Book Title: Bhikshunyayakarnika
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002672/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryatulasIpraNItA bhinyAyakoNakA (bRhavRttiH ) sampAdakaH AcArya mahAprajJaH buhaLUvRttikAra paM. vizvanAtha mizra Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vizvabhAratI vizvavidyAlaya, lADaghra prakAzana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryatulasIpraNItA bhikSunyAyakarNikA (bRhavRttiH ) sampAdaka: AcAryaH mahAprajJaH bRhavRttikAra : paM. vizvanAtha mizraH prophesara jaina vidyA evaM tulanAtmaka dharma tathA darzana vibhAga jaina vizvabhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) lADanUM - 341 306 (rAjasthAna) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : jaina vizvabhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) lADanUM-341306 (rAja.) (c) jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM mUlya : 120/-rupaye saMskaraNa : janavarI,2007 lejara TAipa seTiMga : mohana kampyUTara, lADanUM mudraka : zrI varddhamAna presa, navIna zAhadarA, dillI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 'aparIkSya dRSTiM na khalu eva siddhiH" iti bhagavato mahAvIrasya vANI nyAyazAstrasyAstitAyA mahattvapUrNA'sti ghoSaNA / nyAyayuge'syA mahAn vistAro jAtaH / tatra vicArakaraNaM bhIruvRtteH paricAyakamabhUt / gItamataeva asti vaktavyatA kAcit, tenedaM na vicAryate / nirdoSaM kAJcanaM cet syAt, parIkSAyA bibheti kim // parIkSAyA bhAvo vRddhiM gatastadA nyAyazAstrasya vikAso jAta: / jainaparamparAyAM nyAyasya bIjAni santi tAvadAgamikAni / tAni vikAsamupeyivAMsi siddhasenasya nyAyAvatAreNa saha / uttarottaraM tAni vizAlabhAvamupagatAni / anekairAcAyairatra svapratibhAyAH pATavaM prakaTIcakre / phalataH samupalabhyanta etaccaryAcaJcavo'neke vizAla kAyA granthAH / ruciruttarottaraM bibharti navAni navAni rUpANi / kadAcit sA vistAramicchati kadAcidicchati saMkSepam / adya samasyAsaMkulaM jagat 1. apariccha diTThi Na hu eva siddhI sUtrakRtAGga 1.7.19 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA sarvamapi vAJchati saMkSiptam, sadyo graahym| vidyArthinAM rucistu vizeSato'tra dRshyte| saMkSiptarucInAM nyAyazAstre sahasA praveza: syAditi dhiyA vyaraci mayA'nekazAstrasamupalabdhasArA'sau shriibhikssunyaaykrnnikaa| __AcAryavaro bhikSusvAmI nidarzanamasti tAvadAjJAhetuvAdayoH smnvysy| mahAtmanA tena cakre prayoga AjJAyAstatkSetre, hetuvAdaviSaye ca tasyaiva, ubhayoH kSetre tdubhyorev| ___ bAhyajagatA'ntarjagataH kaH sambandhaH? dharmasya mokSaM prati sAdhanabhAvamAvahato bAhyajagat prati kiM kartRtvam ? amuSmin viSaye AcAryabhikSorhetavaH santi khalu mArmikAH / tattarkapaddhatirekaM sRjati nvmdhvaanm| kecid dArzanikA bAhyajagatA sambandhavicchedasthitAvapi antrjgtpraaptimupdishnti| jainadarzanameti vibhedmtr| bAhyajagatA yAvana sambandhavicchittistAvatkautaskutI muktiH| mukteH sAdhanaM muktireveti sammatam / antarjagattadanukUlaireva sAdhanaiH prApyam, naanythaa| bandhanaM syAd yadi mukteH sAdhanaM tatsyAt svayaM tanmuktiH / proktamato bhikSusvAminA- 'jJAnadarzanacAritraM vinA mukternAsti kshcidupaay:'| 'zeSANi karmANi saMsArasya, tairAtmA badhyate / ' bandhanaM hiMsA muktirahiMsA ca / prANavyaparopaNaM hiMsA, prANAvyaparopaNaJcAhiMseti vyavasthA sthuulaa| tena subodhamiti-muktirmuktyA labhyA, bandhanaJca bandhanena / muktiH svabhAvo bandhanaJca vibhAvaH / tadapi bandhanamanAdiparicitaM muktizca 1. aNukampA rI caupaI 4.17 2. vahI, 4.22 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA khlcpricitaa'|' 'tena saMsAriNastat (bandhanam) prazaMsanti na tu mumukSavaH / AtmanA sUkSmazarIrasya-kArmaNasya, sarvazarIrahetubhUtasya nimittanaimittikabhAvo'sti kathaJcit, tAvadAntarikasya jagato bahistanena jagatA sambandho jaayte| kArmaNena AtmanaH pravRttiH, tena sthUlazarIropAdAnam, tatra indriyANAM manasazcAbhinirvRttiH, taizca svagocarANAM grahaNam, tatra ca priyApriyayo rAgadveSau, tAbhyAJca karmabandhaH tena ca kArmaNasya poSaH- itthamayaM saMsAra:-janmamaraNayoH paramparA prvrtte| kArmaNazarIreNa muktiryA saiva mokSa: / vinA ca tena sthUlazarIrasya na sambhUtiH / tAmRte na jnm| vinA hi tena (janmanA) na mRtyuH / anyatra tasmAnna saMsAraH / mokSeNa na saMsAraH, saMsAreNa ca na mokSaH / ataeva mokSArthinA na janma eSTavyaM na ca mrnnm| kevalaM tena sNymo'bhikaangkssnniiyH| kiJca, saMyamo bAhyajagatA-anAtmikena padArthena sambandhaM vinivartayati / tataH sa mokSopAyo mokSo vaa| saMyamamayaM jIvanam, saMyamamayo mRtyuH-dvAvapi praarthniiyau| nAtrAbhilASA jIvanamaraNayoH, kintu tayoryo'zaH saMyamasya, tsyaiv|| indriyANAM manasazca viSayaH-vastubodhaH, so'pi AtmanaH khalvanAtmikena-AtmAtiriktena-bAhyavastujAtena saha sambandhaH / kintu nAsau hiMsAmahiMsAJca sambadhnAti / jJeyaM prati jJAtuzcetanAvyApAra: so'yaM bhavati grAhyagrAhakasambandhaH / asau rAgadveSasaMvalito janayati vikAram / zubhapravRttyarthaM pravartitazca janayati vaishdym| vikAro hiMsA 1. jambUkumAra cAritra 2.15 2. aNukampA rI caupaI 11.38 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA vaizadyamahiMsA ca / hiMsA bandhanasya nibandhanam, ahiMsA mukteH / anayorvaiparItyena grahaNam - mithyAdarzanam yAthAtathyena grahaNaJca samyagdarzanam / ye jIvAnAM vadhe'pi ahiMsAM prarUpayanti te na kevalaM hiMsakAH apitu mRSAbhASiNaH, adattAhAriNo'pi / jIvAn vyApAdya jIvapoSaNaM na ahiMsA-iti satyam, tatra jIvapoSaNAya jIvapramathane'pi dayeti prarUpayatAM bhavati dhruvamasatyam - iti te asatyavAdinaH / mriyamANA jIvAzca na dadate svaprANApahArAya svIkRtimiti te'dattahAriNo'pi / evaM jIvanasya vastusatyeSu yasya matirabhinavAn hetuvAdAnudamiSattasya mahAtmanaH puNyasmRtau dvizatAbdIsamArohavelAyAmupahatastannAmnA samalaGkRto'sau grantho jainanyAye pravivikSUNAM vineyAnAM sunizcitaM bhAvI sadA modavidhAyI / iv asyAzca sampAdane nikAyasacivena ziSyavaramuninathamalena 'taddiTThIe tammuttIe tappurakkAre tassannA tannivesaNA' ityAgamavAkyAnAM sAkSAt caritArthIkaraNasahajasaMkalpena yaH zramo vyadhAyi sa ca nAbhinandyate / tadabhinandane svAbhinandanaprasaktiH / guru-ziSyayoH kathaMcidabhinnatvAt kevalamAzIrvacanapradAnenaiva Azvasto vizvastazca bhavAmi manasi nitarAM momudImi / anyairanyAbhizcAtra kiMcit kRtaM zrama vibhAjanaM tatra kiM yat sabhAjanaM nAtrollekhaH kartuM zakyastasya na kevalaM karttavyanirvAha eva tatra zAsanasevA'pi ullekhanIyatAmagamat teSAM sarveSAmityalaM vistareNa / AcArya : tulasI vallabha niketana, aNuvrata grAma, baMgalaura - 1 2 sitambara, 1969 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIyam AcAryasya naisargikaM kartavyamasti ziSyagaNAya dizAdarzanam / ziSyA vibhinnarucayo bhavanti keciddarzanapriyAH, kecittarkapravaNA:, kecidayogAbhyAsasannihitamatayaH kecicca saMghavikAsavihitarucayaH / tatra sarveSAM rucipoSaH kriyate, tena sarve'pi svAbhimatadizAyAM saMvardhante / etat saMvardhanAya manye AcAryavareNa granthacatuSTayI nirmitA-darzanaM jijJAsUnAM kRte jainasiddhAntadIpikA, tarka jijJAsUnAM kRte bhikSunyAyakarNikA, yogArthinAM kRte manonuzAsanam, saMghavikAsArthinAM kRte paJcasUtram / prastutagranthosti bhikSunyAyakarNikA / asmAkaM terApaMthasaMpradAyasya prathamAcAryAH naisargikoM tArkikIM pratibhAM saMprAptA Asana, ataeva AcAryavaraisteSAM smRtisambandhenAsya granthasya nAma vihitaM 'bhikSunyAyakarNikA' / AcAryavaryAH bhikSusvAmino vicArasaraNiM tArkikapaddhatyA prasAritavantaH / tena bhikSusvAmino naiyAyikatvamadhunA viduSAM samakSe prakaTIbhUtam / evamanekairvartmabhirAcAryavareNa paraMparAprAptaM RNaM saMpUrya AnRNyamAptamiti manye'ham / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA prastutagranthe saralapaddhatyA tarkazAstrasya nirUpaNaM kRtamasti / vidyArthinAM tarkazAstraviSaye syAt sugamaH praveza iti mukhyaM lakSyamatrAsti sannihitam / asmin lakSye sAphalyamanubhUyate pratipadam / AcAryavaryaisterApanthasaMghasyonnayanAya mahAn prayatnaH kRtaH / anekeSAM sAdhUnAM sAdhvInAM cAnekAsAM vidyAjIvanamabhUnnirmitam / mama nirmANe Adita eva yo'prayatnAtmakaH prayatnaH kRtaH sa khalu mama naisargikasaubhAgyasaMcayaH / vi prastutagrantho vidyArthinAM mahAn upayogI vartate / asya saMpAdanaM cirakAlApekSitamidAnIM jAyate / asya saMpAdane pratisaMzodhanAdikArye munigulAbacandreNa mama yatheSTaM yogaH kRtaH / asmAkaM saMghasya nisargo'sya yat sAdhavaH sAdhvyazca bhavanti karttavyAnupAlanaprakRtalakSyAH / AcAryavaryasya prasAdo'yaM saukaryeNa sarvopayogI bhaviSyatIti sAdhuvAdArhAste / vallabha niketana, aNuvrata grAma baMgalaura - 1 2 sitambara, 1969 muniH nathamala: Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purovAk bhArataM jJAnapradhAno dezaH / jJAnasyAkhaNDadhArA atrAnAdikAlata eva pravahantI vrtte| ko'haM kastvam ? kuta AyAtaH? iyaM visRSTi: kuta AbabhUva? evaMbhUtAnAdikAlikI jijJAsA eva darzanazAstrasya bIjabhUmirityatra na sNshyH| jainaparamparAyAmapi bhagavatA mahAvIreNa saha gautamasya jAyamAnaM praznottaramapi darzanazAstrasya preraNAsUtram / tatra bhagavatI nAmake aGge gautamaH pRcchati-bhaMte ! jIvA kiM sAsayA asAsayA? goyamA! jIvA siya sAsayA siya asaasyaa| atra siya padasyArtha: syAt iti tathA sAsaya padasyArtho'sti zAzvatA: 1 nAtra citraM yat etAdRzaH praznastathA taduttaraM ca darzanazAstrasya udbhAvakamiti saMzayAtIto'rthaH / darzanazabdaH dRzdhAto: dRzyate yeneti vigrahe karaNe lyuTi nisspdyte| netrAbhyAM kriyamANaM darzanamevAtra nAbhimataM darzanaM kintu dRzyate AtmasvarUpaM jagat svarUpaJca yena tat darzanamiti / anayA vyutpattyA idaM siddhyati yat yayA vidyayA AtmAnAtmavivekaH sampadyate sA vidyA darzanapadavAcyA AnvIkSikIti nAmnA khyAtA asti| uktaJca vAtsyAyanabhASye Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viii bhikSunyAyakarNikA pradIpaH srvvidyaanaamupaay:srvkrmnnaam| AzrayaH sarvadharmANAM seyamAnvIkSikI mtaa|| pratyakSadRSTasya zAstre zrutasya ca viSayasya tAttvikaM vivecanaM yA vidyA karoti sA eva AnvIkSikIti kthyte| iyamAnvIkSikI bhAratIyadarzane hetuvidyA, hetuzAstraM tarkazAstraM, pramANazAstramiti vibhinnaiH shbdairbhilpyte| pramANazAstraM nyAyazAstraJcetyanarthAntaram / nyAyo vicArasya sA eva praNAlI yatra vastutattvasya nirdhAraNArthaM sarveSAM pramANAnAmupayogaH kRtaH syaat| vAtsyAyanabhASye tathyamidamevaM pratipAditam 'pramANairarthaparIkSaNaM nyAyaH' nyAyasya vAtsyAyanIyalakSaNe pramANazabdamapahAya AcAryastulasI bhikSunyAyakarNikAyAM nyAyasya lakSaNamevaM karoti 'yuktyArthaparIkSaNaM nyAyaH' yuktizca saadhysaadhnyorvirodhH| yuktamapyetat yadi sAdhanaM sAdhyavirodhi syAt tadA kathaM tat svasAdhyaM gamayituM shknuyaat| iyaM hetuvidyA, tattvajJAnaM prastutya, taddvArA nirAkRtya mithyAjJAnaM nAnAyoniSu antahInayAtrAparAyaNasya jIvAtmano niHzreyasaM sAdhayatIti mokSasAdhikeyaM vidyeti prthitcrmsti| viSaye'smin sarveSAM darzanAnAmaikamatyam / jainadarzane'pi samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' iti sUtradvArA mokSasya caramalakSyatvaM tathA tadupAyatayA samyagdarzanajJAnacaritrANAmanivAryatA vyktiikRtaasti| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purovAk ix gautamIyanyAyazAstramapi niHzreyasameva mAnavajIvanasya caramalakSyaM matvA tadupAyatayA tattvajJAnasyaiva asAdhAraNakAraNatvaM pratipAdayati / taduktaM nyAyasUtre duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadantarAbhAvAdapa varga: / nyA.da. 1/1/2 asyAyaM bhAvaH-tattvajJAnAt mithyAjJAnanivRttiH tayA ca rAgadveSAdidoSANAM nivRttiH, doSanivRttyA ca dharmAdharmAdipravRttinivRttiH, pravRttinivRttyA ca punarjanmanivRttiH, punarjanmanivRttyA ya samastaduHkhAnAmAtyantikanivRttirUpA niHzreyasopalabdhiriti tattvajJAnasya vaiziSTyaM vyaktaM bhavati / vedAntadarzanantu Rte jJAnAnna muktiH, ityuktyA muktau jJAnasyaiva kAraNatvaM sviikroti| anayA rItyA nyaayshaastrmtiivopyogi| bhArate nyAyazAstraM bhAgadvaye vibhaktamasti, vaidikanyAyaH, avaidiknyaayshc| yo nyAyo vedasya prAmANyaM svIkaroti sa khalu vaidiko nyAyaH / yazcaM vedasya prAmANyaM na svIkaroti sa khalu avaidiko nyaayH| vaidikanyAyasya-nyAyaH, vaizeSikaH, sAMkhyaH yogaH, mImAMsA vedAntazceti SaDbhedAH snti| avaidikanyAyasya dvau bhedau staH, bauddhanyAyo jainnyaayshceti| eSAM saMkSiptaparicayastu itthamnyAyadarzanam tatrAdau gautamIyanyAyaH- gautamIyanyAyasya praNetA maharSiH gautmo'sti| asmin darzane pramANam, prameyam, saMzayaH, prayojanam, dRSTAntaH, siddhAntaH, avayavaH, tarkaH, nirNayaH, vAdaH, jalpaH, vitaNDA, hetvAbhAsaH, chalam jAti:, nigrahasthAnaJceti SoDazapadArthAH svIkRtAH Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA snti| padArthAnAM jJaptiH jJAnaM pramANAdeva bhavatIti siddhAntAnusAraM asmin darzane pratyakSam, anumAnam upamAnam, zabdazca iti catvAri pramANAni svIkRtAni snti| darzane'smin pramANasyopari sUkSma vivecanaM kRtmsti| pramANAnAmupari sUkSmavivecanakaraNAt nyAyazAstraM pramANazAstramiti nAmAntareNApi khyaatmsti| nyAyasUtrANAmupari vAtsyAyanena viziSTaM bhASyaM likhitm| vaizeSikadarzanam ___ atra dvitIyaM darzanamasti vaizeSikadarzanam / asya pravartako maharSiH kaNAdo'sti / asmin darzane dravyam, guNaH, karma, sAmAnyam, vizeSaH samavAyastathA abhAvazceti sapta padArthAH svIkRtAH santi / pramANaJcAtra pratyakSamanumAnaJceti dvividhmev| nyAyavaizeSikayorubhayordarzanayoH sannikarSasya pramANatvaM svIkRtaM vrtte| indriyapadArthayoH sambandha eva sannikarSaH / sa ca sannikarSaH SaDvidhaH-saMyogaH, saMyuktasamavAyaH, saMyuktasamavetasamavAyaH, samavAyaH, samavetasamavAyaH, vizeSaNavizeSyabhAvazca / vaizeSikasUtrANAmupari prazastapAdena bhASyaM likhitamasti / idameva darzanaM prmaannuvaadsyodbhaavkmsti| sAMkhyadarzanam asya darzanasya praNetA mhrssikpilH| asmin darzane prakRtiH puruSazceti tattvadvayaM sviikRtm| atra pratyakSam anumAnaM zabdazceti pramANatrayaM sviikRtm| prakRtermahadAdikrameNa vikAramAsAdya trayoviMzativikArAnAsAdya sAMkhyadarzane paJcaviMzatitattvAni svIkRtAni / atra prakRtiH jaDAtmikA puruSazca cetanaH / etanmatAnusAram AdhyA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purovAk xi tmikam Adhibhautikam AdhidaivikaJceti duHkhatrayaM jagati vartate / duHkhatrayavighAta evAtramuktiH / sA ceyaM muktiH vivekakhyAtisAdhyA / idaM satkAryavAdi darzanamasti / yogadarzanam asya darzanasyodbhAvaka : maharSi pataJjalirasti / anena yogasUtrANi likhitAni / yogasUtrANAmupari maharSivyAsena bhASyaM likhitam / sAMkhyadarzanAbhimatapaJcaviMzatitattvAni svIkurvad yogadarzanam etebhyastattvebhyaH pRthak ekamIzvaranAmakaM tattvamapi svIkaroti / Izvarazca klezakarma vipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSaH / anena prakAreNa sAMkhyadarzanaM nirIzvarasAMkhyadarzanaM cet yogadarzanam sezvarasAMkhyadarzanamiti padenApyabhidhIyate / asmin darzane'pi sAMkhya darzanavat trINyeva pramANAni svIkRtAni santi / yogazAstre catvAro vyUhAH santi / te cettham - saMsAra:, saMsArahetu:, mokSo, mokSopAyazca / duHkhamayaH saMsAro heyaH / pradhAnapuruSayoH saMyogo duHkhamayasaMsArasya heturasti / pradhAnapuruSayoH saMyogasyAtyantikI nivRttirevamokSaH tadupAyazcAsti prakRtipuruSayoH svAbhAvikabhedasya jJAnam / mImAMsAdarzanam asya darzanasyodabhAvako maharSi jaiminirasti / maharSiNAnena viracitAni sUtrANi yaduparizabarasvAminaH bhASyaM vartate / mImAMsAdarzanasya dvau bhedau staH - karmamImAMsA, jJAnamImAMsA ca / karmamImAMsA pUrvamImAMsArUpeNa tathA jJAnamImAMsA uttaramImAMsArUpeNa prasiddhe staH / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rii bhikSunyAyakarNikA mImAMsAdarzane aSTau padArthAH svIkRtAH / te ca dravyam, guNaH, karma, sAmAnyam, paratantratA, saMkhyA zaktiH saadRshynyc| padArthAnAmavabodhAya kumArilabhaTTaH SaDpramANAni sviikurute| tAni capratyakSam, anumAnam, upamAnam, AgamaH arthApattiH, anuplbdhishc| prabhAkarastu-anupalabdhimapahAya paJcaiva pramANAni mnyte| dhrmaansstthaanenaivaabhimtphlsiddhiH| dharmazca vedavihitakarmajanyaH / vedAzca apauruSeyAH svataH pramANabhUtAH santi / vedAntadarzanam vedAnto nAma upnisstprmaannm| maharSivyAsaracitAni sUtrANi vedAntadarzanasya mUlabhUtAni snti| upaniSadAM tattvajJAnopari vedAnta drshnmvlmbitmsti| tasyAdhAro'sti brhm| brahma cAdvaitaM sat cit AnandAtmakamasti / vedAntadarzane paJcavAdAH prasiddhAH snti| AcAryazaMkarasyAdvaitavAdaH / rAmAnujAcAryasya viziSTAdvaitavAdaH, nimbArkAcAryasya dvaitAdvaitavAdaH, mAghvAcAryasya dvaitavAdaH, tathA vallabhAcAryasya zuddhAdvaitavAdaH / vedAntasya sAhityamativizAlamasti / gItA upaniSadaH brahmasUtraJceti trayaM prasthAnatrayInAmnA vedAntadarzanaM khyaapyti| yadyapi bahuzAkhaM vedAntadarzanaM tathApi vedAntazabdena AcAryazaMkarasyAdvaitavAda eva parAM khyAtiM gato vrtte| etadanusAraM parivartanazIlasaMsAre yathArthatattvaM brahma ev| yadyapi japatapo'nuSThAnAdikriyANAM sampAdanArthaM jagato vyavahArasyopapattaye jagato vyAvahArikasatyatvaM dAyena pratipAditaM tathApi zravaNamanananididhyAsanAdyupAyaiH jAte tattvasAkSAtkAre jagataH pAramArthikarUpeNAsatyatvameveti kathyate'tra brahmasatyaM jaganmithyeti na tu ApAdamastakaM prapaJcapatitasya kRte jagato mithyAtvamiti atratyaH saarH| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purovAk xiii jainadarzanam samprati avaidikanyAyeSu jainanyAyaH prstuuyte| idaM pUrvamuktaM yat jainanyAyasyodgamasthalaM bhagavatI SaTakhaNDAgamaprabhRtaya AgamAH snti| jainanyAyasya pramukhaH siddhAnto'sti anekaantvaadH| aneke antA dharmA yatra so'nekAntaH, anantadharmAtmakaM vastu, tasya vAdaH-kathanam anekAntavAdaH / jainadarzanaM pratyekaM vastuni anekadharmAn svIkaroti / te ca dharmAH parasparaM virodhino'pi apekSAbuddhyA ekatra sthAtuM zaknuvanti / asyAnekAntavAdasya vyAkhyAM syAdvAdaH kroti| anayA rItyA anekAntaH siddhAntaH / syAdvAdazca anekAntasya vyAkhyAtA vcnpryogaatmko'sti| tattvamImAMsA pratyekaM darzanasya pramukhaM kaarym| asmin saMdarbha jainanyAye nava tattvAni svIkRtAni / tAni cettham- . jIvaH, ajIvaH, pApaM, puNyam, AzravaH, saMvaro, nirjarA, bandho, mokSazca / eSAM saMkSiptaH paricayaH 1. jIvaH- cetanAlakSaNo jIvaH / yatra caitanyaM sa eva jIvaH / 2. ajIva:- cetanAzUnyo'jIvaH / pApam- azubharUpe udIyamAnaH karmapudgalaH paapm| puNyam- zubharUpe udIyamAnaH karmapudgalaH punnym| AzravaH- karmapudgalAnAmAkarSikA AtmapravRttiH aashrvH| 6. saMvaraH - AzravanirodhikA AtmapravRttiH saMvaraH / / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiy bhikSunyAyakarNikA 7. nirjarA- tapazcaryayA karmavilayena Atmana AMzikI ujjvltaa| bandhaH- Atmani saMzliSTA karmapudgalA eva bndhH| 9. mokSa:- karmamuktasyAtmanaH svarUpe'vasthAnameva mokSaH / dravyam-dravyasya vivecanaM pratyekaM darzanaM karoti / tatra nyAyadarzane guNakriyAzrayo dravyamiti svIkRtaM tatra jainanyAye guNaparyAyAzrayo dravyam iti sviikRtmsti| dravyasyAtra SaDbhedAH santi dharmAstikAyaH, adhamarmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, pudgalAstikAya:, jIvAstikAyaH, kaalshceti| eSu SaDdravyeSu kAlamatiricya paJcadravyANi astikAyazabdena kthynte| astikAyazabde yat astipadamasti tasyArtho'sti pradezaH tathA kAyazabdArtho'sti samUhaH / anena prakAreNa yatra pradeza: syAt arthAt yat dravyaM sAvayavaM syAt tadeva dravyam astikAyazabdena vyavahartuM shkyte| kAle avayavA na bhavanti / ataH kAlasya gaNanA astikAye na bhvti| tasmAdidaM siddhaM yat jainadarzane SaDvvyANi tathA paJcAstikAyAzca snti| pramANam 'prameyasiddhiH pramANAt hi' ityuktyanusAraM prameyamavaboddhaM pratyekaM darzane pramANAni svIkRtAni / tatra jainanyAye pratyakSaM parokSaJceti dvividhaM prmaannm| tatra pratyakSasya dvau bhedau pAramArthikam sAMvyAvahArikaJca / anayormadhye pAramArthikasya-avadhi manaHparyAya: kevalaJcetitrayo bhedA bhvnti| tatra cetanasya sarvathAvaraNavilaye svarUpAvirbhAvaH kevalaM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XV purovAk prtykssm| AvaraNavilayasya tAratamye nyUnAdhikabhAve avadhijJAnaM, mana:paryAyajJAnaM ca bhvti| sAMvyAvahArikapratyakSam indriyamano nimittNbhvti| asyaavagraha: IhA, avAya: dhAraNAceti catvAro bhedAH bhavanti / avizadaH parokSapramANaM bhvti| asya matijJAnaM zrutajJAnaM ceti dvau bhedau| matijJAnasyasmRti: pratyabhijJAnam, anumAnam, Agamazceti catvAro bhedA bhavanti / tatra indriyamanonimittaM jJAnaM mtijnyaanm| zabdasaMketAdisahayogena jAyamAnaM matijJAnamevazrutajJAnaM bhvti| asmin darzane jJAnameva pramANamiti sviikRtiH| anumAnamapi ekaM viziSTaM prokssprmaannm| sAdhanAt sAdhya jnyaanmevaanumaanm| sAdhanaM liGgaM heturiti paryAyavAcinaH zabdAH snti| idaJcAnumAnaM saddhetunA bhvti| atra hetoH sadhetutA, pakSasatvam, sapakSasatvam, vipakSAsatvam, abAdhitattvam, asatpratipakSatvam iti ebhiH paJcarUpairna gRhyate, kintu hetoH sAdhyAvinAbhAvitvameva tasya sdhetutaajnyaapkmsti| __ hetvAbhAsa :- kazcana heturetAdRzo bhavati ya:khalu aheturapi hetuvdaabhaaste| ayam asadhetureva hetvAbhAsaH / nyAyadarzane yatra paJcahetvAbhAsAH svIkRtAstatra jainanyAye asiddhavirUddhAnaikAntika rUpeNa traya eva hetvAbhAsA abhimatAH / bauddhanyAyaH bauddha sampradAyasya pravartako mahAtmA buddho'sti / asmin sampradAye Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA santi catvAraH sampradAyAH / te ca vaibhASikaH, sautrAntikaH, yogAcAro mAdhyAmikazca / asmin nyAye pratyakSamanumAnaJceti pramANadvayam / xvi vastuno lakSaNamasti atra - arthakriyAkAritvam / tacca sthirapadArthe na tiSThati kintu kSaNikapadArthe eva tiSThati / tasmAt yat sat tat kSaNikam / anena prakAreNa kSaNikavAdo bauddhadarzanasya pramukho bhAga: sidhyati / AryasatyAni - atra mate catvAri AryasatyAni svIkRtAni / tAni ca duHkham, duHkha samudayaH, duHkhanirodhaH, duHkhanirodhamArgazca / bhavacakrameva duHkhakAraNam / duHkhanivAraNArtha maSTAGga yogasya sevanamAvazyakaM matam / sa ca aSTAMgayogaH - samyak dRSTiH, samyak saMkalpaH, samyak vAk, samyak karmAntaH, samyak AjIvaH, samyak vyAyAmaH, samyak smRtiH, samyak samAdhiH / eSAM yogAGgAnAM sevanena samudeti yathArthaprajJA / tayA eva bhavacakrasya vinAzaH / tata eva mokSaH / mokSamArgopari AroDhuM catasraH bhAvanAH santi upAsyAH / tAzcettham 1. sarvaM duHkhamayam 2. sarvaM kSaNikam 3. sarvaM svalakSaNam 4. sarvaM zUnyam / AsAM bhAvanAnAmabhyAsena sAMsArikI AsaktiH kSIyate / tata eva manuSyo mokSamArgasya pathiko bhUtvA svakIyaM caramalakSyamadhigantuM yatamAno bhavatIti saMkSepaH / vizeSatazca tattadsAmpradAyikagranthebhyo jJAtavyam / prastutapustakaviSaye kimapi prastutapustakam AcAryatulasImahAbhAgena vircitm| AcArya- Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purovAk xvii tulasI darzanazAstrasya talAvagAhI vidvaanvrtt| darzanazAstraM hi AtmAnAtmavivecakam apavargamArgapradarzakaM nikhilatattvaprakAzakamamUlyaratnopamaM mahadupayogItyavadhArya jainanyAye sAralyena pravRttikAmanayA pustakamidaM vyalekhi sUtrazailyAmAcAryavareNa / sUtrANi bhavanti alpAkSarANyapi gabhIrabhAvabharitAni ityAkalayya sUtrANAM svopajJavRttirapi likhitA tena mahAbhAgena / vRttyA saha hindyAM sUtrArtho'pi kRto'tra / saptasu vibhAgeSu vibhakte'smin pustake nyAyazAstrIyanikhilatattvAni nibaddhAni snti| pramANaM prameyaH pramAtA pramitizceti catvAri nyAyazAstrIyAGgAni vaizadyena santyatra vyaakhyaataani| kAryakAraNavibhAgasteSAM lakSaNAni, lakSaNadoSaH, pramANasya bhedaprabhedAdayo viSayA atra samyaktayA sphuTIkRtAH santi / pramANamadhye'numAnasyaikaM viziSTaM sthaanm| taccAvinAbhAvinA liMgena liGgino jnyaansvruupm| tatra heturUpoparyapi garIyAn vicAro dRshyte'tr| pustakasya pariziSTabhAgasya gAMbhIryamapi hetumavalambyaiva / jainadarzanam anekAntavAdi drshnm| pratyeka vastuni aneke dharmAH svIkriyante'tra / anekAntaH siddhAntaH, syaadvaadshcaanekaantsyvyaakhyaataa| sa syAdvAdaH nayo nikSepazceti trayaH khalu ime kevalaM jainadarzane eva svIkRtAH snti| kimarthamime svIkRtAH? asya praznasyottaramidameva bodhyaM yat jainadarzanasya hArda boddhameSAmAvazyakatA asti| drshnmidnekaantvaadidrshnmsti| asya vyAkhyA syAd vAdanayanikSepAn vinA samyaktayA bhavituM nAha tIti eSAM sviikrnnmaavshykm| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii bhikSunyAyakarNikA viSayANAM bAhulyaM teSAM gAmbhIryaM cAvalokya teSAM spaSTapratipattaye bhikSunyAyakarNikAyA mayA nyAyaprakAzikAnAmnI saMskRtavyAkhyA kRtaa| asyA vyAkhyAyA idamevoddezyaM yat atratyAH sarve viSayAstulanAtmakadRSTyA vyAkhyAtA viziSTajJAnaprayojakAH syuH / yathA-jJAnaM pramANaM cettasya prAmANyaM svataH parato veti visaMvAdaH / viSayo'yaM vicArapathamAnIto naiyaayikaadibhirdaarshnikaiH| sarvaM cAtratyaM hArda prathamavibhAgasya paJcadazasUtre prAmANyanizcayaH svataH parato vA ityatra vaizayena prstutiikRtm| anumitau sadhetavaH prayojakAzcet hetvAbhAsAH pratibandhakA bhvnti| ke ca te asaddhetavaH iti viSayamAdAyagautamIyanyAyaparamparAyA hetvAbhAsA api sodAharaNamatra santi prastutIkRtAH / pariziSTe samAgatA bhAvena vidhihetavo bhAvena pratiSedhahetavazca udAharaNapratyudAharaNamukhena tathA vyAkhyAtA yena tadviSayaka: sandehaH sarvathaiva vyapagato bhvet| anayA rItyA vyAkhyAtamidaM pustakaM jainatattvabubhutsUnAM kRte saralo rAjamArga iti me draDhIyAn vizvAsaH / jJAnagarimNA vyApakaviSayapratipAdanadRSTyA cedaM pustakaM vidvajjanamanaHsu nidadhItapadamiti kAmayamAnaH 16/7/2006 vizvanAthamizraH pro. jainavidyAvibhAga jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama bhUmikA sampAdakIyam prathama vibhAga 1. nyAya kI paribhASA 2. nyAya ke aMga 3. nyAya kI pravRtti kA hetu lakSaNa aura pramANa se arthasiddhi lakSaNa kI paribhASA lakSaNAbhAsa kI paribhASA aura prakAra avyApta lakSaNAbhAsa kI paribhASA ativyApta lakSaNAbhAsa kI paribhASA asaMbhavI lakSaNAbhAsa kI paribhASA pramANa kI paribhASA ayathArtha jJAna ke prakAra viparyaya kI paribhASA 13. saMzaya kI paribhASA mi twoi o o o or r n o 599 vo o ar an Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XX 14. 15. dvitIya vibhAga 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. anadhyavasAya kI paribhASA prAmANya - nizcaya ke prakAra 15. 16. 17-18. pramANa ke prakAra pratyakSa kI paribhASA pUrNa pratyakSa- kevalajJAna apUrNa pratyakSa-avadhijJAna aura manaH paryAyajJAna avadhijJAna kI paribhASA manaH paryAyajJAna kI paribhASA vyAvahArika pratyakSa kI paribhASA avagraha kI paribhASA avagraha ke prakAra bhikSunyAyakarNikA cakSu aura mana ke vyaJjanAvagraha kA abhAva IhA kI paribhASA avAya kI paribhASA dhAraNA kI paribhASA avagraha, IhA avAya aura dhAraNA kI bhinnatA ke kAraNa avagraha Adi ke krama-jJAna kA abhAva indriya kI paribhASA indriya ke prakAra 14 15 2 x 2 w 2 x m 21 24 25 26 27 31 33 34 36 38 39 40 41 42 43 44 45 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama 19. nirvRtti aura upakaraNa indriya kI paribhASA 20. labdhi aura upayoga indriya kI paribhASA mana kI paribhASA 21. tRtIya vibhAga 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16 17. parokSa kI paribhASA parokSa ke prakAra matijJAna kI paribhASA matijJAna ke prakAra smRti kI paribhASA pratyabhijJA kI paribhASA tarka kI paribhASA anumAna kI paribhASA sAdhya kI paribhASA sAdhana kI paribhASA avinAbhAva kI paribhASA sahabhAva kA nirUpaNa kramabhAva kA nirUpaNa vidhi aura pratiSedha ke hetu tu kA prayoga hetvAbhAsa ke prakAra asiddha hetvAbhAsa kI paribhASA xxi. 47 48 49 55 56 56 56 57 60 64 67 68 70 71 __71 72 73 82 83 84 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii bhikSunyAyakarNikA 18. viruddha hetvAbhAsa kI paribhASA 19. anaikAntika hetvAbhAsa kI paribhASA vacanAtmaka anumAna meM dRSTAnta, upanaya aura nigamana kA prayoga dRSTAnta kI paribhASA dRSTAnta ke prakAra anvayI dRSTAnta kI paribhASA vyatirekI dRSTAnta kI paribhASA anvayI dRSTAntAbhAsa ke prakAra vyatirekI dRSTAntAbhAsa ke prakAra upanaya kI paribhASA nigamana kI paribhASA pratiSedha ke prakAra prAgabhAva kI paribhASA pradhvaMsAbhAva kI paribhASA itaretarAbhAva kI paribhASA atyantAbhAva kI paribhASA nirvikAratA, anantatA, sarvAtmakatA aura ekAtmakatA kI Apatti kAraNa kI paribhASA kAraNa ke prakAra 37. upAdAna kAraNa kI paribhASA 101 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama 38. nimitta kAraNa kI paribhASA 39. kArya kI paribhASA 40. kArya ke prakAra caturtha vibhAga 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. zrutajJAna kI paribhASA Agama kI paribhASA 1. 2. 3. Apta kI paribhASA Apta ke prakAra artha - pratipatti kA hetu zabda vaktA ke guNa-doSa ke anusAra zabda kI yathArthatA aura ayathArthatA syAdvAda kI paribhASA vidhi - niSedha kI kalpanA se syAdvAda ke aneka bhaMga saptabhaMgI 9. 10. 11. 12. paMcama vibhAga pramANa - pratiniyata artha kA prakAzaka pramANa - svArtha aura parArtha donoM savAda kI paribhASA naya kI paribhASA naya ke prakAra dravyArthika naya ke prakAra xxiii 102 105 105 107 110 112 112 113 116 117 119 121 __126 126 127 132 134 136 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiv bhikSunyAyakarNikA 138 140 in 140 142 oo 143 144 12. 146 147 149 4-5. naigama naya kI paribhASA saMgraha naya kI paribhASA saMgraha naya ke prakAra vyavahAra naya kI paribhASA 9. paryAyArthika naya ke prakAra 10. RjusUtra naya kI paribhASA zabda naya kI paribhASA samabhirUr3ha naya kI paribhASA 13. evaMbhUta naya kI paribhASA ___ artha naya kA nirupaNa ___ zabda naya kA nirupaNa pUrvavartI aura uttaravartI nayoM meM pArthakya prakArAntara se naya ke prakAra nizcaya naya kI paribhASA vyavahAra naya kI paribhASA 20. jJAna naya aura kriyA naya kA nirUpaNa 21. nayAbhAsa kI paribhASA SaSTha vibhAga ___ 1. pramANa kA viSaya 2. sat kI paribhASA 3. asat kI paribhASA 149 150 152 153 154 154 159 163 165 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama XXV dada 8. 169 4. nitya kI paribhASA 5. anitya kI paribhASA sAmAnya kI paribhASA 166 vizeSa kI paribhASA 168 vizeSa ke prakAra 9. vAcya kI paribhASA 170 avAcya kI paribhASA 170 apekSAbheda se virodhI dharmoM kI saMgati 170 pramANa-phala kI paribhASA 173 pramANa se pramANa-phala kI bhinnatA-abhinnatA 174 14. pramANa aura pramANa-phala kI bhinnatA 175 kA nirUpaNa 15. pramANa aura pramANa phala kI abhinnatA kA nirUpaNa 16. avagraha Adi kI kramikatA se pUrvavartI pramANa-uttaravartI phala 176 saptama vibhAga 1. pramAtA kI paribhASA 179 2. caitanyaliMga kI upalabdhi se AtmA kA bodha 182 3. bhUtoM meM caitanyadharma kA abhAva 183 4. upAdAna aura niyama kA nirUpaNa 184 175 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvi 5. 6. asat ke utpAdana kA abhAva mastiSka caitanya ke prayoga kA hetu, kintu mUla nahIM 7. pUrvAbhyAsa kI smRti pRthvI Adi meM cetanA kI siddhi trasa prANiyoM meM cetanA kI siddhi rakta prANazakti kA anugAmI kintu caitanya kA mUla nahIM 187 8. Atma- astitva kA hetu pretya kA sadbhAva 188 9. punarjanma ke sadbhAva kA kAraNa- caitasika Agraha189 10. 11. 12. prazasti - zlokAH pariziSTa bhikSunyAyakarNikA 184 186 190 - 191 193 195 204 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyazAstrIyapadArthAnAM yathArthabodhopapattaye prArabdhasya bhikSunyAyakarNikAgranthasya nirvighnasamApti pracArAdipratibandhakAzeSa pratyUhaparihArakAmanayA granthAdau namaskArAtmakaM maGgalamAcarati granthakAra: zrIsyAdvAdopadeSTAraM, tIrthezaM trishlaatmjm| bhaktyAbhinamya kurvehaM, shriibhikssunyaaykrnnikaam|| syAdvAda ke upadeSTA, tIrtha ke adhipati, trizalAputra bhagavAn mahAvIra ko sabhakti vandana kara maiM bhikSunyAyakarNikA kI racanA karatA huuN| ahaM tulasIgaNI zriyA-viSayasampadA yuktasya syAdvAdasya jainadarzanAdhAra bhUtasiddhAntAnekAntavAdavyAkhyAtRpadapratiSThitasya upadeSTAram - upadezaka ram, tIrthezam-sAdhusAdhvIzrAvakazrAviketi catuSTayatIrthasya IzaM-svAminaM nirmAtAraM vA tathA trizalAyA AtmajaM tanayaM bhagavantaM mahAvIraM bhaktyA zraddhayA abhinamya-namaskRtya bhikSunyAyakarNikAM kurve-racayAmi / bhikSunyAyakarNiketi nAmnI racanAM viddhaami| granthanAmna Adau bhikSuzabdolkhestu AdarAtizaya vyaJjakatvAt-abhyarhitatvAcceti bodhym| trizalAtmajaM bhagavantaM namaskRtya bhikSunyAyakarNikAM viracayAmIti spsstto'rthH| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo vibhAgaH nyAyazAstrasya sarvazAstropakArakatvaM manvAna AcAryo nyAyasya paribhASAM kurvan sUtramavatArayatiyuktyArthaparIkSaNaM nyaayH| sAdhyasAdhanayoravirodho yuktiH, arthaparIkSaNopAyo vaa| nIyate prApyate'rthasiddhiryena sa nyAyaH / yukti ke dvArA tattvoM kA parIkSaNa karanA nyAya hai| sAdhya aura sAdhana ke avirodha kA nAma yukti hai| arthaparIkSaNa ke upAya ko bhI yukti kahA jAtA hai| jisase arthasiddhi prApta kI jAtI hai, vaha nyAya hai| yaha nyAya zabda kA vyutpattilabhya artha hai| nyA. pra.-arthAnAM tattvAnAM mahadupayogitvaM loke| tatrAparIkSitaM tattvaM na bhavitumarhatyabhyudayAya apitu sampadyate'niSTAyApi iti manasi nidhAyAha-arthaparIkSaNaM tattvaparIkSaNameva nyaayH| ata: parIkSaNaM vidhAyaiva yatra kulApi pravRttiH karttavyetyatratyaM rhsym| tacca parIkSaNaM kathamiticet yuktyeti gRhANa / tatra kA nAma yuktiritijijJAsAyAmAha sAdhyasAdhanayoravirodho Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA yukti: arthaparIkSaNopAyo vaa| yatra kimapi vastu parIkSyate tatra tadvastu sAdhyaM bhavati, tathA yena sAdhanena tat parIkSyate tat sAdhanaM kthyte| yadi sAdhanaM sAdhyasya virodhi bhavati tadA tat sAdhyaM sAdhayituM na zaknoti yathA zabdo nityaH kAryatvAt / atra kAryatvena hetunA zabde nityatvaM saadhyte| tacca sAdhanaM kAryatvaM nityatvasya virodhi asti| ataH kAryatvena hetunA nityatvaM sAdhayituM na shkyte| ata uktaM mUle sAdhyasAdhanayoravirodha eva yuktiH| etAdRzyA yuktyA arthaparIkSaNaM kAryam / priikssito'rthevprvRtyupyogii| sAdhyasAdhanayoH prayogasyAnumitisthala eva prasiddhatvAt yuktiprathamalakSaNe'ruciM nidhAya likhati arthaparIkSaNopAyo vA yuktiH / arthasya parIkSaNaM yenopAyena bhavati so'pyupAyo yuktipdenaabhidhiiyte| yena kenApi prakAreNArthasya parIkSaNaM kRtvaiva tatra pravartitavyamiti atratyaM tAtparyam / tatra nyAyapadArthaH ka iti jijJAsAyAyucyate - nIyate prApyate arthasya padArthasya siddhiptiryena sa nyaayH| nyAyazAstrameva vastuno yAthArthyaM prastauti / tata eva tatra pravRttiH sAdhIyasI bhavatIti atratyaM haardm| pramANaM prameyaM pramitiH pramAtA ceti caturaGgaH / pramANaM - saadhnm| prameyam - vstu| pramitiH - phlm| pramAtA - priiksskH| - 2. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vibhAga: 3. pramANa, prameya, pramiti aura pramAtA- nyAya ke ye cAra aMga haiN| pramANa- sAdhana / prameya-vastu / pramiti -- phala | ------ pramAtA - parIkSaka / nyA. pra. - pramANaM prameyaM pramitiH pramAtA ceti caturaGgaH / nyAyasya catvAri aGgAni bhavanti / tAni ca itthampramANam pramIyate yena tat pramANam - sAdhanam / prapUrvAt mA dhAtoH karaNe anaT pratyaye niSpanna: pramANazabdaH sAdhana vAcakaH / prameyam - pramIyate yat tat prameyaM jJeyaM vastu / jJaptirjJAnaM vA phalam / pramitiH pramAtA pramimIte jAnAti yaH sa jJAtA eva pramAtA / ebhizcaturbhiraGgaiH samupeto nyAya: prekSAvatAM kRte bhavatyupayogI / kimuddizya nyAyasya pravRttiriti zaMkAM manasi nidhAya likhati --- m arthasiddhayai tatpravRttiH / asataH prAdurbhAvaH, iSTAvAptirbhAvajJaptizceti trividhA'rthasiddhiH / tatra nyAyasya pravRtteH sAkSAt nimittaM bhAvajJasireva / nyAya kI pravRtti arthasiddhi ke lie hotI hai| arthasiddhi ke tIna prakAra haiM-asat kA prAdurbhAva, iSTa kI prApti aura padArtha kA jJAna / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA miTTI ghaTa ke rUpa meM pariNata hotI hai, vaha asat kA prAdurbhAva hai| pyAsa se Akula vyakti ko pAnI milatA hai vaha iSTa kI prApti hai| kisI padArtha kA jJAna hotA hai vaha bhAvajJapti hai| ___ nyAyazAstra kI pravRtti kA sAkSat nimitta bhAvajJapti hI hai| arthasiddhayai ttprvRttiH| arthasya siddhi-sirarthasiddhistasyai tasya-nyAyasya pravRtti rbhvti| tatrArthasiddheH trayaH prakArA bhavanti / te cettham asata: praadurbhaavH| asataH pUrvato'vidyamAnasya prAdurbhAva: prkaattymutpttirvaa| iha dArzanikajagati satkAryavAdo'sat kAryavAdazcetyAdayo'neke vAdAH santi / tatrAsatkAryavAdasyedaM tAtparya yat kArya svotpatteH pUrvaM svkiiykaarnne'sdaasiit| tacca kartRvyApArAt praakttymupaiti| mRttikAyAM pUrvato ghaTo nAsIt kintu kartuH kriyayA mRdeva ghaTarUpe pariNatA bhvti| ghaTo nAtirikto mRttikaayaaH| ayamasataH prAdurbhAvo jJAyate nyAyazAstradvAreNaiveti nyAyazAstrasya pryojnmidm| kazcana pipAsurjano nabhasi uDDIyamAnAn pakSiNaH samavalokya tatra gtH| jalaM prApya pItvA ca tRptiM yaati| iyaM khalUcyate iSTa praaptiH| tatra sarasi jalamasti nabhasi tatra pakSiNa: uDDayanAt ityevaM rUpeNa nyAyabalAdavabudhya jalaM prApotIti iSTasiddhirbhavatyeva nyaayaat| nyAyazAstradvArA eva kasyacit padArthasya yathArthajJAnaM bhvti| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vibhAgaH iyaM bhAvajJaptireva nyAyazAstrasya pravRtteH sAkSAt nimittaM bhvti| avyAptyativyAptyasaMbhavadoSarahitaM vastunaH svarUpamantarA nyAyazAstraM vettuM na zakyata iti idamapi sAdhIyaH prayojanaM nyAyazAstrasyeti na kazcana sNshyH| arthasiddhayai nyAyazAstrasya prvRttirbhvtiityuktm| sA cArthasiddhiH arthasya jJAnaM vinA bhavituM nAhatIti arthajJAnopAyaM pradarzayan sUtrayati sAca lkssnnprmaannaabhyaam| arthasiddhi lakSaNa aura pramANa se hotI hai| nyA. pra. - lakSaNena pramANena ca arthasya svarUpaM parijJAya tatsiddhaye prayatitavyamiti bhaavH| tatra kiM nAma lakSaNamiti jijJAsAyAmAha - vyavacchedakadharmo lkssnnm| vastuno vyavasthApanahetubhUto dharmo lakSyaM vyavacchinattisAMkIrNyamapanayatIti lkssnnm| yathA-jIvasya caitanyam, agnerauSNyam, go: sAsnAvatvam / kvacitkAdAcitkamapi, yathA- dnnddiipurussH| eka vastu ko dUsarI vastuoM se pRthak karane vAlA dharma lakSaNa hai| vastu ke vyavasthApana meM hetubhUta dharma, jo lakSya ko zeSa se vyavacchinna karatA hai-dUsaroM se use pRthak karatA hai 5. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA vaha lakSaNa hai, jaise caitanya jIva kA lakSaNa hai| uSNatA agni kA lakSaNa hai| sAsnA (galakambala) gau kA lakSaNa hai| kahIM para kAdAcitka dharma bhI lakSaNa bana jAtA hai, jaisedaNDI puruss| nyA. pra. - vyavacchedakadharmo lakSaNam yaH vyavacchinatti samudAyAt ekaM padArthaM pRthakkaroti sa vyavacchedako dharma eva tasya vastuno lkssnnm| anayA rItyA vaktuM zakyate yat vastuni vartamAnastadIyo'sAdhAraNadharma eva tad vastu anyasmAt vastunaH pRthakkRtya tallakSaNaM bhvti| asAdhAraNadharmaH sa evocyate yaH tadvRttitve sati taditarAvRttirbhavet / yathA jIvasya lakSaNaM caitnymsti| idaM caitanyam ajIvAt jIvaM vyavacchinatti / ajIve caitanyaM naiva bhavatIti vibhanakti idaM jIvam ajIvebhya iti tallakSaNaM sAdhu ev| evam AgnerlakSaNamasti auSNyam / uSNatA animaatrvRttirdhrmH| na ceyamagnivyatirikte jalAdau kadAcidapi tisstthti| na ca agnisaMyogAt tase payasi uSNatAyAH satvAt lakSaNamidamativyAsamitivAcyam ? tatroSNatAyA aupAdhikatvenAdoSAt / na ca jale svAbhAvikI uSNatA kadAcidapi tisstthtiitinaastytraativyaaptidosslesho'pi| evameva gorlakSaNaM sAsnAvatvaM mahiNyAdibhyaH pazubhyo gAM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vibhAgaH pRthakkRtya tallakSaNaM bhvti| sAsnA kevalaM gavi eva labhyate na mahiSyAdau / kvacit kAdAcitko'pi dharmo lakSaNatAmupaiti / daNDinA saha gacchatsu puruSeSu daNDa eva tadviziSTapuruSasya lakSaNaM bhvti| sa eva pRthak karoti daNDayuktaM puruSamanyapuruSebhyaH / lakSaNaM nirUpyedAnIM tadAbhAsAn paricAyayituM sUtrayatiavyApta-ativyApta-asaMbhavinastadAbhAsAH / atat tadiva AbhAsate iti tdaabhaasH| avyApta, ativyApta aura asaMbhavI-ye tIna lakSaNAbhAsa haiN| jo lakSaNa nahIM haiM para lakSaNa jaisA pratIta hotA hai, use lakSaNAbhAsa kahA jAtA hai| . nyA. pra. - tadbhinnamapivastu yadi tadiva AbhAsate tadA tatra tadAbhAsatvamiti kthyte| tadAbhAse tadvattA naiva tiSThati tathaiva lakSaNAbhAse'pi lakSaNamidamiti naiva zakyate vktum| lakSaNAbhAsasya trayo bhedA bhavantiavyAptAtivyAptAsaMbhavibhedAt / tatrAvyAptaM lakSayati - 7. lkssyaikdeshvRttirvyaaptH| ythaa-pshorvissaannitvm| jo lakSaNa lakSya ke eka deza meM milatA hai, vaha avyApta lakSaNAbhAsa hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA jaise-pazu kA lakSaNa vissaann| (pazu ke sIMga hote haiM kintu saba pazuoM ke sIMga nahIM hote| gadhA eka pazu hai para usake sIMga nahIM hote ata: ukta lakSaNa sampUrNa lakSya meM vyApta nahIM hai|) nyA. pra. - tatra lakSyaikadezavRttiravyApta :- yallakSaNaM lakSyasyaikadeze arthAt ekasminnevalakSye gacchet, aparasmin lakSye ca na gacchet tallakSaNam avyAptalakSaNAbhAsa ityucyte| tadevalakSaNaM samIcInaM bhavati, yat pratyekaM lakSye gacchet / yacca pratyekaM lakSye na gatvA yasmin kasmin ekasminneva vA lakSye gacchet tattu lakSaNAbhAsa ev| yathA pazorlakSaNaM yadi viSANitvamiti kriyate cet lakSaNamidaM gardabhe-azve-hastini ca naiva yAti / tasmAt lkssnnaabhaaso'ym| ativyAptaM lakSayituM sUtrayati - 8. lkssyaalkssyvRttirtivyaaptH| ythaa-vaayorgtimttvm| jo lakSaNa lakSya aura alakSya donoM meM milatA hai vaha ativyApta lakSaNAbhAsa hai| jaise-vAyu kA lakSaNa gtishiiltaa| (vAyu gatimAna hai para usase atirikta padArtha bhI gatimAna haiN| ata: ukta lakSaNa ativyApta hai|) nyA. pra.- idAnImativyAptalakSaNAbhAsaM lakSayati Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vibhAgaH lkssyaalkssyvRttirtivyaaptH| yallakSaNaM lakSye alakSye cetyubhayatra gacchati tadapi lakSaNAbhAsa ev| lakSye lakSaNasya gamanamabhISTaM kintu alakSye tu lakSaNasya gamanaM kadApi neSTam / yadi gacchati tatra lakSaNaM tadA AbhAsatvena heymev| yathA vAyorlakSaNaM yadi gatimatvaM kriyate tadA lakSaNamidaM ativyAsalakSaNAbhAsapadena vaktuM shkyte| vAyau vartamAnamidaM lakSaNaM vAyubhinne manuSyAdAvapi gcchtyev| tsmaannyuktmidm| asaMbhavinaM lakSayati - lkssymaatraavRttirsNbhvii| yathA- pudgalasya cetntvm| jo lakSaNa apane lakSya meM aMzataH bhI nahIM milatA vaha asaMbhavI lakSaNAbhAsa hai| _jaise-pudgala kA lakSaNa caitny| (pudgala aura caitanya meM atyaMtAbhAva hai ata: yaha asaMbhavI lakSaNAbhAsa hai|) nyA. pra. - yallakSaNaM lakSyamAtre na gacchet talakSaNamucyate asNbhvi| neSTa metAdRzaM lakSaNaM yallakSyenaiva gacchet / yathApudgalasya lakSaNaM, cetanatvaM kriyate cet lakSaNamidam asaMbhavi, eva bhaviSyati yatohi caitanyaM na khalu jaDasya pudglsydhrmH| tasmAt lakSye lakSaNasyAnAgamanAt lakSaNamidamasaMbhavI lakSaNAbhAsa ev| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 bhikSanyAyakarNikA pUrvaM lkssnnprmaannaabhyaamrthsiddhiruktaa| tatra lakSaNaM tadAbhAsAzca vyaakhyaataaH| samprati pramANaM lakSayan tallakSaNamavatArayati - 10. yathArthajJAnaM prmaannm| prakarSaNa-viparyayAdyabhAvena mIyate'rtho yena tat prmaannm| jJAnam arthprkaashkm| tadayathArthamapi bhavatIti tadvyavacchittaye yathArthamiti vishessnnm| prameyasya nAnyathA grahaNaM ythaarthtvmsy| yathArtha jJAna ko pramANa kahA jAtA hai| prakRSTa rUpa-viparyaya, saMzaya Adi ke abhAva se padArtha kA jo mAna-pariccheda kiyA jAtA hai, vaha pramANa hai| yaha pramANa zabda kA vyutpattilabhya artha hai| jJAna artha kA prakAzaka hotA hai| vaha ayathArtha bhI ho sakatA hai| isa ayathArthatA ko pRthak karane ke lie jJAna ke sAtha 'yathArtha' vizeSaNa jor3A gayA hai| prameya kA anyathA grahaNa na honA hI pramANa kI yathArthatA hai| nyA. pra. - yathArthajJAnaM prmaannm|| jJAnam arthaprakAzakaM bhvti| tacca yathArtham ayathArthaJceti dvividham / tatra tadvati tatprakArakaM jJAnaM yathArthajJAnaM kthyte| ghaTatvavati ghaTe ghaTatvaprakArakaM jJAnam ayaM ghaTa iti jJAnaM yathArthajJAnam / taddharmarahite yadi tatprakArakaM jJAnaM bhavati cet tad ayathArthajJAnaM kthyte| anayoniyormadhye yat yathArthajJAnaM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vibhAgaH bhavati tadeva prmaannm| anena prakAreNa saMzayaviparyayAnadhyavasAyAH pramANakoTau nAyAnti / eteSAm ayathArthajJAnAnAM vyavacchedAya pramANalakSaNe jJAnasya vizeSaNaM yathArthamitipadaM dttmsti| saMzayAdayastrayo na bhajante yAthArthyamiti teSAM prAmANyamapi neti vijJeyam / jJAnasya yathArthatvaM tu idamevAsti yat prameyasya anyathA grahaNaM viparItagrahaNaM tena na bhvti| atra pramANaM lakSyamasti yathArthajJAnatvaM tu tallakSaNam / prasiddhamanUdya aprasiddha vidhIyate iti niyamAt prasiddha pramANamuddizya yathArthajJAnatvaM tatra vidhIyate iti bhavati tadeva pramANasya lkssnnm| ayathArthajJAnasya kati bhedA iti jijJAsAyAmAha - 11. ayathArthaJca vipryysNshyaa'ndhyvsaayaaH| ayathArtha. jJAna ke tIna bheda haiM-viparyaya, saMzaya aura andhyvsaay| nyA. pra. - viparyayaH saMzayaH anadhyavasAyazceti ayathArthajJAnasya trayo bhedA bhavanti / tatra viparyayaM lakSayan Aha - 12. atattve tattAdhyavasAyo vipryyH| yathA-vASpayAnAruDhasya agacchatsvapi vRkSeSu gacchatpratyayaH, padArtho nitya eva vA anitya eva vaa| atat meM tat kA adhyavasAya karanA viparyaya hai| ___jaise-vASpayAna meM baiThe vyakti ko sthira vRkSoM meM bhI gatizIlatA kI pratIti hotI hai, yaha viparItajJAna hai| padArtha Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA nitya hI hai, anitya hI hai-aisI aikAntika buddhi bhI viparIta jJAna hai| 13. nyA. pra. - atattve- tadbhinne'tasmin vastuni tadeveti adhyavasAyo nizcayo vipryyH| yathA vASpayAnamArUDho janaH sthireSvapi vRkSeSu gatizIlatAM pratyeti / idaM viparItajJAnaM viparyaya iti nAmnA khyaatm| athavA padArtho nitya eva anitya eva vA etAdRzI aikAntikI buddhirapi viparyayapadenocyate / evameva dhAtuvaiSamyAt madhuro'pi padArtho yadi tiktavat pratIyeta, kiMvA zIghrabhramaNAt alAtacakre'pi cakrapratItirjAyeta tadA sarvamidaM jJAnaM viparyayAtmakameveti veditvym| idAnIM saMzayaM lakSayati - anirNAyI vikalpaH sNshyH'| yathA-gaurayaM gavayo vaa| nirNAyI vikalpastu pramANameva, yathA-padArtho nityazca anityshc| nirNayazUnya vikalpa kA nAma saMzaya hai| jaise--yaha gau hai athavA gavaya? jisa vikalpa meM nirNaya hotA hai, vaha pramANa hai, jaisepadArtha nitya bhI hai aura anitya bhI hai| (jainadarzana ke anusAra pratyeka padArtha apekSA bheda se nitya bhI hotA hai aura anitya bhI hotA hai| nitya aura 1. dUrAndhakArapramAdAdyayathArthatvahetusAmAnye'pi viparyaye ekAMzasya adhyavasAya:, anadhyavasAyasaMzayayostu anekAMzAnAmanirNaya ityanayorviparyayAd bhedH| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vibhAgaH anitya ina do vikalpoM meM nirNAyakatA hone ke kAraNa yaha saMzaya nahIM hai|) nyA. pra. - anirNAyI vikalpaH saMzayaH nirNayazUnyo vikalpaH saMzayaH kathyate / dUrAt dRSTipathamavatarati pazuvizeSe ayaM gauH gavayo veti anizcayAtmakaM jnyaanmutpdyte| atra jJAnasya paryavasAnaM saMzaya eva tisstthti| na ca tatra nirNayaH / yaH vikalpo nirNayAtmako bhavati sa tu prmaannmev| yathA padArtho nityazca anityazceti / etaddarzanAnusAraM pratyekaM vastu virodhidharmANAm avirodhi adhikaraNaM bhavatIti zakyate vaktuMpadArtho nityazca anityazceti / atra ekasminneva padArthe nityatvamanityatvaJca apekSAbuddhyA tiSThatyeva / vastunaH svarUpaM dravyaparyAyAtmakaM bhavati / tatra dravyApekSayA vastu nityaM bhavati, paryAyApekSayA ca vastu anityaM bhavatIti yuktameva ekasminneva vastuni nitytvNcaanitytvnyceti| atra nAsti anirNayAtmakateti nAtra sNshyaavkaashH| idameva tathyaM zabdAntareNa pratyapAdi hemcndrH| yathoktam anubhayatrobhayakoTisparzI pratyayaH saMzayaH anubhayasvabhAve arthAt ekasvabhAvake vastuni yadA ubhaya koTikaM jJAnaM jAyate, tadA tatra ekakoTe: sAdhakaM tathA apara koTe: bAdhakaM kimapi pramANaM na bhavatIti nirNayAbhAvAt saMzayAtmakameva jJAnaM tat / andhakAre dUrAt UrdhvAkAraM vastu yadA dRzyate tadA tatra jAyate pratyayaH sthANurvA puruSo vaa| na ca nirNaya iti saMzayAtmakamevedaM jnyaanm| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 bhikSunyAyakarNikA yatra vastunaH ubhayarUpaM pramANapratipannaM bhavati tatrobhayakoTikaH saMsparzastu bhvtyev| na ca tatra sNshyH| kintu tatra saMzaya lakSaNamativyAptaM na bhavediti sUtre anubhayatragrahaNaM kRtaM vrtte| ubhayasvabhAvAtmake vastuni naiva ghaTate sNshylkssnnm| yathA asti nAsti ca ghttH| atraikasminneva ghaTe astitvaM nAstitvaJcApekSayA vartata eveti na sNshyaavkaashH| nyAyadarzanetu etadbhAvAbhivyaJjakaM saMzayalakSaNamevamastiekasmin dharmiNi viruddhanAnAdharmAvagAhi jJAnaM sNshyH| ekasmin dharmiNi vastuni sthANau dUrAdandhakAravazAt taviruddhapuruSatvaprakArakamapi jJAnaM jaayte| tatra sthANutvaprakArakabuddhau, puruSatvaprakArakabuddhau ca ekA koTiH satyA aparA ca asatyA tisstthti| na ca tatra nirNaya iti sAdhakabAdhaka pramANAbhAvAt saMzaya evaatr| idAnImanadhyavasAyaM lakSayan sUtrayati 14. aabhaasmaatrmndhyvsaayH| atra vastuno'grahaNamevA'yathArthatvam / vastu kA AbhAsa mAtra honA anadhyavasAya hai| yahA~ vastu ke agrahaNa ko hI ayathArtha kahA gayA hai| 1. nAnyathA grahaNamiti nAsau viparyayaH / nAtra vizeSasparzo'pItisaMzayAdapyasau bhinnH| 2. kiMsajJako'yaM vihaGgamaH, ko'yaM sparzaH, ityAdiSu yadAlocanAmAtrameva jJAnaM jAyate na tu nirNayAtmakamiti na yathAvastu asti tathA tadgrahaNam bhvti| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vibhAgaH 15 nyA. pra.-yatra vastuna AbhAsamAtraM bhavet tatra andhyvsaayH| yathA yat kiJcidetat kimetat iti jJAnaM vA anadhyavasAya ev| atra vastuno'grahaNameva bhavati natu grhnnm| yadyapi dUratA, andhakAraH pramAdazceti hetavaH saMzaye viparyaye ca samAnarUpeNa bhavanti, tathApi mithyAjJAnAtmake viparyaye zuktau rajatajJAne ekAMze rajatAMze vaiparItyaM bhavati, kintu saMzaye gaurayaM gavayo vetyatra ubhayAMze'pi anirNaya eva bhvti| evamanadhyavasAye'pi AbhAsamAtratvAt na kIdRzo'pi nirNaya iti viparyataH ubhayoH bhedo jnyaatvyH| anadhyavasAye vastuno'nyathA grahaNaM na bhavati tasmAt nAyaM viparyayaH tathA vastuno vizeSasparzAbhAvAnnAyaM sNshyo'pi| saMzaye tu zuktau rajatatvasparzastu bhavatyeveti eSAM pArthakyaM bodhym| bauddhasiddhAnte prathamakSaNabhAvi nirvikalpakaM pratyakSapramANatvenAbhimataM tathApi vizeSollekhastvatra naivabhavati, tasmAdidamanadhyavasAya eveti| arthasiddhau jJaptau pramANasya kAraNatvaM pUrvamuktam / tacca pramANaM jnyaanruupmev| tasya pramANasya yathArthatA ayathArthatA vA kathaM jJAtuM zakyate iti zaMkAM manasi nidhAya sUtramavatArayati - 15. prAmANyanizcayaH svataH parato vaa|| abhyAsadazAdau prAmANyanizcayaH svato bhvti| anabhyAsadazAdau pramANAntarAt-saMvAdakAd, bAdhakAbhAvAd vaa| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA prAmANya-pramANa kI yathArthatA kA nizcaya svataH aura parata: donoM prakAra se hotA hai| abhyAsa-paricaya Adi kI sthiti meM prAmANya kA nizcaya svataH hotA hai aura anabhyAsa-aparicaya Adi kI sthiti meM vaha pramANAntara-saMvAdaka-pramANa tathA bAdhaka-pramANa ke abhAva se hotA hai| (kisI nae tathya ke viSaya meM hamArA jJAna hotA hai taba usakI yathArthatA kI puSTi do hetuoM se hotI hai| prAk jJAna kA saMvAdI yA samarthaka jJAna milatA hai to usakI yathArthatA nizcita ho jAtI hai| prAk jJAna kA virodhI pramANa nahIM milatA usa sthiti meM bhI usakI yathArthatA asaMdigdha ho jAtI hai|) nyA. pra. .- pramANyanizcayaH svataH parato vaa| pramANaM yathArthajJAnaM bhvti| tacca prmaashbdenaapyucyte| yadA yathArthajJAnaM pramANazabdena gRhyate tadA tasyAsAdharaNo dharmaH prAmANya-miti kathyate / yadA ca yathArthajJAnaM pramA zabdenocyate tadA tasyAsAdhAraNo dharmaH prmaatvmityucyte|| evamevAyathArthajJAnamapramANam - apramA vocyte| atra asAdhAraNo dharmaH aprAmANyam apramAtvaM vA bhavatIti veditavyam / viSaye'smin nyAyadarzanAbhimatamittham - prAmANyasya aprAmANyasya ca jJAnasya AzrayabhUtaM jJAnaM vyavasAya ityucyte| tacca vyavasAyAtmakaM jJAnam anuvyavasAyena gRhyte| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vibhAgaH 17 kintu tadIyaM prAmANyam aprAmANyaM vA anumAnena gRhyte| tatra saphalapravRttijanakatvahetukAnumAnena jJAnasya prAmANyaM gRhItaM bhvti| viphalapravRttijanakatvahetukAnumAnena tu jJAnasyAprAmANyaM gRhyate / yathA jalArthI janaH kvacit sara: gato jalamupalabhya pipAsAM zamayati tadAsau bravIti-madIyaM jalajJAnaM pramANam saphalapravRttijanakatvAt / evameva nirjalasthAne pipAsayA jalabuddha yA gatastatra jalamanupalabhya bravIti madIyaM jalajJAnamapramANaM viphala - prvRttijnktvaat| evaM rItyA jJAnasya prAmANyaM syAt apramANyaM vA syAtubhayamapyetat uparyuktarItyA nyAyadarzanAnusAraM parataH eva bhvti| parataH ityasyedaM tAtparya yat yayA sAmagryA jJAnaM gRhItaM bhavati tadbhinnasAmagrI yadi prAmANyaM grAhayati tadA jJAnasya prAmANyaM parata iti vaktuM shkyte| atra nedaM vismartavyaM yat nyAyadarzanAnusAraM jJAnamanuvyavasAyena gRhyte| tadIyaM prAmANyaM tu anumAnena / ythoktmupri| AcAryastulasI tu abhyAsadazAdau prAmANyanizcayaH svato bhavatIti manute / anabhyAsadazAdau tu pramANAntarAt saMvAdakAt bAdhakAbhAvAcceti parata ev| . asyAyaMbhAvaH - abhyAsadazAdau svakaratalajJAne nApekSate pramANAntaraM kimapi iti tatra jJAnasya svataH praamaannym| paricitasya vastuno jJAnaM svaprAmANyArthaM kasyApi apekSAM na karotIti tasya svataH prAmANyaM susthirmev| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA anabhyAsasthale aparicayasthitau vA yad jJAnaM jAyate tattu navyatattvaviSayakaM jJAnaM svapuSTyarthaM pramANAntaramapekSata ev| tatra tat satyApakaM samarthakaM vA pramANAntaraM yadhupalabdhaM bhavati tadA tasmin pUrvajJAne praamaannymaayaati| evameva pUrvajJAnasya bAdhakaM yadi jJAnAntaraM tatra upasthitaM na bhavati tadApi tadjJAnasya prAmANyaM surkssitmevtisstthti| yathA zuktau rajatajJAne uttarakAlikaM jJAnaM yadi bhavati nedaM rajatamiti tadA anena bAdhaka jJAnena bAdhitaM puurvjnyaanmprmaannmev| rajate rajatattvaprakArakaM jJAnaM na bAdhyate kadAcit iti bAdhakAbhAvAt asya jJAnasya prAmANyaM bhavatIti asyApi parata eva prmaannym| AcAryoM hemacandrastu snAnapAnAvagAhanapipAsAdyarthakriyAyAH pratyakSataH sAphalye jAte tatra jalajJAnasya svataH pramANyameveti mnyte| tatra snAnapAnAdikriyAbhiH kRtI bhavati prmaataa| na punaH parIkSyate tatra snaanpaanaadikriyaaH| kvacidanabhyAsadazApanne pratyakSeprAmANyaM parata eva gRhyate / asya kAraNaM tu idamasti yat tatra yadarthaviSayakaM jJAnaM bhavati tasya avyabhicaritatvaM yAvanna nizcitaM bhavati tAvattasya prAmANyaM kathaM syAt ? taccAvyabhicaritattvaM tadA eva jJAyate yadA pUrvajJAnagRhItaviSayagrAhakaM saMvAdijJAnAntaraM bhavet / evaJca saMvAdakajJAnAntarAd pUrvajJAnasya prAmANyam / athavA anabhyAsadazApanne pratyakSe gRhIto viSayo yadi arthakriyAkArI bhavati tadA tasya prAmANyaM vaktuM zakyaM bhvti| athavA anabhyAsadazApannena jJAnena gRhIto viSayo'rtho vA yadi tena Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vibhAgaH jJAnena saha nAntarIyakatAM bhajeccet tadddvArA jJAnasya prAmANyaM vaktuM zakyaM syAt / 19 -- ime ca tadekaviSayasaMvAdakajJAnAntarAdayazca svataH pramANabhUtAH / ata ebhiH pramANyanizcaye nAnavasthA- doSalezo'pIti / jJAnasya svataH prAmANyasya parataH prAmANyasya mUlasUtramidamAste yat - yayA sAmagryA jJAnaM bhavati- utpadyate vA sA eva sAmagrI yadi prAmANyamapi grAhayati tadA jJAnasya svataH prAmANyaM vaktuM zakyate / jJAnagrAhakasAmagrIgrAhyatvameva jJAnasya svataH prAmANyaM bhavati / yadi jJAnagrAhaka sAmagrI bhinnA, prAmANyagrAhakasAmagrI ca bhinnA bhavati tatra jJAnasya parataH prAmANyamiti susthiraH siddhAntaH / mImAMsAdarzane jJAnasya svataH prAmANyameva svIkRtamAste / asmin darzane - prabhAkaraH kumArilabhaTTaH murArimizrazceti trayaH AcAryAH santi / tatra prabhAkaramate jJAnaM svaprakAzi arthAt svayaM prakAzitaM bhavati / atra jJAnasyotpAdakasAmagrI eva jJApikApi bhavatIti svataH prAmANyamatra susthiraM tiSThati / kumArilabhaTTAnusAraM tu jJAnena vastuna upari jJAtatA utpadyate tatra jJAtatAliMgakenAnumAnena jJAnamanumIyate prAmANyaM ca tadIyamavagamyate / murArimizrAnusAraM tu jJAnasya grAhako'nuvyavasAyaH / sa eva ca tadIyaprAmANyasya ca jJApakaH / rItyAnayA jJAnagrAhaka sAmagrIgrAhyatvarUpaM svataH prAmANyaM mImAMsakamate surakSitaM bhavati / uktaMca Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gmytaam| na hi svato'satI zaktiH kartumanyena zakyate / zlo.vA. naiyAyikAzca-jJAnasya prAmANyam aprAmANyaJcetyubhayaM parata eveti bruvte| pramAtvaM na svato grAhyaM sNshyaanuppttitH|| / jJAne jAte tatra samutpadyate saMzayaH pramANamidamapramANaM veti| yadi jJAnaM svata: pramANaM bhavati tadA tatra saMzayo naiva udiyAt / tasmAt prAmANyantu svato naiva grAhyamiti bhaavH| tathA cAyamatrasaMgraha:pramANatvApramANatve svataH sAMkhyAH samAzritAH naiyAyikAste parataH saugatAzcaramaM svtH|| prathamaM parataH prAhuH prAmANyaM vedvaadinH| pramANatvaM svataH prAhuH prtshcaaprmaanntaam|| sarvadarzanasaMgrahaH sAMkhyamate jJAnasya prAmANyaM tathA aprAmANyaM dvayamapyetat svata eva bhvti| nyAyanaye tu dvayamapi etat parata eva gRhyate ythoktmupri| bauddhanaye tu jJAnasyAprAmANyaM svataH bhavati / prAmANyaM tu parata eva / mImAMsakamate tu jJAnasya prAmANyaM svatastathA aprAmANyaM parata iti vedniiym| iti lakSaNapramANasvarUpanirNayAtmakaH prathamo vibhAgaH / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH prathamavibhAge pramANasya lakSaNam, tasya prAmANyaJca kathamityetat sarvaM pratipAditam / idAnIM tasya kati bhedA iti pratipAdayitukAmaH sUtramavatArayati - tat pratyakSaM prokssnyc| akSam-indriyam, akSo jIvo vaa| akSaM prati gataM prtykssm| akSebhyo'kSAd vA parato vartate iti prokssm| yathArthatvAvacchinnA yAvanto jJAnaprakArAstAvanta eva pramANasya bhedaaH| prAdhAnyena tad dvibhedm| pramANa ke do prakAra haiM- pratyakSa aura prokss| 1. bAhyarthagrahaNApekSayA jJAnasya pratyakSatA parokSatA ca, svarUpApekSayA tu sarvamapi prtykssmev| 2. parazabdasamAnArthakena para:zabdena parokSamiti setsyti| 3. cArvAko'dhyakSamekaM sugatakaNabhujau sAnumAnaM sazAbda, tadvaitaM pAramarSaH sahitamupamayA tattrayaM cAkSapAdaH / / arthApattyA prabhAkRt vadati ca nikhilaM manyate bhaTTa etat, sAbhAvaM dve pramANe jinapatisamaye spaSTato'spaSTatazca // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 bhikSunyAyakarNikA akSa zabda indriya aura jIva donoM kA vAcaka hai| akSa- pratigata arthAt indriya aura AtmA dvArA hone vAlA jJAna pratyakSa hai| jo jJAna sAkSAt indriya aura AtmA se nahIM hotA, parokSa kahalAtA hai / vaha yathArtha saMyukta jJAna ke jitane prakAra haiM, pramANa ke bhI utane hI prakAra haiN| para pradhAna rUpa se usake do bheda haiMpratyakSa aura parokSa / nyA. pra. - pramANaM dvividhaM bhavati -- pratyakSamekaM parokSaJcAparam / pratyakSazabdaghaTakasyaakSa zabdasya dvAvarthau staH / akSam indriyam, akSaH jIvo vA / tatra yadA akSazabda indriya vAcakaH tadA akSaM pratigatam - pratyakSam " atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayeti samAsaH / " akSazabdasya jIvaparatve'pi evameva samAsaH / atra gata itipadasyArtho jAtaH, utpanno veti bodhyam / evaJca indriyeNa AtmanA ca yad jJAnaM jAyateutpadyate vA tadeva pratyakSam / yad jJAnam akSebhyaH indriyebhyaH akSAt Atmano vA parato bhavati arthAt sAkSAt indriyebhyaH Atmano vA na bhavati tadjJAnaM parokSamityucyate / idamatrAvadheyam -- jJAnasAdhanamindriyamiti lokaprasiddham / paJca jJAnendriyANi zabdasparzarUparasagandhagrAhakANi prathitAni / tatrendriyANAM jJAnotpattau tu Atmano'pekSA bhavati, yato hi jaDAni indriyANi jJAnotpattau kathaM samarthAni bhaveyuH ? cetanasyAtmanaH Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 samparkAt jJAnaM janayanti indriyANi / tatra ca manasaH sAhacaryamapyapekSitaM bhavati / ataevocyate indriyamanonimittaM sAMvyavahArikaM pratyakSamiti / dvitIyo vibhAga: indriyamanonirapekSeNAtmanA jAyamAnaM sarvajJAnapradhAnaM mukhyaM kevala jJAnAtmakaM pratyakSamiti prasiddhaM jainasamaye / yadjJAnamakSebhyaH indriyebhyaH tathA akSAt Atmano vA parato bhavati tat parokSamityucyate / yathA-- anumityAtmakaM jJAnamavinAbhAvinA liGgena bhavati / upamityAtmakaM jJAnaM tu sAdRzyena jAyate / zAbdajJAnaM ca zabdadvArA bhavati / nAtrendriyANAmanyasya kasyApi sAdhanasya vA apekSA bhavatIti eSAM parokSatvaM spaSTameva / yathArthajJAnamevapramANamityuktaM prAk / tatra yathArthatvAvacchinnA yAvanta: santi jJAnaprakArAstAvanta eva pramANasya bhedA api bhavanti, tathApi prAdhAnyena pramANasyoparyuktau dvA eva bhedau prathitau / yadyapi svarUpAvabodhakatvena sarvamevajJAnaM pratyakSameveti vaktuM zakyate tathApi bAhyArthaparicchedApekSayA jJAnasya pratyakSatA parokSatA ca bhavatIti vijJeyam / atra svarUpAvabodhazabdena jJAnasya svaprakAzakatvaM bodhyam / atrAyaM vizeSa: - pratyakSazabdasya vyutpattau akSazabdasyArthaH indriyamiti manyante vaidikA bauddhAzca / akSazabdArthaH AtmA iti na svIkRtamatra | ataH vaidikaparamparAyAM bauddhaparamparAyAJca indriyAzritameva jJAnaM pratyakSamiti phalitaM bhavati / idamindriyAzritaM jJAnaM pratyakSam IzvarIyajJAne upacaritamiti mantavyam / - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 2. bhikSunyAyakarNikA IzvarIyajJAne indriyANAmanAvazyakatvenAropitameva tatra taditibhAvaH / jaina sampradAye tu akSazabdaH AtmavAcako'pi svIkRtaH / ataH atra mate indriyanirapekSaM tathA kevalamAtmAzritamevajJAnaM pratyakSamityucyate / indriyAzritaM jJAnaM tu vastutaH parokSameva / akSapadasyendriyaparaM vyAkhyAnaM tu atra anyadarzanAnusArameveti jJeyam / idAnIM svAbhimataM pratyakSapramANaM lakSayan sUtrayati sAhAyyanirapekSaM pratyakSam yasmin pramANAntarANAM paudgalikendriyANAJca sAhAyyaM nApekSaNIyaM tat spaSTatvAt, avyavahitAtmamAtrApekSatvAcca pratyakSam / sahAyatA - nirapekSa jJAna ko pratyakSa jJAna kahA jAtA hai| jisa jJAna meM dUsare pramANoM tathA paudgalika indriyoM ke sahayoga kI apekSA nahIM rahatI vaha jJAna spaSTa, avyavahita aura AtmamAtrApekSa hone ke kAraNa pratyakSa kahalAtA hai| nyA. pra. - yasmin jJAne kasyApi sAhAyyaM nApekSyate tad jJAnameva pratyakSam / pramANAntarANAM tathA paudgalikendriyANAJca yatra sahayogo'pekSito na bhavet tad spaSTam avyavahitaJca AtmamAtrApekSaM jJAnaM pratyakSam / jJAnasyAtmamAtrApekSatvaM hi jJAnasya spaSTatve avyavahitatve ca heturitibodhyam / yadyapi darzanAntareSu Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH 3. indriyajanyaM jJAnameva pratyakSaM manyate / yathA nyAyadarzaneindriyArthasannikarSajanyaM jJAnaM pratyakSamityuktam / kintu parimitapradezasthamatisthUlapadArtha meva bodhayanti indriyANi / indriyANi bhavanti paratantrANi / jAyatAM nAma bodhastebhyaH samyak tathApyAtmano'pekSayA tu vyavahitamevajJAnaM jAyate tebhyaH / evaJca paratantrendriyajanitajJAnApekSayA svatantrAtmanojAtaM jJAnameva pratyakSamiti vedniiym| evaJca avadhimana: paryAyakevalAtmakaM jJAnatrayameva pratyakSapadena grAhyam / matijJAnaM zrutajJAnaM ca atra parokSapramANAntargatameveti bodhyam / atha kevalajJAnaM lakSayati 25 tacca cetanasya nirAvaraNasvarUpaM kevalam / nikhiladravyaparyAyasAkSAtkAritvAt kevalajJAnaM pUrNaM pratyakSam / nirAvaraNatvaJca jJAnAvaraNavilayena / vaha pratyakSa jJAna AtmA kA nirAvaraNasvarUpa kevalajJAna hai / saba dravyoM aura saba paryAyoM kA sAkSAtkArI hone ke kAraNa kevalajJAna pUrNa pratyakSa hai| usakI nirAvaraNatA jJAnAvaraNa ke vilaya se hotI hai| nyA. pra. - AtmA ca karmabhirAvRtto bhavati / karmANi ca bhavanti vividhAni / tatra kAnicit karmANi jJAnamAvRNvanti / etAdRzAni karmANi jJAnAvaraNIyakarmANIti ucyante / satsu jJAnAvaraNIyakarmasu AtmanaH svarUpaM nirAvaraNaM naiva bhavati / yadA tapa: sAdhanAdibhiH sameSAM karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM vilayo Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA bhavati tadA vizuddhenAtmanA nirAvaraNasvarUpeNa nikhiladravyANAM tatparyAyANAM ca sAkSAtkAro jaayte| idaM pUrNa pratyakSameva kevljnyaanmityucyte| jJAnAvaraNAnAM sameSAM vilayo jAyate'treti samastadravyaparyAyANAmavabodho jaayte'tr| samastadravyaparyAyaviSayatvAt jJAnamidaM pUrNa pratyakSamiti procyate tttvvidbhiH| pratyakSapramANasya(jJAnasya) aparAvapi dvau bhedau sta: avadhimana:paryAyau c| tAvanulakSayan sUtre nibadhnAti apuurnnmvdhimnHpryaayau| AvaraNasadbhAvAd etau apUrNapratyakSaM bhavataH / avadhijJAna aura manaHparyAyajJAna apUrNa pratyakSa haiN| inakI apUrNa pratyakSatA kA kAraNa hai- AvaraNa kA sdbhaav| nyA. pra.- avadhijJAnaM mana:paryAyajJAnaJca apUrNameva bhvti| anayorapUrNapratyakSatAyAH kAraNamasti aavrnnsdbhaavH| AtmanaH upari yat karmaNa AvaraNaM bhavati tasya sarvathA vilaye kevalajJAnaM bhvti| tasyAvaraNavilayasya tAratamyeAvaraNakSayopazamavizeSe ca tannimittakamavadhijJAnaM manaHparyAya jJAnaM ca bhavati / idamapi jJAnadvayamindriyAnapekSamevabhavatIti mukhyameva jJAnadvayamidam / tatrAvadhijJAnasya viSayobhavati rUpi drvym| manaso dravyarUpasya cintanAnuguNAH ye pariNAmabhedA bhavanti tadviSayaM jJAnaM mnHpryaayH| anayormadhye'vadhijJAnaM prastauti sAmpratam - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH 5. rUpidravyasAkSAtkaraNamavadhiH / dravya-kSetra - kAla- bhAvAdivividhamaryAdAbaddhatvAt avadhiH / anugAmi- ananugAmi-vardhamAna hIyamAna- pratipAtiapratipAti bhedAt SoDhA / rUpI dravya kA sAkSAt karane vAlA avadhijJAna hai / dravya kSetra, kAla, bhAva Adi kI vividha maryAdAoM se baMdhA hone ke kAraNa isa jJAna ko avadhi kahA jAtA hai| isake chaha prakAra haiM : 1. anugamI - jo sAtha - sAtha calatA hai / 2. ananugAmI - jo sAtha-sAtha nahIM calatA / 3. vardhamAna - jo kramazaH bar3hatA hai / 4. hIyamAna - jo kramazaH hIna hotA hai / 5. pratipAti- jo prApta hone ke bAda vApasa calA jAtA hai / 27 6. apratipAti -- jo prApta hone ke bAda vApasa nahIM jAtA hai / nyA. pra. - yena jJAnena rUpidravyasya sAkSAtkAro bhavati tat avadhijJAmeva / idaM jJAnaM dravyakSetrakAlabhAvAdInAM vividhamaryAdAbhirbaddhaM paricchinnaM bhavati / ata evedaM jJAnamavadhijJAnaM kathyate / asya jJAnasya vividhamaryAdAbaddhatA ca mana: paryAyajJAnavivecanAvasare sphuTA bhaviSyati / idamavadhijJAnaM SaTprakArakaM bhavati / te ca prakArA ittham - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 bhikSunyAyakarNikA 1. anugAmI 2. ananugAmI 3. vardhamAnaH 4. hIyamAnaH 5. pratipAtI 6. apratipAtI eSAM SaNNAM prakArANAM vistRtaM vivecanam1. eSu anugAmino'vadhijJAnasya antagataM madhyagataJceti dvau bhedau| tatrAntagatasya-purataH antagatam, pRSThata: antagatam, pArzvataH antagatamiti trayo bhedaaH| yathA kazcanapuruSaH pradIpaM puraH kRtvA pracalati cet tatra dIpaH purobhAgaM prkaashyti| tathaiva yad jJAnaM purovartinaH padArthAn prakAzayati tat purataH antgtmityucyte| pRSThataH antagatantu tatra bhavati- yathA kazcana puruSaH pradIpaM pRSThabhAge kRtvA calati, tatra yathA pradIpAdayaH pRSThabhAgaM prakAzayanti tathaiva yad jJAnaM pRSThavartinaH padArthAn prakAzayati tat pRSThato'ntagatamiti kthyte| pAvataH antagataM tu tathA bhavati yathA kazcana puruSaH pradIpaM vAmabhAge dakSiNabhAge vA kRtvA calati, tadA tatra pradIpAdibhiH pArzvabhAga eva prakAzito bhavati / evameva yadjJAnaM pArzvavartinaH padArthAn prakAzayati tad jJAnaM pArzvataH antgtmityucyte| madhyagataM tu tatra bhavati- yathA kazcana puruSaH pradIpAdikaM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH mastake dhRtvA pracalati cet tatra pradIpAdibhiH caturdigvartinaH padArthAH prakAzyante tathaiva yad jJAnaM caturdikvartinaH padArthAn prakAzayet tat mdhygtmvdhijnyaanmitivedniiym| ebhimA'naH svakIyanAmno'nusAraM purovartinaH pRSThatovartinaH pArvatovartino madhyavartinazca saMkhyeyA asaMkhyeyAzca padArthAH prkaashynte| 2. ananugAmino'vadhijJAnasya kiM svarUpamiti jijJAsAyA mumucyate yat- yathA kazcana puruSaH ekaM mahat jyotiH kuNDaM nirmAya tat pArzvata: parikramate pazyati ca tadeva jyotiH sthaanm| anyatra gatazca nAvalokate tt| anenaiva prakAreNa ananugAmi avadhijJAnaM yasmin kSetre utpadyate tenaiva kSetreNa sambaddhamasambaddhaM vA saMkhyeyamasaMkhyeyaM vA yojanaparyantaM jAnAti pazyati ca / parivartite kSetre na pshyti| 3. vardhamAnamavadhijJAnam- idamavadhijJAnaM tasyaiva puruSasya bhavati yaH prazaste adhyavasAye caritre ca vartamAnaH syAt / tadIyaM caritraJcApi vizuddhataraM bhvet| tasyaivAvadhijJAnaM parito vardhamAnaM bhvti| 4. hIyamAnamavadhijJAnam- yaH puruSaH aprazaste'dhyavasAye caritre ca vartate / yazca svayaM saMklizyamAnaH saMklizyamAnacaritre ca vartate tadIyamavadhijJAnaM sarvataH kSIyate / idaM kSIyamANamavadhijJAnamevocyate hIyamAnamavadhijJAnamiti / 5. pratipAti avadhijJAnam idamavadhijJAnaM jaghanyAMgulasya Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 bhikSunyAyakarNikA saMkhyeyAsaMkhyeyabhAgAdArabhya utkRSTaM sarvalokaM samavalokya pratipatitaM bhavati arthAt vigataM bhvti| 6. apratipAti avadhijJAnam idamavadhijJAnamalokAkAzasya ekamAkAzapradezaM draSTuM athavA tato'pyadhikaM draSTaM kssmte| idam avadhijJAnaM samAsata: caturvidhaM samAkhyAtaM vartate / tacca dravyataH kSetrataH kAlataH bhaavtshc| dravyadRSTyA avadhijJAnaM kSodIyAMsi anantarUpidravyANi AnAti pshyti| utkRSTatazca sarvANi utkRSTadravyANi jAnAti pazyati vaa| kSetradRSTayA avadhijJAnI puruSaH jaghanyasyAtikSudrapadArthasya asaMkhyAtaM bhAgaM jAnAti pazyati vaa| utkRSTatastu lokapramANamasaMkhyAtakhaNDaM jAnAti pazyati vaa| kAladRSTyA-avadhijJAnI AvalikAyAH (atisUkSmakA -lasya) asaMkhyAtatamaM bhAgaM jAnAti pazyati vaa| utkRSTatastu-asaMkhyeyam avasarpiNyutsarpiNIpramANam atItam bhaviSyaJca kAlaM jAnAti pazyati vaa| bhAvadRSTayA tu avadhijJAnI jaghanyataH anantaparyAyAn tathA utkRSTato'pi asau anantaparyAyAn tathA teSAmanantabhAgAn jAnAti pazyati c| anayA rItyedaM jJAnamutkRSTamiti vaktuM shkyte| manaHparyAvajJAnaM lakSayan sUtramavatArayati Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH 32 6. manodravyaparyAyasAkSAtkAri mnHpryaayH| manodravya ke paryAyoM kA sAkSAt karane vAlA jJAna manaH paryAya jJAna hai| nyA. pra.- dravyarUpasya manaso ye paryAyAH cintanAnuguNAH pariNAmabhedAH arthAt manasaH vibhinnAH pariNatayaH tadviSayakaM jJAnaM mnHpryaayjnyaanm| arthAt yena jJAnena kasyacit puruSasya manaso vibhinnAH paryAyA jJAyante tat jJAnaM mnHpryaayjnyaanmityucyte| asmin viSaye matadvayamasti / prathamantu-manaHparyAyajJAnaM parakIyamanasA cintyamAnAn arthAn jaanaati| dvitIyamatAnusAram-mana:paryAyajJAnaM cintane vyAptasya manaso dravyasya paryAyAn sAkSAt jaanaati| taizcintitA: padArthAzca (ka)anena paudgalikamanasaH paryAyANAM sAkSAtkAro bhavati, na tu bhAvamanasaH, amUrtatvAt tessaam| (kha) vizuddhikSetrasvAmiviSayabhedAdavadhimana: paryAyayorbhedaH vizuddhikRto bheda :- yAni hi manodravyANi avadhijJAnI jAnIte, tAni mana:paryAyajJAnI vizuddhatarANi jaaniite| kSetrakRto bheda :- avadhijJAnamaMgulasyA'saMkhyeyabhAgAdiSu bhavati AsarvalokAt, mana:paryAyo manuSyakSetra ev| svAmikRto bheda :- avadhi: saMyatasyA'saMyatasya saMyatAsaMyatasya ca bhavati mana:paryAyastu sNytmnussysyaiv| viSayakRto bheda :- rUpavadravyeSvasarvaparyAyeSvavadheviSayaH, tadanantabhAge mn:pryaaysy| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 bhikSunyAyakarNikA pazcAt anumAnena jnyaaynte| yathA kazcana jalArthI manasA jalaM cintayati, mana:paryAyajJAnI ca taccintanaM svakIyamanaH paryAyajJAnena jnyaatvaan| pazcAcca jalAnayanapravRttaM taM dRSTvA anuminoti-ayaM puruSo jalaM cintayAmAsa idAnIM tdaanynaat| syAt kathaJcit matadvayaM parantu mana:paryAyajJAnasthale puruSadvayena avazyameva bhaavym| ekasya manasi padArthAHcintyamAnA bhaveyuH padArthaviSayakAH paryAyA vA samutpadyeran / aparastu puruSaH parapuruSasya manasi utpannAn padArthAn-tat paryAyAn vA jaaniiyaat| atra AcAryastulasI tu manaHparyAyajJAnena paudgalikamanasaH paryAyANAM sAkSAtkAro bhavatItyeva mnute| amUrtasya bhAvamanasaH paryAyANAM sAkSAtkAro naatraabhimtH| AcAryo hemacandro'pi cintanAnuguNAn paryAyAneva manaHparyAyajJAnaviSayAn mnute| atra evamAzaMkyate- yathA kSAyo pazamikatvaM bhavati mana:paryAyajJAne tathaiva avadhijJAne'pi bhavati / evaJcAnayorjJAnayoH kiM pArthakyamityucyate-vizuddhikSetrasvAmi vissybhedaadnyorbhedH| tadyathA1. avadhijJAnI yAni manodravyANi jAnIte tAnyeva manodravyANi manaHparyAyajJAnI vizuddhatarANi jaaniite| 2. avadhijJAnamaMgulasyAsaMkhyeyabhAgAdiSu bhavati Asarva lokaat| manaHparyAyajJAnaM tu manuSyakSetra eva bhvti| 3. avadhijJAnaM saMyatasya asaMyatasya saMyatAsaMyatasya ca bhavati, kintu manaHparyAyajJAnaM tu saMyatamanuSyasyaiva bhavati prakRSTacaritrasya c| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH 4. avadhijJAnasya viSayaH rUpidravyaM tasya apUrNAH paryAyAzca bhavanti / manaHparyAyajJAnasya viSayastu avadhijJAnaviSayasyAnantatamo bhAgaH bhvti| anena prakAreNa dvayoniyo |do jnyaatvyH| pratyakSapramANaM dvividhaM bhavati mukhyaM sAMvyAvahArikaJca / tatra mukhyasya trayobhedA bhavanti- kevalajJAnam, avadhijJAnam, manaHparyAyajJAnaJca / idaM jJAnatrayaM vyAkhyAya samprati sAMvyAvahArikaM pratyakSaM vibhajan sUtrayati avagrahahAvAyadhAraNAtmakaM saaNvyvhaarikm| etad indriyamanaH sApekSatvena Atmano vyavahitatvAt paramArthataH parokSamapi' spaSTatvAt vyavahAre pratyakSaM bhavati / avagraha, IhA, avAya aura dhAraNa ko sAMvyavahArika pratyakSa kahA jAtA hai| avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAtmaka jJAna meM indriya aura mana kI apekSA rahatI hai tathA AtmA se vyavahita hone ke kAraNa nizcaya dRSTi se vaha parokSa hI hai| kintu spaSTa hone ke kAraNa vyavahAra meM vaha pratyakSa kahalAtA hai| nyA. pra.- vyavahArajagati prAmukhyenopayujyamAnaM pratyakSa sAMvyAvahArikaM pratyakSamucyate / avagrahAdayazcatvAro'sya bhedA 1. indriyamana:sAhAyyena jAyamAnaM jJAnamAtmano vyavahitaM bhavatIti AtmaparokSaM kthyte| indriyamAnasebhyo'vyavahitamiti saMjJAyata indriya-pratyakSaM mAnasa-pratyakSaJca // 2. etat sAMvyavahArikaM pratyakSaM asmadAdipratyakSamindriyamanaH pratyakSamapi kthyte| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA bhvnti| eSu caturSu jJAneSu indriyasya manasazcApekSA bhvti| kiJca jJAnamidam Atmano vyavahitaM bhvti| prakAreNAnena nizcayadRSTayA jJAnametat parokSameveti vaktuM zakyate tathApi spaSTatvAt vyavahAre pratyakSameva kathyate tt| indriyamanasoH sahayogena jAyamAnamidaM jJAnam Atmano vyavahitamiti AtmaparokSapadenApi abhilapyate idaM tathApi indriyamanobhyAmavyavahitatvena hetunA asya jJAnasya indriyapratyakSaM mAnasapratyakSaM veti saMjJApi kriyte| anena prakAreNa idaM pratyakSaM sAMvyavahArikapratyakSam, asmadAdipratyakSaM tathA indriyamanaH pratyakSajJAnapadenApi kthyte| etat sAMvyavahArikaM pratyakSam avagrahehAvAyadhAraNAtmaka bhedabhinnaM catuSprakArakaM bhavati / tatrAvagrahaM lakSayan sUtrayati 8. indriyArthayoge darzanAnantaraM sAmAnyagrahaNamavagrahaH / indriyArthayorucitadezAdyavasthAnarUpe yoge sati darzanamanullikhitavizeSasya sanmAtrasya pratipattiH, tadanantaram anirdezya sAmAnyasya (vastunaH) grahaNamavagrahaH / darzanAnantaram iti krmprtipaadnaarthm| etena darzanasyAvagrahaM prati pariNAmitA jnyeyaa| indriya aura padArtha kA yoga hone para darzana ke pazcAt jo sAmAnya kA grahaNa hotA hai, use avagraha kahate haiN| . __indriya aura artha kA ucita deza Adi meM avasthAnAtmaka yoga hone para darzana arthAt vizeSa ke ullekha se rahita sattAmAtra kA grahaNa hotA hai| usake pazcAt jisakA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH nirdezana kiyA jA sake vaisA vastu kA sAmAnya avabodha hotA hai, vahI avagraha hai| darzana ke pazcAt avagraha kA nirUpaNa krama-pratipAdana ke lie hai| isase jAnA jAtA hai ki darzana hI avagraha rUpa meM pariNata hotA hai| nyA. pra.- idamatrAvadheyaM yat pratyekaM vastu sAmAnya vizeSAtmakaM bhavati / yathA 'ghaTaH' ityukte sati sarveSAM ghaTAnAM raktapItAdInAM bodho jAyata iti idaM sAmAnyarUpeNa vastuno grhnnm| sameSAM ghaTAnAM sahaiva bodhe tatra vartamAnaM ghaTatvarUpaM sAmAnyaM (jAtirvA) kAraNaM bhvti| tatraiva yadi ucyate pIto ghaTa: rakto ghaTa: tadA vizeSasya ghaTasya bodho jaayte| ayaM sAmAnyavizeSabhAva: ekasminnapi ghaTe vaktuM shkyte| ghaTo bhavati ghaTatvaviziSTaH / idaJca ghaTatvaM pratyekaM ghaTe vartata iti pratyekaM vastu saamaanyaatmkm| jAtyA yuktA vyaktirvizeSAtmikA bhavatyeveti pratyekaM vastu sAmAnyavizeSAtmakamiti kathanaM sAdhu ev| idaM tathyaM manasi nidhAyaiva prastutasUtraM vyAkhyAyate- indriyaM dravyabhAvAtmakaM cakSurAdi, artha: dravyaparyAyAtmakaM vastu tayo yogaH saMbaMdhaH ucitadezAdhavasthAnarUpaH tasmin yoge sati yad darzanam-anullikhitavizeSasya vastunaH pratipattiH, sattAmAtraviSayakaM jJAnam arthAt nirAkArajJAnaM yat jAyate tad drshnmityucyte| asmin jJAne vizeSasyollekho naiva bhavati / etAdRzajJAnAdanantaramekaM tAdRzaM jJAnaM samutpadyate yatra vastunaH sAmAnyAvabodho bhavati yasyanirdeza:kartuM na zakyate tat jJAnamavagraha iti kthyte| sUtre yad darzanAnantaramityuktaM tasyedaM tAtparya yat atra kramaprati Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA pAdanamabhISTamastimarthAt pUrvaM darzanaM tataH saamaanygrhnnaatmkmvgrhH| etena pratIyate yat darzanameva avagraharUpe pariNataM bhvti| idAnImavagrahasya bhedadvayaM sUtradvArA prstautivynyjnaarthyoH| vyaJjanena-indriyArthasaMbandharUpeNa vyaJjanasya- zabdAderarthasya grahaNam-avyaktaH paricchedaH vyaJjanAvagrahaH / tato manAga vyaktaM jAtidravyaguNakalpanArahitamarthagrahaNamarthAvagrahaH', yathA etat kiJcid asti| avagraha ke do bheda haiM- vyaJjanAvagraha aura arthaavgrh| indriya aura artha kA sambandha abhivyakti kA hetu hai, isalie use vyaJjana kahA jAtA hai| zabda Adi artha jo abhivyakta hote haiM, ve bhI vyaJjana kahalAte haiN| vyaJjana ke dvArA vyaJjana ke grahaNa-avyakta jJAna ko vyaJjanAvagraha kahA jAtA hai| vyaJjanAvagraha kI apekSA kucha vyakta, kintu jAti, dravya, guNa Adi kI kalpanA se rahita jo artha kA grahaNa hotA hai vaha arthAvagraha hai, jaise- yaha kucha hai| 1. vyaJjanena vyaJjanasya avgrh:-vynyjnaavgrhH| atra madhyamapadalopI samAsaH / aymaantmauhuurtikH| 2. eksaamyikH| 3. anadhyavasAyo na nirNayonmukha iti na prmaannm| avagrahastu nirNayonmukha iti praamaannymsy| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH 37 nyA. pra.- avagrahasya dvau bhedau bhavataH vynyjnaavgrho'rthaavgrhshc| idamatrAvadheyaM yat indriyArthayoH saMbandha: abhivyktiheturbhvti| ata evAsau vynyjnmityucyte| zabdAdayo'rthA ye'bhivyaktA bhavanti te'pi vyaJjanapadenAbhidhIyante / tathA cAyaM sUtrArthavyaJjanena- indriyArthasaMbandharUpeNa vyaJjanasya zabdAderarthasya yad grahaNam-avyaktaH paricchedaH avyaktajJAnaM bhavati taducyate vynyjnaavgrhH| tadanantaraM kiJcid vyaktaM vyaJjanAvagrahApekSayetibhAvaH jAyate ekaM jJAnaM yatra jAte: dravyasya guNasya vA kalpanA na bhavati tAdRzajJAnena yadarthagrahaNaM tadeva arthaavgrhH| yathA etat kiJcid astiiti| asya tAtparyamidaM yat vyaJjanAvagrahe yad vastu sarvathA avyaktaM bhavati tadeva vastu arthAvagrahe kiJcid vyaktaM bhavati / kintu vastuno jAte: dravyasya guNasya vA kalpanA naiva bhvti| nyAyadarzane etadeva jJAnaM niSprakArakaM jnyaanmityucyte| asmin na kazcana prakAra:vizeSaNaM na vA kazcana vizeSya iti prakAratAvizeSatAzUnyamidraM jJAnaM nirviklpkjnyaanmityucyte| avagraheNa vastuno nirNayo na bhavati ata: anirNAyi idaM jJAnamiti vaktuM zakyate, tathApi anirNAyitve'pi jJAnamidaM nirNayonmukhamastyeva IhA avAyadharaNAdvAreNeti asya prAmANyaM susthirmev| anadhyavasAyastu-na nirNAyI na vA nirNayonmukha iti tasya prAmANyaM naiveti vijnyeym| idAnI vyaJjanAvagraharahitasthalaM darzayati Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/ bhikSunyAyakarNikA 10. na nynmnsorvynyjnm|| nayanamanasorarthena sAkSAt saMbandho na bhvti| vyavadhimatprakAzakatvAt naite praapykaarinnii|| dRzyavastunazcakSuSi pratibimbe'pi sAkSAt saMbandhAbhAvAt nAtra dossH| cakSu aura mana ke vyaJjanAvagraha nahIM hotaa| ___cakSu aura mana kA artha ke sAtha sAkSAt sambandha nahIM hotaa| ve vyavahita artha ko jAnate haiM isalie prApyakArI nahIM haiN| cAra indriya prApyakArI (prApta artha ke prakAzaka) haiM, cakSu aura mana aprApyakArI haiN| ina donoM kA eka sAtha pratipAdana karane ke lie ucita deza Adi meM avasthAnAtmaka yoga kA prayoga kiyA gayA hai| dRzya vastu kA AMkha meM pratibimba par3atA hai, kintu usa vastu ke sAtha sAkSAt sambandha nahIM hotA, ata: pUrvokta sthApanA meM koI Apatti nahIM hai| nyA. pra.- nayanamanaso rvyaJjanAvagraho na bhvti| etasya kAraNamidaM yat anayorarthena saha sAkSAt saMbandho na bhavati / arthena sahAnayoH sAkSAt saMbandhAbhAvo'ta eva bhavati yat nayanaM manazca vyavahitamevArtha prkaashytH| na ceme prApyakAriNI / vastu prApya prakAzakatvaM noplbhyte'tr| indriyANAM madhye rasanasparzanaghrANazrotrANi ceti catvAri evendriyANi Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH prApyakArINi santi / na ca manazcakSurvA vastu prApya prakAzakaM bhvti| ata eva nayanamanaso vyaJjanAvagraho naiva bhavati / yadyapi dRzyavastunaH pratibimbaM patati cakSuSi tathApi tena vastunA cakSuSaH sAkSAt saMbaMdho naiva bhavatIti nAtra kazcana dossH| nanu-anadhyavasAyo nirNAyako na bhvti| tatra vastuna AbhAsamAtraM bhvti| saiva sthitiravagrahasyApi vrtte| atrApivastuno nirNayo naiva bhavatIti ko bhedo'nayoriti cecchrayatAm-avagrahastu IhAvAyadhAraNAkrameNa nirNAyI bhavatyeva / na caiSA sthitiranadhyavasAye bhvti| anadhyavasAyo nirNayonmukho naiva bhavatIti na pramANatvamasya kthnycn| avagraheNa gRhIte'rthe saMzayo jAyate / saMzayazcaikasmin dharmiNi viruddhanAnAdharmAvagAhi jJAnaM bhvti| yathA kasmiMzcit zabdezrutipathamupagate sati saMdeho bhavati yat ayaM zabdaH zAGka: zAGgo vaa| tatrAmukenabhAvyamiti vitarkaH kriyte| evaM prakArikAmIhAM lakSayan sUtraM karoti 11. amukena bhAvyamiti pratyaya iihaa| amukastaditaro vA iti saMzayAdUrdhvaH anvayavyatirekapUrvakam 'amukena bhAvyam' iti pratyaya IhA, yathA-zabdena bhaavym| 'amuka honA cAhie' isa prakAra ke pratyaya ko IhA kahate haiN| __ yaha padArtha amuka hai yA dUsarA? yaha saMzaya hai| isake pazcAt anvaya-vyatireka (vidhi-niSedha) pUrvaka 'amuka Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 bhikSunyAyakarNikA honA cAhie, isa prakAra ke pratyaya ko 'IhA' kahate haiM, jaise- yaha zabda honA caahie| nyA. pra. - zabdavizeSaM zrutvA sAdRzyavazAt, zabdo'yaM zAGkhaH zArGgaM veti jAyate saMzaya: / tatpazcAt zAGkhadharmA evAtroMpalabhyante na kArkazyayuktAH zArGgadharmA ityevaM prakAreNAnvayavyatirekadvArA ubhayormadhye vizeSasya ekatarasya yad paryAlocanaM kriyate yat zAGgena zabdena bhAvyam iti / evaM paryAlocanarUpaiva IhA bhavati / atra yaH saMzayo bhavati sa tu avagrahehayormadhye bhavati / atrAyaM kramaH pUrvamavagrahaH tataH saMzayaH, tataH vizeSaparyAlocanarUpA IhA bhavati / atra mUle yallikhitaM zabdena bhAvyamiti tataH pUrvaM zAGkhena- zArGgaNa veti yojanIyam / kevalaM zabdena bhAvyam iti kathanena naiva saMzayo na vA vizeSasya paryAlocanamapi saMbhavati / idAnImavAyaM lakSayati sUtradvArA 12. amuka evetyavAyaH // yathA'yaM zabda eva / 'amuka hI hai' aise nirNayAtmaka jJAna ko avAya kahate haiM / jaise- yaha zabda hI hai / nyA. pra. - amuka evAyamiti nirNayAtmakaM jJAnameva avAyaH / yathA-- zAGkha evAyaM zabdo na tu zArGga: / atha dhAraNAM lakSayan sUtraM karoti Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH 13. tsyaavsthitirdhaarnnaa|| vAsanA, saMskAra ityasyAH paryAyaH / iyameva smRteH prinnaamikaarnnm|| nirNayAtmaka jJAna kI avasthiti kA nAma dhAraNA hai| vAsanA aura saMskAra ye dhAraNA ke paryAyavAcI zabda haiN| dhAraNA hI Age jAkara smRti ke rUpa meM pariNata hotI hai| nyA. pra.- tasya nirNayAtmakajJAnasya yA avasthitirdRr3hatA bhavati sA eva dhAraNA kthyte| avAya eva dRDhatamAvasthApanno dhAraNoti spaSTam / vAsanA saMskArazca dhAraNAyAH paryAyau stH| iyaM dhAraNaiva smRte: kAraNaM bhvti| iyaM tadIyA kAraNatA pariNAmikAraNatA rUpA vartate arthAt dhAraNaiva smRtirUpe prinnmte| vastutastu yadjJAnaM dRDhataraM bhavati tadIyaviSayA eva satyavasare smaryante na tu vismRtaviSayakajJAnasya viSayAH kadApi smRtipathArUr3hA bhavanti / nyAyadarzane tu iyaM dhAraNaiva saMskArapadenAbhidhIyate / ata eva tatroktam-saMskAramAtrajanyaM jJAnaM smRtiH| ___ idamatra bodhyam- indriyaviSayasamprayogAnantaraM prathamam astikiJcidetat ityAkArakaM vikalparahitaM nirAkAraM jnyaanmutpdyte| tat drshnmitybhidhiiyte| tAdRzadarzanAnantaraM zabdatvAdyavAntarasAmAnyAkAraviziSTam 'ayam zabdaH' ityAkArakaM yad jJAnam utpadyate so'vgrhityucyte| tadanantaram ayaM zAGkhaH zabdaH, zA? vA zabda iti saMzayaH smutpdyte| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ y bhikSunyAyakarNikA tataH zabdasya mAdhuryamanubhUya anena zaGkhazabdenabhAvyamiti IhA jaayte| IhAnantaraM mAdhuryeNa sahAnvayavyatirekAt zAGkaH evAyaM zabda ityavAyo jaayte| sa evAvAyo dRDhIbhAvamApadya dhAraNApadena vyvhriyte| jJAnasya suukssmvivecnmidmtraivoplbhyte| nyAyadarzane tu avagrahataH samArabhya dhAraNAparyantaM jJAnasya catasRNAM sthitInAM kRte nirvikalpakaM savikalpakaJceti sthitidvayamevaparikalpitaM vrtte| tatra niSprakArakaM jJAnamarthAt prakAratAvizeSyatAzUnyaM kiJcidetat astIti jJAnaM nirvikalpakapadena ucyate / vastuno yathArthAvabodhe sati ghaTo'yamityevaM rUpeNa vizeSyatAvizeSaNatAzAli yad jJAnaM jAyate tattu ghaTatvAdinA vikalpena sahitatvAt savikalpakapadena abhilpyte| avagrahehayormadhye saMzaya iva nAtra saMzayo'bhimata iti pArthakyamatra bodhym| idAnIm avagrahAdInAM pArasparikaM bhedamavabodhayitukAma: sUtramavatArayati 14. asAmastyenApi utpadyamAnatvAt, apUrvApUrvavastuparyAya prakAzakatvAt kramabhAvitvAt ca ete vytiricynte| avagraha Adi cAroM asamastarUpa se bhI utpanna hote haiM, nae-nae paryAyoM kA bodha karAte haiM aura krama se utpanna hote haiM- ina tIna kAraNoM se unameM paraspara bhinnatA hai| nyA. pra.- ete avagrahAdayaH parasparaM vyatiricyante parasparaM pRthaktvena vartante / tatra he tu mAha- asAmastye nApi Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH 43 utpdymaantvaaditi| samaSTirUpeNa sahaiva eSAmutpatti va bhavati, kintu kadAcit kevalaM darzanamevotpadyate, kadAcicca darzanAvagrahA utpadyete, kadAcit darzanAvagrahasaMzayehAH smutpdynte| evaM prakAreNa asAmastyenAsampUrNarUpatayA utpadyamAnatvAt ime parasparaM bhinnA ev| kiJca ebhiravagrahAdibhiH apUrvApUrvavastuprakAzanaM bhavati / arthAt vastuno bhinnabhitradharmasya prakAzanaM bhavati ebhiriti asmAdapi kAraNAt ime parasparaM bhinnA ev| kiJca kramabhAvinazceme arthAt ime kramaza eva bhavanti / tasmAt eSAM pAraspariko bhedo'nivAryo'sti / nahi kramabhAviSu padArtheSu abhinnatvam ekatvaM vA vaktuM shkyte| tasmAdeSAM pAraspariko bheda evaavgntvyH| yadyapi IhAtaH pUrva saMzayo bhavati- yathA zAGkaH zAGgo vA zabda iti tathApi IhA na sNshyruupaa| saMzayo yadyapi avagrahAdInAM madhyapAtI bhavati tathApi avagrahAdInAM madhye tadIyA gaNanA na kriyte| kAraNaJcAsyedameva yat saMzayo na pramANasvarUpo na vA pramANopakAraka iti| avagrahAdInAM vaiziSTyaM sUtrAntareNa sUcayati 15. AzUtpAdAt kvacit krmaanuplkssnnmessaam| yathA daviSThAt vidyudgRhAdAgatavidyutprakAzakramo noplkssyte| avagraha Adi paricita avasthA meM itane zIghra ho jAte haiM ki Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 unakA krama jAnA hI nahIM jaataa| jaise- dUrastha bijalIghara se samAgata bijalI ke prakAza kA krama lakSita nahIM hotA, vaise hI zIghra utpatti ke kAraNa avagraha Adi kA krama parilakSita nahIM hotA / nyA. pra. - asyAyaMbhAva - yadyapi darzanAvagrahAdInAM kramo niyataH yathA pUrvaM darzanam - tadanantaramavagrahaH tataH saMzayaH tatpazcAt IhA, tato'vAyaH tato dhAraNeti kramo'nubhUyamAno'sti, tathApi kvacit paricitAvasthAyAm ime avagrahAdaya iyatA zaitryeNopadyante utpalazatapatrabhedavat yadvazAt tatra jAyamAno'pi kramoM naivopalakSyate / bhikSunyAyakarNikA yathA vA vidyudgRhAt samAgato vidyutprakAzo'tizIghratayA jAyamAnatvAt sakramo naivopayAti anubhavapathaM tathaiveme'vagrahAdayo 'pi kramavanto'pi asaMlakSyakramavanta iva pratIyante / avagrahalakSaNe'STame sUtre indriyetyuktamiti indriyaM lakSayati 16. pratiniyatArthagrahaNamindriyam // jisake dvArA pratiniyata- apane-apane nizcita viSaya kA grahaNa hotA hai, use indriya kahate haiM / nyA. pra. - yadddvArA pratiniyatasya- svasvanizcitaviSayasya grahaNaM-jJAnaM bhavati tadevendriyam / yathA sparzanendriyeNa (tvacA) sparzasya jJAnaM bhavati / na cedaM jJAnaM kenApyanyenendriyeNa bhavituM zaknotIti sparza eva sparzanendriyasya pratiniyataviSayaH / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH evameva rasagrahaNaM rasanendriyasya vissyH| gandhastu ghrANasya vissyH| rUpaM ca cakSuSo vissyH| zabdazca zrotrasya vissyH| anayA rItyA pratyekamindriyasya viSayo niyto'sti| anena prakAreNa pratiniyatArthaprakAzakatvamindriyatvamiti indriyalakSaNa mupapannaM bhavati / idameva tathyaM sUtradvArA spaSTayati 17. sparzarasagandharUpazabdagrahaNalakSaNAni sparzanarasanaghrANa ckssuHshrotraanni| sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda ko grahaNa karane vAlI indriyAM pA~ca haiM-- sparzana, rasana, prANa, cakSu aura zrotra / nyA. pra.- tAni cendriyANi anvarthanAmAni sparzanendriyam, rasanendriyam, ghrANendriyam, cakSurindriyam tathA zrotrendriyamiti yathArthanAmAni santi paJca / svanAmno'nusAramimAni gRhNanti vissyaan| viSayAzcaiSAM sparzAdayaH spaSTIkRtA upryuktsuutre| viSayANAm ( arthAnAm) prakAzakatvAt imAni paJcendriyANi jnyaanendriyaannypyucynte| eSu cakSuratiricya catvAri indriyANi vastu prApya prakAzakarANi bhvnti| cakSustu na prApyakAri indriym| darzanAntareSu ebhya indriyebhyaH pRthak vAk pANipAdapAyUpasthAkhyAni paJca karmendriyANyapi sntybhimtaani| tatra vAgindriyasya kAryam vacanam / pANe: kAryam-kasyApi vastunaH AdAnaM grahaNam / pAdendriyasya kAryam-viharaNaM gamanaM bhramaNaM vA sampadyate / pAyunAmnA indriyeNa malatyAgaH tathA upastheti Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 bhikSunyAyakarNikA nAmnA indriyeNa mUtrotsargaH kriyte| imAni dazendriyANi bAhyani snti| ebhirdazendriyairbAhyaviSayA jJAyante tathA bAhyakAryANi ca kriynte| taduktambuddhIndriyANi cakSuH shrotrghraannrsntvgaakhyaani| vAkpANipAdapAyUpasthAni karmendriyANyAhuH // 26 rUpAdiSu paJcAnAmAlocanamAtramiSyate vRttiH| vacanAdAnaviharaNotsargAnandAzca paJcAnAm / / 88. sAMkhyakArikA zlokadvayasyArthaH sphuTIkRta upri| AcAryoM hemacandrastu paJcaivendriyANi manute jnyaanjnkaani| jJAnavizeSahetUnAmevendriyatvamiti indriyalakSaNaM tnmte| yadi ceSTAvizeSanimittAnAmapi indriyatvaM svIkaraNIyaM syAt tadA ceSTAnAmanantatvAt indriyANAmapi AnatyaM prsjyet| tasmAt pnycaivendriyaanni| vastutastu jJAnendriyANIva karmendrayANyapi niyatAnyeva kAryANi kurvnti| eteSAmapi kAryANi santi prsiddhaani| ata eva darzanAntareSu indriyANAM madhye karmendriyANAmapi gaNanA kRtA vrtte| idAnImindriyabhedaM varNayitumupakramate 18. pratyekaM cturdhaa|| pratyeka indriya ke cAra-cAra bheda haiM- nirvRtti, upakaraNa, labdhi aura upyog| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH nyA. pra.- uparyuktAnAM paJcajJAnendriyANAM pratyekaM catvArazcatvAro bhedA bhavanti / tadyathA-- nirvRttIndriyam, upakaraNendriyam, labdhIndriyam, upayogendriyaJca / idAnIM dravyendriyabhAvendriyeti nAmnA indriyabhedaM cikIrSan pratyekamindriyaM paricAyayitumavatArayati sUtram 19. nirvRttyupakaraNe paudagalike / 47 AkAraracanA nirvRttiH / tatra viSayagrahaNopakAriNI zaktiH upakaraNam / ete dve api pudgalarUpatvAt paudgalike / nirvRtti aura upakaraNa ye do indriyAM paudgalika (dravyendriya) haiM / indriyoM ke AkAra - racanA kA nAma hai nirvRtti / usameM viSaya ko grahaNa karane kI jo upakAraka zakti hai vaha upakaraNa hai| ye donoM indriyAM pudgalarUpa hone ke kAraNa paudgalika kahalAtI hai| nyA. pra. - indriyANAM yA AkAraracanA sA eMva ucyate nirvRttIndriyam / tatra nirvRttIndriye viSayagrahaNasya yA upakArikA zaktirasti sA eva upakaraNendriyeti nAmnA kathyate / idamindriyadvayaM pudgalarUpaM bhavatIti paudgalikaM dravyendriyaM vApi kathyate / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA 20. Atmike lbdhyuyogau| karmavilayavizeSodbhava AtmaprakAzaH labdhiH, tasyArthagrahaNavyApAra: upyogH| satyAM labdhau nirvRttyupkrnnopyogaaH| satyAJca nirvRttau upkrnnopyogau| satyupakaraNe upayogaH / labdhi aura upayoga ye do Atmika indriyAM (bhAvendriya) haiN| jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke vilaya vizeSa se utpanna Atma-prakAza ko labdhi-indriya kahA jAtA hai| usakI artha-grahaNa kI pravRtti ko upayoga-indriya kahA jAtA hai| inake hone kA krama isa prakAra hai- labdhi indriya hone para nirvRtti, upakaraNa aura upayoga indriyAM hotI haiN| nirvRtti indriya ke hone para upakaraNa aura upayoga indriyAM hotI haiN| upakaraNa indriya hone para upayoga indriya hotI hai| nyA. pra.- labdhiH upayogazcetIndriyadvayam Atmike indriye staH / ime eva bhAvendriyapadenApi kthyte| jJAnAvaraNIyakarmaNo darzanAvaraNIyakarmaNazca vilayavizeSeNotpannaH AtmaprakAzo labdhiH indriyaM kathyate / labdhIndriyasya yA arthagrahaNapravRttiH sA eva upyogendriymitibodhym| eSAmindriyANAM bhavanam-astitvaM kathaM sampadyate? ityasmin viSaye vartate'yaM kramaH-satyAM labdhau arthAt labdhIndriyasya astitvaM yadA siddhaM bhavati tadaiva nirvRttIndriyam upakaraNendriyamupayogendriyaJceti indriyANi smpdynte| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH jJAnAvaraNadarzanAvaraNayorvilaye jAte AtmaprakAze sphurite satyeva nirvRttIndriyaM labdhasattAkaM bhvitumrhti| jAte labdhasattAke nirvRttIndriye tatra viSayagrahaNopakArikA yA ekA zaktiravatiSThate sA eva upkrnnendriymitiprocyte| upakaraNendriye saMpanne eva upayogendriya kAryakAri bhvti| yAvat kAlaparyantaM viSayaprakAzakazaktisampanna upakaraNendriyaM svakIyaM rUpaM nAsAdayiSyati tAvat kathaM prabhavet upyogendriym| anayA rItyA eSAmindriyANAM kAryakAritvaM sampadyate iti na kazcana visNvaadH| atredaM rahasyaM vedanIyaM yat jJAnAvaraNadarzanAvaraNakarmakSayopazama eva labdhiriti kthyte| labdheH sAnnidhyamupetyaiva AtmA dravyendriyanirvRttiM prati yatnavAn bhvti| etenedaM spaSTaM bhavati yat labdhIndriyaM kAraNamasti indriyaannaam| indriyANi ca kAryANi / pUrvajanmanaH karmavazAt yasya yAdRzaM labdhIndriyaM samupalabdhaM bhavati, tasya tAdRzAnyeva nirvRttyAdIni indriyANi sampadyante itibhaavH| samprati vyApakaviSayasya manaso lakSaNaM kartRkAmo granthakAraH sUtramavatArayati 21. sarvArthagrAhi traikAlikaM mnH|| sarve, na tu indriyavat pratiniyatA arthA gRhyante yena tat sarvArthagrAhi trikAlaviSayatvAt traikAlikaM manaH / 1. trikAlaviSayatvAd AlocanAtmakatvamasya svbhaavaaptitm| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA mananAlambanabhUtAH pudgalAH paudgalikaM manaH / AtmikaM manaH lbdhyupyogruupm| jisake dvArA saba viSayoM kA grahaNa kiyA jAtA hai aura jo traikAlika saMjJAna hai, use mana kahA jAtA hai| mana indriyoM kI bhAMti pratiniyata artha kA grahaNa nahIM karatA, kintu saba viSayoM (zabda, rUpa Adi) kA grahaNa karatA hai isalie vaha sarvArthagrAhI hai| indriya vartamAnagrAhI hote haiM, kintu mana trikAlagrAhI hotA hai| manana meM AlambanabhUta pudgaloM ko paudgalika manadravya-mana kahA jAtA hai| labdhi aura upayoga ko Atmika mana-bhAvamana kahA jAtA hai| nyA. pra.- sarve arthA viSayA gRhyante yena tat sarvArthagrAhi mnH| indriyANi tu pratiniyataM nizcitameva arthaM gRhNanti, kintu manastu sarvAn viSayAn gRhnnaati| viSayAzca santi sprshrsgndhruupshbdaakhyaaH| eSAM sarveSAM viSayANAM jJAnaM manasaiva bhvti| ata eva manasaH ekaM lakSaNamasti srvaarthgraahktvm| indriyANi vartamAnagrAhINi bhavanti, arthAt yasmin samaye indriyANAM viSayaiH saha samparko jAyate tasmin samaye eva te viSayA gRhyante indriyaiH| kintu manastu trikAlagrAhi eva bhvti| tasmAt trikAlagrAhakatvaM manaso dvitIyaM lakSaNam / iyaM khalu manaso dvitIyA vishesstaa| manane AlambanabhUtAn pudgalAn paudgalikaM mana ityucyte| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAga: paudgalikaM mana eva dravyaM mana ityapyucyate / labdhi: upayogazca AtmikaM mano bhAvamano vetyucyate / AcAryo hemacandrastu paJcendriyavat manaso'pi dravyaM mano bhAvamanazceti dvaividhyaM manute tathA manastvena pariNatAni pudgala dravyANi dravyaM manaH / bhAvamanastu AvaraNIyakarmakSayopazamaH Atmanazca arthagrahaNonmukho vyApAravizeSa iti svIkurute / manaso lakSaNaM pratyekaM darzane kRtaM vartate / AcAryastulasI svakIye manonuzAsanam nAmake pustake manaso lakSaNamevaM karoti "indriyasApekSaM sarvArthagrAhi traikAlikaM saMjJAnaM manaH asmin lakSaNe bhikSunyAyakarNikAyAM kRtAt lakSaNAt kevalamidameva pArthakyaM yat atra indriyasApekSam iti ekaM padaM tathA saMjJAnamiti padaM ca lakSaNe nivezitaM vartate / anena lakSaNena tathyatrayaM sphuTitaM bhavati 27 51 1. indriyadvArAgRhIte viSaye manaH pravartate / tasmAt manaH indriyasApekSamasti / 2. manaH zabdasparzAdIn sarvAn viSayAn jAnAti ata: manaH sarvArthagrAhi asti / 3. manaH bhUtabhaviSyavartamAnetikAlatrayasya viSayAn jAnAti ata: traikAlikaM manaH ityapyucyate / atra manasaH indriyatvaM na svIkRtam / nyAyadarzane tu manaH indriyamastIti spaSTamullirivatam / yathA "sukhAdyupalabdhisAdhanamindriyaM manaH " / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA yenendriyeNa sukhaduHkhAdInAmanubhUtirbhavati tadevendriyaM mana ityucyte| manasA jAyamAnasya jJAnasyAyaM kramaH - AtmA manasA yujyate, manaH indriyeNa yujyate, indriyamarthena yujyate tato jJAnam / idamatrAvadheyaM yat yAvat AtmanA saMyuktasya manaso yogaH indriyeNa na bhavati tAvat kimapi jJAnaM bhavituM naahtiiti| AtmasaMyuktaM mano yadA tattadindriyaiH saha yujyate tadA indriyANi svakIyaM svakIyaM niyataM viSayaM gRhnnnti|| manaH aNuparimANaM vartate / aNuparimANaM manaH ekasmin kAle anekairindriyaiH saha na yujyate / ata ekasmin kAle notpadyante'nekAni jJAnAni / ata eva nyAyasUtre uktam"yugapat jJAnAnutpattirmanaso liGgam // prANAdInAmindriyANAM gandhAdInAM viSayANAJca yugapat saMyoge satyapi notpadyante yugapat anekAni jJAnAni tenAnumIyate yat asti tattadIndriyasaMyogi kimapi anyat nimittaM yasyAsannidhivazAt notpadyate yugapadanekaM jnyaanm| pariNAmata idameva vaktuM zakyate yat yenendriyeNa saha AtmasaMyuktamanasaH saMyogo bhavati tasmin kAle tadindriyaniyataviSayA eva gRhyante / ato yugapat jJAnAnutpattiryat manaso lakSaNaM vyalekhi tat sAdhu ev| sAMkhyadarzanetu manasa ubhayAtmakatvaM svIkRtamasti / ubhayAtmakatvamityasyArthaH jJAnendriyatvaM krmendriytvnyc| 1. nyAya darzane 16 sUtram 2. ubhayAtmakamatra manaH saMkalpakamindriyaM ca sAdhamyat i / sAMsthakArikA 26 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH cakSurAdInAM jJAnendriyANAM prarvatakatvAt manaH jJAnendriyam, tathA vAgAdInAM karmendriyANAM pravartakatvAt manaH karmendriyamapIti tttaatprym| manasaH kAryamasti saMkalpo viklpshc| kimapi vastu avalambya idamevam naivaM veti yo vikalpaH samutpadyate sa eva manasaH kaarym| manasa indriyatvaJca sAdharmyAt siddhyti| sAdharmyaJcAsyendriyaiH saha gRhyte| yathA jJAnendriyANi karmendriyANi ca sAtvikAt ahaMkArAt utpadyante tathaiva mano'pi sAtvikAdevAhaMkAradutpadyate, iti manasa indriyatvamapi siddhyati / atra sAdharmyaJca manasaH indriyaiH saha samAnakAraNajanyatvarUpamiti vedniiym| sAMkhyadarzane anta:karaNasya trayo bhedAH svIkRtA- mano buddhiH ahNkaarshc| eSAM lakSaNAnyeva eSAM vyaapaarH| yathA- saMkalpavikalpAtmakaM mnH| kiJcid vastu dRSTvA- idamevaM naivaM veti tarkaNaiva manasaH kaarym| manasA vikalpite'rthe buddhiH nizcayAtmakaM jJAnaM kaaryti| idantu idameva nAnyaditi nizcayAtmakaM jJAnaM buddhirityucyate / pratyekaM karmaNi ahamahamiti buddhiH ahamevaM karomi kariSyAmi vetyaakaaraabuddhirevaahngkaarH| manasaH svarUpe kAraNe kArye sthAnAdiviSaye dArzanikAnAM matabhedo'sti / nyAyavaizeSikadarzane manaH paramANurUpaM kAraNarahitamata eva nityamiti sviikRtmaaste| sAMkhyayogadarzane vedAnte ca mano'NurUpaM sAtvikAdahaMkArAt utpanaM sviikRtmsti| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 bhikSunyAyakarNikA jainaparamparAyAM manaH mdhymprimaannmsti| dravyamano bhAvamanazceti tasya dvau bhedau| tatra dravyaM manaH sUkSmatamena manovargaNAnAmakena jaDadravyeNa samutpanna pratikSaNaM zarIravat parivartanazIlaM bhvti| bhAvamanazca jJAnazaktisampannaM kiM vA jJAnarUpamata eva cetndrvyjnymitybhimtm| manasaH kAryaM sukhduHkhecchaadvessaadiinaamnubhuutirevaasti| sukhaduHkhAdayoguNA AtmagatA antaH karaNagatA vetyanyadetat / bahirindriyajanyajJAnotpattau mano nimittaM bhavati / yathoktaM prAkpUrvam AtmamanaH saMyogaH tato manasaH indriyeNa saMyogaH manaH saMyuktendriyasyArthena (viSayeNa) saha saMyogastatastadIyaM jnyaanmiti| iti pratyakSasvarUpanirNayAtmako dvitIyo vibhAgaH / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH asya pustakasya dvitIyavibhAge prathamasUtre pramANasya dvaividhyamuktaM -- pratyakSaM parokSaJca / tatra prathamaM pratyakSaM vyAkhyAya parokSaM vyAkhyAtukAmaH sUtrayati 1. sAhAyyApekSaM parokSam / parasAhAyyApekSaM pramANamaspaSTatvAt parokSam / jisameM dUsare hetuoM kI sahAyatA apekSita ho use parokSa pramANa kahA jAtA hai / para sAhAyyApekSa pramANa aspaSTa hone ke kAraNa parokSa kahalAtA hai / nyA. pra. - yasmin pramANe parasya sahAyatA apekSitA bhavati tat parokSaM pramANam / parasahAyatApekSaM pramANaM tathA na spaSTaM bhavati yathA pratyakSapramANaM spaSTaM nirapekSaJca bhavati / parokSapramANasya yAvanto bhedAH santi te sarve AtmanaH kAryakAritve parasya sahAyatAmapekSanta eva / yathA matijJAnamindriyamanonimittaM bhavati / sAkSAdAtmanA jAyamAnapratyakSApekSayA'smin jJAne indriyasya manasazcApekSA anivAryarUpeNa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 3. 2. matizrute / 4. bhikSunyAyakarNikA bhavatIti parokSasya parasAhAyyApekSatvamanivAryarUpeNa bhavatyeva / eSaiva sthiti: zrutajJAne'pi bhavatIti ubhayoranayo: jJAnayoH parokSatvamasaMdigdhameva / 1. AcArya hemacandrastu vaizadyamavaizadyaJcAvalambya jJAnasya (pramANasya) dvaividhyaM svIcakAra / tatra vaizadyaM spaSTarUpamavaizadyaJca anatispaSTamititadIyo'bhiprAyaH / sphuTametat / idAnIM parokSapramANasya bhedamAcaSTe parokSa pramANa ke do bheda haiM :- 1. mati, 2. zruta | parokSapramANasya matiH zrutaJceti dvau bhedau bhavataH / indriyamanonibadhanaM matiH' / indriya aura mana ke nimitta se jo jJAna hotA hai vaha mati hai / tatra matijJAnam indriyamanonimittaM bhavati / manasA yuktena indriyeNa pratiniyatArthagrahaNameva matijJAnamityucyate / smRti - pratyabhijJA- tarka-anumAnAni tatprakArAH / smRti, pratyabhijJA, tarka aura anumAna -ye mati ke prakAra haiN| asya matijJAnasya smRtiH, pratyabhijJA, tarka:, anumAnaJceti catvAro bhedA bhavanti / Abhinibodhikamapyasya paryAyaH / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 57 tatra kA nAma smRtiriti jijJAsAyAmucyate5. saMskArobodhasaMbhavA tadityAkArA smRtiH| saMskAraH dhAraNArUpaH, tasya udbodhAt-jAgaraNAd utpannA, 'tat' iti ullekhavatI matiH smRtirgIyate, yathA-sa nIlagiriH, tad raajgRhm| saMskAroM ke udbuddha hone para vaha' isa zabda ke dvArA jo jJAna utpanna hotA hai vaha smRti hai| __dhAraNAtmaka jJAna kA nAma saMskAra hai| usake udbodha arthAt jAgaraNa se utpanna 'vaha' zabdavAcya mati jJAna ko smRti kahA jAtA hai, jaise- vaha nIlagiri, vaha rAjagRha / nyA pra.- saMskAraH dhAraNArUpo'sti / avagrahehAvAyadhAraNeti krame avagrahe gRhItaviSayakaM jJAnaM kramazo vRddhimat dhAraNAyAM paripuSTaM sat vAsanA saMskAro vetishbdenocyte| asmAt saMskArAt yad jJAnamutpadyate tadeva smRtiritikathyate / asyAM smRtau tat zabdasyollekho bhvti| smRtiH vAsanodbodhahetukA bhavati- arthAt vAsanAyA udbodha eva smRtau kAraNaM bhvti| yadi kAcit vAsanA cirakAlAt sthAyinI syAt kintu tasyA udbodho na jAyate tadA nAsau vAsanA smRti janayituM kssmaa| vAsanAyA udbodhastu sdRshNvstudrshnaadev| yadviSayiNI vAsanA citte susthirA'sti tadvastu sadRzaM vastu dRSTaiva kAcid vAsanA jAgaritA bhavati / vAsAnAyA jAgaraNasya Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 bhikSunyAyakarNikA idameva cihnaM yat tatra tat zabdasya prayoga: svabhAvato bhvtyev| yathA-kenacit puruSeNa pUrvaM dRSTo nIlagiriH, dRSTaM vA kimapi raajbhvnm| kAlAntare nIlagirisadRzaM parvatAntaraM rAjabhavanasadRzamanyad vA rAjabhavanaM pazyati tadAsau vakti saH nIlagiriH ititadrAjabhavanamiti vA / atra sadRzaM vastu dRSTvA pratiyogino yad smaraNaM tadeva smRtiriti spssttm| etadeva tathyaM vAdidevasUriNA-pramANanayatattvAloke evaM vyalekhi-saMskAraprabodhasaMbhUtamanubhUtArthaviSayaM tadityAkAraM vedanaM smrnnm| smaraNameva smRtiH| tacca saMskAraprabodhAt jAyate / saMskArazca vAsanAparaparyAyaH kasyacidjJAnasya dRddh'iibhaavruupH| sadRza padArthadarzanamahimnA saMskAraH pratyudbuddhaH san smRti (smaraNaM) jnyti| anayA rItyA anubhUtArtha eva smRtiviSayo bhvti| tacchabdollekhastu smRteH pricaayko'sti| smRtau kazcana navIno viSayo na bhAsate, kintu anubhUtaviSaya evAtra bhaaste| ata eva nyAyadarzane jJAtaviSayaM jJAnaM smRtiriti tllkssnnmuplbhyte| etena spaSTaM bhavati yad smRteH viSayaH pUrvata eva jJAto bhvti| smRti: kamapi navInaM viSayaM notthApayati kintu pUrvato jJAto viSayo yaH khalu asmAkaM saMskAre tirohitastiSThati sa eva saMskArobodhe sati asmAkaM jJAne prakAzito bhavati / saMskArAt smRterutpattiriti siddhAntamurarIkRtya smRteraparaM 1. tarkabhASA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAga: 59 lakSaNamapi' dRzyate nyaaydrshne| taccettham- saMskAramAtrajanyaM jJAnaM smRtiH| asmin lakSaNe yadi mAtrapadaM na syAt tadA idaM lakSaNaM pratyabhijJAmapi vyApnuyAt / pratyabhijJA'pi saMskArajanyA bhvti| mAtrapadaniveze tu na doSaH pratyabhijJAyA sNskaarmaatrjnytvaabhaavt| saMskArajanyapratyabhijJAyAM, so'yaM ghaTa: ityatra ayamiti padena tasyA indriyajanyatvamapi viditaM bhavati / pratyabhijJAyAmatItaM vartamAnaM cetyubhayamapi bhaaste| smRtau tu kevalamatItameveti tyorbhedH| sA ca smRtiH pramANamasti na veti viSaye matavaibhinnyaM vrtte| jainadarzane tu smRteH prAmANyaM svIkRtamevAste / yathA avisaMvAdi pratyakSAdi jJAnaM pramANaM bhavati tathaiva avisaMvAdi jJAnarUpA smRtirapi pramANamastyeveti tadIyaM taatprym| mImAMsAdarzane tu smRteH prAmANyaM naiva sviikRtm| asyedaM kAraNaM yat smRtyA na kazcana navIno viSayo jJAyate apitu gRhItaviSaya eva grAhyate / ato gRhItagrAhitayA smRteH prAmANyaM naiva zakyate vaktum / taduktam- smRterapramANatvaM gRhItagrAhitayA mtm| kumArilabhaTTAdayo vidvAMsaH kathayanti yat smRtidvArA sa eva viSayaH samupasthApyate yo viSayo'nubhavadvArA jJAto'sti / na khalu kazcana ajJAto viSayo jJApyate smRtyaa| tsmaadprmaannmeveym| 1. tarka saMgraha Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Eo bhikSunyAyakarNikA nyAyadarzane tu gRhItagrAhitayA nAprAmANyaM smRteH kintu smRtiH kaJcidarthamavalamba notpadyate'to'narthajanyatvameva smRterapramANatvasya kAraNam / taduktamna smRterapramANatvaM gRhiitgraahitaakRtm| api tvanarthajanyatvaM tadapramANyakAraNam // nyAyamaJjarI evaM rItyA vibhinnadarzane smRteH prAmANye nirAkRte'pi jainadarzane tasyAH prAmANyaM sviikRtmev| svayaM nihitaM (sthApitaM) vastu kutra nihitamiti smRtyA vicintya upalabhyata eveti vastujJApakatvAt tasyAH prAmANyaM surkssitmev| na ca smRtiH nirAlambaneti zaMkanIyam / anubhUyamAnaviSayadvArA tasyAH sAlambanatvasyaiva satvAt / yadi anubhUtenArthena smRte: sAlambanatve'pi aprAmANyamityucyate tadA pratyakSasyApi anubhUtArthaviSayatvAt aprAmANyaM syaat| samprati matijJAnasya dvitIyabhedaM pratyabhijJAnaM lakSayatianubhavasmRtisaMbhavaM tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogI' tyAdi saMkalanaM prtybhijnyaa| yathA-saiveyaM valabhI yatra devardhigaNinA AgamavAcanA kRtA, gosadRzo gavayaH, govilakSaNo mhissH| idamasmAd dUram, idamasmAnnedIyaH / kvacid vystaabhyaampi| 1. yannirUpaNAdhInaM nirUpaNaM yasya tat ttprtiyogii| 2. ekatvasAdRzyavaisAdRzyAdinA'rthadvayaghaTanam sNklnm| 3. kevalenA'nubhavena kevalena smaraNenA'pi pratyabhijJA jaayte| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAga: anubhava aura smRti ke yoga se utpanna, yaha vahI hai, vaha usake samAna hai, yaha usase vilakSaNa hai, yaha usakA pratiyogI hai, aise saMkalAtmaka jJAna ko pratyabhijJA kahA jAtA hai| jaise- yaha vahI valabhI hai jahA~ devardhigaNI ne Agama vAcanA kI thI, gavaya gau ke samAna hai, mahiSa gau se vilakSaNa hai, yaha vastu isase dUra hai, yaha isase nikaTa hai| kahIM-kahIM kevala do smRtiyoM aura do anubhavoM ke saMkalana se bhI pratyabhijJAna ho jAtA hai| nyA. pra.- anubhavasya smRtezca yogena ekametAdRzaM jJAnamutpadyate yatra etAdRzI pratItirbhavati yat idaM tadeva, tatsadRzamidam, tadvilakSaNamidam tatpratiyogi 'idam' ityevaM rUpeNa yat saMkalanAtmakaM jJAnaM bhavati tat pratyabhijJA ityucyte| pratyabhijJAyAM jJAnadvayaM bhavati- ekaM smaraNAtmakam, aparaJca prtykssaatmkm| smaraNAtmakajJAnasya pratIti: 'tat zabdena' bhavati / pratyakSAtmakajJAnasya pratItizca 'idaM zabdena' bhvti| tat zabdasya idaM zabdasya ca sahaiva prayogAt idaM jJAnaM tattA idantAvagAhi jnyaanmityucyte| yathA- sA eva iyaM valabhI yatra devardhigaNinA AgamavAcanA kRtaa| atra 'sA' iti tat zabdena pUrvadRSTA valabhI smaryate tathA iyamiti idaM zabdena tasyAH pratyakSatA pratipAdyate / pratyakSasmaraNayorekatra samAvezAdidaM jJAnaM saMkalanAjJAnamiti kathyate / ekatvaM sAdRzyaM vaisAdRzyaJcAdAya arthadvayasya saMghaTanameva sNklnm| athavA yatrAnekaM jJAnaM saMmilya ekatAmAdhatte tadapi sNklnmev| uparyukte udAharaNe tat zabdena idaM zabdena ca yadyapi jJAnadvayaM pratIyate tathApi Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 bhikSunyAyakarNikA tayorekAtmikaivAnubhUtiriti saMkalanAtmakaM jJAnamiti vaktuM zakyata ev| yatra ca "gosadRzo gavayaH" ityucyate tatrApi gavayasya pratyakSaM tathA sAdRzyapratiyogitayA goH smaraNaJca bhvti| idamapi jJAnaM pratyakSAtmakaM smaraNAtmakaJceti jnyaandvyghttitmev| 'govilakSaNo mahiSaH' ityukte sati gopratiyogikavilakSaNatAyA anuyogI mahiSo bhavatIti atrApi mahiSasya pratyakSAtmakaM jJAnaM tathA tanniSThaM vailakSaNyajJAnantu pUrvato nirdhAritaM smaraNAtmakaM ceti jJAnadvayasya saMkalanamatrApi vartata ev| idamatra bodhyaM yat upamAnaM dvidhA bhavati sAdharmyato vaidhyNtshc| sAdharmyataH candravanmukhamityAdau prsiddhm| vaidharmyatastu pratyabhijJAyAH prastute udAharaNe dRzyata ev| idamasmAt dUraM nedIyo veti yatrocyate tatra idamaH prayogadvayamastiekantu prathamaikavacanAntam, dvitIyaJca tadIyaM pnycmyntm| dvAbhyAM padAbhyAM sthAnadvayasya bhedaprayuktaM jJAnamapi dvaividhyamAsAdayatIti jJAnadvayasya saMkalanAtmakamevedamapi jJAnamiti na sNshyH| pratyabhijJAviSaye prazno'yaM samudeti yat pratyabhijJAyAH udayaH indriyasaMskArAbhyAM bhavati cet zuddhAnubhavarUpamidaM jJAnamiti kathaM vaktuM zakyeta? asyottaramidaM veditavyaM yat pratyabhijJA anubhavarUpeNaiva gRhyate na tu smaraNarUpeNApi / ataH sA shuddhaanubhvruupaiv| yadi tatra smaraNarUpatApi syAt tadA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 63 kadAcit smaraNarUpe'pi tasyAH smaraNaM syAt / na ca bhavatItthamiti pratyabhijJAnamekamevAnubhavAtmakaM jJAnam athavA yathA kiJcit vastu uSNaM bhavati, kiJcit zItaM bhavati kiJcicca anuSNAzItaM bhavati / uSNazItAbhyAM vilakSaNo vijAtIyo'yaM sparzaH / anenaiva prakAreNa pratyabhijJA na smRtirUpA, na vA anubhavarUpA, apitu smRtyanubhavAbhyAM bhinno jJAnasya tRtIyo'yaM prakAraH / nyAyadarzane yatra smRtiranubhavazceti jJAnadvayaM svIkRtamAste tatrAnena prakAreNa jJAnasya traividhyamiti vaktuM zakyate / tatra saMskArAjanyaM jJAnamanubhavaH / saMskAramAtrajanyaM jJAnaM smRti: saMskArendriyo bhayajanyaM jJAnaM pratyabhijJetivaktuM zakyameva / AcAryo hemacandrastu pratyabhijJAviSaye evaM kathayati yat pratyabhijJAyAM jJAnadvayaM bhavatIti kathanaM na samIcInaM yatohi atra tu pUrvAparAkArasammilitamekameva dravyaM bhAsate / na cedaM dravyaM smaraNasya viSaya iti vaktuM zakyate smaraNasya anubhUta viSayatvAt / na cedamekaM dravyaM kevalaM smRterviSayaH / evamevedaM dravyaM na pratyakSasya viSayaH pratyakSasya vartamAnavivartamAtra (paryAyamAtra) grAhitvAt / pratyabhijJAviSaye tu na kevalaM vartamAnakAlaviSayatvamapitu aMtra bhUtakAlaviSayatvamapyasti / darzanasmaraNAbhyAm anyat atra jJAnaM nAstIti kathanamapyayuktameva yato hi atra darzanasmaraNottaraM jJAnAntarasyAnubhUtirbhavatyeva / na cAnubhUterapalApo yuktaH / tasmAt atra evaM siddhayati yat darzanasmaraNAbhyAM bhinnamubhayajJAnavilakSaNamekamevAnubhavAtmakaM jJAnaM pratyabhijJeti / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA idaM pratyabhijJAnaM vyastAbhyAmapi darzanasmaraNAbhyAM bhavati kvacit / yathA- idam asmAt bhinnam itijJAnam smaraNarahitAt kevalaM darzanadvayAdeva jaayte| tasmAt bhinnaM taditi jJAnaM darzanarahitAt kevalaM smaraNadvayAt jaayte| atra vAkye vAradvayaM tat zabdasyollekhaH smaraNadvayaM prtyaayytyev| idaM pratyabhijJAjJAnaM parokSajJAnAntargataM jJAnam / indriyajanyajJAnAt smaraNAcca pazcAtvarti saMkalanAtmakamekaM vijAtIyaM mAnasaM jnyaanmsti| pratipAdanamidaM jainadarzanasya nyAyadarzanena samAna meveti vadanti vijnyaaH| idAnIM parokSapramANe matijJAnabhedaM tarka nirUpayan suutrytianvyvytireknirnnystrkH| sAdhane sati sAdhyasya, sAdhye eva vA sAdhanasya bhAvaH anvayaH yathA-yatra dhUmastatrAgniH agnAveva vA dhUmaH / sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvaH vyatirekaH, yathA-agnyabhAve na dhuumH| anvaya aura vyatireka ke nirNaya ko tarka kahA jAtA hai| ___ sAdhana ke hone para sAdhya kA honA athavA sAdhya meM hI sAdhana kA honA 'anvaya' hai, jaise- jahA~ dhUma hotA hai vahA~ agni hotI hai athavA dhUma agni meM hI hotA hai| sAdhya ke abhAva meM sAdhana kA abhAva honA vyatireka hai, jaise- agni ke abhAva meM dhUma kA na honaa| 7. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 65 nyA. pra.- anvayasya vyatirekasya ca nirNaya eva trkH| ko'yamanvayaH, kazca vyatireka iti jijJAsAyAmidaM bodhyaM yat... tatsatve tatsatvam anvayaH; tadabhAve tadabhAvo vytirekH| yathA-- dhUmasatve agnistvmnvyH| agnyabhAve dhUmAbhAvo vytirekH|| idamatra bodhyaM yat vyApyena vyApakaM sAdhyate (anumiiyte)| yena kimapi vastu sAdhyate tat sAdhanamityucyate / yacca vastu sAdhyate tat sAdhyaM bhavati / sAdhanaM vyApyamalpadezavRtti bhavati / sAdhyaJca vyApakamadhikadezavRtti bhvti| prastutaprakaraNe dhUmo vyApya: agnizca vyApaka iti sthitiH / ata evAlpadezavRttinA sAdhanena dhUmena adhikadezavRttiragniH saadhyte| parvatAdau dRSTi pathamAyAtena dhUmena adRzyo'gniH sAdhyata eveti etAdRzasthale'nvayavyatirekanirNaya kartavya eva / etAdRzanirNaya eva trkH| tarko'yaM bhavatyupayogI anumaane| sAdhane dhUme sati sAdhyasya bhAva ev| dhUme sati agnirbhavatyeva anyathA sAdhyasyAgneApakatA eva bhajyeta / evaM sAdhye agnau satyeva dhUmo bhvti| agnyabhAve tu dhUmasyAstitvaM naiva bhavitumarhati / sAralyenedamevatathyamevaM zakyate vaktum - yatra yatra dhUmastatra ttraagniH| yatra agnyabhAvastatra dhuumaabhaavH| idamatrAvadheyaM yat - yatra yatra dhUmastatra tatra agniriti anvyvyaaptiH| yatra 2 AnyabhAvastatra 2 dhUmAbhAva iti Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 1. bhikSunyAyakarNikA vyatirekavyAptiH / anvayavyAptau sAdhanaM dhUmo vyApyo bhavati, sAdhyo vahnizca vyApako bhavati kintu vyatirekavyAptau tu sAdhyAbhAvo vyApyo bhavati, sAdhanAbhAvazca vyApako bhavati / ayaMbhAva :- uparyuktayorubhayorvyAptayoridamantaramasti yat anvayavyAptau heturvyApyo bhavati sAdhyaJca vyApakaM bhavati, kintu anvayavyAptau yadvyApyaM bhavati tadabhAvo vyatirekavyAptau vyApako bhavati / tathA anvayavyAptau yad vyApakaM bhavati tadabhAvo vyatireka vyAptau vyApyo bhavati / dRzyate cApi anvayavyAsau vyApyasya dhUmasyAbhAvaH, vyatirekavyAptau vyApakatAmu paiti / yathA yatra 2 agnyabhAvastatra 2 dhUmAbhAva iti / evamevAnvayavyAptau vyApakasyAgnera bhAvo vyatirekavyAptau vyApyatAmupaiti / ata ucyate yatra 2 agnyabhAvastatra tatra dhUmAbhAva iti / agnyabhAve dhUmasyAstitvaM bhavitumarhatyeva neti vyatirekavyAptyA vyaktIkRtam / ayamatrasAraH agnau satyeva dhUmo bhavati, agnyabhAve na bhavati ityAkArakaM jJAnaM tarka ityucyate / asya tarkasya viSayaH agnidhUmayoravinAbhAvo'sti / avinAbhAvI hetureva sAdhyasAdhane kSama iti nyAyazastrIyasaraNiH / ayaM tarka eva vyAptipadenApyabhidhIyata iti jJeyam / parokSapramANe kramazaH prAptaM matijJAnAnyatamamanumAnaM vyAkhyAtukAmaH sUtramavatArayati anvaye sAdhanaM vyApyaM sAdhyaM vyApakamiSyate tadabhAvo'nyathA vyApyo vyApakaH sAdhanAtyaH / zloka vArtika 122 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 67 8. sAdhanAt saadhyjnyaanmnumaanm| sAdhana ke dvArA sAdhya kA jJAna karane ko anumAna kahate haiN| nyA. pra.- yena kimapi vastu sAdhyate tat sAdhanam / yat kimapi sAdhyate tat sAdhyamiti kthyte| sAdhanaM sAdhyaM gmyti-bodhyti| sAdhanasya nAmAntaraM hetuH liGgaM caasti| sAdhanaM vyApyaM bhavati sAdhyaJca vyApakaM bhvti| vyApyasya sthalamalpaM bhavati, vyApakasya sthalaJcAdhikaM bhavati / dhUmAgnyoH sthale idaM draSTaM shkyte| dhUmo'lpadezavRttiH, agnizcAdhikadezavRttirasti iti viditmev| dhUmAbhAvasthale taptAyogolake agneH satvameva tathyamidaM styaapyti| pratyakSavat anumAnamapyekaM prmaannmsti| pramANaM pramAkaraNaM bhavati / pramA ca ythaarthjnyaansvruupaa'sti| yasya vastuno jJAnaM pratyakSapramANato na bhavati tadIyaM jJAnamanumAnena kriyte| anumAnAt yad jJAnaM bhavati tdnumitirityucyte| ataevoktam anumitikrnnmnumaanm| idamanumAnaM sAdhyasAdhanayoranvayavyatirekanirNayopari AdhRtaM bhavati / anvayavyatirekanirNaya eva vyaaptyprpryaaystrkH| sAdhyena saha sAdhanasyAnvayavyatirekanirNaye jAte eva sAdhanam, avinAbhAvI hetuH sadhetuH veti vaktuM zakyate / sadhetureva vyAptibalena tarkabalena vA svasAdhyasya gamakaM bhvti| yathA sAdhye agnau satyeva dhUmasya bhAvo'stitvaM bhvti| agnyabhAve tu dhUmasya sattvaM bhavituM kadApi nAhatIti anvayavyatirekabalAt dhUmo bhavati Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 bhikSunyAyakarNikA agneravinAbhAvI heturiti dhUmena vahniranumIyata ev| sAdhanena sAdhyasya siddhipti bhavatIti kathite sati jijJAsA bhavati yat kimidaM sAdhyaM nAma? asyAM jijJAsAyAmucyate sisAdhayiSitaM saadhym| vyAptau dharma eva, yathA-yatra yatra dhUmastatra tatra vahniH / anumitau tu sAdhyadharmaviziSTo dharmI', yathA-agnimAn prvtH| dharmI eva pakSaH / pakSavacanaM prtijnyaa| jise siddha karanA iSTa hotA hai, use sAdhya kahate haiN| vyAptikAla meM dharma hI sAdhya hotA hai, jaise- jahA~jahA~ dhUma hai vahA~-vahA~ agni hai, yahA~ agni sAdhya hai| anumAna meM sAdhyadharmaviziSTa dharmI sAdhya hotA hai, jaiseagnimAn prvt| dharmI ko hI pakSa kahA jAtA hai| pakSa ke prastutIkaraNa kA nAma pratijJA hai| 1.. ayaM kvacid buddhisiddhaH (vikalpasiddhaH) yathA-asti sarvajJaH / atra sarvajJasyA'stitve sAdhye sarvajJo buddhisiddhaH, nAsau hyastitvasiddheH prAk pratyakSAdipramANasiddhaH / kvacit pramANasiddhaH, yathA--agnimAnayaM pradezaH / atra dhUmavattvAd agnimattve sAdhye tasya pradeza: parvataH khalu prtykssennaa'nubhuuyte| kvacidubhayasiddhaH, yathA-anityaH zabdaH / atra vartamAnaH zabdaH pratyakSagamyo bhUtabhaviSyazca buddhigmyH| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 69 nyA. pra.- sAdhayitumiSTaM siSAdhayiSitam / yaM sAdhayitumicchA bhavati sa eva siSAdhayiSitaM sAdhyaM vA kthyte| ayamatra kramaH- prathamaM mahAnasAdau bhUyo bhUyo dhUmaM pazyan agniM pshyti| tena bhUyo darzanena dhUmAgnyoH svAbhAvikaM sambandhamavadhArayatiyatra 2 dhUmastatra tatra vhniriti| dhUmAgnyorayaM svAbhAvika: saMbaMdha eva vyAptipadenApi kthyte| anena idaM vyaktaM bhavati yat agne vyAptiH dhUme tisstthti| ata eva vyAptyAzrayatvAt dhUmo vyApyo bhavati agnizca vyApako bhavati / vyAsibalenaiva dhUmo vahnim anumApayati / tatrAnumitau kvacit dharmo vahniH sAdhyobhavati / yathA yatra tatra dhUmastatra tatra vahniriti vyAptikAle vahnireva saadhyH| anumitau sAdhyadharmaviziSTo dharmI arthAt sAdhyadharmavahniviziSTo vahnimAn parvata eva sAdhyo bhavati / vahnimAnayaM parvata ityudAharaNam / dharmI eva pakSo bhvti| prastuta sthale dharmI parvata eva pkssH| nyAyadarzane tu saMdigdhasAdhyavAn pakSo bhavati / yatra sAdhyasya saMdehaH syAt sa eva pkssH| yathA parvate avicchinnamUlAM dhUmarekhAM pazyan janaH saMdihyati yat parvato'yamagnimAn na veti / etAdRzasaMdehasyAspadaM parvata eveti saMdigdhasAdhyavAn parvataH pkssH| pakSasya vacanaM kathanameva pratijJA ityucyte| yathA parvato vahnimAn iti prtijnyaa| atra parvata rUpasya pakSasya kathanaM kRtamastIti prtijnyaavaakymidm| pakSe yad viSayayiNI pratijJA kriyate tadeva sAdhyaM bhavati / upari parvato vahnimAn iti pratijJAvAkye vahnireva saadhymsti| sAdhyasya siddhiH jJaptirjJAnaM vA sAdhanamantarA na bhavitumarhatIti sAdhanaM lakSayati Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 10. nizcitasAdhyavinAbhAvi sAdhanam / nizcitaM sAdhyena vinA abhavanaM yasya tatsAdhanam / sAdhanavacanaM hetuH / jo nizcita rUpa se sAdhya kA avinAbhAvI (sAdhya ke vinA nahIM hone vAlA) hotA hai| use sAdhana kahate haiM / bhikSunyAyakarNikA vaha sAdhya ke vinA jisakA na honA nizcita hai, sAdhana hai / sAdhana ke prastutIkaraNa kA nAma hetu hai / nyA. pra.- yaH khalu nizcitarUpeNa sAdhyasya avinAbhAvI bhavati arthAt sAdhyaM vinA yasyAstitvaM na saMbhavet sa sAdhyAvinAbhAvI eva sAdhanamityucyate / yathA dhUmasyAstitvaM vahniM vinA bhavituM nArhatIti vahnau sAdhye dhUmaH sAdhanaM bhavati / sAdhanasya vacanaM kathanaM - prastutIkaraNameva heto: prastutIkaraNaM bhavati / hetoH kathanaM prAya: paJcamyantatvena bhavati / yathA parvato vahnimAn dhUmAt / parvatasya vahnimatve vidheye dhUma eva heturbhavatIti dhUmasyAtropAdAnaM paJcamyantatvena kRtamasti / dazame sUtre sAdhanasya avinaabhaavitvmuktm| sa cAvinAbhAvaH kIdRza iti vaktumupakramate -- 11. sahakramabhAvaniyamo 'vinAbhAvaH / vyApti - sambandha-pratibandhAdayaH asya paryAyAH / sahabhAva aura kramabhAva ke niyama ko avinAbhAva kahate haiM / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 71 vyApti, sambandha, pratibandha Adi avinAbhAva ke paryAyavAcI nAma haiN| nyA. pra.- sahabhAvasya kramabhAvasya ca yo niyamaH sa eva avinAbhAvaH / vyApti: sambandha: pratibandhAdayaH avinAbhAvasya paryAyAH santi / ayaM sahabhAvaH kramabhAvazca kutra kutra bhavatIti jijJAsAyAM sUtradvayamavatArayati 12. sahacarayorvyApyavyApakayozca shbhaavH| sahacarayoH yathA- phalAdigatarUparasayoH / vyApyavyApakayoH, yathA- candanatvavRkSatvayoH / do sahacaroM aura vyApya-vyApaka kA sahabhAva hotA hai| __sahacaroM kA sahabhAva, jaise- phala meM rUpa aura rasa sahacArI haiN| vyApya-vyApaka, jaise- vRkSatva vyApaka hai aura candanatva vyApya hai| nyA. pra.- saha carataH iti sahacarau tayoH sahacarayoH sahabhAvo bhavati / yathA ekasminneva phale rUpaM rasazca sahaiva tiSThata iti anayoH sahabhAvo'sti / evameva vyApyavyApakayorapi sahabhAvo bhavati / yathA vRkSatvaM vyApakam tathA candanatvaM vyaapymsti| vRkSatvacandanatvaJcetyubhe candanavRkSe sahaiva tiSThata iti vyApyavyApakayoH sahabhAvaH spaSTa ev| idAnIM kramabhAvaM sodAharaNaM prastauti Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA 13. pUrvottaracarayo: kAraNakAryayozca kramabhAvaH / pUrvottaracarayoH, yathA-ravivArasomavArayoH / kAraNakAryayoH, ythaa-agnidhuumyoH| pUrvacara aura uttaracara tathA kAraNa aura kArya meM kramabhAva hotA hai| pUrvacara aura uttaracara kA kramabhAva, jaise- ravivAra ke pazcAt somavAra AtA hai| kAraNa aura kArya kA kramabhAva, jaise- agni kAraNa hai, dhUma usakA kArya hai| nyA. pra.- carati vartata iti caraH pUrvaM carati iti pUrvacara:, uttaraM carati iti uttara crH| atra caratirgamanArthako vidyamAnArthako veti bodhyam / atra pUrvottaracara yo: ravivArasomavArayoH kramabhAvo'sti / pUrvaM ravivAsaraH uttaraJca somvaasrH| ata: pUrvabhAvinA ravivAsareNAdya somavAsara iti jJAyate / evameva yathA pUrvacaraH uttaracaraM bodhayati tathaiva uttaracaro'pi pUrvacaraM bodhayati / yathA hyaH ravivAsaraH adya somavAsarAt / atrottaracareNa somavAsareNa hyaH ravivAsaro bodhitH| evameva kAraNakAryayorapi kramabhAvo bhvti| agnidhUmasthale agniH kAraNamasti, dhUmazca kAryamasti / kAraNaM pUrvaM bhavati, kAryaniyatapUrvavRttitvAt kAraNasya / kAryaJca pazcAt bhavati / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAga: 73 evaJca pUrvapazcAdbhAvitvarUpaH kramabhAvo'trApi spaSTa evaasti| avinAbhAvino hetUn prastutya kena hetunA kIdRzaM kAryaM bhavatIti pratipAdayitukAmaH sUtramavatArayati 14. svabhAvaH sahabhAvaH kramabhAvazca bhAvAbhAvAbhyAM vidhiprtissedhyoH| svabhAvAdayaH svasya bhAvena abhAvena vA aparasya bhAvaM sAdhayanto vidheH, abhAvaM sAdhayantazca pratiSedhasya hetavo bhvnti| svabhAva, sahabhAva aura kramabhAva apane bhAva (astitva) yA abhAva (nAstitva) se vidhi tathA pratiSedha ke hetu banate haiN| svabhAva Adi apane bhAva yA abhAva se vastu ke bhAva (astitva) ko sAdhate hue vidhi hetu aura abhAva (nAstitva) ko sAdhate hue pratiSedha hetu kahalAte haiN| unake cAra varga hote haiM :1. bhAvAtmaka vidhisAdhaka 2. abhAvAtmaka vidhisAdhaka 3. bhAvAtmaka __ pratiSedhasAdhaka 4. abhAvAtmaka pratiSedhasAdhaka Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bhikSunyAyakarNikA nyA. pra.- svabhAvasahabhAvakramabhAvA hetavaH svasya bhAvena astitvena, abhAvena nAstitvena ca vidhipratiSedhahetavo bhvnti| asyAyaM bhAva:- svabhAvAdayo hetavaH svasya bhAvena svakIyena astitvena abhAvena- nAstitvena vA aparasya-sAdhyasya bhAvaM sAdhayantaH vidhihetavastathA aparasya-sAdhyasya abhAvaM - sAdhayantazca pratiSedhahetavo bhvnti| eka eva hetuH svakIyena bhAvena sAdhyasya bhAvam abhAvaJcetyubhayamapi saadhyti| evameva abhAvenApyasau sAdhyasya bhAvam abhAvaJcetyubhayamapi saadhyti| yadA'sau bhAvaM sAdhayati tadA'sau bhAvahetuH yadA cAbhAvaM sAdhayati tadA punarasau pratiSedhaheturiti vivekH| anena prakAreNa hetozcatvAraH prakArAH (vargAH) bhvnti| tadyathA1. bhAvAtmaka: -. vidhisAdhaka: 2. abhAvAtmakaH - vidhisAdhaka: 3. bhAvAtmaka:- pratiSedhasAdhakaH 4. abhAvAtmakaH - pratiSedhasAdhaka: svakIyena bhAvena sAdhyasyAstitvaM sAdhayanto ye vidhihetavaH santi teSAM saptabhedAH santi / tadyathA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 tRtIyo vibhAgaH 1. bhAvena vidhihetavaH (ka) svabhAva :- anityaM gRham, kRtktvaat| (kha) sahacara :- Ane rUpam, rsaat| (ga) vyApya :- astyatra vRkSatvam, nimbAt / (gha) pUrvacara :- adya somavAraH, hyo ravivAra zruteH / (Ga) uttaracaraH- adya ravivAraH, zvaH somavArazruteH / (ca) kAryam :- sAdityaM nabhaH aatpaat| (cha) kAraNam :- bhAvinI vRSTiH, viziSTameghonnateH / bhAvAtmaka vidhisAdhaka hetu ke sAta prakAra haiM : (ka) svabhAva-vidhihetu- ghara anitya hai, kyoMki vaha kRtaka hai| yahA~ kRtakatA anityatA kA svabhAva hetu hai| (kha) sahacara-vidhihetu- Ama meM rUpa haiM, kyoMki usameM rasa hai| yahA~ 'rasa' rUpa kA sahacara hetu hai| (ga) vyApya-vidhihetu- yahA~ vRkSatva hai, kyoMki nIma upalabdha ho rahA hai| yahA~ nIma vyApaka vRkSatva kA vyApya-hetu hai| (gha) pUrvacara-vidhihetu- Aja somavAra hai, kyoMki kala ravivAra thaa| yahA~ ravivAra somavAra kA pUrvacara hetu hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 bhikSunyAyakarNikA (Ga) uttaracara-vidhihetu- Aja ravivAra hai, kyoMki kala somavAra hogaa| yahA~ somavAra ravivAra kA uttaracara hetu hai| (ca) kArya-vidhihetu- AkAza meM sUrya hai, kyoMki dhUpa dikhAI de rahI hai| yahA~ Atapa sUrya kA kArya hetu hai| (cha) kAraNa-vidhihetu- varSA hone vAlI hai, kyoMki viziSTa megha maMDarA rahA hai| yahA~ megha varSA kA kAraNa hetu hai| bhAvena vidhihetavaH(ka) svabhAvo vidhihetu:- anityaM gRhaM kRtktvaat| atra kRtakatvam anityatvasya svbhaavhetursti| anityaM vastu kRtakameva bhavatIti kRtakatvasya svabhAvahetutve na kazcana visNvaadH| (kha) sahacaro vidhihetu:- Ame rUpaM rasAt / Ane yadA madhuro raso bhavati tadA tadIyaM parivartate rUpam / tasya ca rajanyAmAsvAdyamAnasya Amrasya rasamAsvAdya tatra rUpAnumAnaM bhavati / vastutastu atra rUparasayorjanikA ekaiva saamgrii| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 77 rsmaasaadysaamaagrynumaanm| yayA sAmagryA rasastayaiva rUpamapIti sahacarahetunA rasena ruupaanumaanm| (ga) vyApyo vidhihetu:- astyatra vRkSatvam nimbaat| atra nimbo vyApakasya vRkSasya vyApyo'sti / ayaM vyApyo hetuH vRkSasyAstitvaM bodhayatIti vidhiheturym| (gha) pUrvacaro vidhihetu:- adya somavAsaraH hyo ravivArazruteH / atra hyaH atItena ravivAsareNa adya somavAsaraH iti jJAnaM jaayte| atra ravivAraH pUrvacaro vidhihetursti| (Ga) uttaracaro vidhihetu:- uttaracara: pUrvacaramanumApayati / adya ravivAraH zvaH somvaarshruteH| somavAraH ravivArAt uttrcro'sti| ayamuttaracaraH somavAraH adya vartamAnasya ravivArasya astitvAnumApaka iti vidhiheturev| (ca) kArya vidhihetuH- sAdityaM nabhaH AtapAt / AtapaM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 1. (cha) kAraNaM vidhihetuH bhAvinI vRSTiH viziSTameghonnateH / meghAt jAyate vRSTiriti megho vRSTeH kAraNam / viziSTa meghastu vRSTiM kadApi na vyabhicarati / anena prakAreNa astitvavAn megho vRSTerastitvaM sAdhayan vidhiheturayam / abhAvena vidhihetava : 2. bhikSunyAyakarNikA sUryasya kAryamasti / ayaM kAryahetuH svakIyenAstitvena sUryasyAstitvaM bodhayatIti vidhiheturayam / viziSTa megha svarUpaM tu ittham - gambhIragarjitArambhanirbhinnagirigahvarAH / tvaGgattaDillatAsaGgapizaGgottuMga vigrahAH // anekAntAtmakaM vastu, ekAntasvabhAvAnupalabdheH / abhAvAtmaka - vidhisAdhaka hetusvayaM ke nAstitva se vastu ke astitva ko siddha karane vAle hetu abhAvAtmaka -vidhisAdhakahetu kahalAte haiN| jaisevastu anekAntAtmaka hai / kyoMki ekAntasvabhAva kI anupalabdhi hai / rolambagavalavyAlatamAlamalirnAttraSaH / vRSTiM vyabhicarantIha naivaM prAyAH payomucaH // nyAyamaJjarI pR. 129 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 79 yahA~ ekAntasvabhAva kI anupalabdhi se vastu kI anekAntatA siddha kI gaI hai| abhAvena vidhihetavaH-yo hetuH svakIyanAstitvena kasyacidvastunaH astitvaM sAdhayati sa hi abhAvAtmako vidhisAdhako heturityucyte| vastu anekAntAtmakaM bhavati yato hi tasya ekAntasvabhAvo noplbhyte| atra ekAnta svabhAvasyAnupalabdhyA vastuno'nekAntatA saadhyte| 3.. bhAvena pratiSedhahe tava :- nAstyeva sarvathaikAntaH anekaantsyoplmbhaat| bhAvAtmaka pratiSedhasAdhakahetu- jo hetu apane astitva se vastu ke nAstitva ko siddha karate haiM ve bhAvAtmaka pratiSedhasAdhakahetu kahalAte haiM, jaise sarvathA ekAnta nahIM hai| kyoMki vastu meM anekAnta svabhAva upalabdha hai| yahA~ anekAnta kI upalabdhi se ekAnta ke nAstitva kI siddhi kI gaI hai| nyA. pra.-bhAvena pratiSedhahetavaH- yo hetuH svakIyena Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ___4. bhikSunyAyakarNikA astitvena kasyacid vastuno nAstitvaM sAdhayati sa khalu bhAvAtmako hetuH pratiSedhasya sAdhako hetuH| yathA- nAsti sarvathA ekAntaH anekAntasya uplNbhaat| atrAnekAntasyopalabdhyA ekAntasya nAstitvaM sAdhitamiti bhAvAtmako hetuH abhAvasya sAdhako'tra bodhyaH / abhAvena pratiSedhahetava :- nAtra pustakam, dRshyaanuplbdheH| anyAni udAharaNani svayaM bodhyaani'| abhAvAtmaka pratiSedhasAdhakahetu- apane nAstitva se vastu ke nAstitva ko siddha karane vAle hetu abhAvAtmaka pratiSedhasAdhaka hetu kahalAte haiN| yahA~ pustaka nahIM hai kyoMki yahA~ koI bhI dRzya vastu upalabdha nahIM hai| yahA~ dRzya vastu ke abhAva se pustaka ke abhAva kI siddhi kI gaI hai| vidhi, pratiSedha ke anya udAharaNa svayaM jJAtavya hai : 1. dekheM pariziSTa 1/1 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH nyA. pra.- abhAvena pratiSedhahetavaH svakIyena nAstitvena vastuno nAstitvaM sAdhayan hetuH abhAvAtmakaH pratiSedhasAdhakaH kthyte| yathA- nAsti pustakaM dRzyAnupalabdheH atra pustakaM nAsti yato hi atra dRzyaM kimapi vastu naasti| atra dRzyAnupalabdhiriti abhAvAtmako hetuH atra pustakAbhAvaM sAdhayatIti abhAvena prtissedhheturym| sAdhanAt sAdhyajJAnamanumAnamiti aSTamasUtroktyA sAdhanasya liGgasya anumitau mahattvapUrNa sthaanm| tRtIyavibhAgasyASTamasUtrasya vivecanAvasare vyAkhyAtametat vistareNa / tasya hetoH prayogaH kathaM bhavatIti pratipAdayitukAmaH sUtrayati 15. tathopapattyanyathAnupapattibhyAM ttpryogH| tathopapattiH anvyH| anyathAnupapatti: vyatirekaH / yathAagnimAnayaM parvataH, tathaiva dhUmopapatteH / agnimAnayaM parvataH, anyathA dhUmAnupapatteH / tAtparyaikyAd ekatraikasyaiva prayogaH / hetu kA prayoga tathopapatti aura anyathAnupapatti donoM se hotA hai| tathopapatti kA artha hai anvaya aura anyathAnupapatti kA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 bhikSunyAyakarNikA artha hai vyatireka, jaise- yaha parvata agnimAn hai, kyoMki yahA~ dhUma kI upapatti hai| (yaha anvayahetu hai) yaha parvata agnimAna hai, kyoMki agni ke binA dhUma kI anupapatti hai| (yaha vyatirekahetu hai) anvayI aura vyatirekI donoM hetuoM se eka hI tAtparya nikalatA hai, isalie eka samaya meM eka hI hetu kA prayoga kiyA jAtA hai| nyA. pra.- hetoH prayogaH, tathopapattyA anyathAnupapattyA ca bhavati / tathopapattiH anvayaH anyathAnupapattizca vytirekH| tatsatve tatsatvam anvayaH tadabhAve tadabhAvo vyatirekaH / agnisatve eva dhUmasatvam ityevaM sAdhyasadbhAvaprakAreNa heto rupattistathopapattiH / vyatirekastu evaM bhavati agnimAnayaM parvataH anyathA-agnyabhAve dhUmAnupapatteH / agnyabhAve dhUmobhavatyevaneti sAdhyAbhAvaprakAreNa hetoranupapattiH anythaanuppttiH| sAdhyAbhAve sAdhanAbhAva iti vyatirekastu spaSTa ev| anayoranvayavyatirekayostAtparyantu ekmevaaste| agnisatve eva dhUmo bhvti| agnyabhAve ca na bhavati dhuumH| kvacillohapiNDAdau satyapi agnau nAvatiSThate dhUma iti alpadezavRttitayA dhUmasya vyApyatvam / agnezca vyApakatvaM nirvivAdam / ataeva vyApyena dhUmena vyApako'gniranumIyata eva / anayoranvayavyatirekayorekameva taatprym| anvayena vyatirekeNa ca yo hetuH sAdhyasyAvinAbhAvI bhvti| sa eva svasAdhyaM sAdhayituM kSamo bhavati / yathA dhuumH| asyAJca sthitau ekasmin samaye ekaM Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 tRtIyo vibhAgaH sAdhyaM sAdhayitum, anvaya vyatirekayormadhye'nyatarasyaiva prayogaH kartavya iti atratyaM taatprym| hetuM nirUpya samprati hetvAbhAsAn nirUpayitumupakramate 16. asiddh-viruddh-anaikaantikaastdaabhaasaa:'| asiddha, viruddha aura anaikAntika ye tIna hetvAbhAsa haiN| nyA. pra.- tadAbhAsAH hetvAbhAsAH / hetvAbhAsazabdasyArthadvayaM bhavati ahetutve'pi ye hetuvat AbhAsante pratIyante te hetvaabhaasaaH| athavA- hetorAbhAsA:-doSAH hetvaabhaasaaH| duSTahetavo doSayuktA vA hetavo hetvaabhaaspdenocynte| te ca hetvAbhAsA asiddhaviruddhAnaikAntikA: iti traya eva snti| nyAyadarzane tu bAdhitaH satpratipakSazcetyaparAvapi dvau hetvAbhAsau svIkRtau stH| AcAryo hemacandrastu trayANAM hetvAbhAsAnAM kathanaM saMkhyAntara vyavacchedAya manute / sa khalu bAdhita nAmakaM hetvAbhAsaM pakSadoSeSu antrbhaavyti| agniranuSNaH dravyatvAt ghaTavat / ityatra agnAvanuSNatvaM pratyakSAgamAbhyAM bAdhitamiti pakSa doSa evaaym| satpratipakSasyAparaM nAma vartate prkrnnsmH| etad viSaye hemacandrasyedamabhimataM yat avinAbhAvinA hetunA siSAdhayiSitasthale nAsti sNbhvo'numaanaantrsy| tasmAtraya eva hetvAbhAsA iti nishcitm| 1. dekheM pariziSTa 1/2 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 bhikSunyAyakarNikA samprati hetvAbhAsAnAM lakSaNAni prastotukAmaH sUtramavatArayati 17. aprtiiymaansvruupo'siddhH| yasya hetorajJAnAt, sandehAd, viparyayAd vA svarUpaM na pratIyate sa asiddhaH', yathA-anityaH zabdaH, cAkSuSatvAt / -- jisa hetu kA svarUpa pratIta nahIM hotA, use asiddha hetvAbhAva kahA jAtA hai| ajJAna, saMdeha yA viparyaya ke kAraNa jisa hetu ke svarUpa kI pratIti nahIM hotI, vaha asiddha hetvAbhAsa hotA hai, jaise- zabda anitya hai, kyoMki vaha cAkSuSa hai|| nyA.pra.- pratIyate jJAyate iti pratIyamAnam / tadbhinnamapratIyamAnaM svarUpaM yasya sa apratIyamAnasvarUpo heturasiddha iti kthyte| kathaM tadIyaM svarUpamapratIyamAnamiti jijJAsAyAmucyate- ajJAnAt, sandehAt, viparyayajJAnAd vA hetoH svarUpaM na pratIyate / vastutastu yasmin hetau vyApti: pakSavRttitvaM vA nizcitaM na bhavati sa evaasiddhH| prastute udAharaNe cAkSuSatvarUpasya hetoH pakSe zabde vRttitvaM naivAste iti heturayamasiddha iti vedniiym| kiM vA na hi cAkSuSatvam anityatvasyAvinAbhAvI hetu:, rUpatvamanuSyatvAdInAM cAkSuSatve'pi tatra anityatvasya vaktu mshkytvmev| 1. dekheM pariziSTa 1/3 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 85 yena indriyeNa yA vyaktigRhyate tanniSThA jAtistadabhAvazca tenaivendriyeNeti niyamAt rUpatvAdInAM cAkSuSatve na ko'pi sNshyH| nyAyadarzane tu asiddhasya trayo bhedAH svIkRtAH snti| 1. AzrayAsiddho yatra hetorAzraya evaasiddhH| yathA gaganAravindaM surabhi aravindatvAt sarojAravindavat / atra gaganAravindamAzrayaH, sa ca naastyev| svarUpAsiddha:- zabdo'nityaH cAkSuSatvAt ghaTavat / atra cAkSuSatvaM hetuH sa ca zabde nAstIti svruupaasiddho'ym| vyApyatvAsiddhazca- vyAptigrAhakapramANAbhAvAt bhavati / yathA zabdaH kSaNika: satvAt atra satvakSaNikatvayoH vyAptigrAhakaM pramANaM naasti| viruddhanAmAnaM hetvAbhAsaM sAmprataM lakSayatisAdhyaviparItavyApto viruddhH| vivakSitasAdhyAd viparIte eva vyApto hetuH viruddhaH, yathAnitya:zabdaH, kaarytvaat| sAdhya se viparIta pakSa meM vyApta hetu viruddha hetvAbhAsa kahalAtA hai| vivakSita sAdhya se viparIta pakSa meM hI vyApta hetu viruddha hetvAbhAsa hotA hai, jaise- zabda nitya hai, kyoMki vaha kRtaka hai| 18. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA nyA. pra.- atrodAharaNe zabdaH pakSaH nityatvaM tatra sAdhyamasti hetuzca kaarytvm| idaM kAryatvaM nAma hetuH vivakSitasAdhyaM yannityatvaM tad viparItaM yad anityatvaM tasya vyaapymsti| sphuTametat yat kAryaM bhavati tad anityaM bhvti| kAryatvasya vyAptiH anityena sahaiva na tu nityena saha iti prastutodAharaNe --- sAdhyaviparItAnityatvasya vyApyatvena heturayaM viruddhH| athAnaikAntikaM lakSayati 19. anythaa'pyuppdymaano'naikaantikH'| yathA-asarvajJo'yam, vaktRtvAt / anityaH zabdaH, prameyatvAt / jo hetu anyathA bhI upapadyamAna hotA hai-sAdhya ke atirikta dUsare sAdhya meM bhI ghaTita hotA hai, vaha anaikAntika hetvAbhAsa hai| jaise -- yaha asarvajJa hai, kyoMki bolatA hai| zabda anitya hai, kyoMki prameya hai| nyA. pra. - yo hetuH anyathA'pi-sAdhyAd bhinne'parasmin sAdhye'pi saMghaTate sa khalu anaikAntiko hetvaabhaasH| yathA asarvajJaH ayam vaktRtvAt / atra ayamiti pakSaH, tatra asarvajJatvaM sAdhyam hetuzcAtra vktRtvmiti| ayam hetu: sAdhyAt asarvajJAt bhinne sarvajJe'pi vartata ev| evameva anityaH zabdaH prameyatvAdityatra prameyatvaM yathA pakSe zabde 1. dekheM pariziSTa 1/4 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH vartate tathaiva sapakSe ghaTAdau vipakSe nitye AkAzAdau ca vartate eveti heturayaM vartate anaikaantikH| ayazcAnaikAntikasya sAdhAraNo bhedH| aparazcAnaikAntika: asAdhAraNo yaH sapakSAt vipakSAcca vyAvRttaH pakSamAtravRttireva syAt kevalam yathA bhUrnityA gandhavatvAt / atra gandhavatvaM sapakSAnnityAt, vipakSAccAnityAt vyAvRttaM bhUmAtravRtti asti| idAnImanumAnasya svArthaM parArthaJceti bhedadvayasya vyAkhyAprasaMge pUrvaM tatpRSThabhUmiH prastUyate / idamanumAnasya bhedadvayaM vaidikanyAye jainanyAye ya samAnarUpeNa sviikRtmsti| tatra svArthAnumAnaM svAnumitiheturbhavati / svasmai idaM svArtham / idaJca jJAnAtmakam atra kevalaM pakSasya sAdhanasya ca prayogo bhvti| pakSazca sa eva bhavati yatra kiJcid vastu siSAdhayiSitaM syAt / zabdo' nityaH kAryatvAt iti vAkye zabde anityatvaM sAdhyamasti iti zabda eva pkssH| evamanyatrApi bodhym| sAdhanaM liGgaM hetuzceti paryAyavAcina: zabdAH / eSu anyatamasya prayoga: sAdhanavacanaM hetuvacanaM vA kthyte| yena puruSeNa mahAnasAdau dhUme agnepsihItA yatra yatra dhUmastatra agniriti / sa eva puruSaH kadAcit vanaM gataH prathamaM parvate dhUmalekhAM pazyati, tataH pUrvagRhItAM yatra yatra dhUmastatrAgniriti vyApti smarati tata: agnimAn ayaM parvata iti yad jJAnaM tasya puruSasya bhavati tadetat svaarthaanumaanm| parArthanumAnaM parArthaM bhvti| parasmai idaM praarthm| yena paraH Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 bhikSunyAyakarNikA pratipadyate / yathA kazcit dhUmAdagnimanumAya paraM janaM bodhayituM paJcAvayavavAkyAni prayuGkte tat parArthAnumAnam / te ca paJcAvayavAH santi, pratijJA hetuH udAharaNam upanayaH nigmnnyc| parvato vahnimAn iti pratijJA, dhUmavatvAt iti hetuH / yo yo dhUmavAn sa so'gnimAn, yathA mahAnasam iti udAharaNam tathA cAyam arthAt parvato'pi dhUmavAnasti iti upanayaH, tasmAt parvato'yam-agnimAn iti nigamanam / anena paJcAvayavavAkyena paro'pi parvate agniM pratipadyate / anayA rItyA parArthAnumAnaM vacanAtmakamiti siddhyati / sarvametat manasi nidhAya graMthakAraH parArthAnumAnaM prastuvan sUtrayati 20. vacanAtmake'numAne dRSTAntopanayanigamanAnyapi / yatrA'numAnena paro bodhyaH syAt, tatra tad vacanAtmakaM bhavati / tatparArthaM, jJAnAtmakaJca svArtham / svArthaM pakSasAdhanAtmakaM dvayaG gameva, parArthaM tu paJcAvayavam / vacanAtmaka anumAna meM dRSTAnta, upanaya aura nigamana kA bhI prayoga hotA hai / jahA~ anumAna kA prayoga dUsare ke lie kiyA jAtA hai| vahA~ vaha vacanAtmaka hotA hai / vacanAtmaka anumAna parArtha hotA hai aura jJAnAtmaka anumAna svArtha / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAga: svArthAnumAna ke do hI aMga hote. haiM- pakSa aura sAdhana / parArthAnumAna paMcAvayava hotA hai- pakSa, sAdhana, dRSTAnta, upanaya aura nigmn| nyA. pra.- vacanAtmake parArthAnumAne na kevalaM pakSasya hetozcaiva prayogo'pekSitaH api tu atra dRSTAntopanayanigamanAnyapi pryujynte| anayA rItyA atra paJcAvayavavAkyasya prayogo bhvti| yatrAnumAnena paro'pi bodhanIyo bhavati tadanumAnaM vacanAtmakaM bhavati / tadeva parArthAnumAnamityucyate / svArthAnumAnaM tu jJAnAtmakaM bhvti| atra tu pakSa: sAdhanaJceti dve eva angge| parArthAnumAne tu paJcAvayavamiti spaSTIkRtamupari vistareNa / samprati parArthAnumAnAGgabhUtaM dRSTAntaM lakSayati 21. vyAptipratItipradezo dRSTAntaH / dRssttaantvcnmudaahrnnm| vyApti ke pratItisthala ko dRSTAnta kahA jAtA hai| dRSTAntavacana kA nAma udAharaNa hai| nyA. pra.- vyApteH pratItiryasmin sthale bhavati tat sthalaM dRSTAnta iti kthyte| yathA yo yo dhUmavAn sa so'gnimAn iti vyApteH pratItirmahAnase bhavati ata: mahAnasaM dRssttaanto'sti| dRSTAntasya vacanaM kathanamudAharaNaM bhavati / yathoktaM mahAnasamiti udAharaNaM dRSTAnto vaa| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 dRSTAnto dvividha iti pratipAdayannAha 22. anvayI vyatirekI ca / dRSTAnta ke do prakAra hai : anvayI dRSTAnta / 1. 2. vyatirekI dRSTAnta I nyA. pra. vyatirekI dRSTAntazca / sphuTametat / ko'nvayI dRSTAntaH iti lakSayati -- dRSTAnto dvividho bhavati -- anvayI dRSTAnto 23. sAdhyavyAptasAdhananirUpaNamanvayI / bhikSunyAyakarNikA ( anityaH zabdaH kRtakatvAd iti hetau ) yadyatkRtakaM tattadanityam, yathA- ghaTaH / sAdhya meM vyApta sAdhana kA nirUpaNa karane vAlA dRSTAnta 'anvayI dRSTAnta' kahalAtA hai| ( zabda anitya hai, kyoMki vaha kRtaka hai| aisA hetu upasthita kie jAne para) jo-jo kRtaka hai, vaha vaha anitya hai, jaise-ghdd'aa| nyA. pra. - sAdhyasya vyAptiryatra gacchati tasya sAdhanasya nirUpaNamanvayI dRSTAntaH / yathA zabdaH anityaH kAryatvAt ( kRtakatvAt) atra sAdhyamanityatvaM, tasya vyAptirgRhyate Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH kRtktve| yatra 2 kRtakatvaM tatra 2 anitytvm| evaJca kRtakatvamanityatvasya vyApyo hetuH| imaM hetuM puraskRtya ghaTasyApi anityatvaM sAdhyata ev| anayA rItyA ghaTa ityanvayI dRssttaantH| anvayIdRSTAntasthale sAdhanasya sadbhAve sAdhyasya sthitiranivAryA bhavati / sati kRtakatve'nityatvamavazyaM bhvtyev| atha vyatirekI dRSTAntaH -- mA 24. sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvanirUpaNaM vytirekii| yannAnityaM tanna kRtakam, ythaa-aakaashm| sAdhya ke abhAva meM sAdhana ke abhAva kA nirUpaNa karane vAlA dRSTAnta 'vyatirekI dRSTAnta' kahalAtA hai| ___ jo anitya nahIM hotA hai, vaha kRtaka nahIM hotA, jaise aakaash| nyA. pra.- sAdhyasyAbhAve sAdhanasyAbhAvaM prastuvan dRSTAnto vyatirekI dRSTAntaH kthyte| sAdhyaM vyApakaM bhavati sAdhanaJca vyApyamiti sthitiH / ataH sAdhyAbhAve saadhnaabhaavo'nivaaryH| prastutodAharaNe AkAze nityatvamasti, anityatvaM nAsti arthAt AkAze'nityatvAbhAvo vartate atastatra kRtakatvAbhAvo'pi sutraamevsiddhH| idAnImanvayidRSTAntAbhasAn nirUpayati Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA 25. sAdhyasAdhanobhayavikalA: saMdigdhasAdhyasAdhanobhayA viparItAnvayazca anvyidRssttaantaabhaasaa:|| anvayI dRSTAntAbhAsa ke sAta prakAra haiM1. sAdhyavikala 2. sAdhanavikala 3. ubhayavikala 4. saMdigdhasAdhya 5. saMdigdhasAdhana 6. saMdigdhobhaya 7. vipriitaanvy| nyA. pra.- anvayidRSTAntAbhAsaH stvidhH| tadyathA1. sAdhyavikalaH 2. sAdhana vikala: 3. ubhaya vikalaH 4. saMdigdhasAdhyaH 5. saMdigdhasAdhanaH 6. saMdigdhobhayaH 7. viparItAnvayaH __ vyatirekI dRSTAntAbhAsAnupasthApayati26. asiddhasAdhyasAdhanobhayAH saMdigdhasAdhyasAdhanobhayA viparItavyatirekazca vytirekidRssttaantaabhaasaaH| eSAM prayogAH svymbhyuuhyaaH| vyatirekI dRSTAntAbhAsa ke sAta prakAra haiM : 1. asiddhasAdhya 2. asiddhasAdhana 3. asiddhobhaya 4. saMdigdhasAdhya 5. saMdigdhasAdhana 6. saMdigdhobhaya 7. vipriitvytirek| inake prayoga svayaM jJAtavya haiN| 1. dekheM pariziSTa 1/5 2. dekheM pariziSTa 1/6 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 93 nyA. pra. - vyatirekI dRSTAntAbhAso'pi sapta vidhaH / - tadyathA-- 27. 1. asiddhasAdhyaH 2. asiddhasAdhanaH 3. asiddhobhayaH 4. saMdigdhasAdhyaH 5. saMdigdhasAdhanaH 6. saMdigdhobhayaH 7. viparItavyatireka: eSAm prayogAH svayamUhanIyAH / parArthAnumAne upayoginamupanayaM lakSayati sAmpratam dharmiNi sAdhanasyopasaMhAra upanayaH / dRSTAntadharmiNi vistRtasya sAdhanadharmasya sAdhyadharmiNi upasaMhAra upanayaH, yathA kRtakazcAyam / dharmI meM sAdhana kA upasaMhAra karanA upanaya kahalAtA hai| dRSTAntadharmI meM vistRta sAdhana dharma kA sAdhyadharmI meM upasaMhAra karane kA nAma upanaya hai, jaise- yaha kRtaka hai / yahA~ dRSTAntabhUta ghaTa ke kRtaka dharma kA sAdhyabhUta zabda dharmI meM upasaMhAra kiyA gayA hai| nyA. pra. - dRSTAntadharmiNi- dRSTAntasthale mahAnasAdau vistRtasya prastRtasya sthitasyeti bhAva: sAdhanadharmasya= sAdhanamevadharma : dhUmAdiH tasya sAdhyadharmiNi parvatAdau yaH upasaMhAra: upasaMhriyate iti upasaMhAraH nizcaya: sa eva upanayaH / dRSTAntasthale mahAnasAdau nizcitasya dhUmasya sAdhyadharmiNi parvatAdau nizcaya eva upanayaH / yathA mahAnasaM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 bhikSunyAyakarNikA dhUmavat tathA prvto'pi| tathA cAyamiti vAkyaprayoga eva upanayaH / upanayena pakSe sAdhyavyApyasya hetoH sambandhaH arthAt pakSadharmatAyA bodho bhavati / yathA- zabdo'nityaH kRtakatvAt ghaTavat atra ghaTe vartamAnasya kRtakatvasya pakSe zabde nizcayaM vidhAya tatrAnityatvaM saadhyte| parArthAnumAnasya phalIbhUtaM nigamanaM prastauti sAmpratam 28. sAdhyasya nigmnm| sAdhyadharmasya dharmiNi upasaMhAro nigamanam, ythaatsmaadnityH| sAdhya kA upasaMhAra karanA nigamana kahalAtA hai| sAdhyadharma kA dharmI meM upasaMhAra karane kA nAma nigamana hai, jaise- isalie vaha anitya hai| nyA. pra.- sAdhyasya sAdhayitumiSTasya dharmiNi pakSe parvatAdau upasaMhAro nizcayaH eva nigmnm| tasmAdanityaH shbdH| yataH zabde kRtakatvaM vartate tasmAt zabdaH anitya iti siddhyti| etenedaM spaSTaM bhavati yad parArthAnumAnaM vacanAtmakaM bhavati / atra paJcAvayavAnAM prayogo bhvti| te ca paJcAvayavA:pratijJA, hetu: udAharaNam, upanayaH, nigamanaM ceti paJcanAmabhiH khyAtAH santi / eteSAM vivaraNamupari nirdiSTamasti / tatra prathamena Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH pratijJAvAkyena pakSe sAdhyasambandho bodhito bhvti| dvitIyena hetuvAkyena hetau sAdhyasya jJApakatA astIti bodhyate / tRtIyenodAharaNavAkyena hetau sAdhyasya vyAptirastIti bodho jaayte| caturthena upanayavAkyena hetoH pakSadharmatA pakSavRttitvaM viditaM bhvti| tataH paJcamena nigamanavAkyena pakSe sAdhyasya vRttitvamastIti bodhitaM bhavatIti parArthAnumAnaM parapratipattyarthaM smpdyte| prasaGgaprAptam pratiSedhaM nirUpayan tadbhedAn nirUpayati 29. pratiSedhazcaturdhA prAk pradhvaMsa itaretaro'tyantazca / pratiSedha ke cAra prakAra haiM- 1. prAk, 2. pradhvaMsa, 3. itaretara, 4. atyanta nyA. pra.-pratiSedhaH = abhAvaH sa caturvidhaH- prAgabhAvaH, pradhvaMsAbhAvaH, itaretarAbhAvaH atyntaabhaavshc| tatra prAgabhAvaM prastauti 30. utpatteH pUrvaM kAraNe kAryasyA'sattvaM praak| ayamanAdisAntaH yathA- payasi dnH| utpatti se pUrva kAraNa meM kArya asat hotA hai, usakA nAma prAk abhAva hai| yaha anAdi aura sAnta hotA hai, jaisedUdha meM dahI kA na honaa| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 bhikSunyAyakarNikA nyA. pra.- kAryasyotpatteH pUrvaM kAraNe kAryasyAbhAvo bhavati / ayamabhAvaH prAgabhAvaH kthyte| paTanirmANAt pUrvaM tantuSu paTasya prAgabhAvo bhavati / prAgabhAvo'nAdiH bhvti| kadA prabhRti tantuSu paTAbhAvo vartate iti vaktuM na ko'pi prabhavati / tasmAdanAdirevAyamabhAva iti bodhym| anAdirapyayamabhAva: sAntaH antena saha vartate iti sAnto'pyasti / yadA paTo nirmito bhavati tadA paTaprAgabhAvaH svayameva samAptiM gcchti| ata: anAditve sati sAntatvaM prAgabhAvasya lakSaNaM sAdhu / evameva danaH utpatteH pUrvaM payasi (dugdhe) danaH prAgabhAvastiSThati yadA dadhi nirmitaM bhavati tadA prAgabhAvastasya svayameva samApto bhavatIti lakSaNasamanvayaH spaSTa evaaste| . samprati pradhvaMsaM lakSayan sUtrayatilabdhAtmalAbhasya vinAzaH pradhvaMsaH / ayaM sAdyanantaH, yathA-takre danaH / labdhAtmalAbha (utpanna kArya) ke vinAza kA nAma pradhvaMsAbhAva 31 hai| ___ yaha sAdi aura ananta hotA hai, jaise- chAcha meM dahI kA abhAva hai| nyA. pra.- labdhAtmalAbhasya, labdha AtmalAbho yenAsau labdhAtmalAbha: tasya arthAt samutpannakAryasya yo vinAza: sa eva prdhvNsH| ayaM pradhvaMsAbhAvaH sAdirbhavati yasmin kAle Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 97 kAryasya nAzaH sa eva prdhvNssyaadiH| utpattimAmapi pradhvaMsaH avinAzI asti| arthAt pradhvasasya janma bhavati parantu tasya nAzastu naiva bhavati / nAzasya nAzastu vktumpyshkyH| itaretarAbhAvaM prastotukAmaH sUtramAracayati32. parasparApoha itaretaraH / ayaM sAdisAntaH, yathA-stambhe kumbhasya, kumbhe stmbhsy| paraspara- eka meM dUsare ke abhAva kA nAma itaretarAbhAva hai| yaha sAdi aura sAnta hotA hai, jaise- khamme meM ghar3e kA abhAva aura ghar3e meM khamme kA abhAva / nyA. pra.- parasmin parasya anyasya abhAva itretraabhaavH| ayamitaretarAbhAvaH sAdiH asti tathA saantshcaasti| tAtparya midaM yat stambhakumbhayorekatrAvasthAne evaM vaktuM zakyate stambhaH kumbho na, kumbhaH stambho na iti| loke'smin bhedasya sArvatrikatayA pratyekaM vastu pratyekaM vastuno bhinnamiti udAharaNAnAmAnantyamatra vrtte| ghaTaH paTo na, ityAdIni prasiddhAni santi udaahrnnaani| asya pratItiH naJA bhvti| yathoktamupari / anAdyanante jagati bhedasyApi anaadynnttvm| sthitau cAsyAmitaretarAbhAvasyApyanAdyanantatvaM kathaM neti cintanIyo vissyH| atyantAbhAvaM lakSayati Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 bhikSunyAyakarNikA 33. sarvadA tAdAtmyanivRttiratyantaH / kAlatraye'pi tAdavasthyA'bhAva ityarthaH / ayamanAdyananta:, yathA-cetane acetnsy| tAdAtmya kI sarvathA nivRtti kA nAma atyantAbhAva hai| eka vastu kA svarUpa dUsarI vastu se sarvadA bhinna hotA hai| kisI bhI kAla meM vaha usa svarUpa ko prApta nahIM hotA, usakA nAma sarvadA tAdAtmyanivRtti yA tadavasthA kA abhAva hai| yaha anAdi aura ananta hotA hai, jaise-cetana meM acetana kA abhaav| nyA. pra.- tAdAtmyasya shaashvtnivRttirtyntaabhaavH| ayamabhAvaH traikAlikaH asti| asya vyutpattiH evaM bhavatiantam abhAvam atIta:- atyantaH sacAsau abhAva: atyntaabhaavH| tAtparyamidaM yat yasyAbhAvasya kadAcidapi abhAvo na bhavet sa eva atyntaabhaavH| yathA-vAyau rUpAbhAvasyAbhAva: kadAcidapi bhavituM na zaknotIti vAyau rUpAbhAvaH atyntaabhaavH| evam cetane acetanasyAbhAvaH atyantAbhAva ev| ayamabhAva: anAdira nantaH / uparyuktodAharaNadvaye spaSTametat / ayamabhAvaH sarvadA tAdAtmya nivRttiM khyaapyti| ekaM vastu aparasmAt vastunaH sarvathA bhinnaM bhvti| ekasya rUpamaparaM vastu kadApi naapnoti| asya pratIti: nAstipadena bhvti| vAyau rUpaM nAstIti uktyA prtiiyte'ymbhaavH| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 99 idAnIM pratiSedhacatuSTayasya svIkaraNaM nitAntamupayogIti nirdizan sUtrayati 34. anyathAnirvikArAnantasarvaikAtmakatopapatteH / pratiSedhacatuSTayAsvIkAre bhAvAnAM kramaza: nirvikAratA, anantatA, sarvAtmakatA, ekAtmakatA ca syaat| bhAvavad abhAvo'pi vastudharma ev| anyathA nirvikAratA, anantatA, sarvAtmakatA aura ekAtmakatA kI Apatti AtI hai| pratiSedha-catuSTaya (cAra abhAvoM) kA asvIkAra kara dene para padArthavyavasthA meM cAra doSa utpanna hote haiN| prAgbhAva kA asvIkAra karane para nirvikAratA (naye paryAya yA kArya kA utpanna na honA) upapanna hotI hai| pradhvaMsa abhAva kA asvIkAra karane para anantatA (kArya kA kabhI vinaSTa na honA) upapanna hotI hai| itaretarAbhAva kA asvIkAra karane para sarvAtmakatA (saba vastuoM meM sabake svarUpa kA honA) upapanna hotI hai| atyantAbhAva kA asvIkAra karane para ekAtmakatA (saba vastuoM meM eka hI svarUpa kA honA) upapanna hotI hai| bhAva kI bhA~ti abhAva bhI vastu kA hI dharma hai| nyA. pra.- uparyuktasya pratiSedhacatuSTayasya yadi svIkaraNaM na Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 bhikSunyAyakarNikA syAt tadA nirvikAratA, anantatA, sarvAtmakatA tathA ekAtmakatA cetyAdidoSANAmApattirAyAti / sA cettham- yadi prAgabhAvo na svIkariSyate tadA kimapi nUtanaM kAryaM kadApi notpatsyate / yadA vastunaH pUrvato'bhAvastiSThati tadaiva kaarymutpdyte| astitvahInasya vastu no labdhasattAkatvapratipAdanameva prAgabhAvasya kaarym| kAryamidaM kRtvA prAgabhAvaH samAptimetIti sAnta ityymucyte| yadi pradhvaMsAbhAvaH svIkRto na syAt tadA kimapi kArya kadApi naSTaM na bhaviSyatIti vastUnAmanantataiva syAt / ato'syApi sviikrnnmaavshykm| evameva yadi itaretarAbhAvasya svIkRtirna syAt tadA sarveSAM vastUnAM sarvAtmakatA eva syAt / sati bhede pArthakyam / bhedAbhAve tu sarvasmin vastuni sarvAtmakatvaM kathamiva vAryatAm / atyantAbhAvasya asvIkAre tu sarvasmin vastuni ekasyaiva rUpasya pratItiH syAt / tasmAt caturNAmabhAvAnAM svIkaraNamAvazyakameveti tattvam / bhAvavat abhAvo'pi vastudharma ev| asmin abhAvaprasaMge kAryasya carcA kRtA vrtte| kAryaM ca kAraNenaiva jAyata iti kAryasApekSatvAt kAraNaM prastotukAmaH sUtradvArA prastauti tat 35. kAryaniSpattyapekSaM kaarnnm| kAryamutpadyamAnaM niyataM yad apekSate tat kaarnnm| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 101 kArya kI niSpatti meM jo apekSita hotA hai, use kAraNa kahate haiN| utpadyamAna kArya jisakI nizcitarUpa se apekSA rakhatA hai| vaha kAraNa hai| nyA. pra.- kAryasya niSpattau-saMsiddhau yadapekSate arthAt yasyApekSA avazyaM bhAvinI tat kaarnnm| kArya tAvanotpadyate yAvat kAraNaM tadutpattaye na vyaapriyet| kAraNavyApArAnantarameva kaarymutpdyte| kAraNaM vinA kAryaM na bhavatIti spsstto'rthH| kAraNaM pUrvaM bhavati kAryaJca pazcAt bhvti| ata: uktaM tarkasaMgrahe- kAryaniyatapUrvavRttikAraNam / aniyatapUrvavartinaH kAraNatvaM naiva bhavatIti sUcanAya kAraNasya vizeSaNaM dattaM niyatapUrvavRtti iti pdm| ata eva ghaTapaTa nirmANakAle vastusaMbhAramAdAyAgatasya rAsabhasya yadyapi ghaTAdi kAryAt pUrvavRttitvamasti tathApi niyatapUrvavRttitvaM nAstIti na tasya ghaTAdikArya prati kAraNatvamiti vedniiym|| samprati kAraNabhedAn nirUpayati 36. upAdAnanimittabhedAd dvym| kAraNa ke do bheda haiM- upAdAna aura nimitta / samprati upAdAnakAraNaM lakSayati - Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 bhikSunyAyakarNikA 37. kAraNameva kAryatayA pariNamad upaadaanm| yathA-ghaTasya mRtpiNDaH, aMkurasya vA biijm| pariNAmikAraNamiti paryAyaH / jo kAraNa hI kAryarUpa meM pariNata hotA hai, use upAdAna kAraNa kahate haiN| jaise- ghar3e kA upAdAna kAraNa hai- mRtpiDa aura aMkura kA upAdAna kAraNa hai-biij| isakA dUsarA nAma pariNAmI kAraNa hai| nyA. pra.- asyAyaM bhAvaH- kAraNaM dvividhaM bhavati upAdAnakAraNaM nimittkaarnnnyc| yat kAraNaM svayaM kAryarUpe pariNataM bhavati, tdupaadaankaarnnm| yathA-mRpiNDa eva ghaTarUpe pariNataM bhavatIti mRtpiNDa eva ghaTasyopAdAnakAraNam / athavA suvarNameva kanaka kuNDalAdyAkAre pariNataM bhavatIti suvarNameva kuNDalAdInAm upAdAnakAraNaM bhvti| kiMvA bIjameva vA aMkurarUpeNa pariNataM sad aMkurasyopAdAnakAraNamiti prsiddhm| upAdAnakAraNameva pariNAmikAraNamityucyate / pariNatabhavanAt pariNAmIti prsiddhiH| idAnIM nimittakAraNaM prastuvan suutryti| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 103 38. sAkSAt sAhAyyakAri nimittm| yathA-ghaTasya cakrasUtrAdi, aMkurasya vA jlaatppvnaadi| nirvartakastu na nAma niytmpekssyte'kRssttprbhvtRnnaadau| yatra ghaTAdau kulAlavad savyapekSastatra nimittAntargata eveti kaarnndvymev| sahakArikAraNamiti paryAyaH / sAkSAtsahAyatA karane vAle kAraNa ko nimitta kAraNa kahate haiN| jaise- ghar3e ke nimitta kAraNa haiM cakra, sUtra aadi| aMkura ke nimitta kAraNa haiM jala, dhUpa, pavana aadi| nirvartaka-(kartA) kArya kI utpatti meM nizcita rUpa se apekSita nahIM hotA, jaise- anupta tRNa / aura jahA~ ghar3e Adi ke nirmANa meM kumhAra Adi kartA kI apekSA hotI hai vahA~ ve nimitta kAraNa ke antargata hI samAviSTa ho jAte haiN| isalie kAraNa do hI haiN| sahakArI kAraNa isakA dUsarA nAma hai| nyA. pra.- yaH khalu kAryotpattau sAkSAt sahAyatAM karoti sa tasya kAryasya nimittakAraNaM bhvti| yathA- cakram-sUtram ca ghaTasya nimitta kAraNaM bhvti| aMkurasya nimittakAraNaM ca jalamAtapaH pavanazca bhavati / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 bhikSunyAyakarNikA kAryasyotpattau nirvartakaHkartA tu nizcitarUpeNa apekSito na bhavati / yathA anuptatRNAdau nApekSyate krtaa| tAni tu kartAramanapekSya svayameva jaaynte| yatra ca ghaTAdau kulAla: kartA apekSyate, tadvat yatra karturapekSA bhavati tatra kartA nimittakAraNAntargata eva mnyte| anayA rItyA nimittamupAdAnaJceti kAraNasya dvaividhyameveti bodhyam / nimittakAraNasya paryAyo'sti shkaarikaarnnmiti|| nyAya darzane tu kAraNaM trividhaM svIkRtamasti - samavAyi kAraNam, asamavAyikAraNaM, nimittakAraNam c| tatra samavAyikAraNasya svarUpamevamuktumyatsamavetaM kAryamutpadyate tat smvaayikaarnnm| tAtparyamidaM yat yasmin adhikaraNe samavAyasambandhena sambaddhaM sat kAryamutpadyate tat tasya kAryasya samavAyikAraNam / yathA tantuSu paTa: utpadyate / tatra tantavaH avayavAH santi, paTazca avayavI asti| avayavAvayavinoH samavAya eva smbndhH| sa ca nityaH smbndhH| kArya kAraNaJca ekasminnevAdhikaraNe tisstthtH| yathA prastutodAharaNe tantavaH kAraNaM, paTazca kaarym| te ca tantavaH tantuSu tAdAtmyasaMbandhena tiSThanti / teSveva tantuSu paTo'pi vartate samavAyasambandheneti kAryakAraNayorekAdhikaraNavRttitvaM spssttmev| idamapi bodhyaM yat-samavAyikAraNaM dravyameva bhavati- yathA tantavo dravyAtmakA eva samavAyikAraNaM bhavanti / evaM kapAladvaye samutpadyate ghaTa iti kapAladvayaM ghaTasya smvaayikaarnnm| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH 105 aparamasamavAyikAraNaM tad bhavati yat kAryasya samavAyi kAraNe sthitaM bhavati / yathA paTasamavAyikAraNe tantau sthitaH tantusaMyogaH parasyAsamavAyikAraNam / ghaTasamavAyikAraNe kapAladvaye sthitaH kapAladvayasaMyogo ghaTasyAsamavAyikAraNam / etena idamapi spaSTaM bhavati yat samavAyikAraNaM dravyameva bhavati cet asamavAyikAraNaM guNa eva bhavati / guNAzraya eva dravyam / tasmin dravye samavAyena vartamAno guNaH kAryasya asamavAyikAraNaM bhavatIti sAdhu nirUpaNamasya / AbhyAM samavAyyasamavAyikAraNAbhyAM bhinnaM kAryotpattau sAkSAt yat sAhAyyaM vidhatte tat kAryaM prati nimittakAraNaM bhavati / idantu uktamevapUrvam / kAraNaM prastutyedAnIM kAryaM prastauti 39. tadvyApArAnantaraM bhAvi kAryam // upAdAna aura nimitta ina donoM kAraNoM kI pravRtti ke anantara jo niSpanna hotA hai, use kArya kahate haiM / 40. sakartRkA'kartRkam / sakartRkam - gRhakalazoptatarvAdi / akartRkaJca - anuptatRNAmbudakhanijabhUmyAdi / kArya do prakAra kA hotA hai- sakartRka aura akartRka / sakartRka- makAna, ghar3A, upta - taru Adi / akartRka- anupta-tRNa, bAdala, khanija, bhUmi Adi / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 bhikSunyAyakarNikA nyA. pra. kAraNaM dvividhamuktaM prAk / tayorvyApArAnantaraM yadutpadyate niSpadyate vA tadeva kAryamiti kathyate / utpatteH pUrvaM kAryaM nAsIditi pUrvaM tadIya: prAgabhAvo bhavati / kAraNavyApArAt jAyate kAryamiti kAryaM prAgabhAvapratiyogIti padenApyucyate / tacca kAryaM dvividhm| ekaM sakartRkam aparam akartRkam / yat kAryaM kenApi kartrA kriyate tat kAryaM sakartRkam / yathA-gRham, ghaTaH ityAdi sakartRkaM kAryam / karttA eva nirmAti ghaTam, gRham vA / karttAramantarA ghaTAdInAM nirmANaM naiva zakyate karttumiti etAdRzAnAM karmaNAM sakartRkatvaM spaSTameva / evameva bIjavapanadvArA ye vRkSAdayaH samutpAdyante te'pi sakartRkameva kAryam / www.comm kiJcit kAryam akartRkamapi bhavati / yathA anuptatRNAdayo na kenApi kartrA utpAdyante, kintu kasyApi prayAsamantarA svayameva jAyante te iti teSAmakartRkatvaM ko nAma apavArayituM zaknuyAt / evameva jaladA meghAH khanijapadArthA bhUmyAdayo'pi akartRkA eveti bodhyam / kecittu karttAraM vinA kasyApi kAryasya niSpattirasaMbhaveti manvAnAH kartuH dvaividhyameva svIkurvanti / sa ca karttA zarIrI azarIrItibhedabhinno dvividhaH / gRhaghaTAdInAM karttA sazarIrI, jaladapaTalAdInAM karttA azarIrI iti teSAmAkUtam / iti matisvarUpanirNayAtmakastRtIyo vibhAgaH / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vibhAgaH tRtIya vibhAge parokSapramANasya matiH zrutaJceti dvaividhymuktm| tatra ca matijJAnaM vyAkhyAya samprati zrutajJAnaM vyAkhyAtukAmaH sUtramavatArayati 1. zabdAdyanusAriNI matireva shrutm| yanmAnasaM jJAnaM zabdasaMketAdyanusAreNa' jAyate, tat shrutmucyte| mati zrutayoranyonyAnugatayorapi kathaJcid bhedaH, yathAzabda Adi ke sahAre utpanna hone vAle matijJAna ko hI zrutajJAna kahA jAtA hai| jo mAnasajJAna zabda, saMketa Adi ke sahAre utpanna hotA hai, vaha zruta jJAna hai| 1. zabdAdayazca zrutajJAnasya sAdhanamiti 'dravyazratum' ucyte| 2. yatra matiH tatra zrutam, yatra zrutaM tatra matiriti / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 bhikSunyAyakarNikA mati aura zruta kA svarUpa paraspara anyonya anugata-anupraviSTa hai, phira bhI unameM kucha dRSTiyoM se bheda hai, jaise, nyA. pra.- indriyamanonibandhanaM jJAnaM matirityuktaM prAk / yadi matijJAnaM zabdasaMketAdikaM sAhAyyamavalambya jAyate tadA tadeva zrutajJAnaM kthyte| zrutajJAnaM mAnasaM jnyaanmsti| tacca zabda saMketAdikaM cAdAya utpdyte| matijJAnaM zrutajJAnaJca anyonyAnugatamasti tathApi tayormadhye asti kazcana bhedH| tad yathA(ka) mananaM matiH, zAbdaM shrutm| mati manana pradhAna hai aura zruta zabda prdhaan| matijJAnaM mananAtmakaM bhavati / atra mnnsyaivpraadhaanym| zrutajJAnaM zAbdaM bhavati / zabdAt jAyamAnaM zAbdam / atra zabdasyaiva prAdhAnyaM bhvti| (kha) mUkakalpA matiH, svamAtrapratyAyanaphalatvAt, amUka kalpaM-zrutam, svprprtyaayktvaat| mati se svagata bodha hotA hai isalie vaha mUkatulya hai| zruta sva aura para kA bodhaka hotA hai isalie vaha amUkatulya hai- vacanAtmaka hai| matijJAnena svagato bodho bhvti| indriyamanonimittakaM yadjJAnaM bhavati tattu kevalaM svasya kRte eva bhavati / ata eva mUkakalpA-tulyA mtirbhvti| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vibhAgaH 109 zrutajJAnaM tu svasyaparasya ca kRte bhvti| ataeva amUkatulyaM zrutajJAnamiti bodhyam / idaM jJAnaM vacanAtmakaM bhvti| (ga) matipUrvakaM zrutam, na tu matiH shrutpuurvikaa| zruta matipUrvaka hotA hai para mati zrutapUrvaka nahIM hotii| nyA. pra.- zrutajJAnaM matipUrvakaM bhavati kintu mati jJAnaM zrutapUrvakaM naiva bhvti| yaH kazcana yatkiJcit parijJAya paraM bodhayituM zabdaM prayukte, tadIyaH zabdaprayogo matijJAnAdeva jAyata iti taM zabdaM zrutvA parasya yo bodhaH sa tu matijJAnAt kriyamANazabdaprayogAdeveti spaSTaM zrutajJAnasya mtijnyaanpuurvktvm| matijJAnasya indriya manonimittakatvAt na zrutapUrvakatvamiti tayorbhedaH / (gha) vartamAnaviSayA mati:, trikAlaviSayaM zrutam / mati kA viSaya kevala vartamAna hai, zruta traikAlika matijJAnasya viSayaH kevalaM vartamAnakAlika eva / kintu zrutajJAnasya viSayasaukAlikaM vastu bhavati / atItAnAgatAdIn sarvAn viSayAn zabdadvArA vyaJjayituM zaknotyeva kshcn| (Da) valkasamA matiH, kaarnntvaat| zumbasamaM zrutam, ttkaarytvaat| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA mati chAla ke samAna hai, kyoMki vaha zrutajJAna kA kAraNa hai| zruta rajju ke samAna hai, kyoMki vaha matijJAna kA kArya hai| matijJAnaM valka samaM bhvti| valkaM valkalaM tvgityucyte| hindyAM tu chAla iti kathyate / matijJAnAt jAyate zrutajJAnamiti kAraNatvAt matijJAnaM vlklsmm| zrutajJAnaM tu zumbasamaM rajjutulyaM bhavati / yathA valkena rajjuH nirmIyate tathaiva matijJAnena zrutajJAnaM jaayte| ataH zrutajJAnaM tatkAryatvAt zumbasamamiti kthyte| Agamo'pi zrutajJAnameveti pratipAdayati sUtradvArA - tdaaptvcnaajjaatmaagmH| yathA-asti aatmaa| astyatra madhuraM jalam / Aptavacanam AgamaH, tattu upcaaraat| vastuvRttyA varNapadavAkyAtmakaM vacanaM paudgalikatvAd dravyazrutaM arthajJAnAtmakasya bhAvazrutasya sAdhanaM bhvti| Apta vacana se hone vAlA zrutajJAna Agama kahalAtA hai| jaise-AtmA hai| yahA~ mIThA pAnI hai| - upacAra se Aptavacana ko bhI Agama kahA jAtA hai| vastutaH varNa-pada-vAkyAtmaka vacana paudgalika hone ke 2. 1. vacanAditi mukhyatvena saMketAdayo'pi grAhyAH / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vibhAgaH kAraNa dravyazruta hai aura vaha arthajJAnAtmaka bhAvazruta kA sAdhana banatA hai| nyA. pra.- AptavacanAt jAtaM zrutajJAnam Agama iti kthyte| yathA-nAstyAtmA iti vadanti jar3avAdinaH / tadviparItaM vadati AsaH asti aatmaa| asmAdApto ktavacanAt Atmano'stitvaviSayakaM yad jJAnaM jAyate tadapi zrutajJAnam Agama iti kthyte| jalArthinaH puruSasya puro yadi Apta puruSaH kathayati yat atra madhuraM jalamastIti tadA AptapuruSasya prAmANyAt tasya jloplbdhirbhvtyev| upari AptavacanAt jAtasya jJAnasya (zrutarUpasya) nAma Agama iti kathitam, kintu AsavacanamevAgama iti prasiddhirapyastIti virodhaH spaSTa eveti zaMkAM nirAkurvan kathayati yat Aptavacane yaH khalu Agama zabdasya prayogaH kRtaH sa tu aupcaariko'sti| arthAt AptavacanAd jAyamAne zrutajJAne yad AgamatvaM vartate tat tadIye kAraNe Aptavacane samAropya Aptavacanamapi Agama shbdenocyte| tacca zrutajJAnaM dvividhaM bhavati-dravyazrutaM bhaavshrutnyc| tatra varNapadavAkyAtmakaM vacanaM paudgalikaM bhvti| paudgalikatvAccedaM drvyshrutm| idaM dravyazrutameva arthajJAnAtmakasya bhAvazrutasya sAdhanaM bhavati / anayA rItyA zrutajJAnasya dvaividhyaM sAdhUpapAditaM bhvti| upari Aptasya prasaMgaH smaayaatH| tatra kaH khalu AptaH iti pratipAdayituM sUtramupasthApayati Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 3. 4. yathArthavid yathArthavAdI cAptaH ' / vastu ke yathArtha svarUpa ko jAnane aura jJAna ke anurUpa hI usakA pratipAdana karane vAlA Apta kahalAtA hai| nyA. pra. yaH khalu vastuno yathArthasvarUpaM jAnAti yathAjJAnaM vadati ca sa eva AptaH / rAgAdivazAdapi nAnyathAvAdI yaH bhavati sa eva Ata iti viveka: / sa cAtaH katividha ityAha laukiko'laukikazca' / laukika: janakAdiH / lokottaraH tIrthaMkarAdiH / Ama ke do prakAra haiM- laukika aura lokottara / laukika Apta-pitA Adi / lokottara Apta-tIrthaMkara Adi / - bhikSunyAyakarNikA nyA. pra. Aso dviprakAra ko bhavati / laukika: alaukikazca / www.coom laukika Aptastu putraM prati janakaH pitA tathA AdinA pitAmahAdayo'pi bhavanti / alaukikazcAto lokottarapadenApyabhidhIyate / sa ca lokottara AptastIrthaMkaro bhavati, yazca mokSamArgopadeSTA bhavati / 1. Apyate samyagartho yasmAditi AsaH / 2. loke sAmAnyajane bhavo laukikaH / 3. mokSamArgopadeSTA lokottara iti / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthI vibhAgaH 5. caturthavibhAgasya prathamasUtre zabdAdayaH zrutajJAnasya sAdhanamityuktaM, tatra zabdo'rthapratipattihetuH kena prakAreNa bhavatIti pratipAdayati sUtradvArA sahajasAmarthyasamayAbhyAM zabdo'rthapratipattihetuH / sahajasAmarthyam - zabdasyArthapratipAdana zaktiH yogyatAnAmnI, samaya:-saMketaH, tAbhyAM zabdo'rthapratipattiheturbhavati, nAnyathA / sahajasamArthya aura saMketa ke dvArA 'zabda' arthapratipatti ( arthabodha ) kA hetu banatA hai / 113 sahaja sAmarthya - zabda kI artha- pratipAdanazakti yA yogyatA / samaya kA artha hai saMketa / ina donoM ke dvArA zabda artha-bodha kA hetu banatA hai, anyathA nahIM / - nyA. pra.. asyAyaM bhAva:- zabde'rthabodhikA zaktiH sahajA / sA eva zaktiH sahajasAmarthyamapi kthyte| tasyA evAparaM nAma yogyatA'pyasti / anayA yogyatayA zabda: arthaM pratipAdayati / yathA indriyANi svasvaviSayamarthamanAdikAlata eva prakAzayanti.. tathaiva zabdo'pi anAdikAlata evArthaM prakAzayan vartate / taduktaM zAbdakaiH indriyANAM svaviSayeSvanAdiryogyatA yathA / anAdirarthaiH zabdAnAM sambandho yogyatA tathA // vaiyAkaraNabhUSaNa zabde'rthapratipAdikA zaktistiSThati / ata eva zabda: zakta iti padenApyabhidhIyate / iyaM zabdaniSThAzaktiranAdi-kAlata eva zabde Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 bhikSunyAyakarNikA nihitA vartate / kintu yaM kaJcit zabdaM zrutvA yasya kasyApyarthasya bodho naiva jAyate / yadi syAdevaM tadA bahUpaplava: syAditi kasyArthasya bodhikA zaktiH kasmin zabde nihitA iti nirNetavyaM pUrvam / ayaM nirNaya eva shktigrhpdenaapyucyte| zabde yA arthabodhikA zaktistiSThati tasyA nirNAyakAH santi imezaktigrahaM vyAkaraNopamAnakozAptavAkyAt vyavahAratazca / vAkyasya zeSAt vivRte vadanti sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhaaH| nyAyasiddhAntamuktAvalI dhAtuprakRtipratyayAdInAM zaktigraho vyAkaraNAd bhvti| kasya dhAtoH kasmin arthe zaktiH, kasya pratyayasya ca ka: arthaH? asyAM jijJAsAyAM dhAtUnAM pratyayAnAJca zaktigrahaM vyAkaraNaM kArayati / yathA bhU.iti sattAyAm gamlugatau ityanena prakAreNa dhAtUnAM tathA aN iJ chAdInAM taddhitIyapratyayAnAm kaH khaluH arthaH, evameva kRtya kta-aNAdikRtpratyayAnAJcArthAH vyAkaraNenaiva jJAtuM shkynte| anena prakAreNa sutiGAdi-pratyayAnAmarthAn bodhayati vyAkaraNam / zaktigrAhakeSu upamAnamapi anyatamaM nimittmsti| upamAnaM saadRshym| sAdRzyadvArA'pi gRhyate zabdasya sNketH| yathAgosadRzo gavayaH ityukte sati gavayamajAnataH puruSasya gosadRze pazuvizeSe gavayapadasya zaktigrahobhavati / tataH samAyAte dRSTipathe tasmin pazau ayameva gavayazabdavAcya iti jAyate tasya bodhH| zaktigrAhakeSu kozo'pi bibharti mahattvapUrNa sthaanm| ekamarthaM Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vibhAgaH bodhayituM prastauti koza: naanaashbdaan| te ca zabdAH paryAya vAcino bhavanti / taizca paryAyavAcakaiH zabdaireka evArtho'vabudhyata iti kozadvArA saMketagrahasyeyaM paramparA prathitiM gtaa'sti| AptavAkyAdapi gRhyate zabdasya sNketH| Aptastu sa eva bhavati yo yathArthavid yathArthavAdI ca bhavet / rAgAdivazAdapi nAnyathA vAdI yaH sa evaaptH| etAdRzAdAsapuruSAt kRte saMketagrahe na kazcana visNvaadH| vyavahArastu zaktigrAhakeSu pramukhaM sthAnaM bibharti / vyavahArazabdenAtra gRhyate vRddhvyvhaarH| vRddhavyavahAreNaiva bAlakasya zaktigraho bhavati / yadA uttamavRddhaH arthAt jyeSTha puruSaH kaniSThaM puruSaM prati kathayati ghaTamAnayeti, tadA tenAnIte ghaTe pArzvastho bAlo nizcinoti ghaTakarmakamAnayanaM ghaTamAnayeti vaakysyaarthH| pazcAt ghaTa sthApaya paTamAnaya ityukte sati Agate paTe bAlasya ghaTapadasya ghaTe tathA paTapadasya paTe zaktigraho bhavati / evaM vRddhavyavahArato bAlasya bhavati shktigrhH| evaM vAkyazeSAt 'yadAnyA'oSadhayo mlAyante athaite modamAnAstiSThantIti vAkyazeSAt yava zabdasya dIrghazUke saMketagraho bhvti| evaM tat samAnArthakapadena tadarthakathane vivaraNAt ghaTapadasya kalaze shktigrhH| evaM yena puruSeNa tattadzabdAnAM tattadartheSu saMketo gRhItaH sa puruSo gRhItasaMketake tasmin zabde zrutipathamupagate sati avagacchati taM sNketitmrthm| yazca puruSo'gRhItasaMketa: athavA saMketaM gRhItvApi vismRtasaMketo'sti tasya naiva jAyate Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 bhikSunyAyakarNikA bodhaH kdaapi| anena prakAreNedaM vaktuM zakyate yat zabde'rtha bodhikA zaktiH sahajA vrtte| sA eva zaktiH saMketadvArA yadA gRhItA bhavati tadA tam zabdaM zrutvA tadarthabodho jaayte| idAnImidaM vicAryate yat zabdAdarthabodho jAyata ityatra na kazcana visaMvAda:, kintu zabdAdavagato'rthaH kadAcit yathArthatvaM bhajate kadAciccAyathArthatvam / tacca kathamiti zaMkAmapAkartuM sUtrayati 6. arthaprakAzakatvamasya svAbhAvikaM pradIpavat, yathArthatvama - yathArthatvaJca vktRgunndossaanusaari|| zabda meM pradIpa kI taraha artha prakAzakatva svAbhAvika hai, para usakI yathArthatA aura ayathArthatA vaktA ke guNa aura doSa ke anusAra hai| nyA. pra.- pradIpo'rthAn prakAzayati / idaM tasya svAbhAvikaM kAryam asti, tathaiva arthaprakAzakatvaM-bodhakatvaM zabdasyApi svAbhAvikaM kAryamasti, kintu arthe yA yathArthatA ayathArthatA vA AyAti sA tu vaktu : guNadoSAbhyAmeva jaayte| vaktari guNazcet arthasya yathArthatA, doSe sati ayathArthatA bhavatIti bodhym| vaktari guNapratItistasya samyagdarzitvena satyavakRtvAdiguNena ca zakyate jJAtum / yadA vaktA evaM guNagaNAlaMkRto na bhavati tadAsAvayathArthajJAnamevotpAdayiSyatIti na sNshyH| samprati jainadarzanasya mukhyaM tatvam anekAntavAdaM syAdvAdaM ca vyAkhyAtukAmaH sUtramavatArayati Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vibhAgaH 117 7. arpaNAnarpaNAbhyAmanekAntAtmakArthapratipAdanapaddhatiH syaadvaadH| ekatra vastuni virodhyavirodhinAmanekadharmANAM svIkAraH anekAntaH / tadAtmakasya arthasya ekasmin samaye ekasya dharmasya arpaNayA zeSANAJcAnarpaNayA pratipAdakaM vacaH, syAyuktatvAt syAdvAdaH kthyte| nAyamekatra nAnAviruddhadharmapratipAdakaH, kintu apekSAbhedena tadvirodhaparihAraka: smsti| arpaNA (mukhya dharma kI apekSA) aura anarpaNA (gauNa dharma kI upekSA) ke dvArA anekAntAtmaka (ananta dharmAtmaka) vastu ke pratipAdana kI paddhati ko syAdvAda kahA jAtA hai| virodhI aura avirodhI aneka dharmoM ke svIkAra ko anekAnta kahA jAtA hai| eka samaya meM eka dharma kI arpaNA aura zeSa dharmoM kI anarpaNA ke dvArA anekAntAtmaka vastu kA pratipAdana karane vAlA vacana 'syAt' zabda se yukta hone ke kAraNa syAdvAda kahalAtA hai| 1. apekSAnapekSAbhyAm, vivakSAvivakSAbhyAm, prdhaangaunnbhaavaabhyaam| 2. anekAntavAdo vastuni sarvadharmANAM saMgrAhakaH, syAdvAdazca apekSAbhedena virodhamapasArya teSAM pratipAdaka itynyorbhedH| yathA-vastu nityaJca anityaJca iti anekAntaH, dravyApekSayA nityam, paryAyApekSayA ca anityamiti syAdvAdaH / amukasmin vastuni amuko dharmaH amukApekSayA iti zeSadharmAn gauNIkRtya abhedavRttyApannasya ekasya dharmasya kathaJcin mukhyatApratipAdanaM syAdvAdasya phlm| tena nAnekAntavAdo vastusvarUpapratipAdane syaadvaadnirpekssH| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 bhikSunyAyakarNikA syAdvAda eka vastu meM aneka virodhI dharmoM kA pratipAdaka nahIM hai kintu apekSAbheda se virodha kA parihAraka hai| nyA. pra.- pratyekaM vastu anantadharmAtmakamiti anekaantvaadsiddhaantH| yadyapi vastUnAmanekadharmAtmakatvamanyadarzaneSvapi abhimataM tathApi parasparaM --virodhino'virodhinazcAnekadharmA ekasminneva vastuni tiSThantIti anekaantsiddhaantH| anayA rItyA pratyekaM vastu virodhidharmANAmavirodhi adhikaraNamiti anekAntavAdasya maulikaM svruupm| tatra ca sarve dharmAH sahaiva vaktuM na zakyante iti arpaNAnarpaNAbhyAM vivakSAvivakSAbhyAmarthAt ekasya dharmasya pradhAnatvena vivakSAyAM tathA zeSadharmANAmanarpaNayA pradhAnatvena anavivakSayA pratipAdanaM karoti syAdvAdaH / syAt zabdayuktatvAccAAyaM vAdaH syAdvAda iti kthyte| syAdvAdaH ekasmin vastuni anekavirodhidharmANAM pratipAdanaM na karoti kintu apekSAbhedena virodhaM prihrti| yasmin samaye yasya dharmasya vivakSA bhavati sa dharmastadA prAdhAnyaM bhajate zeSadharmAstu tatra vartamAnA api aprAdhAnyameva bhajante iti pratipAdayati syaadvaadH| anena prakAreNedaM sidhyati yat anekAntavAdaH siddhAnto'sti syAdvAdazca tasya vyaakhyaataasti| syAdvAdasya vacanapraNAlI kIdRzI katidhA ca seti vaktu mupkrmte| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthI vibhAgaH 8. vidhiniSedhavikalpaiH so'nekabhaGgaH / aneke bhaGgAH - vikalpAH - vacanaprakArA vA yasya, sa syAdvAda : ' anekabhaGgo bhavati / 119 vidhi aura niSedha kI kalpanA se syAdvAda ke aneka bhaMga hote haiM / syAdvAda ke aneka bhaMga - vikalpa yA vacanaprakAra hote haiM, isalie use anekabhaMga vAlA kahA jAtA hai / nyA. pra. - vidhi- astitvam niSedho nAstitvam / anayorvidhiniSedhayorbhaGgaiH vikalpaiH arthAt vacanaprakAraiH sa syAdvAda: anekabhaGgo bhavati / aneke bhaGgA vikalpA vacanaprakArA yasya sa syAdvAdo'nekavacanaprakAro bhavati / arthAt anekavacana prakAraiH syAdvAdo'nekAntavAdaM vyAkhyAti / ayamatra sArAMza :- pratyekaM darzanaM svakIyadRSTyA jagato vivecanaM karoti / pariNAmasvarUpamatrAneke vAdAH prathitiM gatAH santi / teSu advaitavAdaH dvaitavAdaH satkAryavAdaprabhRtayaH santi prasiddhAH / asmin prasaMge jainadarzanam anekAntavAdasaraNyA karoti vivecanaM jagata: / anekAnta: siddhAnto'sti / syAdvAdazca tannirUpaNapaddhatirasti / etaddarzanAnusAraM pratyekaM vastu anantadharmAtmakaM bhavati / aneke antAH dharmAH yatra so'nekAntaH / ekasmin vastuni anekeSAM virodhyavirodhidharmANAmastitvasvIkaraNa1. kathaJcidvAdaH, apekSAvAda iti nAmAntarANi / abhedavivakSayA yaugapadyena akhaNDavastupratipAdakatvAd asau sakalAdeza: pramANavAkyaJcApi kathyate / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhikSunyAyakarNikA mnekaantH| syAdavAdazca vibhinnAmapekSAmavalambya vastugatAnAmanekeSAM dharmANAM pratipAdanaM karoti / asya vAstavikI sthiti: vastunaH sadasadAtmakabhAvamAdAyaiva bhvti| pratyekaM vastuno bhavati ekaM svakIyamasAdhAraNaM rUpaM yad svakIyadravyakSetrakAlabhAvopari AdhRtaM bhavati / pratyekaM vastu -svadravyakSetrakAlabhAvai: astitvasampannaM bhvti| tadeva vastu parakIyadravyakSetrakAlabhAvairnAstitvasampannaM bhavati / yadi svarUpacatuSTayavat pararUpacatuSTa yenApi vastunaH sadpatvaM svIkRtaM syAt tadA svasmin parasmin ca na kazcana bhedaH sthAsyati / pariNAmataH sarvaM vastu sarvAtmakaM bhaviSyati / anenaiva prakAreNa pararUpacatuSTayavat svarUpacatuSTayenApi vastuno'sadrUpatvaM yadi abhimataM syAt tadA vastuno'bhAvAtmakatvameva syAt / ato lokapratItisiddhavyavasthA sampAdayituM pratyekaM vastunaH svarUpeNa satvaM pararUpeNa cAsatvaM sviikrnniiym| syAdvAdaH ityasmin pade padadvayamasti / syAt ityekaM padaM vAda ityaparaM pdm| tatra syAt iti tiGantapratirUpakam avyayapadam / atrAsyArtho'sti kathaJciditi / vAdapadasya artho'sti kthnm| yatra syAdasti ghaTaH ityucyate tatra yadi astinA ghaTasya kevalamastitvameva pratipAdayituM kAmyate tadA syAt padaM tanivArayati / tat tu kathayati yat ghaTe kevalam astitvameva nAsti apitu paradravyakSetrakAlabhAvadRSTyA tatra nAstitvamapyasti / atra astitvasya syAnnAma arpaNA, kintu atra nAstitvamapi vartata evApradhAnarUpeNa / evameva nityatvam, Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vibhAgaH 121 anityatvam, ekatvam, anekatvam, satvam asatvam, ityevaM rUpeNa parasparaM virodhino dharmA ekasminneva vastuni tiSThanti / tasmAdane kAntavAdAnusAra midaMzakyate vaktuM yad anekAntavAdAnusAraM pratyekaM vastu virodhidharmANAm avirodhi adhikaraNaM bhvtiiti| ekasminneva vastuni apekSAbuddhayA parasparaM virodhino dharmA guNapradhAnabhAvAbhyAM tisstthnti| yadA ekasya dharmasya prAdhAnyaM vivakSyate tadA'nye dharmAstatra gauNarUpeNa (aprAdhAnyena) tisstthnti| aSTamasUtre kathitaM yat vidhiniSedhairvacanaprakAraiH syAdvAdaH anekabhaGgo bhvti| tAni ca vidhiniSedhavAkyAni kathaM kIdRzAni ca bhavantIti pratipAdayituM sUtrayati 9. yathA syAdastyeva, syAnAstyeva, syaadvktvymeveti| syAt zabdo'nekAntavAcakaH / svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA sarvatrAstitvam, paradravyakSetrAdyapekSayA nAstitvam, yugapadubhayadharmApekSayA caa'vktvytvmiti| vastunaH pratidharmamete trayo bhagA yojyAH / saMyogajAzcatvAro'nye'pIti' - 1. (ka) kramato vidhinissedhklpnyaa| (kha) vidhikalpanayA yugpdvidhinissedhklpnyaa| (ga) niSedhakalpanayA, yugpdvidhinissedhklpnyaa| (gha) kramazo vidhiniSedhakalpanayA, yugdvidhinissedhklpnyaa| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 bhikSunyAyakarNikA 1. syAdastyeva syaanaastyev| 2. syAdastyeva syaadvktvymev| 3. syAnAstyeva syaadvktvymev| 4. syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameva / sarveSAM yogena saptabhagI jaayte| syAdvAda ke mukhyataH tIna bhaMga haiM, jaise : 1. syAt asti ev| 2. syAt nAsti ev| 3. syAt avaktavya ev| yahA~ syAt zabda anekAnta kA vAcaka hai| sva dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se padArtha meM astitva hotA hai| para dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se padArtha meM nAstitva hotA hai| eka sAtha astitva aura nAstitva donoM dharmoM kI apekSA karane para padArtha meM avaktavyatva hotA hai| ye tInoM bhaMga vastu ke pratyeka dharma ke sAtha jor3ane caahie| ina tInoM ke saMyoga se cAra bhaMga aura banate haiM :1. syAt asti eva-syAt nAsti ev| 2. syAt asti eva-syAt avaktavya ev| 3. syAt nAsti eva-syAt avaktavya ev| 4. syAt asti eva-syAt nAsti ev| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vibhAgaH 123 syAt avaktavya ev| sabako milAne se saptabhagI hotI hai| nyA. pra.- syAdvAdasya mukhyatastrayo bhaGgA bhavanti / yathA1. syAdastyeva, 2. syAnnAstyeva, 3. syAdavaktavya eva atra syAt shbdo'nekaantvaacko'sti| ayaM kathayati yat pratyekaM vastuni aneke dharmAH santi / tatra svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA pratyekaM vastu no'stitvaM sarvatraiva vartate / paradravyakSetrakAlabhAvApekSayA tatra nAstitvamapi vrtte| yatra syAdastyeva ghaTaH ityucyate tatra sarvatra astitvaM pradhAnaM bhvti| nAstitvaJcApradhAnaM bhvti| evameva yadA syAnnAstyeva ghaTa: ityucyate tatra nAstitvameva prAdhAnyaM bhajate, astitvaJca tatra gaunntaamupyaati| yadA ubhayoH sahArpitatvaM kAmyate arthAt ubhayoH prAdhAnyaM sahaiva syAditi kAmyate, tadA ubhayoH sahaiva prAdhAnyamasaMbhavamiti matvA tatra avaktavyatvaM bhvti| ata eva tatra procyate syAdavaktavya eva ghaTaH / ime traya eva bhaGgAH santi mukhyaaH| vastunaH pratyekaM dharmeNa saha ime trayo yojanIyAH snti| yathoparyuktodAharaNe astinA saha yojitA ime trayo bhnggaaH| evameva nAstitvalaghutvamahatvAdibhiH saha ete trayo bhaGgAH yojniiyaaH| eSAM trayANAM bhaGgAnAM saMyogena niSpannAzcatvAro'nye'pi bhaGgA bhavanti / tadyathA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 bhikSunyAyakarNikA yadA astitvanAstitvayoH vidhiniSedhayoH kramazaH prAdhAnyaM kAmyate tadA syAdastinAsti ghaTaH iti bhaGgo bhavati / yadA vidhikalpanayA saha yugapat vidhiniSedhayoH (avaktavyatvasya) prAdhAnyaM kAmyate tadA syAdasti cAvaktavyazca ghaTa: iti bhaGgo nisspdyte| yadA ca niSedhasya prAdhAnyakAmanayA saha yugapat vidhiniSedhayoH (avaktavyatvasya) prAdhAnyaM vAJchitaM bhavati tadA syAnnAsti cAvaktavyazceti bhaGgaH bhvti| evameva kramazo vidhiniSedhaprAdhAnyakAmanayA saha yugapat vidhiniSedhayoH prAdhAnyakAmanA yadA bhavati tadA syAdasti nAsti cAvaktavyazceti bhaGgaH smpdyte| uparyukta vivecanena saptAnAM bhaGgAnAM kramaH evaM niSpadyate syAdasti ghaTa:-atrAstitvasya prAdhAnyaM nAstitvasya caapraadhaanym| syAnnAsti ghaTa:-atra nAstitvasya prAdhAnyaM tathA astitvasyAprAdhAnyaM bhavatIti bodhym| syAdasti nAsti ca ghaTa:-kramArpito'yaM bhnggH| asmin bhaGge kramazaH satvam pradhAnaM tathA asatvaM ca pradhAnaM bhavati / kayAcidapekSayA ghaTasyAstitvaM tathA kayAcidapekSayA ghaTa syanAstitvaJca pradhAnatAmupayAtIti kramArpito'yaM pakSo bhavati saadhiiyaan| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vibhAgaH 125 syAdavaktavyo ghaTa:-ayaM bhaGgastasyAmavasthAyAM niSpadyate yadA sahaiva kAmanA bhavati astitvanAstitvayoH praadhaanysy| kintu virodhidharmadvayaM sahaiva prAdhAnyaM yAyAditi tu vaktumapyazakyamiti bhavati avaktavyo ghaTa iti| prathamadvitIyatRtIyabhaGgaiH saha yojayitvA imaM bhaGgamanye trayo bhaGgA nisspdynte| tadyathAsyAdasticAvakta vyazca ghaTa :-asmin bhaGga sattAsahitasya avaktavyatvasya prAdhAnyaM bhavati / amukavastunaH sattA asti kintu sA avaktavyAsti iti rItyA sattAyA avaktavyatvasya ca prAdhAnyaM pratIyata evAsmin bhngge| syAnnAsti cAvaktavyazca ghaTa:-atra nAstitvasahitasya avakta vyatvasya praadhaanym| amuka vastu no nAstitvamasti, kintu avaktavyaM taditi bhaGgasyAsya svarUpaM susthiraM bhvti| syAdasti nAsti cAvaktavyazca ghaTa:-asmin bhane sattAyA asattAyA avaktavyatvasya ca prAdhAnyaM vartate / vastu kayAcidapekSayA asti kayAcidapekSayA ca nAsti idaM tathyam avktvymsti| anayA rItyA trayANAmapi prAdhAnyamatirohitamiti asyApi bhaGgasya aucityaM surakSitaM tisstthti| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA prathamavibhAgasya dazame sUtre pramANasya lakSaNaM kRtamasti / tena pratIyate yathArthajJAnamevapramANAm, kintu yadi pramANaM (jJAnam) AvaraNAcchAditaM bhavati tadA tanna bhavati arthaprakAzakamiti AvaraNavilayasya vartate mahatI Avazyakateti vaktumupakramate10. pramANaM svAvaraNavilayayogyatayA prtiniytaarthprkaashi| pramANa apanI AvaraNa aura vilayajanita yogyatA se pratiniyata artha kA prakAzaka hotA hai / 126 nyA. pra. pramANaM svasya upari samAgatamAvaraNaM vilInaM kRtvA arthaprakAzanayogyatAmAsAdyapratiniyatam arthaM prakAzayati / yAvannApAkaraNaM syAdAvaraNasya tAvannaiva prakAzo bhavitumarhati padArthasya / ataH pramANAdAvaraNApasAraNe sati tattadpramANairniyatArthasya prakAzanaM bhavatIti prasiddham / arthaprakAzanavidhayA pramANasya dvaividhyamiti vaktu kAmaH sUtra mAracayati 11. svArthaM parArthaJca / avadhimanaH paryAyakevalAni matizca vAgasambaddhatvAt svArtham svasaMvedyam / zrutaM parArthaJcApi / zabdonmukhaM zabdAjjAtaM vA svArtham, parapratyAyanAya vAgabhinibaddhaM praarthm| pramANa svArtha aura parArtha donoM prakAra kA hotA hai / avadhi, mana: paryAya, kevala aura mati- ye cAroM jJAna vacana se saMbaddha Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vibhAgaH 127 na hone ke kAraNa svArtha-svasaMvedya hote haiN| zrutajJAna svArtha aura parArtha donoM hotA hai| . vaha jaba zabdonmukha aura zabda se utpanna hotA hai taba svArtha tathA dUsaroM ko pratIti karAne ke lie vacananibaddha hotA hai taba vaha parArtha hotA hai| nyA. pra.- pramANaM dvividhaM bhavati-svArtha praarthnyc| eSu avadhijJAnaM manaHparyAya jJAnaM, kevalajJAnaM, matijJAnaJceti catvAri jJAnAni vAcA sambaddhAni na bhvnti| vAgasambaddhatvAdeva etat jJAnacatuSTayaM svArtham arthAt svasaMvedyam-svayaM jJeyaM bhavati / anubhavitA janaH svayamanubhavati etat jJAnacatuSTa yajanyaM prakAzam / ataH svArthametaccatuSTayaM jnyaanm| zrutajJAnaM tu svArthaM parArthaJceti dvividhaM bhvti| zabdaM zrutvA tato jJAnaM bodho vA svasya kRte bhavatIti svArthaM tducyte| parasya janasya pratyAyanAya bo dhAya jJAnaM yadA vAgabhinibadhyate = vAcA prakAzyate tadA tat jJAnaM praarthmityucyte| adhunA parArthajJAnasya sadvAda iti nAmAntaramiti pratipAdayitukAmaH samupakramate 12. yat parArthaM tannayavAkyAparaparyAyaH sadvAda' ev| akhaNDavastuna ekadharmaprakAzanaparo vAdaH sadvAdaH / ekasmin 1. ayaM bhedaprAdhAnyAd bhedopacArAd vA krameNa vastudharmAn pratipAdayati, na tu ekasmin samaye anekAn ityasau vikalAdezo'pi kthyte| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 bhikSunyAyakarNikA samaye ekasyaiva dharmasya pratipAdayituM zakyatvAt, vastutaH sadvAda eva parArthaM bhvti| pramANavAkyaM' parArtham, tattu abhedaprAdhAnyAd abhedopacArAd vaa| jo jJAna parArtha hotA hai use sadvAda kahate haiN| usakA dUsarA nAma nayavAkya hai| akhaNDa vastu ke eka dharma kA prakAzana karane vAlA vAda sadvAda hai| eka samaya meM eka hI dharma kA pratipAdana kiyA jA sakatA hai isalie vAstava meM sadvAda hI parArtha hotA hai / pramANavAkya (syAdvAda) ko parArtha mAnA gayA hai, para vaha abheda kI pradhAnatA yA abhedopacAra se mAnA gayA hai| nyA. pra.- yadjJAnaM parArthaM bhavati tasyApara paryAyo nyvaakymsti| nayavAkyameva sadvAdaH kathyate / akhaNDavastu naH eka sya dharmasya prakAzako vAdaH sdvaado'sti| ekasmin samaye eka eva dharmaH prakAzayituM shkyte| ataH sadvAda eva vastutaH parArtho bhavati / pramANavAkyaM 1. akhaNDavastunaH pratipAdakaM vAkyaM prmaannvaakym| 2. akhaNDavastunaH eko dharmaH zeSairazeSairapi taddhamaiH abhedavRttimApana eva tat pratipAdayati / jJAnaM yathA ekasmin samaye anekAn dharmAn jAnAti, tathA naikaH kazcit zabdaH yaH khalvekasmin samaye anekAn dharmAn prtipaadyediti| pramANavAkyaM yad akhaNDaM vastu pratipAdayati, tat mukhygaunnbhaavenaiv| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vibhAgaH 129 parArthamiti yaducyate tattu abhedasya prAdhAnyAt abhedopacArAd vA bhavatIti vijJeyam / idamatrAsya spaSTIkaraNamvAkyaM dvividhaM-nayavAkyaM prmaannvaakynyc| nayavAkyameva sadvAda pdenaapybhidhiiyte| vastu bhavati anekdhrmaatmkm| tatra akhaNDavastuna ekasya dharmasya prakAzanaM karoti sadvAdo nayavAkyaM vA / vastu anantadharmAtmakaM bhavati / anantadharmapadena astitvaM nAstitvaM cetyAdayo dharmA gRhynte| ime sarve dharmAH kAla dvArA ekasmin dharmiNi abhedavRttyA abhedopacArAd vA tiSThanti / abhedavRtteH tAtparyamidaM yat yadA vastunaH pratipAdanaM dravyadRSTyA kriyate tadA paryAyasya gauNatvaM bhavati dravyasya ca prAdhAnyaM bhvti| dravyasya prAdhAnye tu tasmin dravye yAvanto dharmAstiSThanti te kAlAdidvArA abhedavRtyA tiSThanti / yaH kAlo'stitvasya sa eva kAlo'nyeSAmapi dharmANAM bhavati / asyAM sthitau yadA astitvasya kathanaM kriyate tadA astinA abhinnAnAM sarveSAmevadharmANAM pratipAdanaM bhavati / idaM pratipAdanam abhedavRtyA prtipaadnmityucyte| yadA dravyatvaM guNIbhAvaM bhajate tadA paryAyasya prAdhAnyaM bhavati / paryAyANAM ca nAnAtvaM khyaatmev| tasmin samaye kAlAdidvArA bhinnaparyAyeSu (guNeSu vA) abhedopacAraH kriyte| idamatrAvadheyaM yat kAlAdidvArA abhedavRttirdravyArthikanaye bhvti| asyedaM kAraNaM yat tatra dravyasya ekatvAt tadAzrayA dharmAH kAlAdidvArA abhinnA maanynte| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 bhikSunyAyakarNikA paryAyArthika naye tu yadA paryAyANAM nAnAtvaM tadA tatra abhedaH kathamapi bhavituM nAhatIti asmin pakSe abhedopacAro bhvti| anena prakAreNAnantadharmAtmakasya vastuno yaugapadyena pratipAdakaM vAkyaM sakalAdeza ityucyte| anayA rItyA pramANavAkyaM dravyArthikanayadRSTyA abhedavRttyA abhedopacArAd vA anantadharmAtmakavastunaH pratipAdakaM bhavati / etAdRzapratipAdanaM sakalAdeza ityapi ucyte| anantadharmAtmakavastuna ekaM dharma yo gRhNAti sa naya ityucyte| ekaikasya dharmasya grahaNe tu bhedasyaiva prAdhAnyaM ttr| evaJca tatra bhedaprAdhAnyAd athavA bhedopacArAd vA padArthAnAM pratipAdanaM bhavati / bhedopacArasyAtra kAvazyakateti zrUyatAm-kAlAdidvArA yadA sarve dharmAH abhinnA bhavanti tadA teSAM pRthak -pRthak kathanaM kena prakAreNa jAyeta? ataeva tatrAbhede'pi bhedasyopacAraH kriyate / anena prakAreNa nayadRSTyA vastu vivecanaM vikalarUpeNa bhvti| pramANadRSTyA tu sakalarUpeNeti pramANadRSTiH sakalAdezo nayadRSTistu vikalAdeza iti vivekH| anena prakAreNa sadvAdo nayadRSTiA bhedaM pradhAnaM kRtvA athavA bhedasyopacAraM vA kRtvA vastuno dharmasya pratipAdanaM kroti| kintu ekasmin kSaNe'nekadharmAn na pratipAdayatIti pakSo'yaM vikalAdeza ityapi kthyte| iti zrutasvarUpanirNayAtmakazcaturtho vibhaagH| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH pramANanayairadhigamaH ityuktyanusAram padArthAvagame pramANena saha nayasyApi vartate smupyogH| pramANena gRhItasyAnantadharmAtmakasya vastuno vivakSitadharmasya grahaNaM tathA anyadharmANAM nirAkaraNaM na kurvANo vicAro nyH| pramANaM yatra sampUrNa vastu gRhNAti tatra nayastu vastunaH aMzameva gRhnnaati| ataeva pramANaM sakalAdezi nayazca vikalAdezI kthyte| sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezazca nayAdhInaH iti sarvArthasiddheruktirapi idameva tathyaM prakaTayati / jainadarzanAnusAraM pratyekaM vastu sAmAnyavizeSAtmakaM bhvti| sAmAnyavizeSAtmakasya tAtparyamidaM yat pratyekaM vastu bhedAbhedAtmakaM bhvti| abhedaH sAmAnyaM bhedazca vishessH| pramANamabhedagrAhi cet nayo vizeSagrAhI bhavati / anenaprakAreNa vaktuM zakyate yat pramANaM nayasyakRte padArthAn smupsthaapyti| nayazca tatra aMzaM vivecayati / rItyAnayA nyprmaannyorupjiivyopjiivkbhaavsmbndhH| pramANamupajIvayatIti upajIvyaM cet nayaH Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 bhikSunyAyakarNikA upajIvatIti upajIvaka iti spaSTaM bhvti| etat sarvamabhipretya nayaM vyAcikhyAsurAcAryo nayaM lakSayan sUtrayatianirAkRtetarAMzo vastvaMzagrAhI pratipatturabhiprAyo nyH'| anantadharmAtmakasya vastuno vivakSitamaMzaM gRhNan, itarAMzAn anirAkurvaMzca jJAturabhiprAya: nayaH / pramANasya viSayaH akhaNDaM vastu, nayasya ca tadekadezaH, tato nAyaM pramANamapramANaM ca, kintu pramANAMzaH, yathA-zarIraikadezo na zarIraM nApyazarIram, kintu zarIrAMzaH / vastu ke anya aMzo kA nirAkaraNa na karane vAle tathA usake eka aMza kA grahaNa karane vAle jJAtA ke abhiprAya ko naya kahA jAtA hai| __ ananta dharmAtmaka vastu ke vivakSita aMza kA grahaNa tathA zeSa aMzoM kA nirAkaraNa na karane vAle pratipAdaka kA abhiprAya naya kahalAtA hai| pramANa kA viSaya hai akhaNDa vastu aura naya kA viSaya hai usakA eka aNsh| isa dRSTi se naya na pramANa hai aura na apramANa, kintu pramANAMza hai, jaise- zarIra kA eka avayava na zarIra hai aura na azarIra, kintu zarIrAMza hotA hai| nyA. pra.- vastu bhavati anantadharmAtmakam / tatra pramANe gRhItasya vastunaH ekAMzaM yat grAhayati gRhNAti vA sa pratipattuH 1. asau sadekAnto'pi kthyte| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAga: 133 boddhaH abhiprAyavizeSo nyH| nIyate jJAyate yena sa nyH| pramANaM samagrabhAvena vastu jaanaati| vastunoM'zavibhAjanaM na tadIyaM lakSyaM kintu nayastu vastunaH aMzameva gRhNAtina aMzagrahaNakAle nayaH aMzaM gRhNannapi vastunaH itareSAm aMzAnAM nirAkaraNaM na karoti / ataevoktaM mUle - anirAkRtetarAMza: na nirAkRto nAsvIkRtaH itarAMzo yena sa nyH| itarAMzaM svIkurvan vastunaH aMzagrAhaka eva nayaH / ayaM ghaTaH' ityukte sati rUparasagandhAdiviziSTo'khaNDo ghaTo gRhyate prmaannen| asmin pramANa gRhIte'rthe aMzavibhAjanaM kRtvA rUpavAn ghaTaH sparzavAn ghaTaH ityevaM rUpeNa nayaH aMzaM gRhnnaati| pramANaM nayazcetyubhAvapi jJAnAtmakAveva / yadA jJAturdRSTiH sakala grahaNasya bhavati tadA tadIyaM jJAnaM pramANamiti kthyte| yadA ca pramANena gRhItasya vastunaH khaNDaza: grahaNasya icchA bhavati tadA aMzagrAhI pratipatturabhiprAyo nayo bhvti| anena prakAreNa pramANajJAnaM nayotpatteH bhUmikAM racayatIti zakyate vktum| uparyuktavivecanenedaM spaSTaM bhavati yat pramANasya viSayaH akhaNDaM vastu bhavati nayasya ca tdekdeshH| asyAM sthitau nayaH pramANamapramANaM veti vicAre nAyaM pramANam apramANaM vA kintu pramANAMza eva, yathA zarIrasya ekadezo na zarIramnApyazarIram kintu zarIrAMza eva / tathaivAtrApi bodhym| atraivamAzakyate yat yadA nayo na pramANaM tadAsau apramANaM kathaM na? atraivaM samAdhIyate yat abhAvajJAne pratiyogijJAnaM kAraNaM bhavati ato'pramANajJAne pratiyoginaH prmaannsy| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 2. bhikSunyAyakarNikA jJAnamAvazyakam / tacca jJAnaM nAtra jAtamiti nAyamapramANamapi kintu pramANAMza eva / idamatra vicAryate yat ayaM ghaTaH iti jJAne rUpavAn ghaTaH, rasavAn ghaTaH ityAdi yat nayasyodAharaNarUpeNa prastUyate tat sAdhu asAdhu vA ? vicAre'smin idameva vaktuM zakyate yat rUpavAn ghaTaH sparzavAn ghaTaH ityevaM rUpeNa yad jJAnaM jAyate tadapi pramANameva / yatohi atrApi rUparasAdiviziSTasya ghaTasya samagrasyaiva jJAnaM jAyate na tu tadIyaM rUpaM raso vA pratIyate kevalam / ata etAdRzo jJAnAkAraH syAt yena nayasya bhAnaM spaSTarUpeNa sampadyeta / ataH pramANena gRhIte ghaTe rUpaM pazyAmi, zItasparzamanubhavAmi, surabhigandhaM jighrAmi ityevaM rUpeNa yadi jAyate jJAnaM tadA zakyate vaktuM kathaJcit tatra nayasya lakSyamidamiti / pramANasya kAryamekadezadvArA samagronmukhaM bhavati kintu nayastu samagraM vastu vibhajya aMzavizeSameva gRhNAti / ataeva pramANaM sakalAdezi nayazca vikalAdezI ceti prasiddhiH / pramANaM cakSuH dvArA rUpaM pazyadapi samagraM ghaTaM viSayaM karoti / nayastu ghaTasya vizleSaNaM kRtvA tadIyarUpAdyaMzAn jJAtuM pravartate / ayameva nayapramANayorvibhedaH / idAnIM nayabhedaM karttumupakramate - dravyArthikaH paryAyArthikazca / prAdhAnyena abhedagrAhI dravyArthikaH bhedagrAhI ca paryAyArthikaH / yAvanto vicAramArgAstAvanto nayA iti nayAnAmAnantye'pi vargIkaraNatastadddvaividhyam / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH 135 naya ke do bheda haiM- dravyArthika aura pryaayaarthik| pradhAnarUpa se abhedagrAhI naya ko dravyArthika aura bhedagrAhI naya ko paryAyArthika kahA jAtA hai| jitane vicAra mArga ho sakate haiM, utane hI naya haiM, isa. dRSTi se naya ananta haiM phira bhI unakA vargIkaraNa karane para ve saba dravyArthika aura paryAyArthika meM samAhita ho jAte haiN| nyA. pra.- pradhAnatayA nayasya dvaubhedau - dravyArthika: pryaayaarthikshc| asya spaSTIkaraNaM tu itthaM bodhyam - pratipatturabhiprAyo nayaH ityuktaM prAk / tatrAbhiprAyANAmanantatve'pi tatra vibhAgadvayaM bhavati - ekastu abhedgraahko'bhipraayH| aparazca bhedgraahko'bhipraayH| vastu svarUpataH abhinnamakhaNDamekaM ca bhvti| tadeva vastu svakIya guNaparyAyadvArA vibhinnarUpeNa gRhyte| rUpavAn ghaTa: sthUlo ghaTaH ityAdirUpeNa tadIyaM grahaNaM prsiddhmev| tatra abhedagrAhiNI dRSTi : dravyadRSTiH tathA bhedagrAhiNI dRSTi : paryAyadRSTi : kthyte| tatra pradhAnarUpeNa abhedagrAhI nayaH dravyArthikanayaH kathyate / evameva prAdhAnyena bhedagrAhI nayaH paryAyArthikanaya iti vyvhaarH| vicAramArgo'nantaH / asyAM sthitau yAvanto vicAramArgAH tAvanto nayA bhavituM shknuvnti| evaJca nayAnAmAnantyaM vaktuM zakyate tathApi vargIkaraNataH sarve'pi dravyArthikaparyAyArthikanayayoreva samAhitAH bhvnti| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 bhikSunyAyakarNikA 4. idAnIM dravyArthikaM nayaM vibhajan sUtrayati - 3. naigamaH saMgraho vyavahArazceti tridhA drvyaarthikH| dravyArthika naya ke tIna prakAra haiM :- 1. naigama, 2. saMgraha, 3. vyvhaar| nyA. pra.- naigamaH saMgraha: vyavahArazceti triprakArako dravyArthika nyH| samprati naigamaM lakSayati sUtradvArA - bhedAbhedagrAhI naigmH| abheda: sAmAnyam-dravyaM dharmI vaa| bhedaH vizeSa:- paryAyo dharmo vaa| etadubhayagrAhI abhiprAyo naigmH| sAmAnyavizeSayornAsti sarvathA bhedaH, yathA-nirvizeSaM na sAmAnyam, vizeSo'pi na tat vinA / / / kevalaM tayoH prAdhAnyA'prAdhAnyena nirUpaNaM bhavatIti vicArAya asya vRttiH, yathA-sukhI jIvaH, jIve sukhm| bheda aura abheda donoM kA grahaNa karane vAle naya ko naigama naya kahA jAtA hai| abheda arthAt sAmAnya-dravya yA dharmI sAmAnya hote haiN| bheda arthAt vizeSa- paryAya yA dharma vizeSa hote haiN| ina donoM kA grahaNa karane vAlA abhiprAya naigamanaya hai| 1. nigama: deza saMkalpa upacAro vA tatra bhavo naigamaH / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH 137 sAmAnya aura vizeSa meM sarvathA bheda nahIM hai, kyoMki sAmAnya vizeSa se rahita nahIM hotA hai aura vizeSa bhI sAmAnya se rahita nahIM hotaa| ina donoM kA nirUpaNa kevala pradhAnatA aura apradhAnatA kI dRSTi se hotA hai| isa vicAra kA bodha karane ke lie naigama naya kA astitva hai, jaise-jIva sukhI hai, yahA~ sAmAnya dharma kA nirUpaNa hai / jIva meM sukha hai, yahA~ vizeSa dharma kaa| pahale dRSTAnta meM sukha dharma yukta dharmI (jIva) kI pradhAnatA hai aura dUsare meM jIva-dharmI meM prApta sukha kii| nyA. pra.- naigamanayo bhedam abhedaJceti ubhayaM gRhNAti bhedo vizeSaH tatra abhedapadena sAmAnyaM bodhyam / tacca sAmAnya dravyameva bhvti| dravyameva gunnpryaayaashryobhvti| ata eva tat dharmItipadenApi vyavahriyate / yo nayaH etadubhayaM gRhNAti sa eva naigamo nyH| sAmAnyavizeSayoH sarvathA bhedo naasti| vizeSasamUha eva sAmAnyaM bhavati / vizeSazca sAmAnyasya eko ghaTaka: avayava ev| yathoktam sAmAnyaM nirvizeSaM vizeSarahitaM na bhavati evaM vizeSo'pi tadvinA sAmAnyaM vinA naiva bhavituM zaknoti yato hyasau sAmAnyasya eko'vayava evaasti| avayavinaM vinA kutaH avayavasattA? ata ubhayo: sahAvasthAnamanirvAyam / asyAM sthitau ubhayornirUpaNaM kevalaM pradhAnatAyA apradhAnatAyA vA dRSTayA bhvti| imaM vicAraM bodhayitumeva naigamanayasyAstitvaM svIkRtamasti / yathA - sukhI jIvaH iti yadA ucyate tadA sukhayuktasya dharmiNo jIvasya Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138. bhikSunyAyakarNikA pradhAnatA bhavati / yadA ca jIve sukham ityucyate tadA jIve vartamAnasya sukhasya pradhAnatA vyaktA bhavati / pUrvatra sAmAnyasya dravyasya praadhaanym| uttaratra jIve vartamAnaguNasya sukhasya prAdhAnyamiti vivekH| pradhAnatAyA mUlamasti kriyAyAmanvayaH / sukhI jIva ityatra jIvasya asti kriyAyAmanvaya: jIve sukha mityatra sukhasya ttraanvyH| idAnIM prakArAntareNa naigamaM lakSayan sUtraM karoti - 5. saMkalpagrAhI c| bhAvAbhAvaviSayatvAt saMkalpagrAhI vicAro'pi naigamo bhvti| dezakAlopacAralokarUr3hivazAt saMkalpo'nekadhA, yathAedhodakAdyA' haraNapravRtta odanaM pcaamiiti| viirnirvaannvaasro'dy| jAto'yaM vidvaan| saMkalpagrAhI vicAra ko bhI naigama naya kahA jAtA hai| _ naigama naya ke bhAva aura abhAva donoM viSaya hote haiM isalie saMkalpagrAhI vicAra ko bhI naigamanaya kahA jAtA hai| deza, kAla, upacAra aura lokarUr3hi ke anusAra saMkalpa (kalpanA yA Aropa) aneka prakAra kA hotA hai, 1. vartamAnanaigamaH- apUrNAyAmapi kriyANAM pUrNatAsaMkalpaH / 2. bhUtanaigama:-atIte vartamAnasaMkalpaH / 3. bhAvinaigama- vartamAne bhvissytsNklpH| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH 139 jaise - IMdhana, jala Adi sAmagrI lAne meM pravRtta vyakti se pUchane para vaha kahatA hai- maiM cAvala pakAtA hU~ / Aja bhagavAn mahAvIra kA nirvANa dina hai| yaha navajAta zizu vidvAn hai / nyA. pra. asyAyaM bhAvaH saMkalpagrAhI vicAro'pi naigamanayaH kathyate / - saMkalpazca kalpanA Aropo vA / naigamanayasya viSayo bhAvo'bhAvazcetyubhayamapi bhavati / tasmAt saMkalpagrAhI vicAro'pi - naigamanaya iti kathyate / dezakAlopacAralokarUDhivazAt saMkalpa: anekaprakArako bhavati / yathA - jalendhanAdisAmagrIsamAharaNe pravRtto janaH kiM karoSIti pRSTe sati uttarati odanaM pacAmi iti / nedAnIm odanaM nirmitaM kintu tannirmANaprakriyA pracalantI vartate / tAvatApi saH kathayati aham odanaM pacAmIti / atra apUrNakriyAyAM pUrNatAyA Aropa: kRto vartate / athavA bhaviSyatkAlikakriyAyAM vartamAnakAlikatvAropa iti vartamAna naigmo'ym| yadyapi bhagavato mahAvIrasya nirvANadivasa: prAcIna kAlikaH kintu yasmin mAse yaddine vA jAto nirvANaH sa samayo yadA punarAyAti tadA kathyate adya bhagavato mahAvIrasya nirvANadivasaH / atra atIte'pi vartamAnakAlasyAropa iti bhUtanaigamo'yam / navajAto'yaM zizurvidvAn iti yadA ucyate yadA nAsau bAlo vidvAn kintu sa vidvAn bhaviSyati / anena prakAreNa - Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 bhikSunyAyakarNikA vartamAnakAle'pi bhaviSyataH saMkalpaH samAropo vA kRto'sti| anena prakAreNa bhAvI naigmo'ym| samprati saMgrahanayaM tadbhedAMzca prastotukAmaH sUtrayati - 6. abhedagrAhI sNgrhH| abhedagrAhI (sAmAnyagrAhI) vicAra ko saMgraha naya kahA jAtA 7. pro'prshc| mahAsAmAnyaviSayaH paraH, yathA-vizvamekam, satA'vizeSAt / avAntarasAmAnyaviSayo'paraH, yathA dravyANAmaikyam, drvytvaavishessaat| paryAyANAmaikyama, paryAyatvAvizeSAt / saMgraha naya ke do bheda haiM- para aura apr| mahAsAmAnya kA grahaNa karane vAlA parasaMgraha kahalAtA hai, jaise- vizva eka hai, kyoMki astitva kI dRSTi se koI bhinna nahIM hai| avAntara sAmAnya kA grahaNa karane vAlA aparasaMgraha kahalAtA hai, jaise- saba dravya eka haiM, kyoMki dravyatva kI dRSTi se koI bhinna nahIM hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH 141 saba paryAya eka haiM, kyoMki paryAyatva kI dRSTi se koI bhinna nahIM hai| nyA. pra.- abhedaM gRhNAtIti abhedagrAhI sAmAnyagrAhI vicAraH saMgrahanaya ityucyte| ayaM saMgrahanayaH parAparabhedena dvividhH| ko'yaM paraH kazcApara iti jijJAsAyAmidamavadhAraNIyaM yat yasya kSetra vistRtaM syAt sa prH| yazcAlpakSetraM vyApnoti so'ymprH| yathA-vizvamekam sato'vizeSAt / tAtparyamidaM yat vizvasmin jagati yAvantaH padArthAste sarve sttaavntH| astitvadRSTyA tatra na kimapi pArthakyam / laghupadArthaH syAt mahAn vA bhavet astitvadRSTyA na kazcana tatra bhedH| yathA astitvavAn ghaTastathaiva astitvavAn parvato'pyasti / vizvAt paraM na kimapi vartata iti astitvadRSTyA vizvasyaikatA pratipAdakaM vizvamekamiti parasAmAnyasya smiiciinmudaahrnnm| avAntarasAmAnyaM yat mahAsAmAnyasya antaH sanniviSTaM bhavati tadgrAhako'parasaMgraho bhvti| dharmAdharmAkAzakAlapudgala jIvadravyANAM dravyatvamAdhArIkRtyaikyaM vartata ev| dravyatvasya sarvatra vartamAnatvAt / tasmAt dravyatvAvizeSAt dravyANAmaikyam spssttmev| evameva sarveSu paryAyeSu paryAyatvarUpadharmasya samAna rUpeNa vartamAnatvAt paryAyANAmaikyamiti kathanamaparasAmAnya grAhakaM bhvtyev| adhunA vyavahAranayaM prastuvan sUtraM karoti - Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 bhikSunyAyakarNikA bhedagrAhI vyvhaarH'| yathA-yat sat tad dravyaM pryaayshc| yad dravyaM tddhrmaadhrmaadissddvidhm| ya: paryAyaH sa dvividha:-sahabhAvI kramabhAvI c| dravyArthikatvAd asau paramANuM yAvad gacchati, na tu arthpryaaye| bhedagrAhI (vizeSagrAhI) vicAra ko vyavahAra naya kahA jAtA jaise- jo sat hai, usake do bheda haiM- dravya aura pryaay| jo dravya hai, usake chaha bheda haiM- dharma, adharma, AkAza, kAla pudgala aura jiiv| jo paryAya hai, usake do bheda haiM- sahabhAvI aura krmbhaavii| vyavahAra naya dravyArthika hai isalie paramANu (dravya kA antima bheda yA vibhAga) taka isakA viSaya hai kintu arthaparyAya isakA viSaya nahIM hai| vyaMjana paryAya isakA viSaya ho sakatA hai| nyA. pra.- saMgrahanayena ye satvadravyatvAdayo viSayA gRhItAsteSu abhiprAyavizeSeNa yo vibhAgaH kriyate bhedo vA gRhyate sa vyvhaarnyH| yathA yat sat asti tasya dvau bhedau dravyaM pryaayshc| yad dravyaM tasya SaDbhedAH santi dharmaH adharmaH AkAzam, kAla: pudgalaH jiivshc| aparasaMgrahavyavahArayorviSayasAmye'pi aparasaMgrahaH abhedAMzapradhAnaH, vyavahArazca bhedAMzapradhAnaH / Adyo bhede'pyabhedaM pazyati, dvitIyo'bhede'pi bhedmitynyorvishessH| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAga: 143 yaH khalu paryAyastasya dvau bhedau sahabhAvIparyAyaH, kramabhAvI pryaayshc| sahabhAvI paryAyaH jJAnAdikam / kramabhAvI ca sukhduHkhaadiruupH| vyavahAranayo dravyArthikanayo'sti ata: dravyasyAntimaM bhedaM paramANuM yAvadayaM gacchati / arthaparyAyastu nAsyaviSayaH / yadyapi apara saMgraha sya viSayaH avAntara sAmAnyam, tathA vyavahAranayasyApi avAntara eva viSayaH ata: ubhayo: sAmyamiti kathaJcit vaktuMzakyate tathApi aparasaMgrahaH abhedAMzapradhAno bhavati, vyavahAranayazca bhedaaNshprdhaanH| apara saMgraho bhede'pi abhedaM pazyati, vyavahAranayazca abhede'pi bhedaM pazyatIti ubhayo vishessH| abhedAMzaprAdhAnyaM tu evaM vaktuM zakyate yat dravyANi parasparaM bhinnAni santi kintu bhinneSvapi dravyeSu dravyatvamekamiti bhede'pi abheddrshnm| vyavahAranayazca satvAvizeSAt abhede'pi dravye dharmAdharmAdIn bhedAn pazyatIti suukssmdRssttyaavdhaarnniiym| samprati paryAyArthikanayaM vibhajate sUtradvArA - RjusUtraH zabdaH samabhirUDha evaMbhUtazceti caturdhA pryaayaarthikH| paryAyArthika naya ke cAra prakAra haiM:1. RjusUtra, 2. zabda, 3. samabhirUr3ha, 4. evNbhuut| nyA. pra.- paryAyArthikanayasya catvAro bhedAH bhavanti / te ca Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 bhikSunyAyakarNikA 10. RjusUtraH zabdaHsamabhirUDhaH evaMbhUtazceti / tatra RjusUtraM sUtradvArA prastautivartamAnaparyAyagrAhI RjusuutrH| yathA-sAmprataM sukham / vartamAna paryAyagrAhI naya ko RjusUtra kahA jAtA hai| jaise- vartamAna meM sukha hai| nyA. pra.- guNaparyAyAzrayo dravyamiti dravyasya lkssnnm| tatra pratyekaM dravye kAlakramAt paryAyabhedo bhavati / taMtrAtItavastuno'vartamAnatvAt bhaviSyatazca anAgatatvAt ayaM nayaH kevalaM vartamAnakAlikaM paryAyameva gRhnnaati| atItAnAgatakAlarahitatvAt vartamAnamAtrasya kevalasya grahaNAt saralo'yaM nyH| atrodAharaNarUpeNa prastutIkRtam sAmprataM sukhamiti / asminnudAharaNe kSaNasthAyinaH sukhAkhyaparyAyamAtrasya prAdhAnyena grahaNaM kRtaM vrtte| asti kriyayA saha sukhasyaivAnvaya iti tasyaiva prAdhAnyam / tadadhikaraNam-AtmadravyaM tu na vivakSitam, athavA aprAdhAnyameva bhajate tt| sukhaduHkhAdayaH paryAyA AtmadravyaM vihAya kadApi na tisstthnti| tatra yadA anena nayena sukhAdayaH prAdhAnyena vivakSyante tadA Atmadravyasya gauNatvaM sutarAmeva spaSTamiti vivekH|| 1. atra hi kSaNasthAyi sukhAkhyaM paryAyamAnaM prAdhAnyena pradarzyate, tadadhikaraNabhUtaM punarAtmadravyaM gauNatayA naarnnyte| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH 145 prastauti samprati zabdanayam - 11. kAlAdibhedena dhvnerrthbhedkRcchbdH| (ka) kAlena, yathA-babhUva, bhavati, bhaviSyati raajgRhm| (kha) saMkhyayA, yathA-ekaH, eke| (ga) liGgena, yathA-nadam, ndii| kAla Adi ke bheda se dhvani meM arthabheda ko svIkAra karane vAle naya ko zabda naya kahA jAtA hai| (ka) kAla ke dvArA dhvani se arthabheda, jaise rAjagRha thA, hai aura hogaa| yahAM kAlabheda ke dvArA arthabheda kA grahaNa kiyA gayA hai| (kha) saMkhyA ke dvArA dhvani meM arthabheda, jaise- eka: (eka vyakti), eke (kucha vyakti) (ga) liMga ke dvArA dhvani meM arthabheda, jaise- nada aura ndii| nyA. pra.- kAlasaMkhyAliGgAdibhedena eka eva zabdo bhinnobhavati / tAdRzasya bhinnasya zabdasyArtho'pi bhinno bhvti| tAdRzabhinnArthasya grAhako nayaH zabdanayaH kathyate / atItAnAgata vartamAnakAlikakriyAbhiH saha prayukta eka eva rAjagRham bhinnatAmeva yAti / babhUva rAjagRham, bhavati rAjagRham bhaviSyati rAjagRham eSu triSu vAkyeSu tisRbhiH kriyAbhiH saha prayuktam ekam eva rAjagRham bhinna bhinnmev| yadAsIt bhUtakAlikaM Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 bhikSunyAyakarNikA na tad vartamAnakAlikam, yacca vartamAnakAlikaM na tad bhUtakAlikaM bhaviSyadkAlikaM vA / evaM rItyA kAlabhedena bhinnArthakaH zabdaH zabdanayena gRhyate / sakhyAbhedena zabdabhedAdarthabhedasya grAhako yathA- 'eka: puruSa: ' atra ekatvasaMkhyAviziSTasya puruSasya bodhaH / eke puruSAH / ityatra samAdRtasya anekapuruSasya bodho bhavati yazca gRhyate zabdanayena / liGgabhedena zabdabhedAdarthabhedasyodAharaNaM yathA - nadaH nadI iti| atra nadaH iti kathanena tAdRzo jalapravAho bhAsate yatra puMstvapratItirbhavati / nadI iti kathanena strItvaviziSTo jalapravAho gRhyate / atra liGgavazAd zabdasya artho bhinnatAM gato vartate / tathApi pravAharUpo'rthastu tathaiva asti-yathA puliMge tathA strIliGge'pi / samprati samabhirUDhanayaM prastauti sUtradvArA 12. paryAye niruktibhedenArthabhedakRt samabhirUr3haH / yathA-bhikSate ityevaMzIlo bhikSuH, vAcaM yacchatIti vAcaMyamaH, tapasyatIti tapasvI / zabdanayo hi niruktibhede'pyarthAbhedamabhipraitItyayaM tato bhinnaH / paryAyavAcI zabdoM meM nirukta ke bheda se arthabheda kA svIkAra karane vAle naya ko samabhirUr3ha naya kahA jAtA hai / jaise - bhikSAzIla bhikSu, vANI kA saMyama karane vAlA vAcaMyama aura tapasyA karane vAlA tapasvI kahalAtA hai / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH 147 zabda naya nirukta kA bheda hone para bhI artha kA abheda svIkAra karatA hai / samabhirUr3ha naya nirukta bheda se arthabheda ko svIkAra karatA hai| isalie samabhirUDhanaya zabda naya se bhinna hai / nyA. pra. paryAyavAcakazabdeSu bhikSu tapasvI indrAdizabdeSu niruktibhedena = nirvacanabhedena arthabhedam bhinnamarthaM kurvan abhyupagacchan vA samabhirUr3ho nayaH / -- asyAyaM bhAva bhikSuzabdo bhikSaNAd bhikSunAmake vyaktivizeSe prayujyate / tatraiva tapazcaraNAt - tapasvIti zabdo'pi prayujyate / evameva indanAt aizvaryazAlitvAt yaH puruSaH indra ityucyate sa eva purodAraNAt purandara iti kathyate / anayA rItyA vyutpattibalena bhikSutapasviprabhRtayaH zabdAH pratiparyAyabodhakatvAt bhinnabhinnArthabAcakA bhavanti / zabdanayastu nirvacanabhede'pi vyutpattibhede'pi arthabhede abhedaM svIkaroti / evaJca vyutpattibhedena arthabhede'pi abheda svIkAraka : zabdanayaH / vyutpattibhedena arthabhedaM svIkaroti samabhirUDhanaya iti tayorbhedaH adhunA evaMbhUtanayasya svarUpaM prastauti - 13. kriyApariNatamarthaM tacchabdavAcyaM svIkurvannevaMbhUtaH / yathA - bhikSaNakriyApariNato bhikSuH, vAcaMniyacchan vAcaMyamaH, tapasyan tapasvItyAdi / samabhirUr3ha : zabdagatakriyAyAmapariNate'pi tadvyapadezamicchatItyayaM tato bhinnaH / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhikSunyAyakarNikA kriyApariNati ke anurUpa hI zabda-prayoga kA svIkAra karane vAle naya ko evaMbhUta naya kahA jAtA hai| jaise- bhikSaNa kI kriyA meM pravRtta vyakti ke lie hI bhikSu, vANI ke saMyama meM pravRtta vyakti ke lie hI vAcaMyama aura tapasyA meM pravRtta vyakti ke lie hI tapasvI zabda kA prayoga kiyA jA sakatA hai| samabhirUr3ha naya zabdagata kriyA meM apravRtta vyakti ke lie bhI tadvAcaka zabda-prayoga ko mAnya karatA hai aura evaMbhUta naya zabdagata kriyA meM pravRtta artha ke lie hI tadvAcaka zabda-prayoga ko mAnya karatA hai| isalie evaMbhUta naya samabhirUr3ha naya se bhinna hai| nyA. pra.-ayaM nayaH kriyAyAM pariNate'rthe eva tattacchabdaprayogaM svIkaroti / yathA - yaH puruSo bhikSaNakriyAyAM pravRtto bhavati cet tadaiva sa bhikSuriti vaktuM zakyate / evameva indanAdikriyAyAM pariNato'rthastakriyAMkAle eva indrAdizabdaiH vaktuM shkyte| yadi zabdavAcyakriyAyAM tasya puruSasya pravRtti nAsti tadA tatra tasya zabdasya prayogaH kathamapi bhavituM nArhatIti bhaavH| evameva yaH puruSo vANIsaMyamane pravRttaH sa eva kevalaM vAcaMyama ityucyate / evameva tapazcaraNe pravRtta eva janaH tapasvIti zakyate vaktuM naanythaa| samabhirUr3ha nayastu kriyAyAm apravRttaM janamabhilakSyApi tatra tavAcakazabdasya prayogaM sviikroti| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH 149 bhikSudvArA bhikSaNakriyA samprati sampadyata na vA sampadyeta sa tu bhikSu zabdavAcyo bhvissytyev| evaM bhUtanayastu zabdapratipAdyakriyAyAM pravRttasya janasya kRte eva kevalaM tad vAcakazabdaprayogaM vaanychti| tasmAt evaMbhUtanayaH samabhirUDhanayAdbhinna iti siddhaM bhvti| samprati nayAnAM vaiziSTyaM bodhayitumupakramate - 14. aadyaashctvaaro'rthprdhaantvaadrthnyaa:'| Adi ke cAra naya artha-pradhAna hone ke kAraNa arthanaya kahalAte haiN| nyA. pra.- dravyArthikaparyAyArthikanayayormelanena sapta nayAH smpdynte| tatra saptasu nayeSu AdyAzcatvAraH naigamaH saMgrahaH vyavahAraH RjusUtraH ityete santi / eSu caturSu nayeSu prAdhAnyena arthanirUpaNaM bhavatIti ime catvAro'rthanayAH ityucynte| 15. zeSAzca shbdnyaaH| zeSa tIna naya zabda-pradhAna hone ke kAraNa zabda naya kahalAte haiN| nyA. pra.- zeSAH avaziSTAstrayaH "zabdasamabhirUdvaivaMbhUtAH" iti trayo nayAH zabdanayAH kthynte| eSu triSu nayeSu prAdhAnyena zabdamavalambyaiva vicAraH kriyate, tasmAdime trayaH shbdnyaaH| 1. eSu caturSu arthAzrito vicAro bhavati / 2. eSu triSu zabdAzritoM vicAro bhvti| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 bhikSunyAyakarNikA zabdanaye kAlAdibhedena dhvaneH (zabdasya) arthaH bhidyte| evaJcAtra zabdasya prAdhAnyaM spssttmev| samabhirUr3hanaye tu paryAyavAcakazabdeSu nirvacanabhedena arthabhedo bhavati / yathA bhikSaNazIlo bhikSuranyaH, tapaH Acaran tapasvI ca bhinnH| yadyapi bhikSutapasvizabdau paryAyavAcakau tathApi -nirvacanabhedenobhau bhinnArthako sampannau stH| evaM rItyA atrApi zabdamavalambyaiva kriyate vicAra iti zabdanayatvamasya susthirm| evaMbhUtanaye tu kriyAyAM pariNate'rthe eva shbdpryogH| bhikSaNa kriyAyAM saMlagne puruSe eva bhikssushbdpryogH| evaM tapasi saMlagraH puruSa eva tapasvI zabdena vyavahartuM zakyata iti zabdaprayogasya vaiziSTyaM dRSTvaiva ime trayaH shbdnyaaH| samprati nayAnAM viSayavibhAgaM kSetraM ca vibhajana sUtraM karoti16. pUrvaH pUrvo bahuviSaya: kAraNabhUtaH paraH paro'lpaviSayaH kaarybhuutshc| kramazaH pUrvavartI naya bahuviSayavAlA aura kAraNabhUta tathA uttaravartI naya alpaviSayavAlA aura kAryabhUta hotA hai| nyA. pra.- eSu saptasu nayeSu pUrvasya pUrvasya nayasya viSayo bhUyAn bhavati tathA pUrvaH pUrvo nayaH parasya nayasya kAraNaJca bhavati / para:paro nayo'lpaviSayakaH kaarybhuutshcaasti| asya spaSTIkaraNamevam- naigamanayaH saMkalpagrAhI asti, ata: saMkalpamAtre samAgataM sadvastu yathA gRhNAti ayaM tathA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH 151 asadvastu api gRhnnaati| santaM ghaTaM nayo'yaM yathA ayaM ghaTa: itirUpeNa gRhNAti tathaiva ghaTanirmANArtham mRttikAmAharan janaH kiM karoSIti prazne ghaTaM karomi iti vyAharati / atrAsadvastu gRhItamanena nayena / anayA rItyA sadasadgrAhI ayaM nyH| etadatiriktamayaM nayo bhedam abhedaJca gRhnnaati| bhedo vizeSaH paryAyo dharmo vA anena gRhyate / evamevAbhedaM sAmAnya dravyaM dharmiNaM vA gRhNAti ayaM nyH| bhedagrahaNe bhedasya prAdhAnyaM tathA abhedasya gauNatvam / abhedagrahaNe tu abhedasyaiva prAdhAnyaM bhedasya ca tatra gaunntvmev| evaJcavyApakaviSayo'yaM nyH| etadapekSayA - saMgrahanayaH sanmAtrameva gRhnnaati| evameva bhedAbhedayormadhye saMgrahanayasya dRSTiH kevalam abhedopari eva bhavati / ata: naigamanayo mahAviSayaH sthUlazcAsti / saMgrahanayastu alpaviSayaH sUkSmazcAsti / sati naigamanaye jAyate sNgrhnyH| naigamanayena gRhIte bhedAbhede abhedamAdAyaiva pravartate saMgrahanaya iti naigamanayastat kAraNamiti na ko'pi visNvaadH| saMgrahanayaH sanmAtragrAhI asti| anena gRhIte'rthe sadvizeSaM gRhItvA pravartate vyvhaarnyH| tasmAt saMgrahanayApekSayA vyavahAranayasya viSayo'lpIyAn / vyavahAranayo dravyagrAhI asti| dravyaM vinA vyavahArasyaivAsaMbhavAt / sa trikAlavartinaM sadvizeSaM gRhNAti / etadapekSayA vartamAnakAlikaM paryAyaM gRhNan RjusatranayastasmAdalpaviSayaH suukssmshcaasti| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 bhikSunyAyakarNikA RjusUtranayAt sUkSmastathAlpaviSayaH zabdanayaH / RjusUtranayaH vartamAnakAlikaM paryAyavizeSaM gRhNAti, kintu zabdanayastu vartamAnakAlike ekasminnapi paryAye kAlAdibhedAt zabdabhedaM kRtvA arthabhedaM svIkaroti / babhUva bhavati bhaviSyati vA rAjagRham ityatra ekameva rAjagRhaM kAlAdibhedAt bhinnaM bhavatIti prsiddhmev| anayA rItyA RjusUtranayApekSayAsya alpaviSayatvaM spssttmev| zabdasamabhirUr3hanayayormadhye zabdanayasya viSayo mahAn samabhirUDhanayasya cAlpIyAn / kathametaditi ceducyate - zabdanayo hi yatra kAlakArakAdibhedena zabdasyArtho bhinnatAM yAti tatra arthabhede'pi abheda eveti mnute| samabhirUr3hanayastu nirvacanabhedAt artho bhidyata iti sviikroti| samabhirUDhanayAnusAraM bhikSaNaM zIlaM yasyAsau bhikSuH / samprati sa bhikSaNaM karoti na vA karoti kevalaM zIlavazAdasau bhikssuH| kintu evaMbhUtanayAnusAraM tu bhikSaNakriyAyAM vyApta eva jano bhikSuzabdena vyavahartuM zakyata iti samabhirUDhanayApekSayA evaMbhUtanayasya viSayo'lpIyAn / samprati prakArAntareNa nayabhedaM kartuM sUtramArabhate - 17. aparathApi nayo dvidhA-nizcayo vyvhaarshc| prakArAntara se bhI naya do prakAra kA hotA hai| 1. nizcaya naya, 2. vyavahAra naya Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH nyA. pra. - 153 prakArAntareNa nayasya dvau bhedau svIkRtau vartete nizcayanayo vyavahAranayazca / tatra ko'yaM nizcayanaya: iti ceducyate - 18. tAttvikArthAbhyupagamaparo nizcayaH ' / yathA - paJcavarNo bhramaraH taccharIrasya bAdaraskandhatvena / tAttvika artha kA svIkAra karane vAle vicAra ko nizcaya naya kahA jAtA hai / jaise- bhauMrA pAMca varNavAlA hai, kyoMki usakA zarIra eka sthUla skandha hai / nyA. pra. tAttvikasya vAstavikasya arthasya svIkarttA vicAro nizcayanayapadenocyate / yasmin vicAre tAttvikArthasya svIkRtiH syAt sa vicAro nizcayanayaH / yathA bhramaraH paJcavarNo bhavati / idamekaM vAstavikaM tathyam / bhramarasya paJcavarNatve heturasti tasya zarIrasya sthUlaskandharUpatA / yaH sthUlaskandhaH (bAdara skandha:) bhavati saM paJcavarNavadbhiH pudgalai nirmIyate / teSu paJcavarNeSu eka eva varNa: prAdhAnyena dRSTigocarIbhavati / zeSavarNAstatranyagbhUtA iti nopalakSyante te| anena prakAreNa tAtvikArthapratipAdanaparo'yaM nizcayanayaH / 1. yo bAdaraskandhaH sa paJcavarNapudgalaniSpanno bhavati, tatra eko varNaH prAdhAnyena upalakSyate, zeSAzca nyagbhUtatvAnnopalakSyante / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 bhikSunyAyakarNikA idAnI vyavahAranayaM pratipAdayitukAmaH sUtraM karoti 19. lokaprasiddhArthAnuvAdaparo vyvhaarH| yathA-satsvapi paJcasu varNeSu zyAmo bhramara ityAdivat / lokaprasiddha artha kA pratipAdana karane vAle vicAra ko vyavahAra naya kahA jAtA hai| jaise-bhaure meM pAMcoM varNa hote haiM, phira bhI use zyAma kahA jAtA hai| nyA. pra.- lokaprasiddhArthasya pratipAdanaparo vicAra eva vyvhaarnyH| yathA- bhramare paJcavarNA bhavanti tathApi vyavahAre idamevocyate yat zyAmo bhramara iti| vyavahAre tasya zyAmataivopayujyate na tu anye'pi vrnnaaH| samprati prakArAntareNa nayabhedadvayaM darzayituM sUtrayati - 20. jJAnakriyApradhAnau krmaajjnyaankriyaanyaavpi| prakArAntara se naya do prakAra kA hotA hai :1. jJAna naya, 2. kriyA naya jJAna-pradhAna naya ko jJAnanaya aura kriyA-pradhAna naya ko kriyAnaya kahA jAtA hai| nyA. pra.- punazca nayo dvividhaH jJAnanayaH kriyAnayazca / pratipatturabhiprAya eva naya ityuktaM prAk / tatrAnantadharmAtmakasya vastuno'nyAn aMzAn anirAkurvan aMzagrAhI pratipatturabhiprAya Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH 155 eva nayaH kthyte| tatra aMzasya grahaNaM-jJAnameva pradhAnaM cet tadA jJAnanaya iti zakyate vktum| yadi vastvaMzaM parijJAya tadanusAriNI kriyAnuSThIyate prAdhAnyena tadA kriyAnvaya iti vivekH| samprati nayAbhAsaM nirUpayati - 21. pakSIkRtAMzAditarAMzApalApI nayAbhAsaH' / Arhato dRSTikoNo' hi sarvanayasAdhAraNaH / uktaJcaudadhAviva sarvasindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / 1. dekheM pariziSTa 1/7 2. bauddhAnAmRjusUtrato gatamabhUd vedAntinAM saMgrahAt, sAMkhyAnAM tat eva naigamanayAd yogazca vaishessikH| zabdAdvaitavido'pi zabdanayataH sarvairnayairgumphitA, jainI dRSTiritIha sArataratA prtykssmuviikssyte|| asyAyaMbhAvaH - jaina darzanaM sarvAn nayAn samAnarUpeNa svIkaroti / tad yathA - bauddhAnAM siddhAntaH kssnnikvaadsyaasti| sa ca kSaNikavAdo vartamAnakAlikaparyAyagrAhiNA RjusUtranayena saMgRhyate / advaitavAdino vedAntinaH santi abhedavAdinaH / teSAm abhedagrAhiNA saMgrahanayena grahaNaM kartuM shkyte| sAMkhyAnAmapi grahaNamanenaiva nayena kartuM shkyte|nyaayvaishessiko saMkalpagrAhiNA naigamanayena gRhItau bhaviSyataH / zabdAdvaitavAdaH zabdanayena grahItuM zakyate / anena prakAreNa sApekSadRSTyA svIkurvat sarvAn nayAn jainadarzanaM srvsNgraahkmsti| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 'bhikSunyAyakarNikA na ca tAsu bhavAn pradRzyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // vastu ke svIkRta dharma ke atirikta anya dharmoM kA apalApa karane vAle vicAra ko nayAbhAsa kahA jAtA hai| jaina darzana saba nayoM ko samAna rUpa se svIkAra karatA hai| kahA bhI hai- he nAtha! jaise samudra meM sArI nadiyA~ samAI huI haiM vaise hI ApameM samagra dRSTiyA~ samAhita haiN| jaise vibhakta nadiyoM meM samudra dikhAI nahIM detA, vaise hI una vibhakta dRSTiyoM meM Apa dikhAI nahIM dete| nyA. pra.- vastunaH svIkRtadharmAtiriktAnAM dharmANAM yadi asvIkAro'palApaH kriyate arthAt na santyatretare'pi dharmA ityevaM rUpeNa vicAraH kriyate tadA tAdRzo vicAra eva nyaabhaasH| jainadarzanaM svIkaroti sarvAn nayAn smaanruupenn| uktaJcaita-devam - he nAtha! yathA samudre sarvA nadyaH samAgatAH santi tathaiva tvayi samastA dRSTayaH samAhitAH snti| vibhaktadRSTiSu bhavAn nAvalokyate yathA vibhaktanadISu samudro naavlokyte| nayasiddhAntasAraH nayavAdo jainadarzanasya mahatvapUrNo vaado'sti| etaddvArA dArzanika vibhinnadRSTi Su sAdhAraH samanvayo bhavati / anekAntavAdasya samanvayadRSTirnayavAdopari eva sthitA vrtte| nayAnAM samyag bodhAyedamAvazyakaM yat asya vicArasya upari garIyAn vicAraH kRtaH syAt / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH 157 vicAra pradhAne'tra jagati prakAra trayasya vicAra : sphuTataro'sti / jJAnAzrayI vicAra: arthAzrayI vicAraH zabdAzrayI vicArazca / tatra yo vicAraH saMkalpapradhAno bhavati sa naigmnyH| dezakAlopacArAdivazAt saMkalpo naikdhaa| yathA odanaM pakSyamANaH puruSaH kiM karoSIti prazne uttarati-odataM pcaamiiti| ayaM bhaviSyat kAlike viSaye vartamAnatvasya saMkalpaH / adya bhagavato mahAvIrasya nirvANadivasaH ityatra bhUtakAle'pi vartamAnatvasyaiva sNklpH| anayA rItyA yo vicAraH saMkalpapradhAno bhavati sa naigamanayena budhyte| ___ yo nayo'rthasya prAdhAnyaM manvAnaH calati sa khalu arthAzrayI vicaarH| atra arthasya bhedAbhedayormadhye vicAraH kriyte| saMgraha: RjusUtraH, vyavahArazceti trayo nayAH arthAzrayA vicArAH snti| arthAzrito'bhedavyavahAraH saMgraha naye antrbhaavyte| nyAyavaizeSikayorvicArA: vyavahAra naye smaavissttaaH| zabda mImAMsamAno vicAraH zabdAzrayI vicAra: kathyate / zabdaH samabhirUDhaH evaMbhUtazceti trayaH zabdAzrayivicArAH ayamatrasaMkSepaH - 1. naigamanayaH - saMkalpopari AdhRto vicAraH 2. saMgrahanayaH - samUhApekSayA jAyamAno vicAro'sti Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 bhikSunyAyakarNikA vyavahAranayaH - bhedagrAhI vicAro'sti ___ RjusUtranayaH - vartamAnAvasthAmAdAya vicAra: zabdanayaH - kAlakArakAnusAraM zabdaprayogApekSayA jAyamAno vicaarH| 6. samabhirUDho nayaH - zabdavyutpattimAdAya tadanurUpaM zabda - prayogamapekSya kriyamANo vicaarH| evaMbhUtanayestu - kAryAnurUpazabdaprayogasApekSo'yaM nyH| iti nayasvarUpanirNAyatmakaH paJcamo vibhaagH| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho vibhAgaH nyAyazAstraM caturaGgaM bhavatIti prthitmev| tanmadhye ekamaGgaM prameyaM bhvti| tasya prameyasya kiM svarUpamiti prastauti sUtradvArA pramANasya viSayaH sadasanityAnityasAmAnyavizeSavAcyAvAcyAdyanekAntAtmakaM vstu| sat-asat, nitya-anitya, sAmAnya-vizeSa, vAcya-avAcya Adi anaMta dharmAtmaka vastu pramANa kA viSaya (prameya) hotI hai| nyA. pra.-- 'prameyasiddhiH pramANAddhi' ityuktyanusAraM prameyasya vastunaH siddhiH-jJAnaM pramANAdeva bhavati / pramANena yat kiJcid jJAyate tat prameyam / prameyasya nAmAntaramasti vastu tttvmityaadi| idameva tattvaM pramANasya viSayo bhvti| tacca tattvaM kiM svarUpa miti jijJAsAyAmAha sadasannityAnityetyAdinA shbden| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 bhikSunyAyakarNikA asyAyaMbhAva:-jainadarzanamanekAntavAdi drshnmsti| pratyekaM vastuni aneke dharmAstiSThantIti jainadarzanasya maulika: siddhaantH| yadyapi vastuni aneke dharmA anyadarzaneSvapi svIkRtAH santi kintu sattvAsattvanityatvAnityatvAdayaH parasparaM virodhino dharmA ekasminnevAdhikaraNe avirodhabhAvena tiSThantIti ke valaM jainadarzana eva svIkRtamasti / anekAntavAdisiddhAntAnusAraM yat sat tadevAsadapi yannityaM tdnitympi| evaM kathamiti cedavadhAryatAM yat- pratyekaM vastuni aMzadvayaM bhavati dravyAMzaH paryAyAMzazca / dravyAMzamAdAya vastuno nityatvaM, tathA paryAyAMzamAdAya vstuno'nitytvm| paryAyAMze utpAdavyayau bhavataH, kintu dravyAMzastu ubhayAnvayi avikRtaM tisstthti| ata evocyate utpAdavyayadhrauvyAtmakaM sditi| anayA rItyA ekasyaiva vastunaH sadasannityAnityatvaM siddhyti| nityAnityatvavat pratyekaM vastu saamaanyvishessaatmkmpysti| yat sAmAnyaM tadeva vishesso'pi| sAmAnyavizeSayoravinAbhAva smbndhH| vizeSANAM samUha eva sAmAnyaM, vizeSazca sAmAnyasyaiko ghaTako'vayavo vaa| uktaJca nirvizeSaM na sAmAnyaM vizeSo'pi na tdvinaa| nimbAmravaTAdInAM samUha eva vRkSatvam saamaanym| etad vRkSatvavyApyo ghaTako vA nimbo'yam vaTo'yam Amro vAyamiti vyvhaarH| vyavahAro'yaM vedayati yat vizeSo nAvatiSThate sAmAnyaM vinA / evaM sAmAnyamapi na bhavitumarhati labdhasattAkaM Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho vibhAgaH 161 vizeSaM vinaa| anena prakAreNa yat sAmAnyaM tadeva vizeSo'pi iti tathyaM siddhaM bhvti| ___ atra darzane vastuvyavasthA svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA bhvti| yad vastu-svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA vAcyaM bhavati tadeva vastu paradravyakSetrakAlabhAvApekSayA avAcyaM bhavati / anayA rItyA prathamasUtre nibaddhaM vastu svarUpaM siddhyatIti na sNshyH| ___ asyAM sthitau sattA sAmAnyameva svIkurvANA advaitavAdinaH tathA pratikSaNaM parivartanamupeyivAMso vizeSA eva tattvamiti vadanto bauddhAstathA sAmAnyaM pRthak tattvaM vizeSazca pRthak tattvamiti bruvANA naiyAyikAzca nirAkRtA eva vedniiyaaH| nahi gaurityukte sAmAnyameva pratIyate, vizeSa eva vA pratIti pathamAyAti kintu yathA sAsnAlAMgUlakakukhuraviSANA dyavayavasampannaM vasturUpaM sAmAnyaM sarvavyaktyanuyAyi pratIyate tathaiva mahiSyAdivyAvRttirapi vizeSarUpA pratIyata ev| nahi sAmAnyaM vihAya vizeSaH kutracidupalabhyate, vizeSaM vihAya sAmAnyaM vaa| tadevaM vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatvasya siddhatve'pi ubhayaikAntavAdaH svatantravAdazca nirAkRta eva / atra vicAryate yadidaM nirAkaraNaM yuktamayuktaM veti| yaH khalu advaitasiddhAntaH sa tu paramArthatattve sAkSAtkRte eva vaktuM yuktH| ApAdamastakaM saMsArakardame nimagno'kRtapAramArthika tattvasAkSAtkAro'dvaitavAdasya gItaM gAyan upahAsAspada ev| prAtibhAsikavyAvahArikapAramArthikasatteti sattAtrayaM svIkurvANA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA vyavahArajagati jIvanto japatapo'nuSThAnAdiprakriyAM sampAdya pratibhAsaM nirAkRtya yadA pathikAyante paramArthapadasya tadaiva te sattAdvaitavAdino na tu ayaM vAdaH kRte teSAM saarvkaalikH| naiyAyika mate sAmAnyaM pRthak padArthaH vizeSazca pRthaka padArthaH iti yat svIkRtaM tadapi sAdhu eva / nityamekamanekAnugataM sAmAnyamiti paribhASitaM sAmAnya tattadjAtyavacchinnAn sarvAn sadaiva bodhyti| yathA manuSya ityukte sati sarveSAM manuSyANAM sahaiva bodho jaayte| yadi tatrocyate-kRSNavarNo'yaM manuSyaH, gauravarNoM vA tadA vizeSamanuSyasya bodho bhvti| vizeSaNaviziSTa eva vizeSaH / tasmAt manuSyo'yaM ghaTo'yaM paTo'yaM veti sarve vyavahArAH sAmAnyamAdAyaiva jaaynte| yadA cocyate pItaghaTo'yaM, raktaghaTo'yamiti tadA vizeSaghaTa sya bodhH| ayaM sAmAnyavizeSabhAvastu nyAyadarzane svIkRta ev| ____ yazca vartate pAribhASiko vizeSaH sa tu antyo nityadravyaparamANuvRttiH tathA ananta eva / sa tu kevalaM paramANUnAM bhedako bhavatIti sarvathA navIno'yaM vishessH| yazca loke khyAtiM gataH sAmAnyavizeSabhAvaH so'pi nyAyadarzane svIkRta evaaste| asyAM sthitau kevalaM kSaNe kSaNe parivartanavAdinaH vizeSapadArthaM svIkurvANA bauddhA eva nirAkartumupayuktA yeSAM naye vizeSAtiriktaM nAsti kimpiiti| pramANasya viSayaH sadasadAdyAtmakaM vastu iti pratipAdya sataH svarUpaM kimiti vaktumupakramate Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho vibhAgaH 2. 1. utpAda - vyaya - dhrauvyAtmakaM sat / uttarottarAkArANAmutpattiH utpAda:, pUrvapUrvAkArANAM vinAzaH vyayaH / etaddvayaparyAyAnvayi eva dhrauvyaM sad ucyate / utpAdAdayaH kathaJcidbhinnAbhinnAH, tata eva sat tryaatmkm| uktaJca utpannaM dadhibhAvena, naSTaM dugdhatayA payaH / gorasatvAt sthiraM jAnan, syAdvAdviD jano'pi kaH // utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmaka padArtha ko sat kahA jAtA hai / uttarottara AkAra kI utpatti kA nAma utpAda hai aura pUrva pUrva AkAra ke vinAza kA nAma vyaya hai / utpAda aura vyaya ina donoM paryAyoM meM anvita dhrauvya ko hI sat kahA jAtA hai / utpAda, vyaya aura dhrauvya paraspara kathaMcid bhinna aura kathaMcid abhinna hote haiM / isIlie 'sat' trayAtmakautpAd-vyaya-dhrauvyAtmaka hotA hai| - 163 dUdha me jAna dene para dadhi utpanna ho gayA / dugdha naSTa ho gayA, para gorasa donoM meM anvayI hai / isa tathya ko jAnane vAlA kauna vyakti syAdvAda kA pratipakSI ho sakatA hai| nyA. pra.- utpAdo vyayo dhrauvyaJca ityetat tryaM yatrAvatiSThate tadeva sat / idamatrAvadhAraNIyaM yat vastu sat tattvamiti trayo'pi sat kevalaM paryAyAtmakaM dhrauvyAtmakaM vA na bhavati, tAdRzasya kasyApi padArthasya abhAvAt / 2. dekheM pariziSTa 1/8 - Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 bhikSunyAyakarNikA zabdA ekArthakA eva santi / sadeva vastu, vastu eva vA sat iti nishcetvym| kimidaM sat iti jijJAsAyAmidamavadhAraNIyaM yat 'asti' iti sat / yasyAstitvaM jagati syAt tadeva st| sadvastuni uttarottarAkArANAmutpatti:-utpAdo bhvti| utpAdena sahapUrvAkArANAM vinAzo'pi jAyate / etad paryAyadvaye mUlatattvasyAnvayo bhavatyeva / idameva mUlatattvamevadhrauvyaM stucyte| udAharaNArthameko mRtpiNDo gRhyatAm / asmAd mRpiNDAt kaMcidaMzamAdAya sthAlI nirmIyate cet sthAlyA: utpAdaH tathA mRtpiNDasyAMzavizeSasya vyayo'pijAta: asmin utpAde vyaye cobhayatra mRttikAyA anvayo vartate eva / evaJcotpAdavyayayoH satve'pi yasya padArthasya maulikaM svarUpa surakSitaM tiSThet tadeva vastu iti saditi vA procyatAm / evaJca utpAdavyayadhrauvyaJca kathaJcit bhinnam kathaJciccAbhinnamiti veditavyam / paryAyadRSTyA eSu bhinnatA tathA dhrauvyadRSTyA abhinnatA ca vedniiyaa| kathitamapyetad anena prakAreNadugdhamekaM sadAtmakaM vstu| tata eva kaJcidaMzamAdAya dadhi nirmIyate / tatra dugdhameva dadhibhAvenotpanna tathA tAvAn dugdhAMzo nssttH| utpanne dadhni, tathA vinAzamupagate dugdhe ca gorasatvaM susthirmevaavtisstthte| etena spaSTaM yat vastu trayAtmakaM bhvti| evaM jAnan ko'pi janaH syAdvAdasya pratipakSI kathaM bhavitumarhati? sattattvaM pratipAdya idAnIM tadviparItam asat tattvaM pratipAdayituM sUtramavatArayati - Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho vibhAgaH 165 3. tditrdst| yannopapadyate na vyeti na ca dhruvaM tadasat, ythaa-aakaashkusumm| jisameM sat ke lakSaNa prApta nahIM haiM, vaha asat hai| jo na utpanna hotA, na naSTa hotA hai aura na dhravu hai, vaha asat hai jaise- aakaashkusum| nyA. pra.- satobhinnaM yat tat asaditi vijJeyam / yannotpadyate arthAt yasyotpattirna bhavati na ca tatra vyaya eva vA bhavati, na ca dhrauvyaM sthairya vA tatrAvalokyate tadasaditi vijJeyam / yathA aakaashkusumm| AkAzakusumasyotpAdastato vyayo vA na dRSTaH zruto vA kenApi kdaapi| utpAdavyayayorabhAve dhruvatvasya tatra parikalpanA mudhaiv| asyAM sthitau AkAzakusumasya asatvaM nizcitameveti veditvym| labdhasattAkaM pratyekaM vastu nityAnityAtmakamiti vadati jaindrshnm| tatra kiM svarUpaM nityamiti jJApayati sUtradvArA 4. sto'prcyutirnitym| sat kI apracyuti ko nitya kahA jAtA hai| nyA. pra.- sataH sadvastunaH apracyutireva tasya nitytvm| sadvastu na cyavate svarUpAt mnaagpi| tattu yathA svarUpaM sadaivAvatiSThate / tasmAttannityamiti vadanti tttvvidH| nityasya viparItaM bhavati anitym| tasya svarUpaM kimiti pratipAdayati Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 bhikSunyAyakarNikA prinnmnmnitym| vastutaH satsvarUpasya apracyutiH nitym| tasyaiva ca tattadrUpatayA pariNamanam' anitym|| sat ke pariNamana ko anitya kahA jAtA hai| vastu apane satsvarUpa se cyuta nahIM hotii| isa dRSTi se vaha nitya hai aura vaha bhinna-bhinna rUpoM meM parivartita hotI rahatI hai, isa dRSTi se vaha anitya hai| nyA. pra.- utpAdavyayadhrauvyAtmakameva vastu bhvti| vastu eva sat padenApi vyvhiyte| satsvarUpAtmake vastuni pariNamanaM bhvti| pariNamanazabdArtho na sarvathA vinAzo, na vA sarvathA utpAda eva kintu avasthAntarasya prAptireva prinnmnm| yatra bhavati tattadrUpeNa pariNamanaM tdevaanitym| utpAdavyAyAvAdAya sato'nityatvaM, tathA dhrauvyAMzamAdAya sato nityatvamiti nityAnityAtmakatve vastuno na kazcana visNvaadH| sat na kevalaM nityAnityAtmakaM kintu tat sAmAnyavizeSAtmakamapi bhavatIti sAmAnyaM prastotuM sUtrayati 6. abhedapratIternimittaM sAmAnyam / 1. na ca sarvathA vinAzaH na ca sarvathA utpAdaH kintu avsthaantraapaadnm| 2. tiryaksAmAnye bahUnAM vyaktInAM kenacit tulyena dharmeNa ekatA pratIyate, UrdhvatAsAmAnye ca ekasyA eva vyakterbahuSu pUrvAparAsu avasthAsu anuyAyinI ekatA pratIyate, iti AdyA dravyayordravyANAM vA jAtigatA ekatA, aparA ca ekasyaiva dravyasya paryAyagatA ekatA iti tattvam / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho vibhAgaH prativyakti tat tiryak sAmAnyam, yathA- vaTanimbAdiSu vRkSatvam / kramabhAviparyAyeSu ca UrdhvatAsAmAnyam, yathAbAlyayauvanAdyanuyAyipuruSatvam / abhedapratIti ke nimitta ko sAmAnya kahA jAtA hai| sAmAnya ke do bheda haiM: 1. tiryaksAmAnya, 2. UrdhvatAsAmAnya tiryak sAmAnya - vibhinna vyaktiyoM meM ekatA kI pratIti, jaise - baragada, nIma Adi meM vRkSatva / 167 UrdhvatAsAmAnya-kramabhAvI paryAyoM meM ekatA kI pratIti, jaise- bacapana aura yauvana Adi avasthAoM meM samAnarUpa se rahane vAlA puruSatva / nyA. pra. vibhinnavyaktiSu ekatAyAH pratItirbhavati kiJca ekasyAmapi vyaktau jAyante nAnA paryAyAstathApi sA khalvekaiva vyaktirityevaM prakAreNa yA abhedapratItirbhavati tasyA abhedapratIternimittameva sAmAnyam / tacca sAmAnyaM dvividham1. tiryaksAmAnyam 2. UrdhvatAsAmAnyaM ca / tiryak sAmAnye bahUnAM vyaktInAM madhye kenApi samAnadharmeNa ekatAyAH pratItirbhavati / yathA vaTanimbAdivRkSeSu vRkSatvaM samAnarUpeNa vartate iti vRkSatvena rUpeNa vaTanimbarasAlAdayo vRkSA abhinnAH / evameva gotvena tulyadharmeNa sarve gAvo'bhinnA, ghaTatvena tulyadharmeNa sarve ghaTAH santyabhinnAH / tadevameSu sthaleSu tiryak sAmAnyamasti / ------- Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 7. bhikSunyAyakarNikA Urdhva tAsAmAnye tu ekasyAmeva vyaktau pUrvApareSu kramabhAviparyAyeSu anuyAyinI ekatA pratIyate / yathA bAlyayauvanAdyanuyAyi puruSatvam / tiryak sAmAnye dravyayoH dravyANAM vA jAtigatA ekatA pratIyate / uparyuktaM caitat goghaTAdiSu / UrdhvatAsAmAnye ca ekasyaiva dravyasya paryAyagatA ekatA pratIyate / bAlayauvanAdiparyAyeSu bhinneSvapi satsu puruSo'yaM devadatto vA ayamityAdi rItyA ekatA pratItirbhavatyeva / sAmAnyaM tadbhedau ca pratipAdya samprati vizeSaM pratipAdayati bhedapratIternimittaM vizeSaH / asau jAtirUpeNA'bhinneSvapi vRkSeSu vaTo'yam, pippalo'yam, nimbo'yamityAdi vaisadRzasya nimittabhUto bhavati / bhedapratIti ke nimitta ko vizeSa kahA jAtA hai| yaha jAti rUpa se abhinna vastuoM meM bhinnatA kI pratIti kA nimitta hai, jaise- vRkSoM meM amuka baragada hai, amuka pIpala hai aura amuka nIma hai, ityAdi / nyA. pra. - bhedasya yA pratItirbhavati loke ayaM nimbaH ayaM kadambaH, athavA ayaM gauH ayaM mahiSaH ityevaM rUpeNa tasyAH pratIternimittaM vizeSa eva / ayaM bhAvaH vRkSatvajAtimavalambya nimbakadambAdayaH sarve vRkSA: samAnAH santi vRkSatvajAteH sarvatra vartamAnatvAt / evameva Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho vibhAgaH 169 pazutvajAtimavalambya gomahiSAdayaH sarve pazavaH samAnA ev| evaM jAtirUpeNa abhinnoSvapi vRkSeSu yadA vaTo'yam, pippalo'yam nimbo'yam ityAdivibhAgaH kriyate athavA pazuSu madhye gaurayam, mahiSo'yaM veti vibhAgaH kriyate cet etAdRzasya bhedasya nimittaM vizeSa ev| sAmAnyaM jAtirvA abhedanimittaM bhavati cet jAtyavacchinnavyaktiSu yA bhedapratItirbhavati tasyA nimittaM tu vizeSa ev| ___ sa ca vizeSaH katividha iti jijJAsAyAM tasya dvaividhyaM pratipAdayituM sUtramavatArayati guNaparyAyabhedAd dviruupH| guNaH -sahabhAvI dharmaH, yathA-Atmani vijnyaanm| paryAya:-kramabhAvI, yathA-tatraiva sukha-duHkhAdi / vizeSa ke do bheda haiM : 1. guNa, 2. paryAya guNa- sahabhAvI dharma, guNa kahalAtA hai, jaise-AtmA meM jnyaan| ___ paryAya- kramabhAvI dharma, paryAya kahalAtA hai, jaiseAtmA meM sukha, du:kha aadi| nyA. pra.- vizeSo dvividho bhavati guNaH pryaayshc| tatra guNaH sahabhAvI dharmaH yathA Atmani jJAnaM sahabhAvI dhrmo'sti| tatraivAtmani kramazaH kadAcit sukhaM kadAcicca duHkhaM jaayte| kramabhAvina ime sukhaduHkhAdayaH snti| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 bhikSunyAyakarNikA pramANasya viSayo yadvastu tadvAcyam avAcyaM ca bhavati / tatra vAcyAvAcyayoH kiM svarUpamiti pratipAdayituM sUtrayati 9. vAggocaraM vaacym| jo vANI kA viSaya bane use vAcya kahA jAtA hai| 10. -vaacaamvissymvaacym| jo vANI kA viSaya na bane, use avAcya kahA jAtA hai| 11. vivakSA'vivakSAtaH sNgtiH| prayojanavazAt kazcid dharmo vivakSyate, kazcicca sannapi prayojanAbhAvAnna vivakSyate, yathA-dharmiNo nityatvavivakSAyAM santAvapyutpAdavyayau nopAdIyete, anityatvavivakSAyAJca sadapi dhrauvyaM naarmyte| tata eva sahAvasthitAnAmapyeSAM grahaNAgrahaNena eko'pi dharmI nityo'nityazca / evamanuvRttAkAreNa sAmAnyam, vyAvRttarUpeNa vizeSaH, svarUpeNa sat, pararUpeNa asat, ekaikadharmApekSayA vAcyam, yugapad aneka dharmApekSayA ca avaacym| dRzyante ca ekasminnapi jane apekSAbhedAt pitRtvabhrAtRtvaputratvamAtulatvabhAgineyatvAdayaH pryaayaaH| eka hI vastu meM aneka virodhI dharmoM kI saMgati vivakSA aura avivakSA ke AdhAra para ghaTita hotI hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho vibhAgaH 171 prayojanavaza kisI dharma kI vivakSA kI jAtI hai aura prayojana ke abhAva meM kisI dharma kI vivakSA nahIM kI jAtI, jaise- kisI dharmI ke nityatva kI vivakSA meM usameM vidyamAna utpAda aura vinAza dharmoM kA grahaNa nahIM kiyA jAtA tathA anityatva kI vivakSA meM vastu meM vidyamAna dhrauvya kA grahaNa nahIM kiyA jaataa| isalie eka rahane vAle ina virodhI dharmoM ke grahaNa aura agrahaNa se eka hI padArtha nitya aura anitya kahalAtA hai| isI prakAra sadRza dharma kI apekSA se padArtha sAmAnya hai aura vilakSaNa dharma kI apekSA se vaha vizeSa / svarUpa kI dRSTi se sat aura pararUpa kI dRSTi se asat hai| eka-eka dharma kI apekSA se vAcya aura eka sAtha aneka dharmoM kI apekSA se avAcya hai| eka hI manuSya apekSAbheda se pitA, bhAI, putra, mAmA aura bhAnajA hotA hai| isa prakAra eka vyakti meM aneka paryAya prApta hote haiN| nyA. pra.- asyAyamabhiprAyaH pramANasya viSayo yadvastu tad yadA vAg viSayo bhavati arthAt vANI dvArA tasya prakAzanaM bhavati tadA tad vAcyamiti kathyate / yadvastu vANIviSayo na bhavati tattu avaacymev| atreyamAzaGkA bhavati yadekasminneva vastuni virodhidharmANAM saMgatiH kathaM bhavati? atra samAdhAnarUpeNocyate vivakSA'vivakSAtaH saMgatiH bhvitumrhti| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 bhikSunyAyakarNikA tAtparyamidaM yat prayojanavazAt vastunaH kazcid dharmo vivkssyte| vivakSitazca dharmo vAgviSayo bhavati / vANIdvArA bhavati tasya prakAzanam / kazcicca dharmo vastuni sannapi prayojanAbhAvAnna vivakSyate, tadA nAsau yAti vAg viSayatAmiti avAcya eva sH| yathA-yadA dharmiNo nityatvasya vivakSA bhavati tadA tatra vartamAnAvapi utpAdavyayau vastuno'nityatvA-bhivyaJjako nopAdIyete / yadA ca bhavati vivakSA anityatvasya tadA tatra sadapi dhrauvyaM na vivkssyte| anena prakAreNa sahAvasthitAnA-mapyeSAM dharmANAM kadAcit grahaNena kadAciccAgrahaNena eko'pi dharmI bhavati nityo'nityshc| ye padArthAH sAdRzyavazAt sadRzAH samAnAste'nuvRttAkAreNa sAmAnyapadavAcyA bhvnti| te eva vyAvartakadharmamavalambya vyAvRttAkAreNa vizeSapadabhAjo bhvnti| evameva pratyekaM vastu svarUpeNa sat pararUpeNa cAsat bhavati / yadA vastunaH ekaikadharmo vivakSyate tadA vastu vAcyaM bhvti| yugapadanekadharmApekSayA cAvAcyaM bhvti| loke'pi dRzyate apekSAbuddhyA bhavanti kAryANi / yathA ekasminnapi jane apekSAbhedAt pitRtvabhrAtRtva putratvamAtulatvabhAgineyatvAdayaH vyvhaaraaH| putra prati pitA sannapi svapitaraM prati putra evaiko janaH / evaM sApekSavAdamAdAya sarve vyavahArAH saadhuuppdynte| pramANaM sarvadarzanAnumatamekaM tattvam / nyAyazAstrasya caturyu aGgeSu pramANaM prAthamyamupagatam / gautamIyanyAyAbhimateSu SoDazapadArtheSu Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho vibhAgaH 173 pramANasyaiva praathmym| anayA rItyA idaM vaktuM zakyate yat pramANamekaM mahatvapUrNa tathyam / tasya phalaM kimiti jijJAsAyAM sUtramArabhate 12. pramANasya phlmrthbodhH| ayaM pramANamAtrasya sAkSAtphalam, pAramparyeNa kevalajJAnasya' mAdhyasthyam, zeSapramANAnAJca hAnopAdAnamAdhyasthyabuddhayaH / arthabodha ko pramANa kA phala kahA jAtA hai| yaha arthabodha pramANamAtra kA sAkSAt phala hai| paraspara phala kI dRSTi se kevalajJAna kA phala mAdhyasthya tathA zeSa pramANoM kA phala hAna buddhi, upAdAna buddhi aura madhyasthya buddhi hotA hai| nyA. pra. - arthAnAM vastUnAM bodha eva pramANasya phlmsti| pramANena hi ajJAnasya nivRttiH kriyate / yadA yasya viSayasyAjJAnaM nivRttaM bhavati tadA tasya bodhaH sutarAM siddha iti ajJAnanivRttiH arthabodho vA nArthAntaram / sa eva ca pramANasya phalamiti bhaavH| 1. kevalino hi sAkSAt . samastArthAnubhave'pi hAnopAdAnecchAvirahAd maadhysthybuddhiH| 2. heye parityAgabuddhiH, upAdeye grahaNabuddhiH, upekSaNIye mAdhyasthyabuddhiH / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 bhikSunyAyakarNikA sa cArthabodho dvividhaH sAkSAt-AnantaryeNa, pAramparyeNa ca / ayamarthabodhaH pramANasya sAkSAt phlm| sarvapramANAnAm avyavahitaM phalaM sAkSAtphalaM vA arthabodha eveti jnyeym| paramparayA phaladRSTyA tu kevalajJAnasya phalaM maadhysthym| idaM mAdhyasthyameva audaasiinypdenaapyucyte| audAsInyam upekSaiveti jJeyam / zeSapramANAnAM phalaM hAnabuddhiH upAdAnabuddhiH mAdhyasthyabuddhizca bhvti| imA buddhayo'rthajJAnAnantarameva bhavantIti pAramparyeNocyante sarvAH khlvimaaH| kevalajJAninaH samastapadArthAnAM bhavati sAkSAt bodhaH kintu bodhaviSayANAmapi teSAM hAnasya upAdAnasya cecchA na bhavati tasmAt kevalajJAnasya phalaM maadhysthybuddhirev| heyapadArthe parityAgabuddhiH, upAdeyapadArthe grahaNabuddhiH upekSaNIyapadArthe ca mAdhyasthyabuddhiriti bhavati krmH| pramANAt jAyamAnaM phalaM pramANAt bhinnamabhinnaM veti saMzaye phalaM pramANato bhinnAbhinnamiti vyavasthApayituM sUtramArabhate 13. tat pramANataH syAd bhinnmbhinnnyc| ekAntabhede hi idamasya pramANasya phalamiti sambandho na sNbhvii| ekAntAbhede ca pramANameva vA phalameva vA tad bhvediti| pramANa-phala pramANa se kathaMcid bhinna aura kathaMcid abhinna hai| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho vibhAgaH 175 pramANa aura phala meM ekAnta bheda hone para yaha isa pramANa kA phala hai isa prakAra kA sambandha ghaTita nahIM hotA / unameM abheda hone para yA to pramANa hI hotA hai yA phala hI hotA hai- abheda meM do nahIM ho sakate / pramANasya phalaM pramANAt kathaJcid bhinnaM kathaJcit cAbhinnamiti veditavyam / phalasya pramANato yadi bhinnatvameva svIkriyate tadA nedaM vaktuM zakyate yat pramANasyaivedaM phalaM na ghaTasya phalamiti / yathA phalaM pramANAt bhinnam tathaiva ghaTAdapi bhinnameva / yadi ca pramANaM phalaJcetyubhayamapi abhinnameva svIkriyate cet pramANameva syAt phalameva vA syAt / abhede dvayoH sattA pArthakyaM nopaiti / tasmAducyate-phalaM pramANAt bhinnAbhinnaM pramANaphalatvAnyathA'nupapatteriti / samprati pramANaphalayorbhedaM sAdhayitukAmaH prastauti sUtram nyA. pra. -- 14. sAdhyasAdhanabhAvena tayorbhedaH / pramANam-sAdhanam, phalaJca sAdhyamiti / sAdhya aura sAdhana bhAva kI apekSA se pramANa aura pramANaphala , bhinna hote haiM / pramANa sAdhana hotA hai aura phala sAdhya | nyA. pra. -sAdhyasAdhanabhAvasya apekSayA tu pramANaM bhinnaM, tadIyaM phalaJcabhinnaM bhavati / pramANaM sAdhanaM bhavati / tacca jJAnasvarUpam / tasmAdeva cArthabodha: - prakAzaH / ataeva pramANam arthabodhasya sAdhanamucyate / sAdhanAt sAdhyaM niSpadyate jJAyate tadeva ca -------- Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 bhikSunyAyakarNikA phalamityanayA rItyA pramANaM bhinna, phalaJca bhinnamiti vyvhaarH| evaM tayobhinnatvaM pratipAdya samprati tayorabhinnatvaM sAdhayati 15. ekapramAtRtAdAtmyena cAbhedaH / pramANatayA pariNata eva AtmA phalatayA pariNamate ityekapramAtrapekSayA pramANaphalayorabhedaH / eka hI pramAtA meM Atmagata hone ke kAraNa se pramANa aura pramANaphala abhinna hote haiN| pramANarUpa meM pariNata AtmA hI phalasvarUpa meM pariNata hotI haiM, isa prakAra eka pramAtA kI apekSA se pramANa aura phala meM abheda ghaTita hotA hai| nyA. pra.- yaH pramAtA pramANena vastu jAnAti sa eva tad gRhNAti tyajati upekSate c| na tu anyasya pramAtuH pramANatayA pariNAmaH, anyasya copAdAnAdibuddhyAdi phalatayA pariNAma ityevaM rUpeNa kasyApi prtiitirbhvti| tAtparyamidaM yat ekasminneva pramAtari phalaM pramANaJcAtmagataM bhavati / atastayoraikyameveti nizcitam / pramANarUpeNa AtmA eva pariNato bhvti| sa eva ca pha larUpeNa cApi prinnmte| evaJca ekapramAtrapekSayA pramANaphalayorabhedaH sNghttte| sAMvyavahArikapratyakSe parigaNitA avagrahAdayaH / eSu pramANaphalavyavasthA kathamiti sAdhayituM sUtrayati Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho vibhAgaH 177 16. avagrahAdInAM kramikatvAt pUrvaM pUrva pramANamuttaramuttaraM phlm| yathA-avagrahaH pramANam, IhA phalam, evamanumAnaM yaavt| avagraha Adi kramika hote haiM isalie unameM pUrva pUrvavartI pramANa aura uttara uttaravartI phala hote haiN| - jaise- avagraha pramANa hai aura IhA phl| IhA pramANa aura avAya phl| avAya pramANa aura dhAraNA phl| dhAraNA pramANa aura smRti phl| smRti pramANa aura pratyabhijJA phl| pratyabhijJA pramANa aura tarka phl| tarka pramANa aura anumAna phala hai| nyA. pra.- ayaM bhAvaH-indriyArthayoge darzanAntaraM yat sAmAnyasya grahaNaM bhavati tadevAvagraha ucyte| vizeSollekharahitaM yat sAmAnyasya sattAmAtrasya grahaNaM bhavati idaM.kiJciditi rUpeNa, tadeva jnyaanmvgrhH| ayamavagraha evaM nyAyadarzane nirvikalpaka jJAnanAmnA vyvhriyte| vikalpo naamjaatyaadiyojnaa| sA ca na bhavati nirviklpkjnyaane| tadanantaraM nAmajAtyAdiyojanayA savikalpakajJAnaM bhavati ghaTo'yam, paTo'yamityAdinA rUpeNa / asya savikalpakajJAnasya tulanA jainadarzanIyena avAyena sAkaM kartuM zakyate, IhitavizeSanirNaya evaavaayH| evameva savi-kalpaka jJAne'pi vizeSasya nAmajAtyAdiviziSTasya jJAnaM bhavatIti bodhym| jainadarzane avagrahAnantaram IhAvAyAdInAM kramaH svakRto vrtte| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 bhikSunyAyakarNikA tatrAvagrahAdInAM kramikatvAt pUrvaM pUrva pramANaM bhavati, tathA uttarottaraM tadIyaM phalaM bhvti| avagrahAdArabhya anumAnaM yAvat calati ayaM kramaH- yathA- avagrahaH pramANaM cet IhA tadIyaM phlm| evameva IhA pramANam avAyazca tadIyaM phlm| avAyaH pramANam dhAraNA ca tasya phalam, dhAraNA pramANam cet smRtiH tatphalam, smRtiH pramANaM bhavati cet pratyabhijJA tasyAH phalam,. pratyabhijJA pramANaM bhavati tadA tarkastatphalam, tarka: pramANaM bhavati tadA anumAnaM tadIyaM phalaM bhavati / anayA rItyA pUrvasya pUrvasya pramANatvam uttarasya uttarasya ca tadIyaM phalatvaM vyaktaM bhvti| yastarko'numAnaphalako bhavati sa khalu anvyvytireknirnnyaatmkH| sAdhane sati agnyAdisAdhane dhUme sati sAdhyasya agnerbhAva eva athavA sAdhye agnAveva sati sAdhanasya dhUmasya bhAvo'nvayaH kthyte| yathA yatra dhUmaH tatrAgniH / sAdhyAbhAve agnyabhAve sAdhanAbhAvaH-dhUmAbhAvo vyatirekaH / anena prakAreNa anvayavyatirekanirNayAnantarameva avinAbhAvinA hetunA jAyate'numAnamiti srvmetdnvdym| iti prameyapramitisvarUpanirNayAtmakaH SaSTho vibhaagH| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo vibhAga: caturaGga nyAyazAstramiti pratizrutamAdau pustksyaasy| tatra pramANaprameyapramitItyAkhyAni vyAkhyAtAni trINi aGgAni / sAmprataM tadghaTakaM pramAtRnAmakaM tattvaM vyAkhyAtukAmaH sUtramavatArayatisvaparAvabhAsI pratyakSAdiprasiddha AtmA prmaataa| svaJca paraJcAvabhAsate prakAzayatItyevaMzIlaH, ahaM sukhI, ahaM duHkhItyAdi nidarzanena, pratyakSAdipramANena pramANita AtmA pramAtA bhvti| svaprakAzI evaM paraprakAzI tathA pratyakSa Adi pramANoM se prasiddha AtmA ko pramAtA kahA jAtA hai| AtmA hI pramAtA-pramANa karane vAlA hai| vaha svayaM apane caitanya se prakAzita hai aura jJeya-viSaya ko prakAzita karatA hai| maiM sukhI hU~, maiM du:khI hU~, ityAdi-isa nidarzana vAle pratyakSa Adi pramANa ke dvArA vaha pramANita hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSunyAyakarNikA nyA. pra.- yaH svamAtmAnamavabhAsayati-prakAzayati paraJca-svasmAt bhinnaM jaDatattvaJca prakAzayati arthAt yaH svayaM prakAzate tathA svasmAd bhinnaM jaDatattvaM ca prakAzayati, sa eva prmaataa| evaJca svayaM prakAzamAnatve sati paraprakAzakatvaM prmaaturlkssnnm| ayaM pramAtA pratyakSAdipramANaiH prsiddho'sti| aham asmi, ahaM sukhI-du:khI vAsmi ityevaM rUpeNa yo bodho bhavati sa bodho nApalapituM zakyate kenApi / ahaM nAsmIti bodho kasyApi na jaayte| ayaM bodha eva satyApayati idaM tathyaM yat asti AtmA nAmnA khyAtaH prmaataa| ayameva pramimIte- pramitiviSayaM karoti nikhilapadArthAn iti parAvabhAsIti padenApi aymucyte| ahaM sukhI-duHkhI ityAdinidarzanameva pramAtu: siddhau pratyakSa pramANam / pratyakSAdirityAdau Adi zabdena anumAnasya zabdAtmakasya AgamAdezca grahaNaM krttvym| anumAnaM-tAvaditthaM- jaDaM cetanAdhiSThitaM zayyAsanAdivat / yathA acetanaM zayyAdikaM cetanamantarA na bhavitumarhati upayogi tathaivedaM zarIramapi jaDAtmakaM cetanamantarA arthahInaM sat cetanasya pramAtuH sttaamnumaapyti| anayaiva rItyA AgamAdInyapi pramANayanti pramAtAramiti bhavati pramAtA pramANena prmaannitH| bhAratIyacintanaparamparAyAM mukhyo viSayaH AtmA evaasti| asmin viSaye parasparaM virodhIni anekamatAni uplbhynte'tr| aupaniSadapathe vartamAnA AtmanaH sarvathA nityatvaM Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo vibhAgaH 181 kUTasthatvam, acalatvaM sanAtanatvaJca buvnti| kintu mImAMsAkadhurINAH kumArilabhaTTA Atmano nityAnityatvaM vyaahrnti| jainadarzanamapi Atmano nityAnityatvameva sviikroti| ye hi bauddhamatAvalambina AtmanaH sarvathA kSaNikatvamanityatvaJcAGgIkurvanti teSAM mate tu kRtapraNAzastathA akRtAbhyAgamadoSazca bhavati ev| anekAntadarzanAnusAraM tu jJAnam AtmA ca svaparAvabhAsI eva sviikRtH| taduktaM hemacandreNa- 'svaparAvabhAsI pariNAmyAtmA prmaataa|' tAtparyantu pUrvavadeva -yaH svaM paraJca avabhAsate-prakAzayati tathA sukhI duHkhItyAdivibhinnarUpe pariNamati sa eva pramAtA aatmaa| yadi pramAtA kUTastho nityaHsyAt tadA harSaviSAdasukhaduHkhabhogAdayo vikArAstatra na jAyeran aakaashvt| yadi pramAtA ekAntanAzI (sarvathA anityaH) syAt tadA kRtanAzAkRtAbhyAgamau syaataam| asyAM sthitau smRtipratyabhijJAnAdayo vyavahArA api na sampadyeran / yadi AtmA pariNamanazIlaH syAt tadA tatrotpAdavyayadhrauvyANi sAralyena sampadyanta iti sarvaM sugamaM bhvti| AcAryahemacandreNAtra ahe: dRSTAnto dttH| yathA sarpasya kadAcit kuNDalAvasthA bhavati, kadAcicca ArjavAvasthA bhvti| ubhayoranayoravasthayo: sarpatvamanuvartata ev| evameva Atmano'pikadAcit sukhaduHkhAdilakSaNA avasthA jAyante kadAcicca vinivrtnte'pi| Asu sarvAsvasthAsu caitanyaM tu anuvartata ev| ataeva pramAtuH pariNamanazIlatA yA kathitA sA smiiciinaiv| etat sarvaM manasi nidhAya sUtraM karoti Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 bhikSunyAyakarNikA 2. caitnyligoplbdhestdgrhnnm| adRSTo'pi padArthoM labhyamAnaliGgena gRhyata eva, yathA'pavarakasthitenAdRSTo'pi savitA prakAzAtapAbhyAm, tathaiva caitanyaliGgena aatmaa| AtmA kA bodha caitanyaliMga kI upalabdhi se hotA hai| - adRSTa padArtha bhI dRSTa liMga (hetu) ke dvArA gRhIta hotA hai, jaise- kamare meM baiThA huA AdamI sUrya ko nahIM dekhatA hai, phira bhI vaha prakAza aura dhUpa ke dvArA adRzya sUrya ko jAna letA hai| usI prakAra adRzya AtmA caitanya liMga ke dvArA gRhIta hotA hai| nyA. pra.- idamatra tattvaM yat-kathaM bhavati grahaNamAtmana iti jijJAsAyAmuktaM yat caitanyaliGgena tadgrahaNaM-jJAnaM bhvti| caitanyamevAtmano linggm| atastenaivaliGgenAtmano grahaNaM bhvti| AtmA na khalu cAkSuSapratyakSaviSayaH ato'sau adRSTaH kintu adRSTo'pi padArtho dRSTaliGgadvArA gRhyata ev| yathA kakSe sthitasya puruSasya kRte sUryo'dRSTo'sti, tathApi tatprayojyau prakAzAtapau, anubhUya jJAyate- asti nabhasi savitA, yena prakAza: AtapazcAtrAnubhUyate / anenaiva prakAreNa adRzyo'pyAtmA caitanyaliGgadvArA gRhIto bhvti| idamidAnIM vicArapathamAnIyate yat Atmano yaccaitanyaM tat kutaH samutpadyate? kimidaM jaDAtmakasya pRthivyAderdharmaH? athavAanyadeva kiJciditi jijJAsAM zamayati sUtradvArA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo vibhAgaH . 183 3. na tjddlkssnnbhuutdhrmH| vaha caitanya jar3aprakRti vAle bhUtoM (pRthvI, apa, tejas, vAyu aura AkAza) kA dharma nahIM hai| nyA. pra.- tat caitanyaM jaDalakSaNasya jaDasvarUpasya bhUtasya dharmo naasti| pRthivyAdIni paJcabhUtAni jar3asvarUpANi / tatra nAsti caitanyam / kasyApi vastunaH samutpattau tadIyamupAdAnamapekSitaM bhvti| yathA kanakakuNDalotpattau tadIyamupAdAnaM svarNaM bhvtyupyogi| yathA vA mRdghaTotpattau mRdevopAdAnaM bhavati / upAdAnamantarA kAryotpattirasaMbhaveti tattvavidAmAkUtam / gItAyAmapyuktam-"nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH" arthAt- bhAvaH sthitiH sattA vA asadvastuno naiva bhvti| naiva bhavati kadAcidapi bandhyAsutasya sattA / naiva vA kadAcidapi labdhasattAkaM jAtam aakaashkusumm| upAdAnamantarA naiva bhavitumarhati kasyApi vastunaH smutpaadH| pRthivyAdibhUteSu nAstyeva caitanyaM cet kathaM samutpadyeta puruSe caitanyam / tasmAnna caitanyaM bhuutdhrmH| caitanyamasti AsIt bhaviSyati ceti caitanyaM zAzvatikaM labdhasattAkaM vstu| na bhavati tadIyo'bhAva: kdaacidpi| ataH uktam-nAbhAvo vidyate stH| yadi ucyate mA bhavatu pratyekaM bhUte caitanyaM kintu yadA paJcApi bhUtAni samuditAni bhavanti tadA, samuditeSu bhUteSu caitnymutpdyte| kintu etadapi kathanaM na manoramam yatohi yadi pratyekaM bhUte nAsti caitanyaM tadA samuditeSvapi bhUteSu kathamutpadyatAM caitanyam ? yadi ekasminnapi tile nAsti tailaM Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 bhikSunyAyakarNikA cet militeSvapi bhUyaHsu tileSu yatnasahastreNApi naivotpadyate tailam / tasmAdupAdAnaniyamasyAvazyaM svIkartavyatayA bhUteSu ca caitanyAbhAvAt puruSAdhiSThAnakaM caitanyaM na bhUtadharmaH iti tathyaM siddhaM bhvti| etadeva spaSTaM karoti sUtradvArA upaadaanniymaat| ka: khalUpAdAnamaryAdAmanubhavanapi jaDalakSaNAdbhUtAccaitanyaM prsaadhyitumaayussmaan| isakA hetu hai- upAdAna kA niym| upAdAna (pariNAmI kAraNa) kI maryAdA ko jAnane vAlA kyA koI vyakti jar3a prakRti vAle bhUtoM se caitanya kI niSpatti ko siddha kara sakatA hai? nyA. pra.- kAryotpattau upAdAnamaryAdA anivAryA / upAdAnamupekSya naiva jAyante kAryANi / ataH puruSe yaccaitanyaM tdupaadaanmnvessnniiym| na ca tat jaDAtmakabhUteSu vartate / ataH jaDAtmakabhUtAt caitanyaM sAdhayituM na ko'pi kSama iti atratyaM rahasyaM vedniiym| yadi ucyate mAbhUt pratyekaM bhUte caitanyaM kintu samuditeSu bhUteSu tatrAvartamAnamapi caitanyamutpadyata eva gomayAd vRzcika iva yad vA tAmbUlacUrNakayormelanena rktrnggotpttiriv| imAM zaGkAmapAkartuM sUtraM karoti 5. naasdutpaadH| na khalu samuditeSvapi bhUteSu atyantAsattvasya caitanya Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo vibhAga: 185 syotpattiH saMbhavinI, yathA-sikatAkaNeSu pratyekamanupalabdha tailaM na samuditeSvapi, sato vyaktau tu siddhayati sarvathA caitnyvaadH| asat kA utpAda nahIM hotaa| pratyeka bhUta se caitanya kI utpatti nahIM hotI, usI prakAra bhUtoM ke samudita hone para bhI unase atyanta asat caitanya kI utpatti nahIM ho sakatI, jaise- bAlu ke pratyeka kaNa meM anupalabdha taila, unake samudAya meM bhI upalabdha nahIM hotaa| unakI samudita avasthA meM vaha vyakta hotA hai, yadi yaha mAnA jAe to isase sarvathA caitanyavAda kI siddhi mAnanI pdd'egii| nyA.pra.- asato'vartamAnasya utpAdaH utpattiH kathamapi * bhavituM naarhti| kenotpAditaH bandhyAsutaH? kena kena kusumAyitaM ggnmdyaavdhi| tasmAdidameva yuktaM yad asataH utpAdaH naiva bhavitumarhati kdaapi| yadi kathyate yad avartamAnamapi vastu sAdhanopalabdhau utpadyata ev| yathA gomayAt utpadyate vRshcikH| yad vA tAmbUlacUrNakayo rmelanenotpadyate raktaraGgastathaiva bhUteSu arvatamAnamapi caitanyaM samuditeSu teSu utpadyata evN| atrocyate-yathA sikatAkaNeSu pratyekamavartamAnaM tailaM samuditeSvapi teSu notpadyate kathamapi tathaiva pratyekaM bhUte avartamAnaM caitanyaM samuditeSvapi bhUteSu naivotpAdayituM zakyate Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 bhikSunyAyakarNikA kenApi / gomayAvRzcikotpattiH tAmbUle raktaraGgotpattirvA na bhavitumarhati caitanyotpattedRSTAntaH, yatohi gomayAt kevalaM vRzcikasya sthUlaM bhautikaM zarIramevotpadyate natu caitnympi| evaM tAmbUle yaH khalu raktaraGgaH tirohitastiSThati sa eva kevalamabhivyaJjakadvArA'bhivyajyate na tu kimapi navInaM tathyaM tatra samutpadyate iti vibhAvanIyam / tasmAt caitanyaM sat pdaarthH| tattu samutpanneSu zarIreSu svata eva vyakto bhavati / anena prakAreNa bhUtAt caitanyotpattiriti bhUtacaitanyavAdo nirAkRta eva bhavati siddhyati ca sarvathA caitnyvaadH| caitanyAdeva jagadutpattirabhivyaktirveti sAdhIyAn pkssH| evaM caitanyasattAyAM siddhAyAmapi kecana vadanti caitanya mstisskmuulmsti| tadetannirAkaroti 6. nApi mastiSkamUlam, mastiSkasya tu tatprayogahetumAtratvAt caitanya kA mUla mastiSka nahIM hai| mastiSka to cetanA ke prayoga kA hetumAtra hai| nyA. pra.- caitanyasya mUlaM mastiSkaM naasti| kintu mastiSkaM tu viziSTacaitanyAnvitasya manasaH prayogasya sAdhanamasti / manasaH prayogasthalaM nAnA / mastiSkadvArA prayogasthalaM nirdhArya tatra pravartate mnH| evaJca manasaH prayojakaM mastiSkaM kathaM caitanyasya mUlaM bhvitumrhti| tasmAt caitanyamekamatiriktaM tattvaM yad bhavAd bhavAntaraM gacchati Agacchati ca / evaM caitanyasya mastiSkamUlakatAM nirAkRtya tasya zoNitamUlakatAmapi nirAkaroti Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo vibhAga: 187 7. zoNitaM praannshktynugaamyev| raktaM hi prANazaktihetukaM bhavati, tadvirahe tasyAnutpAdAt, anyathA tadgatinirodhasya nirhetuktvaat| kiJca sAtmake zarIre AhAragrahaNam, tataH zoNitotpattiH, prANApAnena tasyA'khile vapuSi saJcAraH, tena zarIrAvayavAnAM sakriyatvam, tato hIndriyANi manazca gRhNanti svprmeym| dehini anyatra gate sarvatrApi nisskriytvoplbdheH| caitanya kA mUla rakta bhI nahIM hai, kyoMki vaha prANazakti kA anugAmI hai| __ rakta kA hetu prANazakti hai| usake abhAva meM rakta utpanna nahIM hotaa| yadi aisA nahIM mAnA jAe to rakta ke gatirodha kA koI hetu hI nahIM rhtaa| kyoMki sajIva zarIra AhAra grahaNa karatA hai, usase rakta kI utpatti hotI hai| prANa aura apAna ke dvArA sAre zarIra meM usakA saMcAra hotA hai, usase zarIra ke saba avayava sakriya hote haiM, unakI sakriyatA hone para indriya aura mana apane-apane viSaya kA grahaNa karate haiN| AtmA ke anyatra cale jAne para ye saba niSkriya ho jAte haiN| nyA. pra.- caitanyasya mUlaM raktamapi nAsti, yatohi tad raktaM, prANazakteranugAmi asti arthAt satyAM prANazaktau bhavati rktotpaadH| tadvirahe prANazaktivirahe tasya raktasya anutpAdAt arthAt prANazakterabhAve naiva bhavati utpAdo rktsy| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 bhikSunyAyakarNikA tadutpAdasya cAyaM kramaH- sAtmake zarIre-caitanyaviziSTe zarIreAhAragrahaNam, tataH zoNitotpattiH, zvAsocchavAsena tasya = raktasya akhile vapuSi sampUrNazarIre saJcAro bhvti| tena sampUrNazarIre raktasaJcAreNa zarIrAvayavAH sakriyA bhvnti| tato hi indriyANi manazca svasvaprameyaM svasvaviSayaM gRhnnnti| yadi dehI AtmA caitanyaM vA anyatra yAti tadA sarvatraiva niSkriyatvameva dRssttipthmaayaati| arthAt sarvANIndriyANi manazca svaM svaM viSayaM naiva gRhnnnti| sati dehini cetane Atmani eva AhAragrahaNAdeva rktotpttiH| raktotpattermUlaM prANazaktireva / raktasya yA khalu gatinirodho vA bhavati so'pi prANazaktimAdAyaiva bhvti| anyathA yadi prANazaktiM vinA raktotpAdaH syAt tadA raktasya gatinirodhau nirhetuko syaataam| tasmAdidamatrAvadheyaM yat cetane Atmani satyeva raktotpattizced tadraktaM caitanyamUlaM kathaM bhaviSyati? tasmAnna raktaM caitanyasya muulm| anayA rItyA Atmano hetUnAM nirAkaraNaM vidhAya tadastitve pramANamupanyasan sUtrayati 8. pretysdbhaavaacc| punarutpatti:-pretyabhAvaH / tenApyAtmanaH sattvaM prtipttvym| AtmA ke astitva kA eka hetu hai- pretya kA sdbhaav| pretyabhAva kA artha hai punrjnm| yaha AtmA kI astitva-siddhi kA prabala hetu hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo vibhAgaH 189 nyA. pra.- Atmano'stisyaiko heturasti pretyasya sdbhaavH| ito gatasya punarAgamanameva pretysdbhaavH| karmavazAt vibhinnayoniSu aTATyamAnaH AtmA gatAgataM karotyeva / nAnyad vartate kimapyanyad yat khalu iha lokAt gatiM vidhAya punrtraagcchet| pretyabhAvasyArtho'sti punrjnm| punarjanma tu Atmaiva gRhnnaati| na tu zarIram / zarIraMtu bhavati paricchinnakAlavyApi vinshvrshiilm| na tasya traikAlikI sttaa| tasmAt punarjanmanA hetunA AtmanaH satvam arthAt astitvaM pratipattavyaM svIkarttavyaM bhavatIti na ko'pi sndehH| punarjanma bhavatItyatraiva kiM pramANamityAzaMkAyAH samAdhAnaM kurvan sUtraM karoti 9. zarIrAgraharUpacetasaH saMbhavAt ttsdbhaavH| navotpannasya prANino nijazarIraviSaya AgrahaH, sa tadviSayaparizIlanapUrvakaH / na khalu atyantAjJAtaguNadoSe vastunyAgraho dRSTaH / punarjanma kA sadbhAva zarIra ke prati hone vAle caitasika Agraha se siddha hotA hai| navajAta zizu meM bhI apane zarIra ke prati vizeSa prakAra kA lagAva hotA hai| vaha tadviSayaka pUrvAbhyAsajanita hotA hai| jisa vastu ke guNa aura doSa sarvathA ajJAta hote haiM usake prati kisI kA AkarSaNa nahIM hotaa| nyA. pra.- zarIraM prati AgrahaH sarvatra dRshyte| caitasikamimamAgrahaM dRSTvA punarjanmanaH sattA siddhyti| dRzyate loke Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 bhikSunyAyakarNikA navajAte'pi zizau svazarIraM prati vishessaagrhH| satyAM bubhukSAyAM sa roditi / bubhukSAyAM zAntimupagatAyAM sa prasannatAM vynkti| nAtra citraM yad dugdhapAnAdikaM sarvaM kAryaM zarIrAdhiSThAnakaM kRtym| anayA rItyA zarIraM prati caitasiko vizeSAgraho dRSTacara ev| ayaJcAgrahastadviSayakapUrvAbhyAsajanita evaaste| pUrvajanmani api etAdRzo'bhyAsaH kRta iti pUrvAbhyAsajanita evAsminnapi janmani zarIraM prati Agraho bhvti| yasya vastuno guNadoSau jJAtau na syAtAm taM prati na bhavati AkarSaNaM kasyApi / zarIraM prati AkarSaNaM tu bhavatyeva navajAtasya tena jJAyate yat zarIrasya guNadoSau jJAtau sta: baalksy| ataeva tasya navotpannabAlasya svazarIraM prati Agraho bhvti| ayamAgraha eva punarjanmanaH sadbhAve prmaannm| pUrvajanmani anenaM kRto'bhyAsa iti kathaM jJAyate? zaGkAmimAmuttarayan sUtrayati 10. harSabhayazokopalabdhirapi puurvaabhystsmRtynubndhaa| jAtaH khalu bAlaH pUrvAbhyastasmRtinimittAn harSAdIn prtipdyte| pUrvAbhyAsazca pUrvajanmani sati, naanythaa| harSa, bhaya, zoka Adi kI upalabdhi kA nimitta pUrvAbhyAsa kI smRti hai| pUrvAbhyAsa kI smRti ke kAraNa navajAta bAlaka harSa, bhaya, zoka Adi ko prApta hotA hai| vaha pUrvAbhyAsa pUrvajanma hone para hI ghaTita hotA hai anyathA nhiiN| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo vibhAgaH 191 nyA. pra.- navajAto'pi zizuH harSa bhayaM zokaM cAnubhavati / sa kadAcit hRSyati kadAcit tuSyati kadAcicca krndti| ime vikArAH pUrvajanmani tena santi anubhUtAH ataeva asminnapi janmani eSAM vikArANAmanubhUtistasya jaayte| yA'nubhUtistasya bhavati tasyA nimittaM pUrvajanmani kRtasya abhyAsasya smRtireva vartate / pUrvAbhyAsasya smRtivazAdeva navajAto bAla: hrssaadikmnubhvti| sa ca pUrvAbhyAsaH pUrvajanmani satyeva saMghaTate naanythaa| anayA rItyA siddhyati puurvjnm| samprati pRthivyAdInAM jIvatvaM sAdhayituM sUtrayati - 11. samAnajAtIyAGkurotpAdAt, zastrAnupahatadravatvAt, AhAreNa vRddhidarzanAt, aparApreritatve tiryaganiyamitagatimattvAt, chedAdibhigrlAnyAdidarzanAcca krameNa pRthivyAdInAM jIvatvaM sNsaadhniiym| pRthvI Adi kI cetanA nimna yuktiyoM se siddha hotI haimanuSyoM aura tiryaJcoM ke zarIra ke ghAvoM meM sajAtIya mAMsAMkura paidA hote haiM, vaise hI pRthvI meM-khodI huI khAnoM meM sajAtIyapRthvI ke aMkura paidA hote haiM, isalie vaha sajIva hai| __ jaise manuSya aura tiryaJca garbhAvasthA ke prArambha meM tarala hote haiM, vaise hI jala tarala hai ata: vaha jaba taka kisI virodhI vastu se upahata nahIM hotA, taba taka sajIva hai| ___ AhAra-IMdhana Adi ke dvArA agni bar3hatI hai, ata: vaha sajIva hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 bhikSunyAyakarNikA vAyu gAya Adi kI taraha kisI kI preraNA ke binA hI aniyamita rUpa se idhara-udhara ghUmatI hai, ataH vaha sajIva hai / vanaspati kA chedana karane se vaha murajhA jAtI hai, ataH vaha sajIva hai / nyA. pra. - asyAyaMbhAva :- dRzyate loke manuSyANAM zarIre tirazcAM ca zarIre jAyate kadAcit vraNa: (ghAva) / sa ca vraNaH tatra jAtena sajAtIyena mAMsAMkureNa bharito bhavati / tathaiva pRthivyAM khananena yo gartI ( gaDDhA) bhavati sa garto'pi tatrotpannena pRthivyAH sajAtIyAMkureNa bharita: pUrNatAmupaiti / etena siddhaM bhavati yat yathA manuSyAH sajIvAH, yathA vA tiryaJcaH sajIvAstathaiva pRthivI api sajIvA / manuSyAstathA tiryaJcazca garbhAvasthAyAH prArambhata eva taralA: spandanazIlA bhavanti / idaM teSAM taralatvaM zastrAnupahatataralatvaM na tu zastropahatataralatvam / manuSyANAM tirazcAJcedaM svAbhAvikaM dravatvaM yathA tatra vartate tathaiva jale'pi svAbhAvikaM taralatvamavatiSThate / idaM taralatvaM kenApi virodhivastunA upahate na bhavati cet tAvat jalamapi sajIvaM tattvamiti veditavyam / sajIvA: padArthA AhArapAnAdibhirupacitA:- vRddhiM gatA dRzyante loke / anenaiva prakAreNa indhAnAdyAhArairagnirapi dRzyate vRddhiM gataH / asyAM sthitau zakyate vaktumidaM yad yat tattvamAhArAdyupAyai barddhamAnaM bhavati tat uttvaM sajIvameva manuSyAdivat / prakAreNAnenAgnerapi sajIvatvasiddhiH sukaraiva / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo vibhAgaH 193 yathA pRthivyAH sajIvatvaM yathA vA agnijalayoH sajIvatvaM tathaiva vAyorapi sajIvatvamapahnotumazakyameva / kAraNaJcedaM yat yathA dRzyate loke sajIvo gauH para preraNAM vinaiva aniyamitarUpeNa itastata: paryaTana dRSTigocaro bhavati, tathaiva vAyurapi kasyApi preraNAM vinaiva aniyamitarUpeNa gamanavAn bhvti| jaDapadArthaH (cetanAhInaH) cetanasya preraNAM vinA kimapi kartuM nAlam / kintu sajIvapadArthastu nApekSate gatAgataM kartuM kasyApi preraNAmityanayA yuktyA vAyoH sajIvatvaM sutarAM siddhyti| evameva vRkSA vanaspatayo'pi sajIvA eveti veditavyam / yadA vRkSasya zAkhA chidyate tadA vRkSo'pi mlAno bhvti| evameva vanaspatayo'pi mlAyante chedanena kartanena vaa| ayaM teSAM malinIbhAvasteSAM sajIvatvaM sAdhayati / cetanAhInaH ko'pi padArthazchedanabhedanatAmupetya kadApi na yAti mlAnatAM, kintu vRkSA vanaspatayazca yAntyeva mlAnatAmiti teSAM sajIvatvaM nirvivaadmev| jIvAnAM vaividhyaM prmaannprtipnnm| tatra trasasthAvaro'pi eko vibhAgo jIvAnAm / tatra sthAvarANAM pRthivyAdInAM sajIvatvaM saMsAdhya samprati trasaprANinAM sajIvatvaM pratipAdayan sUtrayati 12. trasAnAM ca prtyksssiddhmev| trasa prANiyoM kA jIvatva pratyakSa siddha hI hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 bhikSunyAyakarNikA nyA. pra.- trasaprANinAM sajIvatvaM tu prtyksssiddhmevaaste| idamatrabodhyaM yat trasapadena jaMgamajIvasyaiva grahaNaM bhvti| jaGgamaH sa eva jIvo yaH khalu bhavati gtishiilH| kintu gatizIla prANI eva saH iti trasasya lakSaNe kRte lakSaNamidaM pudgaleSvativyAptaM bhavati / bhavati hi gatAgataM pudglesvpi| tasmAt trasasyoparyuktaM lakSaNaM vihAya idaM lakSaNaM kriyate yat - yo jIvo duHkhasyaikAntikanivRttipuraHsaramanitarasAdhAraNa sukhasyopalabdhikAmanayA yatamAno bhavati sa eva trasaH / yadyapi atra trasa padena dvindriyajIvamArabhya paJcendriyamanuSyaparyantaM jIvA gRhyante tathApi trasapadasya sArthakyaM tu pUrNarUpeNa manuSye eva sNghttte| manuSyo hi bhavati samIkSyakArI AtmAnAtmaviveka parAyaNazca / ekendriyAH pRthivyapte jovAyavo vanaspatayazca sthAvarA: jIvAH snti| iti pramAtRsvarUpanirNayAtmakaH saptamo vibhaagH| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastizlokAH samprati zlokadvayena syAdvAdaM stautisyAcchabdADkitasaptabhaDgasalilavyUhairgabhIrodaro, vstvNshprtipaadisnyklaakllolmaalaakulH| saMvidraratnasamuccayena bharitaH sattarkaphenAvRtaH, so'yaM kasya mude na sAndramahimA syaadvaadpaathonidhiH|| sAndramahimA syAdvAdapAthonidhiH sarvAn janAn prINayatIti / pratipAdayati- sAndramahimA sAndro ghanIbhUto mahimA yasya sa mahatvAtizayaviziSTa: syAdvAda eva pAthonidhiH samudraHkasya mude= AnandAya na bhavati? arthAt sarveSAm AnandAya bhavati / atra syAdvAde pAthonidhitvAropAt ruupkm| asmin pAthonidhau kIdRzaM jalamiti jijJAsAyAmAha-syAt zabdena aGkito yukto yaH saptabhaMgaH syAdasti, syAt nAsti ityevaM rUpo vacanaprakAraH sa eva salilaM jalaM tasya vyUhai: prAcuryaiH gabhIraM bharitam udaraM yasya sH| ayaM pAthonidhiH saptabhaMgAtmakajalena bharito vartata iti bhaavH| evameva anantadharmAtmakasya vastunaH aMzagrAhI yaH sat= Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 bhikSunyAyakarNikA samIcIno nayaH tasya kalAbhiH manoharAbhiH kallolamAlAbhiH taraMgaparamparAbhiH AkulaH parivyApto'yaM pArAvAraH / anena vizeSaNena syAdvAde samudrasAdharmya vyaktaM bhvti| evameva saMvi-jJAnamevAtra rat tasya samuccayena Adhikyena bharitaH pUrNastathA samIcInatarka evAtra phenastena AvRto yuktaH syAdvAdapAthonidhiH kasya modAya AnandAya na bhavati? arthAt sarvAn janAn aanndyti| mahimAmaMDitasyAdvAdarUpI samudraH syAdasti syAt nAsti ityAdi sAta prakAra ke vacana rUpI jala se bharA huA hai| ananta dharmAtmaka vastu ke aMza kA grahaNa karane vAle naya hI yahAM taraMga haiN| yaha samudra jJAna rUpI ratnoM se bharA huA hai| samIcIna tarka hI yahAM phena sthAnApanna hai| isa prakAra kA syAdvAda pAthonidhi sabako Ananda detA hai| yasyAgAdhajalAzrayairjaladatAM saMyAnti santo janA, viSvag vibhramadharmaghRSTavapuSAM saMzoSya tRSNAM nRnnaam| vAksandarbhasaritpravAhanikaraiH saMvardhayantyeva yat, so'yaM kasya mude na sAndramahimA syaadvaadpaathonidhiH|| yasya syAdvAdapArAvArasyAgAdhajalairlakSaNayA agAdhajJAnaiH santo'pi mahAtmAno'pi jaladatAM vArivAhatAM lakSaNayA jJAnAdhAratAM prApnuvanti / yathA meghA varSaNadvArA sUryaprabhAvapariklAntaM lokaM tRSNAzamanapUrvakaM toSayanti, tathaiva santo'pi viSvak=parito vibhramo Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastizlokAH 197 bhrAntireva gharmastena ghRSTaM dAhayutaM vapuH zarIraM yeSAM teSAM nRNAM tRSNAM jijJAsAM saMzoSya samAdhAya saritapravAhanikaraiH saritpravAhatulyaiH vAksandarbha: vacovinyAsaiH jijJAsAM saMvardhayantyeva / ayaM khalu sarvo'pi mahimA syAdvAdasyaiveti syAdvAdapAthonidhi: kasya modAya na bhavati? syAdvAda pArAvAra ke agAdha jJAna rUpI jala se santa loga bhI bAdala ke samAna bana jAte haiN| jisa prakAra bAdala samudra se jala lekara sUryAtapasaMtapta prANiyoM ko tRpta karate haiN| usI prakAra santa loga bhI syAvAda jaise agAdha jJAna bhaMDAra se jJAna lekara bhrAnti rUpI dharma se tapta prANiyoM kI tRSNA arthAt jijJAsA ko zAnta karate haiM tathA sarit pravAha ke tulya vaco vinyAsa ke dvArA unakI jijJAsA ko bar3hAte haiN| aisA mahimAmaNDita syAdvAda kise Ananda nahIM detA hai ? idAnIMmantimaM tIrthaGkaraM stauti 3. yadaneH sevAyAH phalamatulamApat pazurapi, mRgAriH paJcAsyo'bhavadahaha yddhaaturdhikH| anekAntAmbhodhirvidhumiva yamAlokya muditaH, sa mAM zrImAn viirshcrmjinraajo'vtutmaam|| bhagavato mahAvIrasya pratIka: siNhH| pratIka AsanAdadhaH tisstthti| tatrotprekSAmAdhyamena prazaMsati pratIkam-yat yasya mahAvIrasya aneH pAdasya sevAyA atulaM-nirUpamaM phalaM mRgAri: mRgANAM hariNAdipazUnAmariH zatruH siMhaH aapt=praaptvaan| kiM tat phalaM yat mRgAriH prAptavAniti jijJAsAyAM kathayati yat mRgAriH paJcAsyaH smbhvt| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 bhikSunyAyakarNikA -- paJca AsyAni mukhAni yasya saH paJcAsyaH / dvau pAdau dvau hastau ekaM ca mukhamiti militvA siMhaH paJcAsyaH kathyate / anena phalena siMho dhAtuH brahmaNo'pekSayA adhikaH sampannaH / dhAtA=brahmA ca caturAnana eva kintu ayaM siMhastu paJcAnanaH iti siMhasyAdhikyaM spaSTameva / prakAreNAnenAtra vyatirekAlaMkAro'pi spaSTa eva / anekAnta evAmbhodhiH samudro vidhumiva candramiva yaM mahAvIramavalokya mudito jAtaH sa caramajinarAjaH caturviMzastIrthaGkaro mAm avatu rakSatu / candraH samudrAt jAta iti prasiddhiH tasmAt samudrasya prasannatopayuktaiva / candrasadRzaM mahAvIramavalokyAnekAntapArAvAro mudito bhavatIti nAtra citram / bhagavAn mahAvIra kA pratIka siMha hai / vaha Asana ke nIce raha kara unake caraNa kI sevA karatA hai / isa sevA kA pariNAma yaha huA ki siMha paJcAsya = paJcAnana ho gyaa| isa prakAra vaha caturAnana brahmA se bar3hakara ho gyaa| brahmA to caturAnana hai kintu siMha to paJcAnana ho gayA / anekAnta rUpI samudra jaba candrasadRza bhagavAn mahAvIra ko dekhA to vaha atyadhika prasanna huA / isa prakAra ke caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra merI rakSA kreN| idAnIM terApanthasampradAyaM paricAyayati 4. tacchAsanaM suvizadIkRtavAnalaM yaH, svArthAnugaiH kumatibhirmalinIkRtaM yat / jainAhvamapyatitamAM labhate sma terApanthAkhyayA yadanubhAvakRtAM prasiddhim // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastizlokAH 199 tasya bhagavato mahAvIrasya zAsanaM niyamaH siddhAnto vA kaizcit svArthAnugaiH svArthaparAyaNaiH kutsitA matiryeSAM taiH kumatibhiH kutsitamatimadbhirjanai: malinIkRtaM-doSairAcchAditaM tAdRzaM malinamapi zAsanaM yaH khalu bhikSugaNI alaM paryAptarUpeNa suvizadIkRtavAn svacchaM kRtavAn sa khalu bhikSugaNinA svacchIkRto jainAhvayaH jainasampradAyaH terApantha iti nAmnA adhunA bhikSusvAmino'bhiprAyAnurUpAM prasiddhiM labhate / terApanthasampradAyo'dhunA parAM prasiddhiM gato vartata iti bhAvaH / ___ kucha svArtha parAyaNa kutsita vyaktiyoM ne bhagavAn mahAvIra ke siddhAnta ko malina kara diyA thaa| usa malina siddhAnta ko bhikSusvAmI ne vizuddha kara diyaa| unase vizuddha kiyA gayA sampradAya jaina samAja meM terApantha ke nAma se Aja ati prasiddha hai| terApanthasthApanAkAlaH kaH? iti sUcayati5. dvIpA'tma'-siddhi zazi'-saMvati vaikramIye, yenAdRtA jinamatAnugatA sudiikssaa| so'yaM sphuTIkRtamarusthalavIrabhUmiH, kairnAvagamyata iti vratirAjabhikSuH / / vaikrame saMvati 1817 varSe yena bhikSugaNinA mahAbhAgena jinamatAnugatA-jinamatAnusAriNI dIkSA AdRtA-gRhItA, tata eva prasRtasterApanthadharmasaMgha iti bhaavH| so'yaM vratinAM rAjA vatirAjazcAsau bhikSuryaH khalu sphuTI Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 bhikSunyAyakarNikA kRtmrusthlviirbhuumirsti| anena mahAnubhAvena svakIyavaiziSTyadvArA marusthalIyA vIrabhUmiH sphuTIkRtA-parAM prasiddhiM gamiteti bhAvaH / etAdRzo mahApuruSaH kairnAvagamyate? kairavidito'sti? na kenApIti taatprym| vikrama saMvat 1817 meM vratiyoM meM zreSTha tathA marusthala kI vIrabhUmi kI zreSThatA ke saMvAhaka bhikSu svAmI ne jinamatAnusAriNI dIkSA lii| una AcArya bhikSu ko kauna nahIM jAnatA hai| samprati terApanthasyAcAryaparamparAM nirUpayati 6. bhAramalo vimalo'sya pade, tadanu ca raayendurmumude| jItamalastUryo jajJe, tattulanA syAt srvjnye|| asya bhikSusvAmino'nantaraM tasya sthAne vigatamalo nirmalo bhAramalo muniH prtisstthitH| tadanantaraM tatsthAnaM rAyacandro muniH samalaMcakAra / tUrya: caturtha AcArya munirjItamalajI jAtaH / jJAnagarimNA tapazcaryayA ca sa sarvajJasamaH aasiit| bhikSusvAmI ke bAda niSkalmaSa muni bhAramala unake sthAna para AcArya bne| usake bAda muni rAyacandra jI AcArya padAsIna hue| muni jItamala cauthe AcArya hue| jJAnagAmbhIrya tathA taponiSThA ke AdhAra para inakI tulanA sarvajJa se kI jAtI hai| AcAryaparamparAmeva sUcayati Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastizlokAH 201 7. atha paJcamamagharAjagaNI, jindrshnmukuttaagrmnniH| mANikalAlaDAlacandrau, gnnsNrkssnnnistdrau|| jItamalamuneranantaraM jinadarzanasya mukuTamaNiriva magharAjagaNI terApaMthadharmasaMghasya paJcamAcArya: sampannaH / tadanu gaNasaMrakSaNanistandrau gaNaparamparAM maryAdAM ca rakSituM baddhaparikarau mANikalAlaDAlacandrau munivarA AcAryoM bbhuuvtuH| ___ muni jItamala jI ke bAda jinadarzana ke mukuTamaNi kI bhAMti magharAjagaNI paMcama AcArya hue| inake bAda gaNa kI maryAdA kI rakSA ke lie kaTibaddha muni mANikalAla aura muni DAlacandra chaThe aura sAtaveM AcArya hue| athASTamAcAryaM paricAyayati- " 8. chaugeyo'STamapaTTapatiH, kAluH karuNAbdhiH sukRtiH| yadanugrahato'smAdRgiti, granthagrathane prthitmtiH|| chogAyA apatyaM chogeyaH kAlugaNI aSTama AcArya: sampannaH / sukRtirayaM mahAbhAgaH karuNAsAgara ivAvatiSThata yasyAnugrahata: kRpAprasAdato mAdRzo'pi jano granthagrathane granthanirmANe prthitmtirjaayt| chaugeya (chogA ke putra) kAlugaNI isa sampradAya ke AThaveM AcArya hue| AcArya tulasI kahate haiM ki AcArya kAlugaNI karuNA ke sAgara the, ve sukRti puruSa the| unake anugraha se hI mere jaisA vyakti grantha nirmANa hetu prathitamati-matimAn ho skaa| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 bhikSunyAyakarNikA idAnI bhikSunyAyakarNikAM paricAyayati sandRbdhavAMstasya padAmbujAnugaH, pramodapInastulasI muniishitaa| bhikSvAkhyayA nyAyapadAdyakarNikAM, sopAnavIthImiva shaastrsdmni|| tasya padAmbujAnugaH munIzitA pramodapIna: tulasI zAstrasadmani sopAnavIthImiva bhikSvAkhyayA nyAyapadAdyakarNikAM saMdRbdhavAn / itynvyH| tasya-kAlugaNinaH padau ambujAviva padAmbujau tau anu gaccha tIti padAmbujAnugaH- padakamalamA zrIyamANaH munInAm terApanthAnugAminAm-IzitA svAmI gaNAdhipaH pramodena pIna: AnandayutaH AcAryastulasI terApanthasaMsthApakasya AcArya bhikSo: nAma Adau kRtvA, nyAyapadam AdyaM yasyA sA karNikA tAM bhikSunyAyakarNikAm zAstrameva sadma tasmin pravezAya sopAnavIthImiva= sopAnapaMktimivasaMdRbdhavAn rcitvaan| AcArya kAlugaNI ke padAmbuja kA anusaraNa karane vAle terApantha dharmasaMgha ke AcArya tulasI ne sopAnavIthI kI bhAMti isa pustaka kI racanA kii| idaM pustakaM kadA pUrNatAmagAditi sUcayati zlokadvayena Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastizlokAH 203 10. netra2 vyoma0 vyoma0 netrA2 Jcite'bde, bhAdre mAse zuklapakSe nvmyaam| sUrye vAre sotsave bhavyavAre, prAtaHkAle shraaddhsNsdvicaale|| 11. thalIti dhArmike deze, zrIDUMgaragar3he pure| samApteyaM sadA kuryAd, bhadraM bhikSugaNe bhRshm|| 2002 vaikrame varSe bhAdrapadamAse zuklapakSe navamyAM tithau-utsavena sahitaH sotsavastasmin sotsave bhavye prazaste vAre sUryavAre, prAtaH kAle thalIti nAmnA dhArmikadeze zrIDUMgaragar3hanagare zrAddhasaMsadvicAle zrAddhAnAM zraddhAlUnAm zraddhAlurAstika: zrAddhaH iti haima: yA saMsad tasyA vicAle-madhye zraddhAlujanasaMdohe ityarthaH iyaM kRtiHbhikSunyAyakarNikA nAmnI kRti: pUrNatAmavindat / sA ceyaM kRti: bhikSugaNe bhRzaM paryAptamadhikaM bhadraM sadA kuryaat| vikrama saMvat 2002 bhAdrapadamAsa zuklapakSa kI navamI tithi prazasta ravivAra ke dina DUMgaragar3ha nAmaka thalI sthala ke zraddhAlu janasandoha ke bIca bhikSunyAyakarNikA nAmavAlI yaha AcArya tulasI kI kRti pUrNa huii| yaha kRti AcArya bhikSu ke gaNa ke lie kalyANakAriNI bne| iti vizvanAthamizrakRtA prshstishlokvyaakhyaa| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa vidhihetava : bhAvena vidhihetavaH (aviruddhopalabdheH sAdhanAni) svabhAvAdayo'tra granthe santi nirdissttaaH| bhAvena vidhihetau aviruddhasya vyApakasyopalabdhiH sAdhanaM na hi bhvti| astyatra vRkSatvaM nimbAditi, astyatra nimbatvaM vRkSAditi na nirNAyakatA, vRkSatvena nimbavadAmrasyApi grhnnaat| bhAva se vidhihetu-(aviruddhopalabdhi ke saadhn)| svabhAva Adi hetu mUlagrantha meM hI nirdiSTa haiN| bhAva se vidhi-hetu meM aviruddha vyApaka kI upalabdhi sAdhana yA hetu nahIM bana sktii| yahAM vRkSatva hai kyoMki nIma hai isa vAkya meM jo nirNAyakatA hai vaha yahAM nIma hai, kyoMki vRkSa hai isa vAkya meM nahIM hai| kyoMki vRkSatva ke dvArA nIma kI taraha Ama kA bhI grahaNa ho sakatA hai| nyA. pra. - asyAyaMbhAvaH - sAdhyaM vyApakaM bhavati / sAdhanaJca vyApyamiti sthitiH| alpadezavRttinA sAdhanena Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 205 saadhymnumiiyte| svakIyena bhAvena padArthAntarasya bhAvaM sAdhayanto hetavo bhAvena vidhihetava iti zabdena kthynte| svabhAvAdayo hetavo'smin granthe tRtIyavibhAge kathitAH snti| tatra yo heturbhAvena vidhiheturbhavati tatra aviruddhasya vyApakasyopalabdhiH sAdhanaM naiva bhvti| tAtparyamidaM yat yad vyApakaM bhAvAtmakasya sAdhanasyAvirodhi bhavati tad vyApakaM tadIyavyApyasya- bhAvAtmakavyApyasya sAdhanaM jJApakaM naiva bhavati / yadi jJApayati tAdRzaM sAdhanaM tadA tadIyA vyApakataiva bhjyte| ata idamevAtra svIkaraNIyaM yat aviruddhasya vyApakasyopalabdhiH bhAvena vidhihetau sAdhanaM naiva bhvti| yathA - astyatra vRkSatvaM nimbAt ityatra vRkSatvasAdhake nimbatvahetau sAdhye vRkSatvaM hetuH naiva bhavati astyatra nimbatvaM vRkSAdityevaM rUpeNa / yatohi atra vRkSatvaM nimbatvasya nirNAyako naiva bhvitumrhti| kAraNaM cAsya idamevAsti yadatra vRkSatvena nimbavadAmrasyApi grahaNaM kartuM zakyata ev| evaJca nimbAbhAve'pi sAdhanasya vRkSatvasyAstitvaM surakSitameveti kathaM bhavitumarhati atra sAdhyA bhAve sAdhanAbhAvarUpA vyatirekavyAptiH / tasmAna bhavitumarhati aviruddhavyApakopalabdhiH sAdhanaM bhAvena vidhihetusaadhne| 2. abhAvena vidhihetavaH (viruddhAnupalabdheH sAdhanAni) (ka) svbhaavaanuplbdhirudaahRtaa| (kha) virodhikAraNAnupalabdhi:- vidyate'tra samAje'jJAnam, Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bhikSunyAyakarNikA zikSAbhAvAt / atra vidheyamajJAnam, tadviruddhaM jJAnaM, tasya kAraNaM zikSA, tasyA abhaavaat| (ga) virodhikAryAnupalabdhiH- asvAsthyamasmin manuSye samasti, maaNsltaa'naaloknaat| atra vidheyamasvAsthyam, taddhiruddhaM svAsthyam, tasya kAryaM mAMsalatA, tasyA anupalabdhiH / (gha) virodhivyApyAnupalabdhiH- astyatra chAyA, auSNa yaa'nuplbdheH| atra vidheyA chAyA tadviruddhastApa:, tdvyaapysyaussnnsyaa'nuplbdhiH|| abhAva se vidhihetu (viruddha kI anupalabdhi ke sAdhana)(ka) svabhAvAnupalabdhi kA udAharaNa mUlagrantha meM hai| (kha) virodhI kAraNAnupalabdhi-isa samAja meM ajJAna hai, kyoMki zikSA kA abhAva hai| yahAM vidheya hai ajJAna, isakA virodhI hai jJAna, jJAna kA kAraNa hai zikSA, usakA yahAM abhAva hai| (ga) virodhI kAryAnupalabdhi-yaha manuSya asvastha hai, kyoMki isameM mAMsalatA kA abhAva hai| yahAM vidheya hai asvAsthya, isakA virodhI tattva hai svAsthya / svAsthya kA kArya hai mAMsalatA, usakA yahAM abhAva hai| (gha) virodhI vyApyAnupalabdhi-yahAM chAyA hai, kyoMki uSNatA kA abhAva hai| yahAM vidheya hai chAyA, isakA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 207 virodhI hai tApa / tApa meM vyApta uSNatA kA yahAM abhAva hai / nyA. pra. - (kha) virodhikAraNAnupalabdhiH - asti kazcana etAdRzo heturya: svakIyena abhAvena kasyApi vastunaH bhAvam astitvaM sAdhayati / tatra virodhikAraNa-syopalabdhirnaiva bhavati / yatra svakIyena abhAvena kasyApi astitvaM sAdhyate tatra sAdhanaviruddhasyopalabdhirnaiva bhavati / yathA- atra samAje, ajJAnaM vartate, zikSAbhAvAt / atra samAjaH pakSaH, tatra ajJAnaM sAdhyam asti, he turasti- zikSAbhAvAt / atra heturabhAvAtmako'sti / = atra sAdhyasya ( vidheyasya) virodhI asti jJAnam, jJAnasya kAraNamasti zikSA, tasyA atra abhAvo vartate / evaJca zikSAbhAvarUpaH abhAvAtmako hetuH samAjavizeSe ajJAnasyAstitvaM sAdhayati / ata evAyaM hetuH ajJAnasyAstitvasAdhanAt vidhihetuH / atra zikSA -- bhAvAt iti hetu: sAdhyaviruddhasya jJAnasyAnupalabdherapi sAdhanamasti / yato nAstyatra zikSA iti ajJAnaviruddhasya jJAnasya anupalabdhirapisAdhyate'nena hetunA / viruddhakAraNAnupalabdhiratra / (ga) virodhikAryAnupaladhi : - asvAsthyamasmin manuSye samasti mAMsalatAnAlokanAt / atra vidheyam asvA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 bhikSunyAyakarNikA sthyam, taviruddhaM svAsthyam, tasya kAryam mAMsalatA, tasyA atra abhAvo vrtte| tasmAt sAdhyaviruddhasya (vidheyaviruddhasya) svAsthyasya kArya-mAMsalatA, tasyA abhAvasAdhanAt heturayaM virodhikAryAnupalabdhi ritipdenaapyucyte| (gha) virodhivyApyAnupalabdhiH asyAyaM bhAvaH - kazcana heturetAdRzo bhavati yo vidheya-virodhino vyApyasyAnupalabdhirUpAtmakaH bhavati / yathoparyuktodAharaNe chAyA vidheyA vartate, tasyA virodhI asti tApaH tad vyApyamasti auSNyam, tasyAtrAbhAvo vartata iti sAdhyavirodhitApavyApyasyauSNyasyAnupalabdhiratreti virodhivyApyAnupalabdhi: spssttaa| pratiSedhahetava : 3. bhAvena pratiSedhahetavaH (viruddhopalabdheH sAdhanAni) (ka) svbhaavoplbdhirudaahRtaa| (kha) virodhivyApyopalabdhiH, yathA-nAstyasyaM puMsastattveSu nizcayaH, tatra sndehaat| (ga) virodhikAryopalabdhiH, yathA-na vidyate'sya . krodhAdyupazAMtiH vadanavikArAdeH drshnaat|| (gha) virodhikAraNopalabdhiH , yathA-nAsya maharSerasatyaM, vaca: samasti, Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 209 rAgadveSakAluSyA'kalaGkitajJAnasampannatvAt / (Ga) virodhipUrvacaropalabdhiH, yathA-nodgamiSyati ___ muhUrtAnte puSyatArA, rohinnyudgmaat| (ca) virodhyuttaracaropalabdhiH, yathA-nodagAn muhUrtAtpUrvaM mRgaziraH puurvaaphaalgunyudyaat| (cha) virodhisahacaropalabdhiH, yathA-nAstyasya mithyAjJAnam, smygdrshnaat| pratiSedhahetu : (3) bhAva se pratiSedhahetu (viruddha upalabdhi ke sAdhana) (ka) svabhAva kI upalabdhi-mUlagrantha meM udAhRta hai| (kha) virodhIvyApya kI upalabdhi-isa puruSa kA tattva meM nizcaya nahIM hai, kyoMki usameM use saMdeha hai| (ga) virodhIkArya kI upalabdhi-isa puruSa ke krodha Adi upazAnta nahIM haiM, kyoMki isake muMha para krodha ke lakSaNa dikhAI dete haiN| (gha) virodhIkAraNa kI upalabdhi-isa maharSi kA vacana asatya nahIM hai, kyoMki yaha rAga-dveSa kI kaluSatA se akalaMkita jJAna se sampanna hai|| (Ga) virodhIpUrvacara kI upalabdhi-muhUrta ke bAda puSyatArA kA udaya nahIM hogA, kyoMki rohiNI nakSatra kA udaya ho cukA hai| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 bhikSunyAyakarNikA (ca) virodhIuttaracara kI upalabdhi - muhUrtta pahale mRgazirA nakSatra kA udaya nahIM huA thA, kyoMki pUrvAphAlgunI nakSatra kA udaya ho cukA hai I (cha) virodhI sahacaropalabdhi - isakA jJAna mithyA nahIM hai, kyoMki isake pAsa samyagdarzana hai / nyA. pra. - pratiSedhyenArthena saha ye sAkSAdviruddhAsteSAM ye vyAptAdayaH SaDbhedA bhavanti teSAmudAharaNAnyatra prastUyante / te ca bhedAH santIme viruddhavyApyopalabdhiH, viruddhakAryopalabdhi:, viruddhakAraNopalabdhi:, viruddhapUrva caropalabdhiH viruddhottaracaropalabdhiH viruddhasahacaropalabdhizca / (ka) svabhAvopalabdhirudAhRtA / (kha) virodhivyApyopalabdhi: nAstyasya puMsastattveSu nizcayaH tatra sandehAt atra tattveSu nizcayaH pratiSedhyo vartate / tena sAkSAt viruddhaH anizcayaH, tasya vyApyaH sandehaH / sandeho anizcayasya vyApyo bhavati, yatra yatra sandehaH tatra tatrAnizcaya iti vyAptiH / sandehAtmake vyApye sati tasya vyApakena anizcayena tatra bhAvyameva / ayam anizcayo nizcayAd viruddho'sti / asyAnizcayasya sAdhanam asti sandeha iti / ayaM saMndeha : svakIyabhAvena = astitvena nizcayavirodhino'nizcayasyopalabdheH sAdhanaM bhavatIti spaSTo'rthaH / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 211 (ga) virodhikAryopalabdhiH yatra kimapi niSidhyate tatra tadvirodhina: kAryasya yadi bhavati upalabdhistadA tatra procyate virodhikAryopalabdhiratra vartata iti / yathA na vartate'sya krodhAdyupazAntiH, vadanavikArAdeH darzanAta / atra krodhAdyupazAntiH pratiSedhyA tad viruddhaH asti anupazamaH tasya kAryamasti vadanasya tAmratvam, asya upalabdhiratra bhavatIti pratiSedhyavirodhino'nupazamasya yat kAryaM vadanavikAraH tasyopalabdhiratreti viruddhakAryopalabdhiratra / atrApi prastutena hetunA pratiSedhya virodhino'nupazamasya yat kAryaM vadanavikArAtmakaM tasya upalabdhiratra bhavatyeva / -- (gha) virodhikAraNopalabdhiH yatra kimapi pratiSidhyate tatra tadvirodhinaH kAraNasya yadi upalabdhirbhavati tadA vaktuM zakyate yadatra pratiSedhyaviruddhasya yat kAraNaM tasya upalabdhirbhavati / yathA nAsya maharSerasatyaM vacaH, rAgadveSakAluSyai ra kalaGka tasya jJAnasya atra upalabdherjAyamAnatvAt / atra pratiSedhyam asatyaM vacaH, tad viruddhaH satyaM vacaH, tasya kAraNaM rAgadveSakAluSyaiH akalaMkitaM jJAnaM tasyopalabdhiratra bhavatIti pratiSedhyasya asatyavacaso virodhinaH satyavacasaH kAraNaM rAgadveSAdibhirakalaMkitaM jJAnamiti virodhikAraNopalabdhiratra samyaktayA jAyata eva / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 bhikSunyAyakarNikA (Ga) virodhipUrva caropalabdhi: - yatra kimapi vastu pratiSidhyate tatra tadviruddhasya yadi upalabdhirbhavati tadA vaktuM zakyata eva yadatra virodhipUrvacaropalabdhiriti / yathA nodgamiSyati muhUrtAnte puSyatArA rohiNyudgamAt / atra bhaviSyat puSyatArodayaH pratiSedhyaH asti, tadviruddha: mRgazIrSodaya:, tasya pUrvacara: rohiNyudayaH, tasyopalabdhiratra vartata iti viruddhapUrvacaropalabdhiH / (ca) virodhyuttaracaropalabdhi: - yatra kimapi vastu tattvaM vA pratiSidhyate tatra yadi tadviruddhaH uttaracaraH udeti tadA tatra virodhyuttaracaropalabdhiriti kathyate / yathA - nodgAt muhUrttAt pUrvaM mRgaziraH pUrvAphAlgunyudayAt atra pratiSedhyaH mRgazIrSodayaH, tad viruddhaH uttaracarazca pUrvaphAlgunyudayaH, tasyopalabdhirbhavatIti heturayaM pratiSedhyavirodhI uttaracarazceti bhavati samanvayaH / (cha) virodhisaha caropalabdhi :- yatra kimapi tathyaM virudhyate niSidhyate vA tatra tad virodhinaH sahacarasyopalabdhirbhavati cet tadA tatra viruddhasahacaropalabdhiriti vaktuM zakyate / yathA - " nAstyasya mithyAjJAnam samyagdarzanAt' atra mithyAjJAnaM niSidhyate / tadvirodhi asti samyagjJAnam tasya sahacaro'sti samyakdarzanamtasya atra upalabdhirbhavatIti virodhisahacaropalabdhiratra spaSTaiva / 11 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 213 4. abhAvena pratiSedhahetavaH (aviruddhAnupalabdheH sAdhanAni) (ka) svbhaavaanuplbdhirudaahRtaa| (kha) vyApakAnupalabdhiH, yathA-nAstyatra pradeze panasaH, paadpaanuplbdheH| (ga) kAryAnupalabdhiH, yathA nAstyatApratihatazaktikaM bIjam aNkuraa'nvloknaat|| (gha) kAraNAnupalabdhiH , yathA-na santyasya prazamaprabhRtayo bhAvAH, tttvaarthshrddhaanaabhaavaat| (Ga) pUrvacarAnupalabdhiH, yathA-nodgamiSyati muhUrtAnte svAtinakSatram, citrodyaadrshnaat| (ca) uttaracarAnupalabdhiH , yathA-nodagamat pUrvabhAdrapadA, muhUrtAt pUrvamuttarabhAdrapadodgamAnavagamAt / (cha) sahacarAnupalabdhiH, yathA-nAstyasya samyagjJAnam, smygdrshnaanuplbdheH| (prmaannnytttvaalokaalngkaarH3|85-102) .. abhAva se pratiSedhahetu (aviruddha kI anupalabdhi ke sAdhana) (ka) svabhAva kI anupalabdhi mUlagrantha meM udAhRta hai| (kha) vyApaka kI anupalabdhi-isa pradeza meM kaTahala nahIM hai, kyoMki yahAM koI vRkSa upalabdha hI nahIM hai| (ga) kArya kI anupalabdhi-yaha bIja apratihatazakti vAlA nahIM hai, kyoMki aMkura nahIM phUTA hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 bhikSunyAyakarNikA (gha) kAraNa kI anupalabdhi-isa vyakti ke prazama (saMvega, nirveda, anukampA, Astikya) Adi bhAva upalabdha nahIM haiM, kyoMki tattvArtha-zraddhA (samyagdarzana) kA abhAva hai| (Ga) pUrvacara kI anupalabdhi-muhUrta ke bAda svAtinakSatra kA udaya nahIM hogA, kyoMki abhI taka citrA kA udaya nahIM huA hai| (ca) uttaracara kI anupalabdhi-muhUrta pahale pUrvabhAdrapadA nakSatra kA udaya nahIM huA thA kyoMki abhI taka uttara bhAdrapadA kA udaya nahIM huA hai| sahacara kI anupalabdhi-isakA jJAna samyak nahIM hai, kyoMki samyagdarzana kI anupalabdhi hai| nyA. pra.- svakIyena nAstitvena vastuno nAstitvaM ye sAdhayanti te hetavaH abhAvAtmakA: pratiSedhasAdhakahetavaH kthynte| te ca sapta prakArakA bhvnti| teSAM nAmAni santImAni- svabhAvAnupalabdhi, vyApakAnupalabdhiH, kAryAnupalabdhiH, kAraNAnupalabdhiH, pUrvacarAnupalabdhiH , uttaracarAnupalabdhiH , sahacarAnupala bdhishc| (ka) svabhAvAnupalabdhi- nAtra pustakaM dRzyAnupalabdheH atra dRzyavastuno'bhAvena pustakasyAbhAvaH sAdhitaH / atra dRzyAnupalabdhiriti hetuH abhaavaatmko'sti| ayaM hetuH svakIyena nAstitvena pustakasya nAstitvaM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 215 saadhyti| atra pustakAbhAvaH saadhyo'sti| upalabdhiH jJAnaM, tasyAbhAvo'nupalabdhirajJAnaM arthAt jnyaanvissytvaabhaavH| sa ca jJAnaviSayatvAbhAvaH pustakasya, dRzyAnupalabdheriti hetunA saadhyte| yato dRzyAnupalabdhistata eva pustkaabhaavH| (kha) vyApakAnupalabdhi:- nAstyatra pradeze panasaH, pAdapAnupa-labdheH atra panasatvaM nissedhitvymsti| tad vyApakamasti pAdapatvam / tasyAnupalabdhiriti vyaapkaanuplbdhiH| vyApakAbhAve vyApyAbhAva: sutraam| (ga) kAryAnupalabdhi:- kAraNAbhAve kAryAbhAvaH sutraam| nAstyatrApratihatazaktikaM bIjam aGkarAnavalokanAt / atra pratiSedhyam apratihatazaktikaM bIjaM, tatkAryam aGkaraM tasya anupalabdhiriti kAryAnupalabdhiH spaSTA / sazaktikabIjAbhAve aGkarAbhAvaH nizcita evaaste| (gha) kAraNAnupalabdhi:- na santyasya prazamaprabhRtayo bhAvAH tttvaarthshrddhaanaabhaavaat| atra pratiSedhyaM prazamaprabhRtayobhAvAH prazamasaMvega nirvedAnukampA''stikyasvarUpAtmapariNAmavizeSAH, tat kAraNamasti tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM tasyAnupalabdhiriti kaarnnaanuplbdhiH| evameva nAstyatra dhUmo vanyabhAvAdityapi udAharaNaM bhviturmhti| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 bhikSunyAyakarNikA (ca) (cha) (Ga) pUrvacarAnupalabdhi:- nodgamiSyati muhUrtAnte svAti nakSatram citrodyaadrshnaat| atra pratiSedhyaH svAtinakSatrodayaH, tatpUrvacara: citrodayastasyAnupalabdhiriti puurvcraanuplbdhiH| uttaracarAnupalabdhi:- nodgamat pUrvabhAdrapadA, muhUrtAt pUrvam uttarabhAdrapadodgamAnavagamAt / atra pratiSedhyaH pUrvabhAdrapadodayaH, taduttaracaraH uttarabhAdrapadodayaH, tsyaanuplbdhirityuttrcraanuplbdhiH| sahacarAnupalabdhiH- yathA nAstyasya samyagjJAnaM samyagdarzanAnupalabdheH / atra pratiSedhyaM samyagjJAnaM tat saha caraH samyag darzanaM tasya anupalabdhe : sahacarAnupalabdhiH spssttaa| idAnIM yAvat sahabhAvakramabhAvasvabhAvahetavaH kasyApi vastunobhAvaM sAdhayanto bhAvahetavaH abhAvaJcasAdhayanto niSedhahetavo bhavantIti pratipAditam / idamapyatra bodhyaM yat bhAvAtmakA hetavo yathA vidhisAdhakA bhavanti, tathaiva niSedhasAdhakA api bhvnti| evam abhAvAtmakA hetavo'pi vidhisAdhakAH pratiSedhasAdhakAzca bhavanti / eteSAmudAharaNAni pustake santyullikhitAni / samprati hetvAbhAsoparivicAramArabhamANo granthakArastRtIyavibhAgasya SoDazasUtre asiddhaviruddhA-naikAntikAnAM trayANAM hetvAbhAsAnAM nAmagrAhamullekhaM kRtavAn / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 217 pariziSTasya 101 pRSThe naiyAyikAnAM kAlAtyApadiSTaprakaraNasamau viziSTau staH ityapi likhitvaansti| tatra prathamantAvadeSAmupari vicArakaraNAt pUrvamidaM vicArapathamAnIyate yat ko'yaM hetvAbhAsa iti| tatra hetvAbhAsazabdasya vyutpattidvayaM bhvti| he tuvad AbhAsante iti hetvAMbhAsAH iti prathamA vyutpttiH| asyedaM tAtparya yat ahetutve'pi hetuvat ye AbhAsante pratIyante te hetvaabhaasaaH| dvitIyA vyutpattirittham hetorAbhAsAH doSA eva hetvaabhaasaaH| atra prathamavyutpattyA doSayuktA duSTahetava eva hetvAbhAsapadena boddha zakyante, kintu dvitIyavyutpattyA tu AbhAsapadasya doSaparatvaM svIkRtya hetordoSA eva hetvAbhAsapadena bodhyante / yadA hetUnAM doSA: parijJAtA bhavanti tadA tairdoSairyuktA hetavo hetvAbhAsapadena vyavahartuM yogyA eveti na sNshyH| uparyukta vivecanena siddhamidaM bhavati yat doSayuktA hetava eva hetvAbhAsapadena kthynte| nyAyadarzanAnusAraM vyabhicAravirodhasatpratipakSAsiddhabAdhAH paJca doSA bhvnti| ebhiH paJcabhirdoSairyuktAH paJca duSTahetavo hetvAbhAsAH bhavanti / eSAM lakSaNodAharaNAni ca itthm| savyabhicAra:-asya nAmAntaramasti - anaikaantikH| asya trayo bhedAH bhvnti| sAdhAraNAnaikAntikaH asAdhAraNAnaikAntikaH, anupasaMhArI ceti| tatra Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 bhikSunyAyakarNikA (ka) sAdhAraNAnaikAntikaH - sAdhyAbhAvavadvRttirbhavati / arthAt sAdhyAbhAvAdhikaraNe yo hetustiSThati sa sAdhAraNAnaikAntikaH / yathA- parvato vahnimAn prameyatvAt / idamatra bodhyaM yat sAdhyaM vyApakamarthAt adhikadezavRtti bhavati / hetuzca sAdhaka: alpadezavRttiH bhavati / yadi hetuH sAdhyAbhAvAdhikaraNe tiSThet tadA vyApakasya sAdhyasya vyApakatvameva bhjyet| " parvato vahnimAn prameyatvAt" atra prameyatvaM hetuH vahnerabhAvasthale sarvatraiva vartata iti sAdhyAbhAvAdhikaraNavRttitvAt heturayaM sAdharaNAnaikAntikaH / (kha) asAdhAraNAnaikAntikaH - sarvasapakSavipakSavyAvRttiH pakSamAtravRtti: asAdhAraNaH / yo hetuH nizcitasAdhyavati sapakSe tathA nizcitasAdhyAbhAvavati vipakSe na tiSThet kintu kevalaM pakSamAtravRttireva bhavet sa hetuH asAdhAraNo'naikAntikaH / yathA zabdo nityaH zabdatvAt / atra zabdatvAditi hetuH sarvebhyo nityebhyaH anityebhyazca vyAvRtta: pakSazabdamAtra vRttirastIti asAdhAraNo'naikAntiko'yam / - ---------- (ga) anupasaMhArI - yatra hetau anvayavyatirekadRSTAntau na saMbhavata: sa hetuH anupasaMhArI bhavati / yathA-- sarvam anityaM prameyatvAt / atra sarva eva pakSazcet kutra dIyeta Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2. 3. 4 219 dRSTAnta: / tasmAt dRSTAntAbhAvAt anupasaMhArI ayaM hetvAbhAsaH / viruddhaH- sAdhyAbhAvavyApso heturviruddhaH / yo hetuH sAdhyAbhAvasya vyApyaH syAt sa eva viruddhaH / hetunA sAdhyasya vyApyena bhavitavyam / yadi hetu: sAdhyasya vyApyo na bhavati kintu sAdhyAbhAvasya vyApyo bhavati sa tu viruddha eveti sArthakaM tannAma / yathA zabdo nityaH kRtakatvAt / atra kRtakatvaM, sAdhyaM nityatvaM tadabhAvo'nityatvaM tena vyAptamasti / yatra kRtakatvaM tatrAnityatvamiti niyamAt / tasmAdatra vAkye kRtakatvahetu: sAdhyaviruddhatvAt viruddhahetvAbhAsasvarUpa eva / satpratipakSa : : --- sAdhyAbhAvasAdhakaM hetvantaraM yasya sa satpratipakSa: / yasya hetoH sAdhyAbhAvasya sAdhakaM hetvantaramupasthitaM bhavati sa hetu: pratipakSeNa virodhinA hetunA saha vartata iti satpratipakSapadenocyate'sau / yathA zabdoM nityaH zrAvaNatvAt zabdatvavat iti prayukte'numAnavAkye etadvirodhivAkyamupatiSThate zabdo'nityaH kAryatvAt ghttvt| atra parasparaM virodhinau dvau hetU staH / ato'tra satpratipakSahetvAbhAso vartate / - asiddhaH- AzrayAsiddhAnyatamatvamasiddhatvam / asiddhastrividha: Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 bhikSunyAyakarNikA AzrayAsiddhaH, svarUpAsiddhaH, vyApyatvAsiddhazca / etadanyatamatvamasiddhatvam / pramANanayatattvAlokakArastu yasyAnyathAnupapattiH pramANena na pratIyate so'siddhaH ityavocat / sad hetuH sAdhyaM vinA anupapanno bhvti| vahi vinA dhUmasyAnupattirasti ata: dhUmo'sti sad hetuH| kintu asiddha hetoranyathAnupapattiH kenApi pramANena na pratIyata iti idamevakAraNaM tsyaasiddhtvsy| nyAyadarzanAnusAramayamasiddhastrividha:-- AzrayAsiddhaH; svarUpAsiddhaH, vyaapytvaasiddhshc| tatra tAvat - AzrayAsiddhaH - gaganAravindaM surabhi aravindatvAt sarojAravindavat / atra saurabhasya AzrayaH gaganAravindam kathitam kintu sa tu bhavatyeva neti AzrayAsiddho'yaM hetvaabhaasH| svarUpAsiddhaH- pakSe hetvabhAvaH svruupaasiddhH| zabdo guNaH cAkSuSatvAt / atra zabde cAkSuSatvaM nAsti zabdastu shraavnnH| tasmAdatra svarUpAsiddhaH spaSTa ev| ayaM svarUpAsiddhaH caturvidho bhavati, tadyathAzuddhAsiddhaH; bhAgAsiddhaH, vizeSaNAsiddhaH, vizeSyAsiddhazca / tatra zuddhAsiddhastu upari ukta eva zabdo guNaH cAkSuSatvAdityatra / bhAgAsiddhastu - pakSaikadezAvRttirUpo bhavati arthAt pakSasyaikadeze gacchati ekadeze ca na gacchati / yathA - udbhUtarUpAdicatuSTayaM guNaH ruuptvaat| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa atra rUpatvAditi hetuH udbhUtarUpAdicatuSTayasyaikabhAge rUpamAtre eva tiSThati na tu rasAdiSu triSvapi / ataH pakSaikadezavRttitayA ayaM bhAgAsiddho vartate / vizeSaNAsiddhaH vAyuH pratyakSa: rUpavatve sati sparzavatvAt / atra pakSe vAyau heto: vizeSaNaM rUpavatvamasiddhamiti vizeSaNAsiddho 'tra / vizeSyAsiddha:vAyuH pratyakSaH sparzavatve sati rUpavatvAt / atra vAyau rUpavatvaM siddhaM nAsti / vAyo:rUparahitatvAt / iyaJca bhedagaNanA tarkasaMgrahasya padakRtyavyAkhyAto gRhItvollikhitA / vyApyatvAsiddha :- sopAdhiko heturvyApyatvAsiddhaH / upAdhinA saha vartamAno hetuH sopAdhiko hetuH kathyate / ayamevahetuH vyApyatvAsiddhapadenApyucyate / upAdhizca sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvam / tAtparyamidaM yat sAdhyasyAdhikaraNe yasyAbhAvaH na bhavet arthAt sAdhyasamAnAdhikaraNasya atyantAbhAvasya yaH:... pratiyogI na bhavet sa eva sAdhyavyApakaH / evaM sAdhanAdhikaraNavRttyatyantAbhAvasya pratiyogI bhaveccet sAdhanAvyApakatvaM tatra vaktuM yujyata eva / evaJca sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvarUpopAdhinA saha vartamAno hetureva sopAdhiko hetu: / ayameva vyApyAtvAsiddharUpo hetvAbhAsaH / -- 221 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 bhikSunyAyakarNikA 5. asyodAharaNamevaM bodhyam - parvato dhUmavAn vahnimatvAt atra AdrendhanasaMyoga evopaadhiH| ayamArTendhanasaMyogo hi sAdhyasya dhUmasya vyApako'sti, yatra yatra dhUmastatra tatrAdrdhanasaMyogaH, iti AdrdhanasaMyoge sAdhyavyApakatvaM siddhyti| evameva sAdhanasya vahnaH avyApakamapi tadasti, ayogolake vaDheH satve'pi tatra ArdaindhanasaMyogo nAstyeva / anayA rItyA ArTendhana saMyogarUpopAdhinA yukto vartate uparyuktAnumAnaghaTako heturiti sopAdhiko'yaM hetu: hetvAbhAsapadena varNayituM zakyata ev| bAdhita: - yasya sAdhyAbhAvaH pramANantareNa nizcitaH sa baadhitH| yasya hetoH sAdhyAbhAvaH pramANantareNa pratyakSAdipramANena nizcitaH sa baadhitH| bAdhita sAdhyakatvAt atratyo hetuH bAdhita ityucyte| yathA - vahniH anuSNaH dravyatvAt / atra anuSNatvaM sAdhyamasti, tasya abhAvaH uSNatvam, spArzanapratyakSeNa gRhyate / evaJcAtra pramANAntareNa sparzena prastutasAdhyasya anuSNatvasya bAdho nizcita iti bAdhito'yaM hetvaabhaasH| viruddhahetvAbhAse hetuH sAdhyasya vyApyo na bhavati, kintu sAdhyAbhAvasya vyaapyobhvti| bAdhite tu sAdhyAbhAva eva pramANAntareNa nizcita iti tyorbhedH| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 223 2. naiyAyikAnAM kAlAtyayApadiSTaprakaraNasamau viziSTau stH| (ka) kAlAtyayApadiSTa:-pratyakSAgamaviruddhapakSavRttiH kAlAtyayApadiSTaH, yathA-anuSNo'gniH kRta katvAd, ghttvt| (kha) prakaraNasamaH prakaraNapakSe pratipakSe ca tulya: prakaraNasamaH, yathA- anityaH zabdaH nityadharmAnupalabdheH, ghaTavat / ityukte paraH prAha-nityaH zabdaH, anityadharmAnupalabdheH AkAzavat / naiyAyika darzana meM kAlAtyayApadiSTa aura prakaraNasama-ye do hetvAbhAsa atirikta mAne gae haiM - kAlAtyayApadiSTa- jo hetu pratyakSa aura Agama se viruddhapakSa meM prayukta hotA hai vaha kAlatyayApadiSTa hai, jaise - agni anuSNa hai, kyoMki vaha kRtaka hai, jaise- ghdd'aa| prakaraNasama-jo hetu prastuta pakSa aura pratipakSa meM samAnarUpa se vidyamAna ho vaha prakaraNasama hai, jaise - zabda anitya hai, kyoMki usameM nitya dharma anupalabdha hai, jaise-ghdd'aa| isa hetu ke upasthita kie jAne para prativAdI kahatA hai -zabda nitya hai, kyoMki usameM anitya dharma anupalabdha hai, jaise - aakaash| nyA. pra.- kAlAtyayApadiSTa : yo hetuH pratyakSa . Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 bhikSunyAyakarNikA viruddham Agama-viruddhaM ca sAdhyaM sAdhayituM pakSavRttitvenopAttaH syAtsa eva kaalaatyyaapdissttH| yathA- agniH anuSNaH kRtakatvAt ghttvt| atra agneranuSNatvaM pratyakSabAdhi-tamiti taM sAdhayituM prayuktaH kRtakatvaM hetuH bAdhita ev| prakaraNasamaH - yo hetuH pakSe pratipakSe ca tulya: syAt sa prkrnnsmH| yathA anityaH zabdaH nityadharmAnupalabdheH ghaTavat, ityukte paraH prativAdI kathayati zabdo nityaH anityadharmAnupalabdheH AkAzavat / atra parasparasya sAdhyAbhAvasya sAdhakaM hetvantaramupasthitaM bhavatIti kimapi sAdhyaM sAdhayituM na shkyte| imau hetvAbhAsau nyAyadarzane svIkRtau stH| jainanyAye tu anayoH svIkRti sti| AcAryoM hemacandraH kAlAtyayApadiSTaM pkssdossessvevaantrbhaavyti| pkssaabhaasaastryH| te ca prtiitniraakRtaanbhiipsitsaadhydhrmvishessnnaatmkaaH| ayaM ca bAdhita: kAlAtyayApadiSTaH hetvAbhAso lokanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNe'ntarbhAvayitumupayojyata eva / yathA agniH anuSNaH dravyatvAt atrAgneranuSNatvaM lokapratItyaiva nirAkRtamiti na pRthaka gaNanIyo'yaM hetvaabhaasH| prakaraNasamaH satpratipakSastu saMbhavatyevaneti vyAjahAra hemcndrH| zabdo'nityaH, pakSasapakSayoranyataratvAt Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 225 ityukte vAdini prativAdI kathayati zabdo nityaH pakSasapakSayoranyataratvAt / evaM vidhamasambaddhaM ko'pi anunmatto nAbhidadhAti kathamapIti vimRzya traya eva hetvAbhAsAH svIkRtA atra drshne| asiddhahetvAbhAsaM lakSayatA bhikSunyAyakarNikAyAM likhitaM yad aprtiiymaansvruupo'siddhH| ajJAnAt sandehAt viparyayAd vA yasya hetoH svarUpaM na pratIyate so'siddhaH / yathA nyAyadarzane asiddhasya trayobhedAH santi tathaiva bhikSunyAyakarNikAyAmapi asiddhasya trayo bhedAH santi varNitAstathApi ubhayatrAsti mahad vaiSamyam / nyAyadarzane yatra AzrayAsiddhaH, svarUpAsiddhaH, vyApyatvAsiddhazceti santi nAmAni trayANAmasiddhAnAM tatraiva bhikSunyAyakarNikAyAmeva-mupalabhyante nAmAnivAdi asiddhaH prativAdiasiddhaH u bhayAsiddhazca / eSAmudAharaNAnti ittham - . aya ayaM trividho bhavati, yathA - (ka) vAdi-asiddhaH-pariNAmI AtmA, utpaadaadimttvaat| ayaM vAdino naiyAyikasyA'siddhaH / tanmata AtmanaH kuuttsthtvsyaabhimttvaat| (kha) prativAdi-asiddhaH-cetanAstaravaH sarvatvagapaharaNe mrnnaat| atra maraNaM vijJAnendriyAyurnirodhalakSaNaM prativAdino bauddhsyaa'siddhm| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 bhikSunyAyakarNikA 3. " (ga) ubhayA'siddha:- anityaH zabdaH, cAkSuSatvAt / aymubhyaa'siddhH| asiddhahetvAbhAsa tIna prakAra kA hotA hai(ka) vAdI asiddha- jaise AtmA pariNAmI hai, kyoMki vaha utpAda-vyaya dharma se yukta hai| yaha hetuvAdI naiyAyikoM ke lie asiddha hai, kyoMki unake abhimata meM AtmA kUTastha nitya hai| (kha) prativAdI asiddha-jaise vRkSa cetanAvAna haiM, kyoMki sampUrNa tvacA utArane para unakI mRtyu ho jAtI hai| yaha hetu prativAdI bauddhoM ke lie asiddha hai, kyoMki unheM vRkSoM meM vijJAnendriya aura Ayunirodha lakSaNavAlA maraNa mAnya nahIM hai| (ga) ubhaya asiddha-jaise zabda nitya hai, kyoMki vaha cAkSuSa hai| hetuvAdI aura prativAdI donoM ke lie asiddha hai| nyA. pra.- 1. vAdi-asiddhaH-AtmA pariNAmI utpAdA dimtvaat| atra - utpAdAdimatvena hetunA AtmanaH pariNAmA-- dimatvaM saadhitmsti| ayaM siddhAnto vAdino naiyaayiksyaasiddho'sti| naiyAyikamate AtmA kUTastho nityH| atra pariNamanazIlatvaM naivopyujyte| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 227 2. prativAdi-asiddhaH - cetanAstaravaH sarvatvagapaharaNe maraNAt / ayaM hetu : prativAdino bauddhasya kRte'siddho'sti| asya kAraNamidaM yat bauddhA vRkSeSu vijJAnendriyaM tathA AyurnirodhakaM maraNaM naivaabhyupynti| ubhayAsiddhaH - zabdo'nityaH cAkSuSatvAt / ayaM tu hetuvAdinaH naiyAyikasya prativAdino bauddhasya ceti ubhysyaasiddhH| zabdasya cAkSuSatvaM nAsti prmaannprtipnnm| idAnImanaikAntikaM yasya nAmAntaraM vyabhicArI asti taM hetvAbhAsaM vyAkhyAtumupakramate4. (ka) vyabhicArIti naamaantrm| (kha)ayaM dvividhaH 1. sandigdhavipakSavRttikaH vaktRtvaM vipakSe sarvajJe sandigdhavRttikam-sarvajJaH kiM vaktA Ahosvinna vakteti sndehaat| nirNItavipakSavRttikaH-prameyatvaM yathA sapakSe'nitye ghaTAdau pratIyate tathA vipakSe nitye'pi vyomAdau pratIyata ev| (ka) anaikAntika hetvAbhAsa kA dUsarA nAma vyabhicArI hetu hai| (kha) anaikAntika ke do prakAra haiM - Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 bhikSunyAyakarNikA 1. saMdigdhavipakSavRttika-asarvajJa kA vipakSa sarvajJa hai| usameM vaktRtva saMdigdha hai - sarvajJa bolate haiM yA nahIM bolate, yaha anumAna pramANa ke dvArA nirNIta nahIM hai| 2. - nirNItavipakSavRttika-sapakSa anitya ghaTa Adi meM prameyatva pratIta hai vaise hI vipakSa nitya AkAza Adi meM bhI vaha pratIta hI hai| nyA. pra.- yasyAnyathAnupapattiH sAdhyena sahAvinAbhAva: sandihyate so'naikAntikaH / bhavati ko'pi etAdRzo'pi he turya : kadAcit sAdhyAdhikaraNe kvacicca sAdhyAbhAvAdhikaraNe vartate / tasya etAdRzavartanAt asau hetuH sandehaviSayo bhavati / etAdRzo hetuH anaikAntika: kthyte| ayaM heturdvividho bhavatisaMdigdhavipakSavRttika: nirNItavipakSavRttikazca yasya tu vipakSe vRttiH sandihyate sa saMdigdhavipakSa vRttiko'naikaantikH| tatra yasya hetorvipakSe sAdhyAbhAvAdhikaraNe vRttinizcIyate sa nirNItavipakSavRttika: anaikaantikH| 1. saMdigdhavipakSavRttiko yathA- vivAdAspadaH puruSaH sarvajJaH nAsti vktRtvaat| asminnanumAne vivAdAspadaH puruSaH pakSaH sarvajJatvAbhAvastatrasAdhyaH vaktRtvAt tatra hetuH| atra asarvajJatvasya vipakSaH srvjnyH| tatra sarvajJe vaktRtvaM saMdigdhamasti sarvajJo vakti na vA iti| nedaM Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 229 tathyam anumAnapramANadvArA nirNItamiti saMdigdhavipakSavRttika: anaikaantiko'tr| nirNItavipakSavRttiko yathA - zabdo nityaH prameyatvAt asmitranumAne zabdaH pakSa: AkAzaM sapakSaH ghaTo vipakSaH / atra nityatvAbhAvAdhikaraNe'nitye ghaTAdau vipakSe prameyatvahe tordarzanAt nirnniitvipkssvRttiko'naikaantiko'tr| samprati dRSTAntAbhAsAn prastotukAmastAnavatArayatiprathamantAvat dRSTAntAbhAso dvividha:, anvayidRSTAntAbhAsaH, vyatirekidRSTAntAbhAsazca / tatra anvayidRSTAntAbhAsaH saptavidha:- sAdhyavikalaH, sAdhanavikala:, ubhayavikalaH, saMdigdhasAdhyaH, saMdigdha-sAdhana:, saMdigdhobhayaH,viparItAnvayazca / tatra 5. anvayidRSTAntAbhAsA:(ka) sAdhyavikala:-apauruSeyaH zabdaH, amUrttatvAt, duHkhavat / dukhaM puruSavyApAramantarA notpadyata iti pauruSeyamidamapauruSe yasAdhye na vartata iti saadhyvikltvm| (kha) sAdhanavikala:- apauruSeyaH zabdaH, amUrttatvAt, paramANuvat / atra sAdhyadharmo'pauruSeyatvaM paramANAvasti kintu sAdhanadharmo'mUrttatvaM nAsti kiJca sa mUrto bhavatIti sAdhanavikalatvam / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 bhikSunyAyakarNikA (ga) ubhayavikala:-apauruSeyaH zabdaH, amUrttatvAt ghaTavat / ghaTe sAdhyadharmo 'pauruSeyatvaM sAdhanadharmazcAmUrttatvamubhayamapi nAstIti ubhayavika ltvm| (gha) sandigdhasAdhyaH-vivakSitaH pumAn rAgI, vacanAt, rathyApuruSavat / rathyApuruSe hi sAdhyadharmo rAgaH sandigdhaH, rAgasyA' vyabhicAri liGgAdarza nAt, iti sndigdhsaadhytvm| (Ga) sandigdhasAdhanaH-vivakSitaH pumAn maraNadharmA, rAgAt, rthyaapurussvt| rathyApuruSe sAdhanadharmo rAgaH sandigdha iti sndigdhsaadhntvm| (ca) sandigdhobhayaH- vivakSitaH pumAn alpajJaH, rAgAt, rathyApuruSavat / rathyApuruSe'lpajJatvaM rAgazceti ubhayamapi sandigdhamiti sndigdhobhytvm| eSu parAzayasya durbodhatvAd anvayini rathyApuruSe rAgAlpajJatvayoH sattvaM sndigdhm| viparItAnvayaH- anityaH zabdaH, kRtakatvAt, yadanityaM tat kRtakam, ghaTavaditi viparItAnvayaH / prasiddhAnuvAdenA'prasiddhaM vidheym| atra kRtakatvaM he turiti prsiddhm| anityatvaM tu sAdhyatvAd aprsiddhm| anuvAde prasiddhasya yaccha bdena aprasiddhasya ca tacchabdena nirdezo yuktaH / atra ca viparyaya iti vipriitaanvytvm| . Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5. anvayI dRSTAntAbhAsa (ka) sAdhyavikala - zabda apauruSeya hai, kyoMki vaha amUrta hai, jaise duHkha / duHkha manuSya kI pravRtti ke binA nahIM hotA, isalie vaha pauruSeya hai / isakA prayoga apauruSeya sAdhya ke lie kiyA gayA hai / isalie yaha sAdhyavikala dRSTAntAbhAsa hai / (kha) sAdhanavikala zabda apauruSeya hai, kyoMki vaha amUrta hai, jaise- paramANu / yahAM sAdhya dharma apauruSeyatva hai / vaha paramANu meM hai kintu sAdhana dharma amUrtatva - paramANu meM nahIM hai, kyoMki vaha mUrta hotA hai isalie yaha sAdhanavikala dRSTAntAbhAsa hai / 231 -- (ga) ubhayavikala - zabda apauruSeya hai, kyoMki vaha amUrta hai, jaise- ghdd'aa| yahAM sAdhyadharma apauruSeyatva aura sAdhanadharma amUrtatva hai| ve donoM ghar3e meM nahIM hai, isalie ubhayavikala dRSTAntAbhAsa hai| (gha) saMdigdhasAdhya - vivakSita puruSa rAgI hai, kyoMki vaha bolatA hai, jaise rathyApuruSa / yahAM sAdhyadharma rAga hai / vaha rathyApuruSa meM saMdigdha hai, kyoMki usameM rAga kA nirNAyaka liMga upalabdha nahIM hai, isalie vaha . saMdigdhasAdhya dRSTAntAbhAsa hai / (Ga) saMdigdhasAdhana - vivakSita puruSa maraNadharmA hai, kyoMki vaha rAgI hai, jaise rathyApuruSa / yahAM sAdhanadharma rAga Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 bhikSunyAyakarNikA hai| vaha rathyApuruSa meM saMdigdha hai, isalie yaha saMdigdhasAdhana dRSTAntAbhAsa hai| (ca) saMdigdhobhaya-vivakSita puruSa alpajJa hai, kyoMki vaha rAgI hai, jaise - rathyApuruSa / yahAM rathyApuruSa meM alpajJatA aura rAga donoM hI saMdigdha haiM isalie yaha sadigdhobhaya dRSTAntAbhAsa hai| dUsare kA Azaya jAnanA kaThina hotA hai isalie anvayI rathyApuruSa meM rAga aura alpajJatA kA astitva saMdigdha hai| (cha) viparItAnvaya-zabda anitya hai, kyoMki vaha kRtaka hai / jo anitya hotA hai, vaha kRtaka hotA hai, jaiseghdd'aa| yaha viparItAnvaya hai| prasiddha ke anuvAda se aprasiddha ko sAdhA jAtA hai| yahAM kRtakatva hetu prasiddha hai aura anityatva sAdhya hone ke kAraNa aprasiddha hai| anuvAda meM prasiddha kA yat zabda se aura aprasiddha kA tat zabda se nirdeza karanA ucita hai, jaise - jo kRtaka hotA hai vaha anitya hotA hai| yahAM isa krama kA viparyaya huA hai, isalie yaha viparItAnvaya dRSTAntAbhAsa hai| nyA. pra.- ka sAdhyavikala:- 'apauruSeyaH zabdaH amUrtatvAt duHkhavat' atra duHkhaM dRssttaantruupennopnystm| tacca du:khaM puruSavyApAraM vinA notpadyata iti dRSTAnte Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 233 ga apauruSeyatvaM naasti| tasmAt sAdhyadharmeNa apauruSeyatvena vikalatvAdayaM sAdhyadharmavikalo dRssttaantaabhaasH| sAdhanavikala:- tasyAmeva pratijJAyAM tasminneva hetau paramANuvat iti dRSTAntaH sAdhanavikalo bhvissyti| yathA- "apauruSeyaH zabdaH amUrtatvAt paramANuvat" atra paramANau dRSTAnte sAdhyadharmo'pauruSatvamasti kintu paramANUnAM mUrtatvena tatra sAdhanadharmo'mUrtatvaM naasti| tasmAt sAdhanavikalo'yaM dRssttaantaabhaasH| ubhayavikala:- tasminneva pakSe tasminneva hetau yadi ghaTavat iti dRSTAnto dIyate tadA ubhayavikalo'yaM dRSTAntAbhAso bhaviSyati / yathA - apauruSeyaH zabdaH amUrtatvAt ghaTavat atra dRSTAnte ghaTe sAdhyadharmo'pauruSeyatvam, sAdhanadharmazca amUrtatvamityubhayamapi nAstIti ubhayavikalo'yaM dRSTAntAbhAsaH / saMdigdhasAdhyaH - yatra dRSTAnte sAdhyadharmaH saMdigdhaH syAt sa saMdigdhasAdhyo dRssttaantaabhaasH| yathA - vivakSitaH pumAn rAgI vaktRtvAt vacanAd vA rathyApuruSavat / atra rathyApuruSe devadatte sAdhyadharmo rAgaH saMdigdho vartate / asmin rathyApuruSe rAgo'sti na vA? tatra na dRzyate kimapi rAgasyAvyabhicAriliGgam / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 Ga bhikSunyAyakarNikA tasmAt avyabhicAriliGgAdarzanAt rAgaviSayaka : sandeho yukta eveti saMdigdhasAdhyo'yaM dRSTAntAbhAsaH / saMdigdhasAdhanaH - yatra dRSTAnte sAdhanadharma: saMdigdhaH syAt sa saMdigdhasAdhananAmako dRSTAntAbhAsaH / yathA vivikSito'yaM pumAn maraNadharmA rAgAt rathyApuruSavat atra dRSTAnte rathyApuruSe sAdhanasya rAgasya dharmaH rAgavatvaM saMdigdhaM vartate paracetovikArasyApratyakSatvAt / tasmAt saMdigdhasAdhano'yaM dRSTAntAbhAsaH / ca saMdigdhobhayaH - yatra dRSTAnte sAdhyadharmaH sAdhanadharmazcetyubhayaM saMdigdhaM syAt sa saMdigdhobhayo dRSTAntAbhAsaH / yathA 'vivikSitaH pumAn alpajJaH rAgAt rathyApuruSavat' atra rathyApuruSe alpajJatvaM rAgazcetyubhayam api saMdigdhaM vartate ubhayasyApi pratyakSato'darzanAt / tasmAt saMdigdhobhayo'yaM dRSTAntAbhAsaH / parakIyAzayasya durbodhatvAt rathyApuruSe rAgAlpajJatvayoH satvaM saMdigdham / cha viparItAnvayaH yatra anvayo viparIto bhavet sa viparItAnvayaH dRSTAntAbhAsaH / yathA anityaH zabdaH kRtakatvAt yadanityaM tat kRtakam ghaTavat iti viparItAnvayaH / - idamatrabodhyam - prasiddhamuddizya aprasiddhaM vidhIyate / yathA anityaH zabdaH kRtakatvAt ityanumAne kRtakatvaM heturiti prasiddham / anityatvaM tu aprasiddhaM - -- Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 235 sAdhyatvena nirdissttm| anuvAde tu yat iti sarvanAmnA tu prasiddhasya hetoreva nirdezo yuktH| aprasiddhasya sAdhyasya tu tat zabdena nirdezaH krnniiyH| ato'tra yat kRtakaM tadanityamityevavaktavyamucitam kintu tathA na kRtvA yadanityaM tat kRtakam ityuktaM vartate / tacca na yuktamiti viparItAnvayo'tra bodhyH| samprati vyatirekidRSTAntAbhAsAn vaktumupakramate / yathA anvayena dRSTAntAbhAsA bhavanti tathaiva vyatirekeNApi bhavanti / teSAM saMkhyApi anvayidRSTAntAbhAsavat ssaiv| kramazastAn udAharati - 6. vyatirekidRSTAntAbhAsaH(ka) asiddhasAdhyaH-apauruSeyaH zabdaH amUrtatvAt, yadapauruSeyaM na bhavati tadamUrtamapi na bhavati, yathA prmaannuH| paramANura pauruSeyo'pi mUrta: iti asiddhsaadhytvm| (kha) asiddhasAdhana :- yadapauruSeyaM na bhavati tadamUrtamapi na bhavati, yathA duHkhm| du:khaM pauruSeyamapi amUrtam " iti asiddhsaadhntvm|| (ga) asiddhobhayaH-- yadapauruSeyaM na bhavati tadamUrtamapi na bhavati, yathA AkAzaH / AkAzaH apauruSeyo'pi amUrto'pi iti asiddhobhytvm|| (gha) saMdigdhasAdhyaH- yo rAgI na bhavati sa vaktA'pi na bhavati, rthyaapurussvt| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 bhikSunyAyakarNikA (Ga) saMdigdhasAdhanaH- yo maraNadharmA na bhavati sa rAgI api na bhavati, rthyaapurussvt| (ca) saMdigdhobhayaH-- yaH alpajJo na bhavati sa rAgI api na bhavati, rathyApuruSavat / eSu paracetovRtterdurlakSyatvAd vyatirekiNi rathyApuruSe rAgAlpajJatvayorasattvaM sNdigdhm| (cha) viparItavyatireka:- anityaH zabdaH kRtakatvAt / yadakRtakaM tannityaM yathA AkAza: iti vipriitvytirekH| vyatireke hi sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAvena vyApto nirdeSTavyaH / na cAtraivamiti vipriitvytirektvm| ananvayaH, apradarzitAnvayaH, avyatireka :, apradarzitavyatirekazceti catvAro'pare'pi dRSTAMntAbhAsA bhavanti, yathAananvayaH- vivakSitaH pumAn rAgI, vaktRtvAd, issttpurussvditynnvyH| yadyapi iSTapuruSe rAgo vaktRtvaJca sAdhyasAdhanadharmI dRSTau, tathApi yo vaktA sa rAgIti vyaaptysiddhrnnvytvm| 2. anityaH zabdaH, kRtakatvAd ghaTavad, iti aprada rshitaanvyH| sannapi anvayo vacanena na prakAzita iti parArthAnumAnasya vcndossH| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 237 6. 3. na vItarAgaH kazcid vivakSitaH puruSaH, vaktRtvAt / yaH punarvItarAgo na sa vaktA yathopalakhaMDa iti avyatireka: / yadyapyupalakhaNDAdubhayaM vyAvRttaM tathApi vyAptyA vytirekaasiddhervytirektvm| anityaH zabdaH, kRtakatvAt, AkAzavaditi apradarzitavyatireka: / yadanityaM na syAt tat kRtakamapi na syAditi sannapi vyatireko noktaH / vyatirekI dRSTAntAbhAsa - (ka) asiddhasAdhya-zabda apauruSeya hai, kyoMki vaha amUrta hai| jo apauruSeya nahIM hotA vaha amUrta bhI nahIM hotA, jaise- paramANu / paramANu apauruSeya hone para mUrta hotA hai| isalie yaha asiddhasAdhya vyatirekI dRSTAntAbhAsa hai| (kha) asiddhasAdhana-jo apauruSeya nahIM hotA vaha amUrta bhI nahIM hotA, jaise- duHkh| duHkha pauruSeya hone para bhI amUrta hotA hai| isalie yaha asiddhasAdhana .. vyatirekI dRSTAntAbhAsa hai| (ga) asiddhobhaya-jo apauruSeya nahIM hotA vaha amUrta bhI nahIM hotA, jaise - aakaash| AkAza apauruSeya bhI hai aura amUrta bhii| isalie yaha asiddhobhaya vyatirekI dRSTAntAbhAsa hai| (gha) saMdigdhasAdhya-jo rAgI nahIM hotA vaha vaktA bhI nahIM hotA, jaise- rathyApuruSa / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 bhikSunyAyakarNikA (cha) (Ga) saMdigdhasAdhana- jo maraNadharmA nahIM hotA vaha rAgI bhI nahIM hotA, jaise- rthyaapuruss| (ca) saMdigdhobhaya-jo alpajJa nahIM hotA vaha rAgI bhI nahIM hotA, jaise - rathyApuruSa / dUsare kA Azaya jAnanA kaThina hotA hai, isalie vyatirekI rathyApuruSa meM rAga aura alpajJatA kA nAstitva saMdigdha hai| viparItavyatireka-zabda anitya hai kyoMki vaha kRtaka hai| jo akRtaka hotA hai vaha nitya hotA hai, jaiseaakaash| yaha viparItavyatirekI dRSTAntAbhAsa hai| vyatireka meM sAdhyAbhAva kA sAdhanAbhAva se vyApta nirdeza honA caahie| yahAM vaisA nahIM hai| isalie yahAM viparIta-vyatirekatva hai| kucha prAmANikoM dvArA cAra dRSTAntAbhAsa aura mAne gae haiM - 1. ananvaya 2. apradarzitAnvaya 3. avyatireka 4. apradarzitavyatireka ananvaya- vivakSita puruSa rAgI hai, kyoMki vaha bolatA hai, jaise -- iSTapuruSa / yaha ananvaya hai| yadyapi iSTapuruSa meM rAga aura vaktRtva rUpa sAdhya aura sAdhanadharma dRSTa haiM, phira bhI jo vaktA hotA hai vaha rAgI hotA hai - yaha vyApti asiddha hai, isalie yaha ananvayadRSTAntAbhAsa hai| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 239 3. apradarzitAnvaya-zabda anitya hai, kyoMki vaha kRtaka hai, jaise - ghdd'aa| yaha apradarzitAnvayadRSTAntAbhAsa hai| anvaya hone para bhI yahAM use zabda ke dvArA batAyA nahIM gayA hai, isalie yaha parArthAnumAna ke nirUpaNa kA doSa hai| avyatireka-vivakSita puruSa vItarAga nahIM hai, kyoMki vaha bolatA hai| jo vItarAga hotA hai vaha vaktA nahIM hotA, jaise uplkhnndd| yaha avyatireka dRSTAntAbhAsa hai| yadyapi dRSTAnta rUpa upalakhaNDa meM avItarAgatA aura vaktRtva donoM hI dharma nahIM haiM, phira bhI vyApti ke dvArA vyatireka asiddha hai| apradarzitavyatireka - zabda anitya hai kyoMki vaha kRtaka hai, jaise - aakaash| yaha apradarzitavyatireka dRSTAntAbhAsa hai, kyoMki jo anitya nahIM hotA vaha kRtaka bhI nahIM hotaa| isa prakAra vyatireka hone para bhI vaha yahAM pradarzita nahIM kiyA gayA hai| nyA. pra.- vyatirekidRSTAntAbhAsaH - asiddhasAdhyaH - apauruSeyaH zabdaH amUrtatvAt yadapauruSeyaM na bhavati tadamUrtamapi nAsti yathA paramANuH / atra zabde apauruSeyatvaM sAdhyaM vartate / amuurttvnycaabhetuH| atrAnumAne vaidharmyadRSTAntatvena upanyaste paramANau sAdhyavyatireka sya ka Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 kha ga bhikSunyAyakarNikA apauruSeyatvA bhAvasya pauruSeyatvasya asiddhatvAt asiddhasAdhyako'yaM dRSTAntAbhAsaH / udAharaNAntaraM yathA - "nityaH zabdaH amUrtatvAt " atra zabde nityatvaM sAdhyaM vartate amUrtatvaJca hetuH / atrAnumAne vaidharmyadRSTAntatvena upanyasto bhavati prmaannuH| yathA yannityaM na bhavati tad amUrtamapi na bhavati yathA paramANuH / atra vaidharmyadRSTAnte paramANau sAdhyanityatvavyatirekasya nityatvAbhAvasya anityatvasya asiddhatvame vAste, paramANUnAM nityatvAt / evaM cAsiddhasAdhyako'yaM dRSTAntAbhAsaH / asiddhasAdhanaH - zabdaH apauruSeyaH amUrtatvAt yat apauruSeyaM na bhavati tat amUrtamapi na bhavati, yathA duHkham ! tAtparyamidaM yat pauruSeyaM bhavati tat mUrtaM bhavati, kintu duHkhaM tu pauruSeyamapi amUrtamevAste / anayA rItyA'tra asiddhasAdhano vyatire kidRSTAntAbhAsaH / asiddhobhayaH yatra sAdhyaM sAdhanaJcetyubhayamapi asiddhaM bhavet tatrAsiddho bhayaka: vyatirekidRSTAntAbhAsa: / yathA apauruSeyaH : zabda: amUrtatvAt atra vyatire - kivacanamittham yat apauruSeyaM na bhavati tat amUrtamapi na bhavati, yathA AkAzam / atrAnumAne AkAzaM dRSTAntatvena kathitaM vartate / asya vyatireki - - Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 241 vAkyasyedaM tAtparya yat apauruSeyaM na bhavati arthAt pauruSeyaM bhavati tat mUrtaM bhavati kintu atra tu vaidharmya dRSTAnte AkAze apauruSeyatvAbhAvo nAstIti sAdhyavikalatA samAyAtA / AkAzasya apauruSeyatvAt tadabhAvasya tatra vktumsh-kytvaat| evaM AkAzam amUrtameveti tatra amUrtatvA-bhAvasyApi abhAva eveti saadhnvikltaa| athavA zabdaH pauruSeyo nAstIti sAdhyavikalatA tathA mUrto'pi nAstIti sAdhanavikalatA vaktuM shkyte| saMdigdha sAdhyaH - yasmin dRSTAnte sAdhyaM saMdigdhaM syAt sa saMdigdhasAdhyako vyatirekidRSTAntAbhAsaH / yathA - vivakSitaH puruSavizeSaH rAgI vacanAt rathyApuruSavat / atra vyatirekivacanamittham - yo rAgI na bhavati sa vaktApi na bhavati rathyApuruSavat / atra paracetovRttInAM duradhigamatvena rathyApuruSe rAgasya nizcayAbhAvAt sAdhyasya rAgasya sandeho bhavati / tasmAt vyatireki.. dRSTAntAbhAso'yaM sNdigdhsaadhykH| saMdigdhasAdhanaH - yasmin dRSTAnte sAdhanaM saMdigdhaM syAt sa saMdigdhasAdhanako vyatireki dRssttaantaabhaasH| yathA - 'ayaM puruSaH maraNadharmA rAgAt rathyApuruSavat' atra vyatirekivacanamittham - yo maraNadharmA na bhavati sa rAgI api na bhavati rathyApuruSavat / atrApi parace Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 bhikSunyAyakarNikA tovRtteH durjeyatvAt rathyApuruSe rAga: sNdigdhH| tasmAt saMdigdhasAdhanaka: vyatireki dRSTAntAbhAso'tra bodhyH| saMdigdhobhayaH - yatra dRSTAnte sAdhyaM sAdhanaJcetyubhayaM saMdigdhaM syAt sa saMdigdho bhayako vyatireki dRssttaantaabhaasH| yathA - vivakSitaH puruSaH alpajJaH rAgAt rathyApuruSavat / atra vyatirekivacanamittham - yaH alpajJo na bhavati sa rAgI api na bhavati rthyaapurussvt| atrApi paracetovRttInAM durjeyatvAt vyatirekiNi dRSTAntAbhAse rAgasya alpajJatvasya cetyubhayorasatvaM saMdigdhamiti saMdigdhobhayako vyatirekidRSTAntA bhaaso'trbodhyH| 'cha) viparItavyatireka:- idamatrabodhyam - anvayavyAptau sAdhanaM sAdhyena vyAsaM bhavati / vyatireke tu sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAvena vyApta: syAdityabhISTam / yathA yatra vaDhyabhAvastatra dhuumaabhaavH| evamatra anityaH zabdaH kRtakatvAt ityanumAnavAkye vyatireke vaktavye yatra anityatvAbhAvaH tatra kRtakatvAbhAvaH iti kathanameva yukta bhaviSyati kintu evaM na kRtvA atra likhitaM yat yadakRtakaM tannityaM yathA AkAzam / arthAt yatra kR taka tvAbhAvaH tatra anityatvAbhAva: iti viparItamevAtra kathitaM vartata iti vipriitvytirekidRssttaantaabhaaso'ym| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 243 2. katipayaiH prAmANikaizcatvAro'nye dRSTAntAbhAsAH svIkRtAH santi / te ca 1. ananvayaH 2. apradarzitAnvayaH 3. avyatireka : 4. aprdrshitvytirekshc| tatra tAvatananvayaH- yatra sAdhyasAdhanayoranvayavyAptirna bhavet tatra ananvayanAmako dRSTAntAbhAsaH / yathA - vivakSitaH puruSaH rAgAdimAn vaktRtvAt iSTapuruSavat / atra dRSTAnte iSTapuruSe rAgAdimatvaM vaktRtvaJcetyubhAvapi sAdhyasAdhanadharmI vartete tathApi yo yo vaktA sa sa rAgAdimAn ityanvayavyAStyabhAvAt ananvayalakSaNo dRssttaantaabhaaso'trbodhyH| apradarzitAnvayaH- yatra anvayavyAptau siddhAyAmapi vacanena sA prakAzitA na syAt tatrApradarzitAnvaya dRssttaantaabhaasH| yathA- anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat atra dRSTAnte yatra yatra kRtakatvaM tatra tatrAnityatva- mityanvayavyAsirvartete tathApi sA atra vacanena na prakAziteti apradarzitAnvayadRSTAntAbhAsaH parArthAnumA-nasya vcndossH| avyatireka: - sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo vyatirekavyAptiH kthyte| sAceyaM vyAptiryatra na syAt tatra avytirekdRssttaantaabhaasH| yathA - "na vItarAgaH kazcit vivakSitaH puruSaH vaktRtvAt" yaH punaH vItarAgo na sa vaktA yathA uplkhnnddH| atra vivakSitaH kazcit puruSaH pakSaH, tatra vItarAgAbhAvaH Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 bhikSunyAyakarNikA sAdhyaH vaktRtvaJca hetuH| upalakhaNDaH udaahrnnmsti| atra dRSTAnte upalakhaNDe pASANe sAdhyAbhAvaH vItarAgatvam sAdhanAbhAvaH vaktRtvAbhAvazcetyubhayaM vartate tathApi nahyatra bhavati evaM vyAptiryat - yatra yatra vItarAgatvaM tatra tatra vaktRtvAbhAvaH iti ruupaatmikaa| tasmAt avytirekdRssttaantaabhaaso'ym| apradarzitavyatireka:- yatra vyatirekavyAptiH saMbhavApi na pradarzitA syAt tatra apradarzitavyatirekanAmako dRssttaantaabhaasH| yathA - anityaH zabdaH kRtakatvAt AkAzavat yat anityaM na bhavati tat kRtakamapi na bhavati, arthAt yatra yatra anityatvAbhAvaH tatra tatra kRtakatvAbhAvaH ityevaM rUpeNa vyatirekavyAptirvartate tathApyatra sA svavacanena na pradarziteti apradarzitavyatirekanAmA dRssttaantaabhaaso'trbodhyH| nayAbhAsA: -- samprati nayAbhAsAn vaktumicchan pUrva dravyArthika: paryAyArthikazceti nayadvayaM vijJAya tayorAbhAsaM prastuvan pUrvaM dravyArthikAbhAsaM prastauti - dravyamAtragrAhI paryAyapratikSepI drvyaarthikaabhaasH| paryAyamAtragrAhI dravyapratikSepI paryAyArthikAbhAsaH / dharmadvayAdInAmaikAntikapArthakyAbhisandhi gamAbhAsaH, ythaanaiyaayikvaishessikdrshnm| sattAdvaitaM svIkurvANa: sakalavizeSAnnirAcakSANaH saMgrahAbhAsaH, Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 245 yathA akhilAni advaitavAdadarzanAni sAMkhyadarzanaJca / apAramArthikadravyaparyAyavibhAgAbhiprAyo vyavahArAbhAsaH, yathA- caarvaakdrshnm| vartamAnaparyAyAbhyupagantA sarvathA dravyApalApI RjusUtrAbhAsaH, ythaa-tthaagtmtm| kAlAdibhedenArthabhedamevAbhyupagacchan zabdAbhAsaH, ythaavaiyaakrnnH| paryAyabhedenArthabhedamevamanvAnaH samabhirUr3hAbhAsaH / kriyA'pariNataM vastu zabdavAcyatayA pratikSipan evaMbhUtAbhAsaH / kevala dravya kA grahaNa karane vAle aura paryAya kA nirasana karane vAle vicAra ko dravyArthika nayAbhAsa kahA jAtA hai| kevala paryAya kA grahaNa karane vAle aura dravya kA nirasana karane vAle vicAra ko paryAyArthika nayAbhAsa kahA jAtA hai| do dharmoM ko ekAnta bhinna mAnane kA jo abhiprAya hai, use naigamanayAbhAsa kahA jAtA hai| isake udAharaNa hai-- naiyAyika, vaizeSika drshn| sattAdvaita ko svIkAra karane aura samagra vizeSa kA nirasana karane vAle vicAra ko saMgrahanayAbhAsa kahA jAtA hai, isake udAharaNa haiM- saba advaitavAdI darzana aura saaNkhydrshn| dravya aura paryAya ke avAstavika vibhAga kA svIkAra karane vAle vicAra ko vyavahAranayAbhAsa kahA jAtA hai, Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 bhikSunyAyakarNikA isakA udAharaNa hai - caarvaakdrshn| kevala vartamAna paryAya kA svIkAra karane vAle tathA dravya kA sarvathA apalApa karane vAle vicAra ko RjusUtranayAbhAsa kahA jAtA hai, isakA udAharaNa hai ... bauddhdrshn| kAla Adi ke bheda se arthabheda ko hI mAnya karane vAle vicAra ko zabdanayAbhAsa kahA jAtA hai, isakA udAharaNa hai - vaiyaakrnn| paryAya ke bheda se artha-bheda ko hI mAnya karane vAle vicAra ko samabhirUr3hanayAbhAsa kahA jAtA hai| kriyA meM apariNata vastu zabda kA vAcya hotA hI nahIM isa abhiprAya ko evaMbhUtanayAbhAsa kahA jAtA hai| nyA. pra.ka. dravyArthikAbhAsaH- dravyaparyAyAtmakevastuniparyAyasya nirAsaM kurvan yo vicAra: kevalaM dravyasya grAhako bhavati arthAt dravyamAtramevagRhNAti sa dravyArthikAbhAsaH kthyte| kha. paryAyArthikAbhAsaH - yatra dravyamupekSya paryAyamAtraM gRhyate sa vicAra: pryaayaarthikaabhaasH| naigamAbhAsaH - dharmadvayAdInAmaikAntikapArthakyAbhisandhi gmaabhaasH| idamatra bodhyam - dravyaparyAyAtmakaM vastu bhavati / ga. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2447 athavA vastu bhedAbhedAtmakaM bhvti| ubhyostaatprymekmev| abhedaH sAmAnyaM dravyaM dharmI vA kathyate / bhedastu vizeSa: paryAyo dharmo vA ucyte| sAmAnyavizeSayornAsti sarvathA bhedaH yatohi vizeSarahitaM sAmAnyaM na bhavati / vizeSo'pi sAmAnyara hi to nAvatiSTha te| anayornirUpaNaM prAdhAnyAprAdhAnyadRSTyA bhvti| tatra paryAyaM nirAkRtya dravyamAtragrAhI drvyaarthiknyaabhaasH| dravyaM nirAkRtya paryAyamAtragrAhI paryAyArthikanayAbhAso bhvti| etat sarvamupari nirdissttm| anayoH dravyaparyAyayoH sarvathA pArthakyaM nAsti, kintu dharmadvayAdInAmekAntabhinnatA yadi svIkriyate tadA naigamAbhAso bhavati / yathA Atmani satvaM caitanyaM ca parasparamatyantaM bhinnamiti yadi kathyate athavA dravyaM vastu ca atyantaM bhinnaM vartate iti svIkriyate cet tatra naigamAbhAsa iti bodhym| nyAyavaizeSikadarzanayoH sAmAnyaM vizeSazcAtyantaM bhinnAviti sviikRtmsti| tasmAt tatra naigamAbhAsa ev| saMgrahAbhAsaH - vizvasmin jagati ekaiva sattA pAramArthikIti sattAdvaitaM svIkurvat advaitavAdidarzanam sakala vizeSAn nirAcaSTe / advaitavAdino hi sattAtiriktaM vastvantaraM na sviikurvnti| anena prakAreNa sattAdvaitaM svIkurvad sakalavizeSAMzca nirAkurvad advaitavAdidarzanaM Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 GaH ca. cha. bhikSunyAyakarNikA saMgrahAbhAsapadena ucyate / bhikSunyAyakarNikAyAM saMgrahAbhAsaH anena prakAreNa prastutIkRto yat sattAdvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAn nirAcakSANa: saMgrahAbhAsaH / asmin saMgrahAbhAse sAMkhyadarzanaM tathA advaitavAdadarzanAni ca samAyAnti / vyavahArAbhAsaH yaH punaH dravyaparyAyamapAramArthikaM manute sa vyavahArAbhAsaH / -- yo'bhiprAyavizeSo dravyaparyAyavibhAgaM pAramArthikaM na manute kintu taM kAlpanikaM manyate sa vyavahArAbhAsaH / asmin AbhAse cArvAkadarzanamAyAti / cArvAko hi vastuno dravyaparyAyAtmakatvaM na manute kintu bhUtacatuSTayAtmakaM ghaTapaTAdikameva pAramArthikaM manyate / vartamAnaparyAyAbhyupagantA sarvathA RjusUtrAbhAsaH dravyApalApI RjusUtrAbhAsaH / yaH vartamAnaparyAyAneva svIkaroti dravyaJca sarvathA apalapati so'bhiprAyavizeSaH RjusUtrAbhAsaH / asmin krame tathAgatamatamAyAti / bauddho hi pratikSaNavinazvarAn paryAyAneva pAramArthikAn manyate / pratyabhijJAdipramANasiddhaM so'yaM ghaTa ityevaM rUpeNa paryAyAzrayIbhUtaM dravyaM tiraskaroti / tasmAdatra RjusUtrAbhAsaH / zabdAbhAsaH - kAlAdibhedenArthabhedamevAbhyupagacchan shbdaabhaasH| yathA vaiyAkaraNaH / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 249 asyAyaMbhAvaH - kAlakArakaliGgasaMkhyApuruSopasargabhedena dhvaneH zabdasya arthabhedaM pratipadyamAno'bhiprAyavizeSaH zabdanayo bhvti| yathA-babhUva bhavati bhaviSyati sumeruH ityatra sumero: dravyarUpatayA abhinnAtvam paryA yarUpatayA ca bhinnAtvamiti bhinnAbhinnatvaM tsy| asyAM sthitau yo'bhiprAyaH kAlAdibhedena zabdasyArthabhedameva svIkurute kintu dravyarUpatayAbhedaM punarnaiva svIkaroti sa eva shbdaabhaasH| vaiyAkaraNA arthabhedAt zabdabhedameva svIkurvanti na tu dravyarUpatayA zabdAbhedamapIti teSAmabhiprAyaH zabdAbhAsa ev| samabhirUDhAbhAsaH- paryAyabhedenArthabhedameva manvAna: smbhiruuddhaabhaasH| yo'bhiprAyaH paryAyabhedena arthabhedamarthAt abhidheyanAnAtvameva svIkaroti sa smbhiruuddhaabhaasH| asyAyaMbhAvaH - yadyapi indrazakrAdayaH zabdA indratva- zakratvAdiparyAyaviziSTa syArthasya vAcakA: snti| te na kevalaM paryAyasyaiva vAcakAH kintu samabhirUDhavAdI zabdAnAM dravyavAcakatvamupekSya pradhAnatvAt paryAyavAcakatvaM svIkurvan indrAdayaH zabdAH bhinnabhinnArthavAcakA ityeva sviikroti| tasmAt smbhiruuddhnyaabhaaso'ym| ba. evaMbhUtAbhAsaH - kriyA'pariNatavastu zabda Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 bhikSunyAyakarNikA vAcyatayA pratikSipan evaM bhUtAbhAsaH / asyAyamabhiprAya:- yo'bhiprAyaH zabdAnAM kriyAviSTaM kriyAnusara-Namarthameva zabdavAcyaM svIkaroti / yo'rthaH kriyAyAM pariNato na bhavati sa khalu artho na zabdasyArthaH ityevaM yaH svIkaroti sa evNbhuutaabhaasH| 8. ghaTamaulisuvarNArthI, nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthaM, jano yAti shetukm|| payovrato na dadhyatti, na payo'tti ddhivrtH| agorasavato nobhe, tasmAd vastu tryaatmkm|| rAjA kI putrI ke pAsa eka sone kA ghar3A thaa| rAjA ke putra ne usa ghar3e ko tur3avA kara usakA mukuTa banavA liyaa| ghar3e ke naSTa hone para putrI ko zoka huaa| mukuTa kI utpatti hone se putra ko harSa huaa| rAjA donoM avasthAoM meM madhyastha thA, kyoMki usako sone se matalaba thA, na ghar3e se aura na mukuTa se| dUdha hI pIne vAlA vyakti dahI nahIM khAtA hai| dahI hI khAne vAlA vyakti dUdha nahIM pItA hai| agorasa hI khAne vAlA vyakti dUdha aura dahI donoM ko nahIM khaataa| isalie vastu trayAtmaka (utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa) hai| jainadarzanAnusAraM vastu utpAdavyayadhrauvyAtmakaM bhavati / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 251 utpAdavyayadhrauvyAtmakaM saditi sato lakSaNaM tanmate prsiddhm| idameva tathyamudAharaNadvArA uparyuktazlokadvayena prastauti - AsIt rAjaputryAH samIpe svrnnghttH| rAjaputraH taM ghaTaM troTayitvA tasya mukuTaM vyaracayat / naSTe ghaTe putryAH zokaH samajAyata / mukuTaniSpattyA putro modamavindat / rAjA tu ubhayoravasthayosadhyasthyamabIbhajat / yato hi sa khalu svArthI evAsIt / na khalu tadIyaM prayojanaM ghaTena, na vA mukutten| yaH payovratI bhavati sa dadhi na atti-khAdati / evaM dadhivratI danA vrataM kurvan puruSo na pibati pyH| yaH khalu agorasa:gorasaM na khAdati sa tu na payaH pibati na vA dadhi atti| etena jJAyate yat vastu trayAtmakamarthAt utpAdavyayadhrauvyAtmakaM bhvti| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasAramA paramAyA jaina vizvabhAratI tatyAna (mAnya vizvavidyAlaya) lADanUM - 341 306 (rAjasthAna)