagAthA gAne meM apaneko kRta-kRtya mAnatA hai vahI kabhI -kabhI jIva-vadhako AtmakalyANakA athavA AdhyAtmika vikAsakA viziSTa nimitta batAneme. tanika bhI sakoca nahI karatA / aisI sthitime ghabaDAyA huA mumukSu kaha baiThatA hai bhAI, dharma to kisI a~dherI guphAke bhItara chupA hai, prabhAvazAlI athavA buddhi AcaraNa Adise balasampanna vyaktine apanI zaktike balapara jo mArga sujhAyA, bhole jIva use hI jIvana-patha-pradarzaka divya jyoti mAna baiThate hai / kavine ThIka kahA hai --- 42 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmA aura sarvajJatA 43 "tarko'pratiSThaH zrutayo vibhinnAH naiko muniryasya vacaH prmaannm| dharmasya tattvaM nihitaM guhAyAM mahAjano yena gataH sa pnthaaH||" gambhIra cintanase samIkSaka isa niSkarSapara pahuMcegA ki pUrvokta vicAra-zailIne atirekapUrNa mArgakA anusaraNa kiyA hai| suvyavasthita tarka sarvatra sarvadA abhivandanIya rahA hai, isIlie pazujagatse isa mAnavakA pRthakkaraNa karaneke lie jJAnavAnoko kahanA paDA ki-Man 1s a. rational being-manuSya tarkaNAzIla prANI hai| yaha viziSTa vicArakatA hI pazu aura manuSyake bIcako vibhedaka rekhA hai| jisa naisagika vizeSatAse mAnava-mUrti vibhUSita hai usa tarkakI kabhI-kabhI asat pravRttiko dekha tarkamAtrako viSa khilA mRtyuke mukhame pahuMcAnese hama mAnavajIvanakI viziSTatAse vacita ho jaaeNge| jaise koI vicitra AdamI yaha kahe ki mai zvAsa to letA hU~ kintu zvAsa leneke upakaraNa mere pAsa nahIM hai| isI prakAra sArA jIvana tarkapara pratiSThita rahate hue mAnavake mukhase tarka-mAtrake tiraskArakI vAta satyakI maryAdAke vAhara hai tathA vivekI vyaktiyoke lie paryApta vinodaprada hai| isalie hame isa niSkarSapara pahu~canA hogA ki jahA kutarka gande jalake sadRza malinatA tathA azuddhatAko baDhAtA hai, vahA samIcIna tarka jIvanakI mahAn vibhUti hai| aura usakA rasa pie binA mAnavakA kSaNa-bhara vyatIta honA bhI kaThina hai| asatyake pherame phaMse hue satyako vizleSaNa karanekA tathA usakI upalabdhi karAnekA zreya samIcIna tarkako hI to ha , ata samIcIna tarkake dvArA hame paramAtmA aura usake svarUpake viSayame vaha prakAza milegA jisase anveSakakI AtmAmeM navIna vicArokA jAgaraNa hogaa| samIcIna tarkake agni-parIkSaName vizvaniyantA paramAtmAkI avasthiti nahIM rhtii| kintu, usI parIkSaNase paramAtmAkA jJAna, Ananda, Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jainazAsana zAnta, vItarAga svarUpa adhika vimala vana vizva tathA vaijJAnika vicArakoko apanI ora vivekapUrvaka AkarSita karatA hai| svAmI samantabhadra paramAtmAkI mImAsA karate hue likhate hai-"vizvake prANiyome rAgAdi doSa tathA jAnake vikAsa aura hrAsame taratamatAkA sadbhAva pAyA jAtA hai-koI AtmA rAga-dveSa-moha-ajJAnase atyadhika malIna hotA hai to kisIme una vikArokI mAtrA hIyamAna tathA alpatara hotI jAtI hai| isase isa tarkakA sahaja udaya hotA hai ki koI aisA bhI AtmA ho sakatA hai jo rAga, dveSa, moha Adi vikArose pUrNatayA vimukta ho, vItarAga vana sarvanatAkI jyotise alakRta ho| khAnise nikAlA gayA suvarNa kiTTakAlimAdise itanA malina dikhatA hai, ki parizuddha suvarNakA darzana karanevAlekA anta karaNa usa malina apariSkRta suvarName su-varNavAle soneke astitvako svIkAra nahIM karanA caahtaa| yaha to usa agni AdikA kArya hai, jo dopoko naSTa kara nayanAbhirAma bahumUlya suvarNakA darzana yA upalabdhi karAtI hai| isI prakAra tapazcaryA, vivakapUrvaka ahiMsAkI sAdhanA, Atma-vizvAsa tathA svarUpavodhase samanvita AtmA apanI anAdikAlIna rAga-dveSa, moha, anAna Adi vikRtikA vidhvasa kara ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha aura ananta zaktisampanna parizuddha AtmAkI upalabdhi karatA hai| aise caitanya, Ananda Adi agaNita vizeSatAose alakRta zreSTha AtmAko paramAtmA kahate hai| samIcIna tarkavAlokI dRSTime yahI Izvara hai, yahI bhagavAn hai| yahI parama-pitA, mahAdeva, viSNu, vidhAtA, ziva Adi vibhinna puNya nAmose sakIrtita kiyA jAtA hai| isI divya jyotike Adarza prakAzame ananta dukhI AtmAe~ apanI Atmazaktiyoko kendrita karatI huI apanI AtmAme antahita paramAtmatvako prakaTa karanekA samartha aura saphala prayAsa kara saccI sAdhanA dvArA eka samaya kRtakRtya, parizuddha, paripUrNa bana jAtI hai / AcArya siddhasena divAkarakI yaha dhAraNA hai ki isa parama-pavitra, paripUrNa, parizuddha paramAtmAko hI vividha sAmpradAyika dRSTivAle apanI-apanI mAnyatAnusAra pUjA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmA aura sarvajJatA 45 karate haiN| kyA dhavalavarNakA zakha vividha kAcakAmalAdi rogavAleko aneka prakArake ragovAlA nahI dikhAI detA? ___ bhAratIya dArzanikome tattva-mImAsAse adhika mamattva dyotita karaneke lie hI apaneko mImAsaka kahanevAlA isa paramAtmatattvakI gutthIko sulajhAneme akSama bana, use sarvajJa svIkAra karaneme apane Apako asamartha pAtA hai| Aja bhI usa dArzanika vicAradhArAse prabhAvita puruSa kaha baiThate hai ki parama pavitra, parizuddha AtmAko hama paramAtmA saharSa svIkAra karate hai, kintu, usakI sarvajJatA-yugapat trikAla-trilokadarzIpanekI bAta hRdayako nahI lgtii| yaha ho sakatA hai ki tapazcaryA, AtmasAdhanA, Atmotsarga Adike dvArA koI puruSa apaneme asAdhAraNa jJAnakA vikAsa kara le, kintu, sakala vizvakA eka sAtha eka kSaNameM sAkSAtkAra karanekI bAta to kavi-jagatkI eka su-madhura kalpanA hai jo tarkakI tIkSNa jvAlAko sahana nahIM kara sktii| jisa prakAra koI AdamI cAra gaja kUda sakatA hai to dUsarA isame kucha adhikatA kara sakatA hai , parantu, kisI AdamIke hajAra mIla eka kSaName kUdanekI vAta svastha mastiSkakI udbhUti nahI kahI jA sktii| usI prakAra sapUrNa vizvake cara-acara anantAnanta padArthoke parijJAtAkI vAta tIna kAlame bhI sambhava nahIM ho sktii| kyoki, jIvana atyalpa hai, usame ananta aura apAra tattvokA darzana nahIM ho sktaa| __ aise mImAsakokA tarka sAdhAraNatayA baDA mohaka mAlUma paDatA hai , kintu, samIcIna vicAra-praNAlIse isakI durbalatAkA spaSTa vodha ho jAtA hai| zarIrase hInAdhika kUdane-jaisI kalpanA a-bhautika, amaryAdita, 1 "tvAmeva vItatamasaM paravAdino'pi nUnaM prabho hariharAdidhiyA prpnnaaH| ki kAcakAmalibhirIza sito'pi zakho no gRhyate vividhavarNaviparyayeNa // 18||"-klyaannmndir| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana sAmarthyasampanna AtmAke viSayame su-sagata nahI hai| jisane andhalokameM raha kevala juganUke prakAzakA paricaya pAyA hai vaha trikAlame bhI ise svIkAra karaneme asamartha rahegA ki sUrya nAmakI prakAzapUrNa koI aisI bhI vastu hai jo hajAro mIloke andhakArako kSaNamAtrame dUra kara detI hai| juganUsadRza Atmazaktiko sasIma, durbala, prANahIna-sA samajhanevAlA ajJAnatAke andhalokame janmase vicaraNa karanevAlA ajJa vyakti prakAzamAna tejapuJja AtmAkI sUrya-sadRza zaktike viSayame vikRta dhAraNAko kaise parivartita kara sakatA hai, jabataka ki use isakA (sUryakA) darzana na ho jaae| ___ isa sarvajJatAke rahasyako hRdayagama karaneke pUrva mImAsakako kamase kama yaha to mAnanA hogA hI ki vizvakI sampUrNa AtmAe~ samAna hai| jaise khAnise nikAlA gayA suvarNa kevala suvarNakI dRSTise apanese vizeSa nirmala athavA pUrNa parizuddha suvarNase kisI azame nyUnazakti vAlA nahIM hai| yadi agni AdikA sayoga mila jAe to vaha malina suvarNa bhI parizuddhatAko prApta ho sakatA hai| isI prakAra isa jagatkA pratyeka AtmA rAga, dveSa, ajJAna Adi vikArokA nAzakara parizuddha avasthAko prApta . kara sakatA hai| aisI parizuddha AtmAome unakI nija-zaktiyA AvaraNoke dUra honese pUrNatayA prakAzamAna hogii| jo tattva yA padArtha kisI viziSTa AtmAme pratibimbita ho sakate hai, unhe anya AtmAme pratibimbita honeme kaunasI bAdhA A sakegI? yaha to vikRta vaibhAvikazakti tathA sAdhanokA atyAcAra haiatireka hai-jo AtmAome viSamatA eva bheda upalabdha hotA hai, anyathA svatantra, vikAsaprApta AtmAke guNokI abhivyakti samAna rUpase saba AtmAome hue binA na rhtii| ___ isa sambandhame yaha bAta bhI dhyAna rakhanI cAhie ki vizvake padArthoke astitvakA bodha AtmAkI jJAnazakti dvArA hotA hai| jo padArtha jJAnakI jyotime apanA astitva nahI batAtA usakA abhAva mAnanA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 paramAtmA aura sarvajJatA hI nyAyasaMgata hogA / harbarTa spensarake samAna 'ajJeyavAda' kA samarthana nahI kiyA jA sakatA / bhalA, usa padArthake sadbhAvako kaise svIkAra kiyA jAe jo isa ananta jagatme kisI bhI AtmAke jJAnakA vipayabhUta nahI huA, nahI hotA hai athavA ananta bhaviSyameM bhI nahI hogA / padArthoke astitvake lie yaha Avazyaka hai, ki ve vijJAna - jyotike samakSa apane svarUpako batAneme sakoca na khAe~, anyathA una padArthoko rahanekA koI adhikAra nahI hai / yo to padArtha apanI sahaja zaktike valapara rahate hI hai, unake bhAgya-vidhAnake lie koI anya vidhAtA nahI hai, kintu unake sadbhAvake nizcayArthaM jJAna-jyotime prativimvita honA Avazyaka hai| isakA tAtparya yahI hai ki pratyeka padArtha kisI-na-kisI jJAtAke jAnakA jJeya avazya thA, hai tathA rahegA / jaba padArthoMme jJAnake viSaya bananekI zakti hai, AtmAme padArthoko jAnane kI sahaja gakti hai aura java Atma-sAdhanA ke dvArA caitanya-sUryakA pUrNa udaya ho jAtA hai tava aisI kaunasI vastu hai jo usa AtmAke alaukika jJAname prativimvita na hotI ho aura jise svIkAra karanemeM hamAre tArkikako pIr3A hotI hai| jisa taraha calane-phirane daur3aneme zarIrakI maryAdita zakti vAcaka vana maryAdAtIta zArIrika pravRttiko rokatI hai, usa tarahakA prativandha jJAnazaktike viSayame nahI hai / padArthokA parijJAna karaneme parama-AtmAko koI kaSTa nahI hotA / jaise, vAdhaka sAmagrIvihIna agniko padArthoMko bhasma karaneme koI rukAvaTa nahI hotI, usI prakAra rAga - mohAdi bAdhaka sAmagrIvihIna AtmAko samasta padArthoMko eka hI kSaName sAkSAtkAra karanemeM koI Apatti nahI hotI / sarvajJatAke sambandhame vaijJAnika dharmakA anveSaNa karanemeM prayatnazIla aura antame jainadharmako svIkAra karanevAlI aMgreja vahina DaoN0 elijAveya phrez2arane bar3e sarala zabdome mArmika prakAza DAlA hai| unakA kahanA hai ki Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana ___ "sarvajJatA vizuddha AtmAkA guNa hai| ise siddha karanA sarala bAta hai| isakA mUla AdhAra itara vijJAnoke samAna prakRtikI ekavidhatA ( =Uniformity of Nature) Isofa afarisit Fuller padArthoke guNa-dharma nahI badalate, ve sadA vaise hI rahate hai| yaha prakRtikA niyama hai ki ekajAtIya padArthome sarva-anugata-samAna dharma pAyA jAtA hai| jaise sonA sadA 'sonA' rUpa hIme pAyA jAtA hai| isakA tAtparya yaha The argument that proves omniscience to be an attribute of the pure soul is very simple It is based on the uniformity of nature, as all science is Nature is constant, so that the attributes and properties of substances cannot vary, they are always the same. It is a natural law that all things belonging to the same species, class, genus etc have a common nature Gold, for instance, will always be found to be gold. That is to say, one piece of gold is always like any other piece of gold. There are no difference in the pure matter This is the case with all substances The soul being a substance cannot be an exception to the law Therefore, the properties of the soul--the intelligent substances are alike in every case; so it must be that all souls are alike in respect of their knowing capacity This is tantamount to saying that every soul has within itself the ability to manifest the entirety of knowledge. The soul can know all things and all conditions of things, of all places, of all times, for what one soul knows or knew or will ever know, can be known by any other soul. All knowledge acquued by me on in the past can be known by any one living today Similarly all knowledge known by Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmA aura sarvajJatA hai ki sonekA eka TukaDA soneke dUsare Tukar3eke samAna sadA hogaa| zuddha padArthameM bhinnatA nahIM pAyI jaatii| saba padArthome yahI niyama hai| AtmA bhI eka dravya hai, ataeva vaha isa niyamake vAhara nahI hai / isa kAraNa jAnAtmaka Atma-dravyake guNa pratyeka avasthAme samAna hai| isase jJAna-zaktikI apekSA saba AtmAe~ samAna hai| isakA yaha tAtparya huA ki pratyeka AtmAme isa prakArakI zakti hai ki sampUrNa jJAnako abhivyakta kre| AtmA sarva jagat aura sarvakAlake padArthoko tathA unakI avasthAoko jAna sakatA hai, jo vipaya koI eka AtmA jAnatA hai, atItame jise jAnA thA, athavA bhaviSyame jise jAnaMgA, use dUsarA AtmA bhI jAna sakatA hai| bhUtakAlame kisI ekane jitanA jJAna prApta kiyA hogA use koI bhI Aja vidyamAna prANI jAna sakatA hai| isI prakAra vartamAname kisIke dvArA jAnA gayA pUrNajJAna tathA bhaviSyatme kisI prANIke dvArA jAnakI viSaya-bhUta banAyI jAne vAlI vastuko hamame se koI bhI jAna sakatA hai| isa prakAra kAlatrayasamvandhI jAna sava AtmAome sambhava ho sakatA any one living and all the knowledge which will be ever acquired by any knowing living being in the future can be known by every one of us. Thus knowledge of the three periods of times is possible for all Now can localisation in space set a limit to our knon ledge ...? that every soul in short is capable of omniscience...! Many things remain unknown at the present time. That does not mean that it is to be inferred that they Till always remain unknown It is indisputable that what can never be known by capable minds engaged in investigating the truth will never be proved to have an existence, and is therefore' non-existant. -A Scientific Interpretation of Christianity. p 44-45 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainagAsana hai| kyA AkAga hamAre jAnako maryAdita kara sakatA hai ? sakSepame kahanA hogA ki sarvana bananekI kSamatA sava AtmAomeM hai-vartamAna kAlameM aneka padArtha anAta rahate hai para isakA artha yaha nahIM hai ki ve sadA ajJAta hI rheNge| yaha nirvivAda hai ki jo padArtha satyAnvepI samartha hRdayome pratibhAmita nahIM hote hai, unakA astitva kabhI bhI siddha nahI kiyA jAtA aura isalie unakA abhAva ho jaaygaa|" ___ uparyukna avataraNase AtmAkI sakala padArthIko sAkSAt grahaNa karanekI zakti spaSTa hotI hai| trikAlavartI ananta padArthoko krama-krama se jAnanA asambhava hai, ata sarvatratAke tattvako svIkAra karanepara yugapat hI marva padArthokA grahaNa svIkAra karanA hogaa| maryAdApUrNa kramavartI alpana bhI vizeSa Atmagaktike bala para sva0 rAjacadra bhAIke samAna zatAvadhAnI eka sAtha sI bAtoko avadhAraNa karanekI jaba kSamatA dikhAtA hai, nava sapUrNa mohanIya tathA nAnAvaraNAdi vikAroke pUrNatayA kSaya honeme yadi Atma-zakti pUrNa vikasita ho eka kSaName traikAlika samasta padAthoko jAna le to isameM koI Azcarya nahIM hai| hA, Atmazakti aura usake vaibhavako bhUlakara moha-pigAcase paratantra kiya gaye prANiyokI durvalatAkI chApa (chAyA) samartha AtmAyopara lagAnA yathArthame AzcaryakArI hai| bhautikatAke bhayakara bhArase abhibhUta jagat jahA Atmatattvake astitvako svIkAra karanemeM kaThinatAkA anubhava karatA hai, vahA trikAlavartI samasta padArthoMko yugapat grahaNa karanekI vAta usake anta karaNameM bar3e kapTase praviSTa ho mkegii| kintu sUkSma cintaka aura yaugika sAdhanAoke valapara camatkArapUrNa AtmavikAsako svIkAra karanevAle sarvajJatAko sahna girodhArya kara use jIvanakA carama lakSya svIkAra kreNge| isa sarvatratA ( Omniscience ) ke utpanna honeke pUrva yAtmAse rAga, dvepa, krodha, mAna, mAyA, lobhAdi vikArokA pUrNatayA vinAga ho jAnA Avazyaka hai| vinA inake pUrNa vinAza Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmA aura sarvajJatA 51 hue AtmAkA vikAsa nahI ho sakatA / nirvikAra paramajyoti paramAtmA ahiMsA, satya, aparigraha, brahmacarya sadRza guNose alakRta hotA hai / vaha sasArake rAga-dveSamaya prapacase pRthak raha svarUpame nimagna rahate hue prekSakakA kArya karatA hai | sanmArgakA prakAzana aisI AtmAke dvArA vizeSa samayapara hotA hai / unakA jIvana hI vizvake lie dharmakA mahAn upadeSTA hotA hai / jagaduddhArake lie yaha paramAtmA mAnavarUpame avatAra dhAraNa karane AtA hai yaha mAnyatA ucita nahI hai / kAraNa, yadi jagat ke prati tanika bhI moha rahA to sarvajJatAkA parama prakAza usa parama AtmAko nahI milegA / avatAravAdake vipayame yaha bAta jAnanI cAhie ki vizeSa paristhiti meM AvazyakatAnusAra dharmasasthApana tathA adharma unmUlana ke lie koI saccI laganavAlA sAdhAraNa mAnava apanI AtmazaktiyokA vikAsakara vizvopadeSTAkA kArya karatA hai aura usI samartha eva pUrNa AtmAko jagat divyAtmAke rUpameM dekhatA hai, mAnatA hai tathA arcanA karatA hai / dekhie, AcArya zramitagati kitane mArmika zabdome aise svapuruSArthaMke dvArA bane paramAtmAkA magalamaya smaraNa karate hai aura jisase jainadharmake mAnya paramAtma-svarUpakA bhI spaSTIkaraNa sundara rUpameM pratyakSa ho jAtA hai "yaH smaryate sarvamunIndravRndairyaH stUyate sarvanarAmarendraH / yo gIyate vedapurANazAstraH sa devadevo hRdaye mamAstAm // 12 // yo darzanajJAnasukhasvabhAvaH samastasaMsAravikArabAhyaH / samAdhigamyaH paramAtmasaMjJaH sa devadevo hRdaye mamAstAm // 13 // niSUdate yo bhavaduHkhajAlaM nirIkSate yo jagadantarAlam / yo'ntargato yoginirIkSaNIyaH sa devadevo hRdaye mamAstAm // 14 // vimuktimArgapratipAdako yo yo janmamRtyuvyasanAdyatItaH / trilokalokI vikalo'kalaMkaH sa devadevo hRdaye mamAstAm // 15 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 jainazAsana koDIkRtAzeSazarIrivargA rAgAdayo yasya na santi doSAH / nirindriyo jJAnamayo'napAyaH sa devadevo hRdaye mamAstAm // 16 // yo vyApako vizvajanInavRtteH siddho vibuddho dhutakarmabandhaH / dhyAto dhunIte sakalaM vikAraM sa devadevo hRdaye mamAstAm // 17 // " -bhAvanAdvAtriMzatikA vizva-svarUpa jo vizva sarvajJa, vItarAga paramAtmAkI jJAna - jyotike dvArA Alokita kiyA jAtA hai usake svarUpake sambandhame vizeSa vicAra karanA Avazyaka pratIta hotA hai / jaba tattva-jJAnake udaya tathA vikAsake lie sAttvika bhAvApanna vyakti yaha socatA hai " ko maiM ? kahA rUpa hai merA ? para hai kauna prakArA ho ? ko bhava-kArana ? baMdha kahA ? ko prAtrava- rokanahArA ho ? khipata baMdha-karamana kAhe so ? thAnaka kauna hamArA ho ?" - kavivara bhAgacandra taba Atma-svarUpake sAtha-sAtha jagatke antastalakA samyak parizIlana bhI apanA asAdhAraNa mahattva rakhatA hai / sAdhAraNatayA sUkSma carcA - kI kaThinatA se bhIta vyakti to yaha kahA karatA hai ki vizvake paricaya me kyA dharA hai, are, loka-hita karo aura premake sAtha raho, isIme saba kucha hai / aise sattva-zUnya vyaktiyoko pathapradarzaka yadi mAnA jAe to jagatma jJAna-vijJAna, kalA-kauzala Adike vikAsAdikA abhAva hogA / yaha satya hai ki kRtime pavitratAkA praveza hue binA paramadhAmakI prApti nahI hotI, kintu usa kRtike lie samyak jJAnakA dIpa Avazyaka hai, jo ajJAna- adhakArako dUra kare tAki mArga aura amArgakA hame samyak - bodha ho / jagatkI vizAlatA aura usake ragamacapara prakRti naTIkI bhAti Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-svarUpa 53 bhAtikI lIlAoke adhyayanase samyak AcaraNako jitanA vala aura preraNA prApta hotI hai, utanI anya upAyoMse nahI / relakA eMjina jisa taraha vAppake vinA avaruddha gati ho jAtA hai, usI taraha vizva kyA hai, usame merA kyA aura kauna-sA sthAna hai ? Adi samasyAo ke samAdhAnarUpI valake abhAva me jIvanakI rela bhI mukti pathame tanika bhI nahI bar3hatI / jisa prakAra AjakA zikSita bhautika zAstroMke viSayame sUkSmase sUkSma gavepaNA aura govakA kArya karatA hai tathA apane kAryameM adhika salagnatAke kAraNa vaha apane prANokA khela karanese bhI mukha nahI mor3atA, yadi usa prakArakI niSThA aura tatparatA Atma - vikAsake jagabhuta vizvake rahasya - darzanake lie dikhAe to kitanA hina na ho ? samaya aura zaktike apavyayakI vicitra sUjha AtmAke sacce kalyANakI vAta socane-samajhane mArgameM upasthita kI jAtI hai / kintu AtmAko viSaya-bhogome pha~sA paratantra aura dukhI banAnevAlI sAmagrIkA sagraha karanA athavA carcAme samasta jIvanakI Ahuti karanA bhI jIvanakA sadvyaya samajhA jAtA hai - kaisI vicitra bAta hai yaha / yadi isa vipayakA vaijJAnika kilepaNa kiyA jAe to vidita hogA ki dRzya - jagatme sacetana tattva ( ise upaniSadome 'AtmA' kahA gayA hai) aura acetana tattvokA sadbhAva hai / 'satyaM brahma, jaganmithyA' - eka brahma hI to satya hai aura zeSa jagat kAlpanika satya hai- spaSTa zabdoMmeM mithyA hai, yaha vedAntiyokI mAnyatA vAstavikatAse samanvaya nahIM rakhatI / Atma-tattvakA sadbhAva jitane rUpame paramArtha hai, utane hI rUpame acetana tattva bhI vAstavika hai / dArzanika vizleSaNakI tulApara satyakI dRSTise sacetana-acetana' dono tattva samAna hai / ata. jagatko mithyA mAnanepara brahmakI bhI vahI gati hogI / 1 paM0 rAhulajIne isa viSayako asatya rUpase 'darzana-digdarzana' meM likhA hai / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana tattvame utpatti, sthiti tathA vinAga svabhAva pAyA jAtA hai / aisI korDa sadAtmaka vastu nahI hai, jo kevala sthitizIla hI ho tathA utpatti aura vinAgake cakrase vahirbhUta ho / jaina sUtrakAra AcArya umAsvAmI ne likhA hai - " utpAdavyayadhIvyayukta sat" / isa viSaya me paJcAdhyAyIkAra likhate hai ki- 'tattvakA lakSaNa sat hai / abheda dRSTise tattvako satsvarUpa kahanA hogaa| yaha sat svata siddha hai - isakA astitva anya vastuke avalamvanakI apekSA nahI karatA / isI kAraNa, yaha tattva anAdi nidhana hai - svasahAya aura vikalpa - rahita bhI hai / 54 sAdhAraNa dRSTise eka hI vastume utpatti-sthiti-vyayakA kathana asambhava bAtokA bhANDAra pratIta hotA / kintu sUkSmavicAra bhUmakA kSaNamAtrame unmUlana kiye binA na rhegaa| yadi 'Ama' ko padArtha ( tattva ) kA sthAnApanna samajhA jAe, to kahanA hogA ki kacce Amame pakaneke samaya harepanakA vinAza huA, pIle ragavAlI pakI avasthAkA usI samaya prAdurbhAva huA aura ina dono avasthAoko svIkAra karanevAle AmakA sthAyitva - zravyatva banA rhaa| yaha to usa 'sat' ke darzanakI dRSTikA bheda hai jo eka sat athavA tattva trividha rUpase jJAna-gocara banatA hai / AmakI pIlI avasthApara dRSTi DAlanese satkA utpAda hamAre dRSTi- bindume pradhAna banatA hai / vinAza honevAle hare ragako lakSya - gocara banAnepara satkA vinAza hameM dikhatA hai | Ama - sAmAnyapara dRSTi DAlanepara na to utpAda mAlUma hotA hai aura na vyaya / isa Amake samAna vizvake sampUrNa padArtha utpAda, vyaya tathA dhauvya yukta hai / tArkika samantabhadra ne isIlie tattvako pUrvokta trividhatAose samanvita svIkAra kiyA hai - " tasmAt tattvaM trayAtmakam / " 1 tattvArthasUtra 5 / 30 / 2 " tattva sallAkSaNika sanmAna vA yataH svataH siddham / svasahAyaM nirvikalpaM ca // " tasmAdanAdinidhanaM 3 AptamImAMsA zlo0 60 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-svarUpa isa trividha tattvadRSTime kinhIko tIvra virodhakA darzanarUpI tarkAbhAsa caina nahIM lene detaa| unheM isa bAtako dhyAname rakhanA hogA, ki tattva-darzanakI tIna dRSTiyoke pariNAma-svarUpa vaha sat trayAtmaka pratIta hotA hai| virodha to tava ho java eka hI dRSTise tIno vAtokA varNana kiyA jaae| navIna paryAyakI apekSA utpAda kahA hai aura purAtana paryAyakI dRSTise vyaya batalAyA hai| navIna paryAyakI dRSTise utpAdake samAna vyaya kahA jAe athavA purAtana paryAyakI apekSAse hI vyayake samAna utpAda mAnA jAe athavA dhrauvyatA svIkAra kI jAe to virodha tattvakI avasthitiko sakaTApanna banAe vinA na rhegaa| syAdvAdakI saJjIvanIke sasparzako prApta karanepara virodhAdi vikArokA viSa tattvakA prANApaharaNa na kara use amara-jIvana pradAna karatA hai| isa syAdvAda vidyAke vipayame vizada vivecana Age kiyA jaaegaa| isa prasagame itanI bAta dhyAname rakhanI cAhie ki koI vastu ekAntase sthitizIla utpatti athavA vinAzAtmaka nahI pAyI jaatii| ataeva vedAntiyokA brahma jitanA adhika satya hai, utane hI satya anya tattva bhI hai| vijJAna-vicArasampanna dArzanikacintana to yaha batAtA hai ki sampUrNa vizvaparyAya avasthA ( Modification ) kI dRSTise kSaNa-kSaNameM parivartanazIla hai| isa dRSTise tattvako kSaNika vinAzI athavA asatrUpa dhAraNa karanevAlA bhI kaha sakate hai| yadi usa tattvapara dravya (Substance) kI apekSA vicAra kareM to tattvako Adi aura antarahita agIkAra karanA hogaa| sarvathA asat yA abhAvarUpa honevAlI vastuko Adhunika-vijJAnakA paNDita bhI to nahI maantaa| vastu kitane hI upAyo dvArA mRtyu athavA vinAzake mukhame praviSTa karAyI jAe, usakA samUla nAza na hokara mUlabhUta tattva avazya avasthita rhegaa| isa mahAn satyako svIkAra karanepara vizva-nirmANa-kartA Izvarako na mAnate hue bhI jagatkI suvyavasthA AdimeM bAdhA nahI paDatI, kyoki yaha jagat satsvarUpa Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jainazAsana honese anAdi aura anidhana - ananta hai| bhalA, jina tattvokI avasthiti ke lie svayakA vala prApta hai, dUsare zabdome jo svakA avalamvana karanevAle Atma-zaktikA Azraya tathA sahayoga prApta karanevAle hai, unake bhAgya - nirmANakI bAta anya vijAtIya vastuke hAtha saupanA anAvazyaka hI nahI, vastu svarUpakI dRSTise bhayakara atyAcAra hogaa| eka dravya jo svaya nisargata samartha, svAvalambI, svopajIvI hai, usapara kisI anya zaktikA hastakSepa honA nyAyAnumodita nahI kahA jA sktaa| vAstavame dekhA jAe to jagat padArthoke samudAyakA hI nAma hai, padArthapuJjako choDa vizva nAmakI aura koI vastu hI nahI jo apane sraSTAkA sahArA cAhe / vastukA svAbhAvika svarUpa aisA hai ki use anya bhAgya vidhAtAkI koI AvazyakatA nahI hai, jisakI icchAnusAra vastuko vividha pariNamanarUpa abhinaya karaneke lie vAdhya honA paDe / vidhAtAke bhaktoke mastiSkame Adi tathA antarahita srapTAke lie jisa yukti tathA zraddhA ke kAraNa sthAna prApta hai ! vahI audArya anya vastuoko anAdi nidhana mAnaneme pradarzita karanA caahie| isa prakAra java vizva anAdi nidhana hai, tava bAsvilakI yaha mAnyatA ki "paramAtmAne chaha diname sampUrNa jagatko vanAyA, manuSyake AkArako banA phUka mArakara usame rUha paidA kara dI, isa mahAn kArya ke karane se zrAnta honeke kAraNa ravivArako vaha vizrAma karatA rahA / " tArkikatAkI kasauTIpara athavA dArzanika parIkSaNa-agnime nahI Tika pAtI / jisa prakAra sacetana tattva anAdinidhana hai, usI prakAra acetana tattva bhI hai| brahmarUpa aNDase vizvako jisa taraha eka manohara kalpanA mAtra hai, jisakA satyase koI sambandha nahI hai, usI taraha pazcimake paNDita lAplAsa mahAzayakA yaha kahanA ki - "pahile jagatme sacetana-acetana nAmakI vastu nahI thI, na pazu-pakSI the, na manuSya the aura na dRzyamAna padArtha hI / pahile sampUrNa saura maNDala prakAzamAna gaisa rUpame piNDita thA, jise nebulA ( Nebula ) kahate hai| dhIre-dhIre zItake nimitta Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-svarUpa vaha vASpa drava aura dRDha padArtha bana calA, usakA hI eka aMza hamArI pRthvI hai|" sacetana jagatke viSayame kalpanAkA Azraya lenevAle yaha pazcimI vidvAn kahate hai ki 'abhIvA' nAmaka tattva vikAsa karate hue pazu-pakSI, manuSya Adi rUpameM prasphuTita huaa| eka hI upAdAnase vananevAle prANiyokI bhinnatAkA kAraNa DAravina akasmAtvAdako batAtA hai, kintu le mArkakA anumAna hai ki bAhya paristhitiyone parivartana aura parivardhanakA kArya kiyA hai, jisame abhyAsa, AvazyakatA, paramparA Adi vizeSa nimitta banate haiN| vikAsa siddhAntake mahAn paNDita DAravina mahAzayane hI yaha navIna tattva khojakara vatAyA, ki manuSya vandarakA vikAsa-yukta rUpa hai / pratIta hotA hai ki yUropiyana hone ke kAraNa DAravinako santulanake lie apane dezavAsI vandara aura manuSyoke viSayame cintanA karanI paDI hogii| isIlie, vinoda-zIla zAyara akavara kahate hai "bakaule DAravina hajarate Adama the bujanA (bndr)| ___ ho yakI hamako gayA yUropake iMsA dekhakara // " yaha batAyA jA cukA hai ki vizvameM sacetana-acetana tattvokA samudAya vizva-vividhatA tathA hrAsa athavA vikAsakA kArya kiyA karatA hai| Atmatattvake svatantra astitvake viSayame paryApta vicAra ho cukA, ata' jaDatattvake viSayame vizeSa vicAra karanA Avazyaka hai| jisa jar3a-tattvakA hama sparzana, rasanA, ghANa, cakSu tathA karNa ina pAca indriyoke dvArA grahaNa athavA upabhoga karate hai, usa jaDatattvako jaina dArzanikone 'pudgala' sajJA dI hai| jisameM sparza, rasa, gandha tathA varNa pAye jAte hai use pudgala ( Matter ) yA maiTara kahate hai| sAkhya darzanake zabdakozakA 'prakRti' zabda pudgalako samajhaneme sahAyaka ho sakatA hai / antara itanA hai ki prakRti sUkSma hai aura jisa prakAra pudgalakA pratyekako anubhava hotA hai isa prakAra prakRtikA bodha tabataka nahI hotA jaba taka ki vaha mahat ahakAra Adi rUpame vikasita hotI huI bRhat mUrtimAn rUpako dhAraNa na kara le| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jainazAsana ___pudgalame sparza, rasa, gandha tathA varNakA sadbhAva avazyambhAvI hai| ye cAro guNa pratyeka pudgalake choTe-baDe rUpame avazya hoge| aisA nahIM hai ki kisI padArtha meM kevala rasa athavA gandha Adi pRthak pRthak ho / jahA sparza Adimese eka bhI guNa hogA, vahA anya guNa prakaTa yA aprakaTa rUpame avazya pAye jAyage / vaizeSika darzanakArakI dRSTime vAyume kevala sparza nAmakA guNa dikhAI detA hai| yathArtha bAta yaha hai ki pavanameM sparzake samAna rasa, gaMdha, varNa bhI hai para ve anudbhuta avasthAme hai / yadi kevala sparza hI pavanakA guNa mAnA jAe to hAiDrojana, oNksIjana nAmakI pavanoke sayogase utpanna jalameM bhI pavanake samAna rUpakA bodha nahI honA cAhie thA / jaba jalaparyAyameM rUpa AdikA bodha hotA hai taba vIjarUpa pavaname bhI sparza Adike samAna rUpa AdikA bhI sadbhAva svIkAra karanA caahie| isI prakAra jaDa-tattvake viSayame aneka dArzanikokI bhAnta dhAraNAe~ hai / vastuta dekhA jAe to pudgala agaNita rUpase parivartanakA khela dikhAkara jagatko camatkRta karatA hai| cArvAkake samAna pRthvI, jala, agni, vAyurUpa bhUtacatuSTaya pRthak astitva nahI rkhte| jo pudgalaparamANu pRthvIrUpame pariNata hote hai, anukUla sAmagrI pAkara unakA jala pavanAdirUpa parivartana huA karatA hai| dRzyamAna jagatme jo paudgalika khela hai usake AdhArabhUta pratyeka pudgalame sparza, rasa, gandha, varNa pAyA jaaegaa| vaizeSika darzana agnike tejasvI rUpake samAna suvarNake tejapUrNa varNako dekha usameM anudbhUta agni tattvakI adbhuta kalpanA karatA hai| yadi 1 "sparzarasagandhavarNavantaH pudglaaH|"-tttvaarthsuutr, a0 5 sU0 23 / 2 "bhedAt saghAtAt bhedasaghAtAbhyAM ca pUryante galante veti pUraNagalanAtmikA kriyAmantarbhAvya pudgalazabdo'nvarthaH"... tattvArtharAjavAtika pa0 160 / 05 sa0 11 // 3 "suvarNa taijasama, asati pratibandhake'tyantAgnisaMyoge'pi anucchidyamAnadravatvAdhikaraNatvAt"-tarkasaMgraha pR0 / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-svarUpa .56 zaktikI apekSA kahA jAya to jalIya paramANuo takame agnirUpa pariNata honekI bhI sAmarthya hai / itanA hI kyo, vaha to ananta prakArakA pariNamana dikhA sakate hai| aisI sthitime suvarName anudbhUta agnitattvasadRza vicitra vaizeSika mAnyatAe~ satyakI bhUmipara pratiSThA nahI paatii| ___ sAkhyadarzana jaDa prakRtiko amUrtika mAna mUrtimAn vizvakI sRSTiko usakI kRti svIkAra karatA hai| para vaijJAnikoko ise svIkAra karanemeM kaThinatA paDegI ki amUtikase mUrtikakI niSpatti kisa nyAyase sambhava hogI ? jaina dArzanika pudgalake paramANutakako mUrtimAn mAnakara mUrtimAna jagat ke udbhavako vatAte hai| reDiyo, grAmophona, aNuvama Adi jagatko camatkRta karanevAlI vaijJAnika zodha aura kucha nahI pudgalakI ananta zaktiyomeMse katipaya zaktiyokA vikAsamAtra hai| vaijJAnika loga eka sthAnake savAdako 'Ithara' nAmake kAlpanika mAdhyamako svIkAra kara sudUra pradezame pahu~cAte hai| isa viSayame hajAro varSa pUrva jaina vaijJAnika RSi yaha batA gaye hai ki pudgala-puJja (skandha) kI eka sabase baDI mahAskandha' nAmakI sampUrNa lokavyApI avasthA hai| vaha anya bhautika vastuoke samAna sthUla nahI hai| usa sUkSma kintu jagatvyApI mAdhyamake dvArA sudUra pradezake savAda Adi prApta hote hai / zabda usa pudgalakI hI pariNati hai| Aja bhautikavijJAnake paNDitone zabdakA sagraha karanA, yantroke dvArA ghaTAne-bar3hAne Adi kAryose use bhautika yA paudgalika mAnanekA mArga sarala kara diyA hai, anyathA vaizeSika darzanavAloko yaha samajhAnA atyanta kaThina thA ki zabdako AkAzakA guNa kahanevAlI unakI mAnyatA sazodhanake yogya hai| zabdako anAdi AkAzakA guNa mAna mImAsaka loga bhI vedako 1 "tatrAntyaM (sthaulyaM) jagadvyApini mahAskandhe / " -pUjyapAdaH sarvArthasiddhi 5-24 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana apaurupeya siddha karaneme eDIse coTI taka pasInA bahAyA karate the| isa taraha zabdako pudgalakI paryAya mAnanepara aneka purAtana bhAratIya dArzanikokI bhAnta dhAraNAe~ dharAzAyI ho jAtI hai| pudgalakI acintya zakti jaina santoke prakRtike sUkSma adhyayanakA pariNAma hai| pArthiva pattharakA koyalA agnirUpa pariNata hote dekhA jAtA hai, sIpake AdhArako pAkara jalabindukA pArthiva motIrUpame pariNamana hotA hai| isa prakAra vicitra paudgalika pariNatiko hRdayagama karate hue darzana zAstrakI bhUla-bhulaiyAse mumukSuko apane mastiSkakI rakSA karanI caahie| ___ isa pudgalase sambaddha jIva jagatme agaNita rUpa dhAraNa karatA hai| jJAna aura AnandasvarUpa AtmAko paudgalika zaktiyA hI isa zarIrarUpI kArAgArame bandI banA apanI vicitra zaktikA pradarzana karatI hai| pRthvI, jala, agni, vRkSa, pavana Adi zarIroko dhAraNa kara yaha jIva pRthvI Adi nAmase pukArA jAtA hai-tattvata saba AtmAe~ samAna hai| yaha pudgalako pozAka hI unameM pArthakyakI pratIti karAtI hai| pRthvI, jala Adi rUpame pudgalake nimittase jIvakI pariNati jAnakara tathA usakA yathArtha rahasya na samajha kucha zodhaka vidvAn' yaha vicitra dhAraNA kara baiThe ki jainiyone sapUrNa pRthvI, jala, pavanarUpa svatantra eka-eka jIvAtmA svIkAra kiyA hai / unhe mAlUma honA cAhie ki pApANa, mRttikA, jala, hima, agni Adime ananta vikAsa-zUnya AtmAokA sadbhAva jaina dArza 1 "This doctrine is entirely misunderstood by oriental scholars, who go to the extent of attributing to Jain Philosophy a primitive-doctrine of animism, that carth, water, air, etc hare their own souls" Prof. A Chakravarty in the 'Cultural Heritage of India'-P. 202. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-svarUpa nikone mAnA hai| 'uttararAmacaritrame varNita devI sItAkA pRthvI mAtAkI godame samA jAnevAlI bAta yahA nahI svIkAra kI gayI hai| isa vizAla pRthvIko pudgalakI sthUla paryAya mAtra mAnA gayA hai, usame mAtRtva athavA devIpanekI kalpanA jaina vaijJAnikone svIkAra nahIM kii| isa pudgalakA sabase choTA aga jisakA dUsarA bhAga na ho sake paramANu kahalAtA hai| yaha paramANu atyanta sUkSma hotA hai| jaba snigdhatA aura rUkSatAke kAraNa do yA adhika paramANu milakara ba~dhate hai, tava pujIbhUta paramANupiNDako 'skandha' kahate hai| vaizeSika darzana apanI sthUla dRSTise sUryake prakAzameM calate phirate dhUli Adike kaNoko paramANu samajhatA hai| aise kathita tathA vibhAgarahita kahe jAnevAle vaizeSikake paramANuoke vaijJAnikone vidyut zaktikI sahAyatAse aneka vibhAga karake aNuvIkSaNa yatrase darzana kie hai| jaina dArzanikokI sUkSmacintanA to yaha batAtI hai ki kisI bhI yatra AdikI sahAyatAse paramANu hamAre nayanagocara nahIM ho sktaa| jo padArtha cakSu-indriyake dvArA gRhIta hote hai, ve ananta paramANuoke piNDIbhUta skandha hai / vaijJAnika jise paramANu kahege, jaina dArzanika usame ananta sUkSma paramANuokA sadbhAva vtaaeNge| isakA kAraNa yaha hai ki sampUrNa vikRtikA nAza karanevAle sarvana paramAtmAkI divya jJAnajyotise prakAzita tattvokA unheM vodha prApta huA hai| isIlie vaijJAnikone jo pahile lagabhaga sAta darjanase bhI adhika mUla tattva (Elements) mAne the aura ava jinakI sakhyA bahuta kama ho gayI hai, unake viSayame jainAcAryone kahA hai ki sparza, rasa, gandha aura varNavAle aneka tattva nahIM hai| eka pudgala tattva hai jisane vaDe-baDe dArzaniko tathA vaijJAnikoko bhUlabhulaiyAme pha~sA aneka mUla tattvake mAnaneko prerita kiyaa| 1 "pRthvI-ehi vatse pavitrIkuru rsaatlm| rAmaH-hA priye ! lokAntaraM gatA hi / sItA-NedumaM attaNo aMgesa vilaaM ambaa| Na sakkamhi IdisaM jIaloaparivattaM aNubhavidu".....saptamAMka pR0 186, 187 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana vaizeSikadarzanakI nau dravyavAlI' mAnyatApara vicAra kiyA jAe, to kahanA hogA ki pRthvI, ap, teja, vAyu nAmaka svataMtra tattvoke sthAnapara eka pudgalako hI svIkAra karanese kArya vana jAtA hai kyoki uname sparzAdi pudgala ke guNa pAye jAte hai| dik tattva AkAzase bhinna nahIM, Adi / jIva tathA pudgalame kriyAzIlatA pAyI jAtI hai| inako sthAnase sthAnAntararUpa kriyAme sAmAnya rUpase tathA udAsIna sahAyaka rUpameM dharma dravya (Medium of Motion ) nAmake mAdhyamakA astitva mAnA gayA hai / isake viparIta jIva aura pudgalakI sthitime sAdhAraNa sahAyaka mAdhyamako adharmaM dravya (Medium of Rest ) kahA gayA hai| ye dharma aura adharma dravya jaina darzanake viziSTa tattva hai / jagat- prakhyAta satkarma - asatkarma, puNya-pApa athavA sadAcAra - hInAcArako sUcita karanevAle dharmaadharmase ye dono dravya pUrNatayA pRthak hai / ye gamana athavA sthiti kArya me preraNA nahI karate, udAsInatApUrvaka sahAyatA dete hai / machaliyoko jalame vicaraNa karaneme sarovarakA pAnI sahAyaka hai, balapUrvaka preraNA nahI karatA / zrAnta pathikoko apanI chAyAme vizrAmanimitta vRkSa sahAyatA karate hai, preraNA nahI / isI prakAra dharma-adharma nAmaka dravyokA svabhAva hai aura yahI unakA kArya hai' / I 62 jIva Adi navInase prAcIna bananerUpa parivartanakA mAdhyama 'kAla' (Time) nAmakA dravya svIkAra kiyA gayA hai / sampUrNa jIva, pudgala, dharma, adharma, kAlako avakAza - sthAna dene ( Localise ) vAlA AkAza dravya (Medium of Space) mAnA gayA hai| dharma, adharma, AkAza ye akhaNDa dravya hai / jIva ananta hai| pudgala dravya anantAnanta hai / kAladravya asakhyAta aNurUpa hai / kAlako choDa .1 "pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAsi navaiva " 2 3 -- tarkasaMgraha sU. 2 " gatisthityupagrahau dharmAdharmayorupakAraH / " - ta0 dekho, ta0 sUtra (mokSazAstra ) adhyAya 5 sUtra sUtra 5 - 17 / 22,18, 6 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-svarUpa jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza sattAyukta hokara bahuta pradezavAle hai, isalie, inhe astikAya kahate hai| kAla dravyako astikAya nahI kahA hai, kyoki vaha paraspara asambaddha pRthak pRthak paramANurUpa hai| dharma, adharma aura AkAza tathA kAlame eka sthAnase dUsare sthAname gamanAgamanarUpa kriyAkA abhAva hai isalie inhe niSkriya kahA hai / AkAzake jisa maryAdita kSetrame jIvAdi dravya pAye jAte hai, use 'lokAkAza' kahate haiM aura zepa AkAzako 'alokAkAza' kahate hai / eka paramANu dvArA ghere gaye AkAzake azako pradeza kahate hai| isa dRSTise nApa karanepara dharma, adharma tathA eka jIvame asakhyAta pradeza vatAye gaye hai| jIvakA choTe-se-choTA zarIra lokake asakhyAtaveM bhAga vistAravAlA rahatA hai| jaise dIpakakI jyoti choTe-baDe kSetrako prakAzita karatI hai arthAt jo DhaMkA huA dIpaka eka ghar3eko Alokita karatA hai, vahI dIpaka AvaraNake dUra honepara vizAla kamareko bhI prakAzayukta karatA hai| isI prakAra apanI sakoca-vistArazaktike kAraNa yaha jIva ciu~TI-jaise choTe aura gaja-jaise vizAla zarIrako dhAraNa kara utanA sakucita aura vistRta hotA hai| yaha vAta pratyakSa anubhavame bhI AtI hai ki choTe-bar3e zarIrameM pUrNarUpase AtmAkA sadbhAva rahatA hai| ata yaha dArzanika mAnyatA ki-yA to jIvako paramANuke samAna atyanta alpa-vistAravAlA athavA AkAzake samAna mahat-parimANavAlA svIkAra karanA cAhie, anubhava aura yuktike pratikUla hai| una logokI aisI dhAraNA hai ki AtmAko yadi aNu aura mahat-parimANavAlA na mAnA gayA to vaha avinAzopanekI vizeSatAse rahita ho jaaegaa| isa vicAra-dhArAkI AlocanA karate hue jaina dArzanikone kahA hai ki aNu yA mahat-parimANavAlA padArtha hI nitya ho, avinAzI ho aura madhyama parimANavAle padArtha vinAzazIla ho, aisA koI parimANa 1 vahI sUtra 4 / 2 anaMtavIrya-prameyaratnamAlA--pR0 107,8 / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana kRta nityAnityatvakA niyama nahI pAyA jaataa| jaba ekAnta nitya athavA anitya svarUpa vastu hI nahIM hai tava anityatAkI Apattivaza anubhavame AnevAlI AtmAkI madhyamaparimANatAko bhulAkara pratIti aura anubhavaviruddha AtmAko aNuparimANa yA mahatparimANavAlA mAnanA tarkasagata nahI hai| aisA koI avinAbhAva sambandha nahIM hai ki madhyamaparimANavAlA anitya ho aura anyaparimANavAlA nity| ata. tattvArthasUtrakArane ThIka likhA hai ki pradIpake samAna pradezoke sakoca-vistArake dvArA jIva lokAkAzake hInAdhika pradezoko vyApta karatA hai| jaina dArzanikoke dvArA varNita isa jagatme jIva, pudgala, AkAza, kAla nAmaka dravyokI mAnyatAke viSayame aneka dArzanikokI sahamati prApta hotI hai| kintu dhama aura adharma nAmaka dravyokA sadbhAva jainadarzanakI viziSTa mAnyatA hai aura jise mAne binA dArzanika-cintanA paripUrNa nahI kahI jA sktii| gambhIra vicAra karanepara vidita hogA ki jisa prakAra apane sthAnapara rahate hue padArthame navInatA-prAcInatArUpI cakrakA, kAraNa kAla nAmaka dravya mAnA hai aura sampUrNa dravyokI avasthitike lie avakAza denevAlA AkAza dravya svIkAra kiyA hai, usI prakAra kSetrase kSetrAntara jAneme sahAyaka tathA sthitime sahAyaka dharma-adharmanAmaka dravyokA astitva agIkAra karanA tarkasaMgata hai| 'ye jIvAdi chaha dravya kabhI kama hokara pAca nahIM hote aura na baDhakara sAta hote hai| jisa prakAra samudrame lahare uThA karatI hai, vilIna bhI hotI hai, phira bhI jalakI apAra rAzivAlA samudra vinaSTa nahIM hotA; usI prakAra parivartanakI bha~varame samasta dravya ghUmate hue bhI apane apane astitvako nahI choddte| isa dravyasamudAyamese apane Atmatattvako prApta karanekA dhyeya, prayatna tathA sAdhanA mumukSu mAnavakI rahA karatI hai| vizva 1 "pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat |"--t0 sUtra 5 / 16 / 2 "nityAvasthitAnyarUpANi"-ta0 sUtra 5-4 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma- jAgaraNa ke pathapara 65 kA vAstavika rUpa samajhane aura vicAra karanese yaha AtmA bhUmase bacakara kalyANakI ora pragati karatA hai / isa vizvake vAstavika svarUpakA vicAra karate-karate AtmA viSayabhogose virakta ho vilakSaNa prakAzayukta divya jIvanakI ora jhukatA hai / dekhie, eka kavi kitane udbodhaka zabdose mAnava AkRtidhArI isa loka aura usake dravyokA vicAra karatA huA Atmonmukha honekI preraNA karatA hai loka zraloka prakAza mAhi thira, nirAdhAra jAno / puruSa rUpa kara kaTI bhaye Sadravyana so mAno // isakA koI na karatA, haratA zramiTa zranAdI hai | jIva ru pudagala nAce yAme, karma upAdhI hai| pApa-punya so jIva jagata meM, nita sukha dukha apanI karanI Apa bhara sira aurana ke moha karmako nAza, meTakara saba jagakI nija padameM thira hoya, lokake sIsa karo - kavivara maMgatarAya - bAraha bhAvanA bharatA / dharatA // AsA / vAsA // zrAtma jAgaraNa ke pathapara isa vizvakI vAstavikatAse suparicita mAnava gambhIra cintanAme nimagna ho socatA hai, java merA AtmA jaDa- pudgala - AkAga Adise guNa-svabhAva AdikI apekSA pUrNatayA pRthak hai taba apane svarUpakI upalabdhinimitta kyo na meM samasta sAsArika mohajAlakA parityAga kara parama nirvANake lie prayatna karU~ ? bhagavAn mahAvIrake samakSa bhI aisA hI prazna thA, jaba tAruNya - zrIse unakA zarIra alakRta thA aura unake pitA mahArAja siddhArtha unase vivAha - vandhanako svIkAra kara rAjakIya bhogokI ora unakI cittavRttiko khIcaneke prayatname tatpara the / bhagavAn mahAvIra 5 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana kA AtmA sarvaprakAra samartha eva parituSTa thA isalie usane makaDIkI taraha apanA jAla bunakara aura usIme phaMsa jIvana gamAnekI cepTA na kI, kintu sampUrNa vikAropara vijaya pA paripUrNa Atmatvako pAneke lie durvalatAoke vardhaka sakIrNa gRhavAsako tilAjali de digambaramudrA dhAraNa kara AtmasAdhanAnimitta anta bahi satya, ahiMsA, brahmacarya, aparigraha, acauryakA prazasta patha svIkAra kiyA; aura apanI saccI aura sudRDha sAdhanAke phalasvarUpa unhone karma-rAziko cUrNa kara ananta-Ananda, anantajJAna, ananta-zakti, avinAzI jIvana Adi anupama vibhUtiyo kA adhipatitva prApta kiyaa| lekina ekadama mahAvIra bananeke kaThina aura lokottara mArgapara calanekI kSamatA mohI aura viSayome phaMse hue vAsanAoke dAsome kahA hai ? jo AtmA karmazatruokA hastaka bana apane Atmatvako bhUla mahAkavi banArasIdAsajIke zabdome-"brahmaghAtI mithyAtI mahApAtakI" ke nAmase pukArA jAtA hai, vaha bhalA kaise AtmajAgaraNake ujjvala pathapara ekadama cala sakatA hai ? rogAkrAnta netra jisa prakAra prakAzako dekha pIDAkA anubhava karate hue Akhoko mIca adhekA anukaraNa karAte hai, isI prakAra moha-rogase pIDita avivekI prANI viSaya-bhogakI lAlasAse AkarSita ho samyakjJAnake prakAzapUrNa jIvanake mahattvako bhulA bhogI aura viSayAsaktakI jindagIko hI apane jIvanakA Adi tathA carama lakSya samajhatA hai| sata-samAgama, pavitra grathokA anuzIlana aura sudaivase AtmanirmalatAke yogya sudinake Anepara kisI saubhAgyazAlIkI mohAdhakAranimagna AtmAme nirmala jJAna-sUryake udayako sUcita karanevAlI vivekarazmiyA apane puNya prakAzako pahu~cA jIvanako Alokita karane lagatI hai| usa samaya vaha AtmA nirvANasukhake lie lAlAyita ho apanA sarvasva mAne jAnevAle dhana-vaibhava Adi parikarako kSaNa-bharame choDaneko udyata ho jAtA hai| aisA hI prakAza jaina-samrATa candragupta mauryako brahmarSi zruta Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma- jAgaraNake pathapara 67 kevalI bhadravAhu munIndrake sAnnidhyame prApta huA thaa| isIlie unane apane vizAla bhAratake sAmrAjyako tRNavat choDakara Atma-satoSa aura brahmAnandake lie digambara akicana mudrA dhAraNakara zramaNabelagolAkI puNya vIthiyoko apane pada cinhose pavitra kiyA thaa| jisa prakAra laukika svAdhInatAkA saccA premI sarvasvakA bhI parityAga kara phAsI ke takhteko premase praNAma karate hue saharSa svIkAra karatA hai, usI prakAra nirvANakA saccA sAdhaka aura mumukSu tila-tuSa mAtra bhI parigrahase pUrNatayA sambandha viccheda kara rAga-dveSa, moha, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi vikRtiyokA pUrNatayA parityAga kara zArIrika Adi vAghAo kI ora tanika bhI dRSTipAta na kara upekSA vRttiko apanAkara, AtmavizvAsako sudRDha karate hue samyak jJAnake ujjvala prakAzame apane acintya tejomaya Atma-svarUpakI upalabdhinimitta pragati karatA hai| AtmazaktikI apekSA pratyeka AtmA yadi hRdayase cAhe aura prayatna kare, to vaha ananta zAnti, ananta zakti, ananta jJAna Adise paripUrNa Atmatvako prApta kara sakatA hai| kintu moha aura viSayokI Asakti AtmoddhArakI ora isakA kadama nahI baDhane detI / mohake kAraNa, koIkoI AtmA itanA agha aura pagu bana jAtA hai ki vaha apaneko jJAnajyotivAlA AtmA na mAna jaDatattvasadRza samajhatA hai| yaha garIrame Atmabuddhi karake zarIrake hrAsame AtmAkA hrAsa aura usake vikAsa meM Atma vikAsakI ajJa kalpanA kiyA karatA hai / pravRddha kavi daulatarAmajIne aise vahiduSTi Atma-vimukha prANIkA citraNa karate hue kahA hai ki yaha mUrkha prAya socA karatA hai "meM sukhI dukhI meM raMka rAva / mere gRha dhana godhana prabhAva // mere suta tiya meM sabala - dIna / berUpa subhaga mUrakha pravIna // tana upajata apanI upaja jAna / tana nasata zrApako nAza mAna // rAgAdi prakaTa ye duHkhadaina / tinahI ko sevata ginata caina // zubha azubha baMdhake phala mabhAra / rati zrarati karai nijapada visAra // " - chahaDhAlA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jainazAsana isa prakAra apane svarUpako bhUlanevAlA 'vahirAtmA' 'mithyAdRSTi' athavA 'anAtmajJa' zabdose pukArA jAtA hai| anAtmIya padArthome Atmatruddhi dhAraNa karanekI isa dRSTiko avidyA kahate hai| adhyAtmarAmAyaNameM vatAyA ha "deho'hamiti yA buddhiravidyA sA prkiirtitaa| nAha dehazcidAtmeti buddhividyeti bhnnyte||" 'mai zarIra hU~' isa prakAra zarIrame ekatvabuddhi avidyA kahI gayI hai| kintu 'mai garIra nahI hU~', 'caitanyamaya AtmA hU~ yaha buddhi vidyA hai| ___ aisA avidyAvAn , ajJAnI, mohI prANI jitane bhI prayatna karatA hai, utanA hI vaha apanI AtmAko badhaname DAlakara dukhakI vRddhi karatA hai| yadyapi gabdose vaha muktike prati mamatA dikhAtA huA kalyANakI kAmanA karatA hai, kintu yathArthame usakI pravRtti Atmatvake hrAsakI ora ho jAtI hai| muktike divya-mandirame praveza pAkara zAzvatika zAntiko prApta karanekI kAmanA karanevAleko sAdhanAke sacce mArgame laganA Avazyaka hai| isake lie AtmAko pAtra banAnekI AvazyakatA hai| isa pAtratAkA udaya usa vimala tattvajJAnIko hotA hai, jo zarIra Adi anAtmIya vastuose jJAna-Anandamaya AtmAkA apanI zraddhAse vizleSaNa karanekA sunizcaya karatA hai| isa puNyanizcaya athavA zraddhAko samyakdarzana (Right Belief) kahate hai| sva-parake vizleSaNa karanekI isa zaktise sampanna jIvako antarAtmA kahate hai| usakI vRtti kamalake samAna rahA karatI hai| jisa prakAra jalake vIcame sadA vidyamAna rahanevAlA kamala jala-rAzise vastuta alipta rahatA hai, usI prakAra vaha tattvajJa bhoga aura viSayoke madhyame rahate hue bhI unake prati Atarika Asakti nahI dhAraNa krtaa| dUsare zabdome kamalake samAna vaha alipta rahatA hai| jaina saskRtime jinendra bhagavAnke caraNoke nIce kamalokI racanAkA varNana pAyA jAtA hai| kamalAsanapara virAjamAna jinendra isa vAtake pratIka Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-jAgaraNake pathapara hai ki ve vipayabhoga Adi bhautika vibhUtiyose pUrNatayA alipta hai| isa prakAra Atma-zakti aura usake vaibhavakI pragADha zraddhAsampanna vyaktikA jJAna pAramArthika athavA samyaknAna kahA gayA hai, aura usakI AtmakalyANa athavA vimuktike prati honevAlI pravRttiko jaina RSiyone samyakcAritra batAyA hai| vauddha sAhityame ise 'samyak-vyAyAma' kahA hai| ina Atma-zraddhA, Atma-bodha tathA Atma-pravRttiko jaina vADmayame ratnatrayamArga kahA hai| tattvArthasUtrakAra AcArya umAsvAmIne apane mokSazAstrake prathama sUtrame likhA hai _ "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH|" isa ratnatrayamArgame zraddhA, jJAna tathA AcaraNakA sundara samanvaya vidyamAna hai| isa samanvayakArI mArgakI upekSA karaneke kAraNa hindUdharmameM vibhinna vicAradhArAokI udbhUti huI hai| koI zraddhAse prasUta bhaktiko hI sasArasataraNakA setu samajhatA hai, to jJAna-dRSTidhArI 'Rte jJAnAnna mukti'-jAnake vinA mukti nahI ho sakatI-kahatA hai / arthAt jJAnako hI saba kucha kahatA hai / isane hI jJAna-yoga nAmakI vicAraghArAko janma diyaa| isakA atireka itanA adhika ho gayA, ki jJAnayogakI oTame sapUrNa anarthoM aura pApa-pravRttiyokA poSaNa karate hue bhI puNyacaritra sAdhuoke sirapara savAra honekA svapna dekhatA hai| koI koI jJAnakI durvalatAko hRdayagama karate hue kriyAkADako hI jIvanakI sarvasva nidhi batAte hai| tulanAtmaka samIkSA karanepara sAdhanAkA mArga uparyukta atirekavAdako ulajhanase dUra tInoke samanvayame prApta hotA hai| eka Rpine likhA hai-karmazUnyakA jJAna prANahIna hai, avivekiyokI kriyA ni sAra hai, zraddhAvihIna buddhi aura pravRtti saccI saphalatA prApta nahI karA sakatI / adhe, lagar3e aura AlasI-jaisI bAta hai ___ "adha pagu aru AlasI jude jarai dava loy|" sAdhanakA saccA mArga vahI hogA, jahAM uparyukta tIno vAtokA pArasparika maitrIpUrNa sadbhAva pAyA jaay| usa dina mahAvIrajayatIke Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana jaina mahotsavake adhyakSa ke nAte nAgapura hAIkorTa ke jasTisa DA0 sara bhavAnIzakara niyogIne uparyukta ratnatrayarUpa sAdhanAke mArgakA sundara zabdomeM varNana karate hue kahA thA - The unity of heart, head and hand leads to liberation' - zraddhAkA pratIka hRdaya, jJAnakA AdhAra mastiSka tathA AcaraNakA nidarzaka hastake aikya se mukti prApta hotI hai / zAntise vicAra karanepara samIkSakako svIkAra karanA hogA, ki AtmazaktikI vizuddha zraddhA, puSTa jJAna aura tadanurUpa pravRtti karanepara hI sAdhaka sAdhyako prApta kara sakegA / 70 duniyAme saba prakArakI vastue~ yA vibhUtiyA saralatAse upalabdha ho sakatI hai, kiMtu AtmoddhArakI vidyAko pAnA atyanta durlabha hai| kisI virale bhAgyazAlIko usa citAmaNiratnatulya parizuddha dRSTikI upalabdhi hotI hai| apane pArasapurAName kavivara bhUdharadAsajI bhagavAn pArzvanAthake pUrvaM bhavokA varNana karate samaya vajUdata cakravartIkI bhAvanAkA citraNa karate hue kahate haiM "dhana kana kacana rAjasukha, sabahi sulabha kara jAna / durlabha hai sasAra meM, eka jathAratha jJAna ||" isa prakArakI divyajyoti athavA vaijJAnika dRSTi samanvita sAdhakakI jIvanalIlA mohI, bahirdRSTi, mithyAtvI kahe jAnevAle prANIse judI hotI hai| vaha sAdhaka rAgI, dveSI, mohI vyaktiko bhagavAn mAnakara abhi- vadanA karaneko udyata nahI hotA / kAraNa vaha aise kAryako devatAsambandhI mUDhatA samajhatA hai / vaha bhogI, dhana-daulata Adi sAmagrI dhAraNa karanevAle tathA hiMsA AdikI ora pravRtti karanevAle sasAra-sAgarame DUbate hue vyaktiko guru nahI mAnatA, kyoki, vaha bhalIbhAMti samajhatA hai ki ve to 'janma jala upala nAva' ke samAna sasAra - siMdhu DuvAnevAle guru hai / vaha samIkSaka nadI, tAlAba Adime snAna karaneko koI AdhyAtmika mahattva na de, use loka - mUDhatA mAnatA hai / vaha jJAna, kula, jAti, Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-jAgaraNake pathapara vala, vaibhava, sanmAna, zarIra, tapasyA Adike kAraNa abhimAna nahIM karatA, kyoki usakI tattva-jJAna jyotime saba AtmAe~ samAna pratibhAsita hotI hai| vaha guNavAnkA asAdhAraNa Adara karatA hai| tAttvika dRSTisampanna cANDAla to kyA, pazu takakA vaha devatAse adhika sammAna karatA hai; kyoki zarIra athavA bAjha vaibhavake madhyame vidyamAna jIvapara apane tattvajJAnakI aiksa-re nAmaka kiraNoko DAlakara vaha samyak-vodharUpI guNako jAnatA hai aura bAhya saudarya yA vaibhavake dvArA vimugdha nahI banatA / apanI pavitra zraddhAkI rakSAke lie bhaya, prema, lAlaca athavA AgAyukta ho svapna me bhI rAgI-dveSI deva, hiMsAdike poSaka zastrarUpa zAstro tathA pApamaya pravRtti karanevAle pAkhaDI tapasviyoko praNAma, anunaya vinaya Adi nahI krtaa| sarvana, vItarAga, hitopadezI prabhukI vANIme use aTala zraddhA rahatI hai| sasArake bhogoko karmoke adhIna, nazvara, dukhamizrita aura pApakA bIja jAna vaha unakI AkAkSA nahI krtaa| AtmatvakI upalabdhiko devendra yA cakravartI Adike vaibhavase adhika mUlyako AkatA hai / vaha zarIrake saudaryapara mugdha nahIM hotA, kAraNa kavivara daulatarAmajIkI bhASAme zarIrako "pala rudhira rAdhamala thailii| kIkasa vasAdi tai mailo|" samajhatA hai / aura, jAnatA hai ki yaha yathArthame kaisI hai "mata kojyau jI yArI, ghinageha deha jar3a jAnake, mAta-tAta raja-vIraja sau yaha, upajI ml-phulvaarii| asthi, mAla, pala, nasA-jAlakI, lAla-lAla jala kyaarii||mt0|| karma-kuraMga thalI-putalI yaha, mUtra-purISa bhNddaarii| carma-mar3hI ripukarma-dhar3I, dhana-dharma curAvana haarii||mt0|| je je pAvana vastu jagatameM, te ina sarva vigaarii| sveda, meda, kapha pledamayI bahu mada gada vyAla pittaarii||mt0|| jA saMyoga roga bhava taulauM, jA viyoga shivkaarii| budha tAsauM na mamatva karai-yaha mUr3ha-matina ko pyArI // mt0|| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana kAraNa dIna-hIna vanatA hai / usakI avasthA banArasIdAsajI ke zabdo me babarule patte -jaisI ho jAtI hai "phira DAMvADola so, karamakI kalolanimeM, hvai rahI avasthA bavarUle jaise pAtako / " prakRtibhakta kavi barD savarthakI nimna paktiyA isa prasagame udbodhaka pratIta hotI hai 78 "The world is too much with us; late and soon, Getting and spending, we lay waste our powers Little we see in Nature that is ours; We have given our hearts away, a sordid boon ? arthAt-hama sAsArikatAme AkaNTha magna hai / vyApAra Adike lenadenake hetu hama prAta zIghra hI uThate hai aura rAtrime derase sote hai / isa prakAra hama apanI zaktiko naSTa kara rahe haiM / hame 'prakRti' ke lie kucha bhI cintA nahI hai, yadyapi vaha hamArI svayakI vastu hai / hamane hRdayako kahI dUsarI jagaha pha~sA rakhA hai| vAstavame yaha malina varadAna bana gayA hai / kaisI vicitra bAta hai ki yaha AtmA ananta anAtmapadArthokI ora cakkara mArane athavA dauDadhUpa karaneke vaibhAvika kAryako svAbhAvika mAnatA hai aura sAdhanAke sacce mArgarUpa apane svarUpakI upalabdhiko bhAra rUpa anubhava karatA hai / svAmI kundakunda mahArAja batAte hai - "sudaparicivANUbhUdA savvassavi kAmabhogabaMdhakahA / eyattassuvalaMbho Navari Na sulabhI vihattassa // 4 // " - - samayasAra kAma aura bhoga sambandhI kathA isa jIvane ananta bAra sunI, usakA ananta bAra paricaya pAyA aura ananta bAra anubhava bhI kiyaa| yaha jIva, amRtacadrAcArya ke zabdome 'mahatA mohagraheNa goriva vAhyamAnasya' balavAn moharUpI pizAcase bailake sadRza jotA gayA hai / isalie kAma-bhoga sambandhI 1 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-jAgaraNake pathapara 75 kathA sulabha mAlUma paDatI hai, kintu karmapuJjase vibhakta apane AtmA kA ekapanA na to kabhI sunA, na paricayame AyA aura na anubhavame AyA, isalie yaha apanA hote hue bhI kaThina mAlUma par3atA hai| karma-bhAra halakA hone para, vItarAga vANIkA parizIlana karane para aura satajanoke samAgamase sAdhakako vaha vimala dRSTi prApta hotI hai, jisake sadbhAvameM nArakI jIva bhI ananta dukhoke vIcame rahate hue vilakSaNa AtmIka zAntike kAraNa apaneko kRtArtha-sA mAnatA hai aura jisake abhAvame avarNanIya laukika sukhoke siMghume nimagna rahate hue bhI devendra athavA cakravartI bhI vAstavika zAti-lAbhase vacita rahate hai| paMcAdhyAyIkAra kitane valake sAtha yaha batAte hai "zakacakradharAdInAM kevalaM puNyazAlinAm / tRSNAbIjaM ratisteSA sukhAvApti. kutstnii|" aise sAdhakakI manovRttike viSayame adhyAtma sAdhanAke pathame pravRtta sAdhakavara banArasIdAsajI apane nATaka samayasArameM likhate hai jaise nisi vAsara kamala rahe paMka hI maiM, paMkaja kahAvai pa na vAke Dhiga paMka hai| jaise maMtravAdI viSadhara sauM gahAvai gAta, matrakI saMgati vAke binA viSaDaMka hai| jaise jIbha gahai cikanAI rahe rUkhe aMga, pAnImeM kanaka jaise kAyasauM aTaka hai| taise jJAnavaMta nAnA bhAti karatUti ThAna, kiriyA te bhinna mAne yAta nikalaMka hai| yogavidyAkI anubhUti karanevAle yogirAja pUjyapAda Atmavodhako bhava-vyAdhiyoko unmUlana karaneme samartha auSadha vatalAte hai "mUlaM saMsAraduHkhasya deha evAtmadhIstataH tyaktvanAM pravizedantarbahiravyApa tendriyaH // 15 // " 1 smaadhishtk| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana sasAraparibhUmaNakA kAraNa pUjyapAda svAmIkI dRSTime zarIrameM AtmAkI bhAvanA karanA hai| videhatva-nirvANakA bIja AtmAmeM Atma-bhAvanA hai "dehAntaragate/jaM dehe'sminnaatmbhaavnaa| bIjaM videhaniSpattaH, prAtmanyevAtmabhAvanA // 74 // " isa Atma-dRSTike vaibhavase sapanna sAdhakake pAsa kisI prakArakI bhIti nahIM rhtii| usakI dRSTi sadA amara jIvana aura avinAzI AnandakI ora lagI rahatI hai| usakI zraddhAme to maharSi kundakundake zabdome yaha bAta TakotkIrNasI ho jAtI hai ki-merA AtmA eka hai, jJAnadarzana-samanvita hai, bAkI saba bAhya padArtha hai-ve saba sayogalakSaNavAle hai, AtmAke svarUpa nahI hai-- "ego me sassado AdA, nnaanndsnnlkkhyo| sesA me bAhirA bhAvA, savve sjog-lkkhnnaa||" -bhAvapAhuDa java aise ujjvala vicAra AtmAmeM sthAna banA lete hai, taba mRtyuse bheTa karAnevAlI musIbata bhI usa jJAnajyotirmaya AtmAko satapta nahIM krtii| usakA yaha akhaNDa vizvAsa rahatA hai, ki merA AtmA janma, jarA, mRtyu AdikI ApadAose pare hai| inakA khela zarIra athavA jaDa padArthoM taka hI sImita hai| AtmasAdhaka pUjyapAdasvAmI to atarAtmAke lie prabodhapUrNa yaha sAmagrI dete hai "na me mRtyuH kuto bhotirna me vyAdhiH kuto vythaa| nAha bAlo na vRddho'ha na yuvaitAni pudgle|" -iSTopadeza 26 jaba merI mRtyu nahI hai, taba bhaya kisa bAtakA? jaba merA AtmA rogamukta hai taba vyathA kaisI? are, na to mai bAlaka hU~, na vRddha hU~ aura na taruNa hI hU~-yaha saba pudgalakA khela hai| isa prasagame amRtacandrasurike ye zabda baDe mArmika tathA udbodhaka hai 1 smaadhishtk| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-jAgaraNake pathapara 77 "jina mumukSuokA anta karaNa sasAra, zarIra tathA bhogose nispRha hai unhe yaha siddhAnta nizcita karanA cAhiye ki 'maiM' sarvadA zuddha, caitanyamaya, akhaNDa, utkRSTa jJAna-jyoti-svarUpa huuN| jo rAgAdirUpa bhinnalakSaNavAle bhAva pAye jAte hai, una rUpa 'maiM' nahI hU~, kAraNa ve sabhI merese bhinna dravya rUpa hai|" ___ aise mumukSu kI cittavRttipara banArasIdAsajI isa prakAra prakAza DAlate hai - "jinhake sumati jAgo, bhogaso bhae virAgi, parasagatyAgi je puruSa tribhuvanameM rAgAdika bhAvanisoM jinhako rahana nyArI, kabahU~ magana hai na rahe dhAma dhanameM / je sadaiva Apake vicAre saravAMga zuddha jinhake vikalatA na vyApe kacha mnm| seI mokSamAragake sAdhaka kahAveM jIva,bhAve raho mandirameM bhAve raho vanameM // " isa Atma-vidyAme yaha alaukikatA hai ki yaha vipattiko durdaivakI kRpA mAnatI hai ki yaha AtmA pUrvavaddha karmakA karjA vipattike vahAne cukAkara RNamukta ho jAtA hai| ____ maryAdApuruSottama mahArAja rAmacandra prabhAtame sAketa-sAmAjyake adhipati vananekA svapna dekha rahe the, ki durdaivane kaikeyIkI vANIke rUpame antarAya A paTakA aura rAmako vanakI ora jAnA pdd'aa| isa bhISaNa parivartanako dekha AtmajJa rAma satpathase vicalita nahIM hote| cittame prasAdako sthAna dete hue ve apane iSTajanoko kitane madhura zabdomai apane vanavAsake bAreme sunAte hai "rAjJA me daNDakAraNye rAjyaM datta shubhe'khilm|" 1 "siddhAnto'yamudAttacittacaritairmokSAthibhiH sevyatAm / zuddhaM cinmayamekameva paramaM jyotiH sadaivAsmyaham // ete ye tu samullasanti vividhA bhAvAH pRthglkssnnaaH| te'haM nAsmi yato'tra te mama paradravyaM samanA api||" Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana mahArAja dazarathane mujhe sampUrNa daNDaka - vanakA rAjya diyA hai| isa mohI mAnavakI samyakjJAnake prabhAvase kaisI vilakSaNa vItarAgatApUrNa pavitra manovRtti ho jAtI hai ! 78 narakame zArIrika dRSTise vaha avarNanIya yAtanAoko bhogatA hai, yaha kauna na kahegA ? kintu pravRddha kavi daulatarAmajI apane eka padame kahate haiM " bAhara nAraka kRta dukha bhogata, antara samarasa gaTAgaTI / ramata aneka surani sa~ga pai tisa, paranatise nita haTAhaTI // " isa AtmasAdhanAkA prANa nirbhIkatA hai / jise isa loka, paraloka, maraNa AdikI cintA satAtI hai, vaha sAdhanAke mArgame nahI cala sakatA / isIlie mahapiyone pratyeka prakArake bhayase sAdhakako vimukta batAyA hai| gItAke gabdome to aise Atma-darzIke hRdayame yaha dRr3ha vizvAsa jamA rahatA hai "nainaM chindanti zastrANi nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApaH na zoSayati mArutaH // " 2 / 23 / isa AtmAko zastra cheda nahI sakate, agni ise jalA nahI sakatI, jala gIlA nahI karatA aura na pavana hI ise sukhAtA hai / Atma-zakti athavA AtmAke guNoke viSayame yathArtha vizvAsa ( samyaka darzana ) aura satyajJAnake samAna samyakcAritrakI bhI anivArya AvazyakatA hai| sAghanAkI bhUmikArUpa vizuddha zraddhA kI AvazyakatA hai / yathArthabodha bhI nirvANake lie mahattvapUrNa hai| isI prakAra sAdhanAke lie zIla, sadAcAra, sayama AdikA jIvana bhI apanA asAdhAraNa mahattva rakhatA hai| vizuddha AcaraNakI ora pravRtti hue binA Atmazakti aura vibhUtikI carcA kAlpanika laDDU uDAne jaisI bAta hai / mana - modakase bhUkha dUra na hogii| samyakcAritrake dvArA jIvaname lagI huI anAdi - kAlIna kAlimAko nikAlakara use nirmala banAnA hogA / AjakA bhoga - pradhAna & Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayama bina ghaDiya ma ikka jAhu 76 yuga jJAnake gIta sunakara Anandavibhora ho jhUmane-sA lagatA hai, kintu binA puNyAcaraNake yathArtha AnandakA nirjhara nahI bahatA / AnandarUpI suvAsase yukta kamalapuSpake nIce kaNTakokA jAla hai| unase DaranevAle ko pakajakI prApti aura usake saurabhakA lAbha kaise ho sakatA hai ? anantakAlase lagI huI durvAsanA aura vikRtiko dUra karanA samyakcAritrakA sahayoga pAye binA asambhava hai | ata: Age sAdhanAke viziSTa agabhUta AcArake viSayame vicAra karanA Avazyaka pratIta hotA hai| saMyama bina ghaDiya ma ikka jAhu bhAratIya sAhityakA eka bodhapUrNa rUpaka hai jise rUsake nAmAkita vidvAna, TAlsTAyane bhI apanAyA hai / eka pathika kisI U~ce vRkSakI zAkhApara TaeNgA huA hai, usa zAkhAko dhavala aura kRSNa varNavAle do cUhe kATa rahe hai| nIce jaDako masta hAthI apanI sUMDame pha~sA ukhAr3ane kI taiyArI hai / pathikake nIce eka agAdha jalase pUrNa tathA sarpa-magara Adi bhayakara jantuoMse vyApta jalAzaya hai / pathikake mukhake samIpa eka madhumakkhiyokA chattA hai jisase yadA-kadA ekAdha madhu-bindu Tapaka kara pathikako kSaNika AnandakA bhAna karAtI hai| isa madhura rasase mugdha ho pathika na to yaha socatA hai ki cUhoke dvArA zAMkhAke kaTanepara merA kyA hAla hogA? vaha yaha bhI nahI socatA ki giranepara usa jalAzayame vaha bhayakara jantuokA grAsa bana jAyagA / usake viSayAndha hRdayame yaha bhI vicAra paidA nahI hotA, ki yadi hAthIne jorakA jhaTakA de vRkSako girA diyA to vaha kisa taraha surakSita rahegA ? aneka vipattiyo ke hote hue bhI madhukI eka vinduke rasa-pAnakI lolupatAvaza vaha saba bAtoko bhUlA huA hai| koI vimAnavAsI divyAtmA usa pathikake sakaTapUrNa bhaviSyake kAraNa anukampAyukta ho use samajhAtA hai aura apane sAtha nirApada Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wr janazAsana sthAnako le jAnekI saccI tatparatA pradarzita karatA hai| kintu, yaha unakI vAtapara tanika bhI dhyAna nahIM detA aura itanA hI kahatA hai ki mujhe kucha thoDA-sA madhu-rasa aura le lene do| phira maiM Apake sAtha cluugaa| parantu usa viSayAndha pathikako vaha avasara hI nahI mila pAtA ki vaha vimAname baiTha jAe, kAraNa isa vIcame zAkhAke kaTanese aura vRkSake ukhaDanese usakA patana ho jAtA hai| vaha avarNanIya yAtanAoke sAtha mautakA grAsa banatA hai| isa rUpakame sasArI prANIkA sajIva citra akita kiyA gayA hai| pathika aura koI nahI, sasArI jIva hai, jisakI jIvana-zAkhAko zukla aura kRSNa pakSa rUpI cUhe, kSaNa-kSaName kSINa kara rahe hai| hAthI mRtyukA pratIka hai aura bhayakara jantu-pUrNa sarovara narakAdikA nidarzaka hai| madhuvindu sAsArika kSaNika sukhakI sUcikA hai| vimAnavAsI pavitrAtmA satpurupokA pratinidhitva karatA hai / unake dvArA puna puna kalyANakA mArga-viSayalolupatAkA tyAga vatAyA jAtA hai / kintu, yaha viSayAndha tanika bhI nahI suntaa| vAstavame jagat kA prANI madhu-viMdu tulya atyanta alpa sukhAbhAsase apane AtmAkI ananta lAlasAko paritRpta karanA cAhatA hai, kintu AgA kI tRpti honeke pUrva hI isakI jIvana-lIlA samApta ho jAtI hai| mahAkavi bhUdharadAsa mohI jIvakI dInatApUrNa avasthAkA kitanA sajIva citraNa karate hai "cAhata ho dhana lAbha kisI vidha, to saba kAja sarai jiyarA jii| geha cinAya karauM gahanA kacha, vyAha sutA-suta bAMTiye bhaajii|| cintata yau dina jAhiM cale, jama prAna acAnaka deta dagA jii| khelata khela khilAri gae, rahi jAya rupI sataraMjako baajii||" isa mohI jIvakI vicitra avasthA hai| vAhya padArthoke sagraha, upayoga, upabhogake dvArA apane manodevatA tathA indriyoko paritRpta karanekA nirantara prayatna karate hue bhI ise kucha sAtA nahIM miltii| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama vina ghaDiya ma ikka jAhu kadAcita tIna puNyodayase anukUla sAmagrI aura santoSa-prada vAtAvaraNa 'milA, to lAlasAokI vRddhi use burI taraha vecaina banAtI hai aura usa antarvAlAse yaha AtmA vaibhava, vibhUtike dvArA pradatta vicitra yAtanA bhogA karatA hai| eka baDe dhanIko lakSya karate hue hajarata akabara kahate hai "seTha jIko phikra thI eka ekake dasa kiijie| mauta A pahuMcI ki hajarata jAna vApisa kiijie||" eka aura urdU bhASAkA kavi prANa-pUrNa vANIme sasArakI asaliyatako citrita karate hue kahatA hai "kisIkA kaMdA nagIne pai nAma hotA hai| kisIkI jiMdagIkA lanaeja jAma hotA hai| ajaba mukAma hai yaha duniyA ki jisameM zAmozahara kisIkA kUca-kisIkA mukAma hotA hai|" jaba viSaya-bhoga aura jagatkI yaha sthiti hai, ki usake sukhome sthAyitva nahI hai-vAstavikatA nahIM hai aura vaha vipattiyokA bhaNDAra hai, tava satpuruSa aura kalyANa-sAdhaka una sukhoke prati anAsakta ho AtmIka jyotike prakAzameM apane jIvana naukAko le jAte hai, jisame kisI prakArakA khatarA nahIM hai| isa prANIme yadi manovalako kamI huI to viSayavAsanA ise apanA dAsa banA pada-dalita karaneme nahIM cuuktii| isa manako dAsa banAnA kaThina kArya hai| aura yadi mana vazame ho gayA to indriyA, vAsanAe~ usa vijetAke Age AtmasamarpaNa karatI hI hai , yahI kAraNa hai ki subhASitakArako yaha kahanA paDA "mana eva manuSyANAM kAraNa bndhmokssyoH|" __ mano-jayake lie AtmAko bahuta valiSTha honA caahie| sasArakI camaka damaka aura mohaka sAmagrIko pA jo Apeke vAhara ho jAtA hai, vaha Atma-vikAsake kSetrame asaphala hotA hai| mano-jayakI kaThinatAko Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janazAsana vinotpUrNa bhApAme eka svargIya jaina vidvAna isa prakAra samajhAte the-- "cAlIsa serakA eka mana hotA hai ise to vaccA-baccA bhI jAnatA hai| isI prakAra cAlIsa sera nahI gera ( Tiger ) se adhika AtmIka zakti rakhanepara manako jItaneko samartha ho sakatA hai|' sAvaka Atmadarzanake dvArA bhautika padArthokI nija svarUpase bhinnatAko samajhate hue aura isI tattvako hRdayagama karate hue apanI AtmAko rAga, dveSa, moha, krodha -mAna-mAyA-lobha Adi kalakose nirmala karaneke lie jo prayatna prArambha karatA hai, yathArthame vahI sadAcAra hai, vahI sayama hai aura use hI samyakcAritra kahate hai| isake vinA mukti-mArgake lie mumunu pUrNatayA pagu hai| svAmI samantabhadra kahate hai___ "mohalpI andhakArake dUra honepara darzana-zaktiko prApta karanevAlA tattvanAnI satpuruSa rAga, dveSa dUra karaneke lie cAritrako dhAraNa karatA hai| rAga-dveSake dUra honese hiMsAdika pApa bhI anAyAsa chUTa jAte hai|" ve yaha bhI likhate hai ki-"hiMsA, jhUTha, corI, kugIla aura parigraha rUpa pApake kAraNose jIvakA vimukha honA cAritra hai| AcArya amRtacandra' sampUrNa pApoMke parityAgako cAritra kahate hai aura batAte hai ki kapAyavimukta, udAsIna, pavitra AtmapariNatisvarUpa cAritra hai| hiMsA AdikA pUrNatayA parityAga karanemeM asamartha prAthamika sAvakake lie unakA AMgika parityAga Avazyaka hai| puruSArthasiddhayupAyame amRtacandra svAmI kahate hai-3 jhUTha, corI AdimeM AtmAkI nirmala manovRttike 1 ratnakaraNDazrAvakAcAra 47 / / 2 "cAritra" bhavati yataH smstsaavdyyogprihrnnaat| sakalakaSAyavimuktaM vizadamudAsInamAtmarUpaM tat // 36 // " 3 "AtmapariNAmahisanahetutvAt, sarvameva hiMsaitat / anRtavacanAdi kevalamudAhRtaM zipyabodhAya // 42 // " -purussaarthsiddhyupaay| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayama bina ghaDiya ma ikka jAhu hananakI apekSA samAnatA honese saba pApa hisAtmaka hI hai| spaSTatayA samajhAneke lie jhUTha, corI Adike bheda varNita kiye gaye hai / isa dRSTise samaSTikI bhASAme hisA hI pApa hai aura ahisA hI cAritra tathA sAdhanAkA mArga hai| 83. AdhyAtmika bhASAme rAgAdika vikArokI utpattiko hisA aura unake aprAdurbhAvako ahisA kahA hai| vyAvahArika bhASAme manasA-vAcAkarmaNA sakalpapUrvaka (Intentionally ) trasa jIvokA (Mobile creatures) na to svaya ghAta karatA hai, na anyake dvArA ghAta karAtA hai eva prANighAtako dekha na Antarika prazasA dvArA anumodanA hI karatA hai yaha gRhasthakI sthUla ahisA hai| prAthamika sAdhaka isa ahiMsA - aNuvrata - ke rakSArtha madya, mAsa aura madhu kA parityAga karatA hai / isIlie vaha zikAra bhI nahI khelatA aura na kisI devI- devatAke Age pazu AdikA balidAna hI karatA hai | kitanI nirdayatAkI bAta hai yaha, ki apane manovinoda athavA peTa bharane ke lie bhayakI sAkAramUrti, Azraya-vihIna, kevala zarIrarUpI sampattiko dhAraNa karane vAlI hariNI takako zikArI loga apana e hisAke rasame mArate hue jarA bhI nahI sakucAte aura na yaha socate ki aise dIna prANI prANaharaNa karanese hamArA AtmA kitanA kalakita hotA jA rahA hai| AcArya guNabhadrane AtmAnuzAsaname likhA hai " bhItamUrtiH gatatrANA nirdoSA dehavittikA / dantalagnatRRNA ghnanti mRgIranyeSu kA kathA // 26 // " javA ( dyUta) anucita tRSNA tathA aneka vikArokA pitAmaha honeke kAraNa sAdhaka ke lie satarkatApUrvaka grAmya athavA bhadrarUpame pUrNa - tayA tyAjya hai | pApoke vikAsakI nasa - nADI jAnanevAlokA to yaha adhyayana hai ki yaha sampUrNa pApokA dvAra khola detA hai| zramRtacandra svAmI ise sampUrNa anarthome prathama, pavitratAkA vinAzaka, mAyAkA mandira, corI aura veimAnIkA aDDA batAte hai / / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 janagAsana dyUtake avalamvanase yaha prANI kitanA patita-caritra ho jAtA hai ise subhASitakArane eka DhogI sAdhuse praznottarake rUpame ina zabdome batAyA hai| pUchate hai "bhikSo, mAMsaniSevana prakuruSe? kiM tena madyaM vinA / madyaM cApi tava priyam ? priyamaho vArAMganAbhiH saha // vezyA dravyaruciH kutastava dhanam ? chUtena cauryeNa vaa| cauyaM dyUtamapi priyamaho naSTasya kAnyA gtiH||" dyUtake samAna sAdhaka corIkI Adata, vezyA-sevana, parastrI-gamana sadRza vyasana nAmadhArI mahA-pApose pUrNatayA Atma-rakSA karatA hai| sAdhakake smRtipathame ye vyasana sadA zatruke rUpame bane rahanA cAhie jUvA, AmiSa, madirA, daarii| AkheTaka, corI, paranArI // ye hI sAta vyasana dukhdaaii| durita mUla duragatike bhAI // -vanArasIdAsa, nATaka samayamAra sAdhyasAdhaka dvaar| vaha sAdhaka sthUla jhUTha nahI volatA aura na anyako preraNA karatA hai| svAmI samantabhada isa prakArake satya sambhASaNako bhI apanI mUla-bhUta ahiMsAtmaka vRttikA sahAra karaneke kAraNa asatyakA aga mAnate hai, jo apanI AtmAke lie vipattikA kAraNa ho athavA anya ko sakaTose AkrAnta karatA ho| yahA satyakI pratijJA lenevAle prAthamika sAdhakeke lie isa prakArake vacanAlApa tathA pravRttikI preraNA kI hai jo hitakArI ho tathA vAstavika bhI ho| vAstavika hote hue bhI aprazasta vacanako tyAjya kahA hai-yahI satyANuvratakA svarUpa hai|' 1 "sthUlamalokaM na vadati na parAn vAdayati satyamapi vipde| ___ yattadvadanti santaH sthUlamRSAvAdavairamaNam // " ratna0 zrA0 55 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayama bina ghaDiya ma ikka jAhu satpuruSone acauryANuvratame sAdhakako dUsarekI rakhI huI, girI huI, bhUlI huI aura vinA dI huI vastuko na to grahaNa karanekI aura na anyako denekI AnA dI hai| brahmacaryANuvratake paripAlana nimitta batAyA hai ki vaha pApasavayakA kAraNa honese svaya para-strI sevana nahIM karatA aura na anyako preraNA hI karatA hai| gRhasthakI bhASAme ise sthUla brahmacarya, parastrItyAga athavA sva-strIsatopa vrata kahate hai| icchAko maryAdita karaneke lie vaha gAya Adi dhana, dhAnya, rupayApaisA, makAna, kheta, vartana, vastra Adiko AvazyakatAke anusAra maryAdA vAdhakara unase adhika vastuoke prati lAlasAkA parityAgakara parigrahaparimANavratako dhAraNa karatA hai| isa vratameM icchAkA niyantraNa honeke kAraNa ise icchAparimANa nAma bhI diyA gayA hai| ___ pUrvokta hiMsA, jhUTha, corI, kugIla aura parigrahake tyAgake sAtha madya, mAsa aura madhuke tyAgako sAdhakake ATha mUlaguNa kahe hai| vartamAna yugakI uccha khala eva bhogonmukha pravRttiko lakhyame rakhakara eka AcAryane isa prakAra una mUla guNokI parigaNanA kI hai "madya, mAsa, madhu, rAtribhojana aura pIpala, Umara, var3a, kaThUmara, pAkara sadRza trasa-jIvayukta phaloke sevanakA tyAga, arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu nAmaka ahiMsAke pathame pravRtta paca parameSThiyokI stuti, jIvadayA tathA pAnIko vastra dvArA bhalI prakAra chAnakara pInA yaha ATha mUlaguNa hai|' ___ jaise mUlake zuddha aura puSTa honepara vRkSa bhI savala aura sarasa hotA hai, usI prakAra mUlabhUta uparyukta niyamo dvArA jIvana alakRta honepara sAdhaka muktipathame pragati karanA prArabha kara detA hai| madya aura mAsakI sadopatA to dhArmika jagatke samakSa spaSTa hai, kintu Ajake yugame ahiMsAtmaka 2 sAgAradharmAmRta 2018 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 jainazAsana paddhatise makSikAokA vinA vinAza kiye jaba madhu taiyAra hotA hai, taba mavutyAgako mUlaguNome kyo parigaNita kiyA hai yaha sahaja zakA utpanna hotI hai ? svaya gAdhIjI aise madhuko apanA nityakA AhAra banAye hue the| hamane 1935 me bApUse madhu tyAgapara unake vardhA Azramame java carcA kI, tava unane yahI kahA thA ki pahile jIvavadha pUrvaka madhu banatA thA, aba ahiMsAtmaka upAyase vaha prApta hotA hai, isalie mai usako sevana karatA huuN| isa viSayakI carcA jaba hamane cAritra cakravartI digambara jaina AcArya zrI zAntisAgara mahArAjase calAyI aura prArthanA kI, ki ahisA mahAvratI AcArya hone ke nAte isa viSayame prakAza pradAna kIjiye taba AcArya mahArAjane kahA ki makkhI vikalatraya jIva hai, vaha puSpa Adi kA rasa khAkara apanA peTa bharatI hai aura jo vamana karatI hai use madhu kahate hai| vamana khAnA kabhI bhI jinendrake mArgame yogya nahIM mAnA gyaa| usameM sUkSma jIva rAzi pAyI jAtI hai|" AgA hai madhukI madhuratAme jina sAdharmI bhAiyokA citta lagA ho, ve AcArya parameSThIke nirNayAnusAra ahiMsAtmaka kahe jAnevAle madhuko vamana honeke kAraNa, anatajIva-piNDAtmaka nizcaya kara sanmArgame hI lage rhege| rAtribhojanakA parityAga aura pAnI chAnakara pInA-yaha do pravRttiyA jainadharmake ArAdhakake cinha mAne jAte hai| eka bAra sUryAsta hote samaya madrAsame apanA sArvajanika bhASaNa bandakara rAtri ho jAneke bhayase gAdhIjI jaba hindUke sampAdaka zrIkastUrI svAmI Ayagarake sAtha jAneko udyata hue, taba unakI yaha pravRtti dekha baDe-baDe zikSitoke cittame yaha vicAra utpanna huA ki gAdhIjI avazya jainazAsanake anuyAyI hai| jaise IsAiyokA cinha unake IzvarIya dUta hajarata masIhakI mautakA smAraka kraoNsa pAyA jAtA hai athavA sikkhoke keza, kRpANa, kaDA Adi bAhya cinha hai usI prakAra ahiMsApara pratiSThita jainadharmane karuNApUrvaka vRttike pratIka aura avalamvanarUpa rAtribhojana tyAga aura anachane pAnIke tyAga Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama vina ghaDiya meM ikka jAhu ko apanAyA hai| vaidika sAhityake atyanta mAnya gratha manusmRtime manu mahAzaya likhate haiM 87 "dRSTipUtaM nyaset pAdaM vastrapUtaM jalaM pivet / " - a0 6 46| uparyukta dono niyamo meM ahiMsAtmaka pravRttike sAtha nirogatAkA bhI tattva nihita hai / san 1941 kI julAIke " jainagajaTa " me paMjAbakA eka savAda chapA thA ki- eka vyaktike peTame anachane pAnIke sAtha choTA-sA meDhakakA vaccA ghusa gyaa| kucha samayake anantara peTame bhayakara pIDA hone lagI, tava oNparezana kiyA gayA aura 25 tole vajanakA meDhaka bAhara nikalA / Aja jo rogokI amaryAdita vRddhi ho rahI hai, usakA kAraNa yaha hai, ki logone dharmakI dRSTise na sahI to svAsthya-rakSaNake lie rAtri bhojanakA parityAga, anachanA pAnI na pInA, jina vastuome trasajIva utpanna ho gaye ho yA jo unakI utpattike liye vIjabhUta bana cuke hai, aise padArthoke bhakSaNakA tyAga pUrNatayA bhulA diyA hai| jIbhakI lolupatA aura phaizanakI mohakatAke kAraNa ina vAtoko bhulA deneme hI apanA kalyANa samajhA hai| Ajakalake vaDe aura pratiSThita mAne jAnevAle aura ahiMsA sAdhakokI zreNImeM baiThanevAle lakSmIjI aura Adhunika Adhibhautika jJAnake kRpApAtra pUrvokta vAtoko DhakosalA samajha yatheccha pravRtti karate hue dikhAI paDate hai / unheM yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki hamArI asat pravRttiyokA ghaDA bharanepara prakRti apanA bhayakara daNDa - prahAra kiye vinA na rahegI aura tava paJcAttApa mAtra hI garaNa hogA / pa0 zrazAdharajIne sAgAra dharmAmRtame Ayurveda zAstra tathA anubhavake AdhArapara likhA hai ki rAtri bhojanameM Asakti aura rAgakI tIvratA hotI hai tathA kabhI-kabhI ajJAta avasthAme aneka rogoko utpanna karanevAle vipaile jIva bhI peTame pahu~ca vicitra rogoko utpanna kara dete 1 adhyAya 4-25 / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainagAsana hai| jU agara peTame calI jAe to jalodara ho jAtA hai, makkhIse vamana, vicchU se tAlu roga, makaDI bhakSaNase kuSTa Adi roga ho jAte hai / akhabArI duniyAvAloko isa bAtakA paricaya hai ki kabhI-kabhI bhojana pakAte samaya chipakalI, sarpa Adi viSaile jantuoke bhojaname gira jAne ke kAraNa usa jaharIle AhAra-pAnake sevana karanepara kuTumba ke kuTumba mRtyuke mukhame pahu~ca gaye hai| 88 jo indriyalolupa hai ve to socA karate hai ki bhojana kaisA bhI karo dilabhara sApha rahanA caahiye| mAlUma hotA hai aise hI vicArokA pratinidhitva karate hue eka gAyara kahatA hai " jAhida zarAba pIne se kAphira banA meM kyoM ? kyA Der3ha calla pAnImeM ImAna baha gayA ?" aise vicAravAle gabhIratApUrvaka agara soca sake, to unheM yaha svIkAra karanA hogA ki sAttvika, rAjasa aura tAmasa AhArake dvArA usI prakAra - ke bhAvokI utpattime preraNA prApta hotI hai / AhArakA hamArI manasthitike sAtha gaharA sambandha hai / isI bAtako yaha kahAvata sUcita karatI hai - " jaisA khAve anna, taisA hove mn| jaisA pove pAnI, taisI hove bAnI / / " isa sambandhame gAMdhIjIne apanI AtmakathAme likhA hai - " manakA zarIrake sAtha nikaTa sambandha hai / vikArayukta mana vikAra paidA karanevAle bhojanakI hI khojame rahatA hai / vikRta mana nAnA prakArake svAdo aura bhogoko DhUDhatA phiratA hai, aura phira usa AhAra aura bhogokA prabhAva manake Upara paDatA hai| mere anubhavane mujhe yahI zikSA dI hai ki jaba mana sayamakI ora jhukatA hai, tava bhojanakI maryAdA aura upavAsa khUba sahAyaka hote hai | inakI sahAyatAke vinA manako nirvikAra vanAnA asambhava-sA hI mAlUma hotA hai / " ( pR0 112 - 13 ) apane rAjayogame svAmI vivekAnanda likhate hai- "hame usI AhArakA prayoga karanA cAhie, jo hame sabase adhika pavitra mana de / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayama vina ghaDiya ma ikka jAhu hAthI Adi vaDe jAnavara zAnta aura namra mileNge| siMha aura cItekI ora jAoge to ve utane hI azAnta milege / yaha antara AhAra bhinnatAke kAraNa hai|" mahAbhAratame to yahAtaka likhA hai ki- AhAra-guddhi na rakhanevAleke tIrtha-yAtrA, japa-tapa Adi sava viphala ho jAte hai - daha " madyamAsAzanaM rAtrau bhojana kandabhakSaNam / ye kurvanti vRthA teSAM tIrthayAtrA japastapa // cAturmAsye tu samprApte rAtribhojyaM karoti yaH / tasya zuddhirna vidyeta cAndrAyaNazatairapi // " kucha loga mAsabhakSaNake samarthaname vahasa karate hue kahane lagate haiN| ki mAsa - bhakSaNa aura zAkAhArame koI vizeSa antara nahI hai / jisa prakAra prANadhArIkA aga vanaspati hai usI prakAra mAsa bhI jIvakA zarIra hai / jIva- zarIratva donome samAna hai| ve yaha bhI kahate hai ki aNDA - bhakSaNa karanA aura dugdhapAname doSakI dRSTise koI antara nahI hai| jisa aDemeM baccA na nikale use ve unfertilisedegg- nirjIva aNDA kahakara zAkAhArake sAtha usakI tulanA karate hai / yaha dRSTi atAttvika hai / mAsabhakSaNa krUratAkA utpAdaka hai, vaha sAttvika manovRttikA sahAra karatA hai / vanaspati aura mAsa ke svarUpameM mahAna antara hai / ekendriyajIva jala Adike dvArA apane poSaka tattvako grahaNakara usakA khala bhAga aura rasa bhAga rUpa hI pariNamana kara pAtA hai / rucira, mAsa Adi rUpa AgAmI paryAye jo ananta jIvokA kalevararUpa hotI hai, vanaspatime nahI pAyI jaatii| isalie uname samAnatA nahI kahI * unameM 1 kacce athavA pake mAMsameM bhI hiMsA doSa pAyA jAtA hai, kAraNa sUkSma jIvoMko nirantara utpatti hotI rahatI hai / pu0 siddhayupAya, 67 svayaM mare bhaisA, baila AdikA mAMsa bhakSaNa karanA bhI doSayukta hai ? pR0 66 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 jainazAsana jA sktii| dUsarI bAta yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki atyanta azuddha zukra-zoNita rUpa upAdAnakA mAsa rudhira AdirUpa zarIrake rUpamai pariNamana hotA hai| aisI ghRNita upAdAnatA vanaspatime nahI hai| yaha tarka ThIka hai ki prANIkA aga annake samAna mAsa bhI hai, kintu donoke svabhAva me samAnatA nahI hai| isIlie sAdhakake lie anna bhojya hai aura mAsa athavA aNDA sadRza padArtha sarvathA tyAjya hai| jaise strItvakI dRSTise mAtA aura patnIme samAnatA kahI jA sakatI hai, kintu bhogyatvakI apekSA patnI hI grAhya kahI gayI hai, mAtA nhiiN| "prANyaMgatve same'pyannaM bhojyaM mAMsa na dhaarmik| bhogyA strItvAvizeSe'pi janairjAyava nAmbikA // " -sAgAradharmAmRta 2010 // yUropake manISI mahAtmA TAlsTAya ne mAsa-bhakSaNake vipayame kitanA prabhAvapUrNa kathana kiyA hai-"kyA mAsa khAnA anivArya hai? kucha loga kahate hai-yaha to anivArya nahI hai, lekina kucha bAtoke lie jarUrI hai| maiM kahatA hU~ ki yaha jarUrI nahIM hai / mAsa khAnese manuSyakI pAzavika vRtti baDhatI hai, kAma uttejita hotA hai, vyabhicAra karane aura zarAba pInekI icchA hotI hai| ina saba bAtoke pramANa sacce aura zuddha sadAcArI navayuvaka, vizeSa kara striyA aura taruNa laDakiyA hai, jo isa bAtako sApha-sApha kahatI hai ki mAsa khAneke bAda kAmakI uttejanA aura anya pAzavika vRttiyA apane Apa pravala ho jAtI hai|" ve yahA taka likhate hai ki "mAsa khAkara sadAcArI bananA asambhava hai|" aisI sthitime to caritravAn aura mahApuruSa mAne jAnevAle vyaktiko TAlsTAya jaise vicArakake matase nirAmiSabhojI honA atyanta Avazyaka hai| __vaijJAnikone isa viSayame manana karake likhA hai ki mAsa Adike dvArA bala aura nirogatA sampAdana karanekI kalpanA ThIka vaisI hI hai jaise cAvukake jorase susta ghoDeko teja krnaa| mAsabhakSaNa karanevAlomeM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayama bina ghaDiya ma ikka jAhu 61 krUratAkI adhika mAtrA hotI haiM / sahanazIlatA, jitendriyatA aura parizrama-zIlatA uname kama pAyI jAtI hai| mi0 veresa mahAzaya nAmaka vidyut zAstrajJane yaha siddha kiyA hai ki phala aura mevAme eka prakArakI vijalI bharI huI hai, jisase zarIrakA pUrNatayA poSaNa hotA hai / 'nyUyArka - TrivyUna' ke sapAdaka zrI horesa likhate hai- "merA anubhava hai ki mAsAhArIkI apekSA zAkAhArI dasa varSa adhika jI sakatA hai / zradhyApaka lAMreMsakA anubhava hai - "mAsAhArase zarIrakI zakti aura himmata kama hotI hai| yaha tarahatarahakI bImAriyokA mUla kAraNa hai| zAkAhArake sAtha nirbalatA, bhIrutA tathA rogokA koI samvandha nahI hai / " ( 'mAsAhArase hAniyA' se udghRta) / eka maTanamArtaNDa upAdhise vikhyAta hindUsamAjake hitacintaka DaoNkTara sAhaba hindU jAtiko baliSTha vanAneke lie mAsa- bhakSaNa ke lie prerita karate the / ve saphalatA ke svapna dekhate hue yaha bhUla jAte the ki mAsabhakSaNake dvArA ve vivekI manuSyako pazujagat ke nimnatara starapara utArate hai / mAsabhakSaNa na karanevAle ahiMsaka mahApuruSone apane pauruSa aura buddhibalake dvArA isa bhAratake bhAlako sadA unnata rakhA hai | ahisA aura pavitratAkI pratimA vIra ziromaNi jaina samrATa candraguptane silyUkasa jaise pravala parAkramI mAsabhakSI senApatiko parAjita kiyA thA / parAkrama ko AtmAkA dharma na mAnakara zarIra sambandhI vizeSatA samajhanevAle hI yathecchAhArako grAhya vatalAte hai / zaurya eva parAkramakA vikAsa jitendriya aura Atma-valIme adhika hogaa| rASTrake utyAnanimitta jitendriyatA brahmacarya - sagaThana Adi sadguNoko jAgRta karanA hogA / manupyatAkA svaya sahAra kara hisaka pazuvRttiko apanAnevAlA kaise sAdhanA ke pathame praviSTa ho sakatA hai ? aise svArthI aura vipayalolupIke pAsa divya vicAra aura divya sampattikA svapname bhI udaya nahI hotA / ataeva pavitra jIvana ke lie pavitra AhArapAna atyanta Avazyaka hai / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana usa prAthamika sAdhakakI jIvanacaryA itanI sayata ho jAtI hai, ki vaha loka tathA samAjake lie bhAra na vana, bhUpaNa-svarUpa hotA hai| vaha sUkSma doSokA parityAga to nahI kara pAtA kintu rAja athavA samAja dvArA daNDanIya sthUla pApose vacatA hai| apane tattvajJAnake Adarzako navasmRti aura nava-sphUrti nimitta vaha jinendra bhagavAnkI pUjA (Hero worship ) karatA hai / vaha mUrtike avalambanase usa zAnti, pUrNatA aura pavitratAke Adarzako smaraNa kara apane jIvanako ujjvala banAnekA prayatna karatA hai| usakI pUjA mUrti ( Idol ) kI nahIM, AdarzakI, ( Ideal ) pUjA rahatI hai, isalie mUrtipUjAke doSa usa sAdhakake ujjvala mArgame bAdhA nahI phuNcaate| jaba paramAtmA jJAna, Ananda aura zAntise paripUrNa hai, rAga, dveSa, mohase parimukta hai, taba use prasanna karaneke lie stuti gAna karanA, jJAnavAnakA kAma nahIM kahA jA sktaa| vaijJAnika sAdhakakI dRSTi yaha rahatI hai - "rAga nAza karanese bhagavan, guNa kIrtanameM hai kyA aash| krodha kaSAya vamana karanese, nindAmeM bhI viphala prayAsa // phira bhI tere puNya guNokA, cintana hai rodhaka jg-traas| kAraNa aisI manovRttise, pApa-puJjakA hotA hraas||" apane dainika jIvaname lage hue doSokI zuddhike lie vaha satpAtroko sadA AhAra, auSadhi, zAstra tathA abhayadAna dekara apaneko kRtArtha mAnatA hai| usakA vizvAsa hai ki pavitra kAryoke karanese sampattikA nAza nahI hotA, kintu puNyake kSayase hI usakA vinAza hotA hai| AcArya padmanadi kahate hai "puNyakSayAn kSayamupaiti na dIyamAnA lakSmIrataH kuruta snttpaatrdaanm|" vaha usI dravyako sArthaka mAnatA hai jo paropakArame lagatA hai| sakSepame sAdhakake guNokA sakalana karate hue paMDita prAzAvarajI kahate hai Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayama vina ghaDiya ma ikka jAhu "Adarza gRhastha nyAyapUrvaka dhanakA arjana karatA hai, guNI purupo eva guNokA sanmAna karatA hai, vaha prazasta aura satyavANI bolatA hai, dharma, artha tathA kAma puruSArthakA paraspara avirodha rUpase sevana karatA hai| ina puruSArthoke yogya strI, sthAna, bhavanAdiko dhAraNa karatA hai, vaha lajjAzIla, anukUla AhAra-vihAra karanevAlA, sadAcArako apanI jIvananidhi mAnanevAle satpuruSokI sagati karatA hai, hitAhitake vicAra karaneme vaha tatpara rahatA hai, vaha kRtajJa aura jitendriya hotA hai, dharmakI vidhiko sadA sunatA hai, dayAse dravita anta karaNa rahatA hai, pApase DaratA hai| isa prakAra ina caudaha vizeSatAose sampanna vyakti Adarza gRhasthakI zreNIme samAviSTa hotA hai|" ___ koI-koI vyakti yaha soca sakate hai ki jIvana eka sagrAma aura sagharpakI sthitime hai, usameM nyAya-anyAyakI mImAsA karanevAlekI sukhapUrNa sthiti nahI ho sktii| isalie jaise bhI vane svArtha-sAdhanAke kAryame Age vaDhanA caahie| ___ yaha mArga mumukSuke lie Adarza nahIM hai| vaha apane vyavahAra aura AcArake dvArA isa prakArake jagatkA nirmANa karanA cAhatA hai, jahA IrpA, dveSa, moha, dabha Adi duSTa pravRttiyokA prasAra na ho| saba prema aura gAntike sAtha jIvana-jyotiko vikasita karate hue nirvANakI sAdhanAme udyata rahe, yaha usakI hArdika kAmanA rahatI hai| jaghanya svArthopara vijaya pAye vinA unnatikI kalpanA eka svapnamAtra hai / jaghanya svArtha aura vAsanApara javataka vijaya nahI kI jAtI, tabataka AtmA yathArtha unnatike pathapara 1 nyAyopAttadhano yajan guNagurUna sadgIstrivarga bhaja bhanyonyAnuguNaM tadahagRhiNI sthAnAlayo hriimyH| yuktAhAravihAra AryasamitiH prAjJaH kRtajJo vazI zrRNvan dharmavidhi dayAluraghabhIH sAgAradharma caret // -sAgAradharmAmRta 1111 / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana nahIM phuNctaa| vizvakavi ravIndra vAbUke ye udgAra mahattvapUrNa hai, "vAsanAko choTA karanA hI AtmAko vaDA karanA hai|" bhoga pradhAna pazcimako lakSya banAte hue ve kahate hai, "yUropa maraneko bhI rAjI hai, kintu vAsatAko choTA karanA nahIM caahtaa| hama bhI maraneko rAjI hai, kintu AtmAko usakI paramagati-parama sapattise vaMcita karake choTA banAnA nahI cAhate" sAdhanAke pathame manuSyakI to bAta hI kyA, honahAra ujjvala bhaviSyavAle pazuo takane asAdhAraNa Atma-vikAsa aura sayamakA paricaya diyA hai| bhagavAn mahAvIrake pUrva bhavopara dRSTipAta karanese vidita hotA hai, ki eka vAra ve bhayakara siMhakI paryAyameM the aura eka mRgako mArakara bhakSaNa karaneme tatpara hI the, ki amitakIrti aura amitaprabha nAmaka do ahiMsAke mahAsAdhaka munIndroke Atmateja tathA ojapUrNa vANIne usa sihakI svAbhAvika krUratAko dhokara use prema aura karuNAkI pratikRti banA diyaa| mahAkavi azagake zabdome RSivara zrI amitakotine usa mRgendrako zikSA dI thI ki "sva sadRgAn avagamya sarvasatvAn"-apane sadRza sapUrNa prANiyoko jAnate hue 'prazamarato bhava sarvathA mRgendra' he mRgendra ! tU krUratAkA parityAga kara aura prazAnta vn| apane zarIrakI mamatA dUra kara apane anta karaNako dayA kara 'tyaja vapuSi parA mamatvabuddhiM / kuru karuNAmanArata svcittm|' unane yaha bhI samajhAyA, yadi tUne sayamarUpI parvatapara rahakara parizuddha dRSTirUpI guhAme nivAsa kiyA tathA prazAnta paraNati rUpa apane nakhose kaSAyarUpI hAthiyokA sahAra kiyA, to tU yathArthame 'bhayasiMha' isa padako prApta kregaa|' yadi nivasasi saMyamonnatAdrI pravimaladRSTi guhodara parighnan upazamanakharaH kaSAyanAgAstvamasi tadA khalu siha ! bhavyasiMhaH [mahAvIracaritra-11 sarga, 38 ] he siMhazreSTha | tU pacaparameSThiyoko sadA praNAma kr| yaha namaskAra 1 'svadeza se| - - - - Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayama bina ghaDiya ma ikka jAhu 65 upamAtIta Ananda prAptikA kAraNa hai aura satpuruSa use isa dustara sasAra siMdhu sataraNa nimitta naukA sadRza batAte hai / 43 / / isa divya upadezase vaha siha jo pahale 'yama iva kupito vinA nimitta' akAraNa hI yamakI bhAti kruddha rahatA thA, vaha parama dayAmUrti bana gyaa| isa ahiMsAkI ArAdhanA dvArA pravardhamAna hote hue dasave bhavameM vaha jIva 'varSamAna mahAvIra' nAmaka mahAprabhuke rUpame utpanna huaa| usa ahiMsaka sihane zanai zanai vikAsa karate hue tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrake tribhuvanapUjita padako prApta kiyaa| unake pUrvavartI tIrthakara bhagavAna pArzvanAtha prabhune madonmatta hAthIkI paryAyame mahAmuni aravinda svAmIke pAsa ahiMsAtmaka aura sayamapUrNa jIvanakI zikSA grahaNa kI / mahAkavi bhUdharadAsane isapara prakAza DAlate hue likhA hai "aba hastI saMjama saadhai| asa jIva na bhUla virAdhai // samabhAva chimA ura Ane / ari-mitra barAbara jAne / / kAyA kasi indrI daNDai / sAhasa dhari proSadha maMDai // sUkhe tRNa pallava bhacche / paramardita mAraga gacche / hAthIgana Dolyo pAnI / so pIvai gajapati jJAnI // dekhe bina pAMva na rAkhai / tana pAnI paka na nAkhe / nija zIla kabhI nahiM khove / hathanI dizi bhUla na jovai // upasarga saha ati bhArI / duradhyAna taje dukhakArI // adhake bhaya aMga na hAle / dir3ha dhIra pratijJA pAle // ciralauM duddhara tapa kono / balahIna bhayo tana chono // parameSThi paramapada dhyAvai / aise gaja kAla gamAvai // eka dina adhika tisaayo| tava vegavatI taTa Ayo / 1 anupamasukhasiddhihetubhUtaM guruSu sadA kuru paMcasu praNAmam / bhavajalanidheH sudustarasya plava iti taM kRtabuddhayo vadanti // 43 // -mahAvIra caritra Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janazAsana jala pIvana udyama kIdho / kAdo draha ku jara bodho // nihacai jaba marana vicArayo / sanyAsa sudhI taba dhArayo / " -pAvapurANa, dUsarA srg| tiryaJcoko bhI sayama sAdhaname tatpara dekha budhajanajI manupyoko sayamake lie utsAhita karate hue kahate hai "sulajhe pasu upadesa suna, sulajheM kyo na pumAna / nAhara teM bhaye vora jina, gaja pArasa bhagavAna // " - satasaI satpuruSokA kathana hai, 'yaha manuSya jIvana eka mahattvapUrNa hATa hai| yahAkI vizepa nidhi sayama hai| jisane isa vajArame Akara sayama-nidhiko nahI liyA, usane akSamya bhUla kii|' prAthamika abhyAsI sAdhakake lie sayamakA abhyAsa karaneke lie AcAra-zAstrake mahAn vidvAn AzAdharajIne likhA hai-"java taka viSaya tumhAre sevanameM nahI Ate, kama-se-kama utane kAla takake lie unakA parityAga kro| kadAcit vratI avasthAme mRtyu huI to divya jIvana avazya prApta hogaa| dUsarI vAta, jitanI tumhArI ucita AvazyakatA ho, usakI sImAke vAhara vipayAdika sevanakA saralatApUrvaka tyAga kara sakate ho| prAya apanI AvazyakatAko bhUla lAlasAke adhIna ho yaha jIva sArI duniyAse nAtA joDatA huA-sA pratIta hotA hai| ata zAnti aura sukhamaya jIvanake lie AvazyakatAse adhika vastuokA parityAga karanA cAhie, jisase anAvazyaka padArthoke dvArA rAgadveSAdi vikAra isa AtmA kI zAntiko bhaga na kre| sayamakA abhyAsa Antarika preraNAke dvArA suphala dikhAtA hai| vImAra vyakti apane cikitsakakI AjJAke anusAra 1 yAvanna sevyA vissyaastaavttaanprvRttitH| vratayetsavato daivAnmRto'mutra sukhaayte|| -sAgAradharmAmRta 2 / 77 / - - - - - Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama vina ghaDiya ma ikka jAhu 67 majabUra ho jIvanakI mamatAke kAraNa kabhI-kabhI vaDe-baDe mahAtmAokI sayamapUrNa vRttikA smaraNa karAtA hai| kintu, isame yathArtha sayamIkI nirmalatA aura zAntikA sadbhAva nahIM pAyA jaataa| bhogokI ni sAratA aura merA AtmA jJAna tathA AnandakA puja hai, use parAvalambanakI AvazyakatA nahIM hai, isa zraddhAkI preraNAse prerita huA sayama apanA vizeSa sthAna rakhatA hai / maharSi kundakundakA kathana hai-"jina tIrthakarokA nirvANa nizcita hai unhe bhI vinA sayamakA Azraya lie mukti nahIM mila sktii|" isase sayamakA lokottarapanA spaSTa vidita hotA hai| dvAdazAga rUpa jinendra bhAratIme AcArAga sUtrakA Adya sthAna hai, jisame sayamapara vizada prakAza DAlA gayA hai| darzana adhyAtma Adi samvandhI vADamayakA pazcAt pratipAdana kiyA gayA hai isase jainagAsaname sayamakI mahattA suvidita hotI hai / yaha manuSya jIvanakI anupama vibhUti hai jise anya paryAyome pUrNarUpameM pAnA sambhava nahI hai| viSayavAsanAe~ durvala anta karaNapara apanA prabhAva jamA idriya tathA manako nirakuza karaneme sarvadA sAvadhAna rahatI hai| isalie catura sAdhaka bhI mana eva idriyoko utpathame pravRtti karanese vacAnekA pUrNa prayatna kiyA karatA hai| eka pUjaka kavivara dhAnatarAyake zabdome apane AtmAko sambodhita karate hue kahatA hai "kAya chaho pratipAla, paMceMdriya mana vaza kro| sajama ratana samhAla, viSaya cora bahu phirata hai|" apabhza bhASAke kavi raidhu saMyamakI durlabhatA aura lokottaratAko hRdayagama karate hue mohI prANIko gikSA dete hai "saMyama vina ghaDiya ma ikka jAhu" / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabuddha-sAdhaka "joloM deha terI kA roga sauM na gherI jolauM jarA nAhI nerI jAso parAdhIna parihai // jolauM jama nAmA bairI deya na damAmA jolI mAne kAna rAmA buddhi jAya nA vigarihai // tolauM mitra mere nija kAraja samhAra le re pauruSa thakeMge phera pAche kahA karihai // Aga ke lAge jaba jhopar3I jarana lAgI kuvA ke khudAye taba kahA kAja sarihai // 26 // " - jainazataka, bhUdharadAsa sAdhakakI AtmA java gRhastha jIvanakI pravRtti dvArA sayata vana jAtI hai tava AdhyAtmika kavikI uparyukta pravodhaka vANI usa mumukSuko sayamake kSetrame lambA kadama vaDhAneko punaH puna prerita karatI hai / yathArthame gRhastha jIvanakA sayama aura ahiMsAdi dharmokI paripAlanA AtmIka durvalatAke kAraNa hI sadguruone batAyI hai / samartha puruSako sAdhana milate hI sAdhanAke zreSTha pathame pravRtti karate vilamva nahI lagatA / tIrthaMkara' bhagavAnke anta karaName jaba bhI viSayose viraktikA bhAva jAgRta hotA hai, ve tribhuvanacamatkArI vaibhava vibhUtiko atyanta nirmama ho dRDhatApUrvaka chor3a dete hai / tattvajJAnIkA AtmA sapUrNa parigraha AdikA tyAga kara zreSTha sAdhaka vananeko sadA utkaNThita rahatA hai, kintu vAsanAe~ aura durbalatAe~ use 1 bhagavAna RSabhadevake viSayameM svAmI samantabhadrane likhA hai"vihAya yaH sAgara - vAri - vAsasaM vadhUrivemAM vasudhA-vadhUM satIm / mumukSurikSvAkukulAdirAtmavAn prabhuH pravavrAja shissnnurcyutH||" - svayambhU stotra 3 / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravuddha-sAvaka 96 / pragatise varavasa rokA karatI hai| aura, isalie sAdhAraNa sAdhaka hote hue bhI vaha "saMyama ghara na sakata paM saMyama dhAranakI ura caTApaTI sii| sadananivAsI, tadapi udAsI, tAta Alava chaTAchaTI sii||" Antarika avasthAvAlA vilakSaNa vyakti banatA hai| vaha apane manako samajhAte hue kahatA hai-are mUrkha, ina bhoga aura viSayome kyA dharA hai| ina karmone tere akSaya-sukhake bhANDArako chIna liyA hai| ananta jJAnaniviko lUTa rakhA hai aura tU ananta valakA avIzvara bhI hai, isakA patA taka nahIM cala paataa| yadi tU svayaM naSTa honedAle viSayokA parityAga kara de, to sasAra-sasaraNa ruka sakatA hai| vAdIsiMha sUri samajhAte hai "avazyaM yadi nazyanti sthitvApi viSayAzciram / svayaM tyAjyAstathA hi syAt muktiH sNsRtirnyyaa|" -kSatracUDAmaNi-1 / 67 / AdhyAtmika kavi daulatarAmajI apane manako eka padame samajhAte hue kahate hai ki yaha viSaya tujhe apane svalpako nahIM dekhane dete aura___ "parAdhIna china chIna samAkula durgati vipati cakhAvai hai" prakRtike antastalakA antardraSTA vana kavi krUra karmake atyAcAroko dhyAname rakhate hue socatA hai ki jaba choTe-choTe prANiyoMko eka-eka indriyake pIche avarNanIya yAtanAokA sAnanA karanA par3atA hai, tava sabhIkA AsaktipUrvaka sevana karanevAle isa naradehadhArI prANIkA kyA bhaviSya hogA "pharasa viSayake kArana vArana garata parata dukha pAvai hai| rasanA indrI vaza jhaSa jalameM kaNTaka kaNTha chidAvai hai // gadha lola paMkaja mudritameM, ali nija prANa gamAvai hai / nayana viSaya vaza dIpa zikhAmeM, aMga pataMga jarAva hai // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jainazAsana karana viSaya kza hirana aranameM, khalakara prANa lunAvai hai / he mana, terI ko kuTeca yaha karana viSayameM dhAva hai // " eka ora jahA vaha viSaya aura bhogoke duSpariNAmako dekhatA hai, to dUsarI ora tyAgake mAhAtmyase usakI AtmA prabhAvita hue vinA nahI rhtii| yaha to tRSNA-pizAcinIkA kAma hai, jo osakI bUMdake samAna viSayabhogoke dvArA ananta tRpA zAnta karanekA jIva prayatna karatA hai| vAstavamai sAsArika vastuome sukha hai hI nhiiN| mahAtmA loga ThIka hI kahate hai "jo saMsAra viSa sukha hotA tIrtha kara kyo tyAga ! kAheko ziva-sAdhana karate, saMyamaso anurAge?" yadi apanI vAstavika AvazyakatAopara dRSTipAta kiyA jAe, to samartha aura vItarAga AtmA madhukarI vRttike dvArA bhojana grahaNa karate hue prAkRtika-paridhAnako dhAraNa kara prakRtikI godame AtmIya vibhUtiyo kI abhivRddhi kara sakatA hai| aise vyaktise iSTa-aniSTa karma svaya ghabarAte hai| yadi AtmAkI durvalatA dUra ho jAya aura usame pAzavika vAsanAe~ na rahe, to samartha AtmAko digambara veSake sivA dUsarI mudrA nahI rucegii| kAraNa, usa mudrA meM utkRSTa brahmacarya kI avasthiti aura abhivRddhi hotI hai| Atma-nirbharatA aura Atma-nimagnatAke lie vaha amogha upAya hai| usa padase AkarSita ho isa yugake rASTrIya mahApuruSa gAMdhIjI kahate hai"nagnatA mujhe svaya priya hai|" yathArthame zreSThapuruSa kRtrima vastrAbhUSaNAdi vyarthakI sAmagrIkA parityAga kara prakRtipradatta. mudrAko dhAraNa kara zAntilAbha karate hai| viSaya-vAsanAoke dAsa aura bhogoke gulAma svayakI asamarthatA aura Atma-durvalatAke kAraNa digambara mudrAko dhAraNa karaneme samartha na ho kabhI-kabhI usa nirvikAra mAravijayakI dyotinI vidyAko lAJchita karanekA prayatna karate haiN| pArzvapurANameM kitanI sundara bAta kahI gayI hai Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabuddha-sAdhaka 101 "antara viSaya vAsanA varatai, bAhara loka-lAja bhaya bhArI / tAtai parama digambara mudrA, ghara nahiM sake dIna saMsArI // " kintu vIra puruSokI bAta aura pravRtti hI nirAlI hai| kavi isIse kahate hai "aisI duddhara nagana parISaha, jIta sAdhu zIla vrtdhaarii| nirvikAra bAlakavat nirbhaya, tinake pAyana Dhoka hamArI // " yogavAsiSThame jinendrakI digambara aura zAnta pariNatise prabhAvita ho rAmacandra apanI antaraga kAmanA ina zabdome vyakta karate hai "nAhaM rAmo na me vAJchA bhAveSu na ca me mnH| zAntimAsthAtumicchAmi svAtmanyeva jino yathA // " bhartRhari apane vairAgyazatakameM apanI AtmAkI AvAja ina zabdoM me vyakta karate hai-"prabho, vaha dina kaba AegA java mai svatatra, nispRha, zAnta, pANipAtrabhojI, digambara muni bana karma nAza karaneme samartha houuNgaa|" bhAratIya itihAsake ujjvala ratna candragupta, amoghavarSa sadRza narendrone AtmAkI nirmalatA aura nirAkulatAke sampAdana nimitta svecchAse vizAla sAmrAjyokA tyAga kara digambara sAdhukI mudrA dhAraNa kI thii| sTIvensana nAmaka Agla mahilA likhatI hai-''vastrose vimukta 1 ekAko nispRho zAntaH pANipAtro digmbrH| / kadAha sambhaviSyAmi karmanirmUlanakSamaH / / Being rid of clothes one is also rid of a lot of other worries. No water is needed in which to wash them The Norgranthas have forgotten all knowledge of good and cvil Why should they require clothes to hide their nakedness.' Heart of Jaamsm ( pR0 35) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jainazAsana hone ke kAraNa manuSya ke pAsa anya aneka cintAe~ nahI rahatI / use kapar3e dhoneke lie pAnIkI bhI AvazyakatA nahI hai / nirgrantha logone-digambara jaina muniyone bhale-bureke bheda-bhAvako bhulA diyA hai| bhalA ve loga apanI nagnatAko chipAneke lie vastroko kyo dhAraNa kare / " eka muslima kavi tanakI urayAnI - digambaratvase prabhAvita ho kitanI madhura bAta kahatA hai "tanako urayAnIse behatara hai nahI koI libAsa / yaha vaha jAmA hai ki jisakA nahI ulaTA sIdhA // " zAyara jalAluddIna rUmIne sAsArika kAryoMme ulajhe hue vyaktise Atma-nimagna digambara sAdhuko adhika AdaraNIya kahA haiN| ve kahate hai ( ki vastradhArI 'AtmA' ke sthAname 'dhobI' para nigAha rakhatA hai / digambaratva kA AbhUSaNa divya hai "masta bolA suhatasiva se kAmajA, hogA kyA laMge se nU ohadAvarA / hai najara dhobI pai jAmApoza kI, hai tajallI jenare uriyAtanI // " isa prasagame yaha bAta vizeSa rItise hRdayagama karanekI hai, ki zarIrakA digambaratva svaya sAdhya nahI, sAdhana hai| usake dvArA usa utkRSTa ahiMsAtmaka vRttikI upalabdhi hotI hai, jo akhaNDa zAnti aura sarvasiddhiyokA bhaNDAra hai / digambaratvakA prANapUrNa vANIme samarthana karanevAle maharSi kundakunda jahA yaha likhA hai ki- "jaggo hi bhokkhamaggo, sesA umaggayA savve"--digambaratva hI mokSakA mArga hai, zeSa saba mArga nahI hai" vahA ve yaha bhI likhate hai ki zArIrika digambaratvake sAtha mAnasika digambaratva bhI Avazyaka hai / yadi zarIrakI nagnatA sAdhana na ho, sAdhya hotI, to digambaratvakI muLAse akita pazu-pakSI Adi sabhI prANiyoko mukta hote dera na lagatI / jo vyakti isa bAtakA svapna dekhate hai, ki vastrAdi hote 1 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravuddha-sAdhaka hue bhI zreSTha ahiMsA-vRttikA rakSaNa ho sakatA hai aura isalie nirvANakA bhI lAbha ho sakatA hai, unhe socanA cAhie ki bAhya vastuoMke rakhane, uThAne Adime moha mamatAkA sadbhAva dUra nahI kiyA jA sktaa| ___ eka sAdhukI kathA prasiddha hai-pahile to vaha sarva parigraharahita thA, lokAnurodhase unanaM do la~goTiyA svIkAra kara lii| cUhe dvArA eka bAra vastra kaTa gae, tava nizcita sarakSaNanimitta cUhekI auSadhike lie villI pAlI gii| aura, villIke dugdhanimitta gaukI vyavasthA bhaktajanoke prema ke kAraNa svIkAra kara lI gii| gAyake carAneke lie svAvalambanakI dRpTise kucha carokhara bhUmi bhI eka bhaktase mila gii| kahate hai-bhUmikA kara samaya para na cukAnese sAdhujIse a-jAnakAra rAja-karmacArIne unakI bahuta burI taraha mAna-marammata kii| usa samaya zAnta ata.karaNane apanI AvAja dvArA unheM saceta kiyA-"bhale AdamI, parigraha to aisI Aphata puraskArame pradAna kiyA hI karatA hai" "phAMsa tanaka so tana meM saal| cAha laMgoTIkI dukha bhAle // bhAla na samatA sukha kabhI nara binA muni mudrA dhare / dhana nagana' para tana-nagana gar3he sura-asura pAyani pre||" dyAnatarAya pravacanasArame kunda-kunda svAmIne likhA hai muniyoke gamanAgamanAdirUpa ceSTAse trasa, sthAvara jIvokA vadha hote hue bhI kabhI vadha hotA hai, kabhI nahI bhii| kintu, yaha to nizcita hai ki upadhiyose-vastrAdi parigrahase niyamase vadha hotA hai| isalie 1 prvt| 2 "havadi vA Na hadadi baMdho madamhi jIve'gha kAya ceTumhi / baMdho dhuvamuvadhIdo idi samaNA chaDDiyA sance // Nahi Niravekkho cAgo Na havadi bhikkhussa aasy-visuddhii| avisuddharasa ya citte kahaM Nu kammakkhano vihiro|| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jainagAsana zramaNako saba parigraha choDanA caahie| tyAga nirapekSa nahIM hotA, vastrAdi parigraha choDe vinA bhikSuke cittameM nirmalatA nahIM hotii| a-vizuddha cinake honepara kaise karmakSaya hogA? ata parigrahake hone para mamatva Arambha athavA asayama kyo nahI hoge? tava paradravyameM Asakta hubA mAdhu kisa prakAra Atma-sAdhanA kara sakegA? jana gunaokI digambaratva sambandhI mAnyatAko vAstavika rUpase na samajhaneke kAraNa koI yaha samajhate hai ki digambara dharmAnuyAyI gRhasyo ko bhI kama-me-kama AhAra lete samaya digambara rahanA caahie| isake viparIna jo madA savastra raheM unheM zvetAmbara kahate hai| insAiklopIDiyA jinda 15,11 veM saskaraNake pR0 28 meM pUrvokta bhUma ina zabdomeM vyakta kiyA gayA hai-"The Jains themselves have abandoned the practice; the Digambaras being sky-clad at meal time only and the Swetambaras being always completely clothed." ___ tAttvika bAta to yaha hai ki digambara mAdhu aura digambara mUrtiko pUjaneke kAraNa gRhastha digambara jaina kahe jAte hai / sampUrNa ahiMsAke dhAraka jitendriya munike mitrAya gRhastha munimudrA dhAraNa nahIM krtaa| gRhasthake vastra pahananekI to bAta hI kyA, vaha nItimattApUrvaka baDe-baDe sAmrAjya takakA marakSaNa karatA hai| agrejI bhASAkA mahAkavi zeksapiyara apane hemaleTa nATakameM likhatA hai-"Give me the man, that is not passion's slave." mujhe aimA manuSya vatAo jo vAsanAokA dAsa na ho| kiya tamhi gatyi mucchA prArambho vA asaMjamo tassa / tara paradabammi rado kadamappANaM pasAdhayadi // " ( adhyAya 3 / 16-20-21) 1 Act III Se II. - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravuddha-sAdhaka 105 yadi digambara jaina munikA sAkSAt darzana athavA paricaya mahAkaviko prApta huA hotA, to usakI yaha jijJAsA zAnta hue binA na rahatI / digambara munikA jIvana vyatIta karaneke lie mahAn Atmavala caahie| mAnasika kamajorI yA pramAda kSaNabharameM isa jIvako patita kara sakate hai| ujjvala bhAvanAo aura viSaya viraktikI preraNAse mahAn puNyodaya hone para kisI virale mAIke lAlake manameM vAlakavat nirvikAra digambara mudrA dhAraNa karanekI lAlasA jAgrat hotI hai / AcArya guNabhadra laukika vaibhava, pratiSThA, sAmrAjya - lAbha Adise adhika vizAla saubhAgya munitvakI ora jAnevAlekA vatAte hai, anyakA jIvana jahA viSaya - 1 lolupatAke kAraNa parAdhInatA aura vipattipUrNa hai, vahA ahiMsAmaya sAdhuko jIvanI abhaya aura AnandakA bhaNDAra hai / guNabhadra svAmI apane Azcaryako ina zabdo pratibimbita karate hai "na jAne kasyedaM pariNatirudArasya tapasaH " - AtmAnuzAsana 67 / digamvara sAdhuokA ullekha anya sampradAyome bhI pAyA jAtA hai| paramahaMsa nAmaka hindU sAdhu nagna rahA karate hai| sikkhoke yahA zreSTha rUpame digambara sAdhu varNita hai / ' abdulakAsima jIlAnI muslima sAghune digamvaramudrA dhAraNa kI thI / abdala nAmake ucca muslima sAdhu pUrNatayA nagna vihAra karate haiM / 1 Wilson's "Religious Sects of the Hindus " P. 275. 2 " Abul Kasim Gilani discarded even hon strip and remained completely naked "-From Religious life & attitude in Islam - P. 203 3 "The higher Saints of Islam called 'Abdals' generally went about perfectly naked "-Mysticism and Magic in Turkey-Quoted in the Digamber Saints of India. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana babaI prAntake koparagAva nAmaka sthAnapara eka nagna digambara musalima sAdhuko samAdhisthala mojUda hai| digambara jaina sAdhukA pada vastramAtrakA parityAgakara svacchanda vicaraNa karanevAleko nahI prApta hotA / usa mahApuruSakA jIvana atyanta sayata aura suvyavasthita rahatA hai| ve kisI bhI prANIkA ghAta nahI karate, yadyapi unake gamanAgamana, zvAsocchavAsa Adime prANighAta anivArya hai, tathApi yathAzakti rAga-dveSa Adi vikAroko dUrakara Atma-nirmalatAkA * pUrNatayA rakSaNa karate hai / zreSTha rItise satya mahAvrata, acaurya mahAvrata, aparigraha aura brahmacaryaM mahAvratakA bhI paripAlana karate hai / ve mana, vacana, harat pravRttiko sahasA rokaneme asamartha ho, gamanAgamana aura bhASaNa ke -sambandhame isa prakAra pravRtti karate hai "paramAda taja cau-kara- mahI lakha samiti IrSyA teM caleM / jaga suhitakara saba ahita hara zruti sukhada saba saMzaya hare / bhUma-roga hara jinake vacana mukhacandra teM amRta jhare // " AhAra sambandhI eSaNA nAmaka samitikA ve vizeSa dhyAna rakhate hai / ata P 106 " chyAlIsa doSa binA su-kula zrAvakata ghara asanako / la tapa bar3hAvana heta nahi tana poSate taja rasanako // " ve gratha sadRza jJAnakI sAmagrI, zaucasamvandhI kamaNDalu eva jIvadayA nimitta mayUra pakhose banI huI picchIko vivekapUrvaka ahiMsAtmaka rIti se 'uThAte-dharate haiM | malamUtrAdikakA jantu - rahita bhUmime parityAga karate hai - " zuci jJAna sajama upakarana lakhi ke gahe lakhi ke dhare / nirjantu thAna viloki tana mala-mUtra zleSana parihare / / " ve pAco indriyoke viSayome rAga-dveSakA parityAga karate hai| keza caDhane para mastakame jU" AdikI utpatti hotI hai aura kezoko kaTAneke lie nAI AdikI AvazyakatA paDatI hai / isake lie arthakI apekSA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabuddha-sAdhaka 107 hogI / kezoko binA kaTAe jIvokA sadbhAva yA to dhyAna meM vighna utpanna karegA athavA unake khujAne Adise unakA ghAta hogA / utkRSTa ahisA, aparigraha aura svAvalambI jIvanake rakSaNanimitta zarIrake prati nirmama ho ve kama-se-kama do mAha aura adhika-se-adhika cAra mAha ke bhItara apane kezokA apane hAthose loca karate hai / Atma-balakI vRddhi honeke kAraNa ve sAdhu prasannatApUrvaka apane kezoko ghAsake samAna ukhAr3ate hai / inakA uddezya zarIrako eka gADItulya samajha bhojanarUpI tela dete hue jIvanayAtrA karanA rahatA hai| unakA yaha dRDha vizvAsa hai ki zarIrakA poSaNa AtmAke sacce hitakA kArya nahI karegA / AtmAkA zoSaNa karanevAlI kriyAe~ zarIrakI abhivRddhinimitta hogI / yogirAja kitanI pUjyapAda mArmika bAta kahate hai - "yajjIvasyopakArAya taddehasyApakArakam / yaddehasyopakArAya tajjIvasthApakArakam // " - iSTopadeza 16 / ahisAtmaka dRSTi aura caryA eva zarIrake prati nirmamatva honeke kAraNa ve snAna, dantadhAvana, vastradhAraNake prati virakta ho khaDe hokara apane hAtharUpa pAtrome diname eka bAra gocarIvRtti dvArA zuddha aura tapazcaryA meM vRddhi karanevAle bhojanako alpamAtrAme grahaNa karate hai / gAya jisa prakAra ghAsa DAlanevAle vyaktike saundarya Adipara tanika bhI dRSTi na de apane AhArako letI hai, usI prakAra yaha mahAn sAdhaka devAganAsamAna sundariyo Adike dvArA bhI sAdara AhAra arpita karanepara nirmala manovRttipUrvaka AhAra grahaNa karate hai / dAtAke zarIra-saundarya Adise unakI AtmA tanika bhI rAgAdi vikArapUrNa nahI hotii| unakI AhAra caryAko madhukarI vRtti bhI kahate hai / jaise - madhukara - bhUmara puSpoko pIr3A die binA Avazyaka rasa-lAbha letA hai, usI prakAra ye santa-jana gRhasthake yahA jaisA bhI rUkhA-sUkhA bhojana banA ho aura zuddha ho, use Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana zAntipUrvaka grahaNa karate haiM / inake AhAranimitta gRhasthako koI kaThinAI nahI hotii| aise yogiyoko AhAra arpaNa karaneke samayako vaha apane jIvanakI sunaharI ghaDiyome ginatA hai| kAraNa, isa pavitra kAryase gRhavAsame cakkI, cUlhA, UkhalI, buhArI, jala-sagraha rUpa, 'paca-sUnA' nAmake kAryoM dvArA sacita doSokA mocana hotA hai| sAdhu dainyapUrvaka AhAra grahaNa nahI karate / gRhastha zraddhA, bhakti, prema aura AdarapUrvaka jaba AhAra grahaNa karanekI munirAjase prArthanA karatA hai, taba ve zuddha, sAttvika tathA zreSTha ahiMsAtmaka vRttike anukUla AhAra lete hai / anya-pathI sAdhu nAmadhArI vyaktiyoke samAna gAjA tamAkhU hukkA grahaNa karanA, manamAnA bhojana lenA, dina aura rAtrikA bheda na rakhanA Adi vAtose aise santa pRthak rahate hai| 108 koI-koI socate hai - mahAn sAdhuko zuddha-azuddha AdikA bheda bhUla jaisA bhI bhojana jaba jisane diyA, use le lenA caahie| yaha vicAra bhUmapUrNa hai / sAdhuokA viveka sadaiva sajaga rahatA hai| usake prakAzameM ahisAtmaka vRttikI rakSA karate hue ve ucita aura zuddha AhArako hI grahaNa karate hai / vedAnta-sArame likhA hai- yadi prabuddha tattvajJAnIke AcaraName svacchandatAkA praveza ho jAe taba tattvajJAnI aura kuttekI azucibhakSaNa vRttime kyA antara rahegA / ' jaina - munikA keza loca aura AhAra caryA darzakake cittame gaharA prabhAva DAle binA nahI rahate / auragajebake samayame bhArata AnevAle DA0 baniyara apanI pustakameM likhate hai - "mujhe bahudhA dezI riyAsato meM digambara muniyokA samudAya milatA thaa| maine unhe baDe zaharome vihAra karate hue pUrNatayA nagna dekhA hai aura unakI ora striyo, laDakiyoko 1 "buddhAdvaitasa tattvasya yatheSTAcaraNa yadi / zunAM tattvadRzAM caiva ko bhedo'zucibhakSaNe // " pR0 14 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabuddha-sAdhaka 106 - binA kisI vikAra-yukta hI dRSTipAta karate hue dekhA hai| una mahilAoke anta karaName ve hI bhAva hote the jo saDakapara se jAte hue kisI sAdhuko dekhanepara hote hai| mahilAe~ bhaktipUrvaka unako AhAra bahudhA karAtI thii| eka dUsare videzI yAtrI Tevaraniyarane likhA hai-"yadyapi striyA bhaktipUrvaka unake samIpa pahu~catI hai phira bhI uname vikAra-bhAvakA racamAtra bhI darzana nahIM hotaa| isake sivA unakA darzana kara tuma yaha kahoge ki ve Atma-dhyAname nimagna hai|" ___mekriNDala nAmaka vidvAn purAtana-bhArata nAmaka apanI pustakame likhate hai-"digambara vihAra karanevAle yaha jaina muni kaSTokI paravAha nahI karate the| ve sabase adhika sanmAnakI dRSTise dekhe jAte the| pratyeka dhanI vyaktikA ghara unake lie unmukta thA yahAtaka ki ve anta purameM bhI jA sakate the|" { "I have often met generally in the territory of some Raja bands of these naked Fakirs. I have seen them walk stark naked through a large town, women & girls looking at them without any more emotion than may be created, when a hermit passes through our streets. Females often bring them alms with devotion .." Dr. Bernier's Travels in the Moghul Empire. p. 317 2 "Although the women reach them out of devotion . ...you do not see in them any sign of sensuality, but on the contrary you would say they are absorbed in abstraction,">JB Tavernier's Travels p 291-292 "These men (Jain Saints,) went about naked innured themselves to hardships and were held in highest honour. Every wealthy house is open to them even to the apartments of the women," Mc. Crindle's---Ancient India P. 71-72. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana ve samatA, jinendrastuti, vItarAgavandana, svAdhyAya, doSazuddhi nimitta pratikramaNarUpa chaha Avazyaka karmoko sAvadhAnIpUrvaka pAlate hai| inakA caritra udAtta hotA hai| pUrva-baddha karmokI nirjarA karaneke lie tathA sakaTa Anepara sanmArgase apanA kadama pIche tanika bhI na haTe isa dRDhatA nimitta ve bhUkha, pyAsa Adi vAIsa parIpaho (-kapTo) ko rAga-dveSa-mohako chor3a sahana karate hai| pArzvapurAName inake nAma yo hai "kSudhA, tRSA, hima, uSNa, DaMsa-mazaka dukha bhaarii| nirAvarana-tana, arati-kheda upajAvana haarii|| cariyA, Asana, zayana, duSTa vAdhaka, badha baMdhana / . yA nahIM, alAbha, roga, tiNa-pharasa nibaMdhana / / 1 "samyaka prakAra niroSa mana-vaca-kAya Atama dhyAvate / tina su-thira mudrA dekhi mRga-gaNa upala khAja khujAvate // rasa-rUpa-gaMdha tathA pharasa ala zabda zubha-asuhAvana / tinama na rAga-virodha paMceMdriya jayana pada pAvane // samatA samhArai thuti ucAra, bandanA jina deva ko| nita kara zruta rati, dharai pratikrama, taja tana ameva ko|| jinake na nhauna, na danta-dhovana leza aMbara pAvarana / bhU mAhiM pichalI rayani meM kacha zayana ekAzana krn|| eka bAra dina meM le ahAra khar3e alapa nija-pANi meN| kaca-loca karata na Darata pariSaha so lagai nijadhyAna meM // ari-mitra, mahala-masAna, kaMcana-kAMca nindana-thutikarana / arghAvatArana-asi prahArana mai sadA samatA dhrn||" -chahaDhAlA, chaThavI ddhaal| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravuddha-sAdhaka mala-janita, mAna-sanmAna-vaza, prajJA aura prshaankr| darzana-malIna bAIsa sava-sAdhu paroSaha jAna nr||" -bhUdharadAsa bahirAtma-bhAvavAle bhAI socate hai-'vinA koI vizeSa valavatI bhAvanA utpanna hue sAdhu kapToko AmantraNa de prasannatApUrvaka kisa prakAra sahana kara sakatA hai ? paDita AzAdharajIne batAyA hai ki satpuruSa sakaTa ke samaya socate hai-vAstavame mai mokSasvarUpa hU~, avinAzI hU~, AnandakA bhaNDAra hU~, kalyANasvarUpa huuN| zaraNa rUpa huuN| sasAra isake viparIta svarUpa hai / isa sasArame mujhe vipattike sivAya aura kyA milegA?' AtmAkI amaratApara akhaNDa vizvAsa rakha ve nazvara jagatke lubhAvane rUpake bhUmame nahI phaMsate, sadbhAvanAoke dvArA kahate haimoha noMdase uTha re cetana-tanika soca to "sUraja cAMda chipa nikasa, ritu phira-phira kara Avai, pyArI Aya aisI vItai patA nahi paavai| kAla siMhane mRga-cetanako gherA bhv-bnmeN| nahIM bacAvana hArA koI, yoM samajho manameM / matra-yaMtra senA dhana-sampati rAja-pATa chuutt| vaza nahiM calatA, kAla-luTerA, kAya nagari lUTa / " prabuddha-sAdhaka yaha bhI vicAratA hai "janamai marai akelA cetana sukha dukhakA bhogii| aura kisIkA kyA, ika dina yaha, deha judo hogii| kamalA calata na paiDa, jAya maraghaTa taka privaaraa| apane-apane sukhako rovai pitA, putra dArA // 1 mokSa prAtmA sukhaM nityaH zubhaH shrnnmnythaa| bhave'smin vasato me'nyat kiM syAdityApadi smaret // -sAgAradharmAmRta, 5,30 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jainazAsana jyo melemeM pathI jana, neha dharai phirte| jyo taravara pai raina baserA paMchI A karate // kosa koI, do kosa koI ur3a phira, thaka-thaka hAra / jAya akelA haMsa, saMgameM koI na para mAra // " sasArake viSayame vaha cintavana karatA hai "janma maraNa aru jarA roga se sadA dukhI rhtaa| dravya, kSetra aru kAla bhAva bhava parivartana sahatA / / chedana bhedana naraka pazu gati, vaya vaMdhana sahanA / rAga-udayase dukha sura gatimeM kahAM sukhI rahanA / bhoga puNya-phala ho ika indrI kyA isameM lAlI / kutavAlI dina cAra phira vahI khurapA aru jAlI // " jaDase AtmAko bhinna vicAratA huA apanI AtmAko isa prakAra sAdhaka saceta karatA hai "moharUpa mRga-tRSNA-jalameM mithyA-jala camakai / mRga-cetana nita bhUmameM uTha-uTha daur3e thakathaka ke / jala nahiM pAvai prAna gamAvai, bhaTaka bhaTaka maratA / vastu parAI mAna apanI, bheda nahIM krtaa| tU cetana, aru deha acetana, yaha jar3a, tU jJAnI / milai anAdi, yatana teM bicharai, jyo paya aru pAnI // " isa ghRNita mAnava dehako saDe ganneke samAna samajha sAdhaka socatA hai "kAnA pauMDA par3A hAtha yaha, cUsai tau rovai / phalaM ananta ju dharmadhyAnakI bhUmi viSa bovai // kezara candana puSpa sugandhita vastu dekha saarii| deha parasa tai hoya apAvana nisa-dina mala jArI / " sAdhanakI anukUla sAmagrIko apUrva mAna ve mahApuruSa socate hai aura apane ananta jIvanapara dRSTi DAlate hue isa prakAra vicArate hai Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRddha-sAdhaka "durlabha hai nigoda se thAvara aru trasa- gati pAnI / nara-kAyAko surapati tarase, so durlabha prAnI // uttama deza susaMgati durlabha zrAvaka - kula pAnA / durlabha samyak, durlabha saMyama, pacama guNa ThAnA // durlabha ratnatraya ArAdhana, 'dIkSAkA dharanA / durlabha munivarako vrata pAlana, zuddha bhAva karanA // durlabha-se-durlabha hai cetana, bovijJAna pAnA | pAkara kevala jJAna, nahIM phira isa bhavameM zrAnA // " - maMgatarAya, bAraha bhAvanA vipayabhogome manuSya-jIvanako lagAnevAle, sAdhakakI dRSTime, atApUrNa kAma karate hai / usa ajJatAko banArasIdAsajI ina gabdome citrita karate hai "jyo mati-hIna viveka binA nara, sAji mataMga jo IMdhana DhoveM / dhUri bhareM zaTha, mUDha sudhArasa so kacana - bhAjana va-hita paga dhovaM // kAga ur3Avana kArana, DAri udadhi 'mani' mUrakha rove / tyo nara- deha durlabhya banArasi, pAya zrajAna prakAraya 113 khovai // " - nATaka samayasAra sukaviyone apanI vividha zailIse sAdhaka ke jIvanapara vaDA sundara prakAza DAlA hai| mahAkavi banArasIdAsa, gRhake tyAga karanevAle aura tapovana-vAsI sAdhuko sadguNarUpI kuTumbase gRhavAsI batAte hai / dekhie " dhIraja-tAta, kSamA-jananI, paramAratha-mauta, mahAruci-mAsI / jJAna-suputra, sutA-karuNA, mati-putravadhU, samatA prati bhAsI // - Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 janazAsana udyama-dAsa, viveka-sahodara, buddhi-kalatra zubhodaya-dAsI / bhAvakuTumba sadA jinake Dhiga yo muniko kahiye gRhvaasii||" -banArasIvilAsa, 2056 yadyapi muni bhUmipara zayana karate hai aura jIvadayAnimitta mayUrakI picchI aura zucitAkA upakaraNa kamaNDalu rakhate hai, phira bhI kavi-jana manohara bhASAme unakI sAmagrIko isa prakAra vyakta karate hai vidhyAdrinagaraM guhA vasatikAH zayyA zilA pArvatI dIpAzcandrakarA mRgAH sahacarA maitrI kuliinaagnaa| vijJAnaM salilaM tapaH sadazanaM yeSAM prazAntAtmanAM dhanyAste bhavapakanirgamapathaproddezakAH santu naH // " jJAnArNava / zubhacandra ahiMsA pAlanArtha ye munijana varSAkAla eka sthAna para vyatIta karate hai| isa samvandhame 'vidyunmAlA' chandameM likhA gayA yaha padya kitanA madhura hai jaino jogI varSAkAle / ApA dhyAve vAdhA ttaale| kUke keko megha jvAlA / caudhA naccai vidyunmaalaa|| -chandazataka 14 ve santa-jana karmoke phandeme pha~sakara apanA ahita nahIM krte| karmone isa jagatme krodhAdi kaSAyarUpI caupaDakA khela jamAyA hai| usa khelake cakkarase digambara jaina muni vace rahate hai| kintu, jagatke anya prANI usa khelamaM AsaktipUrvaka bhAga lete hai tathA hArakara pIche rotepachatAte hai / bhUdharadAsajI kahate hai1 "je bAhya paravata vana vasai giri-guphA-mahala manoga / sila-seja, samatA-sahacarI, zazikirana-dIpaka joga / maga-mitra, bhojana-tapamayI, vijJAna-niramala nIra / te sAdhu mere ura vasau, mama harahu pAtaka pIra // " -bhUdharadAsa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravuddha-sAdhaka 115 "jagata-jana jUvA hAri cle| kAma kuTila saga bAjI' mADI unakari kapaTa chale // cAra kaSAyamayI jaha~ caupari, pAse joga rle| isa saravasa, uta kAmini-kaur3I, iha vidhi jhaTaka cle| kUra khilAri vicAra na konho, hai hai khvAra bhale / vinA viveka manoratha kAke, 'bhUdhara' saphala phale // " jagatke prANI kanaka, kAminI Adime apaneko kRtArtha mAnate hai, kintu, sAdhakakI sthiti isase nirAlI hai| mRtyuke nAmase jahA duniyA ghavarAtI hai, jIvanakI mamatAvaza jahA kiye gaye bar3e se baDe anartha kSamya mAne jAte hai, vahA sAdhaka mRtyuko apanA snehI tathA parama mitra mAna mRtyu-kAlako mahotsava mAnate hai| maraNake samaya sAdhaka socatA hai "yaha tana jIrNa kuTI sama Atama, yAte prIti na kIjai / nUtana mahala mila jaba bhAI, taba yA kyA chIjai // " AtmAkI amaratApara vizvAsa honeke kAraNa apane ujjvala bhaviSya kA vizvAsa karate hue bhAvI jIvanako jIrNa-kuTIke sthAnapara bhavya-bhavanaH mAnatA hai / vaha pUchatA hai "bhRtyu honese hAni kauna hai ?-yAko bhaya mata lAyo / samatAse jo deha taje to-to zubha-tana tuma pAo // mRtyu mitra upakArI tero-isa avasarake maahii| jIraNa tanase deta nayo yaha, yA sama sAhU nAhIM / / yA setI isa mRtyu samaya para utsava ati hI kIjai / kleza bhAvako tyAga sayAne samatA bhAva dharIjai // " apanI AtmAko utsAhita karate hue sAdhaka socatA hai "jo tuma pUraba puNya kiye hai, tinako phala sukhdaaii| mRtyu-mitra bina kauna dikhAvai, svarga-sampadA bhaaii|| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jainazAsana karma mahAduTha bairI mero tA setI dukha pAvai / tana-pijarameM banda kiyo mohi, yAso kauna chuDAve // bhUkha tRSA dukha Adi anekana isa hI tanameM gADhe / mRtyurAja aba prAya dayAkara tana-pijaraso kADhe // " mRtyuko vaha kalpavRkSa mAnatA hai| isalie kahatA hai" mRtyu - kalpadruma pAya sayAne, mAgo icchA jetI / , samatA dharakara mRtyu karo to pAtro sampata tetI // " mRtyuko mahAyAtrA kahate haiM / maraNa - kAlako zubha- yAtrAkA avasara mAnakara zakuna zAstrakI dRSTise prasthAna nimitta zubha-sAmagrI sagrahake lie kavi sUracandanI kitane pavitra aura udbodhaka vicAra vyakta karate hai 116 "jo koI nita karata payAno grAmAntara ke kAje / so bho zakuna vicArai nIke, zubhake kAraNa sAjai // mAtapitAdika sarva kuTuma mili, nIke zakuna banAve | haladI, dhaniyA, pugI, akSata, dUba dahI phala lAvai // eka grAma jAneke kAraNa, karaM zubhAzubha sAre / jana parigatiko karata payAno, taba naha soco pyAre // " aura bhI samajhAte hai saba kuTumba jaba rovana lAge, tohi rulAvai sAre / ye prapazakuna karai suna toko, tu yo kyo na vicAra ? s aa paragatiko cAlata biriyA, dharmadhyAna ura Ano / cAro zrArAdhana zrArAdho mohatano duHkha hAno // mRtyuke viSaya me sAdhakakI nirAlI kalpanA honeke kAraNa avarNanIya vipattiyoke Anepara bhI vaha satpathase vicalita nahI hotA / yathArthame aise sAdhakake Age karmoko bhI hAra mAnanI paDatI hai| mahAkavi guNabhadra isIlie kahate hai Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravuddha-sAdhaka "jIvitAzA dhanAzA ca yeSA teSA vidhividhiH / ki karoti vidhisteSA yeSA AzA nirAzatA / " -AtmAnugAsana, 163 / sAdhakakI manovRtti mohI-jagatse nirAlI hotI hai| mahAmuni dhanadaulatakI to koI AzA nahIM karate, sanmArgapara apanA kadama baDhAneke sivA jIvanakI mamatAvA kabhI pIche nahI lauTate / akiMcana-panA unakI sampatti hai| kartavya-pAlana karate hue Atma-jAgRtipUrvaka mRtyuko ve jIvana mAnate hai| bhalA aisI valiSTha jJAnI AtmAokA durdaiva kyA kara sakatA hai ? AtmAnuzAsanakArakI vANI kitanI prANapUrNa hai___ "nirdhanatva dhanaM yeSA mRtyureva hi jIvitam / kiM karoti vidhistepA satA jJAnakacakSuSAm // 162 // " isa prasagapara kavi vRndAbanakA kathana vicArapUrNa hai "saba jiya nija sama nala garne / nizi dina jinavara baina bhane / nija anubhava rasa-rIti dharai / tAsu kahA kalikAla karai / " pazcimake vidvAn samAdhimaraNakI mahattAko na jAna use AtmaghAta ( Suicide ) samajhate hai| videzome jainadharmakA pracAra karanevAle svargIya vidvAn vairisTara campatarAyajI vidyA-vAridhine igalaiDase bhArata lauTanekA kAraNa yaha batAyA thA ki ava merA roga kAvUke vAhara ho gayA hai / pazcimake loga samatApUrvaka prANokA utsarga karanA nahI jAnate isalie samAdhi-maraNakI lAlasAse maiM tIrthaMkarokI bhUmi sva-dezako lauTa aayaa| bhAratIya-darzanake prAmANika mAne jAnevAle vidvAn sara rAdhAkRSNan bhI mAlUma hotA hai pazcimI pravAhame bahakara samAdhimaraNako AtmaghAta kaha vaiThe hai| unhone jaina-dharmake viSayame kahI-kahI aisI vicitra bAteM likhI hai jo jaina tattva-jJAnakA prAthamika vidyArthI bhI na likhtaa| AcArya aura upAdhyAya sAdhanAke pathapara calanevAlI pragatizIla apUrva AtmAe~ Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jainazAsana hai| unako ve siddho ( Perfect Souls ) kA bheda batAte hai| samAdhimaraNako AtmaghAta samajhanemeM bhI aisA hI bhUma huA hai| unhone likhA hai-While Budhism repudiates Jainism holds that it "increaseth life". If asceticism is hard to Practise, if we cannot resist our pass ions and endure austerities, suicide is permitted"---Indian philosophy Vol, i. p. 327. --"jahA vauddhadharma AtmaghAtakA niSedha karatA hai, vahA jainadharma Atma-ghAtako jIvana-vardhaka mAnatA hai| yadi sAdhu-jIvanakA nirvAha kaThina ho, yadi hama apanI vAsanAopara vijaya prApta na kara sake aura tapazcaryA na kara pAve, tava AtmaghAtakI AjJA dI gaI hai|" ___ isa samvandhameM yaha jAnanA Avazyaka hai ki jaina-gAsanameM AtmaghAtako pApa, hiMsA aura AtmAkA ahitakArI batAyA hai| AtmaghAtameM ghavarAkara mAnasika durvalatAvaza apanI jIvana Dora kATanekI avivekatA pAI jAtI hai| AtmaghAtI AtmAkI amaratA aura karmoke zubhAzubha phala bhoganeke bAreme kucha bhI nahI soca paataa| vaha viveka-hIna bana yaha samajhatA hai ki vartamAna jIvana-dIpakake vujha jAnepara merI jIvanase unmukti ho jaaegii| usake pariNAmome malinatA, bhIti, dainya Adi durvalatAe~ pAI jAtI hai / samAdhimaraName nirbhIkatA aura vIratvakA sadbhAva pAyA jAtA hai| rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobhakA parityAgakara zuddha ahiMsAtmaka vRttikA pAlana samAdhimaraNakA sAdhaka karatA hai| yaha ThIka hai ki Atma-ghAta aura samAdhimaraNa donome prANokA vimocana hotA hai , kintu donomeM manovRttikA vaDA antara hai| AtmaghAtame jahA maranekA lakSya hai, vahA samAdhimaraNakA dhyeya, mRtyu ke yogya anivArya paristhiti Anepara apane sadguNokI rakSA karanekA, apane jIvana nirmANakA hai| ekakA lakSya jahA jIvanako vigADanA hai, vahA dUsarekI dRSTi jIvanako Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabuddha-sAdhaka 116 banAne aura samhAlanekI rahatI hai| pUjyapAda svAmI sarvArthasiddhime isa viSayako isa prakAra spaSTa karate hai ki kisI gRhasthake gharame bahumUlya vastue~ rakhI hai , bhISaNa agnise vaha ghara jalane lgaa| yathAzakti upAya karanepara bhI Aga baDhatI hI jA rahI hai / aisI a-sAdhAraNa paristhitime catura vyakti makAnakA mamatva choDa apanI bahumUlya suvarNa-ratnAdi sAmagrI ko bacAneme laga jAtA hai| usa gRhasthako makAnakA dhvasaka samajhanA ThIka nahI hai / kAraNa jabataka vaza calA, usane rakSAkA hI prayatna kiyaa| kintu jaba rakSA asambhava ho gaI, taba kuzala vyakti honeke nAte apanI bahumUlya sAmagrIkA rakSaNa karanA usakA kartavya ho gyaa| isI prakAra sAdhaka rogAdise zarIrAdike AkrAnta honepara sahasA samAdhimaraNa kI ora dauDa nahI jAtA-vaha to mAnava zarIrako AtmajAgratikA viziSTa sAdhana samajha adhikase adhika samayataka avasthita dekhanA cAhatA hai| kintu jaba aisI vikaTa avasthA A jAe ki zarIrakI sudhi-budhi lene para AtmAkI sudhi-vudhi na rahe, taba vaha apane sadguNo, apanI pratijJAo tathA apanI AtmAkI rakSAke lie udyata ho krodha, mAna, mAyA, lobhAdikA tyAgakara sAmyabhAvase bhUSita ho mRtyurAjakA svAgata karaneke lie tatpara ho jAtA hai / vaha akhaNDa zAntikA samudra bana jAtA hai| sneha, baira, moha Adi usake pAsa tanika bhI nahI phaTakane paate| aisI sthitime samAdhimaraNa aura AtmaghAtame utanA hI antara hai jitanA Atma-balI digambara muni aura durbhAgyavaza vastrAdi na pAnevAle dainyakI mUrti kisI dIna bhikhArIme / svAmI samantabhandrane likhA hai "upasarga, durbhikSa, buDhApA athavA rogake niSpratIkAra ho jAnepara AtmapavitratAke lie zarIrakA tyAga karanA samAdhimaraNa hai| 1 "upasarge dubhikSe jarasi rujAyAM ca niHprtiikaare| dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // " -ratnakaraNDazrAvakAcAra 122 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana isa viSayakA vistRta vivecana bhagavatI zrArAdhanA nAmaka zramaNacaryA samajhAnevAle prathame kiyA gayA hai| sarvArthasiddhikI nimna paktiyA sakSepa isa vipayako bhalI prakAra spaSTa karatI hai " rAgadveSamohAviSTasya hi viSazastrAdyupakaraNaprayogavazAdAtmAnaM dhanataH svaghAto bhavati na sallekhanA pratipannasya rAgAdayaH santi, tato nAtmavadhadopaH / " - sarvArthasiddhi zra0 7 sU0 22 / far, rer Adi upakaraNoke prayogase rAga-dveSa mohAviSTa prANI dvArA AtmAkA ghAta karanepara svakA ghAta hotA hai / samAdhimaraNako prApta vyaktike rAga-dveSa mohAdika nahI hote, isalie Atma-vadhakA dopa nahIM hotA hai / digambara munIndrokI zAnta, zreSTa, nirIha, nirAkula, udAttacaryAkA jisa kimI sAttvika prakRtivAle mAnavako darzana ho jAtA hai usakI AtmA meM yaha vicAra avazya utpanna hotA hai, jise kavi bhUdharadAsajI ina zabdoM meM prativimbita karate hai - "kava gRhavAsasoM udAsa hoya vana seU, ceOM nija rUpa gati rokUM mana karI kI / rahi ho Dola eka Asana cala ga sahi hIM parIsaha zIta, dhAma, megha-bharI kI // sAraMga samAja khAja kabadhau khujai hai prAni, dhyAna, dala jora jItU senA moha zrarI kii| ekala vihArI jathAjAta liMgadhArI stra 120 hoU~ icchAcArI balihArI hauM vA gharI kI // " - jainazataka digambara muni vijJAnAmRtako po tathA tapazcaryArUpI susvAdu valaprada AhArako grahaNa kara zanai garne vikAsa pathapara pragati karate hue itanI unnati karate haiM, ki jise dekha jagat cakita ho jAtA hai| prAthamika Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabuddha-sAdhaka 121 avasthAme digambara tapasviyoke pAsa vizvako camatkRta karanevAlI bAta bhale hI na dIkhe, kintu na jAne inamese kisa sAdhakako akhaNDa samAdhike prasAda rUpa apUrvaM siddhiyA prApta ho jAe~ / bhagavAn pArzvanAthane Ananda mahAmunike rUpame tIrthakara - prakRtikA vadha kiyA thA - vizva hitakara anuma AtmA bananekI sAdhanA athavA zakti sacaya prArambha kara dI thI / usa samaya unake yoga-valakI mahimA avarNanIya ho gaI thI / kavine unake prabhAvako ina zabdome akita kiyA hai phalai // tarja | "jisa bana joga dharai jogezvara, tisa banakI saba vipata TaleM / pAnI bhahi sarovara sUkhe, saba rituke phala-phUla sihAdika jo jAta virodhI, te taba bairI nera hasa bhujaMgama mora majArI, Apasa meM mili prIti bhajai / soha sAdhu caDhe samatA ratha, paramAratha patha gamana kare / zivapura pahuMcanakI ura bAMchA, aura na kachu cita cAha dharai / deha - virakta mamatta binA muni sabasauM maitrI bhAva bahai / zrAtama lIna, adIna, anAkula, guna baranata nahi pAra lahai / " - pArzvapurANa, bhUdharadAsa digambara jaina munikA jIvana aura mudrA jagatko pukAra-pukAra kara jagAtI huI kahatI hai kyo mohake phademe pha~sakara vikRti aura vipattikI ora dauDe cale jA rahe ho / Ao, akiMcanatAkA pATha paDho, prakRtike prakAza AtmAkI vikRtiko dho DAlo, tava tumhAre pAsa Ananda tathA zAntikA nirjhara udbhUta ho sabakA kalyANa kregaa| dekhate nahI, sArI prakRti kisI prakArakA AvaraNa dhAraNa nahI karatI - eka manuSya hai jo adhika jJAna sampanna hote hue bhI apane vikAro eva apanI durbalatAo ko dUra na kara unapara sundara vastrAdikA mohaka AvaraNa DAla apane Apako tathA jagatko ThagatA hai| dekho na Akha pasAra kara, hariNa pakSI Adi sabhI prANI digambaratvakI manorama mudrAse akita hai / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 janazAsana ___ parigraha Adiko AtmadurvalatAkA aga na mAna usake samarthaname laganevAloke samAdhAname tArkika akalaMkadeva kahate hai ki jagatme vividha upAsakoke aneka upAsyadeva hai aura unakI veSa-bhUSA pRthak-pRthak hai| kintu jagatme eka digamvara mudrAkA hI vyApaka rUpase prasAra pAyA jAtA "no brahmAkitabhUtalaM na ca hareH zambhorna mudrAkita no candrArkakarAMkitaM surapatervajAMkitaM naiva ca / SaDvaktrAmbuja-bauddha-deva-hutabhukyakSoragarnAkitaM nagnaM pazyata vAdino jagadidaM jainendramudrAkitam // " -akalaMkastotra, 11 // apane anta karaName kAma-bhAvanAkA tanika bhI vikAra dhAraNa na kara nArI jAtike lie cittame mAtRtvakI bhAvanAko pravuddha karanevAle malina garIra kintu saskRta AtmAdhArI digambara munijana jisa dezame vihAra karate hai, vahAke loga sadAcAra tathA sadbhAvanAose sampanna ho sukhI rahate hai| Aja aisI pavitra AtmAokI atyanta viralatAke kAraNa bhAratavarSameM zreSTha sadAcAra aura naitika jIvaname hrAsa dikhAyI detA hai| purAtana bhArata gAnti samRddhi aura abhyudayakA kendra batAyA jAtA hai| usa samaya mohAri-vijetA digambara-munIndrokA sarvatra bahu sakhyAmeM bihAra huA karatA thaa| megasthanIz2a kahatA hai-"java vAdazAha sikandara bhArata me AyA thA taba usane takSazilAme kucha digamvara muniyoke darzana kie the| pro0 AyaMgarane likhA hai ki-"ye jaina AcArya apane caritra, siddhiyo aura jJAnake kAraNa alAuddIna aura auragajeva jaise - ? "Vhen Alexander came to India he saw some naked saints in Taxila and took one of them with him." Magesthenes Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravuddha-sAdhaka 123 muslima vAdazAhoke dvArA vandita the| smitha mahAgayane apane bhAratIya itihAsame likhA hai ki-"yUenasAga nAmaka cInI yAtrIne san 640 I0 me dakSiNa bhAratako dekhA thaa|" vaha mAlakUTa dezakA varNana karate hue likhatA hai ki-"vahAM digambara jaina muniyokA bahuta bar3A samudAya thaa| Rgvedame digambara muniyokA ullekha hai| vizeSajJa usakA savadha digambara jaina muniyose batAte hai / upaniSad sAhitya bhI digambara RSiyoke viSayame prakAza pradAna karatA hai| upanipadome cha prakArake saMnyAsiyokA ullekha hai / jinameM paramahasa, bhikSu, parivrAjaka tathA sanyAsI ko nagna rahanA Avazyaka kahA hai| paramahasake viSayameM jAvAla-upaniSad me likhA hai, "ki jo nirgantha digambara mudrApArI tathA parigraha rahita hokara brahmake mArgameM samyak prakAra saMlagna hai, zuddha manovRtti vAlA hai, prANa rakSaNake lie bhikSA dvArA AhAra grahaNa karatA hai tathA lAbha alAbhame samadRSTi 1 "The Jain Acharyas-by their character. attainments and scholarship-command the respect of even Johammadan sovereigns like Allauddin and Aurangzeb Badshaha "--Prof, Iyengar's Studies in South Indian Jainism Part 2nd p. 182 3. "Hieun Tsang visited Southern India 640 A. D. and describes Malakuts country " the nude Jain saints were present in multitudes "...Smith's His. of India p, 409 3 "munayo vAtarazanA. pizaMgA vasate mlaaH| vAtasyAnu ghAji yanti yaddevAso aviksst|"-mNddl 10, 11, 136 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jainazAsana rahatA hai vaha paramahaMsa hai / ' ukta granthame likhA hai ki paramahasa sAdhu AkAza rUpI vastrako dhAraNa karatA hai / " apane putra, mitra, bhikSukopaniSa sanyAsopaniSadme nArada parivrAjakopaniSadme likhA hai ki bhikSu kalatra, kuTumbiyoko choDakara digamvara hotA hai| turIyatyopanipadme bhI isa bAtakA samarthana hai / aise sanyAsIko 'jJAna vairAgya-sanyAsI' kahA hai, jisane sarva parityAga kara digamvaratvako agIkAra kiyA hai / " maitreya upaniSadame digambaratvake sAtha AnandakI udbhUtikA ullekha hai - dezakAla -vimukto'smi digavarasukhosmyaham' / purANa sAhitya bhI isa savadhame mahattvaprada sAmagrI upasthita karatA * / zivapurAName eka kathA AI hai ki zivajIne digambara mudrA dhAraNa kara devadAru vanake AzramakA nirIkSaNa kiyA thA / unake hAthame mayUrapakhakI picchikA bhI thI / kUrma purANa padmapurANa', me bhI digambaratva 1 "yathAjAta - rUpadharo nirgranyo niSparigrahastatad brahmamArge samyak sapannaH zuddhamAnasaH prANasadhAraNArthaM vimukto bhaikSamAcaran... lAbhAlAbhayoH tamo bhUtvA... saH paramahaso nAma / " 2 "saH paramahaMsa AzAmbaro ma namaskAro na svAhAkAro, na nindA, na stutiryAdRcchiko bhavet sa bhikSuH / " 3 " prathavA yathA vidhizcejjAtarUpadharo bhUtvA svaputra - mitra - kalatrabandhvAdIni kaupIna daNDamAcchAdanaM ca tyaktvA....." 4 " sanyasya jAtarUpadharo bhavati sa jJAnavairAgyasanyAsI / " 5 "videzonmattavezazcaM stabdhaliMgo digambara..." 6 " mayUracandrikA puJja picchakAM dhArayan kare || - " zivapurANa 10-60, 82 7 kUrmapurANa - uparibhAga 37.7 / 8 padmapurANa- pAtAlakhaNDa 72; 33 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravuddha-sAdhaka 125 samarthaka sAmagrI upalabdha hotI hai| zakarAcAryake viveka cUDAmaNime brahmaniSTha yogIkI svAdhIna vRttipara prakAza DAlate hue likhA hai ki unake vastra dizA rUpI hote hai, jinhe dhone aura sukhAne kI AvazyakatA nahI mAlUma paDatI / isa prakAra prAcIna bhAratIya vADmayakA samyak avagAhana karanepara pracura pramAName zreSTha sAdhakoke digambaratvakI mahimAko batAnevAlI mahattvapUrNa sAmagrI prApta hotI hai| tattvadarzI to yahI socatA hai ki meM kaba AzA rUpI vastroko dhAraNa kruuNgaa|" 9 usa zreSTha avasthAme hI yaha jIva pUrNaM nirAkula ho brahmasAkSAtkArakA Anada leneme samartha hotA hai / Atma-nimagnatAkI sthiti meM tanabadanakI kaise sudha rhegii| apane yugake vikhyAta sanyAsI svAmI rAmakRSNa paramahasake sabadhame prakAzita "zrI zrIrAmakRSNa kathAmRta" ba~galA bhASAkI racanAme svAmIjIkI dainika - caryAkI carcA kI gaI hai, ki "jagane para bhakto ne dekhA prabhAta ho gayA hai| zrI rAmakRSNa bAlakake samAna digambara hai aura kamare ke bhItara IzvarakA nAma lete hue ghUma rahe hai / " (DAyarI 16 aktUbara 1882 ) / zrI azvinIkumAra dattane jo vagAlake vikhyAta rAjanaitika netA the 'rAmakRSNake sasmaraNa' meM unake digamvaratvakI carcA kI hai / svaya svAmIjIne unase kahA thA ki "maiM sabhI bhautika jagat kI vastuoko bhUla jAtA hU~ / usa samaya vastra bhI chUTa jAtA hai / " 1 " cintAzUnyamadanyabhaikSamazanaM pAna saridvAriSu svAtantryeNa nirakuzA sthitirabhInidrA zmazAne bane / vastra kSAlana - zoSaNAdirahitaM digvAratu zayyA mahI sacAro nigamAntavIthiSu vidA krIDA pare brahmaNi // " 2 "AzAvAso vasImahi " "Ramkrishna said I lost attention to every thing (mundare ) My cloth diopped "Reminiscences of Ramkrishna," Vol. I, p, 310. 25 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jainazAsana bauddha sAhityase bhI digambara zramaNokA sadbhAva jJAta hotA hai / "visAkha vatyu dhammapadatthakahA " me likhA hai ki eka zreSThike bhavaname 500 digambara jaina sAdhuone AhAra kiyA thA / dIrghanikAya se vidita hotA haiM ki kauzala nareza prasenajitne 'nirgranthoM' ko namaskAra kiyA thA / mahAvaggase jJAta hotA hai ki vaizAlIme digambara jaina zramaNokA vihAra hotA thaa| 'mahAparinivvANa sutaM' dhamma padatthakahA me bhI nirgranthokA ullekha pAyA jAtA hai / musalima samAjame bhI digambaratvakA sammAna rahA hai / Aja se 300 varSa pUrva musalima sata saramada zAhajahAke rAjyame digambarake rUpameM rAjadhAnI dehalIme vicaraNa karatA thA / dillIme lAlakileke samIpa meM sata saramadakA majAra hai, jahA sadA darzakokI bhIDa lagI rahatI hai / usake ye zabda baDe mArmika hai, "jisame doSa dekhatA hai use vastra pahinA detA hai, jo doSarahita hai unhe nagA hI rahane detA hai" / " AcArya somadevane yazastilakacampUme zakunazAstrakI dRSTise digambara munike vihArako rASTrake lie magalamaya batAyA hai "padminI rAjahaMsAraca nirgranyAzca tapodhanAH / ya dezamupasarpanti subhikSa tatra nirdizet // " Aja ke bhautikavAdI vAtAvaraName kinhI - kinhI vyaktiyoko ziSTAcArake nAmapara digambara munIndrokA nagarAdime gamanAgamana apriya lagatA 1 Historical Gleanings, P, 93-95 2. ( See also Sacred Books of the East Vol XXIII, 228 and XVII 116), vide the Digambara Saints of India 75 3 vizvavANI mAsika 4, pR0 251, varSa 8 / 4 " pozAda libAsa harakarA aibe dIda / ba aibA rA libAse uriyAnI dAda ||" Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravuddha-sAdhaka 127 hai / kintu yadi ve uparyukta varNanake prakAzameM una yogiyokI mahattAko socane aura samajhanekA prayatna kare to unakA hRdaya una munIndrokI mudrA - mahattAse prabhAvita hue binA na rhegaa| san 1944 I0 ke disambarame nAgapura hAikorTa ke jasTisa sara bhavAnIzaMkara niyogI mahAzayakI adhyakSatAme digambara muni zrI sumatisAgarajIkA sArvajanika bhASaNa, hajAro vyaktiyokI upasthitime huA thA / use sunakara jasTisa niyogIjIkI AtmA atyanta prabhAvita huI aura unhone kahA - Aja ina munirAjake darzana kara mujhe bahuta prakAza milaa| kahA to ye sAdhu jo vinA kisI parigrahake nizcintatApUrvaka jIvana vyatIta karate hai aura kahA hama jo bahuta-sI sAmagrI ekatrita kara gAntilAbha karaneke liye prayatna karate haiM / " 1 jo vyakti apanI aparihArya sAmpradAyika bhrAnta dhAraNAoke kAraNa aise tapasviyoko dekhakara kSobhakA anubhava karate hai ve nagarameM jina madiradarzana athavA bhojana Adi Avazyaka kAryavaza sAbuoko Ate hue suna apane manojamukhako dUsarI ora moDa sakate haiN| lekina, isakA artha yaha nahI hai ki vizvavandya padake dhAraNa karanevAle muniyoMke nagarAdime praveza ke vipayame ziSTAcArake nAmapara vAdhA upasthita kI jAe / prIvI kaunsilane isa bAtakA spaSTIkaraNa kara diyA hai ki dhArmika julUsa zAntipUrvaka Ama rAstese vinA roka-Tokake le jAe jA sakate hai / ? "Persons of all sects are entitled to conduct religious processions through public streets so that they do not interfere with the ordinary use of such streets by the public and subject to such directions as the magistrate may lawfully give to prevent obstructions of the throughfare or breaches of public place and the worshippers in a mosque or temples which abutted on a highroad t Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana prAcInatAko hI satyakI kasauTI mAnanevAle kahate hai - digambara vicAradhArA arvAcIna hai / savastra mudrAkA mArga sabase prAcIna hai / yadi manuSya tarkakI dRSTise isapara vicAra kare to use spaSTatAkI koI AvazyakatA nahI hai / kAraNa yaha to vAlaka bhI jAnatA hai ki mAtAke udarase pahile digamvara - zizu hI janma letA hai, pazcAt vastrAdi paridhAna vAlA banAyA jAtA hai | pro0 baladeva upAdhyAya digamvaratvako bhagavAn pArzvanAtha ke bAdakI vastu batAte hue likhate hai - "pArzvanAtha vastra dhAraNake pakSapAtI the| para mahAvIrane nitAnta sAdhanAke lie vastra paridhAnakA vahiSkAra kara nagnatAko hI Adarza AcAra batAyA hai / " ( bhAratIya darzana, pR0 146 ) / 128 jaina-AgamakI dRSTise yaha bAta viparIta hai / bhagavAn RSabhadeva Adi sabhI tIrthakarone parama kalyANa prAptike lie svayaM apane jIvana dvArA digambara zramaNa-mudrAkA pracAra kiyA thA / ahisA tattvajJAna aura adhyAtma-vijJAnake prakAzame bhI digamvaratva 'jina' kahe jAnevAlekI Avazyaka mudrA ho jAtI hai / abataka purAtattva vibhAga dvArA jo jaina mUrtiyo AdikI upalabdhi huI hai, unake sUkSma nirIkSaNase jJAta hotA hai ki atyanta prAcIna mUrti Adi digamvara - mudrA se akita hai / digambara could not compel the processionists to interfere then worship while the mosque of temple on the ground that there was continuos worship there "" " -Manzui Hassan vs Md Zaman, 23 All L. J Puvy Council. "The first question is, is there a 11ght to conduct a leligious procession with the appropriate observances along a highway? Their Lordships think the answer in the affirmative" Privy Council Ibid D 169 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravuddha-sAdhaka 126 sampradAyake viSayameM agrejI vizvakoSakArakA nimna kathana vizepa voSaprada hai -"jainadharma digambara aura zvetAmbara nAmaka do mahAn sampradAyome vibhakta hai / zvetAmbara sampradAya' abhItaka sambhavata. 5 vI sadI takakA siddha hotA hai| kintu, digambara-sampradAya IsvI sanse 5 sadI pUrva taka pakke taurapara pramANita hotA hai / yaha digamvara loga, vauddhoke pAlI piTakoke aneka ullekhome 'niggaNTha' nAmase kahe gaye hai| ataeva inhe kamase kama IsAse 6 sadI pUrvakA to avazya honA caahiye| agokake eka "gilAlekhame niggaNThokA ullekha AyA hai|" ___ sacela sapradAyako prAcInatAke Asanapara samAsIna karaneke mohavA niggaNTha zabdAkA abhidheya digamvara sAdhu na kara aise savastra sAdhu karanekA zrama uThAyA jAtA hai, jo rAgadvepakI granthise unmukta ho, unakI mAnyatAke anusAra vastrAdike dhAraNa karate hue, prakSAlanAdi karate hue rAgadveSakA abhAva aura paripUrNa ahiMsAkI sAdhanA aura nirAkulatA bana sakatI hai| __ yaha vicAra satya samarthita nahIM hai| upaniSad sAhityame jAtarUpaghArI-digamvarako nirgrantha kahA hai| jAvAlopaniSadma 'paramahasa' kA svarUpa batAte hue use "yathAjAtarUpadharo nirgrantho nisparigraha" kahA hai| { "The Jains are divided into two great parties Digambers or sky-clad ones and the Swetambers or the white robed ones The latter hare only as yet been traced and that doubtfully as far back as the 5th century after Christ The former are almost certainly the same as the Niganthas, who are referied to in numerous passages of Buddhist Pali Pitatkas and must therefore be atleast as old as the 6th century BC.- The Niganthas are referred to in one of Asoka's edicts" Vide Ency. Brit. Ed. Eleventh Vol. 15 p. 127. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jainazAsana vastrAdi dhAraNa karanevAlA yadi nirgrantha padakA vAcya mAnA jAya, to 'yathAjAtarUpadhara' isa zabdake sAtha arthakA samanvaya nahI hotA / 'niggaNTha' zabdakA prakaTa artha hai 'vinA gATha vAlA' / vastuta. digambara athavA acela avasthAme hI yaha zabda sArthaka hotA hai, anyathA adhovastrAdi kI gAThoko dhAraNa karate hue nigaNTha kahanA satya viruddha hogA / - vastra dhAraNa karate hue apaneko 'nirgranthA pArzvaziSyA vaya'hama nirgrantha haiM aura bhagavAn pArzvanAthake ziSya hai' kahanevAloko gozAla kahatA hai' - " vastrAdi granthoko dhAraNa karate hue Apa kisa prakAra nirgrantha hai / yathArthame vastrAdike parityAgI aura zarIrake viSayameM bhI upekSA vRtti dhAraNa karanevAle nirgrantha hote hai / isa sakSipta vivecanase agrejI vizvakoSakA 'nimgaNTha' zabda dvArA digambara jainiyokA bhAva agIkAra karanA satyake sudRDha AdhArapara avasthita hai | ye sAdhaka Atma-jyotike prakAzame svayako anuzAsita karate haiN| laukika vyaktiyo dvArA mAnI gaI maryAdAe~ ina mahAmAnavokA pathapradarzana nahI kara sktii| jar3avAdIkA anta karaNa unakI gaharAIko sparza na kara sake, kintu jJAna aura anubhavake dhanI satpuruSa isa vAtako svIkAra kareMge ki ye santajana hI sapUrNa vizvako apanA vandhu mAna usa bandhutvakA satyatApUrvaka sarakSaNa karate haiN| jisa AtmAme ahiMsAkI jyoti jaga jAtI hai, usakA manuSyoke sivAya krUra pazuo taka para Azcaryaprada prabhAva 1 " kathantu yUyaM nirgranyA vastrAdigranthadhAriNaH / kevalaM jIvikA hetoriyaM pASaNDakalpanA || vastrAdisaMgarahito nirapekSo vapuSvapi / dharmAcAryo hi yAdRGme nigraMthAstAdRzAH khalu // " Vide-Wilson's Religous Sects of the Hindus' p. 293. . Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabuddha-sAdhaka 131 dikhatA hai / eka bAra "prabuddha bhArata" me chapA thA ki eka eNDarasana nAmaka agreja hAthI para savAra ho jayadevapurake jagalame zikAra khelane gayA / vahA eka zerako dekha hAthI DarA / usane sAhavako nIce girA diyA / eNDarasanane zerapara do-tIna golI calAI, kintu nizAnA cUka gayA / itane - meM zerane pIchA kiyaa| prANa bacAneko vaha pAsakI eka jhopaDIme pahu~cA, jahA eka digambara sAdhu rahA karate the / sAdhuke izArA karate hI zera zAnta ho gayA aura kucha dera baiThakara cupacApa calA gyaa| jaba eNDarasanane nAgA bAbAse isa AzcaryakA kAraNa pUchA, taba sAdhune kahA - " jisake cittame hiMsAkA vicAra nahI hai use zera yA sarpa koI bhI hAni nahI phuNcaate| tumhAre maname hiMsAkA bhAva hai, isalie jagalI jAnavara tumapara AkramaNa karate hai / " usa dinase eNDarasanane zikAra khelanA chor3a diyA aura vaha zAkAhArI vana gyaa| DhAkA aura ciTagAvame bahutone eNDarasanake isa parivartita rUpako dekhA hai / jayapura rAjyake dIvAna zrI amaracandrajI jaina baDe jJAnavAna aura sata prakRtike mahApuruSa the / eka vizeSa avasara para rAjyake ajAyaba gharake bhUkhe zerake samakSa, unhone apane ahiMsA vratakA parama Adara karate hue, mAsa na rakhavA kara miThAI rakhavAI aura zerase kahA - "yadi tujhe bhUkha zAta karanA hai, to yaha miThAI bhI tere lie upayogI hai, kiMtu yadi mAsa hI khAnA hai to mujhako khuzIse khA sakatA hai" isa ahiMsApUrNa prema bharI vANIkA zerapara baDA prabhAva paDA aura usane sabako cakita karate hue zAnta bhAvase miThAI khA lii| isa ahiMsAke dvArA jo Atma-bala jAgRta 1 prabuddha bhArata aMgrejI mAsika 1934, pR0 125-26 "One, who has no Himsa, is never injured by tigers or snakes. Because you have feeling of Himsa in your mind you are attacked by wild animals". Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jainagAsana hotA hai usake prabhAvase yaha jIva abhaya aura AnandakI navIna jyotiko isa adhakArapUrNa jagatme prakAzita kara sakatA hai| . isa zreSTha sAdhanAke pavitra pathapara calane yogya jabataka AtmAme bala utpanna nahIM hotA tabataka prAthamika sAdhakakA kartavya hai ki vaha apane Adarzako hRdayame rakha sAdhutvase akita satpuruSoko apane jIvanakA pathapradarzaka mAne aura unako apanI zraddhAJjali arpita karate hue anta karaNase kahe "Namo loe savvasAhUrNa" ahiMsA ke Aloka meM 'ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramam' -svAmI samantabhadra, bRhatsvayambhU, 116 puNya-jIvanako yadi bhavya-bhavana kahA jAe to ahiMsA-tattvajJAnako usakI nIva mAnanA hogaa| ahiMsAtmaka vRttike vinA na vyaSTikA kalyANa hai aura na samaSTikA / sAdhanAkA prANa athavA jIvana-rasa ahiMsA hai| Aja bhAratIya rASTrame ahisAkI AvAja khUba sunAI par3atI hai| dezanai parAdhInatA ke pAzase chUTaneke lie apanI kiMkartavyavimUDha avasthAme ahiMsAtmaka paddhatiko ekamAtra avalamvana mAnA thaa| aura isIlie raktapAtake vinA rASTrane pragatike pathapara drutagatise apanA kadama vaDhAyA aura svAdhIna bhI ho gyaa| phAsake vizvavikhyAta vidvAn romyAM rolAM isa ahiMsAke viSayame bahuta upayogI tathA prabodhaprada bAta kahate "The Rishis who discovered the Law of Nonviolence in the midst of violence were greater geniuses than Newton, greater warriors than Wellington Nonviolence Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Alokame 133 is the law of our species as violence is the law of the brute "-jina santone hiMsAke madhya ahiMsA siddhAntakI khoja kI, ve nyUTanase adhika buddhimAna the tathA viliMgaTanase bar3e yoddhA the| jisa prakAra hiMsA pazuokA dharma hai, usI prakAra ahiMsA manuSyokA dharma hai|" apanI mahattvapUrNa racanA 'hindustAnakI purAnI sabhyatA' (pR0 613) me dhuradhara vidvAn akTara veNIprasAdane likhA hai "sabase UMcA Adarza, jisakI kalpanA mAnava mastiSka kara sakatA hai, ahiMsA hai| ahiMsAke siddhAntakA jitanA vyavahAra kiyA jAyagA, utanI hI mAtrA sukha aura zAntikI vizva-maNDalame hogii|" unakA yaha bhI kathana hai ki "yadi manuSya apane jIvanakA vizleSaNa kare, to isa pariNAmapara pahuMcegA ki sukha aura gAntike lie Antarika sAmajasyakI AvazyakatA hai|" yaha anta karaNako sthiti tava hI utpanna hotI hai, jaba yaha jIva sava prANiyoke prati prema aura ahiMsAkA vyavahAra karatA hai| jahA ahiMsA samatvake sUryako jagAtI hai, vahA hiMsA athavA krUratA viSamatAkI gaharI a~dhiyArIko utpanna karatI hai, jahAM yaha anya jIvokI hatyAke sAtha apanI ujjvala manovRttikA bhI saMhAra karatA hai| ___ sasArake dharmokA yadi koI gaNitajJa mahattama samApavartaka nikAle to use ahiMsA dharma hI sarvamAnya siddhAnta prApta hogaa| isa tattva-jJAna para jaina zramaNone jitanA vaijJAnika aura tarka-sagata prakAza DAlA hai, utanA anyatra dekhaneme nahI aataa| yaha kahanA satyakI maryAdAke bhItara hai ki jainiyone itihAsAtIta kAlase lekara ahiMsA tattvajJAnakA zuddha rItise sarakSaNa kiyA hai| eka samaya thA, java vaidika-yugame svargaprAptike lie logoko svArthI vipravarga pazuokI vali karanekA mArga batAtA thaa| isase svArthI vyaktiyone mithyAtva vaza apanA bhaviSya ujjvala mAna agaNita pazuokA sahAra kiyaa| vaidika-sAhityake gAstromeM hiMsA 1. Mahatma Gandhi by Roman Rolland p, 48. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jainagAsana smaka-yanakI puSTime vipula sAmagrI sammilita kI gii| usa AdhyAtmika jyoti-vihIna jagatme apane jJAna, gikSaNa aura sevA dvArA jaina-dharmane ahiMsAvarmakI puna. pratiSThA kraaii| prophesara prAyagarane likhA hai, "ahiMsAke puNya siddhAntane vaidika hindU dharmakI kriyAopara prabhAva DAlA hai| yaha jainiyoke upadezokA prabhAva hai jisase brAhmaNone pazubaliko pUrNatayA vanda kara diyA thA tathA yatroke lie sajIva prANiyoke sthAname ATeke pazu banAkara kArya karanA prArambha kiyaa|" lokamAnya tilakane yaha spaSTatayA likhA hai-"ahiMsA paramo dharma" isa udAra siddhAntane brAhmaNa dharmapara cirasmaraNIya chApa mArI hai| pUrva kAlamai yajJake lie asakhya pazu-hisA hotI thii| isake pramANa 'meghadUta kAvya' Adi aneka granthome milate hai| . parantu isa ghora hiMsAkA brAhmaNa dharmase vidAI le jAnekA zreya jaina-dharmake hisseme hai|" (mubaI samAcAra, 10-12-1904) meghadUta (zlo0 45) meM kavi kAlidAsa apane meghase kahate hai ki "ujjayanIse Age baDhate samaya carmaNvatI nAmakI nadIkA darzana hogaa| vaha rantideva nAmaka nareza dvArA go-vadhayukta atithiyajJa sambandhI carmake jalase yukta honeke kAraNa carmaNvatI kahalAtI hai| use go-balike kAraNa pUjya mAnate hue tuma vahA kucha samaya tthhrnaa|" bhavabhUtine uttararAmacaritake cauthe akame vAlmIki-Azramame 1. "The noble principle of Ahimsa has influenced the Hindu Vedic rites As a result of Jain preachings animal Sacrifices were completely stopped by the Brahmans and images of beasts made of flour were substituted for the real and veritable ones required in conducting yagas" (Prof M S. Ramswami Ayangar. M. A.) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke Aloka me 135 saudhAtakI aura bhANDAyana do gipyokA vArtAlApa varNita kiyA hai| vasiSTha RSiko dekha saughAtakI pUchatA hai - "bhANDAyana, Aja vRddha sAdhuome pramukha cIradhArI kauna atithi Ae hai ? bhANDAyana unakA nAma vasiSTha batAtA hai / yaha suna saudhAtakI kahatA hai- "maye uNa jANidaM, vagdho vA viyo vA esotti" - me to samajhatA thA ki koI vyAghra athavA bher3iyA AyA hai| isakA kAraNa vaha kahatA hai- teNa parAvaDideNajjeva sA barAiyA kaloDiyA maDamaDAidA - jaise hI ve Aye unhone eka dIna govazako svAhA kara diyA / isapara bhANDAyana kahatA hai ki dharmasUtrame kahA hai ki madhu aura dadhike sAtha mAsakA mizraNa caahiye| isalie zrotriya gRhastha brAhmaNa atithike bhakSaNake lie gAya, baila athavA vakarA deve / 1, Aja bhI dharmake nAmapara kaisI bhISaNa hisA hotI hai, isakA atyanta dukhada varNana ina paktiyose jJAta hotA hai, "madrAsa prAntake bahumala peTha grAma kA tA0 21 julAI sa0 1646 kA samAcAra hai, ki eka pitAne apane 'pAca varSake vAlakakA sira hathiyArase isalie kATa liyA, ki use pUrva rAtriko yaha svapna AyA thA, jisameM use daivI zaktine bali dene ko kahA thA, yaha ghaTanA kAlukarA grAmame huI / ( veMkaTezvara samAcAra 26-7-46 5. 2 ) isa prasagame itanA ullekha aura Avazyaka hai ki jahA vAlmIkike AzramameM vasiSThake lie go-mAsa khilAnekA varNana hai, vahA rAjarSi janaka ko mAsa-rahita madhuparkakA ullekha hai / isIlie bhANDAyana kahatA hainivRtta-mAMsastu tatrabhavAn janaka:' ( pR0 105 -7 ) / vaidika vAGmayakA parizIlana karanepara vidita hotA hai, ki purAtana bhAratame hiMsA aura ahiMsAkI do vicAradhArAeM zuklapakSa - kRSNapakSake samAna vidyamAna thI / pro0 e0 cakravartI ema0 e0 madrAsa to isa niSkarSapara pahu~ce hai ki ahiMsAkI vicAradhArA uttara kAlame jaina kahe jAnevAlo dvArA pravartita, anuprANita evaM samarthita thI / brAhmaNa aura Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jainazAsana upaniSad sAhityame videha aura magadhame jahA kSatriya narezokA prAbalya thA - ahisAtmaka yajJakA pracAra thA / ve loga eka vizeSa bhASAkA upayoga karate the jisame 'na' ko 'Na' uccArita kiyA jAtA thA, jo spaSTata prAkRta bhASAke prabhAva yA pracArako sUcita karatA hai / pahile to kuru pAcAla dezake vipragaNa magadha aura videha bhUmivAloko ahisAtmaka yajJake kAraNa tuccha samajha una pradezoko niSiddhabhUmi-sA pracArita karate the, kintu pazcAt janakake netRtvame ahiMsA aura adhyAtmavidyAkA prabhAva bar3hA aura isalie apaneko adhika zuddha mAnane vAle kuru pAcAla dezIya vidvajjana AtmavidyAkI zikSA-dIkSA nimitta videha AdikI ora Ane lage / vuddhakAlIna bhAratame bhI isI prakArakI kucha pravRtti dikhAI detI hai / jahA 'mahAvagga' me gautama buddha dharmopadeza dete hue kahate hai - irAdA pUrvaka bhikSuko kisI bhI prANI - kIDA athavA cITI takakI hiMsA nahI karanI cAhie, vahA vinayapiTaka' meM buddha yaha upadeza dete hue pAe jAte hai- " bhikSuo, maiM kahatA hU~ ki machalI tIna avasthAme grAhya hai / pahile yadi tuma use isa rUpame na dekho, dUsare yadi tuma use isa rUpame na suno aura tIsare tumhAre cittame isa prakArakA sandeha hI utpanna na ho ki yaha tumhAre lie hI pakaDI gaI haiM / "" mahAvaggame likhA hai ki- "navadIkSita eka matrIne bAraha sau pacAsa bhikSuo sahita buddhako AmaMtrita 1 "I prescribe, O Bhikkus, that fish to you in three cases - if you do not see, if you have not heard, if you do not suspect (that it has been caught specially to be given to you)" The Vinaya Text XVII p 117. 1250 Bhikkus and gave meat too ate it" Mahavagga, VI- 252 2. "Newly converted minister invited Buddha with Samgha with Buddha 1 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Alokame 137 kiyA aura mAsa prosaa| saghane vuddha sahita use khaayaa|"1 suttanipAtame prANiyokI hatyAko dopapUrNa batAte hue mAsa-bhakSaNako pApa nahI kahA hai| bAibilame hajarata masIhane jahA apane zaila pravacaname (Sermon on Mount) "Thou shalt not kill"-'tU prANihatyA mata kara' isa vAtakI suvarNa zikSA dI hai| vahIM vAivilame IsAmasIhako sAre gAvako machalI khilAte hue pAte haiN| yahA hama itanA hI batAnA cAhate the ki ahisAkA vyavasthita pUrvApara sagata varNana bhagavAn mahAvIra Adi jaina tIrthakaroke gAsanake bAhara 1 'pAvAmeM cedI luhArane buddhako mIThA cAvala, mIThI roTiyAM tathA kucha sUkhA suarakA mAsa khilAyA; buddhane usa bhojanako khA liyA; tabhIse use atIsArakA ho gayA thaa|" ___ buddha aura bauddhadharma, pR0 22 2 "He (Jesus) sand unto them (people) Give ye them to eat. And they said 'We have no more but five loaves and two fishes; except we should go and buy meat for all these people, For they were about five thousand men'. And he said to has disciples, make them sit down by fifties in a company And they did so and made them all sit down Then he took the five loaves and the two fishes and looking up to heaven he blessed them and broke and gave to the disciples to eat before the multitude. And they did eat and were all filled and there was taken up a fragment that remained to them twelve baskets" St Luke's Gospel Chapter 9 XX 13-18-.. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 janazAsana kahI bhI nahIM pAyA jaataa| agarejI vizvakoSame pAlI sAhityake AdhArapara bhagavAn mahAvIrako nimrantha digambara mAnA hai| jaba ahisAvratake rakSArtha unhone digambara mudrAko svIkAra kiyA taba bhagavatIsUtra sadRza zvetAmbara granthoke AdhArapara pazcAtvartI racanAkAroke dvArA eva pro0 dharmAnandajI kosambI sadRza samarthakoke valapara bhagavAn mahAvIrako mAsAhArase sambandhita karanA zAnta cintanAke pratikUla hai| jaba bhagavAn ke sama-samayavartI pAlI sAhityameM vipakSI loga unakI ahiMsAtmaka caryA ke viruddha eka akSara bhI nahIM likhate, taba saikaDo varSa pIche sakalita pUrvokta sAhityame mahAvIrake caritrako hiMsAtmaka jIvanase kisI bhI avasthAmeM sambandhita batAnA indriyalolupI logokA kArya hogA, aisA pratIta hotA hai| hamAre dhyAname to yaha bAta AtI hai ki candragupta mauryake samayame jo bAraha varSakA bhayakara duSkAla paDA thA, usa samaya zaithilyaparamparAko pracArita karanevAle kucha prabhAvazAlI jIvana-lolupI logone bharaNa-poSaNakA anya sambhava upAya na pA Apaddharma samajha AmiSa bhojanakI ora pravRtti kii| aura, jaba dakSiNa bhAratase vizAla jainasadha su-kAla Anepara uttarakI ora lauTA aura usake pramukha muniyone uttaravAlokI svecchApUrNa vRttikI AlocanA kI, taba kucha loga indriyokI lolupatAkA parihAra na kara pAe aura apanA mukha ujjvala rakhaneke lie unhone bhagavAn mahAvIrako bhI apane samAna caryAvAlA pramANita karane yogya sAhityakI sRSTi kara 'Apa Dubante pADe, le DUbe jajamAna' vAlI kahAvatako caritArtha kiyaa| socanekI bAta hai, ki jisa parama kAruNika mahAn AtmAne choTe-choTe jIvo takakI pIDA nivAraNa nimitta vastrAdikA parityAga kiyA, vaha kisI bhI avasthAme trasa jIvokA kalevara AmiSa AhAra grahaNa karegA? yaha harSakI bAta hai ki pro0 dharmAnandajI kosambI digambara zAstro ke AdhArapara AmiSa bhojI-panese bhagavAna mahAvIrake jIvanako asamba Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Alokame 136 ndhita svIkAra kiyA hai| yadyapi apanI pustaka bhagavAn buddha bhAga 2 (marAThI) adhyAya 11 me kevala 'jaina' zabda dekara digambara dRpTike prati kama anyAya nahIM kiyA thaa| acchA huA, suvahakA bhUlA sadhyAko ghara A gyaa| pAlIke adhyetA vidvAn honeke nAte, yadi niSpakSa dRSTise ve kArya lete, to unheM yaha prakAza avazya prApta hotA ki yadi bhagavAna mahAvIra zuddha zAkAhArI na hote, to pratidvandvI bauddha-sAhitya mirca-masAlA lagA mahAvIrakI mahattApara chITAkazI kie binA na rhtaa| upayukta vivecanAke prakAgame AzA hai sAmpradAyiko dvArA prasArita bhama dUra hogaa| vicAraka yaha bhI soca sakate hai ki jisa saskRtime mAsa ko dekhanemAtrase digambara munikI to bAta hI kyA, gRhastha bhI AhArakA 'parityAga kara detA hai, vahA zreSTha jitendriya AjIvana brahmacArI sAmrAjya parityAgI paramakAruNika zramaNottama mahAvIra asAttvika bhAvokA preraka aura prANighAtase nippanna AmiSa AhAra kyA kabhI svapname bhI grahaNa kara sakege? vAstavame viSayokI svayakI lolupatAkI oTame lubdhaka loga Adarza-caritra puruSoko sadoSa vanA apanI svecchApUrNa pravRtti karanemeM nirakuza ho jAte hai| __ Aja ahiMsAkA ucca svarame jayaghoSa khUba sunAI paDatA hai| kintu, aise kama loga hai jo ahiMsAkA marma vAstavika rUpame jAnate hai| virodhIpara zastra-prahAramAtra choDa manamAnI viSailI vANIkA prayoga karanA, madya, mAsa, madhu Adi padArthokA sevana karanA, vezyAsevana, zikAra khelanA Adi kArya karate hue bhI zreSTha ahisakakA seharA sirame vAdhanevAlokI bhI Aja kamI nahI hai| jaba ahiMsAtattva-jJAnakA sarvAgINa varNana aura paripAlana jaina-saskRtike dhvajake tale huA hai, tava jainadRSTi se isa viSayapara prakAza DAlanA Avazyaka tathA upayogI hogaa| bhAratame ahiMsAkA hiMsAke niSedha rUpa nivRtti paraka artha kiyA jAtA hai aura cIna dezameM usakA vidhi rUpa ( Positive ) artha Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jainazAsana prema athavA maitrI kiyA jAtA hai| isako cInI bhApAme jaina (Jen), kahate hai| niSedhAtmaka ahiMsAko 'pu hai' '( Pu-HAI ) kahate hai / ahiMsA jainadharma aura jaina jIvanakA prANa hai| usakA paryAyavAcI zabda cInI bhASAme 'jana' yA 'jina' honA bhASAzAstriyoke lie vizeSa cintanIya pratIta hotA hai / karuNAse jaina dharmakA sambandha dekhakara niSpakSa vidvAn jahA bhI vimala premakI gagA yA usakI zAkhAko dekhate haiM, vahA ve jaina prabhAva ko udghoSita kie vinA nahI rahate hai| IsAke tIna cAra sadI pUrva takSazilAme AyurvedakA zikSaNa uccakoTi thaa| vahA pazuokI zreSTha cikitsA kA bhI prabandha thaa| isakA kAraNa pa0 javAharalAla neharU jainadharma aura bauddhadharmakA prabhAva batAte hai, jo ahiMsApara adhika jora dete hai| ahisA kI vicAradhArAko eka viziSTa maryAdAke bhItara pracArita karanevAle gAdhIjI para, vaiSNava parivArame janma dhAraNa karate hue bhI, jainadharmakA vizepa prabhAva thA, kAraNa ve apanI mAtAke prabhAvame the aura unakI mAtApara jaina' sAdhukA vizeSa prabhAva thA, yaha bAta unakI jIvanagAthApara prakAza DAlanevAle videzI lekhakone vizeSa rUpase prakaTa kI hai| jArja keTalina to gujarAta prAnta mAtrako jainadharmake prabhAvApanna mAnatA huA usa vAtAvaraNa se gAdhIjIke jIvanako anuprANita-sA anubhava karatA hai| bAhya vAtAvaraNakA jIvanapara gaharA asara hotA hI hai| ahiMsAke ucca samArAdhaka 1 "In the third or fourth century BC there were also hospitals for animals This was probably due to the influence of Jainism and Buddhism with their emphasis on non-violence" Discovery of India p 129 2 "M K Gandhi's mother was under Jain influenceAlthough his mother was a Vaishnava Hindu she came much under the influenze of a Jain monk after her husband's death "_"In the Path of Mahatma Gandhi" p. 202-by George Catlion, Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke Aloka me 141 honeke kAraNa hI saurASTra dezane bhAratIya ahiMsAtmaka sagrAmame mahAn bhAga vaTAyA thaa| kaiTalinakA kathana hai ki bhAratame mAsAhArake virodhagujarAtakA sabase pramukha sthAna hai tathA jainadharmakA vahA jitanA prabhAva hai, utanA bhArata ke anya bhAgome nahI hai / 'mahAtmA gAdhI' nAmaka agrejI pustakame zrI polakane gAdhIjIkI janma-bhUmi gujarAtame jainadharmake mahAn prabhAvako svIkAra kiyA hai, jisase gAdhIjIke jIvanako asAdhAraNa prakAza tathA bala prApta huA / vidvAna lekhaka TAlsaTAya Adike prabhAvako utanA mahattvapUrNa nahI mAnatA hai / vilAyata jAte samaya jo gAdhIjIne jaina santa zrImada rAjacandra bhAIse madya, mAsa tathA parastrI sevana tyAgakI pratijJA lI thI aura jisake prabhAvase gAdhIjIke jIvaname ahisAtmaka ujjvala krAntikA jAgaraNa huA thA, usako phrAnsake vizva vikhyAta lekhaka "No where in India there was stronger feeling against meat-eating or more Jain influennce than in Gujrat." Ibid p 163 ? "Again it was reflection, his experience of life and in some degree the influence of Tolstoy that brought him to his fundamental doctrine of Ahimsa He then went to the Hindu scriptures and to the folk poetry of Gujrat and rediscovered it there If I may give my view briefly and bluntly on this much disputed question I think Gandhi put hus claim much too high Certainly Buddhists and Jains preached and practised Ahimsa and the Jains' influence is still a vital force in his native Gujrat The first five of Gandhis' vows were the code of Jain monks during two thousand years Mahatma Gandhi by H S. I. Polak p. 112. " Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jainazAsana romyArolA' the three vows of Jains - 'jaino kI pratijJAtrayI" kahate hai / " isa sambandhame cInI vidvAn DA0 tAna yuna zAM, DAirekTara cInIbhavana vizva bhAratI eva bhArata sthita cInI sarakArake sAskRtika pratinidhike mahattvapUrNa udgAra vizeSa manana karane yogya hai, jo unane 'cInabhAratIya saMskRti meM ahiMsA' sambandhI cintanA yukta nibandhame vyakta kiye hai / DA0 tAnakA kathana hai ki "ahiMsA bhAratIya eva cIMnI saMskRtikA sAmAnya tathA pramukha aMga hai / bhAratame niSedhAtmaka ahisAkI vyAkhyA pracalita hai aura cIname vidhirUpa / " gAdhIjIne bhAratIya dRSTikoNakA spaSTI - karaNa karate hue kahA thA, ki "isa dehame jIvana dhAraNa karanemeM kucha na kucha hiMsA hotI hai / ata zreSTha dharmakI paribhASAme hisA na karanA rUpa niSedhAtmaka ahisAkI vyAkhyA kI gayI hai / "" yaha ahiMsAkA upadeza sabase 1 "Before leaving India his mother made hum take the three vows of Jain, which prescribe abstention from wine, meat and sexual intercourse " - Mahatma Gandha by Roman Rollard P. ii.. "Ahimsa is the chief characteristic of common Indian and chinese culture Chinese prefer to use the positive form rather than the negative, while Indians prefer to use the negative one Gandhijee said "All life in flesh exists by some violence, hence the highest religion has been defined by a negative word "Ahimsa" The gospel of Ahimsa was first deeply and systematically expounded and properly and specially preached by the Jain Tirthamkaras, more prominently by the 24th Tirthamkara, the last one Mahavira Vardhamana. Then again by Lord Buddha......". Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Aloka 143 pahale vizeSatayA jaina tIrthakarone gambhIratA eva suvyavasthApUrvaka vatalAyA aura ucita rIti se pracArita kiyaa| uname bhI 24 ve tIrthakara mahAvIra vardhamAna mukhya hai / puna isa ahiMsAkA pracAra buddhadevane kiyA / " jo loga jainadharmakI ahiMsAko avyavahArya socate haiM, unake parijJAnArtha DA0 tAnakA yaha kathana hai, "mAnavatAkA paryApta vikAsa nahI ho pAyA hai, isase yaha avyavahArya bhale hI pratIta ho, kintu jaba mAnavatAkI vizeSa unnati hogI tathA vaha ucca starapara pahu~cegI, taba ahiMsA vizeSa vrata savako pAlanA hogA eva sabhI isakA pAlana kreNge|"" "cIna eva bhAratame zuddha ahiMsAko bhUmikApara avasthita vyApaka saMyukta saMskRtikA nirmANa karane ke uparAnta hame yaha ucita hogA, ki hama usI ahiMsA ke AdhArapara vyApaka vizva saskRtikA nirmANa kare / " ata hamArA Adya kartavya parizuddha ahiMsA ke svarUpako hRdayagama karanA hai| ahiMsAkA yathArtha svarUpa rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, bhIrutA, zoka, ghRNA Adi vikRta bhAvokA tyAga karanA hai| prANiyoke prANoke viyoga karane mAtrako hiMsA samajhanA ayukta hai| tAttvika bAta to yaha hai ki yadi rAga, dveSa, moha, bhIti Adi durbhAva vidyamAna hai, to anya prANI "Humanity has not yet progressed enough When humanity has sufficiently developed and reached in certain higher stage, this law of Ahimsa should be and would be follwed by all " "We chinese and Indians the two greatest people of the world should culturally join together and mingle together to create, to establish, to promote a common culture called Sino-Indian Culture entirly base on Ahimsa We shall further create, establish and promote a common world culture on the same basis " Vide Am - rit Bazar Patrika p. 7 and 8, 31-10-4.. - Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jainazAsana kA ghAta na hote hue bhI hiMsA nizcita hai| yadi rAgAdikA abhAva hai to prANighAta hote hue bhI ahiMsA hai| amRtacanda svAmI likhate hai "aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInA bhvtyhiseti| teSAmevotpatihiMseti jinAgamasya skssepH||" -puruSArthasiddhayupAya, zlo0 44 / rAgAdikakA aprAdurbhAva ahiMsA hai, rAgAdikokI utpatti hiMsA hai| yaha jinAgamakA sAra hai| tattvArthasUtrakAra AcArya umAsvAmI likhate hai "pramattayogAtprANavyaparopaNa hiMsA" isa paribhApAme 'pramattayoga' zabda adhika mahattvapUrNa hai / yadi rAga-dveSa Adi hai to bhale hI kisI jIvadhArIke prANokA nAza na ho, kintu kaSAyavAna vyakti apanI nirmala manovRttikA ghAta karatA hai| isalie sva-prANaghAtarUpa prANavyaparopaNa bhI pAyA jAtA hai| bhAratIya daNDa vidhAna (Indian Penal Code) me kisI vyaktiko prANaghAtakA aparAdhI svIkAra karate samaya usame ghAtaka manovRtti ( Mens rea. ) kA sadbhAva pradhAnatayA dekhA jAtA hai| isI kAraNa AtmarakSAke bhAvase zastrAdi dvArA anyakA prANaghAta karane para bhI vyakti daNDita nahIM hotaa| dhArmika dRSTise ahiMsAke viSayame bhI jainAcAryone yahI dRSTi dI hai| maharSi kundakunda pravacanasArame likhate hai "maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hisaa| payadassa patthi badho hisAmatteNa smidss||" -a0 3, gA0 17 // jIvakA ghAta ho athavA na ho, asAvadhAnIpUrvaka pravRtti karanevAleke hiMsA nizcita hai, kintu sAvadhAnI pUrvaka pravRtti karanevAle sAdhuke kadAcit prANa-ghAta hote hue bhI hiMsAnimittaka bandha nahIM hotaa| pa0 zrAzAdharajI tarka dvArA samajhAte hai-"yadi bhAvake adhIna bandha 'mokSakI vyavasthA na mAnI jAe, to sasArakA vaha kauna-sA bhAga hogA, Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Alokame 145 jahA pahu~ca mumukSa pUrNa ahiMsaka bananekI sAdhanAko pUrNa karate hue nirvANa lAbha karegA? ahiMsApara adhikArapUrNa vivecana karanevAle amRtacandra sUri puraSArthasiddhyupAyame likhate hai "sUkSmApi na khalu hiMsA paravastunivandhanA bhavati pusH| hisAyatananivRttiH pariNAmavizuddhaye tadapi kaaryaa|| 46 // " parapadArthake nimittase manuSyako hiMsAkA raJca mAtra bhI dopa nahIM lagatA, phira bhI hisAke Ayatano-sthAno (sAdhano) kI nivRtti pariNAmokI nirmalatAke lie karanI caahie| isase spaSTa hotA hai ki hisAkA anvaya-vyatireka azuddha tathA muddha pariNAmoke sAtha hai| krodha parityAgako ahiMsA aura usake sadbhAvako hisA sAdhAraNatayA loga jAnate hai| jaina Rpi mAna-mAyA-lobha, goka, bhaya, ghRNA Adiko hiMsAke paryAyavAcI mAnate hai kyoki unake dvArA caitanyakI nirmalavRtti vikRta tathA malIna hotI hai "abhimaan-bhy-jugupsaa-haasyaarti-shok-kaam-kopaadyaaH| hisAyA' paryAyAH sarve'pi ca srksnnihitaaH||" -pu0 siddhyupAya 64 / AhAra-pAna AdikI zuddhi ahiMsakake lie Avazyaka hai| kyoki, azuddha AhAra apavitra vicAroko utpanna karatA hai aura apavitra vicAro se karmokA vandha hotA hai| sAdhakakI zaktike anusAra ahisAkA nyUnAdhika upadeza diyA gayA hai| ata yaha pUrNatayA vyavahArya hai| eka khadirasAra nAmaka bhIla thaa| usane kevala kAka-mAsabhakSaNa na karanekA niyama le usakA 1 "viSvagjIvacite loke kva caran ko'pymokssyt| bhAvakasAdhanoM bandhamokSau cennAbhaviSyatAm // " -sAgAra0 4, 23 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jainazAsana saphalatAke sAtha pAlana kiyA thA aura ucca pada prApta kiyA thaa| yahA itanA jAnanA cAhiye ki jitane azame bhIlane hisAkA tyAga kiyA hai utane azame vaha ahiMsaka thA, sarvAzame nahI / paristhiti, vAtAvaraNa aura zaktiko dhyAname rakhate hue maharSiyone ahisAtmaka sAdhanAke lie anujA dI hai| kahA bhI hai "jaM sakkai taM kIrai ja ya Na sakkai taheva sddhnnN|' sadahamANo jIvo pAvai ajarAmaraM gnn||" jitanI zakti ho utanA AcaraNa karo, jahA zakti na cale, zraddhAko jAgRta kro| kAraNa zraddhAvAn prANI bhI ajara-amara padako prApta karatA hai| ___ ahiMsAkA artha kartavyaparAyaNatA hai / gRhasthase munitulya zreSTha ahiMsA kI AgA karanepara bhayakara avyavasthA utpanna hue binA na rhegii| isa yugakI sabase pUjya vibhUti samATa bharatake pitA Adi avatAra RSabhadeva tIrthakarane java mahAmu nikA pada svIkAra nahI kiyA thA aura gRhasthaziromaNi the-prajAke svAmI the tava prajApAlaka narezake nAte apanA kartavyapAlana karaneme unhone tanika bhI pramAda nahI dikhaayaa| svAmI samantabhadra ke zabdome unhone apanI pyArI prajAkA kRSi Adi dvArA jIvikAke upAyakI zikSA dii| pazcAta tattvakA bodha honepara adbhuta udayayukta una jJAnavAn prabhune mamatAkA parityAga kara virakti dhAraNa kii| java ve mumukSu hue tava tapasvI vana ge| isase isa bAtapara prakAza paDatA hai ki RSabhadeva bhagavAnne prajApatikI haisiyatase dIna-dukhI prajAko hiMsAbahula khetI AdikA upadeza diyA-kartavya pAlanameM ve pIche nahIM 1 "prajApatirgaH prathamaM jijIviSuH zazAsa kRSyAdiSu karnasu prjaaH| mumukSurikSvAkukulAdirAtmavAn prabhuH pravavAja shissnnurcyutH||" -vR0 svayambhUstotra 23 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke Aloka me 147. haTe / muktikI pravala pipAsA jAgrata honepara sampUrNa vaibhavakA parityAga kara unhone muni-pada agIkAra kiyA tathA karmoko naSTa kara DAlA / bhagavajjinasenane likhA hai ki- prajAke jIvananimitta bhagavAn AdinAtha prabhuna gRhasthoko zastravidyA, lekhana - kalA, kRSi, vANijya, sagIta aura zilpa kalAkI zikSA dI thI "sirmaSiH kRSividyA vANijya zilpameva ca / karmANImAni SoDhA tyu prajAjIvanahetave // " - zrAdipurANa parva, 16 ahiMsaka gRhastha binA prayojana irAdApUrvaka tuccha se tuccha, prANIko kaSTa nahI pahu~cAegA, kintu kartavyapAlana, dharma tathA nyAyake paritrANanimitta vaha yathAvazyaka astra-zastrAdikA prayoga karane se bhI mukha na moDegA / AcArya somadeva ne gastropajIvI kSatriyoko ahisAkA vratI isa tarka dvArA siddha kiyA hai "nirarthakaaatyAgena kSatriyA vratino matAH / " zastrAdigrahaNake vipayame jaina narendrakI dRSTiko somadeva yazastilaka me ina zabdome prakaTa karate hai - "yaH zastravRttiH samare ripuH syAd yaH kaNTako vA nijamaNDalasya / astrANi tatraiva nRpAH kSipanti na dIna- kAnIna- zubhAzayeSu // " jaina' nareza unapara hI zastra prahAra karate hai jo zastra lekara yuddhameM 1 " duSTa nigrahaH ziSTapratipAlana hi rAjJo dharma na tu muNDanaM jaTAdhAraNa ca / " - samyaktvakaumudI pR0 15 " rAjJo hi duSTanigrahaH ziSTaparipAlanaM ca dharmaH // 2 // na punaH ziromuNDanaM jaTAdhAraNAdikam // 3 // " - nItivAkyAmRta pR0 42 // * Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jainazAsana mukAbalA karatA he athavA jo apane maNDalakA kaNTaka hotA hai / vaha dIna, durbala athavA sadbhAvanAvAle vyaktiyo para zastraprahAra nahI karate / gRhastha sthUla - hiMsAkA tyAga karatA hai / sthUla zabdakA bhAva yaha hai ki niraparAdha vyaktiyokA sakalpapUrvaka hisana kArya na kiyA jAya / purANome yaha bAta aneka vAra sunaneme AtI hai ki aparAdhiyoko yathAyogya daNDa denevAle cakravartI Adi aNuvratI the isame koI virodha nahI AtA / ' jo yaha samajhate hai ki jainadharmakI ahisAme dainya aura durbalatAkA hI tattva chipA huA hai unakI dhAraNA utanI hI bhrAnta hai jitanI usa vyaktikI jo sUryako adhakArakA piNDa samajhatA hai| jaina dRSTime nyAyako dharmasamAna mahattvapUrNa kahA hai| amRtacandra svAmIne puruSArthasiddhayupAyame sthitikaraNa agakA varNana karate hue yaha batAyA hai - " nyAya mArga se vicalita honeme udyata vyaktikA sthitIkaraNa karanA cAhie / " anyAnya granthakArone jahA 'dharma' zabdakA prayoga kiyA hai vahA zratacandra svAmIne 'nyAya' zabdako grahaNakara nyAyake viziSTa arthapara prakAza DAlA hai / eka samaya jaba mahArAja akampanakI putrI sulocanAkA svayavara ho rahA thA, taba cakravartI bharatezvarake putra arkakIrtine usa kanyA - ratnakA lAbha na honeke kAraNa nirAza ho kAphI gaDavaDI kI / dono orase raNabherI bjii| yuddhame sulocanAke pati, bharatezvarake senApati, jayakumArakI vijaya huI | usa samaya zAnti sthApita honepara mahArAja akampanane samrATa bharatake pAsa atyanta AdarapUrvaka nivedana preSita karate hue apanI 1 " sthUlagrahaNamupalakSaNa tena niraparAdhasakalpapUrvaka hisAdInAmapi grahaNam / zraparAdhakAriSu yathAvidhidaNDapraNetA cakravartyAdInAM aNuvratAdidhAraNaM purANAdiSu bahuza. zrUyamANa na virudhyate / " - sAgAradharma0 4, 5 / 2 puruSArthasiddhyupAya 28 / ratnakaraNDa zrA0 16 / 6 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke Aloka me 14e paristhiti aura arkakIrtikI jyAdatIkA varNana kiyaa| sAtha meM yaha bhI likhA ki maiM apanI dUsarI kanyA arkakIrtiko dene ko taiyAra hU~ / isa carcA ko jJAta kara bharatezvarako akampana mahArAjapara tanika bhI roSa nahI AyA pratyuta arkakIrtike caritrapara unheM ghRNA huii|' unhone kahAakampana mahArAja to hamAre pUjya pitA bhagavAn, RSabhadevake samAna pUjya aura AdaraNIya hai / arkakIrti vAstavame merA putra nahI, nyAya merA putra hai / nyAyakA rakSaNa kara mahArAja akampanane ucita kiyaa| unheM vinA sakocake arkakIrtiko daNDita karanA thaa| isa kathAnakase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jaina kSatriya- nareza nyAya devatAkA paritrANa aura kartavya pAlanameM kitane adhika tatpara rahate the / 1 mahArAja karake dUta sumukhase cakravartI bharatezvarane kaMpanakI pUjyatAko ina zabdo dvArA prakAzita kiyA "gurubhyo nivizeSAste sarvajyeSThAzca samprati // 51 // gRhAzrame ta evAcyaritairevAhaM va badhamAn / niSedvAraH pravRttasya mamApyanyAyavartmani // 52 // puravo mokSamArgasya guravo dAnasaMtate: / zreyAMzca cakriNAM vRtteryahAsmyahamagraNIH // 53 // afari tathA svayavarasyeme nAbhUvan ya kampanA / kaH pravartayitAnyo'sya mArgasyaiSa sanAtanaH // 54 // " "arka kI tarakIti meM kortanIyAmakotiSu // 57 // " "upekSita. sadopo'pi svaputrazcakarbAtinA / satara sthAyi vyadhAyi tadakampanaiH // 66 // iti saMtoSya vizvezaH somukhyaM sumukha nayan / hitvA jyeSThaM tujaM tokamakaronnyAyamIrasam // 67 // 13 - mahApurANa parva 45 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana vAstavame "zamo hi bhUSaNaM yatInA na tu bhUpatInAm" yaha ahiMsako kI dRSTi rahI hai / zarIra aura AtmAko bheda - jJAna jyotike prakAzameM pRthak-pRthak anubhava karanevAlA antarAtmA samyaktvI karttavyAnurodhase matra-tatra yatra AdikI sahAyatA le - apanA sarvasva taka arpaNa kara vItarAga deva, nirgrantha guru, dharmake Ayatana AdikI rakSA karaneme udyata rahatA hai / pacAdhyAyIme likhA hai * * " vAtsalya nAma dAsatvaM siddhArha da bimbavezmasu / sadhe catuvidhe zAstre svAmikAyeM subhRtyavat // prarthAdanyatamasyoccairuddiSTeSu sudRSTimAn / satsu ghoropatargeSu tatparaH svAttadatyaye // yadvA na hyAtmasAmarthya yAvanmantrAsikozakam / tAbad draSTu N ca zrotuM ca tadbAdhA sahate na saH // " 808-10 siddha, arihanta bhagavAnkI pratimA, jinamandira, muni, AryikA zrAvaka, zrAvikA rUpa catuvidha sagha tathA zAstrakI rakSA, svAmIke kArya me tatpara suyogya sevakake samAna karanA vAtsalya kahalAtA hai / iname se kisI para ghora upasarga honepara samyagdRSTiko use dUra karaneke lie tatpara rahanA caahie| athavA jaba taka apanI sAmarthya hai tathA matra, zastra, dravyakA vala hai, taba taka vaha tattva-jJAnI una para AI huI bAdhAko na dekha sakatA hai aura na suna sakatA hai| solahave tIrthakara bhagavAn zAntinAthane apane gRhastha jIvaname cakra - vartIke rUpaye digvijaya kI thii| svAmI samantabhadrane bRhatsvayambhU stotra kyA hI mArmika varNana kiyA hai "cakreNa yaH zatrubhayaGkareNa jitvA nRpaH sarvanarendracakram / samAdhicakreNa punarjagAya mahodayo durjayamoha cakram // " arthAt jina zAntinAtha bhagavAnna e samrATke rUpame zatruoke lie 150 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahisA ke Aloka me 151 bhISaNa cakra astra dvArA sampUrNa rAjasamUhako jItA thA, mahAn udayazAlI unane samAdhi-dhyAnarUpI cakrake dvArA vaDI kaThinatAse jItane yogya mohavalako parAjita kiyaa| gRhastha jIvanakI asuvidhAoko dhyAname rakhate hue prAthamika sAdhaka kI apekSA usa hiMsAke sakalpI, virodhI, ArambhI aura udyamI cAra bheda kie gae hai / sakalpa nizcaya yA irAdA ( Intention ) ko kahate hai / prANaghAtake uddezyase kI gaI hiMsA sakalpI hiMsA kahalAtI hai / zikAra khelanA, mAsa bhakSaNa karanA sadRga kAryoMme sakalpI hiMsAkA dopa lagatA hai| isa hiMsA kRta, kArita athavA anumodanA dvArA pApakA sacaya hotA hai / sAdhakako isa hiMsAkA tyAga karanA Avazyaka hai| virovI hisA tava hotI hai, jaba apane Upara AkramaNa karanevAle para AtmarakSArtha 'gastrAdikA prayoga karanA Avazyaka hotA hai| jaise anyAya vRttise pararASTravAlA apane dezapara AkramaNa kare usa samaya apane AzritokI rakSAke lie sagrAmameM pravRtti karanA / usame honevAlI hisA virodhI hisA hai | prAthamika sAdhaka isa prakArakI hisAse vaca nahI sakatA / yadi vaha AtmarakSA aura apane Azritoke sarakSaNameM cupa hokara baiTha jAe to nyAyocita adhikArokI durdazA hogii| jAna-mAla, mAtR jAtikA sanmAna Adi sabhI sakaTapUrNa ho jAe~ge / isa prakAra antameM mahAn dharmakA vvasa hogaa| isalie sAdhanasampanna samartha zAsaka astra-zastra se susajjita rahatA hai, anyAyake pratIkArArthaM zAnti aura premapUrNa vyavahArake upAya samApta honepara vaha bhISaNa daNDa prahAra karanese vimukha nahI hotA / isa prasagame amerikAke bhAgya vidhAtA abrAhamalikanake ye zabda vizeSa udbodhaka hai, "mujhe yuddhase ghRNA hai aura maiM usase bacanA cAhatA hU~ | merI ghRNA anucita mahattvAkAkSA ke lie honevAle yuddha taka hI sImita hai / nyAya rakSArthaM yuddhakA AhvAnana vIratAkA paricAyaka hai| amerikAkI Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jainagAsana akhaNDatAke rakSArtha laDA jAnevAlA yuddha nyAyapara adhipti hai ata. nujhe usale duHkha nahIM hai|'' yaha socanA ki vinA senA astra-zastrAdine ahisAtmaka paddhatice rASTrakA sarasaga aura duSTokA unmUlana ho jAegA, asamyak hai| bhAvanA ke Avegame aise svapna sAnAjya tulya dezakI madhura kalpanA kI jA sakatI hai, jiname phauja-pulisa Adi daNDake aMga-pratyaMgokA tanika bhI sadbhAva nahIM ho| ahiMsA vidyAke pAradarnI jaina-tIrthakaroM aura anya tattSone mAnava prakRtiko durvalatAoko lakSyame rakhate hue daNDa nItiko bhI Avazyaka batAyA hai| rAgAravAna tame diyA gayA yaha paca jaina dRSTiko sapTa gabdo ne prakaTa karatA hai "daNDo hi kevalo lokamimaM cAmuca rakSati / rAjJA zatrau ca putre va yayA doSaM samaM dhRtH||"4, 5 / rAjAke dvArA natru eva putrame doSAnusAra panapAtake vinA-samAna rUpase diyA gayA daNDa isa loka tatha paralokakI rakSA karatA hai| isameM sandeha nahIM hai ki karmabhUmike avataraNake pUrva loga mandakapAyI eva pavitra manovRttigale the isalie niSTasaramaNa tayA duSTa-damana nimitta daprayoga nahIM hotA thA; kintu utta suvarNa yugake ansAnake anantara dUpita anta karagavAle vyaktiyokI vRddhi hone lagI, ata sArvajanika kalyANArtha daNDa-prahAra Anzyaka aga bana gayA, kAraNa daDa-prAptike bhayale loga kumArgame svayaM nahIM jaate| isI kalyANa nAvako dRSTime rakha bhagavAn vRNmanAtha tIrthakara sadRna ahiMsaka saskRtike bhAgya-vidhAtA mahAputpane daNDa vAraNa karanevAle narenokI sarAhanA kI, kAraNa itake AdhIna jagatke yoga aura kSemakI vyavasthA banatI hai| mahApurANakAra AcArya jinasenane kahA hai 1 'yugadhArA' mAsika, mArca, 48, pR0 526 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Alokame 153 "duSTAnAM nigrahaH shisstt-prtipaalnnityym| na purAsItkano yasmAtprajA. sarvA nirAgasaH / / 251 // " "daNDabhItyA hi lokoyamapathaM naanudhaavti| yuktadaNDakaraH tasmAt pArthivaH pRthvI jayet // 253 // " "tato daNDadharAnetAnanumene nRpAn prbhuH|| tadAyattaM hi lokasya yogakSemAnucintanam // 255 // " parva 16 / jaina kathAnakose isa dRSTike rakSaNakI puSTi hotI hai| eka rAjAne ghoSaNA kara dI thI ki ASTAhnika nAmaka jainaparvame ATha dina taka kisI bhI jIvadhArIkI hisA karanevAlA vyakti prANadaNDa paaegaa| rAjAke putrane eka meDhakako mArakara samApta kara diyaa| rAjAko putrakI hisanavRttikA patA lagA tava apane putrakA moha tyAgakara jaina narezane putrake lie phAsI kI ghoSaNA kii| ___prANadaNDake anaucityako hRdayagama karanevAle isa udAharaName atireka maanege| kintu vItarAga bhAvase java dezame candraguptAdi narezoke samayame aisI kaThora daNDa-vyavasthA thI, taba pApase bacakara loga adhika sanmArgonmukha hote the| eka jaina agreja bandhune iglaiMDase patra bhejakara apanI jijJAsA vyakta kI thI ki-jaina honeke nAte hAlake mahAyuddhame vaha kisa rUpameM pravRtti kre| ___ yaha eka kaThina prazna hai| yadi svArya, anyAya, apaca, svecchAcAritA ke popaNArtha AtatAyIke rUpame yuddha cheDA jAtA hai to usame svecchApUrvaka sahayoga denevAlA anItipUrNa vRttikA pravardhaka honeke kAraNa nirdoSa nahIM kahA jA skegaa| itanA avazya hai ki samaSTike pravAhake viruddha eka vyaktikI AvAja 'nakkArakhAneme tRtIkI AvAja' ke samAna hI araNyarodanase kisI prakAra kama na hogii| isa vikaTa paristhitime use samudAyake sAtha kadama uThAnA par3egA, anyathA gAyada prANose bhI hAtha dhonA pdd'e| yadi usame anyAyake pratIkAra yogya dRDha AtmavalakI Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jainazAsana kamI ho to use Asakti choDa yuddhame sammilita honA hogaa| isake sivA koI cArA hI nahIM hai| anAsaktipUrvaka kArya karaneme aura AsaktipUrvaka kArya karaneme bandhakI dRSTise baDA antara hai| ___ koI-koI loga yuddhako Avazyaka aura zauryavardhaka mAna sadA usake lie sAmagrIkA sacaya karate rahate hai aura yuddha cheDanekA nimitta mile yA na mile kisI bhI vastuko bahAnA banA apanI atyAcArI manovRttikI tRptike lie sagrAma cheDa dete hai| una logokI yaha vicitra samajha rahatI hai ki binA raktapAta tathA yuddha hue jAtikA patana hotA hai aura usame puruSatva nahIM rahatA-There are panegyrists of war who say that without a periodical bleeding a race decays and loses its manhood :? jarmanIko yuddhasthalame pahu~canekI preraNA karanevAlA jarmana vidvAn noTaza yuddhako mAno dharmakA aga mAnatA huA joradAra zabdome yuddhakI preraNA karatA huA kahatA hai-"sakaTamaya jIvana vyatIta kro| apane nagaroko visUviyasa jvAlAmukhI parvatakI vagalame bnaao| yuddhakI taiyArI kro| maiM cAhatA hU~ ki tuma loga unake samAna bano, jo apane zatruokI khojame rahate hai| maiM tumhe yuddhakI mantraNA detA hU~, merI mantraNA zAntikI nahI, vijayalAbhakI hai| tumhArA kAma yuddha karanA ho, tumhArI zAnti vijaya ho| acchA yuddha pratyeka uddezyako ucita banA detA hai| yuddhakI vIratAne dayAkI apekSA baDe pariNAma paidA kie hai| tumhArI dayAne nahI, vIratAne abataka abhAge logokI rakSA kI hai| tuma pUchate ho nekI kyA hai ? vIra honA nekI hai| sundara aura cittAkarSaka hone kA nAma nekI nahI hai| yaha bAta kumAriyoko kahane do| AjJA 1 Article on 'War' by Dr Prof of Harvard University George Santayana, Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Alokama 155 pAlana aura yuddhakA jIvana vyatIta kro| khAlI lambI jindagIse kyA phAyadA 11 ___ vaha yaha bhI kahatA hai "jo deza durvala aura ghRNAspada vana gae hai, ve yadi jIvita rahanA cAhate hai to unhe yuddha rUpa auSadha grahaNa karanI caahiye| manuSyako yuddhake lie zikSA dI jAnI cAhie aura striyoko yoddhAoke manorajana karaneme vijJa vanAnA caahie| isake sivAya anya bAte vesamajhI kI hai| kyA Apa yaha kahate hai ki pavitra uddezyake kAraNa yuddha bhI pavitra ho jAtA hai? merA to Apase yaha kahanA hai ki acchA yuddha pratyeka uddezya ko svaya pavitratA pradAna karatA hai / " isa prakArakI yuddhanItikI durbalatA vartamAna yuddhake pariNAmane hI prakaTa kara dii| hArvarDa yunivarsiTIke tattvajJAnake pro0 DA0 jArja sAntAyanane yuddhapara gambhIra vicArakara jo vAta yuddhake pUrva likhI thI vaha yUropa kI rakta-rajita bhUmime Aja dRSTigocara ho rahI hai| DaoN. jArjane likhA thA-"yuddha rASTrako sampattikA nAga karatA hai, udyogoko vanda karatA hai, rASTrake taruNoko svAhA kara detA hai, sahAnubhUtiko sakIrNa banAtA hai aura sAhasI-sainika vRttivAlo dvArA zAsita honeke durbhAgyako prApta karAtA hai| vaha bhAvI pIDhIkI utpattikA bhAra durvala, badasUrata, pauruSa 1. "vizAlabhArata" san 41 se| 2 "For nations that are growing weak and contemptible war may be piescribed as a remedy, if indeed they want to go on living Man shall be trained for war and woman for the recreation of the warrior, all else is folly Do ve, say that a good cause halloweth even war? I say to you a good war halloweth any cause" Quoted in "Religion and society p. 199 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jainagAsana hIna vyaktiyopara sAMpatA hai| yuddhako sAhasa aura sadguNakI bhUmi svIkAra karanA, aisA hI hai jaise vyabhicArako premakI bhUmi khnaa| ___TAlsaTAyakA kathana vaDA mahattvapUrNa hai, "yuddhakA dhyeya prANaghAta hai, unake astra haM jAsUsI, chala, chalakI preraNA, adhivAsiyokA vinAga, unakI sapattikA apaharaNa karanA ayavA senAkI rasadakI corI karanA, dagA aura jhUTha, jinheM sainika ustAdI kahate hai / sainika vyavasAyakI Adato meM sva-tatratAkA abhAva rahatA hai| unako anugAsana, Alasya, anAnatA krUratA, vyabhicAra tathA garAvakhorI kahate hai|" sAdhAraNatayA loga yuddhakI bhISaNatAko bhUlakara usake aucityakA samarthana kara baiThate hai| aisoko DyUka Apha veliMgaTanake ye zabda zAnta bhAvase hRdayagama karanA cAhie jiname kahA hai "merI vAta mAniye, agara - { "It is war that wastes nation's wealth, chokes its Industries, its flower, narrows its sympathies, condemns it to be governed by adventurers and leaves the puny, deformed, and unmanly to breed the next generation. To call war the soil of courage and virtue is like calling debauchery the soil of love" Vide-P. 56, Book of Fng Prose ed Prof P Sheshadri M A, Article on war by Dr G Santayana 2 "The purpose of war is murder , its tools are spying, treason and the encouragement of treason, the ruin of the inhabitants, robbing them or stealing from them the supply of the army, deceit and lies called milicary ruses, the habits of the military profession are the absence of freedom, 1 e discipline, idleness, ignorance, cruelty, debauch, drunkenness" 'War and Peace by C Tolstoi. * Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Alokame 157 tuma yuddhako eka dina dekha lo, to tuma sarvazaktizAlI paramAtmAse prArthanA karoge ki bhaviSyame mujhe eka ghaNTeke lie bhI yuddha na dekhanA pdde|" ___ vartamAna yuddhokI praNAlI aura gati-vidhiko dekhate hue yaha kahanA hogA ki unakA vAhya rUpa acchA batAyA jAtA hai aura unake antaragame duSTatA, atyAcAra, donotpIDana AdikI kutsita bhAvanAeM vidyamAna hai| isa svArthapUrNa yuddhase nyAyakA sarakSaka, paurupakA pravardhaka, guNI janokA udbodhaka, dInokA uddhAraka dharma-yuddha vilakula bhinna hai| vartamAna yuddha to isa bAtako pramANita karate hai ki jaDatAke akhaNDa upAsaka pazcimake vaijJAnika jagatane hI yaha sva-paradhvasI avidyA sikhaaii| svargIya eNDyUja mahAzayane likhA thA,-"eka yuddhake anantara dUsarA chir3a gayA aura usase chuTakArA nahIM diikhtaa| vAstavika bAta to yaha hai ki pazcimI sabhyatAme kucha kharAvI avazya hai jo sva-vinAzinI pravRttiyokI punarAvRttikI ora pratirodhake upAyake vinA prerita karatI hai|" ___ prAthamika sAdhakako apane uttaradAyitvakA khayAla rakhate hue rASTra Adike sarakSaNa nimitta majabUra ho virodhI hisAke kSetrame avatIrNa honA paDatA hai| samAjake kalyANArtha rASTrake mArgame durjanalpI kAToko dUra kiye vinA rASTrakA utthAna aura vikAsa nahIM ho sktaa| lekina isakA artha yaha nahI hai ki kaNTakake nAma para rAsteke mUlarUpa Take my word for it, if you had seen one day of war, you would pray to Almighty God that you might never again see an hour of war" 2 "One war follows another and there seems to be no escape. Surely there must be something wrong in Western civilisation itself, which causes self-destructive tendencies to recur, without any apparent means of prevention" C F.Andrews article in Modern Review Jan. 40 p 32. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jainazAsana 1 buniyAdI pattharoko bhI ukhAr3a kara phekA jaae| aisI avasthAme yadi hama kaNTakose bace, to gahare gaDDhe apanI godame girA hameM sadAke lie vinA sulAe na raheMge / ekAntarUpase yuddhame guNako hI dekhanevAlA sAre sasArako bhayakara visUviyasa jvAlAmukhI nahI, paurANika jagatme varNita pralayakI pracaNDa jvAlApuJjarUpame pariNata kara degA / usa sarvasahAriNI avasthAme kyA Ananda aura kyA vikAsa hogA ? nITzekI dRSTime manuSya bhUkhe vyAghUke samAna hai| usake anusAra pazu-jagatkA mAtsya-nyAya ucita kahA jA sakegA / lekina, vivekI aura prabuddha mAnavokA kalyANa pazutAkI ora jhukaneme nahI hai / isa vizvameM mahAmAnava vana hame eka aise kuTumvakA nirmANa karanA hai, jisame rahane bAlA deza, jAti AdikI sakIrNa paridhiyose pUrNatayA unmukta ho aura yathArthame jisakI AtmAme 'vasudhaiva kuTumbakam' kA amUlya siddhAnta didya - mAna ho / vikhyAta lekhaka luI phizarakA kathana kitanA vAstavika hai, hamane pichale mahAyuddhameM kaisarako parAjita kiyA thA, to pazcAt hameM hiTalarakI prApti huI / hiTalarake parAjayake uparAnta yaha sabhava hai ki hame aura bhI kSatikArI hiTalara mile| yaha tava taka hogA, jaba taka hama usa bhUmi aura vIjako hI nahI samApta kara dete, jisase hiTalara, muso - linI tathA anya lar3AkU loga paidA hote hai / " isa prasagame jarmana-vidvAnkI apekSA prakhyAta vidvAn vairi0 sAvarakara kI hiMsA-ahiMsA sambandhI cintanA bhI vicAraNIya hai / ve likhate haiM"hiMsA aura ahiMsA ke kAraNa duniyA calatI hai / apanI-apanI sImAke "We defeated the Kaiser and got a Hitler. Following the defeat of Hitler, we may get a worse Hitler, unless we distroy the soil and seed out of which Hitlers, Mussolinees and militarists grow ," -Vide "Empire" by Louis Fischer P. 11. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahisAke Aloka meM 156. andara dono Avazyaka hai| inake vinA sasAra nahI cala sakatA | mAtA apane vakSasthalase vacceko dUdha pilAtI hai, usake isa tyAgame ahiMsA jarUra hai parantu jisa samaya usapara koI dUsarA AkramaNa karaneke lie AtA hai to vaha mukAbalepara hiMsAke lie taiyAra ho jAtI hai| isa prakAra hiMsA-ahisA dono eka sthAnapara vidyamAna hai | samasta sRSTi hisA-ahiMsA para khaDI hai, isase to yaha pratIta hotA hai ki mAtA jo AkramaNakArIkI hisAke lie utaratI hai, vaha ucita hai / " isa prasagame jaina gRhasthakI dRSTise yadi hama vicAra kare to AkramaNakArIke mukAbaleke lie mAtAkA parAkrama prazasanIya ginA jAegA, use virodhI hiMsAkI maryAdAke bhItara kasanA hogA jisakA gRhastha parihAra nahI kara sktaa| Age calakara zrIsAvarakara sakalpI hiMsAko bhI ucita batAte hai / usakA vaijJAnika ahisaka samarthana nahI karegA / ve kahate hai - "yadi meM citrakAra hotA, to aisI zeranIkA citra banAtA, jisake muhase raktakI vindu TapakatI hotI / isake atirikta usake sAmane eka hirana paDA hotA, jise mAraneke kAraNa usake mu~ha me rakta lagA hotaa| sAtha hI vaha apane stanose bacceko dUdha pilA rahI ho / aisA citra dekhakara AdamI jhaTa samajha sakatA hai ki duniyAko calAne ke lie kisa prakAra hiMsA-ahiMsAkI AvazyakatA hai| hiMsA-ahiMsA eka dUsare para nirbhara hai|"" yaha citra parAkramI ahisakakI vRttikA avAstavika citraNa karatA hai| saccA ahisaka apane parAkramake dvArA dIna-durbalakA uddhAra karatA hai, usa para AI huI vipattiko dUra karatA hai / dIna para apanA zaurya pradarzana karaneme atyAcArIkI AbhA dikhAI detI hai| becArA mRga asamartha hai, kamajora haiM; kintu hai pUrNatayA nirdoSa / usake raktase raJjita zeranIkA 1 "vizAlabhArata", san 41 / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jainazAsana mukha gauryakA pratIka nahI kahA jA sakatA / vaha krUratA aura atyAcArakA citra Akhoke Age khar3A kara detA hai / zeranIke samAna mahAn zaktikA saJcaya prAsanIya hai, abhivandanIya haiM, kintu atyA - cArIke sthAnapara donokA usakA zikAra banAyA jAnA " zaktiH pareSAM paripIDanAya" kI sUktiko snaraNa karatA hai / vAstavika ahiMsaka gRhasya majabUrIkI avasthAme virodhI hiMsA karatA hai / ThIka zabdome to yo kahanA cAhie ki use hiMsA karanI paDatI hai / prANaghAta karaneme use prasannatA nahI hai, kintu vaha kare kyA ? usake pAsa aisA koI upAya nahI hai jisase vaha kaNTakakA unmUlana kara nyAyakI pratiSThA sthApita kara sake / vyAghrIkI sarvadA pazuoko hiMsana-vRtti mAnavakA patha-pradarzana nahIM kara sakatI, kAraNa usame pazutAkI ora AmaMtraNa haiM / uttame pazuvalake sadbhAvake sAtha-sAtha pazu-vRttikA bhI pradarzana hai / ata. gaurya ke nAmapara atyAcArIke citrako Adarza ahiMsAghArIkI tasvIra nahI kahA jA sakatA / vaha citra atyAcArI aura svArthI ( Tyrant and Selfish ) prANIkA varNana karatA hai| Adarza ahiMsaka mAnavakA nahI / 'sva0 rA0 va0 jasTisa je0 ela0 jainIne jaina ahisA ke viSayane jo mahattvapUrNa udgAra prakaTa kie the unakA avataraNa itihAsana smiya mahAgaya apane bhAratIya itihAsame isa prakAra dete haiM- "jaina AcAra - zAstra 1. "A Jain will do nothing to hurt the feelings of another person, man, woman, or child, nor will he violate the principles of Jainism, Jain ethics are meant for men of all position-for kings, warriors, traders, artisans agriculturists and indeed for men and women in every walk of life. Do your duty and do it as humanely as you can--this, in brief is the primary principle of Jamism -V. Smith's History of India p 53. g Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Alokame 161 saba avasthAvAle vyaktiyo ke lie upayogI hai| ve cAhe nareza, yoddhA, vyApArI, zilpakAra athavA kRSaka ho, vaha strI-puruSakI pratyeka avasthAke lie upayogI hai| jitanI adhika dayAlutAse vana sake apanA karttavya pAlana kro| sUtra rUpameM yaha jainadharmakA mukhya siddhAnta hai / " hiMsAkA tRtIya bheda ArambhI hiMsA kahA jAtA hai| jIvana-yAtrAke lie zarIrarUpI gAr3I calAneke lie ucita rItise usakA bharaNa-poSaNa karane ke lie AhAra -pAna Adike nimitta honevAlI hiMsA ArambhI hisA hai / zuddha bhojana - pAnakA Atma-bhAvoke sAtha ghaniSTha sambandha hai, yaha bAta pahile spaSTa kI jA cukI hai| hitopadezame hariNa pAtrake dvArA guddhaAhArake samvandhame eka mahattvapUrNa padya AyA hai "svacchandavana jAtena zAkenApi prapUryate / asya dagdhodarasyArthe kaH kuryAt pAtakaM mahat // | " jaba svacchandarUpase baname utpanna vanaspatike dvArA udara- popaNa ho sakatA hai taba isa daMgdha - udarake lie kauna vaDA pApa kare ? jinake prANa rasanA indriyame basate hai, ve to indriyake dAsa bana vinA vivekake rAkSasa sadRza sarvabhakSI bananese nahI cuukte| madya, mAsAdi dvArA zarIrakA popaNa unakA dhyeya rahatA hai / aneka prakArake vyajanAdise jihavAko lAcasI dekara adhika-se-adhika parimAName bhojya sAmagrI udarastha kI jAtI hai / pazujagatke AhArapAname bhI kucha maryAdA rahatI haiM, kintu bhogI mAnava aise padArthoM takako svAhA karanese nahI cUkatA, jinakA varNana suna sAttvika pravRttivAloko vedanA hotI hai / samrAT akabarakA jIvana java jaina sata harivijaya sUri Adike satsagase ahiMsA bhAvase prabhAvita huA tava abulaphajulake gabdome samrATkI zraddhA isa prakAra ho gaI - "It is not right that a man should make his stomach the grave of animals". 11 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 janazAsana yaha ucita vAta nahIM hai ki insAna apane peTako jAnavarokI kabra banAye ( Am-i-Akabari Vol. 3, BK V. P. 880 ) yavana samrATa akabarane apane jIvanapara prakAza DAlate hue yaha bhI kahA hai-"mAsa-bhakSaNa prArabhase hI mujhe acchA nahI lagatA thA, isase maine use prANirakSAkA saketa samajhA aura maine mAsAhAra choDa diyaa| bauddha vADa mayame, buddha-devake 'sUkara-maddava' bhakSaNakA ullekha pA zUkarakA mAsa buddhane khAyA' yaha artha, mAlUma hotA hai cIna aura jApAnane hRdayagama kiyA hai| yadi aisA na hotA to Aja mAsa-bhakSaName ve deza anya mAsa-bhakSI dezose Age na baDhate / eka vAra 'samAcAra patrome bauddha jagatke logoke AhAra-pAnapara prakAza DAlanevAlA lekha prakaTa huA thaa| usase vidita hotA thA ki ve loga AhArake nAmapara kisI jIvako nahI choddte| ve sarvabhakSI hai, sarpabhakSI bhI hai| kRtrima upAyose malina vastuomeM kITAdi utpanna kara ve apanI icchAko tRpta karate hai| pratIta hotA hai apane dharmamai AnandakA atireka anubhava karanevAle dharmAnandanI kosamvI ne yaha socane kA kaSTa nahIM kiyA ki dharmake pradhAna stambhame jIvanake zaithilyase gatAnugatika vRttivAlI janatAkA kyA hAla hotA hai| buddha jagatkI amaryAdita mAsa-gRddhatA yaha nirNaya nikAlaneke lie prerita karatI hai, ki zAkya munike jIvanake sAtha zUkara-maddava-- zUkara mAsakA durbhAgyase sambandha rahA hogaa| use dekha celone apanI apanI pravRtti dvArA guruko bhI pIche kara diyaa| kosambIjIko isI prakAzame - { "From my earliest years whenever I ordered animal food to be cooked for me, I found it rather tasteless and cared little for it. I took this feeling to indicate a necessity for protecting animals and I refrained from animal food "--(Ain-1-Akabari) Quoted in English Jain Gazette. p 32 Vol XVII Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Alokame jainokA AhAra-pAna aura mahAvIrakI jIvana-caryAkA adhyayana karanA cAhie thaa| kadAcit 'kukkuDamasa, bahu adviya' kA sambandha prakSipta na hokara yadi vAstavame mahAvIrake sAtha hotA tathA usakA mAsa-paraka artha rahatA, to vauddha jagatke samAna jaina jagat bhI AmiSa AhAra dvArA ahisA tattvajJAnakI sundara samAdhi banAe binA na rhtaa| vAhya jAlI pramANokI nissAratAkA patA antaraga sAkSiyoke dvArA nyAyavidyAke paNDita AjakI custa, cAlAka adAlatome lagAyA karate hai| usI antaraga sAkSIke prakAzame yaha jJAta hotA hai ki vauddhajagatke samAna hisana-pravRtti ke poSaNanimitta parama kAruNika mahAvIrake puNya jIvaname buddha-jIvanakI taraha AmiSa AhArakI kalpanA kI gii| kintu, jaina AcArazAstra, jaina zramaNokI hI nahI, gRhasthokI caryAkA mAsake sivA anya bhI asAttvika zAkAhAra takase asambandha rUpa antaraga sAkSiyA mahAvIra kI ahiMsAko sUrya prakAzake samAna jagatke samakSa prakaTa karatI hai aura mumukSuko samyak mArga sujhAtI hai ki vizvakA hita pavitra jIvaname hai| __zrIyut gaMgAdhara rAmacandra sAne bI0 e0 ne 'bhAratavarSAcA mArmika itihAsa' likhaneme niSpakSa dRSTiko bhulA dharmakA vikRta citraNa kara apanI sAmpradAyika dRSTiko paritRpta karanekA prayatna kiyA hai| pAnI chAnakara pInese kyA lAbha hai, Aja yantravidyAke vikAsa honeke kAraNa pratyeka vicArakake dhyAname A jAte hai / pAnI chAnakara pInese aneka jalastha jantu peTameM pahu~canese baca jAte hai| jantuoke rakSaNake sAtha pIne vAlekA bhI rakSaNa hotA hai / kyoki kaI vicitra roga jaise naharuA Adi anachane pAnIke hI duSpariNAma hai| atyanta sUkSma jIvokA channeke dvArA bhI rakSaNa sambhava nahI hai, phira bhI mAikrAsa kopa-aNuvIkSaNa yantra dvArA isa bAtakA patA calatA hai ki kitane jIvokA eka sAdhAraNa sI prakriyAse rakSaNa ho jAtA hai| manusmRti sadRza hiMsAtmaka valike samarthaka zAstrame bhI nimnalikhita zloka ch|jl grahaNakA samarthaka pAyA jAtA hai - Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 janagAsana "dRSTipUtaM nyasetsAdaM vastrapUtaM jalaM pibet / satyapUtAM vaded vAcaM, manaHpUtaM samAcaret // " 6 / 46 / isase jainiyoMke dayA-barmarakSaka tattvakA poSaka chanA pAnI pInekA upahAsa karanemeM sAnejIkA sayAnApana satyake prakAzameM nahIM diivtaa| jainadharmameM ahiMsAkA sambandha usa pravRttise hai jo mAnasika nirmalatA evaM AtmIya svAsthyakA saMrakSaNa kre| mAvanAke pathameM manuSyakA jaisAjaisA vikAsa hotA jAtA hai, vaise-vaise vaha apanI caryA pravRttiko sAttvika prabodhaka aura saMvarvaka banAtA hai| jina padArthose indriyokI lolupatA bar3hatI hai, ucca sAvanAke pathameM unakA parihAra batAyA gayA hai| bhojanakI pavitratA jisa prakAra ucca sAvakake lie Avazyaka hai, usI prakAra jalaviSayaka vizuddhatA bhI lAbhaprada hai| jaise rogI vyaktiko vaidya uSNa kie hue jala denekI salAha detA hai kyoki vaha pipAsAkA varvakra nahIM hotA, doSoMko namana karatA hai, agniko pradIpta karatA hai aura kyA-kyA lAbha detA hai, yaha choTe-bar3e sabhI vaidya vtaaveNge| AtmAko svasya banAneke lie vaha sAvavAna rahatA hai ki zarIraM vyAvimandira' na bane aura svAsthyamaTana rahe, to tapaHsAvanA, lAkrahita, brahmacintana Adike kAryo vAvA nahIM aaegii| anyathA rogAkrAnta honepara ___ "kapha-vAta-pittaH kaNThAvarodhanavidhI smaraNaM kutste|" vAlI samasyA Ae binA na rhegii| ___ AtmanirmalatAke lie garIrakA nIroga rakhanA sAdhakake lie ipTa hai aura zarIrakI svasthatAke lie zuddha AhAra-pAna vAchanIya hai| isalie svAsthyavarvaka AhArapAna para dRSTi rakhanA AtmIka nirmalatAkI dRSTise Avazyaka hai / uSNa jala taiyAra karanemeM sthUla dRSTise jalasya jIvoM kA to bvaMsa honA hI hai, sAtha hI agni Adike nimittase aura bhI jIvo kA bAta hotA hai| kintu, ima dravyahimAke hote hue bhI mAnasika nirmalatA, nIrogatA AdikI dRSTise ucca sAvakako garama kiyA huA, Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Alokame 165 jala lenA Avazyaka batAyA hai| yadi bAhya hiMsAke sivAya mana sthiti para dRSTi na DAlI jAya to sasArame vaDI vikaTa vyavasthA ho jAegI aura tattvajJAnakI bar3I upahAsAspada sthiti hogii| amRtacandra AcAryane likhA hai, ki ahiMsAkA tattvajJAna atIva gahana hai aura isake rahasyako na samajhanevAle ajJoke lie sadguru hI zaraNa hai jinako anekAnta vidyAke dvArA prabodha prApta hotA hai| prANaghAtako hI hiMsAkI kasauTI samajhanevAlA, khetame kRSi karma karate hue apane hala dvArA agaNita jIvoko mRtyuke mukhameM pahu~cAnevAle kisAnako bahuta baDA hisaka samajhegA aura prabhAtameM jagA huA machalI mAranekI yojanAmeM tallIna kintu kAraNavizeSase machalI mAraneko na jA sakanevAlA manastApa sayukta dhIvarako zAyada ahisaka mAnegA / ahiMsaka vidyAke prakAzame kisAna utanA adhika doSI nahI hai jitanA vaha dhIvara hai| kisAnakI dRSTi jIvavadhakI nahI hai, bhale hI usake kAryame jIvokI hisA hotI hai| isake ThIka viparIta dhIvarakI sthiti hai| usakI AtmA AkaNTha hiMsAme nimagna hai, yadyapi vaha eka bhI machalIko santApa nahI de rahA hai / ataeva yaha svIkAra karanA hogA ki yathArtha ahiMsAkA udaya, avasthiti aura vikAsa anta karaNa vRttipara nirbhara hai| jisa bAhya pravRttise usa nirmala vRttikA poSaNa hotA hai, use ahiMsAkA aga mAnA jAtA hai / jisase nirmalatAkA zoSaNa hotA hai, usa bAhya vRttiko (bhale hI vaha ahiMsAtmaka dIkhe) nirmalatAkA ghAtaka honeke kAraNa hiMsAkA aga mAnA hai| 1 "nato'pi karSakAduccaiH pApo'ghnannapi dhiivrH|" -sAgAradharmAmRta 2. 82 // "aghnannapi bhavetpApI, nighnannapi na pApabhAk / abhidhyAnavizeSaNa yathA dhovrkrssko|" -yazastilaka pUrvArdha pR0 551 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 jainazAsana dekho, rogIke hitakI dRSTivAlA DaoNkTara Aparezaname asaphalatAvaza yadi kisIkA prANaharaNa kara detA hai, to use hiMsaka nahIM mAnA jaataa| hiMsAke pariNAmake binA hisAkA doSa nahIM lgtaa| koI vyakti apane virodhIke prANaharaNa karanekI dRSTi se usapara bandUka choDatA hai aura daivavaza nizAnA cUkatA hai / aisI sthitime bhI vaha vyakti hiMsAkA doSI mAnA jAtA hai, kyoki usake hisAke pariNAma the| isIlie vaha Ajake nyAyAlayame bhayakara daNDako prApta karatA hai| isa prakAzame bhAratavarSake dhArmika itihAsake lekhakakA jaina-ahiMsA para AkSepa nirmUla pramANita hotA hai| ___ udyogI hisA vaha hai jo khetI, vyApAra Adi jIvikAke ucita upAyoke karaneme ho jAtI hai| prAthamika sAdhaka vuddhipUrvaka kisI bhI prANIkA ghAta nahIM karatA, kintu kArya karaneme hiMsA ho jAyA karatI hai| isa hiMsA-ahiMsAkI mImAsAme "hiMsA karanA' aura 'hiMsA ho jAnA' meM atara hai| hiMsA karaneme buddhi aura manovRtti prANaghAtakI ora svecchApUrvaka jAtI hai, hisA ho jAneme manovRtti prANaghAtakI nahIM hai, kitu sAdhana tathA paristhitivizeSavaza prANaghAta ho jAtA hai| mumukSu aise vyavasAya, vANijyame pravRtti karatA hai, jinase AtmA malina nahIM hotI, ata krUra athavA nindanIya vyavasAyame nahI lgtaa| nyAya tathA ahiMsAkA rakSaNapUrvaka alpalAbhame bhI vaha santuSTa rahatA hai| vaha jAnatA hai ki zuddha tathA ucita upAyose AvazyakatApUraka sapatti milegI, adhika nhii| vaha sampattike sthAname puNyAcaraNako baDI aura saccI sampatti mAnatA hai| AtmAnuzAsaname likhA hai "zuddhardhanavivardhante satAmapi na sampadaH / na hi svacchAmbubhiH pUrNAH kadAcidapi sindhavaH // 45 // " 1 adhyAya 7 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Aloka me 167 satpuruSo takakI sampatti zuddha dhanase nahI vaDhatI hai| svaccha jalase kabhI bhI samudra nahI bharA jA sakatA / eka koTI prakhyAta jaina vyavasAyI vandhune hamase pUchA - "hamane dugdhAdike pracAra tathA pazupAlana nimitta vahutase pazuokA pAlana kiyA hai / java pazu vRddha hone para dUdha denA vilakula banda kara dete haiM, tava anya loga to una nirupayogI pazuoko kasAiyoko veca kharcese mukta ho dravyalAbha uThAte hai kintu jaina honeke kAraNa hama unako na becakara unakA bharaNa-poSaNa karate haiM, isase pratispardhAke bAjArameM hama vizeSa Arthika lAbhase vacita rahate hai / vatAiye ApakI udyogI hiMsA kI paridhike bhItara kyA hama una asamartha pazuoko beca sakate hai ?" maine kahA- kabhI nahI / unheM vecanA krUratA, kRtaghnatA tathA svArthaparatA hogI / jaise apane kuTumbake mAtA, pitA Adi vRddhajano ke arthazAstra kI bhASAme nirupayogI hone para bhI nItizAstra tathA saujanya vidyAke ujjvala prakAzame dInase dIna bhI manuSya unakI sevA karate hue unakI vipattikI avasthAme ArAma pahu~cAtA hai, aisA hI vyavahAra udAra tathA vizAla dRSTi rakha pazu jagat ke upakArI prANiyokA rakSaNa karanA kartavya hai / vaDe vaDe vyavasAyI anya mArgose dhanasacaya karake yadi apanI udAratA dvArA pazupAlaname pravRtti kareM, to ahiMsA dharmakI rakSAke sAtha hI sAtha rASTrake svAsthya tathA zaktisavardhaname bhI vizeSa sahAyatA prApta ho / manuSyajIvana zreSTha aura ujjvala kAryoMke lie hai| jo digbhrAnta prANI use artha arjana karanekI mazIna soca yena kena prakAreNa sampatti sacayakA sAdhana mAnate haiM, ve apane yathArtha kalyANase vaJcita rahate hai / vivekI mAnava apane Adarza rakSaNake lie ApattikI paravAha nahI karatA 1 " vRddhabAlavyAdhitakSINAn pazUn bAndhavAniva poSayet / " - nItivAkyAmRta pR0 65 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jainazAsana vahU to, vipattiyoko AmatraNa detA hai aura apane AtmabalakI parIkSA letA hai| aisA ahiMsaka zarAva, haDDI, camar3A, machalIke tela sadRza hiMsAse sAkSAt samvandhita vastuoke vyavasAya dvArA bar3A dhanI vana rAjaprAsAda khaDe karaneke sthAnapara ImAnadArI aura karuNApUrvaka kamAI gaI sUkhI roTIke Tukar3oko apanI jhopar3Ime baiThakara khAnA pasada kregaa| vaha jAnatA hai ki hiMsAdi pApome laganevAlA vyakti naraka tathA tiryaJca paryAyame vacanAtIta vipattiyoko bhogA karatA hai / ahiMsAtmaka jIvanase jo Anandanirjhara AtmAme vahatA hai usakA svapname bhI darzana himakavRttivAloke pAsa nahIM hotaa| vAhya padArthoke abhAvame tanika bhI kapTa nahIM hai, yadi AtmAke pAsa sadvicAra, lokopakAra aura pavitratAko amUlya sampatti hai| mevAr3akI svatantratAke lie apane rAjasI ThAThako chor3a vanacaroke samAna dhAsakI roTI taka khA jIvana vyatIta karanevAle kSatriya-kula-avatasa mahArANA pratApakI AtmAme jo zAnti aura zakti thI, kyA usakA zatAza bhI akavarake adhIna vana mAla uDAte hue mAtRbhUmiko parAdhIna karaneme udyata mAnasiMhako prApta thA? isI dRSTise ahiMsAkI sAdhanAmeM kucha UparI aDacane Ave bhI to kutarka kI oTase hiMsAkI ora jhukanA lAbhaprada na hogaa| jisa kAryameM AtmA kI nirmala vRttikA ghAta ho usase sAvadhAnIpUrvaka sAdhakako vacanA caahie| isa ahiMsAtmaka jIvanake viSayame logone aneka bhAnta dhAraNAe~ vAMdha rakhI hai / koI yaha sujhAte hai ki yadi Anandako avasthAme kisI ko mAra DAlA jAe, to gAntabhAvase maraNa karanevAlekI sadgati hogii| ve loga nahI socate ki marate samaya kSaNa-mAtrameM pariNAmokI kyA se kyA gati nahIM ho jaatii| prANa parityAga karate samaya honevAlI vedanAko vecArA prANa lenevAlA kyA samajhe! "jAke pAMva na phaTI bivAI, so kyA jAne pIra praaii|" Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsAke Alokame koI socate hai dukhI prANIke prANokA anta kara denese usakA dukha dUra ho jAtA hai| aisI hI preraNAse ahiMsAke vizeSa ArAdhaka gAdhIjIne apane sAvaramatI Azramame eka rugNa go-vatsako injekzana dvArA yamamandira pahu~cAyA thaa| ahiMsAke adhikArI jJAtA AcArya amRtacandra svAmI isa kRtime pUrNatayA hiMsAkA sadbhAva batalAte hai| jIvana-lIlA samApta karane vAlA bhUmavaza apaneko ahiMsaka mAnatA hai| vaha nahIM socatA ki jisa pUrvasacita pApakarmake udayase prANI kaSTakA anubhava kara rahA hai, prANa lenese usakI vedanA kama nahIM hogii| usake prakaTa honeke sAdhanokA abhAva ho jAnese hame usakI yathArtha avasthAkA paricaya nahI ho paataa| hA, prANaghAta karaneke samAna yadi usa jIvake asAtA denevAle karmakA bhI nAza ho jAtA, to usa kAryame hiMsAkA sadbhAva svIkAra kiyA jaataa| pazuke sAtha manamAnA vyavahAra isalie kara liyA jAtA hai ki usake pAsa apane kaSToko vyakta karanekA samucita sAdhana nahIM hai / bachaDeke samAna manuSyAkRtidhArI kisI vyaktike prati pUrvokta karuNA kA pradarzana hotA to Adhunika nyAyAlaya usakA ucita ilAja kie binA na rhtaa| yaha bhI kahA jAtA hai ki Akha badakara una pazuo Adike prANa lo, jo dUsaroke prANa liyA karate hai| isa bhAnta dRSTike doSako batAte hue paDitavara prAzAdharajI samajhAte hai ki isa prakriyAse sasArame cAroM ora hiMsAkA daura-daurA ho jAegA tathA atiprasaga nAmakA doSa AegA / vaDe hiMsakokA mArane vAlA usase bhI baDA hisaka mAnA jAegA aura isa prakAra yaha bhI hanana kiyA jAnekA pAtra samajhA jaaegaa| hiMsaka zarIra dhAraNa karane mAtrase hI hiMsAtmaka pravRttikA pradarzana kie vinA unheM mAra DAlanA vivekazIla mAnavake lie ucita nahI kahA jA sakatA / pazu jagatmeM bhI kabhI-kabhI koI viziSTa hiMsakaprANIkI AtmAme ahiMsAkI eka jhalaka A jAtI hai| jaisA pahile batA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jainazAsana diyA gayA hai ki bhagavAn mahAvIra bananevAle siMhakI paryAyame usa jIvane ahiMsAkI camatkAriNI sAdhanA Arambha kara dI thii| kyA binA soce samajhe usake siMha zarIrako dekha use mRgAri mAna lenA aura usake prANaghAta ke lie pravRtti karanA ucita hogA? AcArya guNabhadrane usa siMhake viSaya meM likhA hai-"svArtha mRgArizabdo'sau jahe tasmin dayAvati"-usa dayAvAn siMhake viSayame mRgAri-mRgokA zatru isa zabdane apane yathArtha arthakA parityAga kara diyA thA-vaha zabda rUDhivaza pracArame AtA thaa| ___ yaha bhI bAta sAdhaka socatA hai ki isa ananta sasArame bhUmaNa karatA huA yaha jIva Aja siMha, sarpAdi paryAyame hai aura apanI paryAyadoSake kAraNa ahisAtmaka vRttiko dhAraNa nahIM kara sakatA hai, to usake jIvanakI samApti kara denA kahA taka ucita hai ? kyoki hisana karanA una Atma-vikAsahIna pazuoke samAna merA dharma nahI hai| jisa pazuko mai mAranekI socatA hU~ sambhava hai ki mere atyanta snehI hitaiSI jIvakA hI usa paryAyame utpAda huA ho aura durbhAgyavaza usa hatabhAgyako manuSyoke dvArA krUra mAnI jAnevAlI paryAyame janma milA ho| aise prANI ke hanana karaneke vicArase AtmAme krUratAkA zaitAna aDDA jamA letA hai| phira usameMse ahiMsAtmaka vRtti dUra ho jAtI hai| ataeva dayAlu vyaktiko adhikase adhika prayatna prANarakSAkA karanA caahie| kabhI-kabhI janmAntarame hisita jIva acchA badalA bhI letA hai, yaha nahI bhUlanA caahie| ___ ahiMsAke nAmapara eka baDI vicitra dhAraNA sarvabhakSI cIna, jApAna Adi dezome pAI jAtI hai| ahiMsAkA vinodamaya pradarzana dekha DA0 raghuvIra, ema0 e0, pI0 eca0 DI0 ne "jApAname buddha-ahiMsA-siddhAntakA paripAlana" zIrSaka lekhame batAyA thA ki jApAnI loga cerI nAmaka vRkSakI lakaDiyoko khudAIke kAmame lAte hai isalie Tokiyome unakI AtmAkI zAntike lie prArthanA kI jAtI hai| TUTI huI putaliyo Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke Aloka me 171 tathA suiyome AtmAkA sadbhAva svIkAra karake unakI zAnti nimitta ddhadevase abhyarthanA kI jAtI hai| jina-jina jAnavaroko jApAnI loga khA jAte haiM unakI zAntinimitta ve prArthanA karate hai / isa paddhatise ve apane ko pavitra aura zuddha samajhane lagate hai / yaha paritApa vANIke sthAname tathA dambhake vadaleme yadi satyase samanvita hokara hRdayase udita hotA to jApAniyoke jIvaname 'ahiMsA paramo dharma' kA I jAgaraNa hue binA na rahatA / Aja jo vizvame vipatti aura sakaTakA nagna nartana dikhAI paDa rahA hai, usakA yathArtha kAraNa yahI hai ki logome 'Atmavat sarvabhUteSu' kI bhAvanA prasupta ho gayI hai, aura usake sthAnapara svArthasAdhanako jaghanya eva sakIrNa dRSTi jAgrata ho uThI hai| 1. "In the earlier and middle years of Japan the monks, nuns and a few pious men and women practised vegetarianism, but it is so superficial that at the mere thought of the West, it disappeared rapidly Formerly a nation of fish-eaters, it is now equally proud of being beef and pork eaters Even the pious, whether among the clergy or the laity, relish without any compunction forbidden meat But it should not be understood that the idea has altogether been become extinct In recent years it has taken a new form that of memorial services. 1 Wood print engravers guild holds memorial services in honour of the spirit of the countless cherry trees mass for silkworms spirits of fish- .service for the broken dolls & broken needles, the needles being regarded as living being " Prof. Raghuvira, M A., Ph. D, D Lit's article "The Practice of the Buddhist tenets of Ahimsa in Japan' an Modern Review, Feb. 1938 p 165. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jainazAsana ___isa sambandhame dezaratna DaoN. rAjendraprasAdajIke prayAga vizvavidyAlaya ke upAdhi vitaraNotsavake avasarapara vyakta kie gae anta karaNake udgAra vizeSa mahattvapUrNa hai -"mere vicArase yaha viSama avasthA isalie paidA huI hai, ki mAnavane prakRti-vijayakI dhuname apanI AtmAko bhulA diyA aura usane daulata ikaTThI karanemeM dharmako tilAjali de dI hai aura zakti sacita karaneme snehakA parityAga kara diyA hai|" isalie vinAzase bacane ke viSayame unakA kathana hai, "vaha patha hai AtmavijayakA pth| vaha patha hai tyAga aura sevAkA patha / vaha patha hai bhAratakI prAcInatama saskRtikA patha" (tA0 12-12-1947) yaha Atma vismRtikA hI duSpariNAma hai, jo loga nirakuza ho pazuvadhame pravRtta ho, svArthasAdhanA nimitta manuSyake jIvanakA bhI mUlya nahI Akate, aura narasahArakArI kAryome bhI nirantara lage rahate hai| mAsabhakSI loga to kahate hai-gAyame AtmA nahI hai( A cow has no soul ), Fating areif faqent ari ** AtmA nahI mAnatA huA pratIta hotA hai| Aja jisa unnatikA ucca nAda sarvatra suna paDatA hai, vaha Atma-jAgaraNa athavA saccI jIva-rakSAkI unnati nahIM hai, kintu prANaghAtake kuzala upAyokI vRddhi hai| DaoN0 ikabAlakI ukti kitanI yathArtha hai - ___."jAna hI lenekI hikamatameM tarakkI dekhii| mautakA rokanevAlA koI paidA na huA ?" mautake muhase bacA, amara jIvana aura AnandapUrNa jyotiko pradAna karanekI zreSTha sAmarthya aura ucca kalA ahiMsAme vidyamAna hai| isa ahiMsAkI sAdhanAke lie isa prANIko apanI adhomukhI vRttiyoM ko UrdhvagAminI banAnekA udyoga karanA par3atA hai| sAdhAraNatayA jala nIcekI ora jAtA hai| use U~cI jagaha bhejaneko vizeSa udyoga Avazyaka hotA hai, usI prakAra jIvakI pravRttiko samunnata banAnA zrama aura sAdhanAke dvArA hI sAdhya hogA; sumadhura bhApaNo, mohaka prastAvo yA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke Aloka me 173 vAhya viziSTa vastrAdi dhAraNase yaha kAma nahI hogA / zrI kAlelakara mahAzayakA kathana vizeSa AkarSaka hai: - "vinA parizrama kie hama ahiMsaka, nahI bana sakege / ahiMsAkI sAdhanA vaDI kaThina hai| eka ora paudgalika bhAva khIca-tAna karatA hai, to dUsarI ora AtmA saceta banatA hai / zarIra prathama' vicAra karatA hai, AtmA utkarSakA cintana karatA hai / dUsarokA hita hRdayame rahanese AtmA dhArmika zraddhAvAna banatA hai / Aja dekhate hai, to patA calatA hai ki saba rASTra yuddhase pRthak rahanA cAhate hai, para sAtha hI sAtha yuddhakI sAmagrI bhI pUre jorase juTAte phirate hai / " aisI vikaTa sthiti meM paritrANakA kyA upAya hogA, isa samvandhame ve kahate hai, "AjakI mAnabatAko yuddhake dAvAnalase mukta karanekA ekamAtra upAya bhagavAn mahAvIrakI ahiMsA hI hai / " zubhacandrAcArya kahate haiM. "yatkiJcitsaMsAre zarIriNAM duHkhazokabhayabIjam / daurbhAgyAdi samastaM tadvisAsambhavaM jJeyam // " - jJAnArNava pR0 120 / isa sasArameM jIvoke dukha, zoka, bhayake bIjasvarUpa durbhAgya Adi kA darzana hotA hai, vaha saba hiMsAse utpanna samajhanA caahie| eka kavine kitanA sundara kahA hai "Whoever places in man's path a snare, Himself will in the sequel stumble there. Joy's fruit upon the branch of kindness grows. Who sows the bramble, will not pluck the rose." jo dUsareke mArgameM jAla bichAtA hai, vaha svaya usame giregA / karuNA kI zAkhAmeM Anandake phala lagate hai| jo kATA votA hai vaha gulAvako nahI pAvegA / 1 'jaina' bhAvanagara san 1946 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga - syAdvAda sAdhakake lie jisa prakAra puNya-jIvana aura pavitra pravRttiyokI AvazyakatA hai, usI prakAra hRdayase satyakA bhI nikaTatama paricaya honA Avazyaka hai / manuSyakI maryAdita zaktiyA hai / padArthoke parijJAnake sAdhana bhI sadA sarvathA sarvatra sabako eka hI rUpameM padArthokA paricaya nahI karAte / eka vRkSa samIpavartI vyaktiko puSpa-patrAdi- prapUrita pratIta hotA hai, to dUravartIko usakA eka vilakSaNa AkAra dIkhatA hai / parvata ke samIpa Anepara vaha hame durgama aura bhISaNa mAlUma paDatA hai, kintu dUrastha vyaktiko vaha ramya pratIta hotA hai - "dUrasthA bhUdharA ramyA " / isI prakAra vizvake padArthoke viSayame hama loga apane-apane anubhava aura adhyayana kA vizleSaNa kare, to eka hI vastuke bhinna-bhinna prakArake anubhava milege; jinako akATya honeke kAraNa sadoSa yA bhUma-pUrNa nahI kahA jA sakatA / eka 'sakhiyA' nAmaka padArtha ke viSayame vicAra kIjie / sAdhAraNa janatA use viSa rUpase jAnatI hai, kintu vaidya usakA bhayakara roga nivAraNa meM sadA prayoga karate hai / isalie janatAkI dRSTise use mAraka kahA jAtA hai aura vaidyokI dRSTise lAbhaprada honeke kAraNa usakA sAvadhAnIpUrvaka prayoga kiyA jAtA hai | isI prakAra vastuoke viSayame bhinna-bhinna prakArakI dRSTiyA sunI jAtI hai aura anubhavame bhI AtI hai / ina dRSTiyopara gambhIra vicAra na kara kUpa-maNDUkavat sakIrNaM bhAvase apaneko hI yathArtha samajha virodhI dRSTiko ekAnta asatya mAna baiThate hai / dUsarA bhI inakA anukaraNa karatA Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga- syAdvAda 175 hai / ' aise sakIrNa vicAravAloke sayogase jo sagharSa hotA hai use dekha sAdhAraNa to kyA vaDe - vaDe sAdhucetaska vyakti bhI satya samIkSaNase dUra ho paropakArI jIvaname pravRtti karanekI preraNA kara cupa ho jAte hai / aura, yaha kahane lagate hai - satya ulajhanakI vastu hai| use ananta kAlataka sulajhAte jAoge to bhI ulajhana jaisIkI taisI gorakha-dhandheke rUpame vanI rahegI / isalie thoDese amUlya mAnava jIvanako premake sAtha vyatIta karanA caahie| isa dRSTivAle vuddhike dhanI hote hai, to yaha zikSA dete hai "koI kaheM kachu hai nahI, koI kahe kacha hai / hai nau nahIMke bIcameM, jo kucha hai so hai // " sAdhAraNa janatAkI isa viSayame upekSA dRSTiko vyakta karate hue kavi akabarane kahA hai "majahabI vahasa maine kI hI nahIM phAlatU akla mujhameM thI hI nahIM / " aisI dhAraNAvAle jisa mArgame lage hue cale jA rahe hai, usame tanika bhI parivartanako ve taiyAra nahI hote| kAraNa, apane pakSako ekAnta satya samajhate rahanese satya - sindhuke sarvAgINa paricayake saubhAgya se ve vacita rahate hai / eka bAra eka vizvadharmaM sammelaname mujhe sammilita honekA suyoga milaa| vauddhadharmakA pratinidhitva karanevAle darzana zAstrake AcArya eka DaoNkTara mahAnubhAvane kahA thA ki buddha devanaM prapaJcake viSayame satya samIkSaNakI dRSTime apane bhaktokA kAla-kSepa karanA ucita nahI samajhakara loka-sevA, prema, dharma-pracAra Adiko jIvanopayogI kahA / isalie DAkTara mahAzayakI dRSTime dArzanikatAkA mArga kaNTaka-maya aura mRga marIcikAkA rAstA thA / usa samaya jaina-dharmakI samanvayakArI dRSTipara prakAza DAlanekI cintanAme meM nimagna thA / jainadharmake apane bhASaNake prArambhameM maine bauddha pratinidhike prabhAvako dhyAna meM rakhate hue kahA Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 janazAsana ki-cArvAkane to pUrvokta dRSTise bhI Age baDha lokopayogI AkarSaka yukti dvArA vizvakI samIkSAko 'bAlU peli nikAla tela' jaisI sArahIna samasyA smjhaayaa| dekhie vaha kyA kahatA hai-tarkake sahAre satyako dekhanA cAho to vaha hamArA ThIka mArga-darzana nahIM krtaa| jisa prakAra tarka eka pakSake aucityako batAnevAlI sAmagrI upasthita karatA hai usI prakAra anya pakSako ucita batAnevAlI sAmagrIko bhI kamI nahI hai| zAstro ke pramANa bhI paraspara vicitratAose paripUrNa hai| eka jJAnI puruSa kI likhI bAta pramANita mAne aura dUsarekI nahIM, yaha salAha ThIka nahI jNctii| dharmakA svarUpa manuSyakI buddhike pare hai| vaha hai athavA nahI, nahIM kaha skte| gaDariyeke netRtvame jisa prakAra bheDokA jhuNDa rahA karatA hai usI prakAra prabhAvazAlI puruSa apane-apane panthakA netA vana logoko apanI ora khIca letA hai| isa dRSTise to mAnava-jIvana kI jo vizeSa-zakti tarkaNA hai, vaha bilkula akAryakArI ho jAtI hai| aisI nibiDa-nirAzAko avasthAme bhI jainadharmakA anekAntavAda athavA syAdvAda nAmakA vaijJAnika upAya paryApta prakAza tathA sphUrti pradAna karatA hai| satyakA svarUpa samajhaneme DarakI koI bAta hI nahI hai| bhUma, asAmarthya athavA mAnasika durbalatAke kAraNa koI bar3A santa bana aura koI dArzanika ke rUpame A hame rassIko sApa batA DarAtA hai| syAdvAda vidyAke prakAzame sAdhaka tatkAla jAna letA hai ki yaha sarpa nahI rassI hai-isase DaranekA koI kAraNa nahI hai| purAtanakAlame jaba sAmpradAyikatAkA nazA gaharA thA, taba isa syAdvAda siddhAntakI vikRta rUpa-rekhA pradarzita kara kinhI-kinhI nAmAkita dharmAcAryone isake viruddha apanA roSa prakaTa kiyA aura usa sAmagrIke prati 'vAvAvAkya pramANam' kI AsthA rakhanevAlA Aja bhI satyake prakAza Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga-syAdvAda 177 se apaneko vacita karatA hai| AnandakI bAta hai ki isa yugame sAmpradAyikatAkA bhUta vaijJAnika dRSTike prakAzame utarA, isalie syAdvAdakI guNa-gAthA vaDe-baDe vizeSajJa gAne lge| jarmana vidvAn pro0 harmana jekobIne likhA hai-"jainadharmake siddhAnta prAcIna bhAratIya tattvajJAna aura dhArmika 'paddhatike abhyAsiyoke lie bahuta mahattvapUrNa hai| isa syAdvAdase sarva satya vicArokA dvAra khula jAtA hai|" iNDiyA Aphisa landanake pradhAna pustakAlayAdhyakSa DA0 thAmasake udgAra baDe mahattvapUrNa hai-"nyAyazAstrame jaina nyAyakA sthAna vahuta U~cA hai| syAdvAdakA sthAna var3A gambhIra hai| vaha vastuokI bhinna-bhinna paristhitiyopara acchA prakAza DAlatA hai|" bhAratIya vidvAnome niSpakSa Alocaka sva0 paNDita mahAvIraprasAda dvivedIkI AlocanA adhika udbodhaka hai-"prAcIna Dharake hindU-dharmAvalamvI bar3e-baDe zAstrItaka ava bhI nahIM jAnate ki jainiyokA 'syAdvAda' kisa cir3iyAkA nAma hai| dhanyavAda hai jarmanI, phrAnsa aura iMglaiNDake kucha vidyAnurAgI vizeSajJoko jinakI kRpAse isa dharmake anuyAyiyoke kIrti-kalApakI khojakI ora bhAratavarSake itarajano kA dhyAna AkRSTa huaa| yadi ye videzI vidvAn jainoke dharmagranthokI AlovanA na karate, unake prAcIna lekhakokI mahattA prakaTa na karate to hamaloga zAyada Aja bhI pUrvavat ajJAnake andhakArameM hI DUvate rhte|" ___ gAMdhIjIne likhA hai "jisa prakAra syAdvAdako maiM jAnatA hU~, usI prakAra maiM use mAnatA huuN| mujhe yaha anekAnta vaDA priya hai|" ___ zrIyuta mahAmahopAdhyAya satyasampradAyAcArya pa0 svAmI rAmamizrajI zAstrIne likhA hai ki-"syAvAda jainadharmakA eka abhedya kilA hai, jisake andara prativAdiyoke mAyAmaya gole praveza nahIM kara skte|" ava hameM dekhanA hai ki yaha syAdvAda kyA hai jo zAnta gambhIra aura asAmpradAyikokI AtmAke lie paryApta bhojana pradAna karatA hai| 'syAt' zabda kaJcit-kisI dRSTise (from some point of view) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 jainazAsana arthakA bodhaka hai| 'vAda' zabda kathanako batAtA hai| isakA bhAva yaha hai ki vastu kisI dRSTise isa prakAra hai, kisI dRSTise dUsarI prakAra hai| isa taraha vastuke zeSa aneka dharmo-guNoko gauNa banAte hue guNavizeSako pramukha banAkara pratipAdana karanA syAdvAda hai| svAmI samantabhadra kahate hai"syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAt kiNvRttcidvidhiH|" prAptamImAMsA 104 / laghIyastrayame akalaMkakadeva likhate hai-"anekAntAtmakArthakathana syAdvAda.1 anekAntAtmaka-aneka dharma-viziSTa vastukA kathana karanA syAdvAda hai|" kathanake sAtha syAt zabdakA prayoga karanese sarvathA ekAnta dRSTikA parihAra ho jAtA hai| syAdvAdame vastuke aneka dharmokA kathana honeke kAraNa use aneka dharmavAda athavA anekAntavAda kahate hai| jaba ananta dharmopara dRSTi rahatI hai taba use sakalAdeza-paripUrNa dRSTi kahate hai| java eka dharmako pradhAna banA zeSa dharmoko gauNa banA diyA jAtA hai taba use vikalAdeza-apUrNa dRSTi kahate hai| vikalAdezako naya-dRSTi aura sakalAdezako pramANa-dRSTi kahate hai| jIva me jJAna darzana, sukha, zakti Adi ananta guNa vidyamAna hai| jaba pratipAdakakI vivakSA-dRSTi ananta guNopara kendrita rahatI hai taba syAt gabdake sAtha 'jIva' padakA prayoga usake ananta dharmoko sUcita karatA hai| isalie akalaMka svAmIne likhA hai-'syAt jIva eva' aisA kathana honepara 'syAt' zabda anekAnta aneka dharmapuJjako viSaya karatA hai| "syAt astyevajIva" isa vAkyame 'syAt' zabda jIvake astitva guNako 1 "upayogI zrutasya dvau syaadvaadnysNjnyitau| syAdvAdaH sakalAdezaH nayo vikalasaMkathA // 6 // " -lghiiystry| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mAga-syAdvAda 176 pradhAnatAse batAtA hai / isa prakAra syAt zabda dvArA anekAnta aura samyak ekAntakA bodha hotA hai| ___ vastuke ananta dharmokA jina ekAntiyoko patA nahI hai, ve syAdvAda vidyAkA pratipAdana karane meM samartha na ho ske| bhagavAn RSabhadevase lekara mahAvIra paryanta caubIsa tIrthakarone zreSTha sAdhanAke phalasvarUpa sarvajJatAke sUryako prApta kiyA aura usake prakAzameM syAdvAda vidyAkA. paricaya paayaa| isIlie akalaMkadevane laghIyastraya granthake pramANapraveza prakaraNake prArambhame tIrthakaroko puna puna svAtmopalabdhike lie praNAma karate samaya 'syAdvAdI' zabdase samalaDa kRta kiyA hai| kitanA bhAvapUrNa magala zloka hai "dharmatIrthakarebhyo'stu syAdvAdibhyo namo nmH| RSabhAdimahAvIrAntebhyaH svAtmopalabdhaye // " isa syAdvAda-vANIke AdhArapara mahApurANakAra bhagavajjinasena jinendra bhagavAnme sarvajJatAkA sadbhAva sUcita karate hai| jinendra vRSabhanAthakA stava karate hue kahate hai, "he Iza, ApakI sArvatrikI vANIkI pavitratA Apake sarvajJapaneko vatAtI hai| isa jagatme isa prakArakA mahAn vacana-vaibhava alpajJomeM nahI dikhAI paDatA hai|" 1 "syAjjIva eva ityukte'nekAntaviSayaH syAcchabdaH / 'syAdastyeva jIvaH' ityukte ekAntaviSayaH syaacchbdH|"-lghii0 pR0 21 // 2 "sArvajJaM tava vaktIza vcHshuddhirshessgaa| na hi vAgvibhavo mandadhiyAmastIha pussklH||133|| vaktRprAmANyato deva vcHpraamaannymissyte| na hyazuddhatarAdvaktuH prabhavantyujjvalA girH||134|| saptabhaMgyAtmikeyaM te bhAratI vishvgocraa| prAptapratItimamalAM tvayyudbhAvayituM kssmaa||135||" -mahApurANa, parva 33 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana "prabho, baktAkI prAmANikatAse vacanakI prAmANikatA mAnI jAtI hai / apavitra vaktAke dvArA ujjvala vANI nahI utpanna hotI hai / " " ApakI vizva viSayiNI saptabhaga rUpa bhAratI Apame vizuddha AptapratItiko utpanna karanemeM samartha hai / " 150 kavi dhanajaya kahate haiM -"jisa prakAra jvara - mukta vyaktikA bodha usake svara vizeSake dvArA hotA hai usI prakAra syAdvAda vANIke dvArA jinendra bhagavAnkI nirdoSatAkA jJAna hotA hai / " AtmAkI sarvajJatApara tArkika dRSTise pahile prakAza DAlA jA cukA hai | yahA hama vauddhoke atyanta mAnya grantha majjhimanikAya ( bhAga 1, pR0 92-93 ) kA nimnalikhita pramANa upasthita karate hai, jisase jainadharmake prabala pratidvadvI bauddha sAhitya dvArA bhagavAn mahAvIrakI sarvajJatA kI mAnyatApara prakAza paDatA hai / purAtana bauddha pAlI vADamayame bhagavAn mahAvIra aura jaina saskRtike viruddha kAphI asayata tathA roSapUrNa udgAra aneka sthalopara vyakta kie gae hai| bhagavAn mahAvIrake samakAlIna sAhityame nirgrantha jJAta-putra mahAvIrako sarvajJa aura sarvadarzI tathA paripUrNa jJAna, darzanake jJAtApanekI mAnyatAkA ullekha atyadhika prabhAvapUrNa sAkSI mAnA jAnA cAhie / pAlIme zabda ye hai "nigaNTho, zrAvaso, nAthaputto savvaJJa, savvadarasAvI aparisesaM trANadassanaM parijAnAti / " - ma0 ni0, bhAga 1, pR0 91-93 : P.T.S. vANIke dvArA eka sAtha paripUrNa satyakA pratipAdana karanA sambhava nahI hai, isalie jisa dharma yA jina dharmokA varNana kiyA jAe ve pradhAna 1 " nAnArthamekArtha madastvaduktaM hitaM vacaste nizamayya vaktuH / nirdoSatAM ke na vibhAvayanti jvareNa muktaH sugamaH svareNa // " - viSApahAra 26 / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga - syAdvAda 1-1 ho jAte haiM aura anya gauNa vana jAte hai| ekAnta dRSTime anya gauNa dharmo ko vastuse pRthak kara unhe astitvahIna vanA diyA jAtA hai isalie mithyA ekAnta dRSTike dvArA satyakA saudarya samApta ho jAtA hai / anekAnta vidyA ke prakANDa AcArya amRtacandra kahate hai' - jisa prakAra dadhi manthana kara makkhana nikAlanevAlI gvAlina apane eka hAthase rassI ke eka chorako sAmane khIcatI hai, to usI samaya vaha dUsare hAtha chorako zithila kara pIche pahu~cA detI hai, para choDatI nahI hai, pazcAt pIche gaye hue chorako mukhya banA rassIke dUsare bhAgako pIche le jAtI hai / isa prakAra AkarSaNa aura zithilIkaraNa kriyAo dvArA dadhimese sArabhUta tattvako prApta karatI hai / anekAnta vidyA eka dRSTiko mukhya nAtI hai aura anyako gauNa karatI hai / isa prakriyA ke dvArA vaha tattvajJAna rUpa amRtako prApta karAtI hai| pahile sakhiyAko jana sAdhAraNakI bhApAme prANa ghAtaka batAyA thA, vaidyarAjakI dRSTime use usake viparIta prANa-rakSaka kahA thaa| ina paraspara virodhI pratIta hone vAle vaktavyomaM virodha isa prakAra dUra kiyA jA sakatA hai ki yadi manamAnI mAtrAme vinA yogya anupAnake vaha khAyA jAya to prANa-rakSaka nahI hogA kintu catura cikitsakake tatvAvadhAna me yathAvidhi sevana karanepara vahI roga nivAraka hogaa| isalie use eka dRSTise prANarakSaka kahanA ThIka hai / dUsarI dRSTise prANaghAtaka kahanA bhI satyakI maryAdAke bhItara hai| eka tIna iJca lambI rekhA khicI hai| use hama na to choTI kaha sakate hai aura na vaDI / usakA choTApana athavA lamvApana sApekSa 1 " ekenAkarSantI zlathayantI vastutattvamitareNa / antena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI / / " - puruSArthasiddhayupAya 225 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jainazAsana ( Relative ) hai | pAca iJcavAlI rekhA Upara khIcanepara vaha laghu kahI jAtI hai aura do iJca mAnavAlI dUsarI rekhAkI apekSA vaha bar3I kahI jAtI hai / isI prakAra vastuke svarUpake viSayame sAdhakako patA lagegA ki samanvayakArI parasparame maMtrI rakhanevAlI dRSTiyose vastukA svarUpa ThIka rItise hRdaya-grAhI ho jAtA hai / yaha syAdvAda hamAre nitya vyavahArakI vastu hai / isakI upAdeyatAM svIkAra kie binA hamArA lokavyavahAra eka kSaNa bhI nahI vana sakatA / prAcArya hemacandrane vatAyA hai, ki syAdvAdakA sikkA sampUrNa vizva meM calatA hai| isakI maryAdAke bAhara koI bhI vastu nahI raha sakatI / choTese dIpakase lekara vizAla AkAza paryanta sabhI vastue~ kisI dRSTise nitya aura kisI dRSTise anitya rUpa anekAnta mudrAse akita hai - "pradIpabhAvyoma samasvabhAvaM syAdvAdamudrAnatibhedi vastu / tannityamevaikamanityamanyaditi tvadAjJAdviSatAM pralApAH // " - anyayogavya 0 pitAkI dRSTise loka vyavahArameM hama dekhate hai eka vyakti apane putra kahalAtA hai, vahI vyakti, jo putra kahalAtA hai bhAnajekI apekSA mAmA, putrakI dRSTise pitA bhI kahalAtA hai, isa prakAra dekhanese pratIta hotA hai ki putrapanA, pitApanA, mAmApanA Adi vizeSatAe~ paraspara judI - judI hai kintu unakA eka vyaktime bhinna dRSTiyokI apekSA binA virodhake sundara samanvaya pAyA jAtA hai| isI prakAra padArtho ke viSayame bhI sApekSatAkI dRSTise avirodhI tattva prApta hotA hai| vaijJAnika prAnsTAinane apane sApekSatAvAda siddhAnta ( theory of relativity ) dvArA syAdvAda dRSTikA hI samarthana kiyA hai| vastuke astitva guNako pradhAna mAnanepara sadbhAva sUcakadRSTi, samakSa AtI hai aura jaba pratipedhya-niSedha kie jAnevAle dharma mukhya hote hai, taba nAsti nAmaka dvitIya dRSTi udita hotI hai| vastu apane dravya, kSetra, Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga-syAdvAda 183 kAla aura bhAvakI dRSTise satsvarUpa hai, vahI vastu anya padArthoM kI apekSA nAsti rUpa hotI hai| hAthI apane svarUpako apekSA sadbhAva rUpa hai lekina hAthIse bhinna U~Ta, ghoDA Adi gajase bhinna vastuoM kI apekSA hAthI asadbhAvAtmaka hotA hai| yadi svarUpakI apekSA hAthIke sadbhAvake samAna pararUpakI bhI apekSA hAthIkA sadbhAva ho to hAthI, aMTa, ghoDe Adime koI antara na hogaa| isI prakAra yadi U~Ta Adi hAthIse bhinna padArthokI apekSA jaise gajako asadbhAva-nAsti rUpa kahate hai usI prakAra svarUpakI apekSA bhI yadi gaja nAsti rUpa ho jAe to hAthIkA sadbhAva nahI rhegaa| tattvArtharAjavArtikame AcArya akalaMkadevane batAyA hai kivastukA vastutva isImeM hai ki vaha apane svarUpako grahaNa kare aura parakI apekSA abhAva rUpa ho| ina vidhi aura niSedharUpa dRSTiyoko asti aura nAsti nAmaka do bhinna dharmo dvArA batAyA hai| isa viSayako samajhAneke lie nyAya-zAstrame eka udAharaNa diyA jAtA hai ki dadhi svarUpakI apekSA dadhi hai, yadi vaha dadhise bhinna U~TakI apekSA bhI dadhi ho to jisa taraha 'dadhi khAo' kahanepara vyakti dahIkI ora jAtA hai usI prakAra uparyukta vAkya sunakara use U~TakI ora dauDanA thaa| kintu isa prakArakA krama nahI dekhA jAtA / isase yaha niSkarSa nyAyopAtta hai ki vastu svarUpakI apekSA astirUpa hai aura pararUpakI apekSA naastiruup| isa rahasyako tiraskArako dRSTise dekhanevAle vauddha-AcArya dharmakIrtikI kaTu AlocanAkA upahAsapUrNa bhApA dvArA nirAkaraNa karate hue akalaMkadeva kahate hai-buddhadeva apane pUrvabhava me ekavAra mRga raha cuke hai| vAstavame anekAnta vidyAke prakAgame jIva 1 "svaparAtmopAdAnApohanavyavasthApAdyaM hi vastuno vastutvan / " pR0 24 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jainazAnana zrI mRga paryAya aura sugata paryAya pRthaka hai / mRgaparyAya meM sugata paryAyakA abhAva hai aura sugata paryAyameM mRga paryAyakA abhAva hai| yadi unakA parampararme abhAva na mAnA jAe to nimna prakAra upahAsapUrNa anya prANa hogI "bhugato'pi mRgo jAto mRgo'pi yugataH smRtaH / tathApi mugato vandyo mRgaH khAdyo yatheSyate // 373 // tathA vastuvalAdeva bhedAbhedavyavasthiteH / codito dadhi khAdeti kimuSTramabhidhAvati ? // 374 // " -nyAyavinizcaya / sugana bhI mRga hue the aura mRga bhI sugata huA ( inameM yadi paraspara bhinnatA na ho to mRga samAna mugatako bhadaya mAnanA hogA athavA sugatake samAna mRgako bhI vandanIya kahanA hogA ) phira bhI sugatako jina prakAra tuma vandya aura mRgako khAdya mAnate ho, usI prakAra vastusvabhAva balame bheda-abhedakI vyavasthA hotI hai| isalie 'hI khAo' kahanepara U~TakI ora kyo daur3A jAe ? ina kathanakA sAra yaha hai ki, yadi davimeM U~TakA sadbhAva hotA arthAt dadhi apane svarUpameM astirUpa rahate hue bhI U~Ta AdikI apekSA ne bhI antinna hotA, to dahIke mamAna U~Tako khAnekI aura pravRti honI, kintu aisA nahIM hai| isI dRSTiko sugatake udAharaNa dvArA parihAsapUrNa zailIse varmakItiko satuSTa kiyA hai| Ajake yugameM yaha paddhati priya na lgegii| kintu dharmakIti aura unakI sadRza zailIvAle bauddha vidvAnone jisa DhaMgase anekAnta tattvajJAnapara krUra prahAra kiyA hai use dRSTipathameM rakhate hue tArkika kalaMkakA parihAsa akalaka jJAta hotA hai| kyA rAhulajI akalakakI AlocanAke prakAzameM yaha bAta dekhane kA prayatna kareMge ki dignAga Adi kucha pratibhAzAlI vIdyAcAryoMke dvArA sabhI viSaya carvita honeke kAraNa ucchiSTa nahI hai / samanta Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga - syAdvAda 185 bhadra,akalaka,prabhAcandra prabhRti prabhAvaka jaina tAkikone samIkSakoko vipula maulika madhura jIvanadAtrI bhojya sAmagrI prastuta kI hai / " jisa prakAra svarUpa - catuSTaya ( sva - dravya, sva kSetra, sva-kAla aura sva-bhAva ) kI apekSA vastu astirUpa hai aura paracatuSTayakI apekSA nAstirUpa hai usI prakAra vastu uparyukta asti nAsti dharmoko eka sAtha kathana karanekI vANIkI asamarthatAvaza avaktavya - anirvacanIyarUpa bhI kahI gaI hai| isa viSayame ekAntavAdI vastuko sarvathA anirvacanIya zabdake dvArA anirvacanIya kahate hue parihAsapUrNa avasthAko utpanna karate hai / isI kAraNa svAmI samantabhadrane AptamImAsAmeM likhA hai "zravAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate / " - zloka 13 / avaacyt| rUpa ekAnta mAnanepara vastu avAcya rUpa hai- anirvacanIya hai, yaha kathana sagata nahI hai / tArkikake dhyAnameM yaha bAta tanika meM A jAegI, ki jaba anirvacanIya zabdake dvArA vastukA pratipAdana kiyA jAtA hai taba use sarvathA anirvacanIya kaise kaha sakate hai| 1 tattvako ekAntata anirvacanIya mAnA jAe, to kisa prakAra dUsare ko usakA bodha karAyA jaaegaa| kyA mAtra apane jJAnase vANI kI sahAyatA pAe binA anyako jJAna karAyA jA sakegA ? isalie use kathaJcit anirvacanIya kahanA hogA / padArthakI sthUla paryAyeM zabdoke dvArA kahane sunane AtI hI hai| sattva aura asattva, bhAva aura abhAva, vidhi aura pratiSedha tathA eka aura aneka rUpa tattvakA eka samaya me pratipAdana zabdokI zaktike pare honese kathaJcit anirvacanIya dharmakA sadbhAva svIkAra karanA paDatA hai| ina tIna arthAt syAt asti, syAt 1 "darzana-digdarzana' pustakameM dharmakIrti paricayameM kie gae jainadharmapara prakSepI samIkSA / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jainazAsana nAsti, syAt avaktavyake sayogase cAra aura dRSTiyo-bhagokA udaya hotA hai-(1) asti-nAsti (2) asti avaktavya (3) nAsti avaktavya (4) asti-nAsti avaktavya / ina cAra bhagokA spaSTIkaraNa isa bhAti jAnanA caahie| astitva aura nAstitvako kramapUrvaka grahaNa karanese 'asti-nAsti', astitvake sAtha hI ubhaya dharmoko grahaNa karanevAlI dRSTi samakSa rakhanese 'asti-avaktavya', nAstitvake sAtha avaktavya dRSTikI yojanAse 'nAsti-avaktavya' tathA asti nAstike sAtha avaktavyakI yojanA dvArA 'astinAsti avaktavya' bhaga banatA hai| ina sAta bhagoko saptabhagI-nyAyake nAmase kahate hai| ____ gaNita-zAstrake 'Law of permutation and combination' niyamAnusAra asti- nAsti aura avaktavya ina tIna bhagose cAra sayukta-bhaga banakara saptabhaga dRSTikA udaya hotA hai| namaka, mirca, khaTAI ina tIna svAdoke sayogase cAra aura svAda utpanna hoge| namakamirca-khaTAI, namaka-mirca, namaka-khaTAI, mirca-khaTAI, namaka, mirca aura khaTAI isa prakAra sAta svAda hoge| isa saptabhagI nyAyakI paribhASA karate hue jainAcArya likhate hai-"praznavazAt ekatra vastuni avirodhena vidhipratiSedhakalpanA sptbhgii|" (rAjavA0116)-praznavazaMse eka vastume avirodha rUpase vidhi-niSedha arthAt asti nAstikI kalpanA saptabhagI kahalAtI hai| ___AcArya vidyAnandi apanI aSTasahasrI TIkAme batAte hai ki sapta prakArako jijJAsA utpanna hotI hai , kyoki sapta prakArakA sazaya utpanna hotA hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki usakA viSayarUpa vastu dharma sapta prakAra hai| saptavidha jijJAsAke kAraNa sapta prakArake prazna hote hai| ananta dharmoke sadbhAva hote hue bhI pratyeka dharmame vidhi-niSedhakI apekSA ananta saptabhagiyA ananta dharmokI apekSA mAnanI hogii| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga-syAdvAda 187 svecchAnusAra jaisI lahara AI usake anusAra asti-nAsti Adi bhaga nahI hote anyathA syAdvAda avyavasthAvAdakI pratikRti bana jaaegaa| isIlie saptabhagIkI vyAkhyAme 'avirodhena' zabda grahaNa kiyA gayA hai| ___'syAt' zabdakA artha koI-koI 'zAyada' karake syAdvAdako sandehavAda samajhate hai| vAstavameM syAtke sAtha 'eva' zabda isa bAtako dyotita karatA hai ki usa vizeSa dRSTi biMduse padArthakA vahI rUpa hai aura vaha nizcita hai, usa dRSTise vaha anyathA nahI ho sktaa| vastusvarUpakI apekSA astirUpa hI hai| kabhI bhI svarUpakI apekSA vaha nAstirUpa nahI kahI jA sktii| kAzIke prasiddha dArzanika vidvAn syAhAdame vedAntiyoke anirvacanIyatAvAdakI jhalaka pAte hai| unake zabda haiM-"jo ho, jaina matakA "syAdvAda" vahI vedAnta matakA anirvacanIyatA vaad| zabdokA bheda hai, arthakA nhiiN| ____anirvacanIyatAvAda saptabhaga nyAya-praNAlIkA eka vikalpa hai| vastuke asti aura nAsti rUpa dharmoko eka sAtha kahanekI asamarthatAke kAraNa use kathaJcit anirvacanIya kahA hai| vedAnta dRSTi ekAntarUpa hai, vaha sattva, asattva Adi dharmoke astitvako svIkAra karatI hai| syAhAdase samvaddha anarvacanIyatAvAdameM astitva-nAstitva Adi dharmokI avasthiti pAI jAtI hai| AcArya vidyAnandi kahate hai, "sattva arthAt astitva padArthakA dharma hai, use asvIkAra karanepara vastukA vastutva nahIM rhegaa| vaha gadheke sIgake samAna abhAvarUpa ho jaaygaa| vastu kathaJcit asat rUpa hai, svarUpa Adike samAna para-rUpase bhI vastu kA asattva yadi ApattipUrNa ho to pratiniyata-pratyeka padArthakA pRthak pRthak svarUpa nahIM rhegaa| aura tava vastuoke pratiniyamakA virodha hogaa| 1 DaoN. bhagavAnadAsajI, 'jainadarzana'kA syAdvAdAMka pR0 180 / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jainazAsana isI prakAra anya dharmokA astitva ekAnta anirvacanIyavAda siddhAntakI, aparamArthatAko pramANita karatA hai / vedAntavAdiyoko syAdvAda yadi abhIpTa hotA to vedAntasUtrameM 'naikasminnasambhavAt' sUtra aura usake zAkarabhASyame AkSepa na kiyA jaataa| zakarAcAryane apane zAkarabhASya adhyAya 2, sUtra 33 me jo syAdvAdake viruddha likhA hai usakI AlocanA karaneke pUrva yaha likha denA upayukta pratIta hotA hai ki vartamAna yugake prakANDa dArzanika kinhI kinhI jainetara vidvAnone zakarAcAryakI AlocanAko sadoSa aura ajJAnapUrNa likhA hai / saMskRta ke prakANDa paNDita DaoN0 mahAmahopAdhyAya gaMgAnAthajhA vAisacAsalara prayAga vizvavidyAlayane likhA thA - " javase maine zakarAcArya dvArA jainasiddhAntakA khaNDana paDhA hai, tabase mujhe vizvAsa huA ki isa siddhAntame bahuta kucha hai, jise vedAntake AcAryoMne nahI samajhA / aura jo kucha meM abataka jainadharmako jAna sakA hU~ usase merA yaha dRDha vizvAsa huA hai ki yadi ve (zakarAcArya) jainadharmako usake asalI granthose dekhanekA kapTa uThAte to unheM jainadharmake virodha karanekI koI bAta nahI milatI / " kAzI hindU-vizvavidyAlayake darzanazAstra ke adhyakSa pro0 phaNibhUSaNa adhikArI syAdvAdapara zakarAcArya ke AkSepake viSayame kitane mArmika udgAra vyakta karate haiM / ve likhate hai ' - " vidvAn zakArAcAryane isa siddhAntake prati anyAya kiyA hai| yaha bAta alpa yogyatAvAle puruSo 1 " tatra sattvaM vastudharmaH, tadanupagame vastuno vastutvAyogAt kharaviSANAdivat tathA kathaJcidasattvaM svarUpAdibhiriva pararUpAdibhirapi vastuno'sattvAniSTau pratiniyata svarUpAbhAvAdvastupratiniyamavirodhAt / " - praSTasahastrIvivaraNa pR0 183 / 2 'jainadarzana', syAdvAdAMka, pR0 182 / " Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga-sthAdvAda 186 abhaya ho sakatA thA sarvathA akSamya aisA jAna pa meM kSamya ho sakatI thI; kintu yadi mujhe kahanekA adhikAra hai to mai bhArata ke isa mahAn vidvAnme sarvathA akSamya hI kahU~gA, yadyapi mai isa maharSiko atIva AdarakI dRSTise dekhatA huuN| aisA jAna par3atA hai ki unhone isa dharmake '(jisake lie anAdarase vivasana-samaya arthAt nagna logokA siddhAnta aisA nAma ve rakhate hai ) darzana gAstrake mUlanathoke adhyayanakI paravAha na kii|" astu|| ___ zakarAcArya eka padArthame saptadharmoke sadbhAvako asambhava mAnate hue likhate hai-"eka dharmIme yugapat sattva-asattva Adi viruddha dharmokA samAveza zIta aura uSNapaneke samAna sambhava nahI hai| jo sapta padArtha nirdhArita kiye gaye hai ve isI rUpame hai, ve isI rUpame rahege athavA isa rUpa nahI rahege anyathA isa rUpa bhI hoge, anya rUpa bhI hoge isa prakAra anizcita svarUpanAna sagayajJAnake samAna apramANa hogaa| apanI anokhI dRSTise isa prakAra ve samaya aura virodha nAmake doSokA ullekha karate hai| isI prakAra anya prativAdI vaiyadhikaraNya dopako batAte hai, kAraNa bhedakA AdhAra dUsarA hai aura abhedakA duusraa| anavasthA doSa isalie mAnate hai ki jisa svarUpakI apekSA bheda hotA hai aura jisakI apekSA abheda hai ve bhinna hai yA abhinna ? aura uname bhI isI prakAra bhinnaabhinnakI kalpanA utpanna hogii| jisa rUpase bheda hai usI rUpase bheda bhI hai aura abheda bhI hai isa prakAra sakaradopa vatAyA jAtA hai| jisa apekSAse bheda hai usI apekSAse abheda aura jisa apekSAse abheda hai usI apekSAse bheda hai isa prakAra vyatikara doSa hotA hai| vastume bheda 1 "na hyekasmin dharmiNi yugapatsadasattvAdiviruddhadharmasamAvezaH sambhavati zItoSNavat / ya aite saptapadArthA nirdhAritA etAvanta evaMrUpAzceti te tathaiva vA syurneva vA tathA syuH, itarathA hi tathA vA syuritarathA vetyanirdhAritarUpajJAnaM saMzayajJAnavadapramANameva syAt / / -vedAntasUtra,zAMkarabhASya / / 33 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jainazAsana aura abhedakA varNana karanese yaha nizcaya nahIM hotA ki yathArthame usakA kyA rUpa hai isalie 'sazaya' doSa dikhatA hai / sazaya hone para samyak parijJAna nahIM hogA, ata. usakA abhAva hogaa| isa prakAra abhAva doSa bhI hotA hai| isa prakAra prativAdiyone anekAnta siddhAntapara upayukta doSoko apanI dRSTise lAdanekA prayAsa kiyA hai| unakA nirAkaraNa karate hue pratibhAzAlI jaina tArkika satya-dharmakI pratiSThA isa prakAra sthApita karate hai ki-vastume bheda aura abhedarUpa dharmoko pratyakSame upalabdhi hotI hai, taba isame doSakI kyA bAta hai ? java eka hI dRSTise sattva-asattva, bheda-abheda kahA jAya, taba virodhakI Apatti ucita kahI jA sakatI hai| bhinna-bhinna dRSTiyose eka hI vastu ko hama ThaDA aura garama bhI kaha sakate hai| eka AdamI apane eka hAthako bahuta garma pAnIme DAle aura dUsareko himasadRza zItala jalame rakhe, pazcAt dono hAthoko kuna-kune pAnIme DAle, to zItala jalavAlA hAtha usa jalako adhika uSNa batAegA aura adhika uSNajalavAlA hAtha usa jalako zItala sUcita kregaa| isa prakAra bhinna-bhinna hAthokI dRSTise jala eka hI samaya zIta aura uSNa rUpase anubhavagocara hotA hai| yaha vAta java pratyakSa anubhavame AtI hai, taba virodha aura asambhava doSa nahI rhte| sat aura asat dharma eka hI padArthame pAye jAte hai isalie vaiyadhikaraNya doSa nahIM rhtaa| svarUpakI apekSA vastuko sat aura pararUpakI apekSA asat svIkAra kiyA hai| isameM bhI sahakAriyoke bhedase zaktike ananta bheda ho jAte hai| ananta dharmAtmaka vastu honese vaha yathArtha hai, ata anavasthA dUSaNa dharAzAyI ho jAtA hai| sattva aura asattva athavA bheda-abheda dRSTiyoko bhinna-bhinna apekSAose kahate hai| pitAkI apekSA putra hai, bhAI AdikI apekSA putra nahI hai| isa prakAra eka vyaktime putrapanekA sadbhAva aura asadbhAva dono 'pAye jAte haiN| isa pratyakSa anubhavake prakAzame sakara aura vyatikara doSa bhI nahIM rhte| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga-syAdvAda 161 vastukA svarUpa svarUpa-catuSTayakI apekSA astirUpa hI hai aura anya catuSTayakI apekSA asat rUpa hI hai, aisI nizcita jJAnakI avasthAme saMzayadoSa bhI nahIM rhtaa| aneka dharmamaya vastu-svarUpakI upalabdhi hone se abhAvadoSakA abhAva ho jAtA hai| zakarAcAryane sudRDha tarkapara avasthita syAdvAdake prAsAdapara AkramaNa na kara apanI manonIta kalpanA-maya kuTIrako syAdvAdakA nAma de tastriose dhvasta karanekA prayatna kiyA hai| isalie syAdvAda vidveSiyokI bhAnta buddhikA paricaya karAte hue syAdvAdakA manojJa sudRDha prAsAda anekAnta patAkAko phaharAtA huA satyAnveSiyoko apanI ora AkarSita karatA hai| ___ zakarake durvala yuktivAdako akATya samajha adhyApaka zrI baladevajI upAdhyAyane apane 'bhAratIya-darzana'me syAdvAdako 'ApAtata upAdeya aura manoraJjaka' kahate hue likhA hai ki-"vaha vyavahAra aura paramArtha vIco-bIca tattvavicArakA katipaya kSaNake lie vizrambha tathA virAma denevAle vizrAmagRhase bar3hakara adhika mahattvakA nahIM hai|" hamAre sAhityAcAryajIne dArzanika zakarake sahAre pUrvokta bAteM kahI kintu, jaba tarka aura anubhavane zakarakI yuktiyoko prANa-hIna pramANita kiyA aura svayaM adhikAra-pUrNa samartha vaidika vidvAnone ise svIkAra kiyA, tava valadevajIke prativAdakI AvazyakatA nahI rhtii| aisI mUla tattvakA sparza na karanevAlI AlocanA satya dRSTivAloke samakSa andhena nIyamAna andhakI taraha mAlUma hotI hai| ___ anekAntavAdake ujjvala prakAzase jina ajJokI Akhe aura banda ho gaIM, unako yazovijaya upAdhyAya karuNAke pAtra batAte hue kahate hai - "dUSayet ajJa evoccaiH syAdvAdaM na tu pnndditH| ajJapralApe sujJAnAM na dveSaH karuNaiva tu ||"64||-nyaaykhNddkhaady ajJa jana hI syAdvAda para mahAn doSAropaNa karate hai, vijJa loga nahI; ajJAniyoke pralApa para sudhIpuruSa roSa na kara karuNA karate hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jainazAsana ___ syAdvAda siddhAnta sUryake samAna satyatattvako prakAzita karatA hai, usase jina vyaktiyomeM jyotikA jAgaraNa nahIM huA hai, yathArthame ve vicAre karuNAke pAtra hai| zakarAcArya dvArA syAdvAdakI cintanApara vizeSajJokI kaDI AlocanA dekha DA0 esa0 ke0 velavalakara eka manohara kalpanA dvArA zakara kA samarthana aura mamattva prakaTa karanekA vicitra prayAsa karate hai| DaoNkTara 1 "na Tekatra nAnAviruddha dharmapratipAdakaH syAdvAdaH, kintvapekSAbhedena tadavirodhadyotakasyAtpada-samabhivyAhRtavAkyavizeSaH sa iti" ___-yAyakhaDakhAdya 42 / 2 "Sankaracharya was a Bhasyakara and the account he has given of Jainism iepresents merely an expanded form of the view of Jainism, which is as old as Badarayana, the author of Vedanta Sutras. The sutra. "nakasminnasambhavAt" (2-2-38) has been interpreted by all the Bhasyakaras in the same manner and its very wording suggests that the view here taken of Jainism is an ancient view, which cannot entirely have been a deliberate misrepresentation In any case that is the oldest account of Jainism in non-Jain texts that is to us available and (the theory of a wilful and malicious misrepresentation apart) there is no reason why we should not regard it as not untruly representing a tendency in Jainism, which was its weakest and the most vulnerable spot In its later presentation of course Syadavda becomes all that my critics claim, for it, may more it becomes almost a platitude which nobody would care to seriously call in question " Dr. S. K. Belvalker, M. A, Ph D.--Article on The Under Current of Jainism in Jain Sahitya Samshodhak, 1920, vol 1, p. 2-3. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga-syAdvAda 163 mahAzayakI dalIla hai ki "zakarAcAryane apanI vyAkhyAme purAtana jaina dRSTikA pratipAdana kiyA hai aura isalie unakA pratipAdana jAna-bUjhakara mithyA prarUpaNa nahI kahA jA sktaa| jainadharmakA jainetara sAhityame sabase prAcIna ullekha bAdarAyaNake vedAnta sUtrame milatA hai, jisapara zakarAcArya ko TokA hai| hame isa bAtako svIkAra karanemeM koI kAraga najara nahIM AtA ki jainadharmakI purAtana bAtako yaha ghotita karatA hai| yaha bAta jainadharmakI sabase durvala aura sadoSa rahI hai| hA, AgAmI kAlameM sthAdvAdakA dUsarA rUpa ho gayA, jo hamAre Alocakoke samakSa hai aura aba usapara vizeSa vicAra karaneko kisIko AvazyakatA pratIta nahIM hotii|" ___ syAdvAdakI DaoN0 velavalakarakI dRSTise zakarAcAryake samayatakakI pratipAdanA aura Adhunika rUparekhAmeM antara pratIta hotA hai| acchA hotA ki pUnAke DAkTara mahAzaya kisI jaina zAstrake AdhArapara apanI kalpanAko sajIva pramANita krte| jainadharmake prAcInase prAcIna zAstrameM syAdvAdake saptabhagokA ullekha AyA hai, ata DAkTara sAhaba apanI tarkaNAke dvArA zakara aura unake samAna AkSepakartAoko vicArakoMke samakSa nirdoSa pramANita nahIM kara skte| yaha dekhakara Azcarya hotA hai ki kabhI kabhI vikhyAta vidvAn bhI vyakti-mohako prAdhAnya de sudRr3ha satyako bhI phU kase uDAnekA vinodapUrNa prayatna karate hai| jaba taka jainaparamparAme syAdvAdakI bhinna-bhinna pratipAdanA belavalakara mahAzaya sapramANa nahI batA sakate aura jaba hai hI nahI taba vatA bhI kaise sakeMge-taba taka unakA udgAra sAmpradAyika sakIrNatAke samarthanakA sundara saskaraNa sujJoM dvArA samajhA jaaygaa| ___ syAdvAda jaise sarala aura suspaSTa hRdayagrAhI tattva-jJAnapara sampradAyamohavaza bhUma utpanna karaneme kinhI-kinhI lekhakone jainazAstrokA sparza kiye binA hI kevala virodha karanekI dRSTise hI yatheSTa likhanekA prayAsa 13 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 janazAsana kiyA hai| unhone tanika bhI na socA ki satya-sUryako kiraNoke samakSa bhUmAndhakAra kabataka ttikegaa| aise bhUma-janaka do-eka lekhakokI bAtopara hama prakAza ddaalege| anyathA syAdvAda-zAsanapara hI samagra-grantha pUrNa ho jaaygaa| zrI baladevajI upAdhyAya 'syAdvAda' zabdake mUlarUpa 'syAt' zabdake viSayame likhate hai-'syAt-(zAyada, sambhava) zabda 'as' dhAtuke vidhiliDa ke rUpakA tiDanta pratirUpaka avyaya mAnA jAtA hai|" parantu syAt zabdake viSayame svAmI samantabhadra kA nimnalikhita kathana dhyAna dene yogya hai "vAkyeSvanekAntadyotI gamyamprati vishesskH| syAnnipAto'ryayogitvAttava kevlinaampi||" -AptamImAsA, 103 yahAM syAt zabdako anekAntako ghotita karanevAlA batAyA hai, vaha nipAtarUpa (indeclinable) zabda hai| pacAstikAyakI TIkAme amRtacandra sUri kahate haiM "sarvathAtva-niSedhako'nekAntatA-dyotakaH, kathaJcidarthe syAccharado nipAtaH" syAt zabda nipAta hai, vaha sarvathApanekA niSedhaka, anekAntapanekA dyotaka, kathaJcit arthavAlA hotA hai| eka zabdake aneka artha hote hai| saidhavakA namakarUpa arthake sAtha ghoDA bhI artha hotA hai| prakaraNake anusAra vaktAkI dRSTiko dhyAname rakha ucita artha kiyA jAtA hai| isI prakAra syAt zabdakA prastuta prakaraName anekAnta dyotakarUpa artha mAnanA ucita hai| aSTasahasrIkI TippaNI (pR0 286) kI nimna paktiyA bhI isa viSayame dhyAna dene yogya hai____ "vidhyAdiSvartheSvapi liDalakArasya syAditi kriyArUpaM padaM siddhyati, parantu nAyaM sa zabda., nipAta iti vishessyokttvaat|" ___ syAdvAda vidyAko mahattvapUrNa mAna AjakA zodhaka sasAra jaba use jainadharmakI sasArako apUrva dena samajhane lagA, taba syAdvAda siddhAntapara Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga-syAdvAda 165 eka navIna prakArakA madhura Aropa prArambha huA hai| ata syAt zabdakA artha zAyada nahIM hai kintu eka sunizcita dRSTikoNa hai| ___ bauddha bhikSu zrIrAhulajIne apane darzana-digdarzaname anya katipaya lekhakokA anukaraNa karate hue sAmaJaphalasutta nAmaka apane sampradAyake zAstrAdhArapara sajayavelaTThi puttake mukhase jo kahalAyA hai ki-"atyiti pi no, nathiti pi no, asthi ca natyi ca ti pi no, naivatyi no natya ti pi no|" mai use isa rUpameM nahIM mAnatA, mai use anya rUpa bhI nahIM kahatA, mai isa rUpa tathA anya rUpa bhI nahIM kahatA, ne yaha bhI nahIM kahatA ki vaha isa rUpa aura anya rUpa nahI hai| isame syAdvAdake vIja unhe vidita hote hai| pro0 dhruvajIne bhI isa viSayame saketa kiyA hai, kintu unake lekhame rAhulajIkI bhApAkA anukaraNa na kara saujanya aura zAlInatAkA pUrNatayA nirvAha kiyA gayA hai| uparyukta avataraName sthAdvAdake vIja mAnanA kAcakI Akhako vAstavika Akha mAnaneke samAna hogaa| syAdvAdako sudRDha aura satyakI nIvapara pratiSThita tarkasagata zailI aura pUrvokta avataraNakI githila sarkaviruddha vicAradhArAome sajIva aura nirjIva sadRza antara hai| saJjayavelaTThiputtakA varNana ekAnta anirvacanIyavAdakI ora jhukatA hai, jo ki anubhava aura tarkase vAdhita hai| AcArya vidyAnandi isa prakArakI dRSTipara prakAza DAlate hue likhate hai ki-vastuko sadbhAvarUpa tathA asadbhAvarUpa bhI na kahanepara jagatme mUkatvakI paristhiti A jaaegii| syAdvAda aise mUkatvakA nirAkaraNa kara sayuktika avirodhI sambhApaNazIlatAkA 1 "tahastIti na bhaNAmi, nAstIti ca na bhaNAmi, yadapi ca bhaNAmi tadapi na bhaNAmoti darzanamastu iti kshcit.....| sadbhAvatarAbhyAmanabhilApe vastunaH kevalaM mUkatvaM jagataH syAt, vidhiprtissedhvyvhaaraayogaat| -aSTasahasrI, pR0 126 / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 jainazAsana mArga kholatA hai| ekAnta pakSa aMgIkAra karanese loka vyavahAra tathA yathArtha dArzanika cintanAke lie sthAna hI nahI rhtaa| sAmaJaphalasuttake vAkya mUlame 'zramaNo aura brAhmaNoke dvArA,' kahe gaye hai| ina zabdoke AdhArapara dhruva mahAzaya syAdvAdake vikRtarUpako janetara srotase sambandhita kahate hai| kintu DA0 e0 ena0 upAdhye apanI pravacanasArakI bhUmikAme yaha tarka karate hai-"mUlame Agata 'Recluses and Brahmins' me zramaNake dyotaka 'Recluses' ko vizeSa dhyAnameM lAnA cAhie / zramaNa zabda mukhyatayA jainiyoko ghotita karatA hai| isakA vizvamAnya pramANa mahAzramaNa bhagavAn gomaTezvarakI bhuvanamohinI atyanta samunnata digambara jaina mUrtise alakRta maisUrarAjyakA zramaNavelagolA sthala hai / ataeva zramaNa zabdakA anya paryAyavAcI batAnekA prayAsa satya aura niSpakSa cintanAke pratikUla hai| 1. "This deduction is based on the supposition that. Syadvada had non-Jain beginnings as proposed by himself on account of its being attributed to 'Recluses. and Brahmins' The deduction is fallacious because as shown about the term 'Tecluse' a Sramana. pre-eminently means a Jain "-Pravachanasara's Introduction p. LXXXVIII., 2 atyanta prAcIna jainagraMtha mahAbandhameM munike lie 'samaNa' zabda kA prayoga pAyA hai| pR0 10 Namo pavha samaNANaM', pR0 36,sAmANaM samAdhisaMdhAraNadAe, sAmANaM vejjAvaccajogajuttadAe, sAmANaM pAsugapariccAgadAe...mahAvaMdhazAstra / 3 datiyA riyAsatakA sonAgira jaina tIrtha yathArthameM zramaNagiri ho to hai| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga-syAdvAda 167 sUkSma dArzanika cintanA to isa vicArako puSTa karatI hai ki jisane sarvAgINa satya-tattvakA darzana kiyA hai, vahI syAdvAda vidyAkA pravartaka ho sakatA hai| ekAnta apUrNa dRSTi satyako vikRta karaneke sivA kyA kara sakatI hai ? andhamaNDalane hAthIko stambha, sUpa Adike AkAra kA balA laDanA prArambha kiyA thaa| paripUrNa hAthIkA darzana karanevAle vyaktine hI andhamaNDalIke vivAda aura bhUmakA rahasya samajha samAdhAnakArI mArga batAyA thA ki pratyekakA kathana pUrNa satya nahIM hai, usame satyakA aza hai aura vaha kathana satyAza tabhItaka mAnA jA sakatA hai, jaba taka ki vaha anya 'satyAzoke prati anyAya pravRttikA tyAga karatA hai| isI prakAra sakalajJa, sarvadarzI tIrthaMkaroke sivAya samantabhadrasyAdvAda- . tattva-jJAnakA nirUpaNa ekAnta dRSTivAle nahI kara skte| ekAnta sadoSa dRSTime syAdvAdake vIja mAnanA anatAme vijJatAkA bIja mAnane sadRza hogaa| vRkSako dekhakara bIjakA bodha hotA hai| susvAdu pavitra Ananda aura zAntiprada syAdvAda vRkSake vIja kaTu, ghRNita, ekAntavAdameM kaise ho sakate hai? ___ aba hama kula ekAnta dArzanika mAnyatAokA varNana karanA ucita samajhate hai jinhe syAdvAdarUpI rasAyanake sayoga binA jIvana nahI mila sktaa| bauddha-darzana jagatke sampUrNa padArthoko kSaNa-kSaName vinAzI batA nityatvako bhrama mAnatA hai| bauddha tArkika kahA karate hai-'sarva kSaNika sattvAt' / bauddhadRSTiko hama jagatme caritArtha dekhate hai| aisA kaunasA padArtha hai jo parivartanake prahArase bacA ho| lekina, ekAnta rUpase kSaNika tattva mAnA jAya to sasArameM baDI vicitra sthiti utpanna hogii| vyavasthA, naitika uttaradAyitva AdikA abhAva ho jaaygaa| svAmI samantabhadra kahate hai-pratyeka kSaName yadi padArthakA niranvaya nAza svIkAra karoge, to hiMsAkA sakalpa karanevAlA naSTa ho jAyagA aura Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 janazAsana eka aisA navIna prANI hiMsA karegA jisane hiMsAkA sakalpa nahI kiyaa| hisA karanevAlA bhI naSTa ho jAyagA isalie bandhanabaddha koI anya hogaa| daNDaprApta bhI naSTa ho jAyagA isalie bandhana-mukti kisI anyakI hogii| isa prakArako avyavasthA bauddhoke ekAnta kSaNika siddhAnta dvArA, hogii| samantabhadra ravAmIkA mahattvapUrNa padya yaha hai "na hinastyabhisandhAta hinastyanabhisandhimat / badhyate tavayApetaM cittaM baddhaM na mucyte||51||" ve yaha bhI likhate hai ki "kSaNikaikAntapakSe'pi pretyabhAvAdyasambhavaH / pratyabhijJAyabhAvAnna kAryArambhaH kutaH phalam // 41 // " -prAptamImAsA kSaNika rUpa ekAnta pakSame pratyabhijJAna, smRti, icchA AdikA abhAva hogA? jisa prakAra kisI dUsareke anubhavame AI huI vastukA hame smaraNa nahIM hotA, usI prakAra kisI bhI vyaktiko smaraNa nahI hogA, kyoki anubhava karanevAlA jIva naSTa ho gayA aura smaraNa karanevAlA eka navIna utpanna huaa| pratyabhijJAna Adike abhAva honeke kAraNa kAryakA Arambha nahIM hogA, isalie pApa-puNya lakSaNa svarUpa phala bhI nahI hogaa| isake abhAvame na bandha hogA na mokSa / kSaNika pakSame kAraNase kAryakI utpattike viSayame bhI avyavasthA hogii| bauddhadarzanakI mAnyatAke anusAra kAraNa sarvathA naSTa ho jAyagA aura kArya bilkula navIna hogaa| isalie upAdAna niyamakI vyavasthA nahI hogii| sUtake binA bhI sUtI vastrakI utpatti hogii| sUtarUpI upAdAna kAraNakA kAryarUpa vastra pariNamana bauddha svIkAra nahI karatA / asat kAryavAda svIkAra karanepara AkAza-puSpakI taraha padArthakI utpatti nahIM hogii| aisI sthitimeM upAdAna niyamake abhAva honepara kAryakI utpattime kaise santoSa hogA? asatrUpa kAryakI utpatti Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga - syAdvAda 166 mAnane para tantuose vastra utpanna hotA hai aura lakaDIse nahI hotA, yaha niyama nahI pAyA jAyagA / " yuktyanuzAsaname svAmI samantabhadrane kahA hai- ekAnta rUpase kSaNikatattva mAnanepara putrakI utpatti kSaName mAtAkA svaya nAza ho jAyagA, dUsare kSaName putrakA pralaya honese aputrakI utpatti hogii| loka vyavahArase dUratara mAtAke vinAzake lie pravRtti karanevAlA mAtRghAtI nahI khlaaegaa| kulIna mahilAkA koI pati nahI kahalAegA, kAraNa jisake sAtha vivAhasaskAra hogA usa patikA vinAza honese navInakI utpatti hogii| jisa strIke sAtha vivAha huA dUsare kSaNa usakA bhI vinAza honese anyakI utpatti hogI / isa prakAra parastrI-sevanakA usa vyaktiko prasaga AegA / isI niyamake anusAra sva- strI bhI nahI hogI / dhanI puruSa kisI vyaktiko RName dhana dete hue bhI usa sampattiko bauddha tattvajJAna ke anusAra nahI pA sakegA, kyoki RNa deneke dUsare hI kSaNa sAhUkArakA nAza huA, likhita sAkSI Adi bhI nahI rahI aura na udhAra lenevAlA vacA / zAstrAbhyAsa bhI viphala ho jAegA, kAraNa smRtikA sadbhAva kSaNika tattvajJAname nahI rahegA, Adi doSa kSaNikakAntakI sthiti sakaTapUrNa banAte hai| eka AkhyAyikA kSaNikakAta pakSakI avyAvahArikatAko spaSTa karatI hai| eka gvAlA kSaNika tattvake ekAta bhakta paDitajIke pAsa gAya 1 " yadyasatsarvathA kArya tanmA jani khapuSpavat / mopAdAnaniyAmo bhUnmA''zvAsaH kAryajanmani // 42 // " - zrAptamImAMsA 2 " pratikSaNa bhagiSu tatpRthaktvAnna mAtRghAtI ravapatiH svajAyA / dattagraho nAdhigatasmRtirna na ktvArtha satyaM na kulaM na jAtiH // 16 // " - yuktyanuzAsana pR0 42 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jainazAsana carAnekA paisA mAgane prathama bAra phuNcaa| apane kSaNika vijJAnakI dhunameM magna ho paDitajIne gvAleko yaha kahakara vApisa lauTA diyA ki jisakI gAya thI aura jo le gayA thA, ve dono aba nahIM hai, badala gye| isalie kauna aura kise paisA de | dukhI ho, gvAlA kisI syAdvAdIke pAsa pahuMcA aura usake sujhAvAnusAra jaba dUsare dina paDitajIke yahA gAya na pahu~cI, taba ve gvAleke pAsa pahu~ca gAyake viSayame pUchane lge| anekAta vidyAvAle badhune use mArga vatA hI diyA thA, isalie usane kahA-"mahArAja gAya dene vAlA, lene vAlA tathA gAya, sabhI to badala gaye, isalie Apa mujhase kyA mAgate hai ?" paDitajI cakkarameM paDa gye| vyAvahArika jIvanane bhumAdhakAra dUra kara diyA, isalie unhone kahA-"gAya sarvathA nahI badalI hai, parivartana hote hue bhI usame avinAzIpanA bhI hai" isa taraha gvAlekA vetana dekara unakA virodha dUra ho gyaa| isase spapTa hotA hai ki ekAta pakSake AdhArapara laukika jIvanayAtrA nahI bana sktii| koI bauddhadarzanakI mAnyatAke viparIta vastuko ekAta rUpase nitya mAnate hai| isa sabadhame samantabhadrAcArya 'yuktyanuzAsana' me likhate hai-' "bhAveSu nityeSu vikArahAnerna kArapacyApRtakAryayuktiH / na bandhabhogau na ca tadvimokSaH samantadoSaM matamanyadIyam // 8 // " padArthoke nitya mAnanepara vikriyA-parivartanakA abhAva hogA aura parivartana na honepara kAraNokA prayoga karanA aprayojanIya tthhregaa| isalie kArya bhI nahIM hogaa| badha, bhoga tathA mokSakA bhI abhAva hogaa| isa prakAra sarvathA nityatva mAnanevAlokA pakSa samatadoSa-doSapUrNa hotA hai| ekAta nitya siddhAnta mAnanepara arthakriyA nahI pAyI jaaygii| puNya- pAparUpa kriyAkA bhI abhAva hogaa| AptamImAsAme kahA hai "puNyapApakriyA na syAt pretyabhAva phalaM kutH| bandhamokSau ca teSAM na yeSA tvaM nAsi nAyaka. // 50 // " Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga-syAdvAda . 201 vastu svarUpakI dRSTise vicAra kiyA jAya, to usame kSaNikatvake sAtha nityatva dharma bhI pAyA jAtA hai / isa savadhame dono dRSTiyokA samanvaya karate hue svAmI samantabhadra likhate hai "nitya ttprtybhijnyaanaanaaksmaattdvicchidaa| kSaNika kAlabhedAtte buddhysNcrdosstH||56||" praaptmiimaasaa| vastu nitya hai, kAraNa usake viSayame pratyabhijJAnakA udaya hotA hai| darzana aura smaraNa jJAnakA sakalana rUpa jJAna-vizeSa pratyabhijJAna kahalAtA hai, jaise vRkSako dekhakara kucha samayake anantara yaha kathana karanA ki yaha vahI vRkSa hai jise hamane pahile dekhA thaa| yadi vastu nitya na mAnI jAya, to vartamAname vRkSako dekhakara pahale dekhe gaye vRkSasavadhI jJAnake sAtha sami; zrita jJAna nahIM pAyA jaaygaa| yaha pratyabhijJAna akAraNa nahIM hotA, usakA aviccheda pAyA jAtA hai| dUsarI dRSTise (avasthAkI dRSTise) tattvako kSaNika mAnanA hogA, kAraNa vahI pratyabhijJAna nAmaka jJAnakA pAyA jAnA hai| kSaNika tattvako mAne vinA vaha jJAna nahIM bana sktaa| kAraNa isame kAlakA bheda pAyA jAtA hai| pUrva aura uttara paryAyame pravRttikA kAraNa kAlabheda asvIkAra karanepara vRddhimeM darzana aura smaraNakI sakalanarUpatAkA abhAva hogaa| pratyabhijJAname pUrva aura uttara paryAya buddhikA sacaraNa kAraNa paDatA hai| suvarNakI dRSTise kuNDalakA kakaNarUpame parivartana hote hue bhI koI antara nahIM hai| isalie svarNakI apekSA ukta parivartana hote hue bhI use nitya mAnanA hogaa| paryAya ( modification ) kI dRSTise use anitya kahanA hogA, kyoki ku Dala paryAyakA kSaya hokara kakaNa avasthA utpanna huI hai| isI tattvako samajhAte hue 'AptamImAsA' meM svarNake ghaTanAza aura mukuTanirmANarUpa paryAyokI apekSA anitya mAnate hue svarNakI dRSTise usI padArthako nitya bhI siddha kiyA hai| prAptamImAsAkArake zabda isa prakAra hai Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jainazAsana "ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / ' zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // 56 // " advaita tattvakA samarthaka 'eka brahma dvitIya nAsti' kathana dvArA dvaita tattvakA niSedha karatA hai| isa viSayapara vicAra kiyA jAya to isa pakSa kI durbalatAko jagatkA anubhava spaSTa karatA hai| yadi sarvatra eka brahma hI kA sAmrAjya ho, taba jaba ekakA janma ho, usI samaya anyakA maraNa nahIM honA caahie| ekake dukhI honepara usI samaya dUsareko sukhI nahIM honA cAhie, kintu aisA nahI dekhA jaataa| jaba kisIkA janma hai usI samaya anyakA maraNa Adi hotA hai| "yadaiveko'znute janma jarAM mRtyu sukhAdi vaa| tadaivAnyonyadityaMgyA bhinnA prtyNgbhNginH||" -anagAradharmAmRta pR0 106 kinhI vedAntiyokA kathana hai jaise eka bijalIkA pravAha sarvatra vidyamAna rahatA hai, phira bhI jahA baTana dabAyA jAtA hai, vahA prakAza ho jAtA hai, sarvatra nhii| isI prakAra eka vyApaka brahmake hote hue bhI kisIkA janma, kisIkA buDhApA, kisIkA maraNa Adi honA nyAyAviruddha hai| isa samAdhAnapara sUkSma vicAra kiyA jAya, to isakI sadoSatA spaSTa ho jAtI hai| bijalIkA avicchinna pravAha dekhakara bhUmase vidyutko sarvatra eka samajhate hai, yathArthame vidyut eka nahI hai| jaise pAnIke nalameM pravAhita honevAlA jala bindupu ja rUpa hai| eka-eka bindu pRthak-pRthak hai| samudAya rUpa paryAya honeke kAraNa vaha eka mAnA jAtA hai| yahI nyAya vijalIke viSayame jAnanA caahie| jalate hue bijalIke aura bujhe hue valbakI vidyutme pravAhakI dRSTise ekatva hote hue bhI sUkSma dRSTise antara hai| bhUmavaza sadRzako eka mAnA jAtA hai| nAIke dvArA puna -puna banAye jAnevAle bAlome pRthaktA hote hue bhI ekatvakI Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga-syAdvAda 203 bhAnti hotI hai| isI prakAra brahmAdvaitavAdIko ekatvakI bhrAnti hotI hai| ___ advaitatattvake samarthaname kahA jAtA hai 'mAyAke kAraNa bheda pratIti aparamArtharUpame huA karatI hai|' yaha ThIka nahIM hai ; kAraNa bhedako utpanna karanevAlI mAyA yadi vAstavika hai to mAyA aura brahmakA dvaita utpanna hotA hai| yadi mAyA avAstavika hai, to kharaviSANake samAna vaha bheda-buddhiko kaise utpanna kara sakegI? ___ advaitake samarthaname yadi koI yukti dI jAtI hai, to hetu tathA sAdhya rUpa dveta A jaaygaa| kadAcit hetuke vinA vacanamAtrase advaita prarUpaNa ThIka mAnA jAya, to usI nyAyase dvaita tattva bhI siddha hogaa| isIlie svAmI samantabhadrane likhA hai "hetoradvaitasiddhizcet dvaitaM syAt hetusAdhyayoH / hetunA cehinA siddhiH, dveta vADamAtrato na kim // 26 // " -prAptamImAsA advaita zabda java dvaitakA nipedhaparaka hai to vaha svaya dvaitake sadbhAvako sUcita karatA hai| niSedha kiye jAnevAle padArthake abhAvame niSedha nahI kiyA jaataa| ata. advaita zabdakI dRSTise dvaita tattvakA sadbhAva asiddha nahIM hotaa| "advaitaM na vinA dvaitAt , aheturiva hetunA / sajJinaH pratiSedho na pratiSedhyAt Rte kvacit // 27 // " -AptamImAMsA 1 "advaitazabda. svAbhidheyapratyanIkaparamArthApekSo naga pUrvAkhaNDapadatvAt ahetvabhidhAnavat |"-assttshlii pR0 161-advaita zabda apane vAcyake virodhI paramAryarUpa dvaitako apekSA karatA hai, kAraNa advaita yaha prakhaNDa tathA na pUrva arthAt niSedhapUrva pada hai / jaise ahetu zabda hai| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana eka mArmika zakAkAra kahatA hai 'yadi vAstavika dvaitako svIkAra kiye binA advaita zabda nahI vana sakatA, to vAstavika ekAtake abhAva me usakA niSedhaka anekAta zabda bhI nahI ho sakatA " 204 isake samAdhAnameM AcArya vidyAnandi kahate hai ki hama samyak ekAta ke sadbhAvako svIkAra karate hai, vaha vastugata anyadharmokA lopa nahI karatA / mithyA ekAta anya dharmokA lopa karatA hai / ata samyak ekAtarUpa tattva isa carcA bAdhaka nahI hai / eka dArzanika kahatA hai, 'avastukA bhI niSedha dekhA jAtA hai, gadhe ke sIgakA abhAva hai, aise kathaname kyA bAdhA hai ? isI prakAra aparamArtharUpa dvaitakA bhI advaita zabda dvArA niSedha mAnaneme kyA vAdhA hai ?" dvaita zabda akhaDa ( Simple ) hai aura kharaviSANa sayukta pada ( Compound ) hai / ata yaha dvaitake samAna nahI hai / kharaviSANa nAmakI koI vastu nahI hai / khara aura viSANa do pRthak-pRthak astitva dhAraNa karate hai| unakA sayoga asiddha hai / jaisA niSedhayukta akhaMDapada advaita hai, usa prakArakI vAta kharaviSANake niSedhame nahI hai / advaitatattva mAnanepara svAmI samantabhadra kahate hai "karmadvaitaM phaladvaita lokadvaitaM ca no bhavet / vidyA'vidyAdvayaM na syAt bandhamokSadvayaM tathA // 25 // " - zrAptamImAsA puNya-pAparUpa karmadvaita, zubha -azubha phaladvaita, ihaloka-paralokA lokadvaita, vidyA avidyArUpa dvaita tathA badhamokSarUpa dvaitakA abhAva ha jAyagA / AtmavikAsa aura brahmatvakI upalabdhi nimitta yoga, dhyAna, dhAraNA samAdhi Adike jo mahAn zAstra race gae hai, unake anusAra AcaraNa Ai kI vyavasthA kUTastha nityatva yA ekAnta kSaNikatva prakriyAmeM nahI banatI hai / mahApurANakAra bhagavat jinasena kahate hai Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga-syAdvAda 205 zeSeSvapi pravAdeSu na dhyAna-dhyeya-nirNayaH / ekAntadoSa-duSTatvAt dvaitAdvaitavAdinAm // 253 // nityAnityAtmakaM jIvatattvamabhyupagacchatAm / dhyAnaM syAdvAdinAmeva ghaTate nAnyavAdinAm // 254 // " parva 21 syAdvAda zAsaname hI saba bAtokI samyak vyavasthA banatI hai| samantabhadrAcArya isa dvaita-advaita ekAntake vivAdakA nirAkaraNa karate hue kahate hai "satsAmAnyAttu sarvakyaM pRthak drvyaadibhedtH||34||" sAmAnya sattvakI apekSA saba eka hai, dravya guNa paryAya AdikI dRSTi se uname pRthapanA hai| isa dRSTise ekatvakA samarthana hotA hai| sAtha hI anekatva bhI pAramArthika pramANita hotA hai| koI-koI jijJAsu pUchate hai Apake yahA ekAnta dRSTiyokA samanvaya karaneke sivAya vastukA anya svarUpa mAnA gayA hai yA nahIM? isake samAdhAname yaha likhanA ucita jaMcatA hai ki syAdvAda dRSTi dvArA vastukA yathArtha svarUpa prakAzita kiyA jAtA hai / anya svarUpa batAnA satyakI nIvapara avasthita dRSTike lie anucita hai| syAdvAda dRSTimeM mithyA ekAntokA samUha honepara bhI satyatAkA pUrNatayA sarakSaNa hotA hai, kAraNa yahA ve dRSTiyA 'bhI' ke dvArA sApekSa ho jAtI hai| ____isa syAdvAdake prakAzame anya ekAnta dhAraNAoke madhya maitrI utpanna kI jA sakatI hai| svAmI samantabhadrakI AptamImAsAme samanvayakA mArga 1 ekAnta dRSTi, tattva aisA hI hai, kahatI hai| anekAMta dRSTi kahatI hai-tattva aisA bhI hai| 'bhI' se satyakA saMrakSaNa hotA hai, 'hI' se satyakA saMhAra hotA hai| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jainazAsana vistRta rItise spaSTa kiyA gayA hai| syAdvAdake vajUmaya prAsAdapara jaba ekAntavAdiyokA zastra prahAra akAryakArI huA, taba eka tArkika jainadharmake karuNAtattvakA Azraya lete hue kahatA hai, dayApradhAna tatvajJAna kA Azraya lenevAlA jainazAsana jaba anya sapradAyavAdiyokI AlocanA karatA hai, taba unake ata karaName asahya vyathA utpanna hotI hai, ata Apako kSaNikAdi tattvokI ekAnta samArAdhanAke doSokA udbhAvana nahIM karanA caahiye| yaha vicArapraNAlI tatvajJoke dvArA kadApi abhinadanIya nahI . ho sktii| satyakI upalabdhinimitta mithyA vicArazailIkI samyak AlocanA yadi na kI jAya to bhrAnta vyakti apane asatpathakA kyo parityAga kara anekAnta-jyotikA Azraya lenekA udyoga karegA? anekAnta vicAra paddhatikI samIcInatAkA pratipAdana hote hue koI mumukSu isa bhUmame paDa sakatA hai, ki sambhavata usakA iSTa ekAnta pakSa bhI paramArtha rUpa ho, ata vaha taba taka satpathapara jAneko anta preraNA nahIM prApta karegA, jaba taka usakI ekAnta paddhatikI truTiyokA udbhAvana nahI kiyA jaaygaa|' ahiMsAkI mahattA batAneke sAtha hiMsAse honevAlI kSatiyokA ullekha karanese ahiMsAkI ora prabala AkarSaNa hotA hai| ata paramakAruNika jaina maharSiyone anekAntakA svarUpa samajhAte hue ekAnta ke doSokA prakAzana kiyA hai| jIvakA paramArtha kalyANa lakSyabhUta rahaneke / kAraNa unakI karuNA dRSTiko koI Aca nahI aatii| tArkika prakalaka 1 bhagavat jinasenane ekAnta matokI AlocanAtmaka paddhatiko dharmakathA rUpa kahA hai / ve kahate hai "prAkSepiNI kathAM kuryAtprAjJaH svamata sNgrhe| vizepiNI kayAM tajjJaH kuryAdurmatanigrahe // " -mahApurANa 135-1 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayakA mArga-syAdvAda 207 ne kahA hI hai ki "narAmyabhAvanAkA Azraya le apane pairopara kuThArAghAta karanevAle prANiyopara karuNA dRSTi vaza maine ekAntavAdakA nirAkaraNa kiyA hai, isake mUlameM na ahakAra hai aura na dveSa hai|" ___ akalaka deva to yahA taka kahate hai ki "yadi vastu svarUpa svaya aneka dharmamaya na hotA, aura vaha ekAntavAdiyokI dhAraNAke anurUpa hotA to hama bhI usI prakArakA varNana krte| jaba anekAnta rUpako svaya padArthone dhAraNa kiyA hai, taba hama kyA kareM?-'yadIdaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam / ' padArthakA svarUpa lokamata yA lokadhAraNAke AdhArapara nahIM bdltaa| vaha padArtha apane satya sanAtana svarUpakA trikAlameM bhI parityAga nahI krtaa| avinAzI satya svaya apane rUpame rahatA hai| hamAre abhimatakI anukUla pratikUlatAkA usake svarUpapara koI prabhAva nahI pddtaa| sArA jagat apane vicitra sagaThita matoke AdhArapara bhI pUrvodita sUryako pazcimame udaya prApta nahIM banA sktaa| ___ isa syAdvAda zailIkA laukika lAbha yaha hai ki jaba hama anya vyakti ke dRSTibinduko samajhanekA prayatna karege to parasparake bhUmamUlaka dRSTijanita virodha vivAdakA abhAva ho bhinnatAme ekatva ( Unity in diversity ) kI sRSTi hogI, Adhunika yugameM yadi syAdvAda zailIke prakAzame bhinna-bhinna sapradAyavAle pragati kare, to bahuta kucha virodha kA parihAra ho sakatA hai| "We can not make true things false or false things true by choosing to think them so We cannot vote right into wrong or wrong into right The eternal truths and rights of things exist fortunately independent of our thoughts or wishes fixed as mathematics inherent in the nature of man and the world" --Selected Essays of Froude'-P 69. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jainazAsana AtmavikAsake kSetrameM bhI anekAnta vidyA dvArA nirmala jyoti prApta hotI hai| laukika dRSTise jaise ghRtasambaddha miTTIke ghaDeko ghIkA ghaDA kahate hai, usI prakAra zarIrase sambaddha jIvako bhinna-bhinna nAma Adi upAdhiyA sahita kahate, hai| paramArtha dRSTise ghIkA ghaDA kathana satya nahI hai, kyoki ghaDA miTTIkA hai| miTTI ghaDekA upAdAna kAraNa hai, ghRta upAdAna kAraNa nahIM hai| isa kAraNa miTTIkA ghaDA kathana vAstavika hai| isI prakAra pAramArthika nizcaya dRSTise AtmA zarIrase judA hai| jJAna Anada-zaktikA akSaya bhaDAra hai| vyAvahArika-laukika dRSTise tattvako jAnakara paramArtha dRSTidvArA sAdhanAke mArgapara calakara nirvANako prApta karanA sAdhakakA kartavya hai| ___ vyavahAra dRSTi jahA Iza-ciMtana, bhagavadbhakti Adiko kalyANakA mArga prAthamika sAdhakako batAtI hai, vahA nizcaya dRSTi zreSTha pathako pradarzita karate hue kahatI hai "yaH parAtmA sa evAha yo'haM saH paramastataH / ahameva mayopAsyaH nAnyaH kazciditi sthitiH||" -samAdhizataka 311 jo paramAtmA hai, vaha mai huuN| jo mai hU~,vaha paramAtmA hai| ata mujhe apanI AtmAkI ArAdhanA karanI cAhiye, anyakI nahIM, yaha vAstavika bAta hai| syAdvAda tattvajJAnake mArmika AcArya amRtacandra anekAtavAdake prati, ina zabdomeM praNAmAjali samarpita karate hai "paramAgamasya bIjaM nissiddhjaatyndhsindhurvidhaanm| sakalanaya-vilasitAnA virodhamathana namAmyanekAntam // " -puruSArthasiddhyupAya 2 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta sAdhakake AtmavikAsame jisa gaktike kAraNa vAdhA upasthita hotI hai use jaina-gAsaname 'karma' kahate hai| bhAratIya dArganikone 'karma' zabdakA vibhinna arthomeM prayoga kiyA hai| vaiyAkaraNa jo kartAke lie atyanta iSTa ho use karma mAnate hai| yajJa Adi kriyAkANDako mImAsAzAstrI karma jAnate hai| vaizeSikadarzaname karmakI isa prakAra paribhASA kI haiM'jo eka dravyame samavAyase rahatA ho jisameM koI guNa na ho aura jo saMyogaH tathA vibhAgame kAraNAntarako apekSA na kre| 'sAkhya darzaname 'saMskAra arthame karmakA prayoga huA hai|' gItAme 'kriyA-jIlatA' ko karma mAna akarmaNyatAko hIna batAyA hai| mahAbhAratameM AtmAko vAdhanevAlI zaktiko karma mAnate hue gAti parva 240-7 me likhA hai-'prANI karmase baMdhatA hai aura vidyAse mukta hotA hai|' vauddha sAhityameM prANiyokI vividhatAkA kAraNa karmokI vibhinnatA kahA hai| aguttara nikAyame samrATa milindake praznake uttarame bhikSu nAgasena kahate hai 1 "karturIpsitatamaM karma"-pANinIya sU0 11476 / / 2 "ekadravyamaguNa saMyogavibhAgapvanapekSakAraNamiti krmlkssnnm|" -vaizeSikadarzana sabhASya 1-17 pR0 35 / 3 sAkhyatattvakaumudI 67 / / 4 "yoga. karmasu kauzalam"-gItA / "karmajyAyo hykrmnnH|"-giitaa 5 "karmaNA badhyate jantuH, vidyayA tu prmucyte|" 6 "mahArAja kammAnaM nAnAkaraNena manussA na save smkaa...| bhAsitaM aitaM mahArAja bhagavatA kammassa kAmANava sattA, kammadAyAdA kammayonI kammavadhu kammapaTisaraNA kamma satte vibhajati yadidaM honppnniittaayiiti|" -Pali Reader P. 39. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jainazAsana 'rAjan , koke nAnAtvake kAraNa sabhI manuSya samAna nahIM hote|' mahArAja, bhagavAnne bhI kahA hai-'mAnavokA sadbhAva karmoke anusAra hai| sabhI prANI koke uttarAdhikArI hai| karmake anusAra yoniyome jAte hai| apanA karma hI vandhu hai, Azraya hai aura vaha jIvakA ucca aura nIcarUpa me vibhAga karatA hai|' azokake zilAlekhakI sUcanA na0 8 dvArA karma kA prabhAva vyakta karate hue samrAT kahate hai -'isa prakAra devatAokA pyArA apane karmose utpanna hue sukhako bhogatA hai|' pAtaJjala yogasUtrameM-klezakA mUla karmAzaya-vAsanAko batAyA hai| vaha karmAzaya isa loka aura paralokame anubhavame AtA hai| hindU jagatke dRSTikoNa ko tulasIdAsajI ina zabdome prakaTa karate hai "karmapradhAna vizva kari raakhaa| jo jasa karahi so tasa phala caakhaa||" isa prakAra bhAratIya dArzanikoke karmapara vizeSa vicAra vyakta hue hai| jaina siddhAntame isa karma-vijJAnapara jo prakAza DAlA gayA hai vaha anya darzanome nahI pAyA jaataa| yahA karma-vijJAna ( Philosophy) para bahuta gambhIra, vizada, vaijJAnika cintanA kI gaI hai| karma zabdakA ullekha athavA nAmamAtrakA varNana, kisI sampradAyakI pustakomeM paDha koI-koI Adhunika paNDita karma-siddhAntake vIja jainetara sAhityame socate hai| kintu, jaina vADa mayake karma-sAhitya nAmaka vibhAgake anuzIlanase yaha spaSTa hotA hai ki jaina-AgamakI yaha maulika vidyA rahI hai| binA karma siddhAntake jaina zAstrakA vivecana pagu ho jAtA hai| Izvarako kA mAnanevAle siddhAnta bhagavAnke hAthame apane bhAgyakI Dora saupa vizva-vaicitrya Adike lie kisI anya zaktikA varNana karanA tarkakI 1 "buddha aura bauddhadharma" pR0 256 / 2 "klezamUlaH karmAzayaH, dRssttaadRssttjnmvedniiyH|" 2-12 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 211 dRSTise Avazyaka nahI mAnate aura yathArthame phira unhe AvazyakatA raha bhI kyo jAe? jaina-siddhAnta pratyeka prANIko apanA bhAgyavidhAtA mAnatA hai, tava phira vinA IzvarakI sahAyatAke vizvakI vividhatAkA vyavasthita samAdhAna karanA jaina dArzanikoke lie aparihArya hai| isa karma-tattvajJAna dvArA ve vizva-vaicitryakA samAdhAna tarkAnukUla paddhatise karate hai| karmako bandhana nAmakI eka avasthAkA varNana karanevAlA tathA cAlIsa hajAra zloka pramANa vAlA "mahAbandha" nAmakA jaina grantha prAkRtabhASAme abhI vidyamAna hai| ____ isa prakAra karmake vipayame vizada vaijJAnika jaina vivecanAke sAra pUrNa azapara hI yahA hama vicAra kara skeNge| jainAcArya batAte hai ki-AtmA ke pradezome kampana hotA hai aura usa kampanase pudgala ( Matter ) kA paramANu-puJja AkarSita hokara AtmAke sAtha mila jAtA hai, use karma kahate haiN| pravacanasArake TIkAkAra amRtacandra sUri' likhate hai"AtmAke dvArA prApya honese kriyAko karma kahate hai| usa kriyAke nimitta se pariNamana-vizepako prApta pudgala bhI karma kahalAtA hai| jina bhAvoke dvArA pudgala AkarSita ho jIvake sAtha samvandhita hotA hai use bhAvakarma kahate hai| aura AtmAme vikRti utpanna karanevAle pudgalapiMDako dravyakarma kahate haiN|" svAmI akalaMkadevakA kathana haiM"jisa prakAra pAtravizeSame rakhe gaye aneka rasavAle vIja, puSpa tathA phalokA madyarUpame pariNamana hotA hai, usI prakAra AtmAme sthita pudgalo 1 "kriyAyA khalvAtmanA prApyatvAtkarma, tannimittaprAptapariNAmaH pudgalo'pi krm|"-prvcnsaar TI0 2-25 / 2 "yathA bhAjanavizeSe prakSiptAnAM vividharasabIjapuSpaphalAnAM madirAbhAvena pariNAmaH, tathA pudgalAnAmapi Atmani sthitAnA yogakaSAyavazAt karmabhAvena pariNAmo veditvyH|" -ta0 rA0 pR0 264 / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 jainazAsana kA krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa kaSAyo tathA mana, vacana, kAyake nimittase Atmapradezo ke parispandanarUpa yogake kAraNa karmarUpa pariNamana hotA hai / paMcAdhyAyIme yaha batAyA hai ki - " AtmAme eka vaibhAvika zakti hai jo pudgala-puJjake nimittako pA AtmAme vikRti utpanna karatI hai / " "jIvake pariNAmokA nimitta pAkara pudgala svayameva karmarUpa pariNamana karate hai'|" tAttvika bhASAme AtmA pudgalakA sambandha hote hue bhI jar3a nahI banatA aura na pudgala isa sambandhake kAraNa sacetana banatA hai / pravacanasAra saMskRta TIkAmeM tAttvika dRSTiko lakSya kara yaha likhA hai / " dravyakarmakA kauna karttA hai ? svaya pudgalakA pariNamana - vizeSa hI / isalie pudgala hI dravyakarmokA karttA hai, AtmapariNAmarUpa bhAvakarmokA nahI / ata AtmA apane apane svarUpase pariNamana karatA hai| pudgala svarUpase nahI krtaa|"" karmokA AtmAke sAtha sambandha honese jo avasthA utpanna hotI hai| use bandha kahate hai / isa bandha paryAyame jIva aura pudgalakI eka aisI navIna avasthA utpanna ho jAtI hai jo na to zuddha- jIvame pAI jAtI hai| aura na zuddha- pudgalame hI / jIva aura pudgala apane-apane guNose kucha cyuta hokara eka navIna avasthAkA nirmANa karate hai / rAga, dveSa yukta AtmA 1 "jIvakRtaM pariNAmaM nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena ||" - pu0 siddhyupAya 12 / 2 " zratha dravyakarmaNaH kaH karteti cet ? pudgalapariNAmo hi tAvat svayaM pudgala eva / tatastasya paramArthAt pudgalAtmA zrAtmapariNAmAtmakasya dravyakarmaNa eva kartA ; na tvAtmapariNAmAtmakasya bhAvakarmaNaH / tata zrAtmA zrAtmasvarUpeNa pariNamati, na pudgalasvarUpaNa pariNamati / " pu0 172 / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 213 pudgalapuJjako apanI ora AkarSita karatA hai| jaise, cumbaka lohA Adi padArthoko AkarSita karatA hai| jaise phoTogrAphara citra khIcate samaya apane kaimareko vyavasthita Dhagase rakhatA hai aura usa samaya usa kaimare ke samIpa Ane vAle padArthakI AkRti lensake mAdhyamase pleTapara akita ho jAtI hai, usI prakAra rAga, dveSarUpI kAcake mAdhyamase pudgalapuJja AtmAme eka vizeSa vikRti utpanna kara dete hai, jo puna AgAmI rAgAdi bhAvoko utpanna karatA hai| 'svaguNacyutiH bandha:--apane guNomeM parivartana honeko bandha kahA hai| haldI aura cUneke sayogase jo lAlimA utpanna hotI hai vaha pIta haldI aura zveta cUneke sayogakA kArya hai, unameM yaha pRthak-pRthak bAta nahI hai| kisIne kahA hai "haradIne jaradI tajI, cUnA tajyo sphed| doU mila ekahi bhaye, rahyau na kAhU bheda // " aba AtmA karmokA bandha karatA hai, taba zabdakI dRSTise aisA vidita hotA hai ki AtmAne karmoko hI bAdhA hai, karmone AtmAko nhii| kintu, vAstavame bAta aisI nahIM hai| jisa prakAra AtmA karmoko vAdhatA hai, usI prakAra karma bhI jIva (AtmA) ko vAdhate hai| ekane dUsareko parAdhI kiyA hai| paMcAdhyAyIme kahA hai ___ "jIva. karmanivaddho hi jIvabaddhaM hi karma tat / " (104) isa karmavandhake antastalapara bhagavajjinasenAcArya vaDe sundara zabdomeM prakAza DAlate hai "sakalpavazago mUDhaH vastviSTAniSTatA nyet| rAgadveSau tataH tAbhyAM bandha durmocamaznute // " -mahApurANa 24121 "yaha ajJAnI jIva iSTa-aniSTa sakalpa dvArA vastumeM priya-apriya kalpanA karatA hai jisase rAga-dveSa utpanna hote hai / isa rAga-dveSase dRDha karmakA vandhana hotA hai / " AtmAke karma-jAla bunanekI prakriyApara prakAza DAlate hue maharSi kundakunda pacAstikAyame kahate hai Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jainazAsana "jo puNa saMsAratyo jIvo tatto du hodi pariNAmo / pariNAmAdo kammaM kammAdo hodi gadisugadI // missa deho dehAdo iMdiyANi jAyate / tehi du visayaggahaNa tatto rAgo ya doso vA // jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAracakkavAlammi / iti jiNavareMhi bhaNido zraNAdiNidhaNo saNidhaNo vA // " - 128-130 / jo sasArI jIva hai vaha rAga, dveSa Adi bhAvo ko utpanna karatA haiM, jinase karma Ate haiM aura karmose manuSya, pazu Adi gatiyo kI utpatti hotI haiM / gatiyome jAne para zarIra kI prApti hotI hai| zarIrase indriyA utpanna hotI hai / indriyodvArA viSayo kA grahaNa hotA hai jisase rAga aura dveSa hote hai / isa prakArakA bhAva sasAracakrame bhramaNa karate hue jIvake santatikI apekSA anAdi-ananta aura paryAya kI dRSTi se sAnta bhI hotA hai, aisA jinedbhadevane kahA hai / " isa vivecanase yaha spaSTa hotA hai ki yaha karma cakra rAga-dveSake nimittase satata calatA rahatA hai aura jaba taka rAga, dveSa, mohake vegame nyUnatA na hogI taba taka yaha cakra abAdhita gati se calatA rhegaa| rAgadveSake vinA jIvakI kriyAe~ bandhana kA kAraNa nahI hotii| isa viSayako kundakunda svAmI samayaprAbhRtame samajhAte hue likhate hai ki koI vyakti apane zarIrako tailase liptakara dhUlipUrNa sthAnameM jAkara zastra - sacAlana rUpa vyAyAma karatA hai aura tADa, kelA, bAsa Adike vRkSokA chedanabhedana bhI karatA hai / usa samaya dhUli uDakara usake zarIra me cipaTa jAtI hai / yathArthame dekhA jAe to usa vyaktikA zastra sacAlana zarIrame dhUli cipakane kA kAraNa nahI hai| vAstavika kAraNa to tailakA lepa hai, jisase 1 samayasAra gA0 242-246 / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 215. dhUlikA sambandha hotA hai| yadi aisA na ho, to vahI vyakti jaba vinA taila lagAye pUrvokta gastra sacAlana kArya karatA hai-taba usa samaya vaha dhUli zarIrame kyo nahIM lipta hotI? isI prakAra rAga-dveSarUpI tailase lipta AtmA me karma-raja Akara cipakatI hai aura AtmAko itanA malIna vanA parAdhIna kara detI hai ki anantagaktisampanna AtmA krItadAsake samAna karmoke izArepara nAcA karatA hai| isa karmakA aura AtmAkA kabase sambandha hai ? yaha prazna utpanna hotA hai| isake uttarame AcArya kahate hai ki-karmasantati-paramparAkI apekSA yaha sambandha anAdise hai| jisa prakAra khAnise nikAlA gayA suvarNa kiTTakAlimAdivikRtisampanna pAyA jAtA hai, pazcAt agni tathA rAsAyanika dravyoke nimittase vikRti dUra hokara zuddha suvarNakI upalabdhi hotI hai, usI prakAra anAdise yaha AtmA karmokI vikRtise malIna ho bhinna-bhinna yoniyome paryaTana karatA phiratA hai| tapazcaryA, Atma-zraddhA, Atma-vodhake dvArA malinatAkA nAga honepara yahI AtmA paramAtmA vana jAtA hai| jo jIva Atma-sAdhanAke mArgame nahI calatA, vaha pragati-hIna jIva sadA dukhokA bhAra uThAyA karatA hai| AcArya nemicandra siddhAntacakravartIne kitanA sundara udAharaNa dekara isa viSayako samajhAyA hai "jaha bhAravaho puriso vahai bharaM gehiUNa kAvaDiyaM / emeva bahai jIvo kammabharaM kAyakAvaDiyaM // 201 // " gommttsaar-jiivkaanndd| jisa prakAra eka vojhA DhonevAlA vyakti kAvaDako lekara vojhA DhotA hai, usI prakAra yaha sasArI jIva garIrarUpI kAvar3a dvArA karmabhArako DhotA hai| yaha karmavandhana paryAyakI dRSTi se anAdi nahIM hai| tattvArthasUtrakArane "anAdi sambandhe ca" (2041) sUtra dvArA yaha batA diyA hai ki karmasantatikI apekSA anAdi sambandha hote hue bhI paryAyakI dRSTise vaha sAdi Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jainazAsana sambandhavAlA hai| bIja aura vRkSake sambandhapara dRSTi DAle to paramparAkI dRSTise unakA kAryakAraNabhAva anAdi hogaa| jaise apane sAmane lage hue nImake vRkSakA kAraNa hama usake vIjako khege| yadi hamArI dRSTi apane nImake jhATa taka hI sImita hai to hama use vIjase utpanna kaha sAdisambandha sUcita kreNge| kintu isa vRkSake utpAdaka vIjake janaka anya vRkSa aura usake kAraNa anya vIja AdikI paramparApara dRSTi DAle to isa apekSAse isa sambandha ko anAdi mAnanA hogaa| kinhI dArganikoko yaha bhrama ho gayA hai ki jo anAdi hai, use ananna honA hI caahiye| vastusthiti aisI nahI hai anAdi vastu ananta ho, na bhI ho; yadi virodhI kAraNa A jAve to anAdikAlIna sambandha kI bhI jaDa ukhADI jA sakatI hai| tattvArthasArame likhA hai "dagdhe bIje yathAtyanta prAdurbhavati naakurH| karmavIje tathA dagdhe na rohati bhvaaNkur.||" -zloka 7, pR0 58 / jaise vIjake jala jAne para puna navIna vRkSame nimitta vanane vAlA 'akura nahI utpanna hotA, usI prakAra karmavIjake bhasma hone para bhavAkura utpanna nahIM hotaa| AtmA aura karmakA anAdi sambandha mAnanA tarkasiddha hai| yadi sAdisambandha mAne to aneka ApattiyA upasthita hogii| isa viSaya meM nimna prakAra kA vicAra karanA ucita hotA hai| AtmA karmoke adhIna hai, isIliye koI daridra aura koI zrImAn pAyA jAtA hai| paMcAdhyAyIme kahA hai"eko daridra eko hi zrImAniti ca karmaNaH" ___-utta0 zlo0 50 / sasArI AtmA karmAke adhIna hai, yaha pratyakSa anubhavame AtA hai| phira bhI tarkapremiyoko vidyAnandi svAmI AptaparIkSAme isa prakAra Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 217 yukti dvArA samajhAte hai-"sasArI jIva vadhA huA hai kyoki yaha paratatra hai| jaise AlAna-stambhame prApta hAthI paratatra honeke kAraNa vadhA huA hai| yaha jIva paratatra hai kyoki isane hIna sthAnako grahaNa kiyA hai| jaise kAmake vegase parAdhIna koI zrotriya brAhmaNa vezyAke gharako svIkAra karatA hai| jisa hIna sthAnako isa jIvane grahaNa kiyA hai, vaha zarIra hai| use grahaNa karane vAlA sasArI jIva prasiddha hai| yaha zarIra hIna sthAna kaise kahA gayA? zarIra hIna sthAna hai, kyoki vaha AtmAke lie dukhakA kAraNa hai| jaise kisI vyaktiko jela du kha kA kAraNa honese vaha jelako hIna sthAna samajhatA hai|" vidyAnandi svAmIkA bhAva yaha hai ki isa pIDAprada 'malabIja malayonim' zarIrako dhAraNa karanevAlA jIva karmoke adhIna nahI to kyA hai? kauna samartha jJAnavAna vyakti isa sapta dhAtumaya nindya zarIrameM vandI vananA pasada karatA hai| yaha to karmokA Ataka hai ki jIvakI yaha avasthA ho gaI hai, jise daulatarAmajI apane padameM isa madhuratAke sAtha gAte hai "apanI sudha bhUla Apa, Apa dukha upaayau| jyauM zuka nabha cAla bisari, nalinI laTakAyau // cetana aviruddha zuddha daraza bodha maya visuddha / taja, jar3a rasa pharasa rUpa pudgala apanAyau / cAha-dAha dAhai, tyAgai na tAhi caahai| samatA-sudhA na gAhai, jina nikaTa jo batAyau // " jaba yaha jIva karmoke adhIna siddha ho cukA tava usakI parAdhInatA yA to anAdi hogI jaisA ki Upara batAyA gayA hai athavA use sAdi mAnanA hogaa| anAdi pakSako na mAnanevAle dekheM ki sAdi mAnanA kitanI vikaTa samasyA upasthita kara detA hai| karma-vandhanako sAdi 1 prAptaparIkSA pR0 1 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jainazAsana mAnanekA spaSTa bhAva yaha hai ki pahile AtmA karmavandhanase pUrNatayA zUnya thA, usame ananta jJAna, ananta Ananda, ananta zakti Adi guNa pUrNatayA vikasita the| vaha nijAnanda rasame lIna thaa| aisA AtmA kisa prakAra aura kyo karma-bandhanako svIkAra kara apanI durgatike liye svaya apanI citA racanekA prayatna karegA? AtmA mohI, ajJAnI, avivekI aura asamartha hotA to bAta dUsarI thii| yahA to zuddhAtmAko azuddha vananeke lie kaunasI vikArI zakti preraNA kara sakatI hai? zuddha suvarNa puna. kiTTakAlimAko jaise agIkAra nahI karatA, athavA jaise chilakA nikAlA gayA cAvalapuna dhAna rUpa azuddha sthitiko prApta nahI karatA, usI prakAra parizuddha-AtmA atyanta ghRNita zarIrako dhAraNa karanekA kadApi vicAra nahIM kregaa| isa prakAra zuddha AtmAko azuddha bananA jaba asambhava hai, tava gatyantarAbhAvAt anAdise use karma-badhana yukta svIkAra karanA hogA, kAraNa yaha bandhanakI avasthA hamAre anubhavagocara hai| karmoke vipAkase yaha AtmA vividha prakArake vepa dhAraNakara vizvake ragamaca para A hAsya, zoka, zRgAra Adi rasamaya khela dikhAtA phiratA hai para jaba kabhI bhUle-bhaTake jinendra-mudrAko dhAraNakara zAnta-rasakA abhinaya karane AtA hai to AtmA kI anantanidhi arpaNa karate hue karma isake pAsase vidA ho jAte hai| ___ jisa karmane AtmAko parAdhIna kiyA hai vaha sAkhyakI prakRti ke samAna amUrtika nahIM hai| karmakA phala mUrtimAna padArthake sambandhase anubhavameM AtA hai, isaliye vaha mUrtika hai| yaha svIkAra karanA tarka-sagata hai| jaise cUheke kATanese zarIrame utpanna huA zotha Adi vikAra dekha usa viSako mUrtimAna svIkAra karate hai, usI taraha puSpa, maNi, strI Adike nimittase sukhakA tathA sarpa, siMha, viSa Adike nimittase dukharUpa karmaphalakA anubhava karatA hai| isaliye yaha karma anumAna dvArA mUrtimAna siddha hotA hai| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 216 java karma - puJja ( Karmic molecules ) sparza, rasa, gandha, varNayukta honeke kAraNa paudgalika haiM aura AtmA uparyukta guNose zUnya caitanya jyotimaya hai, tava amUrti AtmAkA mUrtimAna karmose kaise bandha hotA hai ? mUrtika-mUrtikakA bandha to ucita hai, amUrtikakA mUrtimAnase vandha honA mAnanA Azcarya-prada hai ? isa zakAkA samAdhAna karate hue AcArya kalaMkadeva tattvArtharAja - vArtika ( pR0 81 a0 2 sUtra 7) me likhate hai, - "anAdikAlIna karmakI bandha paramparA ke kAraNa parAdhIna AtmAke amUrtikatvake samvandhame ekAnta nahI hai / vandha paryAyake prati ekatva hone se AtmA kathaJcit mUrtika hai aura apane jJAnAdika lakSaNakA parityAga na karaneke kAraNa kathaJcit amUrtika bhI hai / mada, moha tathA bhramako utpanna karane vAlI madirAko pIkara manuSya kASThakI bhAti nizcala smRti zUnya ho jAtA hai tathA karmendriyoke madirAke dvArA abhibhUta hone se jIvake jJAnAdi lakSaNakA prakAza nahI hotaa| isaliye AtmAko mUrtimAna nizcaya karanA paDatA hai / " yadi aisA hai to karmodaya- madyake Avezase vazIkRta AtmAkA astitva kaise jJAta hogA ? yaha koI doSa nahI hai / kAraNa, karmodayAdike Avega hone para bhI AtmAke nija lakSaNakI upalabdhi hotI hai / AcArya nemicandra siddhAnta - cakravartI kA kathana hai "vaNNa-rasa-paca gaMdhA do phAsA aTTha NiccayA jIva / No saMti pramutti tado vavahArA mutti baMdhAdo / " * - dravyasaMgraha amUrti pratya 1 "anAdi karmabandhasantAnaparatantrasyAtmana' ne kAntaH / bandhaparyAyaM pratyekatvAt syAnmUtaM tathApi jJAnAdisvalakSaNAparityAgAt syAdamUrtiH / ... madamoha - vibhumakaroM surA pItvA naSTasmRtirjanaH kASThavadaparispanda upalabhyate, tathA karmendriyAbhibhavAdAtmA nAvibhUtasvalakSaNo mUrta iti nizcIyate / " Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jainazAsana jIvame varNa 5, rasa 5, gandha 2 aura sparza 8-ye 20 guNa tAttvika dRpTise nahI pAye jAte isaliye use amUrtika kahate haiN| vyavahAra nayase ( From practical stand-point ) vandhakI apekSA use mUrtika kahA hai| pravacanasAra me svAmI kundakundane isa viSaya me eka baDI mArmika vAta likhI hai "rUvAdihiM rahido pecchadi jANAdi rUvamAdINi / davvANi guNe ya jadhA taha baMdho teNa jANohi // "-2228 / jaise rUpAdirahita AtmA rUpI dravyo aura unake guNoko jAnatA hai, dekhatA hai arthAt rUpI tathA arUpIkA jJAtA-jJeya samvandha hotA hai,usI prakAra rUpAdirahita jIva bhI rUpI karma-pudgalose vAdhA jAtA hai| yadi yaha na mAnA jAe to amUrta AtmA dvArA mUrta padArthokA jAnanA, dekhanA bhI nahI bnegaa| jaba jIva aura karmakA sambandha pratyakSa anubhavagocara hai aura sAdi sambandha Agama, tarka tathA anubhavase vAdhita hai, tava anAdisambandha svIkAra karanA nyAya-sagata hogaa| vastukA svabhAva tarkake pare rahatA hai| jaise, agnikI uSNatA tarkakA viSaya nahI hai| agni kyo uSNa hai, isa zakAke uttarame yahI kahanA hogA-'svabhAvo'tarkagocaraH' jo ise na mAne unheM paJcAdhyAyIkAra sparNana indriya dvArA anubhava karanekI salAha dete hue sujhAte hai-'no cet sparzena spRzyatAm / ' jIva aura karmakA sambandha anAdi hai aura yadi AtmAne karmakA uccheda karaneke liye sAdhanA-pathame pravRtti na kI to kinhI-kinhIkA vaha karma bandhana sAnta na ho ananta rhegaa| ananta-anAdike viSayame jinheM eka jhalaka lenI ho ve mahAkavi banArasIdAsajIke nimnalikhita citraNako dhyAna se dekhe aura usake prakAzame anAdi sambandhako bhI kalpanA dvArA jAnanekA prayatna kare Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 221 "anantatA kahA tAko vicAraanaMtatAko svarUpa dRSTAnta kari dikhAiyatu hai, jaise-vaTa vRkSako bIja eka hAtha virSa lIja, tAko vicAra dIrgha dRSTi sauM kIjai to vA vaTake vIja virSa eka vaTako vRkSa hai, so vRkSa jaiso kachu bhAvikAla honahAra hai taiso vistAra liye vidyamAna vAma vAstava rUpa chato hai, aneka zAkhA prazAkhA patra puSpa phala saMyukta hai, phala phala viSa aneka bIja hohiN| yA bhAMtikI avasthA eka vaTake bIja viSa vicAriye / aura bhI sUkSma dRSTi dIjaM to je je vA vaTa vRkSa viSa bIja hai te te antargabhita vaTa vRkSa sayukta hohiM / yAhI bhAMti eka vaTa viSa aneka aneka bIja, eka eka vIja virSa eka eka vaTa, tAko vicAra kIjai tau bhAvinaya pradhAna kari na vaTavRkSani kI maryAdA pAie na bojani ko maryAdA paaie| yAhI bhAMti anantatAko svarUpa jAnanau / tA anaMtatAke svarUpako kevalajJAnI puruSa bhI ananta hI dekhe jANe kahai-anantakA aura aMta hai hI nAhI jo jJAna viSa bhaas| tAta anantatA anaMta hI rUpa pratibhAsa yA bhAMti Agama adhyAtamako anaMtatA jaannii|" / -banArasIvilAsa pR0 216 / svAmI samantabhadra AptamImAsA (zlo0 66) me isa prakAra karmake viSayame prakAza DAlate hai__"kAmAdiprabhavazcitraH krmbndhaanuruuptH| tacca karma svahetubhyo jovAste zuddhayazuddhitaH // " kAmAdikI utpatti rUpa jo vividhatAmaya bhAva sasAra hai, vaha apane apane karmabandhanake anusAra hotA hai / vaha karma rAgAdi kAraNose utpanna hotA hai| ve jIva zuddhatA aura azuddhatAse samanvita hote hai| ___ isa viSayameM TIkAkAra AcArya vidyAnandi aSTasahasrImeM likhate haiM ki-"ajJAna, moha, ahaMkAra rUpa jo bhAva sasAra hai, vaha eka svabhAvavAle IzvarakI kRti nahIM hai, kyoki usake kArya sukha-duHkhAdime vicitratA Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jainazAsana 'pAI jAtI hai| jisa vastuke kAryame vicitratA pAI jAtI hai vaha eka svabhAvavAle kAraNase utpanna nahIM hotii| jaise dhAnyAkurAdi aneka vicitra kArya aneka zAlibIjAdise utpanna hote hai, usI prakAra sukhaduHkhAdi vicitra kAryamaya yaha sasAra hai| vaha eka svabhAvavAle IzvarakI kRti nahI ho sktaa| kAraNake eka honepara kAryame vividhatA nahI pAI jaatii| eka dhAnya vIjase eka hI prakArake dhAnya akurakI utpatti hogii| jaba isa prakAra niyama hai taba kAla, kSetra, svabhAva, avasthAkI apekSA bhinna zarIra, indriya Adi rUpa jagatkA kartA eka svabhAvavAle Izvarako mAnanA mahAn Azcaryaprada hai| ___ yahA eka svabhAvavAle IzvarakI kRti, yaha vividhatAmaya jagat, nahIM bana sakatA, itanI bAta to spaSTa ho jAtI hai| kintu, yaha karma vividhatAmaya Antarika jagatkA kisa prakAra kArya karatA hai, yaha bAta vicAraNIya hai| kAraNa, koI vyakti andhA hai, koI la~gaDA , koI mUrkha hai, koI buddhimAn , koI bhikhArI hai, koI dhanavAn , koI dAtAra hai, koI kajUsa , koI unmatta hai, koI prabuddha , koI durvala hai to koI shktishaalii| ina vibhinna vividhatAokA samanvaya karma-siddhAntake dvArA kisa prakAra hotA hai? ___ kundakunda svAmI isa viSayakA samAdhAna karate hue likhate hai ki,jisa prakAra puruSake dvArA khAyA gayA bhojana jaTharAgnike nimittase mAsa, carabI , rudhira Adi rUpa pariNamanako prApta hotA hai, usI prakAra yaha jIva apane bhAvoke dvArA jisa karmapuJjako kArmANa vargaNAoko grahaNa karatA hai unakA, isake tIvra, manda, madhyama kaSAyake anusAra vividha 1 dekho pR0 268 se 273 paryanta, assttshsrii| 2 "jaha puriseNAhAro gahiro pariNamai so anneyvihN| masavasArahirAdibhAve uyrggisjutto||"-smypraabhRt 176 / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamasiddhAnta 223 rUpa pariNamana hotA hai| pUjyapAda svAmI bhI isa sambandhame bhojanakA udAharaNa dete hue samajhAte hai ki jisa prakAra 'jaTharAgnike anurUpa AhArakA vividha rUpa pariNamana hotA hai, usI prakAra tIvra, manda, madhyama kaSAyake anusAra karmoke rasa tathA sthitimai vizeSatA AtI hai| isa udAharaNake dvArA prakRta viSayakA bhalI bhAti spaSTIkaraNa hotA hai ki nimitta vizeSase padArtha kitanA vicitra aura vividha pariNamana dikhAtA hai| hama bhojaname aneka prakArake padArthoko grahaNa karate hai| vaha vastu zleSmAgayako prApta karatI hai,aisA kahA gayA hai| pazcAt drava rUpa dhAraNa karatI hai,anantara pittAzayame pahu~cakara amlarUpa hotI hai / vAdame vAtAzayako prApta kara vAyuke dvArA vibhakta ho khala bhAga tathA rasa bhAga rUpa pariNata hotI hai| khala bhAga mala-mUtrAdi rUpa ho jAtA hai aura rasa bhAga rakta, mAsa, caravI, majjA, vIrya rUpa pariNata hotA hai| yaha pariNamana pratyeka 'jIvame bhinna-bhinna rUpameM pAyA jAtA hai| sthUla rUpase to rakta, mAsa, majjA Adime bhinnatA mAlUma nahI hotI kintu sUkSmatayA vicAra karanepara vidita hogA ki pratyekake rakta AdimeM vyaktikI jaTharAgnike anusAra bhinnatA pAI jAtI hai| bhojya vastuke samAna kArmANavargaNA isa jIvake bhAvokI taratamatAke anusAra vicitra rUpa dhAraNa karatI hai| isa karmakA eka vibhAga jJAnAvaraNa kahalAtA hai, jisake udaya honepara AtmAko jJAnajyoti DhaMka jAtI hai aura kabhI nyUna, kabhI adhika huA karatI hai| isa karmakI taratamatAke anusAra koI jIva atyanta mUrkha hotA hai to koI camatkArapUrNa vidyAkA adhipati banatA hai| kamase-kama jJAna-gakti davakara ekendriya jIvome akSarake anantave bhAgapaneko prApta hotI hai aura isa jJAnAvaraNa-jJAnako DhAkanevAle karmake dUra honepara AtmA 1 "jaTharAgnyanurUpAhAragrahaNavattIvamandamadhyamakaSAyAnurUpasthityanubhavavizeSapratipattyartham / " -sa0 si0 7 / 2 / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jainazAsana sarvajJatAkI jyotise alakRta hotA hai| jagatme vauddhika vibhinnatAkA kAraNa yaha jJAnAvaraNa karma hai| AtmAkI darzana-zaktipara AvaraNa karane vAlA darzanAvaraNa karma hai| isa jIvako svAbhAvika nirmala AtmIya Anandase vacita kara anukUla athavA pratikUla padArthome indriyoke dvArA sukha-dukhakA anubhava karAnevAlA vedanIya karma hai| madirAko pInevAlA vyakti jJAnavAn hote hue bhI unmatta bana utpathagAmI hotA hai, isI prakAra mohanIya karmarUpa madyake grahaNa karaneke kAraNa apanI AtmAko bhUla pudgala tattvame apanI AtmAkA darzana kara apaneko samajhane kA prayatna nahIM krtaa| yaha mohakarma karmokA rAjA kahA jAtA hai| dRSTime mohakA asara honepara yaha jIva viparIta dRSTivAlA bana zarIrako AtmarUpa aura AtmAko zarIrarUpa mAnakara dukhI hotA hai| ___ isa mohake phandeme pha~sA huA abhAgA jIva apane bhaviSyakA kucha bhI dhyAna na rakha indriyoke AdezAnusAra pravRtti karatA hai| kabhI-kabhI yaha daulatarAmajIke zabdome 'surataru jAra kanaka vovata hai' aura banArasIdAsajIko udbodhaka vANIme yaha "kAyAse vicAra prIti mAyA hImeM hAra joti, liye haTha-rIti jaise hArilakI lkrii| cuMgulake jora jaise goha gahi rahai bhUmi, tyoM hI pAya gAr3e pai na chADai Teka pkrii|| mohakI marora soM bharamako na gera pAve, dhAvai cahu~ ora jyoM bar3hAvai jAla mkrii| aisI durabuddhi bhUli jhUThake jharokhe jhUli, phUlI phirai mamatA jaMjIrana soM jkrii||37||" __-nATaka samayasAra, sarvavizuddhidvAra / ghar3Ime maryAdita kAlake lie cAbhI bharI rahatI hai| maryAdA pUrNa honepara ghar3IkI gati banda ho jAtI hai| isI bhAti Ayu nAmake karma dvArA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 225 isa jIvakI manuSya, pazu-pakSI Adi yoniyome niyata kAla paryanta avasthiti hotI hai| kAla-maryAdApUrNa honepara jIva kSaNa-bhara bhI usa zarIrame nahI rhtaa| isa Ayu-karmake kAraNa hI yaha jIva janma-maraNakA khela khelA karatA hai| isa rahasyako na jAnakara loga jIvanako IzvarakI dayA aura mRtyuko paramAtmAkI icchA kaha diyA karate hai| kintu paramAtmAke sAtha jagat bharake prANiyoke jIvana tathA maraNakA akAraNa sambandha joDanA usa saccidAnandako sakaToke sindhumeM samA dene jaisI bAta hogii| yathArthame yaha Ayu karma hai jisake anusAra yaha jIvanakI ghaDI jaba taka cAbhI bharI rahatI hai calatI hai| viSa, vedanA, bhaya, zastraprahAra, sakleza Adike kAraNa yaha ghaDI pahile bhI bigaDa sakatI hai| isIkA pariNAma akAla-maraNa kahalAtA hai| isakA tAtparya yaha hai ki pUrvame nirdhArita pUrNa Ayuko bhoge binA kAraNa-vizeSase alpakAlame prANokA visarjana kara denA akAla-maraNa hai| akAla-maraNa dvArA AyumeM kamI to ho jAtI hai para prayatna karanepara bhI pUrva nizcita Ayume vRddhi nahIM hotii| isakA kAraNa ghaDIkI cAbhIse hI spaSTa jJAta kiyA jA sakatA hai| isa Ayuke prahArako koI bhI nahI bacA sktaa| Atma-darzana, Atma-bodha aura Atma-nimagnatA isa ratnatraya mArga se hI AtmA mRtyuke cakrase baca sakatA hai| anyathA pratyekako isake Age mastaka jhukAnA paDatA hai| vizvakI sArI zakti aura sampUrNa zaktizAliyokA sahayoga bhI kSaNa-bharake lie nizcita jIvanameM vRddhi nahIM kara sktaa| prabuddha kavi kitanI mArmika vAta kahate hai "sura asura khagAdhipa jete| mRga jyo hari kAla dlete| maNi mantra tantra bahu hoii| marateM na bacAvai koii||" -daultraam-chhddhaalaa| jisa prakAra citrakAra apanI tUlikA aura vividha ragoke yogase sundara athavA bhISaNa Adi citroko banAyA karatA hai, usI prakAra nAma 15 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 janazAsana karma-rUpI citerA isa jIvako bhale-bure, dubale-patale, moTe-tAje, lUle-la~gaDe, kuvaDe, sundara athavA sar3e-gale zarIrame sthAna diyA karatA hai| isa jIvakI agaNita AkRtiyo aura vividha prakArake zarIrokA nirmANa nAmakarmakI kRti hai| vizvakI vicitratAme nAma-karmarUpI citerekI kalA abhivyakta hotI hai| zubha nAma-karmake prabhAvase manojJa aura sAtizaya anupama garIrakA lAbha hotA hai| azubha nAma-karmake kAraNa nindanIya asuhAvanI zArIrika sAmagrI upalabdha hotI hai| jo loga jagatkA nirmAtA kisI vidhAtA yA sraSTAko batAte hai, yathArthameM vaha isa nAmakarmake sivAya aura koI dUsarI vastu nahI hai| AcArya bhagavajjinasenane 'isa nAma karmako hI vAstavika brahmA, sraSTA athavA vidhAtA kahA hai| ekendriyase lekara pacendriya paryanta caurAsI lAkha yoniyome jo jIvokI ananta AkRtiyA hai usakA nirmAtA yaha nAma-karma hai| isa nAma-karmake dvArA banAe gae choTese-choTe aura baDese vaDe zarIrame yaha jIva apane pradezoko sakucita athavA vistRta kara raha jAtA hai / zarIra ke bAhara AtmA nahIM rhtaa| aura na zarIrake eka aza mAtrame hI jIva rahatA hai / AcArya nemicandra siddhAntacakravartIne likhA hai "aNuguru-dehapamANo uvasaMhArampasappado cedaa| asamuhado vavahArA NiccayaNayado asakhadeso vaa||10||" -dravyasaMgraha "jIva vyavahArase apane pradezoke sakoca athavA vistArake kAraNa choTe, vaDe zarIra, samuddhAta avasthAko choDakara, hotA hai| nizcaya nayase yaha jIva asakhyAtapradezI hai|" 1 "vidhiH sraSTA vidhAtA ca devaM karma purAkRtam / Izvarazceti paryAyA vijJeyAH krmveghsH|| -mahApurANa 37 / 4 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 227 ___ svAmI zaMkarAcArya isa jaina dRSTike mahattvako hRdayagama na karate hue kahate hai ki-zarIra pramANa AtmAko mAnanepara zarIrake samAna AtmA avinAzI nahI hogA aura use vinAzazIla mAnanepara parama-mukti nahIM milegii| zakarAcArya sadRza vicArakokI dhAraNA hai ki madhyamaparimANavAlI vastu anitya hI hotI hai| nitya honeke lie use yA to AkAza ke samAna vyApaka honA cAhiye athavA aNuke samAna eka pradezI honA caahie| yaha kathana kalpanAmAtra hai| kyoki yaha tarkakI kasauTIpara nahIM ttiktaa| aNu parimANa aura mahat parimANakA nityatAke sAtha avinAbhAva sambandha nahIM hai aura na madhyama parimANakA anityatAke sAtha koI sambandha hai| isake sivAya ekAnta nitya athavA anitya vastukA sadbhAva bhI nahI pAyA jaataa| vastu dravyadRSTise nitya aura paryAya dRSTise anitya hai| yaha bAta hama pichale adhyAyameM syAdvAdakA vivecana karate hue spaSTa kara cuke hai| ____ AcArya anantavIyaMne prameyaratnamAlAme AtmAko zarIrapramANa siddha kiyA hai| kyoki, AtmAke jJAna, darzana, sukha, vIrya lakSaNa guNo kI sarvAMgame upalabdhi hotI hai| sara rAdhAkRSNanne zakarAcAryakI pUrvokta dRSTikA ullekha karate hue kahA hai ki-"ina AkSepokA jaina loga udAharaNa dekara samAdhAna karate hai| jaise-ghaDeke bhItara rakhA gayA dIpaka ghaTAkAzako prakAzita karatA hai aura vaDe kamareme rakhe jAnepara vahI dIpaka pUre kamareko bhI prakAzita karatA hai| isI bhAti, bhinna-bhinna zarIroke vistArake anusAra jIva sakoca aura vistAra kiyA karatA hai|" yaha viSaya tanvArthasUtrake 1 "tadasAdhAraNaguNA jJAnadarzanasukhavIryalakSaNAste ca sarvAgINAstatraiva coplbhynte|" -pR0 182 / {"According to Sankara the hypothesis of the soul having the same size as its body is untenable far Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 janazAsana nimnalikhita sUtrase saralatApUrvaka spaSTa ho jAtA hai-"pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat" (5 / 16) / jisa prakAra kumbhakAra mRttikA Adiko choTe baDe ghaTa Adike rUpameM pariNata kara diyA karatA hai usI prakAra choTe bar3e bhedose vimukta isa jIvako gotra-karma kabhI to ucca kulame janma dhAraNa karAtA hai, kabhI hInasaskAra, dUSita AcAra-vicAra eva hIna paramparAvAle kulome utpanna karAtA hai| sadAcArake AdhArapara uccatA aura kulInatA athavA akulInatA aura nIcatAke vyavahArakA kAraNa ucca-nIca gotra karmakA udaya hai| Aja varNavyavasthA samvandhI uccatA-nIcatA paurANikokI mAnyatA mAnI jAtI hai, kintu jaina-zAsaname use gotra karmakA kArya batAyA hai| pavitra kAryoke karanese tathA nirabhimAna vRttike dvArA yaha jIva ucca saskArasampanna vazaparamparAko prApta karatA hai| zikSA, vastra, veSa-bhUSA Adike AdhArapara saskAra tathA caritra-hIna nIca vyakti zarIraparivartana hue binA ucca gotravAle nahI bana sakate, kyoki ucca gotrake udayake lie ucca saskAraparamparAmeM utpanna zarIrako nokarma mAnA hai| jIva bahuta kucha socatA hai| baDe-baDe kArya karaneke manasUbe bhI bAdhatA from its being limited by the body it would follow that the soul like the body is also impermanent and if impermanent it would have no final release The Jains answer these objections by citing analogies As a lamp whether placed in a small pot or a large room illumines the whole space, even so does the Jiva contract and expand according to the dimensions of the different bodies," __-Indian Philosophy, p_811, Sir Radhakrishnan. 1 go0 ka0 gaa054|| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 226 / hai| anukUla sAdhana bhI hai| phira bhI vaha apanI manobhAvanAko pUrNa nahIM kara paataa| kyoki antarAya nAmakA karma dAna, lAbha Adime vighna upasthita kara detA hai| dAtArane kisI vyaktikI dIna avasthA dekha dayAse dravita ho apane bhaNDArIko dAna denekA Adeza de diyA; phira bhI, bhaNDArI koI-na-koI vighna upasthita kara detA hai, jisase dAtA ke dAname aura yAcakake lAbhameM vighna A jAtA hai| isa antarAya karmakA kArya sadA bane-banAye khelako bigADa, ragame bhaga kara dene kA rahA karatA hai| hara eka prakArake vaibhava aura vibhUtike madhyame rahate hue bhI yadi bhogAntarAya, upabhogAntarAyakA udaya ho jAe to 'pAnIme bhI mIna piyAsI' jaisI vicitra sthiti zArIrika avasthA Adike kAraNa utpanna ho sakatI hai| ___ina ATha karmome jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya tathA antarAya ko ghAtiyA karma kahate hai, kyoki ye AtmAke guNokA ghAtakara jIvako pagu banAyA karate haiM / vedanIya, Ayu, nAma aura gotrako aghAtiyA kahate hai kyoki ye AtmAke guNoko kSati nahIM phuNcaate| hA,apane svAmI mohanIyake netRtvame ye jIvako paratantra banA saccidAnandakI prAptime vAdhaka avazya banate hai| ina karmoma jJAna, darzana Adi AtmaguNoke ghAta karanekI prakRtisvabhAva prApta honeko prakRtibandha kahate hai / kamAMke phaladAnakI kAlamaryAdAko sthitibandha kahA hai| kArmAga vargaNAoke pujama jJAnAvaraNa Adi rUpa vividha karma-zaktike paramANuokA pRthak-pRthak vibhAjana pradezabandha hai| aura, gRhIta karma-puJjameM phala-dAna zakti-vipAka prApti ko anubhAga-bandha kahate hai| ina karmoke ananta bheda hai| sthUla rUpase 148 bhedokA jinhe karma-prakRti kahate hai, varNana kiyA jAtA hai| isa racanAme sthAna na honese inake vizeSa bhedokA varNana karane meM hama asamartha hai| vizeSa jijJAsuoko gommaTasAra karmakANDa zAstrakA abhyAsa karanekA Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anurodha hai / 'AcArya nemicandra siddhAntacakravartIoM ne karmokI bandha utkarSaNa, apakarSaNa, sakramaNa, udaya, udIraNA, upazama, sattva, nighatti aura nikAcanA rUpa dasa avasthAeM batAI hai / mana, vacana, kAyakI cacalatAse karmokA AkarSaNa hotA hai / pazcAt ve AtmAke sAtha baMdha jAte hai / isake anantara apanI anukUla sAmagrIke upasthita honepara ve karma apanA phaladAna - rUpa kArya karate hai, ise udaya kahate hai / karmoke sadbhAvako sattva kahA hai| AtmanirmalatAke dvArA karmoko upazAnta karanA upazama hai| bhAvoke dvArA karmokI sthiti, rasadAna zaktime vRddhi karanA utkarSaNa aura usama hInatA karanA apakarSaNa hai / tapazcaryA athavA anya sAdhanose apanI maryAdAke pahile hI karmoko udayAvalIme lAkara unakA kSaya karanA udIraNA hai / karmokI prakRtiyokA eka upabhedase anyA upabheda rUpa parivartana karaneko sakramaNa kahate haiM / udIraNA aura sakramaNa rahita avasthAko nidhatti kahate hai / jisame udIraNA, sakramaNake sivAya utkarSaNa aura apakarSaNa bhI na ho, aisI avasthAko nikAcanA kahate hai / janazAsana isase yaha bAta vidita hotI hai ki jIvake bhAvome nirmalatA athavA malinatAkI taratamatAke anusAra karmoke bandha Adime hInAdhikatA ho jAtI hai / vilambase udayame AnevAle aura adhika kAla taka rasa denevAle karmoko asamayame bhI udayameM lAyA jA sakatA hai| kabhI-kabhI yogabalake jAgrat honepara, karmokI rAzi, jo sAgaro - aparimita kAlaparyanta apanA phala cakhAtI, vaha 48 miniTa - 2 ghaDIke bhItara hI naSTa kI jA sakatI hai| anya sampradAyokI karmake viSayameM yaha dhAraNA hai - 'nAbhuktaM kSIyate karma' - binA phala bhoge karmakA kSaya nahI hotaa|' para jainazAsaname sarvatra isa bAtakA samarthana nahI kiyA jA sakatA / nikAcanA aura nitti avasthAko prApta kara karma avazya apane samayapara phala dege / 1 gommaTasAra gAthA 436-440 / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta kintu anya karma asamayameM bhI alpa phala dekara athavA vinA phala diye bhI nikala jAte hai| yadi aisI prakriyA na hotI, to anantakAlase AtmApara lade hue karmoke RNase jIvakI mukti kaise ho sakatI thI? jIvameM avarNanIya zakti hai| yadi vaha ratnatraya khaDgako samhAla le, to karma-zatru ko dUra hote dera na lge| karma apanA phala dekara AtmAse pRthak ho jAte hai / krama-kramase karmokA pRthak honA 'nirjarA' kahalAtA hai| samasta karmoke pRthak honeko 'mokSa' kahate hai| AtmAse karmoke sambandhaviccheda honeko hI karmokA nAga kahate hai| yathArthame pudgalakA kyA, kisI bhI dravyakA sarvathA nAga nahIM hotaa| pudgalakI karmatva paryAyake kSayako karma-kSaya kahate hai| __ svAmI samantabhadrane likhA hai ki asatkA janma aura satkA vinAga nahIM hotaa| dIpakake vujhanepara dIpakakA nAga nahIM hotA, jo pudgalakI paryAya prakAza pa thI, vahI andhakAra rUpa ho jAtI hai| isI prakAra pudgalameM karmatva zaktikA na rahanA 'karma-kSaya' kahA jAtA hai| kyoki satkA atyanta vinAga asambhava hai| karmoke bandhake kAraNokA ullekha karate hue tattvArthasUtrakAra kahate hai mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA vndhhetvH|"-81|| satya svalpa anekAnta dRSTikA parityAga kara ekAnta dRpTime salagna honA mithyAdarzana hai| adhyAtma-zAstrameM, garIra AdimeM AtmAkI mrAntiko mithyAdarzana kahA hai| mithyAdarzana sahita AtmA vahirAtmA kahalAtA hai| samAdhizatakame kitanA sundara likhA hai "vahirAtmA zarIrAdau jaataatmbhraantiraantrH| cittadoSAtmavibhrAntiH paramAtmAtinirmalaH / / " - 1 "navAsato janma sato na nAzo dIpastamaH pudgalabhAvato'sti // " -vR0 svayambha0 24 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jainazAsana zarIrAdikame AtmAkI bhrAnti dhAraNa karanevAlA bahirAtmA hai| mana, doSa aura AtmAke viSayamai bhrAntirahita antarAtmA hai| karmamalarahita paramAtmA hai| ___ Atma-vikAsake parijJAna nimitta mApadaNDake rUpame tIrthakarone jIvakI caudaha avasthAe~, jinhe guNasthAna kahate haiM, batalAI hai| bahirAtmA vikAsavihIna hai, isalie usakI prathama avasthA mAnakara use mithyAtvaguNasthAna batAyA hai| tattvajJAnakI jAgRti honepara jaba vaha antarAtmA banatA hai taba use caturtha AtmavikAsako avasthAvAlA-avirata samyagdRSTi kahate hai| usa avasthAme vaha Atma-zaktike vaibhava aura karmajAlakI hAnipUrNa sthitiko pUrNa rItise samajha to jAtA hai, kintu usameM itanA Atmabala nahIM hai ki vaha apane vizvAsake anusAra sAdhanA pathame pravRtti kara ske| vaha indriya aura mana para akuza nahIM lagA pAtA, isalie usakI manovRtti asayata-avirata hotI hai| dhIre-dhIre bala-sampAdana kara vaha sakalpI hiMsAkA parityAga kara kamase kama hiMsA karate hue sayamakA yathAzakti abhyAsa prArambha kara ekadezaAzika sayamI athavA vratI zrAvaka nAmaka pacama guNasthAnavartI banatA hai aura jaba vaha hisAdi pApokA pUrNa parityAga karatA hai taba usa mahApuruSako Atma-vikAsakI chaThavI kakSAvAlA digambara-munikA pada prApta hotA hai| vaha sAdhaka java kaSAyoko mandakara apramatta hotA hai taba pramAda rahita honeke kAraNa apramatta nAmaka sAtavI avasthA prApta hotI hai| isI prakAra krodhAdi zatruokA kSaya karate hue vaha AThavI, navamI, dasavI, bArahavI avasthAko (upazama karanevAlA gyArahavI zreNIko) prApta karate hue terahave guNasthAname pahu~ca kevalI, sarvajJa, paramAtmA Adi zabdose sakIrtita kiyA jAtA hai / yaha AtmA cAra ghAtiyA karmokA nAza karanese vizeSa samartha ho arihanta kahA jAtA hai| Atma-vikAsa kI chaThavIse vArahavI kakSA takake vyaktiko sAdhu kahate hai| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 233 uname jo tattva-jJAnakI zikSA dete hai, unheM upAdhyAya kahate hai| jinake samIpa tapasvI loga AtmasAdhanAke viSayame zikSA-dIkSA prApta karate hai, aura jinakA anuzAsana prasannatApUrvaka svIkAra karate hai, una satpuruSako prAcArya kahate hai| AcAryakA pada vaDA ucca aura pavitra hai| adhyAtmake vizva vidyAlayameM jitendriyatAkI prathama zraNIme parIkSA uttIrNa kara svarUpopalabdhike pramANapatrako pAnevAla puNyazAlI puruSottama ko AcAryakA pada milatA hai| aise hI AcArya dharmatattvakA pratipAdana karane ke lie upayukta mAne gae hai| ___ kaivalyakI upalabdhike anantara AtmAke pradezokI spandana-rahita avasthAko AtmavikAsako caudahavI ayogakevalI nAmakI pratiSThA prApta hotI hai| vahA geSa karmokA kSayakara AtmAkI parizuddha avasthA milatI hai| unheM siddha paramAtmA kahate hai| ve sasAra-paribhUmaNake prapacase sadAke lie mukta ho jAte hai| ve siddha paramAtmA mahAkavi banArasIdAsajIke zabdome isa prakAra varNita kie gae hai "avinAzI avikAra paramaramadhAma ho| samAdhAna saravajJa sahaja abhirAma ho| zuddha buddha aviruddha anAdi ananta ho| jagata siromani siddha sadA jayavata ho||" -nATaka samayasAra 4 // "dhyAna agani kara karma-kalaMka sabai dhe| nitya niraMjana deva 'svarUpI' ha rhai| jJAyakake AkAra mamatva nivAri ke| so paramAtama "siddha' namU sira naayke|" -siddha puujaase| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 janazAsana arihanta bhagavAn vizva-kalyANa nimitta apanI anekAntamayI vANIke dvArA upadeza dete hue manuSya, pazu-pakSI, deva Adi sabhI prANiyoM ko paritRpta karate hai| sasAra-samudrameM DUbate hue jIvoko santaraNakA mArga batAneke kAraNa unheM tIrthaMkara kahA karate hai| aise hI mahA mahimAzAlI lokottara AtmAko loka-bhASAmeM avatAra puruSa kahate hai| jainadharma meM bhagavadgItAke avatAravAdakA koI sAmaJjasya nahI hai| gItAkAra batAte hai ki, jaba dharmake prati glAni utpanna hotI hai aura adharma kI abhivRddhi hotI hai usa samaya paramAtmA Akara utpanna hote hai| dharmasasthApana aura pApake vinAzArtha kRSNa kahate hai ki mai pratyeka yugameM puna puna. utpanna hotA huuN| jainazAsana paramAtmAko sAsArika jIvana dhAraNa karanekI bAtako asabhava jAnatA hai| rAga, dveSa, moha Adi vikArose atIta vaha paramAtmA kyo Akara nIcI avasthAme pahu~ca mohajAlako racatA phiregaa| AcArya raviSeNane likhA hai ki "jaba jagata meM anartha aura pApakA pravAha pracura parimAName bahane lagatA hai taba mAnavasamAjamese hI koI viziSTa vyakti apanI AtmAko vikasita kara tIrthaMkara paramAtmA banatA hai aura vizvahitaprada upadeza de prANiyokA uddhAra karatA hai|" avatAravAdame paramAtmAko sAdhAraNa mAnavake dharAtalapara' utArA jAtA hai, jaba ki jainadRSTimeM sAdhAraNa manuSyako vikasita kara 1 "yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhaart| abhyutthAnamadharmasya tadAtmAnaM sRjAmyaham // 6 // paritrANAya sAdhUnAM vinAzAya ca duSkRtAm / , dharmasaMsthApanArthAya sambhavAmi yuge yuge||7||"-giitaa a04|| 2 "prAcArANAM vighAtena kudRSTInAM ca smpdaa| dharmaglAnipariprAptamucchayante jinottmaaH||" canapurANa 206, saga 5 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 235 prabuddha mahAmAnava ke pada para pratiSThita karA usa puNya-mUrtike dvArA sArva . dharmakI dezanA batAI gaI hai / 1 isa prasaMga meM yaha bhI batA denA ucita jacatA hai ki sAdhu, upAdhyAya,AcArya, arihanta aura siddha ina paca parameSThI nAmase pUjya mAne jAnevAle AtmAoMmeM ratnatrayadharmake vikAsakI hInAvikatAkI apekSA bhinnatA svIkAra kI jAtI hai| vItarAgatAkA vikAsa jina-jina AtmAoM meM jitanA - jitanA hotA jAtA hai, utanI utanI AtmAmeM pUjyatA kI vRddhi hotI jAtI hai / parigrahakA tyAga kiye binA pUjyatAkA prAdurbhAva nahI hotA / isa vItarAga dRSTike kAraNa hI jinendra bhagavAnkI zAnta dhyAna -- magna mUrtiyome astra-zastra, AbhUSaNa AdikA abhAva pAta hai| isa sembandhameM kavivara bhUdharadAsajI kahate hai "jo kudeva lavi-hIna vasana bhUSaNa alAve / barI so bhayabhIta hoya so Ayudha rAkhe // tuma sundara sarvAMga, zatru samaratha nahi koI | bhUSaNa, vasana, gadAdi grahaNa kAhe ko hoI // 16 // " - ekIbhAvastotra | isa prakAra vastrAbhUSaNa Adirahita sarvAga sundara jinendra mUrtiyo meM koI antara nahI mAlUma hotA / aura, yathArthameM dekhA jAe to karmoMkA nAzakara, jo AtmatvakA nirmANa hotA hai usameM vyaktigata nAmadhAma Adi upAviyA dUra ho jAtI hai / unakI ArAdhanAme kevala unake asAdhAraNa guNo para hI dRSTi jAtI hai / dekhiye, eka magala padyameM jainAcArya kyA kahate hai "mokSamArgasya netAra bhattAra karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // " yahA kisI vyakti vizeSakA nAmollekhakara praNAmAJjali arpita nahI kI gaI hai| kintu, yaha spaSTa ullekha kiyA hai ki jo bhI AtmA mukti Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jainazAsana mArgakA netA hai, karma-parvatakA vinAza karanevAlA hai aura sampUrNa vizva-tattvokA jJAtA hai, use mai praNAma karatA huuN| pUjanakA yathArtha dhyey| koI laukika AkAkSAkI tRpti nahIM hai| sAdhaka paramAtmapadase koI choTI vastuko svIkAra karaneke liye taiyAra nahIM hai, ataeva vaha spaSTa bhASAme'vande tadguNalabdhaya-una guNokI prAptike liye mai praNAma karatA hU~kahakara apanI guNopAsanAkI dRSTiko prakaTa karatA hai| ____ arihanta, siddha AdikI vandanAme bhI yaha guNopAsanAkA bhAva vidyamAna hai| "Namo arihaMtANaM Namo siddhaannN|" Adi matra paDhate samaya jaina dRSTi spaSTatayA prakaTa hotI hai| kAraNa isame kisI vyaktikA ullekha na kara vItarAga-vijJAnatAse alakRta jo bhI ' AtmA ho, unhe praNAma kiyA hai| mahAkavi dhanaJjayane likhA hai-bhagavan, jo ApakI stuti karate hue Apa amukake pitA athavA amukake putra ho yaha kahakara ApakI mahattA ko batAte hai aura Apake kulako kIrtimAn kahate hai, vAstavame ve ApakI mahattAko nahIM jaante| nATaka samayasArame hI kahA hai "jina pada nAhi zarIra ko, jina pada cetana mAhi // 28 // " karmabandhaname mukhyatA AtmAkI kaSAya pariNatikI rahA karatI hai| malina pariNAmose jIva pApa-karmakA saJcaya adhika karatA hai aura vizuddha pariNAmose vaha puNya karmakA arjana karatA hai| kinhI logone bandhakA kAraNa ajJAna batAyA aura mukti kA kAraNa jJAnako mAnA hai kintu, yaha kathana ApattipUrNa hai| moha-rahita alpa bhI jJAna karmabandhakA chedana karaneme samartha ho jAtA hai| paramAtmaprakAzame yogIndradeva likhate hai. "vIrA varaggaparA thovaM pi hu sikkhiUNa sijhNti| Na hi sijjhati virageNa viNA paDhidesu vi savvasatthesu // " Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 237 varAgyasampanna vIra puruSa alpajJAnake dvArA bhI siddha padako prApta karate hai aura sarvazAstrokA jJAtA vairAgyake binA mukti lAbha nahI karatA / bhAvapAhuDame kundakunda svAmIne likhA hai ki zivabhUti nAmaka alpajJAnI - jisa prakAra dAla aura chilake jude jude haiM, isI prakAra merA AtmA bhI karmose bhinna hai isa prakArake vizuddha bhAvase - mahAprabhAvazAlI ho kevalI bhagavAn ho ge| svAmI kahate hai - "tusamAsa ghosaMto bhAvavisuddho mahANubhAvo ya / NAmeNa ya sivabhUI kevalaNANI phuDaM jAo // 53 // / " isa viSayako spaSTa karanevAlI prabodhapUrNa kathA SaTprAbhRta TIkAme zrutasAgara sUrine isa bhAti batAI hai ki eka zivabhUti nAmaka parama virAgI alpajJAnI satpuruSane gurudevake samIpa mahAvratakI dIkSA lii| unhe zarIra aura AtmAme bhinnatA kA anubhava to hotA thA, kintu isa viSayako sudRDha karaneke liye gurune sikhAyA - ' ' tuSAt mASo bhinna iti yathA tathA zarIrAt AtmA bhinna iti / " eka samaya zivabhUti ina zabdoko bhUla gaye / artha jAnate hue bhI zabda nahI jAnate the / eka samaya unhone eka strIko dAla banAne ke liye pAnIme uDadoko DAla chilakoko pRthak karate hue dekha pUchA - " kiM kuruSe bhavati iti ? ' tuma yaha kyA kara rahI ho? sA prAha- 'tuSamASAn bhinnAn karomi - 'mai dAla aura chilakoko pRthak karatI hU / ' itanA sunate hI zivabhUtine kahA'mayA prAptam' mujhe to mila gyaa| isake anantara eka citta ho dhyAna me magna ho gaye aura 'antarmuhUrtena kevalajJAnaM prApya mokSa gataH' antarmuhUrtame kevalajJAna prApta kara mukta ho ge|" svAmI samantabhadra samartha yuktike dvArA isa viSayako spaSTa karata hue likhate hai - yadi ajJAnase niyamata bandha mAnA jAe, to jJeya ananta 1 SaTprAbhRta TIkA pa0 201 / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jainazAsana honese koI bhI kevalI nahI hogA / kadAcit alpa- jJAnase mokSa mAna bhI leM to bahuta ajJAnase bandha hue vinA na rhegaa|"" aisI sthitimeM samanvayakArI mArga pradarzita karate hue AcArya zrI likhate haimohayukta ajJAnase vandha hotA hai, moharahita ajJAna vandhakA kAraNa nahI hai | moharahita alpajJAnase mukti prApta hotI hai aura mohayukta jJAnase mukti nahI milatI / ' isa vivecanase koI yaha mithyA artha na nikAle ki jaina- zAsana meM ucca-jJAnako anAvazyaka eva agrAhya batAyA hai / mahAn zAstroke parizIlana se rAga, dveSa Adi vikAra manda hote hai, manovRtti sphIta ho jIvanajyotiko vizeSa nirmala banAtI hai / svAmI samantabhadrane ucca jJAna samvandhI ekAnta dRSTikI durbalatAko spaSTa kiyA hai, anyathA abhIkSNajJAnopayoga nAmakI bhAvanA dvArA tIrthaMkara prakRtike vandhakA jinAgamame varNana -na kiyA jaataa| bandhatattvake svarUpako hRdayagama karaneke liye yaha jAnanA Avazyaka hai ki manovRttike aghIna vangha, abandhakI vyavasthA hai / jJAna aura vairAgyasampanna vyakti sasArake bhogome tanmaya aura Asakta nahI banatA hai| rAga, dveSa, moha AdikI bhayakara laharo se vyApta isa saMsAra - sindhu me suna sAdhaka nimagna na ho tIrastha banakara vipattiyoM se bacatA hai| kAraNa "tIrasthAH khalu jIvanti na tu rAgAndhigAhinaH / " vAhya pravRttime koI vizeSa antara na hote hue bhI vItarAgabhAva 'vaziSTa jJAnI aura ajJAnIme manovRttikRta mahAn antara hai / isaliye 1 " ajJAnAcced dhruvo bandho jJeyAnantyAna kevalI / jJAnastokAdvimokSazcedajJAnAd bahuto'nyathA / / " - prAptamImAMsA 66 2 "ajJAnAnmohino banyo na jJAnAd vItamohataH / jJAnastokAcca mokSaH syAdamohAnmohino'nyathA // 68 // " Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 236 bhoga, viSayAdike madhyame rahate bhI nirmohI jJAnI kavike zabdomeM "karata bandhakI chttaachttiisii|' udAharaNake liye billIko dekhiye| apane muhame vaha cUheko davAtI hai, usa manovRttime aura java vaha usI muhameM vacceko dabAtI hai, kitanA antara hai| vacceko pakaDaneme krUratA nahI hai, cUheko pakaDane meM mahAna krUratA hai| isI prakAra jJAnI aura ajJAnIkI bhinna-bhinna manovRttike anusAra karmavandhaname antara par3atA hai| manobhAvoko samajhAneke lie jaina-siddhAntame eka sundara rUpaka batAyA gayA hai| usakA varNana 'Statesman' kalakattAme zramaNabelagolAke jainamaThakA ullekha karate hue chapA thaa| usa varNanameM jainamaThakI dIvAlapara akita citrakA isa prakAra spaSTIkaraNa kiyA gayA hai "The most interesting of these depicts is six men standing by a mango tree. They have hearts of various hues, corresponding to their respect for life. The black-hearted man tries 70 fall the tree, the indigo, grey and red hearted are respectively content with big boughs, small branches and tiny springs, the pinkhearted man merely plucks a single mango, but the man with the white heart of perfection waits in patience for the fruit to drop." ina citrome sabase adhika manoraJjaka vaha citra hai jisameM eka Amake vRtlake nIce chaha vyakti khaDe hue akita haiN| unake anta karaNameM jIvanake prati jisa prakAra kA bhAva hai tadanusAra unake anta karaNake vividha varNa vatAye gaye hai| kRSNa anta karaNavAlA vRkSako jaDamUlase ukhADaneke prayatname lagA hai| nIla, kApota aura pIta manovRttivAle kramaza. vaDI DAla, choTI DAla aura laghu upazAkhAse santuSTa hai| padma Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jainazAsana manovRtti vAlA kevala eka hI Ama tor3akara tRpta hai| kintu, zukla anta karaNavAlA pUrNamAnava zAntipUrvaka giranevAle phalakI pratIkSA karatA hai|" jaina zAstrome uparyukta vyaktiyoke manobhAvoko 'lezyA' nAmase varNita kiyA hai| krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa kaSAyose anuraJjita mana, vacana, kAyakI pravRttiko lezyA kahate hai| jisa vyaktikI zukla manovRtti hogI use AcArya nemicandra 'pakSapAtarahita, AgAmI bhogo kI icchA na karanevAlA, sarva jIvo para samAna dRSTi, rAga-dveSa tathA strI-putrAdime sneharahitaparaNati-sampanna batAte hai| uparyukta vRkSake udAharaName usa zAnta aura santuSTa vyaktikA bhAva batAyA hai ki vaha vRkSako tanika bhI pIDA vinA pahu~cAye giranevAle AmakI pratIkSAme hai| usakI kitanI ucca manovRtti hai| aise sAdhucetaska vyakti gRhastha hote hue bhI sabake dvArA AdarapAtra hote hai| usa vyaktikI tRSNA, svArthaparatA aura duSTatAkI bhI koI sImA hai, jo apanI maryAdita AvazyakatAko pUrtike sivAya dUsare bahutokI AvazyakatAoko sarvadAke liye sahAra karanepara utArU ho vRkSako jaDamUlase ukhADanA cAhatA hai| gommaTasArame aise manovRttivAleke cinha isa prakAra batAe hai| vaha atyanta ugna svabhAvayukta, jIvana bhara vairako na bhUlanevAlA, nindanIya bhASaNakartA, karuNA-dharma Adise hona, duSTa aura kisIke samakSa namna na honevAlA kahA gayA hai| 1 "Na ya kuNai pakkhavAyaM Na vi ya NidANaM samo ya savasi / Natthi ya rAyadosA hovi ya sukkalessassa // 516 // " -go0jii0| 2 "caMDo Na mucai veraM bhaMDaNasolo ya dhmmdyrhiro| duTThoNa ya edi vasaM lakkhaNameyaM tu kiNhassa // 50 // " go0 jI0 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta 241 ina dono manovRttiyoke madhyavartI jIvokA varNana ukta citrake dvArA ho jAtA hai| sivanIke vizAla jaina mandirame varNita citrake sundara bhAvako dekha do Agantuka hAIkorTa ke jajone manobhAvoko vyakta karanekI pravINatAkI hRdayase sarAhanA kI thii| manobhAvokA sUkSmatAse saphala sajIva citraNa karanemeM jaina-zAstrakAra bahuta saphala hue hai| aura yaha saphalatA yAtrika AviSkArokI apekSA adhika kaThina aura mahattvapUrNa hai| apane rAjayogame zrI vivekAnanda likhate hai-"vahirjagat kI kriyAokA adhyayana karanA adhika AsAna hai, kyoki usake lie bahutase yatrokA AviSkAra ho cukA hai, para anta prakRtike lie hame kina yantrose sahAyatA mila sakatI hai ?" ___ isa karma-jAlase chUTaneke liye Atma-darzanake sAtha viSayoke prati nispRhatA pUrvaka sayata jIvana vyatIta karanA Avazyaka hai| ___isa karma-siddhAnta se yaha vAta spaSTa hotI hai ki vAstavame isa jIvakA (zubha-azubha karmake sivAya) koI anya na to hita karatA hai aura na ahita / mithyAtva karmake adhIna hokara dharma-mArgakA tyAga karanevAlA devatA bhI marakara ekendriya vRkSa hotA hai| dharmAcaraNarahita cakravartI bhI sampatti na pAkara naraka me giratA hai| isaliye apane uttaradAyitvako socate hue ki isa jIvana kA bhAgya sva-upArjita karmoke adhIna hai, dharmAcaraNa karanA caahiye| svAmikArtikeya munirAjane uparyukta satyako isa prakAra prakAzita kiyA hai "Na ya ko vi dedi laccho Na ko vi jIvassa kuNai uvyaarN| uvayAra avayAraM kamma pi suhAsuhaM kuNadi // 316 // devo vi dhammacatto micchattavaseNa taruvaro hodi| cakkI vi dhammarahiro NivaDai garae Na sampade hodi // 433 // 1 -svAmikArtikeyAnuprekSA / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgRti ke sAdhana-tIrthasthala sampUrNa vizvame jo vAtAvaraNa hai, vaha prAya rAga, dveSa, mohapUrNa bhAvoko preraNA diyA karatA hai / yadyapi samartha sAdhaka virodhI vAtAvaraNa me vizeSa Atma-balake kAraNa, AtmasAdhanAke kSetrame abAdhita gatise baDhatA calA jAtA hai| kintu madhyama vRttivAlA mumukSu yogya dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa anukUla vAtAvaraNake binA apane cittakI nirmalatA sthira rakhane meM baDI kaThinatAkA anubhava karatA hai| isI dRSTise paDita prAzAdharajIne dhArmika gRhasthako apanI sAdhanAke anukUla gRha tathA jIvana-sahacarIkA sambandha milAnekA mArga sujhAyA hai / vAtAvaraNakA manovRtti para kama asara nahIM pddtaa| sthalavizeSa smRtipaTalake samakSa sadiyo pahalekI ghaTanAoko upasthita kara detA hai, jisase jIvaname kabhI-kabhI aisI preraNA milatI hai, jo baDe-baDe grantho, santo, pravacanose bhI nahIM miltii| yadi koI sahRdaya cittauragaDha pahuce, to rANA pratApa 'kA apratima svAtantrya-prema, utkRSTa deza-bhakti tathA tyAgakA sajIva citra hRdaya-paTala para akita hue binA na rhegaa| jauharavratake kAraNa padminI Adi hajAro vIrAganAone apane zIlako akSuNNa rakhate hue satI vananekA jo abhUtapUrva tyAga kiyA hai, vaha kathA bhI smaraNa-pathameM Akara purAtana bhAratako pavitra bhAvanAko jagAye binA na rhegii| Ajake rAjanaitika vAtAvaraNase prabhAvita vyakti kadAcit jAliyAvAlA bAgako dekhane jAe, to janarala DAyarake krUra-kRtya aura parAdhIna bhAratIyokI bebasIkI smRti jAge binA na rhegii| ___ isI prakAra AdhyAtmika jAgaraNake kSetrame sAdhaka una sthalokA darzana kare aura zAntacitta ho apanA kucha samaya bitAve, jahA tIrthaMkara Adi mahApuruSone vizvake vaibhavakA parityAga kara sAmyabhAvakI prAptinimitta krodhAdi ripuokA saMhAra kiyA , to usako AtmAmeM vizeSa bala utpanna Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgRtike sAdhana-tIrthasthala 243 hogA aura vaha pavitratAke pathame pragati karaneke liye paryApta preraNA prApta kregaa| hamArA mastiSka vibhinna sasmaraNarUpI relave lAinoke jakzana samAna hai| jisa orake rela-pathapara smRtike sahAre hamAre vicAra-eJjinane apanI gADI khIcanA Arambha kiyA, sasmaraNa hameM usI dizAme vaDhAte hue le jAte hai| sinemA kI rASTra-bhaktise paripUrNa philma dekha darzakakA hRdaya deza-bhakti bhAvose parivyApta hotA hai aura kisI dhArmika khelako dekha usakI AtmA dhArmikatAke bhAvose pUrNa hogii| ___ lagabhaga ATha varSa hue hame vihAra prAntame gayAke pAsa navAdA sTezana ke samIpavartI guNAvA nAmaka jaina-tIrtha para pahu~canekA avasara milaa| TrenakI anukUlatA na honeke kAraNa hame anicchApUrvaka bhI kucha samaya vahA ThaharanA paDA / pIche yaha bhAna huA ki vahA rukanA durbhAgya nahI, vaDe saubhAgyakI vAta huii| bhagavAn mahAvIrake pramukha ziSya tapasvI-ziromaNi indrabhUti gautama gaNadharakI vaha nirvANabhUmi thii| unake jIvanakI divya smRtise AtmAko bahuta prakAza aura preraNA prApta huii| mana hI mana meM socane lagA, gautama svAmIkA caritra bar3A vicitra hai| jo vyakti kucha samaya pUrva anya darzanokA pAragAmI paDita ho mahAvIra-zAsanakA bhayakara virodhI vana svaya bhagavAnse gAstrArthameM digvijaya pAnekI niyata se prabhuke samavazaraNake samIpa pahuMcA aura bhagavAn ke yogavalase prabhAvita manojJa mAnastambhako vibhUtiko dekha mAnarahita huA aura prabhuke samIpa pahucate-pahucate usa ekAntIko AtmAmeM anekAnta-sUryakI sunaharI kiraNone pravezakara hRdayame chipe hue moha-mithyAtvake nivir3a andhakArako dUra kara diyA, jisase vaha gautama prabhukA bhakta vana gyaa| sampUrNa parigrahakA parityAga kara digambaramudrA dhAraNa kii| aneka RddhiyA utpanna ho gaI! mana paryaya nAmaka mahAn jAnakA udaya huA aura alpakAlame hI usa AtmAne itanI pragati kI, ki vaha AtmasAdhakokI zreNImeM pramukha vana zramaNasaghakA adhipati-gaNaghara Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 janazAsana banA aura bhagavAn mahAvIrakI vANIko vizvame sunAnekA tathA anakAntakI patAkA sarvatra phaharAnekA saubhAgya prApta kara skaa| tathA, antame pUrNa sAdhanA hone para bhagavAn mahAvIrake samAna muktAtmA ho gyaa| hame pratIta huA, yadi vyakti gautamake samAna hRdayase prayatna kare to Aja bhI AtmavikAsake liye vyApaka kSetra vidyamAna hai| AcArya kahata hai-ratnatrayase zuddha ho yadi koI jIva AtmakalyANa kare to Aja bhI vaha vyakti laukAntika deva Adike zreSTha padoko prApta karate hue, phirase zreSTha mAnavake rUpameM janma dhAraNa kara tapa sAdhanAke prabhAvase nirvANako prApta kregaa| jaina-Agamase jJAta hotA hai ki samartha-sAdhaka maraNakara nirvANake yogya videha sadRza bhUmime jA janma lekara 7 varSa 3 mAha antarmuhUrtame kevalajJAnake lokAtizAyI Atmavaibhavako prApta kara sakatA hai| guNAvA kSetrane aise vahutame vicAro dvArA hamArI AtmAko prabuddha kiyA-zAnti pradAna kii| ve vicAra anya sthAna para nahIM mile| vahA una vicAroke popaNayogya sAmagrI thii| vAtAvaraNa yaha vicAra utpanna karatA thA ki yaha vahI sthAna hai, jahA yogiyoke dvArA bhI vandanIya zramaNottama brahmajAnI gautamane apanI sAdhanAkA sumadhura phala nirvANa prApta kiyA thaa| isa prakAra tIrthakaroke jIvaname sambandhita pavitra sthAnokI yAtrA puNyamavardhaname nimitta banA karanI hai| sAgAradharmAmRtame paDita AzAdharajI gRhasthako tIrtha vandanA nimitta preraNA karate hue likhate hai "sthUlalakSa. kriyAstIrthayAtrAdyA dRgvishuddhye|" -2284 / gRhastha apane tattvajJAnakI vizuddhi nimitta tIrthayAtrAdi kriyAoko - 1 "ajja vi tirayaNasuddhA appA jhAUNa lahadi idtt| loyaMtiyadevattaM tatya cunA Nicudi jaMti // " -mokSaprAbhRtameM kundakunda svAmI / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgatike sAdhana-tIrthasthala 245 kre| yahA 'dRgvizuddhaye' zabda dvArA yaha spaSTa kara diyA hai ki, tIrtha vandanA Atma-nirmalatAke pradhAna aga samyagdarzanako paripuSTa karatI hai| samAdhi-maraNake liye udyata sAdhaka zrAvaka athavA sAdhuko aise sthAnakA Azraya leneko kahA hai ki jo jinendra bhagavAnke garbha, janma, tapa, kaivalya tathA nirvANa ina pAca kalyANakose pavitra hue ho| yadi kadAcit usakA lAbha na ho to yogya mandira-maTha AdikA Azraya le| kadAcit tIrthayAtrAke liye prasthAna karane para mArgame hI mRtyu ho jAya to bhI usa AtmAke mahAn kalyANameM vAdhA nahIM aatii| kyoki usakI bhAvanA tIrthavandanA dvArA AtmAko pavitra karanekI thii| dekhiye, pa0 AzAdharajI kyA likhate hai "prAyArthI jinajanmAdisthAna paramapAvanam / AzrayettadalAbhe tu yogyamahadgRhAdikam / / 26 // prasthito yadi tIrthAya miyate'trAntare tdaa| astyevArAdhako yasmAd bhAvanA bhavanAzinI // 30 // " -sAgAradharmAmRta, a0 8 / isa prasagame bhartRhari kA yaha kathana-"zuci mano yadyasti tIrthena kim' (2055)-yadi mana pavitra hai to tIrthakI kyA AvazyakatA hai ? virodhI nahIM hai| tIrtha mAnasika pavitratAkA sAdhana hai| tIrtha vandanA svaya sAdhya nahI / mAnasika nirmalatAkA aga hai| jinake pAsa vaha durlabha pavitratA nahIM hai, unake liye vaha vigepa avalambana rUpa hai| tIrthavandanA yadi bhAvokI pavitratAkA rakSaNa karate hue na kI gaI to use paryaTanake sivAya vAstavika tIrthavandanA nahIM kaha skte| janatAke samakSa tIrtha nAmase khyAta bahutase sthAna hai| uname sabhI sthala samyakadarzanajJAna-cAritra samanvita mahAn yogIzvarokI sAdhanA dvArA pavitra nahI hai| jo rAgI, dveSI, kuguruoke jIvana se sambaddha hai, ve kutIrtha kahe jA sakate hai| unakI vandanA mithyAtvakI abhivRddhi kregii| isaliye zreSTha ahiM Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 janazAsana sakoke jIvanase pavitra tIrthomeM apane jIvanako parimArjita banAnA vivekI sAdhakakA kartavya hai| mahAn deva bhagavAn RSabhadevane kailAsa parvatapara tapazcaryA karaka 'nirvANa prApta kiyA isaliye sabhI sAdhaka usa kailAsagiriko praNAma karate hai| use aSTApada bhI kahate hai| vihAra prAntake bhAgalapura nagarako purAtana kAlame campApura nAma thaa| vahAse, vArahave tIrthakara vAla brahmacArI bhagavAna vAsupUjyane nirvANa prApta kiyA thaa| saurASTra-gujarAtakI jUnAgaDha riyAsatameM avasthita Urjayanta girise bhagavAn neminAtha prabhune mukti prApta kii| isa giriko raivataka parvata bhI saMskRta sAhityame kahA gayA hai| hindIme giranAra parvata nAma prasiddha hai| atizaya unnata honeke kAraNa svAmI samantabhadra ne ise 'meghapaTalaparivItataTa' kahA hai| aura usake AkAra-vizepako lakSyame rakhate hue 'bhuva kakudam'-pRthvIrUpI vRSabhakA kakuda kahA hai / dhavalA TIkA pR067-1| isa parvatake samIpavartI nagarako 'giriNayara paTTaNa' batAyA hai| parvatakA nAma girinagara se giranAra rUpame kAlakramase parivartita huA pratIta hotA hai| mahAbhArata ke purupa zrIkRSNake cacerebhAI bhagavAn neminAtha bAIsaveM tIrthakarakI tapazcaryA aura muktise yaha parvata pavitra honeke kAraNa na kevala jaino dvArA hI vandanIya hai, balki anya sampradAyoke dvArA apane Dhaga para pUjya banAyA jAkara tIrtha mAnA jAne lagA hai| pradhAnatayA jaina saskRtise viziSTa sambandha honeke kAraNa yaha atigaya pavitra jaina tIrtha mAnA jAtA hai| jina neminAtha bhagavAnkI Atma-jAgaraNa, gAthAse isa parvatakA kaNa-kaNa pavitra hai, una harivagiromaNi ariSTanemi jinendrakA caritra, karuNA aura vizvamaitrIkI dRSTise apanA lokottara sthAna rakhatA hai| neminAtha bhagavAnke vivAhakA magala mahotsava manAneke lie saurASTra deza samudyata ho rahA thA ki itaneme vivAhake julUmake samaya vararAja neminAtha bhagavAnne pazuokA karuNa krandana sunA aura dekhA ki mRga Adi pazu Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgRtike sAdhana-tIrthasthala 247 karuNa svarase dIna dRSTi DAlate hue rudana kara rahe hai| usa samaya guNabhadrAcAryake zabdome 'neminAthane pazu-rakSakose pUchA"kimarthamidamekatra niruddhaM taNabhukkulam ?" -uttarapurANa 162, pR0 506 / kisalie ye vecAre tRNa bhakSaNa karanevAle yahA avaruddha kie gae hai ?" uttarame yaha batAyA gayA ki 1 neminAtha bhagavAnke vivAha aura vairAgyakA jasTisa jainIne vaDA AkarSaka varNana kiyA hai___"He (Neminatha) was a prince born of the Yadava clan at Dwarka and he renounced the world when about to be married to Princess Rajamati, daughter of the chief Ugrasena When the marriage procession of Neminatha approached the bride's castle, he heard the bleating and moaning of animals in a cattle pen Upon inquiry he found that the animals were to be slaughtered for the guests, his own friends and party. Compassion surged up in the youthful breast of Neminatha and the torture which his marriage would cause to so many dumb creatures laid bare before him the mockery of human civilization and heartless selfishness, He flung away his princcly ornamentsa nd repaired at once to the forest The bride who had dedicated herself to him as a prince followed him also in his ascetic life and came a nun. He attained Nirvana at Mount Girnar in the small state of Junagadh in Kathiawadh and on the same lovely mountain is shown a grotto where the chaste Rajamati breathed her last, not far from the feet of Neminatha" -Out-lmes of Jainism p XXXIV Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 -jainazAsana . "devaitadvAsudevena tvadvivAhamahotsave / vyayIkartu mihAnotamityabhASata te'pi tam // 163 // " deva, Apake vivAha mahotsavame vAsudevakI AjJAse logoke satkAra nimitta ye yahA rakhe gaye hai|" isa prakRtikI pustakane neminAthake antaH karaName karuNAke sUryako udita kara diyaa| ve socane lage, ye vecAre nirdoSa prANI ghAsa carate hai aura vaname rahate hai, itanepara bhI apane bhoganimitta loga inhe isa prakAra kaSTa dete hai / aho ! tIvra mithyAtvake vazIbhUta ho mUrkha jana niSThura bana kyA nahI karate / isake sAtha neminAtha prabhune isa prakaraName kRSNakI gupta vRtti bhI jAna lii| sasAra unhe kSaNa-bhaDa gura aura svArthapUrNa dIkhane lgaa| unhone socA, ava to rAjImatI rAjakanyAke sAtha vivAha na kara muktizrIkA varaNa kruuNgaa| zuSka nirdayatAse anta karaName karuNAkI dhArA pravAhita karaneke lie saba vaibhavakA parityAga kara unhone Urjayanta giripara dIkSA lI aura tapasviyoke ziromaNi bne| udhara rAjapatnI vananevAlI zIlavatI devI rAjImatIne bhI jIvananAtha neminAthakA padAnusaraNa kara sAdhvIkI dIkSA lI aura sAdhvI-jagatme zreSThapadako prApta kiyaa| ina puNya vibhUtiyone girinAra parvatako apane tyAga aura tapazcaryA dvArA pavitra sthAna banA diyaa| itihAsakI bhASAme giranAra parvata jaina saMskRti ke samArAdhakokA mahAn sthala Ajase lagabhaga do hajAra varSa pUrva taka bhI rahA AyA hai| kyoki girinAra pattanakI candraguphAme vidyamAna AcArya dharasenane pravacana vAtsalyake kAraNa bhUtabali aura puSpadantako karma-zAstra kA, abhyAsa karAyA thA, jise avadhAraNa kara ukta muni-yugalane atyanta pUjya SaTkhaNDAgama zAstrakI racanA kii| girinAra parvatake sAtha neminAtha bhagavAna kI paramakAruNika vRtti aura tyAgakA sasmaraNa Ae binA nahIM rhtaa| gautamabuddhake hRdayame 1 SaTakhaNDAgama bhAga 1, pR0 67, 70 / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgRti ke sAdhana - tIrthasthala 246 karuNAkA rasa mUka pazuoko dekhakara nahI utpanna huA thA ki jisakI preraNAse unhone buddhatvake lie prayatna prArambha kiyaa| dIna prANiyoke vyathita jIvanake prati saccI sahAnubhUti dikhAnevAle rAgake su-madhura caurAhese mukha moDa virAgatAke zailazikharapara caDhanevAle bhagavAn neminAtha aura unakI sahadharmiNI bananevAlI satI rAjImatI -jaisA Adarza sasArameM kahA milegA? aise AdarzokA mauna bhASAmeM madhura smaraNa karAnevAlA yaha Urjayanta giri kyo na vandanIya hogA ? isa girirAjase punIta saurASTra dega bhI bhakta vRndAvana kavike dvArA ina zabdome vadanIya kahA gayA hai--- " zobhata gar3ha giranAra nemisvAmI niravAna thala / do hAthana siradhAra, vando soraTha desa me // " - chandazataka, 68 / bhagavAn mahAvIrake jIvanakA itihAsa aura unake tyAgakI amara kahAnI bihAra prAntake pAvApura grAmameM vidyamAna sarovarastha dhavala jinamandirame milatI hai| bhagavAn mahAvIrane IsAse 566 varSa pUrvaM kuNDalapurameM kSatriya ziromaNi mahArAja siddhArthake yahA mAtA trizalAke udarase janma liyA thaa| ve nAthava zake bhUSaNa the / sasArake bhogome unakA vivekapUrNa mana na lagA, ata bAlabrahmacArI rahakara unane 30 varSakI avasthA meM nirgranya digambara mudrA dhAraNa kara 12 varSa tapazcaryA kara 42 varSakI avasthAmeM kaivalya prApta kiyA aura vizva hitakara dharmakA upadeza 30 varSa taka dekara 72 varSakI avasthAme paramanirvANa mukti prApta kii| prabhuke caritrako vikRta karate hue zrI za0 rA0 rAjavADene nAdasIya sUktake bhASya (pUrvArdha) meM ( pR0 186 ) bhagavAnke nAthavazako 'naTavaza' mAna unhe naTa putra kahane kI asat ceSTA kI hai aura likhA hai, "gautama va mahAvIra he doghe kSatriya vrAtya hote, kAraNa mahAvIrA 'nAtaputta" mhaTalA Ahe va gautamAcA janma licchavI kulAta jhAlA Ahe / nAtaputta-naTaputra, naTa va licchavI hI donhI kule manUne vrAtya - kSatriya mhaNUna ullekhilI aahet|" kheda Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jainazAsana hai ki apane sampradAya - mohavaza manuSya satyakA apalApa karate hue lajjita nahI hotA / harivazapurAName bhagavAn ke pitA mahArAja siddhArthako pratApI bhUpa batAyA hai - "siddhArtho'bhavadarkAbho bhUpaH siddhArthapauruSaH / " sarga 2-13 isI bAta kA samarthana azaga kavi kRta mahAvIracaritrake isa padyayugalase hotA hai "rAjA tadAtmamativikramasAdhitArthaH siddhArthaM ityabhihitaH puramadhyuvAsa // yo jJAtivaMzamamalendukarAvadAtaH zrImAn sadA dhvaja ivAyatimAnudaH // 17 / 20 - 21 // " jisa sthalako prabhune apane nirvANa - kalyANakake dvArA narAmara-vandanIya banA diyA, vaha vihArazarIpha nAmaka sTezanase 6-7 mIlapara hai / vahAse bhagavAn ne kArtika kRSNA amAvasyAke prabhAtame karmokA nAza kara mokSa prApta kiyA thA / pAvApurIkA vAtAvaraNa bahuta zAnta, pavitra aura ujjvala vicArokA udbodhaka hai| yaha smaraNa rakhanA cAhie ki vicArazIla vyaktike lie hI ye saba sAdhana kalyANakArI hote haiM / kintu vivekahIna vyaktiyokI moha - nidrA prayatna karanepara bhI dUra nahI hotii| prAkRta nirvANakANDame pUrvokta cAra tIrthaMkarokI AtmasvAtatryaupalabdhikI bhUmiyokA ina sundara zabdome sasmaraNa tathA vandana kiyA gayA hai "aTThAvayammi saho caMpAe vAsupUjja jiNaNAho / ujjete mijiNo pAvAe Nivvado mahAvoro // 1 // " vRSabhanAthane aSTApada ( kailAsa ) se, vAsupUjya jinendrane campApurIse, neminAthane Urjayanta girise aura mahAvIra bhagavAnne pAvApurIse nirvANa prApta kiyA / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgRtike sAdhana-tIrthasthala 251 bhagavAn ajitanAtha, sambhavanAtha, abhinandananAtha, sumatinAtha, padmaprabhu, supArzvanAtha, candraprabhu, puSpadanta, zItalanAtha, zreyAsanAtha, vimalanAtha, anantanAtha, dharmanAtha, zAntinAtha, kunthunAtha, arahanAtha, mallinAtha, munisuvratanAtha, neminAtha aura pArzvanAthane vihAra prAntame vidyamAna sammedazikharase jise pArasanAtha-hila kahate hai-nirvANa prApta kiyA hai| isIlie nirvANa bhaktimeM AcArya kahate hai "bIsaM tu jiNavariMdA amarAsuravadidA dhudkilesaa| sammede girisihare NivvANagayA Namo tesi // " deva aura manuSyAdike dvArA vandanIya karmakleza rahita, bIsa jinendrone sammeda parvatake zikharase nirvANa prApta kiyA, una sabako namaskAra ho| __ yaha parvata zikharajIke nAmase jaina samAjame prakhyAta hai| prIvI kausila kI apIla na0 121, san 1933 para die gae phaisalese parvatake viSayameM yaha bAta vidita hotI hai-"pArzvanAtha parvatapara jo jinamandira hai, ve nissandeha vahuta prAcIna hai| kintu unake itihAsakA athavA usa samayakA, jaba ki sampUrNa parvatake viSayameM pavitratA sambandhI pavitra vicAra sarva prathama mAne gae, bahuta kama jJAna hai| parvata svaya 25 varga-mIla vistArameM hai aura usakI sabase U~cI coTI 45 sau phuTapara hai| lephTineTa bIDala, jo usa sthAnako san 1846 I0 meM gae the, kI riporTa ke anusAra vaha jhADo tathA dhane jagalase DhaMkA huA thA aura jagalI jAnavarose bharA huA thaa| usame manuSya nahI rahate the| hA, kucha santhAlokI-jagalI logokI jhopaDiyA thI, jo parvatake nIceke bhAgapara thii|" Age calakara vIDala sAhavane 1846 I0 me yaha bhI likhA hai ki-"parvatapara prativarSa janavarI mAsameM eka pakSa paryanta eka dhArmika melA bharA karatA thaa| pUjakokI AvazyakatAokI pUrtike lie dUkAnadAra anAja yA dUsarI cIje lekara parvatapara caDhate the|" Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 nanagAsana mahAkavi banArasIdAsajIke arthakrayAnakameM saMvat 1661 meM vivajIkI yAtrAkA varNana hai, jisane tatkAlIna sAmAjika vyavahArakA bhI paryAta boya hotA hai "mAhiba mAha malIma kI, hIrAnaMda mukIma / aomavAla kula jauharI, yanika vittako sIma // 224 / / tina prayAgapura nagara sauM, kono udyama saar| saMgha calAyau sikharakI, utaracau gaMgA pAra // 225 // Thaura-Thaura patrI daI, bhaI khabara jita titt| cIThI aI sena kI, Avaha jAta-nimitta // 226 // daragasena taba uTha cale, ha turaMga amvaar| jADa naMTajI ko mile, taji kaTava daravAra / / 227 // " "saMvata molaha saM ukske| Ae loga saMgha mI naTe // kaI ubare keI mue| keI mahA jahamatI hue // 23 // kharagamena paTane mauM Ai / jahamati pare mahA dukha pAi / upajIviyA udarake roga / phiri upasamIgrAu balajoga // 240 // " "maMgha pRSTi bahu disi gayo, Apa Apako ho / nadI nAva saMjoga jyo, biri mila nahiM koi // 243 / / isa yAtrAmeM lagabhaga mAtra mAnakA samaya vyatIta huA thA, aisA pratIta hotA hai| jaba maMgha grISmameM ravAnA huA thA, taba gikharajIse lATate hue bImArIkA bAya kAraNa varSAjanita jalakI kharAbI hI rahI hogii| ina yAtrA -8 mAhakA samaya lagA gelI kalpanA hamane imalie kI ki usa vItra banArasIdAsajI apanA hAla likhate hai, ki "kharaganena jAtrAko ge| bAnArasI niraMkuza bhae / kara kalaha mAtA moM nitta / pAThabanAyako jAta nimitta // 22 // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgRti ke sAdhana - tIrthasthala dahI dUdha ghRta cAvala cane / tela tabola pahupa zranagine // itanI vastu tajI tatakAla / khana lInau kInau haTha-bAla // 226 // caita mahIne khana liyau, bote mAsa cha sAta / AI pUnyau kArtikI, cale loga saba jAta // 230 // " "zrI sammedasikhirako yAtrAkA samAcAra" nAmaka hasta likhita 11 pRSTha vAlI pustikAse vidita hotA hai ki, savat 1867 me kArtika vadI 5 budhavArako koI sAhu dhanasihajIke netRtvameM mainapurIse 250 bailagADiyA aura karIba eka hajAra yAtrI gikharajIkI vandanAko nikale the| jisa dina sagha nikalA thA usa dina mainapurIme rathayAtrA huI thI / same dharma-sAdhana nimitta AdinAtha bhagavAnkI manoja pratimA virAjamAna kI gaI thii| rathayAtrAmeM ballamadhArI sipAhI Adi bhI the / banArasa meM bhelUpurAke mandirake nikaTa sagha ThaharA thaa| pAvApurI pahu~cakara saghane jalamandirake samIpa Azraya liyA thaa| rAjagRhI, guNAvA AdikI vandanA karate hue vasatapacamIko saghane sammedazikharakI vandanA kI aura parvatase lauTakara madhuvanameM dharmotsava manAyA, rathayAtrA nikAlI jisameM pAlagaJjake rAjA bhI sammilita hue the / mAgha sudI 15 ko saghane madhuvanase prasthAna kiyA / "" 253 uparyukta dono yAtrA - sagha vivaraNose usa bhUmakA nivAraNa ho jAtA hai jo prIvI kaunsilakI apIla na0 121 me lephTineMTa vIDala sAhabane san 1846 (sa0 1903 ) meM zikharajIke parvatako jagalI jAnavaro, ghanI jhADiyo Adise vyApta batAyA thA aura likhA thA ki vahA manuSya nahI rahate the | vIDala mahAgayakA bhAva yaha rahA hogA ki parvatapara loga nahI rahA karate the / tIrtha yAtriyokA AvAgamana unake bahuta pahile se pUrvokta vivaraNa se spaSTa ho jAtA hai| 1 1 1 jaina siddhAntabhAskara bhAga 4 kiraNa 3, pR0 148 / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana sammedazikhara parvatapara yAtrI loga mukta honevAle AtmAoke caraNa cinha (Foot Print) kI pUjA karate rahe hai / zvetAmbara jainokI orase kucha Tokoke caraNa cinha badala die gae the, jisase prIvI kausila meM digambara jainiyone yaha Apatti upasthita kI thI ki caraNokI pUjA hamAre yahA varjita hai kyoki ve khaDita mUrtike aga siddha hote hai / pravI kaunsilake jajokA nimna varNana pAThakoko vizeSa prakAza pradAna karegA 254 "zvetAmbarI logone jo caraNokI svaya pUjA karanA pasanda karate haidUsare taraha ke cinha banA lie hai, jise namUnA athavA phoTo nahI honese, ThIka taurapara batAnA bahuta sarala nahI hai, jo agUTheke nakhoko batAte hai aura jinheM pairake eka bhAgakA sUcaka samajhanA cAhie / digambarI loga ise pUjanese inakAra karate haiM, kyoki yaha manuSyake zarIrake pRthak agakA sUcaka hai| dono mAtahata adAlatone yaha phaisalA kiyA, ki zvetAmbarokA yaha kArya, jisame unhone tIna mandirome ukta prakArake caraNa banAe, eka aisI bAta hai ki jisake bAbata zikAyata karanekA digambariyoko haka hai|" - ( phaisalekA hindI anuvAda pR0 17 ) yaha parvata tIrthakarokI nirvANabhUmi honese vizeSa pUjya mAnA jAtA hai isake sivAya agaNita sAdhakone vahA raha kara rAga, dveSa aura mohakA nAza kara sAmyabhAvakI sahAyatA le mukti prApta kI, isa kAraNa jaina tIrthoMme isa parvatakA sabase adhika Adara kiyA jAtA hai| sammedazikhara pUjAvidhAname likhA hai suthAna / hAna // "siddhakSetra tIratha parama, hai utkRSTa zikharasammeda sadA namahu, hoya pApakI gaNita muni jaha~ teM gae, loka zikhara ke tIra / tinake pada paMkaja namoM, nAsa bhava ko pIra // " maisUra rAjyake hAsana jilAme zramaNavelagolA, nirvANabhUmi na hote Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgRtike sAdhana - tIrthasthala 255 hue bhI, bhagavAn gommaTezvara bAhuvalIkI 60 phITa U~cI bhavya tathA vizAla mUrtike kAraNa atizaya prabhAvaka tathA AkarSaka tIrthasthala mAnA jAtA hai / vaha sthAna hAsana sTezanase 32 mIla, maisUrase 60 mIla tathA vaigalora se 60 mIlakI dUrI para avasthita hai| sara mirjA ismAilane maisUrake dIvAna kI haisiyatase die gae apane eka bhASaNa meM kahA thA, 'sampUrNa maisUra rAjyame zramaNavelagola sadRza anya sthAna nahI hai, jahA sundaratA tathA bhavyatAkA manojJa samanvaya pAyA jAtA ho / ' vaha jainatIrtha honeke sAtha vizvake kalAkAro tathA kalApremiyoke lie darzanIya tathA abhivadanIya sthala hai / usa sthAname zramaNaziromaNi vAhuvalI svAmIkI lokottara mata vidyamAna hai tathA vahAkA velagola-sarovara bhI mahattvapUrNa hai / isa kAraNa zramaNa tathA velagola samanvita usa bhUmiko zramaNavelagolA kahate hai / jisa parvatapara mUrti virAjamAna hai vaha bhUtalase 470 phITa U~cAIpara hai / samudratalase 3347 phITa U~cA hai / parvatakA vyAsa 2 pharlAMgake lagabhaga hai / pahADapara caDhaneke lie lagabhaga 500 sIDhiyA pahADameM hI utkIrNa hai / pravezadvAra vaDA AkarSaka hai| anya parvatoMke samAna dUrase ramaNIyatA aura samIpame bhISaNatArUpa viSamatA yahA nahI hai / vaha cikanA, DhAlasamanvita vaDhiyA pASANayukta hai / darzaka java bhagavAn gommaTezvarakI vizAla manojJa mUrtike samakSa pahu~ca digambara zAta jinamudrAkA darzana karatA hai taba vaha cakita ho socatA hai - 'ahA ! mai dukhadAvAnalase vacakara kisa mahAn zAntisthala meM A gayA hU~ / vahA AtmA prabhukI mudrAse vinA vANIkA avalavana le maunopradeza grahaNa karatA hai| hajAro varSa prAcIna mUrti darzakako prAya navIna nirmita mUrti-sI pratIta hotI hai / sabhI Rtue~ Akara bhagavAnkA hRdayase svAgata karatI hai / kAraNa mUrtike Upara kisI bhI prakArakI chAyA nahI hai, jo sUrya, candra aura varSA Adi Rtuoko prAkRtika mudrAdhArI prabhuke samAdara athavA darzaname aMtarAya upasthita kara sake / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jainazAsana bArahavI sadIke boppaNa paNDita nAmaka kannaDa vidvAnne nakSatramAlikA nAmakI padyaracanAme bhagavAnkA sundara varNana karate hue eka padyame vaDI mArmika bAta kahI hai-'atyanta unnata AkRtivAlI vastume saundaryakA darzana nahIM hotA, jo atizaya sundara vastu hotI hai vaha atIva unnata AkAravAlI nahI hotii| kintu, gommaTezvarakI mUrtime yaha lokottaratA hai ki vaha atyanta unnata honepara bhI anupama saudaryase vibhUSita hai|' maisUra rAjyake purAtattva vibhAgake DAyarekTara DA. kRSNA ema0 e0, po0 eca0 DI0 likhate hai-"zilpIne jainadharmake sampUrNa tyAgakI bhAvanA apanI chainIse isa mUrtike aga-agame pUrNatayA bhara dI hai| mUrtikI nagnatA jainadharmake sarvasva tyAgakI bhAvanAkA pratIka hai| ekadama sIdhe aura unnata mastaka yukta pratimAkA agavinyAsa Atmanigrahako sUcita karatA hai| hoThokI dayA-mayI mudrAse svAnubhUta Ananda aura dukhI duniyAke sAtha sahAnubhUtikI bhAvanA vyakta hotI hai|" ____ 'Picturesque Mysore' 'nAmaka pustakame mRtike viSayame 1 "The image is cut out of a huge boulder and its lough surface has been made to yield br the hand of an unknown artist, an exquisite statue with the calm and beatific smile of a samt The visitor would be astonished at the amount of labour such a prodigious work must have entailed and would be puzzeled to know whether the statue was part of the hill itself or had been moved to the spot where it now stands Whether the lock was found in situ oi was moved "nothing grandeur" says Fergusson,, "or more imposing exists any where out of Egypt and even there, no known statue surpasses it in height or excels it in the perfection of art it cxhibits"p 28. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgRtike sAdhana-tIrthasthala 257 likhA hai-eka vizAla pASANako kATakara mUrti banAI gaI hai| ajJAta zilpIke hAthase usa pASANake rUkSastarameMse zAnta aura divya smita akita sAdhukI manojJa mUrti nirmita huii| isa mahAn kAryame kitanA zrama lagA hogA, yaha bAta darzakako AzcaryameM DAla degI aura vaha isa bAtako jAnanekI ulajhaname pha~sa jAegA ki kyA yaha mUrti isa parvatakI rahI hai athavA vaha jahA abhI avasthita hai, vahA bAharase lAI gaI hai| nahIM kaha sakate ki, caTTAna vahA upalabdha huI athavA lAI gii| pharagyUsana nAmaka vikhyAta zilpa-zAstrIkA kathana hai-"ijiptake bAhara kahI bhI itanI vizAla aura bhavya mUrti nahIM hai| vahA bhI aisI koI mUrti jJAta nahIM hai jo isa mUrtike dvArA pradarzita paripUrNa kalA tathA U~cAImeM Age baDha ske|" kahA jAtA hai ki gaganarezake parAkramI mantrI gommaTarAya-cAmuNDarAyake nimittase unake Izvara-gommaTezvarakI mUrtikA nirmANa huA thaa| kintu janazruti aura paramparAgata kathAnakase isa mUrtikA nirmANa itihAsAtIta kAlakA batAyA jAtA hai| jina vAhubalI svAmIkI yaha mUrti hai, ve cakravartI samrAT bharatake anuja aura bhagavAn RSabhadevake pratApI putra the| podanapurakA ve zAsana karate the| unhone cakravartI bharatako bhI parAjita kiyA thaa| kintu bharatake jIvaname rAjyake prati adhika mamattva dekha aura viSayabhogokI nissAratAko soca unhone digambaramudrA dhAraNa kii| vijetA bAhubali apane anta karaName kyA socate the, isakA sundara citra akita karate hue mahAkavi jinasena kahate hai| 1 "preyasIya tavaivAstu rAjyazrIryA tvyaadRtaa| nocitaiSA mamAyuSman bandho na hi satA mude // 17 // " "viSakaNTakajAlIva tyAjyaiSA sarvathApi nH| niSkaNTakAM tapolakSmI svAdhInA kartumicchatAm // 66 // " -mahApurANa parva, 36 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jainazAsana he AyuSman bhrt| yaha lakSmI mere yogya nahI hai, kAraNa isakA tumane atyanta samAdara kiyA, yaha to tumhArI priya patnIke tulya hai / badhana kI sAmagrI satpuruSoko Anandaprada nahI hotI / yaha to mujhe viSa kaTaka samUha samanvita pratIta hotI hai, ata: yaha pUrNatayA tyAjya hai / meM to nipkaTaka tapa zrIko apane adhIna karanekI AkAkSA karatA hU~ / " I unakI mUrtime bhI unakA lokottara caritra aura vizvavijetApana pUrNatayA akita pratIta hotA hai / yahI kAraNa hai ki baDe-baDe rAjA mahArAjA tathA deza-videza ke pramukha puruSa prabhukI pratimAke pAsa Akara apanI zraddhAJjaliyA arpita karate haiM / mUrti bAhubalIkI mahAn tapazcaryA akita kI gaI hai| ve eka varSa paryanta khaDgAsanase tapazcaryA karate rahe, isalie latA, sarpa Adine unake prati sneha dikhAyA / mUrti me bhI mAdhavI latA aura sarpakA sadbhAva isa bAtako jJApita karate hue pratIta hote hai ki mahA mAnava bAhubalI vizva-bandhu ho gae hai / isalie haraeka prANI unake prati AtmIya bhAva dhAraNa kara apanA sneha vyakta karatA hai / mUrtike darzanase AtmAme yaha bAta a hue binA nahI rahatI ki abhaya aura kalyANakA saccA aura advitIya mArga sampUrNa parigrahakA parityAga kara bAhubalI svAmIkI mudrAko apanAne me hai / vipattikA mArga bhoga, parigraha, hiMsA tathA viSayAsakti hai aura kalyANakA prazasta patha anta. vAhya - aparigraha, ahiMsA aura AtmanimagnatAkI ora apane jIvanako prerita karaneme hai / lekhanIkI aura vANIkI bhI sAmarthya nahI hai ki mUrtike pUrNa prabhAva aura saudaryakA varNana kara ske| darzanajanita Ananda vANIke pare hai| dezaratna vAvU rAjendraprasAdajIne usa dina gommaTezvara ke darzanakA ullekha karate hue hamase mUrtike viSayame yaha sUtra vAkya kahA thA ki -- "mUrti adbhuta hai / " nirvANabhUmi honeke kAraNa paTanA, siddhavarakUTa ( holkara sTeTa) Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 AtmajAgRtike sAdhana-tIrthasthala gajapathA (nAsika), droNagiri, nayanagiri (bundelakhaDa), sonagiri (datiyA sTeTa'), vaDavAnI (sTeTa), ku thalagiri (jilA usmAnAbAda nijAma), muktAgiri (amarAvatI), pAvAgaDha, (vaDaudA sTeTa), guNAvA (gayA) aura mAgItu gI (mAlegAva, bambaI prAnta) Adi prakhyAta tathA pUjya sthala hai, kAraNa yahAse bahuta hI pavitrAtmAone ratnatraya dharmakI ArAdhanA kara nirvANa prApta kiyA hai| mAgItu gI kSetrase rAmacadrajI hanumAnjI Adi mahApuruSone mukti prApta kii| isa kSetrakI pUjAmeM likhA hai "gaMgAjala prAsuka bhara jhArI, tuva caranana diga dhAro, parigraha tisanA lagI Adi kI, tAko hai nirvaaro| rAma hanU sugrIva Adi je, tugI giri thita thAI, koDi ninyAnave mukata gae muni, pUjo mana vaca kAI / " -siddhakSetra pUjA sagraha pR0 76 / rAmakA caritra varNana karanevAle manohara mahAkAvya jainapadmapurANa (parva 122 zloka 67) se vidita hotA hai, ki mAgha sudI 12 kI rAtrike atima praharame rAmane kaivalya prApta kiyA "mAghazuddhasya pakSasya dvAdazyA nizi pshcime| yAme kevalamutpannaM jJAnaM tasya mahAtmanaH // " bhagavAn munisuvratanAtha, jo 20 ve tIrthakara hue hai, ke samayame rAmacandra jI hue the| rAmacandra jIke samAna hanumAna jIne nirvANa prApta kiyaa| hanumAna jI vidyAvalasampanna mahApuruSa the| unakI dhvajAma kapikA cihna thA, bhUmavaza cihnakA prayoga cihnavAnke lie prayukta hone 1 "rAmahaNUsuggIno gavayagavakkho ya nniilmhnniilo| NavaNavadIkoDIno tugIgiriNinvude bde||8||" -prAkRta ni . .. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jainazAsana lagA / bAnara zAkAhAra karanevAlA zakti sphUrti - yukta jIvadhArI hai / vaha ahasA, zakti aura sphUrtikA pratIka hai, isa kAraNa pratIta hotA hai ki hanumAnajIne kapiko apanI dhvajAkA cihna banAyA / AcArya raviSeNake zabdome yaha samajhanA mithyA hai ki hanumAn badara the / ve sarvaguNa sapanna mahApuruSa the| unake pitAkA nAma pavanajaya thaa| ve bhI mahApuruSa the / pavana - vAyuse mAnavakI utpatti vaijJAnika dRSTi viziSTa jainadharmame svIkAra nahI kI gaI hai| bhIma, arjuna, yudhiSThira ina tIna pADavone pAlItANAke ( gujarAta prAtake) zatruJjaya parvatapara tapazcaryA kI thI / digambaramudrA dhAraNa kara karma - zatruopara bhI vijaya prApta kI thI / prAkRta nirmANakANDame likhA hai "paMDusu tiNi jaNA davirNAdANa aTukoDIoo / sattuMjayagirisihare NivvANagayA Namo tesi // 6 // " bhaiyA bhagavatIdAsajIne isako ina zabdome spaSTa samajhAyA hai"pAMDava tIna dravir3a rAjAna / ATha koDi muni mukati payAna / zrIzatruJjaya girike sIsa / bhAva sahita vado nisadIsa // 7 // pAlItANAme tIna hajArase adhika jaina mandira hai, jisase zatru jaya kSetrakI manojJatA baDha gaI hai| use mandirokA nagara bhI kahate hai / jisa sthAnapara vizeSa prabhAvazAlI mUrti, maMdira Adi hote hai, use atizaya kSetra kahate hai / inakI sakhyA lagabhaga sause adhika hai / kisI sthAnapara sAdhakoko athavA bhaktoko vizeSa lAbha dikhAyI diyA, use atizaya kSetra kahate hai / aise atizaya kSetra navIna bhI bana jAte hai / jayapura rAjyame zrI mahAvIrajI nAmaka sTezana hai / yahAke bhagavAn mahAvIrakI mUrtikA baDA prabhAva sunA jAtA hai| hajAro yAtrI vahA vadanA ko jAte hai| mInA aura gujara nAmaka grAmINa loga hajArokI sakhyAme mahAvIra bhagavAnkI aisI bhakti karate hai, jo darzakoko cakita karatI hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgRtike sAdhana-tIrthasthala 261 jayapura rAjyame zivadAsapurA sTezanake samIpa eka navIna atizaya kSetrakI upalabdhi huI hai| use padmapurI kahate hai| ___ madhyaprAntame damohase 22 mIlakI dUrIpara kuNDalapura kSetra hai| kahate hai ki yavanarAja auragajevane vahAkI bhagavAn mahAvIrakI atizaya manojJa padmAsana 12 phITa U~cI mUrti tuDavAnekA prayatna kiyA, kintu vahA kI kucha viziSTa ghaTanAone yavana samrATko cakita kara diyA, isase usa tIrthase usakI vakra dRSTi dUra ho gii| parvata kuNDalAkRti hai| 64 jina madirose baDA ramaNIya mAlUma paDatA hai| mahAvIra bhagavAnke madira jise baDe bAbAkA mandira kahate hai, ke praveza dvArapara mahArAja chatrasAla ke samayakA zilAlekha khudA huA hai| vikrama saMvat 1757 meM mandirakA jIrNoddhAra hokara jo mahApUjA utsava huA thA usame chatrasAla mahArAjane bhI bhAga liyA thaa| unake dvArA bheMTame pradatta eka var3A thAla mandirake bhaNDArame abhI surakSita hai| ___ rAjapUtAnAme AbU parvatapara avasthita jaina madira apanI kalAke lie vikhyAta hai| karnala TaoNDane apane rAjasthAnameM likhA hai___"Beyond Controversy this is the most superb of all the temples in India and there is not an edifice besides the Tajmahal, that can approach it." -bhAratavarSake madiromeM yaha zreSTha hai yaha bAta nirvivAda hai| tAjamahalake sivAya koI aura bhavana usakI samatA nahI kara sakatA, vimalazAhane bhagavAn AdinAthakA madira vikrama saMvat 1058 (IsvI san 1031) me vanavAyA thaa| neminAtha bhagavAnkA manojJa madira tejapAla vastupAla nAmaka rAjamatriyone vanavAyA thaa| vikrama saMvat 1287 meM isa prakhyAta madirakA nirmANa huA thaa| karoDo rupayokA vyaya kara isa anupama mandirakI racanA kI gaI hai| zilpazAstrake adhikArI vidvAn Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jainazAsana phargyusana mahAzaya likhate hai'-"isa madirame, jo ki sagamarmarakA banA huA hai, atyanta parizramI hinduokI TAkIse phIte jaisI vArIkIke sAtha, aisI manohara AkRtiyA banAI gaI hai ki unakI nakala kAgaja para utAraneme bahuta samaya lagAnepara bhI maiM samartha nahIM ho skaa|" ___ karnala TaoNDane madirake gubajako dekha cakita hokara likhA hai ki "isakA citra taiyAra karaneme lekhanI thaka jAtI hai| atyanta zramazIla citrakArakI kalamako bhI isame mahAn zrama pddegaa| ina madiromeM jainadharmakI kathAe~ cinita kI gaI hai| vyApAra, samudrayAtrA, raNakSetra Adike bhI citra vidyamAna hai|" madiroke saundaryane karnala TaoNDake ata - karaNapara itanA prabhAva DAla rakhA thA ki zrImatI haTara blera nAmakI mahilA ne madirake gubajakA citra java TaoNDa sAhabako vilAyatame dikhAyA to usase AkarSita ho unane 'pazcima bhAratakI yAtrA' nAmakI agnejI pustaka ukta mahilAko samarpaNa kI aura usa mahilAse kahA-"harSa hai ki tuma AbU gaI hI nahI, kintu Avako iglaiNDame le AI ho|" devagar3ha budelakhaDake jAkhalona sTezanase lagabhaga 10 mIlakI dUrI para atyanta kalApUrNa sthAna hai| devapati aura khepati vadhuone apanI vizuddha bhaktike prasAdase vipula dravya lAbha kiyA aura dravyakA sadvyaya karate hue agaNita kalAmaya jinendramUrtiyA devagaDhame banavAI , jinake saundarya darzanase nayana saphala ho jAte hai| vaha zravaNavelagolAkI laghaAvRtti sadRza pratIta hotA hai| sAcI (bhUpAla riyAsata) kI prAcIna bhavya vauddha sAmagrI jisa prakAra hRdayapara amiTa prabhAva DAlatI hai usIprakAra prekSaka bhI devagaDhakI anupama utkRSTa kalApUrNa sAmagrIse prabhAvita tathA Anadita hue binA nahI raha sktaa| vahA hajAro mUrtiyoko dekha ? Picturesque Ilustrations of Ancient Archietcture in Hindustan by Fergusson 2 zrAvU jaina madiroke nirmAtA pR0 65, 66 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgatike sAdhana - tIrthasthala 263 AtmAmeM vItarAgatAkA apUrva prabhAva utpanna hotA hai / vahAkA sajIva prabhAva hRdayapaTalapara eka vAra bhI akita hokara sadA amiTa rahatA hai / " budelakhaDame pannA riyAsatake antargata khajurAhAke jaina madirokI ucca aura manoja kalA bhI darzanIya hai / bhagavAn zAntinAthakI 20 hAthake lagabhaga unnata pratimA bahuta sundara hai / vahAkI sthApatyakalA bahuta bhavya hai / jisa prakAra atizaya vizeSa honeke kAraNa koI sthala atigaya-kSetra rUpame pUjA jAkara sAdhakake anta karaName bhavya - bhAvanAoko sarvAddhata 1 jaina siddhAnta- bhAskara bhAga 8 kiraNa 2 se jJAta hotA hai ki parvata uttara-dakSiNa 1 mIla lambA, pUrva-pazcima 6 pharlAMga cauDA hai / parvata kI caDhAI sarala haiM / mandira lagabhaga 8 sau varSa prAcIna kahe jAte haiM / bhagavAn RSabhadevakI mUrti jaTAyukta hai| vahAM tIrthaMkara bAhubalI, zAsana-devatA, muni AryikA zrAvaka tathA zrAvikA kI mUrtiyA bhI milatI hai / kahIM-kahI dampatikA citra vRkSake nIce khar3A huA pAyA jAtA hai aura pratyekako godameM eka-eka baccA hai / purAtattva vibhAgake tatkAlIna suparinTenDenTa zrIyuta dayArAma sahAnI ema0 e0 ne isakA artha yaha socA hai - 'ye bacce avasarpiNIke suSama-suSama samayakI prasanna jor3iyAMyugaliye hai aura jisake nIce strI-puruSa khar3e hai vaha vRkSa kalpadruma hai; jisase usa jamAne meM manuSya vargakI sabhI icchAe~ pUrNa hotI thiiN|' purANomeM uttama bhogabhUmikA jo varNana hai usase vidita hotA hai ki mAtA-pitA santatikA sukha - darzana karaneke pUrva hI chIMka aura jamhAI le zarIra parityAga kara svarga lokako yAtrA karate the / isa prakAza sahAnI mahAzayakI sUjha cintanIya ho jAtI hai| zilAlekhokI dRSTise parvata mahattvapUrNa hai / 200 zilAlekho meM se 157 aitihAsika mahattva rakhate haiM | nAgarI akSaroke kramika vikAsako jAnane ke lie ye lekha bahuta kAma hai / 1 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jainazAsana karatA hai usI prakAra tIrthaMkara bhagavAnke garbha, janma, tapazcaryA tathA kaivalyotpattike sthAna bhI vizeSa udbodhaka mAne jAte hai| bhagavAn pArzvanAtha tathA supArzvanAtha tIrthakarake janmase kAzI nagarI pavitra huI aura vaha sAdhakoke liye puNyadhAma bana gaI / ina tIrthaMkaroke janmase pavitra banArasI nagarIke prati bhakti prakaTa karaneke liye zrIyuta kharagasainajI jauharIne apane honahAra cirajIva aura sarvamAnya mahAkavikA nAma banArasIdAsa rakhA thaa| apane ardhakathAnakake Arambhame jo padya inhone die hai ve udbodhaka honeke sAtha Anandajanaka bhI hai tathA unase 'banArasa nagara kI anvarthatA prakAzame AtI hai "pAni-jugala-puTa-sIsa dhari, mAni apanapau daas| Ani bhagati cita jAni prabhu, vandau pAsa-supAsa // 1 // gaMga mAhi Ai dhasI dvai nadI varunA asI, bIci basI bAnArasI nagarI bakhAnI hai| kasivAra desa madhya gAMu tAtai kAsI nAMu, zrI supAsa pAsako janama bhUmi mAnI hai| tahAM duhU jina sivamAraga pragaTa konau, taba setI sivapurI jagata meM jAnI hai| aisI vidhi nAma thape nagarI banArasIke, aura bhAMti kaha so, to mithyAmata-vAnI hai // 2 // " mahAkavi kI 'banArasa' isa nAma para baDI Adara bhAvanA pratIta hotI hai; unakI suruci Atma-svarUpakI ora baDhI ise ve pArasa prabhuke janmase punIta banArasa nagarIkA prasAda mAnate hai| aura ve apane anta karaNa kI nirmala aura atyanta sphIta bhakti ko isa amara padya dvArA vyakta karate hai "jinhake vacana ura dhArata jugala nAga, bhae dhaniMda padamAvatI plkmeN| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgRtike sAdhana-tIrthasthala 265 jAkI nAma-mahimAso adhAtu kanaka kare, pArasa pAkhAna nAmI bhayo hai khlkmeN| jinhako janamapurI nAmake prabhAva hama, Aphno sarUpa lakho bhAnuso bhlkmeN| soI prabhu pArasa mahArasa ke dAtA aba, dIje mohi sAtA dRga lIlAkI llkmeN|" -nATaka samayasAra, 3 / jaina saMskRtika vikAsa aura savarddhanakI punIta puNya-bhUmike rUpameM vihAra prAntake rAjagRhIkA atyanta ucca sthAna hai| kAraNa, vAsupUjya bhagavAnko choDa zeSa 23 tIrthakarone kaivalya lAbhake uparAnta apanI dhArmika dezanAse rAjagiriko pavitra kiyA thaa| vIsave tIrthaMkara bhagavAn munisuvratake puNya janma se yaha paca zailapura-rAjagiri pavitra hai-"paJca zailapuraM pUtaM munisuvratajanmanA // " hari0 pu0 52-3 // ___bhagavAn mahAvIrake samavasaraNa-dharmasabhAke pradhAna puruSa-ratna samrATa zreNika-bimbasArakI nivAsabhUmi aura rAjadhAnI rAjagRhI rahI hai| rAjagRhIke pUrvame catuSkoNa Rpizaila, dakSiName vaibhAra aura naiRtya dizAmeM vipulAcala parvata hai, pazcima, vAyavya aura uttara dizAmeM chinna nAmakA parvata hai, IzAna dizAmeM pANDu nAmakA parvata hai|' harivaMzapurANase vidita hotA hai ki bhagavAn mahAvIrane jRmbhika grAmakI RjukUlA nadIke tIra vaizAkha sudI 10 ko kaivalya prApta kiyA thaa| gaNadharakA yoga na milane ke kAraNa 66 dina taka prabhukA mauna vihAra huA aura ve rAjagRha nagara pdhaare| AcArya jinasena rAjagRhakA vizeSaNa 'jagatakhyAtam' dekara usa purIkI loka prasiddhatAko prakaTa karate haiN| anantara bhagavAnne jisa prakAra sUrya vizvake prabodhana nimitta udayAcalako prApta hotA hai, usI prakAra aparimita zrIsampanna vipulAcala zailapara ArohaNa kiyaa| harivaMza purANameM likhA hai Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jainazAsana "SaSaSTidivasAna bhUyo maunena viharan vibhuH| AjagAma jagatrakhyAta jino rAjagRhaM puram // 61 // pAroha 'giri tatra vipula vipulshriym| , prabodhArtha sa lokAnAM bhAnumAnudayaM yathA // 62 // " -sarga 2 / bhagavAnkI divya-vANI prakAzanake yogya gaNadharAdikI prApti hone para vipulAcalako hI sarvaprathama yaha saubhAgya prApta huA ki 66 dinake pazcAt zrAvaNa kRSNa pratipadAke prabhAtame java ki sUrya udaya ho rahA thA aura abhijita nakSatra bhI udita thA, bhagavAnke dvArA dharma-tIrthakI utpatti huii| AcArya yativRSabha tiloyapaNNanime zrAvaNa kRSNa pratipadAko yugakA prArambha batAte haiN| ___sasArake mahAn jJAnI santa-jana aura puNyAtmA naranAriyoke AvAgamanase rAjagirikA bhAgya camaka utthaa| anekAnta vidyAke sUryane rAjagirike vipulAcalake zikharase mithyAtva andhakAra nivAriNI kiraNoke dvArA vizvako paritRpta kiyA, isaliye rAjagiri aura usake vipulAcalakA darzana sAdhakake hRdayame bhagavAn mahAvIrake samavasaraNakI smRti jAgRta kara detA hai| rAjagirikA nAma sAdhakoko smaraNa karAtA hai aura sambhavata ve apane jJAna netrase usa atItake AdhyAtmika jAgaraNasampanna bhavya kAlako dekha bhI le, jabaki banamAlIne Akara magadha-samrAT zreNikako yaha zruti-sukhada samAcAra sunAyA thA, ki zrI vIra prabhu vipulAcalapara padhAre hai aura unake AdhyAtmika prabhAvase sArA vana vicitra saudaryasampanna ho gayA hai| vanapAlakake yaha zabda sadA smRtipathame gujate rahege "vIra prabhU vipulAcala pAe, chaha ritu phUlI kalI klii|" 1 "vAsassa paDhamamAse sAvaNaNAmammi bhulpddvaae| abhijIgakkhattammi ya uppattI dhmmtitthss| sAvaNabahule pADivaruddamuhutte suhodaye rvinno| abhijissa paDhamajoe jugassa AdI imassa puDhaM // 69-70 // Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmajAgRti ke sAdhana - tIrthasthala 267 jaina tIrthayAtrA vivaraName nirvANabhUmi, atizaya kSetra pacakalyANaka sthala sava sAdhako ke liye pUjyasthala vatAe hai / hamane katipaya sthalokA hI Upara sakSipta varNana kiyA hai, anyathA hame vaDavAnI sTeTame vidyamAna cUlagirike vipayame pratipAdana karanA anivArya thA / vahAse indrajIta, kumbhakarNane tapa-sAdhanA ke phalasvarUpa siddhi prApta kii| bar3avAnI ke samIpa bhagavAn RSabhadevakI 84 phITa UcI khaDgAsana mUrtikI vizAlatA darzakoko cakita kara detI hai / itanI vidyAlamUrti anyatra nahI hai | itihAsAtIta kAlakI mUrti kahI jAtI hai| aba purAtana mUrti kA jIrNoddhAra ho jAnese purAtattvajJa prAcInatAkA pratyakSa vodha prApta karane me asamartha hai| nirvANaprApta AtmAe~ lokake zikharapara vidyamAna raha apane jJAna tathA Ananda svabhAva meM nimagna rahatI hai / na ki jaisA vauddha mAnatA hai, ki dIpakakA tela -sneha samApta honepara vaha bujha jAtA hai, usI prakAra sneharAgAdike kSaya honese jIvana pradIpa bhI bujha jAtA hai| jainadRSTime AtmAke vikArokA pUrNa kSaya hotA hai, tathA pUrNa parizuddha AtmAkA pUrNa vikAsa hotA hai| sAdhakakI manovRtti nirmala karaneme puNyasthaloko nimittamAtra kahA hai / vaise to jisa kisI sthalapara samAsIna ho samartha sAdhaka vikAroke vinAzArthaM pravRtta hotA hai, vahI nirvANasthala vana jAtA hai | durbala manovRttivAle sAdhakoke liye avalamvanakI AvazyakatA hotI hai / samartha jisa prakAra pravRtti karatA hai, vaha mAga vana jAtA hai| AcArya amitagati kahate hai - "na sastaro bhadra, samAdhisAdhanaM na lokapUjA na ca saMghamelanam / vatastato'dhyAtmarato bhavAnizaM vimucya sarvAmapi vAhyavAsanAm // " - dvAtriMzatikA 23 / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 jainazAsana jainazAstroke parizIlanase spaSTa vidita hotA hai, ki kisa mahApuruSane kaba aura kisa sthalase AtmasvAtatrya-mukti prApta kii| Aja taka yaha sthala paramparAse pUjA bhI jAtA hai| nirvANabhUmipara mukta honevAle AtmAke caraNoke cihna bane rahate hai, unako hI ArAdhaka praNAma kara mukta AtmAokI puNyasmRti dvArA apane jIvanako Alokita karatA hai| ina pramANoke AdhArapara vidyAvAridhi vairisTara zrI campatarAyajI yaha niSkarSa nikAlate hai ki-'yathArthame jainadharmake avalambanase nirvANa prApta hotA hai / yadi anya sAdhanAke mArgose nirvANa milatA, to mukta AtmAo ke viSayame bhI sthAna, nAma, samaya AdikA pramANa upasthita krte|' ve likhate hai-"No other religion is in a position to furnish a list of men, who have attained to Godhood by following its teachings." -Change of Heart P. 21. mumukSake liye bhaiyA bhagavatIdAsajI kahate hai"tIna lokake tIratha jahAM, nita prati badana kIjai thaaN| mana-vaca-kAya sahita sira nAya, vadana kahi bhavika guNa gAya // " kauna sAdhaka muktikI ujjvala bhAvanAke prabodhaka puNya tIrthokI abhivandanA dvArA apane jIvanako Alokita na kregaa| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka ke parva sAdhakake jIvana-nirmAName parva tathA utsavokA mahattvapUrNa sthAna hai| jisa prakAra tIrthayAtrA, tIrthasmaraNa Adise sAdhaka kI AtmA nirmala hotI hai, usI prakAra Atmaprabodhaka parvoke dvArA jIvaname pavitratAkA avataraNa hotA hai| kAlavizeSa Anepara hamArI smRti atItake sAtha aikya dhAraNa kara mahattvapUrNa ghaTanAoko puna jAgRta kara detI hai| atIta naigamanaya bhUtakAlIna ghaTanAome vartamAnakA Aropa karatA hai| yadyapi bhagavAn mahAvIra prabhuko nirvANa prApta hue san 1946meM 2475 varSa vyatIta ho gae, kintu dIpAvalIke samaya usa kAlabhedako bhUlakara sasAra kaha baiThatA hai"adya dIpotsavadine varddhamAnasvAmI mokSaM gtH|" -pAlApapaddhati pR0 166 / ___ isa prakArakI madhura smRtike dvArA sAdhaka usa svarNakAlase kSaNabhara ko aikya sthApita kara sAttvika bhAvanAo ko prabuddha karatA hai| parva aura tyauhAra nAmase aise bahutase utsavake divasa Ate hai, jaba ki aprabuddha loga jIvanako rAgadveSAdikI vRddhi dvArA malina banAnekA prayatna kiyA karate hai| AzvinamAsameM durgApUjAke nAmapara bahutase vyakti pazubali dvArA apaneko kRtArtha samajhate hai| aise parva yA utsavase sAdhakako satarkatApUrvaka AtmarakSA karanI cAhiye, jinase AtmasAdhanAkA mArga avaruddha hotA hai| jina parvose sAttvika vicAroko preraNA prApta hotI hai unako hI sotsAha manAnA caahiye| tiloyapaNNattime batAyA hai ki jisa kAlameM jIva kaivalya, dIkSA 1 "nAsti kAle kevalaNANAdimaMgalaM pariNamati // 1-24 // " "pariNikkamaNaM kevlnnaannubbhvnninvudippvesaadii| pAvamalagAlaNAdo papNatto kAlamagalaM edaM // 1-25 // " Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jainazAsana kalyANaka, nirvANa Adise pAparUpI malako napTa karatA hai, vaha kAla - maMgala kahA hai| " eva praNayabheyaM havadi ta kAlamagalaM pavaraM / jiNamahimAsavadhaM NadIsaradIpa pahudIdo / / " - 1126 / isa prakAra jinendra bhagavAn kI mahimAse samvandha rakhane vAlA vaha zreSTha kAla maMgala kahA hai, jaise nandIzvaradvIpa parva Adi / sAdhaka magala kAryo dvArA vizeSa avasarakI smRtiko saphala banAtA hai / prAcArya guNabhadrane manuSyake zarIrako ghunake dvArA bhakSita ikSuke sAtha' tulanA kI hai| ikSume jo gAThe hotI hai, unako parva kahate hai / gAThoko na khAkara yadi urvarA bhUmime lagA dete hai, to acchI phasala AtI hai / isI prakAra jIvaname nadIzvara, dazalakSaNa parvake kAlako bhogame na lagAkara sayama tathA AtmasAdhanAme vyatIta kare, to sAdhaka magalamaya jIvanadvArA abhyudaya eva nizreyasa nirvANakI pratiSThAko prApta karatA hai / jaina parvo zrAvaNa kRSNA pratipadAkA prabhAta apanA viziSTa mahattva rakhatA hai, kAraNa usa dina bhagavAn mahAvIra prabhune vipulAcala parvatapara zAti aura samRddhikA jIvanaprada upadeza diyA thA / vardhamAna himAcala 1 " mAnuSyaM ghuNabhakSitekSusadRzam / " - zrAtmAnuzAsana, 81 / 2 " pratyakSIkRtavizvArtha kRtadoSatrayakSayam / jinendra gautamo'pRcchatIrthArtha pApanAzanam // 8 // sa divyadhvaninA vizvasaMzayacchedinA jinaH / dundubhidhvanidhIreNa yojanAntarayAyinA // 60 // zrAvaNasyAsite pakSe nakSatre'bhijiti prabhuH / pratipadya pUrvAhNe zAsanArthamudAharat // 61 // " - harivaMzapurANa sarga 2 | Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhakake parva 271 se syAdvAda gagAkA avataraNa isa magalamaya asavara para huA thA, ataeva usa mahAn zuddha eva sAttvika smRtikA udbodhaka honeke kAraNa vaha 'vIrazAsana divasa' sAdhakake liye sarvadA abhivadanIya hai| yadi bhagavAnne apanA sArvajanIna anekAntamaya abhaya upadeza na diyA hotA, to sasAra mohAndhakArame nimagna rahakara apathagAmI rhtaa| "vora-himAcala teM nikasI, guru gautamake mukha kuNDa DharI hai| moha-mahAmada-bheda calI, jagakI jaDatAtapa dUra karI hai| jJAna-payonidhi mAhi ralo, bahu-bhagataraganiso ucharI hai| tA zuci zArada gaganadI prati mai a~julIkara zIsa dharI hai| yA jagamadirameM anivAra ajJAna adhera chayo atibhaarii| zrI jinakI dhuni dIpa-zikhAsama jo nahi hota prkaasnhaarii| to kiha bhAti padAratha pAMti kahA lahate lahate avicaarii| yA vidhi santa kaheM dhani hai dhani hai jina baina baDe upgaarii||" yaha divasa vIrazAsanake prakAzanake dvArA magala rUpa honeke pUrva bhI apanA viziSTa sthAna dhAraNa karatA thaa| bhogabhUmikI racanAke avasAna honepara karmabhUmikA Arambha isI dina huA thaa| yativRSabha prAcAryane tiloyapaSNattime isa samayako varSakA Adi divasa batAyA hai, kAraNa zrAvaNamAsa varpakA prathama mAsa kahA hai| zramaNa saskRtivAlokA varSArabha zravaNa nakSatrayukta zrAvaNa mAsase honA upayukta tathA sagata bhI dikhatA hai| varSAkAlase dhArmika jagat kA savatsara Arabha honA ThIka mAlUma paDatA hai| usa samaya meghamAlA jaladhArA dvArA vizvako paritRpta karatI ---------------- -------- 1 "vAsassa paDhamamAse sAvaNaNAmammi bhulpddivaae| abhijINakkhattammi ya uppattI dhammatitthassa / 66 // sAvaNabahule pADivaruddamuhutte suhodaye rvinno| abhijissa paDhamajoe jugussa AdI imassa puDhaM // 70 // " Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jainazAsana hai, to dharmAmRta varSA dvArA zramaNagaNa athavA unake ArAdhaka satpuruSa sva tathA para kA kalyANa karate hue AtmAko nirmala banAte hai| rakSAbadhana-yaha parva sAmiyoke prati vAtsalyabhAvakA smAraka hai| jaina-zAstrakArone batAyA hai ki ujjainame zrIdharma nAmake rAjA the| unake bali, bRhaspati, prahlAda aura mucina nAmake cAra matrI the| vahA akapana AcAryake netRtvame sAtasau jaina sAdhuokA vizAla sagha pdhaaraa| mantriyoke cittame jainadharmake prati prArabhase hI vidveSabhAva thaa| unane zrIdharma narendrako munisama hakI vadanAke liye anutsAhita kiyA, kintu rAjAko Atarika preraNA dekha matriyoko bhI munivadanAko jAnA pdd'aa| usa samaya saghastha sabhI sAdhu AtmadhyAname nimagna the| rAjA sAdhuokI digambara, zAnta, nispRha mudrA dekhakara prabhAvita huA, kintu matrimaDalane sAdhuoke prati vidveSake bhAva vyakta kiye| itaneme mArgame zrutasAgarajI kSullaka dikhAI die, jinako sadhapati akapanAcAryakA Adeza nahIM milA thA ki yahAke rAjamatrI jinadharmake vidveSI hai ata maunavRtti rakhanA ucita hai, unase vAda-vivAda nahIM karanA cAhiye, kAraNa isase hAnikI sabhAvanA hai| __ matriyone zrutasAgara kSullakake samakSa pavitra dharmapara jhUThA AkSepa lagAyA tava kSullaka mahArAjane apane pADityapUrNa uttarase unako parAjita kiyaa| matrI logone apaneko apamAnita anubhavakara saghake samasta sAdhuo para upadrava karanekI socii|| zrutasAgara kSullakase matriyoke vArtAlApa tathA unakI parAjayakA hAla sunakara akapanAcAryane nizcaya kiyA, ki Aja sagha para Apatti Ae vinA na rahegI, ata unane madhyAhname vivAdake sthalapara hI zrutasAgara kSullakako jAkara dhyAna karanekA Adeza diyaa| ____zrutasAgarajI bar3e jJAnI tathA yogI the| ve AtmadhyAname magna the| nIrava rAtrime ukta matriyone talavArase unapara AkramaNa kiyA, Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhakake parva 273 kintu kSullakajIke tapa prabhAvase maMtrI loga kolita ho ge| prabhAtakAlIna prakAgane una pApiyokA caritra jagatke samakSa prakaTa kara diyaa| rAjAko jaba matriyokI isa jaghanya vRttikA patA calA, taba usane magriyo ko ucita daDa de tiraskArapUrvaka rAjyase nirvAsita kara diyaa| ___ anatara vali Adi paryaTana karate hue hastinAgapura phuNce| apanI yogyatAse vahAke jaina rAjA padmarAyako unhone zIghra hI prabhAvita kiyaa| padmarAyako apane pratidvandI siMhabala naregakI sadA bhIti rahA karatI thii| valine apanI kUTanItise siMhavalako zIghra hI vadhana vaddha kara padmarAyako cintAmukta kara diyaa| isapara atyanta prasanna ho padmarAya valise vole, mantrI tumheM jo kucha bhI cAhiye, maago| mai usakI pUrti kruugaa| valine kahA-mahArAja, java hame AvazyakatA hogI, tava hama Apase varakI yAcanA kreNge| abhI kucha nahI caahiye| rAjAne yaha svIkAra kiyaa| ___ kucha samayake anantara akapanAcArya pUrvokta sAta sau tapasviyo sahita vihAra karate hue hastinAgapurameM varSAkAla vyatIta karaneke uddezyase pdhaare| jainanareza padmarAyake adhIna rahane vAlI jinendrabhakta janatAne sAdhuoke zubhAgamanapara apAra Ananda vyakta kiyaa| bali aura unake sahayogiyone socA, isa avasarapara ina sAdhuose vadalA lenA ucita hai, anyathA jaina narezake pAsa aba apanA astitva na rhegaa| purAne vara ko smaraNa karAkara valine padmarAyase sAta dinakA rAjya maaNgaa| maMtriyoke durbhAvako vinA jAne rAjAne eka saptAhake lie valiko rAjAkA pada pradAna kara diyaa| ava to amAtya vali rAjA vana gyaa| sAdhuoke sahAra nimitta usane yajJakA jAla rcaa| ___ naramedhayajJakA nAma rakhakara muniyokI AvAsabhUmiko haDDI, mAMsa Adi ghRNita padArthose pUrNa karAkara usane usameM Aga lagavA dI, jisake bhISaNa evaM durgandhayukta dhuese sAdhu logokI dama ghuTane lgii| valine 18 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 janazAsana avarNanIya upadrava Arambha karA diyaa| usane socA thA, isa yajJakI oTame mai sapUrNa munisaghako svAhA karake sadAke liye nizcinta ho jaauuNgaa| idhara yaha paizAcika jaghanya lIlA ho rahI thI, udhara mithilAme eka mahAn yogI munirAjane apane divya jJAna se AkAzameM zravaNa nakSatrako kapita dekha hastinAgapurame munisaghake mahAn upasargako jAnakara bahuta du kha prakaTa kiyaa| unake samIpavartI puSpadanta kSullakane sarva vRttAnta jJAta kara yaha jAnA ki vikriyA Rddhi nAmaka mahAn yogazaktiko dhAraNa karanevAle mahAmuni viSNukumArajIke prayatnase hI yaha sakaTa Tala sakatA hai, anyathA nhii| puSpadanta kSullakane viSNukumAra munirAjake pAsa jAkara sapUrNa vRttAnta sunaayaa| vipatti-nivAraNanimitta AdhyAtmika siddhiyokA upayoga karate hue ve apane bhAI padmarAyake rAjyame pahuce, jahA baline narabalikA pAkhaNDa phailAyA thaa| padmarAyako DATate hue unane kahA,"padmarAya, kimArabdhaM bhavatA rAjyavartinA"-tumane yaha kyA kArya macA rakhA hai| padmarAyane apanI asamarthatA batAte hue nivedana kiyA ki eka saptAha paryanta rAjya para merA koI bhI adhikAra nahIM hai| isa prasaga para harivaMza-purANakAra kahate hai "padmastato nataH prAha nAtha, rAjyaM mayA bleH| saptAhAvadhikaM dattaM nAdhikAro'dhunAtra me||"-20, 40 / viSNukumAra munirAjane yajJa aura dAna deneme tatpara baliko dekha apane liye kevala tIna pAva bhUmi maagii| svIkRti prApta kara vikriyA Rddhike prabhAvase viSNukumArane apane do pAvo ko meru tathA mAnuSottara parvata paryanta vistRta karake tIsare pairake yogya bhUmi maagii| yaha lokottara prabhAva dekhakara bali ghbddaayaa| usane kSamA mAgI aura upasarga 1 harivaMzapurANa sarga 20, zloka 32 / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhakake parva 275 dUra kiyA / viSNukumAra munirAjane zrAvaNI pUrNimAke prabhAta me sAdhuokA upasarga dUra kiyA / baliko apane pApa karmake kAraNa nindA prApta huI - tathA vaha deza ke bAhara kara diyA gyaa| AcArya jinasena kahate hai - "upasargaM vinAzyAzu bali baddhvA surAstadA / vinigRhya durAtmAnaM dezAd dUra nirAkarana // " - harivaMzapu0 20 - 60 / hastinAgapurake zrAvakone upasarga dUra hone para akapana Adi munI - ndrokI bhaktibhAvapUrvaka pUjA kI tathA yogya AhAra dekara puNya sacaya kiyaa| jaise mahAmuni viSNukumArane sAdhusaghapara vAtsalya dikhAkara unakA upasarga nivAraNa kiyA, usI prakAra jinendra pratimA, mandira, munirAja Adi para vipatti Ane para prANokI bhI bAjI lagAkara dharma tathA dharmAtmAokA rakSaNa karanA rakSAbandhana parvakA sadeza hai / utkRSTa sAttvika premakA pravodhaka yaha rakSAbandhana yA zrAvaNI parva hai / usa dina sAdhaka upasargaM vijetA akapanAcArya AdikI pUjA karatA huA kahatA hai" zrI akaMpana guru Adi de muni sAta sau jAno / tinakI pUjA racau sukhakArI bhava bhavake agha hAno / / " rakSAbaMdhanake samaya bahinake dvArA bhAIko rAkhI bAdhanekA sakSipta rUpaka yathArthame vAtsalya rasakA udbodhaka hai / 'bahina' vAtsalya bhAvanA kI pratIka hai / 'bhAI' Adarza zrAvakakA rUpaka hai| dhArmika zrAvaka isadina vAtsalya bhAvanAkI rakSAkA bandhana svIkAra karatA hai / vItarAga zAsanake samArAdhaka yadi isa parvake bhAvako hRdayagama kare to samAja tathA vizvakA kalyANa ho| sAmAjika jAgRti vAtsalya bhAvako dhAraNa karane meM hai / dIpAvalI - kArtika kRSNA amAvasyAke suprabhAtame pAvApurIke udyAna se bhagavAn mahAvIra prabhu IsvI sanse 527 varSa pUrva sapUrNa karmazatruoko jItakara ananta jJAna, ananta AnaMda, anaMta zakti Adi ananta guNoko prApta kara muktidhAmako pahuce the| usa AdhyAtmika svata Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jainazAsana ntratAkI smRtimeM pradIpapaktiyoke prakAza dvArA jagat bhagavAna mahAvIra prabhuke prati apanI zraddhAjali arpita karatA huA apanI AtmAko nirvANonmukha banAnekA prayatna karatA hai| harivazapurANase vidita hotA hai, ki bhagavAn mahAvIrane sarvajJatAkI upalabdhike pazcAt bhavyavRndako tattvopadeza de pAvAnagarIke manohara nAmaka udyAnayukta vaname padhArakara svAti nakSatrake udita honepara kArtika kRSNAke suprabhAtakI sadhyA ke samaya aghAtiyA karmokA nAzakara nirvANa prApta kiyaa| usa samaya divyAtmAone prabhukI aura unake dehakI pUjA kii| usa samaya atyanta dIptimAna jalatI huI pradIpapaktike prakAzase AkAza takako prakAzita karatI huI pAvAnagarI zobhita huii| samrATa zreNika (vimbasAra) Adi narendrone apanI prajAke sAtha mahAn utsava manAyA thaa| tabase prativarSa loga bhagavAn mahAvIra jinendra nirvANakI atyanta Adara tathA zraddhApUrvaka pUjA karate hai| Aja bhI dIpAvalIkA magalamaya divasa bhagavAn mahAvIrake nirvANakI 1 "jinendravIro'pi vibodhya santataM samantata bhvysmuuhsnttim| prapadya pAvAnagarI garIyasI manohagedyAnavane tadIyake // 15 // caturthakAle'rthacaturthamAsakaivihInatA vishcturbdshesske| sa kAtike sva.tiSu kRSNabhUtaprabhAtasandhyAsamaye svabhAvataH // 16 // aghAtikarmANi niruddhayogako vidhya ghaatiindhnvdvibndhnH| vibandhanasthAnamavApya zaGkaro nirantarAyoruskhAnubandhanam // 17 // jvalatpradIpAlikayA prabuddhayA surAsurairdIpitayA prdiiptyaa| tadA sma pAvAnagarI samantataH pradIpitAkAzatalA prakAzate // 16 // tatastu lokaH prativarSamAdarAt prasiddhadIpAlikayAtra bhaarte| samudyataH pUjayituMjinezvaraM jinendranirvANavibhUtibhaktibhAk // 21 // " dekho-zaka saMvat 705 racita hari0 pu0 sarga 66 / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhakake parva 277 smRtiko jAgRta karatA hai / samagra bhAratame dIpamAlikAkI mAnyatA bhagavAn mahAvIrake vyaktitvake prati rASTrake samAdarake paraparAgata bhAvako spaSTa batAtI hai, yadyapi sApradAyika dRSTikoNavAle kalpita ghaTanAose aitihAsika dIpAvalIko sambaddha batA apanI sakIrNa dRSTiko puSTa karate hai / koI-koI loga dayAnadajI sarasvatI ( jo isa bIsavI sadIke vyakti hue haiM) ke maraNake upalakSyame divAlIkI mAnyatA batAte hue apane sapradAyamoha tathA atisAhasapUrNa udgArake liye ullekhanIya mAne jA sakate hai / itihAsakA ujjvala Aloka dIpAvalIkA sambandha bhagavAn mahAvIra ke nirvANase spaSTatayA batAtA hai| dIpAvalIkA magalamaya parva AtmIka svAdhInatAkA divasa hai / usa dina sadhyAke samaya bhagavAnke pramukha ziSya gautama gaNadhara ko kaivalya lakSmIkI prApti huI thii| isase divyAmAoke sAtha mAnavone kevalajJAna - lakSmIkI pUjA kI thii| isa tattvako na jAnanevAle rupayA paisAkI pUjA karake apane Apako kRtArtha mAnate hai / ve yaha nahI socate, ki dravyakI arcanAse kyA kucha lAbha ho sakatA hai ? ve yaha bhUla jAte hai ki "udyoginaM puruSasahamupaiti lakSmIvena deyamati kApuraSA vadanti / " dIpAvalI ke utsava para sabhI loga apane-apane gharoko svaccha karate hai, aura unhe nayanAbhirAma banAte hai / yathArthame vaha parva AtmAko rAga, dveSa, dInatA, durbalatA, mAyA, lobha, krodha Adi vikAro se bacA jIvanako ujjvala prakAza tathA sadguNa-surabhi sapanna banAneme hai / yadi yaha dRSTi jAgRta ho jAya, to yaha mAnava mahAvIra bananeke prakAzapUrNa pathapara pragati kie binA na rhe| dIpAvalI ke dinase vIranirvANa savat Arabha hotA hai| abhI (san 1949 meM) vIra nirvANa savat 2476 pracalita hai| yaha sarva prAcIna pracalita savatsara pratIta hotA hai| magalamaya mahAvIrake nirvANako Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana amagalanAzaka mAnakara bhavya loga apane vyApAra AdikA kArya dIpAvalI se hI prAraMbha karate hai / akSayatRtIyA - rakSAvadhana, dIpamAlikAke samAna akSaya tRtIyAkA divasa bhI sAre dezame maMgala divasa mAnA jAtA hai| vaizAkha sudI tRtIyAke dina bhagavAn vRSabhadeva ko karmabhUmike prArabhame sarvaprathama AhAra dAna dekara akSaya puNya sapatti prApta karanekA anupama saubhAgya hastinAgapurake nareza zreyAsa mahArAjane prApta kiyA hai / isa kAraNa yaha divasa atyanta pavitra tathA magalamaya mAnA jAtA hai| 278 bhagavat jinasenAcAryane apane mahApurAName akSaya tRtIyAke viSayameM batAyA hai ki bhagavAn vRSabhadevane chaha mAsa paryanta anazanake uparAnta AhAra grahaNa karaneke liye vihAra prAraMbha kiyA / vaha karmabhUmirUpa yugakA prArabhika samaya thA / logoko isa bAta kA bodha na thA, ki kisa vidhipUrvaka digambara munimudrAdhAro bhagavAnko sanmAna pUrvaka AhAra karAyA jAya / bhagavAn' maunapUrvaka eka sthAnase dUsare sthAnako vihAra karate the taba bhakta 1 "yato yataH pada dhatta mauni caryAsma saMzritaH / tatastato janAH prItAH praNamantyetya sambhUmAt // prasIda deva kiM kRtyamiti kecijjagugiram / tUSNIMbhAvaM vrajantaM ca kecittamanuvanajuH // pare parArddharatnAni samAnIya puro nyadhu / ityUcuzca prasIdenAmijyAM pratigRhANa naH // vastubAhanakoTIzca vibhoH kecidaDhaukayan / bhagavAMstAsvarnAthatvAttUSNIko vijahAra saH // kecitsragvastragandhAdInAnayanti sma sAdaram / bhagavan paridhatsveti paTalyAsaha bhUSaNaiH // kecit kanyAH samAnIya rUpayauvanazAlinIH / pariNAyayituM devamudyatA dhik vimUDhatAm // kecinmajjanasAmagracA saMzrityopArudhan vibhum / pare bhojanasAmagrI puraskRtyopatasthire // vibho bhojanamAnItaM prasIdopavizAsane / sama majjanasAmagryA niviMza snAnabhojane // eSAJjaliH kRto'smAbhiH prasIdAnugRhANa naH / ityeke'ghoSiSanmugdhA vibhumajJAtatatkramAH // " - mahApu0 parva 20 | 14-22 / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhakake parva 276 loga prema pUrvaka A Akara unhe praNAma karate the| koI pUchate the-bhagavan, kRpA kara hame kArya batAiye, koI loga cupacApa bhagavAnke pIchepIche cale jAte the| koI amUlya ratno ko lAkara bheTa karate the, koI vastu, vAhana Adi lAte the, kintu bhagavAnke cittame unake prati icchA na honeke kAraNa ve cupacApa vihAra karate jAte the| bhinna-bhinna sAmagrIke dvArA loga apane prabhukA sanmAna karanekA prayatna karate the, kintu bhagavAn kI gUDhacaryAkA bhAva koI bhI nahI jAna sakA thaa| isa prakAra chaha mAhakA samaya aura vyatIta ho gyaa| usa samaya kurujAgala dezake adhipati zreyAsa mahArAjane rAtrike antima praharame 7 svapna dekhe, jinakA purohitane kalyANaprada phala vatAyA / merudarzanakA phala batAyA thA ki meru samAna unnata tathA meru parvata para abhiSekaprApta mahApuruSa Apake rAjaprAsAda meM pdhaareNge| itaneme baDA kolAhala huA ki bhagavAn AdinAtha prabhu hamAre pAlananimitta padhAre hai, calo zIghra jAkara unakA darzana kare tathA bhaktipUrvaka unakI pUjA kre| "bhagavAnAdikartA'smAn prpaalyitumaagtH| pazyAmo'tra drutaM gatvA pUjayAmazca bhktitH||" -mahApu0 parva 20-45 // koI-koI kahate the ki-zrutime sunate the ki isa jagat ke pitAmaha hai| hamAre saubhAgyase una sanAtana prabhukA pratyakSa darzana ho gyaa| inake darzanase netra saphala hote hai, inakI carcA sunanese karNa kRtArtha hAte hai , ina prabhukA smaraNa karanese ajJa prANI bhI anta nirmalatAko prApta karatA hai| ____ usa samaya prabhudarzanakI utkaNThAse ahamahamikAbhAvapUrvaka puravAsiyokA samudAya mahArAja zreyAsake mahala taka ikaTThA ho gyaa| usa Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 jainazAsana samaya siddhArtha nAmaka dvArapAlane tatkAla jAkara mahArAja somaprabha tathA zreyAsakumArase bhagavAnke AgamanakA samAcAra nivedana kiyaa| java zreyAsa mahArAjane bhagavAnkA darzana kiyA, taba unhe jAtismaraNa-janmAntarakI smRti prApta ho gii| ata purAtana saskArake prabhAvase AhAradAna deneme buddhi utpanna huii| unako yaha smaraNa ho gayA ki hamane cAraNaRddhidhArI muniyugalako zrImatI aura vajUjaghake rUpameM AhAradAna diyA thaa| isa puNya smRtikI sahAyatAse zreyAsa mahArAjane ikSa rasakI dhArAke samarpaNa dvArA eka varSake mahopavAsI jinendra AdinAtha prabhuke nimittase apane bhAgyako pavitra kiyaa| ____ yaha dAna akSaya pada pradAtA tathA akSayakItikA nimitta banA, isa kAraNa usa vaizAkha sudI tIjake sAtha 'akSaya' pada laga gyaa| mahArAja zreyAsako amarakIrti prApta huii| cakravartI bharatezvara zreyAsa mahArAjase kahate hai "bhagavAniva pUjyo'si kururAja tvamadya nH| tva dAnatIrthakRt zreyAn tvaM mahApuNyabhAgasi ||"-aadipu0 28-217 1 "zrUyate yaH zrutazrutyA jgdekpitaamhH| sa naH sanAtano diSTayA yAtaH pratyakSasannidhim // dRSTe'smin saphala netre zrute'smin saphale shrutii| smRte'smin janturajJo'pi vrajatyanta pavitratAm // 49-50 // ahaM pUrvamahaM pUrvamityupetaiH smnttH| tadA ruddhamabhUt paureH puramArAjamandirAt // 63 // tataH siddhArthanAmaitya drutaM dauvaarpaalkH| bhagavatsannidhi rAje sAnujAya nyavedayat // 66 // saMprekSya bhagavadrUpaM zreyAn jAtismaro'bhavat / tato dAne mati cake saMskAraiH prAktanairyataH // 78 // " -AdipurANa parva 20 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhakake parva 281 he kururAja, Aja tuma bhagavAn vRSabhadevake samAna pUjanIya ho, kAraNa zrayAsa, tuma dAna tIrthake pravartaka ho, ata tuma mahApuNyazAlI ho| Aja usa ghaTanAko vyatIta hue bahuta kAla ho gayA, kintu 'prativarSa akSaya tRtIyAkA magalamaya divasa sAdhakakI AtmAko puna puna divya prakAza pradAna karatA huA satpAtra dAnakI ora prerita karatA hai| dAnake viSayame yaha bAta smaraNa karane yogya hai ki deya vastukI bahumUlyatApara dAnakI mahattA avalambita nahI hai| mahArAja zreyAsane thoDA sA ikSurasa bhagavAn vRSabhadevako AhArame diyA thA, usa rasakA Arthika dRSTise koI bhI mUlya nahI hai, kintu usakA pariNAma itanA mahattvapUrNa huA ki dAnakA divasa sapUrNa zubhakAryoMke lie magalamaya bana gyaa| cakravartI bharata takane usa dAnake dAtAko dAnatIrthakara kahakara sammAnita kiyaa| ___ bhagavAn mahAvIrake caritrase jJAta hotA hai ki ceTaka narezakI guNavatI putrI kumArI cadanAne bandIgRhame rahate hue bhI kodo cAvalake AhAradAna dvArA bhagavAn mahAvIrako sammAnita kara Azcaryaprada kIrti 'prApta kii| 'padmapurAName batAyA hai ki maryAdApuruSottama mahArAja rAma-cadrane daNDaka vanameM miTTI aura pattoke bane hue pAtrame bhojana banAkara mAsopavAsI sugupti tathA sugupta nAmaka digambara muniyoko zraddhA tathA atyanta harSayukta ho sItAjI eva lakSmaNajIke sAtha AhAra arpaNa kiyA thaa| usa samaya una yogIndroko die gae AhAradAnakI mahimA prAcArya raviSaNane padmapurAName vaDI sajIva bhASAme batAI hai| __ isase yaha vAta spaSTatayA pramANita hotI hai ki pAtrako vidhipUrvaka yogya vastu ucita kAlame denese mahAphalakI prApti hotI hai| sUtrakAra 1 padmapurANa parva 41 / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jainazAsana umAsvAmi mahArAjana kahA hai-"vidhidravyadAtRpAtravizeSAta tdvishessH|" vidhi, dravya, dAtA tathA pAtrakI vizeSatAse dAname vizeSatA hotI hai| akSayatRtIyAke ujjvala sadezako pratyeka gRhasthako apane asa karaNameM pahu~cAnA caahie| ___ zrutapaMcamI-zruta zabda 'zAstra' kA vAcaka hai| jyeSTha sudI pacamI kA magalamaya divasa sarasvatIkI samArAdhanAkA sudara samaya hai| saurASTra dezakI girinAra parvatakI cadraguhAme prAta smaraNIya AcArya dharasenane bhagavAna mahAvIrake karma-sAhitya samvandhI paraparAse prApta pravacanako lokahitArtha bhUtavali aura puSpadanta nAmaka do munIndroko ASADha zuklA ekAdazIke prabhAtame pUrNatayA paDhAyA thaa| isake anantara gurudevakA svargavAsa ho gayA aura ziSyayugalane karmasAhityapara SaTkhaDAgama sUtra nAmakI mahAn racanA Arabha kii| kucha kAla pazcAt puSpadanta AcArya sahayoga na de sake, ata zeSAza bhUtavali svAmIne likhaa| usa paTkhaDAgama zAstrakI sAdharmI samudAyane jyeSTha sudI pacamIko bar3e vaibhava tathA utsAhapUrvaka pUjA kara sarasvatIke prati apanI utkRSTa zraddhA vyakta kii| tavase zrutapacamI nAmakA parva prakhyAta ho gyaa| zrutapacamIme grathoko ucca sthAnapara virAjamAna karake samyakjJAnakI pUjA kI jAtI hai| sAdhaka yaha bhI ciMtana karatA hai ki yathArtha jJAna AtmA kA svabhAva hai| vAhya grantha usa jJAna-jyotiko pradIpta karanemeM sahAyaka hote hai, ata kRtajJatAvaza usa sAdhanAkA samAdara karanA sAdhaka apanA kartavya samajhatA hai| 1 "jyeSThasitapakSapaJcamyAM caaturvrnnysNghsmvetH| tatpustakopakaraNawdhAt kriyApUrvaka pUjAm // 143 // zrutapaJcamIti tena prakhyAti tithiriyaM parAmApa / adyApi yena tasyAM zrutapUjAM kurvate jainAH // 144 // " -indranandi-zrutAvatAra / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhakake parva 283 abhI hamane kucha magalamaya pramukha parvokA varNana kiyA hai| ye parva sAdi hai, kAraNa unakI udbhUti vizeSa ghaTanAoke AdhArapara huii| ava hama thoDese aise parvopara prakAza DAlanA ucita samajhate hai, jo anAdi parvake nAmase prasiddha hai| anAdi ananta vizvapara dRSTipAta kare, to aisA sthAna aura divasa isa manuSyalokame nahI milegA, java ki kisI mahAn sAdhakane apanI saphala sAdhanAke prasAdase nirvANakA pada na prApta kiyA ho, phira bhI loka-vyavahAranimitta pramukha puruSose samvandhita yA mukhya sayamakI ora AtmAko AkarSita karanevAle magalakAlako vizeSa mAnyatA pradAna kI jAtI hai| ____ aSTAhnikA-ASADha, kArtika tathA phAlguna mAsake antake ATha. divasa paryanta yaha parva prativarSa tIna bAra manAyA jAtA hai| ise mahAparva kahA hai "saraba paraba meM bar3o aThAI paraba hai nadIsura sura jAhi, lie vasu daraba hai|" nadIzvara mahAdvIpame vidyamAna jina madirokI vadanA divyAtmAe~ ATha divasa paryanta baDe Anada tathA utsAhapUrvaka kiyA karatI hai| jaina purANa grathome isa parvakA aneka bAra varNana AtA hai| jaina rAmAyaNa-padmapurAName raviSeNAcArya likhate hai, ki ASADha zuklA aSTamI se pUrNimAparyanta mahArAja dazarathane vaDe vaibhavake sAtha ATha divasaparyanta upavAsa karake jinendra bhagavAnkA abhiSeka pUjAdi dvArA mahAn puNyakA sacaya kiyA thaa| 1 "tatya kAlamaMgalaM gAma jamhi kAle kevalaNANAdipajjaehi pariNado kAlo pAvamalagAlaNattAdo maMgala / tasyodAharaNam, pariniSkramaNakevalajJAnotpatti-parinirvANa-divasAdayaH / jinamahimasambaddhakAlo'pi maMgalaM yathA nndiishvrdivsaadiH| -dhavalATokA bhAga 1, pR0 26 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 janazAsana "tataH sarvasamRddhInAM kRtsmbhaarsnnidhiH| cakAra snapanaM rAjA jinAnAM tUryanAditam // aSTAhopoSitaM kRtvAbhiSeka paramaM nRpH| cakAra mahatI pUjAM puSpaiH sahajakRtrimaH // yathA nandIzvare dvIpe zakraH surasamanvitaH / jinendramahimAnanda kurute tadvadeva saH // " 7-6 -padmapurANa parva 26 / zrIpAla caritrase vidita hotA hai, ki mahArAja zrIpAlakI rAnI mainAsundarIne kArtika mAsame aSTAhnika mahApUjA karake kuSTharogase vyathita mahArAja zrIpAla tathA unake sAthiyoko apanI sakAma sAdhanAke prabhAvase rogamukta kiyA thaa| ___tArkika akalakadevakI kathAse vidita hotA hai ki aSTAhnikAkI mahApUjAke pazcAt jaina rathake nikAlaneme jinadharmazraddhAlu rAjamAtAko rAjAkI orase Apatti dikhI, kAraNa zAsakapara bauddhadharmakA prabhAva jamA huA thaa| usa samaya akalakadevane apane pratibhApUrNa zAstrIya pratipAdana dvArA jainadharmakI pratiSThA sthApita kara rAjA tathA prajAko prabhAvita kiyA thaa| ____ yaha aSTAhnikA parva yadyapi jaina Agama tathA paraparAkI dRSTise sabase baDA prasiddha hai, kintu Aja pracArame dazalakSaNa parvakI adhika mAnyatA hai| - dazalakSaNa parva-bhAdo sudI pacamIse caturdazI taka mAnA jAtA hai| aSTAhnikAke samAna dazalakSaNa tathA solahakAraNa parva varSame tIna bAra mAnanekA zAstrome varNana hai, kintu zaithilyonmukhI samAjame bhAdrapadameM hI parva pracalita hai| isa parvako pajjUsaNa yA paySaNa parva bhI kahate haiM / dasa divasa paryanta uttama kSamA, mArdava (nirabhimAnatA), Arjava (mAyAhInatA), 'zauca (nirlobhavRtti), satya, sayama, tapa, tyAga, akiMcanatva tathA brahmacarya ina daza dharmokA svarUpakathana mAhA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhakake parva 285 yaciMtana eva unakI upalabdhinimitta abhyAsa tathA bhAvanA kI jAtI hai| sAdhaka guNamaya paramAtmAke uparokta guNokI bhedavivakSA dvArA pUjana karake apane manako ujjvala vicArokI ora prerita karatA hai| isa parvame jo pUjA kI jAtI hai vaha bahuta udbodhaka, gAnti tathA sphUrtiprada hai| yaha parva yathArthame sapUrNa vizvake dvArA utsAhapUrvaka mAnane yogya hai| yadi dazalakSaNa dharmakA prakAza jagatme vyApta ho jAya, to sasArame svArtha, sakIrNatA svacchandatA AdikA jo prasAra dekhA jAtA hai, vaha akuza sahita ho jAyagA aura jagat yathArtha kalyANakI ora pravRtta ho pavitra 'vasudhaiva kuTumbakam' ke bhavya-bhavana-nirmAName salagna ho jaay| isa parvakI pUjA vahuta udAra tathA ujjvala bhAvanAose paripUrNa hai| sthAnakA abhAva honese hama kevala sayamakI samArAdhanAke paricaya nimitta likhate hai / dyAnatarAyajI kahate hai "uttama saMyama gahu mana mere / bhavabhavake bhAje agha tere / suraga-naraka-pazu-gatirne nAMhIM / Alasa-harana, karana sukha nhiiN| ThAMhI, pRthvI, jala, Aga, mArata, rUkha, trasa, karanA ghro| saparasana, rasanA, ghAna, nainA, kAna, mana, saba vaza kro| jisa binA nahi jimarAja sojha, tU rulyo jaga kiicmeN| ika gharI mata visaro karo nita, bhAvu jamamukha bocameM / " pRthvI Adi paca sthAvara tathA trasakAyakI rakSA karate hue paMca indriya aura manako apane adhIna rakhaneke lie kitanI sundara preraNA kI gaI hai| yadi saMyama ratnakI samyak prakAra rakSA na kI gaI, to viSayavAsanArUpI cora isa nidhiko lUTe vinA na rhege| kavi sAvakako satata sAvadhAna rahaneke lie preraNA karate hai, anyathA bhaviSya andhakAramaya hogaa| sayamake samAna mArdava, Arjava, brahmacarya, tapazcaryA, dAna, Adike viSayameM bhI baDe anamola pada likhe gae hai| isa prakArakI guNArAdhanA Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jainazAsana karate-karate doSa sacayase AtmA bacakara parama - AtmA bananekI ora pragati 'prArambha kara detI hai / SoDazakAraNa parva - isame darzanavizuddhatA, vinayasapannatA zIla `tathA vratokA nirdoSa paripAlana, SaTAvazyakokA pUrNatayA pAlana karanA, satata jJAnArAdhana, yathAzakti tyAga tathA tapazcaryA, sAdhu-samAdhi, sAdhukI vaiyAvRtya-paricaryA, arihata bhagavAn, AcArya tathA upAdhyAyakI bhakti, zruta-bhakti, dayAmaya jina zAsanakI mahimAko prakAzita karanA, jina zAsanake samArAdhako ke prati yathArtha vAtsalya bhAva rakhanA ina solaha bhAvanAoke dvArA sAdhaka vizva uddhAraka tIrthakara bhagavAnkA zreSTha pada prApta karatA hai| ina solaha bhAvanAoko tIrthakara padake lie kAraNarUpa honese 'kAraNa bhAvanA' kahate hai / iname prathama bhAvanA pradhAna hai / jaba koI pavitra manovRttivAlA tattvajJa sAdhaka jinendra bhagavAnke sAkSAt sAnnidhyako prApta kara yaha dekhatA hai ki prabhukI amRta tathA abhaya vANIke dvArA sabhI prANI mithyAtvabhAvako choDa sacce kalyANake mArgame pravRtta ho rahe hai, taba usake hRdayame bhI yaha bala - preraNA jAgRta hotI hai ki bhagavan, mai bhI pApapakame nimagna dIna dukhI pathabhUSTa prANiyo ko kalyANake mArgame lagAneme samartha ho jAU~, to meM apaneko saubhAgyazAlI anubhava karU~gA / isa prakAra vizva kalyANakI saccI bhAvanA dvArA yaha sAdhaka aise karmakA sacaya karatA hai, ki jisase vaha AgAmI kAlame tIrthaMkarake sarvocca padako prApta karatA hai / samprAT bimbasAra - zreNikane bhagavAn mahAvIra prabhu ke samavazaraName isa bhAvanAke dvArA tIrthaMkara prakRtikA sAtizaya badha kiyA aura isase ve AgAmI kAlameM mahApadma nAmake prathama tIrtha kara hoge / ina solaha kAraNa bhAvanAoke prabhAvapara jainapUjAme dyAnatarAyajI ne isa prakAra prakAza DAlA hai - " darasa visuddha dharai jo koI / tAko AvAgamana na hoI / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhakake parva 287 vinaya mahA ghAra jo prAnI / ziva vanitA tasa sakhiya bkhaanii| zIla sadA dRr3ha jo nara pAle / so auranako prApada ttaale| jJAnAbhyAsa kara mana mAMhIM / tAke moha-mahAtama naahiiN| jo saMvega bhAva visatArai / suraga mulati pada Apa nihaar| dAna deya mana haraSa vizekhe / iha bhava jasa parabhava sukha de| jo tapa tapa khapa abhilaapaa| cUrai karama-zikhara guru bhaassaa| sAdhu samAdhi sadA mana lAvai / tihu~ jaga bhoga bhogi ziva jAvai / nisi dina vaiyAnRtya karayA / so niha bhava-siMdhu tiraiyaa| jo arihanta bhagati mana Ane / so jana viSaya kaSAya na jAne / jo AcAraja bhagati kare hai / so niramala AcAra ghare hai| bahu-zruna-vanta bhagati jo krii| so nara saMpUrana zruta ghrii| pravacana bhagati kara jo jJAtA / lahai jJAna paramAnaMda dAtA / 'SaT Avazyaka kAla jo lAye / so hI ratnatraya pArA / dharama prabhAvakara jo jJAnI / tina ziva mAraga rIti pichaanii| vatsala aMga sadA jo dhyAve / so tIryakara padavI pAve // 6 // ehI solaha bhAvanA, sahita dharai vrata joya / deva-indra-nara-vanya pada, 'dhAnata' zivapada hoya // " sapUrNa bhAdrapadame bhAvanAokA vrata sahita abhyAsa kiyA jAtA hai| ina bhAvanAoke aMtastalapara dRSTi bAlanese vidita hotA hai, ki atyanta mahimApUrNa tribhuvanavaMdita tIrthakara pada prApta karanevAle AtmAko kitanI uccakoTikI sAdhanA Avazyaka hotI hai| jaina AgamameM kahA hai-koI bhI samartha mAnava apanI sAdhanAke dvArA nIyaMkara vanane yogya puNyakA sampAdana kara sakatA hai| ___ isa prakAra yogyakAlako prApta kara sAdhaka apanI sAvanAke pathameM pragati karatA rahatA hai| mohAnvakAra aura pramAdako dUra kara AtmajAgaraNakI ora unmukha ho sAttvika vRttiyoko vikasita karanA tattvajJoM Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jainazAsana kA katarvya hai / catura sAdhaka anukUla kAlako prApta kara apane sAdhyakI prApti nimitta hRdayase udyoga karatA hai / itihAsa ke prakAza meM purAtattva premiyokA prAcIna vastupara anurAga honA svAbhAvika haiM, kintu kisI dArzanika vicAra-praNAlIko prAcInatAke hI AdhArapara prAmANika mAnanA samIcIna nahI hai / aisA koI sarvamAnya niyama nahIM hai, ki jo prAcIna hai, vaha samIcIna tathA yathArtha hai aura jo arvAcIna hai, vaha aprAmANika hI hai / asatya, corI, lAlaca Adi pApoke pracArakakA patA nahI calatA, ata atyanta prAcInatAkI dRSTise unako kalyANa -- kArI mAnane para baDI vikaTa sthiti utpanna ho jAyagI / prAcIna hote hue. bhI jIvanako samujjvala banAne meM asamartha hone ke kAraNa jisa prakAra corI Adi tyAjya hai, usI prakAra prAmANikatAkI kasauTIpara khare na utaraneke kAraNa prAcIna kahA jAnevAlA tattvajJAna bhI mumukSukA patha-pradarza nahI karegA / kAlidAsane kitanI sundara bAta likhI hai - "purANamityeva na sAdhu sarvaM na cApi nUnaM navamityavadyam / santaH parIkSyAnyatarad bhajante mUDhaH parapratyayaneyabuddhiH // " prAcIna hone mAtrase sabhI kucha acchA nahI kahA jA sakatA aura na navIna honeke kAraNa sadoSa hI / satpuruSa parIkSA kara yogyako svIkAra karate haiM kintu ajJAnI dUsare ke jJAnake anusAra apanI buddhiko sthira karate hai - ve svayaM ucita - anucita bAtake viSayame vicAra nahI karate / tArkika jaina AcArya siddhasena kahate hai - prAcInatAkA koI avasthita rUpa nahI hai| jise hama Aja navIna kahate hai, kucha kAlake vyatIta hone-para use hI hama prAcIna kahane lagate haiN| unakA tarka yaha hai Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAzameM 286 "jano'yamanyasya mRtaH purAtanaH purAtanareva samo bhaviSyati / purAtaneSvityanavasthiteSu kaH purAtanoktAnyaparIkSya rocayet // " maraneke anantara anya puruSoke lie hama bhI prAcIna ho jAyeMge aura prAcInoke sadRza ho jaayeNge| aisI sthitime purAtanatA koI avasthita vastu nahI rahatI, ataeva purAtana tathA navInakA parIkSaNa karake agIkAra karanA caahie| jaina tattvajJAna samIcIna tathA tarkAvAdhita honese mumukSuke lie vadanIya hai| prAcInatAke sAtha satyakA sambandha socanevAle sabhyoke lie bhI jaina siddhAnta mAnanIya hai| bhAratavarSame videzI gAsana Anepara jo pUrvame purAtattvajJone khoja kI thI, vaha Ajake viziSTa vikasita adhyayana ke ujjvala Alokame kevala manorajanakI vastu hai, kAraNa satyake prakAzame usakA kucha bhI mUlya vidita nahIM hotaa| elaphinsaTana nAmaka agreja apanI bhAratIya itihAsakI pustakame likhate hai-"jainadharma chaThavI yA sAtavI IsavIme utpanna huaa|" isa paraparAkA anugamana TAmasa, vevara, jonsa, mullA Adi aneka vidvAnone kiyaa| isa vicArake AdhArapara jainadharmakI aitihAsikatAke viSayame vahuta bhUma utpanna huA, kintu Adhunika zodha ne jainadharmako atyanta prAcIna mAnanekI akATya sAmagrI upasthita kara dI hai| megasthanIjake lekhose isa vAtapara prakAza paDatA hai ki IsavI sanase cAra sau varSa pUrva baDe baDe nareza apane vizvAsapAtra logoko jaina zramaNo ? "The Jains appear to have originated in the 6th or rth century of our era. "History of India P 121 2 "We also know from the fiagments of Magesthenes that so late as the 4th century BC the Sarmanas or the Jain ascetics who lived in the woods were frequently consulted by the kings through their messengers regarding the cause of things" - Jain Gazette Vol XVI p 216. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jainazAsana muniyoke pAsa bhejakara unase aneka viSayopara prakAza prApta kiyA karate the| ___ ajamerake pAsa vaDalI grAmame eka jaina lekha vIranirvANa savat 84 arthAta IsavI san se 443 varSa pUrvakA mahAmahopAdhyAya rA0 ba0 gaurIzakara horAcanda projhAne svIkAra kiyA hai| isase jJAta hotA hai ki Ajase lagabhaga 2400 varSa pUrva rAjapUtAnAme jainadharmakA pracAra thaa| dillIke azoka stambhame jainadharmakA 'NiggaTha' zabda dvArA ullekha kiyA gayA hai| prazastike usa lekhame batAyA hai ki samrATa azokane anya sapradAyoke anusAra nirgrantha (nigantha) pathake lie 'dharma-mahAmAtya' kI niyukti kI thii| yaha lekha IsavI sanse 275 varSa pUrva arthAt Ajase 2221 varSa pUrva jainadharmakI mahattvapUrNa sthitiko sUcita karatA hai| yadi vaha mahattvapUrNa avasthAme na hotA, to usake lie samrATa azoka viziSTa matrIkI niyukti kyo karatA? ___ vareNDa je0 sTevenasana, adhyakSa rAyala eziyATika sosAiTI isa niSkarpapara pahu~ce hai ki di0 jaina sapradAya prAcIna samayase abataka pAyA jAtA 1. "vIrAya bhagavate caturAsItivase kArya jAlAmAliniye raniviTha mAmibhike" 2 "As a sect the Digambaras have continued to exist among them from the old down to the present day, the only conclusion that is left to us that the Gymnosophist, whom the Greeks found in Western India wherc Digambarism still prevails, wcc Jains and neither Brahmans nor Buddhists and that it was a company of Digambaras of this sect that Alexander fell in with near Texila, one of them Calanus followed him to Persia. The creed has been preached by 24 Tirthankalas in the present cycle, Loid Mahavira being the last. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAzameM 261 hai| grIka logone pazcimI bhAratame jina 'jimanosophisTo' kA varNana kiyA hai ve jaina loga the| ve na to bauddha the aura na brAhmaNa the| sikandarane , digambara jainoke samudAyako takSazilAme dekhA thA, unameMse kAlonasa-- kalyANa nAmaka digambara jaina mahAtmA phArasa taka unake sAtha gae the| isa yugame yaha dharma 24 tIrthakaro dvArA nirUpita kiyA gayA, unameM bhagavAn mahAvIra atima hai| mathurAke kakAlITIleme mahattvapUrNa jaina purAtattvakI sAmagrIke sivAya 110 jaina gilAlekha mile hai| jo prAya kagAnavagI rAjAoke samayake hai| smitha mahAzaya unheM prathama tathA dvitIya zatAbdIkA mAnate hai| eka khaDgAsana jainamUrtipara likhA hai "yaha ara (arahanAtha) tIrthakarakI pratimA savata 78 meM devoke dvArA nirmApita isa stUpakI sImAke bhItara sthApita kI gii|" ____ isa stUpake viSayame phuharara sAhaba likhate hai-"yaha stUpa itanA prAcIna hai, ki isa lekhakI racanAke samaya stUpa AdikA vRttAnta vismRta ho gayA hogaa| lipikI dRpTise yaha lekha iDosithiyana savat (zaka) arthAt san 150 IsvIkA nizcita hotA hai| isalie IsavI sanse aneka zatAbdI pUrva yaha stUpa banAyA gayA hogaa| isakA kAraNa yaha hai ki yadi isakI usa samaya racanA kI gaI hotI, java ki mathurAke jainI sAvadhAnIpUrvaka apane dAnako lekhabaddha karAte the, to isake nirmAtAokA bhI nAma avazya jAta rhnaa|" myujiyama mathurAkI dUsarI riporTameM likhA 3. The stupa mas so ancient that at the time, then the inscription was incised, its origin had been forgotten. On the evidence of its character the date of the inscription may be referred with certainty to the Indo-Scythian era and is equivalent A D. 150 The stupa. must therefore have been built several centuries before the beginning of Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jainazAsana hai ki mathurAke kakAlITIlAme IsAse do sadI pUrvakI mahattvapUrNa jaina sAmagrI upalabdha hotI hai| mathurAkI jaina aura bauddha stUpokI sadRzatAke sabadhame DA0 blara (Dr. Buhler) kA kathana hai ki-'isa sAdRzyakA kAraNa sabhavata. yaha nahIM hai ki eka sampradAyavAlone anya sapradAyakI nakala kI ho kiMtu dono sapradAyone bhAratakI rASTrIya kalAko apanAyA aura isa kAryake lie donone unhI kArIgaroko rkkhaa|" yaha sadRzatA kakAlITIlAke jaina-sthala tathA dUsare buddha-sthalome upalabdha stabhose pragaTa hotI hai| isa sabadhame mathurA myujiyamake bhUtapUrva kyUreTara DA0 vAsudevazaraNa yaha likhate hai ki "prAcInatAkI dRSTise bauddhakalAke samAna jaina-kalA bhI hai| jaisA ki kakAlI TIlAke zilAlekhose sUcita hotA hai ki IsAse do sadI pUrva vahA jaina stUpakA sadbhAva thaa|" the christian era, for the name of its builders would assuredly have been known, if it had been erected during the period, when the Jains of Muttra carefully kept record of their donations." Museum report 1890-91. *. A famous Jaina establishment existed at Kankali Tila from the second century B C This site has proved a veritable mine of Jaina sculptures most of which are now deposited in the Lucknow Musuem 8. "The cause of this agreement is in all piopability not that adherents of one sect imitated those of the others, but that both drew on the national Art of India and employed the same artists" Ep Ind., Vol II, p. 322). 3. This Similarity finds striking illustration on the large number of railing pillars unearthed from the Jain site of Kankali Tila and the other Buddhists site in Mathura In point of antiquity also the claims of Jain Art Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 itihAsake prakAgame riporTake pRSTha 36 meM IsavI san 162 kI jaina tIrthakara vRSabhanAthakI mUrtikA ullekha hai, jo eka * kuTumbanIne virAjamAna kI thI tathA jisane apane pati, apane zvasura vA apane guskA nAma ullekha kiyA hai| __ myujiyamame khaDgAsana aura padmAsaname kubhAna kAlIna jaina tIrthaMkarokI mUrtiyA hai| khaDgAsana mUrtiyoke savadhame kuzAna kAlIna yaha mahattvapUrNa bAta sUcita kI gaI hai ki khaDgAsana jaina mUrti apanI nagnatAke kAraNa pahacAnI jAtI hai, kiMtu padmAsana tIrthakarokI mUrtiyA vakSasthalake madhyameM vidyamAna zrIvatsa cihnake dvArA pahacAnI jAtI hai| 'AbharaNayukta yA sagnantha khaDgAsana jainamUrtikA bhI sadbhAva hotA hai' yaha bAta purAtattvanokI godhase pramANita nahIM hotii| padmAsana jaina mUrti digambara hai, athavA nahI hai, isa viSayame kabhI sadeha utpanna ho are equal to those of the Buddhists art as the inscription from Kankali Tila testify to the existence of a Jaina Stupa there in the second century B. C ? Along the opposite wall of the rectangle in front, of Bay No 2 is installed the image of Jaina Tirthankara Rishabhanath, ( B4) dedicated in the year 84 (A. D. 162) of Kushan king Vasudera by a kutumbni who mentions the name of her husband, father-in-law and spiritual teacher (P. 3,) 2. In the rectangular corner of this court are arranged other Jain Tithankara images, both seated and standing of the Kushana period and standing Jaina image is obviously identified by its nudity but the seated Turthankara images by the Sriratsa Symbol in the centre of the chest Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jainazAsana bhI jAtA hai, kintu prAcInatama khaDgAsana jaina mUrtikA digambara mudrAse akita pAyA jAnA, digambara sapradAya hI purAtana jainadharma hai, isa dRSTiko paramArtha pramANita karatA hai| eka bAta aura bhI vicAraNIya hai, ki padmAsana jainamUrtikI pahicAna vakSa sthalame vidyamAna zrIvatsa cihnase hotI hai, yadi purAtana jainamUrti adigambara sampradAyAnusAra sAlakAra hotI, to usame zrIvatsa cihnakA darzana hI sabhava nahI hotA, tava unakI pahicAna bhI na ho paatii| ata adigamvara sapradAyakI arvAcInatA abAdhita siddha hotI hai| ___jainadharmame stUpokI mAnyatAke viSayame jinhe sandeha hai, ve kRpayA mahApurANake sarga 22, zloka 214 ko dekhe, jisase jinendra bhagavAnke samavazaraName mAnastabha, caityavRkSAdike sAtha stUpAdikA bhI sadbhAva batAyA hai, yathA "siddhArtha caityavRkSAzca praakaarvnvedikaaH| stUpAH satoraNA mAnastanmA stambhAssa ketavaH // 214 // " yaha bhI varNana AyA hai ki baDe rAsteke madhyame 6 stUpa the, jinapara arihanta tathA siddha bhagavAnkI mUrtiyA virAjamAna thii| (262-65) / ata yadi sUkSma parIkSaNa kiyA jAya to jina zodhakone jainiyome stUpa nahI hote isa bhUmavaza stUpa mAtra dekha unhe bauddha kaha diyA hai, unhe mahattvapUrNa sazodhana aneka sthaloke viSayame karanA nyAyaprApta hogaa| ___itihAsakArone bahutasI jainapurAtattvakI mahattvapUrNa sAmagrIko apanI bhAnta dhAraNAoke kAraNa vauddha sAmagnI ghopita kara diyA hai| smitha sAhaba yaha vAta svIkAra karanekA saujanya pradarzita karate hai ki kahI kahI bhUlase jaina smAraka bauddha batA die gae hai / DA0 phlITa adhika spaSTatA 1. "In some cases monuments which are really Jains, have been erioneously described as Buddhists" V Smith. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAzameM 265 pUrvaka kahate hai ki samasta stUpa aura pApANake kaTaghare bauddha hI hoge, isa pakSapAtane jaina DhAcoko jaina mAne jAnemeM vAdhA utpanna kI, aura yahI kAraNa hai ki aba taka kevala do hI jaina stUpokA ullekha kiyA gayA hai| utkala-uDIsA prAntame purI jileke antargata udayagiri khaNDa-giri ke jaina 'mandirakA hAthIguphAvAlA gilAlekha jainadharmakI prAcInatA kI dRSTise asAdhAraNa mahattvapUrNa hai| usa lekhame "namo arahatAnaM namo sava siddhAna" Adi vAkya use jaina pramANita karate hai| yaha jJAtavya hai ki zilAlekhame Agata 'namo sava sidhAna' vAkya Aja bhI ur3IsA prAtame varNamAlA zikSaNa prArabha karAte samaya 'siddhirastu' ke rUpame paDhA jAtA hai| telagU bhASAme 'OM nama zivAya' 'siddha nama' vAkya usa avasarapara paDhA jAtA hai| mahArASTra prAntame bhI 'OM nama siddhemya' paDhA jAtA hai| hindI pAThazAlAomeM jo pahale 'o nAbhA sIdha' paDhAyA jAtA thA vaha 'OM nama siddham kA hI parivartita rUpa hai| isase bhinna bhinna prAntIya bhASAopara atyata prAcInakAlIna jaina-prabhAvakA sadbhAva sUcita hotA hai / zilAlekhameM likhA hai ki mahAmeghavAhana mahArAja khAravela magadha dezake adhipati puSyamitrake pAsase bhagavAn vRSabhadevakI mRti vApisa laae| tIna sau varSa pUrva magadhagadhipati nandanareza usa mUrtiko apane yahA kaligase "The prejudice that all stupas and stone railings must necessauly be Buddhust, has probably prevented the recognition of Jain structures as such, and upto the present only two undoubted Jain stupas have been recorded. Dr Fleet Imp Gaz Vol 11, p 111 2 Engash Jain Gazette p. 242 of 1920 Article by Prof B Sheshagiri Rao M. A on "Periods of Andhra culture" Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jainazAsana le gae the| sva0 purAtattvajJa vairi0 zrI kAzIprasAda jAyasavAlane usa lekhakA gabhIra adhyayana karake likhA hai ki "ava taka upalabdha isa dezake lekhome jaina itihAsakI dRSTise vaha atyanta mahattvapUrNaM zilAlekha hai / " usase purANake lekhokA samarthana hotA hai / vaha rAjyavazake kramako IsA se 450 varSa pUrva taka batAtA hai / isake sivAya usase yaha siddha hotA hai ki bhagavAn mahAvIrake 100 varSake anatara hI unake dvArA pravartita jainadharma rAjyadharma ho gayA aura usane uDIsA me apanA sthAna banA liyA / ' isa mUrti viSayame vidyAvAridhi vairisTara capatarAyajI likhate hai"This statue most probably dated back prior to Mahavira's time and possibly even to that of Parsvanatha."-(Rishabhadeva p. 67 ) 'yaha mUrti bahuta karake mahAvIrake pUrvakI hogI aura pArzvanAthase pUrvavartI bhI sabhavanIya hai / " Ajase lagabhaga DhAI hajAra varSa pUrva bhI jainadharma ke Adya tIrthaMkara bhagavAn vRSabhadevakI mUrtikI mAnyatA isa jaina dRSTiko prAmANika sUcita 1 "But from the point of view of the history of Jainism, it is the most important inscription yet discovered in the country It confirms Pauranic record and carries the dynastic chronology to c. 450 B C Further it proves that Jainism entered Orrisa and probably became the state religion within hundred year of its founder Mahavira" 2 " namo araha (n) tAnaM namo savasidhAna / airena mahArAjena mahAmeghavAhanena...... kaliMgAdhipatinA sirikhAravelena......bArasame ca base......mA ( gadhaM ) ca rAjAnaM vaha ( sa ) timita pAde va (1) dApa (gha) ti, naMdarAjanitaM kaoNlagajinaM saMnivesaM...... zraga-magadhabasuM nyti...|" - jai0 si0 bhAskara bhA0 5 ki0 150 26, 30 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAzame 267 karatI hai ki jainadharmakA udbhava isa yugame bhagavAn mahAvIra athavA pArzva - nAthase na mAnakara unake pUrvavartI bhagavAn vRSabhadevase mAnanA ucita hai| jaina zAstrome caubIsa tIrthakara zreSTha mahApuruSa mAne gae hai| hindU zAstrome 24 avatAra svIkAra kie gae hai / bauddhadharmame 24 buddha mAne gae haiM / joresTrIyano (Zorastrians) me 24 ahUra (Ahuras ) mAna e gae hai| yahUdI dharmame bhI AlakArika bhASAme 24 mahApurupa svIkAra kie gae hai / " jainetara sroto dvArA jainadharmake covIsa mahApuruSo kI mAnyatAkA samarthana yaha sUcita karatA hai ki jaina mAnyatA satyake AdhArapara pratiSThita hai / zabdakA bhAratame vyApaka isI prakAra jainiyome pracalita 'juhAra' pracAra jaina saMskRtike prabhAvako spaSTa karatA hai / 'ju' yugAdi puruSa bhagavAn vRSabhadevake praNAmakA dyotaka hai, 'hA' kA artha hai, jinake dvArA sarva sakaTokA haraNa hotA hai aura 'ra' kA bhAva hai, jo sarva jIvadhAriyoke rakSaka hai isa prakAra jinendra guNa varNana rUpa 'juhAra' zabdakA bhAva hai| 'juhAra' zabda kA vyavahAra jaina vadhu paraspara abhivAdana meM karate hai / tulasIdAsajIkI rAmAyaName 'juhAra' zavdakA aneka bAra upayoga kiyA gayA hai | ayodhyAkANDame likhA hai ki citrakUTakI ora java rAmacadrajI gae hai, taba yogya nivAsa bhUmiko dekhate samaya puravAsiyone raghunAthajIse juhAra kI hai / "lai raghunAthaha ThAu~ dekhAvA / kaheu rAma saba bhAMti suhAvA / purajana kari johArU ghara aae| raghuvara saMdhyA karana sidhAe // 86-3 // " puravAsiyoke dvArA isa zabdakA prayoga isakI sarvamAnyatAko sUcita karatA hai / 1. Vide - Rishabhadeva, the Founder of Jainism p. 58, also Key of Knowledge Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana bhIlone bhI rAmacadrajIse juhAra kI hai aura apanI bheTa arpita kI 268 hai "karrAha johAra bheMTa ghari Age / prabhuhi vilorkAha prati anurAge / prabhuhi johAri bahori bahorI | vacana vinIta kaha kara jorI // 135 // " ayodhyAvAsiyone rAmavanavAsake pazcAt bharatajIke ayodhyA Agamana 'para bhI isa zabdakA prayoga kiyA hai "purajana mirlAha na kahahiM kachu, garvAha johArIha jAhi / bharata kusala pUchina sarkAha, bhaya viSAda mana mAMhi // 156 // " ityAdi pramANa pAe jAte hai / AlhAkhaDame bhI vIra kSatriya tathA rAjA loga parasparame 'juhAra' dvArA abhivAdana karate hue pAe jAte hai / 'padminIharaNa' adhyAyame pRthvIrAja aura jayacadame 'juhAra' zabdakA prayoga AyA hai "Age Age caMda bhATa bhae pAche cale pithaurA rAya / ' bhArI baiThaka kanaujiyAkI bharamA bhUta lago darabAra // jAi pithaurA dAkhila ho ge| dou rAjanameM bhaI juhAra // 40 // " mADIkI laDAIme dekhie "ika harikArA daur3ati prAyo / jA zrAlhAko karo juhAra // " 'sirasA samara' me malakhAnane dhIrasIgase juhAra kI hai malikhAna / " siMha ki baiThaka kSatrI baitthe| sabake bIca vIra sAthI apane tAhara chor3e / zrakila gayo dhIra saradAra // karo juhAra jAya samuhe para / U~cI caukI daI DarAya / dekhi parAkrama nara malikheko dhIraja manameM gae saramAya / kari juhAra dhIraja taba caliye / pahu~ce jahA vIra cauhAna // " isa prakAra bahutase pramANa upasthita kie jA sakate hai, jinase juhAra zabdakA vyApaka' pracAra sArvajanika rUpase hotA huA jJAta hotA hai / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAzame 26e zivAjI mahArAjane apane eka patrame bhI isakA prayoga kiyA hai| "bhora kille rohiDA prati rAjazrI zivAjI rAje johAra / " ( marAThI vADamayamAlA - paTavardhanakRta) juhAra gavdakI vyApakatApara gaharA prakAza rahIma kavike isa padya dvArA paDatA hai "sana koI tabasoM kareM rAma juhAra salAma / hita rahIma jaba jAniye jA dina aTake kAma // " isa prakAra bhAratIya jIvanake sAhityapara sUkSma dRSTi DAlane se jainatva ke vyApaka prabhAvako jJApita karanevAlI vipula sAmagrI prakAzame Ae vinA na rahegI / bhAratame hI kyo bAharI degome bhI aisI sAmagrI milegI / amerikAkA paryaTana karanevAle eka pramukha bhAratIya vidvAnne hamase kahA thA ki vahA bhI jaina saMskRtike cihna vidyamAna hai| jina lekhakone vaidika dRSTikoNa ko lekara pracArako bhAvanAse una sthalokA nirIkSaNa kiyA unane apane sapradAyake mohavaza jaina saMskRti viSayaka satyako pragaTa karane kA sAhasa nahI dikhAyA / AzA hai anya nyAyazIla vidvAn bhaviSyame udAra dRSTise kAma lege / hindUzAstrose vidita hotA hai ki yugake Adime bhagavAn 1. 'juhAra' ko bhAtivaza jauhara - vratakA dyotaka koI koI socate haiM, kintu uparokta vivecana dvArA isakA vaijJAnika artha spaSTa hotA hai / jaina saMskRtike anurUpa bhAva honeke kAraNa hI jaina jagat meM abhivAdana ke rUpameM isakA pracAra hai / ata. 'jauhara' ke parivartita rUpameM juhArako mAnanA asamyak hai / 2 "What is really remarkable about the Jain account is the confirmation of the number four and twenty itself from non-Jain sources The Hindus indeed, never disputed the fact that Jainism was founded by Rish Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jainazAsana vRSabhadevane jainadharmakI sthApanA kii| ve sarvajJa, sarvadarzI mahAmAnava the, jinakI hindU dharmake avatArome bhI parigaNanA kI gaI hai| jaina zAstroke samAna hI unake mAtA-pitA marudevI tathA nAbhi rAjA kahe gae hai| bhAratavarSakA nAma jina cakravartI bharatake prabhAvavaza paDA ve bhagavAn vRSabhadevake gaNavAn putra hindU zAstrome bhI kahe gae hai| kUrmapurAName likhA hai ki-"himavarSame mahAtmA nAbhike marudevIse mahAdIptidhArI vRSabha nAmaka putra huaa| RSabhase bharata huA, jo sau putrome jyepTha eva vIra thaa|" mArkaNDeyapurANake kathanAnusAra pitA RSabhane dakSiNa dizAme sthita himavarSa bharatako diyaa| isase usa mahAtmAke kAraNa yaha bhAratavarSa khlaayaa| sara rAdhA kRSNankA kathana hai, "jaina paraparA RSabhadevako jainadharmakA sasthApaka batAtI hai jo aneka sadI pUrva ho cuke hai| isa viSayake pramANa vidyamAna hai ki IsvI sanse eka zatAbdI pUrva loga prathama tIrthakara RSabhadevakI pUjA karate the| isame koI sadeha nahIM hai ki vardhamAna athavA pArzvanAthake pUrvame bhI jainadharma vidyamAna thaa| yajurvedame RSabhadeva, ajitanAtha tathA ariSTanemi ina tIna tIrthakarokA bhadeva in this half cycle and placed his time almost at what they conceived to be the commencement of the world " Rishabhadeva, p 66. "himAhvayantu yadvarSa nAbherAsonmahAtmanaH / tasyarSabho'bhavatputro marudevyAM mahAdyutiH // RSabhAt bharato jajJe vIra. putrazatAgrajaH / " ____Kurma Purana LXI, 37-38 "RSabhAt bharato jajJe vIra. putrazatAdvaraH // so'bhiSicyarSabhaH putraM mahAprAvAjyamAsthitaH / himA hvayaM dakSiNaM varSa bharatAya pitA dadau / tasmAttu bhArataM varSa tasya nAmnA mahAtmanaH / " -- Markandeya Purana L 39-41 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAgame 301 ullekha pAyA jAtA hai | bhAgavatapurANate, RSabhadeva jainadharmake satyApaka the, isa vicArakA samarthana hotA hai / "" vaidika vidvAn pro0 virUpAkSa ema0 e0 vedatIrya Rgvedame bhagavAn vRSabhadevake sadbhAva jJApaka maMtrako batAte hue likhate hai" RSabhaM mAsamAnAnAM sapatnAnAM viSAsahi / hantAraM zatrUNAM kRSi virAja gopitaM gavAm // - 101-21-66 // " he stulyadeva, kyA tuma hama uccavaMgavAlome RSabhadevake samAna zreSTha AtmAko utpanna nahI karoge / unakI arhan upAdhi Adi dharmopadepTApaneko dyotita karatI hai| use zatruokA vinAzaka bnaao| vikhyAt vidvAn zrI binovA bhAve likhate hai, "jainavicAra niHsaMzaya prAcIna kAlase hai, kyoki, "arhan idaM dayase vizvamabhvam" ityAdi veda 3. Jam tradition ascribes the origin of the system to Rishabhadeva. who lived many centuries back. There is evidence to show that so far back as the first century B. C, there were people who were worshipping Rush - abhadeva, the first Tirthankara. There is no doubt that Jainism prevailed even before Vardhaman or Parsvanatha. The Yajurveda mentions the names of three Tirthankaras-Rishabha. Ajitanath and Arishtanemu. The Bhagawatpurana endorses the view that Rishabhadeva was the founder of Jainism "Indian Philo sophy p 287. Vol I 2. "Rishabhadeva ' 3 pUNa vada maMtra isa prakAra hai :-- arhan virbhASa sAyakAni dhanva | arhan niSkaM yajataM vizvarUpam // arhan idaM dayase vizvamabhvam / na vai ojIyo rudra tvadasti // 2. 33,10 / Vide-'A Vedic Reader by Macdonell p. 63 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jainazAsana - vacanome vaha pAyA jAtA hai|" isa paktikA artha vedake vyAkhyAkAra sAyaNa ke zabdome yaha hai-"he arhan , tuma isa vizAla vizvakI rakSA karate ho|" isa vAkyakA bhAva bhI jainiyoke mUlabhUta jIvadayA yA ahiMsA siddhAntake anukUla hai| jainazAsanake ArAdhakoke iSTa deva 'arhanta' hai, yaha bAta sarvatra rUTa hai| yahI kathana hanumanATakake isa prasiddha pacase spaSTa hotA hai "yaM zaivAH samupAsate ziva iti brahmeti vedAntino bauddhA buddha iti pramANaeTayaH karttati naiyAyikAH / arhannityatha jainazAsanaratAH karmeti mImAMsakAH so'yaM vo vidadhAtu vAJchitaphala trailokyanAthaH prabhuH // saskRtake purAtana nATaka mudrArAkSasa kA eka jIvasiddhi nAmakA pAtra digambara jaina munike rUpame Akara kahatA hai' 'sAsaNamalihantANaM paDivajjaha mohavAhivejjANaM / je muttamAttakaDunaM pacchA patthaM ubaditi ||"-aNk 4 arahatoke zAsanako svIkAra karo, kAraNa ve mohavyAdhike nivAraName vaidya hai| unakI auSadhi prArambhame kaTaka, kintu pazcAt lAbhaprada hotI hai| isa prakAra aneka pramANose yaha nirNaya siddha hotA hai, ki 'arhanta zabda jainadharmake ipTa devakA dyotaka hai| 1 zaivaloga jisakI 'ziva' kahakara upAsanA karate hai| vedAntI loga 'brahma', bauddha loga 'buddhadeva', pramANapravINa naiyAyika loga 'kartA', jainadharmAvalambI 'mahanta' aura mImAMsaka loga 'karma rUpame jise pUjate hai, vaha trilokanAtha bhagavAn zrApako mano kAmanA pUrNa kre| 2 "sarvajJo jitraagaadidossstrailokypuujitH| __yathAsyitArthavAdI ca devo'hana paramezvaraH // " A Superior divinity with the Jainas vide Apte's Sanskrit English Dic p 55 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAzame 303 DA0 jaikavIkA kathana hai', "bhagavAn pArzvanAthako jainadharmake sasthA - paka pramANita karanevAle sAdhanokA abhAva hai| prathama tIrthakara RSabhadevako jainadharmakA sasthApaka pramANita karaneme jainaparamparA ekamata hai| isa paraparAme, jo unako prathama tIrthakara batAtI hai, kucha aitihAsika tathya sabhavanIya hai / " pUrvokta jainetara pramANa bhI jaba RSabhadevako jainadharmake saMsthApaka batAte haiM, taba usame nizcita aitihAsika tathya mAnanA hogA anyathA aitihAsika tathya kise mAnege ? yahI vAta bairisTara capatarAyajI bhI kahate hai - "If this is not history and historical confirmation, I do not know what else would be covered by these terms."-(Rishabhad eva p. 66). vaidika sAhityame arhan, zramaNa, 'munaya vAtavasanA', vrAtya, mahAvrAtya Adi zabdo dvArA jaina paramparAkA ullekha kiyA gayA hai / zrI kAzIprasAda jAyasavAlane likhA hai ' 'ki licchavi loga vrAtya athavA abrAhmaNa-kSatriya kahalAte the| unakI prajAtaMtra rUpa zAsanapaddhati thii| unake devasthAna pRthak the / unakI pUjA avaidika thI / unake 1 "There is nothing to prove that Parsva was the founder of Jainism Jain tradition is unanimous in making Rishabha, the first Trithankara (as its founder) There may be some thing historical in the tradition which makes him the first Tirthankara' 2 "They are called Vratyas or unbrahmanical Kshatriyas, they had a republican form of Government, they had their own shrines, their nonVidic worship, their own religious leaders, they patronised Jainism " - Modern Review. p 499,1929. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 / jainazAsana dharmaguru pRthak the| ve jainadharmakA sarakSaNa karate the / " prophesara cakravartI ne atharvaveda aneka bAra ullikhita vrAtyakA artha yajJa karanevAleke viparIta vrata pAlanevAlA kiyA hai / " prAcIna prativAle, veda AdikA parizIlana kara mahAn vidvAn paM0 ToDaramalajIne apane 'mokSamArga prakAzaka' granthame aneka avataraNa dekara batAyA hai ki vedome caubIsa tIrthaMkarokI vandanA kI gaI hai / usame neminAtha, supArzvanAtha nAmaka 22 ve tathA sAtave tIrthakarakA ullekha kiyA gayA hai, kintu vartamAna vedake saskaraNome aneka matrokA darzana nahI hotaa| isakA kAraNa zrI vairisTara campatarAyajIke zabdome yaha hai ki sApradAyika vidveSavaza prathame kATa chATa avazya huI hai / zrIharisatya bhaTTAcArya ema0 e0 sadRza udAra vidvAn 'bhagavAn ariSTanemi' nAmaka agrejI pustaka ( pR0 888) me neminAtha bhagavAnko aitihAsika mahApuruSa svIkAra karate hai / yadi mahAbhAratake pramukha puruSa zrIkRSNa itihAsakI bhASA me astitva rakhate hai, to unake cacere bhAI parama dayAlu bhagavAn neminAthako kauna sahRdaya aitihAsika vibhUti na mAnegA, (jinake nirvANa sthala rUpame urjayanta giri pUjA jAtA hai jainetara sAhitya, jaina vADmaya tathA zilAlekha Adike prakAzame jainadharma bhAratakA sabase prAcIna dharma pramANita hotA hai / jainazAstrokA 1 Eng Jain Gazette part 6, vol XXXI 2 "It is interesting to note that Jain writers have quoted many other passages from the Vedas themselves, which are no longer to be found in the current editions Weeding has very likely been carried out on a large scale This may be accounted for by the bitter hostility of the Hindus towards Jainism in recent historical times" Rishabhadeva P. 68 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAzama 305 varNana aura usakI yathArthatAkA parijJAna karAnevAlI mathurAkI janastUpa Adi sAmagrIko dRSTime rakhate hue zrI visenTa smitha likhate haiM"ina khojose likhita jaina paraparAkA atyadhika samarthana huA hai| ve isa vAtake spaSTa aura akATya pramANa hai ki jainadharma prAcIna hai aura vaha prArabhame bhI vartamAna svarUpame thaa| IsavI sanke prArabhame bhI caubIsa tIrthakara apane-apane cihna sahita nizcayapUrvaka mAne jAte the|" java smitha sadRza prakANDa aitihAsika vidvAn jainaparaparAke pratipAdanase aviruddha sAmagrIko dekhakara use akATya kahate hai tava aitihAsika kSetrame vija purupokA jaina mAnyatAoko ucita Adara pradAna karanA caahie| jainavADa mayakI gabdAvalI Adime kucha sAdRzya dekhakara koI koI loga jaina aura bauddha dharmoko abhinna samajhA karate tha, kintu arvAcIna zodha dono dharmokI bhinnatAko pUrNatayA spaSTa karatI hai| savat 1070 me racita apane 'dharmaparIkSA' nAmaka saMskRta granyame amitagati AcArya kahate hai ki bhagavAna pArzvanAthake ziSya mauDilAyana nAmaka tapasvIne vIra bhagavAnse' ruSTa hokara buddha darzana sthApita kiyA aura apane Apako zuddhodanakA putra vuddha paramAtmA khaa|' "The discoveries have to very large extent supplied corroboration to the written Jain tradition and they offer tangible and incontrovertible proof of the antiquity of the Jain religion and of its early existence very much in its present form. The series of twenty four pontiffs (Tirthamkaras) each in huis distinctive emblem was evidently firmly believed in at the beginning of the Christian era" 2. "ruSTaH zrIvIranAthasya tapasvI mauDilAyanaH / ziSyaH zrIpArzvanAthasya vidadhe buddhadarzanam // zuddhodanasutaM buddhaM paramAtmAnamannavIt // a0 18 // " 20 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jainazAsana jaina aura bauddha sAhityakA tulanAtmaka adhyayana karanevAle vizeSajJa DAkTara vimalacaraNa lA ne batAyA hai ki kucha zabda jaina vADa mayame jisa arthame prayukta hote hai, una zabdoko bauddhasAhityame anya arthame liyA gayA hai| kucha jaina zabda vauddhome nahI pAe jAte hai| jaise AkAzakA jo bhAva jainone grahaNa kiyA hai, usakA bauddhagrathome abhAva hai| jIva .zabdakA artha jainome sacetana kiyA gayA hai, bauddhome use prANavAcI kahate hai| jaina zAstrome AsravakA artha hai karmoke AgamanakA dvora, kintu vauddhazAstrome use 'pApa' kA paryAyavAcI kahA hai| jainiyoke samAna bauddho meM nirjarAkA bhAve nahIM hai| pUrNa svatatratAkA dyotaka 'mokkha' kA vauddhome abhAva hai| sAdhana, sthiti, vidhAna Adi jainiyokI bAte bauddha sAhityame nahI hai| 'zrAvaka' kA artha jainiyome gRhastha hotA hai| bauddha 'bhikkhU' ko zrAvaka kahate hai| 'ratnatraya' kA bhAva donome judAjudA hai| jainazAstrome jaisA SaDdravyokA varNana hai, vaisA bauddha sAhitya, nahIM hai| ina zabdoke arthopara gabhIra vicAra karate hue DA0 jaikobIne eka mahattvapUrNa zodha kI, ki 'Asrava', 'savara' sadRza zabdokA jaina sAhityame mUla arthame upayoga huA hai aura bauddhasAhityame usakA anya arthame (Metaphorically) prayoga huA hai, ata. mUla arthakA prayoga karanevAlA jainadharma bauddhadharmakI apekSA vizeSa prAcIna hai| __ DA. jakobIkI jainadharmako prAcIna pramANita kara use bauddhadharmase bhinna siddha karanevAlI yuktiyome ye mukhya hai purAtana bauddha sAhityame jainadharma sambandhI mAnyatAo AdikA ullekha pAyA jAtA hai| dIghanikAyake brahmajAla suttakI TIkAme 'jalakAya' jIvokA varNana hai| usame AjIvaka saMpradAyakI AtmAme 1. "Vide-The Introduction to BHAGAWAN MAHAVIRA AURA MAHATMA BUDDHA. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa ke prazAsana varNa nAnanegalI mAnyatAna nirAvala kina garA hai| sAmaJja phalasuttane ganAyaka nimmanupTakarA banana hai| najhimanikAya meM nahAvIrake ArAdhana uNanI nAmana bhAnkA naignI bananena ullekha hai| usane jainavarma nanntrI mAnyatA bhana. vacana, kAyane daNDita karanegA varNana hai| aMguttaranihAyameM rAjanAra anya isa na mAnyatAkA ullekha karatA hai ki tAjagAta noMga nAga hotA hai aura mAlA pUrNa jAnako prAjaktA hai| usa dikta aura uNekSaya (Uposatha) nAmana jana toMga nI ullekha hai| nahAvAparne siMha senApati mahAnarakA pana hokara bA~dhana aMgakAra karatA huA batAga gayA hai| ddhanAstroMne nimranyoM-unona bauddhone pratidvandvI rUparne vana jAtA hai aura unameM vahI bhI gha nhI lina hai ki jainadharma eka navIna varma hai| dUsarI bAta; naksali gonAlake dvArA lipita boM ke panadoMne nigranyotI tIsare naMbara gaNanA kI gaI hai| navIna parna ko isa pragara gaNanAnA nahatva nahIM prApta hotaa| nimranya pinAkI animranya satAna sanca na ( Sachchaka) buddho dinada huA thaa| isase janavamaM bauvanakA bheda hai yaha vAta taMDita hotI hai| DA. jagevIkA yaha bhI kyAna hai ki jaina gaMyA vidhAna sAliyo aura paraparAjAMnI upanA karaneke lie ucita sAvanasAmagrI banA hai| unameM jainavambI vAgatAna banesyalora ullekha vidyamAna hai| jainAtjAnane AvAragara nI nonI prAcInatA pramANita hotI hai| janadarzanane 'jIvoM kA varNana kanca bhanItI akSA junA hai| jaina tatvoM kI gaNanA karate samaya 'guNa' ko pRthak padArya nahIM batAyA hai| dravyomeM dharma aura adharma dravyoMga ullekha jiyA gayA hai| isase yoga Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jainazAsana ki iDo-Aryana - itihAsake atyanta Arabha isa nirNayapara pahu~cate hai kAlame jainadharmakA udbhava huA thA / svAmI vivekAnanda ne kahA thA 'Buddhism' is the rebelled child of Hinduism' buddhadharma hindUdharmase bagAvata karanevAlA vaccA hai| 'bhAratavarSAcA dhArmika itihAsa' nAmaka marAThI pustakake lekhaka zrI sAne likhate hai " he svAmI vivekAnandAce buddha dharmAsavadhI ce udgAra jainadharmAsahI tatotata va lAgU paDatAta " - "ye svAmI vivekAnandake buddhadharma sambandhI udgAra jainadharmake viSayame pUrNatayA caritArtha hote ha / " abhI kAgresa kAryakAriNIke eka uttaradAyI sadasyane bhI jainadharmake viSaya me revolt religion' - krAntikArI dharma kahakara apanA bhAva vyakta kiyA thA / niSpakSa itihAsake ujjvala prakAzame isa sambandhame vicAra karanA ucita pratIta hotA hai / prophesara cakravartI madrAsane vaidika sAhityakA tulanAtmaka adhyayana kara yaha zodha kI ki kamase kama jainadharma utanA prAcIna avazya hai, jitanA ki hindUdharmaM / unakI tarkapaddhati isa prakAra hai / vaidika zAstrokA pari zIlana hiMsAtmaka eva ahisAtmaka yajJokA varNana karatA hai / 'mA hiMsyAt sarvabhUtAni' 'jIva vadha mata karo' kI zikSAke sAtha 'sarvamedhe sarvaM hanyAt' sarvamedha yajJame sarvajIvokA hanana karanevAlI bAta bhI pAI jAtI hai| Rgveda me zuna kSepakI kathA AI hai, usame ahiMsAtmaka yajJa ke samarthaka 1. Vide --Introduction Out lines of Jainism.' p. XXX to XXXIII 2 paM0 javAharalAla neharUkI 'Discovery of Indie' nAmaka ! pustakameM bhI jainadharmake bAreme isI prakAra bhrAnta dhAraNAo kA darzana hotA haiM / isa viSaya meM satyakA darzana karaneke lie jijJAsutroko prakhyAta vyakti - yo vacana - mohako chor3akara prazAta eva sakriya zodhaka dRSTiko sajaga rakhanA hogA / kAraNa prakAzake nAmapara aMdhakArase satya adhika AvRta huA hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsakaM prakAgameM 306 vasiSTha mUni hai aura hiMsAtmaka validAnake samarthaka vizvAmitra Rpi ha | yaha Azcaryaprada bAta hai ki ahiMsA pakSakA samarthana kSatriya nareza karate haiM aura hisAtmaka validAnakI puSTi brAhmaNavargake dvArA hotI hai| vaidika yugake anantara brAhmaNasAhityakA samaya AyA / usame pUrvokta dhArAdvayakA sagharSa vRddhiMgata hotA hai / zatapatha brAhmaNameM kuspAcAlake vipravargako lAdeza kiyA gayA hai ki - tumheM kAgI, kauzala, videha, magavakI ora nahI jAnA cAhie, kAraNa isase unakI zuddhatAkA lopa ho jAyagA / una dezome pazuvali nahI hotI hai, ve loga pazuvali niSedhako saccA dharma batAte haiM / aisI avasthAmaM kurupAcAla devavAlokA kAzI AdikI ora jAnA apamAnako AmaMtrita karanA hai| pUrva kI ora nahI jAnekA kAraNa yaha bhI batAyA hai ki vahA kSatriyokI pramukhatA hai, vahA brAhmaNAdi tIna varNoko sammAnita nahI kiyA jaataa| isase pUrva dezokI ora jAnese kurupAcAlIya vipravargake gauravako kSati prApta hogI / * vAjasaneyI saMhitAse vidita hotA hai ki pUrva devake vidvAn zuddha saMskRta bhASA nahI bolate the| unakI bhASAme 'ra' ke sthAname 'la' kA prayoga hotA thA / isase yaha spaSTa jJAta hotA hai ki usa samaya prAkRta bhASAkA pracAra thA, jisase pAlI tathA arvAcIna prAkRta bhASAkI utpatti huii| prAkRta bhASAkA prayoga jaina sAhityame pAyA jAtA hai / upaniSad-kAlIna sAhityakA anuzIlana sUcita karatA hai ki usame AtmavidyAke sAtha hI sAtha tapaJcaryako bhI ucca dharma batAyA hai| isa yugame hama dekhate haiM ki kurupAcAlIya vipragaNa pUrvIya dezokI ora gamana karaneko utkaNThita dikhAI paDate hai kAraNa vahA unheM AtmavidyAke abhyAsa karanekA saubhAgya prApta hotA hai| pahale jisako ve kudharma kahate the, ava use hI prApta karaneko ve lAlAyita hai / yAjJavalkya aura rAjapi 1 "sAsaNamalihatANaM parivajjaha" mudrArAkSasa aMka 4 : Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jainazAsana janaka AtmavidyAke samarthaka hai aura apratyakSa rItise patrAvali vAle purAtana siddhAMtakA niSedha karate hai / isa prakAra AtmavidyAke samarthaka hI pazubalike virodhaka the / inako hI prophesara cakravartI jainadharmake pUrva puruSa kahate hai / jainadharmake anusAra kSatriya kulame utpanna hone vAle caubIsa tIrthaMkara hI ahiMsA dharmakA sarakSaNa karate haiM / ataeva yaha dRr3hatA pUrvaka kahA jA sakatA hai, ki jainadharma kama se kama vaidika dharmake samAna prAcIna avazya hai / koI koI vyakti socate hai, ki vedame jaina saMskRtike saMsthApaka tathA unnAyakokA ullekha kyoM AtA hai, jaba ki veda anya dharmakI pUjya vastu hai ? isake samAdhAname kinhI kinhI vidvAnokA yaha abhimata hai ki java taka veda ahiMsAke samarthaka rahe, taba taka ve jainiyoke bhI sammAnapAtra rhe| jaba 'ajairyaSTavyam' maMtra ke artha para parvata aura nAradame vivAda huA, tava nyAya-pradAtAke rUpame mohavaNa rAjA vasune 'aja' zavdakA artha aMkura utpAdana zakti rahita tIna varSakA purAnA dhAnya na karake 'bakarA' batAyA aura hiMsAtmaka balidAnakA mArga pracArita kiyA / jaina harivaMzapurANakI isa kathAkA samarthana mahAbhAratame bhI milatA hai / isa prakAra ahiMsAtmaka vedakI dhArA pazu balikI ora jhukii| ata ahiMsAko apanA prANa mAnanevAle jainiyone vedako pramANa mAnanA choDa diyA / pUrvame vedokA jainiyo meM Adara thA, isaliye hI vedame jaina mahApuruSose sambandhita maMtrAdikA sadbhAva pAyA jAtA hai, kintu kheda hai ki sAmpradAyika vidveSa ke kAraNa usa satyako vinaSTa kiyA jA rahA hai| 1 "We may make bold to say that Jainism, the rehgion of Ahumsa (non-injury) is probably as old as the Vedic religion, if not older." Cultural Heritage of India P. 185-8. 2 dekho -harivaMzapurANa parva 17, pR0 263 - 272 / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAzame 311 kendrIya dhArA sabhAke bhUtapUrva adhyakSa sara SaNmukhaM ceTTIne kucha varSa pUrva madrAsame mahAvIrajayatI mahotsava para apane bhASaNameM kahA thA kiArya loga vAhara se bhAratame Ae the| usa samaya bhAratame jo draviDa' loga rahate the, unakA dharma jainadharma hI thaa| ata pramANita hotA hai, ki bhAratavarSake Adi nivAsI jainadharma ke ArAdhaka rahe hai / 'RgvedameM purAtattvajJoko bhAratavarSake prAcIna adhivAsiyoke vipayameM mahattvapUrNa sAmagrI prApta hotI hai| Arya nAma se kahe jAne vAle loga to bAharase Ae the| unake sivAya jo loga yahA rahate the, unako vedame ghRNita zabdome 'dasyu' athavA 'dAsa' kahA hai| AdinivAsI honeke kAraNa unalogone Aryoke svadezame pravegakA pratirodha kiyA isaliye zatruokA nindanIya varNana Agata AryoM dvArA honA asvAbhAvika nahIM hai / kathita 'dasyu' vargakA dharma, saMskRti, varNa Adi pRthak thaa| unakA vaNa zyAma thaa| ve ayajvana (yajJabali vihIna), akarman (vaidika kriyAkANDazUnya) adevya (devoke viSayame udAsIna), anyavrata (bhinna prakArake niyamoke pAlana karane vAle) tathA devapIyu (devatAokA tiraskAra karane vAle, kAraNa mAsa Adiko grahaNa karane vAle kathita devatAokA sammAna karanA unakI saskRtike viparIta hai) the| ve Aryoke devatAo, yano tathA dhArmika vicArokA prakaTa rUpameM niSedha karate the| unakI nAsikAkI AkRti AryokI apekSA judI thii| ata unako 'anAsa' kahA hai| unheM 'mRdhavAk' (Mridhravac) kahA hai, jo unakI aspapTa bhASA yA viruddha vANIko sUcita karatA thaa| purAtattvajJoke matame ye hI draviDa 1 sadAcAra, guNAdiko apekSA galDioko gAstrIyabhASAmeM Arya mAnanA hogaa| Yesterday and Today--Chapter on Glimpse of Ancient India. pp_59-71. by Raibahadur A Chakravarly M. A I. E. S (Retd) Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jainazAsana loga the| unakA asundara citraNa dveSavuddhivaza Aryone kiyA hai| draviDa logokI bhASA saskRta na thii| vaha bhApA prAkRta thI, jisake dvArA ve apane dhArmika sAhityakA pracAra karate the| yaha tAmila nAmaka draviDa bhASAke adhika sannikaTa hai| atyanta prAcIna tAmila sAhitya, vizeSata 'Tolakappaiyam' (Tolkappium) nAmaka mahattvapUrNa granthase uparokta bAtokA samarthana hotA hai| isase yaha pramANita hotA hai ki jainadharmakI prAcInatAkI jaDa kitanI gaharI hai| vaha vaidika dharmakA na to aga hai, na usase prabhAvita hai| tulanAtmaka dharmake vizeSajJa vidyAvAridhi zrI campatarAyajI vairisTarane apanI zodhakA yaha pariNAma prakAzita kiyA hai ki jainadharma vaijJAnika tathA suvyavasthita hai| vaijJAnika dArzanika vicArapraNAlIke anantara rUpakayukta (allegorical) dhArmika vicAradhArA pracalita huii| mUla ? "Religion then is a science and originated amongst Aryans Amongst the Aryans it originated with the Jains, not with the non-Jain Aryans All the chief rcligious quari els of men have arisen without exception, through mythology and will end completely, the moment it is thrown away by men The descendents of former (scientific section) are termed Jainas today, those who allegorised first of all are the Hindus " Rishabhadeva. p V-XI R "All mythologies as a matter of fact started with the teaching of truth as taught by the Tirthamkaras From its very nature sientific rcligion could not have been a hole and corner affair". -Rishabhadeva. p. VI, Refer "Key cf Knowledge & Confluence of Opposites.' Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAzame 313 tattvakA aura dhyAna na rahanese rUpaka tathA paurANikatAne vivAda aura vRnda prArabha kara diyA | vaijJAnika samanvayakArI praNAlIke prakAgame virodha, anabhAvyatA Adi dopa kSaNamAtrame naSTa ho jAte hai| vaijJAnika paddhatiko agIkAra karanevAloke vagajoko Aja jaina kahate hai| jinhone pahalepahale rUpaka yA AlakArika paurANikatA ko apanAyA ve hindU kahe jAte hai / isa dRSTise jainadharma vaidika dharma se pUrvavartI siddha hotA hai / sindhu nadI ke taTa para avasthita mohanajodar3o eva har3appA nAmaka sthAnome khudAIke dvArA jo Ajase pAca hajAra varSa pUrvI bhAratIya samRddhi, vikAsa tathA sabhyatAko batAne vAlI mahattvapUrNa savate prAcIna sAmagrI upalabdha huI hai, usase bhI jainadharmakI prAcInatApara prakAza paDatA hai aura yaha sUcita hotA hai ki prAcInatama sAmagrI jainadharma tathA saMskRti ke svataMtra sadbhAvako batAtI hai| jaba ki Aja vidyamAna saskRtiyo aura dharmokA nAmonizAna nahIM milatA, tava bhI jaina-saMskRtikA sadbhAva batAnevAlI mahattvapUrNa sAmagrI jainadharmakI prAcInatAko prakaTa karatI hai| ukta khudAImeM upalabdha sIla- muhara na0 449 me DA0 prANanAtha vidyAlakAra-jaise vaidika vidvAna jinezvara zabdakA sadbhAva paDhate hai / rAyabahAdura caMdA jaise mahAn purAtattvajJakA kathana hai ki vahA kI moharome jo mUrti pAI jAtI hai, uname mathurAkI RSabhadevakI khaDgAsana mUrtike samAna tyAga athavA vairAgyakA bhAva akita hai| sIla na0 epha0 jI0 eca0 meM vairAgya mudrAke sAtha, nIceke bhAgameM, RSabhadevakA sUcaka vailakA cihna bhI pAyA jAtA hai / " o 1 Ramprasad Chanda "Sindh Five Thousand Years ego in Modern Review August 1932 plate 11 flc. d & p. 159 "the pose of the image (standing Rishabha in Kavetsarga form from Mathura reproduced in fig. 12) Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 janazAsana ___ isa prakAra mahattvapUrNa sAmagrIke prakAgameM mejara janarala pharalAMga ema0 e0 epha0 Ara0 e0 esa0 kA yaha kathana hRdayagrAhI mAlUma hotA hai-"pazcimIya evaM uttarIya madhyabhAratakA UparI bhAga IsavI sanse 1500 varSase lekara 800 varSa pUrva paryanta, una tUrAniyoke avIna thA, jinako dravir3a kahate hai| uname sarpa, vRkSa tathA liMgapUjAkA pracAra thaa|...us samaya uttara bhAratameM eka prAcIna, atyanta saMgaThita closley resembles the pose of the standing deities on the Indus seals. Among the Egyptian sculptures of the time of the early dynasties (III-VI) there are standing statuettes with arms hanging on two sides. But though these Egyptian statues and the archaic Greek Kouri show nearly the same pose, they lack the feeling of ahandonment that characterises the standing figures of the Indus seals three to five (Plate II F G H.) with a bull (deg) in the foreground may be the prototype of Rishabha". -Quoted in the Jain Vidya Vol. I, no I, Lahore. mohanajodaDokI sIla kovairAgyayukta kAyotsarga mudrA tathA vRSabha kA cihna bhagavAna vRSabhadevake prabhAvako cotita karate hai| jinako yaha svIkAra karanA Apattiprada mAlUma par3atA hai, unako kamase kama yaha svIkAra karanA hogA, ki sindhu nadIkI sabhyatAke samaya jainadharma thA, jisakA prabhAva sIlakI mUrti dvArA abhivyakta hotA hai| rvokta avataraNameM zrIrAmaprasAda candA sIloko dRSabhadevako dyotaka batAte haiM / jo zrI candA mahAgayale sahamata na ho, unheM yaha mAnanA nyAyya hogA, ki usa purAtana kAlameM eka aisI sabhyatA yA saskRti thI, jise Aja jaina kahate haiM / usakA prabhAva sIla dvArA prakAzita hotA hai| ataH sIla yA to jaina tIrthaMkara vRSabhadevako dhotita karatI hai, athavA jaina prabhAvako sacita karatI hai| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAzameM dharma pracalita thA, jisakA darzana, AcAra eva ucca tapazcaryA suvyavasthita thI, vaha jainadharma thaa| usase hI brAhmaNa tathA bauddhadharmame Arambhika tapazcaryAke cihna pravRddha hue| Arya logoke gagA athavA sarasvatI taka pahu~caneke bahuta pUrva arthAt IsavI sanse ATha sau, nau sau varSa pahale honevAle tIrthaMkara pArasanAthake pUrva vAIsa tIrthaMkarone jainiyoko upadeza diyA thaa|" pharalAMga sAhaba isa pariNAmapara pahu~cate hai ki "jainadharmake prArabhako jAnanA asabhava hai| isase yaha bhUma bhI dUra ho jAtA hai ki jainadharma hindU dharmakI burAiyoko dUra karaneke lie mazodhita-hindUdharma (Protestant) ke rUpame udbhUta huA / jainadharma maulika aura svatatra hai| DA0 e0 giranATane likhA 1 "All upper, Western, North Central India was then say 1500 to 800 B C. and indeed from unknown times-rules by Turanians, conveniently called Diavids and given to tree, serpent, phalik worship-, but there also then existed throughout upper India an ancient and highly organised religion, philosophikal, ethikal and severely ascetikal viz Jainism, out of which clearly de-. veloped the early ascetikal features of Brahmanism and Buddhism Long before the Aryans reached the Ganges or even Saraswati, Jains had been taught by some 22 prominent Bodhas, saints or Tirthamkaras, prior to the historical 23rd Bodha Parsva of the Sth or 9th century BC"-Short Studies in the Science of Comparative Religion by Major General J. G. R Furlong F R. A. S. P. 243-44. R. 'It is impossible to find the beginning of Jainism Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jainazAsana hai ? - " jainadharma me manuSyakI unnatike lie sadAcArako adhika mahattva pradAna kiyA gayA hai| jainadharma adhika maulika, svatantra tathA suvyavasthita hai / brAhmaNa dharmakI apekSA yaha adhika sarala, sampanna eva vividhatApUrNa hai aura yaha bauddhadharmake samAna zUnyavAdI nahI hai / " hindUdharmakA svarUpa samajhanese jainadharmakI svatantratAkA bhAva anAyAsa hRdayagama kiyA jA sakatA hai / hindUdharmake prakANDa vidvAn sara rAdhAkRSNan kA kathana hai ki' "veda hindUdharmakA mUlAdhAra hai / hindU vaha hai, jisane vedake AdhArapara bhAratame vikAsa prApta kisI bhI dharma paraparAko apane jIvana eva AcaraName apanAyA ho / " lokamAnya tilakane likhA hai ki "jisakI buddhi vedako pramANa mAnatI hai, vaha hindU hai / " hindU kAnUnake vizeSajJa DA0 sara harIsiMha gaurakA kathana hai ki hindU zabda zAstrAdhArapara avasthita 1 " There is very great ethical value in Jainism for man's improvement. Jainism is very original, independent and systematic doctrine It is more simple, more rich and varied than Brahmanical systems and not negative like Buddhism" -Dr A, Guernot. 2. "The Veda is the basis of Hindu religion A Hindu is one who adopts in his life and conduct any of the religious traditions developed in India on the basis of the Vedas" "Religion and Society by Dr. Radhakrishnan - pp. 109-137 3 " prAmANyavRddhirvadeSu sAdhanAnAmanekatA / upAsyAnAmaniyamaH etaddharmasya lakSaNam // " 4 "We are called Hindus, a term for which there is no scriptural authority It is a term carried by the muslim Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa ke prakAzame 317 nahI hai| musalima vijetAone isa zabdakA nirmANa kiyA thaa| paM0 javAharalAla neharUne likhA hai ki-"bhAratavarSake lie hinda zabdakA vyavahAra hotA hai, jo hindustAna zabdakA sakSipta rUpa hai| pazcima eziyA, IrAna, TarkI, IrAka, aphagAnistAna, IjipTa tathA anyatra bhAratako pahalekI taraha Aja bhI hinda kahA jAtA hai / pratyeka bhAratIya padArthako hindI kahate hai| hindIkA dharmase koI sambandha nahIM hai| bhAratIya musalima athavA bhAratIya IsAI utanA hI hindI hai, jitanA ki hindUdharmako mAnanevAlA / amerikAvAsI sabhI bhAratIyoko hindU kahate hai, yaha pUrNatayA mithyA bAta nahIM hai| conquerors of India to describe the non-descript people living in the cis-Indus country At the most the term is about 300 years old, while Hinduism as we practise it today is about 1200 years old" -"Facts and Fancies "by Dr Sir H S Gour. p. 405 1 "The correct word for "Indian' as applied to country and culture or the historical continuity of our varying traditions is Hindi from 'Hind ' a shortened form of Hindus Hind is still commonly used for India In the countries of western Asia, in Iran and Turkey, in Iraq, Afganistan, Egypt and elsewhere India has always been referred to and is still called Hind and everything Indian is called Hindi", 'Hndi' has nothing to do with religion and a modern or christian Indian is as much a Hindi as a person who follows Hinduism as a religion Americans who call all Indians Hindus are not far wrong They would be perfectly coriect, if they used the word of Hindi". (Discovery-India-pp 174-75.) Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainagAsana hA! yadi ve hindI zabdakA prayoga karate to pUrNa satya kathana hotaa|" unakA yaha kathana vizeSa dhyAna dene yogya hai-"buddha dharma aura jainadharma yathArthame hindUdharma nahIM hai aura na ve vaidikadharma hI hai, yadyapi inakI utpatti bhAratavarSame hI huI aura ve bhAratIya jIvana saskRti tathA tatvajJAnake mukhya aga hai| bhAratame jo koI vauddha athavA jaina ho, vaha bhAratIya tattvajJAna aura saskRtikI zata pratizata kRti hai, kintu dharmakI dRSTise unamese koI bhI hindU nahI hai|" isa vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai, ki jisa prakAra pArasI, IsAI, Adi dharma vaidikadharma-jise hindUdharma kahA jAtA hai-se pRthak hai, usI prakAra jaina aura bauddha bhI paramArthata. hindUdharma nahI kahe jA skte| siMdhu nadIse siMdhu-samudra paryanta jisakI bhUmikA hai, vaha hindusthAna hai, aura usame jinake tIrthasthAna hai, athavA jinakI vaha pitR-bhU hai, use hindU kahanA cAhie, aisI paribhASA bhI nirAdhAra hai evaM sadoSa bhI hai| khojA logokI puNyabhUmi bhArata hai| unake dharmaguru AgAkhAna bhAratIya hai| ata: paribhASAke anusAra unako hindU kahanA hogA, kintu yaha pragaTa hai, ki ve musalimadharmI honese ahindU mAne jAte hai| isI prakAra romana kaithalika IsAiyoke pUjya guru seNTa jeviyarakA nidhana vavaI prAntake govAme huA thA, ataH vaha sthala unakA tIrthasthAna vana gayA hai, isase paribhASAkI dRSTise unakI parigaNanA hinduome honI thI, na ki ahindU iisaaiyomeN| aisA nahIM hotA ata. paribhASA ativyApti "Buddhism and Jainism were certainly not Hinduism or even the Vedic Dharma, yet they arose in India and were integral parts of Indian life, culture and philosophy. A Buddhism or Jain in India is a hundred per cent product of Indian throught and culture yet. neither is a Hindu by faith"-ibid p. 73 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAgame 316 dUSaNayukta hai / hindusthAnake aga kAzmIrame paribhASA nahI jAtI hai, ataH vaha avyApta dUSaNa dUSita honeke kAraNa dharmakI dRSTise jaina tathA vauddho ko hindU mAnaneke pakSako pravala pramANase siddha nahI kara sakatI hai| aisI sthitime jainadharmakA svatantra astitva agIkAra karanA nyAya tathA satyakI maryAdAke anukUla hai / jainadharmakA sAhitya maulika hai / isakI bhASA bhI svataMtra hai| isakA kAnUna bhI hindU kAnUnase pRthak hai / aisI bhinnatAkI sAmagrIko dhyAna meM na rakha koI-koI ise 'AryadharmakI zAkhA' batAne meM apaneko kRtArthaM mAnate haiM | madrAsa hAIkorTake sthAnApanna pradhAna vicArapati zrIkumArasvAmI zAstrIne hindUdharmAvalamvI hote hue bhI satyAnurodhase yaha likhA hai - " Adhunika godhane yaha pramANita kara diyA hai ki jainavarma hindUdharmase matabhinnatA dhAraNa karanevAlA upabheda nahIM hai| jainadharmakA udbhava evaM itihAsa una smRtizAstro tathA unakI TIkAoMse bahuta prAcIna hai jo hindU kAnUna aura rivAjake lie prAmANika mAnI jAtI hai| yathArtha bAta to yaha hai ki jainadharma hindUdharmake AdhAra stabha vedoko pramANa nahI maantaa| yaha una aneka kriyAkANDoko anAvazyaka mAnatA hai, jinheM hindU loga Avazyaka samajhate hai / " 1 "Were the matters res integra I would be inclined to hold that modern research has shown that Jains are not Hindu dissenters but that Jainism has an origin and history long anterior to the Smritis and commentaries, which are recognised authorities on Hindu law, usage... In fact Jainism rejects the authority of the Vedas, which form the bedrock of Hinduism and denies the efficacy of various ceremonies, which the Hindus consider essential." Sir Kumarswami Acting Chief Justice Madras H. Court AIR 1927, Madras 228. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 jainazAsana isa prasagame babaI hAIkorTa ke nyAyamUrti rAMgalekarakA yaha nirNaya bhI mahattvapUrNa pratIta hotA hai ki-"yaha satya hai ki jaina loga vedoko apanA dharmagraMtha nahI maante| brAhmaNadharmake samAna ve mRtake kriyA karma, zrAddha eva svargIya vyaktike lie naivedya arpaNa karanekI vAtako svIkAra nahI karate hai| unakI yaha bhI dhAraNA hai ki aurasa athavA dattakaputrase pitAkI AtmAko koI bhI AtmIya zreya nahI prApta hotaa| ve brAhmaNadharmavAle hinduose mRta vyaktike zarIra-dAha athavA gaDAneke sivAya anya kriyAkANDa na karaneke kAraNa pRthak hai| Adhunika aitihAsika ? "It is true the Jains reject the scriptural character of the Vedas and repudiate the Brahmanical doctrines relating to obsequial ceremonies, the performance of Shradhas and the offering of oblations for the salvation of the soul of the deceased Amongst them there is no belief that a son by birth or adoption confers spiritual benefit on the father They also differ from the Brahminical Hindus in their conduct towards the dead, omitting all obsequies after the corpse is burnt or buried Now it is true as later historical researches have shown that Jainism prevailed in this country long before Brahminism came into existence or converted into Hinduism It is also true that owing to their long association with the Hindus, who formed the majority in the country, the Jains have adopted many of the customs and even ceremonies strictly observed by the Hindus and pertaining to Brahminical religion." Mr. Justice Rangrekar Bom. High Court, A I R. 1939. Bom 377. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsake prakAzama 321 zodhase yaha prakaTa huA hai ki yathArthameM brAhmaNa dharmake sadbhAva athavA usake hindUdharma rUpameM parivartita honeke bahuta pUrva jainadharma isa dezameM vidyamAna thaa| yaha satya hai ki dezameM bahusakhyaka hinduo ke saparkavaza jainiyomeM brAhmaNa dharmase sambandhita aneka rIti rivAja pracalita ho gae hai|" ____ yadi adhika gabhIratAke sAtha anveSaNa eva godhakA kArya kiyA jAya, to jainadharmake viSayame aisI mahattvapUrNa vAte prakAzame AvegI, jisase jagat cakita ho utthegaa| jo dharma bRhattara bhAratakA dharma raha cukA hai, jo cadragupta sadRza pratApI naregoke samayameM rASTradharma rahA hai, usakI vahumUlya sAmagrI ava bhI bhUgarbhame lupta hai| bhAratake bAhara bhI jainadharmakA prasAra purAtanakAlame rahA hai| kucha varSa pUrva AsTriyAke vUDApesTa nagarake samIpavartI khetame eka kisAnako bhagavAn mahAvIrakI mUrti prApta huI thii| ____ eka purAtattvavettAkA kathana hai -agara hama dasa mIla lambI trijyA (Radus ) lekara bhAratake kisI bhI sthAnako kendra banA vRtta vanAve to usake bhItara nizcayase jaina bhagnAvazeSoke darzana hoge|" isase jainadharmake prasAra aura purAtanakAlIna prabhAvakA vodha hotA hai| ___ jainadharmakI prAcInatApara yadi dArzanika zailIse vicAra kiyA jAya, to kahanA hogA, ki yaha anAdi hai| java padArtha anAdi-nidhana hai, taba 1 Vide Samprati p. 385. a "An eminent archaeologist says that if we draw a circle with a radius of ten miles, having any spot in India as the centre, we are sure to find some Jain remains within that circle" Vide Kannad Monthly Vivekabhyudaya p. 96, 1940. 21 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana vastusvarUpakA pratipAdaka siddhAnta kyo na anAdi hogA ? isa paddhati se vicAra karanepara jainadharma vizvakA sarvaprAcIna dharma mAnA jAyagA / yaha dharma sarvajJa tIrthaMkara bhagavAn ke dvArA pratipAdita satyakA puJjasvarUpa hai, ata isame kAlakRta bhinnatAkA darzana nahI hotA aura yaha ekavidha pAyA jAtA hai / smitha sadRza itihAsavettAo ne ise svIkAra kiyA hai ki jainadharmakA vartamAna rUpa ( Present form ) lagabhaga do hajAra varSa pUrva bhI vidyamAna thA / vauddhapAlI granthose bhI isakI prAcInatAkA samarthana hotA hai| jainazAstra batAte hai ki itihAlAtIta kAlame bhagavAn vRSabhadevane ahisAtmaka dharmako prakAzita kiyA, jisako puna puna prakAgame lAnekA kArya zeSa 23 tIrthaMkarone kiyaa| prAcInatAke vadakoke lie bhI jaina siddhAnta mahattvapUrNa hai / 322 1. "The Nigganthas ( Jains) are never referred to by the Buddhists as being a new sect, nor is their ieputed founder Nataputta spoken of as then founder, whence Jacobi plausibly argues that their real founder was older than Mahavua and that this sect preceded that of Buddha'. --Religion of India by P1of E W Hopkins p. 288. bauddhane nirmantho (jaino) kA navIna saMpradAya ke rUpameM ullekha nahI kiyA hai aura na unake vikhyAta saMsthApaka nAtaputakA saMsthApakake rUpameM hI kiyA hai / isase jaikobI isa niSkarSa para pahuMce hai ki jainadharmake saMsthApaka mahAbIrakI apekSA prAcIna hai tathA yaha sapradAya bauddha saMpradAya ke pUrvavartI hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAkramake prAGgaName kucha logokI dhAraNA hai ki aba sampUrNa vizvame vIratAkI kriyAtmaka zikSA deneme hI mAnava jAtikA kalyANa hai| yaha yuga 'Survival of the fittest'-'jAko vala tAhIko rAja' kI zikSA detA huA yaha batAtA hai ki binA balazAlI bane isa saMgharSa aura pratidvandvitApUrNa jagatme sammAnapUrNa jIvana sabhava nhii| balamupAsva-gaktikI upAsanA karo yaha matra Aja ArAdhya hai| dIna-hInake liye sajIva pragatizIla mAnava-samAjameM sthAna nahIM hai| unheM to mRtyukI godame cirakAla paryaMta vizrAma lenekI salAha dI jAtI hai| jaina AcArya vAdIbhasiha sUri apane kSatracUDAmaNime 'vIrabhogyA vasundharA' likhakara vIratA kI ora pragati-premI puruSokA dhyAna AkarSita karate hai| hiMdU zAstrakAra isa dizAme to yahA taka likhate hai ki binA zakti-sacaya kiye yaha mAnava apane AtmasvarUpakI upalabdhi karaneme samartha nahI ho sktaa| unakA pravacana kahatA hai "nAyamAtmA valahInena lbhyH|" jainazAstrakArone isa sabadhame aura bhI adhika mahattvakI bAta kahI hai ki nirvANa-prAptike yogya atizaya sAdhanAko kSamatA sAdhAraNa ni sattva zarIra dvArA sampanna nahIM hotI, mahAn tallInatA rUpa zukladhyAnakI upalabdhi ke lie vajUzarIrI arthAt vaz2avRSabha-nArAca-sahananadhArI honA atyata Avazyaka hai| ___kucha logokI aisI bhI samajha hai ki vAstavika vIratAke vikAsake liye ahiMsAkI ArAdhanA asAdhAraNa kaTakakA kArya karatI hai| ahiMsA aura vIratAme unhe AkAza-pAtAlakA atara dikhAI detA hai| ve loga yaha bhI socate hai ki vIratAke liye mAsa bhakSaNa karanA, zikAra khelanA 1 "uttamasaMhananasya ekAgracintAnirodho dhyaanmaantrmuhurtaat|" -ta0 sUtra 6 / 27 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jainazAsana Adi Avazyaka hai| ahiMsAtmaka jIvana zikAra tathA mAsabhakSaNakA mUloccheda kiye vinA vikasita nahIM hotaa| ata ahiMsAtmaka jainadharmakI chatrachAyAme parAkrama-pradIpa varAvara prakAza pradAna nahI kara sktaa| yaha jainadharmakI ahiMsAkA prabhAva thA jo vIrabhU bhArata parAdhInatAke pAzame grasta huaa| eka baDe netAne bhAratake rAjanaitika adha pAtakA doSa jainadharmakI ahiMsAko zikSAke Upara lAdA thaa| aise pramukha puruSokI bhAnta dhAraNAopara satyake Alokame vicAra karanA Avazyaka hai| ahiMsAtmaka jIvana vIratAkA poSaka tathA jIvanadAtA hai| vinA vIratApUrNa aMta karaNa hue isa jIvake hRdayame ahiMsAkI jyoti nahI jgtii| jise hamAre kucha rAjanItijJone niMdanIya ahiMmA samajha rakhA hai yathArthame vaha kAyaratA aura mAnasika durvalatA hai| hasa aura vakarAjake varName vAhya dhavalatA samAna rUpase pratiSThita rahatI hai kiMtu unakI cittavRttime mahAn atara hai| isI prakAra kAyaratA athavA bhIratApUrNa vRtti aura ahisAmeM bhinnatA hai| ahiMsAke prabhAvase AtmazaktiyokI jAgRti hotI hai aura AtmA apane anata vIryako socakara viruddha paristhitike Age ajeya aura abhayapUrNa pravRtti karaneme pIche nahIM htttaa| jisa taraha kAyaratAse ahiMsAvAnakA vIratApUrNa jIvana judA hai usI prakAra krUratAse bhI usakI AtmA pRthak hai| krUratAme prakAza nahIM hai| vaha atyaMta adhI aura pazutApUrNa vicitra mana sthitiko utpanna karatI hai| sAdhaka apanI AtmajAgRti-nimitta krUratApUrNa kRtiyose bacatA hai, kiMtu vIratAke prAgaName vaha abhaya bhAvase vicaraNa karatA hai vaha to jAnatA hai'na me mRtyuH, kuto bhIti'-jaba merI AtmA amara hai taba kisakA bhaya kiyA jAya, Dara to anAtmajake hRdayame sadA vAsa karatA hai| krUratAkI mudrA dhAraNa karanevAlI kathita vIratAke rAjyame yaha jagat yathArtha gAti aura samRddhike darzanase pUrNatayA vacita rahatA hai / krUra siMhake rAjyame jIvadhAriyokA jIvana asabhava vana jAtA hai| usI prakAra krUratA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAkramake prAgaName 325 pradhAna mAnava-samudAyake netRtvame agAti, kalaha, vyathA aura dukhakA hI nagna nartana dikhAI degaa| ____ java ahiMsAtmaka vyaktiyoke hAthame bhAratakI vAgaDora thI, 'tava dezakA itihAsa svarNAkSaromeM likhA jAne yogya thaa| Aja usa ahisA ke sthAname kahI krUratA aura kahI kAyaratAke pratiSThita honeke kAraNa agaNita vipattiyokA dauradaurA dikhAI par3atA hai| vastusthitise aparicita honeke kAraNa hI loga bhagavatI ahiMsAko krUratA aura kAyaratAke phalasvarUpa honevAle rASTrIya patanakA aparAdhI banAte hai| logone vIratAko yuddhasthala taka hI sImita samajhA hai kiMtu 'sAhityadartaNa' ne use dAna, dharma, yuddha tathA dayA ina cAra vibhAgose yukta vatAyA hai / jainadharmakI ArAdhanA karanevAloko hama isa prakAgame dekhe to hame vidita hogA ki jainadharmakA Aloka kisa prakAra jIvanako prakAgapUrNa vanAtA rahA hai| ____itihAsake kSetrame bhAratIya svAtaMtryake zreSTha ArAdhaka mahArANA pratApako svecchAse apanI sArI sapatti samarpita karanevAlA vIra bhAmAzAha ahiMsAkA ArAdhaka janazAsanakA pAlaka thaa| yadi bhAmAgAhane 1 caMdragupta Adi jaina narezoke zAsanakA itivRtta isa bAtakA __ samarthaka hai| 2 "sa ca dAna-dharma-yuddhardayayA ca samanvitazcaturdhA syAt / " ___-sA0 da0 zlo. 234,3 / 3 "jA dhanake hita nAri tajai pati pUta tajai pitu zIlahiM soii| bhAI so bhAI lara ripuse puni mitratA mitra taje dukha joii| tA dhanako baniyAM hai ginyo na diyo dukha dezake Arata hoii| svAratha prArya tumhAro I hai tumare sama aura na yA jaga koii|" -bhAratendu harizcaMdra / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jainazAsana apanI zreSTha 'dAnavIratA' dvArA mahArANAkI sahAyatA na kI hotI to mevADakA itihAsa na jAne kisa rUpame likhA miltaa| jainazAsaname Adarza gahasthake do mukhya kartavya batAye gaye hai, eka to vIrokI vadanA aura dUsarA yogya pAtroko auSadhi, zAstra, abhaya, AhAra nAmake cAra prakArakA dAna denA hai| eka jaina sAdhaka zikSA dete hai"dhana bijurI unahAra, narabhava lAhI liijiye|" Aja bhI jaina samAjame dAnakI ucca paramparAkA pUrNatayA sarakSaNa pAyA jAtA hai| jaina akhabArose isa bAtakA puSTa pramANa prApta hogaa| asamartha janoko isa sundara zailIse samartha zrImAn sahAyatA dete the, ki lenevAleke kalpita gauravakI bhAvanAko binA AghAta pahu~ce kArya sapanna kiyA jAtA thaa| dAnakI ghoSaNA kara dAnavIra bananeke badale sAttvika bhAvApanna dhanI zrAvaka gupta rUpase sahAyatA pahu~cAyA karate the| sarvAnandasUri racita 'jagaDU-caritra' ke AdhArapara 'harijana' (11 mArca san 1947, pR0 143) me eka lekha chapA thA, ki savat 1312 me kaccha prAntake bhadrezvarapurame zrImAlI jaina jagaDU nAmaka zrAvaka bar3e sapanna tathA dAnazIla the, jo rAtrike samaya soneke dInAra-sikkA sayukta lAi-samUha ko vipula mAtrAme kulIna logoko arpaNa karate the| pratyeka prAntake baDebuDhose isa prakArakI sAdharmI vAtsalyakI kathAe~ aneka sthalame sunaneme AtI hai| kheda hai, ki Ajake yugame yaha pravRtti suptaprAya ho gaI hai| aba nAmavarIko lakSya karake dAna denekA bhAva prAya sarvatra dikhAI par3atA hai| 1 karnala TADake kathanAnusAra yaha dhana 25 hajAra sainyako 12 varSa taka bharaNapoSaNameM samartha thaa| -TADa rAjasthAna 102-3 2 "svarNadInArasaMyuktAn lAjapiNDAn sa koTizaH / nizAyAmarpayAmAsa kulInAya janAya ca // " -jagaDUcaritra 6 / 13 / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAkramake prAgaName 227 dharmake kSetrameM vIratA dikhAneme bhI jaina gRhasthokA caritra udAtta rahA hai| vauddha zAsakake atyAcArake Age apane mastaka na jhukA mRtyukI godame saharSa so jAnevAle, tArkika akalakadevake anuja vAlaka nikalaMkakA dharma-prema vIratAkA anupama Adarza hai| vipattikI bhISaNa jvAlAmeMse nikalanevAle jaina dharmavIrokI gaNanA kauna kara sakatA hai ? itihAsakAra smitha mahAzayane apane 'bhAratavarpake itihAsa' me likhA hai ki 'colavazI pANDayanareza sundarane apanI patnIke mohabaga vaidika dharma aMgIkAra kiyA aura jaina prajAko hiMdU dharma svIkAra karaneko vAdhya kiyaa| jinake ata karaName jainagAsanakI pratiSThA aMkita thI, unane apane siddhAntakA parityAga karanA svIkAra nahIM kiyaa| phalata. unhe phAsIke takhtepara TAga diyA gyaa| smitha mahAzaya likhate ha-aisI paraparA hai ki 8000 jainI phAsIpara laTakA diye gaye the / usa pAgavika kRtyakI smRti madurAke vikhyAta mInAkSI nAmake madirameM citroM ke rUpame dIvAlapara vidyamAna hai| Aja bhI madurAke hiMdU loga usa sthalapara prativarSa Anadotsava manAte hai jahA jainokA sahAra kiyA gayA thaa| ise vyatIta hue abhI do sadIkA samaya na huA hogA jaba ki prakhyAta jainagrathakAra paDitapravara ToDaramalajI, jayapurake tatkAlIna narezake kopavaza hAthIke pairoMke nIce davavAkara mAra DAle gaye the| isa prakAra AtmAkI amaratApara vizvAsa kara satya aura vItarAga dharmake lie parama f. "Tradition avers that 8000 (eight thousand) of them (Jains) were impaled Memory of the facts has been preserved in various ways & to this day the Hindoos of Madura where the tragedy took place celebrated the anniversary of the impalement of the Jains as a festival (Utsav)"_V Smith-His, of India Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jainazAsana priya prANokA parityAga karanevAle jaina vIrokA pavitra nAma dhArmika itihAsame sadA amara rhegaa| ___dayAke kSetrame jainiyokA mahattvapUrNa sthAna hai| Aja jaba ki jaDavAda ke prabhAvavA loga mAsAhAra AdikI ora baDhate jA rahe hai aura asayamapUrNa pravRtti pravardhamAna ho rahI hai, tava jIvokI rakSA tathA sayamapUrNa sAdhanA dvArA manuSya bhavako saphala karanevAle puNya puruSose jaina samAja Aja bhI sapanna hai| zreSTha ahiMsAke mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanApUrvaka pAlaka prAta smaraNIya cAritracakravartI AcArya zrIzAntisAgara mahArAja sadRza vItagaga, paramajAna digambara jaina zramaNo kA sadbhAva dayAke kSetrame bhI jaina saskRtiko gauravAnvita karatA hai| janazramaNoke digamvaratvake garbhamai utkRSTa dayAkA pavitra bhAva vidyamAna rahatA hai| eka vidvAnne likhA hai-"jaina munikI vIratA gAntipUrNa hai| pratyeka zauryasapanna kAryake pUrvame pravala icchAkA sadbhAva pAyaH jAtA hai, isa dRpTise ise kriyAzIla vIratA bhI kahate hai|" ___ sagrAma-bhUmimeM jo parAkrama pradarzita kiyA jAtA hai vaha vIratAke nAmase vizvavikhyAta hai| isa kSetrame bhI janasamAjakA mahattvapUrNa sthAna rahA hai| sAdhAraNatayA jaina-tattvajJAnake zikSaNase aparicita vyakti yaha bhrAnta dhAraNA banA lene hai ki kahA ahiMsAkA tattvajJAna aura kahA yuddhabhUmime parAkrama? donome prakAga-adhakAra jaisA virodha hai| kitu ve yaha nahI jAnate ki jainadharma meM gRhasthake lie jo ahisAkI maryAdA vAdhI gaI hai usake anusAra vaha nirarthaka prANivadha na karatA huA nyAya aura kartavyapAlana nimitta aratra-zastrakA sacAlana bhI karatA hai| isa viSayame bhAratIya itihAsase prApta sAmagrI yaha siddha karatI hai ki parAkramake prAgaNa meM mahAvIrake ArAdhaka kabhI bhI pIche nahIM rahe hai| rAyabahAdura mahAmahopAdhyAya paM0 gaurIzaMkara hIrAcaMda aojhAne 'rAjapUtAneke jainavIra' kI bhUmikAmeM likhA hai--"vIratA kisI jAtivizeSakI sapatti nahIM hai| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAkramake prAgaName 32e bhAratame pratyeka jAtime vIra puraSa hue hai / rAjapUtAnA sadAse vIrasthala rahA hai / jainadharmame dayA pradhAna hote hue bhI ve loga anya jAtiyose pIche nahI rahe haiM / gatAbdiyose rAjasthAname matrI Adi uccapadopara bahudhA jainI rahe hai, unhone dezakI Apattike samaya mahAn sevAe~ kI hai, jinakA varNana itihAsama milatA hai / " bhAratIya itihAsa prasiddha samrAT vimvasAra-zreNika jainadharmakA AdhAra stambha thaa| usake putra ajAtazatru - kuNika jainadharmake sarakSaka pratApI nareza the| kaliga, uttara bhArata tathA pazcimottara sImAprAtapara jaina nareza nadavardhanakA zAsana thaa| grIkanareza sikadarake senApati silyukasako jaina samrAT cadraguptane hI parAjita kara bhAratIya sAmrAjyakI sImAko aphagAnistAna paryaMta vistArita kiyA thA / smitha mahAzaya ne likhA hai ki "maiM ava isa bAtako svIkAra karatA hU~ ki sabhavata yaha paramparA mUlame yathArtha haiM ki cadraguptane vAstavame sAmrAjyakA parityAga kara jaina munikA pada agI - kAra kiyA thaa| pratApI cadraguptako Adhunika anveSaNakAra jaina pramA 1 The literary and legendary traditions of the Jains about Srenika are so varied and so well recorded that they bear eloquent witnesses to the high respect with which the Jains held one of their greatest loyal patrons, whose histonicity is unfortunately past all doubts -Jainism in North India, p 116 Tradition runs that he built many shrines on the summit of Parasnatha hill in Bihar - J RAS. 1824. Cambridge His of India P 161 JB & 0 Research Soc Vol P 463 4 I am now disposed to believe that the tradition is probably true in its main outline and that Chandragupta really abdicated and became Jain ascetic -V Smith-His. of India p 146. 2 3 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana Nita karane lage hai| DA0 kAzIprasAda jAyasavAla jaise vicAraka vidvAn likhate hai - " pAcavI sadIke jainagratha eva pazcAdvartI jaina zilAlekha -yaha pramANita karate hai ki cadragupta jaina samrAT thA, jisane munirAjakA pada agIkAra kiyA thaa| mere adhyayanane jainazAstrokI aitihAsika bAtako svIkAra karaneko mujhe vAdhya kiyA hai| mujhe isa vAtako asvIkAra karanekA koI kAraNa nahIM dikhatA ki hama kyo na jainamAnyatAko svIkAra kare ki cadraguptane apane rAjyakAlake antame jainadharmako svIkAra kiyA thA, tathA rAjyakA parityAga karake jainamunike rUpame prANaparityAga kie? isa bAta ko svIkAra karanevAlome kevala meM hI nahI hU~, rAisa sAhabane, jinane zravaNavelagolAke jainazilAlekhokA bhalIbhAMti adhyayana kiyA hai, isa vAtake samarthaname apanA nirNaya diyA hai, atameM smitha mahAzaya bhI isI ora jhuka gaye hai|" prAktanavimarzavicakSaNa rAyabahAdura zrInarrAsahAcAryakA abhimata' hai ki - "cadragupta eka sacce vIra the aura unhone jaina zAstrA 330 1. The Jain books ( 5th cen A. C ) and later Jain inscriptions claim Chandragupta as a Jain Imperial asetic My studies have compelled me to respect the historical data of Jain writings and see no reason why we should not accept the Jain claim that Chandragupta at the end of his reign accepted Jainism and abdicated and died as Jain ascetic. I am not the first to accept the view. Mr Rice, who has studied the Jain inscriptions of Sravanbelgola thoroughly, gave verdict in favour of it and Mr V. Smith has also leaned towards it ultimately. -J. B. O. R S Vol. VIII. 2. The hill which contains the foot-prints of his (Chandragupta's) preceptor is called Chandra Giri after Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAkramake prAMgaNameM 331 nusAra sallekhanA kara cadragiri parvatase svargalAbha kiyaa|" ve yaha bhI likhate hai ki zravaNavelagolAke cadravastI nAmake cadragiripara avasthita madirakI dIvAlome samrAT cadragupta ke jIvanako akita karanevAle citra hai| DA0 yasa0 DabalyU0 TAmasane bhI yaha likhA hai ki cadragupta zramaNoke bhaktipUrNa zikSaNako svIkAra karatA thA jo brAhmaNoke siddhAtoke pratikUla hai| ___ jainadharmavidveSI vipravargane jaise jaina devasthAna, zAstrabhaNDAra, jainamaTha tathA jaina janatAke vinAzakA nirmama krUra kArya kiyA, usI prakAra unane jaina mahApuruSake caritrapara kAlimA lagAneme kamI nahIM kii| 'pratApI samrAT cadragupta maurya jainadharmake ArAdhaka the, ve kSatriya kulake ziromaNi the aura unane apane jIvanakA anta digambara jaina munike rUpame vyatIta kiyA thaa|' yaha bAta prAcIna prAkRtake zAstra 'tiloyapaNNatti' se bhI samarthita hotI hai "mauDagharasucarimo jiNadikkhaM dharadi caMdagutto ya / tatto mauDadharA duppanvajja va giNhaMti // 41481 // mukuTadhara rAjAome atima candragupta nAmake narezane jinendra dIkSA dhAraNa kI isake pazcAt mukuTadhArI nareza pravrajyAko nahI dhAraNa karate hai| his name & on it stands a magnificient temple called Chandra Basti with its carved and decorated walls, portraying scenes from the life of the great Emperor He was a true hero and attained the heaven from that lull in the Jain manner of Sallekhana 2. "The testimony of Megasthenes would likewise seem to imply that Chandragupta submitted to the devotional teachings of Sramanas as opposed to the doctrines of the Brahmins "Vide P. 23. Jainism, or Early Faith of Asoka by F. W. Thomas. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jainazAsana ___ kheda hai ki aba taka bhI aise mahApuruSake ucca kulako badalakara unhe murA nAInake garbhase utpanna batAyA jAtA hai, tathA sarakArI zAlAo takame aisA pracAra kiyA jAtA hai| ___ buddhadharma-bhaktarUpase vikhyAta dharmapriya samrATa azokake sAhityako paDhakara kucha vidvAn azokake jIvanako jainadharmase sabadhita svIkAra karate hai| pro0 karNakI dhAraNA hai ki ahiMsAke viSayame azokake Adeza vauddhokI apekSA jainasiddhAtase adhika milate hai| Aja jo azokakA dharmacakra bhArata-sarakArane apane rASTradhvajame alakRta kiyA hai, usa cakra-cihname caubIsa ArokA sadbhAva cauvIsa tIrthakarokA pratIka mAnanA samyak pratIta hotA hai| svAmI samantabhadrane cakravatI zAntinAtha tIrthaMkarake dharmacakrako karuNAkI kiraNose susajjita-'dayAdIdhitidharmacakram' kahA hai| pratyeka tIrthakarane apanI karuNAmayI pravRtti aura sAdhanAke pazcAt dharmacakrako prApta kiyA hai, ata: dharmacakra ke sacce adhipati 24 tIrthakarokI pavitra smRtikA pratIka azoka stabhakA dharmacakra hai| isake viruddha pravala tarkapUrNa sAmagrIkA sadbhAva bhI nahIM hai| azokakA jainadharmase sambandha siddha honepara dharmacakrake ArokA uparokta pratIkapanA svIkAra karanA sarala ho jAtA hai| pratIta hotA hai, ki jaise bimbasAra zreNikakA jIvana pUrvame bauddha dharmArAdhakake rUpame thA, aura pazcAt rAnI celanAke, jise vidveSI logone ghRNita citrita kiyA hai (dekho/ jayazakaraprasAdakA cadragupta nATaka), samartha prayatnase vaha jaina dharmAvalambI, ho gayA aura vaha jaina saskRtikA mahAn stabha huA, aisI hI dharma-parivartanakI vAta azokake jIvaname bhI rahI hai| isa samanva 1. ' "His (Asoka's) ordinances concerning the sparing of animal life agrees much more closely with the ideas of hertical Jains than those of Buddhists"-Indian Antiquary Vol. V. Page 205. Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAtmake prAMgaName 3 3 yAtmaka dRSTise azokako jaina tathA vauddhadharmake pracArako vAtokA virodha nahIM rahatA hai| 'rAjAvalikathe' nAmaka kannaDa graMtha anokako jaina batAtA hai| mahAkavi kalhaNane apane saskRta atha 'rAjataragiNI' meM azoka dvArA kAzmIrameM jainadharmake pracAra karane kA ullekha kiyA hai| 'DA0 TAmasa bhI uparokta vAtakA samarthana karate hai| abulaphajalake 'Aine akavarI' se bhI azokakA jIvana jainadharmase savadhita pramANita hotA hai| agokake uttarAvikArI sampratike vAreme 'vizvavANI' mAsika patrikAne 1941 meM yaha prakAzita kiyA thA ki samrAT sapratine arabastAna aura phArasame jaina saskRtike keMdra sthApita kie the| vaha vaDA nUravIra tathA dhArmika thaa| pro0 pizala aura mukarjI AdikA adhyayana isa niSkarSako batAtA hai ki agokake nAmase vikhyAta aneka mahattvapUrNa zilAlekha yathArthameM saprati ke hai| priyadargI rUpame sapratikA hI varNana kiyA gayA hai| "Epitome of Jainism' me sapratiko mahAn vIra jaina nareza aura dharmapravarvaka kahA hai, jisane sudUra dezomeM jainadharmake pracArakA prayatna kiyA thaa| 1 "yaH zAntavRjino rAjA prapanno jinazAsanam / puSkale'tra vitastAtrautastAra stUpamaNDale ||"-raajtrNginnii a01|| 8. Early Faith of Asoka by Thomas. "Samprati was a great Jain monarch and a staunch supporter of the faith. He erected thousands of temples throughout the length and breadth of his Tast empire and consecreted large number of images, He is said to have sent Jain missionaries and aseties abroad to preach Jainism in the distant countures and spread the faith amongst the people there.".-Epitome of Jainism. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 laay'l mahAvaMza kAvyale jAta hotA hai ki vartamAna sIlona-siMhalakI rAjadhAnI anurAvapurameM jaina maMdira tha jo spaSTatayA siMhala dvIpa meM na prabhAvako sUcita karatA hai| mahApratApI elasamrAT nahAmeghavAhana khAravela nahArAja jaina the| unhone uttara bhAratake pratApI narena puSyamitrako parAjita kiNa thaa| naMdanaregoMki yahA bhI jainadharmakI mAnyatA thii| yaha vAta hAyAgutAke gilAlekhase vidita hotI hai| dakSiNa bhAratake itihAsapara dRSTi bAlanase bAta hai ki pratApI narena tathA gaMgarAjyake sthApaka nahArAja koguNI dharmanane bAcArya siMha naMdike upadenase givamaggAke samIpa eka jina madira banavAyA thaa| inake vanaja avinIta narenane apane mastakapara jinedra bhagavAnkI mUrti virAjamAna kara kAverI nanIko vAr3akI avasthAne pAra kiyA thA / eka gilAlekhameM inhe gauryakI mUrti nayA gaja, anva evaM dhanurvicAme pradIpa vatAyA hai| unake uttarAdhikArI vinIta narena prabhu, maMtra aura utsAhabhaktisamanvita mahAn yoddhA tayA vidvAn the| mahArAja nItinArga aura bUtaga jinadhanaM parAyaNa rAjA the| bUtaga nAstraja aura malana vilyAta thaa| mahArAja mArasiMha gagavanAke niromaNi parAkramI nika, vArmika jaina naretra the| pAtrI jananeM kadava narena mRgena vanA aura unake putra ravivarmA apane parAkrama aura jainadharmake prenake lie pratyAta 1 vAna glesanepake jainInasakA hiMdI anuvAda pRSTha 60 dekho| 2 "yena saMpratinA......lAyuveSapArinitikarajanapreSaNena anAryadeze'pi sAvihAraM kAritavAn / __-parataragacchAdalisaMgraha pR.0 17 // 2. Jediaeral Jainism pp. 10-30. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAkramake prAgaNa me 335 the| ravivarmAne kArtika sudIke apTAhnikA parvako mahotsavapUrvaka manAne kI rAjAjJA' pracArita kI thI / rASTrakUTome jainadharmakI vizeSa mAnyatA thI / samrAT amoghavarSaM jinendrabhakta, vidvAn, parAkramI, puNyacaritra tathA vyavasthApaka nareza the / unakA vizvake cAra vikhyAta narezome sthAna thaa| navamI sadIkA eka arava dezakA yAtrI likhatA hai ki amoghavarSake rAjyame sarva prakAra kI suvyavasthA thI ! loga zAkAhArI the / san 859 me eka dUsarA arava kA yAtrI likhatA hai - " amoghavarpake rAjyame dhana surakSita thA, corIDakaitIkA abhAva thA, vANijya unnatike zikharapara thA, videziyo ke sAtha sammAnapUrNa vyavahAra hotA thaa|" rASTrakUTa vazameM vakeya, zrIvijaya, narasiMha Adi aneka parAkramI jaina pratApI puruSa hue hai| amoghavarpane apane jIvanake sadhyAkAlame digavara jainamunikI mudrA bhagavatjinasenAcArya ke AdhyAtmika prabhAvavaza dhAraNa kI thI / rASTrakUTavaza ke jainavIroke caritrake adhyetA vidvAn DA0 alTekara apanI pustaka 'rASTrakUTa' meM likhate hai - " jaina narezo tathA senAnAyakoke aise kAryoko 1 Ibid and Some Historical Jain kings and Heroes. -Jain Antiquary Vol vi No 1 p 21 2 Med Jainism pp 30-34 3. "Rashtrakuta territory was vast, well peopled commercial and fertile. The people mostly lived on vegetable diet "-Bombay Gaz. vol I pp 526-30. 4 "In the face of achievements of the Jain princes and generals of this period, we can hardly subscribe to the theory that Jainism & Buddhism were chiefly responsible for the military emasculation of the population, that led to the fall of the Hindu India "The Rastrakutas p 316-17. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana dekhate hue yaha bAta svIkAra karaneme hama asamartha hai ki jainadharma tathA bauddha dharmakI zikSAke kAraNa hiMdU bhAratame sAnAmika zauryakA hrAsa huA hai|" dhAravADa, belagAva jilome zAsana karane vAle mahAmaDalezvara naregomeM mahAna yoddhA merada, pRthvIrAma, zAtivarma, kalAsena, kannakara, kArtavIrya, lakSmIdeva, mallikArjuna Adi jainazAsanake prati vizeSa anurakta the| dazavIse terahavI sadI taka kolhApura, velagAvameM apane 'parAkramake dvArA zAtikA rAjya sthApita karanevAle zIlahAranareza jaina the| mahArAja vikramAdityane cAlukyopara AkramaNa kiyA thaa| unako kalikAla vikramAditya bhI kahate the| jinadharmake prati vizeSa bhaktivaza unhone kolhApurake jinamadirake liye bahuta bhUmidAna kI thii| sAmata parAkramI nimba mahArAjane kolhApurake vikhyAta lakSmImadirake samIpa bhagavAn neminAthakA kalApUrNa jinamadira banavAyA thA, usake bAhya bhAgameM 72 khaDgAsana di0 janamUrtiyA vidyamAna hai| kintu Aja vaha vaiSNava mandira vanA liyA gayA hai| bhagavAn neminAthake sthAna para viSNu kI mUrti rakha dI gaI hai| jaina senApati boppaNa ko eka zilAlekhameM vaDA pratApI batAyA hai| pAcavIse bArahavI zatAbdI paryaMta maisUra, mubaI prAta eva dakSiNa bhAratameM cAlukyavazIya jaina narezokA zAsana thaa|' iname satyAzraya dvitIya 1. Some Hist. Jain kings and Heroes 2. The temple has changed hands. Sheshshayi]l has occupied the place of Neminatha All the basadis (Jain temples) in Kolhapur and near about have received grants at the hands of Nimbadev.-Kundnager Loccit. p 11. 3. Ibid. 8. The Chalukyas were without doubt the great supporters of Jainism.-V. Smith His of India p. 444 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAkramake prAgaName 337 / pulakezI nAmaka jaina narezakA nAma vizeSa vikhyAta hai| apane zilAlekha me kAlidAsakA ullekha karanevAle jainakavi ravikIti dvArA nirmita aiholake jinamadirako pulakezIne sahAyatA pradAna kI thii| vimalAditya, vijayAditya, vinayAditya, tailapa, jayasiMha tRtIya Adi jaina narezoke zAsaname jainazAsana khUba vikasita rhaa| kalacuri narezome mahAmaDalezvara bijjala apane parAkrama aura jinendrabhaktike liye vikhyAta the| unake putra somezvarane bhI jainadharma kI bahuta sevA kI aura ligAyatoke atyAcArose use bcaayaa| 'jaina nareza bijjala mahArAjake matrI vasavarAjane liMgAyata dharmakI sthApanA kI thii| usane vijjalake prANaharaNa karane ke lie zIlahAra narezase yuddha karate samaya chalakara viSadUSita Ama khilaae| kintu sucatura vaidyoke prayatnase vijjalakI mRtyu na huii| pazcAt jaba vasavakA patA calAyA gayA taba usane kue me girakara apane prANa gvaayaa| dorasamudra (Mysore) ke zAsaka hoyasAla nareza jaina the| unhe samyaktva-cUDAmaNi, dakSiNa cakravartI Adi padose samalakRta kiyA gayA thaa| mahArAja vinayAdityake jinabhakta putra erayaga mahAn yoddhA the, unane zramaNabelagolAke jinamadirokA jIrNoddhAra karAyA thaa| ballAla dvitIyane bArahavI sadIme maisUrame rAjya kiyaa| inakI mahArAnI zAtalA devIne zramaNabelagolAme savatigadhavAraNa vasadi (madira) vanavAkara vahA zAtinAtha bhagavAnkI manojJa mUrti virAjamAna karAI thii| { King Bijjal ruled peacefully with gloy He built many a Jain temple His exploits as a warrior as well as suppoiter of the faith are well nariated in a Kanarese work called Bijjal Charite He was succeeded by his son, Someshwara, who also was a supporter of Jainism and saved it from the onslaughts of the Lingayats. ---Rice, Mysore & Coong.pr9 22 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainagAsana maisUrakA prasiddha cAmuNDI parvata' mAravala jainatIrthake nAmase vArahavI zatAbdIme prakhyAta thaa| zRgerI, jo zakarAcAryakA viziSTa sthAna hai, jainadharmakA mahattvapUrNa sthAna thA / mahArAja narasiMhake vIra senApati hallane zramaNavelagolAme sundara jaina madira banavAe the| hoyasAla rAjyake atima narenadvaya jaina the| IsavI san 1160 ke zilAlekhame rAcamalla aura mArasiMha dvitIyake pradhAna senApati cAmuDarAyakA ullekha AyA hai| inake viSayame kahA jAtA hai-cAmuDarAyase baDhakara vIra sainika, jainadharmabhakta satyaniSTha vyaktikA karnATakane kabhI bhI darzana nahIM kiyaa|" jainagAstrome cAmuDarAyakI dhArmikatAkI prazasA kI gaI hai| apane jIvaname cAmuDarAyako lagabhaga 18 vAra yuddhasthalame apane parAkrama ko saphala pramANita karanekA avasara prApta huaa| zauryamUrti cAmuDarAyakA sAhityika jIvana bhI vizeSa mahattvapUrNa hai| sagrAma-bhUmime inhone zreSTha ahiMsApUrNa pravRtti karanevAle mahAmuniyoke dharmAcaraNako samajhAnevAlA cAritrasAra nAmaka graya likhaa| inake samAna "jinadharma bhakta senApati The well-known Chamundi hill near Mysore Tras once a Jain Tirtha-Mediaeval Jainism p 259 ? "Another seat of Jainism was Sringeri"-Mediaeval Jainism p 206 3 "A brarer soldier, a more devout Jain, and a more honest man than Chamundraya, Karnataka had never seen "-]Iedieval Jainism, p 102 ^ If it be asked who in the beginning were firm promoters of Jain doctrine-(they were) Raya (Chamundaraya), the minister of Rachmalla, after him Ganga, the minister of king Vishnu, after him Hulla, the minister of fring Narsimhadeva If any others could claim as such, would they not be mentioned ? -Epi Garn, Ins.at Sravanl elgola. p 85, Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAkramake prAgaName 336 halla aura amAtya gagakA nAma AtA hai| hallane zravaNabelagolAmeM caturdigati jinAlaya vanavAyA thaa| dakSiNa bhAratakI jaina vIrAganAmomeM jakkaiyAvI, jakkaladevI, saviyanvI, bhairavIdevI vizeSa vikhyAta hai| mahArAnI bhairavI devIne yuddhabhUmimeM apane pratipakSIke dAta khaTTe kie the| isa prakAra dakSiNa bhAratakA itihAsa aura vahAke mahattvapUrNa agaNita gilA- . lekha jainavIra puruSoke parAkrama tathA gauryako spaSTatayA pratipAdita karate ___ zrIvizvezvaranAthareU kRta 'bhAratake prAcIna rAjavaza' (pRSTha 227-28) aura rAyabahAdura ojhAjIke 'rAjapUtAnAkA itihAsa' (pRSTha 363) se vidita hotA hai ki vIrabhUmi rAjapUtAnAme zAsana karanevAle cauhAna, solakI, gahalauta Adi jainadharmAvalavI vIra purupa the| ajamerake nareza pRthvIrAja prathamane jainamuni abhayadevake prati apanI bhakti pradarzita kI thii| usane raNathabhorake jainamadirakI suvarNajaTita dahalAna vanavAI thii| pRthvIrAja dvitIya jainadharmake sarakSaka the| unake cAcA mahArAja somezvara jainadharmake premI the| molako narega azvarAja tathA unake putra alhaNa deva jinabhakta the| parihAravazI kAkkuka nareza kIrtizAlI tathA jainadharmAvalavI the| mahArAja bhojake senApati kulacadra jaina the| solakI nareza mUlarAjane anahilavADAmeM manona jinamadira banavAyA thaa| pratApI nareza siddharAja, jayasiMhake matrI mujala aura zAtu jaina the| mahArAja kumArapAla aneka yuddha-vijetA tathA jinadharma-bhakta the| unhone azokakI bhAti dharmapracArame apanI zakti lagAI thI , aneka jainamadirokA nirmANa tathA hajAro prAcIna zAstrokA sagraha karAyA thaa| rAThauranareza siddharAja jaina the| mammaTa tathA dhavala mahArAja bhI | Alinister general Hulla`s contribution for the cause of Jain Dharma was the construction of famous Chaturvimsati Jinalaya at Sravanbelgola Ibid p 142. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jainazAsana jainadharmI the| mAravAr3aka nareza vijayasiMhake senApati DUmarAja janane aThArahavI sadIke mahArASTroke sAthake yuddhame pragasanIya parAkramakA paricaya diyA thaa| bIkAnerake dIvAna eva senAnAyaka amaracada jI jainane maTaneravAle javatAkhAko yuddhame jItA thaa| vIraziromaNi jinabhakta solakI rAjyake matrI AbhUne yavanoko parAjita kara apane rAjyako nirApada kiyA thaa| smiya aura nigahamane jisa vIra suhaladevako jaina mAnA hai, usane vaharAicame muslima sainyako parAjita kiyA thaa| usa samaya yavana pakSane baDI vicitra cAla khelI thii| apane samakSa gopakti ikaTThI kara dI thii| isase gobhakta hiMdUsainya aura zAsaka kiM-kartavyavimUDha ho stabdha ho gae the aura socate the-yadi hamane zatrupara zastraprahAra kiyA to govadhakA mahAn pApa hamAre sirapara savAra ho hameM naraka pahu~cAye vinA na rhegaa| aise kaThina avasarapara vIra suhaladevane jainadharmakI gikSAkA smaraNa karate hue AkramaNakArI tathA atyAcArI yavana sainyapara vANavarSA kI aura atame jayazrI prApta kii| ___ isase yaha vAta pramANita hotI hai ki bhAratIya itihAsakI dRSTime jainazAsako tathA narezokA parAkramake kSetrameM asAdhAraNa sthAna rahA hai| yadi bhAratavarSake vizuddha itihAsakI, vaijJAnika prakAgame sAmagrI prApta kI jAya aura upalabdha sAmagrIpara puna. sUkSma ciMtanA kI jAya to jainazAsanake ArAdhakoke parAkrama, lokasevA Adi aneka mahattvapUrNa bAtokA jJAna hogaa| vizuddha itihAsa, jo sApradAyikatA aura sakIrNatAke pakase alipta ho yaha pramANita karegA ki kamase kama samasta bhAratavarSameM bhagavAna mahAvIrake pavitra anugAsanakA pAlana karanevAle jainiyo dvArA bhAratavarSakI abhivRddhimeM avarNanIya lAbha pahuMcA hai| Aja kahI bhI jainadharmaka zAsaka nareza nahIM dikhAI dete| isakA kAraNa eka yaha bhI rahA hai ki dezameM jaba bhI mAtRbhUmikI svatatratA aura gaurakSAkA avasara AyA hai taba prAya. jainiyone svAdhInatAke sacce pakSakA samarthana kiyA Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAkramake prAgaName 341 " aura usake lie apane sarvasva tathA jIvananidhikI tanika bhI paravAha na kI / Aja jo aneka nareza dRSTigocara hote hai unakI bhI vahI gati hotI, jo bhAratIya svAdhInatAke lie mara miTanevAlokI huI, athavA bhAratakA itihAsa hI badala gayA hotA, yadi ye apane svArthako prAdhAnya de virodhI pakSase milekara sAmrAjyaprAptikA puraskAra pAnekI svArthapUrNa nItiko na apanAte / phuTake vipa phailanepara aneka avasaravAdiyone apanI svArtharakSAkA dhyAna kiyA, isaliye ve vizeSa unnatizIla dikhAI die| nijAma yadi briTiza sAmrAjyavAdiyokA Faithfully- ImAnadAra sAkSI na banatA to agrejI rAjyame una hajaratakA bhAratIya narezome UcA Asana na hotA / hamArI to dhAraNA hai ki nijAmI nItipara na calaneke kAraNa yadyapi aneka jaina nareza kevala itihAsa ke pRSThome smaraNIya raha gaye haiM para unakA apane siddhAnta para mara miTanA bhI isa prakArake astitvase acchA hai / Aja kAlacakrake prasAda sa jo navIna parivartana huA, vaha sarvatra vidita hai / parvokta vicArakI puSTi vAstavika ghaTanAose sambandha rakhatI hai| jaba man 1935 meM hama dakSiNa karnATaka pahuce the, taba hame mUDabidrI ( magalora) meM purAtana jainarAjavazake TimaTimAte hue choTese dIpakake samAna zrIyuta dharmasAmrAjyeyAse yaha samajhanekA avasara milA, ki kisa prakAra una logo kI rAjyazakti kSINa aura napTa huii| unhone batAyA ki jaba haidaraalI, TIpU sulatAna AdikA agrejose yuddha cala rahA thA, usa samaya hamAre pUrvajone agrejokA sAtha nahI diyA thA aura kUTanItike prasAdase jaba jayamAlA agrejo ke galeme paDI tava hama logoko apane rAjyase hAtha dhonA pddaa| isa prakAgameM yaha bAta dikhAI paDatI hai ki kisa prakAra jaina narezoko apanA astitva taka khonA paDA / svArthiyokI nigAha meM jahA ve asaphala mAne jAya~ge, vahA svAdhInatAke pujAriyo ke liye ve loga suratvasampanna dikhAI paDege / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jainazAsana bhAratavarpane apanI asahAya avasthAme svAdhInatAke liye jo ahisAtmaka rASTrIya sagrAma cheDA hai, usame bhI jainiyone jana, dhana, jIvanake dvArA rASTrakI asAdhAraNa sevA kI hai| yadi rASTrIya svAdhInatAkai sagrAmame Ahuti denevAlokA dharma aura jAtike anusAra lekhA lagAyA jAya to jainiyokA vizeSa ullekhanIya sthAna pAyA jaaygaa| prAya svatatra vyavasAyazIla honeke kAraNa jainiyone kAgresake netAokI gaddIpara baiThanekA prayatna nahIM kiyA aura ve sainika hI bane rahe, isa kAraNa senAnAyakokI sUcIma samucita sakhya' nahI dikhAI pdd'tii| subhASa vAvUne jo AjAda hiMda phaujakA sagaThana kiyA thA, usame bhI aneka jainone bhAga lekara yaha spaSTa kara diyA ki jainiyokI zikSA sagrAma-sthalame satya aura nyAyapUrNa svatvoke sarakSaNanimitta sAdhAraNa gRhasthako sazastra sagrAmase pIche kadama haTAneko nahI prerita krtii| AjAdIke maidAname vIroko 'Age bar3he calo'kA hI upadeza diyA gayA hai| jainadharmakI zikSA vIrata.ko sajaga karanekI upayukta manobhUmikA taiyAra karatI hai| AtmA kisa prakAra sasAra ke jAlase chUTakara zAzvatika Anandamaya muktiko prApta kare isa dhyeyakI pUrtinimitta jaina sAdhaka kaSTose na ghavaDA kara, vipatti ko saharSa Amatrita kara svAgatake lie tatpara rahatA hai / tatvArtha sUtrakArane kahA hai-"dharmamArgase vicalita na ho jAve tathA karmokI nirjarA karaneke liye kaSToko AmatraNa dekara sahana karanA caahiye|" bhautika sukhokA parityAga kara AtmIka Anandake adhIzvara jinendrokI ArAdhanAke kAraNa sAsArika bhoga-lAlasAse vimukha hote kartavyaniSTha vyaktiko vilamba nahI lagatA, ata satyapathapara pravRtti nimitta prANotsarga karanA unake liye koI baDI bAta nahI rhtii| sisarone kahA hai No man can be brave, who thinks pain the greatest evil, not temperate, who considers pleasure the highest good."-"jo vyakti kapTako sabase Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAkramake prAgaName 343 turI cIja mAnatA hai vaha vIra nahI ho sakatA tathA jo sukhako sarvazreSTha mAnatA hai, vaha sayamI nahI bana sktaa|" isa prakAzase yaha spaSTa hogA, ki jainadharmakI zikSAyeM vIratAke liye kitanI anukUla tathA preraka hai| jo jarA bhI sukhokA parityAga nahI kara sakatA, vaha jIvana utsargakI agniparIkSAmeM kaise uttIrNa ho sakatA hai ? jemsa phUDane Ajake bhogAkAkSI taruNokI ina zabdome AlocanA kI hai, 'Young men dream of martyrdom and unable to sacrifice a single pleasure.' ___ isa vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jainadharmakA gikSaNa parAkrama aura gauryase vimukha nahIM karAtA hai| bhAratavarSame jaktaka jainazikSAkA tathA jainadRSTikA pracAra thA, taba taka deza svatatratAke gikharapara samAsIna thaa| jabase bhAratavarSane krUratA, pArasparika kalaha, bhogalolupatA tathA svArthaparatAkI jaghanya vRttiyokA svAgata kiyA aura sAmpradAyikatA kI vikRta dRSTise vaijJAnika dharmaprasArake mArga meM aparamita vAvAe~ DAlI tathA dhArmika atyAcAra kie tavase svAdhInatAke devatA kUca kara gae aura dainya, durvalatA tathA dAsatAkA dAnava apanA tADava nRtya dikhAne lgaa| eka vidvAnne jaina ahiMsAke prabhAvakA varNana karate hue kahA thA"yadi 15 lAkha jainiyokI ahiMsA lagabhaga 40 koTi mAnavasamudAyakI hisanavRttiko abhibhUtakara usapara apanA prabhAva dikhA sakatI hai, taba to ahisAko gajavakI tAkata huii|" aisI ahiMsAke prabhAvake Age dAsatA aura dabharUpa hiMsanavRttipara pratiSThita mAmrAjyavAdakA jhopaDA kSaNabharame naSTa-bhraSTa hue vinA nahI rhegaa| vAstavame dekhA jAya to bhAratavarpake vikAsa ora abhyutthAnakA jainagikSaNa aura prabhAvake mAtha ghaniSTha savadha rahA hai| nippakSa samIkSakako yaha vAta sahajameM vidita ho jaaygii| kAraNa java jainadharma cadragupta Adi naregoke sAg2ajyame rASTradharma vana karoDo prajAjanokA bhAgyanirmAtA thA, tava yahA yathArthameM dUdhakI nadiyA vahatI Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 344 jainazAsana thii| durAcaraNakA bahuta kama darzana hotA thaa| logoko apane gharomeM tAle taka nahIM lagAne par3ate the| svayaM kI bhUla aura dUsaroke atyAcAroke kAraNa jabase jainazAsanake hrAsakA AraMbha huA tavase usI anupAtase dezakI sthitime antara par3atA gyaa| pro. AyaMgara sadRga udAracaritra vidvAnoke niSpakSa adhyayanase niSpanna sAmagnIse jJAta hotA hai, ki jainadharma, jainamadira, jainazAstrI tathA jainadharmArAdhakokA atyanta krUratApUrNa rItise zaiva Adi dvArA vinAza kiyA gyaa| ve likhate haiM, ki 'pariyapurANam me varNita gaiva vidvAn tirajJAna sabaMdharake caritrase jJAta hotA hai ki pAMDya narezane jainadharmakA parityAga kara zavadharma svIkAra kiyA aura jaino para aisA atyAcAra kiyA, ki jisakI tulanA yogya dakSiNa bhAratake dhArmika Adolanoke itihAsame sAmagrI nahIM milegii| sambancara racita prati dasa padyame eka aisA mArmika padya hai jo jainiyoke prati bhayaMkara vidveSako vyakta karatA hai / isa pADya naregakA samaya 650 IsvI anumAna kiyA jAtA hai| aise hI atyAcAroke kAraNa jainadharma pallava narezoke yahAM atyadhika vipattise AkrAnta huaa| jainadharmake parama vidveSI saMvadharake prayatnate jainoMke hinduo dvArA sahArake citra madurAke mInAkSI mandirake svarNakamala yukta sarovarake maDapakI dIvAlame surakSita rakhe ge| itane & The Jains were also persecuted with such rigour and Cruelty that is almost unparalled in the histoise of religious movement in South India The Soul-stirring hymns of Sambandhar erer' tenth rerse of which was deroted to anathematise the Jains clearly indicate the bitter nature of the struggle -J.G P 154. As though tlus were not sufficient to humiliate that unfortunate race, the whole tragedy is enacted at five of the twelve annual festivals at the Jadura temple : p. 167. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAkrama ke prAgaName 345 mAtrase satuSTa na honeke kAraNa hI mAno usa durghaTanAkA abhinaya varSame honevAle dvAdaza utsavome se pAca utsavomeM kiyA jAtA hai| 'vasavarAjake netRtvame ligAyatone kalacUryaM rAjyase jainiyokA 12vI sadI ke atame sahAra kiyA / tirujJAna sabadharake samayame apparasvAmI eka aura zaiva sAdhune jainadharmake sahAra karAneme agnime ghRtAhutikA kArya kiyA / apparasvAmI ke bAre meM kahA jAtA hai, ki vaha pahale jaina thA, pazcAt eka vizeSa ghaTanA se apparasvAmIne zaivadharma agIkAra kara liyaa| isa kAryameM unakI bahina kI vaDI tatparatA rhii| apparasvAmIke peTameM eka bAra baDI pIDA uThI, apparasvAmIne ziva maMdirame pahu~cakara bhakti kI, isase peTakI pIDA dUra ho gaI, aura vaha kaTTara zaiva ho gyaa| sApradAyikone yaha prayatna kiyA ki una logokI jaina hisinI nIti para AvaraNa paDa jAya, aura ulTA jainiyo ko unake hiMsanake lie prayatnazIla rahanekA doSI banAyA jAya, kintu madurAke mInAkSI mandirakI jaina sahArakI citrAvalI, sahArasmRti utsava manAnA tathA "pairiyyapurANam" me jainadharmake prati viSapUrNa udgAra prophesara Ayagarake isa kathanako pUrNatayA satya pramANita karate hai ki inake nimittase johArakA kArya huA hai vaha aisA bhayakara hai, ki usakI tulanAkI sAmagrI dakSiNa bhAratame kahI bhI nahI milegI / Aja jainadharmake ArAdhaka thoDI sakhyAmeM raha gae aura anya dharmapAlako kI janagaNanAme asAdhAraNa abhivRddhi huI / yadi AtmavikAsa aura abhyu - dayake tattva jainadharmake zikSaName na hote to dezake hrAsa aura vikAsake sAtha At the close of the 12th cen the Lingayatas under the ledership of Basava persecuted the Jains in the Kalachurya dominion P. 26 2 dekho - " sAptAhika bhArata " - peja 6, 10 navambara sa0 47 - appara svAmIpara lekha / " Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jainazAsana anupAta savadha athavA anvaya-vyatirekabhAva nahIM pAyA jaataa| jisa jainazAsaname Izvarako dAsatAko bhI svIkAra na kara vauddhika aura Atmika svAdhInatAkA citra vizvake samakSa rakhA, jisa zikSaNake dvArA agaNita AtmAone karma-zatruokA sahAra kara parama-nirvANa rUpa svAdhInatA prApta kI, usa dharmake zikSaName vyaktigata va rASTrake patanakA anveSaNa mRgakA marIcikAme pAnI dekhane jaisA hai| jaina sAdhakakA Adarza bhagavAn zAtinAtha sadRza cakravartI tIrthakarakA caritra rahatA hai, jisane sAmrAjyakI avasthAme naredracakra para vijaya prApta kI thI aura antame bhogoko kSaNika aura nissAra samajha moha-zatruke nAzanimitta ata-bAhya digambaranvako apanAkara karmasamUhako naSTa kiyaa| vAstavame vikAsa aura prakAzakA mArga vIratA hai| isa vIratAme dInokA sahAra nahIM hotaa| yaha vIratA anyAya aura atyAcArako panapane nahI detii| jainadharma pratyeka prANIko mahAvIra bananekA upadeza detA hai aura kahatA hai -'vinA mahAvIra vane tumhe saccA kalyANa nahIM mila sakatA, mahAvIrakI vRtti para hI vyakti athavA samaSTikA abhyudaya aura abhyutthAna nirbhara hai| kahate hai, eka pratApI rAjA apane vijayollAsame masta ho, socatA thA, ki isa jagatme aisA koI vyakti nahIM bacA, to mere samakSa apane parAkramakA pradarzana kara sake, usI samaya choTese nimittase use krodha AgayA, netra raktavarNa ho ge| kucha kAlake uparAnta anta karaName zAntikA zAsana sthApita hone para viveka jyoti jAgI, taba use yaha bhAna huA, ki merI mahAn vijayakI kalpanA tattvahIna hai, maine apane anta karaName vidyamAna pracchanna zatru krodhAdikA to nAza hI nahIM kiyA / taba vaha lajjita huaa| AcArya vAdIsiMha likhate hai, jaba jIdaMdharakumAra kApThAgArake atyAcArakI kathA sunate hI atyanta kruddha ho gayA thA, tava AryanadI gusne yahI tatva samajhAyA thA, vatsa, sacce zatru para yadi tumhe ropa hai, to isa krodha para kyo nahI kruddha hote, kAraNa isane tumhAre nirvANa-sAmrAjya Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 puNyAnuvandhI vADmaya takako chIna liyA hai| jIvadharakumArane apane parAkrama, puruSArtha eva 'puNya ke prabhAvase apane rAjyako puna prApta to kara liyA, kintu AtmasAmrAjyako prApta karaneke liye antameM unhe sava anAtma padArthokA parityAga kara jinendrakI zaraNa lenI pdd'ii| antame ve kRtArtha hue, kRtakRtya vane, aura mohArijetA vana avinAzI jIvanake adhipati ho ge| vAhya ripuo kI vijayake liye astra , zastra, sainyAdikI AvazyakatA paDatI hai, kintu isa jIvako janmajarAmaraNa kI vipadAoke phande se bacAne vAlI yadi kisIme zakti hai to vaha hai karmArivijetA jinendra kI vItarAgatAkA loko ttara maarg| mUlAcAra meM kahA hai "jamma-jarA-maraNa-samAhidamhi saraNaM Na vijjade loe| jammamaraNamahAriuvAraNaM tu jiNasAsaNaM muttA // " - m puNyAnubandhI vAGmaya bhagavatI sarasvatIke bhaNDArakI mahimA nirAlI hai| usake prasAdase yaha prANI mohAndhakArase vacakara Alokamaya AtmavikAsake kSetrameM pragati karatA hai| isa yugameM itane vegase vipula sAmagrI bhAratIke bhavya bhavaname bharI jA rahI hai ki use dekha kavikI sUkti smaraNa AtI hai" anantapAraM kila zabdazAstraM svalpaM tathAyurvahavazca vighnAH / sAraM tato grAhyamapAsya phalgu haMsaryathA kSIramivAmburAzeH // " 1 isa lokameM janma, jarA, mRtyuse bacaneke lie koI bhI zaraNa nahIM / hAM, janma, jarA, maraNa rUpa mahAzatrukA nivAraNa karanekI sAmarthya jina zAsanake sivAya anyatra nahIM hai| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana zAstra sindhu apAra hai / jIvana thoDA hai / vighnokI ginatI nahI hai / aisI sthiti grantha- samudrakA avagAhana karaneke asaphala prayAsake sthAname sAra bAtako hI grahaNa karanA ucita hai / asAra padArthakA parityAga karanA cAhiye, jaise hasa amburAzime se prayojanIka dugdhamAtrako grahaNa karatA hai / sAdhaka usa jJAnarIzise hI sambandha rakhatA hai, jo AtmAme sAmyabhAvakI vRddhi karatI hai tathA isa jIvako nirvANake parama prakAzamaya pathame pahu~cAtI hai| jo jJAna rAga, dvepa, moha, mAtsarya, dInatA Adi vikRtiyo ko utpanna karatA hai, use yaha kujJAna mAnatA hai / satpuruSa aisI sAmagrI ko AtmavighAtaka batAte hai, jo AviSkArake rUpame prANaghAtaka viSa, phandA, yatra Adike nAmase jagat ke samakSa AtI hai / ' mahApurANakAra bhagavajjinasenane vAstavame unako hI 'kavi tathA vidvAn mAnA hai jinakI bhAratI dharma - kathAgatva hai| unakA kathana hai "dharmAnubandhinI yA syAt kavitA saMva zasyate / zeSA pApAsavAyaiva suprayuktApi 348 jAyate ||" - mahApurANa 1-63 / dharmase sambandhita kavitA hI prazasanIya hai| anya suracita kRtiyA bhI dharmAdhina na hone ke kAraNa pApakarmo ke AgamanakI kAraNa hai / aise racanAkAroko jinasena svAmI kukavi mAnate hai / jina sAkSarokI samajhame yaha bAta nahI AtI, ki rAgAdi rasa se paripUrNa Ananda rasako pravAhita karanevAlI racanAome kyA doSa hai, unako lakSyavindu rakhate hue AdarzavAdI kavi bhUdharadAsajI likhate hai 1 "visajatakUDapajaranaMdhAdisu viNuvaesakaraNeNa / jA khalu paTTa maI mai aNNANa ttiNa veti // " - go0 jI0302 / 2 " ta eva kavayo loke ta eva ca vicakSaNAH / yeSAM dharmakathAgatva bhAratI pratipadyate // " - mahApurANa 1, 62 / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vADmaya 346 "rAga udai jaga andha bhayo sahaja saba logana lAja gvaaii| sIkha vinA nara sIkha rahe viSayAdika sevanako sugharAI // tA para aura race rasa-kAvya kahA kahie tinako niThurAI / andha asUjhanakI akhiyAna mai, jhokata hai raja rAma duhAI // " kavivara vidhAtAkI bhUlako batAte hue kahate hai"e vidhi ! bhUla bhaI tuma te, samujhe na kahA kasari banAI / dIna kuraganake tanameM, tRna danta dharai, karanA nahi AI // kyoM na karI tina jIbhana je rasa kAvya kareM para kauM dukhadAI / sAdhu anugraha durjana daNDa, doU sadhate visarI caturAI // " Adhunika koI koI vidvAn usa racanAko pasanda nahI karate, jisameM kucha tattvopadeza yA sadAcAra-zikSaNakI dhvani ( didactic tone ) pAI jAtI hai| ve usa vicAradhArAse prabhAvita hai jo kahatI hai ki vizuddha, sarasa aura sarala racanAme svAbhAvikatAkA samAveza rahanA caahiye| racanAkArakA kartavya hai ki citrita kie jAne vAle padArthoke viSayame darpaNakI vRtti agIkAra kre| jahA taka janAnurajanakA prazna hai, vahA taka to yaha prAkRtika citraNa adhika rasa-savardhaka hogA , kintu manuSya-jIvana aisA mAmUlI padArtha nahI hai, jisakA lakSya madhukarake samAna bhinna bhinna surabhisampanna puSpokA rasapAna karate hue jIvana vyatIta karanA hai| manuSya-jIvana eka mahAn nidhi hai, aisA anupama avasara hai, javaki sAdhaka Atmazaktiko vikasita karate hue janma-jarA-maraNavihIna amara jIvanake utkRSTa aura ujjvala AnandakI upalabdhike liye prayatna kre| ataeva santone jIvana ke pratyeka aga tathA kAryako tabahI sArthaka tathA upayogI mAnA hai, javaki vaha AtmavikAsako madhuradhvanise samanvita ho| bhogI vyaktiyoko dharmakathA acchI nahIM lgtii| mahApurANakAra jinasena to kahate hai ki 'pavitra dharmakathAko sunakara asat puruSo Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 jainazAsana ke cittame vyathA utpanna hotI hai, jaise mahAgrahase vikArI vyaktiyoko mantravidyAke zravaNa dvArA pIDA hotI hai| ata eva mahApuruSa pavitra aura vimala zikSAoko denA apanA kartavya samajhate hai| loka-prazasA athavA viraktikA unake sanmArgAnuzAsana para koI prabhAva nahIM paDatA, unakA dhyeya prazasAke pramANapatra saMgraha karanA nahI rahatA hai| unakA lakSya sanmArgakA prakAzana rahatA hai| jinasena svAmI kahate hai "pare tuSyantu vA mA vA kaviH svArtha pratIhatAm / na parArAdhanAt zreyaH zreyaH sanmArgadezanAt // 1-76 / pAzcAtyoke bhArata-bhUpara padArpaNa karaneke anantara deza-videzame grantha sagraha tathA unake prakAzana, parizIlana AdikA eka navIna yuga avatarita huaa| usa samaya anya vAGamaya to prakAzame AyA, kintu jaina samAjane zuddhatAke vizeSa mamattvavaza, athavA vidharmiyo dvArA granthanAzakI bhItike kAraNa apanI camatkAraka amUlya kRtiyoko sAhityika kalAkAro ke samakSa lAneme atyadhika zaithilyakA paricaya diyA, aisI hI sApradAyika dRSTi dvArA aneka mahattvapUrNa jaina sAhityakI racanAe bhI anya dharmI batAI gii| IsAkI prathama zatAbdIme elAcArya (kundakunda) dvArA racita jaina gratha 'kurala' kAvyako eka tiruvalluvara nAmake achuta zUdrakI kRti kahA jAtA hai| saubhAgyase pratibhAzAlI vidvAn pro. cakravartIne granthakA anta parIkSaNa karake aisI sAmagrI upasthita kI, ki jisase satya zodhako ko 'kurala' ko jaina racanA svIkAra karanA hogaa| jaise magalAcaraNake padyame kisI bhI hindU devatAkI vandanA na karake unako praNAma kiyA hai "He who walked on lotus"-jo kamala para calate the| jaina purANome 1 "asatAM dUyate cittaM zrutvA dharmakathAM satIm / mantravidyAmivAkaye mahAgrahavikAriNAm // " 1-86 / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnubandhI vADmaya 351 yaha batAyA gayA hai, ki jinendra ke caraNoke nIce devavRnda kamalokI racanA karate hai| tAmila mahAkAvya nIlakezI ke jaina TIkAkAra samaya diva.. kara munivara kuralako "my own bible" hamArA dharmagrantha kahate hai| sApradAyikoke kara tathA kalakapUrNa kRtyoke kAraNa hI sAdhAraNamati sAdhucetaska vyakti dharmamAtrako praNAma kara sAmAnya sadAcArako hI sukhIjIvanakA AdhArastabha mAna pravRtti karate hai| kama logoko isa vAtakA yathArtha avavodha hai ki jisa prakAra alAuddIna, gajanavI, gorI sadRza, yavanone bhAratIya maTha, mandiro, anyabhaNDArokA ananta krUratApUrvaka vinAza kiyA, usase bhI kahI Age baDhakara dhArmika atyAcArokA nizAnA dharmAnya vipravargake izAre para nAcane vAle hindU narezone kiyA thaa| hamAre bahumUlya sAhityakA kaisA nirmama nAza kiyA gayA, isakA varNana sahRdaya vidvAn pro pAra. tAtAcArya, ema e ela TI apane kannaDa jaina sAhitya sambandhI agrejI lekhame karate hue likhate hai "Religious persecution, intolerance, bigotry, conservatism and the like have done much to put keep from the public all that is valuable in Kanada Jain literature. Thousands of bastis have been destroyed, and the libraries set on fire. Several thousands of palmyra manuscripts have been thrown into the Kaveri or the Tungabhadra and the havoc of worms has been equally destructive of he vast treasures of learning." (J. G. P. 178, P.XVI). 1 "pAdau padAni tava yatra jinendra dhatta- padmAni tatra vibudhA parikalpayanti // " -bhaktAmara0 36 - Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 janazAsana jisa prakAra kUTanItina agreja bhAratavAsiyokA svArthavaza bhrAnta citraNa karate hue unako lakaDahAre aura pAnI bharanevAle (Hewers of wood and drawers of water) likhate the, usI prakArakI dUpita bhAvanAvAle eka pAdarI mahAgaya likhate hai"-jainiyoke pAsa mahattvapUrNa sAhityakA abhAva hai, jisa dharmameM isa prakArakI mukhya vAte mAnI jAye, ki Izvarako nahIM mAno, manupyakI pUjA karo, krUra sAdikA sarakSaNa karo, usa dharmako jIvita rahanekA adhikAra nahIM hai| cola naregoke gajyame jaina mandira, maThAdikA apAra nAga kiyA gyaa| isa sambandhame prAyagarakA kathana hai-The chola. sovereigns had ever remained bitter enemies of the faith and who is there that does not know of Raja Chol 's terrible destruction of the Jain temples and monasteries and the ravaging of the country as far as Puligeri ? gujarAtake nareza ajayadevane zivabhaktike atirekavaga vArahavI sadImeM / jainiyokA atyanta nimarma sahAra kiyA aura jaina pramukha logokI baDI berahamIke mAtha hatyA kI / zrI prArcela (Archael) ne ise ina zabdomeM vyakta kiyA hai-'Ajayadeva. a. Shiva King of Gu]rat (1174-1176) began his seign by a merciless persecution of the Jains, torturing their leaders to death.' aise avarNanIya atyAcAroke hote hue bhI 1 The Jains have no literature worthy of the name. A religion in which the chief point insisted on are that one should decry God, worship man & nourish vermin has indeed no right to exist," W. IIopkins-Religion of India. p. 207 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vAGmaya jainiyone kabhI bhI anya sapradAyake devatAokI mUrtiyo, maTho, mandirokA dhvasa nahIM kiyaa| ___ aneka kaTTara vidvAn jainoke prati anAdarakA hI pracAra karate rahate the| udhara jaina sAhityake prati sAmpradAyika vidvAno dvArA bhrAnta pracAra bhI rahA, ata jaba bhAratIya vADmayake viSayame niSpakSa sAhityikone prakAza DAlA, tava bhI jaina vADamayake vAremeM bhrAnta dhAraNAokI abhivRddhi huii| megDAnalDa jaise pazcimake paNDitokI 'India's Past' purAtana bhArata-samvandhI racanAome jaina granthoke vipayameM atyanta alpa prakAza prApta hotA thaa| kabhI-kabhI to aisA mAlUma paDatA thA, ki bhAratIke bhaNDArameM jaina jJAnI janone kucha sAmagrI samarpita bhI kI thI, yA nahIM; yaha nizcita rUpa se nahIM kaha sakate the| sAmpradAyikatA athavA bhrAnta dhAraNAoke bhaMvarase jaina vADmayakA uddhAra kara jagatkA dhyAna usa ora AkarSita karanekA zreya DA0 jaikobI, DA0 harTala sadRza pAzcAtya paDitoko hai| unhone apAra zrama karake jaina zAstroko prApta kiyaa| unakA manana tathA parizIlana karake jagatko batAyA ki jaina vAGmayake kopame amUlya grantharAzi vidyamAna hai, aura vaha itanI apUrva tathA mahattvapUrNa hai, ki usakA paricaya pAe vinA adhyayana pUrNa nahIM samajhA jA sktaa| ina videzI adhyetAoke prasAdase yaha vAta prakAgameM AI ki jaina AcAryoM tathA vidvAnone jIvaname pratyeka aMga para prakAza DAlane vAlI bahumUlya sAmagrI lokahitArtha ww m umm - { "Thus we see that persistent perscutions were directed against the Jains and to the credit of Jamism be it spoken that it never attempted to use the stord against other religions" Vide Article "Jain church in mediaevel India. J. G. P. 125, Vol XVII, 4. 23 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 jainazAsana - nirmANa kI thii| jaina vAGmayakA vizeSa rasapAnake kAraNa tanmaya hone vAle DA0 harTala kitanI sajIva bhASAme apane anta karaNake udgAroko vyakta karate hai - "Now what would Sanskrit poetry be without the large Sanskrit literature of the Jains. The more I learn to know, the more my admiration rises. " - " jainiyoke isa vizAla saMskRta sAhityake abhAva saMskRta kavitAkI kyA dazA hogI ? jaina sAhityakA jaise jaise mujhe jJAna hotA jAtA hai, vaise-vaise hI mere cittame isake prati prazasAkA bhAva vaDhatA jAtA hai|" jaina sAhityake viSaya me pro0 hApkinsa likhate hai - " jaina sAhitya, jo hame prApta huA hai, kAphI vizAla hai| usakA ucita aga prakAzita bhI ho cukA hai| isase jaina aura bauddha dharmo ke sambandhake vAreme purAtana vizvAsoke sazodhanakI AvazyakatA utpanna hotI hai| "" jemsa viseTa priTa nAmaka amerikana mizanarI apanI pustaka " India and its Faiths" ( pR0 258 ) me likhate hai - " jaina dhArmika graMthoke nirmANakartA vidvAn vaDe vyavasthita vicAraka rahe hai / ve gaNitame vizeSa dakSa rahe hai / ve yaha bAta jAnate hai, ki isa vizvame kitane prakArake vibhinna padArtha hai| inakI inhone gaNanA karake usake nakze banAe hai / isase ve pratyeka vAtako yathAsthAna batA sakate hai / " yahA lekhakakI 3. The Jain literature left to us is quite large and enough has been published alieady to make it necessary to revise the old belief in regard to the relation between Jainism and Buddhism -The Religions of India P. 286. "The writers of the Jain sacred books are very systematic thinkers and particularly 'strong' on arithmetic. They know Just how many different Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vADmaya 355 dRSTike samakSa jainiyoke gommaTasAra karmakADame varNita karma prakRtiyokA sUkSma varNana vidyamAna hai, jise dekhakara pratyeka vijJa vyakti vismita hue vinA nahIM rhtaa| vismayakA kAraNa yaha hai ki usa varNanameM kahI bhI pUrvApara virodha yA avyavasthA nahI aatii| ___ DA. vAsudevazaraNa agravAla, apane "jaina sAhityame prAcIna aitihAsika sAmagrI" zIrSaka nivandhame likhate hai-"harSakI bAta hai ki vauddha sAhityase sava vAtomeM barAbarIkA Takkara lene vAlA jainokA bhI eka vizAla sAhitya hai| durbhAgyase unake prAmANika aura sulabha prakAzanakA kArya bauddha sAhityakI apekSA kucha pichar3A huA raha gyaa| isI kAraNa mahAvIrakAla aura unake paravartI kAlake itihAsa nirmANa aura tithi krama nirNayame jaina sAhityakA adhika upayoga nahIM ho paayaa| ava zanai zanai. yaha kamI dUra ho rahI hai|" DA0 agravAla likhate hai-"jaina samAjakI eka dUsarI bahumUlya dena hai| vaha madhyakAla kA jainasAhitya hai jisakI racanA saMskRta aura apabhrazame lagabhaga eka sahasra varSoM taka (500 I0-1600 I0) hotI rhii| isakI tulanA vauddhoke usa paravartI saMskRta sAhityase ho sakatI hai, jisakA samAT kaniSka yA azvaghoSake samayase vananA zurU huA aura vArahavI zatAbdI arthAt nAlandAke asta hone taka banatA rhaa| dono sAhityome kaI prakArakI samAnatAe~ aura kucha viSamatAe~ bhI hai| donomeM vaijJAnika granya aneka hai| kAvya aura upAkhyAnokI bhI bahutAyata hai| parantu bauddhoke sahaja yAna aura guhya samAjase prerita sAhityake prabhAvase jaina loga bace rhe| jaina-sAhityame aitihAsika kAvya aura pravandhakI kinds of different things there are in the universe and they have them all tabulated and numbered, so that they shall bave a place for every thing and every thing in its place." p. 258. Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana bhI vizeSatA rhii| madhyakAlIna bhAratIya itihAsake lie isa vizAla jaina sAhityakA pArAyaNa atyanta Avazyaka hai| eka ora 'yazastilakacamyU' aura 'tilakamaMjarI' jaise vizAla gadya grantha hai, jiname musalima kAlase pahalekI sAmanta saskRtikA saccA citra hai, dUsarI ora puSpadantakRta 'mahApurANa' jaise diggaja grantha hai, jinase bhASAzAstrake atirikta sAmAjika rahana-sahanakA bhI paryApta paricaya milatA hai| vANabhaTTakI kAdambarIke lagabhaga 500 varSa bAda likhI huI tilakamajarI nAmaka gadyakathA saMskRta sAhityakA eka atyanta manohArI grantha hai| saskRtise, sambandhita pAribhASika zabdokA baDA uttama sagraha isa grathase prastuta kiyA jA sakatA hai| 'upamitibhavaprapacakathA' aura 'samarAiccakahA bhI vaDe kathA-grantha hai, jiname sthAna-sthAna para tatkAlIna sAskRtika citra pAe jAte hai| devAnandamahAkAvya, kumArapAlacaritra, prabhAvakacaritra, jambUsvAmI carita tathA hIrasaubhAgyakAvyameM itihAsakI bahumUlya sAmagrI vidyamAna hai| 'bhAnucandracaritam' se samrATa akabara aura unake pramukha darabArIjanoM ke caritra para mahattvapUrNa prakAza par3atA hai| banArasIdAsajI mahAkavike 'ardhakathAnaka' ke dvArA akabara tathA jahAgIrakAlIna dezakI paristhitipara prakAza paDatA hai tathA yaha bhI vidita hai ki muslima narezoke prati prajAjanakA kitanA gADha anurAga rahatA thaa| ____ kAgI gavarnamenTa saMskRta kAlejake priMsipala DA0 maMgaladevane 'jaina vidvAsa saskRtasAhitya ca' nAmaka saMskRta bhASAme likhe gae vicArapUrNa sundara nivandhame 'amarakoSa' nAmaka prakhyAta saMskRta koSako jaina racanA svIkAra kI hai| unhone AtmAnuzAsana, dharmazarmAbhyudaya, subhASitaratnasandoha, kSatracUDAmaNi, vidagdhamukha maNDana, yazastilakacampU, jIva 1 anekAMta varSa 5, kiraNa 12 pR0 364 / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vADmaya , ' 357 ndharacampU Adiko zabdasaundarya, racanAcAturya, arthagabhIratAke kAraNa vidvAnoke lie sammAnanIya batAyA hai| alakAra zAstrake rUpameM alakAracitAmaNiko bhI mahattvapUrNa kahA hai| vyAkaraNake kSetrameM jainendra, zAkaTAyana, gavdArNava, kaumAra, trivikrama, cintAmaNi prabhRti upalabdha bhASyo eva mUla granthokI gaNanA karanepara jaina vyAkaraNake lagabhaga tIsa grantha pAe jAte hai| pANinIyake sAtha jainendrakI sUkSmadRSTise tulanA karane para jainendrakAra maharpi pUjyapAdakA zabdazAstra para adhikAra, sUtraracanApATava, arthabahulatA tathA alpazabdaprayoga Adi vAte samIkSakake anta karaNa para apanA sthAna vanAe vinA nahI raha sktii| kheda itanA hai, ki jisa prakAra pANinIya vyAkaraNake adhyayanAdi dvArA usakA pracAra kiyA jAtA hai, usI prakAra jainendra vyAkaraNake prati AtmIyatA .tathA mamatva nahIM hai| jahA vaiyAkaraNokI duniyAme ardhamAtrAkI nyUnatA putrotpatti sadRga Anada pradAna karatI hai, vahA jainendra ke sUtrome aneka zabdokA lAghava dekha pUjyapAda svAmIkI lokottaratA prakAzita hotI hai aura kavikI yaha ukti sArthaka pratIta hotI "pramANamakalakasya pUjyapAdasya lakSaNam / dhanaJjayakaveH kAvyaM ratnatrayamapazcimam // " yadi asAmpradAyika tathA mArmika vicAraka bhAvase jaina racanAoke sAtha anya kRtiyokI tulanA kI jAya, to jAnIjanoko jainavADmayakI yathArtha mahattAkA bodha ho| jaina racanAokA ucita parizIlana, unapara AlocanAokA nirmANa kiyA jAnA eva zuddha anuvAdokA prakAzame AnA atyanta Avazyaka hai| kAlidAsakA meghadUta sasArameM vikhyAta ho gayA hai, kintu usakI samasyApUrti karate hue bhagavAn pArzvanAthakA jIvana gumphita karane vAle bhagavat jinasenake pArvAbhyudayakA kitane logone darzana kiyA hai ? ava taka aisI mahanIya racanA kA hindI anuvAda Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 jainazAsana athavA meghadUta aura pAzrvAbhyudayakA tulanAtmaka adhyayana sadRza racanAe prakAzita nahIM huii| sahRdaya mAmika vidvAn pro0 pAThaka' jisa pArvAbhyudayako meghadUtakI apekSA vizepa kavitvapUrNa racanA sasArake samakSa udghopita karate haiM, usake prati jaina samAjakI upekSA athavA anya logo kI anAsakti isa tathyako samajhaneme sahAyatA pradAna karatI hai, ki mahattvapUrNa, gabhIra tathA AnandadAyI jaina sAhityakA apracAra kyo huA tathA loka usakI garimAse kyo aparicita rahA aura aba bhI aparicita hai ? pArvAbhyudayakI mahattAko 'prakAzita karane vAlA yaha padya pratyeka udAra zrImAn eva vidvAnke lakSyagocara rahanA cAhiye "zrIpAzrvAt sAdhutaH sAdhuH kamaThAt khalataH khlH| pArvAbhyudayataH kAvyaM na ca kvacana dRzyate // " sAdhutAme bhagavAn pArzvanAthake sadRza anya nahIM dikhatA hai aura duSTatA karaneme kamaThake samAna koI aura nahI hai| pArzvanAtha bhagavAnke abhyudayakA varNana karane vAle pArvAbhyudaya kAvya sadRza racanA anyatra nahIM hai| ___ mahAkavi haricandakA dharmazarmAbhyudaya jaisA anupama ratna abataka susapAdita tathA anUdita hokara jagatke samakSa nahI aayaa| yahI bAta unake jIvandharacampake viSayame caritArtha hotI hai| saMskRtajJoke sasArame vANakI yaha sUkti suprasiddha hai ki haricandra mahAkavikI gadya racanA zreSTha hai-'bhaTTAraharicandasya gadyabandho nRpaayte'| mahAkavi ahahAsakA purudevacampU atyanta manohAriNI, pADitya eva kavitva pUrNa racanA hai| munisuvratakAvyakI racanA bhI atyanta sundara hai| 1. "The first place among Indian poets is alloted to Kalidas byconsent of all. Jinasena the author of pAzvarvAbhyudaya claims to be considered a better genius than the author of Cloud Messenger meghadUta'-Prof K. B. Pathak. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' puNyAnuvandhI vAGmaya 356 manohara eva gabhIra anubhavapUrNa subhApita ratnose alakRta tathA vizuddha vicArokA preraka kSatracUDAmaNikAvyakA rasAsvAda pratyeka sarasvatIbhaktako lenA caahie| AcArya vAdI saha kA jIvadharasvAmIke caritrako prakAzita karane vAlA 'gadyacintAmaNi' jaisA apUrva, gabhIra, kavitva eva jJAnapUrNa mahAkAvya jisake adhyayana gocara huA hai, use vidita hogA, ki 'kAdambarI' hI gadyajagatkI zreSTha kRti nahIM hai, kintu gadyacintAmaNi aura yazastilakacampU nAmakI jaina racanAe~ bhI hai| isa prakAzame kucha bhaktokA yaha kIrtana ki 'vANocchiSTamida jagat atizayokti athavA bhaktipUrNa udgAra mAnA jaaygaa| mahAkavi vIranadikA caMdraprabhacaritra yathArthame sudhAzuke sadRza Ananda tathA zAnti pradAna karatA hai| kavivara hastimallakA maithilIkalyANa tathA vikrAntakaurava nAmaka nATaka nATya sAhityame mahattvapUrNa hai| yadi sahRdaya sAhityika jaina kAvyaracanAokA manana tathA parizIlana kare, to use yaha anubhava hogA, ki jisa prakAra tattvajJAnake kSetrame jaina RSiyo tathA jJAnI jano ne apUrva sAmagrI pradAna kI hai, usI prakAra sAhitya-sasArako bhI unakI dena anupama hai| ___ jaina vidvAnone saMskRta bhASA taka hI apanI kalyANadAyinI racanAoko sImita nahIM kiyA, kintu anya bhASAome bhI unakI racanAe~ gauravazAlinI hai| pratyeka jIvanopayogI viSaya para jaina manIndrone lokahitArtha prakAza DAlanekA saphala prayatna kiyA hai| prophesara balarakA kathana hai ki nigene vyAkaraNa, jyotipa tathA anya jJAnake vipayome itanI pravINatA prApta kI hai, ki isa viSayame unake zatru { "The Jains have accomplished so much importance in grammar, astronomy, as well as in some branches of letters that they have won respect even from their cnemies and some of their works are still of impor Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 janazAsana bhI unakA sammAna karate hai| unake kucha zAstra to yUropIya vijJAna ke lie ava bhI mahattvapUrNa hai| jaina sAdhuoke dvArA nirmita nIva para tAmila, telagU, tathA kannar3a sAhityika bhASAokI avasthiti hai| prAkRta vimarzavicakSaNa rA0 ba0 narasiMhAcArya ema0 e0 apane 'karNATakakavicarite' granthame likhate hai-'kannaDa-bhASAke Adya kavi jaina hai| aba taka upalabdha prAcIna aura utkRSTa racanAokA zreya jainiyo ko hai|' kannaDa sAhityake eka marmajJa vidvAn likhate hai-"kannaDa bhASA ke ucca koTike sATha kaviyome pacAsa kavi jaina hue hai| inamese cAlIsa kaviyoke samakakSa kavi itara sapradAyomeM upalabdha nahIM hote|" kaviratnatrayake nAmase vikhyAta jaina rAmAyaNakAra mahA kavi papa, zAntinAtha purANake racayitA mahAkavi punna eva ajitanAthapurANake racayitA kavivara rana jaina hI hue hai| mahAkavi papa to kannaDa prAntame itanI adhika sArvajanika vadanAko prApta karate hai, jitanI ki anya bhApAoke zreSTha kaviyoko bhI prApta nahIM hotii| jinakA saparka karNATaka Adi prAntIya sAhityikoke sAtha huA ho ve jAnate hai, ki zreSTha jaina racanAkAroke prasAdase janetara bandhu bhI jaina tattvajJAnake gabhIra eva mahattvapUrNa tattvase bhI paricita tathA prabhAvita rahate hai| adhyApaka zrI rAmAsvAmI Ayagara kA kathana hai ki tAmila sAhityako jo jaina vidvAnokI dena hai, vaha tAmila tance to European science The Kanalese literary language and the Tamil and Telgu rest on the foundations laid by the Jain monks." - Indian Sects of the Jains'-p. 22. { "The Jain contribution to Tamil literature form the most precious possessions of the Tamilians. The largest portion of the Sanskrit deriviations found in the Tamil language was introduced by the Jains. They Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vAGmaya 661 bhASiyoke liye atyanta mUlyavAn nidhi hai| tAmila bhApAme jo saskRta bhApAke vahutase zabda pAye jAte haiM, yaha kArya jainiyo dvArA sampanna kiyA gayA thaa| unane grahaNa kiye gaye saMskRta bhApAke gandome aisA parivartana kiyA, ki ve tAmila bhApAkI dhvanigata niyamoke anurUpa ho jaave|, kannaDa sAhitya bhI jainiyokA adhika RgI hai| vAstavika vAta to yaha hai, ki ve usa bhASAke janaka hai| kannaDa bhASAke viSayameM zrI rAisa kA kathana vigepa upayogI hai'-"12 vI sadIke madhya taka kevala jaina sAhitya hI pAyA jAtA hai, tathA usake pazcAt bhI bahuta kAla taka jaina sAhitya pramukha rahA hai| usameM adhika prAcIna racanAe eva atyanta ucca vahusaMkhyaka grantha bhI sammilita hai|" ___ jaina sAhityake mahattvako hRdayagama karane vAle eka mahAn sAhityasevIne hamase eka bAra kahA thA, ki "jaina sAhityake dvArA jainadharma jIvita rhegaa|" isa mAhityake prANapUrNa rahanekA anyatama kAraNa yaha bhI hai ki jainasAhityake nirmANameM tapovanavAsI, gAnta, nirAkula, parama sAttvika pravRtti tathA AhAravAle, udAttacaritra tathA mahAn jJAnI munIndrokA puNya jIvana pradhAna kAraNa rahA hai| sAttvika jIvanazAlI altered the Sanskrit, which they borrowed in order to bring it in accordance with Tamil euphonic rules. The Kanarese literature also owes a great deal to the Jains. In fact they were the originators of it." ? Until the middle of the 12th Con it is exclusively Jain and Jain literature continues to be prominent for long after It includes all the more ancient and many of the most eninent of Kanaresc pritings" Vide Prof M. S. Ramaysami Ayanger's article "The Jains in the Tamil Countries'-Jain Gazette P. 166 Vol. (XV) Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 jainazAsana tathA pratibhAvAn vyaktiyokI racanAkA rasa, gabhIratA aura mAdhurya itara vyaktiyokI kRtiyome kaise A sakatA hai ? ___bhagavAn mahAvIra prabhukI divya tathA sarvAgINa satyako prakAzame lAne vAlI divyadhvaniko arthata grahaNakara zramaNottama gautama gaNadharane AcArAga Adi dvAdaza agokI racanA kI, unakA svarUpa aura vistAra Adike parijJAnArtha gommaTasAra jIvakANDakI 344 se 367 gAthA paryanta vivecanakA parizIlana karanA caahiye| usase pramANita hotA hai ki jinendrakI vANIme mahApuruSokA puNya caritra, sadAcaraNakA mArga, dArzanika cintanA tathA isa jagatke AkAra-prakAra AdikA anuyoga catuSTayake nAmase atyanta vizada varNana kiyA gayA hai| yahA yaha gakA sahaja utpanna hotI hai, ki sAdhakake lie upayogI AtmanirmalatAprada AdhyAtmika sAhityakA hI nirmANa Avazyaka thaa| anya viSayokA vivecana jaina maharSiyone kisa lie kiyA? isakA samAdhAna yaha hai ki manuSyakA mana cacala vandara ke samAna hai, jise karmarUpI vicchne DaMsa liyA hai aura jisane moharUpI tIna madirA kA pAna kiyA hai| vaha adhika samaya taka AdhyAtmika jagatme vicaraNa karane meM asamartha hai , ata vaha amArgame svacchada vihAra kara anartha utpanna na kare, isa pavitra uddezyase anya bhI viSayokA pratipAdana kiyA gayA, jiname citta lagA rahe aura sAdhaka rAga, dveSase apanI manovRttiko vcaave| jainazAsanake grathokA antima lakSya athavA dhyeya AtmanirmalatA tathA viSaya-virakti hai| * isIliye sAhityakI racanAome lokarucikA lakSya karate hue usame AkarSaNanimitta zRgArAdi rasokA bhI yathAsthAna ucita upayoga kiyA gayA hai, kintu vahA usa zRgAra tathA bhogako jIvanake lie asAra sAmagrI vatA Atmajyotike prakAzama svarUpopalabdhikI ora preraNA kI gaI hai, aisI sthitime vahA zRgArAdi rasokI mukhyatA nahI rahatI hai| bhadanta Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vADmaya 363 guNabhadra svAmIne AtmAnuzAsanameM eka sundara zikSA dI hai:-"buddhizAlI vyaktiko ucita hai ki apane manarUpI vandarako zrutaskandhadvAdazAgarUpa mahAn vRkSameM rmaave|" gaNita, jyotipa Adi viSayome citta laganepara manakI cacalatA dUra hotI hai| vaha gAnta eva nirupadrava ho jAtA hai| navamI sadIme racita mahAvIrAcAryake gaNitasAra-saMgrahame jaina dRSTise gaNitazAstrapara mArmika prakAga DAlA gayA hai| gaNita granthake vizeSajJa pro0 datta mahAzayane isa gaNita granyake vipayame likhA hai-tribhuja (Rational triangle) ke viSayame vizepa vAtoko prakAzame lAnekA zreya yathArthameM mahAvIra AcAryako hai| Adhunika itihAsavettA bhUlase yaha zreya ukta AcAryake pazcAdvartI lekhakoko dete hai| darzana aura nyAyake kSetrameM samantabhadra, siddhasena, akalaka, haribhadra, vidyAnandi, mANikyanandi, prabhAcandra, anantavIrya, abhayadeva, vAdideva, hemacandra, mallipeNa, yazovijaya Adi kI racanAe itanI mahattvapUrNa hai, ki unakA samyak parizIlana adhyetA ko jainazAsanakI ora AkarSita kiye vinA nahIM rhtaa| svAmI samantabhadrakI racanAe apanI lokottaratA tathA asAdhAraNatAke lie vikhyAta hai| unakA devAgamastotra vizvake samasta cintakoke lie cintAmaNike 1 "anekAntAtmArthaprasavaphalabhArAtivinate vaca.parNAkoNe vipulanayazAkhAzatayute / samuttuMge samyakpratatamatimUle pratidinaM zrutaskandhe dhImAn ramayatu manomarkaTamamum // " --yAtmAnuzAsana / 170 What is more important for the general history of mathematics, certain methods of finding solutions of rational triangles, the credit for the discovery of which should very rightly go to Waharira, are attributed by modern historians, by mistake to writers posterior to him. -Bulletin Cal Jath Soc XXI 116. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jainazAsana samAna hai| vidyAnandi sadRga aneka cintakone usa stotrake anuzIlana ke phalasvarUpa jainagAsanako svIkAra kiyaa| usa 114 zloka pramANastotrapara tArkika tapasvI akalakadevane aSTazatI TIkA ATha sau zloka pramANa banAI / usapara AcArya vidyAnandine ATha hajAra zloka pramANa aSTasahasrI nAmakI vizvAtizAyinI TIkA bnaaii| isa racanAke viSaya meM svaya granthakAra ne likhA hai "zrotavyASTasahastrI zrutaiH kimanyaiH shsrsNkhyaanH| vijJAyate yayaiva svasamaya-parasamayasadbhAvaH / / " 'yathArthame sunane yogya zAstra to aSTasahasrI hai| use sunaneke anantara hajAro zAstroke zravaName kyA sAra hai? isa eka granthake dvArA hI svasamaya--apane siddhAnta tathA para samaya-anya siddhAntokA avavodha hotA hai|' ___bhagavadgItAkI Ajake yugame sundara eva tAttvika nirUpaNake kAraNa bahuta prazasA sunaneme AtI hai, isI dRSTi se yadi hama devAgamastotra para 'vicAra kare, to niSpakSa bhAvase hame bahinagItAke samAna vizeSa gaurava jyeSTha bandhu devAgamastotrako pradAna karanA nyAya hogA, kAraNa usameM vividha dArzanika bhrAnta dhAraNAokI durvalatAoko prakaTa karate hue samanvayakA asAdhAraNa aura apUrva mArga upasthita kiyA gayA hai / jaina AcArya paraparAme samantabhadra svAmIke pANDitya para bar3I zraddhA tathA sammAnakI bhAvanA vyakta kI gaI hai| AcArya vIranandi kahate hai "guNAnvitA nirmalavRttamauktikA narottamaH kaNThavibhUSaNokRtA / na hArayaSTi: parameva durlabhA samantabhadrAdibhavA ca bhAratI // " guNAnvita-DorAyukta, nirmala eva gola muktAphala sayukta, puNyAmAoke dvArA kaNThame dhAraNa kI gaI hArayaSTi hI durlabha nahIM hai, kintu -samantabhadrAdi AcAryokI vANI bhI durlabha hai, kAraNa vaha bhI guNAnvita oja, mAdhurya Adi guNasampanna hai, vaha bhI nirmalacaritra muktAtmAoke Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vAGmaya varNanase yukta hai, mahAn manIndro Adine usa sarasa vANIse apane kaNThako alakRta kiyA hai| isI prakAra tAmila racanAome nIlakezI nAmakA mahAn vicArapUrNa tathA dArzanika gutthiyoko sulajhAkara ahiMsA tattvajJAna kI pratiSThA sthApita karanevAlA kAvya samayadivAkara vAmana munikI TIkA sahita rAva bahAdura prophesara zrI e. cakravartI ema0 e0 madrAsake dvArA prakAzameM AyA hai| usame bhI tulanAtmaka paddhatise satyakI upalabdhikA sundara prayatna kiyA gayA hai| zrIcakravartIkI 320 pejakI bhUmikA agrejI meM chapI hai| isase tAmilase aparicita vyakti bhI usakA rasAsvAdana kara sakate hai| jIvaka-cintAmaNi, triSaSThicaritra, nannUla kanaDIkI ujjvala jaina racanAe madrAsa vizva vidyAlayane vI e ,ema e ke pAThyakramame rakhI hai| jaina granthakArone bhASAko bhAva prakAzana karanekA sAdhanamAtra maanaa| isa kAraNa inhone saskRta ko hI devavANI-vidvAnokI bhApA-samajha anya bhApAoke prati upekSA nahI kI, pratyuta hara eka sajIva bhASAke mAdhyamase vItarAga jinendradevakI pavitra dezanAkA jagatmeM prasAra kiyaa| vaidika paNDita saskRtake saundarya para hI mugdha the, kintu jainiyone purAtana yugame prAkRta nAmaka janatAkI bhASAko apane upadezakA avalambana vanA atyanta puSTa, prasanna tathA gabhIra racanAo dvArA usake bhaNDArako alakRta kiyaa| ___ IsavIke prArabha kAlameM puSpadanta, bhUtavali, guNadhara, kundakunda, yativRSabha Adi munIndrone apanI mahattvapUrNa racanAoke dvArA prAkRtabhASAke mastakako atyanta samunnata kiyA hai| puSpadanta bhatali kRta khaTkhaDAgamakI 46000 zloka pramANa prAkRta bhASAmeM sUtra racanAke prameyakI apUrvatA vizvako cakita karanevAlI hai| lagabhaga 6 hajAra zloka pramANa prAkRta sUtro para vIrasenAcAryane vahattara hajAra zloka pramANa dhavalA TIkA nAmakA sarvAMga sundara bhASya rcaa| bhUtavali svAmIkA 40 hajAra zloka pramANa mahAvandha atha vizva sAhityakI anupama nidhi hai / guNadhara AcAryane 180 gAthAomeM kaSAyaprAbhUta. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana banAyA, jisakI TIkA jayadhavalA 60 hajAra zloka pramANa vIrasena svAmI tathA unake ziSya bhagavajjinasenane kI hai| kundakunda munIndrane adhyAtma nAmaka parA-vidyAke amRtarasase ApUrNa anupama grantharAja samayasArakI racanA kii| usake Ananda-nirjharake prabhAvase jagat kA paritApa satapta nahI krtaa| unakI yaha zikSA pratyeka sAdhakake lie zvAsocchavAsakI pavanase bhI adhika mahattvapUrNa hai aura pratyeka satpuruSako use sadA hRdayame samupasthita rakhanA cAhiye, "merI AtmA eka hai| avinAzI hai| jJAna-darzana-zaktisampanna hai| merI AtmAko choDakara zeSa saba bAharI vastue hai| yathArthame ve merI nahI hai| unakA merI AtmAke sAtha sayoga sambandha ho gayA hai|" merI AtmA jaba vinAza-rahita hai, taba vajrapAta bhI usakA kucha vigADa nahIM kara sakatA hai| zarIrake nAza honese merI AtmAkA kucha bhI nahI vigaDatA hai| kAraNa, zarIra merI AtmAse pRthak hai| merI AtmA to eka hai, eka thI, aura yathArthata eka hI rhegii| jisakI isa siddhAnta para zraddhA jama cukI hai vaha na mRtyuse DaratA hai, na vipattise ghavaDAtA hai aura na bhogaviSayose vyAmugdha hI vanatA hai| vaha sAdhaka eka yahI tattva apane hRdaya paTala para utkIrNa karatA hai "ego me sAsado AdA nnaannsnnlkkhnno| saisA me bAhirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA // " 'prAkRta bhASAke pazcAt udbhUta honevAlI vibhinna prAtIya bhASAokI madhyavartinI apabhraga nAmakI bhASAme bhI jaina kaviyone stutya kArya kiyA hai| aba taka isa bhASAme likhe gae upalabdha bahumUlya granthomeM jaina raca 1 zvetAmbara AgamagranthokI vipularAzi isI bhASAke bhaNDArakA bahumUlya bhAga hai| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 puNyAnuvanvI vAGmaya nAokI hI vipulatA hai| yaha bhASA zrutimadhura mAlUma hotI hai| isake viSayameM yaha kayana yathArtha hai-"desila bananA saba jana miTavA" / isa bhASAme puSpadanta mahAkavikA mahApurANa atyanta kIrtimAna hai| ye puSpadanta paTkhaDAgamake racayitA puSpadanta svAmIse bhinna hai| ye navamI sadIme hue hai, inake pitA-mAtA pahile zivabhakta brAhmaNa the paJcAt unhone jainadharma svIkAra kiyA thaa| apane mAtA-pitAke dvArA jainadharmako agIkAra karanepara puSpadantane bhI jainazAsanako svIkAra kiyA hogA, aisA pratIta hotA hai| inakI racanAme gabda, artha, rasapravAha AdikI dRSTise apUrva saudarya hai| mahAkavike mahApurAName 122 sadhiyA hai| glokasaMkhyA lagabhaga 20 hajAra hai / yadi rASTra bhApAme isakA anuvAda mUla sahita prakAzita kiyA jAya to sAhityarasikoko mahAn Anada prApta hogaa| kavike NAyakumAracariu aura jasahacariu bhI prakhyAta gratha hai| raidhU kavikI dAlakSaNa pUjA prasiddha hai, vaha bahuta rasapUrNa hai| kavine harivagapurANa, rAmapurANa, siddhacakracaritra, sammattaguNanidhAna Adi lagabhaga caubIsa gratha purANa, siddhAnta, adhyAtma tathA chanda gAstra Adike solahavIM sadIme banAye the| kanakAmara muni racita karakaNDucaritra bhI eka sundara racanA hai| usame karakaNDunaregakA Akarpaka caritra diyA hai| yadi apabhra za sAhityakA gaharA adhyayana kiyA jAya to bhAratIya itihAsa aura sAhityake liye vahumUlya aura apUrva sAmagrI prApta hue vinA na rahegI , ! abhI paM0 rAhula jIne svayabhU kavi racita paumacariukA manana kiyA, to unheM yaha pratibhAsa huA, ki rAmacaritamAnasake nirmAtA vikhyAta hindIkavi tulasIdAnajIkI racanA para paumacariukA gaharA prabhAva hai| yaha vAta zrI rAhulajIne san 1945 kI sarasvatIme prakaTa kI hai| isI prakAra na jAne kitanI avakArame par3I huI vAte prakAzame AvegI aura kitanI bhrAnta dhAraNAokA parimArjana na hogA? hindI bhASAmeM bhI vanArasIdAsa, Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 jainazAsana bhaiyA bhagavatIdAsa, bhUdharadAsa, dyAnatarAya, daulatarAma, jayacanda, ToDaranala, sadAsukha aura bhAgacanda Adi vidvAnone bahumUlya' racanAe kI hai, jinase sAdhakako vigepa prakAga aura sphUrti prApta hue binA na rahegI / hajAro apUrva aparicita grathoke viSayame parijJAna karAnA eka choTese lekhake liye asabhava hai| ata. hamane saMkSepame usa vizAla jainavAGmayarUpa samudrakI isa sakSipta lekha rUpa vAtAyana dvArA atyanta sthUlarUpase eka jhalakamAtra dikhAnA ucita samajhA jisase vizeSa jijJAsAkA udaya ho / ava hama kucha avataraNo dvArA isa bAta para prakAza DAlege ki, jaina racanAome kitanI anupama, sarasa, zAta tathA sphUrtipUrNa sAmagrI vidyamAna hai / amRtacandra sUri apane AdhyAtmika grantha nATaka samayasArame likhate hai-'java tAttvika dRSTi udita hotI hai, taba yaha bAta prakAzita hotI haiM ki AtmAkA svarUpa parabhAvase bhinna hai, vaha paripUrNa hai, usakA na Arambha hai aura na avasAna hai / vaha advitIya hai, sakalpa-vikalpake prapacase vaha rahita hai / ' AtmA amara hai, isa viSaya me amRtacandra sUrikA kitanA hRdayagrAhI spaSTIkaraNa hai ? ve kahate hai - "prANoke nAzakA hI to nAma mRtyu 1 inake paricaya ke lie isI saMsthAse prakAzita 'hindI jaina sAhityakA saMkSipta itihAsa' pustaka dekhanA cAhie / 2 'AtmasvabhAvaM parabhAvabhinnamApUrNa mAdyantavimuktamekam / vilInasaMkalpavikalpajAlaM prakAzayan zuddhanayo'bhyudeti // " - nA0 sa0 10 1 kilAsyAtmano 3 " prANocchedamudAharanti maraNaM prANAH jJAnaM tat svayameva zAzvatatayA nocchidyate jAtucit / tasyAto maraNaM na kiMcana bhavet tadbhoH kuto jJAnino niHzaMkaH satataM svayaM sa sahaja jJAnaM sadA vindati // " - nA0 sa0 6 27 // Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvancI vAGmaya 36e hai / isa AtmAkA prANa jJAna hai, jo avinAzI rahaneke kAraNa kabhI bhI vinaSTa nahI hotaa| isa kAraNa AtmAkA bhI kabhI naraNa nahI hotA / ata. jJAnI janako kisa bAta kA Dara hogA ? vaha nirbhayatApUrvaka svayaM sadA svAbhAvika jJAnako prApta karatA hai / pUjyapAda svAmI kitanI " jo paramAtmA hai, vahI meM hUM, ujjvala tathA gabhIra vAta kahate hai( AtmapanA donome vidyamAna hai ) jo meM hU~, vahI paramAtmA hai / aisI sthitime mujhe apanI AtmAkI hI ArAvanA karanA ucita hai, anyakI nahI / ' budhajanajI likhate haiM - "muka tuma bheda yo, aura bheda kacha nAhi / tuma tana tana parabrahma bhae, hama dukhiyA tana mAMhi // " - satasaI / AtmatattvakA sAkSAtkAra kisa avasthAme hotA hai isa para svAmI pUjyapAda kahate hai - java anta. karaNa-jala rAga-dveSa, mohAdikI laharoMse cacala nahI rahatA hai, taba sAthaka AtmatattvakA sAkSAtkAra karatA hai / anyaloga usa tattvako nahI jAnate hai / unakA yaha bhI kayana hai ki isa 'zarIrame Atma dRSTi yA AtmacitanAke kAraNa yaha jIva zarIrAntara vAraNa karaneke kAraNako prApta karatA hai | videhatvakI upalabdhi - zarIra rahita apane Atma-svarUpakI prApti - kA vIja haiM AtmAmeM hI AtmabhAvanA dhAraNa karanA / 1 " yaH paramAtmA sa evAhaM yo'haM la paramastataH / zrahameva mayopAsyo nAnyaH kazciditi sthitiH // " - samAdhitantra 31 / 2 " rAgadveSAdikallolaralolaM yanmanojalam / sa pazyatyAtmanastattvaM tattattva netarI janaH // 35 // " 3 " dehAntargatervojaM dehe'sminnAtmabhAvanA / vIjaM videhaniSpatteH zrAtmanyevAtmabhAvanA // 74 // " - sa0 ta0 / 24 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana iSTopadeza kahA hai- " tattvakA niSkarSa hai - jIva pRthak hai aura pudgala bhI pRthak hai / isake sivAya jo kucha bhI kahA jAtA hai, vaha isakA hI spaSTIkaraNa hai|' 370 isa kAraNa AtmajJAnI RSi kahate hai - "jisa upAya se yaha jIva avidyAmaya avasthAkA parityAga kara vidyAmaya - jJAnajyotimaya sthitiko prApta kara sake, usakI hI carcA karo, dUsarose usake viSaya me pUcho, usakI hI kAmanA kro| itanA hI kyo isI viSayame nimagna bhI ho jAo / ' AtmAkA svarUpa vANIke agocara hai ata zuddha tAttvika dRSTise kahate haiM ki AtmAkI upalabdhike viSayame pratipAdya eva pratipAdakapane kA abhAva hai| AcArya kahate hai - " jo meM anyoke dvArA zikSita kiyA jAtA hU, athavA jo maiM dUsaroko upadeza detA hai / yathArthame yaha ajJa ceSTA hai, kAraNa maiM vikalpAtIta vacana agocara svabhAva vAlA hU / pUjyapAda svAmIkI yaha ukti bahuta mArmika tathA tattvasparzI hai-' jo padArtha jIvakA upakArI hogA, arthAt jisase AtmAko poSaNa prApta hotA hai, usase zarIrakI bhalAI nahI hogii| jisase zarIra kA poSaNa yA hita hotA hai, usase AtmAkA hita nahI hogA / kAraNa dono ke hitomeM paraspara virodhIpanA hai / ' 1 " jIvo'nyaH pudgalazcAnya ityasau tattvasaMgrahaH / yadanyaducyate kiJcit so'stu tasyaiva vistaraH // 50 // " 2 " taddbrUyAt tatparAn pRcchet tadicchettatparo bhavet / yenAvidyAmayaM rUpaM tyaktvA vidyAmayaM vrajet // 53 // " - sa0 taM0 / 3 " yatparaiH pratipAdyo'haM yatparAnpratipAdaye / unmattaceSTitaM tanme yadahaM nirvikalpakaH // 16 // " - sa0 taM0 / 4 " yajjIvasyopakArAya taddehasyApakArakam / yaddehasyopakArAya tajjIvasyApakArakam / / " i0 u0 16 / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vAGmaya 371 ___ isa AdhyAtmika satyakA prayoga bhAratIya rAjanItika kSetrame bhI jyoti pradAna karatA thaa| bhAratIya hita aura videziyoke kalyANameM paraspara sagharSa thaa| ata jina vAtose bhAratakI bhalAI hotI thI, unase videziyoke svArthakA vighAta hotA thA, tathA jinase videziyokI svArthapuSTi hotI thI, unase svadezakA ahita honA avazyambhAvI thaa| jJAnArNavakAra pratyeka AtmAko aparimita zakti, Ananda tathA jJAnakA akSaya bhaNDAra batAte hue kahate hai ___ "anantavIryavijJAna-dRgAnandAtmako'pyaham / " AtmavidyAkI upalabdhike viSayame yogIzvara pUjyapAdakA kathana hai:'jaise jaise svarUpake avabodha kA rasa prApta hone lagatA hai, vaise vaise prApta hue bhI viSaya-bhoga acche nahI lgte|' brahmajJAnI cakravartI samrATa bharatezvarako Atmacintaname jo rasa prApta hotA thA, vaha rAjakIya vaibhava ke dvArA lezamAtra bhI nahIM prApta hotA thaa| tattvakA samyak vodha honepara vivekI jIvakI pariNatima eka navIna sphuraNa hotA hai| vizvake lokottara 1 "yathA yathA samAyAti saMvittI tattvamuttamam / tathA tathA na rocante viSayAH sulabhA api ||"-i0 u0 37 / 2. "prAtarunmIlitAkSaH san saMdhyArAgAruNA dizaH / sa mene'ItpadAMbhojarAgeNevAnuraJjitAH // 116 // prAtarudyantamudbhUtanaizAndhatamasa ravim / bhagavatkevalArkasya prativimbamamaMtta sa. // 117 // " "prAtarutthAya dharmasthaiH kRtadharmAnucintanaH / tato'rthakAmasapatti sahAmAtyanyarUpayat // 41, 120 // " -mahApurANa, jinasena "eva dharmapriya samrATa dharmasthAnabhinandati / matveti nikhilo lokastadA dharme rati vyagat // 41, 110 / " Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 jainazAsana vaibhavakA adhipati bharata prabhAtame jagate hI prAcI dizAko aruNa varNayukta dekha use jinendra caraNa kamalakI lAlimAse anurajita socatA thA, aura apane prakAza dvArA rAtrike andhakArake unmUlanakArI sUryako dekhakara use bhagavAn vRSabhanAthake kaivalya sUryakI pratibimbase kalpanA karatA thaa| vaha jAgate hI dharmajJoke sAtha dharmake viSayame anuciMtana karatA thA, pazcAt artha-kAma-sapattike viSayame amAtya vargake sAtha vicAra karatA thaa| jahA vaibhavakI vRddhime sAdhAraNa mAnava AtmAko pUrNatayA bhUlakara kolhUke vailakI jindagIkA anukaraNa karatA hai, vahA tattvajJAnI samrAT sadA dharmakI pradhAna cintA karate the, kAraNa usame vicakSaNako vilakSaNa AhlAda prApta hotA hai , isake sivAya usa magalamaya dharmako zaraName jAnese sarva kAryokI anAyAsa siddhi bhI hotI hai| isIliye bharatezvarake viSayame mahApurANakAra kahate hai "tathApi bahucintyasya dharma cintA'bhavad dRDhA / dharme hi cintite sarva cintyaM syAdanucintitam // " 114, 41 // prajApati narezakI dhArmika anuraktike kAraNa janatAme bhI sadAcaraNa kA vikAsa tathA dhArmika jAga ti anAyAsa hotI thii| yadi yaha dRSTi janatA ke bhAgyavidhAtAoke jIvana avatarita ho jAya, to AjakA sakaTamaya tathA kalakapUrNa sasAra navIna kalyANabhUmi bana sakatA hai| apabhraza bhASAke sundara zAstra 'paramAtmaprakAza' me yogIndradeva likhate hai'-'zarIra-mandirame jo Adi tathA antarahita eva kevalajJAnarUpa jyotirmaya Atmadeva vidyamAna hai, vahI yathArthame paramAtmA hai|' paramArtha dRSTikI pradhAnatAse AcArya kitanI mArmika bAta kahate 1 "dehA devali jo vasai, deu aNAi aNaMtu / kevalaNANaphuraMtataNu,so paramappu NibhaMtu // "-80 pra0 33 / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vADmaya 373 hai-"Atman / anya tIrthokI yAtrA mata kro| anya gurukI sevA bhI anAvazyaka hai| anya devakA ciMtana bhI na kro| kevala apanI nirmala AtmAkA hI Azraya lo|' AcArya kahate hai-"yaha AtmA hI to paramAtmA hai| karmodayake kAraNa vaha ArAdhyake sthAname ArAdhaka banatA hai| jaba yaha AtmA apanI hI AtmAme svarUpakA darzana karanemeM samartha hotA hai, tava yahI paramAtmA ho jAtA hai|' ___rAga athavA snehake kAraNa hI yaha jIva apane anata, akSaya Anadake bhaNDArase vacita ho du khamaya sasArame paribhramaNa karatA hai| isa viSayako spaSTa karaneke liye AcArya tilake udAharaNako kitanI sundaratAke sAtha upasthita karate hai 3 dekho! tilokA samudAya sneha (tela) ke kAraNa jalasiMcana, pairoke dvArA kucalA jAnA, eva puna puna pele jAnekI pIDAkA anubhava karatA hai| sneha zabda mamatA tathA tela ina do arthoko dyotita karatA hai| unako dhyAname rakhate hue hI AcArya mahArAja samajhAte hai ki jaise sneha ke kAraNa tilokA kucalA jAnA tathA pele jAnekA kArya kiyA jAtA hai, isI prakAra snehake kAraNa yaha jIva sasArakI anata du khAgnimeM niratara jalA karatA hai|' apane kRtyoke vipAkakA uttaradAyitva pratyeka jIva para hai, anya vyakti isame hissA nahI baTAte, isa siddhAntako spaSTa karate hue kavi 1 "aNNuji titthu ma jAhi jiya, aNNu ji guruna ma sevi / aNNu ji deu ma citi tuhu, appA vimalu mueni // 66 // " 2 "ehu ju appA so paramappA, kammavisese jAyau jppaa| jAmai jANai appe appA, tAmai so ji vau paramappA // 305 // " 3 "jalasiMvaNu payaNiddalaNu, puNu puNu polaNa dukkhu / Nehaha laggavi tilaNiyaru, jati sahatau pikkhu // 246 // " Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 jainazAsana kahate hai-'he jIva ] putra, strI Adike nimitta lAkho prANiyokI hiMsA karake tU jo duSkRtya karatA hai, usake phalako eka tU hI shegaa|' ___ Ajake yugame udAratA, samatA, vizvaprema Adike madhura zabdokA uccAraNa karate hue apanI svArthaparatAkA poSaNa baDe baDe rASTra karate hai, aura karoDo vyaktiyoke nyAyocita aura atyanta Avazyaka svatvokA apaharaNa karate hai, unako isa upadezake darpaName apanA mukha dekhanA zreyaskara hai| kavi AtmAke lie kalyANakArI athavA vipattiprada avasthAke kAraNako batAte hue sAdhakako apanA mArga cunanekI svatatratA dete hai aura kahate hai "dekho| jIvoke badhase to narakagati prApta hotI hai, aura dUsaroko abhayapada pradAna karanese svargakA lAbha hotA hai| ye dono mArga pAsame hI batAe gaye hai| 'jahiM bhAvai tahi laggu'-jo bAta tumhe rucikara ho, usIme laga jaao'| kitanA prazasta aura samujjvala mArga batAyA hai| jo jagatko abhaya pradAna karegA, vaha abhaya avasthA tathA AnandakA upabhoga kregaa| jo anyako kaSTa degA, use vipattikI bhISaNa dAvAgnime bhasma honA pddegaa| jise kalyANa cAhiye, use pUrvokta sadupadezako dhyAna meM rakhanA caahiye| loga apanI AtmAko bhUla jAte hai| granthokA parizIlana aura tapa sAdhanAme apaneko kRtakRtya samajhate hai / ve yaha nahI socate, ki 1 'mArivi jIvahaM lakkhar3A, jaM jiya pAu karIsi / puttakalattahaM kAraNai, ta tuhu eka sahIsi // 255 // " -paramAtmaprakAza / 2 "jIva vadhaMtahaM parayagai, abhayapadANe saggu / bepaha jabalA darisiyA, jahiM bhAvai hi laggu // 257 // " Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 puNyAnuvandhI vADmaya binA ikAIke akele zUnyokA bhI kucha mUlya yA mahattva hotA hai ? isa dRSTiko AcArya mahArAja kitanI spapTatAke sAtha batAte hai "jisake hRdayame nirmala AtmAkA vAsa nahI hotA , tattvata kyA zAstra, purANa eva tapazcaryA use nirvANa pradAna kara sakatI hai?' ___'yathArthame nirvANa prAptikI prathama sIDhI Atmadarzana hai| Atma-darzana, Atma-avabodha tathA AtmanimagnatAke dvArA mukti prApta hotI hai'|' ___ pAhuDa dohAme rArmAsaha muni Atmavodhako paramakalA vatAte hue kahate hai "akSarArUDha syAhI mizrita (granthoko) ko paDha paDhakara tU kSINa ho gayA, kintu tUne isa paramakalAko nahI jAnA, ki terA udaya kahA huA aura tU kahA lIna huaa| jIvana alpakAla sthAyI hai, ata upayogI aura kalyANakArI vADa mayakA hI abhyAsa karanA caahiye| isa vipayame kavi kahate hai___ "zAstrokA anta nahIM hai, jIvana alpa hai aura apanI buddhi ThikAne nahI hai / ata vaha vAta sIkhanI cAhiye, jisase jarA aura maraNake paje se chuTakArA ho jaay|" mohI prANIko puna prabuddha karate hue kahate hai 1 "appA NiyamaNi Nimmalau, NiyameM vasaiNa jAtu / / satyapurANai tava caraNu, mukkhu ji kahi ki tAsu // 6 // " -paramAtmaprakAza / 2 "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / " ta0 sU0 1 / 1 / 3 "akkharacaDiyA masi miliyA pADhatto gama khINa / ekka Na jANI paramakalA kahiM uggau kahi loNa // 173 // " 4 "anto Natyi suINaM kAlo thovo vara ca dummehA / ta Navara tilkhiyadhvaM ji jaramaraNakSaya kuhi // 9 // " Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 jainazAsana 1" dekha bhAI / viSayasukha to kevala do dinake hai, aura puna. dukhakI paripATI-paraparA hai / are Atman ! bhUlakara bhI tU apane kaghepara kulhADI mata mAra / " " are mUDha ! jagatilaka AtmAko choDakara anyakA dhyAna mata kara / jisane marakata maNiko pahicAna liyA hai vaha kyA kAcakI koI gaNanA karatA hai| jo loga viSayabhogako bhogate hue AtmatvakI pUrNa vikasita avasthA mokSako cAhate haiM, ve asabhavakI upalabdhike liye prayatnazIla hai / kavi sarala kintu marmaspatrI zailIse samajhAte hai - " do tarapha dRSTi rakhanevAlA pathika mArgame nahI baDhatA hai / do mukhavAlI suI kathA - jIrNavastrako nahIM sI sakatI, isI prakAra idriyasukha aura mukti sAtha- sAtha nahI hotii|' bhadanta guNabhadra eka hRdayagrAhI udAharaNa dvArA isa tattvako samajhAte hai ki sAdhaka kA saccA vikAsa parigrahake dvArA nahI hotA - 4 ''tarAjUke nIce Uce palaDe yaha spaSTatayA samajhAte hue pratIta hote 1 "visayasuhA dui divahar3A puNu dukkhahaM parivAr3i / bhullau jIva ma vAhi tuhaM appAkhaMdhi kahADi // 17 // " 2 "appA millivi jagatilau mUDha ma jhApahi aNNu / ji maragau pariyANiyau tahu ki kacca gaSNu // 71 // " 3 " ve paMthehi Na gammai vemUha sUI Na sijjae kathA / viNiNa huMti prayANA indriyasokkhaM ca mokkha ca // 213 // " - pAhur3a dohA / "do mukha suI na sIve kanyA / do mukha panthI cale na panthA / yo do kAja na hohiM sayAne / viSaya bhoga ra mokha payAne // " 4 "vo jighRkSavo yAnti yAntyUrdhvamajighRkSavaH / iti spaSTaM dadanto vA nAmolAmo tulAntayoH // 154 // " Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnubandhI vAGmaya 377 hai, ki grahaNa karanekI icchA vAlokI adhogati hotI hai aura agrahaNakI icchA vAlokI Urdhvagati hotI hai|' ___ kitanA mArmika sarvopayogI udAharaNa hai yaha , tarAjUkA vajanadAra palaDA nIce jAtA hai, jo parigrahadhAriyoke adhogamanako sUcita karatA hai; aura halkA palar3A Upara uThatA hai, jo alpaparigrahavAloke UrdhvagamanakI ora saketa karatA hai| guNabhadra svAmI una logoko bhI AtmoddhArakA sugama upAya batAte hai, jo tapazcaryA ke dvArA apane sukumAra zarIrako kleza nahIM pahuMcAnA cAhate hai, athavA jinakA garIra yathArthame kaSTa sahana karaneme asamartha hai| ve kahate __'tU kapTa sahana karaneme asamartha hai, to kaThora tapazcaryA mata kara , kintu yadi tU apanI manovRttike dvArA vaza karane yogya krodhAdi zatruoko bhI nahI jItatA hai, to yaha terI vesamajhI hai|' vAstavame mAnasika vikAro para vijaya hI saccA vikAsa aura kalyANa hai| mAnasika pavitratAkA vizuddha jIvanake sAtha ghaniSTha sambandha hai / mahAkavi banArasIdAsajI kI vANI kitanI pravodhapUrNa hai "samujhe na jJAna, kahe karama kie so mokSa, aise jIva vikala mithyAtakI ghlmeN| jJAna pakSa gahe kahe pAtamA pravandha sadA, varate suchanda teu DUbe hai chlmeN|| jathAyogya karama kareM pai mamatA na ghare, raheM sAvadhAna jJAna dhyAnako tthlmeN| 1 'karotu na ciraM ghoraM tapa klezAsaho bhavAn / cittasAdhyAn kaSAyAdIn na jayedyattadAtA // 212 // " -prAtmAnuzAsana / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 jainazAsana teI bhava-sAgarake Upara havai tarai jIva, jinhako nivAsa syAdavAdake mhlmeN|" bhaiyA bhagavatIdAsajIke ye dohe kitane sarala, sarasa tathA zAntirasa pUrNa hai | kaisA bhI mohAkula vyakti ho, inake dvArA caitanyakI sphUrti hue binA nahIM rhegii| mahAkavi Atmadevase bAta karate hue brahmavilAsame kahate haiM "cala cetana tahaM jAiye, jahAM na rAga virodha / nija svabhAva parakAziye, kIje Atama bodha // 1 // tere bAga sujJAna hai, nija guNa phUla vizAla / tAhi vilokahu parama tuma, chAMDi pAla jaMjAla // 2 // aho jagatake rAya, mAnahu etI biintii| tyAgahu para parajAya, kAhe bhUle bharamameM // 3 // tuma to pUno caMda, pUrana joti sadA bhre| par3e parAe phanda, cetahu cetana rAya ju // 4 // nija candAkI cAMdanI, jiha ghaTameM prkaas| . tihiM ghaTame udyota ha vaya, hoya timirako nAsa // 5 // jita dekhata tita cAMdanI, jaba nija nayanani jota / naina micata pekhai nahIM, kauna cAMdanI hota // 6 // yA mAyAse rAcake, tuma jina bhUlahu hNs| saMgati yAko tyAgake, cInho apanI asa // 7 // " kavikA yaha kathana kitanA upayogI hai "rAga na kIje jagatmeM rAga kie duHkha hoya / dekhahu kokila pIjara, gaha DArata hai loya // 8 // tyAga binA tirabo nahIM, dekhahuM hiye vicAra / tUMbI lepahi tyAgatI, taba tara pahuMce pAra // 6 // Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vAGmaya 10 // 11 // tana Upara jama jora hai, 'jinasoM' janahaM DarAya | tinake pada jo seiye, jamako kahA basAya // mainAse tuma kyoM 'bhae, 'maiM' nAte siva hoya / 'meM' nAMhI vaha jJAnameM, meM na rUpa nija joya // jainI jAne jaina nai, jina jina jAnI jaina / je je jainI jaina jana, jAneM nija nija naina // 12 // cAra mAhi jauloM phire, vare cAratoM proti / tauloM cAra lakhe nahIM, cAra sUMTa yaha roti // 13 // je lAge dasa vIsa toM, te teraha paMcAla | solaha bAsaTha kIjiye, chAMDa cAra ko vAsa // 14 // " mohakI pragADha nidrAme manna sasArI prANIkA kitanA bhAvapUrNa citra yahA aMkita kiyA gayA hai 37 1 " kAyA citrazAlAmai karama parajaMka bhArI mAyAkI saMvArI teja cAdara kalapanA / kAyana kare cetana acetanatA nIMda lie, mohakI marora yaha~ locanako DhapatA // udai bala jora yaha zvAsako zavada ghora, viSaya sukhakArI jAkI dora yaha sapanA / aise mUr3ha dazAmeM magana rahe tihu kAla : ghAve bhUna jAlameM na pAve rUpa apanA // " sasArame dhana, vaibhava, vikrama prabhAva bAdi saMpanna purakI pUjA hotI hai, aura aisI vizeSatA tamalaGkRta vyaktikA sanmAna kiyA jAtA hai / alAvA inase koI pAramArthika hita saMpanna nahIM honA / jIvakA yathArtha kalyANa uma sadara bhAvanAse hotA hai, jinake dvArA karma bandhana nahIM hotaa| isI kAraNa kavivara mugala zAsakako pragAma na kara jJAna namrAT kI ina mArmika zabdoM dvArA abhivandanA karate haiM. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 jainazAsana "jagatake mAnI jIva hai rahyo gumAnI aiso , Asrava asura duHkhadAnI mahA bhIma hai| tAko paritApa khaMDiveko paragaTa bhayo , dharmako dharaiyA karma rogako hakIma hai| jAke parabhAva Age bhAgeM parabhAva saba , nAgara navala sukha-sAgarako soma hai| saMvarako rUpa dharai sAthai zivarAha aiso, jJAnI pAtazAha tAko merI tasalIma hai / " inakI racanA nATaka samayasAra adhyAtma amRta rasase pUrNa anupama kRti hai / yaha kavikI prANapUrNa lekhanIkA prasAda hai ki brahmavidyAkA pratipAdana zuSka na hokara atyanta sarasa, AhlAdajanaka tathA AkarSaka banA hai| granthake viSayame svaya kavikA kathana kitanA atastalako sparza karatA hai "mokSa car3haveko sona, karamako kara bauna , jAke rasa bhauna buddhi launa jyoM ghulata hai| guninako giraMtha niragunInako sugama paMtha , jAko jasa kahata sureza akulata hai| yAhIke sapakSI so ur3ata jJAna-gagana mAMhi , yAhIke vipakSI jagajAlameM rulatu hai| hATaka so vimala virATaka so visatAra , nATakake sune hie phATaka yo khulatu hai|" yaha abhimAnI prANI bAta bAtame apanI nAkakI socA karatA hai, vaha yaha nahI socatA ki vastuta. yaha nAka thoDese mAsakA piMDa hai, jisakA AkAra 'tIna' sarIkhA dikhatA hai / aisI nAkake pIche yaha na to sadgurUkI AjJAkA hI Adara karatA hai, aura na yaha vicAratA hai, ki merA svabhAva pada pada para laDAI lenA nahIM hai| vaha to apanI kamarame khaDga bAdhakara Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vADmaya 381 akaDatA huA 'nAka' kI rakSArtha udyata rahatA hai / sundara bhAvake sAtha lAlityapracura padAvalI dhyAna dene yogya hai "rUpakI nAka hie, karamako DAMka piye, jJAna davi rahyo miragAMka jaise ghanameM | locanakI DhAMkasoM na mAne sadguru hAMka, Dola parAdhIna mUr3ha rAMka tihUM panameM // TAMka ika mAMsakI DalI-sI tAmeM tIna phAMka, tonako so grAMka likhi rAkhyo kAha tanameM I tAso kaheM 'nAMka' tAke rAkhibeko kareM kAMka, lAMkaso kharaga bAdhi bAMka dharai manameM // " yaha jIva anAdise zarIrako apanA mAna rahA hai, use atyanta suvodha tathA hRdayagrAhI udAharaNa dvArA ina bhavya zabdome samajhAte hai " jaise koU jana gayo dhovIke sadana tini paharUya parAyo vastra mero mAni rahyo hai / dhanI dekhi ko bhaiyA yaha to hamAro vastra, cInho pahacAnata hI tyAga bhAva layo hai // taise hI anAdi pudgala so saMjogI jIva, saMgake bhamatyaso vibhAva tAmeM bahyo hai / bhedajJAna bhayo jaba ApA para jAnyo taba 3 nyAro parabhAvaso subhAva nija gayo hai ||" * apanI hIna paristhitike hote hue vAra vAra vipadAoke vAdala ghire dekha java sAhasakA vAgha TUTatA ho usa samaya brahmavilAsakA yaha hitopadeza vaDA pathyakArI hogA "vahAMkI kamAI 'bhaiyA' pAI tU yahAM zrAya, ava kahA soca kie hAtha kachU parihai / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 jainazAsana taba to vicAri kachu kiyo nAhi baMdha samai , yAko phala udai Ayo hama kaise karihai / aba kahA soca kie hota hai ajJAnI jIva , bhugate hI bane kRtya karma kahaM Tarihai / abakai samhAlake vicAra kAma aiso kara , jAtaM cidAnanda phada pherimeM na parihai // " ekAnta pakSako satpatha mAna kara use apanA mata mAnane vAlo ko matavArA samajhate hue kavi 'zAnta rasavAre'kA samarthana karate hue kahate hai "eka matavAre kaha anya matavAre saba , mere mata-vAra para vAre mata sAre hai| eka paMca-tattvavAre eka eka-tatva vAre, eka bhama-matavAre eka eka nyAre hai| jaise matavAre bakai taise mata-vAre bakai , tAso matavAre taka binA bhatavAre hai| zAnti-rasavAre kaha matako nivAre rahai , teI prAna pyAre lahai, aura saba bAra hai|" eka samaya jinendra bhaktime tallIna eka kaviko isa prakAra kI samasyApUrti dI gaI, jisame akabarakI stutike prabhAvase nahI bacA jA sakatA thaa| usa cAlAkIke phandese bacate hue kavine apane pavitra AdarzakI kisa prakAra rakSA kI isakA parijJAna isa padyase hogA "jiya bahutaka veSa ghara jagameM chabi bhA gaI Aja digambara kii| cintAmaNi jaba pragaTyo yimeM , taba kauna jarUrata Dambara kii| jina tArana-tarana hi / seya lie , paravAha kara ko jabbara kii| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vADmaya 383 jihi pAsa nahIM paramesurakI , mili pAsa karo su akabara kI // " duniyAme aisA kauna hai, jo jhUlese paricita na ho ? kavi vRndAvana eka aise vilakSaNa tathA vizAla loka-vyApI jhUlekA varNana karate hai, jisameM sabhI sasArI ghUmate hai| eka tattvajJAnI hI jhUleke cakkarase bacA hai "neha au mohake khaMbha jAma lage, caukar3I cAra DorI suhAve / cAhako pATarI jAsa pai hai parI, puNya au pApa 'jI' ko jhulaave|| sAta rAjU adho sAta U~cai cale, sarva saMsArako so bhmaave| eka samyaka jJAni hI jhUlanA sauM, kUdike 'vRnda' bhava pAra jAve // " -chandazataka 76 / isa jhUlekA varNana kavine jhUlanA chandame hI kiyA hai yaha aura manohara bAta hai| bhaiyA bhagavatIdAsajI subuddhi rAnIke dvArA caitanyarAyako samajhAte hai ki amUlya manuSyabhavako prAptakara AtmAkA ahita nahI karanA caahiye| kitanA sarasa tathA jIvanaprada savAda hai "suno rAya cidAnanda, kaho ju subuddhi rAnI kaha kahA bera bera naika tohi lAja hai| kaisI lAja ? kaho, kahAM, hama kachu jAnata na hameM ihAM indriniko viSa sukha rAja hai|" isa para suvuddhi devI puna kahatI hai "are mUDha, viSaya sukha seye tU anantI bAra ajahU~ aghAyo nAhi , kAmI ziratAja hai| mAnuSa janama pAya, prAraja sukheta Aya, jo na cetai, haMsarAya tero hI akAja hai|" apane svarUpako tanika bhI smaraNa na karanevAle AtmAko kitanI ojapUrNa vANIme sajJAna karanekA prayatna kiyA gayA hai| 'bhaiyA' kahate hai Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 jainazAsana "kauna tuma ? kahAM Ae, kaune daurAe tuhi, kAke rasa rAce, kachu sudha hU~ dharatu ho| tuma to sayAne pai sayAna yaha kauna kInho, tIna loka nAtha ha vaike dInase phiratu ho|" vaDe madhura zabdome AtmAko samajhAte hue 'jJAnamahala'ke bhItara bulAte hai aura samajhAte hai, ki aise apUrva sthalako choDakara bhUlame bhI vAhara pAva mata dharanA-parapadArthame Asakti nahIM krnaa| "kahAM kahAM kauna saMga lAge hI phirata lAla Avo kyo na Aja tuma jJAnake mhlmeN| nekahu viloki dekho, antara sudRSTi setI kaisI kaisI noki nAri khar3I hai TahalameM // " yahA kSamA, karuNA Adi deviyoko jJAnake mahalame avasthita batAyA hai| unakI sundaratA eva mahattA apUrva hai| kavi kahate hai "ekana tai eka banI sundara surUpa dhanI, upamA na jAya ganI rAtako chlmeN|' aisI vidhi pAya kahU~, bhUli hU~ na pAya dIjai, eto kahyo vAma loje vInatI sahalameM // " kavivara banArasIdAsa sAdhanA-premIse chaha mAha paryanta ekAntameM vaiThakara cittako eka ora karanekI preraNA karate hue kahate hai . "tero ghaTa sara tAmai tU hI hai kamala vAko tU hI madhukara hai suvAsa pahicAnu re| prApati na ha vaihai kacha aise tU vicAratu hai sahI ha vaiha prApati sarUpa yo hI jAnu re // " java samAdhikI avasthA utpanna hotI hai taba bheda buddhi nahI rhtii| kahate hai Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vADamaya 385 "rAma rasika aru rAma rasa kahana sunanake doya / jaba samAdhi paragaTa bhaI, tava duvidhA nahiM koya // " bhaktike kSetrame bhaktAmara, kalyANamandira, ekIbhAva, viSApahAra Adi stotroke rUpame vaDI pavitra aura AtmajAgRtikAriNI racanAe hai| sAhityakI dRSTise bhI bhaktisAhitya bahuta mahattvapUrNa hai| bhaktAmarake mRgapati bhIti nivAraka padyakA zrI hemarAjapAMDene kitanA sajIva anuvAda kiyA hai "ati mada matta gayanda kubhathala nakhana vidaarai| motI rakta sameta DAri bhUtala siMgAre / bAkI dAr3ha vizAla, vadanameM rasanA lole / bhIma bhayAnaka rUpa dekhi jana tharahara Dole / aise mRgapati paga talai, jo nara Ayo hoya / zaraNa gae tuva caraNakI bAdhA kare na koya // 36 // " jinendradevakI ArAdhanAke prabhAvase agnikRta upadrava bhI naSTa ho jAtA hai / isa viSayame kavivara kahate hai "pralaya pavanakara uThI Aga jo tAsa pttntr| vamai phuliMga zikhA utaMga para jala nirantara / jagat samasta nigalake bhasma kara degI maano| tar3atar3Ata dava-anala jora cahu~ dizA utthaano| so ika china meM upazamai, nAma nIra tuma leta / hoya sarovara parina meM vikasita kamala sameta // 40 // " isase samudra sambandhI vipatti bhI dUra ho jAtI hai| mAnatuga AcArya bhaktike rasame tallIna ho kitane hRdaya-sparzI udgAra vyakta karate hai"ambhonidhau kSubhitabhISaNanaRcakrapAThInapIThabhayadolvaNavADavAgnI / raMgattaraMga-zikhara-sthitayAnapAtrAstrAsaM vihAya bhavataH smaraNAd vrajanti // " ise hemarAjajI ina zabdome upasthita karate hai: Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana "naka cakra magarAdi maccha kari bhaya upajAvai / jAmeM bar3avA-agni dAhate nIra jalAvai // pAra na pAvai jAsa thAha nahi lahie jAkI / garajai prati gaMbhIra laharakI ginatI na tAkI // sukha sau tiraM samudrako je tuma guna sumarAhi / lola kalolanake zikhara pAra mAna le jAhi // 44 // " mAnaga munivarane kitane sundara sAnuprAsa padya dvArA jinendrakI mahimA batAI hai - 386 1 " nAtyadabhutaM bhavanabhUSaNa bhUtanAtha, bhUtairguNairbhuvi bhavantamabhiSTuvantaH / tulyA bhavanti bhavato nanu tena ki vA bhUtyAzritaM ya iha nAtmasamaM karoti // 10 // " isa padyame 'bhakAra' kI ekAdaza vAra AvRtti vizeSa dhyAna dene yogya hai | hindI anuvAda mUlake saundaryakA prativimba to na A skaa| usame usakA bhAva isa prakAra batAyA hai "na hi acaMbha jo hohi turanta / tumase tuma guNa varaNata santa // jo adhanIko zrApa samAna / kareM na so nindita dhanavAna || " AcArya mAnatuMga jinendradevako buddha, zakara, vidhAtA, puruSottama zavdose savodhita karate hue apane guNAnurAga ko ina gaMbhIra zabdo dvArA spaSTa karate hai "buddhastvameva vibudhAcitabuddhibodhAt tvaM zaGkaro'si bhuvanatrayazaGkaratvAt / dhAtAsi ghora ziva-mArga - vidhevidhAnAt vyakta tvameva bhagavan puruSottamo'si // 25 // " kaviratna zrI giridhara zarmAne ise isa rUpameM likhA hai"tU buddha haiM vibudha pUjita buddhivAlA kalyANa kartRvara zaMkara bhI vahI hai / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vADamaya tU mokSamArga vidhidhAraka hai vidhAtA he vyakta nAtha puruSottama bhI tuhI hai || " kalyANamandira stotrame kahA hai "tva tArako jina ! katha bhavinA ta eva tvAmudvahanti hRdayena yaduttarantaH / yahA dRtistarati yajjalameSa nUnamantargatasya marutaH sa kilAnubhAvaH // 10 // " 387 yahA kavi bhagavAn se kahatA hai 'Apa tAraka nahI hai, kyoki mai apane cittame Apako virAjamAna kara svayaM Apako tAratA huu| isI vAtako banArasIdAsajI hindI padyAnuvAdame isa prakAra samajhAte hai - " tU bhavijana tAraka kimi hohi ? te cita dhAri tihi le tohi // yaha aise kara jAna svabhAva / tiroha masaka jyo garbhita vAva // 10 // " isakA samAdhAna padyake uttarArdha dvArA karate hai ki, jaise pavanake prabhAvase mazaka jalame tiratI hai, usI prakAra Apake nAmake prabhAvase jIva taratA hai / ekIbhAvastotrame jinendrakI bhakti gaMgAkA vaDA manohara citraNa kiyA hai / nayarUpa himAlayase yaha gaMgA udita huI hai aura nirvANasindhu me mila jAtI hai / vAdirAja sUri kahate hai "pratyutpannA nayahimagirerAyatA cAmRtAbdheH yA deva tvatpadakamalayoH saGgatA bhaktigaGgA / cetastasyA mama rucivazAdApluta kSAlitAha: kalmASa yadudbhavati kimiya deva sandehabhUmiH || 16 || " bhUdharadAsajI hindI anuvAdame ise isa prakAra spaSTa karate hai" syAdvAda - giri upaja mokSa sAgara lauM dhAI / tuma caraNAmbuja parasa bhakti gaMgA sukhadAI // Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 jainagAsana mocita nirmala thayo nhona ruci pUrava tAmai / aba vaha ho na malIna kauna jina saMtraya yAsai ?" dhanaJjaya mahAkavi apane vipApahArastotrame yuktipUrvaka yaha bAta batAte hai ki parigraharahita jinendrakI ArAvanAne jo mahAn phala prApta hotA hai, vaha dhanapati kuvera se bhI nahI milatA hai / jalarahita gailarAjase hI vizAla nadiyAM pravAhita hotI hai / jalarAtri samudra se kabhI bhI koI nadI nahI nikalatI / kavivara kahate hai "tuGgAtphalaM yattadakiJcanAcca prApyaM samRddhAna dhanezvarAdeH / nirambhaso'pyuccatamAdivAdrenekApi niryAta dhUnI payoveH // 16 // " isakA hindI anuvAda isa prakAra hai "ucca prakRti tuma nAtha saMga kiMcit na dharana te / jo prApati tuma thakI nAMhi so ghanesurana te // ucca prakRti jala binA bhUmidhara dhunI prakAsa / jaladhi nIra taM bharayo nadI nA eka nikAse // 16 // " mahAkavi kahate haiM, jinendra bhagavAnkI mahattA svata. siddha hai, anya devoke doSI kahe jAne se uname pUjyatva nahI AtA / sAgarakI vizAlatA svAbhAvika hai | sarovarakI laghutAke kAraNa sAgara mahAn nahI banatA / kitanA bhavya tarka hai! vAstavika bAta bhI hai, ekame doSa hone se dUsare meM nirdoSatva kisa prakAra pratiSThita kiyA jA sakatA hai ? kaviko vANI kitanI rasavatI haiM batAvai / 1 "pApavAna va puNyavAn so deva tinake zrIguna karU~, nAMhi tU guNI kahAvai // nija subhAvataM amburAzi nija mahimA pAvai / stoka sarovara kahe kahA upamA var3hi jAvai // " Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 puNyAnuvandhI vADmaya "sa nIrajAH syAdaparo'ghavAn vA taddoSakotyaiva na te guNitvam / svato'mburAzermahimA na deva stokApavAdena jalAzayasya // " -viSApahAra 11 // kavivara vRndAvana, manaragalAla, vakhtAvara, rAmacandra Adine cauvIsa tIrthakarokI pUjA dvArA pavitra bhaktikA pradarzana kiyA hai| bhagavAn cadraprabha aSTama tIrthakarako vairAgya prApta huA hai| ve aba munipada svIkAra kara rahe hai| unhe muni avasthAme candrapurIme mahArAja candradattane dugdhakA AhAra karAyA thaa| bhagavAn sphaTikakI zilApara virAjamAna ho tapovaname zreSTha dhyAname nimagna ho gae the| bhagavAnkA zarIra samantabhadrAcAryane 'candramarIcigauram' kahA hai| isa zubhratAko sUcita karanevAlI sAdhana-sAmagrIne kavi vRndAvanajIko kitanI manohara kalpanAkI preraNA pradAna kI, yaha sahRdaya bhaktajana vicAra sakate hai| kavi kahate hai"lakhi kAraNa hai jagatai udAsa / cintyo anuprekSA sukha nivAsa // 4 // tita laukAntika vodhyo niyoga / hari zivikA saji dhariyo abhoga / tApa tuma car3hi jina candarAya / tA chinako zobhA ko kahAya // 5 // jina aMga seta, sita camara dAra / sita chatra zIsa gala gulakahAra / sita ratana jar3ita bhUSaNa vicitra / sita candra caraNa carace pavitra / / 6 / / sita tana-dyuti nAkAdhIza pApa / sita zivikA kAMdhe dhari sucApa / sita sujasa sureza nareza sarva / sita citameM cintata jAta parva // 7 // sita candranagara te nikasi nAtha / sita vanameM pahuMce sakala sAtha / sita zilAziromaNi svaccha chAha / sita tapa tita dhArayo tuma jinAha // 8 // sita payako pAraNa parama sAra / sita candradatta dIno udAra / sita karameM so paya dhAra deta / mAno bAMdhata, bhava-sindhu seta // 6 // mAno supuNya dhArA prataccha / tita acaraja pana sura kiya tataccha / phira jAya gahana sita tapa karanta / sita kevala jyoti jagyo ananta / 10 / " -vRndAvana cauvIsI puujaa| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 jainazAsana bhagavAn zAntinAtha kA stavana karate hue kavikulacUDAmaNi svAmI samantabhadra zAntikA lAbha kara gAntike nAtha banane kA mArga batAte hai"svadoSazAntyA vihitAtmazAntiH zAntevidhAtA zaraNaM gatAnAm / bhUyAd bhavaklezabhayopazAntyai zAntijino me bhagavAn shrnnyH||" -vR0 svayaMbhU 80 / ___ "ve gAntinAtha bhagavAn mere liye zaraNa hai, jinane apanI AtmAme vidyamAna doSokA dhvasa karake Atma-zAnti prApta kI hai, jo zaraNameM Ane vAle jIvoko zAnti pradAna karate hai| ve zAntinAtha bhagavAn sasAra ke sakaTa tathA bhItikI upagAnti kreN|" ____kitanI sundara vAta AcArya mahArAjane vatAI hai, ki yathArtha zAnti kI udbhUti AtmanirmalatA dvArA prAptavya hai| vaha gAnti bAharI vastu nahI hai| prakANDa tArkika hote hue bhI svAmI samantabhadrakI kavitAme madhuratA tathA sarasatAkA apUrva sammizraNa pAyA jAtA hai| mahAkavi haricanda apane dharmazarmAbhyudayame likhate hai "vANI bhavet kasyacideva puNyaH zabdArthasandarbhavizeSagarbhA / indu vinA'nyasya na dRzyate dyut tamodhunAnA ca sudhAdhunI ca // 1,16 gabda tathA bhAvakI racanAvizeSase samanvita vANI puNyodayase kisI virale bhAgyazAlI puNyAtmAko prApta hotI hai| andhereko dUra karane vAlI tathA amRtake nirjharase samanvita (zItala tathA zAnti pradAna karane vAlI) jyoti cadrake sivAya anyatra nahIM pAI jaatii| ___ bhagavAn mahAvIrakI tarkagalI se abhivandanA karate hue svAmI samantabhadra kahate hai-'bhagavan / Apake zAsanake prati tIvra vidveSa bhAva vAraNa karane vAlA bhI yadi vicAraka dRSTi tathA madhyastha bhAva sapanna ho Apake zAsanakI parIkSA kare, to usake ekAnta pakSa-abhinivezarupa sIga khaNDita ho jAveMge arthAt vaha ekAnta pakSakA abhimAna chor3egA aura vaha abhadra (mithyAtvI) hote hue bhI Apake zAsanakA zraddhAlu ho Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vADmaya 361 samantabhadra (samyagdRSTi) ho jaaygaa| 'abhadra bhI samantabhadra hogA' yadi vaha samadRSTi tathA upapatti cakSu-vicAraka dRSTi sapanna huaa| kitane yukti, prANa tathA satyasamarthita zabda hai| "kAmaM dviSannapyupapatticakSuH samIkSatA te samadRSTiripTam / tvayi 5 vaM khaNDitamAna,go bhavatyabhadro'pi samantabhadraH // " -yuktyanuzAsana 63 / 'pracetasa' nAmaka digambara munirAjakI mahimAko mahAkavi haricandra kitanI vilakSaNa eva vicakSaNa-priya paddhatise prakAzita karate hue kahate "yuSmatpadaprayogeNa puruSaH syAdyaduttamaH / artho'yaM sarvathA nAtha lkssnnsyaapygocrH||" -dha0 zarmA0 // 53 // yuSmat-'pada'-Apake caraNAravindake prasAdase 'puruSa uttama' ho jAtA hai| yuSmat 'padake' prayogase 'uttama puruSa' banAnekI vizeSatA Apame hai| yaha vAta vyAkaraNa zAstrakI paridhike bhI vAhya hai / vyAkaraNa zAstra to 'yuSmat padake' prayogase madhyama purupako batAtA hai| yahA kavine 'yuSmat pada' aura 'puruSa syAdyaduttama' zabdo dvArA racanAme eka navIna jIvana DAla diyaa| prAya sabhI vidvAn vidhAtAko isaliye ulAhanA dete hai, ki usane khalarAjake nirmANa karanekI ajJa-ceSTA kyo kI? mahAkavi haricandra vidhAtAke apavAdako apanI kalpanA-cAturI dvArA nivAraNa karate hai| ve kahate hai ki vidhAtAko vizeSa prayatna dvArA khala jagatkA nirmANa karanA pddaa| isase satpuruSokA mahAn upakAra huaa| vatAo sUryakI mahimA andhakArake abhAvame aura maNikI vizeSatA kAcake asadbhAvame kyA prakAzita hotI? kavi kahate ha Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana "khalaM vidhAtrA sRjatA prayatnAt kiM sajjanasyopakRtaM na tena / Rte tamAMsi dhumaNirmaNirvA vinA na kAcaiH svaguNaM vyanakti // " - dha0 za0 1, 22 1 duniyA kahatI hai 'khala' kA koI upayoga nahI hotA, kintu mahAkavi 'khala' zabdake viziSTa artha para dRSTi DAlate hue use mahopayogI kahate hai . 362 ! 1 "aho khalasyApi mahopayogaH snehaguho yatparizIlanena / zrAkarNamApUritamAtrametAH kSIraM kSarantyakSatameva gAvaH // " J - dha0 za0 1, 26 Azcarya hai, khalakA (khalIkA) mahAn upayoga hotA hai / khala snehadrohI- prema rahita ( khalI sneha - tela rahita hotI) hotA hai / isa. khala - ( khalI) kA prasAda hai, jo gAe pUrNapAtra paryanta lagAtAra kSIrarasa pradAna karatI hai / kavine 'khalame' durjanake sivAya khalIkA arthaM socakara kitanI satya aura sundara bAta raca DAlI / isa prakArakA vicitra jAdU haricandrakI racanAme pada padapara paridRzyamAna hotA hai / buDhApemeM kamara jhuka jAtI hai, kamajorI ke kAraNa vRddha puruSa lAThI lekara calatA hai / isa viSaya me kavikI utprekSA kitanI lokottara hai, yaha sahRdaya sahaja hI anubhava kara sakate hai - "asambhRtaM maNDanamaGgapaSTernaSTaM kva me yauvanaratnametat / itIva vRddho natapUrvakAyaH pazyannadho'dho bhuvi bambhUmIti // " - dharmazarmAbhyudaya 56 / 4 / mere zarIrakA svAbhAvika AbhUSaNa yauvanaratna kahA kho gayA isIliye hI mAno Age se jhuke hue zarIra vAlA vRddha nIce nIce pRthvIko dekhatA huA calatA hai| tArkika puruSa jaba kAvya-nirmAName pravRtti karate hai taba kinhI biralo ko manohAriNI, snigdha racanA karanekA saubhAgya hotA hai / svAmI Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 puNyAnuvandhI vADmaya samantabhadra sadRza dArzanikatA, tArkikatA aura kavitvakA manohara sammizraNa vaDe puNyase prApta hotA hai| AcArya somadevane jIvanabhara tarkazAstrakA abhyAsa kiyA aura pazcAt yazastilakacampU-jaisI zreSTha racanA prArambha kI, tava yaha zakA huI ki bhalA zuSka tArkika kyA kAvya banAegA? isake samAdhAname somadeva sUri likhate hai "Ajanma-samabhyastAt, zuSkAttAttRNAdiva mamAsyAH / matisurabherabhavadidaM sUktipayaH sukRtinAM punnyH||" -yaza0 ti01-17|| maine jIvanabhara apanI buddhirUpI kAmadhenuko zuSka takarUpa tRNa khilAyA hai| satpuruSoke puNyase usase yaha sUktirUpa dugdhakI udbhUti ___isa buddhirUpa kAmadhenune yazastilakacampU nAmaka vizvavandanIya anupama racanA somadeva jaise tAkikase prApta karA dii| tArkika prabhAcandrakI kalpanAme bhI jIvana hai| duSToke upadravase satpuruSokI kRtipara sadA pAnI phira jAyA karatA hai / ata kahI sajjana loga apane puNyakAryase virata na ho jAve isase prabhAcandra preraNA karate hue kahate hai-'jJAnavAn puruSa durjanoke ghirAvake kAraNa udvigna hokara apane ArabdhakAryako nahI choDa dete hai, kintu ve usa durjanase spardhA karate hai / cadra sadA kamalake vikAsako dUra kara use mukulita kiyA karatA hai , kintu isakA sUryapara koI prabhAva nahI paDatA, vaha puna puna pratidina padma-vikAsanakAryako kiyA karatA hai| kitanI sundara zailIse satpurupoko sAhasa pradAna karate hue sanmArgame lage rahanekI preraNA kI hai "tyajati na vidadhAnaH kAryamudvijya dhImAn ___ khalajanaparivRttaH spardhate kintu tena / kimu na vitanute'rkaH padmavodha prabuddhaH tadapahatividhAyI zItarazmiryadIha ||"-prmeyk0 pR02|| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jainazAsana subhASita eva ujjvala zikSAokI dizAmeM jainavADmayase bhI vahumUlya sAmagrI prApta hotI hai| kSatracUr3AmaNi kAvya grathame pratyeka padya sundara sUkti se alakRta hai| granthakArakI kucha zikSAe~ bahuta upayogI hai| ve kahate hai| "vipadastu pratIkAro nirbhayatva na shokitaa|" 3, 17 // vipattiko dUra karanekA upAya nirbhIkatA hai, zoka karanA nhii| koI koI vyakti vastudhvasakartAkI zakti aura buddhikI praza sA karate hai, aura nirmAtAko alpazreya pradAna karate hai, unake bhramakA nivAraNa karate hue kavi kahate hai"na hiM zakyaM padArthAnAM bhAvanaM ca vinAzavat / " 2, 46 / vastuko naSTa kara denA-kAryako bigAr3a denA jaisA sarala hai, vaisA usa kAryako banAnA sarala nahIM hai| ____ sasAra-samudrame vipatti rUpI magarAdi vidyamAna hai| usa samudrame gotA lagAnevAlA mRtyuke mukhame praveza karatA hai| samudrake tIra para hI rahanevAlokI bhalAI hai| kavi kahate hai __ "tIrasthAH khalu jIvanti na hi raagaandhigaahinH|" 8, 1 / ___ yahA taTasthavRttiko kalyANakArI batAyA hai| namratA tathA saujanyakA 'pradarzana- satpuruSoke hRdaya para hI prabhAva DAlatA hai, duSTa vyakti to namratAko durbalatAkA pratIka samajha aura adhika abhimAnako dhAraNa karatA hai___ "satAM hi namratA zAntyai khalAnAM darpakAraNam / " 5, 12 / garIbIke kAraNa kIrtiyogya bhI gaNa prakAzame nahI aate| akiMcana kI vidyA bhI ucitarUpame zobhita nahI ho paatii| "riktasya hi na jAgati kIrtanIyo'khilo guNaH / hanta kiM tena vidyApi vidyamAnA na zobhate // " 3,7 / sAdhAraNatayA manovRtti akRtyakI ora jhukatI hai, yadi khoTI zikSA aura mila jAya, to phira kyA kahanA hai Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 puNyAnuvandhI vADmaya "prakRtyA syAdakRtye dhorduHzikSAyAM tu kiM punaH // "3, 50 / IrSyA, mAtsaryake dvArA avarNanIya kSati hotI hai| bhAratavarSake adha.pAtame gAsakokA pArasparika mAtsaryabhAva vizeSa kAraNa rahA hai| kavivara kahate hai_ "mAtsaryAt kiM na nazyati / " 4, 17 / ziSTa jana paraspara sammilanake avasara para pArasparika kuzalatAkI carcA karate hai| isa sambandha me bhUdharadAsajI kahate hai "joI dina kaTa soI Ava meM avazya ghaTe, da vUda rIte jaise aMjulI ko jala hai| deha nita chona hota, naina tejahIna hota, jovana malIna hota, chona hota bala hai| Avai jarA nerI, taka aMtaka-aherI Avai, parabhau najIka jAta narabhau viphala hai| milakai milApI jana pUchata hai kuzala mero, aisI dazA mAhI mitra ! kAhe ko kuzala hai ?" , -jainazataka 37 / 'dhanAdikA lAbha hone para apane svAsthya AdikI upekSA karate hue loga Anandita hote hai , kuzala-kSema samajhate hai| jIvandharacampame haricandra kavi kahate hai-asi kRSi zilpa vANijya Adi SaT karmoke dvArA saccI kuzalatA-kSema vRtti nahI milatI hai| usake dvArA aneka prakArakI lAlasA-latA vistRta hotI hai| saccI kuzalatA nirvAName hai| AtmasvarUpa ananta Anandame kugalatA hai| vaha AtmAke hI dvArA sAdhya hai| kitanA bhAvapUrNa padya hai* "kuzalaM na hi karmaSaTkajAta vividhAzA-vratati-prarohakandam / apavargajamAtmasAdhyamAhu. kuzalaM saukhyamanantamAtmarUpam // " Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 jainagAsana somadevasUri buDhApeke kAraNa vavala hue kezoke viSayame batAte hai'ye keza tumhe tapazcaryAkA pATha paDhAne Aye hai| ye muktilakSmIke darzanake jharokheke mArgatulya hai| caturtha puruSArtha (mokSa) rUpI vRkSake akura samAna hai| paramakalyANarUpa nirvANake Anandarasake Agamanadyotaka agradUta hai|' AcAryane ina kegome kitanI vilakSaNa tathA pavitra kalpanA kI hai aura zikSA bhI dI hai "muktizriyaH praNayavIkSaNajAlamArgAH - puMsAM caturyapuruSArthataruprarohAH / niHzreyasAmRtarasAgamanAgnadUtAH zuklAH kacA nanu tapazcaraNopadezAH // " -yazasti0 2,104, pR0 225 / lokavidyA athavA vyavahArakuzalatAke vAremeM ve kahate haiM"lokavyavahArajo hi sarvajJo'nyastu prAjJo'pyavajJAyate eva / 65,1841 lokavyavahArakA nAtA sarvana sadRza mAnA jAtA hai| anya vyakti mahAn nAnI hote hue bhI tiraskRta hotA hai| AcArya kahate hai___ "uttApakatvaM hi sarvakAryeSu siddhInAM prathamo'ntarAyaH // " sampUrNa kAryokI saphalatAme Adya vighna hai zAntatAkA abhAva, arthAt mijAjakA garama ho jaanaa| masArame zatruokI vRddhi karanekI aupadhi anyakI nindA karanA hai "na paraparivAdAtparaM sarvavidveSaNabheSajamasti // " 12, 177 / vANIkI kaThoratA zastraprahArame bhI adhika bhISaNa hotI hai| kahate "vAkpAruNyaM zastrapAtAdapi viziSyate / " 27, 176 / priya vANI vAlA mayUra jaise sokA uccheda karatA hai, usI prakAra madhurabhApI nareza zatrukA vinAga karatA hai| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvandhI vADmaya 397 "priyaMvadaH zikhIva dviSatsarpAnucchAdayati // " 128, 144 / zastropajIviyoke viSayame AcArya kahate hai"zastropajIvinA kalahamantareNa bhaktamapi bhuktaM na jiiryti|" 103, 137 / zastradvArA jIvikA karanevAlokA kalahake binA khAyA huA anna taka hajama nahI hotA hai| "cikitsAgama iva doSa-vizuddhiheturdaNDaH / " 1, 102 / jaise vaidyakazAstra zarIrake vikAroko dUra karatA hai, usI prakAra daNDa dvArA doSokA bhI abhAva hotA hai| AcArya somadevakA kathana hai"aparAdhakAriSu prazamaH yatInAM bhUSaNaM na mahIpatInAm // " ___-nI0 vA0 37, pR0 78 / aparAdhI vyaktiyoke prati zAnta vyavahAra sAdhuoke liye alakAra rUpa hai, narezoke lie nhii| zAsana-vyavasthAke lie aparAdhIko ucita daNDa denA caahiye| mahArAja pRthvIrAjane muhammadagorIko puna. puna. choDaneme bhUla kii| yaha sUtra batAtA hai ki yatikA dharma bhUpatine svIkAra karake jo akartavyatatparatA dikhAI, usase pRthvIrAjako durdina dikhe aura dezakI saskRtiko abhibhUta honekA avasara aayaa| rAjadrohiyo athavA duSTokA tanika bhI vizvAsa nahI karanA caahiye| kAraNa"agniriva svAzrayameva dahanti durjnaaH|" -nI0 vaa| AcArya kitane mahattvakI zikSA dete hai'na mahatApyupakAreNa cittasya tathAnurAgo yathA virAgo bhavatyalpenApyapakAreNa mahAn upakAra karanese cittame utanA anurAga nahIM hotA, jitanA virAga alpa bhI apakAra yA kSati pahucane se hotA hai| somadeva sUrikA kathana hai ki prANaghAtakI apekSA kIrtikA lopa karanA adhika doSapUrNa hai Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 jainazAsana "yazovadhaH prANivadhAd garIyAn / " ___-yshstilk| bhagavanjinasena bAhuvali svAmIke dvArA yuddhame tatpara bharatezvarake dUtase yuddhake liye apanI utkaNThA vyakta karate hue kahate hai "kalevaramidaM tyAjyam arjanIyaM yazodhanam / jayazrIvijaye labhyA nAlpodarko raNotsavaH // " -mahApu0 parva 35, 144 / yaha garIra to tyAjya hai| yadi mRtyu hotI hai to koI bhaya kI bAta nahIM hai, yagodhanakI prApti to hogii| yadi vijaya huI to jayazrI prApta hogii| isa prakAra yaha raNotsava mahAn pariNAmavAlA hai| svAdhInatAke viSayame vAdIsihasUrikA kathana cirasmaraNIya hai"jIvitAttu parAdhInAt, jIvAnAM maraNaM varam / -kSatracUDAmaNi 1, 40 / pADityapradarzanake kSetrame bhI jaina granthakArone apUrva kArya kiyA hai| mahAkavi dhanaMjayakA rAghavapADavIya-dvisadhAna anupama pANDityapUrNa kRti hai| pratyeka zlokame zlipTArthake balapara rAmAyaNa aura mahAbhAratakI kathA varNita kI gaI hai| racanA atyanta madhura, sarasa tathA kavitvapUrNa hai| saptasavAna kAvyame bhagavAn RSabhadeva, gAntinAtha, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra, rAma tathA kRSNa ina 7 mahApuruSokA caritra nivaddha hai| pratyeka zloka ke sAta sAta artha pAye jAte hai| isI prakAra 24 tIrthaMkaroke caritrayukta caturvigatimadhAna nAmakA kAvya hai| svAmI samantabhadrake stotrakAvya jinagataka ekAkSarI yakSarI Adi citrAlakArabhUSita apUrva racanA - - - 1 "loke parAdhInaM jIvitaM vininditam / nijabalavibhavasamAjitamRgendrapadasaMbhAvitasya mRgendrasyeva svataMtrajIvanamavininditamabhivanditamanavadyamatiyaghamiti ||"-jii0 ca0 kaa0| ' Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnubandhI vADmaya 366 hai jo racanAkArake bhASApara apratima adhikArako sUcita karatA hai| eka jaina AcAryane citrAlakArakA udAharaNa dete hue eka padya banAyA hai, jisakA marma bar3e vaDe pADityake abhimAnI avataka na jAna ske| vaha padya yaha hai "kA kha go gha Da cacchau jo jha TAThaDaDhaNatu / thA dadhanya pa pha ba bhA mA yA rAlA va za Sa saH // " vauddha dharmakA mUla siddhAnta 'sarvaM kSaNikam' hai, jaina dharmane paryAya dRSTise padArthako kSaNika mAnA hai, isa kSaNikatAkA AcArya padmanaMdine zarIrako lakSyakara kitanA vAstavika tathA sajIva varNana kiyA hai "katra dine na bhuktirathavA nidrA na rAtrau bhavet, vidrAtyambujapatravaddahanato'bhyAzasthitAt yaddhruvam / astravyAdhijalAdito'pi sahasA yacca kSayaM gacchati bhrAta kA zarIra sthitimatirnAze'sya ko vismayaH / / " are bhAI | yadi eka dina bhI bhojana nahI prApta hotA hai, athavA rAtriko nIda nahI AtI hai to yaha zarIra agni samIpame kamalapatrake samAna murajhA jAtA hai, astra, roga, jala Adi ke dvArA jo sahasA vinAzako prApta hotA hai, aise zarIrameM sthiratAkI buddhi kaisI ? isake nAza hone para bhalA kyA AzcaryakI bAta hai ? bhagavAn pArzvanAthake pitA mahArAja vizvasenane unase gRhasthAzramame praveza karane ko kahA, usa samaya unake cittame sacce svAdhIna banane kI pipAsA pravala ho uThI aura unane apane ko idriyo tathA viSayokA dAsa banAnA apanI durbalatA samajhI, ata unhone nirvANake liye kAraNa rUpa jinendramudrA dhAraNa kI / vAridAja sUrine pArzvanAthacaritrame bhagavAnke manobhAvoko isa prakAra citrita kiyA hai "doSadRSTyA yadi tyAjyo viSayastadgraheNa kim ? dUrAdasparzanaM varam // 13 - 11 // " prakSAlanAddhi paGkasya Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jainazAsana yadi sadoSa dRSTivaza viSaya tyAgane yogya hai, taba unako grahaNa karaneme kyA prayojana hai ? kIcar3ame apane agako DAlakara dhonekI apekSA usa pakako na chUnA hI sundara hai| ' jisa vinayakI ora Aja logokA ucita dhyAna nahIM hai, usa vinayakI gurutAko AcArya zrI ina zabdo dvArA prakAzita karate hai "viNaeNa vippahINassa, havadi sikkhA nirasthiyA savvA / viNo sikkhAphalaM, viNayaphalaM savvakallANaM // " -mUlAcAra pR0 304 / -vinaya vihIna vyaktikI sapUrNa zikSA nirarthaka hai| zikSAkA phala vinaya hai aura vinayakA phala sarvakalyANa hai| zIla dhAraNakI ora utsAhita karate hue ve kahate hai "sIlaNavi maridavvaM NissIleNavi avassa maridavvaM / jai dohivi mariyavaM varaM hu sIlattaNeNa mariyavvaM // 5 // 6 // " zIlakA pAlana karate hue mRtyu hotI hai, aura zIla zUnya hote hue bhI avazya maranA paDatA hai / jaba dono avasthAome mRtyu avazyabhAvinI hai, taba zIla sahita mRtyu acchI hai| nivRttike samunnata zailapara pahucaneme asamartha vyakti kisa prakAra pravRtti kare, jisase vaha pApapakase lipta nahIM hotA hai, isapara jaina guru ina zabdome prakAza DAlate hai "jadaM care jadaM ciTTha jadamAse jadaMsaye / jadaM bhujejja bhAsejja, evaM pAvaM Na vajjhai // " sAvadhAnIpUrvaka calo, sAvadhAnI pUrvaka ceSTA karo, sAvadhAnI pUrvaka baiTho, sAvadhAnIpUrvaka zayana karo, sAvadhAnI pUrvaka bhojana karo, sAvadhAnI . pUrvaka bhASaNa karo, isa prakAra pApakA bandha nahIM hotaa| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnubandhI vADmaya 401 vastuta. yaha loga socA karate haiM, rAjya vidyAme hI naipuNya prApta karanA zreyaskara hai, dharma vidyAme zrama karanA vizeSa upayogI vAta nahIM hai| mahAn bhrama hai| bhagavajjinasena sadRga AcArya kahate haiM"rAjavidyAparijJAnAdaihike'rye dRDhA matiH / dharmazAstra parijJAnAnmatilokaTTayAzritA / / 42-28 // " rAjavidyAke parijJAnase isa lokake padArthoke vipayame buddhi majabUta hotI hai, kintu dharmazAstra ke parijAnase isa loka tathA paralokake sambandha dRDha vRddhi hotI hai| me mUlAcArame kitanI ujjvala bhAvanA vyakta kI gaI hai"jA gadI arihaMtANaM NiTTiTThANaM ca jA gadI / jA gadI vodamohANaM sA me bhavadu satsadA // eell" arahatokI jo gati hai, niSThitArthI siddhokI jo avasthA hai tathA vItamoha AtmAokI jo sthiti hai, vaha mujhe sarvadA prApta ho / jaina gAsana meM AcAryakA pada mahAn sAdhanAke uparAnta prApta hotA hai; sadAcaraNa usakI nIva rahatI hai| zrI vIrasena svAmIkA yaha padya kitanA bhAvapUrNa hai "tirayaNa-khagga-bihAe - NuttAriya moha seNa sira- Nivaho / zrAiriya-rAya pasiyaDa paripAliya- bhaviya-jiya-lozro // " ve AcArya mahArAja prasanna ho, jinane Atma darzana, Atmabodha aura Atma nimagnatA rUpa ratnatraya svarUpa talavArake prahArane moha sainyake nastaka samUhakA sahAra kiyA hai tathA bhavya jIvokI paripAlanA kI hai| 'tattvajJAna taragiNI' me likhA hai ki zuddhacidrUpa arthAt apanI nirmala AtmAke smaraNa karanemeM dhanavyaya, dezATana, dAsatA, bhaya, pIDA Adi kaSToM kA pUrNa abhAva hai, phira bhI Azcarya hai ki vina varga usa jora kyoM nahI dhyAna dete ? unake ye zabda kitane marmaspardhI hai 26 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 jainazAsana "na klezo na dhanavyayo na gamanaM dezAntare prArthanA keSAJcinna balakSayo na ca bhayaM pIr3A parasyApi na / sAvadha na ca rogajanmapatanaM naivAna sevA nahi cidrUpasmaraNe phalaM bahu kathaM tannAdriyante budhAH // 4-1 // " mamatAke tyAga karanese rAgadveSa Adi doSa dUra hote hai ataH samatA tattva kA premI mamatA kA tyAga kare, to kalyANa ho| ve kahate hai "rAgadveSAdayo doSA nazyanti nirmmtvt.| sAmyArthI satataM tasmAt nimarmatvaM vicintayet // 10-20 // " jisa prakAra meghamaDala para sUryako kiraNe paDakara apanI manorama chaTA se jagatko pramudita karatI hai, usI prakAra satkavikI kalpanAkI kiraNo dvArA padArthakA svarUpa bar3A AkarSaka, Anandaprada tathA Adarza pradarzaka bana jAtA hai| samrAT bharatake pradhAna senApati jayakumArane bhagavAn vRSabhanAthake caraNokA anusaraNa kara digamvaratvakI dIkSA dhAraNa kara lii| isa ghaTanAko apanI mahAkavisulabha kalpanAse sajAte hue jinasena svAmIke ziSya guNabhadrAcArya kahate hai - cakravartI samrATa bharatezvara ne dekhA ki Adi bhagavAnkA zAsana vizvavyApI bana gayA hai, unake mahAn bhArako dhAraNa karaneke yogya yaha jayakumAra acchA pAtra hai, yaha socakara bharatarAjane jayakumArako prabhucaraNome samarpita kiyaa| kaisI sukhada, sundara tathA suzrAvya kalpanA hai yaha / mahAkavikI kANIkA vijJajana rasAsvAda kare __"eSa pAtravizeSarate savoDhaM zAsanaM mahat / / iti vizvamahozena devadevasya so'pitaH // 2847 // " sAvutva svIkAra karaneke purva pratApI senApati jayakumArame mahAkavi jinasenako eka bar3A doSa dikhatA thA, ki usake zrI, kIrti, vIralakSmI tathA sarasvatI ye atyanta priya cAra striyA hai| kIrti to aisI vicitra hai, ki vaha gRhalakSmI na banakara tribhuvaname vicaraNa karatI hai, lakSmI Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnubandhI vADmaya 403 atyanta vRddhA hai / ( kAraNa usake vaibhavakA pAra nahI hai ) / sarasvatI bhI adhika jIrNa haiM- (zAstrAbhyAsI hone ke kAraNa usakA zrutAbhyAsa bahuta baDhA caDhA hai ) / vIrazrI zatruokA kSaya honeke kAraNa zAnta sadRga ( usame caitanyapanA nahI mAlUma paDatA ) dikhatI hai / yaha byAja stuti hai / jinasena svAmIke zabda sunie "ayameko'sti doSo'sya catasraH santi yoSitaH / zrIH kIrtirvIralakSmIzca vAgdevI cAtivallabhA // 396 // kItirva hizcarA lakSmIrativRddhA sarasvatI / jIrNetarApi zAnteva lakSyate kSatavidviSaH // " - mahApu0 43 / 320 / spRhA - AkAkSA hI sacce sukhakI upalabdhime bAdhaka hai ata nispRtvame hI kalyANa hai isa viSayako subhASitaratnasadohame AcArya amitagati ina sundara zabdome samajhAte hai " kimiha parama saukhyaM nispRhatvaM yadetat kimaya paramaduHkhaM saspRhatva yadetat // 14 // " sarvatra yahI kahA jAtA hai ki caritrakA sudhAra karanA cAhiye / usa caritra kA svarUpa jAnanA Avazyaka hai / zramitagati svAmI kahate hai - kaSAya-krodhAdi vikAro para vijaya prApta karanA hI caritra hai / krodha, mAna, mAyA, lobha, bhaya, ghRNA, kAma, tRSNA Adike adhIna rahate hue caritrakA darzana nahI hotA / "kaSAyamuktaM kathitaM caritraM kaSAyavRddhAvapaghAtameti / yadA kaSAya. zamameti pu sastadA caritraM punareti pUtam // 233 // " kavikA kathana hai ki santasamAgama ke dvArA tamobhAva naSTa hotA hai, jobhAva dUra hotA hai, sAttvika vRttikA AviSkAra hotA hai, viveka utpanna hotA hai, sukha milatA hai, nyAya vRtti utpanna hotI hai, dharmame citta lagatA hai tathA pApabuddhi dUra hotI hai ata sAdhujanakI sagati dvArA kyA nahI mila sakatA hai ? Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 jainazAsana "haMti dhvAntaM harayati rajaH sattvamAviSkaroti prajJAM sUte vitarati sukhaM nyAyavRttiM tanoti / dharme buddhi racayatitarAM pApabuddhiM dhunIte pusA no vA phimiha kurute saMgatiH sajjanAnAm / / 468 // " sasArameM puNyakA hI ThATha dikhatA hai, jisake pAsa puNya kI sapatti hai, vaha sarvatra jayazIla hotA hai , kintu binA puNyake mahanIya kulAdimeM janma lete hue bhI vipattipUrNa jIvana vitAnA paDatA hai; isIse kahA hai, ki zUra tathA vidvAn hote hue bhI pADavoko vaname bhaTakanA paDA, ata zaurya aura pADityake sthAnameM bhAgya baDA cAhie "bhAgyavantaM prasUyethAH mA zUrAnmA ca paNDitAn / zUrAzca kRtavidyAzca vane sIdanti pANDavAH // " isa viSayame subhASitaratnasadohame kahA hai "puruSasya bhAgyasamaye patito vajropi jAyate kusumam / kusumamapi bhAgyavirahe vAdapi niSThura bhavati / / vAndhavamadhye'pi jano duHkhAni sameti pApapaGkena / puNyena vairisadanaM yAto'pi na mucyate saukhyam // " puruSake bhAgya jaganepara vajrapAta bhI puNya sadRza ho jAtA hai, kintu abhAgya hone para kusuma bhI kaThora ho jAtA hai| pApodayase apane vadhuoke madhyame rahatA huA bhI yaha dukhI hotA hai tathA puNyodayase zatruke gharame bhI sukhako prApta karatA hai| usa puNya, jisake bala para bhAgyakA sitArA camakatA hai, ke arjanakA upAya mahAtmAone jinendra pUjA, satpAtradAna, aSTamI, caturdazI rUpa parvakAlameM upavAsa tathA zIlakA dhAraNa karanA kahA hai "dAnaM pUjA ca zola ca dine parvaNyupoSitam / dharmazcaturvidhaH so'yamAmnAto gRhamedhinAm ||"-mhaapu0 104 / 41 / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyAnuvanvI vADmaya 405 puNya pravRttiyoko prabuddha karanese sasArakA abhyudaya hI upalabdha hogA, amara jIvana aura avinAzI AnandakI upalabdhi to vibhAvakA parityAga kara svabhAvakI ora pravRtti karanese hogii| tattvajJAnataraMgiNIkA yaha kathana vastuta yathArtha hai "duSkarAyapi kAryANi hA zubhAnyazubhAni ca / ___bahUni vihitAnIha naiva zuddhAtmacintanam // " maine aneka du khasAdhya zubha tathA azubha kArya kie , kintu kheda hai apanI vizuddha AtmAkA kabhI cintana na kiyaa| yadi yaha AtmA parAvalambanako choDakara apanI Atma-jyotikI ora dRSTi kara le, to yaha anAtha na raha trilokInAtha vana jaay| yaha ukti kitanI satya hai "tIna lokakA nAtha tU, kyo bana rahA anAtha ? / ratnatraya nidhi sAtha le, kyo na hoya jaganAtha ? // " vivekI mAnavakI pravRttiyokA carama lakSya amRtatvakI upalabdhi hai , jaina mahApuruSone usako lakSya karake hI apanI racanAokA nirmANa kiyA hai , kAraNa usa lakSyake sivAya anya tuccha dhyeyokI pUrti dvArA kyA parama sAdhya hogA? isIse upaniSadakAra ne kahA hai yenAhaM nAmRtA syAM kimahaM tena kuryAm ?' eka vItarAga RSike zabdome saccA vidvAn to vaha hai, jo apane isI zarIrameM parama Anandasapanna tathA rAga-dveSarahita arhantako jAnatA hai|' mahApuruSa paramAtmapadako apanese pRthak anubhava nahIM krte| hamane cAritra cakravartI AcArya zrI zAntisAgara mahArAjase yaha vAta aneka vAra sunI hai, ki hamArA bhagavAn vAhara nahI hai, hRdayake bhItara baiThA hai| jisame aisI 1 jisake dvArA mujhe amRtatva nahIM mile, usase mujhe kyA karanA hai ? 2 "paramAlAdasampanna rAgadveSavivarjitam / arhanta dehamadhye tu yo jAnAti sa paMDita. // " Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 jainazAsana Atma darzanakI sAmarthya utpanna ho jAtI hai, vahI vastuta jJAnavAn kahe jAnekA pAtra hai / vahI saccA sAdhaka tathA mumukSa hai / use sAdhyako prApta karate adhika kAla nahI lagatA idrane bhagavAn vRSabhadevake muni dIkSA lene para jo camatkArajanaka stuti kI thI, use vyAjastuti alakArase susajjita kara AcArya jinasena kitane manohara zabdo dvArA vyakta karate hai' prabho, ApakI virAgatA samajhame nahI AtI, rAjyazrI se to Apa virakta hai, tapolakSmIme Asakta hai tathA mukti ramAke prati Apa utkaNThita hai / Apame samAnadarzapanA bhI kaise mAnA jAya, Apane heya aura upAdeyakA parijJAna kara sapUrNa heya padArthoMko chor3a diyA aura upAdeya ko grahaNa karanekI AkAkSA rakhate hai / Apame tyAga bhAva bhI kaise mAnA jAya ; parAdhIna iMdriyajanita sukhakA Apane parityAga kiyA aura svAdhIna sukhakI icchA karate hai, isase to yahI jJAta hotA hai ki Apa thoDe Anandako choDakara mahAn sukhakI kAmanA karate hai / bhAgacaMda, daulatarAma, bhUdharadAsa, dyAnatarAya Adi kaviyone apane bhakti tathA rasapUrNa bhajanoke dvArA aisI sundara sAmagrI dI hai, ki eka 1 " rAjyazriyAM virakto'si sarakto'si tapaHzriyAm / muktizriyAM ca sotkaNTho gataivaM te virAgatA // 237 // heyamivAkhilam / samadarzitA // 238 // jJAtvA heyamupeva ca hitvA upAdeyamupAdityoH kathaM te parAdhInaM sukhaM hitvA sukhaM svAdhInamIpsataH / tyaktvAlpAM vipulAM caddhiM vAJchato viratiH kva te // 236 // " -- mahApurANa parva 17 / 1 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 puNyAnubandhI vADmaya hI padyake paDhanese sAdhakakI AtmA Anadita ho uThatI hai| isa avasara para hame bhUdharadAsajIkA bhajana smaraNa AtA hai, jisame kavine jIvanakI carakhese tulanA kI hai| kitanA mArmika bhajana hai yaha "carakhA calatA nAhI, carakhA huA purAnA ||ttek|| paga-khUTe dvaya hAlana lAge, ura madarA khakharAnA // chodI huI pAkhar3I pasalI, phira nahIM manamAnA // 1 // rasanA takalIne bala ,khAyA, so aba kaise suutt| sabada-sUta sUdhA nahiM nikasa, ghar3I ghar3I phala TUTai // 2 // Ayu-mAlakA nahIM bharosA, aMga calAcala saare| roga ilAja marammata cAhai, vaida bADhaI hAre // 3 // nayA carakhalA ragA-cagA, sabakA citta curAva / palaTA varana gae guna agale, ava dekha nahiM bhAvai // 4 // mauTA mahIM kAtakara bhAI, kara apanA surjheraa| anta AgameM Idhana hogA, 'bhUdhara' samajha saderA // 5 // " unakA yaha pada bhI kitanA prabodhaka hai, jisame kavivara prabhukI bhaktike lie preraNA karate hai - (2) "bhagavanta bhajana kyo bhUlA re, yaha saMsAra rainakA supanA tana dhana vAri babUlA re // bhagavanta0 // isa jauvanakA kauna bharosA, pAvaka meM tRNa pUlA re / kAla kudAra lie sira ThAr3A, kyA samajha mana phUlA re // 2 // svAratha sAdhe pAca pAva tU, paramArathako lUlA re| kahU~ kaise sukha paihe prANI, kAma kare dukhamUlAre // 3 // Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 janagAsana moha pizAca chalyo mati mAre, nija kara kaMdha vasUlA re| bhaja zrIrAjamatIdara bhUvara' de duramati zira dhUlA re // 4 // " X X X AtmAko mavAra mAnakara use sAvadhAna karate hue kahate hai, garIrarUpI ghor3A bar3A duSTa hai, ise samhAlakara rakho, anyathA yaha vokhA degaa| vinayavijayajI kahate hai "ghorA jhUThA hai , mata bhUla asbaaraa| tohi muvA ye lAgate pyArA, anta hoyagA nyArA // ghorA jhUThA0 // para cIna aru Dara kedasoM, avara cale attaaraa| jIna kasa taba soyA cAha khAnekI hoziyArA // 2 // khUba khajAnA kharaca lilAmo, ho saba nyAmata daaraa| amavArIkA avasara prAda, galiyA hoya gaMvArA // 3 // chinu tAtA chinu pyAsA hove, seva karAvana haaraa| aura dUra jaMgalameM DAra, yUrai dhanI vicArA // 4 // kara caukar3A cAtura caukasa, dyo cAbuka do cArA / isa ghoreko 'vinaya sikhAvo, j(r) pAvo bhava pArA // 5 // " X kavivara banArasIdAsajIkA yaha pada kitanA anamola hai "renana! kara samA santoSa, jAta miTata saba dukha-doSa / re mana0 // 1 // bar3hata parigraha moha bAr3hata, adhika tRSanA hoti / vahuta iMdhana jarata jaise agani UMcI joti ||re mana0 // 2 // lona lAlaba mUDa-janaso, vhata kaMcana nana / phirana bhArata nahiM vicArata, barama dhanakI hAna // re mn0||3|| Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 puNyAnuvandhI vADmaya nArakinake pAi sevata sakuca mAnata saMka / jJAnakari bUjha 'banArasi' ko nRpati ko raka ||re mana0 // 4 // " ve isa padame kitane pavitra bhAvoko pragaTa karate hai "duvidhA kava jaihai yA mana ko| du0|| kaba nijanAtha nirajana sumirau, taja sevA jana jana kI / du0 // 1 // kaba ruci sauM pIvai dRgacAtaka, bUMda akhaya pada dhana kii| kaba zubha dhyAna dharauM samatA gahi, karUM na mamatA tanakI // 2 // kaba ghaTa antara rahe nirantara, dir3hatA suguru vacana kii| kava sukha lahauM bheda paramAratha, miTa dhAranA dhanako // 3 // kaba ghara chADi hohu ekAkI, liye lAlasA vnkii| aisI dazA hoya kaba merI, hauM bali bali vA chanako // 4 // " kavi bhAgacadajIkA yaha pada kitanA anamola hai "jIva ! tU to bhamata sadIva akelaa| koI saga na sAthI terA // Teka // apanA sukha duHkha pApahi bhugata hota kuTumba na bhelA / svArtha bhaye saba bichari jAta hai, vighaTa jAta jyo melA // 1 // rakSaka koi na pUrana hai jaba, Ayu aMta kIvelA / phUTata pAra baMdhata nahI jaise, duddhara-jala kA ThelA // 2 // tanadhana jovana vinasi jAta jyo, idrajAlakA khelaa| bhAgacada imi lakhakara bhAI, ho satagurukA celA // 3 // " Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 jainazAsana ajara-amara-padakI hRdayase AkAkSA karanevAlA sAdhaka yahI ciMtana karatA hai, ki ava merI avidyA dUra ho gii| jina-zAsanake prasAdase samyakjJAnajyoti prApta ho gii| aba maine apane anatagakti, jJAna tathA Anandake akSaya bhaDArarUpa Atmatattvako pahacAna liyA, ata. zarIrake naSTa hote hue bhI mai amara hI rhuuNgaa| kitanA udbodhaka tathA gAntiprada yaha padya hai (7) "aba, hama amara bhae na mreNge| yA kArana mithyAta diyo taja, kyoM kara deha gharaMge ||ttek // rAgadveSa jaga bandha karata hai, inako nAza kreNge| marayau ananta kAla teM prANI, so hama kAla hareMge // 1 // deha vinAsI hoM avinAsI, apanI gati pkreNge| nAsI nAso hama thiravAsI, cokhe ho nikhareMge // 2 // maraco anantavAra vina samajho, aba duHkha-sukha visrege| 'Anandaghana' 'jina' ye do akSara, nahiM sumare to mareMge // 3 // " isa prakAra jainavADa mayakA parizIlana aura manana karane para atyanta dIptimAn tattva-rUpa nidhiyokI prApti hogii| tArkika akalaMka jainavADa mayarUpa samudrako hI vizvake ratnokA Akara mAnate hai| Aja ajJAna, pakSapAta, pramAda Adike kAraNa vizva ina ratnoke prakAzase vacita rhaa| AzA hai ki ava sujJajana sadvicArokI khAni jainavADa mayakA svAdhyAya krege| AtmasAdhanAkI agAdha sAmagrI jainazAstrome vidyamAna hai| isa vADa mayakA samyak anuzIlana karanevAle bhagavatI bhAratIkI sadA abhivadanA karate hue hRdayase kaheMge "tiloyahi maMDaNa dhammaha khANi / tayA paNamAmi wiNadahavANi // " 1 yaha bhajana gAdhIjIko bhajanAvalimeM bhI saMgrahIta kiyA gayA hai| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvasamasyAe~ aura jainadharma Aja yantravAda (Industrial Revolution) ke phalasvarUpa vizvame aneka aghaTita ghaTanAo aura vicitra paristhitiyokA udaya huA hai| usake kAraNa utpanna huI vipattiyose vyathita anta karaNa vizvagAnti tathA abhivRddhi nimitta dharmakA dvAra khaTakhaTAtA hai aura kahatA hai ki hame ucca tattvajJAna aura gabhIra anubhavapUrNa dArzanika cintanAovAle dharmakI abhI utanI jarUrata nahIM hai, jitanI usa vidyAkI, jo kalaha, vidveSa, azAnti, utpIDana Adi vipattiyose vacAkara kalyANakA mArga batAve / jo dharma mardumazumArIkI viziSTa vRddhike AdhArapara apanI mahattA aura pracArako gauravakA kAraNa batAte hai, unake ArAdhakokI bahusakhyA hote hue bhI azAntikA dauradaurA dekha vicAraka vyakti una dharmose prakAza pAnekI kAmanA karatA hai, jisakI AdhArazilA prema aura zAnti rahI hai, aura jisakI vRddhike yugame duniyAkA caritra suvarNAkSarome likhane lAyaka rahA hai| aise jijJAsu vizvakI vartamAna samasyAoke bAreme jainazAsanase prakAza prApta karanA cAhate hai| ata Avazyaka hai ki isa sambandhame jaina tIrthaMkarokA ujjvala anubhava tathA gikSaNa prakAzame lAyA jaay| dharma sarvAgINa abhyudaya tathA zAntikA vizvAsa pradAna karatA hai, ata mAnanA hogA, ki prastuta samasyAokI gutthI sulajhAnekI sAmarthya dharmame avazya vidyamAna hai / itihAsa isa vAtako pramANita karatA hai, ki candragupta maurya sadaza jaina-narezoke zAsaname prajAkA jIvana pavitra thaa| vaha pApase alipta-prAya rahatI thii| vaha samRddhike zikharapara samAsIna thii| vartamAna yugame bhI isa vaijJAnika dharmake prakAzame jo loga apanI jIvanacaryA vyatIta karate haiM, ve anya samAjokI apekSA adhika samRddha, sukhI tathA Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 jainazAsana samunnata hai| yaha bAta bhArata sarakArakA rekArDa batAyagA, jisake AdhArapara eka uttaradAyI sarakArI karmacArIne kahA thA ki-"phaujadArIkA aparAdha karanevAlome jainiyokI sakhyA prAya zUnya hai|" Aja logo tathA rASTrokA jhukAva svArthapoSaNakI ora ekAntatayA ho gayA hai| 'samarthako hI jInekA adhikAra hai, durvaloko mRtyukI godame sadAke lie so jAnA cAhiye', yaha hai isa yugakI aavaaj| ise dhyAname rakhate hue zakti tathA prabhAva sampAdanake lie ucita-anucita, kartavyaakartavyakA tanika bhI viveka vinA kie bala yA chalake dvArA rASTra kathita unnatikI dauDake lie taiyArI karate hai| hama hI sabase Age rahe, dUsare cAhe jahA jAve, isa pratispardhA (nahI nahI, IrSyApUrNa dRSTi) ke kAraNa uccasiddhAntokI ve usI prakAra ghoSaNA karate hai, jaise pacatatrakA vRddha vyAgha apaneko vaDA bhArI ahiMsAvatI batA pratyeka pathikase kahatA thA-'ida suvarNakaGkaNa gRhytaam| jisa prakAra eka garIva brAhmaNa vyAghnake svarUpako bhulA cakkarame A prANoMse hAtha dho baiThA thA, vaise hI ucca siddhAMtokI ghoSaNA karane vAloke phandeme loga phaMsa jAte hai, aura akathanIya vipattiyoko uThAte hai| AzritokA goSaNa, apanI zreSThatAkA ahakAra, ghRNA, tIna pratihisAkI bhAvanA Adi vAte Ajake pragatigAmI yA unnatizIla rASTro ke jIvanakA AdhAra hai| pArasparika saccI sahAnubhUti, sahayoga, sevA Adi vAte prAya vAcanika AzvAsanakA viSaya bana rahI hai| sarvabhakSI bhautikavAdakA adhika vikAsa honeke kAraNa pahale to inakI Akhe vijJAna ke camatkArake Age cakAcaudha yukta-sI ho gaI thI, kintu eka nahI, do mahAyuddhone vijJAnakA unnata mastaka nIcA kara diyaa| jisa vuddhivaibhavapara pahale garva kiyA jAtA thA, Aja vaha lajjAkA kAraNa vana gii| aNuvama (atom bomb) nAmakI vastu isa pragatizIla vijJAnakI adbhuta dena hai, jisane alpakAlame lAkho jApAniyoko svAhA kara diyaa| lAkho bacce, strI, asamartha pazu, pakSI, jalacara Adi amerikAkI rAjakIya Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvasamasyAe~ aura jainadharma 413 mahattvAkAkSAkI puSTikI lAlasAnimitta kSaNabharame apanA jIvana kho baitthe| kitanA baDA andhera hai / kucha jananAyakoke cittako satuSTa karaneke lie anya deza athavA rASTrake vacco, mahilAo Adike jIvanakA koI bhI mUlya nahIM hai| ve kSaNamAtrame mautake ghATa utAra die jAte hai / yaha kRtya atyanta sabhyoke dvArA sapAdita kiyA jAtA hai| samrATa azokane apanI kaliMgavijayame java lAkhase Upara manupyokI mRtyukA bhISaNa dRzya dekhA, to usa caNDAzokakI AtmAme anukampAkA udaya huaa| usa dinase usane jagat bharameM ahisA, prema, sevA Adike ujjvala bhAva utpanna karanemeM apanA aura apane vizAla sAmrAjyakI gakti kA upayoga kiyaa| agokake gilAlekhakI sUcanA na0 13 me apane vazajoke lie yaha svarNa zikSA dI thI-"ve yaha na vicAre ki talavArase vijaya karanA vijaya kahalAneke yogya hai / ve usame nAga aura kaThoratAke atirikta aura kucha na dekhe| ve dharmakI vijayako choDakara aura kisI prakArakI vijayako saccI vijaya na smjhe| aisI vijayakA phala ihaloka tathA paralokame hotA hai|" kintu AjakI kathA nirAlI hai| horegimA dvIpame vipula janasahAra hote hue bhI amerikAkI AkhokA khUna nahI utarA aura na vahA pazcAttApakA hI udaya huaa| pazcAttApa ho bhI kyo, kisake lie? AtmA hai kyA cIja? javataka zvAsa hai, tava taka hI jIvana hai| jo apane raga tathA rASTrIyatAke hai, unakA hI jIvana mUlyavAn hai; dUsarokA jIvana to ghAsapAtake samAna hai| yaha tattvajJAna kaho, yA isa nageke kAraNa vaDe rASTra mAnavatAke mUla tattvokA tanika bhI Adara karaneko taiyAra nahI hote / jahA taka vivAda ( debate ) kA prasaga hai, ve mAnavatA, karuNA, vizvapremakI aisI mohaka carcA kareMge, aura apane kAmome itanI naitikatA dikhAvege, ki nIti-vijJAnake AcArya bhI cakita hoge, kintu avasara paDane para unakA AcaraNa unake asalI rUpako prakaTa kara detA hai| rAmAyaName varNita vakarAjane pampA sarovarake samIpa rAmacandrajI sadRza mahApuruSako Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 jainazAsana apane caritrake bAreme bhUmAviSTa kara diyA thA, aura ve use parama dhArmika socane lage the| pIche unakA bhrama dUra huA thA, isI prakAra Adhibhautika vijJAnake dvArA jagatkI vicitra avasthA huI hai| mahAkavi akabarane bahuta ThIka kahA hai __ "ilmI tarakkiyose jabAM to camaka gii| lekina amala hai inake pharebo dagAke sAtha // " prakhyAta vaijJAnika pro0 ema0 polAinane vRTiza esosiezanake samakSa die gae apane eka bhASaName yaha bAta svIkAra kI hai, ki yUropame 'una logokA netRtva hai, jo hame yaha vAta sikhalAte hai, ki kevala bhautika padArtha hI satya hai|' ina bhautikavAdiyoke dvArA sacAlita dhArmika saMsthAome bhI prAya kRtrimatA, svArthapoSaNa, svavargakA zreSThatva-sthApana, kUTapravRtti Adi vikRtiyokA vizeSa sadbhAva pAyA jAtA hai| ve prAyaH apane sadRza kRtrima tathA kUTavRttike dhArakoko uccatAke Asanapara AsIna karate hai, kintu jinase yathArtha prakAza prApta hotA hai, unako ye andhakArame rakhate hai| ___ yantravAdake vizeSa pracArake kAraNa pahalekI apekSA vastuokI utpatti adhika vipula parimAName ho gaI hai, kintu phira bhI isa samRddhike madhya garIvIkA kaSTa (Poverty ammd prosperity) baDhatA hI jAtA hai| lAkho Tana gehU~ tathA anya bahumUlya khAdya sAmagrI aneka dezome isalie jalA dI jAtI hai yA naSTa kara dI jAtI hai, ki bAjArakA nirdhArita bhAva nIce na khisakane pAve aura unake vizeSa uddezyome bAdhA na aave| videzo kI vAta jAne do, pahale vagAla sarakArane lAkho vagAliyoko dAneke kaNakaNake lie tarasAte hue mRtyukI bheTa ho jAne diyA thA, kintu sagRhIta vipula dhAnyarAzikA upayoga nahIM hone diyA, bhale hI hajAro mana dhAnya sar3akara naSTa ho gyaa| AjakI rAjanItikI cAla hI aisI vicitra hai, ki usake Age apane svArtha tathA mAna ( Prestige ) poSaNake sivAya anya naitika tattvokA koI sthAna nahI hai| hajarata masIhane jo yaha Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvasamasyAeM aura jainadharma 415 vatAyA hai, ki "This world is a bridge, pass thou over it, but build not upon it !' 'yaha jagat eka pulake sadRza hai| usapara hokara tuma cale jAo, isapara makAna mata vAgho'-use vismRta karaneme hI AjakA yUropa, amerikA apaneko kRtArtha mAna rahA hai| dhanasacaya karanA hI usakA ekamAtra kArya hai / yahI usakA Izvara hai, bhagavAn hai, paramAtmA hai| dhanake dvArA gAnti prApta karanA asambhava hai| maharSi guNabhadra kahate hai "re dhanendhanasaMbhAraM prakSipyAzAhutAzane / jvalanta manyate bhAntaH zAntaM saMdhukSaNe kSaNe // " -AtmAnuzAsana 85 // 'are bhAI, AgA-agnime dhanarUpI Indhana DAlakara jalaneke kSaNa pradIpta dekhate hue bhamavaga tuma use gAnta huA samajhate ho|' bhagavAn kunyunAthane cakravartIke mahAn sAmrAjyakA parityAga kiyA thA, aura ve viSaya-mukhase vimukha hue the| isa viSayame svAmI samantabhadra vaDI mahattvapUrNa vAta batAte hai__"tRSNAciSaH parivahanti na zAntirAsA miSTendriyArthavibhavaH parivRddhireva / sthityava kAyaparitApaharaM nimittamityAtmavAnviSayasaukhyaparAGamukho'bhUt // " -vR0 svayambhU0 82 / 'tRSNAgni jIvoko sadA jalAtI hai / indriyoke priya bhogoke dvArA ina jvAlAokI gAnti na hokara vRddhi hotI hai| yaha vAta kunthunAtha svAmIne anubhava dvArA nizcita kI, tava unhone garIrake satApakA nivAraNa karaneme nimitta rUpa vipaya-sukhoke prati vimukhavRtti agIkAra kI , kAraNa ve AtmavAn the| AjakA AtmavihIna pazcima tathA usake prabhAvame paDe hue anya deza bhoga aura viSayokI ArAdhanA karaneme magna hai isakI pUrtike Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 jainagAsana nimitta unheM koI bhI pApa yA anartha karanemeM tanika bhI sakoca nahI hotA / apane aura apanoke ArAmake lie ve sAre sasArako bhI du khake jvAlAmukhI bhasma hote dekhakara Anandita raha sakate hai / ve yaha nahI socate ki isa anvArAnAkA pariNAma kabhI bhI sukhada nahI huA hai| AtmAko saMskRta vanAnA ( Soul Culture ) unhe pasanda nahI hai / unhe isake lie avakAza nahI hai / sva0 ravIndranAtha ThAkarane eka amerikana se kahA thA ' - " Apa logoke pAsa avakAza nahI hai / kadAcit hai bhI, to Apa usakA ucita upayoga karanA nahI jAnate / apane jIvanakI dauDameM tuma isa bAtako socaneke lie tanika bhI nahI sakate ki, tuma kahA aura kisa lie jA rahe ho| isakA yaha phala nikalA, ki tumhArI usa satyadarzanakI zakti calI gii|" kAralAIla jaisA vidvAn kahatA hai "Know thyself " - apanI AtmAko jAno" ke sthAname ava yaha bAta sIkho "Know thy work and do it" - apane kAmako jAno aura use pUrA kro| adhyAtmavAdI yaha kabhI nahI kahatA ki apane kartavyapAlaname pramAda karo | usakA yaha kathana avazya hai, ki zarIrake sAtha AtmAkI bhI sudhi lete raho / svAmI ( AtmA ) kI cintA na kara sevaka (zarIra) kI gulAmIme hI apanI zaktikA vyaya karanA ucita nahI hai| adhika kAryavyasta vyaktise zAnta bhAvase pUcho ki isa javaradasta dauDadhUpako kava taka karoge ? zAnti 1. Rabindranatha Tagore said to me, "You Americans have no leisure; or if you have, you know not how to use it. In the rush of your lives, you do not stop to consider, where you are rushing to nor what is it all for The result is that you have lost the vision of the Eternal." - Vide James Bisset Pratt - India & its Faiths p. 473. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 vizvasamasyAe~ aura jainadharma pUrvaka jIvana kyo nahI bitAte ? to vaha kahegA, mujhe isame hI Ananda mAlUma paDatA hai / hA, yadi vaha vyakti janta nirIkSaNa ( Introspection) kA abhyAsa rakhe, to vaha yaha svIkAra karegA, ki kolhUke vailake samAna jIvana vivekI mAnavake lie gauravakI vastu nahI kahA jA sakatA / gAndhIjIne amerikAko eka mahattvapUrNa sandeza diyA thA - " vaha (amerikA) dhanako usake siMhAsana yA takhtase haTAkara Izvarake lie thoDI jagaha khAlI kare / " gAndhIjIne yaha bhI kahA, "merA khayAla hai ki amerikAkA bhaviSya ujalA hai / lekina agara vaha banakI hI pUjA karatA rahA, to usakA bhaviSya kAlA hai|" unakA yaha vAkya kitanA sundara hai " loga cAhe jo kahe, dhana Akhira taka kisIkA sagA nahI rhaa| vaha hamezA bebaphA ( veImAna ) dosta sAvita huA hai" - ( harijana sevaka 10-11-46, 3) vizvazAnti-sthApanake vipayame gabhIra vicAra karate hue zrI vairisTara capatarAyajIne apanI pustaka " The Change of Heart" (P. 57 ) me likhA hai, ki vAstavika zAntikI kAmanA karanevAle jinazAsanabhakta tathA anya alpa vyakti hai / gAntibhaga karanevAle aparimita sakhyA vAle hai / unameMse eka varga (1) una dharmAndho (Fanatics) kA hai, jo socate haiM ki apane raktapAtapUrNa kAryoM dvArA apane IzvarakI prasannatAko prApta kareMge, aura Izvarale kSamA bhI prApta kara lege / usa Izvarase vaDe-vaDe puraskAra pAnekI ina bhaktoko AvA hai / sAmpradAyika vidvepa prajvalita karanevAle tathA amAnuSika kRtyo dvArA isa bhUtalapara nArakIya dRzya upasthita karanevAle ina majahvI dIvAnoMke dvArA vizvame yathArtha aikya tathA zAntikA darzana durlabha vana jAtA hai / inake sivAya dUsarA varga ( 2 ) zikArIkI bhAvanA ( Hunter's Spirit ) ke nazeme cUra hai| ve dUsarokI mapatti yA bhUmi-rakSaName sahAyatA isI AdhArapara dete hai, ki tuma yaha svIkAra karo ki vala hI saccA hai ( Might is right ) / tuma unako valagAlI svIkAra karo / 27 * 417 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 jainazAsana unakI dhAraNA hai ki sasArame durbala manuSyokA sahAra karake hI ve yogya banate hai| zAntike upAsakokI saMkhyA yA prabhAva itanA alpa hai, ki ve Ajake kUTanItijJoke chala-prapacake viruddha kucha bhI mahattvapUrNa kArya nahI kara skte| dhana aura sattAke balapara satyakA dvAra prAya avaruddha rahA karatA hai| ve sattAdhIga zikArIkI manobhAvanAvAle kahI bhI jAte hai aura dUsarokI durvalatAose lAbha uThA prajAtantra, janatantra, sAmrAjyavAda, sAmyavAda Adi mohaka siddhAntoke nAmapara vaDe-baDe dezoko hajama kara lete hai, jaise vyAghra gAyako svAhA kara detA hai| aisI vyAghavRttivAle rASTro yA unake netAo ke kAraNa vizvazAntipariSad League of Nations prAya vinodajanaka hI rhii| vaDe-baDe sammelana pavitra uddezyoMke sarakSaNa tathA bRhat mAnavajAtime vandhutva sthApanArtha kie jAte hai, kintu zikArIbhAvanA-samanvita pramukha puruSoke prabhAvavaza aMdheke rassI ba~Tane aura vakarI dvArA ba~TI rassIke care jAne jaisI samasyA huA karatI hai| __pazcimameM vijJAnane Izvarake astitvako mAnaneme asvIkRti vyakta / kI, jaDatattvako hI saba kucha batAyA ; isa zikSaNake kAraNa dhArmika dvandvo kI to samApti ho gaI, kintu pUrvake dezone dhArmika atyAcAroke kAryoko akSuNNa jArI rakhA hai| pazcimame dharmAndhatAke anta honekA yaha pariNAma nahIM huA, ki vizuddha dhArmika dRpTivAle satpurupokA vikAsa huA ho| vizvavidyAlayokI zikSAne aise anAdhyAtmika vyaktiyokI navIna sRSTi kI, jo apanA sAnada astitva tathA samRddhiko cAhate hai| isame vAdhA AtI ho, to use nivAraNa karaneke lie ve kitane bhI manuSyoko yamamandirameM bhejaneko taiyAra hai| pazuoko to ve vejabAna honeke kAraNa vejAna mAnate hai| vAstava dRSTise dekhA jAya, to Atmatattva avinAzI hai| isase Adarza kI rakSA karate hue mRtyuke mukhame praveza karanA koI burA nahI hai| somadevasUri kahate hai Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvasamasyAe~ aura jainadharma 416 "kaNThagatairapi prANa zubhaM karma samAcaraNIyaM kuzalamatibhiH // " -nI vA0 37, 20 // utkRSTa vuddhivAle vyaktiyoko kaNThagata prANa honepara bhI nindanIya kArya nahIM karanA caahie| ___ yaha hai bhAratIya pavitra Adarza / jaDavAdI prANarakSAke nAmapara jagat bharake sahArako udyata hotA hai, to AdarzavAdI AdhyAtmika apane dhyeyakI rakSArtha jIvanakA bhI moha nahIM karatA hai / bhogAsakta sasArako maharSi kundakundakI cetAvanI dhyAna rakhanI caahie| "ekko karedi pAvaM visayaNimitteNa tivvaloheNa / Nirayatiriyesu jIvo tassa phalaM bhujade ekko // 15 // " -vArahaaNuvekkhA / yaha jIva, pAca indriyoMke vipayoke adhIna ho tIna lAlasApUrvaka pApoko akelA karatA hai aura 'akelA' hI unakA phala bhogatA hai| mahAkavi vAlmIki apane jIvanake pUrva bhAgame mahAn luTerA DAkU thaa| eka vAra usakI dRSTime uparokta tattva lAyA gayA, ki tumhArA ukatIse prApta dhana saba kuTumbI sAnanda upabhoga karate hai, kintu ve isa pApame bhAgIdAra nahIM hoge ; phala tumhe hI akele bhoganA pddegaa| vAlmIki ne apane kuTumbameM jAkara parIkSaNa kiyA, to use jJAta huA, ki pApakA ba~TavArA karaneko mAla ur3AnevAle kuTumbI loga taiyAra nahIM hai| isane DAvU vAlmIkike hRdaya-cakSu khola die aura usane DAkUkA jIvana choDakara aisI sundara jindagI banA lI, ki avataka jagat rAmAyaNake racayitAke rUpame usa mahAkaviko smaraNa karatA hai| ___ isa yugake sAmrAjyavAdI, DikTeTara athavA bhinna-bhinna rAjanaitika vicAradhArA vAloko bhI yaha nagna satya hRdayaMgama karanA cAhie, ki Aja paristhiti athavA vizepa sAdhanavA unake hAthame sattA hai, vala hai aura isase ve manamAne rUpame zikArIke samAna dIna-hIna, azikSita athavA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 jainazAsana asabhya kahe jAnevAle manuSyokI svataMtratAkA apaharaNa kare, unhe anaitika banA sadAke lie adhakUpame DAle rakhe, tAki ve phira ucca gauravapUrNa rASTrake rUpame apanA sira na uThAve, unakA dhana apaharaNa kare, unakI saskRtiko caupaTa kare aura eka prakArase unakA jIvana pazutApUrNa vanAve, kintu ina anarthokA duSpariNAma bhoganA hI paDegA / prakRtikA yaha abAdhita niyama, 'As you sow, so you reap' - 'jaisA boo, taisA kATo isa viSayame tanika bhI riyAyata na karegA / kathita IzvarakA hastakSepa bhI pApapaGkase na bcaavegaa| vaijJAnika dharma to yahI zikSA detA hai, ki apane bhAgyanirmANakI zakti tumhAre hI hAthame hai, anyakA vizvAsa karanA bhUmapUrNa hai| abhI to rAjanaitika jagat ke vidhAtAgaNa apane Apako sAkhya ke puruSa samAna pavitra samajhate hai aura yaha bhI socate hai, ki apane rASTrahita ke lie jo kucha bhI kArya karate hai vaha doSa unase lipta nahI hotaa| jaise prakRtikA kiyA gayA samasta kArya puruSako bAdhA nahI pahu~cAtA / yaha mahAn bhramajAla haiM / kartR tva aura bhoktRtva pRthak-pRthak nahI hai / kAraNa bhuktikriyAkartRtva hI to bhoktRtva hai / jagatkA anubhava bhI isa bAta kA samarthana karatA hai / jainazAsana sabako puruSArthaM aura AtmanirbharatAkI pavitra zikSA detA huA samajhAtA hai, ki yadi tumane dUsaroke sAtha nyAya tathA ucita vyavahAra kiyA, to isa puNyAcaraNase tumhe vizeSa zAnti tathA Ananda prApta hogA / yadi tumane dUsaroke nyAyocita svatvokA apaharaNa kiyA, prabhutAke madameM Akara asamarthoko pAdAkrAnta kiyA, to tumhArA AgAmI jIvana vipatti kI ghaTAse ghirA huA rhegaa| isa AtmanirbharatAkI zikSAkA pracAra honA Avazyaka hai / yadi prabhutA mada-matta vyaktikI samajhame yaha A gayA, ki pazu-jagatke niyamokA hame svAgata nahI karanA cAhie to kalyANakA mArga prArabha ho jAyagA / jJAnavAn mAnavakA karttavya hai ki vaha apane jIvanakI cintanAke sAtha apane asamartha athavA ajJAnI bandhuoko binA kisI bheda Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvasamasyAe~ aura jainadharma 421 bhAvake samunnata karanekA prayatna kare / cAlAkI, chala aura prapaca karanevAlA svaya apanI AtmAko dhokhA detA hai / anya dharmaguruoke samAna jainazAsana itanA hI upadeza dekara kRtakRtya nahI banatA hai ki 'tumhe dUsarokA upakAra karanA caahie| bure kAmakA phala acchA nahI hogA / ' jainadharma java vijJAna ( Science ) hai, taba usame pratyeka vAtakA spaSTa tathA suvyavasthita varNana hai / usame yaha bhI batAyA hai, kaunase kArya bure hai, unase vacanekA kyA upAya hai Adi / Aja jo pazcimame dhanakI pUjA (Mammonworship ) ho rahI hai, usake sthAname vahA karuNA, satya, parimita parigrahavRtti, acaurya, brahmacarya kI ArAdhanA honI cAhie / vidyAdhana jaise dene se vaDhatA hai, ise lenevAlA aura denevAlA AnandakA anubhava karatA haiM, isI prakAra karuNA aura premakA prasAda hai / karuNAkI chAyAme saba jIva Anandita hote hai / dUsare prANIko mArakara mAsa khAnA, zikAra khelanA Adi karuNAke vighAtaka hai| mAsAhAra to mahApApa hai / mAsAhArIkI karuNA yA ahiMsA aisI hI manorajaka hai, jaise andhakArase ujjvala prakAza kI prAdurbhUta honA / java taka vaDe rASTra yA unake bhAgyavidhAtA mAsa-bhakSaNa, zikAra, madyapAna, vyabhicAra, anucita upAyose dUsarokI sapattikA apaharaNa karanA Adi vikRtiyose apanI aura apane dezakI rakSA nahI karate, taba taka ujjvala bhaviSyakI kalpanA karanA kaThina hai / hiMsAdi pApome nimagna vyakti dUsaroke dukhoke nivAraNakI saccI bAta nahI soca pAtA / asAttvika AhArapAnase pazutAkA vikAsa hotA hai / sukhakA sindhu vahA hI dikhAI paDatA hai, jahA karuNAkI mandAkinI vahA karatI hai / koI vyakti tarka kara sakatA hai ki Ajake yugame uparokta naitikatA ke vikAsakI carcA vyartha hai, kAraNa usakA pAlana honA asambhava hai / aisI vAtake samAdhAname hama yaha batAnA cAhate haiM, ki yadi kucha samartha vyakti apane antakaraName pavitra bhAvoke prasArakI gaharI preraNA prApta kara le, to asambhava bhI sambhava ho sakatA hai| akele gAndhIjIne apanI * Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 jainazAsana antarAtmAkI AvAjake anusAra dezame ahisAtmaka upAyase rAjanaitika jAgaraNakA kArya uThAyA thA, Aja svatatra bhAratavarSa tathA vizva bhI yaha anubhava karatA hai, ki usa vyaktine dezame kitanI zakti aura cetanA utpanna kii| AvazyakatA hai jIvana utsarga karanevAle sacce, sahRdaya, vicArazIla satpuruSo kii| pavitra jIvanake prabhAvase pazu-jagatme bhI naisargika krUratA Adi nahIM rahane pAtI, taba to yahA manuSyoke uddhArakI bAta hai, jo asabhava nahI kahI jA sktii| ___ Aja jo duniyAma ragabheda, rASTrabheda AdikRta viSamatAokA udaya hai, vaha anya kAlame dUra ho sakatA hai, yadi samartha mAnavasasArame RSivara umAsvAmIkI isa zikSAkA prasAra ho ske| pUjIvAdakI samasyA bhI sulajha sakatI hai, yadi sampattizAliyoke hRdayame yaha bAta jama jAya ki"bahArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH"-'bahuta Arambha aura parigrahake kAraNa narakakA jIvana milatA hai| isase arthako hI bhagavAn mAna bhajana karanevAloko apanA bhaviSya jJAta kara jIvana-parivartanakI vAta hRdayame udita hogii| "alpArambhaparigrahatva mAnuSasya"-'thoDA Arambha aura thoDA parigraha manuSyAyukA kAraNa hai|' chala prapacake jagatme nirantara vicaraNa karanevAle rAjanItijJoko AcArya batAte hai-"bhAyA tairyagyonasya - 'mAyAcArake dvArA pazukA jIvana prApta hotA hai|' kUTanItijJa apane SaDyantro ko bahuta chipAyA karate hai, isa Adatake phalasvarUpa pazu-jIvana milatA hai, jahA jIva apane dukha-sukhake bhAvoko vANIke dvArA vyakta karaneme asamartha hotA hai| itanA adhika chipAnekI zakti baDhatI hai| pavitrAcaraNa, jitendriyatA, sayama (Self Control) ke dvArA suratvakI upalabdhi hotI hai| AcArya umAsvAmIke kathanase yaha spaSTa 1 'prAraMbha' hiMsana kAryako kahate hai| 'parigraha' mamatvabhAvako kahate hai| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvasamasyAe~ aura jainadharma 423 hotA hai, ki Aja pApa - pakame nimagna prANI apanI amara AtmAko nIca paryAyame le jAtA hai, jahA dukha hI dukha hai / Aja jo vargakI zreSThatA, (Race-Superiority) athavA raMgabheda ( Colour Distinction ) kI oTame abhimAna aura ghRNAke bIja dikhate hai, usakA phala sUtrakAra batAte hai - "parAtmanindAprazase sadasadguNocchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // " - ta0 sU0 6 / 25 dUsarekI nindA, apanI prazasA karanA, dUsareke vidyamAna guNoko DhAkanA aura apane jhUThe guNokA prakaTa karanA ina kAryoMke dvArA yaha jIva nindanIya tathA tiraskArapUrNa avasthAko prApta karatA hai / Aja jo aneka rASTroma ghRNA, jAtigata ahaMkAra Adi vikAra samA gae hai ve una rASTrokA itanA bhISaNa vinAza karege, jitanA lAkho aNubamakA prayoga bhI nahI karegA / Atmagata doSoke dvArA jIva itane gahare patanake gartame giratA hai, ki jahAse vikAsakA mArga hI gaNanAtIta kAlake lie ruka jAtA hai / sattAdhIza saphalatAke mada masta ho Azrita vyaktiyo aura dezoko apane manake anusAra nacAtA hai, unheM kapTa pahu~cAtA hai / unakA cirasthAyI naitika patana ho, isa uddezyase vaha unheM pApapUrNa vyasanome pha~sAtA hai aura kahatA hU~ ki hama kyA kare, inane svaya pApoko AmaMtrita kiyA hai| aise dhUrtoke caritrapara somadevasUri prakAza DAlate hue kahate hai - " svavyasanatarpaNAya dhUtairdurohitavRttayaH kriyante zrImantaH // " -nI0 vA0 38, 20 'dhUrta loga apanI Apattike nivAraNArtha zrImAnoko pApamArgame Asakta karAte hai / ' purAtana bhArata aura agrejI bhAratake citroke santulanase patA cala sakatA hai ki dhUrta loga kisa prakAra svArthapuSTinimitta mahAn naitika rASTrako kumArgarata karate hai / jo deza apane prAmANika vyavahArake Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 jainazAsana lie prasiddha raha AyA hai, jahA jhUTha, corI Adi vaDe pAtaka mAne jAte hai, jahA satyake pIche jIvanabhara sakaTakA saharSa svAgata karaneko loga taiyAra rahate the, vahA hI bhAratIya jIvaname maryAdAtIta aprAmANikatAkA praveza ho gayA / yaha agrejokI svazAsanakAlIna kUTanItikA pariNAma hai | nyAyAlayakI vizepa paddhatike dvArA sAre rASTrame veImAnI, chala, prapaca karanekI prakArAntarase zikSA pradAna kI gaI thI / artha-pradAnake dvArA anarthaM kA popaNa huA / vividha bhAtikI anaitikatAkA viSavRkSa saphala ho apane kaTuphala dene lagA, yaha kUTanItikA mohaka saskaraNa hI hai / kisI rASTrako dIna hIna dukhI banA gopaNanIti dvArA viSaya - vilAsitAme magna hone vAlo ko yaha sUtra prakAza pradAna karatA hai, ki dUsaroko dukhI karanese, zokAkula karanese tathA unake prANaghAta Adise yaha jIva apane lie vipattikA vIja botA hai "duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayatthAnAnyasadvedyasya / " - ta0 sU0 6, 11 / Aja mahAyuddhake paryavasAna honepara parAjita rASTroke prati amAnuSika vyavahAra hone lagA aura aisA prayatna kiyA jA rahA hai, ki ve bahuta samaya taka apanA mastaka gauravapUrvaka na uThA sake / zAsaka aura zAsitoke kalyANakA upAya isame nahI hai, ki parasparame vidveSAgnisadA prajvalita rahe / manuSyatAkI pukAra to yaha hai, ki unake sAtha mAnavocita vyavahAra ho aura unakI AtmAko sadguNokI ora pragati karaneme na kevala svataMtratA ho, valki preraNA aura sahAyatA bhI ho / duSTatApUrNa vRttikA pradarzana karanepara to daNDakA prahAra Avazyaka hai / usakA dhyeya duSTatAkA vinAza ho, na ki vyaktikA unmUlana kArya somadeva sUri daNDake prayogake viSayame eka bAtase satarka karate hai ki yadi daNDa prayogameM vivekase kAma na liyA, to lAbhake sthAna alAbha hogA / "duSpraNIto hi daNDaH kAmakrodhAbhyAmajJAnAdvA sarvavidveSaM karoti / / 6 / 104 / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvasamasyAe~ aura jainadharma 425 'kAma, krodha athavA ajJAnavaza daNDakA anucita prayoga sarvatra vidveSake bhAvoko utpanna karatA hai / ' svataMtra bhAratake zAsana-sUtradhAroko isa amUlya sUtrako hRdayagama karanA cAhie / jahA paraspara sadbhAvanA, sahAnubhUti, saccA premakA nirjhara na bahe, vahA to eka prakArase narakakA rAjya samajhanA caahie| samAja yA rASTrake "bhAgyavidhAtAkA karttavya hai ki vaha janatAkI adhomukhI vRttiyopara niyatraNa rakhe aura usame sadbhAvanAokA prakAza phailAve / zAsakakA kArya khaTamala -kI bhAti zoSaNa nahI hai / usakA karttavya meghamAlAke samAna amRtavarSA karake isa bhUtalako sarvaprakArase sapanna aura samRddha karaneme hai / Aja gopaNa nItikA bolavAlA dikhAI paDatA hai / zAsaka gAsitokA zoSaNa karatA hai, vanI nirdhanIkA, milamAlika majadUrokA zoSaNa karanemeM magna hai / unheM socanA cAhie ki isa alpasthAyI manuSya jIvaname adhika dhanakI tRSNA dvArA hamArA kalyANa nahI hai, kAraNa maraneke bAda kucha bhI sAtha nahI jAtA / ata apane Azritajanoko kamase kama jIvanakI Avazyaka sAmagrI avazya prApta karAnA cAhie / saccA Ananda kevala apanA peTa bharaneme nahI hai, balki apane Azrita sabhI loga sukhI ho, aura unheM koI kaSTa nahI hai, aisI sthiti utpanna karaneme hai| jainagAstrakArone kahA hai, jo gRhastha dAna nahI detA hai, usakA ghara zmazAna tulya hai / yadi zaktita tyAga ( dona ) kA tattva dhanikoke anta karaName pratiSThita ho jAya, to arthavAn aura arthavihInokA sagharSa dUra hokara madhura samvandhokI sthApanA ho sakatI hai / isa jIvanasagrAmame sadA aparAjita jIvana rahe, isalie yogya gRhastha una vIrokI kucha samaya taka eka citta ho, vadanA tathA guNAnuciMtana karatA hai, jinane bhautika durbalatAopara vijaya prApta kI hai, sAtha hI kAma, krova, lobha, mAna, mohAdi ripuoko bhI parAjita kiyA hai| isa AdargakI ArAdhanAse AtmA vyAmugdha nahI banatA hai / dAna dene se sahAnubhUti tathA sahayogakA saccA bhAva sajaga raha samAjako magalamaya Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 jainazAsana banAtA hai| tIna ravArthabhAvanA patanakI ora preraNA karatI hai / hRdayame yadi prANImAtrake prati "samatA sarvabhUteSu" kI bhAvanA pratiSThita ho jAya, to Antarika sAmyakI avasthitime balapUrvaka sthApita kie gae kRtrima sAmyavAdakI ora kauna jhukegA? Ajake yugame sahayoga, paraspara sahAyatA, sahAnubhUti, aikya, udAratA, prema, prAmANikatA, satoSa, spaSTavAditA, nirbhIkatA, svastrIsantoSa, sayama sadRza sadguNokI yadi abhivRddhi ho jAya, to vizvame bahutase viSamatA tathA viSAda utpanna karanevAle vivAdokA avasAna hue vinA na rhe| rAjya zAsanakI koI bhI paddhati ho, usake bhItara yadi pUrvokta pravRttikA poSaNa hotA hai, to vaha zreSTha hai| zAsana paddhati sAdhya nahI, sAdhana hai| sAdhya hai zAnti, samRddhi tathA manuSya jIvanakI sphltaa| unnatike lie vividha dharmagrantha ahiMsA, satya, zIla AdikA ullekha karate hai, kintu ve yaha spaSTatayA nahI batAte, ki ina siddhAntokA samyak paripAlana kisa prakAra sabhava hai? hajarata masIhake premakA artha barAbara samajhame nahIM AtA, jaba ve manuSyako to yaha kahate hai ki agara koI tumhAre eka gAlapara capata mAre, to tuma apanA dUsarA gAla usake samakSa kara do, kintu ve svaya jIvita machaliyoko apane bhaktoko khilAte hue yaha nahI socate, ki ina hatabhAgya jIvadhAriyoko mAre jAneme prANAnta vyathA hogii| brahmacarya aura zIlakI mahattAkA eka bAra sItAdevIke caritrame darzana karaneke uparAnta jaba hame pANDavoke caritrame draupadIko pacabhartArIke rUpame satI batAyA jAtA hai, taba hame pAtivratya dharmakA avirodhI svarUpa hRdayagama karaneme kAThinyakA anubhava hotA hai| aisI hI kaThinatApUrNa sadAcArakI vibhinna pravRttiyA samakSa AtI hai| jainazAsanakA suvyavasthita varNana aise sakaTose pare hai| usame isa bAtakA pUrNatayA spaSTa vivecana kiyA gayA hai, ki ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya tathA aparigraha vRttikA poSaNa karanekI caryA kisa prakAra hai aura kisa prakArakI pravRttise isakA vinAza hotA hai| gRhastha avasthAme Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 vizvasamasyAe~ aura jainadharma kamase kama kitanI pravRtti kare aura kisa kramika vikAsapUrNa paddhatise Age vaDhe ? mahAn sAdhaka zramaNake padako prApta kara kaise caryA kare? jaina AcAra granthome isa viSayapara vizada vivecana kiyA gayA hai| udAharaNArtha aparigraha vratako dekhiye| sAdhAraNa gRhasthakA kartavya hai ki apanI AvazyakatAnusAra dhanadhAnya, vartana, vastra, makAnAdikI maryAdA vAdhakara zeSa padArthoM ke prati kisI prakArakA mamatva yA tRSNA na kre| usakA mamatva maryAdita padArthoM taka hI sImita ho jAtA hai| isa vratako nirdoSa pAlaneke lie pAca atIcAro-doSo (Transgressions) kA rakSaNa Avazyaka hai| isa viSayake mahattvapUrNa grantha ratnakaraDazrAvakAcArame svAmI samantabhadra kahate hai "ativAhanAtisaMgrahavismayalobhAtibhAravahanAni / parimitaparigrahasya ca vikSepAH paJca kathyante // "-62 prayojanase adhika savArI rakhanA, Avazyaka padArthokA adhika sagraha karanA, dUsareke vaibhavako dekhakara vismaya dhAraNa krnaa| jisase yaha vyakta hotA hai, ki dhana daulatake prati tumhAre hRdayame moha hai, anyathA adhika parigrahake kAraNa vizeSa sukhI samajhanA cAhie thaa| vahuta lobha karanA, vahuta bhAra lAdanA ye pAca atIcAra-dopa parigrahaparimANavatake kahe gae hai| isa parigrahaparimANavratake svarUpame yaha batAyA hai ki apanI AvazyakatA tathA manovRttike anusAra dhana, dhAnyAdikI maryAdA bAdha lenese citta lAlacake rogase mukta ho jAtA hai| maryAdAke vAharakI sapattike bAreme "tato'dhikeSu nispRhatA" kA bhAva rakhanA Avazyaka kahA hai| ____ ahisAke viSayame vatAyA hai ki vaha prAthamika sAdhaka yaha pratijJA kare ki mai sakalpa pUrvaka manasA, vAcA, karmaNA, kRta, kArita, anumodanA dvArA kisI bhI trasa jIva ( mobile creature ) kA prANaghAta na karU~gA, taba use sthUla hiMsAkA tyAgI kheNge| isa paribhApAse mAsa bhakSaNa, zikAra khelanA AdikA tyAga isa ahiMsakake lie anivArya Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 jainazAsana hai| usake paca atIcAra isa prakAra kahe gae hai, 1 chedanA, 2 durbhAvapUrvaka bAdhanA, 3 pIDA denA, 4 bahuta bojhA lAdanA, 5 AhAra dene meM truTi karanA yA AhAra na denaa| inake dvArA ahisAtmaka dRSTikA poSaNa hotA hai| ratnakaraDazrAvakAcAra, sAgAradharmAmRta Adi granthose yaha viSaya spaSTatayA tathA vyavasthita rUpase samajhA jA sakatA hai| isa viSayakA pratipAdana 'pUrNatayA manovaijJAnika hai| jainiyome jo ahiMsAtmaka vRttikA yathAzakti pAlana hai, usakA kAraNa vaijJAnika zailIse prakAza DAlanevAle satsAhitya kA svAdhyAya, prabhAva tathA pracAra hai| ___ ina ahisA Adi vratoke zreSTha ArAdhaka digambara jaina mahAmuni AcArya zrI zAntisAgara mahArAjase maine eka bAra pUchA thA-"mahArAja, isa yugame unnati tathA zAntikA upAya kyA hai ?" AcArya mahArAjane jo samAdhAna kiyA thA, yathArthame vizvakI vikaTa samasyAokA sarala sudhAra usIme nihita hai / mahArAjane kahA-"vinA pApa aura pApabuddhikA tyAga kie, na vyaktikA sudhAra ho sakatA hai, na samAjakA , na rASTrakA, aura na vizvakA / jisa jisa jIvane hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla tathA adhika tRpNAkA yathAzakti parityAga kiyA hai, usakA utanA kalyANa huA hai| jinane hisAdi pApokI ora pravRtti kI hai, ve dukhI hue hai|" vAstavameM jagatkA saccA kalyANa AcArya mahArAjake kathanAnusAra "pApa tathA pApabuddhike parityAgame hai|" maharSi kundakundakA kitanA pavitra upadeza hai "jiNavayaNamosahamiNa visayasuhavireyaNaM amiyabhUyaM / jaramaraNavAhiharaNaM khayakaraNaM savvadukkhANaM ||"-drshnpraabhRt "jina bhagavAnkI vANI paramauSadhi rUpa hai| yaha viSaya-sukhakA tyAga karAtI hai| yaha amRta rUpa hai / jarA-maraNa vyAdhiko dUra karatI hai tathA sarva du khokA kSaya karatI hai|' yaha jinendra vANI vizvakI sapatti hai| pratyeka vyaktiko yaha adhikAra hai, ki isa abhayaprada amRtavarSiNI jinavANIke rasAsvAdana dvArA Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvasamasyAe~ aura jainadharma 426 apane jIvanako magalamaya vanAve / yaha vItarAgakA gAsana pahale samasta bhAratame vandanIya thaa| yaha rASTravarma raha cukA hai| sApradAyika sakaTo tathA dharmAndhoMke lomaharpaNa karanevAle atyAcAroke kAraNa isake ArAghakokI saMkhyA kama huii| ina atyAcAroke kAraNa aura svalpapara prakAga DAlanA Avazyaka nahIM pratIta hotaa| ___ Aja vijJAna prabhAkarake prakAgake kAraNa jo sApradAyikatAkA anvakAra nyUna huA hai, usase isa pavitra vidyAke pramArakI pUrNa anukUlatA pratIta hotI hai| jinagaNIkI mahattAko hRdayagama karanevAle vyaktiyoMkA kartavya hai ki isa AtnoddhAraka tattvajJAnake rasAsvAdana dvArA apane jIvana ko prabhAvita kare aura jagatko bhI isa ora AkarSita kare, tAki sabhI loga apanA saccA kalyANa kara ske| isa kAryame nirAnAke lie sthAna nahIM hai| satkAryokA prayatna satata calatA rahanA caahie| jitane jIvoko samyakjJAnakI jyoti prApti hogI, vaha hI mahAn lAbha hai| kama se kama "zreyaH yatnavato'styeva'-prayatna karanevAlokA to avazya kalyANa hai| hame saMgaThita hokara sasArake prAgaName yaha kahanA cAhie jinavANI sudhA-sama jAnike nita pIjo dhiidhaarii| 1 Adhacaritan, Indian Antiquary: Saletore's Iedieral Jainism, Dr Von Glasenapp's Jainimus, Smith's Fistory of India. Adi pustakoMte isa vAtakA parijJAna ho sakatA hai| 2 "AtmA prabhAvanIyaH ratnatrayatejasA satatameva / dAnatapojinapUjAvidyAtizayazca jinadharmaH ||"-pu0 si0 zloka 30 / -ratnatrayake teja dvArA apanI AtmAko prabhAvita kare tathA dAna, tapazcaryA, jinendradevakI pUjA evaM vidyAkI lokottaratAke dvArA jinazAsanake prabhAvako jagatmeM phailaave| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANapatha jabase bhAratane ahisAtmaka sagrAma dvArA svAtaMtrya prApta kiyA hai, sabase sarvatra ahisA ke mahattvakI mahimA sunAI paDatI hai / vizva maitrIkI AdhArazilApara avasthita jaina vicArazailIse jagat mArga-pradarzana prApta karanA cAhatA hai / vizvake apratima vidvAn jArja varnADazA jaina tattvajJAnapara atyanta anurakta pratIta hote hai / jaina ahiMsAke Adezako zirodhArya kara 'zA' mahAzaya nirAmiSabhojIkA jIvana vyatIta karate hai| kucha samaya pUrva unane zrI devadAsa gAdhIse kahA thA, ki "jainadharmake siddhAnta mujhe atyanta priya hai / merI AkAkSA hai, ki mRtyuke pazcAt meM jaina parivArame janma dhAraNa kruuN|" jaina vicArokA gAdhIjIke jIvanapara gaharA prabhAva rahA hai| unakI ahisAtmaka sAdhanAke prati apUrva niSThAko dekha, pazcimake baDe-baDe vidvAn gAdhIjIko jainadharmakA anuyAyI mAnate hai / sI0 epha0 eNDaja mahAzayane eka bAra batAyA thA, ki jaba rASTrake patha-pradarzaname bApUkA mArga timira - tirohita bana jAtA thA, aura ve AtmaprakAzake lie lambelambe upavAsokA Azraya lete the, usa samaya ve prAya jainazAstroMke samyak 1. "His parents were the followers of the Jain school p. 9: Before leaving India his mother made him take the three vows of Jain, which prescribe abstention from wine, meat and sexual intercourse. p. 11, Vide "Mahatma Gandhi by Roman Rolland " "M. K. Gandhi's mother was under Jain influence" p. 101 vide George Catlin's book on "In the path of Mahatma Gandhi " Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANapatha 431 anuzIlaname nirata dekhe jAte the, jisake prasAdase ve apanI ahisAtmaka sAdhanAke kSetrame saphalatApUrvaka uttIrNa hote rahe hai| apane asahayoga-Andolanako Arabha karaneke kucha samaya pUrva mahAvIra jayatIke samArabhakA adhyakSa bana bApUne ahamadAbAdame kahA thA, "jainadharma apane ahiMsA-siddhAntake kAraNa vizva-dharma honeke pUrNatayA upayukta hai"| san 1947 me eziyA mahAsammelanake sadasyoke samakSa prakANDa vidvAn DA0 kAlidAsa nAga pUrva matrI rAyala eziyATika sosAiTI vagAlane baDe mahattvapUrNa vicAra prastuta kie the, ki 'AjakI rAjanIti sarakSaNAtmaka niyamose pUrNatayA pRthak hokara mAnavajAtike dhvasakI dhamakI de rahI hai| hama kucha varSoM yA yugo paryanta aura dhokhA de sakate hai, kitu hama itihAsake nirmama nirNayase nahIM baca sakate hai| aneka mahAn rASTra, rAjya tathA sAmrAjya parAjita ho cuke athavA ve purAtana vinaSTa vastuokI zreNIme samAviSTa ho gae hai| yadi hama yaha AzA karate hai tathA cAhate hai ki hamArA vinAza na ho, aura hama mAnava sabhyatAke samudAyako kucha samarpaNa kare, to hame jaina $. "Politics totally divoiced from the laws of survival is threatening man-kind with utter extinction. We may go an bluffing for a few years or decades more, but we cannot escape the relentless verdict of the history. Many great nations, kingdoms and empires have already vanished or have encumbered the gallery of dead antiquities. But if we hope and aspire to continue and to contribute to the stock of human civilization, ne must agree with the Jain pioneers and accept non-violence as the basic principle of our existence" ____ "International Umversity of Non-violence, An Appeal" p3 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 janazAsana mahApuruSose sahamata honA hogA aura apane astitvake hetu ahisAko apanA maulika siddhAnta svIkAra karanA hogaa|" ___ isa prasagame bhAratIya gaNatatra zAsanake mAnanIya adhyakSa DA. rAjendraprasAdajI dvArA 24 janavarI san 1946 ko diyA gayA sandeza var3A udbodhaka hai ki "jainadharmane sasArako ahisAkI zikSA dI hai / kisI dUsare dharmane ahiMsAkI maryAdA yahA taka nahI phuNcaaii| Aja sasArako ahiMsAkI Ava- ' zyakatA mahasUsa ho rahI hai, kyoki usane hiMsAke nagna-tANDavako dekhA hai aura Ama loga Dara rahe hai, kyoki hiMsAke sAdhana Aja itane baDhate jA raheM hai aura itane ugna hote jA rahe hai, ki yuddhame kisIke jItane yA hAranekI bAta itane mahattvakI nahIM hotI, jitanI kisI deza yA jAtike sabhI logo ko kevala nissahAya banA dene kI hI nahIM, para jIvanake mAmUlI sAmAnase bhI vacita kara denekI hotI hai|" isalie ve kahate hai, "jinhone ahiMsAke marmako samajhA hai vahI isa aMdhakArameM koI rAstA nikAla sakate haiN"| rAjendrabAbUke ye zabda baDe vicArapUrNa hai, "jainiyokA Aja manuSya samAjake prati sabase bar3A karttavya yaha hai ki vaha isapara dhyAna de aura koI rAstA DhUMDha nikaaleN|" pramukha puruSoke aise Atarika udgArose yaha bAta spaSTa ho jAtI hai, ki mAnavatAke paritrANArtha bhagavatI ahisAkI prazAnta chAyAkA Azraya lie binA ava kalyANa nahIM hai| vAstavika sukha, zAzvatika zAnti aura samRddhikA upAya krUratApUrNa pravRttikA parityAga karaneme hai| vaijJAnika AviSkAroke prasAdase hajAro mIlakI dUrIpara avasthita deza aba hamAre paDosI sadRza ho gae hai, aura hamAre sukha-dukhakI samasyAe~ eka dUsareke sukha du khase sambandhita aura nikaTavartinI banatI jA rahI hai| eka rASTra dUsare rASTrase pUrNatayA pRthak rahakara aba apanA adbhuta AlApa cheDate nahIM raha sakatA hai| aisI paristhitime hama sabake kalyANakI,-dUsare zabdome jise sarvodayakA mArga kahege,-ora dRSTi denI hogii| isa sarvodayame Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 sarva jIvokA sarvAgINa udaya arthAt vikAsa vidyamAna hogA | 'sarva' zabda kA amidheya 'jIvamAtra' ke sthAnameM kevala 'mAnava samAja' mAnanA aisA hI sakIrNatA aura svArthabhAvapUrNa hogA, jaisA IsAke Thou Shalt not kill' isa vacanakA 'jIvavadha niSedhake' sthAname kevala 'manupya caca niSeva' kiyA jAnA / karIva 1700 varSa pUrva jainAcArya samantabhadrane bhagavAn nahAvIrake ahiMsAtmaka zAsanako 'sarvodaya tIrtha' zabda dvArA sakIrtita kiyA thaa| yaha sarvodaya tIrtha 'svayaM avinAzI hote hue bhI sarva vipattiyokA vinAzaka hai| isa ahiMsAtmaka tIrthame apAra sAmarthyakA kAraNa yaha hai ki use anantazaktike bhaNDAra teja puja AtmAkA bala prApta hotA hai, jisake samakSa sasArakA kendrita pazuvala nagaNya vana jAtA hai / Aja krUratAkI vAruNI pokara mUrchita aura maraNAsanna saMsArako vItarAga prabhukI karuNArasa-sikta saMjIvanIke sevanakI atyanta AvazyakatA hai| hiMsAtmaka mArgase prApta abhyudaya aura samRddhi varSAkAlIna kSudra jantuoke jIvana sadga alpakAla taka hI TiktI hai aura zIghra hI vinaSTa ho jAtI hai| karuNAmaya mArgake avalambanase zIghra jayazrI prApta hotI haiM / isa sambandhame mahAkavi zeksapiyarakA yaha kathana vaDA mahattvapUrNa hai ki "jaba kisI sAmrAjyakI prApti ke lie krUratApUrNa aura karuNAmaya upayokA Azraya liyA jAya, tava jJAta hogA, ki mRdutAkA mArga zIghra hI vijaya pradAna karAtA hai|" kalyANapatha isa yugame hama gaNanAtIta nakalI vastunoko dekhate hai, isI prakAra Aja yathArtha dayAke devatAke sthAnameM makkArIpUrNa kRtrima ahiMsAko dekhate hai, jisakA anta karaNa hiMsAtmaka pApa puMja pratAraNAokA krIDA-sthala 2 1 "sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva / " yuvatyanuzAsana "Then lenity and cruelty play for a kingdom. the gentler gamster is the soonest winner"-King Henry V Act III, c VI. 28 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 janazAsana hai| aise adbhuta ahisAvAdI madhura-pada-vinyAsame pravINa, sundara pakSa susajjita, priyabhApI mayUrake samAna manoja mAlUma paDate hai, kintu svepTa sAmagrIke samakSa Ate hI, inakI hiMsana vRttikA vizvako darzana ho jAtA hai| aisI pravRttise kyA kabhI madhura phalakI prApti ho sakatI hai ? kahate hai, kisIne eka vRkSake lahalahAte hue sunaharI ragake puSpopara mugdha ho usa vRkSakI isa AzAse ArAdhanA Arabha kI, ki phala kAlame vaha ratna rAziko prApta karegA, kintu antame Dhana-Dhana dhvani denevAle phalokI upalabdhine usakA bhUma dUra kara diyaa| isI prakAra AjakI hiMsAtmaka pravRttivAlokI, unakI cittavRttike anusAra ahiMsAkI adbhuta rUpa-rekhAko dekhakara, bhIpaNa bhaviSyakA vizvAsa hotA hai| hisA garbhiNI nItike udara se utpanna honevAlI vipattimAlikAke dvArA vizvakI zocanIya sthiti vivekI vyaktiyoko jAgRta karatI hai| ___ kahate haiM, isa yugakA dharma samAja sevA hai, aura mAnavatAkI ArAdhanA hI vAstavika IzvaropAsanA hai| isa viSayame yadi sUkSma dRSTise ciMtana kiyA jAya, to vidita hogA ki yathArtha mAnavatA kevala vANIkI vastu vana gaI hai aura usakA anta karaNase tanika bhI sparza nahI hai| pa0 javAharalAla neharUko spaSTokti mahattvapUrNa hai ki "Ajake jagatne bahuta kucha upalabdhi kI hai, kintu usane udghoSita mAnavatAke premake sthAname ghRNA aura hiMsAko adhika apanAyA hai tathA mAnava banAnevAle sadguNoko 1 "suvarNasadRzaM puSpaM phalaM ratnaM bhaviSyati / prAzayA sevyate vRkSaH phalakAle DhaNDhanAyate // " { "The world of today has achieved much but for all its declared love for humanity it has based itself far more on hatred and violence than on the yirtues that make man human." -Discovery of India. p. 687. - - Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANapatha 435 sthAna nahI diyA hai|" vidveSakA aisA udAharaNa kahA milegA, ki 'jaba jApAniyone yuddha kAlame agnejoke vaDe jahAja 'ripalsa' aura 'priMsa Apha velsa' DuvAe the, taba eka pramukha agrejako una jahAjoke DUbanekA utanA paritApa nahIM thA, jitanA ki usa kAryame jApAniyokA yoga kAraNa thaa| usane kahA thA, kadAcit pItAga jApAniyoke sthAname zvetAga jarmano dvArA yaha dhvasa kArya hotA, to kahI acchA thaa| aise sakIrNa, svArthI eva jaghanya bhAvanApUrNa anta karaName mAnavatAkA janma kaise sabhava ho sakatA hai| AjakI durdazAkA kAraNa jasTisa jagamandaralAla jainI ina mArmika zabdo dvArA vyakta karate hai, "jaDavAdake rAkSasane yuddha aura sapattike rUpa meM jagatko isa jorase jakaDa liyA hai, ki logone apanI vAstavikatAko bhulA diyA hai aura ve apanI artha jAgRta cetanAme svayako 'AtmA' anubhava na kara kevala 'yatra' samajhate hai"| isa prakArakI vivekapUrNa vANIkI vismRti ke kAraNa vizvako mahAyuddhome apanI bahuta kucha bahumUlya Ahuti arpaNa karanI pddii| tAtvika bAta to yaha hai, ki ahiMsAtmaka jIvanake lie jagat ko kucha tyAga-kucha samarpaNa rUpa mUlya cukAnA hogaa| jabataka viSaya-lolupatAse mukha nahI moDA jAyagA, tabataka kalyANake mandirame praveza nahIM ho skegaa| 1. "An Englishman occupying a high position said that he would have preferred if the Prince of Wales and the Repulse had been sunk by the Germans, instead of by the yellow Japanese."--Ibid p 544 R "The monster of materialism has got such a grip of the world in the form of mars, and mammon, that men have so far forgotten their reality and that they sub-consciously believe themselves to be more machines instead of souls." Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 jainagAsana Adarzacaritra mAnava vAsanAoko praNAmAjali arpita karaneke sthAname unake sAtha yuddha cheDakara apane Atmavalako jagAtA huA jayazIla hotA hai| vaha AtmAkI amaratApara vizvAsa dhAraNa karatA huA puNyajIvanake rakSArtha prANotsarga karanese bhI mukha nahI moDatA hai / satpuruSa sukarAta ne apane jIvanako saMkaTAkula bhale hI banA liyA aura prANa parityAga kiyA, kintu jIvanakI mamatAvaza anItikA mArga nahI grahaNa kiyaa| apane snehI, sAthI krITose vaha kahatA hai, ki Adarza rakSaNake Age jIvana koI vastu nhiiN| kartavya pAlana karate hue mRtyukI godame so jAnA zreyaskara hai| ye gabda kitane marmasparzI hai, "hame kevala jIvana vyatIta karaneko adhika mUlyavAna nahI mAnanA cAhie, balki Adarza jIvanako vahumUlya jAnanA caahie|" AjakA Adarzacyuta mAnava apanI svArtha-sAdhanAko pramukha jAna viSayAnva banatA jA rahA hai| aisA vikAsa, jisakA atastala rogAkrAnta hai, bhale hI bAharase mohaka tathA svasyasA dikhe, kiMtu na jAne kisa kSaNa hRdaya-spadana raka jAnese vinAgakA ugra rUpa dhAraNa kara isa jIvako cira pazcAttApakI agnimeM jlaave| svatatra bhAratane agokake dharmacakrako rAjyacihna banAyA hai| yadi usa dharmacakrakI maryAdAkA dhyAna rakhakara hamAre rASTranAyaka kArya kare, to yathAryame deza aparAjita aura azoka bnegaa| dharmacakra pragati aura puNya pravRttiyokA sundara pratIka hai| isake maMgalamaya sadezako hRdayaMgama karate hue bhAratIya gAsana anya rASTroke anta karaName usakI mahattAko akita kara sakatA hai| dharmacakra karuNApUrNa gAsanakA aga hai| dharmakI vizvamAnya vyAcyA karuNAkA bhAva hI to hai / gadyacintAmaNimeM likhA hai dayA-mUlo bhaveddharmo dayA prANAnukampanam / " { "The should set the highest value, not on living but on living well." -Trial and Death of Socrates. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 dharma dayAmUlaka hai tathA jIvadhAriyoMpara anukampAkA bhAva rakhanA dayA hai / svAmI samantabhadrane cartI tIrthakara zAntinAya bhagavAnke dharmacakrako 'dayA dazeSitirmacakra" - karuNAko kiraNo se saMyukta dharmacaka kahA hai| navamI sadI ke mahAkavi jinasenane jainadharmake prathama tIrthaMkara bhagavAn vRSabhadevako praNAmAMjali arpita karate hue likhA hai ki "ve zrItamanvitaH saMpUrNa jJAna sAmrAjya ke adhipati, dharmacakke dhAraka evaM bhava- bhayakA bhaMjana karanevAle haiN|" isako 'sarva-saujyapradAyI' kahA gayA hai| ahitA vidyAkI jyoti dvArA vizvako Alokita karanevAle vRSabhanAtha Adi mahAvIra paryanta cauvIsa tIrthakarokA bodha karAnevAle cauvIsa Are azokacakrameM pAe jAte hai / yaha bAta vizvake itihAsavettA jAnate hai, ki ahiMsA mahAvidyAkA nirdoSa prakAza jaina tIrthaMkarose prApta hotA rahA hai / Aine akavarI Adise jJAta hotA hai ki azoka ke jIvanakA prAraMbha kAla jainadharmase sambandhita rahA hai / bhAratake pradhAna mantrI paM javAharalAla neharUne' amerikAvAsiyoko rASTradhvajakA svarUpa samajJAte hue kahA thA ki yaha cakra unnati aura dharma mArga para calane ke AhvAnako dyotita karatA hai / bhAratakI AkAkSA hai ki vaha cakra dvArA prakAzita AdarzakA anugamana kare / ' yadi bhArata rASTra dharmacatra gauravaka anurUpa pravRtti karane lage, to eka navIna maMgalamaya jagatnna nirmANa hogA, jahA zakti, sapatti, samRddhi tathA sapUrNa ujjvala kalAokA puNya samAgama hogA / abhI jo adhikatara ahiMsAkA jayaghoSa sunAI par3atA hai, usakA tote dvArA rAma nAma pATase adhika mUlya nahIM hai / jaba taka lokanAyako tathA grAma kalyANapatra 1. "The Chakra signifies progress and a call to tread the path of righteousness. India wished to follow the ideal symbolised by the wheel." -Speech at Vancouver (America) vide Statesman. 6-11-19. Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 jainagAsana puravAsiyo dvArA karuNA kalpa-latAke mUlame prema, tyAga, zIla, satya, sayama, akicananA AdikA jala na pahucegA, taba taka suvAsa sapanna sumanokI kaise upalabdhi hogI? Aja usa latikAke patrome jala sicana kI baDI vaDI vAta sunAI paDatI hai , lambI lambI yojanAe banatI hai, kintu vecArI jaDa jala-vinda na milanese sUkhatI jA rahI hai| usa ora kauna dhyAna detA hai ? isase to kalyANapatha aura dUra hotA jAtA hai| rASTrIya svAtatrya-sagnAmake samaya sabako yaha zikSA dI jAtI thI, ki vinA racanAtmaka kArya kiye kevala netAoko jayaghoSase kAma nahI vanegA, isI prakAra sacce lokasevako tathA gAmakose kahanA hogA, ki jaba taka Apa jIvadayAke kAryakrama ko mahattvapUrNa mAna usa ora zakti nahI lagAte, tava taka pApacakrakI anugAminI vipadAe~ vicitra citrAkita azoka cakrase nahI ddregii| mahApurANakAra jinasena svAmIkA kathana hai, ki dharmapriya samrAT bharatake zAsana meM sabhI prajAjana puNya caritra vana gaye the, kAraNa zAsaka kA padAnsaraNa gAsita varga kiyA karatA hai| isa sadAcaraNake prasAdase sarvatra samRddhi aura AnandakA prasAra thaa| kavikA yaha kathana vizepa arthapUrNa hai ki sukAla aura surAjyavAle rAjAme vaDA nikaTa sambandha hai|' bhAratIya gAsakome mahArAja kumArapAla vaDe samartha aura lokopakArI nareza ho gae haiM, jinake prazrayame sAhitya aura kalAkA vaDA vikAsa huaa| kumArapAla prativodhase jAta hotA hai ki mahArAja kumArapAla apane anta - karaNako dvAdaza anuprekSAo-sadbhAvanAose vimala banAte hue anAsaktipUrvaka rAjyakA kArya karate the / AjakI ahisAkA uccanAda karanevAlI sarakArakI chatrachAyAme madya, mAsAdike sevanakI pracaNDa pravRddhime koI 1 "sukAlazca surAjA ca svayaM sannihitaM dvayam ||"-mhaapuraann 41, 66 2 "iya bAraha bhAvaNa suNivirAya, maNamanjhi viyabhiya-bhavavirAu / rajju vi kuNaMtu citai imAu, pariharivi kugaikAraNa pmaau||" Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANapatha 436 parivartana nahI pratIta hotaa| madyapAna prasArake nirodha nimitta sarakAra kucha tatpara dikhatI hai, kintu isa kSetrame bhI usakI pragati AlocanIya hai| mAsAhAra aura jIvavadhake kSetrame to adbhuta udAsInatA hai| aneka yojanAo dvArA jIvavadha, mAsakI upalabdhi Adi kI amaryAdita vRddhi hotI jA rahI hai, phira ahiMsAtmaka sarakArakI sthiti kA garva aura gauravapUrvaka nAma liyA jAtA hai| mAsAhAra, jIvavadha, dharmake nAma para Izvara tathA devatAoke Age valikA kArya jaba taka nahIM rokA jAtA hai, taba taka ahiMsAtmaka zAsana kA nAma taka lenA upahAsakI vastu hai, jaise 'Akhoke adhe kA nayanasukha' nAmakaraNa kA kaary| jo loga isa hiMsAkI mahAmArIke ya game ahiMsAvAdI jainose prakAza pAneke premI hai ve somadevasUrikI ahisAkI isa vyavasthAko hRdayagama karanekI kRpA kare aura svArthake AdhAra para avasthita apanI sImita ahiMsAkI dhAraNAkA parimArjana kre| "yatsyAtpramAdayogena prANiSu prANahAyanam / sA hiMsA rakSaNaM teSAmahiMsA tu satAM mtaa|"-yshstilk / asAvadhAnI athavA rAgadveSAdike adhIna hokara jo jIvadhAriyokA prANa-haraNa kiyA jAtA hai, vaha hiMsA hai| una jIvokA rakSaNa karanA satpurupo ne ahisA kahA hai| sasArame ahiMsAkI mahattAko sabhI dharma svIkAra karate hai| musalima vAdazAha akavarane mAsAhArakA parityAga kara diyA thA, 'jAnavaroko mArakara unake mAsabhakSaNa dvArA apane peTako pazuokA kabrastAna mata bnaao'| jinane pazu balidAnako dharmakA aga mAna liyA hai, unake hRdayame yaha vAta pratiSThita karanI hai ki vecAre dIna-hIna prANiyoke prANaharaNase bhI kahI kalyANa ho sakatA hai ? yathArthameM apanI pazutApUrNa citta vRttikA validAna karanese aura karuNAke bhAvako jagAnese jagajjananIkI paritRpti kahI jA sakatI hai| aisI kauna jananI hogI, jo apanI satati rUpa jIvadhAriyoke rakta aura mAsase Anadita hogI? javataka vizvavaipamyake janaka karmake vadhame kAraNa hRdayako ahiMsAtmaka vicArose Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 jainazAsana dhokara nirmala nahI kiyA jAyagA, taba taka bAhya yojanAose saukhyakI sRpTi svapna sAmmAjya sadRza sukhakara samajhI jaaygii| pratyekake hRdaya madirame dayAke devatA kI magalamaya ArAdhanA jaba taka nahIM hogI, taba taka nirAkula aura nirApada sukhakI sAdhana-sAmagnI nahIM prApta ho sktii| anta karaNakA ghAva bAharI marahama paTTIse jaise ArAma nahI ho sakatA hai, vaise hI krUratApUrNa vRttike kAraNa jo jIva pApAcaraNa jAnakara yA vinA jAne karatA hai, usakA parimArjana kie binA, vizvazAntikI yojanAo, prastAvo Adise kucha prayojana siddha nahIM hogaa| 'aho rUpam, aho dhvaniH' ke Adarza para pArasparika gauravake AdAna-pradAna dvArAbhI jagatkI jaTila samasyAye nahI sulajha sakatI hai| bAharI soDA, sAvuna Adi dravyose vastrakI malinatA dUra kI jAtI hai, kintu hRdayakI malinatAko dhoneke lie karuNA-vAdake 'amRta-sara'me gaharI DubakI lagAe vinA anya upAya nahIM hai, yaha dekhakara Azcarya hotA hai ki mahAtmA gAdhIke nidhanake bAda sArvajanika svArthase sambandhita vyakti jitane bAra bApUkA nAma liyA karate hai, utanA zAyada hI paramezvarakA nAma smaraNa karate ho| yadi inakI vApUke prati aisI hI mamatA aura zraddhAkA bhAva hai, to kyo nahI bApUke karuNA prasArake puNya kAryame Age Ate hai ? kalakatteke kAlImandirame devIke Age raktakI vaitariNI dekhakara gAdhIjIkI AtmA Akulita ho gaI thI, aura unakA karuNApUrNa anta karaNa ro par3A thaa| apanI antarvedanAko vyakta karate hue bApU apanI AtmakathAme likhate hai ki "jaba hama mandirame pahuce, taba khUnakI bahatI huI nadIse hamArA svAgata "Iye passed on to the temple We were greeted by livers of blood. I could not bear to standthere I was exasperated and restless. I have never forgotten that sight I thought of the story of BUDDHA but I also saw that the task was beyond my capacity. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANapatha 441 huaa| yaha dRzya meM nahI dekha skaa| maiM vecaina aura vyAkula ho gyaa| mai usa dRzyako bhI nahI vismRta kara sakatA huuN| mujhe buddhadevakI kathA yAda aaii| kintu mujhe vaha kArya merI sAmarthyake pare pratIta huaa| mere vicAra jo pahale the, ve Aja bhI usI prakAra hai| merI anavarata yahI prArthanA hai, ki isa bhUtala para aisI mahAn AtmAkA nara athavA nArIke rUpame Avi rbhAva ho, jo mandirakI hisA vanda karake use pavitra kara ske| yaha vaDI vicitra vAta hai, ki itanA vijJa, buddhimAn, tyAgI tathA bhAvuka vaga-prAnta isa validAnako sahana karatA hai? dharmake nAma para kAlIke samakSa kiyA jAnevAlA bhISaNa jIvavadha dekhakara mere hRdayame bagAliyoke jIvanako jAnanekI icchA jAgRta huii|" mahAtmAjIke pUrvokta udgArose yaha spapTa hai ki ve jIvavadha aura khAsakara dharmake nAma para balidAna dekhakara varNanAtIta vyathAko anubhava karate the, kintu dezake paratatra honeke kAraNa ve apanI sImita-sAmarthyase bhI aparicita na the, isIse ve apane paramArAdhya paramezvara se prArthanA kara samartha karuNAke prasArame udyata AtmAke AvirbhAvakI AkAkSA karate the| saubhAgyakI bAta hai, ki AjakA zAsana sUtra una logoke hAthame hai, jo vApUko khUba jAnate the, mAnate the, aura jo Aja bApUkI pUjA karate hai, aura jagatme, unakI pUjA-pracArako parama karttavya banA rahe hai| yadi yaha I hold today the same opinion as I held then It is my constant prayer that there may be born on earth some great spirit' man or woman, who will purify the temple How is it that Bengal with all its knowledge, intelligence sacrifice and emotion tolerates this slaughter? The terrible sacrifice offered to Kali in the name of religion enhanced my desire to know Bengal life" . -Vide-Gandhiji's Autobiography. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 jainagAsana bhAva na hotA, to jisa zrAddha kriyApara unakI zraddhA nahIM thI, usako karaneme vApUke dukhada nidhana ke bAda bhArata sarakAra aura rASTrIya Adolanake cAlaka mahAnubhAva mahAn udyoga aura aparimita gaktikA upayoga kyo karate aura kyo saikar3o saritAo aura aneka siMdhuoM Adima asthivisarjanake kAryameM Age Ate? dharma nirapekSa rAjya zAsana (Secular Government ) kA isa viSayame agragAmI vananA kyA nahIM batAtA hai, ki isa kAryake pIche koI vizeSa tattva nihita hai, jise pratyeka vijJa vyakti jAnatA hai? Aja bApUkI puNyasmRtiko satata jAgRta rakhaneke lie gAdhI smAraka nidhime vipula dhanarAzi ekatrita kI jA rahI hai, kyA usa dhanakI dhArAke dvArA dezakI dharmake nAmapara raktarajita vasudharAko ghokara ahiMsAkI puNya mUrtiko prakAzita karanekA kArya nahIM kiyA jA sakatA? vastuta ina kAmoke lie hRdayako TaTolanekI jarUrata hai aura usameM karuNAbhAva-prasArake prati parama zraddhAke vIja bonekI AvazyakatA hai| anyathA kisI na kisI ApAtata. ramya dikhanevAlI yuktike jAla dvArA jIvokI hisAke jAlako kATaneme asamarthatA dikhAI jA sakatI hai aura isa yugakI 1 hindI navajIvana 15 apraila san 1926 meM "vividha prazna zIrSaka carcAse gAMdhIjIkI zrAddhake prati zraddhAkA asadbhAva bar3I saMyata bhASA dvArA pakta kiyA gayA hai| prazna-zrAddhake sambandhameM ApakA kyA abhiprAya hai? zrAddha karanese kyA sadgati hotI hai ? gAMdhIjI kahate hai, "zrAddhake sambandhama meM udAsIna hU~! usakI kucha AdhyAtmika upayogitA ho to bhI meM use nahIM jaantaa| zrAkhase mRta manuSyako sadgati hotI hai, yaha bhI merI samajhameM nahIM AtA hai| mRta dehake asthi gaMgAjIne jAkara DAlanese eka prakArake dhArmika bhAvoko vRddhi hotI hogI, isake alAvA usase koI dUsarA lAbha hotA ho, to vaha mai nahIM jAnatA huuN|" pR0 277 / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANapatha 443 bhApAme aise kArya prati mRtaprAya sambhAvanAkA prakAzana kiya jA sakatA hai| kyA vApakre vicAroko pracArita karanekA puNya sakalpa karanevAlA sarvodaya samAja isa karuNA pratArake kAryakramako apane viSayokI tAlikAme prathama sthAna nahIM de sakatA hai ? satya vAta yahI hai ki hRdayame isa viSayame pravala bhAvanA cAhie, tava mArga nikalate dera na lgegii| zrI binovAjIne sarvodaya samAjake jayapura sammelaname kahA thA, 'sargadayakA sUrya apanI kiraNe rAjaprAsAdase lekara nirvanakI jhopar3I taka samAna rUpase phailAtA hai|' kyA yaha karaNAmayI kiraNokA puja sarvodayakA sUrya ana bhAigeke anta.karaName vidyamAna prANivapakI AsaktirUpa adhiyArIko dUra karanetrI parama kRpA nahIM karegA' Ajake kAgresI gAsanakI mamatA bhUmi sarvodaya samiti yadi prANIrakSaNasavadhI vividha agoke parirakSaNane tatpara ho jAya to vaha cAmatkArita janajAgaraNa karanemeM samartha ho skegii| suyogakI vAta hai, ki bhagavAna mahAvIra aura buddhadeva sadaga karaNA prasArakoke kAraNa vizvavikhyAta vihAra prAntake salutpa zrI rAjendraprasAdajI sarvodaya samAjake adhyana hone ke sAtha bhAratake gaNatatra gAsanake sarvapriya sabhApati bhI hai| aisI sthitime supracArake lie saba prakArako anukUlatA pratIta hotI hai| karmayogI vyaktiyoke jhNDa ke jhuNDa yadi kAryame tatpara ho jAye, to ahisAkI sudRDha AdhAra-gilApara sthita lokottara sajaga sasArakA sthApana ho sakatA hai| abhI kucha samaya pUrva yaha dukhada savAda samAcArapatrome chapA thA, ki eka bhrAnta hindU bhAIne svapname apane iSTadevakI preraNA pAkara jAgane para apane priya putrakI nirmama hatyA kara dii| aise kAryokA sadbhAva rahanA prabuddha bhAratake gauravakaM pUrNatayA pratikUla hai| logoke antaHkaraName yaha vicAra pratiSThita karAneme gAsaka aura gAsitokA kalyANa hai, ki jisa prakAra jisa digAmeM sUryakA udaya hotA hai, use 'pUrva' nAmase pukArA jAtA hai usI prakAra jisa vyakti, samAja yA rASTrameM ahiMsAkI pratiSThA hotI hai, vahA hI sukhake hetu pavitra dharmakA vAsa hotA hai| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 jainazAsana Ajake pravuddha kahe jAnevAle zAsaname narakake pratIka kasAIkhAnokA vidyamAna rahanA, manovinodake liye niraparAdha jIvokA zikAra kiyA jAnA, mAsa bhakSaNakA amaryAdita pracAra honA mahAn kalakakI vAte hai| hiMsA para vizvAsa rakhane vAle zAsaname inakI avasthitikA aucitya samajhA jA sakatA thA, kintu AjakI naI duniyAme inakI avasthiti atyanta zocanIya tathA zIghra parimArjanIya hai| jisa prakAra cunAvake avasara para vijJAna dvArA upalabdha pracArakI sAmagrIkA upayoga le jamIna AsamAna eka kiyA jAtA hai, usI prakAra yadi una sAdhanokA upayoga bhAratIya zAsana kare, to mahattvapUrNa lokasevA hogii| janatA janArdana athavA daridra nArAyaNakI sevA bhI isIme samAviSTa hai| ___ eka dina jainadharmAcArya zrI zAntisAgara mahArAjase maine jaina tIrtha gajapathAme upasthita hokara pUchA ki Ajakala vipadgrasta mAnavatAke lie bhAratIya zAsanako Apa kyA mArga batAyege ? AcAyatrIne kahA, logo ko jaina zAstrome varNita rAmacandra, pADavo AdikA caritra paDhanA cAhiye ki una mahApuruSone apane jIvaname kisa prakAra dharmakI rakSA kI aura nyAyapUrvaka prajAkA pAlana kiyaa| AcAyazrIne yaha bhI kahA, "sajjanokA rakSaNa karanA aura durjanoko daNDita karanA yaha rAjanIti hai| rAjAko sacce dharmakA lopa nahI karanA cAhiye aura na mithyA-mArgakA poSaNa hI karanA caahie| hisA, jhUTha, corI, parastrIsevana tathA atilobha ina paca pApo ke karane vAle daDanIya hai, aisA karanese rAma-rAjya hogaa| puNyakI bhI prApti hogii| hisA Adi pApahI adharma tathA anyAya hai| gRhastha ina pApo kA syUla rUpase tyAga karatA hai| satya bolane vAleko daDa denA aura jhUTha bolanevAlokA pakSa karanA anIti hai" unane yaha mahattvakI vAta kahI, rAjA para yadi koI AkramaNa kare, to use haTAneko rAjAko prati-AkramaNa karanA hogaa| aisI virodhI hisAkA tyAgI gRhastha nahI hai| zAsakakA dharma hai ki vaha niraparAdhI jIvokI rakSA kare, zikAra khelanA vanda karAve, Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANapatha 445 devatAoke lie kie jAne vAle validAnako roke| dAla, mAsAdikA sevana banda kraave| parastrIapaharaNakartAko kar3A daDa de| juA, mAsa, surA, vezyA, AkheTa, corI, parAganA ina sAta vyasanokA sevana mahA pApa hai| inakI pravRtti roknA caahie| ye anarthake kAma samajhAnese vanda nahIM hoge| rAjya niyamako loga urate haiN| ata. kAnUnake dvArA pApakA pracAra rokanA caahiye| jIvoko sumArga para lagAnA atyAcAra nahIM hai| aisA karanese sarvatra gAntikA prAdurbhAva hogaa|" jinakI adbhuta ahiMsA kevala manuSyaghAtako hI hilA ghoSita karatI hai aura jo pazuoke prANahaNako dopAlpada nahIM mAnate haiM, unakI dRSTiko unmIlita karate hue vizvakavi ravIndravAvU pahate hai, "hamAre degama jo dharmakA Adarza hai, vaha hRdayako cIja hai| bAharI gharamai rahanekI nahIM hai| hama yadi Sanctity of life-jIvanakI mahattAko eka vAra svIkAra karate hai to phira pazu-pabhI, kITa, pataga Adi kisIpara isakI haha nahI vAdha lete haiM / hama logoMke dharmakI racanA svArthake sthAname svAbhAvika niyamane lI hai / dharmake niyamane hI svArthako sayata rakhanekI cepTA kI hai|' jisa anta karaName jIva dayAkA pavitra bhAva jaga gayA, vaha sabhI prANiyo ko apanI karuNA dvArA sukhI karanekA udyoga kregaa| karuNAkA bhAva avibhakta rahatA hai / jahA AtmIyoke prati sneha aura dUsaroke prati vidvepakA bhAva rahatA hai, vahA pavitra ahisAke sivAya anya mAnavocita sadguNokI bhI mRtya ho jAtI hai| ataeva jIvaname sAmaJjasya, sthiratA aura sAttviktAkI avasthitike lie karuNAmUlaka pravRttiyokA jAgaraNa jarUrI hai| ___kahate hai, amerikAke rASTrapati eka samaya Avazyaka kAryase navyabhUpAyukta hokara gAhI savArIpara jA rahe the, ki mArgame eka varAlo pakame nimagna dekhA aura yaha socA ki yadi isakI tatkAla sahAyatA nahIM kI gaI, to yaha mara jAyagA, ata. karuNApUrNa hRdayakI preraNAse ve usI samaya Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 jainazAsana kIcaDame ghusa gae aura usa dukhI jIvake prANokA rakSaNa kiyaa| logone unase pUchA ki aisA unane svaya kyo kiyA, dUsare ko AjJA dekara bhI ve yaha kArya kara sakate the ? unane uttara diyA ki usa prANIko chaTapaTAte dekha mere hRdayamaM vaDI vedanA huI, ata meM dUsare kA sahArA lene ke viSaya meM vicAra taka na kara sakA aura turanta prANa bacAnake kArya meM nirata ho gayA / vAstava me jahA saccI ahasAkI jAgRti hotI hai, vahA manuSya amanuSyakA bheda nahI kiyA jAtA hai / isa karuNAke kAryase manuSyako anupama Ananda prApta hotA hai / karuNAkI nidhiko jagatko kitanA hI do, isase dAtArame koI bhI kamI nahI AtI, pratyuta vaha mahAn AtmIka zaktikA saMgraha karate jAtA hai / vedAntIkI bhASAme jaise sarvatra brahmakA vAsa kahA jAtA hai, isa zailIse yadi satya tattvakA nirUpaNa kiyA jAya, to kahanA hogA, sarva unnatikArI pravRttiyome ahisAkA astitva avazyabhAvI hai| jitane azameM ahisA mahAvidyAkA adhivAsa hai, utane azame hI vAstavika vikAsa aura sukha hai| 'amRtatvakA kAraNa ahiMsA hai, aura hiMsA mRtyu aura sarvanAzakA dvAra hai | gItA kahA hai- kalyANapUrNa kArya karanevAlA durgatiko nahI prApta karatA hai; Aja kalyANa karanekI upadezapUrNa vANI sarvatra sunI jAtI hai, kintu AvazyakatA hai puNyAcaraNakI / pathapradarzaka loga prAya asayama aura pratAraNApUrNa pravRtti karate haiM, isase unakI vANIkA jagatke hRdayapara koI bhI asara nahI par3atA hai| hindU purANomaM kahA hai, brahmadevane tilottamA apsarAke rUpako dekhakara apaneko caturAnana banAyA / bAdame jaba apsarAne Upara nRtya AraMbha kiyA, to pacama mukha banAnekA prayatna kiyA / puNya kSINa ho jAne se vaha rAsabhakA mukha vana gyaa| aisA hI hAla ahiMsAkA Adeza, upadeza denevAle hamAre rASTrake bahutase patha-pradarzakokA ho gayA hai| zrI 1 " amRtatva hetubhUtaM zrahiMsA- rasAyanam / " - amRtacaMdra sUri / 2 " na hi kalyANakRt kazcit durgaMta tAta gacchati / " gItA / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANapatha caMpatarAya jainane isIlie yaha mahattvapUrNa vAkya likhA thA, ki "Aja karuNA aura dayAkA patA nahIM hai| unakI oTame to kapaTa aura durAcArako chupAyA jAtA hai|' __ jainazAsana kahatA hai, yadi tuma hisAdi pApome magna rahe Ae, to na to netA loga tumhe bacA sakege aura na tumhArA 'AsmAnI vApa' hI tumhAre kAma aayegaa| deza yadi ahisA pathase vicalita na huA hotA to isa 'sujalAM suphalA' bhUmivAsiyokI itanI cintanIya sthiti na vanatI jisake kAraNa bhAratake antima gavarnara janarala rAjAjIko 1946 ke svAdhInatAdivasapara bhayako parabrahma vatAnA paDA hai / yathArthame saccA para-brahma ahisA hai / Aja vAsanA me phaMsaneke kAraNa hama dukhI ho rahe hai| bhoga aura vaibhavako paramArtha satya mAnanevAle yaha socate hai ki janatAkA jIvana stara ( Standard of living ) jitanA adhika vaDhA hogA, utanI hI adhika zAnti aura samRddhi hogii| yaha eka madhura tathA mohaka bhUma hai / ise to sabhI mAnege ki jIvanakI Avazyaka vastuose koI bhI vyakti vacita na rahe, kintu vilAsitAvarddhaka eva Amoda-pramodaprada padArthoke viSayame yahI vAta upayukta socanA kalyANakArI na hogA? bhAratIya dRSTise to vAstavika mahimAkA udbhava tava prArambha hotA hai, jaba vyakti yA samAja yathAzakti apanI AvazyakatAo tathA bhogakI sAmagrIko maryAdita karate hue kramaza unako bhI ghaTAte jAte hai| isIse vizvake amaryAdita vaibhavakA adhipati cakravartI, digambara zramaNako mahAna mAna, apanI praNAmAjali arpita karate hue unakI caraNa-rajase apaneko kRtArtha soca yaha AkAkSA karatA hai, ki Atma-jAgRtikA sUrya udita hokara ? "Mercy and pity are altogather unknown or only mcant to mask hypocricy and vice under their cloaks." -Eng. Jain Gaz. Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 jainagAsana merI bhoga-tatratAkI niviDa-nizAko dUra kre| jainazAsaname digambara guru, digambara mUrtikI ArAdhanAkA yahI atastatva hai| ___ bainathamane apane 'arthazAstra' meM kitanI sundara bAta likhI hai, "pratyeka vyaktiko sabhI sevya padArthokI prApti ho sake, arthAt usakI icchAnusAra usakA jIvana stara banA diyA jAya, yaha sabhava nahIM hai| hA| yadi sabhI loga jaina sadRza hote to yaha sabhava thA, kAraNa bhAratIyoke jaina nAmaka vargame apanI bhautika AkAkSAoko sayata karanA tathA unakA nirodha karanA pAyA jAtA hai| dUsarA upAya yaha hogA, ki yadi divya lokase bahudhA tathA vipula mAtrAme bhogya padArtha Ate jAve, to kAma vana jAya, kintu vastusthitiko dRSTipathame rakhate hue aisA nahI kiyA jA sakatA hai|" ataeva Ajake bhoga pracura jagatkI jIvana-naukAko vipattikI bhavarase bacAne ke lie 'aparigrahavAda' yA sayata-manovRttikA rUpa ujjvala Aloka-stabha ( Light House ) kI AvazyakatA hai| parigraha kI vRddhi AtmAko davAte hue isa jIvako gataprANasA banA detI hai| isIse AcArya nemicadra siddhAnta cakravartIne 'mucchA pariggaho' parigrahako mUrchA batAyA hai / laukika mUrchAme vehozIke kAraNa bAhya vastuokA ucita bhAna nahIM rahatA hai isI prakAra isa alaukika mUrchAme vAhya vastuokA hI 1. "But it is qute impossible to provide every body with an many consumer's goods, that is with as high standard of living as he would like. If all persons were like Jains-members of an Indian sect, who try to subdue and extinguish their physical desires, it might be done. If consumer's goods descended frequently and in abundance from the heavens, it might be done. As things are it cannot be done" --Econommes by Frederic Bentham p. 8. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 bhAna rahatA hai, kintu nitya tathA Anadake siMdhu apanI / AtmAkI pUrNatayA vismRti hotI hai / AjakI mUrchita - mAnavatAko aparigrahavAdakI sajIvanI sevana karAnA Avazyaka hai| amaryAdita jIvana-stara baDhAnese kyA kabhI bhI tRptikI upalabdhi ho sakI hai ? parigrahavAdake zikharapara samAsIna amerikAke jIvanakA samyak parizIlana karanevAle vidvAn DA 0kumAra svAmI ne likhA thA " snAna Tava, reDiyo, riphrijereTara Adi Anandaprada padArthokI apekSA jIvana vizeSa mahattvapUrNa hai / mujhe to yaha pratIta hotA hai, ki jIvana stara jitanA vaDA hotA hai, saMskRti utanI hI alpa hotI hai / aisA kaise ? pacAsa pratizata se adhika amerikana logome aise mileMge, jinane apane jIvaname koI grantha hI nahI kharIdA ho, aura unakA hI jIvana-stara sAre vizvame sabase UMcA hai| sAkSaratA zikSA nahI hai aura zikSA saskRti nahI hai / " samRddha aura sukhI bhAratake bhAgya vidhAtA caMdragupta maurya ke pradhAna saciva cANakyake prabhAva aura zaktiko kauna nahI jAnatA, kintu kavi vizAkhadattake zabdome usa mahAn vyaktikA nivAsa-sthAna eka sAdhAraNa kalyANapatha 1. Life is larger than bath-tubs, radios and refrigera - tors I am afraid the higher the standard of living, the lower the culture Why, more than fifty percent of Americans have never bought a book in their life time and the Americans have the highest standard of living in the world Literacy is not education and education is not culture " 1 -Vedanta Keshri det 47, p 234 2 "upalazakalametadbhedakaM gomayAnAM vaTubhirupahRtAnA bahiSAM stUpametat / zaraNamapi samidbhiH zuSyamANAbhirAbhi vinamitapaTalAntaM dRzyate jIrNakuDyam // " - mudrArAkSasa aka 4, 153 26 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAsana 450 sI jhopar3I thA / usakI dIvAle jIrNa thI / arthake prati nispRha vyaktiyokI vRddhime hI mAnavatAke vikAsakI magala- jyoti dikhAI par3atI hai / mohinI mUrti vAlI Adhunika sabhyatAkI kaThora zabdome AlocanA karate hue 'vizva saMskRtikA bhaviSya' nibandhame DA0 sara rAdhAkRSNan kahate hai, "Adhunika sabhyatA Arthika barvaratAkI majilapara hai / vaha to adhikAza rUpame sasAra aura adhikArake pIche daur3a rahI hai / aura AtmA tathA usakI pUrNatAkI ora dhyAna denekI paravAha nahI karatI hai / AjakI vyastatA vegagati aura naitika vikAsa itanA avakAza hI nahI lene detI ki AtmavikAsake dvArA sabhyatAke vAstavika vikAsakA kAma kara sake / " ve yaha bhI likhate hai ki "hama apaneko sabhya isalie nahI kaha sakate ki, Adhunika vaijJAnika vAyuyAna, reDiyo, TelIvijana, TelIphona aura TAiparAiTara kAmame lAte hai / vadarako sAikila calAnA, gilAsame pAnI pInA aura tambAkhUkA pAipa pInA sikhA diyA jA sakatA hai, phira vaha rahegA vadara hI | zailpika nipuNatAkA naitika vikAsase bahuta kama sambandha hai / " ataH sacce kalyANakI dRSTise Avazyaka hai ki kAlpanika sabhyatAke zaila - zikhara para samAsIna jagatkA nazA utArA jAya aura yaha tattva samajhAyA jAya, ki saccI sabhyatAkA jAgaraNa sadAcaraNa, ahiMsAtmaka vRtti tathA satoSa - pUrNa jIvanase hotA hai|' 'sadaya hRdaya hue' vinA manuSya yathArthame nararUpadhArI rAkSasa hI bana jAtA hai / mAnavatAkA patha rAkSasI jIvanake pUrNa parivartana karaneme hai / jahA taka puNyAcaraNakA sambandha hai, vahA taka yaha kahanA hogA ki zAsaka aura zAsitoko sayama aura sadAcArakA samAna rUpase paripAlana karanA Avazyaka hai| zAsakoko adhikArArUDha honepara yaha nahI socanA 1 "vizvamitra" dIpAvalI aMka 29-10 - 46, 16 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANapatha 451 cAhie ki jaba taka hamArA pada surakSita hai, taba taka hama kitanA hI chalakapaTa, ghUsa, pApAcArakA jIvana vitAve, hamArA koI kucha nahI kara sakatA hai / unako smaraNa rakhanA cAhie ki puNyakI sapatti samApta honeke pazcAt samAje marI makkhIke samAna unako nikAla phekegA aura phira unako koI do kaur3Iko bhI na puuchegaa| adhikArake madame apane Apako nahIM bhUlanA caahie| adhikArI java taka na sudharegA, taba taka prajAkA naitika stara kaise unnata hogA? somadeva sUrikI sUkti kitanI mArmika hai, rAjA yadi "caureSu milita kuta kSema prjaanaam"| zAsakako anyAyakA pakSapAtI na hokara nyAya, satya, karuNAkA vandaka honA caahie| pApiyokI dikhanevAlI unnati suracApa sadRza alpakAlame hI vinaSTa honevAlI hai| DAkTara ikavAlakA pazcimakI bhoga catura sabhyatAke prati kitanA sundara aura satya kathana hai - "tumhArI tahajIva aparne khajarase ApahI khudakuzI kregii| jo zAkhe nAjuka pai AziyAnA banA nApAyAdAra hogaa|" jisa prakAra dharmacakrake premI samrATa azokane satya, ahiMsA, zIla, sadAcAra Adi puNya pravRttiyoke pracArame apane sapUrNa parivAra tathA zAsana zaktiko lagAkara dezameM nUtana jIvana jyoti jagA dI thI, usI prakAra yadi vApUkA nAma japane vAlA hamArA bhArata-zAsana hiMsAke viruddha yuddha bolakara 'dayA para daivatam' kI sarvatra pratiSThA sthApita karaneke udyoga me laga jAya, to bhArata yathArthame azoka sukhI aura aparAjita vanakara jagatko samRddha karaneme saccI sahAyatA de sakatA hai| mahAvIra, buddha, rAma, kRSNa, IsA, mUsA, nAnaka, jaradasta Adi pramukha bhAratIya dharmoke mahApuruSoke janma dinoko dezame ahiMsA divasa ghoSita karAkara janatAmeM satya aura ahiMsAke puNyabhAva bharanekA kArya sahaja hI hamAre gAsaka kara sakate hai| mapUrNa vizvakA ahiMsAkI ora dhyAna khIcaneke lie yadi eka Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 jainazAsana 'atarrASTrIya vadhutva' dina manAnekA rASTrasaMghake dvArA kArya kiyA jAya, to sahaja hI kArya bana sakatA hai / rASTrasaMghakA sAskRtika vibhAga isa sambandha me mahattvapUrNa sevA kara sakatA hai / kyA bhAratIya zAsanake sUtradhAra isa ora dhyAna denekI kRpA karege ? isa prakAra caturatAke sAtha janatAke naitikastarako unnata karaneke aura bhI upAya kie jA sakate hai / Aja jo deza-videzame Arthika saMkaTakI pracaNDa agni prajvalita ho gaI hai, usakA sudhAra kucha loga rUsakI paddhatipara arthavyavasthAkA prasAra mAnate hai, isase ve garIbI aura abhAvakA anta kara dege, aisA socA jAtA hai| koI koI yatravAdake amaryAdita prasAra dvArA jagatme sukhakI vasatI basAne kI bAta vicArate hai / ve socate haiM ki isa dhyeyakI puSTi yA pUrti nimitta prANaharaNa Adi krUra karma karanA bhI burA nahI hai / unakI dhAraNA haiM, ki audyogika utkrAntike kAraNa jo sapattikA eka jagaha pujIkaraNa prArabha huA, usakI cikitsA hai saMpattiko samAjakI vastu vanAyA jAya, tAki sabhI samAna rUpase usakA lAbha le ske| isa prakriyAme atirekavAda kA doSa vidyamAna hai / yaha ThIka hai, ki dhana sapanna vargako apaneko dhanakA TrasTI sarIkhA samajha anAvazyaka dravyako lokahitame lagAnA cAhie / isIse kavine kahA ki 'mahAn puruSa meghake samAna dravya-jalakA saMgraha karake jagat hitArtha usakA puna. parityAga karate hai / ' jaina AcAyoMne gRhasthake Avazyaka dainika kAryoMme tyAgakI parigaNanA kI hai, kintu isakA yaha artha nahI hai, ki zAsana sattA yA pazubalake dvArA kisIke saMgrahIta arthako samAja kI saMpatti mAna chIna liyA jAya / dravyakA samyak upayoga na karanevAloMkA 1 isa sambandhameM jo prayatna hamane kiyA thA, usakA parijJAna pariziSTa rUpase die gae do aMgrejIke nibandhoM dvArA ho skegaa| unameM pUrvokta bAtakA ho varNana kiyA gayA hai| vijJa janoMko isa dizAme sahayoga denA cAhiye / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 unmUlana karaneke sthAname unakA samucita sudhAra ucita hai / dUrake padArtha prAyaH parvatamAlAke samAna manorama mAlUma paDate haiM / isI prakAra vividha vAdote samAkula rUma Adi deva sukhI aura samRddha batAe jAte haiM, kintu ' unake aMtastattvate paricita loga kahate hai ki vahAM AtaMkavAdakA 'mAruvAdya' nirantara vajatA hU~ / rUsameM pAMca varSataka vandI rahanevAle poleNDake eka ucca senAnAyakane 'globa' ke savAdadAtAse kolaMbose AsTreliyA jAte samaya kahA thA, ki unakI sarakAra vastutaH prajAtatrapara nahIM, AtaMkavAda para adhiSThita hai / khaniyoko yaha nahI jAta hai ki bAharakI duniyA meM kyA ho rahA hai| ve aneka prakArakI paratantratAokI sunaharI nAkaloMse jakar3e hue haiN| jo bhI ho, bhAratavarSakA kalyANa pazcimakI anya ArAvanAyeM nahIM hai / isakI Arthika samasyAkA sundara suvAra gAMdhIjIkI vicArapUrNa yojanAoMke samyak vikAsame vidyamAna hai / yathArthaneM jIvadayA, satya. acaurya Adi sadvRttiyoMkA samyak parirakSaNa karate hue jo bhI degI videzI lokopayogI upAya yA yojanAe~ Atre unakA abhinandana karanemeM koI burAI nahI hai / hA, jisa yojanA dvArA ahiMsA AdikI puNya jyoti kSINa ho, vaha kabhI bhI svAgata karane yogya nahIM hai / Arthika samasyAke suvArake lie pazcimI prakriyAko bhayAvaha batAte hue usa dina AcArya zAntisAgara mhArAjane kahA thA, "pUrvabhavame dayA, dAna tarAdike dvArA isa janmame dhana vaibhava prApta hotA hai| himAdi pAtra pApoMke AcaraNale jIva pApI hotA hai, aura vaha pApake udayase duHkha pAtA hai / pApI aura puNyAtmAko samAna karanA anyAya hai| satrako samAna banAnepara vyasanokI vRddhi hogI / pApI jIvako dhana milanepara vaha pApa karmomeM adhika lipta hogA / " AcArya zrIne yaha bhI kahA ki " tajjana zAsaka garIboka uddhArakA upAya karatA hai| hRSTa puSTa jIvikA vihIna garIvoko vaha yogya vanvomeM lagAtA hai| ativRddha, agahIna, asamartha dInokA rakSaNa karatA hai / " bhAratIya saMskRti atyanta purAtana hai / agaNita parivartanI aura krAntiyokai madhyameM bhI usake kalyANapatha Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 jainazAsana dvArA jagatko abhaya aura Ananda prApta huA hai / ata parAdhIna bhArata utpanna viSama samasyAokA upacAra bhAratIya santoke dvArA cira parIkSita 'karuNAmUlaka tathA nyAya- samarthita yojanAoMkA agIkAra karanA hai / jisa zailIpara gulAvakA poSaNa hotA hai, usa paddhati dvArA kamalakA vikAsa nahI hotA, isI prakAra bhautikavAdake upAsaka pazcimakI samasyAokA upAya AdhyAtmikatA ke ArAdhaka bhAratake lie apAya tathA Apattiprada hogA | bhAratoddhArakI aneka yojanAomeM jIvaghAtako bhI, pazcimakI paddhatipara upayukta mAnA jAne lagA hai, yaha vAta pariNAmame amaMgalako pradAna kregii| ahiMsAnuprANita pravRttiyoke dvArA hI vAstavika kalyANa hogaa| jo jo sAmAjika, laukika, rAjanaitika Arthika samasyAe~ mUlata hiMsAmayI hai, unake dvArA zAzvatika abhyudayakI upalabdhi kabhI bhI nahI ho sakatI hai| jaina tIrthakarone apanI mahAn sAdhanAke dvArA yaha satya prApta kiyA ki AtmAkA poSaNa vastuta taba hI hogA, jaba ki yaha unakI apanI lAlasAo aura vAsanAokI amaryAdita vRddhiko rokakara cakSuokA goSaNa kregaa| bhoga aura viSayokI mohanI dhUlise apane jJAna cakSuokA rakSaNa karanA caahie| jisa anta karaName isa jagatkI kSaNikatA pratiSThita rahegI, vaha mAnava apathame pravRtti nahI karegA / aise' AtmavAn puruSAthiyo ke hAthame sabhI zAstra magalamaya vizva nirmAName sahAyaka hote hai / asvastha, pratArita aura pIr3ita mAnavatAkA kalyANa prANImAtrake / prati bandhutvakA vyavahAra aura puNyAcaraNa karanemeM hai / isake dvArA samantabhadra sasArakA nirmANa ho sakatA hai / eka mahAn AcArya kA upadeza hai 'dhammaM Ayaraha sadA, pAvaM dUreNa pariharaha | 1 1 sadA dharmakA pAlana karo aura pApakA pUrNa parityAga karo / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 The Nagpur Times Daily of 26th May, 1949 publishes this article : "Gaining Universal Brother - hood. PT. DIWAKER'S SUGGESTION TO U. N. 0. Pt. Sumerchand Jain Diwaker of Seoni has addressed a letter to the members of the U. N. O., as well as some leading personages of the day calling attention to the desideratum of Universal Brotherhood, which alone can usher into this war-worn planet of ours the kingdom of peace and prosperity. In the course of his letter, Shri Diwaker writes : "To achieve this noble objective it is desirable that at least one day in a year be devoted by all nations to contemplate upon fostering fraternal feelings among all, and to earnestly-explore ways and means to realise the ideal of Uni- , versal Brotherhood If leaders and statesmen of the world forget their narrow interests only for a day and regard themselves bound with the sacred tie of biotherhood to all living beings, brushing Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 jainazAsana aside the superficial caste-colour-creed distinctions, this single sincerely utilised day shall undoubtedly bear ever-lasting and priceless fruits. Nirvana Day In view of the fact that the Gospel of Universal Brotherhood was first propounded and perfectly practised by Lord Mahavira (the 24th prophet of Jain Faith, who flourished 600 years before Lord Christ was born and who, was the senior contemporary of Lord Buddha, it is reasonable that Lord Mahavira's "Nirvana", 1.e., Liberation Day is fixed to commemorate the said ideal. It is interesting to note that this Liberation Day is being observed with due ceremonies and eclat in the month of October by all the inhabitants of India by kindling several lamps thereby symbolising inner illumination as well. This occasion is the Diwal festival. It is further suggested that the 30th of January every year is also worthy of being observed as an International Holiday, when the Hero of Universal Brother-hood and harbinger of love and peace was martyred. World opinion expressed on the demise of Mahatma Gandhi fully justifies the above point." Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 ALL INDIA JAIN POLITICAL RIGHTS PRESERVA TION COMMITTEE. " Sumer chand Diwaker, Office-SEONI Nyayatirtha, B.A. LL.B., C. P. (India) Hony. Secretary. 29th December, 1949. Circular Letter To, The Delegates of the Torld Pacifist Conference, Sewagram (India). Friends, The Jains all over India are extremely gratified to learn of the assemblage of the world pacifists in our... country, since Jainism has been preaching from times immemorial that peace, progress and prosperity can be achiered by the golden path of pacifism, in other words by by the sublime doctrine of Ahimsa-non-voilence. The life-blood of the sacred principle is foster ing genuine feeling of respect for life. True pacifism not only treats human figures of different nationalities as brothers, but it extends the selfsame idea of fellow-feeling towards all creatures, whether mute or otherwise. The, basic idea underneath the ideal. Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 jainazAsana rests on the adage 'As you sow, so you reap'. If we extend our fraternal relations towards all beings in consequence thereof similar sublime feelings shall be reciprocated by them. Sweet oration in praise of peace and amity would never conduce salutray result, unless it is implemented by purity of conduct and practice in keeping with the lofty professions. It is often the misfortune of the modern world to engross in tall talk only without any reference to translate the same into action. The homily of the day is that the weak has no right to live, only the fittest are to survive. This has to be substituted by the sermon of 'Live and help others to live'. This message was given to the world by the great historical figure Lord Mahavira, who was the senior contemporary of Lord Buddha and who was born six centuries before Jesus Chirst. He was the 24th Prophet (Tirthamkara) of Jainism. Lord Mahavira had categorically observed that man is the architect of his own destiny. If one inculcates the ideal of sanctity of life and feeling of fellowship for all living beings without prejudice, the goddess of peace and plenty will descend upon Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 456 the land. All misery is the result of cruel tendencies. If one is equipped with sacred determination he can easily forego killing of animals for sport or using their flesh to please the palate in due deference to the cult of noninjury. Without these minimum requirements the sprout of Ahimsa cannot develop and yield desired harvest of contentment and bliss. The torch-bearers of the Mission of Mercy are required to purify their lives by a dip into the holy current of Ahimsa and by their living example work with vigour and velocity to bring forth non-violent revolution in the inner world of mankind. Soft corner for "ours' strikes at the very root of the cult of universal brotherhood. The bellicose and belligerent spirit is responsible for the heart-rending and seething condition of the people. The two world-wars appear to have brought wisdom to the statesman and leaders of the world and every body is sincerely making search for the remedy to end such wars, which are equally pernicious to the victor as well as the vanquished. Stupefied humanity can be saved only by the ambrosia of Ahimsa. The ways of the world are such that the path of Ahimsa Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 jainazAsana appears to be full of thorns. It is therefore enjoined upon by the Jain Master of the Doctrine of Compassion to do ones duty as humanely as the circumstances permit. Absention from intentional injury to the living beings is the first lesson that was taught by Lord Mahavira. A Suggestion To propogate the dictum of sanctity for life and universal brotherhood we had drawn the attention of the United Nations Organisation to declare an International Brotherhood Holiday to commemorate the ideal. If this idea is sponsored by the World Pacifist Conference by its resolution it will be soon materialised and will provide an opportunity to all nationalities to ponder over the path of peace and make due deliberations so that the sacred idea may be fully developed. May the Light of Ahimas illumine the entire world, which is darkened with clouds of hatred and animosity. We pray for perpetual progress of this organisation of world pacifists to bring solace to humanity. . SUMERCHAND DITVAKER SUL Secy. Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 granthakAra sUcI 227 akabara , 81, 175, 414 | Ara tAtAcArya 351 akalaka 23, 24, 41, / Arcela 352 122, 178, 176, 183, AzAdhara 16, 87, 62, 66, 184, 206 211, 216 111, 144, 169, 242, anantavIrya 243, 244 appara svAmI 345 abulaphajala 161, 333 / ikavAla 172, 451 amitakIti 14 i0 DablyU. hApakina 322 amitagati 51, 267, 305, 403 / umAsvAmI 54, 66, 144, amRtacandra 74,76, 82, 83, / 231, 282, 342, 422 144, 145, 148, 166, 181, 194, 208, 311, 368 / e0 ena0 upAdhye . 196 amoghavarSa . e0 giranATa 315 arastU 37 | e0 cakravartI 135, 304, 308, alTekara 310, 350 azaga 250 / epha0 DablyU0 thAmasa 177, 331, A 335 AnsTAina 182 / ela0 phinsaTana 286 Atmadeva 378 elijAvetha phrejara 21, 47 Ayagara 122, 134, 344, evevarI 352 | ai0 ke0 velavalakara 162 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } 462 olivara lAja kanakAmara muni kaniMgahama kabIradAsa karNa karnala TaoNDa o kalhaNa kAkA kAlelakara jainazAsana 20 kRSNA ema0 e0 ke0 vI0 pAThaka guNabhadra 2, 10, 11, 83, 105, 116, 170, 247, 270, 363, 376, 377, 402, 415 367 340 | gaurIzakara hIrAcandra ojhA 260, 10 328, 336 332 ca 261, 262 candA ( rAyabahAdura ) 333 | campatarAya 28, 34, 117, 268, 173 266, 303, 304, 312, 417 kAnTa 18 ja kAralAIla 416 | jalAluddIna rUmI kAlidAsa 21, 134, 288 javAharalAla neharU kAlidAsa nAga kAzIprasAda jAyasavAla 431 266, jArja varnADazA 303, 320 kundakunda 13, 74, 76, 67, 102, 103, 144, 213, 2146 220, 222, 237, 350, 366, 419, 428 kumArasvAmI 316, 446 256 | jugamadaralAla jainI 358 jUliyana haksale je0 0 ela0 jainI & 313 155 | jArja sAntAyana jinasena, 28, 147, 152, 176, 204, 213, 226, 257, 275, 348, 346, 350, 366, 371, 368, 401, 403, 406, 437, 438 435 32 160 343 350 T gaMgAdhara rAmacandra sAne gaMgAnAtha jhA gAdhIjI 88, 100, 177 417 | je0 rArDa hApakinsa giridhara zarmA 386 | je0 vI0 Trevaniyara 163 | jemsa phUDa 188 jemsa viMseTa priMTa 102 34, 35, 36, 317, 434 430 34 166 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaikobI jonsa TAlsaTAya TairayUliyana ToDaramala DAravina DIkA tAna yuna zAna tulasIdAsa Ta DyUka Apha veliMgaTana DrAyaDana graMthakAra sUcI 303, 306 | niyogI 289 nITze ta narasihAcArya nAgasena nAnaka 156 21 304 | padmanandi 32, 210, 217 na 2, 366 333 57 puSpadanta 367 19 | pUjyapAda 2, 75, 76, 107, 156 116, 223, 357, 366, 370 prabhAcandra 22 40, 33 prANanAtha vidyAlakAra 313 datta daulatarAma 67, 71, 78, 66, nemicandra 142 | pleTo dyAnatarAya 41, 67, 103, 285, 286 363 pharagyUsana pizala kaura mukarjI 463 13, 70, 127 158 215, 216, 226, 230, 240, 448 330, 360 pha phaNibhUSaNa adhikArI 217, 224 | phuharara phlITa phulopa milara dha vakhtAvara 386 dhanaJjaya 180, 236, 388 | vanArasIdAsa 66, 74, 75, 77, dharmAnanda kosambI 138, 162 dhavajI pro0 165 affyara baladeva upAdhyAya 5 188 257, 262 & 261 264 , 206 11. vinovA bhAve 113, 114, 220, 224, 233, 252, 264, 356, 377, 387, 405 108 128, 194 301 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 budhajana vUlara bainathama voppaNa paNDita bha magatarAya magaladeva manaragalAla jainazAsana 6, 389 262, 358 448 256 bhagavAnadAsajI bhartRhari bhavabhUti 134 bhAgacandra 52, 406 bhUdharadrAsa jI 4, 70, 80, 65, 111, 114, 120, 121, 235, 348, 387, 365, 407 maikaDAnala maiksamUlara 12, 187 101, 245 bhaiyA bhagavatIdAsa 26, 260, 268, 378, 383 65, 113 356 manu mahAvIra prasAda dvivedI mAnatuga meka kriNDala maigasthanIja 122 mejara janarala pharalAga 314, yativRSabha yazovijaya upAdhyAya yogIndradeva idhU raghuvIra DA0 raviSeNa 385, 386 106 ravIndraThAkura rAMgalekara ya rAmasiMha muni rAmamizra 386 rAmasvAmI AyaMgara 87 rAhula 177 | reverenDa je0 sTevensana romyA rolA lAplAsa lAresa 320 rAisa 330, 361 rAjacandra 36 rAjendraprasAdajI 172 rAdhAkRSNan 12, 117, 227, 300 375 177 la 266, 271 161 236, 372 315 | lAlA lAjapatarAya 21 luI phizara 16 le mArka 67 170 234, 260 281, 283 4, 416 360 184, 367 260 132 56 1 36 158 57 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lesiMga lokamAnya tilaka 15, 134, 316 va granthakAra-sUcI yasa va 22, 74 387, 369 vAdirAja sUri vAdIsaha 5 66, 323, 346 cAn glenesa vinayavijaya vimalacaraNa lA 21 | zakarAcArya 187, 195, 204, 216, 217, 221, 364 408 8 vAsudevazaraNa agravAla 292, 355 | paNmukha ceTTI vidyAnandi 23, 40, 186, virUpAkSa ema0 e0 vivekAnanda 8, 13,88,241, vIranandi vIrasena 306 301 30 zApanahAyara zivAjI zubhacandra zeksapiyara zrutasAgara sUri 308 vizvezvaranAtha reU 336 viseTa smitha 123, 160, 261, samaya divAkara 264, 305, 327, 326, sara mirjA ismAila 330, 340 | sara harIsiMha 364 | sarvAnanda sUri 366, 401, sAyaNa veda vyAsa benIprasAda (DA0) vRndAvana 117, 249, 383, 386 | sAvarakara 25, 40 veresa vevara 465 za 188, 186, 227 21 266 114, 173 104, 433 237 sa samantabhadra 13, 23, 54, 82 84, 116, 150, 178, 185, 164, 167, 168, 166, 200 201, 202, 204, 205, 221, 231, 237, 246, 332, 363, 360, 363, 368, 415, 427, 311 437 351 255 316 326 302 158, 156 308 sAha 288 133 | siddhasena divAkara 61 sisaro 342 289 | sI0 epha0 eNDrayUja 157, 430 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 jaina zAsana 101 somadeva 363, 396, 126, 147, | harTala (DA0) 397, 418,423, 439, 451 harDara sTIvensana harmana jaikobI spensara 47 | hApakinsa svAmI kArtikeya henarI phorDa haTarablera hemacandra haricandra 365 hemarAja pANDe harisatya bhaTTAcArya 304 horesa | hekala 361, pariziSTa 4 grantha-sUcI 25 aSTazatI aguttaranikAya 206, 307 | aSTasahasrI 17, 40, 186 // akalakastotra 41, 122 194,165, 203, 221, 222, ajitanAthapurANa 360 atharvaveda 304 aSTasahasrI vivaraNa 188 adhyAtmarAmAyaNa 26, 68 A anagAradharmAmRta 16, 202 | Aine akabarI 162, 333 anekAnta 356 / AuTa lAinsa Apha jainijma 247 anyayogavyavaccheda AtmAnuzAsana 2, 11, 13, abhinAnazAkuntala 21 105, 117, 166, 356, 363, amarakoza 356 377,415 amRtabAjAra patrikA 143 | AdipurANa 147, 280 ardhakathAnaka 264, 356 | AptaparIkSA 40, 217 182 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AptamImAsA 23, 54, 178, 185, 194, 118, 199, 200, 201, 203, 204, 205, 221, AvU jaina maMdiroke nirmAtA ArTikala Ana vAra AlApapaddhati AlhAkhaNDa granya-sUcI 154, 156 uttarapurANa uttararAmacarita upamitibhavaprapaJcakathA 238 262 | empAyara 7 e ekIbhAvastotra ensainTa iDiyA epTama Apha jainijma ijila iTroDakAna AuTa lAinsa Apha jainijma 308 332 | kalyANamadirastotra sister enTIkverI iDiyana philosaphI 118,228 | kapAyaprAbhRta iDiyana saikTa Apha dI jaina 350 kAdambarI iDiyA enDa iTsa phaithsa 354, 416) kI Apha nAleja ikonomika 448 iSTopadeza 2, 76, 107, kumArapAlacarita 370, 371 | kuralakAvya kUrmapurANa kSatracUDAmaNi 247 61, 134 356 R Rgveda 123, 301, 308, 311 RSabhadeva 296, 300, 301, 269 | kanphyUasa Apha apo 268 jiTsa karakaNDu caritra karNATaka kavicarite kalacarala hairiTeja Apha iMDiyA " kha kharataragacchAvalIsaMgraha gaNitasArasaMgraha 303, 304, 312 | gadyacintAmaNi 467 27, 60, 310 45, 387 365 356 21, 34, 35, 297, 312 356 350, 351 124, 300 5, 66, 323, 356, 356, 364, 368 235, 387 106, 311 333 158 ga 31, 312 367 360 334 363 358, 436 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 jaina zAsana 173 gItA, 40,78, 206, 234, / jaina (bhAvanagara) 364,446 | jaina rAmAyaNa 283, 360 gItArahasya | jainazataka 4,40,98, 120, gommaTasAra karmakANDa 228, 226, 365 230 jainasiddhAntabhAskara 253, 363 gommaTasAra jIvakANDa 215, jainijma ina nArtha iDiyA 329 240, 348, 362 jJAnArNava 114, 173, 371 356 326 caturvizatisadhAnakAvya 398, TAlakappaipyam 312 candraprabhacarita carcAgataka 41 DiskavarI Apha iDiyA 308, 317 ceja Apha harTa 268, 417 NAyakumAracariu 367 chandagataka 114, 246, 383 chahavAlA 67, 110, 225 / tattvajJAnataragiNI 401, 405 | tattvArtharAjavArtika 23, 58, 183, jagaDUcaritra 211, 216, 375 jambUsvAmIcaritra 356 tattvArthasAra 216 jayadhavalA | tattvArthasUtra 54, 58, 62, jasaharacariu / 64, 66, 144, 215, 227, jAbAlopanipada 126 231, 323, 423, 424 jIvandharacampU 356, 358, tarkasaMgraha 58, 62 365, 318 | tilakamajarI jaina enTIkverI 335 tiloyapaNNani 266, 266, 271, jaina gajaTa (igliga) 162, 286, 331 344, 351, 353, 361, 407 jainAna 187, 188 | darzanadigdarzana 53, 185, 165 286 | darzanaprAbhRta 428 356 jainapUjA Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-sUcI 466 356 440 dazalakSaNa pUjA 367 / paramAtmaprakAza 236, 372, dIghanikAya 126 374,375 devAnandamahAkAvya | pazcima bhAratakI yAtrA 262 dravya sagraha 216, 226 pANinIya sUtra 206 dvAtrizatikA 267 pAtaJjalayogasUtra 210 dvisadhAnakAvya 268 pArzvanAtha caritra 366 pArzvapurANa 70, 66, 100, dharmaparIkSA 305 110, 121 pArvAbhyudaya 357, 358 dharmazarmAbhyudaya 356, 358, pAlIrIDara 206, 360, 361, 362 pAhuDadohA 375, 376 dhavalATIkA 283, 365 pikcarakyU maisUra 256 purudeva campU 358. navajIvana | puruSArtha siddhyupAya 82,86, nAradaparivrAjakopaniSad 124 144, 145, 148, 181, 208, nAdasIyasUkta 246 212, 426 nItivAkyAmRta 147, 167, periyapurANam 344 367, 416, 423 | prapaJca paricaya nIlakezI | prabuddha bhArata (anejI) 131 nyAyakhaNDakhAdya 161, 192 | prabhAvakacaritra nyAyavinizcaya prameyakamalamArtaNDa 40, 363 nyAyasUtra prameyaratnamAlA 20, 63, 227 pravacanasAra 103, 144, 166, paumacariu 211, 212, 220 pacAdhyAyI 16, 54, 75, | praznottararatnamAlikA 150, 212, 213, 216, | prAkRta nirvANa kANDa 250, 256, pacAstikAya 164, 213 260 padmapurANa 28, 124, 234, 256, 283, 284 / phaikTa enDa phainsisa 317 365 367 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 banArasIvilAsa bambaI Ta bambaI samAcAra va bha bhAvapAhuDa bhikSukopaniSad jaina zAsana bhAratIya darzana bhAvanAdvAtrizatikA 114, 221 majjhimanikAya 335 | manusmRti bAibila vAraha aNuvekkhA bAraha bhAvanA buka Apha igaliza proja buddha aura bauddhadharma 137, 210 66, 366 budhajana satasaI vRhatsvayambhUstotra 132, 146, 150, 231, 360, 415 karaTI Apha rilIjana brahmavilAsa 180, 360 87, 163 266 133, 140, 141, 142, 430 126 mahApurANa 146, 152, 176, 204, 206, 213, 226, 257, 278, 276, 266, 348, 356, 367, 371, 372, 368, 403, 404, 406, 438 38 | * mahAbandha 166, 365 10, 25, 26, 206 334 11, 136, 308 134 marAThIvADa mayamAlA " mahAtmA gAdhI 137 416 65, 113 | mahAparinivvANasutta 156 378, 381 mahAbhArata mahAvazakAvya 351 bhaktAbharastotra bhagavatI ArAdhanA mahAvagga bhagavatI sUtra bhagavAn ariSTanemi 120 mahAvIra caritra 138 | mADarnarivyU 304 | mArkaNDeya purANa bhagavAn mahAvIra aura ma0 vuddha 306 | mAsAhArase hAniyA bhAnucandra caritra 356 muktAvalI bhAratake prAcIna rAjavaza 339 | mudrArAkSasa bhAratavarSakA dhArmika itihAsa munisuvratakAvya ma 163, 308 | mUlAcAra 125, 161 meghadUta 64, 65, 250 157, 171, 313 300 52 meDivala jainijma 76, 237 | merI kahAnI 124 | maitreyI - upaniSad 27 302, 306 358 347, 400, 401 134, 357 334, 338 34, 35 124 61 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-sUcI s 356 125 27 maithilIkalyANa maisUra eNDa kurga 337 laghIyastraya 178, 176 mokSaprAbhRta 244 mokSamArga prakAzaka 304 | vAjasaneyI sahitA vikrAnta kaurava 356 yazastilaka campU 126,147, 165, | vidagdhamukhamaNDana 356, 363, 396, 368, 436 vinaya TeksTa 136 yuktyanugAsana 166, 200, 351, vivekacUDAmaNi 435 viSApahArastotra 180, 388, yugavArA yogavAsiSTha 386 vigAkhavatthu (dhammapadatyakathA) 126 yogasUtra vizAla bhArata 155, 156 vizvavANI 12, 126, 333 ratnakaraNDazrAvakAcAra 13, 83, 84, 116, 148 vRndAvana cauvIsI pUjA .386 vedAntasAra rAjataragiNI 333 vedAnta sUtra 158, rAjapUtAnAkA itihAsa 336 rAjapUtAneke jainavIra | vekaTezvara samAcAra 135 328 vaidika rIDara rAjayoga vairAgyazataka rAjasthAna 261, 326 101 vaizepika darzana rAmakRSNake sasmaraNa 13, 62, 206 125 rAmacarita mAnasa 367 ga rAmapurANa 367 / zatapatha brAhmaNa rAmAyaNa 297 | zAntinAtha purANa 360 rASTrakUTa 335 zivapurANa rilIjana Apha iDiyA 351, 354 zrIpAla caritra rilIjana eNDa sosAyaTI 155, | zrImadrAjacandra 316 | zrutAvatAra 301 8, 18 306 124 284 36 282 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 jaina zAsana 325 sAhityadarpaNa paTakhaNDAgama 248, 365, 367 | siddhakSetrapUjA saMgraha 256 'paTa prAbhRta 237 | siddhacakracaritra 367 siddha pUjA 233 sanyAsopaniSad 124 / subhASitaratnasadoha 356, 404 saptasaMdhAna kAvya 368 | sainTIphika inTarapriTegana Apha samayaprAbhUta 214, 222 / krizciyAniTI 21, 46 samayasAra 74,75,84, 113, , sTaDIja ina sAutha iMDiyana 214, 224, 236, 265, 366, jainijma 123 367, 380 sTeTamaina 236, 437 samarAiccakahA 356 svadeza sama hisTrI Apha jaina kiMga / svayambhU stotra __enDa hIroja 336 ) svAmI kArtikeyAnuprekSA 241 samAdhitantra 369, 370 samAdhizataka 75, 208, 231 hanumannATaka sammattaguNa nidhAna 367 harijanasevaka 417 sammedagikharakI yAtrAkA harivaMza purANa 250, 265, samAcAra 353 / 270, 274, 275, 276, 310, sammedazikhara pUjA vidhAna 254 337 samyaktvakaumudI 147 | harTa Apha jainijma sarvArthasiddhi 56, 116, 120, 223 / hindustAnakI purAnI sabhyatA 133 sAkhyatattva kaumudI 206 hindustAna rivyU 21 sAkhyasUtra 27 / hisTorikala klemiMgsa 126 sAgAradharmAmRta 27, 60, 63, hisTrI Apha iMDiyA 123, 160, 16, 111, 145, 148, 152, 286, 327, 326, 336 165, 245 hIrasaubhAgya kAvya 356 sAmaJaphalasutta 195, 196,307 hemaleTa 302 | hitopadeza 104 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 13 26 37 36 73 82 83 83 86 6 68 && 100 101 103 112 117 117 116 123 124 paMki 11 24 21 26 16 7 22 19 16 24 zuddhi-patraka azuddha zuddha vistRta kara vismRta kara pursuit pursuit of truth dveza dveSa wnich which matter matters samAdhako samArAdhako 2 22 13 25 16 25 8 2 12 21 23 7 " cAritra" bhavati bhItamUrti dehavittikA 67 sanyAsa vadhUrivemA cUDAmaNi vidyA nispRhI visuddhI naraka yeSA AzA "cAritra bhavati bhItamUrtI. dehavittikAH pRSTha 67 sannyAsa vadhUmivemA cUDAmaNi bRndAvana samantabhandra mudrA nispRha visuddhI nAraka yeSAmAzA vRndAvana samantabhadra basa malA vasate malA maitreya upaniSad maitreya upaniSad Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 jaina zAsana paMkti 124 azuddha . zuddha vivezonmatta- vivezo mattakrIr3A krIDA place peace continuos continuous zabdAkA zabdakA nispari- niSparikathantu kathannu 31-10-4 31-10-49 harivijaya hIravijaya anarvacanIyatA anirvacanIyatAmay nay orama MNNNNNNN eta kammassa kAmANava kammassakA mANava -tAyIti tAyAti kriyAyA kriyayA svayambha0 svayambhU0 netAra bhattAra netAraM bhattAra 240 247 bairaggaduToNa tRNabhunirvANakADa jassi 260 varagaduTThoNa taNabhunirmANakADa nAsti lahate jugussa year jakovI 266 rahate jugassa years kovI Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 307 306 325 325 333 333 340 343 351 352 356 376 376 368 401 paMti 1 10 108 26 402 407 415 415 426 435 438 436 10 16 zuddhi-patraka azuddha sAmaJja - lihatANa 23 24 25 447 454 " 14 25 16 17 20 23 sAhitya darta yuddharda aseties countires 11 18 20 gaurakSAkA aparamita bibudhA seign bANo jhApahi 24 13 E indriya samAjita - matiloka pIDA 13 x 14 zuddha sAmaJJa - lihatANa sAhitya darpaNa yuddherda as cetics countries curAva sthityava vR 0 vANI 475 gaurava rakSAkA aparimita vibudhA. reign vANo bhAryAhi idiya samajata - matirloka pIDA jagamandaralAla suNivirAya prANahAyanam bhayako unakI apanI cakSuokA curAvai sthityaiva bR0 vANi jugamandaralAla suNivi rAya prANahApanam annako apanI vAsanAokA Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jaina zAsana' para lokamata "jainazAsana dekha liyaa| jainadharmake bAreme kAphI jAnakArI usamese mila jAtI hai| jaina vicAra ni saMzaya prAcInakAlase hai|" ____-binovA bhAve "isa pustakame jainadharma, darzana aura sAhityakA var3A sundara adhyayana prastuta kiyA gayA hai| pustakame dI huI asaMkhya TippaNiyose lekhakake vizAla adhyayanakA patA calatA hai / jaina-sAhityake sAmAnya rUpa aura vistArako samajhane ke lie pustaka upayogI aura saMgrahaNIya hai|" -vizvabhAratI, zAntiniketana "janazAsana likhakara Apane apane dharma aura sAhityakI acchI sevA kI hai|" -maithilIzaraNa gupta "isa prakArake sAhityakI Adhunika hindIme AvazyakatA hai|" __-DA0 rAmakumAra varmA, ema0 e0, pI-eca0 DI0 "janazAsana surucipUrNa tathA zikSAprada hai|" __-madhyaprAntake mAnanIya gavarnara pakavAsA "janazAsaname jainadharmake siddhAntoMkA vizada vivecana hai| pustaka kAphI parizramase likhI gaI hai| bhASA parimArjita aura AkarSaka hai| pustaka upAdeya hai aura isase eka Azika abhAvakI pUrti huI hai|" -'vIravANI' jayapura "jainadharmake sambandhame bahutasI jAnakArI isa pustakase mila sakatI hai|" -'saMgama' vardhA - - - Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surucipUrNa hindI prakAzana muktidUta [dvitIya saskaraNa ] mUlya 5) "kathA atyanta karuNa hai| likhA bhI use utanI hI AsthA aura ArdratAse gayA hai| usakI bhASA aura varNanakA vaibhava mugdha kara detA hai| itanA sacitra aura manorama varNana hindImeM maine anyatra dekhA hai, aisA yAda nahIM pdd'taa| motiyokI laDI-se vAkya jahA-tahA milate hai| mana unakI mohakatA aura komalatA para gala-sA AtA hai| prasAdajIke bAda yaha zobhA ora zrI gadyame maine vIrendrame hI paaii| mRdutA aura RjutA valki cAhe kucha vizepa hI ho| hindIkI orase isa 'muktidUta' ke dAna para mai bIrendrakA hArdika abhinandana karatA hai|" -jainendrakumAra dehalI pathacihna [yU0 pI0 sarakAra se eka hajAra ru0 se puraskRta] manorama bhASA, marmasparzI zailI, zrI0 zAntipriya dvivedI kI komala smRti rekhaaeN| mUlya 2) zera-o-zAyarI mUlya 8) [urdU ke sarvottama 1500 zera aura 160 najma ] ayodhyAprasAda goyalIya prAcIna aura vartamAna kaviyomeM sarvapradhAna loka-priya 31 kalAkAroMke marmasparzI padyo kA saMkalana aura urdU kavitA kI gatividhi kA AlocanAtmaka paricaya / hindI me yaha sakalana sarvathA maulika aura vejoDa hai| dohajAra varSa purAnI kahAniyA~ mUlya 3) "ina kahAniyoM meM prAcIna bhArata kA cintana surakSita hai| -karmavIra khaNDavA - - - Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnapIThake prAgAmI prakAzana [ jo san 50 meM prakAzita ho rahe haiM ] 1. hamAre ArAdhya - ye rekhAcitra zrI banArasIdAsa caturvedIkI sarvottama kRti hai / isame unhone apanI AtmA uDela dI hai / 2. zera-o-sakhuna ( prathama bhAga ) urdU zAyarIkA prArabhase I0 sa0 1900 taka kA prAmANika itihAsa / tulanAtmaka vivecana, niSpakSa AlocanA aura isa avadhi me hue prAya sabhI mazahUra zAyaroke zreSThatama kalAmakA sakalana tathA unakA paricaya | 3. siddhazilA ( kAvya ) siddhArthake khyAtiprApta kavi zrI anUpa zarmAkI hindI sasArako amara dena / bhagavAn mahAvIrakA hRdayasparzI jIvana / 4. rekhAcitra aura saMsmaraNa- hindI ke tapasvI sevaka zrI banArasIdAsa caturvedI kI jIvanavyApI sAdhanA / unakI antarAtmAkI pratidhvani / 5. bApU - hindI ke udIyamAna taruNa kavi zrI ' tanmaya' vakhAriyA kI mahAtmA gAdhI ke prati mUka zraddhAJjali | 6. bhAratIya jyotiSa - jyotiSake adhikArI vidvAn zrI nemicadra jI jaina jyotiSAcAryakI prAmANika kRti / 7. jJAnagaMgA - sasArake mahAn purupokI zreSThatama sUktiyA / noTa -- jo 10) bhejakara sthAyI sadasya bana jAyage unheM ye mUlya meM prApta hogeM / gratha paune Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre sAMskRtika prakAzana (prAkRta grantha) mahAvandha (mahAdhavalasiddhAnta) prathamabhAga hindIanuvAda sahita sa0 50 sumerucanda divAkara, nyAyatIrtha / mUlya 12) karalakkhaNa (sAmudrikazAstra) hindI anuvAda sahita / mUlya 1) (saMskRta grantha ) tattvArthavRtti-zrutasAgara sUriracita TIkA) hindIsAra sahita / sampAdaka-pro0 mahendrakumAra nyAyAcArya 101 pRSTakI vistRta prastAvanAme tattva, tattvAdhigamake upAya samyagdarzana, adhyAtma niyativAda, syAdvAda, saptabhaMgI Adi kA nUtana dRSTise vivecana / bar3I sAija pR0 sa0 640 / mUlya 16) madanaparAjaya-kavi nAgadeva vircit| bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA sahita / sampAdaka aura anuvAdaka-pro0 rAjakumArajI sAhityAcArya / jinadevake dvArA kAmake parAjayakA sarasa ruupk| mUlya 8) ___ nyAyavinizcaya vivaraNa (prathamabhAga) vistRta prastAvanA meM isa bhAgake jJAtavya viSayokA hindIma viSaya pricy| mUlya 15) kannaDaprAMtIyatADapatrIya granthasUcI mUlya 13) kevalajJAnapraznacUDAmaNi-sampAdaka-nemicandra jaina jyotipAcArya / praznazAstrakA adbhuta gratha, hindIvivecana, mUhUrta, kuNDalI, zakuna Adi ke hindI pariziSTose vibhuussit| isake adhyayana se sAmAnya pAThaka bhI jyotiSakA jJAna prApta kara sakatA hai| mUlya 4) nAmamAlA samApya-sa0-gambhunAthajI tripAThI, saptatIrtha / mahAkavi dhanaJjaya kRta nAmamAlA aura anekArthanAmamAlAkA amarakautikRta bhApya sahita sundara sskrnn| mUlya 3 // ) sabhApyaratnamaMjUSA-( chandogratha) sa0-pro. eca. DI. velaNakara, sUtrazailI meM likhA gayA ekamAtra jaina chandazAstrakA grth| mUlya 2) www Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre sarvopayogI prakAzana jainazAsana [dvitIyasaMskaraNa] 3) jainadharmake siddhAntokA paricaya tathA vivecana karanevAlI racanA / kundakundAcArya ke tInaratna 2) kundakundasvAmIke paMcAstikAya, pravacanasAra aura samayasAra ina tIna mahAn AdhyAtmika grathokA hindIme viSaya paricaya / Adhunika jaina kavi // ) cune hue 92 kaviyo, kaviyitriyo kI khAsa khAsa racanAokA sakalana aura kaviyokA paricaya / hindI jaina sAhityakA saM0 itihAsa |) hindI jaina sAhitya kA itihAsa tathA paricaya / - jana 1950 meM prakAzita milanayAminI jisakI 'madhuzAlA' kA amerikA me saskaraNa prakAzita ho rahA hai / usI bhArata-sapUta vaccanakI zreSThatama aura navIna kRti| vaidika sAhitya __ vaidika dharmake prasAra ora tatsambandhI sAhityakI khojake liye samasta yUropakA bhramaNa karanevAle zrI rAmagovinda trivedIke jIvanabharake parizrama aura adhyayanakA sAra / bhAratIya jJAnapITha durgAkuNDaroDa banArasa 4 3 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- _