________________
तृतीयो विभागः
अस्य पुस्तकस्य द्वितीयविभागे प्रथमसूत्रे प्रमाणस्य द्वैविध्यमुक्तं — प्रत्यक्षं परोक्षञ्च । तत्र प्रथमं प्रत्यक्षं व्याख्याय परोक्षं व्याख्यातुकामः सूत्रयति
1. साहाय्यापेक्षं परोक्षम् ।
परसाहाय्यापेक्षं प्रमाणमस्पष्टत्वात् परोक्षम् ।
जिसमें दूसरे हेतुओं की सहायता अपेक्षित हो उसे परोक्ष प्रमाण कहा जाता है ।
पर साहाय्यापेक्ष प्रमाण अस्पष्ट होने के कारण परोक्ष कहलाता है ।
न्या. प्र. - यस्मिन् प्रमाणे परस्य सहायता अपेक्षिता भवति तत् परोक्षं प्रमाणम् । परसहायतापेक्षं प्रमाणं तथा न स्पष्टं भवति यथा प्रत्यक्षप्रमाणं स्पष्टं निरपेक्षञ्च भवति ।
परोक्षप्रमाणस्य यावन्तो भेदाः सन्ति ते सर्वे आत्मनः कार्यकारित्वे परस्य सहायतामपेक्षन्त एव । यथा मतिज्ञानमिन्द्रियमनोनिमित्तं भवति । साक्षादात्मना जायमानप्रत्यक्षापेक्षयाऽस्मिन् ज्ञाने इन्द्रियस्य मनसश्चापेक्षा अनिवार्यरूपेण
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
