Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ man makAnta sampAdaka-jugalakizora mukhtAra - vIrazAsana-mahotsavapara padhAranevAloMse zrA va zya ka nivedana %3D Homuperies tA0 31 aktUbarame 4 navambara san 1954 taka kalakattAmeM zrI vIrazAsanakA mArdhadvaya-sahastrAgi / mahotsava tathA bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIkA adhivezana gavarAjA mara saMTha hukamacandajI indaura ke mabhApatitvame hogaa| isa avasarapara padhAranevAle mahAnubhAvoMse nivedana hai ki ve jitanA bhI zIghra homake apane Ane ke irAde aura sAthiyoMkI saMkhyAmaM nimna patepara sUcita karane kI kRpA kareM, jisase unake liye Thaharane ke sthAna aura khAdya padArthoM kA samucita prabandha kiyA jA ske| kyoMki yuddha-paristhitike kAraNa kalakattAmeM jaisI kucha vyavasthA cala rahI hai usake kAraNa donoMkA ekadama samayapara prabandha honA kaThina hai| pahale me sUcanA milanepara hI sivila samAI Aphima Adike dvArA hama yogya prabandha karane meM samartha ho skeNge| AzA hai Agantuka mahAnubhAva isapara avazya hI dhyAna denekI kRpA kreNge| viSaya-sUcI 1 vIrazAsanAbhinandana boTelAla jaina, 2 vIrakI lokasevA 3 tuma mahAna mAnava (kavitA) 4 kUrSakokA sampradAya maMtrI vAgatasamiti 5 nAgArjuna aura pamantabhadra 1. cittaraMjana evenyU, kAratA 6 sandeza-dAtrI 7 jainasaMskRti ke prANa tArakA panA8 zivabhUni, zivAya aura ziSakumAra 17 siddhAnta katA 1 bAlokasevA (kavitA) varSa agasta-sitambara 1944
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-zAsana-mahotsava zrI vIra jinendra ke zAsanako-unake dharma tIrtha ko-pravartita hue 2500 varSa ho cuke hama bharsemeM vIrazAsanane jagata ke jIvoM kA jo ananta upakAra kiyA hai vaha varNanAtIta hai| saMkSepa meM itamA hI kahA jA sakatA ki yaha sarvodaya tIya hai-saba jIvoMke abhyudaya utthAna aura prAramAke pUrNa vikAzaka sAdhaka hai| isane janma lekara saMsArakaM bhUle-bhaTake prANiyoM ko unake hitakA vaha mandeza sunAyA hai jisase unheM duHvoMse chuTane kA mArga milA, duHkhakI kAraNIbhUta bhUleM jAna paDI unake vahama tura hue aura unheM yaha spaSTa pratibhArita huA ki saccA sukha ahiMsA aura anekAnta dRSTiko apanAnemeM haiM. mamatAko apane jIvanakA aMga banAnemeM athavA bandhanase paratantratAse-ghaTaneme haiN| sAthahI, isa zApanane AmAtraoMko mamAna batalAte hue prAmavikAsakA sIdhA tathA sarala upAya sujhAyA aura yaha spaSTa ghoSita kiyA ki apanA utthAna aura patana apane hAthame haiM usake liye nitAnta dUsaroM para prAdhAra rakhanA, sarvathA pAvalambI honA athavA tumaroM ko doSa denA bhArI bhUla hai| isame pIdina patita aura mArgacyuta janatA ko yaha AzvAsana milA ki usakA uddhAra ho sakatA hai, strIjAti tathA zadro para hone vAle tatkAlIna atyAcAroM meM bhArI rukAvaTa paidA huI aura ve sabhIjana yatheSTa rUpame vidyA paDhane tathA dharma sAdhana karane prAdike adhikArI ThaharAye gye| isake sivAya hiMsAtmaka yajJoMmeM hone vAle kAvalidAnI kA jo anna huA aura jisame manuSya samAja kucha u~ce uThA vaha saba ima zAmana kI vAmadena hai inhIM paba upakAroMke upalakSame aAgAmI 31 vaktabarase 4 navambara taka kalakatsAma vIrazAsanakA mAIdvaya mahamAbdi mahotsava manAyA jAne vAlA hai, jisake liye banI baDI tayyAriyoM horahI haiM, deza-videza kI vidajanatA juDegI aura vIrazAsanako apanI ddhAjali kapaMNa karegI yaha apUrva razya dekhane hI yogya hogaa| prata: vIrazAsanaka premI sabhI majanoM ko isa zubha avasarapara kalakattA padhArakara vIrazAsanake prati apanI kRtajJatA vyaka. karanI cAhiye aura vidvAnoMke sabhAgamame yatheSTa lAbha uThAnA caahiye| mampAdaka
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * OM maham * * anekAnta , satya, zAnti aura lokahitake saMdezakA patra nIti - vijJAna - darzana - itihAsa - sAhitya kalA aura samAjazAstra ke prauDha vicAroMse paripUrNa sacitra-mAsika samsadaka jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' adhiSThAnA 'vIrasevAmandira' ( samantabhadrAzrama ) sarasAvA ji0 sahAranapura sAtavA~ varSa [ bhAdrapada vIra ni0 saM0 2470 me bhASaNa dhIra ni0 saM0 2471 taka] agasta san 1644 se julAI san 1945 taka prakAzaka paramAnanda jaina zAstrI borasevAmandira, sarasAvA ji0 sahAranapura vArSika mUlya cAra rupayA sitambara san 1945 (eka kirasakA mUlya mAmAne
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntake sAtaveM varSakI viSaya-sUcI viSaya aura lekha pRSTha viSaya aura legvaka pRSTha apamAna yA atyAcAra-[sampAdaka 65 bha0 mahAvIraprarUpita ane, svarUpa-[zrIkAnajI svAmI 118 amRtacandra-smaraNa-[sampAdaka 6. bhAratIya itihAsakA jainayuga-[bA. jyotipramAda 77,121 ahaMsmaraNa-sampAdaka 41 bhA0 inihAma mahAvIrakA sthAna-bA. jayabhagavAna 667 ahiMsAkI vijaya (kavitA)-[kalyANakumAra 'zazi' 18 mAnavasaM ke itihAmameM mahAvIrakI dena-[paM. ratanalAla 35 kalakattAmeM vIrazAmanakA sakala mahotsava-sampAdaka 37 mokSa tathA mokSamArga-[paM0 bAlacanda kAvyatIrtha 144 kRrcakoMkA mampradAya-[paM. nAthUrAma premI rana zrA0aura zrAsamI0kartRva-[pro.hIrAlAla30,52,62 kyA na kartA svAmI sahI hai "-[4. nAthUgama premI2. vidyAnandakA samaya-nyA. paM0 darabArIlAla koThiyA 67 kyA ratnakANDazrA. svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai? vinaya svIkAro (kavitA) paM.sUrajacanda 158 -nyAyAcAyaM 50 darabArIlAla jaina, 105,18 vIrakI lokamevA-vA. mANikacandra bI0 e03 kyA vartanAkA vaha artha galata hai ?-[paM. darabArIlAla 214 vIrake vaijJAnika vicAra-[paM. dhanyakumAra jaina ema e.136 gajapanyatrakA prati prAcIna udbhava-[0 darabArIlAla 148 vIrazAsana-parvakA svAgatagAna-vairA omaprakAza 206 gajapanthakSetrake purAne ullekha-[50 nAthUgama premI 64 vIrazAsanAbhinandana-[sampAdaka .... . gulAmI (khaNDakAvya-mba0 bhagavata svarUpa jaina 131 vIpasandeza [paM. nAthUrAma DoMgarIya .... 128 chamaveSI khagdhAriyAMpa kvitaa|-[pN. kAzIrAma zarmA 73 vIragaMvAmandiramai vIra jayaMtI u0-[paM. darabArImAna 223 jagan-racanA-zrI karmAnanda 61 vairAgyakAmanA, rAga vaira gyakA annara-[mva.bhUdharadAya jIvaTAyA 063 me mRda0 maMjada' pATa [pro. hIrAjAla 15. zivabhUti, zivAyaM aura zivakumAra-paM0 paramAnanda 17, janaanuzrutikA aitihAsika mahatva-bA. jyotipramAda 176 zrIcandranAmake tIna vidvAna-paM. paramAnanda zAstrI03 jainajAtikA sUrya amta -[jugalakizAna mukhtAra 225 zrIdAdIjI-viyoga-[jugalakizora mugTatAra .. 109 jaina dharmakI cAra vizeSatAeM-[pa0 pannAlAla mAhinyA. 22 zrIdhavalAkA mamaya-bA. jyotipramAda ema0 e0 207 jaina saMskRti ke prANa jainaparva- [pa. balabhadra jaina 15 zrIvIra-jina-mmaragA-[mapAdaka tuma mahAna mAnava the. kavitA-zrI 'nanmaya' bugyArayA 6 zrIzramaNabha0 mahAvIra, unake mika-muni AtmArAma 41 trailokyaprakAzakA racanAmamaya-[zrI agaracanda nAhaTA 60 sandezadAtrI-puSpendu / dhanapAlanAmake cAra vidvAna [pa. paramAnanda zAmbI 4 samantabhadkA eka aura paricayapadha-[sampAdaka 26 dhyAnArUDha prAdijinendra-sampAdaka samIcIna dharmazAstra aura hindI bhASya-[sampAdaka 11,153 nAgArjuna aura samantabhada-nyA. 50 darabapIlAla 18 sampAdakIya .... ... 20.164 patrakArake kanaMgyakI acahalanA-[sampAdaka 946 mAhityaparicaya aura samAlocana-[paM0 paramAnanda 28,166 pathikase (kavitA)-jJAnacandra bhArilla 127 middha-smaraNa-[sampAdaka ... . paM0 pannamundarake do grantha paM. nAthUrAma premI mukha aura dukha-[zrIjamanAlAla jaina vizArada 135 prakAza rekhA (kavitA)-[sva. bhagavan jaina 16. sumba aura mamatA-[bA0 ugramena jaina ema.e. vakIla 74 bandinI (kahAnI)-zrI bhagavana jaina " 26 sulocanAcaritra aura devasena-[paM0 paramAnanda zAstrI 156 bhagavatIdAsa nAmake cAra vidvAna-paM0 paramAnanda zAstrI 54/ svayaMvarA (khaMDakAvya)-[mba0 bhagavasvarUpa 'bhagavan' 86 bhagavAn mahAvIra-[paM0 sumerucandra divAkara, 11. svAmI samantabhadra dharmazAstrI tArkika, yogI-[sampAdaka 42 ma. mahAvIra aura ma0 buddha-[zrI phatehacanda belAnI 113 svAvalambana aura svataMtramA-zrIjamanAlAla jaina 17 bhagavAna mahAvIrase0(kavitA)-[paM. nAthUrAma DogarIya . hamArI zikSA-samasyA-bA0prabhulAla jaina premI 25
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ * OM aham * vastatattva-saghAtaka vizva tattva-prakAzaka vApika mUlya 4) PLANNARY isa kiraNakA / ) LA 34. SERIENCETREPRE N nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartaka smp| paramAgamasAja bhuvnaikgururjytynekaantH|| BACHE REPORT sampAdaka-jugalakizora mukhtAra bIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA jilA sahAranapura agasta-sitambara bhAdrapada-Azvinazukla, vIranirvANa saMvat 2470. vikrama saM. 2001 vapa kiraNa 1,2 vIra-zAsanAbhinandana saba jina ! zAsana-vibhavo, jayati kalAvapi guNA'nuzAsana-vibhavaH / doSa-kazA'manavibhavaH, stuvanti cainaM prabhA-kRzA''sanavibhavaH / / -svayaMbhUstotra, zrIsamantabhadraH (he vIra jina!) ApakA zAsana-mAhAtmya-Apake pravacanakA yathAvasthita padArthoM ke pratipAdana-svarUpa gaurava-kalikAla meM bhI jayako prApta hai-sarvokRSTa rUpase varta rahA hai--, usake prabhAvasa guNoM meM anuzAsanaprApta zighyajanoMkA bhava vinaSTa huA hai-saMsAra-paribhramaNa sadAke liye chUTA hai--itanA hI nahIM, kintu jo doSarUpa cAbukoMkA nirAkaraNa karane meM samartha haiM-cAbukakI taraha pIr3AkArI kAma-krodhAdi doSoMko apane pAsa phaTakane nahIM dete aura apane jJAnAdi-tejase jinhoMne prAsana-vibhutroMko-lokake prasiddha nAyakoMkonisteja kiyA hai ve-gaNadhara-devAdi mahAtmA-bhI Apake isa zAsana-mAhAtmyakI stuti karate haiN|'
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 7 dayA-dama-syAga-samAdhiniSTaM naya-pramANa-prakRtAJjamArtham / adhRSyamanyairagvilaiH pravAdairjina svadIyaM matamadvitIyam // yuktyanuzAmane, zrI mantabhadraH __he vIra jina ! ApakA mana-zAmana-naya-pramANa ke dvArA vastu-tatvako bilkula spaSTa karane vAlA aura sampUrNa pravAdiyoMma avAdhya honeka mAtha mAtha dathA (ahiMsA), dama ( maMyama), tyAga aura mamAdhi ( prazasta dhyAna ) ina cAroMkI tatparatAko liye hue hai| yahI saba usakI vizeSatA hai, aura imIliye vaha advitIya hai|' sarvAntavattadguNa-mukhya-kalpaM sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // -yuktyanuzAmane, zrImamantabhadra: 'he vIra prabhu ! ApakA pravacana-tIrtha-zAmana-sarvAntavAna hai-mAmAnya, vizeSa, dravya, paryAya, vidhi, niSedha, eka, aneka, Adi azepa dhamoM ko liye hue hai aura vaha guNa-mukhyakI kAnAko mAthame lie hue honese suvyavasthita hai-usameM asaMgatatA athavA vigaMdhake liye koI avakAza nahI hai-jo dho parampara apekSAkA nahIM mAnate-- unheM marvathA nirapekSa balAte haiM-unake zAsanameM kisI bhI dharmakA astitva nahIM bana sakanA aura na padArtha-vyavasthA hI ThIka baiTha sakatI hai| ataH ApakA hI yaha zAmanatItha sarvadAgbokA anta karanevAlA hai, yahI nignta hai--kimI bhI mithyAdarzana ke dvArA baNDanIya nahI hai--aura yahI saba prANiyoM ke abhyudayakA kAraNa tathA AtmAke pUrNa pabhyudaya (vikAma ) kA sAdhaka aimA 'marvAdayatIrtha' hai| bhAvArtha-- ApakA zAsana anekAntake prabhAvase makala darnayoM ( paraspara nirapekSanayoM ) athavA mithyAdarzanoMkA anta (nigmana) karanevAlA hai aura ye durnaya athavA sarvathA ekAntavAdarUpa mithyAdarzana hI maMmArame aneka zArIrika tathA mAnamika duHzvarUpa ApadAoM ke kAraNa hote haiM, imaliye ina durnayarUpa mithyAdarzanoMkA anta karane vAlA honema ApakA zAmana mamasta ApadAokA anta karanevAlA hai, arthAta jo loga Apake zAmanatIrtha kA Azraya lete haiM--ume pUrNatayA apanAte haiM. unake mithyAdarzanAdi dara hokara mamasta duHkha miTa jAte haiN| aura ve apanA pUrNa abhyudaya (utkarSa evaM vikAma) siddha karanemeM samartha ho jAte haiN|' kAmaM dviSannapyupapatticatuH samIkSatAM te samadRSTiriSTam / svayi dhruvaM khaNDitamAnazRGgo bhavatyabhadro'pi smntbhdrH|| -yuktyanuzAsane zrImamantabhadra: (he vIra bhagavana !) Apake iSTa-zAsaname bharapeTa athavA yatheSTa vepa rakhanevAlA manuSya bhI yadi samadRSTi (madhyasthavRtti) huA upapatticakSama---mAtmaya ke tyAgapUrvaka yuktimaMgata samAdhAnakI dRSTima--zrApake iSa!-- zAsanakA--avalokana aura parIkSA karatA hai to avazya hI upahA mAnazRGga khaNDita hojAtA hai-sarvathA kAntarUpa mithyAmatakA Agraha chUTa jAtA hai aura vaha abhadra athavA mithyAdRSTi hotA huA bhI saba orase bhadrarUpa eva samyagdRSTi bana jAtA hai--athavA yUM kahiye ki Apake zAsananIrthakA upAsaka aura anuyAyI ho jAtA hai|' - -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrakI loka-sevA (le0-vA0 mANikyacandra jaina, bI0 e0) -- - "jaba adharmakA dumbada gajya hotA hai jaage| raka viSaya-kaSAyoke vazIbhUta athavA inchAaki gulAma na hone haiM anyAya jaganama niza-dina bhaarii|| the| icchAzrIko damana karanekI zakti unama bharapUra thii| mAmAjika saba nIniItiyA~ nama jAtI hai| azavA / kahiye ki va aisI icchAzrIko umpanna hI nahI anAcAra -vRttiyoM hRdayame bama jAtI hai| hone dete the| bhagavAna mahAvAra maMmArake zrAdarza-sevaka evam naba aise matpurupakA, hAnA jhaTa avatAra hai| manuSyoM ke maphala manAnAyaka the| mamArameme barbaratAko dUra jo apane maccarinama, haranA pApAcAra hai||" haTAkara manuSyoko himA, zAnti, mala aura madAcArakA (puSkala) pATha paTAnA unake jIvanakA uddezya thA / ve mara prANiyoM bhagavAn vIra sance vAra haiN| maMmAraka bar3ase bar3e puruSoM kI pAvana pathakA anugAmI banAnA cAhate the| va manuSyako meme ve eka haiN| ve hamAga taraha hI mAnA rahe hai| narama mAnava banAnA cAhate the| zaitA'nayata aura haivAniyatako nAgapaga hue haiN| unhoMne lokikanAme alaukikatA pAmakA dara haTAkara inmAniyanakA Adhipatya sthApita karanA hai| isIliye unakA jIvana hamAre naye zrAdarza hai| mArI cahata the| manuSya jAtiko aise hI zrAdarzakI zrAvazyakatA hai| manuSya atyanta Rra bana gayA thaa| inanA kara ki eka aMgreja vidvAnne bhagavAna vAka jIvanapara prakAza usakI RgnA zera aura bacImA RgnAko bhI mAna karatI DAlate hue kahA hai : thii| dayA zrI vivekako koI sthAna nahIM milA hA thaa| __"But I want to interprete mAnavatAka sthAnapara pAzavikatA kANDa tANDava kara rahI Mahabird's lite as using fronm thii| pAkhaNDI mahAtmA bane hue the / janatA trAhi trAhi kara "Manhood to Godhood" And not as rahI thii| pazubali aura karmakANDakA abhikya thaa| dIna from "God hood to super Godhood" pazuzrIko prAnanAda munane vAlA koI na thaa| itanA hI It that were so I would not even nahI, bhAgnavasundhaga para nagmedha-yaja bhI pracalita hogaye the| touch Mahalira's life, as we are not ina yajI zrAra karmakANDoma janatA vikSubdha ho uThI thI, para gods bur IAI. Man is the greatest usa mamayama dharmAcAryoM kA virodha karanekI tAkata tatkAlIna subject for man's study" janatAma na thI / aima maMkTA-gana-viniyamna mamayame, matya, arthAt-mahAvIraka jIvanakA mahatva yaha hai ki vaha ahimA aura mAnavatA ke pratIka aAdarzavIra bhagavAna mahAvIra puruSa manuSyavase IzvaratvakI ora baDhA hai, na ki Izvara- vIra apane vicAgeko na davA mk| undoMne mAmArika tase paramezvaratvakI ora / agara vaha Izvagtvame paramezragtvakI bhaugopabhogoMko lAta mAra kara loka kalyANakA hAmaMkalpa ora bar3hatA to maiM unake jIvanako sparza naka na karanA, kyoM kiyaa| ki hama manuSya hai devatA nhiiN| manunahI manuSya ke liye bhagavAna bIgne uma mamayake pracalita atyAcArapUrNa sabame adhika adhyayana karanekI vastu hai|" rIti-rivAjo aura vidhi-vidhAnoM ke khilApha tathA DhAMga aura ukta lekhakakA vicAra yathArtha hai| bhagavAna vIra macce umake poSakoMke viruddha apanI bhAvAna bulanda kii| yajI mAnava the| mAnava-jIvanakI vAstavikatAko ve khUba mamajhate aura karmakANDAko kaDI bAlocanA karake pe dhUpita kRtyA the| unameM caritrakA teja aura zAnakA bala thaa| ve mAmA ke khilApha jihAda bola diyaa| apane tapa, tyAga aura
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa vIratva-dvArA janatAko mamajhA diyA ki jaimI tumhArI svayaM uma mokSa avazya mila skegii| cAhe vaha kisI bhI varNa kI AtmA hai vaimI hI prAtmA anya prANiyoMkI hai| jisa aura jAnikA kyoM na ho? apane kamaukI nirjaga karaneme prakAra tuma svapaM jInA pamanda karate ho usI prakAra mAgeko pratyeka prANIko mokSa mila makanA hai| mokSakA dvAra kimIke bhI jIne do| 'jIvo aura jIne do ke midAnta-dvArA maga- liye banda nahIM hai| pAna bIrane paramapanIna ahimA dharmakA mahatva vizvako batalA gabhavAnake ima siddhAntakA janatA para mundara prabhAva diyaa| unakI ahimA uccame ucca koTikI thI para unake pdd'aa| lAkhokI tAdAdama laMga bhagarAnake anuyAyI bana jIvanama ahimA kamI bhI avyavahArya na ho pAyI / unhone gye| bhagavAnake pAma brAhmaNa, kSAtraya, vaizya aura zUdra maba gRharaNa aura yogIko ahimAkA vAstavika rUpa janatAke yAna the| bhagavAnake mamakSa UMca aura nIcakA koI bhedamamakSa gyvaa| janatAne ahimAke marmako mamajhA aura apane bhAva nahIM thaa| ra, Aja undI bhagavAna vIrake anuyAyI jItanama ahimAko uttAgnekI koziza kI / ahimAke aAvazyakatAme adhika sAmpradAyikatA aura kaTTaratAka bhakta aAndolana-dvAga yaja aura karmakANDa banda ho gye| bhArata bane hue haiN| zrAjake jainI itane maMkIrNa vicAge vAle syo meM matya, ahimA aura zAntikA prAdurbhAva dudhaa| ahisAma bane hara hai ? mamajhame nahI pAnA! kyA ve bhagavAna nArakA nizvakA kalyAgA huaaa| yaha bhagavAna bIrakI loka mevAkA divya-mandeza bhUla gaye? jAti-pAtike bhedabhAvako dara haTA prathama pahalU hai| kara janatAko manmArga para lagAnA vIrakI loka-mevAkA bhagavAna vIra dharma-saMsthapakake rUpame bhAgnameM nahIM pAye dUmaga pahalU hai| ye| unhoMne parAgagana jaina dharmakA anumaggA karake hI bI-jAtikA nigadara karanA logoMke liye sAdhAraNa mI Izvagatvako prApta kiyA hai| ho, ve dharma-pramAraka, aura gaSTra- bAta thii| unakI bar3I dugavasthA thii| kAmAndha sthAyI sudhAraka avazya the| ve eka krAnnikArI pUrNa yugapuruSa the| puruSoMne striyoko apane bhIka mAdhanakI mAmI mAtra samajha unhoMne bhAranameM uma mahAna gajyakrAntiko janma diyA, jima rakayA thaa| unake astitva aura adhikArga para puSpA-dvAga meM bhAratIya logoMke jIvana meM kalpanAtIna parivartana ho gyaa| kuThAgaghAta kiyA jAtA thaa| ve apane adhikArIko bhUnI uma samaya varNa vyavasthAkI bar3I dayanIya avasthA thii| duI-mI thii| ve paratatrAAkI veDiyose jakar3I huI thii| jAti-pAMti aura U~ca-nIcakA bheda-bhAva bhAratIya mantiAko karuNAke mUrtarUpa bhagavAna vIra striyoMkI premI avasthAko na ko gyombalA kiye hue gaa| kucha logone dharmako paitRka deva mke| unhoMne strI nAniko kagavarake adhikAra dilAnA mampani mamajha kavI thI aura ve loga hI dharmake ThekedAra pamanda kiyA / striyoM ke mArgame jo kaTinAiyo aura maDhiyoM bane hue the| dUsare varNa ke logoM janmajAna adhikAroM para ke pahAr3a baDe hue ye unako cakanAcUra karake bhagavAna nIgne kuThAgapAta karaneme bhI ve loga nahI hicakata the| una striyoMke adhikAroMkI rakSA kii| itanA hI nahI, unhoMne yaha DhogiyoMke bAnya AcaraNase kucha aimA pratIta hotA thA mAnoM bhI batalAyA ki puruSa madiyoMse strI-jAtike adhikAge para unhoMne hI mokSakA paTTA le rakabA hai, cAhe unake kRtya kuThAgaghAta karatA calA AyA hai| puraSane nArIke mUlyako kitane hI ghaNita kyo na ho ? aime vikarAla mamayame maga- abhI taka samajhanekI koziza hI nahIM kI hai| yaha purupakI vAna vArane una mattAdhAriyoM ko khulA caileja dediyA aura bhArI bhUla hai| bhagavAna vIgne striyoMke liye bhI puruSoMka unake viruddha joradAra Andolana prArambha kara diyA | una mamAna hI prAdhyAtma-mArga bola diyaa| ve pApAMke mamAna logoke ekAdhikArako naSTa bhraSTa kara diyaa| jAti-yotake hI mAmAjika rASTrIya evam dhArmika kRtya karaneke liye bhedabhAva ko dUra haTA kara janatAko banalA diyA ki mokSa svatatra mamajhI jAne lgii| nArI jAtike adhikAgeke liye para kimI varNa yA nAni-vizeSa athavA kucha cune hue logoM itanA prayAsa karanA vIrake jIvanakA krAntikArI sTepa kA hI adhikAra nahIM hai / mokSa prAmi saba prANiyoMkA janma- (Step) thaa| vIgne yaha bhI mida kara diyA ki striyA~ middha adhikAra hai| jo vyakti zrAdarza jIvana vyatIta karegA gurUpadako bhI prApta kara sakatI haiN| vIrakA pradhAna lakSya
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1-2] vIrakI laka-pavA noka-kalyANa thaa| 43 varSako avasthAme 72 varSakI aparigrahAdakA nikarSa hai| vIra eka taraha se apane mamapa avasthA naka vIrakA pavitra ja'vana loka-mevA hI ma vyatIta ke mavame bar3e mAmgavAdI the| ve cAhate the ki maba prANI izrA / imame mAlUma hotA hai ki bArakA jIvana lAka- aAnandame raheM / hama vizvake mamasta prANI sugname raheM / vIra kalyANArya hI huA thaa| prabhu isa bAtako avazya jAnate the ki yadi koI vyakti maccA vIra apanA mArga myaM nirdhArita karanA hai| vIra aAvazyakatAme adhika sampatti aura vastuye juTANyAno bhagavAnane bhI aimA hI kiyaa| uname pahile hone vAle dUsare manuSyokI zrAyazyakIya vastuprIme kamI pddegii| yaha aAcA ara mahAtmA saMskRta bhASAma upadeza dene the pAra bhI bhalIbhauni jAnate the ki gagayoMke rakta-zoSaName hI nAmaskRna hamezAme vidvAnoM kI bhASA rahI hai| ata: marvamAdhA- pAta banate haiN| ata: jana-hinakI ora hA rambane hue unhoM gaNananI uma bhASAko bola sakate the aura namamajha mAne ne aparigrahavAdakI muSTi kii| trayoM aura zadroMkAno mamkRta bolanekA adhikAra bhI vIra cAhate the ki manuSya vIra banakara mamAgme rhe| imIma mammata nahIM thaa| loga una matparUpAMke upadezoMme adhika unhone sadAcAra aura brahAcarya ra adhika jora diyaa| brAnAma nahIM le makate the| para bhagavAna vAgne ma mamayakI ca yaMke pAlana binA-vIryakI rakSA binA-manuSya vIra nahI bana marca-mAdhAraNakI pracalita bhASAme upadeza denA prArambha makatA / kamajora zrAdamI kApuruSakI bhAti mamAgme zragnI kiyaa| maMskRtakA moha ghaTAkara janatAkI bhASAkA mahatva jIvana-lIlA vyatIta karatA hai| usakA jInA na jAnA bdaayaa| bhagavAnake upadezakA janatA para paryAta prabhava barAbara hai / vIrakA nIvana Adarza honaa| vIra paruSa maba pdd'aa| vIrakA upadeza amIra aura garIba, rAjA aura phakIra kA ho jAtA aura maba usakaM / ata: bhagavAna vAgne yahAM taka ki pazu aura pakSI mabake lie hinakara thaa| yaha vAya-rakSAkA mahala batalAkara bhIlokakI apUrva manA kii| hai| novAraNa hai ka ke upadezoM aura divya sandeza vIrakA sampUrNa jIvana zrAtmAnubhUti (Selg mabakA kalyAgA huaa| realization) aura marvasvatyAga (Sehrage) vIgne batalAyA ki aAvazyakatAse adhika vastuoMke kA jIvana hai / ve mamArake Adarza-saMbaka the| unhoMne apane maJcayame manuSyakI prakRti caMcala rahatI hai| adhikAdhika agAdha aura abAdha jJAna-dvAga mamArakI zracaka mevA kI mana yasa tRSNA bar3hatI jAtI hai / aura kabhI kabhI ume dhanakA hai| unakA jIvana hI loka-sevAkA jIvana hai / unakA unmAda matAne lagatA hai| vaha nyAyamArgakA choDa detA jIvana, tapa, tyAga aura jJAna mahAna hai| antama kahanA aura maMmAgma kukRtya karanepara utArU ho jAtA hai| hama hogA ki bhagavAna mahAvIra vAstavama mahAvIra hai, prAdarza liye manuSyako mayata jIvana vyatIta karanake sAtha vastuzrI puruSa hai| manmArga-pradarzaka sacca loka manaka, anu kI sImA bhI nirdhArita rakhanI cAhiye / manuSyako Ava- karaNIya mahAtmA hai aura isaliya upAmanIya hai-bhAgazyakatAse adhika vastueM nahIM banI cAhiyaM / yaha vAgke dhanA kiye jAneka yogya hai| vIrasevAmandirake sadasyoMse nivedana vIra-zAmanake avatAra ko 2500 varSa ho cuke, isa upalakSameM samakA mAdhayamahasrAbdi-mahotsava tA.31 akara me 5 navambara man 14 (kArnikasudi pUrNimAme mArgazIrSa badi caturthI) taka kalakattA rAvarAjA mara meTha dukamacandajI indaurake sabhApatitvameM bar3I dhUma-dhAmake sAtha manAyA jAyagA / mAthameM, jainamAhinya-mammelana mI hogA, jo aneka viSayoM ke aneka sabhApatiyoMke mabhApanibameM apanA kArya sampanna karegA / mA.di.jaina tIrthakSetrakameTIkA adhivezana bhI hogaa| mabhI prantoMke zrImAn aura zrImAn pdhaareNge| saMkSepa meM yaha mahotsava jaina itihAsa, mAhigya aura saMskRtika dRSTime apUrva hogaa| anaH vIrasevAmandirake sadasyoM aura umakI kameTIke membaroMme sAmataurapara nivedana hai ki ve hama mubha avamarapara avazya hI kalakattA padhArane kI kRpA kare, aura isa zAmana-sevAke mahAn kArya meM apanA para mahayoga pradAna karake hameM anugRhIna kreN| -jugalakizora mumtAra (adhiSThAtA), pannAlAla jaina apravAla (maMtrI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ tuma mahAna mAnava the bhagavan ! yugoM yugoM taka vizva na tumako bhUla sakegA, trizalA-nandana ! tumane taba avatAra liyA jaba karameM dhavala ahiMsA-dhvaja le, pazu-hatyA hI dharma huA thA ! bItagagatAkA sambala le. apanI sarvazreSThatA - madameM vidrohI / satyAgraha dhara tuma jaba mAnava bezarma huA thA !! jaba mamatA-sImAsa nikaletumane svagRha, vajana, bavaibhava, lekhaka tabargava,zazibhI bhimaka uThe the, saba kucha taba tyAgA jaba yauvana zrI 'tanmaya' laghu nakSatroMkI bisAta kyA ? apane pUre yauvanapara thA, bumbAriyA taba suragaNa bhI sihara uThe the, aura niyaMtraNa-rahita deha-mana / kavi mAnavakI kahe vAna kyA ? jaba ki dekhatA thA saMmRtika khela uThA thA bhU-prAGgaNa meM aNu aNumeM nUtana AkarSaNa / eka nirAlA hI parivartana ! tuma mahAna mAnava the bhagavana ! tuma mahAna mAnava the bhagavana : yugoM yugoM taka vizva na tumako yugoM yugoM taka vizva na tumako bhUla sakegA, trizalAnandana ! bhUla makegA, trizalA-nandana ! varSoM taka apanA mana mathakara, jaba tumane satajJAna pA liyA / aura anavarata tapa-cintanase, mAnava-dharma mahAna pA liyA, vaba tumane upadeza diyA yaha--"mAnava-pazu donoM samAna haiM, donoM meM anubhUti eka hai, donoMmeM hI eka prAraNa haiM ! nara yadi cAhe, to vaha karmo se nArAyaNa bana sakatA hai ! rAga-dveSa ityAdi zatruoM ko karmosa hana sakatA hai !! 'svayaM jiyo, para auroMko bhI jIne do'-basa dharma yahI hai ! 'sadA ahiMsApara dRr3ha rahanA' mUla dharmakA marma yahI hai !!" tumane bhU-saMcAlanase hI badala die duniyAke darzana ! tuma mahAna mAnava the bhagavan ! yugoM yugo taka vizva na tumako bhUla sakegA, trizalA-nandana !!
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kUrcakoMkA sampradAya (lekhaka-zrI pa0 nAthUgama 'premI' ) abhI hAla hI kadamba rAjavaMzake do dAnapatroMpara merI aura dAnapatra imase pA~ca varSa pahalekA (bhAramana. rAjyasya najara par3I jinameM kUrcakoMke mampradAyakA ullekha hai| inameM tRnIme varSe) milA hai jisame kAlavaMza nAmaka prAmake tIna meM pahalA dAnapatra' zAntivarmAke jyeSThaputra rAjA mRgezavarmA hisse karake pahalA hismA jinendra devake lie, dUsarA kA hai| unhoMne svargagata rAjA (zAntivarmA) kI bhaktime zvetapaTa zramaNa saMghake lie aura tIsarA nirgandha zramaNa pajAzikA nAmaka nagarameM jinAlaya nirmANa karAke apanI sabake lie dAna kiyA gayA hai| usake mUla zabda ye haiMvijayake pAThaveM varSa meM yApanIyoM nirgranthoM aura kUrcakoke aIcchAlAparamapuSkalasthAnanivAmibhyaH bhagavadahana liye bhUmi-dAna kiyA hai| dUsarA dAnapatra imI vazake mahAjinendra devatAbhya eko bhAga., dvinIyoI-proktamaddharmakaraNamahArAjA harivarmAkA hai| unhoMne apane rAjyake cauthe varSame parasya zvetapaTamahAzramaNamaMghopabhogAya, tRtIyo nirgranthazivaratha nAmaka pitRvyake upadezase, siMha menApatike putra mahAzramaNasaghopabhogAyeti / mRgeza dvArA nirmApita jaina mandirakI aSTAdikApUjAke lie isameM zvetapaTa (zvetAmbara) aura nigrantha zramaNamaMgha aura parva maghake bhojana ke lie vasuntavATaka nAmaka gA~va alaga alaga nirdiSTa kiye gaye haiM, imalie nirmanya kUrcakoMke vAriSeNAcAryasaMghake hAthameM candrazAntako pramukha zvetAmbara nahI digambara hI pratIta hote haiN| taba ye kUrcaka banAkara pradAna kiyaa| ye donoM dAnapatra tAmrapatrI para hai| aura kauna hoMge? yApanoya saMghake sAdhu bhI ve kUrcaka nahIM ho makane / pahale dAna-patra meM yApanIya, nigrantha aura kRrcaka ina kyoMki pUrvokta lebame ye kUrcakoMse bhI alaga hI batalAye nIna sampradAyoke nAma haiM aura dUsaremeM mirpha kUrcakasampra gaye haiN| premI dazAme yahI kalpanA karanI par3atI hai ki daayaa| dUsareme mAlUma hotA hai ki isa sampradAyameM 'vAri nirgrantha aura kurcaka donoM hI do judAjudA digambara saMpradAya SeNAcAryamaMgha' nAmakA eka saMgha thA, jisake pradhAna candra rahe hoNge| zAnta (muni) the| aba prazna yaha hotA hai ki isa kRka sampradAyakA pahale dAna-pAtrake yApanIyA~ko to hama aba jAnane svarUpa kyA hogA? lage haiM, aura unake viSayameM anyatra bahuta kucha likha kUrcaka (prAkRta 'kuccaya') zabdake aneka artha haiM, darbha, kuzAkI muThI, mayUrapicchi aura daadii-muuNch| kRcI isakA dezI ruup| karnATakame kRcI kamaMDalu sAdhuoMke upakaraNoM aba rahe nigrantha aura kUrcaka / yadyapi prAcIna sAhitya ke rUpameM Amataurama vyavahRta hotA hai| isase dAnapatrAMka me zvetAmbara mAdhuoMke lie bhI nigrantha zabda Amataurame isa zabdane pahale-pahala hameM mayUrapicchi rakhane vAle jaina prayukta huA hai, parantu hama dAnapatrameM to unakA grahaNa nahIM sAdhuoMke hI kisI sampradAyako samajhane ke lie llcaayaa| ho sktaa| kyoMki inhIM mahArAja mRgeza varmAkA eka yApanIya sAdhu mayUrapicchi rakhate the aura digambara-sampradAya 1 iDiyana eNTikverI jilda 6, pRSTha 24-25 / ke mAdhu bhI mayUra-picchi rakhate haiM, parantu dAnapatroMkA uka 2 I. e. jilda 6 pR. 30-31 // 4 devo jainahitaisI bhAga 13 aMka 7-8 meM 'kadAmba vaMzI 3 jainasAhitya aura itihAsa pR0 41-60 / rAjAoMke tIna dAna patra / '
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 7 kRka sampadAya ina donoMye bhinna koI tIsarA hI prasona ThAka baiThate hai| hotA hai aura kucha prAcIna ullekhAMka mila jAne se aba hama isI taraha eka jagaha bRhaskalpasUtrake saMghadAmaNikRta isa natIjepara pahuMce haiM ki yaha kRcaMka jainamAdhuokA eka laghubhASya aura makI vRnime bhI kRcika sAdhunoMkI carca mA sampradAya honA cAhie jo dADhI-mUMcha rakhanA hogaa| AI hai| prasaGga yaha hai ki nirganthiyo (AryikAoM) ko prAcIna kAla meM jaTAdhArI, zikhAdhArI, muDayiA, kUrcaka, kisa kimI vastra nahIM lenA cAhie-- bakhadhArI aura nagna zrAdi aneka prakArake jaina mAdhu the| kAlie ya bhikkhU muivAdI kuccie avemthii| jAna par3atA hai isI taraha jainoMme bhI mAdhuoMkA eka emA vANiyaga taruNa saMsaha mehuNe bhoie ceva // 23 // pradAya thA, jo dAdI-mUMcha (kUrcaka) rakhane ke kAraNa kRrcaka isame kApAlika mitu (bauddha mAdha) aura zucivAdI kahalAtA hogaa| sAdhunoMke mAtha kuJcitra yA cioM kA nAma hai / vRttikAra prAcArya jinamenake dvArA varAMgacaritake kartA jaTAcArya kUcikakA artha 'kUcaMndhara' arthAta kRcaM dhAraNa karane vAle kI jo stati kI gaI hai, usameM unakI hilatI huI jaTAnI karate hai aura pragakI raSTiya ye dAdI-macha vAle anya vA varNana kiyA hai, jo jainamAdhuoke 'jaTI' sampradAyakA dharmI mAdha hI jAna par3ate hai| zrAbhAya denA hai| isI taraha dAdI-mUMcha rakhane vAle kUcaka bhAge kacakA ullekha karane vAle dono dAnapatroMkI sampradAyakI bhI kalpanA karaneko jI cAhatA hai| pratilipi dI jAtI hai-- sva. mi0 kAzInAtha tailaMgake bhanumAra kadamba vaMzake (prathama dAnapatra ) pUrvoka dAnapatrAsAkI pA~cavIM zatAbdIme pahaleke haiM, ata- [11 svasti [] jayati bhagavAnji(nandro guNapara usa samaya aura upame parale yaha eka prasiddha jaina rundra 4 prathitaparamakAruNika trailokyAzvAmakarI sampradAya thA aura usake 'vAriSeNAcAryasagha' jaise aneka [2] dayApatAkocchitA yasya [1] kadambakujasaketI: saMgha bhI the| heto puNyakamakRcI yA kRrcakoMkA ullekha uttarAdhyayanakI zAnyA- [3] padAm zrIkAkusthanarendrasya sUnurbhAnurivApara [0] cArya kRta TIkAmeM 'vAcakavacanaM' kahakara isa prakAra kiyA __ zrIzAntivara-- gayA hai [4] yati rAjA rAjIvalocanaH khaleva banitAkRSTA samyaktvajJAnazIlAni tapazvetIha siddhye| [5] yena bamordiSadgRhAt [1] tapriyajyeSThatanaya. teSAmupagrahArthAya smRtaM cIvaradhAraNam // 1 // zrImRgezanarAdhipaH / jaTI kurcI zigvI muNDI cIvarI namna eva ca / [9] lokadharmavijayo bijasAmantapUjita: [I] manvA tapyannapi tapaH kaSTaM moThyAddhisro na siddharyAta // 2 // dAna daridvANAm samyagjJAnI dayAvAstu dhyAnI yamnapyate tpH| [7] mahAphalamitIva yaH svaya bhayadaridrA(do)pi nagnazcIvaradhArIvA masiddhati mhaamuniH||3|| zatrubhyo dAmahAmayam [] isa uddharasake dUsare zlokame jaTAdhArI, kUcaMdhArI, [8] tujhagAkulorasAdI pazavapralayAnalaH svAryake nRpatI coTIdhArI, mukhiyA, cIvara (vasa) dhArI aura nagna sAdhunoM bhaktyA ke nAma Aye haiM aura jisa kramase Aye haiM usa para dhyAna [0] kArayitvA jinAlayam [u] zrIvijayapanAzikAyAm denase mAlUma hotA hai ki kurcI sAdhu mayUrapicchi vAle yAni(nI)yanirgranthakUca nahI kintu dAdI machavAle hoMge / jaTAvAlo, coTIvAloM [10] kAnAmasvajayike prathame vaizAkhe saMvatsare kArtikaaura vinA bAloM vAle maMDiyoke bIca dAr3hI-mUMchavAle hI paurNamAsyAm / 1 kAvyAnuAcantane yasya jaTA: pracalavRttayaH / [11] mAtRsarita prArabhya mA iniNIsAmAn rAjamAnena athAMgasmAnvadantIva jaTAcA:sa no'vatAt / / aa. pu. ayo(ba)stri (ritra) zarivartanaM /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1-2] kUrcakoMkA mampradAya [12] zrIvijayavaijayantInivApI danavAn bhagavana yohaMdra. [7] zRGgayAma marvajanamanovAdavacanakammA mapitRzyesa tatrAjJApti / ziva-- [1.5] dAma mInimAjakaH jiyana vAyunA maz2amyAnuSThAnA [8] sthanAmadha ()yenopadiSTa panAzikAyAm bhAradvAjaiti [I] api ca / pagotramikRhamanA[14] ukam [0] bahubhiyamudhA dattA rAjamismagadimi [9] panimunena mRgezana kAritasyAIdAyananamya prativarSayamma yasya yadA mASTAhika tadA phalam [1] badattA(ttA) [10] mahAmahamatAcaspanepanakriyAyanadaziSTaM manyamabapAhatA ttA) vAm (vA) yo iMgna vamu [11] bhojanAyeti nadi) ni kundaviSaye vamantabATa [1] dhagam parivarpapAsAmiA kumbhIpAka ma pAne [1] sambaparihArasayuna middirstu| 1] kundakAnAma vArSiNAcAryamatahamle AndrayAnna (dvitIya dAnapatra) [I] middham // mani mvAbhimahAmenamAtRgaNAnudhyAnA pramukhama mipikAnAma mAnanyamagI [11] kathA danavAna 10] ya eca nyAyatI minisa [2] brANAm hArinIputrANAm panikanasvAbhyApacikA napuNyaphalabhAmbhavati nAm kadammA(vA)nA [11] yazcanaM gagaLepanAmamoharaphahaniya nikRSTanamA gatimanA 13] mahArAja zrIhariva mrmA bahubhanaka puNya gajya mAni[] svatattA paradratA pA yA hara giy' nilHr'aamu vasundhagama pATa varSa[4] pakaniSu hina prApto vyAso jagayagamAvilam [10] mAyANi nAka pazyane nu ma. [1] bahubhircamudhA zrunajalanidhiH vi bhunA gajabha[5] yAvRddhavAdaSTaya sthita' svabalakunnizApAnocchina / [I] mmatibhi gamya yamya pahA bhRmimnamya tasya tadA . dvipa(pa) phalimiAna [1] 10 madhAdhara [1] bagajyamaMvAmare canunya phAlguNazAla [IN] vardhA vardhamAnAharachAmnaM mayamAmanam vanAdyApi jagatrayodazNAm ucca-- [4] jAvapApaNa nAmajanam [1] namo ne vardhamAnA [a] kalakattAmeM zrIvIra-zAsana-mahotsava 7-8 julAI ko ganAgari-adhivezama na pranAyaka anamAra zrI- zAmana-mAdiyamahamAbdimadAtmaka AyojanA gajagirime dI honeko yo| kinnu mahAmArIkA bhIpaNa prakAra, nAnna aAvazyaka vasnukA alapanA aura rela tathA yAtAyAtake anya mAdhanakI bhAra kamI zrAdakA nAna karama unmanakA shraa..| 31 akrIvara navAbara (kArtika mudI pUNimAma mArgazIrSa kRSNA caturthI) naka gavaganA maramaMTa hakamacanda nAka mabhApani ma nalakama kiyA jAnA sthira huzrA hai| isake mAya mA. digambara jainatIrthakSatra-maTIkA adhigzana bhI hogA / mamAjake vicArazala vidvAnoM aura prAnAna majanAsa nivadana hai ki badama madonmavarka mahanna / / zrAra prabhAvanAkA gAna kara utmavama avazya mahayoga pradAna kaa| vinanAma prArthanA hai ki va madonmaya ke liye smRAnamandhaka jaina mammAnanihAma, maniSa vijJAna, vA zrAda mamI viSagara prabhAvazAlI legva bhejanakI kagAva akabara ke dvitIya mamA 'bAbuchoTalAla jana. maMtrI mvAgatamamiAna, 174 cinaraMjana evenyU, po.bar3AbAjAra, kalapanA' ke panapara AjAne caahiye| zAntiprazAda jaina, mbAgatAdhyAna
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgArjuna aura samantabhadra (lekhaka-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA ) baud tAki nAgArjuna ImAkI dUsarI zatAbdi (181 yadi cAhenIsiddhiHmvabhAvavinivarnanasya te bhavati / A.D)ke eka prasiddha vidvAn mAne jAte haiN| inheM svAbhAgAgnitvaM mamApi niheta middhama // 18 // zUnyavAdakA puraskartA hone kA gaurava prApta hai| 'mAdhyamikA', svAmI samantabhadra prAptamImAMmAme nAgArjunakI uparyuka "vigrahavyAvarnanI', 'yukiSaSTikA prAdi tArkikkRtiyoM inakI yuktiyoko apanAne hue advaitakA khaNDana nimna prakAra banAI huI haiN| iname prathamakI do kRtiyoM to prakAzita ho karane haiM:-- cukI haiM aura ve prAyaH mulabha haiN| kintu yukiSaSThikA aba nAradvaitamiddhizcana dvaitaM syAddhetumAdhyayoH / taka prakAzame nahIM pAI aura isa liye usakA milanA henunA cedvinA middhina vA mAtratA na kima // 26 // durlabha banA huA hai| inake sivAya nAgArjunakI zrIra bhI yahA~ advaitake khaNDana karane ke liye mamannabhane yahI racanAe~ sunI jAtI hai, para ve Aja upalabdha nahIM haiN| saraNi apanAI hai jo nAgArjunane bhAvaka khaNDana karane pichale dinoM jaba maiM 'samantabhadra aura dignAgameM pUrva meM prayukta kI hai| nAgArjuna kahate haiM ki 'henu bhAvakI vartI kauna ? lesvakI taiyArImeM lagA huA thA, taba nAgA- siddhi karate ho yA binA hetuke ? hetume to bhAvakI siddhi janakI 'mAdhyamikA' aura 'vigrahamyAvartanI ke adhyayana nahIM ho sakatI. kyoka nisvabhAva honese hetu hI prasiddha karanekA bhImame avasara milaa| ina donoM granthoMke adhya- hai| binA hetuke bhAvakI middhi mAnanepara hamAre prabhAvakI yanane mujhe svAmI samantabhadrakI prAptamImAMmAke sAtha inakA bhI middhi binA henuke ho jAya / ' matantabhadra kahate haiM ki tulanAtmaka sUcama anta:-parIkSaNa karane ke liya vizeSa rUpase to parata / t a prAkarSita evaM prerita kiyaa| mere hRdayame ina donoM grantha- hetu aura mAdhyakI apekSA dvaitaka prasaGgAme chUTa nahIM sakoge kAroMkI kRniyAkA tulanAmaka parIkSaNa karane ke liye uma aura yati vinAtakI miti koge to mamaya tIvra icchA to paidA ho gaI para kucha kAraNaki vaza mAtra dvaita (bhAva aura prabhAva mAdi ) kyo na siddha ho parIna ho skii| bAdako mujhe puna: kucha baud-granthoMke jaaygaa|' yahA~. pAThaka dekheMge ki donoM hI jagaha eka hI adhyayana karanekA maukA milA aura usa samaya merA yaha saraNi upayogameM lAI gaI hai| vicAra sthira hogayA ki 'nAgArjuna aura mamantabhadra' zIrSaka (2) nAgArjuna vigrahagyAvartinIme likhate haiM--- ke sAtha ina donoM nArkikoke mAhityika anta.parIkSaNake mata Nva nidho nAmni ghaTo geha ityayaM yasmAna / rUpameM eka lekha avazya hI limbA jAnA caahie| umIke dRzaH pratipeyo'yaM manaH svabhAvasya te nammAta // 12 // pariNAmasvarUpa Aja yaha lekha apane pAThakoke mAmane, samantabhadra hame apanAte hue prAptamImArAAmeM jainaraSTiye upasthita kara rahA hU~ pratipAdana karate haiM:-- (6) nAgArjuna apanI vigrahavyAvartanI meM kahate haiM: dravyAdyantarabhAvena niSedhaH saMjJinaH mtH| hetostatona ddhiH naH mvAbhAvyAna kuno hita htuH| amadadona bhAvastu sthAna vidhinissedhyoH||47|| nirhetukamya middhine cApapannAsya te'rthamya / / 17 / / nAgArjunane jima bAtako aura jisa DhaMgase pUrvapakSaka 1 degyo, tattvamagrahakI bhUmikA LAVIII, vAdanyAyame rUpameM prastuta karake yaha kahA ki 'sat' kA hI pratiSedha 25. A D. diyA hai| hotA hai-asatkA nahI, jisa taraha matarUpa gharame hI san 2 'anekAnta' varSa 5 kiraNa 12me yaha lekha prakaTa hogyaa| rUpa ghaTakA hI pratiSedha kiyA jAtA hai-amatakA nhiiN|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1, 2] samantabhadrane bhI uparyukta zrAptamImAMsAgata kArikAme jainadRSTi usI bAta ko apanA siddhAnta sthApita kiyA hai aura aura spaSTa kiyA hai ki paradravyAdicatuSTayame matarUpa padArtha kA hI pratiSedha kiyA jAtA hai prasatakA nahIM kyoM ke bhAva vidhi-vidhAna aura niSedhakA sthAna hotA hai / nAgArjuna aura mamantabhadra (3) nAgArjuna zrAge cala kara jaba yaha kahate haiM-pUrva cena pratiSedhaH pazcAna pratiSedhanina copapannaM / patrAnupapanno yugazca yataH svabhAvo'mana // 20 // taba samantabhadra isakA uttara dete hue kahate haiM-maMjJinaH pratiSedho na pratipedhyAhate kacina / 027 yo nAgArjunane 'pratiSedhyAsiddheH' kaha kara pratiSedhya aura pratiSevakI anuvatti dikhalAI hai aura isa taraha zUnyatamvakA sAdhana kiyA hai| samantabhadra isakA sayuktika virodha karate hue kahate haiM ki pratiSedha karaneke pUrva pratipedhyako mAne binA pratiSedha ho hI nahI sakatA aura prati ghedhya avazya satarUpa mAnanA hogaa| yaha to spaSTa hI hai ki nAgArjunane gautamIya nyAyasUtrake kitane hI sUtrokA khaMDana kiyA hai jinakI kucha jhalaka UparakI kArikAzrama nathA vigrahavyAvartanI aura mAdhyamikAkI dUsarI aneka kArikAthoM meM nihita hai 1 (4) mApekSatA aura nirapekSatAko lekara nAgArjuna vigrahavyAvatinImeM kahate haiM :-- atha pramANamiddhayA prameyamiddhiH prameyamiddhayA ca / bhavati pramANasiddhi: nAstyubhayasyApi te siddhiH // samantabhadra bhI prAptamImAMsA me yahI kahate haiM:-- yathApekSikasiddhiH syAnna dvayaM vyavatiSThate / 73 zrapetikamiddhi mAnaneme nAgArjunane jo 'nAmmyubhayamyApi te siddhi' zabdoM dvArA dono kI bhI siddhi na hona rUpa doSa diyA hai vahI samantabhadrane 'na dvayaM vyavatiSTate zabdoM dvArA drakaTa kiyA hai| (5) nAgArjuna punaH vigrahanyA0 me likhate haiMyadi ca prameyasiddhiranapekSyaiva bhavati pramANAni / kinte pramANamiddhayA tAni yadarthaM prasiddhaM tana // 45 samantabhadra bhI isI bAnakA pratipAdana karate haiM:-- anApekSikasiddhau ca na sAmAnyavizeSatA | | 0 73 // (6) nAgArjuna zrAge cala kara punaH kahate haiM:-- 11 yadi ca svataH pramAgAmiddhirapekSya te prameyANi / bhavati pramANasiddhiH na parApekSA hi siddhiH // 45 // isapara samantabhadra AptamImAMsAme nAgArjunakI taraha svarUpamiddhi to parApekSa na honekA apanA bhI mata prakaTa karate haiM / para sAthameM anekAntara me apekSA aura anapekSA donoM vastu-siddhi (vastu ke vyavahAra aura svarUpakI siddhi) kI sundara evaM sayuktika vyavasthA bhI karate haiN| yathA-dharmavinAbhAvaH sidhyatyanyonyavIkSayA / na svarUpaM svato hyetana kArakajJApakAGgavana // 75 // apekSA anapekSAkI samasyA nAgArjuna ke liye mAdhyamikA bhI rahatI hai / yathA-yadIndhanamapekSyAgnirapekSyAgni yadIndhanam / kanagna pUrvaniSpannaM yadapeyAgnirindhanama || gandhanamapedagnirbhavatIti prakalpyate / evaM satIndhanaJcApi bhaviSyati niragnikam // yo'pekSya midhyate bhAvamnamevApekSya sidhyati / yadi yo'pekSitavyaH samidhyatAM kamapekSya kaH // yo'pekSya sidhyate bhAvaH so'siddho'pecyate kathama / apekSayendhanamagni na nAnapekSyAgnimindhanam // - pR0 70, 71 yahA~ pAThaka dekheMge ki nAgArjuna apekSA aura anapekSA ke ekAntokI pakaDakara jaba unake samanvayakA hala na nikAla sake to zunya tatvako mAna baitthe| para samantabhadrane isakA hala nikAla liyA aura lokame dikha rahI apekSA anapekSA middhiko mAnakara anekAntadRSTise usakA vyava sthApana kiyA / jaisA ki uparyukta vAkyoMsa prakTa hai| isa uparyukta thoDese parIkSaNa para yaha mApha jAnA jAtA hai ki samantabhadrapara nAgArjunake sAhityakA nikaTa samayavartI prabhAva hai / isa liye donoMkA astitva prAyaH eka kAlIna hai athavA nAgArjunake turanta bAda samantabhadra hue jAna paDhate haiN| (7) aura dekhiye zrAcArya umAsvAtiprabhRti vidvAnoMne manakA yA vastukA lakSaNa 'utpAda, vyaya aura dhonya' kiyA hai aura batalAyA hai ki saMsArakI sabhA cetama zracetana vastu utpA1' upAdavyaya-vyayukta mat-tatvArtha sUtra 5- 30
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 7 dAdatrayAnmaka haiM / ina upAdAdike eka jagaha rahaneme koI ekatra' 'ekadA' ke jabAbame kahe gaye haiN| samantabhadra yuki. virodha bhI nahI hai| nAgArjuna ima vastu-laNakI mAnyatA ke sAtha pratibandhi uttara dekara hI santuSTa nahIM hue ve do kA joroMme khaNDana karate hue 'mAdhyamikA' me limbane haiM:-- dRSTAntodvArA bhI vasnuke utpAdAdi yAtmavakI mAnyatA utpAdAdyAnayo vyastA nAlaM lkssnnkrmnni| ko mida karate haiM :saskRtasya mamastAH myurekatra kathamekadA / / 45 // ghaTamaulimvaNArthI nAzotyAdasthitipvayama / arthAta--utpAdAdi tIna alaga alaga matake lakSaNa zaM ka-pramoda-mAsthyaM jano yAti mahenupama // hai yA milakara tInoM hI manakA lakSaNa haiM ? alaga alaga payovratA na yatti na payotti dadhitrataH / tA va patake lakSaNa nahI homakate kyoMki isame koI vyavasthA agoramavratA nAbha tasmAttatvaM trayAtmakama / / nahI ho sakanI / aura yadi milakara tInoM matkA.lakSaNa isase spaSTa hai ki mamantabhadrapara nAgArjunake nAkAlika hai to vatIno eka jagaha kaise raha sakate haiM ? isI bAtako zabdoMkI coTa pahuMcA hai aura unase unheM jananAke vicalita mAgArjuna mAdhyamikAkI eka dUsarI kArikAke dvArA bhI honekI AzaMkA utpanna huI hai| isIse ve itanI sabalatAka spaSTatayA prakaTa karate hai :-- sAtha utara dene meM pravRtta evaM agrasara hupa jAna pahane hai| utpAdatimaGgAnAmanyata maMskRtalakSaNama / samantabhadrane nAgArjunakA itanA hI bAlocana nahIM kiyA asti caMdanavasthaivannAmti catte na saMskRtAH / / kintu nAgArjunane jina muddoM-bhAva-bhAva, ninya-aniya. nAgArjuna ke isa prabala zrAkSapakA sabala javAba umA- apekSA anapekSA prAdi--ko AdhAra banAkara zUnyAdvaitakA svAtika uttaravatI svAmI samantabhadrane prAptamImAsAkI sAdhana kiyA hai prAyaH una mabhI muddopara prAptamImAmA nimna kArikAke dvArA diyA hai aura usameM umAsvAtika savistara vicAra prakTa karake syAhAdInime anekAntAvastulakSaNakI utpAdAditrayAtmakanva mAnyatAko payunika ramaka prameya vastukA vyavasthApana kiyA hai| maiM isa sambandhI puSTa kiyA hai. aura adhika vistArakaM mAtha likhanA cAhatA gA aura na mAmAnyAtmanodeti na vyeni vyktmnvyaan| kitanI hI bAnopara prakAza DAlanekI darachA thI para patrIkA vyetyati vizepAtte mahakatrodayAdi sana // kalevara inanA kma hogayA hai ki lambe lekhoM ke liye hamameM batalAyA hai ki sAmAnyarUpame matkA na to guJjAiza nahI rhii| astu / utpAda hotA hai aura na vinAza, kyoki satakA pUrvottara isa antaHparIkSaNaparama prAya: yaha mApha hai ki svAmI paryAyome spaSTa sadbhAva pAyA jAtA hai, kintu vizeSarUpame-- samantabhadra ke sAmane nAgArjunake vicAgekI khUba varNa aura paryAyakI dRSTipe--sat utpanna hotA hai aura vinaSTa bhI hotA AlocanA rahI hai| samantabhadrane nAgArjunaka jina vicArI hai| ata: utpAdAdi tInoM milakara hI satkA lakSaNa haiM ko acchA samajhA unhe apanAyA aura jinheM prayukta samajhA aura ve eka sAtha eka jagaha rahane haiM--isameM virodhAdi unakA DaTakara sayuktika khaNDana bhI kiyA hai / aura koI bhI doSa nahIM hai|' isaliye samantabhadra nAgArjunake yA to samakAlIna the pAThaka, dekheMge ki nAgArjunane umAsvA nake jisa athavA kucha hI samaya bAda hue jAna par3ate haiM / yaha kucha 'utpAdavyaya dhrIvyayuktaM man' [navA0 / -3.] siddhAntakI hI samaya bhI 10, 20 varSase adhika pratIna nahIM hotA kar3I AlocanA karake matako jar3ase hI ukhAinekI ceSTA nAgArjunake samaya I0 man 181 me yadi ye dasa yA bIma kI thI aura 'saMskRtasya pamastAH syurekatra kayamekadA jaise varSa aura milA diye jAya to mamantabhadrakA samaya I. san vAkyokA prayoga kiyA thA / umakA savA molaha AnA 1 yA 201 ke lagabhaga hotA hai| isa taraha samantabhadra uttara svAmI samantabhadane 'mahakatrodayAdisana' kaha kara kA jo samaya jaina mAnyatAnusAra dUmarI, tIsarI zatAbdI diyaa| yahA~ mamantabhadrake 'maha' 'ekatra' 'udayAdi satye mAnA jAtA hai vahI ThIka ThaharanA hai| tIna pada khAsa dhyAna dene yogya haiM, jo nAgArjunake 'katha' vIrasavAmandira, sarasAvA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandeza-dAtrI le-'puSpendu', lakhanaU - - - - mahAmena-eka vijayI gajA / kezavAjakumAra dhanaMjaya-zavakA mitra aura yajJAcAryakA shiy| kuntlkeshii-raajknyaa| [ eka dRzya ] sthAna-rAjamahalakA eka bhAga [ dhanaMjaya baiThA huA kisI kArya meM nimagna hai. kezavakA praveza ] kezava-dhanaMjaya ! dhanaMjaya-kyA hai, gajakumAra! kezava-aba nahI mahA jaataa| rahane do apane upadeza, bahuna muna cukaa| dharma ke nAmapara atyAcAgekA tANDava dekhate dekhate hRdaya paka cukA / zrAja aMtima nirNaya hogaa| dhanaMjaya-nirNaya / kaimA nirNaya !! kezava ! tuma kyA kaha rahe ho? kyA unmatta to nahI hogaye ? kucha zrAbhaprAya bhI banAoge, kisa bAta kA nirNaya karanA cAhate ho? kezava-tuma anabhijJa nahI ho / bacce bUDhe mabhI ima ghoSaNAko suna cuke haiN| dhanaMjaya-(zrAzcaryayuta ) kima ghoSaNAko kezava ? kyA koI .... kezava-kala mahAyaja hogaa| dhanaMjaya-to kaunamA anartha hogA? kezava-konasA anartha hogA! mujhIse pUchate ho kaunamA anartha hogA !! kyA mahAyajJakI zrAgame vizAlAzca ko nasma karanekI zrAyojanA nahI huI? dhanaMjaya-mahAyajJa kI pUrti ke liye aimA honA Avazyaka hai| kyoMki rAjyakA marvazreSTha azva vizAlAhI to hai| kezava--parantu dhanaMjaya ! tumheM yaha bhI mAlUma hogA ki pitA jI usako kitanA pyAra karate hai aura mujhe bhI svayaM umama kitanA moha hai| kyA yajJa kI dhadhakatI huI lapaTopara usakA balidAna devakara mega hRdaya tilamilA na uThegA? dhanaMjaya-hRdayapara adhikAra karanA hogA kezava ! isI kAyaratA aura mohakI bhAvanApara vijaya prAma karanekA dUmaga nAma AtmAkI svataMtratA hai; kyoMki hama jitane hA azama apanI priya vastu ko pavitra yajJakI bheTa karate haiM, utane hI aMza meM hama aAtmavijayI hokara saMsArake baMdhanauma mukta hote haiN| prAtmAkI lAga-zaktikI parIkSA mahAyaja-dvArA hI pUrNa ho makatI hai| kezava-taba phira mahAyajJakI zrAtikA prArambha apane kuTumba hI me kyo na kiyA jAya ? kyoM na sagA bhAI mage bhAI kI aAhuni de DAle? aura magAbhAI hI kyoM ? svayaM apanI do bheMTa dekara kyoM na mukti para adhikAra kiyA jAya? dhanaMjaya-kezava ! tumhe aAja kyA hogayA hai ? aAja taka to kabhI bhI aimI bahakA bahakI bAte na kI thI? ima rAjaparivAra meM aneko hI yaza ho cuke aura
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 anekAnta [varSa 7 mahAyajJakI AyojanA to svayaM tumhAre pitAjIne mahAsena-bhagavan ! yaha kaimI biDambanA hai ! rakSA kage, hI gurudeva (yajJAcAryajI) ke pagamarzame kI thii| rakSA ... ' unhoMne hI apane pyAre ghor3e vizAlAkI Ahuti kezava-rakSA nahIM, pitAjI, balidAna! mukti pAne kI mohadenA svIkAra kiyA hai| mayI lAlasA meM, apanI yAtmAko mukhI banAnekI kezava-kyA unhe mati-bhrama nahI ho sakatA? svArthamayI bhAvanAma, jima kartavyane abataka lAgyo (mahAmanakA praveza) prANI yajJakI dhadhakatI huI agnimeM svAhA kara mahAmana-putra! vivAda kyoM karate ho| dhanaMjaya jo kula diye, umakA yaha sneha bharA huA rudana kaimA ? kaha rahA hai vaha ThIka hai aura aisA hI hogaa| karo na bheTa, pitAjI, me apanA jIvana danako kezava-pitAjI ! zrApa kyA kahate haiM; kyA vizAlAkA prastuta huuN| karalo apanI AtmAkA udvAra, patrakI balidAna hogA? bheTa dekr| mahAsena-haoN putra ! priya vastukA moha tyAga karanA hI mahAsena-bama karo, kezava ! nahIM sunA jAnA / dhanaMjaya ! muktikA sAdhana hai. aura aba meM vRddha bhI ho merI aAtmA dhadhaka rahI hai| zAnti, meM cAhatA calA, sambhavata: yahI mega aMtima yajJa ho| isI hU~ zAnti / kAraNa jisa azvapara car3hakara maiMne anekoM (nepathyame kuMnalakezIkA gAnA munakara ) gajyopara vijaya prApta kI aura jima ke kAraNa yaha kaimA maMgIna munAI de rahA hai ! aAja meM vijayI mahAmena kahalAtA hU~, umIkI [kuMtalakezI gAtI huI pAnI hai ] . Ahuti hogii| usame bar3hakara mujhe aura kisa jimane jagake saba jIvoko, nirbhaya jIvanakA dAna diyaa| padArthakA moha ho sakasA hai ? mithyA bhramameM bhaTakI janatAko jimane anupama jJAna diyA / kezava-zrApa bhUlate haiM, pitAjI ! eka vastu Apako uma khuda jiyo jagatako jIne do, sumba zAni mudhA rama pIne do| se bhI adhika pyArI hai| jisane jagako yaha maMtra diyA, phira baMdhanamukta svataMtra kiyA / mahAsena-kaho, kezava, kaho naa| maiM mahAyajJakA pUnike uma jagatapUjya paramezvarakA sunalo pAvana upadeza makhe! lie use bhI de DAlU gaa| himAma dharma nahIM rahanA, hai yahI sugvada mandeza magna ! kezava-vaha maiM hU~; ApakA putra kazava / jagama haiM jItra samAna mabhI, duravase rahane bhayavAna mabhI , mahAsana-pAha! kyA kahA! tuma mere jIvana-merI saba hI ko pyAga hai jIvana, isakI rakSAke hetu yatana / prAtmA oha! yaha na ho skegaa| jina netroMne jile maba hI karate haiM becAre, sabako apane bacce pyAre / rAjyamahalake sundara palanema jhUlate dekhA, santa tuma sabapara karuNA dikhalAo, tuma vizva-premako apnaashro| kusumakI taraha phalate phUlate dekhA, ve netra uma tumane yaha mAnava tana pAyA, tumane sundara jIvana pAyA, kA yaha hRdaya-vidAraka dRzya na dekha skeNge| para tumheM prAtmakA jAna nahIM, apanepanakI pAhacAna nhiiN| kezava-kyoM na dekha sakege? pitAjI !-jina netrone yadi nizcala hokara saMyamase, aAnamakA dhyAna lagAoge, anekoM mAtAoMke hRdayoMke Tukar3okA yajJakI to nizcaya hI dhIre dhIre bhagavAna svayaM bana jAaAge / agnimeM tar3apanA dekhA aura una mAtAokA karuNAmayakA upadeza yahI, hai mahAvIra-madeza yahI // bila bilAnA, oNsU bahAnA dekhA, ve yaha na dekha mahAsena-kauna ? kuntala kezI ! tumane yaha gIta kahome sakege? jina netroMke sAmane ha~sate khelate hue sIvA? bacce cIkhate cillAte yajJako agnime bhasma hogaye! kuntala-kyo, kyA yaha sundara nahIM lagatA, pitAjI ? kintu karuNA yA dayAkA eka oNsU bhI jina netroM mahAsena-bahuta sundara lagatA hai| isa gItako sunanese meM na pAyA, ve kyA aba bhI itane kaThora na hA sake? aisA mAlUma hotA thA jaise koI amRta barasA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1-2 ] sandeza-dAtrI rahA ho| kahA~semIvA, kunnala ? kuntala - zrAja kailAza baname vIra zAsana- jayantI manAI kuntala - are zrApa nahIM jAnate / Aja zrAvaNa kRSNa pratipadA hai na, zrAja ki dina to jainadharmaka cauvIsavaM nIrthakara zrImahAvIra svAmIne saMmAra ke saba prANiyoko sukhI banAne ke liye ahisA dharmakA upadeza diyA thA / mahAmena - zrabhI jo sundara gIta tuma gAra hI thI kyA yaha unhIkA upadeza hai ? kuntala -- jI hA~ / mahAsena -- parantu zrAcAryazrI to jArahI hai, vahI sunA thA / mahAmena - vIra zAsana - jayantI ! vIra zAsana -jayannI kise mahAsena parantu zrAcAryazrIne batalAyA thA ki yajJame kahata haiM ? jalA huA jIva mIdhA svarga jAtA hai--ume kaSTa kaisA ? isa prakAra hamAre dvArA use bhI mukti mila jAtI hai| kuntala -- hui ! barabasa bicArera mukti lAda dI / yadi aisA hI hai to sabase pahale apanI hI Ahuti denA caahiye| dera hone sambhava hai akAla mRtyu ke kAraNa aisA zravabhara na mila sake ! mahAsena - kuntala ! tuma ThIka kahatI ho / merI bhUla thI, maiM dhakAra thaa| aba maiM apanI bhUla samajha rahA hU~ / kezava ! zrAzro, caleM, hama bhI dhIrazAmana - jayantIma sAmmalita hokara unakA sundara upadeza sune | dhanaMjaya - - mahArAja ' azvapAlakoko kyA zrAjJA dI jAya ! mahAsena - aba mahAyajJa nahIM hogA, ve jAyeM / dhanajayAra mahAsena kahate the ki mahAvIra - svAmI ne bhI mohakA tyAga karaneme hI mukti mAnI hai aura mohakA tyAga dI to hama mahAyajJa dvArA bhI karate haiN| kuntala - zrApa jise mohakA tyAga kahate haiM, vaha to jhUThe svArthakI sAdhanA hai | jaba hama dukha aura kaSTase Darate haiM to hame kaunamA adhikAra hai ki hama dUsaroMko dukha daM | bhagavAna mahAvIra ne kahA thA kAtmakatA ke yajJameM apane rAga-dveSa bhAvoMkI aura apane jhUThe svArthI Ahuti dena maiM socatA hU~, agara jIvanameMle parva yA utsava alaga kara diye jaoNya, to jIvanako kyA koI hAni ho jAyagI ? isa prazna ke uttarase hama nizcita rUpase parvoMkI AvazyakatA yA anAvazyakatAkA anumAna lagA sakeMge / 15 cAhiye vahI saccA modakA tyAga hai, para Apane apane jhUThe svArthake yazamaM becamANiyAM kI zrAhAta de DAlI! yaha artha kA anartha nahI to kyA hai ? jainasaMskRtike prANa- jainaparva ( lekhaka - paM0 balabhadra jaina ) eka bAra paMDita javAharalAla neharUpe kisI vyaktine kAMgresake utsavoM, samArohoM aura AyojanoMke sambandhameM pUchA ki inameM dezake samaya, dhana aura zaktikA vyartha hI aura aura kucha nahIM, dhanaMjaya jAzrI-- kuntala zrAzra ! hama saba sandeza gAna karate hue cle| [ sabakA vIra madeza kI punarAvRti karate hue prasthAna ] apavyaya hotA hai to ina sabame kyA lAbha hai yA inakA dezake liye kyA upayoga hai? paMDitajIne isakA uttara dete hue kahA -- kaoNMgresa ke utsava aura samAroha deza ko kAMgresa kA sandeza sunAte haiM, ve deza ko svatantratAkI bhAvanAke rUpame navajIvana aura sphUrti pradAna karate haiM, aura usa bhAvanAkA sArvajanika aura sAmUhika pracAra karate haiN| dezako aise kucha ine gine hI usakI AvazyakatA nahIM hai, balki gulAmI se yadi hameM mukta hona
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 6 hai to pratidinako hI hame kAMgresake utmaka rUpame manAnA jaise gAya, pIpala aura tulasIko dhArmika dRSTime vaidika hogaa| jo bAta zrIneharUjIne koMgresake liye kahI thI, vahI saskRtine pUjya karAra diyA, usI prakAra kRSako sambandhI bAta pratyeka saMsthA, jAti aura dharmake liye bhI hai / agara parboko bhI dhArmika rUpa diyaa| isa prakArake poMke ati. kimI rASTakI bhAvanA usake unmayoM meM mila sakatI hai to rikta zepa jo dhArmika parva hai, ve bhI paba vaidika saMskRtikA kipI samAja aura dharmakI bhAvanAkI kasauTI bhI usake parva dena nahIM hai| saca bAta to yaha hai ki bAharase pAne vAle ho sakate haiM / isa prakAra parva kisI bhI saMskRti aura rASTra prAoMne isa dezame pracalita jina * parvoko mahatvapUrNa kI bhAvanAke pratIka haiM aura ve hI usa saMskRti aura rASTa aura janatAme adhika pracalita dekhA, una 2 parvo ko unhone kI bhAvanAke mApadaNDa haiN| samaya una poMmeM vikati lA apanAnA zurU kara diyA aura dhIra 2 unheM apane hI sakatA hai, lekina usakA mUla dhyeya aura bhAvanA nizcita. mAMceme DhAla liyA, jaise akSaya tRtIyA, anantacaturdazI, rUpase surakSita rahatI hai| agara jIvana meM parva yA utsavoM salUno zrAdi / vAstava meM vaidika saMskRti samanvaya pradhAna kA astitva alaga kara diyA jAya to nizcaya hI hamArA rahI hai, usane aneka bhaginI saMskRtiyome bahuta kucha liyA jIvana zUnya mA nirarthaka aura adhUrA raha jaaygaa| manuSya hai| lekina jo usake nijI parva haiM, unako damyate hue bhAvanAzIla hai. usako parvoma hI bhAvanAkA bala milatA to yaha kahA jA sakatA hai ki vaidika saMskRtikA dhyeya hai vaha vinoda aura tAjagI cAhatA hai, vaha bhI use parvo kevala manuSyakA prAdhyAmika vikAsa yA naitika umati nahI hI mila sakatI haiM, usako jima sAMskRtika aura naitika rahA hai, balki pracAra aura sthAna pAnA rahA hai| isI liye AdhArakI zrAvazyakatA rahatI hai. vaha usake pAsa hI pUrI upake sAmane jo kucha bhI pAyA bhalA yA burA, sabhIko hotI hai| vaha eka sAmAjika prANI hai aura parva upakI apaneme pacAtI gii| yahI sababa hai ki vaidika saMskRtikI isa sAmAjikatAko prati karate hai| isaliye hI parva vibhinna dhArAoM meM na to koI ekarUpatA hI hai. na la cya bhinna dezoM meM bhinna 2 dharma yA saMskatikA avalamba pAkara ke viSayame hI samAnatA hai| vaha eka nadIkI taraha hai, bhinna 2 rUpa dhAraNa kara lete haiN| lekina usase usa samAja jisameM motI aura mIpa, kIcar3a aura jala sabhI kucha hai kI ruci aura usa saMskRtikI pravRttikA to patA cala hI lekina apane bahAvakaM kAraNa vaha nadI hai| yahI kAraNa hai, jAtA hai| isa taraha hama dekhate haiM ki poMke binA na to jisame hama upake parvo yaha niSkarSa nikAlane meM asamartha manuSya raha hI sakatA hai aura na parva usake jIvana se alaga hai ki usake sabhI parvokA dhyeya manuSya ke naitika dharAtalako hI kiye jA sakate hai. balki unakI jIvanake liye anivArya U~cA uThAnA hai| AvazyakatA hai| lekina jaba jaina saMskRti aura usake parvokI hama jainapoMkA dRSTikoNa samIkSA karane baiThate haiM to hameM milanA hai ki unakA eka __uparyukta kathanase itanA to niSkarSa nikAlA jA sakatA nizcita dRSTikoNa hai / jaina saMskRtikA mUla usakA hai ki agara kisI saMskRtikI parIkSA karanI ho to vaha snatraya-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka-cAritra usake pAsa ho sakatI hai| parvome vaha saMskAna apane pUre hai, jinakA uddezya manuSyakA carama AdhyAtmika rUpameM vidyamAna rahatI hai, agara hama yaha kaheM to sabhavataH vikAsa kAnA hai| jainasaMskatike sabhI aMga-- kisI bhI saMskRtike prati anyAya na hogaa| jaise-hinda- sAhitya ho yA parva, kalA ho yA kriyAkANDa-sabhI isa samAjake tyohAra agara vaidika-saskRtikI dena hai to isase ratnatrayake dhyeyako lekara cale aura vikasita hue haiM / jo inkAra nahIM kiyA jAmakatA ki ve samaya aura rASTrakI ratnatra ke viruddha pAyA gayA hai, usakA jainasaMskRtine sthitiko dekha kara banAye gaye the| kRSi pradhAna bhAratame bahiSkAra kara diyA / jaina parvokA dRSTikoNa-rannatrayakA vaidika pAryoMne aise aneka tyohAroMkA pracalana prArambha kiyA pArAdhana aura usakI sAdhanA evaM prApti hI hai athavA una jo kisAnoM aura RtubhoMse hI sambandha rakhane vAle the| mahApuruSoM kA smaraNa karanA hai, jinhoMne isa ratnatrayakI
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1-2] zivabhUti, zivArya aura zinakumAra sampUrNa-mApanA-dvArA apanA carama zrAdhyAmika vikAma kara apane mAce meM DhAla to liyA, lekina una parvoke pavitra liyA hai, yA isake dvArA apanA naitika dharAtala U~cA dhyeyako bhulA diyA, jisameM ve sarvasAdhAraNako apane usa uThAkara AdhyAtmika lAbha prApta kiyA / athavA jinhoMne dhyeyase prerita na kara sake, balki kaMvala manoraMjana aura dharma, dharmAyatana yA dhArmikoMkA saMrakSaNa kiNa yA unheM vinodake sAdhana bana gye| jaise divAlI bhAja miThAiyoM agnA udAra sahayoga pradAna kiyaa| kucha bhI ho, yaha saba aura rozanAkA tyohAra raha gayA hai| usakA dhyeya bha. bhI ratnatrayame garbhita ho sakatA hai aura isa prakAra hama mahAvIraka nirvANake upajacapameM unake pavitra jIvanakA ni.saMkoca kaha sakate haiM ki jaina parvokA uddezya rasnatraya smaraNa yA gautama gayAbharakI jJAnaprAptike upalakSya meM kI mAnA hai| inakI caritArthatA aura upayogitA bhI yahI samyagjJAnakA arjana thA, vaha bhulA diyaa| nizcaya hI yaha hai / jaise--zrutapaMcamI, vIrazAsana-jayantI prAdi mamyagjJAna khedajanaka sthiti matata-pracArame dUra kI jA sakatI hai| ke mArApanake liye haiM / dazalakSayA parva, aSTAhikA, lekina isa ora kabhI prayatna hI nahIM kiyA gayA, na pracAra monahakAraNavata ravivata Adi anekoM bana mamyAcAritra hI huzrA aura na mAhitya-vitaraNa hii| astu / padausI saMska kI mApanAke liye haiM / mahAvIra-jayantI, akSayatRtIyA, tiyA~ prApamameM eka dUsarama bahuta kucha letI detI haiM aura rakSAbandhana parva, divAlA, apabhajayantI Adi una mahA- jainasaskRtiko garva hai ki usane apanI bahina saMskRtiyoMko nubhAvoM ke smaraNa ke liye haiM, jinhoMne basnatrayakI mAdhanA jo diyA hai, vaha bahuta mahatvapUrNa hai aura jo usase kahIM kI yA jinhoMne dharma aura dhArmikoM kI rakSA kii| adhika mUlyavAna hai, jo usane dUparI saMskRtiyoM liyaa| ma taraha hama dekhate haiM ki jaina pauMkA eka nizrita dRSTikoNa aura samISTikoNako lekara ve na to kevala noTa-imake anantara legvameM mahAvIra-jayantI, akSayatRtIyA jaina maskRti ke anuyAyiyoMkI hI vagna mampUrNa bhAratIyoMko zrutapaMcamI, vIra-zAmana-jayannI, rakSAbandhana, payUSagA, navajIvana, sphUrti aura mAdhyAtmika preraNA dete bhArahe haiN| kSamAvA aura dIpAvalI jaise pauMkA kucha paricaya agara jainetara saMskRtiyoMne upake pauMko apanAyA hai to diyA gayA hai aura aSTAndikA jaimeM kucha poMkI isameM jaina saskRti kA vizeSa mahatva hI pragaTa humA hai aura nAmamAtra sUcanA bhI kI gaI hai| legvakA yaha aMza imame usako prasannatA hiihai| lekina itanA kheda bhI sthAnAbhAvake kAraNa nahI diyA jA skaa| avazya hai ki janetara saMskRtiyoMne usake paryoM ko apanAkara sampAdaka zivabhUti, zivArya aura zivakumAra (legvaka-60 paramAnanda jaina, zAmrI ) pro.hIrAlAlajI jaina ema0 e0 (amarAvatI) ne prakAzita kiyA hai aura usameM yaha siddha karanekA yatna hAlameM 'zivabhUti aura zivArya' nAmakA eka lekha kiyA hai ki mAvazyaka manabhASya aura zve. sthavigavalI * yaha lekha pahale aMgrejIma nAgapura yUnivamiTIke jarnala meM voTika saMgha (digambara jaina sampradAya ) ke saMsthApaka na06 meM prakAzita huA thA aura aba eka TraikTarUpase jina 'zivabhUti' kA ullekha hai ve kundakundAcArya-praNIta hindImeM prakaTa huzrA hai| bhAvapAhuDakI 53 vI gAthAmeM ullikhita 'zivabhUti'.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ anakAnta [ vapa 7 bhagavatI pArAvanAke kA 'zivArya aura ukta bhAvapAhu yahA~ bhI kundakundakA abhiprAya ihI zivAyaMsa ho to kI vI gAthAme varNita 'zivakumAra' meM bhika nahI haiM- Azcarya nhiiN| unake upadezakA upacAramaM unameM sadbhAva cAroM eka hI vyakti haiM athavA hone cAhiye / aura isa mAna lenA asabhava nahIM hai|" (prathama lekha) ekatAko mAnakara athavA isake prAdhArapara hI Apa jaina "maiMne apane 'zivabhUti aura zivArya' zIrSaka lekhameM itihAsakA eka vilupta adhyAya' nAmakA vaha lekha ligvana meM mUlabhASya meM ullikhita boTika maghaka saMsthApaka zivabhUtiko pravRtta hue haiM jise Apane akhila bhAratavarSIya prAdhya. eka ora kalpamUtra-sthavigavalIke Arya zivabhUti aura sammelanake 12 veM adhivezana banAramameM agrejI bhASAmeM dUsarI ora digambara prantha pAgadhanAke kartA zivAryame par3hA thA, jo bAdako hindImeM anuvAdita karake prakAzita abhinna siddha karanekA prayatna kiyA hai jisase ukta tInoM kiyA gayA aura jo aAjakala jaina samAjameM carcA kA viSaya nAmoMkA eka hI vyaktime abhiprAya pAyA jAtA hai jo banA huA hai| isa viSaya meM prophesara mAhabake donoM lekhAke mahAvIrake nirvANa 606 varSa paznAta prasiddhi meM paaye| nimna vAkya dhyAna rakhane yogya haiM mUla bhASyako jina gAthAoMparame maiMne apanA anveSaNa "Avazyaka mUlabhASyakI bahudhA ullikhita kI jAne prArambha kiyA thA unameMkA eka gAthAmeM zivabhUtikI paraMparA vAlI kucha gAthAoMke anusAra voTika saMghakI sthApanA mahA- meM koDinakuhavIra' kA ullekha pAyA hai, ataH prastuta vIraka nirvANase 6.1 varSake pazcAta rahavIrapurama zivabhUtike jevakA viSaya zivabhani apara nAma zivArya uttarAdhikAnAyakatvameM huI, voTikoko bahudhA digambagema abhima mAnA riyoMkI khoja karanA hai|" (dvitIya lekha) jAtA hai, ata: zvetAmbara paTTAvaliyoma vIranivAgAme 606 varSa aba maiM apane pAThakopara yaha spaSTa kara denA cAhatA hUM pazcAta digambara sampradAyakI utpattiAullekha kiyA gyaahai|" ki pro. mAhabane jina do zivabhUtiyoM. zivArya aura 'zvetAmbaroMdvArA surakSita prAcAryokI paTTAvaliyoMmeM zivakumArako eka vyaki siddha karanekA prayatna kiyA hai vaha kalpasUtra-sthavirAvalI sabase prAcIna samajhI jAtI hai| bahuta hI padoSa tathA prAttike yogya hai| ye cAroM eka isameM hame phaggumittake uttarAdhikArI dhanagirika pazcAt vyakti nahI the aura na kimI nAhapara eka vyakti siddha zivabhUtikA ullekha milatA hai| ye hI zivabhUti mUla hI hote haiM, jaisA ki nimna pramANasiM prakaTa hai:bhASyameM ullikhina zivabhUtime abhima pratIta hote haiN|" (1) bhAvagahuDakI 53 vI gAthAme jina 'zivabhUti' ___ "kundakundAcAryane apane bhAvapAhuDakI gAthA 53 meM ziva kA -llekha hai ve kevala jJAnI the. jaisA ki usa gAthAke bhUtikA ullekha bar3e mammAna kiyA hai aura kahA hai ki ve mahA- 'kevalagnAgI phuDaM jAtrA' ina zabdoMparase spaSTa hai| nubhAva tuSa-mASakI ghoSaNA karate hue bhAvavizuddha hokara kaMvala. sthavigavalIke zivabhUti aura bhagavatI pArAdhanAke 'zivArya' jJAnI hue / prasaMgapara dhyAna dene se yahA~ aise hI munise tAtparya dono hA kaMvalajJAnI na hokara chamastha the-jambUsvAmIka pratIta hotA hai jo dravyaliMgIna hokara kevala bhAvaliMgI muni bAda koha kevalajJAnI huA bhI nhiiN| bha. pArAdhanAke kartA the| ye zivabhUti anya koI nahIM ve hI sthavirAvalIka zivArya svayaM gAthA na. 2167 meM apaneko bAstha likhate haiM zivabhUti aura zrArAdhanAke kartA zivArya hI honA caahiye| aura pravacanake viruddha yadi kucha nibaddha hogayA ho to gItArthoM __ "bhAvapAhuskI gAthA 11 meM zivakumAra nAmaka bhAva- se usake sazodhanakI prArthanA bhI karate haiN| yathA:zramaNakA ullekha hai jo yuvatijanase veSThita hote hue bhI chadumatthArA ettha dujaM baddhaM pavayaNaviruddhaM / vizuddhamati rahakara saMsArame pAra utara gaye / isakA jaba sodhetu mugIdatthA taM pvynnvcchlttaae| hama bhagavatI bhArAdhanAkI 1100 se 1116 takakI ata: ye tInoM eka vyakti nahI ho sakate / gAthAoMse milAna karate haiM jahA~ striyoM aura bhogavilAsameM (2) kevalajJAnIko marvajJa na mAnakara mAtra nirmalajJAnI rahakara bhI unake viSase baca nikalanekA sundara upadeza mAnanese bhI kAma nahIM cala sakatA, kyoMki bhAvapAhur3akI diyA gayA hai to hameM yaha bhI sandeha hone lagatA hai ki uktagAthA 53 meM 'tumamAsa ghosaMtA' padokedvArA zivabhUtiko
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNA 1-2 zivabhUti, zivArya aura zivakumAra 'bIjabuddhi' sUcita kiyA hai aura jo bIjabuddhi hote haiM va videhakSetra sthita mahApana cakravartIke putra the mAgaracandra paka padake prAdhArapara sakala zratakA vinArakara use grahaNa munIndra apane pUrvabhava zravaNa kara virakta hogaye the aura karate haiM tathA mokSa jAte haiN| cunAce prAcArya vIrasenane muni hote hote pitAke tIvra anurodhavaza gharame isa prAzvA. zrAnI dhavalA TIkA, vaMdanA apara nAma kammAya Di pAhuDake manako pAkara rahe the ki ve gharameM rahate yathepsita rUpase cautha kamma' anuyogadvArakA varNana karate hue, dhyAna-viSayaka ugranapa tathA bratAdikakA anuSThAna kara sakege / cunIMce muni jo zaMkA-samAdhAna diyA hai usameM spaSTa rUpame zivabhUtiko vaSako na dhAraNa karate hue bhI ve gharamai bhAvApekSA munike bIjabuddhi dhyAnakA pAtra aura mokSagAmI sUcita kiyA hai| mamAna rahate the, apn| aneka striyoMmeM ghire raha kara bhI jaisAki usake nimna aMzame prakaTa hai .-- kamala patrakI taraha nilipta, nirvikAra aura prakAmI rahakara / jadi NavapayavamayaNANaNava mAgAmma yabhavo pUrNa brahmacaryakA pAlana karate the, jaisA ki jambU svAmIcaritra hoha, to cohama-dama-vapubvadhara mAttaNa agaNasi pi mANaM aura uttarapurANake nimna vAkyoma prakTa hai:-- kirANA saMpajjade ? cohama-dasa-Nava-puvehi viNA thotraNa "evamastu kariSye 'haM yathA tAta ! manISitam / / 15 / / vi gaMdheNa NavapayathA-nagamo-vala bhaado| Na thoveNa gaMthaMNa kumArastAdanAnnUnaM sarvamaMgaparAva mumbaH / gissesamavagaMtu bIjabuddhimuNiNo monaNa arANe mimuvAyA- brahmacAyakavam 'pi munivattine gRhe / / 160|| bhAvAdo / jIvAjIvapuraNapAvabhAsavasavANijarAbadha- akAmI kAminAM madhye sthitI vaarijptrvt|" ja.ca. mokvahi Na vahi paganthehi di rittamaNa Na ki pi asthi "dinayatrI-sannidhau sthitvA sdaa'vikRtcetmaa| zraNa vlNbhaado| namhA gA thovaNa sudeNa pade zravagaMtuM tRNAya manyamAnamtA tapo dvAdazavatmarAna // 207 // sakkiAjaMte virohAdo / Na ca dacasudeNa pantha ahiyAro, canniva nizAnAsidhArAyAM saMpravartayan / yoggala viyAraspa jalassamAyoligabhUdAsa mudttvigehaado| saMnyamya jIvitaprAnte kalpe brahmendranAmani / / " 2010 jAnavaradegA avagamArgamagavapayatthAgaNaM mivabhRdi- zrata ina zivakumArako pArAdhanAke kartA zivArya AdibIjabaddhINa bhAgAbhAvegA mkviaabhaavHymNgaado| mAna lenA bhalame khAlI nahIM hai| aura yaha kalpanA to --dhavalA. khataulI prati pa0 626 baDI hI vicitra jAna par3atI hai ki zivAryane cUMki strIjano jaba ye zivabhUti mokSa gaye haiM aura mokSa jAnA vinA aura viSayoMke viSase baca nikalanekA upadeza diyA hai kevala jJAna (marvajanA) kI utpattike nahIM banatA, taba ve isaliye zrIkundakundAcAryane upacArase unhIMko mAtra nirmalajJAnI na kahe jAkara sarvajJa hI kahe jAyeMge aura yuvatijanoMse veSTita vizuddhamati mAna liyA hogA aura yahI bhAvapAhuDakI ukta gAthA 53 meM kevalaNANI' padase zivakumAra nAmase ullekhita kara diyA hogA ! parantu zrI kundakundAcAryako vivakSita hai| aura iliye mtha. gAthAme zivakumArako dravyarUpame zramaNa na batalAkara kevala virAvalIke zivabhUti tathA zrArAdhanAke zivAryake sAtha bhAvarUpase zramaNa batalAyA hai aura ArAdhanAke kartA inakA eka vyaktitva ghaTita nahI ho sktaa| ve donoM na to zivArya dravyarUpase bhI zramaNa the, sAtha hI, yuvatijanoM bIjabuddhi the aura na mokSa hI gaye haiN| pariveSTita rahanekA unake sAtha koI prasaga bhI nahIM thaa| (3) bhAvapAhaDakI 51 vI gAthAmeM jina zivakumArakA bAlana zivamArako zivArya nahI rAya ullekha hai unheM isI gAthAmeM yuvatijanase veSTita, vizuddha sakatA aura na ukta donoM zivabhUtiyoMke mAtha usakA eka mati aura dhIra bhAvazramaNa limbA hai-dravyazramaNa nahI tathA vyaktitva hI sthApita kiyA jA sakatA hai / sthavigavalIke 'parItasamArI' huyA batalAyA hai, aura yaha una zivakumAra zivabhUtikI guruparamparA bhI zivAryakI guruparamparA kA prasiddha paurANika athavA aitihAmika ullekha hai jo nahIM milatI-zivAryane aArAdhanAmeM apane gurutroMkA antima kevalI zrIjambRsvAmIke pUrva ( tIsare ) bhavake nAma prArya jinanandI, sarvaguptagaNI aura prArya mitranandI * dekho, tiloyapaegAnI 4-676-76 diyA hai jaba ki sthavirAvalIme zivabhUtiko dhanagiri
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ anakAnta [varSa 7 kA ziSya aura dhanagiriko phaggumiktakA uttarAdhikArI hai ki zrApakI uma madoSa khoja kA prabala virodha ho prakaTa kiyA hai| aisI sthitima kundakundAcArya ko bhagavatI rahA hai, jisakA eka jvalanta udAharaNa 'kyA niyuktikAra zrArAdhanAke kartA zivArya me badakA vidvAna siddha karane bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka haiM ?' isa zIrSaka kA yaha saba prayatna ThIka nahI kahA jA sktaa| kA lekha+ hai, jisameM zrApakI isa mAnyatAkA prabala isa taraha pro. mA. ne jina AdhAroMpara jo niSkarSa yuktiyoga khagaDana kiyA gayA hai ki zve. niyuktikAra nikAle haiM ve sadoSa jAna par3ate haiM, aura isa liye una bhadrabAhu aura zrAptamImAMsAdika kartA svAmI samantabhadra niSkarSoM kI buniyAda para jaina itihAsake eka vilupta eka haiN| vIrasavAmandira, sammAvA adhyAyakI imArata khar3I karate hue zivAryake uttarAdhi- * 4 lekha vAsavAmandira ke vidvAna nyAyAcArya paM. kAriyoMkI jo gvoja prastuta kI gaI hai vaha kaise nirdoSa darabAra lAla nI kATayAne liyA hai aura anekAnna ka, gana ho sakatI hai| ise pAThaka svayaM mamama sakate haiN| yahI kAraNa chaTha varSako mayu ki gaNa 10-11 me prakaTa huA hai| sampAdakIya 1 nava vaSorambha___ isa kiraNa ke sAtha anekAntakA sAtavoM varSa prArambha horahA hai| gata varSa meM anekAntane apane pAThakoMkI jo sevA kI aura jaise kucha mahakhake lekhodvArA aneka viSayopara navIna prakAza DAlA aura aneka gutthiyoMko mulajhAnakA yatna kiyA use yahA~para batalAne kI jarUrata nahIM-vaha saba pAThakopara prakaTa hai / yahopara maiM apane mAnya lekhakoM ko dhanyavAda deneke mAtha una sabhI sajanoMkA bhI dhanyavAda karatA hai jinhoMne anekAntakI sevAyogme prasanna hokara use sahAyatA bhejI tathA bhijavAI hai aura apanI ora se dUsaroM ko anekAnta phrI bhijavAyA hai| prAzA hai ve saba sajana isa varSa bhI anekAntapara apanI kRpA dRSTi banAye rkheg| pichale varSa kAgaja kI bar3I kaThina samasyA rahI aura upake kAraNa pichalI kucha kiraNo ko dera bhI nikAlanA par3A phira bhI maiTara tathA pRSTIme kamI nahI hone dI gaI TAiTalapejoMke alAvA 32 pRSTa prati kiraNa kA jo sakalpa kiyA gayA thA usake anusAra pUre 384 pRSTha paDhane ko diye gaye haiM. vijJapti aka impase alaga rahA kAgaja kI isa samasyA ko hala karane me lA. jugala kizora jI kAgajI mAlaka pharma dhUmImala dharmadAma dehalI ne bar3I madada kI hai aura parizrama karake 30 rimake karIba kAgaja kaTarola para dilAyA hai. isake liye zrApako jitanA dhanyavAda diyA jAya vaha saba thor3A hai| prativarSakI bhAMni bArahavIM kiraNameM varSa bharakI viSaya-sUcI denekA vicAra thA parantu sarakArI zrArDinemake kAraNa pRSTa sakhyA kama hojAneke kAraNa adhika pRSToMkI taraha use nahIM diyA jA sakA AgAmI kisI kiraNa ke sAtha denekA vicAra hai| adhika pRSToMke diye jAneke liye prayAna ho rahA hai, ve bhI zrAjJA prApta hote hI jisakI bahuta kucha pAzA hai pRSTha bar3hA diye jAvege aura isa kiraName jo pRSTa kama jArahe haiM usakI kamIko bhI pUrA kara diyA jaavegaa| yadi aisA na hosakA to anekAnta kA vArSika candA kama kara diyA jAegA aura jo candA adhika AyA huA hogA vaha grAhakoM ko icchAnusAra yA no agale varSameM jamA kara liyA jAyagA, yA vApisa kara diyA jAyagA athavA usake upalakSame vIra pavAmandirake jo abhI naye prakAzana hue haiM ve unheM diye jA skeNge| 2 anekAntakA vizeSAGka vIrazAsanAGka nAmame jo bar3A vizeSAGka nikalane vAlA thA aura jisake liye 10 se adhika vidvAnoMke lekha pAye hue haiM vaha vizeSAGka aura kAgajake istemAla tathA pRSThasaMkhyA niyamaka do pArDinemoMke kAraNa rukA huA hai| koziza horahI hai. yadi nyUja priMTa peparakA hI koTA mila gayA to usIpara usako nikAla diyA jAyagA / isa viSayame ThIka sUcanA bAdako dI jA skegii| pAThakoM aura grAhakoM ko jo pratikSA-janya kaSTa uThAnA pdd'aa| vaha majabUrIke kAraNa kSamAke yogya hai|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirako sahAyatA gata varSakI saMyuktakiraNA naM. 10-11me prakAzita bulandazahara, (lA. vilAyatarAmake svargavAsake mahAyatAke bAda vIra sevAmandira maramAvAkI, anekAnta avamApara nikAle hue dAnameMme) mahAyatA aura sadasya phIsake alAvA jo dUsarI phuTakara 151) zrI di. jaina zAmtrasabhA, nayA mandiradharmapurA, dehalI mahAyatA prApta huI hai vaha kramaza: nimna prakAra hai, aura isake 281) liye dAtAra mahodaya dhanyavAdakaM pAtra haiM: noTa-inake alAvA 1000 eka hajAra ru0 bA. nandalAlajI 105) bA0 choTelAla jI jaina naIma kalakattA (sapharavacaM jaMna kalakanAnaM apanI svargIyA patrI nAgamAI gvamakA kI sahAyatArtha) kI smRtima grantha prakAzanArtha pradAna kiye haiM, 20) nA.gaMdIlAla viraMjIlAla jI saMthalavAle jayapura jAzrAnevAle haiM aura jinake liye zrApako dArdika (ci0 prabhudayAlaka nivAhake upalakSame) sanyavAda hai| 5) lA. mAgaramala vilAyatarAma jI jaina khurjA ji. adhiSThAtA vIgmevAmandira anekAntako sahAyatA gata maMyukta kiraNa 10 11 (maI-jUna) meM prakAzita TIkamacandakaM vivAhakI khuzIme) mahAyanAke bAda anekAnta' ko jo mahAyanA usake haMDAphima lA. mukTabihArIlAla jaina murAdAbAda (zAdIke maramAvAma prApta huI hai vaha kramaza nimna prakAra hai, aura avasarapara nikAle hue dAnameMse) isake liye dAtAra mahodaya dhanyavAda ke pAtra haiN| 50) mAha zreyAMpapramAdajI, bambaI (svIkRta sahAyatAke 1) jinendra candajI jaina yahiyAgaja lakhanaU (niti madhya bAkI raha hue) sasthAoko phrI bhijavAne ke liye pahale bhejI haI 10) bA lAla candajI jaina eDavokeTa gehataka (svIkRta20) sa0mahAyatAke alAvA) mahAyanAka madhye bAkI rahe hue) 5) lA sarvasugvajI gajamalajI koTAnivAsI (zrI 11) adhiSTAnA vIrasavAmandira vIrasevA-mandirake naye prakAzana 1 anitya-bhAvanA-zrIpaanandi AcArya vicita 4 paramamAdhumugvamudrA aura 5 masAdhuvandana nAmake pA~ca anitya pacAzana. mugtAra zrIjugalakizora kRna hindI padyA. prakaraNa hai| pustaka paDhate samaya baDe hI sundara pavitra nuvAda aura bhAvArya-pahita, atIva zikSAprada .) vicAra utpanna hote hai aura sAtha hI prAcAryoMkA kitanA hI AcArya prabhAcandrakA natrArthamUtra-nayA prApta inihAma sAmane bAjAmA hai| nityapATa karane yogya hai muu0||) maMsita mUtra, mukhtAra zrIjugala kizorakI mAnavATa vyAkhyA adhyAtma-kamala-mANDa-yaha paMcAdhyAyI tathA aura prastAvanA mhit| lATIsaM hinA Adi granthoke kartA kavivara rAjamAlakI apUrva 3 matmAdhu-smaraNa-maMgalapATa-muntAra zrI jagala- racanA hai| isame abhyAmasamudrako kRjeme banda kiyA gayA kizorakI aneka prAcIna pAko lekara naI yojanA, mundA hai| mAthame nyAyAcArya paM. darabArIlAla koTiyA aura paM. hRdaya grAhI anuvAdAdi mahinAima zrIvIra barddhamAna aura paramAnanda zAstrI kA mundara anuvAda vistRta viSayamUcI una ke bAda ke jinamanAcArya paryanna, 2. mahAna prAcAryoMke nathA mugntAra zrI jugala kizora kI mahatvapUrNa prastAvanA hai| anekoM prAcAryoM tathA vidvAno dvArA kiye gaye mahAvake puNya bar3A hI upayogI grantha hai| (15 dinameM prakaTa hogA muu.||) gmaraNoMkA saMgraha hai aura zumme , nakamagalakAmanA, prakAzana vibhAga nimyakI zrAmaprArthanA, 3 mAdhuyepanidarzaka jinamnuni vIramavAndira, sarasAvA (mahAranapura)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Registered No. A-721 vIra-zAsana-mahotsava (2500 varSakI mamAptike upalakSame) tA031 akTobarama navambara 1944 ko kalakattA meM manAyA jaaygaa| bhagavAna mahAvIrakA jIvana samArake una ine gine jIvana-momeme hai jinakI damakatI huI prakAza rekhAne bhUlebhaTake vizvako supathapara lagAyA thaa| mIra dezanAke pUrva saMsArakI avasthA nitAnta patita ho gaI thii| mAmayoMkA viveka apanI mAnavatA mUla prAyaH gulAma ho cukA thaa| purohitoMkI manamAnI prAjJA pAlana karanA hI unakA dharma ho gayA thaa| usa samaya dharmakI dIpara dayAko tilAMjali de jitane prANiyoMkA balidAna kiyA gayA thA utanA zAyada vizvake itihAsa meM kabhI bhI na huA hogaa| balivediyoM para caheM nirIha prANiyoMke channa-bhinna hADa-muNDoMke saMgrahame himAlaya jaimI gaganacumbI coTiyAM cinI jA sakatI thIM aura raka-pravAhama gaMgA-yamunA-pI nadiyAM bahAI jA sakatI thiiN| pesa hI vizvake uma bevasI aura kapIke dinomeM vIra bhagavAnane miyAva aura uma kara himAme bacane ke liye vizvake martha pANiyoMke hinakA nAmamdeza manAyA jimane anAcArako dUra kara sarvodayanIrthakI dhArA pravAhita kii| umI puNyamayI zrIvIrazAsana-jayantIke 2400 varSa aba pUrNa hupa hai zrataevaM zrAgAmI kArtika pUrNimA bhArgazIrSa kRSNA 4 taka kala kanemeM vaha lokahitakara vIra zAsana-mahommava manAyA jaaygaa| ima mahommana para dezake vibhinna prAnAma aneka vidvAna, zrImAna aura nyAgajina pdhaareNge| yahA~ janatara prapita vidvAna aura gaNyamAna mahAnubhAyoMkI bhI nimaMtrita kiyA gayA hai| isa dharmavaka mahAmavakI mahAnatA aura apUrvatA para dhyAna dene hue hamAga pharkavya hai ki jaina dharmakA yathArtha nabhAvanA karane meM hama koI prayanna uThA na sambaM / vikrama saMvatake mAtra .... varSokI samAptike upalakSama "niyahavAladI uma" gAyo kapayA vyaya kara vijana pamadhAmame manAyA gayA hai.to phira kyA jainoMkA yaha knaMnya nahIM ki ne zrI vIra prabhu pani kamajanA aura prAMtarika shrnn|mhit maMsArake samakSa punaH vIra prabhukA sandeza sarvavyApaka karane ke liye vikrama unmavama bhI mahAna prAyojana kareM / mamA nainayandhupe nivedana hai ki ve zrIvIrazAsana-mahotsava-svAgataminike madamya bameM zrIra mahogyamako mana mana, naye yaphana banAye / isa saMbandhame vizeSa jAnakArI ke liye nimnalikhita panepara rigAna ko aura sabhAmada phArma bhAra bhne| ___ yAda rAva aAne jIvanakAla meM paha usa pavitra divasa 2400 varSakI pUrNatAkA zubha avasara prApta hanA hai jisa divama bhagavAna vIra prabhune saMsArake mohAndhakAra tathA pApAcAroMkA nAza kara saMpAra meM zAnti sthApana kara jaina dharmako puna hada banAyA thaa| ataeva jainI honeke nAte apanA kartavya pAlana karanA na bhuule| samAcArapatroM meM par3hA hogA ki amerikAke krisTAna pAdarI bhArata meM apane dharmapracArake liye nAgya pustakAlaya sthApita karanekA Ayojana kara rahe haiM, to kyA hama apane itane prAcIna aura lokahitakara pavitra dharmame samArako vaMcita rakheM, choTelAla jaina vinIta- baladevadAma marAvagI maMtrI-vIrazAmana-mahotsava nirmalakumAra jaina (bhAga) svAgata samiti zAMtipramAda jaina (DA. nagara) 52, bAsara cisapura roDa, gajarAja gaMgavAla kalakacA mohanalAla lameca nodelivere please rem... VEER SEWA MANDIR, SARSAWA. (SAHARANPUR) TO)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ DUSTA ATHERE ARENA sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'nyAyadIpikA ke priya pAThakoM ke liye yaha jAnakara harSa hogA ki vIramavAmandirake anyatama vidvAna paM0 darabArIlAlajI koThiyA, jainadarzana zAstrI nyAyatIrtha, nyAyAcArya dvArA sampAdita aura anuvAdita nyAyadIpikAkA nayA viziSTa saMskaraNa chapa kara prAyaH taiyAra ho gayA hai| prastAvanA aura kucha pariziSTa mAtra bAkI hai / yaha saMskaraNa apanI khAsa vizeSatAyeM rakhatA hai| aba taka prakAzita saMskaraNome jo azuddhiyA~ calI A rahI thI unakA prAcIna pratiyoM para saMzodhana hokara prAkathana, sampAdakIya prastAvanA, viSaya-sUcI, mUla nyAyadIpikA nyAyadIpikAkA hindI anuvAda aura koI 6 paziSTose saMkalita hai| prastAvanAme nyAyadIpikA aura abhinava dharmabhUSaNa yatikA vistRta paricayake sAtha nyAyadIpikAma ullikhita grantha aura graMthakAroMkA tathA nyAyadIpikAgata prameyakA saMkSipta paricaya karAyA gayA hai| isa saMskaraNakI sabasa bar3I vizeSatA eka yaha hai ki sampAdakakA svanirmita saMskRta bhASAmeM graMthagata kaThina zabdoM aura viSayokA khulAsA karane vAlA 'prakAzAkhya' TippaNa bhI lagA huA hai jo kaI dRSTiyoMse mahatvapUrNa aura vidyArthiyo tathA kitane hI vidvAnoke kAmakI cIja hai| lagabhaga 300 pRSThome yaha pustaka samApta huI hai| kImata lAgatamAtra tIna rupayA rakkhA gayA hai| prakAzana-vibhAga, 46 1 aIsmaraNa 2 svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the 3 paM0 padmasundarake do grantha 4 ratnakaraNDazrAvakAcAra aura zrA0 kartRtva, .. 5 bhagavatIdAsa nAmake cAra vidvAna 6 bandinI kahAnI] - .. 16 7 trailokyaprakAzakA racanA-garma aura racayitA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalakattAmeM mere 46 dina vIrazAsana-jayantI mahotsavake janmadAtA AdaraNIya zrApa siddhahastha the cAhe vaha daridra bhikhArIse lekara baMgAlakA mukhtAra sAhaba paM0 jugala kizorajIko prAjJAya mahotsava gavarnara athavA bhAratakA vAyasarAya hI kyoM na ho| koI kAryame sakriya sahayoga dene ke liye mujhe kalakattA jAnA kAma aisA nahIM hotA thA jisake sambandhame Apako jJAta na paDA thaa| maiM 14 sitambarako yahoma ravAnA hokara dehalI ho aura jisame zrApa jAnakArI na rakhate hoN| zrApa kAryahotA huzrA 18 sitambarako kalakattA pahucA aura 6 navambara mAdhanAme itane vyagra aura cintita rahate the ki kabhI bhI taka rhaa| mere vahAM pahu~cate hI adhivezana sambandhI kArya- maiMne thApako zAMnime bhojana karate nahI dembaa| bhAI tathA krama prArambha hogye| kalakatte adhivezanako saphalatA aura sahayogI prAyaH mujhase kahA karate hai ki tuma pratyeka kArya prabhAvanAke samAcAra aneka patrAme prakAzita hocuke haiN| baDI jaldI karate ho aura mAlasya nahI karate ho para ata: usa sambandhame kucha bhI likhanA piSTapaMpaNa hogA, para bAbUjIka nirantara adhyavasAyako dekhakara mere bhI chakke sUTate adhivezaname vizeSatAya kyA thIM aura vAstavika saphala pA the| jisa kAryame ve hAtha DAlane the use vAryam vA sAtha pA kAraNa thA isa para prakAza DAla denA aAvazyaka yeyam zarIram vA pAtayeyam' vAlI - ki. dvArA caritArtha dikhatA hai| karane the| kabhI 2 unako asvastha aura adhi| cinita ___ bhAratake kisI na kimI prAntama prativarSa jaina va dekha mai aura bahina suzAhA kahate thaki bApa zrathavA adhivezanAdi hote rahate haiM. para unakA mahaba kevala itanA adhika zrama na kara damma prApakA sAga tathA jaina kauma taka hI sImita rahA hai| isa adhivezana mAnAyaka dAnoM hI prakArako hotA hai| zrI uttA bhArata ke sabhI prAna ke vidvAnoMkA bhAga manI prAntokI dete the ki isa zarIrakA aura upayoga hI kyA hai? sabhI dharmAvalambI bAlAoM dvArA maDAbhivAdana, prabandhame rAjanIti dRnhiAma, dharma, samAna, yogarAda vizeSakara baMgAliyoMkA hAtha tathA jainamAhitya pracArArtha sabhI : kAke mAhityame zrApakA adhikAra pUrNa mAna hai| ajanoM dvArA dAna, naha vizeSatAzrIna vIrazAsana mahAvako janatA para premapUrNa : bhAna hai zrI. rAjya parmacAriyo zrApa gadharma sammelanakA vaha rUpa dediyA thA jo bhAu DhAI kA sammAnapUrNa paricaya hai / ipIkA pariNAmaka kalakatte hajAra varSa pahile bhagavAna mahAvIra kI zAmana mamAma dRSTi. jaise sthAname zrAjakI bhagAnaka sthinima iganA vizAla gocara hotA thA, aura jise dekhaneka diye hama Aja bhI adhivezana mabhI prakAra saphala hopkaa|| utsuka hai / ina vizapanoM auradhivezanakI saphalatAkA zrApakA jIvana bahuta hI mAdA nayA pavitra hai| samAjamulAdhAra apane Apako hosa dana yAtrA duvatI patalI sevAkI amiTa bhAvanAya aura adRTa lagna bhAga raga meM dahavAlA vahI adhaMda vyakti hai, jise sarvaprathama dinahAne samAI huI hai| zrApa bar3e hI udAra vicAroM vAle tathA kAryAlayame baiThA humA kAryabhAdhanA magna pAyA thaa| pApa premAle mvabhAva vAle hai| para hAM nAmakI cAha aura netAgirI ApakA nAma bAbU choTelAlajI maiMne pahile bhI sunA thA para kI icchAme zrApa kosoM dUra haiN| zrApa baDe hA jAgarUka aura mujhe vizvAsa nahIM hotA thA ki klbte| eka kuzala mAtha hI kartavya vimukha vyaktiyoMke liye kaThora zAsaka haiN| vyApArI aura saskAroM meTa sevAkSetra meM isa prakAra mAmA zrApa vAstavama samAjake mUka sabaka haiN| maine dhArake lAMgha skegaa| jIvanakA khUba adhyayana kiyA aura usase bahuta kucha sIgyA zrApa prAtaHkAla ke 7 baje gatrika 2 // vajanakA isa hai| zrAzA hai atha saMvApatI bhAI bhI zrApake mAnava sAphaprakAra zramapUrvaka kAryameM lage rahate the ki dayAra daga lyopayogI guNoMkA anukaraNa kara apane pApako saccA sevaka banA skeNge| antama paramAtmAse prArthanA karatA hai ki kAryazIna vyakiyAkI zrAvazyakatA hai, vahAM zrApa pUrNa pApa jaise muka saMbaka dIrghajIvI ho aura zrApakA yaza. pahayogI eka bhI na thA para hA Apame sabakI zraddhA, tathA saurabha pArijAtivI prasphuTita kumuma kalikAoM turuya pApake kArya meM sabakI sahAnubhUti thii| jaba bhI Apako vigAda kimIpe sahayogakI aAvazyakatA par3atA to use prApta karane meM prabhulAla 'premI' poharI (gavAliyara)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ * aham . vastatasva-sapAsaka vizvatattva-prakAzaka vApika mUlya 4) isa kiraNakA mUlya) 14 RATAPAIK authindibees ka ... R nItivirodhapvaMsI lokavyavahAravartaka samyak / paramAgamasyabIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| vapa 7 kiraNa 5.6 ) / sampAdaka-jugalakizora munAra vIramevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA jilA mahAranapura pauSa-mAghazukla, vIranirvANa saMvata 2471, vikrama saM0 20.1 disambara 1654 janavarI 1645 / ahatmmaraNa gago yasya na vidyate kacidapi pradhvasta-saMga-grahAduastrAdeH parivarjanAnna ca vudhairdoSo'pi sambhAvyate / tasmAtsAmyamathAsmayodhanamato jAtaH kSayaH karmaNAm AnandAdi-guNAzrayastu niyataM so'haMnsadA pAtu naH / / --zrIpAnandyAcAyaH parigraha-pizAcake naSTa hojAnama-mamatvapariNAmaka sarvathA tyAgase-jinake AtmA meM kahI bhI gaga (para-padAma prAmaktikA bhAva) vidyamAna nahI hai, astra-zastrAdika marvathA tyAgase vivekIjana jinameM upakI (dRmarIke prati zatrunAke bhAvI) sambhAvanA bhI nahIM kara sakate, gaga aura dveSa donoMka abhAvase jinheM mamanAbhAva tathA AtmajJAnakI prApti huI hai, mamatAbhAva tathA zrAtmajAnama jinake karmoMkA-jJAnAvaraNa, darzanA paragaNa mohanIya aura antarAya nAmaka dhAnicatu'kakA-kSaya huA hai-zrAtmAma madAre liye sambandha chUTA hai-aura jo niyamase AnandAdi guNoM ke AdhArabhUta haiM ye zrI arhatparamAtmA manA hamArI rakSA karI-apane grAdarza-dvAga hame aimI zikSA pradAna kage jisameM hama rAga-dvepakA nani-gRrvaka mAmyamAva aura prAnmajJAnakA avalambana lekara kamoM kA nAza karane hae usa aAtmasthiratAko-aAtmAkI svAbhAvika minikI-pAna karane meM samarthako ma jI anantadarzana. ananta jJAna, anantamukha zrog anantavIya-svarUpa haiN|'
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the [sampAdakIya ] anekAntakI pichalI kiraNa (naM. 3-4 ) meM suhRdara kartAkA nAma sUcita kiyA hai aura vana lAyA hai ki ve ma. paM. nAthUrAmajI premIkA eka lekha prakAzita huyA hai jisakA ma. satIzacandra vidyAbhUSaNa ke anusAra I. san 2000 ke zIrSaka hai 'kyA ratnakaraNDake kartA svAmI mamantabhadra hI lagabhaga hue haiN| ho sakatA hai ki ye 'viSamapada-tAparyahaiM ?' isa lekha meM ranakaraNDazrAvakAcAra' para svAmI vRtti' ke kartA samantabhadra hI premIjI kI dRTame una samantabhadra ke kartRtvakI AzaMkA karate hue premIjIne vAdi- dusare samantabhaTTake rUpameM sthita hoM jinake viSayame gannarAjasUrike pArzvanAthacaritase 'svAminazcaritaM tasya', karaNDake kartA honekI uparyukta kalpanA kI gaI hai| paranna 'acintyamahimAdevaH', 'tyAgI ma eva yogIndro', ina eka to inhe yogIndra siddha nahIM kiyA gayA, jisama ukta tIna padyoMko isI kramase eka sAtha uddhRta kiyA hai aura padame prayuka yogIndra' padake sAtha inakI saMgati kucha batalAyA hai ki isameM kramaza: svAmI, deva aura yogIndra ThIka baiTa sktii| dRpare, ina viSamapada-tAtparya vRttike karmAina tIna zrAcAryokI stuti unake alaga alaga grandhoM viSayame premIjI svayaM hI dhAge likhate haiM(devAgama, jainendra, ratnakaraNDaka) ke saMketa sahita kI gaI hai| "nAmato inakA bhI mamantabhadra thA. parantu mvAmI 'svAmI' tathA 'yogIndra' nAma na hokara upapada haiM aura 'deva' samantabhadra se apane ko pRthak batalAne ke lie inhone zrApa jainendravyAkaraNake kartA devanandIke nAmakA eka deza hai| vo 'laghu' vizeSaNa sahita likhA hai|" svAmI pada devAgamake kartA svAmI samantabhadrakA vAcaka hai ata: ye laghu samantabhadra hI yadi rasnakaraNDake kartA aura 'yogIndra' pada, bIcameM devanandIkA nAma pada jAneye, hote to apanI vRnike anusAra nAgaDame bhI mbAmI svAmI samantabhadrase bhinna kisI dUsare hI zrAcAryakA vAcaka samantabhadraye apanA pRthaka bodha karAne ke ldiyaM apaneyo hai aura isa liye ve dUsare bhAcArya hI 'gnakaragaDa ke 'laghusamantabhadra ke rUpame hI ullelita karate. parantu rana. kartA hone cAhiye / parantu yogIndra' padake vAcya ve dusare karagar3ake padyA, gadyA'maka madhiyo aura TIkA takame kahI bhI zrAcArya kauna haiM yaha prAne bagalAyA nhiiN| hA, itanI granthakaM kartRvarUpame 'lavumamantabhadra' kA nAmollekha nahIM hai, kalpanA jarUra kI hai ki-"asalI nAma ratnakaraNDake kartA taba usake viSaya meM laghumamantabhada kRta honekI kalpanA kA bhI samantAmanI sakanA hai, jo svAmI samantabhadame kaise kI jA sakanI hai ? nahIM kI jA sakatI --gyAsakara pRthaka zAyada dusare hI mamantabhadra hoN| yaha kalpanA bhI svAminA aApakI ( ho sakatA hai. 'zAyada' aura 'ho' jaise zabdoMke mamI- piTala prayogako liye rahane aura dUsare samantabhadrakA koI spaSTI. dina laghumamantabhadra ke alAvA cikama0, gemamI pe ma., karA na honese) pandehAmaka hai, aura isa liye yaha / abhinava sa0, bhaTTAraka sa0 aura gRhastha ma nAma ke roca kahanA cAhiye ki yogIndra' padake vAcyampameM zrApa dasare mAlaToko aura khojI bhI se grAma kisI prAcAryakA nAma abhI taka nirdhArita nahI kara sake koI 20 varSa pahale mA. di. jaina granyamAlAma prakAzana haiN| aisI hAlata meM ApakI zrAzakA aura kalpanA kucha bala ratnakaraNDa-zrAvakAcArako apanI prastAvanAma prakaTa kiyA vatI mAlUma nahIM hotii| thA aura usake dvArA yaha spaSTa kiyA thA ki mamayAdi kI lekhake annameM "samantabhadra nAmake dhAraNa karane vAle dRSTima ina chado dRmare samantabhadromase koI bhI ratnakaraNDa vidvAna aura bhI aneka ho gaye haiM" aisA likha kara udA- kA kA nahIM ho makatA hai| (degyo, ukta prastAvanAkA haraNake taura para bhraSTasahasrIkI viSamapada-tAtparya vRttike 'granthapara sandeda' prakaraNa pR0 5 se|)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5, 6] svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the aisI hAlatameM jaba ki ratnakaraNDakI pratyeka sandhi samanta- ratnakaraNDakAkhyaM zAstraM kartukAmo nirvighnataH zAstrabhadrake nAmake sAtha 'svAmI' pada lagA huA hai, jaisA ki parisamAptyAdikaM phalamabhilaSaniSTadevatAvizeSa namasanAtana jainagranthamAlAke usa prathama gucha kase bhI prakaTa hai skurvannAha-" jise san 1605 meM pramIjIke guruvara paM. pannAlAbajI "iti prabhAcandraviracitAyAM samantabhadrasvAmibAkalIvAlane eka prAcIna guTake parase bambaI ke nirNayasAgara viracitopAsakAdhyayana TIkAyAM prathamaH pricchedH||shaa" premame mudrita karAyA thA aura jimakI eka sandhikA namUnA premIjIne apane 'jainasAhitya aura itihAsa' nAmaka isa prakAra hai-- grantha (pR. 336) meM kucha ullekhoMke AdhArapara yaha "iti zrIsamantabhadrasvAmiviracite ratnakaraNDa- svIkAra kiyA hai ki prabhAcandrAcArya dhArAke paramAravaMzI nAmni AsakAdhyayane samyagdarzanavarNano nAma prathamaH rAjA bhonadeva aura unake uttarAdhikArI jayasiMha narezake pricchedH|| 1 // " rAjyakAlameM hue haiM aura unakA 'prameyakamalamArtaNDa' aura isa liye lekhake zurUmeM premIjIkA yaha likhanA bhojadevake rAjyakAlakI racanA hai| jaba ki vAdirAjamUrikA ki 'granthame kahIM bhI kartAkA nAma nahIM diyA hai| kucha pArzvanAtha carita jayasiMhake rAjya meM bana kara zakasaMvat 147 saMgata mAlUma nahIM detaa| yadi padyabhAgamai nAmake deneko hI (vi0 saM0 1082) me samApta huyA hai| isame prabhAcandrA granthakArakA nAma denA kahA jAyagA taba to samantabhadrakA cArya vAdirAjake prAyaH| samakAlIna DI nahI balki kucha 'devAgama' bhI unake nAmase zUnya hI ThaharegA, kyoM ki usa pUrvavartI bhI jAna par3ate haiN| aura jaba premIjIkI mAnyatA ke bhI kisI padyama samantabhadrakA nAma nahIM hai| nusAra unhIne nikaraNDakI vaha TIkA likhI hai jisameM tIsare, laghusamantabhadne apanI usa viSamapadatAparya- sApha taura para ratnakaraNDako svAmI samantabhadrakIkati prani. vRttimai prabhAcandra ke 'prameyakamalamArtaNDa' kA ullekha pAdita kiyA gayA hai taba premIjIke liye yaha kalpanA karane kiyA hai, isase laghusamantabhadra prabhAcandra ke bAdake vidvAna. kI koI mAkula vajaha nahIM rahatI ki vAdirAjasUri devArama Thaharate haiN| aura svaya premIjIke kathanAnusAra ina prabhAcandA- aura rasnakaraNDako do alaga alaga prAcAryoMkI kRti cAryane hI ratnakaraNDa-zrAvakAcArakI vaha saskRta TIkA likhI mAnate the aura unake samakSa vaimA mAnanekA koI pramANa yA hai jo mANikacandragranthamAlAmeM unhIMke matritvameM mudrita ho janazruni rahI hogii| cukI hai / isa TIkAke mandhivAkyoMmeM hI nahI kintu mUla yahA~ para mujhe yaha dekhakara bar3A Azcarya hotA hai ki granthakI TIkAkA prArambha karate hue usake dhAdima prastAvanA premIjIne vAdigajake spaSTa nirdezake binA hI devAgama aura vAkyame bhI prabhAcandrAcAyane isa ragnakaraNDako svAmI ratnakaraNDako bhinna bhinna kartRka mAnakara yaha kalpanA tI samantabhadrakI kRti sUcita kiyA hai| vaha prastAvanA-vAkya kara DAlI ki vAdirAjake sAmane donoM granthoMke bhinnakartRva aura namUneke taura eka sandhivAkya isa prakAra hai-- kA koI pramANa yA janazruti rahI hogI, unake kathanapara ___ "zrImamantabhadramvAmI ratnAnAM gkSaNopAyabhUtaratna- ekAeka avizvAsa nahIM kiyA jA sakatA, parantu 13 vIM karaNDakaprakhyaM samyagdarzanAdignAnAM pAlanApAyabhataM zatAbdIke prAcArya kalpa paM. pAzAdhara jaise mahAna vidvAn 'athavA nacchaktimamarthanaM prameyakamalamAteNDa dvitIya - ne jaba apane 'dharmAmRta' granthameM jagaha jagahapara sanakaraNDa ko svAmI samantabhadrakI kati aura eka pAgama grantha pratiparicchede pratyakSatarabhedAdilyA vya khyAnAvamare prapaJcata: proktmtraacgnaadhym|" pAdita kiyA hai taba usake sambandhameM yaha kalpanA nahIM kI "tathA ca prameyakamalamArtaNDe dvitIya-paricchede itare ki paM0 zrAzAvarajIke sAmane bhI vaisA pratipAdana karanekA narAbhAvapravaTTake prtipaaditN....| koI prabala pramANa athavA janazrutikA aAdhAra rahA hogA !! dekho, 'jenamAditya aura itihAsa' granthama zrIcandra aura kyA zrAzAdharajoko ekAeka avizvAsakApAtra samajha liyA prabhAcandra' nAmaka lekha, pRSTha 336 / sihe pAti jayAdike vamumanI'
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 anekAnta gayA jo unake kanakI jA~ca ke liye to pUrva paramparAThI khojako prosejana diyA gayA parantu vAdirAjake tathAkathita kapanakI ke liye koI saMketa taka bhI nahIM kiyA gayA ? nahI mAlUma isameM kyA kucha rahasya hai ! zrAzAdharajIke sAmane to bahuta bar3I paramparA AcArya prabhAcandrakI rahI hai jo apanI TIkA dvArA ratnakaNDako svAmI samantabhadrakA pratipAdita karate the aura jinake vAkyoMko AzAvarajaM ne apane dharmAtI TIkA aDhAke sAtha uta kiyA hai aura jinake uddharaNakA eka namUnA isa prakAra hai "yathAstatra bhagavantaH zrImatprabhendudevapAdA ratnakaragar3ha TIkAyAM 'caturAvartatritaya' ityAdi sUtre 'dvinipa' ityasya vyAkhyAne 'devavadanAM kurvatA hi prArambha samAptau copavizya prANAmaH kartavyaH" iti / - anagAradharmAmRta pa0 naM0 63 kI TIkA paM0 zrAzAdharajIke pahale 12 vI zatAbdImeM zrIpadmaprabhamanacArideva bhI ho gaye haiM, jo snakaraNDako svAmI samantabhadrakI vRti mAnate the, isI niyamasArako TIkAme unhoMne 'tathA cokta' zrIsamantabhadrasvAmitriH ' isa vAkya ke sAtha ratnakaraNDakA 'anyUmamanatirikta' nAmakA padya kiyA hai| isa taraha paM0 zrAzAvarajIme pUrvakI 12 vI aura 15vIM zatAbdI meM bhI vAdirAjasUrake samaya athavA usame bhI kucha pahale taka, ratnakaraNDake svAmI samantabhadrakRta honekI mAnyatAkA patA calatA hai / khojane para aura bhI pramANa mila sakate haiN| aura vaise rasnakaraNDake grastisvakA patA to usake kyoMke uddharaNoM tathA anusaraNa ke dvArA vikramakI aThI (IsAkI 5 vI) zatAbdI taka pAyA jAtA hai aura isa liye usake bAdake kisI vidvAna dvArA usa ke kartRsvakI kalpanA nahIM kI jA sakatI / [ varSa 7 yahA~ para pAThakoMko itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki zrAjame koI 20 varSa pahale maiMne 'svAmI samantabhadra' nAmakA eka itihAsa grantha likhA thA, jo premIgIko samarpita kiyA gayA thA aura mANikacandra jainamAla ratnakaraNDa zrAvakAcArakI prastAvanA ke sAtha bhI prakAzita huA thaa| usameM pArzvanAyacaritakaM uka 'svAminazrarita' aura 'tyAgI sa eva gogIndro' ina donoM ko eka sAtha rakha kara maiMne batalAyA thA ki iname vAdirAjasUrine svAmI samantabhadrakI stuti unake 'devAgama' aura 'ratnakaraNDaka - nAmaka do pravacanoM (granthoM ) ke ullekha pUrvaka kI hai| sAtha hI, eka phuTanoTa-dvArA yaha sUcita kiyA thA ki ina donoM poke madhya me "acintya mahimA devaH so'bhibanyo dinaiSiNA zabdAzra yena siddhayanti sAdhutvaM pratilambhitAH " yaha padya prakAzita pratime pAyA jAtA hai, jo merI rAya meM ukta donoM payoMka bAdakA mAlUma hotA hai aura jisakA 'devaH' pada saMbhavataH devanandI ( pUjyapAda ) kA vAcaka jAna par3atA hai / aura likhA thA ki "yadi yaha tIsarA patha sacamuca hI granthakI prAcIna pratiyoM meM ina donoM payoMke madhya meM hI pAyA jAtA hai aura madhyakA hI padya hai to yaha kahanA hogA ki vAdarAjane samantabhadrakI apanA hita cAhane vAloMke dvArA vandanIya aura zracintyamahimA vAlA deva bhI pratipAdana kiyA hai| sAtha hI yaha likha kara ki unake dvArA zabda bhaje siddha hote haiM. unake samantabha) kimI vyAkaraNa graMthakA ullekha kiyA hai / " isa sUcanA aura sammati ke anusAra vihAna loga barAbara yaha manate rahe haiM ki ma eva candro yenAyAH ardhine bhavya sArthAdiSTo ratnakaraNDakaH " isa pathake dvArA vAdirAjasUrine pUrvake 'svAminazvaritaM' pathameM ullikhita svAmI samantabhadrako hI kartA sUcita kiyA hai. cunA~ce prophesara hIrAlAlajI ema0 e0 bhI san 1642 me parAgamakI cauthI jildakI prastAvanA likhate hue usake 12 ve pRSTapara likhate haiM- udAharaNa ke taura para ratnakaraNDakA 'manullaM padma nyAyAvatAra uddhRta milatA hai, jo I0 kI 7 vI zatAbdi kI racanA pramANita huI hai| aura ratnakaraNDake kitane dI padayApIkA anusaraNa 'sarvArthasiddhi' (0 kI 5 vI za0 ) meM pAyA jAtA hai aura jinakA spaSTIkaraNa 'sarvArthasiddhira samantabhadrakA prabhAva' nAmaka lekhame kiyA jA cukA hai (dekho, anekAnta varSa 5010-11 ) "zrAvakAcArakA sabase pradhAna, prAcIna, uttama aura suprasiddha grantha svAmI samantabhadrakRta snakaraNDa zrAvakAcAra hai, jise vAdirAjasUrinaM 'akSayasukhAvaha' aura prabhAcandra 'akhila sAgAramArgako prakAzita karanevAlA sUrya' likhA hai"
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5-6] svAmI samantabhadra dharmazAmI, tAkika aura yogI tIno the __ mere ukta phuTanoTako lakSya meM rakhate hupa premIjI apane diye hue haiMlekha meM likhate hai-'yadi yaha kalpanA kI jAya ki pahale namaH mamantabhadrAya mahataM kavivedhasa / mokane bAda hI tIsarA zloka hogA, bInakA zloka galatIse yaDhacI va gatena nirminA: kumatAdrathaH / / 43 / / tIsaraMkI jagaha chapa gayA hogA-ayapi isake liye hasta karInAgamakAnAMpa vAdInAM vAgminAmapi / likhita pratiyoMkA koI pramANa abhI taka upalabdha nahI yazaH mAmantabhadrIyaM mUni cUr3AmaNIyate / / 44 // huA, to bhI, donoM ko eka sAtha rakhanepara bhI, svAmI aura yogIndrako eka nahIM kiyA jA sakatA aura na unakA -Adipugagaga, prathama parva pambandha hI ThIka baiThanA hai|" parantu sambandha kyoM kara ThIka yahA~para yaha bAta bhI noTa kara lanekI hai ki bhagavajina. nahIM baiThanA aura svAmI tathA yogIndrako eka kaime nahI menane, 'pravAdikariyUthAnAM' isa pacape pUrvAcAryoMkI stuni kiyA jA sakatA ? isakA koI spaSTIkaramA pApane nahI kA prArambha karate hue. mamatandra aura apane guru dhIrapenake kiyaa| mAtra maha kaha deneme kAma nahIM cala sakanA ki liyaM tAdAdo padyAme stuni kI hai, zeSame kimI mI "tInoMme eka eka AcAryakI svataMtra prazasti hai" / kyoMki prAcArya kI stunike liye eka se adhika padhakA prayoga nahIM yaha bAta to abhI vivAdApana hI hai ki tInoM eka eka kiyA hai| aura isa liye yaha snAnakartAko darachA aura maciprAcAryakI prazasti hai yA dokI athavA tiinkii| vAdirAta para nirbhara hai ki vaha mabakI eka eka patha stuti karatAhumA marine to kahI yaha likhA nahI ki hamane 15 bhokAma bhI kisIvAnI yA tIna payoma bhIstuti kara sakatA hai--upa pUrvavatI 15 hI prAcAryokA yA kaviyAkA smaraNa kiyA hai" komA kagnama bAdhAkI koI bAma nahIM hai| aura isa liye aura na pare hI kisI pAcAyane mI koI sUcanA kI hai| premIjIkA apana umanapara yaha natIjA nikAlanA ki ima mivAya samantabhadrake mAtha 'deva' upapara bhI tuvA naba una do lIkAma eka hI samantabhadrakI stuti kI yA pAyA jAtA hai, jisakA eka udAharaNa devAgamakI hogI, yaha nahIM ho sakatA" kucha bhI yukti-saMgana sanandi vRttike antyamaMgalakA nimna padya hai-- mAlana nahI hotaa| samantabhadradevAya prmaathaavkaalpne| hA. eka bAta jevaka antama premIjIne aura bhI kahI mamantabhadradevAya namo'stu paramAtmane // 1 // / mabhava hai vahI unakA antima tarka aura unakI aura ima liye ukta madhyavartI zlokama pAe hapa ' AmakAkA mUlAdhAra ho, vaha bAta hama prakAra haipada vAgya samantabhadra bhI ho sakate haiM, jaisA ki "devAgamAdikaM kattI aura nakaraNaka karmA apanI mallikhita phuTanoTame kahA gayA hai, usameM koI bAdhA racanAzailI aura viSayako Tima bhI eka nahIM mAlUma hone| nahIM paanii| ekatA mahAna tArkika haiM aura dUsare dhrmshaastrii| jinamena isI taraha yaha kaha denese bhI kAma nahIM calatA ki dhAti prAcIna grAcAryAne unheM vAdI, vAgmI aura tArkikake 'tIno zloka majaga alaga apane Apame paripUrNa haiM, ve ka rUpame hI ullekhita kiyA hai, dharmazAmrIka rUpameM nhii| eka dusarekI apekSA nahIM rkhne|' yo ki apane Apame yogaha jaimA vizeSaNa to unheM kahI mInaI diyA gyaa|' paripUrNa hote aura eka dUsarekI apekSA na rambane hue bhI isase mAlUma hotA hai ki premIjI nAmI mamantama kyA aise ekame adhika zlokoMke dvArA kimIkI stuti nahIM ko tAkika to mAnane hai, parannu 'dharmazAmrI' aura 'yogI' kI jA sakatI ? jarUra kI jA sakatI hai| aura hamakA eka mAnaneme sandigdha hai. aura apane isa mandahake kAraNa sundara udAharaNa bhagavajinasena-dvArA samantabhadrakI hI mvAmIjIke dvArA kisI dharmazAprakAracA jAnA tathA pAcastunike nimna do zloka haiM, jo alaga alaga apane pari- nAtha-caritake uma nIma zloka meM yogIndra' padake dvAga pUrNa haiM, eka dUsare kI apekSA nahI rakhane aura eka mAya bhI svAmIjIkA ullekha kiyA jAnA unheM kucha saMgata mAluma
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 anekAnta [varSa nahIM hotA, aura ima liye ve zaMkAzIla bane hue hai| yadbhAratyAH kaviH so'bhavatsaMjJAnavAggaH / mA nahI ki ve eka kArkikakA dharmazAstrI tathA yogI taM kavinAyakaM stAmi samantabhadra-yoginama // honA asaMbhava samajhate ho, balki isa viSayameM unakI isake sivAya brahma nemidattane apame 'rAdhanA thAdUsarI dalIla hai aura vaha kevala itanI hI ki-kisI koza' me, mamantabhadrakI kthAkA varNana karate hue, jaba prAcIna zrAcAryoMna svAmI mamantabhadrakA dharmazAnI rUpamai yogicamakAraka anantara samanmabhadrake mumbama unake paricaya ullambita nahIM kiyA aura yogIndra jaimA vizeSaganI ke do padya kahalAye haiM taba unhe spaSTa zabdoMma 'yogindra unheM kahI bhI nahIM diyA gyaa| parantu yaha dalIla ThIka likhA hai jaisA ki nimnavAkyamaM prakaTa hai.nahIM hai, kyoM ki zrIjinamanAcArya mI prAcIna prAcArya "mphuTaM kAvyadvayaM ceti gogIndrara muvAca mH|" aklaka devanaM nAgama bhAgya ke maMgalapathame 'yanAcAya- brahma nemidattakA yaha kazAkaza prAcArya prabhAcandraka mamannabhadra-tinA tammai namaH maMtataM' isa vAkya ke dvArA gadyakathAkozaka prAdhArapara nirmita hazrA, aura isaliye samanmabhadrako 'prAcArya' aura yati bonI vizaMpaNoMke sAtha svAmI samantabhadrakA inihAya likhane samaya maine pramAjIko palle gvina kiyA hai jisameM prAcArya vizeSaNa 'dharmAcArya uta gadyakthAkozaparama brahmaneridatta vaNita kathAza athavA 'pAgaryaparamaSTi kA vAnaka hai, jo darzana, jJAna, milAna karake vizeSatAnIkA noTa kara denakI preraNA kI thii| cAritra tapa aura vIryarUpa pAcAra dharmakA mbayaM pAcaraNa nadanugmAra unhoMne minnAna karake mujhe jo patra likhA thA karane aura dUsaMgo aAcaraNa ka.Ane haiN| aura hama liye upakA tulanAmaka vAkyoM sAtha ullegna mana phuTanoTa yaha bhAnAryapada dharmazAstrI se bhI bar3A hai--dharmazAkhiva meM ukta imihApake pR0 105 106 para kara diyA / hamake bhItara maMnihina apanA samAviSTa hai| svayaM mamanta. usapara mAnama hotA hai ki-"donoM kayAyAma koI bhadane bhI apane eka paricaya-patra meM apaneko prAcArya vizeSa pharka nhai| miTanakI kathA prabhAcandrakI gadya mRcina kiyA hai| __kathAkA prAya pUrNa anuvAda hai|" aura jomAdhAraNamA damaga 'yani vizeSaNa sanmArgame yagnazIta yogIkA pharka hai vaha una phuTanoTame patrakI papiyoMke uddhaggA naga vAcA hai| zrI vidyAnandAcArya ne apanI aSTamahamrIma svAmI vyakta hai| amaH usaparame yaha kahane meM koI Apatti mAlama mamantabhadrako 'yatimana zrIra 'yatIza' taka likhA hai jo nahIM hotI ki prabhAcandrane bhI apane gadya kathAzezama svAmI dAMnA hI yogirAja athavA yogIndra arthake dyotaka haiN| mamantabhadrako yogIndra rUpame ullemvina kiyA hai| cUMki kavi hatimalla aura arapAyana vikrAntakArabAdika graMthAMma premIjIke kathanAnumAra ya gadya thAnagaza kA prabhAnandra samantabhadrakI padaddhika-dhAraNa RddhikA dhAraka-likhA bhI ve hI prabhAcandra haiM jo 'prameyakamalamAnagaDa' aura 'ranahai. jo unake mAna yogI honekA sUcaka hai| zrIra kavi karaNhu-zrAvakAcArakA TIkAke kA hai| ata: svAmI samantadAmogne apane candraprabhacarinameM mApanIra para 'yogI' bhaTake liye yogIndra ziMpaNa prayogakA anusandhAna vizeSagAkA hA prayoga kiyA hai| yathA-- prameyakamalamAnagaDakI racanAkaM mamaya athavA vAdirAjamAraka pazvanAtha caritakIracanAme kucha pahalenaka pahu~ca jAtA hai| premI damaNagANA kAravAnivanavApAre / ' hAlaname premIjIkA yaha limvanA ki 'yogIndra jaimA vizazrA 52 cana--- mAyA magA bhegA / / 52 / / paNa nA unheM kahIM bhI nahIM diyA gayA cha bhI maMgata --dravyamagraha mAlUma nahIM hotA aura vaha bIjama koI vizeSa sambandha na denA, anaMna ... rAma prakAza / 'mamannabhadra ragvanA huyA calanI lekhanIkA hI pariNAma jAna par3atA hai| kAka yA 4.15 zIrSaka mAdakAra legna / aba rahI racanAzainI aura viSayakI baat| isameM x"ma zrIvAmimamanana bhUyAhimAnamAna / ' kimIko vivAda nahIM ki 'devAgama' aura 'nakaraNDa kA "vAmI nAma ayanAratAzo'kana makAni ||" *dekhA, jenamAhitya zrAra nAma' pR0 326
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaNa 5,6] . svAmI samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tInoM the viSaya prAyaH alaga--eka mukhyatayA prAptakI mImAMsA nahIM pAte ye no umakA niSedha kara dete the| mAtha hI, jisa ko niye hue hai to dUsarA zrAsakathita zrAvakadharmake nirdeza batakA unake liye niteza karate the usake vidhividhAnako ko| viSayakI bhinnatA racanA zailIme mitratAkA honA bhI unakI yogyatAke anukUla niyatrita kara dete the| hama svAbhAvika hai, phira bhI yaha bhinnatA aisI nahIM jo eka naraha para gurujanoM dvArA dharmopadezakA sunakara dharmAnuSThAnakI mAhinyakI unamA tathA dUsareNI anuttamatA (ghaTiyApana) jo kucha zikSA gRhasthAze milatI thI umIka anumAra ko dyotana karatI ho| ranakaraNDakA sAhitya devAgamame jarA calanA ve apanA dharma-apanA kartabyakarma-samajhate the. uma bhI hIna na hokara apane viSayakI raSTiya itanA prauDha, muMdara meM 'dharA' (ki, kathamityAdi) karanAunheM nahIM pAtA thA. jaicAnalA aura prauravako liye hue hai ki usa sUtragrantha athavA yo kahiye ki unakI zraddhA aura bhaki unheM usa kahane meM jarA bhI saMkoca nahI hotaa| pa. prAzAparajI jaima aura (mazayamArgakI taraphta) jAne hIna dI thii| zrAva prauDha vidvAnAMne to apanI dharmAmRta TIkAme umeM jagaha jagaha meM mayaMtra zrAjApradhAnatAkA sAmrAjya sthApina thA aura zrAgama gratha likhA hI hai aura usake vAkyoMko 'mUtra' rUpame apanI isa pravRtti tathA pariNanike kAraNa hI ve loga ullekhita bhI kiyA hai--jaimA ki pIche diye hue eka 'zrAvaka' tathA 'zrAddha' kahalAte the| usa vaka naka zrAvava uddharaNa prakaTa hai| dharma athavA svAcAra-viSayapara dhAvAma tarkakA prAya aura yadi racanAzailIme premIjIkA abhiprAya usa praveza hI nahIM huA thA aura na nAnA prAcAryAkA paraspara 'narkapaddhani' me hai jimmeva devAgamAdika kaMpradhAna graMthAma itanA manabheTa hI ho pAyA thA jisakI vyAkhyA kA dekha rahe haiM aura samajhate haiM ki nakaraNDa bhI usI raMga athavA jimakA sAmajasya sthApita karane Adika liye kisI ggA huyA honA cAhiye yA to yaha unakI bhArI bhUla hai| ko narkapaddhatikA prAzraya lene kI jarUrata pdd'tii| usa vana aura taba mujhe kahanA hogA ki unhoMne zrAvakAcAra-viSayaka narkakA prayoga prAya: sva paramatake siddhAnto tathA prAptAdi jainapAhinyakA kAlakramame athavA aitihAsika dRSTime vivAdagrasta-vipayAMpara hI hotA thaa| ve hI tarkakI kasauTI avalokana nahIM kiyA aura na deza tathA samAjakI tAtkAlika para car3he hue the. bIkI parIkSA tathA nirNayAdikaM liye sthinipara hI kucha gaMbhAra vicAra kyiA hai| yadi aisA umakA mArA prayAsa thaa| aura hama liye usa vakake jo hotA to unheM mAlUma ho jAtA ki usa vakta--svAmI tapradhAna atha pAye jAte haiM ve prAya: unhI viSayoM samantabhadrake samayama-- aura upamaM bhI pahale zrAvaka loga kI carcAko liye hue haiN| jahA vivAda nahI hotA vahA prAyaH mAdhu-mugyApaMkSI huA karate the--unheM svatatrarUpame narkakA kAma bhI nahIM hotaa| isIme chaMda, alaMkAra. kAvya graMthAko adhyayana karake apane mArgakA nizcaya karanekI jarU- kAMza, vyAkarasA, vaidyaka, jyotiSAdi damare kitane hI viSayoM rana nahIM hotI thI, balki sAdhu athavA munijana hI usa ke grantha tarkapaddhatime prAyaH zUnya pAye jAne haiN| khuda svAmI vaka, dharmavipara meM, unake ekamAtra pathapradarzaka hote the| samantabhadrakA 'jinazataka' nAmaka gdha bhI isI koTime sthita dezamaM usa samaya munijanIkI svAmI bahulanA thI aura hai--svAmI dvArA nirmina donepara bhI umameM 'devAgama jaima, unakA prAyaH hara vamakA mammamAgama banA rahatA thaa| isase narkaprathAnanA nahI pAI jAtI--vaha eka kaThina, zabdA. gRhastha loga dharmazrayaNake liye unhIka pAma jAyA karate lahAra-pradhAna graMtha hai aura prAcAryamahodayaka apUrva kAga. thaM aura dharmakI vyAkhyAko sunakara unhApa apane liye kauzala, adta vyAkaraNa pANDitya aura advitIya zabda: kabhI koI vrata. kisI khAsa bana, athavA vratapamUha kI dhipanyako bhUcita karanA hai| nakarayara bhI unhI tarka yAcanA kiyA karate the| sAdhujana bhI zrAvakoko unake yatheSTa vartavyakarmakA upadeza dete the. unake yAMcita vratako "zRNoti guvAda- dhamini zrAvana : yadi ucita mamamate to usakI gurumaMtra-pUrvaka unheM dIkSA -mA. dharmAmRta TIkA daMne ye aura yadi unakI zaki tathA sthitika yogya jame "zrAdaH zradvAmAna --- prAdhara, ramacandra"
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ yE anekAnta [varSa 7 padhAnatA-rahita graMthomameM eka graMtha hai aura isa liye usa aisA koI niyama bhI nahIM hai jisase eka graMthakAra apane kI yaha tarka-hInatA sandehakA koI kAraNa nahIM ho sktii| saMpUrNa graMthoma eka hI paddhatiko jArI rakhane ke liye bAdhya *aisA nahI ki ratnakaraNDame tarkasa bilkula kAma hImAlayA ho ske| nAnAviSayoMka grantha nAnA prakArake ziSyoMkI lapava karake likhe jAte haiM aura uname viSaya tathA ziSyacikI gayA hai| jarUrata hone para usakA acchA spaSTIkaraNa kiyA vimitra vibhinnasAke kAraNa lekhana paddhati meM bhI aksara vibhinatA jaaymaa| yahA~ sucanArUpama aise kucha padyAka, namvaroko humA karatA h| (150 kI saMkhyAnusAra) nITa kiyA jAnA hai, jiname tarkasa aisI hAlatama premIjIne ratnakaraNDa-zrAvakAcArake kartRtva kucha kAma liyA gayA hai athavA jo tarkaSTi kA lakSyame viSayapara jo a.zaMkA kI hai usameM kucha bhI sAra mAlUma rakha kara likhe gaye haiM:-5,8,6, 21, 26, 27, 29., nahI hotaa| prAzA hai isa lekha parame premIjI apanI zakA 30, 31, 32, 33, 7, 48,53, 5, 67, 70.71, kA yathocita samAdhAna karane meM samartha ho skeNge| 82, 84, 85.86,65, 102, 123 / vIrabhavAmandira, sarasAvA, nA. 27-12-1644 zo ka saMvedanA zrI bhagavatsvarUpa-viyoga! caudharI jaggImala-viyoga! yaha mAnamarake bar3A hI duHkha tathA aphamAma huzrA bahalA jainamamA labdhapraniSTha zrImAna caudharI lAlA ki anekAntake prasiddha kavitA tathA kahAnI lekhaka zrI jaggAmalajI jainakA tA. 26 aktUbarako 80 varSakI avasthA bhagavasvarUpajI prAna isa sammAmme nahI -tA. 4 disa. meM mAtra tIna dinakI bImArI meM svargavAsa ho gyaa| Apake mbarako momavAra ke dina prAntoMkI bImArIke kAraNa unakA isa nidhaname sthAnIya jaina samAjakI hI nahIM, kinnu bhArata svargavAsa hogayA hai, aura isa taraha va samAja tathA ane- ke sAre jaina mamAnakI eka bar3I bhArI kSati huI |praap jAnnake pAThakoM sadAke liye biDa gaye haiM / Apa eka sthAnIya aura bAirake dhArmika kAmomesadA agrasara rahate the| parache udIyamAna kavi tathA sAhityamevI the, ApakI zaktiyA baddho, yuvakoM yA saMsthAnoM kA vehalIme aisA koI jassA nahIM dina para dina vikasita ho rahI thI aura samAjako zrApa jisame ApakI maujUdagI na rahatI ho| samAja aura dharmakI bar3I bar3I prAzAga thI / Apa bhanekAntase bar3A prema rakhane mevAke liye zrApa sadaiva tatpara rahate the / Apa vIrasevA aura use apanI achI acchI racanAe~ bhejA karate th| mandiraka baDe hitaiSI the aura usake kAryoma nathA vidvAnoM yApaka isa viyogame anekAnta parivArake cittako baDA dhakA ke sAtha pUrImahAnubhUti rakhate the| Apake adhInastha pNcaaiicaa| hama padgata prAramAke liye paralokame sumpazAMti yatI jainamandirakA zAmA bhagaDAra vIrasevAmandiraka vidvAno kI hArdika bhAvanA karate hue kuTumbI janAke isa prasatA ke liye barAbara khulA rahatA thA / vIrasevAmandira parivAra da khame samavedanA prakaTa karate haiN| Apake isa viyogame atyanta dukhI hai aura unake liye zAntiko kAmanA karatA humA kuTumbI janAMke prati hArdika -mampAdaka mavedanA prakaTa karatA hai| -sampAdaka
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 padmasundarake do grantha (lambaka-zrI paM0 nAthUrAma premI) vikramakI matrahavIM sadI ke prAraMbhameM paM0 pAnamaMdara sAhu rAyamallajI goila gotrI agravAla the| ina nAmake eka acche saMskRta kavi ho gaye haiM, jinake ke pUrvajoM meM chAjU cIvarI deza-paradezameM vikhyAta the 'bhaviSyadattacarita' aura 'gayamallAbhyudaya mahAkAvya' aura unake pA~ca putra the-1hI (1), bUDhaNu, 3 naranAmaka do grantha upalabdha haiN| pAlU, 4 bhAMjA aura 5 naramiha / naramihakI madanAhI 50 padmasandara Anandameruke praziSya aura paM0 nAmaka patlIme nAnU aura sahaNapAla nAmake do putra pAmemke ziSya the / apane guruko aura apane Apa hue| inamasaM nAnI kaTarahI nAmaka pasnIsa sAhu ko ve paMDita limbate hai, imaga ve muni bA bhaTTAraka nA gayamallajIkA janma huA, jo bar3e bhArI dAtA, jJAtA, nahI the, parantu sAdhAraNa gRhastha zrAvaka bhI nahIM jAna Ara catura the| par3ane / kyoM ki ve apanI guruparampaga dete hai| aisA mAha gayamallajIke choTe bhAI bhavAnIdAsa bar3e jAna par3atA hai ki ve kimI gaddIdhara bhaTTAraka pAI puNyAtmA ora rAjamabhA-sammAnina the| yA paMDita ziSya hoNge| ina paMDitAMmama jo apane guru sAha rAyamallajIke bhI do patnI thii| unameMse bhaTTArakakI mRtyu ke bAda bhaTTArakamA pada nahIM pAte the, prethama patnI UdhAhIsa amIcandra nAmaka putra huA, jo ve svayaM apanI paMDita parampaga calAne lagate the, aura navinayazIla-sampanna aura dharmAtmA thA aura jimakI unake bAda unake ziSya pratiziSya hote rahate the jo patnIkA nAma jeThamalahI thA / dUsarI patnI mInAhIga pAMDe yA paMDita kahalAte the| udayasiMha, zAlivAhana aura anantadAma nAmaka tIna bhaviSyadatta-caritakI pratike aMtame jogadAprazasti putra hue| ina sabakI kavine maMgala-kAmanA kA hai| hai aura jo granna rmANakAlake lagabhaga savA varSa kAmAsaMgha-mAtharAnvaya-puSkaragaNaka uddharasanadeva, bAda hI ligbI gaI hai umameM kASThAmaMgha-mAthuganvaya- devasena, vimalasana, guNakAti, yaza-kIni, malayakIni puSkaragaNa ke bhaTTArakAMkI guruparampaga dI hai / kavika guNabhadra bhAnukIrti, aura kumArasana ina bhaTTArakokI AzrayadAtA aura grantha banAnekI preraNA karane vAle nAmAvalI dI hai| iname antima kumArasanaka samayama mAda rAyamallajI inhIM bhadvArakAkI aAmnAyaka the| bhaviSyadatta-caritakA pratilipi kI gaI hai| durbhAgyasa uktaprazasti adhUrI hai, usakA antima patra bhaviSyadatta-caritakA racanAkAla kArtika sudI kho gayA hai, phira bhI jitanI hai usase yaha nahIM paMcamI vi0 saM0 1614 aura rAyamallAbhyudayakA jeTha mAlUma hotA ki kavi padmasundarakA ukta bhaTTArakAsa sudo pacamI vi0 saM0 1615 likhA hai| kisI prakArakA sambandha thaa| kavine apane saMgha yA Aga dono grantha pratiyAMkA paricaya aura unakI mampradAyakA bhI kahI lekha nahI kiyA hai| prazastiyA~ dI jAtI haiukta donoM grantha carasthAvarama uma samaya ke prasiddha bhaviSyadatta-cAranI eka apUrNa prati bambaI ke dhanI mAha gayamAlajIkI abhyarthanA aura preraNAma e0pa0 marasvatI-bhavanama hai, jA phAgana sudI 7vi0 likhe gaye the aura isa lie unameM ukta mAhajI aura saM0 1615 kI arthAta granthanirmANakAlama lagabhaga 1 unake samasta parivArakI prazaMsA kI gaI hai| cara- varpa4mahIne bAdakIlikhI huI hai| isake zuruke patra sthAvara mujaphpharanagara jilekA vartamAna carathAvala aura 23, 25, 26, 27, 26, 32, 37 ce patra nahIM hai jAna par3anA hai jo usa samaya bar3A samRddha nagara thaa| aura antakA 43 vaoN patra nahIM hai| pratyeka patrameM 13
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 anekAnta [varSa 7 - paMktiyAM aura pratyeka paMktima 52 akSara haiM / sAga graMtha linIvikAmanaikadinarmANaH bhaTTArakazrIdevanadevA pA~ca magoM meM vibhakta hai| pratyeka margake antame yaha tatpa? kavividyApradhAnabhaTTArakazrIvimalamenadevAH puSpikA hai tatpaTTe bhaTTArakarSa'guNakI nidevAH tatpaTTe bhaTTArakazrI"iti zrI zratapaMcamI-phalAnusmRte bhaviSyadatta yazaHkIrnidevAH tatpaTTe 1 dayAdi(dri) cUDAmaNicarita paM0 padmasundara vicita mAdhunAvAtmaja sAdhu bhaTTArakazrImalayakInidevAH tatpaTe vAdIbhakuMbhasthalazrIgayamalla mabhabhyacite bhaviSyasaMgabho nAma ... .. vidAraNaikakesari bhavyAmbuja vikAmanakamArtaNTaH durgama dvitIya paricchedake antama aura caturtha pariccheda paMcamahAvratadhAraNakapracaNDaH cArunAritrodvahanadhagadhIraH ke antamaM nIce likhe do padya haiM nirjitaikavIraH bhaTTArakazrIguNabhadrasUgdeivAH natpaTTe zrIjinazAmanaryaH zrAvakavayaH katAmaparicaryaH / bhaTTArakazrIbhAnuko tidevAH natmipyamaMDalAcAryazrIkumArazrIrAyamallanAmA jogAddhArmikazigeratnama // senidevA tadAmnAye agrotakAnvaye goDalagotre sudemajinendrapUjAcaraNe purandaraH sadA sdaacaargvcaarsuNdrH| paradezaviSyAtAmanu caudharI chAjU tayo putra meruvana vizuddhamaddharma vidhA(dho)dhuradharaHmarAyamallo jytaatmubNdhuH| paMca / prathamaputra anekadAnadAiku caudharI hI(?), dutiyaM ' putra caudharI bUDhaNu 2, tritiyu putra caudharI nagpAlu 3, paMcama paricchedakI samApti ke pahale nIce likha caudharI bhogA 4, caudharI narasiMgha bhAyAM do padya haiM sIlatAyataraMgiNI mAdhvI madanAhI, tayoH putratrayaM, AndandodayaparvatakataraNagananna merogeMge: prathamaputru caudharI nAnR bhAryA mAdhvI proDharahI nyo| ziSyaH paMDitamAlimaMDanamaNiH shriipdmmekH| putra dvI, prathamaputru caudharI ( dutiyaputra) anekadAnanacchiAyottanapadmasundaraviH kAvyavibhidhaM dAiku caudharI gagamanu nasya bhAryA mAvI ho / prathama cake dhArmikarAyamallabhavikamyAbhyarthanAmaMkanaH // 25 bhAryA mAdhvI udhAhI dutiya bhAryA mAdhvI mInAhI, ande bikramarAjyato manu-rasa-zvanAMzumaMkhyakatA tayo putratrayaM prathamaputraniraMjIva amIcaMdu, tamya bhAryA nande kArtika zukmalomyamahino gharapaMcamIvAmare / mAdhvI jeThamalahI, caudharIgayamalla duniyaputru cirajIvI maktiyaktibhaviSyadanacarita kAvyaM subandha manAM umIgha, tritiyaputra cirajI-(isake Aga kA patra zratyartha kila gayamallavikmyAbhyarthanAzanaH / / 6 nahI hai)| paMcamapariccheda ke bAda mAha rAgamAlakA nIce banIbhavanake gaMjapTarama aura granthaka upara liyA AzIrvAda dekara phira lipika.mI prazani dI ima granyakA nAma 'kathAkoza' aura granthava nAvA nAma gaI hai 'padmanandimUri' ligyA huA hai ! granthakA nambara agronavaMza gaganAga manamaptiH manmAnirvapagNavRttanapAnuraktaH / dvitIya grantha gayamallAbhyudaya khaMbhAnakI zrI AproktayuktaparamAgamabhAvinAtmA kalyAgAcaMdrakI lAyabregame hai jimkI nAMdha pro. nAnyAtmajo jagAna nndtugymhH|| gITara piTasanane 'janala Apha di bAmbetrAMca rAyala AzIrvAdaH / 5 / hAna bhI bhaviSyadanacarinaM eziyATika momAiTI' ke (pATA nambara sana 1857) zratapaMcamIgarmina mmaapt| . ma lI hai| maMvata 165 varpa mAguNamudi mamamI budhavAmA ukta prati 105 patroMkI hai aura sampUrNa hai| akAggajye pravanamAne aMgASThamadhe mAthuganvaye granthama caubIma tIrthakarokA caritra hai| granthakA puSkaragaNe ubhayabhApAnavAraNa taponidhiH bhaTTAraka zrI- prArambhika aMza aura antya prazasti Age dI uddharamadevAH tatva maTTAnajalamamudravivekA lAma- jAtI hai / antya prazasti / bhaviSyadattacaritakI
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5] paM0 padmasundarake do grantha aura isakI lagabhaga eka sI hai| puSkariNyaH puSkaroghaiH mAhasaH parizIlitAH // 6 // ma zrImAnAbhimunuvilasadavikalabrahmavidyAvibhUti- yatra maudhAH mudhAzubhrAzcaMdrikA dhautbhuutlaaH| prazleSAnaMdamAMdavamadhurasudhAsiMdhumagnAnubhUtiH / janatAjanitAnaMdAH saMti matApahAriNaH // 7 // yasyAMtagviAreMdhanadahanazikhAdhUmabhUmabhramAbhA naMdyAvadiyo yatra nAgarANAM bmuhaaH| bhAjate mUlinIlacchavi TalajaTAH pAtuvaH shriijinendrH| sphuTasphuTikapASAgA_TatAmavigrahAH // jyAgronakavaMzajA zucimatistatvArthavidyApaTu yatsaudhazikharamthAnAM mugdhAnAM mukhamaMDalaiH / yamyAbhijJamatallikAbhiranizaM goSTIsphuTaM rocte| lakSyate pauravRndena zatacaMdrAyitaM namaH // mAnyo rAjamabhAsu manjanamabhAzRGgArahAro bhuvi / suzrAvakANAM yatra zrIyitA jinasadanam / zrIjainendapadagayAccanarataH zrIgayamallo bhavat / / prAttuMgazikharavyAjAduccaiH padamivAdizan // 10 tenAbhyarthanayArthitaH savinayaM tejaH purasthaH sadA] tatrAgrotakavaMze godalagotre babhUva narasihaH / |mAnyaH maMsadi padmasundarakaviH paTanarkamakrAMtadhIH / siMhaH matpuruSANAM paurupavRtyA vibhAti sma // 11 zrInAbhejinAdivIracaramazrInIrthakRtsaMkathA natpatnImadanAhI zIlavatI dharmakarmamu nitAMta / garbha cAruvidhIyatAM mRdamahAkAvyaM mamaM prItaye // kuzalAya ratnagarbhA sutaratnadvayamasau sapuve / / 12 yaH pUrva anapaMcamIphalakathA garbha bhaviSyAhvayaM nAnU ca mahApAlamtattanayo vinynyklaakushlii| kAvyaM kAritavAna [yAja] padayonatvA punaH satkavi / zrAstAM niramtakalupI jinadharmaparAyaNI nityaM // 13 nAbheyAdi samastatothapamahAkalyANavRttAMkita nAnUmAdhozca sudhAsudhAMzuzuddhAMzuvizadaguNakItaH / matkAvyaM kriyatAM satAM zratimanaH prahlAdanazreyane / 1UDharahI patnyAgI nijazIlapavitritacaritrA // 14 caturvizatitIrthezakalyANa caritAmRtaM / rohaNabhUgvi ratnaM nararatnaM rAyamallatanayaM saa|| prArabhyate mahAkAvya mahApurupamaMzritaM // 10 // prAsUta ratlagAM jananI jananayanakumudu // 15 mahAkavInAmAlaMvya matamAgamasammataM / yastu jinacaraNapUjApuraMdaraH suMdaraH sadA sugunnH| saMparmAcabhavyAMgiprItaye tadabhidadhmahe / / 11 / / dAtA jJAtA nipuNo jinadharmadhuraMdharaH satataM / / 15 AnaMdodayaparvatakataragagarAnandamegeguroH ekonapaMcavargamitajinAnAM caritrasaMhabdhaM / ziSyaH paMDitamIlimaMDanamaNiH shriipdmmeruguruH| yo gayamallapUrvAbhyadayaM kAvyaM ca kAritavAna // 16 nacchiSyottamapadmamundarakaviH zrIgayagalodayaM 'yasya dhanaM dhanabIjaM sudevagarvAgamayAdisatkSetra - kAvyaM navyamidaM cakAra mklaaiivRttbhvyaaNkin||100 . 00 u zraddhAbhobhiH siktaM svagAdiphaladAyi / / 17 janapadepu mahAnkurajaMgalaH sukRtibhiH kRtibhiH kRtamaMgalaH udagaNapanizAkaramaMDalAkima vibhAti vibhAkaradilaH 1 bhaviSyadattacAratakI prazagnima isa paMkti ke badale nIce yatrAsidhAgamatIrtha sumnAnaM kurupAMDavaiH / livI pakti hai --- vasuMdhagavadhRvAha kRte kRnprishrmaiH||2|| "vikhyAtastanayoM mRnnRpamAmo gayamalla iti / " yatra gaMgAmaritpuradhAga hAgayataM bhRzaM / aora gehaNabhUgni' zrAdi zloka nahI hai / vilamabhUmibhAminyA:zaMkhakuMdendumuMdaga / / 3 / / 1-2-bhaviSyadanama ina do payoMke sthAnamanIca liga dara tatra mutrAmapuravaddhasti nAgapuraM paraM / padya hainamadhAgyAnagaraM ramyaM carasthAvarasaMjJakaM // 4 // yena zrutapaMcamyAH phalamaMdarbhaNa garbhina ramyaM / yaca nAnAdramAgamaparimaMDitamaMDalaM / mubhaviSyadanagniM kAgnimAtmazravaNahetoH // 21 vibhrAjate na vasudhAvanitAkarNakuMDalaM / / 5 / / yaccaritasya zravaNAdbhAvikAnA jAyate phalabhudAraM / patra rUpAH sphugdarUpa vI-ha primNddlH| naMdanikAraNamiha pretya vrgaapvrgk|| 22
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa7 yasya bhavAnIdAsaH sahodaraH puNyavAnapi kniiyaan| AdyastUdayamihonujastathA zAlivAhanAbhikhyaH / nRpasadasi labdhimAnaH maubhaagysubhaagybhognidhiH||18 aparogyantadAmo naMdanu ciraM trayastanayaH / / 23 saca rAyamallasAdhuH sddhrmsudhaabdhivrddhnnveNduH| va vikramagajyataH zarakalAbhRttakebhasamitaM / jainakriyAsa kuzalaH kuzalakaziromaNirjIyAt / / 16 / / jya mAsi mite ca pNcmdinehvRttsNdrbhit| UdhAhIti prathamA tadbhAryA daanshiilsNpnnaa| kAvya kAgnivAnapUrvarasatrayo rAyamallodayaM / dhuri maubhAgyavatInAM pativratAsItkulagariSThA // 20 jIyAdAravicaMdranArakamayaM zrIrAyagallAhvayaM // 24 "tatputrAMmI[caMdro dakSo nvinyshiilsNpnnH| iti zrIparamAptaparamapuruSa catavizati tIrthakarasaddhamakarmanirano jayatAjaMdranArAka // 21 gugaNAnuvAdacarita paM0 zrIpadmamevinaye paM0 padmamaMdaraatha rAyamallasAghArmAnAhIti dvitIya bhaaryaasiit| viracita ra mAnajinacaritamaMgalakIrInaM nAga paMcanatkukSizuktigarbha babhuH sutAH zuktijAkRtayaH // 22 viMgaH margaH / / 25 // 3 bhaviSyadattamaM isa prakAra hai zragsuranaredravyUhakoTIraka' TIsaca rAyamallamAdhurnaya vinayasuzIlazAlinAsatataM / maNigaNakiraNAMbhA dhautapAdAravidaH / tanayennAmIcaMdrAhayena sahita: sadA jIyAt / / caragajinapatesna varddhamAnaH mamihAM 4-5-6-7 ye padya bhaviSyadattame nahI haiN| pradizata zivantalamI gajamallAhAya ||shaa bandhaI, 15.7-44 aashiirvaadH| ratnakaraNDazrAvakAcAra aura AptamImAMsAkA kartRtva (le0--pro0 hIrAlAla jaina ema070) [gana karayA meM Age] vahIpara eka aisA ullekha vidyamAna hai aura yaha ThIka usI aba hama apanI tImarI samasyApara pAte haiN| nyAyA- sthala para hai jahAMke pRSTIkA undone eka anya bAnaka liye bAyajIne vAdirAja aura prabhAbandra sambandhI do ullekha vizeSarUpase ullekha kiyA hai| mugatAra mA0 kI prastAvanA aise diye haiM jinase ranakaraNDhazrAvakAcArakI racanA gyArahavI ke pR011para vAdirAjasUrikRta pArzvanAthacaritake do aise zatAbdise pUrvakI siddha hotI hai| kintu usakA prApta- zloka udRta haiM jinameM kramaza: davAgama (pAptamImAMsA) nAmAMmAke sAtha eka kartRtva siddha karaneke liye unhoMne aura ranakaraNDaka eva unake ktAMnI ullekha hai| una vana tulanAtmaka vAzyoMkA Azraya liyA hai, para pemA ullekhoMpanaye mumtAra mAne yahAM yaha niSkarSa bhI nikAlA koI graMthollamba peza nahIM kiyA jisameM kisI prathakAradvArA hai ki "isa graMtha ( pArzvanAthacarita) meM mApha nIrase davAgama ne spaSTarUpase eka hI krtAkI kRtiyAM kahI gaI ho| yaha aura raranakaraNDaka donoM kartA svAmI samantabhadrakA hI mAna nahIM hai ki aisA koI ullekha unheM upalabdha na huA sUcita kiyA hai|" ina pakiyoko dekhate hue hameM Azcarya ho, kyoki vidradvayaM paM0 jugala kizorajI mukhtArakI jima hotA hai ki nyAyAcAryajIne apane prastuta lekha meM isa prabala prastAvanAparame unhoMne apanI aitihAsika sAmagrI lI hai pramANakA upayoga kyoM nahIM kiyA ? use to unheM apane
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5-6] ratnakaraNDazrAvakAcAra aura AmamImAmAkA kartRtva 53 - matakI puSTimeM adhikame adhika prabala nAke mAtha prastuta karanA jAnA hai ki ve prAptamAmAsA aura ranakaraNDako do mita cAhie thaa| para unhoMne vAdirAjake ratnakaraNDaka sambandhI prAcAryokI kRtiyAM mAnate haiM / yaha suspaSTa aitihAsika ullekhakA to kathana kiyA, kintu unhIMke dvArA mugTatAra pramANa kyoM dabAyA gayA hai yaha samajha nahIM AtA ? mA0 ke avataraNAnumAra ThIka usIse pUrvake zlokame ulli. vAdirAjasUri dvArA DAle hue isa prakAzakI rozanI meM aba khita prAptamImAMsAkI bAtako ve sarvathA chipA gaye / isakA yadi hama inakaraNDa aura sarvArthasiddhi ke uma samAna aMzopara kAraNa hameM taba samajhameM AyA jaba hamane vAdirAjakRta dRSTi dAleM jinheM mukhtAra sAhabake lekhaparase nyAyAcAryajIne pArzvanAtha caritako uThAkara dekhA / vahAM hama prastuta prasaMgI. uddhRta kyiA hai to hameM svIkAra karanA par3egA ki payogI eka sAtha do hI nahIM kintu tIna zloka pAte haiM parvArthasiddhikArane unheM ratnakara gaise nahIM jiyA, kintu jo isa prakAra haiM - saMbhava hai ratnakaraNDakArane hI apanI racanA sarvArthasiddhike svAminazcaritaM tasva kasya no vismayAvaham / AdhArase kI ho! devAgamena sarvajJo yena adyApi pradarzyate // 17 // isa sambhAvanAko lekara jyoM hI maiMne apanI dRSTi snakaraNDazrAvakAcArapara DAlI yo hI merI dRSTi usa racanA bhacintyamahimA deva so'bhivandhI hitaissinnaa| ke upAnna lokapara aTaka gaI jahA uma granthake kartAne zabdAzca yena siddha yanti sAdhutvaM pratilambhitAH // 18 zleSarUpase apanI racanAke bhAdhArabhUna granthoM va aMdhakAroMkA syAgI sa eva yogIndro yenAkSayasugvAvahaH / ullekha kiyA hai / vaha zloka hama prakAra haiadhine bhanyasArthAya diSTo rasnakaraNDakaH // 26 // yena svayaM vItakalaGka-vidyAdRSTikriyAtmakaraNDabhAvam / vAdirAjasUrine ina tIna zlokomese prathamameM svAmI va nItastamAyAti patIcchayeva sarvArthasiddhinipu viSTapeSu / 28 unake devAgamakA, dUsareme devakRta zabdazAstrakA evaM tIsare yahA~ TIkAkAra prabhAcandra dvArA batalAye gaye vAcyArdhake yogIndrakRta ratnakaraNDakA ullekha kiyA hai / prathama aura atirikta zleSarUpase yaha artha bhI mujhe spaSTa dikhAI detA tRtIya ullekha to spaSTa haiM, kintu yaha bIcakA ullekha hai ki "jisane apaneko prakala aura vidyAnandike dvArA kisakA hai yaha prazna upasthita hotA hai / yadi ye tAnoM pratipAdita nirmala jJAna, darzana aura cAritrarUpI ratnoMkI ullekha kisI eka hI graMthakAra aura usakI hI tIna piTArI banA liyA hai usa tInI sthalopara sarva zrarthoM kI racanAoMke mAne jA sakate to nyAyAcAryajI usakA ullekha middhirUpa sarvArtha siddhi svayaM prApta ho jAtI hai, jaisa icchA kiye vinA kabhI na rahate / para unhoMne aisA nahIM kiyaa| mAtrama pati ko apanI ptnaa|' yahA~ nispandehata: snakaragaDhaisakA kAraNa yahI samajhame AtA hai ki ve na to usa kArane tatvArthasUtrapara lisbI naI tInI TIkAoMkA ullekha bIcake ullekhako samantabhadra svAmIkI racanA sambandhI kiyA hai| sarvArthasiddhi kahI zabdazaH aura kahI arthata: svIkAra kara sake aura na use kisI anya hI granthakAra akalaMkRta rAjavAnika evaM vidyAnandikRta zlokavArtika sambandhI svIkAra kara sake / phalataH prAptamImAMsA aura meM prAyaH pUrI hI prathita hai| ata: jipane akalakakRta bhaura ganakara ekako bhinna kAlavartI do bhinna bhinna prAcAryokI vidhAnandikI racanAoko hRdayagama kara liyA use sarvArtharacanAe~ mAna sake / bAta yaha hai ki vaha bIcakA ullagna pinti svayaMpA jAtI hai| ganakaraNDaka isa ulagnezvaparame unhI deva arthAt devanandI pUjyapAda aura unake suprasiddha nirvivAdama siddha ho jAtA hai ki vaha racanA na kevala zabdazAstra jainendra vyAkaraNakA hai jinakA ullekha haviza pUjyapAda me pazcA' kAlIna hai, kintu akalaca aura vidyAnandi gugaNa, AdipurANa tathA anya aneka graMthA va zilAlekho me bhI pIche kI hai| ataera jina granthoM meM isa granthama pAdimeM pAyA jAtA hai (dekho, paM0 jugalakizorajI munnAra nusya vAkyAdi pAye jAte haiM unake purvAparayakA vicAra aba dvArA sampAdita samAdhitaMtrakI prastAvanA pR0 3) / isa imI prakAzamaM karanA cAhiye / c ki nyAyAcAryajI prAptazlokakI sthitiparame vAdirAjasUrikA yaha mata spaSTa ho mImAmAkArako pUjyapAdase suprAcIna svIkAra karate haiM,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 7 prataeva prAptamImAMsA aura rasnakaraNarake racanAkAroMmeM aba zrAvatAcAra aura ratnamAlAkA racanAkAla samIpa A jAte kaI zatAbdiyoMkA antarAla patA hai jisase ve donoM eka haiM aura unake bIca zatAbdiyokA cantarAba nahIM rahatA, lekhakakI kRtiyAM kadApi nahIM ravIkAra kI jA sktii| kyoMki nyAyAcAryajIne uhApoha pUrvaka usa sanbandha meM yaha vidyAnandikA samaya IsAkI 8 vIM zatAbdikA anta vaha niSkarSa nikAlA hai ki 'ratnamAlAkA samaya , vIM vIM zatAbdikA prArambhakAla (IsvI san 816 ke lagabhaga) zatAbdise pUrva siddha nahIM hotaa|" ataeva una donoM siddha hotA hai| ataeva ratnakaraNDakI racanAkA samaya isa granthoMke kAMki sambandhame jisa sambhAvanAkI sUcanA maiMne ke pazcAt aura vAdirAjake samaya arthAta zaka saM017 se apane pUrva lekhameM kI thI vaha aba bhI vicAraNIya hai| pUrva siddha hotA hai / isa samayAvadhike prakAzameM ratnakaraNDa (dhagalaM aGka meM samApta) bhagavatIdAsa nAmake cAra vidvAna (lekhaka-paM0 paramAnanda jaina zAstrI ) jaina samAjameM bhagavatIdAsa athavA bhagonIdAma nAmake samaya mavata 613 me kiyA hai aura unheM unama buddhivAlA aneka vidvAn ho gaye haiM, parantu zrAma taurapara 'brahmavilAsa' batalAte hue yaha prakaTa kiyA hai ki ve una poca prAdhyAmika ke kartA hIpaM. bhagavatIdAsa samajhe jAte haiN| astu, mujhe vidvAnoMmeMse the jinakI preraNApara unhoMne nATaka samanvayasAra isa nAmake cAra vidvAnokA patA calA hai| jinakA saMkSipta kI racanA kI hai| sAtha hI paMDita hIganandajIne paMcAparicaya anekAnta-pAThakoMkI jAnakArIke liye prakaTa kiyA stikAya' kA hindI padyAnuvAda karate samaya pavana 1715 jAtA hai| meM jinakA jJAtA bhagavatIdAsa ke nAma ullekha kiyA hai| eka pAMDe jinadAyake guru brahmacArI bhagavatIdAya the| ye bhagavatIdAsamaMvata 1640 vAle brahmacArI bhagavatIdAsa pADejIne saMvata 1640 bhAToMvadi paMcamI guruvAra ke dina se bhinna jAna para hai| anyathA kavivara banArasIdAsa 'jambasvAmIcaritra' kI racanA kI hai / aura use zrAgarAke aura pa. hIrAnandajI apane apane granyAme inakA 'samati' mAi pArasake suputra una mAha ToDarake nAmAMkita kiyA gayA aura 'jhAnA jaise vizeSaNoMka sAtha usale khamakarake brahmacArI hai jinhoMne mathurAke pAsa nimahI banavAI thii| usa granthame bhagavatIdAsaka rUpameM hI ullekha karate / isake sivAya jinadAsajI apane gurukA nAma brahmacArI bhagonIdAsa prakaTa pADe jinadAsajIko graMtha racanAkaM samaya paM. 1640 meM karate haiM; jaisA ki unake nimna bAkyame prakaTa hai :-- unake guru bhagavatIdAsajIkI avasthA 40 varSaka bagabhaga "brahmacAri bhagotIdAma, tAko ziSya pADe jindaas"| jarUra rahI hogii| aura aisI sthitime unakA . 1795 parantu yaha brahmacArI bhagotIdAma (bhagavanIdAma) kauna taka jIvita rahanA kucha saMbhava pranIta nahIM hotaa| ata: ya ye aura inakA vizeSa paricaya kyA hai ? yaha grandhaparame kucha donoM vyani bhinna mina hI mAlUma hone haiN| mAlUma nahIM ho skaa| nImare bhagavanIdAma bur3iyA jilA ambAlA nivAmI dusare bhagavatIdAsa ve haiM jinakA ullaMgva kavivara banArasIdAsajIne apane nATaka samayamArakI racanA karate . the| yaha agravAla kula meM utpanna hue the. inakA gotra * maMvatmara saurahasa bhae, cAlIsa tAsa Upara gae / x 'sumatibhagotIdAma' nATaka samayasAra prazasti / bhAdavidi pAce guruvAra, tAdina kiyo kathA uccaar| + tahA bhagotIdAma hai gyAtA-paMcAstikAya prazasti / 10
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5-6 ] bhagavatIdAsa nAmake cAra vidvAn 'mala' thA / aura ye dehalIke bhaTTAraka guNacandra ke samaya maMdirameM brahmacArI jogIdAsa aura paM. gaMgArAma praziSya tathA ma. sakalacaMdake ziSya bha. mahendrasenake upasthita the| ziSya the| aura vUDhiyAse yoginopura (dehalI) meM hI jAkara cauthe bhagavatIdAsa 'brahmavilAsa' graMthake kartA hai| rahane lage the| kucha samaya himArameM bhI rahe the| bha. graMthaparase jAnA jAtA hai ki Apa bhAgarAke nivAsI the| mahendrasenake ziSya hote hue bhI ye bhaTTAraka nahIM the, kintu Apake pitAmaha zrosavAla jAtike kaTAriyAgotrI sAhU paM. bhagavatIdAsa nAmase hI prasiddha the| ye 7 vIM zatAbdI dazarathalAla the, jo AgarAke prasiddha vyApAriyoMmeMse the ke vidvAn the| inakI isa samaya tIna racanAe~ upalabdha aura jinapara puNyodayavaza nacamIkI bar3I kRpA thii| haiM-sItA satu0 (bRhat va laghu) anekArthanAmamAlA aura vizAla sampattike svAmI honepara bhI jo nirabhimAnI the| mRgAMkalekhAcaritra / sItAsatu nAmakI vistRta kRti inhoMne unake suputra arthAt kavivarake pitA sAha lAlajI bhI saM0 1684 meM tarayAra kI thii| bAdako use hI saMkSipta karake apane pitAke mamAna suyogya, sadAcArI, dharmAtmA aura saMvat 1687 meM caitrazuklA caturthI caMdravAra ke dina bharaNI udAra majana the| nameM laghu sItAsatu nAma diyA gyaa| isa graMthameM bAraha- bhagavatImA vI zatAnTike pratibhAsa mApAke maMdodarI sItA praznottarake rUpa meM rAvaNa aura maMdodarI vidvAna kavi aura AdhyAtmika samayasArAdi graMthoMke bar3e kI citta vRttikA paricaya dete hue sItAke dRr3hatama satIvakA hI rasika the| inakA adhika samaya to adhyAtma graMthoM ke acchA citraNa kiyA gayA hai| racanA marala aura hRdayagrAhI paThana-pAThana tathA gRhasthocita SaTkarmoMke pAlanameM vyatIta hai tathA par3hane meM rucikara mAlUma hotI hai| hotA thA, aura zeSa samayakA savyaya vidvadgoSThI, tabadUsarI racanA anekArthanAmamAnA hai| yaha eka padyA- carcAe hindIkI bhAvaparyA kavitAoMracane meM hotA thaa| maka koSa hai, jisameM eka zabdake aneka arthoko dohA chaMda zrApa prAkRta, saMskRta tathA hindI bhASAke abhyAsI hone meM saMgraha kiyA gayA hai| yaha kavivara banArasIdAmajIkI sAtha sAtha urda, kAramI, baMgalA, tathA gujarAtI bhASAkA nAmamAlAne 17 varSa bAda kI racanA hai, jo saMvat 1687 meM bhI acchA jJAna rakhate the, itanA hI nahIM kintu urdU aura zrASADha kRSNA nRtIyA guruvArake dina zAhajahA~ke rAjyakAla gujarAtIme acchI kavitA bhI karate the / aApakI kavitAeM meM dehalI-zAhadarAme pUrNa kI gaI hai| ina donoM racanAoM maraja aura sabodha haiM aura ve padanemeM bahuta hI rucikara kA saMkSipta paricaya anekAnta varSa 5 kiraNa 1-2 meM karAyA mAlama hotI hai| unakI bhASA prAmjana aura arthabodhaka hai jA cukA hai| aura ye bhASAsAhityakI prauDhatAko liye hue haiN| unameM tIsarI racanA 'mRgAMka lekhAcaritra hai| isameM graMthakAra ne 'caMdralekhA aura mAgaracandra ke caritrakA varNana karate hue . logoMke anuraMjanakI zakti hai aura sAtha hI prAmakalyANa cadralekhAke zIlavatakA mahatva sthApita kiyA / candralekhA * ghanA-magadaha saya maMvadanIda nadA, vikkamarAya mAyae / aneka vipattiyoMko mAhama tathA dhairyake mAtha mahate hae agadamiya paMcAma mAmAdiNe, rAgATiyau aciype|" apane zIlavatase vicalita nahI ha. pratyuta umameM sthira davAi-cariu mayaMkaleha ciruNaMdau, jaamgaarvi-msihro| rahakara usane sItAke samAna satItvA acchA aura anupama maMgalamAruha vaha jaNi mehaNi, dhamma pasaMggahida kge|2 Adarza upasthita kiyA hai| gAyA-hayo koTa himAre jiNahari cAra mANasa / kavi bhagavatIdAsane isa graMtha ko himAranagarake bhagavAna tathAThI vayadhArI joIdAmo vi baMbhayArIyo / / 3 vardhamAna (mahAvIra ) ke mandirame vikrama saMvata 1700 meM bhAgavaI mahurIyA vanigavaravitti mAiNAviriNa / agahana zuklA paMcamI somavAra ke dina pUrNa kiyA hai| uma vibudha su gaMgArAmo tathaThiyA jiNahama mahato * nagara badie basai bhagotI, janamabhAma hai zrAmi bhgotii| dohA-sasilevA suyabaMdhuje ahiu kaviNa jo zrAmi / agravAla kula baMsala gotI, paDinapada jana nirava bhgotii| maharga bhAmau desakari bhAu bhagotIdAsi // 5 -sItAsatu praza. -mRgAkalekhAcaritaprazasti /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 7 - prazasta puTa lagI hai, isIse ve sva-para-kalyANa meM bahuta kucha ndriya sambAda 3 manavattIsI 4 bAIsa parISahajaya 5 sahAyaka jAna par3hatI haiM / kavikA vizuddha hRdaya viSaya- vairAgyaparacIsikA 6 svapnavattImI . sUvAbattIsI - aura vAsanAke jaMjAbase jagatake jIvoMkA uddhAra karanekI pavitra paramAtmazataka prAdi racanAe~ badI hI cittAkarSaka aura bhAvanAse ota-prota hai| aura unameMkI adhikAMza kavitAe~ zikSAprada jAna paddhatI haiN| ye apane viSayakI anUTI raca. dUsaroMke udbodhana nimitta likhI gaI hai| nAeM haiN| kavivara bhaktirapake bhI rAmaka the, isIse ApakI ApakI ekamAtra kRti brahmavilAsa hai| yaha bhinna-bhinna kitanI hI racanAeM bhaktirasase zrotaprota haiM / isa sagrahama viSayoMpara likhI gaI 67 kavitAoM kA eka sundara saMgraha aApakI racanAeM saMvat 1731 se 1755 sakakI upalabdha hai| isameM kitanI hI racanAe~ to itanI bar3I haiM ki ve hotI haiN| isake bAda kitane samaya taka zrApa aura jIvita svayaM eka eka svatantra graMthake rUpameM saMkalita kI jA sakatI rahe haiM yaha kucha mAlUma nahIM ho sakA / anveSaNa honepara haiM, aura jo kitane hI graMtha-bhaMDAroM meM svatantra grathake rUpame saMmava hai Apake jIvana-sambandhameM kucha adhika jAnakArI upalabdha bhI hotI haiM / ukta vilAsakI ye kavitAe~ prApta ho ske| kAvya-kalAko dRSTise paripUrNa haiM unameM rIti, alaMkAra, isa taraha bhagavatIdAsa nAmake cAra vidvAnoMmema do anuprAsa aura yamA yathepta rUpameM vidyamAna haiM sAtha hI, aise hindI kavi haiM jinakI racanAe~ upalabdha haiM aura antApikA, bahirlApikA aura citrabaddha kAvyoMkI racanA jinamese eka agravAla jAtike aura dUsare prosavAla jAti mI pAI jAtI hai| prastuta saMgrahameM yadyapi sabhI racanAe~ ke digambara jaina haiM / ekakA astitvakAla vikramakI prAya; acchI hai; parantu una sabameM 1 cetana karmacaritra 2 paMce- 17 vI zatAbdI aura dUsarekA 18 vIM zatAbdI hai| __ ---- bandinI --- [ bhagavAna mahAvIrake jIvana kI eka jhA~kI ] (lekhaka-sva0 zrI bhagavatasvarUpa jaina ) [ yaha kahAnI 'vArazAsanAI' nAmaka vizeSAGkaka liye kucha mAma pUrva prApta huI thI / kheda hai ki lekhaka mahArApa prAnI isa mundara kRtiko apane jIvana meM prakAzita nahIM dekha sake ! aura tA. 4 dimambarako anekAnta pAThako meM bhI moha chor3akara ekAeka svarga midhAra gaye / ata: unakI yaha gharohara unake cirapATakoko samarpita hai| saMpAdaka ] thii| upavana mahaka rahA thA / nargika saundarya bikhara rahA camanA... thA--harI-harI duba raMga-virage vile-adhasvile phUla / komalasI pratimUrti, anupama sundarI ! mugdha aura kintu udhara, becArI canda nAkA durbhAgya jhAMka rahA thaa| samRddhike bIcameM vikasita hone vAlA vaha zarIra, jo dUsare koI nahIM jAnatA thA, ki kyA hone jA rahA hai, inhIM ke bhItara prapannatA, mugdhanA aura atRptatA praviSTa karanemeM manoraMjanakI do-cAra ghar3iyoMki bhItara ? smrth| sakhiyo-paheliyAM, dAgriyAM sabhI rAjakumArIkA padA. rAjakumArI khile hue nae phUloMme mana bahalA rahI nusaraNa kara rahI thii| saba pramodamana !
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5,61 vandinI sahasA upavanakA suvAsita, zItala vAtAvaraNa bhAta- vizamAna thii| puruSakI kaThoratA aura apanI komalatAko dhvanime prakampita ho utthaa| anubhava karate hue bhI puruSake viruddha mu~ha kholanekI tAkata makhiyAM, saheliyAM, dAsiyAM rone lgiiN| rAjakarmacArI vaha apane meM mAnatI thii| dauDane lge| upavanase lagAkara rAja bhavana taka cIkha uThA! AvazyakatAse adhika dabbUSana jahAM nAriyoMkI pragati mahArAjakA ThA~dha gyaa| rAja-rAnIkI A~kheM sUja paaii| meM bAdhaka hai, vahA~ puruSoMko anyAya, anAcAra aura durAcAra saikar3I kaNTha eka sAtha eka hI prazna kaha rahe haiM-- ke mArgapara bar3hane denekA avasara detA hai / vaha kahatI-yaha 'rAjakumArIjIko kauna le gayA?' burI cIz2a hai| pati bigar3anA Aya aura gRhaNI dekhatI rahe, sirpha usIko lekara ki use bolanakA haka nahIM, kyoMki vaha puruSakI dAsI hai yaha kadApi acchI bAta nahIM kahI taruNa-buddhimeM tIkSNatA, taruNa-vicAroM meM gAMbhIrya jA sktii| na isameM nArIke mamatAmayI snehakI gandha zrAtI aura taruNa-zarIrameM kAnti rahatI hai. bala rahatA hai| para, hai, na svakartavyakI' baha bahuta kama rahatA hai, jisame apanA aura dUsarekA hita- pati hAga, panIne vijaya paaii| candanAkI aura zraoNla sAdhana ho| kucha badalakara kaheM to isakA nAma hogA- uThAkara dekhanekA bala bhI vidyAdhara apanema nahI pA rahA zrAdhyAsmika dRSTi! thaa| vaha cupa thA! bhItarakA aparAdha usakI bacI-khucI ___ taruNAIke bhItara vAsanA jAgRta rahatI hai, to viveka kSamA zaktiko bhI samApta kie de rahA thaa| pazcAtApakI bhAgama moga letA hai| phira usake hAthoM zubha-karma muzkilase hI jala rahA thA vaha ! ho pAte haiN| buddhi kAma nahI detI, umage DhakelatI haiM-- candanA ro rahI thii| nalahaTIkI ora !... vidyAdharI kaha rahI thI- 'yaha ganekA hathiyAra zrAja vimAna meM baiThA jA rahA thA--pRthvIkI zobhA devatA- kucha kAma bhI detA hai, Age calakara bilkula vyartha ho bhaaltaa| zrAkAzamaM jo kucha dekhaneko nahIM thA--zUnya jAegA / binA isa choDe nArIkA kalyANa nahIM ! rozro zrAkAza ! kevala vizAlanA hI to usane pAI hai| dUsareke mata, bahina ! himmatapara bharosA karanA sIkho !' na happanamAtrase kaba kisako sukha milA hai ? anAyA usakI taruNa-dRSTine dekhI--rUpakI rAnI-- laghuparaNI-vidyAke sahAre candanAko pRthvIpara utArakara candanA ! mana mugdha hogyaa| manake pAsa gAMbhIrya nahIM thA, vidyAdhara apane rAste lgaa| use yaha socane-samajhanekA viveka nahIM thaa| umaMga thI, taruNa aura zaktizAlI ! vaha avakAza bhI uma cakka nahIM thA, ki rAjakumArI kahA~ nIce utara AyA, zAyada apane vyaktiravase bhI!... pahuMcegI, kyA hogA usakA ? para, candanAke durbhAgyakA chora nahIM AyA thA prArambha hI huzrA thA / acche sthAnapara utaratI, yaha kaise ho candanAkA apaharaNa karane ke bAda bhI abhAge vidyAdhara sakanA thA ? ko sukha nahIM milA / milanakI utsukatA jarA bhI TikAU laghuparaNIke sahAre vaha pRthvIpara zrAgaI-makuzala ! nahI niklii| isa anyAya-karmame usane rasa liyA, para kintu aba ese sthAnapara usane apaneko pAyA, ki jahA aAnanda nahIM milaa| hAthoMhAtha use yaha kaDuvA-ghUTa ugala cAroM ora akuzala hI akuzala dIgva rahI thI / zrAgake denA paDA! bhItara baiThakara, zItalatAkI aAzA karanA. murkhatAse adhika gRhaNI sAtha thii| durbhAgyase vaha bilkula sIdhI sAdI hai kyA ? kucha bhI no nhiiN| nahIM thii| nArI thI, puruSakI dabaila bhI, kintu puruSake candanAkI vipadgrasta buddhine banAyA--'trANakI bhAzA anyAyapara baDhe hue padako pIche DhakelanekI zakti usameM nhii| jIvana, mRtyuke mu meM pratikSaNa pahu~catA jArahA hai|'
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 7 aura sabhI umane dekhA--hAthiyoM kA jhuNDa bhAgA jA kAjala sA kAlA zarIra thaa| surva AMgvaM, baDI nAka rahA hai, pIche bAgha dahAr3a rahe haiM / aneka per3a ukhar3ate aura moTe-moTe moTha the| hAtha-pAMva bhI sundara nahIM the| jA rahe haiM! bAla-sapheda ho cale the| karIba-karIba bRDhA hI thA / para "kitanI bhayaMkara attvii| yaha ?'-kA~pate svarame thA majabUta ! - candanAke muMhaye niklaa| candanAne apane rAjya zauryako kAmameM lAnA caahaa| vaha ro rahI thI--apane durbhAgyapara ! aura mocatI jA kintu vaha isameM kRtakArya na ho sakI, dayanIya paristhinine rahI thI -'yahAMme kima tanha nikalA jAya ? nikalA jAya! use vivaza kara diyaa| usake muhama nikalA -- bAbA / bhayame kopa rahI thii| zarIra durbalatA anubhava kara rahA hiMsaka jantukI naraha dekhatA rahA, vaha---eka Taka / thA, jaise lambI bImArIse uThI ho| vaha uThakara khaDI huI, phira bolA--'kyA kahatI hai--chAvarI / maiM virAtado kadama Age baTI bhI / anAyAsa usakI dRSTike pathapara maradAra haiN|" vaha dRzya pAyA ki vaha vahI cIkha mArakara baiTha gii| candanA staMbhita raha gaI / vaha manatI pA rahI hai ki zraoNmba mIMca lii| bhIla-jAti kitanI nRzaMma, kitanI kTora. kitanI asabhya eka moTA tAjA ajagara rAmtera par3A sosa gvIca rahA hotI hai| hai| zAyada maukara uThA hai. aura bhUgva nivRttike upakrama usakI dhAraNA badalI--'abhI azubhakA bala kSINa baganA cAha rahA hai : bAra-bAra muMha phADakara apanI bhayA- nahI huzrA hai| nakatAko vikAma de rahA hai| gola-gola oNmbAko gbolakara x isa tarahase idhara-udhara dekha rahA hai jaise matalabakI cIz2a khoja nikAlanI ho| candanAke rUpane pahale to bhIlaprabhu zrandara vikArakI ajagara reMga rahA hai| jvAlA hI dahakAI ! kintu bAdame vaha zAnta ho rahIM ' dI aura candanA mUrdita par3I hai| sababa hue, eka to candanAkI haTa dRSTine use irAdA badalane ko vivaza kiyA, dUpare usake buDhApene use rokA aura mammati dI--'agara vaha isa taruNIko beca DAle to gharame dahI bilone dekhA hai / DorIkA eka mirA acchI rakama hAtha laga sakanI hai|-buuddh'ii, mamajhadAra-aksa khIMcate haiM, nA sarakI DhIla pahu~canI hai| vaha yaha moca kI bAta TAlane lAyaka ubhe hagiz2a nahI jNcii| aura usane makanA hai ki mere mAtha riyAyana huI, para, cIja asala meM yaha aisA hI kiyA! aTavIme vaha use apanI par3hI taka lAyA nahI hai ! vaha jabanaka bandhana muka nahIM hai, taba taka khatareme thaa| aba zahara le claa| vAlI nahIM hai| usakA apanA kucha nhii| dUsareke izArepara candanA mana hI mana khuza ho rahI thI ! zAyada mocanI hI so calanA hai-vaha khIce, cAhaM DhIla de! thI--'zaharama pahu~cakara, vaha apane ghara taka jAnekA prayagna aura imIkA nAma hama mugya aura duHkha rakhakara, haMsane yAmAnIme kara sakegI!' aura rone lage to zAyada vivekakI gayamai buddhimAnI kintu devakI AMkha-micaunI abhI samApta kahAM huI thI? nahIM hogii| eka paise vAlene candranAko kharIda liyA / bhAzAma candanAkIra prAstra mbunI to ThIka aisI hI sthiti adhika dhana bhIla-rAjako prApta huaa| vaNikavara candanAke ume dekhane ko minnii| palaka mArane umane mocA-'aba rUpapara apanI pahalI hI dRSTima maba-kucha nichAvara karanekI nistAra ho makanAvidhana kI dRSTi zAyada TaDI para taiyAra hogae the! saundarya-madirA unheM cetanA-hIna kara cukI thI! viDarUpa mAnava muni !! candanAko vaNikapatikI prAMvoM meM spaSTa dIkhA-umakA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5-6] bandinI durbhAgya jhAMka rahA thA / ... nikalane takakI zrAjAdI use nahIM hai| sirpha vAtAyanake vaha tharatharA utthii| dvArase jhA~kakara bAhara ko dekha sakatI hai| dekha sakatI hai samIpa hI thA ki patanakI ghRNita mUrti usake sAmane ki eka bUDhA-praharI usake kAgagRhakI nigarAnI kiyA pAtI ! para, saubhAgya, ki vaimA kucha huA nahIM! karatA hai| pU~jIpati jaba taka kucha karane kA sAhama-saMcaya kareM, candanA socatI-'kyA vaha svataMtra hai? hathakaDIusame pahale unakI patnIko vidita ho gayA ki patideva ber3iyAM usake hAtha-pairomeM nahI paDI, banda bhI vaha nahIM hai| ghayA karane jA rahe haiM / aura taba phira patidevake lie yaha phira "? para, yaha cakkara kyA kATA karatA hai koTharIke bilkula sambhava na raha gayA, ki ve kucha kara sake / taba irda girda ? -kisake izArepara" gAyada purupake bhItara nArI-sammAnakI mAtrA, yA uttaradAyi- aura use mAnanA par3atA ki vaha bacAga bhI usIkA bakA smaraNa ba rahatA thaa| jahAM nArI apaneko padAnu- bhAMti vivaza hai, paratatra haiM ! kaI dinAMke saMyogane, candanA mAriNI mAnane meM gaurava anubhava karatI, vahAM puruSa paranI kA mana sahAnubhUtise bhara diyA / vaha usake prati karAyA prati vaha vyavahAra karatA jo eka prAzrayame zrApa hueke ho gaI / avasara milatA aura vaha usake sukha-dukhake bAre mAtha karanA manuSyatAkA dharma kahA jAtA hai| meM pacha utthtii| umane jAnA ki vaha mAdhu-prakRti, pacaritra candanAkA rUpa IrSAkI vastu thA / IrSAkI mikadAra daridra zrAvaka hai| nAriyoM meM adhika hotI pAI hai| ve kisI rUpamIkI prazaMsA, eka dina vaha bolI-'bAbA ! baiTha jAo, thaka gae yaha anubhava karate hue bhI, ki 'yaha sundara hai', nahIM kara hoge| vizvAsa karo, maiM bhAgI nhiiN|' sakatI ! vaise zabda unake zroThI bAhara nahIM paate| buDhA haiMsA, phira vicitra-sI prAkRti banAkara kahane ISA meM DUbe hue baNika-patnIke manameM eka vicAra lagA-'numhArI porame to mujhe yaha cintA nahI hai-- uThA-'candanA rUpavatI hai / rUpavanI hai, isIlie puruSo beTA! ki bhAga jaaogii| para, maiM jo cAkarI kara rahA ko vidvalatA detI hai, patanakA mArga batalAtI hai| na jAne hU~, vaha chUTa sakatI hai| aura usakA haTanA mere lie bahana kitane puruSakA ahita huA hogA isake dvArA ? kitanI burA pramANita hogaa|' gRhasthiryo meM saMgharSa paidA hubhA hogA ? kitanI parAdhIna candanA cupa raha gii| nAriyoMko manaHstApane jalAyA-jhulasAyA hogA ? . ' vivazatAkA antaraga usakA dekhA huA thA ! pichala va, baiThI socatI rahI-'ise choDa denA ThIka nahIM dino use isIkA adhyayana karanA par3A hai| hogaa| yahI kaida rakhakara, isake rUpako naSTa karanekA prayatna karanA cAhie ! isake kurUpa honese bahutAMkA bhalA ho [] sakatA hai| kAza ! yaha kurUpa ho skii| nityakI taraha usa dina bhI vaNika-patnI do mavikAdhA vaNika-patnIke mukhapara santoSa-sA pratibhAsita huA, ke mAtha candanAko bhojana dene aura usakI avasthA dekhane kucha muskarAhaTa bhI dIkhI aura zrApa hI apaneko kahane AI thii| jagI- 'taba 'unase' kahU~gI-yaha vahI hai-candanA / kArAgArakA dvAra khulA huA thaa| aba karo isase prema ! isI camaka-damakapara patnIvrata malina-veSa candanA jamInapara baiThI thii| miTTIka bartana bigAine cale the|' meM kodoM-cAvala parose jA rahe the / nitya yahI khAnA uma milatA hai / meTAnIkI dhAraNA hai-mirpha kodo khAte rahane bandinI candanA gardizake dina kATa rahI hai| hathakaDI. se rUpa, kurUpa ho jAtA hai| kodAkA prabhAva saundaryapara beDiyoMse vivaza ! bAhirI duniyAse dUra ! vahI eka choTI- burI taraha paDatA hai| kodo saundarya nAzaka bhojya hai|' mI koTharI usakA saMsAra hai, usakA kArAgAra hai / bAhara jala-pAtra dhone ke lie candanA uThI / khir3akI taka
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 7 AI, aura dekhane lagI raSTike pathapara jo kucha sAmane aayaa| hRdayakI zuddha dhAvAja bhagavAna taka pahuMca cukI thii| bAbA apanI cAkarI vajA rahe the| vaha mugdha ho idhara udhara dekhane lgii| cAroM aura parivartana sAmane rAja-mArgapara? thaa| hathakar3iyAM, beDiyAM TUTa rahI thii| miTTI sAre bartana, candanAne dekhA aura eka vAragI praphujita ho gii| svarza-pAtra ho cuke the / kodoMkI jagaha zuddha, prAsuka khIra usakA roma-roma prasanatAse uTha khaDA hunA, bhUla gaI ki dikhalAI de rahI thii| vaha bandinI hai hathakar3I-beDiyA use bAMdhe hue haiM ..... vaha prAnandavibhora ho uThI / bharA huA jala-pAna kitanA pAvana-dRzya thA ? ... lekara vaha dvArapara AI / bhAvAja dI-'bAbA...!' bhagavAna mahAvIra caryAko nikale hue the ! digambara- bAbA pahale hI prasannatAma dUba rahe the| gadgad-svarameM rUpa, uddIpta, saumya-zAnta zarIra, nAsAgra-dRSTi IryA-patha- bole-'bhAgyazAlI ho beTI!-aura pAsa zrA khar3e hue| maNDita bar3he cale pArahe the-dhIre-dhIre ! bhagavAna dvAra taka pA pahuMce the| candanA, vandinI candanAke sAre tAra manamanA utthe| zraddhAme mastaka jhuka gayA, bhakti AMkhoMke rAste bahane lagI vaha kitanI prasanna thI ?" 'rAjakumArI candanAkI jaya ho ! eka hI saNake bhItara vaha vicAroMme tairane lagI- jaya-dhoSase AkAza guja uThA, phUla barasane lge| kAza Aja maiM usa sthitimeM hotI ki bhagavAnako zrAhAra paMcAzcarya ho rahe the| desa janma-maphala kara sakatI !..' / ___ bhagavAna mahAvIrakA nivina pAhAra huzrA thaa| vaNika anutApagme muMha malina hone lgaa| patnI kaha rahI thI-'dhanya ho devI / tumane mujhe bhI bhagavAna mahAvIra cale bhA rahe the| smaraNIya banA diyA / loga jahAM candanA-uddhAra kI kyA candanA ekaTaka dekha rahI thI-vizva vaMdanIya, kahege vahAM ve mujhe bhI yAda kreNge| maiM bAja lajjAsaM gaDhI dayAvatAra bhagavAna mahAvIrakI zAntimudrA / parAdhInA jA rahI haiM. mujhe kSamA karIbahina / ' candanAkI yAMce barasa rahI thii| "mana dukha rahA thA ! x bhagavAna aura samIpa pAe ! [10] candanAkaM bhItarase dhvani AI-'kAza ' tU pAhAra dUsare dina : de sakatI!' usane vivaza-dRSTise apane karapAtrakI pora bAbAko usa cAkarIma chuTTI milI huI thI / gharaka dkhaa| aura vaha cauka parI--'yaha kyA ? * 'camatkAra'?' dusare kAma-dhandhe unake supurda the| trailokyaprakAzakA racanA-samaya aura racayitA (lekhaka--zrI agaracanda nAhaTA) jaina matyaprakAzake va a6 me zrIyuta mUlarAjajI lekha prakAzita hubhA hai| usameM Apane granthakA racanAkAna jainakA zrI hemaprabhamUri-vicita trailokyaprakAza' zIrSaka "yaha pratha saM0 1970 se bahuta pahalekA ma hogA" zabdoM * anekAnta varSa 5 aGka 12 meM bhI imakI vacanikA zAha dvArA usake pAsa pAmakA anumAna kiyA hai| para ve ThIka javAharalAlajIke banAne AdikA ullegna he / samaya niIta na kara sake aura na graMthakartAka gacchakA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirNaya evaM unake racita anya pranthapara hI prakAza DAlA devendrasUrike gacchakA nizcitarUpase nirNaya karaneke eka gayA hai| ataH hama ina viSayoMpara prakAza DAlanekA prayatna saMketa hamAre preSita upayaMta pratike lekhakakA kiyA humA isa laghu lekha meM kara rahe haiN| nirdeza hai-isa pratike patra 16 me dinacaryAprakaraNakI pranthakA itanA samaya-bIkAnerake jJAna bhaMDa.roMmeMse samAptimeM (patra 20-22) devendrasUrikA vizeSaNa isa 'aloNyaprakAzakI 2 pratiyA~ zrAdhI zrAdhI paM. rAmasvarUpa prakAra likhA hai:bhArgavako maiMne bhejI thIM, unameme eka prati kAphI prAcIna- "mahA maNDalezvara pragAnapAda traivedyavRndAraka pratibhA hamAre khayAla se vikramakI pandrahavIM zadIse pIchekI na hogI sarvajJa zrImaddevendra ziSya zrI hemaprabhAmUhikRta" kA anima AdhA hissA hamAre pAsa raha jAne mUlarAjajI mahAmaNDalezvara guru zrIdevedramUrzizasya hemaprabhapUrigraMthake racanAkAlakA nirNaya na kara paaye| jaba ki uparyukta vicite|" pratimeM trailokyaprakAza grandhakI samAptike pazcAt pratike lekhaka uparyukta prazasti meM ullimbita mahAmaNDalezvara kauna the? meM saMbhavata: jisa pratiya upakI nakala kI gaI ho usake evaM usake guru devendrasUri kama garachameM hue hai, yaha bAta zAdhArase spaSTarUpame isa grathA racanAkAla isa prakAra kisA anya AdhArasa nAta hA jAnama hamaprabhamurika likhA hai-'savat 13.5 na mAgha badi 13 gugai gacchakA svata: nirNaya ho jAyagA / aAzA pAhinyasevI niSpanna." isa usa lekhame graMthakA racanA savata, tithi aura vidvAnoMkA isa sambandhama kucha vizeSa ullekha dekhane meM kA bhI nizcita ho jaanaa| zrAyA ho to prakAza laavge| hemaprabhasUrika anya grantha----jaina pranyAtalI pR. granyakAra-5 5 grathana apane guskA nAmamAtra 346, 346, 356 me hemaprabhamuri ke 3 grathoMkA ullekha hI dekara gacchakA koI ullekha nahI kiyA hai| anya sAdhanoM hai-1 arthakANDa, 2 maNDalapati 3 meghmaalaa| inamese ke zrabhAnama gachakA nirNaya karanA bhI kaThina hai kyoMki arthakAra-arghakANDa hai aura vaha trailokyaprakAzakA hI isI samaya ke lagabhaga devendra sUrana ke 3 zrAcAryoMkA patA eka aza hai / maNDala pati bhI isI granthake eka prakaraNa calatA hai| navAccha, 2 nAgendra gaccha aura 3 tapAgaccha / kA nAma hai ata: trailoSayaprakAzake atirikta kevatA , graMtha aura ina yAcAryoka gipyoke nAmome hamaprabhasUrakA nAma 'meghamAlA' hI inakI dumarI racanA hai| hamAre preSita nahI pAyA jaa| hamAre qhayAla se prastuta devendramUri candra pandrahavIM zanIkI upayukta prati 23 patroMkA hai aura usake gacchake honasabhA haiN| janamAhitya no itihAsakaM pRSTa 324 23 va patrame hemaprabhamUrika trailokyaprakAzakI samAptika ma candra gaccha nA dharmamUri-ratnasiha-devendrasUrinA zigya anantara meghamAlA grayoM ko zrApa haiN| usake bAda ke kanakaprabha hamanyAyamAra no uddhAra ko likhyA hai| isase patra nahIM milane ke kAraNa vaha pratha ima pranimeM adhUrA raha candragacchaka devendramUrika prabhAnta nAma vAle zipya honeza patA calatA hai| maprabha aura kanakaprama nAma ekArthaka aura gayA hai| para hamame pahana yaha no nizcita ho jAtA hai ki meghamAlA gratha unhIkI racanA hai| isakI pUrI prati jaina milate julate bhI haiN| ata: donokA guru bhrAtA ha.nA koI asaMbhava nahI hai| pranthAvalIke anusAra 'lIbar3Ike bhaSTArakSama hai| * jainagranthAvalIka. pR0 346 kI TayagAma avaghApamAraka * yaha pratibaMI jJAnamaDAraka aMtargata vahamAnabhaMDAra ke na0 ziSya hone kA anumAna kiyA gayA hai para kii| nahI hai / 21 kI hai| trailokyaprakAzako zlokasaMkhyA ina ke anura *prakAzita lIcar3I bhaDAmacaMga kA ullaya nahI 1206 padya hai| pAyA jaataa|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-731. vIrasevAmandirake naye prakAzana 1 AcArya prabhAcandrakA tatvArthasUtra-nayA prApta 3 adhyAtma-kamala-mArtaNDa-yaha paMcAdhyAyI tathA / saMkSipta sUtra, mukhtAra zrI jugalakizorako sAnuvAda vyAkhyA lATIsaMhItA Adi graMthoMke kartA kavivara rAjamallakI apUrva aura prastAvanA shit| mUlya / ) racanA hai| isameM adhyAtmasamudrako kUjemeM banda kiyA gyaa| 2 satsAdhu-smaraNa-maMgalapATha-mukhtAra zrI jugala- hai| sAthameM nyAyAcArya paM. darabArIlAla koThiyA aura paM. kizorakI aneka prAcIna poMko lekara naI yojanA sundara paramAnandazAstrIkA sundara anuvAda vistRta viSayasUcI tathA hRdayaprAhI anuvAdAdi sahita / isameM zrIvIra varddhamAna aura mukhtAra zrIjugalakizorakI lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa : / unake bAdake jinasenAcArya paryanta, 21 mahAn prAcAryoMke prastAvanA hai| bar3A hI upayogI prantha hai| mU. 1) bhanekoM prAcAryoM tathA vidvAnoM dvArA kiye gaye mahatvake puNya umAsvAmizrAvakAcAra-parIkSA-mukhtAra zrIjugalasmaraNoMkA saMgraha aura zurUmeM 1 lokamaMgalakAmanA, kizorajIkI graMthaparIkSAoM kA prathama aMza, graMthaparIkSAoM ke 2 nityakI bhAramaprArthanA. 3 sAdhuveSanidarzaka jinastuti, itihAsako liye hue 14 pejakI naI prastAvanA 4 paramamAdhumukhamuhA aura 5 satsAdhuvandana nAmake pAMca pahita / muuly|) prakaraNa hai| pustaka paDhate samaya bar3e hI sundara pavitra vicAra utpanna hote haiM aura sAtha hI prAcAryoMkA kitanA hI prakAzana vibhAga itihAsa sAmane prAjAtA hai| nityapATha karane yogya hai muu0||) vIravAndira, maramAvA (sahAranapura) anakAntakA sahAyatA anekAntakI gata agasta-sitambarabI kiraNa (1-2) meM prakAzita sahAyatAke bAda 'anekAnta' ko jo mahAgatA usa ke heDa mAphima vIramevAmandira paramAvAmeM prApta huI hai vaha kramaza: isa prakAra hai, aura isake liye dAtAra-mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra hai:2) mA. javaracanda motIcandajI bhopAla (lA. motIcaMda jIke svargavAsa para nikAle hue daanmeme)| 5) lA. dhannAlAla jI sarAvagI dhUliyAna ji. murzidAbAda (ci. mohana lAlake vivAhakI khushiime)| 25) bAbU phUlacandajI seThI nAgapura adhipatA 'vIrasevAmandira' vIrasevAmandirako sahAyatA pichalIkiraNA meM prakAzita mAyanAke bAda vIrammevAmaMdira ko 5) kI pahAyatAdi jaina paca na bArAbakIpe aura 25) kI lA.damarUlAla kapnAlAlajI jaina guraDA, khuraI ji. mAgarame prApta huI hai| ata: isake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiN| adhinAtA vIrasevAmandira' If nodols.cred please return VIR SEWA MANDIR, SARSAWA. (SAHARANPUR) ___T.,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ banekAnta mampAdaka-jugalakizora mukhtAra - - zrImAna bAba nandalAlajI jaina kalakattAkI vIrasevAmandirako sahAyatA zrImAna bASa nandalAlajI jaina. maputra maMTha gamajIvanajI magavI, kalakattAka eka pramagya vyApArI haiM aura bahI hI sarala prakRti, dhArmika vRti tathA maumya mvabhAvake majana / zrApa vAgmavAmandira meM bar3A prema rakhate hai, usake 'AjIvana sadasya haiM aura mamaya mamayapara uma mahAyatA dene tathA dilAte rahate haiN| hAlameM vIrazAsana-mahotmavake avasara para Apana vAgmatrAmandirako apanI orama 2000) aura apanI putrI mvargIyA tArAbAI kI bhorasa 1000) ima naraha tIna hajAra kI maganA prAna kora. jimaka liye Apako hArdika dhanyavAda hai| adhiSThAmA 'yogmevA-mandira' viSaya-macI yAvazyaka nivedana , miDa-smaraNa pichale varSa na mamIna apanI mAgme aneka . jainadharmakI cAra vizeSatAeM lAyariyoM, ajaina sasthAnI tathA vidvAnoko agavAna 4 samantabhadrakA eka aura paricaya-patra 3 mAhinya-paricaya aura samAlocana phrI bhijavAyA hai uname nivanavaima varSa bhI 2 yA enakANDake kA svAmI samantabhadra hI haiN| apanI mahAyatA bhejakara unha apavA tamageko krI 5 ranakaraNa zrA. aura prAptamImAMmAkA kartRva 3. bhijavAnekI kRpA kara / 14) rupayame 4 ko phrA bhaMgA mAnava maskRtika itihAsa meM ma. mahAvIrakI dena 35 jA sktaa| 8 kalakattAme vIrazAsanakA sakasa mahosava vyavasthApaka 'anekAnna' varya kiramA aktRbara-navambara 1644
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbU choTelAlajI bImAra ! pAThakoko yaha jAnakara duHkha hogA ki kalakattA vIra-zAsana-mahotsavake prANa bAbU choTelAlajI mahotsavakI samApti ke anantara hI tA05 navambarase bImAra cala rahe haiM-mahInoM ke dinarAtake anathaka parizramane unake svAsthyako bhArI dhakkA pahu~cAyA hai| unheM pahale inphlueMjA huzrA, phira miyAdI jvara (TAI. phrAiDa phiivr)| jvarake na jAne para chAtIkA aiksa re liyA gayA, usase mAlUma huA murisisakI bImArI hai jo pIche bar3hakara thAisisa ho jA sakatI hai| ataH unako aba madrAsake pAsa madanapaljIke T. B. Sanatorium meM jAnA par3egA, jahAM unake liye alaga sthAnakA nirmANa kiyA jA rahA hai aura vahAM unako 5-6 mahIne rahanA hogaa| ve saMbhavataH 22.yA 23 disambara taka vahAMke liye kalakattAse ravAnA ho jAe~ge, aisA unake 15 disambarake patrase jJAta ho rahA hai| ApakI isa bImArIke kAragA kalakattAme jisa mahatI saMsthAkI nIMva par3I hai usake kAryame koI pragati nahIM ho sakI / isa saMbaMdha meM yA choTelAlajIke patrake nimna zabda hRdayameM bar3I hI vedanA utpanna karate hai-"candA jitanA huA thA-andAja paune cAra lAkhakA-utanA hI hai| mere bImAra hojAne ke kAraNa jo kArya jitanA jahAM thA vahAM hI hai aura merI aisI hAlatameM ava 5-6 mAsa kucha honA saMbhava nahIM hai| isa bIca meM samAja kA rupayA anya kAryo meM uTha jAyagA aura merI 10 lAkhakI skIma yoM hI raha jAtI jAna par3atI hai ! jaina samAjakA bhAgya hI aisA he / yA to pacche kAryakartAoMkA mahayoga nahIM milatA, yA koI Age pAtA hai to dhandarojame jIvana samApta ho jAtA hai-yA kucha prata kara kArya jahAMka tahAM hI raha jAte haiN| maiM bImAra na hotA to turanta yahAM pA~ca lAkha ho jAte aura vAkI pAMca lAkha daurA karake le AtA / bhagavAnakI marjI ! kRpA rkkheN|" mAzA hai samAja bAyu0 choTelAlajIkI zIghra nIrogatAke liye avirala bhAvanA bhAegA aura unheM unakI skIma ke viSaya me jaga bhI nirAza na hone degaa| -jugalakizora mukhtAra pAThaka noTa krleN| bhaba bhI kucha bandhu 'bhanekAnta' sambandhI patravyavahAra mere patasaM karate rahate hai jisase unheM uttara bhAdi milane meM vyartha kI pratIkSA karanI par3atI hai| mai vyavasthApakatvaka bhArase mukta ho cukA haiM / ataH anekAntake sambandhameM mArA patravyavahAra usake mampAdaka zrI paM0 jugalakizorajI gukhtAra yA mainejara 'bhanekAnta' bIrasebAmandira marasAvAke pate para karanA caahiye| -kozalaprasAda jaina, sahAranapura / mAvazyakatA bIramevAmandira ko do tIna acche mevAbhAvI vidvAnoM kI AvazyaktA hai / jo sajana bhAnA cAhe unheM apanI yogyatA aura kRtakAryAdike paricaya-sahita nIce likhe pate para zIghra patra vyavahAra karanA caahiye| betana bogyatAnusAra / bhadhiSThAtA 'bIrasevAmandira' saramAyA milA mahAranapura
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ * OM aham * statatva-saghAtaka 45 vizva tattva-prakAzaka vAdhika mUlya 5) isa kiraNakA mUlya :-) nItivirodhadasI lokavyavahAravartakaH samyak / pAgAgamasyabIje bhulnaikgururjytynekaantH|| Lorenasewasi sampAdaka-jugalakizora mukhtAra vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) maramAvA jilA sahAranapura kArtika-mArgazIrSazukla, vIranirvANa saMvat 2471, vikrama saM0 2001 varSa6 kiramA 3.4 aktUbara-navambara 1644 siddha-smaraNa siddhAnubhUta-karmaprakRti-samudayAna sAdhitAtma-svabhAvAna ; vande siddhi-prasijhe tadanupama-guNa-pragrahAkRSTi-tuSTaH / middhiH svAsmopalabdhiH praguNa-guNa-gaNocchAdi-doSApahArAt, yogyopAdAna-yuktyA dRSada iha yathA hembhaaviiplbdhiH|| --middhabhattI, zrIpUjyapAtaH 'jinhoMne / pUrNa tapazcaryAka balapara) kamaprakRtiyoMka samahakA-aAtmAme sambadda mUlAra-prakRAnayAka bhedarUpa sampUrNa karmagAzakA--mRlIccheda kiyA hai- aAmA ke sAtha usake mambandhakA abhAva kiyA hai-aura (ima taraha) aAtmasvabhAvako mAna liyA hai.- karma nanita makala vibhAva-bhAnakA abhAva kara apane prAtmA smarUpama sthira kiyA hai-una maddhoka anupama guNarUpa rajake AkarSagAma mantuSTa hA- unake prati bhaktibhAvako prApta huaAmaiM siddhikI utkRSTa mAdhanA ke liye unakI vandanA karatA hai-unake guNoM aura unakA mAnanA zrAkRta hokara sampahIne ke liye unake dhAge natamastaka hotA huuN| (jima middhi ke liye yaha vandanA kI jAtI hai| uma middhiko svAtmabhAvakI labdhi athavA mamprApti kahate haiM, aura vaha yogya mAdhanoMkI yojanA-dvArA una dopoMke-jAnAbaraNA da kamaki--jo anantajJAnAdi mahAna gugagoMke AndrAdaka haiM ucchedanane namI prakAra middha hotI hai jisa prakAra ki (agniprayogAdi ) yogya mAdhanoM dvArA isa saMsAramaM savarNapApAgAsesavargavakI upalabdhi hotI hai-muvAvoalaga kiyA jAtA hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharmakI cAra vizeSatAe~ ( legbaka-paM0 pannAlAla jaina, sAhityAcAya ) jainadharma aneka vizeSatAoM kA bhANDAra hai| usame mAnavako dazama guNasthAnake bAda hI prApta ho sakatI hai| saMsArake pratyeka prANIkA sukha-sandeza nihita hai| hama spaSTa usake pahale upacArase ahiMsA mAnI jAtI hai / yathArtha zabdoMmeM kaha sakate haiM ki jainadharmakA eka eka siddhAnta dRSTi se dekhA jAye to jahA~ jIva-vidhAtake pariNAma honA jana-kalyANakI pavitra bhAvanAsa yotaprota hai| yadi prAja hiMsA hai vahA~ jIvoMkI rakSA karaneke bhAva honA bhI hiMmA saMsAra jainadharmake vAstavika rahasyako samajha jAve to usa hai| ahimAkA vAstavika rUpa ina donoM bhAvoMse bhAgekI kI samasta prazAnti aura becainI eka kSaNa meM dUra ho jaave| vastu hai| yadi ghAjakA mAnava apane Apa ko kalikAla ke dUSita ahiMsA aura vItarAgatA samAnArthaka zabda haiN| 'ahiMsA prabhAva prabhAvita na hone de, apane abhiprAyako zuddha rakkhe paramo dharmaH' kahiye yA 'vItarAgatA paramo dharmaH' kahiye tathA jainadharmake upadeSTA usakI nayabhaGgIkA racanAtmaka upa. donoMkA eka hI artha hotA hai| ahiMsA yA vItarAgatA hI yoga karane lageM to jainadharma saMsArakA ekamAtra sArvadharma prAmAkA utkRSTa dharma-svabhAva hai| yadyapi vartamAna karma mAja hI ho jAve / ullikhita kAraNoM kA prabhAva hI usake kI upAdhise AtmA apane ahiMmA dharmame cyuta hokara vizvadharma hone meM bAdhaka hai| hiMsA yA rAgAdi rUpa pariNamana karane lagatA hai parantu vaha ___ saMkSepameM jainadharmakI cAra vizeSatAeM haiM-hisA, aupAdhika pariNamana zrAtmAkA svakIya bhAva nahIM kahA anekAnta, svatantratA aura aparigrahavAda / ye cAra vizeSa- jA sktaa| agnikA saMsarga pAkara pAnI uSNa ho jAtA hai tAe~ ve sudRDha stamma hai jinake Upara jainadharmakA vizAla aura lAla pIle padArtha ke saMsarga sphaTika bhI lAla pIlA prAsAda khar3A huA hai / yahA~ saMkSeparUpamai ukta cAroM hI ho jAtA hai parantu yathArtha dRSTi se vicAra kiyA jAve to na vizeSatAnIkA kucha nirUpaNa kara denA prAmaGgika hai| uSNa honA pAnIkA svakIya bhAva hai aura nahIM lAla pIlA 1 ahiMsA honA sphaTikakA / agnikA saMsarga dUra honepara pAnI zItala ho jainadharmameM ahiyAkA bar3I sUkSma dRSTime vizleSaNa jAtA hai aura lAla pIle padArthakA saMparka dUra honepara sphaTika kiyA gayA hai| jIvoM kA prANa vidhAta na karanA hI ahimA dhavala ho jAtA hai| isame mAlUma hotA hai kipAnIkA svakIya nahIM hai balki prANaghAtakA abhiprAga hI nahIM honA mI bhAva zItalatA tathA mphaTikakA svakIya bhAva dhavananA hai| ahiMsA hai| naye tulaM zabdoM meM jainazAstrakA nicora ragbata jima vastukA jo svakIya bhAva yA dharma hotA hai vaha vAdhaka hae prAcAryone batalAyA hai ki--zrAmAma rAga dveSa kAraNa na rahanepara niraMtara usake pApa rahatA hai aura jo zrAdi bhAvoMke utpanna na honako 'ahiMsA' aura unhIke aupAdhika bhAva hotA hai vaha upAdhike sadbhAva taka hI rahatA utpana hone kI himA' kahA yaha vAstanika kA hai| hama loga kasAIko mahAn hiMsaka kahate haiM kyoMki vaha bar3I * kAla: kAlA yanuvAza yo kA zrInu: prvktrvcnaanyaanaa| nirdayatAke sAtha gAya prAdi pazuzrIkA vadha kiyA karatA hai yadi tvacchAmakAdhi nitvalakSmI prabhutvazaktepavAdahetuH / / Apa vicArakI dRSTi se, dina rAta hone vAle unake manobhAvoMkI yukranuzAsane mamantabhadramya dekhege to pApako mAlUma hogA ki vaha kucha samaya taka hI aprAdurbhAva: gvalu rAgAdInA bhavatyasiti / hiMsAmaya bhAva rakhatA hai| jo kasAI pazuvadhake mamaya barA teSAmevotyattimiti jinAgamasya sNkssepH| ruddha mAlUma hotA hai vahI anya samayame yahA zAnta mAlUma hone -rUpAmila gaye amanacandrAcAryasya lagatA hai| vaha apanI sI. mahodara tathA santAna prAdika
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3-4 ] jainadharmako cAra vizeSatAe~ 23 mAda sneha bhI rakhatA hai| ukta ullekhase mAlUma hotA hai svIkAra kara hama usake zeSa dharmoMkA astitva svIkAra ki vaha kasAI bhI svakIyabhAva-ahiMsAko chor3a kara anya na kareM to aisA karanese usa vastuke pUrNa svarUpakA aupAdhika bhAva nirantara nahIM rakha sktaa| pratipAdana nahIM kiyA jA sakegA aura usa apUrNa pratipAdana ___ saccA prAtmasvabhAva honeke kAraNa prAcAryoMne ahiMsA se saMsArake pratyeka prANIko lAbha bhI nahIM ho skegaa| ko hI paramabrahma mAnA hai * / parantu jahAM para padArthoke sAtha jIva nisya bhI hai aura bhanitya bhii| parantu jaba koI mambandha--rAgadveSa hai vahAM ahiMsA sthira nahIM raha sakatI, sAdhaka sallekhanAke samaya bhUkha pyAsa prAdikI bAdhAmoMse isaliye jainadharmameM bAhya padArthoM me sambandha chor3a kara dugvI hokara apane Apako maraNonmukha jAna dukhI hone niSparigraha hone kA upadeza diyA gayA hai| jaina dharma meM eka lagatA hai taba use svakIya yatameM sthira rakhane ke liye upaahiMsAko hI mukhya dharma mAnA gayA hai| zeSa satya, asteya, desstt| jIvako nitya mAnakara upadeza detA hai ki he prAman ! brahmacarya aura aparigraha Adi jitane dharma hai ve saba isIke tU ajara hai, amara hai| ina zArIrika yAtanAmoMse terI parikara hai- isIke rakSaka haiM aura apatya prAdi hiMsAke kabhI mRtyu nahI ho sktii| hAM, zarIra bhale hI naSTa hai| vistAra haiM+ / isake mivAya jitanI kucha vrata vidhAna prAdi sakatA hai parantu yaha terA hai kahA~? aura jaba koI puruSa kI vyavasthA kI gaI hai vaha sabhI rAga dveSa ghaTA kara saccI apane pApako sthAyI mAnakara taraha taraha ke atyAcAra karane ahiMsA prApta karaneke uddezyase hI kI gaI hai| pratyeka prANI lagatA hai taba use upde| samajhAte haiM ki 're mAnava / kA navya ho jAtA hai ki vaha isa yathArtha ahiMsAkA samArameM ekase eka bar3ha kara ho gaye parantu aAja taka koI svarUpa samajhakara use hI prApta karanekA prayatna kre| kyoMki bhI sthira nahIM raha sakA: phira tU to hokyA?kyoM isa jaina zAstrome yaha ragaSTa batalAyA gayA hai ki jo isa thor3I sI jindagImeM itanA atyAcAra karatA hai| yadi ahimA vItarAga pariNatiko na samajhakara kevala zarIrAzrita jIvako nipya yA anitya hI mAnakara ekahI dRSTise dono kriyAkANDame hI ulajhA rahatA hai vaha vyaliGgI hai aura ke sAmane pratipAdana kiyA jAtA to donoMko lAbha nahI upakI ve samasta kriyAe~ saMsArakA hI kAraNa haiN| ho sakatA thaa| isame mAlUma hotA hai ki basnuke bhItara ahiMsAke isa lakSyavindu taka pacaneke liye aneka guNa haiM parantu apanI apanI vivakSAse una sabakA zrAcAryAne hamAre rahana sahana, AcAra vicAra prAdiko nirUpaNa kiyA jAtA hai| jahAM anekAnta anya dharmoko aneka vibhAgAma vibhAjita kiyA hai| use lakSyakA sAdhana anarpita yA gauNa mAnatA hai nahIM anya ekAnta mata uma samajhakara usake anurUpa pravRtti karanI cAhiye / yaho una samaya unakA abhAva hI mAna lete haiN| yahI kAraNa hai ki saba vibhAgoMkA varNana vistArabhayase hama loda rahe haiN| unake dvArA pratipAdita vastu apUrNa raha jAtI hai| nIbU khaTTA bhI hai, sugandhita bhI hai aura hai pIlA bhii| 2 anekAnta usameM cAra dharma haiM / yadyapi bhojana ke samaya meM sirpha usa anta :dakA atha dharma yA guNa hai| pratyeka padArthameM ke khanako prAvazyakatA hai aura jI macalAnake samya aneka dharma rahA karate haiN| una sabhI dhamAkA yogya samanvaya sagandhita honevii| paranta isame yaha nahIM kahA jA sakatA ke sAtha amtiAva pratipAdana ka nA hI 'anekAnta' kahalAtA ki nIbU meM bhojana ke samaya khaTTepanako chor3a kara aura koI hai| yadi aneka dharmavAlI vastu ke kisI eka khAsa dharmako gaNa nahIM hai| haiM avazya, parantu aAvazyakatA na hone * adimA bhUtAnA jagati vidita brahma paramam' unheM gauNa kara diyA jAtA hai / nayavAdase eka samaya meM -svayaMbhUpatra mamantabhadrasya eka padArthakA eka hI dharma kahA jA sakatA hai parantu usa aAtmaparigAmahimana dvetutvAtmavamavAsminat / samaya dUsare dharmakA prabhAva nahIM mAnanA cAhiye aura nahIM amRtavacanAdive balamudAhRtaM ziyabodhAya / / donoM dharmoM parasparameM nirapekSa hokara varNana karanA caahiye| -puruSArthamiddhaya pAye zrama candrasya manuSya do pairome calatA hai, vaha dakSiNa pairape calate
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnna vAma vairako pIche kara letA hai aura vAma dezme kha dakSiNako pIche kara lenA hai parantu donoM kaisa Avazyaka hai | vaha donoM pairoM eka sAtha bhI nahI cala sakatA aura na ekako niSkriya kara sirpha dUparase hI cala sakatA hai| isI prakAra padArtha nirUpaNa me havyadRSTi aura paryAyadRSTi Adi aneka dRSTiyoM kAma karanI haiN| yaha anekAnta jIvana ke pratyeka kSaNa meM kAma cAnevAlA siddhAnta hai| isake vinA mAnavakA eka kSaNa bhI kAma maDI cala saksA, isaliye isakA vAstavika svarUpa samajha kara use jIvana ghaTina karanekA udyoga karanA caahiye| yadi hama anekAkA ThIka ThIka svarUpa samato paraspara kI tU-tU maiM maiM bhI hI zAnta ho jAye / hama Apake dRSTikoNako mama aura Apa hamAre dRSTikoyAko samajha jaM tathA unakA upayoga apanI apanI AvazyakatAthoke Upara chor3a deM to virodha hI kyA raha jAtA hai ? hamArA to vizvAsa hai ki jaisI anekAlA bhAvirbhAva imI liye kiyA hai ki sabake saba mitra rahe saba sabake dRSTi - jainadharmakI vibhedako mamamanekAyana kreN| dharma , 1 tara bauddhadharma bhI vairAgyapradhAna dharma hai| usane vairAgyakA pratipAdana karaneke liye AsaktikA abhAva karaneke liye mArake pratyeka padArthako anitya mAnA hai aura sAMkhyadharma jJAnapradhAna dharma hai| usane thAmA aura parapadArthakA -- puruSa aura prakRtikA ThIka ThIka vizleSaNa kara unakA yathArtha jJAna prApta karane upadeza diyA hai| isaliye pratyeka padArthako niSya mAnanA hai bar3A abhiprAya paryA 1 hai aura sAkhyakA abhiprAya dravyadRSTise hai / ekAnta Tha patra jAnese dono eka dUsare vizva ho jAte hai parantu jaina dharma dravya aura paryAya donoM dhanIko apanAkara donoM kA samanvaya kara denA hai / vAgnayame yaha zranekAntI jainAgamakA jIva hai-prANa hai aura samana virodhI dUra karanevAlA hai| paramAgamasya jIvanapaddhajA pandhamidhuravidhAnam / saphala navalasitAnA nirodhamayanaM namAnyanekAntam / guruNAmiva gaye amRtacandrAcA [ varSa 7 3 svatantratA jaina dharmakI tIsarI vizeSatA hai svatantratA / jahAM dhanya dharmo jIvako pratyeka kAryame- nirvANa prApta karanemeM bhI Izvarake paratantra mAnA hai vahAM jainadharmameM jIvako svatantra mAnA hai / yahA~ isa bAtakI ghoSaNA kI gaI hai ki saMsAra sabhI prANI jIvamva nAve samAna hai| saMsArakA pratyeka prANI 'saccidAnanda banda' hai| jo jIva Aja nigoda paryAya meM raha kara eka zvAsame aThAraha vAra janma maraNakaM dukha uThA rahA hai vahI kAlAntara meM ajara amara ho sa parameSThI ho sakatA hai| jainadharmamaM jIvake bahigamA antarAtmA aura paramAtmAka bhedame tIna bheda batalAye gaye haiN| jo jIva aura zarIrako eka hI mAnanA hai- zarIrako hI zrAtmA mAnatA hai-vaha bahi rAmA hai| jo AtmA aura zarIrako bhinna bhinna anubhava karanA hai vaha antarAtmA hai aura jo karmamalako naSTa kara utkRSTa avasthA prApta kara letA hai vaha paramAtmA kahalAtA hai| jaba ki anya dharmo paramAtmAkI mattA alaga mAnI gaI haina jainadharmame yaha batAyA gayA hai ki badamA jIva hI apanI satata mAghanAme zrantarAmA banatA hai aura vahI karmAvaraNa dUra hone para paramAmA bana jAtA hai| isa paramAtmAke sivAya jainadharma kisI anya IzvarakI sattA strIkRta nahIM karatA / jaina zAstroM dharma pAra kara sakate haiM kI bAra sabhAome deva deviyoM tathA manuSya aura mahilAyoMke liye sthAna diyA gayA hai vahIM pazupakSiyoMke liye bhI sthAna diyA gayA hai| prakAra rAma-dina jisa sukha zAntivadena samyagdarzana dhAraNa kara sakate haiM usI prakAra rAta dina mArakATake bIca rahane vAle saptama narakke nArakI bha) samyagdarzana dhAraNa kara sakate haiN| jainadharma samArA dharma hai| vaha kisI pramukha jAti athavA yonike zrAdhIna nahIM hai| pratyeka prANI apanI yogyatA ke anusAra dhAraNa kara isameM lAbha uThA sakatA hai| jainadharmakA ra siddhAnta hai ki guNa pUjAke sthAna hai' / jima lAmAme jitane adhika guNa vikasita hoMge vaha utanA hai ki pazu pakSI bhI bhagavAnke
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3-4] jainadharmakI cAra vizeSatAe~ hI adhika pUjya hogaa| bhale hI vaha kisI jAti athavA sUta bhI rakhanA pApa batAyA hai| jisa prANIkA antaraGga kisI yonikA kyoM na ho? bAbA padArthose jitanA adhika mamatA-rahita hotA jAvegA karaNAnuyogameM dravyaliMgI mithyASTi munikI apekSA vaha utanA hI adhika parigrahakA tyAga karatA jaayegaa| samyagdRSTi tiryaJcako adhika mUjya batalAyA gayA hai| vya. yApa pUrNa aparigraha muni avasthAmeM hI ho sakatA hai to liGgI sunike jahAM bandhayogya samasta karmaprakRtiyoMkA bhI usakA yaha artha nahIM hai ki hama gRhasthAko usakA kucha prAsrava hotA hai vahAM aviratasamyagdRSTi tiryamake bhI parityAga nahIM karanA cAhiye / jo pUrNa parigrahakA tyAga prakRtiyoMkA pAsava ruka jAtA hai| jainadharmakA yaha pramANita nahIM kara sakate aise gRhasthoMke liye bhAgoMne pariGgahasiddhAnta hai ki saMsArakA pratyeka prANI 'grAmahita-sAdhanameM parimANa bhaguvatakA upadeza diyA hai| svatantra hai| hama svaya puruSArthake dvArA apane prArabhAko parigrahaparimANa vratakA saccA rahasya yaha hai ki kisI samunnata banA sakate haiM aura prAlasya-akarmaNyatAya zrava ko AvazyakatAme adhika parigraha-dhanasampattikA svAmI nata banA sakate haiM / yahI dRSTi hRdayame rakha kara kahA gayA hai nahIM bananA cAhiye / jaise zarIra meM eka jagaha mAvazyakatAse ki 'pAramA hI prAmAkA bandhu hai aura prAramA hI prAmAkA adhika rakta rUka jAnesa zarIrakaM anya bhaGga niviSya hojAte zana hai'| isa prakAra hama dekhate haiM ki jainadharmame prArama- haiM usI prakAra eka jagaha AvazyakatAse adhika ruka jAnese svAtantrya para jitanA jora diyA gayA hai utanA anya dharmoM sasArake anya prANI usake binA niskriya ho jAte haiN| me nahI diyA gayA hai| vahA~ yA to saba kucha Izvarake hAtha jima praka ra raktakA zrAvazyaka saMcAra hote rahanese hI zarIra me soMpa diyA gayA hai yA phira IzvarakA bahiSkAra hI kara kI vyavasthA ThIka raha sakatI hai usI prakAra parigraha-dhana diyA hai| sampadAkA zrAvazyaka sagara hote rahanese hI saMsArake samasta 4 aparigrahavAda logoMkI vyavasthA ThIka raha sakatI hai| isake sivAya pariUpara batalAyA gayA hai ki parigraha rAgadveSakI utpatti. grahakA parimANa ra le nesaM icchAbhoMkI uddAma pravRtti ruka kA kAraNa hai aura rAga-dveSakA utpanna honA hI himA hai, isa jAne ke kAraNa tatkAla hI prAnandakA anumaya hone lagatA liye jo saccA ahiMsaka bananA cAhatA hai vaha parigraha ke hai| bhAjake sAmyavAdakI jada me jainadharmakA yaha aparigrahasaMparkame nara rhe| parigrahakA zrartha hai para padArthoMme mamatA vAda hI pAnI de rahA hai| bhAva / imIko kahate haiM mUchI / zAnta bica vicAra karane bhagavAn mahAvIra svAmI ke dvArA pravAhita jainadharmameM para yaha parigraha hI dubakA kAragA mAlUma hotA hai| isI yahI pramumya vizeSatAe haiM jo bhAkIya itara dharmoMme isakA liye jainadharmame isake choDanekA adhikame adhika upadeza pRthaka aura ucca sthAna banAye hue haiN| diyA hai| itanA adhika, ki muni avasthAme zarIra para eka vamanta kuTIra, mAgara saMzodhanakI Avazyaka sUcanA bhAI kauzanapramAda ke spaSTIkaragA' nAmaka vaktara se anyatra prakAzita hai mAlUma hAki pramAcandra ka tatvArthastrakI prastAvanAme jo koTA' vagA hai vaha galata uma ke sthAnara bUdI' 'nA caahiye| ata: jina majanoMka pAma ukta tatvArthasUtrakI koI prati ho uname nivedana hai ki ve apanI uma pratiko prastAvanAke 7 va pRSTa para 20 vI paMkti meM do jagaha aura 4 veM pRSThakI 4 thA paMkti meM eka jagaha para jahAM koTA chapA he badA 'bUMdA' banA lenekI kRpA kreN| sampAdaka
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrakA eka aura paricaya-padya [ sampAdakIya ] svAmI mamantabhadra ke prAtma-paricaya-viSayaka abhI taka zrAcAryohaM kavirahamahaM vAdirAda paMDitohaM do hI aima padya mila rahe the jo rAnasabhAyoMmeM rAjAko daivajJohaM bhiSagahamaha mAMtrikastAMtrikohaM / mambodhana kara ke kahe gaye hai-eka 'pUrva pATaliputramadhyanagare ___ rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAmilAyAbherI mayA nADinA'* . makA hai, jo karahATakako ganasabhAmeM AjJaHsiddhaH kimiti bahunA siddhamArasvatohaM // 3 // apanI pUrvavAda-ghoSaNAAkA ullekha karate hue kahA gayA isa padyame vaNita prathama tIna vizeSaNa-zrAcArya, thA aura dUmaga 'kAcyA ngnaattkaadN'| ima vApase prAraMbha kavi aura vAdirATa--to pahaleme parijJAta haiM-aneka pUrvAhotA hai jo kimI dUsarI rAjasabhAme kaTA huaA jAna paTanA cAryoke vAkyoM, granyo tathA zilAlegyoma inakA ullekha hai aura jisameM vibhinna sthAnopara apane vibhinna mAdhuveSokA milanA hai| cauthA 'paMDita' vizeSaNa aAjakala ke vyavahAra ullekha karate hue apanekA jainaniHthavAdI prakaTa kiyA hai meM 'kavi' vizeSaraNakI tarada bhale hI kucha mAdhAraNa mamajhA aura mAtha hI yaha caileMja kiyA hai ki jima kisI kI bhI jAtA ho parantu usa samaya kAbake mukhyakI taraha umakA bhI vAda kI zakti ho vaha mAmAne zrAkara bAda bre| bar3A mUlya thA aura vaha prAya: gamaka ( zAstroke marma evaM hAlama samantabhadra-bhAratIkA mazodhana karate hue, rahasyako mamajhane aura dUmarIko samajhAnema nipaNa ) jaise svayamastotra pAcana pratiyoko khonama, majhe dehalAke vidvAnoke liye prayukta honA thA / bhagavA janasenAcAryane paMcAyatI mandirama eka aimA nijAm-zArga guTakA milA grAdi purANa meM mabhannabhadra ke yazako kaviyo, gamako. vAdiyA hai jisake patra ulaTane paTane dikI jarA mI bhI zramAva- aura vAgmiyoM ke mastakakA cUnAmariNa batalAyA hai + aura dhAnIko madana nahIM kara skte| isa guTa keke anagina sayaMbha hamake dvArA yaha macina kiyA hai ki uma mamaya ninane kani stotrake annaga ukta dAnI yathAkrama padyoM ke antara ema. gamakanAdI aura vAgmI the unamabAra samantabhadra ke yazakI chAyA tImarA padya aura magRta hai, jimaga svAmIjIke pAracaya- par3I huI dhI-uname kavitva, gamakatva,vAdiva aura vAgmila viSayaka dama vizeSaga upanagadata hai aura ve hai- nAmake ye cAro guNa asAdhAraNa kATike vimAmako prAna hue the, 1 zrAcArya, 2 kavi, 3 vAdagaTa , 4 paNDita, 5 daivaja aura isaliye paMDita vizeSaNa yaho gamakatva meM gaMgA (jyotirvida , 6saya di) 7 antriA. (bhatratizeSana), vizeSakA gotaka hai| zeSa maba vizeSaNa isa payara dvArA prAya: 8 tAntrika (naMzeiSajJa), prAzAmA aura miDa- naye hI kAme pAra haiM aura unameM jyAtipa, vaidyaka, matra sArasvana / 18 paya :ma prakAra hai : aura tatra jema viSayome bhI mamantabhadra kI nipaNatAkA patA * pUrva pATApatramadhyanagara bhega mayA tADi calatA hai / ratnakaraNDazrAvakAcArame aMgahIna samyagdarzanako pazcAnamAla samandhuTakkAnapaye kAcIpara bdishe| janmAnta taka cheda meM asamartha bata nAte hue, no viSavedanA prApto'haM karahATaka bahumaTa ciokaTaM saMkaTaM, ke daranema nyUnAkSaramaMtrakI amamarthatAkA udAharaNa diyA hai vAdArthI vicarAya napata ! zArdalAvaka Dima vaha aura zilAlegnI tathA granyAma 'svamatravacana-vyAhanakAcyA nagnATako'daM malamAlanaganurnAmbuze pANDuni:: dekho, bAra mevAmandirase prakAzina 'matmAdhummaragAmaMgalapATha' puNDroI zAkyabhikSurdazapara nagare mR(bhiSTabhojI paarbaa| meM svAmisamantabhadra smrnn'| vArANasyAmabhUva zazi(za)dharadhavala: pANDurAMgastapasvI, + kavInA gamakAnA ca vAdInA vAgminAmapi / rAjan ! yasyAsti zAMta: maradatu purato jainaa..prthvaadii|| yaza: sAmantabhadrAmi mUni cuuddaamnniipte|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3-4 samantabhadrakA eka aura paricaya-padya candanamaH' jaise vAkyokA jo prayoga pAyA jAtA hai vaha maba una saba kayanokI pani bhI haga middhamArasvata' vizeSaNase bhI zrApaka maMtravizeSajJa tathA maMtravAdI honekA sUcaka hai| bhale prakAra ho jAtI hai| athavA yo kahiye ki zrApakaM 'mAMtrika' vizeSaNate aba samantabhadrakI vaha sarasvatI (vAgdevI jinavANImAtArtha: unamaya kathanoMkI yathArthatAko acchA poSaNa milatA hai| jimakI anekAntadRSTidvArA ananya bhAgadhanA karake unhona ghara haivI zatAbdIke vidvAn ugrAdityAcAryane apane agnI vAzIme vaha atizaya prApta kiyA thA jimaphe bhAge kalyAgAkAraka' vaidyaka anyame 'aSTAdgamaNanilamatra mamAna- mabhI natamastaka hAta dha zrora jIzAna bhI mahRdaya vidvAno bhadraH proktaM savistaravacauvibhavaivizeSa t' ityAdi padya (20- ko unakI zrIra zrApita kiye hue hai| 86) ke dvAga mamantabhadrakI aSTaga veyakAvaSayapara vistRta ___yahA~para meM itanA aura bhI batalA denA cAha hai ki racanAkA jo ullekha kiyA hai usako TAka batalAneme ukta guTakeme jo dUsare do padya pAye jAte haiM unameM phahI kahI 'bhaSaka' vizeSaNa acchA mahAyaka jAna par3atA hai| kucha pAThabheda bhI upalabdha hotA hai, jaise ki prathama padyama anta ke do vizeSaNa prAzAmida' aura middhamArasvata' tADitA'kI jagaha trATatAdarza'kI jagaha bahuze bahabhaTa 31 bahuta hI mahattvapUrNa hai aura unase svAmI samantabhadrakA vidyotkaTaM' kI jagaha 'bahumaTavidyAkaTa: aura 'zAdIamAdhAraNa vyaktitva bahuna kucha mAmane yA jAtA hai| vikrIDita' ke sthAnapara 'zA lavakrIDitu' pATha miltaa| mizeSaNA prastuta karate hue ravAnAjA gajAko mambA- dumare 5dyama 'kAcyA' kI jagaha 'kAnyA' 'lAbuze' kI jagaha cana karate hue kahate hai| --he gajan ! meM hama mamudra lAbuma', 'puDokA jagada 'piDA , 'zAkabhinnaH' kA e / pRjIra AzAsiddha' hai-jo prAdaza: vahI hAnA hai| jagaha 'zAkabhakSA, vAgagagassamabhUva' kI jagaha bAgagAmyA pAra adhika kyA kahA jAya ' umArasvana' hU~- bama', 'zazAdhavala:' kI jagaha 'zazadhAdharalA' aura svinI mujhe mi / ma sarasvatAkA maddhi athavA parayAsti' kI jagaha 'jasyAma' pATha pAyA jAtA hai| hama pacanAAgadI mamantabhadrakI jama makAlanAnA sArA rahasya pATabhadomana cha to mAdhAraNa hai, kucha lepakAkI lipiko samitijA sthAna sthAnapara vAdoSaNA vagairara unheM azuddhi ke pariNAma jAna parataM aura kucha mAlika ma' mAna InI aganA eka zilAlegvaka kathanAnumAra dhIra dogukte| 'zAminuH' kI jagaha 'zAsamatI' jaimA jondra ke zAmAtA kI hamAraNa) Di rane rUpama pATabheda vicAraNIya dezamAraka pramAnandra aura pradhAna madana Inma prAva kara mave. thax | ke kathAnApAma jima prakAra mabhantabhadrakI kayAdA umaka. aneka vidvAnAne bharasvatI svarani:maya:' jaima pado anumAra tA pada 'zAmina.hI bananA hai, para yaha bhI hA ke dvArA mana bhadra kA jo maratIkI machandAvahArabhUmi makanA hai ki uma ghATa ke kAraNa hI kathAko vegA rUpa diyA pakaTa kiyA hai aura unake raca hue prabandha ( anya )rUpa gayA do bAra vaha bhonI paribATa' meM milatA jalatA nala mara maratI kIga karatI huI batalAyA he* zAkamIja, parivAdakA bAno / bu.na mATo, abhI . do, matmArA gayagalapATa pR0 34, 46 | nikritarUpame eka bAta nadI kA makanA / mAvazyama devo, bellUgnAlnu phakA zilAlegya naM. 17 (r c.v.) adhika bojakI zrAvazyAnA hai| nayA mamA cusmaraNamaMgala gaTa, pR. 51 bIgsavAmandira, saramAyA bA02-12-1644
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana 1 SaTkhaNDAgama (dhavalA TIkA hindI anuvAda yazapAla jaina bI. e. ela. ela. bI. kuTezvara / prakAsahita)-mUla lekhaka, bhagavAna puSpadaMta bhuulblii| TIkA- zaka, pa. nAthUgamajI premI mAlika hindI graMtha ratnAkara kAra prAcArya vIrasena / sampAdaka, pro. hIrAlAlajI jaina kAryAlaya hIrAbAga, bambaI nN.4| pRSTha saMkhyA 18 / / ema. e. amraavtii| prakAzaka, zrImaMtaseTha sitAvarAya mUlya, cAra shriisuu| nacamIcada jaina sAhityoddhAraka phaMDa, amarAvatI / pRSTha saMkhyA prastuta pustaka svargIya hemacandajI modIke saMsmaraNoM 566 / mUlya sajilda prati 10) zAstrAkArakA 12) / aura unake jIvana paricayake rUpa meM prakAzita huI hai| isa ___ yaha SaT khaNDAgamake jIvaTThANa nAmaka prathamakhaMDakI kI prastAvanAke lekhaka paM0 banArasIdAsajI caturvedI haiN| chaThI pustaka hai| isame ukta khaMDakI nau cUlikAmoMko diyA hemacandra kitanA yogya vidvAna, gambhIra vicAraka aura spaSTa gayA hai jinake nAma isa prakAra haiM-1 prakRtimayurakIrtana, vAdI thA. yaha bAta usake sAtha samparka rakhane vAle manana 2 sthAnasamutkIrtana, 3 prathamadaMDaka, 4 dvitIyadaMDaka, tRtIya to jAnate hI haiM kiMtu o loga usake ina saMsmaraNoM aura mahA daMDaka 6 utkRSTa sthiti 7 jaghanya sthiti 8 samya- saMkalita patroMko par3heMge ve bhI umase paricita hue binA na kyopatti hai aura gatyAgati / ina cUlikAoMkA saMkSipta rheNge| isa pustakame 4 lekha yA sasmaraNa vibhinna vidvAnI paricaya 'viSaya-paricaya' zIrSakake nIce prastAvamAmeM diyA dvArA likhe gae haiM, pratyeka lekhakane hemacadrake vyaktivake viSaya gayA hai| me prakAza DAlanekA prayatna kiyA hai aura kucha lembakoMko chor3aisa pustakakA adhyana karanese samyaktyake sammukha jIva kara sabhIne usakI spaSTa vAdittAko svIkAra kiyA hai / premI kI pariNati, usake karmabandhAdi, tathA samyaktvakI utpatti jIke lekhakI ghaTanA to usake spaSTavAdI honekA aura bhI kisa prakAra hotI hai aura usake pariNAmoMme uttarottara samarthana karatI hI hai| premIjAke lekhako par3hakara asamaya meM kitanI vizuddhi niraMtara bar3hatI rahatI hai isakA vizada huI putra-viyoga janya vedanA kI eka TIma hRdayameM ghara kara varNana zrAcArya vIrasanane kiyA hai| sAtha hI karmopazamanA jAtI hai aura usase premIjIkI isa vRddhAvasthAmeM sahasA aura kSapaNAkA vidhAna bhI rucikara diyA huzrA hai| umage bApare duHkhakA andAjA lagAyA jA sakatA hai| hemacandrakI isakI prameya bahulatAkA patA sahaja hI laga jAtA hai| maulika sAhityake nirmANa kI bhAvanA kitanI ucca aura pichale khaMDoMkI apekSA svAdhyAya premiyoko isa khaDake sAhityika jagatame krAnti lAne vAlI thI yaha unake katipaya adhyayana aura ciMtanameM tathA prAcArya nemicakra labdhisAra- sajanAko likhe gaye parose spaSTa jAnI jAtI hai| premIjI sapaNAsArako sAmane rakha kara tulanAtmaka dRSTise adhyayana yadi hemacandrako utsAha dilAte to bahuta mabhava thA ki vaha karanese vizeSa rasa pAye binA na rhegaa| anuvAda acch| apane itane alpa jIvana meM hI jagatake liye arache vicArahunA hai. aura vizeSArthoM dvArA viSayako aura bhI spaSTa kara pUrNa mAhityako spaSTI kara jaataa| aba to jitane sAhitya diyA gayA hai| graMthake aMtameM 6 nimnapariziSTa diye hue haiN| kA vaha nirmANa kara gayA hai usI para saMtoSa karanA hogaa| sUtra pATha2 avataraNa gAthA sUcI3 nyAyoktiyAM4 graMthollekha yaha jAna kara prasannatA huI ki premIjI hemacandra ke sabhI 2 pAribhASika zabda-sUcI 6 vizeSa TippaNa / inase prastuta sAhityako prakAzita kreNge| isa pastavakA prakAzana, acchA prathakI upayogitA adhika bar3ha gaI hai| chapAI saphAI sabhI hAI aura vaha itane gaMcA Tagame yakalina huI hai ki pUrvavat hai, graMthasaMgrahaNIya aura paThanIya hai| jo bhI vyakti se par3hegA vaha hemacandra ke liye cAra sAmU 2 svargIya hemacandra-samrAhaka aura sampAdaka, vA0 bahAye binA na rhegaa| paramAnanda jaina zAstrI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA ratnakaraNDake kartA svAmI samantabhadra hI haiM ? (le0 zrI 50 nAthUrAma 'premI ) ratnakaraNDa-zrAvakAcAra bahuta hI prasiddha grantha hai| yadyapi isake lie hastalikhita pratiyoMkA koI pramANa yadyapi usame kahI bhI kartAkA nAma nahIM diyA hai, phira bhI abhI taka upalabdha nahIM humA hai, to bhI, donoMko eka paramparAse yahI mAnA jA rahA hai ki prAptamAmAMsA, vRhatsva. sAtha rakhane para bhI. svAmI aura yogIndrako eka nahIM kiyA yaMbhu-stotra zrAdi ke kartA svAmI samantabhadra hI isake kartA jA sakatA aura na unavA sambandha hI ThIka baiThatA hai| isa hai / parantu vAdirAjasurine apane pArzvanAtha-caritake prArabhame ke sivAya tInoM zloka alaga alaga apane Apame paripUrNa pUrvAcAryoMkA jo stavana kiyA hai usase mAlUma hotA hai ki haiM, ve eka dUsarekI apekSA nahI rakhate, tInoM meM eka eka donoM eka nahIM haiN| ve kahate haiM prAcAryakI svataMtra prazasti hai| svAminazcaritaM tamya vasya no vimmayAvahaM / eka bAta aura bhI dhyAna denekI yaha hai ki vAdirAjane devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradarzyate // 17 zloka naM0 16 se 30 taka 15 zlokoMme pUrvavartI 15 hI acintyamahimA devaH mA'bhivandyo hitpnnaa| prAcAryokA yA kaviyokA smaraNa kiyA hai. arthAt pratyekake zabdAzca yena siddhayanti mAdhutvaM prtibhitaaH||18 lie unhoMne pUrA pUrA eka hI zloka, apane ApameM sampUrNa tyAgI ma eva yogIndro yenaashyymugyaavhH| diyA hai| kahI bhI isa kramako bhaMga nahIM kiyA hai / taba arthine bhavyamArthAya diSTo ratnakaraNDakaH / / 16 ukta do zlokoM meM eka hI samantabhadrakI stuti kI hogI, ina tIna zlokAme 'svAmI', 'deva' aura 'yogIndra' ina yaha nahIM ho sktaa| nIna pRthaka pRthaka prAcAryokI stuti kI gaI hai| inamase jisa taraha 'svAmI' nAma nahI hai upapada hai, usI paDale 'svAmI' to samantabhadra haiM jo devAgama (prAptamImAMsA) taraha yogIndra bhI nAma nahIM hai| asalI nAma ranakararATaka ke karnA haiM / aura bhI aneka vidvAnAMne inheM svAmI zabdame kartAkA bhI samantabhadra ho sakatA hai, jo svAmI samantabhadra mmaraNa kiyA hai| dUsare deva jainendra vyAkaraNake kartA deva- se pRthak zAyada dUsare hI samantabhadra ho| nandi haiM aura unheM unake nAmake eka dezase uhikhita kiyA yaha smaraNa rakhanA cAhie ki vAdirAjasUrine paarshvhai| kahA hai ki jinake dvArA zabda sAdhutAko grahaNa karake siddha nAtha carita zaka saM0 647 (vi0 saM0 1082) meM samApta ho jAte haiM, ve acinnanIya mahimA vAle 'deva' bandanIya haiN| kiyA yA, aura ve bar3e bhArI vidvAna the| unake samakSa avazya hI ye zabdazAstrake kartA devanandihI haiN| tIsare zloka avazya hI devAgamake kartA aura snakaraNDake karmAko ke 'gogIndra akSaya mumbake dAnA 'nakaraNDa' ke kA hai| pRyazvakA koI pramAgA yA koI anuzrati hogI aura isa tInAmeM kathiAka spaSTa pure nAma na dekara sakena yA unake lie jaba taka unake padalekA dAnAkI ekatAkA koI dUsarA vizeSaNa diye haiM. phira bhI gugA gaNaname va spaSTa ho jAte haiN| pramANa na mila jAya, taba taka unake kathana para ekAeka tInI zloka alaga alaga nIna granthakartAoM kA smaraNa avizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| karate haiM aura sAtha hI unake prathAkA saMketa | bIca meM deva. *sva0 gurujI (paM. pannAlAla bAkalApAla) ne jayaparake nAnda : anaena pahanA aura tIsare zlokame smRta 'svAmI' granyamaMDAgeke granyA ke kucha prAraMbhika aMza aura anyaaura yogIndra' eka nahIM ho skte| yadi yaha kalpanA kI prazasniyA bhejI thI unameM vAdigaja kRta pAzvanAtha-carina jAya ki pahale ilekike bAda hI tIsarA zloka hogA, kA prAraMbhika aMza bhI hai| umameM ukta tIna zlokokA bIcakA zloka galtIye tIsarekI jagaha chapa gayA hogA-- vahI kama hai, jo mA0 a0 mAnAkI chapI huI pratima hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [vaSa 7 devAgamAdike kartA aura pasnakaraNDake kartA apanI bhI samantabhadra thA, parantu svAmI samantabhadrame apaneko racanAzailI aura viSayakI dRSTime bhI eka nahIM mAlUma hote| pRthak batalAneke lie inhoMne prApako 'laghu' vizeSaNa eka to mahAn tArkika haiM aura dUsare dhrmshaastrii| jinamena sahita likhA hai| Adi prAcIna zrAcAryoMne unheM vAdI vAgmI gamaka aura yahA~ yaha spaSTa kara denA Avazyaka hai ki paM. pAzAdhara tArkikake rUpa meM hI ullekha kiyA hai. dharmazAstrIke rUpameM zrAdi pichale vidvAnone svAmI samantabhadrako hI ratnakaraNDa nhiiN| yogIndra jaimA vizeSaNa to unheM kahIM bhI nahIM kA kartA mAnA hai| isake pahaleke vidvAnoMmeme kisa kisane diyA gyaa| mAnA hai, isakI khoja honI caahie| mamantabhadra nAmake dhAraNa karane vAle vidvAn aura bhI prAptamImAmA zrAdika kA hI ranakaraNDake kartA haiM. aneka ho gaye haiM jaise ki aSTamahastrI viSamapadatAtparya vAdirAjasUri isa bAtako nahIM mAnate the aura isIko spaSTa vRttike kartA, jo ma. ma. satIza candra vidyAbhUSaNake anu. karane ke lie yaha noTa likhA gayA hai| donoM ko eka viddha sAra I. sa. 1000 ke lagabhaga hue haiN| nAma to inakA karaneke lie aba anya pramANa Avazyaka ho gaye haiN| ratnakaraNDazrAvakAcAra aura prAptamImAMsAkA kartRtva (le0-pro0 hIrAlAla jaina ema0 e0 ) maiMne apane 'jaina itihAsakA eka vilupta adhyAya' karaNDako svAmI samantabhadrakI kRti nahIM mAna rahe haiN|" zIrSaka nibandhameM jo bAteM prastuna kI haiM una para do lekha mujhe aAzcarya hai ki ullikhita paMktiyoMke antargata kAnapI nyAyAcArya pa. darabArIlAlajI jaina kAThiyAke anekAnta mAnyatAko chor3a dene kA nya yAcArya jIko bhrama huA hai| bhA0 6 kiraNa naM. 10-11 tathA 12 ina do aMkoMmeM maiMne jo vahAM svAmI samantabhadra kRta snakaragaDa zrAvakAra nikala cuke haiN| unake pahale lekhakA zIrSaka hai "kyA ko eka prAcIna, uttama aura mughamiddha gratha kahA hai vaha meM niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka haiM ?" aAja bhI mAnatA huuN| vAdirAjasUgnei naye akSaya mugyAvaha evaM dUsare lekhakA zIrSaka hai "kyA raranakaraNDazrAvakAcAra aura prabhAcandane akhilasAgAra dharmako prakAzita karana vAlA svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai ?" cUki dUsare lekhakA sUrya kahA hai| usame bhI abhI taka mujhe koI Apatti natI viSaya hamArI cintanadhArAma adhika nikaTavartI hai ataeva dikhAI detii| usake pazcAt aba yadi maiMne koI yAna zrIra pahale umI para yahA~ nicAra kiyA jAtA hai| isa viSayakA adhika kahI hai to kevala yaha ki isa ratnakaragaDa zrAyakA nirNaya ho jAneke pazcAta hI prathama lekha sambandhI viSaya para cArake kartA svAmI samantabhadra aura prAptamImAMmAke kartA vicAra karanA ucita hogaa| svAmI samantabhadra eka hI vyaki nahI pratIta hote / yadi lekhake prAdimeM hI paMDitajIne mere dvArA paTagya DAgama- maiMne una pUrva paktiyoM meM prAptamImAmA aura ranakaragaDake jIvasthAnake kSetrasparzanAdikI prastAvanA pRSTa 12 para likhita ___ eka kavakI koI bAta kahI hotI taba to nyAyAcAryajI una paktiyoko uddhana kiyA hai jiname maiMne nakaraNDa- kA usa kathanake AdhArase mujha para koI mAnyatA chor3a dene zrAvakAcArakA ullekha kiyA thA aura usa parame paDitajI kA zrAkSepa nyAyayukta thaa| kintu jaba maiMne una pani yoma ne yaha bhAkSepa kiyA hai ki "mAlUma hotA hai ki pro0 mA. do prayoke eka kartRtvakA koI vidhAna hI nahIM diyA taya ne apanI vaha pUrva mAnyatA choDdI hai aura isI liye ratna- nyAyAcAryajIkA mujha para yaha prAkSepa sarvadhA nirmUla aura
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1, 2] ratnakaraNDazrAvakAcAra aura prAtmamAmAMsAkA katRtva 31 nirAdhAra siddha hotA hai| yadyapi gaveSaNAke kSetrameM naye kaamvshyo| una doSakA kevalImeM prabhAva samIko svIkRta aAdhAroMke prakAzase mataparivartana koI doSa nahIM hai kintu hai| aba prazna raha jaataa| kaMbala judhA, pipAsA, jarA, kisI kathanavizeSa parase nirAdhAra dhAkSeSa upasthita karanA, prAtaGka (vyAdhi) janma aura ansaka (mRtyu)kaa| ye doSa kamase kama nyAyAcAryajI dvArA, ucita nahIM kahA jA una zeSa karmoMka dvArA utpanna hote haiM jinakA kevalI meM matva sktaa| aura udaya donoM vartamAna rahate haiM, ataeva inakA unameM isake pazcAt paMDitajIne kramaza:-(1) ratnamAlA prabhAva mAnanese eka saiddhAntika karinAI upasthita hotI aura ratnakaraNDakI racanAoM ke bhinna kAlIna honeke pramANa hai jipakA ucita samAdhAna nahIM mila rhaa| upasthita kiye haiN| (2) ratnakaraNDake samAna svayabhUstotrameM aba yahA~ vicAraNIya prazna yaha ki jisa prakAra kevalI kSudhAdi vedanAyoke abhAva mAne jAneke usalekha rasnakaraNDakArane prAptameM ina prAdhAtiyA kose utpanna peza kiye haiM; (3) mere dvArA prastuta kI gaI zrAptamImAMsA pravRttiyokA prabhAva pratipAdita kiyA hai usI prakAra unake kI kArikA 13 kA artha aisA baiThAnekA prayatna kiyA hai prabhAvakA pratipAdana kyA kahIM praptamImAMsAkArane bhI diyA , jisame usake dvArA kevalIme sukha dukhakI vedanAkA sadbhAva hai nyAyAcAryajI prAptamImAMsA tathA yuktyanuzAsaname so siddha na ho; evaM (4) sanakaraNDa va yuktyanuzAmanAdi maMthoM koI eka bhI aisA ullekha prastuta nahI kara sake jipameM se kucha tulanAtmaka vAkya pastuta kara una sabako eka hii| ukta mAnyatAkA vidhAna pAyA jAtA ho| yathArthata: yadi granthakArakI kRtiyAM prakaTa kI haiN| ina parase mere sanmukha prAptamImAmAkArako prAptama una pravRttiyoM kA prabhAva mAnanA vicArake liye nimna prazna upasthita hote haiM-- abhISTa thA to usake pratipaNAmaka liye sabame upayukta (1) kyA ranakaraNDa ke samAna kaMvalIke khudhAdi veda __ sthana vahIM grantha thA jahAM unhoMne bhArata ke hI svarUpakI nAoMkA prabhAva svAmI samantabhadrakI prAptamImAMsAdi mImAMsA kI hai, unheM vahAM hI inakI sAyavanA bhI siddha kRtiyoM meM bhI batalAyA gyaa| karanA thii| kinnu yaha bAta nahIM pAI jaatii| isase nyA(2) kyA prAptamImAmAkI kArikA 63 phA yathArthata: yAcArya jI ne zrAtamImApA va yuna yanuzAsanakA koI vaha artha nahIM hai jaisA ki maiMne samajhA hai" ullekha prastuta na kara apane matakI puSTime svayabhUstotrake (3) kyA bAhya aura antaraga pramANoMma dhAtamImAMsA kucha avataraNa upasthita kiye haiN| jisa prakAra ye ullegya aura ramnakaraNDakA eka kartRva siddha hotA hai? maprava kiye gaye haiM usame jana hotA hai ki pAMDatajIne yahAM maiM ina tIna bAnI para vicAra kruuNgaa| granthakArakI mamamta kRtiyA~ko bajanI kara ddaa| tAve prathama bAnakI UhApora meM paMDita jAne jisa prakAra ye ullekha prApta kara sake haiN| isase Apa mujhe vizvAsa ullekha prastuta kiye hai unako dekhate hue mujhe isa bAtakI hotA hai ki inake atirikta, aba isa mattakI puSTika aba bhI AvazyakatA pratIta hotI hai ki yahAM sabase ullekha vAma! samanmabhadra kI kRtiyoma mimA prAyaH pahale maiM apane dRSTikoNako spaSTa krdeN| kevalIme cAra asambhava hI hai| dhAtiyA karmokA nAza ho cukA hai, prakAra una koma prathamata: paMDitajIne svayamamAtrakA 15 vo zoSa utpanna doSoMkA kevalI meM prabhAva mAnane meM kahI koI matabheda prastuta kiyA hai aura usa para yaha niSkarSa nikAnA hai ki nahIM hai| rAmakaraNDake chaThave zlokmeM ullivita dopaoNma yahA~ "samantabhadra kitane mome bhAtiyatIka isa prakAra ke pAMca doSa haiM---bhaya, maya, rAga, dveSa aura AhArAdika abhaav| shrii| sudhAdi mugva-dukha ghedanAoM moha / ataeva ina dopoka kevalImeM prabhAvake sambandhake prabhAvakA pratipAdana karane haiN| kintu yahuna prayAna karanepara ullekha prastuta karanA anAvazyaka hai| paDitajI dvArA bhI mujhe usa lokame kevalI dhAdi vedanAbhoMke prabhAva prastuta kiye gaye aise vizeSaNAmA ullekha haiM-nimoha, kA koI pratipAdana digvAI nahI diyaa| jahAM taka maiM mamama gatamadamAyaH vItarAga, vivAnagara, sneho vRthAtreti, bhaya- sakA hai usa zlokakA artha yaha hai-- dhAdi dukhAMka
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 anekAnta pratikAra tathA indriyArthayeu sukhoM me na to zarIrakI sthiti rakhI jA sakatI hai aura na jIvakI, zrataeva zarIra yA jIvake guNa nahIM haiM aisA bhagavAnane upadeza diyA hai / " isakA bhAvArtha yaha samajha me AtA hai ki bhUkhapyAsa miTAkara va indriyasukhako prApta karake zarArakA cAInA poSaNa kiyA jAya para usase zarIra sadaiva sthAnIya jarA aura marayake AdhIna hogA hI / unameM jIvakA bhI koI upakAra nahIM honA / ava zarIra pIpaya va indriyamukhako svadharma na mAna kara paradharma hI jAnanA cAhie, aisA bhagavAnkA upadeza hai / yahI artha Ageka arthAt 16 veM pacale aura bhI spaSTa ho jAtA hai jahA~ kahAM gayA hai ki manuSya atyanta lolupa hokara bhI anubandhake zeSame akAyoMmeM pravRtta nahI honA kintu jo isa loka aura paraloka anubandha janita zepa jAnatA hai vaha kaise hogA, sukhIme zrAyaka aisA bhI bhagavAna kahA hai| yahAM prandhakArane kevala yahI batalAyA hai ki bhagavAna sukha dukhomaM dhAma na hone arthAt rAga ko jItane upadeza diyA hai| para yahA kevalI meM bhUkha nAmake prabhAvakA to jarA bhI prasaga dikhAI nahIM detaa| mujhe pArya hotA hai ki isa lokake AdhAra paMDitajI aisA kaise kaha sake ki "svayabhRstotrame svAmI samantabhadrana dopakA svarUpa vahI samajhAyA hai jo snakaraNDa me|" ratnakaraNDake uThane aura svayamtI meM pathamaM 18 yadi koI sAmya hai to kevala itanA ki donoM pakSa zabda me prArambha hote haiN| para unake artha me zrAkAzagatAla kA antara hai| tuna mAtra ke zrAdhArase paDitajI ne jo yahAM kevalI meM ukta vadanAzI ke zrabhAvakI kalpanA karatI haiM vaha siddhahI hotii| kA dUsarA patIne 2 kiyA hai jisameM kahA gayA haiM ki 'he jinadeva, pa mAnuSI prakRti kara gaye haiM, devatAoM bhI devatA hai ataH eva paramadevatA hai| ataH hamAre kalyANaka liye prapanna hoiye / " yahAM bhI paMDitajI kahate haiM ki isase yaha nirvivAda prakaTa hai ki samantabhANako di rahita mAnate haiM" kintu muke punaH campanta dukha aura nirAzA ke sAtha kahanA paDatA hai ki yaha bhI paMDitajIkI [ varSa 7 nirI kalpanA hai| isameM misa mAnavI prakRtiko pAra karane kI bAta kahI gayI hai use samajhane ke liye hameM usase pUrvakaM zloka 74 para dhyAna denA cAhiye jo isa prakAra hai kAya vAkya manasAM pravRttayo nAbhavaMstava sunacikIrSayA / nAmamIya bhavataH pravRttayo ghIra tAvakamacintyamIhitam // isa pacame kahA gayA hai ki Apa munirAja kI mana vacana aura kAryakI pravRttiyAM karanekI abhilASAse nahIM huA karatIM, phira bhI ApakI pravRttiyoM binA samIkSA nahIM hotI, saeva he dhIra, ApakA IDita thiya hai|" isa zloka ke anupame agale rogaMta yadi kisI mAnavI prakRti ke pAra jAnekA kevalI meM pratipAdana svIkAra kiyA jA sakatA hai to vaha kevala yahI ho sakatA hai ki sAdhAraNa manuSya kI mana, vacana aura kAya sambandhI kriyAe~ rAga, dveSa aura ajJAna pUrvaka huA karatI hai jinake kAraNa unakI pUrI samIkSA nahIM kara pAye para yaha bAta kevalI me nahI hai ki unake rAga, dveSa aura ajJAnakA sabaMdhA bhAva ho cukA hai jisase unakI mana, vacana aura kAyakI kriyAyoMmeM majJAnatA hai aura zrAsakti nahIM hai| yahAM jo mana aura vacana ke atirika zarIrakI pravRttiyoMkA bhI spaSTa vidhAna hai ki mAnyatAmA anukUla hai, jisake anusAra kelI mI manuSyagati, manuSyadhAyu pacedriyajAta cArika zarIra va gopAMga tathA nirmANa eva sAtA mAtA vedanIya zrAdi karmoMkA udaya svIkAra kiyA gayA hai| aisI avasthAmai ina karmose utpanna bhAvIkA zrabhAva mAnA hI kaise jA sakatA hai ? isa prakAra nyAyA cAryajI dvArA prastuta kiye gaye isa dUsare zlokame bhI kevIke ke abhAva pratipAdanakIjeza mAtra bhI sambhAvanA nahI pAI jaatii| paMDitajI dvArA prastuta kiyA gayA tIsarA padya hai svastotrakA 63 va jisameM kahA gayA hai ki " zrantaka (mRtyu) apane janma aura ararUpI mAdhake sAtha manuSyoM kA arthAt rulAne vAlA hai, kintu zrantakake zrantaka aise Apake pAsa jaba vaha zrAtA hai taba vaha apane kAmakAra tArase ruka jAtA hai isa pathake dvAga vImeM maraNa aura usake sAthI janma aura
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3-4] ratnakaraNDazrAvakAcAra aura pApmamImAMsAkA kartRtva - jvarakA prabhAva" pramANita karate haiN| kintu zlokakA bhAvArtha kunthuprabhRtyakhilasasvadayaikatAnaH to isake sivAya kucha nahIM dikhAI detA ki jamma, jvara kunthurjino jvara-jarA-maraNopazAntya / aura mRtyu jisa prakAra pAkara pAdhAraNa logoMko vyAkula tvaM dharmacakramiha vartayasi sma bhUtyai karate aura rulAte haiM, usa prakAra ve zrApako nahIM rulA paate| bhUsvA pUrA kssitiptiishvrckrpaanniH|| pAte to ve Apake pAsa bhI haiM, para ve apanI manamAnI karane meM arthAta rAgadveSabhAva utpanna karane meM saphala nahIM isakA artha yaha hai ki "bhApa kunthu bhagavAnne pahale rAjarAja hote, kyoM ki, jaisA usase pUrvavartI zlokameM kahA gayA hai. cakravatI hokara pAdako yahAM kunthu mAdi samasta prANiyoMkI 'Apane vidyArUpI nAvase tRSNArUpImadI pAra karalI hai|" dayA karaneme ekacitta ho jvara, jarA aura maraNAkI upazAnti rUpI vibhUtike liye dharmacakrakA pravartana kiyA hai|" yahAM kevalIme janma, jarA, jvara aura maraNakA prabhAva pramA. mI spaSTataH kevalI dvArA jvara, jarA aura maraNakI Nita karane ke liye nyAyAcAryajIne do aura ullekha prastuta upazAntike liye prayanakA vidhAna kiyA gayA hai, na ki kiye haiM--'janma-jarA-jihAsayA' (41) tathA 'jvara-jarA- kevalI honese pUrva unake prabhAvakA / maraNopazAnya' (1) aura kahA hai ki "yahAM jihAsA aura upazAnti zabdoMse kevalI avasthA pAne para prabhAva yahA~ raha bhI vicAra karane yogya hai ki kevalIma janma, hI vivakSita hai|" jihAsAkI vyutpatti aura vyavahAra-siddha jarA dhaura maraNake prabhAvakI mAnyatAkA abhiprAya kyA hai? artha 'dUra karanekI icchA' hI hotA hai aura 'upazAntyai' kA yadi isa mAnyatAkA yaha tAtparya ho ki kevalIkI vartamAna zrAyukA laya aura zarIrakA anta ho jAne para siddha avasthA zabdArya hotA hai 'upazAntiphe liye'| para cUMki nyAyA me phira unheM kabhI janma, jvara, jarA aura maraNakI bAdhAeM cArya mIne kahA hai ki yahAM ina zabdoMke dvArA prabhAva hI vivakSita hai, zrataeva usa vivakSAko samajhaneke liye hama nahI hogI, taba to isase kahIM virodha upasa nahIM hotA, pUre payoM para dhyAna denA Avazyaka pratIta hotA hai| prathama koM ki kevalIne koI nayA AyuSandha kiyA hI nahIM hai, padya pUrA isa prakAra hai isa liye siddhagatiko chora kisI saMsAragatimeM unheM jAnA hI nahIM hai| kintu jisa zarIramaM kevalI avasthA apatyavinottaralokatRpaNa yA tapasvinaHkacana karma krvn| upanna huI hai usakA manuSyayonimeM janma hunA hI hai, upa bhavAnpunarjanmajagajihAmayA trayIM pravRttimamadhIravAmAna zarIrakA yoga bhI unake vidhamAna hai vaha zarIra mAtA asAtA bedanIya karmodayake vazIbhUta bhI hai, unakI manupyaarthAt "kitane hI tapasvI puna, dhana va paralokI zrAyu bhI kramaza: tANa ho hI rahI hai aura vaha samaya bhI tRSNApa karma bharate haiM. kinnu pApane punarjanma aura jarAme Ane vAlA hai jaba unakI samasta prAyukA kSaya ho jAnese bacane ke vicAramaM apanI mana, vacana aura kAya-sambandhI uma zarIrakA viyoga ho jaavegaa| taba phira usI avasthA nInoM pravRttiyokA nirodha kiyaa| yahAM kevalI meM una me unake janma, jvara, jarA aura mRtyukA prabhAva kaise mAnA vRttiyoMke abhAvakI to koI vivakSA nahIM pAI jAtI, balki jA sakatA hai? yaha spaSTa pratipAdana pAyA jAtA hai ki ye pravRttiyAM unameM vidyamAna haiM para ve unakA prabhAva karane meM prayatnazIla hai| isa vivecanakA yaha niSkarSa nikalatA ki prApta aura isIke liye ve apane nInoM yogoMkA nirodha kara mImAMsA aura yukyanuzAsanameM to svayaM nyAyAgayaMjIkI hI ayogI ho jAte haiN| isake pazcAta hI be uma bAdhAMse ratnakaraNDazrAvakAcArakI mAnyatAkA poSaka koI pramANa viyukta ho pAte haiN| prApta nahIM ho sakA, evaM svayaMbhUstotrama jahA~ unheM uma mAnyatAkI puSTI dikhAI dI vahAM bhI yathArthana: dUsarA padya pUrA isa prakAra hai-- usakA koI vidhAna siddha nahIM hotaa|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [vaSa 7 vatI mAdhukA grahaNa karanese do zrApattiyAM utpanna hotI hai| aba hama bAtamImAMsAkI uma kArikAke prathaMpara pAne eka to yaha ki yahAM yadi sAmAnya munikA hI grahaNa haiM jisake prAcArame maiMne yaha kahA hai ki usa graMthake kartAko kiyA jAya to vItarAga aura vidvAn ina do vishessnnoNk| sukha duHkhakI vedanA svIkAra hai / vaha kArikA isa prayoga sarvathA nirarthaka hokara kArikA apuSTArtha doSa utpA prakAra hai:-- puNyaM dhruvaM svato duAvAn pApaM ca sugyato ydi|| hotA hai, jo prAptamImAmA jaimI atyanta Thosa racanAma vItarAgo munividvAMstAbhyAM yujyAnimittataH / / / akalpanIya hai| kyA itanI zithila racanA aise graMthakAra isa kArikAke arthakA spaSTIkaraNa karane ke liye usake / dvArA saMbhava hai jo anyatra svayaM kahate haiM ki-- 'vizeSa prasaMgapara dhyAna delenA Avazyaka hai| prAptamImAMsAkAra yahAM vAcyasya vizeSaNaM vaco yato vizeSya viniyamyate ca yata ? yaha siddha karanA cAhate haiM ki anya logoMkA jo yaha mata hai dUsare, yadi racanA sadoSa hI mAnakara nyAyAcAryajI ki sukha yA dukhase nibayata: puNya pApakA baMdha hotA hai vaha dvAga chaThe prAdi guNasthAnavartI muniza grahaNa kiyA jAya yathArtha nahIM haiN| prAcArya 12 vIM kArikAmeM kahate haiM ki to phira pratipAdya viSayakI yukti hI bigar3a jAtI hai aura yadi mareko duHkha denese nizcayata: pApabandha hotA ho aura hetu viparIta honeme jo bAta amita karanA cAhate haiM vahI sukha dene puNya, to acetana vastuoM aura kaSAya rahita M siddha hotI hai, kyoMki chaThe guNasthAname sukha-dukha kI vedanA jIvoM ko bhI yaha bandha honA cAhiye, kyoM ki ve bhI to - ke sAtha pramAda aura kSAya ina do bandha ke kAraNoMse karmadUsareke sumA duHkha utpAdanamenimitta kAraNa hote haiN| abha. bandha avazya hogaa| yahAM jJAnAvaraNAdi ghAtiyA kokI dvAya yaha ki dUsaroMke sukha-dukha utpAdanameM nimitta kArayA pApa prakRtiyoM evaM vedanIyAdi aghAtiyA kAkI puNya honepara bhI jaba vastuoM evaM prakaSAyI jIvoM ke puNya-pApakA kRtiyokA pariNAmAnusAra bandha honA anivArya hai / sAtave bandha nahIM hotaa| ataeva parameM sukha-dukhakA utpAdana puNya guNasthAnameM pramAdakA prabhAva ho jAne para bhI pAyodayame pArakA dhrana kAraNa nahIM hai| aba saMbhava hai koI yaha kahe ki karmabandha hogA hI, aura yahI bAta sUcamasAmparAya guNa sthAna dUsaroMko nahIM, kintu svayaM apaneme dukhake anubhava se puNya aura taka bhI uttarottara hIna kramase pAI jaavegii| ataeva chaThe sukhape pApa utpanna hotA hai to usake uttarame zrArya kahate daza gugusthAna taka to zrAtamImAMyAkArakI yukti kisI haiM ki nahIM, aisA bhI nahIM hai, kyo ki yadi apaneme dukhase prakAra bhI middha nahI hotii| hAM, gyArahave ahi guNasthAna kaSAyodina rahita hone vItarAga eva zravandhaka hai, ata nizyata: puNyabandha hotA ho aura sukhase pApandha to vItarAga vidvAna muni bhI puNya-pApase badhage, kyoMki unameM yahi kArikAmaM vidvAna vizeSaNa na jagA hotA to gyAraha bhI duHgya-sukha kA nimitta vidyamAna haiN| isakA tAtparya yaha prAdi guNasthAnavI vItarAga munike grahaNa karane se prarthakI nikamAtA hai ki va.tagata vidvAna munima sukha dumbakA baMdana miti ho sakatI thii| kintu kArika me jo vidvAn vizeSagA hote hue bhI pApa-puNyakA bandha nahIM hotaa| bhI lagAyA gayA hai, aura jimapara nyAyAgaryajIne mayathA hI yahAM nyAyAvAryajIkA viveka yaha hai ki yaha jo vIta. koI dhyAna nahIM diyA hai, usame hai ki prAcArya gyArAga munimeM sukha-dumba svIkAra kiyA gayA hai vaha chaTe rahava aura bArahavaM guNasthAnoke bhI pAra jAkara kevalIke zrAri guNasthAnavI vItarAga muniyoke hI batalAyA hai na do sthAnokI ora hI yahAM dRSTi rakhate haiN| unake romA ki terahavaM caudahaveM guNastha nanI vItarAga muni kevaliyAM karanekA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki gyArahave aura ke|" pahitajIne sukha dukhake samAvako chaThe guNasthAna bArahava guNasthAnAma bArahavaM guNasthAnoma vItarAgatA hote hue bhI ajJAnaka mAdimeM svIkAra kiyA hai aura terahave caudaha guNasthAnoM meM sadbhAvase kucha malotpattikI zrAzakA ho sakatI hai| kinnu unakA niSedha kiyA hai. isase unakA abhiprAya chaThese lekara antima do guNasthAna aise haiM jahAM mAtA va zrayAtA vedanIya bArahavaM guNasthAna taka unake sadbhAva mAnanekA anumAna grAdi aghAtiyA koke udayame nagya aura nagvayA vedana kiyA jA sakatA hai| kintu ukta kArikAme chaThe guNasthAna- to saMbhava hai kintu kaSAya va ajJAnake bhAvame puNya pApa
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3,4] mAnava-saMskRti ke itihAsa meM bhagavAna vIrakI dena bandha yA kisI bhI prakArake aMtaraMga manakI savathA saMbhAvanA prAramasukhaduHkhAbhyo pApetarekAntakRtAnte punarakavAvasthApi nahIM rhtii| ataeva unhone inhIM do guNasthAnoMkA grahaNa dhruvameva bandhaH syAt-ityAdi / isa prakAra ukta kArikAkiyA hai jahAM puNya-pApake bandhakI jarA bhI AzaMkA na kI ntargata vItarAgo munividvAn' se abhiprAya ThIka unhIM jA sake aura unakI yuktimeM thoDAsA bhI dUpaNa na nikhAyA kevalIse ho sakatA hai jinheM uhoMne svayaMbhUstotrame "sabrahmajA sake / svayaM aSTamahastrIkArane bhI yahAM vItarAgo muni niSThaH samamitrazatrurvidyAbinintika SAyada Sa" (10), vidvAna' se prakASAya vItarAga tatvajJAnI hI artha grahaNa "kRSNAnadI svayotI vidyAnAcA viSaktayA" (13) va viyA hai jaisA ki unake TIkA vAkyoMse spaSTa hai-"svasmina kAya-vAkya-manasA pravRttayaH ..." (74) mAdi prakArase duHkhasya sukhasya copatto api vItarAgasya tatvajJAnavatasta- rNita kiyA hai| anya kisI praryame kArikA kI yuti siddha dabhisaMdheAbhAvAt na puNya-pApAbhyAM yogastasya tadabhi nahIM hotii| sandhinibandhanasyAt iti ta nekAntasiddhirevAyAtA / (kramaza:) mAnava-saMskRtike itihAsameM bhagavAn vIrakI dena ( legvaka-paM0 ratanalAla saMghavI nyAyatIrtha vizArada ) bhagavAna mahAvIra rAjakumAra the, saba sukha suvidhA, balidAna dvArA hRdayakI pUrNa nirmanA sAtha ahiMsAkA bhogAMkI vizAlatA eva vaibhavakI viphalatA sAmane mukha sarvocca evaM udAtta siddhAnta mAnava-saMskRtika sammukha upa pUrvaka samupasthita thii| kisI bhI prakArako cintA evaM sthita kiyaa| yaha pavinatama kArya-rAjakIya-mAjJA patra dvArA abhAva unake liye nAma zaMSa the| zarIra pUrNa svastha evaM nahIM, balki mahattama prArama-damana eva mavasva vaibhava-pariyuvA thaa| kintu phira bhI dukhiyoMkA duHkha pIr3itoMkI yAga dvArA kiyaa| isameM vIrakI anupameya vIratA, vIkI pIDA, zopitoM kA zopaNa, anIkA darda sAmAjika viSa- lokottara mahAnamA aura vIrakI kabhI na bujhanevAlI matA evaM dhArmika atyAcAra umakI pavitra vicAradhArAke ujvala jyotikA rahasya sannihita hai| sAmane nagna nRtya kara rahe the| unakA hRdaya dhArmika kSetrameM cIra kAlIna bhAratIya saMskRti meM hiMsAkA spaSTa rUpamA hone vAlI hiM pAye vicalita ho rahA thA, ve dhArmika noTa pUrNa sAmrAjya thA / ahimAkI upekSA thii| ahiApAke rahameM hone vAlI isa prakArakA himAmaM mAnava saskRnikA mahAna sya aura zakike prati avizvAsa evaM pramAmathrya prazi hAma aura patana dekha rahe the / unako vica ra-dhArAma dharmakA kiyA jA rahA thA; aisI vikaTa paristhiti meM bhI himaay| yaha parvathA viparIta mArga thaa| yadyapi jamatA. rAjA. puNe pUrNa samarthana bhagavAna vIrana kiyaa| isake liye rAjaya hinavarga banAma bAhma yAvarga yajJake kriyAkADome hI aura muzva-muvidhA aura saba prakAra mogopabhogAMkA pariyAga hiMyAmeM hI paramadhArmikatA eca ucca zrAdhyAmika grAmI- mathA eva padeSakaM liye kara diyaa| eka mahAna nati batalA rahe the| isa prakAra tatkAlIna vaidika saMskRtikA tapasvI bana kara jagalakI aura cala diye tathA bAraha varSa rUpa itanA vikRta, ghRNita, eva hiMsAse dUSita ho rahA thA maka mahAna tapasyA aura anekAneka kaSTa uThA kara janatAka ki jimame mAnava jAti maghaMthA nimnatama koTikI aura hRdaya meM ahiMsAkI pratiSThA kii| mAnava-saMskRtika pravAha-mukha mAkarSita ho rahI thii| aise adhakAramaya yugameM bhagavAna ko ahiMsAkI bhora mora diyaa| mahimAko hI dharma dhrmk| vImane apanI mAma jyoti, syAga, tapa, prAmabala, aura hRdaya eva janatAkI mArAdhyadevI banA diyaa|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 anekAnta [17 vorakI vicAra-dhArAmeM AramAkA aura IzvarakA sattA. dhika zraddhAzIla evaM bhaktizIla banatI calI jaaygii| rUpase astitva thaa| nAstika nahIM the| AramAkI nityatA mAnava-samAja aura jIva-jagatake prati bhagavAna vIrake aura usame (pAramAki) IzvarIya rUpameM unheM pUrNa vizvAsa aneka prakAra ke upakAra hai, kintu ahiMsA siddhAntakA yaha thaa| ve isI vizvAsako jana-sAdhAraNameM ahiMsAmaya eka upakAra hI itanA zakti-saMpasa aura hada hai, jo ki prAcArakI bhisipara hI vikasita hotA huA dekhanA cAhate sadaiva vIrakA prANI jagatkecameM smaraNIya, aura jyoti. the| unakI dRSTi meM kevala zuSka jJAnamaya dArzamikatA zUnya- saMpaca vizvavibhUtike rUpameM mAma-kIrtana karAtA rhegaa| vat thI, jaba taka ki prAcArameM pUrNa rUpase ahiMsA na ho| vIrakI dUsarI dena hai--praatmnirbhrtaa| takAlIna bhagavAma vIrame bhAratIya sAhisya aura bhAratIya dArzamika jagata meM Izvara jagat-kattA mAnA jAtA thaa| saMskRtimeM ahiMsAke ke akSaya bIja boye jo ki aAja kintu vIrakI dRSTima yaha zrAtmAkI napuMsakatA thii| vIrakA dina taka naSTa nahIM ho sake aura sadaiva phakhate rahe tathA Adeza thA ki pratyeka prAramA Izvara hI hai, aura binA siddha prAge mI phalate phUlate rheNge| dhIra-kAlake pazcAt Aja prAramAkI preraNAke hI pratyeka pAemA ahiMsAke bala para dina takakI mAnava-jAtikI vicAra-dhAga nirantara isI vikAsa karatA huA pUrNa, siddha, buddha aura mukta ho sakatA vicAra para rada hotI calI jArahI hai ki mAnava-jAtikI hai| vizvakI racanAke prati aura sAMsArika prAmAoMke prati samunnati aura sukha-suvidhA evaM sthAyI zAMti ahiMsAmeM hI siddha-prAramAkA kisI bhI prakArakA hAtha mAnanA ahiMsAke samihita hai, na ki anymaargmeN| prati anAsthA prakaTa karanA hai| bhagavAna vIra pratyeka prAtmAke vartamAnameM vijJAna-sAmagrIke balapara mAnava jAtike liye svabala para svataMtra vikAsake hAmI the aura vaha bhI saMhArake liye vividha zastrAstroMkA nirmANa kiyA jAkara ahiMsAke AcaraNa dvArA hii| jo vizvavyApI mahAyukha pravalita ho uThA hai evaM prAjakI prAramatatvakI sthiti ke saMbaMdhame umakI yaha dRr3ha dhAraNA rAjanIti meM kapaTakA jo pUrNa rUpeNa praveza ho gayA hai usa thI ki prakRtikI mUla bhUta vastuoM-havA, pAnI, pRthvI, se saMpUrNa vizva saMgrasita ho uThA hai aura isase aba banaspati aura agnimeM anasAnata prAtmAoMkA nivAsa hai, mAnava-samAjako apane kalyANakA mArga kevala ekamAtra jo ki siddha-prAtmA yAne IzvarakI racanA nahIM hai, kintu ahiMsAmeM hI dikhAI de rahA hai| prakatirUpa vizvameM anAdi kAlakI svAbhAvika dena hai| vizva-vibhUti mahAtmA gA~dhIke tyAga aura tapake bala isa liye mukti ekamAtra mArga ahiMsA hI hai| tadanusAra para yaha saMbhava dikha rahA hai ki Age Ane vAlI saMtati pUrNa zaktike sAtha prAdhyAmika uccatama vikAsa ke liye ahiMsAko hI vizvakI saMpUrNa saskRti sAhitya, vyavahAra sva-prAtma-nirbhara bano / Izvara-kartRtva jaise siddhAntake aura rAjanItikA prAdhAra bnaavegii| nissa deha vizvapUjya anuyAyI bana kara prAramAko napuMsaka mata bnaayo| mahAtmA gAMdhIne vIrakI isa mahAna denarUpa ahiMsAko usI vIrakI tIsarI dena hai--vastu-vicArake prati anekAntAartha meM vikasita pavita aura bhAcaraNIya yamAyA hai, ramaka vizAla dRSTi / unakA Adeza hai ki pratyeka vastu jisa arthameM ki vIrane isakA pratipAdana kiyA hai| sApekSa hai| nirapekSa raha kara koI bhI vastu arthakriyAkArI yaha vIrake mahAn aura aparimeya tyAgakI hI mahimA svazIla nahIM bana sktii| binA prakriyAkArovake vastu hai ki jisake balapara ahiMsAkI amiTa chApa par3I, aura kA vastutva hI naSTa ho jAtA hai| tathA binA anekAnta-dRSTi dhArmika kSetrameM sadaivake liye ahiMsA devI bana gii| mAnava ke zeyakI zeyatAmeM bhI bhrama, viparItatA, tathA aspaSTa jJAma saMskRti ke itihAsameM bhagavAna vIrakI yaha sarva prathama mahAn honekI pUrNa saMbhAvanA hai| ataeva dArzanika vicAra-dhArAmeM dena hai, ki jisake liye mAnava-jAti jyoM 2 saMskRta, syAdvAdako-anekAnta-raSTiko avazya sthAna denA caahiye| vicArazIla evaM adhikAdhika sabhya hotI jAyagI tyoM 2 sApekSa vicAraSTise aneka prakAra vicAroMkI pArasparika porakI mahAnatAke prati aura isa mahAna denake prati adhikA- viSamatA, asahiSNutA, mAdi tuSaNa evaM dhArmika tathA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3-4] mAnava-saMskRtike inihApameM bhagavAn vIrakI dena dArzanika jagana ke marajeza naSTa ho jaayge| vivAra-prasna cahA, anadhikAra hastakSepa, aura para-adhikA-haraNa bhAdi viSayoMkA viSama-vivAda khatma ho jaaygaa| isase mAnadha- bAteM pApa hai, jinakA phala prAdheka prANIko avazya bhoganA jAtimeM sauhArda utpana hogaa| vizva-badhusva evaM premakA hI hogaa| tadanusAra pApa-puruSako mAna / ma saMbaMdhI vikAma hogaa| jisake bala para mAnava jAta satuSTa, saMpudha, phala-prApti prakRtikI svAbhAvika bAta hai-yahI kamamiddhAnta sukhI aura jJAnazIla bnegii| yaha vIrakI vaha amRtamaya hai-jo ki Izvara-kartRtva aura varIya preraNA jaisa baMdhadena hai, jo ki mAnava-jAtike sukha-khotako madeva mirmaramaya vizvAsame janatAko vimukta karatA hai| banAtI rhegii| raghara-kartRtva jaisI kucha eka bAtoMkA niSedha karaNA vIrako dhauthI aura usanadena karma nindrAnta hai / vIra IzvarIya pattAcA niSedha karanA nahIM hai| IzvarIya sattA prAdhyApaka mahApuruSanAthe / kintu mAya mAnava-jIvanake pattA hai, aura pratyeka prAtmAkA aMtima dhyeya aura aMtima liye ve vyAvahArikatAko bhA prAvazyaka samajhate the| una nama vikAya Izvara gva-prApti hI hai| kA vicAra-dhArAme yaha pravAha spaSTa rUpeNa pravAhita ho rahA isa prakAra hama dekhate hai ki sAmaya-saMskRtika itihAsa thA ki svasta pApa-puNyakA phana pratyeka prAmAko aghazya / mAmava-jAsika mukhaliye vIrakIbasI dena hai-- 2 minnatA hI hai aura usakA mAnanA svAbhAvika hI hai, upakAra haiN| gaMbhIratA-pUrvavaka mAMdhA jAya to patA calegA anyathA--"kRtakA nAza, aura akRtakA bhoga prAdi kaI ki bhagavAna vArane mAnava-samAjake viyAmake itihamameM eka' mahAvRSaNa utpanna ho jAyeMgeM jo ki maulika krAti kI hai| isahAyakI dhArA hA moda do hai| mAnavatA hAyake sAtha 2 vyavahA mArga evaM rAjanIti isa prakAra vIra kevala jainiyoMkI hI vibhUti nahIM hai bakSika mArgako bhI viparIta-mArgapara saMcAlita kara daMge. nirbala trikAlavI saMpUrNa mAnava jAti aura jIva-jagatakI trikAlamAlakA madeva bhaSaya banatA calA jaaygaa| adhyavasthA evaM vadanIya vibhUti haiN| anavasthA utpanna ho jaaygii| hamI liye pAsa-puNyakI yuti yaha nissaMkoca kahA jA sakatA hai ki jyo samaya gagana vyavamgakA prAmANika evaM vAstavika siddhAnta kAyama bItatA calA jAyagA yo 3 porake tyAga aura tapake phara punarjanma, mR' mumba dugya-prApti evaM muni zrAni svA- mUlyako adhikAdhika rUpame AMkA jaaygaa| tathA vizva. bhAvika ghaTanApokA magati kama-pivAntakI anuruu| vyAkhyA samasyAoM kA hana aura nizva zautikA mAdhAra dhAraka kathita ke rUpame pratipAdana kii| pivAnaki pAvaramA meM hI sakhihita hai. yaha bhI bhalI bhAMti tAparyaya yaha hai ki pratyeka prANIko apane adhikAra jJAta hotA calA jaaygaa| prApta karane aura bhoganekA mamAna adhikAra hai| anadhikAra kalakattAmeM vIrazAsanakA saphala mahotsava vIrazAsana jima sArdhayamahasrAbda mahotsavakI bhau tathA bhAvAsasthAnako kamI tathA kaMTrola bhAge bhAdima hone me mAvAje sunAI par3a rahI thI, yojanAeM ho rahI thI aura vAlI parezAnIke kAraNa svAgatamaminikI aimI bhAvana pratIkSA kI jA rahI thI vaha Akhira kalakattAmai gana 3, ki bAharake bhAI pahalese sUcanA liye binA upasthita na aktUbarame 4 navambara taka ho gayA aura bar3I saphalatA ho, kama saMkhyA hI upasthita ho aura ko upasthita sAtha ho gyaa| kalakattA jaisA daravartI nagara, relve saphara ho ve saba kAmake hI mAmI hoya--vIrazAsana pramA kI bhArI kaThinAiyoM aura idhara kalakasA sAca padArthoM kAryoM meM sakriya bhAga bone vAle hI hove, ina saba bAtoMko
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa dekhate hue yaha pAzA nahIM thI ki rAjagRhake liye saMkalpita kAraNa yaha aura bhI adhika vizeSatAko liye hue thA aura maha mahotsava kalakatte meM itane adhika samArohake sAtha apane raMgaDhaMgase jainiyoMkI sAmAjika prabhAvanAko dasaroMgara manAyA jA skegaa| parantu yaha isa mahotsava kI hI vize- aMkita kara rahA thaa| digambaroMkA jalama cAvapaTTIke patA hai jo kalakatte vAloMke muMhame bhI yaha kahate hue pacAyasI mandirame calakara belagaDiyAke upavanI mandira meM samA gayA ki itanA bA mahotsava kalakatte isase pahale samApta huyA thA, jo bar3A hI ramaNIka sthAna hai aura vahIM kabhI nahIM huaa| aneka pratibandhoMke hote hue bhI dUra dUra para mahotsavamA madhya paNDAla (sabhA maNDapa) banA thA, sabhI prAntokI janatA maNDI saMkhyAmeM upasthita huI thI, jisameM U~ce vizAla pleTaphArma ( sTeja ) ke alAvA baiThane ke pratikSita sajanoM aura vidvajanoM kA acchA yoga bhir3A thA, liye kupiyAM bhI, bijalIkI lAiTa thI aura lAuraspIkaroM sabhI vargoMke cune hue vidvAnoM kA itanA bar3A samUha to kA bhI prabandha thaa| zAyara hI samAjake kisI pleTaphArma para isase pahale kabhI jalapakI samApti para bhojana nimarate hI upasthita. dekhane ko milA ho| jana piNDAla meM pahuMcane zurU ho gaye aura bAtakI yAtameM ___ tA. 31 ko rathayAtrAkA zAnadAra jalUma darzanIya sabhAmaNDapa janatAsa khacAkhaca bhara gyaa| usa dina yaha yA digambara aura zvetAmbara do sampradAyoMkA jalUsa mila ___ mamama kara ki jalUmake kAraNa janatA thakI huI hogI, rAtri kara // mIla ke karIba bambA thaa| jalapameM rathoM, pAlakiyoM ke papaya koI vizeSa tathA bhAga progrAma nahIM rakhA gayA cadI pone ke sAmAnoM, ghajAnoM, beMbAjoM aura dUsarI thaa| parantu unmuka janasamUhako dekha kara yaha mahasUsa huA zobhAkI cIjoMkI itanI adhika bharamAra thI ki darzakokI ki upa rAtriko vidvAnoMke bha SaNAdi rUpameM yadi koI raSTi bhI bagAtAra dembate 2 thaka jAtI thIM, pa.ntu dekhane kI acchA progrAma rakkhA jAnA no vaha khUba saphala hotaa| utsukatA banna nahIM hotI thI--cIjoMmeM apane apane naye prastu, do vidvAnoMke bhASaNa hue aura phira ka.isammelanakA rUpa, raMgaDhaga aura kalA kauzama bhAdikA jo bhAkaSaNa thA vaha sAdhAraNamA jalpA karake tathA agale dinakA progrAma sunA janatAko apanI ora bhAkarSina aura dekhane me utsuka kiye kara kArravAI samApta kI gii| tadanantara mandirameM zrIjanehae thaa| lAkhoM kI janatA utsavako TakaTakI lagAye dekha ndramUrtike sammukha kIrtana prArambha huA, jisameM seTha gajarahI thI, kalakatteke lambe cauDe bAjAra darzakoMye bhare hue rAjajIke nRtyapara sabakI khe lagI huI thI aura zrI vIra ye aura donoM orake kaI maMjile makAnoMkI sabhI maMjileM jinendra tathA vIrazAsanakI jaya jayakAra ho rahI thii| darzakoMme paTI padI thI--bhIsake kAraNa naye bhAgantucoMkolI navambarako subaha se 11 // taka jaina bhavana meM pravezameM bar3I dikkata hotI thii| bAjAroM meM Tremve tathA moTara svApanasamiti aura zrAgata pratinidhiyoMkA eka sammelana basoMpAdikA samanA prAta:kAlayehI banda thA-unakI bandI seTha gajarAjajIke sabhApatitvameM huA jisameM vIrazAsana liye pahale dina hI patroM meM sarakArI prArDara nikala gaye mahotsavakI saphatA aura kalakattAmeM usakI eka yAdamAra the| jalUmakA jhaMDA bahuta U~cA hone ke kAraNa jagaha jagaha kAyama karaneka bhAdike viSaya meM vicAra-vimarza kiyA gayA para bijalI ke tAra kATa diye jAte the aura phira bAdako aura isa sambandhameM aneka vidvAnoMke bhASaNa hue. jinameM jore jAte the| yaha khAsa vicAyata jainapamAjakohI vahIM unhoMne apane apane TikAyAko spaSTa kiyaa| tAsare pahara apane vArSiko sabake liye prApta hai, jo kArtikI pUrNimAme belagachiyAmeM majaina vidvAnoMke liye eka TI-pArTI kI maMgasira badi paMcamI taka hotA hai. zrIjisase yaha spaSTa yojanA kI gaI, jisameM lagabhaga 10. pratiSThita vidvAnoM hai ki vahA~kA jainasamAja bahuta pahale se hI vizeSa prabhAva. tayA skAlaroM prAdine bhAga liyA aura jo bar3I hI zAnake zAsI tathA rAjamAnya rahA hai| kalakatte kI rathayAtrAkA yaha sAtha sampana huii| jainiyoM ke liye saMdhyA-mojanakA prabandha jalUma bhAra varSake sabhI jaina rathotsabake jalUmose banA tathA bhI bejagahiyAmeM hI thaa| TI-pArTI aura bhojanake manantara mahatvakA samajhA jAtA hai| isabAra pIrazAsana-mahotsabake saMdhyA samaya maMDAbhivAdanakI rasma sara seTha hukamacannajI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3-4 ] kalakattAmeM vIrazAsanakA saphala mahotsava pradhAna sabhApati mahotsavane prakSA kii| isa avasara para bhASaNa par3hA, jo aneka raSTiyoMse mahatvapUrNa thA aura jisameM vimitra prAntoM, vibhinna samAjoM aura vimisa dharma sampradAyoM vIrazAsanakI vizeSatAoM tathA tasaMbaMdhI mahatvakA digdarzana ke" kAlija chAtrAoMne zrIsuzIlAdevIke netRtvameM karAte hue usake prati saMkSepameM apane kartavyapAlanakA asA U~cA jhaMDA jinazAsanakA' yaha sundara gAna bar3I hI madhura nirdeza kiyA gayA hai| isake bAda tA.kAlIdAsa nAga . dhvanise gAyA, aura vaha sabako bar3A hI priya mAlUma diyaa| ema.e. kA ma. mahAvIrakI sevAmoM aura unake ahiM. tatpazcAt sabhAmaNDapameM adhivezanakI kArravAI prAraMbha sAdi zAsanakI mahattAke sambandha meM eka bar3A hI mahatvapUrNa huii| magalAcaraNa aura ukta chAtrAoMkA 'akhila jaga sAraNa bhAkarSaka bhASaNa humA, jo khUba pasanda kiyA gyaa| ko jalayAna. prakTo vIra ! tumhArI vANI jagameM sudhA- tA. 2 navambara ko subaha jaina bhavanameM jainadharma pariSada samAna' yaha maMgalagAna ho jAneke anantara sabhApatikA kA jatsA bAbU ajitaprasAdajI ema0 e0 lakhanaU ke sabhA. cunAva huaa| isake bAda DA. zyAmaprasAda mukarajI ema. patisvameM humA, jisameM paM. kailAzacandrajI zAbIne 'bha. e0 DI0 liTa0, presIDeMTa prAna DiyA hindu mahAsabhA, mahAvIrakA acelaka dharma' nAmaka nibandha padanA zuru kiyA, kA mahotsava udyodhana rUpameM mahatvakA aMgrejI bhASaNa jo viSayakI dRSTise aitihAsika evaM mahatvapUrNa thA, parantu humA, svAgatAdhyakSa sAhU zAntiprasAdajIne apanA bhASaNa svAgatAdhyakSa ne use kucha aprAsaMgika tathA usa aikya meM par3hA, eka mahilAne bAje para bagalAmeM 'mahAvIra sadeza' bAdhaka samajha kara aikA jo digambara aura zvetAmbara samAjoM gAyA aura phira bAbu nirmalakumArajIne mAhilyAdike rUpameM meM isa mahotsava sambandha meM vahA~ sampana hubhA thaa| isase vIrazAsanake pracAra tathA zodha khoja kAryoke liye kalakattA vidvAnoM meM asantoSakI kucha sahara tathA garabaDI sI paidA meM eka saMsthAkI yojanAkA zubha samAcAra sunAyA aura huii| phira jainendra jIkA bhASaNa humaa| mabhApatijIke sambe batalAyA ki usake liye do lAkhame kucha uparakA candA bhASaNako pUrA par3he jAnekA avasara hI na mila skaa| ho gayA hai, jo sunAte hI tIna lAkha karIba hogayA aura rAtriko belagakhiyAke sabhAmaNDapameM 1. sAtakosI bAdako do tIna dinoM meM cAra lAkha taka pahuMca gyaa| isa mukarjIke sabhApatitvameM jainadarzana pariSadkA adhivezana humA canveme sabase bar3I rakama 71 hajArakI seTha baldevadAsakI jisameM nyAyAcArya pa. mahendrakumArajI aura pro. hIrAmAna aura 4-0 hajArakI tIna rakameM kramazaH bAbU choTelAla jI ema.e. ke mahatvapUrNa vyAkhyAnoM ke anantara sabhApati jI, sAhU zAntipramAdajI aura seTha dayArAmajI potadArakI jIkA jainadharma ahimAdi siddhAntoM para aMgrejI meM bhojasvI hai| potadAra mahodaya prajaina bandhu haiM aura bA. choTelAlajI bhASaNa huzrA / bhASaNakI gati itanI teja thI ki vaha sthemAdi pratiSThita jaina bandhubhomme bar3A prema rakhate haiN| unhoMne zana TenakI gatiko bhI mAta karatI thI aura isIse riporTameM jaba yaha sunA ki bAbU choTelAlajI 51000)kI rakamake ko yatheSTa riporTa lete nahIM banatA thA, ve kalama thAma kara sAtha sAtha apanA jIvana bhI isa zubha kAmake liye bharpaNa baiTha gaye the| tatpazcAta sAkAlIdAsa nAgakA baMgalA bhASAmeM kara rahe haiM to uname nahIM rahA gayA aura unhoMne bhI bar3I jainadharmakI prAcInatA, mahattA tathA zilpakalAdi-viSayaka prasAnAke sAtha apanI bhorame 11...)ru. kI rakama bahA hI rocaka vyAkhyAna humA aura bAdako usake mAthameM zraddhAmnalike rUpameM arpaNa kI, jo aneka dRSTiyAMse bar3I chAyA cioMkI yojanAne ume aura bhI adhika manoraMjaka mUlyavAna hai / peTha gajarAjajIkI bhorama 3 hajArakI rakama banA diyaa| mArI janatA ekAna thI aura citroMko dekhakara ko ghoSaNA huii| isa zubha samAcArase sArIsamA mAnaMda tathA bhASaNako sunakara gadgad ho rahI thii| bAba lakSmIbAgayA aura utsAhakI lahara daur3a gii| tadanantara bhArata ke candajI sAtha sAtha baMgAkA hindI anuvAda bhI sunAte sabhI bhAgoMse mAe hue dezake pratiSThita jainetara vidvAnoMke jAte the| jainadharma pracArakA yaha tarIkA acchA prabhAvazAlI sandezoMko bAlacamIcandajI jaina ema. e. ne saMkSepameM jAna pdd'aa| isake bAda vaidyarAja 4. kamIyAmAvajI sunAyA aura phira sabhApati mahodaya sara seThajIne apanA kAnapurake sabhApatitvameM jaina mAyurveda pariSad huii| samA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 7 palijIne apanA khambA mudrita bhASaNa saMkSapameM par3hakara huaa| isa avasara para kitane hI digambara tathA zvetAmbara sunAyA / adhika samaya ho jAnese dUsare bhASaNoMko avasara vidvAnoM evaM pratiSThita puruSoMne parasparake isa milana aura nahIM mila skaa| milakara vIrazAsana mahotsava manAne para hArdika harSa vyakta tA.3 navambarako subaha jainamavanameM jainavijJAna-pari- kiyaa| sAtha hI anekAntako apanAkara vIrazAsanake sacce SadakA adhivezana pro. harimohana bhaTTAcArya ke sabhApatitvameM upAsaka banane tathA vIrazAsanake pracAra kAryameM sabako mila humaa| paM. nemi candrajI upotiSAcAryane apanA mahatvapUrNa kara eka ho jAne kI AvazyakatA vyakta kii| samaya adhika nibandha par3hA aura usake dvArA jaina jyotiSakI mahattAko ho jAnese sabhApatijIne thor3e meM hI hitakI bAta sumAI, aneka prakArase khyApita kiyaa| pro0 horAlAlajI zrAdi apanI apanI truTiyoMko zodhane, mila kara kArya karane aura aura bhI kucha vidvAnoM ke bhASaNa maMtrazAstrAdi-viSayoM para baudvavAhityakI taraha jainasAhityako sarva bhASAoMme prakTa karane hue| anta meM sabhApatijIkA jaina vajJAna ke aneka aMgocara kI AvazyakatA batalAI / AjakI isa kArravAI digambara aura jaina mida toMkI prazaMsAmeM mArmika bhASaNa huaa| zvetAmbara donoM sampradAyoMpara acchA prabhAva par3A aura paraspara ___ rAtriko belagachiyAmeM kalA aura purAtatva pariSadkA kA bhrAtRbhAva kucha umar3A huA aura utsukasA najara bhAyA / adhivezana pro. TA. ena. rAmacandrana ema. e. ke sabhA- rAtriko belagachiyAke sabhAmaNDapameM aneka vidvAnoM ke patitvameM huA, jo bA. boTelAla jIke anurodha para madrAsa bhASaNa hupa, tadanantara hindulA saMzodhana samiti ke sAmane se padhAre the aura apane sAtha citroM Adi ke rUpa meM jainakalA jenamAMgoM ko upasthita karane, aura varNI gaNezaprasAdajIkI aura purAnasvakI kitanI hI sAmagrI lAye the, jise dekhakara hIrakajayantIkA abhinandana karane ke rUpame do prastAva pAsa bar3I prasannatA huii| aApakA mArmika bhASaNa aMgrejI meM likhA kiya gaye aura phira dhanyavAda tathA aAbhAra pradarzanAdike humA thaa| jipa prApane bar3e hI prabhAvaka DhaMgame paDha kara anantara mahotsavakI kArravAI bhagavAna mahAvIrakI jaya' ke sunAyA aura usake dvArA jainakalA tathA purAnAvake mabhI sAtha samApta kI gii| aMgoMpara acchA prakAza DAlA aura unakI bhUri bhUri prazaMsA sabasa bar3A kAma kii| sAtha hI yaha bhI batanAga ki bhAratameM saba aura isa mahotsavaka avasara para zrImatI paMDitA jainakalA aura zilpakA bhaNDAra bharA par3A hai| aApake candAbAIka sabhApatitvameM mahilA pariSadakI acchI saphala bAda DA. bI. ema. baduzrA ema0 e0 kA baMgAlIme baiThaka huI, kitane hI vidvAnoMne mila kara eka vidvatpariSada aura DA. ema. paramazivam (madrAsI) kA aMgrajImeM bhASaNa kI sthApanA kI, tIrthakSetra kameTIkI mITiMga hokara usake humaa| isake bAda jainaitihAsa pariSadkA kArya pro. hIrA- sudhArakA bIja boyA gayA aura usake liye pA~ca lAkha lAla jai0 ema. e. nAgapurake sabhApatitvameM prArambha rupayake sthAyI phaNDakI tajavIja kI gaI, jisameM se humA / sabhApatijIke bhASaNake anantara pro. kAlIpadamajI do lAkha ke karIbake bacana mila gaye, pro. hIrAlAlajIke mitrakA baMgAlImeM bhASaNa humA aura usame jaina itihAsakI sAtha unake mantavyoMke sambandha meM vidvatpariSadakI kucha mahattAko prakaTa kiyA gyaa| tadanantara bAla choTelAlajIne mahatvapUrNa carcA huI hai| aura saraseTha hukamacanda tathA seTha Ae hue kucha aMgrejI nivandhoMkI sUcanA kI aura batalAyA gaMbhIramala pAMDyAkA pAraspirika virodha miTa kara sammilana ki samayAbhAvake kAraNa ve paDhe nahIM jA sakate / tadanantara bhI huaa| ye saba bhI isa mahotsava sundara pariNAma paM. nAthUrAmajI premI bambaIkA yApanIyasaMghake itihAsapara haiN| parantu sabase bar3A kAma jo isa mahotsavake dvArA bana kucha prakAza DAlatA humA saMkSipta bhASaNa huaaa| sakA hai. vaha bAbU choTelAlajIkA vIrazAsanake liye apanA tA. 5 navambarako subaha bajese zvetAmbara gujarAtI jIvanadAna hai| lAkhoM-karoDoMkA dAna bhI usake mukAbale meM jaina upAzrayameM jaina pAhitya aura kathA vibhAgakA adhi- koI cIja nhiiN| vAstavameM yaha sArA mahotsava hI bAba bezana . kAlIdAsa nAga ema. e.ke sabhApatitva meM choTela.najIkA RNI hai, unhIMke dimAgakI yaha saba upaja
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ (pR 4. se AgekA aMza) tathA svAsthya takakI bali car3hAnese vaha isa rUpameM sampasa hI ise vIrasevAmandirase rAjagiri,rAjagirise kalakattA ho sakA hai| ataH isake liye bAbU choTelAlajI jaise mUka legaye, kalakattAkI sArI mazInarIke ve hI eka mUviMga- sevakakA jitanA bhI mAmAra mAnA jAya aura unheM jitanA ejina ( Moving Enging ) rahe haiM aura unhIMkI bhI dhanyavAda diyA jAya yaha saba thorA hai| bhApa svasthatA yojanAmoM, mahInoMke anathaka parizramoM, gyaktigata prabhAvoM ke sAtha dIrgha jIvI hoM, yahI apanI hArdika bhASanA hai| sammedazikharakA z2aharIlA pAnI bhaseMse bhIsammeda zikhara tIrtha-madhuvanake pAnIkI aura isa liye ve usa dRSita jalako pakAkara athavA vinA zikAyata aura usase hone vAlI prANoMkI hAnikI kahAniyoM pakAe hI pIneke liye majabUra hote haiM ! jina yAtriyoMke barAbara sunane meM bhArahI haiN| parantu abhI taka usake sudhAra dhaname ye saba koThiyAM khar3I haiM, jinase aneka khAtoM meM candA kA koI prabandha nahIM kiyA gyaa| isa bAra kalakattA vIra- mA~gA jAtA hai aura jo madhuvanakI sArI samRddhike mUla haiM zAsana mahotsavako jAte hue athavA usase lauTate hue unake jIvanake sAtha yaha khilavAra, yaha mAtrAhI aura bahutase yAtrI zrIsammeda zikhara pahu~ce haiM aura unameMse prAyaH yaha upekSA !! bar3I hI zarma tathA lajjAkI bAta hai !!! isa ..pratizata vyaktiyoMke maleriyA svarase pIr3ita hone kI sArI jimmedArI tIrthakSetrake prabandhakoM, tIrthakSetrakameTI samAcAra mila rahe haiM, jinameMse kAMko bhArI prAyoMkI aura usake sadasyoMpara hai| unheM zIghra hI apanI jimmedArI pAjI lagAnI par3I aura kucha to apanI jAnase bhI hAtha dho ko mamajha kara jalake doSako dUra karane, bhAsa-pAsakI gandagI baiThe haiM ! yaha bare hI khedakA viSaya hai !! zrI siMghaI pasA- ko mApha karAne aura samasta yAtriyoMke liye zuddha-nirdoSa nAmajI bhamarAvatI to apane ghara bhI na paha~cane pAe aura jala ke prabandhakA pUrA patna karane meM aba jarA bhI vilambana mArgameM hI bhArAkI tarapha unakA dehAnta ho gayA ! unake karanA cAhiya aura jaba taka yaha mukhya kArya na ho jAya, isa nidhanase padI sanasanI phaila gaI hai| bhApa samAjake jipsake vinA itanA mahAn tIrthakSetra kalaMkita ho rahA hai, purAne netA, dAnI. tathA rASTrIya kAryakartA the, aiksa pama0 taba taka tAmIra jaise kAmoM meM zaktikA koI apamyayana kiyA ela. pI. aura pApane rAhata ke liye jelayAtrA bhI jaay| aura paTi ne aisA karane meM asamartha haiM to unameM kI thii| bhabhI kalakattAme mApane 4-5 mAsa bAda vIrasevA- apanI usa asamarthatAkI spaSTa ghoSaNA kara denI cAhiye, darameM pAkara rahane aura use apanI phrI sevAeM arpaNa jisase mAmAjika vyaktiyoM ke prANoMkA mUlya samajhane vAle karanekA vacana bhI diyA thA, isase mujhe mApake isa pAka- dUsare kAryakuzala mahAnubhAva mAge mAe~ aura kArya smika nidhanase aura bhI adhika prAghAta pahu~cAra karake dikhlaaeN| aura yadi kisI taraha bhI madhuvaname brahmacArI nauraMgalAlajIke dehAvasAnakI bhI aisI hI ghaTanA nirdoSa jalakI saplAI kA koI prabandha na bana sakatA ho, sunane meM bhArahI hai!! jo kalpanAse bAharakI bAta jAna par3atI hai, to phira maiM bhI kalakattAse aneka sApiyoMke sAtha, jo prAyaH mImiyAghATa mAdikI taraphase yAtrA jArI kara denA hI zreyasabhI bhAkara bImAra par3e haiM, zrI sammedazikharakI yAtrAko kara hogA aura udhara hI kucha dharmazAlAe~ bana jAnI gayA thA aura maiMne madhuvanake pAnIko bahuta hI dUSita karavA- cAhiye / madhuvanakI dharmazAlAoMke mohavaza kImatI jAnoM kasAthakSA tathA viSailA pAyA hai| pakAkara pInemeM bhI athavA yAtriyoMke jIvanako khataremeM rAnanA kisI sA bhI svAdameM kucha vikRti banI rahatI thii| sAtha hI terahapanyI ayaskara nahIM kahA jA sktaa| bhAzA hai tIrthakSetrakameTI koThIse yaha bhI mAlUma huA ki vahA~ koThiyoMke prabandhaka aura tIrtha ke prabandhaka apanI gurutara jimmedArIko samajheMge apane liye to koThiyoMkI lagArI dvArA tIna mInake aura isa pratIva prAvazyaka kAryakI aura sabase pahale kAsakhepara eka gAMvake kue~se rojAnA pAnI magAte haiM parantu pUrA dhyAna deNge| bAdhika kSipanya vivaoNpa javA koI prabandha nahIM, sampAdaka
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai.hIse vIrasevAmandirase rAjagiri, rAjagirisekasakasA takakI bali hAse yaha isa rUpameM sapA ho skaa| gaye haiM, kalakattAkIsArI mazInarIke ve hI eka mUviMgaeNjina prataH isake liye bAba choTelAlajI jaise mUka sevakakA (Moving Engine) rahe haiM aura unhIMkI yojanAoM jitanA bhI bhAbhAra mAnA jAya aura unheM jitamA bhI mahInoM ke anathaka parizramoM, vyaktigata prabhAvoM tathA svAsthya dhanyavAda diyA jAya vaha saba thodd'aa| vIrasevAmandirake naye prakAzana - 1 AcArya prabhAcandrakA tatvArthasUtra-jayA prAsa 3 adhyAtma-kamala-mANDa-yaha paMcAdhyAyI tathA saMkSipta sUtra, mukhtAra zrI jugalakizorakI sAnuvAda vyAkhyA nATIsaMhitA bhAdi granthoMke kartA kavivara rAjamajhakI bhapUrva aura prastAvanA shit| ramAimameM madhyAtmasamarako krame banda kiyA gayA hai| sAthameM bhyAyAcArya paM. darabArIlAla koThiyA aura paM. 2 satsAdhu-smaragA-maMgalapATha-mukhtAra zrI jugalakizorakI aneka prAcIna poMko lekara maIyojanA, sundara paramAnanda zAstrIkA sundara anuvAda vistRta viSayasUcI tathA mukhtAra zrI jugalakizorakI mahatvapUrNa prastAvanA hai| harAyamAhI anuvAdAdi sahita / isameM zrIvIra varddhamAna aura bar3A hI upayogI grantha hai| unake bAdake jinasemAcArya paryanta, 2. mahAn prAcAryoMke bhaneko bhAcAryoM tathA vidvAnoM dvArA kiye gaye mahalake puNya 4 hamAstrAmizrAvakAcAra-parIkSA-multAra zrIjugalasmaraNoMkA saMgraha hai aura zurumeM / lokamaMgalakAmanA, kizorajIkI granthaparIkSAmoMkA prathama aMza, granthaparIcAoMke 2 nityakI bhAramaprArthanA, 3 sAdhuveSanidarzaka jilastuti, itihAsako liye hue 14 pejakI naI prastAvanA . pAmasAdhumukhamudrA aura 5 mAmAdhuvandana nAmake pAMca shit| mUlya / ) prakaraNa hai| pustaka par3hate samaya bare hI sundara pavitra vicAra utpanna hote hai aura sAtha hI prAcAryoMkA kitanA hI prakAzana vibhAga itihAsa sAmane prAjAtA hai| nityapATha karane yogya hai bhU.) vIrasevAndira, marasAvA (sahAranapura) vIrasevAmandirako mahAyatA gata kiragAmeM prakAzita sahAyatAke bAda vIrasevA-mandira ko bhanekAnta sahAyatA aura anyatra prakAzita bAbU nandalAla jI kalakattAkI sahAyatAke alAvA jo dUsarI phuTakara sahAyatA prApta huI hai vaha isa prakAra hai, aura isake liye dAtAra mahodaya dhamyavAdake pAtra hai...1)dAnavIra sAhU zAntiprasAdajI jaina sabamiyA nagara (pUrva svIkRta dasa hajAra ru. kI sahAyatA ke mdhye)| 2) zrImatI cammAvAIjI dharmapatnI sva. bAba hemacanda jI modI, (putravadha paM. nAthUrAmajI premI) bmbii| zrImatI dharmapatnI mAyAlAlajI jaina, sammAgeTa, paraMgakha (nijAma sTeTa) sAyaDerImeM grandhake liye| adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' - If not delivered please return to;-- VIR SEWA MANDIR. SARSAWA. (SAHARANPUR)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ . kA MEG. COM sampAdaka-jugalakizora mukhtAra antarvasna Hai wwAANETSMANNAPNagarYgesEIN RAPards ANAANIPATHMAAN HARYANVengama vIra-zAsana-jayantIkA vArSikotsava . . 555 6-10 priya bandhuno! .. ................ / pApako mAlUma hai ki bhAvaNa kRSNa pratipadAkI itihAsa prasiddha puNyatithi bhAratIya pAvana parva 'vIra-zAsana-jayantI ko liye hue sAmane pA rahI hai| isake svAgatAryavIrasevAmandirane hara varSakI taraha isa varSa mI vArSikotsavakA Ayojana kiyA hai, jo isa varSa aura bhI adhika utsAhake sAtha manAyA jAyagA aura jisameM bAharase aneka badha-pratiSTha vidvAnoM tathA zrImAnoMke padhAranekI pUrNa prAzA hai / utsavakI tArIkheM 25, 26 julAI san 1945, dina budhavAra tathA guruvArakI haiM / ata: mApase sAnurodha nivedana hai ki bhApa isa zubha avasarapara avazya hI vIrasevAmandirameM padhAranekI kRpA kareM aura apane isa sarvAtizAyI pAvana parvako : yatheSTarUpa meM manAneke liye apanA pUrNa sahayoga pradAna karate hue hameM prAbhArI bnaaeN| nivedakachoTelAla jaina (sabhApati) pannAlAla jaina (maMtrI) jugalakizora mu0 (adhiSThAtA) / : viSaya pRSTha | viSaya zrIvIra-jinasmaraNa gulAmI (khaNDakAvya) 1 - 2 bhagavAna mahAvIrase (kavitA). 12 sukha aura dukha , 3 samIcIna-dharmazAstra aura usakA 13 vIrake vaijJAnika vicAra 13 hindI-bhASya 14 zrI zramaNama. mahAvIra aura 4 zrIdAdIjI-viyoga! 1 // unake siddhAnta 5 zrIcandranAmake tIna vidvAn 10315 mokSa tathA mokSamArga 144 6 kyA lakaraeDA. svAmI 16 gajapanya kSetrakA aviprAcIna samantabhadrakI kRti nahIM hai? 105 uslekha * 7 svAvalambana aura svataMtratA 117 | 17 patrakArake kartabyakI 8 bhAratIya itihAsakA jainayugA21 avahelanA! *. pathikase (kavitA) 127 / 18 jIvaThANa samprarUpaNAke sUtra *10vIrasandeza 128 / 13meM saMjada' pATha 150
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ AN bhagavAna mahAvIrase--=-00-00-=-(paM0 nAthUrAma jaina, DoMgarIya) mUka pazuoMke Upara ahaha ! jJAna-ravi lakhakara yaha anyAya dharmakI lekara zroTa apAra mAnavoMkA pazuoM para Aha ! yajJa meM vadhake dvAga jaba ki, asta ho gayA vizvameM pUrNakiyA jAtA thA atyAcAra ! chA gayA tama ajJAna athAha ! nahIM dikhatA thA satpatha deva ! kahIM bhI bhUmaNDalake bIca / akhila bhAratakA jana-samudAya, phaimA thA pApa-sarovara-kIca ! pApakA karaneko saMhAra, yathA prAcImeM prAtaHkAla, bacAneko pazuoMkI jAna / udita hotA hai sUrya lalAma / jJAnakA karane divya-prakAza, mAta-trisalAse taise vIra ! vizvakA karaneko utthAna / / prakaTa tuma hue divya-sukhadhAma / dekha yaha dazA vizvakI vAha ! tyAga kara bhUmaNDalakA rAja / brahmavrata dhAraNa kiyA prakhaNDa, sajAyA AtmonnatikA sAja / ahiMsAkA lekara divyAstra, milI taba vijaya prApako nAtha ! premakA bakhtara pahina saeNbhAra - huA pApoMkA satyAnAza / satya-gaja para ho kara Arur3ha jJAna-ravi udita huA jaga-bIca, kiyA pApoMse yuddha apAra / premakA phailA vimala prakAza / Apane dayA dhamekI sukhadacher3a kara madhura rasIlI tAna / kiyA thA mugdha janoMkA citta sunA kara vizva-premakA gAna / antameM saja kara parama samAdhi-- vibho ! phira nikhila-vizvameM Aha ! bana gaye mukti-ramAke kAnta / svArtha-vaza kaise atyAcArasarvathA doSoMse unmukta-- ho rahe haiM dInoM para Aja ! hue gambhIra sindhu-sama zAnta / nahIM hai jinakA pArAvAra !! vilayako prApta ho gaye deva ! zAnti sukha bhI karpUra-samAna / macI hai trAhi-trAhikI ghora, karuNa pukAra mahAn ! ataH phira ho aisA guNadhAma ! baneM taba sama hama saba bara vIra, nikhila pAkhaNDoMkA saMghara / hRdayameM akhila-vizva meM prema sukhI hoM, vicareM pUrNa svatantra, tathA nava-jIvanakA saJcAra / uThA deM nata-bhAratakA bhAla / svArthakA karadeM tyAga vizAla / meM prema-
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ samIcIna-dharmazAstra aura usakA hindI-bhASya [sampAdakIya ] x 4= ==x =x M | | mI samantabhadrakA 'samIcIna-dharmazAsa', jo dimAga hITa-cane-miTTIkA horahA thaa| bhAkhira, 24 apraila x==x lokameM ranakaraNDa, ratnakaraNDa upAsakAdhyayana mana san 1936 (akSaya-tRtIyA) ko vIra-sevAmandirake udghAtathA ratnakANDazrAvakAcAra nAmase adhika TanakI rasma hojAne aura usameM apanI lAyabrerI vyavasthita prasiddha hai, samantabhadrabhAratImeM hI nahIM kintu kiye jAnepara merA dhyAna phirase usa bhora gayA aura maiMne samUce jainamAhityameM apanA nAsa sthAna aura mahatva rakhatA anuvAda kI suvidhAke liye isa granthake sampUrNa zabdoM kA eka hai| nainiyoMkA koI bhI mandira,maTha yA zAstrabhaNDAra aisA nahIM aisA koza tayyAra karAyA jisase yaha mAlUma hosake ki hogA jisameM isa grantharasnakI do-cAra dasa bIsa pratiyoM na isa granthakA kaunasA zabda isI granthoM tathA samantabhadrake pAI jAtI hoN| paThana-pAThana bhI isakA sarvatra bar3I zraddhA- dUsare granthoM meM kahAM kahAMpara prayukta humA hai, aura phira usa bhakti ke sAtha hotA hai| aneka bhASAtmaka kitane hI anu- parasa arthakA yathArtha nizcaya kiyA jA ske| kyoMki merI vAdoM tathA TIkA-TippoMse yaha bhUSita ho cukA hai| aura yaha dhAraNA hai ki kisI bhI andhakA yathArtha anuvAda jabase mudraNa-kalAko jainasamAjane apanAyA hai tabase na jAne prastuta karaneke liye yaha jarUrI hai ki usa granthake jisa kitane saMskaraNa isa prandhake prakAzita ho cuke haiN| digambara zabdakA jo artha svayaM granthakArane anyatra grahaNa kiyA ho samAjameM to, jahA~ taka mujhe smaraNa hai, yahI grantha prathama usa prakaraNAnusAra prathama grahaNa karanA cAhiye, bAvako prakAzita huA thaa| athavA usakI anupasthiti meM vaha artha lenA cAhiye jo usa grantha ke ina saba saMskaraNoM, TIkA-TippaNoM aura anu granthakArake nikaTatayA pUrvavartI athavA uttaravartI bhAcAryA daka vAdoM ko dekhate hue bhI, nahIM mAlUma kyoM merA citta bharsese dvArA gRhIta hubhA ho| aisI sAvadhAnI rakhanepara hI hama santoSa nahIM pA rahA hai| use ye saba isa dharmazAstrake anuvAdako yathArtharUpameM athavA yathArthatAke bahata hI nikTa utane anurUpa mAlUma nahIM hue jitane ki hone caahiye| rUpameM prastuta karane ke liye samaya hosakate haiN| anyathA (ukta aura isaliye usameM barsese yaha udheda-buna calatI rahI hai sAvadhAnI na rakhanepara) anuvAdameM granthakArake prati anyAya ki aisA koI anuvAda yA bhAgya prastuta honA cAhiye jo kA honA sambhava hai kyoMki bhaneka zabdoMke partha dravya-satramUla pranyaka marmakA udghATana karatA humA adhikase adhika kAla-bhAvake athavA deza-kAlAdike anusAra badalate rahe haiM. usake anurUpa ho| isI udher3a-bunake phalasvarUpa samanta- aura isa liye sarvathA yaha nahIM kahA jAsakatA ki jisa bhadrAzramake dehalIse sarasAvA pAjAnepara, maiMne anuvAda tathA zabdakA jo artha bhAja rUDha hai hajAra do hajAra varSa pahale vyAkhyAnake rUpa meM isa para eka bhASya likhanekA saMkalana bhI usakA vahI artha thaa| yadi kisI zabdakA jo bartha kiyA thA aura tadanusAra bhASyakA likhanA prArambha bhI kara prAja rUDha hai vaha hajAra do hajAra varSa pahale rUDha na ho to diyA thA, parantu samaya samayapara dUsare aneka jarUrI kAmoM usa samayake bane hue prandhakA anuvAda karate hue yadi tathA vighna-bAdhAoMke mA upasthita hone aura bhASyake yogya hama usa zabdakA bhAjake rUDha artha meM anuvAda karane lage yatheSTa nirAkulatA evaM avakAzana mila sakaneke kAraNa vaha to vaha avazya hI usa grantha tathA pranthakArake prati anyAya kArya bhAge nahIM bar3ha sakA / kaI varSa to bIra-sevAmandirakI hogaa| bilDiga ke nirmANa kAryameM aise cale gaye ki unameM sAhisya- udAharaNa ke liye pArSa(kha)TI' zabdako bIjiye, sevAkA prAyaH koI khAsa kAma nahIM bana sakA-sArA jisakA rUDha arthamAjakala 'dharta' athavA dambhI-kapaTI-jaisA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 anekAnta [varSa 7 horahA hai| parantu svAmI samantabhadrake samayameM isa zabdakA ko pAkhaNDI mAna khenA aura vaisA mAnakara unake sAtha tadrUpa aisA artha nahIM thaa| usa samaya 'pApaM khaMbyatIti pAkhaDa bhAdara-satkArakA vyavahAra karanA / isa padakA vinyAsa isa nirukti ke anusAra pApake khaNDana karaneke ziye pravRtta grantha meM pahalese prayukta devatA-mUDham' padake samAna hI hai, hue tapasvI sAdhuoMke liye yaha zabda bhAmataurapara vyavahata jisakA prAzaya hai ki jo devatAnahIM hai--rAga-dveSasa malIna hotA thA-cAhe ve sAdhu svamatake hoM yA paramatake / aura devatAbhAsa hai--unheM devatA samajhanA aura vaisA samajhakara isa liye svAmI samantabhadrane apane isa dharmazAstrameM unakI upAsanA krnaa|' aisI hAlatameM 'pAkhaviDan' zabda 'pApaNDimUtatA' kA jo lakSaNa diyA hai usakA prAzaya kA artha 'dhUta jaisA karamepara isa padakA aisA artha ho itanA hI ki.amuka vizeSaNoMse viziSTa jo pAkhaNDI' jAtA hai ki 'dhUrtIke viSaya meM mUDha honA arthAt jo dhUrta haiM ve vastuta: pAkhaNDI (pApake khaNDanameM pravRtta honegale mahIM haiM unheM dhUrta samajhanA aura baisA samajhakara unake sAtha tapasvI sAdhu) nahIM haiM, unheM pAkhaMDI samajhakara athavA bhAdara-satkArakA vyavahAra karanA' aura yaha artha saMgata nahIM mAdhu-gurukI buddhise unakA jo zrAdara sarakAra karanA hai use kahA jA sakatA / isIse eka vidvAnako khIMca-tAna karake 'pAkhapisamUha' kahate haiN| yahAM pAkhaNDI' zabda kA prayoga usa padakA yaha artha bhI karanA par3A hai ki-"pAkhaNDiyadi ghRta, dambhI, kapaTI athavA kuThe ( mithyATi) sAdhu nAmupadezena saMgatyA ca mohanaM mithyAtvamiti pAkhajaise artha meM liyA jAya, jaisA ki kucha anuvAdakoMne eiDamohana gurumaDhatetyarthaH4" arthAt-pAkhaNDiyoMke upaliyA, to arthakA anartha homAya aura 'pASagiDa-mohana' dezase aura unakI saMgatise jo mohana-mithyAva hotA pada meM pAyA pAkhan'i zabna anarthaka aura asambada use 'pAkhaviDamohana' kahate haiM, jisakA bhAzaya gurumUDhatA (NonSICHI) tthhre| kyoMki isa padakA artha hai kA hai / parantu isa arthakA bhI grantha-sandarbhake sAtha koI pAkhaviDayoMke viSaya meM muhahonA arthAt pAkhaNDIke vAstavika mela nahIM baiThatA / astu / svarUpako na samajhakara apAkhaNDiyoM athavA pAkharakhyAbhAsoM apanI ukta dhAraNAke anusAra hI maiMne prakRta granthakA eka acchA mUlAnugAmI pramANika tathA upayogI bhASya 1 mUlAcAra (405)meM rattavaDa-caraga-tAvama-parihattAdIya likhanekA saMkalpa kiyA thA aura san 113meM 'samAdhiaNNAsaMDA' vAkyake dvArA raktapaTAdika mAdhuroko taMtra' ko prakAzita karate hue usake sAtha meM vIrasevAmandiraanyamatake pAkhaNDI batalAyA hai, jimase sApha dhvanita hai granthamAlAmeM prakAzita honevAle pranyoMmeM usakI bhI ki taba sva( jaina )matake tapasvI sAdhu bhI 'pAkhaNDI' vijJapti kara dI thI, parantu vIrasevAmandirameM uttarottara kArya kahalAte the| aura isakA samarthana zrIkundakundake samayasAra kA bhAra itanA bar3hA ki maiM barAbara anavakAzase ghirA rahane kI 'pAkhaNDiyaliGgANi ya gihaliGgAriNaya bahuppa lagA aura isaliye bhASpakA saMkalpita kArya, jo bahayArANI' ityAdi gAthA naM. 438 zrAdise bhI hotA hai, parizrama-sAdhya hone ke sAtha sAtha cittakI sthiratA aura jinameM pAkhaNDI liGgako anagAra-mAdhunoM (nirgranyAdi nirAkulatAkI sAsa apekSA rakhatA hai, barAbara TalatA rhaa| muniyoM) kA liGga batalAyA hai| use isa taraha anizrita kAla ke liye TalatA dekhakara mujhe 2 magranyArambhahiMsAnA saMmArAvartavaninAm / bar3A kheda hotA thA aura isa liye maiMne apanI 65 vIM pAkhaNDinAM puraskAro jJeyaM pApaNDi-mohanam // varSagAMThake dina--maMgasira sudi ekAdazI vi0 saMvat 113 pAkhaNDIkA vAstavika svarUpa vahI hai jise granthakAra ko-yahaDha pratijJA kI ki maiM agalI varSagAMTha taka svAmI mahodayane 'tapasvI' ke nimna lakSaNa meM samAviSTa kiyA hai| samantabhadrake kisI bhI pada-bAlyakA anuvAdAdi kArya aise hI tapasthI pAgekA khaNDana karaneme samartha hote hai: viSayAzAvazAtIno nirArambho'parigrahaH / 4 dekho, siddhAntazAstrI paM0 gaurIlAla-dAga nuvAdita zAna-dhyAna-taporaktastapasvI sa prazasyate // 10 // aura samAdita ratnakaraNDazrAvakAcAra /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-10] samIcIna-dharmazAstra aura usakA hindI-bhASya pratidina avazya kiyA karU~gA--cAhe vaha kitane hI thoDe meM koI khAsa sujhAva denA iSTa ho to use avazya hI dene parimANameM kyoM na ho| aura isa pratijJAke anusAra usI kI kRpA kreN| unakI isa pAke liye maiM avazya unakA dina (tA. 26 navambara san 1951 zanivArako) isa pAmArI huuNgaa| dharmazAstrakA naye sirese anuvAda prArabha bhI kara diyA, jo mUlakA maMgalAcaraNa sAmAnyataH 15 maI san 1642 ko pUrA ho gyaa| isake namaH zrI-varddhamAnAya nirdhata-lilAtmane / bAda svayambhUratotrake anuvAdako liyA gayA aura vaha bhI sA'lokAnAM trilokAnAM dvidyA daNAyate ||shaa koI chaha mahIne meM pUrA hogayA / isa taraha pratijJAbaddha ho jinhoMne AtmAsaM pApamalako nirmUla kiyA haikara maiM eka barSameM do granthoMke anuvAdako prastuta karaneme rAga dveSa kAma-krodhAdivakAra-mUlaka mohanIyAdi ghAtiyA samartha ho sakA / sAtha hI samantabhadra-bhAratIke sabhI karmakalaGkako apane prAtmAse pUrNataH dUra karake use svabhAva granthoMkA eka pUrA zabdakoSa bhI tarayAra karA liyA gayA, me sthira kiyA hai aura isase) jinakI vidyA-kevalajisase anuvAda kAryame baDhI madada milii| isake pazcAta jJAnajyoti-aloka-sahita tInoM lokoM ke liye darpaNa 'yuktyanuzAsana'ke anuvAdako bhI hAthameM liyA gayA thA kI taraha zrAcaraNa karatI hai- unheM apane meM spaSTarUpase aura 'devAgama' ke anuvAdako hAtha meM lenekA vicAra thA. pratibimbita karatI hai| arthAta jinake kevalajJAnameM pralokakyoMki maiM cAhatA thA ki ina saba anuvAdoMke sAtha, jinameM mahita tInoM lokoMke sabhI padArtha sAkSAtarUpasaM pratibhAsita 'stutividyA' kA anuvAda mAhityAcArya paM. pannAlAlalI hote haiM aura apane isa pratibhAsa-dvArA jJAnasvarUpa prApmAmeM (sAgara) kRta apane pAsa pahale se maujUda hai, samantabhadra- koI vikAra utpanna nahIM karate-vaha darpaNakI taraha bhAratIko zIghra hI prakAzita kara diyA jAya / cunAce nirvikAra banA rahatA hai-una zrImAna vartamAnako'yuktyanuzAsana' kA eka tihAIke karIba anuvAda ho bhI bhAratAvibhUti (divyavANI) rUpa zrIse sampamA bhagavAn cukA thA, parantu vaha anuvAda di. jaina pariSada ke kAnapura mahAvIrako-namaskAra ho| adhivezanakI bheMTa ho gayA--vahIM vaoNksake sAtha corI vyAkhyA- 'vaImAna' yaha isa yugake AIta-mata. calA gayA ! isase cittako bahuta AghAta pahuMcA aura pravartaka athavA jaina dharmake antima tIrtharakA nAma hai, jinhe prAgeko anuvAdakI pravRtti hI ruka gaI !" vIra, mahAvIra tathA sanmati bhI kahate haiN| kahA jAtA hai ki hAla meM pichalI eka ghaTanAke kAraNa merA dhyAna phirase Apake garbhame zrAte hI mAtA-pitAdike dhana, dhAnya, rAjya, bhASyakI ora gayA aura yaha khayAla paidA hazrA ki baDe rASTra, bala, koSa, kuTumba tathA dUsarI aneka prakArakI vibhUti paimAnepara nahIM to choTe paimAnepara hI sahI, jIvanake isa kI atIva vRddhi huI thI, jisase 'varddhamAna' nAma rakhanekA lakSyako zIghra pUrA karanA cAhiye--isape bahutoMkA hita pahale se hI saMkalpa hogayA thA, aura isaliye indra-dvArA hogA / tadanusAra kitane hI padyoMke anuvAda ke sAtha vyAkhyAne diye gaye 'vIra' nAmake sAtha yaha 'barddhamAna' nAma bhI prApakA lagA diyAgayA hai aura kitane hI poMkI vyAkhyA jo abhI 1jayabhicaNaM esa dArA kucchisi gambhatAe vakte likhaneko bAkI hai usake jaldI likhe jAne kA prayatna jArI hai| tApabhiI ca NaM amhe digroNaM vaDhAmo suvaraNeNaM dharaNeNaM yahA~ maiM isa bhApyakaM vucha azIko, namUne ke taura para, dhanneNaM rajjeNaM ?Na baleNaM vAhaNeNaM kosaNaM kuSTAgAreNaM mUlake sAtha anekAnta-pAThakoMke sAmane rakhatA hUM. jisase pareNaM anteugNaM jaNavaeNa jAvasaeNaM bahAmo vipuladhaNaunheM isake svarUpAdikA ThIka paricaya prApta ho sake aura kaNaga-rayaNa- maNi - muttiya - saMkha-silappavAla - rattasyaNave isakI upayogitA tathA vizeSatAkA kucha anubhava kara mAieNaM maMta-sArasAvaijjeNaM pIi-makAreNaM aIva aIya ske| sAtha hI, anubhavI vidvAnoMmpa merA yaha namra nivedana vaDhAmI, taM jayANaM zramhaM esa dArae jAe bhavissaha tayANaM hai ki ve truTiyoMse mujhe sUcita kareM aura yadi apane anu- amhe eyassa dAragassa eyAgurUvaM gueNaM guNanippaNaM nAmabhavake balapara unheM anuvAda tathA vyAkhyAke svarUpa-saMbandha dhijjaM karismAmo-vaddhamANu ti // 10 // " -lpasUtra
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 anekAnta [varSa 7 ammanAma hai| 'zrI' zabda nAmakA ahama hokara sAthameM tavArthoMkA kIrtana (samyagvarNana) honese use 'kIrti' nAma vizeSaNa, jo unakI zrImattA athavA zrIviziSTatAko bhI diyA hai aura varddhamAnasvAmIko mahatI kIrti (yuktisUcita karatA hai| aura isa liye 'zrIvarddhamAnAya' padakA za.sAvirodhinI divyavANI) ke dvArA bhUmaNDalapara vRddhi vigraharUpa artha humA zrImate varddhamAnAya'-zrImAn(zrIsampanna) (vyApakatA) ko prApta huyA batalAyA hai | jisa pAInsyabarddhamAnake liye| svayaM granthakAra mahodayane apanI stuti- lakSmIme prAptabhagavAna deva-manuSyAdikI mahatI samavasaraNa vidyA(jinazataka)meM bhI isa padako isI prakA me vizleSita sabhAmeM zobhAko prApta hote haiM usakA yaha divyavANI pharake rakkhA hai, jaisA ki usake nimnavAkyase prakTa hai- pradhAna aGga hai, isIke dvArA zAsanatartha athavA prAgamatIrtha "zrImate varddhamAnAya namo namita-vidviSe" // 10 // kA prarvatana hotA hai aura usake pravartaka zAstA, tIrthaGkara isase spaSTa hai ki granthakAra mahodayako 'barddhamAna' nAma tathA prAramezI kahalAte haiN| zeSa do pramukha aGga nirdoSatA hI abhISTa hai-'zrIvarddhamAna' nhiiN| granthakArase pUrvavartI aura sarvajJatA haiM, jinheM ukta maGgala-padyameM 'nirdhatakaliprAcArya zrIkundakundane bhI apane pravacanasArakI AdimeM lAtmana' dhAdi padoMke dvArA vyakta kiyA gayA hai| aura paNamAmi bar3hamANaM' vAkyake dvArA 'varddhamAna' nAmakI isase bhI yaha aura spaSTa hojAtA hai ki prAptake pramukha tIna mRcanA kI hai| ata: 'zrI' pada yahA~ vizeSaNa hI hai| vizeSayoM meM se avaziSTa vizeSaNa tIrthapravartinI dibyavANI 'zrI' zabda lacamI, dhanAdi sampatti, vibhUti, vAgdevI. hI yahAM 'zrI' zabdake dvArA parigRhIta hai aura usa zrIse sarasvavANI-bhAratI2, zobhA, prabhA, uccasthiti, mahAnatA, barddhamAnasvAmIko sampanna batalAyA hai| isa taraha prAptake divyazakti, guNotkarSa aura Adara-satkArAdi aneka arthoMmeM utsannadoSa, parvajJa aura prAgamezI ye tIna vizeSaNa jo prayukta hotA hai aura jisa vizeSaNa ke sAtha juDatA he usakI bhAge isI grantha kArikA) me batAye gaye haiM aura sthitike anarUpa isake artha meM antara, tara-tamatA, nyUnA- jinake binA prAptatA hotI hI nahIM: aipA nirdeza kiyA hai, dhikatA athavA vizeSatA rahatI hai| yahAM jina prApta una sabhIke ullekhako liye hue yahAM prAptabhagavAna bhagavAna vaImAnake liye yaha pada vizeSaNarUpameM prayukta varddhamAnakA smaraNa kiyA gayA hai| yuktyanuzAsanakI prathama hA hai unakI uma bhAratI-vibhUti athavA vacanazrIkA kArikAme bhI. vIra varddhamAnako apanI stutikA diSaya dyotana karatA hai jo yukti zAstrAvirodhinI divyavANIke banAte hue, svAmI samantabhadrane inhIM tIna vizeSaNoMkA rUpameM avasthita hotI hai aura jise svayaM svAmI samantabhadra prakArAntarase nirdeza kiyA hai| vahA~ 'vizINa-doSAzayane sarvajJalacamIse pradIpta huI samagra zobhA-sampatra 'sarasvatI' pAza-bandhama' padake dvArA si guNakA nirdeza kiyA hai liyA hai tathA jIvanmukta (mahanta) avasthAmeM jisakI usake liye yahAM nidhatalilAtmane padakA prayoga pradhAnatAkA ullekha kiyA hai| sAtha hI, usake dvArA kiyA hai. aura yaha pada-prayoga apanI khAsa vizeSatA rakhatA 1 alaM taditi taM bhaktathA vibhUSyodyavibhUSaNaH / hai| isa dharmazAstrameM sarvatra pApoMko dUra karanekA upadeza hai vIraH zrIvarddhamAnastevilyAkhyA-dvinayaM vyadhAt // 276 // aura vaha upadeza una varddhamAnasvAmIke upadezAnusAra hai uttarapurANa, pavaM 74 jotIrthara haiM aura jinakA dharmazAsana (tItha) isa samaya 2 'zrIlakSmI-bhAratI-zobhA-prabhAsu saraladrume / bhI lokameM vatamAna hai| aura isa jiye dharmazAstrakI prAdi veza-trivarga-sampattau zeSArakaraNe matau // ' --vizvalocane. zrIdharaH meM jahAM unakA smaraNa sArthaka tathA yuktiyukta huA hai vahA~ 'zrIlakSya... ." matau giri / zobhA-trivargasampatyoH // 4kAya 4kIrtyA mahatyA bhuvi varddhamAnaM tvA varddhamAnaM stutigocaratvam / --abhidhAnasaMgrahe, hemacandraH / . ninISavaH smo vayamadya vIraM vizIrNa doSAzaya-pAzabandham / / 3 babhAra padmA ca sarasvatI ca bhavAnpurastAtpatimuktilakSmyAH / . -yuktyanuzAsana 1 sarasvatImeva samagrazobhA sarvazalakSmI-jvalitA vimuktaH // 27 5zrAIntyalakSmyAH punarAtmatantro devA'surodorasabhe rAja // -svayambhUstotra -strayambhUstotra 78
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kiraNa :-10] samIcIna dharmazAstra aura usakA hindI-bhASya - - unheM 'nidhatAlalAtmA'-pAramAse pApamalako dUra karane naraka bhI pA jAte haiM, tadgata dravyoM-mahita 'adholoka' vAlA-pradarzita karanA aura bhI sArthaka tathA yuktiyukta kahalAtA hai / ratnaprabhAbhUmise Upara sudarzanamera kI cUlikA hudhA hai aura yaha saba granthakAra mahodayakI kathanazailIkI takakA saba kSetra tadgata dravyoM sahita 'madhya joka' kahA khUbI hai-ve bhAge-pIcheke saba sambandhoMko ThIka dhyAnameM jAtA hai aura usameM sampUrNa jyotirloka tathA tiryakloka rakhakara hI pada-vinyAsa kiyA karate haiN| antimavAtavalaya-paryanta zAmila hai| aura sudarzanamerukI 'kalila' zabda kalmaSa, pAra aura durita jaise zaka ke cUlakAse Upara svargAdikakA idhara-udharake maba pradezoM sAtha ekArthatA rakhatA hai| ina zabdoMko jisa artha meM svayaM sahita jo mantima vAtavalaya paryantakA sthAna hai vaha tadgata svAmI samantabhadra ne apane granthoM meM prayukta kiyA hai prAya: usa dayoM sahita ardhvaloka' kahalAtA hai| lokake ina tIna sabhI artha ko liye hue yahAM kalila' zabdakA prayoga vibhAgoMkI jainAgamameM 'triloka' saMjJA hai| ina tInoM lokasa hai| udAharaNa ke taurapara svayambhUstotrake pArzvajinastavanameM bAharakA jo kSetra hai aura jisameM saba ora anantamAkAzake 'vidhUtakalmaSaM' padake dvArA pArzvajinendrako jisa prakAra sivAya dUsarA koI bhI dravya nahI hai| use 'aloka' kahate ghAtikarmakalaGkame-jJAnAvaraNa, darzanAvakaNa mohanIya aura hai| loka alokameM saMpUrNa jJeya tatvoMkA mamAveza hotAnasa antarAma nAmaka cAra ghAtiyAkarmoMse-rahita sUcita kiyA unhIM meM jJeya-tasvakI parisamApti kI gaI hai| arthAt prAma hai usI prakAra yahAM 'nidhutakalilAtmana' padake dvArA meM yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki 'jJeyatatva loka-anaka barddhamAna jinendrako bhI usI ghAtikarmakalase rahita vyakta hai-loka-lokase bhinna athavA bAhara dUsarAkoI jJeya' padartha kiyA hai| donoM pada eka hI arthaka vAcaka haiN| hai hI nhiiN| sAtha hI, jJeya jJAnakA viSaya hone aura jJAna 'loka' use kahate haiM jo ananta zrAkAzake bahumadhya- kI sImAke bAhara zeyakA koI astitva na bana sakanese yaha bhAgame sthita aura prAnta meM tIna mahAyAtavalayoMga veSTita bhI pratipAdana kiyA gayA hai ki 'jJAna jJeyapramANa hai'| jIvAdi SaT dravyoMkA samUha hai, athavA jahAM jIva-pudgalAdi jaba jJeya loka-praloka-pramANa hai taba jJAna bhI lokachaha prakArake dravya avalokana kiye jAyeM dekhe-pAe jAyeM- aloka-pramANa ThaharA. aura isaliye jJAnako bhI lokavaha saba 'loka' hai| usake tIna vibhAga haiM-Uloka, alokakI taraha sarvagata (vyApaka) honA cAhiye, jaisA ki madhyaloka aura adholoka / sudarzana-meruke mUlabhAgase nIce zrIkundakundAcArya-praNIta pravacanasArakI nimna gAthAse kA idhara-udharakA saba pradeza arthAt ratnaprabhA bhUmise lekara prakaTa hai:nIcekA antima vAtavalaya takakA saba bhAga, jisameM zrAdA NANapamANaM gANaM aiyappamAraNamuhiDaM / vyantaro tathA bhavanavAsI devoke prAvAsa aura sAtoM NeyaM loyAployaM tamhA gANaM tu savvagaH // 5-03 / / 1zrIkundakundAcArya-dvArA pravacanamArakI zrAdime diyA hA isameM yaha bhI batalAyA hai ki 'mAmA jJAnapramANa varddhamAnakA 'dhodaghAikammama." vizeSaNa bhI isI zrAzaya hai'-jJAnase bar3A yA choTA prAramA nahI hotaa| aura yaha kA dyotaka hai / ThIka hI hai, kyoMki jJAnasa mAramAko baDA mAnanepara praatm| 2jaina vijJAna ke anusAra jIva, padgala, dharma, adharma kAla kA vaha bar3hA huA aMza jJAnazunya jaDa ThaharegA aura taba yaha aura aAkAza ye chaha dravya haiN| inake alAvA dUsaga koI kahanA nahI bana sakegA ki AtmA jJAnasvarUpa hai athavA dravya nahIM hai| dUsare jina dravyokI lokame kalpanA kI jAtI jJAna prAramAkA guNa hai, joki guNI (prAramA)meM vyApaka hai una sabakA samAveza indIme hojAtA hai| ye nitya aura (sarvatra sthita) honA caahiye| aura jJAname prAramAko avasthita hai-apanI chahakI saMkhyAkA kabhI ullavana nahI choTA mAnanepara prAramapradezose bAhara sthita ( bar3hA huzrA) karate / inamese pudgalako chor3akara zeSa saba dravya arUpI haiN| jJAna guNa guNI(dravya)ke prAzraya-vanA ThaharegA aura guNa aura inakI carcA se prAya: sabhI jaina-siddhAnta-grantha guNI (dravya) ke Azraya vinA kahIM rahatA nahIM, jaisA ki bhare par3e haiM / 'dravyAzrayA niguNA guNAH' guNake isa tasvArthasUtra-varNita
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 anekAnta [varSa 7 jakSaNase prakaTa hai| ata: zrAmA jAna ye bar3A yA choTA na hokara hote haiM aura isa dRSTise unakA vaha nirmalajJAna svAtmapradezoM jJAna pramANa hai. isameM prApatti ke liye jA bhI sthAna nhiiN| kI apekSA sarvagata na hotA hA bhI sarvagata kahalAtA hai jaya prAramA jJAna pramANa hai aura jJAna jJeSa pramANa hone aura tadanurUpa ve kevajI bhI svAramasthita hote hue sarvagata se loMkA'loka pramANita tathA parvagava hai taba pAramA bhI kahe jAte haiM / isameM virodhakI koI bAta nahIM hai| sarvagata hudhaa| aura isase yaha niSkarSa nikalA ki prAnmA isa prakArakA kathana virodhAlaGkAra kA eka prakAra hai. jo apane jJAnaguNa pahita parvagata (pavavyApaka) hokara lokAs. vAstavameM virodhako liye hue na hokara virodha-sA jAna lokako jAnatA hai, aura isaliye zrIvarddhamAnasvAmI lokAs- par3atA hai aura isIse 'virodhAbhAma' kahA jAtA hai / ataH jokake jJAna hone pe 'marvajJa' haiM aura ve sarvagana hokara hI zrIvarddhamAna svAmIke. pradezApekSA sarvavyApaka na hote hue lokAnokako jAnate haiN| parantu prAramA madA svArama pradezoM bhI, mvAtmasthita hokara parvapadArthoko jAnane-pratibhAsita meM sthita rahatA hai-samArAvasthAme prAramAkA koI pradeza karane meM koI bAdhA nahIM paatii| mulottararUpa prAramA dehase bAhara nahIM jAtA aura muktA- aba yahAMpara yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki darpaNa basthAme zarIrakA sambandha sadAke liye chUTa jAnepara prAtmA to vartamAname apane sanmukha tathA kucha tiryakasthita padArthoM pradeza prAya: caramadehake prAkArako liye hue lokake agrabhAga ko hI pratibimbita karatA hai-pIcheke athavA adhika meM jAkara sthita hote hai, vahA~sa phira koI bhI pradeza kisI agala bagala ke padArthoM ko vaH prativimbata nahIM karatAsamaya svApa bAhara tikalakara anya ladArthoMmeM nahIM aura sanmukhAdirUpase sthita padArthoM meM bhI jo sUkSma haiM, jAtA / isIse aise zuddhAmAoM athavA muktAramAoM ko daravartI haiM, kisI prakArake vyavadhAna athavA prAvaraNase yukta svAmasthita' kahA gayA hai aura pradezoMkI apekSA sarva hai. amartika * bhUtakAla meM sammukha upasthita the bhaviSya vyApaka nahIM mAnA gayA, parantu sAtha hI sarvagata' bhI kahA kAlama sanmukha upasthita hoMge kintu vartamAnameM manmukha upasthi gayA hai. jaimA ki 'sthAtmasthitaH mavagataH samastavyApAra- nahIM haiM unameM se kimIko bhI vartamAna samayameM pratibimbita vedI vinivRtta maMgaH'' jaipa vAkyApa prakaTa hai / taba unake nahIM karatA hai: jaba jJAna darpaNake samAna hai taba kavalI isa parvagatatvakA kyA rahasya hai aura unakA jJAna kaise eka athavA bhagavAna mahAvIrake jJAnadarpaNameM aloka-pahita tInoM jagatasthita hokara maba jagatake padArthoM ko yugapata jAnatA lokoMke sava padArtha yugapata kaimpa pratibhAsita hosakate haiM ? hai? yaha eka marmakI bAta hai. jima svAmI samantabhadrane aura yadi yugapata pratibhAsita nahIM ho sakate to pradizAdAyate' me zabdoMke dvArA thoDemeM hI vyakta kara sarvajJatA kaise bana sakatI hai? aura kaise 'sAlokAnAM diyA hai| yahAM jJAnako dapaNa batalAkara athavA darpaNakI trilokAnAM yadvidyA darpaNAyate' yaha vizeSaNa zrI varddhamAna kI upamA dekara yaha spaSTa kiyA gayA hai jisa prakAra darpaNa svAmIke sAtha saMgata baiTha sakatA hai? marane sthAnape uThakara padArthoM ke pApa nahI jAtA, ta unameM isake uttarameM maiM sirpha imanA hI batalAnA cAhatA hU~ praviSTa hotA hai aura na padArtha hI apane sthAnase calakara ki upamA aura udAharaNa (dRSTAnta) prAyaH ekadeza hone haiMhamAre pAsa Ane tathA usameM praviSTa hote haiM, phira bhI sarvadeza nahIM. aura isaliye sarvApekSAme unake sAtha tulanA padArtha darpaga meM prativimbita hokara praviSTame jAna par3ate haiM aura na kI jAtI nahIM kI jA sakatI / unale kisI viSayako samajhane meM / unase kisI viSaya darpaNa bhI una padArthoM ko apaneme pratibimbata karatA huA sad madada milatI hai, yahI unake prayogakA lakSya hotA hai| gata tathA una padArthoM ke prAkArarUpa pariNata mAlUma hotA hai, jaise kisIke mukhako candramAkI upamA dI jAtI hai, to lekina aura yaha saba darpaNa tathA padArthokI icchAke binA hI vastu-sva. umakA itanA hI abhiprAya hotA hai ki vaha atIva gauramAvase hotA hai| usIprakAra vastusvabhAvase hI zuddhAramA kevalIke varNa hai-yaha abhiprAya nahIM hotA ki usakA aura caMdramA kevala-zA rUpa darpaNameM alokasahita saya padArtha pratibimbita kA varNa bilkula eka hai athavA vaha sarvathA candra-dhAtukA , dekho, zrI dhanaMjayakRna viSApahAra stotra / hI banA huA hai aura candramAkI taraha golAkAra bhI hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7-8] samIcIna-dharmazAstra aura usakA hindI-bhASya isI taraha darpaNa aura jJAnake upamAna-upameya-bhAvako darpaNa to usase bhI bar3hA car3hA hotA hai, jisameM pUrva janma samajhanA cAhiye / yahAM jJAna (upameya) ko darpaNa (upamAna) athavA janmoMkI saiMkar3oM varSa pUrva aura hajAroM mIla dUra taka kI jo upamA dI gaI usakA lakSya prAyaH itanA hI hai ki kI bhUtakAlIna ghaTanAeM sApha jhalaka pAtI haiN| isI taraha jisa prakAra padArtha apane apane sthAnapara sthita rahate hue nimittAdi zratajJAna-dvArA candra-sUrya grahaNAdi jaisI bhaviSya bhI nirmala darpaNa me jyoMke tyoM jhalakate aura tadgata mAlUma kI ghaTanAoM kA bhI savA pratibhAsa humA karatA hai / aba hote haiM aura apane isa pratibimbita honemeM unakI koI laukika darpaNoM aura smRti prAdi kSAyopaza maka jJAnaicchA nahIM hotI aura na darpaNa hI unheM apane meM prati- darpaNoMkA aisA hAla hai taba kevalajJa na-jaise alaukika bimbita karane-karAnekI koI icchA rakhatA hai--saba kucha dapaMNakI to bAta hI kyA hai ? usa sarvAtizAyI jJAnadarpaNa vastu svabhAvaye hotA hai, usI taraha nirmala jJAname bho meM praloka-sahita tInoM lokoMke ve sabhI padArtha pratibhAsita padArtha-jyoMke tyoM pratibhAsita hote tathA tadgata mAlUma hote hai jo 'jJeya' kahalAte haiM-cAhe ve vartamAna hoM yA hote haiM aura isa kAryameM kisIkI bhI koI icchA caritArtha avartamAna / kyoMki jJeya vahI kahalAtA hai jo jJAnakA nahI hotI-vastusvabhAva hI sarvatra apanA kArya karatA viSaya hotA hai--jJAna jisa jAnatA hai / jJAname lokahuA jAna par3atA hai| sasa adhika usakA yaha prAzaya alokake sabhI jJeya padArthoM ko jAnanekI zakta hai, vaha tabhI kadApi nahIM liyA jA sakatA ki jJAna bhI sAdhAraNa darpaNa taka unheM apane pUrNarUpameM nahI jAna pAtA jaba taka usapara kI taraha jaDa hai, darpaNa-dhAtukA banA huA hai, darpaNa ke par3e hue zrAvaraNAdi pratibandha sarvathA dUra hokara vaha zakta samAna eka pAvaM (Sd- ) hI usakA prakAzita hai aura pUrNata: vikasita nahIM ho jaane| jJAna-zaktika pUrNavikamita vaha usa pArzvake sAmane nigavaraNa prathaSA vyavadhAnAhita aura caritArtha hone meM bAdhaka kAraNa haiM jJAnAvaraNa, darzanAavasthAmeM sthita tAtkAlika mRtika padArthako hI pratibi. varaNa, mohanIya aura antarAya nAmake cAra ghAtiyA karma / mbita karatA hai / aisA zrAzaya lenA upamAna-upameya-bhAva ina cAroM ghAtiyA karmokI sattA jaba prAramAmeM nahI rahatI tathA vastusvabhAvako na samajhane jaisA hogaa| taba isameM usa apratihata zakti jJAna-jyotikA udaya isake mivAya, darpaNa bhI taraha tarahake hote haiM / eka hotA hai jise loka-alokake sabhI jJeya padAthoMko apanA sarvasAdhAraNa darpaNa, jo zarIrake UparI bhAgako hI prati- viSaya karanese phira koI roka nahIM sktaa| bimbita karatA hai--carma-mAMsake bhItara sthita hADoM zrAdi jisa prakAra yaha nahIM ho sakatA ki dAhaka-svabhAva ko nahIM. parantu dUsarA aiksa-rekA darpaNa carma-mAMsake vyava- agni maujUda ho, dAhya-indhana bhI maujUda ho, ume bahana dhAnameM sthita hAho zrAdiko bhI prativimbita karatA hai| karane meM agnike liye koI prakArakA pratibandha bhI na ho aura eka prakArakA darpaNa samIpa adhavA kucha hI dUrake padArthoM phira bhI vaha agni usa dAhyakI dAhaka na ho, usI prakAra ko prativimbita karatA hai, dUsarA darpaNa (re.Dayo zrAdi yaha bhI nahIM ho sakatA ki ukta apratihana-jJAnajyotikA dvArA) bahuta dUrake padArthoM ko bhI apane prativimbita kara dhAraka koI kaMvalajJAnI ho aura vaha kisI bhI jJeyake letA hai| aura yaha bAta to sAdhAraNa darpaNoM tathA phoToM viSayameM ajJAnI raha ske| isI zrAzayako zrIvidyAnanna darpaNoM meM bhI pAI jAtI hai ki ve bahutase padArthoM ko apane meM svAmIne apanI aSTasahasrIme, jo ki samantabhadrakRta chApta. yugapat prativimbita karalete haiM aura usameM kitane hI nikaTa mImAMsAkI TIkA hai, nimna purAtana vAkyadvArA vyakta kiyA haitathA dUravartI padArthoM kA pAraspirika antarAla bhI lupta-gupta jJo me ye kathamajJaH syAdati pratibandhane / sA ho jAtA hai, jo vidhipUrvaka dekhanese spaSTa jAnA jAtA dAhye'gnirdAhako na syAtsati pratibandhana / / hai| isake alAvA smRtijJAna-darpaNameM hajAroM mIla dUrakI prataH zrIvarddhamAnasvAmIke jJAnadarpaNameM praloka-sahita aura bImiyoM varSa pahalekI dekhI huI ghaTanAe~ tathA zakleM tInoM lokoMke pratibhAsita hone meM bAdhAke liye koI sthAna (zrAkRtiyA~) sApha jhalaka pAtI haiN| aura jAtismaraNakA nahIM hai, jaba ki ve ghAtikarmamalako dUra karake ni
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 7 kalilAtmA ho cuke the, isIse unake isa vizeSaNako kA avasara bhI diyA hai| pahale rakkhA gayA hai| aura cUMki unake isa nidhaM nakali- nisandeha. isa suparIkSita aura sunirNIta guNoMke nAramatva nAmaka guNa vizeSakA bodha hameM unakI yukti- smaraNako liye hue maGgala-padyako zAstrakI Adima rakhakara zAstrAvirodhinI divya vANIke dvArA hotA hai| isaliye svAmI samantabhadra ne bhagavAna varddhamAnake prati apanI zraddhA, usa bhAratI-vibhUti-saMsUcaka 'zrI' vizeSaNako kArikAmeM bhakti, guNajJatA aura guNa prItikA bar3A hI sundara pradarzana usame bhI pahalA sthAna diyA gayA hai| kiyA hai| aura isa tarahase vartamAna dharmatIrtha ke prastaka isa prakAra yaha nibaddha maGgalAcaraNa granthakAramahodaya zrIvIra-bhagavAnako tadpame - prAptake ukta tInoM guNosa svAmI sapantabhadrake uma anucintanakA pariNAma hai jo grantha viziSTa rUpameM-dekhane tathA samajhane kI dUsaroMko preraNA kI rUpa-rekhAko sthira karaneke anantara usake liye apaneko bhI kI hai| zrIvarddhamAnasvAmIkA AbhArI mAnaneke rUpa meM unake hRdaya meM ima zaSTa-puruSAnumodita aura kRtajJa-janatAbhinandita udita hayA hai, aura isaliye unhoMne sabase pahale 'namaH' sveSTa-phalaprada mAlAvaraNa ke anantara aba svAmI samantabhadra zabda kahakara bhagavAn barddhamAnake Age apanA mastaka jhukA apane abhimana zAstrakA prArambha karate hue usake pratipAdya diyA hai aura usake dvArA unake upakAramaya prAbhArakA viSayakI pratijJA karate haiM:smaraNa karate hue apanI ahaMkRtikA parityAga kiyA hai| grantha viSaya-vyAvarNanAtmaka-pratijJA aisA ve maukhikarUpase maGgalAcaraNa karake bhI kara sakate dezayAmi samIcInaM dharma karmanivarhaNama / the-use granthameM nibaddha karake usakA aGga banAne kI jarUrata saMsAraduHzvataH satvAna yo dharatyuttame sukhe / / 2 / / nahIM thii| parantu aisA karanA unhe iSTa nahIM thaa| ve prApta 'mai usa mamIcIna dharmakA nirdeza (varNana) karatA puruSoMke aise stavanoM tathA smaraNoM ko kuzala pariNAmoMkA- haiM jo karmoM kA vinAzaka hai aura jIvoMko saMsArake puNya-pramAdhaka zubhabhAvoMkA-kAraNa samajhate the aura unake duHkhase-duHkhamamUhasa-nikAla kara uttama-sukha meM dhAraNa dvArA zreyomArgakA sulabha tathA svAdhIna honA pratipAdana karatA hai| karate the| unhoMne 'pAgamAM jaye' jaise padoMke dvArA apanI vyAkhyA-isa vAkyameM jima dharmake svarUpa-kathanakI stu teniyAkA lakSya 'pApoMkA jItanA' batalAyA hai| 'dezayAmi' padake dvArA pratijJA kI gaI hai usake tIna qhAsa aura isaliye aise stavanAdikoMme unheM jo prAramasantoSa vizeSaNa hai-sabase pahalA tathA mukhya vizeSaNa hai 'samIcIna' hotA thA usa ve dUsaroM ko bhI karAnA cAhate the aura dUsarA kA nivarhaga' aura tIsarA 'dukhama uttama-mukhameM pramotkarSakI sAdhanAkA jo bhAva unake hRdayame jAgRta dhrnn'| pahalA vizeSaNa nirdezya dharmakI prakRtikA dyotaka hotA thA use ve dUsaroke hRdayameM bhI jagAnA cAhate the| hai aura zeSa do usake anuSThAna-phalakA sAmAnyataH (saMkSepameM) aisI hI zubha bhAvanAko lekara unhoMne granthakI prAdimeM nirUpaNa karane vAle haiN| kiye hue apane maGgalAcaraNako granthameM nibaddha kiyA hai, 'karma' zabda vizeSaNa-zUnya prayukta honesa umameM dravya aura usake dvArA paDhane sunanevAloMkI zreya-sAdhanAmeM mahAyaka kama aura bhAvakarmarUpasa paba prakArake azubhAdi kokA hote hue unheM apanI tAtkAlika manaHpariNatiko samajhane samAveza hai, jinameM rAgAdika 'bhAvakama' aura jJAnA pIka mAmI mamatane varaNAdika 'dravyakarma' kahalAte haiN| dharmako koMkA nivarhaNaapane 'zrAptamImAmA' (devAgama) nAmake dUsare granthame 'sa binAzaka batalAkara isa vizeSaNake dvArA yaha sUcita kiyA tvamevAsi nirdoSo yukti-zAstrAvirodhivAk' ityAdi gayA hai ki vaha vastuta karmabandhakA kAraNa nahIM, pratyuta vAkyo ke dvArA vistAra ke mAtha kiyA hai| 4ibhI bAtako zrIamRtacaMdrAcAryane puruSArthasiddhayupAyake nimna 2 dekho, svAyambhUstotra kArikA 116 vAkyome dharmake alaga alaga nIna aGgIko lekara spaSTa kiyA 3 dekho, stuti vidyA (jinazataka), padya na0 1 hai aura batalAyA hai ki jitane aMzame kisIke dharmakA pada
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-10] samIcIna-dharmazAstra aura usakA hindI-bhASya isake bandhanase chudAnevAjA hai| aura jo bandhanase chuDAne sAMsArika uttama sukhoMkA prApta honA usakA mAnuSaGgika kakSa vAlA hotA hai vahI dukhase nikAlakara sukha meM dhAraNa karatA hai- dharma usame bAdhaka nahIM, aura isa taraha prakArAntarase hai; kyoMki bandhanameM-parAdhInatAmeM - sukha nahIM kintu dharma saMsArake uttama sukhoMkA bhI sAdhaka hai, jinheM pranthameM duHkha hI du.kha hai| isI vizeSaNakI pratiSThApara tIsarA 'abhyudaya' zabdaka dvArA ullekhita kiyA gayA hai| isIse vizeSaNa caritArtha hotA hai, aura isI liye vaha karma- dUsare prAcAryoMne 'dharmaH sarvasukhAkaro hitakaro' ityAdi nivarhaNa' vizeSaNake anantara rakkhA gayA jAna par3atA hai| vAkyoMke dvArA dharmakA kIrtana kiyA hai| aura svayaM svAmI sukha jIvoMkA sarvopari dhyeya hai aura usakI prApti samantabhadrane grantha mantameM yaha pratipAdana kiyA hai ki jo apane dharmase hotI hai| dharma sukhakA sAdhana (kAraNa) hai aura AtmAko isa (ratnatraya )dharmarUpa pariNata karatA hai use sAdhana kabhI mAya (karma) kA virodhI nahIM hotA, isaliye tInoM lokoMmeM 'sarvArtha siddhi' svayaMvarAkI taraha baratI hai dharmase vAstava meM kabhI dukhakI prApti nahIM hotI, vaha to arthAta usake saba prayojana anAyAsa siddha hote haiN|' aura sadA daHkhoMpa bahAne vAlA hI hai| isI bAtako lekara ipaliye dharma karaneme sukha meM bAdhA paatii|'aiyaa samajhanA zrIguNabhadrAcAryane, prAtmAnuzAsanameM, nimna vAkya dvArA bhUla hI hogA / sukhakA AzvAsana dete hue una logoM ko dharma meM prerita kiyA vAstavameM uttamasukha jo paratantrAdike abhAvarUpa zivahai jo apane sukha meM bAdhA pahuMcane ke bhayako lekara dharmama (niHzreyasa)sukha hai aura jima svayaM svAmI samantabhadane vimukha bane rahate haiM 'zuddhasukha2 batAyA hai use prApta karanA hI dharmakA mukhya dharmaH sugvasya heturheturna virodhakaH svakAryasya / lakSya hai-indriyamukhoM athavA viSaya bhogoMko prApta karanA tasmAtsumbabhaGgabhiyA mAbhUrdhamya vimugyastvama // 20 dharmAmAkA dhyeya nahIM hotaa| indriyasukha bAdhita, viSama, dharma karate hue bhI yadi kabhI duHkha upasthita hotA hai para zrita, bhaMgura, bandhahetu aura duHkhamizrita prAdi dopoMse so usakA kAraNa pUrvakRta koI pApakarmakA udaya hI dUSita hai| svayaM svAmIsamantabhadne isI andhameM 'karmasamajhanA cAhiye, na ki dharma / 'dharma zabdakA vyutpatyartha paravaze' ityAdi kArikA-dvArA use 'karmaparatantra, sAnta athavA nirutyartha bhI isI bAtako sUcita karatA hai aura (bhaMgura), duHkhoMme antarita-ekarasarUpa na rahane vAlA tathA uma arthako lekara hI tIsare vizeSaNakI ghaTanA (sRSTa) kI pApoMkA bIja batalAyA hai| aura likhA hai ki dharmAtmA gaI hai| usameM sugvakA 'uttama' vizeSaNa bhI diyA gayA hai. (pamyagdRSTi) aise sukhakI prAkAMkSA nahIM krtaa| aura isa jisase prakaTa hai ki dharmama uttama sukhakI-zivasumbakI liye jo loga indriya-viSayoMme prAmakta haiM phaMse hue haiMathavA yo kahiye ki abAdhita sukhakI prApti taka hotI athavA sAMsArika sukha ko hI saba kucha pamajhate haiM ve bhrAmaga. hai; taba sAdhAraNa sukha to koI cIz2a hI nahIM-ve no dharma citta haiM-unhoMne vastutaH apaneko mamamA hI nahIM aura saM sahajameM hI prApta hojAte haiN| sAMsArika duHkhoMke chaTanese na unheM nirAkulatAmaya maccce svAdhIna sukhakA kabhI darzana aGga hai utane azama usake karmabandha nahI hotA-karma- yA AbhAsa hI hudhA hai| bandhakA kAraNa rAgAza hai, vaha jitane azI sAtha hogA yahA~ para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki ukta utane aMzome bandha bNdhegaa| 1 dekho, niHzreyamamabhyudayaM' tathA 'pUjArthAjaizcaya:' nAmakI yenAzena sudRSTistenAzenA'sya bandhanaM nAsti / kArikAe~ (130, 135) yenAzena tu rAgastenAzenA'sya bandhanaM bhavati // 212 // 2 'nirvANaM zuddhasukhaM niHzreyasamiSyate nityam / ' (131) yenAzena jJAnaM tenAzenA'sya bandhana nAsti / 3 zrIkundakundAcArya pravacanasAra(1-76)me, aise indriyasukha / yenAzena tu rAgastenAzenA'sya bandhanaM bhavati / / 21 / / vastutaH du:kha hI batalAte haiM / yathA-- yenAzana caritraM tenAzenA'sya bandhanaM nAsti / saparaM bAdhAsahiyaM vicchiraNaM baMdha kAraNaM visamaM / yenAzena tu rAgastenAzenA'sya bandhanaM bhavati // 214 // jaM iMdiyehi laddhaM taM soksaM dukkhameva tahA / /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 anekAnta tIsare vizeSaNa ke saMghaTaka va.kya ('saMsAgdurAvataH satvAn aura dhamakA bhI kisIke sAtha koI pakSapAta nahIM hai-vaha yo dharatyuttame sukhe') meM 'matvAna pada saba prakArake vize- prathakArake zabdoMmeM 'jIvamAtrakA bandhu hai tathA svAzrayameM SaNoMse rahita prayukta hunA hai aura isase yaha spaSTa hai ki prApta sabhI jIvoMke prati samabhAvase vartatA hai| isI dRSTiko dharma kimI jAti yA 'varga-vizeSake jIvoMkA hI dvAra nahIM layameM rakhate hue granthakAra mahodayane svayaM hI pranthameM karatA balki U~canIcAdikA bheda na kara jo bhI jIva--bhale age yaha pratipAdana kiyA hai ki 'dharmake prasAdase kuttA bhI hI vaha mleccha, cANDAla, pazu nArakI, devAdika koI bhI U~cA uThakara (agale jammameM ) devatA bana jAtA hai aura kyoM na ho-usako dhAraNa karatA hai use hI vaha dakhase U~cA uThA huA devatA bhI pApako apanA kara dharmabhraSTa ho nikAla kara sukha meM sthApita karatA hai aura usa sukhakI jAneme (janmAntarameM) kuttA bana jAtA hai| sAtha hI, yaha mAtrA dhAraNa kiye hue dharmakI mAtrApara avalambita rahamI bhI batalAyA hai ki dharmasampana eka cANDAlakA putra bhI hai-jo apanI yogyatAnumpAra jitanI mAtrA meM dharmAcaraNa 'deva'--ArAdhya hai, aura svabhAva apavitra zarIra bhI karegA vaha utanI hI mAtrAmeM sukhI bnegaa| aura isaliye dharma(ratnatraya)ke sayogase pavitra ho jAtA hai| ata: apajo jitanA jyAdA du:khita evaM patita hai use utanI hI vitra-zarIra evaM hIna jAti dharmAtmA tiraskArakA pAtra nahI-- adhika dharmakI AvazyakatA hai aura vaha utanA hI adhika nijugupsA aMgakA dhArakaM dharmAtmA aise dharmAtmAse ghRNA na rakha dharmakA zAzraya lekara uddhAra pAnekA adhikArI hai| kara usake guNoMmeM prIti rakhatA hai aura jo jAti Adi vastunaH patita' use kahate haiM jo svarUpame cyuta hai- kimI mAke vazavA hokara aisA nahIM karatA, pratyuta isake svabhAvameM sthira na rahakara idhara udhara bhaTakatA aura vibhAva aise dharmAtmAkA tiraskAra karatA hai vaha vastutaH prAramIya. pariNatirUpa pariNamatA hai- aura isaliye jo jitane dharmakA tiraskAra karatA hai--phalataH zrAramadharmase vimukha hai| aMzoM meM svarUpame cyuta hai vaha utane aMzoMmeM hI patita hai| kyoMki dhArmikake binA dharmakA kahI avastha na nahIM aura isa taraha sabhI saMsArI jIva' eka prakArase patitoMkI korTa imaliye dhArmikakA tiraskAra hI dharmakA tiraskAra hai-- meM sthita aura usakI zreNiyoM meM vibhAjita haiN| dharma jIvoM jo dharmakA tiraskAra karatA hai vaha kisI taraha bhI dharmAtmA ko unake svarUpameM sthira karane vAlA hai, unakI patitA- nahIM kahA jA sktaa| ye saba bAta samantabhadra svAmIkI vasthAko miTAtA huthA unheM U~ce uThAtA hai aura isaliye dharma-marmajJatAke sAtha sAtha unakI dharmAdhikAra-viSayaka 'patitohAka' kahA jAtA hai / kUpameM par3e hue prANI jima udAra bhAvanAoMkI dyotaka haiM aura ina sabako dRSTi-pathameM prakAra rasmekA sahArA pAkara U~ce uTha pAte aura apanA rakhakara hI 'matvAna' pada saba prakArakaM vizeSaNoMse rahita uddhAra kara lete haiM usI prakAra sasArake duHkhoMmeM DUbe hue prayukta huA hai| prstu| patitame patita jIva bhI dharmakA prAzraya eva sahArA pAkara aba rahI 'samIcIna' vizeSaNakI baat| (kramaza) U~ce uTha pAte haiM aura duHkhoMme chUTa jAte haiM2 / svAmI : 4 pApamarAtidharmo bandhujIvasya ceti nizcinvan / (148) samantabhadra to atihIna' (nIcAtinIca) ko bhI isI no. 5 zvA'pi devo'pi devaH zvA jAyate dharma-kilviSAt / meM 'atiguru' (atyucca) taka honA batalAte haiN| aisI sthiti meM svarUpase hI saba jIvoM kA dharmapara samAna adhikAra hai 6 samyagdarzanasampannamapi mAtaGgadehajam / - devA devaM vidurbhasma-gUDhAgArAntaraujasam / / (28) 1 jIvoke do mUla bheda haiM-saMmArI aura mukta, jaisAki 'mamAriNo devaM zrArAdhya' iti prabhAcandra: TIkAyAm / muktAzca' isa tatvArthasUtrase prakaTa hai| muktajIva pUrNata: sva. rUpame sthita honeke kAraNa patitAsthAse pratIta hote haiN| kA 7 sprabhAvato'zucau kAye rtntry-pcitrite| 2 "saMmAra eSa kUpaH salilAni vipatti janma-daHkhAni nirjugupsA gugaNa prItirmatA nirvicikitsitA / / (13)' 16 dharma eva rajjustasmAduddharati nirmagnAna // " (parAtana) 8 smayena yo'nyAnatyeni dharmasthAn garvitAzayaH / 3 'yo loke tvA nataH mo'tihIno'pyatiguruya'taH / " so'tyeti dharmamAtmIyaM na dharmoM dhArmikevinA / / (26) -jinazataka 82
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrodAdIjI-viyoga! Ane jina zrIdAdIjI zrImatI rAmIbAIjI dharmapatnI zrImAna hRdaya udAra aura atithisatkAra sarAhanIya thA; jo apane lA. sundaralAlajI jaina raIsa nAnautAkA sacitra paricaya hitakI apekSA dUsaroke aura khAsakara Azritajanoke hitakI anekAnta varSa 5 kI maMyukta kiraNa 6-7 (julAI-agasta adhika cintA rakhatI thI; jisakA sArA jIvana bar3A hI san 1642) meM maine bhanI rumAvasthAke samaya yaha samajhakara namra premapUrNa tathA sevAparAyaNa rahA hai jo guerIjanoMko dekha diyA thA ki kahIM bImArIke cakkara me aisA na ho ki mujhe kara praphullita ho uThatI thI aura vidyAse bar3A prema rakhatI zrApakA paricaya likhane aura zrApake prati apanI kRtajJatA thI; satkAryome jisakA sadA sahayoga rahA hai, jo sadA bAta vyakta karanekA avasara hI na mila sake, undI pUjya dAdIjI kA Aja anekAntake.hI kAlamome mujhe viyoga likhane ke liye bAdhya honA par3a rahA hai, yaha mere liye ni: mandeha bar3A hI kaSTakara hai ! parantu itanA santoSakA viSaya hai ki maiM dAdI jIkI bAmArIkI khabara pAkara dehalIse nAnautA pATha dina pahale unakI sevA meM pahuMca gayA thA aura maiMne apanI zaktibhara unakI mevA karaneme koI bAta uThA nahI rakkhI / mere pahuMcane ke kucha dina pahalese dAdIjI bolatI nahI thI aura na aoNkhe hI kholatI thI, mere pAnekA samAcAra pAkara unhoMne zrokha jaga kholI aura pukArane para zaktiko baTorakara kucha ha~gUga bhI diyaa| agale dina (1 lI jUnako) to unhone acchI taraha zraoNgve khola dI aura ve bolane bhI lagI, isase unake rogamukta honekI kucha aAzA ba~dhI aura sAtha hI unake uma zraddhA-vAkyakI bhI yAda ho zrAI jise ve aksara kahA karatI thI ki 'jaba tuta zrAjAte ho hamAre roga-moga saba cale jAte haiM'-kaI bAra rogAme muktike aise prasaMga upasthita bhI hue haiM jo unakI zraddhAke kAraNa bane haiM, aura isa liye unhe unake ukta zraddhA-vAkyakI yAda dilAte hue kahA gayA ki 'aba tumako apanI dhAraNAnusAra jaldI acchA hojAnA caahiye| kaI dina ve kucha acchI rahI bhI, parantu / annako zrAyukarmane mAtha nahIM diyA aura ve tA. 7 jUna (jyeSTakRSNa 12) guruvArako dinake 11 // bajeke karIba isa kI saccI evaM dhunakI pakI thI, dUsareke thor3ese bhI upakArako nazvara evaM jIrNa dehakA samAdhi-pUrvaka tyAga karake svarga bahuta karake mAnatIrtha aura hamezA dUsaroMko neka salAha sidhAra gaI! aura isa taraha jainasamAjase eka aisI dharma- diyA karatI thI!! parAyaNa-vIraganA uTha gaI jisameM puruSoM-jaisA puruSArtha aura jIvana ke pichale ATha dinoMme maiMne unake pAsa rahakara, vIroM-jaisI himmata tathA homalA thA: jo kaSToko bar3e dhairyake unheM dharmakI bAteM sunA kara aura unase kucha prazna karake sAtha sahana karatI huI kartavya-pAlanameM nipuNa thI; jisakA jo nikaTase unakI sthitikA anubhava kiyA to usase . Ra. A .
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 anekAnta mAlUma hA ki ve apane antima jIvaname bhI vIra banI svayaM mAtR-viyoga jaise kaSTakA anubhava kara rahA huuN| rahI hai| unhone apane kaSTako svayaM jhelA, damaro para apanA mAtAkI taraha zrAra sadA hI mere hitakA dhyAna rakhatI, mujhe duHkha vyakta nahI kiyA aura na mukhamudrApara hI du:svakA koI dhairya ba~dhAtI aura satkAryoMke karaneme preraNA pradAna karatI khAsa cinha prAne diyA-isa khayAlase ki kahI dUsaroMko rahI haiN| hArdika bhAvanA hai ki zrAmako paralokameM yatheSTa kaSTa na pahu~ca jAya,' kulhane-kagahanekA nAma taka nahIM sunA sukha-zAntikI prApti hove / gayA, gussA aura mujhalAhaTa jo aksara kamajorIke lakSaNa haoN. apane dAnakA saMkalla zrApa bahata pahalese kara pAsa nahIM phaTakana tha, pUchana para bhA ki tumha kyA cukI thI, jisakI saMkhyA 1001) ru0 hai aura jisakA kacha vedanA hai?-mira hilA diyA, nhii| aisA mAlUma vibhAjana nimnaprakArase kiyA gayA hai:hotA thA ki zrApa karmodayako samatAbhAvake sAtha mahana 100) dono zrIjainandirajI, naanautaa| karatI huI eka mAdhvIke rUpame par3o haiN| aApakI parigati 300) jainakanyA-pAThazAlA, naanautaa| bahata zuddha rahI hai, pAzA, tRSNA aura moha para Apane bar3A 250) vIrasevAmandira, sarasAvA / vijaya prApta kiyA hai, kisI cIjame bhI manakA bhaTakAva nahIM ) jainavAlA-vizrAma, shraag| rasakhA. kisI bhI iSTapadArthasa viyogajanya kaSTakI koI rUpa- 10.) mumukSu-mahilAzrama, mhaaviirjii| rekhA taka Apake cehare para dikhAI nahIM par3atI thii| kisI 15) jainakAlija, bar3auta / ko kucha kahanA yA sandeza denA hai ? jaba yaha pUchA gayA to 10) zrAvikAzrama, bmbii| uttara milaa-'nhiiN'| itanI nispRhatAkI kisIko bhI 10) jainamahilA-pariSad, shraa|| zrAzA nahI thii| aApane saba bArase apanI citta-vRttiko haTA 10) jainakanyA-pAThazAlA, sahAranapura liyA thA, dhArmika pAThoko bar3I ruci tathA ekAgratAke 10) jainakanyA-pAThazAlA, kairAnA (mujphphrngr)| sunanI thI aura uname jahA~ kahIM vandanA yA uccabhAvoke 5) jainaanAthAlaya, dehlii| prasphuTanakA prasaMga prAtA thA to zrApa hAtha jor3a kara mastaka 5) RSabhabrahmacaryAzrama, mthug| para rakhatI thoM, aura isa taraha unake prati apanI zraddhA tathA 5) di0 jainasaMgha, mathurA bhakti vyakta karatI thii| ina saba bAtose zrApakI antarAtma 5) syAdvAda-mahAvidyAlaya, banArasa / vRtti aura cittazuddhi saSTa lakSita hotI thii| anta mamaya 5) mahAvIra brahmacaryAzrama, kAraMjA / taka prArako hoza rahA tathA cittakI sAvadhAnI barAbara banI 5) sattarka sudhAtaraMgiNI jainapAThazAlA. sAgara / rahI, aura isa taraha Apane samAdhi-pUrvaka dehakA tyAga kiyA 5) jainauSadhAlaya, baDanagara / hai, jo avazya hI Apake liye sadgatikA kAraNa hogaa| 5) namisAgara jainauSadhAlaya, dehlii| dehatyAgake samaya ApakI avasthA 86-87 varSakI 5) jainasvairAtI zaphAkhAnA, sahAranapura / thii| Apake isa viyogame zrApakI pI guNamAlA aura potI 5) jainakIrtana, naanautaa| jayavannIko jo kaSTa pahu~cA hai use kauna kaha sakatA hai ? maiM / ___45) patrokI sahAyatArtha, jinameM 25) anekAnta, 10) *mere pahu~canese kucha dina pahale jaba unase pUchA gayA ki jainamahilAdarza, 5)jainasandeza aura 5) jainmitrko| 'kyA tuma bhAIjIko dekhanA cAhatI ho unheM bulA' to 1) manIArDara khrc| unhoMne yahI kahA ki dekhane kI icchA to hai parantu unheM . du:mvita-hRdaya zrAne meM kaSTa hogA ! dUsaroke kaSTakA kitanA dhyAna !! 1001) jugalakizora mukhtAra
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIcandranAmake tIna vidvAna ( le0 - paM0 paramAnanda jaina zAstrI ) AXAA zrIcandra nAmake tIna digambara vidvAnoMkA patA calatA hai, jo vikramakI gyArahavIM zatAbdI se solahavIM zatAbdI taka hue haiN| inameM prathama zrIcandra balAtkAra gaNake AcArya zrInandike ziSya the jo lADa vAgar3a saMgha meM hue haiM / inhoMne sAgarasena maiddhAntika se mahApurANake viSama-padoMkA vivaraNa jAnakara aura mUlaTippaNakA avalokana kara uttarapurANakI racanA vi0 saM0 2080 meM kI hai / inakI dUsarI kRti purANamAra hai jisakA racanAkAla saMbhavataH vi0 saM0 1080 yA 1085 ke Asa-pAsakA anumAna kiyA jAtA hai, kyoM ki samaya-nirdezaka puSpikAmeM lekhakoMkI kRpAse pATha meM kucha azuddhi pAI jAtI hai| inakI tIsarI kRti ravi peNAcArya padmacaritakA TippaNa hai jise inhoMne paM0 pravacanasenase uktacaritako sunakara vi0 saM0 1087 meM banAyA thaa| isa TippaNI pratiyAM kitane hI graMthabhaMDAroM meM pAI jAtI haiN| vikramakI terahavIM zatAbdI ke vidvAna paMDita AzAdharajIne bhagavatI zrArAdhanAkI 'mUlArAdhanA 'darpaNa' nAmaka TIkA meM 586 naM0 kI gAthAkI TIkA karate hue, zrIcandra TippaNakA ullekha kiyA hai yathA - "kUraM bhakta, zrIcandra - TippaNa ke tvevamuktaM / kathArthapratipattiryathA candranAmA sUpakAraH ityAdi" / isase spaSTa hai ki paM0 zrazAdharajI ke samaya meM bhagavatI ArAdhanApara zrIcandrakA koI TippaNa maujUda thA, jisake kartA saMbhavataH ukta zrIcandra hI jAna par3ate haiM / aura yaha bhI ho sakatA hai ki unase bhinna koI dUsare hI zrIcandra usake kartA hoM / parantu adhika saMbhAvanA ina donoMke ekatvakI hI mAlUma hotI hai / #ina graMthoMke paricaya ke liye dekho, paM0 nAthUrAmajIkA jainasAhitya aura itihAsa pR0 335-6 * dUsare zrIcandra vikramI 12 vIM zatAbdI ke vidvAna haiM / yaha apabhraMzabhASA ke acche vidvAna aura kavi the, sAtha hI saMsAra deha-bhogoMse virakta the inhoMne grantha meM apaneko 'muni' 'paMDita' aura 'kavi' vizeSaNoM ke sAtha ullekhita kiyA hai| inakI abhI taka do kRtiyoM kA patA calA hai, una donoM graMthoM meM inhoMne apanI jo guru-paramparA dI hai, usase donoM pranthoM ke kartA eka hI jAna par3ate haiN| yaha kundakundAnvaya dezIgaraNake AcArya sahasrakIrtike praziSya the| aura sahasrakItike pAMca ziSyoM meM se yaha vIracandra ke prathama ziSya the* / sahasrakIrtike gurukA nAma zrutakIrti thA aura zrutakIrti zrIkIrtike ziSya the| Upara jina do kRtiyoM kA ullekha kiyA gayA hai unake nAma 'kathAkoza aura ratnakaraNDa zrAvakAcAra' haiM / kathAkozameM vividha vratoMke anuSThAna dvArA phala prApta karane vAloMkI kathAoMkA rocaka DhaMga se saMkalana *mahasrakIrtike pAcoM ziSyokA ullekha kathA koza kI saMskRta prazasti meM nahIM hai, kintu ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI prazasti me nimna rUpa se pAyA jAtA hai lekina usameM lekhakoke dvArA kucha zuddhi raha gaI hai, jisase unake ziSyoMke sabhI nAma ThIka nahI mAlUma hote :siri caMdujala jama saMjAyata / yAme sahasakitti vikvAyaDa / ghattA-taho deva iMdi guru sIsu huu, bIu ho vA miNi muNi vIreM huu udayakittI vi taha, suhaiMdu vi paMcama bhaNizro ( ? ) / jo varaNa kamala zrAyama purANu, gAuttaI bahu sAima samANu / zrAiriya mahAguNa gaNa samiddhu, vacchalla maho vaha jaya pasiddhu / to vIrahaMdu muNipaMcamAsu, dUrujbhiya dummai guNa Ni vAsu / sa u jaNa maddAmANikkaravANi vaya mIlA laMkiu divvavANi / siricadu grAma soiNa mukhIsu, maMjAyau paMDiya paDhama sIsu / teNe u praNeya uddhariya dhAmu, daMsaNa kada rayaNakaraMDa gAmu / - prazasti ratnakaraNDazrA0
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 7 kiyA gayA hai graMthake zurUmeM maMgala aura pratijJA-vAkya granthako vikrama saMvat 1123meM karNanarendrake ke anaMtara graMthakArane jo kucha varNana kiyA hai usameM rAjyakAlameM vAlapura yA zrIbAlapura meM pUrNa kiyA thA / deha-bhogoMkI asAratAko vyakta karate hue aiMdrika sukha yaha karNadeva vahI solaMkI karNadeva mAlUma hote ko sukhAbhAma batalAyA hai / sAtha hI dhana yauvana aura haiM jo rAjA bhImadevake putra the aura jinakA rAjyazArIrika sauMdarya vagairahako anitya evaM asthira mamama kAla prabandha cintAmaNike kartA merutuMgake anusAra kara manako viSaya-vAsanAke AkarSaNase haTAne kA suMdara saM0 1120 se 1150 taka 26 varSa ATha mahInA aura evaM zikSAprada upadeza diyA hai, aura jinhoMne use ikkIsa dina mAnA jAtA hai| saMbhava hai ina do granthoM jItakara aAtmasAdhanAkI hai athavA ratnatrayAdiko prApta ke atirikta anya granthoMkI racanA bhI inhoMne kI ho kiyA hai unakI kathAvastu hI prastuta graMthakA viSaya hai| aura unameM apanA vizeSa paricaya bhI diyA ho| aNahilapurameM prasiddha sajjanoMmeM uttama 'sajjana' tIsare zrIcandra ve haiM jo brahma-zrutasAgarake ziSya mAmakA eka zrAvaka thA jo prAgvATa vaMzame utpanna huA the| zrutasAgarakA samaya vikramakI solaha vIM zatAbdI thA, dharmAtmA mUlarAja nRpendrakI goSThImeM baiThane vAlA nizcita hai| ataH yahI samaya ina zrIcaMdrakA samajhanA thaa| aura apane samayameM dharmakA eka AdhArabhUta thaa| cAhiye / inhoMne 'vairAgyamaNimAlA' nAmakI eka usake 'kRSNa' nAmakA putra huA, jo guNarUpI ratnoMkA saptati padyAtmaka racanAkI hai, jo mumukSu jIvoMke liye samudra thA aura dhame-karmameM nirata janoM meM ziromaNi acchI upayogI hai, bhASA sarala hai aura paDhane meM priya tathA dAnAdi dvArA cAra prakArake saMghakA saMpoSaka thaa| mAlUma hotI hai| ApakI yaha kRti mANikacaMda graMthaisakI 'rANU' nAmakI sAdhvI patnI thI, jisase tIna mAlAmeM 'tattvAnuzAsanAdi saMgraha' ke antargata prakAputra aura cAra putriyAM huI thiiN| isI mahA zrAvaka prakAzita bhI ho cukI hai| kRSNakI preraNAko pAkara kavivara zrIcandrane kathAkoza vIrasevAmandira. sarasAvA kI racanA kI hai| sammattassa ya sohA NidivA pNcviismlrdiyaa| dUsarA graMtha 'ratnakaraNDazrAvakAcAra' hai, jo vAstava chaDDAyadaNa-timUDhA aTThamayA tahaya sNkaaii|| meM svAmIsamantabhadrakI suprasiddha 'ratnakaraNDa' nAmakI patra 56 para nimna paMdya uktaM ca rUpase diyA hai :gaMbhIra kRtikA vistRta vyAkhyAna mAtra hai / kavine isa chasu heTimAsu puDhavisu joisa-vaNa-bhavaNa-savva itthIsu / AcAra-graMthakI racanA karate hue use 21 sandhiyoMmeM bArasa micchAvAde sammAiTThI evajjeI // 1 // vibhAjita kiyA hai jisakI AnumAnika zloka saMkhyA yaha gAthA prAkRta paMcasaMgrahame pAI jAtI hai aura vikramakI cArahajAra cArasau aTThAIsa batalAI gaI hai| graMthameM terahavI zatAbdIke vidvAna paM. zrAzAdharajIne apanI zranaudAharaNa rUpase prastuta vyaktiyoM ke kathAnakoMkA bhI gAra dharmAmRtakI TIkAme ise uddhata kiyA hai| ullekha kiyA gayA hai| sAtha hI viSayako spaSTa karaneke *ebAraha nevAsA samayA vikamassa mhiiviyo| liye kucha prAcIna padyoMko bhI jahA~tahAM uddhRta kiyA hai| jaiyA gayA hu tahayA samANie suMdaraM eyaM // graMthameM harinandi,munIndra, samaMtabhadra, akalaMka, kula- kaNyA garidaho rajasu siri vAlapurammi buddha siriyaMde / bhUSaNa,pAda pUjya (pUjyapAda) vidyAnaMdi,anantavIya, vara- +atha saM0 1120 caitravadi 7 some hastanakSatre, ratnakaraNDasaNa, mahAmati vIrasena, jinasena, vihagasena, guNabhadra, zrAvakAcAra prazasti mInalagne zrI karNadevasya rAjyAbhiSeka: somarAja, catumukha, svayaMbhU, puSpadanta, zrIharSa aura saMjAtaH / praba ci03-82 kAlidAsa nAmake vidvAnoMkA ullekha kiyA gayA hai| saM0 1120 caitrasudi 7 prArabhya saM0 1150 pauSa vadi 2 41. ve patrakI dvitIya saMdhimeM samyagdarzanakI pizuddhatAkA yAvat varSa 26 mAsa 8 dina 21 anena rAjJA rAjyaM kathana karate hue nimnagAthA 'uktaM ca' rUpase dI hai :- kRtam / / praba0 ci0|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai ? (le0-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, 'koThiyA' ) / dvitIya-lekha ] ukta zIrSakake sAtha maiMne 'anekAnta' varSa 6 kiraNa 12 pahale usakA uttara na dekara mere dUsare lekhakA uttara yaha meM eka lekha likhA thA aura usake dvArA pro. hIrAlAlajI kAraNa batalAte hue likhA gayA hai ki "ki dUsare lekha ema. e. ke rakhakaraNzrAvakAcArako svAmI samantabhadrakRta kA viSaya hamArI cintanadhArAmeM adhika nikaTavartI hai|" na mAnaneke matapara uhApoha ke sAtha vicAra kiyA thA tathA kintu Apane yaha nahI batalAyA ki prApakI vaha cintanayaha siddha kiyA thA ki ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI dhArA kaunasI hai? aura usameM isa lekhasaM kyA nikaTavartisva samantabhadra (bhAptamImAMsAkAra) kI hI racanA hai, usameM na hai ? vAstavame to mere pahile lekhakA viSaya hI unakI to doSa ke svarUpa-viSayame bhinna abhiprAya hai aura na usa cintanadhArAmeM adhika mikTavartI jAna par3atA hai jahA~ ke kartA ratnamAlAkAra zivakoTike guru ( samantabhadra ) siddha niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadrako do pRthaka hote haiM, kyoM ki ratnamAlA aura usake kartAkA samaya soma. vyakti spaSTa karake batalA diyA gayA hai aura jinheM ki pro. deva (11 vIM zatAbdi) ke uttaravartI hai jaba ki ratnakaraNDa sA0 ne eka vyakti mAnakara vilupta adhyAyakI imArata khar3I aura usake kartAkA astitva siddhasena (vi. kI 7 vIM kI thii| bahuta socane para bhI maiM yaha rahasya nahI samajha zatAbdI) aura pUjyapAda (450 I.) ke pUrvavartI prasiddha mkaa| kintu jaba maiMne apanI dRSTi dauDAI aura 50 phUlahotA hai| yaha lekha kitane hI vicArazIla vidvAnoko pasanda candajI siddhAntazAstrI tathA unake bIca ho rahI carcAkI bhAyA / vidvadvarya paM0 sumerucandajI 'divAkara' nyAyatIrtha, ora dhyAna diyA taba mujhe spaSTa mAlUma hogayA ki pro. zAstrI, bI0 e0 ela.ela. bI. sivanIne to ukta lekhako sA0 kI rIti-nIti hI kucha aisI bana gaI hai ki ve mukhya pasanda karate hue tA. 13-1-44 ke patramaM svata hI mujhe viSayako TAlaneke liye kucha aprayojaka prazna yA prasaMga likhA thA-"anekAntame rasnakaraNDake bAremeM Apake gave- athavA gauNa bAta prastuta kara dete haiM aura spaSTa tathyako SaNApUrNa lekhako par3ha kara baDA harSa hshraa| aimI mahatvapUrNa jhamele meM DAla dete haiN| anyathA, jaba unakI ghoSaNA hai ki racanAke liye badhAI hai|" unakI zakAe~ kevala gambhIra adhyayana ke liye haiM to kyA parantu pro0 sA0 ko vaha lekha pasanda nahIM pAyA aura vajaha hai ki jinakA uttara pramANa yukta evaM ThIka hai unheM Apane anekAnta varSa - kiraNa 3-4 5-6 aura 7-8 meM svIkAra karake prAge nahIM bar3hA jAtA ? maiMne apanI isa 'rasnakaraNDazrAvakAcAra aura prAptamImAMsAkA kartRtva zIrSakame mAlUmAtako usa samaya aura puSTa evaM satya pAyA jaba pratyuttara denekA prayatna kiyA hai| yadyapi maiM ukta lekhake kalaka kAmeM unake sAtha maukhika carcA huI aura pIche unakA pahile bhI unake vilupta adhyAya sambandhI nibandhake eka Azcaryajanaka vaktavya nikalA / mAlUma nahI tasvacarcA mukhya aMzakA, joki hama nibandhakI pradhAna prAdhAra-zikSA hai, sambandhI vItarAgakathAmeM bhI isa prakArakI anyathA pravRtti uttarasvarUpa kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samanta. ko kyoM sthAna diyA jAtA hai ? aura kyo nahI sasyako bhadra eka haiM ? isa nAmakA eka vistRta lekha prakaTa kara cukA udAratAke sAtha apanAyA jAtA ? astu / zrAja maiM unake hUM aura isa liye usIkA pro. sA. ke dvArA prathamata: isa pratyuttara lekhapara bhI apanA vicAra prakaTa karatA hai| pratyuttara likhA jAnA kramaprApta evaM nyAyayukta thaa| parantu sarva prathama pro0 sA0 ne mere lekhake usa spaSTa tathyapara,
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 anekAnta [varSa 7 jiye mApane mere dvArA kiyA gayA nimUna aura nirAdhAra vAstavameM hRdayagata jo bhAva hotA hai vaha prakaTa ho prAkSepa' banalAyA hai (jo ki vAstavameM mAkSepa nahIM hai, hI jAtA hai| Apane apane prastuta lekhake anta meM yaha aura pAcepato taba kahalAtA jaba vaha amataH udbhAvanarUpa bhI spaSTa taurapara svIkAra kiyA hai ki prAptamImAMsAke kA hotA-use pApa svIkAra na karate hote aura maiM usa pApa kI to 'svAmI' upAdhi thI aura ratnakaraNDake kartA yogIndra' para bhAropita karatA), baDhI saphA ke sAtha pardA DAlanekI kahalAte the-unakI 'svAmI' upAdhi nahIM thii| jaisA ki koziza kI hai| bhora adhika Azcarya to taba hotA hai jaba Apake hI nimna zabdoMse spaSTa haiuse yaha kahate hae svIkAra bhI kara liyA hai ki 'yadyapi vAdirAjake ullekhAnusAra zrAvakAcArake kartAdhogIMdra' gaveSaNA kSetrame naye prAcAroMke prakAzasaM mataparivartana koI kahalAte the aura devAgama yA prAptamImAMsAke kAMkI doSa nahIM hai|" bAta bilkula sIdhI thii| unheM spaSTatayA upAdhi thI svaamii"| aisI hAlatame merA yaha likhanA yahI svIkAra kara lenA nAhie thA ki hama rasnakaraNDako ki "aba mAlUma hotA hai ki pro. sA. ne apanI vaha pUrva pahile to svAmI samantabhadrakRta mAnate the, kintu aba hama mAnyatA chor3a dI hai aura isI liye ratnakaraNDako svAmI na apanA vaha mata badaja diyA ha / lAkana isa sAdha (prAptamImAmAkAra) samantabhadrakI kRti nahIM mAna rahe haiN|" vattavyako na dekara unhAna jo spaSTIkaraNa kiyA / usakha nimUna aura nirAdhAra bhAkSepa' nahIM hai--vaha to spaSTa be aura pApA..meM par3a gaye haiN| bhApa likhate haiM :-- tathya hai| ho, yadi bhavalAkI caturtha pustakakI prastAvanA . maiMne jo vahA~ svAmI samantabhadrakRta nakaraNDazrAvakA (pR. 12) tathA siddhAnta aura unake adhyayanakA adhikAra' cArako eka prAcIna, unama aura suprasiddha anya kahA hai vaha zIrSaka nibandhame ratnakaraNDazrAvakAcArake kartAkA nAmollekha maiM prAja bhI mAnanA hU~ va yadi koI bAta aura adhika kevala 'samantabhadra' yA 'yogIndra samantabhadra' rUpame hotA-- kahI to kevala yaha ki hama enakA gaDazrAvakAcArakai krtA sAthameM 'svAmI' pada na lagA hotA mo meredvArA ukta uddharaNa svAmI samantabhadra aura prAptamomApAke kartA svAmI samanta prastuta na kiyA jaataa| para majekI bAta to yaha hai kivahA bhadra eka hI vyaki nahI pratIta hote|" svAmI pada bhI nAmake mAthame diyA huA hai, jisameM pro. pAThakake liye yaha spaSTa karanekI AvazyakatA nahIM hai mA. abhimatAnusAra ekamAtra svAmi-upAdhivAla prApta ki yahA~ pro. mA. donA granthoke kamI donI samana bhadoko mImAMsAkAra samantabhadrakA umame bodha honA asvAbhAvika niHsandeha rUpase 'svAmI' mAna rahe eva kaha rahe haiN| parantu nahI hai| itanA hI nahI. ranakaraNDako svAmI samanmabhadra unakA yaha mAnanA aura kahanA pUrvApara viruddha hai| zrApana (prAptamImAmAkAra) kRta kahane abhiprAyamehI ume ullakhita vilupta adhyAyama prAptamImAmAke karmA mamantabhadraze zrAvakAcArakA sabase pradhAna, prAcIna, uttama aura suprasiddha' hI 'svAmI' padama vibhUSita svIkAra kiyA hai aura sarana grantha bhI banalAyA hai| aura prabhAcandrane jI umaM svAmI kANDake kA samantabhadrakA svAmIpadopalakSita nahI mAnA mAntabhadrakI kRti mAnakara 'akhila sAgAradharmako prakAzita hai-unake sAtha to 'svAmi' pada pIche jur3a gayA batalAyA karane vAlA sarya' prakTa kiyA hai usakA koI virodha na hai| jaisA ki Apake nimna vAkyoMme prakTa hai : karake ukta vAkyako mApane mAnya pikhA hai| vAstavameM digambara jaina sAhityama jo prAcArya svAmIkI upAdhi svAmI mamantabhadrake vacanoMkA jainasamAjame jo prabhAva evaM me vizeSata: vibhUSita kiye gaye haiM ve prAptamImAmA kartA mAnyatA hai usI AdhArapara apanA vivakSita lAbha uThAne mamantabhadra hI haiM / inake pIcheke mamantamada (sanakaraNDake liye hI vahAM snakaraNDako svAmI samantabhadrakI-prApta kartA) ke sAtha jo 'svAmi' pada bhI jur3a gayA hai aura pUrva mImAMmAkArakI hI racanA batalAnA pro0mA0 ko spaSTataH vartI samantabhadrakA anya ghaTanAoMkA samparka bhI batalAyA abhISTa thaa| anyathA koI vajaha nahI thI ki vahA~ vAdi.. gayA hai vaha yA to bhrAntike kAraNa ho sakatA hai yA jAna- rAjakaM use 'akSayasukhAvaha' batalAnekA to ullekha kiyA buma kara kiyA ho to bhI pAzrarya nhiiN|" jAnA aura unake hI dvArA 'yogIndra' kRta kahanekA ullekha
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-10] kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai? 107 na kiyA jAtA--ume chipA liyA jAtA jise aba prakaTa meM pro. sA. ko koI bhApatti nahIM jAna paratI / aba una kiyA jA rahA? hamase bilkula spaSTa hai ki mere dvArA kA vivAda athavA prazna kevala kSudhA, pipAsA, jarA, bhAtaka kahI gaI pApake pUrvamAnyatAko choDa denekI bAta sarvathA (byAdhi) janma aura antaka ina 6 doSoMpara raha gayA hai| yathArtha hai-vaha 'nimUna aura nirAdhAra AkSepa' nhii| jaisA ki unhoMne svayaM svIkAra kiyA hai| ina doSoMke balki bhApakA likhanA hI pUrvApara viruddha aura asagata jAna prabhAva nidarzaka bhI ullekha maiMne usI svAmI mamantabhadrake paDatA hai| jaisA ki hama Upara dekha cuke haiN| svayambhUstotrame upasthita kiye the / isapara pro. sA. bhAge cala kara pro0 mA.ne mere uttara lekhake niSkarSo kahate haiM-- ko nikAlate hue una paramaM tIna prazna karake apanA vicAra "nyAyAcAryajI prAptamImAMsA tathA yuktyanuzAsanameMye upasthita kiyA hai| pAThageko smaraNa hai ki maiMne apane to koI eka bhI aimA ullekha prastuta nahI kara sake jisameM pUrva lekha meM yaha batalAyA thA ki pro. sA.kA ranakaraNDa uka mAnyatAkA vidhAna pAyA jAta ho| yathArthata: yadi ko svAmI samantabhadra kRta na mAnaneme kevala eka hI hetu prAptamImAMsAkArako prApnameM una pravRttiyoMkA prabhAva athavA bhAratti hai aura vaha yahI ki 'usame doSakA jo mAnanA abhISTha thA to usake pratipAdana ke liye sabame upasvarUpa samajhAyA gayA hai vaha sAptamImAMmAkArake abhi- yuka sthala vahI grantha thA jahAM unhoMne aptake hI svarUpakI prAyAnusAra ho hI nahI sktaa|" maiMne unakI isa Apatti mImAMsA kI hai|" yahA~ yaha dekhakara bar3A pAzcarya hotA hai kA usa lekha meM sapramANa NvaM sUcama mamIkSA sAtha parihAra ki pro. mA0 kaisA vilakSaNa hetuvAda upasthita karate haiN|. kiyA hai aura spaSTa karake yaha batalAyA hai ki doSake kyA maiM unase pUcha sakatA hU~ ki kimI granthakArake pUre aura mvarUpa-sambandhame ratmakaragaDakAra aura prAptamImAMpAkArakA ThIka abhiprAyako ekAntata: usake eka hI prathaparase bhinna abhitAya kadApi nahI hai| isaka samarthana meM maiMne jAnA jA sakatA hai ! yadi nahI to bhAratamImAmA paramahI svAmI samantabhadrakI hI prasiddha racanA svayambhUstotraparame prAmAmAyAkAra svAmI samantabhadra ke pUre abhiprAyako tuvAdidoSoM aura unake kevalama prabhAvako bidva karane jAnane ke liye kyoM prAgraha kiyA jAtA hai aura unake hI vAle aneka ullekhoMko upasthita kiyA thaa| prasannatAkI dUsare grantha parase vaise ullekha upasthita kiye jAnepara kyoM bAta hai ki unase rAga, dveSa, mohakaM mAtha bhaya aura azraddhA kI jAtI hai| mamamameM nahIM pAtAka pro. sA. mamayake prabhAvako bhI kevalIma pro. mAne mAna liyA ke isa prakArake kathaname kyA rahasya hai| vAstavama prAptaaura hamanagaha unhoMne ratnaka NDama una 1 doSomeme pAca momyAma prAptake rAga, dveSAdi doSa aura zrAvaraNakA doSoke prabhAvako to spaSTataH svAkAra kara liyA hai aura prabhAva batalA dene se hI tajanya kSudhAdi pravRttiyokA-- cintA, kheda rani vismaya aura viSAda ye prAyaH mAMhakI paryAya lokamAdhAraNa doSoMkA- prabhAva sutarA miDa ho jAtA hai| vizeSa haiM. yaha prakaTa hai| ata: mohake prabhAvame ina doSo 1 'zrAmasvarUpa' nAmake mahatvapUrNa prAcAna granthame mI jo kA prabhAva bhI pro. sA. asvIkAra nahI kara sakate haiN| vAgmena svAmI, vAcaspati mizra aura vidyAnandama bhI pUrva nidrA darzanAvaraNa karma udaya hotI hai| isaliye kevalI kI racanA hai, hamAre isa kathanakI riho jAtI hai| meM darzanAvaraNa karmake nAza ho jAnese nidrAkA prabhAva bhI yahAM usake upayogI kucha padyoMko diyA jAtA hai :pro. mA0 ko amAnya nahIM ho sktaa| vidyAnandake aSTa- mohakamArapI naTaM sarve doSAzca vidratAH / sahasrI gata ullekhAnusAra sveTake prabhAva--niH svedatvako chinnamUlataroryad vastaM sainyamagajabat / / bhI mApane apane prastuta lekha (dekho, 'anekAnta' varSa ki. naSTa chadbhastharijJAnaM naSTa kezAdivadhanam / 78 pR. 62) me hI prAya: svIkAra kara liyA hai| isa naSTa dehamalaM kRtsnaM naSTe ghAticatuSTaye // prakAra aspaSTata . doSoMke prabhAvako aura bhI Apa mAna nayA: tuntRDbhayasvedA naSTa pratyekabodhanam / lete haiM / arthAt prApta 5+7-12 doSoMkA prabhAva mAnane naSTa bhUmigatasparza naSTa cendriyaja sumbam / /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 anekAnta [varSa 7 unake prabhAvako prApta meM alaga batalAnA amukhya evaM sarvajJatAko hitopadezitva (yathArthavaktRtva-yuktizAstrAvirodhi. anAvazyaka hai| ____vAkrava) kI barAbarImeM hI rakha kara tInoMko jo kramavikadUmare. sampUrNa dArzanika jagatameM prAptakA svarUpa sita prAramAke asAdhAraNa sarvocca guNa haiM, milakara prAptakA avaJcakapanA athavA avisaMvAdIpanA batAyA gayA hai| mvarUpa pratipAdana kiyA hai| samantabhadrakI dArzanikalokameM arthAt--jimakA upadeza (vacana ) vacanA-rahisa (yukti yaha sabase bar3I vizeSatA hai aura jo mUlata: jainamAnyatA zAstrAvirodhI) hai vahI prApta hai anya nahIM, aura cU~ ki hI hai tathA prAgome pAI jAtI hai| samantabhadane yahI bacanA yA visaMvAda rAga, dveSase aura mohase-ajJAname virAma nahIM liyA kintu bhAge cala kara ve bIrabhagavAnko hotA hai tathA tInose hI mithyAbhASaNakA prasaMga pAtA hai| vItarAga aura sarvajJa tathA hitopadezI siddha karaneke ataH yathArthavaktA prApta:' yathArthavaktAko prApta sabane svI- uparAnta unake upadezoMkI dUsare darzanoMke tathAkathita kAra kiyA hai| prAptameM rAga, dveSa aura mohakA prabhAva prati prAptoMke upadezoMke sAtha tulanA karate hue vIrajinake pAdana karanA bhI prAya: sabhI dArzanikoMko iSTa hai / bauddha upadeza (anekAntasiddhAnta syAdvAda ) ko hI yuti zAstrAdarzanameM buddhako avisaMvAdI yA avaMcaka pratipAdana karake virodhI-avisavAdI pratipAdita karate haiN| yahI vajaha hai hI unheM prApta honekI gAraMTI dI gaI hai| svAmI samanta- ki zrAptamImAMsAme hameM mukhyataH do hI bAtoMkA vivecana bhadra bhI dArzanika jagatake anyatama dArzanika the unheM bhI milatA hai / eka to sarvajJakI mamyak middhikA / dUsarA una apane mahAvIra ( vIra ) ko prApta siddha karanA iSTa thaa| ke upadeza-syAvAdakI samyak siddhikA / prAcArya mahodaya ata: unhoMne dRSTi aura avalambana to rakhA zrAgamika aura ne ina dono bAtoko kArikA 5 me 'iti sarvajJasaMsthitiH' paddhati apanAI dArzanika (taarkik)| yahI kAraNa hai ki aura upAntya kArikA 113 meM 'iti syAdvAdasaMsthitiH' satantabhadrane dUsaroM kI apekSA eka vizeSa bAta yaha kahI ki zabdoM dvArA svaya hI spaSTa kara diyA hai| tAparya yaha ki jahAM dUpare dArzanika rAga-dveSake prabhAvako paramparAse prApta- samantabhadrako prAptamImAMsAmeM yathArthavaktava aura usake svakA prayojaka kahate haiM aura sIdhA kevala eka yathArthavaktatva janaka vItarAgava tathA sarvajJasvarUpase hI prAptake svarUpakA yA avisaMvAdiSako hI bhAratakA svarUpa pratipAdana karate haiM spaSTataH nirvacana karanA iSTa hai / sudhAdi tuccha pravRttiyoM ke vahA~ samantabhadrane jainAgamoMkI mAnyatAnusAra vItarAgatA, prabhAvakI siddhi to prAptame mohakA prabhAva hojAnese aspaSTataH evaM bhAnuSaGgika rUpameM svataH ho jAtI hai| ata: 1naSTA svadehajA chAyA naSTA cendriyajA prbhaa| usake sAdhanake liye sIdhA prayatna yA upakrama karanA khApa naSTA mUryaprabhA tatra sUte'nanta catuSTaye // taurase Avazyaka nahIM hai| nudhAdipravRttiyAM vastutaH mohanIya kSudhA tRSA bhayaM dvaSo gago mohazca cintanam / sahakRta vedanIyajanya hai / ataeva mohanIyake binA kevalImeM jarA rujA ca mRtyuzca sveda: gvedo mado ratiH / / vedanIya una pravRttiyoM ko paidA karaneme sarvathA asamartha hai| vismayo jananaM nidrA viSAdo'STAdaza dhravAH / yahA~ maiM vedanIya aura mohanIyakI pArasparika nirbharatA trijagatsarvabhUtAnA doSA: sAdhAraNA ime / / para kamamiddhAntavyavasthAnumAra do zabda kaha denA bhI etadopaivinirmaktaH so'yamAto nirnyjnH| acita samajhatA hai| pro. sA. karmasiddhAntako vyavasthA vidyantaM ye te nityaM te'tra saMsAriNaH smRtAH // 17 // batalAkara isa bAtapara jora dete haiM ki vedanIya caki saMsAro mohanIyasnu procyate'tra manISibhiH / praghAti prakRti hai aura usakA kevalImeM udaya vidyamAna hai| saMsAribhya: paro hyAramA paramAtmeti bhASitaH // 18 // ata: vaha mohanIyakI apekSA kiye binA hI apanA sukha1"rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / dukhavedanakA kArya karatI hai| maiMne kArmika graMthoM meM jaba yasya tu naite doSAstasyAnRtakAraNaM nAsti // " vedanIyake sambandhame karmamiddhAntakI vyavasthApara dhyAna diyA -zrAptasvarUpa, yshstilk| to vahAM mujhe bahuta hI sundara sayuktika vivecana milA hai,
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1-10 kyA ratnakaraNDa zrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahI hai? 106 jo svAsa dhyAna dene yogya hai / maiM use yahAM saMkSepameM prastuta (aneka kAraNoM) se hotA hai, akele eka kAraNa nhiiN| karatA hUM: isI kAryotpattike sAmAnya niyamapara prasiddha dArzanika digambara aura zvetAmbara sabhI kAgraMthoM meM mUla karma- zAntarakSita' aura vAcaspatine bhI vizeSata: jora diyA hai| prakRtiyAM pATha batalAI gaI haiM aura unakI krama vyavasthA yadi pro. sA. ne kAryotpattike isa niyamapara aba taka isa prakAra dI gaI- jJAnAvaraNa, 2 darzanAvaraNa, 3 dhyAna na diyA ho to ve kRpayA avazya de le| isa liye vedanIya, 4 mohanIya, 5 pAyu, 6 nAma, 7 gotra aura prAptamImAMsAmeM mohanIyakA prabhAva pratipAdana karanese hI 8 antarAya / inameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya kSudhAdi doSoMke prabhAvakA bhI pratipAdana hojAtA hai| aura antarAya ina para koko ghAtikarma kahA gayA hai tIsare, koI bhI andhakAra isake liye bAdhya nahIM aura yaha batalAyA gayA hai ki ye jIvake anujIvI guNoMkA hotA ki vaha amuka viSayaka granthama hI amuka viSayakA ghAtana karate haiN| (dekho, go0 ka. gA08, . ) tathA sAGgopAGga varNana kare athavA mukhya aura amukhya phakSita vedanIya, prAyu, nAma aura gotra ina zeSa cAra karmoko aura aphalita sabhI tarahakA pratipAdana kare / yadi aisA ho aghAti karma sUcita kiyA gayA hai / mUla karmaprakRtiyoMkI to vidyAnanda svAmI prApta meM sudhAdi pravRttiyoMke prabhAvake isa prakArame krama-vyavasthA karane vAle karmasiddhAntakAgeme ke samarthaka aura poSaka the / svayaM pro. sA.ke zabdoM meM jaba yaha pUchA gayA ki vedanIya yadi aghAtiprakRti hai to ve kevalIme kSadhAdivedanAoMke prabhAva sambandhI matake use aghAtiyoMke sAtha hI parigaNita karanA cAhie ? prabala poSaka the / aura unhoMne prAptake hI svarUpakI ghAtiyoMke madhyame aura vaha bhI mohanIyake pahile use kyo mImAMsA (parIkSA) karane ke liye zrAptaparIkSA' nAmakA ginAyA? isakA gRDha rahasya kyA hai ? isa praznakA jo mahatvapUrNa grantha likhA hai tathA usapara svaya hI 'zrAptamahatvapUrNa khulAsA karmasiddhAntake vyavasthApakoM ne kiyA hai parIkSAlaMkRti' nAmakI sundara TIkA bhI gadyame likhI hai| vaha isa prakAra hai: taba unhoMne bhI vahAM kyoM nahI usake mUlabhAgame athavA ghAdi va veyaNIyaM mohassa baleNa ghAdade jIvaM / TIkAbhAgame kSadhAdike prabhAvarUpase prApta ke svarUpakA pratiidi ghAdI majjhaM mohassAdimhi paDhidaM tu / / pAdana kiyA ? asala meM bAta yaha hai ki kSabAdi pravRttiyoM -go. ka. 16 // kA abhAva dhAtikarmajanya atizaya hai / jo kevala jJAnAdike arthAt-vedanIyakarma mohanIyakI sahAyatAme ghAtiyA atizayomeM hai| ata: vItarAgatA, sarvajJatA aura hitopadekarmokI taraha jIvake guNokA ghAtana karatA hai isa liye zitAkA (yuktizAkhAvirodhI vAkvakA) pratipAdana karanese vedanIyako dhAtikarmoke madhyameM aura vaha bhI mohanIyake una lokottara atizayoMkA-sudhArike prabhAvakA pratipAdana pahile rakhA gayA hai| vAstavameM vedanIya rAga-dveSa janya / bhI anuSagataH ho jAtA hai| isa liye prAptamImAMsAkAra iSTAni buddhime sahakRta hokara sugva-dukhakA vedana karAtA hai| rAtA hai| prAptamImAMsAme hI tudhAda pravRttiyoke kevalImeM prabhAvako prata vaha apane sambadukhotpAdanarUpa kAryameM mohanIya karAThata: batalAne ke liye bAdhya nahIM haiM / jaisA ki hama sApekSa hai| yaha isa gAthAse bhale prakAra prakaTa hojAtA hai| 1-2"na kiJcidekamekasmAtsAmagranyA marvasambhavaH / isa vyavasthAse hI hame samajha lenA cAhie ki vedanIya ____ekaM syAdapi sAmagracorityuktaM tadane kakRt // " ko mohanIyake pahile kahanekA karma saddhAntakAroMkA yahI -vAdanyAyaTI0 pR0 36, bhAmatI pR. 454 / abhiprAya rahA hai| ataeva kevalIme akele vedanIyakA 3 devI, tatvArthazlokavAnika pR. 462 / udaya vidyamAna rahanese kSudhAdi vedanAoMkA utpAdana nahIM 4 "zratha yAdRzo dhAtikSayajaH sa (vigrahAdimahodayaH-ni:ho sakatA hai| svedatyAdi: atizayaH) bhagavati na tAdRzo daveSanyAyakA sarvamAnya siddhAnta bhI hai ki 'sAmagrI- yenAnai kAntika: syAt ..."janikA kAryasya naika kAraNam' arthAta hareka kArya sAmagrI -aSTasa. prAptamI0 kA /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 anekAnta - [vaSa prAptamImAMmAkI taraha vidyAnandakI prAptaparIkSAmeM bhI dekharahe haiN| TIkAkAroMkA AptameM sudhAdike abhAvako mAnanekA cauthe vidyAnandake' ullekhAnusAra svAmI samantabhadrane abhiprAya upasthita karatA hai:apanI prAptamImAMsA zrA. umAravAtike sasvAthasUtrake jisa prAptamImAMsAkI pahalI kArikA nimna prakAra hai:'mokSamArgastha netAram' maGgalazjokapara racI hai usameM devAgamanabhoyAnacAmagadivibhUtayaH / vItarAgata di tIna hI apAdhAraNa bAloMkA mukhyata: aura mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamami no mahAna // 11 // lakSaNarUpase pratipAdana hai| ata: inhI tona amAdhAraNa arthAt - 'devoMkA bhAnA, pAkAza meM calanA, cAmaroMkA guNoM ko prAptamImAMsA zrAptakI svarUpako TameM praviSTa kiyA duranA prAdi vibhUtiyA~ to bhagavAna kI taraha vidyA maMtrAdise gayA hai| usIkA anusaraNa vidyAnandane kiyA hai aura una vibhUtiyoMko dikhAnevAle mAyAviyoM-makI zrAdi prAptake svarUpa pratipAdanArtha prApnaparIkSA likhI hai| ronoM dharmapravataMkomeM bhI dekhI jAtI haiM / prata mAtra ina vibhUhI granthakartAoMkA yaha prAzaya kadApi nahIM hai ki prApnameM tiyoMse hI Apa hamAre (parIkSApradhAniyoM-tArkikoMke) baDe unheM AdhAdi pravRttiyoMkAabhAva asvIkRta ho| sirpha unake nahIM haiN|' prakalaGka, vidyAnanda aura vasanandi tInoM hI TIkAprabhAvapratipAdanakI mukhyata: avivAmAna hai / isake kAroMkA isa viSayameM eka hI zrAzaya hai aura ve saba devAkAraNakI bhI jaba hamane khoja kI to prAptamImAMsA aura gamAdikako zrAgamAzraya batalAte haiM / arthAt-zrAjJApradhAnIprAptaparokSAme upalabdha hogayA / arthAt donoM hI prAcArya zrAgamavAdI (kundakundAdi) bhale hI devAgamAdiko paramAtmA prAptake svarUpa meM aise vizeSaNoMko ho parIkSApradhAniyoM kA cinha mAne para yukti-hetume paramAtmAko siddha karanevAle yukti-hetuse prAptako siddha karanevAloM (naki prAjJApradhAniyoM) hama yuktivAzI-parIkSApradhAnI mAtra devAgamAdiko hetu nahIM ko dRSTime rakhakara denA cAhate haiM jo dUsaroM ke dvArA mAne banA sakate haiM, kyoMki devAgamAdi vibhUtiyA~ mAyAviyoM meM gaye prAptoM (prAptAnAmoM)-devoM, kapila, mahezvarAdikoMmeM pAyI jAne se vyabhicArI haiM / mUlakArikA aura usake. anAptatvakA vidhAna aura prAptasvakA vyavaccheda karake vIra vyAkhyAname yaha spaSTa jAna par3atA hai ki yahAM unhIM bhAgajinake hI prAptapanekI middhi karate haiN| mokta vibhUtiyoM-katipaya atizayokA pratipAdana kiyA pro. sA. me jo Dhaga akhtiyAra kiyA hai usa parame gayA hai jo arahantake 34 atizayoMmeM pratipAdita hai aura yaha AzaMkA hotI hai ki yadi prAptamImAMsA aura usakI jinakA Apta-bhagavAnameM astitva svIkAra kiyA gayA hai| TIkAnoM meM bhI kevalImeM judhAdike abhAvako mAnanekA ata: devoMkA pAnA zrAdi vibhUti-atizaya yadyapi bhagavAna prAptamImAMpAkAra aura unake TIkAkArakA abhiprAya batalA me maujUda hai para dUsaroM-anAptoM meM bhI pAyA jA sakaneme diyA gayA aura sapramANa siddha kara diyA gayA to pro. vaha anyayovyabarachedapUrvaka paramAtmA (zrApta) kA jJApaka sA. upemAneMge yA nahIM, santuSTa ho sakeMge yA nahI? cinha (vyAvartakalakSaNa) nahIM hai / upalakSaNa mAtra hai| aura apanA mana badalage yA nahIM ? parantu zrAzaMkA karake yaha bAta isa kArikA aura isake vyAkhyAnameM prakTa kI gaI hama apane kartavya . pAlanameM zithila honA nahI hai| aba prAtamImAMsAkI dUsarI kArikAko gaurame dekhe jo cAhate, pro. sA. kA mAnanA na mAnanA, santuSTa honA na isa prakAra hai :honA unake prAdhIna hai| hame to vicAra kSetrame apane adhyAtma bahirapyeSa vigrhaadimhodyH| kartavyako pUrA karanA hI cAhie / ata: maiM prAptamImAMsA divyaH satyo divaukasvamti gagAdimatsu maH // 2 / / aura usakI TokAnI garase bhI prAptamImAMsAkAra aura isa kArikAmeM kahA gayA hai ki 'antaraMga aura bahiraMga 1 dekho, zrAptama mAmAkA. 1 va 2 kI akalaMka tathA yaha zarIrAdikA atizaya bhI, jo ki divya hai-cakravAvidyAnandakI TIkA aura dikoMme bhI nahIM pAyA jAtA hai (amAnuSIya hai) aura satya 'ityasAdhAraNaM proktaM vizeSaNamazeSataH / parasaMkallinAsAnA 1 'causaTicamarasAho caurta sahi aimaehi saMjutto' vyvcchedpmiddhye"| zrAmaparIkSA zloka 3 / -darzanaprA. gA0 21
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-10] kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai ? 111 hai-mAjAviyoM (pUraNakazyapAdikoM) meM bhI asaMbhava hai karmakSaya-janya vaha niHsvedatvAdi bhAbhyantara mahodaya aura arthAta ve bhI use vidyA, matrAdise prakaTa karane meM asamartha haiM, gandhodakakI dRSTi prAdi bAhya mahodaya bhagavAnameM pAyA rAgAdimAna devoM meM bhI pAyA jAtA hai| ata: isa zarIrAdi jAtA hai vaisA deboM meM nahIM hai unake to ghAtiyA karma maujada mahodaya-atizaya dvArA bhI Apa hamAre (tArkikoMka) hai| ata: hetu anekAntika nahIM hai / aura isa liye yaha mahAn -bar3e (mApta) nahI haiN|' TIkAkAra prA. vidyAnanda mahodaya prAptapanekA nirNAyaka ho sakatA hai|' isakA ve isa kArikAke vyAkhyAnameM kyA kahate haiM ? so bhI dekhiye.- uttarakAra banakara uttara dete haiM tathApyAgamAzrayatvAdahetuH "AtmAnamadhizritya vartamAno'dhyAtmamantaraGgo pUrvavata' arthAta ukta prakArase vyabhicAra bArita hojAnepara vigrahAdimahodayaH shshvniHsvedtvaadiHpraanpeksstvaat| bhI hetu bhAgamAzraya hai pahilekI taraha / arthAt vaha bhAgama tato bahirgandhodakavRSTyAdirbahiraGgo devopanItatvAt / kI apekSA lekara hI sAdhya-siddhi kara sakegA / kyoMki sa ca satyo mAyAviSvasatvAt / divyazca manujendrANA- bhAgamame hI niHsvedAvAdi mahodayako dhAtiyAkarmakSayajanya mdhybhaavaan|" batalAyA gayA hai| isase hama isa niSkarSapara sahaja pahu~ca yahA~ vidyAnanda 'antaraMga vigrahAdimahodaya' kA artha jAte haiM ki prAptImAMsAkAra aura unake TIkAkAra vidyAnaMda 'zazvani svedasvAdiH' arthAt zarIrame kabhI pasInA na AnA kA kevalImeM judhAdike prabhAva mAnane va pratipAdana karanekA prAdi atizayoMkA prakaTa honA sUcita karate haiM, kyoMki spaSTa abhiprAya hai / anyathA vidyAnanda nisvedasvAdiko iname parakI apekSA nahIM hotii| aura bahiraMga mahodayakA 'pAtikSayaja:' kadApi na kahate aura na usake mAya bhAdi artha 'gandhodakavRSTayAdiH' arthAt gandhodakakI varSA honA zabdakA prayoga hI karate / mAptamImAMsAkArakA donoM jagaha zrAdi ba'hya camakArokA honA batalAte haiM, kyoMki ve devI prayuka 'zrAdi' zabda bhI upekSaNIya nahIM hai / jaba maiMne ke dvArA kiye jAte haiN| vidyAnandana antaraga mahodayakA prAptamImAmAkI prAcArya vasunandi saiddhAntikadevakRta 'ni:svedatvAdi' aura bahiraMga mahodayakA gandhodakavRSTa yadi' TIkAko bhI dekhA to mujhe vahA~ dhAdike abhAvakA artha karake aura dono hI jagaha 'prAda' zabdako da karake pratipAdana zabdaza: mila gayA jo isa prakAra hai :una bhAgamokta atizayoM ko batalAyA jAna par3atA hai jo "aAtmani adhi adhyAtmaM / sa antaH / kSutpipAkevaLIme kucha to janmase aura kucha kevala jJAna honese sAjagAjApamRtyavAdyabhAva ityarthaH bahirapi kaahyo'pi| (ghAtikarmakSayase) tathA kucha devoMke nimittama prakaTa hote eSaH pratyakSanirdezaH / vigraho divyazarIramAdiyaSAM, haiM / ve haiM - zarArame kabhI pasInA na zrAnA, kavalAhArakA niHsvedatva-nimalatva-acchAyatvAdInAM tAni vimahAna honA, bur3hApA nahIM honA, gandhodakakI varSA honA, Adi dIni teSAM nAnyeva vA mahodayaH, vibhUta visthAyA zrAdi / ye atizaya pUraNakazyapa zrAda matapravartakoM- atirako'tizayo vA vigrahAdimahodayaH amAnupAtimAyAciyoM meM na honepara bhI akSINakaSAyI svargavAsI devA zaya itythH|" me vidyamAna haiN| lekina deva prApta nahI haiM / ata: ina yahA~ prA. vasunandine kevalIme bhUkha, pyAsAdikake atizayoMse bhI prAptatAkA nirNaya nahIM kiyA jA sakatA abhAvakA maTa kathana kiyA hai / parantu vaha rAgAdimAn hai| yahA~ prA. vidyAnandane eka bahuta hI mahatvapUrNa zaMkA- akSINakaSAyI) devoM meM bhI pAyA jAne se haMtu athavA samAdhAna prastuta kiyA hai jimase prakRta viSayakA nirNaya lakSaNa nahIM hai / vidyAnandake ni:svedasvAdi' zabda meM aura vidyAnandakA abhiprAya aura bhI spaSTatayA mAlUma paDe 'zrAdi' padame sUcita hone vAle nilava malakA nahIM hojAtA hai| ve zaMkAkAra banakara kahate haiM ki "atha yAdRzo honA, acchAyAva-chAyAkA nahIM par3anA AdikA grahaNa bhI ghAtikSayajaH sa bhagavati na tAdRzo deveSu yenAne- unhoMne batalAyA hai / kArikA 6 kI vRttimaM to unhoMne kAntikaH syAt / divaukassvapyasti rAgAdimatsu sa, 'nirdoSa' padakA artha spaSTatayA kSudhAdi rahita bhI kiyA hai| vArutIti vyAkhyAnAdabhidhIyate" arthAt 'jaisAghAtiyA- yathA-"nirdoSaH avidyArAgAdirahitaH kSudhAdirahito
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 7 yA anantajJAnAdimambandhena ityrthH|" kSudhAdike prabhAva donoMko 'urichannadoSa' ke svarUpakoTi aisI hAlatameM yaha kahanA ki prAptaDImAMsAmeM athavA meM praviSTa kiyA gayA hai| yadyapi 'rAgadveSamohAH yasya na usakI TIkAoMmeM sudhAdipravRttiyoMke prabhAvakA pratipAdana santi sa prAtaH' itanA hI lakSaNa paryApta hai. svata: miTTa nahIM hai / isa uparyukta saMpUrNa vivecanakA paryava kSadhAdyabhAvako bhI svarUpa meM denA anAvazyaka hai tathApi sitArtha yaha huA ki prAptamImAMsAkAra aura unake da doSa aura doSajanya una pravRttiyoM ke prabhAvako bhI prAptameM TIkAkAroMne prAptamImAMsA kArikA 2 meM prAptame kSudhAdi granthakAra batalA denA cAhate haiM jinase sArA hI saMsAra ke abhAvako svIkAra kiyA hai / parantu khAnA nahIM khAnA, utpIDita hai (idaM jagajanmajarAMtakAta-svayambhU. 12) aura pAnI nahIM pInA, sonA nahIM mAnA prAdi ye prAptakI koI jinake liye hI sAre duHkhoMko uThAyA jAtA hai / tAtparya khAsa vizeSatAe~ nahIM haiM, kyoMki ve rAgAdimAna yaha ki prAptamImAMsAme jahA~ doSa aura unake kAraNa zrAvadevoM meM bhI haiN| ataH ina vizeSatAoMmeM bhI sabase bar3I raNAdikI rahitatAko vItarAgakA svarUpa batalAyA hai vahA sarvocca evaM sAdhAraNa vizeSatA-rAgAdirahitatA hai vaha ratnakaraNDameM doSa (rAgAdi) aura doSoMke kArya vRdhAdikI jisameM pAI jAtI hai arthAt jisane saba anarthoMkI jar3a rahinatAko vItarAgakA svarUpa prakaTa kiyA hai| ranakaraNDama aura saMsArake kAraNabhUta avidyA tRSNA, rAgAdiko bhI doSamaM bhinna prAvaraNoMko nahIM batalAyA gayA hai| vAstavame naSTa kara diyA hai vahI prApta hai-mahAn hai, stutya hai. vandanIya doSa hI svayaM prAvaraNa haiM kyoMki ve prAtmAke guNoM ko prakaTa hai, devAdhideva haiM, lokottara amAnuSIya hai| jaisA ki svAmI nahIM hone dete / yahI kAraNa hai ki prAptamImAMsAme bhATTAkasamantabhadra ne svayaM hI kahA hai lakadeva aura vidyAnanda svAmIne doSoMko hI AvaraNa mAnuSIM prakRtimabhyatItavAna devatAsvapitra devatA ytH| batalAyA hai aura cUMki kArikAmeM 'doSAvaraNayoH' aisA dvivacanakA prayoga kiyA gayA hai| ata: usakI sArthakatA tena nAtha paramA'si devatA zreyase jinavRSa prasIdataH // prakaTa karaneke liye bhAvakoM ko doSa aura dravyakarmoko -svayambhU 75 prAvaraNa sUcita kiyA hai aura yaha svayaM prAptamImAMsAkAra yahAM aba maiM itanA aura kaha denA cAhatA hU~ ki sva. ke bhI anukUla hai / zrataeva unhone agalI kArikAme karaNDa (zloka 5) me prAptakA svarUpa to sAmAnyataH zrApta- 'sa tvamevAmi nirdoSoM' kahakara kevala 'nirdoSa' pada rakhA hai mImAMsAkI hI taraha 'prAptenocchinnadoSeNa' ityAdi kiyA AvaraNako chor3a diyA hai| anyathA--doSoMse prAvaraNoMko hai| hAM prAptake ukta svarUpameM Aye 'ucchinnadoSa' ke sarvathA bhinna prapipAdana karanekI hAlata meM 'nirdoSAvaraNa:' spaSTIkaraNArtha jo vahAM 'kSutpipAsA' Adi padya diyA hai jaisA koI prayoga anivArya thaa| ata: uparyukta vivecana usameM bakSaNa-rAgadveSAdika prabhAva aura upalakSaNa'- prakAzame yaha prakaTa hai ki prAptamImAMsA bhI dhAri .--...-...-- pravRttiyoMke prabhAvakA pratipAdana antarnihita hai-use 1 lakSaNa aura upalakSaNa meM itanA hI antara hai ki lakSaNa sarvathA choDhA nahIM gyaa| aura isa liye yaha kahanA kisI to lakSya meM vyAma hotA huzrA alakSyakA pUrNata: gAvartaka taraha bhI ucita nahIM ho sakatA ki svAmI samantabhadrako hotA hai / parantu upalakSaNa lakSya ke alAvA tatsadRza dUmarI prAptame kSudhA da pravRttiyoMkA abhAva pratipAdana karanA iSTa vastuaokA bhI bodha karAtA hai| vaha lakSyame pUrNata: vyApta nahIM thaa| rahatA huaA alakSyakA niyatase vyAvarnaka nahIM hotaa| ataeva upalakSaNarUpase abhimata vastu kevala lakSyake svarUpakA kucha aniyata rUpase bodha karAtI hai / itarase isase ratnakaraNDameM kevalakSudhAdike abhAvako hI prAptakA marvathA vyAvRtti nahI karAtI / dekho, nyAyakoza pR0 svarUpa pratipAdana nahI kiyA / rAgAdi sahitako hI 170-173 | tathA saMkSipta hindIzabdamAgara pR0 150 / batalAyA hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa :-10] kyA ratnakaraehazrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai? 113 aba hama una 6 doSoMke sambandha meM bhI vicAra kara lenA hubhaa| jaba ve itane sIdhe padyakA apane pakSako puSTa karaneke cAhate hai jinake viSaya meM hI aba pro.sA.kA prazna raha gayA liye icchAnukUla bhAvArtha karate haiM to una padyoMkA artha yA hai| jaisAki Apa svayaM likhate haiM-"aba prazna raha bhAvArtha icchAnukUla nikAlane meM bhI unheM zAyada saMkoca jAta hai kevala sudhA pipAsA, jarA, prAtaka (pAdhi, nahIM ho sakatA jo ki gUDha, gambhIra aura sUtrAtmaka haiN| janma aura antaka (mRtyu) kaa| ye doSa una zeSa karmoM dvArA ukta padyakA artha aura bhAvArtha kyA hai? pro. sAne jo utpanna hote haiM jinakA kevalameM satva aura udaya donoM bhAvArtha nikAlA hai vahI usakA bhAvArtha? athavA maiMne vartamAna rahate haiM, ataeva inakA uname prabhAva mAnane meM eka jo pramANita kiyA hai ki yahAM (isa padyama) antaka-maraNa saiddhAntika kaThinAI upasthita hotI hai|" aura usake sAthI janma aura jvara (roga) ina tIna doSoM pro. sA.ke isa kathanaparase aura khAsataurase unake kA prabhAva batalAyA gayA hai| yaha ThIka hai| isakA nirNaya dvArA prayukta hue 'kevala' zabdake yogase itanA to spaSTa marmajJa vidvAn svayaM kara sakate haiM / mai yahAM itanA aura hojAtA hai ki ratnakaraNDame kahe gaye una 18 doSoMmeMse batalA denA cAhatA hai ki mere ukta kathanakI puSTi svayaM prAptameM rAga-dveSAdi 12 doSoMkA abhAva svIkAra karane meM svAmIsamantabhadrake isI svayambhUstotragata nimna dUsare zrApako koI Apatti nahIM rahI / kevala kSudhA, pipAsA ullekhoMse aura acchI taraha hojAtI hai:zrAdi uparyata 6 doSoMkA uname abhAva mAnanemeM hI unhe 1-'tasmAda bhavantamajamapratimayamAryAH' (85) kucha saiddhAntika kaThinAI naz2ara zrArahI hai / ata: maiM 2-'tvamuttamajyotigjaH ka nivRtaH (40) ina 6 doSoMke abhAvapara mA vizeSa vicAra prastuta karatA huuN| 3-'tvayA dhImana brahmANadhimanamA jnmniglN| maiMne kevalImeM janma, aAtaGka (vyAdhi) aura maraNa ina samUlaM nibhinna varmAma vidupAM mokSa padavI // 117 tIna doSoMkA prabhAva pramANita karane ke liye svayambhUstotra 4- 'zAla jaladhigbhavo vibhavastvamariSTanemijina - kA nimna padya upasthita kiyA thA - kunyjge'jrH|' (1.3) antakaH krandako nRNAM janma-jvara-makhA sadA / ina ThallekhomeMse pahale tIna ullekhoM me kevalIke svAmantakAntakaM prApya vyAvRttaH kAmakArataH // 63|| anmakA prabhAva aura cauthe ullekhama 'jarA' kA prabhAva isa padyameM kahA gayA hai ki 'he jina ! janma aura jvara sTatayA batalAyA gayA hai| 'antakAntaka' padake dvArA magNA jisake mitra haiM aura jo manuSyoMko sadA rulAne vAlA hai kA prabhAva pratipAdita ho hI jAtA hai| ina ullekhoMke hI vA antaka-maraNa antakakA anta-nAza karanevAle zrApako prakAzameM mere una do ullekhoM-janma-jarA-jihAsayA (pApta hokarake apane kAmakAra-yatheccha vyApAra (pravRtti) se (46) aura 'jvara-jarA-maraNopazAntye' (81)ko bhI dekhanA vyAvRtta ho gayA arthAta antaka zrApako antakAntaka jAna cAhie jinake bAre meM maiMne yaha spaSTa karate hue kahA thA ki kara janma aura jara mitroM sahita alaga hogyaa|' "inameM jamma, jvara aura maraNa to pahale Agaye / 'jarA' kA spaSTata: isa padyaparase marmajJa vidvAn kevalImeM maraNa, bhI prabhAva batalAyA gayA hai| yahA 'jihAmA' aura 'upajanma aura jvara (roga) ina tAna doSoMkA abhAva-pratipAdana zAnti' zabdoMse kevalI avasthA pAnepara prabhAva hI vivakSita pramANita kara sakate haiN| parantu pro. sAne hala padyakA jo hai|" jaba maiMne 'janma-jarA-jihAsayA' isa 46veM pake bhAvArtha prastuta kiyA hai vaha isa prakAra hai-"janma, jvara aura bhAgekA 'svamuttamajyotirajaH ka nivRtaH' yaha 50vAM padya mRtyu jisa prakAra sAdhAraNa logoMko vyAkula karate aura dekhA to vaha merI vaha vivakSA mila gaI jahAM spaSTata: rulAte haiM usa prakAra ve Apako nahIM rulA pAte | pAte to ve kevalI avasthA prApta karane (svamuttamajyotiH) ke sAtha hI Apake pAsa bhI haiM, para ve apanI manamAnI karane meM arthAt 'prajaH' padakA prayoga karake granthakArane unake janmakA prabhAvarAga dveSa bhAva utpanna karane meM saphala nahIM hote|" pro0 sA0ke isa bhAvArthako par3hakara mujhe bar3A pAzcarya yahAM eka bar3e mahatvakI bAta yaha hai ki pro. sA. ke
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 anekAnta [varSa 7 abhimata svAmI samantabhadra-niyuktikArabhadrabAhune bhI apanI grahaNa batalAte haiM / yadyapi rakhakaraNDameM sIdhe taurase bhAvazyakaniyukti gAthA 631 meM bhagavAna mahAvIrako kevalI hI unakA prabhAva batAyA gayA hai kintu svayambhUstotrameM ho jAnepara janma, jarA aura maraNa ina tIna doSoMse iza pacake dvArA deha aura dehI donoMke liye sudhAdipratirahita prakaTa kiyA hai| yathA kArakI bhanupayogitA bamalAkara sapArI janoMmeM sadbhAva aura 'zrAbhaTTho ya jiNeNaM jaai-jraa-mrnn-visspmukkennN| kevalI meM prakArAntarase unakA prabhAva sUcita kiyA gayA hai| niyuktikAra bhadrabAhune gyArahoM gaNadharoMkI zakAoMke yadi pro. sA. ne 'cut' zabnake sAtha lage 'mAdi' zabdakI nivAraka bhagavAn mahAvIrako aneka jagaha isI prakAra porase upekSA na kI hotI to isa paca aura ratnakaraNDake 'janma, jarA aura maraNA' rahita batalAyA hai| padyake artha meM sarvathA prAkAza pAtAlakA antara na batalAte / sabako vahIMse dekha leN| kevalI meM sudhAdikA prabhAva samarthanArtha syambhUstotra isa taraha svayaM svAmIsamantabhadrake svayambhUstotragata kA hI eka dUsarA 71 vau~ padya yaha kahate hue maiMne prastuta ullekhoparame kevalImeM spaSTata: janma, jarA, jvara aura maraNa kiyA thA ki 'bhojanAdi karanA aura indriyaviSayasukhoMkA ina cAra doSoMkA prabhAva pratipAdita evaM samarthita anubhavana karanA to manuSyakA svabhAva hai, manuSya-svabhAvase hojAtA hai| ___rahita kevalI bhagavAnkA nahIM ve usa svabhAvase sarvathA aba raha jAte haiM kevala zudhA aura tRSA ye do doSa, chuTa cuke haiM. aura paramoza bhalaukika avasthAko prApta hocuke so prathama to aba unakA koI mahatva nahIM, dUsare, unakA hai| manuSya aura kevalIko eka prakRtikA kyoM batalAyA prabhAva pratipAdanArtha maiMne svayambhUmtotrakA 'kSudhAdidukha- jAtA hai ? svaya svAmI samantabhadra kyA kahate haiM ! dekhiye pratikArataH sthitina' di 18 vA padya upasthita kiyA -'aura antameM donoM poparase yaha niSkarSa prastuta kiyA hI thA aura usaparase yaha kahA thA |k kSudhAdi vedanAoMke thA'--isase yaha nirvivAda prakaTa hai ki samantabhadra prAptako pratikArase na zarIrakI sthiti hai aura na praasmaakii'| jaba yaha sudhAdidoSarahita mAnate haiN|' parantu pro. sA0 ko yaha merA sAmAnyajanoke liye upadeza hai taba yaha svayaM siddha hojAtA kathana 'nirI kalpanA' jAna par3A hai aura isa 75 veM padyameM hai ki kevalI bhagavAna inase rahita hocuka haiM- unheM na to 'kevajIke kSudhAdi vedanAoMke prabhAvake pratipAdanakI leza bhUkha-pyAsakI vedanA hotI hai aura na usake dUra karaneke mAna bhI saMbhAvanA na pAI jAnekA ullekha karate haiM / maiM liye bhojana-pAnAdiko grahaNa karate haiN| anyathA unakA isa sambandha adhika kucha na kahakara itanA hI batalA yaha upadeza kevala 'paropadeze pANDityam' khlaayegaa| denA cAhatA hU~ ki yaha merI nirI kalpanA nahIM hai| isa ata: isa pacahA phalita yahI hai ki kevalIke zudhA aura bAtako kauna asvIkAra kara sakatA hai ki kavalAhArAdi tRSAkI vedanA nahIM hotii| tIsare kevalIke jaba ananta sukha karanA mAnavaprakRti hai| roga honA, bur3hApA AnA, maraNa sarvadA maujUda hai ('zarmazAzvatamavApa zaGkaraH') taba unake honA, janma lenA Adi ye saba tuccha pravRttiyoM manuSyakI vedanA ho bhI kaise sakatI hai ? maiMne pUrva lekhameM yaha kahA thA hai ? phira kevalIne to isa mAnavaprakRtiko pratikrAnta kara ki svayambhUstotrameM doSakA svarUpa vahI samajhAyA hai jo diyA hai| yahAM taka ki ve devatAoM meM bhI devatA haiM arthAt nikaraNDameM hai' hama mere kathanapara Azcarya vyakta karate hue unake bhI U~ce haiM. ata eva kevalI parama devatA haiM / isa pro. sA. likhate haiM ki "ratnakaraNDake chaThaveM aura svayambhU. bhAvako hI maiMne svayaM svAmI samantabhadrake svayambhUmtotragata stotrake 1veM padyameM yadi koI sAmya hai to kevala itanA 'mAnuSIM prakRtimabhyatItavAn' ityAdi padyadvArA prakaTa kiyA thaa| hI ki donoM padya 'kSut' zabdase prArambha hote haiN| para unake isa pacako hI prAdhAra banA kara pUjyapAdake uttaravartI artha meM pAkaza-pAtAlakA antara hai"| Apa yaha bhUla jAte aura prakalaMkadevake pUrvavartI purAtanAcArya pAtrasvAmI apane haiM ki svayambhUstotrameM 'Adi' zabdakA prayoga nihita hai pAtrakezarI stotrameM nimna prakAra kahate haiM :-- aura jisake dvArA TIkAkAra prabhAcamdAcArya pipAsAdikakA ananyapuruSottamo manujanAmatIto'pi sa
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa E-10] kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM 115 manuSya iti zasyase tvamadhunA nrairvaalishaiH| vArasa ceva ya vAsA mAsA chacceva addhamAso y| kA te manujagarbhitA kva ca virAgasarvajJatA vIravarassabhagavo eso chaumasthapariyAo / 566 / / na janma-maraNAtmatA hi tava vidyate tatvataHAraza ata: pAvazyakaniyuktikArake matase bhI kaMpanI meM svamAturiha yadyapi prabhava iSyate garbhato kavalAhArake bhabhAvakI spaSTata: puSTi hotI hai| -mAge malairanupasaMpluto varamarojAtre'mbuvat / niyuktikArane bIrake vihAra, zamavazaraNakI racanA, gaNa. hitAhitavivekazUnyahRdayo na garbhe'pyabhUH dharoMkA zaGkA-samAdhAna aura unake upadeza-pravartanakA hI kathaM tava manuSyamAtramahazatvamAzacate ? / 26 / vistRta kathana kiyA hai| unane 30 varSakI zeSa avasthAmeM na mRtyurapi vidyate prakRtamAnuSasyeva te / unhoMne isa isa taraha aura itanI pAraNAya kI-kavalAmRtasya parinitina maraNaM punarjanmavat hAra kiyA, mAdikA bilkula ullekha nahIM kiyA hai| yadi jarA ca na hi yadvapurvimalakevalotpattataH / kevalI avasthAmeM bhagavAn mahAvIrane pAraNA kI hotI prabhRtyarujamekarUpamatiSThate prAmRteH // 27 // athavA sambhava hotI to koI vajaha nahIM ki ye usakA bhI pAtrasvAmIke nimnapacako bhI de denekA lobha maiM saMvaraNa varNana na karate / isase spaSTa hai ki pro. sA. jinheM svAmI nahIM kara sakatA jahAM jinendra meM sudhAdikA prabhAva sphuTatayA samantabhadra batalA rahe haiM una niyuktikAra bhadrabAhuke pratipradarzita kiyA gayA hai pAdanAnupAra bhI kevalI meM kabalAhAra siddha nahIM hotaa| prasannakupitAtmanAM niyamato bhveduHkhitaa| ___eka jagaha to niyuktikAra bhadrabAhune yaha bhI pratitathaiva parimAhitA bhymupdrtishvaamyaiH|| pAdana kiyA hai ki yadi jinendra bhagavAn satat upadeza tRpA'pi ca bubhukSayA ca na ca sNmRtishchidyte| dete haiM to sunanevAloM sakake liye bhI- yadi ve bhagavAnake jinendra bhavato'pareSu kathamAnatA yujyate / 34 / pAsa sunane meM apanI sArI Ayu bhI bitA deve-bhUkha, pyAsa, ata: svayambhUstotrake ukta 75 veM padyameM jo maiMne uNDa, garmI, parizrama aura bhayakI bAdhA nahIM hotii| saba AdhAdi doSoMke abhAvakA kathana kiyA hai vaha merI 'nirI jinake nimittase dUsaroM takako jIvanaparyanta koI bhUkhakalpanA nahIM hai / vaha to pUrvAcArya paramparAgata pratipAdana hai| pyAsAdikI vAdhA nahIM rahatI to unheM-kevalIko svayaM yaha maiM eka khAsa bAtakA aura ullekha kara denA bhUkha-pyAsAdikI kaise bAdhA ho sakatI hai? yaha gambhIratAke cAhatA hai jo aitihAsika dRSTise bar3e mahatvakI hai / vaha sAtha tasvadRSTise vicAranA caahiye| bhadrabAhukI pAvazvaka yaha ki zvetAmbara paramparAke prasiddha aura pramukha prAcArya niyuktigata vaha gAthA nimna prakAra hai:niryaktikAra bhadrabAhane jinheM hamAre pro. sA. bhAptamImAMsA savvAu yi soyA khaveja jaii sayayaM jiNo kAe / auracayitA svAmI samantabhadra batalAte haiM, apanI prAva. mougaha-khuppiAsA-parimama-bhae avigaNeto // 576 / / zyakaniyukti (gA. 528 se 136 ) meM bha. mahAvIrake prAcArya pUjyapAdane (450 I0) apanI mandIzvara kevalI avasthAmeM kavalAhArako svIkAra nahIM kiyA / kevala bhakti (58) meM parahantake cautIsa pratizayoMkA varNana karate unhoMne unake sadastha-avasthAkAla--12 varSa aura 6 hue kevalajJAnake 10 pratizoM meM kevalIke 'bhuktyamAva' mahIne tathA 15 dina kI pAraNAoM ko hI svIkAra kiyA (kavalAhArake prabhAva) ko spaSTatayA batalAyA hai| vidyAhai aura eka eka karake ginAte hue unhoMne kula 356 hI nandAcAryane bar3e joroMke mAtha tatvArthazlokavArtika pAraNAye batalAI hai| kevalI avasthAkI kisI eka bhI (pRSTha 112)meM kevaloke kavalAhAra aura sudhAdi vedamAnoM pAraNAkA ullekha unhoMne nahIM kiyaa| yahAM Avazyaka kA prabhAva mayuktika pradarzita kiyA hai| jaisA ki maiM pUrNa niyuktikI upayogI do gAthAe~ dI jAtI hai :-- lekhameM bhI kaha cukA hUMtiriNasae divasANaM auNAvaNNaM tu paarnnaakaalo| yogadarzanake pravartaka maharSi pAtaJjalikA mAdhyAtmika ukkuDuyanisejjANaM ThiyapaDimANaM sae bahue // 535 / / vidyAke kSetrameM acchA sthAna mAnA jAtA hai| unhoMne
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / varSa 7 - AdhyAtmikavidyAke bahucamatkAroM ko pradarzitakarate hue yogI jarA bhI na hoMge--'jarA ca na hi yadapurvimalakevalopameM bhUkha aura pyAsakI bAdhAkI nivRtti honA sambhava prtipaatitH| pramRtyahajamekarUmamavatiSThate praamRteH||' vAstavameM dita kiyA hai| jaisA ki yogadarzanake nimna sUtrase spaSTa hai:- 15 hajAra zIloMko dhAraNa karane vAlA aura zarIrabalA __ 'kaNThakRpe kSutpipAmAnivRttiH' 3-30 / dhAna hetubhUta zubha pudgaloMko grahaNa karane vAlA prAramA arthAta-usa viziSTa yogIke kaNThakUpameM bhUkha-pyAsakI nahIM, nahIM paramAtmA jvara aura jarAse prAkAnta nahIM ho nivRtta hojAtI hai - phira use jIvanmukta avasthAmeM bhUkha sktaa| 'na yogA na rogA na codvegavegAH' (siddhasena) pyAsakI bAdhA nahIM rahatI - vaha naSTa hojAtI hai| 'ajara', ( samantabhadra) 'jAi-jarA-maraNaviramupakeNa' isa uparyukta vivecanase yaha spaSTa hojAtA hai ki kevallIke (bhadrabAhu) zrAdi purAtanAca ryavacana hameM yahI batalAte haiN| jhudhA aura pipAsA ina dodoSoMkA prabhAva bhI marvathA hojAtA bhogabhUmiyoM aura devoMkI bhI Ayu pratikSaNa kSINa hai| aura yaha svAmI samantabhadrake liye bhI abhimata hai| hotI hai aura janma tathA maraNa ve bhI grahaNa karate haiM pro. sA. kevalIke janma, jvara, jarA aura mRtyuke sAtA-asAtA kA daya unake bho vidyamAna hai, parantu na prabhAvakI asambhavatA batalAte hue likhate haiM:-''jisa to unheM jIvanabhara koI roga hI hotA hai aura na bur3hApA hI zarIrase kevalI avasthA utpanna huI hai usakA manuSyayonime AtA hai| aisI hAlata me bhogabhUmiyoM aura devoMse bhA janma huaA hI hai, usa zarIrakA yoga bhI unake vidyamAna mahAn kevalI paramAtmAke jvara aura jarAke abhAvakI hai, vaha zarIra sAtA-asAtA vedanIya karmodayake vazIbhUta bhI asambhAvatA batalAnA anucita hai vaha na to yukti aura hai, unakI manuSya prAyu bhI kramazaH kSINa ho hI rahI hai anubhava se hI sambandha rakhatA hai aura na zrAgama se hii| aura vaha samaya bhI pAne vAlA hai jaba unakI samasta prAyu kevalIke yadyApa asAtA Adi karma vidyamAna haiM aura kA kSaya hojAnese usa zarIrakA viyoga hojaavegaa| taba unakA unake sava bhI hai parantu ve mohake na hone se apanA phira usI avasthAmeM unake janma, jvara, jarA aura kArya karaneme sarvathA asamartha haiM / yaha di. sAhityase to mRtyukA prabhAva kaise mAnA jA sakatA hai ?" yadi pro. sA. spaSTa hai hii| sAthame niyukikI nimna gAthA (573 se bhI ne kevajIke janmAdi doSoMke zrabhAvakI mAnyatAke sambandhame pramANita ho jAtA hai .-- pUrvAcAryoMke abhiprAyako pahale jAna liyA hotA to ve isa "assAyamAiyAo jAviya asuhA havaMti pgddiio| prakArakA zAyada pratipAdana na karate / jina kundakunda, svAmI Nivarasala vovya pae Na hoti tA asuhayA tassa // " samantabhadra aura niyuktikAra Adi mahAn prAcAryoMne janma- jaba asAtAkA radaya azubha kuphala nahIM detA taba jarA-maraNAdikA kavalIke prabhAva pratipAdita kiyA hai ve kyA bhUkha-pyAsakA dukha unake kaise ho sakatA hai? arthAt nahIM yaha nahIM jAnate the ki kevala kA manuSyayonimeM janma huA hai ho sktaa| ataH isa saba vivecanAkA niSkarSa yaha huA sAtA-masAta vedanIya kAkA udaya bhI unake hai, Ayuke ki kevalIke kSudhA, tRSA, janma, jvara, jarA aura maraNa ina sparddhaka bhI pratisamaya kSINa horahe haiM aura vartamAna zarIra 6 doSoMkA bhI prabhAva ho jAtA hai| kevalIke jina zeSa kA tyAga bhI avazya hogA ? phira bhI unhoMne jo unake karmoMkA udaya aura satva vidyamAna hai unase hI ye doSa janmAdi doSoMkA abhAva batalAyA hai| usakA rahasya vaha paidA nahIM hote, balki unakA vAstavika Unaka mohakarma hai hai ki kevalIke mohanIyakA nAza hojAneme aba punarjanma na aura usakA devalImeM prabhAva ho cukA hai| ataH ina doSoM hogA-'samUlaM nibhitraM janmanigalam', aura na aba puna- kA astitva unake nahIM hai aura vaha svAmI samantabhadrako janma bAlA sAdhAraNa maraNa hogA--ma mRtyurapi vidyate abhimata hai| jaisA ki hama ullekhakhoMparase dekha cuke haiN| prakRtamAnuSasyeva te / mRtasya parinivRtinaM maraNaM punarjanma- isaliye isa viSayame saiddhAntika bhI koI kaThinAI nahIM hai| bataca ki kevaLIke mohAdi ghAtikarma naSTa hocuke aura [ kramaza ] kevalajJAna paidA hogayA hai isaliye aba unake jvara aura vIrasevAmandira, sarasAvA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAvalambana aura svatantratA ( jamanAlAla jaina, ardhA ) svAvalambana aura svataMtratA donoM zabda, itane pracalita cAhie aura usake honeke bAda to hama mApase-mApa hI. aura rUDha hogae haiM ki, unakA nayA artha pratipAdana karane yaha anubhava karane laga jAveMge ki kisIko apane adhIma kI AvazyakatA, kamase-kama prAja to pratIta nahIM hotii| kaise rakhA jAmyakatA hai, jaba ki saba apane baMdhu hai--yahI ina donoMkA parasparameM itanA ghaniSTa samambandha hai ki kisI svataMtratA pracArakA mukhya sAdhana hai| aura isI lie kahA ekako alaga nahIM rakhA jaasknaa| svAvalambanako chor3a jA sakatA hai ki donoM eka dUsaresa minna na hokara eka kara svataMtratA aura koI vastu hI nahIM hai| jahAM svAvalaMbana hai-abhila haiN| kA upayoga horahA hogA, svataMtratA prApase zrApa vahAM pahuMca inakA mahatva bhI bahuta adhika hai| jaba svAvalambana jaapgii| donoM zabdoMke AdimeM paDhe hue 'sva' akSara hI yaha aura sa taMtratA, hamAre jIvanameM eka rasa hokara vyApta hojAte patalA rahe haiM ki unameM parAdhInatA, paravazatA bhIra pramAda hai, taba hama pAte haiM ki usake kAraNa hama apane dharma apane ko bilakula bhI sthAna nahI hai| kisI dUsareke adhIna- samAja, apane rASTra tathA samasta vizvakA hita sAre hI dRSTi vazavartI hokara rahanA hI svAvalambanakA apaharaNa aura koNoMma, pratyeka viSaya meM, kara sabane meM samartha ho uThate haiN| svataMtratAkA tyAga hai| donoMkI ekatAme bhI hama dekha sakate usa avasthA meM hama apane katavyoMke prati saceSTa ho jAte haiM haiM ki unameM thoDAsA artha-bheda, usa samaya taka ho sakatA aura unheM karanA hI hotA hai, kyoMki usa samaya hama yaha hai, jisa samaya taka una donoMkA ekIkaraNa na hojAe saspaSTatayA samajhane lagate haiM ki hamAre hAthame jo kArya hai. athavA ve jIvanake kSaNa kSaNameM vyApta na ho jaaeN| svAvaH use marA nahIM kara sakatA aura yadi kara bhA pake to, lambanakA artha hama grahaNa kara sakate haiM bhrAtRbhAvakA vikAsa usakI sahAyatA prApta karanA, svayaM apane lie anucita ho aura svataMtratAkA-svAbhimAnakA mahatva / svAvalambanameM hama jAtA hai| isa taraha, pratyeka vyakti apane 2 kartavyoMke pAte haiM ki koI bhI vyakti, apane bhinna vyaktiko dRmaga-- uttaradAyitvako samajhane lagatA hai aura nikammA nahIM raha parAyA na samajha kara, AtmIya samajhatA hai aura usame sakatA / jAti mamAja aura rASTrameM bar3hatI huI bekArI tathA vaisA hI vartAva karanA apanA kartavya samajhatA hai ki yaha prAlayako rokaneke liye yaha manovRti athavA svAvalambana bhI mere hI samAna merA eka bandhu hai aura jaba yaha vizvAsa kI yaha punIta zikSA, eka eme zastra athavA aMkuzakA kAma hada ho jAtA hai taba vaha vyakti kisIko parAdhIna yA apane detI hai ki jisake Age kAnunakA Dara aura Uparake pradha. kabje meM rakha nahIM sakatA, to yaha kaha sakate haiM ki svataMtratA kArI bhI vaimA kArya apane adhInastha dAsoM dvaar| nahI karavA svAvalambanakA pallavita aura vikasita rUpa hai| svataMtratA skte| kyoki usameM svake mAtha 2 kimI eka nizrita meM svAbhimAna saMnihita hone ke kAraNa usameM vIratA aura vyakti vizeSake lie apanA kartavya na hokara samasta vizva puruSArthakA sarvAGgINa adhikAra rahatA hai ! vIratA aura athavA dezake lie hotA hai--pAnekI lAlasAkA prabhAva puruSArtha athavA kartavya-kSamatAke binA yadi koI gahe ki hotA hai, jaba ki adhIna hokara kArya karanemeM isake viparIta svAbhimAna sthira raha sakatA hai, bilakula asambhava bAta pravRtti pAI jAtI hai| usameM hotA hai eka aAnanda aura hai| ataeva, hama isa tathyapara pahuMca sakate haiM tathA isame hotA kleza, yadyapi kArya donoM eka bhI hote aura niHsaMkocarUpase kaha sakate haiM ki prathamataH hameM svAvalambana hosakate haiN| usameM bheda itanA hI hotA hai ki pakameM kI zikSA grahaNa kara pratyekake prati bhrAtRbhAva jAgRta karanA prArama-dAnakI bhAvanA hotI hai aura dUsare meM prArama-pratAraNA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 anekAnta varSa 7 hotA hai| dUsare usameM nijasvakA svAbhimAna honeke kAraNa ki ve svapna meM bhI parAdhInatA aura paravazatAkA vicAra nahIM apane 2 kartavyoM ke prati svAdhInatA rahatI hai aura nijasvake sakate aura isI lie apane jIvanase sambandhita kisI bhI abhimAnake kAraNa prArama-vikAsake lie taraha taraha ke sAdhana choTe yA bar3e kAryako karanemeM ve apanA saubhAgya hI nahIM, upalabdha hote haiM. prAtma-vizvAsa aura prArama-dRr3hatAkI vRddhi kartavya samajhate haiN| hotI hai| sAtha hI isa sAhasase prAramateja bhI tejasvI ho parAvalambana aura parataMtratA apane pApameM koI sadguNa camaka uThatA hai, jisakA aMtima pariNAma hotA hai ananta nahIM haiN| unakA prabhAva bhI jIvanapara. usa yogya nahIM svAdhInatAkI upalabdhi jise kaha sakate haiM mukti| yaha par3atA jisase ki jIvanakA uttarottara vikAsa ho aura kyA koI kama mahatva apane ApameM rakhatI hai? usame unnatike lakSaNa dikhAI haiN| vartamAna samayameM, a. * isa svAdhInatAkA jIvanapara bhI akalpanIya athavA bhAratIya zikSaNa paripATIkA hama logoM para jo prabhAva par3A apatima prabhAva dRSTigocara hone lagatA hai ! kevalamAtra hai, yadyapi hamArA jIvana usImeM ghulA-milA honeke kAraNa hama mahatvako svIkAra karake hImo hama kartavyoMkI mora pravRta use apane lie acchA samajhate haiM, tathApi, vAstavameM dekhA nahIM ho skte| jaba taka kisI bAtakA hRdayapara prabhAva jAe to vaha hamAre lie aniSTa aura ghAtaka hI siddha huI nahIM par3atA taba taka yaha mAnaneko jI nahIM cAhatA ki hai| adhikAMzata: Aja dekhA jAtA hai ki loga apane hAtha cAsma-cetanA jAgRta ho aura jisake sahAre hama apane prati se pAnIkA gilAma bhI bhara kara pIneme apanA apamAna aura sajaga ho apane kAryoM kI ora agrasara ho ske| svAdhInatA zrochApana samajhate haiM aura kahate hue pAe jAne haiM ki kyA kA anubhava karaneke uparAMta hama apane zrApa meM dekha sakate yaha kArya karanA bhI hamArA hI kArya hai ! isa bar3hApana haiM ki durbalatA, kAyaratA, pramAda aura durbhAvanAoMkA sarvathA pradarzanakI bhAvanAkA hI yaha pariNAma hame Aja bhugatanA aMta ho jAtA hai| voratA, pauruSatA. sAhasa aura sad- paha rahA hai ki ApasameM bheda bhAva bar3hanepara kalaha hotI bhAvanAoMkA unake sthAnameM nivAsa ho jAtA hai| aura saba gaI aura jisake kAraNa DhiyAMsa para-rASTrIya hamapara zAsanase bar3I bAta to hama apane jIvanameM taba yaha pAte haiM ki caka phera rahe haiN| jahAM U~ca-nIcakI bhAvanAkA janma hojAtA kisIke Azrita raha kara jIvanayApana karanA hama apanA hai. vahaoNpara hRdayakI ekatA aura premakI kalpanA bhI nahIM apamAna samajhate haiM aura kisIko adhIna rakhane meM lajAkA kI jAtI ! jisake pAsa paimA hRmA ki vaha phira nIca hone anubhava karate haiN| svAdhIna, svAvalambI aura svatatra puruSo para bhI apane pApa U~ca bana jAtA hai! ko Apa dekheMge ki ve apane lie kisIse kucha yAcanA ka va apane lie kisIse kucha yAcanA dhArmika-jagata meM bhI isakA viSa baDe vegame phailA hai ! karanekI kAmanAse mukta hote haiM, ve kSudhA aura tRSAsa kapaDe cAturvarNa vyavasthAkA pratipAdana kara vaidikone bheda-bhAva aura latteke abhAvame, tar3apha 2 kara jIvana vimarjita mAnada aura U~ca-nIcatA vRkSako itanI tatparatApa pallavita aura se kara deMge parantu unheM taraphako miTAne ke lie kisIko eka vikasita kiyA hai ki zrAz2a bhI sarvatra usakA viSailA zabda bhI kahanA usa tahaphase bhI jyAdA duHkhita karatA hai| pariNAma dikhAI de rahA hai ! zUdroMko vedAdhyayanake adhikAra unheM halkese halkA aura nIcese nIcA kArya karane meM bhI vaMcita rakhanA, unheM dhArmika kAryoM meM bhAga lenese rokanA saMkoca nahIM hotaa| unheM apane zikSaNa, pozAka aura aura kaMbala unase sevAvRtti karavA kara apane svArtha aura sthitipara jarA bhI mithyA garva nahIM hotA, ve isakI bhI ahakArakI puSTi karanekA hI ekamAtra bIdA jaba brAhmaNoMne paravAha nahIM karate ki kahIM bRTakI pAliza to kharAba nahIM uThA liyA aura tadanurUpa prAcAra zAkhauM-smRtiyoMkI sRSTi ho rahI hai| unheM to basa eka ciMtA hotI hai aura vaha hai karane lage taba koI bhI vyakti soca sakatA hai ki una apane nijatvako banAe rakhane ke lie kartavyoMko pUrA kisa becAroMkA hazya kyA kahanA hogA ! apane adhikAra, ahaM. taraha kiyA jaae| kahanekA marAMza yaha ki svAvalambana aura kAra aura vidvattAke balapara cAhe jisa, hara taraha nacAyA svAtaMtratAkA unake jIvanapara itanA gaharA prabhAva par3atA hai jA sktaa|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-10] svAvalambana aura svatantratA yaha to huI mAmAjika vyavasthAkI bAta, lekina gata-varNavAdapara aisA kuThArAghAta unhoMne kiyA hai jisakA sAvika kSetrase bhI koI kama AghAta bhAratIyoMko nahIM pratyuttara aAja taka bhI kisIse nahIM bana par3A !zvarapahuMcA ! eka hI IzvarakI sattAko svIkAra karanA, mAre kartRtvavAdako unhoMne cukaTiyomeM ubA diyA, bhAgyavAdako karmoMke phalake de dene kA bhAra usIpara lAda denA aura use havAmeM vilIna kara diyA aura vaMzagata-varNavAdako dhUkhahI sRSTikA kartA-dhartA-hartA mAna lenA ityAdi nirUpaNoMse dhUmarita kara diyaa| saca bAta to yaha thI ki unakA svayaM bhI kAyaratA, durbalatA prAdikI vRddhi hI huI hai ! logoMne kA uddhAra svAvalambana aura svataMtratAke pathapara hubhA thA, mAna liyA hai-hamArA kArya to kevala IzvarakI upAsanA, taba yaha kaba saMbhava ho sakatAthA ki ve tUsaroMko usase vacita arcanA vA pArAdhanA karanA mAtra hai. hama svayaM to Izvara ho rakhaneke pathapara calanekA bhAdeza dete ! svAvalambana aura hI nahIM sakate ! isase hatAza hogaye, prArama-dRr3hatA prArama svatatratAkI racA unake zabdoM meM mAtmarakSA thI, aura jahAM teja aura prArama-zaktise uttarottara hIna ho kAyara bana baiThe! yaha nahIM hai, vahAM prAramaghAta hai aura yahI muktike mArgakA vIratA, svAdhInatA aura bhrAtR-bhAvakA lopa hai| canA! kaNTaka hai| unhoMne kahA "pratyeka jIva apane Apa meM bhara loga aizomArAmakI ora pravRtta ho uThe, prArama-sAdhanA jaisI hai, kisI anyakI ArAdhanA, upAsanA aura usase yAcanA anupama vastukI porase aparicita hogae ! aura kyoM na hoM karanekI AvazyakatA nhiiN| koI kisIko sukha dukha nahIM jaba unake mahantajI yaha kahate hue pAe jAve ki 'bhAI, pahuMcA sakatA / 'jaimI karanI taisI bharanI' hI unakA mukhya tuma Izvara to ho hI nahIM sakate !' kyA garaja par3I hai kisI siddhAnta thaa| puruSArtha tasvakA pratipAdanakara unhoMne spaSTa ko ki vaha vyartha hI bIhaDa banameM jAkara garmI, sardI aura ghoSita kara diyA hai--bhAgyavAda kevala thothI kalpanAmAtra varSAke mahAna kaSTa sahana kare / una logoMne apanA eka hai, isake apanAnepara vyakti apanI svataMtratA aura svAdhI. sUtra banA liyA ki-'ajagara kare na ca karI, paMchI kare na natAme vimukha ho parAvalambI aura paravaza hojAtA hai jisa kAma' phira bhI sabako bhojana mila hI jAtA hai / aura kA pariNAma hotA yaha hai ki usakI ananta bhAtmazakti isI bhAgyavAdane hamAre manameM jisa durbalatAkA ghuna jamAyA vilupta ho jAtI hai ! manuSya ko apane karma-kartavyapara vizvAsa hai. vaha mahAn ghAtaka hai / mAlUma nahIM isa bhAgyavAda, rakhanA cAhie. bhAgyakaM bharoma baiTha hamAre hAtha kucha bhA nahIM IzvaravAda aura varNavAdakI kaTTaratA kA kaba aMta hogaa| Ane vaalaa|" varNavyavasthAkA upadeza dete hue unhoMne isakA artha zrApa yaha na samajha leM ki jainadharma bhI ima yahI kahA ki "vaMzaparamparAkA isameM koI sambandha nahIM, se apanA na raha skaa| parantu vAstavame bAta yaha nahI hai, jo vyakti jaisA U~ca yA nIca kArya karegA, vaha usI pathakA hai to yaha ki jaina loga ajJAnatAvaza, saMsargavaza, rUdi- mAmAjika dRSTi meM adhikArI hogA, lekina nizcayame to vaza, bhale hI una vAdoMke pAlanakartA kisI kAlame hogae usameM aura vRkSameM bhI koI atara nahIM hai|" ho parantu dharma aura usake tatvako to nAMchita nahIM kiyA isa prakAra hama dekhate haiM ki bha. mahAvIra svAmIne jo jA sakatA! hara hAlatameM, jo kucha vidvAn hote haiM aura upadaMza, apanI svataMtrasAdhanAke uparAnta svAnubhavake dharmake marmako samajhate haiM, kabhI bhI kisIke prabhAva me nahIM mAdhArapara diyA thA, vaha svataMtratA aura svAvalambanake mArga pA sakate, jaisA ki Aja bhI hama dekha rahe haiM ki jo para prArUDha hone vAle vyakti ke liye prakAza svarUpa thaa| vAstavikata: jaina hai ve una vAdoMke zikAra nahIM haiN| unake divya upadeza meM sAmya-mAva, bhrAtRbhAvakI dhvani thii| jainadharmake pracArakoMmeM aMtima tItha kara-tIrthakA pravartana unhoMne jo kucha kahA thA, apane anubhava aura sAdhanAke karanevAle-bhagavAn mahAvIra svAmI zrAjasaM koI 2443 uparAnta hI kahA aura usI samaya logoMne dekha liyA ki varSa pUrva hogaye haiN| unhoMne apane jJAnabalase pratyakSa jisa bAtakA upadeza hama mahAvIra-mukhasa zravaNa kara rahe dekhate hue jo kucha pratipAdana kiyA thA, vaha vaidika saMskRti haiM, vaha unake jIvana ke aNu-aNume vyApta hai--bha.mahAvIra ke pratikUla thaa|shvrvaad, bhAgyavAda aura vazaparamparA unake prAge bhAdarza rUpama upasthita the!
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa - zrAgraha aura ahaMkArakA usa upadezameM sarvathA prabhAva sakatA ki eka dina vaha nahIM pAegA, jaba phUTa aura vaimthaa| jahAM yaha donoM pracasthita hoMge, vahAM svAvalambana nasya ghara na kara lege ! ataeva, AvazyakatA to Aja isa aura svataMtratAke paira hI nahIM Tika sakate / usa jagaha to vAtakI hai ki pahale bhAratIya janatAke hRdayoM meM prAdhyAyahI bhAvanA hotI hai ki apanA bar3appana pradarzita kiyA smika svAvalambana aura svataMtratAke ujjvala vicAroMko jAya aura isake liye adhika se adhika janatAko apane virAjita kara unakI prAtma-niSThA, prArama-dRr3hatA, pArama-teja bhadhIna kiyA jAya ! aura usame honevAle "prAramavat sarvabhUtAnAm" "yato dharmarASTIya dRSTipe bhI svAvalambana aura svataMtratAkA bahata statA jayaH zrAdi taravAkA unama jAgRta kiyA stato jayaH" Adi tatvoMko uname jAgRta kiyA jAya / mahatva hai ! Aja, vizvavaMdya mahAtmA gAMdhIjI tathA anya aura, isakelie, bha0mahAvIra svAmI dvArA die gae upadeza rASTrIya netAgaNa svataMtratA devIkA AhvAna karane meM juTe hue kA hI, jo svAvalambana aura svataMtratAkI carama abhivyakti haiM aura usake prAgamanakI pratIkSAmeM rAta-dina eka kara rahe karatA hai, atyanta AvazyakatA hai ! isake binA, rASTrIya haiM, apane khUnakA pAnI banA rahe haiM aura bAjI lagA rahe haiN| svataMtratA yadi prApta ho bhI jAya to bhAratIya hRdaya Aja ve cAhate haiM bhArata hamArA hai, isapara para-rASTrIya zAsanacaka itane kaluSita, svArthapUrNa aura ahaMkAra paripUrNa hogaye haiM calAne ke adhikArI nahIM haiM, isakA zAsana-sUtra hamAre hI ki ve jarA bhI coTa sahana karaneme asamartha haiN| hAthoM meM honA cAhie ! unakA prayatna sarAhanIya hai, ve jo bha0 mahAvIrane svatatratAkI jo vyAkhyA kI hai usame kucha kara rahe haiM, apanI zakti-anusAra bahuta ThIka kara rahe nijatvakI rakSA tathA prAramIya svAdhInatAkA punIta artha haiN| ve yaha bhI cAhate haiM ki ghara-gharameM svAvalambanakA sanihita hai ! ataegha yadi bhAratako svataMtra dekhanA hai, pracAra kiyA jAe, apane grAma, nagara ora prAMta athavA deza svAbhimAnako banAe rakha mastakako U~cA rakhanA hai to hame kI banI vastu hI kharIdI aura vyavahArame lAI jaae| sabase pahale mAnasika aura aMdhazraddhApUrNa dhArmika durbalatA parantu unakA prayatna bhI sthAyitvako prApta hosake, vaimA nahI ko dUra karanA hogA aura spaSTa svarame yaha abhivyakta kara, kahA jA sktaa| kyoMki, sadiyoMme par3e hue saMskAroMko vizvako dikhA denA hogA ki hama usa vIra mAtAkI saMtAna manase nikAla DAlanA, kamaya kama bhAratIyoMke lie to tathA usa vIra dharmaka anuyAyI haiM, jisane ki kisI Izvarasahaja sambhava nahIM hai ! inakI mAnasika aura bauddhika sAtha vizeSakI vizva-sattApara bhI pAnI phera diyA aura jo hI zArIrika dubaMjatA itanI tistRna ho gaI hai ki ve bAta lalakAra kara spaSTa zabdoMmeM kahatA hai ki "pratyeka mAramA, bAtameM rUdi. prathA yA rivAjakA Azraya grahaNa karanepara paramAtmA athavA Izvara hai, kyo hama svataMtratA prAptike nAma lAcAra ho uThate haiM---usake Age unakI dauDa kaThina bana para kisI Izvara-vizeSakI ArAdhanA kreN|" jAtI hai ! / isa lie, kadAcin rASTrIya zAsana-svataMtratA prAie eka bAra saba milakara eka svarase kaheprApta ho bhI jAe, to yaha nizcayapUrvaka nahI kahA jA 'svataMtratA pracAraka bha. mahAvIrakI jaya' /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya itihAsakA jainayuga (le0--bA0 jyotiprasAda jaina vizArada, ema0 e0 ela-ela0 vI0) [ gata kiraNase Age bhagavAna mahAvIrase pUrvakI rAjanaitika paristhitime bhI una donose pahile honA prArambha ho gayA thA, bhagavAna rAjyoM ke pATha paDosI jor3e arthAt bauddha aMguttaranikAya evaM mahAvIrake pUrva ke solaha rAjya nimnaprakAra varNana mahAvaMzake solaha mahAjanapadokA jikra kiyA jAtA hai| aGga, baGga, magaha (magadha), malaya (cedI), mAlava, maGga, magadha, kAzI, kozala, vaji, malla, cedi, vatsa, kuru, accha (azmaka), vaccha (vatsa), kaccha (gujarAta kAThiyAvAr3a) pAJcAla, matsya zUrasena, azmaka, avanti, gAndhAra pAr3ha (pAMDya), lAr3ha (gadhA), zrAvAha (pazcimottara prAnta ?) kamboja-bauddha anuzrutike tatkAlIna solaha mahAjanapada mambhuttara, vaji, malla, kAzI, koshl'| hai| hindu anuzruti (aitihAsika purANoM) me bhI usa samaya pratyakSa hI jaina anuzrutike ina mahAvIra-kAlIna prasiddha ke bAraha prasiddha rAjAzrokA varNana kiyA hai / hindu anu- solaha rAjyomeM prAya: samasta bhAratavarSa ke hindukuzase zruti ke prAyaH saba hI rAjya bhAratIya saMyuktaprAnta, vihAra tathA kumArI antarIpa, tathA bagAlase kAThiyAvAr3a taka ke sarva hI madhyaprAntake antargata zrAjAte hai| dUsare, ve kisI eka hI Arya anArya rAjya prAgaye, jinakA ki astitva ukta samaya kAlake sUcaka nahIM varan mahAbhArata ke jarAsandhase lagAkara ke itihAsa meM spaSTa milatA hai| mahAvIra kAlake pazcAt takake rAjya usame ullikhita haiN| zraGgakI rAjadhAnI cammA thii| yaha rAjya baGgAla aura ye sarva hI rAjya kevala vaidika prAyose saMbaMdhita hai, avai- magadhake bIca meM sthita thA isake rAjya vaMza tathA janatAmeM dika, vrAtya, nAga, yakSa, anArya rAjyoM aura pradezokA sAthame jainadharmakI pravRtti anta taka banI rahI thii| rAjadhAnI campAkoI ullekha nhiiN| isase vidita hotA hai mAno pUre dakSiNa- puge 12 ve jaina tIrthakara vAsupUjya kI janmabhUmi thii| I. bhArata meM usa samaya koI bhI rAjya nahI thaa| lagabhaga yahI pU0 chaThI zatAbdIke madhyame magadhake zreNika (bimbasAra) dazA bauddha anuzratikI hai| prathama to bauddha anuzruti I0 ne aGgako vijaya kara apane rAjyame milA liyA thaa| sankI 6 ThI 7 vIM zatAbdImeM sihala, barmA, tibbata, cIna baGgadezame usa samaya nAga, yakSa Adi prAcIna jAtiyoM zrAdi bhAratetara pradezoMme videziyoM dvArA saMkalita huii| ke choTe 2 rAjya eka sagharma guMthe hue the, kintu inakI dUsare, usameM ullikhita mahAjanapada bhI pazcimottara prAnta ke sthiti svataMtra rahate hue bhI gauNa hI rhii| gAdhAra, kamboja va madhya bhArata ke azmaka, avanti evaM cedi magaha athavA magadha bAdakA sarva prasiddha evaM sarvopari ko chor3a sarva hI vartamAna saMyuktapanta tathA vihAra ke rAjya hogyaa| rAjadhAnI paJcazelapura (giribraja athavA antargata haiN| rAjagRhI) thii| kAzI rAjya ke hAsa ke sAtha sAtha isa deza meM aisA pratIta hotA hai ki bAdako jana bauddha anubhUti nAga kSatriyoMkI eka zAkhA zizunAga vaMzakI sthApanA huI saMkalita huI usake saMkalana kartAaoMne hindu anuzrutike (I0 pU0 7 vI zatandIke prArabha meM) isa vaMzake zreNika prasiddha rAjyoM meM se jinase bhI kisI samaya vauddhadharma athavA (bimbasAra), kugika, ajAtazatra), udayI zrAdi rAjAoMke bauddha kathAnakoMkA thoDA bahuta saMbaMdha pAyA, una saba zAsanakAla meM zanaiHzanai: aGga, kAzI, vaji, vatsa, kozala, pradezose yaha solaha mahAjana pada ghar3a liye| avanti zrAdi rAjyoMko vijaya kara bhAratavarSa ke prathama __ isake viparIta jaina anuzratime, jo ukta donoM anu- sAmrAjya-magadha sAmrAjyakA utkarSa evaM vistAra hotA calA zratiyoMse kama prAcIna nahIM varana kinhIM aMzoMmeM adhika Political Hist of Ancient India prAcIna hai, zuddha bhAratIyaanuzruti hai aura jisakA saMkalana P.46-Dr. H.C. Raychoudhry, and 1 bhA0 i. rUparekhA pR0 287-jayacanda vidyAlaGkAra / bhagavatIsUtra
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 anekAnta [varSa 7 gyaa| isa vaMza ke prAya: sarva hI gaje jaina the| bimbasAra ke jIvanasaMbandhI jitanA varNana jaina anubhUti meM milatA hai prAraMbhameM mahAtmA buddha ke upadezase prabhAvita huA thA anyatra nahIM miltaa| maurya vaMza ke tRtIya samrATa mahArAja avazya, kintu jaba I0 pUrva 558 meM usakI rAjadhAnIse azokake dharmakA abhI kucha nizcita nirNaya nahI ho paayaa| lage hue vipulAcala parvatase bhagavAna mahAvIrakI prathama sAmAnya dhAraNA usake bauddha honekI hai kintu DA. TAmasa' dezanA huI to vaha unakA ananya bhakta ho gayA / vaha bhaga- zrAdi aneka itihAmajJa vidvAnokA mata hai ki vaha jaina hI vAnakA prathama aura pramukha gRhastha zrotA thA / usake putra thA aura yadi usane bauddhadharma aGgIkAra bhI kiyA to apanI ajAtazatra va abhayakumAra tathA anya vaMzaja bhI jaina antima avsthaameN| vAstavameM svayaM bauddha anuzra nike anudharmAnuyAyI hI rhe| sAra azokane apane zAsanakAla meM bauddhoMpara bar3e atyAcAra zizunAga vaMzake pazcAt magadhameM nandavaMzakA zAsana kiye the| usa dharmake prati azoka kI upekSAkA hI yaha rahA / prathama zAsaka samrATa nandivardhana thaa| usane rAjagRhI pariNAma huA ki tatkAlIna bauddhadharmAdhyakSone bauddhoMko meM prathamajina bhagavAna RSabhadevakI pratimA kaliGga dezase bhAratetara pradezoMme prayANa kara jAnekA Adeza diyaa| lAkara sthApita kI thii| uttarananda bhI jainadharmAnuyAyI the, azokakA uttagadhikArI samprati to nizcaya kaTTara unakA mantrI zakaTAla jainI thA / zakaTAlake putra hI jaina dharmAnuyAyI thA aura jainadharma ke pracAra aura prasArameM prasiddha jainAcArya sthUlabhadra the| usane vaha saba prayatna kiye jinakA zreya bhramase bauddhadharmake nandavaMzakA uccheda kara samrATa candragupta ne magadhameM liye samrATa azokako diyA jAtA hai| sampratike vaMzaja mauryavaMzakI sthApanA kI vaha sarvasammatise pakkA jainasamrATa magadhake zAlizuka, devadharma Adi, avantikA vRhadratha, thaa| antima zrutakevali bhadrabAhu svAmI usake dharmaguru the| gAdhArake vIra mena, subhagasena, kAzmIrake jAlaka-sarva jainthe| kucha samaya gajyabhoga karane ke pazcAt dvAdaza varSIya durbhikSa I0 pUrvakI 3 rI zatAbdIke anta meM magadhameM krAnti ke samaya mamrATa candragupta guru tathA unake saghake sAtha dakSiNa huii| maurya vaMzakA uccheda kara brAhmaNa zaGgavaMzakA aura ko calA gayA thaa| vahA~ vartamAna maisUra rAjya ke antargata tatpazcAt kanva vaMzakA rAjya koI sau savAsau varSa rahA / zravaNabelagola ke nikaTa candragiri parvatapara munirUpameM yaha donoM vaMza brAhmaNa dharmAnuyAyI the| kintu kanva vaMzake tapazcaraNa kara anta meM samAdhi maraNa pUrvaka deva tyAgI thii|3 pazcAt phira magadha vaizAlIke jaina licchaviyoMke adhikAra giranAra, zatruJjaya Adi tIrthokI yAtrAke mamaya ukta parvatake me aagyaa| I. san kI 4 thI zatAbdI taka unhIke nIce usane yAtriyoMke lAbhArtha prasiddha sudarzana jhIlakA adhikArameM rahA aura anta meM eka vaivAhikamabaMdhake kAraNa nirmANa karAyA thaa| candragumakA uttarAdhikArI vindumAra, licchaviyoMkI hI sahAyatAse gumavaMzI samrATa hindu-panaruddhAra tathA usakA prasiddha mantrI cANakya bhI jaina hI the| ke pravartaka the| rAjanIti aura samAjazAstrake isa prasiddha prakANDa zrAcArya malaya athavA cedikA vistAra madhyabhAratase lagA kara 1 Kharvel's Inscriptions in the kaliGga taka thaa| cedivaMzakI eka zAkhA vartamAna bundelaOrissa Caves. khaMDa zrA.da prAntoMmeM, jise madhyakaliGga bhI kahA jAtA thA, 2 Ancient India P. 27-by Dr. gajya karatI thii| dUsarI zAgvA kaliGga (ur3IsA) meM / T. L. Shah. kaliGgameM bahuta prAcInakAlase jainadharmakI pravRtti thii| vIra. Early Hist. of India-V. Smith: nirvANa saMvat 103 meM (*. pUrva 424) magadhasamrATa nandiAsoka P. 13-Dr. R. K. Mukerjee., vardhana kaliGgako vijayakara vahA~se prathamajinakI mUrti magadha meM le pAyA thaa| kintu uttara namdoMke samaya kaliGga phira etc. Dr. H. Jacobi-Intro. to Jain 1 The Early Faith of Asoka-Dr. Sutras P. 62. E. Thomas.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-10] bhAratIya itihAsakA jainayuga 123 svatantra hogayA thaa| vindusArake zAsanakAla meM kaliGgameM prAcIna aura sabase adhika upayoga jaina sAhitya evaM phira eka krAnti huI pratIta hotI hai| prAcIna cedivaMzake purAtatva meM hI milate haiN| sthAnameM kisI AtatAyI aura usake vaMzajokA zAsana rhaa| samrATa vikramake pazcAt kucha samaya taka gujarAta ke samrATa sampratike antima dinoMmeM vahA~ codavaMzakI punaH zakokA acantipara adhikAra rhaa| rudrasiha, radradAmana, sthApa huii| isa vaMzakA prasiddha samrATa mahAmeghavAhana jayadAmana, nahapAna zrAdi ye zaka chatrapa bhI jaina hI the| khAravela thaa| samasta bhAratako isane apane prAdhAna kara ina zakokA uccheda antise prAndhra rAjoMne kiyA aura liyaa| magadhako bhI vijaya kiyA, puSyamitra zuGga, usake yaha bAndhra rAje bhI anArya tathA jaina-dharmAnuyAyI hI the| sAmane natamastaka hazrA yunAnI damitrako usane dezase dasarI zatAndI IsvImezrAmdhra baMzake amta tathA 4 thI bAhira khadeDa bhagAyA, sAtakaNI Andhra, bhojaka, rASTrika zatAbdIme guptavaMzake udayake bIca mahArathInAmaka nAga evaM zrAdi sarva rAje usake zrAdhIna the / khAravela jainadharmakA dRr3ha vakAtaka sadAra prabala rahe unhIMkA Adhipatya adhikAza anuyAyI thaa| usa dharmake pracAra prabhAvanAke liye usane madhya tathA dakSiNa bhAratapara rhaa| ye nAga gaje prAyaH sarva satata prayatna kiye| jaina magadha-sAmrAjyake upaganta jaina hI jainadharmAnuyAyI the| unakI nAgabhASA (prAkRta va apakaliGgasAmrAjya hushraa| isa prakAra uttarIbhAratama san 30 bhraza) jaina sAhityakA hI mukhya bhASA thaa| ukta nAgayugameM pUrvakI 2rIzatAbdIke madhya taka jainadharmako hI prdhaantaarhii|' jainavidvAnone nAgarI lipikA aviSkAra kiyA, jaina zilpa mAlava athavA avantimeM mahAvIrakAlame pradyotavazakA kAroMne jena mandigeme nAgarazailIkA pracAra kiyaa| rAjya thA / vahAkA prasiddha rAjA caMDapradyota tathA usakA putra accha athavA azmaka dakSiNabhAratake uttarapUrvakA pAlaka jainadharmAnuyAyI the| nandivardhanane avantiko vijaya pradeza thaa| isakI rAjadhAnI podanapura jenoMkA eka pavitra kara apane rAjyakA sUbA banAbA, isakA utkarSa magadhasAmrAjya sthAna ati prAcInakAlase rahA hai| samrATa khAravelakI ke asta hone ke pazcAt varan khArabelakI mRtyuke uparAnta mRtyuke pazcAt kaliDa vaMzakI hI eka zAkhAkA yahA rAjya prAraMbha huaa| khAravelake pazcAt usake hI eka vaMzajane / rahA / isI kAraNa yaha prAnta trikaliGgakA dakSiNA avantime jo khAravelake rAjyakA eka sUbA thI, svatantra kali kalAma kaliGga khlaayaa| nAgayugameM yaha prasiddha phaNimaNDala ke rAjya sthApana krraalyaa| aba uttara bhAratakI kandrIya zakti antargata thA aura prAcAryapravara, siMhanandi, sarvanandi, magadha na raha gayA thA varan zravAnta ho gaI thii| astu; samantabhadra, pUjyapAda zrAdikA kAryakSetra thA / vAdako yaha tatkAlIna mahArASTraka zrAndhra, padmAvatI bhogavatIka nAga, prAnta pahale pallava phira gaNavADIka jaina gajarAjyameM gujarAtake zaka chatrapa sarva hI avantipara dA~ta lagAye rahate sammilita hogyaa| th| tathApa lagabhaga DeDhasau varSa taka bahA jaina gardabhilla / jana gadAbhalla vaccha arthAt vatsa dezakI rAjadhAnI kauzAmbI thii| vaMzakA hI rAjya rhaa| prasiddha samrATa prathamavikramAditya, isI nAgo bala prAya vAhanoja sina gardabhilla vaMzake the| unake pitAke anAcAroMke kAraNa prAdine isa deza meM apanA rAjya sthApita kiyA thaa| kinsu unake janmase pUrva hI navAgata zakoMkA antipara adhikAra mAga samA ... ho gayA thA, kintu hoza sabhAlana para unhAna zakAkA daza bhI brAtyasaMskRti me raMge gaye aura unhone jainadharma aGgIkAra se nikAla bAhara kiyaa| unakA zAsana sarva prakArasa kara liyA / mahAvIrakAla meM svapnavAsavadattAkI prasiddhi kalyANaprada tathA zrAdarza rahA / jainAcArya kAlaka sUri vAlA vatsagaja udayana jainadharmakA bhakta thaa| kintu usake ke prabhAvase vaha dRr3ha jainadharma bhakta ho gaye the| unhIkI eka do pIr3hI bAda hI magadhaka zizunAga samrATone vatsako smRti meM pracalita vikrama saMvata claa| isa saMvatake sabase vijaya kara apane rAjya meM sammilita kara liyaa| 1 Kharvel's Inscriptione of the kaccha arthAt kAThiyAvAra prAntameM usa samaya vartamAna Orissa Caves. gujarAta tathA bambaI prejIDensIkA bahubhAga thaa| mahAbhArata
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 bhanekAnta [varSa 7 - kAlameM mathurAke yaduvaMzI rAjA samudravijayane dvArakAme jainadharmakI pravRtti bhI isa rAjya meM prAcInatama kAlase calI apanA rAjya sthApana kiyA thaa| unake pazcAt unake AtI thii| mahAvIra kAlame yaha rAjya samasta tAmila prAnta bhatIje nArAyaNa kRSNa rAjyake uttarAdhikArI hae / kRSNa meM sarvopari thA, cera, cola, keralaputra, satyaputra, Adi anya mahArAjake tAUjAda bhAI 22 veM jainatIrthakara ariSTanemi the| tAmila rAjya tathA laMkA Adi dvIpa isake prAdhIna the aura kRSNakI aitihAsikatA nirvivAda hai taba koI kAraNa nahI IsvI sanke prAraMbha taka vaise hI calate rahe / pADya rAjyakI ki ariSTanemiko bhI eka etihAsika vyakti na mAnA jAya? rAjadhAnI madurA dakSiNa meM jainoMkA sabase bar3A kendra thA dUsare, unakA svatantra astitva vaidika tathA hindu paurANaka tAmila ke prasiddha saMgama sAhityakA adhikAza jaina pADya sAhityase bhI siddha hai| jaisA ki Upara nirdeza kiyA jA rAjAzrokI chatrachAyAma prakA~Da vidvAnoM dvArA hI nirmita cukA hai vaha kAla uttarIbhAratameM vaidika sabhyatAke caramo. huaA thA / jaina mauryasamrATa tathA kaliGga nareza jaina khAravela tkarSakA thA / yazAdime hI nahIM, vivAhAdi utsavoke avasara se pADya narezoMkA maitrI saMbaMdha thaa| laMkA zrAdi dvIpome bhI khAna pAnake hita vipula pazuhisA hotI thii| apane vivAhake I0 pUrva kI chaThI zatAbdIke stUpa zrAdi jaina avazeSa mile upalakSama vaisI hiMsAkA Ayojana dekha brahmacArI kumAra hai| azokake sagayase laMkAme avazya hI bauddha dharmakA neminAthako vairAgya hogayA, jUnAgar3ha (zvasurAlaya) ke nikaTa pracAra honA prAraMbha hogayA, kintu tAmila rAjyoMme san I. vivAhakA saMkalpa tyAga ghara chor3a giranAra parvatapara jAkara 6 ThI 7 vI zatAbdI taka jainadharmako pravRtti rhii| usake sapazcaraNa karane lge| kevalajJAna prApta kara janatAmeM ahiMmA uparAnta zaiva tathA vaiSNava dharmoke navapracArake kAraNa tathA dharmakA pracAra kiyA, madhyabhArata evaM dakSiNApathameM jainadharmakA tatsaMbaMdhita rAjyavaMzoke dharma parivartanake kArae jainadharmakI punaruddhAra kiyaa| aura usa prAnta meM usa samayase jainadharma pragatiko zrAghAta pahuMcA aura vahA~ usakA hAsa prAraMbha askhalita rUpameM IsvI sankI 6 ThI 7 vI zatAbdI taka to hogyaa| sAre hI dakSiNa meM tathA kuchaeka prAntoMme 13 vI 14 vI lAr3ha athavA gadhA madhyottara dakSiNa bhAratakA rAjya zatAbdI taka pradhAnarUpase calatA rahA / isa prAnta (kaccha) thaa| yahA~ mahAvIrakAlameM rASTrika, bhojaka, Andhra Adi meM kucha kAla taka to jainadharma pradhAna yaduvaMzakA rAjya calA anArya rAjyokI sattA thii| usake pUrva vahA~ yakSa, vidyAdhara taduparAnta pArzvanAthake samaya pATala (sindha) ke nAgoMkA zrAdi jaina anArya rAjya the, I. pU. prathama zatAbdIme Adhipatya hogyaa| taduparAnta sindhu sauvIrake vrAtya, tathA hI prAndhra rAjya sarvopari hogayA aura usane anya par3osI mAlaveka malla brAtyokA adhikAra rahA / maurya rAjAzrone sattAroko apane meM gabhita kara sAmrAjyakA rUpa le liyaa| apanI vijayapatAkA usa prAnta taka pahu~cA dI thii| kintu ye sarva rAjya aura inakI prajA adhikatara anta taka vrAtya mauryoke pazcAt sindhukI aorase Ane vAle zaka chatrapokA saskRtikI pAlaka aura jainadharmAnuyAyI hI rhii| yahA~ gajya rhaa| kucha kAla AndhroMke aAdhIna yaha deza zrAbAha pazcimottara prAnta thA / bauddha anuzratike gAdhAra, rahA / anta meM solaMkiyoke samaya isakA vizeSa utkarSa huaa| kamboja aura jaina anuzrutike takSazilA tathA uragayana isa prAntameM mahAbhAratake samayase lagA kara 15 vI 16 vIM nAmaka nAga gaNarAjyokA yaha eka saMgha thaa| ye nAga loga zatAbdI IsvI taka jainadharmakI pradhAnatA banI rhii| aneka vaidika Arya-saMskRti ke virodhI aura vrAtya-saMskRtike jainatIrtha, vipula jaina purAtatva isa prAnta meM haiN| aneka vidvAna poSaka the| digambara zvetAmbara jainAcAryone isa prAnta me vizAla jaina- sambhuttara mahAjanapada madhya pajAbakA prasiddha vrAtya sAhityakA nirmANa kiyA / zrAja bhI vahA~ jainoMkI saMkhyA kSatriyoMkA rAjya thaa| saindhavAnake sAmbhava loga bhagavAna paryApta aura unakI samRddhi sarvAdhika hai| saMbhavanAtha (3re tIrthaMkara, jinakA cinha vizeSa 'prazva' thA) pADha arthAt pADya sudUra dakSiNakA prasiddha tAmilarAjya ke anuyAyI the| isa rAjyakI sattA sikandara mahAnake thaa| ati prAcInakAlase isa pranArya rAjyakI sthiti thI, AkramaNa ke samaya bhI thii| sikandarane bhayaGkara yuddha ke pazcAt
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10] bhAratIya itihAsakA jainayuga 125 isa rAjyapara eka asthAyI vijaya prApta kI thii| dakSiNa bhAntama jaina dharmakI hI sarvAdhika pradhAnatA rhii| pUrvakA vanisaMgha to brAtya kSatriyoMkA eka prasiddha kendra isa prakAra bhAratIya itihAsa ke prAcIna yugame mhaathaa| mahAvIrakAlameM isake nAyaka vaizAlIke rAjA ceTaka bhArata ke uparAnta uttarabhArata meM lagabhaga 3rI zatAbdI I. the / vajisaMghake hI antargata kuMDalapurake jJAtRvaMzI licchavi- taka tathA kitane hI prAntome 13vI 14vI zatAndA IsvI nareza siddhArthake hI putra bhagavAna mahAvIra the / vaizAlIke taka jainadharmakI hI pradhAnatA rahI, rAjyavaMzA, prasiddha prasiddha rAjA ceTaka unake nAnA the / ceTakakI eka kanyA magadharAja rAjAoM tathA janasAdhAraNa sabhIkI se| zreNikako, dUsarI vatsarAja udayanako aura tIsarI kozalake isa sAskRtika pradhAnatAkA pariNAma bhI pratyakSa huaa| rAjyavaMzameM vivAhI thii| ina sarva rAjyoM, gaNoM aura vahAkI vaidika saMskRti tathA usase udabhUta paurANika dhauma yAzika janatApara bhagavAna mahAvIrakA sarvAdhika prabhAva par3A thA, ve hiMsA sadaivake liye vidA le gaI / khAnapAnameM surA aura saba unake paramabhakta anuyAyI the| yaha vanisaMgha gaNatantra mAsakA yadi nitAnta lopa nahIM hogayA to vaha ghRNita aura kA Adarza thaa| tyAjya avazya samajhe jAne lge| bauddhone jIvahisAkA to navodita magadha sAmrAjyakI sAmrAjyAbhilipsAke kAraNa virodha kiyA kintu mAma madirAke bhakSaNapAnakA samarthana aura vajisaMgha aura magadharAjyameM dvanda calatA rahA, aMtame ajAta- pracAra karaneme koI kasara nahI kI tathApi jainadharmake hI zatrune vaizAlI vijaya kara vajisaMghako chinna-bhinna kara diyA, prabhAvase vaha vastue~ abhakSya hI hogii| kintu bhale hI gauNa rUpameM, licchaviyoMkA astitva san I0 juzrA, pazuyuddha zrAdi samAja, strIpuruSake bIca dhArmika 6-7vI zatAbdI taka banA rahA / baMdhanakI zithilatA, tajanya vyabhicAra evaM viSayAdhikya malla bhI vajisaMghakI hI eka par3ausI vrAtya jAtikA zrAdi zrAryoM aura bauddhoke priya vyasana kuvyasana kahalAne gaNatantra thA / pAvA inakA pradhAna nagara thA / vahI bhagavAna lge| anekAnta dRSTi ke pracArase dhArmika udAratA sahi. mahAvIrakA nirvANa huaa| SNutA, matasvAtanya zrAdiko puSTi milI / jAti aura kAzIke saMbaMdhame Upara kahA hI jA cukA hai| bhagavAna kula dharmasAdhaname bAdhaka nahI rhe| prAtmavAdane jar3avAdakA mahAvIra ke janmake pUrva hI vaha kozalarAjyame sammilita ho bahiSkAra kara diyA / aura kamAMsaddhAntane devake Upara gayA thaa| ajAtazatrane kauzalase use chInakara magadhameM bharosA kara hAthapara hAtha rakha baiTha rahanA bhulA diyA / devamilA liyA thaa| pUjA aura bhaktike dvArA devatAoMko prasa: kara ihalaukika kauzalame prAcIna sUryavaMzI rAjokA hI rAjya calA phalakI prAptike prayatnake sthAname aAtmasAdhana karanA aAtA thA, mahAvIrakAlameM vahAkA rAjA prasiddha prasenajita sikhAyA / jar3avAdakA sthAna adhyAtmavAdane le liyA, thA, jo bhagavAna mahAvIrakA bhakta thA / usake uparAnta rUr3hivAdakA yuktivAda aura vivekane / jJAna, bhakti aura kozala bhI magadha-rAjyame sammilita hogyaa| sadAcArakI triveNI bahA dii| dakSiNameM IsvI sanke prAraMbhakAla se hI aneka rAjya- isake atirikta saMskRta, prAkRta, apabhraMza, tAmila, nAga, pallava, gaGga, cAlukya, hoyasala, rASTrakUTa Adi sthA- telegu, kannar3a, hindI, gujarAtI, magaThI Adi vibhinna pita hone lage the| una sabameM hI prAraMbhase jainadharmakI hI bhASAoM meM vividha viSayaka vipula sundara evaM ucca koTikA pravRtti rhii| kintu san I05 vI zatAbdIke uparAnta zaiva sAhitya jaina vidvAnoMDAga jaina rAjAoM aura zreSTiyoMke protsAvaiSNava dhoke bar3hate hue pracArake Age tatsaMbaMdhI rAjyavaMzoM inase jitanA aura jaisA isa jainayugameM racA gayA anya ke Age pIche dharmaparivartanake kAraNa dhIre dhIre vahA~ jainadharma kisI dUsare yugameM kisI dUsarI saMskRti dvArA nahIM / tatvakA vAsa hotA calA gyaa| tathApi madhya yugake madhya taka jJAna, darzana, prAcArazAstra, itihAsa, nIti, samAjazAstra, 1 Ancient India. Its invasion by vaidyaka, jyotiSa, gaNita, mantrazAstra, nyAyazAstra, kathA Alexander the Great-Mc. orindle. sAhitya, kAvya, nATaka, campu, tarka, chanda, alaGkAra, vyA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 bhanekAnta [varSa karaNa, saMgIna, zilpazAstra-syAt hI koI viSaya aisA zAkyavaMza prAyaH naSTa hogayA thaa| sikandara aura megasthanIz2a bacA i. jisAra jenavidvAnoMne saphalatApUrvaka kalama calA ke samaya bauddha sampradAya kucha eka "jhagaDAlu vyaktiyoM" kA kara bhAratIke bhaMDArako samRddha evaM alaMkRta na kiyA ho| sAmAnya sA sampradAya mAtra thA / azokake samaya taka sthAntya, mUrti, citra, nATaka, saMgIta, kAvya sarva prakArako bauddha tIrthopara rAjyakI aorase yAtrI kara lagA huA thaa| lalita kalApromeM jainoMne nAyakatva kiyA / isa sabake isa sampradAyake prati zAsanakI kaThoratA aura upekSAke pramANa upalabdha jainasAhitya aura parAtatvame paryApta milate haiN| kAraNa usa samayake baudadharmAdhyakSa tismane bauddha bhikSoM bhASAyoM aura lipika vikAsameM sarvAdhika bhAga jainoMne ko dezAntarameM so bhI ujaDu, asabhya sudUra pradezomeM jAkara hI liyA aura isI jainyugmeN| brAhmAlipikA AviSkAra nivAsa karane aura dharma pracAra karanekI zrAjJA dii| isa deza kahA jAtA hai bhagavAna RSabhadevane kiyA thA, kintu vaha meM to mAtra kucha kaTTara bauddha bhikSuoMne jaise taise apanA hamAre yugase pUrvakI bAta hai, tathApi brAhmI lipikA sarva astitva banAye rakhA aura jaba jaba rAjyakrAntiyoM athavA prathama upayoga adhikatara jainoMdvArA hI huzrA milatA hai| sAmAjika uthala-puthalake kAraNa unheM suyoga milA, mahennAdaDoke mudrAlekhoMke atirikta I0 pUrva 5vIM zatAndI unhoMne apanA dhArmika svArthasAdhana kiyA, kintu vizeSa kA bar3alI abhilekha, mauryakAlIna guhAbhilekha, saphala phira bhI na hosake, aura isI yugameM san I0 7vIM 8vI zinAbhilekha, staMbhale vAdi, khAravela ke abhilekha, gujarAta zatAbdI taka isa dezase unakA nAmazeSa hogthaa| sImAnta yathA dakSiNake amilegva isake sAkSI hai / dezake pradezoMme tathA bAhyadezoMme avazya hI vaha zaka, hUNa, maGgola kone koneme aura pradhAna evaM mahatvapUrNa sthAnoMmeM jaina- Adi videzI AkrAntAzrIko prabhAvita kara apanI zakti tIrya usI prAcIna kAlale cale zrAte hai / brAhmIse nAgarI bar3hAne ke prayatnameM lage rahe / siMhala, pUrvAbhidvIpasamUha, svarNalipikA vikAsa jaina vidvAnoM dvArA hI huzrA / sthApatya-kalA dvApa (malAyA), brahmA, cIna, jApAna, tibbata maGgoliyA kI nAgarazailIke adhiSThAnA bhI vahI the / citrakalAkA Adime avazya hI atyadhika saphala hue, ThIka usI taraha zuddha bhAratIya prAraMbha bhI inhoMne kiyA / stUpa, guphAye, caitya, jaisa 15 vI 16 vI zatAbda meM igalaiMDase bahiSkRta, rAjya mandira, mUrti ityAdike prathama janmadAtA isa jaina yugaka aura prajA donoM dvArA pIr3ita thAr3ese dharmayAtrI Pirim jaina hI the| Falliers) Aja amarIkA jaimA mahAzaktizAlI rASTra mamA napavasthA, nathA Adhunika jAtiyoMkI pUrvaja vya- nirmANa karane meM saphala hogye| vasAyika zreNiyoM aura nigamoMkA saMgaThana evaM nirmANa jaina jainoM kI prAjakI rAjanaitika, sAmAjika sthiti, alpa yugame jaina nItizAstrake prAcAryo tathA jaina gRhastha maMkhyA, apane mahatvako svayaM na samajhane tathA apane prAcIna vyavasAyika dvArA hI hushraa| sAhitya ke amUlya ratnoko prakAzita na kara tAleme banda jana vyApAriyoM tathA zramaNAcAryoM dvArA bhAratakA bhaMDAroMme kIr3okA grAsa banAne, purAtatvasaMbaMdhI amUlya nidhi prakAza bhAratetara dezoM taka phailA, vRhad bhAratake nirmANameM ko na pahacAnane aura jAnane kA yatna na karane Adise una inakA pUrA pUrA hAtha thaa| ke isa yugame prApta mahatva tathA pradhAnatAkA anumAna karanA dezake kone konese usa yuga sambandhI jaina smAraka zrAja tanika kaThina hai / kintu niSpakSa itihAsapremIko aba bhI bhI upalabdha hai, aura cAhe alpa alpa saMkhyAme ho deza ima lekhame vivecita tathyoMkI sAkSIme paryApta prabala pramANa ke pratyeka bhAgameM jainAMkA astitva hai| mila sakate haiM aura milate haiN| kisI jAtikI vartamAna hIna vAstavameM bauddhadharmakI sthiti to usa yugameM jahA~ taka avasthAse yaha niSkarSa nikAlanA ki yaha sadaivase vaisI hI bhAratavarSakA saMbaMdha prAya: nagaNya hI thI / gautamabuddhakA rahI hogI yuktiyukta nahIM hai / mahAtmA IsAke pazcAt bhI svayaM tatkAlIna rAjya-vaMzopara koI prabhAva nahIM par3A, unake 1 yaha kara azokane mApha kiyA batAyA jAtA hai-dekho jIvanakAla meM hI unake pinAkA rAjya, rAjadhAnI tathA azokake gauNa zilAlekha /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1.1. pathika kaI sau varSa paryanta kyA bUropameM isAiyoMkI vahI avasthA sabhyatAke vividha aGgoMkI puSTi aura vRddhi vividhavargIya jainoM thI jo bAjI? hasarata mahammadake bahuta pIche taka kyA ne usa yuga meM kI thii| usa yuga meM lagI jaina saMskRtikI musalamAnoMkI saMkhyA aura prabhutva utanA thA, jitanA ki bhAratIya samAjapara amiTa chApa Aja bhI lakSita kI jA pIche hogayA! sakatI hai| bhAratIya sabhyatAko hI nahIM vizva sabhyatAko vidyAdhara, RkSa, yakSa, nAga zrAdi vaha anArya jAtiyA usa yugameM jaina saMskRtine amUlya bheTa pradAna kI hai| usa jinako ucca nAgarika sabhyatAne navAgata vaidika prAyoko yugameM nirmita vividha viSayaka jaina sAhitya tathA kalAtmaka cakAcauMdha kara diyA thA Aja kahA hai ? mahenjodar3o racanAe~ bhAratakI gaSTrIya nidhi ke amUlya ratna hai| sabhyatAke saMrakSakokA kyA aAja kahIM koI astittva hai! ata: vaha yuga yadi kisI saoNskRtika nAmase pukArA astu, bhAratavarSake itihAsakA prAcInayuga, kamase kama jA sakatA hai to vaha jaina saMskRti ke nAmase hI / bhAratIya usakA bahubhAga jainasaMskRtikI pradhAnatA evaM prabhutvakA yuga itihAsakA vaha lagabhaga 2000 varSakA yuga saccA yathArtha thA, rAjA-prajA adhikAza dezavAsI jainadharmAnuyAyI the| jainayuga thA, na bauddha na hindu / pathikase -(le0-jJAnacandra bhArilla ) pathika ! patha hai terA kisa ora ? tAroMkI lar3iyA~ haiM TUTI, sUryadevakI kiraNeM phuTI, kaba taka soegA tU aba to jAga huA hai bhora / pathika rAhI ! khere magameM lAkhoM, tere jIvana-prAhaka hoMge, mAvadhAna ho calanA varanA, deMge jhaTa jhakajhora !! pathikA maritA, mara, samudra taranA hai, giri-zRGgoMpara bhI bar3hanA hai ! vyAdA kyA, tere pathakA hai, nahIM ora ahachora pathika0 calacala uTha, bar3ha cala re gAphila ! palapala DagaDaga kyoM rukatA hai ? suna suna re ! yamadUta bhayaMkara, macA rahe haiM zora !! pathika. aura sabhI tajakara tU gahI ! eka lakSya hI banA bar3hA pala , khIMca rahI ho tujhe jidharako, madhura premakI hora ! pathika ! pazca hai terA kisa bhora ?
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-saMdeza [paM0 nAthUrAma jaina DoMgarIya] Aja mAnavIya mastaka aura hRdayameM jabavAdakA liye ho rA hai ? kyA pralayakAlIna zAMtike liye, jabaki zaitAnI sAmrAjya chAyA huA hai / jisase prabhAvita hokara jarmana aura jApAna, cIna aura hindustAna, amarIkA aura manuSya sukha aura vizvazAMtikI prAptike bahAne svArtha sAdhana IrAna, briTena aura phrAMsa Adi barvAda hokara apanA ke liye apaneme bhima deza, vicAra evaM vargake logoMkA astitva bhI kAyama na rakha sakeMge? yA usa zAMtike liye tathA unake sAtha sAtha asaMkhya avalAoM, baccoM aura vRddha jisameM ki duniyAke sampUrNa manuSya mAnavIya prema, evaM manuSyoM kA bhI bhISaNa saMhAra karane meM unmatta kI bhAMti aMdhA- sahAnubhUtike sukha-pravAhame taraMgita ho isa niSThura saMsAra dhunda juTA huA hai| adhikAza saMsArakI samajhameM dhana ko svarga banA deMge? daulata aura sAmrAjyakI pratiSThA hI aAja sukha-zAMtikI bhagavAna mahAvIrane vizvadharmakI ghoSaNA karaneke sAtha prAptikA pramoSa upAya bana gaI hai, jisakA pariNAma prAja sAtha sarvathAke lie prANImAtrake hitake lie isa jaisI hama sabako hI bhayaMkara rUpame bhoganA par3a rahA hai| * sampUrNa samasyAoM ko bhI jase 2500 varSa pUrva nimna ___"jarmanakA galA ghoMTa do, tAki sAmrAjya sthAyI ho saMdeza dvArA hala kiyA thA jisapara unmatta saMsArako jAye. jApAnakA mu~ha maror3a do, tAki vizvazAMti sthira ho gaMbhIratAke sAtha vicAra karanA caahie| unhoMne kahAjAye, bhAratIyoMkA khUna cUmate raho, jisase hamArI bhUkha 'bandhuo! duHkha aura prazAnti saMsArake prANiyoMkA sadA sadA hI prAmAnI zAMta hotI calI jAye, aura bhI koI selA pocatI rasalie prANIgaNa bhI iname deza nirbala aura kamajora mile to use gujAmIkI jaMjIro chuTakArA pAnekA kucha na kucha upAya pratidina aura pratikSaNa se jakaDa no, ki hamAre vyApAra aura rAjyakA nIva aTala socate va upapara amala karanekI zaktibhara koziza karate ho jAe, aise aise zastrAstra banA DAlo ki palaka mArate rahate haiN| koI samajhatA hai ki indriyoMkI sukha-sAmagriyoM pralaya ho jAye. itanIsanya sajAbAlo ki jise sunakara ko jaTAne aura inakA icchAnala bhoga kara lenepara avazya saMmAra bhocakA raha jAye" Adi Adi / sukha mila jAyagA dUsarA socatA hai-jaba maiM sAmrAjya ye haiM hamAre saMsArake sabhya-nAmAMkita manuSyoMke kA svAmI banakara zAnake sAtha siMhAsanArUDha ho, saMsArake asvaccha evaM bhramapUrNa vicAra, jo vizva meM eka sirepe lekara nirvala prANiyoM kI chAtIpara zAsana karUMgA taba kahIM zrAnaMda dUsare sire taka pralayakAlake bhISaNa dRzyoM ko samupasthita prApta karanekA suavasara prApta hogaa| tIsarA vicAra karatA kara agnI aura dUsaroMkI sukha zAMtekA sarvanAza karanemeM hai-dhana daulata hI duniyAmeM sukhaprApta karanekI kuMjI hai, dAnavoMse bAz2I lagA rahe haiN| prAMta dhAraNAoMse zrotaprota apane sampUrNa samayako isIke ikaTThA karanemeM lagAkara manogar3avAdakA kaisA bhoSaNa pariNAma hai yaha, ki do cAra bAMchita mauja udaauuNgaa| cauthA khyAla karatA hai maiM hoU~gA sAmrAjya bolapiyoMke saMgaThita buddhibabane sAre vizvakI aura sundara sundara yuvatiyAM jinake sAtha bhoga vilAsa zAMtiko cakanAcUra karake rakha diyA hai| khU khvAra bher3iyoM aura kAma-krIr3A kara svargIya AnAke anubhava dvArA kRtakI bhAMti prApasameM lar3a bAkara evaM dUsaroMke goMpara kRtya hokara rhNgaa| sArAMza yaha ki apanI apanI prAMta churiyAM calAkara zAMti ke bIja bonekA dama bharane vAle ina dhAraNAoM ka kucakrameM par3e hue ye prANI aharniza avizrAMta nAmadAroM bhalA koI pUche ki yaha saba kaunasI zAMtike parizrama karate aura irikta sAmagriyoM ko prAptakara unheM
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-10] vIra-sandeza 126 bhogate hue bhI becAre mRgatRSNAke jAla meM phaMse hue mRgakI bahA karatI hai| yadi prAtmA apanI zaktiyoko pahicAna le mAMti, atRpta aura pyAseka pyAse hI raha jAte hai, inakIna aura vAstavikatAko jAna le ki maiM indriyoMke lie nahIM to icchAe~ hI tRpta ho pAtI hai aura na usa sukhako prApti balki indriyoM mere lie haiM, to adhikAMza azAntikA hI, ki jisake lie prANI bhaTakatA phira rahA hai / bAlka nAza isa tasva-jJAnake hote hI ho jaay| hotA yaha hai ki eka cAhakI pUrti hote hote dUsarI cIjo isalie mitro ! kamase kama jo bAta jaisI hai use kI cAha eva atRpta vAsanAe~ punaH jAgRta hokara usakI vaisA to jAno, phira cAhe usapara amala suvidhAnusAra rahI sahI zAntikA bhI naSTa kara DAlatI haiN| karanA / mujhe vizvAsa hai ki yadi eka bAra bhI tumane ___ yaha saba mithyAdarzana (ulTI samajha) kA hI duSpari- apane pApako aura sukha zAntikI vAstavikatAko jAna NAma hai, jo sampUrNa prANiyoMko binA kisI saMkocaka liyA va anubhava kara liyA to sukhI bananeme phira koI bhoganA hI par3atA hai| sajanAM ! isalie yadi sacamuca hI khAsa rukAvaTa nahI pA sktii| yaha bhrama hai ki indriyoMka sukha aura zAMtiko prApta karane kI dilI abhilASA hai to bhoga rAjya-bacamI aura ye nAnA bhAMtikI viSaya sAmagriyAM sarvaprathama yaha to soco ki sukha aura zAMti vAstavama haiM manuSyako sukhI banA deNgii| mai svaya ina cIjoMko TukarAkara kyA padArtha, ve kahA~ rahate haiM aura kaise prApta ho sakate haiM? hI mAja isa paramAtmadazAko prApta ho sakA huuN| lagAtAra kaMvala sukha suna cillAne aura aMdhAdhunda usako prApta karane 12 varSa paryanta indriyoM aura manapara pUrNa vijaya prApta ke lie kahIMke kahIM juTa jAne mAtrase vaha kabhI bhI prApta karane kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, moha, rAga, dveSAdi nahIM ho sktaa| suno, aura nizcitarUpasa jAna lo ki isa durbhAvanAoM ke naSTa karane evaM kaThora tapazvaraNa dvArA karmasabaMdha meM tumheM pahale samyakadRSTi bananA hogA aura apane zatraoMkI bhasma karanekA radatara prayatna hA pAja zrAsmika Apako va dRzyamAna saMsArako jAnanA aura samajhanA hogaa| vAstavika sukha prApta karanakA suavasara lAyA hai| maiMne jo abhI zAyada Apa yaha nahIM jAnate ki sukha kyA vastu hai| zrApa logoMko samva prApta karanakA uparyukta mArga batAyA hai. dekho, AkulatA aura prazAMtike na honepara prAtmAme jo vaha na to korA Adarza hai aura na pAgoMkI bakavAsa, vaha anupama zAti evaM prAnaMdakA strota bahatA hai vahI sukha hai, hai sIdhA sAdA, anubhUta aura sarala upAya, jisapara amala jo ki kahIMsa pAtA jAtA nahIM aura na kisI vastuse prApta karake saMsArakA prANImAtra sukhI bana sakatA hai / yaha hI hotA, vaha to zrAsmAkA svabhAva yA guNa hai, jo ki socanA bhI bhrama hai ki yaha mArga kisI khAsa jAti, vyakti AtmAmeM hI indriyoM aura mana para vijaya prApta karane evaM athavA vargake lie hI sevana karane kI vastu hai. kyoMki krodhAdi kaSAyoM va rAgadveSAdi bhAvoM tathA mohAdi vikAroM duniyAke sampUrNa prANi gome jIvana-tasva ekasA hI hai, jo ke jItanepara prakaTa hotA hai / jisa prakAra lohekI jaMgako ki svabhAvata. sukha eva zAntiko prApta karane ke lie jAnAsAnakara retIse ragar3anepara usame chipI huI camaka vyakta yita hai aura use prApta karane kA adhikArI bhii| eka jAti ho jAtI hai usI prakAra vAsanAoM aura durbhAvanAoMke dUra dUsarI jAtiko satAkara, eka vyakti dUsarekA galA ghoTakara, hojAnepara evaM karma paramANuoMrUpI jaMgake chUTa jAnepara koI rASTra apane bhinna rASTroMkA khUna cUsakara sukhI banane ma.sAse sukha vyakta hotA hai / isake lie duniyAmeM kA yadi prayatna karatA hai to samajho ki abhI duniyAmeM dUsaroMpara pApa aura atyAcAra karanekI jarUrata nahIM, balki mUrkhatAkA sAmrAjsa kama nahIM huA, kyoki kisI ko satAne bhAramazAna aura indriya vijayakI bhAvazyakatA hai| ye aura khUna cUsanekI bhAvanA mAtra hI jaba prAsmika zAMtiko indriyoM aura mana mAramAko apanA dAsa banAkara icchA- bhaMga kara DAlatI hai taba usake prayAna, jo ki sunane me hI nusAra nacAga karate haiM / yaha saba bhAramAke bhramapUrNa bhayaMkara mAlUma hote haiM, hameM kaise sukhI banA sakate haiM ? vizvAsakA duSpariNAma hai| vAstavameM prAsmAko svayaMkI isake sAtha hI ina duSprayatnoMse dUsaroMkI sukha aura zAMti zakti aura svabhAvakA paricaya na honese yaha ulTI gaMgA kA bhaMga honA to sunizcita hI hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 anekAnta [varSa 7 ataHna kevala mAmazAMti pratyuta vizvazAMti ke lie bhI isake sivAya unhoMne yaha bhI batalAyA ki sampUrNa durbhAvanAoM evaM prayAnoMkA tyAga hI ekamAtra upAya hai|" prANiyoM meM paramAtmA bananekI zakti hai| ata: use kAmame yaha thI pahalI ghoSaNA jo bhagavAna mahAvIne vizva- khAkara koI bhI prANI paramAtmA bana sakatA hai, aura usakI kanyAgakI pavitra bhAvanAse prerita hokara vizvako pradAna yahI avasthA vAstavika pAnaMda pradAna kara sakatI hai| isake kii| Age calakara saMsArake gaMpradAyika kalahoM evaM prajJA- khiye dharma puruSArthakI AvazyakatA hai| aura dharma vahI hai natAko naSTa karake samyakjJAnako prApta karane ke lie unhoMne jise hama samyakdarzana-jJAna-cAritrakaM nAmame yA zraddhA, jJAna ko sadeza diyA baha thA haeikoNako niSpakSa evaM upacAra aura sadAcara kahakara pukAra sakate haiN| unhoMne batAyA ki banAnekA / unhoMne batAyA ki tumheM yadi vastutatvakA pUrNa mato kevala zraddhA rakhane mAtrase koI mukta ho sakatA hai aura gastavika jJAna prApta karanA abhISTa hai to vastuko aura na kevala jJAna athavA bhAcaraNa mAtrase. pratyuta ina pratyeka dRSTime dekhanekA prayatna karate rahakara usake pratyeka tAnoMke eka mAtha pAlana karanese hI mukti mila sakatI hai| guNapara vicAra kara niSpakSa bhAvase jAnate cale jAo, to jitane azIme koI inakA pAlana karatA hai utane / tumhArA jJAna saMkucita na hokara vizAla aura vAstavika meM vaha sukha aura zAMtako prApta karatA huA ekadina apane banakara vikamita hote hae eka dina pUrNatAko bhI prApta ho kAkA sampUNata: nAzakara paramAtmA bana hI jAtA hai| sakatA hai / sAMpradAyika pakSapAta pUrNa manovRtti sadA hI paramAtmA koI aisA Izvara nahIM hai jo duniyAko sukha dUSita, saMkucita eva anudAra huzrA karatI hai, jisase manu dukha detA ho yA kimIko mAratA jilAtA athavA sRSTakI yoMke jJAnakA vikAma to rukatA hI hai, sAtha hI usakA racanA aura pralaya karatA hai / paramAtmA to vaha pavitra vaha saMkucita adhUrA jJAna bhI pakSapAta pUrNa honeke kAraNa pAramA hai jo apane sampUrNa doSo aura kamiyoMko naSTakara avAstavika ho jAtA hai aura vivAdakA kAraNa banakara mvAbhAvika guNoM (anaMta jJAna, darzana, sukha evaM zakti) ko vizvameM azAMti phailAtA va nAsamajha aura bhole logoMko vyaka kara saccidAnada avasthAme jIna rahatA hai / vaha rAgI / bhamameM DAlakara unheM bhI dRSina manovRttikA bamA DAlatA dveSI kAmI, krodhI, lAlI Adi nahI hai| paramAtmatatva |atH pratyeka manuSya ko usake kalyANakI dRSTime yaha kI dRSTi se paramAtmA eka aura saMkhyAkI dRSTise aneka haiN| Avazyaka hai ki vaha pasyako, apanA samajhakara use mAnAve. na ki apane jAne aura mAne hue adhUre evaM saMku duniyAke pratyeka vyaktiko vinA kimI bhedabhAva cita jJAnako hI pUrNa jJAna kahakara haTha kare / yadi vaha paramAramA banA denekA mArga prazasta karate hue vizvaprema, apanI saMkucita dRSTi banAkara vastuke AMzika jJAnako hI pevA syAdvAda, sadAcAra ahimA sAmyavAda prAdise zrota pUrNa jJAna kahegA to isame padArthake svarUpako to kucha prota sukhamaya saMdeza sunAkara bhagavAn mahAvIrane jo vizva hAni pahuMcatI nahIM, alavattA usakI mUrkhatA avazya puSTa kA cirakalyANa kiyA hai usase koI bhI samajhadAra vyakti ho jaaygii| isI jJAnAtmaka niSpakSatAko unhoMne 'ane kRtajJa hue binA nahIM raha sakatA / vizva kalyANa ke lie kAMtavAda' yA 'syAdvAra' ke nAmase vyavahata kara samyakajJAna bhAja unake siddhAntoMke pracArakI kitanI pAvazyakatA hai, ko prApta karane va mAMpradAyikatAko naSTa karanekA vAstavika ise unake dharmake anuyAyIgaNa zAyada abhI nahIM smjhte| pATha duniyAko pddh'aayaa| svayaM mohakI prajJAnamayI nidrAmeM prasupta haiM!
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ gulAmI [karuNA-maya, paurASika, khaNDakAvya.] (le0 sva. 'bhagavat' jaiva ) - - sainya-saMcAlaka ayodhyAnAtha kA, kabhI AjAdI gulAmIkA rahA, jaba calA darbArako rathapara caDhA / kisI bhI yugameM nahIM kama phaaslaa| cakita puravAsI hue nija cittameM, nirbaloMkI bAta jAna dIjie, thA mabhImeM eka kautUhala bddh'aa| zaktizAlI bhI agara parataMtra hai| Aja kima nRpakA aniSTa samIpa hai, deha usakI kyA, nahIM hai dhyeya bhI, pattana kisa sAmrAjyakA anivArya hai ? dUsareke hAtha hI kA yaMtra hai| jo bulAhaTa hai huI darbArase, hai prakaTa yaha Aja koI kArya hai / / camUpatine gtha lagAyA dvArapara, pahu~ca menApati gae avilamba hI, jAnakIse vacana yoM kahane lge| thI mabhA baiThI jahA~ zrIrAmakI / 'uTho, jananI tIrtha-darzanake lie, namratAke sAtha abhivAdana kiyA, bhAgyakI jisase prabala rekhA jge|| cAta AI sAmane phira kAmakI / / de diyA Adeza hai raghunAthane, saumya prAkRti vakra thI avadhezakI, dera karanA aba tumhArA vyartha hai / thA jhalakatA kleza caharepara dhanA ! cAva thA jina-vandanAkA jo tumheMkintu dRr3hatA bhI prakaTa thI dIvatI, yAna bhejA nAthane isa bhartha hai| vedanAke sAtha thI saMvedanA // dhik ! gulAmI, kyA kaheM tere lie? gama bole-'bandhu, sItAko abhI, prakaTa hai yaha zaktizAlI tU bhii| chor3a Ao tuma vipinake aNkmeN| dhanya hai vaha vIra jo tujhase bacA, jagaha aba umako nahIM prAmAdameM, vijayakI mAlA gale jisake pdd'ii| daMDa hai yaha, DAlanA AtaMkameM / dAsakA jIvana na koI vastu hai, mauna ra, hesenApatinistabdha hI, jo izAroMpara hamezA nAcatA ! zravaNa kara isa vanase aadeshko|| jhUTha-saca karanA sabhI par3atA use, vyathAse mana bhara gayA unakA tabhI, kho cukA jo gAMThase svAdhInatA / / sahana para karanA par3A sNkleshko|| avadhakI ganI uThI zraddhA bharI, cAkarI thI, bola kyA vaha bolate ? 'calo' kahakara baiTha ve rathameM gii| thA gulAmIse ba~dhA unakA glaa| camUpatikA kaMTha taba avaruddha thA, cU~da do aba locanoMmeM bhAgaI / / * yaha vaha dUsarA khaNDa kAvya hai, jise bhagavatajI anekAnta dekha sItAne kahA-kyA bAta hai? ke liye apane pIche chor3a gaye haiN| harSa-belAmeM prakaTa yaha zoka kyoM ?
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 anekAnta [ varSa - dukhita-sA mana kyoM tumhArA dIkhatA, zyAma mukha hai, hai nahIM Aloka kyoM ? sainya-nAyaka sa~bhalakara kahane lage'kucha nahIM, mAtA na citA tuma kro| deva-darzanakA mahat saubhAgya le, mAnavI-tanako mahattAme bharo / ' aura ratha nanane banAyA vegase, daur3ane ghor3e lage rathako lie / nahIM sInA pUcha kucha Age sakI, cupa rahI vaha, vinna apanA mana kie / apazakuna haiM Aja yaha kyoM ho rahe, kyoM azubhasA Aja dikhalAtA mujhe! phar3akatI hai A~kha yaha dukha-dAyinI, dIkhatA hai kaSTa kucha AtA mujhe| rAmarAnI socatI yaha jA rahI aura ratha hai ur3a rahA gati vaayukii| socate hama vizva-vAsI haiM yathA, udhara ghaTatI Ayu pala-pala AyukI / / ghUlake gubbAra pIche ur3a rahe, vegase hai yAna Age bar3ha rhaa| chUTate saba jA rahe vana-grAma haiM, sArathI hai jA rahA maname dahA // socatI phira avadhi-patikI kAmanI, deva-dazenase sabhI hogA bhlaa| vyartha ciMtA isa lie mai kyoM karU~ ? mAnanA hai jabaki vidhikA phaisalA / / bAgha the U~cI dahAr3eM maarte| idhara bhAlU bher3ie the ghUmate, sarpa ajagara the ubara phaMkArate / / himakoM ke rUpa phiratI mRtyu thI, kA~pa uThatA dekha kara balavAna bhii| roka karake yAna mainAnI vahA~, nage rone the na jo gee kabhI / / cakita ho sItA lagI taba pUchane. ro rahe ho kyoM, kaho e vIravara / kisa lie ho ruka gae bolo jarA. yahA~ Thaharo mata, calo apane nagara / / yaha jagaha itanI azobhana hai, jahA~eka kSaNako bhI ThaharanA kAla hai| zIghra hI Age bar3hAo yAnako, ho rahA merA yahA~ bahAla hai| camUpati rote hue kahane lage, ruddha-svara meM kapaTa-maya apanI vyth| mA~ ! kSamA mujhako karo mai dAma hU~. ___ dIna hai, asamartha hU~, mai mavathA / / dIna hI rote sadA // yahA~, ro rahA hai Aja maiM bhI dIna ho| dInakA astitva kyA saMsAra meM ? he vahI jIvana ki jo svAdhIna ho / maiM gulAmImeM ba~dhA hU~, bhRtya hU~, sabala hokara bhIna kucha kara pA rhaa| dekhanA vaha dRzya mujhako par3a rahA. de rahA jo kaSTa prANoM ko mhaa|| cupa rahI avadhezvarI bolI nahIM, socatI maname yahI apane rhii| hai amaMgalakI ghaTA sira para khar3I, socatI thI sAmane hai aba vhii|| kahA-'roo mata, kaho jo bAta ho, sirpha ronese calA hai kAma kaba ? bhAgya-nirNaya Tala nahIM sakatA kabhI, bhoganA hI vaha par3egA putra ! saba / / camUpati kahane lage zrAkAnta ho sabhI tIrthoMkI karAkara vandanA, ratha ghumAyA phira camUpattine kahA~ ? usa bhayaMkara ghora aTavImeM sakhe ! mRtyukA sAmrAjya pUrA thA jhaaN|| bAgha, cIte, siMha, bhAla, bher3ie, sarpa, bicchU Adise vaha thI bhrii| vRkSa the itane saghana usameM khar3e, divasameM bhI thI praviSTa vibhAvarI / / saba tarapha ciMghAr3atA gaja-muMDa thA,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-10] gulAmI 133 'dAsa hai kyA vastu svAmIke lie| pUchatI ho, ro rahA hU~ kisa lie ? ro rahA hU~ maiM gulAmI ke lie| Aja yadi svAdhIna hotA to aho, pApa yaha hotA na mere hAtharsa / nArakIpanakA ghRNita milatA nahI, mama-bedhI hukma ye raghunAthasa / / mA~ ! mujhe Adeza hai, avadhezakA, prakaTa karate kA~patI merI giraa| kyA karU~ ? kucha samajhameM AtA nahIM, Aja aisI ulajhanoMmeM hU~ ghirA // dukhita vaidehI lagI taba pUchane, kaoNpatA svara aura the A~sU bhe| kyA kahA hai ? nAthane usako kaho, kleza kyoM tuma vyartha hI ho pArahe ? taba vivaza hokara yahI kahanA par3A, mA~! tumhArA tyAga hai prabhune kiyaa| ghora banameM chor3a Aneke lie, hai mujhe Adeza rAghavane diyA / / uThI rathase janakanRpakI naMdinI, prANapatike vacana par3ate kAna meM / kaSTa sahasA vaha use anubhava huA, thA na jo anumAnake bhI jJAname // utara kara rathase calI sItA jabhI, sainyapatikA hRdaya sA phaTane lgaa| ThIka baccoMkI taraha vaha ro par3e, vipina kolAhala rudana dhvanise jgaa|| bhayAkula-sItA dharA para jA par3I, AsuoMse vastra bhIge the sbhii| bhUmi para baiThI lagI avadhezvarI, vIrasenApati dukhita bole tbhii| hAya ! yaha kyA dekhatA hU~ Aja mai, phUTa jAtI oNkha kyoM merI nahIM ? mUrkhatA thI jo ayodhyAmeM rahA, bhAga jAtA maiM videzoMko khiiN| kRtya yaha hotA na mere hAthase, hU~ dayAse zUnya bezaka naarkii| adhama mujha-sA kauna hai saMsArameM ? kauna mujhase adhika hogA pAtakI ? kusuma-mA tana, kahA~ banakI bhImatA, dIkhatI hai prakaTa akuzala prANakI / kahA~ yaha nirjana vipinakI bhUmi hai, kahA~ mahaloMkI nivAsina jAnakI / mAtra svAmIke izare para khar3A, le rahA hU~ mola yaha ghAtaka-vyathA / kara rahA hU~ vaha anartha mahAna mai, hRdayake pratikUla hai jo savathA // AtmA-taka hAya bika jAtI jahA~, vizvake sAre vahA~ dukha kleza haiN| svAbhimAnI mana vahI para naSTa hai, jahaoNsa yaha dAmatA prArambha hai| vaha mRtakake tulya hai, parataMtra jo, yadi kaheM jIvita use to dambha hai| mA~ ! kSamAkI bhIkha de karado vidA, bATa hoMge dekhate raghukula-tilaka / / kucha saMdezA bhejanA ho to kaho, mai use pahuMcA sakU~gA nAtha taka / ro par3I mitha zakI taba lADalI, ucca-svara thA, ghora karuNAse bhraa|| gUMja taba kAntArakI sImA gaI, kA~pane-sI laga gaI jaise dhraa| ro uThA vaha bhIma bana bhI dona ho, pattharoMkA bhI hRdaya phaTane lagA / / vRkSa bhI cItkAra-sA karane lage, ruka gaI bahatI huI bhI vipthgaa| vAgha, bhAlU, sarpa, hastI, bheDie, saba cakita ho lage usako dekhane / / saumyatA una para jhalakane thI lagI, hoM sabhI jaise ki miTrIke bne| marma-vedhI rudana raghupati-nArikA, gaganako chUne lagA nirmukta ho / sabhI nabhacara vikala ho AkAzase,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 anekAnta varSa 7 pAsa Ae zokama saMyakta ho| locanoM meM nIra Aneko huA, bahuna rokA thA rudana dRr3ha citta ho, kaNThakI dayanIya dikhalAI dazA / / zramaha ho vaha kintu sanmukha prAgayA / / dUrase hI pUchane vaha yaha lage, pUchate hI camUpatike ge par3I, 'choDa bAe ho kaho sItA kahA~ ? TUTa jaise baoNdha ho jalakA gyaa| kucha kahe haiM zabda kyA mere lie, dera taka sItA idhara rotI rahI, ThaharanekI kyA vyavasthA hai vahA~ ? udhara senApati bahAte nIra the||| mauna senApati rahe kucha dera to, kimIko bhI to nahIM avakAza thA, phira sunA sandeza saba unane diyaa| dukhita donoM hI samAna adhIra the| rAma oNmU poMchate sanate rahe, kaThinatAse kaha sakI sItA yahI, pATha imasa kyA kaheM kitanA liyA ? 'putra ! kahanA-prabho! yaha aradAma hai|| avadha ti jaba zokameM maMtrasta the, lokakA apavAda suna karake mujhe, camUpati kahane lage apanI kathA / de diyA jo Apane vanavAma hai| he prabho ! mujhako vidAkI bhIkha do, Aja kucha khoTI prakRtike AdamI, khala rahA jaga jAla mujhako savathA / / dharmakA apavAda karate haiM vibho ! kara cukA mai kArya aMtima ApakA, zravaNa kara ma dhamake apavAdako, aba mujhe svAtaMtryakA sukha cA hae / chor3a mata tuma dhameko denA prabho ! hai mujhaM karanA prayatna avazya hI, tyAga mega kaSTadAyI kucha nahI, isa dukhada ghAtaka gulAmIke lie / kyoM ki maiM haiM ApakI pada-savikA / kintu tajanA dharmakA duSkRtya hai, kaTa-dAyaka narka aura nigodakA / / dAsatAkI zRMkhalAko tor3a kara, basa yahI sandeza kahanA jA vahA~, camUpati dor3e tapovanake lie| nAtha ! sItAne kahA hai aapko| tanikame mantuSTa vaha hote na the, yaza nirantara ApakA bar3hatA rahe, puNe Az2AdI unheM thI caahie| dharma pala-bharako na vismRta kara sko| gama bole-bandhu mujhakochar3a kara, vIra sainAnI dukhita rotA huA, kahA~ jAte ho batAo to jarA ? paira chU kara punaH rathameM jA cddh'aa| camUpati bole nahIM, Age bar3he, raha gaI sItA akelI hI vahA~, usI pathapara jo ki thA zrAzA bhraa|| yAna khAlI avadhake pathapara bar3hA / / jahA~ rAghavako vikalanA thI milI, * * * * prANa pyArIke vipina prityaagse| camUpatiko dekha kara AtA huA, vahA~ pAyA vAMchanIya prakAza thA, rAmakA hone lagA mana-vyagramA / campatine usa virahakI Agame / /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukha aura dukha (lekhaka zrI jamanAlAla jaina, vizArada ) kavivara bhUdharAmajIkA yaha kahanA" jo saMsAra viSai sukha hotA tIrthakara kyo pyAge kAhe ko zivamAna karate saMyama ko anurAge" ekAeka hRdayameM uthala-puthala, Azcarya evaM AzakA utpanna kara detA hai ki kyA vAstava meM hama saMsAra sukha hI nahIM, dukha hI dukha hai ! usa he samaya aura bhI adhika kautUhalakA anubhava hotA hai, jima samaya ve apanI paMki tIrthakarokA bhI samAveza kara dete me hai| tIyaMkara jaina dharmAnusAra aise vaise sAmAnya manuSya nahIM hote, ve janma hI kimIko apanA sira bhI nahIM jhukAteunakI yogyatA, mahAnatA aura Adarzake pratikUla jo ThaharatI hai yaha bAta jaba isane baDe zvazan mahimAbAda aura aizvaryavAn aura to aura indroM dvArA pUjanIya tIrthaMkaroM kI hI, yaha dazA isa samAraM taba phira hama sAmanya prANiyoMkI hai, hAlatakA to pUchanA hI kyA hai ! jo Izvara, paraloka, dharma karma Adi kucha bhI nahIM mAnate, jinakI saMjJA isake viparIta dhAraNA vAlone 'nAstika" rasa chor3I hai, unakA kahanA hai ki jo kucha hai, yahIM para hai-mukha bhI aura dukha bhI parantu jaba hama dugba / dekhate haiM tathA pratyeka prAyaki hRdayastha vicArokI thAha lete jete taba yahI jJAta hotA hai aura jise pratyeka prAcI samajhatA hai ki mamAra bhaTakanevAlA tuccha guccha jIva bhI sukhakI mahatvAkAMkSAoM ko liye cAroM dhora sukhazAMti kI khojame phiratA rahatA hai| koI bhI prANI mAtrake liye to apane priya nirIha prAyako dukhakI thakatI huI AvA me saharSa samarpita karanA nahIM caahtaa| vaha apanA vartanAna dazApara, phira vaha cAhe jaisI hI dUsaroM kI dRSTi kyoM na ho, kabhI bhI saMtuSTa nahIM rahatA- nirantara yahI socanA rahatA aura bhAvI sukhakI AzA aura abhilASAoMkI kalpanA kara, unakI pUrtikI cintAme matata vyAkula raha sadaiva apane antarako dagdha karatA rahatA hai ki isase paka evaM amiTa sukha-zAMti kisa prakAra prApta ho / dUsare hama nirantara pratyakSa anubhava karate hI rahate haiM ki jisa prakAra eka dhanasampanna vyakti bho apanI dayanIya dazApara cAkula vyAkula aura ciMtita rahatA hai, usI prakAra eka nirdhana bhI apanI ayamarthatA nimmAyatA aura manatAko koyanA rahatA aura usa dhanika vaibhava aura aizvaryako girakara IrSAle mahamAna hotA rahatA hai| eka ora koI nita na hone dukhI rahatA hai. koI kusatAna honese citita rahatA hai to koI hora mara jAne dukhI rahatA hai| eka mahAzaya apaneko, avivAhita jIvana vyartana karaneke kAraNa janabhAgya aura durbhAgyazAlI samajhate haiM vahIM dUrI ko unhIMke pIyame dekhaneko milatA hai ki pati panI Apasa me 'jUtI- patram" kara rahe haiN| isI lie eka kavine jagatakI vicitratAkA nirIkSaNa karake kahA haisUkSma dAma binA nidhana dukhI, tRSNAvaza dhanavAn / kahU~ na sukha saMsArame, saba jaga dekhyo jJAna // - pArzvapurANa, bhUdharadAma ora taba yaha kahanA ki mukha aura dukha donoM bhI yahIM haiM aura saba kucha hamI jIvana ke lie hai mAyA kaharo nAstiva taka ucita aura upayukta svIkAra kiyA jA sakatA hai. jaba ki loga pApa, hiMsA, atyAcAra aura pAkhaNDama bhayabhIta Dokara kucha puruSa kArya kara apane bhAvI jIvanakI kalyANa kAmanA karate hue pAe jAte haiN| I mAna bhI leM ki yaha unakI mUrkhatA hai ajJAnatA hai aura haiM dhAstikatA ke nAmapara DhoMga, taba bhI prazna ina nAstika mirapara bhUta banakara madAra hI rahatA hai ki mahAzayajI, yadi yahI jIvana saba kucha ha tA - isake Age kucha bhI na hotA to saMsArameM vidhi vidhAnoM niyamoraniyama rAjakIya niyamoM, dhArmika anuSThAnoM aura sAmA jika prathAoMkI AvazyakatA hI kyoM hotI ? loga manamAne kArya karate, hamArI bahana-beTiyoMpara sukhe rUpase nirbha yathAke sAtha bakhAkAra karate aura eka tUpareko ra pahuMcA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 7 kara apane svArtha-sApanameM lipta raha khAte-pIte aura mauja munakara hI logoMke bhAge aniSTa pAzaMkAkA calA citra DahAte ! kasya to yaha hai ki aisA yadi hotA to yaha sasAra, upasthita ho jAtA hai aura jinake vazIbhUta hokara ve kArya saMsAra na rahakara naraka raha jAtA, jahAM becArI saMskRti, karate haiM, eka to unapara kur3hate rahate haiM aura dUsare jI jagA sabhyatA dharma tathA jIvanakI gaMdha bhI nahIM mAne pAtI aura kara kArya bhI nahIM krte| ata. yaha nirvivAdarUpeNa siddha asambhava nahIM jo yahAM zUnya rahatA / aura, yadi loga ho jAtA hai ki pratyeka prANI, phira vaha choTA ho yA basA. apane kalyANa ke lie, zubha kAryoMke karane meM tatpara dikha I sukhakA hI abhilASI haipar3hate haiM to kyA unakI kalyANa kAmanA, unakI mRtyuke je tribhuvanameM jIva anaMta / sukha cAhe dukha haiM bhayavaMta // uparAMta mRtikAke Dherake lie hai? kaha nahI sakate, ina itanA kaha cukaneka uparAMta bhI, vicAra karane ke liepraznoMkA uttara, hamAre nAstikatA dama bharane vAle daMbhI aura vivecanA karaneke lie-hamAre sammukha katipaya prazna raha ahaMkArI sajana, kina zabdoMmeM daMge ! parantu itanA to hI jAte hai ki sukha prAsvira hai kyA ? vaha hai to bhI kahA~ ? nirvivAda suspaSTa hai ki usa siddhAntake anuyAyiyomeme aura vaha prApta kaise kiyA jA sakatA hai / ata: sakSipta eka bhI sajana esA na hogA jo apaneko, apanI sthitimeM rUpeNa inapara bhI vicAra kara lenA anucita na hogaa| ho, athavA, use usakI mAMgake anusAra samasta sukhamAdhana sukha-sukha to sArA saMsAra cillAtA hai-dArzanikoMne pradAna kara die jAe~, to bhI, vAstavika yA sthAyI sukhakA bhI cillAyA, vicArakoMne bhI aura dhArmikoMne bhI / parantu pUrNa adhikArI siddha kara skegaa| hama dekhate haiM ki Aja bhI ye do akSara manuSyoMke lie ho sakatA hai, ve yaha dalIja upasthita karake apane ko vikaTa samasyA bane hue haiN| eka nirdhana kahatA hai ki yadi vijayI ghoSita karanA cAheM ki prANI kaMvala kArya karane mere pAsa itanA dhana hotA to maiM yoM karatA, tyoM karatA aura lie hI utpanna huA hai| vaha isakI paravAha yA abhilASA na jAne kyA karatA tathA sukhI rhtaa| parantu usIke pIche imalie nahIM kara sakatA athavA use adhikAra hI nahIM eka dhanika cillA rahA hai "hAya ! hAya" na use khAnekI hai ki vaha soce ki maiM sukhI hoU~ yA cainakI baMzI bajAU~! sudha hai na pIne kI, na so pAtA hai na jAga hI sakatA hailekina vAstavame yaha dalIla savA sobaha pAne laghara hai| yaha usase bhI adhika cintita aura prAkula-vyAkuja aisA kauna hai jo bhavya prAmAdoMmeM narama narama komala galIco dikhAI detA hai| yaha duvidhA sukhAnverSa ke lie eka vicipara gahiyoMpara baiThe baiThe apane bhRtyoMpara hukuma calAne ke sthAna pratA upasthita kara detI hai ki aMtameM sukha kahA kisa jAya para jyeSThakI bharadopaharIma hAthameM kulhAr3I lekara jagala aura usakA upayukta upabhoktA kauna ho sakatA hai? jyo 2 me iMdhana kATaneko jAne ke lie udyata ho! yaha bilakuja vaha a.ge kadama bar3hAtA hai dukha dAvAnalakI pracaNDatA hI asambhava hai| yadi prANI parizrama karanA hI upayukta use dRSTagata hotI hai| jyoM 2 vaha isa samasyAko sulajhAne samajhatA hotA to kyoM yaha dekhane meM AtA hai ki kaI ke liye pravRtta hone jAtA hai, kyoM 2 usakA jAla najhate vyakti kAryoMme, jinheM ve mUlya yA pArizramika lekara bhI hI jAtA hai parantu sukhakA khojI yathArtha meM yadi koI karate haiM, jo curAte hue pAe jAte haiN| aura, yadi parizrama hai aura kucha sadasad viveka buddhi rakhatA hai to use, , karaneme manuSyako Ananda prAtA athavA vaha yadi usakI sasArase dUra haTa kara. vicAra karaneke pazcAt isI niSkarSa svAbhAvika pravRtti hotI to kyoM prAja pAlasiyoM, akarmaNyoM para pahuMcanA hogA ki "saMsArameM jitanI bhI dRzyamAna aura aiyAziyoM ke viruddha potheke pAMthe dRSTigocara hote haiM evaM vastue~ haiM, saba hI dukhakA kAraNa haiM, kyoM ki, jaisA vaha kyoM parizramakI prazaMsApara prazaMsA sunane meM AtI hai ? jo dekha cukA hotA hai, jo vastu ekake lie hitAvaha athavA kArya, svabhAvata: pratyeka mAnavake hRdayase nirantara hote hI sukhakara hai, jise sthAyI nahIM kaha sakate, vahI dUsareke lie rahatA hai usake viSaya meM na to kahIM prazaMzAhA sunI gaI usI samaya hAnikAraka evaM dukhAda bhI hai| isa lie yaha aura na niMdA hI karate kisIko dekhA hai| parizramakA nAma duraMgI vastueM, jinake samUhakA nAma hI yaha dRzyamAn saMsAra
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-10] sukha aura dukha 137 hai kabhI bhI stha yI sukhaprada nahIM ho sktiiN|" prataeva hAlatameM na khAnA sUjhegA na pInA na pahananA sUjhegA na yaha nizcita rUpeNa spaSTatAse kahA jApakatA hai ki sthAyI pror3hanA, rAtakA anubhava hogA na dinakA, vaha avasthA hI sukha usa bhAvanA yA mAnandakA nAma hai jisameM icchA, eka vicitra dazA hotI hai| usame eka bAra jo tallIna ho abhilASA, moha. rAga aura dveSakA pUrNatayA prabhAva ho| jAtA hai, yadi usake zarIra parasa bhayAnaka viSadhara bhI gujara sacA sukha nira kulata.maya hai| jAya, usake zarIrako jaMgalake mRgagaNa pattharakI dIvAna uparyukta paktiyoMme, yaha to hama spaSTa rUpase nirakha hI samajha kara khAja khujalAte hue khipaka jAya to cuke ki nirAkulatA hI sukha hai| aba prazna yaha raha jAtA usa prAramadhyAno mahAmAko tanika bhI bhaya to kyA, hai ki vaha hai kahAM? sapArame to sukha hai nahIM. ata: vaha bhAmAsa bhI nahIM hotA ki itanI derameM mujhapara kyA kyA kahIM to bhI hamake pare hI honA cAhie, yaha jAnanekI bItI hai| use apane dhyAnAnandameM yaha bhAva hI nahIM hotA nizAmA sahaja hI udbhUta ho uThatI hai| ki maiM kahAM haiM. merA zarIra kaisA hai ! isa dhyAna hI dhyAnase eka vidvAnakA abhimata haiM ki-"sukha manase sambandha eka samaya vaha pAtA hai jaba usake hRdayake sAre vikAra, rakhatA hai, prAyojana yA pADambarase nhiiN|" jahAM prAyojana sArA manomAlinya, moha mamatA, gyAnAmanakI dhadhakatI aura ADambara, icch| aura abhilASA rAga aura dveSa, jvAlAmeM bhasmIbhUta hojAte haiM aura hRdayameM "vasudhaiva bar3appana aura abhimAna, koca aura mAyA lobha aura moha kuTumbakam" kA tejomaya akhaNDa prakAza vizvaprAMgaNApara kA sAmrAjya chAyA hubhA hogA, vahA~ sukhakI pAhadakArI prakAzita evaM bhAlokita ho uThatA hai| eka hiMdI kavike patAkA, jo zAMti aura nirAkulanAke punIta sAmrAjya kI kathanAnusAra usa ii yaha dazA hojAtI hai-- pratIka hai, nahIM phaharA sakatI / jaba taka mana aura hRdaya "ari-mitra, mahala-mamAna, kaMcana kAMca, nindana thutikrn| vikArazUnya nahIM ho jAte, "terA-merA" ke carapare vicAra ardhAvatArana, ami-prahAranameM sadA mamatA dharana // " cUra-cUra nahIM ho jAte, tabataka sukhakA anubhava kaisA? uparAMta isake, eka samaya vaha pAnA hai jaba usake sugya to vahAM hai, jahA~ prAkulatA nahIM, nirAkulatA hai| samasta ajJAna megha, niraMtara samatA-sudhAkA pAna karate 2, jahA~ nirAkulatA hai, vahI zAMti, saMtoSa aura anaMdakI eka dama naSTa ho jAte haiM aura jJAna sUryakA daidIpyamAna sthiti hai| hama tanika maNake lie bhI gArhasthika jhaMjhaToMse mAloka, ananta lokameM vyApta ho uThatA hai| ise saMpUrNa haTakara yadi ekAntame jA. nirvikAra aura nirAkuja ho. jJAnadazA kahate haiM, jima jaina dharma meM 'kevalajJAna' kahA prAramAke svarUpa aura prakRtikI suMdaratAkA sahRDhayatApUrvaka gayA hai| isa sudazApara pahu~cane ke pazcAta, jisa azrutapUrva nirIkSaNa aura ciMtana-manana kareM to jJAta hogA ki kitanA sukhakA anubhava use hotA hai, vaha lekhanI aura vANIke alaukika, abhUtapUrva aura svargIya sukhakA hameM anubhava gherese Abaddha nhiiN| isa sambandhameM manamtuSTi mAtrake lie, hotA hai| kevala itanA hI kathana paryApta hogA ki jahA imAga jJAna yaha to eka caNika samaya mAtrakI bAta huii| parantu iMdriyoMke vazIbhUta hokara sImita dravya, kSetra, kAla aura sadA hI aisI avasthA to saMsArameM rahakara upalabdha nahIM bhAvako lie hue hai, hama jitanA kucha manana, ciMtana, ho sakatI, binA ciMtA aura prAkulatAke kAma hI nahIM jo avalokana vizleSaNa ina iMdriyoM dvArA dekha, sana, sUdha, catA yahAMkA / isIlie eka sUkSmadarzI sAdhaka kapine cakha aura sparza karake kara sakate haiM, usase bhI kama use usa sukha ke sthala kA saMketa apane zanoMmeM yoM kiyA hai- samajha sakate haiM arthAta vizvake sammukha use saMpUrNa satya "prAkulatA zivamAni tAte, zivamaga lAgyau hiye|" rUpase upasthita bhI nahIM kara sakate-pratyeka viSaya gugekA ___ yadi hama agne aApako-prAramAko-ziva( mukti) guDa hokara raha jAtA hai| vahAM, una jJAniyoM-kevalajJAniyoM kI ora AkRSTa kareMge, bhArama-dhyAnameM tallIna hoMge aura kI samasta iMdriyAM-sukha aura jJAna-prAptike samasta bAhya nirantara prAramasarUpake cintanameM hI manna raheMge to usa sAdhana-matyumukhameM pahuMca jAtI haiM-niSkriya ho jAmI
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 anekAnta [ vaSa 7 .haiM. evaM svayaM prAtmA hI sapUrNa indriyoM kA kArya karane zakti hai jo utthAna aura patana-jaisI jisakIsaMgati hobagatI hai| hamArA jJAna parAvalambI hai- yadi hama eka bhI kI ora, pratyeka prANIko pravRtta karatI hai| asaMtoSase eka indriyase pagu hoM to usake viSayakA rasAsvAdana svamame bhI dukha hotA hai jisase kupita hokara vaha, sukha-saMtoSa dRDhatA sambhava nahIM, parantu prAtmAko ina bAhya zrAyojanoMkI hai, aura yaha saba usa pracaNDa aura balavatI preraNAse hotA kiMcit bhI mA.zyakatA nahIM hotI-vaha saMsArakI pArI hai, jisake mUla meM spardhA samAhita rahatI hai, aura vaha usa pravRttiyoM, sAre parivartanoMko hastAmalakavata jAnatI hai| ke sAtha kI jAtI hai jisake nikaTa sumba-saMtoSa adhika kabhI kabhI hameM kisI bAtakA athavA anubhavakA aisA mAtrAme rahatA hai| isa dRSTise kaha sakate haiM ki jisa prakAra asmIya prAnaMga hotA hai ki tanake roma roma pulakita ho nirAzAmeM prAzA, razmimeM prakAza, vilAsa meM kAma, ghanameM uThate haiN| jahAM jarA-sI bAtame hI itanA alaukika prAnaMdA- vidyuta aura vedanAmeM azru abhinna bhAvasa sannihita rahate haiM, nubhava hotA hai, vahAM jagatake sapUrNa vyApAroMkA eka usI prakAra dukhameM bhI sukha vidyamAna rahatA hai| yadi hameM sAtha anubhava karane vAle mahAmAko kisa koTi dukha, atRpti aura asaMtoSakA anubhava na ho, to yaha svama kA AnaMda hotA hogA-varNanAtIta hai / saMkSepata: use meM bhI vibhara karanA ki sukhakI ora agrasara honA hai, 'mananta sukha'-prakhaNDa sukha kahakara manastuSTi kara sakate haiM! niga daMbhamAna hogaa| pratyuta isake, dukha to dukha hI hai / sArA sapAra hI kiMtu eka bAta dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai / yadi usakI dhU-dhU karatI jvAlApa saMtapta ho rahA hai / parantu hamArA dugva aura asaMtoSa udAsInatA-nirAzAmeM pariNata dukha bhI sukha hI hai-dukhako sukhakA paryAyavAcI zabda hI hojAe hama kiMkartavyavimUDha bana jAeM to samajha lIjie samajhanA cAhie kyoM ? svAbhAvikata: prazna prastuta hotA hai! nizcaya hI hamAre bhAgyakA sukha-siMdUra puMcha rahA hai| asaM. manuSya jaba ati mahya dukhake bhArape daba jAtA hai, toSa athavA atRpti ho to hameM pUrNatvakI ora agrasara hone taba hI use krAnti mUjhatI hai-vaha apane hitako mArga kA sabaka sIkhane ko milatA hai / vaha to hamAre bhAgyakhojaneke lie vyagra ho uThatA hai| jaba taka vaha zrArAma parivartana ke lie samaya prApta karanekI eka cetAvanI hai, khAtA, pInA aura mauja ur3AtA hai, yaha socanekI paravAha ghaNTI hai, yadi hama usakI AvAja sunakara sAyapara jAga bhI nahIM karatA ki merA hita kimame kahAM aura kyoM hai? gae aura apane kartavyapara DaTa gae to duniyAkI aisI NerA kartavya kyA hai ? maiM isa samaya kisa pathakA pathika koI zaka nahIM jo hamAre vIcameM roDA aTakA sake. parantu hU~? kyA mere kArya-vyApAra ucita haiM, heya nahIM ? saMsAra cAhie usake lie sAhasa, dhIratA, aura puruSArtha / aura isa samaya kisa paristhitikA anubhava kara rahA hai ? eka yadi nahI jAge, apane usa amUlya kSaNako nagaNya samajha naukarako hama jaba taka usake jIvana-nirvAhake lie paryApta yoM hI 'kAga uDAvana maNi' ke samAna kho diyA. to karma pArizramika dete raheMge, taba taka usake hRdayameM aniSTakI, mahAriputroM kI joradAra phaTakAra aura jIvana-pRSThoMgara betokI saMdehakI yA vinAza kI kalpanA bhI prasUta nahIM ho sakatI, batAsa evaM pApa-puNyamabA jaMjIreM taiyAra hI haiM-isa vaha apanA kArya pUrvavata, pUrNa jimmedArI aura ImAnadArIke samaya bhI saMsArakI koI zakti chur3Ane meM samartha nahIM hosktii| sAtha kie calA clegaa| parantu jahAM usakI AvazyakatAeM aMtameM pAThakoMkA dhyAna, vizeSarUpase kavivara paM. bar3hIM aura vyaya kA parimANa vRddhiMgata huA tathA hAthameM daulatarAmajIke nimna padyAMzoMpara AkRSTa kara, use gaMbhIratAdragya na rahA to vaha nissaMkoca hokara, usI mArgapara pUrvaka manana aura adhyayana karaneke lie bhUta kara, ima pArUr3ha hogA jise sabhya bhASAmeM 'corI' kahate haiM / yahI prAzA aura icchAke sAtha ki vidvAna loga prastuta viSayapara hAlata pratyeka manuSyakI hotI hai-use sikhAnekI zrAva. suMdarase suMdara vicAroM ko prakaTa kareMge, nibaMdha samApta karatA huuN| zyakatA nahIM hotii| 'pAtamako hita hai sukha, so sukha, prAkulatA bina khie|' atRpti athavA asaMtoSa hI eka aisI alaukika puNya-pApa-phala mAhiM harakha bijakhI mata bhAI!'
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrake vaijJAnika vicAra ( lekhaka-10 dhanyakumAra jaina, ema0 e0, jena darzanazAstrI) isake pahile ki hama isa viSayapara kucha bhI likhane nizcita karane ke liye vicAra karane lge| unhoMne vicArA ke liye lekhanI calAveM usa paristhitikA digdarzana karAnA 'bar3e hote hue choTA kArya karanA koI AzcaryakI bAta nahIM anucita nahIM sabhamate jisakA ki sAmanA bhagavAna vIrako hai lacAdhipati hote hue saikar3oM hajAroM rUpaye luTA denA, nahIM vyakti vIrako karanA par3A thaa| eka sahaja kAma hai, mana bhara bojhA uThAnekI sAmathrya rakhane jaba ve jIvanake kAryakSetra meM utare, unake sAmane eka vAle vyaktike liye dasa sera bomA uThAnA bAyeM hAthakA samasyA prAna khar3I huii| ve calate 2 aise sthanapara mA khela hai| isI prakAra bhagavAna hote hue, avatAra le kRtyoM khaDe hue jahAM unheM eka nahIM aneka mArga dRSTigocara hone dvArA puruSottama bana jAnA, usase prazazita va pUjya bananA jge| ve isa vicArameM par3e ki isa samte jAu~ mA una ucita nahIM hai| aisA pradarza prApmAko unnata banAne ke rAmtoMse jaauN| bajAya patanonmukhI bnaayegaa| vaha sirpha janatAko dhokhemeM eka mata kaha rahA thA ki agara mukta honA bahate ho DAlanA kahalAyegA" mAnadha vIrane isako heya samajha, to hamArI khuzAmada karo, cApalUsI karo, bhakti karo, pUjA tArkika buddhikA avalambana le dUsarA mArga apnaayaa| unhoM karo, hamArI hI zaraNameM pAtro (mAmeka zaraNa baja) hama ne nArAyaName nara honekI apekSA narase nArAyaNa bananeko tumhArA uddhAra kara dege tumhe vaikuNThavAsI banA deNge| jyAdA hitakArI evaM zreyaskara samajhA / sva sukRtyoMme dUsarA mata kaha rahA thA kisIkI khuzAmada cApalUmI apane vyaktitvako U~cA uThAyA, dhyAna, sAdhanA aura tapake karanekI AvazyakatA nahIM, kisIkI zaraNa-bharaNa meM jAnekI balase apanI aMtarjJAnajyotiko jAgRta kiyA aura isa jarUrata nhiiN| apanI muktike liye dUsare para Azrita honA prakAra svayaM bhagavAna bana gye| Aja ina nimna likhita apaneko nikammA evaM mAlasI siddha karanA hai| tuma svaya paMktiyomeM hama unhIM vIravara vaijJAnika vIrake vicAroMpara hI svayaMke uddhArake liye prayatnazIla hozro, saphalatA yA vicAra kreNge| mukti baddhahasta ho tumhArA svAgata kregii| bhAgya aura puruSArtha ke bIca meM laTakane vAlI prAmAke unake upadeSTA yA pravartaka bhinna vyakti the| eka baDe liye unhoMne upadeza diyA ki kartavya-parAyaNa bano choTA banA, saMmArameM avatArI puruSa kahalAyA aura apane "Work is worship" ko apanA lakSya evaM dhyeya alaukika kRtya dikhalA janatAko Adeza dene lagA mujhe banAyo / bhAgyavAdI honA apane meM pujadilI evaM kAyaratA bar3A mAno, merI pUjA karo, maiM tumhArA uddhAra kara duuNgaa| paidA karanA hai| yaha manuSya jo bhAgyAzrita ho apanI dUsarekA pravartaka hama zrApa sarIkhA do hAtha paira vAlA jIvanapAtrA karatA hai yaha nara-kaMkAlako dhAraNa kara svayaM vyakti thA usane apane svarUpa va zaktiko pahicAnA, bhajJAna ko patita evaM nirudyamI siddha karatA hai| apanI muktike ke pardeko haTA katavya pathapara cala apanI unnati karane liye parAzrita honA apanA astitva naSTa karanA hai| apane lgaa| u atike aMtima zikharapara pahu~ca janatAse nivedana hI kRzya svayake uddhAra / vaM patanake kAraNa hote haiM ata: karane lagA ki tuma bhI mujha sarIkhe unmata ho sakate ho yaha socanA ki "bhagavAna hamArA uddhAra kara degeM" apane barAte ki parakA prApsarA choDa svAvalabI bano aura kartavya Apako jimmedArIse mukta karanekA asaphala prayAsa kaha. karma karane ke liye pila pdd'o| laayegaa| babUla ke bIja bokara pAmraphalakI AzA karanA zrIvIra donoM mAgaMkA avalokana kara apanA patha prAramapravaMcanA mAtra hI hogaa| prata: "parAdhIna sapane hu sukha
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 bhanekAnta [ varSe nAhI" vAle arthako manameM manana kara apane uddhAra karane ke aisA hI hai" aisA mAnanese Aja vizva meM kaI sampradAya dRSTiliye prayatnazIla hotro sukRtya kage, kartavyaparAyaNa bno| gocara horahe haiN| ve mArgake kisI sirepara khar3e ho. usakI __ "paropadeze pANDityam" vAlI ukti para amala na utpatti sthAnapara dhyAna na de kahane lage yahI eka mArga hai karate hue ve stroddhAra pathake netA bana yAtrArtha cala diye| lekina caurAhe para khar3e hone vAle vyaktine kahA bhAI "car3ha jA beTA bAMpa pai bhalA karegA rAma" vAle prAdezako tumhArA bhI kahanA ThIka hai lekina kevala vahI ma. hai yaha heya samajha svayaM usa sthAna para pahu~ca gaye vahAM hone vAle bAta nahIM hai| vastujAta kathaMcit nitya hai aura kathaM cat sukhA dekA anubhavana kiyA isa prakAra usameM saphala ho, anitya hai| vIra kI yahI dRSTi rahI aura unhoMne vastusvarUpa bhAdarza bana unhoMne dUsaroko bhI aipA banane kI preraNA kii| ke vivecana karane vAle isa sidvAntako 'syAdvAra' ke nAmase isa prakAra unhone miLU kara diyA ki vaijJAnikakA anubhava suzobhita kiyaa| ki vastu anekAntaramaka, anekadharmAyA bhAviSkAra kevala usakI hI sampatti na hokara vizvakI ramaka hai ata: usakA vaisA svarUpa varNana karanA caahiye| vibhUti huA karatI hai| agara yaha na ho sake to eka dharmako prAdhAnya tathA itara unhoMne apanA anubhava duniyAke sAmane rkhaa| dharmoM ko gauNatA de vastusvarUpa batalAo, lekina tuma unhoMne sikhalAyA ki vidvAn bano, sadasadvivekazAlinI dharmokA tiraskAra yA prabhAva nahIM kara sakate / ve bhI apanA sanmatike svaam| bano, kisI bhI kAryako karaneke pahile astitva rakhate haiN| ume buddhi kI kasauTI para kasa lo, tarkakA tejAba vizva vyavasthAkA sundara samanvaya evaM upakI utpatti DAla usakA kharA khoTa,pana parakha lo / jo yuktiyukta ho kramakA vaijJAnika-nirUpaNa vIravANImeM hI pAyA jAtA hai| use mAnAo aura isa prakAra apanA uddhAra kro| zrAna jisa bAta ko vaijJAnikoMne kaI varSakI khoja ke bAda ve eka aise anabhUta prayogako sAmane lAye jo abhiH pratyA kara dikhAyA usIko vIra jinane apane prAtmajJAnake nava hote hue manovijJAna va prANijagata ke liye ati prAdhArapara kaI hajAra varSa pahile vivecita kara diyA thaa| lAbhakArI siddha hunaa| vaha prayoga yA siddhAnta thA ahipA vaijJAnikoMne reDiyo yaMtra dvArA batalAyA "zabda" eka aisI kA aura usakI AdhArazilA thI jiyo aura jIne do" cIja hai jise pakar3A jA sakatA hai, rokA jA sakatA hai, jisa cIz2ako hamane diyA yA paidA nahI kiyA usakA apa- aura pheMkA bhI jA sakatA hai| bhagavAna vIrane isI bAtako haraNa karane kA hame koI adhikAra nahIM hai| ata: dUsareko kaI sadiyoM pahile isa prakAra kahA thA-zabda, prAkAzakA pIr3A nh| denA cAhiye / yahI ahiMsAkI paribhASA thii| guNa na hote hue, rUpa, rasa, gaMdha sparza vAlI eka paudgavIrane isako bhI ahiMsA batAte hue eka kadama aura bddh'aayaa| lika cIz2a hai| jo pudgala hote haiM ve pakar3e bhI sakate haiM, unhoMne, dUsare ko na pIDate hue bhI apanI prAsmAke ghAta roke bhI jA sakate haiM aura keke bhI jA sakate haiN| karane, vaikArika bhAvoMke vikAsa karaneko bhI hiMsA kahA isI prakAra yaha bhI batAyA ki isa vizvakA nirmANa aura usake tyAga karane ko ahiMsA khaa| karane vAlA koI nahIM hai| saMgoga aura vibhAga hone unhoMne 'rajyate tyajyamAnena" vAlI uktikA sAkSAt se padArthajAta paidA hote haiM aura naSTa hote haiM zrAja baDese citra samozaraNa-vibhUti prApta kara dikhalA diyaa| unhoMne baDhA vaijJAnika bhI uparilikhita siddhAntakA kAyala ho kahA ki yadi tuma cAhate ho ki jagatapUjya hoM to nispRhI usakA samarthana hI karatA hai| homo, vItarAgI bano, vizvaye udAsIna raho, use upekSA vIrake aura bhI aneka aise siddhAnta haiM jo vaijJAnikoM dRSTise dekho| vizva vibhUti tumhAre pAMva plottegii| ke liye prAviSkArakA kSetra paidA krdeN| hamanakA lekhake citrake sva-ravarUpameM sthita hote hue bhI usake varNana vistAra bhayase varNana karane meM asamartha haiN| karaneke yA dekhaneke kaI pahalU, kaI dRSTiyoM huA karatI haiN| phira bhI hama yahAM eka bAtake ullekha karanekA moha una dRSTikoNoM se kisI pakako pakaDa raha kara "citra nahIM chor3ege / Ajase kucha varSa pahileke vaijJAnikoMkA
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa :-10] zrI zravaNa bhagavAna mahAvIra aura unake siddhAnta - kathana thA ki vRkSa podhoM vagairahameM koI cetamA zakti nahIM bagAyA jAya to badA bhArI kAma cala sakatA aura isa pAI jAtI, ve jIva nahIM hote aura na ve kucha khAte pIte bAtako 'jinake rUpa meM vyakta kiyA, be roka Toka yahA~ vahAM hii| lekina usa samaya va usake kaI hajAra varSa pahilese phailane vAlI bhA~pako roka kara usase gADI khiMcavAnekA vIrane pratipAdita kara diyA thA ki na kevala vRkSa vagairahameM kAma liyaa| vIrane yaha bAta bahuta pahile anubhava meM utAra kintu pRthvI, Apa, teja va vAyumeM bhI jAna pAI jAtI hai| lI thI ve inase eka kadama aura Age bar3ha cuke the| vaijJA isa kathanako ve apanI haTha vaza svIkAra nahIM kara ske| nikoMne apane siddhAntako kevala bhautika padArthoM para prAz2a'Aja AryAvarttake eka vaijJAnika (sara jagadIzacandra vasu) mAyA thaa| vIrane isase prAsmoddhAra kiyaa| indriya va mana ne siddha kara diyA ki unameM-vRkSa paudhoM meM cetanA pAI jAtI kI zaktiko jo viSayoM meM yahA~ vahAM naSTa ho rahI thI usako hai, sukha duHkhakA anubhavana pAyA jAtA hai! kedrita kara prAramadarzana. svAvalokanakI ora lagA diyA hama, isa prakAra kaha sakate haiM ki vIra vaijJAnikoMke aura isa prakAra gADIko mukti sthala para rokA / isa prakAra prAcAryoMke bhI zrAdi zikSaka the unhoMne vaijJAnikoM ke liye yaha saMkSepameM vIrake kucha vicAroMke vivecanakA prayAsa eka vistRta kArya kSetra paidA kara diyA aura isa prakAra kiyA gayA hai| vIrake samasta siddhAntoMke varNana karanekA vijJAna ke vikAsameM bar3e prabala sahAyaka hue| prayAsa to vaisA hI upahAsanIya hogA jaisA nabhasthita candra vaijJAnikoMne batalAyA ki eka besilasile meM phailI ko pakar3ane ke liye bAla haTha / phira bhI apanI zaktyanusAra huI cIjako silasilese saMgaThita kara usako kisI kAmameM kucha likhanekA prayatna kiyA hai| zrI zramaNa bhagavAna mahAvIra aura unake siddhAnta (le0-upAdhyAya muni zrI AtmArAmajI paMjAbI ) priya sujJe puruSo! hama sUtrakA yaha bhAva hai ki do sthAnoMme saMyukta anaAtma-vikAsake lie una asAdhanoM kI AvazyakatA gAra anAdi ananta cAra gatirUpa saMsArarUpI kAntArame pAra hotI hai jinake kAraNase zrAsmA aAtma-vikAma kara sakatA hojAtA hai jaise ki vidyAse aura cAritrame / ima sUtrame yaha hai| zrAstikavAdiyoMkA mukhya siddhAnta aAtmavikAsa kara siddha kiyA gayA hai ki koI bhI prAtmA jAti vA kulase nirvANa-pada prApta karanA hI hai / jaba zrI bhagavAna mahAvIra pAra nahIM ho sakatA / mAtra vidyA aura cAritrakI zrAtmasvAmIne jAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura vikAsa ke lie atyanta AvazyakatA hai / aba prazna yaha antarAya hana cAra ghAtie karmoM kA vinAza kara kevalajJAna upasthita hotA hai ki uttarAdhyayana sUtrake 28 ve adhyayanakI aura kevaladarzana prApta kiyA taba janatAke sanmukha isa dvitIya gAthAmeM zrI bhagavAnane mokSake cAra mArga kathana kie siddhAntako rakhA ki pratyeka prANI vidyA aura cAritrake haiM jaise ki :dvArA AtmavikAsa kara saMsAracakrase chUTakara nirvANapada prApta nANaM ca damaNaM ceva carittaM ca tavo thaa| kara sakatA hai jaise ki esa maggo tti patto jiNehi varadaMsihi nigA _ 'dohi ThANehiM aNagAre saMpanne aNAdIyaM praNava. arthAt-jJAna, darzana, cAritra aura tapa ye cAroM yAgaM dIhamada cAuraMtasArakaMtAra vItivatejjA taM jahA- mokSake mArga hai| kintu tatvArthasUtrake prathama adhyAyake prathama vijAe ceva caraNeNa ceva / sUtra meM yaha kathana hai
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 anekAnta varSa 7 samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1 // maNi duddhaM pANaM tella phANiyaM vasaM // isa sUtrase samyagdarzana, jJAna aura cAritra ye tInoM hI -prajJApanasUtra pada 15 uddeza 1 sUtra 167 mokSake mArga batalAe gae haiM / yaha bhAva hai ki zrIbhagavAnase gautamasvAmIjI pUchate haiM ki isa sUtrakI sRSTi uttarAdhyatana sUtrake 28 veM adhyayana he bhagavan ! koI vyakti darpaNa (sIsA) ko dekhatA hamA kI 30 vI gAthAke zrAdhArapara huI hai ki:- kyA vaha apane zarIrako dekhatA hai, darpaNa ko dekhatA hai nAdaM saNissanANaM nANeNa viNA na haMti crnngunnaa| athavA zarIra ke pratibimbako dekhatA hai ? isa prazna ke uttara Nissa Nasthi makkhio natthi amkkhissnivvaannN|| ma zrI bhagavAna kahate haiM ki he gautama ! darpaNako dekhane arthAta-vinA darzanake jJAna nahI, jJAnake vinA vAlA vyakti apane zarIrako darpaNa meM nahI dekhatA kyoki caraNagugNa utpanna nahIM ho sakatA / yaha sarvakathana nayavAdakI usakA zarIra usake AtmAke sAtha manbandhita hai na tu apekSAse hI kathana kiyA gayA hai darzanakA samavatAra jJAna dapae me / kevala dapaName zarIra ke pratibinbako dekhatA hai, se aura tapakA samavatAra cAritrame ho jAtA hai, taba kAraNa ki prakAzanIya aura nirmala padAthoM meM chAyA ke mAmAnyarUpase aAtmavikAsake mukhya kAraNa vidyA aura padgala pratibimbita ho jAte haiM. kyoMki padagalaka sAmagrIcAritra hI siddha hye| zrI bhagavAnane vidyA ke dvArA pra.yeka vazAt nAnA prakArase pariNamana honA svAbhAvika siddha hai, davya gaNa aura paryAyake jAnanekA saMketa kiyA hai aura kevala vizeSa itanA hI hai ki prakAza aura nirmala padArthoM cAritrake dvArA prAcIna kokA kSaya aura nUtana koMke me chAyAke pudgala una padArthome saMkramaNakara apane zarIra zAsakakA nirodha karanA batalAyA hai / jaise ki-dharma, ke varNarUpama athavA apane zarIra ke AkArapaneme pariNata ho zradharma, aAkAza, kAla, pudgala aura jIva ye SaT dravyamaya jAte haiM / sarvaindriyA sthUla padArthoM ko hI anabhava kara jagata / ina dravyoke guNa aura paryAyoko samyakatayA jAna sakatI haiM na ki sUkSma paramANuaoMko / yadyapi andhakArame kara phira heya jJeya aura upAdeyake svarUpako avagata kara bhI chAyAke. zrAkArame pariNata hue pudgala avazya hote haiM zrAtma-vikAsa ke lie anukaraNIya zikSAko dhAraNa tathApi vinA prakAzake indriyoM unakA vibhAga nahIM kara karanA cAhie / padgana-dravyakA varNana karate huve zrI sktii| isa sUtrakI vRttike kartA malayagirisUri vRtti me bhagavAnane kathana kiyA hai ki isa prakArase likhate haiM jaise kisabaMdhayAra ujjoo pabhA chAyAtavo ivaa| bhagavAnnAha--Adarza tAvat prakSeta eva tasya sphuTavaruNarasagandhakAsA puggalANaM tu lakkharaNaM // 12 // rUpasya yathAvasthitanayA tenopalambhAt , aAtmAna-zrAtmaegattaM ca puhattaM ca saMkhA saMThANameva y| zarIraM panana pazyati, tasya tatrAbhAvAt , svazarIraM hi svAmaMjogA ya vibhAgA ya pajjavANaM tu lakkhaNaM / 13 / tmani vyavasthitaM nAdarza tataH kathamAtmazagaraM ca tatra pazye arthAt-zabda, andhakAra, udyota prabhA, chAyA, diti ? pratibhAgaM svazarIrasya pratibimba pazyati, zratha kipAtapa, varNa, rasa, gandha aura sparza ye saba pudgala dravyake mAtmaka pratibimbaM ? ucyate, chAyApadgalAtmakaM, tathAhi lakSaNa hai / ekatva honA, pRthak honA, saMkhyAbaddha honA, sarvamau griyakaM vastu sthUlaM cayApacayadharmakaM razmisaMsthAnayukta honA aura saMyoga tathA vibhAga honA ye saba vacca razmaya iti chAyA pudgalA: vyavahiyante ca chAyA: paryApaka lakSaNa haiM, inakA savistara svarUpa jaina zrAgamoMme pudgalA: pratyakSata eva siddhA, sarvasyApi sthUlavastunaH chAyA, bar3e hI sundara prakArase kiyA gayA hai / udAharaNa ke lie adhyakSataH pratiprANipratIta:, anyacca yadi sthUlavastu jaise chAyA eka pudgala dravyakA hI paryAya hai isake aAdhAra vyavahitatayA dUrasthitayatA vA nAdarzAdiSvavagADha razmi para vartamAna kAla meM phoTokI sRSTi nirmANa huI hai| jaise ki bhavati tato na tatra taddazyate tasmAdavasIyate santi chAyA ahAyaM pehamANo maNUse ahAyaM pehati no appANaM pudgalA iti, te ca chAyApudgalAstattat sAmagrIvazAdvi ca. pehati palibhAgaM pehati evaM eteNaM abhilaveNaM asiM pariNamanasvabhAvAstathAhi-te chAyA pudgalAdivA vastu
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa :-10] zrI zramaNa bha0 mahAvIra aura unake siddhAnta nyabhAsvare pratigatA: santa: svasanbandhidravyAkAramAvibhrANA: pUrNatayA pavitra evaM svaccha nahI banA letA tabataka mokSa zyAmarUpatayA pariNamante nizi tu kRSNAbhA: etaca prArati nahI prApta kara makatA / mokSaprAptimeM mukhya kAraNa dhyAna divase sUryakaranikare nizi tu candrodyani pratyakSaeva siddhaM hI hai| dhyAna yoga vidyAkA mukhya aGga hai isa para bahuta ta eva chAyA paramANava: zrAdarzAdibhAsvaradravyapapratigatAH kucha prakAza DAlane kI AvazyakatA hai parantu sthAnAbhAva santa: svamambandhidravyAkAra mAdadhAntaH yAdRgavarNaH se bhI adhika nahIM likhA jArahA hai| yadi kabhI phira samaya. svamambandhini dravye kRSNo nIla: sita: pIto vA tadAmA milA to ima para vizeSarUpase likhA jaaygaa| pariNamante etadanyAdarzAdiSvadhyakSataH siddhaM tato'dhikRta- bhagavAna mahAvIra sAdhAraNa sAdhako kI taraha zuSka sUtre'pi ye manuSyasya chAyAparamANava AdarzamupasaMkramya kriyAkANDa taka hI apane upadezoM ko sImita nahIM rakhate svadehavarNatayA svadehAkAratayA ca pariNamante teSA tatro- the, unhone tapako sarvaprathama sthAna na dekara adhyayanako palabdhirna zarIrasya te ca pratibimbazandavAcyA:"ityAdi / diyA hai| ApakA kahanA thA ki pahale paDho phira cintana uparyukta vRttikA saMkSepame yaha bhAva hai ki chAyA- karo aura bAdame tapazcaraNa kro| tathA ca sUtramparamANu hI zrAdarza darpaNameM upasaMkrAnta hokara svazarIrAkAra tivihe bhagavatA dhamme paM0 saM0 suadhijjhite rUpameM parivartita hojAte hai / aAdhunika samayameM ukta darpaNa- sujjhAti te suta vassite / jayA suadhibhitaM bhavati gata chAyA paramANuoMko hI sthirIbhUta kara phoTU utAre jAte tadA sujjhAtitaM bhavati jayA sujjhAtinaM bhavati tadA haiN| yaha eka udAharaNa hai bhagavAna mahAvIrane isI bhAti suta vassiyaM bhavati / se suadhijjhite sujjhAtite suta dravya guNa tathA paryAyoM ke vAstavika svarUpa jAnaneko vassite sutakkhAte NaM bhagavatA dhamme parANatte / jJAna batalAyA hai / ina para vizuddha vizvAsa -sthAnAGga tRtIya sthAna karanekA nAma darzana hai tathA kamoM ke prAstravako upayukta sUtrakA yaha bhAva hai ki sAdhakako prathama rokanA cAritra he evaM sacita karmakI nirjarA karanA tapa hai| vidhipUrvaka yogya gurujanoke pAsa zAstrokA adhyayana zrAgamame kahA hai : karanA cAhiye, tadanantara paThita zAstrokA gambhIra dRSTise nANeNa jANai bhAve daMsaNeNa ya sdhe| cintana karanA cAhiye, tatpAt niSkAma tapa aGgIkAra caritteNa nigiNhAi taveNa parisujjhai // karanA cAhiye / jaba taka vidhipUrvaka zAstroM kA adhyayana -uttarAdhyayana 28 / 37 nahI hogA taba taka samyak cintana nahI hogA aura jaba taka jJAnake dvArA padArthoM kI jAnakArI hotI hai. darzanake dvArA samyaktayA cintana nahIM hogA taba taka samyaka rUpase zraddhAna hotA hai, cAritrake dvArA karmAsravo kA nirodha tapazcaraNa nahIM hogaa| hotA hai aura tapake dvArA saMcita kokA nAza hokara aAjakalakA jaina samAja yadi bhagayAnako prastuta prAtmazuddhi hotI hai| sandezako AcaraNama utAre to avazya hI unnati ke bhagavAna mahAvIra tapazcaraNa ke ugra pakSapAtI the, zikharapara zrArUr3ha ho jAya, AjakA zikSAzUnya jaina na to zrApakA sarvopara zikSaNa anta meM isI siddhAnta ko lekara isa loka kI hI ArAdhanA kara pAtA hai aura na paraloka hotA thA / tatkAlIna bauddha saGghake pravartaka bhagavAna buddha kI dii| bhagavAna mahAvIrako isI lie 'dIrgha tapasvI' ke nAma se bhagavAna mahAvIra kI zikSAe~ kevala paralokake lie sambodhita karate the / parantu isakA yaha abhiprAya nahIM ki ve kAmame pAne vAlI bhikSoMkI hI cIje ho so bAta nhiiN| anazanarUpa tapa kA hI upadeza karate the, unake pAsa dUsarI unakI dharmazikSAeM vartamAna jIvanako bhI samunnata banAneke koI sAdhanA na thI / bhagavAna jahA~ anazanarUpakA kathana lie paryata hai yadi hama una para cala par3eM no ? sthAnAGga karate bahA~ dhyAna tapa para bhI adhika bala dete the unakA sUtrake aSTama sthAna meM bhagavAna batalA rahe haiMkathana thA ki jaba taka sAdhaka zukladhyAnake dvArA AtmAko ahahiM ThANehiM saMmaM saMghaDitavyaM jatitavvaM parakkami
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 bhanekAnta [varSa 7 - tavaM assi ca NaM aDha No payAte tavvaM bhavatiasuyANaM tasvoMko grahaNa karaneke lie taiyAra raho (3) pApa kamauke dhammANaM samma suNa NAte abbhuDhe tadhvaM bhavati 1 parityAgake lie taiyAra raho (4) pUrva saMcita karmoko tapake sutANaM dhammANaM ogirAhayAte avadhAraNayAte dvArA naSTa karane ke lie taiyAra raho (5) jo dIna hoM zranAtha abbhu? tavvaM bhavati 2 pAvANaM kasmAraNaM saMjameNa ya ho jinakA koI nahI ho unako hara tarahase sahAyatA deneke karaNatAte abbhuTTe yavvaM bhavati 3 porANANaM kammAraNaM lie taiyAra raho (6) dharmake jijJAsuoMko yathocita zrAcAra tavasta vigi caNatAte visohaNatAte abbhuTThayavaM vicArakI zikSA deneke lie taiyAra raho (7) rogiyoMkI bhavai 4 asaMgihItaparitaNasa saMgiehaNatAte prasanna bhAvase sevA karane ke lie taiyAra raho (E) saMghameM yadi abbhuTTeyavvaM bhavati 5 sAhammitANamadhikaraNaMsi koI kalaha ho jAya to binA kisI pakSapAtake madhyasthabhAva uppaeNaMsi tattha anissinovassito apakkhagAhI se zAnta karaneke lie taiyAra rho| manmatthabhAvabhUte kaha e mAhammitA appa sahA appa bhagavAna mahAvIrake siddhAntoMkA pUrNatayA vivecana jhaMjhA appa tuma tumA uvasAmaNatAte bhavbhuTTeyavvaM karanekA yahA~ avakAza nahIM hai| mAtra saMkSepameM digdarzana bhavati / karAyA hai| bhagavAnakI loka-paraloka-hitakArI zikSAproke upari likhita sUtrakA saMkSepameM yaha bhAva hai ki pATha Upara calakara hara koI zrAtmA svaniSTha sad guNoMkA vikAza dharma pravacanoke lie samyaktayA ceSTA karanI cAhie yala kara antame ajara amara nirvANa padakA adhikArI ho sakatA karanA cAhie, parAkrama karanA cAhie, kisI bhI kAlame hai ? aura nirvANa pada prApta kara sadA kAla ke lie duHkhoMse prastuta viSayameM pramAda na karanA caahie| jaise ki-(1) mukta ho ananta Atmasukhome lIna ho jAtA hai| yahI azruta dharmatatvoMko sunane ke lie taiyAra raho (2) zruta dharma bhagavAna mahAvIrakA siddhAnta hai| mokSa tathA mokSamArga (lekhaka-60 bAlacaMdra jaina kAvyatIrtha) isa parivartana-svarUpa saMsArameM yaha prANI mohanIyakarma prakArakA adhika duHkha hai sAtha 2 una duHkhoM ko dUra karane ke vazIbhUta hokara prAtmasvarUpase anabhijJa hotA huzrA kA prayatna karatA bhI hai parantu vicAraNIya bAta to yaha hai anAdikAlase paribhramaNa kara rahA hai| yadyapi isa pari. ki yadi koI rAhagIra pUrva dizAse calakara pa zrama dizAma bhramaNa meM ise duHkhake sivAya sukhakA aMzamAtra bhI anubhava sthita sukhI puruSoM ke sAtha rahakara sukhamaya jIvana vyatIta taba taka nahIM ho pAtA hai jaba taka ki yaha prAramasvarUpakA karanA cAhatA hai kiMtu calatA hai vaha uttara dizAkI ora, jJAtA nahIM ho jAtA hai| kintu mAramasvarUpakI jAnakArIke taba phira vaha kisa prakArase sukhI bana sakatA hai| yahI bAta liye mohamIya karmakI maMdatA niyAmaka hai, arthAta jaba taka hai ki yaha prANI sukhI bananeke liye navIna karmoMkA bandha mohanIya karmakI kucha prakRtiyA~ upazama, kSaya, yA kSayopa. karAne vAle kArya karatA hutrA calA jAtA hai, yaha nahIM zamabhAvako prApta na hogI taba taka mAramasvarUpakA jJAtA socatA ki isa mArgase maiM sukhI bana sakatA hai yA nahIM? nahIM bana sakatA hai| yahI kAraNa hai ki mohanIyakarmaka nizcita bAta to yaha hai ki jahAM karmabandhake kAraNa AdhIna hokara yaha jIva parapadArthoM meM mijasva buddhi rakhatA maujUda hai vahAM sukha nahIM! isa liye sarvaprathama navIna hamA sukhI bananA cAhatA hai, socatA hai ki mujhe amuka 2 karmabandha na hone pAve yaha dhyAna rakhanA par3egA, arthAt
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-10] mokSa tathA mokSamArga mithyArava, avirati, pramAda. kaSAya yogadi bandhake kAraNoMme "niravazeSanirAkRtakamamalakalaMkasyAzarIrasyAtmano dUra honA par3egA tatpazcAt maujUdA koM ko dUra karane ke liye 'cintyamvAbhAvikajJAnAdiguNAvyAbAdhasubamAtyanti. mocanA hogA ki-gupte, samiti, dharma, anuprekSA zrAdi kamavasthAntaraM mokssH"| sAdhanoMse saMcita karma dUra kiye jA sakate haiM ataeva unako arthAt sampUrNa kA kalaMkake dUra ho jAnepara prazIrI pAlanA hogA aura jaba isa prakAra zanaiH zanai sampUrNa karmoM pramAko svAbhAvika nAnATiyA ARTHthA pratyAvA kA prabhAva ho jaaygaa| taba saccA avinazvara sukha mila sakha svarUpa avasthA hiimogre| jAyagA, avinazvara sukhakA milanA hImokSa hai| aura avi mokSa zabdakA artha karmabandhanase chUTanA hotA hai| nazvara sukha vahI hai ki : arthAta isa prAramAkA svabhAva jJAnadarzanarUpa hai kintu "tatsumbam yatra nAsukhama" anAdikAla meM karmabandhake kAraNa vaha zuddhasvarUpa avyakta hai arthAta--sukha vahI hai ki jisake pazcAt dukha nahIM ho umI svabhAvako vyakta karane ke liye jJAnAvaraNAdimAThakoM aura yaha avasthA mAtra mokSasvarUpa hai| samArame isa jAti se chUTa karake nijasvabhAva (zuddha jJAnadarzana) ko vyakta kara kA sukha nahIM hai| yathArthameM to saMpArake andara sukha hai hI lenA hI mokSa hai| nahIM, kintu jo yaha sukhI hai yaha duHkhI hai aisA sunA dekhA mokSa prAptike viSayameM pUjya prAcArya zrI umAsvAmIjIne jAtA hai vaha saba kalpanA mAtra hai| anubhava kIjiye ki eka vyA garIne eka ghor3e para namakakA bojhA aura dUsare / likhA hai ki :ghor3e para kapAsakA bojhA rakha kara videzake liye prasthAna "mamyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamAgeH" kiyA, gastemeM varSA ho jAneke sababa namaka to ghula gayA arthAt samyagadikIekatAhImokSakA mArga hai / tAtparya yaha aura usakA bojhA kama ho gayA, kiMtu kapAsameM pAnI bhara ki zrAramA jaba rasnAyaguNarUpa hojAtI hai taba vaha muktAramA jAneke sababa dUsarekA bojhA bahuta bar3ha gyaa| usa samaya bana jAtI hai| ina tInokI ekatA hI mokSakI prAptimeM vaha donoM paraspara apanI bhASAmeM yaha taya karate haiM ki bhAI niyAmaka hai| yadi kAraNa hai ki yadi ina tInoM meme koI tumhArA bojhA to kama ho gayA hai ataeva tuma sukhI ho bhI eka nahI hote taba taka mokSakI prApti nahIM ho sakatI aura merA bokA bahuta bhArI ho gayA hai ataeva merA duHkha hai| anumAna kIjiye ki yadi eka bImAra puruSa apanI pahilese kaI gunA ho jAneke kAraNa bar3ha gayA hai| isa bImArI dUra karanA cAhatA hai to jaba taka usake zraddhA-jJAna saraha maiM bahuta duHkhI hU~, jaba ki zrApake dukhakI mAtrA kama aura kArya yaha tInoM bAta na hoMgItaba taka usakI bImArI ho gaI hai isa liye bhApa sukhI haiN| isa taraha yaha taya hai para nahIM ho sktii| kyoMki usake vaidyarAjajIko hai ki saMsArake aMdara sukha aura duHkha kI bAta kevala duHkhake AmaMtrita karake unakI davAI ThIka ThIka anupAnake sAtha le kamatI aura bar3hatI para hI nirbhara hai| vAstavameM sukha nahI bhI lI kiMtu yaha vizvAsa nahIM huA ki inakI davAIse hai| sukha to pAkulatAke prabhAva svarUpa hI hai aura vaha merI tabiyata ThIka hogI isa liye binA vizvAsa-zraddhAke nigakulatA mokSa meM hI hai| auSadhike lene para bhI saphalatA nahIM mila sktii| athavA prAcArya zrI umAsvAmIjIne mokSakA lakSaNa isa taraha zraddhA hone para bhI yadi viparIta anupAnase davAI le rahA batAyA hai ki: hai taba bhI saphalatA nahIM mila sakatI hai| aura yadi use "bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH" vizvAsa evaM jJAna hai bhI kiMtu yadi vaha kar3avI davAI ko tAtparya yaha hai ki bandhake kAraNoMke prabhAva aura nahIM khAtA hai taba bhI usakI bImArI dUra nahIM ho sakatI nirjarAke nimittase jJAnAvaraNAdi sampUrNa karmoM kA prabhAva hai| kintu jaba vaha vizvAsake sAtha 2 ThIka anupAnake ho jAne para prAsmAkI jo zuddha avasthA vyakta hotI hai vahI sAtha davAIko khAtA hai taba zIghra hI usakI bImArI dUra ho mokSa hai| dUsare zabdoMmeM : jAtI hai| usI prakAra mokSamArgake viSaya meM bhI vizvAsa, jJAna
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSe 7 aura prAcANakI ekAkA honA anivArya hai| inakI kAraNa thA ki itanI cakravartIkI saMpadAke svAmI honepara ekatAke hone para hI isa prANIkA janma-maraNa rUpI roga bhI vairAgI? kiMtu unakA dhyAna prAramAkI ora bhI thA / yahI dUra ho sakatA hai| kAraNa hai ki unake vairAgyake viSayameM jAnakArIke liye isa ratnatrayameme samyagdarzanake viSaya meM prAcAryoMne pAnezale vyakti ke liye kahA gayA thA ki bhAI Apa isa "tasvazraddhAna" athavA "devaguruzAstra kA vizvAsa honA" kaTorIko paripUrNarItyA telase bhara kara hathelI para rakha kara "bheda vijJAna" yA "prAmasvarUpakI jAnakArI" kA honA hamAre sampUrNa kaTakako dekha pAiye para dhyAna rahe ki kaTorI meM zrAdi prakArama samyagdarzanakA lakSaNa kiyA hai| yadyape se eka bUda bhI taila girane na pAve, pAneke pazcAt, kyA samyagdarzanakI paribhASAyeM kaI prakArakI haiM phira bhI una dekhA? isa prazna ke uttarameM umane yahI javAba diyA ki sabakA nicor3a eka hI hai, jahAM natvazraddhAnAdi koI bhI eka mahArAja yadyapi saba kucha dekhA, para kucha bhI nahIM dekhA, hai vahAM bAkIkA saba paribhASAye ghaTita hotI haiM / tArya mAtra dhyAna kaTorI para rahA ki eka bUMda bhI gira na jaay| yaha hai ki zabdabhedake sivAya arthabheda nahIM hai| astu / isI prakArakA bharatajIkA vairAgya thaa| yaha hai eka jaba hama prANIko prAramasvarUpake prati sacA vizvAsa samyagdRSTIke vicAroMkA namUnA / hAM ! dekhiye ki samyagdRSTI ho jAtA hai ki hamArI prAsmAkA svabhAva pudgalAdi dravyoM kI uparokta bhAvanA hote huye bhI vaha gRhasthAzramakI se bilakula bhinna saccidAnanda svarUpa hai kintu isakI jo avasthAmeM karma manita zarIrAti evaM kuTumbAdikakA dhyAna yaha manuSyAdiparyAya va krodhAdi rUpa avasthAyeM dekhI jAtIM rakhatA avazya hai para usakA vizvAsa prAcArya zrI zubhacandra haiM, yaha saba karma janita hai| karmake bajapara hI yaha saba jIke zabdoMmeM karma janita paryAyoMke prati usI prakArakA avasthAyeM ho rahI haiM, vAstava meM merA svarUpa inase bhinna hotA hai ki:hai| vaha socatA hai ki: ahaM na nArako nAma na tiryagnApi mAnuSaH / "varNAdyA vA rAgamohAdayo vA, na devaH kiMtu siddhAtmA so'yaM krmvikrmH|| bhinnA bhAvAH sarva evAsya puNsH|" tAvika bAta to yaha hai ki samyagdRSTIko sva arthAt-jo yaha rAgadveSa mohAdirUpa avasthAye evaM aura paraviSayaka paripUNa viveka ho jAtA hai| usakI varNAdi rUpa avasthAye haiM ye saba mujhase bhinna haiM, inase yaha nizcala bhedabuddhi ho jAtI hai ki jisake balapara use merA koI bhI saMbaMdha nahIM hai| usa samaya upakI yaha niyamata: muktikI prApti hotI hai| niyama hai ki:bhAraNA hotI hai ki merI AmAkA jo jJAna-darzanarUpa mva- "bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / bhAva hai isame bhinna jo bhI para padArthoM ke prati rAga-bhAva tasyaivAbhAvataH baddhAH baddhA ye kila kecana // " dekhA jAtA hai vaha prema uparI ho, prAMtarika nahI ho, arthAt isase siddha hai ki muktikI prAptike liye samyagdarzana samyagdRSTikA para-padArthoMke prati vaisA hI prama hotA hai jaisA (bheda vijJa na) AnivArya hai| isa vAkyase mAtra samyagdarzana ki eka vezyAkA parapuruSa ke sAtha / athavA eka munIma ko hI nahIM samajhanA cAhiye, kiMtu samyagdarzanakI utpattike gumAstekA mAlikake biye naphA nukasAnake samaya uparI sAtha 2 jJAnakI aura yathA samaya cAritrakI utpatti niyAharSa-viSAda, vahAM usakI nijasva buddhi na hone se UparI hI mAhI hai, isase hI mokSa prAptike liye samyagdarzanakA harSa-viSAda hotA hai| yahI bAta hai ki samyagdRSTikA para. honA anivArya hai, samyagdarzanake prabhAvameM mumipada bhI kyoM padArthoM meM prAMtarika prema nahIM hotA hai / mAtra UparI prema na prApta kara liyA jAya kiMtu vaha pUjyatA aura mAnatA nahIM cAritramohanIyake udayajanya hotA hai| phira bhI mamyagdRSTI jo ki eka samyagdRSTIkI hai bhale hI vaha gRhastha kyoM na ho kI bhAvanA padaiva prAtmanasvakI ora rahatI hai, use ye vidvadvara paM. daulatarAmajIke zabdoM meMbAhyADambA vicalita nahIM kara pAte haiN| dekhiye bharata mahA- "carita moha vaza leza na saMjama pai sukhanApa jale hai"| rAjake viSayameM prasiddhi haiM ki vaha gharameM hI vairAgI the, jyA tathA pUjyavara kuMdakuMdAcAryajIkA bhI yahI abhimata
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa :-10] mokSa tathA mokSamArga milatA hai: jAyagA / aAeva pratyeka prANIkA kartavya hotA hai ki prApta dasaNamUno dhammo uvaiTTa jiNa varehiM missANaM / / hapa sAdhanoMse lAbha le aura samyagdRSTI bneN| binA sambataM soUNa sakaraNe desaNahINo Na vNdivyo| darzana prApta kiye hama sukhI nahIM bana sakate haiN| yasa samiTa moca pike viSaya meM aura jisa samyagdarzanakI utpatti ke sAtha hI pUjya. samyagdarzanakA sthAna svAmI samantabhadrAcArya jIke zabdoMmeM pAdake vacanoMmeM :'karNadhAra' rUpa hI hotA hai| bhAge cala karake bhI prAcArya "tadaiva tasya matyajJAnazrutAjJAnanivRttipUrvakaM matijJAnaM zrIsamantabhadrasvAmInIne samyagdarzanakI pradhAnatAke viSaya tajJAnaM cAvirbhavati / ghanapaTavigame savitaH me viskhA hai ki: pratApaprakAzAbhivyaktivat / " vidyAvRttasyasaMbhUtisthitibRddhiphalodayAH / use usI samayamattijJAna, zrutajJAnakI prApti umI na mantyamati samyaktve vIjAbhAve tageriva // prakAra ho jAtI hai / jisa prakAra ki meghapaTalake dUra hote hI prAzaya yaha hai ki iyaliMgI munirAjake bhAvaliMgI sUryakA pratApa aura prakAza eka sAtha vyakta ho jAtA hai| munirAjake sadaza cAritra hone para bhI tathA aMga aura aura jima samyakjJAnake pazcAta hI yathA samaya samyakapUrvarUpa zAstrajJAnaka ho jAne para bhI bhedavijJAna (samyagda- cAritra utpanna hotA hai| rzana) ke prabhAva meM vaha jJAna aura cAritra koI kAma nahIM prApma vazuddhikA honA cAritra kahalAtA hai yaha praatmhaiN| jaba ki yaha niyama hai ki - vizuddhi krama kramase hotI hai / gRhasthAzramameM to sImita samyagdarzanakI utpattike sAtha 2 hI jo kucha bhI Atma-vizuddhi hosakatI hai| arthAn paMcamaguNasthAnavI dezayarikacit jJAna hotA hai vahI samyagjJAna kahalAtA hai| tathA cAritra janya Atmavizuddhi hI gRhasthAzramameM ho sakatI hai| samyagdarzana-jJAnakA sadbhAvavAlA cAritra hI samyaka paripUrNa prAtma vizuddhike liye munivata dhAraNa karanA bhAvazyaka hai.--- binA munipada dhAraNa kiye paripUrNa prAramacAritra nAma pAtA hai| ataevasamyagdarzanakI pradhAnatA svayaM vizuddhi ho hI nahIM sakatI hai, kyoMki prAramavizuddhi meM bAdhaka siddha hai| parigrahAdikakA prabhAva munipadameM hI ho sakatA hai| usa uparokta viSayake liye nimna likhita vAkyase bhI sAdhu avasthAmeM pratyAkhyAnacatuSkAdika karmaprakRriyoMke mahattA milatI hai| kSayopazamake valapara guNasthAnavRddhike sAtha 2 hI mArama"daMmaNabhaTAbhaTrA daMsaNabhaTrassa patthi NivANaM" vizati lI jAtI vizaddhi hotI jAtI hai| Age mokSaprAptikA niyAmaka dvAra hai arthAt - jo samyagdarzanase bhraSTa haiM unakA nirvANa pakazreNIko prApta kara karmaprakRtiyoMkA kSaya karatA humA nahIM hotA hai / isa liye hameM mamyagdarzanakI prAramavizaddhi karatA jAtA hai aura yathAkhyAta caritrakI prAptike liye sadaiva prayatnazIla rahanA cAhiye, prApti honepara 63 prakRtiyoMke caya hote hI terahaveM. yadyapi samyagdarzanakI prAptika liye karaNalabdhikA honA guNasthAnameM pahu~ca kara jIvanmukta paramAtmA ho jAtA hai| isa niyAmaka hai / tathApi jo vyakti samyagdarzanakI prApti ke liye mahaMta avasthAmeM vaha saMsArake prANiyoMko kalyANakA tatvaciMtavana, svaparake viSayameM parAmarza, devazAstraguruko mArga batAtA hai| pazcAt yathAsamaya yoganirodha pUrvaka bAkI zraddhA, evaM prAramasvarUpake citavanAdikameM apane pariNAmo kI sampUrNa 72 aura 13 karma prakRtiyoMkA saya ho jAnepara ko lagAvegA. usake niyamase samyagdarzanakI bAdhaka karma- mAmAkI jo avasthA hotI hai vahI siddha avasthA kahalAtI prakRtiyoM kA upazama, kSaya, kSayopazama hokara upazamasamyagda- hai| aura usI avasthAko mokSa kahate haiM / evaM samyagdarzana, zana. sAyopazamasamyagdarzana yA kSAyikasamyagdarzana ho samyagjJAna aura samyakacAritrakI ekatA hI mokssmaarg|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ gajapantha kSetrakA ati prAcIna ullekha (nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA) 'anekAnta' varSa 7 kiraNa 7-8 meM 'gajapantha kSetra sahyAcale ca himavatyapi supratiSThe, purAne ullekha' zIrSakake sAtha prasiddha sAhityasevI zrImAn daNDAtmake gajapathe pRthusaaryssttau| pa0 nAthUrAmajI premIkA eka saMkSipta lekha prakaTa huzrA hai, ye sAdhavo hatamalA: sugati prayAtAH, jisame Apane gajapanthakSetrake astitva viSayaka do pharAne sthAnAni tAni jagati prathitAnyabhUvana // 30 // ullekha prastuta kiye haiM aura apane usa vicArame saMzodhana yahA~ pUjyagada svAmaM ne 'gajapathe' padake dvArA gajapanthAkiyA hai jisame Apane gajapandhakSetrako Adhunika batalAyA girikA spaSTatayA ullekha kiyA hai| 'gajapatha' zabda thA-apanI usa mamayakI khojake zrAdhArapara use vi0 saMskRta bhASAkA hai aura 'gajapatha prAkRta tathA apabhraMzakA sa0 1746 ke pahilekA svIkAra nahI kiyA thaa| unake ke hai| aura yahI zabda hindI-bhASAmeM bhI yukta kiyA jAtA prApta ullekha vi0 saM0 1746 ke pUrva ke haiN| unameM eka tA hai| ata eva 'gajapatha' aura 'gajapanya' donoM eka haiN| zrutasAgara sUrikA jo 16 vI zatAbdIka bahuzrata vidvAn pUjyapAdakA samaya zrAmataurase IsAkI pAMcavI aura vi. kI mAne jAte haiN| dUsarA ullekha zAntinAtha-caritake kartA chaThI zatAbdI mAnA jAtA hai| premIjI bhI pUjyapAdakA yahI asaga kavikA hai jinakA samaya unake mahAkara caritaparase samaya svIkAra karate haiM (jainasAhitya aura itihAsa pR0 zakasaM0 110 (vi0 saM0 1045) sarvasammata hai| asaga 16) / ata: gajapanya kSetra vi0 kI 6 ThI zatAbdIme bhI kavine gajapanya kSetrakA ullekha apane zAntinAthacArata nirvANa kSetra svIkRta kiyA jAtA thaa| arthAt---asaga kavi (7-68) me kiyA hai / zAntinAtha carita mahAvIra-caritake (11 vI zatAbdI) se bhI vaha 500 varSa purAnA nirvANakSetra uparAnta likhA gayA hai| ata: vi0 saM0 1050 ke laga- hai aura usa samaya vaha jainaparamparAmeM nirvANakSetrake rUpameM hI bhaga gajapanya eka nirvANakSetrake rUpame prasiddha thA aura vaha prati prasiddha thaa| nAsikanagarake nikaTavartI mAnA jAtA thaa| ina do ullekho yaha to nizcita aura vidvanmAnya hai ki nirvANa bhakta se anveSaNapriya prema jAne gajapanya kSetrake astitvakI aura siddhabhakti zrAdi sarva bhaktiyokI racanAe~ prabhAcandrAprAmANikatA svataH svIkAra karalI hai aura use parAnA cArya ke kriyAkalApagata nimna ullekhAnusAra pujyAda -11 vIM zatAbdI takakA kSetra mAna liyA hai| svAmIkI he : "saMskRtAH sarvA bhaktayaH paadpuujysvaamikRtaaH| abhI maiM pro. hIrAlAlajI ema0 e0 ke eka praznakA prAkRta.sta kundkundaacaarykRtaaH|" utta deneke liye pUjyapAdakI nandIzvara-bhaktiko dekha rahA -dazabhaktyA disaM0 TI0 pR061| thA usI silasile meM dazabhaktyAdisaMgrahake panne palaTate hae premIjI svayaM bhI prabhAcandrAcAryake isI ullekha nusAra pUjyapAdakI nirvANabhaktike usa padyapara merI dRSTi par3I jahA~ saMskRta kI dazoM bhaktiyoko jiname nirvANabhakti bhI sammilita pUjyapAdane bhI 'gajapanya kSetrakA ullekha karate hue usako hai, pUjyapAdakRta svIkAra karate haiM aura apanI svIkRtimeM nirvANakSetroMmeM ginAyA hai| pUjyapAdakI nirvANabhaktikA vaha heturUpase yaha bhI kahate hai ki 'siddhabhakti zrAdikA apratihata padya isa prakAra hai :-- pravAha aura gambhIra zailI dekha kara yaha sambhava bhI mAlUma hotA hai|'-(jainmaahity aura itihAsa pR0 121) / 1dekho, 'jainasAhisya aura itihAsa' gata 'hamAre tIrthakSetra imase yaha nirvivAda siddha hai ki asaga kavise bhI pAMcasau zIrSaka lekh| varSa pUrva ke sAhityameM gajapanthakSetrakA samullekha milatA hai|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ patrakArake kartavyakI avahelanA [sampAdakIya ] 'pro. hIrAlAlajIke prati anyAya' nAmakA eka lekha adhikAra thA? astu / paM. nAthUrAmajI premIne jainamitrake gata 10 maIke aMka tA. 22 jUnake patradvArA maiMne sampAdakajIko kucha naM. 27 meM prakAzita karAyA thA, jisake antameM unhoMne galatiyoM kI sUcanA dete hue unakA saMzodhana prakaTa karane yaha bhI likhA thA ki po.hIrAlAlajI ke eka noTako, jimameM aura chUTe hue pairegrAphako chApanekA anurodha kiyA thA; 'saMyata' zabdake zAmila karane kI carcApara prakAza DAlane parantu usa para koI dhyAna nahIM diyA gayA-8sa vaktase ora agnI maphAI dene kI bAta tho, kisI bhI jainapatrane jainamitrake tIna aMka nikala cuke haiM, unameM saMzodhana prakaTa nahIM chApA aura aimA likhakara jainapatrakAroM ko apane kartavya- nahIM huA-aura na patrakA koI uttara hI diyA gayA hai| pAjanameM lAparvAha batalAte hue yaha cetAvanI bhI kI thI aisA bhI nahIM ki patra pahu~cA na ho kyoMki usa patrake ki 'isa lAparvAhIkA pariNAma kyA ho sakatA hai| ise sAtha jo 'anekAnta' ke prakAzanameM vilamba-viSayaka samAcAra pAThaka soce| bhejA gayA thA vaha agale ho aMkameM kucha toDa-maroDa kara ipI lekhako lekara maiMne 'pro. hIrAlAlajIkI nIyata tathA vilambakA kAraNa na prakaTa karate hue chApa diyA gayA para AkramaNa' nAmakA eka lekha 15 maI ko likhA thA aura hai| ata: Aja majabUra ho kara usa pairegrAphako nIce prakaTa usa jainamitrameM chapaneko bhejate hue usa paramavikajarUpaye kiyA jAtA hai:.chAmne kI sUcanA bhI karatI thii| merA yaha lekha 31 maI ke "lekhake anta meM premIjIne eka bAta aura bhI khii| jaina mina aMka 30 meM chapA jruu| parantu use avikala- aura vaha yaha ki 'saMyana' zabdake sAmila karanekI carcApara rUpase nahIM chApA gyaa| usameM sAdhAraNa azuddhiyoM ke alAvA prakAza DAlane aura apanI maphAI deneke liye pro0 sAhabane kitano hI azuddhiyAM aisI bhI pAI jAtI haiM jo arthabhedako eka noTa kucha samaya pahaje jainapatroM meM prakAzita karaneke liye liye hue haiM tathA sAhityika girAvaTako sUcita karatI haiM- bhejA thA parantu abhI bhI unhIM mAlUma huA ki use jaise ki 'pravRtta ho' kI jagaha 'pravRtta haiM.' 'jijJAsu prakRtike' kimIne bhI chApanekI kRpA nahIM kii|" acchA hotA yadi kI jagaha 'jijJAsu pravRttake' 'jima' kI jagaha 'jiyasa', premInI yahA~para una patroM kA nAma bhI de dete, jisase kisI 'ciDAne ke sthAnapara 'cillAne', 'zIghra tathA sthAyI' ke ne bhI' zabdoM dvArA sabhI patroMko lauMchita hone kA avasara sthAna para 'zIghratayA sthAyI' aura 'alaga rakhanA cAhiye na miltaa| jahA~ taka mujhe mAlUma hai 'anekAnta' Aphisa ke sthAnapara majaga rahanA cAhiye galata chapA hai- itanA meM pro. sAhabakA aisA koI noTa prakAzanArtha nahIM paayaa| hI nahIM balki lekhakA antima pairegrApha bilkula hI aAtA to vaha jarUra chApa diyA jaataa| astu, premIjIne nikAla diyA gayA hai aura usake dvArA lekhako ba~DUrA banA aise patrakAroM ko apane kartavyakA pAlana karane meM lAparavAha' kara upakA vajana ho kama nahIM kara diyA baceka apane mAtha batalAyA hai aura upa lAparavAhIkA pariNAma kyA ho 'anekAnta' kI bhI uma doSakA doSI banA rahane diyA hai sakatA hai usakI aura saMketa kiyA hai. jo bahuta kucha ThIka jipa para premIja ne AkSepa kiyA thA aura jipase 'anekAnta' jAna par3atA hai| pro. sAhabake viSayameM loga gumarAha raheM kA ukka pairegrApha dvArA saMrakSaNa kiyA gayA thaa| mAlUma nahIM aura unakI saphAIse bhI avagata na ho sakeM, isa uddezyako sahayogI 'jainamitra' ko jaba merA lekha avikalarUpaye lekara jinhoMne vaha noTa nahIM chApA hai unhoMne avazya hI bApanA iSTa nahIM thA to use kyoM chAga gayA ? chApaneke patrakArale kartavyakI avahelanA kI hai|" mohako saMvaraNa karake use vApisa kyoM nahIM kara diyA lekhaka isa pairegrAphako na chApaneke liye baz2Ahira gayA? kATa-chAMTakara chApanekA use aisI sthiti meM kyA (prakaTatayA) koI mAkUla vajaha najara nahIM pAtI, phira bhI
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSe 7 sahayogI 'jainamitra' ne ise jo nahIM chApA usakA kyA na chApanemeM zuddha uddezya jaisI koI saphAI usake pAsa thI kAraNa ho sakatA hai aura usakA aisA karanA koI aucitya nahIM, isa khiye mere ukta regrAphako na chApanA hI usane rakhatA yA nahIM isapara vijJa pAThakoM tathA niSpakSa vicArakoM apanI bacata evaM rakSAkA sAdhana samajhA, jisase usake ko avazya hI dhyAna denA caahiye| jahAM taka maiM samajhatA pAThakoMke sAmane patrakArake kartavyako isa taraha avahelanAkA hU~ pro0 sAhabakA vaha noTa 'jainamitra' ko chapaneke liye bhejA prazna hI upasthita na hone paave| yadi merA yaha anumAna gayA hai aura jainamitrane use chApA nahIM-na bhejA gayA hotA Thoka hai to kahanA hogA ki sahayogI jainamitrane patrakArake to vaha paM. nAthUrAmajI premIke lekhako chApate hue unake kartavyakI svala avahelanA kI-dhara to pro. sAke mAkSepapara apanI saphAI jarUra detA aura yaha spaSTa kara detA viSayameM loga gumarAha raheM aura unakI saphAIse bhI avagata ki usake pAsa pro0 sA0 kA yaha noTa nahIM pAyA hai athavA na ho sakeM. isa uddezyako lekara usane unakA noTa nahIM pAyA hai to amuka kAraNase nahIM chApA gyaa| parantu usane chApA, jo premIjIke zabdoM meM pro. sA. ke prati jarUra aisA kucha bhI nahIM kiyaa| aura jaba mere lekhake ukta paire anyAya hai, aura udhara anekAntakI saphAIko chipAnegrAphameM yaha dekhA ki maiMne 'anekAnta' kI porase saphAI usakI pojIzanako prakRta viSayameM pahana hone dene aura prastuta karate hue premIjIke doSAropaNako 'bahuta kucha ThIka' apane doSa (patrakArake kartavyakI avahelanA) para pardA DAlane batAyA hai tathA pUrNa ThIka honeke liye na chApane ke uddezya ke liye mere lekhase ukta regrAphako hI nikAla diyA hai| ko spaSTa kiyA aura usa uddezyame na chApane vAleko yadi aisA nahIM hai to sahayogI jaina mitrako apanI sthiti avazya hI patrakArake vartavyakI avahelanA karane vA Thaha- spaSTa karanI cAhiye aura yaha batalAne kI kRpA karanI cAhiye rAyA hai, to sahayogI jainamitrako hamase kucha aAMca pahu~cI ki pro. hIrAlAlajIke noTako na chApane aura mere lekhaye hai aura gAlabana yaha mahasUpa huA hai ki yadi vaha aba bhI ukta pairegrAphako nikAla dene meM usakA kyA hetu rahA hai? apanI bhorase koI saphAI peza nahIM kara sakatA to jarUra jisame usakI nItika viSayameM samAjako koI galataphahamI apane pAThakoM kI najaroM meM doSI tthhregaa| pro.sA.ke noTa na ho ske| jIvaTThANa satprarUpaNAke sUtra meM mRDavidrIkI tADapatrIya pratiyoMmeM 'saMjada' pATha hai| upalabdha pratiyoMke ukta sUtrake pAThameM 'saMjada pada na honepara "TIkA vahI hai jo mudrita pustakameM hai| dhavalAkI do bhI sampAdakoMne jo vahAM usake honekI kalpanA kI thI usapara tADapatrIya pratiyoM meM sUtra isI prakAra saMjada' padase yukta kucha samayase vidvAna mujhapara vehada ruSTa ho rahe haiM, aura lekhoM, hai| tIsarI pratimeM tADapatra nahIM hai pahale saMzodhana mukAbalA zAstrArthoM va carcAmoM meM nAnAprakArake mujhapara AkSepa kara rahe karake bhejate samaya bhI likhakara bhejA thaa| paraMtu rahA kaisA, haiN| yahAM taka ki usa samayake eka sahayogI sampAdakane to so mAlUma nahIM par3atA, so jaaniyegaa| prakaTa rUpase apaneko usa jimmedArIse pRthaka kara liyA hai| isaparase pAThaka samajha sakeMge ki SaT khaMDAgamakA pATha isa paristhitiko dekhakara maiMne mUDavidrIkI tADapatrIya saMzodhana kitanI sAvadhAnI aura cintanake sAtha kiyA gayA pratiyoMse usa sUtrake punaH misAna karAnekA prayatna kiyA hai| tIsare bhAgakI prastAvanAmeM hama likha hI cuke the ki usa jisake phalasvarUpa mUDavidrIse paMDita lokanAthajI zAstrI bhAgameM hamane jina 11 pATha kI kalpanA kI thI unameMse 12 apane tA024-1-55 ke patra dvArA sUcita karate haiM ki- pATha jaiseke taise tADapatrIya pratiyoM meM pAye gaye aura "jIvaTThANa mAga | pRSTha naM. 332 meM sUtra tADapatrIya zeSa pATha unameM na pAye jAne para bhI zailI aura arthakI mUlapretimeM isa prakAra hai dRSTise vahAM prahaNa kiye jAnA anivArya hai| aba ukta sUtra ___'tatraiva zeSaguNasthAna viSayArekApohanArthamAha-'sammA- meM bhI saMjada' pATha mila jAnese marmajJoMko saMtoSa hogA, micchAiTi-bhasaMjadasammAiTTI-saMjadAsaMjana . saMjadANe aisI bhAzA hai| hIrAlAla ziyamA pjttiyaao|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ * *aham * * anekAnta ra satya, zAnti aura lokahitake saMdezakA patra . nIti - vijJAna - darzana-itihAsa-sAhitya -kalA aura samAjazAstra ke prauDha vicAroMse paripUrNa sacitra-mAsika sampAdaka jugalakizora mukhtAra 'yugadhIra' adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' (samantabhadrAzrama ) sarasAvA ji0 sahAranapura chaThA varSa [bhAdrapada vIra ni0 saM0 2469 se zrAvaNa vIra ni0 saM0 2470 taka ] agasta san 1643 se julAI san 1644 taka prakAzaka paramAnanda jaina zAstrI vIrasevAmandira, sarasAvA ji0 sahAranapura bArSika-mUlya cAra rupayA / julAI san 1644 (eka kirayakA mUlya chaha mAne
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAnta (savijJapti aMka) chaThe varSakI viSaya-sUcI viSaya aura lekhaka pRSTha ajJAnanivRtti- [paM0 mANikacandajI nyAyAcArya 233 tAta smRti ( eka skeca ) - ( paM0 kanhaiyAlAla 47 anekAnta jaina samAjakA gaurava hai vi0 0 18 anekAnta-rasa-laharI - (sampAdaka 3, 43, 123 = 172 176 176 57 176 antara (kavitA) - [ muni zramaracanda apamAna ke badale meM AzIrvAda - [zrI 'svataMtra' 220 abhinandana - [paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita ' 186 abhinandana patra abhinandanAdi ke uttara meM paM0 jugalakizora mukhtArakA bhASaNa - 65 abhyarthanA (katritA) paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' 358 amarakRtiyoM ke sRSTA - [ " zrAcArya zrI mukhtArajI - [paM0 mohana zarmA kA maismerejma aura jainadharmakA ratnatraya[bA0 kauzalaprasAda AtmazaktikA mAhAtmya - [ zrIcandagIrAma vidyArthI 246 zrAdarza anusandhAtA - [ DA0 e0 ena0 upAdhye Adarza puruSa - [paM ajitakumAra zAstrIM Avazyaka nivedana - [ zrI daulatarAma mitra A~sU (kavitA) - ( paM0 bAlacanda jaina ekAMkI - [paM0 ravicandra eka sarasa kavi - [paM0 mUlacanda vatsala aitihAsika sAmagrIpara vizeSa prakAza - [ agaracaMda kaThora sAdhaka - [paM0 lAlabahAdura zAstrI kartavya pAlanakA prazna - [ zrI rAjendrakumAra kamaMbIra (kahAnI) - [ bA0 mahAvIraprasAda vI. e. kalA pradarzanIkI upayogitA - [ zrI agaracaMda nAhaTA 306 kavi - kartavya (kavitA) - (zrI bhagavat jaina kavi-kartavya ( kavitA ) - [ zrI paM0 kAzIrAma zarmA -36 kavi-pratibodha (kavitA) - [paM0 kapUra canda jaina 'indu' 68 afa - pratibodha (kavitA) - zrImAmarAja 'harSita ' 66 301 46 .... www. >< **** 180 262 262 183 257 65 183 210 viSaya aura lekhaka pRSTha 207 kAryakarttAoM aura saMsthAoM ke udgAra kevalajJAnakI viSayamaryAdA- [paM0mANikacaMda 317, 365 kaunasA kyA gIta gAU~ (kavitA - [ zrIzromaprakAza 248 kRpaNa, svArthI, haThamAhI - 1 zrI kauzalaprasAda jaina 215 kyA gRhastha ke liye yajJopavIta Avazyaka hai ?[paM0 ravIndranAtha kyA niyuktikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka haiM ? - [ nyA0 paM0 darabArIlAla kyA ratnakaraNDa zrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM haiM ? - [ nyA0 paM0 darabArIlAla gadya-gIta - [ zrI 'zazi'' 376 236 gvAliyara meM jaina zAsana - [bA0 prabhulAla jaina premI 17 g2alatI aura g2alatafahamI - [sampAdaka 366 gIta (kavitA) - ( kamalakizora 'viyogI' 338 gurudakSiNA ( kahAnI ) - [ bAlacanda jaina vizArada 336 gotra - vicAra - ( paM0 phUlacanda si0 zAstrI 286, 306 gotravicAra pariziSTa - [paM0 phUlacanda caravAhA ( kahAnI ) - [ zrI bhagavat jaina 328 25 cA~danIke cAra dina (kahAnI) - ( zrI bhagavat jaina 354 jagatguru anekAnta - [sampAdakIya 122 jaya jaya jugalakizora (kavitA) - [ zrI buddhilAla 161 jAgo jAgo he yugapradhAna (kavitA) - 188 [paM0 pannAlAla jaina sAhityAcArya 'vasaMta' 102 jIvana aura dharma - [zrI jamanAlAla jaina vizArada 273 jIvanakI dizA - [ zrIvidyAnanda chacharaulI jIvanacaritra - [ bA0 mAIdayAla jaina, bI0 e0 133 jainajAgaraNa ke agradUta zrI bA0 sUrajabhAnajIka patra 184 jainajAgaraNa ke dAdAbhAI bA0 sUrajabhAna[paM0 kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' jainadharmakI jhalaka - [paM0 sumerucaMda divAkara 62, 105 jainadharmapara ajaina vidvAna 85 117 60 330
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThe barSakI viSaya-sUcI viSaya aura lekhaka viSaya aura lekhaka jainadharma para ajainavidvAna-zivavratalAla varmana 132 prayANa (kavitA)-[paM0 cainasukhadAsa nyAyatIrtha 135 jainasatyaprakAzakI virodhI bhAvanA-[sampAdaka 321 bar3e acche haiM paNDitajI-[kumArI zAradA 222 jainasAhityake vidvAnoM kI dRSTimeM 206 vAraha varSa bAda ... 216 jainAgama aura yajJopavIta-[paM0 sumemacanda 302 bahanoMke prati-[candagIrAma vidyArthI 348 jvarakI jvAlAmeM jalate hue bhI-premalatA 220 bAhara kaDuve bhItara madhura-[bA0 pannAlAla 228 tapasvI-[zrI jamanAdAsa vyAsa bI0 e0 181 budhajana satasaIpara eka dRSTi-bA0mANikacanda 138 tIrthakara kSatriya hI kyoM ?-zrI karmAnanda 266 brahmacarya hI jIvana hai-candagIrAma vidyArthI 143 tuma DhAla rahe jIvana kSaNa kSaNa (kavitA: bhagavAna mahAvIrake viSayameM vauddhamanovRtti[zrI omaprakAza zarmA 161 paM0 kailAzacanda zAstrI 284 tRSNA (kavitA)-ghAsIrAma jaina 3.1 bhaviSyake nirmAtA-AcArya vRhaspati 180 digambara paramparAke mahAna sevaka bhAvI pIDhIke patha-pradarzaka-bA0 kAmatAprasAda 178 [zrI paM0 rAjendrakumAra nyAyatIrtha 185 bhASaNa-[zrImatI ramArAnI .... 312 dukhakA svarUpa-[10 puruSottamadAsa sAhityaratna 56 maMgalAzAmanama-[zrI pannAlAla jaina 168 dava aura puruSArtha-[paM0 puruSottamadAsa sAhityaratna 6 mAdhava-mohana (kahAnI)-[prA0 paM0 jagadIzacaMdra 61 dhanya jIvana zrI jugalakizora-[mAmarAja 'haSita 160 mAnavatA pujArI hindI kavidharma kyA hai ?-[paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcAye 6 [zrI kanhaiyAlAla prabhAkara . 115 nayA mumAphira (kahAnI)-[zrI bhagavat jaina 278 mukhyArajIkI vicAradhArA-[zrIpuruSottamadAsa 187 nayoMkA vizleSaNa-paM0 vaMzIdharajIvyAkaraNAcArya mukhtAra mahodaya aura unakA sarvasvadAna 563 83, 128, 237. 266, 268 mukhtAramAhabakA jIvana-caritra nAgasabhyatAkI bhAratako dena mukhtAra sA0 ke paricayameM-bA0 jyotiprasAda jaina 221 [vA0 jyotiprasAda jaina ema0 e0 246 mujhe na kahIM sahArA (kavitA)-[rAjendrakumAra 18 paMDitajIke do patra .... 117 mudritazloka-vAtikakI truTi-puti-[paM paramAnanda 343 paMDitajIse merA paricaya-[zrI ema0 govinda pai 212 merA abhinandana-nyA0 paM0 mANikacanda 166 paDietapravara ToDaramalajI aura unakI racanAe~- merA abhinandana-[4.dharmendranAtha zAstrI [paM0 paramAnanda jaina 263 merI bhAvanA (kavitA)-atirikta pRSTapUrva 153 paNDita becaradAsajIkA anokhA patra-sampAdaka 321 mehamAnake rUpameM-lA0 RSabhasaina / 222 paMDita caMdAbAI-[paM0 kanhaiyAlAla prabhAkara ( 146 mRtyu-mahotsava-[jamanAlAla jaina ... 140 patha-cinha-paM0 kanhaiyAlAla 'prabhAkara' - 143 yadi tumhArA pyAra hotA (kavitA)- zrI bhagavata' 246 pariSadke lakhanaU adhivezanakA nirIkSaNa- yugasaMsthApaka-[pro0 hIrAlAla ema0 e0 180 piM0 kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' '354 rASTotthAnameM grAmoMkA mahatva-zrIprabhulAla premI 268 pa!SaNaparva aura hamArA kartavya-bA0 mANikacanda 30 vartamAna saGkaTakA kAraNa-bAbU ugrasena ema0 e0 110 purAne sAhityika-[pro0 zivapUjanasahAya 180 bAhare manuSya-[bA0 mahAvIraprasAda vI0 e0 16 per3a paudhoM ke sambandhameM jaina mAnyatAoMkI vipulAcalapara vI0 ja0 apUrva dRzya-[saMpAdaka 377 vaijJAnikatA-[paM0 cainasukhadAsa nyAyatIrtha 136 vizvako ahiMsAkA saMdeza-[bAbU prabhulAla jaina 111 praNAma-[akhileza 'dhruva' 186 virodhameM bhI nirvirodha-zrIravIndranAtha
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta viSaya aura lekhaka viSaya aura lekhaka pRSTha vIra pUjAkA zrAdarza-[zrImahendrajI .... 176 sammAna samArohakA vivaraNa-[eka patrakAra 164 vIrazA0 utpattikA samaya aura sthAna-[sampAdaka 76 sarasAvAkA santa-[zrImaGgaladeva .... 213 vIra0 jayantIpara muni zrIkRSNacandrakA abhimata 375 salAha (kavitA)-[zrIzaradakumAra mizra 248 ,, anekAntake advitIya vizezAGkakI yojanA- 225 sahayogI satyaprakAzakI vicitra sUjha-[sampAdaka 145 vIrasevAmandirakI mITiGga .... vi0 aM05 sAta vizeSatAe~-[zrIdaulatarAma mizra' .... 177 vIrase0ma0ke abatakake kAryoMkA paricaya vi0 aMka 14 sAsAdanasamyaktva0 zAsanabheda-[hIrAlAla 66, 67 vIrase0 ma0ke bhAvI progrAmakI rUparekhA vi0 aMka 6 sAhityatapasvI-[kalyANakumAra jaina .... 160 vIrase0 ma0meM vIrazAsanajayantI utsava vi0 aMka 1 sAhityatapasvIko vaMdana-[paM0 parameSThIdAsa 181 ve eka prakAzakake rUpa meM-[zrIkAzIrAma zarmA 206 sAhityadevatA-[paM0 mANikacaMda .... 182 vaidika vrAtya aura mahAvIra-[zrIkarmAnanda 235 sAhityakI mahattA-mUlananda 'vatsala' 54 vyavasthApakIya nivedana .... .... 116 sAhitya-paricaya aura samAlocana-paramAnaMda 376 zrImukhtAra sA0ke prati (kavitA)-kapUracanda 162 siMhabhadrako vIro deza-[bAbU kAmatAprasAda jaina 37 zittantravAzala-gulAbacaMda abhayacaMda 363 svayaM apane prati-[eka bhakta .... 201 zraddhAMjali-bAbU mAIdayAla jaina bI0 e0 200 svAgata-pro0 gayAprasAda zukla ..... 186 zraddhAMjali-[paM0 prabhulAla premI .... 10 svAgata bhASaNa-[zrI lA0 pradyumnakumAra 166 zraddhArgha-[vAbU choTelAla jaina .... 186 svAdhInatAkI divyajyoti (kahAnI)-[zrIbhagavat 46 zraddhAke phUla-[zrIbhagavata jaina .... 160 (ekaparIkSaNa)-[esa. sI. vIrana 352 zrIrAhulakA siMhasenApati-[zrImANikacaMda 253 hama tumako vibhu kaba pAe~ge (kavitA)-[zrI hIraka' 245 sattAkA ahaMkAra (kavitA)-[paM0 cainasukhadAsa 11 hamAre garva-zrIdulArelAla bhArgava .... 186 saphalatAkI kuMjI-]bAbU ugrasaina jaina ema0 e0 35 hamAre patrakAroMkI zubha kAmanAe~ .... 204 sabhApatikA abhibhASaNa-[zrIrAjendrakumAra 163 hamAre mAnanIya atithi .... .... 173 sabhI jJAna pratyakSa hai-paM0 indracanda zAstrI 107 hamAre vidvAnoMkI zubha kAmanAe~ .... samaMtabhadrakI arhadbhakti-nyA0paM0 darabArIlAla 12 hamAre sabhApatiHeka adhyayana-[paM0 kanhaiyAlAla 161 samaMtabhadrabhAratIke kucha namUne-[sampAdaka 1, 41, 81, hamAre sahayogI .... .... ..... 166 - 121, 226, 261, 263, 325 havirasmi nAma-DA. vAsudevazaraNa .... 178 samAjake pramukha puruSoMkI zubhakAmanAe~ 201 hAra-jIta (kavitA)-[zrIbhagavat jaina 272 sampAdakakI orase ... .... 223 hindIkA prathama Atmacarita-[paM0 banArasIdAsa 19 sampAdakIya .... ..... 145, 321 hindIke jaina kavi-[zrIjamanAlAla jaina vizArada 32 sampAdakIya-vicAraNA-[sampAdaka .... 304 .23
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ satsAdhu-smaraNa-maMgalapATha (abhimata) 'satsAdhu-smaraNa-maMgalapATha' nAmakI pustaka paM. jugala- kaise aparAdhI hai ki hamane apane trust ko pUrA nahIM kizorajI sAhaba mukhtAra sarasAvAne bhejI / isa pustakake kiyA, hamane kevala unako kRtiyoMko prANImAtra taka na saMyojaka aura anuvAdaka paNDita jI Apa hI hai| yaha pahucAnekA hI aparAdha nahIM kiyA hai balki apane pramAda pustaka paMDitajIkI anupama kRtiyoM meM se eka hai-zrAdyo- aura ajJAnatAvaza unako dImakoM aura cUhoMkA khAjA banA pAnta ise par3hA, kaIbAra par3hA-bar3A zrAnanda zrAyA, paNDitajI DAlA !! hameM isa mahAn aparAdhake prAyazcittake rUpameM kA Selection aitihAsika kamako liye hue hai aura bhaviSyameM unakI kRtiyoM ko surakSita rakhaneke liye tathA mahatvapUrNa hai| prANImAtrake hitake liye unakA adhikAdhika pracAra NDitajIkI vAta aulI manakI bAta karaneke liye prayatnazIla honA caahiye| aApane mahAn prAcAryoM ke vAkyoM ke marmako hI apanI sarala yaha pATha hameM batAtA hai ki mahAnase mahAna zrAcAryone tathA bhAvavyaJjaka hindI bhASAmeM pAThakoMke sAmane rakhA hai| bhI stavanake mArgako svAtmAnubhavakI prAptike liye kitanA isa maGgalapAThake par3hanese deva, guru, zAstra ke prati saccI apanAyA hai| jina guNoM dvArA arahanta siddha parameSThIkA zraddhA aura bhakti bar3hatI hai; zrAta-raudra-pariNAmoMkA abhAva tathA pUrvAcAyauMkA smaraNa kiyA gayA hai, zuddha dravyadRSTise hokara aAtmAmeM svAbhAvika sukha aura zAntikI taraMgeM uThane ve hI gaNa hamArI apanI prAtmAmeM virAjamAna haiN| hamArI lagatI haiN| AtmAmeM svayaM agahanta tathA siddha paramAtmA bananekI jo vyakti stuti-smaraNa zrAdiko karttAvAdakA eka Potentiality maujada hai| hama bhI yatheSTa mAgepara cala aGga samajhakara inakA niSedha kiyA karate haiM, unake liye kara kyoM na apane svatantra svAbhAvika adhikAra paramAtmapada yaha pATha unakI zraoNkheM kholane vAlA hai, jaina zAsanameM ko prApta kreN| isa prakAra hamAre antaraGgameM AtmakalyANa stuti aura smaraNakA jo vAstavika mAhAtmya hai usakI kI bhAvanA jAgRta hotI hai| prakAzita karane vAlA hai| jisa dRSTise bhI dekhA jAve yaha maGgala gaTha bhavya-jIvoMke zraddhA aura bhaktipUrvaka isa pAThako par3hanese kramazaH liye atyanta upayogI aura kalyANakArI hai, zrAsmAko mahAn prAcAryoM kI eka paMkti hamAre sAmane zrA virAjamAna pavitra banAkara aAtmavikAsake mArgapara lagAnevAlA hai| hotI hai| usa samaya hama vicArate haiM ki hamAre puNyodayase aise mahAna kAryake liye hama mukhtAra sAhabakA jitanA aisA huA hai, hameM unake caraNoMmeM natamastaka hokara apanI zraddhAJjali peza karanekA zubhAvasara prApta huA hai| hama bhI zrAbhAra mAne thor3A hai, ApakA parizrama aura ni:svArtha sevAbhAva prazaMsanIya hai| Apa vIra-zAsanake sacce bhakta apaneko dhanya mAnate hai ki hameM aise mahAn zrAcAryoke aura upAsaka haiM isIliye "yugavIra" bhI haiM / hamArI darzana, (parokSarUpase) isa pustakake dvArA prApta hue| hArdika bhAvanA hai ki abhI paNDitajI kitane hI varSoM taka una mahAn prAcAryokA smaraNa honepara hamArI z2abAnase hamAre daramyAna bane raheM aura jinavANI mAtAkI sevA sAyAsa yaha nikalatA hai-dhanya ha imAra esa ra mahAn unake dvArA hotI rhe| prAcAryoM ko ki jinhoMne aisI 2 amUlya kalyANakAriNI kRtiyAM hamAre liye chor3I, hameM unake sAmane mAre zarmake ugrasaina jaina M.A., LL.B. mastaka nIcA karake khar3A honA par3atA hai ki, hAya! hama rohtk|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa - Arrearnndirake naye prakAzana 1- AcArya prabhASandrakA tatvArtha sUtra - nayA prApta saMkSipta sUtra, mukhtAra bhI jugalakizora kI sAnuvAda vyAkhyA aura prastAvanA sahita / mUlya 1) 2- satsAdhu- smaraNa - maGgalapATha - mukhtAra zrI jugalakizorakI aneka prAcIna padyoMko lekara naI yojanA, sundara hRdayagrAhI anuvAdAdi sahita / isameM zrIvIra varddhamAna aura usake bAda ke jinasenAcArya paryanta, 21 mahAn zrAcAryoMke anekoM zrAcAryoM tathA vidvAnoMdvArA kiye gaye mahatva ke 136 puNyasmaraNoMkA saMgraha hai aura zurUme 1 lokamaGgalakAmanA, 2 nityakI zrAtmaprArthanA, 3sAdhuveSa nidarzaka jinastuti 4paramasAdhumukhamudrA aura 5 satsAdhuvandana nAmake pAca prakaragA haiN| pustaka par3hate samaya bar3e hI sundara pavitra vicAra utpanna hote haiM aura sAtha hI zracAyakA kitanA hI itihAsa sAmane zrAjAtA hai, nitya pATha karane yogya hai| mUlya | ) 3- adhyAtma-kamala-mArtaNDa - yaha paJcAdhyAyI tathA lATIsaMhitA zrAdi granthoMke kartA kavivara rAjamallakI pUrva racanA hai / isameM adhyAtmasamudrako kUje meM banda kiyA gayA hai| sAtha meM nyAyAcArya paM0 darabArIlAla koThiyA aura paM0 paramAnanda zAstrIkA sundara zranuvAda, vistRta viSayasUcI tathA mukhtAra zrIjugala kizorakI lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai| yaha bar3A hI upayogI grantha hai / mU0 111) vilambakA kAraNa anekAntakI isa kiraNako itane vilambake sAtha prakaTa karate hue hameM bar3A hI saGkoca tathA kheda hotA hai / isa vilambakA pradhAna kAraNa samayapara kAg2az2a na milanA hai / yadyapi nyUja priTakA zracchA koTA maMjUra hokara paramiTa zrAgayA thA parantu yogya kArAta na mila sakA, jo milatA thA vaha bahuta ho rahI thA aura kisIko bhI zranekAntake liye na rucA / zrantako yaha 28 pauNDakA kAgRkSa milA, jisake dehalIse sahAranapura pahu~ne meM bhI relvekI gar3abar3I ke kAraNa koI 22 dina laga gye| isa taraha 13 jUnako maiTara presameM diyA jA sakA aura presakI paristhitiyoMke kAraNa yaha kiraNa eka mahIne meM chupakara tayyAra ho sakI hai| isa vilambake kAraNa pAThakoko jo pratIkSA-jamya kaSTa uThAnA par3A hai usakA hameM anubhava hai aura usake liye hama apanI majabUrIko sAmane rakhate hue unase kSamA cAhate haiM / -vyavasthApaka Fired. No. A731. 4- umAsvAmizrAvakAcAra - parIkSA -mukhtAra bhIjugalakizorajI kI granthaparIkSAoMkA prathama zraMza, granthaparIkSA noMke itihAsako liye hue 14 pejakI naI prastAvanA sahita / mU0 |) 5- nyAyadIpikA - ( mahatvakA nayA saMskaraNa ) - nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyA dvArA sampAdita aura anuvAdita nyAyadIpikAkA yaha viziSTa saMskaraNa apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| abataka prakAzita saMskaraNoM meM jo azuddhiyAM calI zrArahI thIM unake prAcIna pratiyoMpara se saMzodhanako liye hue yaha saMskaraNa mUlagrantha aura usake hindI anuvAdake sAtha prAkkathana, sampAdakIya, prastAvanA, viSayasUcI aura koI 8 pariziSToMse saMkalita hai, jinameM se eka bar3A pariziSTa tulanAtmaka TippaNakA bhI hai / sAthameM sampAdakadvArA navanirmita 'prakAzAkhya' nAmakA bhI eka saMskRta TippaNa lagA huA hai, jo granthagata kaThina zabdoM tathA viSayoMkA khulAsA karatA huA vidyArthiyoM tathA kitane hI vidvAnoMke liye kAmakI cIna hai| lagabhaga 400 pRSThoMke isa vRhatsaMskaraNakA lAgata mUlya 5) ru0 hai kAg2az2a kI kamI ke kAraNa thor3I hI pratiyAM chapI haiN| ataH icchukoM ko zIghra hI ma~gA lenA cAhiye / prakAzana vibhAga vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura ) To If not delivered please return to: VIR SEWA MANDIR, SARSAWA. (SAHARANPUR) ny
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - kAmata sampAdaka-jugalakizora mukhtAra anekAntakaM pAThakoM aura lekhakoMko zubha samAcAra kaMTrola ArDarake kAraNa anekAnta kaI mahInoMse bahuta hI kSINakAya cala rahA hai aura kAgaja na mila sakane ke kAraNa samayapara usakA prakAzana bhI nahIM ho rahA / isIse hameM do do mahInoMkI kaI maMyukta kiraNe nikAlane ke liye bAdhya honA par3A aura uname hama utane bhI peja na de sake jitane ki eka mAmakI kiraNameM diyA karate the| tathA pAThakoko jo pratIkSAjanya kaSTa uThAnA par3A usakA kathana bhI nahIM kiyA jAsakatA kitane hI utmaka NaTakoMko hama uttara dene dete thaka gaye aura kaI lekhoMko sthAnAbhAva ke kAraNa vApisa bhI kara denA par3A, jimazahame kheda hai| parantu anicchAsa yaha saba kucha karate hue bhI bhaviSyakI aura hamArI AzA lagI huI thI jo aba kucha phalina huI hai| yahA~ para pAThakoM ko yaha jAna kara prasannatA hogI ki anekAntako nyUjapriNTakA acchA kATajara haA hai, ataH pepara milatehI anekAnta aba apraila kI kiraNase pahale kI taraha adhika pejoMko liye hue prakAzita rA kregaa| hama cAhate haiM ki pichale mahInoM meM paMjoM kI jo kamI par3I hai uma agale mahInoMmeM yathAzakti kucha pUrA kiyA jAya / ataH pATaka dhairya rkheN| sAtha hI sulekhakoM se anurodha hai ki ve apanI sundara racanA zIghra hI anakAnta Aphisa vIrama bAmandirako bhejane kI kRpA kareM; kyoMki aprailakI kiraNa jaldI hI presa meM dI jAneko hai| * viSaya-mamI * 1-zrI amRtacandra smaraNa pR0 6, 7-saptaveSI va haradhAriyoMme (kavitA) 73 2- ratna. pA. aura prAptagI kA kartava 8--mukha aura samatA 3-~gajapanya kSetrake purAne ullaMmba 6-bhAratIya itihAsakA janayuga 4-apamAna yA anyAcAra 10-dhanapAla nAmake cAra vidvAna 1-svayaMvarA (kavitA) -vidyAnandakA samaya 6-jagata racanA 55 haathbndh 'mnaal ANAKANIANITA pharavarI-mArca 1945 KANSALAISTELEHUIDUSTAHLBERG LETINHAIYAWADIANMIK ANDERE KA RARIE
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-zAsana-jayantI arthAt zrAvaNa-kRSNa-pratipadAkI puNya tithi yaha tithi-itihAsa meM apanA khAsa mahatva rakhatI hai aura eka aise 'sarvodaya' tIrthakI janmatithi hai, jisakA lakSya sarvaprANihita hai| isa dina-ahiMsAke avatAra zrI sammati-varddhamAna-mahAvIra Adi nAmosa mAmAlinIra bhagavAnakA tIrtha pravartita humA, unakA zAsana zurU huA, unakI dinyadhvani vANI pahale pahala khirI, jisake dvArA maba jIvoMko unake hitakA vaha sandeza sunAyA gayA jisane unheM duHkhoMse chUTanekA mArga batAgA, duHkhakI kAraNIbhUta bhUle sujhAI, bahamoMko dUra kiyA, yaha spaSTa karake batalAyA ki saccA sukha mahimA aura anekAntadRSTiko apanAne meM hai, mamatAko apane jIvanakA aGga banAne meM hai, athavA bandhanamme-paratantratAme-vibhAvapaMriNatime Tane meM hai| mAtha hI, maba mAgmAoMko mamAna batalAte hue, prAmavikAsakA sIdhA tathA marala upAya sujhAyA aura yaha spaSTa ghoSita kiyA ki apanA utthAna aura phana apane hAtha meM tila Post, usake liye nitAnta damaroM para prAdhAra rakhanA, marvathA parAvalambI honA athavA dRmageko doSa denA bhArI bhUla hai| imI dina-pIDita, patita aura mArgacyuta janatAko yaha AzvAsana milA ki usakA uddhAra ho sakatA hai| yaha puNya-divama-una kara balidAnoMke mAtizaya rokkA divasa hai jinake dvaga jIvita prANI nirdayatApUrvaka chAke ghATa utAre jAte the athavA homake bahAne jalatI huI bhAgameM pheMka diye jAne the| / imI dina-logoMko unake pratyAcAgeko yathArtha paribhASA samajhAI gaI aura himA-bahiNa tathA dharma adharmakA nava pUrNarUpame batalAyA gyaa| laka imI diname-strIjAti tathA zudropara honevAle tatkAlIna manyAcA meM bhArI bAvaTa paidA huI aura ve sabhI jana dArU yatheSTa rUpame vidyA padane tathA dharmasAdhana karane Adi adhikArI ThaharAye gye| imI tithime-bhAratavarSa pahale varSakA prArambha hA karatA thA jisakA patA 'nilAyaparamAtI' tathA 'dhavana' Adi prAcIna siddhAntagraMthoM parase calatA hai| pAvanI-prASADhIke vibhAgalapa fasalI mAna bhI usI prAcIna prathAkA mUcaka jAna par3atA hai. jipakI saMkhyA prAjakala g2ajasa pracalita ho rhii| isa taraha yaha tithi-jisa dina vIrazAsanakI jayantI (dhvajA) lokazikhara para phaharAI saMsArake hita tathA parva mAdhAraNake utthAna aura kalyANa ke sAtha apanA sIdhA NvaM khAsa sambadha rakhatI hai aura imaliye mamIke dvArA hasmayake ins mAya manAye jAneke yogya hai| isIliye imarI yAdagArameM kaI varSame vIrasevAmandira paratAvAmeM 'vIrazAma najayantI' org utmava ke manAnekA prAyojana kiyA jAtA hai| gata varSa yaha ummava gajagirimeM uma sthAna para manAyA gayA thA jahA~ vIrazAsanakI tIrthadhArA pravAhita hAI aura usake bAda kalakanAma hame mAdhaMdvayamahasrAndi-mahotsavakA rUpa diyA gayA thaa| ima varSa-yaha pAvana tithi 25 julAI mana 1945 ko budhavAra ke dina avatarita haI hai| isa dina pichale varSome Ma bhI adhika utsAhake mAtha vIramevAmandirama vIrazAmpanajayantI manAI jAyagI aura jalamA 26 tA taka rhegaa| prataH *ma bhAIyoM ko isa parvAtizAyI pAvana parvako manAne ke liye prabhIme mAvadhAna hojAnA cAhiye aura isa zubha avamagpara vIrapevAmanimme padhArane kI z2arUra kRpA karanI caahiye| jo majana bIpamevAmandirameM na padhAra ma unheM apane 2 sthAnoM para use manAne kA pUrNa prAyojana karake kartavyakA pAlana karanA caahiye| dina - jugalakizora mukhtAra adhidhAtA 'vIramevAmandira' maramAvA, ji. mahAranapura
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ * OM aham * tatattva-sadyAtaka vizvatattva-prakAzaka vASika mUlya 4) isa kiraNakA mUlya / ) nItivirodhadhvaMsI lokanyavahAravartakaH samyak / / paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // varSa 7 kiraNa 7,8 sampAdaka-jugalakizora mukhtAra vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) saramAvA jilA sahAranapura phalguna-caitrazukla, vIranirvANa saMvat 2471, vikrama saM0 2001-2 pharvarI, mArca 1645 zrIamRtacandra-smaraNa Agama-hRdayagrAhI marma-grAhI ca vizvatattvAnAm / yo mada-moha-vimukto naya-kuzalo jayati sa sudhenduH // 1 // yavacanAmRtavarSarjaDatA''tapathAtanAdupAgacchati / zAntiH sarvajanAnAM so'mRtacandro munirvandhaH // 2 // -yugIraH 'jo Agamake hRdaya-grAhI haiM-zrAgamazAstroke rahasyako jinhone bhale prakAra bhA hai-, vizvatattvoM ke marmajJa haiM- saMpUrNa carAcara jagatke antargata sabhI padArthoM ke marmako jinhone racUna pahacAnA hai-, mada-mohase vimukta haiM-ahaGkAra aura moha jinake pAsa nahI phaTakate-aura sAtha hI jonayakuzala haiM-nayoM ke samyaka svarUpa tathA vyavahAra se avagata haiM-ye zrIamRtacandrAcArya jayavanta haiM apane pravacana-dvArA sadA hI loka hRdayoM meM apane prabhAvako zraGkita kiye hue haiN| "janake vacanarUpa amRtakI varSAme--puruSArthasiddhaya gAya, tattvArthamAra aura mamayamAra-kalazAdi jaise pravacanodvArA kI gaI tatvAmRta kI vRSTiMse-jaDatArUpI AtApa dUra ho jAtA hai-ajJatA maya bhArI garmIse utpanna huI becainI miTa jAtI hai aura usake dara hone athavA miTa jAne se zAnti svataHhI saba janoM ke mamIra pAtI hai-sabhI santapta-hRdaya anAyAma hI zAnti-sukhakA anubhava karate- muni zrIzramRtacandrasUri vandanIya haiM-sabhI zrAtmazAnti ke abhilASiyoM-dvArA nata-mastaka hokara zrArAdhanIya haiN|)
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDazrAvakAcAra aura prAptamImAMsAkA kartRtva (le0-pro0 hIrAlAla jaina, ema0 e0 ) 4 [gata kiraNasa Age] aba yahA~ mujhe kevala eka bAta para aura vicAra karanA isI prakArakI bAta haiM / aSTasahasrIkArane vigrahAdi mahodaya' bhAvazyaka pratIta hotA hai| nyAyAcArya jI ne kahA hai ki kA artha kiyA hai 'zazvannisvedasvAdiH' arthAt pasInAkA "rasnakANDazrAvakAcArakArako jo doSakA svarUpa kSudhAdi kabhI nahIM bhAnA, ityAdi jisase aura bhI spaSTa ho jAtA abhimata hai vahI prAptamImAMsAkArako bhI abhimata hai, aura hai ki zarIra sambandhI guNadharmoMkA prakTa honA na honA isI liye vidyAnandake vyAkhyAnakA bhI yahI prAzaya lenA prAptake svarUpacintanameM koI mahatva nahIM rakhate / prAptakA caahiye| yadi aisA na ho to unhIM ke zlokavArtikagata artha hai aisA guru jisake vacanapara vizvAsa kiyA jA sake vyAkhyAnase jahAM sabalatAme tudhAdi vedanAoMkA abhAva aura aise vacana ve hI ho sakate haiM jinakA yukti aura siddha kiyA hai, virodha bhAvegA, jo vidyAnandake liye kisI aura zAstrame virodha nahIM pAtA evaM pratyakSase bhI jo bAdhita prakAra iSTa nahIM kahA jA sktaa|" yahAM punaH hamAre sanmukha nahIM hote / aise vacana bahI nirdoSI mahApuruSa kaha sakatA tIna prazna utpanna hote haiM-(1) kyA prAptamImAMsAntargata hai jisake rAga-dveSa aura ajJAna sarvathA naSTa ho cuke haiM aura doSa zabdakA vahI artha svIkAra kiyA jA sakatA hai jo pUrNa jJAnakA prakAza ho gayA hai| vidyAnandine kArikA 4 va ratnakaraNDakArako bhabhimata hai ? (2) kyA vidyAnandike doSa 6 kI TIkAmeM yahI bAta acchI taraha spaSTa kI hai| jaisezabdake vyAkhyAnakA vaha abhiprAya ho sakatA hai jo ratna- "kaH punardoSo nAmAvaraNAdinnasvabhAva iti ceducyate, karaNrakAra dvArA prakaTa kiyA gayA, (3) yadi unake vacanasAmarthyAdajJAnAdidoSaH svprprinnaamtH|" "zrAva. vyAkhyAnakA vahI abhiprAya nahIM hai to unake zlokavArtika raNasya drabyakarmaNo doSasya ca bhAvakarmaNo bhUbhRta iva gata vyAkhyAnase virova utpanna hokara kaisI paristhiti mahato'tyantanivRttisiddheH karmabhUbhRtAM bhettA mokSamArgasya prakaTa hotI hai| praNetA stotavya samavaniSThate vizvatatvAnAM jJAtA ca / " (1) prAsamImAMsAkArako doSase kSudhAdi abhimata honA "doSAstAvadajJAna-rAga dveSAdaya uktAH" prAdi / yahAM sarvatra mAnaneke liye nyAyAcAryajIke prAdhAra ve hI the jina para unhIM jJAmAvaraNAdi ghAtiyAkarmoM va tajanya doSAkA grahaNa hama Upara vicAra kara cuke aura dekha cuke haiM ki una kiyA gayA hai jinase jIvakI dRSTi va samajhadArImeM truTi ullekhoM parase granthakArakA vaisA abhiprAya minna nahIM hotaa| utpanna ho jAtI hai| yahAM aghAtiyA karmoM dvArA utpanna svayaM prAptamImAMsAmeM jo 'doSAvaraNayohAni' 'bahirantarmala- pariNAmoko kahIM bhI doSarUpase grahaNa nahIM kiyaa| yh| kSayaH' 'nirdoSa' jaise vizeSaNoMkA upayoga kiyA gayA hai bAta yuktyanuzAsana kI prathama kArikA para dhAna denese aura unakA tAtvika artha samajhane ke hame do upAya upalabdha bhI spaSTa ho jAtI hai| isa kArikAmeM granthakArane vIra haiM-eka to svaya usI graMyakA sandarbha, aura dUsare dhanakA bhagavAnko "vizIrNadoSAzayapAzabandham" aisA vizeSaNa TIkAkAroM dvArA spaSTIkaraNa / prAptamImAMsAmeM prAptakA lakSaNa lagAyA hai jisakA artha hotA hai ve kevalI jinake doSoMke karate samaya granthakArane na kevala unhIM guNoMko spaSTa kiyA prAzaya rUpa karmabandha sarvathA naSTa ho cuke haiN| aba yadi hai jinakA honA prAptameM zrAvazyaka hai, kintu una vibhUtiyoM praghAtiyA karmajanya vRttiyoM ko bhI prAptasambandhI doSoM meM ko bhI spaSTata. pRthaka batalA diyA hai jo mAyAviyoM aura sammilita kiyA jAya to devalImeM aghAtiyA karmoke bhI sarAgiyoM meM bhI pAI jAtI haiM ataeva prAptake lakSaNameM nAzakA prasaMga AtA hai jo sarvasammata kamasiddhAnta ke kadApi grAhA nahIM haiN| devoMkA zrAnA, aAkAzagamana, cama- viruddha hai| ataeva doSase cehI vRttiyAM grahaNa kI jA rAdi, va vigraha prarthAt zarIrasambandhI camakAra bhAdi sakatI haiM jo jJanAvaraNAdi ghAtiyAkarmoMse utpanna hotI haiM
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7-8] ratnakaraNDazrA0 aura prAptamImAMsAkA kartRtva evaM jo una koMke pAtha hI kevalIme vinaSTa ho cukI haiN| kA vartavya hai mUla graMthakArake abhiprAyako unakI paripATIke svayaMbhUstotrake 'svadoSamulaM svasamAdhitejasA minAya yo anumAra vyakta krnaa| ataeva prAptamImAMsAkArakA unheM nirdayabhasmamArikayAm' (3) Adi vAkya bhI ThIka isI maisA abhimata artha ThIka jaMcA usI prakAra unhoMne vahAM arthakA pratipAdana karate haiM. kyoMki payogI kevalI jina artha kiyA hai aura isa kArya meM unhoMne eka so TIkAkAra doSoMke mUlako bhasmasAna kara sake haiM ve ghAtiyA karma hI haiM sAtavya nivAhA hai| para zlokavArtika kI racanA unhoMne na ki aghAtiyA m| eka aise graMtha para kI hai jisapara unase pUrvavartI do TIkAe (2) Upara hama dekha hI cuke ki vidyAnandine apanI unheM upalabdha thiiN| ataeva unhIkI artha paripATIke anuaSTamahasrITIkAmeM doSakA kyA artha kiyA hai / yadi unheM sAra unhoMne vahAM vaha bharya kiyA hai| para yadi vicAra kara AptamImAMsAkArake doSa zabdase vahI artha abhISTa thA jo dekhA jAye to vahAM para bhI unakA tathA uname pUrvavartI rasnakaraNDakArako hai to maiM nyAyAcAryajIse pUchatA hUM ki, donoM TokAoM arthAt sarvArtha siddhi aura rAjavArtikakA mata unhoMne vahI svarUpa vahAM kyoM nahIM prakaTa kiyA ? yaha bAta tasvArthasUtrakArake matase mela nahIM khAtA jaisA ki maiM jaina satya hai ki vidyAnandine apane zlokavArtikameM kevala ke siddhAnta bhAskara(bhAga 10, kiraNa 2) meM prakAzita "kyA tuvAdi vedanAAMkA prabhAva mAnA hai, yA nyAyAcAryajIke tasvArthasUtrakAra aura unake TIkAkAgekA abhiprAya eka hI zabdoMmeM una vedanAoMkA unhoMne "sabalatA abhAva siddha hai" zIrSaka apane eka lekha meM prakaTa kara cukA hai|nyaayaakiyaa hai|" aisI avasthAmeM yadi ve bhAtamImAMsAke sadarbha cAryajIne use avazya dekhA hogA, yadi nahIM to kRpayA ve parase yA unhI pranthakArakI anya kRtiyoM parase dopakA usapara avazya dhyAna de le| isa viSama paristhitipara kucha vaimA artha kara sakanekI gaMjAiza pA jAte to avazya usI gambhIratAse cintana karanepara digambara sAhityameM hame do prakAra artha karate, yA yahI kaha dete ki yahA~ usI prakAra vicAradhArA spaSTa dikhAI detI haiN| eka hai SaTkhaMDAgama vizeSArtha grahaNa karanA cAhie jaisA unhoMne zlokavAnikama sUtroM, pAsamImAMmAdi granthoM tasvArthasUtra eva pazcAtkAlIna kiyA hai, jaisA ki anya sthaloMpara unhoMne ullekha kiyA karmasiddhAntapranyoM meM svIkRta vaha mAnyatA jisake anusAra hai| para unhoMne vaisA nahIM kiyA jisase spaSTa hai ki unheM sAtA va asAtA vedanIya karmakA udaya ayogI guNasthAna vahAM vaisA artha karane ke liye sarvathA hI koI AdhAra nahIM taka barAbara banA rahatA hai jisase kevabImeM sukha-dukha rUpa milaa| hama parase svabhAvata: yaha anumAna bhI kiyA jA vedanAeM siddha hotI haiN| dUmarI vicAradhArA hameM kundakundAsakatA hai ki yadi unake sanmukha unhIM samantabhadra kRta cAryake anyoM me dikhAI detI hai jisake anusAra kevalI rasnakaraNDazrAvakAcAra jaisA graMtha hotA to ve usa para bhI tadhAdi vedanAghoMse rahita mAne jAte haiN| isa mAnyatAkA apanI TIkA likhate yA kamase kama usakA avataraNa dekara pUrvokta mAnyatAke sAtha mela baiThAnekA prayAna pUjyapAdAcAyane prAptamImAMnA doSakA artha avazya hI usIke anusAra agnI sarvArthamiddhi TIkAma kiyA hai aura usIkA anusaraNa karate, kyoMki ve kevalImeM kSudhAdi vedanAbhoMke prabhAva akalaMkake rAjavAnika va vidyAnandike zlokavArtikameM bhI sambandhI manake pravaja povaka the| isase bhI yahI bAta prApta hotA hai| isI paramparAkA grahaNa rasnakaraNDazrAvakApramANita hotI hai ki vidyAnandiko na to prAptamImAMsAme cArame bhI kiyA gayA hai aura usake karnAne apanI yaha doSakA paisA artha kara sakane kI gaMjAiza milI aura na paramparA prathake upAnta padyameM prakaTa bhI karadI hai jaisA ki unake samakSa samantabhadrasvAmIkI ratnakaraNDazrAvakAcAra jaisI koI racanA vidyamAna thii| hama Upara dekha cuke haiN| cisobAsa jAtIla vidyA prataeva prAptamImAMsA aura zrAvakAcArake kartA eka nandike aSTasahalIgata vyAkhyAnake zlokavAnikagata vyA- nahIM do bhinna bhinna vyakti haiN| vAdirAjake ullekhAnusAra jyAnase virodha kii| para vicAra karanese jJAta hotA hai ki zrAvakAcArake kartA 'yogIndra' kahalAte the aura devAgama yA yathArthata: vahAM aisA koI virodha upasanahIM hotaa| TIkAkAra prAptamImAMsAke kartAkI upAdhi thI 'svaamii'|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ gajapantha kSetrake purAne ullekha (le-zrI paM0 nAthUrAma premI ) maiMne 'hamAre tIrthakSetra' zIrSaka lekha meM likhA thA ki vartamAm isa lambe samAMsapadameM gajadhvaja aura gajapantha donoM gajapamya tIrthakA koI prAcIna ullekha nahIM mikhatA aura na nAma eka sAtha nAsika nagarake samIpa batAye haiN| aisA ukta tIrtha para hI aba taka usakI prAcInatAkA koI hi nahIM jAma par3atA ki ekakA nAma dekara phira usakA paryAya. milA hai| parantu abhI gata mArca apraila meM jaba maiM ukta tIrtha vAcI nAma diyA hai| taba kyA gajabhvaja aura gajapanya do kI dharmazAlA bagabhaga Der3ha mahIne taka DaharA, taba vahA~ke judA judA parvata haiM? munIma baMsIlAlajIne mujhase kahA ki prasaga kavike zAnti- merA anumAna hai ki zrutasAgara bahuzruta vidvAna the| mAthacaritameM isa tIrthakA ullekha hai| saubhAgyase vahAM ukta unhoMne zAntimAyacaritake pUrvokta zlokakA gajadhvaja graMtha bhI mila gyaa| usake sAtaveM sargameM nIce likhA avazya padA hogA aura prAkRta nirvANakANDakA 'gajapaMthe hudhA rakhoka milA girisihare' pATha bhI unase chupA na hogA, isa lie unhoM apazyannAparaM kinycidrkssopaaymthaatmnH| ne gajadhvaja aura gajapantha do parvata samajha liye hoMge zailaM gajadhvaja prApannAsikyanagarAbahiH||18|| aura vizeSa jAMca par3atAla kiye binA donoM hI mAma de prasaMga yaha hai ki amitateja aura zrIvijayane apanI denA nirApada samajhA hogaa| nAsikyasamIpavartI likhanA senAsahita jaba zanivega vidyAdharakA pIchA kiyA taba isa lie Avazyaka huA ki unakI radhimeM gajapantha kahIM vaha apanI rakSAkA aura koI upAya na dekha kara bhAga khar3A anyatra thA nhiiN| humA bhIramasikya nagarake bAhara gajadhvaja nAmaka parvatapara pahuMcA jahAM ki vijaya balabhadavalI virAjamAna the| nirvANakAMDake anusAra gajapanthase kucha balabhadroMko pahale to mujhe zakA huI ki 'gajadhvaja' pATha zAyada mAla prApta huA hai aura zAntinAtha caritameM jimkii| prazaddha ho sakatA ki lekhakoM pramAdase 'gajAdhvAnaM' azanivegane kI thI ve vijaya kevakSI pahale balabhata the| kA 'gajadhvaja' bana gayA ho| kyoM ki 'gajAdhvAnaM' (gajoM isa lie sabhAvanA vahI hai ki nirvANakANDake ga yA hAthiyoMkA rAstA yA pantha) aura 'gajapanya' kA hI eka ho zAnsiritake karmAkA abhiprAya hai / aba prazma yaha hI artha hotA hai| pannA usI samaya bodhaprAbhRta' kA raha jAtA hai ki gajapanthako gajadhvaja kyoM likhA? uttara ra svAdhyAya karate hue usakI 27vI gAthAkI zrutasAgarI yahI sUjhatA hai ki yA to yaha dUsarA mAma hogA aura yA TIkAkI ninna paMktiyopara merI najara par3I, jinameM tamAma phira lekhakoMke pramAdase hI 'gajAdhvAja' kA gajabaja' tIrthoke nAma diye hue haiM likha gayA hogaa| "Urjayanta - zatrujaya - lATadezapAvAgiri-AmIra- asagane apanA mahAvIracarita zaka saM0 110 (vi. dezataMgIgiri-nAsikyanagarasamIpavatigajadhvaja-gajapaMtha saM0 1045) meM samApta kiyA thA aura usake bAda zAntisiddhakUTa-tArApura.kailAsASTApada-vamyApurI-pAvApura- mAthacarita / arthAt vi0 saM0 1050 ke lagabhaga gajapanthavArANasInagarakSetra - hastinAgapattana-sammedaparvata-sahyA- tIrtha nAsika nagarake bAhara mAnA jAtA thaa| cala-medrAgiri-vaibhAragiri-rUpyagiri-suvarNagiri-ratna- zrutasAgarasUrikA samaya 16 vIM zatAbdi hai aura usa giri-zauryapura-cUlAcala-narmadAtaTa-droNIgiri-kunthu- samaya bhI vaha nAsikake samIpa samajhA jAtA thaa| giri-koTikazilAgiri-jambUkavana-calanAnadItaTatIrtha- bAhara' aura 'samIpa' se gajapanthako usake vartamAna sthAna karapaGga kalyANasthAnAni / " meM bhI mAnA jA sakatA hai parantu ye zabda pAsake anya kisI 1 jainasAhitya aura itihAsa, pR0 165 sthAnakI saMbhAvanAko meTane ke lie kAphI nahIM jAna pkte|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ apamAna yA atyAcAra ? = > M kala zukravArako, koI pahara rAta gaye khulI chatake prAyaH puruSoMkI svArthapUrNa ceSTAe~ aura unakI viveva zunya madhyameM zapyApara leTA humA, maiM striyoMkI parAdhInanA aura kriyAe~ tathA niraMkuza pravRttiyoM hI haiM. jimase kisI bhI unake sAtha puruSajAnine jo abataka salUka kiyA hai usakA vicArazIna tathA nyAyapriya vyaktiko inakAra nahIM hosktaa| gahaga vicAra kara rahA thA / ekAeka zIla mana-sagaMdha aura aba to prAyaH sabhI vivekI tathA niSpakSa vidvAna isa pavanake jhokoMne mujhe nidrAdevIkI goda meM pahuMcA diyA aura satyako svIkAra karate jAte haiN| aisI hAlatame striyoMpara isa tarahapara merA vaha sucama vicAracakra kucha dera ke liye upayukta kalaMkakA jagAyA jAnA bilakula hI nimUla pratIta bada ho gyaa| hogA hai| aura vaha nijatA aura bhI adhikatAke sAtha nidrAdevIke Azraya meM pahu~cane hI acche acche sundara sudRDha tathA suspaSTa ho jAtI hai jabaki bhArata aura bhAratasse aura mumanohara svapnoMne mujhe prAdherA / usa svapnAvasthAmeM maiM bAharakI una dAdAgI gujarAtI, pArasI tatha. jAganI Adi kyA dekhanAhaM ki. eka prauDhAstrI, jipake ceharese teja biTaka ucca jAtiyoM ke udAharaNoMko sAmane rakhA jAtA hai jinameM rahA hai aura jo apane raMga-rUpa, veSa-bhUSA tathA bola-cAlase ghUghaTakI prathA nahIM hai aura jinakI striyoMke caritra bahuta yaha prakaTa kara rahI hai ki vaha 'akhila bhAratIya mahilA- kucha ujvala tathA udAtta pAye jAte haiN| bharapakA bhI nimya mahAsabhA ke sabhApatike prAsanapara zrApIna hokara pA rahI hI aisI kitanI hI striyoMme mAhAkAra hotA aura ve hai, apanI kucha sakhiyoMke mAtha mujhama milane ke liye aaii| khule muMha aApako dekhatI haiN| batalAiye unameM se bhAjataka abhI kuzanaprazna bhI pUrI taurase samApta nahIM ho pAyA thA kitanI striyAM prApa para anurakta huI aura unhoMne Apase ki usa mahilAratnane eka dama baDhI hI satarka-bhASAmeM mujha premabhikSAkI yAcanA kI? uttara koI nahIM' ke sivAya se yaha prazna kiyA ki, Apa loga striyAMsa jo ghaTa aura kucha bhI na hogaa| Apane svataH hI dRSTipAtake atra. nikalavAte ho---unheM pardA karane ke liye majabUra karate sara para isa bAtakA anubhava kiyA hogA ki unameM kitanA ho isakA kyA kAraNa hai?' saMkoca aura kitanI kajjAzIlatA hotI hai| vikArakI rekhA maiM isa vilakSaNa praznako sunakara kucha cAka uThA taka unake cehare para nahIM paatii| pardA unakI dhAsvoMmeM hI aura uttara socanA hI cAhatA thA ki vaha viduSI strI svata: samAyA rahatA hai, jisapara unheM svataMtratA ke sAtha adhikAra hI bola uThI-'yA to yaha kahiye ki Apa logoMkA hotA hai aura ve yatheSTa rItime usa adhikArakA prayoga khiyoM para vizvAsa nahIM hai| Apa yaha samajhate haiM ki karatI hai| unheM kRtrima pardekI-uma banAvaTI pakI jisameM striyoM puruSoMko dekhakara kAmavAyase vikala ho jAtI haiM, lAlasA bharA rahatI hai aura jo cittako udvigna tathA zaMkAunake mana meM vikAra AjAtA hai aura vyabhicArakI ora tura karane vAlA hai--jarUrata hI nahIM rhtii| aura isaliye unakI pravRtti hone lagatI hai| usI kI rokathAmake liye yaha kahanA ki puruSoM ko dekhakara khiNeca mana svabhAva hI yaha baMghaTakI prathA jArI kI gaI hai| yadi aisA hai to vikRta hojAtA hai--ve durAcArakI ora pravRtti karane lagatI yaha strI-jAtikA ghora apamAna hai| khiyAM svabhAva hI hai-korI kalpanA aura strIjAnikI abahemAnAke sivAya pApabhIru tathA bajAzIla hotI haiM, unameM dhArmika nidhA aura kucha bhI nahIM hai| isa prakArakI pAma bIjAtika puruSoMme prAya adhika pAI jAtI hai| citta bhI unakA zIlapara nitAnta mithyA bhAropa hotA hai aura usase usaka sahaja hI meM vikRta hone vAlA nahIM hotaa| unheM vyabhi- apamAnakI sImA nahIM rhtii| sAtha hI, isa bAtakI mI cArAdimAgoMkI aura yadi koI pravRtta karatA hai to vaha koI gAraTI nahIM hai ki jo niyAM padeMmeM rahatI hai ye samora
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta (varSa 6 ujjaparitravAnI hotI hai| aisI bahutasI siyoM ke bar3e bhava nahIM kiyA? maiMne to aisI saiMkoM striyoMko dekhA hai hIkAle caritra pAye gaye haiN| ata: ghUghaTakI prathAko jArI jo cUMghaTa nikAle hue aMdhoMkI tarahase calatI haiM, mArgameM rakhaneke liye ukta hetumeM kucha bhI sAra athavA dama naz2ara ghobA, gAbI, prAdamI tathA dara-dIvAra aura vRkSase TakarA nahIM paataa| ___ jAtI hai, iMTa patthara lakaDIse Thokara khA jAtI haiM; mArga bhUla jarAmI dera ika kara aura mere mukhI ora kucha pratIkSA kara idhara udhara bhaTakane lagatI haiN| kisI bhAkramaNakArIse dRSTise dekha kara vaha udAracaritA phira bolI apanI rakSA nahIM kara sakatIM, aura isa taraha para bahuta kucha 'yadi Apa aisA kahanA nahIM cAhate aura na ukta hetukA duHkha uThAtI huI apanI usa ghUghaTakI prathA para kheda prakaTa prayoga karanA hI prApako iSTa mAlUma detA hai to kyA phira karatI haiN| unheM yaha bhI mAlUma nahIM hotA ki saMsAra meM bhApa yaha kahanA cAhate haiM ki-puruSoM kA mana striyoM kyA ho rahA hai aura deza tathA rASTrake prati hamArA kyA ko dekha kara dravIbhUta ho jAtA hai, puruSa navanItake tabdha hai| ve prAyaH makAnakI cAradIvArImeM baMda raha kara samAna aura sriyAM aMgArake sadRza haiM- 'aMgAra ucca saMskAroM ke vikAmake avasarase vaMcita raha jAtI haiM, sazI nArI navanItasamA narAH"-aMgAroMke samIpa jisa itanA hI nahIM balki apane svAsthyako bhI kho baiThatI haiN| prakAra ghI pighala jAtA hai usI prakAra striyoMke darzanase aisI striyAM apanI saMtAnakA yatheSTarItise pAlana-poSaNa bhI puruSoM kA mana calAyamAna hojAtA hai--vikRta ho uThatA hai| nahIM kara sakatIM aura na use ThIka taurase zikSita hI banA usI manovikArako rokaneke liye--use utpanna honekA sakatI haiN| maiM to jelakhAneke eka bhAjanma kaidIkI aura avasara na deneke liye hI yaha cUMghaTa nikalavAyA jaataa| unakI hAlatameM kucha bhI antara nahIM dekhtii| yaha saba athavA pardA karAyA jAtA hai| yadi aisA hai to yaha striyoM kitanA atyAcAra hai! binA aparAdha hI striyAM ye saba para ghora atyAcAra hai / striyoM ko dekha kara puruSoM kI yadi duHkha, kaSTa tathA hAniyAM uThAtI haiM aura apane manuSyocita sacamuca hI rAla Tapaka jAtI hai, unameM itanA hI naitika adhikAroM tathA lAbhoMse vacita rakhI jAtI haiM, isa anyAya bala hai aura ve itane hI puruSArtha ke dhanI haiM ki apanI aura andherakA bhI kahIM kucha ThikAnA hai!!' 'aba batalAiye prakRtiko sthira bhI nahIM rakha sakate to yaha unhIMkA doSa donoM se bhApa apanI isa manahUsa prathAkA kaunasA kAraNa hai| unheM usakA parimArjana apane hI mu~ha para burkA DAla ThaharAte haiM ? pahalA kAraNa batalAkara vyartha hI strIjAtikA kara athavA dhuMghaTa nikAla kara kyoM na karanA cAhiye ? yaha apamAna karanA cAhate haiM yA dUsare kAraNako mAna kara kahAMkA nyAya hai ki aparAdha to kareM puruSa aura sajA usa striyoM para apane pratyAcArako svIkAra karate haiM ? donoM meM se kI dI jAya niyoMko? yaha to 'aMdhera nagarI aura caupaTa koI eka kAraNa jarUra mAnanA aura batalAnA par3egA athavA rAjA' vAlI kahAvata huI-eka moTA prazgadhI yadi phAMsI donoMko hI svIkAra karanA hogaa| paraMtu vaha kAraNa cAhe kI rassI meM nahIM pAtA to kisI pasale-dubale niraparAdhIko koI ho, puruSoMke liye yaha bAta klaMkakI, lajjAkI aura hI phAMsI para laTakA diyA jAya ! kaisA vilakSaNa nyAya sabhyasaMsArameM unake gauravako ghaTAne vAlI jarUra hai ki unheM hai!! kyA striyoMko abalA aura kamajora samajha kara hI prakRti tathA nyAya-niyamoMke viruddha apanI striyoMko pardese unake sAtha yaha salUka (nyAya) kiyA gayA hai ! aura kyA rakhanA par3atA hai|' nyAyasattA pAnekA yahI upayoga hai aura yahI manuSyoMkA maiM usa vIrAMganAke isa digyamASaNako suna kara daMga manuSyatva hai? maiM to ise mAnava-jAti aura usa saMskRtike raha gayA aura mujhase usa vakta yahI kahate banA ki, jarA liye mahAn kalaMka samajhatI huuN|' socakara bhApake praznakA samucita uttara phira nivedana liyo pA~meM rahane kI vajahase apane svAsthya, apanI kruuNgaa| jAnakArI, apanI saMskRti aura apanI prAtmarakSA vagairaha kI merA itanA kahanA hI thA ki bhAkAsa meM meghoMkI kitanI hAniyAM uThAtI, kyA isakA mApane kabhI manu- garjanA aura varSAkI doMne merA vaha svama bhaMga kara
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7-8] vidyAnandakA samaya 67 diyA aura maiM apaneko pUrvavat zayyA para leTA hudhA hI hai| vidvAnoMko cAhiye ki cehapa para gaharA vicAra karake anubhava karane lgaa| parantu abhI kucha miniTa pahale jo apane apane vicAraphalako yuktike sAtha prakaTa kreN| yadi adbhuta dRzya dekhA thA aura jo divya bhASaNa sunA thA usakI unheM bhI ukta prathAkI upayuktatA mAlUma na de aura ke usa yAda cisako becaina kiye detI thI ki yA to ise 'strI- ko jArI rakhane meM puSoMkA hI doSa anubhava kareM to unakAyaha jAtikA apamAna' kahanA cAhiye aura yA yaha kahanA kartavya honA cAhiye ki ve puruSajAtiko isaklaka tathApApa cAhiye ki vaha striyoM para puraSoMkA atyAcAra' hai| athavA se mukta karAnekA bharasaka prayatna kre| jugalakizora mukhtAra yoM kahanA hogA ki usameM donoMkA hI-apamAna aura * yaha svapna mujhe aAjase koI 21 varSa pahale nAnautA atyAcArakA--sammizraNa hai| vicAroMkI isI udher3abunameM (ji. sahAranapara ) meM pAyA thA aura thAne ke bAda hI 11 saveza hogayA aura maiM apanA svamasamAcAra dUsaroMko maI sana 1624 ko vartamAna rUpameM likha liyA gayA thA / sunAne lgaa| eka-do patroMma uma mamaya ise prakAzita bhI kiyA thaa| jaise saMbhava hai ki pAThakoMmeMse bhI kucha mahAnubhAva usa dinya julAI san 1924 ke paratArabandhu' meM / abhI isake adhika strIke praznakA acchA vicAra kara sake aura uttarameM tIsare lokaparicayameM Ane aura isapara gaMbhIra vicAra kiye jAnekI hI kisI nirdoSa hetukA vidhAna kara sake / isI liye svapna aura bhI adhika zrAvazyakatA jAna par3atI hai| ata: upayukta kI yaha saMpUrNa ghaTanA bhAja pAThakoM ke sAmane rakkhI jAtI samajhakara zrAja ise pAThakoke sAmane rakhA jAnA hai| vidyAnandakA samaya (le0-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina koThiyA) mA. vijAnandane prAptaparIkSAke antameM 'satyavAkyArtha- prAptaparIkSA zrAdikI racanA 16 e. TI0 ke bAdakI siddhaya aura yuktyanuzAsanAlaGkArake antima zloka meM hogii| yaha nirvivAda hai ki vidyAnadine sarvaprathama vidyA. 'vijayibhiH satyavAkyAdhipa' zabdoMkA prayoga kiyA hai| nandamahodaya isake bAda tatvAthazlokavArtika phira aSTaina parase bAbU kAmatAprasAdajIkA anumAna hai ki vidyA- sahasrI Adi grantha race haiM, payoMki uttara graMthoM meM pUrvagrandhoMka nandane apane samayake rAjA rAjamalake nAmakA nirdeza kiyA ullekha pAye jAte haiN| yadi ina tInoM anyoMkA racanAkAla hai jisakI 'satyavAkya' upAdhi thI aura jo vijayAdityakA pAMca pAMca varSa bhI mAnA jAya to vidyAmadamahodayakI lar3akA thA evaM san 816 ke lagabhaga rAjyAdhikArI humA racanA 801 se 805 e. DI. zlokavArtikakI 806 se thaa| isase vidyAnandakA samaya I0816 ke lagabhaga honA 81.e. DI. aura ahamahasrIkI 811 se 2 e. cAhie / nyAyAcArya paM. mahendrakumArajI2 aura pro. DI. taka mAnanI par3egI aura vidyAnandamahoya jaise hIrAlAlajI ema.e. bhI isI matakA samarthana karate haiN| vizAla tArkika andhakI racanAke samaya vidyAnandakI praca. yahAM vicAraNIya hai ki vidyAnandane ukta zabdoMkA prayoga sthA yadi kamase kama 30 varSakI bhI hoto ve akaladeva apane pranyaracanAkAlakI antima kRtiyoM--prAptaparIkSA aura (720-780 e.DI.) ko bhI dekha sakate haiM aura unake aura yuktyanuzAsamAlaGkArameM kiyA hai| inase pUrva racita sAmAziSya bhI bana sakate haiM paraMtu vidyAnaMdako akalaMkadeva satyAryazlokavArtika, praSTasahasrI bhAdimeM nahIM kiyA prataH kA sAmAziSya na to paMDitajI svIkAra karate haiM aura na dUsare yaha mAnanA padegA ki svArthazlokavArtika aura asahasrI vidvAn hI mAnate haiM tathA itihAsase bhI sira nahIM hotaa| pAdikI racanA san 16ke pahale ho cukI thI aura aisA mAlUma hotA hai ki vidyAnanda prakaladevase kaI zjainasiddhAntabhAskara bhAga 3 ki03087 / 2 nyA0vi0 dazakoMke bAda hue haiN| eka dhApatti yaha bhI upasthita hotI bhA. prastA. pR. 24, 30 / 3 anekAnta varSa 7 ki5-6 hai ki vidyAnandakA anyaracanAkAla 16 e.DI..
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta [varSa 6 karoSa mAnA jAya to bIrasenagamI (823e.DI.)ke TIkA' zabda bhI vahI 'myAyavArtikatArapayaSTIkA' vidyAnanda dvArA parajA aura jayapavalAme tathA jinasenasvAmIke dvArA ko iSTa hai kyoMki nyAyavArtika para jo TIma likhI gii| jayadhavalA aura yAdipurANa meM vidyAnanda yA unake tatvArtha- vaha akelI yahI TIkA hai| parevidyAnandame myAyavArtika lokavArtika (8.6 se 1. e. TI.) zrAdi graMthoMke aura usake kartAkA myAyavArtika, nyAyavArtikakAra, vArtika vAzyoMkA ullekha honA anivArya aura sambhava thaa| koI kAra aura udyotakara nAmose hI sarvatra ullekha kiyA hai|' vajaha nahIM ki saikar3oM graMthoM aura graMthakAroM tathA unake tathA nyAyabhAvya aura usake karmAkA nyAyabhASya bhASyakAra vAkyoMkA ullekha karane vAle viirsensthaam| aura jinasena aura nyAyabhASyakAra 2 nAmase nirdeza kiyA hai| tIsare, svAmI apanI vizAla TIkAoM-pavalA aura jayadhavalAmeM anuma nasUtrakA trisUtrIkaraNa pAcaspatimi ne hI kiyA hai| vidyAnanda vidyAnandamahodaya aura tavAyazlokavArtika ghata: 'nyAyavAnikaTIyAkAra' para vidyAnandane dhAcaspati jaipa vijJAna mahatvapUrNa pranyoM ke nAmoM ko uddhRta na kreN| mizra I. san 84. kAhI spaSTatayA nAmollekha kiyA hai| anadeyake tasvArtharAjadhAnikakA vIrana aura jinapena mAnanIya paziDatajIne jo yaha likhA hai ki prA. vidyAnaMda mAmIne dhaballA aura javadhavalAmeM anekoM jagaha khUba upa. ne tatvAryazlokavArtika (pR.206) meM nya yadarzanake 'pUrvavat yoga kiyA hai aura use tasvArtha bhAgyake nAma utirikta bhAdi anumAnasUtrakA nirAsa karate samaya kevala bhASyakAra kiyA hai| yadi tastrAryazlokadhArtika 16 e. DI.ke aura vArkikArakA hI mata pUrvapakSarUpase upasthita kiyA hai| pahale racA gayA hotA to dhavalA aura jayadhanAme usakA nyAyavArtikatAparyaTokAkArake abhiprAyako apane pUrva bhI upayoga honA sambhava thaa| tasvArthabhASyake nAmollekha parameM zAmila nahIM karate / vAcaspatimizrane tAtparyaTIkA se bhI mAlUma hotA hai ki usa samaya sattvArtha sUtrapara diga- hai.41 ke lagabhaga banAI thii| isase bhI vidyamAndake baraparamparAmeM bhAjya yA vArtika kahA jAne vAlA svArtha. ukta samaya (I.816) kI puSTi hotI hai| yadi vidyAnanda vArtika yA savAryavArtikabhASya nAmakI TIkA hI upalabdha kA pranyaracanAkAla ke bAda hotA to me hAraparyabhI vidyAnandakI tasvAryazlokavArtika mA sambAryazlokavArtika- TIkAkA ullekha kiye binA na rhte|" malU hotA hai ki bhASya nAmaka rAkA usa samaya nahIM bana sakI thii| anyathA paMDatajIko kucha bhrAnti huI hai aura unakI dRSTi nyAya. nyAvRtti ke liye tasvArthabhASya' ke sthAnama 'tasvArthavArtika vArtikaTIkAkAra' zabdapara nahIM gaI jAna pAtI hai| anyathA bhA 'tasvArthavArtikabhASya' hI nAmollekha kiyA jAtA / isa uparyuka apamA nirNaya dene ke liye bAdhya na hote / yaha ke atirikta vidyAnandasvAmIne tatvArthazlokavArtika (pR. uparokta vivecama aura udaraNasaM spaSTa hI hai ki tasvArtha2.6) meM nyAyavArtikaTIkAkAra vAcasmatimizrakA 'nyAya- zlokavArtika meM nyAyavArtikanAraparyaTIkAkAra abhiprAmakA bhI bArtikaTIkAkAra' zanoM dvArA nAmollekha kiyA hai| jaisA nirasana kiyA gayA hai| aisI hAlata meM tasvArthazlokavArtikakI kinimna udarase prakaTa hai racanA nyAyavArtikatAparyaTIkA (2001)ke bAdakI siba tadanena nyAyavAtikaTIkAkAravyAkhyAnamanumAna- hotI hai aura isa taraha vidhAnammakA graMtha-racanAkAnI. sUtrasya trisatrIkaraNena pratyAkhyAte prtiyttvymiti| .816na hokara 35 ke bagabhaga prAraMbha honA caahie| ta0 shlopR.206| isa samayako mAnaneme vidyAnandako akalaMkadeva (720 se yahAM spaSTa taurase 'nyAyavArtikaTIkAkAra' pAcaspati e.pI.) kA sAkSAta ziSya hone, avatA 816 mizrakA nAmollekha humAhai jinakA samaya unake 'bhyAya- e.DI.) jayapavalA (837 e.TI.) aura bhAdi purANa sUcInivandha prandharase e.sI. sarvasammata mAnA (838 e.TI. meM unake ullekhakI saMbhAvanA karane Adi bhAtA hai| yadyapi yotakarake nyAyavAsikapara vAcaspatimizra kA bhI prasaGga nahIM pAtA hai| ne jo TIkA likhI hai vaha tAtparSaTIkA' yA 'nyAyayArtika- dekho, pR0 206, 284, 287, 286 Adi / tApaTIkA' ke nAmase abhihitotayApi bhyAyavArtika. '2 dekho, pR. 284, 25, 267 Adi /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagat-racanA (lekhaka-zrI karmAnanda) yaha jagat bhI eka ajIva pahelI hai| pranAdi kAlame bar3e hI mArmika zabdoM meM khaNDana kiyA hai| yahI nahIM jIva isako samajhane kA prayatna kara rahA hai parantu yaha zrAja apitu Aja taka saba dArzanikoMne jagata racanA ke viSayameM taka vaisI hI rahasyamaya banI huI hai jaisI kI hajAroM lAkhoM yuktiyAM dI haiM una sabakA uttara bhI mahatvapUrNa sundara va varSa pahale thii| yadyapi mAtra vijJAnane pAzraryajanaka unnati sarala zabdoMdvArA diyA gayA hai| hama sabase pahale amveda kI hai parantu vaha bhI isa samasyAkA hala nahIM kara sakA ko hI lete haiM kyoMki yahI sabase purAnA hai| isake prathama ki yaha jagat kyoM banA, kaise banA aura kaba banA? maMDalakA 164 vAM sUkta darzanIya hai| yaha prathama maMDala hI manarUpI vAyuyAnapara savAra hokara manuSyane bar3I baDI isameM sabase adhika purAtana hai| lambI ur3AneM bharIM parantu Aja taka vaha prAyaH kalpanA- binAbhicakramajaramabhavanama // R0 1-164-2 kauzala ke sivA aura kucha bhI siddha na kara skaa| bar3e bar3e arthAt-yaha binAbhi rUpa cakravAtA sUrya, ajaradArzanikoMne apanI buddhike camatkAra dikhalAye lekina ve amara, avinAzI hai| bhAge calakara isI jagaha likhA hai ki saba zuSka tarkavAda hI siddha hue, anta meM unako bhI prasa- santadeva na zIryate sa naabhiH|| mantra / phalatAkA mukha dekhanA pdd'aa| jainazAstra eka svarase kahate haiM / yaha sUryaloka sanAtana (zAzvana) hai isaliye isakA ki yaha loka kisIse dhAraNa kiyA hamA nahIM hai aura na kabhI prabhAva nahIM hotaa| veda itane para hI santoSa nahIM kisIne isako banAyA hai, yaha anAdi kAlase isI prakAra karatA. ata: Age kahatA hai kicalA pA rahA hai tathA ananta kAla taka isI prakAra rahegA, dvAdazAraM nahi tajjagaya / mantra" ipako Thaharane ke liye kisI IzvarAdike pAzrayakI bhAva- vArA mAsarUpI mAre isako bRddha nahIM batAte yaha zyakatA nahIM hai, yaha nitya, ajara amara hai, paryAyarUpase jaisA thA vaisA hI aba hai mathA bhaviSya meM bhI isI prakArakA avazya anitya hai / arthAt isakI avasthAoM meM pratikSaNa rhegaa| arthAt kAlakI apekSAme yaha nitya hai| ina bAtoM parivartana hotA rahatA hai, parantu ye sUrya prAdi jAtirUpase ko sunakara aneka vyaktiyoMke hRdaya meM yaha zaMkA utpana hone hamezA bane rahate haiN| abhiprAya yaha hai ki aisA kabhI nahIM lagI ki isa sUrya maNDala meMse pratipala lAkhoM Tana garmI hotA ki yaha sampUrNa jagat kisI samaya paramANu hojAye bAhara nikalatI hai. isa avasthAmeM avazya yaha eka dina aura puna isakI racanA ho yA yaha jagata kisI samaya samApta ho jaaygaa| kyoMki jisa khajAnemeMse nisyaprati paramANu rUpa thA aura usake pazcAt yaha jagata rUpameM banA vyaya hotA ho to vaha avazya eka dina khAlI ho jaayegaa| ho| yaha anAdi nidhana hai, na yaha kabhI banA na isakA isakA vaijJAnika uttara atharvavedameM diyA gayA hai ki-isameM kabhI nAza hogaa| se jo vyaya hotA hai usakI pUrti prajApati ( prAkRtika vaidika mata niyama) dvArA hotI rahatI haiyadyapi bhAja vaidikadharmI isa jagatakI utpatti mAnate yata ta uznaM tat prA pUraryAta prajApatiH / haiM parantu hajAroM varSa pUrva vaidikamaharSiyoMne jagata racanAkA atharvaveda kAM0 12 suu01-6|| * dhRtaH kRto na kenApi hAyaM middho nirAzyaH / isa prakAra duniyAkI sabase purAnI pustakane isa jagata nirAlambaH zAzvatazca vihAyasi para sthitaH // lokapra012 kI nityatAkA samarthana kiyA hai| isakA abhiprAya yaha
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 anekAnta varSa 6 nahIM hai ki usa samaya sabhI ekamatake the, usa samaya bhI aGga devA asya visarjane nAtha, aneka sampradAya the, aneka vidvAn jagatako utpanna huzrA ko veda yana prA babhUva / / mAnate the| una mAnanevAloM vaidika muniyoMne aneka aise R. maM...sU. 1266 prazna kiye haiM jinakA uttara Aja taka bhI jagata-racanA yaha saba pamArA kahAMme AyA ipakA kathana vizvAsa vAdiyoM nahIM bana par3A hai| veda kahatA hai--zraya sRSTikI pUrvaka kauna kara sakatA hai?' ve deva bhI bAdameM bane hoMge utpatti mAnanevAlo ! pAra yaha batAo ki pRthvI, cAMda, jinakI tuma sAkSI denA cAhate ho| veda bhAge kahatA hai ki sUraja tathA asaMkhya tArAgaNoM pe pahale kipako utpana iyaM visRSTiryata ababhUva yadi vA dadhe yadi bA na / kiyA gyaa| kyoMki yaha sampUrNa cIjeM eka dUsareke pAzraya yo asyAdhyakSa parame vyomana moaMga veda yadi vAna ved|| se Thahara rahI haiN| yadi inameM eka bhI na ho to yaha sAga mantra 7 jagata gira kara cakanAcUra ho jaayegaa| aba yadi Apa kaheM yadi yaha kaho ki sarvajJa zrAdi guNa yukta hiraNyagarbha ki pRthvI pahale banI to vaha kisake zrAzrayapara sthita kI prajApati isakI racanAke viSayameM jAnate haiN| yaha kahanA bhI gaI, yadi kaho ki vaha apane hI prAdhArapara sthita thI g2alata hai kyoMki (so na veda) vaha bhI nahIM jAnatA, jaba yaha to pAramAzraya doSa pAtA hai| aura anya sUrya Adi usa jagata nitya ajara amara hai isakI banAvaTako yaha kaise jAna samaya the hI nahIM jinake zrAkarSaNase yaha Thahara sakatI-- sakatA hai| atharvavedame to spaSTa zabdoMmeM ghoSaNA kI gaI hai katarA pUrvA katarA parAya: kathAjAto kavayo ko na vijAnAmi yataga parastAta / / kAM. 10-7-43 viveda // R. maM. sU0 18511 hiraNyagarbha prajApati kahatA hai ki maiM nahIM jAnatA ki isIke mAtha veda eka mahatvapUrNa prazna aura bhI karatA kauna prathama utpanna huA / ataH yaha kahanA ki sarvajJAdi hai vaha hai-kyoM, aura kaise, arthAt veda kahatA hai ki yadi jAnate haiM yaha bhI mithyA kalpanAmAtra hai| Apa isakA uttara nahIM de sakate ki pahale kauna sI cIja pUrvamImAMsA aura jagata banI hai to yahI batAdo ki yaha jagana kyoM banA hai ! vaidikadarzanameM pUrvamImAMpAkA bahuta U~cA sthAna hai| (kathAjAta:) aura kaise banA hai evaM kaunasA vaha vidvAna hai isI darzanake suprasiddha prAcArya kumAritjabhaTTane zlokavArtika jisane isako banate dekhA hai, athavA kisI anya pramANase me uparokta vaidika praznoM ko doharAyA hai / Apa likhane haiM jAnA hai| tathA ca veda yaha bhI prazna karatA hai ki yahI jJAtA ca kastadA tasya yo janAna bodhayiSyati / batAdo ki amuka vyakti ne isa saMmArako banate hue dekhA hai upalabdhevinA caitat kathamadhyavasIyatAm / jimase janatAko kucha to santoSa ho sake-- zlo0 vA0 5146 ko dadarza prathamaM jAyamAnama || R0 111644 prajApatine jaba sRSTi racI usa sayaya usake dekhane yadi Apa yaha kaheM ki kyA huA yadi hama ipako bAlA kauna thA jisane sRSTi bananekI sUcanA janatAko dii| nahIM jAnate hamAre pUrvaja athavA devatA Adi to jAnate kyoMki vinA sAlAkArake usakA nizcaya kaise hosakatA hai? hoNge| isakA usara veda svayaM svarNAkSaroM meM likhane yogya pravRtti kathamAdyA ca jagataH saMpratIyate / zabdoM dvArA detA hai ki na to Aja taka kisIne isako zarIrAdevinA cAsya kathamicchApi sajane // 47 // banate dekhA hai aura na kisI vidvAn ne isakA samarthana kiyA zarIrAyatha tasya syAttasyotpatti vai ttkRtaa| hai ki yaha jagata banA hai| jina devoMkA pApa jikra karate haiM tadvadanyaprasaGgo'pi nityaM yadi tadiSyate / / 4 / / ve bhI bhApake siddhAntAnusAra pRthvI bhAdike pazcAt hI pRthivyAdAvanutAnne kimmayaM tatpunarbhavet / utpanna hue hoNge| phira unhoMne jagatako banate hue kaise prANinAM prAya duHkhAMzcasisRkSAsya na yujyate // 46 // dekha liyA? sAvanaM cAsya dharmAditadA kiMcana vidyate / kozraddhAvedakahaha prabocata, kutaHAjAtAkuta iyaM visRSTiH naca nissAdhanaH kartA kazcitsRjati kiMcana // 50 //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 78] jagama cinA abhAvAcAnukampyAnAM nAnukampAsya jaayte| azarIlI honese muktAmAkI taraha sukhI thIM / ta: una sRjeca zubhamevekamanukampa prayojitaH // 5 // para dayA karanekA vicAra hI utpanna nahIM hotA / yadi athAzubhAvinAsRSTiH sthitinoppdyte| bhaviSyake dukhakA ronA ho to Izvarako cAhiye thA isa zrAtmAdhInAbhyugaye hi bhaveta kiM nAma dupkarama / / 53 saMsArako mAnandamaya banAtA athavAna bamAtA / saMsAra nathA cApekSamANasya svAtantrya pranihanyate / dukhamaya banAkara usane jIvApara kyA dayA kI? yadi bhApa jagaJcAmRjanastasya ki nAmaSTaM na citi // 54 // yaha kaheM ki sukha aura dukha sApekSa haiM ata: dubake binA prayojanamnuddizya na mandopi prvrtte| susvakA anubhava hI nahIM ho sakatA / yaha bhI galata hai| evameva pravRttizcaitanyanAsya ki bhavet // 5 // kyoMki Izvara aura mutAtmA sukhI hai to kyA ve bhI vinA koDArthAyAM pravRtau ca vihanyena kRtaarthtaa| hastake sukhakA anubhava nahIM krte| yadi kaho ki hAM, taba bahanyApAratAyaM ca klezo bahutaro bhavet // 56 // to hamAre prApa meM aura IzvarameM kucha bhI antara na rhaa| yadi arthAta - jaba kucha bhI nahIM thA to sRSTi racanekI kaho nahIM to aApakA yaha kayana galata hughA ki vinA prathama icchA athavA pravRtti kaise huI. jaba ki bhApake matA- dukhake sukhakI anubhUti nahIM hotii| ata: yaha banAzrI ki nusAra Izvara azarIrI hai aura icchAke liye zarIrI honA yadi bhApakAzvira isa dukhamaya jagatako banAkara ananta zrApaka hai / yadi Izvarako zarIrI mAnA jAye to yaha jIvoMko dukhI na banAtA to kyA usake Izvarapane meM bahA prazna uThatA hai ki usa zarIrakI racanA kisa tarahase huii| prAtA thaa| yada kaho ki jIvoMkA kucha prayojana nahIM thA yadi usase pUrvazarIrako isa zarIrakA kAraNa mAnA jAye to kyA Izvagne apane svArthasAdhanake liye jagata banAyA to usa zarIrakA kAraNa anya zarIrako mAnanA paDegA, isa hai-yadi aipA hai to aise svArthIko Izvara bahane ke liye prakAra anavasyAdi doSa paayegaa| yadi Apa uma zarIrako kauna buddhimAna tayyAra hogA ? yadi ho ki yaha to kRtanitya bhI mAnale to vaha zarIra pRthvI prAdike vinA phisa kRtya hai usakA kucha bhI svArya nahIM to yaha jagata usane AdhArapara ThaharegA / yadi uparokta praznoMko hama na bhI pacA kyoM ? kyoMki hama dekhate haiM ki mUryase mUrkha vyakti uThAveM to bhI yaha no sabhI jAnate haiM ki yaha saMsAra duHkha- bhI vimA prayojana kimI kAryako prArambha nahIM karatA / maya hai, isIliye bar3e bar3e rAjA mahArAjAoMne bhI isake ya.de kaho ki apane svabhAvavaza yoMhI jagata racatA hai to syAgame hI kalyANa samajhA hai / aise duHkhamaya jagatako umako nAnI kisa prakAra middha kara sakeMge kyoMki svabhAvaka banAne kI icchA Izvara jaise dayAluke manameM utpanna honA liye jJAnakI kucha bhI prAvazyakatA nahIM hai / yadi hamako umapara nirdayatAkA kalaMka lagAnA hai| yadi icchA ho bhI zvarakA khela mAnoM to usameM aura pAgaloM meM payA antara gaI to bhI icchAmAnase kisIke manoratha pUrNa hote nahIM rahegA kyoMki vimA prayojana nissAra krIr3A to unmatta dekhe gaye / prata. icchApUrtike liye sAdhanoMkI mAvazyakatA bhAdi hI karate hue raSTigata hote haiN| phira krIkA bhI kaisI hai parantu prakSayAvasthAmeM sAdhanoM kA sarvathA abhAva thaa| yadi ananna brahmANDakA usase racA jAnA | eka to isa vizAla jIvoMke dharmAdiko sAdhana mAnA jAye to ve bhI pralayakAla meM saMmArakI racanA hI mahAna dukharUpa hai| phira umakA ramaNa nahIM the| yadi durjana toSanyAyame yaha mAna mIki dharma bhAti karanA tathA kA~kA phaimakSA karate rahamA to mahAn adharmAdi zeSa the to bhI praSTa dhammadime kisI kAryakI dukhamaya hai| makSA aimA khela khekhakara varane dukhake sivA miti nahIM hotii| kyoMki hama dekhate haiM ki kArIgara kyA lAbha utthaayaa| jisa prakAra jagataracanAko avasthA kitanA hI catura kyoM na ho parantu vaha STa sAdhanake vinA yahI hAla pralayakA bhI hai| usakA bhI kucha prayojana prApa icchAmAvase kArya nahIM kara sakatA / yadi yaha kaho ki sira nahIM kara skte| yadi yaha kaho ki dhiracanAmeM veda rivagne jIvApara dayAbhASa jagata racAhaito dayA to pramANa hai to isakA uttara kumArilamaTTane bare hI mano dukhoMko dekhakara hotI, parantu pralayakAla meM mAmA mohaka zabdoM meM diyA hai| Apa kahate hai ki
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 6 nava tadvacanenaiSAM pratipattiH sunishcitaa| arthAna--yaha avamUla aura pradhaH zAkhA vAlA saMsAra amRSTAvadhyamo brUyAdAtmezvarya prakAzanAt / / 60 // rUpI vRkSako avyaya (sanAtana) nitya kahA hai| kyoMki na vedakA pramANa isa viSaya meM nahIM mAnA jA sktaa| to isake prArambhakA jJAna hotA hai aura na isake amtakA kyoMki vedazvarapraNIta haiM saMbhava hai vinA banAye hI Izvarane anumAna kiyA jA sakatA hai| prata isakA jo svarUpa dIkha apanI prazaMsAke liye ve vAkya likha diye hoM jinameM vizva rahA hai yadi jJAnacakSase dekhA jAye to vaha mithyA siddha bamAnekA kathana hai| yadi kaho ki veda nitya haiM to- hotA hai| ata: isako prAdi-anta-rahita nitya hI kahanA yadi prAgapyaso tasmAdarthAsIna tensH| caahiye| sambandha iti tasyAnyastadarthonyaprarocanA / / 62 / / mahAbhArata payA sRSTise pUrva bhI veda vidyamAna the ? yadi aisA hai mahAbhAratameM maharSinyAsajIne isI viSayako vistAra to vedoM meM kahe hue pRthvI prAdi padArthoMke sAtha vedoMkA pUrvaka likhA hai tathA ca sundara zabdoM meM isakI nityatAkA sambandha thA yA nhiiN| yadi thA to una kAryarUpa pRthvI varNana kiyA hai| mAvikA honA usa samaya siddha hogayA jaba veda the| ata: sadAparNaH sadApuraH zubhAzubhaphadodayaH / vedoMkI taraha sampUrNa jagata bhI nitya siddha ho gyaa| yadi AjIvyamarvabhUtAnAM brahmavRkSaH sanAtanaH // kaho ki sambandha nahIM thA to nityavedoMke sAtha navIna -mahAbhArata azvamedhaparva a035-37-14 padArthakA sambandha kisa prakAra ho sakatA hai| arthAta nitya mahAbhAratakArane isa jagatarUpI vRkSako sadA puSpa aura vedoM meM bhanitya padArthoMkA varNana kaise ho sakatA hai| ata: sadAparNa evaM sanAtana prAdi zabdoM dvArA alakRta karake jina mantroM meM sRSTirapanAkA kathana hai vaha arthavAda hai| sampUrNa vivAdoMkA phaisalA kara diyA / kyoMki unhone arthAta vaha kaviyoM kI apane devatAkI prazaMsA mAtra hai| spaSTa kaha diyA ki isa vRkSake hana cAnda tAre Adi phUla vAstava meM vaidikasAhitya meM jagataracanAkA khaNDana kiyA phaloMse hamezA praphulita rahatA hai| yaha sanAtana hai na kabhI gayA hai| una zratiyoM kA samanvaya bhI tabhI ho sakatA hai banA aura na kabhI bigdd'egaa| yahI vaidika mAnyatA hai yahI jaba hama una zrutiyoMko stutimAtra mAne jinameM sRSTiracanA bhAratIya darzanakA sarvatantra siddhAnta hai| kA kathana hai| jina ati bhAdimeM jagat racanAkA AbhAsa pratIta upaniSada aura jagata hotA hai ve saba arthavAda stutiparaka mAtra haiN| vaidika sAhityameM upaniSadoMkA sthAna vedoMke samAna hI hai| usameM likhA hai ki-- bauddhadarzana UrdhvamUlo'vAka zAkha eSozvatthaH snaatnH| bauddhadarzana bhI vizvakI nisyatAkA samarthana prabala kaThopaniSada 3-2-1 yuktiyoM dvArA karatA hai| baudadarzanake mahAvidvAna zrIzAntiyahAM saMsAra rUpI vRkSako spaSTa zabdoM meM sanAtana kahA rakSitajIne apane tasvasaMgraha nAmaka prathameM sRSTi kartAkA khaNDana una akATya yuktiyoMse kiyA hai ki jinakA utsara gItA asaMbhava hai| Apa likhate haiM ki pratyeka anumAnakI siddhi sanAtanadharmakA sarvamAnya graMtha zrImadbhagavata gItAmeM ke liye anvaya aura myatirekakI AvazyaktA hai| jaise jahAM bhI saMsArako inakI upamA dI hai| jahAM agni hai vahAM vahAM dhuvAM hai rasoIgharakI trh| yaha to UrdhvamUlamadhaH zAkhamazvasthaM prAhuravyayam / humA anvaya, aura jahA~ jahAM agni nahIM hai vahIM vahA~ dhuvA~ a015-1 bhI nahIM haiM jaise tAlAbAdimeM, yaha humA vyatireka / ina na rUpamasyeha tathopalabhyate / dAnoMse yaha siddha huA ki pike kAraNase dhurka hotA hai| nAntona cAdina ca saMpratiSThA / / 3 / / parantu zrApa loga Izvarako sarvavyApaka mAnate ho prataH
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7-01 chanveSI khaharacAriyoMse 73 usameM vyatireka dRSTAntakA prabhAva hai isa liye usakA kartA- caahiye| parantu aisA nahIM hotA, ata: yaha kramavikAza pana siddha nahIM ho sktaa| yadi kartAvAdI sAmAnya rUpase bhI Izvarake kartApanakA khaMDana karatA hai| ityAdi saiMkar3oM karmApana siddha kareM to kahate haiM isameM hamako kucha prApAsa yakti dekara mApane jagata-racanAvAdakA pravala saMDana kiyA nahIM hai, kyoMki hama bhI jIvoMke kAdiko kartA mAnate kiyA hai| jo vidvAna una yuktiyoMkA rasAsvAdana karanA hiihaiN| yadi Apa unakA bhI kartA Izvarako siddha karoge cAhe unako usa graMthakA avalokana karanA caahiye| to siddhasAdhanameM doSa hogaa| tathA jo svayaM utpattivAlA *anvaya-vyatirekAbhyA tatkArya yasya nizcitam / na ho vaha anyako utpanna nahIM kara sakatA yaha niyama hai nizyastasya tadRSTAvatinyAyo vyavasthita: // 62 // jima prakAra bhAkAzakA phUla kisI padArthako nahIM bnaa| buddhimatpUrvakatvaM ca mAmAnyena yadISyate / sktaa| yadi hama rezvarako kartA bhI mAnaleM to usake tatra naiva vavAdono vaizvarUpyaM hI karmajam // 80 // sarvavyApaka hone sampUrNa padArtha eka sAtha utpanna hone nezvarA janminA heturutattivikalatvataH / cAhiye, saba molamoMmeM saba jagaha ekasA hI padArtha banane gaganAmbhojakatsarvamanyathA yugapad bhavet // 86 // chadmaveSI khaddaradhAriyoMse :-~* ~-(le0-zrI paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' ) jo apane pathako bhUla cale, unase kaviko kucha kahanA hai ! jo deza - premakA chadma dhAra , unakI bagulA-bhaktI karatI-- mara - miTane kA phatavA dete / ' mAnavatA para jaba coTa eka / kAgaz2a kI kAlI baharIpara kampita ho uThate zIla-sasya , bhAjAdI kI maiyyA khete / sAzcarya dekhate ekameka ! para, ve dojakake kI hai, jinakA prapaMca hI gahanA hai! para-hita kI pAliza karake nija-svArathakA jAmA pahanA hai ! jodhapane pathako bhUla cale, unase kaviko kucha kahanA hai! jo apane pathako bhUla cale, unase kaviko kucha kahanA hai ! bAhara to ve kucha aura, aura jaba taka nahiM hote dUra-dUra ve, antarasama jinakA kAlA hai| taba taka hotI barabAdI ! bAhara dikhate makaranda mamju , aise chaliyoMke hAthoM pada-- andara unake viSa - hAlA hai| mila pAegI nahiM Az2AdI ! isa kAraNa, bhAja gulAmImeM hama sabako par3hatA rahanA hai ! amRtameM viSa bhara kara pInA, jIvanakI zUmya kalpanA hai ! jo apane pathako bhUla cale, unase kaviko kucha kahanA hai ! jo apane pathako bhUla cale, unase kaviko kucha kahanA hai ! jo vizva-vidita honekI dhuna hai namra nivedana unale yaha , meM hI udhera - buna karate haiN| ve pojIzanakA dhyAna kareM ! bhAratake ve mAnava kRtaghna , anyAya - anItIye pala kara-- jo gharameM ho ghuna karate haiN| mata kuttekI ve mauta mareM ! dhik , aise pUta-kapUtoMme mauko patA dukha sahanA hai! kucha kareM ahiMsA-satpathapara, nahi, jIvaca vyartha jarupanA hai ! jo apane pathako bhUla cale, unase kaviko kucha kahanA hai! jo apane pathako bhUla cale, unase kaviko kucha kahanA hai! sabako dete upadeza, kintu , merA vaktavya yahI, unase , apane para jinako khAcArI ! - ve sIdhe patha para bhA jAe~ ! DhoMgI, lampaTa, svArthAndha, dhUrta , apanI kAlI karatUtoM se-- kucha aise bhI khaharadhArI !! moM ko lajita na banA pAe~ ! cAritra hInatAke kala se bhI jinako Dara-bhaya nA! he rASTradUta, ho sAvadhAna ! ghAtakase kisako lahanA hai ! jo apane pathako bhUla cane, unase kaviko kucha kahanA hai! jo apane pathako bhUla cale, unase hI saba kucha kahanA hai !
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 6 - huzrA jAtA usa vakta taka prayojanakI siddhi nahIM ho paatii| yaha sarvemarvA hai isake binA ve apane jIvanakI eka ghar3I bhI ___ isa prakAra jaba yogya sAdhanoM dvArA mamatAbhAva jAgRta jAnA apane liye hAnikAraka samajhate haiM-samatA unakA hotA hai taba niHsaGga vRttikA mArga sUjhatA hai| vAstavameM sarvasva hai| zrIkulabhadrAcArya sAramamuccayame pharmAte haiM:samatA hI sukhakA mUla hai, samatA rakhanevAle para kabhI samatA sarvabhUteSa yaH karoti sumaansH| duHkha nahIM pAtA; kyoM ki vastusvabhAvakA yathArtha jJAna hone mamatvabhAva-nimukto yAtyasau padamavyayam / se use duHkha duHkha rUpa nahIM lgtaa| jo zrAdhyAtmika mArga arthAt -- jo majana sumanadhArI sarva prANI mAtrameM mamatA ke pathika banane ke icchuka haiM unake liye samatAkA viSaya bhAva rakhatA aura mamatvabhAvako chor3atA hai, vaha avinAzI sabase adhika zrAvazyaka hai, samatAke vinA pratyeka dharmakriyA padako pAtA hai| zrIkuMdakuMdacArya pharmAte haiM:japa, tapa upavAsa Adi bahuta hI alpa phalake dene vAlI samasattubadhuvaggo samasuha-dukkho psNm-nniNd-smo| hai| jaba koI kArya samatA sahita kiyA jAtA hai to uma samaloTTha-kaMcaNo puNa jIvidamaraNe samo samaNo / / kAryameM kucha isa prakArakA sauMdarya tathA madhuratA bAjAnI hai arthAt-jo zatru tathA mitra vargako samabhAvase dekhate ki jimase usameM eka prakArakA apUrva Ananda anubhavameM haiM jo sukha va duHkhameM samabhAva ke dhArI haiM, jo prazaMsA tathA Ane lagatA hai| yaha apUrva zrAnanda jivhAse varNana nahIM niMdA kiye jAne para sama bhAva rakhate haiM, jo suvarNa aura kiyA jA sakatA, misarIke yathArtha svAdako bacano dvArA kaMkarako eka dRSTise dekhate haiM, jinake liye jAnA tathA ha sakatA hai / misarAkA DalIkA vaya apanA maranA eka samAna hai, vahI zramaNa haiN| jivhApara rakha kara aura use cakhakara hI koI usake svAda moharUpI agnikozAta karane ke liye, saMyamarUpI lakSmI ko jAnatA hai, usI prakAra samatA dvArA prApta hue zrAnandako ko prApta karane ke liye, rAgarUpI mahAvana ko kATa DAlaneke usa rasake ramika anubhavI yogI hI jAnate hai-vaha aMtarA- liye samatAbhAvakA dhAraNa karanA hI eka upAya hai| mamatA nanda avarNanIya aura anirvacanIya hai-anubhavagamya hai| bhAvase hI kevalajJAnakI prAti hotI hai, samabhAvase hI arhata samatAke dvArA hRdayakI zuddhi hotI hai, usameM jo pada hotA hai| jaba eka saMyamI yogI samatAbhAvarUpI sUrya kI malIna vAsanAyeM apanA aDDA jamAye rahatI hai, kaSAyarUpa kiraNo dvArA rAgAdi aMdhakAra ke samUhako naSTa kara detA hai kaDA karakaTa bharA huA hotA hai vaha samatA binA nikalatA taba hI vaha apane prAtmAmeM paramAnanda svarUpako dekhatA hai| nahIM, aura jaba taka hRdapa-maMdira zuddha aura pavitra nahIM hotA, anAdikAlase calA AyA zrAtmAke sAtha karma saMbandha bhI hama usameM zuddha cidAnaMdarUpa zrAtmadevako sthApita nahI kara samatA bhAvakI prApti hone para hI zrAtmAse vicchedako prApta sakate aura na hamAre dhyeyakI pUrti dI ho pAtI hai| mokSA- kara pRthaka hojAtA hai / vIrabhagavAnane samatAbhAvako hI uttama bhilASiyoMke liye samatAbhAva prApta karanA bar3A jarUrI hai| dhyAna kahA hai, usIkI prAptike hetu saba vrata, tapa, saMyama, koI kahe ki aAjakala mokSa isa kSetrase hotA nahIM, samatA upavAsa svAdhyAya Adi kiye jAte haiN| dhyAnakA zrAdhAra kI kyA Avazyaka hai ? isake uttarameM itanA hI kahanA hai samabhAva para hai, mamabhAvakA zrAdhAra dhyAna para hai| zrIzubhaki isa samaya indriyoMkI azubha pravRttiko roka kara unako candra prAcArya jJAnArNavameM likhate haiM :zubhapravRttimeM lagAnA apane jIvanako zrAnandamaya banAnA saudhautsaMge smazAne stuti zarana vidhau karda samatAke dvArA hI ho sakatA hai, samatAkA abhyAsa kara palyake kANThakAne dRSadi zazimaNau carmacInAMzukeSu / apane jIvanako jitanA UMcA aura Anandamaya isa kSetrameM zIrNAGke divyanAryAmasamazamavazAdyasya cittaM vikalpaihama banA sakate hai utanA to banAveM, yaha abhyAsa hamArA nalIhaM so'yamekaH kalayati kushlHsaamyliilaavilaasN||nissphl nahIM jAtA bhaviSya jIvanakA nirmANa bahuta kucha arthAt-jisa mahAtmAkA citta mahaloko yA zamazAna usake zrAdhAra para hotA hai| kAmakaSAyako jItanepara hI ko dekhakara stuti vA nidA kiye jAne para, kIcar3a va kezara samatA jAgrata hotI hai-samyakraSTi mahAtmAoMke liye to se chir3a ke jAne para, palyaMka zayyA va kA~ToMpara liTAye jAne
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7-8) sukha aura samatA para pASANa aura caMdrakrAntimaNike nikarAne para, carma hai aura usakA citta kAbUma ho jAtA hai| jima mamaya yaha va caunake rezamI vastroke diye jAne para, kSINa zarIra va zrAtmA apaneko sarvaparyAyosa va paradravyoMse vilakSaNa nizcaya sundara strIke dekhane para, apUrva zAntabhAvake pratApase rAga- karatA hai, usI samaya samatAbhAva jAgRta hotA hai| yaha dveSa vikalpoMko sparza nahIM karatA hai vahI catura muni samatA- samatAbha va hI dhyAna kI siddhikA ekamAtra upAya hai| jaba bhAvake zrAnandako anubhava karatA hai| zrIpazyanaMdimuni samyak jJAna ke prabhAvase rAgadveSa mohakA abhAva hotA hai. ekatva saptati meM nirdeza karate haiM: mamatAbhAva ja.gRna hotA hai taba AtmAme ramaNa karanekA sAmyaM mandodha nirmANaM shaashvdaanndmNdirm| utsAha bar3hatA hai, sahaja sukhakA sAdhana bana jAnA hai, svAnumAmyaM zuddhAtmano rUpaM dvAre mokssksmnH|| bhava jAgRta hojAnA hai jimake pranApase mugva-zAntikA lAbha arthAt-samatAbhAva hI samyakzAnako rakhanevAlA hai| hotA hai. aAtmaghana bar3hatA hai, karmakA maila karatA hai aura yaha samanAmAna hI sahajAnaMdakA avinAzI maMdira hai| mamatA jIvana parama svararNamaya honAtA hai| aisA jAna kara svahina bhAva zuddhAtmAkA svabhAva hai, yaha mokSakA eka dvAra hai| bAchakokA kartavya hai ki ve jinendra-praNIta paramAgamake jo rAgadveSakI pravRniko gekanA cAhate haiM unake liye abhyAmase samyakjJAnako prApta kara apanemeM samatAbhAvako jAgRta kareM / jo gaga-Sa-moha-mamatAko tyAga kara samatAko samatAbhAvakI prApti paramAvazyaka hai, jo mahAtmA samabhAva kI bhAvanA prakaTa karatA hai unakI zrAzAe~ zIghra hI nAzakA / zrAnAtA hai vahI zrAtmadarzana pAtA hai aura vahI mokSa mukhakI prApta ho jAtI hai, usakA ajJAna kSaNamAtrama naSTa ho jAtA bAnagI ima manuSya janmameM camba letA hai| bhAratIya itihAsakA jainayuga (le0-bA0 jyotiprasAda jaina vizArada ema0 e0, L L B. ) itihAsa jAtIya-jIvanake atItakA sarvAGgINa prati- mAmAjika saMsthAoM, dharma, sabhyatA, sAhitya evaM kalA vimba hotA hai| atIta meMse hI vartamAnakA janma hotA hai| prAdikA niyamita, kAla kramAnusAra, bahuta kucha nidhirA donoMkA paraspara itanA ghaniSTa sambaMdha hai ki binA pratItakI itihAsa ( gular History ) upalabdha hai| pathArtha jAnakArIke vartamAnakA vAstavika svarUpa samajhanA zuddha aitihAsika yugake prArambha kAlase pUrvakA kaI kaThina hI nahIM, prAyaH asambhava hai| prataH jAtIya umatike sahasa varSakA pranizrita samaya aisA hai jisake antargata hone hita samAjazAbake pradhAna prajAtIya itihAsakA jJAna vAle aneka prasiddha puruSoM, mahatvapUrNa ghaTanAmoM, dharma, paramAvazyaka hai| sabhyatA prAdike viSaya meM yadyapi jAtIya anuzruti, titva, aitihAsika samveSaNa evaM adhyayanakI sugamatAke jAti vijJAna, mAnuSamiti kapAsamiti, bhUvijJAna ityAdi khiye itihAsakA vimina bhAgoM meM vibhakakara liyA jAtA dvArA aneka jJAtavya bAtoMkA zAna to prAsa ho jAtA, hai| isI kAraNa bhAratavarSa apanA bhAratIya jAtikA iti- kintu koI niyamitatA aura kAlakamakI nikhitA nahIM hAsa bhI vividha yugAma bimakamA milatA hai| usa kAla-sambandhI vihAsa canA, sandigdha sarva prathama, lagabhaga tIna hajAra varSakA yaha 'zuddha anizcita koTikA honese, 'pachava athavA aniyamita aitihAsika kAma jisake antargata rAjya sattAcA itihAsa ( Proto History) khlaataa|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 6 - - usase bhI pUrvakA kAla zuddha prAgaitihAsika ( Pre* Tana prAdi pAzcAtya vidvAnoMne kiyA thA aura unakA anu. historic) hai aura itihAsakI paridhike bAhira hai| karaNa bhAratIya vidvAna bhAja taka karate bhArahe haiN| zuddha aitihAsika kAlake bhI tIna vibhAga kiye jAte haiM- kintu 20 vIM zatAbdIke vikasita jJAna, bar3he hue (6) prAcIna yuga, jisakA varNana bauddha-hinduyuga, adhyayana tathA navIna khogoMka prAdhArapara isa DhAMcemeM bahuta athavA kevala baunDayuga karake bhI kiyA jAtA hai| yaha yuga kucha hera phera humA hai| prAgaitihAsika kAlake vizeSajJoMkA niyamita itihAsake prArambha kAlase lagA kara musalamAnoM mata hai ki bhAratavarSa meM manuSyakA astitva anya dezoM dvArA bhArata vijaya taka calatA hai. san kI 12 vI apekSA sabase pahilese pAyA jAtA hai| pAryoM bhArata zatAbdI tk)| pravezase pUrva kamase kama eka ijAra varSa pUrva-drAviDa jAti (2) madhya yuga-jise muslima yuga bhI kahate haiM, par3osI dezope Akara isa dezameM basI thI aura drAvir3oMke prAcIna yugakI samAptise prArambha hokara agarejoM kI bhArata mAnese bhI pahile mAnava, yaza, akSa. nAga, vidyAdhara bhAdi vijaya taka calatA hai (18vIM zatAbdIke madhya tk)| manuSya-jAtiyAM isa dezameM basI huI thiiN| unakI mata (3) parvAcIna yuga athavA bhAMglayuga mArejoMkI nAgarika sabhyatA tathA suvikasita dhArmika vicAroMke bhArata vijayake sAtha prAraMbha hotA hai| nirdeza harappA, mahenjodaDo prabhRti purAtatva tathA prAcIna sAdhAraNatayA, bhAratIya itihAsakI pAThya pustakomeM bhAratIya anuzrutimeM paryApta milate haiN| sarva prathama prAgaitihAsika kAlIna pUrva pASANa yuga, uttara IsvI pUrva tInase cAra hajAra varSoM ke bIca Arya logoM pASANayuga, tAmrayuga, lohayuga, drAviDa jAtikA bhArata ne pazcimottara prAntoMse bhAratameM praveza kiyaa| yahAM basaneke praveza tathA umako sabhyatA, bhAryoMkA bhAratapraveza aura lagabhaga eka hajAra varSa bAda vedoMkI racanA kI, usake kucha vaidika sabhyatA prAdikA ati saMkSipta varNana karaneke upa- samaya bAda rAmAyaNa varNita ghaTanAyeM ghaTI, aura san IsvI rAnta rAmAyaNa tathA mahAbhAratake AdhAra para kalpita pUrva 1500 ke nagabhaga prasiddha mahAbhArata yuddha hunaa| yaha paurANika yuga athavA 'mahAkAvya-kAla' (Epic Age) yuddha vaidika sabhyatA aura vaidika Arya-rAjyasattAoMke hAma kA varNana hotA hai| aura usake ThIka bAda bhAratavarSake kA sUcaka thaa| niyamita itihAsakA prAraMbha bauddhayugake sAtha 2 kara diyA bhAratavarSake niyamita itihAsakA, usake prAcIna yuga jAtA hai| mahAtmA buddhake samayakI rAjanaitika tathA sAmA- kA vAstavika prAraMbha mahAbhArata yuddhake uparAnta ho jAtA jika paristhiti, unakA jIvana-caritra, upadeza aura prabhAva hai| yudhiSTharake vaMzajoMkA itihAsa, uttara vaidika sAhitya magadha sAmrAjyakA utkarSa, sikAra mahAnkA AkramaNa, kA nirmANa, brahmavAdI janoMkI upaniSada vicAradhArA, samrATa azokake dvArA baudharmapracAra, magadharAjyakI bhava. solaha mahajana pardokA udaya aura paraspara dvanda, antameM nati, zuja kanva tathA gupta rAjA~ke zAsanakAla meM AMzika magadhakI vijaya hameM buddha janmake samaya taka pahu~cA detI brAhmaNapunaruddhAra aura zaka hUNa pAkrAntAoMkA vRtAnta dete hai| isase mAgekA itihAsa pUrvavat calatA hai| hueI. san kI 7vIM zatAbdImeM bauddha rAjA harSavardhanake isa prakAra svI pUrva 1400 se san 'svI 1200 sAtha bauddhayuga (Bubdhistic Period) kI samApti takakA lagabhaga 2600 varSakA lambA kAla bhAratIya itiho jAtI hai| taduparAnta rAjapUta rAjyoMkA udaya tathA hAsakA prAcIna yuga mAnA jAtA hai| aneka vidvAna isake saMkSipta itivRtta batalAte hue 12 vIM zatAbdIke antameM prAdike 80.va antake 100 varSoMko pradhAnatayA hindu muhammada gaurI dvArA bhArata vijayake sAtha sAtha bhAratIya tathA bIcake lagabhaga caudaha sau varSAko pradhAnatayA bauddhaitihAsakA prAcIna yuga samApta hojAtA hai| I Pre-Historia India P. C Mitra, P. 106. bhAratavarSake adhikAMza itihAsa-pranyoMkA yahI DhAMcA, 1 2 Pargitor- inci e t Indian Historical tradihai| isakA zrIgaNeza 11vIM zatAbdI prAraMbhameM enaphimsa- tion: Dr. K. P.Jayaswal, I handarkar &c.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 78] bhAratIya itihAsakA jainayuga mayI dekhate haiN| kucha eka to sAre prAcIna yugako mukhyatayA bhAratavarSa vindhya parvatameskhalA dvArA uttarI bhArata tathA bauSTipe hI nirUpaNa karate hai| dakSiNI bhArata aise do vibhAgoMmeM vibhakta hai| ina donoM yahA~ prazna hotA hai ki sabhyatA evaM saMskRti phevala pradezoMkA itihAsa prAcInakAlake adhikAMzameM eka dUsarese athavA adhikAMzameM bauddhamayI hI thI? kyA usa yugameM jaina prAyaH pRthaka tathA svatantra hI calA hai| prastu donoM prAntoM saMskRti kI koI sattA hI na thI, usakA koI prabhAva kyA kA pRSaka 2 vivecana hI adhika upayukta hogaa| kabhI bhI nahIM rahA kyA bhAratIya itihAmameM kabhI koI yaha to prAyaH nizcita hai ki bhAratIya itihAsake 'jainayuga' nahIM hA? kyA vAstava meM prAcIna bhAratIya iti- prAcIna yA ma . hAsake ukta bahabhAgako 'bauddhayuga' kA nAma denA saMgata tathA hI dharma nizeSarUpase pracalita the / aura hamameM bhI koI aitihAsika satya hai? sandeha nahIM ki bauddha dharmakI utpatti sviI pUrva chaThI ina praznoMkA uttara khojanese pUrva eka aura prazna zamI zatAbdI meM mahAtmA buddha dvArA huI thii| usase pUrva svayaM HAIRAT honA hai ki aitihAsika yugavibhAgAkA mAtra bauddha anubhati evaM sAhityake anusAra isa dharmakA koI prAcIna, madhya, arvAcIna-yuga hI na kaha kara hindu, bauddha, astitva na thaa| koI svatantra pramANa bhI isa matake mamatmAna, bAMgla bhAdi saMskRta athavA dharmasUcaka nAma ti pala: kyoM diye jAte haiN| hindu dharma, jimakA pUrvarUpa vaidika thA tathA uttara rUpa vAstava meM jisa yugameM jipa saMskRtiko sarvAdhika mahattA paurANika hindu dharma huA, san IsvI pUrva jagabhaga 3 se prabhAva evaM vyApakatA rahI ho, prasiddha prasiddha vyaktiyoM evaM 4 hajAra varSake bIca bhArata meM praviSTa mArya jAtike dharma aura pramukha rAjyavaMzose jise protsAhana, sahAyatA evaM bhAzraya saMskRtisaM saMbandhita thaa| aura bauddha dharmakI utpatti ke bahuta milA ho janasAdhAraNake jIvana meM jo sarvAdhika zrotaprota pahilese yaha isa deza meM vidyamAna thaa| rahI ho, jAtIya sAhitya, kalAoM, rAjanIti, samAja prabarahA jainadharma / gata pacAsa varSakI bojoM tathA gyavasthA, janatAke rahana-sahana, khAna-pAna, bhAcAra-vicAra, adhyayanake AdhAra para bhAja prAyaH margha hI pAzcAtya egha rIti-rivAjoM para jisa saMskRtine vivakSita yugameM sarvA paurvAtya prAcyavidyAvizArada isa viSayame ekamata haiM ki dhika prabhAva DAlA ho usI saskRtikA nirdezaparaka nAma jainadharma bauddhadharmase sarvathA bhinna, usase ati prAcIna, eka ukta aitihAsika yugako dediyA jAtA hai, aura vaiyA karanA svatantra dharma hai| vaidika dharmake sAtha sAtha vaha isa dezameM yuktiyukta bhI hai| niyamita itihAsakAlake prAraMbhake bahuta samaya pUrvase praca. sI bAta yaha hai ki bhAratavarSa sadaivase eka dharmaprANa lita rahA hai, aura saMbhavata: pAryoMke bhArata pravezase pUrva bhI deza rahA hai| jitanI saMskRtiye yahA~ janamI aura panI isa dezame pracalita thaa| yaha zuddha bhAratIya dharmo meM jo unamese pratyekakA kisI na kisI dharmavizeSake sAtha saMbandha mauja taka pracalita hai, sabase prAcIna hai| rahA hai| dharma aura saMskRtikA saMbaMdha yahAM pavinAbhASI thA, isa prakAra, mahAbhArata yuddha ke uparAnta arthAt bhAratIya isI kAraNa bhikSa bhima dhamauke nAmose hI bhika bhinna itihAsake prAcIna yugake prArambhameM isa deza meM kevala do saMskRtiye prasiddha huI, yathA vAtsya, zramaNa athavA jaina, dharma-vaidika aura jaina hI vizeSata: pracalita the, tapA bauddha, hindu-vaivika athavA paurANika, musalima ityaadi| bauddha dharmakA usa samaya koI astitva na thaa| aba dekhanA yaha hai ki prAcIna bhAratake usa par3hAI sahasa varSake lambe kAlameM kisa saMskRti tathA dharmakA isa " *Studies in South Indian Jainism Pt. IP.12, by M.S Rama Swami AyandezameM sarvAdhika vyApaka prabhAva evaM prasAra rahA aura upa gar & BSheshagiri Rao.& Intro. bandha aitihAsika pramANa kahA~ taka usa bAtakI puSTi to Heart of Jainism P.XIV-Mrs. Sinclair.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 6 - mahAbhAratase ThIka pUrvakA samaya uttarI bhArata meM parimo- bhikArI rAjA parIkSitako nAgoMke hAtha apane prANa khone tara vaidika, yAjhika athavA prAmaNa saMskatike caramotkarSakA hare, parIkSitake putra janmejayako sArA jIvama nAgoke sAtha yuga thA, kintu mahAbhAratake vinAzakArI yuddhane samasta . sar3ate bItA, aura azvame unake vaMzaja nidhanuko tathA anya vaidika rAjyoM ko parasparameM banA kara zakti evaM zrIhIna kara kuru-pAcAla-deoke nAgarAjako svadeza chor3akara pUrvastha diyaa| eka prabala krAnti huI, saikar3oM, sambhavataH sahasroM kauzAmbI zrAdimeM zaraNa lenI par3I' / pariNAmasvarUpa voMse dabA huI, dabAI huI bAsya-sattA dezame sarvatra sira haritanAgapura, ahicchetra, mathurA, padmAvatI, bhogavatI. uThAne lgii| navAgata vaidika mAryoMse vijita, dalita, nAgapura prAdima nAgarAjya sthApita hogaye / siMdhame pAtAla. pIDita bAya zatriyoM kI, nAga yada vadyAdhara zrAdi prAcIna purI (pATala) ke na ga tathA dakSiNI paMjAbame sambhuttara bhAratIla jAtiyoM kI sattA lusa nahI ho gaI thii| jana- mahAjanapadakaM sAmbhavamAsya prabala ho uThe / pUrvastha aMga, sAdhAraNa, yathA choTe moTe rAjyoM. gaNoM aura saMboMke rUpame bama, videha, kaliMga, kAzI zrAdi dezoM meM bhI nAga nAga. vaha idhara udhara bikharI par3I thI, isa samaya avasara pAkara vazaja (zizunAga), tathA licchavi, bajI, bhalla, mala, ubala uTho, ThIka usI prakAra jisa prakAra ki IsAkI 17vIM moriya nAta zrAdi vrAtya-sattAe~ prabala ho utthii| 18 vIM zatAbdI meM akasmAta marAThoM, rAjapUtoM, sikkhoM, vrAtya zramaNoM ke saMsarga aura prabhAvasa ka zala, varasa, jAToM mAdike rUpa meM bhar3aka uThane vAlI cira suSupta hindu. videha prAdi dezoMke vaidika Arya bhI yAjJika hiMsA evaM rASTa zaktike sammukha bhArata vyApI dIkhane vAlI mahA vedoMke laukikavAda ( Matterialism) ko choDa aizvaryazAlI prabala musjima zakti bikhara kara dera hogaI adhyAtmake raMga raMga gaye / mAramA lIna, saMsArausI prakAra san IsvI pUrva dUpare sahasrAbdake anameM deha-bhogoMse virakta videha vAsyoMke samparkame brahmavAdI, tatkAlIna vaidika Arya sattA bhI nAga bhAdi prAcIna bhAra- yajavirodhI, hiMsApremI janaka loga bhI vivaha kahalAne tIya vAya kSatriyoMkI ciradalita evaM upekSita zaktake lge| isa dhArmika mAmanjasya evaM udAratAke kAraNa kucha punahatthAnase asta-vyasta hogii| aura lagabhaga Der3ha mahara kAla taka videhake janaka rAje, tatkAlIna rAjanaitika kSetrameM varSoM taka eka mAmAnya gauNa sattAke rUpame hI raha skii| pramukha rahe, kintu pazcipake vaidika bhArya unase bhI bAsyoMkI usake uparAnta, isa bIvameM jaba vaha prAcIna jAtiyoMmeM bhAMti ghRNA karane lage, unheM bhI apanese vaisA hI hIna bhalI bhAMti sammizrita hokara apane dharma tathA prAcAra- samajhane lge| udhara va tya kSatriyoMke prabala gaNatantra tathA vicAroM meM dezakAcAnupAra sudhAra karake arthAta vAsya dharma- nAgoM ke kitane hI rAjyatantra sthAna sthAnameM sthApita horahe virodhI yAjJika himA Adi prathAoM kA tyAga kara agnI the| kAzImeM uragavazakI sthApanA huii| kAzIke uggavaMzI saMskRtikA navasaMskAra karane meM saphala hogakI tabhI gupta rAjya jaina cakravartI brahmadattane samasta tatkAlIna rajyora apamA kAkhameM (IsAkI 3rI-4thI zatAbdImeM) usakA punamA prAdhipatya svIkAra karAyA / unake vaMzaja kAzInareza humA, kintu prAcIna vaidika rUpameM nahIM, navIna hindu azvasenakI paharAmI vAmA devIne san I0 pUrva 877 meM paurANika rUpameM / usa pUrvarUpa tathA isa uttararUpameM pratyakSa 23 veM jaina tIrthakara bhagavAna pArzvanAthako janma diyaa| hI bhAkAza-pAlAjakA antara thaa| bhagavAna pArzvakI aitihAsikatA aAja nirvivAda spase jaisA ki Upara nirdeza kiyA gayA hai, mahAbhArata yuddha 1 1 bhAratIya itihAsakI rUparegvA pR0 286 jayacanda vidyAke pazcAta hI pazimottara prAnta meM takSazilA tathA paMjAba tathA A Political History of Ancient meM 'urapayana' ( udyAnapurI) ke nAgarAjane avasara pAkara India P.16-Dr. H. Ray Choudhry. vairikAryoMke kendra tathA ziramaura kura-pAcAla dezopara 2 Political History of Ancient India prabala mAkramaNa karane prAraMbha kara diye| yudhiSThirake uttarA- P. 47-Dr. H. C. Raychoudhry.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya itihAsakA jainayuga phiraNa 7-8 ] siddha ho cukI hai| vaha yuga nAgayuga thA / bhagavAna pArzva kA janma nAgavaMza ( ugavaMza) meM hI huA thA / unake anuyAyI tathA bhaktoM meM bhI nAgajAtikA hI vizeSa sthAna thaa| unakA labana (cinha vizeSa) bhI nAga hI thA / una kI prAcIna prAcIna pratimAe~ nAgacchatrayukta dI milatI haiN| madono tathA mathurAke purAtatvameM aneka nAgakumAra kathA nAgakunAriyA~ mogIrAja pArzva jinakI bhakti karatI dIkha par3atI hai| bhagavAna pAzvake dharmapracAra rahI sadI vAzika hiMsA bhI samApta hogii| pAzika, devatAvAdI vaidikadharma tathA ahiMsApradhAna dhAramavArI jainadharmake bIca sAmanjasya aura samanvaya baiThAne ke prayatna hone lage / zraneka darzana tathA mata-matAntara paidA hone lage / I0 pUrva 777 meM bihAra prAntake sammeda zikharame bhagavAna pArzvane nirvANa lAbha liyaa| vaha isa jaina yugake dvitIya yugapravartaka the ( prathama yugapravartaka mahAbhAratakAlIna 22 meM tIrtha ariSTanemi the) aura jainadharmake punarudAraka the / unake pracArase jainadharmakA prasAra adhikAdhika vistRta hogayA thA / kintu isa punaruddhAra kArya meM vaha jaina saMghakI pUrNa suhRda vyavasthA na kara pAye the| unake pazcAta aneka navodita mata-matAntaroMke kAraNa jaina dArzanika siddhAnta tathA bAcAra-niyama bhI acche vyavasthita evaM sunizcita rUpameM na raha gaye the| svayaM unakI ziSya paramparA meM buddhakIrti, maudgalAyana, maligozAla, kezIputra Adi vidvAnoMmeM saiAtika matabheda hone lagA thA, una vijJAnane apane 2 mantavyakA pracAra bhI svatantra dharmoMke rUpameM karanA Intro to Jaiva Bibbo graphy Dr. Guerinor; Camb. History of India (The History of the Jain) fol I, P. 152160; Intro to Uthradyayan P. 21-Charpenter. 81 prArambha kara diyA thaa| aise samaya meM eka anya yugapravartaka mahApuruSakI zrAvazyakatA thii| astu, I0 pUrva 600 meM antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrakA janma huA / 30 varSa kI Ayu taka gRhastha rahakara 12 varSa paryanta unhoMne duddhara tapazcaraNa aura yogasAdhana kiyA / taduparAnta kevalajJAna (sarvazAca) ko prApta kara nApusa nirbramya mahAvIra jinendra ne 30 varSa paryanta sarvatra deza-dezAntaroMmeM vihAra kara dharmopadeza diyaa| jisa prAnta meM unakA sarvAdhika bihAra huA yaha vihArake hI nAmase prasiddha hogyaa| pUrva 227 meM bhagavAnane 'pApA' se nirmANa prApta kiyA / unhoMne muni, zrArthikA, dhAvaka zrAdhikArUpa caturdika saMghakI sthApanA kI, AcAra niyamoMne saMghakI sudhda vyavasthA karadI / ahiMsA, satya, asteya, brahmacayaM, aparigraha pAMca prakAra vratoM ko yathAzakya mana, vacana kAyase pAlana karate hue koSamAna mAyAkSobhAdi kapAyoMkA damana karate hue. samyagdarzana, samyagjJAna, samyamcAritrarUpa ramatrayakI prApti hI zrakSaya sukhake sthAna mokSakI prAptikA mArga pratipAdana kiyaa| vastusvarUpake yathArtha parijJAnake hita anekAntAtmaka syAdavAda, AtmasvAtantryake hita sAmyavAda, puruSArthaMkA mahatva hRdayaGgata karAneke hita karmavAda tathA svapara kalyANa ke liye paramAvazyaka ahiMsAvAdakA sadupadeza diyA / unake upadezakA prabhAva sarvavyApaka duA, bhAvAda zrIpuruSa, U~canIca brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUha Arya, canAyeM saba hI unake anuyAyI the| unake pradhAna ziSya brahmA indrabhUti gautama Adi gaNadharoMne unake upadezita siddhAntoMko dvAdazAhata ke rUpa meM rajnAkDU kiyA aura taduparAnta vizAla jainasaMghoM dvArA sahasrAbdiyoM paryanta isa dezake kone-kone meM hI nahIM dUsare pradezoMmeM bhI bhagavAna mahAvIrake kalyANamayI sAdharmakA srota batA rahA hai| (kramaza:) Zhang
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanapAla nAmake cAra vidvAna kavi (le0 - paM0 paramAnanda jaina zAstrI ) > jaina samAja meM 'dhanapAla' nAmake kaI vidvAn ho gaye haiM jinhoMne vibhinna samayoM meM apanI racanAoM dvArA sAhityasevAkA acchA kArya kiyA hai| unameMmeM eka to 'bhavisayatta kA' (bhaviSya kathA) nAmaka graMthake kartA haiM. jo gAyaka are bhariyanTala sIrIja bar3audAse prakAzita ho cukA hai| isa pranthakI antima 22 vIM saMdhike 6 veM kaDhavakavAla dhatte meM granthakArane apanA kucha paricaya diyA hai, jisase mAlUma hotA hai ki yaha kavi dharkaTa nAmake vaizya vaMzameM utpanna hue the inake pitAkA nAma mAesara aura mAtAkA dhanazrI devI thA / inheM sarasvatIkA vara prApta thA aura inhoMne bhI anya digambara pranthakAroMke samAna apanI kathA ke avatArakA sambandha vipulAcala parvatavara bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM gautama gaNadhara se zreNikaketarasambandhI prazna ke sAtha kiyA hai* / apanI isa kRtiparase ye acche pratibhAzAlI kavi jAna par3ate haiN| sAtha hI yaha bhI mAlUma hotA hai ki ve digambara saMpradAya ke vidvAn the / kyoMki granthameM 'bhaMji vijeyA diyaMvari jAu' ( saMdhi 5-20 ) jaisA vAkya AyA hai, 16 veM svargake rUpameM acyuta svargakA nAmollekha hai, aura AcArya kuMdakuMdakI mAnyatAnusAra sallekhanAko caturtha zikSAyata | aMgIkAra kiyA gayA hai| xttA - "ghakaDa vaNivaMsi mAesara ho samubbhaviNa / miri devi suraNa viraiu sarasada saMbhaviNa // " *"citiya dhaNatrAli raNavareNa sarasai bahuladdha mahAvareNa / ciuna ipiriTTiukumANu, jasu mamavasaraNu joyamANu // gaNaharu goyara, ti taiyahuM jaM sekhiyo siddha / pucchaMta paMcamitrANu tahiM zrAyau eu kahANihANu || - bhavisayatta kahA patra 2, zrAme prati + cauthau puraNu salleharA bhAvai, so paraloi sustaNu pAtrai / bhavisayattakA 17-12 juvaiu hoti cayAri viyaho, ma mohaMti mili vi kaMdamaho / graMthakI prastAvamAse bhI, pro0 jekobIke nirNayako svIkAra tathA puSTa karate hue unheM digambara likhA hai / dUsare dhanapAla zvetAmbara sampradAya meM hue haiM / inake pitAkA nAma sarvadeva aura pitAmahakA devarSi thA / gotra kAzyapa thA / jAtile brAhmaNa the aura pahale jainadharbhase dvaSa rakhate the parantu apane laghubhrAtA ke usameM dIkSita hojAne para khuda bhI usake anuyAyI bana gae the / yaha saMskRta prAkRta ke acche vidvAn the| inakI kaI kRtiyAM upalabdha haiM inhoMne rAjA bhojakI zrAjJAse tilakamaMjarI nAmakA eka gadya kAvya likhA thaa| upalabdha racanAoM meM tilakamaMjarI nAmakA saMskRta kAvya apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai yadi use saMskRti sAhityakI anupama kRti kahA jAya to koI atyukti na hogii| rAjA muMjane inheM 'sarasvatI' kI upAdhi bhI dI thii| ye vikramakI terahavIM zatAbdI ke pratibhAsampanna vidvAna the, inhoMne 'pAiyalacchI nAmamAlA' nAmakA graMtha vi0 saM0 1226 meM apanI laghubhaginI sundarIke liye banAyA thaa| inakI aura bhI kRtiyAM upalabdha haiM. eka mANusa devitiriyagaH saMbhama, citti kaTThi pAdANi sabmima / caddimi nArihuM mavaya kAyahiM, kAriyo mehiM / pAMca vi iMdiyAI jo khaMca, khaliya baMbhayAri so buccai / jo pazu tAsu anDa yAlai, sonahiM saMga na nihAlaha / niyadAraho saMtosi zracchadda, nannaraM vivi na niyacchai / bhavisayattakahA 16-6 x vikkamakAlassa gae uNa suttare sahassammi (1026) mAlavana ridadhADIe lUDie mannakheDammi || dhAna pariTTieNa mago ThicAe zraNavajje / . kajje vihiNIe suMdarInAmadhijAe || pAyala0 nA0
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 78] 'dhanapAla nAmake cAra vidvAna kavi - do kRtiyAM jainasAhityasaMzodhaka nAmake aitihAsika patra meM bahuta kucha vikasita rUpako liye hue hai| usameM dezI prakAzita huI haiN| bhASAke zabdoMkI bahulatA raSTigocara hotI hai. jisase yaha tIsare panapAna paNahilapurake vAsI the, inakI jAti spaSTa mAlUma hotA hai ki vikramakI 15 vIM zatAbdImeM hindI pallIvAla thI, inake pitA samasta zAkhoMke jJAtA vidvAna bhASA bahuta kucha vikAsa pAgaI thii| racanA sarasa aura aura kavi the, unakA nAma prAmana thA, inhoMne 'nemicarita' gaMbhIra hai aura vaha padame meM rUcikara pratIta hotI hai| nAmakA mahAkAvya banAyA thaa| inake cAra putra the graMthameM pragya banavAne meM preraka sAha cAsAdharake vaMzakA anaMtapAla, dhanapAla, ratnapAla aura guNapAla / anantapAla acchA paricaya diyA gayA hai| graMthake prAdimeM kavine apanA ne paTTIgaNitakI racanA kI thI aura dhanapAlane prajJa bhI kucha paricaya denekI kRpA kI hai jo isa prakAra hai:hone para bhI apane pitAkI pradhAnta zikSA prabhAvase 'tilakamaMjarIsAra' nAmakA anya saM0 1261 meM kArtika gujarAta dezake madhya meM 'pAhaNapura' nAmakA eka zubhatA aSTamI guruvAra ke dina likhakara samApta kiyA thA / vizAla nagara thA, vahAM rAjA pIsaladeva rAjya karate the. jo dhanapAla nAmake ina tIna vidvAnoMke sivAya mahAla meM pRthvIke maMTana aura sakala upamAchApe yakta the| Amerake 'bha.mahendrakIrti bhayaDAra' ko dekhate hue eka cauthe meM nirdoSa purabADa vaMzameM jisameM agaNita pUrvapuruSatoca lopa hai 'bhovaI' nAmake eka rAjazreSTi the jo jinabhakta aura bhraza bhASAke 'bAhubalicarita' nAmaka granthakI racanA kii| dayAguNase yukta the / yaha kavi dhanagalake pitAmaha the| isa graMthakI patra saMkhyA 270 hai aura usameM bhagavAna zrAdinAtha inake putra suhaDaprabha zreSTi the jo dhanapAla ke pitA ye kavi ke suputra bharatacakravartIya laghubhrAtA bAhabalIsvAmI jIvana- manapAlakI mAtAkA mAma suhahA devI thA / inake do patra kA citraNa kiyA gyaa| grantha aThAraha saMdhiyoM meM samApta aura bhI the, jinakA nAma saMtoSa aura hararAja thaa| ina carita hayA hai| aura usase yaha sahaja hImAlUma hotA hai ki ke gurugaNi prabhAcandra the jo apane bahutase ziyoMke sAtha kavine yathAzakti caritrako sarasa banAmekA bharasaka prayatna jainatIrthoM kI vaMdanA tathA dezATana karate hue usI pAhaNAra kiyA hai| graMthakI bhASA puSpadantAdi mahAkaviyoMkI bhASA meM pAe the| dhanapAla ne inheM dekhakara praNAma kiyA manine jaisI dasaha mAlama nahIM hotI kintu vaha hindI bhASA dekhakara use prAzIrvAda diyA ki tuma mere prapAdase vica. * aNahillapurakhyAta: pallIgalakulodbhavaH / kSaNa hoge| mastakapara hAtha rakhakara kahA ki maiM tumheM maMtra detA hU~. tuma mere mukhase nikale hue akSaroMko yAda kro| jayatyazeSazAstrajJaH zrImAn sukavirAmanaH // 1 // prAcAyake vacana sunakara dhanapAlakA mana mAnaMdita hubhA suzliSTazabdasandarbhamadbhutArtha rasormimat / yena zrInemicaritaM mahAkAvyaM vinirmame // 2 // * gujaradesa majjhi pavaNu, vasaI viulu palhaNapura pttttnnu| catvAraH sUnavastasya jyeSThasteSu vizeSavit / vIsala eurAu paya pAlau, kuvalaya maDaNu sayalu bmaalu| anantapAlazcake sASTA gaNitapATikAm // 3 // tahi pugvAhavaMsa jAyAmala, agaNiya punyapurima Nimmalakula dhanapAlastato navyakAvyazikSAparAyaNaH / puNa huu rAyaseSTi jiNabhattau bhovaha NAmeM dayaguNajuttau / ratnapAlasphuratpajJo gugApAlazca vizruta: // 4 // suhaDapau tahoNaMdaNu jAyau gurusajaNahihaM bhuNivikkhAyau dhanagalo'lpajJazcApi piturazrAntazikSayA / bAhubalicarita patra 2 sAraM tilakamaMjaryAH kathAyAH kiJcida prayat / xgujjarapuravADhavaMsanilau siri suiDaseSTi guNagaNaNilau / indu-darzana-sUryAti vAsare mAsi kArtika / taho maNahara chAyAgehaNiya suhaDAevI NAmeM bhaNiya / zuknATamyAM gurAveSaH kathAsAra:samApitaH // 6 // taho upari jAu bahu viNayajurodhaNavAlu vi suuNAmeNa ho inake vizeSa paricayake liye dekho, 'jainasAhitya aura taho viriNa taNubhava SiulaguNa saMtosu taya harirAu pnn|| itihAsa' pR0 470 / bAhubalicarita aMtyaprazasti
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 6 aura usane vinayase unake caraNakamaloM kI vandanA kii| samu/kurvANaM (NaH) mahArakazrIprabhAdradevasatziSyANaM aura guruke bhAge bhAjaptarahita hokara zAsrAbhyAma kiyA brahmAnAthUrAma / ityArAdhanApaMjikAyAM graMtha prAramapaThanArtha aura sukavipanA prApta kiyA thaa| pazcAta mithyAtvarUpI mada likhaapitm|" ke vinAzaka ve gaNiprabhAcandra khaMbhAtanagara dhAranagara aura kavivara dhanapAla guru zrAjJAse sauripura tIrtha ke prasiddha devagiri (daulatAbAda) hote hue yoganIpura ( dehalI) bhagavAna neminAtha jinakI vandanA karane ke lie gapa / pAe / dehalI nivAsiyoMne usa samaya eka mahotsava kiyA mAgemeM inhoMne 'caMdravADi yA candravAra' nAmakA nagara dekhA thA aura bhAraka ratnakIrtike paTTapara unheM (prabhAcandrako) jo jana dhanase paripUrNa aura usaMga jinAlayoMse vibhUSita sthApita kiyaa| mahAraka prabhAcandrane muhammadazAha tugalaka thA, vahAM sAhU vAsAdharakA banavAyA humA jinAlaya bhI ke manako raMjita kiyA thA aura vidyAdvArA bAdiyoMkA mana dekhA aura vahAM ke zrI arahanAtha jinakI vandanA kara apanI bhanna kiyA thA / gaha tathA niMdA kI, aura apane janma-jarA aura maraNakA nAza honekI kAmanA bhI vyakta kii| isa ganara meM visane pramAcandrakA bhaTTArakaratrakIrtike paTTapara pratiSThita honekA hI aitihAsika puruSa hue haiM jinhoMne jainadharmakA anuSThAna samarthana bhagavatI ArAdhanAkI usa paMjikAkI lekhaka karate hue vahAMke rAjyamaMtrI rahakara prajAkA pAlana yaki prazasti (puSpikA) se bhI hotA hai jise saMvat 1416 hai| granthoM meM ullikhita aitihAsika zrAkhyAnoMme isa nagara meM inhIM prabhAcandra ke ziSya brahmanAtharAtane apane par3hane ke kI mahattA evaM pratiSThAkA kitanA hI bodha hotA hai jo liye dehalI bAdazAha phIrojazAha tugalakake zAsanakAla Aja eka choTeme tIrthake rUpa meM hI prasiddhi meM pArA hai| meM likhapAyA thaa| usameM bha. prabhAcandrakA ratnakIrtike paTTa - para pratiSThita honekA spaSTa ullekha hai| vaha lekhaka puripakA * cadvADa yA candrapATa nAmakA yaha nagara jamunA zrAgarA ke samIpa phirojAbAda ke dakSiNa meM sthita hai| aura nimna prakAra hai: Ajase bahuta pahale yaha nagara apanI vizAlatA evaM vaibhava "saMvat 1116 varSe caitrasudi paJcamyAM somavAsare ke liye prasiddha thA, yahA~ aneka rAjAbhoMne rAjya kiy| sakalarAjaziromukuTamANikyamarIcipiMjarakRtacaraNakamala . hai / kavivara lakSmaNake saM0 1313 me banAye gae pAdapIThasya zrIperojasAheH sakala sAmrAjyadhurIvibhrANamya 'aNuvayarayaNapaIva' se mAlUma hotA hai ki usa samaya samaye zrIdillyAM zrIkundakundAcAryAnvaye sarasvatIgacche candrabADame cauhAnvaMzI rAjAzrokA rAjya thA / aura yahA~ balAtkAragaNe bhaTTArakazrIratnakIrtidevapaTTodayAditaruNataraNi - isa vaMzake zrAivamalla, zrI vallAla, jAhaDa, abhayapAla 1 patatidhi jiNa titya NamaMta u mahinamaMtu paldagApura pttu| aura bharata nAmake gajAzrone rAjya kiyA hai| inake samaya sihipahacaMda mahAgaNi pAvaNa bahusIsehi sahiu ya viraavnnu| meM laMbakaMcuka kulake karaNa (kRSNAditya ) zivadeva, gaMvAe sarisari rayaNAyaka sumaya kaNaya suparikSaNa nnaayaa| kodu sAhu, amRtapAla aura hallaNa sAhu rAjyazreSThi aura dika gaNIse paya paNavaMtau bahudhaNavAlu vibuha jaNa bhttu| maMtrI hue haiN| dekho, jainasi0 bhAskara bhAga 6, kiraNa 3 / maNiNA diu itthu viNoe dosi biyakkhaNa majmu psaaeN| prastuta bAhubalicaritake kartAne bhI saMbharirAya, sAraMgamaMtu demi tuha kaya matthae karu mahumuhaNiggau ghosahiM aksvara narendra, abhayapAla, jayacaMda aura rAmacaMdra nAmake rAjAzrI sUribayaNa suNa maNazrANaMdiu viNaeM caraejualamaivaMdiu ke rAjyakAla meM jAyasa yA jaisavAlavaMzI, jasaghara, gokaNu paDhiya satya guru purau aNAlasa hua jasasiddhi sukdmaannaavs| (gokarNa) somadeva, vAsAdhara nAma ke vyakti rAjyamaMtrI aura pattA-paTTaNe khaMbhAyacce dhAraNayari devagiri / rAjazreSThi rahe haiN| -dekho bAhubalicaritaprazasti micchAmaya vihuNaMtu gaNi pattau joiNipuri // 1-3 inake sivAya saM0 1530 meM kavivara zrIdharane bhaviSyatahiM bhavvahiM sumahocchau vihiyau sirirayaNakittipaTTe Nihiyau dattacaritakI racanA caMdravADa nagarake mAthurakulake nArAyaNa mahamaMdasAhi maNuraMjiyau vijahi vAhaya maNu bhNjiyu| ke putra aura vAsudevake nyeSTha bhrAtA matibara supaTTa sAhU
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7-8] dhanapAla nAmake cAra kavi yaha 'bAhubabita' vikrama saMvat 1454 meM vaizAkha catura aura dharmAtmA the| ina praSTa putroM sahita sAhU vAsAvara zuklA trayodazIko svAti nakSatrameM sthita siddhiyogameM somavAra apane dharmakA sAdhana karate the| ke dina jabaki candramA tulArAzipara sthita thA pUrNa kiyA gayA isa prathameM kavine apane pUrva honevAle kucha khAsa hai, jaisAki usakI prazastike nimna poMse prakTa hai:- vidvAnoMkA aura unakI kucha prasiddha kRtiyoM sahita ullekha "vikamaNariMdabhaMkiyasamae, caradahasayasaMvaccharahe gae / kiyA hai, jaise kavicakravartI dhIrasena 2 vyAkaraNakartA paMcAsavarisa cauahiya gAMNa, vaimAhaho siya terasi-sudiNi- zrI devanaMdi (pUjyapAda) jainendravyAkaraNa 3 zrI bajrasUri sAI yAkkhatte pariTTiyaI, varasiddhijogaNAmeM tthiyii| aura inake dvArA racita SaDdarzanapramANA graMtha, 4 mahAsenasasivAsare rAsimayaktule, golamge mutta sukke savaleM // " sulocanAcaritra, 5 raviSeNa- pacarita, jinasena harivaMzaprastuta graMtha caMdravAhanagarake prasiddha rAjazreSThi aura purANa, 7 munijaDila-varoMgacarita. dinakarasana-kaMdarparAjamaMtrI jo jAyama yA jaisavAla vaMzake bhUSaNa the, sAhU carita, hai panapena-pArzvacarita, 1. amRtArAdhanA-gaNi vAlAdharakI preraNAse kI hai, aura ukta graMtha unhIMke na mAM- aMbasena " caMdraprabhacarita, dhanadattacaritta, kavi viSNu sena, kita kiyA gayA hai / graMthake Adi aura aMtameM prathanirmANameM munisiMhanandi-anuprekSA, 13 gAvakAramaMtra-zAradeva, 15 kavi preraka sAhU vAsAdharake kulAdikA kitanA hI paricaya diyA saga-dhIracarita, 15 siddhasena 16 kavi govida, .. gayA hai| inakepitAkA nAma somadeva thA. jo saMbharinarendra kavi dhavala, 18 zAlibhadra, "caturmukha, 20 droNa, 21 (karNadeva ) ke maMtrI the / kavine sAhavAsAdharako samyaktvI svayaMbhu 22 puSpadaMta aura 23 vIra kavikA usalekha viyA jina caraNoMke bhakta, jinadharmake pAlane meM tatpara, dayAlu gayA hai| vIrasevAmandira bahulokamitra mithyAvarahita, aura vizuddhacitta batalAyA *sua pavaNuhu biya kumayareNu, kaicakkavaTTisiri dhIrasegu / hai, sAtha hI bhAvazyaka dainika SaTkarmoM meM pravINa, rAjanIti mahimaMDali variNaDaM vijuhavaM di, vAyaraNikAri siri devnnNdi| meM catura aura amUla guNoMke pAlanameM tatpara prakaTa kiyA jahaNeda NAmu jaDayaNu du lakkhu, kiu jeNa pasiddha sa vAya lkkhu| hai| inakI patnIkA nAma udayazrI thA jo pativratA aura sammattA .........."rAyabhavvu, dasaNa pamANu varu raya u kanSu / zIlavatakA pAlana karanevAlI tathA caturvidhasaMbake liye sirivajasarigaNi guNaNihAtu. vigyau maha chadaMsagA pamANu // kalpanidhi thii| inake pATha putra the+ (. jasapAla 2 jasa (ya) pAla 3 rasapAla 5 cadapAla 5 viharAja 6 puNyapAla mahaseNa mahAmai viu samahiu ghaga gAya suloyaNacariu khiu| 7 vAhaTa 8 rUpadeva jo apane pitAke samAna hI yogya raviseNe yaumacaritta butta, jaNa saNe harivaMsu vi pavittu / preraNAme kI hai| zvetAmbarIya tIrthamAlAme bhI caMdravADakA muNi jaDili jaDattANa vAraNatthu gaNa varaMgucariu khaMDaNupayatyu / ullekha dekhA jAtA hai. ina saba uslevoparame usake aiti- diNayarasae kadaSpacArau. visthAtara u mAdAha evarasaha bhaarng| hAsika nagara hone aura jaina dharmakA vahAM aseM taka banA jiyapAsacariu aisaya baseNa, vigyau muNi pNgvpumsenn| rahanA usakI mahattAkA spaSTa pratIka jAna par3atA hai| isake amiyArAhaNa biraiya vicitta, gaNi aMvaseNa bhavadosacatta / sambandha meM phira kisI samaya eka svataMtra lekha dvArA prakAza kaMdappahacariu maNodirAmu, muNiviNhuseNa kiu dhamma dhAmu / DAlanekA vicAra / samAjako cAhiye ki vaha aise aitihAsika dhaNayattacariu cauvamAsAru, avara hi vihiu NANApayAru / nagaroM meM pAI jAne vAlI aitihAsika sAmagrIkA saMkalana karA muNisIhaNaMdi sahatya vAsu, aNupedA kaya sNkppnnaasu| kara prakAzita kre| jisase jainadharmakA gaurava uddIpita ho| NavayAraNehu garadeva vuttu. kAsaga vihiu vIraho carittu / +padamaputtu jasapAlu guNaMgau, rUveNaM paccakkha aNaMgau / sirisiddhasee pavayaNa viNou, jiNa seNe virahAubhAriseNa? huu jasa(ya)pAla viyarakhagubIyau.paNu raupAla psiddhutiiyu| goviMda kai dasaNakumArU, kaha rayaNasamudaho laddhapAru / tariyau caMdapAlu siri mandirU, paMcama sukha viharAja shkr| jaya dhavalu siddhagugA muNiu teu,suya sAlihatyu kA jiivdeu| chahau puNNapAla puNNAyaka, sattamu vAiDa NAma guNAyaka / vara paumacariu kiu sukai seDhu,iya avarajAya vara vlyviidu| varapara aTThama rUvaeva rUbahau, ehiM asaahiM ciru yahaDhau // ghattA-caumuha doNu sayaMbhu kA, papphayaMta puNu viirmgnn| -bAhubalicarita aMtaprazasti te NANadumaNi ujjoyakara, u dIyoSamu hINu guraa||1-8||
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 anekAnta svayaMvarA ! [ paurANika khaNDa-kAvya* ] racayitA sva0 'bhagavata' na kucha kahane lage- 'rAjyakA sambAda hai pAyA ! zakkIkI isalie hI phoTone yA !! lagatA hai vIra bAMkA ki maz2abUta hai kAyA / isapara bhI mAta khAe to bhagavAnakI mAyA !!" lakSmaNako suna par3I jo adhUrI mI ye kathA ! Age na bar3ha sakA ki jagI manake kucha vyathA !! bolA ki 'bhAI! mujhako kaho mAjarA kyA hai ? zakkI phoDa kelaneko kisane bar3hA hai ? unameM eka bolA- 'kyA tumako na patA hai ? ima rAjadulArIkI to mazahUra kathA hai 'zatru' rAjA zakti zIrSake bhArI ! ''unhIM kI hai eka rAjakumArI !! maundaryakI pratimA hai guNoMme harI bharI / bhrama hotA dekhate hI nahIM hai yA kisarI !! kamalA va damana donoMkI jisane prabhA harI ! yasa dina samajhie ki haidarI !! apane anUpa rUpakA usako ghamaNDa hai / yaha aura bhI yoM hai ki pitA bhI pracaNDa hai !! ghRNA hai ki nAma taka nahI bhAtA ! puliMga zabda koI ho vaha nahIM pAtA !! itanI hai kaDhAI ki kahA kucha nahIM jAtA ! 'loTA' bhI usake sAmane 'luTiyA' hai kahAtA !!" sunA rahA raghuvIra mu~ha nahIM kholA ! cupa rahake tanika kahanevAlA Apa hI bolA !! mahakI ye ghoSaNA duniyAmeM hai jAhira ! govA kI hai ghara ke lie mauta mukariMra !! jo merI zakti ghoTako saha legA vIra-nara ! jitapadmAkumArIkA vahI ho sakegA bara !! mahArAjakI zIse bhalA kauna bacegA ? vaha mUrkha hI hogA jo prANa isa taraha degA !! anekAna ke liye choDa gaye haiM, aisI bhagavatpAThakako arpita hai| -sampAdaka ke dina the ki mumIvanakA vakta thA ! maNa bhI sAtha meM thA jI bhAIkA bhakta thA !! sItA thI, hRdaya jisakA patI-premAsa thA ! tInoM bharA goyA muhabbatakA rakta thA !! the khuza, na parezAnIkA mu~hapara nizAna thA ! yaha isalie hI thA ki bharA dila meM jJAna thA !! khAte the sabhI, premasahita tor3ake vana phala ! karanoM apanI pyAsa bujhAte the leke jala !! mone vidyA bhUmi membala! calate ye kIr3A karate hue bAdala !! kamoMkI kuTilatAkI thI ye kara kahAnI vana vanameM jo rahI thI bhaTaka rAmakI rAnI !! sItA thI, jisa svAmIkI sevAkA ghAva thA ! mote hue bhI jAgatA rAghatrakA khvAba thA !! raghubarakA hRdaya saumyatAmeM lAjavAba thA ! mayA thA capala, kautukI usakA svabhAva thA !! / dhAnanda-mana, dila meM abhaya laMke visarate / Apa ye lemona' ke nikaTa ghUmate-phirate !! jaba baiThe miTA bhojana ke uparako ! ne kahA- bhaiyyA kumayoM do!! taba bole rAma- 'kyA ?' uThA apanI nako ! bolA ki hukma ho to dekhA nagarako !!" Adeza rAghavendra bidA kiyA ! dekara bahu vIra vIra pura' ke sabhI patha cala diyA ! paga dharate hue jaise ho dharatIko ka~pAtA ! pura-janame use dekhA yo bAjAra thAnA !! saba dekha uThe, chor3ake dhandhekI mAtA ! yaha yo ki vIra-veSa jo thA manako lubhAtA !! Apasane jage kahane- 'bhadra rUpa hai kaisA 1 prAMkhone nahIM Aja taka dekhA thA aisA !' kA bhI * * yaha aura eka dUsarA aura aise do 'bhagavat' jI bhavaname sucanA milI hai| ataH unakI yaha kRti jyoMkI tyoM anekAnta [ vaSa 7 "
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 78 svayaMvarA . kanyAkI bAta kyA hai svarga-rAjya bhI pAe ! svIkAra kise hogA ki jo prANa gvaae| praNApe mUlyavAna kyA hai, koI batAe ? jaya prANa hI gae to koI pAe yA jAe? kanyAmeM goyA mRtyukA itihAsa likhA hai ! nAdAna-pataMgoMke liye dIpa-zilA hai !! hai kimako moha mautase, jo bhAgako cAhe ? hai kauna jo rAjAI kuTilatAko sarAhe ? mAmartha hai kimI ki jo zaktIko nibhAhe ? hai kauna bhAgyavAna jI kanyAko vivAhaM ?' sunakarake sumitrAkA nanda kaha uThA manameM ! 'hai kitanI akarmaNyatA isa narake vacana me !! vaha kyA hai paruSa jo ki hai puruSAvase rItA! niga balaka parakhane kA bhI jisako na subhItA!! kamajoriyoM meM jindagIkA vakta hI botA ! jIvanakA samara jimaye nahIM jA sakA jItA!!' phira muskarAke kahane lagA, rAmakA bhAI ! 'he bhadra ! bAta Apane ye khUba sunAI !! phira Age bar3hA, choda nagara-vAsiyoMkA dana! maname thA mmaay| hudhA isa vakta kutUhala !! dekha hai kepI kanyA, jo duniyAko amaMgala ! ragbate haiM prajApAla bhI zaktIkA kitanA bala pahale to sunake maname jarA krodha-pA paayaa| para, dekhanakI vAlapAne usako dabAyA !! phira kyA thA, apane pApa donoM bar3hane lage paga! manakA izArA pAka pakara baiThe rAja-maga !! raha sakate kahAM paga the manake hukmase alaga! utsuka thA kyoMki dekhane ko jismakA raga-raga !! dekhe gaganako chUte-se, vaibhava-bhare mahala ! sundara the sura-vimAna-se, the puNya-se ujvala !! pAyA praveza dvAra sumitrAkA dulArA ! bolA-' hai dekhanA mujhe zaktIkA najArA !!' praharIne kahA 'bhadra ! kyA paricaya hai tumhArA 'sevaka hU~ bharatakA maiM! ye lakSmaNAne ubhArA!! gaMbhIra girA, vIra-veza, indra-sI kAyA ! praharIne dekha pAI ko sira apanA mukAyA !! FAITHILINE prAjJA le mahIpatikI bhRtya ne palA bhItara! baiThe the nRpati, yodA tathA dUsare aphasara !! dArameM, vIrasyakA phailA thA samundara ! lekina nahIM samAne jhukAyA kimIko sara !! bolA bo niDara hoke garajate hue svarameM ! bhAyA ho goSA zera-babara sthAnake gharameM !! 'kahAM kahA~ hai terI adhama rAjakumArI ! udyata hai ahaMkArakI lekara jo kaTArI !! kanyA hai, kAla-knyA hai ki kAlakI pArI gau hai vo marakhanI, ki pASANakI nArI?' Ae the taba to mugdha hue the samAke jana ! aba kAMpa uThe mana, jo sune vana-se bacana !! mahArAjake mana meM bhI viSelA vikAra thA ! vaha nAma hocukA thA ki mAyA jo pyAra thA!! zrAdI the, yo sammAnako dila bekarAra thA! laghamaNa praNAma-hIna thA, yaha nAgavAra thA !! khAmoza the apane meM nahIM laga pA hisAyA! aba raha sakeM khAmoza, ye muzkila-sA dikhAyA jalane lagI thI manameM kuTila-kovakI jyAlA ! muMha sukhaM thA, pAkheM huI thI raktakA pyaalaa|| kucha mauna rahe, kyoMki yA bhAvezakA tAlA! phira krodhane lalakArake vANIko nikAlA !! bole ki 'kahA~, kauna hobhAya hokyoM yahAM! maiM cAhatA hU~ jAnanA rahate ho tuma kahAM?' lakSmaNakA tabhI gUjA vahI phirasaM karATha-svara! 'maiM hU~ pratApazAlI bharata-rAjakA anucara !! duniyAkI zaira karaneko nikalA hU~ chor3a ghara ! yo ghUmate-phirate hue bhAyA hai mahApara !! bhAkara sunI yahAM, terI kanyAkI kahAnI ! pAkara pitAke balako huI jo divAnI !! hai dekhanA mujhako, dikhA zaktIkA najArA ! suna loga jisake nAmako karate hai kimArA!! kanyA ahaMkArakA hai jisako mahArA ! baiThA jo bahAne kisIke khUnakI dhArA !!" bAbIko de vizrAma the baiThe hue bhUpAla! go, aba rahA thA dila ki thIM mAM bhI lAta-bAra
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta ve bole, tabaka karake raMga krodha jo lAyA ! 'nAdAna ! kyoM marane ke liye sAmane pAyA ? hokara udayara. kyoM bamapara hai lubhAyA ? mA bhAga, baccA karake javAnI-bharI kAyA !!" la camaNako haMsI bhAI, hase korase isapara ! dharatI-sI lagI kAMpane, tharrA gayA ambara !! mArI sabhAmeM usa samaya prAtaka chA gyaa| gaja-muraDameM jaise ki ho gajarAja bhA gayA !! dhaharoMkA nara sabakA, ekadama bimA gayA! yondrA thA magara phira bhI nRpati tilamilA gayA !! jitapamA kumArI bhI jharokhemeM bhA gaI ! dekhA jo sumitrAkA nanda, muskarA gaI !! mana jAne lagA hAthase, maryAdase bAhara ! goyA the nikala pAe usake mana meM bhAja 'para'' madhamaNakA rUpa dekha mugdha hogayA antara ! prAvezase, prAnandase nIcI huI najara !! manakA garUra dUra thA manahUsa prabhAgA ! yA yoM hI samajha lIjie 'nArItva' thA jAgA !! nasa bhora kaha rahA thA ayodhyAkA vIravara ! 'kara zIghra apanA dhAra tU kyoM horahA kAyara ? jinapara ho bharosA ve lA tU zaktiyAM jAkara ! kyA hogA eka zaktIse mere zarIra para? khijavAba dekhanA hai tere balakA, vArakA ! denA suyoga hai tujhe zaktI - prahArakA !! bala tIsa le apanA ki raNakI khAja miTAte ! yA apane ahaMkArako miTTI meM milAle !! kanyAkI duSTatAko miSTatAmeM dubAle ! maryAdase bAharake vacana bolanevAle !!" vairIdamanane krodha meM bhara zahI uThAI / lamaNako tabhI-'mohakIbhAvAja-sI bhAI!! 'kyA' dekhaneke lie bhASa uThAyA / kanyAko jharokhemeM thA baiThe hue pAyA !! mA~khoM meM muhabbata thI ki bhayabhIta thI kAyA ! samaya bhI humA mugdha, dhanya ! premakI mAyA!! karatI thI yo saMketa vo pardekI moTase ! 'prANeza! praga ijie zaktIkI coTase // gara zrApakA zaktI huzrA kucha bhI amagala | to jindagI ho jAegI merI sabhI niSphala !!' lakSmaNane izAre meM kahA-'premako pAgala ! ghabarAno na, rakhatA hUM maiM bharapUra prAyu-bana !!' phira dekhA, prajApAlane zaktIko hai taanaa| hai sAdha rahA sAdhanA se dilakA nizAnA // taba bolA lakhana-vyartha hI kyoM dera lagAtA? kyA zakti-bANa taka nahI mAranA zrAtA? kajamke paisekI taraha karameM dabAtA ! usapara ye garva hai ki-hai vIravase nAtA // ' phira kyA thA zakti khIcake bhUpAla ne maarii| 'upha!' karake udhara girane lagI raajdulaarii|| lekina ye dekha karakaMdaga raha gae saba jana / lakSmaNa khar3A hai aura badarasUra hai jIvana / / jitapadmAne dekhA to vahA usake moda mana / para, ho rahA thA bApa kA ceSTA-vihIna-tana // jisapara ghamaNDa thA vo bAta khokhalI niklii| laghamaNa ne dAe~ hAthame zaktI thI para lii| vaha kaha rahA thA 'eka hI zaktIko mArakara ! zro, mRda ahaMkArI ! batA kyoM rahA Thahara ? lA aura bhI, rakhatA hai jo zaktikA bala agara ! varnA tU vIrakI jagaha kahalAegA kAyara !!' bhUle nareza thA ki jo pharmAna nikAlA! kara socatA kAnUnako hai mArane vAlA !! vaha zrApa hI apamAnakI jvAlAme pare the ! kucha krodhakA bana thA ki jo pairoMse khar3e dhaM!! go, zarmadAra the na balki cikane ghar3e the| zaktIko mArakara bhI jo labaneko khaDe the|| phira kyA thA dUsarI bhI zaktI tAnake choDI ! sImA jo nyAyakI thIyo anyAyase toDI !! acaraja ki abakI bAra bhI vaha dRzya hI diikhaa| para, usase prajApAlane kucha pATha na siikhaa|" thAmA thA baoNe~ hAthameM vaha sabhI sIkhA ! yaha dekhake anyAyIkA mana aura bhI cItA !! lakSmaNane kahA-aura bhI tIkhne prahAra kara ! raha jAe nahIM disake koI sanA andara !!' bhale hI
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ -phira tIsarI, cauthI bhI coTa kara gayA kAtila ! 5) bA. panAbAbajI (jainImAvarsa) auraNA ratanavAsa apamAnase pAgala kI taraha ho rahA thA dila !! . jI mAdIpuriyA (putraputrIke vivAhakI zImeM) ghabarA rahe the aura joza hoza the gAnisa ! 41)khA. phesmata patarasamajI jaina mAkSika vIra svadezI dhaha soca rahe the ki 'fataha pAnA hai muzkila !!" bhaMDAra saradhanA ji. meraTha (ci. prakAzana vivAha camaNAne donoM zaktiyAM kAMkhoMmeM davAlI ! , kI khuzI meM) mArphata paM. jineshvrdaasjii| ___ yaha isalie ki muTTiyAM usakI na thI khAlI !! 4) lA bAMkelAlajI, murAdAbAda, khA. zyAmalAlajI una cAra zaktiyoMko vo thAme thA isa taraha ! hariyAnA, aura bAhorIlAbajI dusArI (putroM ke vivAha caudantA gaja khar3A ho dhIra vaha bhayAvaha !! kI khuzI meM) mArphata vaica viSNukAntajI murAdAbAda / saba moca rahe the hRdayameM bAta ye raha-raha ! 3) bA. nandakizorajI jaina, bijnaur| 'nara hai ki asura hai ye zakti-zaurSakA saMgraha ?' 2) vA. manoharanAthajI jaina bI.e.vakIla bulandazahara lalakArake laghamaNane kahA tAmasI-svarame / aura vA. girIlAlajI mukhtAra, meraTha, (putrI aura 'jA aura bhI ve tIkSNa-zaktiyAM jo ho gharameM // ' bhAIke vivAhakI khushiimeN)| jitapamA jo kaThora thI vo Aja thI komala ! 5) lA0 harizcaMdrajI rAmapura ji. sahAranapura aura bhaya usako amaMgala kene kara rakhA thA caMcala // lA. panaprasAdajI jagAdharI ji. ambAlA (putra putrI muzkila se kATa pA rahI thI vihalA pala-pakSa ! ke vivAha kI khuzI meN)| yaha soca rahI thI ki 'na ho svAmIkI akuzala' 25) bA. rAmasukhajI vAkalIvAla, indaura (bIzAnti phira pAMcavIM zanIkA lakhanapara prahAra yaa| lAla vAkalIvAla nAsikavAloM ke svargavAsa ke avasara jo sabase khataranAka aura dunivAra thA // para nikAle hue dAmameMse / para dekhane me dRzya vahI sAmane pAyA / 203) vyavasthApaka 'bhanekAmta' / lakSmaNa ne 'zakti-bANa'ko dAMtoMme davAyA // vIravAmandirako sahAyatA bairIdamanane dekhI-badastUra hai kAyA / pichalI kiraNa meM prakAzita sahAyatAke bAda bIrasaMvA. zraddhAme aura premasye taba bhAla navAyA // maMdira sarasAvAko jo sahAyatA prApta huI hai vaha kramaza: nimna 'lA aura!' jabaki bhUpase kahane lagA lcmnn| prakAra aura usake liye dAtAra mahodaya abhyavAdake pAtra hai ambarase barasane lage laghamaNa puSpa-kaNa // 12)lA. jagalakizorajI jaina (jhabarevAle) deharAdUna 'jayaghoSa' saba dizAoMse detA thA sunaaii| (ci0 puruSottamadAsake vivAhakI khuzI meN)| bhAnandakI muskAna-sI hara muMhapai thI chAI // ") vA. pannAlAlajI jaina apravAsa dehakhI aura sA. jittapanA najara DAle huA sAmane aaii| dIpacandajIjaina (guhAnAbAle) nyU dehalI (ci0 premasaubhAgya thA jIvanakI pUrNatA thI jo paaii|| caMda aura cikanakamAkA devIke vivAhakI khuzI meN)| navamayA bhI hudhA saumya, muhabbatakA raMga bhr| ... seTha seThamala dayAcandajI jaina kalakattA / (seTha 'bhagavata' yoM hughA rAjakumArIkA svayaMvara !! basdevadAmajIkI mAtAke svargavAsa bharapara nikAle hue vAnase) mArphata pA.hoTelAlajI jaina anekAntako sahAyatA / Isa klkttaa| anekAntakI gata varayA meM prakAzita sahAyatAke bAda 2)lAmakizorajI jaina bijnaur| jo sahAyatA prApta huii| vaha kramazaH isa prakAra hai:- ) gata sahAyatA, dehalIke eka sAmakI bhorme| 10) rAvarAjA para 3 hukamacaMdajI jaina indaura / 21) mA. harizcaMdrajI ma rAmapura ji. sahAranapura aura (anAdi sasthAkA kAnta bhijavAne ke liye) mA.paprasAdajIjaina jagAdharI jimbAbA (putra-putrI 2.) khA. udayarAma jinezvaradAsajI na bajAma mahAranapura vivAhakI khuzImeM ) / (anekAmA phrI bhijavAne ke liyN)| 110) antiA vIrasevAmaMdira'
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirake naye prakAzana 1 prAcArya prabhAcandrakA tatvArthasUtra-nayA prApta kizorajIko graMthaparIkSAkA prathama aMza, graMthaparIkSAoM ke meSita sUtra, mukhtAra zrI jugalakizorakI mAnuvAda vyAkhyA itihAsako liyehae 14 peja kInaI prastAvanA sahita / mU01) aura prastAvanA sahita / mUlya / ) 5 nyAyadIpikA-(mahatvakA nayA saMskaraNa)2 matsAdhu-smaraNa-maMgalapATha-mustAra kI jugala bhyAyAcArya paM. dAbArIlAlakI boThiyA dvArA sampAdita kizorakI aneka prAcIna poMko lekara naI yojanA, sundara aura anuvAdita nyAyadIpikAkA yaha viziSTa saMskaraNa harayagrAhI anuvAdAdi sahita / isameM zrIvIra varddhamAna aura apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| abataka prakAzita saMskaraNoM usake bAda jinasenAcArya paryanta. 21 mahAn prAcAryoka meM jo azuddhiyAM calIbArahI thIM unaka prAcIna pratiyoMpara bhanekoM prAcAryoM tathA vidvAnoMdvArA kiye gaye mahatvaka 136 meM saMzodhanako liye hue ha saMskaraNa mRlaprantha aura uma puNya smaraNoMkA saMgraha hai aura zurUme 1 lokamaMgalAkamanA, ke hindI anuvAda ke sAtha prAkathana, sampAdakIya, prastAvanA, nityakI prAramaprArthanA, 3 mAdhuverSAnadarzaka jinastuti, 4 viSayasUcI aura koI - pariziSToMse satita hai. jinameM paramasAdhumukhamudrA aura 5 satsAdhuvandana nAmake pAMca eka yahA parAiMzaSTa tulanAtmaka TippaNA kA bhI hai| sAthameM prakaraNa hai| pustaka par3hane samaya bar3e hI sundara pavitra sampAdakadvArA navanirmita 'prakAzAkhya' nAmakA bhI eka vicAra utpana hote hai aura sAtha hI prAcAryoMkA kitanAhI .saskRta TipaNa lagA huA hai, jo graMthagata kaThina zabdo tathA itihAsa sAmane pAjAtA, ninya pATha karane yogya hai ma.) viSayoMkA khulAsA karatA humA vidyAthiyoM tathA kitane hI 3 adhyAtma-kamala-mAnaNTu-yaha paMcAdhyAyI tathA vidvAnoMke liye kAmakI cIz2a hai| lagabhaga 400 pRSThoMka bATIsaMhitA mAdi graMthoMke kartA kavivara rAjamajhAkI apUrva isa vRhatsaMskaraNakA lAgata mUlya .) ru. hai kAgajakI kamI racanA hai| isameM adhyAmamamatako kRjeme baMda kiyA gayA ke kAraNa thoDI hI pratiyA upI haiN| batAichukAko zIghra hai| sAtha meM nyAyAcArya paM.rabArI lAla koThiyA aura paM. hI maMgAlenA caahiye| . prakAzanavibhAga paramAnandazAstrIkA sundara anuvAda vistRta viSayasUcI tathA vAgmevAmandira, maramAvA (mahAranapura) mukhtAra bhIjugala kizorakI lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai| bar3A hI upayogI grNthhai| ma. 1 // ) 4 umAsvAmizrAvakAcAra-parIkSA--mukhtAra zrIjagala bAbU chATelAlajIkA svAdhyAmamAcAra pAThakoMko yaha jAnakara prasanmAnA hogI ki bApa choTelAlajI jaina naIma kalakatsAke svAsthya meM jo barAmI utpana huI thI vaha kucha mahIne maganapallI po. prArogyanaram meM rahakara cikiyA karAnepara dUra hogaI / aba unake zarIra meM caiyA koI doSa nahIM rhaa| "mA parIkSAmoMme jAna parA aura imtiya ve apresa ke prathama saptAha saptAhameM bahoM me kalakattA ke liye ravAnA ho jAvage nayA kucha dina madrAsa uharate hue kalakasA phNge| aura apanI prAyojima saMsthA kAryabhArako saMbhAleMge jimakI skImakA kitanA hI kArya ve vahAM rahate bhI karate rahe haiN| hAnika mAvanA hai ki Apako apane mizana meM zIghra hI paNa maphalatAkI prApti hove / maMpAdaka If not delivered please return to.-- VIR SEWA MANDIR, SARSAWA. (SAHARANPUR) To
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividhanayApekSA anakA la tI syAdvAdarupiNI anekAntAtmikA Tags svAta syAta syAt myAna myAna 'guNamukhya kalpA syAt nI varSa 7 vidheya vAyavA'bhayabhaya mizinanaM / ka. 11-12 sApekSa kA gIta tatva sampAdaka- jugala kizora mukhtAra sApa samyagvastu-grAhikA yathAtattva ti jUna, julAI 1645
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI dhyAnArUDha prAvijinendra-[sampAdaka " 11 12 ahiMsAkI vijaya(kavitA)-kalyANakumAra 'zazi' 786 2 vairAgya kAmanA, rAga-virAgakA ambara-[ka.bhUdharadApa152 13 bhagavAna mahAvIra-[paM0 sumeracanda divAkara . 11. 3 samIcIna dharmazAna aura hindIbhASya-[sampAdaka 153 14 bha. mahAvIra aura bha. buddha-zrI phatehacanda bejAnI113 4 vinaya svIkAro (kavitA)-4. sUrajacanda DAMgI 158 15 bha0 mahAvIra-prarUpita anekAnta dharmakA vAstavika 5 sulocanAcaritra aura devasena-[paM. paramAnanda zAstrI 156 svarU-zrI kAnajI svAmI "" 185 6 sampAdakIya ... 164 16 vIrazAsanaparvakA svAgatagAna(kavitA)-[omaprakAza 206 sAhitya-paricaya aura samAlocana ... 166 17 zrI dhavakhAkA samaya-bA. jyotiprasAda jaina, ema.e207 8 itihAmameM ma. mahAvIrakA sthAna-[bAjayabhagavAna 167 18 kyA vartanAkA vaha artha galata hai-[paM0 darabArImAna 114 / jainamanuzratikA aitihAsika mahatva[bA. jyotiprapAda 076 16 hamArI zikSA-samasyA-bA. prabhulAja premI 211 1. prakAzarekhA (kavitA)-[sva. bhagavarasvarUpa bhagavat 18020 vIrasevAmaMdirame vIra. utsava-[paM. darabArIlAla 223 "kyA ratnakaraNDa zrAvakAcAra svAmo samantabhadrakI 21 jainajAtikA sUrya asta !!--[jugalakizora mugratAra 225 kRti nahIM hai ?-[paM0 darabArIlAla koThiyA 11 lA0 jambUprasAdajIkA duHkhada viyoga ! yaha prakaTa karate hue bar3A hI duHkha hotA hai ki nAnautA ji. sahAranapurake jaina raIsa nA. jambUpramAdajI, jo zrI dAdIjIke kauTumpika pautra the, Aja isa saMsArameM nahIM haiM--tA. 15 agastakI rAtriko unakA acAnaka hI svargavAsa hogayA hai| ve pare eka dina bhI bImAra nahIM rhe| pahale dina rAtako unheM kucha badahajamIkI zikAyata huI jo sAdhAraNa-sI bAta samajhI gaI, isIse unakI koI khAsa cikitsA na ho sakI aura agale hI dina unakA prANa pakheru ekadama uDa gayA !! aneka putra-putriyo, putravadhU aura patrIke hote hue bhI koI bhI usa samaya gharapara unake pAma nahI thA -sabake saba kucha dina pahalese hI dUsare sthAnIko gaye hue the| isIse ve na to apanI kimIme kucha kaha sake aura na dUsaroM kI suna sake !! ekAeka bar3A hI hRdayavidAraka dRzya upasthita hogayA aura sArI nagarIme zoka chA gayA !! devakI isa vicitra lIlAko dekhakara sabhI dAMtotale aMgulI dabAte the aura kucha bhI kahate nahIM banatA thaa| sva. lA0 jambUprasAdajI bare hI sajana-svabhAvake yuvaka the, nirabhimAnI the / saranaprakRti the aura dharmase badA prema rakhate the| dharmake kAryome barAbara bhAga liyA karate the-upakA pracAra dekhanekI unake hRdayameM lagana thI aura tapa thii| pivale dinoM unhoMne zrImadrAjacaMdranAmaka eka vizAla graMthakI bahuta sI pratiyAM eka sAtha kharIdakara unheM vitaraNa kiyA thA--unhe acchI acchI lAyabreriyoM tathA khAsa khAsa ajaina vidvAnoMko bhijavAne ke liye ve unake pane pUchA karate the aura isa bAtake liye bar3I pAturatA vyakta kiyA karate the ki yaha grantharAja aise sthAnoMpara avazya pahuMce jahAM isakA sadupayoga ho ske| prathasaMgrahakA unhe zauka thA aura kucha aise sarvasAdhAraNopayogI graMthoM ke nAma ve aksara pUchA karate the jinheM maiMgAyA jAve athavA chapAkara vitaraNa kiyA jA sake / samayasArakI varNI gaNezaprasAdajI kRta dIkAko chapAne ke liye ve tayAra ho gaye the aura usake liye unhoMne vIjIko likhA bhI thA / hAlameM ve eka kanyA pAThalAlAkA nirmANa karA rahe the, jisake kAmako adhUrA hI chor3a gaye haiN| isake sivAya atithisevA aura minanamArIkA bhI unameM bar3A guNa thA / jaba kabhI maiM nAnautA jAtA to ve khabara pAte hI mikhaneko bhAte bhojanakA bhAgraha karate aura jaba taka var3A ThaharatA taba taka dinarAtameM paka do bAra barAbara milA karate aura aneka dhArmika tathA sAmAjika viSayoMpara ghaMToM bAtacIta kiyA karate the / ataH mApake isa pAkasmika viyogame mere cittako bar3A prAghAta phuNcaa|smaajkii bhI Apake nidhanase kucha kama pati nahIM huii| hArdika bhAvanA hai ki bhApako paralokameM sukhazAntikI prApti hove| sAtha hI bhApake sI-bacoM tathA anya kuTumbI janoM ke sAtha isa duHkha meM merI hArdika sahAnubhUti hai aura dilI kAmanA hai ki unheM dhairya mile tathA bakA bhaviSya ujvala hove| jugalakizora mukhtAra
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ * OM aham * stitatva-saghAtaka vizva tattva-prakAzaka vASika mUlya 4) isa kiraNakA mUlya 1) nItiviroSadhvaMsIlokavyavahAravartaka-samyak / paramAgamasyabIja bhuvnekgururjytynekaantH| - varSa 7 kiragA 11, 12 / sampAdaka-jugalakizora mukhtAra .vIramevAmandira (samantabhadrAzrama ) sarasAvA jilA sahAranapura jUna, julAI bhASADha, bhAvaNazukla, vIranirvANa saMvat 2471, vikrama saM0 2002 / 1945 dhyAnArUDha Adijinendra bh bh hmh jbwt wjwjjh bh jmjwjh kAyotsargAyatAGgo jayati jinapatinobhimanumahAtmA madhyAnhe pasya bhAsvAnupariparigato rAjate smogrmuurtiH| cakraM karmendhanAnAmatibahudahato dUramaudAsya-vAnasphUjatsaddhyAnavanheriva macirataraH progato visphuliGgaH // 1 // -zrIpadmanandAcAryaH 'kAyotsargarUpase dhyAnameM sthita vistIrNa aMgake dhAraka ve mahArAjA nAbhirAyake putra mahAmA zrImAdijinendra jayavanta haiM-apanI tapasyAke prabhAvako loka-hRdayoM meM aMkita kiye hue hai-jinake mastakapara dopaharake mamaya prApta humA prISmakAlIna-garmIkI mausamakA-atyanta talAyamAna sUrya aisI zomAko dhAraNa karatA huA mAluma hotA thA mAnoM vaha sUrya nahIM hai kintu vairAgyarUpI pavanase atIva dahakatI huI aura karmarUpa Indhanake samUhako bhamma karatI huI bhagavAnakI zukladhyAnAgmaka pracaNDa agnimeMse yaha prati dedIpyamAna (camakatA huA) phuliMgA (cinagArIke sadRza) nikala kara AkAza meM dUra calA gyaa|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 7 vyAkhyA-yaha prAdijinendra (bha. zrI RSabhadeva) kI dhyAnAvasthAkA eka citra hai jisameM unhoMne bahutasI karmaprakRtiyoMko bhasmakara unake samUla vinAza-dvArA prAramazaktiyoM ko vikasita kiyA thaa| yahAM prAcArya mahodayane sUryako dhyAnAmike phuliMgekI upamA dekara yaha bhAva darzAyA hai ki jina jJAnAvaraNAdi karmoM ke vazavartI huA anAdikAlase yaha jIva caturgatirUpa saMsArake cakkara meM par3akara aneka prakArake paribhramaNa karatA aura dukha uThAtA huzrA phiratAhe vaha karma koI aisI vastu nahIM jo zrAsAnIme bhasma kara dI jAya aura prAsAnIse usakA sambandha bhAtmAse chur3A diyA jAya / saMsArameM aisI koI bhI agni nahIM hai jo prAtmAke sAtha lage hue anAdi karmamalako bhasma kara sake-hAla meM AviSkRta yUreniyama dhAtu aura usase nirmita paramANu bamakI zaktise bhI vaha bahuta parekI cIz2a hai / karmAko bhasma kara unakA AmAse sake liye sambandha viccheda karanevAlI jo bhagni hai vaha zukladhyAnAgni hI hai, aura vaha aisI tIkSNa agni hai jisakA phuliMgA sUryakI upamAko dhAraNa karatA hai| sAtha hI, prAcAryazrIne yaha bhI sujhAyA hai ki jisa prakAra agnise utpanna huA kuliMgA usa agniko prAtApakArI nahIM hotA usI prakAra dhyAnAgnikA phuliMgA bhI dhyAnasvarUpa prAramAko kisI prakAra bhI zrAtApakArI nahIM ho sakatA | arthAt zrI Adijinezvara aise dhyAnArUDha the ki grISmakAla (jyeSTa-prASADha mAsa) ke sUryakA ghAma (tapiza) unako kucha bhI AtApakArI na thA aura na ukta dhIravIra mahAtmAke aTala aura nirvikarUpa dhyAnameM kisI prakArase vAdhaka hI thaa| ho, eka mahatvakI bAta yahAMpara aura bhI pradarzita kI gaI hai aura vaha yaha ki ukta saddhyAnakI agni vairAgya-pavanase prajvalita hotI hai| vairAgyakI mAtrA jitanI adhika hogI-saMsArake padArthoM aura viSayabhogoMke sAtha jitanI virakti, anAsakti, udAsInatA athavA aliptatA bar3hegI--utanI hI adhika dhyAnAni prajvalita hogI aura vaha karmoMke gahana vanako dahana karane meM samartha ho sakegI / yaha hamArI rAga-pariNati aura Asakti hI hai jo karmoke sAtha barAbara sambandha banAye rakhatI hai, mAtmAkI zaktiyoMko pUrNata: vikasita nahIM hone detI aura na use apane svataMtra-svAdhIna sahajAnanda-sukhasvarUpakA anubhavana hI karane detii| ata: isa rAgapariyAti aura zrApaktiko ghaTAkara AtmAke vikAsa. mArgako prazasta banAnA cAhiye aura sadA saddhyAnake abhyAsameM baganA cAhiye / yahI bhagavAna RSabhadevake isa Adarzame zikSaNIya hai| vairAgya-kAmanA aura rAga-vairAgyakA antara kara gRhavAsasoM udAsa hoya dhana seU~, beU~ nijarUpa gati roka mana-karI kii| rahihoM aDola eka prAsana acala aMga, sahihoM parIsA zIta-dhAma-meghamarIkI // sAraMga-samAja khAna kabarSoM khujai hai mAna, dhyAnA-la jora jItU senA moh-priikii| ekala vihArI jathAjAtaliMgadhArI kaba, hohu~ icchAcArI balihAri hu~ vA ghriikii| gaga-udai bhogabhAva lAgata suhAvanese, vinA rAga aise lAgeM jaise nAga kAre haiN| rAga hI sI pAga rahe tanameM sadIva jIva, gaga gaye pAvata gilAni hota nyAre hai|| rAgasoM jagatarIti jhUThI saba sAMca jAne, rAga miTe sUjhata asAra kheja sAre hai| rAgI-vinarAgIke vicArameM bado hI bheda, jaise bhaTA pathya kAhu kAhu ko gyAre haiN| kavivara bhUdharadAsa 1 manarUpI haathii| 2 hariNoMkA mamUha | 3 digmbrvessdhaarii| 4 baiMgana /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ samIcana-dharmazAstra aura usakA hindI bhASya [ sampAdakIya ] (gata kiraNase Age) aba rahI 'samIcIna' vizeSaNakI bAta / dharmako prAcIna upadeza diyA gyaa| umaparase bhI phalita hotA hai| donoM yA arvAcIna Adi na batalAkara jo samIcIna vizeSaNase meM 'samIcInadharmazAstra' yaha nAma pratijJAke adhika anurUpa vibhUSita kiyA gayA hai usameM khAsa rahasya saMnihita hai| spaSTa aura gauravapUrNa pratIta hotA hai| samantabhadrake aura bhI [isa vizeSaNakI vyAkhyAko bahu vaktavyAtmaka honese kaI graMthoMke do do nAma haiM, jaise devAgamakA dUsarA nAma yahAM choDA jAtA hai, pAThaka use kucha mahInoM ke bAda prakA. AptamImAMsA, stuti-vidyAkA dUsarA nAma jinastutizataka zita hone vAle sabhASya granthameM hI dekhanekI kRpA kreN| (jinazataka ) aura svayambhUstotrakA dUsarA nAma samantabhadra ekamAtra dharma-dezanA athavA dharma-zAsanako liye hue stotra hai, aura ye saba prAyaH apane apane Adi-antake honese yaha graMtha 'dharmazAstra' padake yogya hai| aura cU~ki padyoMkI dRSTiko khiye hue haiN| astu / isameM varNita dharmakA antima lakSya saMsArI jIvoMko akSaya. aba prAcArya mahodaya pratijJAta dharmake svarUpAdikA -sukhakI prApti karAnA hai isa liye prakArAntarase ise 'sukha- varNana karate hue likhate haiMzAca' bhI kaha sakate haiN| zAyada isIliye vikramakI 11 vI dharma-lakSaNa zatAbdIke vidvAn prAcArya vAdirAjasUrine, apane pArzvanAtha- saddRSTijJAna-vRttAni dharma dharmezvaga viduH / caritameM svAmI samantabhadra yogIndrakA stavana karate hue, yadIya-pratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH // unake isa dharmazAnako "akSayasukhAvahaH" vizeSaNa dekara 'dharmake avinAyakoMne-dharmAnuSThAnAdi-tatpara athavA akSaya-sukhakA bhaNDAra batalAyA hai| dharmarUpa pariNata prApta-puruSoMne-sadRSTi-samyagdarzana___kArikAmeM diye hue 'dezayAmi samIcInaM dharma' isa sajJAna--samyagjJAna-aura saja-samyak cAritrapratijJA-vAkyaparasaM pranyakA prasanI athavA mUla nAma 'samI- ko 'dharma' kahA hai| inake pratikUla jo asaduddaSTi, cona-dharmazAstra' jAna par3atA hai, jisakA prAzaya hai 'samIcIna asatajJAna, amavRtta-mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAdharmakI dezanA ( zAsti ) ko liye hue graMtha', aura isa cAritra-haiM ve saba bhavapaddhati hai-saMsArake mArga hai|' liye yahI mukhya nAma isa sabhASya grandhako denA yahAM ucita vyAkhyA-mUvameM prayukta bhan' zabdakA sambandha dRSTi, samajhA gayA hai, jo ki graMyakI prakRtike mI sarvathA anukUja jJAna, vRtta tInoMke sAtha hai aura usakA prayoga samyaka, hai| dUsarA 'ratnakara' (ratnoMkA piTArA) nAma granyameM nirdiSTa zuddha, samIcIna, tathA bItakalaMka (nirdoSa) jaise artha meM huA dharmakA rUpa ratnatraya honese una ratnoMke rakSaNopAyabhUtake rUpa hai; jaisA ki zraddhAnaM paramArthAnAM, bhayAzAmnehalobhAca, meM hai aura anya ke antakI eka kArikAmeM 'yena svayaM vIta- prathamAnuyogamA, yena svayaM vItakalavidyA, ityAdi kalavidyA * dRSTi-kriyA - ratnakaraNDabhAvaM nItaH' isa kArikAzrAma prakaTa hai| himA'nRtacAryabhyo'sa kArikAme vAkyake dvArA usa ratnatraya dharmake sAtha apane prAramAko 'saMhasya' padakA 'saM' bhI isI arthako liye hue hai aura ratnakaraNDa' ke bhAvameM pariyAta karanekA jovastu nirdezAmaka isIke liye svayambhUmtotrameM 'samajha' jaise zabdakA prayoga 1 tyAgI sa eva yogIndro yenA'kSayyasukhAvahaH / kiyA gayA hai| arthine bhavya-mArthAya diSTo ratnakaraNDakaH // 2 "samaJjasa-jJAna-vibhUti-catuSA" kA. 1
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 anekAnta [ varSa 7 'dRSTi' ko darzana tathA zraddhAna, 'jJAna' ko bodha tathA se spaSTa dhvanita hai| aura inheM jaba 'bhavapati' batalAkara vidyA aura vRtta' ko cAritra, caraNa tathA kriyA nAmoMse bhI saMsArake mArga-saMsAraparibhramaNa ke kAraNa athavA sAMsA. isI granthameM ullekhita kiyA gayA hai| isI taraha 'sad- rika duHkhoMke hetubhUta-nirdiSTa kiyA gayA hai taba yaha spaSTa tRSTi'ko samyagdarzanake atirikta samyaktva tathA nirmoha aura hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra ye tInoM 'satajJAna' ko 'tathAmati' nAma bhI diyA gayA hai / sAtha mile hue hI 'mokSapaddhati' arthAt mokSakA eka mArga haiMhI apanI stutividyA (jinazataka) meM granthakAra mahodayane saMsAraduHkhoMse chUTakara uttama sukhako pAneke upAyasvarUpa saddaSTi ke liye 'suzraddhA' zabdakA tathA svayambhUstotrameM haiM; kyoki 'mokSa' 'bhava' kA viparIta (pratyanIka) hai, aura sadvRttake liye 'upekSA' zabdakA bhI prayoga kiyA hai aura yaha bAta svayaM graMthakAra mahodayane granthakI 'azaraNamazuisa liye apane apane vargAnusAra eka hI arthaka vAcaka bhanityaM' ityAdi kArikA (105) me bhavakA svarUpa batapratyeka vargahana zabdoM ko samajhanA caahiye| jAte hue 'mokSastaviparItAtmA' ina zabdoMke dvArA vyakta ___yahAM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrako kI hai / isIse tattvArthasUtrakI AdimeM zrIumAsvAti jo 'dharma' kahA gayA hai vaha jIvAtmAke dharmakA trikAlA- prAcAyane bhI kahA haibAdhita sAmAnya lakSaNa athavA usakA mUlasvarUpa hai| isI samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH // 1 // ko ratnatraya' dharma bhI kahate haiM jisakA ullekha svayaM svAmI aura yahI bAta zrIbhAcandrAcAryane apane tattvArthasUtra samantabhadane kArikA naM013 meM 'ratnatrayapavitrite' padake meM 'sadRSTijJAnavRttAtmA mokSamArgaH sanAtanaH' tathA dvArA kiyA hai aura svayambhUstotrakI kArikA 84 meM bhI 'samyagdarzanAvagamavRttAni mokSahetuH' ina maMgala tathA 'ratnatrayAtizayatejasi' padake dvArA jisakA ullekha hai| sUtravAzyoMke dvArA pratipAdita kI hai| imI ratnatrayarUpa ye hI ve tIna ratna haiM jinake svarUpa-pratipAdanakI dRSTise dharmako svAmI samantabhadane prastuta graMthame 'mokSamArga' ke AdhArabhUta athavA rakSaNopAyabhUta hone ke kAraNa isa atirikta sanmArga' tathA zuddhamArga' bhI likhA hai, aura andhako 'ratnakaraNDa' (noMkA piTArA) nAma diyA gayA jAna zuddhasukhAtmaka mokSako ziva, nirvANa tathA niHzreyasa nAma par3atA hai| astu, dharmakA yaha lakSaNa dharmAdhikArI prApta- dekara zivamAga' nivoNamArga' 'niHzreyasamAga' bhI isIke puruSoM (tIthaMkarAdikoM) ke dvArA pratipAdita huA hai, isase nAmAntara hai aisA sUcita kiyA hai / sAtha hI 'brahmapatha' bhI spara ki vaha prAcIna hai, aura isa taraha svAmIjIne usa ipIkA nAma hai, aisA svAmIjIke yuktyanuzAsanakI 4 thI ke viSayamaM apane katRtvakA niSedha kiyA hai| kArikAme prayukta hue 'brahmasthasya netA' padoMme jAnA jAtA ___ jaba samyagdarzana, samyagjJAna, aura samyakcAritrako hai, jo umAsvAmIke 'mAkSamArgasya netAra' padoMkA smaraNa 'dharma' kahA gayA hai taba yaha spaSTa hai ki mithyAdarzana, karAte haiN| yahI saMkSepameM jinazAsana hai jainamArga hai. athavA mithyAjJAna aura mithyAcAritra 'dharma' haiM.- pApake mUla- vAstA ___ vAstavika sukhamArga hai, aura isa liye mithyAdarzanAdikako rUpanaliye prAyoti kumArga, mithyAmArga kApatha tathA duHkhamArga samajhanA caahiye| gayA hai aura pApako 'kilvipa' nAmake dvArA bhI ullekhita granthakI 14 granthakI 14 vIM kArikAmeM isake liye 'kApatha' zabdakA kiyA hai, jaisA ki kArikA naM0 27, 26, 46. 158 dhAdi spaSTa prayoga hai aura use 'duHkhAnAM pathi' likhakara 'duHkha mArga' bhI batalAyA gayA hai| havIM kArikAmeM bhI kApatha1 dekho, kArikA naM0 4, 21, 31 zrAdi, 32, 43, 46 zrAdi; 46, 50, 146 zrAdi / ghaTTanaM' padake dvArA isI kumArgakA nirdeza aura pAgamameM 2 dekho, kArikA 32, 34; 44 / / usake khaNDana-vidhAnakA prarUpaNa hai| 3 'suzraddhA mama te mate' ityAdi padya naM. 114 5 dekho, kArikA 11, 15, 31, 33, 41, 131 / 4 moharUpo ripuH pApa: kapAyabhaTasAdhanaH / 2 'jinazAsana' nAmase isamArgakA ullekha pranthakI kArikA dRSTi saMvidupekSAstrastvayA dhIra ! parAjitaH // 10 // 18 tathA 78 meM AyA hai|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12 ] samIcIna-dharmazAstra aura usakA hindI bhASya yahI samyagdarzanAdirUpa vaha dharma hai jise granthakI gdarzanAdi ratnatraya hote haiM to unheM vyavahArataH ukta puNya dvitIya kArikAmeM 'karmanivarhaNa' batalAyA aura jo svaya. prakRtiyoMkA bandhaka kahA jAtA hai, aura isa jiye yaha mbhUstotrakI kArikA 84 ke anusAra vaha sAtizaya agni zubhopayogakA hI aparAdha hai-zuddhopayogakI dazAmeM aisA hai jisake dvArA karma-prakRtiyoMko bhasma karake unakA mAmA nahIM hotaa| anyathA, ratnatrayadharma vAstava meM moca (nirvANa) se sambandha viccheda karate dupa prAramazaktiyoMko vikasita kAhI hetu hai, anya kisI karmaprakRtike bandhakA nahI; jaisA kiyA jAtA hai| aura isa liye jisake viSaya meM ukta ki Agama-rahasyako liye hue zrI amRtacandrAcArya ke nimnakArikAkI vyAkhyAke samaya yaha batalAyA jA cukA hai ki vAkyAme prakaTa haivaha vastuta: karmabandhakA kAraNa nahIM, jo ThIka hI hai, kyoM "samyaktva-cAritrAbhyAM tIrthakarAhArakarmaNo bandhaH / ki cAra prakArake bandhomese prakRtibandha tathA pradezabandha yo'pyupadiSTaH samaye na nayavidAM so'pi dopAya / / yogase aura sthitibandha tathA anubhAgabandha kaSAyase hote haiM, sati samyaktcaritre tIrthakarAhArabandhako bhvtH| samyagdarzanAdika na yogarUpa haiM aura na kaSAyarUpa hai taba yoga-kapAyau nA'sati tatpunamminnadAsInam / / inase bandha kaise ho sakatA hai ? isa para yaha zaMkA kI jA nanu kathamevaM siddhayatu devaayuprbhRtistprkRtibndhH| sakatI hai ki AgamameM samyagdarzanAdi (ragnatraya) ko tIrtha. sakalajanasuprasiddho ratnatrayadhAriNAM munivarANAma / / kara, zrAhAraka tathA devAyu zrAdi puNyaprakRtiyoM kA jo ratnatrayamiha hetunirvANamyaiva bhavati nAnyasya / bandhaka batalAyA hai usakI saMgati phira kaise baiThegI? isa Asravati yatta puNyaM zubhopayogo'yamaparAdhaH // ke uttara meM itanA hI jAna lenA cAhiye ki vaha saba kathana ekasminsamavAyAdatyantaviruddha kArya yorapi hi| nayavivikSAko jiye hue hai, samyagdarzanAdike sAthameM jaba iha dahati ghRtamiti yathA vyavahAramAhazo'pi ddhmitH|| rAgapariNatirUpa yoga aura kaSAya nage rahate haiM to unase -puruSArthasiddhayupAya ukta karmaprakRtiyokA bandha hotA hai aura saMyogAvasthAmeM do yahAM para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hUM ki vastuoMke do atyanta viruddha kArya hote hue bhI vyavahArameM isa ratnatrayadharmake mukhya aura upacAra athavA nizcaya zrIra eka kAryako dUsarekA kArya kaha diyA jAtA hai, jaise ghIne vyavahAra aise do bheda haiM, jinameM vyavahAradharma nizcayakA jalA diyA-jalAnekA kAma agnikA hai ghIkA nahIM, parantu sahAyaka aura paramparA mokSakA kAraNa hai. jabaki nizcaya donoMkA saMyoga honeme agnikA kArya ghIke sAtha rUDha hogyaa| dharma sAcAta mojJakA hetu hai| aura inakI bhAvanA do isI taraha rAgapariNatirUpa zubhopayogake sAthameM jaba samya- prakAra hotA hai-eka samarUpameM aura dUsarI vikalArUpa meN| vikalarUpa pArAdhanA prAyaH gRhasthoMke dvArA banatI hai 1 'hutvA svakarma-kaTukaprakRtIzcatasro, aura sakalarUpa muniyoMke dvArA vikalarUpaye (ekadeza athavA ratnatrayA'tizayatejasi jAtavIryaH / zrAMzika) ratnatrayakI bhArAdhanA karane vAleke jo zubharAga babhrAjiSe sakala vedavirdharvinetA, janma puNyakarmakA bandha hotA hai vaha mokSakI sAdhanA sahAnyabhre yathA viyati dIptacirvivasvAn / yaka honese mokSopAyake rUpameM hI parigaNita hai, bandhano 2 jogA pAMDa-pademA Thidi-aNubhAgA kamAyado hoti / / pAyake rUpameM nhiiN| isIse isa graMthameM, jo mugyatayA gRhasthoMko aura unake adhika upayukta vyavahAra sanatrayako 3 yogAtyadezabandha: sthitibandho bhavati yaH kaSAyAttu / bacaya karake likhA gayA hai, samIcIna dharma aura usake darzana-bodha-caritraM na yogarUpaM kapAyarUpaM ca // 21 // aMgopADokA phasavarNana karate hue usameM ni:zreyama sumbake darzanamAtmavinizcitigatmaparijJAnamiSyate bodhaH / 4 asamayaM bhAvayato ratnatrayasti karmabandho yaH / sthitigatmani cAritraM kuna etebhyo bhavati bandhaH / / 216 / / savipakSakRto'vazyaM mokSopAyo na bandhanopAyaH // 211|| -purupArthamiddhyupAya -puruSArthamityugaya sAvara
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 7 alAvA abhyudayasukha athavA laukika sukhasamRddhi (utkarSakA) cAritta A hI jAtA hai| cUMki vaha samyakcAritra aura bhI bahuta kucha kIrtana kiyA gayA hai| samyakcAritra samyagjJAnake binA nahIM hotA aura samyagjJAna aba eka prazna yahAM para aura raha jAtA hai aura vaha yaha samyakadarzanake binA nahIM banatA, ata: samyak cAritra kahane se ki dharmake adhinAyakoMne to vasnusvabhAva' ko dharma kahA hai, samyagdarzana tathA samyagjJAnakA bhI sAthameM grahaNa ho jAtA cAritra' ko dharma kahA hai, ahiMsAko paramadharma tathA dayAko hai| svayaM pravacanasArameM umase pUrvakI gAthAmeM zrIkundakundAdharmakA mUla batalAyA hai aura uttama kSamAdi daza lakSaNa cAyane 'jIvassa carittAdo daMsaNaNANappahANAdo' isa dharmakA khAma taurase pratipAdana kiyA hai, taba akele ratnatraya vAkyake dvArA cAritrakA darzana-jJAna-pradhAna vizeSaNa dekara ko hI yahAM dharmarUpameM kyoM grahaNa kiyA gayA hai?-kyA use aura bhI spaSTa kara diyA hai| ahiMsA cAritrakA pradhAna dUsare dharma nahI haiM athavA unameM aura inameM koI bahuta bar3A aMga hone me paramadharma kahalAtA hai 'dayA umIkI sugaMdha hai| antara hai , imake uttarame maiM sirpha itanA hI kaha denA donoMmeM eka nivRttirUpa hai to dUsarA pravRttirUpa hai| isI cAhatA hai ki dharma to vAstavame 'vastusvabhAva' kA hI nAma taraha dazalakSaNadharmakA bhI ratnatra padharmameM mamAveza hai| aura hai, parantu dRSTi, zailI aura AvazyakatAdike bhedame usake isake prabala pramANake liye itanA hI kaha denA kAphI hai ki kathanameM antara para jAtA hai| koI saMkSepapriya ziSyoM ko jina zrI umAsvAti prAcAryane tatvArthasUtrake pUrvoddhRta prathama lakSya karake saMkSipta rUpameM kahA jAtA hai, to koI vistAra sUtra meM samyagdarzana-jJAna cAritrako 'mokSamArga' batalAyA hai priya ziSyoM ko lakSyameM rakhakara vistRta ruupmeN| kisIko unhIne isa sUtrake viSayakA spaSTIkaraNa karate hue saMvarake dharmake eka agako kahane kI jarUrata hotI hai, to kipIko adhikArameM dazalakSaNa dharmake sUtrako rakkhA hai, jisame spaSTa aneka aMgoM athavA srvaanggoNkii| koI bAta sAmAnyarUpase hai ki ye saba dharma samyagdarzanAdirUpa ragnatraya dharmake hI kahI jAtI hai, to koI vizeSarUpase / aura kimIko pUrNataH vikasita athavA vistRta rUpa haiN| aisI hAlatame zrApattike eka sthAnapara kaha diyA jAtA hai, to kisIko prazoM meM vibhA- liye koI sthAna nahI rahatA aura dharmakA yaha prastutarUpa jita karake aneka sthAnoMpara rakhA jAtA hai| isa taraha bahuta hI suvyavasthita, mArmika evaM lacayake anurUpa jAna vastuke nirdeza meM vibhinnatA bhAjAtI hai. jisake liye usakI par3atA hai| astu / dRSTi zrAdiko samajhanekI jarUrata hotI hai aura tabhI vaha aba Age dharmake prathama aMga samyagdarzanakA lakSaNa ThIka rUpameM samajhI jA sakatI hai| dharmakA 'vastusvabhAva' pratipAdana karate hue prAcArya mahodaya likhate haiMbakSaNa vastumAtrako lakSya karake kahA gayA hai aura usameM samyagdarzana-lakSaNa jara tathA cetana sabhI padArtha prAjAte haiM aura vaha dharmake zraddhAnaM paramArthAnAmAtA''gamatapobhRtAm / pUrNa nirdezakA atisaMkSipta rUpa hai| isa prathameM jaDapadArthoM trimUDhApoDhamaSTAGgaM samyagdarzanamasmayam // kA dharmakathana vivakSita nahIM hai balki 'satvAn' padake vAcya 'paramArtha prApto, paramArtha AgamoM aura paramArtha jIvAtmAoM kA svabhAva dharma vivakSita hai aura vaha na.prati tapasviyoMkA jo aSTa aGga sahita, tIna mUDhatA-rahita saMkSepa na-prati vistArase samyagdarzana jJAna-cAritrarUpa hai| tathA mada-vihIna zraddhAna hai usa samyagdarzana kahate haiN|iske samyakcAritra aMgameM 'cArittaM khalu dhammo' kA vAcya arthAta yaha saba guNa-samUha samyagdarzanakA lakSaNa hai1 dhammo vtthumhaayo| abhivyaGgaka hai-athavA yoM kahiye ki prAramA samyagdarzana 2 cArittaM khalu dhammo dhammo jo mo samo ti NihiTo / dharmake prAdurbhAvakA saMyotaka hai|' modakavoda yahaNo pariNAmo apaNo hu mama // 7 // vyAkhyA-yahA~ 'zraddhAna' se abhiprAya zraddhA, ruci, -pravacanasAra pratIti, pratyaya (vizvAsa), nizcaya, anurAga, sAdara mAnyatA, 3 uttamakSamA-mArdavArjava-satya-zauca-saMyama-tapastyAgAkiJca- guNaprati, pratiprIti (sevA, saskAra) aura bhakti jaise zabdoM ke nya-prahAcaryANidharmaH / -tattvArthasUtra 1 sArA tattvArthasUtra vAstavama isI eka sUtra yaSTIkaraNa hai|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] samIcIna dharmazAstra aura usakA hindI-bhASya 157 bhAzayase hai| inameMse zraddhA, ruci, guNaprIti, pratipatti aura zAma, jyotiSazAsa, zabdazAsra, gaNitazAba, maMtrazAstra, bhakti jaise kucha zabdoMkA tosvayaM prandhakArane isI prathameM-- chaMdaHzAstra, alaMkArazAstra, nimittazAsa, arthazAsa, bhUsamyagdarzanake aMgoM tathA phalakA varNana karate hue prayoga garbhazAstra, ityaadi| isI taraha aneka vidyA, kalA tathA bhI kiyA hai| aura dUsare zabdokA prayoga anyatra prAcIna laukikazAcokI zikSA denevAle guru bhI lokameM prasiddha hI haiM sAhityameM bhI pAyA jAtA hai| prAptAdike aise zraddhAnakA athavA laukikaviSayoMkI siddhikeliye aneka prakArakI tapasyA phalitArtha / tadanukUla vartanakI utkaNThAko liye hue karane vAle tapasvI bhI pAye jAte hai| jaise ki bhAjakala pariNAma-arthAt nirdiSTaca tapAgama-tapasviyoMke vacanoMpara svarAjyakI prAptike liye aneka prakArakI kaThina tapasyA vizvAsa karake (ImAna lAkara) unake dvArA pratipAdita karanevAle satyAgrahI vIra dekhane meM bhAte haiM athavA adbhuta tattvopadezako satya mAnakara--usake anusAra athavA adbhuta mAviSkAra karanevAle vaijJAnika upalabdha hote haiN| zrAdezAnumAra calanekA jo bhAva hai vahI yahAM 'zraddhAna' paramArtha vizeSaNase ina saba laukika prAptAdikakA pRthakaraNa zabdake, dvArA abhimata hai| hojAtA hai| sAtha hI, paramArthakA artha yathArtha (satyArtha) hone aura 'paramArtha' vizeSaNake dvArA yaha pratipAdita kiyA se isa vizeSaNake dvArA yaha bhI pratipAdita kiyA gayA hai gayA hai ki ve prAptAdika paramArtha-viSayake-mokSa athavA ki ve prAsAdika yathArtha arthAt sacce hone cahiye--praya. adhyA'maviSayake--prApta-bhAgama (zastra )-tapasvI hone thArtha evaM jhUThe nahI / kyoMki lokameM paramArtha viSayakI cAhiye--mAtra laukika viSayake nahIM, kyoMki laukika anyathA athavA prAramIya dharmakI mithyA dezanA karanevAle bhI viSayoMke bhI prApta, zAstra aura guru (tapasvI) hote haiN| jo prAptAdika hote haiM, jinhe prAptAbhAma, bhAgamAbhAma Adi jima viSayako prApta haiM-pahacA huzrA hai-athavA usakA kahanA caahiye| svayaM granthakAra mahodayane apane prAptamIvizeSajJa hai eksaparTa (Expert) hai--vaha usa viSayakA mAMsA' graMthame aise prAptAMke anyathA kathana tathA mithyA dezanA prApta hai / vizvasanIya (Trustworthy, reliable), ko lekara unakI acchI parIkSA kI hai aura unheM 'prAptA. pramAyApuruSa (Gaurantee) aura dakSa tathA paTu bhimAnadagdha' batalAte hue" vastuta: anApta siddha kiyA hai| (Skiltul, clever) ko bhI prApta kahate hai| aura isa vizeSaNakaM dvArA una sabakA nirasana hokara vibhinnatA aise prApta laukika viSayoM ke aneka huA karate haiN| prAptake sthApita hotI hai| yahI isa vizeSaNa pada (paramArthAnAM')ke vAkyakA nAma prAgama' hai athavA pAgama zabda zAbamAtrakA prayogakA mukhya uddezya hai aura isIko spaSTa karane ke liye vAcaka hai .-svayaM granthakArane bhI zAstrazabdake dvArA usakA pranyameM isa vAkyake anantara hI paramArtha prAptAdikA yathArtha isI pranthame tathA anyatra bhI nirdeza kiyA hai| aura svarUpa diyA huA hai| laukika viSayoMke aneka zAstra hote hI haiM, jaise ki vaidyaka- paramArtha prAptAdikakA zraddhAna-unakI bhakti- vAstava 1 dekho, kArikA 11, 12, 13, 17, 37, 41 / / meM samyagdarzana (samyaktva) kA kAraNa hai-svayaM samya. 2 dekho, vAmana zivarAma pATeke koza-saMskRta iMgliza gdarzana nahIM / kAraNa yahAM kAryakA upacAra kiyA gayA hai DikmanarI tathA iMgliza saskRta ddiksnrii| 5 vanmatAmRtabAhyAnA marvathaikAntavAdinAm / 3 Agama: zAstrayAgatau (vizvalocana), AgamasvAganI prAmAbhimAnadagdhAnA svaSTa dRTena bAdhyate // 7 // zAstre'pi (hemacandra abhidhAnamaMgraha); Agama: zAstramAtra 6 zrAvakAptikI TIkAmeM zrI haribhadramUgnei bhI ahanyAmana (shbdklpdrum)| kI prItyAdirUpa zraddhAko, jo ki mamyaktya kA tu hai, 4 dekho, isI grantha kI 'aAtopajJa' ityAdi kArikA tathA kAraNa meM kAryake upacAra se samyaktva batalAyA hai aura prAptamImAsAkA nimna vAkya paramaga mokSakA kAraNa liyA hai / yathA-inaramya tu 'sa tvamevAmi nidoSoyuktizAstrAvirodhivAka' // 6 // vyavahArana yasya samyaktvaM samyaktvaheturapi IcchAmana
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 7 aura usake dvArA darzanake isa svarUpakathanameM eka prakArase bhaktiko spaSTatayA samyaktva (samyagdarzana)kA guNa likhA bhI bhaniyogakA samAveza kiyA gayA hai| pranyameM samyagdarzanakI hai, jaisA ki nimnagAthAsUtrase prakaTa hai, jisameM savega, nirveda, mahimAkA varNana karate hue jo nimna vAkya diye haiM unase nindA, gardA, upazabha, bhakti, vAtsalya aura anukampA, ye bhI bhaktiyogake isa samAvezakA spaSTa ullekha pAyA jAtA hai- samyaktake ATha guNa batalAye haiM"amarApparasA pariSadi ciraM ramante jinendrabhaktAH svarge:37 saMveo Niveo NiMdaNa gahA ya uksamo bhttii| "lavA zivaM ca jinaktirapati bhavya." // 4 // vacchallaM aNukaMpA aTTaguNA haMti sammatte // aura darzanika pratimAke svarUpakathana (kA. 137) meM -vasunandi zrAvakAcAra 46 samyagdRSTi ke liye jo 'paJcagurucaraNazaraNa:'--'paMcaguruoM paMcAdhyAyI aura jATIsahitAmeM, isI gAthAkaM uddharaNake caraNa (pAdayugala athavA pada-vAzyAdika) hI hai ekamAtra ke sAtha, ahaMdbhakti tathA vAtsalya nAmake guNoMko zaraNa jisako' aisA jo rizeSaNa diyA gayA hai saMvegalakSaNa guNake lakSaNa batalAkara samyaktake upalakSaNa tathA anyakI antima kArikAmeM jo dRSTilakSmI (samyagya batalAyA hai aura likhA hai ki ve savega guNake binA darzanamampatti) ko 'jinapadapadmaprekSaNI' batalAyA gayA hai hote hI nahI-unaktaM astitvase saMvega guNakA astitva vaha saba bhI isI bAtakA dyotaka hai| pacaguruse abhiprAya jAnA jAtA haipaMcaparameSTIkA hai, jinamase ahanta aura siddha dono yahAM "yathA samyaktvabhAvasya saMvego lakSaNaM guNaH / 'prApta' zabdake dvArA parigrahIta haiM aura zeSa tIna prAcArya sa copalakSyate bhaktyA vAtsalyenAthavA'vatAm // upAdhyAya tathA sAdhu parameSThIkA saMgraha 'tapasvI' zabdake dvArA bhaktirvA nAma vAtsalyaM na syaatsNvegmntg| kiyA gayA hai, aisA jAna par3atA hai / isake sivAya, prakRta saMvego hi dazo lakSma dvAvetAvupalakSaNI // padyameM varNita samyagdarzanakA lakSaNa ki sarAgasamyaktvakA isI taraha nindA aura gaha: guNoMko samyakravake lapalalakSaNa hai-vItarAga samyaktvakA nahIM, isase isame bhakti paNa batalAyA hai; kyoM ka va prazama (upazama) guNake lakSaNa yogake samAvezakA honA koI asvAbhAvika bhI nahI hai| hai-abhivyajaka haiM / arthAt prazama, savega, anukampA aura zrAstikya ye cAra guNA samyagdarzanake lakSaNa haiM, to bhaIda prAtyAdi kAraNe kAryopacAgat / etadara zuddhacatasA bhakti, vAtsalya, nindA aura gahIM ye cAra guNa usake pAramayeNApavarga heturiti / " upalakSaNa haiM / isase bhI 'bhakti' samyagdarzanakA guNa 1 marAga aura vItarAga aise mamyagdarzana ke do bheda hai ThaharatA hai| (samApta) sa dvadhA sarAgItarAgaviSayabhedAt" 2 devI, pacAdhyAyI uttagadha, zloka 467 sa 476 tathA ___ --sarvArthImaddhi a. 1 mU.2 lATImAhatA, tRtIyamarga zloka 110 se 118 / -0-0-- (paM0 sUrajacanda 'satyapremI') he jinadeva / vinaya svIkAro ! mana-maMdira meM zrAja pdhaaro|| asrava roka badha ghAyakarake isa bhavasAgarase uddhAro ! antA da paMca paramezvara sakala-sagha-pati dharma-gaNezvara ! he jinadeva ! vinaya svIkArI manamaMdirameM bhAja padhAro ! samiti-guptakA bIja vapana kara isa jIvanakA kSetra sudhAro!! dharmA'dharmA''kAza jIvamaya kAla aura pudgalakA saMcaya ! he jinadeva ! vinaya svIkAro, manamaMdirameM Aja padhAro! paTa karmoM kA paricaya dekara nityAnityakAMta nivAro !! rAgadveSakI pranthi chuDAno ratnatrayakA rUpa dikhAo !! he jinadeva! vinaya svIkAro, manamaMdirameM prAja padhAro ! guNasthAna-sopAna car3hAkara aSTakarma prAvaraNa vidAro ! jagameM svArthoMkA pracAra hai, viSaya bhAvakA aMdhakAra hai ! he jinadeva ! vinaya svIkAro manamadirameM Aja padhAro !! satyapremake sUryacaMdrakI dimya jyoti urameM vistAro !! jIva-jIva viveka karAyo, punya pApakA marma batAo! he jinavadeva! vinaya svIkAro, manamaMdirameM Aja padhAro ! vinaya svIkAro!-.-.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ sulocanAcaritra aura devasena (lekhaka-paM0 paramAnanda jaina, zAstrI ) saMskRta aura prAkRta kI taraha apabhraMza bhI sAhityika bhASA ke kartA devasena hai / jinhone madavijayI hote hue guruke rahI hai aura janasAdhAraNa ke vyavahArame isakA upayoga bhI upadezase tapakA nirvAha kiyA thA, jo dharmake upadezaka, hotA rahA hai / isake sAhityakA samavalokana karanese bhalI- saMyamake paripAlaka aura bhavyajanarUpI kamaloMke ajJAnAndhabhaoNti nizcita ho jAtA hai ki yaha bhASA bar3I hI lokapriya kAra vinAzaka ravi (sUrya) the / zAstra hI jinakA parigraha rahI hai / jainiyoMke caritragranthoMkA adhikatara nirmANa isI thA, kuzIlake vinAzaka the, dharmakathAke dvArA prabhAvanA bhArAma huA hai| aba taka isa bhASAke jo 50-60 grantha karanA unakA svabhAva thA, aura ve upazamake nilaya, gnadekhaneko mile haiM unase maiM isa niSkarSapara pahU~cA hU~ ki trayake dhAraka, sujano meM saumya tathA jinaguNoMmeM anuraka the / yaha bhASA apane samaya meM bahuta hI utkarSapara rahI hai| isakI ukta guNoMse viziSTa kavivaradevasenane mulocanAke jIvana kitanI hI racanAe~ to paDhate samaya itanI priya mAlUma hotI caritrako bar3e hI sundara DhaMgase paddhar3I, caupAI, samgiNI aura haiM ki chor3aneko jI nahIM caahtaa| astu / bhujaMgaprayAta aAdi vividha chandomeM racA hai| jinasenAcArya aAja maiM pAThakoko apabhraMza bhASAke eka aise hI carita tathA mahAkavi puSpadanta ke AdipugaNagata sulocanAca rata granthakA kucha paricaya karAnekA upakrama kara rahA hU~ jo kasAno kA bhI anya meM upayoga kiyA gayA hai aura isa taraha graMthako prAyaH aba taka anupalabdha thA / isa graMthakA nAma 'suloyaNA khUba lokopayogI banAnekI aura khAsa dhyAna rakhA gayA ra cariu' hai| isame bhagavAna AdinAthake suputra bharata cakravartI mAlUma hotA hai / mulocanAkAcaritra svata: bar3A hI ujjvala (jinake nAmase isa dezakA nAma bhAratavarSa prakhyAta huzrA aura prabhAvazAlI rahA hai, kavine use aura bhI sarasa banAne hai) ke pradhAna senApati jayakumArakI dharmapallI sulocanAkA, kA prayatna kiyA hai| anyakI mahattAkA dUmaga kAraNa yaha jo unheM svayaMbara dvArA prApta huI thI aura rAjA akaMpanakI bhI hai ki devasenakI yaha prAya: nijakI kRti nahIM hai, kintu putrI thI, caritra diyA huA hai| zrAcArya kundakundake eka gAthAbaddha 'sulocanAcarita' kA paddhaDiyA zrAdi chandomeM anuvAda hai, jaisA ki usake chaThe isa graMthake kartA muni devasenagaNI yA gaNadhara hai jo kaDabakI nimna paMktiyoMse prakaTa hai:nivaDidevake praziSya aura vimalasena gaNadharake ziSya the| jaM gAhAbadhe zrAsi utta, sirikudakuMdagaNNiA girutta / vimalasena paMcendriyoMke sukharAgake vinAzaka, zIlaguNoMke / taM etyahi paddhaDiyahi karemi, pari kipi na gUda u atyu demi / dhAraka, guNoMka ratnAkara, upazama, kSamA aura saMyamarUpI jala / teNa vi kaviNau saMsA lahaMti, je atyudekhi vasaNAdi vini ke sAgara, moharUpI mahAmala tahake liye uttama istI aura bhavyajanarUpa kumudavanakhaMDAko vikasita karaneke liye ... isa ullekhaparase kavikI jahA~ prAmANikatA dRSTigocara candramA the| sAtha hI mahAna tapasvI the, darzana-jJAna-cAri- hAta hotI hai vahA prAcArya kundakundake eka mahatvapUrNa sulocanA trAdi paMcAcArarUpa parigraha ke dhAraka the. mitimA caritakA bhI spaSTa patA calatA hai jo zrAjataka anupalabdha guptiyose samRddha the, munigaNoMke dvArA vaMdita aura lokameM / hai| zrara taka sirpha mahAkavi mahAsenake sulocanAcaritrakA prasiddha the| unhoMne kAmadeva ke prasArako rokA thA / durdhara hAu hI ullekha* upalabdha hotA thA aura usakI bar3I prazaMmA paMcamahAvanoko dhAraNa kiyA thaa| ve maladhArIdevake nAmase *mahAsenasya madhurA zIlAlaMkAradhAriNI / bhI pukAre jAte the| inhIM vimalasenake ziSya prastuta grantha kathA na vaNitA kena vaniteva sulocanA ||33|-hrivN rApu0
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 anekAnta [varSa 7 bhI sunI jAtI hai, parantu durbhAgyavaza vaha grantha bhI anupalabdha tANa jAyA maI pAvasaMsaggiNI, hai| isI taraha aneka mahatvapUrNa maulika kRtiyA zrAja eriso chaMdazro buccae samgiNI / hamArI zrAkhose ojhala ho cukI haiM-unakA kahIM patA bhI svayaMvara maMDapameM jaba sulocanA bharata cakravartIke patra nahI calatA / zrAzA hai vidvAnoM aura zrImAnokA lakSya arkakIrti jaise rAjakumAroko chor3akara jayakumArake galemeM purAtana sAhityake anveSaNa evaM prasArakI ora agrasara hogaa| varamAlA DAlatI hai, taba arkakIrti aura anya dUsare rAja pAThakoMkI jAnakArIke liye maiM granthagata eka do chandoM kumAra, jo svayaMvarakI nItise asaMtuSTa the, apane apamAnakA ke udAharaNa bhI prastuta kara denA cAhatA hU~ jisase pATaka badalA lene ke liye jayakumArake sAtha yuddha karane ke liye unake svarUpakA bodha karate hue granthakI racanA zailI aura prastuta hogae, parantu unameM kitane hI nyAyapriya rAjAzrone umake viSayase bhI paricita ho sake / ata: sabase prathama jayakumArakA bhI sAtha diyaa| donoM porakI senAe~ raNabhUmi bhagavAna AdinAthakI dIkSAkA prarUpaka 'magiNI chaMda' nIce meM musajjita hokara zrAgaI aura paraspara yuddha bhI hone lgaa| diyA jA rahA hai, jisameM bhagavAna zrAdinAthakI dIkSAkA kavine usa samayake yuddhakA jo citraNa diyA hai, use bhI varNana karate hae unake prema athavA bhaktivaza sAyameM dIkSita bataura udAharaNake nIce diyA jAtA hai, jisase yaha sahaja honevAle kaccha mahAkacchAdi cAra hajAra rAjAoMkA bhI hI mAlUma hojAtA hai ki prAcIna kAla meM raNabhUmimeM dhArmika ullegva hai, jo duSkara tapazcaryAse khedakhinna hokara pathabhraSTa maryAdAkA ullaMghana nahIM kiyA jAtA thaa| uma samaya yuddhame hogae the-munidhama ke viruddha AcaraNa karane lage the : dhArmika maryAdAkA ullaMghana karanA bar3A bhArI pApa samajhA "gAmiNI sAmiNI melliUNaM jiNo, jAtA thA, itanA hI nahIM kintu astravihInopara zatrakA mAyarI mANiNI gvAmiuNaM jinno| prahAra nahI kiyA jAtA thA, pratyuta jo jima zastrakA dhAraka thakku NigaMthuddo evi joIsarI, hotA thA usapara usI zastrase prahAra karanekA upakrama kiyA mukkabAho zravAho hu titthaMkaro / jAtA thA aura jo bhaTa raNabhUbhise bhAga jAtA thA uma pITa sIsa kesA asesA viNiddhADiyA, digvAne vAleke viruddha kabhI zastrasaMcAlana nahI kiyA jAtA NAI kammassa mUlA smugddiyaa| thA parantu Aja kala yuddhakA kucha rUpa hI dUsarI tarahakA hemAtte dhareUNa te sakkiNA, dRSTigocara horahA hai| usameM dhArmikatAkI to gaMdha bhI nahI; ghalliyA khIratoe samuddetiNA / kintu kuTanItikA sAmrAjya hI yatra tatra dikhalAI de rahA taM NieUNa mAro maNA makiu, hai| astu, usa yuddhakA prarUpaka eka kar3avaka isa prakAra hailAyaNAho phuDaM aja divaM kiu / bhaDo ko vi khaggeNa khAM khalaMto, sukkajhANAsiNA NittulaM mArihI, raNe sammuhe sammuho zrAhaNaMto / majjhabhajANa raMDattaNaM kArihI / bhaDo ko vi vANeNa vANo dalato, bhImacitto aNaMgo buhANa piyA, samuddhAi ududdharo NaM kayaMto ? mukkavAsA akesA garesAthiyA / bhaDo ko vi kautaNa kotaM saraMto, hoi NiggaMtharUvA sahassA caU , kare gADhacakko arI saMpahuMto / kettira kAlavi te kilihAvaU / bhaDo ko vi khaMDehi khaMDI kayaMgo; kacchayAI mahAkaccha bhaggA tave, laDara Na mukko sagA jo ahNgo| NAI gaTThA adhIrA bhaDA zrAive / bhaDo ko vi saMgAmabhUmi ghulaMto, zvetAmbarIya vidvAn udyotanasUrine bhI 'kuvalayamAlA * yaH zastravRttiH samare ripuH syAt, yaH kaMTako vA nijamaMDalasya ke 36 ve padyameM, aura mahAkavi dhavalane harivaMzapurANameM astrANi tatraiva nRpAH kSipanti, na dIna-kAnIna-zubhAzayeSu / / mahAsenakI sulocanAkA ullekha kiyA hai| , --yazastilaka u. pR066
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] sulocanA-paritra aura devasena 161 vivaraNoha giddhAvalI nniiyaNto| araMbhIya cittA suu hulavattA / bhar3o ko vi ghAeNa givaTi sIso, NiyaM soyayaMtI iNaM cittavaMtI, asi vA vareI zrarIsANa bhiiso| ahaM pAvayammA alajA adhammA / bhaDo ko vi rattApavAhe taraMto, maI kaja eyaM raNaM aja jAyaM, phuratappaeNaM taDi sigdhapatto / bhaDo ko vi mukkA uhe bajaittA, bahUNaM NarANaM viNAsaM kareNaM, rahe dieNayAu vivaraNoha nnittaa| maha jIvieNaM Na kajja aNeNaM / bhaDo ko vi itthI visANehi bhieNo, jayAhaMsatAu ( zro) sa-mehemarAI, bhaDo ko vikttochiennonnisrnno| sahe maMgavAI imo somarAI / pattA-tahi avasari NiyaseNNu pecchivi sr-jjriyu| ghanA--2 sayalavi saMgAmi. jIviyamANakumAraho / dhAviu bhuyatolaMtu jara vaku macchara bhriyu||6-12 pecchami hoi pavini, to sarIramAhAraho / yuddha ke samaya sulocanAne jo kucha vicAra kiyA use ina namUne ke taurapara diye hue do tIna kar3avakoparase graMthakArane gUMthanekA prayatna kiyA hai| arthAt sulocanAko pAThaka prastuta grantha ke pratipAta viSaya aura kavikI bhAvajinamandirameM baiThe hue jaba yaha mAlUma huA ki mahaMtAdika bhaMgIkA adAjA lagAne meM samartha ho skeNge| granthakA kathApatra bala aura teja sampanna pA~casau sainika vairipakSane mAre bhAga bar3A hI rucikara hai aura use vividha chandomeM par3hakara DAle haiM jo terI rakSAke liye niyukta kiye gae the / taba aura bhI zrAnanda prAtA hai| vaha apanI prAtmanidA karatI huI vicAra karatI hai ki yaha kavivara devasenane ima granthame apanI zrorase kAlidAsa sagrAma mere kAraNa hI huzrA, jo bahutase sainikokA vinAzaka harisa, vANa, mayUra, haliya, govinda, caumumba, hai| ata: mujhe aise jIvanase koI prayojana nhiiN| yadi yuddha svayaMbhU, puSpadanta aura bhUpAla nAmake kaviyokA smaraNa me madhezvara (jayakumAra) kI jaya ho aura maiM unheM jIvita kiyA hai / sAtha hI, anyakI dazamI madhike zurUmeM dekhalUMgI, tabhI zarIra ke nimitta zrAhAra kruuNgii| isase spaSTa eka gAthAmeM yahA~ taka prakaTa kiyA hai ki caturmukha hai ki usa samaya sulocanAne apane patikI jIvana-kAmanA aura svayaMbhU pramukha kaviyoMke dvArA rakSita aura mahAkavi ke liye zrAhArakA bhI lAga kara diyA thA / imase usake puSpadanta dvArA duhita sarasvatIrUpI gauke payakA devasenane pAtivratya aura patibhakti kA uccAdarza sAmane zrAtA hai| pAna kiyA jaisA ki usake nimna padyase prakaTa haijaisA ki nimna kaDavakase prakaTa hai ca umuha-sayaMbhu-pamuhehi sviya duhiya puphiyNnenn| imaM jaMpiUNaM pauttaM jayeNaM, surasaha muradIe payaM pIyaM siri devaseNeNa / / tuma eha karANA manohAravaNNA / racanAkAla surakkheda pUNaM pureNeha uNaM, kavivara devasenane 'sulocanAcarita' kI racanA 'mammala' " tau joi lakkhA aNeyA shrmkhaa| rAjAkI nagarI meM nivAsa karate hue kI hai / 'mammala purI' susatthA varieNA mahaM rakvadiNNA, *jahi vamIyavAma siri harisahi, rahA cArucighA gayA jo mayaMdhA / kAliyAma je pamuha kaha sarasadi / mahaMtAya puttA balA-teyajuttA, vANa-mR yUra-haliya-govindati / sayApaMcasakhA hayA vairipakvA / ca umuha zravaru mayaMbhU kaiMdadi / purIe NihAyaM varaM tuga gehaM, pu'phayaMta - pAla pahANa di , phuratIha gIlaM maNIlaM karAlaM / avara himi bahu satya viyaannhi| piyA tattha rammovare cittakamme, -suloyaNAcariu, AdibhAga
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 anekAnta [varSa 7 kisa dezakI nagarI hai yaha prayatna karanepara bhI abhI taka devasenakI anyakatRtvarUpase bhI prasiddhi hai, kintu nAma-sAmya mAlUma nahIM ho skaa| bahuta saMbhava hai ki ukta nagarIkA ke kAraNa unakA samaya nirNaya karane meM itihAsajJoMke liye nAmakaraNa 'mammala yA mammaTa' rAjAke dvArA basAye jAneke bar3I hI kaThinAI upasthita ho jAtI hai / yahA aise kucha kAraNa huzrA ho, aura vaha nAma usa samaya atyadhika devasena nAmaka vidvAnoMkA paricaya evaM vicAra upasthita prasiddhi meM ArahA ho, isIse granthakArane usakA vizeSa kiyA jAtA haiullekha karanekI zrAvazyakatA na samajhI ho| (1) prathama devasena vaha hai jinakA ullekha zravaNagranthameM jina vidvAnoMkA nAmollekha kiyA gayA hai una belgolake candragiri parvatapara zaka saM0622 vi0 saM0 sabameM samayakI dRSTi se puSpadanta hI bAda ke vidvAna mAlUma hote 757 meM utkIrNa zilAvAkyameM pAyA jAtA hai / yaha hai, kyoMki unakA astitvakAla zaka saM0864 vi0 saM0 mahAmuni devasena vratapAla svargagAmI hue haiN| 1026 taka to nizcita hI hai| usake bAdakA unakA koI (2) dUsare devasena vaha hai jo dhavalA TIkAke kartA paricaya upalabdha nahIM hotA / mAlUma hotA hai prastuta devasena zrAcArya vIrasenake ziSya the aura jinakA ullekha prAcArya puSpadantaka mahApurANAdi granyAsa avazya pArAcata raha ha / jinasenane jayadhavalA TIkAkI prazastike 44 ve padyameM kiyA ata: devasenake samayakI pUrvAvadhi puSpadanta kA ukta he ca ki vIrasenakA samaya nizrita hai ata: ina devasena samaya yA usase kucha bAdakA samaya ho sakatA hai| kA samaya bhI vahI honA cAhiye / isa granthakI racanA rAkSasa saMvatsarameM zrAvaNa zuklA (3) tIsare devasena ve haiM jinhoMne dhArAnagarImeM rahate caturdazI budhavAra ke dina pUrNa huI hai| jaisA ki usa grantha hue vikrama saMvat 660 meM 'darzanasAra' kI racanA kI hai| ke nimna padyase prakaTa hairakkhasasaMvatsare bui divasae / sukkacauddisi saavgaamaame| piTarsana sAhabane inheM apanI riporTa meM rAmasenakA ziSya likhA hai| cariu suloyaNAdi NippaNNau, saha-atya-vaNNaNa-saMpuNNa u|| sATha saMvatsaroMmeMse rAkSasa saMvatsara 46 vA hai| jyotiSa darzanasArameM granthakartAne apane gaNa-gacchAdikA koI kI gaNanAnusAra eka rAkSasa saMvatsara 1075 A. D. ullekha nahI kiyA hai aura na apanI koI guruparamparA hI dI (vi.saM. 1932) 26 julAIko zrAvaNa zuklA caturdazI hai jisase unake jIvanAdi sambandhameM vizeSa prakAza DAlA budhavAra ke dina par3atA hai / aura dUsarA 1315 A. D. jaataa| kintu unake dazanasArako dekhate hue yaha nizcaya(vi0 saM0 1372) meM 16 julAIko ukta caturdazI aura pUrvaka kahA jA sakatA hai ki ve mUla-saMghake vidvAna the| budhavArako pahatA hai| ina donoM samayoM meM 240 varSa kA mUlasaMdhAntargata kAThAsaMghAdike nahIM; kyoMki granthakAra unheM antara hai. zeSa saMvatoM meM zrAvaNa zaklA caturdazI badhavArakA svayaM jainAbhAsa likha rahe haiN| darzanasArameM devasenane apanI dina nahIM pdd'taa| ataH inameMse yahA kauna sA saMvat upayukta anya kisI racanAkA koI ullekha nahIM kiyA hai| phira bhI kaunasA nahI, aura kisa devasenake sAtha prastuta granthakartA tattvasAra, ArAdhanAsAra, nayacakra aura zrAlApapaddhati ye devasenakA sAmaMjassa sthApita ho sakatA hai, ye donoM bAtaM cAra grantha bhI inhIMkI kRti mAlUma hote hai, anyabhAvahI vicArArtha prastuta hai| xdekho, janazilAlekha saMgraha pR.13|| digambara jaina sampradAyameM 'devasena' nAmake aneka +dekho, jayadhavalA prazasti padya na. 44 / vidvAnoMkA ullekha milatA hai aura unameM kisI kisI = piTasana sA ne devasenako rAmasenakA ziSya kaise likhA, * jyotiSakI gaNanAnusAra rAkSasa saMvatsarakA ukta samaya usakA kyA AdhAra hai? yaha kucha samajhameM nahIM AyA / mitravara paM. nemIcandajI nyAya-jyotiSazAstrI, mainejara ho sakatA hai ki unheM koI paramparA aisI milI ho jisameM jainasiddhAnta bhavana zrArAne nikAla kara bhejanekI kA devasenako rAmasenakA ziSya likhA ho, yadi yaha satya ho to kI hai jisake liye maiM unakA prAbhArI huuN| bhI donokI ekatA nahIM bntii|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] sulocanA-cariza aura devasena saMgrahAdi nahI, parantu paM. nAthUgamajI premI nayacaka aura jaisA ki usakI nimna do gAthAoMme prakaTa haidevasenasUri nAmake apane lekhameM nayacakrAdike sAtha zrAvAhiUNa deve mugvai-sihi-kAlaNerie varuNe / darzanasAra aura bhAvasaMgrahakI eka kartRkatA hI prakaTa nahIM pavaNe jakhe sazUlI sApaya savAhaNe masatthe ya // 436|| karate kintu darzanasArake kartAko bhI vimalamena gaNI yA dAUNa pujadabvaM bali caruvaM taha ya jagaNabhAyaM ca / gaNadharakA ziSya prakaTa karate haiN| premIjIkI ima eka kartR- samvesi maMtediya bIyAvaraNAmajuttehi // 4 // katAkA AdhAra darzanamArakI kucha gAthAzrokA bhAvasaMgrahama Upara ke isa kathanase spaSTa hai ki darzanasArake kartA pAyA jAtA hai| parantu premIjIko ukta kalpanA ThIka nahIM hai| devasena vimalasena gaNIke ziSya na hone aura bhAvasaMgrahake darzanasArake kartA aura bhAvasaMgrahake kartA devamena donoM mUnasaMghakI kimI eka zAkhAkA grantha hone zrAdike kAraNa abhinna vyakti nahI hai, unako bhinnatAke nimna kAraNa hai- una donokA ekala nahI do mktaa| (1)darzanamArake kartA vimalasena gaNIke ziSya nahIM haiN| inake mitrAya jina devamenakA pantha prastuta 'sulocanAcariu' kyoki graMthameM apane gurukA aimA koI ullekha nahIM kiyA hai unhoMne apanI guruparamparA dete hue aAneko vimalasena hai| jabaki bhAvasaMgrahake kartA devasena apaneko vimalasena gaNIkA zidhya sUcita kiyA hai / ata: bhAvamaMgrA aura gaNIke ziSya likhate haiN| sulocanAcaritake kartA devamena donoM eka hI vyakti jAna (2) darzanasArakI katipaya gAthAoMkA bhAvasaMgrahame par3ate hai / kyoki donoka guru eka hai| pAyA jAnA bhI usakI eka katakatAkA AdhAra athavA inake sivAya, eka caturtha devamena vaha hai jinakA niyAmaka nahI ho sakatA kyoMki bAdakA andhakAra bhI apane ullekha mubhASinarala sandoha aura dharmaparIkSAdike kartA pranyame unakA upayoga kara sakatA hai unheM prathame zAmila prAcArya amitagatine apanI guruparamparAma kiyA aura kara usakA aMga banA sakatA hai| aura bhI kitane hI unheM mAthura-maghA vIramenakA ziSya batalAyA hai| ye amitAta graMthakArAMne apanese pUrvavartI vidvAnoke granthoke vAkyoM Adi vikramako 11 vA madIke vidvAn hai| ko mUlarUpame zAmila kara liyA hai| paMcama devamena vaha haiM jinakA ullegna duvakuNDake maM0 1145 ke zilAlekhameM pAyA jAtA hai, jo lAisaMghako choDakara anya kATAsaMgha aura drAviDa saMghAdiko vAgaDamaMghake unnata rohaNAdri the, vizuddha ratnatraya dhAraka samaya midhyAtvI yA jainAbhAsa ghoSita karatA hai / parantu the aura samasta zrAcArya jinakI zrAjAko natamastaka hokara bhAvasaMgraha kevala mUlamaMghakA prayanahIhai yaha malasaMmAnta. hRdayama dhAraNa karane thexma mandira-prazastike lekhaka gaMta kASThAsaMghAdikA mAlUma hotA hai| sAtha hI, usameM triva- vijayakAtima devamana kamase kama yadi 75 varSa pahale AcArake samAna hI pAcamana, makalIkaraNa, yajJopavIta aura mAna liye jAya jolI mAna liye jAyaM to ina devamenakA mamaya vi0 saM0 1070 paMcAmRta abhiSekakA vidhAna pAyA jAtA hai. itanA hI nahI hogA aura yadi mau varSa kama kie jAyaM no 1045 meM kintu indra, agni, kAla, naiRtya, varuNa, pavana, yakSa aura ina devamenakA astitva mAnanA pdd'egaa| somAdiko sazastra tathA yuvati, vAhana sahita zrAhAnana chaTha devamena ve haiM jinakA ullegva mAtharasaMghake karane, bali caru Adi pUjya dravya tathA yazake bhAgako bhaTTAraka gugAkIrtike ziSya yaza:kAlina vi. sa. 1467 bIjAkSara nAmayukta maMtrAMse denekA vidhAna kiyA gayA hai, ve ke apane pANDavapurANameM kiyA hai| parantu yaza-kIrti * sAmasena trivarNAcArameM bhI daza dikpAloMkA, Ayudha, prAsIdvizuddhatarabodhacaritrahaoNTa-niHzepamUrinatamastakadhAritAzaH vAhana aura yuvati sahita pUjanekA vidhAna hai-"OM zrIlATavAgar3agaNAMnatarohaNAdi-mANikyibhUtacaritI gurudevasenaH iMdrAgniyamaneRtyavaruNapavanakuverezAnadharaNasomAH sarvepyAyu -dagbo, duvakuNDakA zilAlekha dhavAinayuvatisahitA AyAta prAyAta idamaya'mityAdi siri kaTumaMgha mAhuraho gaccha, pusvaragaNi mu NivaI vilacchi dikpAlArcanam / -trivarNAcAra pR0 136 saMjAyau vIra jiNukkameNa, parivADiya jahavara nnishyenn|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 anekAnta [varSa aura kavi rabadhUke anusAra yaha devasena mAthuramaMghake vidvAn the, bAda vimalasenakA nAma rakhanA Apattijanaka hojAnA hai| jo saMbhavataH gvAliyarakI gaddIke paTTapara prApsIna hue the| parantu jahAM taka maiM samajhatA hU~ prastuta vimalasenake ziSya kintu prazastime ina devasenake bAda vimalasenakA nAma hI devasena jAna par3hate haiN| yadi merA yaha vicAra ThIka ho diyA huA hai| yadi yaha nAma samayakramame nahI diye gaye to 'bhAvasaMgraha' aura 'sulocanAcariu' ke kartA devasenako hai taba to koI bAta nahIM hai / aura yadi pANDavapugaNa mAthurasaMghakA vidvAn mAnanA hogA, aura taba 66. meM race prazastivAle nAma samayakramase diye gae haiM taba devasenake jAne vAle darzanamArake kartA devasenase inakA koI saMbadha siri devaseNu taha vimalaseNu, taha dhammaseNu punnbhaavsennu| nahI bana skegaa| aura phira inakA samaya vikramakI 12 vI taho paTTa uvaegAu sahasakitti, praNavagya bhamiya jAsukitti yA terahavI zatAbdI mAnanA anucita nahIM hogaa| taha vikvAyau guNAkattiNAmu, tavateeM jAmu sarIru gvAmu / zrAzA he vidvAna isapara vicAra karanekI kRrA kreNge| taho Niya baMdhau jasakitti jAu, zrAyagyi paNAsiya dosu-gu| vIrasevAmandira, sarasAvA -dekho, pANDavapugaNa dehliiprti| taa05|8|45 sampAdakIya 1 anekAntakI varSa samApti kharIdakara nirdiSTa (adhikRta) me adhika kAgaja apane isa kiraNa ke sAtha 'anekAnta' kA 7vA~ varSa samApta patrame istemAla nahI kara sakatA thaa| aura nirdiSTa kAgajake dos| isa varSa meM anekAnta ne apane pAThakoMkI kitanI sa mAjanitI samayapara milanekA sarakArakI orase koI prabandha nahIM thaa| sevAkI, kitane mahatvake lekha prastuta kiye, kitanI naI khoje isIse do do mahInokI kiraNokA eka eka aMka nikAlane ke sAmane rakkhI, kyA kucha vicAra-jAgRti utpannakI aura samAja liye bAdhya honA par3A, aura vaha bhI samayara kAgaja na ke rAga-dveSase kitanA agala rahakara yaha Thosa sevA kArya karatA milane tathA kAgajake jaise taise milanepara presakA use samaya para chApakara na dene prAdi kAraNoMse vilambake sAtha* / isase rahA, ina saba bAtoMko batalAnekI jarUrata nahIM pAThaka uname bhalI prakAra paricita haiN| para maiM itanA narUra kahU~gA ki jitanI pAThaka eka tarapha lekhoMke kucha TATeme rahe to dUsarI tarapha unhe sevAe~ kI jAneko thIM aura kI jAnI cAhiye thI ve isa prItakSAnya kaSTa bhI uThAnA par3A, jisakA mujhe kheda hai! varSa nahIM hoskii| unameM soMgari mukhya mevA thI 'vIrazAmanAGka, pratIkSAjanya kaSTa uThAte uThAte kitane hI sajanokA to nAmaka eka asAdhAraNa vizeSAGkake nikAlanekI, jise dhairyakA bodha dUda gayA aura unhoMne yadvA tadA zabdoMmeM sarakArake peparakaMTola pAIrone azakya banA diyA, usake avyavasthAkI bharsenA taka kara DAlI ! eka-done apanA vicAroMko balAt dabAnA par3A aura pAThaka darzanAMke candA bhI vApisa mAMgA jo unheM bheja diyA gayA, aura liye utkaNThita hI hagaye ! kahI prastAvitarUpameM yaha kucha sajjana aise bhI nikale jo prema bhare zabdoMmeM isa vizeSAGka nikala jAtA to jainasAhityameM eka bar3I hI upayogI prakArase likhate rahe-'anekAnta hI samAjameM eka aimA patra tathA apUrva cIjakI sRSTi ho jaatii| parantu kaNTrola hai jise dekhane aura dikhalAnekI barAbara utkaNThA banI bArDarakA prahAra hatane taka hI sImita nahIM rahA, usane rahatI hai ataH kRpayA ise samayapara hI mejA kiijiye| isameM mAsika aMkoM (kiraNoM) kI kAyAko bhI atyaMta kSINa banA dezame aura bhI kitane hI mAsika patra isI cakkara meM par3akara diyA / sarakArase kAgaja na mA~ganepara bhI, koI cora bAjArase dvimAsika trimAsikake rUpameM nayA vilambase nikale haiN|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] sampAdakIya sandeha nahIM ki zrImAnke anavakAzake kAraNa hI aizA hogA aura sabhIka sahayogase yaha patra U~cA uThakara lokahitakI (vilambake sAtha prakAzana) honA hogA to bhI 'anekAnta' sAdhanA-dvArA apane dhyeyako pUrA karane meM samartha ho skegaa| premiyoke liye yaha avazya becainIkA kAraNa hai / zrAzA hai yahAra meM una sajanokA khAmataurase aAbhAra prakaTa karatA bhaviSyame zrApa anekAnta-premiyokI becainIpara bhI dhyAna hai aura unheM dhanyavAda detA hUM jinhoMne isa varSa samaya samaya rkvege|' astu / para anekAntako Arthika sahAyatA bhejI tathA bhijavAI hai jina do cAra grAhakAne roSa vyakta kiyA vaha mujhe buga aura jinake nAma anekAntame prakaTa hote rahe haiN| unameM sara nahI lagA; kyoMki maiMne dekhA, usameM unakA koI kasUra seTha hakamacaMdajI indaura, sAha zreyAsaprasAdajI bambaI, bAbU nahI-aAkhira mAmika patrako samaya para nikalAna hI lAlacanda jI eDavokeTa rohataka, lA. pherUmala canarasenajI cAhiye / parantu maiM majabUra thA-paristhitiyoM ke kAraNa parAdhIna sardhanA (meraTha), lA0 rAmasukhI kAzalIvAla iMdaura, bA. thaa| phira bhI maiMne isa bAtapara adhika dhyAna rakhA ki phUlacandajI seThI nAgapara aura lA. udayarAma jinezvaradAsa thor3e meM hI pAThakoko adhika maiTara par3hane ko mile aura vaha jI mahAranapura ke nAma vizeSa ullekhanIya hai| maba adhika upayogI tathA sthAyI mahatvakA ho, jisase ve isa varSa ke sampAdana-kAryameM mujhame jo koI bhUle huI adhika ToTemeM na rhe| isake liye adhika cArja dekara ho athavA sampAdakIya kartavyake anurodhavaza kiye gaye mere prAya: sabhI lekhoMmeM bArIka TAipakA prayoga karAyA gayA aura kisI kAryavyavahArase, TIkA-TippaNIma yA svataMtra lekhase legyoMke sTeDarDako sadA hI UcA rakhanekA yatna kiyA gyaa| kisI bhAIko kala kaSTa pahacA ho to usake liye meM hRdaya usIkA phala hai ki yaha patra aAja bhI lokameM zrAdarakA pAtra se kSamA prArthI haiN| kyA ki mega lakSya jAna bUjhakara kisI banA huzrA hai-paricita janatA ise gauravakI dRSTise degvatI natA isa gAravakA hATasa devatA ko bhI vyartha kaSTa pahu~cAne kA nahI rahA hai aura na sampAdahai, isake liye utkaNThita rahatI hai aura samAja ise apanA kIya kartavyase UpekSA dhAraNa karanA hI mujhe kabhI iSTa rahA hai| eka zrAdarzapatra mAnatA hai| aura yaha saba saubhAgya isa patrako una vidvAna lekhakokI kRpAse hI prApta hai, jinhone apane 2bhanekAntakA agalA varSaacche acche lekhoM dvArA isakI sevA kI hai aura ise hananA caki anekAnta bahuta leTa hogayA hai-usakI jUnaunnata, upAdeya tathA spRhaNIya banAnemeM merA hAtha baTAyA hai| julAIkI kiraNa aba sitambara ko mamAmipara prakAzita horahI ataH isa avasara para maiM unakA dhanyavAda kiye binA nahIM hai, aura isa leTako jaldI pUrA karanekA koI sAdhana najara raha sktaa| una sajanome paM. nAthUrAmajI premI, paM0 dara- nadI paataa| ata: agalA varSa inhI mahInAMke silasile bArIlAlajI nyAyAcArya, paM0 paramAnandajI zAstrI, bA. me arthAt agasta 1645 me prArambha nahIM ho sakaMgA-- jyotiprasAdajI ema0 e0, pro0 hIrAlAlajI, bA. jayabhaga- usake liye nayA hI silAsalA zurU karanA hogA, aura vaha vAnajI vakIla, zrIkAnandajI, paM. pannAlAlajI sAhityA- bhI taba jaba prekI ThIka vyavasthA hokara umameM samayapara cArya, sva. bhagavatsvarUpajI 'bhagavat', munizrI zrAtmAgama kAma milanekI pUrI gAraNTI mija jAvegI; kyo ki maiM isa jI upAdhyAya, zrIkAnajI svAmI, paM. ratanalAla jo saMghavI, varSa premakI vajahase bahuta hI taga zrAgayA hU~ aura usake zrInagaracaMdajI nAiTA, zrIphatehacandajI belAnI, bA. mANika- kAraNa mujhe kitanA hI mAnasika kaSTa uThAnA par3A hai / jahA~ candajI bo. e, bA. ugrasena jI ema0 e0, zrIjamanAlAlajI taka khayAla haiM zrAThaveM varSa kI pahalI kiraNa dIvAlI ke bAda vizArada, paM. balabhadra jI, paM0 sumeracandajI divAkara aura zrI kArtikI pUrNimA taka prakAzita ho skegii| sAtha hI, yaha 'puppendu'jIke nAma khAsataurase ullekhanIya haiN| AzA hai bhI saMbhava hai ki imapatrakA rUpa taba aura bhI unnata ho jAya / bhaviSayameM ayekAmtako aura bhI mulekhakoMkA sahayoga prApta zrata: pAThakoMko uma vakta nakake liye dhairya rakhanA caahiye|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana 1 tInapuSpa-le0, paM. kailAzacandrajI zAstrI bhAdavA 3 'saurabha-lekhaka, kavi zrI hariprasAda zarmA (jypur)| prakAzaka, lAlatAkumArI matriNI zrIzAradA 'avikasina' / prakAzaka, dI sTUDeNTama zrona hAusa sahelI saMgha, jayapura / pRSTha saMkhyA 340 / mUlya 2) rupayA / pabalizarsa eNDa sTezanarsa, sahAranapura / pRSTa 104, mU0 1 // ) / prastuta pustakame tIna mAmAjika nATakokA saMkalana kiyA kavi 'avikasita' jI jambUvidyAlaya jaina hAI skUla gayA hai| vRddhavivAha, vidhavA aura utsaga / isa pustakake sahAranapurame hindI ke pradhAna adhyApaka haiM aura unhone apanI likhanekA uddezya strI NatrI dvArA sAmAjika rUDhiyoMkA yaha racanA maurabha-premI rAyamAhaba lA0 pradyumnakumArajI jaina nirasana karanA hai, sAtha hI janatAme kurItiyoMke prati aruci raIsa sahAranapurako samarpita kI hai, jinakI preraNAko pAkara aura surItiyoke prati prema utpanna karanA hai| lekhaka mahodaya hI ve apane kAvya-kusumoke isa saurabhamaya saMgrahako prakAzita apane uddezyake anumAra uktanATakAMke likhaneme bahuta kucha karane meM pravRtta hue haiN| isame vibhinna viSayopara 37 saphala hue hai| yadyapi bhApAkI dRSTi se kahIM 2 para kucha vAkya- kavitAe~ haiN| sAthame kanakhala ke zrI kizorIdAsajI bAgapeyI vinyAsa athavA zabda samucita rUpame nahI huzrA, phira bhI kI manoraMjaka 'bhUmikA' bhI / kavitAe~ prAyaH saba sundara, pustaka upAdeya hai| aura isase rAjapUtAneme phailI huI sarala, subodha, rucikara tathA rasa-bharI haiM, hRdayako sparza kurItiyoMko dUra karanemeM jarUra sahAyatA milegii| isake liye karatI hai aura janatAke mAtha samparkako liye hue haiN| ataH lekhaka mahAzaya dhanyavAdake pAtra haiN| grAhya hai| yo chApane aura gUMthanekI kucha bhUleM mArUra hai: 2 bhagavAna mahAvIra kA acelakadharma-lekhaka, paM. parantu bhAvoke saurabhake mAmane saba nagaNya hai| isa viSayame kailAzacaMdajI zAstrI, pradhAnAdhyApaka syAdAda mahAvidyAlaya bhUmikAko nimna paMktiyoM pAThakoMkA acchA patha-pradarzana bhadainIghATa, banArasa / prakAzaka, maMtrI prakAzana vibhAga bhA0 karatI haiM aura unameM sAMketika rUpase pustakakI kitanI hI di.jainasaMgha caurAsI mathurA / pRSTha 36, mUlya pAca paane| aAlocanA tathA guNa-grahaNa-viSayaka preraNA AjAtI hai yaha vahI nibandha hai jo vIrazAsana-mahotsavakai avasara "saurabha jahA~ hai, vahA~ kucha purAnI sUkhI pattiyA bhI para kalakattAma par3hA gayA thaa| nibandha bahuta hI parizramake ho sakatI haiM, kucha aura bhI aisI hI cIje / yaha svAbhAvika sAtha gaveSaNApUrNa likhA gayA hai| bhASA saumya aura sarala hai| hai| inakA na honA hI anaisargika hai| Apa saurabha grahaNa isameM vidvAn lekhakane prAcIna zvetA. sAhityake aneka kareM, jahAM mila jaay| dUsarI vaisI cIjoMkI ora dhyAna hI anyoddharaNoM dvArA yaha pramANita kiyA hai ki prAraMbhame zve- kyoM de ? acche rasa-grAhIkA, rasa lete samaya, idhara-udhara tAmbaraparamArAma bhI bha. mahAvIrakA acelaka dharma hI thA dhyAna jAyagA hI kyoM ? sahAranapurI-mIThe ganneme kyA gA~The aura pIche pIche acelakatAke sthAnameM sacenatA bauddhabhikSuoM nahIM hotI hai? nIce jar3a aura Upara nIrasa patte kyA usameM kI taraha pAI hai| vastra aura pAtrokI kramika baDhotarI para kacha baTTA lagA dete haiM? saurabha-pUrNa kastUrI kAlI aura bhI prakAza DAlA gayA hai| sAtha hI, digambara sAhityase yaha suvarNa maurabha-hIna ! to, kyA ina donoMkA mahatva kucha ghara middha kiyA hai ki usameM sarvatra bha0 mahAvIrake acelaka dharma gayA ? aimI kisakI kavitA hai, jisameM koI pakha na nikAlI kA hI pratipAdana aura samarthana hai| isa taraha yaha pUrA hI jA sake ? yaha bhI eka mAnavakRti hai| nibandha bahuta hI prAmANikatAke sAtha likhA gayA hai, aura AzA hai isa saurabhake phUTanese 'avikasita' jI aba isa liye mahatvapUrNa evaM pratyekake liye paThanIya hai| vikasita ho uttheNge| -paramAnanda zAstrI -sampAdaka 'anekAnta'
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ itihAsameM bhagavAna mahAvIrakA sthAna (le0-bA0 jayabhagavAna jaina eDavokeTa, pAnIpata ) mahAvIrase pUrvakI sthiti dhArA mavahAra-rAba khogoMDI isa duniyAvI rarikI sapaja duniyAke itihAsameM sAse ... varSa pahilekA thI, jo manuSyake aihika-jIvanako sukhI aura sampaba dekhanA kAla bhAjake kArase bahuta kucha milatA julatA hAhai. cAhatI thii| tIsarI bArA vItarAgI zramoMke saba bharapUra isa liye isa yugakI paristhiti, prakRti aura unake pari doMse nikalI thI, jo isa nismAra, :khamaya jIvanaye yAmoMko adhyayana karanA hamArI apanI kaThinAIyoMko isa pare kisI akSaya amara sacidAnandajIvanakA mAmAsa kara karane ke liye bahuta jarUrI hai| yaha vaha jamAnA thA, jaba rahe the| inhIM tInoM pArAbhoMke saMgamapara bhagavAna mahAvIra kA janma huA thaa| insAnakA jIvana mAnasika, dhArmika aura sAmAjika ruliyoM papi usa samaya ye tInoM vicAradhArA apanI apanI se jakaDA hudhA thaa| usake vikAsakA svAbhAvika sota parAkASThAko pahu~ca cukI thIM-devatAbAdameM "ekameva di. bahate bahate kartavya-vimUhatAse pakakara Thahara gayA thaa| vaha tIyA " kA bhAna ho cukA thA, apavAda apane baukika bhaneka devI-devatAoMkI mA-prArthanA karate karate apanI abhyudaya bAyako cakravartiyoMkI nirvAca samRddhimApana gulAmIse upa cukA thA aura jAti, varNa tayA dharmake nAma ekamAtra rASTrIyatAkI UMcAI taka cukA thA aura abhyApara barate-bhagadate usakA mana thaka gayA thaa| taba bhAjAdI tmavAda nirvikalpakaivalya' jaise mAmA sarvocca pAdarzako kI bhAvanA uTha uTha kara use vAcAla banA rahI thiiN| taba ekara paramAtmapadakI siddhi kara cukA thA, vaha 'so'ham' isakA mana kisI aise sasya aura hakIkattakI tabAzameM ghUma aura tasvamasi' ke mantroMkI dIkSA dekara sarvasAdhAraNameM rahA thA, jise pAkara vaha sahaja sida ziva zAnti aura mAtmA aura paramAtmAkI ekatAko mAnya banA cukA thAsundaratAkA pAbhAsa kara sake, taba vaha kisI aisI duniyA parantu kAladoSase bigaDakara usa samaya ye tInoM dhArAyeM kI racanAmeM lagA thA, jahAM vaha sabake sAtha milajula kara apanaM apane sahaya, sarajJAna aura satpuruSArthako boDakara sukhakA jIvana bitA ske| devana uparI dhamAkAroM, maukhika vitapaDAvAdoM aura sadika yaha jamAnA duniyAkI tavArIkhameM mAnasika jAgRti, kriyAkANDoM meM phasa gaI thii| ahaMkAra, vimUDhatA aura durAdhArmika krAnti aura sAmAjika uthala-puthalakA yuga thaa| prahane hamheM terA-tIna kiyA humaayaa| inake poSaka aura isa jamAnene pUrva aura pakhimake sabhI dezoM meM aneka mahA. upAsaka kucha bhI racanAtmaka kArya na karake kevala apanI puruSoMko janma diyA thaa| aba yorupameM pAiyegorasa aura stuti aura dUsaroMkI nindA karane meM hI apaneko kRtya eziyAmeM kampyUmasa, lAmoja jaise mahArAoMne janma khiyA mAna rahe the / pacapAta itanA bar3ha gayA thA ki samI sacAI thaa| usa samaya hindustAnameM bhagavAna mahAvIra aura bhaga. ke usa eka pahaluko dekhate jo unheM mAmya thA, anya sabhI vAna buddhane isa jAgRti meM vizeSa mAga liyA thaa| pahalacokI ve avahelanA karate the-ye saba ekAntavAdI usa jamAneke bhAratameM tIna bIpadI vicAradhArAya bane the| inakI buddhi kUTastha ho rakhI thii| taba unameM na kAma kara rahI thI, jinheM hama mAja devatAvAda, apavAda hamake vicAroM ko sunane aura samajhanekI sahanazIlatA thI aura adhyAtmavAdake nAmase pukAra sakate haiN| pahalI pArA bAmasa pukAra sakate haiN| pahalA dhArA na dUsaroM ko apanAne kI udAratA thI, na jamAnekI paristhiti vaizikaSiyoM kI saritabharI nigAhase paidA ho dhIjo bASayAkA usa ratabharA nigAvase padAhura thAnA ke sAtha badalane sudharane aura bhAge bar3hanekI tAkata thii| kRtika prayoM aura makAroMko dekha dekhakara unameM ina dinoM meM saMkIyaMvA javAnameM kaTutA aura pavimeM manuSyottara divya zaktiyoMkA bhAna kamA rahI thii| dUsarI hiMsA bharI thii|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 anekAnta [ varSa 7 me vAtAvaraNameM jAta pAta aura varNavyavasthAke aura bhautika saMskRtiko phaijAneke liye jadavAdake prasiddha makIrNa bhAvoM ko phalane-phUlane kI khUba prAjAdI milI thii| prAcArya ajitakezakambalI aura vRhaspati maidAnameM pA rahe taba janmake bhAdhAra para chuTAI bAIkI rUpanAoMne bhAra. the| tIsarI tarapha bhautikavAdakI nismAratA dikhAne ke liye toya janatAko aneka TukaDoMmeM bAMTa diyA thaa| bhAratakI akSapAda gautama jaise nyAyadarzanako janma de rahe the / inake mUla jAtiyoM kI dazA jo mAnavatAke kSetrame nikAla kara sAtha hI sAtha maskarI gauzAla, saMjaya, prakada kAtyAyana kSudratAke gar3ha meM dhakela dI gaI thI, pazuoMse bhI pare thii| aura pUrNakazyA jaise kitane hI prAdhyAmika tatvavettA unheM apane vikApake liye pArmika, rASTika aura mAmAjika apane apane Dhagase jIvana bhIra jagatakI gutthiyoko sulamA koI bhI adhikAra aura suvidhAe~ prApta na thiiN| taba dharmake nau lage the| nAma para saba ora hiMmA, vilApitA aura zithilAcAra bar3ha jainadharmakA uddhAra aura tatkAlIna sthiti rahA thaa| mAMsa, madirA aura maithuna vyasana khUba phaila rahe kA kA sudhAra - the, strI goyA svayaM manuSya na hokara manuSya ke liye bhoga aise vAtAvaraNa meM logoM ke diloM meM mamatA, maname udAvastu banI huI thii| vyartha ke andhavizvAsoM, kriyAkANDoM ratA, bartAvameM sahiSNutA aura jIvana meM saMyama-sadAcAra bharane aura vidhi-vidhAnami samAjake dhana, samaya aura zaktikA ke liye bhagavAna mahAvIrane apane bhAdaza jIvana aura hAsa ho rahA thaa| taba dharma madhimAde prAcArakI cIja na upadeza-dvArA jisa zramaNa saMskRtikA punarudvAra kiyA thA rahakara jaTila bhADabarakI tijAratI cIja bana gaI thI, vaha unake pIche jainadharmake nAmase prasiddha huii| bhagavAna jo yajJa-havana karAkara devI-devatAoMma, dAna-dakSiNA dekara mahAvIra isa dharmake koI mUla-pravartaka na the vaha usake pugehita pujAriyoMme svarItI jA rahI thii| uddhAraka hI the, kyoMki yaha dharma unase bahuta pahile, usa samaya bhAratake zramaNa sAdhu bhI vikArame vAlI vaidika AryagaNaka dhAneme bhI pahile, yahA~ke mUlavAsI nthe| unameM se bahutame to Rddhi-siddhike camatkAroM meM par3akara dravir3a aura nAga logoM meM mahaMta, yati vAsya, jina, nimranya haThayogake anuyAyI bane the| bahuta mAdhuoM jaimA bAharI athavA zramaNa-saskatike nAmase barAbara jArI thA aura pIche raMgarUpa banA kara rahane meM hI apaneko siddha mAnate the| bahuta se videha aura magadha dezoM meM bhAkara basane vAle sUryavaMzI satanakI bAharI zadiko hI adhika pradhAnanA rahe the| pAryagaya apanAyA jAkara pAryadharmameM badala gayA thaa| bahatame sumba zIlatA para kara thodhI saiddhAntika carcAoM yaha dharma bhArata-bhamikI aisI hI maulika upaja hai. jaise aura vAkasaMgharSa meM hI apane samayako bitA rahe the| bahuna ki yahA~ka zaiva aura zAkta nAmake prAcIna dharma / isa aitise dambha aura bhayase itane bhare the ki ve dUsaroMko adhyAma hAmika saccAIko mAnane ke liye go zarU zurUmeM aitihAsajJoMko vidyA dene meM apanI hAni samamane lage the| baDhI kaThinatA uThAnI par3I, kintu Aja prAcIna sAhitya bhAratakI isa paristhiti meM jaba dharmake nAmapara mAna- aura purAtatvakI naI khojoMse yaha bAta dina para dina adhika vatAkA khUna aura prAmAkA zoSaNa ho rahA thA, sabahI pramANita hotI jA rahI hai ki jainadharma bhAratake mUlavAsI hRdayoM meM pracalita vizvAsoM, mAnyatAoM aura pravRttiyoMke draviDa nogoMkA dharma hai| aura mahAvIrame bhI pahile isa viruddha eka vidroha kI lahara jAga rahI thI, vicAroM meM uyala- - puthala macI thI, sthitipAlako aura sudhArakoM meM saMgharSa cala / (a) Plot Belvalkar-Brahma Sutra rahA thaa| isa saMgharSake phalasvarUpa taba sabhI bhArAoMke P 107 vidvAna apane apane siddhAntoMkI saMbhAla, zodha aura unake (91) Prof Hermann Jacobi-S B. E ikaTThA karane meM lage the| eka tarapha vaidika paramparAkI rakSAke Vol. XLV Jaina Sutias Part II, jiya bhAskarAcArya, zaunaka aura bhAzvalAyana jaise vidvAna 1895-Introduction pp XIV paidA ho rahe the| dUsarI tarapha vaidika saMskRtiko miTAne -XXXVI.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] itihAsa meM bhagavAna mahAvIra kA sthAna 166 dharmake pracAraka RSabhadeva Adi 23 tIrthakara aura ho cuke bhAndhI tUphAna, bhUkampa jvAjAmphoTa, dila. cUhe aura haiN| inameMye ariSTanemi aura pArzvanAtha to mAja bahuta sAMpa prAdika bhayAnaka upadravoMko bhaneka kakarmA ra svaaMzoMmeM aitihAsika myakki bhI siddha ho cuke haiN| bhAva devI-devatAoMkI zaktiyA kalpita karate the aura ina __ zramaNa-saMskRti sadA hI jIvana-vakAsake liye mAta kI zAnti ke liye aneka prakAraka dhinAvane tAntrika vidhAna tatvoMko mukhyatA detI rahIhai-prAramavizvAsa, mAnasika pazubali aura naramedhakA prayoga karate the| vaidika mAryoM ke udAratA, saMyama, anAmakti, ahiMsA pavitratA aura smtaa| devatA yapa hanazI apekSA paumya aura sudara the parantu bhagavAna mahAvIrane inheM hI mAdhanA-dvArA apane jIvana meM raSTi vahI prAdhidaivika thaa| ye insAnI jindagIko sukhautArA thA aura inhIM kI sabako zikSA-dIkSA dI thii| yahI sampatti dene vAle indra, mana, vAyu, varuNa prAdi devatAbhoM sAta prAdhyAmika tatva prAja jaina dArzanikoMkI bauddhika pari ko mAnate the| isa liye dhana dhAnyakI prApti, putra-pautroMkI bhASAmeM jIta, ajIva, pAnava, baMdha, saMvara, nirjarA aura utpatti, dIrghAyu mArogyatAkI siddhi zatru vijaya bhAdikI mokSaka nAmase prasiddha haiN| bhAvanAmi una devanAoko yjnyoN-vaar| khUba pantuSTa karate varNavyavasthA aura mAnavatA the| ina yajJomeM banaspati ghI Adi sAmagrIke alAvA pazuoMkI bhI khUba bali dI jAtI thii| isa taraha ke vizvAsoM bhagavAnane sAmAjika kSetra meM janmaka prAdhArapara bane hue me manuSyako prAmavizvAsa aura puraSArthama hIna banA kara mAnavI bhedabhAvoMkA ghora virodha kiyaa| unhoMne batalAyA devatAoM kA dAma hI banA diyA thaa| isa hAlatase ubhArane ki janmakI apekSA sabhI manuSya samAna hai-maya hI eka ke liye mahAvIrana batalAyA thA ki manuSya kA darjA deva. samAna garbha meM rahate haiM, eka samAna hI paidA hote haiM / sapake tAoM bahuta UMcA hai| manuSya apane buddhibala aura yogazarIra aura aMgopAta bhI eka samAna haiM, kinhIM do varNoM ke bajama na kevala devatAoM ko apane prAdhIna kara sakatA samAgamase manuSya hI utpanna hotA hai| hama liye manuSyoM balki ve kAma bhI kara sakatA hai, jo devatAoMke liye prasameM janmakI apekSA vibhinna jAtiyoMkI kalpanA karanA kudarata mbhava hai| manuSya yAMgamApanAse giAmA, garimA mAdi niyamake khilApha hai| janmase koI bhI brAhmaNa, samaya, aneka mibiyoM ko hAmila kara sakatA hai aura apaneko zilpI aura cora nahIM hote ve para apane karma, svabhAva paramAtmA takasa mijA sakatA hai| aura guNoMse hI aise hote hai| manuSyoM meM zreSThatA aura nIcatA unake apane prAcAra-vicAra para hI nirbhara hai| jo manuSyakA sukhada sva devatAyoka mAdhAna nahIM hai| loga kula, gotra, varNa zrAdi loka-vyavahata saMjJAnoMke yakSika svayaM apanI hI vRttiyoM aura kRtiyA bhAcIna abhimAname baMdhe hue haiM, ve kalyANake mArgamabahata dara hai| hai-jI jaimA karma karanA hai vaha vaimA hI phala pAtA hai| ina abhimAnoMko chor3e binA manuSya na apanA hita kr| karmama hI svarga aura karmama hI naraka milatA hai / isa liye sakatA hai, na duusroNkaa| manuSyako kama karane meM bahA mAvadhAna honA cAhiye / saMsAra ke sabhI jIva svabhAvame maumya aura zreSTha hai, UdhrvagAmI haiN| devatAvAda aura adhyAtmavAda sabhImeM paramAtmasva zrotaprota hai-antara kevala unake dharmakSetra meM to yahAMkI prAma janatA purAnI ruutthiyoNkii| vikAmameM hai jIvokA yaha vikAsa jahA unake kimI bhAvApara anuyAyI honese ajIba andhavizvAmoM aura mula prathAoMmeM divya saMmIra kAla para bhI nibhA phaMsI haI thii| anArya loga roga, marI, dubhica, jalabAra / bhItara aura bAhirakI mitikA aApasama badA () R. B Ramprasad Chanda- ghaniSTa sambandha / ekakA prabhAva pare para nirantara paddhatA Surnival of the Prehistorue civi- rahatA hai| ina sthitiyoMkI pratikUlatAmeM jIvakA patana hotA lisation of the Indus Valley- hai aura inakI anukulanAma usakA uddhAra hotA hai| isa pp. 25-33. liye manuSyako ucita hai ki vaha apane bhAvoMke mudhAraka
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 anekAnta [ varSe 7 sAtha apane deza kAlakA bhI sudhAra karatA rahe / vAstavameM vyApaka aura mamanvayakAraka the, unake siddhAnta aise prAzA. lokakA sudhAra apanA hI sudhAra hai| aura parakI sevA pUrNa utsAhavardhaka aura zAntidAyaka the ki vaha apane apanI hI sevA hai| saMpArameM jIvako jitanI jitanI mAtrA jIvanakAla meM hI prahanta sarvajJa, tIrthakara Adi nAmoMse meM svatantratA, suvidhA, sahAyatA aura neka sujhAva milate prasiddha ho cale the / kevalajJAnaprAptike pIche vaha bhAratake cale jAte haiM, usakA jIvana utanA hI vikasita hotA calA pUrva, pazcima, uttara, madhya aura dakSiNake dezomeM jahAM kahIM jAtA hai| isa liye manuSya kA mabase bar3A dharma yaha hai ki bhI gaye, sabhI rAjA aura raMka, patita aura pratiSThita, vaha saba jIvoMko apane samAna samajhe aura apane samAna brAhmaNa aura kSatriya, vaizya aura zUda, puruSa aura strIne hI unake sAtha maitrIkA vyavahAra kare / jo jIva duHkh| aura unakA khUba svAgata kiyA, mabhIne unake upadezoM ko bhayabhIta hai. parAdhIna aura asahAya haiM unA sAtha dayA apanAyA aura sabhI sanake mArgake anuyAyI bane / kA vyavahAra kre| jo apane guNoM kI apekSA bar3e haiM una inameM vaizAlIke rAjA ceTaka aGgadezake rAjA kuNika, ke prati zraddhA aura pramodakA vartAva kare / jo jIva viparIta- kalilAke rAjA jitazatra, varasake rAjA zatAnIka, sindhubuddhi vA durvyavahArI hai, unase bhI kSubhita hokara hiMsAkA mauvIrake rAjA udayana, magadhake mamrATa zreNika bimbamAra, vyavahAra na kareM, balki unhe roga aura vikAragrasta mamama / dakSiNa hamAMgada ke rAjA jIvaMbhara vizeSa ullekhanIya haiN| kara unake sAtha mAdhyasthyavRttime rahakara cikitsakake samAna inake atirikta samrATa zreNikake abhayakumAra, vAriSeNa bartAva kre| bhAdi 23 rAjakumAra aura nandA, nandamatI Adi 13 ekAntavAda aura anekAntavAda rAniyA~ tathA uparokta rAjAoMmeMse udayana aura jIvandhara to unake samAna hI jinadIkSA le anazramaNa bana gaye / vicArakoMke haThAmaSTha, pakSapAta aura ekAnta-paddhatike inake alAvA vaidika vAGamayake pAraMgata vidvAna indrabhUti, kAraNa logoM meM jo ahakAra sakINatA, manomAlinya, kajaha bhagnibhUti, vAyubhUti aura skandaka jaise apanI saikaDoMkI paleza bar3ha rahe the| unhoMne bhagavAna mahAvIrake dhyAnako zidhyamaNDalI mahita tathA zAlimadra, dhanyakumAra, prItaMkara vizeSarUpase prAkarSita kiyA thA / bhagavAna ne isa ekAnta mAdi magadhake dhanakubera, vidyaccara, prajana jaise DAkU aura paddhatiko hI jJAna avarodha, mAnasika saMkIrNatA, hArdika carakhakakauzika jaise mahAghAtaka bhI unake dvArA dIkSita ho dveSa aura maukhika vitaNDokA kAraNa ThaharAkara isakI kaThora jainamuni ho gaye / sasa samaya unakI mAnyatA itanI bar3I samAlocanA kI thI aura batalAyA thA ki satya, jise cahI thI ki vaha samIke liye eka anupama prAdarza, dharma jAnanekI sabame jijJAsA banI hai, jisake samyakajJAnase avatAra ho gaye the| sabhIke liye paramazAnti, paramajJAna, muktikI siddhi hotI hai, bahuta hI gahana aura gambhIra hai, paramAnanda caura vizvakalyANake pratIka bana gaye the / usa vaha bhaneka apekSAoMkA puraja hai, aneka virodhoMkA saMgama .. mamAneke loga unake Adarza jIvanako hI dUsare zramaNa vaha bhItara aura bAhira saba ora phailA hudhA hai, vaha anAdi bhaIntoMkI pUrNatA aura sarvajJatA jaucaneke liye mApadayA aura anaMta hai, vaha hamArI sArI bauddhika mAnyatAoM aura kI taraha kAma meM lAte the| vidhiniSedharUpa sAre zabda-vAkyoMse bahuta upara hai / vaha 1 (a) bA0 kAmatAprasAda-bhagavAna mahAvIra aura mahAanekAntamaya hai, isa liye usake adhyayanameM hameM bahuta hI tmA buddha-pR065-66 udAra honA cAhiye aura tatsambandhI sabhI vicAroMko (A)paM. kalyANavijayajI-zramaNa bhagavAna mahAvIrasamamane aura apanAnekI koziza karanI cAhiye / tIsarA pariccheda bhagavAnake prati logoMkI zraddhA 2 (a) Dr. B. C.Law-Historical glea ___nings p 78. isa taraha mahAvIrakA jIvana itanA tapasvI tyAgapUrNa, (A) Buhler-Indian Sict of the dayAmaya, sarala aura pavitra thA, unake vicAra itane udAra, Jainas p. 132.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12 itihAsa meM bhagavAna mahAvarakA sthAna usa samayake logoMkI bhagavAnake prati kitanI.zradvA bhAratake uttara-dakSiName kAmboja, gAndhAra aura balakhama aura bhakti thI, hama bAtakA andAjA lagAne ke liye itanA lekara siMhaladvIpa taka aura pUrva-pazcimameM zraga-vaMgame lekara kahanA hI kAphI hogA ki bhAratake aitihAsika yugameM maba mindhu, surASTra taka saba hI sthAnoM aura jAtiyoMmeM phaijA se pahalA sambata jo kAyama huaA vaha inhoMke nirvANa kI huaA thA, aura isake mAnane lokI saMkhyA ImAkI 16 vI zubha smRtima kAyama huA thA / yaha pavana Aja bhI vIra* sadI arthAta mugala samrATa akabarake zAsanakAla taka karor3a mavatake nAma jaina logoM meM pracalita hai / cha vidvAnAMkA meM bhI adhika rahI hai| vAstava meM isa dharmakA udgava kSatriya mata hai ki dvApara yugame mahArAja yudhiSTharake rAjyArohaNakI vIgekI yogapAdhanA huA hai aura unhIke gajavazoMkI smRtima bhI eka savata bhAratameM jArI huA thA, parantu saMrakSanA meM IsAkI 16 vI sadI taka isakA utkarSa hotA isakA nihAmika yugame koI mambandha nahIM hai / bhagavAna rahA hai| bhAratake aitihAsika yugame IsA pUrvakI chaThI sadI ke tapasyA kAlakI bagAlaprAntagata vaha paryaTana-bhUmi jo meM lekara arthAta bhagavAna mahAvIrakAnamaM ImAkI pahilI kabhI gaDha athavA lAi nAmama prasiddha thI, inhI ke vIra madI taka hama isa dharmako lagAtAra vidaha dezake licchavI athavA vardhamAna nAmoMke kAraNa zrAja taka vIrabhUma aura aura malla jAnake kSa trayoMme magadhaka zizunAga, nanda aura vardavAnakaM nAma prasiddha hai| mauryarAjavazoma madhyabhArataka kAzI, pozala vanma, avanti, bhAratake dhAma jainadharmakA sthAna mathurAke rAjyazAsakAmeM, kaliMgake khAravazAsamrATa khAravela zrAdike rAjagharAnAma, murASTra rAjapUtAnAke logoma, uttarama bhagavAnane apane jIvanakAla meM jima dharmakI dezanA kI thI vaha unake nirvANake bAda unake anuyAyI aneka gAndhAra takSazilA zrAdika dezAma, dakSiNake pAraddhaya, pallava, cera, cola Adi tAmila dazAma hama hama dharmako gyAgI aura tapamvI mahAtmAproke abhAvake kAraNa aura bhI eka pAdaraNIya dharmake rUpame marvatra phailA huyA dekhane hai| adhika phailaa| vaha phailane phailate bhAratake saba hI dezAma mauryamAmrAjya bimbara jAneka upaganna, ImA pUrvakI pahuca gayA aura maba hI jAtiyoM ke logoMne isameM zikSA duparI madIma jo yUnAmI, iNDI mIthiyana athavA zaka dIkSA grahaNa kii| yadyapi hama dharma mAnanevAlAMkI sacyA jAtika loga eka dumarake bAda unarIya dezAma pAkara zrAja kevala 20 lAkhake lagabhaga hai aura yaha dharma prAkila bhAratake pazcima uttarake pajAba, vidha, mAlavA vAdi pronoM adhikatara vaizya jAtiyoM ke logome hI phailA huA dikhAI ke adhikArI hogaya the, ve bhI jainadharmameM kAphI prabhAvita detA hai parantu isame yaha bhrAnti kadApi na honI cAhiye, ki hue the / bhArata ke pramiha yavana rAjA manendra ( Menyaha dharma madAme laghusaMkhyaka nogAdvArA hI bhAratama apanAyA nander), jo jaina zramaNIka prati baDhI zraddha' rakhate gayA athavA yaha dharma padApa vaizya nogAme hI pracalita rahA thaM-'apane antima jIvana meM janadharmama dIkSita hogaye the| hai| nahIM-sAhinya, zilAlekha,purAtatva aura smArakopha aga kSatrapa nahapAna bhI nadhamaka baI premI the| unake sambandha Nita pramANAma yaha bAta pUre taurapara siddha hai ki yaha dharma meM vidvAnAMkA vicAra hai ki vaha janadharmameM dAkSita hAvara (i) manima nikAya-14 vA muna, adganA nikAya bhUtAla nAmaka eka digambara jaina zrAcArya bana gaye the 1-220 jinhone paTavaNDAgama zAstrakI racanA kI thI / mathurAka 1 (a) mahA. hIrAcanda aojhA-bhAratIya prAcIna liki prasiddha jaina pugadhama siddha hai ki kaniSka, huvika aura mAlA / pR0 2, 3 (zrA) lokamAnya tilaka-san 1904 meM jainakAnpharamama vApara . vAsudeva zaka rAjAoke zAsanakAla meM jainadharmakI mAnyatA diyA huA bhaapnn| 1Dr. B C. Law Historical Gleaning 2 (a) N. L. Dey. Ancient Indian Geo- p76 graphical Dictionary p. 164 2 vAra-varSa 2, 40 446-445 (A) nAgendranAtha vamu--baMgalA vizvakopa- 1621 3 bA. kAmatA mAi-digambandha pR0 120
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 anekAnta [ varSa 7 bahuta phailI huI thii| kI thI yahAM yaha bhI siddha hai ki yUnAnI bAdazAha sikandara madhyakAlIna yugame bhI yaha dharma rAjapUtAneke rAThaura, mahAnake sAtha bhAratama jAne vAle jaina RSi kalyANake parabhAra, cauhAna, gujarAta aura dakSiAke gaga, kadamba, samAna saikar3oM jainazramaNa samaya samaya para ukta dezoMme rASTrakUTa, calukya, kalacUri aura hoyamala Adi rAjavazoM jAkara apane dharmakA pracAra karate rahe haiM aura una dezomeM kA rAjadharma rahA hai, gupta, zrAndhra aura vijayanagara sAmrAjya apane maTha banAkara rahate rahe haiN| jaina sAhityame bhI kAlameM bhI isa dharmako rAjyazAsakokI orase sadA sammAna vidita hai ki mauryasamrATa azokake pote samrAT sanAtane milatA rahA hai / yaha inhIMkI maMrakSatA aura protsAhanakA ImAkI tIsarI sadIme bahutame jainazramaNoko jainadharmaphala hai ki jainadharma madhyayugame zravaNabelagola aura kArakala pracArArtha anArya dezoM meM bhijavAyA thaa| kI vizAlakAya gommaTezvarakI mUrtiyoM aura zrAbU parvatake je hinA mandira, cittaur3agar3ha ke jainakIrtistambha jaise loka- kitane hI vidvAnokA mata hai ki prabhu IsAne inhI prasiddha smArakako paidA kara sakA hai aura mamantabhadra, piddha- amagAra jobana vadI mayA milistIna dhandA sena divAkara, middhamaina gaNi, pUjyapAda-devanandI, akalaka apane maTha banA kara rahate the. adhyA'mavidyAke rahasyako deva, vidyAnandI, vIrasena, jinamana, monadeva, mANikyanandi pAyA thaa| aura inhIMke Adarza para cala kara usane apane prabhAcandra, hemacandra, haribhadramUri, namibandra mi. cakravarti jIvanakI zuddhiartha zrAma-vizvAsa, vizvaprema, jIva-dayA, Adi racita aneka mAhigya aura darzanazAstrake amUlya mArdavakSamA, saMyama, aparigraha, prAyazcina, mamatA zrAdi dharmo ranoMko janma desakA hai| kI mAdhanA kI thI / isapa bhI dhAge bar3ha kara aneka prAmAjainadharma aura bAhirake deza Nika yuktiyoke AdhAra para aba vidvAnIkA yaha nizcaya hotA jA rahA hai ki ImA jaba 13 mAlake hue aura gharajainadharmako na kevala bhArata meM, balki bhAratale bAhirake vAlona unakI zAdIkI salAha karanA zurU kI, to vaha ghara dezoMsa bhI samparka rakhane, vahA para sanmAna pAna aura vahAM chor3a kara kucha saudAgaroMke mAtha sindhake rAste hindustAname ke saMskRti-pravAhako prabhAvita karane kA sadA gaurava prApta cale pAye, vaha janmama hI bar3e vicAraka aura satyake khojI rhaa| mahAvaMza' nAmaka bauddha granthame pAbita hai ki 537 the aura duniyAke bhoga-vilAsoMse udAsIna the| yahA~ IsvI pUrvame siMhaladvIpaka rAjAne apanI rAjadhAno anaruddha zrAkara ve bahuta dinoM taka jainazramaNoMke sAtha rahe, bauddha purameM jainamandira aura jainamaTha banavAye the, jo 400 sAla bhikSuoMke mAtha bhI rahate rahe, phira ve nepAla aura himAlaya taka kAyama rahe / itanA hI nahIM bhagavAna mahAvIrake samaya se lekara IsAkI pahilI sadI taka madhya eziyA aura laghu 1 (a) Dr. B. C. Law - Historical eziyAke aphagAnistAna, IrAna, IrAka, philistIna, Gleanings. p. 12. sIriyA zrAdi dezoMke mAtha athavA madhyasAgarase nikaTavarni (A) paM0mundaralAla-vizvavANI apraila 1642p.464 yUnAna, mitra, IthopiyA ( Ethopa ) aura ebA (3) Sir William James-Asiatic sIniyA zrAdi dezoMka sAtha jaina zramaNokA samparka barAvara Researches vol III to 6 banA rahA hai| yUnAnI lekhakoMke kathanase jahAM yaha siddha hai __ (I) Megasthenes-Ancirent India ki pAyathegorama (Pythagoras) pairaho (Pyrrho), p. 104. DAyajinesa ( Drogenes) jaise yUnAnA tattva (u) bA0 kAmatApramAda-digambarakha aura digambara vettAoMne bhAratame pAkara jainazramaNoMpa zikSA-dIkSA grahaNa muni pR0 111-113, 243, , Prof. Buhler, An Indian Sect of the 2 zrI hemacandrAcArya kRta pargizaSTa parva-loka 66-102 Jainas p. 37. 3 paM0 sundaralAla-dajarata ImA aura IsAI dharma pR0 22
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] itihAsa meM bhagavAna mahAvIrakA sthAna 173 hote hue IrAna cale gaye aura vahAMme apane dezame jAkara murAda jIvanakI uma avasthA thI jaba manuSya apanI unhoMne ahiMsA aura vizvapremakA pracAra zurU kara diyaa| samasna icchAzrI, vAmanAoM, pAcokI vijaya karake apanA prabhu ImAne apane prAcAra-vicArake mUla tatvoM kI zikSA svAmA ho jAtA hai, janma maraNake silasile ko khatama karake bhramaNome pAI thii| isa bAnaye bhI siddha hai ki unhoMne akSaya samva aura amRtakA mAlika hojAnA hai| apane upadaMzAmeM jina tIna vilakSaNa siddhAnto para jora ye ukta siddhAnta philistIname bamane vAlI yahRdI diyA hai ve devatAgadhAna yahUdI saMskRtime sambandha nahI jAtikI pracalita mAnyatAyoMmeM bilkula vibhinna the, yahRdI rakhate, ve to bhAratakI zramaNa saskRtike hI mUla AdhAra haiM- loga inake pracAra ko nAstikatA samajhate the aura ina va hai prAmA aura paramA mAkI ektA, zrAmAkA zramasva, siddhAntoka pracArako rokane ke liye ve sadA prabhu IsAko zrAmAkA divyajIvana / IsA sadA apanako IzvarakA beTA kahA iMTa pattharopa mArane ko taravAra rahate the| inhI siddhAntoMka karane the / jaba zrAdamI uname pUchate ki Izvara vahAM hai pracArake kAraNa prabhu ImAko pakaDa kara unake viruddha abhino vaha apanI ora saketa karake kahate ki vaha svayaM Izvara yoga navAyA gayA aura unheM mUlIko majA milI thii| kA mAkSAt rUpa hai, jo use dekhate aura jAnate haiM ve Izvara prabhu imAko apane jina prAdhyAmaka prAcAra-vicAroMke ko dekhate aura jAnate haiM yU~ ki vaha aura Izvara dono kAraNa umarabhara apane dezavAmilosa pIr3A aura yntrnn| eka hai| vaha apane upadezAme punarjanma aura amara jIvana sahanI par3I, vahI pIcha dezavAmiyoMI matabuddhi dvArA ka siddhAntoM para bhI kAphI prakAza DAlA karate the| vaha apanAye jAkara aura deza kI purAnI hadI saMskRtikI aneka kahA karate the ki yaha merA pahilA janma nahI hai, maiM aba mAnyanAoM aura prayAgrAma milakara IsAI dharmaka rUpame prakaTa pahile bhI maujUda thA- hajarata abrAhamake samayameM bhI hue / bAmnavama ImAIdharma zramasaMskRtakA hI yaha dI maujada thA / jo jIvana kI amaratA aura punarjanmameM yakIna makaraNa hai| karagA vaha kabhI nahI mregaa| binA punarjanma siddhAntako bhArata aura jena-saMskRtimAne divya sAmrAjyakI bhI prApti nahI ho sakatI / divya jahA~ taka bhAratakA savAla hai, usake jIvana para no sAmrAjya (Kingdon ot heaven) meM unakI jaina-saMskRnine bahuta hA gaharA prabhAva DAlA hai. jaisA ki 1 pa0 sundara lAla-hajagna ImA yAra TanAi dharma / 162 lokamAnya tilakakA mata hai-imaka ahiMsA nAbane to 2 Bible- St. Jolin bhAratIya rahana mahana para eka amiTa chApa lagAI hai| pUrva 5-18 kAjamaM yajJoM ke liye jo apagya pazuoM kA bali hotI thI 8-19. vaha jaina ahipAka pracArama hI banda haI hai / isa dharmane . 10-30 ("l and my father are one") yahAMke gvAna-pAna meM bhI bahuta bar3A sudhAra kiyA hai| bhAratakI 5 Bible- St John 8-56-59 jo jo jAtiyA isake prabhAvameM pAI mabhI mAmAhArako chora (Verily, verily, I say unto you, be kara zAka-bhojI hotI patnI gii| isa tamvana bhAratake fore Abraham was 'I am) phaujadArI kAnunake daNDavidhAnako bhI kAphI narama banAyA 6. Bible- St. John. 10-25 hai| isase sajAyokI amAnupika manI aura berahamImeM "I am the resurrection and the life, bAta kI haI hai| isa dharmaka kArayA daNDavidha nakI he that believeth in me though, he jagaha prAyazcisavidhAnako vizeSa sthAna milA hai| yaha were dead, yet shall he live" 7. Bible- St. John 3-3 150 mudaglAla-hajarata ImA aura mAidharma pR01:3-140 "Verily verily I say into you.except lokamAnyanilaka-1604 meM jena kAnpharamame diyA a man be burn again, he cannot sec huyA vyAkhyAna / the Kingdom of God" 3 zrAjA -mAyakAlIna bhAratIya mamkAna 1034
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 anekAnta [ varSa 6 pUjA bhakti karane aura pava manAnekI jo prathAyeM prAcIna kAse jArI thIM unase mahAvIrake uttarakAlameM yAjJika kriyAkANDoM ke utsava banda hojAnepara - bhArata ke anya dharma vAle baDe prabhAvita hue / IsAkI pahalI aura dUsarI sadake karIba hama dekhate haiM ki jainiyoMke samAna bauddha aura hindu bhI apane apane mAnanIya mahApuruSo kI mUrtiyA~ aura mandira banAne, unakI bhakti karane meM laga gye| usa samaya zurU meM bauddhoMne bhagavAna buddha aura hinduoMoMne bhagavAna kRSNa kI mRniyAM nirmANa kii| pIche to isa prathAne itanA jora pakar3A aura mUrtikalAne itanI unnati kI, ki bhArata meM brahmA, ziva, pArvatI, gaNeza, lakSmI, sarasvatI, kRSNa ke atirikta viSNukaM anya avatArI, bodhisatva Adi aneka prakArakI saumya mUrtiyokI eka bAdasI aagii| phira kyA thA, jaina, bauddha, aura hindu sabhI dharmavAloMne apane apane mahApuruSAM kI mUrtiyA aura mandira banAkara mAre bhAratako DhAMka diyaa| bhagavAna mahAvIrane apane mAneke vibhinna vicAroM aura mAnyatAcI ekatA Aneke liye jima anekAntavAda zrathavA syAdvAda (Relativity) ke middhAnto ko janma diyA thA, usane bhAratIya vicArakoMmeM satyako aneka pahaluoM dekhane aura jAnaneke liye eka vizeSa sphUrti paidA karadI imaye bhAratako dhArmika sAhityake atirikta sabhI prakArakA sAhitya sRjana karane meM bar3I pragati milii| mahAvIrake pAsakone to ima dizAmeM khAsa utsAha dikhlaayaa| unhone bhAratake sAhitya aura kalAkA koI kSetra bhI aisA na choTA jisame unhoMne apanI svatantra racanAyeM aura TIkA karake use U~cA na uThAyA ho| isI liye hama dekhate haiM ki anya dharmo kI taraha jainasAhitya kevala dArzanika, nainika aura dhArmika vicAroM hI bharaDAra nahI hai balki vaha itihAsa, purANa, kathA, vyAkhyAna, stotra, dharma logoMke jIvana meM utarate utarane itanA gaharA ghara kara gayA ki isake viruddha cajanesa sabhIko lokanindrAkA bhaya hone lgaa| isI kAraNama mahAvIrake uttaragagalame hindu smRtikArI aura purANakAgene jitanA zrAdhAra-sambandhI sAhitya likhA hai, usa sabane unhoMne naramedha azvame pazubati aura mAMsAhArako lokaviruddha honese tyAjya uhagayA hai" / jainadharmaka zrAdhyAtmika vicArokA bhI bhAratIya saMskRti para kucha kama prabhAva nahI par3A hai| pazubali aura mAMsAhAra ke banda honesa yAjJika kriyAkANDako bhI bahuta dhakkA pahuMcA, aura hote hote vaha bhI madAke liye bhArata meM vidA ho gayA / usake sthAna meM madAcArako baDhI mAnyatA milii| yama niyama vrata, upavAsa, dAna, saMyama hI logoM ke jIvana ke puna dharma bana gaye / jJana, dhyAna, sanyAsa aura tapasvI tyAgI vIra madApurIkI maNikaM purAne AdhyAtmika mArgokA punarutthAna huA / mahAvIrakaM uparAnta vaidika saMhitArthI brAhmI aura ausU brAhmaNagranthA zrautasUtrAM jaise kriyAkA eDI sAhityakI bajAya hinduome upaniSad brahmasUtra, gItA, yogavAsiSTa athavA rAmAyaNa jaise zradhyatmika aura viraka dhokA adhika mahatva milA hama sambandhameM bahutama vidvAnokA mata hai ki hinduma jo 24 avatAroMkI kalpanA paidA huI, usakA zreya bhI jainiyokI 24 tIrthaGkara vAlI mAnyatAko hI hai| kucha bhI ho, itanI bAta so pratyakSa hai ki indra ani, vAyu, vahayA sarIkhe propriyamanokalpita devatAoMke sthAna jo mahattA bhagavAna kRSNa aura bhagavAna rAma jaisa kamaMTa aitihAsika kSatriya vIro ko milI hai usakA zreya bhI bhAratakI usa prAcIna zramaNa samkRtiko hI hai, jo sadA mahApuraSoko sAkSAt devatA athavA divya zravatAra mAnakara pUjanI rahI hai| kAvya, nATaka campU, chanda, zralaMkAra, kopa, vyAkaraNa, bhAratIya kalA aura sAhityameM jainadharma bhUgola, jyotiSa, gaNita, rAjanIti yantra, mantra, sam kA sthAna ina adhyAtmavAdI dhoke upAsaka loga apane mAnanIya tIrthapuroMkI mUrtiyAM aura mandira banAne, unakI 1-yA smRti 1.156, bhAradIya purANa 221216 zrAkAlIna mA0 saMskRta pR0 34 2- zrojhA jI madhyakAlIna bhA0 saMskRti pR0 17 zrAyurveda, banaspatividyA, mRgapakSividyA, vAstukalA, mUrtikalA, citrakalA, zilpakalA aura saMgItakalA bhAvake aneka lokopayogI granthoMse bhI bharapUra itihAsake liye to jainiyo ke sAhitya meM itanI adhika aura prAmANika 1- Dr. Winternitz, History of Indian Lit vol II pp. 591,595 ..
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] inihAsameM bhagavAna mahAvIrakA sthAna sAmagrI bharI huI hai ki isake adhyayanase bhAratIya itihAsa balki videha, kAzI, kauzala, mAlavA, kauzAmbI jaise kI aneka gutthiyAM zrAsAnIse sulajha sakatI haiN| zrAsa pAsa ke sabhI ilAkoMkI boliyo zAmila thii| bhagavAna nyAyazAsake kSetra meM to jaina vidvAnoMkI sevAyeM bhArata kI isa udAra pariNatise bhArata kI sabhI boliyoM ko apane ke liye bahuta hI mUlyavAna haiN| ImA pUrvakI chaThI sadIma utkarSameM bar3I sahAyatA milI hai| isI kAraNa jainadharma akSapAda gautamane buddhivAda dvArA bhautikoMke jaDavAdakA bhAratakaM jina jina dezoMmeM phailA athavA jina jina kAlome nirAkaraNa karaneke jiye jisa nyAyazAstrako janma diyA thA, se gujarA, yaha sadA unhIkI boliyoMme jJAna denA aura use gahare zodha aura anusandhAna dvArA pUrI U~cAI taka sAhitya sRjana karatA calA gyaa| isaliye jainasAhityakI uThAnA aura usakA adhyAtmavidyAke mAtha sammelana karanA yaha vizeSatA hai ki yaha saskRta, prAkRta, apabhra za, mAgadhI jainanaiyAyikoMkA hI kAma thA / isake liye mahA0 upA0 zaurasenI mahArASTI gujarAta, rAjasthAnI, hindI, tAmila, satIzacandra vidyAbhUSaNa jaise prakANDa vidvAnane jainanyAyakI telagu, knii| zrAdi bhArata ke uttara aura dakSiNukI, pUrva muktakaNThase prazaMsA kI hai, unakA kahanA hai ki IsAkI aura pazcimakI sabhI purAnI aura naI bhASAzrAma ligvA huzrA pahalI sadIme honevAle jainAcArya umAsvAti jaise zradhyAma milatA hai| yahI eka sAhitya yA hai, jisase ki hama vidyAvizArada tathA chaThI sadIka siddhasena divAkara aura bhAratIya bhASAoMke kramika vikAsa kA bhalI bhAMti zradhyayana zrAThavI sadIke akalakadeva jaise naiyAyika isa bhUmi para kara sakate haiN| bahuta kama hue haiN| upasaMsAra aura kRtajJatAbhAratIya bhASAoMko jainadharmakI dena- isa taraha bhagavAna mahAvIrane apane zrAdarza jIvana aura upadezase jima jainasaMskatikA punaruddhAra kiyA thA bhagavAna mahAvIrakI dRSTi bahuta hI udAra thI aura usane bhAratIya sabhyatA, mAhinya, kalA aura bhASAoM ke unakA uddezya prANImAtrakA kalyANa thA, vaha apane vikAsa aura utthAname bahuta bar3A bhAga liyA hai| isa sandezako sabhI taka pahucAnA cAhate the, isIliye unhoMne bhagavAna mahAvIrakA, jisane bhArata ke vicArako udAratA dI, brAhmaNa kI taraha kabhI kisI bhASAme IzvarIya bhASA hone kA zrAcArako pavitratA dI, jimane insAna ke gauravako zrAgraha nahI kiyaa| unhoMne bhASAkI apekSA sadA bhAvAko bar3hAyA, usake zrAdarzako paramAtmapadakI bulandI taka adhika mahattA dii| unake liye bhASAkA apanA koI mUlya paha~cAyA, jisane inapAna aura inmAnaka bhedoMkI miTAyA, na thA, usa kA mUlya isIme thA ki vaha bhAvoko prakaTa sabhIko dharma zrIra svatantratAkA adhikArI banAyA, jisane karanekA mAdhyama hai| jo bhASA adhikatara logoMke pAsa bhAvoM bhArata ke bAhya dezoM taka adhyAtma pradezako pahu~cAyA aura ko pahu~cA sake vahI zreSTha hai / bhApAkI zreSThatA upayogitApara unakaM sAMskRnika monAko sudhArA, bhArata jitanA bhI garva nirbhara hai, jAtIyatApara nahI / isIliye unhoMne apane kare vaha saba thor3A hai / upadezoMke liye saMskRtako mAdhyama na banAkara arddhamAgadhI pAnIpata nAmakI prAkRta bhASAko mAdhyama banAyA, jo usa samaya 25-4-45 hindustAnI bhASAkI taraha bhArata ke sabhI pUrvIya aura madhya , Winternitz-History of Indian Lit deza meM grAma logoM dvArA bolI aura samajhI jAtI thii| | .. vol II-pp 591,595 isa bhASAmeM na kevala magadhadezakI bolI hI zAmila thI, yaha lekha 25-4-45 ko mahAvIra-jayanta ke avasarapara 1-degyo, mahA0 satIzacandra dvArA 1613me syAdvAdavidyAlaya dehalI reDiyo sTezana meM brADakAsTa kiye gaye lekhakA kAzImeM dI huI spiic| maMzodhita aura parivaddhina rUpa hai| - -
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina anuzrutikA aitihAsika mahatva (le0-bA0 jyotipramAda jaina, 'vizAgda' ema0 e0, ela-ela0 vI0 ) jisa prakAra itihAsa jAtIya sAhityakA eka mahatvapUrNa jAtIya jIvanakA aGga bane hue haiM aura jinakA ekamAtra aGga hotA hai, usI prakAra aitihAsika sAdhanoMme jAtIya AdhAra jAtIya anuzrati hI hai-ukta kAlasa pUrva hocaka anuzratikA bhI pramukha sthAna hai| vAstavamai anuzrati iti- haiN| anya vaijJAnika sAdhanoMse unakI puSTi na honeke kAraNa hAsakI jananI hai| yadyapi itihAsakAra itihAsa sRjanakA prAjaka inihApavizaMpajJa unhe prAmANika itihAsakI koTi pradhAna nimitta hai tathApi usakI saphalatA adhikAMzame meM nahIM rakhatA, kintu ekAeka unheM nitAnta kapolakalpita tatsabadhita upAdAnopara hI avalavita hotI hai| itihAsa kahane meM bhI hicakicAtA hai| nirmANa ke upAdAna ve sarva sAdhana aura sAmagriyAM haiM, __ bhAratIya itihAsakA prAcIna yuga mahAbhArata yuddha ke jinake kuzala evaM yathArtha upayogase yogya itihAsakAra bAdase musalamAnoM ke bhArata praveza (8vI zatA. san I0) taka atItakA yathAvata citra vartamAnameM hamArI manaHcakSugroke lagabhaga 2200 varSakA lambA kAla hai| isake bahubhAgakA sammukha lA upasthita karatA hai| DhAMcA anuzrutike hI prAdhArapara banA hai, aura jyoM jyoM jAtIya anuzruti usakA pradhAna upAdAna hotI hai| usakI puSTi alikhita-likhita purAtatva, rAjamudrAmo samaanuzrutikA artha hai- 'ityevamanuzrutam' arthAta aisA agalI mAmayika sAhitya yAtrAvivaraNoM, rAjakIya ullekhoM evaM se sunA hai, pUrvajoMse paramparAgata aisA sunate cale Aye haiN| varNano, vaiyaktika kathanoM, samasAmayika tathA uttarakAlIna mi. pANITarane apane Ancient Indian Histor itihAsagranthoM hatyAdi pramANoka tihAsika upAdAnoMdvArA cal Tradition' (prAcIna bhAratIya aitihAsika anu. hotI gaI. tatsambandhI vyakiyAM tathA ghaTanAe~ pramANakoTi zruti pR0 18) nAmaka granthame 'TreDIzana' zabdase tathA paM0 meM prAto gii| madhya tathA arvAcIna yugake itahAsake jaya candra vidyAlakArane "bhAratIya itihAsakI rUparekhA" liye anazrati avazya hI gauNatama sAdhana raha jAtI hai nAmaka granthame 'anuzrati' zabdase yahI bhAva liyA hai| kiMtu tathApi sarvathA anupayogI nhiiN| vizeSarUpama isakA artha purANAdika dhArmika kathA-pramdhoM. AkhyAnoM tathA dhArmika mAhityame upalabdha anya aiti prArambhame anuzruti maukhika hI huA karatI hai kintu hAsika nirdezo taka hI sImita kiyA gayA hai / astu, kAlAntarameM prAya: lipibaddha ho jAtI hai| eka samaya aisA prastuta lekhameM jainaanuzruti' meM hamArA abhiprAya bhI jaina bhI thA jaba ki jipikA AviSkAra nahIM huA thA kintu dhArmika grandhoM meM upalabdha kathAnakoM, zrAkhyAyikAnoM, vaMzA. samAja, dharma aura sabhyatAke udayake sAtha sAtha paraspara valinI, paTTAvaliyoM, gurvAvalioM, cAritro, ghaTanAoM bhAva-vyaJjanAke liye upayukta bhASAkA AviSkAra avazya ityAdise hai| hI ho cukA thaa| prAcIna bhAratIya anuzratika zrAdhArapara dharma aura samAjake Adi pravartaka, vaidika sAhityake mahA bhAdhunika itihAsakAra bhAratavarSake niyamita itihAsa __ vAtya, hindupurANa-granthoMke chaThe avatAra, nAbhiputra RSabha kA prAraMbha mahAbhArata yuddhake uparAnta arthAt lagabhaga tathA jainoMke prathama tIrthakara bhagavAna AdinAtha the| unhIM 150. sana IsvI pUrvase mAnane lage hai / kintu bhArata deza, prATideva aSabhake jyeSTha patra bharata cakravartI bhAratake prathama bhAratIya samAja aura bhAratIya saMskRtise ghaniSTa tayA ... sambaddha aneka mahApuruSa tathA mahatvapUrNa ghaTanAe~, jo 1 'dharmakA zrAdi pravartaka'-svAmI karmAnanda
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] jaina anutikA aitihAsika mahatva 177 samrATa' the| prAcIna yUnAnI lekhakAne bhAratIya tatkAlIna 'vAda' kA nRtIya bheda 'prathamAnuyoga' thaa| yaha anuyoga anuzratike zrAdhArapara jina bhAratIya DAyonisiyasa tathA mUlame 5000 pada pramANa thaa| isame bAraha pratIta jinaunake putra harakulIjakA varNana kiyA hai vaha unhIM pitAputra vaMzI tathA pramukha rAjavaMzIkA saMkSipta varNana thaa| sAtha hI apabhadeva tathA bharatacakavartIkA hI vikRta varNana pratIta tIrthakara, cakravartI, nArAyaNa, balabhadra Adi maTha prAcIna hotA hai| mahApuspIka jIvana caritra prAdi tathA anya bhI mokSamArgame bhagavAna RSabhadevane hI mana prathama sAmAjika vyavasthA prayatnazIla aneka viziSTa strI-puruSoMke kathAnaka the| tIrthakara sthApita kI, sabhyatAkA pracAra kiyA, dharmakA upadeza diyA dharmapratika hone ke kAraNa prathamapuruSa' (puruSazreSTha) hote haiM, aura apanesa pUrva bhAMgabhUmikI avasthAkA varNana kiyA / unake pamyaktvaprApti lakSaNa pUrvabhava aAdikakA varNana unake pazcAt samaya mamayapara hone vAle anya jaina tIrthakara karanevAlA honeme, jinavANa kA yaha aGga prathamAnuyoga apane pUrvakI anuzrata-ghaTanAlikA punaruddhAra aura pracAra kahalAyA / dumare, jainAcArya bhArI manovijJAnavettA hone the| karate rahe aura vaha paramparAgata dhAraNAdvArasaM pravAhita hotA ve jAnate the ki adhikAza mAnavasamAja alpabuddhi hotA rhii| brAhmI lipike pracalanake pramANa prAcIna yugake prArabha hai. aura imI kAraNa kathApriya bhii| eka to apane pUrvajoM se hI milate haiN| kintu pUrvajoko apanI dhAraNAzani aura kI smRtiko, unake itivRnako sthAyI sambanekI pravRtti mastiSka-balapara itanA bharoyA thA ki unhoMne apanA manupyama svabhAvata. hotA hai / dRpara, vaha gRna dhArmika siddhAnto, nApajJAna evaM zuSkacAritra niyamoMkI itanI maca dhArmika anuzrutiko taba taka lipibadana karanA zrAvazyaka nahIM samajhA jaba taka ki unhe vikRta athavA vismRta hA aura zIghratA sAtha hRdayaGgata nahIM kara pAtA jitanI ki jAnekA bhaya nahI huaa| apane pUrvame hue mahApuruSoka jIvana-vRttAntI tathA puNya pApa phalamayI dRSTAntIkI / ina kathAnakoko parva hI janajaisA ki Upara kahA jA cukA hai, pratyeka jainatIrthakarake mAdhAraNa-zrAbAlavRddha strI gurupa-bar3e cAva paDhate aura upadeza meM atItakI aitihAsika anuzrutikA kathana ani sunane haiM, prabhAvita hote haiM tathA pApase bhaya aura puNyame vAryarUpase rahatA thaa| aitihAsika kAlake bhItara hI mahA prIti karanA sIgvane haiN| yaha jAnakArI aura vizvAsa hone se bhArata kAlIna 22 va jainatIdhaMkara ariSTanemine apanesa ki ukta. kathAnaka sacce aura aitihAsika hai, unakA prabhAva pUrvakA anuzruta ( traditional ) ghaTanAbalikA punaruddhAra vizeSa hotA hai / vaimA eka kapolakalpita samajhA jAnevAlI kiyaa| unake pazcAt san I. pU. 846-777 taka kahAnI-upanyApAdikA nahI hAtA / isI manovaijJAnika 23 va jainatIrthakara bhagavAna pArzvanAthane usakA pracAra kiyA tatvako dRSTimeM rakhate hue jainAcAryona 'pragama' kA artha aura antama san 557-527 I. pU. taka antima tIrtha pravyutpanna mithyAdRSTi' bhI kiyA kAraNa ki isa koTimeM kara bhagavAna mahAvIrane apane dhArmika upadezake sAtha mAtha adhikAza janamAdhAraNa parigANA ho jAte hai| aise zrA'mausa samaya taka pUrva itihAsakA bhI yathAvata varNana kiyaa| saMvedana rahita, dharmamArgapara na prArUr3ha hue una mAmAnyabuddha bhagavAna mahAvIrake pazcAta bhadrabAhu zratakaMvalI evaM unake manuSyoMke liye jo mAhityakA ana, jAtIya anuzranike zipya samrATa candragupta mauryaka samaya taka bhagavAna-dvArA AdhAra para jainAcAryone surakSita rakhA use unhoMne upadezita zratajJAna jyoMkA nyoM calatA rhaa| 'prathamAnuyoga' nAma diyaa| bhagavAna mahAvIrake pradhAna ziSya gautamAdi gaNaparoMne bhagavAnake upadezako dvAdazAGgazrutake rUpame vargIkaraNa karake ___ bhadrabAhu zrana kevala ke pazcana uma mahAvipula zrRtajJAna usakA sakalana kiyA thA / dvAdazAGgake bArahaveM akSa kA dhIre dhIre hAma hone lagA, kintu jainAcAryona usake prayojanabhUta tathA upayogA azoko lupta athavA vismRta 1 bhAratIya itihAsakI rUparekhA pR0146, bhAratakA prathamasamrATa 2 Mc. Crindle's Ancient India. 3 'mokSamArgaprakAza'-50 ToDaramalla jI /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 anekAnta nahIM hone diyA aura jaina tayajJAna, jainadarzana tathA jaina zrAcArazAstrakI bhAti prAcIna bhAratIya itihAsako bhI 'nAmAvalI nibaddha gAthAoM tathA kathAsUtrIka rUpame surakSita rkkhaa| ve mahAvIrakAlIna tathA unake pazcAtakI ghaTanAvali tathA itihAsa aura viziSTa vyakti jIvanaca stroko bhI unhI meM nibaddha karate gaye / zrantameM, san IsvIpUrva 1 lI anya jaina dhArmika viSayoMkI bhAMti jaina prAcIna anuzruti bhI lipibaddha hone lagI 1 vartamAna me jJAta athavA upalabdha sAhitya kI dRSTise hI san 2 IsvI [vi0 [saM0] 60 ) meM AcArya ne ( prAkRta 'paumacarita' granthako ukta nAmAvali nigAthA tathA kathAsUtroM ke zrAdhAra para racanA kI / 3 rI zatAbdI ke lagabhaga zivakoTezrAcAyane apane 'bhagavatI zrArAdhanA' grantha meM pacAma anuzrutiyoMkA ullekha kiyA hai| ravI zatA kI 'tiloyapatti' meM bhagavAna mahAvIrake pazcAtkI zrAcArya paramparA tathA eka hajAra varSa paryantakI rAjyavaMzAvali milatI hai / 6ThI zatAbdI paramparAgata kalpasUtrAdi zvetAmbara Agama grantha mI lipibaddha kiye jAne lge| iname prAcIna mahAvIrakAlIna tathA pachikI bhI anudhutiya surakSita hai yadyapi kahI kahI vikRta rUpameM 0 vI zatAbdi raviSeyAcAryane padmacaritra, jaTAmina ne parAgaparitra mahAkavi jaya ne sidhAna mahAkAvyakI racanAe~ kI / 8 vI zatAbdIme zrA0 hariSeNane prasiddha kathAkopa, prA0 jinasenane zrAdipurANa, pArzvabhyudaya Adi grantha race / 6 vI zatAbdIme zra0 guNabhadrane uttarapurANa, jinasena dvi0 ne harivaMzapurANa mahAkavi puSpadanta ne apa bhraMza mahApurANa, hAyakumAra cariu, jasahara cariu zrAdi racanAe~ kI 1 [ varSa 7 rUpameM prAcIna tathA zuddha bhAratIya anuzruti dezaka kone-kone se sahasra dhArAzramaM nirantara pravAhita hotI rahI tathA surakSita banI rhii| isake atirikta jaina vidvAnoMne bahu saMkhyaka zilAlekhoM, beNAbhikhI pratimAlekhoM, mudrAlekha, tAmrapatro jJa patro, pranthaprazastiyoM, puSpikAoM, paTTAvaliyoM, gacchAvaliyoM, gurvAvaliyoM, rAjavaMzAvaliyA~ anyadAtAoM, pratilipikAroM, tatkAlIna rAjyAdhikAriyoM sambandhI sUcanAoM tathA 'mUlaneNasIkI khyAta' jaise svatantra aitihAsika granthoMke rUpameM vipula aitihAsika sAmagrI anya bhAratIya samAjakI apekSA kahIM adhika niSpakSa, spaSTa niti kAlakramAnusAra aura pramANIka use hameM pradAna kI hai| unameM prasa pradeza rAjyo nagarI, sthAnavizeSoMke nirdeza bhaugolika- itihAsa kI aise atyanta mahatvapUrNa hai| isake uparAnta uparyukta tathA anya prAcIna grantho zranuzrutiyoM (Traditions) zrAdike AdhArapara saikar3o purANa, caritra, kathAgrantha, gadyapadya kAvya, campU, rAsA zrAdike rUpa meM prAkRta, saMskRta, apabhraMza, kannaDI, hindI, gujarAtI, marAThI zrAdi vividha bhASAzrame race jAte rahe haiN| sudUra dakSiNakI tAmila, telagu bhASAthoM meM bhI IsvIsanke prArambhasamaya se hI aneka prasiddha evaM vizAla uccakoTike jaina kAvyakathAgrantha milate haiN| isa prakAra jaina anuzruti ke prAcIna bhAratIya purAtatva jaina anuzrutikA pUrNatayA samarthana karatA hai| DA0 bhagavAnalAla indra, mi0 luisa rAisa, pro0 vRlDa ityAdi vidvAnone uDIsA, madhurA tathA maisUraprAntasya jaina purAgAya ke sambandhameM bahuta kucha likhA hai| unakA mata hai ki ina prAntoM pAye jAne vAle prAcIna jaina zilAlekha jainokI prAcIna anuzrutikA aAMdhakAza meM samarthana karate haiM aura siddha karate haiM ki IsvI menu pUrvakI zatAdi jainasamAja bhAratavarSake dUramya pradezoM taka phailA huA eka sampanna aura pramukha samAja thA / jaina granthoM meM ulikhita bAtokI sacAIkA bhArI samarthana zrabhI hAla meM hI prakAzita bIdanikAya granthoMse bhI hotA hai jo paryApta prAcIna hai'| pro0 apane "jaina atikI prAmANikatA nAmaka lekhameM apanA tathA DA0 jaikobIkA mata isa viSaya meM ullekha karate haiM aura siddha karate haiM ki jaina anumatikI satyatAmeM koI sandeha nhiiN| unakA kahanA hai ki jaina anuzruti hI kyoM vizeSa kar3I parIkSA tathA zrasAdhAraNa zrAlocanAkI pAtra banAI jAya, yadi usakA samarthana anya svatantra zrAdhAroMmeM, aitihAsika vivaraNoM tathA anya : Encyclo Brit, Vol. XXIX p. 661-662 2On the Authenticity of Jaina Tradetion-by Buhler, p. 180. 15
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] jaina anuzrutikA aitihAsika mahatva 176 sampradAyoMkI anubaniyoMpe ho to use pUrNatayA vizvasanIya anazratiyoke prAcArapara hI kiyA jAya to zrApAnIma mAnanA cAhiye / aura yadi isa prakArakA samarthana na bhI hojAya / mile to ukta viSayameM jaina siddhAnta syAdvAdakA upayoga jaina anuzratikA aAdhAra jaisA ki Upara kahA jAcukA karanA cAhiye-arthAta yaha bhI satya ho sakatA hai, aisA hai. ati prAcIna prAga tihAmpika kAla se calI AI tathA nirNaya denA caahiye|" uttara samayameM nirantara sardita hotI gaI paramparA hai| vaha ___sva. bairisTara zrI ke. pI. jAyasavAlane jorake sAtha paramparA bhagavAna mahAvIra dvArA puna. saMgaThita jaina zramaNa -- yaha likhA thA ki "jainoMke yahAM koI 2500 varSakI maghame upAdhyAya, uccAraNAcArya, vAcakAcArya, pRcchakAcArya, saMvata gaNanAkA hisAba hinduoM bharameM sabase acchA hai| usase vidita hotA hai ki purAne samayame tihApika ityAdi aneka vargake vidvAna zramaNoM dvArA surakSita ramavI paripATIkI varSagaNanA yahAM thii| zrIra jagaha lupta aura naSTa gii| upAdhyAyoMkA kArya paThana-pAThana hotA thA, vAcakAcAryo hogaI, kevala jainAme baca rhii| jainoMkI gaNanAke zrAdhAra kA kArya anuni evaM siddhAntakA vAcana hotA thA, uccAraNAcArya ucAraNakI zuddhatA banAye rakhate the, para hamane paurANika aura aitihAsika bahutasI ghaTanAoMko pRcchakAcArya praznotnaroM dvArA vivikSita viSayoko aspaSTa jo buddha aura mahAvIrake samayame idharakI haiM. samayabaddha athavA vismRta na hone dete the| ye jaina zramaNa gRhalyAgI, kiyA aura dekhA ki unakA ThIka milAna jAnI huI gaNanA aparigRhI, nimgRhI, jJAna-dhyAna-tapa-lIna paropakArI sAdhu meM mila jAtA hai| kaI eka aitihAsika bAnIkA patA hote the| IpI daMpa pakSapAta Adime unheM koI maukAra na jainAkI aitihAphika lekha paTTAnjiyAma hI milatA hai| shraadi| thaa| dharma sAdhana tathA dharma-pracAra hI unakA uddezya thA / eka anya ajaina vidvAna ke zabdoma-"jaina granthoMka zrata. amanya, amagata pakSapAtapUrNa, aprAmANaka bAtoMka maGgalAcaraNa aura prazastiyoM gatihAmika dRSTima bar3e kAmakI pracArakI unake dvArA vizeSa sambhAvanA na thii| cIja hai, itihAsa-praNetA anveSake liye ye kitane kAma kI haiM isa bAtakA sahajahIme patA laga sakatA hai| bar3e imaka atirika, jaina zranu tikA lipibaddha honA bhI du.khakI bAta hai ki bhArataka itihAsa lekhakoMne pArasI, hindu anutike sAtha-sAtha hI huyA, khAsakara bAda anu zranika limvebaddha hone se kAphI pahile / isa prakAra lipibaddha arabI zrAdi anyAnya sampradAyaka sAhitya evaM itihAsakA honeke samayakI apekSA bhI jaina anuzrati hindu, bauddha, anuzIlana karanekA kaSTa to uThAyA kintu bhAratIya sAhitya jaina-tInoM dhArAgrAma parva prAcIna hI ThaharatI hai| phira tathA itihAsake sarvazreSTha mAdhana jo jainagrantha haiM unakI ora bauddha anuzrani bhAratetara pradezAme videziyoM dvArA saMkalita jarA bhI dhyAna nahI diyaa|" isa prakAra jaina anuzratikA mUlya una sabhI pAzcAtya huii| vaha ma0 buddha pUrva ke kAla ke sambandhame prAya mauna hI evaM paurvAtya vidvAnone bhale prakAra mamamA jinhoMne usakA hai| videzI prabhAva usameM spaSTa / hindu anutikA kiJcita bhI adhyayana kiyA hai / vAstavameM aneka aitihAsika prAdhAra prAcIna vaidika anuzrati thA avazya, kintu vaidika gusthiyAM jo Aja taka ulajhI par3I haiM ve jaina anuzrutike dharmake paurANika zaiva, vaiSNava Adi vividha vibhinna sadupayogase zrApAnIse mulajhAI jA sakatI haiN| kitane hI sampradAyoMmeM rUpAntarita hojAneme hindu paurANika anuzrati aitihAhika bhramoMkA usakI sahAyatA nirAkaraNa hosakatA hai| kA sIdhA eka rama sambandha prAcIna vaidika anubhUtiya na raha sadAharaNake liye, mahAvIra, buddha, vikrama, zaka Adi saMvatoM mkaa| kAla doSa aura mampradAya bhedIka kAraNa usame aneka ke pracalanakAla-viSayaka jo matabheda aura zaGkAe~ vidvAnoM vicAra tathA mata virodha zrAgaye / tathApi prAcIna itihAsaka meM calI prArahI haiM unakA sabakA samAdhAna yadi devala jaina liye umakA ucita mUlya mi. pATira, DA. jAyasavAla, pro. bhaNDArakara, DA. rAma caudharI, pa0 jayacandra vidyA 1 janasAhitya saMzodhaka mba0 1 0 4-211 2 jenamidvAnta bhAskara bhA02 pRSTha 105 3 bhagavAna mahAvIra zrIra unakA mamaya -jugalakizora mukhtAra
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 anekAnta [ varSa 7 laMkAra paM. satyaketu vidyAlaMkAra Adi aneka vidvAna rana nAgaura, IDara zrAdi kaI eka zAstra-bhaMDAroM meM banda kIDoM itihAsakAroMne samajhA, aura yathAsambhava usakA upayoga kA grAsa bana rahe haiN| upalabdha grantha bhI saba hI abataka bhI kiyA / prakAzita nahIM hopaaye| jo prakAzita bhI hue haiM unameM kintu khedakA viSaya hai ki jaina anuzratikA-jo ki thoDese hI aise haiM ki jinakA jainetara vidvarasamAja samucita vaidika athavA hindu anuzrutime kama prAcIna nahI hai. aura upayoga kara ske| bauddha anuzratise avazya hI prAcIna hai aura jo ukta donoM aisI sthitimeM yadi bhAratIya itihAsake nirmAName jaina nayAkI apekSA adhika prAmANika, saMgata, svatantra dRSTiko upayakta sthAna denA hai. joki paramAvazyaka hai, to aitihAmika pramANo tathA sAmagriyAma anumodina, vizuddha usakI anuzrati tathA anya yatra tatra bikharI haI aitihAsika nIya pranAti-jaimA upayoga honA cAhiye thA sAmagrIkA ekatrIkaraNa tathA vargIkaraNa karake usa vidvatsamAja usakA zatAMza bhI nahI hopaayaa| nispandeha usame adhika evaM janasAdhAraNake liye sulabha banAnA atyanta zrAvadoSa ukta anuzrutikI saMrakSaka jaina samAjakA hai, jisane zyaka hai| tabhI unakA saJcA mUlya AMkA jA sakatA hai, apane granthasnoko sasArake sammukha sahaja sulabha aura unakA yathArtha upayoga kiyA jA sakatA hai aura jaina saMskRti subodharUpameM na rkkhaa| gata 2000 varSoM meM jitanA jaina ke sAtha hI nahIM varan bhAratake atIta evaM itihAsa-vijJAna sAhitya vividha bhAratIya bhaSAoM meM racA gayA usake pUrNAMza samaya kA to isa samaya kisIko bhI jJAna nahIM, jitanekA jJAna hai upakA alpAMza hI upalabdha hai| aba bhI aneka grantha- lakhanaU, tA020-6-1945 'prakAza-rekhA isameM kaisA bheda ? gAte ho svadezakA gAnA, bhAtA hai gbaddarakA bAnA / kintu g2arIboMko ThukaganA, yaha kyA mAyA-veda ? isame kaimA bheda ? kalama jevame lagA 'pArkara' caDhe ghUmate nijI kArapara / mahaka rahe haiM maiTa lavaiDara, isakA hotA kheda ! isame kaisA bheda ? davA videzI khAte-pIte, dharma-karma se hokara rIte! pazutAkA bala lekara jIte, pahine vastra sapheda ! isame kaisA bheda ? hindI-bhASAke himAyatI, kintu bolate khuda vilAyatI ! kyA isame dekhate unnatI ? yA jar3a rahe kureda ? isameM kaisA bheda ? [sva0 'bhagavat' jaina]
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA ratnakaraNDa-zrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai ? (legyaka-nyAyAcArya 50 darabArIlAla jaina, koThiyA) [dvitIya lekha] (gata kiraNa se Age) aba hama pro.sA ke dvArA prastuta kI gaI prAptamImAMsA jabaki kevala ina nimittoMme bandha nahIM hotaa| isI bAta kI 63vI kArikApara sUkSma vicAra karate haiM jisake AdhAra ko prAcArya vidyAnanda nimna : kArame vyaka karate haiM:se ve yaha kahate haiM ki vahA~ granthakArako kevalImeM sukhaduHgya "vammina dAvotpAdanAna puNyaM sugvopAdanAtta kI vedanA svIkAra hai| vaha kArikA nimna prakAra hai: -- pApamiti yadIyate tadA vItarAgo vidvAMzca munimtAbhyAM puNyaM dhruvaM svato duHgyAtyApaM ca mukhato yadi / puga yApAbhyAmAtmAnaM yuJjAnimittasadbhAvAna , vItagagavItarAgA munirvidvAMstAbhyAM yUjyAnimittataH // 63 sya kAyaklezAdimpa dugyatvarvidapastavamAnasaMtoSa___isa kArikApara vicAra karane ke pahale isake pUrvakI lakSaNasugvotpattetannimittatvAt / " kArikApara bhI vicAra kara lenA Avazyaka hai jo isa jaba pUrvapakSa nai upayukta apanI purAya aura pApakI prakAra hai: vyavasthAmeM uttApakSI (jaina) dvArA prdrshi| ukta donoM pApaM dhra pare duHkhAta puNyaM ca sugvato yadi / jagahake dopoM kA parihAra karate hue yaha kahA ki acetana acetanAkapAyau ca badhyeyAtAM nimittataH / / 22 / / kagaTa kAdika aura kapAyarahita jIvake tathA vItarAgamuni ___yahAM puNya aura pApabandhakI vyavasthAkA prakaraNa hai ke mukha duHkhompAdanakA-duHkha athavA mukha pahuMcAnekA aura yaha donoM kArikAe~ anya kArane pUrvapakSake rUpa meM abhiprAya (kapAyAMza) nahIM rahatA isa liye ve sukha-duHkha rastuta karake paramAnyatAmeM doSodbhAvana dikhAyA hai| prazna rUpa nimittI mAtra se hI bandhama yukta nahI ho sakate haiM yaha hai ki puNya aura pApakA bandha kisa prakAra hotA hai? kyoki abhiprAya bandhakA kAraNa hai / taba usake liye yadi yaha kahA jAya ki 'dUparema du.kha utpanna karanese nizcaya uttara diyA ki isa taraha to anekAnta hI siddha huzrAhI pApabandha aura sukha utpanna karane se purAyabandha hotA hai puNya pApaka bandhakA uka ekAnta na rhaa| yahI aSTapahalI to acetana kaNTaka, dUdha bhAdi vastue~ aura kapAyarahita kArake nimna vyAkhyAna prakaTa haijIva bhI puNya aura pApase baMdhege, kyoki ve dUsaroke mukha "nepAmabhisandharabhAvAnna bandha iti cettahi na duHkhotpAdaname nimittakAraNa par3ate haiN| yadi yaha kahA paratra sugvadaHkhotpAdanaM puNyapApabandhaheturityekAntaH jAya ki dUsaroMmeM nahIM, kintu 'apane meM duHkha paidA karanese sambhavati / " (ER) puNyakA aura sukha utpanna karanese pApakA bandha hotA hai to myAnmataM-svammina duHgyasya mumbasya cotpattAbapi vAtarAga muni aura vidvAn muni bhI bandhako prApta hoMge, vItarAgasya tattvajJAnavatastadabhimandherabhAvAnna puNyakyoMki ve bhI apane meM dukha aura sukhake utpanna karanemeM pApAbhyAM yogamtamya nadabhisandhinibandhanavAna , iti nimittakAraNa hote haiM / ' vItarAga muni (tapasvI sAdhu) tahma nekaantmiddhirevaayaanaa|" (63) to apane meM kAyaklezAdi duHkha utpanna karatA hai aura isase agalI do kArikAoM meM se 14 naM. kI kArikA vidvAn muni (upAdhyAya parameSThI) tatvajJAnajanya santoSa- ke dvArA to ubhayakAnta aura avAcyataikAna meM dopa dikhAye lakSaNa sukha paidA karatA hai| aisI hAlata meM ye donoM bhI haiM aura 15 na. kI kArikAke dvArA middhAntamata sthApita duHkha aura sukharUpa nimittoMse puNya tathA pApase yukta hoMge, kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki 'svaparamtha sukha athavA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [vaSa 7. - dukha yadi vizuddhi aura saMklezake kAraNa kArya yA tasvabhAva yaha dhApatti bhI pradarzita kI hai ki ajJAnama bandha mAnane to unameM kramazaH puNya aura pApakA bandha honA yukta hai para koI kevalI hI nahI ho sakatA hai, kyoMki jJeya aura yadi ve vizuddhi aura saMkleza ke kAraNa Adi nahIM haiM ananta haiM / ataeva 15ve, 12va guNasthAnameM vItarAgatA hote to unase bandha nahI ho sktaa|' yahI isa prakANakA hue bhI ajJAna ke pahAvaye 13voM guNasthAna (kaivalyAvasthA) saMkSipta mAra hai| kadApiprApta nahIM ho sakatA / akaladeva usa bandhakAraka aba pAThaka Upara dekheMge ki 13 vI kArikAme jo ajJAnako moharUpa hI batalAte haiN| zrAcArya vidyAnandane 'vInagago munividvAna' zabdakA prayoga hai vaha eka pada bhI moharahita ajJAnase yandha mAnane para yaha Apatti nahIM hai aura na eka vyaki usakA vAcya hai| kintu 12vI kI hai ki gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnoMme bhI zuddha kArikA zrAye hue 'acetanAkaSAyoM kI taraha isakA ajJAnake madbhAvaye bandhakA prasaMga AyegA, jabaki sayoga prayoga hai aura usake dvArA 'vItarAga muni' tathA 'vidvAn kevalIkI taraha ve donoM guNasthAna bhI prabandhaka haiN| hAM, muni' ina do kA bodha karAyA gayA hai| prAcArya vidyAnanda prakRti aura pradezavandhakI apekSA vahAM bandha hai kintu vaha ne to vItarAgo vidvAMzca muniH' kahakara aura 'ca' zabda yoganimittaka hai, ajJAna nimittaka nahIM aura yaha sayoga kA mAthameM prayoga karake isa bAtako bilkula spaSTa kara kevalIme bhI hai| ata: kaSAyaviziSTa ajJAna hI bandhakA diyA hai| jAna par3atA hai ki pro. sA. ko kucha bhrAnti kAraNa hai, kapAyahita ajJAna nahIM / vidyAnanda ke isa huI hai aura unakI dRSTi ca' zabdapara nahI gaI / isIma kathana parase aura unake dvArA prayukta sthityanubhAgAkhyaH unhoMne bahuta bar3I galatI khAI hai aura ve 'vItarAga vidvAn zabdaparase eka aura mahatvapUrNa bAta phalita hotA hai aura muni' jaisA eka hI pada mAnakara usakA 'kavalI' artha karane vaha yaha ki mayogakevalI kI taraha kSINakapAya aura upa meM pravRtta hue haiN| aura zAyada hasIma zrApako yaha kahanekA zAntakaSAya nAmake gyArahavaM aura bArahaveM guNasthAnoM meM bhI maukA milA ki "yahA yadi sAmAnya munikA hI grahaNa sthitibaMdha aura anubhAgabandha nahI hote, jo karmasiddhAntakI kiyA jAya to vItarAga aura vidvAn ina do vizeSaNoMkA vyavasthAke mavathA anukUla hai, kyoMki kaSAyako hI ukta prayoga sarvathA nirarthaka hokara kArikAmeM apuSTArtha doSa donoM bandhokA kAraNa mAnA gayA hai| yathA-- utpanna hotA hai|" Tidi-aNubhAgA kasAyado hoti / / pro. sA0 ne eka aura bar3I saiddhAntika bhI bhUna kI jaba yaha saiddhAntika sthiti hai taba kevalIma binA sthiti hai aura vaha yaha ki prAptamImAMsAkAra aura unake TIkAkAro bandha aura anubhAgavandhake sukha aura dukhakI veranA kisI ke Age pIcheke kathanapara dhyAna na dekara apane kathanake bhI prakAra sambhava nahIM hai| yathArthataH saMsArI ja.vome sthiti samarthanameM ve kevala ajJAnako bhI bandhakA kAraNa yA malI- bandha aura anubhAgabandha pUrvaka hI sukha-duHkhakI vaMdanA dekhI pattikA janaka batalA gaye haiN| jaisAki zrApaka namna vAkyo 1 "ajAnAnmAdinI bandhI nAjJAnAd viitmohtH|"-shraa068 se prakaTa hai "azAnAcced dhrayo bandhI jJayAnannyAna kevlii|"-shraa066 "gyArahaveM aura bArahave guNasthAnAma vItarAgatA hote 2 "mohanIyakarmaprakRtilakSaNAdajJAnAdya taH karmabandhaH" / hue bhI ajJAnake padAvarI kucha malotpattikI prAzaGkA ho 3 "kSINopazAntakAyasyApyamAnAbandhapramakta: / prakRtisakatI hai|" pradezabandhastasyApyastIti cenna, tasyAbhimatetaraphala dAnAparantu siddhAnta meM binA mohake prajJAnako bandhakA kAraNA samarthatvAt sayoga kevalinyapi saMbhavAdavivAdApanatvAt / yA malotpattikA janaka nahIM mAnA hai| svaya prAptamImAmA. na cAgamamAtraM, yuktarapi madbhAvAt / tathA hi, vivAdApanna: kArane moha-mahita prajJAnako hI bandhakA kAraNa pratipAdana pANinAmaSTAniSTAla dAnamamarthapadgala vizeSasambandha. kiyA hai aura moha-rahita ajJAnake bandhakAraNavakA spaSTata kapAyakArthamamavetAjAnanibandhanastayAvAmadhyatarAdArAdi. niSedha kiyA hai| itanA hI nahIM, balki sabala tAke sAtha sambandhavat / "
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12 ] kyA ratnakara eDa zrAvakAcAra svAmI mamantabhadra kI kRti nahIM hai ? 183 jAtI hai| kevalImeM yaha donoM hI prakArake bandha nahIM hote| vyAkhyAna ke AdhArase prastuta kiye gaye uparyuka vivaMcanako taba unake vedanA kaise ho sakatI hai? hAM. kevalIke yogakA bhI jarUra pramANa maanege| madbhAva rahaneme prakRti aura pradeza ye do bandha avazya hote yahA~ hama eka bAtakA aura ullekha kara denA cAhate haiM haiM, parantu unakA sukha-dukhakI vedanAke sAtha koI sambandha aura vaha yaha ki jaba hamane pro. sA. ke isa kathanako ki nahI hai| vidyAnandane to 'tasya (prakRtipradezabandhasya ) 'svaya aSTasahasrIkArane bhI yahA~ bhItarAgo munirvidvAn' se abhimatetaraphaladAvAlamarthasvAta" zabdoMke dvArA bahuta hI apAya vItarAgata vajJAnI (kavalI) hI artha grahaNa kiyA spaSTatAke sAtha khulAsA kara diyA hai| yahI kAraNa hai hai| jaisA ki unake TIkA vAyosa spaSTa hai-svasmin ki tIrthakarake samavaraNa sambandhI apAra bAhya duHkha mugvasya cAmpattI zrapi vItarAgasya tambajJAnavatAtavibhUti hote hue bhI usama unheM koI sukhakA dabhiyandherabhAvAt na puNyapApAbhyA yogastasya tadabhavedana nahI hotA / isase yaha spaSTa hai ki kevalIme mAtA mandhiAnabandhanavAna dani nynkaantmiddhirevaayaat!| va asAtAkA sthiti va anubhAgabandha na honema sukha aura prAtmamumbadu gvAbhyA pAperaikAntakRtAnne punarakapAyasyApi dukhakI vedanA nahIM hotii| ata: 'vItarAgo munividvAna' dhra rameva bandha' syAta -- ityAdi / -- aSTamahamI pramANita zabdIya vidyAnanda ke abhiprAyAnusAra uma munikA grahaNa karane ke liye use bola kara dekhA aura usame milAna kiyA karanA cAhie jisake kAyaklezAdi dukha aura tatvajJAna to maiM bahuta hI nirAza huzrA aura mujhe vahIM unakI saMtoSalakSaNa sugva sabhava hai aura vaha mAdhu paramaSThI hI hai, do bar3I bhUla dRSTigocara huI / eka to unhoMne 'zrAmamukhakevalI nahI, kyoMki unake na to kAyaklezAdi saMbhava hai duHkhAbhyAM Adi vAkyokI, jo kala devakI aSTazatIke aura na lobhakA paryAyarUpa santopa / yahAM pro0 sAla kI haiM, aSTa mahamrAkArake batalA diye haiN| yadi isa bhutta para zaMkA hai ki ya da bInarAgo munirvidvAn' zabdame kevala kA koI dhyAna na bhI diyA jAya to bhI unakI dusarI bhula grahaNa na ho, mAdhu parameSTI aura upAdhyAya parameSThIkA hI upekSaNIya nahI hai| upara jo unhoMne aSTapahanIkAra ke grahaNa kiyA jAya to unake to pramAda aura kaSAya rahanese nAmase paMktiyA pramANarUpame prastuta kI haiM ve apahanIkAra bandha hogA hI phira kArikAme jo bandhakA prasaMga diyA gayA kA svamata nahIM haiN| apaharokArane unheM kevala zakAkAra hai usakI saMgati kaima baiThegI ? isa zaMkAkA samAdhAna yaha kI orama prastuta kI hai| rthAta 'svasmin' meM lagA kara hai ki pUrvapakSI pramAda aura kapAyako bandhakA kAraNa nahI 'ini' takaka vA zakAkAra ke haiM aura unake dvArA usane mAnanA cAhatA vaha to kevala ekAntataH da.khApattiko hI apane pakSagata doSokA parihAra kiyA hai aura 'nayanakAmna. bandhakAraNa kahanA cAhatA hai aura usake isa kathanameM hI sindiravAyAtA' yaha vAkya samAdhAna-vAkya hai aura yathAuparyukta doSa diye gaye haiN| jaba usane apane ekAnta pakSa thataH yahI aSTapahanIkArakA mvamata hai| mAlUma nahIM prA. ko choDakara yaha kahA ki 'abhisandhi' (pramAda aura kapAya) mA0 ne pAThakoM ke sAmane vastusthitiko anyathArUpame kyoM bhI usameM kAraNa hai taba usase kahA gayA ki yaha no rakavA ? jaba ki aSTapahIkArane kArikAMka nIce apanA anekAnta siddhi prA gaI-pApakA 'paratra sakhada bompAdanaM spaSTa vyAkhyAna bhI de diyA thaa| aura yadi unhoMne yaha puNyapApabandhahetuH' ityAdi ekAnta nahI rkhaa| isameM yaha jAna bUjha kara nahIM kiyA to 'mvasmina' ke pahale lage hue mApha hai ki yahAM chaThe Adi guNasthAnavartI munikI hI ___ sthAnmata' padako kyoM chipAyA gayA-3me bhI radbhuta kyoM vivakSA hai| yaha hama andhakAra aura vidyAnandake spaSTa- vyA naI kiyA ? jo ki vastuta: zakAryakA sUcaka thaa| joho khyAnase bhanI prakAra samajha sakate haiN| yaha avazya hai ki pro0 mA0 ne aSTapahanIkArake nAmaya jo ullikhita paMktiyoM uddhata kI hai ve unakI apanI nahIM haiN| isa hameM yaha prasannatA hai ki pro. sA. prAcArya vidyAnanda liye ina paMktiyoM parase yaha kahanA ki 'svayaM aSTamahasrIaura unake vyAkhyAnako pramANa mAnate haiN| isaliye unake kArane bhI yahAM 'vItarAgo munividvAn' se apAya vItarAga
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 anekAnta [varSa 7 tatvajJAnI hI artha grahaNa kiyA hai|" kisI bhI taraha saMgata zlokoM) ke AdhArasa mukhtArasAhabane apane 'svAmImamantanahIM hai| kyoMki parIkSA karaka dekha liyA gayA hai ki ve bhadra' kI prastAvanA ( pRSTha 11 ) meM yaha pratipAdana kiyA hai paMktiga svayaM aSTapahara kArakA mata nahIM haiM - za kA kArakA ki 'isa graMtha (pArzvanAthacarita ) meM mApha taurame devAgama mana haiN| dUpare, yahoM vItarAgasya tatvajJAnavata:' aimA judA aura ratnakaraNDaka donoMka kartA svAmI samantabhadko ho hI vibhaktika prayoga hai jisakA artha hai 'vItarAgake aura sUcita kiyA hai|" isa para pro. mA. mujhapara AkSepa tasvajJAnIka' / yadi usakA 'apAya vItarAga tatvajJAnI hI karate hue limbane hai-- artha ho to 'vItarAgatatvajJAnavata:' aisA samastarUpa prayoga 'ina (mukhtAra mA0 kI) paMniyoM ko dekhate hue hameM honA adhika saMbhava thA parantu aisA prayoga na karake vidyA. pAzcarya hotA hai ki nyAyAcAryajIne apane prastuta lekhameM nandane 'vItarAgasya tatvajJAnavata.'emA vyasta hI prayoga kiyA isa prabala pramAgAkA upayoga kyo nahI kiyA ? use to hai jo unake apane vItarAgI vidvAMzca muniH', 'vItarAgasya unheM apane matakI puSTime adhikase adhika prabalatAke sAtha kAyaklezAdirUpadu khopattepidupastatvajJAnasaMtoSalakSaNamukho. prastuta karanA cAhiye thA / para unhone vAdigajake rana. tpatta:' vya vyAnake sarvathA anukRta aura susAta jAna karaNDaka sambandhI ullekha kA no kathana kiyA, kintu unhI par3atA hai| vAstavame pro0 sA0 ko yahAM yahI bhrama huzrA ke dvArA mustAra mA0 ke avataraNAnusAra ThIka usI pUrvake hai ki vItarAga' aura 'vidvAn' ye do eka hI munirUpa zlokame ullikhita aptamImAmAkI bAtakI va marvathA chapA vyaktika vizeSaNa haiN| jaba ki vastusthiti isake pratikRla gaye / isakA kAraNa hame taba mamamame pAyA jaba hamane hai aura ve eka eka sAtatra hI do munivyaktiyoke vizeSaNa vAdirAjakRta pArzvanAtha caritako uThA kara dekhaa|" haiN| arthAta-vItarAgamuni zrIra vidvAna muni ye do usake parantu unake isa likhane meM kucha bhI mAra mAlUma nahI vAcya haiN| detaa| kisI bhI vicArakake liye yaha koI lAjimI nahIM ata: yaha sApha hai ki 'vItarAgo munirvidvAn' meM vIta. honA ki use apane pUrvavartI vicArakoke mabhI vicArAme rAgamuni -mAdhuparameSThI aura vidvAn muni- upAdhyAya sahamata hI honA cAhie / vicArakome vicAra-bheda parameSThI artha hI prathakAra tathA TIkAkAra vidyAnandako viva- bhI honA svAbhAvika hai| mustAra mA0 ne vAdirAjasUrike kSita hai aura isa taraha sukha dukhakI vedanA unhIke svIkRta jina do zlokoka prAdhArase apanA ukta pratipAdana kiyA thA kI gaI hai, kevajIka nhiiN| kevajIke sukha-duHkhakI vedanA ve dono zloka aura unakA ukta pratipAdana usa samaya mere mAnanepara unake ananta sukha nahIM bana sakatA, jima svaya liye vizeSa vicAraNIya the / eka to ve donoM zloka ukta prAptamAmAMsAkArane mI 'zarma zAzvatamavApa zaGkaraH' zabdoM granthame vyavadhAna mahita haiM / dUsare, kucha vidvAn usase dvArA svIkAra kiyA hai kyoMki sajAtIya vyApyavRtti do viruddha bhI kucha vicAra rakhate haiM / ataeva maiM usa samaya guNa eka jagaha nahIM raha skte| yaha maiM pahale bhI kaha cukA kucha gahare vicArakI zrAvazyakatA mahasUsa kara rahA thA aura hai aura jisapara pro. mA. ne koI dhyAna nahIM diyA hai| isaliye na to mukhtAra sAhabake uka kathanasa sahamata hI aba hama vAdirAjasUrike pArzvanAtha caritagata usa ullekha ho sakA aura na apahamata - taTastha rhaa| cUMki vahAM mujhe ko lete haiM jisaka dvArA maiMne yaha kahA thA ki-"ratnakaraNDa vAdirAjake jitane asaMdigdha ullekhame prayojana thA utane vi. kI 11 vI zatAbdI (1002 vi.) se pUrvakI racanA hI ko upasthita kiyA, zeSako chor3a diyA gayA / isake hai aura vaha zatAbdiyoM pUrva racI jA cukI thii| tabhI vaha atirikta eka macce vicArakakA koI acchA tarIkA nahIM vAdirAjake sAmane itanI adhika prasiddha aura mahatvapUrNa 1 'svAminazcArataM tasya kasya no vismayAvaham / kRti samajhI jAtI rahI ki prA. vAdirAja svayaM use devAgamena marvajo yenAdyApi pradIne // 17 // 'akSayasukhAvaha' batalAte haiM aura 'diSTaH' kahakara use aAgama tyAgI sa eva yogIndra yenAkSayyasukhAvaham / hone kA saMketa karate haiN|" vAdirAjake isI ullekha (do arthine bhavyasArthAya diSTo ratnakaraNDakaH // " 16 //
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra mvAmI mamantabhadrakI kRti nahIM hai| 185 - hai| aisI sthiti meM mere liye yaha kahanA ki devAgama aura bhadrake pAya 'deva' upapada bhI jur3A huA pAyA jAtA hai" rasnakaraNDakako ekakartRka siddha karaneke liye mukhtAra sA. aura isaliye ukta madhyavartI zkhokameM pAye hue deva' pada ke ukta pratipAdana pramANakA mujhe upayoga karanA hI kevAcya samantabhadra bhI ho sakate haiM / " bhAge calakara cAhiye thA, ucita nahI jAna pdd'taa| vaha to mere vicAra yogIndra pada bhI samantabhadra ke liye prayukta humA batalAyA aura icchApara nirbhara thA / ataeva pro.sA. kA ukta hai aura isake pramANasvarUpa vAdirAjamUrime kucha pUrvavartI limbanA kucha bhI mahatva nahIM rakhatA aura na usakA vicAra prabhAcandra ke gadya kathAkoSakA ullekha prakaTa kiyA hai| isa ke sAtha koI sambandha / unakI antima paMkti to bahuta taraha unhoMne pArzvanAyacaritake una nInoM hI zlokoMko Apattike yogya hai, kyoMki unake isa kathanama yaha malA mamantabhadake liye pabhAvita batalAyA hai| mumtAra mAhabakA hotA hai ki unhoMne apane prastuta lekha likhane taka pArzvanAtha yaha pramANa mahita kiyA gayA kathana jIko lagatA hai aura caritako uThAkara nahIM dekhA thA aura aba mere dvArA vAdi- aba yadi ina tInoM zlAko yathAsthana prAdhArama bhI yaha rAjasambandhI pAzvanAtharitakA unlekha pramnata kiye jAne kahA jAya ki vAdirAjadevAgama zrIra rasnakaraNDakakA eka para hI sake dekhanekI aura ApakI pravRtti hhai| parantu hI kanA-vAmI samantabhadra mAnate the to koI bAdhA nahIM yaha bAta nahI hai, Apane isake pahale bhI aneka bAra umaM hai| do zlokIke madhyakA vyavadhAna bhI aba nahIM rhtaa| vicArapUrvaka dekhA hai aura usake prastuna prakaraNopayogI padI dUsarI bAta yaha hai ki vAdirAja jaba prabhAcandra ke uttaravartI zrIralIkAko dUsare sthalApara uddhata kiyA hai / 'tyAgIma haiM nI yaha pUrNata sambhava hai ki unhona prabhAcandra ke gadya eva yogIndro' Adi zlokagata 'akSayamakhAvaha padako kathAkoSa aura ranakI rAnakaragaDaTIkAko jimame ratnakaraNDa dhavalAkI caturtha pustakakI prastAvanA (pR. 12) tathA kA kA spaSTata. svAmI samantabhadrohI banAyA gayA hai. 'siddhAnta aura unake adhyayanakA adhikAra' nAmaka lekhame avazya dekhA hogA aura isa taraha vAdigajane mvAmI diyA hai, jinheM prakAzita hue lagabhaga tIna varSameM kucha samantabhadraze lakSya (mana.sthita ) karaka unaka liye hI Upara hocuke haiN| hamake bAda 'jaina itihAsakA eka vilupta 'yogIndra' padakA prayoga kiyA hai tathA usake dvArA unheM rakha yAgIndra' padakA prayoga kiyaa| adhyAya' nAmake nibandhame,jo ki yathArthata: prastuna carcAkA karaNDakA kanA bana karaNDakA kanAM batalAyA to koI asambhava nahI hai| srota hai. 'svAminazcarita' prAdi pUrA hI padya usake phuTanoTa yadi binA koI nudiye ( pramANa ) ima bAtapara jora meM uddhRta hai, aura majekI bAta yaha hai ki padyake barAbarameM diyA jAya ki vAdirAja yogIndra' padakaM prayogadvArA svAmI (pArtha nAthacarita ) ina zabdoMke sAtha granthakA nAmollekha mamantabhadra bhima dUmara hI vidvAnako ranakaraNDakA kartA prati bhI hai| aisI hAlatame yaha kahanA ki pArzvanAthacaritako pAdana hai, jinakI gogIndra upAdhi thI to isake liye nimna Apane abhI hAla hImeM uThAkara dekhA hai-isake pahale nahI do bAta mida karanI hogI-eka to yaha kivAdirAja karate dekhA thA, asaMgata jAna par3atA hai| una ullembakaM viSayame pUrNata. abhrAnta hai-ve bhrAnti . abhI hAla meM mukhtAra mA0 ne eka mahatvakA vicAraparNa nahIM kara sakate haiN| dUsarI yaha ki jaina sAhigyameM se legya' likhA hai aura usameM unhoMne vAdirAjake una sIna vidvAnakA amtiAva / jI yogAndra upAdhapa bhUpana vidvAnakA astitva hai jo yogIndra' upAdhi bhUpina rahe hoM zlokoMkI aura daSTi rakhate hue batalAyA hai ki "samasa aura jo ranamAlAkAra zibakoTa ke guru hI tathA samantabhadra 1 dekho, anekAnta varSa 7 kiraNa 5-6 meM unakA 'svAmI "acintyamahimA deva: mA.bhivandyo hinaapigaa| samantabhadra dharmazAstrI, tArkika aura yogI tIno tha' zIrSaka zabdAbha yena minna mAdhunvaM pratilamminA: // 18 // sampAdakIya lekh| 3 "zrA samanabhadramvAmI rtnaan| rakSaNopAyabhUtagnakaraNDaka2 do zloka to pIche phuTanoTameM uddhRta kara Aye haiM aura praravyaM mamyagdarzanAdignAnA pAlano gayagana ratnakaraNDakAvyaM tIsarA unake madhyakA zloka yaha hai zAmba ktukaamaa|" laka0 TI0 pR01 -- - -
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 anekAnta [vaSa 7 jinakA nAma ho / parantu ye dono hI bAteM siddha nahIM samantabhadrako hI yogIndra' padake dvArA snakaraNDakA kartA hotii| kyoMki vAdirAja bhrAnti bhI kara sakate haiN| jaise ki prakaTa kiyA hai| yahAM hama yaha bhI kaha denA cAhate haiM ki eka bhrAnti unhoMne nyAyavinizcaryAvavaraNa meM kI hai / yathA- jo vidvAn pArzvanAtha caritake ukta madhyavartI lokame Aye 'nyAyaM prAhuH svAmimamAtabhadrAdaya. / kiM prazabdena, pAhuriti hue deva' padakA vAcya devanandi ( pUjyapAda ) ko batalAte payAptavAditi cenna prabandhenAcAryopadezapAramparyeNAgatamAhuH haiM unhe aba use svAmI 'samantabhadra' ke arthame hI prAritivyAkhyAnArthayAta / nyAya ki prAhaH ? vedanaM dekhanA cAhiye / jJAnaM / katha prAhu. ? spaSTaM zabdatAdikatvena parisphuTaM yathA yahA~ hama eka bAtakA ullekha aura kara denA cAhate haiM bhavati tattvajJAna pramANamityAdinA narthava pravacanAta / " ki pro. mA. ne vAdigajake ukta ullekha para jahA~ jora ___ yahAM pratyakSa lakSaNa prAhu: ima kArikAkA vyAkhyAna diyA hai vahAM prabhAcandra ke suspaSTa evaM abhrAnta aitihAmika karate hue vAdirAja 'prAhuH' kriyA kA kA svAmI samanta- ullekhakI parvathA upekSA kI hai-jasakI Apane carcA naka bhadrAdiko batalAte haiM jaba ki vastuta: usa kriyAkA kartA bhI nahIM kI hai, jo ki yathArthata: samasta pramANoMmeM dinakaraakla kadeva aura vidyAnandane tattvArthasUtrakArako batalAyA prakAzakI taraha vizada pramANa hai| aura vAdigajase pUrvavartI hai| jo ki ThIka hai| kyoMki akalaMkane svaya rAjavArtikame hai| saca pUchA jAya to Apane isa jyAdA muspaSTa ainihAmika apanA aisA bhAva prakaTa kiyA hai / ata isame spaSTa hai ki pramANako dabAyA hai aura jisakA Apane koI kAraNa bhI vAdirAja uka ullekhaka viSayame bhrAnta bhI ho sakate haiN| nahI batalAyA hai| astu / kyoM ki prabhAcandra kA spaSTa ullekha zrAdi pramANA ratnakaraNDa isI milapile meM Apane eka bahuta hI vicitra kalpana! kA kartA svAmI samantabhadra ko hI batalAte haiN| sAhi- aura kI hai ki sanakaraNDake antameM jo 'yena svaya' zrAdi tyame aima samantabhadrakA koI astitva bhI nahIM hai aura na 146 vAM padya hai usameM grathakArane 'zleSarUpame apanI racanA koI ullekha hai jinakI 'yogIndra' upAdhi ho aura jo ke aAdhArabhUna granthoM va anya kAroMkA ullekha kiyA hai|' enamAlAkAra zivakoTike guru hoM tathA yogInta' kahe zrApa likhate haiM-'yahA~ TIkAkAra prabhAcandradvArA batalAye jAte hoN| mumtAra mA0 ne khojake sAtha dUsare aneka sama- gaye vAnyArthake atirikta zleSarUpama yaha artha bhI mujhe ntabhadroMkA paricaya karAyA hai para unameM se 'yogIndra spaSTa dikhAI denA hai ki "jimane apane ko akalaMka aura samantabhadra' koI bhI nahIM haiM jo vAdirAjake pUrvavartI ho| vidyAnandake dvArA pratipAdita nirmala jJAna, darzana aura cAritra yogIndradeva nAmaka eka zrAcArya jarUra hue haiM jinhoMne rUpI ratnoMkI piTArI banA liyA hai use tInoM sthalopara paramAtmaprakAza zrAdikI racanA kI hai| para ve enakaraNDake sarva arthoM kI siddhirUpa sarvArthAsaddhi svayaM prApta ho jAtI kartA nahI hai| kAraNa, eka to unakI prAya adhyAtma aura hai. ma icchAmAtrame patikI apanI ptno|' yahAM nissandeha yoga para hI racanAe~ prApta hotI haiM jo ki unake donoM hI snakaraNDakArane tavArthasUtrapara likhI gaI tInoM TIkAzrIkA pyAre viSaya the| dUsare, uttaravartI kisI bhI granthakArane inheM ullekha kiyA hai| sarvArtha siddhi kahI zabdaza: aura kahIM ratnakaraNDazrAvakAcArake kartArUpasa ullekhita nahI kiyaa| arthataH akalakakRta rAjavAtika eva vidyAnandIkRta zlokapadmaprabhamala dhAridevane to donAkA judA 2 ullekha bhI kiyA vArtikame prAyaH pUrI hI prathita hai| ata: jimane akalaM kakRta hai| tIsare, svayaM pro0 mA0 bhI unheM ratnakaraNDakA kartA aura vidyAnandikI racanAtroMko hRdayaMgama kiyA hai use nahIM mAnane / zAstramArasamuccayake kartA mAghanandi bhI sarvArtha siddhi svayaM zrA jAtI hai|" parantu ApakA yaha 'yogIndra' kahalAte the para ve vAdigajake uttarakAlIna haiM likhanA pramANavAdhita hai| prathama to ApakI yaha kAlpanika aura jinakA samaya premIjIne 'vi. sa. 1267 ke lagabhaga' bAta kisI bhI zAstrAdhArase siddha nahIM hai, isake liye arthAt 13 vI zatAbdI anumAnita kiyA hai| aisI dazAme Apane koI zAstrapramANa prastuta bhI nahIM kiyA / dUsare, yahI niSakarSa nikAla nA ucita hai ki vAdirAjane 'svAmI jo zrApane zlokake 'tripu viSTapeSu' kA zleSArtha 'tInoM
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] kyA ratnakaraNDazrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai ? 187 sthaloMpara' kiyA hai, kRpayA batalAiye ki ve tIna sthala kAma aura mokSarUpa arthokI siddhi rUpa arthame usakA prayoga kauna haiM ? jahA~para sarva arthokI siddhirUpa 'sarvArtha siddhi' huA hai| ata pro0mA0 kI uparokta kalAnA zAAdhArame, svayaM prApta ho jAtI hai| zAyada Apa tasvArthasUtrapara likhI yuktiye, svayaM pranthakArake varNaname aura anubhavame bAdhita gaI tInoM TIkAe~ tIna sthala kaheM, so unameM eka to svayaM hone kisI bhI taraha saMgata nahIM hai| yaha hama uparyukta sarvArthasiddhi hI hai jisakA grahaNa tIna sthaloMke antargata vivecanadvArA dekha cuke haiN| kisI bhI prakAra nahIM A sktaa| kyoMki usakA zlokameM isa sabakA phalitArtha yaha huA ki koI bAdhaka pramANa alaga hI ullekha hai| taba tatvArthasUtrakI do hI TIkA na hone tathA sAdhaka pramANoMke hone se vAdirAjakA bhI abhizeSa rahatI haiN| eka taravAryavArtika aura dUsarI vidyAnandakI prAya rasnakaraNDako prAptamAmAMpAkArakRta hI banala nekA hai| zlokavArtika ttiikaa| jiname jarUra sarvAmiddhi kahIM zabdaza: aura isaliye vaha vidyAnana(havIM zatA.) ke bAda kI racanAaura kahIM arthata: pUrI hI prathita hai| lekina phira siddha nahI hosakatI kyoMki vidyAnandake bhI pUrvavartI middhamana zlokameM 'triSu' aura 'biSTapeSu' pada nahIM honA cAhiye divAkArane, jinakA samaya vi. kI 7 vI zatAbdI mAnA 'dvayoH' aura 'viSTapayoH' pada hI honA cAhiye thA, jAtA hai, apane 'nyAyAvatAra' meM snakaraNDake 'prAptopajJa' jo na to chandRSTise saMgata haiM aura na graMthakArake nAmake zlokako apanAyA hai| jaisA ki hama pUrva lekhameM mayu. zrAzayake anukUla hI haiN| vAstava meM pro. mA0 ne zlokameM ktika batalA pAye haiM aura jisakA pro0 mA0 ne koI zrAye hue vItakalaMka, vidyA aura sarvArtha siddhi ina tIna khaNDana bhI nahIM kiyA hai| aba cUMki ratnakaraNDakA adhAra padoko dekhakara hI ukta kalpanA kara DAlI hai aura 'sarvArtha pro. sA. kI kalpanAnusAra na to akalaGka aura vidyAnanda siddhi' pada ko to eka jude hI TAipa meM rakkhA hai| yadi ve ke tatvArthavArtika aura zlokavArtika hI siddha ho sake haiM usI granthake zrAdimeM pAye hue tIsare zlokako' bhI dekha aura na pUjyapAdakI sarvArthasiddhi / zrataeva 'savArthamiddhi' meM lete to ukta kalpanAkA udbhava zAyada na hotA, jahA~ graMtha. jo ratnakaraNDaye tulanAtmaka vAkya pAye jAne haiM una parame kArane spaSTata: samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra bhI ratnakarayaDazrAvakAcArakI racanA pUmapAra (450I0) ina tIna ratnoMkA hI uddeza karake unheM dharmakA svarUpa se pUrva pahuMca jAtI hai| jaisA ki pichale lekhameM kahA jA batalAyA hai arthAta unheM hI dharma kahA hai aura mokSapaddhati cukA hai| ataH ina saba pramANIkI rozanIma ranakaraNDako honekA saMketa kiyA hai| tathA 'uddezAnusAreNa lakSaNa. svAmI mamantabhadrakI hI kRti mAnanA caahiye| kathanam' isa nyAyAnusAra Age granthameM unakA hI lakSaNa- aba hama pro. sA. kI una tIna bAtoM para aura nirdeza kiyA hai / tamAma granthameM inhIM tInakA vivecana hai| vicAra karanA cAhate haiM jinhe unhoMne apane lekhake yanta ataeva granthakartAne antameM upasahArarUpase unhIM tIna 'sada meM merI eka bAtake uttarameM upasahArarUpase calatI sI dRSTi-jJAna vRttAna' ko doharAyA hai aura unhe bhavya-jIvoM lekhanIme prastuta kI haiN| ve isa prakAra haiM . ke liye apanI prAmAkA piTArA banAnekI preraNA kii| (1) zrAptamImAMpAmeM doSakA svarUpa kSudhAdi svIkAra yahAM yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki 'sadRSTi-jJAna-vRttAni' naha / nahIM kiyA hai| vAkyameM Aye hue 'sat' zabdaka arthameM hI 'bItakala' para (2) vidyAnandako bhI doSakA svarUpa kSudhAdi iSTa nahIM hai| kA aura 'dRSTi-jJAna-vRttAni ke sthAnameM 'vidyA-dRSTi kriyA' pada (3) aSTasahasrI aura zlokavAtikake vyAkhyAnameM koI kA uktazlokameM prayoga kiyA gayA hai, akalaMka aura vidyAnandi virodha nahIM hai| ke artha meM nahIM aura na 'sarvArtha siddhi' padakA prayoga pUjyapAda (1) pahalI bAtake samarthana meM mApane kevala doSAvaraNakI marvArtha siddhi pranyameM artha meM huA hai| apitu dharma, artha, yohAniH', ' nirdoSaH' 'vizIrNadoSAzayapAzabandham' 'svadoSa1 "sadRSTi-jJAna-vRttAni dharma dhamezvarA vidH| mUlaM svapamAdhitejasA' jaise kucha pada vAkyoMkA hI avalambana yadIyamatyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH ||"-rtnk03 liyA hai. jinameM vastuta: 'doSa' zabdake prayogake atirikta
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 anekAnta [varSa 7 upakA svarUpa kucha bhI nahIM batalAyA / ho, vidyAnandane mAnyatAko spaSTata: aura aSTasahastrImeM gauNata: sthAna diyA avazya doSAra sAvadajJAna-rAga-dveSAdayaH' kaha kara prajJAna, gayA hai| prAzA hai pro. sA. isa para vizeSata dhyAna deNge| rAga aura dveSAdiko doSakA svarUpa batalAyA hai; para maiM usa praznake poSaNameM jo dalIleM dI gaI haiM ve bahuta hI prApatti. ke sambandhameM yaha spaSTa kara pAyA hUM ki "vidyAnandake vyA. janaka aura bAdhita haiN| kyA kisI TIkAkAra yA uttaravartIkhyAnakA bhI, jo unhoMne kA0 5-6 meM kiyA hai, yahI graMthakArake liye yaha lAjimI hai ki vaha pUrvavartI sabhI prAzaya lenA caahiye| dUsare vahIM unakA dRSTikoNa dArza. granthoMpara TIkA likhe hI? yadi aisA ho to svayaM vidyAnaMda nika bhI hai| ata: umako lekara unhoMne doSakA nizleSaNa ke sanmukha svAmI samantabhadra kA hI svayambhUstotra bhI thA kiyA hai aura darzanAntaroM meM bhI mAnya ajJAna rAga aura saba usa para unhone TIkA kyoM nahIM likhI ? akalaMkadevake dveSako kaNThokta kaha kara Adi zabda dvArA anyoM-tudhArikoM sAmane yuktyanuzAsana aura svayambhU stotra donoM aTIka the kA grahaNa kiyA hai| yadi aisA na ho to unhIMke zloka- evaM maujUda the taba unhoMne bhI una para apanI TIkAe~ kyoM vArtikagata (pR. 412) vyAkhyAname, jahAM macalatAse nahIM likhI ? prabhAcandra ne enakaraNDa aura svayambhUstotra dhAdi vedanAoMkA kevalImeM prabhAva siddha kiyA hai, virodha donoMkI TIkAeM kI haiM aura ve kevalImeM dhAdivedanAoM ke bhAvegA jo vidyAnanke liye kisI prakAra iSTa nahIM kahA jA abhAva sambandhI matake prabala poSaka bhI the taba unhoMne bhI sktaa|" aura / pahale isI lekhameM yaha acchI taraha svayambhUstotrakI TIkA yA kamase kama prameyakamalamArtaNDa middha bhI kara pAyA hU~ ki prAptamImAMsAkAra aura unake meM apane matake samarthanArtha ratnakaraNDake 'kSutpipAsAjarAtaGka' TIkAkAroMko doSakA svarUpa kSudhAdi abhimata hai aura use mAdi ullikhita zlokakA avataraNa kyoM nahIM diyA? aura unhoMne kArikA 2 meM prakaTa bhI kara diyA hai| ata: isa usame apane matako vizeSata: pramANita kyoM nahIM kiyA ? sambandhame ghava aura adhika kahanA anAvazyaka hai| isase spaSTa hai ki uttaravartI TIkAkAra yA graMthakArakI icchA (2) dusarI bAtake samarthaname zrApa kahate haiM ki "yadi para yaha nirbhara hai ki vaha pUrvavartI granthapara TIkA likhe yA vidyAnandako prAptamImAMsAkArake doSa' zabdase vahI bharya na likhe yA apane viSayake samarthanArtha usake pramANako abhISTa thA, jo snakaraNDakArako hai to maiM nyAyAcAryajIsa upasthita kare yA na kare / ata: vidyAnandake ratnakaraNDapara pUchatA hUM ki unhoMne vahI svarUpa vahAM kyoM nahIM prakaTa TIkA na likhane yA usakA aSTahastrI AdimeM avataraNa na kiyA? ... ' isa parase svabhAvata: yaha anumAna bhI kiyA denese yaha anumAna karanA ki 'unake samakSa svAmI samantajA sakatA hai ki yadi unake sanmukha unhI samantabhadrakRta bhadrakI ranakaraNDazrAvakAcAra jaisI koI racanA vidyamAna na rasnakaNDazrAvakAcAra jaimA graMtha hotA to ve usa para bhI thii| sarvathA bhramapUrNa hai aura vaha anumAnAbhAsakoTimeM apanI TIkA likhate yA kamase kama usakA avataraNa dekara sthita hai| isa sambandhameM bahuta kucha likhA jA sakatA hai| bhAptamImAMsAmeM doSakA artha avazya hI usIke anusAra para vidvAnoM ke liye saMketa hI kAphI hai| ata: vidyAnandake karate, kyoM ki ve kevalImeM sudhAdivedanAmoMke prabhAvasamba. samakSa rasnakaraNDake rahate hue bhI unakI usa ora icchA na ndhI matake prabala poSaka the|" yahAM jo mubase prazna kiyA honese unhoMne usa para na TIkA likhI aura na usake avagayA hai usakA uttara maiM pahale vistArase de pAyA hUM aura taraNako denA Avazyaka smjhaa| kaha pAyA hUM ki vidyAnandane prAptamI0 kA02 ke vyAkhyAna (3) aSTasahasrImeM doSakA svarUpa kSudhAdi na mAnanepara meM doSakA svarUpa vahI svIkAra kiyA hai jo ratnakaraNDameM hamane zlokavArtikake vyAkhyAnake sAtha virodha pradarzita kiyA hai-use chodA nahIM gayA hai| sAyameM hameM yaha bhI nahIM thaa| usake parihArakA prayatna karate hue pro0 sA. likhate bhUlanA cAhiye ki aSTasahasrI jahAM mUlata: dArzanika racanA hai ki "vicAra karanese jJAta hotA hai ki yathArthata: vahAM hai vahAM zlokavArtika dArzanika hote hue bhI mUlata: bhAga- aisA koI viroSa utpanna nahIM hotaa| TIkAkArakA kartavya mika racanA hai| ata: rakhokavArtikameM to rasnakaraNDakI hai mUla graMyake abhiprAyako unakI paripATIke anusAra vyakta
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] ahiMsAkI vijya krnaa|" parantu isa vidhAnako prAge Akara yaha kahate hue kRpayA dekheM, una mamImeM doSakA svarUpa dhAdi mAnA gayA ki "yadi vicAra kara dekhA jAve to vahAM para bhI unakA milegaa| jina do vicAra-pArAmoMko ve unameM dekha rahe haiM, tathA unase pUrvavartI donoM TIkAoM arthAt sarvArtha siddhi aura vaha kevala bhrama hai| rAjavAnikakA mata tasvArthasUtrakArake matase mela nahI ataeva doSake svarUpasambandhI prAtamImAMsA aura saataa|" upekSita kara diyA hai| aisI hAlatameM usake ratnakaraNDa donoMkA eka hI abhiprAya hai aura isa liye mAdhArase jo virodha-parihArakA prayatna kiyA gayA hai vaha isa bASakAbhAva aura dUsare sAdhaka pramANasa yaha sthira koI sthiratA evaM samIcInatAko liye hue nahIM hai| ataH huA ki donoM prathoMkA kartA eka hI vyakti aura ve pro. sA. pUrvokta vivecanake prakAzameM prAptamImAMsA, aSTa. bhAtamImAMsAke kA svAmI samantabhadra / sahabI, zlokavAtika aura tasvArthasatra mAdiko samanAse vIrasevAmandira, 11-8-41 ||ahiNsaakii vijaya vizvake hita baha rahA ho, premakA avigama nirbhara-- roma roma svatantra ho, bandI na ho jIvana tathA svara / ekatA samatA kSamA sauhArda, jAge uttarottara, baha rahI ho zAnti jananI, zuddha hArdikatara nirantara / vizva-kSAke liye antara, madA ho protmAhita, ho dhagamaya ghora hisA, bhAvanA hokara parAjita / ghora hiMsA aAja hai, bujhate pradIpokA ujAlA, vizvameM hogA ahiMsA, manyakA phira bola baalaa| phira bahAegA jagata meM, rakta mAnavakA na mAnava, gujarita hogA ahiMsaka, vIrake sandezakA rava / jaga jalAneke liye, koI na phira dIpaka jalegA, amara jIvana dIpa jalakara, vizvabharakA tama hregaa| Aja hisA dAnavIke, kendra meM bhISaNa pralaya ho, vizvake saubhAgya hita, kSaNa-kSaNa ahimAkI vijaya ho| - kalyANakumAra jaina 'zazi'
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra (le0- zrI. sumeracandra divAkara nyAyatIrtha zAstrI, bI0 e0 ela-ela0 bI0) ji namenAcArya kahate haiM, jaba vizvameM azAMtikA hunaa| mayUrakI dhvanike sunanemAtrama jaise caMdanake vRkSa meM sAmrAjya chA jAtA hai. dharmakA pradIpa bumanemA lipaTe hue viSadhara DhIle hojAte haiM, vaisa hI una mahAna lagatA hai aura loga pApoMkI ora unmukha prAmAke garbha mAnepara hisAma logoMkI virakti zuru ho hone lagate haiM, taba jinottama tIrthakara prabhukA clii| devone, dAnavoMne, mAnavoMne aura prakRtine bhI apanA janma hotA hai / Ajase lagabhaga DhAIhajAra mahAn prAnaMda vyakta kiyA / jaba caitra zuklA trayodazIko varSa pahale isa bhAratavarSakA vasudhAtala mahAna sIpamese motIke samAna, atyanta krAnti, pratApa teja prabhRti pAkhaMDo aura pApapracArako dvArA kalaMkita guNabhUSita zizune mAtA trizalAke udarase janma liyA, taba horahA thA / aneka logoMne apane pApApe chUTanekA tarIkA sampUrNa vizvameM zAMti aura zrAnadakA mindhu hiloreM mArane jIvoMke vadhako samajha rakhA thA / 'dharmamya mUlam dayA' ke lgaa| aura kI to bAta hI kyA nArakIyoMko bhI aMtarmaharta bhAvako pUrNatayA bhulAkara tatkAlIna purohita zrAdikone ke lie zAntise sAMsa lenekA maukA milA / devadevendroMka jIvita hANiyoMkI bali karanekA mArga pracArita kiyA thaa| prAsana kapita hue / unake mastaka jhuka gae / mAnoM ve yaha usa pApamayI nivida nizAmeM sanmArgaprakAzakakA darzana batAte the ki vizvameM sabame pUjya aura pavitra pAramA mAtA durlabha na rahA thA / juganUke samAna karuNAke mArgakA trizalAke yahAM avatarita huA hai, tuma loga yahAM kaise prakAzana karane vAlekI bhI prApti kaThina thii| yajJameM home baiThe ho / sabhIne usa dina apaneko dhanya mAnA / loga usa jAne vAle pazuoMke karuNa kandanase zrAkAza phaTA jA rahA mahApuruSako mahAvIra prabhuke nAmase kahane lge| vaise to thaa| unake raktase yaha jamIna jAja horahI thI / vedAdi lokottara guNoM ke kAraNa unako aneka nAmoMse saMkIrtita zAstroMkI duhAI dekara tatkAlIna vipravarga pazubalikI to karate the, kintu pracalita nAma 'mahAvIra' thaa| mahAvIra prabhu bAta hI kyA hai, nara-bali takakA samarthana karake logoMko kahane meM aura dekhaneme zizu the, kintu unakA dhAramA 'avadhi' gumarAha kara rahA thaa| usI bhISaNa sthitiko lakSyame rakha nAmaka divyajJAnase adhikRta thaa| mamaya jAte aura sukhakI kara kavikAlidAsane apane 'meghadUta' meM cabala nadIko ghaniyAM bItate dera na lagI / zizuvase vardhamAna hokara "carmavatI' ke rUpa meM varNita kiyA hai. kyoMki vaha raktako unhone kumArAvasthA prApta kii| unakA teja, unakI zAMti pravAhita karanevAlA mahAn nada hogayA thaa| unakA bala, saba kucha atulanIya thA / eka dina do isI pApake yugameM jagata yahI cAha rahA thA ki koI zrAkAzagAmI mahAn tapasvI yogiyoM ko tabake viSayameM sUkSma zaMkA hogaI thI / unhone jaba kumAra mahAvIrakA ahiMsAkA adhidevatA karuNAkI sajIva pratimA avatarita darzana kiyA, to zaMkAkA nirAkaraNa hogayA / isase una hokara una agaNita mUka jIvoke kaSToMkA nivAraNa kre| muniyoMne nhaM 'sammati' nAmase saMkIrtita kiyaa| bogoMkI aura mUka prANiyoMkI abhyarthanAI viphala nahIM huii| kAraNa, vihAraprAMtake bhUSaNarUpa kuMDapura ( kuMDalapura eka samaya aneka rAjakumAroMke sAtha prabhu UdyAnameM magara) meM mahArAja siddhArtha ke yahAM mahArAnI trizalAdevI kIr3A kara rahe the| eka mahAna sarparAja vahAM dikhAI pdd'aa| ke garbhameM eka puNya purupa avatarita hue / tabase hI ye sabhI rAjakumAra eka vizAla vRkSapara car3he hue the| jaba pApiyokI, hiMsakoMkI manovRttime antara par3anA prAraMbha usa nAgarAjane vRkSapara car3hanA bhArambha kiyA, to sabhI
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] bhagavAna mahAvIra 161 rAjakumAra ghabacAkara kUde aura jAna chor3a kara bhAge, kintu sva aura ajJAname nimana jagatako kalyANake mArgapara prabhukI gaMbhIratA aura dRr3hatAmeM tanika bhI parivartana na hushraa| lagAU~gA, jimase sabakA duHkha dUra ho| ve usa nAgarAjako vazameM karate hue saralatAse nIce utara mahAvIrakA nizcaya Diga aura acala thA / unakA zrAe / yunivAda bhI ajeya thA / unane Ajanma brahmacaryakI mahAna isI prakAra mahAvIra prabhuke bAlyakAlakI pratyeka ghaTanA pratijJA lI aura sapUrNa rAjakIya vaibhavakA parityAga kara mahatvapUrNa aura AzcaryakArI huA karatI thii| aise pratApI prakRtiH datta digambara mudrA dhAraga kii| ve bAlakakI bhAMti putrake kAraNa mahArAja siddhArtha aura mahArAnI trizalAko nirvikAra the| digambara avasthAmeM prabhu aise manohara evaM avarNanIya zrAnaMda, zAMti tathA gauravakI prApti hotI thii| divya mAlUma paDate the, mAno meghaghaTAsa zUnya bhAsamAna bhukI rUparAzi to lAvaNyakA samudra hI pratIta hotI bhAskara hI ho| thii| aneka suravAlAe~ animiSa nayanome unakI manorama munipadako aMgIkAra karake prabhune adbhuta prArimaka dRr3hatA mudrAkA darzana kara tRpta nahIM hotI thIM, kintu mahAvIrakA kA diyaa| boleko prAramaniyAmeM ata:karaNa vikAravihIna thaa| vaha pUrNatayA nirjipta thaa| tanika bhI bAdhA nahIM pahu~cA sakate the| zailazilA unakI eka kavi kahatA hai zayyA thii| giriguhA vamatikA thI / prakRtikI sapUrNa citraM kimatra yadi te tridazAMganAbhi mAmagrIka madhya ve majIva prakRtike devatA jaise pratIta hote tiMmanAgAye mano na vikAramArgama / the| pANipAtrameM ve zuddha AhAra lete the| mana vacana aura kalpAntakAlamarutA caliAtacalena kAya unake adhIna the| niMdA, stuti, zatru-mitrakI kalpanA ki maMdagadizikharaM calitaM kadAcita / / se ve pare hokara vItarAga bana gae the| mahAna maunabatI the| 'devAMganA hara sakI manako na tere, vinA pUrNatA prApta kie unane upadeza denA ThIka nahIM aAzcarya, nAtha ! isameM kucha bhI nahIM hai| smjhaa| unakI tapasyA aciMtanIya thI / dvAdaza varSakI kalpAntaka pavanase ur3ate pahADa, mahAna sAdhanAke phalasvarUpa vaizAkha sudI dazamIke aparAhna pai maMdarAdi hilatA taka hai kabhI kyA ? meM prabhuko kaivalyakI-sarvajJatAkI-lokottara jyoti prApta mahAvIrake samakSa lokottara apAra zrAnadaprada sAmagrI hogii| aba saMpUrNa vizvake padArtha apanI trikAlavartI thI jipake dvArA anya jana tIvaviSayAsakta hue binA na paryAyoM mahita unake divyajJAnake gocara ho utthe| rahate, kintu mahAna tavadarzI honeke kAraNa ! bhukA vaibhava, buddhadevane svayaM unakI sarvajJatAkI carcA karate hue vibhUtise utanA hI sambandha thA, jitanA ki sarojakA kahA hai 'kyA kahU~ ! mujhe nAtaputna (jJAnRputra mavajJa mahAvIra srovrme| eka dina prabhuko tAruNyazrIsa samanvita dekhakara mAtA kI parvajJatA nahI prApta huI / kyA umakA koI anya upAya hai|" pitAne unake vivAhakA vicAra kiyaa| jaba yaha bAta prabhu ko jJAta huI, taba unane atyanta namratApUrvaka isa viSaya meM yogavidyAke pAragAmI bhagavAna mahAvIrane jo sasyakA apanI anicchA pragaTa kii| unane kahA 'tAta | mere jIvana savAmINa dazana kiyA thA, upakA pratipAdana zrAvaNa kRSNA kA 30 varSa jaisA bahumUlya samaya viSayoMke madhya meM vyatIta ke suprabhAnamaMgajagirike vipulAcala zailapara prArambha kiyaa| hogayA. aba kevala 42 varSakA jIvana aura zeSa hai| prata manuSyoM, devendroMkI to bAta hI kyA pazu pakSI taka prabhukaM evaM isa amUlya samayako maiM viSayAsaktime apavyaya nahI pravacanoMko sunaneko bAte the aura apanA kalyANa karate the| karanA cAhatA / viSayoMkI ArAdhanAse trikAla meM bhI jIva prabhune kahA-"prANImAtra zAMtilAbhake liye prayatna karate kI tRpti nahIM ho sakatI hai| maiM zrAtma jAgRtike nimitta hai, kintu phira bhI dukhI dekhe jAte haiM / sukhakA sacA tapasvIkA jIvana vyatIta kruuNgaa| karmajAla meM jakar3e, mithyA- upAya prArimaka pavitratA hai / yaha jIva apane karmoM ke
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 anekAnta [vaSa 7 anusAra sukha duHmba mogatA hai / karmoMkA baMdha karane yA dAyitvapUrNa jIvana meM lage hue narezoM prAdiko akAraNa unakA ucchedana karanemeM pratyeka prAramA svataMtra hai / prArama- hiMsA karanekA niSedha kiyA hai, jisase anyAyapUrNa vRttikA zaktiko jAgRta kara yaha jIva svayaM paramAtmA bana sakatA pratikAra tathA pratiroSa ho / 'zamaH bhUSaNaM yattInAM, na tu hai| viSayavAsanA, aMdhazraddhA, ajJAnake kAraNa yaha anaMta bhUpatInAM' / ahiMsAkA pArAdhaka aAvazyakatA par3anepara jJAna prAnaMda tathA zaktikA adhIzvara aAmA anaMta saMsArameM ucita upAyAntarake prabhAva meM zastrAdikakA saMcAlana karake ThokareM khAtA humA paribhramaNa karanA hai / prAramanirbharatA, anyAyakA nirAkaraNa tathA nyAya devatAkI pratiSThAkA saMrakSaNa aAmanirmalatA, AtmajJAna, AtmanimagnatAke avalabanase yaha kara sArvajanika ahiMsAkI rakSA karatA hai| jIva saMmArake saMpUrNa duHsvokA prAtyaMtika kSaya karake mukti kucha sAMpradAyika dRSTivAle bhAratavarSakI parAdhInatAkA nirvANakA paramapada prApta karatA hai| viSayoMkI ArAdhanA, doSa mahAvIrakI ahiMsApara lAdate haiN| ve yaha bhUla jAte haiM indriyoM kI puSTi se nikAla meM bhI zAMti na milakara prAMtarika ki dezakA pavana dharmAndhatA, phUTa, kalaha zrAdike kAraNa zrAkujatA tathA vyathAkI vRddhi hotI hai| huzrA / jaba taka dezane mahAvIrakI himAke anusAra pravRtti prabhune batAyA ki jIva-validAna yA prANi hiMsApa kabhI kI, taba taka vaha vizvakA guru, zAMti tathA samRddhikA bhI sathI zAMti nahI milegI / atmAme jo rAgadveSa, moha krIr3Asthala rahA thA / jabase mahAvIrakI zikSA bhulAI gaI, prAdi pazu-pravRttiyAM haiM unakA balidAna karanA caahie| tabase hI patanakI pIDApada kathA prArambha hotI hai| bimbajo dUsare jIvoMkI rakSA na karegA, use kabhI bhI zAMti nahIM sAra. candragupta zrAdi mahAvIra ke ArAdhaka narezoMke rAjyameM milegii| bhAnadake phUla karuNAkI zAkhApara lagA karate haiN| bhAratavarSa sarvaprakArame samunnata rahA hai, isa bAtakA sAkSI bhagavAmane kahA-'tava aneka dhAramaka hai / tasvake eka inihAsa bhI hai| azako pUrNa satya mAnakara hI dArzanika loga khaMDana-maDana bhagavAnake zikSaNa ke eka aMga ahiMsA tatvakA vizeSa ke cakrame ghUmA karate haiN| satyAMzako pUrNa satya samajhanA jorake sAtha buddhadevane bhI pracAra kiyA / isI prakAra matyakI pratiSThAke viraddha hai| ucita yaha hai ki anya ke pazcAtvartI hajAroM mahApuruSone bhI ahiMsAtatvakA pracAra satyake dRSTikoNa ko jAnakara upakI midaMyanA yA nirbhayatA- kiyA / mahAvIra bhagavAnakI ahiMsAke prabala pracArake pUrvaka hatyA na karanA caahie| satyAMzakA tiraskAra karane kAraNa usa samaya vaidika hiMsA baMda hogaI thii| ise vaidika vAlA svaya apane pAvaoNpara kuThArAghAta karatA hai / vastuke paMDita sva. lokamAnya tilakane bhI svIkAra kiyA hai| jisa azako hama pradhAna karate haiM vaha mukhya bana jAtA hai, prabhune sasyake pratyeka svarUpako apanI divya dezanAke anya aMzoMpara prakAza na par3ane se ve gauNa hojAte haiM, unakA dvArA prakAzita kiyA thA, jisako unake pazcAtvartI jainapUrNatayA prabhAva nahIM hotA he / bauddhika jagatameM yadi mAna- graMthakArIne lipibaddha kiyA hai| usameM prAramazuddhi tathA sika niSpakSapAta (Intillectual impartiality) vizvazAntikA apUrva bhaMDAra bharA hai / 30 varSa paryanta sa kAma liyA jAya, to vahAM bhI maitrI sthApita kI jA vibhinna dezo vihAra karake bhagavAnane kArtika kRSNA catusakatI hai| apane bhinna raSTikoNako sahasA mithyA kaha rdazIkI rAtri ke aMtima praharameM pAvApurI (vihAra) se nirvANadenA hI virodha aura kalahakA mUla hai mukti prApta kii| usa puNya divasakI smRtimeM dIpAvallIkA vauddhika maitrIkA upAya batAkara prabhune vizvamaitrIke liye utsava aba taka saMpUrNa dezameM manAyA jAtA hai| lie jIvarakSA-ahiMsAkA mArga banAyA / gRhasthake liye yadi hama mahAvIra prabhukI vANIkA manana aura anugamana yathAzakti aura yathAsaMbhava pararakSAkA upadeza diyaa| prabhune kareM, to hama bhI mahAvIra bana jAyaMge / hamameM 'sanmati' gRhasthoM ko maryAdApUrNa ahiMsAkI zikSA dI, jisase unakI kA prakAza hogA aura hama pUrNatayA 'barddhamAna' hoNge| lokayAtrA niSkaNTaka hove / prabhune utkRSTa zAMtiko tapovana- hamArA kartavya hai ki mahAvIrake upadezAmRtako svayaM vasI tapasviyoMkA bhUSaNa kahA hai, kintu saMsArake sattara- pAna kareM aura anya dUsaroMko bhI pAna kraaveN|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura bha0 buddha (le0-zrI phatehacanda belAnI) yaha nulanA koI dArzanika yA saiddhAntika nahIM hai aura bha. mahAvIra aura bha0 buddhako jo vicAra Ae, aura na ina mahAtmAzroke upadeza aura jIvana kI gaharI chAna-bAna jo mArga mAnavatAke kalyAgameM vAstavika U~cA baddI unhoMne hai| vaisI tulanA ke lie to eka mahAgrantha likhA jAmakatA samasta mamArake lie batAyA / phirabhI umame mampradAyavAda hai| yaha to eka namUnA hai aura eka do bAte isame likhI jo ghuma gayA hai zAyada unake anuyazrIne use unake haiM / parantu tulanAtmaka se isakA gaharA abhyAsa aura nAmapara gaTa liyA hai| avagAhana Avazyaka hai| nahIM to bhalA mahAvIra aimA kyoM kahate ki mere mArgameM saccI tulanA zuddha sAtvikabhAvase satyaniSThAme zakA karane vAle mithyAtvI haiM yA unakA samyaktva naSTa niSpakSatayA aura saMskAritA ke UMce darjepara honI jarUrI hai| ho jAtA hai| hamame I zaka nahIM ki bha0 mahAvIra aura bha. buddha athavA buddha aimA upadeza kyoM dete ki buddha aura buddha bhArana kI bar3I vibhUtiyA~ haiN| bhAratIya saMskRti ke ye marjaka maMgha ko zaraNa lenevAle kA hI kalyANa hosakatA hai| aura Atmabodhaka hai tathA 'sva' ke bhogapara vizvakalyANa ke undAne to zAyada aimA hA kadA hogA ki mujhe aimA mArgadarzaka hai, bhAratakA yaha gaurava hai aura hama unake pratIta hotA hai ki kalyAgAkA mArga yaha hai tuma usapara RNI hai / calo nI sahI, na calA tAmahI / calA taba bhI zrAzI di duniyA jaba kimIke matame vAnara avasthA meM thI taba hai, na calo naba bhI zrAzIrvAda hai| bhAratame mAnavatAke zikhara jaise mantone saMskRtakA zrAdarza para Aja svapakSame hI kalyANa aura bAhara mithyAtva kAyama kara diyA thA / duniyAke madhya bhArata usa jamAne meM kI bAte unake nAmapara car3ha gayI hai aura una donAMke sthitaprajJa sAbita ho cukA thaa| nAmase kAphI dalayAndayA hogayI hai| aise mahApuruSoMke lie bhAratakI vibhUtikI samajha gauNa aimA kyoM nahI hai ki donoM mahAtmAgrI ko eka jagada banAkara uhe dama kimI sampradAyake nAyaka aura praNetA banA sthApita karake bhAratIya vibhUti mamajha kara, bhAratIyake nAte dete haiM, taba, maiM mamajhatA hU~, ki hama unheM apanI koTime hama donoM kI ekamAya stuni-pRjA karate rhe| nIce girA dete haiM / ihanA hI kyo hama bhAratItA ko bhI donoM taratamatA homakanI hai| para janatAke lie aura kalaGka lagAte haiN| phirato aise mahAtmAmi doSa dekhane vizvake lie AtmakalyANakA mArga DhUMDhanema jo kaSTa lagajAte aura unakA nAma le lekara paraspara laDA karate haiN| unhoMne jhele haiM, jisa gaharAIpara ve pahuMce haiM, aura jo yaha bhAtmika aura mAnasika kSadratA hai, hama ume aura kSudra zrAnmabhoga unhone diyA hai vaha hara insAna ke lie vaMdanIya banAnekI koziza karate haiN| hai, pUjanIya hai| sampradAyake netAoMmeM iSTakI bhaktikA aMdha atireka bha. mahAvIra aura bha. buddhake viSayameM eka do bAteM bar3ha jAtA hai taba ApasameM tAnasvIca hotI hai dhImedhIme-durAgraha peza karanA cAhatA huuN| aura yaha dekhanA cAhatA hU~ ki bana kara prasaMga prasaMgapara vidveSa phailatA rahatA hai / pariNAmataH una donoma tAratamya kyA thA / vaha bhakti iSTako kalaMkita karane kA kAraNa hojAtI hai| buddha kA carita paTaka granyami svamukhoccArita-mA bhakti kA aMdha atireka isa taraha insAnameM kSudratA paidA upalabdha hai / 'lalita vistAra meM bhI hai / mahAvIrakA caritra karatA hai aura manuSyatvako miTAtA hai| prAgama granthoM meM kahIM kahI aura kalpasUtra meM hai / svataMtra
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 anekAnta [varSa 7 caritra bhI saMskRta-prAkRtame liye gaye haiN| ke upadezase mAlUma hotA hai ki vaha vairAgya svayaM preraNA hai| 1.grahatyAga upadezakA zrIgaNeza jo kiyA hai vaha zrAtmAkI bhItarI sabase pahalI bAta hai donAMke gRhtyaagkii| buddha ke aAvAjase kiyA hai| jaisA ki 'pAyArAGga sUna' meM kahA haivairAgyame yaha kAragA banAyA jAtA hai-gA, vRddha ora ke ahaM AsI? ke vA iyo cuo ? iha pedhA mRtakA darzana / unhe dekha kara buddhako mlAni zrAjAnI hai| bhavissAmi ? atthi me AyA uvavAie, nasthi me usameMse janma, jaga, vyAdhi aura mRtyu ke vicAra uTate hai| AyA uvvaaie| jaM puraNa jANejjA si-smmiyaae| aAtmA udvigna ho uThatA hai| isI udvignatAne vaigamya paidA maiM kauna hU~ ? yahAM kahAse AyA hU~? aura yadAma kahA kara diyaa| umamame gRhatyAga kI bhAvanA uThI | bhima jAUMgA ? zrAtmAkA punarjanma hai yA hI hai ? vaha svabuddhi nikAya' me 'agyiriemanamuna' se yaha patA calA hai ki se samajha lenA caahie|" unakI AtmA vihvala ho uTI, strI aura putra parivAra ko isa prakAra socate socate unhone apanI eka dizA choDanA bhI kucha kaSTa degdA thA, mAyame rahane ko bhI dila pAlI aura mArga taya kara liyA / apane vairAgyakI bAta nahIM cAhatA thaa| isa lie eka rAtako mAtA pitA aura maba para prakaTa karadI, gRhatyAgakA nirNaya bhI sunaayaa| patnI-putrako saMte hue chADa kara ve jagalame cale gye| . para ve saMsArI the, kuTumba-kabIlA bhI thaa| unheM kaSTa 'asyipariNamanasuna'ma kahA hai kaise pahuMcAyA jAya ? samArIko saMsAra kA bhI kucha karjA hai, "mobbanena mamannAgato paDhamena vayasA akAma kAnaM mAtA-pitAdi me bhI hamArA kucha pharja hai / use adA karanA hai| mAtApitunnaM asmumukhAnaM rudantAnaM kasamassu ohAretvA isa lie, garbhakI pratiNAkI bAta koI na bhI mAne kAmAyAni batthAni acchAdeva agArammA anagAriyaM to bhI mAtA pitAkI vihvalatAko dekha unake mRtyu taka pabaji / mo evaM paba jatI pariesamAno yena zrAlAro gRhatyAga sthagita kara diyaa| bhItarase vairAgya bar3hatA rhaa| kAlAmA tena upsNkmi|" "nivRttarAgasya gRhaM tapovanam ' samajha kara rAjamahalako bhI tapovana banAte rhe| "ariyapariyesanasutta-majjhimanikAya "yovana kI prathama vayame anicchuka aura gvAma isa kAraNa mAtA-pitAke svargavAsake bAda bhI bar3e zrosU bhare hai aise mAtA-pitAko chor3a keza-mUcha muDavA bhAIne do sAla ke lie aura zrAgraha kiyA use bhI mAna kara, ghara choDa anagAra pravajita hazrA / isa taraha pravajita liyaa| patnIko bhI samajhA liyaa| aura jaba sabhI satue hokara ......"aAlArakAlAmake pAsa pahu~cA" / ho jAte haiM, yA aimA kaheM ki sabako yaha pratIti ho jAtI ho sakatA hai ki vaigama aura pravrajyAkA yaha tarIkA hai ki mahAvIrako vairAgyame vApasa lauTAnA asambhava hai taba kisIkona U~ce / zAyada yaha samajha liyA jAya ki yaha sabane unakA prastAva maMjUra rakha liyA aura gRityAgako unakI mAnasika kamajorI thii| unaka, maname bhaya aura AjJA de dii| saMkoca thA / apane verApakA prabhAva una para jamA nahIM ske| mahAvIra mAno saMsArakI prayogazAlA thii| jinako jo rAtako yazodharAko chor3ate samaya unakI mAnasika pari- jo upAya AjamAnA ho AjamAao, pralobhana jo rakhanA ho sthitikA varNana baddha granthome jo diyA hai isase yaha anu- rakho, tAkata ho to vApama bhI lauTAlo, vairAgya merA kamamAna kiyA jA sakatA hai ki usa samaya vaha vyagra aura jora hai to jagalame jAkara bhI kyA kara sakuMgA ? sabala vyAkula the| yaha bhI kahA jA sakatA hai ki patnIko bhI vairAgyakI parIkSA jagalama nahI saMsArame sAbita hotI hai| ajJAta rakhakara, rAtako chor3a kara calA jAnA audArya aura * yahA~ vairAgya-dIkSAkA do bAra sthagita kiyA jAnA aura kSamatA nahIM ho sktii| para khaira, buddha Akhira mahAtmA haiN| phanI zrAdikI kucha bAte zvetAmbarIya zrAgamokI dRSTi se mahAvIrake vairAgyakI bAta kucha aura hai / unako kisI sambandha rakhatI haiM, digambara AgamokI dRSTi unase bAharI kAraNase bairAgyakA honA ullikhita nahIM, balki una bhinna hai| --sampAdaka
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12 bha0 mahAvIra aura bha0 buddha 165 aura eka dina Namo middhasma' kahakara gRha-tyAga kara diyaa| Age jAkara unhoMne apane upadezame tapasyAko anupAdeya 2 jJAnaprApti-dAnoMko jJAna prAma hai nAma bhale hI kahA hai| kahate haiMjudA judA ho / koI bodhi kaho, koI kevalajJAna kho| he bhikSI ! pravrajyA lena bAleko do mirakA sevana ___ 'majjhima nikAya' ke 'mahAmaJcakasUtta' se patA calatA na karanA cAhie / kAmopabhoga eka siga hai / vaha hIna, hai, jaisA ki Upara kahA gayA, bha. buddha gRha-tyAga karaka anArya, anAvada, grAmya zrI ajJAnajaname-vata hai| yogI zrAlAra kAlAmake pAsa gye| unake ziSya bana kara dehadaMDana damaga miga hai| vaha bhI duvakAraka, anArya, unake mArgakI upAsanA kii| anAvaha hai|" phira vada uddaka rAmaputrake pAsa gye| unakA zipa arthAt kAmopabhoga zrora tapasyA donoko anArya zrora bana kara vahA~ mamAdhi miiyaa| uname alaga hokara jaina anAvaha batAyA hai| ima fun unhAne madhyaga mArgakA zramaNoMkI tapasyAkA siddhAnta grahaNa kiyaa| yaha tAsyA jaba anugaraNa kiyaa| imalie aSTagika mArga batAyA / madhyama kAThana mAlUma huI to unhone mabhyama mAga zurU kiyA, mArga zAyada ima lie kahA hogA ki na to vaha zrAlAra umIma jJAna prApta karate cle| kAlAma aura uhaka gamapatra jitanA nIcA hai, na jainazramaNa ___ mahAvIrakI bAta isameM kucha bhinna hai| yaha kimIka mArga nitanA U~cA hai| donoke bIcakA gastA apane lie pAma gaye nhii| apanA mArga unhone prathamameM moca liyA nizcita kara liyA hai / aura ume manyamamArgake nAmase thA / usI para vaha calate rhe| zrAtmAmase jo aAvAja ghoSita kiyaa| uThI usakA vikAma karane gye| unI mArgase prAtmAmaddhi 'cula dukvagnadha' meM tapamyAke prati kucha kaTa geSa prakaTa kiyA haibodhi, kevala jo kucha kahe, prApta kiyA eka daphA va ganagRhama gaye haiN| vahA jaina zramaNa tapa 3 tapasyA-bha0 budgane napasyA zurU kI hai / para vIca kara rahe haiN| unheM dekha kara bha0 budva kahane lage-- meM vaha zAyada thaka jAte haiM vaha jaina zramaName kahate haiM-- "dama taraha tapa karake zargaka kyo kaSTa pahuMcA rahe hai ?" 'he aggivemana ! maiMne zvAmAzvAsako gakanA zurU kiyA jaina zramaNa-"tapama pUrvajanmake pApa naSTa karake aura para sarama bhayaMkara vaMdanA dAne lgii| peTame bhI rImA hI kaSTa naye pApa na karake agale janmama karmakSaya aura sarvaduHnyaukA hotA rahA, zarIgma dAda hone lagA, deha kRza hogayA zrAgve nAza ho jAtA hai|" gaharI calI gaI, aura zarIramaudarya bhI jAtA rhaa|' / bha0 buda- pUrva janmama tuma the ki nahI imakA tumheM ___phira kahate haiM "mujhe pratIta nahIM hotA ki ima duSkara patA karmame lokottAdharmajAna prApta ho, isa liye nirvANa-prAni zramaNa-nahIM, patA nahI hai|" ke lie koI dUnarA mArga khojanA caahie| isa durbala buDha--"jisakA numhe patA nahI, phira uma janmakA zarIrase yaha sumbaggadhya nahIM hosakatA. isa lie zarIra-rakSaNa pApa dhone ke lie tapa karate haiM aimA nahIM mAnA jA sakanA ? ke lie paryAta khugaka zrAvazyaka hai|" arthAt tuma loga pAradhi jaima kUra karma vAle ho aimA "phira maiMne svAnA zurU kiyA / annagrahaName dhImedhIme artha nahI ho sakatA?" zakti pAne lagI maiM samAdhimugva anubhava karane lgaa|" saMvAda to bahuta lambA calA gayA hai para yaho itanI isase patA calatA hai ki napasyAse jaba buddha thaka jAte gaMjAIza nahIM ki pUga pRga rakha makaH / haiM, to eka AsAna aura sukhasAdhya madhyama mArga prati- imameM zramaNopara kaTAkSa, aura napakA upahAma dIkhatA pAdita karate haiN| vaha madhyama mArga vAstavame dekhA jAya hai. mAtha mAtha gepame pUrvajanmakA bhI gbagaDana ho gayA hai / ye aura aitihAsika gavepaNAse kasA jAya to zramaNokA jayaNA- bAna zAyada logoko ThIka na U~ce / dharmakA hI aMza hai| ____ pUrvajanma-punarjanmake viSayama 'mahAparinibyAna sUta' meM tapasyAse unhe tiraskAra bhI ho gayA hai| kyoM ki unhoMne kahA hai
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 anekAnta [varSa catunnaM ariyamacAnaM yathAbhUta admsnaa| mahAdhIrakI bAta to aura hai para unake eka sAdhukI maMgtiM dIghamahAnaM tAsa tAmveva jAtimu // tasyAkA varNana 'bhagavatI mRtra' meM AtA hai / bha0 buddhakI nAni etAni diTTAni bhavaneti smuuhtaa| tapasyAke mAya use dekha lenA anAvazyaka na hogaa| ucchinnamRjadubampa nanthi dAni punmbhvo|| umame ligvA hai "cAra Arya mahAmanyokA yathAbhUta jAna na honese "Arya skandakakA zarIra kaI kismakI tapasyA karane ke bAda dIrghakAla taka una una yogiyome bhaTakA kiyA, para aba 'zarIra napase zuSka, kakSa, mAsarahita aura durbala ho gayA hai, matya kA jAna huaA hai tRgAkA taya hazrA he, du.khakA DDiyoM khar3abar3a AvAja karane lagI, camar3I iMDipoke mAya malanA huA hai, imaliye aba punarjan / nahI rhaa| cipaTa rahI hai, nADiyA mabhI Upara uThAI hai, bolanA saMyunAnakAyema eka jagaha likhA hai muzkila ho rahA hai| zarIra aisA hai mAnoM mUvI iraNTIko 'anamAnagoyaM mamAraH, panyA kohi na pajAni lakar3Ame yA mugve patnIne bhara agiThI ho aura aMgiTIko avinAnI vagNAnaM manAnaM tara hAmajjojanAnA saMdhAvataM samarata' ghasITataM mamaya jemI aAvAja hotI hai vaise skandaka jaba bhamAra anAdi hai, avidyAme prAcAdita aura tRSNAse calane haiM, to haDDiyoMkI bhAvAna ho rahI hai|" bada hama manArame jakar3e hue prANiyoM kI pUrva sthiAta kyA Arya mkandaka mocate haiM-"zarIrameM calanekI tAkata yA kucha samajha me nahI aan| rahI hai, bolanese bhI glAni AjAtI hai, kevala zrAtmabala ke "yo kho Avamo gagavambayo dosakkhayo moha jAe calanA mabhava ho rahA hai, phira bhI jaba taka utthAna, kkhayAM idaM vuti nivAga" ___ karma, vana, vIrya, parAkrama hai taba taka bhagavAnake pAsa jAUM ga, dveSa aura mAha ke kSagako nirvANa karate haiN"| zraca de ki janazramaNa jo tapasyA karate the gaga, dveSa, moha, zaura malekhanAko aAjJA luu| bhagavatI sUtra' za0 2 u. 1 inanI durbalatAma bhI vaha napakI hN| soca rahe haiM / tRSNA aura duHkhake kSayaka lie karate haiM no kyoM bhAgana 4 upadeza-paTaka granthoM meM buddha ke upadezama ratnatrayA ho makatI hai? jAti kA upadeza hai| uname tIna rana ina taraha pratigadita hai-- samAmma apanI pUrvasthiAna kA unhe bhI patA nahIM hai aise "zuddha maraNaM, dhamma saraNaM, saMghaM maraNaM" ajAnake kAraNa agara jena zramaNa tapasyA kare to unakA isa viSaya meM socate socate dilama prazna ho usatA hai upahAsa kyoM dImakatA hai, aura khuda bha0 buddhane aimA upahAsa ki kA vAstavama yaha buddhakI hI tAjA hai ? kyoM ki aisI aura kaTAkSa kyoM kiyA hogA, kucha mamakrame nh| zrAradA hai ! bhAvanA manuSya ke mAnasakA prativIpa hai| bAra-bAra socA para ina bAtose yaha natIjA nikala pAtA hai ki naraH ki imameM kadI vyApaka bhAva dono dUTa nikAlU / para meM prati premI tAtratA aura nimAra vyakta kiyA hai| aura maphala na do makA, mujhe imama sAmpradAyikabhAva hI pratIta apane middhAntoko kakSAko nAca le pAye haiN| rahA / ho sakatA hai ki ise samajhanema merI galatI ho| maiM bha0 bhadAvArako naparakA midvAnta aura hai| tame cAhatA hU~ ki merI gala / do| unheM kleza nahI huzrA / balki bhAkhira taka zAnayukta napa zrAgamAma mahAvIra ke upadezameM bhI ratnatrayIkA upadeza hai| karake prati bha. buddhako rodha ho pAyA thA, imaliye tAke "samyagdarzana, samyagjJAna, samyakamAritra" sthAko hI pradhAna mAnA, tyAga aura tara aAtma-vikAsakA yaha mahAvIrakA ratnatrayI hai| aba agara donoMkI tulanA mAdhana, kalyANakA mArga, aura rAga, dUpa, moike kSayakA kI jAya to mAnamika zraudArya aura vyApakabhAva kisame kAgA batAyA aura aisA hI upadeza anta taka dete rhe| adhika hai yaha mocane para spaSTa hojAtA hai| sAr3he bAraha sAlame 346 dina zrAhAra lekara yaha sAbita cAhe kisI vAdakA ho,, kisI sampradAyakA ho, kisI kiyA ki prAtmabala manabUta hai to yaha zarIra-vAhana tapase jAtikA ho, merA bhakta ho cAhe na ho, bherI zaraNa ho, cAhe thakatA nahIM balki aAtmAkA teja aura prabhAva bar3hanA rahatA hai| kimIkI zaraNa ho para saccA jJAna saccA darzana aura saccA
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] bhagavAna mahAvIra aura bha0 buddha 167 cAritra jima kisIma bhI ho vaha mokSakA adhikArI hai| "badna bhagAnane dharmakA koI nayA avikAra yA nayI __isa taraha bha. buddha aura bha. mahAvIra ke vairAyake jJAnopanabdhi nahIM kI, unhoMne samAratyAga, vizuddha jIvana, nimitta, gRhatyAga, jJAnaprApta, napa upadeza ina mabame dhArmika vicAra yAdi bAto kA jo upadeza kiyA hai vaha ramanA dIgba par3atI hai / yaha nirNaya meM nahIM denA cAhUMgA para tatkAlIna dUsare zramaNa upadeza dene aura anuSThAna karane the jaina dharmamUtra aura bauddha dharmasUtro kI tulanA jaba kabhI kA vahI hai|" nAyagI taba svata: spaSTa honA makatA hai| eka danihAmavija mahAzapane apanI pastakame likhA hainaga aura dRSTi meM mocaM - buddhake mamayama jaina zramaNa "buddhane jo upadeza kiyA vaha madAcArama atirikta maMskRAtakA gvAmA vikAsa hotA calA bhArahA thA usakA kucha nahI hai" / pracAra aura prabhAva janatAme jamA huA thA / buddha usa vakta phirabhI vaha eka alaga dharma kyA banAyA gayA imake naye naye aura tAje janatAke mAmane zrAraha tha / kAraNa kucha aura hai, para umakA carcA meM yahA jarUrI nahIM zrAlAra-kAlAma aura gamaputra zrAAdaka vAdAma unheM samajhatA hai| matopa nahIM milA, vaidika saMskRtika vikAgme to vaha maiM itanA hI bhamajhatA hU~ ki mahAvIra aura buhameM amaMtuSTa thahI, taba zramaNasaMskRtikI tarapha hI unakA mukAva nAratamya kitanA hI hI donoM bhArata kI vibhUti hai, huA, unake upadezame isI maskRti kI pRrgachArAgaI: bhAratake gAgva hai| taba unhone usakA anukaraNa aura upadaza kiyA hai to mamA zrAzA aura abhilASA prakaTa kara makatA hU~ kAI Azcarya kI bAta nahI hai / kAdha kI bhI imama kAI ki bhAratIya nAna, bhAratIya hokara dAnA ko eka sthAnama bAta nahIM hai| sthApita karake donoM ko zrAgadhanA aura unake upadeza kA Tika graMthI ko paDhanese patA calatA hai ki jaina zramaNa zrAcaggA karate rhe| maskRti kI unapara itanI gaharI chApa hai ki sTika pradhAmame jaina parimApika zabdo kA saMcaya kareM to eka choTAsA koza meM nahIM mamajha makatA ki yaha kyA aura kaime zakya (Dictionary) ho jA sakatA hai / jaimA ki-zramaNa, hogayA |k. mahAvIra kA upAmaka mAranAthakI bhavya prazAnta aNagAra, pravrajyA, cAturyAma, nijaga, nirvANa, mabuddha, budda pratibhAme aora eka buddhabhakta jainandigme napharata ranatrayA, vagairaha vagairaha / kara makatA hai / jya ki dono bhAgaka bhAratIya haiM aura hamako par3hakara kimI ko yaha bhI anumAna homakatA hai pAgamya meM bhAratIya hai ora -yAgA hai| phira bhI itihAsama ki cadra jaise sUryame prakAza pAkara pRthvI ko prakAzita krtaa| imame bar3hakara hamArA kalaMka-kathAe~ kama nahI hai| hai, buddhane bhI jaina zramaNAsaskRtike upadezAka prAcAravAdaka lekina zrAja no hama kaha rahe haiM ki vikAma kI ora kucha kucha azI ko lekara apane Apako janatAma prakAzita hamArga pragAna hai, hama aAge baTa rahe haiM, duniyA eka honhI kiyaa| unakA upadeza jaina maMskRti kA aMza hai imameM aura inanI nanadIka ki muTTIma pAradI hai| zAyada hI aba atyukti homakatI hai| para dekhA to yaha jAtA hai ki hama najadIka hokara bhI ramezacadradatta itihAsa aura baudvamAhitya ke prakANDa maname eka dUmareme dara dUra hai, buddhi damame hai no ima lie vidvAna mAne gaye haiM / unhoMne apane "Ancient ki parampara manama hama dUra bhAgata haiM. napharata karate rahe aura India" kI dUmarI jildame eka jagaha likhA hai aura lar3ata haiM / kyA yahI vikAma hai, zrAra unnati meM Apa apanI rAya prakaTa kI hai ki bandhubhAva / kucha mamajhama nahIM bArahA hai|"
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra-prarUpita anekAnta dharmakA vAstavika svarUpa -(zAsanopakArI sadgurudeva zrI kAnajI svAmIkA samayasArI vyAkhyAna ) [zrIkAnajI svAmI gujagana-kAThiyAvAr3a ke eka prasiddha zrAtmArtho sAdhu paruSa haiM aura zrAnakana mAnagar3ha (kAThiyAvAr3a) meM nivAsa karate haiN| zrAraka' adhyAtmajJAna baTA-caTA he aura zrApa usake acche rasika enaM sulajhe hA pravaktA haiM / zrApake upadezame hajAroM strI-parupa dharma meM sthiratAko prAna do cuke haiM / pichale dinoM indora ke sara seTha hukamacanda jI bhI saparivAra aApake darzanIko sonagaTa gaye the aura upadezako munakara itane prabhAvita hue the ki pahale dinake upadezama 5 hajAra kI jima rakamake dAnakI ghoSaNA kI thI agale dinake upadezama umIko unhoMne apanI khuzIme 25 hajArame pAraNata kara diyA / astu, Apa zrI kundakundAcApa-praNIna 'samamAra' ke acche marmaja haiM aura zrApako zAstrasabhAma strI-puruSAkA kAphI jamAva hotA he / nA0 11-12 julAI san 1644 ko Apane mamayasArake yAca kalazAkA jo vyAkhyAna kiyA hai use bhAvanagarame bhAyANa zrI dagliAla jIvagaja bhAIne anekAnta ke vizeSAGkame prakAzanArtha bhejA thaa| marakArI ar3acanoMke kAraNa vizeSAGka prakAzana nahI dogdA hai ataH aAja usa vyAkhyAnakI yadA prakAzana kiyA jAtA hai / AzA hai pATA imaga yathaSTa lAbha uttaaeNge|-smpaadk ] sarvadravyamayaM prapadya purupaM durvaamnaavaasitH| kunayakI vAsanAse vAmita huzrA ekAMtavAdI-ajJAnI svaM dravyabhramataH pazuH kila paradravyepu vizrAmyati / mAnatA hai ki zarIrAdi acchA rahe, dhanAdikI anukUlatA syAdvAdI tu samamtava pu paradravyAtmanA nAstitA, ho, kuTumbAdi anukUna ho taba dharma ho sakatA hai / aisA jAnannirmalazuddha bodhahimA svadravyamevAzraye // 253 mAnanevAlene pAramAkA dharma paraka zrAdhIna mAnA hai arthAt usane zrAmA aura parapadArthako eka mAnA hai, usako hara eka vastu svapaNe (svakI apekSA) hai aura parapaNe zrAcAryadevane idhara pazu kahA hai| (parakI apekSA) nahIM hai, yaha anekAnta hai / zrAnmA para zrAmA parakI apekSAse nAstirUpa hai aura para prAramA svarUpase nahIM hai; para, zrAnmA svarUpase nahIM hai / donoM kI apekSAse nAstirUpa hai| isa prakAra anekAntakA svarUpa padArtha anAdyanantabhinna haiM eka padArthako dUsare padArthakA zrAzraya nahIM svIkAra kara jo paravastume nija zrAtmAkA astitva mAnanA yaha hI saMmArakA kAraNa hai / hara eka vastu aura mAnakara-pAramAkA svabhAva pabita mAnakara aura paradravya usakA guNa-paryAya svapaNe hai aura parapaNa prabhAvasvarUpa hai| meM svapanake bhramase paradravyoM meM lakSa karake aTakatA hai aisA parakA parapaNe astitla hai aura prAramapaNe nAstitva hai| isa sva-parako eka mAnane vAlA jIva ekAMtavAdI pazu hai aimA taraha mAramA AtmapaNe hai, parapaNe nahIM hai| jima svarUpase isa kalazame kahA hai| zrApa nahIM hai usa svarUpasa apaneko mAnanA yaha ekAnta eka dugyako anya dravyasa sahAya mile aisA jisane vAda hai| prAcAryadevane isa kalazameM ekAsavAdIko pazu mAnA hai usane sarvadravyame ekapanA mAnA hai| para vastuse kahA hai, vaha saMsArame anatakAla bhramaNa karanevAlA hai| niko kicitmAtra guNa-doSakA honA jo mAnate haiM ve isa anekAntake caudaha prakArameM to jaina dArzanika rahasya mUha hai| para vastu kucha bhI ho kiMtu vaha mujhako jAbha-alAbha zrA jAtA hai / hareka vastukA asti-nAsti svatantra svabhAva karaneme samartha nahIM hai-imakA jisako jJAna nahI hai aura hai| hareka vastu svase astirUpa hai aura parase nAstirUpa paravastu anukUla ho to mujhako lAbha hoMge aisA mAnakara hai| eka vastu ko dUsarI vastukA kiMcinamAtra sahAya mAnane jo parame ruka jAtA hai vaha mUDha pazu jaisA hai aisA prAcArya vAlA ekAMtavAdI hai, vaha jainadarzanakA nAza karanevAlA hai| deva kahate haiN|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] bha0 mahAvIra-prarUpita anekAnta dhamakA vamtavika svarUpa 166 para vastu a.mA prAdhIna nahIM hai aura prAramA para para hai usase vaha zrAtmAko hairAna nahI kara sktaa| vastu ke adhIna nahIM hai, hamaye yaha phalita huaA ki yaha anekAnta jaina darzana kI jaDa (mUla) hai| yaha siddhAMta para vastupa prApmAko kiMcita mAtra bhI lAbha hAni anAdise samArI jIvoMke khayAla me pAyA nahI hai ki nahIM hai / mega svabhAva mujhame mujhase hI haiM, aisA zraddhAna prAramAme parakA prabhAva hai aura parameM prAramAkA abhAva hai| jisakA nahI hai vaha shraa'maav| dharma parameM mAnakara- apanA hara eka vastu me astirUpa aura parasa nAstirUpa hai svabhAva parake zrAdhAra hai aimAmAnakara paradravyameM svapanA mAnatA aimA nahIM mAnanevAlA ekA vAdI hai, usako parame bhinna hai vaha ekAMtavAdI hai| anekAMtavAdI jJAnI jAnatA hai ki apanA rUpakA jJAna nahI hai| mere svabhAvame pA nahI, para vastumeM maiM nahI hU~, taba jisa svaraNe hai aura parapaNa nahI aipA kahaneme parapadArthavastukA mujhame AbhAva hai vaha abhAvarUpa vastu mujhako kI bhI middha ho jAtI hai| yadi sarpa milakara eka hI lAbha-hAni pahuMcAyagI aisA kabhI nahI bnegaa| zrabhAvarUpa vastu ho taba ekame vikAra nahI hogA kyoMki svabhAvameM vastapa yadi kisI ko kucha bhI hove taba zazakakA sIga vikAra nahI hai| yadi akelA padArtha meM vikAra ho taba laganese amuka puruSa mara gayA aisA prasaga shraavegaa| kiMtu vikAra hI svabhAva ho jAyagA, imame vikAraka vakta anya mere prAtmAma karma nahI, karmame maiM nahIM, zIra meM AtmA nahI, yastukI hAjarI hotI hai, upakA lakSa karake zrA'mA svaya bhAgmAmeM zarIra nahIM, dono vastu bhinna haiM, eka vastu kA apaneme vikAra karatA / vastukA astiSa to hai hI snui anya vastuma abhAva hai, aisA jAnane vAlA anekAMtavAdI pratyeka svapaNe, parapaNe nahI hai| eka vastuko 'sapaNe hai" mamyaSTi dharmAtmA mamana paravastakI apekSA apanA prabhAva aisA kahate hI parapaNe nahI hai' aisA anekAnta svayameva mAnatA hai aura sva kI apekSA parakA prabhAva mAnatA hai, hI prakAzanA hai / vastu svapaNe hai aisA kahate samaya usame hamape vaha pAvastuma kiMcit bhI lAbha-hAni mAnatA nahI parakA abhAva hai aimA prAjAtA hai / svame jisakA prabhAva hai hai kintu hareka vastukA eka dUsare meM nAstipaNa hai isameM vaha vastu svako kucha lAbha yA hAnI nahI kara sktaa| merA svabhAva mujhameM hai, svabhAvakI zuddha zraddhA jJAna aura zarIrakI kimI ceSTAya zrA'mAko lAbha vA hAni nahIM hotI cAritra vaha bhI mujhase hI hai aisA mAnanA hai aura 'jasakI kyoMki prAtmAkI apekSA zarIrakA prAmAme abhAva hai| zuddha jJAnamahimA nirmala hai aise svadravya kA hI zrAya usI taraha prAtmAkI icchAme zarIrako avasthA hotI nahIM karatA hai| pratyeka dravya anAdyanata bhinna rahakara sarva nija hai, kyoMki icchAkA zarIra meM prabhAva hai isa anekAntakA nija kI avasthAmeM kArya kara rahA hai, koI kisIko sahAyaka jJAna jisako nI hai usako prAcAryadevane pazu kahA hai| nahIM hotA hai, aisA jAnanevAlA dharmAramA paradravyakA zrAtmA zarIrakA kucha karane kI icchA kare kintu usa icchAkA zrAzraya kaise kare ? zarIrameM prabhAva hai, isase jo icchA zarIra meM prabhAvarUpa hai bhAvAya 'maiM parapaNe nahIM haiM. svapaNe ai aisA vaha zarIrakA kyA kare icchA rAga hai; usakA prAmAkI nahIM mAnane vAle pazu samAna ekAMtavAdI pAramAko avasthAmeM sadbhAva hai, kintu zarIramaM to rAgakA abhAva hai, sarva paradrayarUpa mAnatA hai usako apanA bhinna svabhAvakA jo abhAvarUpa hai vaha kyA kare' upahI prakAra icchAmeM jJAna nahIM hai, bhinna-vakI zraddhA bhinnatvakA jJAna aura zarIrakA tathA karmakA abhAva hai taba zarIra vA karma icchAmeM bhinnavikI sthiratA binA mukta nahIM ho sktaa| jo vastu kyA kara ? arthAta zIra vA karma icchA nahIM karatA hai| mujhameM nahIM hai vaha mujhako kyA kare ? mujhameM abhAvarUpa icchAmeM karmakI nAsti hai taba kama icchAko kyA kare ? karma vastu mujhameM kucha bhI kArya nahIM kara sktii| pAramA parame nimitta hai aura icchAma nimittakA prabhAva hai hamame karmake abhAvarUpa honeme, vaha parame kucha bhI nahIM kara sakatI aura kAraNama icchA nahIM hai| paravastu AramAkI apekSAse bhAramA abhAvarUpa honese icchAmeM parakA prabhAva hai aura parameM icchAkA prabhAva paravastu mAramAkA kucha bhI nahIM kara sktii| karma prAramAse hai| icch| pAramAkI kSaNika vikArI avasthA hai, usameM
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 anekAnta [ varSa 7 karmakA prabhAva hai naba karma ichAmeM kyA kare ? isa taraha bhinnakSetra-nipagaNa bodhya-niyata-vyApAra-niSThaH sadA anekAnta ko jAnanevAlA jAnI sarva parase apanA nAstitva sIdatyeva bahiH patatamabhitaH pazyanpumA pazuH / mAnakara svadrarayameM rahatA hai| svakSetrAstitayA niruddhagbhasaH myAdvAdaveda' punaparadravyakA viSaya choDakara caliye dher| aba rahI stisstthtyaatmnikhaat-vodhy-niyt-vyaapaarshktbhvn|4 icchaa| ikchA yAtmAmeM honevAlI vikArI kSaNika avasthA ra eka vastu anekAnnAmaka honepara bhI vastukA eka hai. usa kSaNika icchA jitanA prAramA nahIM hai| nikAlI hI pakSa mAnakara sarva pakSakA nahIM dekhane vAlA ekAtivAdI svabhAvakI apekSAmeM kaNika icchAkA abhAva hai aura icchAmeM eka apekSA pakahakara utanA hI vastuko mAna legA hai vaha trikAlI svabhAvakA abhAva hai| isa taraha mvabhAvama ikchA vasnusvarUpase ajJAA hai| eka bAra cAra janmAMca purupa, nahIM aura irachAmeM svabhAva nhii| saNika icchA jo hotI jinhoMne hAthIko kabhI bhI nahIM dekhA thA hAthI kaimA hotA hai usako apanI mAnanA vahI hI saMsAra hai| vastu dRSTise hai, isakA nirNaya karaneko baiThe unase eka ke hAtha meM hAthI vikArakA prabhAva hai, isase vastudRSTi meM saMpara nahIM hai| kI cha zrAI, vaha pUchako hI hAthI mAnakara kahatA hai mAtra icchA merI aisI ra ekI viparIta mAnyata meM masAra hai| ki 'hAthI rassI jaisA hai": dUpareke hAthame hAthIkA / hara eka vastu svapaNe hai, parapaNe nahIM hai| yadi vastu prAyA, vaha usako hI hAthI mAnakara kahatA hai ki 'hAthI parapaNe bhI astirUpa ho taba do vastu eka hojAya~, kintu stambha jaisA hai". tIsareke hAthame hAthIkA kAna pAyA, vaha donoM vastu bhitra hAnese ekakI dUsarImeM nAsti hai| deva- usako hI hAthI mAnakara kahatA hai ki hAmI mupa jaimA gura-zAstra bhI para hai, usakA mereme abhAya hai / vaha prabhAva hai". cIke hAthame hAthIkI sUDa pAI, usako hI hAthI vastuke AdhArame (deva guru-zAke AdhArasa mega dharma nahIM mAnakara vaha kahatA hai ki "hAthI mRpala jaisA hai" / isa hai, merA svabhAva megapaNe hai aura mere dharmakA sabaMdha merI saraha hAthIke manya-svarUpase ana na aise marva hI sAtha hiihai| isa taraha apane svabhAvake zrAzrayame hI aMdha puruSoMne hAtha ke eka eka go hI hAthI hI hAthI mAna liyaa| vaise hI ajJAnI-zrArama-rUpakA tU dharma karanA cAhatA hai ki nahIM aisA prathama tU nirNaya anajAna aisA jIva eka apekSAko hI pUrA vasnukA svarUpa kara / yadi dharma karanA cAhatA hai| taba "parake prazrita merA mAna baiThatA hai| jaise ki vasnu parapane meM nAstirUpa hai aisA dharma nahIM hai" aisI zraddhA dvArA parAzraya chAda / parase jo jo kahanepara svapane bhI nAstirUpa mAna baiThatA hai, svapane hai aisA apane honA mAnA hai usa mAnyatAko samyagjJAnasa jalAde kahanepara parapane bhI hai emA mAna baiThatA hai, parakI apanapane "merA svabhAva mujhame hai, vaha kabhI bhI parame nahI gayA hai" nAsta hai aisA kahane para parakI sarvathA nAsti mAna letA hai aimA zraddhAna kara svadravyameM hI sthiratA ra yaha hIdhA hai| aura sAmane hone vAlI vastu usakApane hai aisA kahane para __ jagatakI apekSAse prAramA zramata hai, mAmAkI apekSAse apane meM bhI parakI asti mAna baiThatA hai, isa prakAra eka jagata amana hai, kintu prAramAkI apekSAse zrAmA aura apekSAko pakar3a kara usa hI ke pramANa purI vastukA mvarUpa jagatakI apekSAsa jagata donoM mat hai. isa taraha parase mAna baiThatA hai vaha vastuke sacce svarUpase anajAna haiasata aura svase mata aisA apane svarUpako jAnakara jJAnI ekAntavAdI hai. usako prAcaryane isa kalazameM pazu kahA hai| svadravyameM vizrAma karatA hai, usase viruddha apane svarUpako aAmA sadA apane asaMkhya pradezoMmeM hI hai / para kSetrameM parapaNe mAnane vAle ajJAnIko kahIM bhI vizrAmasthAna nahIM rahane vAle jJeya padArthoM ko prAramA mAtra jJAtA honepara bhI hai| isa taraha kalaza 253 me paradravyame asatpanekA "yaha parakSetra merA hai' isa taraha parakSetroMko stra kSetrapane praka ra khaa| mAnakara sarvathA ekAntavAdI apanA nAza karatA hai: zarIrAdi aba kalaza 254 meM svakSetrame asti vakA prakAra parajJeyarUpa apaneko mAnakara ajJAnI para nakSame mavartatA kahA jAtA hai| hai, jJAnakA mva-paraprakAzaka svabhAra hone ke kAraNase jJAnameM
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] ma0 mahAvIra-prarUpita anekAnta dharmakA vAstavika svarUpa 201 para vastu dIkhatI hai udhara 'merA astitva parameM gayA ho jAtA nahIM hai / AtmA prAtmAke hI kSetrameM hai ajJAnI paraaimA mAnakara paradavyakI ora lakSa devara apanA nAza kSetra meM apanA astiAva mAna kara nijakA nAza karatA hai, karatA hai, kinu prAtmAma paravastukA zrAkAra praveza pAtA jJAnA svakSetrameM parakI nAsti mAna kara svame TikatA-sthira nahI hai, vaise hI prApmAkA zrAkAra parame praveza pAtA nahIM hai, rahatA hai| isa ta ha anekAnta vastu kA svarUpa hai, sabakA prAramA to madA kSetrame hI hai usakA ajJAnIko bhAna nahIM hai, aimA mvarUpa jonahIM samajhegA usako nigoda meM jAnA par3egA, ___ prathama 253 ve kala zama dravyakI bAta thI, isa kalazameM aura jo samajhegA vaha siddha bhagamana trila kanAtha hogA hii| kSetrakI bAta hai| parakSetrake prAkArako jAnanekA aramAkA siddha aura nigAMda hI mukhya gati hai| zuddha nizcayagati svabhAva hai hI, jJAnameM parakSetra dIkhatA hai usa parakSatro apanA siddha hai aura azuddha niznayagati nigoda hai, bIcakI cAroM mAnakara aura apaneko parapane mAna kara ekAMtavAdI apane ganiyA~ vyavahAra hai. unakA kAna alpa hai // 254 // svarUpakA nAza karatA hai| vanasthitaye pRthagvidhaparakSetrasthitAjjhanAn / prAramA nitya asakhyapradezI hai usake pratyeka pradezame tucchIbhUya pazuH praNazyati cidAkArAna sahAthaimana / / anaMtaguNa haiM, usakA kSetra apaneme hI hai| bhAI / syAdvAdI tu vasana svadhAni parataMtra vidanAstitAM / nerA tere meM hai, tega kSetra amarUpa pradezAkAra hai / nArthApana tucchatAmanubhavatyAkArakarSI parAna / isa taraha apane ko mila na mAna kara jI parakSetrameM jJAnakA svabhAva jAnane kA hai, isase paravastu jaba jJAna ekapanA mAnatA hai usakI prAcArya bhagavAmane isa meM dIkhatI hai tava ajJAnI mAno ki paravastu jJAnameM ghusa kalazameM ekAntavAdI pazu kahA hai| sthAdvAdakA jAnanevAnA gaI ho" aise bhramape, jJAnameM jo paravAtukA zrAkAra dIkhatA jJAnI svakSetra anA astitva mAnatA hai isase parakSetra meM hai usako nikAla dU arthAta jJAnakI avasthAko nikAla dU svapanekI mAnyatA nahIM hai, itanA paratA phakA vega ruka gayA taba akelA jJAna hI raha jAya aisA mAna kara tuccha hotA hai| 'svakSetrI asaMkhya pradezoMkA piMDa hai' aisA mAnane vAlA huaA nAza pAtA hai| ajJAnI aisA mAnatA hai ki jJAnameM jJAnI svakSetrameM vartanA huA bhI AtmAme hA zrAkArarUpa gRha, strI, bAlaka zrAdi yAda AtA hai isama mujhako rAga banA huA parazeyoMkI mAtha ekapanA mAnatA nahI hai kintu hue binA rahatA nahIM hai, yaha bAta bilkuja jhUTha hai| ghara mere jJAnameM hI parako jAnane kI zakti hai aisA mamama kara kA jJAna honA rAgakA kAraNa nahIM hai kintu ghara prati jo svadravyameM hI rahatA hai| paravastu mere jJAnakA jJoya hai, para mamanvabhAva hai vaha rAgakA kAraNa hai, usame gRhAdikA jJAna vastu maiM nahIM hai kintu merA jJAna hI mai hu~ ema apane jJAna bhale ho kinnu "yaha gRha mega hai" aisI mAnyatAko vismakA nizcaya vyApArarUpa zaktirAlA bana kara, svadravyame sthita raNa karanekA hai| jJAnako tU kisa taraha bhUlegA? bhAI! raha kara svako jIvita rakhatA hai-svarUpa meM hI rahatA hai| jAnanekA to terA svabhAva hai, upame paravastu mahaja hI prakA vItarAga hone ke pahale zubharAga hotA hai aura zubharAga zatI hai, paravastu ko bhUlane kA nahIM hai kinta 'para merA' aisI meM nimitta deva-guru bAdi bhI hote haiM, kinnu vaha rAga aura mAnyatAko nikaaldo| parakA jJAna rAgadveSakA kAraNa nahIM rAgakA nimitta merA nahIM hai| maiM parakSetraye bhinna hai, merA hai kintu paga merA aisI mAnyatA hI rAga-dveSakA kAraNa hai, dharma mere kSetrameM hI hai, aimA na mAnane vAlA ajJAnI sva. usI mAnyatAko hI badajane kI mAvazyakatA hai; upake badale bhAvako parapane mAna kara apanA nAza karatA hai aura aimA ajJAnI paravastu ko jAnanerUpa apane jJAnakI avasthAko jAnane vAlA jJAnA parapane apane ko nahIM mAna kara svapane hI nikAlaneko irachanA hai, kintu vaha kimako nikAlegA bhAI! apane ko sthira rakha kara apanA nAza nahI hone detaa| jJAna to terA svabhAva hai, kSaNA kSaNameM upakI avasthA bada prabho / terA kSetra tere pAsa hai, parakSetra tujhase bhinna latI hai, aura usa jJAnako avasthAkA aisA hI svabhAva hai| parakSetrako jAnanekA nerA svabhAva hai kintu anya koI ki parapadArtha usameM majakatA hai, vahA ajJAnI mAnatA hai tumameM bhAjAtA nahIM hai, vaidehI terA kSetra anya paravastumeM ki paravastukA jJAna hI bhUla jAUM arthAta merA jJAna hI
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 anekAnta " nikAla dU~ / ima taraha jJeya padArthame mere jJanakI avasthA bhinna hai aisA nahIM mAnane vAlA ajJAnI jJAnI avasthA bhI zeyarUpa mAna kara apane jJAnako avasthAko cha banA mAMgatA hai, jabaki anekAnta dharmako jAnane vAlA jJAnI jAnatA hai ki parapadArthako jAnane para bhI mere jJAnavI zravasthA hai, mere jJAnameM zeya padArthakA praveza nahIM hotA hai aise parakhe nAstitva jAnatA paravastu apaneko khIMcakara svakSetra meM rahatA, rAga-dveSako svAgatA, svakSetra me hI jJAnako ekAgra karatA hai / - [varSa 7 astitvaM nijakAlato'sya kalayana syAdvAda vedI punaH / pUrNastitiAvastuSu muhurbhUtvA vinazyatsvapi // parakSetra jJAnameM prakAzatA hai vaha to mere jJa nasvarUpakA sAmarthya hai, jAnanA merA svarUpa hai, parakSetra merA svarUpa nahIM hai aisA jAnatA huA jJAnI jJAnameM parapadArtha prakAzatA hai taba bhI jJAnako tuccha nahI mAnatA hai kintu jJAnakA sAmarthya mAnatA hai| aura bhI jJAnIkA nirNaya hai ki mere jJAnA svabhAva to eka samayakI eka paryAya me tIna-kAla saniloka ko jAnane kA hai, jJAnakA svarUpa hI jAnane kA hai, jAnane kA kAraNa rAga nahIM hai, kintu parame meM hUM vA para mujhameM hai' aisI mAnyatA hI rAga-dveSakA kAraNa hai, zrajJano sva-parako eka mAna kara rAga-dvepa karatA rahatA hai I , AtmA dehama bhinna tatva hai| deha aura zrAtmA eka nahI tuma haiN| eka mAse deha-mana-vANI-karma aura para zrAtmAe~ trikAla - bhinna haiM / hareka zrAramAkA tatva bhinna hai, abhI vastu hai pratyeka vastu mizra mizra vastu kI zakti bhI bhinna hai aura pratyekakI avasthA bhI bhinna bhinna hai| zrAmAkI avasthA zrAtmAmeM hotI hai, zarIrakI avasthA zarIrameM hotI hai| deha aura zrAramA eka kSetrAvagAhI hone para bhI donokI avasthA bhinna bhinna apane zrApa hotI hai| yaha nahIM jAnane vAlA ajJAnI- ekAntavAdI dehaka zrAzrita apanA jJAna mAnatA hai arthAt jaba taka deha rahegA taba taka maiM rahUgA aura dehakA nAza hone para merA bhI nAza hogA, isa taraha zeyapadArtha se bhinna aisA apane jJAnakA zrastitva nahI jAnatA atyanta tuccha hokara nAza pAtA hai| kintu zeSako avasthAkA nAza hone para zAmakI - sthA meM nAzapAtI hai| bhAmA dehame mizra padArtha hai, usameM jJAna, darzana, astitvAdi guNa haiM, unakI avasthA samaya 2 hotI rahatI hai| zarIra jar3aparamArthIkA banA hai| parama su bhI dravya haiM ve dravyapane kAyama raha kara apanI avasthA 1 zrava , parakSetra meM rahA huA zeSapadArthakA dhAkArarUpa zAnakI avasthA hotI hai| kintu usa avasthA yadi maiM merI magAte hI rahate haiN| taba svakSetra meM hI rahane ke badale meM maiM parakSatra meM calA jaauuNgaa|' aisA mAnakara anekAntako nahI jAnanevAlA ajJAnI paravastukI sAtha hI apane jJAnako bhI chor3a detA hai aura isa taraha svayaM caitanyake zrAkAra- jJAnakI avasthAsa rahita tuccha hokara nAza pAtA hai, aura syAdvAdako jAnane vAlA jJAnI parakSetra meM jJAnakI nAsti jAnatA huA zeya padArthoMko chor3atA huA bhI apane jJAnakI avasthAko chor3atA nahI hai, isase yaha sukha nahI hotA hai, kintu svakSetrameM hI sthita hai / vaha jAnatA hai ki parako jAnanekA merA svabhAva hai. parame maiM nahIM hUM aura parako jAnanerUpa mere jJAnakI va sthAse meM bhinna nahIM hUM, jo avasthA hai vaha merA Ana aisA jAna kara vaha svabhAvameM hI sthira rahatA hai| isa taraha jAnakara svabhAvameM sthira rahanA hI dharma hai // 225 // rahatA pUrvA laMbita bodhyanAzamamaye jJAnasya nAzaM vidana / sIdatyeva na kiMcanApi kalayannatyaMta tucchaH pazuH // AmA caitanya jJAnamUrti hai, zarIra jaDa hai, usameM samaya 2 avasthA badalatI hai vaha jJAna meM dIkhatI hai usa jagaha zrAtmasvabhAvakA anajAna thajJAnI jIva jJeyakI zravasthA palaTate hI maiM palaTa gayA aisA mAnatA hai / zarIra durbala ho jAya kRza ho jAya vahAM vaha jAnatA hai ki maiM kRza ho gayA aura zarIra-indriyakA bala bar3hane para merI zakti bar3ha gii| aisA mAnane vAlA ajJAnI zarIrase bhina zrAmako mAnatA nahIM hai, isameM vaha vastukA nAza karatA hai| parakI avasthA badalane para samagra zrAtmA badala jAtA hai aisA mAna kara apane mizra astitvako jo nahIM mAnatA hai vaha vastukA nAza karane vAlA hai| jahAM indriya zithila ho jAya, zarIra kRza ho jAya vahAM maiM kRza ho gayA aisA mAnane vAlA AmAkI svataMtra zakti zarIra mina hai aisA nahIM mAnatA hai| zarIrAdi ThIka rahe taba maiM ThIka rahUMgA aisA mAnane vAlA jJAnakI
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] bha0 mahAvIra-prApita anemanta dharmakA vAstavika svarUpa 203 svAdhIna avasthAkA nAza karatA hai| vastakI avamAke nAzame apanA nAza nahI mAnatA hai, kiMtu pAramA svAbhAvika trikAla svatantra vastu hai, usame zraddhA, mama mayaM pUrNa rahatA hai / merI avasthA mujhame hai, zeyakI jAna, astitva prAdi anaMta guNa haiM, una guNAkI samaya2 avasthA kucha bhI ho usase merI avasthA badalatI nahIM hai, avasthA hone para bhI merI avasthA para hotI hai. yAzrita bAvanu badaja jAnepara bhI merA jJAna to pUrNa ho rahatA hai| mere jJAnI avasthA hotI hai aisA mAnane vAlA nija samaya badalane yuddha badala jAtI hai yaha mAnanevAjA zrako parAdhIna mAnatA hai, trikAla AdhIna nAva pAgala hai| samaya anumAra dharma bhI badabate rahate haiM yaha parAdhIna mAnanA hI anaMta sasArakA mUla hai| 'thara jAne bAnIna kAjameM nahI banatI hai| vaha to jagatakI gappa hai| hue jJeyapadArthokA pIcheke kAlameM nAza hone para merA jJAna dhanAda cale jAnepara jagata kahatA hai ki "aphasopa! bhI jamakI sAtha naSTa ho jAtA hai, yA mAnane vA nA nijA- hamArA maba calA gayA, hamAre pAsa banAdi thA tabamaba majAnakI mina RAI-bhinna astitva mAnanA nahI hai| zrana thA, lekina tere pApa kyA thA dhana to dhUli hai, vaha terA mamakSa AI huI vastukI avasthA samaya badalatI hai vaha kva thA mArakI ruci hai usape dhRbake Dherako yAda mvajJAnameM prakAzane para yaha badala jAnepara mai bhI badala karatA hai kintu tIrthakara bhagavAnako yAda nahIM krtaa| nAnA hu" aisA mAnane vAlA apane jJAnakI svatantra aba ki 'bhAta kSetramaM bhI nIkara bhagavAna vica te the aura dharma sthAko mAnatA nahIM hai. mujhameM kucha bhI mAmaya hI nahIM, kA dhundhara mArga pravartatA thA, aho ! vaha dharmakAja thaa|" paravastuse hI merI jAnanakI zani thI, aise vaha jJAnake anekAnta meM nA caudaha pUrvakA rahasya hai| indriya puSTa mvataMtra sAmarthyako nahIM mAnanA hai arthAta apane bhinna hove, zarIra moTA hove, dhana khUba bar3he, isase prAmAkA amnimvako vaha svIkAra karanA nahIM hai| zarIra meM yuvAvamA jJAna zraddhAna puSTa nahIM hotA hai| apanA mvarUpa koI bhI hovA vRddhAvasthA ho vinna merA jJAna nA ubhina aisA prakArama dUSita nahIM mAnakara, merA svarUpa nidoSa vItarAga nahI mAnanevAlA ekAntavAdI pazu hai. isa prakAra prAcArya siddha mamAna hai pI zraddhA karaka jo sthira rahatA hai usakA mahAgajakA kahanA hai| mAtmA hI puSTa banatA hai arthAna zarIrAdi kRza honepara bhI bhAI ! terA tava parame bhinna hai umakaM bhAna vinA tU jJAna ugra rahatA hai| paraka mAya marA sabadha tInakAlameM kyA karegA pUrvapuNyase mAnA ki bAdya sAmagrI milI ho nahIM hai, paravasnu mujhase bhinna hai, paraka palaTaneme maiM nahIM vaha nega vartamAna vuddhikA phala nahIM hai. vintu jaba pUrvapuNya palaTa jAtA hai, maiM nA aba jJAyaka hI hU~ / jAnane meM para jala gayA taba ma mAmagrIko prApta huii| vaha mAmI anukUla ho taba gaga aura para nikRna ho naca dveSa hotA jaha hai, tumame bhinna hai, usakI rakSA karane para bhI vaha nahI hai, vaha mega mvarUpa nahIM hai| gur3a kI miThAma kabhI bhI guDa rahegI kSaNa meM naSTa ho jAyagI, kyoMki vaha nAva mvataMtra hai| me bhinna nahI hai vaima hI merA jJAna mumame bhinna nahIM hai| nerI avasthA upake prAdhIna nahI aura usakI anasthA nere panI aisA hI hai kinnu ajJAnI ulaTA mAna rahA hai| prAdhIna nhiiN| sAmane AI huI vastu badalanepara meM bhI badala jAtA hai aAmA mvatatra tatva hai, mvatra navikI avasthA paraka sAmAnane galA do vAtako eka mAnatA hai, vaha paarmaa|| AdhIna mAnanevAlA ekAntavAdI apanI mvAdhInatAkA gvana adana nahIM karatA hai| karatA hai / myAdvAdakA jAnanevAlA anekAnta dI jAnatA hai parakA nAza honepara bhI merI avamyA mujhame hai aisA ki prAmAmeM samaya mamayapara jJAnakI avasthA hotI hai jAnanegalA, apanA astitva apanese hI jAnatA huzrA, vaha mere sAdhIna hai. netra mada ho, indira zithila ho. zeya padArthakA nAza ho jAnepara naSTa nahIM hotA hai| parake zIra kRza ho taba bhI merA jJAna maMda nahIM hotA hai| merI prArdhana mAmAke jAnakI avasthA jo mAnanA hai vaha prAmA avasthAye merA astitva parakI avasthA mujhame bhitra kA nirmAlya aura parAdhIna mAnatA hai, merI avasthA kSaNa isa taraha svakAla apanA asminya jAnatA jJAnI jaya kSaNa mujhame hai usameM parakI avasthA nahIM hai. aimA nahIM
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa na61 jAnatA huaA ekAntavAda jJAya padArthake na zasaM jJAnakA bhI bhUlA taba parako rakhane kI icchA huI, aura vaha icchAkI nAza mAnatA hai, aura anekAntavAdI jJAnI to svakAla pravRttime ThaharA usako viSaya' kahate haiM, ajJAnI usame arthAta apanI avasthA meM apanA astitva mAnatA huzrA sukha mAnatA hai, vaha apane svAdhIna sukha-svabhAvako mAnatA apane hI sthita rahatA hai // 216 // nahIM hai, bama ' yaha hI saMsAra hai| aba parakI avasthAme zrAnmA asana hai yaha kahA zazeyadi ThIka hove to mai ThIka isakA artha aisA hudhA jAtA hai : ki mujhameM sukha hai hI nahIM, maiM to paMguma paMgu, parAdhIna, athAMlaMbanakAla eva kalayana jJAnasya satvaM bAha nirmAtya hUM / zarIra pagu ho to usako to do takadIkA je yAlaMvanalAlasana manamA bhrAmyana pazunazyati / rekA cAhie lekina jo mAnyanAmeM paMgu hai usako to anana nAstitvaM parakAlatAsya kalayana syAvAdAvedA puna- paravasturUpala doke TekakI zrAvazyakatA hai| aho / mai kauna stiSkRtyAtmanikhAninyamahajajJAnakapuJjAbhavana 257 hRyAmA kyA?' svakyA, para kyA ? umakAna kisako nahIM parako dekhanevAlA kintu apaneko nahIM dekhanevAlA hai usake janma-maraNakA aMta kaba hogA? saMpUrNa svAdhIna tattva ekAntavAdI jJAnameM jaba taka paravastu prakAza tI he taba taka kI jo parAdhIna mAna baiThA usake do aMta (chora) kahI bhI hI jJAnakA astitva mAnatA hai aura jaya acchA rahe nI meM mileMge nhiiN| nareM jJAnatAvako jayakI lAlasA na ho| bhI acchA raha sakaM isa taraha zeyake aAdhAna jJAnako paravastuko avasthA Tike nI maiM TikRgA, anyathA merI mAnatA hai, kintu pAvastume maiM amana aura mujhama prvst| avasthA calI jAyagI gama jA parakI lAlasA rakhatA hai vaha asana aisA nahIM mAnatA hai| svatatra zrAmanavako aThAkame aThIka mAnatA hai aura para hareka tasvakI asti hai, 'asti' kahate hI usakI camnuko ThIka ThIka mAnanA hai, esA muDhAmA bAharakI vastu parapaNe nAsti hai| jo parapaNe apana nahI hai uma 'parakI ThIka rahe to maiTIka rahagA isa prakAra bAharako vastukA aura lakSa gayA hai usame hI kahanA hai ki 'bhAI / tU tujha rakSaka apanakA mAnanA hai kintu bAharakI vastu usakI se hai-parame tU nahIM hai, tU mujhako samajha-tU tega sva mAlikI kI kahA hai ki usakI rakSA vaha rahegI ? para. rUpako pichAna / " kinna isa taraha "merI avasthA mujhama hai padArthako mayoga tI atabAra pAyA aura gyaa| anata bAra parase nahIM hai" aisA nahI mAnatA parajJeya kAyama rahe to bahA gajA huzrA aura anaMbara raMka bhI huA / koI bhI merA jJAna tAjA rahe esA mAnanA hai, isama paraviSayame paravastukA pariNamana zrAnmA zrAdhIna nahIM hai| deha bhI ekAgra hotA hai| vipayakA artha kyA ? zarIrAdi to jaDa zrAkA sthita anupAra rahatA hai. usako AtmA nahI rakha vastu hai. rUpI, zrA'mA caitanya arUpI hai. vaha rUpI nastu pakanA hai| koI bhI prakArame bAharakI vastu strI, dhana. kA bhoga nahI kara sakatA lekina vara parakI ora lakSa kara bAlakAdi ThIka rahe to mujhe ThIka rahe aisa mAnakara ajJAnI ke rAgame ekAgra hotA hai, yaha ho viSaya hai / prAtmA apa jIva bAukI vastu kI avamyAkI vyavasthA ThIka rakhane meM caitanyamvarUpI sarva parase bhinna tava hai| paravastu mere samakSa cittako bhramanA hai aura svalakSa cUka jAtA hai| merI avahove naba usakA jJAna hove aisA mAnanevAlA apane bhinna mthA mujhapa hotI hai merA aura parakA koI nAtA nahI hai, jJAnasvabhAvako mAnatA nahI hai|| emA nahIM mAnane vAlA prAmAkI hiMsA karatA hai| jJAna kyA kare ? lakSa kare, icchA ho to usa icchA prazna-koI jIvako mArA to nahIM hai taba hisA ko bhI jJAnane jAnA / jAnane me rAga karake ruka gayA taba kisakI kI ? mAna baiThA ki maiMne viSayako bhogA kintu usa samaya jJAnake uttara parajIva jIvita rahe vA na rahe usakI sAtha lakSame vaha pAyA hai aura usakI harachA huI hai, yaha viSaya hiMsA-ahiMsAkA saMbaMdha tIna kAla meM nahIM hai / kintu prhai| bAharakA padArtha apane Apa (svAdhInapanasa) zrAtA jAtA vastu kI avasthA isa prakAra rahe to ThIka aura isa prakAra na hai. vaha AmAke zrAdhIna nahIM hai| jaba zrAAmA svampako rahe to aThIka aisA jisane mAnA usane paravastukA pariNamana
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ phiraNa 11-12] bha0 mahAvIra-prapina anekAnnadharmakA va stavika svarUpa 205 apane prAcIna mAnA hai yaha hI anaMnI rihai| paranAkI ghagna ghaTa jala na hove taba tAlAba meM nahI pAtA pratikRnta avasthA hai usakA nivAraNa karU~ taba mujhako Taka hai kintu ghaTa lakara tAlAbamame jana bharane ke liye jAnA rahegA aimA umane mAnA kinnu mere rAgakA nivAraNa kara paranA hai, usI taraha jimako zrAmmAkI garaja ho mata naba ThIka aise svatatvako bhinna nahIM mAnA umame hI samajhanI lagana ho, mijAmA ho, vaha patakI khoja karake hisA bhaagii| sunane ke liyaM ko jaa.gaa| jo satako samajhanA mAMgatA hai parakAla arthAna parakI avasthAme maiM nAstirUpa hai aura usako mana avazya milegaa| lekni prAramA bhAna binA mbakAbasa-svaparyAyase amnimpa hU~, isame para badala jAne isa jagatakI ho ho aura hariphAI me mara gayA-umameme para maiM badana nahI jAtA hai aisA jAnatA huzrA dharmAmA sTakara jAmana samajhanA cAhata hai upakA manakA nimitta apane bAgmAmeM dRDhapanAme rahA hazrA ninya mahaja jJAnakA milegA hii| eka samUharUpa banatA harA sthita rahatA hai-.naSTa nahI ma gIrako pahADI aneka prakArako vanampani pakatI hotA hai| hai, vaha prAyuSya lekara pAtI hai, isama smako badanA mega svabhAva avinAzI eka rUpa zuddha jAyaka hai, para taba usako varSAkA nimitta zrAye binA rahanA nahIM hai, jaise kI avasthA badalanepara bhI meM ekarUpa ninya hai para vastume hI jImana mamajhaneke liye taiyAra hazrA usako manakA mega ahaMpanA nahIM hai| mI zraddhAke bhAnameM paravasna prani nimitta na mile aisA kabhI nahIM bananA / kintu mAmprana gaga-dvaMya nahIM honA vaha hI sthiratA hai aura paramaM bhinna kAlama to kamAnA kamAnA aura kamAnA / garIbIko kamAnA AmmAkI zraddhA vaha samyagdarzana hai / umasa viruddha (uttama) aura dhana meMkI bhI kmaanaa| grAmadanI karaneme boDI nivRti pradAna aura vartana vaha saMpAra aura mulaTA zraddhAna aura le taya nI aAmAko mamamanakI darakAra kareMge / dhaname canana vaha moca hai| jo mAtra parako dekhanA nakonI zAnti kahA~ hai" terI zAMti kahIM bAhara nahI hai na dakhatA hai vahapa ke astitvasaM apanA astitva mAnanevAlA najhame ho bha nera svabhAva zAntike liye parakI ekAntavAdI hai| zrAvazyakatA nhiiN| ajJAnI mAnatA hai ki paravastu anukUla jagatake vyApArame loga cyAlA' karate haiM. samana he naba mujho zAnti rahe, yaha mAnyatA hI usakI zogna bambaI zaharakA va taja elAyacI ityAdi ekttr| karake hone nA denI / jJAnIko bhI jaghanya avasthAmeM asthiratA eka hathu jamA karaneke bAra apane manapasaMda bhAva vikarAMjAkinna vaha jAnatA hai ki yaha asthiratA meM karUgA, sA mAnatA hai kintu bAdya sAmagrIkA pAnA vA svabhAva natI hai aura paravastuke kAraNa asthiratA nahIM hai, nahI zrAnA saba puNyAdhIna hai upame zrAnmAkA kucha pAmarthya mAtra vartamAna avasthAkI bhUmikA anusAra puspArthakI nahI to bhI maiM kara sakatA hai yA mAnakara mapArame hInanAma asthiratA A jAtI hai| paranamnu nagaI jaisA paribhramaNa karanekA 'vyAlA karatA hai| pariName kintu maiM usame bhinna hai to vaha mujhako kyA paravastuma thobA bhI pharaphAra hova ba "aphsaam| nukamAna kare ? isa prakAra mAnakara jAnI nI mahaja jJAnaaba merA kyA hogA ?" ema paravasnu kI kImata kara karake svarUpa hI apanako TikAnA hai| ajJAnI kyA karanA hai| . apaneko bilkula nirmAlya mAna baiThA hai, kintu tU mahagA kimI parakA ajJAnI bhI kicita mAtra nahIM kara sakatA hai, hai ki sastA 1 tujhame kucha mAla hai ki vAlI bA dAnA vaha bhI mAtra jAnatA hai aura nAnane upakI mAnyatAkA hai ? tU guNavAlA hai ki guNasaM khAlI hai? bApa / tame ghoDA daur3AtA hai| zarIra kRza hova, nAdIkI gati mada anata zakti hai. para to saba viSThAkA vahivaTa ( pyAra hove, taba vaha kahanA hai ki merA jI (jIva) uhA utaratA samAna hai| samajha / mama / / tU svataMtra tatva hai zAnti hai, kintu yaha to kyA hai| zarIra alaga hone deharaSTivAle mvarUpa hai, jJAnasvarUpa hai. tujhako parakI jarUrata para mA ko zAnti kisa taraha rahegI zarIrake upara dRSTi hone nU nahIM hai| zarIra kRza hote hI mAno ki AgmA hI kRza ho jAtA hai
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 7 mA ajJAnI mAnatA hai, upasaM vaha kahatA hai ki jIva svabhAva mujhameM hai aisA jAnatA huaA dharmAtmA parase apanA OMDA U~DA utara jAtA hai| kintu jIva kahAM U~DA na.vi mAnatA huaA apanA nAza nahIM hone detA, prAtmA utaregA? prAmA to zarIra-pramANa pADhe na'na hAthakA meM dRDha nAye rahA huA nigya sahaja jJAnakA eka puMjarUpa amUrta tatva bUTA paDA hai| paravastu cAhe jaisA phire umasa vartatA huzrI svapa sthira rahatA hai| prabho! tU tere guNase maiM siMcita mAtra kRza nahIM hotA hai, isa taraha jo jAnatA pAra pUrNa bharA ho ? kintu tujhako tere svabhAva kI pichAna hai aura zraddhAna karatA hai isake eka tarapha zarIra kRza nahI hai umama nega guNa parase mAnakara anAdise bhramaNa hogA aura dUsarI tarapha zrAtmAkA aAnaMda bar3hatA jaaygaa| kara rahA ho. ne| dharma mAmeM hai, te| svabhAva numase, jIvana meM prathama zraddhAna-jJAna kiyA ho taba to aMta samayame parame nerI nAsti hai, parake prAdhIna terA dharma nahI hai. aise dRDhatA raha sakatI hai| binA bhAna dRr3hatA kipako kareMge nahIM mAna kara jo mRDha-ajJAnA-ekAntavAdI paravamnu me -- prathama pichAna kI ho taba to aMtameM vaha pAkara khaDI puNyame vA rAgase dharmakI zrAzA rakhatA hai vaha bhikhArI hai, rhegii| dehAdi paravastu kI kucha bhI avasthA hai| vinta merA upako anekAntako pahica na nahIM hai| vIra-zAsana-parvakA svAgata-gAna (le0-vaidya zrImaprakAza 'zrAyala) bhAja nimama nadra mAnava bana gayA hai vishv-pdd'aa| muka pazuAka dhirase kara rahA nita moda-krIr3A! mAnavAka bhI zarIroMpara par3A hA ! TUTa dAnava / kaNa-bhedI ho rahA hai cora hAhAkArakA va tuma ahimA-jJAnakA maMsArame saMgIta gAo ! vIra-zAmana-jayantIke Aja pAvana pava aao| dAsatAkI zrRMgyalAe~ TUTa jAe kaTa-kaDA kara / vizvako kucha kaha make yaha dona bhArata sara uThAkara ! le ahinmA zastra samatA-premakI senA sajAe~ ! yuddhakI ima Agame bhI zAntikI saritA bahAra ! jAga jAga bhAva soye vaha madhura bINA bajAo! vIra-zAmana-jayantIka Aja pAvana parva Ao! ghora hai AtaMka dekho, dhagi tala saba ugamasyA ' anike pratyeka kaNase svArthatAkI gandha aatii| upa- micAra-hinmAkA yahA mAmrAjya drazyA' lobha-pApAcAra-atyAcAra phailA vizva-ghAtI ! vAmana hI janoM ke mAnamoMmeM chala-cha lAge / gRjatA hai bhUgbama marate haokA Aha-krandana / hAtha meM pyAlA sugahI le surAke gAna gAe~ ' bheda-bhAvAMkA yahA~para ho rahA hai nagna nartana ! vIraka mada jJAnakA phira yahA~para nada bhaao| dalita-patitAMse achato kA uThA urasa lagAo! vIra-zAmana-jayantIke Aja pAvana va yA pro. vIra-zAmana-jayantIke Aja pAvana parva AyA ! phaTa rAkSamanI yahApara kara rahI hai nRtya bhArI vIrake madvAnakI chAe~ yahaoNpara zubha ghaTAe~ / mvArtha-vaza jimako nacAnA kAkA yaha madArI / vRSTi samatA-bhAvako hA, cala paDe premila havA ! pA rahI duvRttiyoM jisase dukhada UlAma bhArI cIra ke mandezako lekara sadA-sama mAsa sAvana ! hasti-bhukta-kapittha-mama hotI yahAM ghaTanAeM maarii| Agae tuma, dhanya hama, svAgata tumhArA parva pAvana ! ima nagazA-nizA unake pAzadIpAlanta aAo! do nayA utmAha hamameM, vaha amara-gAthA sunAo! vIra-zAna-jayantIke Aja pAvana parva AaM! vIra-zAmana jayantIke Aja pAvana parva bhASA! * yaha 'svAgatagAna' vIrazAmananayanIka unmavara gata 5jalAI kasvA kadhine vIra mevAmandirame gAkara sunaayaa|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI dhavalAkA samaya (la-bA0 jyotipramAda jaina, M. A., LL B) paTavaDAgama siddhAntakI prAcArya vagmenasvAmi-vira- inake atirikta-'aTanImA davA spaSTa sAmAnya artha ar3acina 'dhavalA' TIkAkA mamAptikAla, ukta grantha ke hI annama tIma (38) hai / aba yadi yaha varpasaMkhyA krima athavA dI huI prazastike zrAghArapara, dhavalAke hindI maga daka zaka mabatke anumAra dI gaI dI, jaisA ki pratAna hotA hai, paM0 hIrAlAlajIne kArtika zuklA 13 zaka mavat 738, no mArAma upayukta maikar3A (zatakA) kA sUcaka pada bhI tadanumAra budhavAra tA08 aktUbara man 816 I0 kA prAta: cAhiye, jAhana gAthAzrAma nahI dAva pdd'taa| gAthA 7 kAla-jaba ki sUrya, budha aura guru tulAzima, gaha aura 8 me jo jyoti ka-graha mambandhI sUcanA hai unameM aura maMgala kubhagazima, ketu aura zukra mihAzima, zAna, magala, budha aura ketu kahA TigAcara nadI hAne aura zAna dhanurAzima aura candramA mInagazima sthita tha, candramAko mini mA aspae hai| aura mAnyagveTama rAprakaTa jagatuMgadeva gavya tyAga cuka the mAmI vIra mena prAcArya [janamenake guru the aura zrAcArya tathA unake putra amoghavarSa gajya kara rahe the--nizcita jinamanane japacavalA TAkAko mamAta mAnyagvaTaka rASTrakaTa nareza amAgha vaSa prathamaka zAmanakAlama zakamavat 056 __jayadhavalA TIkAke hindI mampAdaka pa. mahendrakumAra (mana 837 I.) meM kI thaa| kintu isI sanaka 8 vI jI zrAdine bhI imI samayako binA kisI UhArohake svA-havA zatAbdiyAma kimI bAda gaya nAmaka ganAka dAne kAra kara liyA hai| kA kahI koI ullekha nA milanA / mAtha hI, gaTakaTa vaza prazastikI vivikSita gAthAe~ nimnalikhita haiM:- ma amaghavarSa prathamase pUrva jagataga nAmadhArI gajA kabala atImamhi sAsiya vikamarAyamhi esu mNgrmo| eka hI huA hai aura vaha thA amoghavarSakA pitA govinda pAse suterasIe bhAva-vilagge dhavalapakva / / 6 tRtIya nAnugadeva prbhuutvrss| jagatuMgadeva-rajje rimhi kumhi rAhaNA konne| isa prakAra ina gAyAzrAma spaSTa sUcanA nI mAtra itanI sUre tulAe saMte gumhi kulavillae hote 7 minanA hai ki jaganugadevake ganyakAla meM vikrama nAmAGkana cAvamhi vaNivutta miMdhe summimivNdmmi| saMvatke 38 (yA kucha mI 38) vapameM kArtika zuklA kanimamAse emA TIkAhu samANiA dhavalA // 13 ke dina, jaba gahU kubhama thA marya aura guru nulAma bodaNarAyaNariMde NaridacUDAmaNimhi bhjNt| tathA zukra nihazima thA, yaha gakA mamApta huii| siddhatargathamatthiya guruprasAraNa vigattA sA prophasara hogAlAla jIne ina gAthAoMkA maMza dhana karake ina gAthAoMme kucha pATha azuddha hai ataeva artha bhI aspaSTa arthako spaSTa karanekA prayatna kiyA hai / arthAt dumarI aspaSTa hai, yathA--prathama paMktima "emu magaramo", dUsarAma lAinake 'pAma' zabdako 'bAme' mAvi gaMge' ko 'bhANu 'pAme' aura 'bhAvavilagge', tIsargame 'riyAmda', coyAma vilagga' aura pAcavI lAinake gami ca dammi' ko 'maMsi 'kulavillae', pocavIma 'varaNivutte' aura 'nnemicNdaaNmm'| caMdammi' par3hA hai| so TIka hI hai| - - kintu prazasnameM saTa pATha sAmiya vikkamagAMmha hote 1 paTambaMDAgama-ghabalATIkA 1, 1, 1, prastAvanA pR044-45 2 jayadhavalA TIkA 1, 1, prastAvanA pR0 72 1 jayadhavalA 1,1, prastAvanA pR072 3 dhavalA TIkA 1, 1, 1, prastAvanA pR0 35 2 dhavalA TIkA 1,1, 1, prastAvanA pR0 43-45
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 anekAnta viSa 7 hae bhI na jAne kyo unakI yaha dhAraNA hogaI ki yaha prophesara mAhaba dvArA nizcita dhavalAke isa samAdhi zaka maMvat hI ho makatA hai vikrama saMvat ng| aura zaka kAlame kaI bhAga bAdhAe~ haimabat 638 vA 838 yaha ho nahI makatA, kyo ki pahalA prathama tA, prazastime 'sAsiya vikamarAyamhi' pATa gaekaTa vaMzakI sthApanAse bhA pUrva pahu~ca jAtA hai aura dUmaga saSTa rahate hue usakA sIdhA artha 'vikramAdityaka zAmana ka. zrAcArya jinamena tathA amoghavarSa prathamakI mRtyuke bhI bahuta (kucha bhau) aitImave varSama' na karake una zabdoko tor3a bAda jAkara par3atA hai| ataH yaha zaka saMvat 738 hI ho marAr3a kara unakA artha zakakA 38 vA~ varSa karanA zramamakatA hai| apanI isa dhAraNAke anumAra hI aApane pAThakA gata hai, vikrama mavatakA 838 vA varSa isa ghaTanAke liye mazodhana kiyA hai aura pahalA lAina ke 'mAmiya' zabdakA utanA hI nahI kintu adhika upayukta tathA maMgata ho sakatA 'satamaya' 'vikkama rAmhi ' kA 'vikkamarAkie', hai jitanA ki zaka 738 / donoma mAtra 35-36 varSakA 'esusaMgaramo' ko 'susagaNAme' kara diyA / vartamAna zaka antara hai| saMvatamame 738 ghaTA kara gata varSoMma mandagati gaha, ,guru prAphesara mAhabane isake vikrama saMvat honeme jo bAdhAya zrAdi gRhokI dvAdaza rAzi sambandhI parikramAe~ tathA sthUlapame dI haiM ve nismAra hai| zrApa kahate haiM dakSiNake prAyaH marva andAmana sthiti nikAla kara uma samayakI kuMDalI banAlaM hI jaina lekhakAne zaka saMvatakA hI upayoga kiyA hai, isa zora dhanarAzima zanikI sthiti nizcita karake 'vargagAvutte' liye vIrasena svAmIne mI zaka hA maMvatakA upayoga kiyA pAThakA 'taNa vatte' kara diyA / gahukA maMbaMdha kubhagAza hogaa| prathama to, yaha zrAvazyaka nahIM ki anya legyakAne se karake 'koNaM' kA artha magala kiyA he zrAra ume rAhu yadi vikrama saMvatakA upayoga nahIM kiyA to varamena bhI na ke sAtha kubharAzima baiThAga hai / / kareM / dUsare, prAcArya amita gati, devamana, vAmadeva, mekaphira bhI isa samayama do aitihAAmaka bAdhAe~ aA gvahI tuga, indranAnda hatyAdi aneka lekhakoMne apane granthoma haI / amAgha paM prathamakA rAjya-zAmana navinarUpama zaka vikrama savatakA hA ullekha kiyA hai, usI ke anumAra kAlamaMvat 736 (san 814 I.) meM prAraMbha ho jAtA hai / ataH gaNanAe~ nathA ghaTanAprokI nAthaye dA hai| amAdhavarSakA kAI nika na karake umaka pUrvaja jaganugadeva uttara bhArata ke jainalekhaka to prAyaH vi ma saMvatakA hI ke rAjyollebameM kyA abhiprAya ? ma bAdhAkA prAphebhara upayoga karate the| vAstava meM prAcIna kAlame vikrama sabakA sAhibane bar3I gvabIke mAtha nivAraNa kara diyaa| zrAra kahata marvAdhika upayoga janAdvArA hI huA hai| bahuta sama' he hai ki riyAda' zabda jo 'jagatuMgadevarajje' ke bAda ki apane jIvana ke prAraMbhika kAlama vIrasena svAmIkA prayukta hazrA he usakA artha yaha hai ki jagatugadeva jIvita uttarI bhAratame adhika samparka rahA ho unake citrakUTaparame tA thara gajya tyAga cuke the| yaha zabda 'mRta' yA rikta nAcAryajIke pAsa siddhAnakA adhyayana karane ke spaSTa kA paryAyavAnI hai| zrAra amoghavarSake rAjyakAlake ullegva mA milane hai| zradaya premIjI tathA dhavalA, jayaprAraMbhama hA jo viplava hue ve zaka mat 728 taka imI dhavalAka hindI sampAdaka isa citrakUTapurakI sthitiko nizcina kAraName nahIM hue ki jagatugadeva uma samaya taka jIvita nahIM kara ske| kintu ImAkI 8,6 vI zatAbda meM yaha the / sAtha hI, bAMdaNarAyasa abhiprAya zrAra amoghavarSakA eka prasiddha sthAna thA / bundelakhaNDake pUrvIya koneme prayAga lete haiM, kyoMki amoghavarpama lagabhaga 100 varSa pazcAt meM lagabhaga 50 mIla pazcima aura kAlaMjarame 25 mIla hone vAle unake eka vazajakI upAdhi vadiga yA bADDaga thii| unara-pazcimame citrakaTapura eka samRddhazAnI rAjadhAnI thii| 1 dhavalA TIkA 1, 1, 1, prastAvanA pR0 44 yahA~kA kilA bar3A sudRDha thA / vIrasena svAmIke samakAlIna 2 dhavalA TIkA 1, 1, 1, prastAvanA pR. 41-42 rASTrakuTa jagatuMgadeva govinda tRtIyane san 806 I. ke 3 dhavalA TIkA 1, 1, 1, prastAvanA pR0 41 1 indranandi-zrutAyatAra-loka 176-178 4 dhavalA TIkA 1, 1, 1, prastAvanA pR. 41 2 vidvad ratnamAnA-prathama bhAga, pR0 10 (phuTanoTa)
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] zrI dhavalAkA samaya 206 lagabhaga apanI uttara bhAratakI digvijaya ke milasilema ima pagatatvaja DA. motIcandra meM mujhe mAlUma huaA hai citrakuTapurake rAnAko harAkara apane gajyakA vistAra prayAga ki IsvI mankI 7 vI zatAbdIkaM uparAnta ke ullekhome taka kiyA thaa| usake vaMzaja kR tRtIyane mana 640 zraTunImamhi' pATake artha zrATamI tIma bhI ho sakate haiN| me phirase citrakuTakA kilA jiitaa| rASTrakaTIkI svayaMkI kintu vikrama saMvat 830 (mana 773 I.) meM jagatugadeva gajadhAnI amoghavarSa prathamake pUrva mAnyagveTa nahI thI aura ke gajyake donekI bahuta kama saMbhAvanA hai; kyoMki 772 bahuta saMbhava hai ki mAnyagveTame bahuta uttara baga'prAntake I. ke lagabhaga to unake tAU govinda dvitIyakA zAsana acalapUra . athavA elApura nAmaka sthAnomame kimI ekame prArama ho huaA thA aura unake rAjyameM ghaTane vAlI ghadhanAo hI ho| hama sthAna ke samIpa eloga aura ajantAkI prAmaddha ke niye kamase kama 4-5 varSakA mamaya cAhiye hii| guphAye haiN| kyA Azcarya hai ki svAmI tathA vIrasena jinamena astu, yaha mamaya va maM0830 ke bAda hI honA cAhiye, aAdikA sthAyI nivAma sthAna upayukta donomase kisI ekake kintu vi0ma0840 me pahile pahile / pArvanIya guhyamandigame ho aura vaha sthAna uma mamaya bATa aba yadi aTunAmAMmhakA artha 830 liyA jAya to grAmake nAmase prasiddha ho| ina aitihAsika guphAprIma kaI ikAI ke kimI aMka mabhavatayA 8 kA sUcaka zabda pATame kaI prAcIna jaina guphAe~ nizcita rUse haiM bhii| aura yaha honA cAhiye aura yadi hamake artha 38 haiM to 800 kA sthAna uttarI tathA dakSiNI bhAratakI mandhike samIpa hI mRcaka zabda honA cAhiye aura mobhI prazastikI gAthA 6 paDane hai| kI pahalI paMktika antima pada 'emu maMgaramo' se, jo ki yadi yaha kahA jAya ki vIramana mvAmIne anyatra marvatra aspaSTa aura azuddha hai, prAma honA caahiye| zaka maMvatakA hI upayoga kiyA hai, vikramakA nahIM, to yaha dUmarI jabaradasta bAdhA prophemara mAdibake matame yaha hai bAna bhI nahIM hai-unhoMne anyatra na kahA zaka mavatkA hI ki zaka maMvat 738 (mana816 I.) me do varSa pUrva jagaupayoga kiyA aura na vikramakA hii| dhavalAke, vedanAgbaDama tugadevakA gajya mamApta ho cukA thaa| zaka saMvat 736 no vIranirvAName 605 varSa 5 mAma pazcAta zaka ke hAne (mana 8.410) ke prArambhame hI unaka' mRtyu ho cukI thii| aura pracalina zaka mavatme yaha maMgvyA joDakara vAra nirvANa aura unakI mRtyukaM upaganna hI unakA 6 varSakA ekamAtra savat nikAlanekA kathana hai vaha eka prasiddha mahatvapUrNa anu- bAlaka patra amoghavarSa prathama apane cacAnAda bhAI karkakI anikI punaruktimAtra hai| uma parama yaha kadA na kahA abhibhAvakanAme mihAmanAsTa ho cukA thaa| jA sakatA ki vIsina svAmI zaka maMvatakA hA upayoga prAphemara sAhibakA kahanA hai ki jaganaga 8140 meM karate the| ataH prazasti-ullivita maMcatake vikrama saMvata maga na hogA vagna dhavalA prazamnimeM vaha ullekha do jAneke hone meM koI bAdhA nahI hai| bAda 816 I0 meM hI mara gayA hogaa| kintu umane 814I. yadi vIramanasvAmIka cAra pAca mo varSa yAda hAne meM gatya nyAga kara putra amoghavarSako mAra diyA hogA, svaya vAle 'akalakarita' ke legvakako yA trilokamArake TIkA- dharma dhyAnameM gta ho gayA hogaa| aba prazna yaha hai ki kAra mAdhavacandra vidyadevakA zaka aura vikrama mabanake amoghavarSakA janma 80 I. meM huA thaa| san 814 bIca kucha bhrama rahA hai no isakA yaha artha kadApi nahI ki 3 Altekar - Rashtrakutas and their vIrasena jaise bahuvijJa aura prAcInatara vidvAnako bhI vahI bhrama Times p. 52 (F N.) rahe / uparyukta dono vidvAnoM aura bAgmanake bIcame hane vAle 4 Ibid-p.69, and p 71 (F N.) pacAmo vidvAnomase kimI aura ko no yaha bhrama huzrA nhiiN| 5 dhavalA TIkA prastAvanA pra.40-41 1 Altekar - Rashtrakutas and their 6 Ibid.-p 69 Times P. 66. 7 dhavanA TIkA 1, 1, 1, prastAvanA pR. 42 2 Ibid p. 48. 8 Ibid.-p. 69
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 anekAnta [varSa 7 I0 me jaba vaha sihAsanArUr3ha huA usakI zrAyu kevala kamase kama rAjyAbhiSekake sama se to usakA yaha nAma 6 varSakI thii| jagatuga eka prabala pratApI zAmaka ora avazya hI thaa| usake aura bhI aneka viruda milate haiM bhArI vijetA thaa| usakI pravRtti bhI kucha vizeSa dhArmika yazA-nRstuga, zadeva, pRthvIvallabha, lakSmIvallabha / umake na thI, kamase kama vairAgyapradhAna jainadharmakA to viziSTa bhakta aneka tAsa milate haiN| jinAcArya-rAgAbhaTAcArya vaha thA nhii| usakI zrAyu bhI 60 varSa ke bhItara hI thI mAsike atirikta anya sAhityameM bhI usake aneka viSayoMmeM aura san 812 I. taka to vaha mudUra prAntokI digvijaya aneka ullekha upalabdha haiM para kahI bhI umake liye hI karatA rahA thaa| taba aise vyaktikA ekAeka apane bagagaya' nAma prayukta nahI hazrA / usake eka dA avadha bAlaka patrako gajapATa saupakara samArase virakta hA vaMzajI upAdhaba dRga yA baDigadeva thI imase umA jAnA kucha jIko nahI lgtaa| aura phira uma masAra-tyAgI nAma bohaNagaya huzrA yaha bAta to hAsyAspada hai| pUrva jake ke jIvita rahane ke kAraNa hI do varSa taka bAlaka amoghavarSa nAmA numAra vaMzajakA nAmato homakatA hai kintu bazajake ke zAsanameM hone vAle viplavokA na honA eka asaMgata so sAmAna nikAmanA mAtA yaha Rmame nahI bAta hai| isake atirikta navamArIma prAma man 816 I. zrAtA / phira 'baDigadeva' aura 'bodaNarAya' zabdoMme ke karka muvarNavarSake tAmrapaTa sAmrAT amaghavarSa ke zAsanakA koI sAmya bhI to nhiiN| to ullekha hai aura jagatu gakA koI ullekha nahI' / DA. isake atirikta, 7-8 varSake bAlakako, jo abhI vAsudevazaraNajI agravAla se mujhe mAlUma huzrA hai ki "Rta' abhI mihAmanArUDha hayA hai aura nAmamAtrakA gajA hai, to yArike' zabda, jise prophesara sAhibane riyanhi' kA narenTa aura narenTajaTAgA narendra aura narendraca DArmANa kahanA aura usake pitA prabala paryAyavAcI mamajhA, ke ina arthoma (rAjya tya ganeke arthoma) pratApI mAmrATako--jinake gajyakA nameM prathakI racanA sAhitya athavA zilAlekhAme prayukta hone ke kAI ullekha zAntipUrvaka hotI rahI, jinakA pUrA nAma jagatugadeva nahIM milte| taba isa zabdakA yaha upayoga vicitra aura prabhUtavarSa govinda thA aura jo pro0 mA0 ke kathanAnumAra asAdhAraNa hai| vAstavameM jagatugadevakI mRtyu tI jaimA ki uma samaya taka jIvita the aura vAstavika zAsaka the-kevala rASTrakaTa itihAsake vizeSajJa DA. altakarane nirNaya kiyA hai jagatugadeva karake ligvanA bhI kucha saMgata nahI jAna pdd'taa| san 814 I. ke prAraMbhame hI ho hocukI thI aura prophesara jaba prazastime dI huI jyotiSa-grahoMkI sthiti para sAhibake anusAra dhavalAkA samaya san 816 ke antake vicAra karate haiM to praphimara mAhiba kI nasaMbaMdhI vyAkhyA lagabhaga AtA hai| bhI madoSa hI pratIta hotI hai / avazya hI saMvatmarake nirNayame prazastime zramoghavarSakA bhI koI ulekha nh|| keta, gaha, zani aura garu ye cAra mandagani graha hI upayogI jagatuMgake atirikta eka 'narendracUDAmaNi baudaNagaya parata aura namI sarvAdhika mAha tathA nakAzA narendra' kA ullekha hai| prAphemara sAhivakA kahanA hai ki yaha ki 12 rAziyokI parikramAma rAhu-ketu lagabhaga 16 bodaNagaya amoghavarSakA hI nAma hogaa| vaha usa samaya varSa. zani lagabhaga 30 varSa aura guru lagabhaga 12 varSa taka boddaNarAyake hI nAmase prasiddha hogA amoghavarSake nAmase lete haiM / lagabhaga kahanese abhiprAya yaha hai ki bilkula nahI / kintu upayukta navasArIkA san 816 I0 kA itanA hI nahIM kucha nyUnAdhika samaya lete haiN| iname zani tAmrapaTa spaSTa sUcita kara rahA hai ki bAlaka sAmrAT aura guru kI gandagati ho jAte haiM, kabhI tIbragati, kabhI zramodhavarSa nAmase hI prasiddha thA / yadi pahilese nahIM to mArgA, kabhI vkrii| kintu rAhu aura ketu sadaiva eka rasa 1JB. B. R. A. S. XX P. 135, eka hI cAlase gamana karate haiN| inakI gati 3 kalA 11 2 dhavalA TIkA 1,1,1, prastAvanA pR041, tathA jayadhavalA vikalA hai isase na kabhI kama hotI he na jyAdA, aura 1,1, prastAvanA pR073 / 4 amoghavarSa tRtIyako upAdhi, isakI mRtyu san 3 J. B. B. R. A SXX P. 135 636 I0 me huii|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] zrI dhavalAkA samaya ye donoM sadA bakrI hI rahate haiM / ima himAbase gahu aura ketu banisvana 'ta' ke 'va' honeke / maMgala ke liye 'dharaNija' zabda bAraha rAziyoMkI parikramA 18 varSa 7 mahIne aura karIba svAmI vIramenake praziSya guNAbhadrAcAryane bhI apanI uttara2 dina meM pUrI karate haiM / ketu rAhuse madeva sAta rAzike purANakI prazamtime prayuka kiyA hai| antarapara rahatA hai| isake anusAra gaNita karanese zaka prophesara sAhibane eka yukti yaha bhI dI hai ki kArtika saMvat 738 kI kArtika zuklA 13 ko rAhukI sthiti mAsame sUrya madaiva tulAke hI rahate haiM / so bhI galata haidhanugazi aura kuDalIke tIsare gharameM pAtI hai aura ketukI kabhI tulAke kabhI vRzcikake rahate haiN| bAta yaha hai ki sthiti mithungshimeN| prophesara sAhibane sthUla rUpase gahu ukta zatAbdImeM tulAkI sakrAnti 22-23 sitambara ko kI parikramA 18 varSase lekara gata 1123 varSamai kinanI par3atI thii| ata: 22-23 aktUbara taka sUrya tulAke rahate parikramAe~ huI ityAdi nikAla kara prazastikA 'ku bhamhi the, tatpazcAt vRzcikake / aba kArtikakA anta yadi 22 gahugA' pATha siddha karane ke liye rAhu ko kuMbharAzima biThA aktUbarake bhItara hI par3a jAtA thA to mUrya tulAke hI hote the diyA' / phalata: ketuko bhI siMharAzime biThA diyA / ataH aura usa tArIkhake bAda taka yadi kArtika calatA thA no kevala gahu-ketukI sthiti hI ThIka na baiThanese prophesara sAhiba zuklapakSa meM prAya: vRzcikake sUrya ho jAte the| sayogase zaka dvArA nirmita dhavalAkI kuDalI g2alata siddha hojAtI hai aura 738 ke kArtikame sUrya tulAke hI the / aura vikrama 838 phalataH usake AdhArase nizcita kI huI tithi--zaka kI kArtika zuklA trayodazIko bhI sUrya tulAke the hii| 738 aktUbara 8, san 813 ii0-bhii| apane mata kI puSTime Apane eka aura bhI yukti dI hai| parantu vikrama saMvatke 838 ve varSame arthAt man vaha yaha ki svAmI vIrasenane apane hama vizAla graMtharAjakA 780 I. kI kArtika zukalA 13 candravAra tA. 16 nAma 'dhavalA' imaliye ramavA gA, kyoMki mamrAT amoghavarSakI aktUbarako rAhu kI sthiti kuMbhagazime, aura tulA lagna eka upAdhi 'atizaya dhavala' bhI thii| Apake kathanAnumAra honeme kuDalIke pAcave ghara meM, jo koNa bhI kahalAtA hai, hI amoghavarSakI zrAyu 8 varSakI bhI na thI jaba dhavalA par3atI hai aura sAtha hI ketukI zukrake sAtha sihraashime| mamAta huI / umake gajyake prAthamika 10-12 varSoM meM sUrya, guru tathA budha prophemara mAhibake gaNita ke anumAra likhAye gaye tAmrapatroM athavA anya vivaraNoMme kahIM isa hI yadi zaka 738 me tulA rAzi aura lagnama par3ate haiM upAdhikA koI ullekha nhiiN| aura dhavalAko racanAmeM to vikrama saMvat 838 meM bhI vahA~ usI sthAname par3ate haiN| Apa dIke anusAra karIba 24-25 varSa lage hoge / ata: candramA bhI donoM hI tArIkhome mIna rAzikA ho sakatA hai| aise vizAla maiddhAntika grandhakA nAma-karaNa usake itane zanikI sthiti bhI undIke hisAbase san 816 I0 me lambe racanAkAlame to lekhakako sUjhA nhiiN| aura antameM ghanurAzike bajAye makararAzime AtI hai aura maMgalakI sUjhA bhI to usa upAdhike aAdhArapara jo tatkAlIna bAlaka sthiti bhI saMdigdha hai| vAstavameM zanikI dvAdazarAzi- samrATako apanI yuvA athavA praur3hAvasthAme isa kAraNase parikramA bhI pUre 30hI varSameM samApta nahIM hotI varan 29 milanevAlI thI ki vaha apanI vRddhAvasthAmeM vairAgyapUrNa varSa aura lagabhaga 7mAsame hotI hai, aura isa hisAbame ghavala pariNAmoM ko prAsa hokara gajya tyAga degA !!! zaka 738 meM zanikI sthiti meSarAzimeM bhAtI hai na 2 uttarapurANa-prazasti zloka 33 / / ki kubharAzimeM, jabaki vikrama 838 san 70 I.me 3 dhavalATIkA 1,1,1, prastAvanA pR. 43 / usakI sthiti kubharAzi meM hI jAtI hai| 4 pro0 kIlahAnane zaka 706 kI makara, saMkrAnti 22 maMgalakI sthiti vikrama 838 ke kArtikameM dhanu disambara san 776 I. ke dina nizcit kI thI-- E. I. Vol. VIII P. 183. n. 2. rAzimeM zrAhI sakatI hai| aura pratilipikArakI asAvadhAnIse / / 5 vAstavame apanI racanAkA dhavalA nAma lekhakane prAraMbhameM 'varaNivutte' padameM 'dha' kA 'va' hojAnA adhika saMbhava hai, hI soca liyA thA, granthameM dhavala zabda kA prayoga zuruse 1 dharalA TIkA 1,1,1, prastAvanA pR0 43 hI milatA hai-dhavalA TIkA 1, 1, 1, pR0 67
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 anekAnta [varSa 7 sAhityika aura dArzanika bAtoM meM to saba tarahakI meM unakA janma huA thaa| ata: zaka 745 se pUrva ukta pA~dhaliyA cala jAtI haiM aura kabhI 2 meddhAntika viSayoMmeM kAvyakA racA jAnA bhI kaThina hI dIkhatA hai| bhI, kintu vizuddha aitihAsika ghaTanAzrI tathA vaijJAnika tathyoM isa prakAra zaka 700 se zaka 745 taka lagabhaga kI imArata mAtra aise betuke anumAnoM aura dhAMdhaliyoMkI 45 varSa taka prAcArya jinasenane kucha racA hI nahI aura jA buniyAdapara khar3I karanA no anucita hI hai| kucha racA vaha apanI 25 varSakI zrAyu hone se pahale pahale yA apanI isa (nirmANasamaya-viSayaka) mAnyatAke utmAhameM 70 varSa zrAyu hone ke bAda ! isa bIca meM kaunasa rAjakIya dhavalA-jayadhavalAke mampAdakoko isa bAta kA bhI dhyAna nadI athavA gRhastha saMbaMdhI kArya me ve aviddhakarNa bAla brahmacArI rahA ki unake matAnumAra AcArya janamana jaise bhArI prAsaddha vidvAn aura jayaghavalA Adi granthagajoke racayitA levikako apane jIvana ke madhyakAlIna cAlIma vargha vAlI baiThe prAcArya jinasena vyasta rahe, yaha jAna nahIM par3atA ! baiThe hI binAne paDeMge / harivaMza ke racayitA punna ttmNgh| jina- ata: dhavalA TAkAkA samAptikAla zrI dhavala, jayasenane apane graMthakI samApti zaka 705 me kI' / uma mathakI dhavala ke hindI sampAdakoM dvArAnizcita zaka 738 athavA racanA usake 7-8 varSa pUrva prAraMbha huI hogii| usake prArambhame man 816 I0 kI 8 - ktUbara budhavAra sarvaprakAra sadoSa aura guru barasena aura unake ziSya jinasegakA zrAdagke sAtha asaMgata siddha hotA hai| smaraNa kiyA gayA hai / jinasenake race hue jinendraguNasaMstuti isake sthAna kArtika zuklA 13 vikrama saMvat 838 nAmaka khAsa granthakA ullegva kiyA hai / astu, zaka 668 ke (cAlU ) tadanusAra candravAra tA 16 aktUbara san 780 lagabhaga jinasenAcArya vidvatmamA na meM pramiddhiko prApta ho I0' kA pUrvAhna-jabaki tulAke sUrya udaya ho rahe the, cuke the aura do eka graMtha bhI raca cuke the| aura unakI guru aura budha bhI sUryake sAtha hI sthita the, zani ke sAtha zrAyu bhI usa mamaya kamase kama 25 varSa kI thI / prophesara rAhu kuMbhagazikA zukra aura ketu siMhake, maMgala dhanukA sAhibakI gaNanAke anumAra svAmI nIrasena zaka 745 ke tathA candramA mIna rAzikA thA-kahIM adhika upayukta lagabhaga jayadhavalAko adhUrI chor3akara svargastha hue | turanta aura saMgata baiThatA hai / tadanumAra prazastikI vivakSata hI jinasenane jayadharalAke zeSAzakA racanA prAraMbha karadiyA gAthAoMkA zuddha pATha nimna prakAra honA cAhiye:-- aura zaka 756 meM ukta granthako pUga krdiyaa| usake bAda matImamhi sAmpiya vikkamarAyamhi vasumatovarame / zrAdipurANakA racanA prAraMbha kiyA aura zaka 765 ke vAse suterasIe mANu-vijagge dhavalapakkhe // 6 // lagabhaga usa prathako adhUga choDa kara vaha svarga midhAra jagatugadevarajje ravije kuMbhamhi rAhaNA konne| gye| zrAcArya jinamenake pAzrvAbhyudayameM bhI amoghavarSa sUre tulAe saMte gurumhi kulavillae hote // 7 // kA nAmollekha hai, aura usa kAvyako racanAke maMbaMdhame cAvamhi paraNivutte siMdhe sukkammi mINe cNdmmi| bhI jo kathA pracalita hai u. ke anusAra unakI racanAke kattiyamAse emA TIkA hu samANimA dhavalA // 8 // samaya samrATa amaghavarSa vayaska hone ca diye| / zaka 730 bodaNarAyaNariMde NariMdacUnAmaNimhi bhujaMte / 1 jinamenIya harivaMzapagaNa kI prazasti / siddhRtagaMtha-masthiya guru pesAraNa vigatA saa||4|| 2 harivaMzapurANa zlAka 36-40 / bhAvArtha-vikramarAjAke zAsanake 838 veM varSama 3 jayadhavalA 1. 1, prastAvanA pR. 76 / kArtika mAsake dhavala pakSakI prayodazIke dina sUryodayake 4 dhavalA TIkA 1, 1, 1, prastAvanA pR0 42 / samaya jaba ki zani (ravima) rAhuke mAtha kuMbharAzi tathA 5 jayadhavalA 1, 1, prastAvanA pR0 77, vidvadagnamAlA koNa (paMcama sthAna) meM sthita thA. sUrya aura guru tulArAzi prathama bhAga pR084| meM the aura budhakA vilaya bhI unhIMke sAtha usI gazimeM ho 6 pro0 pAThakakA nibaMdha bhatRhari aura kumAralabhaTTa R.A.S. 1 Swami Kannu Pillai's Indian Ephe7 yogirATa paMDitAcAryakI pArvAbhyudayako TIkA / meris Vol. 1, Part II p. 165.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] zrI dhavalAkA samaya rahA thA, maMgala dhanurAzikA, zukra (ketu sahita) siMhagazi tuga govinda thA, isI liye jyeSTha putra na hote hue bhI dhruvane kA, candramA mInagazakA thA (aura vAra bhI candravAra thA) use hI apanA uttarAdhikArI cunA aura usake manA karane jagatugadevakA rAjya thA aura narendracUr3AmaNi bohagaNarAya- para bhI apane jIvanameM hI usakA yuvarAjyAbhiSeka hI nahIM narendra (dhravarAja dhArAvarSa zrIvallabhagaya ) sAmrAjyAdhipati mahArAjyAbhiSeka kara diyaa| isa prakAra cAhe vAstAveka the, usa samaya guruke prasAdase siddhAnta graMthokoM mathakara isa sAmrAT dhrava svayaM hI rahA, usane nAma liye jagatuMgako hI dhavalA TIkAko pUrNa kiyA gyaa| samrATa banA diyaa| cUki umane apane bhAI ke prAta vidroha 6 / kiyA thA aura saMbhavatayA use mAra kara hI usakA gajya isa pAThake anusAra hathiyAyA thA isa liye saMbhava hai ki aisI rAjyakAntike bu7gu pazcAt svayaM mihAmanArUDha honeme kucha bAdhAe~ dekhI do aura dhavalAke mamApti-kAlakI nAmake liye govinda dvitIyake pazcAt apane putra jagatu gako jyotiSa-kRNDalI nimna govinda tRtIyake nAmasa gaddIpara baiThA diyA ho| dhruvakI mRtyu san 763 I. ke lagabhaga huii| ata: prakAra banatI hai:- ga. yaha ghaTanA san 775 se san 763 I. ke bIca kabhI bhI ho sakatI hai| isakI tithike sambandhameM aitihAsa vidvAn isa tithimeM aitihAmika bAdhA bhI koI nahI paatii| anizcita haiM / do, jagatugake rAjya kI antima avadhi san 772 I. meM rASTrakuTa kRSNaprathamakI mRtyu dogaI bAra 814 (vi0870) nizcita hai, isase prophesara sAhiba bhA umakA jyeSTha patra govinda dvitIya gaddIpara betthaa'| vaha vIra sahamata hai| astu / yoddhA avazya thA kintu eka durAcArI aura nikammA san 780 me jaganugadeva rASTrakUToke siMhAsanapara zAsaka / usake choTe bhAI dhvadhArAvarSane vidroha kiyA AsAna ho sakatA hai| aura yadi usakA abhiSeka isa aura saMbhavataH use gaddIparase utAra kara rAjya svayaM hathiyA tArIkha ke bAda bhI huA ho to bhI vaha ukta prAntakA zAsaka liyaa| yaha ghaTanA man 775 aura san 776 ke bIca kimI yA jAgIradAra to ho hI sakatA hai, jisake antargata vIrasena samaya hii| man 775 kA pimpase prApta lekha ise 775 svAmIne rahakara dhavala prathakI racanA kii| I. meM rakhatA hai aura san 776 kA dhUliyAme prAma tAmrapaTa ghvarAjakI sthiti rASTrakuTa itihAsame kucha bhedapUrNa 776 meM, kintu dhUliyAkA tAmrapaTa sandigdha aura jAlI aura vicitrasI hai| vaha eka bhArI yoddhA aura vijetA samajhA jAtA hai| phira bhI isameM to mandeha nahIM ki govinda thaa| bhAIse rAjya chIna bhI sakatA thA aura putrako jIte nI, dvitIyakI mRtyu san 779-80 me ho cukI thI aura rASTrakUTa rAjya svayaM samartha rahate hue, rAjya saupa bhI sakatA thaa| unake svayaM kA ekacchatra adhipati zrIvallabha kalivallabha dhArAvarpa Adi ke kAI tAmrapaTa aAdi nahIM milate / saMbhava hai janasAdhAraNa upAdhidhArI dhravagaja nirupama thaa| isakI zrAyu usa samaya laga- meM vaha boddAgaya karake prasiddha ho athavA usakI ugaghi bhaga 50 varSakI thii| isake uma samaya kamase kama cAra vayaska zrIvallabha' ke hI apabhraMzakA pratilipikArakI asAvadhAnIse suyogya samartha patra the| ye cAroM hI usa mamaya bhI bhinna bohaNa ho gayA ho| bhinna prAntoMke zAsaka the| ina sabameM sarvAdhika suyogya jaga- zaka 705 meM samApta honevAle tathA zaka 667-8 6 Ibid-p. p. 59-60 1_Altekar-Rashtrakutas and their 7 Ibid-p. 58 Times p. 48. 8 dhavalA TIkA 1, 1, 1, prastAvanA pR0 40 2 Ibid-p.50. 3E. 1. Vol. Xp.81. 1 hari0 tathA zravaNa naM0 20, maTakarI thi0 le0E.C. 4 E. I. Vol. viII p. 182. Vol IV p. 13 5 Altekar-p. 53 Altekar p. 4211
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 anekAnta [varSa 7 meM prAraMbha hone vAle irivaMzake zrAdimeM zrA0vIrasenake sAtha suparNa varSa vyartha hI nahI cale jaate| dhavala granthakA ullekha na honA koI zrAzcarya kI bAta nahIM- isa tithimeM eka vizeSatA aura hai ki yaha candravArake kyoki vaha usa ullekhake lagabhaga 5 varSa bAda samApta dina par3atI hai| dhavalAko 'candrajjvala dhavala' kahA bhI huaA thaa| hai| jaba lekhaka AcAryane apane granthakI samAptike liye dhavalAkI ima nava nizcita tithike anusAra vIrasena usake nAmAnukula 'dhavala pakSa' cunA sI bhI aSTAndikA jaise svAmIkI mRtyu san 760 I. ke lagabhaga honI cAhiye dhavala parvama, to vaha una 15 athavA 8 dinoMmeM dina bhI aura unakA janma san 710 I0 ke lgbhg| sAtha hI aisA hI cunate jo usake upayukta hI hotA arthAt candravAra / prAcArya jinasenako bhI jayadhavalA TIkAke likhane ke liye prazastima ullikhita grahome candramAko sabase antama denekA tathA usake liye Avazyaka vipala mAmagrIke adhyayana karane abhiprAya bhI prAyaH yahI ho sakatA hai| ke liye aura apane anya granthoMko racane ke liye bhI paryAta .... _ lakhanaU, tA06-8-45 samaya mila jAtA hai| unake bahumUlya jIvanake madhyakAlIna 1 AdiparANa pra0 zloka 58, tathA ja0 pra0 kA a0 aMza kyA vartanAkA vaha artha galata hai ? (lekhaka-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA) [yaha lekha lagabhaga cAra mAsa pahale likhA gayA thA aura use usI samaya jainagajaTameM prakAzanArtha bhejA thA, jisase usake pAThakoM meM phaile hue bhramakA usake dvArA nirasana hojAya / parantu jainagajaTane do do patra denepara bhI na to use prakAzita kiyA, na vApisa kiyA na patroMkA koI uttara diyA, aura isa taraha apane pAThakoMko andheremeM rakhakara bhramameM DAle rakhanA hI ucita samajhA, yaha baDe hI khedakA viSaya hai !! akhila bhAratIya jainasamAjake pratinidhitvakA dAvA karanevAle patrakI aisI nIti bahuta hI akharatI hai / astu, majabUra hokara Aja yaha lekha anekAntameM prakAzita karAyA jAtA hai|-lekhk ] 'jainagajara' varSa 50 aGka 25 ke sampAdakIyameM paM. karane Adi kAraNose ve kabhI kabhI raha hI jAtI haiM / aura vaMzIdharajI solApurane vIra sevAmandirase prakAzita 'adhyAtma- yadi 'caitanya svarUpa' jaisI milAnekI azuddhiyoM ko liyA jAve kamalamArtaNDa' para apanA abhiprAya-samAlocana prakaTa to zAyada hI koI uttamase uttama saMskaraNa zuddha tthhregaa| kiyA hai / Apane usake prakAzanakI kucheka rUkSa-rUkSa, dUsare caitanya aura svarUpa ye dono svatantra hI pada haiM aura unheM caitanya svarUpa-caitanyasvarUpa jaisI sAdhAraNa azuddhiyoM ko alaga alaga rahane denepara-na milAnepara kabhI vaha koI dikhalAte hue unake anuvAda kI bhI eka galatI dikhAnekA azuddhi nahI mamajhI jAtI--donoM hI prakArase unhe likhA prayatna kiyA hai / yadyapi zuddha samAlocanAkI dRSTise jAtA hai| hindI aura saMskRta ke niyama judejude haiN| saMskRtame azuddhiyA~ yA galatiyA~ dikhalAnA burA nahI hai, isase to avibhaktika padako dUsare vibhaktika padake sAtha milA hI levakagaNa apanI lekhanI adhika mAvadhAnase calAte haiN| honA cAhiye, parantu hindImeM yaha bAta nahIM hai / aura to kyA isaliye isa dRSTi se hama paNDitajIkA dhanyavAda karate haiM / (presa) hindImeM 'ne', 'ko' 'keliye' zrAdi vibhaktisUcaka cinhoko para prakAzana sambandhI una mAmulI azuddhiyoMko yadi mAna bhI alaga alaga ligvanekA rivAja aba bhI pracalita hai| bhI liyA jAya jo sAvadhAnAse mAvadhAna prapharIDarase honA parantu yahA~ to hameM paNDitajIne jo anuvAda-sambandhI asambhava nahI hai kyoMki cAra-cAra, pAca-pA~ca pUphoko dekha galatI dikhalAnekI koziza kI hai aura usake liye gajaTakA jAnepara bhI cAkacikya yA dRSTidoSa aura presake karaikzana na zrAdhA kAlamake karIba likhA hai usapara vicAra karanA hai,
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] kyA vartanAkA vaha artha g2alata hai ? 215 jisase pAThakoko usa galatIkI yathArthatA-ayathArthatA mUlake hI anumAra kiyA gayA hai| mUla meM jo vartanAkA mAlUma ho sake aura ve bhramame na pdd'e| lakSaNa 'dravyANAmAtmanA matpariNamanamidaM vartanA' kiyA paNDitajIne 'adhyAtmakamalamArtaDa' pR. 83me kAla- gayA hai vahI--'dravyoke apane rUpase satpariNAma kA nAma dravyasa-vandhI varNana karanevAle padyameM Aye hue vartanA- varnanA hai-hindI artha meM kiyA hai| apanI ora se na to lakSaNa ke hindI arthako galata ThaharAte hue likhA hai- kisI zabdako vRddhi kI hai aura na apanA koI nayA vicAra "pR0 83me kAladravyakA varNana pAyA hai, vahA~ vartanA hI usameM praviSTa kiyA hai| ata: yadi hindI artha galata kA hindI artha galata hogayA hai| vartanAkA artha likhA hai kahA jAyagA to mUla ko bhI galata batAnA hogaa| kintu ki-dravyoke apane rUpase satyariNAmakA nAma vartanA hai| mUlako na to galana banalAyA gayA hai aura na vaha galata yaha jo artha likhA gayA hai vaha pariNAmakA artha hai, vartana ho ho sakatA hai| isa liye kahanA hogA ki paNDitajIne kA yaha artha nahIM hai / vartanA zabda Nijanta hai| usakA mUlapara aura middhAnta granthoMkI vartanAlakSaNa carcA para dhyAna artha sIdhI dravyavartanA nahI hai kintu dravyoMko vartAnA artha nahIM diyA aura yadi kucha diyA bhI ho to usapara sUkSma hai| isI liye vartanArUpa paryAya khAsa athavA sIdhA kAla tathA gaharA vicAra nahI kiyA / paryAya mAnA gayA hai aura isI sababase vartanA dvArA nizcaya vAstavama adhikAza vidvAna yahI samajhate haiM ki vartanA kAladravyako middhi hotI hai| ..."yadi vartanAkA artha jaimA kAla dravyako hI khAsa paryAya, pAraNamana athavA guNa hai' ki yahAra hindI artha meM batAyA gayA hai ki dravyoMkA matpariNa. aura vaha mAMdhI kAlaparyAA hai| para yathArthame yaha bAta nahI mana vartanA hai to kAlake astitvakA mamartha damarA hetu hai| batenA jAvAdi chaho dravyokA astitvarUpa (utpAdamalanA kaThina hojaaygaa| isa liye pUrvagranthoMke nAjuka evaM vyaya-dhovyAtmaka) svAtma-pariNamana he aura isa astitvamahatvayukta vivecanoMgara aAdhunika lekhakoMko zrAdarase dhyAna rUpa svAtma panigamaname upAdAna kAraNa to tattadravya hai rakhakara apanI lekhanI calAnI caahiye|" aura sAdhAraNa ba hya nimittakAraNa athavA udAmIna-apreraka ___ imapara vicAra karane ke pahale maiM adhyAtmakamalamAnaNDa' kAraNa kAla dravya hai / yadi pratyeka dravya svataH vartanazIla ke uma pUre padya aura hindI arthako bhI yahA~ prastuta kara na hA to vartanAko kevala kAla dravyakI mIdhI paryAya mAnakara denA cAhatA huuN| isase pAThakoMke liye samajhaneme sahUliyata bhI kAlako unako vayitA---vartAnevAlA nahI kahA jA bhA kAlakA hogii| padya aura umakA hindI artha isa prakAra hai-- sakatA aura na vaha hA hI sakatA hai| kintu jaba pratyeka "dravyaM kAlANumAtra guNagaNakalitaM cAzritaM zuddhabhAva dravya pratisamaya vana rahe hoMge to vaha pratyeka samaya-kAlANu stacchuddhaM kAlasaMjhaM kathayati jinaponizcayAd drvyniiteH| (kAladravya) unake vartAneme nimittakAraNa ho jAtA hai| dravyANAmAtmanA satpariNamamidaM vatanA tatra hetu, ataeva jisa prakAra dharmAdi dravya na ho to jIva pudgalokI kAlasyAyaM ca dharmaH svagaNapariNatidharmaparyAya essH||" gatyAdi nahA hA makatA athavA kumhAraka cAkakA kAlA na artha-guNoMse mahita aura zuddha paryAyose yukta kAlA- 1 udAharaNasvarUpa degyo, jayadhavalA (mRdrita) pR. 4. / NumAtra dravyako jinendra bhagavAnne dravyArthika nizcayanayase 2"utpAdavyayadhrauvyayukta sat" "sadravyalakSaNam"tatvArthasUtra zuddha kAladravya--arthAt nizcayakAla kA hai| dravyoke 3 'jo samasta dravyoke pariNamanameM udAsIna sahakArI apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai| isa vartanAmeM kAraNa hai, usako kAladravya kahate haiM / jaise kumbhakAra nizcayakAla nimitta kAraNa hotA hai-dravyoMke astitva ke cAkakI nIcekI kolI yadi cAka bhramaNa kareM to rUpa vartanameM nizcayakAla nimittakAraNa hotA hai| apane sahakArI kAraNa hai kintu Thahare hue cAkako jabaradastI guNoM meM apane hI guNoMdvArA pariNamana karanA kAladravyakA se nahIM claatii| ima hI prakAra kAlako udAsIna dharma hai-zuddha arthakriyA aura yaha usakI dharmaparyAya hai| kAraNa samajhanA caahiye|"vidvaan pAThaka dekheMge ki yahA padyakA hindI artha hUbahU -jainasiddhAntadarpaNa pra0bhA0 pR072|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 anekAnta [vaSa 7 ho to cAka ghuma nahI sakatA usI prakAra kAladravya na ho to hotA hai vaha vartanA hai| arthAt eka avibhAgI samayama nimitta-kAraNa ke cinA una dravyokA vartana nahIM ho sakatA dharmAdi chahoM dravya svataH hI apanI mAdi aura anAdi hai| isI nimittakAraNatAkI apekSAme hI dharmAdi dravya ke paryAyoMse, jo utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa haiM, vata rahe haiM gatyAda upakArakI taraha vartanAko kAnadravyakA upakAra unake iSa vartanako hI vartana' kahate haiM aura cU~ ki tattata kahA gayA hai| isI bAtako sarvArthAsaddhikAra zrA0 pUjyapAda samaya usameM apregka bAhya nimittakAraNa hotA hai / isa liye ne kahA hai vartanAke dvArA nimitta kAraNarUpase kAladravya anumeya hai|' dharmAdInAM dravyANAM svaparyAyanivRtti prati svA- imase vartanAko kAladravya ke astitvakA samarthaka mukhya hetu manava vartamAnAnAM bAhya pamahAdvinA tadvatyabhAvAttatprava- kahA jAtA hai| nopalakSitaH kAlaiti kRtvA vartanA kAlasyo kaarH|" zrA0 vidyAnandane' bhI isI taraha kA vistRta varNana -sarvAtha01-22 kiyA hai| tattvAvalokavA kake pR0 414 para eka anuvivarya paM. rAjamalla jAne apanA pUrvokta vartanAlakSaNa mAna hI aimA prastuta hai jisameM unhoMne sa phataurame jIna, pRjyapAdaka imI vartanAlakSaNa ke aAdhArapara racA jAna par3atA pudgana, dharma, adharma, aAkAza aura inakI vyApaka sattA hai| kyoMki dono lakSaNoko jaba sAmane rakha kara eka tathA sUryagati zrAdikI dI vartanA svIkAra kA hai aura unake sAtha paDhA jAnA hai to vaimA spaSTa pratIta hotA hai / akalaGka- dvAga bahiragakArae rUpase kAlakI siddhi kI hai| jaba zaMkAdeva bhI yahI kahate haiM ___ kArake dvArA kAlavartanAke sAtha vyabhicAra doSa upasthita "pratidravyaparyAyamantana, takasamayA svasattAnubhUti- kiyA gayA taba unhoMne kAla kI mukhyavartamAna honekA hI vartanA ...... ekasminnavibhAgini samaye dhamAdIni siddhAnta sthApita kiyA hai aura dharmAdidravyoko hI mukhya dravyANi paDapi svaparyAyarAdimadanAdimadbhirutpadavyaya- vartanA batalAI hai| kAladravyakI bhA mukhya vrtn| mAnanepara dhrauvyavikalpavartante iti kRtvA tadviSayA ctnaa| anavasthA doSa diyA gayA hai / mAyame yaha bhI kahA gayA hai sA''numAnikI vyAvahArikadarzanAta pAkavata / yathA ki kAlame vRtti aura vartakakA vibhAga na honeme murupavartanA vyAvahArikasya pAkasya tandulavikledanalakSaNasyaudana- bana bhI nahIM sktaa| yadi zaktibhedase vRtti aura vartakakA pariNAmasya darzanAdanumIyate amti prathamasamayAdAra- vibhAga mAnA jAve to kAladravya kI bhI tainA kI jA bhya sUkSmapAkAbhinivRttiH pratisamamiti / yadi hi sakatI hai, kyoki kAlavartanAkA bahiraMgakAraNa vartaka prathamasamaye'gnyudakamannidhAne kazcita pAkavizeSo na , "vartanA hi jIvapadga nadharmAdharmAkAzAnA tatsanAyAzca syiAt / evaM dvinIye tRtIye ca na syAta iti pAkAbhAva sAdhAraNyA sUryagatyAdInA ca svakAryavizeSAnumitasvama vAnA eva syAt / tathA sarveSAmIi dravyANAM svaparyAyAbhini- bahiraMgakAraNApekSA kAryatvAt tandula kavat / yattAvadvAhavRttau prati samayaM duradhigamA niHpattirabhyu gntvyaa| raMgakAraNaM sa kAla: / nanu kAlavartanayA vyAbhacAra: svayaM tallakSaNaH kAlaH / sA vartanA lakSaNaM yasya sa kAla vartamAneSu kAlApuSa tadabhAvAt / iti kecit ; kAlavarta ityvmeyH| samapAdonAM kriyAvizeSANAM samayAdi- nAyA anupacantirUpeNAsadbhAvAt / yasyAsAvanyena varttate nivRttyAnAM ca paryAyANAM pAkAdonAM svAtmasadbhAvAnu- tasya sA mukhyvrtnaa| karmasAdhanatvAttasyAH / kAlasya tu bhavanena svata eva vartamAnAnAM nivRttebahiraGgo hetuH nAnyena vartate tasya svayaM svasattAvRttihetutvAdanyathA'navasthAsamaya pAka ityevamAdisvasaMjJArUDhi nadbhAve kAla ityayaM prasaGgAt / tata: kAlamA (kAlasya ?) svato vRnirevo cArato vyavahAge kasmAnna bhavatoti tadvyavahArahetunA'nyena vartanA, vRtti vartakayovibhAgAbhAvAnbhukhyavartanAnupapatteH / shktbhvitvymitynumeyH|" -tatvArthavA0 1-22 / bhedAttayovibhAge tu sA kAnasya yathA mukhyA tathA ca bahiraMga-. yahA~ akalaGkadevane bahuta hI vizadatAke sAtha kahA hai nimittApekSAtvaM vrttkshktrbhirNgkaarnntvaat|" ki 'hareka dravyaparyAyame jo hara samaya svasatAnubhavana-vartana --tatvArthazlo01-22
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] kyA vartanAkA vaha artha g2alata hai ? 217 zakti ho jAtI hai| isa taraha vidyAnanda svAmIne anumAna- dravyake upakAra batalAye gaye haiM ve vartanAke hI bheda hai| gata bhicAra doSako utmArina kiyA hai| vidyAnandake jaisA ki zrA0 upapAdake nimna kathaname prakaTa hai| isa sphuTa vivecanase hama isa niSkarSa para pahuMca jAte haiM ki "nanu vartanAgrahaNamevAstu tadbhedAH pariNAmAdayavAstavame vartanI sabhI dravyagata hai aura kAla umameM kevala steSAM pRthAgrahaNamanarthakam ; nAnarthakama; kAlavayasUcanabahiraga kAraNa hai| dravyAMka ima vartana-astitvarUpa pariNa- thtvaatprpnycmy|" -sarvArthasi0pR0 186 manama bahiraMgakAraNa na no prAkAza hai aura na jIvAdidravya yahA~ yaha zaMkA upasthita kI hai ki eka vartanAmAtrakA hai, kyoM ki ve saba to usake upAdAna kAraNa haiM aura grahaNa karanA paryApta hai| pariNAma zrAdi to usIka bheda haiN| pratyeka kArya upAdAna tathA nimitta ina do kAraNosa hotA ata: vartanAgrahaNa se unakA mA grahaNa ho jAyagA--unakA hai / ataH vartanAke ugadAna kAraNa jIvAdise atirikta pRthak grahagA karanA vyartha hai| isa zaMkAkA prAcArya uttara nimitta kAraNarUpase nizcayakAladravsakI siddhi hotI hai| dete haiM ki sUtrameM unakA pRthak grahaNa vyartha nahIM hai| kAla sarvArthasiddhi ( solApUra saMskaraNa ) pR0 183 meM eka ke do bhedoM kI sUcanA-jApana karaneke liye prapaJca vistAra atispaSTa phuTanoTa diyA gayA hai jo zrA0 zranasAgaramUrikI kiyA hai / nAtparya yad ki pUjyapAdake liye pariNAma Adi zrutasAgarI tattvArthavRttikA jAna par3atA hai aura jima meM bhI yaha ko vartanAke meda mAnanA spaSTata: abhISTa hai| dUsare, satvarispaSTa ho jAtA hai ki sabhI dravyAkA pratisamaya vartanasvabhAva hai Namanako varnanA mAnanera vananA aura pariNAma donoM eka tathA pratikSaNa unakI uttarottara sUkSmaparyAyome jA paramANu- nahI ho jaate| pranikSaNa mamasta dravyokA apanI uttarottara rUpa bAhya nizcayakAlakI apekSA lekara vartana--pAraNamana sUkSma paryAyAma jo vatana mavAraNamana ho / / hai vaha to vatanA hAtA hai vaha vatanA hai| yahA~ phuTanoTakI kucha upayAgI hai| jaimA ki pUrvokta vivecana aura sarvAthasAddhake ullikhita pAktayokA diyA jAtA hai-- phuTanoTame rASTra he aora pUrva paryAyake tyAga aura uttaraparyAyake "evaM sarvepA dravyANAM pratisamayaM sthUlaparyAya- utgadarUpa jo dravyama aparissandAtmaka vikAra--paryAya ha to vilokanAt svayameva vatanasvabhAvatvena bAhya nizcaya- hai use pariNAma kahate hai| jamA ki svayaM pUjyapAdake hI kAlaM paramANurUpaM apekSya pratikSaNaM uttarottarasUkSma- nimna kathanase prakaTa haiparyAyepu vartanaM pariNamana yadbhavati sAvatenA niiyte|" "dravyasya paryAyo dharmAntAnivRttidharmAntaropajananayahA~ pATaka dekheMge ki 'vatanaM pariNamanaM' kaha kara to rUpaH aparimandAtmakaH pariNAmo jIvasya krodhAdiH, vatenAkA artha pariNAma bhI spaSTatayA pratipAdana kiyA hai| pudgalasya varNA deH, dhamAdharmAkAzAnAmagurulaghuguNaisa taraha middhAnta granthose yaha jJAta ho jAnA hai ki vid. vRddhihaanikRtH|" cchirAmANa 50 gajamallaja ne vartanAkA jo 'dravyANAmAtmanA satpariNamanamidaM vartanA' lakSaNa kiyA hai aura pUjyapAdake anugAmI akalaka aura vidyAnanda bhI hamane usakA jo 'dravyoMke apane rUpame satpariNAmakA nAma apanA yahI abhiprAya prakaTa karate haiM / / yadi paM0 vazIdhara vataMnA hai' hindI artha kiyA hai donoM hI siddhAntasammata jI isI adhyAtmakamala-mAtaNDake usase agale hI pRSTa haiM--galata nahIM haiN| (84) para dekhate to unheM unhI satpariNamanako vartanA kahane vAle adhyAtmakamalamArtaNDakArake zabdoM meM pariNAmakA bhI aba yaha vicArake liye zeSa raha jAtA hai ki yadi lakSaNa mila jAtA aura phira unheM unakI ekatAkA matpariNamana vartanA hai to pariNAma aura vartanAma bheda kyA bhrama na hotaa| meM unake usa pariNAmalakSaNako nIce hai ? kyoMki kAla dravyake upakAroM meM pariNAma aura vartanAko detA hU~judA judA batalAyA gayA hai ? isakA khulAmA isa prakAra hai prathama to sAmAnyatayA vartanA aura pariNAmameM koI 1 degyo, natvArthavA. pR0 224 ora tattvArtha zlokavA. bheda nahIM hai| kyoMki vastuta: pariNAma prAdi jo kAla pR0 414 /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 anekAnta varSa 7 "paryAyaH kila jIvapudgalabhavo yo'shuddhshuddhaavyH|" nimittarUpase kArISa-agniniSTha bhI mAnA jAtA hai usI prakAra arthAt-java aura padgalase hone vAle zuddha aura azuddha vartanA vastuta: samasta dravyaparyAyamata hI hai phira bhI nimitta pariNamano-vikAroMko paryAya--pariNAma karate haiN| yahA~ honeme vartAnAko kAlagata bhI mAna liyA gayA hai| ata: yaha dhyAna dene yogya hai ki granthakAra jIva aura pudgala janya vartanAkA artha mukhyata: 'dravyavartanA' he aura upacArataH paryAya (vikAra) ko hI pariNAma kahate haiM, dharmAdidravyoke 'dravyoMko vatAnA' hai / sIdhI dravyavatenAkA vyavaccheda karake vikArako ve pariNAma nahI maante| jabaki tattvArtha ke sabhI TIkA- eka mAtra 'dravyoMko vartAnA vartanAkA artha kadApi nahIM hai| kArone dravyavikArako pAraNAma honekI ora dRSTi rakhate hue anyathA sarvAtha siddhakAra vartate dravyaparyAyaH, itane vAkyAza dharmAdidravyoMka bhI aguruladhuguNakRta vikAra svIkAra kiyA ko na likhakara kevala 'dravyaparyAyasya vartayitA kAlaH' hai aura use bhI pariNAma kahA hai| jo siddhAntata: ThIka itanA hI vAkya likhate / isase spaSTa hai ki satpariNamanako hai| parantu anuvAdaka mUlake sAtha baMdhA honese ukta paMktikA jo hamane vartanA nikhA vaha mUlakAra evaM siddhAntakAroMke artha bhI vaisA hI diyA gayA hai| astu / tAlarya yaha ki na to viruddha hai aura na galata hI hai| kevala paNDitajAke dravyaryAyome pratisamaya hone vAlA pariNamana to vatenA hai samajhanekI bhUla hai| antame eka bAta jo paM. jIne yaha aura ve dravyaparyAye pAraNAma haiN| yahI vatanA aura pariNAma kahI hai ki satrariNamanako vartanA mAnanepara kAlake me siddhAntasammana bheda hai| jimapara paNDitajIne marvathA hI astitvakA samarthaka koI dUsarA hetu mila nahIM sakatA uma dhyAna evaM vicAra nahIM kiyaa| yadyapi yaha ThIka hai ki vatanA sambandhame mujhe yaha kahanA hai ki satpariNamanako vartanA zabda Nijanta hai, kintu yaha bhI dekhanA cAhie ki Nij mAnane ra kAlake astityakI sAdhaka vaha kyo nahI rahegI ? kA artha yahA~ kyA aura kaimA siddhAntakArIke liye vivakSita dUsare dravya jo usa satpariNamanarUA vartanAme upAdAna hI hai| sarvArtha siddhikArake NijarthamambandhI pUre abhiprAyako hoMge nimitta kAraNa rUpase, jo pratyeka kAyameM avazya yahA~ diyA jAtA hai apekSita hotA hai, kAlakI apekSA hogI dI aura isa taraha "ko rijarthaH ? vartate dravyaparyAyastasya vartayitA vartanAke dvArA nimittakAraNarUpase kAlakI middhi hotI dI kaalH| yadyevaM kAlasya kriyAvatvaM prApnoti / yathA hai| yadi isa rUpameM vartanAkA artha vartAnA iSTa ho to usame ziSyo'dhIte, upAdhyAyo'dhyApayati iti; naiSa doSaH, hame koI Apatti nahI hai| satpariNamana bhI vahA vartanA nimittamAtre'pi hetakartRvyapadezo dRSTaH / yathA kArISo- rUpa hai| vivakSita hosakatA hai| yahA hama yaha bhI kaha denA agniradhyApayati / evaM kAlasya hetuktaa|" cAhate haiM ki 'vartanAhetutva' nahIM kintu vartanA pUjyapAda' aura akalaGkadevake abhiprAyase kAlakA amAdhAraNa guNa aura _zijakA artha kyA hai ? dravyaparyAya vataM rahI hai, vidyAnandake abhiprAyAnamAra paryAya mAnA gayA hai / zrAzA usakA vartAnevAlA kAla hai| yadi aisA hai to kAlaka hai jainagaja ke sampAdakajI ima vivecanake prakAzameM kriyApanA prApta hojAyagA / jaise ziSya par3hatA hai, upAdhyAya apanI bhrAntiko dara karalege, aura vesA apane patra meM prakaTa par3hAtA hai ? yaha koI doSa nahIM; kyoki nimittamAtrame bhI kara dege| kAraNako katA kaha diyA jAtA hai| jaise kaNDekI agni borasevAmati mAyA paDhAtI hai| yahA~ karaDe kI agniko par3hane me nimittakAraNa 8-5-45 hone mAtrase kartA kahA gayA hai / isI prakAra svataH varta rahI dravyaparyAyoke vartaname kAla nimittakAraNa honemAtrase use 1 dekho sarvArtha siddhi pR0 200 / vartAyatA-vartanakartA (vartAnevAlA) kahA hai / tArya yaha 2 tattvArthavArtika pR0 243 / ki jisa prakAra 'par3hAnA' vastutaH upAdhyAyaniSTha hI hai kintu 3 tatvArtha zlokavArtika pR0 437 /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArI zikSA-samasyA (lekhaka-bA0 prabhulAla premI' pAharI) Ajake bhArata meM prAcIna gurutA, mahAnatA, gauravatA aura ihalaukika aura pAralaukika kalyANa hoske| yahI kAraNa sugbamampacatA lAne ke liye aneka samasyAko sulajhAnA thA ki usa samaya manuSyokI kauna kahe, devagaNa bhI pkhegaa| unameM sabase pramukha samasyA jisa, 'eke mAdhe saba bhAratame janma dhAraNa karane ke liye sadaiva lAlAyita rahate the| sadhe kaha sakate hai vaha zikSA-samasyA hI sarva prathama isa viSayame nimna vAkya bhUkhane yogya nahIM hai| hame saccI zikSAkA paribhASika jJAna honA Avazka hai| "gAryAnta devAH kila gItakAni zikSA--jisake dvArA bAlakake zarIra mana aura prAmA dhanyAntu ye bhaartbhuumibhaage| kA adhika sundara sukhada aura ullAsamaya vikAma hI ume svagAMpavargasya ca hetubhUne; hama zikSA kaha makate haiN| saravI zikSA vahI hai jisa bhavanti bhUyaH puruSAH suratvAna // pAkara manuSya apane zarIra, mana aura AmAke uttama prophesara herinmane bhArata sambandha meM apanI vicAradhArA guNoMkA parvAGgINa vikAsa kara sake aura unheM prakAzama isa prakAra prakaTa kI haijaayke| zikSA yAMtrika vastu nahIM hai| kimIko yaMtrakI taraha "India is the source which not only par3hA likhAkara usa sacce proMme zikSita nahIM banA skte| the rest of Asia but the whole western zikSAkA artha hai samAjakI kaTIlI DAlAMke kAMToMko world derived their knowledge and chIlachAna kara nikanA banA denA, anucita tathA hAnikAraka their religion" pardAyoMko samAjase bIna 2 kara nikAlanA, snehakA arthAta--bhAratagvai vaha udgama sthAna hai, jahoMme ma bIja bonA, vizvabandhundhakI vena mIcanA, mAnamika kaMvala sampUrNa eziyAne hI, api tumace pAzcAtya nijatAko tinAjali denA, mAhamikatA tathA dhIratAko saMmArane jJAna tathA dharmakA pATha siikhaa|" / amara banAnA aura manupyakaM hRdayako jAgRta karake ume pAzcAnya-mabhyatAbhimAnI prophesara mammamUlarane bhArata mAnavamamAjakA eka upayogI aga banAnA / yahI vAstavika kI vidyA aura vaibhavakA kyA hI anUThaM zabdAma varNana zikSAkA kartavya hai| jo zikSA kevala dUmaroM ke Upara bojha kiyAhonavAle akarmaNya prAdamI paidA karatI hai, cAhe ve amIra "It I were to look over the whole hoM yA garIba, saba tarahase burI hai| aisI zikSA samAjako world to find out country most richlykAma karane aura paidA karanekI zakiko hI hAni nahIM endowed with all the wealth, power pahuMcAtI balika logoMmeM eka bhayaMkara anaitika manovRtti and beauty that nature bestowed in paidA karatI hai| some parts-a very paradise on earth, prAcIna gaurava-prAcIna bhArata umati-sumeha kahA I should point to India. It I were jAtA thA, usakA kAraNa kevala yahI hai ki usa samaya asked undel what sky the human yahAM vAstavikazikSAkI kamIna thii| zikSAdhikAriyoM kI hI mind has most fully developed on the zikSA denekA adhikAra yA / gurukuloMmeM guru zisyoM ko apane greastest problems of life, and found nimipAdoM dvArA aisI zikSA dete the jisase unakA solution of some at them which will
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 anekAnta varSa 7 deserve the attention even of those "yeSAM na vidyA na tapo na dAnaM who have Plats and Kant, I should jJAnaM na zIlaM na guNo na dhrmH| point to India". te matyaloke bhuvi bhAgbhUtA aryAta yadi maiM aise dezako khojU, jise prakRtine manuSyarUpeNa mRgaashcrnti"| samasta vaibhava zakti tathA saundarya pradAna kiyA hai, jise imameM sarva prathama guNa vidyA hI manuSyasva prAptikA lakSaNa pRthvIvara svargarUpameM nirmita kiyA hai, to maiM bhAratakI ora batalAyA gayA hai| anya guNa saccA vidyA prApta hAnepara iGgita kruuNgaa| yadi mujhasa prazna kiyA jAve ki kima vyoma svataH hI pAjAte haiN| vidurajIna to yahAM taka kahA hai ki maNDala ke nIce mAnava mastiSkane apanI zaktiyoMkA vikAma ko'rthaH putreNa jAtena yona vidvAna dhArmikaH" / ata: samAra kiyA hai. jIvanakI mahatvapUrNa samasyAoMra vivecana kara meM apanA astitva kAyama rakhane aura prAcIna gauravakI rakSA unameme kitanoM hIke aise samAdhAna khoja nikAle haiM, jinakI karaneke liye vartamAna dakSita zikSA aura zikSApraNAlI dono aura unakA bhI dhyAna prArarSita hogA, jinake pApa 'leTo ko hI parivartita karanA hogaa| zAsakavargane apanI svArthatathA kAMTa haiM to maiM bhAratakI bhora iGgita kruuNgaa| sAdhanAke hetu, prAjakI zikSA aura usakI dUSita par3hatiko jisa bhAratake sambandha meM pAzcAnya logoM taka aipe ud- prasArita kara hameM hamAre deza kI aura samAjako kisa prakAra gAra nikalate haiM, zrAja usakA isa prakAra adhaHpatana dekha akarmaNya, apaMga aura apane hI hAthakI kaThaputalI banA aisA kauna pASANa hRdaya bhAratIya hogA, jisakI prAMsvAse DAlA, vijJa pAThaka isakI anubhUtime vacita na hoNge| prazradhArAkA avirala vAta na umar3a paDatA ho| isa sabakA zikSAmeM dopa-prAjakI zikSAme sadAcArake liye ekamAtra kAraNa yahI hai ki usa samaya zikSA prAjakI taraha prAya: koI sthAna nahI hai, isake viparata kabhI 2 to hama paisosa vAjAru bhAva kraya-vikraya nahIM kI jAtI thI / guru una zikSakoko jinake hAthoM meM rASTra nirmAtA bAja koMkA apane hI zrAzramoM meM brahmacAriyoko rakhakara unakI pAtratA bhAvI bhaviSya avalambita hai, vidyArthiyoMkI kurimata pravaaura yogyatAke anusAra hI svAvalambI zikSA dete the| ttiyoMko protsAhita karate dekhate haiN| "Knowledge without character is vartamAna zikSA praNAlIne dezaka navayuvako, hindustAna sin" arthAta binA sadAcArake vidyA pApa hai, aura kI bhASAoM aura dezakI sarvamAnya saMskRtiko jo apAra hAni "zrAcArahInAn punanti vedAH" inhI bAtoko zikSAkA pahacAI hai vaha likhanekA nahIM, anubhava karanekA viSaya hai| AdhArabhUta samajhA jAtA thaa| usa samaya maiDAgAskara aura grAma jima zikSA-paddhatikA daura-daurA hai usameM pUrNa zakti gobIkA registAna, klAivakI kasTanIni aura nA darazAha kitAbI par3hAI meM hI vyaya kara dI jAtI hai aura usake dvArA ke hamale Adi bAtoMko kaTutAke sAtha raTAkara pAsa karA dene kevala dUsaroMke anubhavoM, dUsaroM kI kalpanAoM aura dUsaroMke ko prathA pracalita nahI thii| hAM guru madA maya bolo, tarkoM ko hI raTAnekI rIti pracalita hai| isameM mAnava-jIvana kabhI krodha mata karo, kimI jIvako mana satAyo, madhura aura usakI paristhitiyoMkA koI sthAna hI nahIM rkkh| bhASaNa karo, paranindAse bacI, sayamI bano zrAdi vAkya jAnA / ine gine vaijJAnikoMne bhale hI kucha adbhuta prAvipaTTiyaoNpara likha dete the| unhIMko hRdayagama kara jIvanameM kAra kiye hoM lekina sarva-sAdhAraNakI zikSAkA prAdhAra to zrAcaraNa karanA yahI parIkSAkI kamauTI thii| guruokI dina- thodhI kitAboMkA bojhA hI rahA hai| jisa avasthAme bAlakoM cA, vyavahAra aura nIti zikSAke uccatama Adarza the| kI sarvazaktiyoMkA vikAsa hotA hai aura sadAcArakI nIva yadi prAja vAstavame hI hameM apanI dazApa dukha hai, DAlI jAtI hai usI avasthAmeM parAvalambI aura parAzrita yadi hama sukha aura zAnti prApta karanA cAhate haiM, to hameM zikSA prApta karanese mamUce rASTrakI kitanI bar3I hAni ho rahI usI zikSaNa-paddhatiko apanAnA hogaa| nAtimeM batalAyA hai, isakA koI vicAra hI nahIM karatA / bhAratameM AyukA ausata jahAM 23 varSa hai vahAM strI athavA puruSako apane
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] hamArI zikSA-mamamyA 221 jIvanake20, 25 varSa isa zikSA-paddhatike kAraNa isa karuNAkA bhaDAra hotI haiM, aura unakA prabhAva bhI bAlakoM prakAra niruheza bitAne par3ate haiM, phira unameM dIrghamUtratA, para cirasthAyI hotA hai| mAtAoM ke prabhAvameM yadi yaha kAma saMzayavRtti, anizcitatA aura apane pApa kimI nirNaya para puruSoM ko hI diyA jAya, to sabase yogya anubhavI aura pahuMcane kI akSamatA pAnA svAbhA vaka hI hai| itanA hI nahIM sadAcArapriya zikSakako hI denA cAhiye / choTe baccoMke parimANata: jIvanakSetra meM avatIrNa hone para adhikAMza loga zikSA deneke mahatvapUrNa va gRDha viSayapara usakI mahattAka vyAvahArika jJAnasa sarvathA zunya pAye jAte haiN| anukRtta hI dhyAna denA caahiye| nanhe zizuoM kI avasthA vidyArthiyoko pAtratA, apAtratA tathA kisI viSaya- eka komala ugate hue pAdeke samAna hai, jisakI bhatI. vizeSake liye abhiruci, anabhiruci, yogyatA ayogyatA bhAti rakSA na karanepara vaha dUpita vAtAvaraNAma prabhAvita kA vicAra kiye binA hI zreNIbaddha rUpameM par3hAyA jAtA hai, hAkara bhalIbhAti phalaphUla nahI paataa| bAlakAko zikSAkA jo ki deza tathA samAjakaM liye mahAn ghAtaka hai| prArambha hI cAritrika aura dhAmika zikSA dvArA karanA una navajAti bAlakokI prAthamika zikSAkA jo rASTakI caahiye| kyoMki bhAvI samAjakI vizAla hamArata halI bhAvI zrAzAe~ haiM, aura jinake gulAbI caharIpara bhAvukatA, nIvapara ravI jA skegii| bAlikAokI zikSApara hameM karmaNyatA aura uracAkAkSAoMkI rekhAya sadaiva aTavaliyA vizeSa dhyAna denA cAhiye / unheM bAlyakAla meM hI dhArmika, kiyA karatI haiM, jo ki gaSTa va samAjake sacce nirNAyaka gAsthika aura samAjopayogI zikSA dekara isa yogya banA tathA bhAvI zikSaka va pitA haiM, ucita dhyAna nahIM rakhate haiN| denA cAhiye, ki bhaviSya meM hamArI santAne binA vizeSa bAla-zikSAkA kArya ayogya zikSakoka hAthameM dekara hama una prayAsaka hI susaMskArI aura dhArmika utpanna hoske| bAlakoMke jIvanoko hI nahIM bigAite, kintu bhavizyameM hameM zikSaNapaddhanimeM mAtRbhASAko pradhAnatA denI akarmaNyatA, kusaMskAritA aura ayogyatAko janma dekara cAhiye / antaraprAntIya-vicAravinimaya aura saMgaThanake unakA avirodha svAgata karate haiN|| liye apane dezakI eka bhASA banAnA cAhiye aura vaha yaha hai Aja hamArI sarakArI zAlAzrI aura mahA vadyA-hindI grAmoM kI adhikAMza janasakhya kA dhyAna ragbakara layokI zikSAkA hAla / phira hamArI mAmA jaka aura zikSAmeM zaharakI apekSA grAmINa saMskRtikI pradhAnatA rakhanI dhAmika vidyApIThoM, zrAzramoM, kanyAzAlAoM, vidhavAzramokI cAhiye tathA unakI zrAvazyakanAzrI aura daridatAoMko zikSA, pArasparika vyavahAra, garu-ziSya-bhaki, ekAMgIpana, dekhate hue svAvalambanI hI zikSA denI caahiye| zikSAkA zikSaNa vibhinnanA, kAryakatAkI svArtha-nIti zrAdi bAnI mAdhyama agrejI nahI sambanA cAhiye aura jo vidyArthI vinA kA spaSTa pradarzana karaneme anubhUtiprApta hRdaya makucAtA hai, aMgrejI liye apanI zikSA pUrI karanA cAheM, unapara agrejI lekhanI ruka jAtI hai| zrAja iname kyA horahA hai / laghaya kA bhAra nahI lAdanA caahiye| vardhA-zikSA praNAlIke anu. aura lakSyapUrtimeM kitanA antara hai !! imapara dhArmika aura sAra hama zikSAzAlAoma praudyogika zikSaNako avazya sAmAjika zAlAoMke zikSAdAtA mahAnubhAva ekAgracitta sthAna denA cAhiye / para usameM vidyAthiyoMkI ruciyokA ho zAMtise vicaareN| sAtha hotAapane parama pavitra pada aura avazya dhyAna rakhanA cAhiye / itihAsa, arthazAstra aura mahAna uttaradAyitvakA smaraNa kara, pazcAttApaka zrAsuprasi samAjazAstra Adi mAskRtika vipaya bhArata ke itihAsasibU apanI bhUloko dhone kA prayatna kare / unheM nijatvaka bhAna sarvocca zrAdarzakI hI dRSTi se sikhAye jAne caahiye| jisame aura padamahAnatA gauravame satyapathakI jhalaka svaya hI jina vIgena manuSyako pazutAkI zrIrama mAnavatAkI aura dRSTigocara hone lgegii| lAnekI koziza kI hai, inakI zAMtimaya vijaya kahAniyoM sudhArayojanAe~-bAlazikSAkA kArya jahAM taka bana kA hI pAThyakrama meM pradhAna mdhAna ho mAnavajAtika itisake puruSAMkI apekSA mAtAoM ko denA cAhiye / kyoMki ve hAsase udAharaNa lekara yaha bAra bAra dikhAnA cAhiye ki premakI pratimA, dayAkI mUrti, sahidagutAkI devI aura kapaTa, hiMsA, jhUTa, anyAya, kuzIla prAdise satya, ahiMsA,
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 anekAnta [varSa 7 niSkapaTatA, nyAya, zIla, saMyama, tapa, tyAga zrAdi guNoM meM zikSakoMse nivedana--zrApa hI vizvake sacce pathahI adhika zakti hai| isase unakA jIvana dhArmika aura pradarzaka aura aguzrA haiM / "prAcAryaH paramaH pitA" tathA pavitra bana sakegA / dhArmika granthoMke prAta:smaraNa tathA "yathA gurustathA ziSyaH" ina siddhAnnoMke AdhArapara kisI dhArmika kathAoM dvArA bhI unakI ruci jAgata karate rahanA bhI raSTa athavA samAjakA bhAvI bhaviSya aApake caritra aura caahiye| Adarzapara avalambita hai| Apako apane hI nijI zrAdarza vicAra kitane hI kyoM na jage. jaba taka ve kriyAtmaka se zikSA aura sadAcArakI vizAla imArata khar3I karanI hokara phajaprada nahI hote. unakA koI mUlya nahIM mAnA hogii| jo akarmaNya haiM, pramAdI haiM jinase saMsArameM koI jaataa| yahI bAta bhAvanAoM aura anubhUtiko zikSAke kAma karate dharate nahI banatA, ve hI loga zikSakake zrApana sambandhame kahI jA sakatI hai| zrAra AvazyakatA isa bAta para prAmIna ho jAte haiM, hama bhrAntibhUlaka lokavizruta, kI hai ki dezake navayuvaka sacaritra aura karmaTha bn| janazrutiko bhApako apane anavarata adhyavasAya, aTUTa lagana zikSAka dvArA unake caritrakA aisA nirmANa kiyA jAya ki aura ambaMDa kAryasAdhanA dvArA miTAnA hogA / "sarveSAmeva myavahArika kArya karanekI aura kucha sevA karanekI zaki. dAnAnAM vidyAdAnaM viziSyate" ! Apako apane pUrvopArjita paidA ho| zrAja eme nAgarikoMkI AvazyakatA hai jo pari- zubha karmodayase yahI sarvazreSTa vidyAdAna denekA saubhAgya sthiti aura saMyogoMke kAraNa kisI bhI kSetrame yA na paDe prApta hogayA hai| zrApa vizvAsa rakheM-"guNA' pUjA-sthAnaM hoM vahAM bhI kucha na kucha uttama racanA karake jagana meM hI guNapu liMgaM na ca vayaH" / yadi Aja nahI to kala zrApa maMgala kara skeN| zikSA yA adhyayanake pratyeka viSayakA ke guNoMke liye zrApakI aura Apake zrAdarzakI pUjA avadhyeya sadAcAra hI honA cA iye / zikSako saba viSayoMkI zya hogii| ApakI isa mahatI mevA, sace tyAga aura zreSTha zikSA aisI paddhatise denI cAhiye, jisase vidyArthIke caritra dAna kA mUlya mudrAoke dvArA cukAyA nahI jA skgaa| kA vikAsa ho. kyoMki vyakti yA rASTra donoM ke liye caritra yaha prApakI dAnarUpI zubha kRtyoko dharohara bhaviSyame svata: hI ekamAtra jIvanakA nizcita prApara hai| hI prApta hogii| Apako isa mahatI sevAke badale jitanA zikSAkA zrAdarza kevala dhanaprApti yA pratiSTAprApti na ho bhI kama pArizramika milegA, Apa apane dvArA utanI hI dezamAjasevAhI unakA bhAva rhe|saayii pavitratA adhika deza ko Arthika mahAyatA pahuMcA sakeMge, sAtha hI lokasevA. sarvadharma-samabhAva aura uracacaritrakI usameM prakRti koSame bhaviSyake liye maMcaya bhI hogaa| mAnavIya pradhAnatA ho / sabhI dharmoka samAna aura prAdarza tatva aza hone ke nAte jaba kabhI zrApa logoMko lobhAdi zrAvapratyeka bAjakako sikhAye jAne caahiye| ye tatva pustako raNa vegne lage, daridratA satAne lage, athavA kisI anya athavA zabdo dvArA nahIM mikhalAye jA sakege / ina tacoM ko parIpada dvArA zrApakI parIkSAkA suavasara upasthita hojAve bAlaka guruke dainika jIvana-dvArA hI sIkha sakege / yadi to zrApa apane hI usa parama pavitra aura mahAna padakA zikSaka nyAya, tapa, satya, paropakAra, dayA aura tyAgake dhyAna kIjiyegA, jisapara prAptIna haiN| "Where there Adha rapara jIvanayApana kareM to yaha prAsAnIse sIkha sakeMge is will there is way, where there is ki ye tatva sabhI dharmoka zrAdhAra haiN| sorrow there is holy ground, someday suvidhAnukUla eka eka prAnta athavA jileme prativarSa iman will understand it". arthAt jahAM icch| kamase kama do mAhakA zikSaNa zivira kholanA caahiye| hai vahAM avazya rAstA milatA hai / jahAM duHkha hai vahIM usameM deza athavA samAjake liye sarvasva arpaNa kara dene pavitra bhUmi hai, manuSya eka dina isa samajhegA / isa vAle mahApuruSoMke pUrvanizcita viSayopara bhASaNa karAne siddhAntapara aTala vizvAsa rkhiyegaa| kahA haicAhiye, jisase zikSaka loga anubhava va jJAna saMpAdana kara dhanahIno na hInazca, dhanikaH sa sunizcayaH / sake tathA unake jIvanoMse sphUrti le ske| vidyAratnena hInazca sa hInaH sarvavastupu / "
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] vIrasevAmandirameM vIra-zAmana-jayantIkAtmaka 203 - dhanahIna daridra nahIM hotA, para jisake pAsa vidyArana ki jo mahAnubhAva artha-saMgraha karanA cAhe, athavA usameM nahI hai. athavA jo vidyA jaise ranako pAkara usake Aloka vizeSa mamatA hai. unhe hama mahAn syAga aura kaThina se pAlokita nahI karatA vahI daridra hai ! nAtine to yahA~ tapazcaryA ko parIcAme pRthaka rahanekA prayatna karanA caahiye| taka kahA hai ki-"yasyAsti sadmavimazebhAgyaM, ki yadyapi prAjakI dhArA viparIta baha rahI hai| para dhArAke tasya zuSkaracapalAvinodaiH" / arthAt jima bhAgyazAla ko mAtha baha jAneme zrAnanda aura prAramollAma nhii| uttamottama pranyoMkA anuzIlana karaneko mila jAtA hai usake dhArAke vegako parAjita kara apaneko UMcA uThAne meM hI liye laghamIke zaka vinoda kisa kaamke| saca to yaha hai Ananda hai| - vIra-sevA-mandirameM vIrazAsana-jayantIkA utsava hama varSa bIrasaMvAmandira sAmAvAma zrAvaNa-pranipaTA caMdajI mukhtAra, lAlA udayarAma jinevAdAsajI, bAlA aura dvinIyA tA. 25-26 julAI mana 1645 dina sDhAmalajI zAmiyAnavAle, muzI sumatiprasAdajI amIna, budhavAra-bRhaspativArako vIrazAmana-jayantIkA ugsana bar3e lA0 miharacandajI. lA. iMdrasenajI Timbara maracenTa, nA. prAnanda aura mamArohake sAtha manAyA gayA / tA. 25ke prAna padamaprasAdakI, lA. sumanipramAdajI aura gAyaka mA. prabhAtapherI nikalI aura usake bADha jhaMDAbhivAdana huaaa| pASAke nAma ullekhanIya haiN| vizeSa khuzIkI bAta yaha hai madhyAhna ke samaya gAje bAje ke sAtha jalama nikalA / jalapake ki pUjya nyAyAcArya paM. gaNezapramAdajI vIke anyatama bIca bIme jalUmakA prayojana aura jalmekI ghoSaNA evaM ziSya 3. manoharalAlajI nyAyatIrtha bhI mahAranapurase vIrazAsanakA mahatva batalAyA jAnA thaa| dehalI anAthAlaya mammilita hue the| mahilA-samAjama zrImatI paMDitA kI bhajanamaMDalIke pAnekA vacana mina jAnepara bhI ThIka makipara jayavannI devI, zrI. giranArAdavI (dha. 10 jA. jugala. jaba ki dUsarI majanamahanIkA prabandha nahIM ho sakatA thA, kizorajI dahalI). zrI. kumArI vimanAvatI (muputrI bA. niSedhAmaka patra prAjAnama logome unake isa vacanabhaMgake jugalakziArajI) aura zrI. bhagavanIdevI mahAranapura bhAdi prati asantoSa jarUra rhaa| isa liye jalUmame utanA padhArI thii| zrAnanda nahI A paayaa| phira bhI jalmekA kA kArya donoM meMra magalAcaraNa aura mabhAdhyakSa ke cunAvake bAda hI dina aura prathama rAtriko bar3e acche DhaMgame sampana huaa| bhApaNAdikA kArya prArama humA / prathamana: sthAnIya jaina janameke manonIta sabhApati the jaina samAjake suprabhiddha kanyA pAThazAlAkI cAra bAlakApromA mu dara gAyana humA / zrImAna bAbU jayabhagavAnajI vakIla paaniipt| isake bAda pa. jugalakizorajI mugnAra, pa.parameSThIdAmajI, utsavameM sthAnIya bhAIyoMke atirikta bAharase-dahalI, nyAyatIrtha. svAmI kAnadI, 3. manoharalAlajI vaidya pAnIpata, mulanAna, mathurA, mahAranapura, jagAdharI, abdullApura rAmanAthajI bA. kAzajaprasAdajI, bA. trilokacaMdajIke aura nAnautA Adi sthAnIye aneka sajjana padhAre the| prabhAvaka bhASaNa hupa / munnAra mA0ne apanA 'mahAvIra jinameM bA. jayabhagavAnajI vakIna, lA. jugalakizoragI saMdeza' munAyA aura usakA bhAva janatAko smjhaayaa| kAgajI (mAlika pharma lA0 dhUmImala dhamaMdAsa cAvar3I muglAra mA. jaba yahI hai mahAvIra maMdeza' pada bolane gheto bAjAra dehabI), bAbU pannAlAlajI agravAna, vAbU vimana- udhara mahilAya 'hA' kyA baba diyA upadeza, panya yaha prasAdajI, paMDita parameSThIdAmajI nyAyatIrtha saha sampAdaka mahAvIra saMdeza' pada bolatI thI jo bar3AhI sundara jAna 'vIra', svAmI karmAnandajI, paMDita zaMkaralAlajI nyAyatIrtha, pddtaadhaa| paM. parameSTIdAmajIne eka mAlocanAmaka apanA bAbU kauzalaprasAdajI, bAbU nemIcaMdajI vakIla, bAbU ratana bakamya diyaa| unake bakavyameM logoMmeM kucha asantoSa
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 anekAnta [varSa hupraa| huA jisake liye sabhApatijIne patrakArako nIti batalAte sabhApatijIkA mahatvapUrNa abhibhASaNa prAdi hue| rAtrika hue sabase kSamA yAcanA kI aura kahA ki hamAre adarase isa jalsameM dinakI apekSA jyAdA upasthiti thI aura sabhI burAIyAM dUra honI cAhie / bA. kauzala prasAdajIne vargake loga mamAnabhAvase sammilita the / sabhApatijIne vIra-zAmana jayantI utsavako vyApaka rUpase manAne ke liye jainapurAtatvapara bahuta hI acchA prakAza DAlA / batalAyA sthAnIya samAjasa preraNA kii| svAmI karmAnaMdajIkA bahuna ki bAraDolI (mAravADa) meM vIra saM0 84 kA eka prAcIna hRdayagrAhI sarala bhASAmeM vIrazAsanake sambandhameM bhASaNa lekha prApta huA hai jisase patA calatA hai ki usa samaya vIra savatakA vyApaka pracAra ho hI cukA thaa| sAtha meM ma. Apane batalAyA ki jaba mAhAdIra pAye the taba saba mahAvI kA upadeza bhI vihAra prAntake bAhara mAravAr3a jaise trAhi trAhi karate the| mata-matAMtara kAphI phaile hue the| dUravartI pradezIma vistRta rUpase phaila cukA thaa| isa taraha bha. mahAvArane dharmakA pracAra tyAga aura upadezasa kiyA sabhApatijIkA pUrA hI bhASaNa bahuta hI mahatvapUrNa huaa| thaa| vRkSakI taraha hame antaraMga aura bahiraGga dono hI isake bAda dhanyavAdapUrvaka prathama dinakI kArravAI samApta taraha kI unnati karanI cAhiye / Aja hama kevala bAharama kI gii| hI apanI umati karanI cAhate haiM, antaraMgase nhiiN| hama dUsare dina idhara mahilA samAjakI eka baje dinase dantha hiMsAko jyAdA mahatva dete haiM bhAvahiMsAko nahIM / zrImatI giranArI devIjIkI sabhAdhyakSatAmeM lagAtAra cAra Apane syAdAda zrAdi viSayoMpara bhI sundara vivecana kiyaa| pAMca ghaMTe acche rUpameM sabhA huI, jisameM adhyakSAjIke isake bAda sthAnIya kavi promaprakAzajI zarmAko cIrazAsana alAvA zrImatI paMDitA jayavantI devI, zrI phUlavAI jayantI' ke sambandhameM bahuta hI bhAvapUrNa ojasvI kavitA (adhyApikA jaina pAThazAlA sarasAvA) kumArI zAMti devI, (jo isI aMkame anyatra prakAzita hai) huii| kumArI puSpA, kauzala kumArI, zIlAdevI, kiraNa latA, kumArI bra. manoharalAlajIne apane mahatvapUrNa vyAkhyAnameM vimalAvatI (adhyakSAjIkI suputrI)zrIbhagavatIdevIsahAranapura, cAritrapara vizeSa jora diyA / vaidya rAmanAthajI zarmAne zrImatI mau0 camelAdevI, zrImatI mau0 indukumArI hindIratna batalAyA ki bha. mahAvIrakI aneka vizeSatAyome eka zrAdine bhAga liyaa| isa sabhAme do kArya vizeSa hue| vizeSatA ahisA hai, jise unhoMne amalI jIvana bnaayaa| eka rezamake kapar3e pahinanekA tyAga aura dUsarA, parivAramese yadyapi ahiMsA bha. mahAvIrake pahile bhI thI parantu usakA kisIkI mRtyu ho jAneke uparAnta 6 mahIne taka mandirajI pUrNata vistAra aura vyApakatA unhoMne kI / ahiMsAko na jAnekI kuprathAkA tyAga / adhyakSAjIne sthAnIya jaina Apane talavAra batalAyA aura kahA ki zrApa yadi ahimA kanyA pAThazAlAke liye 51) aura kucha mahilAoMne 14) mAnate haiM to isakA ma bhI pahinanA caahiye| anta meM phuTakara pradAna kiye| isa taraha mahilAsabhA bhI mahatvapUrNa Apane vIrazAsana-jayantIke udgamakA saubhAgya sarasAvAke huii| udhara 3 bajese 6 baje taka bA. jayabhagavAnajI, honepara prasannatA prakaTa kI / kumArI vimalAvatIkA hAramo- mukhtAra sA0, panAlAlajI, lA. jugala kizorajI, lA. niyamapara sundara saMgIta huzrA / antameM mA. pAdhAjIkA ruDhAmala jI sahAranapura, paM. paramAnaMdajI aura maiM inakI hAramoniyamake sAtha tyAgapara gAyana hokara zAma ke liye eka mITiMga huii| usameM paraspara vicAra-vinimaya dvdhaa| sabhAkA zeSa kArya sthagita kara diyA gyaa| isa taraha vIrazAmanajayantiIkA yaha donoM dinakA utsava // baje rAtriko puna: bA. jayabhagavAnajIkI adhya. bahuta AnaMda aura bhagavAna mahAvIrake zAsanakI jayadhyanikSatAme zrAma jalsA hushraa| jisameM svAmI karmAnandajIkA ke sAtha samApta huaa| prabhAvazAlI bhASaNa, mA0 pAdhAkA upadezI gAyana aura vIrasevAmandira, sarasAvA darabArIlAla jaina koThiyA
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainajAtikA sUrya asta! usa dina 21 sitambarako, jaba maiM mahAranapura jA rahA para prakAza DAlUM. unake svabhAva pariNAma tathA lokavyavathA, mujhe do kone kaTe patra eka sAtha mile-eka ciraMjIva hArako dikhalAU~ athavA unake jIvaname milane vAlI kujatarApakA aura dUsarA cirajIva mukhvntraaykaa| dono zikSAyoMkA hI nidarzana karUM? cAkarameM hai ki kyA likhU suhRdara bAbU mUrajabhAna mI vakIla ke putra, aura donoMke patrI aura kyA na liva // meM eka hI du.samAcAra-16 sitambarako pUjya pitAjIkA phira bhI maiM anekAntake pAThakoM ko isa samaya sirpha svargavAsa ho gayA !' maiM dekhakara dhakame raha gayA !! mahA itanA hI batalA denA cAhatA hUM ki prAja jaina jAtike uma ranapura gayA z2arUra, parannu ciramAthIke isa viyoga-samAcAra mahAna sUryakA amna ho gayA hai :se cittako aimA dhakkA lagA ki vaha uDhAma ho rahA aura jo andhakAramaM lar3A, jisane andhakArako parAsta kiyA bhUusase usmAhake sAtha kucha karate dharate nahI banA-jaipa taime maDalapara apaneprakAzakI kiraNe phailAI. bhUle bhaTakoko mArga vahAka kAmako nimaTAkara calA AyA / zrAkara paM0 dikhalAyA, mArgake kATI tathA kaMkara-pAtharAko mujhAyA, unheM darabArIlAna jIpara isa dukhada samAcArako prakaTa kiyA aura dUrakara mArgako sudhArane aura usapara calanekI preraNA kii| bAbujIke guNokI kucha carcA kii| paM. paramAnandajI jimane lokahitakI bhAvanAoM ko lekara jagaha jagaha najIbAbAda gaye hue the-unhe mahAranapurase hI isa bhramaNa kyiA, samAjakI dazAkA nirIkSaNa kiyA, usakI durghaTanAko sUcanAkA patra de diyA thA / rAnako jaldI hI kharAbiyoMko mAlUma kiyA aura umameM sudhArake bIja boe / monake liye leTA aura isa taraha cittako kucha halakA karanA jisane maraNonmugva jainasamAjakI nabz2a-nADIko TaTolA, cAhA, to bAbU sAhavakI smRtiyone yA gherA-citrapaTake umake vikAra-kAraNoMkA anubhava kiyA ummakI nADiyoM meM Upara citrapaTa khulane lage, unakA tAMtAmA ba~dha gayA, mai raktakA saMcAra kiyA aura use jInA mimblaayaa| parezAna hogayA aura tIna baja gaye / Akhira jIvanake jisane janajAgRtiko janma diyA. mote hubhAMko jagAyA, adhikAMza bhAgakA sambandha ThaharA, isa armeme na mAlUma kartavyakA bodha karAyA aura karnavyake pAlana meM bAbajI-sambandhI kitane citra hRdaya-paTala para aMkita hue haiM, nirantara mAvadhAna kiyaa| kitane unameM se hRdayabhUmimeM dabe par3e haiM. kitane vismRtima jisake udita hote hI jaina kamalavanAme halacala maca ghisa ghimara miTa gaye athavA dhuMdhalepar3a gaye haiM aura gaI-mudrita pakajoMne nidrA tyAgI, bhAnamya chor3A, ve kitane abhI sajIva hai, kucha samajhame nahI pAtA ! citra vikammita ho uThe, avikamita kaliyA~ vikAsonmugva bana paToMke AvAgamanako rokanekI bahuta ceSTA kI parantu maba gaI, marvatra saurabha chA gayA aura usame AkarSita hokara vyartha hii| antako nidrAdevIne kucha kRpA kI aura usame premI bhramaragaNa maiMDagana tathA guna-gunAne lage / thoDIpI mAnsvanA milii| jimane lokahadaya bhUmipara par3e aura dhUla meM dabe jaina Aja umI duHkhada samAcArako anekAnta meM prakaTa karane bIjIko aMkurita kiyA, akuroMko U~cA uThAyA-bar3hAyA, kA mere sAmane kartavya pAna pahA! maiM socatA hai-zradaya unheM pallavita puSpita tathA phalita hone kA avasara diyaa| bAbU sUrajabhAnajIke sambandha meM kyA kahUM aura kyA na kaha? jimane murajhAehue nirAzahRdayoMme jIvanIzaktikA sacAra unakA zoka manAU~ yA unakA yazogAna gAU~, unake guNoMkA kiyA, mithyA bhayako bhagAyA aura rUdiyoke bIhar3a jaMgalame kIrtana karUM yA unake upakAroMkI yAda dilAU~, unake kucha nikalakara nirApadasthAnako prApta karane kI ora saMketa kiyaa| saMsmaraNa jikhU yA unake jIvanakA koI adhyAya khojakara jimame neja aura prakAzako pAkara loka-hadayoMmeM rapara, unake jJAna-zraddhAnakI carcA karU~ yA unake AdhAra-vicAra sphUrti utpana duI, jIvana jyoti jagI, kurItiyAM miTIM
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 anekAnta [ varSa 7 aura samAja sudhArakI ora kAma hI kAma dikhalAI dene hindI sAptAhika patra jainagajaTa'ko janma diyA hai. samAja lagA-sudhArakI lahara sarvatra daur3a gii| kI nidrA bhaMga karaneke liye vakAlatake avakAza-samaya meM jise eka do bAra prakAza-virodhinI kAlI kAlI kaI bAra svayaM upadezakI daurA kiyA hai, jisameM eka bAra ghaTAnoMne A bega aura usakI gatiko rokanA cAhA, parantu mujhe bhI zAmila honekA saubhAgya prApta huA thaa| jo bhAgekI hI bar3hatA calA gayA / jisane una kAlI jaina granthoM ke prakAzanakA prApane hI mahAna bIr3A uThAyA ghaTAoMpara hI apanA teja aura prakAza phailA diyA, apanI thA aura usake liye jAnako hathelIpara rakhakara vaha guruttara kiraNoMse unheM becaina banA diyA-ve taptAyamAna hogaI, kArya kiyA hai jisakA sumadhura phala, jJAnake upakaraNa udvigna ho uThI, ro par3I aura Akhira chisa bhita ho gii| zAstrAMkI sulabhaprAptike rUpameM, zrAja sArA jainasamAja cava isa taraha una logoMko punaH prakAza milA jo kucha samaya ke rahA hai| isa kAryako saphala banAne meM zrApako bar3I brdd| liye prakAzase vaMcita ho gaye the / ve aba pahalese bhI kaThinAiyoM-musIbatokA sAmanA karanA par3A hai. yAtanAeM adhika prakAzake upAsaka bana gaye, prakAzadAtAke padacinhI jhajanI par3I haiM, jAnase mAra DAlanekI dhamakIko bhI sahanA para calane lage aura prakAzana-kAryako dhaDAdhaDa bhAge par3A hai, aArthika hAniyoM uThAnI par3I hai gurujanoM tathA bar3hAne lge| mitroMke anurodhako bhI TAlanA par3A hai, aura jAtisaM aura jisake prakAza-saMskAra athavA prakAza-santatike bahiSkRta honekA vaDavA ghUTa bhI pInA par3A hai| parantu yaha phalasvarUpa hI zrAja samAja meM aneka sabhA-sosAiTiyoM: saba unhoMne bahI khuzIme kiyA-zrantarAtmAkI preraNAko prakAzanasaMsthAe~ pranthamAlAe~ zikSAsasthA---pAThazAlAe~, pAkara kiyaa| ve apane dhyeya evaM nizcayapara aTala-aDola vidyAlaya, pustakAlaya, svAdhyAyamaDala, skUla, kAlija, rahe aura unhoMne kaI bAra apanI satyaniSThA evaM tarkazakike gurukula, borDiGga hAusa, patra-kAryAlaya, anAthAlaya aura bala para nyAyadivAkara paM. pAnAjajIko bAdameM parAsta brahmacaryAzrama Adi prakAzakendra sthApita hora apanA kiyA, jo tabake samAjake sarvapradhAna vidvAna samajAte the| apanA kArya karate hue najara A rahe haiM, jagaha jagaha naI naI prakAzagranthiyA~ prasphuTita hokara apanA apanA prakAza isI sambandha meM unheM hindI jainagaTakI sampAdakIse dikhalA rahI hai, aura prakAzake upAsaka aisI kucha uskaNThA hastIphA denA padA, jo ki mahAmabhAkA patra thA, aura taba vyakta kara rahe hai jisase mA. ma hotA hai ki ve prakAzakI Apane 'jJAnaprakAzaka' nAmakA apanA eka svataMtra hindIpatra mUla jananI jinavANImAtAko praba bandIgRhameM nahI rahane deMge jArI kiyA thA isI avasarake lagabhaga cArane devabanda meM aura na use marane hI dege, jisase hamAre hama 'sUrya' ne bhI jahAM vakAlata karate the, jaina siddhAntoMke pracArake liye eka prakAza pAyA thA aura vaha prakAza-puja banakara jananIkI maMDala kAyama kiyA thA, jisake dvArA kitane hI jainamandha sevAme amrapara huA thaa| chapakara prakAzita hue haiN| prApase hI prottejana pAkara Apake niHsandeha, bAbU sUrajabhAnajI janajAtikI eka bahata riztedAra (samadhI) bAbU jJAnacandrajIne lAhaura meM jainabar3I vibhUti the, usake anupama na the, bhUSaNa the aura graMthAMke prakAzanakA eka kAryAlaya kholA thA, jisameM bhI gaurava the| ve svabhAvase udAra the, mahAmanA the, niSkapaTa the. kitane hI grantha prakAzita hue haiM, aura sAtha hI hindI meM satyapremI the. guNagrAhI the aura sevAbhAvI the / unakA prAyaH mAlika rUpase eka 'jainapatrikA' bhI jArI kI thii| sArA jIvana jainasamAjakI ni:svArtha-sevA karate bItA hai| mere devabandameM mukhtArakArI karate hue, Apane hI mujhe unhoMne bar3e bar3e sevAkArya kiye haiM-mRtaprAya digambara jaina mahAsabhAkI orase mile hue hindI jainagajaTakI sampAdakI mahAsabhA meM jAna DAlI hai. jainiyoMko jagAneke liye sabase ke profara (offer) ko svIkAra karane ke liye bAdhya kiya pahajje urdU meM 'jaina-hita-upadezaka' nAmakA mAsika patra thA, aura isa garaha jainagajaTako phirase usakI janmabhUmi nikAlA hai aura usake bAda (disambara san 18.5 me) (devabanda) meM bulAkara usake dvArA apanI kitanI hI sevA
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] jaina jAtikA sUrya asta !! 127 bhAvanAko pUrA kiyA thA / zrApa usame barAbara lekha tathA lekhoMko lekara jaba samAjane unakA puna bahiSkAra likhA karate the aura apane saspagamoM dvArA merI sahAyatA kiyA, aura isa taraha unake vicAroM ko dabAne kucajane kA kiyA karate tha / usa samaya 'prAryamatakI lIlA' nAmase jo kusmita mArga akhtiyAra kiyA tathA unake sAre kiye karAye eka lambI lekhamAlA prakAzita huI thI usake mUla lekhaka para pAnI pherakara kRtaghnatAkA bhAva pradarzita kiyA, taba unheM zrApa hI the| usapara bar3hA kheda huzrA aura unake cittako bhArI prAghAta ___samAjapevAke bhAvose prerita hokara hI Apane mere pahu~nA, jise ve apanI vRddhAvasthAke kAraNa sahana nahIM kara mukhtArakArI choDaneke sAtha-eka hI dina 12 pharavarI san make / aura isa liye kucha samaya bAda sAmAjika pravRttiyoM 1614 ko-khUba calatI huI vakAlatako choDA thaa| aura sa Ubara athavA udvigna hokara unhoMne virakti dhAraNa tabape zrApa sAmAjika utthAnake kAryomeM aura bhI tatparatAke krlii| unakI yaha virakti unhIke zabdoM meM bAraha varSa taka sAtha yoga dene lage the-jagaha jagaha jAnA bhAnA, sabhA. sthira rhii| isa arse meM, ve kahate the, unhoMne kucha nahI sosAiTiyoMme bhAga lenA, lekha likhanA, patravyavahAra karanA likhA, lekhanIko ekadama vizrAma de diyA aura putroM ke pAsa Adi kArya Apake bar3ha gaye the| kucha samayake liye gharapara rahakara unake baccoma hI cittako bahalAne rhe| kanyApAThazAlA hI zrApa le baiThe the, jisakI eka kanyA Asvira unakI yaha virakti tababhaMgahaI jaba lagAtArake mere vartamAna meM prasiddha kAryakartI lekhavatI jaina hai / khataulIke anurodha aura prAgrahapara ve vIra sevAmandigmeM bhA gye| yahAM dasmA bImA kesame vidvadvara paM. gopAla dAsajIkA sahayoga zrAte hI unakI lekhanI phira cala par3I, unameM javAnIkA. prApta kara lenA aura dassoMka pakSame unakI gavAhI dilA mA joza prAgayA--jima ve 'bAmI kadImeM phirase ubAla denA bhI prApakA hI kAma thaa| paM0gopAladAsajIka bAIkATa bhAnA' kahA karate the--aura unhoMne lekha hI lekha likha athavA bahiSkArako viphala karane meM bhI prApakA pradhAna hAtha rahA hai| DAle / ina lekhoMpe anekAntake dUsare tathA tIsare varSakI RSabha brahmacaryAzrama hastinApurameM pahu~cakara aApane phAila bharI huI haiM aura unase anekAntaka pAThakoMko bahuta usakI bhArI sevAaiM kI haiM, aura jaba yaha dekhA ki usameM lAbha pahuMcA hai| hama do -DhAI varSake ameM unhoMne ane. kucha aise vyakyioMkA prAbalya hogayA hai jo samAja ke hitA- kAntako hI lekha nahIM diye balki dusare jaina tathA ajaina hitapara dhyAna na rakhakara apanI hI calAnA cAhate haiM aura patroko bhI kitane hI legva diye haiN| isake alAvA, yahA~ unakI sunane ko tayyAra nahIM, taba Apane usa choDa diyA rahate unhoMne vIramavAmandirakI kanyApAThazAlAmeM kanyAoM aura dUsare rUpame samAjakI sevA karane lage / ve apane kA zikSA bhI dI hai, mandirameM logoMka prAgrahapara unhe do vicArake dhanI the, dhunake pakke the aura apane vicArokA do vaTe rojAnA zAstra bhI sunAyA hai aura prAzramake vidvAnoM khUna karake kucha bhI karanA nahIM cAhate the| maMcarcA-vAmi jaba juTa jAte the to unheM chakA dete the| satyodaya, jainahitaiSI aura jainajagata grAdi patroMme ve zrApakI vANami rama thA, mAdhurya thA, bhoja thA aura teja thaa| barAbara likhate rahe haiM aura apane vicAroko unake dvArA kucha kauTubika paristhitiyoM ke kAraNa bhApako lagabhaga vyakta karate rahe haiN| unhoMne saikaDo lekha ligya aura 'jJAna DhAI varSake bAda vIramavAmandirako choDanA para -mApake sUryodaya' Adi pacAsoM pustake likha DAlI / lekhanakalAme bhAI bA. cetanadAsajI vakIlako phAlija ( lakavA ) pada ve baDe siddhahasta the, jaldI likha lene thaM aura jo kucha gayA thA, unakI tImAradArIke liye bhApako unake pAsa likhate the yukti purassara likhate the tathA samAjakaM hitakI (devayanda) jAnA padA aura phira ci0 mugvavantarAyakI paribhAvanAse prerita hokara hI likhate the--bhale hI umameM sthitiyoMke vaza usake pAsa dehalI kaMTa, deharAdUna tathA unase kucha mUla tathA g2alatiya ho gaI hoM. parantu ilAhAbAda rahanA par3A / tadanantara ci. kulavantarAya una unakA uddezya burA nahIM thaa| DAlamiyAnagara le gayA, jahA~ unakI bImArIkA ku' mAdipurANa-samIkSAdi jaisI kucha pAlocanAmaka pustakoM samAcAra suna pahA, aura antako kalakattameM jAkara "
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 anekAnta [ varSa 7 aura samAjameM sudhArakI ora kAma hI kAma dikhalAI dene hindI sAptAhika patra 'jainagajaTa'ko janma diyA hai. samAja lagA ---sudhArakI lahara marvatra daur3a gii| kI nidrA bhaMga karaneke liye vakAlatake avakAza-samayama jise eka do bAra prakAza-virodhanI kAlI kAlI kaI bAra svayaM upadezakI daurA kiyA hai, jisameM ekabAra ghaTAnAne prAbega aura usakI gatiko rokanA cAhA, parantu mujha bhI zAmila honekA saubhAgya prApta huA thaa| jo bhAgekI hI bar3hatA calA gayA / jisane una kAlI jainagranthoM ke prakAzanakA Apane hI mahAna bIr3A uThAyA ghaTAghoMpara hI apanA teja aura prakAza phailA diyA, apanI thA aura usake liye jAnako hathelIpara rakhakara vaha gurutara kiraNoMse unheM becaina banA diyA-ve taptAyamAna hogaI, kArya kiyA hai jisakA sumadhura phala, jJAnake upakaraNa udvigna ho uThI, ro par3IM aura pArikhara chinna bhita ho gii| zAstroMkI sulabhaprAptike rUpameM, zrAja sArA jainasamAja cakha isa taraha una logoko punaH prakAza milA jo kucha samaya ke rahA hai| isa kAryako saphala banAne meM zrApako bar3I bar3I liye prakAzase vaMcita ho gaye the / ve aba pahalese bhI kaThinAiyoM-musIbatoMkA sAmanA karanA par3A hai, yAtanAeM adhika prakAzake upAsaka bana gaye, prakAzadAtAke padacinho jhajanI par3I hai, jAnase mAra DAlanekI dhamakIko bhI sahanA para calane lage aura prakAzana-kAryako dhadAdhara zrAge pahA hai, aArthika hAniyoM uThAnI par3I hai gurujanoM tathA bar3hAne lge| mitroM ke anurodhako bhI TAlanA par3A hai, aura jAtime ___ aura jisake prakAza-saMskAra athavA prakAza-santatike bahiSkRta honekA vaDavA ghUTa bhI pInA par3A hai| parantu yaha phalasvarUpa hI zrAja samAja meM aneka sabhA-somAiTiyoM; paba unhoMne bar3I khuzIse kiyA-antarAtmAkI preraNAko prakAzanasaMsthA, granthamAlAe~, zikSAsaMsthAe~--pAThazAlAe~, pAkara kiyaa| ve apane dhyeya evaM nizcayapara aTala-Dhola vidyAlaya, pustakAlaya, svAdhyAyamaMDala, skUla, kAlija, rahe aura unhoMne kaI bAra apanI satyaniSThA evaM tarkazaphike gurukula, borDiGga hAusa, patra-kAryAlaya, anAthAlaya aura bala para nyAyadivAkara paM0 pasAnAlajIko bAdame parAsta brahmacaryAzrama prAdi prakAzakendra sthApita hokara apanA kiyA, jo tabake samAjake sarvapradhAna vidvAna samajhajAte the| apanA kArya karate hue naz2ara A rahe haiM, jagaha jagaha naI naI prakAzagranthiyoM prasphuTita hokara apanA apanA prakAza isI sambandhameM unheM hindI jainagATakI sampAdakIse dikhalA rahI haiM, aura prakAzake upAsaka aimI kucha utkaNThA istIphA denA padA, jo ki mahAsabhAkA patra thA, aura taba vyakta kara rahe haiM jisase mA. ma hotA hai ki ve prakAzakI Apane 'jJAnaprakAzaka' nAmakA apanA eka svataMtra hindIpatra mUla jananI jinavANImAtAko praba bandIgRhameM nahI rahane deMge jArI kiyA thA isI avasarake jagabhaga pArane devabanda meM, zrIra na use marane hI deMge, jisase hamAre isa 'sUrya' ne bhI jahAM vakAlata karate the, jaina siddhAntoMke pracArake liye eka prakAza pAyA thA aura vaha prakAza-puruja banakara jananIkI maMDala kAyama kiyA thA, jisake dvArA kitane hI jainagrandha sevAme agrapara huA thaa| chapakara prakAzita hue haiN| prApase hI prottejana pAkara zrApa ke niHsandeha, bAbU sUrajabhAnajI jainajAtikI eka bahuta riztedAra (samadhI) bAbU jJAnacandrajIne lAhaura meM jainabar3I vibhUti the, usake anupama na the, bhUSaNa the aura graMthoMke prakAzanakA eka kAryAlaya kholA thA, jisameM bhI gaurava the| ve svabhAvase udAra the, mahAmanA the, niSkapaTa the. kitane hI grantha prakAzita hue haiM, aura sAtha hI hindI meM satyapremI the. guNagrAhI the aura saMvAbhAvI the / unakA prAyaH mAsika rUpasaM eka 'jainapatrikA' bhI jArI kI thii| sArA jovana jainasamAjakI niHsvArtha sevA karate bItA hai| mere devabandameM mukhtArakArI karate hue, Apane hI mujhe unhoMne bar3e bar3e sevAkArya kiye haiM--mRtaprAya digambara jaina mahAsabhAkI orase mile hue hindI jainagajaTakI sampAdakI mahAsabhAme jAna DAlI hai; jainayoMko jagAne ke liye sabase ke profara (offer) ko svIkAra karane ke liye bAdhya kiyA pahaje urdU meM 'jaina-hita-upadezaka' nAmakA mAsika patra thA, aura isa garaha jainagajaTako phirase usakI janmabhUmi nikAlA hai aura usake bAda (disambara san 1815 meM) (devabanda) meM bulAkara usake dvArA apanI kitanI hI sevA
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11:10] jaina jAtikA sUrya asta ! bhAvanAnoko pUrA kiyA thA / Apa usameM barAbara lekha tathA lekhoMko lekara jaba samAjane unakA puna bahiSkAra likhA karate the aura apane satpagamoM dvArA merI mahAyatA kiyA, aura isa taraha unake vicAroMko dabAne kucalanekA kiyA karate tha / usa samaya 'AryamatakI lIlA' nAmame jo kurimata mArga akhtiyAra kiyA tathA unake sAre kiye karAye eka lambI lekhamAlA prakAzita huI thI usake mUla lekhaka para pAnI pherakara kRtaghnatAkA bhAva pradarzita kiyA, taba unhe zrApa hI the| usapara bar3A kheda huyA aura unake cittako bhArI zrAghAta samAjasevAke bhAvome prerita hokara hI Apane mere pahu~cA, jisa ve apanI vRddhAvasthAke kAraNa sahana nahIM kara mukhtArakArI chor3ane ke sAtha-eka hI dina 12 pharavarI san pake / aura isa liye kucha samayake bAda sAmAjika pravRttiyoM 1914 ko-khUba calatI huI vakAlatako choDA thaa| zrIra meM UbAra athavA udvigna hokara unhoMne virakti dhAraNa taba prApa sAmAjika undhAnake kAryoM meM aura bhI tatparatAke krlii| unakI yaha viraki, unhIke zabdoM meM bAraha varSa taka sAtha yoga dene lage the-jagaha jagaha jAnA zrAnA, mabhA. mdhira rhii| isa arme meM, ve kahate the, unhoMne kucha nahIM posAiTiyoMmeM bhAga lenA, lekha likhanA, patravyavahAra karanA likhA, lekhanIko ekadama vizrAma de diyA aura putroMke pAsa Adi kArya Apake bar3ha gaye the| kucha samayake liye gharapara rahakara unake baccoMsa hI citta ko bahalAne rhe| kanyApAThazAlA hI zrApa le baiThe the, jisakI eka kanyA aAkhira unakI yaha virakti taba bhaMga huI jaba bagAtArake mere vartamAnameM prasiddha kAryakatrI lekhavatI jaina hai / khataulIka anurodha aura zrAgrahapara ve vIrasevAmandirameM mA gye| yahAM dassA bImA kesameM vidvadvara paM. gopAladAsajIkA sahayoga zrAte hI unakI lekhanI phira cala par3I, unameM javAnIkA. prApta kara lenA aura dasmauke pakSame unakI gavAhI dilA mA joza AgayA--jima ve 'vAmI kadImeM phirase ubAla denA bhI prApakA hI kAma thaa| paMgopAladAsajIka bAI kATa zrAnA' kahA karatedha---aura unhoMne lekha hI lekha likha athavA bahiSkArako viphala karanemeM bhI prApakA pradhAna hAtha rahA hai| DAle / ina lekhoMme anakAntake dUsare tathA tIsare varSakI ___ RSabha brahmacaryAzrama hastinApurame pahu~cakara aApane phAhale bharI huI haiM aura unameM anekAnta ke pAThakoM ko bahuta usakI bhArI sevAe~ kI hai, aura jaba yaha dekhA ki umame lAbha pahuMcA hai / ima do-DhAI varSa ke arse meM unhoMne anekucha aise vyakyioMkA prAbalya hogayA hai jo samAja ke hitA- kAntako hI lekha nahIM diye balki dusare jaina tathA ajaina hitapara dhyAna na rakhakara apanI hI calAnA cAhate haiM aura patrIko bhI kitane hI lekha diye haiN| isake alAvA, yaho inakI sunaneko tayyAra nahIM, taba Apane use choDa diyA rahane unhoMne vIrasevAmandirakI kanyApAThazAlAmeM kanyAoM aura dUsare rUpame samAjakI sevA karane lage / ve apane ko zikSA bhI dI hai, mandira meM logoMka prAgrahapara unheM do vicArake dhanI the. dhunake pakke the aura apane vicArokA do ghaTe rojAnA zAstra bhI sunAyA hai aura prAzramake vidvAnoM khUna karake kucha bhI karanA nahIM cAhate the| ma carcA-yAmi jaba juTa jAte the to unheM chakA dete the| satyodaya, jainahitaiSI aura jainajagata yAdi patrIme ve zrApakI vANami rama thA, mAdhuyaM thA, yoja thA aura teja thaa| barAbara likhate rahe haiM aura apane vicAroko unaka dvArA kucha koTumbika paristhitiyoMke kAraNa bhApako lagabhaga vyakta karate rahe haiN| unhoMne saikar3oM lekha likhe aura 'jJAna DhAI varSa ke bAda vIravAndirako chAnA pakA- pApake sUryodaya' zrAdi pacAsoM pustake likha DAlI / lekhanakalAma bhAI bA0 cetanadAmajI vakIlako phAlija (lakavA) para ve bar3e siddhahasta the, jaldI likha lete the aura jo kucha gayA thA, unakI tImAradArIke liye bhApako unake pAsa likhate the yukti purassara likhate the tathA samAjake hitakI (devabanda) jAnA par3A aura phira ci. sugyavantarAyakI paribhAvanAse prerita hokara hI likhate the--bhale hI umameM sthitiyokaM vaza usake pAsa dehalI keTa, deharAdUna tathA unase kucha mUle tathA g2alatiya ho gaI ho. parantu ilAhAbAda rahanA par3A / tadanantara ci. kulavantarAya ume unakA uddezya burA nahIM thaa| DAlamiyAnagara le gayA, jahAM unakI bImArIkA ku: prAdipurANa-samIkSAdi jaisI kucha mAlocanAtmaka pustakoM samAcAra suna pahA, aura antako kalakattemeM jAkara /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 anekAnta . [va. - sitambarakI saMdhyAke samaya 77 varSa kI avasthAmeM unakI bA. pannAlAlajI agravAla dehalI maMtrI varasevAmandirane yaha jIvana-lIlA samApta hogaI aura isa taraha jainajAti unheM lekhaka liye preraNA kI thI to unhoMne eka lekha una ke eka mahAna savaka 'sUrya' kA sadAke liye asta hogayA!!! ke pAsa bhejA thA, jo saMbhavata: unakA antima lekhagA, bhale hI Aja bAbUjI apane bhautika zarIrame nahI haiM, unake vicAroMkA pratIka thA aura jisase jAnA jAtA hai ki parannu apane sAhitya-zarIrame ve Aja bhI jIvita samAja ke prati unakI lagana aura zubha bhAvanA barAbara banI vidyamAna haiM aura jaba taka unakA yaha sAhitya rahegA ve rahI hai| mAlUma nahI vaha lekha aba kisake pAsa hai, usako amara raheMge tathA lokako prakAza dete rheNge| prakAzita karanA caahiye| apane isa pichale cAra varSaka jIvaname yadyapi uname imameM sandeza nahIM ki bAbU sUrajabhAnajI samAjake upara samAjakI koI khAma meyA nahIM bana sakI / eka do bAra apanI saMvAoM tathA upakAroMkA eka bahuta bar3A RNa chor3a lekhoMke liye jo unheM preraNA kI, to unhone yahI kahA ki gaye haiN| aura isa liye usase uRNa honeke liye samAja 'kAma Thiyepara baiThakara hI hotA hai, yahA~ mere pAsa koI kA kartavya hai ki vaha unakA koI acchA smAraka khaDA kare sAdhana nahI' phira bhI ve samAjake kAmoMme kucha na kucha aura unake umasAhityakA saMrakSaNa eva ekatra prakAzana kareM / bhAga barAbara lete rahe haiN| eka bAra devabandama vIrazAmana jo samAjake utthAna aura sako navajIvana pradAna karane meM jayantIke utsava meM paramAvA padhAre the / aura pichale kala- sahAyaka hai| duHkhitahRdaya sAma hone vAle vIra-zAsana-mahotsabake liye jaba jugalakizora mukhtAra bAbU sUrajabhAnajIke viyogameM zokasabhA tArgastra 28 mitambarako vIgmevAmandira saramAvAme bAbu nAnaka candajI jaina riTAyaI zrovarasiyarake mabhApatitvama jaina samAja ke pagane karmaTa netA yaura mAdityasevI bAba mAjabhAna jI vakIlake 16 mitambarako kalakattAma hue viyogama zoka.mabhA kI gaI, jisame zrImAna paM. jugalakizora jI, paM. paramAnandajI zAstrI, lAlA mahArAjAmAdajI, sabhApatijI aura maiMne bAba mAhabake kAryo aura jIvanIpara prakAza DAlA tathA hArdika zoka prakaTa karate hue zradvAjaniyA~ arpaNa kii| aura nimna zoka-prastAva pAsa karane ke anantara mabane pAMca minaTa khar3e hokara svargIya zrAtmAke liye zAntikI bhAvanA kii| -darabArIlAla jaina, kotthiyaa| zoka-prAtAva jainasamAjake vRddha sAhityamevI aura vartamAna pravRttiyoM ke agradUta evaM nirbhIka karmaThanetA bAbU sUrajabhAnajIkA 77 varSakI avasthAme jo kalakattAmeM 16 sitambara san 1945ko viyoga hogayA hai usase jaina samAjakI bhArI kSati huI hai, jisakI pUrti honA bahuta hI kaThina hai| unhoMne jainasamAja aura jaina sAhityake liye cirasmaraNIya saMvAe~ kI haiN| jaina granthoMke prakAzanakI pravRttikA zreya to khAsa rahIko hai| kheda hai ki jainasamAja bAbU sAhabakI sevAoMke upalakSa meM mammAnAdike rUpameM unake sAmane koI khAsa kArya nahIM kara pAyA aura umake dilI aramAna dila meM hI raha gaye ! aba samAjako unakI mahAn sevAoMko lakSya meM rakhate hue unakA koI smAraka avazya hI banAnA caahiye| unake viyogase samAjako jo kha huA hai vaha avarNanIya hai| AjakI yaha vIrasevAndirake vidvAnoM aura sthAnIya jainasamAjakI sabhA ke viyogapara hArdika zoka vyakta karatI hai aura svargIya zrAtmAke liye paralokameM zAnti-sukhakI kAmanA tI huI unake putroM tathA kuTumbI janoM ke prati apanI dilI samavedanA prakaTa karatI hai|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandirako sahAyatA 25) zrImatI jayavantIdevI, nAnautA ji0 sahAranapura zrIdAdI jIke daanmese| gata kiraNa naM. 7-8meM prakAzita sahAyatAke bada 2) zrIdigambara jaina paMcAna sarasAvA (dazalakSaNa parvaka bIrasevAmandira saramAvAko sAdhAraNa sadasya phIsake alAvA - uplkssnn)| vyavasthApaka, anekAnta jo sahAyatA prApta huii| vaha kramazaH nimna prakAra hai. aura 32 usake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavArake pAtra haiM:- bIrasevAmaMdira-lAyabrerIko sahAyatA-vacana 125) bAbU nirmalakumArajI jaina raIsa bhArA (AjIvana najIbAbAda ji. bijanaurake jaina saMsa sAhU ajita. sadasya phIma) prasAdajIke suputra sAhU prakAzacandrajIne dazalakSaNa parvaka 101) 501 bAbU rAjakRSNa haricandajI jaina, dariyAgaMja avasara para paM. paramAnandajI zAstrIkI preraNAko pAkara dehalI, adhyAmakamalamArtaNDakI mirpha chapAI. paMcAI vIrasaMvAmandira lAyabrerIko zrI nagendranAtha vasukA 'hindI aura kAgaja kharca 767)in ke madhye / vizvakoSa', jo hindIkA sabase bar3A koSa hai aura aba taka 251 // ) zrImatI geMdobIbIjI dharmapatnI zrImAn lAlA jisakI 22 jildaM prakAzita ho cukI haiM, kharIdakara denekA pamAlAlajI jaina, mAnika pharma jainI grAdarsa, bataura vacana diyA hai| isa kRpA evaM udAratAke liye Apa hArdika kula kharca chapAI baMdhAI prAdi prabhAdrIya dhanyavAda ke pAtra haiN| prAzA hai dUsare sajana bhI isI taraha tanvArthasUtra / apane sahayoga-dvArA isa lAyabrerIko samRddha banAne kA pUrA 1) guptamahAyatA, dehalIke eka mAnakI porse|| prayatna kreNge| 21.) zrIsakala digambarajaina paMcAna kalakattA gata vi0 saM0 2005ke bhAdomAya meM nikAle due dAna meNse)| jarUrI sUcanA 51) zrIdigambara jaina paMcAna sarasAvA, ji. sahAranapura pichalI kiraNake sAtha anekAnta ke chaThe varSakI vaha dazalakSaNaparvake uplkssmeN| 11) zrIdigambara jaina samAja najIbAbAda jilA bijanaura, vArSika viSaya-sacI bhejI gaI hai jo kaMTrola prArakI vajaha dazalakSaNAparva ke upalakSa meM, mArphata paM0 paramAnanda se chaThe varSa ke anta meM nahIM dI jA sakI thI. mAhaka jana use bhI jaina zAsI srsaavaa| chaThe varSakI phAika meM lagAne / jo sajana chaThe varSa meM prAhaka 1.) digambarajainasamAja najIbAbAda saphara kharcakI sahA. na rahe hoM unhe kRpAkara vaha sI apane nikaTavartI una grAhakoM se kisIko dedenI cAhiye jo chaThe varSa meM to grAhaka yatA mArphata zrI paM0 prmaanndjii| ho kintu sAtave varSa meM grAhaka na rahe hoN| sAta varSakI 1.1) zrImatI padmAvatIdevI dharmapatnI sva. sAhU sumati vArSika viSaya-sacI isa kiraNa ke sAtha dI gaI hai, jise --- prasAdajI jaina najIbAbAda, jilA bijanaura (prantha jilda baMdhAte samaya nikAla kara zurUmeM bagA lenA caahiye| 1442 mAlAkI sahAyatArtha, adhyAtma-kamala mArtayaTakI -prakAzaka pratiyAM apanI orama kucha jaina mandiroM tathA saMsthAnoM ko phrI bhijavAne ke liye mArphata paM0 paramA- anekAntake premiyoMse nivedana nanda jaina zAstrI srsaavaa| adhiSThAtA, vIrasevAmandira anekAta ke prathama, caturtha paMcama SaSThama aura saptama varSakI kucha phAileM vikriyArtha maujUda haiM jina mahAnubhAvoMko anekAntako sahAyatA bhAvazyakatA ho ve ArDara dekara unheM maMgavA leve| anyathA kucha samaya bAda inakA milanA bhI duSkara ho jaaygaa| pichalI kirayA meM prakAzita sahAyatAke bAda anekAnta 2 anekAmtake caturtha aura paMcama varSake vizeSAMkoMko ko jo sahAyatA prApta huii| vaha kramaza: nimna prakAra hai, kucha kApiyoM bhI vikriyArtha avaziSTa haiM / pratyeka vizeSAMka kA jipake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra haiM- mulya hai| ArDara dene vAloMko pracArakI dRSTise riyA5) bAbU rAmagopAlajI jaina bAhaura, mArphata paM. ajita- yatI mUlya / ) meM kI aMka diyA jaaygaa| kumArajI jaina zAstrI, mukhatAna / vyavasthApaka, anekAnta
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
Page #258
--------------------------------------------------------------------------