________________
पञ्चमो विभागः
१५१
असद्वस्तु अपि गृह्णाति। सन्तं घटं नयोऽयं यथा अयं घट: इतिरूपेण गृह्णाति तथैव घटनिर्माणार्थम् मृत्तिकामाहरन् जनः किं करोषीति प्रश्ने घटं करोमि इति व्याहरति । अत्रासद्वस्तु गृहीतमनेन नयेन । अनया रीत्या सदसद्ग्राही अयं नयः।
एतदतिरिक्तमयं नयो भेदम् अभेदञ्च गृह्णाति। भेदो विशेषः पर्यायो धर्मो वा अनेन गृह्यते । एवमेवाभेदं सामान्य द्रव्यं धर्मिणं वा गृह्णाति अयं नयः। भेदग्रहणे भेदस्य प्राधान्यं तथा अभेदस्य गौणत्वम् । अभेदग्रहणे तु अभेदस्यैव प्राधान्यं भेदस्य च तत्र गौणत्वमेव। एवञ्चव्यापकविषयोऽयं नयः। एतदपेक्षया - संग्रहनयः सन्मात्रमेव गृह्णाति। एवमेव भेदाभेदयोर्मध्ये संग्रहनयस्य दृष्टिः केवलम् अभेदोपरि एव भवति । अत: नैगमनयो महाविषयः स्थूलश्चास्ति । संग्रहनयस्तु अल्पविषयः सूक्ष्मश्चास्ति । सति नैगमनये जायते संग्रहनयः। नैगमनयेन गृहीते भेदाभेदे अभेदमादायैव प्रवर्तते संग्रहनय इति नैगमनयस्तत् कारणमिति न कोऽपि विसंवादः। संग्रहनयः सन्मात्रग्राही अस्ति। अनेन गृहीतेऽर्थे सद्विशेषं गृहीत्वा प्रवर्तते व्यवहारनयः। तस्मात् संग्रहनयापेक्षया व्यवहारनयस्य विषयोऽल्पीयान् ।
व्यवहारनयो द्रव्यग्राही अस्ति। द्रव्यं विना व्यवहारस्यैवासंभवात् । स त्रिकालवर्तिनं सद्विशेषं गृह्णाति । एतदपेक्षया वर्तमानकालिकं पर्यायं गृह्णन् ऋजुसत्रनयस्तस्मादल्पविषयः सूक्ष्मश्चास्ति।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
