________________
संज्ञी अध्ययन
९. सण्णी अज्झयणं
९. संज्ञी अध्ययन
सूत्र
१. जीव-चौबीसदंडकों और सिद्धों में संज्ञी आदि का प्ररूपण
प्र. भन्ते ! जीव संज्ञी हैं, असंज्ञी हैं या नोसंज्ञी-नोअसंज्ञी हैं ?
णास
१. जीव-चउवीसदंडएसु सिद्धेसुय सण्णीआईणं परूवणं- प. जीवा णं भंते ! किं सण्णी, असण्णी,
णोसण्णी-णोअसण्णी? उ. गोयमा ! जीवा सण्णी वि, असण्णी वि.
णोसण्णी-णोअसण्णी' वि। प. दं. १. णेरइया णं भंते ! किं सण्णी, असण्णी,
णोसण्णी-णोअसण्णी? उ. गोयमा ! णेरइया सण्णी वि, असण्णी वि.२ णोसण्णी
णोअसण्णी। दं.२-११.एवं असुरकुमाराजाव थणियकुमारा।
नात
प. दं. १२. पुढविकाइयाणं भंते ! किं सण्णी, असण्णी,
णोसण्णी-णोअसण्णी? उ. गोयमा ! पुढविकाइया णो सण्णी, असण्णी,३ णोसण्णी
णोअसण्णी। दं.१३-१६.एवं आउकाइया जाव वणस्सइकाइया ।
दं.१७-१९.एवं बेइंदिय तेइंदिय-चउरिंदिया वि५
उ. गौतम ! जीव संज्ञी भी हैं, असंज्ञी भी हैं और
नोसंज्ञी-नोअसंज्ञी भी हैं। प्र. दं. १. भन्ते ! नैरयिक संज्ञी हैं, असंज्ञी हैं या
नोसंज्ञी-नोअसंज्ञी हैं ? उ. गौतम ! नैरयिक संज्ञी भी हैं, असंज्ञी भी हैं, किन्तु
नोसंज्ञी-नोअसंज्ञी नहीं हैं। दं.२-११. इसी प्रकार असुरकुमारों से स्तनितकुमारों पर्यन्त
कहना चाहिए। प्र. दं. १२. भन्ते ! पृथ्वीकायिक जीव संज्ञी हैं, असंज्ञी हैं, या
नोसंज्ञी नोअसंज्ञी हैं ? उ. गौतम ! पृथ्वीकायिक जीव संज्ञी और नोसंज्ञी-नोअसंज्ञी नहीं
हैं, किन्तु असंज्ञी हैं। दं. १३-१६. इसी प्रकार अकायिकों से वनस्पतिकायिकों पर्यन्त जानना चाहिए। दं. १७-१९. इसी प्रकार द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रियों के लिए भी जानना चाहिए। दं.२०. पंचेंद्रिय-तिर्यञ्चयोनिकों का कथन नारकों के समान है। द.२१. मनुष्यों का कथन सामान्य जीवों के समान है। दं. २२. वाणव्यंतरों का कयन नारकों के समान है।
दं.२३-२४.ज्योतिष्क और वैमानिक देव संज्ञी होते हैं, किन्तु . असंज्ञी और नोसंझी नोअसंज्ञी नहीं होते हैं। गाथार्थ-नारक, तिर्यञ्च, मनुष्य, वाणव्यन्तर और असुरकुमारादि
भवनपति देव संज्ञी भी होते हैं और असंज्ञी भी होते हैं, विकलेन्द्रिय असंज्ञी होते हैं तथा ज्योतिष्क और वैमानिकदेव
संज्ञी ही होते हैं। प्र. भन्ते ! क्या सिद्ध संज्ञी होते हैं, असंज्ञी होते हैं या . नोसंज्ञी-नोअसंज्ञी होते हैं ? उ. गौतम ! सिद्ध न तो संज्ञी हैं और न असंज्ञी हैं, किन्तु
नोसंज्ञी-नोअसंज्ञी होते हैं।
दं.२०.पंचेंदिय-तिरिक्खजोणिया जहाणेरइया।
दं.२१. मणूसा जहा जीवा, दं.२२. वाणमंतरा जहाणेरइया, दं. २३-२४. जोइसिय-वेमाणिया सण्णी, णो असण्णी,
णोसण्णी-णोअसण्णी६। गाहा- णेरइय-तिरिय-मणुया य, वणयरसुराय सण्ण सण्णीय।
विगलिंदिया असण्णी,जोइस-वेमाणिया सण्णी।
प. सिद्धाणं भंते! किं सण्णी, असण्णी ,
णोसण्णी-णोअसण्णी? उ. गोयमा ! सिद्धा णो सण्णी, णो असण्णी, णोसण्णी णोअसण्णी।
-पण्ण. प.३१,सु.१९६५-१९७३
१. जीवा.पडि.९,सु.२४१ २. जीवा. पडि.१,सु. ३२
३. जीवा.पडि.१,सु.१३(१०) ४ (क) प. उप्पलेणं भंते ! जीवा किं सण्णी, असण्णी? उ.गोयमा ! णो सण्णी, असण्णीवा, असण्णिणो वा। .
-विया.स.११, उ.१.सु.२९ (ख) जीवा. पडि.१, सु. १६-२६ ।
५. जीवा.पडि.१,सु.२८-३० ६. देवा सण्णी वि,असण्णी वि।
-जीवा. पडि. १, सु. ४२ (सामान्य रूप से कथन है) ७. दुविहा नेरइया पण्णत्ता,
तंजहा-१.सण्णि चेव,२.असण्णि चेव। एवं पंचेंदिया सव्वे विगलिंदियवजा जाव वाणमंतरा।
-ठाणं,अ.२, उ.२,सु.६९/९