________________
भिक्षुन्यायकर्णिका न्या. प्र.- अत्रोदाहरणे शब्दः पक्षः नित्यत्वं तत्र साध्यमस्ति हेतुश्च कार्यत्वम्। इदं कार्यत्वं नाम हेतुः विवक्षितसाध्यं यन्नित्यत्वं तद् विपरीतं यद् अनित्यत्वं तस्य व्याप्यमस्ति। स्फुटमेतत् यत् कार्यं भवति तद् अनित्यं भवति। कार्यत्वस्य
व्याप्तिः अनित्येन सहैव न तु नित्येन सह इति प्रस्तुतोदाहरणे --- साध्यविपरीतानित्यत्वस्य व्याप्यत्वेन हेतुरयं विरुद्धः।
अथानैकान्तिकं लक्षयति
19. अन्यथाऽप्युपपद्यमानोऽनैकान्तिकः'।
यथा-असर्वज्ञोऽयम्, वक्तृत्वात् । अनित्यः शब्दः, प्रमेयत्वात् । जो हेतु अन्यथा भी उपपद्यमान होता है-साध्य के अतिरिक्त दूसरे साध्य में भी घटित होता है, वह अनैकान्तिक हेत्वाभास है।
जैसे -- यह असर्वज्ञ है, क्योंकि बोलता है। शब्द अनित्य है, क्योंकि प्रमेय है। न्या. प्र. - यो हेतुः अन्यथाऽपि-साध्याद् भिन्नेऽपरस्मिन् साध्येऽपि संघटते स खलु अनैकान्तिको हेत्वाभासः। यथा असर्वज्ञः अयम् वक्तृत्वात् । अत्र अयमिति पक्षः, तत्र असर्वज्ञत्वं साध्यम् हेतुश्चात्र वक्तृत्वमिति। अयम् हेतु: साध्यात् असर्वज्ञात् भिन्ने सर्वज्ञेऽपि वर्तत एव। एवमेव
अनित्यः शब्दः प्रमेयत्वादित्यत्र प्रमेयत्वं यथा पक्षे शब्दे 1. देखें परिशिष्ट 1/4
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
