________________
इन्द्रिय अध्ययन
४७३
१६. इन्दियऽज्झयणं
१६. इन्द्रिय अध्ययन
सूत्र
सूत्र
१. इंदिय भेय परूवणं
प. कइणं भंते ! इंदिया पण्णत्ता? उ. गोयमा !पंच इंदिया पण्णत्ता,तं जहा
१. सोइदिए, २. चक्खिदिए, ३. घाणिदिए, ४. जिभिदिए,
५. फासिंदिए। -पण्ण.प.१५, उ.१, सु.९७३ इंदियाणं बाहल्लंप. सोइंदिएणं भंते ! केवइयं बाहल्लेणं पण्णत्ते? उ. गोयमा ! अंगुलस्स असंखेज्जइभागं बाहल्लेणं पण्णत्ते,
१. इन्द्रियों के भेदों का प्ररूपण
प्र. भन्ते ! इन्द्रियाँ कितनी कही गई हैं ? उ. गौतम ! पांच इन्द्रियाँ कही गई हैं, यथा
१. श्रोत्रेन्द्रिय, २. चक्षुरिन्द्रिय, ३. घ्राणेन्द्रिय, ४. जिह्वेन्द्रिय,
५. स्पर्शेन्द्रिय। इन्द्रियों का बाहल्यप्र. भन्ते ! श्रोत्रेन्द्रिय का बाहल्य (मोटाई) कितना कहा गया है ? उ. गौतम ! अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण बाहल्य कहा
गया है।
इसी प्रकार स्पर्शेन्द्रिय पर्यन्त बाहल्य जानना चाहिए। इन्द्रियों की विशालताप्र. भन्ते ! श्रोत्रेन्द्रिय की कितनी विशालता कही गई है? उ. गौतम ! अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण विशालता कही
एवं जाव फासिदिए। -पण्ण.प.१५, उ.१,सु.९७५ इंदियाणं पोहत्तंप. सोइंदिएणं भंते ! केवइयं पोहत्तेणं पण्णत्ते? उ. गोयमा ! अंगुलस्स असंखेज्जइभागं पोहत्तेणं पण्णत्ते.
एवं चक्खिंदिए वि, घाणिदिए वि,
प. जिभिंदिए णं भंते ! केवइयं पोहत्तेणं पण्णत्ते? उ. गोयमा ! अंगुलपुहत्तं पोहत्तेणं पण्णत्ते।
इसी प्रकार चक्षुरिन्द्रिय एवं घ्राणेन्द्रिय के विषय में भी समझना
चाहिए। प्र. भन्ते ! जिह्वेन्द्रिय की कितनी विशालता कही गई है ? उ. गौतम ! जिह्वेन्द्रिय की अंगुल पृथक्त्व की विशालता कही
गई है। प्र. भन्ते ! स्पर्शेन्द्रिय की कितनी विशालता कही गई है? उ. गौतम ! स्पर्शेन्द्रिय की विशालता शरीरप्रमाण कही गई है।
प. फासिंदिए णं भंते ! केवइयं पोहत्तेणं पण्णत्ते? उ. गोयमा !सरीरपमाणमेत्ते पोहत्तेणं पण्णत्ते।
-पण्ण.प.१५, उ.१.सु.९७६ इंदियाणं पएसाप. सोइंदिए णं भंते ! कइपएसिए पण्णत्ते? उ. गोयमा ! अणंतपएसिए पण्णत्ते,
एवं जाव फासिदिए। -पण्ण. प. १५, उ. १, सु. ९७७
इंदियाणं पएसोगाढत्तंप. सोइंदिए णं भंते ! कइपएसोगाढे पण्णत्ते? उ. गोयमा ! असंखेज्जपएसोगाढे पण्णत्ते,
एवं जाव फासिंदिए। -पण्ण. प.१५, उ. १,सु.९७८ इंदियाणं संठाणंप. सोइंदिए णं भंते ! किं संठिए पण्णत्ते? उ. गोयमा ! कलंबुया-पुष्फ-संठाणसंठिए पण्णत्ते, प. चक्विंदिए णं भंते ! किं संठिए पण्णत्ते? उ. गोयमा ! मसूरचंदसंठाणसंठिए पण्णत्ते।
इन्द्रियों के प्रदेशप्र. भन्ते ! श्रोत्रेन्द्रिय कितने प्रदेश वाली कही गई है? उ. गौतम ! वह अनन्त प्रदेश वाली कही गई है।
इसी प्रकार स्पर्शेन्द्रिय पर्यन्त के प्रदेशों के सम्बन्ध में कहना
चाहिए। इन्द्रियों का प्रदेशावगाढत्वप्र. भन्ते ! श्रोत्रेन्द्रिय कितने प्रदेशों में अवगाढ़ कही गई है ? उ. गौतम ! असंख्यात प्रदेशों में अवगाढ़ कही गई है।
इसी प्रकार स्पर्शेन्द्रिय पर्यन्त कहना चाहिए। इन्द्रियों के संस्थानप्र. भन्ते ! श्रोत्रेन्द्रिय किस आकार की कही गई है? उ. गौतम ! वह कदम्बपुष्प के आकार की कही गई है। प्र. भन्ते ! चक्षुरिन्द्रिय किस आकार की कही गई है? उ. गौतम ! मसूरचन्द्र के आकार की कही गई है।
१. (क) विया.स.२, उ.४,सु.१
(ख) विया.स.१६,उ.१,सु.१९
(ग) विया.स.१७, उ.१,सु.१६