________________
१४६
भिक्षुन्यायकर्णिका
न तद् वर्तमानकालिकम्, यच्च वर्तमानकालिकं न तद् भूतकालिकं भविष्यद्कालिकं वा । एवं रीत्या कालभेदेन भिन्नार्थकः शब्दः शब्दनयेन गृह्यते ।
सख्याभेदेन शब्दभेदादर्थभेदस्य ग्राहको यथा- 'एक: पुरुष: ' अत्र एकत्वसंख्याविशिष्टस्य पुरुषस्य बोधः । एके पुरुषाः । इत्यत्र समादृतस्य अनेकपुरुषस्य बोधो भवति यश्च गृह्यते शब्दनयेन ।
लिङ्गभेदेन शब्दभेदादर्थभेदस्योदाहरणं यथा - नदः नदी इति। अत्र नदः इति कथनेन तादृशो जलप्रवाहो भासते यत्र पुंस्त्वप्रतीतिर्भवति । नदी इति कथनेन स्त्रीत्वविशिष्टो जलप्रवाहो गृह्यते । अत्र लिङ्गवशाद् शब्दस्य अर्थो भिन्नतां गतो वर्तते । तथापि प्रवाहरूपोऽर्थस्तु तथैव अस्ति-यथा पुलिंगे तथा स्त्रीलिङ्गेऽपि ।
सम्प्रति समभिरूढनयं प्रस्तौति सूत्रद्वारा
12. पर्याये निरुक्तिभेदेनार्थभेदकृत् समभिरूढ़ः ।
यथा-भिक्षते इत्येवंशीलो भिक्षुः, वाचं यच्छतीति वाचंयमः, तपस्यतीति तपस्वी ।
शब्दनयो हि निरुक्तिभेदेऽप्यर्थाभेदमभिप्रैतीत्ययं ततो भिन्नः । पर्यायवाची शब्दों में निरुक्त के भेद से अर्थभेद का स्वीकार करने वाले नय को समभिरूढ़ नय कहा जाता है ।
जैसे - भिक्षाशील भिक्षु, वाणी का संयम करने वाला वाचंयम और तपस्या करने वाला तपस्वी कहलाता है ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
