________________
जीव अध्ययन
१. पज्जत्तया य,
से तं गेयेज्जगा
प. से किं तं अणुत्तरोववाइया ?
उ. अणुत्तरोववाइया पंचविहा पण्णत्ता, तं जहा
१. विजया, २. वैजयंता, ३. जयंता, ४. अपराजिता, ५. सव्यसिद्धा' ।
ते समासओ दुविहा पण्णत्ता, तं जहा
१. पज्जत्तया य,
सेतं अणुत्तरोबवाइया
से से कप्पाइया ।
सेतं बेमाणिया ।
तं जीवपण्णवणा
से तं देवा ।
सेतं पंचेंदिया।
सेतं संसारसमावण्णजीवपण्णवणा ।
से तं पण्णवणारे ।
२. अपज्जत्तया य।
२. अपज्जत्तया य ।
७३. जीव - चउवीसदंडएसु चेयण्णत्तं परूवणं
प. जीवे णं भंते जीवे ? जीवे जीये ?
- पण्ण. प. १, सु. १४६-१४७
उ. गोयमा जीवे ताव नियमा जीवे जीवे वि नियमा जीये।
,
प. दं. १. जीवे णं भंते ! नेरइए ? नेरइये जीवे ?
उ. गोयमा ! नेरइए ताव नियमा जीवे जीवे पुण सिय नेरइये, सिय अनेरइए ।
प. दं. २. जीवे णं भंते! असुरकुमारे ? असुरकुमारे जीवे ? उ. गोयमा ! असुरकुमारे ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सिय असुरकुमारेसियो असुरकुमारे।
दं. ३-२४. एवं दंडओ णेयव्वो जाव वेमाणियाणं । - विया. स, ६, उ.90, सु. २-५
१. (क) उत्त. अ. ३६, गा. २१६
७४. जीव- चउबीसदंडएस 'जीवति' पदस्स परूवणंप. जीवइ भंते! जीवे ? जीवे जीवइ ?
(ख) विया. स. १३, उ. २, सु. २ विया. स. ७, उ. ४, सु. २
उ. गोयमा ! जीव ताव नियमा जीवे जीये पुण सिय जीवइ सिय नो जीवइ ।
प. दं. १. जीवइ भंते ! नेरइए ? नेरइए जीवइ ?
१. पर्याप्तक, यह ग्रैवेयकों का वर्णन हुआ।
प्र. अनुत्तरोपपातिक देव कितने प्रकार के हैं?
उ. अनुत्तरोपपातिक देव पांच प्रकार के कहे गए हैं, यथा१. विजय, २. वैजयन्त, ३. जयन्त, ४. अपराजित, ५. सर्वार्थस्ि
४. अपर्याप्तक ।
ये संक्षेप में दो प्रकार के कहे गए हैं, यथा१. पर्याप्तक
२. अपर्याप्तक । यह अनुत्तरोपपातिक देवों का वर्णन हुआ। यह कल्पातीत देवों का वर्णन हुआ।
यह वैमानिक देवों का वर्णन हुआ।
यह देवों का वर्णन हुआ।
यह पंचेन्द्रिय जीवों का वर्णन हुआ।
यह संसारसमापन्न जीवों की प्रज्ञापना हुई। यह जीव प्रज्ञापना हुई।
यह प्रथम प्रज्ञापना पद पूर्ण हुआ।
१७३
७३. जीव चौबीस दंडकों में चैतन्यत्व का प्ररूपण
प्र. भंते ! क्या जीव चैतन्य है या चैतन्य जीव है ?
उ. गौतम ! जीव तो नियमतः (निश्चितरूप से) चैतन्य रूप है और चैतन्य भी निश्चितरूप से जीव है।
प्र. दं. १. भंते ! क्या जीव नैरयिक है या नैरयिक जीव है ?
उ. गौतम ! नैरयिक तो नियमतः जीव है किन्तु जीव तो कदाचित् नैरयिक भी हो सकता है और कदाचित् नैरयिक से भिन्न भी हो सकता है।
प्र. नं.२. भते क्या जीव असुरकुमार है या असुरकुमार जीव है?
उ. गौतम ! असुरकुमार तो नियमतः जीव है, किन्तु जीव तो कदाचित् असुरकुमार भी होता है और कदाचित् असुरकुमार नहीं भी होता है।
(ग) जीवा. पडि. १, सु. ४२
जीवा. पडि. ३, सु. ११५ जीवा. पडि. ३ सु. १०० सम. सु. १४९
दं. ३ २४. इसी प्रकार वैमानिकों पर्यन्त सभी दण्डक (आलापक) कहने चाहिए।
७४. जीव- चौवीस दंडकों में प्राण धारण करने का प्ररूपण
प्र. भंते ! जो प्राण धारण करता है वह जीव कहलाता है या जो जीव है वह प्राण धारण करता है ?
उ. गौतम ! जो प्राण धारण करता है वह तो निश्चित रूप से जीव है किन्तु जो जीव होता है, वह कदाचित् प्राण धारण करता है और कदाचित् प्राण धारण नहीं भी करता है।
प्र. दं. १. भंते ! जो प्राण धारण करता है वह नैरयिक कहलाता है या जो नैरयिक होता है वह प्राण धारण करता है ?
२. (क) सम. सु. १४९
(ख) जीवा. पडि. ३, सु. १००