Prachin Bharat Varsh Bhag 04

Author(s): Tribhuvandas Laherchand Shah
Publisher: Jain Shwetambar Conference
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034580/1

Page #1

इतिहास 21
| 2 3
પ્રાચીન ભારતવર્ષ
ભાગ ચાથા
લેખક :
ડૉ. ત્રિભુવનદાસ લ. શાહ ગાયા ગેઈટ રોડ,
વડા દરા.
AH!
પ્રકાશક :
શશિકાન્ત એન્ડ કુાં.
રાવપુરા ટાવર સામે,
www.umerc
2402
bhandar.com

Page #2

ઇ. સ. પૂ. ૯૦૦ થી ઇ. સ. ૧૦૦ સુધીના એક હજાર વર્ષનેા પ્રાચીન ઇતિહાસ, પાંચ ભાગમાં, દરેકના પાંચસ લેખે, ૨૫૦૦ પૃષ્ટો, આશરે ચારસા ચિત્રા, શિલાલેખા, સિક્કાઓ, વિદ્વાનાનાં પુસ્તકા તથા સરકારી દફ્તરાના આધારસહિત પાનેપાને નવીન હકીકત આપી છે. દરેકને પાકું પૂરું અને જેકેટ ઉપર ખાસ ચિત્ર.
કિંમત માટે આ પુસ્તકમાં પૃ. ૪ ઉપર જુએ. ચાર ભાગ બહાર પડી ગયા છે. ભેટને પાંચમે ભાગ ટૂંક વખતમાં બહાર પાડવામાં આવશે.
પહેલા ભાગમાં—તે સમયના ભારતના સાળે રાજ્ગ્યાનું ટૂંક વર્ણન છે. તેમાં મુખ્ય ગણાતા મગધ સામ્રાજ્યના શિશુનાગવ’શી નવ, નંદવંશના નવ મળી અઢાર રાજાઓનાં વૃત્તાંત વિસ્તારપૂર્વક અપાયાં છે.
ત્રીજા ભાગમાં—માર્યવંશના પ્રથમના ચાર રાજાઓનાં વૃત્તાંતેા છે. અત્યારસુધી જણાવાયાં છે તેના કરતાં તદ્ન જૂદી જ ભાતનાં તે છે. જેમ કે—(૧) અશાક અને પ્રિયદર્શિન એક નહિ પણ ભિન્નભિન્ન છે; જેથી અશેાકના શિલાલેખ તે માદ્ધધર્મના નથી પણ પ્રિયદર્શિન જે જૈનધર્મી હતા તે ધર્મના છે. તથા (૨) સેંડેકોટસ તે ચંદ્રગુપ્ત નથી પણ અશે।કવન છે. ઈ. ઈ. અદ્યાપિ સિક્કા ચિત્રા કે તેનુ... વર્ણન-સમજ, આદિ કોઈપણ ગુજરાતી ગ્રન્થેામાં નથી અપાયું તે આ ભાગની ખાસ ખાસ વિશિષ્ટતા છે.
ત્રીજા ભાગમાં—મોર્ય વંશની પડતીનું,આખા શુંગવંશનું તથા આક્રમણ કરતી પરદેશી પાંચે પ્રજાનું વર્ણન છે. આ પાંચે પ્રજા–ચેાન, ક્ષહેરાટ, પાર્થિઅન્સ,

Page #3

ચરણપાદુકા
(અમરાવતી સ્તૂપ) આકૃતિ 1. ૨]
ચરણ-પૂજા (અમરાવતી સ્તૂપ)
આકૃતિ ન. ૩]
[ આ બન્નેના વર્ણન માટે ચિત્રપરિચયમાં તથા પુસ્તકના અંતે પરિશિષ્ટ પૃટ ૩૭૨ જુઓ. ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #4

या सम्पत्सिविधायिनी विजयिनी विज्ञानसन्दायिनी । या दिव्याञ्जनदायिनी नयनयोर्या मार्गसन्दर्शिनी ॥ पा सद्ब्रह्मविचारसाधनकरी या धर्मसम्बोधिनी । सा विद्या परमेश्वरी नरवरैः साध्या समाराधनैः ॥१॥
-
-
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #5

。。。...s
lage
૧ મુદ્રાલેખ ૨ વિષય સંકલના
૩ નામાભિધાન
૪ મુદ્રક્ષુ નિવેદન
૫ ગ્રંથની આદિ
ટૂંકાક્ષરી સમજ
ગ્રંથની પ્રશસ્તિ
વિષય સંકલના
°°vaat
...
છ
૮ ચિત્રાવલી પરિચય
ક્રૂ ગ્રંથના ખંડ, પરિચ્છેદ તથા વિષયેની સૂચિ
...
000000000
。。。
000૦૦૦°
૦૦૦૦૦Y。。。。。
૦૦૦. (
.........
....
પૃષ્ઠ ૧
ર્
સુખ પૃષ્ઠ
DO
3
૫
-
૨૨
३७

Page #6

ઈ. સ. પૂ. ૯૦૦ થી ઈસ. ૧૦૦ સુધીના
એક હજાર વર્ષને પ્રાચીન ભારત વર્ષ
ચાર ભાગમાં ચાજેલા
પણ
હવે પાંચ વિભાગમાં પ્રગટ થત
ભાગ ચોથો
અતિ પ્રાચીન શિલાલેખે-સિક્કાઓ અને પ્રમાણભૂત ઇતિહાસત્તાઓના આધાર આપી ઐતિહાસિક દષ્ટિએ લખેલ તદ્દન નવીન હકીકત સાથે
[આ પુસ્તક પર સર્વ પ્રકારના હક પ્રકારોએ પિતાને સ્વાધીન રાખ્યા છે.]
લેખકઃ ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ
એલ. એમ. એન્ડ એસ.
પ્રકાશક : શશિકાન્ત એન્ડ કુ.
ગાયોગેઈટ ) વાદરા
રાવપુરા
...
રોડ
!
ટાવર સામે } વડોદરા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #7

પ્રથમ ખાવૃત્તિ પ્રત ૧૨૫૦
ચ્ચ કિંમત
પ્રથમ ભાગ રૂા. મુ દ્વિતીય
૩. તા
તૃતીય
રૂા. દા
ચતુર્થ
પંચમ
""
39
..
33
૩]
રૂા.
કુલ રૂા. ૩૬
મ. સં. ૨૪૬૪
વિક્રમ સંવત ૧૯૯૪
ป.
સ.
૧૯૩૮
આખા સેટના
પ્રાહક
થનારને શ. રા પાંચમા ભાગ પ્રગટ થતાં સુધી તે બાદ રૂા. ૨જી
મુદ્દત્યુસ્થાન : આદિત્યં મુદ્રણાલય • રાયખડ રોડ • અમદાવાદ મુદ્રકઃ મણુિલાલ યુ. મિસ્ત્રી, બી. એ.

Page #8

ચતુર્થ વિભાગ
ખંડ સાતમા
ખંડ આઠમા
ખંડ નવમા
ખંડ દશમા
***************......................................................

Page #9

ટૂંકાક્ષરી સમજ
અ. અધ્યાય આ. આ. આકૃતિ
ઈ. ઈત્યાદિ ઈ. સ. ઈસવીસન . સ. પૂ. ઈસવીસનની પૂર્વે
ઉપો. ઉપઘાત
ખે. ખંડ ગુ. વ. સો. ગુજરાત વર્નાકયુલર સોસાયટી
- અમદાવાદ ટી. ટીકા અથવા ટિપણ
નં. નંબર પરિ. પરિચ્છેદ, પરિશિષ્ટ આ પારિ.
પારાગ્રાફ, પારિગ્રાફ પુપુસ્તક પૃ. પૃષ્ઠ ૫. પંડિત
પ્રક. પ્રકરણ પ્રસ્તા. પ્રસ્તાવના મ. સં. મહાવીર સંવત
મિ. મિસ્ટર વિ. વિગેરે
સં. સંવત, સંવત્સર વિ. સં. વિક્રમ સંવત્સર A. D. ઈસવીસન B. C. ઇસવીસનની પૂર્વ P. N. (ફૂટનોટ) ટીકા Intro. (ઈન્ટ્રોડક્ષન) પ્રસ્તાવના, પ્રવેશક
P. (પેઈજ) પૃષ્ઠ PI. (લેઈટ) પટ Pref. (પ્રોફેઈલ) પ્રસ્તાવના Prof. (પ્રોફેસર) અધ્યાપક Vol. (વૈલ્યુમ) પુસ્તક, વિભાગ, ભાગ
જે જે પુસ્તકોના આધારે ટાંક્યા છે તેમના ટૂંકાક્ષરોની સમજ પુ. ૧ થી ૩ સુધીમાં જે અનેક પુસ્તકો નિહાળવા પડયા છે તેમની યાદી ત્યાં આપેલ છે. આ ચોથા વિભાગમાં જે વિષયોનું નિરૂપણ કરતાં પુ. ૧ થી ૩ સુધીમાંના હવાલા આપવા પડયા છે, ત્યાં તે અસલ પુસ્તકોનાં નામને નિર્દેશ ન કરતાં, પ્રાચીન ભારતવર્ષ પુ. ૧, ૨, ૩ જુઓ એવા ટૂંકા ઇસારાજ કર્યા છે; કેમકે અસલ નામો જણાવવાથી નાહક પુસ્તકોની નામાવળી મોટી થઈ જાય તેમજ જે ચર્ચા, દલીલે કે સમજૂતિ અમે અમારા તરફથી પુ. ૧, ૨, ૩માં રજુ કરી ને નિર્ણય બાંધ્યા હેય, તેની સહાય લેવાની નિરર્થકતા ઉભી થઈ જાય છે. આ બે કારણથી અત્રે રજુ કરેલી નામાવળી કદાચ ટૂંકી પણ દેખાશે.
(૪) ટૂંકાક્ષરમાં લખ્યાં છે તેવાં પુસ્તકનાં નામની યાદી અ. હિ. ઈ. ) અલ હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડિયા
ઇ. એ. ઇન્ડિઅન એન્ટીરી E. H. I. | વિન્સેન્ટ સ્મિથ
I. A. (માસિક) આ. રી. સ. ઈ. આકલોજીકલ રીપોર્ટ ઓફ સધર્ન ઇન્ડિયા
ઈ. હિ. કવૈ. ઇન્ડિયન હિસ્ટોરીકલ કર્વો
I. H. 9. રટર્લિ નામનું ત્રિમાસિક આ. સ. સ. ઈ. આકલોજીકલ સર્વે ઈન સધર્ન ઇન્ડિયા (ન્યુ ઈમ્પીરીઅલ સીરીઝ)
એ. ઈ. જુઓ ઉપરમાં ઇ. ક. એ. ઈ પે એન્શન્ટ ઈઝ
એ. ઈ. ). ઈ. ક. | સર કનિંગહામ
E. I. J
એપિપ્રાફિકા ઇન્ડિકા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #10

એશિ. રીસર્ચ ' '
| એશિઆટીક રીસચીઝ ઓ. હિ. ઈ. ) ઓકસફર્ડ હિસ્ટરી ઓફ 0. H. I. ઈ ઈન્ડિયા કે. સુ. સુ. | કલ્પસૂત્રની સુખબાધિકા ક. સુ. સુ. } ટીકાનું ભાષાંતર.પં. હિરા
ક. ૪ લાલ હંસરાજકુત જામનગર કે. હિ. ઈ. ) કેમ્બ્રીજ હિસ્ટરી ઓફ
C. H. I. J ઈડિઆ કે. શ. હિ. ઈ. ) કેમ્બ્રીજ શોર્ટ હિસ્ટરી K. S. H. I. J ઑફ ઈન્ડિયા કે. . રે. કેઈન્સ ઑફ ધી આંધ C. A. R. ઈ ડીનેસ્ટી છે. રેસન કે. એ. ઈ. ) . કે. ઇ. એ. કે.
( કેઈન્સ ઑફ એન્ટ C. A. I. J
ઇન્ડિયા, સર કનિંગહામ કે. એ. ઈ.
| | કાઈન્સ ઑફ એન્શન્ટ
|
| ઈન્ડિયા જે. સી. બ્રાઉન (સી. જે. બ્રાઉન) |
કૃત ૧૯૨૨ લંડન ફો. 5 ] કનોલોજી ઓફ ઇન્ડિયા ફો. ઈ. ! C. I. ]
મિસિસ મેક ડફ જ. આ. હિ. રી. સે. ને ધી જરનલ ઓફ ધી આંધ J. A. H. R. S. J હિસ્ટોરીકલ રીસર્ચ સોસાઈટી જ. એ. બિ પી છે ] ધી_જરનલ ઓફ ધી
ઓરિસા બિહાર રીસર્ચ J. 0. B. R. s. /
J સાઈટી જ. . ઍ. રો. એ. સે.ધી જરનલ ઑફ ધી બે બે J. B. B. R. A. S. 3
ફ્રેિંચ ઓફ ધી રૅયલ
- એશિયાટિક સોસાઈટી જ, રો. એ. સ. ) ધી જરનલ ઓફ ધી ]. R. A. S. / રોયલ એશિઆટિક સોસા
R, A. S. J ઈટી ઓફ લંડન જ. ર. એ. સ. ઓફ ધી ગ્રેટ બ્રિટન એન્ડ
આયર્લાંડ જ. એ. એ. બેં. ) ધી જરનલ ઓફ ધી રોયલ જ. રે. સે. બેં. (૩
- એશિયાટિક સોસાઈટી J. B. A. S. (
છે. ને. . !
] જેનીઝમ ઈન ધન J. J. N.
ઈન્ડિયા, સી. જે. શાહકૃત
U લેંગમેન્સ કુ. જે. સ. ઈ.
] ધી સ્ટડીઝ ઈન જેનીઝમ J. S. .
} ઈન સધર્ન ઈન્ડિયા (બે
* ) ભાગ) છે. રાવ, એમ.એ. જે. સા. સં. [.
| જૈન સાહિત્ય સંશોધક,
} ત્રિમાસિક, છનવિજયજી જે. સા. સંશે
*) સંપાદક, પુના ના. મ. સ. નાગરી પ્રચારિણી સભાની
પત્રિકા, બનારસ પ્રા. ભા. ) પ્રાચીન ભારતવર્ષ છે. પ્રાચીન ભા. ત્રિભુવનદાસ લ. શાહત
બુ. ઈ. | ધી બુદ્ધિસ્ટીક ઇન્ડિયા B. I ઈ છે. રીસ ડેવીઝ
બુ. પ્ર. બુદ્ધિપ્રકાશ (ગુવો ) ભા, પ્રા. રા. ભારતના પ્રાચીન રાજ
વંશ બે ભાગ) વિશ્વ
રાય રાઉ, એમ. એ. ભાં. અ. અશોકચરિત્ર; ડી. આર.
ભાંડારકર કૃત ભા. સં. ઇ. ભારતનું સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ
કાંગડી ગુરુકુળના પ્રો. બાલકૃષ્ણએમ.એ. લાહેર
૧૯૧૪. પા. ક. પાટર્સ ડાઈનેસ્ટીક
લિસ્ટ ઓફ ધી કલી એઈજ ધી ભિત્સા ટોપ્સઃ જનરલ
કનિંગહામ કૃત મૌ. સા. ઈ. મૌર્ય સામ્રાજ્યકા ઈતિહાસ
કાંગડી ગુરુકુલના આચાર્ય શ્રી વિદ્યાભૂષણ અલંકાર
૧૯૩૦, અલહાબાદ રે. . . ] રેકર્ડઝ ઓફ ધી વેસ્ટર્ન
| વર્ડ (બે ભાગ) રેવરંડ
R.
W.W.| એસ. બી.
R. A. S. B. ) એફ બેંગાલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #11

હિસ્ટરી ઓફ ધી ઇન્ડિ યન એન્ડ ઈસ્ટન આર્કી ટેકચર. જેમ્સ ફરગ્યુસન કૃત (ખે ભાગ)
(આ) અન્ય પુસ્તકો, જે પૂરાં વાંચ્યાં હોય કે જેમાંથી માત્ર અવતરણા જ
લીધાં હોય તેમનાં સંપૂર્ણ નામવાળી યાદી
હિં. હી. H, H.
ધી હિંદુ હિસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિયા, કલકત્તા ૧૯૨૦ એ. કે. મજમુદાર કૃત
અમરકાષ
એકટા ઓરીએન્ટેલિયા
અનેકાંત (માસિક) પુ. ૧, ૧૯૩૦; દીલ્હી (બંધ પડી ગયું છે) આર્કીંલેાજીકલ રીપેટ સ આવશ્યક વૃત્તિ; હરિભદ્રસૂરિ એન્શન્ટ એગ્રાફી એક્ ઇન્ડિયાઃ ડે ધૃત (શેડ) અંબાલાલ નાનાભાઈ પુસ્તકભાર (વડાદરા) ‘કલ્યાણ’ પત્રના શિવાંક : ૧૯૯૦, શ્રાવણુ ભાગ ૮ કુવલયમાળા : દાક્ષિણ્યચિન્હરિ
ખરાથી ઇન્ક્રીપ્શન્સ : સ્ટેન કાનાઉ ગણપત કૃષ્ણા કૃત શક પંચાંગ ગાથા સપ્તશતી
ગુજરાતી—પત્ર (સાપ્તાહિક) મુંબઇની ભેટ ૧૯૧૩ની; જગન્નાથની મૂર્તિ અને ભારતનું ભવિષ્ય “ગંગા” માસિક ખાસ અંક ૧૯૩૩ જન્યુઆરી ગૌડવહેા પ્રે।. હાલ કૃત
ઇન્ડીયન એન્ટીવીટીઝ : પ્રિન્સેપ્સ ઉપનિષદ
જૈનધર્મ પ્રકાશ (માસિક) ભાવનગર જૈન જ્યંતિ (માસિક) ૧૯૮૮ અમદાવાદ
(બંધ પડી ગયું છે)
જૈન યુગ (માસિક) મુંબઇ જૈન કાળગણના
મુનિશ્રી કલ્યાણવિજયજી વિ. સં.
૧૯૨૦
જૈન પત્રને રોપ્ય મહાત્સવ અંક : ૧૯૩૦ જૈન આગમ સૂત્રેા તથા ગ્રંથા જોડણી ક્રાષ સાથે ગુજરાત વિદ્યાપીઠ
ટાડ રાજસ્થાન (સસ્તુ સાહિત્ય વર્ધક : ૧૯૧૩ પહેલા)
ગ્રંથ
હિં. ઈ. છે. આ‡. H. I E. A.
ટાડ રાજસ્થાન : વ્યંકટેશ્વર પ્રેસ પુરાણા
પ્રિન્સેપ્સ જર્નલ એન્ડ યુરાજીલ ટેસ પરિશિષ્ટ પર્વ
ફરિસ્તાહ : ડેઇન્સ કૃત, ભાષાંતર પુ. ૧ પ્રેસીડીંગ્ઝ ઓફ ધી આર્યન સેક્ષન એક્ટ ધી સેવન્થ એરીએન્ટલ કેંગ્રેસ, ડા. લોટને લેખ માંએ ગેઝેટીઅર બૃહસ્પતિ ત્ર
ભારહુત સ્તૂપ : જનરલ કનિંગહામ
મદ્રાસ ગવરમેંટ કામ્યુનીક; ૩૦-૧૨-૨૯ના ભાવનગર સ્ટેટના સંસ્કૃત અને પ્રાચીન શિલાલેખ : પ્રેા. પીટરસન કૃત
ભગવાન પાનાથ : મુદ્રિત સુરત ૧૯૮૭ મેરૂતુંગ વિચાર શ્રેણી
મથુરાના શિલાલેખા : ગૌરીશંકર હીરાચંદ ઝા કૃત મથુરા લાયન કેપીટલ પીલર
તીર્થમાળાનું સ્તવન : કવિ સમયસુંદર કૃત માલવિકાગ્નિમિત્ર
મથુરા એન્ડ ઈટ્સ એન્ટીવીટીઝ : ૧૯૦૧ મેાહન જાડેરા (છૂટું છવાયું)
મુદ્રારાક્ષસ
કૃતિ અભદત્તને તિલેાયપન્નતિ ગ્રંથ રાજતરંગિણ
ફેલસ એમ્ફ ઇન્ડિયા સીરીઝ—અશાક શત્રુંજ્ય મહાત્મ્ય—ધનેશ્વરસૂરિનુ વીર ચરિત્ર-હેમચંદ્રસૂરિ
સમરાદિત્ય કથા-હરિભદ્રસૂરિ
‘સુધા' (માસિક) ૧૯૯૦ માર્ગશીર્ષ (?) હીસ્ટરી ઓફ એરીસ્સા : બે ભાગ : આર. ડી.
બેનરજી કૃત.

Page #12

ગ્રંથ પ્રશસ્તિ
આખુંય પ્રાચીન ભારતવર્ષનું પુસ્તક નવીન શિલીએ જ તૈયાર થયું હોવાથી તેના પ્રથમ ભાગમાં જ તેના સર્જન વિશે ખુલાસો કરવા આવશ્યક લાગ્યું હતું. ઉત્તરોત્તર ત્રણ વિભાગો પ્રગટ થઈ ગએલ હેવાથી, તેવા ખુલાસાની હવે અપેક્ષા રહેતી નથી. જેથી પ્રથમ વિભાગે જે પૃ ૨૮, બીજામાં ૧૦ અને ત્રીજામાં છા રેકવાં પડયાં છે તે માટે આ ચતુર્થ વિભાગે તો તેથી પણ કમતી કરવાં રહેત; પરંતુ બીક રહે છે કે કદાચ તે નિયમ અહીં ન પણ સચવાય; કેમકે જેમ વિભાગ વધતા જાય તેમ વાંચનનાં ક્ષેત્ર અને વિશાળતા પણ વધે; એટલે વિવેચકોના મતભેદ પણ વધારે પ્રમાણમાં બહાર પડે તે સ્વાભાવિક છે.
આવી રીતે બહાર પડતા વિવેચનને ઉત્તર વાળવાનું આ સ્થાને નથી, તેમ જરૂર પણ ન ગણાય; પરંતુ તેમ કરતાં બે સ્થિતિ ઉભી થાય છે. જે મતભેદને ખુલાસો નથી અપાતે, તે અમે રજુ કરેલા વિચાર ખોટા છે એમ અમે પોતેજ સ્વીકાર કરી લીધાની માન્યતા પ્રસરે છે અને ખુલાસો આપવા પ્રયત્ન કરાય છે તે, જેમ એક ભાઈએ જણાવ્યું છે તેમ “પડ્યા પણ તંગડી ઉંચી” અથવા અહંકાર અને અભિમાનનું આળ માથે ચેટે છે. બીજા પ્રકારની સ્થિતિમાં જે કોઈ જાતની હાનિ પહોંચતી હોય તે અમને એકલાને જ છે; જ્યારે પહેલી સ્થિતિમાં તે આખા ઈતિહાસને હાની પહોંચે છે. આ વસ્તુસ્થિતિમાં જાતિ વિષયક હાનિને ગૌણ લેખી, ઈતિહાસને થતી સર્વ સામાન્ય હાનીને બચાવી લેવી તે કર્તવ્ય છે. જેથી થોડી ઘણી પણ અત્રે ઉપયોગી લેખાય તેટલી સમજૂતિ આપીશું. આવી સમજૂતી આલેખવાનું ધોરણ આપણે “ભૂમિકા ”ના શિર્ષક તળે રાખ્યું છે.
(અ) ભૂમિકા સમર્થન આપનાર જે અનેક અભિપ્રાય, અવકનો કે અભિનંદન પત્રો મળ્યાં હોય તેને ઉલ્લેખ કરવો તે આત્મશ્લાઘા કહેવાય માટે તેની સંખ્યા ગમે તેટલી વિપુલ હોય તેયે જતી કરવી જ ઉચીત ગણાય છે. જ્યારે વિરૂદ્ધ પડતી ગમે તેવી નાની ટીકા હોય તે પણ તેને લક્ષમાં લઈ તેમાંથી ગ્રાહ્ય હેય તેને અમલ કરવાથી આપ
ને મજબૂતી મળે છે. આવાં થોડાંક ટીકાસ્યાને અમારી નજરે પડ્યાં છે; (૧) શ્રીયુત દુર્ગાશંકર શાસ્ત્રીજીએ પ્રાચીન ભારતવર્ષનું “પ્રસ્થાન” માસિકમાં અવેલેકન લીધું છે, તેમાં તથા કરાંચી મુકામે મળેલ સાહિત્ય પરિષદના એક વિભાગીય પ્રમુખ તરીકે વાંચેલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #13

ભાષણમાં, કાઢેલા ઉદ્દગારમાં (૨) ૧૯૭૬ના “ગુજરાતી સાહિત્ય સભાના રીપોર્ટમાં તેના સમીક્ષક રા. રા. પ્રોફેસર માંકડે અમારા પુસ્તક વિષે પ્રગટ કરેલા વિચારમાં (૩) “મુંબઈ સમાચાર” નામે દૈનિકમાં શ્રીયુત મિ. ઝવેરીએ કોઈ પણ જાતની દલીલ આપ્યા વિના ટાંકેલા પિતાના અનેક નિર્ણયોમાં (૪) અને પૂ. આ. . શ્રી. ઈન્દ્રવિજય સૂરિએ બહાર પાડેલ અનેક કૃતિઓમાં. ઉપરના ચારેનાં સમાધાનને પ્રયાસ હવે એક પછી એક કરીએ.
(૧) શ્રીયુત દુર્ગાશંકર શાસ્ત્રીજીના પ્રમુખ તરીકેના ભાષણમાં કાંઈ દલીલોની અપેક્ષા ન જ રખાય; તેમ તે સ્થિતિમાં પિતે ગમે તેવાં વિશેષણે વાપરે તોયે સર્વને મૌનજ સેવવું રહે; એટલે તે બાબત આપણે જતી કરવી રહી; બાકી અવલોકનમાં પણ દલીલો જેવું થોડું જ દાખવ્યું છે; માત્ર પોતાને અભિપ્રાય દર્શાવતાં અમને ધમધપણાના, અહંભાવના ઈ. ઈ. ઈલકાબ છૂટે હાથે આપે ગયા છે, પરંતુ તે ઈલકાબે પિતાને લાગુ પડે છે કે અમને, તે તે ભાવી નકકી કરે તે ખરૂં. અત્ર તેમની એક શિકાને ઉત્તર આપવું જરૂરી છે. પરિશિષ્ટકાર શ્રી હેમચંદ્રસૂરિએ અવંતિપતિઓના સમય બાબત ત્રણ ગાથા ટાંકી છે, તેના અર્થ છે. શાંતિલાલ નામના વિદ્વાને ચાલી આવતી માન્યતા પ્રમાણે કરી બતાવ્યું છે. જ્યારે અમે જુદી જ રીતે કરી બતાવ્યું છે. એટલે શ્રીમાન શાસ્ત્રીજીને તે બહુ આકરું પડયું છે અને તે માટે પોતાના તરફની સંગીન દલીલ આપવાને બદલે (૧)માત્ર બોલે છે કે “આધાર એક જ હોવા છતાં નિર્ણય જુદા જુદા”; આ વાક્યને પણ જે એક દલીલ જ ગણાતી હોય તે જણાવવું રહે છે કે કાયદાની કોર્ટે હાલમાં અનેક દરજજની ગણાય છે. સૌથી નાની મુનસફની, તેના ઉપર સેશન્સ જજ, તેના ઉપર હાઈ કેટે, તેની ઉપર લબેંચ અને છેવટ પ્રોવી કાઉન્સીલ; એક કેસ જે મુન્સફની કોર્ટમાં ચાલ્યું હોય અને તેનું પરિણામ સંતોષકારક ન હોય તે ફરિયાદી તેને તેજ કાગળ લઈને એક પછી એક ઉપરની કોર્ટમાં જાય છે. અને પાંચ કોર્ટોમાં કેઈ વખતે જુદા જુદા નિર્ણયે પણ આવે છે. આ પ્રમાણે સર્વે પાસે “કાગળ-આધારો એક જ હોવા છતાં નિર્ણય જુદા જુદા” કાં આવતા હશે તેને કાંઈ ખુલાસો છે કે?
(૨) રા. રા. પ્રો. ડોલરરાય માંકડ, તેમણે રીપોર્ટમાં અમારા પુસ્તક વિશે અભિપ્રાય દર્શાવતાં એવી તે શબ્દ અને વાકય રચના કરી છે કે ગુજરાતી ભાષાના નિષ્ણાત તરીકે તે તરી આવે અને બીજા પક્ષે આપણને તેમના હાથ તળે બેસીને જ ગુજરાતી ભાષાનું જ્ઞાન મેળવવાનું મન થયાં કરે; તેમને બે બાબતને દેષ મુખ્ય પણે લાગે છે. એક તો ઐતિહાસિક પુસ્તકોમાં ન દાખલ કરવા જેવી બાબતોને સમાવેશ કર્યો છે જેથી પુસ્તકને શુદ્ધ ઈતિહાસ ન કહેવાય; અને બીજે, દલીલ કરવાની તથા
(૧) અમને એક અન્ય વિદ્વાને કહેલ શબ્દો અત્રે યાદ આવે છે તેમના કહેવાને સાર એ હતો 2 શ્રીમાન શાસ્ત્રીજીને ગુજરાતના ઇતિહાસનો અભ્યાસ હજુ હશે પરન્ત પ્રાચીન ભારતવર્ષને નહીં હોય. નહીં તે રીતસરની દલીલો આપત.

Page #14

સારાસાર તારવી કાઢવાની પદ્ધતિ બાબત છે. પહેલી બાબત વિશે એમ ઉત્તર આપવાનું કે, ઈતિહાસ કેને કહે તે પ્રશ્ન મતમતાંતર છે. તે વિશે અમારા કેટલાક વિચારે પુ. ૧ ની પ્રસ્તાવનામાં જણાવ્યા છે. વિશેષમાં “પ્રસ્થાન' માસિકમાં ૧૯૯૪ ના કાતિક માસના અંકમાં “ઈતિહાસનું પરિશીલન” નામે જે વિદ્વતાપૂર્ણ લેખ અત્રની કોલેજના અધ્યાપક રા. રા. કેશવલાલ હિમતરામ કામદારે લખ્યો છે તે ઉપર ધ્યાન ખેંચવા રજા લઈએ છીએ. બીજે દેષ જે તેઓશ્રીએ મૂકયો છે તે જાણવા તથા વિદ્યાર્થી તરીકે તેમાંથી શીખવા યોગ્ય ત ગ્રહણ કરવા, તેઓશ્રીને અમદાવાદમાં જ એક વખતે અમે રૂબરૂ મળ્યા હતા. ત્યારે થોડીક ચર્ચા થઈ હતી તેને સાર એ હતા કે, તેમણે અમારું પ્રથમ પુસ્તક તેમજ તેની પ્રસ્તાવના વાંચી નથી; બનવા જોગ છે કે જે વાંચ્યું હોત તે તેમને દેખાતી બૂટીઓ વિશેનું સમાધાન તેમાંથી મળી રહે એટલે નિરૂપાયે બીજી વખત સર્વ પુસ્તકો સહિત મળવા ઉપર મુલતવી રાખ્યું. તે બાદ કરાંચી મુકામે તેમના નિવાસસ્થાન ઉપર બે વખત અમે મળ્યા પણ સમયના અભાવે તે મુદ્દાઓ ચર્ચા શકાયા નથી. ત્યાંથી આવ્યાબાદ બે ત્રણ વખત પત્રદ્વારા તેના જવાબની ઉઘરાણી કરી પણ છે. પરંતુ ઉત્તર મળ્યો નથી એટલે હવે જ્યારે વળી બને ત્યારે ખરૂં.
(૩) મુંબઈ સમાચારના એક લેખક શ્રીયુત ઝવેરી–તેમણે લગભગ અઢી ડઝન જેટલા પિતાના નિર્ણયે જ કેવળ જણાવી દીધા છે. તે નિર્ણય ઉપર આવવાને તેમને શું શું કારણે મળ્યાં હતાં તેને ઉલેખ સરખોયે નથી. બલકે પૂ. આ. મ. ઈન્દ્રવિજયસૂરિ મહારાજના જ સર્વ પ્રશ્નો અને નિર્ણય કેમ ઉતાર્યા ન હોય અથવા કેમ જાણે તેમની નિશ્રામાં રહીને જ આખાયે લેખ લખાયે ન હોય તે આભાસ ઉભે થાય છે. આ સ્થિતિમાં તેમને સ્વતંત્ર જવાબ ન આપતાં, ઈન્દ્રવિજયસૂરિજી માટે નીચે જણાવેલ ઉત્તર વાંચી જવા વિનંતિ છે.
(૪) પૂ. આ. મ. ઈન્દ્રવિજયસૂરિ અમારી કૃતિમાં અપૂર્વ રસ લેતા માલમ પડ્યા છે. ઈ. સ. ૧૯૭ના મે માસ સુધીમાં તેમણે જે પ્રવૃત્તિ આદરી હતી અને તેમાં કયાં કયાં તેમણે ઉધે રસ્તે વાચકોને દર્યા છે તેનું દિગ્દર્શન પુસ્તક વિભાગ ૩ ની પ્રસ્તાવનામાં પૃ. ૧૦ થી ૧૪ સુધીમાં ટૂંકમાં દોરી બતાવ્યું છે. તે બાદ તેમના તરફથી ત્રણ પુસ્તક પ્રગટ થયેલ અમે નિહાળ્યાં છે (૧) પ્રાચીન ભારતનું સિંહાલકન (૨) મથુરાને સિંહ વજ અને (૩) મહાક્ષત્રપ રાજારૂદ્રદામા. પાછળના બે પુસ્તકે દેખીતી રીતે અને સ્પર્શતા નથી પરંતુ અમોએ જાહેર કરેલ માન્યતાના ખંડન માટેના તેમાં વારંવાર ઇસારા કરાયેલ હોવાથી તેનાં નામ અત્રે ઉતાર્યા છે. આ ઉપરથી જે એક બે વિદ્વાનોએ તે સર્વે જયાં-વાંચ્યા હશે તેમણે પૃચ્છા પણ ચલાવેલ કે, ડૉ. ત્રિભુવનદાસ ઉપર ઇદ્રવિજયસૂરિને આટલો બધે વેરભાવ થવાનું કારણ શું? અમારા કાને તે વાત આવી ત્યારે ત્યારે અમે
(૨) સિંહ જ નામ તેમણે શા માટે આપ્યું હશે તે તેઓશ્રીએ કયાંય જણાવ્યું નથી. મૂળ શબ્દ તે Lion-capital Pillar છે, જેનો અર્થ સિંહસ્તંભ થઈ શકે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #15

૧૨
એટલો જ જવાબ આપેલો કે અમારું પુસ્તક બહાર પાડયું તે પહેલાં તેમજ પછી પણ, જયાં સુધી ગુજરાતમાં–કાઠિયાવાડમાં તેઓશ્રી વિચરતા હતા ત્યાંસુધી અમે સારી રીતે તેમના સમાગમમાં આવ્યા છીએ. એટલે ત્યાંસુધી વેરભાવ તે એક બાજુ રહ્યો પણ કઈરીતે અપ્રીતિને ભાવ પણ દર્શાવાયો નથી! બાકી તો જેની પાસે જે વસ્તુ વધારે હોય તેનું તે દાન આપે છે, અથવા સ્વભાવ પડે હોય તેનું નિવારણ શું?
તે તેમનાં ત્રણે પુસ્તકે ધ્યાનપૂર્વક વાંચી જોયાં છે. તે વિશે બેલવા જતાં અનેક ઈલ્કાબોની નવાજેશ આવી પડશે જ, છતાં હિંમતપૂર્વક સંક્ષિપ્તમાં કહી શકાય તેમ છે કે, એક બે નાની વિગત સિવાય, અન્ય કે ઈ પણ મહત્વનું તત્ત્વ તેમાંથી ગ્રહણ કરવા જેવું નીકળ્યું નથી. સવિસ્તર તો ઉત્તર આપવાને તે અવસર જ્યારે પ્રાપ્ત થાય ત્યારે ખરે, પરંતુ એક બે મુદ્દા જે વાચક વર્ગને ખાસ જણાવવા યોગ્ય છે તે અત્ર રજુ કરીશું. વસ્તુ સંગ્રહ કરવાને તેમણે ભગીરથ પ્રયત્ન કર્યો છે, વળી અનેક આધારો અને પ્રમાણે ઢાંકીને પાનાને પાનાં ભરાય તેટલું લખાણ પણ ઉપજાવી કાઢયું છે. આ બધાંથી અમે પણ ઘણા પ્રમાણમાં માહિતગાર છીએ, છતાં અમોએ જે નવાં નિર્ણય કે અનુમાન બાંધ્યાં છે અને તેમ કરવા માટે કારણે અને વિગત દર્શાવી છે, તેમાંની એકે પિતે વાંચતા નથી, વિચારતા નથી, ખંડન કરતા નથી, પરંતુ જે વસ્તુઓ કયારની જાણી ચૂકાઈ છે, ચવિચૂર્ણ થઈ ગઈ છે, તે વારંવાર ગાયા જ કરે છે તેને અર્થ શું? પિતે સંગ્રાહકને પાઠ ભજવે છે પણ સાથે સાથે રજુ કરાતી દલીલ ઉપર વિચાર કરી, સંશોધકના માર્ગે વળી જાય તે ઘણું ઘણું નવું જાણવાનું આપી શકે. એક જ દષ્ટાંત આપીશું. મથુરાના સિહધ્વજવાળી પુસ્તિકામાં ઈતિહાસના વિષયમાં વર્તમાનકાળે સત્તાસમાન ગણાતા મહાધુરંધર એવા બે પાંચ કે દશપંદર નહીં, પણ ત્રેવીસ ત્રેવીસ વિદ્વાનોના અભિપ્રાય મેળવીને તેમણે રજુ કર્યા છે; તે સર્વને એક જ ધારે અભિપ્રાય વાંચતાં તે બાબતમાં આપણે હાથ જ ધોઈ નાંખવા રહે છે. પરંતુ તે અભિપ્રાય મેળવવામાં તેમણે એવી સિફતથી કામ લીધું છે કે, ઇતિહાસના વિષયથી અપર રહેલ વાચક વર્ગને તે સહેલાઈથી ખબર જ ન પડે. તેમણે પ્રથમ તે ૧૫-૭–૩૭ની મિતિને એક છાપેલ પરિપત્ર, ઉપરના ત્રેવીસે વિદ્વાનને પાઠવ્યું લાગે છે, અને તે પણ એવા રૂપમાં કે ચાલુ આવતી માન્યતાનું સ્વરૂપે રજુ કરતા વાકોમાં જ; કે જેને ઉત્તર, હા કે ના, જેવા થોડા શબ્દોમાં જ અથવા તે તેવા મીતાક્ષરી વાકોમાં જ આવી જાય. પરિપત્રમાં જે તેમણે થાલુ માન્યતાથી ઉલટ જવામાં અમારી શું શું દલીલ છે અથવા અમને શું શું સંગે છે તેઓનું વર્ણન કર્યું હોત કે ટૂંકમાં પણ તેને ચિતાર આપે હોત, તે તે જરૂર તે ઉપર વિચાર કરીને જ તેઓ પોતાનો અભિપ્રાય આપત (આ હકીકત વધારે સ્પષ્ટતા પૂર્વક જરા આગળ વર્ણવી છે તે વાંચી જુઓ) એટલે સ્વભાવિક છે કે અમારા પુસ્તકથી જે કઈ અપરિચિત છે, તે જેમ ભારપૂર્વક કહી શકે છે કે, અશક અને પ્રિયદશિન એક જ છે એટલેકે ભિન્ન નથી, તેમ આમણે પણ અદ્યાપિ પર્યત માન્ય રહેલી સ્થિતિને જ સંમતિ દર્શાવી લીધી દેખાય

Page #16

૧૩
છે. મતલબ કે, ત્રેવીસે વિદ્વાનેાના અભિપ્રાય આ સિંહસ્તૂપ વિશેની કેવળ સંગ્રાહક સ્થિતિદર્શક છે. હવે જ્યારે આ ગુજરાતી પુસ્તકના અનુવાદ થઇને ઇંગ્રેજીમાં મહાર પડે છે (પ્રથમ ભાગ તૈયાર પણ થઇ ગયેા છે તે વિશે આગળ જુઓ) ત્યારે ઉમેદ્ર રહે છે કે, અનેક વિદ્વાનાનાં કરકમળમાં તે પહેાંચશે, તે ઉપર વિવાદ–ચર્ચાએ બહાર પડશે અને પરિણામે જે શુદ્ધ હશે તેજ તરી આવશે.
બાકી રૂદ્રદામાવાળી પુસ્તિકામાં જૂની પ્રણાલિકાએ, કે કાણુ જાણે કયા સાધનાદ્વારા (કાંચ મહુ આધાર જેવું આપેલ ન હેાવાથી) સમય પરત્વે તેમણે કામ લીધું છે, કે જાહેર કરેલ વિગતેામાં, પાને પાને, પારીગ્રાફે પારિગ્રાફે અને કેટલેક ઠેકાણે તેા વાકયે વાકયમાં પરિસ્થિતિ સુધારે। માંગી રહી છે. ખરી વાત છે કે પરદેશી વિદ્વાનેા પાસેથી પ્રારભમાં આપણને ઘણું ઘણું શીખવાનું મળ્યું છે, પરંતુ હમેશાં તેનું જ માર્ગદર્શન સ્વીકારવું અને આપણામાં તે પરાલંબન સિવાય કાંઈ છેજ નહીં, એવી લાચાર સ્થિતિ સેન્યા કરવી તે કયા પ્રકારનું માનસ કહેવાય?
ઉપરમાં કહેવામાં આવ્યુ છે કે પ્રશ્નોના ઉત્તર મેળવવામાં તેમણે એક પ્રકારની સિત જે વાપરી છે તેનું વર્ણન સ્પષ્ટતા પૂર્વક આગળ આપ્યું છે. તે અત્ર હવે સમજાવીશું. તેમણે પરિપત્રમાં શું શબ્દો લખ્યા છે તે આપણે જો કે જાણતા નથી પરં'તુ, તેમના પત્રના જવાબ, કલકત્તા મ્યુઝીઅમ વાળા પ્રા. રામચંદ્રમજીએ તા. ૨૪–૭–૩૭ના રાજે આપ્યા છે તેમાંથી કાંઈક માહિતી મળી જાય છે જ. તેમના શબ્દો આ પ્રમાણે છેઃ—
With reference to your letter of the 15th Inst, inquiring if the Mathura Lion Capital inscription contains any reference to Jaina affairs or names of Nabapana, Bhumak or Nanaka, I have to give you a reply in the negative= આપે જે પત્ર તા. ૧૫ મીના લખેલ છે અને જેમાં પૂછવામાં આવ્યું છે કે, મથુરા સિંહસ્તૂપમાં જૈનધર્મ પરત્વે કાંઇ હકીકત છે અથવા તે નહપાણ, ભ્રમક કે નનકમાંથી ફાઈનાં નામ તેમાં આવે છે; તે ઉત્તરમાં મારે નકાર જ ભણવા રહે છે. મતલબકે બન્ને પ્રશ્નના ઉત્તર તેમણે નકારમાંજ દીધા છે. આ પત્રલેખન પૂ. આ. મ. શ્રી. એ અમારા પુસ્તકમાં દર્શાવેલા વિચાર પરત્વે કરેલ છે. એટલે પાતે અમારા નામે એમ કહેવાને માંગે છે કે, કેમ જાણે અમે એવું કહ્યું છે કે, તે મથુરાસ્તૂપમાં જૈનને લગતી હકીકત દર્શાવી છે તથા તેમાં નહુપાણુ અને ભૂમકનાં નામ લખાયલ છે. (નનક નામ કયાંથી તેઓએ ઉતાર્યું? તે તે। હજી આ પ્રથમવાર તેમના જ તરફથી સાંભળવામાં આવ્યું છે એટલે તે વિશે અમે સૈાન જ સેવીશું) તે અમારી તેએશ્રીને વિનમ્રભાવે વિનંતિ છે કે, અમે કાં આવું વિધાન કર્યું છે તે મહેરબાની કરીને તે જણાવશે.
બાકી અમે જરૂર એટલું તેા કહ્યું છે જ, કે ક્ષહેરાટ નહપાણ પોતે સિંહસ્તંભમાં દર્શાવેલ મહાક્ષત્રપ રાજીવુલને સમકાલીન છે. તે માટે જ. છે. છે. રા. એ. સે. નવી આવૃત્તિ પુ. ૩ પૃ. ૬૧નું અવતરણ પણ ટાંકી બતાવ્યું છે (જુઓ પુ. ૩ પૃ. ૨૩૪ ટી.

Page #17

૧૪
1. 93) f " It is obvious that Nahapana was a contemporary of Rajuvula* the Mahakshatrapa of Mathura-દેખીતું છે કે, મથુરાને મહાક્ષત્રપ રાજુપુલ અને નહપાણુ સમકાલીન છે.” આ ઉપરાંત અન્ય ઐતિહાસિક હકીકત મળવાથી, તે સર્વ પરિરિથતિને ગુંથીને અમે અનુમાન તારવી કાઢયું છે, જેને ચારે તરફથી સમયના આંકડાવડે રામર્થન મળવાથી સત્ય ઘટના તરીકે જાહેર કરી છે. પરંતુ પોતે મુદ્દો ન સમજવાથી, જે અમે ત્યાં પણ ન હોઈએ તેવાં વિધાન અમારા નામે કરીને, વાચકને ભ્રમમાં જ નાંખવા ધાર્યું હોય, ત્યાં દોષ કોને? અગાઉ પણ અનેક વખત આ જ પ્રમાણે તેમણે પગલાં ભર્યા હતાં અને તે વખતે પણ દુઃખિત હૃદયે અમારે જાહેર વર્તમાનપત્રમાં તેનાં દષ્ટાંત આપીને તેનું સત્ય બતાવવું પડયું હતું.
ઉપરમાં લેખિત સાહિત્યની વાત કરી, તેવોજ એક મિખિક પ્રસંગ વર્ણવીશ. આપણા ગુજરાતના એક નામાંકિત વિદ્વાનને અમે બહાર પાડેલ પુસ્તક લઈને ખાસ મળવા
જતાં નીચે પ્રમાણે પ્રશ્નોત્તરી થઈ હતી. પ્રથમ અમારાં પુસ્તકે તેમની પાસે રજુ કર્યા. (૧) પ્રશેનાં પુસ્તકો છે? ઉ. “પ્રાચીન ભારતવર્ષનાં : તેમણે વળતે જવાબ
આપે કે તે વિશે મેં સાંભળ્યું છે. (૨) પ્ર૭ ? ઉ૦ હં, આગળ ચલાવે. (૩) પ્રો--આપે પુસ્તક વાંચ્યાં છે. ઉ૦–ના, (૪) પ્રવે-આપની પાસે આ પુસ્તક મૂકી જઉ છું. અવકાશે જોઈ જશે; ઉ૦-વાંચ
વાને અવકાશ નથી તેમ જોવાં પણ નથી. આવાં પુસ્તક પ્રગટ પણ થવાં ન જોઈએ. (૫) આપે પુસ્તક વાંચ્યાં નથી, જોયાં નથી તો આ અભિપ્રાય શા ઉપરથી બાંધે છે ?
ઉ–તે વિશે બીજાઓ પાસેથી ખૂબ સાંભળ્યું છે એટલે હવે જેવાં જ નથી.
આ પ્રમાણે જ્યાં પૂર્વબદ્ધ વિચારેનું સામ્રાજ્ય પ્રવર્તી રહ્યું હોય ત્યાં બીજે ઉપાય ક્યાં રહ્યો? વિવેકપૂર્વક સલામ કરી છૂટે પડ.
આ પ્રમાણે પુરતક માંહેલી હકીકતની વિરૂદ્ધતાની સ્થિતિ જ્યાં સુધી જાણવામાં આવી ત્યાં સુધી વર્ણવી છે. ત્યારે બે સ્થાને વળી જુદાજ સ્વરૂપે તે નિહાળાઈ છે. (એક) કાશીથી પ્રગટ થતી નગરી પ્રચારણ સભાની પ્રત્રિકા ભા. ૧૬ અંક ૧. વિશાખ ૧૯૮૧ના અંકમાં લગભગ ૬૫ પૃષ્ઠને ઉજ્જૈનના શ્રી. એ સૂર્યનારાયણ વ્યાસે પોતાના નામે “પદગ્રુત મહારાજા અશેક અથવા સંપ્રતિના શિલાલેખ” વાળો અમારે આખીય લેખ ઉતાર્યો છે. પત્રકારે અથવા લેખક મહાશયે આવા પ્રસંગે મૂળ લેખક પ્રત્યે જે સોજન્યત્રણ બતાવવું જોઈએ તે બતાવ્યું નથી. અલબત કયાંક કયાંક (ચાર-પાંચ સ્થાને અમારું નામ લેવાઈ ગયું છે.
* તેમની માન્યતા એમ છે કે (જુઓ તેમનું પુસ્તક, મયુરાને સિંહ ધ્વજ . ૧૯ પંક્તિ ૨૩) વાસ્તવમાં સિંહાજની પ્રતિષ્ઠા વખતે નહપાની હતી જ હતી નહીં, તે તે સે વર્ષ પછી થયો છે. કોઈ વિદ્વાન તેને ઉલ્લેખ કરતો નથી. (તે પછી જ. બ. છે. ર. એ. સો ના લખાણનો અર્થ શું?) આવી તો કેટલીયે અજ્ઞાન પૂર્ણ ટીકાઓ તેમણે કરી દીધી છે. પરંતુ તે અહીં અસ્થાને કહેવાય એટલે જણાવીશું નહીં,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #18

તેના યથામતિ અગાઉથી ખુલાસા આપ્યા જ છે. છતાં જે કાંઈ દેષ જણાઈ આવે તે માટે અમે પોતાને જ જવાબદાર લેખીએ છીએ, તે માટે વાચકવર્ગની ક્ષમા યાચીએ છીએ. હવે આ ચોથા ભાગની પ્રસ્તાવના ઉપર આવીએ.
() પ્રસ્તાવના આખા પુસ્તકના ચાર ભાગને બદલે હવે પાંચ ભાગ કરવા પડયા છે તથા કરવા ધારેલા અગીયાર ખંડમાંથી પ્રથમના છ ખંડનું વૃત્તાંત, પ્રગટ થયેલા ત્રણ ભાગમાં અપાઈ ગયું છે. ત્યાં સુધીની સ્થિતિ સર્વની જાણમાં છે. એટલે બાકી રહેતા બે ભાગમાં સાતથી અગીયાર સુધીના પાંચ ખંડનું વર્ણન કરવું રહ્યું ગણાય. આ પાંચમાંથીયે સાતમા તથા આઠમા નું સ્થાન ફેરફાર થયા વિના કાયમ રાખ્યું છે. પરંતુ ચેદિવંશને નવમ, શતવહનવંશને દશમે અને કુશાન તથા ચઠાણુવંશની હકીકતને લગતો અગીઆરમો ખંડ, એમ જે ક્રમ ઠરાવ્યો હતો તેમાં ફેરફાર કરીને વર્ણનને સંબંધ અને સમયને લગતી સમજૂતી બરાબર સરળતાથી મગજ માં ઉતરી જાય તે હેતુથી, કુશાન-ચઠણવંશને નવમા ખંડે અને ચેદિવંશને દશમા ખંડે ગોઠવી, તેમને આ ચોથા ભાગમાં સમાવેશ કર્યો છે, જ્યારે શતવહન વંશને આખેયે અગિયારમે ખંડ સ્વતંત્ર રીતે પાંચમા ભાગને માટે બાકાત રાખે છે. એટલે આ ચોથા ભાગના પૂર્વાર્ધના વર્ણનમાં કેટલેક ઠેકાણે ચપ્પણ-કુશાન વંશ કે ચેદિવંશની વિગત જોવાના આધાર બતાવતાં પુસ્તક પાંચમામાં જુઓ એવું લખાઈ ગયેલું દેખાઈ આવે છે તે સુધારી લેવા વિનંતિ છે.
ખંડ સાતમ – આખા ગર્દભીલ વંશનું વર્ણન અપાયું છે. તેને ત્રણ પરિચ્છેદ પાડ્યા છે. ખરી રીતે ગર્દભીલ વંશના બેજ પરિછેદ કહેવાય; પરંતુ વચ્ચે સાત વર્ષ સુધી શક પ્રજાને અવંતી ઉપર અમલ થવા પામ્યું હતું એટલે તે પ્રજાના અધિકારનું વર્ણન એક પરિચ્છેદમાં આપી તેને આ ગર્દભીલવંશી રાજાઓના ખંડમાં જ સ્થાન આપવું પડયું છે. ત્રણે પરિચછેદમાં અત્યાર સુધી ભારતીય ઈતિહાસના પુસ્તકોમાં ન જણાયેલી હકીકતેને જ મુખ્ય અંશે નિર્દેશ કરાયો છે. એટલે આખીયે વસ્તુ નવીન જ લાગે છે.
ખંડ આઠમો–સમયની કાળગણના-એટલે ભારતીય ઇતિહાસમાં કેટલા સંવત્સરે કયારે જણાયા છે, તેમની ઉત્પત્તિ, તેમને સ્થાપક કેણ, સ્થાપનાને સમય કર્યો તથા કયા કારણથી સ્થાપના કરવામાં આવી તે સર્વની સવિસ્તર નેધ લીધી છે, તેમજ વિદ્વાનનાં કથનનાં અવતરણે ટાંકી ટાંકી, તેમાં રહેલું રહસ્ય, દાખલા દલીલ તથા ઉલટા સુલટા પ્રશ્નો ઉભા કરીને, એક પછી એક મુદ્દા લઈ સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે અને છેવટે પાકા નિર્ણય કરી બતાવ્યા છે. તેમજ ક્ષહરાટ સંવત, મહાવીર સંવત, ચઠણ સંવત આદિનાં નામ જે કદાપી નહીં સંભળાયલ, તે સંવતે પણ શિલાલેખ, સિક્કાઓ તેમજ સરકારી દસ્તાવેજો સુદ્ધાતમાં પણ વપરાયા છે તે દષ્ટાંતસહિત સાબિત કરી બતાવ્યું છે. વિક્રમ સંવત એક વખત ગતિમાં આવ્યા બાદ કેટલેય વખત તેનું પાછું નામનિશાન જતું રહ્યું છે અને વળી અમુક સંજોગોમાં પુર્નજીવન પામે છે તેનું વર્ણન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #19

આપ્યું છે, જે વળી ઓર નવીન જ વૃત્તાંત પુરું પાડે છે. તેમજ “શક સંવત’ ને લગતા છે પ્રકારના અર્થ, તેમને આખોયે ઈતિહાસ, ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ તથા વિકાસ તદ્દન નવીન પેજ સારાયે ઈતિહાસમાં દેખા દે છે. વળી આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી દે તેવી અનેક વિગતો આ ખંડના બનને પરિચ્છેદમાં ભરેલી છે.
ખડ નવ -કુશનવંશને લગતે છે. તેના ચાર પરિચ્છેદ પાડયા છે, ત્રણમાં ખાસ કુશાન વંશનું જ વર્ણન છે. અને ચોથામાં તે વંશના ક્ષત્રપ, એટલે ચઠણવંશી પશ્ચિમ હિંદના ક્ષત્રપોનું ખ્યાન કર્યું છે. આમાં ચક્ક| સંવત કેમ અને કયારે ઉભે થ, ક્ષત્રપ મહાક્ષત્ર૫ના અધિકાર કેવા હોય છે; ચઠણને શક કહેવાય છે તે વ્યાજબી છે કે કેમ? નહપાણ અને ચઠણની જાતિ, સમય તથા અન્ય પ્રકારે જે ભિન્નતા છે તે બધું બહુ જ રસભર્યું વાંચન રજુ કરે છે તથા અદ્યાપિ પર્યત ચાલુ આવેલી માન્યતાને ઘણીયે રીતે ઉથલાવી નાંખતી નજરે પડે છે. કુશાનવંશી રાજાના વર્ણન માટે ત્રણ પરિચ્છેદ શેકવા પડ્યા છે. પ્રથમ પરિચ્છેદે તેમનું ઉત્પત્તિસ્થાન, નામાવળી અને વંશાવળીની ચર્ચા ઉપાડી તે બધું યથોચિત, સ્પષ્ટાકારે ગોઠવી દીધું છે. તેમાં મુખ્ય ખૂબી બે ત્રણ બાબત વિશે તરી આવતી દેખાશે. અત્યાર સુધી એક કનિષ્ક થયાનું જણાયું છે, જ્યારે બે કનિષ્ક થયાનું પુરવાર થાય છે. તેમજ રાજા હવિકે જે જુષ્ક નામથી ઓળખાવી તેને અધિકાર હાથ લીધે હોવાનું શીખવાય છે તેને બદલે હવે રાજા વષ્ક નામની તદ્દન નવીન વ્યક્તિ દાખલ કરાઇ છે અને તેનું નામ જ જુષ્ક હતું જ્યારે હવિષ્ક તે કનિષ્ક બીજાની સગીર અવસ્થા દરમ્યાન રીજટ તરીકેજ હત; અને કનિષ્ક બીજે ગાદીએ આવતાં, તેણે પિતાના કાકા હવિષ્કને તેમની જીદગી સુધી કેટલાક વિશેષ અધિકાર આપી એક સ્વતંત્ર રાજકર્તા તરીકે પોતાના સામ્રાજ્યના અમુક ભાગ ઉપર હકુમતને ભગવટે કરવા દીધો હતો. આ પ્રકારની ઘણી ઘણી નૂતન વિગતે શિલાલેખે આધારે શોધી કાઢી સાબિત કરી આપી છે. ઉપરાંત આઠ નવીન પ્રશ્નો ઉભા કરીને સર્વેનું વિગતવાર વર્ણન આપ્યું છે તથા ઐતિહાસિક બનાવોની ગુંથણી કરી બતાવી છે. સૌથી આશ્ચર્યભર્યું એક તવ તે એ છે કે, જે શક સંવતને પ્રારંભિક સમય અદ્યાપિ પર્યત ઈ. સ. ૭૮ ને મનાય છે તેની સાલ કયાંક આઘી જ નીકળી પડે છે. તે આખુંયે પ્રકરણ નવીનજ સ્વરૂપ ધારણ કરતું દેખાય છે અને નિશ્ચિતપણે ઠરાવી આપેલ આ નવીન સમય પ્રમાણે, હવે પછી બની રહેલી એતિહાસિક ઘટનાઓ, જેને સમજવામાં કેટલીય મુશ્કેલીઓ, ગૂંચવણ, શંકાઓ અને અનિશ્ચિતતાઓ ઉદભવતી આવી છે તે સર્વેનું સમાધાન કેવી સરળતાથી આવી જાય છે તે દૃષ્ટાંતપૂર્વક બતાવી અપાયું છે. એટલે તે ઠરાવી આપેલ નવીન સમયને કોટીએ ચડાવી તેની સત્યતા પણ પુરવાર કરી આપી છે. '
દશમો ખંડ–દિવંશને છે. તેણે પાંચ પરિચછેદ રોક્યા છે. પ્રથમ પરિચ્છેદે પુસ્તક પહેલામાં જ્યાંથી ચેદિવંશને ઈતિહાસ છોડી દીધું છે ત્યાંથી માંડીને, હાથીગુફામાં નિર્દિષ્ટ રાજા ક્ષેમરાજ ગાદીપતિ થયે ત્યાં સુધીનું અનુસંધાન જેડી બતાવ્યું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #20

e
છે. તે ખાઇ તેના તથા તેના પુત્ર વૃદ્ધિરાજના શજઅમલના સંપૂર્ણ વૃત્તાંત આપ્યા છે. ખીજા પરિચ્છેદમાં ઇતિહાસકારોએ હાથીર્ગુફામાં દર્શાવેલ મગધપતિ પુષ્યમિત્ર-શ્રૃહસ્પતિમિત્રને જે પુષ્યમિત્ર ઠરાવ્યા છે અને તેમ કરી પુષ્યમિત્રને ખારવેલના સમકાલીન ઠરાવી આખા ઇતિહાસનું ચણતર ઘડી કાઢયું છે, તે સ` હકીકત્તની પાકળતા લગભગ વીસ જેટલી સખ્યામાં Negative, Positive and Affirmative-નકારાત્મક, હુંકારાત્મક અને પૂરક પુરાવાઓ આપીને સિદ્ધ કરી આપી છે. એટલે કે ખારવેલના સમય પુષ્યમિત્ર શુંગવ'શીના સમસમયી તરીકે ઈ. સ. પૂ. ૧૮૦ની આસપાસને જે મનાયેા છે તેને બદલે તેની પણ પૂર્વે આશરે અઢીસદીના હૈાવાને તથા લેખમાં વપરાયલ ૧૦૩ના આંક નથી મૌર્યસવતને કે નથી નંદસંવતના, તે પણ સાબિત કરી આપ્યું છે. હાથીણુંક્ાના લેખની સત્તરે પક્તિએના અનુવાદમાં રહેલી ખરાખર ત્રણ ડઝન જેટલી ગેરસમજૂતિઓના ઉકેલ કરી, તેની સત્યતાની ખાત્રી માટે તેજ લેખમાં વર્ણવેલી ઐતિહાસિક ઘટનાના કેવી રીતે સુમેળ સંધાતા દેખાય છે તે બતાવી આપ્યું છે; તેમજ રાજા ખારવેલના ધર્મ સંબંધી જે વિગત દર્શાવાઈ છે તેનું વિવેચન કરી કેટલીયે હકીકત ઉપર નવીન પ્રકાશ પાડચે છે. એટલે તે લેખ રાજકીય દૃષ્ટિએ ઘડાયા હેાવાની જે માન્યતા છે તેના કરતાં ધામિક દૃષ્ટિએ કાતરાવાયે। હાવાનું સ્પષ્ટ કરી આપ્યું છે. આ ઉપરથી શિલાલેખની લિપિના ઉકેલમાં કેટલે દરજ્જે ભૂલ થઈ જાય છે તે હવે સ્પષ્ટ સમજાતું જાય છે; તેમજ ભૂતકાળના વિદ્વાનેા ભૂલ ખાય જ નહીં; તેએ જે વઢે છે અથવા વયા છે તે સર્વદા જડમેશલાક જ રહેવું જોઈએ; ઈ. ઈ. પ્રકારનું માનસ હવે પલટા માંગે છે. તેમજ શિલાલેખ અને સિક્કાના પુરાવા ઉપર જ કેવળ આધાર ન રાખતાં તેને ગણિતશાસ્ત્રની રિતીએ પણ ચકાસી જોવા જોઇએ અને તે પછી જ તેને નિશ્ચયપૂર્વક સ્વીકારી લેવું રહે છે. ચેાથા પરિચ્છેદે લેખમાં વપરાયલ એ ત્રણ શબ્દો વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ માંગતા હાવાથી તેનુ વિવેચન કર્યું છે. તે શબ્દોમાં એક, પુસ્તકદ્ધાર તથા દુષ્કાળને લગતે, બીજો મહાવિજય પ્રાસાદને લગતા અને ત્રીને કલિંગજીન મૂર્તિને લગતા છે; પ્રસંગેાપાત આ સ્થાનમાં આવી રહેલી જગન્નાથપુરીના વિશ્વમંદિર તથા તેમાં રહેલી શ્રાકૃષ્ણ, સુભદ્રા અને ખળરામજીની ત્રિમૂર્તિઓનું વર્ણન આપી તે સબંધીની પ્રચલિત માન્યતામાં પરિવર્તન કરવી પડે તેવી હકીકતા દાખલા દલીલેાપૂર્વક સમજાવાઈ છે; તથા મૂતિ અને મૂર્તિપૂજા, હિંદુ અને જૈન, એક કે ભિન્ન તે પ્રશ્ન ચર્ચ્યા છે. પંચમ પરિચ્છેદે ત્રિકલિંગનું સ્વરૂપ સમાવી તેમાં કયા કયા દેશેા ગણાતા તેને રસપૂર્વક ઇતિહાસ ઉપજાવી કાઢયા છે. તથા હિંદી આ પેલેગામાં પશુ કેવી રીતે હિંદી સંસ્કૃતિનું સરણ થવા પામ્યું હતું તે સાબિત કરી બતાવ્યું છે; છેવટે ખારવેલનું સામાજીક જીવન ચીતરી બતાવી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના જીવનની સાથે તુલનાત્મક વર્ણન કર્યું છે અને તેના મરણુખાદ જે એ રાજાએ થયા છે તેના રાજ્યે બનેલા બનાવાનું વૃત્તાંત આપી ચેદિવંશની સમાપ્તિ કરી બતાવી છે. આ પ્રમાણે દશમાખંડના પાંચ પરિચ્છેદે પણ આગળના મંડાની પેઠે ઘણી

Page #21

૧૯
ઘણી વસ્તુઓ તદ્ન નવીન આકારમાં જ પીરસવામાં આવી છે. આટલી ટૂંક નોંધ ઇતિહાસના વર્ણન સબંધી છે.
ચિત્ર માખતમાં—જણાવવાનું કે દરેકે દરેક ખંડમાં તેમાં પુરવાર કરાયલી હકીકતને સમજાવનારાં ચિત્રા શે।ધીકરીને રજુ કર્યા છે. બધાંયે પુરાતત્ત્વના ભંડારમાંથી બહાર કાઢયાં છે. એક્કે કલ્પનાથી ઉપજાવી કાઢેલ નથી. અલબત્ત તેમને રજુ કરવાની શૈલી અને પદ્ધતિ અમારી છે પરંતુ તે તે સમજૂતિ સરળ થાય તેટલા દરજ્જે અનુરૂપ બનાવવા પૂરતી જ છે. આ કથનની સત્યતા તે તે ચિત્રના વર્ણન માટે ટાંકેલ પૃષ્ઠ વાંચવાથી ખાત્રી થઈ જશે.
છતાં એક છે જે ખાસ વિશિષ્ટતાઓ ઉપર ધ્યાન દોરવાની જરૂર છે તેના ઉલ્લેખ કર્યા સિવાય રહેવાતું નથી; જેને આપણે હવે કુશાન (જેવાકે કડસીઝવાળા વંશના રાજાએ), ક્ષહરાટ ( જેવાકે નહપાણ, રાજીવુલ, પાતિક ઈ.), ચણુવંશી ( જેવાકે ચઋણુ, રૂદ્રદામન ઇ.) તથા હૂણ (જેવાકે તારમાણુ, મિહિરકુળ ઈ.) તરીકે ઓળખાવ્યા છે તેમાંના ઘણાખરાને અથવા બહુધા મોટા ભાગને સર્વે ઇતિહાસકારોએ શક તરીકે વર્ણવ્યા છે; બનવા જોગ છે કે એકલી શકસ્તાનની પ્રજાને જ શકના વિશિષ્ટ નામથી જે, ખરી રીતે ઓળખવી જોઇએ, તે ઘણા દૂર પૂર્વના સમયે કદાચ ઉપરની અન્ય પ્રજાની સાથે મિશ્રિત થઈ ગઈ હશે અને તે આધારે ભલે તે સર્વને શકના સામાન્ય નામમાં સમાવેશ કરાય પરંતુ તેથી કરીને જે સમયનું આપણે વર્ણન કરી રહ્યા છીએ, તે સમયે તે તે વ્યાખ્યા કાઈ રીતે સ્વીકારી શકાય તેવી નથી જ; તે પ્રથાએ જો કામ લેવાય તા તે સર્વ વિશ્વની પ્રજાને એક જ નામથી ઓળખી શકાય તેમ છે; અને તેમ લેખીએ તે વિધવિધ પ્રજાના ઇતિહાસ આલેખવાની આવશ્યક્તા જ નષ્ટ થઈ જાય છે. મતલખ કે, ઉપરની સર્વ પ્રશ્વને શક તરીકે સંમેાધી શકાય તેમ નથી; અને સ ભિન્ન ભિન્ન છે તે દર્શાવવા તે દરેકના અકેક રાજાની કહે। કે અકેક પ્રજાજનની-છખી, ચહેરા-પાસે પાસે ગાઠવી બતાવ્યાં છે. જેથી તેમના ચહેરાની આકૃતિ, રેખા ઇ. કઇ રીતે એક ખોજાને મળતા આવે છે કે કેમ તેની તુલના કરી લેવાય. બીજી વિશિષ્ટતા જગન્નાથપુરી અને ભુવનેશ્વરના મંદિરની રચના સંબંધી છે. તેની તુલના કરવી સુગમ પડે માટે, મૂળે જે ધર્મનાં તે માની શકાય અને પુરવાર કરી શકાય તેમ છે તે ધમનાં તેવાં સ્વતંત્ર અને પુરાતત્ત્વ સંબંધી દસ્ય શેાધીને સાથે સાથે મૂકયાં છે. આટલું વિવેચન ચિત્ર ખાખતમાં નવીન સમજી લેવું રહે છે.
નકશાઓ—પૂના ભાગેામાં જેમ રજુ કરાયા છે તેમ આમાં પણ પરાક્રમી કે નિર્મળ દરેક રાજાના રાજ્ય વિસ્તારને ખ્યાલ તુરતમાં આવી જાય તેવી રીતે નવાજ ઉભા કરવામાં આવ્યા છે; દરેકના રાજઅમલની સીમાદર્શક માહિતી મળે તે માટે વર્તમાન પ્રાંતાની હદ પણ સાથે સાથે ખતાવી છે; તે તે સમયે અન્ય પ્રાંતા ઉપર

Page #22

૨૦
કોની સત્તા જામી પડી હતી તે પણ ખ્યાલ આપી દીધો છે, જેથી તે સમયે બની રહેલા સર્વ બનાવોની વિહંગદષ્ટિએ તુરત સમજ આવી જાય.
ચારે ખંડમાંના વર્ણવાયલા વંશની નામાવલી ચાલુ રીત પ્રમાણે, પુસ્તક પુરૂ થતાં એકત્ર કરીને ઉતારી છે. જ્યારે તેમના સમકાલીનપણે કયા વંશના કયા ભૂપતિઓ હતા તે જોવા માટેના વંશવૃક્ષના કોઠાઓ પુ. ૩માં અપાયા છે એટલે ત્યાંથી નજર ફેરવી લેવા વિનંતિ છે.
આ પ્રમાણે પુસ્તકની સમાપ્તિ થાય છે. પુસ્તકના લેખનમાં તથા ચિત્રો રજુ કરવામાં જે જે ગ્રંથકર્તાઓ, લેખકે અથવા અન્ય વસ્તુઓના માલિકે વગેરેની મદદનો ઉપયોગ કરવો પડ્યો છે તે સર્વેને ઉપકાર માનવા રજા લઈએ છીએ.
વિક્રમાર્ક ૧૯૯૪ અષાઢ શુકલ નવમી
વડોદરા
વિદ્યોપાસક ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ
Shree Sudhammaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #23

(૬) પ્રકાશકનું નિવેદન
કરવાથી ચાર ભાગ
(6
આ વખતે પણ આ ભાગનું પ્રકાશન ધાર્યા પ્રમાણે સમયાનુસાર કરી શકાયું નથી એટલે દરજ્જે ક્ષમા તા જરૂર માંગવી જ રહે છે; પરંતુ વાચકગણ તણીને ખુશી થશે કે તેમાં અમારા પ્રમાદ કારણભૂત નથી. કેમકે આગળ જણાવ્યા પ્રમાણે હવે ઈંગ્રેજી આવૃત્તિ બહાર પાડવાનું હાથ ધરાયું છે અને તેને પ્રથમ ભાગ પ્રગટ પણ થઈ ચૂકયા છે. ગુજરાતી વિભાગે પુસ્તકના પાંચ ભાગ થયા છે, પરંતુ ઈંગ્રેજી વિભાગે વસ્તુ તેને તેજ મુખ્યત્વે હાવા છતાં, કેટલાક જરૂરી ફેરફારા થયા છે એટલે હવે તેના ત્રણ ભાગ પ્રગટ કરવા રહે છે. આ ઉપરાંત સુવાસ ” નામનું સર્વ સામાન્ય માસિક કાઢીને સાહિત્યની સેવામાં અમે ઝ ંપલાવ્યું છે. તેના ત્રણ અંક બહાર પણ પડી ચૂકયા છે. આ એ કારણને લઈને ગુજરાતી પુસ્તકને ત્રણેક મહિના અસુર થઈ છે. વાચકવર્ગને પ્રાર્થના કરીએ છીએ કે તેમના તરફથી સર્વ શકય સહકાર, સહાનુભૂતિ અને સહાય અમારા સાહસમાં તેમના તરફથી મળતી રહેશે. આખાયે પુસ્તકના હવે પાંચ ભાગ થયા છે એટલે ભલે અમને ખર્ચના ખેાજો વધે છે છતાં જે જે ગ્રાહકાએ પેાતાનાં નામે નોંધાવી અમારા સાહસની કદર કરી છે તેમને તે ચાર ભાગની જે કિંમત રાખી હતી તેને તેજ કિંમતે એટલે રૂા. ૨૦)વીસમાં આપવાના છીએ; જે ફેરફાર કર્યા છે તે એટલેા જ કે આગળમાં જાહેર કરી ગયા પ્રમાણે વધારાના ભાગની અંધાઈ અને પરચુરણ ખર્ચ મળી નામના એક રૂપીઆ લેવાનું ઠરાવ્યું છે. એટલે કે પાંચે ભાગ તેમને રૂા. ૨૧) એકવીસમાં મળે છે એમ ગણવું. જ્યારે હવેથી નવા થનાર ગ્રાહક માટે પણ આડું અવળું કાઈ ધેારણ ન રાખતાં એક જ રીત ઠરાવી છે કે તેમને આખા સેટ રૂા. રા સાડીબાવીસે આપવા; મતલખ કે જેમ ચાર ભાગ હતા ત્યારે છૂટક કિંમત રૂા. ૨૫) હતી અને આખા સેટ લેનારને તે ઉપર ૨૦% કમીશનના કાપી આપી રૂા. ૨૦) લેતા હતા તેમ હવે પાંચ ભાગની છૂટક કિંમત રૂા. ૩૦) છે અને ઉપરના હિસાબે ૨૦% કાપી આપતાં રૂા. ૨૪) થાય તેને ખદલે ૨૨ા માં આખા સેઢ આપવાનું ઠરાવ્યું છે. અલમત એટલી સરત સાથે કે, તેઓએ પાંચમા ભાગ પ્રગટ થાય ત્યાંસુધીમાં નામ નોંધાવી લેવું જોઈએ; ત્યારબાદ ધેારણુ પ્રમાણે રૂા. ૨૪) ચાવીસ ગણવા રહેશે.
આ સિવાય વિશેષ કાંઇ કહેવા પણું નથી. અતમાં જે જે પુસ્તકના, સાધનાના, -વ્યક્તિગત કે સંસ્થાઓની માલિકીના-કિંચિત યા માટા પ્રમાણમાં આ પ્રકાશન પરવે ઉપયાગ કરાયા છે તે સર્વેના અંતઃકરણ પૂર્વક આભાર માનીએ છીએ, એજ વિનંતિ.
વડાદરા : રાવપુશ ૧૯૯૪ અશાડ સુદ્ર ૯
સેવકા
શશિકાન્ત એન્ડ કું. ના સ્નેહવંદન

Page #24

ચિત્ર પરિચય
નીચેના વર્ણનમાં પ્રથમ આંક ચિત્રની સંખ્યા સૂચક છે, બીજે આંક તે ચિત્રને
લગત અધિકાર ક્યા પાને આ પુસ્તકમાં ઉતાર્યો છે તે બતાવવા પૂરતો છે; સર્વ ચિત્રોને સંખ્યાના અનુક્રમ પ્રમાણે ગોઠવ્યાં છે. તેથી કયું ચિત્ર કયા પાને છે તે સહેલાઈથી શોધી કઢાય તેમ છે. કેઈ ચિત્ર તેની કોઈ વિશિષ્ટતાને અંગે આડું અવળું મૂકવું પડયું હોય કે એક કરતાં વિશેષવાર રજુ કરવું પડયું હોય તે
તે હકીકત તેને પરિચય આપતાં જણાવ્યું છે. આગળની પેઠે આ પુસ્તકમાં પણ ચિત્રોને ત્રણ વર્ગમાં ગોઠવવામાં આવ્યાં છે.
(૧) સામાન્ય ચિત્રો (૨) પરિચ્છેદનાં મથાળાંનાં શેલનચિત્રો (૩) અને રાજ્ય વિસ્તાર બતાવતા તથા અન્ય પદેશિક નકશાઓ. પ્રથમ આપણે સામાન્ય ચિત્રોનું વર્ણન કરીશું.
(5) સામાન્ય ચિત્ર આકૃતિ વર્ણન નંબર પૃષ્ઠ કવર
કલ્પવૃક્ષ અથવા ક૯પ૬મનું ચિત્ર છે, તેની હકીકત પુ. ૨ પૃ. ૨૮ માં સંપૂર્ણ જણાવી છે તે ત્યાંથી જોઈ લેવા વિનંતિ છે. હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડીયન એન્ડ ઈટર્ન આર્કીટેક્ટર મિ. જેમ્સ ફરગ્યુસન કૃત પુ. ૧ પૃ. ૨૨૩ અને પૃ. ૪૯ માંથી અનુક્રમે લીધાં છે. બન્ને નિચે તેઓ સાહેબે “From a bas-relief at Amravati=અમરાવતીના નેતરકામ ઉપરથી” એવી નેંધ કરી છે. મતલબ કે આ બન્ને ચિત્રો અમરાવતી ટોપનાં અંશે છે. તેમનું વર્ણન છેક છેલ્લે હોવા છતાં મુખપૃષ્ઠ લેવાનું કારણ એ છે કે મંગલાચરણમાં ખાસ વિશિષ્ટતાસૂચક અને પૂજનીય વસ્તુ હોય તે રજુ કરવાનું દુરસ્ત ગણાય છે. આ બન્ને વસ્તુ તે બને મુદ્દા પૂરા પાડે છે. અમારી માન્યતા પ્રમાણેનું તેના ખાસ અધિકાર માટે વર્ણન પૃ. ૩૭ર થી જેવા વિનંતિ છે. જ્યારે ફરગ્યુસન સાહેબનું અસલ પુસ્તક કે જેમાંથી અમે આ ચિત્રો લીધાં છે તેમણે બીજું વિશેષ વર્ણન છે કે આપ્યું નથી પરંતુ ચિત્રદર્શનના સ્થાન ઉપરથી તેમને હેતુ બદ્ધધર્મનાં પિરાણિક મારકે રજુ કરવાને જ માત્ર હેય એમ સમજાય છે.
૩૭૨
૩૭૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #25

થી
સાતમા ખંડે પ્રથમ પરિર છેદનું મથાળાચિવ છે. વિશેષ માટે શભચિત્રોના અધિકારનું વર્ણન જુઓ. સાતમાખડે દ્વિતીય પરિછેદનું ભચિત્ર છે. અધિકાર વર્ણન માટે શેભાનચિત્રમાં જુઓ. ભિસા પ્રદેશનો નકશો છે. વિશેષ અધિકાર માટે નકશાના વર્ણનમાં જુઓ. સાતમા ખંડના ત્રીજા પરિચ્છેદના શીરે ભાગનું શોભનચિત્ર છે. વિશેષ અધિકાર માટે પરિછેદ ચિત્ર જુઓ. આઠમા ખંડને પ્રથમ પરિચ્છેદ-તેનું શેનચિત્ર છે. સમજુતિ માટે તેને અધિકાર–વણુને જુઓ. આઠમા ખંડના દ્વિતીય પરિ છેદનું શોભનચિત્ર છે; અધિકારવર્ણન તે ઠેકાણે અપાયું છે.
આ પુસ્તકની વર્ણન મર્યાદામાં નવ સંવત્સરો વપરાયાનું અમારી નજરે ૧૦૬ પડયું છે. તેમાંના છ સંવત્સરેના પ્રવર્તકેના અથવા તે જેનાં સ્મરણમાં
તે પ્રવતવાનું મનાયું છે તેમના જે ચહેરા અમને લભ્ય–પ્રાપ્ત થયા છે તે અત્ર રજુ કર્યા છે. નં. ૧૦ ૧૧, ૧૨ અનુક્રમે બુદ્ધદેવ, મહાવીર અને ઈસુભગવાનના મુખારવિંદ છે જેમના પ્રાતઃ સ્મરણીય સંવત તે તે ધર્મના પ્રવર્તક ઉપરથી અનુક્રમે બૈદ્ધ, મહાવીર અને ઈસવીના નામથી આપણને સર્વ રીતે જાણતા થઈ ગયા છે. એટલે વિશેષ કાંઈ ન લખતાં માત્ર આટલેજ ઉલ્લેખ કરવાની જરૂરિયાત દેખાય છે.
બાકી રહેલ ત્રણ, રાજકરતી સત્તાના મહોરાંચિત્ર છે. તેમનાં નામે-નહપાણ, કનિષ્ક પહેલ અને ચઠણ છે. પૃ. ૧૦૬ માં ક્ષહરાટસંવતના વર્તક તરીકે નહપાણના પિતા ભૂમકનું નામ લખ્યું છે પરંતુ ખરી રીતે તે ક્ષહરાટના સંવતને પ્રવર્તક તે નહપાણજ છે. કેમકે ભૂમકે નથી કોતરાવ્ય કોઈ શિલાલેખ, કે નથી પડા કેઈ સિકકો, અલબત એટલું ખરું છે કે તેના રાજ્યકાળે કે જીવંત અવસ્થામાં તેના પુત્ર શિલાલેખમાં તે સંવતને ઉપયોગ કર્યો છે જ. એટલે ઉપયોગ કરનાર ભલે નહપાયું હતું પરંતુ ઉપયોગ ભૂમકની હૈયાતીમાં જ તેમજ તેના રાજ્યકાળની આદિના સમયની ગણત્રીથીજ કરવામાં આવ્યું છે; તેથી સ્થાપક તરીકે ભૂમકનું નામ અમે આપ્યું છે. પરંતુ તેની જાતિના અનેક રાજકર્તાઓએ (મથુરા પતિ રાજુલુલ, સેડાશે, તક્ષિલા પતિ લીએક અને પાતિકે) તેને ઉપયોગમાં લીધું હોવાથી ભૂમકનું નામ તે સંવતને ન આપતાં, તે સર્વની જ્ઞાતિ ઉપરથી ક્ષહરાટ સંવત નામ આપ્યું છે.

Page #26

ાકૃતિ ત્રણન નંબર પૃષ્ઠ
૨૪
કનિષ્ક પહેલાએ જે શક પ્રવર્તાવ્યેા છે તેનું નામ અમે કનિષ્ક સંવત ન લખતાં કુશાન સંવત પસંદ કર્યું છે. નિયમ પ્રમાણે તે પ્રવર્તકનું નામજ જોડવું જોઇતું હતું. વળી તેણે પણ પાતાના રાજ્યારંભથીજ તેની આદિ ગણી છે. એટલે આ એ કારણને લીધે કનિષ્ક સંવતના નામથી તે સંવતને એળખાવવા, તે વધારે સકારણ કહેવાતઃ પરંતુ અમે કનિષ્કને બદલે જે કુશાન શબ્દને પસંદગી આપી છે તે ઇતિહાસનું આલેખન સરળ બનાવવા પુરતા આશયથીજ છે, કેમકે સર્વે ઇતિહાસકારોને કનિષ્ક કરતાં કુશાન શબ્દ વિશેષ પરિચિત છે; વળી કનિષ્ક શબ્દ જોડવાથી, તેને કુશાનવંશી હિંદી સત્તાના આદ્ય પ્રણેતા કદાચ લેખી જવામાં આવત. જયારે ખરી રીતે હિંદમાં સત્તાધારક રાજકર્તા તરીકે તે તે કનિષ્કના પિતા, જેને વેમ-કડસીઝ ખીન્દ્ર તરીકે ઓળખાવાય છે તેજ હતા. તેમજ પિતાના નામના ઉલ્લેખમાં પુત્રને સમાવેશ પણ સહેજે થઈ જાય છેજ; વળી કુશાન શબ્દ તેમની સમસ્ત જાતિસૂચક છે તે પણ સમજી લેવાય છે તેમ વેમની રાજકીય અધિકારની મહત્તા પણ જળવાઈ રહેતી સમજાય છે. આવા ત્રિવિધ હેતુથી અમે કનિષ્ક સંવત ને ખદલે ‘ કુશાન સંવત' નામ આપ્યું છે.
.
છેલ્લું મ્હારૂં ચણુનું છે. આણે સ્થાપેલ સંવતનું નામ ચણુ સંવતજ અમે પસંદ કર્યું છે. તેણે જો કે સંવતને ગતિમાં મૂકયેા છે, પરંતુ તેના પ્રારંભ કનિષ્ક પહેલાએ જેમ પેાતાના રાયની શરૂઆતથી ગણ્યા છે તેમ ન કરતાં, પેાતાના પિતા મેાતિકે સત્તા અધિકાર ધારણ કર્યા-ભલે ક્ષત્રપ તરીકે, એક તાબેદાર જેવી સ્થિતિમાં હતા છતાં પિતાનું બહુમાન જાળવવા તેણે રાજસૂત્ર ધારણ કર્યુ-ત્યારથી કર્યાં છે એટલે, ‘કુશાન સંવત’ ઉપર જે ધેારણે આપણી પસંદગી ઉતરી છે તે નિયમે ચòણની જાતિનું નામજ તેના સવત સાથે જોડવું યેાગ્ય લાગત અથવા છેવટે, તેણે જેમ પેાતાના પિતાના નામને આગળ આણી બતાવવા પ્રયત્ન કર્યાં છે તેમ આપણે પણ તેનું અનુકરણ કરી ‘મેાતિક સંવત'નું નામ રાખી શકત. પરંતુ તે બન્ને સંજોગે પડતા મૂકવા પડયા છે. કેમકે જો જાતિ વિષયક નામ જોડયું હોત તેા, ચઋણુ પાતે કુશાન જાતિનેાજ નખીરા હતા એટલે કનિષ્કના વંશ અને ચðણુના વંશ એમ જે બે ભાત પડી જાય છે તે દેખાવમાં ન આવત; ખીજું રાજકીય મહત્તા તે બન્નેની જૂદી છે તે ન સમજાત (જીએ આ પુસ્તકે પૃ. ૨૦૫ માં સરખામણી); ઉપરાંત સાથી પ્રમળ કારણ તા એ છે કે, સંવત પ્રવર્તક તરીકે સાર્વભામ સત્તાના ભાગવટા જેવું પ્રખર

Page #27

આકૃતિ વર્ણન નંબૅર પૃષ્ઠ
૨૫
૧૬ ૧૧૭
૧૮ ૧૯
૧૨૨
થી ૧૨૪
પરાક્રમ અને સત્તા ધારકતા જોઈએ તે ક્ષત્રપ માસિકમાં હતી જ નહીં. એટલે આ કિસ્સામાં પણ આવાં વિવિધ કારણુથી “ચઠણ સંવત” નામ આપવાનું અમને વ્યાજબી લાગ્યું છે. ઉપરનાં છ ચિત્રમાંના કેટલાં વણ, અમે તે તે સંવતના પ્રવર્તકેના માલૂમ પડેલા સિકકા ઉપરથી ઉભાં કર્યા છે. વળી નીચે આકૃત્તિ ને ૨૯ ૩૧ માં જુઓ; જ્યારે પ્રથમના ત્રણ ધર્મ પ્રવર્તકે હાઈ તેમની પ્રતિમા ઉપરથી નીપજાવી કાઢયાં છે. નવમા ખંડના પ્રથમ પરિચ્છેદનું મથાળાચિત્ર છે. હકીકત માટે શોભન ચિત્રમાં જુઓ. કૃણ સરદાર, કનિષ્ક પહેલો કુશાન, ક્ષહરાટ નહપાણ અને ચઠણ, આ પ્રમાણે અનુક્રમ વાર તેમનાં ચિત્રો છે. પાસે પાસે રજુ કરવાનું કારણ એ છે કે, સર્વ ઈતિહાસકારો તેમને શક છે તેવી જ ભળતી જાતિના નામ આપીને વર્ણન કયે ગયા છે; જ્યારે ખરી રીતે તે જુદી જુદી જાતિના જ છે. તેઓના ચહેરા પણ કોઈ કોઈને મળતા નથી. આ પ્રમાણે ઉઘાડા ફેરફાર તેમના ચહેરા માત્રથી પણ જણાઈ આવે તેમ છે. મતલબ કે તેમની ભિન્નતા પુરવાર કરવાના હેતુથી આ પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે.
હૃણ પ્રજાને કોઈ ચહેરો અમને મળેલ ન હોવાથી, તે પ્રજાની ખાસીયત છે (જુઓ પુ. ૩. પૃ. ૩૯૦ ટી. ૨૧ તથા આ પુસ્તકે પૂ. ૧૨૩ નું વર્ણન) જાણવામાં આવી છે તે ઉપરથી એક નિષ્ણાત કળાકાર પાસે ચીતરાવીને ઉતાર્યો છે. જ્યારે બાકીના ત્રણ તેમના સિક્કા ઉપરથી ઉભા કર્યા છે. (સિક્કાચિવનાં વર્ણન માટે પુ. ૨ માં તેમના સિકકા જુઓ) નં. ૧૯ અને ૨૦ની અરસપરસની સરખામણીના વર્ણન માટે પૃ. ૧૯૮ થી ૨૦૨ જુએ. કડફસીઝ પહેલાનું સિક્કાચિત્ર, કડફ સીઝ બીજાની મૂર્તિ, તથા તેનું સિકકા ચિત્ર; એમ વણ અનુક્રમવાર દેખાશે. કુશાનવંશી રાજાઓનું વર્ણન આલેખતા હોવાથી તેમનાં ચિત્રો બને તેટલાં મેળવીને બતાવવાનો હેતુ છે. કડફસીઝ બીજાની મૂર્તિ મળી આવી છે ખરી, પરંતુ માત્ર તે ધડરૂપે જ હોવાથી, ચહેરાનો દેખાવ કે અન્ય ખૂબીઓ તેમાંથી નીકળી શકતી નથી. માત્ર તેમને પહેરવેશ કેવો હતો તથા રાજા તરીકે શું રાજચિન્હ ધારણ કરાતાં હતાં તેને ખ્યાલ મેળવી શકાય છે. એટલે ચહેરા જેવી વસ્તુનું જ્ઞાન લેવા માટે તેમના સિક્કા-ચિત્રોથી જ
૨૧ ૧૩૭). ૨૨ ૧૪૦ ૪ ૨૩ ૧૪૬] .
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #28

૨૬
૨૮ ૧૮૨
આકૃતિ વર્ણન નબંર પૃષ્ઠ
સંતેષ લે રહે છે. સિકકાના વર્ણન માટે પુ. ૨ માં સિક્કાચિત્ર
નં. ૮૭, ૮૮, જુઓ. ૨૪ ૧૪૭ નવમા ખેડે દ્વિતીય પરિચ્છેદનું મથાળાચિત્ર છે. તે માટે તે
વિષયે જુઓ. ૨૫ ૧૬૭) અનુક્રમે વિક, કનિષ્ક બીજો અને વાસુદેવ પહેલે તે ત્રણેના સિકકા
ચિત્રો છે. પ્રત્યેકના વર્ણન માટે પુ. ૨ માં તેમના સિકકા વર્ણન જુઓ. ૨૭ ૧૭૭) તેઓ રાજકર્તા થયેલ હોવાથી તેમને શહેરા રજુ કરવાનો જ માત્ર હેતુ
છે, ઉપરાંત વિશેષ વર્ણન તેમના જીવનચરિત્ર જોઈ લેવું. વાસુદેવે પિતાને કુળધર્મ પલટયે હતું તે તેના સિકકાચિવ (અવળી બાજુનું જુઓ) થી સ્પષ્ટ તરી આવે છે.
નવમા ખેડે તૃતીય પરિચ્છેદનું મથાળાચિત્ર છે. તેની હકીકત માં જુઓ. ૨૯ ૧૯૭) નં. ૨૯ કનિષ્ક બીજાની મૂતિ-કેવળ ધડજ છેઃ ચષ્ઠણનું સિક્કા ૩૦ ૧૯૮ ચિત્ર નં. ૩૦ માં છે જ્યારે નં. ૩૧ ચઠણનું ધડ છે. કનિષ્કની સાથે ઉભી ૩૧ ૧૯૮). રાખેલ ચઠણની મૂર્તિ જે માટ ગામેથી મળી આવી હતી તે અત્રે રજુ
કરી છે. બન્નેને ચહેરો રજુ કર્યો હતો, પરંતુ બન્નેની મૂતિનાં કેવળ ધડ જ મળી આવ્યાં છે, એટલે આકૃતિ નં. ૨૨ માં જણાવ્યા પ્રમાણે પિશાકને તથા રાજદ્વારી ચિહ્નો ધારણ કરવાની પદ્ધતિને જ ચિતાર મળી શકે છે.
ખૂબી એ લેવાની છે કે આ પ્રજાને લગતી રાજાઓમાંની જેટલી મૂતિઓ પ્રાપ્ત થઈ છે તે સર્વે (વેમ-કડફસીઝ આકૃતિ નં ૨૨. કનિષ્ક બીજો આકૃતિ નં. ૨૯; અદ્યાપિ પર્યત એવું જાણવામાં આવ્યું નથી-કહોકે નિશ્ચિત પણે સાબિત કરાયું નથી—કે બે કનિષ્ક થયા છે એટલે વિદ્વાનોએ આને સામાન્ય રીતે કનિષ્કની મૂર્તિ તરીકે જ ઓળખાવી છે. જ્યારે હવે આપણે પુરવાર કરી બતાવ્યું છે કે કનિષ્ક નામના બે રાજાઓ થયા છે. તેમાંયે આ મૂર્તિ કનિષ્ક બીજાની જ હેવા સંભવ છે તેથી આપણે તેની સાથે તે વિશેષણ જોડયું છે) તથા ચઠણ આકૃતિ નં. ૩૧; એમ ત્રણ જ મૂર્તિ સાંપડી છે. અને તે ત્રણે ઉપરથી માથાં ઉડી ગયાં હોય એવી સ્થિતિમાં જ મળી આવેલ છે. એટલે જેમ આપણે પુ. ૧ના મુખચિત્ર, સરસ્વતી દેવીના ધડ ઉપર તે તે સમયની અન્ય દેવીના મુખચિત્રો ઉપરથી એક ચહેરે ચીતરી કઢાવી તેના ઉપર બેસતે કરી, અખંડ ચિત્ર બનાવી કાઢયું છે તેમ આ રાજા વેમ અને કનિષ્ક બીજાના સિકકાચિત્ર ઉપરથી તેમના ચહેરા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #29

આકૃતિ વર્ણન નંબેર પૃષ્ઠ.
૩૨ ૨૦૭
કોઈ સારા કળાકાર પાસે ચિતરવી તે ધડ ઉપર ગોઠવી દઈ રહ્યું કરવાનું હતું પરંતુ તે વસ્તુ લભ્ય ન હોવાથી તેમની સંપૂર્ણ ચહેરા સાથેની મૂર્તિઓ ઉપજાવી કઢાય તેમ નથી; જેથી અત્યારે તે આવાં ધડથી જ સંતેષ ધર રહે છે.
ચષ્ઠણના પિત્ર રૂદ્રદામનનું સિક્કાચિત્ર છે. તેનું વર્ણન અત્યાર સુધી બહાર પડી ગયેલ ત્રણમાંથી એકકે પુસ્તકમાં કરવામાં આવ્યું નથી. કેમકે અત્યાર સુધી ચઠણના વંશના કોઇ સત્તાધીશને રાજ્યાધિકાર આળેખવા જ ધાર્યો નહોતો; જે ગોઠવણ કરી રાખી હતી તે એટલા જ પુરતી કે ચઠણ સંવતને સમય નક્કી પણે પ્રથમ સાબિત કરી બતાવવો અને પછી તેના સમર્થનમાં અનેક ઐતિહાસિક ઘટનાએને મેળ જામી જતે સિદ્ધ કરી આપ (જુઓ પૃ. ૨૨૦ થી ૨૨૩ સુધી વર્ણવાયેલા આઠ મુદ્દાઓ ); હવે એક પગલું આગળ ભરવા વિચાર થઈ આવવાથી તેમનાં જીવનચરિત્ર દાખલ કરવામાં આવ્યાં છે. પરંતુ નવી આવૃત્તિ કરવાનો સમય આવશે તે તેમાં સિક્કા ચિત્રના વર્ણનને રીતસર સ્થાન આપવામાં આવશે. બાકી અત્યારે તે સિક્કાચિત્ર નજરે જોઈને જ તથા તે સર્વ રીતે ચઠણના સિકકાને મળતું આવે છે એટલું જાણીને જ, અટકી જવું રહે છે.
ઉપરમાં નવખંડ સુધી લગતાં ચિત્રોનો સમાવેશ થઈ જાય છે. હવે દશમાખંડને પ્રારંભ થાય છે. તેમાં હાથીગુંફ અને રાજા ખારવેલનું વર્ણન આવે છે. જેમ તેમાંની અનેક ગેરસમજૂતિઓ દૂર કરવાને વિસ્તાર પૂર્વક વિવેચન કરવાની જરૂર પડી છે તેમ તે કથનને સાબિત કરનારાં અનેક પ્રકારનાં પ્રાચીન શિ૯૫–દ પણ રજુ કરવાની આવશ્યકતા દેખાય છે જ. એટલે તેમાં કેટલાંક આ રાજા ખારવેલના ચેદિ વંશના સમય સિવાયનાં ચિત્રો પણ દેખાશે એટલું જણાવી દઈએ. દશમ ખંડે પ્રથમ પરિષદ) દશમ ખેડે દ્વિતીય પરિચ્છેદ – આ ત્રણે મથાળાચિત્રનાં વર્ણન માટે દશમ ખંડે તૃતીય પરિચછેદ) પરિચછેદ ચિત્રની હકીકત જુઓ.
હાથીગુફાનું ચિત્ર છે. જે વસ્તુને લીધે આ ગુફાનું નામ પડી ગયું છે અને જેને ગુફાના પ્રવેશદ્વારે જ ખડકમાંથી કોતરી કાઢી ઉભે કરી બતાવવામાં આવે છે તે હાથી પણ સાફ દેખાડવામાં આ છે. તેમાં કળાની દષ્ટિએ ખાસ કાંઈ સેંધવા જેવું નથી પરંતુ તે જમાનામાં પણ આવડા મોટા કદનાં પ્રાણુ, આવી મોટી ગંજાવર ખડમાંથી
૩૩ ૨૨૭ ૩૪ ૨૫૨ ૩૫ ૨૭૫ ૩૬ ૨૭૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #30

આકૃતિ વર્ણન નંબર પૃષ્ઠ
३७ ૩૧૬
૩૮ ૩૬૯ ૩૯
૪૦ ૪૧
૩૬૯
૪ર ૩૩
જરાપણ ખાડખાપણ વિના સુડાળ કાતરી કાઢનાર કારીગરો પણ અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા એટલું તેા આ ઉપરથી તુરત સમજી શકાય છે જ, આ હાથી કાણે કાતરાવ્યા છે તથા ત્યાં ઉભા કરવાના હેતુ શું છે તે માટે પુ. ૨, પૃ. ૩૬૩-૪ માં ધેાલી-જાગુડાના લેખનું વર્ણન જુએ. વળી ગુકાની અંદરના લેખ માટે આ પુસ્તકે રાજા ખારવેલના વૃત્તાંતે હકીકત લખાઈ ગઈ છે. આ હાથી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના પૈાલી શિલાલેખના મથાળે ઉભા કરાયલ છે.
૨૮
મહાવિજય પ્રાસાદ; અમરાવતી તુપ. આને લગતું સંપૂર્ણ વર્ણન આ પુસ્તકે અપાયું છે. અત્રે તે માત્ર એટલું જ જણાવવું રહે છે કે આ અમરાવતી સ્તૂપ વાળા આખાય ધનકટક પ્રદેશ ઈસવીસનની પૂર્વે બે ત્રણ સદી સુધી જૈન ધર્માંનુયાયીઓથી ભરચક વસાયલા હતા એટલે જે જે પુરાતત્ત્વનાં અવશેષો તે સમયનાં ત્યાંથી મળી આવે છે, તે સવે ઐાદ્ધધર્માંનાં નહીં પણ જૈનધર્મનાં જ સબવી શકે છે.
અનુક્રમે પાર્શ્વનાથ અને ચૌમુખનૌ પ્રતિમાઓ છે. આ બન્ને મૂર્તિ એ જૈનાની છે. નં ૩૭ વાળા ધનકટક પ્રદેશમાંથીજ તે પણ ખાદી કાઢવામાં આવી છે. વળો નં. ૩૭ ના જેવા એક સ્તૂપ ઇ. સ. ૧૯૨૯ માં ત્યાંથી મળી આવ્યે છે એમ મદ્રાસ ગવરમેટ ફોમ્યુનીક તા-૩૦-૧૨-ર૯ થી જણાવવામાં આવ્યું છે. આથી આપણા દોરેલાં અનુમાનને વિશેષ પુષ્ટિ મળે છે. આને લગતું કેટલુંક વર્ણન પુ.૧,પૃ. ૧૫૩ માં આકૃતિ ન. ૨૦, ૨૧ના શીષ કમાં અપાયલુ છે.
ચરણ પાદુકા અને ચરણપૂજા
મુખ પૃષ્ઠ ઉપરનાં હાસિક રહસ્ય આ ફીને રજુ કરવામાં આવ્યાં છે. સંપૂર્ણ લખેલ છે એટલે વિશેષ લખવાની જરૂર રહેતી નથી. જગન્નાથપુરીમાં વિશ્વમદિર તરીકે (જુએ નીચેની આકૃતિ નં. ૪૫) જે ઓળખાઈ રહ્યું છે તેમાં પધરાવેલી ત્રિમૂર્તિનો છબી છે. મંદિરની ખાંધણી તથા માહ્ય રચના નીચેની આકૃતિ ન. ૪૪માં દર્શાવેલ ભુજનેશ્વરના મંદિરને મળતાં આવે છે જ્યારે મૂતિ છે તે ભિસાટાપવાળા પ્રદેશમાંથી મળી આવેલ ત્રિમૂર્તિ (જુએ કનિંગહામ કૃત ધી લિસાટોપ્સ પુસ્તકે પ્લેઈટ નં. ૨૨નું ચિત્ર)ની આબેહુબ પ્રતિકૃતિ રૂપ છે. તેને સર્વ અધિકાર વિસ્તારથી આ પુસ્તકમાં વર્ણવાયા છે તે ત્યાંથી વાંચી લેવા. અત્રે તે સારરૂપ જણાવવાનું કે તે મંદિર વર્તમાનકાળે
આ બે ચિત્રા છે તેમનું ઐતિસ્થાને આવતું હેાવાથી અત્રે વિગતના નિર્દિષ્ટ પૃષ્ઠ ઉપર

Page #31

આકૃતિ વર્ણન નખર પૃષ્ઠ
૪૩ ३२७
૪૪ ૩૨૫
૪૫
૩૨૯
૪૬ ૩૩૪
४७
૩૫
૨૯
વૈદિક ધર્મોનું મનાય છે પરંતુ તેના પ્રાચીન ઇતિહાસમાં ઉતરતાં તે અન્યથા માલૂમ પડે છે.
ત્રિરત્ન તરીકે જે ઓળખાવાય છે તે ચિન્હા રન્તુ કર્યા છે. તેનેા અર્થ વિદ્વાનાએ આદ્ધધર્મનાં પ્રતીકસમા The Buddha, the Law and the Order બુદ્ધદેવ, ચક્ર અને સંઘ; એમ કર્યાં છે. પરંતુ તેમને કાતરાવનાર અન્ય મતાનુયાયી હાવાથી તે પ્રમાણે તેના અથ કરવા વાસ્તિવિક લેખાશે નહીં.
ભુવનેશ્વર ગામમાં આવેલું ભુવનેશ્વર તરીકે ઓળખાતું મંદિર છે. બાહ્ય દેખાવમાં ઉપરના નં. ૪૧માં રજુ કરેલા ત્રિમૂર્તિવાળા જગન્નનાથ પુરીમાંના વિશ્વમદિરને (આકૃતિ ન. ૪૫ જીએ) મળતું આવે છે; આ સ્થાન પાસે જ રાજા ખારવેલના લેખવાળી હાથીશુક્ર આવેલ છે.
નં. ૪૧વાળી ત્રિમૂર્તિ જે મંદિરમાં પધરાવવામાં આવી છે અને જ્યાં દરેક વર્ષે, ઠરાવેલ અમુક દિવસે, ભરાતા મેળામાં સારાયે ભારતવર્ષમાંથી યાત્રિકે દર્શનાર્થે આવે છે તે વિશ્વમંદિરનું ચિત્ર છે. તેને ત્રણ મંડપ છે, તથા પ્રવેશદ્વારે સિંહ ગેાઠવ્યા છે; જેના ચાગાનમાં યાત્રિકા ભેગા મળે છે તધા મહા પ્રાદ વહેંચવામાં આવે છે; જેને યાત્રિકા વિનાસંકોચે નાત જાતના ભેદ સિવાય આનંદપૂર્વક આરેગીને પેાતાને પવિત્ર થયેલા-જીવતરને ધન્ય થયેલું-માને છે. આ ચેાગાનમાં એક અરૂણસ્તંભ ઉભા કરેલા નજરે પડે છે. આ મંદિરની રચના, ત્રિમૂર્તિ ના ઇતિહાસ, તથા સ્તંભ ઉભા કરવાની પ્રથા તથા તેને લગતી અન્ય માહિતી વિશે ખૂબ વિસ્તારપૂર્વક વર્ણન આ પુસ્તકે અપાઈ ગયું છે તે વાંચી જવું ( સ્તંભ માટે વિશેષ અધિકાર નીચેની આ. નં. ૪૬ જુએ ).
અરૂણસ્તંન : આકૃતિ ન. ૪૫ના પ્રાંગણમાં જે સ્તંભ ઉભા કરશયલ નજરે પડે છે તે અરૂણુસ્તંભના નામે ઓળખાય છે. તેના જેવા સ્તંભે, દક્ષિણ હિંદમાં આવેલ ખસ્તી નામે ઓળખાતાં જૈનમર્દાના ચેાકમાં પણ ઈ. સ.ની પાંચમી સદી આસપાસના સમયથી ઉભા કરાતા આવ્યા છે. તેને માનસ્તંભ કહેતા, તેમાંના એક (જુએ આકૃતિ ન. ૪૭) અત્રે સરખામણી કરવા હીસ્ટરી ઓફ ઇન્ડીઅન એન્ડ ઈસ્ટન આર્કીટેકચરમાંથી ઉતાચે છે.
માનરતંભ : આકૃતિ નં, ૪૬ની સાથે વિગતવાર સરખામણી કરી શકાય તે માટે અન્ન દર્શાવ્યા છે. નં. ૪૬ તથા ન ફેરફારનું વર્ણન રૃ. ૩૩૪માં આપવામાં આવ્યું છે.
૪૭ના દેખાતા

Page #32

આકૃતિ વર્ણન નખર પૃષ્ઠ
૪૮
૩૧૪
૪૯
૩૪૪
૫૦
૩૪૫
૫૧
દ
૩૬૨
પર
૫૩
૫૪
૫૫ આગળ
૫૬ થી ૧૩
૫૬
૩
થી
૨૮
૧૪
૩૦
દશમા ખંડે ચતુર્થ પરિચ્છેદનું મથાળા ચિત્ર છે. શાશન ચિત્ર જુએ. દશમા ખડે પંચમ પરિચ્છેદનું મથાળાચિત્ર છે. શાભન ચિત્રે જુએ.
ત્રિકલિંગ દેશના નકશા આપ્યા છે. રાજ ખારવેશ્ચના રાજ્યાધિકારે જેટલે પ્રદેશ હતા અને જેને ત્રિકલિંગના નામે વિદ્વાનાએ ઓળખાવ્યા છે તેને કાંઈક ખ્યાલ આપવા માટે ખાસ બનાવ્યેા છે. વાસ્તવિકમાં તે રાજા ખારવેલના ત્રિકલિંગ આ નકશામાં દર્શાવેલ કૃષ્ણાનદીના તટ પાસેથી ન અટકતાં, વર્તમાનના ઠેઠ દક્ષિણે આવેલ મદુરા શહેર કે ખલ્કે તેથી પણ દૂર દક્ષિણ સુધી લખાયલ હતેા. (જુએ આગળ ઉપરની આકૃતિ નં. ૬૩ )
રાત ખારવેલના જીવનચરિત્રની અનેક ક્ષેત્રીય સરખામણી પ્રિયદશિનના તદ્દેશીય સ્થિતિ સાથે કરેલ હોવાથી, બન્નેનાં મહેારા રજી કરવા ઇચ્છા હતી. પરંતુ તેમાંના એકનું જ મહેફ મળી આવતું હાવાથી તેજ માત્ર રજી કરીને કૃત્કૃત્ય બન્યાના સતેષ ધરવા રહે છે.
1
સંકિસાપીલર : તિરસ્ફુટપીલર નહુપાણુપીલર અને ગાતમીપુત્ર પીલર; એમ ચાર સ્તંભેા અનુક્રમવાર દર્શાવ્યા છે. તેમનું વર્ણન છેવટના ભાગે જોડેલ પિરિશષ્ટમાં વિસ્તૃતપણે આપવામાં આવ્યું છે. તે ત્યાંથી જોઈ લેત્રા વિનતિ છે.
:
આઠે નકશા નવા બનાવીને જોડયા છે. તેના અધિકાર માટે નકશા ચિત્રોની સમજૂતિ વાળી હકીકત જુએ.
(બ) નકશા વિશેની સમજૂતિ
ભિલ્સાને સ્તૂપપ્રદેશ ખતાન્યેા છે. આનું કેટલુંક વર્ણન પુ. ૧ માં પૃ. ૧૮૮ ઉપર અપાઇ ગયું છે. (જીએ પુ. ૧, પ્રસ્તાવના પૃ. ૪૬ ઉપરના નકશા; આંક ૪નું વર્ણન). અત્ર વિશેષમાં એટલું જ જણાવવાનું કે તે સ્થાનમાં જૈન ધર્મના અંતિમ તીર્થંકર શ્રીમહાવીરના જીવનને સ્પર્શતી અનેક ઘટનાઓ બની ગઈ છે તેથી તે સ્થાનને જૈનધર્મી માટે એક તીર્થધામ છે એમ કહીએ તે પણ ચાલે.
રાજા ગંધર્વસેન ગર્દભીલે સરસ્વતી સાધ્વીને હેરાન કરવાથી આચાય
કાલિકસૂરિએ પારસકુળ (પશિઓમાં) જઈ શક પ્રશ્નને તેડી લાવી તેને શિક્ષા કરવા મન ઉપર લીધું હતું. તે શક પ્રજાએ સિંધ અને સૈારાષ્ટ્રમાં થાણુાં નાખી તેને કબજે કરી લીધા હતા. ચામાસુ પૂરું થયે અવંતિ જીજ્યે

Page #33

આકૃતિ વર્ણન નંબર પૃષ્ઠ
૩.
૫૭ ૪૦
હતો. રાજા ગર્દભીલ ક્યાંય નાસી ગયો હતો. અંતિમ શકપતિએ, ગભીલને મદદ કરનાર અરિષ્ટકર્ણ શાતકણીની પાછળ પડતાં, નીઝામી રાજ્યના કોઈક જંગલમાં પ્રાણ ગુમાવ્યા છે.
આથી કરીને ઉત્તરહિંદમાં ઈન્ડોપાર્થીઅન શહેનશાહ અઝીઝ પહેલાનું, પશ્ચિમ હિંદમાં શકપતિઓનું અને દક્ષિણ-પૂર્વહિંદમાં શાતકરણીઓનું રાજ્ય સ્થાપિત થયાનું નજરે પડશે. નવાઈ જેવું એ છે કે અઝીઝ પહેલાને ગદંભીલ અવંતિપતિ ઉપર ફતેહ મેળવવાને મેક્કો થયો હોવા છતાં તેણે કાંઈજ હિલચાલ કરી નથી; જ્યારે હિંદ બહારથી શક પ્રજાએ આવીને મધ્યમ તથા પશ્ચિમ હિંદને કબજે લઈ પ્રજાપીડનના કાર્યમાં અવધી કરી દીધી હતી.
શકારિ વિક્રમાદિત્યને રાજ્ય વિસ્તાર બતાવે છે. જ્યાં જ્યાં શક પ્રજાનું રાજ્ય હતું ત્યાં ત્યાં શકારિને દવજ ફરકવા માંડે છે એટલે વિસ્તારની દૃષ્ટિએ નં. ૫દના નકશાની જ સ્થિતિ જળવાઈ રહે છે. જે ફેર થવા પામ્યો છે તે માત્ર લેકમાનસ પરત્વેને જ છે. તે ભાગની પ્રજા, જે રાત્રીના ઉજાગરા જેવી સ્થિતિમાં તથા હથેળીમાં જીવ લઈને ફર્યા કરતી હતી. તે હવે શાંત મને અને સ્થિર ચિત્તે રહેતી હતી; કુદરતી ઉંઘના સમયે નિર્ભય થઈને સૂએ છે તથા ઉલ્લાસમાં જીવનગાળી પોતાના તારણહારને સંવત ચલાવે છે.
શકારિ વિક્રમાદિત્યના પત્ર અને પંજાબ તરફની દંતકથામાં જાણીતા થયેલ વિકમચરિત્ર-ગદંભને રાજ્ય વિસ્તાર બતાવેલ છે. કોણ જાણે તેના નશીબ હોય કે પાર્થિઅને પ્રજાને નશીબે હોય; પરંતુ ઈડો પાર્થીઅન શહેનશાહ ગાંડાફરનેસને હિંદમાંથી ઉચાળા ભરવા પડેલા હોવાથી જે ભૂમિ ઉપર પથારો કરીને તે પડ હતો તે સર્વે આ વિકમચરિત્રની હકુમતમાં આવી પડેલ દેખાય છે.
દક્ષિણપતિ ચંદ્રવંશીઓ તે ગભીલવંશના મિત્રો-શુભેચ્છકો અને સાચા સહાયક હોવાથી તેમને મુલક તેટલે ને તેટલે એક સદી સુધી નિર્ભય સ્થિતિ અનુભવતે, એમને એમ આબાદી ભોગવી રહ્યો છે. ઉપરાંત નહપાણુ ક્ષહરાટના સમયે તેના જમાઈ રૂષભદત્તે તેમને રાજગાદીને ત્યાગ કરવાની, જે ફરજ પાડી હતી તે કલંકને ભૂંસી નાંખી, તેમણે પોતાની રાજગાદી પાછી પિઠણનગરે લાવી મૂકી હતી. એટલે કે સારાયે હિંદમાં હિંદુપ્રજા આ સમયે જેટલી સુખી અને આનંદી હતી તેવી આગળ પાછળના પચાસ પચાસ વર્ષ સુધી નહતી જ.
૫૮ ૫૩

Page #34

આકૃતિ વર્ણન
નખર પૃષ્ઠ
૫૯ ૧૫૦
६० ૧૭મ
૬૧ ૧૯૭
૩ર
ઉત્તર હિંદની પ્રવ્તએ અડધી સદી સુધી મુક્તિ મેળવી, પુનઃપરદેશી રાજકર્તાની અંસરી અનિચ્છાએ સ્વીકારી લીધી દેખાય છે. તેમાં તેમને પશ્ચાતાપનું કારણ મળ્યું લાગતું નથી; કેમકે રાજા કનિષ્ક ખડ઼ા સાહસિક, કડક મીજાજી તેમજ દૃઢ નિશ્ચયી હેાઇ, તેના રાજ્ય અમલે હિંદી પ્રજા પૂર્વની પેઠે જ સુખી બની રહી છે. તેણે અવંતિના જ પ્રદેશ માત્ર રહેવા દઈ ગર્દભીલ વંશીઓના હાથમાંથી સર્વ મૂલક પડાવી લઈ, તે ઉપર ક્ષત્રપ મેાતિકના હાથમાંસત્તાસૂત્ર સાંપ્યાં હતાં.તેજ પ્રમાણે પેાતાના મિત્રો-ગભીલ વંશીની નખળાઇનેા લાભ અંધ્રપતિએએ પણ ઘેાડા લીધેા છે. કહેવત છે કે ઉગતાને સર્વ કાઇ નમે અને આથમતાની અવગણના કરે; તે અનુસાર અઘ્રપતિએ સાર્વ ભાગ સનાદર્શક, વિક્રમસંવતને ત્યાગ કરી પેાતાના શક સંવત પણ ચલાવવા માંડયેા છે.
કનિષ્ક બીજો, તેના દાદા કનિષ્ક પહેલાના જેવે પરાક્રમી તે નહેાતા જ; પરંતુ શાંતિચાહક તથા એકદમ ઉદારવૃત્તિના હોવાથો રૈયતને તે નિર્ભયપણું જ ખક્ષાયું હતું. સાથે સાથે પેાતાના સરદારો ઉપર પણ રહેમીયત બતાવી, સ્વતંત્રતા અર્પી હાવાથી, ક્ષત્રપ ચણ્ડણ જે હવે મહાક્ષત્રપ બનવા પામ્યા હતા તેણે અવંતિના ગર્દભીલેાને હઠાવી કરી પોતે ‘રાજા’ પદ ધારણ કરી લીધું હતું. તેમજ દક્ષિણાપથપતિએનું ગુમાન તેડી નાંખવાને પણ વાર લગાડી નહેાતી. એટલે સુધી કે તેમને પેાતાના રાજનગર વૈણના ત્યાગ કરી દક્ષિણમાં હઠી જવું પડયું હતું કે જે સમય બાદ તેએ પાછું માથું ઉચકવા જ પામ્યા નથી. જેથી આખા હિંદમાં બેજ સત્તાની કડેધડેજરે દેખાય છે. ઉત્તરમાં કુશાનાની; અને મધ્ય, પશ્ચિમ તથા પૂર્વ હિંદના માટા ભાગ ઉપર ચષ્ઠવંશીઓની.
આ પ્રમાણેની સ્થિતિ રૂદ્રદામનના સમયે પણ જળવાઈ રહી છે એટલે તેને માટે સ્વતંત્ર નોા ચીતરી બતાવવાની આવશ્યકતા રહી નથી.
પરંતુ કનિષ્ક બીજાનું રમરણ થતાં તેને પુત્ર વાસુદેવ પહેલે મથુરાપતિ થયા કે પાછી રૈયત ઉપર મનાતી બેઠી છે. હિમાલયની તળેટીવાળા પ્રદેશમાંથી ગુપ્તવંશીએ દોડી આવ્યા છે ને પગદંડો મેળવવા મથી રહ્યા છે. તથા પંજાબ કાશ્મિર કુશાનની સત્તામાંથી ખસી જઈને સ્વતંત્ર થઇ ગયા છે.
બીજી ખાજુ રૂદ્રદામનના મરણ બાદ તેના વંશજો, જો કે ઝળકયા તેા નથી જ, છતાં એકદમ નિર્ય પણ નીવડ્યા નથી. એટલે પ્રજાને

Page #35

આકૃતિ વન નંબેર પૃષ્ઠ
૩૩
૬૨
૨૪૩
હેરાનગતી જેવું પણ નહોતું. પરંતુ સર્વ દિવસે કોઈના સરખા જતા નથી. તે ઉક્તિ પ્રમાણે કુશનવંશીઓને નિર્મૂળ કરી નાખી ગુપ્તવંશી
એ અવંતિનો કારભાર હાથમાં લીધો છે; જ્યાં જ્યાં તેઓ ગયા છે ત્યાં ત્યાં ધર્મક્રાંતિ ઉપજાવી છે. પરંતુ તેમના કાંડે બળ હેવાથી શાંતિ સ્થાપતા ગયા છે. તેમને સમય આપણી ક્ષેત્રમર્યાદા બહાર જતે હેવાથી આપણું માટે તે અપશ્ય રહ્યો છે.
આ પ્રમાણે ઈસ.ના પ્રારંભ સુધી પહોંચી ગયા પછી વળી, ઈ.સ. પૂ. ની પાંચમી સદીમાં પ્રવર્તી રહેલ રાજ્યસ્થિતિનાં દર્શન કરવા ઉતરવું પડે છે. મગધપતિ નંદિવર્ધન-નંદ પહેલાને, પોતાના સરદાર-સ્વામી મુંદના સમયે અંધાધૂધી જે પ્રસરવા માંડી હતી તેને સબળ હાથે દાબી દેવાની ફરજ પડે છે. પરંતુ જેમ પતે નંદવંશની સ્થાપના કરી છે તેમજ એક ચેરીવંશી ક્ષેમરાજ નામના સરદારે માથું ઉચકીને તેજ સમયે પોતાના વંશનો ઉદ્ધાર કરી કલિંગપતિ તરીકે ઉદ્ઘોષણા કરી છે. નંદિવર્ધને લગામ હાથ કરી તે પહેલાં, જે કેટલોક મુલક ક્ષેમરાજે મગધની સત્તામાંથી ઝુંટવી લીધું હતું તે પાછો મેળવવા તેણે કલિંગજિન મૂતિને બહાને મથામણ તે ઘણી કરી હતી પરંતુ ક્ષેમરાજ ભારે માથાને દેખાવાથી કેવળ મૂર્તિનું જ અપહરણ કરી, પોતાના નાકનું ટેરવું ઉંચું રાખી તેણે પોતાનું ધ્યાન ઉત્તર, પશ્ચિમ અને મધ્યહિંદમાં જ શાંતિ સ્થાપવા તરફ રોકી રાખવું પડયું હતું. એટલે પૂર્વ હિંદના કિનારાના મોટા ભાગ ઉપર તથા કલિંગ ઓરિસાના પ્રાંતે ઉપર ક્ષેમરાજની સત્તા જામી પડી હતી, જેમાં તેના પુત્ર વૃદ્ધિરાજના સમયે વૃદ્ધિ થયા કરી હતી જ્યારે હિંદના બાકી રહેતા ભાગ ઉપર નંદિવર્ધન પહેલાનું એક છત્રી રાજ્ય તપી રહ્યું હતું.
મગધપતિ નંદ પહેલે તથા બીજે; તે બેનું રાજ્ય શાંતિપૂર્વક ચાલ્યા બાદ, પાછું ત્યાં અંધેર વર્તવા માંડયું હતું. તે વખતે દક્ષિણ હિંદમાં વૃદ્ધિરાજના પુત્ર ખારવેલનું રાજ્ય સ્થાપિત થઈ ગયું હતું. તેણે પિતાના દાદા ક્ષેમરાજના સમયે હરાઈ ગયેલી કલિંગજીત મૂતિને પેલા નંદીવર્ધનના વંશજ આઠમા નંદ બહસ્પતિમિત્ર પાસેથી પાછી મેળવી હતી અને તેને પોતાના પગે નમાવી, સમ્રાટ ગણાતા મગધપતિનું પાણી ઉતારી નાખી પિતે ચક્રવતી ખારવેલ બની, કલિંગપતિને કે વગડાવ્યું હતું. પછી તે દક્ષિણ હિંદમાં પણ ઠેઠ કન્યાકુમારી સુધી મુલકો જીતી, શાંતિ પ્રસરાવી ત્રિકલિંગાધિપતિ પણ બની બેઠે હતે.
૬૭ ૩૫૪
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #36

આકૃતિ વર્ણન નંબર પૃષ્ઠ
૩૪ ભૂમિકૃષ્ણાને પિતે તાબે ન થયા હોવાથી, પરંતુ ઉલટી તેને ગુલામ બનાવી દીધી હોવાથી, ઉત્તર હિંદમાં કેટલોક સમય ભલે ગેરવ્યવસ્થા જામી ગઈ હતી તેમજ પોતે સર્વ શક્તિમાન થયે હતો છતાં તે તરફ મીટ પણ માંડી નથી; એટલું જ નહીં, પરંતુ પોતાના હાથે જ જીતી લીધેલ, ચંદ્રવંશી, ચેલા, પલ્લવ અને પડય રાજાઓને પણ, તેમના સ્વઅધિકારે પાછા સ્થાયી તેમના ઉપર પિતાની આણ બેસારી દીધી હતી. એટલે તે સમયે ઉત્તર હિંદમાં મગધપતિ નવમાનંદની અને દક્ષિણમાં ખારવેલ ત્રિકલિંગાધિપતિની, એમ બેજ મુખ્ય રાજસત્તા હતી.
તેના સમય બાદ પાછું બન્ને ઠેકાણે પરિવર્તન થવા માંડયું છે અને સર્વ હિંદ ઉપર આર્ય સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તનો શાસનકાળ તપતે હોવાને દિવસ હિંદી ઈતિહાસને નેંધ પડ છે.
રાજા ખારવેલને શાસનકાળ, તેના રાજ્ય વિસ્તારની અગત્યતાના કરતાં હાથીગુંફાના લેખમાં વર્ણવાયેલ કલિંગજીની મૂર્તિના ઈતિહાસ માટે વધારે પ્રખ્યાતીને પામ્યો છે તથા ખાસ યાદગાર બની ગયા છે એટલી નેંધ જે ન લેવાય તે તેની ધાર્મિક વલણને અન્યાય કર્યો કહેવાશે.
(૬) શોભન ચિત્રોની સમજાતિ
સસમ ખંડ પ્રથમ પરિછેદ –જ્યારે અવદશા ઘેરાય છે ત્યારે મનુષ્યવૃત્તિઓ બહેર મારી જાય
છે. સરસ્વતી જેવી સાથ્વીને રાજા ગર્દભીલના માણસો બદ દાનતથી ઉપાડી જાય છે. કાલિકસૂરિ મૂંઝાઈને શક ની મદદ લે છે. શકે કાલિકસૂરિની સૂચનાથી ગદંભીલ જે ભૂકણ અવાજ કાઢી તેની મંત્રસિદ્ધિથી દુશ્મનને મારી શકતો તેનું
મોટું બંધ કરીને તેને હરાવે છે. છેવટે રાજા સલાહ માટે માંગણી કરે છે. દ્વિતીય પરિચ્છેદ –રાજા ઉદાયને જૈનધર્મ અંગીકાર કરી પોતાની ગાદી પિતાના
ભાણેજને આપી સાધુ જીવન લીધું. તેના ભાણેજે રાજ્યકર્તાને ન શોભે તે પ્રજા સાથે વર્તાવ સાથે. ઉદાયન સાધુ રાજધાનીમાં સોધ કરવા આવેલા તેમને તેણે ખોરાકમાં ઝેર આપી મારી નાખવા પ્રયત્ન કર્યા.
ગદંભીલનો નાશ કરનાર શકે છેવટે પરદેશીઓ હતા તેઓ પ્રજા સાથે બહુ જ કૂરતાથી વર્તતા. એટલે વિકમાદિત્યે તેમની સામે થઈને તેઓને નાશ
કર્યો. શ્રી મહાવીરના સ્મરણ, દ્રવ્ય દીપકની ગોઠવણી કરવામાં આવી હતી. તૃતીય પરિછેદ –વિકમાદિત્ય શાણે અને વિદ્યાપ્રિય રાજવી હતા. તે પ્રજાના સુખ
માટે ભયંકરમાં ભયંકર સ્થાનોમાં ફરતો. ભલે ભયંકર ભૂતાવળો હોય કે કાળી રાત્રિ હોય. તેણે વેધશાળાની પણ સ્થાપના કરી હતી.

Page #37

અષ્ટમ ખંડ પરિછેદ પહેલો –વિજયી રાજા વીરવિકમ ગાદીપતી છે. કાળના વહેણમાં મૂકાએલી
સંવત્સર દીપિકા વીરવિક્રમનું હજીય સ્મરણ કરાવે છે. મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણ પછી શરૂ થયેલ સંવત, શરદત્રાતમાં વિકસતા, શિશિરમાં કરમાતા કમળ
પુષ્પ જેમ દેખા દે, અદબ્ધ થાય તેમ ઈતિહાસમાં દેખાય છે. દ્વિતીય પરિછેદ-સમ્રાટ પ્રિયદશિને ઘણું દેશ જીતી લઈને ત્યાં પોતાની સત્તા
પ્રસારી હતી. ભૂતકાળની ગૂફા ઉજાળનાર દીપક જેવા ઘણાય સંવતે એક સવતમાં ભળી જઈ જ્યોતિ પ્રગટાવી જાય છે અને પ્રજા તેને સમાને છે.
નવમ ખંડ પ્રથમ પરિચ્છેદ-પરદેશમાં રહેતી ડુંગરાળ પ્રજા અને હિંદમાં વસતી શાંતિ પ્રિય
પ્રજા, બંને વચ્ચે ચાલુ વિખવાદ થયા જ કરતા હતા. તેઓ સ્વભાવે તેમજ ખાસી
યતે દરેક બાબતે જુદા જ હતા. દ્વિતીય પરિછેદ –રાજા કનિષ્ક પિતાના રાજ્યને ઠેઠ હિમાલયની ઉત્તર સુધી લઈ
જાય છે. ચીનાઓની તલવાર તેને અસર નથી કરી શકતી. છેવટે વિજયી થયા છતાંએ તે કોઈ અજાણ્યા સિનિકના હાથે મૃત્યુ પામે છે અને તે પણ પિતાની
રાજધાનીથી ઘર. તૃતીય પરિચ્છેદ –ચઠણ અવંતિ જીતી લે છે ને રાજાનું બિરૂદ ધારણ કરે છે. મૂળ
તેને મુલક તો મધ્ય એશિયાને ડુંગરે હતા જેની બંને બાજુએ સુસંસ્કૃત ફળદ્રુપ મુલક હતે.
દશમ ખંડ
પ્રથમ પરિચ્છેદ –વાંસના વનના છેદનથી છેદિ શબ્દ ચેદિમાં રૂપાંતર પામ્યો હોય એમ
કહેવાય છે. રાજા કરકંડુ ભાગ્યના બળે રાજ્ય પામે છે, હાથણું જ તેના ભાગ્યને
અંજલિ આપે છે. જૈનધર્મ પ્રજામાં પ્રચાર પામતો જાય છે. દ્વિતીય પરિછેદ –મગધપતિ નંદરાજાએ રાજા ખારવેલના વંશજેને પ્રિય એવી જન
મૂર્તિનું હરણ કરેલું તેને પ્રયત્ન કરીને છેવટે મેળવે છે ને પોતે કૃતકૃત્ય થાય છે. તૃતીય પરિછેદ –રાજા ખારવેલે કૃષ્ણા નદીની પાર આવેલ સાતકરણી રાજાને હરા ને પીછો પકડયો.
દુષ્કાળથી પીડાતી પ્રજાને બચાવવા નંદ રાજાએ બંધાવેલ ગંગાની નહેરનો વિકાસ કરીને રાજા ખારવેલે ઠેઠ પિતાની રાજધાની સૂધી લાવી દીધી છે.

Page #38

૩૬
ચતુર્થ પરિચ્છેદ –દુષ્કાળના વખતમાં પણ રાજા ખારવેલે પુસ્તકેદ્વારની પ્રવૃત્તિથી
લોકોમાં જ્ઞાનનું મહત્વ વધારેલું. જે મૂતિ વિષે ખટરાગ થયા કરતો હતો તે જગન્નાથજીની મૂતિ હોવાનું મનાયું છે. ધર્મસ્થાપના માટે તેણે અમરાવતીમાં
સ્તૂપ પણ બંધાવ્યો છે. પંચમ પરિછેદ –વિષકન્યા વક ગ્રીવને મળે તેવી ચાણકય ગોઠવણ કરે છે તેના
હાથના સ્પર્શથી જ વકગ્રીવ મૃત્યુને શરણ થાય છે ને મૈયે વિજયી થઈને ઠેઠ લંકા સુધી કે ગજાવે છે.

Page #39

વિષય
સમમ ખંડ પ્રથમ પરિચ્છેદ ગર્દભીલ વંશ
નામાવળી તથા વંશાવળી જાણવામાં આવેલી
શોધીને સુધારેલી
વંશની ઉત્પત્તિ તથા કુળ (૧) રાજા ગંધર્વસેનનું જીવન વૃત્તાંત
દ્વિતીય પરિચ્છેદ ઈન્ટરેગનમ–અંતર્કાળ
થક પ્રજા-ખાસિયતા, ઈ. તેમના રાજાએ તથા રાજઅમલ વિદિશા, ભિસ્સા તથા ઉજ્જૈની વિશે પુષ્પપુર નગર વિશેની માહિતી
તૃતીય પરિચ્છેદ ગ ભીલ વંશ (ચાલુ) (ર) રાજા શંકુ અને શકાર વિક્રમાદિત્ય; તેના સંવત્સરની આદિની વિચારણા વેધશાળા તથા સિક્કાના આરંભ તેનું રાજદ્વારી જીવન; વિધવિધ દૃષ્ટિએ (૭) માધવાદિત્ય (૪) ધર્માદિત્ય અને (૫) વિક્રમ ચરિત્ર
તેમના રાજ્યવિસ્તારને વિવાદ (૬ થી ૧૦) શેષ રાજાઓને! ટૂંક હેવાલ
અમ ખંડ
પ્રથમ પરિચ્છેદ
સમય-કાળગણના
(૧) મહાવીર સંવત (૨) ક્ષહરાટ સંવત (૩) ચેદિ સંવત (૪) વિક્રમ સંવત
અનુક્રમ
પૃથ્થક
3
૭
૧૦
૧૨
૧
***
૩૨
૩૬
૩૮
૪૨
વિષય
પૃષ્ઠશંક
૬૫
શકારિ વિક્રમાદિત્યની વિચારણા પંદર વિક્રમાદિત્યનાં તારવણી તથા ચાલણ ૭૯ સંવત્સરની ગણત્રીમાંની કેટલીક વિટંબણા ૮૫
દ્વિતીય પરિચ્છેદ સમય-કાળગણના(ચાલુ)
કર
(૫) માલવ સંવત
(૬) શક સંવત-શબ્દના ભિન્ન ભિન્ન અર્થ ૯૫
તેના સ્થાપક અને સમય વિશે
૯૮
જુદા જુદા સંવતની તુલના સંવત્સર।ની ફેરબદલી કરવાની રીત
નવમ ખંડ ફૅશાન વંશ પ્રથમ પરિચ્છેદ
નામાવળી તથા સમાવળી હિંદ બહારના રાત્તાધારી તરીકે ફડસીઝ પહેલે
કડસીઝ બીજો; વેમ
૫૧ (૩) વિષ્ણુ
પ
દ્વિતીય પરિચ્છેદ
(૪) કનિષ્ક બીજો
(૫) વાસુદેવ પહેલા
(૬ થી ૧૩) અન્ય આઠ રાજા
ૐ
તૃતીય પરિચ્છેદ ચણુવંશી ક્ષત્ર તેમના શકની સમજૂતિ
૧૦
૧૦૯
(૧) કનિષ્ક પહેલા
૧૪૨
તેની રાજનીતિ, ધર્મ તથા રાજ્યવિસ્તાર ૧પર વિચારવા યેાગ્ય તારવી કાઢેલા આઠ મુદ્દા। ૧૫૯ આર્ય અનાર્યના ભેદની સમજૂતિ (૨) વાસિષ્ક; વસેષ્ડ, જીષ્ક
૧૬૪
૧૬
૧૬૭
તેના સમય વિશેની મુશ્કેલીઓની વિચારણા ૧૬૯
१७०
૧૭૭
૧૫૦
૧૨૦
૧૩૦
૪૧
1kv

Page #40

વિષય પૃષ્ઠક વિષય
પૃષ્ઠક (૧) બ્રતિક
૧૯૩ તેમાં થતી ગેરસમજૂતિઓને સમજાવેલ મર્મ ૨૭૯ (૨) ચકણ
૧૯૪
ચતુર્થ પરિછેદ નહપાણ તથા ચક્રણની સરખામણી ૧૯૮ ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્રના અધિકાર વિશે ૨૦૨ રાજા ખારવેલ (ચાલુ); હાથીગુફાના લેખની ચર્ચા ૩૧૪ ચશક અને કુશાનકનો તફાવત ૨૦૫ દુષ્કાળને પ્રસંગ અને પુસ્તકેદ્ધારને સંબંધ ૩૧૫ (૩) જયદામન (૪) રૂદ્રદામન
૨૦૭ મહાવિન્યપ્રાસાદ વિશેની માહિતી ૩૧૬ સુદર્શન તળાવના અર્થ વિશે ૨૦૮ કલિંગજીની મૂર્તિને ઈતિહાસ અને તે ઉપર પ્રકાશ ૩૨૧ જૈન ધર્મનાં તીર્થસ્થળો વિશે કાંઈક ૨૨૮ સાત તીર્થધાર્મોની વ્યાખ્યા
૩૩૮ કેટલીક ચાલુ આવતી ઘટનાઓ ૩૩૯ દશમ ખંડ ચેદિ વંશ
પંચમ પરિચ્છેદ પ્રથમ પરિચછેદ
રાજા ખારવેલ (ચાલુ) ચેદિ વંશની ઉત્પત્તિ તથા વિભાગે ૨૨૯
ત્રિકલિંગનું સ્વરૂપ
૩૪૫ (૧) ક્ષેમરાજ
२३८
તેનું સામાજીક જીવન અને રાજ્યવિસ્તાર ૩૫૧ રાજ્યવિસ્તાર તથા રાજધાનીની ચર્ચા ૨૪ર
પ્રિયદર્શિન સાથેની તેની કરેલી તુલના ૩૬૧ (૨) વૃદ્ધિરાજ
(૪) વક્રગ્રીવ પર્વેતેશ્વર
૩૬૩ દ્વિતીય પરિછેદ (૫) મલયકેતુ મકરધ્વજ
૩૬૫ (૩) રાઝ ખારેલ ભિખુરાજ: ધર્મરાજ પર
પરિશિષ્ટ પુષ્યમિત્રના સમકાલીન૫ણ વિશેની ચચી; પુરાતત્ત્વનાં દશ્યો સંબંધી આપેલી સમજાતિ ૩૬૯
લગભગ ૨૪ પુરાવાથી લીધેલ તપાસ ૨૫૩ વંશાવળીઓ ખારવેલને નક્કી કરાયેલ સમય ૨૬૭ સમયાવળી તૃતીય પરિષદ
વિષય શોધવાની ચાવી રાજા ખારવેલ (ચાલુ)
શુદ્ધિપત્રક હાથીગુફાના લેખને અનુવાદ
૨૭૧ શું? અને કયાં ?
૩૭૪
ওওও
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #41

....
卐
G。。。END જી
સક્ષમ ખંડ
}૦૦૦૦:૦૦૦૦EE
F
@) GEE૦૦૦0/૦૦૦૦૦
H
ed••••©sedo
////////

Page #42

તા
.
::::
ore peop
or
one
:::::
ઇન
::
સ સ મ ખંડ
પ્રથમ પરિચ્છેદ
ગદંભીલ વંશ નામાવલી, તથા સમયાવળી
(૧) રાજા ગંધર્વસેન
દ્વિતીય પરિચ્છેદ ઈટગમન; અંતર્ઝાળ શક પ્રજાનું રાજ્ય
તૃતીય પરિચ્છેદ ગદંભીલ વંશ (ચાલુ) (૨) શકારિ વિકમાદિત્ય અંતર્ગત રાજા શંકુ અને ભતૃહરી (૩) માધવાદિત્ય (૪) ધર્માદિત્ય અને
(૫) વિક્રમ ચરિત્ર (૬ થી ૧૦) શેષ રાજાઓને ટૂંક હેવાલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #43

* *
*
*
*
પ્રથમ પરિચ્છેદ
ગદંભીલ વંશ
ટૂંક સાર–ગર્દભીલ વંશ નામ કેમ પડયું તેનું કારણ–તે વંશના સમય વિશે તથા તેના રાજાઓની સંખ્યાનું લિસ્ટ આપી તે વિશે, અન્ય વિદ્વાનોનાં મંતવ્ય ટાંકી, તે ઉપર ચલાવેલી ચર્ચા અને બાંધી આપેલ નિર્ણય–અને છેવટે વિશેષ શુદ્ધ સ્વરૂપમાં રજુ કરેલી તેમની નામાવળી તથા વંશાવળી–
તે બાદ આ વંશના સ્થાપક રાજા ગંધર્વસેનના કુળ વિશે ઉતારેલાં અવતરણ અને તે ઉપરથી દોરાતા નિર્ણયની કરેલી રજુઆત
રાજા ગંધર્વસેનના જીવન ચરિત્રની આછી સમાલોચના–આમંત્રિત શહેનશાહી શક પ્રજાના હાથે તેનું હારી જવું તથા અંતે તેને કરે પડેલે અવંતિને ત્યાગ– ગદંભી વિદ્યાના પ્રભાવનું આપેલું વર્ણન

Page #44

ગદંભીલ વંશી રાજાનાં
[ સપ્તમ ખંડ નહપાનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૭૪ માં નીપજ્યું હોવાનું માને છે. પણ તેમણે પિતાની માન્યતા છે હતું તેમજ તે અપુત્રીઓ હતી; જેથી અવંતિની ગાદી હકીકત ઉપર રચી છે અને જે આપણે અક્ષરશઃ
ઉપર તેને જમાઈ રૂષભદત્ત અહીં ટીપણમાં ઉતારી છે, તેમાં તે તેવું વિધાન નામ સમય બિરાજમાન થવાનો હતો. પણ કાંઈ સ્પષ્ટપણે ઉચ્ચાર્યું જ નથી. તેમાં માત્ર એટલું જ તથા સંખ્યા તે સમયે તેની ઉમર ૮૦ જણાવાયું છે કે વિક્રમના રાજ્યે ૧૭ મા વર્ષે સંવત
ઉપરની થઈ ગઈ હતી. તેમજ સરની સ્થાપના થઈ, અને તેથી ૧૫ર વર્ષમાંથી તે તે બહુ દૂર હતા એટલે અવંતિની ગાદી રાજા દર્પણ ૧૭ બાદ કરતાં ૧૩૫ વર્ષ જે વિક્રમ સંવતના રહ્યા ઉર્ફ ગંધર્વસેનના હાથમાં આવી પડી હતી. આ તે સમયે અમુક બનાવ બન્યો હતો. આમાં ૧૫ર ના ક્ષત્રિય રાજા બહુ પરાક્રમી હતું તથા તેણે ગર્દભી આંક સાથે તે વંશના અંતને કાંઈ સંબંધ છે કે કેમ નામની વિદ્યા સાધી હતી. તે ગર્દભી વિદ્યાને મહિમા તે વિશે કાંઈ ઇસાર પણ નથીઃ બ૯કે ઇતિહાસના એવો હતો કે, જ્યારે તેની સાધના કરે ત્યારે તેને જ્ઞાનથી આપણે એમ કહી શકીએ છીએ કે તે આખું સાધક પુરૂષ પિતાનું મહે ઉઘાડીને એક જાતને કથન શક સંવતને સમય નિર્ણય માટેજ વદેલું છે. ગર્દભ-ખરના ભંકણ જેવો અવાજ કરે, અને તે એટલે તેમાં કહેવાની મતલબ એવી છે કે, વિક્રમ સૂર જેના જેના કાને પહોંચે તે સર્વ મરણને શરણ સંવતના ૧૩૫ વર્ષ ગયા બાદ શક સંવતની સ્થાપના થઈ જાય. વળી આ વિદ્યાની સાધના અમુક દિવસે જ થઈ હતી. બાકી તો વિક્રમ રાજે ૧૭ મા વર્ષેજ તે કરી શકે એવી પણ વિધિ હતી. આ ગર્દભી વિદ્યા વિક્રમ સંવતની સ્થાપના થઈ તે હકીકત પણ માન્ય તેને સાધ્ય હોવાથી તેનું ખરું નામ ઉપર પ્રમાણે નથી; વળી ૧૫ર નો આંક કયાંથી ઉભે કરાયો છે જો કે દર્પણ હતું છતાં, તેને કોઈકે ગધરૂપ (ગદ્ધાના તે જે કે જણાવ્યું નથી છતાં ૧૩૫+૧૭ = એમ જેવું સ્વરૂપ છે જેનું તે) નામ પણ આપ્યું છે. તથા કરીને ૧૫ર જોડી કઢાયો હોય તો તે પણ માન્ય તેના વંશનું નામ ગર્દભીલ વંશ પાડયું છે. એટલે આ નથી એમ આગળ ઉપર સમજાશે. આ કથનમાં વંશની સ્થાપના ઈ. સ. પૂ. ૦૪ મિ. સં. ૪૫૩ માં ૧૫ર ના આંકની ઉત્પત્તિના મેળ માટે ભલે કશેયે થયાનું ગણી શકાશે.
ઉદગાર મળતો નથી છતાં અન્ય ઘણે ઠેકાણે થી આ વંશના પ્રારંભ માટેના સમયનો નિર્ણય તે વસ્તુને સમર્થન કરતી હકીકત તે મળે છે જ; કરવામાં જેમ ઘણુંખરા સંમત છે તેમ તેના અંત અને તે ઉપરથી તે વંશની આખી ને આખી નામાવળી વિશેના સમય માટે નથી. એક પક્ષક તેને અંત તથા સમયાવળી ગોઠવી દીધેલ પણ નજરે પડે છે; ઇ. સ. ૭૮ માં ગણીને એકંદરે તે ૧૫ર વર્ષ ચાલ્યો છતાં કહેવું પડશે જ, કે જ્યાં સુધી તે આંકની
(૧)નીચેની ટીકા નં. ૪૭, ૪૮ સરખાવો.
(૨) પ્રીસ જરનલ ૪, પૃ. ૧૮૮: જ, એ. રસો. બે ૫. ૪૯ ભાગ ૧:–
The father of Vikrama is calle! Ghosh Raja or the king of thickets; which is another name for Gan'harup or Gaddharaj in the west=વિક્રમના પિતાને ય રા અથવા ઝાડીને રાજા કહેવાય છે; જેને પશ્ચિમમાં ગધરૂ૫ ઉ ગદ્દારાજ પણ કહે છે.
વળી જુઓ એશિયાટિક રીસચીંગ ૫. ૯, પૃ. ૧૪૫ (૩) ના. પ્ર. પત્રિકા પુ. ૧૦, ભાગ ૪, પૃ. ૭૨૪:
सप्तदश वर्षे विक्रम राज्यानंत्तरं वत्सर प्रवृत्तिः । कोऽर्थः । नभोवाहन राज्यात् १७ वर्षे विक्रमादित्यस्य राज्यम् । राज्यानतरं च तदैव वत्सर प्रवृत्तिः । ततो द्वि पंशाशदधिक शत (१५२) मध्वात् १७ वर्षेषु गतेषु a Rારાવાઈ રાત (૧૨) મ1િ રોષ ઉન્નત્રરાવિક રાત (૧૩૧) વિક્રમ માટે વેઈમ્ II
(૪) નીચેના સ્થાનેથી આ વંશના રાજાઓની આંક સંખ્યાને લગતી હકીકત મળે છે. પણ કેઈમાં ૧૫ર આંક વિશે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #45

પ્રથમ પરિછેદ ]
નામ, સમય તથા સંખ્યા
ઉત્પત્તિ ને જ પત્તો ન લાગે અથવા પ્રમાણિકપણે પડી જતાં જણાય છે; છતાં અત્યાર સુધી આપણે તે પુરવાર કરી ન બતાવાય, ત્યાં સુધી તે પાયા અનુભવ શીખવે છે કે, પ્રાચીન ગ્રંથકારનાં કથનો તે ઉપર ઉભી કરાયેલી સર્વ હકીક્ત કાચીજ ગણવી વાસ્તવિકતામાં લગભગ સત્યજ છે. પરંતુ તેમની રહે છે. તે પણ જે જે માહિતી ઉપલબ્ધ આલેખન પદ્ધતિમાં દૃષ્ટિકોણ જુદાં રખાયેલાં હોવાથી થઈ છે–થાય છે તેમાંથી જે કાંઈ નિશ્ચય ઉપર આપણને તે ભિન્ન દેખાઈને મુંઝવણમાં ઉતારી આવી શકાતું હોય તે તેવો પ્રયત્ન કરવો નાંખતાં જણાયાં છે. એટલે તેમની ઉડાણમાં ઉતરઅગત્યને ગણાશે.
વાની કાંઈક જરૂર જણાય છે. સર્વથી પ્રથમમાં મસ્ય, વાયુ અને વિષ્ણુ (કેમ્બ્રીજ મેન્યુસ્ક્રીપ્ટ) કાંઈક પાયા રૂપ થઈ પડે તે માટે એક નામાવલી પુરાણોમાં ગર્દભીલ વંશી રાજાની સંખ્યા સાત" તેના સમય સાથે ઉતારીએ અને પછી તેના ઉપર હેયાનું જણાવાયું છે. જ્યારે ભાગવત પુરાણમાં વિચારણું તથા વિવેચન કરીએ તે કાંઈક માર્ગ દશની સંખ્યા કહી છે. આ બધાં કથને ભિન્ન નીકળી આવે પણ ખરે.
મ. સં. થી મ. સં. ઇ. સ. પૂ. થી ઇ. સ. પૂ. વર્ષ (૧) દર્પણ: ગધરૂપ; ગંધર્વસેન ૪૫૩ ૪૬૩ = ૭૪ (૨) ઇન્ટરેગનમ અથવા શકપ્રજાનું રાજ્ય ૪૬૩ ૪૭૦ = ૬૪ (૩) વિક્રમાદિત્ય-શકારિ
४७० ૫૩૦ = ૫૭ (૪) વિક્રમચરિત્ર ધર્માદિત્ય
૫૭૦ = (૫) ભાઈલ
૫૮૧ = (૬) નાઈલ
૫૮૧ ૫૯૫ = ૫૫ (૭) નાહડ
૫૯૫ ૬૦૫ = ૬૯
૫૭.
૬ના
૫૩૦ ૫૭૦
૧૪
दा
૧૫૨
બહુ સ્પષ્ટતા નથી, પરંતુ પ. કમાં કાંઈક વિશેષપણે હકીકત (૭) બુદ્ધિપ્રકાશ નામનું ગુxxસે. નું મુખપત્ર ૫.૭૬ છણાઈ છે તે આપણે આગળ ઉપર તપાસીશું. (અ) પા, ક. પૃ. ૭૨.
પૃ. ૯૦ માં ૭ વર્ષ લખ્યા છે જ્યારે જૈન ગ્રંથોમાં (જુઓ (બ) જ. . . . એ. સે. પુ. ૯, પૃ. ૧૪૭ થી ૧પ૭.
પ્રાચીન ભારતવર્ષ પુ. ૧. પૃ. ૨૦૨. ટી. નં. ૩૩ માં (ક) કે. આ. રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૯,
કરેલું અવતરણ; ગાથા ત્રીજીને અંતભાગ) ચાર વર્ષ કહ્યાં (ડ) મેરૂતુંગ વિચારશ્રેણિ પત્ર ૩ નો ઉતારે, જૈન
છે. પણ વસ્તુસ્થિતિ વિચારતાં બુ. પ્ર. ને અભિપ્રાય સુમહોત્સવ અંકમાં પૃ. ૪૬ ટી. નં. ૩૧.
સંગત દેખાય છે. તેથી તે પ્રમાણે અહીં મેં સાત વર્ષ (૫) જેકે સંખ્યા સાત લખી છે. પણ તેમાં ઉતારેલી વિગ
લેખ્યાં છે. [ અથવા જૈન ગ્રંથકારનું એમ માનવું થયું તે બારીકાઈથી તપાસતાં તે સંખ્યા છે હેવાનું પણ ગણી
હોય કે ગઈભલે ગાદિ ત્યાગ કર્યો અને શકનું રાજ્ય પણ શકાય છે. જેમકે નીચેની ટીકામાં (ડ)નું અવતરણ વાંચી જુઓ, મ. સ. ૪૬૩ માં થયું જુઓ આગળ શકરાજ્યની હકીકત)
() ઉપરની ન, ૪ ટકામાં (અ) (જાઓ: જ્યારે છતાં ગદંભીલનું મરણ તે બાદ ત્રણ સાડાત્રણ વર્ષમાં થયું છે, (૩) માં આ પ્રમાણે લખ્યું છે. “વિક્રમચ થે ૬૦ તેથી શકાય તેટલું ધટાડીને ચાર વર્ષ જ લખવાં જોઈએ. agrળ, તતતપુત્રી વિમાત્રા: નાનો પરિ. આ સ્થિતિ વિશેષ કારણભૂત લાગે છે. કેમકે જેમ પુરાણરયસ્થ સાથે ૪૦ વર્ષન. તતો માઈન્નરાક વર્ષ કારાએ સર્વ હકીકત સાચી લખી છે તેમ પરિશિષ્ટાર ૧૧ | તતઃ શ્રી નાર રાળે વર્ષ ૧૪ | તતઃ જ પણ સાચી જ લખી છે. માત્ર દષ્ટિકેણુ બધાંના ભિન્ન વાહર રાત્રે ૧૦ વર્ષના ગાતા અને (બ)માં તારવણી હતાં એટલું જ ] કરતાં છ રાજા થયાનું જણાય છે.
(૮) જીઓ ઉપરની ટી. નં. ૬,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #46

રાજાઓનાં નામ
[ સપ્તમ ખંડ
ઉપરમાં કરેલ વર્ણનથી જણાય છે કે ગર્દભીલ large kingdom. After some years વંશી રાજાઓની સંખ્યા જુદી જુદી ગણત્રીથી છ, leaving the reins of government to સાત અને દેશની કરવામાં આવી છે. તેમાં પ્રથમ his younger brother Bhartruhari the છ સંખ્યાને વિચાર કરીએ. તે બે ત્રણ પ્રકારે noted poet, he himself went out in સંભવી શકે છે. એક પ્રકારઃ-ઉપરના લિસ્ટમાં સાત disguise to study India and the Indian આંક ભરી બતાવ્યા છે. પણ તેમાંને આંક નં. ૨. politics. Several years after, Bhartriતે શક રાજાઓનો છે. એટલે શુદ્ધ ગર્દભીલ વંશી તો hari disgusted with the world, through બાકીના છ જ રહે છે. બીજો પ્રકાર-ટીપણ ન. ૪ a family calamity, let Raj to his (બ) માં લખ્યા પ્રમાણે તેમજ ટી. નં. ૫ (ડ) માં ministers and passed into religious જણાવ્યા પ્રમાણે પણ છ થાય છે. છતાં આમાંની retirement. Hearing this, Vikrama 318 3191517 H67721 $2412 41 of 2191211 hastened to his capital, organized a ઉપરનું લિસ્ટ, નામ અને સમય બની બાબતમાં
powerful army, beat back the Scythians કાયમ જ રહે છેઃ
and the l'arthians and made ample હવે સાત કે તેથી વધારેની સંખ્યા કેમ હાઈ conquests in North India=પ્રસંગ મળતાં, શકે તે તપાસીએ એક રીતે, તે લિસ્ટમાં સાતની ગધર્વસેને ૧૦ ઉજૈનીની ગાદી હાથ કરી. તેની પછી જ સંખ્યા બતાવી છે તે જ પ્રમાણે સાત બતાવી તેને યેષ્ઠ પુત્ર શકુ ગાદીએ બેઠા હતા. તેણે થોડા શકાય: બીજી રીતઃ લિસ્ટમાંના સાતમાંથી શક પ્રજાનું સમય રાજ કર્યું. તેટલામાં પિતાના ભાઈ વિક્રમનો રાજય–ઇન્ટરેગનમ–બાદ કરીએ અને તેને બદલે ભોગ થઈ પડે. આ વિક્રમે કેટલીક જીત મેળવી
ધી હિંદુ હીસ્ટરી”ના લેખકે જે જણાવ્યું છે કે ઠીક ઠીક મોટું સામ્રાજ્ય બનાવી દીધું. કેટલાંક વર્ષ “At some opportune tine Gandharvasen બાદ પોતાના નાના ભાઈ અને પ્રખ્યાત કવિ seized the throne of Ujjain. He was ભતૃહરીને રાજની લગામ સોંપીને, ભારત દેશ તથા succeeded by his eldest son Sanku, તેની રાજદ્વારી ચર્ચા નિહાળવાને છુપા વેશે તે who ruled for a short time and then નીકળી પડ્યો. અને કેટલાંક વર્ષ વીત્યા બાદ કૌટુંબિક fell a victim to the ambition of his ઉપાધિને લીધે સંસારથી વિરકત બની તે ભતૃહરીએ brother vikrama; who made some રાજકાજ પ્રધાનને સોંપી સન્યાસ લીધો. ૧૧ conquests and consolidated a prety આ ખબર વિક્રમને મળતાં, તે ઉતાવળે રાજનગરે
| (૯) ધી હિંદહિસ્ટરી: કર્તા એ. કે. મજમુદાર: કલકત્તા સેન, વિક્રમાદિત્ય, રાજા ભર્તુહરી (રાજા ગોપીચંદ) વિગેરેની ઈ. સ. ૧૯૨૦ (ઈ. સ. પૂ. ૩૦૦૦ થી ઈ. સ. ૧૨૦૦ સુધી) વાતે (Folk-lore) લોકકથા તરીકે પશ્ચિમ હિંદમાંજ અને તે પુસ્તકમાં પૂ. ૬૩૮ અને આગળ; તથા પૃ. ૬૪૯ અને મુખ્યત્વે કરીને ગુજરાત કાઠિયાવાડમાંજ-વધારે પ્રચલિત છે. આગળ જુઓ.
પરંતુ પૂર્વ હિંદમાં તેને અગત્યનું સ્થાન મળ્યું નહીં હોય. . (૧૦) ગભીલવંશ સ્થાપક અને શકારિ વિક્રમાદિત્યનો છતાં જ્યારે આ “હિંદની તવારીખ” ના કર્તા બંગાળી પિતા; પૃ. ૨. ના લિસ્ટમાં જેનો આંક ૧ લખ્યો છે તે વ્યક્તિ. ગૃહસ્થ હોવા સાથે ઇતિહાસ રસિક પુરૂષ છે. તેમણે જ આ તેનાં બીજાં નામે તરીકે દર્પણ અને ગધરૂપે આપણે જોયા છે. હકીક્ત ઉતારી છે. અને તે પણ એવા સ્વરૂપે કે, તેના
(૧૧) આ હકીકતને લગતું વિવેચન જેને ઈતિહાસ સાથે ઉપરથી કેટલાક ઈતિહાસ ઉપજાવી શકીએ છીએ; વળી સંબંધ છે તે તેમના જીવન ચરિત્ર લખતાં જણાવવામાં તેમણે પણ ઇતિહાસ સર્જાયો છે. એટલે અનુમાન કરાય કે ખાવો, પણ અત્રે એમ કહેવાની જરૂર છે કે, આ ગંધર્વ. તેમણે અનેક પુસ્તકનો આધાર લી હે જોઈએ જ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #47

પ્રથમ પરિછેદ ]
સમય તથા સંખ્યા
આવ્યો; જબરું લશ્કર એકત્રિત કર્યું અને શક તથા વંશી મહીપતિઓની નામાવલીમાં કરે પણ રહે પાર્થિઅોને હરાવી ઉત્તર હિંદમાં તેણે પુષ્કળ વિજય અને તેમ થતાં તેની સંખ્યા નવ કે દશની થાય પ્રાપ્ત કર્યો. ” આ વાક્યમાં જે અન્ય ઐતિહાસિક જેમ નામની સંખ્યામાં છ સાતથી માંડીને દશ બનાવો રજુ કરાયા છે તેનો પરિચય યથાસ્થાને આપણે સુધને સુધારો કરવો આવશ્યક લાગે છે, તેમ તે સર્વેના આપીશું, પણ અત્ર તે સંખ્યાને અંગેજ માત્ર વિચાર રાજત્વકાળ માટે પણ વિદ્વાનોનાં મંતવ્યમાં ફેરફાર કરવાનો હોવાથી તે બાબત લેતાં, એક રીતે શકુનેજ હોવાથી તેના સમયમાં પણ ફેરફાર કરે જ પડે છે; રાજાની નામાવલીમાં ઉમેરી શકાય અને તેમ કરતાં અને કદાચ રાજત્વકાળ માટે સર્વે સહમત હોય તો છની સંખ્યામાં એકની વૃદ્ધિ થતાં પાછી સાતે સાત પણ જ્યારે ભૂપતિઓની સંખ્યા વધે, ત્યારે તે પ્રમાથઈ રહે છે. પણ જે શંકુ, ભર્તુહરી અને વિક્રમા માં આખા વંશને સમય-(આદિ સમય તેને તેજ દિત્યને બે વખત ગાદીએ બેસતો ગણીને આંક સંખ્યા કાયમ રાખવાનો છે એટલે અંત સમય) તે ફેરવવો જ ગણવામાં આવે, તો પ્રથમના છ સાથે ગણતાં તેમની રહે. જેથી તે વંશનો અંત ઉપરના લિસ્ટમાં જણાવ્યા સંખ્યા નવ કે દશની થઈ જશે. વળી ઉપરનાજ પ્રમાણે ઈ. સ. ૭૮ થી ખસેડીને આઘે લઈ જ બંગાળી સંશોધનરસિક વિદ્વાન જવે છે કે – પડશે તે સ્વભાવિક છે; અને તેમ કરવું તે વ્યાજબી “He (Vikramaditya) was succeeded by થઈ પડશે; કેમકે તે પ્રશ્ન પણ આપણે વિચાર his son Madhavsen, who married રહે છે. વસ્તુસ્થિતિ સૂચવે છે કે તે સમય ઈ. સ. Sulochana, daughter to the king of ૭૮ થી હઠાવીને ઘણો આઘે લઈ જવાથીજ બધી an island of the Arabian Sea=વિક્રમાદિત્યની ઘડ મળી રહેશે; કારણ કે ગર્દભીલપતિએ અવંતિમાં પછી તેને પુત્ર માધવસેન ગાદીએ આવ્યો છે અને ગાદી ભેગવતા હતા એટલું તો ચોક્કસ છે જ. તે અરબી સમુદ્રમાંના એક ટાપુના રાજાની કુંવરી એટલે આપણે એમ વિચારવું રહેશે કે, ઇતિહાસમાં સુચનાને પરણ્યો હતો.” એટલે કે તેમના મત એવા કયા ભૂપતિઓ નજરે ચઢી શકે છે કે જેઓ પ્રમાણે વિક્રમાદિત્યના પુત્રનું નામ માધવસેન છે; પિતે ઈ. સ. ૭૮ બાદ વહેલામાં વહેલા સમયે
જ્યારે ટી. નં. ૪ (૩) અને નં. ૬ માં ટાંકેલા અવંતિપતિ બની બેઠા હોય અથવા તે એવા પ્રબળ શ્રીમેરૂતુંગ વિચારશ્રેણિના અવતરણનુસાર એમ જણાય પ્રતાપી તેઓ થયા હોય કે આ ગર્દભીલોને અવંતિછે કે વિક્રમાદિત્યની પછી તેને પુત્ર વિક્રમચરિત્ર માંથી હાંકી કાઢયા હેય. ઇતિહાસને આપણે ઉ ધર્માદિત્ય ગાદી ઉપર બેઠે છે. આમ બન્ને અભ્યાસ આવી બે ત્રણ સત્તા ઉપર આપણું ધ્યાન ગ્રંથકારોનાં વચનો ભિન્ન થઈ જાય છે. એટલે ખેંચી લઈ જાય છે. ઉત્તર હિંદમાંના સત્તાધારી છો માધવસેનને અને ધર્માદિત્યને ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિ પાર્થિયન્સ, કુશાન વંશી અને ચ%ણુ ક્ષત્રપવંશીઓ તથા માની લઈને કદાચ તે બન્નેને સમાવેશ ગદંભીલ દક્ષિણ હિંદમાંના અંધ્રપતિઓ; એમ કુલ ચાર
વળી બંગાળી સાહિત્ય, ગુજરાતી સાહિત્ય કરતાં વિશેષ (૧૨) જુઓ હિં. હિ. પૃ. ૬૩૯. સમૃદ્ધ છે. અને તેમાં પણ આ વિદ્વાન લેખકના વિચારે (૩) ઈ. એ. પુ. ૧૦. ઈ. સ. ૧૮૮૧ ૫, ૨૨૨૩તે પથરાયેલા સાંપડયા જ માત્ર કહી શકાય. એટલે નક્કી The Gandabhillas were the rulers of Ujjain માનવું રહે છે કે ઉપરની મનાતી આવેલી બાબતો દંતકથાઓ ગભીલ રાજાઓ ઉજ્જૈનના શાસકો હતા એમ ઍ. ઓલ્ડનનથી, પણ જનતાના જહુવાગ્રહે સચવાઈ રહેલી ખરી બનું પાનું કહેવું થાય છે (વળી જુઓ કે, આ રે. ઐતિહાસિક ઘટનાઓ જ છે.
પ્રસ્તાવના મૃ. ૧૯)

Page #48

રાજાઓનાં નામ
[ સક્ષમ ખંડ
ન નામે
સત્તાઓ આપણી આંખે ચડે છે. તેમાં ઈન્ડે પાર્થિ કદાચ વિંધ્યા પર્વત ઓળંગીને અવંતિની ભૂમિ ઉપર અન્સના છેલ્લા શહેનશાહ ગફારનેસને ઈ. સ. પણ-પગ માંડે છે ખરે, છતાં તે અવંતિપતિ તે ૪૫ આસપાસ (જુઓ પુ. ૩ માં તેનું વૃત્તાંત) હિંદને બનવા પામ્યો નથી જ. જો તેમ થયું હોત તો, રાણી ત્યાગ કરી ઈરાનમાં ગાદીપતિ બન્યાનું જણાવાયું છે; બળશ્રીએ પિતાના પત્રની યશગાથા ગાતો જે શિલાતેમ કુશાન વંશમાંના પહેલા બે પુરૂષોએ તે હિંદમાં લેખ કોતરાવી મૂક્યો છે તેમાં “દક્ષિણાપથપતિ”=Loરાજ્યપ્રાપ્તિ કરી નથી. જ્યારે ત્રીજે જેને કનિષ્કના rd of the Deccan લખ્યું છે તે સ્થાને “અનં. નામથી ઇતિહાસકારે એ ઓળખાવ્યો છે તેણે હિંદમાં તિપતિ=Lord of Avanti”જેવા શબ્દો ઉમેરવાને ગાદી કરી છે ખરી, પણ તેની રાજસત્તા મથુરાની તેણી ઘડીભર પણ વિલંબ કરતે ખરી કે? મતલબ કે દક્ષિણે લંબાઈજ નથી. એટલે તેને પગ અવંતિ સુધી અવંતિના સંબંધમાં અંધ્રપતિને વિચાર કરવાનું પણ આવ્યો હોય તે કલ્પના પણ કરવી રહેતી નથી. આ દુર્લક્ષજ કરવું રહે છે. એટલે ચાર રાજસત્તામાંથી પ્રમાણે ઉત્તર હિંદના ત્રણમાંથી બે વંશની વિચારણા હરીફરીને હવે માત્ર એકજ સત્તાનો-ચષ્ઠવંશીનેજ છોડી દેવી કરે છે. જ્યારે ત્રીજે વશ જે ચપ્પણનો પ્રશ્ન વિચારો રહે છે. રહ્યો તેમણે અવંતિની ગાદી મેળવી પણ દેખાય છે આ ચણ્ડણવંશમાં તેને જ પત્ર રૂદ્રદામન તેમ તેઓ કડેધડે પણ થઈ ગયા છે એટલે તેમને એક મહા પ્રતાપી રાજવી થયો છે. તેણે સૈરાષ્ટના વિચાર આપણે જરૂર કરે જ રહે છે. ઉપરાંત ચોથો રાજપાટ સમા જુનાગઢ શહેરની પાસેના રેવતાચળ વંશ જે દક્ષિણને અંધપતિઓનો છે તેમાંના કોઈએ પર્વતની તળેટીમાંના સુદર્શન તળાવની પ્રશસ્તિ પણ, જે દક્ષિણ હિંદના સ્વામિત્વ ઉપરાંત ઉત્તર હિંદમાં કોતરાવવામાં પોતાનો કાંઈક હિસ્સો પૂર્યો છે. તેમાં પણ પગપેસારો કર્યો હોય, તે માત્ર બે ભૂપતિઓ ૫૨ (બાવન)ની સાલનો આંક છે. તેને શક સંવત માનીને નાંજ નામ હજુ લઈ શકાય તેવાં છે. એક વસિષ્ઠ તેનો સમય ૭૮૫ર=ઈ. સ. ૧૩૦ ને વિદ્વાનોએ પુત્ર શાતકરણ ઉર્ફ બીજો શાતકરણઃ અને બીજે ઠરાવ્યો છે. અને તે પ્રશસ્તિ કાતરાવવા પૂર્વે આશરે રાણુ બળશ્રીન પૌત્ર ગૌતમીપુત્ર શાતકરણઃ આમાંના દસેક વર્ષે અવંતિપતિ તે (એટલે તેને આદિ પુરૂષ પહેલાના સમય ઈ. સ. પૂ. ૨૨૪ ને ઠરાવાયો છે અને તેનો દાદે ચક્કણ મહાક્ષત્ર૫) બન્યો હોય એમ (જુઓ પુ. ૩ માં પૃ. ૭૩) એટલે તે આપણી ગણી તે સમય ઈ. સ. ૧૨૦ મનાવે છે. જ્યારે મારી વિચારણાની બહાર જતો રહે છે, જ્યારે બીજો જે ગણત્રીમાં તે ઈ. સ. ૧૪૨ આવે છે. ૧૫ વળી તે ૌતમીપુત્ર શાતકરણ–રાણી બળશ્રીને પત્ર છે તેને સમયે તેણે જે અવંતિની ગાદી મેળવી છે તે, આપણે સમય વિદ્વાનોએ ભલે ઇ. સ. ૭૮ ગણુવ્યો છે જે ગર્દભીલવંશી રાજાઓની ચર્ચા કરી રહ્યા છીએ (જો કે તેનો ખરે સમય તે અન્યથા છે જે તેમની પાસેથીજ; મતલબ કે ગર્દભીલ વંશનો અંત આપણે પુ. ૫ માં જોવું રહે છે, પણ તેણે ઉત્તર ઈ. સ. ૧૪૨ ની આસપાસમાં આવ્યું હતું એમ હિંદમાં રાજકાજ કર્યું હોય એમ કોઈ જાતને પુરા નોંધવું રહે છે. જ્યારે આ રામય પણ હવે નક્કી નીકળતા નથી. તેણે જે કે સૌરાષ્ટ્રની ભૂમિ ઉપર-અરે થઈ ગયો ત્યારે, તેના પ્રારંભની સાલ જે ઈ. સ. પૂ.
(૧૪) ગેડફારનેસે ઉત્તર હિંદ ઈ. સ. ૪૫ માં ખાલી વર્ષનો છે. તેમાં કઈ સત્તા તે પ્રદેશ ઉપર રાજ કરતી રહી કર્યું અને કશાનશી કનિકે કબજે કર્યું તેનો સમય હતી તે પ્રશ્નો ઉકેલ માંગે છે. તે આપણે આ સપ્તમ વિદ્વાનોએ ઇ. સ. ૭૮ મનાવે છે; જ્યારે મારી ગણત્રી ખડે જ વિચારવું રહે છે. તે માટે આગળ ઉપર આ ગભીલ ઇ. સ. ૧૦૩ છે. જેની ચર્ચા પુ. ૫ ના અંતે કરવાની છે વંશની હકીકત જુઓ. ત્યાં જુઓ. આ બે મંતવ્યની વચ્ચેને ગાળ ૧૦૩-૫=૫૮ (૧૫) આ હકીકત આપણે પુ. ૫માં સાબિત કરી,

Page #49

પ્રથમ પરિચ્છેદ ].
સમય તથા રાંખ્યા
૭૪ ની કહી છે તે હિસાબે, આ આખા વંશનો સત્તા, અખંડિત પણે અવંતિ ઉપર પ્રવર્તી રહી હતી રાજ્યકાળ ૧૪ર૭૪=૧૬ વર્ષને આપણે કહી એમ નિઃસંદેહપણે કહી શકાય. વળી તે વંશના શકીશું; તેમાંથી વચ્ચેના સાત વર્ષનું શક રાજ્ય બાદ રાજાની સંખ્યા દશની ઠરાવાય છે જ્યારે ઉપરમાં તે કરતાં તેને સમય ૨૦૯ વર્ષને કહેવાય; અને તેમાં આપણે છ લખી ચૂક્યા છીએ. એટલે બાકીનાને યથા પણ પ્રથમના દશ વર્ષ રાજ દર્પણના જે છે, તે સ્થાને ગોઠવી તેમની સમસ્ત વંશાવળી નીચે પ્રમાણે બાદ કરીએ તે બાકીના ૧૯૯ વર્ષ પર્યત તે વંશની આપીએ તે ઠીક ઠીક સ્વરૂપમાં તે દર્શાવી લેખાશે.
મ. . મ. સ. વર્ષ ઈ. સ. પૂ. ઈ. સ. પૂ. (૧) ગંધર્વસેન ૬ દર્પણ: ગધરૂપ ૪૫૩ ૪૬૩ ૧૦ ૭૪ ૬૪
શક પ્રજાનું રાજ્ય (૪૬૩ થી ૪૭૦ = ૬૪ થી ૫૭ = ૭ વર્ષ) ઈ. સ. (૨) વિક્રમાદિત્ય
૪૭૦ ૫૩૦ ૬૦ ૫૭ ૧ અંતરગત શંકુ
૪૭૦ – ૪૭૦ ૬ માસ; ૫૭ ૫૬ ભર્તુહરી: શુક્રાદિત્ય ૪૭૦ થી કેટલાંક વર્ષ. ઈ. સ. ઈ. સ. (૩) માધવાદિત્ય ૮
૫૦૦ ૫૭૦ ૪૦ ૩ ૪૩ (૪) ધર્માદિત્ય ૮
૫૭૦ ૫૮૦ ૧૦ ૪૩ ૫૩ (૫) વિક્રમચરિત્રઃ માધવસેન ૨૦ - ૫૮૦ ૬૨૦ ૪૦ ૫૩ ૯૩ (૬ તથા ૭) બે રાજાઓ ૬૨૦ ६३४
૧૦૭ (૮) ભાઈલ
૬૪૫ (૯) નાઈલ
૬૪૫ • ૬૫૯ ૧૪ ૧૧૮ ૧૩૨ (૧૦) નાહડ
૬૫૯ ૬૬૯
૧૩૨ ૧૪૨
૬૩૪
૧૦૭
૧૧૮
કુલ વર્ષ = ૨૦૯
(૧૬) જુઓ. પૃ. ૪ ઉપર હિ. હિ. પૃ. ૬૩૮ નું આ વિકમચરિત્રને માધવસેન ગણાવવો પડયો છે. વળી અંગ્રેજીમાં અવતરણ
માધવાદિત્ય અને માધવસેન બનેને સમય ૪૦ વર્ષને (૧૭) જુઓ આગળ તેમના વૃત્તાતે.
હોવાથી પ્રાચીન લેખકેએ, બને ને એક ગણીને નં. ૩,૪ (૧૮) નં. ૩ થી ૧૦ સુધીનો એકંદર સમય ૧૩૯ ઉડાવી દઈને નં. ૫ ને જ નં. ૨ ના પુત્ર તરીકે મનાવી વર્ષને (, સ. ૩ થી ૧૪૨ સુધી) સાચા સમજઃ દીધો છે. આ પ્રમાણે અનેક ગૂંચવણે કરી નાંખી છે. રાજાનાં નામ પણ સાચાં સમજવા. પણ તેમને અનુક્રમ દરેકનો ઉકેલ ન. ૨, ૩, ૪ અને ૫ એમ ચારે વ્યક્તિ ભિન્ન તથા પ્રત્યેકને રાજ્યકાળ કલ્પનાથી ગોઠવ્યો છે એમ સમજવું. ધારી લેવાથી આવી જાય છે. તેમજ આખા વંશને સમય ' (૧૯) નં. ૨ અને ૩ નાં રાજ્ય લાંબાં છે; અને એક પણ તુરત ગોઠવાઈ જાય છે. વળી જે એક ગૂંચ રાજતરંગિણિસિદ્ધાંત એ છે કે, પિતા પુત્ર ગણાતા હોય તેવા ત્રણ રાજાએ કારે ઉભી કરી છે તેને નિચોડ પણ આવી જાય છે. એક પછી એક ગાદીએ બેસીને લાંબો સમય રાજ્ય ચલાવી (જુઓ તે માટે આગળ ત્રીજા પરિચછેદે વિક્રમાદિત્યના ન શકે. (જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૮૮.) માટે નં. ૪ નું રાજ્ય રાજય વિસ્તારના વર્ણનમાં) નાનું ઠરાવવું પડયું છે અને ન, ૫ નું પાછું દીર્ધ સમયી (૨૦) ન', ૮, ૯, ૧૦ના ગાદીપતિ તરીકે શું નામ હતાં કર્યું છે. વળી એક રીતે વિક્રમચરિત્રને વિક્રમાદિત્યનો પુત્ર તે જણાયું નથી. ગણાવે છે ત્યારે બીજી બાજુ વિક્રમાદિત્યના પુત્ર તરીકે | (૨૧) માધવાદિત્ય (નં. ૩) અને માધવસેન (ન. :) માધવાદિત્યને લેખવે છે. માટે માધવાદિત્ય કાયમ રાખી બન્ને નામ સાદરા લાગતાં હોવાથી તથા બન્નેના રાજય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #50

ગર્દભીલોની
[ સપ્તમ ખંડ
રાજા નહપાણના મરણ પછી અવંતિની ગાદી tale is prevalent in north-west India, તેને જમાઈ રૂષભદત્તને ન જતાં ગર્દભીલ વંશમાં A Gandabha marrying a daughter of
| ગઈ છે. આ ગઈભીલ વંશને a king of Dhar (Asia. Res. Vol. VI. તેમની ઉત્પત્તિ આદિ પુરૂષ રાજ દર્પણ ઉ p. 38; & Vol. IX. p. 149) = હિંદના વાયવ્ય વિષે ગંધર્વમેન કોણ હતો? શી રીતે તેને પ્રાંતમાં ૨૪ એક વિચિત્ર વાર્તા પ્રચલિત છે. (ક)
હક્ક પહોંચ્યો ? તથા શી રીતે ચડી એક ગર્દભનેરઘારના રાજાની કુંવરી પરણાવી હતી. આવ્યો? વિગેરે કોઈ પણ માહિતી એકે પુસ્તકમાં સ્પષ્ટ- (એશિ. રી. પુ. ૬. પૃ. ૨૮ તથા પુ. ૯, પૃ. ૧૪૯) પણે તેના સંબંધી જણાવવામાં આવી નથી. પરંતુ વળી તેજ ગ્રંથમાં એક સ્થાનેરક લખ્યું છે કેછવાયું જે મારા વાંચવામાં આવ્યું છે તે સંકલિત કરીને “ Before their (ancestors of Vikramaતેના વિશે જે અનુમાન મેં દેર્યું છે તે અત્રે જણાવીશ. ditya) occupation of Malwa, they
એક ગ્રંથમાં લખ્યું છે કે–તેને વિક્રમાદિત્યનો) probably lived in Anandapur૨૭ near જન્મ ખંભાતમાં થયો હતો. તે નગરીને તે સમયે Udaipur (Mewar)=(વિક્રમાદિત્યના વડવાઓએ) તંબાવટી પણ કહેવાતી હતી. જ્યારે એક બીજા માળવા કબજે કર્યું તે પહેલાં તેઓ ઘણું કરીને પુસ્તકમાં ૨૩ એમ જણાવાયું છે કે-“ A strange (મેવાડના) ઉદેપુરની નજીકના આણંદપુરમાં ૨૮ રહેતા
કાળ પણ ચાલીસ વર્ષ સુધી લંબાયલ હોવાથી વિદ્વાનોએ છે. પ્રથમ તો ઉદેપુર નજીક કેઈ આનંદપુર હોવાનું જ તે બન્નેને એકજ રાજા તરીકે લેખીને કામ લીધું છે; વળી જણાયું નથી. તેમ થતાં સંખ્યા પણ કમી હોવાનું જણાવ્યું છે.
આનંદપુર નામે ત્રણ શહેર હોવાનું મેં સાબિત કર્યું (૨૨) એશિઆટીક રીસર્ચીઝ પુ. ૯, પૃ. ૮૨. છે. (જુઓ ભાવનગરથી પ્રસિદ્ધ થતું “જૈન ધર્મ પ્રકાશ”
(૨૩) હિં. હિં, પૃ. ૬૪૯ (પણું આ ગ્રંથકારનું કથન નામનું માસિક, પુ. ૪૫ અં. પ. પુ. ૧૬ થી ૧૭૪ ઉપરના એશિ.રી. ૫. ૯ ને આધારે જ લખાયેલું છે). ઉ૫ર વર્ધમાનપૂરીને લેખ; વસે. નું બુદ્ધિપ્રકાશ
(૨૪) અવંતિના રાજાઓની આ જીવનકથા વાયવ્ય ૧૯૩૪. પૃ. ૫૮ તથા ૩૧૮ થી ૩૨૩; આનર્તપુર, આનંદપ્રાતે સુધી ડેડ કેમ જવા પામી હશે તેનાં કારણ માટે પુર, સૌરાષ્ટ ઈ. લેખ; અમદાવાદનું “ જૈન તિ” આગળ ઉ૫ર વિક્રમચરિત્રના વૃત્તાંતમાં જુઓ.
પુ. ૧ પૉપ અંક ૪. સં. ૧૯૮૮ આણંદપુરનું સ્થાન (૨૫) ગર્દભ શબ્દ સંરકત છે અને તેને અર્થ “ગધેડા નામે લેખ; મુંબઈના ગુજરાતી સાપ્તાહિકમાંની તે નામનું પ્રાણી” થાય છે. વાયવ્ય પ્રાંતોમાં રહેતા માણસેને વિશેની ચર્ચા. ખબર નહીં હોય કે અહીં ગર્દભ તે પશ નથી પણ
() એક આણંદપુર કાઠિયાવાડના ઝાલાવાડ પ્રાંતમાં, ગભીલ વંશી એક રાજાનું નામ છે. નહી તે તે મનુષ્યની આવેલ ચોટીલાના ડુંગરની તળેટીમાં વસેલ છે. જ્યાં મૂળરાજ કન્યા ગર્દભ વેરે પરણવા જેવી હકીકતને વિચિત્ર કથા
સેલંકીના સમયે ઈ. સ. ૯૯૮ માં ઘરસેન નામે રાની રાજ્ય તરીકે લેખત નહીં જ,
કરતા હતા; તેને આ મૂળરાજે હરાવ્યો હતો એમ હડાળાના (૨૬) જુઓ હિં. હિં, પૃ. ૬૩૮
તામ્રપટ ઉપરથી જણાય છે. (૨૭) આણંદપુરને સ્થાન વિશે નીચેનું ટી. નં. ૨૮ જુઓ. (૨) બીજા આણંદપુરની હકીક્ત એમ છે કે કાડિયાબાકી ઉદેપુર નજીક ( Near Udaipur ) અને ધણું કરીને વાડમાં આવેલ ઘોળકાને વડનગર કહેતા; અને વડનગરનું (Probably) શબ્દો જે વાપર્યા છે તે આ હિ. હિ. ના બીજું નામ આણંદનગર હતું; પણ આણંદપુર અને લેખાનેજ અભિપ્રાય લાગે છે એમ મારું માનવું થાય છે. આણંદનગર જુદાં હોવાં છતાં એક ગણુઈ ગયાં છે.
(૨૮) લેખકે આણંદપુરને ભલે ઉદેપુર નજીક માન્યું છે (જુઓ નીચે નં. ૩). ( જુઓ ઉપરનું ટી. ૨૭) પણ તે તેમની ગેર સમજણ ગુજરાતમાં આવેલ હાલનું વડનગર તેને પણ આણંદપુર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #51

E
પ્રથમ પરિછેદ ].
રસંખ્યા વિગેરે
હતા.” ઉપર ટાંકેલાં આ ત્રણે કથનનો તથા તેને ભૂમિ ઉપર પિતાને હક્ક કાંઇક આડકતરી રીતે પણ લગતાં ટીપણનો સાર કાઢીશું તે એમ ફલિતાર્થ પહોંચે છે એવી તેની માન્યતા બંધાઈ હશે. (૨) નીકળશે કે, કોઈ ગઈભીલવંશી રાજા, જેનું નામ તેમજ તેને પ્રદેશ ઠેઠ ખંભાત સુધી એટલે કે ગંધર્વસેનઃ ગર્દભ હતું અને જેનું રાજ્ય કાઠિયા- અવંતિની અડોઅડ આવીને રહે છે. તેથી જ વાડમાં આવેલ હતું તથા રાજગાદી આણંદપુર ગામે ત્યાં કાંઈ બખેડા જેવું થાય કે અંધાધૂની પ્રવર્તતી હતી; તેનું લગ્ન ધારના૩૦ (મેવાડ-અવંતિની હદમાં હોય તે પિતાને ચડાઈ કરવાની સગવડતા પણ આવેલ છે) રાજાની કુંવરી વેરે થયું હતું; આ રાણીએ (૩) તેમજ ચડાઈ લઈ જાય તે પિતાના શ્વશુર ખંભાતમાં એક પુત્રને જન્મ આપે હતા. તેનું પક્ષની પણ મદદ મળી શકશેજ. (૪) તથા અવંતિની નામ વિક્રમાદિત્ય હતું. આ ખંભાત નગરીને તે સમયે ગાદી ઉપર નહપાનું રાજ્ય ભલે સુલેહશાંતિ ભરેલું તંબાવટી પણ કહેવાતી હતી. આ પ્રમાણે જે ગણાઈ ગયું હતું છતાંયે તે પરદેશી તો હતો જ ને ? વસ્તુસ્થિતિ તારવી કઢાઈ છે તે સત્ય હેવાનું વળી તેને બદલે હવે પોતે જ અવંતિપતિ થાય તે ત્યાંની પુરવાર થઈ શકે છે. કેમકે (૧) જ્યારે ધારના રાજાની પ્રજા પણ પિતાના દેશના-વતનીને-રાજા તરીકે કુંવરીને તે ગર્દભવંશી કુમાર પરણ્યો છે ત્યારે તે વધાવી લેશે જ. (૫) તેમ નહપાણુ અપુત્રિો મરણ
કહેવાયું છે; પણ ગુજરાતના આ વડનગરની સ્થાપના સેલંકી (૩૦) ધાર અથવા ધારાનગરીની સ્થાપના તે પરમાર કર્ણદેવના સમયે (ઈ. સ. ૧૧-૧૨ સૈકામાં) થઈ છે. જયારે વંશી ભેજદેવે ઈ. સ. ની દસમી સદીમાં કરી છે એમ આપણી આ હકીકત ઈ. સ. પૂ. ની છે એટલે તે મનાય છે. કેમકે ત્યાં તેણે રાજધાની બનાવી હતી. કદાચ અસ્થાને છે.
ત્યાં આગળ, પૂર્વ કાળથી નગર વસી રહ્યું જ હોય અને પછી (૩) કાઠિયાવાડની દક્ષિણે આવેલ કેડિનાર પાસે પ્રખ્યાત હવામાન જોઈને રાજપાટ બનાવ્યું હોય એમ પણ માની કવિ નરસિંહ મહેતાના જીવન સાથે સંબંધ ધરાવતું એક શકાય. ગમે તે સંજોગ હોય; આપણે તો અહિ એમ સમજવું આણંદનગર હોવાનું મનાયું છે તેની ચર્ચા ગુજરાતી સામા- રહે છે કે તે પ્રદેશનો તે રાજા હતા. હિકમાં આવી હતી (જુઓ નં. ૨ ને લગતી હકીકત)
(૩૧) ખંભાત અને આણંદપર બનને એકજ જાની પણ તે સ્થાન બરાબર નથી એમ મેં તેજ સાપ્તાહિકમાં
હકુમતમાં આવેલ માની શકાય છે; અને આ રાજ કાંતે જણાવ્યું છે (જુઓ ઉપરમાં ટાંકેલ ટી. નં. ૨૮માંને મારા
રાજા નહપાણને ખંડિ હોય કે પછી તેટલા દરવાજે લેખનાં પો).
સ્વતંત્ર પણ હોય ઉપરાંત સૌરાષ્ટ્રપતિ પણ હોય. જો કે, આ સધળી એતિહાસિક પરિસ્થિતિનો વિચાર કરતાં પ્રસ્તુત ઉપરમાં તો આ સૌરાષ્ટ્ર ઉપર રાજા નહપાણી અને પછી આણંદપર તે ઉપર નં. ૧ માં જણાવેલ રોટીલા ડુંગરની રૂષભદત્તની સત્તા હોવાનું મેં જણાવ્યું છે. પણ ગંધર્વસન તળેટીવાળું આનંદપુર સમજાય છે. અને તે ખંભાતના રાજાને રાજાની હકુમતમાં જે તે ભાગ હોવાનું વધારે માન્ય રહે તાબે પણ હશે. ખંભાત બંદર ધીકતું હોઈને રાજા ત્યાં પણ તે પછી એમ સમજવું રહેશે કે, રાજા ગર્દભલે જ્યારે અવંતી અમુક સમયે રહેતો હશે. ગમે તેમ, પણ આણંદપુર તથા લઈ લીધું ત્યારે રૂષભદત્તે તેનું સૌરાષ્ટ્ર લઈ લીધું હતું ખંભાત બને એકજ રાજાની આણમાં હોવા જોઈએ જેથી જોઈએ. બાકી રૂષભદત્તનું રાજ્ય સૌરાષ્ટ્ર ઉપર હતું એટલી તે રાજાની ગર્ભવતી રાણીએ ખંભાતમાં વિક્રમાદિત્યને જન્મ વાત માન્ય રાખવી જ રહે છે. બેમાંથી કઈ સ્થિતિ વધારે આપ્યો છે.
સંભવિત છે તે સંશોધકેએ તપાસ ચલાવી પુરવાર
4 (૨૯) ગર્દભી વિદ્યા તેણે સાધી હતી (આગળ ઉ૫ર *
કરવું રહે છે. તેની હકીકત આવશે) તે ઉપરથી આ વંશનું નામ જ ગર્દભીલ (૩૨) આપણે તંબાવટીની સ્થાપના વિશે કેટલીક ચર્ચા વંશ પાડવામાં આવ્યું છે; અને આ ગંધર્વસેન તેને પુ. ૩ પૃ. ૧૯૨ માં કરી છે. તેમાં વળી આ એક સ્થળના સ્થાપક હોવાથી ગર્દભ નામે પણ ઓળખાય છે.
હવે ઉમેરે કરવો રહે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #52

૧૦
રાજાઓનાં નામ
પામ્યા છે એટલે તેને જમાઈ રૂષભદત્ત ગાદીએ આવવાને હક્ક ધરાવે છે; છતાં તે અતિ દૂર પડ્યો છે. ઉપરાંત ખખડધજ જેવા થઈ ગયા છે. એટલે યુદ્ધ કરવાની જરૂર પડશે તા પણ તે જ તેમાં ફાવી જશે. આવી આવી અનેક વિધ કલ્પનાઓ અને મુરાદેchari ખાંધી, આ ગભીલ કુમારે અવતિની ગાદી મેળવવા સ` ચક્ર જો ગતિમાન કરી દીધાં હોય તે બધું બનવા જોગ છે. એટલે સ સળંગ જોતાં આ ગીલ વંશી રાજાશ્મેની ઉત્પત્તિ સંબંધી આપણે દેરેલાં અનુમાન, ઉપર ટાંકેલાં વિદ્વાનેાનાં કથનને અનુપજ છે એમ સમજવું પડશે.
ઉપરમાં તેની ઉત્પત્તિ વિશેના ખ્યાલ આપી ચૂકયા છીએ. હવે તેના કુળ વિશે પણ થાડુંક જણાવીએ. મિ. પ્રિન્સેપ્સે તેને તેનું ફળ તુઆર ( Tuar ) નૃતિના ક્ષત્રિય તરીકે લેખ્યા છે.૩૩ પણ પાતે આ અનુમાન ઉપર કેવી રીતે આવ્યા છે તે જણાવ્યું નથી. જ્યારે એક બીજા ગ્રંથકાર, જો કે લગભગ તેવાજ અભિપ્રાય ઉપર આવ્યા છે પરંતુ તેમણે જે દલીલા અને હકીકતા ઉપજાવી કાઢી, ભળતી વાતા ગાડવી દીધી છે, તે ઉપરથી એમ માનવાને કારણ મળે છે કે તેમણે તેા પુરાણાને આધાર ખતાવીને, ઉચ્ચારમાં સાદશ પડતા એક શબ્દને ખીજા તરીકે માની લઈ, આખી વાતનું વટેસરજ વાટી નાંખ્યું લાગે છે. તે શબ્દો એક રીતે તે। અવગણના કરવા યાગ્યજ છે; છતાં બીજી રીતે શોધખાળની આખી ઇમારતજ આવી આવી વસ્તુના પાયા ઉપર ઉભી કરાય છે, તે ખીના પણ વાંચકવર્ગના ખ્યાલમાં આવી શકશે. ઉપરાંત અન્ય ઇતિઢાસ ઉપર કેટલાક પ્રકાશ પણ પડે છે. તેમ કેટલીક ઐતિહાસિક ઘટના પણ ખાર આવે છે.
પ્રજાના
(૩૩) પ્રિન્સેપ્સ ઈન્ડીઅન એન્ટીવીટીઝ યુસફુલ ટેબલ્સ નામે પુસ્તકમાં પૃ. ૧૫૭:-This prince ( Vilkranmaditya) was of the Taar Dynasty; આ કુમારવિક્રમાદિત્ય-તુઆર વંશના હતા,
[ સીમ ખંડ
એટલે તે ગ્રંથકારનાં વાક્યા૪ અત્રે ઉતારવા ઇચ્છા થઇ છે. તેમણે જણાવ્યું છે કે: “ Kushan rule in India-Their two dynasties (1) Kadphisis Dynasty and (2) The To« Dynasty. Hindu Puranas called them (Kuchan-Tochari people) Tush aras or Tukharas=હિંદમાં કુશાન પ્રજાનું રાજ્ય તેમના એ વશે છે. (૧) કડીસીઝો વશ અને (૨) ટાચરી વંશ; હિંદી પુરાણમાં તેમને ( કુશાનટાચરી પ્રશ્ન) તુશાર અથવા તુખાર તરીકે ઓળ ખાવ્યા છે.” આ ઉપરથી સમજાશે કે કુટ્ટાવ શી કડડ્ડીસીઝની જાતિવાળાને પુરાણકારેએ તુશાર અથવા તુખાર કહ્યા છે; આ તુશાર શબ્દ ઉચ્ચારમાં તુઆરને મળતા આવે છે.એટલે સંભવ છે કે પુરાણકારના “તુશાર” અને મિ. પ્રિન્સેપ્સના “તુગાર” તે બન્નેને એક ગણીને આ ગ્ર'ધકારે નીચેનાં વાક્યા જોડી દીધાં લાગે છે. “ Kadphisis in local Prakrit was uttered as Gaddabhas, which the Brahmins sanskritized as Gardabha, Gardabhin, or Garddabhilas. A strange tale is prevalent in N. W. India. A Garđdabha marrying the daughter of a king of Dhar, was changed into an Ass, skr.
Garddabha. That Garddabha is the sanskritized form of Kadaphisis. The sanskrit word Garddabha means an ass. Hence through mis-naming, the foreign dynasty was afterwards known as ass-dynasty Old Gadhai-Pysa or ass-money have been found in various parts of Western India (J. A. S. B.
[મારૂં ટીપ્પણ દિલ્હીની ગાદીએ તુઆર વશી-તુમાર વંશી ક્ષત્રિયે। થયા છે. તેમને અને આ ક્ષત્રિયાને કાંઈ સંબંધ હશે કે!]
(૩૪) તુ હિં. હિ. પૃ. ૬૪૯

Page #53

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
Dec. 1835 p. 683). It was certainly the coinage of Garddabha princes. In the sanskrit drama entitled “ The Little Toy-Cart ''of the first century A. D. mention is made of Gaddhi-sr. Garddabhi-explained by commentators as coin ( WVilson J. R. A. S. III. 385). Of the ten Garddabha rulers of India, hitherto we know only two==ડીસીઝ (રાબ્દ।) સ્થાનિક પ્રાકૃત-૫ (ભાષામાં) ગદા ઉચ્ચાર થતા; બ્રાહ્મણોએ તેનું સંસ્કૃત રૂપ ગર્દભ, ગર્દભિન અથવા ગર્દભિન્ન (હરાવ્યું) છે. હિંદના વાયવ્ય ભાગમાં એક વિચિત્ર વાતો પ્રચલિત છે. (કે) ધારના રાજાની કુંવરીને પરણનાર ( એક કુમાર )ને ગધેડે–સંસ્કૃત ગર્દભ-બનાવી દેવામાં૩૬ આવ્યા હતેા. તે ગર્દભ શબ્દ કડીસીઝનું સંસ્કૃતમાં રૂપાંતર છે. સંસ્કૃત ગર્દભ શબ્દના અર્થ ગધેડું થાય છે. તેટલા માટે, પરદેશી
સમય તથા રાખ્યા
(૩૫) વાયવ્ય પ્રાંતેામાં ખેાલાતી પ્રાકૃત ભાષામાં ડીસીઝ રાબ્દને ગધેડા થાય છે કે કેમ તે તે ત્યાંના વતનીઓ જાણે: પણ આ લેખક મહાશયે તપાસ કરી હશેજ અને તે ઉપરથી આ કથન ઉતાર્યું હરો એમ આપણે માની લેવું રહે છે.
(૩૬) આ વાત તો ગેાઢવવી પડી લાગી છે. કેમકે નહીં તે મનુષ્યને પશુ તરીકે કેમ બતાવાય? (ન્તુએ ઉપરમાં ટી. નં. ૨૫) બાકી ગર્દભ રાબ્દનું ઉપનામ આ વશને શા માટે લગાડયું છે તે માટે આગળ ઉપર ગ ંધર્રસેનના વૃત્તાંતે જુએ.
(૩૮) જીએ પુ. ૨. સિક્કા ન. ૩૮, ૩૯નું વર્ણન તથા તેનું ચિત્ર: પટ નં. ૨, અને ૫. એટલે આ ગધૈયાં ગભવ શી રાજાના ઠર્યા કહેવારો અને તેને સમય ઇ. સ. પૂ. ની પહેલી સદીને કહી રાકારો.
(૩૯) નેક કડીસીઝનેા મુલક, પન્નમ અને કારિમર છે અને તેના વાસ્તેને, ઉત્તરહિંદના પાંચાલ અને સૂરસેનવાળા પ્રાતા છે. જયારે અહીં તા માત્ર ‘ પશ્ચિમ ભારત માથીજ તે
૧૩
(પ્રશ્નન) વંશને ખાટું નામ દેવાયું છે; જે કાળાંતરે ‘ગર્દભવંશ ’તરીકે ઓળખાયા છે.૭ પ્રાચીન (કુમયના) ગધ-પૈસા અથવા ગધૈયાંક ૮ પશ્ચિમ ભારતના જ અનેક ભાગેામાંથી મળી આવે છે. (જ. એ. સે. બેં. ઈ. સ. ૧૮૩૫ ના ડિસેમ્બર અંક પૃ. ૬૮૮ ) ગર્દભ વંશી રાતના જ તે સિક્કા છે તે ચાસ છે. ઈ. સ. ની પહેલી સદીનાં મૃતિિટક નામે૪૦ એળખાતા સંસ્કૃત નાટકમાં ગી-સંસ્કૃત ગર્દú–ના ઉલ્લેખ મળી આવે છે; જેને વિવેચકાએ સિક્કા ( તરીકે ઓળખાવ્યા ) છે, (જ. રૂ।. એ. સે. પુ. ૩ પૃ. ૩૮૫: વિલ્સનના લેખ ) હિંદના ગર્દભીલ વંશી દશ રાજાએ માંથી૪૧ અદ્યાપિ પર્યંત મેનેજ૪ર આપણે
.
પીછાનીએ છીએ. '
[માર્ં ટીપ્પણ-માત્ર નામેાચારની સામ્યતાને લીધે તેમણે તુઆરવંશી કડીસીઝને અને તુરવંશી ગર્દભીલને એક માની લઈ ધે! ખીચડા બારી મા છે. આપણે પુ. ૫ ના અંતે આ કડફીસીઝના કુશાન
(૩૭) આ કડીસીઝના વરાને કોઇ પણ લેખકે ગભ-માટીનુ વરા તરીકે ઓળખાવ્યા છે કે ઉદ્દેશ્યો છે, તેવા દૃષ્ટાંત આપ્યા હેત તે, પેાતાના યનને જરૂર સમર્થન મળત,
સિક્કા મળી આવ્યાનું જણાવાયું છે. તે પશ્ચિમ હિંદને (k. India) થાય પ્રાંતા (N. I India) શા માટે માની લેવાય! છે ? એક ખારંગી માની લ્યા કે, એવા ગધૈયાં વાયવ્ય પ્રાંતેમાંથી પણ મળી આવે છે-આવ્યાં છે-તા ત્યાં પણ ગર્દભીલવંશી રાન્તએની સત્તા જામી હતી એમ પુરવાર થરો. ( તુએ આગળ ઉપર વિક્રમચરિત્રનું વૃત્તાંત) પણ તેથી તે સિક્કાને કડીસીઝના વરાના માની લેવાને શું કારણ મળે છે?
(૪૦) મૃત્ાકટિક: મૃત=માટી. અને શકટિકનાનું ગાડું': નાનુ ગાડું અથવા માટીના ખનાવેલા ગાડા જેવું રમકડું (clay-cart); પછી સંસ્કૃત વ્યાકરણના નિયમે મૃચ્છકટિક રાખ્ત થયા છે.
(૪૧) જીએ પૃ. ૭ ઉપરનું લિસ્ટ
(૪૨) એટલે લેખક મહાશયની ગણત્રી કડીસીઝ પહેલા અને બન્ને, એમ બે વ્યક્તિ કહેવાના થાય છે. (તેમણે પેાતાને ગ્રંથ ઇ. સ. ૧૯૨૦માં મુદ્રિત કર્યા ત્યારે કદાચ આ છે નામ” હશે. પરંતુ હવે તે। કુશાનવ’શના પણ ઘણાં નામે મળી આવ્યાં છે; તેમજ ગદ ભીલવ`રાના પણ ઘણાં નામેા મળી આવ્યાં છે. )

Page #54

૧૨
વંશને મધ્ય એશિયાની તુખાર જાતીમાંથી ઉતરી આવેલી પ્રજા તરીકે પુરવાર કરીશું. મતલ કે તુખાર તે તુર્કી પ્રજાના વર્ગ છે. જ્યારે તુઆર તે હિંદી ક્ષત્રિયને અંશ છે; એની વચ્ચે કાઈ જાતના કાંઈ સંબંધ જ નથી ] અહીં તે। તાત્પર્ય એટલે જ ગ્રહણ કરવાના છે કે ગર્દભીલ વંશી રાજાએ તુઆરી ક્ષત્રિય જાતિના હતા. હવે આપણે તે વંશના પ્રત્યેક રાજવીનું જીવન વૃત્તાંત લખવા ઉદ્યમ કરીશું.
રાજાઓનાં નામ
(૧) દર્પણ: ગંધર્વસેન: ગધરૂપ
તેનું ખરૂં નામ દર્પણ લાગે છે. પણ અતિની ગાદીએ આવ્યા પછી ગંધર્વસેન નામ ધારણ કર્યું લાગે છે. તેણે કેવી રીતે અતિની ગાદી પ્રાપ્ત કરી તે વૃત્તાંત ઉપરમાં જણાવી ગયા છીએ. એટલે પુનરૂક્તિ કરવા જરૂર નથી. જે ઉપરથી માનવું રહે છે કે તે સાહસિક વૃત્તિવાળા તેમજ પરાક્રમી હતા. વળી તેણે ગર્દભી નામની વિદ્યા સાધી હતી ૩. એટલે તંત્રજંત્રમાં પણ પ્રવીણ હશે એમ સમજાય છે, આ વિદ્યાપ્રાપ્તિને લીધે તેનું નામ ગધરૂપ૪૪ પડી ગયું દેખાય છે. તેમજ તેના વંશનું નામ પણ ગર્દભીલ ઠરાવાયું છે. પોતે મેલી વિદ્યાના સાધક હેવાથી, તેમજ નાના રાજ્યના સ્વામી મટી, મેટા સામ્રાજ્યના
(૪૪) ગધેડા જેવું જેનું મહેાં અર્થાત્ રૂપ હોય તેઃ અથવા ગધેડાના મહાં જેવું રૂપ જે ધારણ કરી શકે તે, એવા અર્થમાં આ રાખ્યું વપરાતા થયા લાગે છે. જીએ ઉપરમાં ટી. ન.
(૪૩) આ વિધાના પ્રભાવ શું હતા તે માટે નુએ એક)ને સમય ઇ. સ. પૂ. ૭૪ છે.
પૃ. ૨ ની હકીકત.
(૪૫) આ આખીયે વાર્તાને પ્રસગ બહુ રસિક અને બાષપ્રદ છેઃ અત્ર તે માત્ર આપણા ખપન્નેગીજ હકીકત શ્વેતારી છે. સ ́પૂર્ણ વાંચવાનુ. જેને મન હાય તેણે જ. ખે. છેં. ર. એ. સે. પુ. ૯ પૃ. ૧૪થી ૧૫૭ વાંચવાં.
(૪૬) આ કાલિકસૂરી ૰તુદા અને શુંગવશી રા અળમિત્ર ભાનુમિત્રના મામા જે કાલિસૂરી હતા તે પણ જુદા. ખળમિત્રવાળા કાલિકસૂરિ ને! સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૫૫ના છે ત્યારે આ ગઈ ભીલવ’રાની સાથે સબંધ ધરાવનાર (ગર્દભ≥ા
[ સક્ષમ ખંડ
ધણી બની ખેઠે। હેાવાથી, મટ્ઠાન્મત્ત અને વ્યભિચારીપણે વિચરતા થયા હતા. હવે પછી વર્ણવવાના તેના વૃત્તાંત ઉપરથી જેની આપણને પ્રતીતિ થાય છે.
૪૫બંગાળ તરફના કાઈ ક્ષત્રિય કુટુંબના ભાઈ ખડ઼ેને જૈન દીક્ષા લઈ, વિહાર કરતાં કરતાં વિ તવ્યતાના યેાગે અવંતિમાં એક ચાતુર્માસ કર્યું હતું: તેમનાં દીક્ષિત નામ કાલિકસૂરિ૪૬ અને સરસ્વતી હતાં. કાલિકસૂરિ વિદ્વાન અને શાસ્ત્ર વિશારદ હાઈ યુગપ્રધાનપદને પામ્યા હતાઃ સાધ્વી સરસ્વતી અતિ સ્વરૂપવાન અને લાવણ્યમયી હતી. એકદા તેણી ગેાચરી અર્થે બહાર નીકળી હતી. ત્યાં રાખ ગર્દભીલની દૃષ્ટિએ પડી ગઈ. રાન્ન મેહાંધ બની ભાન ભૂલા થયા અને સાધ્વીને રાજપુરૂષા મારફત પકડાવી પેાતાના અંતઃપુરમાં હડસેલી દીધી. આ જીમ અને નિંદ્ય આચારથી પ્રજામાં હાહાકાર થઈ રહ્યો. નગરજનેએ બહુ બહુ વિનંતિ કરી રાજાને સમજાણ્યે, પણ કેાઈનું કહ્યું માન્યું નહીં. છેવટે કાલિકસૂરિએ પે।તે પણ આર્જવભરી પ્રાર્થના કરીને સાધ્વીને છોડી દેવા મર્મમાં તેમજ ખુલ્લી રીતે સમજાવ્યું; પણુ રાજા જ્યારે એક ટળીને ખીજો નજ થયું। ત્યારે, સ્વધર્મ રક્ષણાર્થે તે પ્રસંગને આપદ્ ધર્મ માની લઈ તેણે
વધારે સ્પષ્ટ સમજવા માટે પુ. ૩, પૃ. ૧૦૭ તથા આગળ અને ખાસ કરીને ટી. ન. પ. પૃ. ૧૦૭ જી.
(૪૭) જૈન સાહિત્ય ગ્રંથામાં તેમનો સમય મ. સ. ૪૦૦-૪૫૩=૪. સ. પૂ. ૧૨૭થી ૭૪ આપ્યા છે. જ્યારે ગ ભીલને સમય આપણે ઈ. સ. પૂ. ૭૪ થી ૬૪ ગણાવ્યા છે. એટલે સમજવું રહે છે કે, તેમણે જેવા સાધુવેરા ત્યાગ કર્યા કે યુગપ્રધાનપદ જતું રહ્યું ગણવું: અને સાશ્ત્રીને પકડવારૂપ પ્રસંગ પણ રાખ ગાદીએ આવતાને વાર થાડા સમયમાંજ બન્યા હશે. જયારે યુદ્ધ થવાના અને ગર્દભીલને ગાદી ત્યાગ કરવા પડયા છે તે ઈ. સ. પૂ. ૬૪માં છે; જેથી વચ્ચેનાં દશ વર્ષોં કે એછે.વધતા વખત જે લાગ્યા ગાય તેને, સાધ્વીનું પકડાવું થયું ત્યારથી માંડીને રાજ હાર્યા ત્યાસુધીને સમય તરીકે ગણવે,

Page #55

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
સાધુવેશને ત્યાગ કરી, ગાંડા માણસની માફક આખા શહેરમાં કરવા માંડયું. છતાં રાજાને સાન ન આવી એટલે પ્રજાએ પણ ગામ ખાલી કરવા માંડયું. તેણે તે શહેરના ત્યાગ કર્યું તથા રાજાને પોતાના કૃત્યનું ભાન કરાવવા અને ઘટતી શિક્ષાએ પહેાંચાડવાતા વિચાર કરી તે દેશાટન માટે નીકળી પડયેા. વાટ વીતાડતા વીતાડતા રસ્તા કાપી સિંધુ નદીની પેલીપારના શક પ્રજાના દેશમાં તે પહેાંચ્યા. ત્યાં એકાદ વર્ષ રહી, પેાતાની જ્યાતિષશાસ્ત્ર આદિ વિદ્યાથી તેણે લેાકાને સારા ચાહ અને મમતા મેળવી લીધાં. પ્રસંગ સાધીને તે શક પ્રજાના અનેક સામંતનેપ૧ મેટીક મેટી જાગીર મેળવી આપવાનું વચન આપીને હિંદમાં તેડી લાવ્યો. તેએ સર્વે ઈરાની અખાત અને સિઁધુ નદીના તટ પ્રદેશે થઈ સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રથમ ઉતર્યો. ત્યારે ચેામાસુ આવી જવાથી યુદ્ધ માટે નિરૂપયેગી સમય જાણી અવંતિ જવાનું મુલતવી રાખી સૌરાષ્ટ્રમાં ઘેાડા વખત થેાભ્યા. તે સમયે તેમનીજ શકજાતિના રાજા રૂષભદત્તનું શાસન આ સૌરાષ્ટ્ર ઉપર ચાલતું હતું. એટલે તેના તરફથી પણ સારી રીતે આશ્રય
સમય તથા સખ્યા
(૪૮) ઉપરની ટી. ન. ૪૭ જુએ.
(૪૯) જુઓ આગળ ઉપર દ્વિતીયખ'ડૅ ટી. ન. ૯. (૫૦) શા માટે અહીં ગયા તેના કારણ માટે આગળ દ્વિતીયખ'ડે ટી. ન'. ૧૭ તથા ટી. ન', પ, જીએ.
(૫૧) જ. ઇ. હિ. કા. પુ. ૧૨. પૃ. ૧૭ (લેખક પ્રા. સ્ટેન કાનાર છે.) I am inclined to agree with Mr. Jayaswal that the Sakas left Seistan during the reign of Mithradates II in consequence of the increasing pressure he was bringing on themઃમિગ્રેડેટસ ખીન્નના રાજઅમલે રાક પ્રશ્ન ઉપર જે ઉપરાસાપરી દબાણ કર્યું` જવાતું હતું તેથી તેઓ શિસ્તાન છેાડી ગયા હતા, એમ જે મિ. જાચસ્વાલનું મ'તન્ય છે તે સાથે હુ` મળતા થવાની ઈચ્છા છું. [મારૂં ટિપ્પણ-કાલિકસૂરિનું વૃત્તાંત લખતાં જૈન ગ્ર`ધામાં એમ લખ્યું છે કે, જે શક સરકારી પાસે મદદ માટે તે ગયા હતા તે સરદારોમાં તેમના શહેનશાહ તરફથી અમુક પ્રકારે માંગુ થતું હતું ત્યારે તેએએ પેાતાના પુત્રને ભાગ આપવા માઢ મેકલી દેવા પડતે હતેા-આ બધી હકીક્ત દેશની
૧૩
અને આશ્વાસન મળી રહ્યાં. ત્યારપછી રૂતુ સાનુકૂળ થતાં, ગુજરાતદ્વારા અર્વત ઉપર તેઓ હલ્લા લઈ ગયા. પ્રથમ તેા રાજા ગર્દભીલ પોતાના બાહુબળ ઉપર મુસ્તાક બનીને યુદ્ધમાં સામા ઉતર્યા અને ખૂબ ઝઝુમ્યા. પણ શક પ્રજાનાં શૌર્ય અને તિરંદાજી૧૩ તથા યુદ્ધકળામાં નિપુણતા જોઈ અંતે અકળાયે. પોતાની મૂર્ખાઈ નજરા નજર દેખવા લાગ્યા. પણ કરે શું! લાચાર બની, શહેરના દરવાન બંધ કરી દીધા. અને અમુક દિવસે પેાતાની ગર્દભી વિદ્યાનું શરણું લેવાને નિશ્ચય કર્યાં. શહેરના દરવાજા રાજાએ બંધ કરાવ્યાના સમાચાર શકસૈનિકાએ કાલિકસૂરિને પહેાંચાડયા. એટલે હવે પછી રાજાએ રમવાની ગત તથા શકસૈનિકા માથે ઝઝુમી રહેલા ભયં તુરત તે સમજી ગયા. તેમણે સર્વે સરદારાને પાસે ખેાલાવીને જણાવી દીધું કે, રાજા અમુક દિવસે વિદ્યા સાધશે અને સાધનાના અંતે ભૂ'કણુના અવાજ કરશે. જેથી તે અવાજ તમારા કાને ન પહેાંચે માટે કાનમાં રૂ આદિ પદાર્થોં નાંખી શ્રવણ રૂંધન કરવું૪ તથા જેએ તીર ફેંકવામાં અતિ નિપુણ હેાય તેવા
શહેનશાહ મિથ્રેડેટસ ખીન્નના સમયે (ઈ. સ. પૂ. ૧૨૩થી ૮૮=૩૫ ૧: જુએ. પુ. ૩ પૃ. ૧૪૫ ઉપરના કાંઠા) ખની હેાવાની ગણવી રહે છે.]
શક પ્રજાના આ સરણને ત્રી૰ ગણવું (જુએ પૃ. ૩માં શંકપ્રજાની હકીકત.)
જે રાજાને ત્યાં આ કાલિકસૂરિએ આશ્રય લીધા હતા તેનું નામ સાધનસિંહ હતું અને તેને ‘શક્રકુલરાન્ત કહીને સંખાવ્યા છે. જૈનગ્રંથેામાં તેને ‘પારસકુલ રાત્ન' કહેલ છે, (સરખાવે। પુ. ૩. પૃ. ૨૯૪, ૩૪૨. ની હકીકત).
(૫) જુએ પુ. ૩ માં તેના વૃત્તાંતે
(૫૩) આ આખીયે શક્રપા (હિંદમાં તેમનાં ત્રણ ઢાંળાં આવ્યાનુ` નોંધાયું છે) તિર ંદાજીમાં નિષ્ણાત હતી. તે માટે ધરાવુંજીએ પુ. ૩ માં ભાનુમિત્ર વૃત્તાંતે પૃ. ૧૧૦ અને ભૂમક વૃત્ત તે પૃ. ૧૮૪ થી આગળની હકીક્ત તથા તેની ટીકાઓ,
(૫૪) અને બાકીના ખધા લશ્કર, કોટની દ્વાલી એટલે દૂર તા રહેવું કે તેથી તે ભૂ'કણના અવાજ કાને સભળાય નહીં; જો સભળાય તેા સાંભળનાર મરણ પામે એવી તે વિદ્યાની રાક્તિ હતી. (સરખાવે। પુ. ૨ ની હકીકત)

Page #56

૧૪
સૈનિકાએ જ માત્ર કિલ્લા ઉપર ચડી જઈ, જેને રાજા ભૂ કણ કરવાને પાતાનું મ્હાં ઉધાડે કે તુરતા તુરત અને ઉપરા ઉપરી એવાં તે બાણ છેડવાં કે સર્વે તેના મ્હાંમાં જ આવીને સીધા ભાંકાય૫૫ તથા તેના જથ્થાયી એવું તે મ્હાં ભરી દેવું કે પાછા અવાજ પણ બહાર નીકળી ન શકે. આ પ્રમાણેની સવેળાની ચેતવણી મળી જવાથી તે બહુ પ્રસન્ન થયા અને કાલિકસૂરિને આભાર માનતા તેમની આજ્ઞાને શિરાધાર્ય ચઢાવી, ઠરાવેલ દિવસે અને સમયે કિલ્લાની રાંગ ઉપર ચઢી તૈયાર થઈ બેઠા. તથા તીર કામઠાં સુસજ્જિત કરી રાખ્યાં. જેવું રાજા ગર્દભીલે ભૂંકણ કરવા મ્હોં ઉધાડયું કે સત્વર અને ટપોટપ ભાથામાંથી તીરા કાઢી, જાણે કેમ વરસાદ ન વરસતા હેાય તેમ, કામડાં ઉપર ચડાવી ચડાવીને ખેડવાં જ માંડયાં અને રાજાનું મ્હોં ભરી દીધું. ધાર્યા પ્રમાણે પરિણામે આવ્યું. રાજાએ દીનમુખા થઈ સામે આવી સલાહસમાધાન માંગ્યુ. કાલિકસૂરિને ખીજાં તા કાંઇ જોઈતું નહેાતું જ; તેમને વેર વાળીને કાંઈ ખદલા પણ લેવા નહેાતા. એટલે પોતાની બહેન સરસ્વતી સાધ્વીને બંધિખાનેથી છેાડી દેવાની પ્રથમા પ્રથમ માગણી કરી. પછી સર્વે શક સરદારાને જે વચન આપીને અત્ર સુધી લઈ આવ્યા હતા તે પ્રમાણે વચન પાળી માટી મેટી તેમને નીરા આપી અને રાત્ન ગર્દભીલને જીવતા રાખી પાતાના પુત્ર પરિવાર સાથે દેશ ત્યાગ કરવાનું સંભળાવી દીધું. આ બનાવની તારીખ મ. સં. ૪૬૩=ઈ. સ. પૂ. ૬૪ નેાંધવી રહે છે.
ગ ભીલ વશના અંત
(૫૫) આ ક્રિયા તેા નજરથી કરવાની હોય છે. તેને કાંઇ અવર્ણપ્રિય સાથે સ ંબંધ ન કહેવાય. (સરખાવે ટી. ન'. ૫૪)
(૫૬) એક રીતે એમ અનુમાન ઉપર જવાય છે કે ગાદિત્યાગ પછી તે કાઈક અજ્ઞાત સ્થાને રહ્યો હશે અને ત્યાં (જુ ઉપરની ટી. નં. ૭) સાડાત્રણ વર્ષ બાદ મરણ પામ્યા હરો; તેમ થયું હેાય તે તેનું મરણુ મ, સ૪૬૬= ૪. સ. ૧. ૬૧માં થયું લખવું રહે છે.
[ સક્ષમ ખંડ
આ પછી રાજા ગર્દભીલનું શું થયું તે જાણવામાં આવ્યું નથી. પણ તેના પુત્રોએ૧૭ દક્ષિણમાં ૮૧૮ તે વખતના અવંતિપતિ અરિષ્ટકર્ણના આશરા લીધે હતા. આ રાન્ન કાંઈક પરાક્રમી તે તેમજ જૈનધર્મી પણ્ હતા. એટલે ત્યાં જવામાં ગર્દભીલ પુત્રોને આરાય એ હાઈ શકે કે એક તે સ્વધર્મી રાળ છે એટલે આશ્રય પણ મળશે, તેમજ પ્રસંગ પડયે જો અવંતિમાં હવેના રાજકર્તા શકરાળ સામે માથું ઉંચકવું પડશે, તે તેમને હાંકી કાઢવામાં તથા ફરીને અવંતિની ગાદી હસ્તગત કરવામાં તેની સહાય બહુ મદદરૂપ નીવડશે. તેમની આ ગણત્રી પાછળથી સાચી પણ પડી હતી જે આપણે આગળ ઉપર જોઈશું. હાલ તેા અવંતિની ગાદી ઉપર શકપ્રજાનું રાજ્ય પ્રવર્તતું થઈ ચૂક્યું છે. માટે તેમને અધિકાર કેવા ચાલ્યા હતા તેનું જ કાંઈક દિગ્દર્શન કરાવવું રહે છે.
તેના અંત તથા રાજ્ય વિસ્તાર
નહાણના રાજ્યમાંના અરવલ્લીની પશ્ચિમના પ્રદેશ ઉપર તથા સૌરાષ્ટ્રમાં, રૂષભદત્તની આણુ જામી હતી અને તાપીની દક્ષિણના મુલક ઉપર અંત્રપતિની સત્તા ચાલતી હતી. અથવા કદાચ ગેાદાવરી નદીના મૂળવાળા પ્રદેશ સુધી જો ગર્દભીલની સત્તા હતી એમ ગણવું હેય તે પણ તે નામશેષરૂપ હતી એમ જ લેખવું રહેશે. એટલે એમ સાર રાજ્ય માત્ર અવંતિના પ્રદેશ રહ્યું હતું.
નીકળે છે કે તેનું ઉપર જ જળવાઈ
(૫૭) વિશેષ પુત્રા હતા કે કેમ તે જણાયું નથી પણ ક્રમમાં ક્રમ ત્રણ તા હતા: આગળ ઉપર તેમનું વૃત્તાંત આવશે.
(૫૮) આ વખતે અપ્રપતિની ગાદીનુ' સ્થાન પ્રતિષ્ઠાનપુરે નહોતું; પણ નહપાણના જમાઇ રૂષભદત્ત સાથેના યુદ્ધમાં હારી જવાથી તેમને વર'ગુળના પ્રદેશમાં રાજગાદી લઇ જવી પડી હતી. એટલે ગભીલપુત્રા ત્યાં ગયાહતા એમ સમજવું,

Page #57

દ્વિતીય પરિચ્છેદ
ઈન્ટરેગનમ---- અંતર્કાળ
સંક્ષિપ્ત સાર —અંતર્કાળ શબ્દ જે ભાવાર્થમાં વાપર્યાં છે તેની સમજૂતિ— શકપ્રજાની ખાસિયતા તથા તેમણે હિંદ તરફ કરેલાં અનેક સરણના ઇતિહાસ—જે સંજોગ વચ્ચે તેમને હિંદમાં આવવાનું નિમંત્રણ થયું હતું તેનું વર્ણન—આ આમંત્રણ કેવું ભારે પડી ગયું હતું તેના ટુંક ખ્યાલ—શકરાજાઓની વંશાવળી તથા તેમના અધિકાર સમયનું વર્ણન— શકાર વિક્રમાદિત્ય તથા અંધ્રપતિ શાત સાથે તેમણે કરેલા યુદ્ધના હેવાલ અને તેમાંથી નિપજેલું પરિણામ
વિદિશા, ભિન્ના અને ઉજૈની નગરીના શાસક એવા અનેક વંશી અવંતિપતિના સમયે થઈ રહેલ તે નગરીઆના ઐતિહાસિક પ્રભાવ તથા વિકાસ-પુષ્પપુર નગર કેટલાં અને ક્યાં હોઈ શકે તેનું કરેલું પૃથક્કરણ—જૈન સંપ્રદાયવાળાએ અવંતિના પ્રદેશને કેટલું મહત્ત્વ આપી શકે તે માટે તે સ્થાનનું ઐતિહાસિક તેમજ સાહિત્યિક દૃષ્ટિએ કરેલું નિરૂપણુ—

Page #58

ઈન્ટરેગનમનાં
[ સપ્તમ ખંડ
ઈન્ટરેગનમ (ઈન્ટ=વચ્ચગાળે અને રેગનમ= મુખ્યતઃ જૈન સાહિત્ય ગ્રંથના આધારે જણાવેલી રાજ્યાભિષેક) એટલે કે કોઈ રાજા ગાદીએ બેસે સમજવી. પણ વૈદિક આમ્નાયના ગર્ગ સંહિતા નામે
ખરે પરંતુ વિધિપૂર્વક તેને તિષુ વિદ્યાના જૂના પુસ્તકના ગ્રંથના છે યુગપુરાણુ અર્થ, સમય તથા રાજ્યાભિષેક ન થાય ત્યાં સુધીના નામને જે અધ્યાય જોડે છે તેમાં પણ તથાસ્વરૂપે જ નામ કાળજે ઈન્ટરેગનમ કહી શકાય. તે હકીકત માલૂમ પડે છે. આ પ્રમાણે બન્ને સ્વતંત્ર
આવા બનાવ બન્યાનું જેમ પુરાવા હેવાથી આપણે તે નરા સત્ય તરીકે જ સ્વીકારવી પ્રાચીન સમયે (જુઓ અશોકવર્ધન મૌર્યનું દૃષ્ટાંત) રહે છે. વળી આ બાબત ઉપર બિબ્લિઓથીકા સેંધાયું છે તેમ સાંપ્રતકાળે પણ બનતું આપણે જોઇએ ઇન્ડિકા (Bibliothera Indica) નામે ગ્રંથાવળીમાં છીએ (જુઓ માજી સમ્રાટે સાતમા એડવાના અને બૃહતસંહિતાના અંગ્રેજી ઉપોદ્દઘાતમાં છે. જેને કાંઈક પચમના તથા તત્ર વાન આપણે વર્તમાન ઉલ્લેખ કરીને શોધરસિક પુરૂનું ધ્યાન તે તરફ સમ્રાટ છઠ્ઠ ર્જનાં દષ્ટાંતો). આ પ્રમાણેના આશયમાં ખેંચ્યું છે. આ ઉપરથી પ્રસિદ્ધ પુરાતત્ત્વ વિશારદ ઈન્ટરેગનમ શબ્દ મેં વાપર્યો નથી. પણ પ્રાચીન સમયે પંડિત જયસ્વાલજીએ પણ કેટલાક પ્રકાશ પાડી, ધી સિલેનમાં (જુઓ પુ. ૨ પૃ. ૨૬૪ ટી. નં. ૭૧) અને જરનલ ઑફ ધી બિહાર એન્ડ ઓરિસ્સા રીસર્ચ વર્તમાનકાળે અફઘાનિસ્તાનમાં પેલા બંડખોર બચ્ચાના સોસાઈટી નામક સામાયિક પત્રમાં ૧૯૨૮ના સપ્ટેમ્બરના અમલ અંગે કેટલોક સમય જે અંધાધૂની ચાલી રહી અંકમાં અંગ્રેજી અનુવાદ અને ટીપણ સાથે તે છપાવ્યો હતી અને કેમ જાણે રાજાનું અસ્તિત્વ જ ન હોય તેવી છે. એટલે દરેક રીતે આ પ્રકરણ હવે તે ઇતિહાસના પરિસ્થિતિ વર્તી રહી હતી તેવા ભાવાર્થમાં આ શબ્દ એક સ્વીકારાયેલા સત્ય તત્ત્વ જેવું જ બની ગયું છે. વપરાય છે એમ સમજવું.
આ શક પ્રજા જ્યારે હવે હિંદ ઉપર રાજકર્ણો કેમ આવી સ્થિતિને સમય કેટલાક ગ્રંથકારોએ ચાર તરીકે જણાઈ ગઈ છે ત્યારે તેમનો ઇતિહાસ વિશેષપણે વર્ષનો જણાવ્યો છે. જ્યારે અન્યોએ સાત સાડાસાત આપણે જાણું જ રહે છે. • વર્ષને પણ દર્શાવ્યો છે. આ પાછલી હકીકત વિશેષ છઠ્ઠા ખંડમાં એક શક પ્રજાનું વર્ણન આપણે વ્યાજબી જણાય છે. જો કે તેમણે જે નામાવલી કરી ગયા છીએ. પણ તેઓ રાજ્યસત્તા ઉપર આવ્યા નોંધી છે તે ઉપરથી તે તે સમય લગભગ સાડાઆઠ તે પહેલાં તેમનો વસવાટ હિંદમાં થઈ ગયો હતે વર્ષ જેટલા પણ લબા દેખાય છે.
તેથી તેમને આપણે હિંદી શક-ઇન્ડસિથિઅન્સતરીકે આ અંધાધૂનીના સમય દરમ્યાન અવંતિ ઉપર સંબોધ્યા છે. જ્યારે આ પ્રજા તેમનાજ દેશની હતી શકપ્રજાને અમલ હતા. તેમણે કેવી અંધાધૂની ચલાવી ખરી, એટલે તેમને શક તે કહેવાયજ; પણ હિંદમાં હતી તે આગળ ઉપર જોવાશે. પણ આ પ્રજા ક્યાંથી તેમણે રાજ્ય કરવા માંડયું તે પૂર્વે તાજેતરમાં જ ચઢાઈ આવી છે તેમનું આગમન શા કારણે થવા પામ્યું? વિગેરે લઈ આવી ને વિજય મેળવ્યો હતો તેથી તેમને તે ટૂંક હકીકત, ગત પરિચ્છેદે રાજા ગંધર્વસેનનું વૃત્તાંત તફાવત દર્શાવવા આપણે તેઓને શક-શહેનશાહી શકલખતાં જણાવી ગયા છીએ. તેને હવાલે આપીને અથવા અંગ્રેજીમાં Scythians, True Scythians અત્રે એટલું જ જણાવવાનું કે, ત્યાં ઉતારેલી હકીકત સિથિઅન્સ તરીકે જ ઓળખાવીશું
(૧) જીઓ પુ. ૧, પૃ. ૨૦૨ ટી. નં. ૩૩; તથા ઉપરમાં થીકિ વીર નિવાણસે ૪૬ વર્ષ કે બાદ ૪૬૨મેં ક રાજ સપ્તમખંડે પ્રથમ પરિચદે ટી. નં. ૭ની હકીકત. ઉત્પન્ન હુઆ(આ ગણત્રીએ ૮ાા વર્ષને કાળ થયો કહેવાશે.
(૨) ના. પ્ર. પત્રિકા પુ. ૧૦ ભાગ 1, પૃ. ૭૩૨ ટી. વળી સરખા નીચેની ટી. ન. ૩.). ૧૦૪માં જણાવ્યું છે કે “મત વિકલ્પમે એક માન્યતા યહ (3) જુએ ઉપરની ટી. ન. ૨.

Page #59

-
*
૧૭
દ્વિતીય પરિરછેદ ]
અર્થ, સમય તથા નામ પ્રથમ તેમની ખાસિયતે કાંઈક અંશે જાણી લઈએ. રાજ્ય ઈરાનની હકુમત આવી. તે લગભગ દોઢથી બે તેમનું વતન શિસ્તાન ગણાય છે એમ જણાવી ગયા સૈકા સુધી ચાલુ રહી હતી. એટલે આ પ્રજા પિતાની
છીએ. પૂર્વમાં તે સિંધની, પશ્ચિમે પૂર્વની કેટલીક હિંદી ખાસિયત ભૂલી પણ ગઈ. આ તેમની ખાસિયત ઈરાનની અને ઉત્તરે ક્ષહરાટ પ્રમાણે તેમની સંસ્કૃતિના બે પ્રસ્તાર થયા ગણી શકાય
પ્રજાની સાથે નિકટ વ્યવહારમાં (૧) સિંધુપતિ ઉદાયનના અમલ તળેને (૨) અને આવવાથી તે ત્રણે પ્રજાની રીતભાત અને આચાર બીજે ઇરાનની શહેનશાહતને; (૩) ઉપરાંત, એક ટોળું વિચારે તેમણે પોતાનામાં ઉતારી લીધાં હતાં. પ્રથમના ઈ. સ. પૂ. પાંચમી સદીની મધ્યમાં, રણ ઓળંગીને સિંધ ઉપર, જ્યારે ઉદાયનનું સ્વામિત્વ બહુજ પ્રભાવવંતુ હિંદમાં વ્યાપારાર્થેપ આવી ચડયું હતું તેમણે વર્તમાન નીવડયું હતું ત્યારે તેની અસર આ શક પ્રજા ઉપર જોધપુર રાજ્યની હદમાં એશિયા નામની નગરી સૌથી વિશેષ પડી હતી. તે એટલે સુધી કે ઉદાયનની વસાવી ત્યાં વસાહત બનાવ્યું. (જુઓ પુ. ૩ પૃ. ૩૮૬ પ્રજામાં પ્રધાનપણે જે જૈનધર્મ પળાતો હતો તેમાં ની વિગત) (૪) તેટલામાં વળી તેમના ઉપર દૂર આ પ્રજા એકદમ સંલગ્ન અને અનુરત-એકાકાર થઈ દૂરથી બીજી નવીજ હકુમત ઉતરી આવી; આ ગઈ હતી. પણ જ્યારથી રાજા ઉદાયને વૃત્ત અંગિકાર સતા પેલા યુવન બાદશાહ સિકંદરશાહની જાણવી. કરી જૈનદીક્ષા લીધી હતી અને પોતાના ઉત્તરાધિકારી જો કે આ સત્તા તે માત્ર ૨૫-૩૦ વર્ષ જ ટકવા તરીકે ભાણેજને ગાદીએ બેસાર્યો હતે; તેમજ તે નવા પામી હતી, પણ જ્યારથી તેને સરદાર સેલ્યુકસ રાજાએ પિતાના મંત્રીની ઉધી સલાહથી પ્રજા ઉપર નિકેટરે પિતાની પુત્રીને મગધપતિ અશેકવર્ધનને જુલ્મ તથા સત્તાને દર પાડવા ત્રાસ વર્તાવવા માંડે પરણાવી અને દાયજામાં આ મુલક આપી દીધે હતો ત્યારથી તે તે પ્રજા ત્રાસી ગઈ હતી. તેટલામાં (૫) ત્યારથી તે પ્રજા વળી આર્યાવર્તના હિંદી રાજાના અધુરામાં પૂરું જ્યારે તે જ રાજા ઉદાયન, સાધુના અમલ તળે આવી ગઈ. આ અમલ પણ લગભગ વેશમાં પાછો પોતાના પ્રદેશમાં, પ્રજાના તેમજ ભાણેજ પિણી સદી સુધી સમ્રાટ અશોક અને તેના પૌત્ર રાજવીના કલ્યાણ અર્થે ઉપદેશ આપવા ઉતરી આવ્યો પ્રિયદર્શિનના રાજ્યના અંત સુધી લંબાયો હતો. તે હતા, ત્યારે તે ભાણેજ રાજવીએ તેમનો સત્કાર કરવાને બાદ મૌર્યવંરાની સત્તા નબળી પડી અને (૬) તે બદલે મંત્રીની સલાહથી આહારમાં વિષ ભેળવીને મુલક હમેશને માટે અહિંદી રાજકર્તાની મુખત્યારીમાં રાજર્ષિને મારી નાંખવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો ત્યારથી ચાલ્યો ગયો. પછી તે ઈરાનમાં શહેનશાહ મિડેટસના આ હિંદુ રાજાની પડતી થવા માંડી હતી. અને થોડાજ રાજ્યકાળે થયેલ દબાણને લીધે તેમજ મધ્યદેશ ઉપરના કાળમાં તે રાજા તેમજ પ્રદેશ, દેવકેપના ભોગ થઈ શહરાટ ભૂમકના સમયે તેની રાજનીતિથી આકર્ષાઈને પડયા હતા. જેના પરિણામે તેનું રાજનગર દટાઈ જે બે નાનાં ટોળાં હિંદમાં ઉતરી આવ્યાં હતાં તેની ગયું અને વર્તમાન જેસલમીરના મોટા રણનો ઉદ્દભવ આપણે પુ.૩.પૂ.૩૪૮માં નોંધ લીધી છે. (૭) તથા છેવટે થયો તથા પુરાણાતત્વના વિશારદના અભ્યાસનું એક એક ટોળાને હિંદમાં આવવાને પ્રસંગ પાછા ઉપસ્થિત કાર્યક્ષેત્ર ઉઘડયું. આ પ્રમાણે આ મોહનજાડેરાને પૂર્વભૂત થયો હતો. આ પ્રમાણે દેખીતી રીતે સાતેક વખતઇતિહાસ પુ. ૧ પૃ. ૨૨૫ થી આગળમાં જણાવવામાં પણ વાસ્તવિક રીતે ત્રણ ચાર વખતજ, માત્ર ચારથી આવ્યો પણ છે. ત્યારબાદ આ મુલક ઉપર પાડેલી પાંચ સદીમાં જ, તેમના ઉપર કેટલીયે રાજકત સત્તાને
(૪) સિંધદેશમાં આવેલ મોહનજારનાં જે અવશે હાલમાં પુરાતત્વ ખાતાને મળતાં રહ્યાં છે તે ઉપરથી આ હકીકતની સત્યતાનું માપ કાઢી
શકાશે.
(૫) ધણું કરીને ઇરાની શહેનશાહના ત્રાસથી કંટાળીને આ હિજરત થઈ હશે એમ સમજાય છે.

Page #60

૧૮
શક પ્રજાનું રક્ષણ
[ સપ્તમ ખંડ
અદલબદલે થઈ ગયો હતો. જેથી કેટલાક અંશો જે જૈનાચાર્ય તક સાંધી હતી'; કેમકે એ તે દેખીતું જ જમાનાને અનુસરીને તેમનામાં પ્રવેશવા જોઇતા હતા થઈ ગયું હતું કે, શુંગવંશી રાજ્યઅમલે રાજામાં અથવા કહો કે તે પ્રમાણે તેમણે સુધરવું જોઈતું હતું તથા પ્રજામાં સ્ત્રીલંપટપણને લીધે અત્યંત શિથિલાચાર તેને બદલે તેઓ એમને એમ રહી ગયા હતા. એટલે પ્રવેશ થવા પામ્યો હતો. તેમાં કાંઈક અંશે નહપાણના શકસ્થાનમાં ઉતરી આવ્યા પહેલાં, એશિયાઈ તુર્ક અમલ દરમ્યાન, (તે તેમજ તેના જમાઈ રૂષભદત્તમાં સ્તાનમાંની તેમની મૂળ ખાસિયતે જે પૂરપણાની, પણ શક પ્રજાને આ સદ્દગુણ તરવરતો હતે ) જે ઢરચારવાની, ઘોડેસ્વારીની, તિરંદાજીની ઈ. ઈ કે સુધારો થયો હતો ખરો, પણ ગર્દભીલવંશની હતી તે એમને એમ જળવાઈ રહી હતી. છતાં સત્તા થવા બાદ, અને તેનો મૂળ સ્થાપક રાજા રાજકતી કોમ-પ્રજાના વહેવારમાં પણ સાથે સાથે ગંધર્વસેન પોતે જ વ્યભિચારી હેવાથી, પાછા તેના તેઓ થોડાઘણા ઘડાતા જતા હતા.
તે દિવસો જ પ્રજાને તે જેવા રહ્યા હતા. તેમનામાં જેમ કેટલાક અવગુણ કે દુર્ગુણો હતા પણ પાછળથી થયેલ અનુભવે બેધપાઠ આપો તેમ કેટલાક સદ્દગુણો પણ હતા. સાધારણ રીતે આવી છે કે, આ રક્ષણ તે પ્રજાને બહુ ભારે પડી ગયું હતું. રીતે અર્ધજંગલી લુંટારૂ અને ઢોરચારૂ પ્રજામાં સ્ત્રી
કારણ કે આ શક લેકના સાતથી ચારિત્ર્ય અને શાલ માટે બહુ સન્માન હોય છે. જેને આ રક્ષણ અંતે આઠ વર્ષના રાજશાસનમાં ઈસાર આપણે પુ.પૃ.૩૫૭માં કરી ગયા છીએ.તે મુજબ ભારે પડી ગયું તેમને ઘણું ઘણું શોષવું પડયું આ પ્રજામાં પણ તે નૈતિક સગુણ ખીલેલ હતો.
હતું. એટલું જ નહીં પણ તેમના જેથી કરીને જ આ પ્રજાની મદદ લેવાને કાલિકસૂરિ જુલ્મ સામે જે વસ્તીમાંથી કોઈ માથું ઉંચકતું તે (આગળ આપણને ખબર આપવામાં આવશે) નામે તેમને બાનમાં પકડી લઈ જતાં તથા લુંટફાટ કરી,
(૬) આ રક્ષણ મેળવવામાં કાલિકરિએ શાના માત્ર
[સંભવ છે કે ઉપનિષદ અને શ્રતિકારનો સમય ઈ. સ. આ એકજ સગુણને વિચાર કર્યો હતો એમ નહીં. પણ
૫. ની આઠ થી દસમી સદી ગણાય છે, ત્યારે ચારિત્રયશીઅન્ય મુદ્દા પણ વિચાર્યા હશે; જેવા કે, તેમના શૌર્યને
લતાને બહુજ માન અપાતું હશે. પણ તે બાદ જ્યારે બુદ્ધતથા જનધર્મ પ્રત્યે તેમના પક્ષપાતપણાને; આ ત્રણે મુદ્દા દેવ અને મહાવીરને ઉદભવ થયે તેની પૂર્વેજ વૈદિક મધ્યદેશની પ્રજામાં ભૂમક અને નહપાના લગભગ ૮૦ મતને ૩પ ફરી ગયું હશે; અને તેમાં ચારિત્રની અવનતી વર્ષ ઉપરના અમલને લી-જાણીતા થઈ ગયા હતા.
પણ થઈ હશે- સરખાવો પરિત્રાણાય સાધૂનામુ-સંભવામિ | (સરખા નીચેની ટી. નં. ૨૧) પોયણે વાળ કનાં ગૌરવ અને ગાંભિર્ય.. (૭) શુંગવંશી રાજાઓ ઉપર, પતંજલી મહાશયના 10 શક પ્રજા, શીલ અને ચાટિયમાં કાંઈક ઉચ્ચપદ ઉપદેશની તેમજ કન્યવંશી અમાત્યાની પ્રબળ અસર હતી ધરાવતી હતી જ. પણ તેઓ અવંતિની જૂની વસ્તીના તે તો નિર્વિવાદિત છે જ. વળી ૫તંજલી મહારાય તથા સંસર્ગમાં આવવાથી, સંગતિષની વધતા ઓછા ખરી ? કાત્યાયન વંશી પ્રધાને, ઉપનિષદ અને શ્રતિકારનાજ અનુ- ભાગ થઈ પડી હતી. જેનાં દષ્ટાંત આપણને આગળ ઉપર આ યાયીઓ છે. તેમજ આ ઉપનિષદકારોની જન્મભૂમિ પણ ગભીલવશી રાજ ભતૃહરીન જીવન ચરિત્રે વાંચવી પડી. શકસ્થાન છે: તેજ શિકસ્થાનની પ્રજા–જે આ શક પ્રજા-જ્યારે (૯) જ, બ, ઇ. જે. એ. સે. પુ. ૯ પૃ. ૧૩૯ સ્ત્રી મર્યાદાને અથવા શીલને ભંગ કે અનાદર થતે સહન (ક. એ. ઈ. પૃ. ૧૦૪) In fact the Jaina Chroકરી શકતી નહતી ત્યારે તે જ ઉપનિષદકારના અનુયાયી nicles live 17 years to a Saka rule at Ujjain પતંજલી મહારાય વિગેરે પિતાના સમયમાં સ્ત્રીલંપટપણું from B. c. 57 to 74 when satigani was જે કાર્યથી પ્રજામાં પ્રવેરા થાય તેવાં પગલાં કેમ ભરતાં Raja of Paithan=ખરી રાત ઈ. સ.૫. થઈ ગયાં હશે તે અણઉકેલ્યું ઉખાણુંજ ગણાશે!
સુધીના ૧૭ વર્ષના ગાળામાં ઉજૈન ઉપર શક પ્રજાનું રાજ્ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #61

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
અંતે ભારે પડી ગયું ગામડાંને ગામડાં, શહેરોને શહેરે કે પ્રદેશના પ્રદેશ મહાબળવાન અમ્બાટ થશે. જેની સામે કઈ રણ ઉજ્જડ કરી દેતા હતા. આટલી ટૂંક મુદતના તેમના માંડી નહીં શકે એવો એ રાતી આંખનો શક, પુષ્પપુર૧૨ રાજ્યવહીવટમાં પણ પ્રજા તો ત્રાહી ત્રાહી પિોકારી ઉઠી ઉપર ચડાઈ કરશે. એ નગરે તે આવી પહોંચતાં હતીઃ વિદિશા અને ઉજનીનો આ પ્રદેશ વસ્તીહીન શહેર ખાલી થયેલું છે. પછી તે રાતી આંખનો બની ગયો હતો અને આવા જુલ્મમાંથી કઈ રક્ત વસ્ત્રધારી મલેચ્છ અગ્લાટ અનાથ વસ્તીમાં તારણહાર આવી મળે તે ઠીક એવી વર્ષાઋતુના કલ ચલાવી શહેર ઉજાડશે. એ રીતે તે રાજા મેવની પેઠે હિંદી પ્રજા રાહ જોતી દિવસે ગાળી એ શહેરમાં ચાતુર્વર્ણનો નાશ કરશે. પછી ચાર રહી હતી.
વર્ણથી નીચ કેને શહેરમાં વસાવતો છતો રાતી આટલી ટૂંકી મુદતમાં પણ આ શક પ્રજાના આંખનો એ અસ્લાટ અને એના બાંધવ નાશ પાંચ રાજાઓ થઈ ગયા હતા. તેમનું કાંઈ પણ પામશે. તેના જુલ્મી અમલનો અંત આવતાં રહીસહી વર્ણન આપણી કલમથી લખવા કરતાં જે વર્ણન રૈયતને ૧૮ પછી ગોપાળદે એવા નામનો શક રાજા યુગપુરાણમાં આપેલું છે તે જ સદાબરૂ અત્રે થશે. એ ગોપાળ એક વર્ષ રાજ ભોગવી પુષ્પક ઉતારીશું જેથી વાચકવર્ગને તેને સંપૂર્ણ ખ્યાલ આવી સાથે લડતાં તેના હાથે માર્યો જશે. પછી તે અધર્મો શકશે. “ એ શકામાં જેની મૂડી ધનુષ હશે એવો પુષ્પક નામને ઑર૦ રાજા થશે. તે પણ એક
હતું એમ જૈન તવારીખમાં જણાવેલું છે. અને તે સમયે (૧૩) શક પ્રજા આ નગરમાં દાખલ થઈ ત્યારે પણ પિઠણમાં શાતિગની રાજા હતો (મારૂં ટીપ્પણ-શાતિગની નગર ખાલી જેવું જ હતું, કારણ કે પ્રજા હિજરત કરીને નહીં પણ શાતકરણી રાજા હતા. આ હકીકત અંધવંશના બહાર નીકળી ગઈ હતી. અને થોડી ઘણી વસતી રહી હતી વૃત્તાંતમાં પુ. ૫ માં અપાશેઃ વળી આ ૧૭ વર્ષના આકે જે તેની કલ ચલાવવામાં આવી હતી. નીચે ટી. નં. ૧૪ ખીચડે ઉભો કર્યો છે તે આ જ પુસ્તકમાં વિક્રમ તથા ગત પરિચ્છેદે ટી. ન. ૪૯ ની જુઓ. સંવતસરની હકીકત જણાવવામાં આવશે.)
(૧૪) ઉપરની ટીકા નં. ૧૩ જુએ. (૧૦) આ વિષય ગુજરાતના એક મહાન સાક્ષર શ્રી (૧૫) એટલે કોઈ વર્ણને ભેદભાવ રાખ્યા વિના સર્વ દિવાનબહાદર કેશવલાલ હર્ષદભાઈ ધ વ્યાખ્યાન રૂપે હિંદી પ્રજાને નાશ કર્યો હતે એમ સમજવું. આપેલ છે જે ગુxxસેના બુદ્ધિપ્રકાશમાં પુ. ૭૬ પૃ. ૮૮ (૧૬) એટલે પિતાની જ્ઞાતની શક પ્રજાને કે જેમાં ઉપર છપાયલ છે તેમાંથી ઉદધત (જુઓ તેનું પૃ. ૯૦). કાંઈ વર્ણ જેવું હતું જ નહીં.
(૧૧) ઉપર ‘તેમની ખાસિયતે” વાળ પારિગ્રાફ (૧૭) આ પ્રજાની, તેમાં પણ ખાસ કરીને અમ્બાટના સરખા.
સ્વભાવની પિછાન કરાવી છે. (૧૨)મળ પુસ્તકમાં ગામનું નામ ખાલી હતું પણ ભાષાંતર (૧૮) ઉપર જે નં. ૧૩ માં શહેરને ખાલી થયેલું કહ્યું કારે મગધ દેશનું પાટલિપુત્ર નગર જાણીને પુ૫પુર નામ છે, તેને અર્થ સમજાવતાં એમ જણાવે છે કે, થોડી ઘણું ગોઠવી દીધું છે. વળી જ્યાં જ્યાં નગરનું નામ આ પારિ વસ્તી બાકી હતી તો ખરી જ, ગ્રાફમાં આવ્યું છે ત્યાં ત્યાં તેજ નામ દર્શાવાયું છે. બાકી તેને (૧૯) આ ભલે શક પ્રજાને રાજ છે. પરંતુ તેમનામાં અર્થ આ પ્રમાણે કરવાનો છે, ખીલેલા પાપોથી છે ભરપુર આપણા હિંદી જેવાં નામે હતાં તે બતાવે છે કે તેમાં, એવું શહેર તે પુપપુર કહેવાય. મતલબ કે આ નગરમાં આર્ય સંસ્કૃતિનાં બીજ હતાં જ, સરખા નરવાહન, ઉષભધણા બાગબગીચા, ઉધાન, વિગેરે હતાં. જેમ ખીલેલાં પપ દત્ત વિગેરે નામે. મનને આનંદ આપે છે તેમ આ શહેર પણ વેપાર ઉદ્યોગથી (૨૦) પ્લેચ્છ અને યવનના તફાવત માટે જુઓ ૫, ૩ ખીલેલું હોઈ મનને આનંદ આપતું હતું એ પણ બીજે પૃ. ૨૪૬ ટી. નં. ૧, તાત્પર્ય એ છે કે, યુપી પ્રજા નહીં અર્થ થઈ શકે છે. અહીં બને અર્થ આ નગરને લાગ તેવાને અથવા મલીન ઈચ્છાવાળાને, ૭; મલ+ઈચ્છા મલ પડતા હતા,
કહેતાં મલિન છે ઈચ્છા જેમને તે મલેછે,

Page #62

૨૦
વરસ રાજ ભગવી માર્યા જશે. પછી જેની સાથે કાષ્ટ પણ રણ માંડી ન શકે એવા અતિ ઘણા ખળવાન શર્વિલ રાજા થશે તે પણ ત્રણ વર્ષ પૃથ્વી ભાગવી માર્યા જશે. તે પછી બ્રાહ્મણાના દ્વેષી ૧ તરીકે દુનિયામાં જાણીતા કાઈ બદનામ રાજા ચશેઃ એનું ભૂંડું રાજ્ય ત્રણ વર્ષ પહેાંચશે. પછી તે ધનતે લેાભી, ભૂંડાઈ ના ભરેલા, પાપી મહાબળવાન શંકપતિ, કલિંગરાજ શાતની૨ ભૂમિને ભૂખ્યા, કલિગ દેશ પર ચડાઈ કરી જીવ ખાશે. અને ભાલાડાંથી૨૩ સંગ્રામમાં અંગ વઢાઈ જઇ સર્વે થ્રીય અધમ શકાને સંહાર વળશે તે નિઃસંશય છે. પછી તે શાન્તિમાં ઉત્તમ રાજા૨૪, પોતાની સેનાથી પૃથ્વી હસ્તગત કરી દસમું વષઁ જીવતાં મરણ પામશે. સર્વ મહાબળવાન શક રાજાએ ધનલાભી હરો. શક રાજ્ય ઉચ્છિન્નપ થશે. ત્યારે [મગધની] (અવંતિની જોઇએ) ભૂમિ
શક રાજાઓ
(૨૧) બ્રાહ્મણના દૂષી એટલે વૈદિકધર્મીમાં નહીં માનનાર તેવા. આ હકીકત પણ દેખાડે છે કે રાકપ્રામાં જૈન ધર્માંના અંશા હતા જ: પાછળથી પ્રિયદર્શિને તે પાશ્ચા હતા અને તેથી જ જૈનાચા' કાલિકસૂરિએ તેમના આશ્રય લેવાને લલચાવેલા હતા (સરખાવે। ઉપર પ્રથમ પરિચ્છેદે ટી. નં. ૫૦) તથા આ પરિચ્છેદે ટી. ન, ૬.
(૨૨) શતવહનવ’શી રાજ્યને ટૂંકમાં રાત પણ કહેતા (જીએ પુ. ૫ તેમનું વૃત્તાંત) અને શતકુળના જે રાન તેને શાત કહેવાય. અહીં તેવા અર્થમાં વપરાયેા છે.
વળી આ ઉપરથી સાબિત થાય છે કે તે સમયે કલિંગ દેશ અધપતિ રાતવહનવી રાન્તના તાબામાં હતા.
(૨૩) કાઈ જાતનું શસ્ર કે અસ્ર હરો. વધારે સ'ભવ અસ્ત્રનું છે. તીરનું પાનું,
(૨૪) સવે અધ્રપતિ રાતવહુનેામાં આ રાન્નનું સ્થાન એકદમ ઊંચું ગણ્યું છે. (સરખાવા પુ. ૫ માં તેનું વૃત્તાંત)
વળી આ જીત મેળવ્યા પછી તે દશ વર્ષાં જ જીવત રહ્યો છે. એમ પણ કહી દીધું.
(રપ) અહીંથી રાક પ્રશ્ન ઉન્નિ થઈ (સરખાવે। ગૌતમીપુત્રની માતા રાણી ખળશ્રીના શિલાલેખની હકીકત)
(૨૧) પુષ્પપુરના નારા તથા તેની પાર જ કાઇ બીજી નગરીને વસવું થયું હતું એમ સમજવું. સરખાવે ઉપરની ટી,
[ સક્ષમ ખંડ
ઉજ્જડ હશે. ત્યારથી પુષ્પપુર૬ જૂનું રહેશે. અને જનારને ખાવા ધાશે. ભવિષ્યમાં તે કાઈ નવીન વંશના ૨૭ રાજાની રાજધાની થશે એ આશિષ છે.” શક રાજાઓ વિશે વિશેષ
યુગપુરાણના ઉપરના કથનથી તેમની વંશાવળી આ પ્રમાણે ગાઢવી શકાય છે.
મ. સ. ૪૬૩-૪૬ ૩
(૧) અમ્લાટ (૨) ગેાપાળ૨૯ ૪૬૩-૪૬૪ (૩) પુષ્પક (૪) શર્વિલ (૫) અજ્ઞાતઃ
૪૪-૪૬૫
૪૬૫૦૪૬૭
૪૬૭-૪૭૦
બદનામ
ઈ. સ. પૂ.
વ
૬૪-૬૩
વા
૬૩-૬૩
ના
૬૩–૬૨
૧
૬૨-૬૦ રા
૬૦-૫૭ સા
વર્ષા થી છ
ન. ૧૨. તથા નીચેના ‘અપાપા નગરી ’ વાળા પારિગ્રાફની હકીક
(૨૭) નવીનવ’શ એટલે બીજો વંશ, શક પ્રશ્નનું રાજ્ય પણ નહીં તેમ શાતવ શનુ પણ નહીં. વળી જીઓ ટી. ન. ૨૮૦
(૨૮) રાજધાની એટલે રાજનગર. તે શહેરમાં નવીન વશના રાજા પેાતાની ગાદી સ્થાપશે. સરખાવે ‘અપાપા નગરી’ વાળે! નીચેના પારિગ્રાફ એટલે કે જે રાજન શક પ્રજાનેા નાશ કરશે તે રાન પેાતાની ગાદી ત્યાં સ્થાપીને નવીનવરા ચલાવશે.
(ર) આ નામ સ ંસ્કૃત જેવાં છે. જ્યારે પડિત જાયસ્વાલજી તેમને ગ્રીક સરદારે સાથેના સબંધ હેવાનું (જુએ જ, બી. એ. વી. સેા. ૧૯૨૮ સપ્ટેંબર અક પૃ. ૧૪૨) જણાવે છે. આ ઉપર છુ. પ્ર. પુ. ૭૬ પૃ. ૧૦૦ માં દિ. ખ. કેશવલાલ હદભાઇ ધ્રુવ સાહેબે જણાવ્યું છે
કે, એમનાં સ ંસ્કૃત નામથી જણાય છે કે સિંધુ નદીના બે
માત્રુના પ્રદેશમાં વસી હિંદી બની ગયેલા શકેાના એ વ'શજ છે. અને દિના (ગ`ગા યમુના વચ્ચેના) પ્રદેશ શકાએ તે વખતે જીતી લીધેલેા જણાતા નથી: (કહેવાની મતલબ કે, (૧) આ શાને ઇન્ડસિથિઅન્સ સાથે સંબંધ હતા.
(૨) તથા આશા ઉત્તર હિંદમાંથી આવેલ નથી તેમજ તેમની સાથે તેમને કાંઇ સબંધ પણ નથી, (કેટલાક વિદ્વાને

Page #63

દ્વિતીય પરિછેદ ]
વિશે વિશેષ ઉપરની હારમાળામાંના અંતિમ રાજાનું રાજ્ય તેણે શક પ્રજાને સંહાર વાળ્યો તે માટે હવેથી રાશિનું ચાલતું હતું ત્યારે એટલે કે ઈ. પૂ. ૫૭ના પહેલા બિરૂદ તેણે પ્રાપ્ત કર્યું. તેમજ શકપ્રજાના ત્રાસથી ચરણમાં જ°, મરહુમ ગર્દભીલ-ગંધર્વસેનના જે પુત્રો લુંટફાટની નીતિરીતિથી તથા વારંવારની કલેઆમથી દક્ષિણમાં આશ્રય માટે ચાલી ગયા હતા તેમણે અવંતિની પ્રજા એટલી બધી તો ત્રાસી ગઈ હતી, કે ત્યાંના અંધપતિ અરિષ્ટકર્ણની સંપૂર્ણ સહાયતા લઈ તેવા અસહ્ય સંકટમાંથી તેમને મુક્તિ અપાવનાર આ શપતિ-અવંતિ ઉપર હુમલે લઈ જવાનું પ્રયાણ વિક્રમાદિત્યના સંવતસરને તે યાદગાર જીતના સ્મરણ આદર્યું. વચ્ચે નર્મદા નદીના તટ પ્રદેશમાં કારૂ૩૩ માટે તે દિવસથી પ્રારંભ કરી દીધ૩૪. એટલે આપણે મુકામે જબરદસ્ત-ભીષણ સંગ્રામ જાગ્યો. આ ભયંકર પણ તે દિવસને વિક્રમ સંવત્સર ૧ ના પ્રથમ દિન અને ખૂનખાર યુદ્ધમાં શક પ્રજાનો બોરકૂટો વળી તરીકે જણાવીશું જેથી મ. સ. ૧૫૪૭૦=ઈ. સ. પૂ. ગયો અને ગર્દભીલ કુમાર વિક્રમાદિત્યને જય થયો. ૫૭=વિ. સંવત ૧ જાણ.
આ શક પ્રજાને ઉત્તર હિંદમાંથી આવેલી માને છે તેઓ (૩૧) જીઓ પ્રથમ પરિચ્છેદે પૃ. ૧૪. આ ઉપરથી વિચાર કરશે).
(૩૨) કેટલાક વિદ્વાનો આ લડાઈનું સ્થાન ઉદેપુર ૫. જાયસ્વાલજી આ અશ્લોટ વિગેરેને ગ્રીક સરદારોની પાસેનું મંદાર ગણાવે છે. પણ તે ન હોઈ શકે. સાથે પટાવવા ઈચ્છે છે. તે બનવા જોગ નથી એમ અભિ- તે બાબત આગળ ઉ૫ર સંવતસરની ચર્ચા વાળા પ્રાય આપી પોતાની દલીલમાં જણાવે છે કે, (૧) વાયુપુરાણ- પરિચછેદે જુએ. ના મતે આ રાજાઓને સે કહ્યા છે: તેમને યવન કહા (૩૩) કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૩૩ (ટી. નં. ૧) These નથીને તેઓ ગ્રીક હેત તે વાયુપુરાણમાં તેમને યવન kings (Gandabhillas) appear to have been, શબ્દ વાપરત (૨) યવને પરાક્રમી ન હતા જ્યારે શકે according to the Furanas the successors of જંગલી લુટારા હતા: મહાન અલેકઝાંડરની પેઠે ગ્રીકવીરો Andhras) (See Kali Age pp. 44-6, 72) from સામાં થનાર આર્યાવતીઓની, કલ કરતા હતા એટલે અંશે the account which represents Vikramaditya તેમનું પરાક્રમ કલંકિત લેખાય. જ્યારે શકો તો કલેઆમ as having come to Ujjain from Pratisthanpur ચલાવતા હતા અને ધનના ધનેર હતા, એ બધું ધ્યાનમાં પુરાણ ગ્રંથના આધારે પ્રમાણે આ ગદંભીલવંશી રાજાઓ લેતાં વિદ્વાન સંસૃતાએ (પંડિત જાયસ્વાલએ સૂચવેલી
આંધ્રની પછી ગાદીએ આવનાર ગણાય છે. અને જે પ્રમાણે એકતા સંભવતી નથી. પં. જાયસ્વાલજી અમ્બાટની તમણે ૧ણને લખ્યું છે તે
વાલજ અસ્થાની તેમણે વર્ણન લખ્યું છે તે ઉપરથી દેખાય છે કે, વિકમાAmyntas સાથે, ગોપાલ ભામની Apollophanes ની દિત્યે પ્રતિષ્ઠાનપુરથી ઉજૈન તરફ આગમન કર્યું હશે. [માર. સાથે, પુષ્પકની Penkelaos ની સાથે, તા શર્વિલની zo- ટીપણુ-આંકની પાછળ ગાદીએ આવનાર નથી જ: ગાદીનાં ilos ની સાથે એકતા ધરાવવા માગે છે, તે બરાબર નથી. સ્થાન જ જુદાં છેઃ ૫શું આપણે જે પ્રમાણે હકીક્ત આલેખી મિારું ટીપણ આપણે તો યવન અને શક પ્રજા વચ્ચેના છે તે પ્રમાણે સર્વ વસ્તુસ્થિતિ હતી. કેવા ઠેકાણે વિદ્વાનોએ પ્રકૃતિ ગુણ વચ્ચેનું અંતર જ જાણવું રહે છે: અને જાણિતા પુરાણકાર ને સમજવામાં ભૂલ ખાધી છે તે આપોઆપ વિદ્વાનો તર્ક બાંધવામાં કેવી કેવી અને કયાં સુધી કલ્પના
સમજી શકાય તેમ છે.] દોડાવે જાય છે તે પણ નિહાળવું રહે છે.]
(૩૪) જુઓ ઉપરની ટીકા નં. ૩૦. (૩૦) એટલે કે ૫૭ની સાલ બેઠાને ત્રણેક માસ થયા હતા (૩૫) ગર્દભીલવંશના સ્થાપક સમય મ. સં. અને ૫૬ ને નવ માસ બાકી હતા ત્યારે. સર કનિંગહામ,
૪૫૩ ગણાવ્યો છે; જ્યારે વિક્રમ સંવતસરની સ્થાપના બુક ઓફ ઈન્ડીયન ઈરાઝ પુસ્તકના પૃ. ૮ માં લખે છે કે,
૪૭૦ માં ગણાવી છે. એટલે બેની વચ્ચેનું અંતર ૧૭ "The initial point of this (Vikramaditya's) વર્ષનું છે ગભીલવંશના આ મહત્વપૂર્ણ બે બનાવ era ought to be B. C. 57 or 563 instead of
વચ્ચેના અંતરને લીધે સંવતસરની ગણત્રીમાં કેટલીક 56 આ વિક્રમ સંવતસરની આદિને સમય ઈ. સ. પૂ.
ગુંચવણો ઉભી થવા પામી છે તેનું કાંઈક વર્ણન ૫૭ અથવા ૫૬માં જોઈએ, નહીં કે ૫૬,
આગળ સંવતસરની ચર્ચામાં આપવામાં આવશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #64

વિદિશા, ભિલસા
[ રાહમ ખંડ આ બાજુ વિક્રમાદિત્યના હાથથી શકપતિ અજ્ઞાત- દર્શિને ત્યાંજ રાજગાદી કરી, ત્યારથી તે તે જ કેંદ્ર બદનામ રાજાએ મારે-માર–ખાધાથી તેની સામે બનવા પામ્યું હતું. તે બાદ ઉત્તરોત્તર શુંગવંશી રાજાઓ થવાનું છોડી દીધું. પણ તેને એવા વાવડ મળ્યા હતા કે, તથા અન્ય પરદેશી વસાહતના ભૂપતિઓએ તેનું આ બધાં કારસ્થાનનું મૂળ તે અંધપતિ જ છે. તેણે ગૌરવ વધારી મૂકયું હતું એટલે સુધી કે, રાજકાજ જે આ કુમારોને મદદ ન કરી હોત તે તેની સિવાયનાં એટલે વિદ્યાનાં તથા અન્ય સામાજીક અને પિતાની આ ફજેતી થાત નહીં. એટલે પિતાના લકેપગી કાર્યોમાં પણ તે સ્થાનને જ અગ્રપદ અપાતું પરાજયથી ઉત્પન્ન થયેલ ક્રોધાગ્નિને શાંત્વન અર્થે તે રહ્યું હતું. અત્યારે આપણે શકપ્રજાના અને ગર્દભીલયુદ્ધના સ્થાનથી પરબારેજ દક્ષિણ દિશાએ ચાલો, વંશી રાજાઓના અમલની વાત કરી રહ્યા છીએ. અને અંધપતિની પૂઠે ધાયો. પિતાના ઉપર શક પતિને તે સમયે તેને અનેક લીલીસૂકી જેવી પડી હતી. તે ધસી આવતો સાંભળી, અંધ્રપતિ શાતિરાજાએ દાવપેચ વાયુપુરાણના આધારે ઉપરના પ્રારિગ્રાફે આપેલ આદર્યા. તેણે પાસેના કેઈ જંગલને આશ્રય લીધે હાય વર્ણનથી આપણે જોઈ શકીએ છીએ. એટલે તેણે એમ મારું ધારવું થાય છે. ત્યાં બને દુશ્મનોના દળનો મહત્ત્વ પ્રાપ્ત કરવા માંડયું ત્યારથી તે શકારિ ભેટો થતાં, યુદ્ધ મંડાણું અને યુગપુરાણના કહ્યા પ્રમાણે, વિક્રમાદિત્યે તેને રાજગાદી બનાવી, ત્યાંસુધીની તેની અરિષ્ટકર્ણના કોઈક સૈનિકે ફેકેલા ભાડાની તીણ ચડતી પડતી અને જાહેરજલાલીનું કાંઈક ચિત્ર જાણી ધારથી શકપતિનું મરણ નીપજ્યું. આ બનાવ લેવાની જરૂર છે. મને જે જણાયું છે તેજ રજુ કરીશ. પછી એટલે ઇ. સ. પૂ. ૫૬ો પછી શાતકરણ રાજા કેટલુંક વર્ણન પુ. ૧ અને પુ. રમાં અપાઈ ગયું છે: દશ વર્ષ જીવીને ઈ. સ. પૂ. ૪૬-૪૭માં મરણ પામ્યો છે. તેમાંથી જે બીનાઓનું સ્મરણ અત્ર કરાવવું પડે છે તે
અહીં આગળ શક રાજ્યની સમાપ્તિ અને નીચે પ્રમાણે જાણવી – ગભીલવંશની પુનઃસ્થાપના થઈ કહેવાશે. એટલે કે (૧) અવંતિનું એક નામ વિશાળાનગરી તેમ Inter-regnum ના કાળનો અંત આવે છે. જેથી બીજું પુષ્પપુરક પણ હતું. વિક્રમાદિત્યાદિ ગર્દભીલવંશી અન્ય ભૂપતિઓનું વર્ણન (૨) અવંતિના પ્રદેશના બે ભાગ પાડવામાં આપવું પડશે. પણ તે પહેલાં ઉજેની–અવંતિનગરીને આવ્યા હતા. પૂર્વભાગની રાજધાની વિદિશા ઉર્ફે કેટલુંક વિશિષ્ટ વર્ણન જે તારવી શકાય છે તે ભિલ્લા હતી અને પશ્ચિમની ઉજેની–અવંતિ હતી. અત્રે આપીશું.
(૩) વિદિશામાં ચંદ્રગુપ્ત રાજમહેલ બંધાવી વસવા વર્તમાનકાળે સર્વ પ્રવૃત્તિઓનાં અનેક કેન્દ્રોમાંથી માંડયું હતું. તે બાદ અશકવર્ધને પોતાની સૂબાગિરિના જેમ લંડન શહેર સારી દુનિયામાં સર્વનું ધ્યાન પ્રથમ કાળ દરમ્યાન ત્યાંના વૈશ્ય ધનવાનની પુત્રી સાથે
દરજજે ખેંચે છે તેમ પૂર્વ સમયે લગ્ન કર્યું હતું. વિદિશા, ભિલ્લા મગધદેશની રાજધાની રાજગૃહી (૪) આ વિદિશાના એક ભાગને બેસનગર કહેવાતું અને ઉર્જની અને પાટલિપુત્ર કેંદ્ર બન્યાં હતું. બેમાંથી કયો ભાગ પહેલે વસ્યો તે જણાયું નથી.
હતાં. પણ પાછળમાં જ્યારથી (૫) વિદિશા નગરીવાળા પ્રદેશના અમુક ભાગને ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય અવંતિને પણ મહત્ત્વ આપી વર્ષને સાંચી નામ અપાયું હતું અને તે પ્રદેશને જૈનધર્મ ડે ભાગ ત્યાં રહેવા માંડયું તથા સમ્રાટ પ્રિય- સાથે મહત્વને સંબંધ છે.
(૩૬) રાણીશ્રી બળશ્રીએ પોતાના પૌત્ર ગૌતમીપુત્રની આપવાનું રહે છે. પ્રશસ્તિ ગાતે નાશિકનો જે શિલાલેખ કાતરા છે તેની (૩૭) આના ખુલાસા માટે નીચેનું હકીક્ત સાથે સરખાવે, આ વૃત્તાંત આપણે પુ. ૫ માં ૧૮ જુઓ.
ટી,
ને,

Page #65

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
અને ઉજ્જૈની
૧૩
આ પાંચે બિના અવંતિ પ્રદેશની—એક યા ખીજાતે નીચેના સ્વતંત્ર પેરામાં આલેખીશું એટલે અહીં તે ભાગની રાજધાની વિશેનાં સ્થાન અને પ્રભાવ વિશેને કેવળ ભારતીય ઇતિહાસની દૃષ્ટિએજ વિવેચન કરીશું. લગતી છે. એટલે દરેકને છૂટી ન પાડતાં સમગ્રપણેજ અશે।વર્ધન જ્યારે અત્યંતના સૂબાપદે હતા, ત્યારે વન કરીશું. તેણે વિદિશા નગરીના એક મહા ધનાઢય વિણકની પુત્રી વેરે લગ્ન કર્યું હતું કે જે રાણીને પેટે કુમાર કુણાલના જન્મ થયા હતા વિગેરે વિગેરે. આ સ જાણીતી મિના છે.૩૯ તેમ રાજા ચંદ્રગુપ્તે ત્યાં રાજ મહેલ બંધાવ્યા હતા. ત્યાં સૂતાં સૂતાં એકદા તેને અનેક સ્વપ્નની હારમાળા ખડી થઇ હતી.૪૦ આ હકીકતથી સ્પષ્ટ થાય છે કે ચંદ્રગુપ્તના સમય પહેલાંથાડા કાળે કે દીર્ઘકાળે તે વાત અલગ રાખીએ-તે સમૃદ્ધિવાળી એક મહાન નગરી તે। હતીજ. વળી ચંદ્રગુપ્તના સમય પૂર્વે અને ચંડપ્રદ્યોતના રાજઅમલે, વત્સપતિ રાજા ઉદયનને અમુક કારણે જે વેર આ ચંડની વચ્ચે બંધાયું હતું તેના વારણ માટે તેને પેાતાની રાજધાની વત્સપટણ-કૌશાંબીથી અવંતિ નગરીના માર્ગમાં આવતાં જંગલમાં હસ્તિખેલનની ક્રીડા કરતા તથા ચંડપ્રદ્યોતની રાજકુમારી વાસવદત્તાનું હરણ કરી જતા પણ આપણે વાંચી ગયા છીએ.૪૧ એટલે તાત્પર્ય એમ થયું કે, ચંડના જીવંત કાળસુધી અવંતિ અને કશાંની વચ્ચે મેટું અને ગીચ કાઈ જંગલ૪૨ આવી રહ્યું હતું: અને તેની ગીચતાને લીધે હસ્તિ જેવા મોટા પશુએ સાથે ક્રીડા કરવામાં સુખ સગવડતા પણ જળવાતી હતી. આ પછી ચંડનું ઈ. સ. પૂ. પરછમાં મરણુ નીપજ્યું તે બાદ કેટલાક કાળપર્યંત તે વહેંશની સત્તા તે પ્રદેશ ઉપર રહી હતી. પરંતુ ઈ. સ. પૂ. ૪૬૭માં ત્યાં મગધપતિ નંદિવર્ધન પહેલાની૪૩ આણુ પ્રવર્તતી થઈ. આ સમયે તે સ્થાનની કેવી દશા હતી
.
પુષ્પપુર નામ સાંભળતાંવે'ત,પ્રથમ સ્મરણ મગધની રાજધાની પાટલિપુત્રનુંજ વર્તમાનકાળના અભ્યાસકેાને થાય છે. અને તેથીજ દિવાનબહાદુરે તે નામ આગળ ધરી દીધું છે. બાકી તે તેમણેજ વાયુ પુરાણમાંના ઉપર ટાંકેલ કરાથી હવે સ્પષ્ટ થાય છે કે ઉજ્જૈનીને પણ પ્રાચીનકાળે તે નામથીજ સંમેાધાતી હતી. વળી આ અત્યંત પ્રદેશને જૈન સંપ્રદાયના એક અતિ મહત્ત્વના ભાગ ગણવામાં આવ્યેા છે. એટલે સમજાય છે કે, પુષ્પપુર નામ સાથે (પછી મગધનું હાય કે અવંતિનું હૈાય)–સ્થાન પરત્વે–કાંઇક જૈનધર્મની વિશિષ્ટતા સંયુક્ત થયેલી છેઃ આના પુરાવા પુષ્પપુર એટલે વર્તમાનકાળનું પેશાવર–તક્ષિલાનગરીવાળા પ્રદેશના ઇતિહાસ ઉપરથી (જીએ પુ.૩.પૃ.૨૬૫-૨૮૨ તેના પરિશિષ્ટનું વર્ણન)-આપણને જડતા રહે છે; વળી ઉજૈનીનું નામ વિશાળા નગરી પણ કહેવાયું છે પણ વિશાળાનગરી તેા જૈનધર્માંના તીર્થંકર શ્રી મહાવીરનું જન્મસ્થાન છે. એટલે આ બધી વસ્તુસ્થિતિને પરસ્પર સંબંધ જો જોડીએ તેા એમ ભિત સાર નીકળે છે કે, આ બે નામ સાથે-પુષ્પપુર અને વિશાળા સાથેજૈનધર્મનાં સ્થાન તરીકે પક્ષપાત જોડાયલા છે. જેથી તે મે નામેાતે વિશેષનામે ન ગણતાં, વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે તેના અર્થ એસારી વિશેષરૂપમાં, તેમને સામાન્ય નગરીનાં નામેા સમજીએ તેા પણ વાસ્તવિક લેખાશે. આ સ્થાનનું તે ધર્મની દૃષ્ટિએ વિશેષ કયું મહત્ત્વ છે
(૩૮) પુપ્પુરના અ માટે ઉપરની ટી. નં. ૧૨ જીએ: જ્યારે વિશાળા નગરીના અ` માટે પુ. ૧. પૃ. ૧૮૩ જુએ.
(૩૯) જુએ પુ. ૨ માં અશેાકનું વૃત્તાંત,
(૪૦) આ હકીકત માટે પુ. ૨ માં રાજા ચંદ્રગુપ્તનુ વન જુએ.
(૪૧) આ હકીકત ઇતિહાસના અભ્યાસીએને સારી
રીતે જાણીતી છે: તેમ આનું ટૂં વર્ણન પુ. ૧ માં વત્સપતિ ઉદયન અને પ્રદ્યોતનવ'શી ચંડના વૃત્તાંતમાં પણ અપાયું છે. તે જુએ,
(૪૨) સરખાવેા પૃ. ૧. પૃ. ૨૧૨ ટી. ન. ૫માં ટાંકેલી કડી ‘સંધ ચતુવિધ સ્થાપવા, મહસેન વન આયા.’ (૪૬) જુએ પુ. ૧. પૃ. ૨૧૭ તથા તેજ પુસ્તકે ન૬િવનના વૃત્તાંતની હકીક્ત.

Page #66

૨૪ વિદિશા, ભિલસા
[ સપ્તમ ખંડ તે જાણવામાં આવ્યું નથી. પણ એટલું તો ચોક્કસ જ ઉત્તર સમ્રાટોના રાજ્યકાળે વિદિશાનગરી પૂરબહારમાં છે કે ઈ. સ. પૂ. પર૭ પર્યત છે તે સ્થાને જંગલ ખીલી નીકળી હતી. તેમની રાજગાદી પણ તે નગરે જેવું જ હતું. તેમ ઈ. સ. પૂ. ૩૭૨ અથવા તે અરસામાં હતી; અને તેથીજ મૌર્યવંશ પછી અવંતિપતિ બનનાર ચંદ્રગુપ્તના સમયે તે સ્થાને મોટું વિસ્તારવાળું અને શુંગવંશી સમ્રાટોનું રાજનગર તે વિદિશાને ગણવામાં અનેક શાહ સોદાગરથી ધમધમી રહેલું વ્યાપાર ખેડતું આવ્યું છે. એટલે કે. હિ ઈના લેખકે જે જણાવ્યું એક નગર આવી રહ્યું હતું. એટલે પુરવાર થયું કે છે કે "Agnimitra, the ruler of Vidisha ૫૭-૩૭=૧૫૫ વર્ષે જેટલા ગાળામાંજ આ સ્થાન વિદિશાને રાજકર્તા અગ્નિમિત્ર” હતા તે તદન ઉપર તે નગરીને ઉગમ થયો હોવો જોઈએ. આ સત્ય હકીકત છે. અહીં એક સંશય ઉભો થાય છે. દેઢ વર્ષના ગાળામાં જ્યારથી ઈ. સ. પૂ. ૪૬૭થી શુંગવંશી સમ્રાટ વૈદિક હોઈને જેનધમાં મૈર્યોના માંડીને ૩૭૨ સુધીના ૯૫ વર્ષ દરમ્યાન જ્યાં સુધી ધર્મષી હતા. તેથી પૂર્વનું જે કાંઈ હતું તે આ તે ઉપર મગધપતિ નંદવંશીઓનો રાજમાર્ય તપતો શુંગવંશીઓએ ભાંગી તોડી નાખવાજ માંડયું હતું. હતે ત્યાં સુધી તો, તે રાજાઓને એટલી બધી પડી એટલે જે તેમણે વિદિશાની પણ તેજ દશા કરી નજ હોય કે પોતાની રાજધાની પાટલિપુત્રને મૂકી નાંખી હોય તો તેમનું પાટનગર ઉજેનીમાં હતું એમ દઈને તેનીજ બરાબર સ્પર્ધામાં ઉતરે તેવું–બબ્બે તેથી સમજવું અને તેનું નામજ વાયુપુરાણમાં સૂચવાયેલું ચડી જાય તેવું કોઈ બીજું નગર વસાવે અને તેને પુપપુર સમજવું.પણ પુ. ૩ પૃ. ૭૯ ટી. ૪૮માં જણાવ્યા ખીલવે. તેમ બનવું અસંભવિત છે. એટલે સમજવું રહે પ્રમાણે સ્થિતિ જો બની રહી હોય તે, આ છે કે તે ૯૫ વર્ષના ગાળામાં તે મેટા નગરની વિદિશાનું જ બીજું નામ પુષ્પપુર સમજવું. અને ઉત્પત્તિ થઈ નહીં જ હોય. પણ ઈ. સ. પૂ. પ૭થી સમ્રાટ અગ્નિમિત્રની રાજગાદી પણ ત્યાં જ સમજવી. ૪૬૭ સુધીના ૬૦ વર્ષના ગાળામાં એટલે કે જ્યાં સુધી પરંતુ વળી જ્યારે સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર ને પુષ્પપુર લૂંટીને તે પ્રદેશ ઉપર પ્રદ્યોતવંશી રાજાઓનો અમલ હતો*૪ ખેદાનમેદાન કરી નાંખતો વાંચીએ છીએ ત્યારે આ ત્યાં સુધીમાંજ કદાચ તે નગરી વસી જઈને પૂરબહારમાં વિદિશા-પુષ્પપુર-નજ નાશ તેણે કરી નાંખ્યો હોય ખીલવા પામી હોય. આનું અનુસંધાન આપણને નીચેના એમ ઘડીભર કલ્પવું રહે છે. છતાં સાથે સાથે તેના પારામાં મળી શકે છે. અત્રે તે એટલુંજ માત્ર વિનાશનું કારણ જ્યારે સુવર્ણતૂપનું ૪૭ ધરવામાં જણાવીશું કે ઈ. સ. પૂ. પ૨૭ના અંતભાગે જે રાત્રીના આવે છે, તથા સેન નદીને અને વર્ષો થવાને તથા રાજા ચંડનું મરણ થયું હતું તેજ રાત્રીના જૈનધર્મના શહેરને નાશ પામવાને-એવા સાફસાફ શબ્દોમાં છેલ્લા તીર્થકર શ્રી મહાવીરનું નિર્વાણ થયું હતું એમ કરાયેલા ઉલ્લેખો-વિચાર કરીએ છીએ, ત્યારે તે ઇતિહાસે નેંધ લઈ રાખી છે. અને એમ પણ પુષ્પપુર તો પાટલિપુત્ર જ હોવું જોઈએ એમ નક્કી બનવાજોગ છે કે આ બનાવ પછી થોડા સમયમાંજ કરાય છે. અને તેમ ઠરાવાય તે, પછી પુષ્પપુર એટલે તે નગરની સ્થાપના થઈ હોય.
વિદિશા અને તેનો જ રાજા સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર હતો. એટલું તો સાબિત થઈ ગયું છે કે, મર્યવંશી એટલે દરજજો વાત ખીલે બંધાઈ જતી ગણાશે. વળી
(૪૪) જુએ પુ. ૧માં અવંતિ દેશના ઈતિહાસનું વૃત્તાંત. (૪૭) નંદરાજાએ સૂવર્ણસ્તુ પાટલિપુત્રમાં ઉભા
(૪૫) જુએ પુ. ૧, પૃ. ૨૦૨ ઉ૫ર ટાંકેલા ત્રણ લે- કરાવ્યાનું હજુ જણાયું છે. પણ વિદિશા પાસે તેમ થયાનું કને ભાવાર્થ.
કયાંય નોંધાયું નથી ત્યાં સ્તૂપો છે અને હતા પણ ખરા, (૪૬) જુઓ પુ. ૩, પૃ. ૯૩, ટી. નં. ૩૮ કે. હિ. છતાં કઈમાં દ્રવ્ય સંગ્રહ થયાનું કે કરાયાનું જાણવામાં ઈ. પૃ. ૨૧ નું અવતરણ.
આવ્યું નથી.

Page #67

દ્વિતીય પરિછેદ ]
અર્થ, સમય તથા નામ
૨૫
અગ્નિમિત્રનો શુંગવંશ ખતમ થતાં નહપાણે પણ તે જ થયાનું લેખવું ઉચિત મનાશે. એટલે ગભીલ સ્થાને ગાદી કરેલ. તેમ ગર્દભીલે પણ તે જ સ્થાનને ગંધર્વસેનની રાજગાદી અને શક પ્રજાએ કરેલ નગરીને મહત્ત્વ આપેલ. વળી શક પ્રજાએ આવીને ગર્દભીલને નાશ, તે બન્ને બનાવ વિદિશાને લાગુ પડતા જ હરાવ્યા ત્યારે નગરને જે ખાલી જોયું હતું એમ ગણવા પડશે. વાયુપુરાણનું લખવું થાય છે તે આ વિદિશાનગરી આ પ્રમાણે વિદિશાનું સ્થાપન થવું ઈ. સ. પૂ. ગણવી. એટલે ગર્દભીલના જોરજુલમથી પ્રજાએ જે પર૭ના અરસામાં અને તેને નાશ-(વિનાશ નહીં હિજરત કરેલી તે પણ વિદિશાનગરીનો જ ત્યાગ પણ ઉજજડ બનવાપણું) ઈ. સ. પૂ. ૫૭માં ગણતાં હત એમ લખવું. પછી હિજરતે ગયેલી પ્રજાને તેની જાહેરજલાલીને કાળ સાડીચારસો વરસને ગણાશે. વિદિશાનો ત્યાગ કરીને પાસેનું જ બેસનગર વસાવતી ઉપરમાં જણાવ્યું છે કે પુષ્પપુરને જૈનધર્મ લેખવી કે ઉજૈની નગરીએ જતી ગણવી, તે નિરાળો સાથે પક્ષપાત છે. તે પ્રશ્નનો વિચાર કરીને આ પ્રશ્ન છે. તેમજ શકારિ વિક્રમાદિત્યે પોતાની રાજધાની
પરિચ્છેદ પૂરા કર્યા બાદ આ તરીકે જે નગરની જમાવટ કરી છે, તે મૂળ નગર પુષ્પપુર જૈન પારાની હકીકત ભલે જેનસંપ્રદાયઉજ્જૈનના સ્થાનનું સમજવું. આખી ચર્ચાને સાર એ દષ્ટિએ વાળાને વિશેષ ઉપયોગી છે, છતાં થે કે, મૌર્યવંશની, શુંગવંશની અને છેવટે નહપાણની ભારતીય ઈતિહાસના અભ્યાસીને, કોઈ વસ્તુના રાજધાની વિદિશામાં જ હતી અને તેનું જ બીજું પરિચયથી અનભિન્ન રહેવું ન હોય, તે તેમને પણ નામ પુષ્પપુર હતું ૮. પછી ગર્દભીલના તથા શક તેમાંથી કાંઈક જાણવાનું તે મળી રહેશેજ. પ્રજાના સમયે કયાં ગાદી હતી તે નક્કી થતું નથી. સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના વર્ણને દર્શાવી ગયા છીએ કે કદાચ વિદિશામાં પણ તે હેય અથવા ઉજૈનીમાં પણ તેણે પિતાના ધર્મના પ્રચાર માટે અનેક પ્રકારની હેય. બેમાંથી ગમે તે સ્થાને હોય, તો પણ એક નગરી યોજનાઓ ઘડીને અમલમાં મૂકી હતી; જેમકે પિતાના તે સમયે ભાંગી છે અને બીજી તેજવંત બની છે ધર્મના પ્રવર્તકે ગણાય તેવા તીર્થકરોની નિર્વાણ ભૂમિના એટલું નક્કી છે. છતાં વિક્રમાદિત્યે ઉજૈનીને સમૃદ્ધ સ્થાનેર (૧) મોટા ખડકલેખ૩; પોતાના કુટુંબીઓ બનાવી છે તે હકીકત વિચારતાં, તો વિદિશાનો જ નાશ વિગેરના સ્વર્ગસ્થાન જગ્યાએ (૨) નાના ખડકલેખે;
(૪૮) ઉપર ટી, નં. ૩૭ માં આપણે ઉજૈનીનું નામ
અષ્ટાપદ, ગિરનાર, ચંપાપુરી અને પાવાપુરી (જુઓ ૫.૧ પુષ્પપુર લખ્યું છે. પણ તે વ્યુત્પત્તિના અર્થમાં સામાન્ય પૃ. ૭૭ ટી. નં. ૧૩ તથા તેનો અર્થ) આ સ્થાને તે “નામ તરીકે લેખવું. વિશેષ નામ તરીકે નહીં.
સમયે ધૌલી-જાગડા, કાશિ, જુનાગઢ અને રૂપનાથ તરીકે (૪૯) નીચેની ટી. નં. ૫૦ જુઓ.
અનુક્રમે ઓળખાવાયાં છે. આમાંના કેટલેક ઠેકાણે ખડક તે (૫૦) બીજી બાજુ એમ વિચાર થાય છે કે, આ શક નાના કદના છે, પણ તેનું મહત્ત્વ વધારે છે, તે સૂચવવા * પ્રજા કાલિકસૂરિના આભારમાં હતી અને વિદિશા તે કાલિક- સમ્રાટ પ્રિયદશિને પિતાની સહી તરીકે પોતાનું સાંકેતિક
સૂરિના ધર્મનું સ્થાન છે તેમ શક પ્રજા પોતે પણ તે જ ચિન્હ જે હસ્તિ છે (જુઓ પુ. ૨ પ્રિયદર્શિનનું વૃત્તાંત) તે ધર્મ ઉપર પ્રેમ ધરાવે છે. એટલે વિદિશાનો નાશ તે પ્રજા કતરાખ્યો છે. ઉપરના પાંચ સ્થાનોમાંનું જે છેલ્લે પાવાપુરી જાણી જોઈને ન જ કરે, જેથી ગભીલ વંશની રાજગાદી છે, તે સ્થાન હજુ શોધી કઢાયું નથી. પણ આગળ જતાં ઉજનમાં માન્ય રાખવી પડે છે.
(જુઓ પૃ. ૨૮) મેં અનુમાન બાંધી બતાવ્યો છે કે તે (૫૧) સરખા નીચે ટી. નં. ૬૧.
સ્થાન વિદિશા-ભિલ્લા-સાંચી વાળો પ્રદેશ જ છે. હાલ તો (૫૨) મોટા એટલે મોટા કદના નહીં પણ મહત્વની તે અનુમાન જ રહેવાનું છે. પણ સંશોધનખાતાને પ્રિયદષ્ટિએ મોટા: સરખાવો નીચેની ટીકા ૫૩.
દશિને કાતરાવેલ ખડકલેખ છે હાથીના ચિન્હ સાથે મળી (૫૩) તીર્થંકરના નિર્વાણસ્થાન પાંચ છે: સમેતશિખર, આવે છે તે મારું અનુમાન એક સત્ય સ્થિતિ સૂચવતો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #68

પુષ્પપુર
(
[ સપ્તમ ખંડ
શાસન ઉપકારી ચરમ તીર્થકર શ્રી મહાવીરને ઉપસર્ગો ગાળ્યા હતા, જેમાંના ત્રણેક માસ ગાળ્યા બાદ કાનમાં નાવ્યા હતા તેવા સ્થાને (૩) સ્તંભલેખો; (૪) ખીલા ઠેકાવાને અને કુ ચંદનબાળાએ અમના પારણે પિતાને ઉપકારી થયેલા હોય તેવા પૂજ્ય મુનિવરે અડદના બાપુળા વરાવ્યાને પ્રસંગ થયો હતો. એટલે માટેના સ્થાન સૂચક કાઉસગ્ન અવસ્થામાં તેમની એમ સાબિત થાય છે કે, તેમને કૈવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન પ્રચંડકાય મૂર્તિઓ (૫) તથા અન્યરીતે તીર્થધામ થયાની ભૂમિ–જેને જેનની પરિભાષામાં કૈવલ્ય કલ્યાણક ગણતા સ્થાન ઉપર૫ ટોપ્સ-ધટાકાર મોટાં ચણતર કહેવાય છે તે, આ કૌશાંબીની આસપાસના પ્રદેશમાં જ કામે ઉભાં કરાવ્યાં છે. આ પાંચ પ્રકારનાં સ્મારકમાંથી, હેવું જોઈએ; આ પ્રમાણે બીજી વસ્તુસ્થિતિ. વિદિશા નગરીવાળા પ્રદેશમાં માત્ર છેલ્લે પ્રકાર જ વળી શ્રી મહાવીરના જીવન ચરિત્રથી ખુલે છે કે, નજરે પડે છે. એટલે માનવું રહે છે કે તે સ્થાન કૈવલ્ય ઉત્પન્ન થતાં જ તેમણે વાચાર પ્રમાણે કોઈક રીતે તીર્થધામની ગણનામાં મૂકી શકાય તેવી દેશના દીધી હતી. પણ તે અફળ થઈ હતી. એટલે કોટીનું હશે; આ એક સ્થિતિ થઈ બીજી બાજુ, રાતોરાત વિહાર કરીને લગભગ દેઢ ગાઉને વિહાર તેજ એક ગંજાવર ટોપ મધ્ય પ્રાંતના જબલપુરના કરીને અપાપા નામની નગરીએ પિતે પધાર્યા હતા. ત્યાં ઈશાનખૂણે, કટની અને સતના શહેરની પાસે નાગોડ ગૌતમ ઈદ્રભૂતિ આદિ અગિયાર વિદ્વાનને તેમના ૪૪૦૦ રાજ્ય ભારહુત નામના ગામડા પાસે નજરે પડે છે, જે શિષ્યો સહિત જૈન દીક્ષા આપી હતી અને તે મુખ્ય
સ્થાન અસલમાં વત્સદેશની હદમાં આવેલું છે, જેને વિદ્વા- ૧૧ને પોતાના શિષ્ય બનાવી ગણધર પદે સ્થાપ્યા નેએ “ભારહુત ટોપ” નામ આપ્યું છે. એટલે કલ્પના હતા; એટલે કે ગણધર સ્વાખાનું સ્થળ અપાપા નગરી કરવી રહે છે કે, આ બન્ને–અવંતિદેશ અને વત્સદેશના- હતું. તે બાદ અનેક દેશવિદેશ પિતે વિચરીને છેવટના ટેનું મહાભ્ય એક જ પ્રકારનું હશે. વળી આ બન્ને ચોમાસે અપાપા નગરીમાં જ સ્થિરતા કરી હતી અને ટોપનાં સ્થાન વચ્ચેના અંતરને અંદાજ કાઢે તે ત્યાંજ નિર્વાણ પામ્યા હતા. આશરે અઢીસોએક માઇલ થાય છે. આ એક વરતુસ્થિતિ.
અવંતિ પ્રદેશ સાથે જૈનધર્મને મહિમાં સંકળાયેલ વળી શ્રી મહાવીરના જીવન ચરિત્ર ઉપરથી સમજાય છે અને તેમાંય, વિદિશા અને સાંચીવાળા ભાગમાં છે કે, દીક્ષા લીધા પછી બારમું ચોમાસું સંપૂર્ણ થયા અનેક પે-સારી તેમજ બિસ્માર હાલતમાં આવેલા બાદ લગભગ છ માસે તેમને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું નજરે પડે છે. આ ટેપનાં સ્મારકે તીર્થધામના છે; અને બારમું ચોમાસું કૌશાંબીએ કર્યું હતું તથા સ્થાન તરીકે ઉભાં કરાવવાનું આપણે જોઈ ગયા છીએ. તે પછીના છએ માસ તેની આસપાસના પ્રદેશમાં વળી આ સ્થળે આવેલ અનેક ટેપમાં સાચવી
પાક નિર્ણય જ થઈ જાય. સંશોધન ખાતું આ દીશાએ ૨ માઈલ, ૧ ગાઉ = ૨ માઈલ લેખે છે. પણ આપણે પ્રયત્ન આદરે એટલી ખાસ પ્રાર્થના છે.
અહીં અઢીસે ત્રણ માઈલની વચ્ચેને કયાસ લઈશું. (૫૪) ઉપરના ચારે પ્રકારનાં સ્મારક ચિન્હો ઉભાં કરવાનાં કોઈ શંકા કરે કે એક રાત્રીમાં શું આવડું ચાલી શકાય ? કારણ વિશેની ચર્ચા પુ. ૨ માં પ્રિયદર્શિનના વૃત્તાતે કરી અને તે પણ રાત્રીના સમયે ? વળી રાત્રીના સાધુથી વિહાર છે. પણ આ પાંચમી કૃતિ વિશે સ્પષ્ટપણે ચર્ચા કરી નથી. થાય ખરે? આ ત્રણે શંકારૂપી પ્રશ્નના જવાબમાં જણાવવાનું તેનું વર્ણન પ્રિયદર્શિનના સ્વતંત્ર જીવન વૃત્તાતના પુસ્તકે કે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી તે જીવને અનંત શક્તિઓ ખાલ આપવાનું છે. અહીં તેનું કારણ જણાવી દઉં છું બાકી ચર્ચા છે તેમજ તીર્થકરે અને કેવળીઓને કમ્પાતીત કહેવાય છે તે ઉપરના પુસ્તકે જ લખાશે.
એટલે કે તેઓને કઈ આચારનો પ્રતિબંધ જ હેત નથી. (૫૫) દોઢસો ગાઉ છે કે ગ્રંથોમાં લખાયું છે, પણ જેથી તેવી ત્રણમાંથી એકે શંકાને સ્થાન રહેતું નથી. ગાહનું માપ વિધવિધ રીતે ગણાય છે. કેઈક ૧ ગાય = (૫૬) આ વિસ્તારમાં આવેલ નાના મેટા ટેપની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #69

દ્વિતીય પરિચછેદ ]
જૈનદષ્ટિએ
રખાયેલા કડકે ઉપરના લેખમાં, જે જે મહાત્મા- વસ્તુસ્થિતિ એ છે કે, એક લેખ મૌર્યવંશી સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત એનાં તેમાં અવશેષો સંગ્રહિત થયેલ છે તેમનાં અને બીજો લેખ અંધ્રપતિ કાઈક શાતકરણીએ કેતગોત્રાનાં નામો અંકિત કરેલાં છે. તેવાં ગોત્રોને રાવેલ છે. પહેલાની મતલબ, તે ટોપ ઉપર દીપમાળા જે અભ્યાસ કરવામાં આવે તો જણાશે કે, શ્રી પ્રગટ કરવાના ખર્ચને પહોંચી વળવા માટે ચાલીસ મહાવીરની પાટ પરંપરાએ થયેલા અનેક આચાર્યોનાં હજાર રૂપિઆના દાનની છે. તેમ નિર્દિષ્ટ શાતકરણી ગોત્રનાં તે નામે દેખાય છે. ખાસ કરીને એક ટોપ કર્યો છે તે તેમાં જણાવ્યું નથી પણ આપણને ઇતિહાસ ઉપર “મહાકશિપ' શબ્દ લખાયેલ છે તે ટોપ કદમાં શીખવે છે કે, તે વંશના અનેક રાજવીઓ જેનધમ સૌથી મોટો છે તેમ તેને “સિદ્ધકાસ્થાન' તરીકે હતા. બાકી ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય તો જેનધમજ હતો. એટલું જ લકે ઓળખતા આવ્યા છે.૫૮ મતલબ કે, આ નહીં પણ તેણે પિતાની ઉત્તરાવસ્થામાં રાજકાજનો ટોપીવાળો પ્રદેશ જેને સંપ્રદાયના તીર્થધામનો છે. તેમાં ત્યાગ કરીને જેનસાધુત્વ અંગીકાર કર્યું હતું.' અનેક મહાત્માઓનાં અવશેષો તેમનાં ગોત્રોની તાતી મતલબ કે અમુક ટોપ ઉપર કોતરાયેલ લેખથી સાથે સચવાયેલાં નજરે પડે છે. આવાં ગોત્રોવાળા સ્પષ્ટપણે સાબિત થાય છે કે તે જેનધર્મ સાથે સંબંધ મહાત્મા શ્રી મહાવીરની પાટ પરંપરાએ થયેલ ધરાવતા અમુક બનાવ સૂચવતી સ્થિતિનાં સ્મારકસ્થાનો માલુમ પડે છે. વળી તેમાં એક વિશિષ્ટ કદને અને છે. આ પ્રમાણે પાંચમી વસ્તુસ્થિતિ. વિશિષ્ટ દંતકથા ધરાવતે પણ ટોપ છે. આ પ્રમાણે છઠ્ઠી અને છેલ્લી વસ્તુસ્થિતિમાં એમ સમજાચેથી વસ્તુસ્થિતિ.
વવાનું કે, જેમ ચંદ્રગુપ્ત દીપમાળાની અગત્યતા ઉપરાંત સર્વને ટક્કર મારે તેવી એક પાંચમી પીછાણી તેને કાયમીરૂપ આપવા રાજ તરફથી ઉત્તેજન
સંખ્યા નીચે પ્રમાણે નક્કી કરવામાં આવી છે (જુઓ લિસા ટોસ કનિંગ હામ કૃત)
મોટા નાના સાંચી સતધાર સેનારી અંધેર
થી વધારે ભેજપુર ૨ ૨૦ |
૨૦ ૪૮.
થી વધારે (૫૭) તેમાંના કેટલાંક ગાનાં નામે માં નીચે ઉતારું છું. સાંચીમાં
સેનારી કેડીની પુત્ર
કેટિyતસ કાસપગાતસ ગારિપુત્ર
સપુરિયસ કેસિદ્ધિપુતસ મેગલિપુત્ર અંધેર વાચ્ચીપુત્ર
વાચ્ચિપુત સતધાર
કેડીને ગતસ સારિપુતસ
મગલિકાસ
મહામેગલાસ ગતિપુત ભોજપુર
હરિતિપુત ઉપહિતકસ
અસદેવસ (૫૮) આ આખીએ વસ્તુસ્થિતિ સમજવી હોય તેમણે સર કનિંગહામ કૃત ધી ભિલ્સ ટેપ્સ નામનું પુસ્તક વાંચી જવા વિનંતિ છે.
[મારું ટીપ્પણ: આ બધા લેખેને તથા ગોત્રનો કયો કા અર્થ ઘટાવી શકાય તેમ છે. તેને પત્તો મારા તરફની આટલી સૂચનાના આધારે ઉત્સાહી વાચક લગાવી શકશે. છતાં તે વિષય અહીં ન હોવાથી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના જીવનનું જે સ્વતંત્ર પુસ્તક હું લખવાનો છું તેમાં તેની ચર્ચા કરવામાં આવશે.]
(૫૯) નીચે જણાવેલી વસ્તુસ્થિતિ નં. ૬ ની હકીકત સાથે સરખા.
(૬૦) આ બને લેખ માટેનો ઇસારે આપણે પુ. ૨ માં ચંદ્રગુપ્તના વૃત્તાતે કરી ગયા છીએ (જુઓ પુ. ૨. 5. ) વિશેષ અધિકાર માટે ધી ભિસા ટસનું પુસ્તક જુઓ.
(૬) આ બધા અધિકાર માટે પુ. ૨ માં ચંદ્રગ્રસને વર્ણન જુઓ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #70

[ સક્ષમ ખંડ
આવેલાં સંખ્યાબંધ ટાપા ઉપરના લેખા તથા તેમાં અંકિત થયેલી હકીકત સાથે ભારહુત ટાપની એકાકી જેવી સ્થિતિની તુલના કરીએ છીએ, ત્યારે શું એમ નથી સમજાતું કે, તે વિશિષ્ટધામ શ્રી મહાવીરના નિર્વાણનું સ્થાન હાય અને પેલું એકલડેાકલ ભારહ્તવાળું સ્થાન તેમનું કૈવલ્ય કલ્યાણસૂચક તીર્થધામ હોય ? કેમકે તે બન્ને વચ્ચેનું અંતર પણ જૈન સાહિત્યગ્ર ંથામાં જણાવ્યા પ્રમાણે મળી રહે છે, તેમજ તેમાંથી સ્ફુરણ પામતી શ્રીમહાવીરના જીવનને સ્પર્શતી અનેક ઘટનાઓને પણ પરસ્પર મેળ ખાતા દેખાઇ જાય છે. ઉપર પ્રમાણે જ્યારે
ઉપર ટાંકેલી છએ વસ્તુસ્થિતિ, તથા તે ઉપરથી દાહન કરીને રજુ કરેલી મતલબ તથા તે સર્વેમાંથીસ વસ્તુસ્થિતિ તેના યથાસ્વરૂપે સમજાઈ ગઈ છે, ત્યારે આપણે ખુલંદ અવાજે ધેાષણા કરી શકીશું કે, વિદિશાનું સ્થાન તે શ્રી મહાવીરનું નિર્વાણ કલ્યાણક છે અને ભારહુ
સ્થાન તે તેમનું કૈવલ્ય કલ્યાણક છે. અને આ સ્થિતિ જ્યારે સ્પષ્ટ થઈ ત્યારે કહેવું પડરો કે પુષ્પપુર નગર તે જૈન સાહિત્યની દૃષ્ટિએ વિદિશાનુંજ નામહાવું જોઇએ.
૨૮
આપી, સદાને માટે તે યાદ રહે તે સારૂ લેખ તરીકે કાતરાવી રાખી છે, તેમ જૈન સાહિત્યગ્ર'થામાં પણ જણાવાયું છે કે, શ્રી મહાવીર નિર્વાણ પામ્યા ત્યારે તેમના અનુયાયી અઢાર ભક્ત રાજાએ એકત્ર થયા હતા; અને ભાવદીપક (શ્રી મહાવીર) અસ્ત પામતાં, તેની યાદગીરી જાળવવા દ્રવ્યદીપક (દીપકાની કટાર) પ્રગટાવવાનીકર ગઢવણુ કરી હતી. એટલે કે પાંચમી અને છઠ્ઠી વસ્તુસ્થિતિ એકબીજાની પૂરક અને સામર્થ્ય આપતી ઘટનાઓ છે.
નીકળતા સાર–આ બધી ઘટનાનું સમીકરણ કરવામાં આવે તે, શું એમ તેમાંથી તાત્પર્ય નથી નીકળતું કે, વિદિશા અને ભારહતના પ્રદેશના ટાપેા કેવળ જૈનધર્મનું સાથે સંબંધ ધરાવતાં સ્થાનકે છે ? તેમાં પણ વિદિશાનું ધામ વિશિષ્ટ છે? આ વિશિષ્ટતાની સાથે તેમાં
ભિલ્સા
અને તેની આસપાસના
સ્તુપોનું
સ્થળ દર્શન
સાધાર
આલમપુ
વિદિશા, ભિસા
INS
. . . .
સોનારી
નઝર
કનખરા
(૬૨) આ દીપકની કટાર–ગરને લગર-પ્રગટ થવાથી માટી દીપમાળા લાગે. તે રેખીતું જ છે, જેથી લૌકીક શબ્દોમાં
સ
ઉદયૌરી.
કાતખેરી
ભિક્ષા
મસેન
લોહંગીરોક
છીપાયા
અોલ
સૈયા ની
પુર
સાંથલ
110
તેને દ્વીપેાસવીના પર્વ તરીકે ઓળખાવવાની પ્રથા પ્રથ લિત થઈ છે,

Page #71

દ્વિતીય પરિચ્છેદ્ર ]
પણ વિદિશાનું—શ્રી મહાવીરના નિર્વાણના સ્થાનનું નામ મધ્યમઅપાપા વિશેષપણે કહેવાયું છે: જેથી તે નામના પણ વિચાર કરી લઇએ. એમ કહેવાય છે કે, મૂળે તે નગરનું નામ અપાપા-પાપ જેમાં નથી તેવી નગરી હતું. પણ જ્યારથી તે નગરીએ શ્રી મહાવીર જેવા પુણ્યાત્માને ભાગ લીધે, એટલે કે તે ભૂમિ ઉપર તેમના દેહવિલય થયે। ત્યારથી તેનું નામ, અપાપા મટીને પાપા—એટલે પાપથી ભરેલી એવી− પુરી પડયું અને કાળાંતરે તેનું અપભ્રંશ થતાં થતાં “પાવાપુરી” નામ પ્રચલિત થઈ ગયું છે. ૬૩ પાવાપુરી કે અપાપાપુરી શબ્દની સાથે, જ્યારે મધ્યમ શબ્દ જોડાયા છે ત્યારે તેમાંથી બે પ્રકારના અર્થ નિષ્પન્ન થઈ શકે છે. (૧) એક એમ કે, અપાપા નગરી તે એકજ હાય પણ તેનાં ત્રણ પરાં હાય (પૂર્વ, મધ્યમ અને પશ્ચિમ) જેમાંથી મધ્યભાગે આવેલ પરામાં શ્રી મહાવીરનું નિર્વાણ થયું હાય; એટલે વિદિશાનાં ત્રણ પરાં થયાં, જેમાંના મધ્યમભાગને ખેસનગર અથવા વિદિશા, પશ્ચિમને સાંચી અને પૂર્વને બ્રિસા કહી શકાય. (૨) અને ખીજી રીતે જો ધટાવીએ તે। અપાપા નામની નગરીની સંખ્યા જ ત્રણ લેવીઃ તેમાંની મધ્યમ(મધ્યમ એટલે તેની જાહેાજલાલી કે વૈભવની દૃષ્ટિએ
અને ઉજૈની
(૬૩) પૂર્વ દેશ પાવાપુરી, રૂદ્ધે ભરીરે,
મુક્તિ ગયા મહાવીર, તીરથ તે નમુંરે! આમાં પૂર્વ દિશિ પાવાપુરી' તેના અર્થ અનેક રીતે પટાવી શકાય તેમ છે. જેમ કે:(૧) પાવાપુરી લઇએ તે
(અ) પૂ+દિશિ+પાવા=પાવાપુરીના જે પૂર્વી ભાગ રૂદ્ધિથી ભરાઈ રહ્યો છે (જે પાવાપુરીના પૂર્વ ભાગમાં ધનવાન વર્ગ વસી રહ્યો છે) તે પાવાપુરી.
(બ) પૂર્વાં+દિશિએ+પાવા તેા પણ ઉપર પ્રમાણે અ નીકળે અથવા આ ગાથાના તાં સમયસુંદર પેાતે અવતિમાં સ્થિત થઇને તે બનાવી હોય તે સ્થાનની પૂ દિશામાં પાવાપુરી આવી હાય માટે તે સ્થળના નિર્દેશ છે એમ ઘટાવી શકાય છે. (૨) અપાપાપુરી લઈએ તે
(અ) પૂ+શિ+અપાપા=પૂર્વ દિશ્ય પાપાં વંચાય.
૧૯
નહીંજ; પણ સ્થાન નિર્માણની સ્થિતિની અપેક્ષાએ) નગરીમાં શ્રી મહાવીરના દેહ પડયા હતા. તે ઉપરાંત પૂર્વ અને પશ્ચિમનો પણ બીજી અપાપા નગરીથ્યા તે વખતે હતી. તેને જે અપાપા-પાપહિંત એટલે પુણ્યવંતી-નગરીની ઉપમા આપવાના હતુ હાય, તેા પૂર્વની અપાપા નગરી એટલે ભારહત ટાપવાળી નગરી સમજવી કે જે પણ એક પુણ્યવંત નગરજ કહેવાય અને પશ્ચિમની અપાપા નગરી, તે ખરી અથવા અસલ ઉજ્જૈની સમજવી રહે. કેમકે, સંભવ છે કે તે સ્થાને શ્રી મહાવીરે મહુસેન૬૪ વનમાં-ચંડપ્રદ્યોત ઉ મહાસેન રાજાના અધિકારમાં આવેલા વનમાં સમાસરીને ગણધર પદની સ્થાપના કરી હતી તેથી તે સ્થાનને પણ એક પવિત્ર-પુણ્યવંત નગરજ ગણવાનું કહી શકાય. આ પ્રમાણે ‘મધ્યમ અપાપા 'વાળા પદના અર્થ ખે રીતે ધટાવતાં, સ્થાર્નનર્માણવાળા અર્થ તરીકે, તેની ગણુના પૂર્વ ગ્રંથકર્તાઓએ કરી હાય તે વધારે સંભવિત છે, કેમકે જો ત્રણ પરાંના અર્થમાં લઇ એ તે એકબીજાની અપેક્ષાએ પૂર્વનું પુરૂં તે અંતિમજ કહેવાય, મધ્યમ ન કહેવાય; અને પેલું પદ તા કહે છે કે પૂર્વના પરામાંજ શ્રી મહાવીર મુક્તિને પામ્યા છે; એટલે, મધ્યમ અથવા પૂર્વ તે બેમાંથી એક શબ્દને ખાટાજ માનવા પડશે. પશુ
-
(બ) પૂ+દ્ધિશિએ+અપાપા=પૂર્વ દિશપાપા વ'ચામ ગમે તે રીતે ગાઠવા પણ અ તા ઉપર પાવાપુરીમાં જણાવ્યા પ્રમાણે જ થતા રહેરો, એટલે એમ કહેવા માગે છે કે, તે નગરીનેા પૂર્વ ભાગ (નહીં કે મધ્ય ભાગ) જેમાં અનેક શાહુકાર લાકા વસતા હતા તે ભાગમાં શ્રી મહાવીર નિર્વાણને પામ્યા છે.
પુ. ૧. પૃ. ૧૮૬ ટી. નં. ૧૦૮ માં મેં અન્ય સૂચના કરીને ‘પૂર્વ વિશિ પાવાપુરી' તરીકે તે પદ હાવાનું જણાવ્યું છે; તેમ લેવાથી પણ અર્થાંમાં તે ફેરફાર થતા
નથી જ.
(૧૪) ઉજ્જૈની નગરીને વૈશાળી નગરી તરીકે પણ ઓળખાવી છે (જુએ પુ. ૧ પૃ. ૧૮૩. તથા મુનિશ્રી કલ્યાણવિજયછ સ ંપાદિત “ જૈનકાળ ગણના ” સ. ૧૯૮૭ પૃ. ૩૧ ટી, ન, ૨૮ તેના આ પ્રમાણે શબ્દો છે.) “ શ્રીવીર નિર્વાણાત્ વિશાલાયાં પાલક રાજ્ય ૨૦ વર્ષાણિ ”

Page #72

૩૦
સ્થાનસ્થિતિ પરત્વે વિચારતાં તે કડીનું હાર્દ બરાબર મળતું આવી જાય છે જ. અને તેમા સ્વીકારીએ તે એક ફેરફાર જે આપણે હવે કરવા રહેશે, તે આ વિદિશાના ઉદ્ગમના સમય વિશેને અનશે. આપણે તેની સ્થાપના ઈ. સ. પૂ. પરછ બાદ કે તે અરસામાં એટલે કે શ્રી મહાવીરના અને રાજા ચંડપ્રદ્યોતના મરણ બાદ–કલ્પી હતી તેને બદલે તે સમયે તે તે નગરીને સંપૂર્ણ સ્મૃદ્ધિવાળી ગણવી પડશે. પ
વિદેિશા, ભિલ્સા
(અહી` અવતિ દેશમાં પાલક રાજાનું રાજ્ય વીર નિર્વાણથી ૨૦ વર્ષે એમ કહેવાનેા હેતુ છે.) તે હકીકત બતાવે છે કે તે
{ સક્ષમ ખંડ
[ટિપ્પણ:——આ પારામાં શ્રી મહાવીરના કૈવલ્ય અને નિર્વાણ પ્રાપ્તિના સ્થાન વિશે ચર્ચા કરીને જે આનુમાનિક નિર્ણય મેં બાંધી આપ્યા છે, તે અધુના પ્રચલિત અને માન્ય રહેલા સ્થાનથી ભિન્ન પડી જાય છે ખરે. પણ તેથી એમ માની લેવાનું નથી કે તે અંતિમ નિર્ણાયજ છે. આ વિશે તજ્જન વિદ્વાને પેાતાના વિચાર। દર્શાવશે એવી પ્રાર્થના સાથે વિરમું છું. ]
સ્થાન સાથે શ્રી મહાવીર-વૈશાલિકને સબંધ હશે ખરી. (૬૫) સરખાવે। ઉપરની ટી. ન'. ૫૩.

Page #73

'
. ::
s
5
.
.
H
.
|
Tહજ
તૃતીય પરિચ્છેદ
ગદંભીલ વશ (ચાલુ) ટૂંકસાર –રાજા શંકુનું જીવનવૃત્તાંત તથા તેનું મરણ નીપજેલું કે ખૂન થયેલું તે સંબધીની કરેલી ચર્ચા–
વીરવિકમ, શકારિ વિક્રમાદિત્યનાં વિવિધ નામોની લીધેલ તપાસ–તેને જન્મ, કુટુંબ તથા આયુષ્ય ઉપર પાડેલ પ્રકાશ-વિક્રમ સંવત્સરની સ્થાપનાનાં બતાવેલ કારણવિદ્વાનોએ તે માટે કપેલ વિવિધ અનુમાને–તેના પાટનગર વિશે આપેલી કાંઈક સમજૂતિ તેણે વેધશાળાની કરેલ સ્થાપના તથા પડાવેલ સિક્કા સંબંધીની આપેલી માહિતી-ઐતિહાસિક પુરાવાહ તેના રાજ્ય વિસ્તારની બતાવેલી સીમા–તેના ધર્મ સંબંધી કરેલ વિવાદ-વિકમ સંવત્સરનો વપરાશ કેટલેક સમય જે બંધ પડ્યો છે તેનાં કારણે સહિત બતાવેલી સમજ-છેવટમાં તેના રાજદ્વારી તથા નૈતિક ચારિત્ર્યની કરેલી સમાલોચના તથા તેની સાથે કેટલાક સમય સુધી રાજવહિવટ ચલાવેલ તેના બંધુ અને રાજા ભર્તુહરીનું સંક્ષિપ્ત જીવન
(૩) માધવાદિત્ય (૪) ધર્માદિત્ય અને (૫) વિકમચરિત્ર ઉફે માધવસેન–તે ત્રણેનાં જીવનમાંથી મળી આવતા, મોઘમ પાંચેક બનાવેની કરેલી ચર્ચા અને પરિણામે તે દરેકનું સ્થાન, કેના સમયે હોઈ શકે તેને કરી આપેલ નિર્ણય-નં. ૫ વાળા વિક્રમ ચરિત્રને આપેલ રાજ્ય વિસ્તાર–
(૬ થી ૧૦ ) સુધીના પાંચ રાજાઓના સમયે પ્રવર્તી રહેલ રાજ્યની સ્થિતિને આપેલ ચિતાર તથા ગર્દભીલવંશનું છેવટ કેમ અને કોના હાથે આવ્યું તેને આપેલ સંક્ષિપ્ત હેવાલ-છેવટે કુશનવંશના પ્રારંભની કેટલીક નવીન હકીકત વિશેની આપેલી ટૂંકી સમીક્ષા–

Page #74

૩૧
રાજા શંકુ
રાજા શક
ગાદીપતી તરીકે તેણે શું નામ ધારણ કર્યું હશે તે જણાયું નથી. પણ રાન્ન ગંધર્વસેનને તે જ્યેષ્ઠ પુત્ર હાવાથી અતિની ગાદીએ તેને સ્થાપિત કરવામાં આન્યા હતા. થાડા જ વખતમાં તેના રાજ્યને અંત આવી ગયા દેખાય છે. તે બાદ તેને ભાઈ વીર વિક્રમાદિત્ય અતિપતિ થયા છે. જેથી શન શંકુના સમય આપણે . પુ. પૂ. ૬૪ થી ૬૩ સુધીના છ માસને નાંધા પડયો છે.
મૂળે તે તેનું નામ જ અવંતિપતિએની કે ગર્દભીલ વંશીઓની નામાવલીમાં કયાંય માલૂમ પડતું નથી. કેવા સંજોગામાં તે ગેાવવું પડયું ખૂન કે મરણ છે તેને ખ્યાલ પ્રથમ પરિચ્છેદે અપાઈ ગયા છે. ૧ એટલે તેની ચર્ચામાં ન ઉતરતાં જે ખીજું કાંઈ જણાવવા યેાગ્ય લાગે છે તેજ અત્રે લખીશું.
તેનું રાજ્ય માત્ર છ માસ જ ચાલ્યું છે. એટલે પ્રશ્ન થાય છે કે, તેનું ખૂન થયું હશે કે કુદરતી રીતે મરણ પામવાથી જ વિક્રમાદિત્યે રાજ્યલગામ હાથમાં લીધી હશે ? અથવા ખૂન થયું હોય તેા કાના હાથથી ? અન્ય કાઈની બાબતમાં આવે પ્રસંગ બન્યો હૈ।ત તા આ પ્રશ્નને ક્ષુલ્લક ગણી આપણે આગળ ચલાવ્યે જાત; પણ વિક્રમાદિત્ય જેવા રાજા, જેતે સંવત ચાલુ રાખીને, સારાએ ભારતવર્ષની પ્રજાએ, પાતા ઉપર તેણે કરેલ ઉપકારના બદલામાં જેનું નામ પ્રાતઃસ્મરણુ ચિહ્ન તરીકે જાળવી રાખ્યું છે, તેવી એક અદ્ભૂત વ્યક્તિના કિસ્સામાં આવા મુદ્દાને તદ્દન જતા કરવામાં આવે તા, ઇતિહાસને પણ્ અન્યાય થાય તેમ વિક્રમાદિત્યના ચારિત્રને પણ શંકામય રાખાવી દીધું કહેવાય જો ખૂન થયું હેત કે કરવામાં આવ્યું હોત તે તે કાળના, કે થાડે કાળે તુરતમાં થયેલ કાઈ ઈતિહાસકારે,
(૧) બ્રુએ પૃ. ૪ ટી. ન. ૯ માં હિં, હિં, માંના પૃ. ૬૩૮ તથા ૬૪૯ ના અવતરણે.
(૨) અરે છેવટે, જે લેખકે આટલી પણ હકીક્ત લખવાની હામ ભીડી છે. ( તે અવતરણાના અસલ
[ સક્ષમ ખંડ
રાજા વિક્રમાદિત્યના અન્ય ઉપકારની શેહમાં દખાઈ ને તે પ્રસંગને િિતહાસપટ્ટ ઉપર ચિતરવાને ભલે આંખ આડા કાન કર્યા હોય, એમ હજુ બને; પણ તે ખાદ લાંબા કાળે થયેલ કાઈ પણ લેખકને શું વિક્રમાદિત્યની પોતાની કે તેણે કરેલ ઉપકારતી પડી હોય કે, અમુક બનેલી ખરી હકીકતને દબાવી રાખે ?૨ મતલબ કે ઇતિહાસ લેખનમાં કાષ્ઠ દિવસ ઘાલમેલ ચાલી શકે નહીં. કદાચ કાંય લખાયું હૈાય અને પ્રકાશમાં જ ન આવ્યું હોય તેા વાદ જૂદી કહેવાય. પણ સર્વ સુલભ્ય સાધન સામગ્રીમાં આ બાબતને લગતે એક હરવટીક પણ રાા વિક્રમાદિત્યની વિરૂદ્ધમાં લખાયલ માલૂમ પડતા નથી; તે એક જ નિર્ણય ઉપર આવવું રહે છે કે, રાજા શંકુનું મૃત્યુ કુદરતી સંજોગામાં જ નીપજ્યું દશે તથા વિક્રમાદિત્યના હાથ પણ તદ્દન ચોખ્ખા જ રહી ગયા હશે. આ પ્રમાણે સ્થિતિ ઠરતાં એ અનુમાન કરી શકાય છે. (૧) શકરાજ્ય સમાપ્ત થતાં રાજા ગંધર્વસેનના જે અનેક પુત્રા હૈયાત હતા તેમાં તે સાથી જ્યેષ્ઠ હાવાથી, તેની લાયકાત કે બીનલાયકાતને પ્રશ્ન અલગ રાખીને, વીર વિક્રમાદિત્યે પોતાના વડીલ બંધુ તરફના પૂજ્યભાવ અને સન્માન બતાવીને તથા પ્રજાજનેને સર્વ હકીકત સમજાવીને રાજા શંકુને ગાદીનશીન કરાવ્યા હશે. ( ૨ ) અથવા તો શક પ્રજાને હરાવવામાં આ શંકુ રાન્તએ જ મુખ્ય ફાળા આપ્યા હશે; જેથી પેાતાના બાહુબળ અને પરાક્રમને લીધે જ તે અવંતિપતિ બનવા પામ્યા હોય. ને આ બેમાંથી ખીત અનુમાન પ્રમાણે જ વસ્તુસ્થિતિ હેત તા,શકાર વિક્રમાદિત્ય તરીકે જે નામ ગાજી રહ્યું છે તેને બદલે શકાર થૂંકુ એવા ધ્વનિજ આપણા કાને અથડાયા કરત; પણુ તેમ નથી બન્યું એટલે પ્રક્રમના અનુમાન પ્રમાણે સંયેગા બધા બનવા પામ્યા હતા એમ સ્વીકારવું રહે છે.
શબ્દો માટે નુ ઉપરની ટીકા ૧) તે તેણે તા લખી હેતને ! છતાં તેમણે પણ જ્યારે મૌન જ સે છે ત્યારે સમાય છે કે, રાજા વિક્રમાદિત્યનું ચારિત્ર નિષ્કુલ જ્જ હતું.

Page #75

તૃતીય પરિચ્છેદ ] શકારિ વિક્રમાદિત્ય
૩૩ રાજા શિક વૃદ્ધ હેવાથી કદાચ નામને જ રાજા છે. તે વિક્રમાદિત્ય બીજો કોઈ નહીં પણ ગભીલ હશે; અને બધે રાજ કારભાર વિક્રમાદિત્ય ચલાવતો રાજા ગંધર્વસેનઃ દર્પણને કુમાર, આ વિક્રમાદિત્યજ હશે. પણ તેને મરણ બાદ વિક્રમાદિત્ય રાજમુકુટ સમજવો. તેમજ પ્રજાનું નિકંદન કાઢી નાંખી, પિતાના શિરે ધારણ કર્યો હશે. જેથી આ સર્વ શકારિનું ઉપનામ મેળવનાર ભાગ્યશાળી, નરપુંગવ સમયને ઇતિહાસકારોએ વિક્રમાદિત્યનોજ રાજ્યકાળ કેશરી સમાન રાજવી પુરૂષ પણ આજ વિક્રમાદિત્ય લેખાવી દીધો હોય. આમ બનવા યોગ્ય પણ છે. હતો. વળી એ દેખીતું જ છે કે આ અવંતિની પ્રજા તેથી આપણે તે વિક્રમાદિત્યના ચરિત્રમાં તેના અનેક કચરાતી, રીબાતી, મુંગે મોઢે અંતર્વેદના અનુભવતી તથા સગુણોની હારમાળામાંજ ઓર એકની વૃદ્ધિજ રાતદિવસ માનસિક યંત્રણું સહન કરતી, સાત સાત લેખવી રહે છે.
વર્ષ જેટલા લાંબા કાળનાં વહાણાં ઉગતાં અને (૨) શકારિ ગર્દભીલ: વિક્રમાદિત્ય ઉફે આથમતાં સુધી મુક્તિને માટે જ્યારે અહર્નિશ પ્રભુ
વિક્રમસિંહ અથવા વિકમ ન પ્રાર્થના કરી પડી રહી હતી, ત્યારે ઉપર પ્રમાણેની પિતા વર્તમાનકાળે ભારતવર્ષમાં વસતી હિંદી પ્રજાના ઉપર રાજ ચલાવતી શકપ્રજાના સિતમ અને જહાંરીમોટા ભાગને જે નામ પુણ્યક બની રહ્યું છે તથા ગીમાંથી તેમને મુક્તિ મેળવી આપનાર મળી આવે, તે
જે નામ સારીએ વેપારીઆલમ તેવા ઉપકારી પુરૂષનું નામ પોતાના અંતઃકરણના ઉંડામાં તેનાં નામ પોતાના વ્યાપારી દફતરમાં ઉંડા ભાગમાં સદાને માટે કાતરી રાખે તથા તે પુરૂષને
નિરંતર લખી રહી છે, તે નામ મહાન ઉદ્ધારક નરપતિ તરીકે લેખી, તેની યશકિર્તિને મહાપ્રતાપી, બળવાન, પ્રતિભાસંપન્ન રાજા વિક્રમાદિત્યનું વિશ્વદિગંત કરી મૂકવા માટે, તેના નામનો સંવત્સર
(૩) વિક્રમાદિત્ય શબ્દના અર્થની સમજ કે.હિ. ઈ. . (૫) અહીં ભલે, શક પ્રજાના જુલમની જ નોંધ કરી છે. ૫૩૩ માં નીચે પ્રમાણે આપી છે. વિકમ=Might, પરાક્રમ એટલે તેને કાળ સાત વર્ષને લખ પડયો છે. બાકી
આદિત્ય The Sun, સૂર્ય એટલે કે વિક્રમાદિત્ય=The ખરી રીતે તે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના મરણથી માંડીને Sun of the might પરાક્રમને સૂર્ય, પરાક્રમમાં સૂર્ય અત્યાર સુધીનો સર્વ સમય “મારે તેની તરવાર' જે જ સમાન,
ગયા છે. આ વિક્રમાદિત્યે ગાદીએ બેસીને બધું શાંત પાડવું,
ત્યારે જ પ્રજાના મન શાંત પામ્યાં છે. અને એટલા માટે જ ના. પ્ર. પત્રિકા પુ. ૧૦ ભાગ ૪ પૃ. ૭૨ ટી. ૪૪ માં સંવત્સરની ખરી રીતે સ્થાપના થઈ છે. પણ ઉપર પ્રમાણે જ અર્થ ઘટાવ્યો છે અને જણાવ્યું છે કે (લેખક મુનિ શ્રી કલ્યાણુવિજયજી મહારાજ છે) શુંગવંશી પ્રિયદર્શિન બાદ જોશો, તે બધા રાજાને સમય પાંચ બળમિત્ર ભાનુમિત્રના અમલને ૬૦ વર્ષ આખ્યાનું પાંચ કે છ છ વર્ષ જ ચાલ્યો છે. તેના મરણ પછીના ૨૯ પરિશિષ્ટ કારે જણાવ્યું છે. (જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૨૦૨ વર્ષમાં પાંચ મૌર્ય, ૯૦ વર્ષના શુંગવંશમાં ૧૦ શુગે, ૪૦, ટી. ન. ૩૩ માં ટાંકેલ ગાથાઓ) એટલે આ ગભીલ વર્ષમાં એક નહપાણ (આ એક અપવાદ રૂ૫ ગણી શકાશ), વિક્રમાદિત્ય તે પેલો શુંગવંશી બળમીત્ર જ જા. પછીના ૧૦ વર્ષમાં ગભીલ દર્પણ, તે બાદ સાત વર્ષમાં વ્યુત્પત્તિ ઉપરાંત આ વિક્રમાદિત્યનું રાજ્ય પણ ૬૦ પાંચ શક રાજાઓ: તે પ્રમાણે ૨૯, ૯૦, ૪૦, ૧૦ અને ૭ વર્ષ ચાલ્યું છે. [મારું ટિપ્પણ:-ખરો ભેદ કયાં સમાયલો મલી ૧૭૪ વર્ષમાં ૫, ૧૦, ૧, ૬ અને ૭ મલી ૨૪ છે તે માટે પુ. ૩ પૃ. ૧૦૬ થી ૧૦૮ નું લખાણ તથા ટીકાઓ રાજાઓ અવંતિ ઉપર રાજ કરી ગયા છે. એટલે પ્રજાનાં જુઓ. ખાસ કરીને પૃ. ૧૦૮ ટી. નં. ૭.]
મન તે અગાઉ જે શાંતિ ભોગવતાં તે આપણાબસો વર્ષમાં (૪) આ વિક્રમાદિત્ય જ શકારિ ઠરાવી શકાય તેમ છે. ગુમાવી દીધી હતી. ખરી વાત છે કે વચ્ચે શુંગવંશીને તેની ચર્ચા બહુ વિસ્તારપૂર્વક આગળના ખડે કરવામાં સમય દીર્ધકાળ ટકે છે. પણ તેમાંયે તેમની ધનતૃષ્ણ, આવી છે તે જોઈ લેવી.
પરદેશી પ્રજાનું ચડી આવવું તથા તેની સાથેના વારંવાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #76

==
==
=
=
=
=
==
=
૩૪
વિક્રમાદિત્યનું
[ સપ્તમ ખંડ
ચલાવે તેમાં આશ્ચર્ય પામવાનું કાંઈ કારણ નથી. near Karur and established his eras તેટલા માટે તે પ્રસંગની ખુશાલી જણાવવા તથા માળવાના શકોને ઈ. સ. પૂ. ૫૮ માં હરાવીને પિતાને ઋણમુક્ત થયેલી સમજવા માટે, આ બનાવ આ શકે (વિક્રમાદિત્યે)૧૨ પિતાને વિક્રમ સંવત બન્યાની તારીખથી તે પ્રજાએ શકારિ વિક્રમાદિત્યને ચલાવ્યો છે એમ ગણાય છે. કિવદંતિ (પણ) સંવત પિતાના દરેક કાર્યમાં જોડવાનું નક્કી કરી દીધું. પ્રબળપણે પિકારે છે કે વિક્રમાદિત્યે કાફર નજીક શક
શકારિ સિવાય તેનાં બીજાં પણ બે ત્રણ નામો જેવાને પરાસ્ત કર્યા હતા અને પિતાનો સંવત્સર જણાયાં છે. તેમાંનું એક વિક્રમસેન છે તથા બીજું ચલાવ્યો હતો.” વિક્રમસિંહ પણ છે.અમરકોષમાં તેનું નામ શુદ્રક જણાવ્યું રાજા ગંધર્વસેન : ગધરૂપ; ગભીલનો તે પુત્ર થતા છે એમ કહીને એક લેખક પિતાના વિચારો ટકે હતો.૧૩ આ ગદંભીલ રાજાને મૂળ મુલક ખંભાતની છે કે “This Sudraka may be said to
આસપાસનો પ્રદેશ હતો. તે have founded the Vikrama Era in B. જન્મ કુટુંબ સિવાય અન્ય વિસ્તારમાં તે સત્તા C. 58, by defating the Sakas of Malwa, તથા આયુષ્ય ભગવતો હતો કે કેમ તે નક્કી પણે Tradition is strong in asserting that
જણાયું નથી. પણ તેનું લગ્ન Vikramaditya defeated alien Sakas ધારના રાજાની કુંવરી વેરે થયું હતું અને ખંભાતમાં
અને લાંબા કાળ સુધી ચાલતા યુદ્ધને લીધે, પ્રજાને જે શાંતિ વિરામ નિરર્થક છે. તે કાઢી નાખવું, એટલે શુદ્રક હાલ જોઈ એ તે મળી જ નહોતી. વચ્ચે નહપાણના રાયે લાંબા વંચાશે અને તેવા રૂપમાં જ ખરું વાંચન થાય, તો યોગ્ય કાળના વહીવટને અંગે જરા છુટકારાને દમ મળ્યો હતો, ખાય છે. વળી શદ્રક એટલે વિક્રમાદિત્ય એટલું જ આમાં પણ તે તો, અવ્યવસ્થામાંથી વ્યવસ્થિત થવામાં જ નીકળી સુચન છે. પણ તેજ વિક્રમાદિત્ય શકારિ હસે એમ તેમાં ગયો હતો. એટલે જે ખરી મજા માણવી રહે અને તેનાં લખ્યું નથી. અનેક વિકમો થયા છે એટલું તે એમાંથી મીઠાં પરિણામ ભોગવવાં રહે તે અનુભવવા જેવો સમય જરૂર સ્પષ્ટ થાય છે જ. આ આખો વિષય અષ્ટમ ખંડે તેમને મળ્યો નહતો.
ચમ્યું છે ત્યાંથી જે.] (6) આ સંવત્સર વિશે અને વિગતો જાણવી રહે (1) આ સમયે “માળવા’ શબ્દનું અસ્તિત્વ થયું છે. વિદ્વાનોનું એમ માનવું થતું રહ્યું છે કે સંવત્સર પ્રવર્તક નહોતું એમ મારું માનવું છે, તે શબ્દ તો આ લેખકે ખરો વિક્રમાદિત્ય તો વળી બીજી જ વ્યક્તિ છે. તેમ તેને પોતાની મતિ અનુસાર લખ્યો દેખાય છે. સમય પણું જુદો જ છે. આ બધી ચર્ચા ઠીક ઠીક પરિણામ
(૧૨) અમરકેષ જેવા ગ્રંથમાં લખાયેલી હકીકત સદા દાયી નીવડે, માટે તેનો અધિકાર એક સ્વતંત્ર ખડેજ લખવાની ગોઠવણ કરી છે. (આગળ જુઓ).
પ્રમાણભૂતજ ગણાય. પણ એક વિક્રમાદિત્યને તેવાજ નામ
ધારી વિક્રમાદિત્ય સાથે કેવી રીતે ભેળવી દેવાય છે અને (૭) આ બનાવની નીતિ કઈ હતી, વિગેરેની ચર્ચા આગળ
ઇતિહાસમાં ગૂંચવાગે ઉભી કરાય છે તે વિષય આખા ઉપર “સમય નોંધની પ્રથા”ના ખંડમાં કરી છે, તે જેવી. “કાળ ગણના-Dating of events”વાળા ખંડમાં લખાયા (૮-૯) જીઓ એશિયાટીક રીસચગ પુ. ૯, પૃ.૧૨૨. છે તે જોવાથી સ્પષ્ટ સમજાશે.
(૧૦) જ. અ. હિ. રી. સે. પુ. ૨ ભાગ ૧ ૫.૬૪– (૧૩) ભિલ્લા ટોસ પૃ. ૧૪૨:–“It is said in 44: From Amarakosa we learn that Sudraka, Agni-Purana (Princeps Journal, iv, 688) that Hala and other kings had the title of Vikra. Vikrama the son of Gadharupa should ascend maditya અમરશથી સમજાય છે કે, શઢક, હાલ અને the throne of Malwa અગ્નિપુરાણમાં (જુઆ અભિઅન્ય રાજાઓને પણ વિક્રમાદિત્યનું બિરૂદ લગાડવામાં સ જરનલ પુ. ૪, પૃ. ૬૮૮) કહ્યું છે કે ગંધરષ પુર આવતું હતું” (મારું ટીપણુ-શતક, હાલ’ વચ્ચેનું અલ્પ વિક્રમ માળવાનો ગાદીપતિ થશે.”

Page #77

તૃતીય પરિરછેદ ] કુટુંબ ઈત્યાદિ
૩૫ તેણીને પેટે એક પુત્ર અવતર્યો હતે. તેનું નામ કાંઈક અંશે થઈ ગઈ હતી. રાજા ભર્તુહરિની રાણી શકારિ વિક્રમાદિત્ય હતું એટલું જ્યારે જણાયું છે ત્યારે પિંગળાના દાંતથી આપણું ઉપરના કથનને ટકે અનુમાન કરવો રહે છે કે ગંધર્વસેન રાજા કાંઈક મોટા મળતો ગણાશે. વિસ્તારના ભૂપ્રદેશનો સ્વામી હતા તથા ધાર રાજાની આ વિમાદિત્યને કેટલાં પુત્રપુત્રીઓ હતાં તે કુંવરી જે તેની રાણી હતી તેણના પેટે આ વિક્રમાદિત્યને પણ કયાંય વાંચવામાં આવ્યું નથી. પરંતુ તેની પાછળ જન્મ થયો હોવો જોઈએ. આ ગંધર્વસેનને એકંદરે જે કુંવર ગાદીએ આવ્યો છે તેનું નામ માધવસેન હતું. કેટલા પુત્ર હતા તે માલૂમ પડયું નથી.પણ વિક્રમાદિત્યથી તેનું આયુષ્ય કેટલું હતું તે હજુ સુધી અપ્રકાશિત એક મેટ, નામે શંકુ અને એક નાને, નામે ભતૃહરિ છે. પરંતુ એમ નિર્ધાર કરી શકાય છે કે, જ્યારે તેણે ઉ શુકાદિત્ય-એમ ત્રણ તે હતા જ એટલું સ્પષ્ટ યુદ્ધમાં આટલું બધું કૌશલ્ય અને પરાક્રમ બતાવી, શાક સૂચન મળી આવે છે. ૫ આમાંના રાજા શંક વિશેનું જેવી જોરાવર પ્રજા ઉપર વિજય મેળવ્યો છે ત્યારેવર્ણન ઉપરમાં લખાઈ ગયું છે. જ્યારે ભર્તુહરિને ગાદીએ બેઠે ત્યારે–તેની ઉમર કમમાં કમ ૨૫-૩૦ પરિચય હવે પછી આપો રહે છે.
વર્ષની તે હશેજ; તેમ તેનું રાજ્ય ૬૦ વર્ષ પર્યત આ વિક્રમાદિત્યની માતાનું નામ જેમ જણાયું નથી લંબાયું છે. એટલે તેનું આયુષ્ય ૮૫ થી ૯૦ વર્ષનું તેમ તેને કેટલી રાણીઓ હતી તથા તેમનાં નામ શું તે સહેજે કલ્પી શકાય છે. પરંતુ જ. એ. સે. બેં. પુ. હતા તે પણ હજુ અંધકારમાં જ છે. પરંતુ ભર્તુહરિ ૪૯ ભા. ૧ માં જે લખ્યું છે કે The first નામક નાટક જે હિંદુ પ્રજામાં જાણીતું છે અને પ્રાચીન Vikramaditya is mentioned in the સમયના. એક ઐતિહાસિક બનાવ તરીકે રંગભૂમિ Kumarchhanda in which it is declared ઉપર ભજવી બતાવવામાં આવે છે તે ઉપરથી સમજાય that after 3020 years of Kaliyuga had છે કે આ રાજા ભર્તુહરિને પિંગળા નામે એક રાણી elapsed then would Vikramaditya હતી. તેણીનું ચારિત્ર કલકિત નીવડવાથી ભતૃહરિ appear-કુમાર છંદ (નામે પુસ્તકોમાં પ્રથમ વિક્રમા મન સંસાર ઉપરથી ખાટું થયું હતું અને ઉત્તરાવસ્થામાં દિત્યને ઉલ્લેખ થયું છે. તેમાં એમ જણાવ્યું છે કે, તેણે સાધુજીવનને સ્વીકાર કર્યો હતો. તે સમયના કલિયુગમાં ૩૦૨૦ વર્ષ વીત્યાબાદ વિક્રમાદિત્ય દેખાવ શુંગવંશી રાજાઓનું તેમજ રાજા ગંધર્વસેનનું જીવન- દેશે.” આ વાક્યમાં દર્શાવેલ “દેખાવ દેશે ' શબ્દને વૃત્તાંત લખતી વખતે આપણે ઇસારો કરી ગયા છીએ અર્થ જન્મ થશે એ સમજાતે હોય તે, ૩૧૦૧૭કે આ સર્વે રાજાઓ વ્યભિચારી હતા. અને “યથા ૩૦૨૦=ઈ. સ. પૂ. ૮૧ માં તેને ઉદ્ભવ થયો કહેવાય. રાજા તથા પ્રજા'ના ન્યાયે પ્રજા પણ તેવીજ નીતિભ્રષ્ટ અને વિક્રમ સંવતનો પ્રારંભ ઈ. સ. પૂ. ૫૭ માં
(૧૪) જુઓ ગંધર્વસેનના વૃત્તાતે.
એશિ. રીસ, ૫૯ પૃ. ૧૪૫ અને આગળ. (૧૫) જુઓ એશિયાટિક રીસચી ૪ ૫. ૯. પૂ.૧૨૨, મિારે રી:-૫૭ થી કાંઈક વધારે હોય તે પણ ૫૮
(૧૬) નં. ૪ના રાજા તરીકે આગળ જુઓ તથા ઉપરની કહેવાય. અને ૫૬ થી કાંઈક વધારે (કનિંગહામ સાહેબને ટીકા નં. ૨ સરખા.
મત ૫૬ છે માટે) હોય તે ૫૭ કહેવાય. આ બન્ને વિદ્વા(૧) કલિયુગ સંવતને પ્રારંભ ઈ. સ. પૂ. ૩૧૦૧ નાની ગણત્રીમાં એકને ફેર રહે છે. પણ આપણે જાણીએ હમણવામાં આવે છે (જુઓ. પી. કે. તથા કનિંગહામ કત છીએ કે ચાલુ વર્ષ-Year current, અને પૂરું થએલ બેન્શન્ટ ઈરા) આપણું પુ. ૧, પૃ. ૯૬
વર્ષ–Year past એ બેની ગણત્રી કરતાં હમેશાં એક (૧૮) કે. હિ. ઈ. પૃ. ૧૫૫: પ્રો. કાર્પેન્ટીઅરના મતે વર્ષનું અંતર રહેજ, ઉપરના બન્ને વિદ્વાનોએ કઈ રીતની વિક્રમ સંવત્સરને આરંભ ઇ. સ. પૂ. ૫૮ માં છે; અને ગણત્રી માટે ઉપરના આંક સૂચગ્યા છે તે જોવું. નિગહામના મતે ઇ. સ૧. ૫૬ વર્ષ છે; વળી એ રહે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #78

૩૬
ગણુતાં, તેની ઉમર ગાદીએ બેસતી વખતે ૮૧-૫૭=૨૪ વર્ષની રી શકશે. જેથી આપણા દેરેલા અનુમાન પણ વ્યાજબીજ ડરે છે.
વિક્રમાદિત્યના
શાતવહન વંશ જે દક્ષિણ હિંદના પ્રદેશ ઉપર સાર્વભૌમપણે રાજ્ય અમલ ચલાવી રહ્યો હતેા તે વંશના એક નૃપતિ-અરિષ્ટકર્ણ શાતકરણીએ, રાક પ્રજાને હરાવવામાં ગર્દભીલ વિક્રમાદિત્યને મદદ કરી હતી એમ ઉપરમાં આપણે જોઈ ગયા છીએ. અરિષ્ટકણુને એક પુત્ર નામે હાલ, અતિ પ્રખ્યાત રાજા થયા છે. તેણે ગાથા સપ્તશતિ નામે એક ગ્રંથ રચ્યા હતા, જે સાહિત્ય વિષયક ગ્રંથામાં અનુપમ ગણાય છે. તે ગ્રંથના પ્રકાશનમાં તેના પ્રકાશકે એક વિક્રમાદિત્યના ઉલ્લેખ કર્યો છે૧૯ એટલે સાબિત થાય છે કે વિક્રમાદિત્ય રાખ્ત, હાલની પૂર્વે થઈ ગયેા હેાય અથવા રાજા હાલ અને વિક્રમાદિત્ય ખન્ને સમકાલીન હેાય; અને સમકાલીન હેાય તાપણુ, ઉમરમાં તેમજ અધિકારમાં અથવા છેવટે સાહિત્ય પોષક વૃત્તિમાં તેા, તે હાલરાજા કરતાં મેાટા હોવા જ જોઇએ. નહીંતા રાજાહાલ જેવા સમ્રાટ, પેાતાને વિક્રમાદિત્યની સાથે તુલનામાં મૂકવાને લલચાત નહીં. રાજા હાલના સમયને જેમ ‘ગાથાસપ્તશતિ' ગ્રંથથી સાબિતી મળે છે,
તેના સમય તથા સંવત્સર વિશે
(૧૯) જુએ પુ. ૫ માં તેના વૃત્તાંતે. તથા ઉપરની ટી. ન. ૧૦માં ટાંકેલું અમરકાશનું વાકય પણ, સાથે રાખીને વાંચરો! તે જણારો કે, રાન્ન હાલનું નામ પણ વિક્રમાદિત્ય હતું. એટલે કે ગાયાસસરાતિકારનું નામ જેમ વિક્રમાદિત્ય હતું તેમ તેણે ઉલ્લેખ કરેલ રાજાનું નામ પણ વિક્રમાદિત્ય હતું.
(૨૦) એક વખત શત્રુજય પર્વત ઉપર છÍદ્વાર કરાયેા છે તથા ખીજી વખતે, ત્યાંના મદિર ઉપર ધ્વજદંડ ચડાવ્યા છે. તેમાં છÍદ્ધાર સમયે, કાઠિયાવાડ સૌરાષ્ટ્રના મહુવામધુવંતીનેા મૂળ વતની પણ વેપાર અર્થે અરબસ્તાનમાં જઈ ને અમાપ લક્ષ્મી મેળવનાર, શેઠ જાવડશાહે સાય આપ્યા હતા. આમાંની ઘેાડી હકીકત પ્રસંગેાપાત આપણે જણાવી ગયા છીએ.
(૨૧) અ. હિ. ઇ. ત્રીજી આવૃત્તિમાં તેને સમય છે.
[ સક્ષમ ખંડ
તેમ જૈન સાહિત્યમાં પણ જણાવાયું છે કે, પાદલિપ્ત, નાગાર્જુન અને આર્યખપુટાચાર્ય એમ મળી ત્રણે ધુરંધર ધર્માત્મા પુરૂષો, રાજા વિક્રમાદિત્યના સમકાલીન હતા. એટલું જ નહીં પણ આ રાન્ન વિક્રમાદિત્યે તથા અંદેશપતિ રાન્ન હાલે, ઉપરના ત્રણે આચાર્યાના સાનિધ્યપણામાં શત્રુંજય પર્વત ઉપર અમુક અમુક ધાર્મિક ક્રિયાર॰ પણ કરાવી છે. મતલબ એ થઈ કે રાજા હાલ તથા વિક્રમાદિત્ય એમ બે રાજાએ તથા ઉપરના ત્રણ જૈનાચાયેલું, એકદા સમસમયો હતાજ. મજકુર આચાયૅના સમય વિ. સં. ૪૭૦-૪૮૪ ગણાવાય છે. જ્યારે રાજા હાલના સમય વિદ્વાનોએ૨૧ ઈ. સ. ૭૦ની આસપાસ ભિન્ન ભિન્ન આંકયા છેઃ પણ પુ.પમાં આપણે સાબિત કરી બતાવીશું કે તેને સમય ઇ. સ. પૂ. ને છે. તાત્પર્ય એ થયા કે ઉપરની યે વ્યક્તિઓ ઐતિહાસિક પણ છે તેમજ ખરા સ્વરૂપે પહ્યુ છે. તથા ટીકા નં. ૧૯માં જણાવ્યા પ્રમાણે આ બન્ને રાજાનાં નામ પણ વિક્રમાદિત્યજ છે. આ પ્રમાણે તેના સમય વિશેની ચર્ચા થઈ. તુવે તેના સંવત્સરના વિચાર કરીએ.
સામાન્ય રીતે કાઈ પણ સંવત્સરની સ્થાપના કાઈ વિશિષ્ટ પ્રકારના બનાવની યાદગીરી માટે થાય છે. અને તેવા બનાવ હમેશાં કાંઈ અમુક રાજાના રાજઅમલના પ્રારંભે જ બનવા જોઇએ એવા નિયમ
સ. ૬૮ લખ્યા છે: આ સમય તેમણે ઇ. સ. ૭૮ માં થયેલ રાક પ્રવર્તક રાાતકરણી રાજ્યના સમયની સરખામણી કરીને ગેાઠવ્યેા છે. પણ જ્યાં શાતવહનવશી રાજાએ ૩૬ ની સંખ્યામાં થયા હેાવા છતાં, એકેના સમય નિશ્ચિતપણે બતાવાયા નથી, ત્યાં ઉપર પ્રમાણે આનુમાનિક સમયને આધાર મજબૂત ગણાય નહી.
પુ. ૫ માં આપણે આ રાન્ન હાલના સમય ઇ. સ. પૂ. ૪૦ થી ઇ. સ. ૧૫=૫૫ વર્ષીના ઠરાજ્યેા છે.
ના. પ્ર. પત્રિકા પુ. ૧૦ ભા. ૪ પૃ. ૭૩૬ માં ગાયા સપ્તશતિના રાજા હાલ વિશે લખાણ છે અને તે પૃષ્ઠમા ટી. નં. ૧૦૭ માં જણાવે છે કે, “સપ્તરાતિમે વિક્રમાદિત્ય કી પ્રરાસા મે લખી હુઈ ગાયા એક ઉપલબ્ધ હેતી. (વળી જીએ પુ. ૫ હાલના વૃત્તાંતે કવિ ગુણાઢયના ઉલ્લેખ કરીને હકીકત આપી છે તે),

Page #79

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
તે। ઠરાવી શકાય જ નહીં. એટલે તે યાદગીરીના સમય માટે તે બનાવ બનવાની તારીખનું૨૨ નિર્માણ ન કરતાં, જે રાજાના સમયે તેમ બન્યું હેાય તેના રાજઅમલતા આરંભની સાલજ, તે નૂતન સંવત્સરની લેખવામાં આવે છે.
સમય વિગેરે
તે માટે મિ. રેપ્સન સાચુંજ કહે છે ૨૩ The foundation of an era must be held to denote the successful establishment of the new power, rather than its first beginning or the downfall of any=ક્રાઈ વંશની પડતીના સમયથી કેકાઈના આરંભકાળથી સંવત્સરની ગણના કરવા કરતાં, તે ફતેહમંદ થયેલ નવા રાજકર્તાના પ્રારંભકાળથી૨૪ તેની સ્થાપના થવી જોઇએ. અથવા તે રાખ્તને કે પ્રજાને જો પેાતાના પૂર્વજો માટે બહુજ સન્માન હોય તા વિવેક અને વિનયની ખાતર તેવા પૂર્વજના રાજ્યારંભના કાળથીપ પણ તેવા સંવત્સરની ગણના કરવાનું ધારણ કરાવે છે.
આ બન્ને પ્રથાનાં અનેક દષ્ટાંતા ઇતિહાસમાં માજીદ પડયાં છે. આ વિક્રમ સંવત્ની સ્થાપના વિશે એક વિદ્વાન લેખકે પોતાના વિચાર, નીચેના શબ્દોમાં જણાવ્યેા છે. ૨૬ શકસે ૧૩૫ વર્ષ પૂર્વે, ઔર વીર નિર્વાણસે ૪૭૦ વર્ષ પીછે, એક સંવત ચલાચા, યહુ ખાત લગભગ સર્વે માન્ય હૈ. મેરૂતુંગને જો નિર્વાણુ ઔર વિક્રમ સંવત્ કે ખીચ ૪૭૦ કા અંતર લિખા હૈ,
(૨૨) ધાર્મિક માન્યતાના સવત્સર હાચ તે તે ખનેલ ખનાવની તારીખથી હજી ગણવામાં આવે છે ખરા, પણ રાજકીય બાબતને અંગે થતી સંવત્સરની સ્થાપનાનું ધેારણ જુદા જ પ્રકારે છે. (સરખાવેા નીચેની ટી. નં. ૨૪-૨૫)
(૨૩) જીએ કે, આંૐ, પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૬૨ પાર. ૧૩૫ (૨૪) કુરાન વ’રાની સ્થાપના આવા દાખલા તરીકે ગણાશે; તેના આરંભ તે વંશના ત્રીજા પુરૂષના રાજ્યાર ભથી ગણાય છે; શક સવત્સરની સ્થાપના શાલિવાહન વશમાં લેયે દુર થયેલ રાજના સમયે થયેલી ગણાય છે; અત્ર પ્રસ્તુત વિક્રમ સવત્સરનું પણ તેમજ સમજવું. તેની સ્થાપના તેના ત્રીન પુરૂષથી ગણવામાં આવી છે, નહીં કે પ્રથમ પુરુષથી.
૩૭
ઉસકા તાત્પર્ય, દષ્ઠિ સંવત્સરકે અંતરસે હૈ. ચાહે સંવત્, વિક્રમસે ચલાહા યા દૂસરે કિસીસે "=એટલે કે, મહાવીર નિર્વાણને અને અને વિક્રમ સંવતની સ્થાપનાને ૪૭૦ વર્ષનું અંતર છે–(પછી તે સંવત વિક્રમે ચલાવ્યે કે ખીાએ તે ભલે સંદિગ્ધ હાય) તથા શક સંવતની પૂર્વે ૧૩૫ વર્ષે તે થયેા છે. આ કથનને જો પૃ. ૨ ઉપર લિસ્ટમાં, મહાવીર નિર્વાણના આપેલ આંક સાથે આપણે સરખાવીશું તે માલૂમ થશે કે ૪૭૦ના વર્ષે રાજા વિક્રમાદિત્યનું તા ગાદીનશીન થવું થયું છે. એટલે તેના રાજ્યના આરંભકાળથી તે સંવત્સરની ગણના શરૂ થઈ ગણવી રહેશે. પણ તેના પિતા અને ગ ભીલ વંશના સ્થાપકના સમયથી-એટલે કે ગભીલ વંશનીજ આદિથી--ો સંવત્સરની ગણના કરાય, તે। ૪૫૩થી ગણવી પડશે. મતલબ કે બન્ને ગણનાની વચ્ચે ૧૭ વર્ષનું અંતર પડી જાય છે. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ સમનશે કે ઉપરની ટી. નં. ૨ માં જે, ના. પ્ર. પ. પૃ. ૭૨૪ના અવતરણમાં સમાવાયું છે કે, વિક્રમરાજ્યે ૧૭મા વર્ષે વિક્રમ સંવત્ની સ્થાપના થઈ હતી, તે વસ્તુ માન્ય રખાય તેવી નથી.૨૭ (જીએ પૃ. ૨માંનું લખાણુ). ઉપરમાં દર્શાવેલ સાહિત્યકથનને દૂર રાખીને ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ એક વખત ફરી તેને વિચારીએ. રાજા દર્પણે અવંતિ ઉપર રાજ્ય ચલાવવાની શરૂઆત ૪૫૩ માં કરી છે એટલે તે વંશની શરૂઆત તે સમયથી થયેલી નાંધાય. પણ તેનું રાજ્ય દશ વર્ષ ચાલ્યાબાદ સયાગાએ ગાદી
(૨૫) દા. ત. ચઋણુવંશી ક્ષત્રપાના સંવતની સ્થાપના કરી છે, ખીજા પુરૂષ ચણે, છતાં તેના સમચ તેના પિતા મેાતિકના રાજ્યાર'ભથી ગણ્યા છે. ગુપ્ત સ ંવતની સ્થાપના કરી છે ત્રીજા પુરૂષે, છતાં સમય નોંધાયા છે પ્રથમ પુરૂષના રાજ્યકાળથી: ત્રિકૂટ 'વત્સરને દૃષ્ટાંત પણ આ ક્રિસ્સાના છે. (જુએ પૃ. ૩માં અને એકાદશમ પરિચ્છેદ)
(૨૬) જુએ ના. પ્ર. પત્રિ, પુ. ૧૦ ભાગ૪ પૂ. ૭૩૭ (૨૭) આ પ્રમાણે વિક્રમસ'વની સ્થાપનાના સમય વિશે, બે મત થયા-એક મતે ૪૫૩, ખીજા મતે ૪૭૦: આ ૧૭ વર્ષના અંતરને લીધે કેવા ગુંચવાડા ઉભા થયા છે તેની કાંઈક ઝાંખી આપતાં છાંત, આગળના ખ આપવામાં આવશે. તે જુએ,

Page #80

૩૮
ત્યાગ કરવાની તેને ફરજ પાડી હતી. પછી સાત સાત વર્ષ સુધી નરી અંધાધૂની ચાલી રહો હતી. અને તે ખાદ અંધાધૂની ચલાવનાર જુમી રાજસત્તાની ઝૂ'સરીમાંથી પ્રજાને મુક્તિ મળી હતી. એટલે પ્રજાને તેા આનંદના વિષય અને સંવત્સરની સ્થાપના કરવા માટેનું કારણ, તે વંશની સ્થાપના થયા બાદ, ૧૦+૩=૧૭ વર્ષે૪૨૮ પ્રાપ્ત થયું છે; કે જે સમયે રાજા વિક્રમાદિત્યે શકપ્રજાને હરાવીને શકારનું બિરૂદ પ્રાપ્ત કરી,અવંતિપતિ તરીકે રાજલગામ હાથમાં લીધી છે. એટલે નિર્વિવાદિત પણે હવે સાબિત થયું કે, વિક્રમસંવતની સ્થાપના અવંતિની પ્રજાએજ, રાજા વિક્રમાદિત્યે કરેલ ઉપકારના સ્મારક તરીકે, તે રાજઅમલના પ્રારંભકાળથી જ કરી બતાવી છે; નહીં કે તેના૨૯ વંશની સ્થાપનાના કાળથી
વિક્રમાદિત્યના જીવનમાં જેમ ઘણી પ્રવૃત્તિએએ નવીન સ્વરૂપ ધારણ કર્યા છે તેમ ગાદીસ્થાન વિશે પણ કલ્પવુંજ પડશે. આ વિષયની ગાદીસ્થાન તથા ચર્ચા ગત પરિચ્છેદના અંતમાં વેધશાળા અને કરાઈ ગઈ છે એટલે અહીં તા કાળગણનાનું તંત્ર માત્ર તેને ઇસારા કરીને જે અંતિમ નિર્ણય બંધાયેા છે તેજ જણાવી દઈશું; કે વિદિશા નગરીને બદલે હવે ઉજૈની નગરીએ તે ગર્વયુક્ત પદ શાાવવા માંડયું હશે. એટલે એક તીર્થધામના મહત્ત્વ સાથે, હિંદી સામ્રાજ્યના પાટનગર તરીકેનું તેમાં ગૌરવ ઉમેરાયું. વળી એક ત્રીજા પ્રકારે પણ તેની મહત્તા વધી હેાય એમ અનુમાન કરવાને
ગાદીસ્થાન તથા
(૨૮) આ વિશે ના. પ્ર.પ. પૃ. ૧૦ ભા. ૪ પૃ. ૭૩૦ માં લખે છે કે:-વિમર્ઞાનંતર તેરસ ચાલેપુ યર પવિતા। (વિક્રમ રાન્તના તેરમા વર્ષે) ઉસને અપના સાંવત્સર ચલાયા (પૃ. ૭૨૮) આ લેાક્રના આધાર તેમણે ટાંકયા નથી, પણ પૃ. ૭૩૦ ટી. નં. ૧૦૨માં જણાવે છે કે, થ્રેડેદરાના શેઠ અંબાલાલ નાનાભાઇના પુસ્તક ભંડારમાં પ્રાચીન ા પાનામાંથી આ બાબત મળી છે.
(૨૯) સરખાવે ઉપરની ટી. ન. ૨૭.
(૩૦) જેને ઇમેજીમાં લેાટયુડ અને લેટીટયુડ કહેવાય છે તે; વર્તમાનકાળે આ લેાંટયુડની ગણત્રીના સ્થાન તરીકે લડન શહેરનુ એક પણ્ જેને ‘ગ્રીનીચ' કહેવાય છે ત્યાંની
[ સપ્તમ ખંડ
કારણ મળે છે.
હિંદી જ્યાતિષ અને ખગાળશાસ્ત્રીઓએ પૃથ્વીના માપતી-રેખાંશ અને અક્ષાંશની ગણત્રીના સ્થાન તરીકે આ સમયથી આ પાટનગરને પસંદ કર્યું હાય એમ દેખાય છે. આમ માનવાને સબળ કારણ એ
છે કે, આ વિક્રમાદિત્ય રાજા પોતેજ ક્ષત્રિયાચિત શૌર્ય ધરાવવા ઉપરાંત, બહુ વિદ્યાવિલાસી હતા. તેની ખુદ્ધિ અને ચાતુર્યની અનેક દંતકથા વાર્તારૂપે ગુંથાને આમપ્રજાના હસ્તકમળમાં–વિશેષે કરીને ગામડામાં વસતી પ્રજાના નિવૃત્તિના સમયે કાળક્ષેપ કરવાના અને નિર્દોષ આનંદ મેળવવાના સાધનરૂપે– વારંવાર નજરે પડતી દેખાય છે. આ કથામાંની ક્રાઈકમાં, રાજા વિક્રમને દૈવીશક્તિનેા ધારક, તા ક્રાઈકમાં વળી તેવી શક્તિના ઉપાસક તેા વળી ક્રાઈકમાં તેને નિડરતાપૂર્વક ભૂત, વેતાળ, પિશાચાદિની સાથે અગમ્ય અને ગૂઢ રીતે કામ પાડનાર તરીકે-મતલબ કે દરેકે દરેકમાં–એક મહા ભડવીર અને કર્મવીર તરીકેજ ચીતરી બતાવાયેા છે. એટલે લેાકને રંજન કરી આશ્ચર્યમાં લીન કરી નાંખે તેવી સર્વ શાખામાં નામાંકિત થઈ પડેલ આવા રાજવીના રાજ્યકાળે, જ્યોતિષ અને ખગાળવિદ્યાના દેદાર પણ નવાજ લેખાસ ધારણ કરે એમ શું માની શકાય નહીં?
ખીજો એક મુદ્દો પણ અત્રે જણાવી દેવા ઉપયાગી થઇ પડશે. તેણે અથવા તેના રાજ્યઅમલ દરમ્યાન ઉજ્જૈનીમાં વેધશાળા સ્થાપન થયાનું જો નક્કી૩૨ થાય
વેધશાળા" ગણવામાં આવે છે.
રેખાંશલેશન્સ્ટટયુડ=ઽત્તર અને દક્ષિણ ધ્રુવમાંથી પસાર થતી, પૃથ્વીના ગાળા ઉપરની લીટી; તે ૩૬૦ છે.
અક્ષાંરા લેટીટયુડ=વિષુવવૃત્ત (Equator)થી સમાંતરે ઉત્તર દક્ષિણે દોરેલી ગેાળ રેખાઓમાંની કોઈ પણ; તે કુલ ૧૮૦ છે.
(૩૧) આવી વાર્તાઓમાં મુખ્યપણે સૂડાબહે તેરીની વાર્તા (૭૨ પેપટની), મડા પચ્ચીસીની (૨૫ મુડદાંની) વાર્તા, અને બત્રીસ પુતળીની વાર્તા ઇ. ઇ છે.
(૩૨) જીઓ અને સરખાવે। સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના વૃત્તાંતે પુ. ૨ પૃ. ૩૪૯ ટી. ન, ૮૭,

Page #81

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
તા, કાળગણનામાં પણ જબરા પલટા થયાનું જ માની લેવું પડશે. કારણકે અત્યારસુધી પૂર્ણિમાંત મહિના ગણવાની રૂઢી પ્રચલિત હતી. તેને બદલે ચંદ્રની ગતિ ઉપર મહિનાને ક્રમ નિયત કરવાનું ઠરવાથી, અમાસાંત મહિના ગણવાની શરૂઆત પણ આ સમયથીજ દાખલ થઈ ગણાય.૩૭ આના પુરાવામાં આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે વિક્રમ સંવત્સરના નિર્દેષકરવામાં,પ્રત્યેકમહિના અમાવાસ્યાના દિવસે પુરા કરી, શુકલપક્ષના પ્રતિપદાને નૂતન માસના પ્રારંભિક દિવસ તરીકે લેખવામાં આવે છે.૭૪ જ્યારે તેની પૂર્વે–દષ્ટાંત તરીકે મહાવીર સંવતની ગણનામાં–પૂર્ણિમાના દિવસને માસાંત લેખી, કૃષ્ણ પ્રતિપદાનેજ નવીન માસને! પ્રારંભિક દીન ગણવામાં આવતા હતા. જોકે વિક્રમના સમયબાદ કાતરાયલા કેટલાક શિલાલેખમાં, ઋતુ અનુસાર પણ કાળગણના કરાઈ હાય એમ નજરે પડે છે. આ બાબત મહત્ત્વની છે; જેથી તે વિષયમાં ક્રાંક લખવાની ઈચ્છા પણ થાય છે; પરંતુ તે વિષય આપણી મર્યાદાની બહારના હાઇ લાચારીથી છેાડી દેવા પડે છે. બાકી કેટલાક પ્રસંગે જ્યાં સમયને નિણૅય કરવામાં કાઈ પ્રકારે
વેધશાળાની માહિતી
(૩૩) ૪. ક. પૃ. ૩૧ માં જણાવાયું છે કે—In We• stern India, Kartika beginning Thursday Sept 18th. B. C. 57.: In Northern India, Purnima nta begins with full-moon Chaitra, making epoch Sunday February 23 rd. B. C. 57 or Ka liyuga 3044 expired=પશ્ચિમ હિંદમાં (વની રાત) ક્રાર્તિક માસમાં ઇ. સ. પૂ. ૫૭ ના સપ્ટેમ્બરની ૧૮ તારીખ ને ગુરૂવારથી થઇ છે. અને ઉત્તર હિંદમાં ચૈત્ર પૂર્ણિમાંતના દિનથી એટલે ઈ. સ. પૂ. ૫૭ના ફેબ્રુઆરી ૨૩ ને રવિવારથી અથવા કલિયુગ ૩૦૪૪ વર્ષ સ’પૂર્ણ થયા બાદ ગણવામાં આવે છે. (વળી તુએ ભા. પ્રા. રાજ, પુ. ૨ પૃ. ૩૯૦ તથા આ પુસ્તકમાં આગળ ઉપર જીએ) એટલે કે ઉત્તર હિંદમાં સંવતને પ્રારંભ છ માસ અગાઉથી થયા છે અને પશ્ચિમ હિંદમાં પાછળથી થયા છે.
આ હકીકત સાબિત કરે છે કે, વિક્રમાદિત્યનું રાજ્ય પશ્ચિમ હિંદમાં લખાયેલું હતું પણ તેની સત્તા ઉત્તરહિંદમાં એટલે યુક્તપ્રાંતા, પંજાબ કે કાશ્મિરમાં ફેલાઇ નહેાતી.
૩૮
સંશય ઉભા થાય છે, ત્યાં કાળગણના તે સમયે ક્રેથી ચાલતી હતી તેના પત્તા લગાવી, તે આધારે તેને સમય કાંઇક ચાક્કસ કરી શકાય છે. અને તેમ થવાથી
કેટલાયે વિવાદગ્રસ્ત ઐતિહાસિક મુદ્દાઓને ઉકેલ આવી જાય છે. એટલે આ વિષયનું ખાસ જ્ઞાન ધરાવનારાએ, સ્વતંત્ર રીતે અને સંપૂર્ણતાથી
આ આખાયે પ્રશ્ન વિચારપૂક ઋણી લેવાની
આવશ્યકતા છેજ.
જેમ સર્વ ખાતામાં
પ્રગતિ થતી દેખાઇ છે, તેમ
આ શાખા પણ બાકી તા નહીંજ રહી હાય એમ રાહુ અનુમાન કરી શકાય છે. તેના સિક્કાઓ આશ્રર્ય જેવું તે એ છે કે આ વિક્રમાદિત્યનું રાજ્યતા સાઠ
સાઠ વર્ષ જેટલા દીર્ઘકાળ સુધી જોકે ચાલ્યું છે; પરંતુ તેનાથી કયાંય અલ્પસમયી અને કેટલાય અંશે ઉણા એવા રાજાએ ના સિક્કાઓ જ્યારે ઘણી સંખ્યામાં પાયલા મળી આવે છે, ત્યારે આવા તેજસ્વી અને કીર્તિશાળા રાજાના એક પણ સિક્કો હજી સુધી મળી આવ્યાનું સંભળાયુંજ નથી. વળી તેની પૂર્વના (એટલે ઇ. સ. પૂ.
(૩૪) પૂર્ણિમાંત=પૂર્ણિમાના દિવસ જેને અંતે છે તેવે; એટલે કે પૂર્ણિમાના બીજે દિવસે=કૃષ્ણપક્ષની એક્રમથી જે નવા માસ ગણવામાં આવે તે પદ્ધતિની ગણનાને પૂર્ણિમાંત માસ કહેવાય; તેનાથી ઉલટી પદ્ધતિ એટલે જેમાં અમાસને છેલ્લા દિવસ ગણી, શુલ પ્રથમાથી નવા માસ ગણાય તેને અમાસાંત મહિનાની પદ્ધતિ કહેવાય.
વધારે સ્પષ્ટ કરીએ તા.—
અમાસાંત
આશ્વિન વદ ૧ આશ્વિન વદ -)) કાર્તિક સુદ ૧ ક્રાર્તિક સુદ ૧૫ કાર્તિક વદે મતલખ કે બન્નેમાં સુને! માસ એક જ હોય છે પણ વદમાં તે પૂર્ણિમાંતમાં જે હોય તેની પુર્વાના મહિના અમાસાંતમાં હાય.
પૂર્ણિમાંત કાર્તિક વદ ૧ કાર્તિક વદ ૦)) કાર્તિક સુદ ૧ કાર્તિક સુદ ૧૫ માશી` વદ ૧
આ વિષય આગળ ઉપર સમયગણનાના ખંડમાં ચવામાં આવશે.

Page #82

વિક્રમાદિત્યના સિક્કા
[ સપ્તમ ખંડ
૫૭ની અગાઉના) અને તેની પશ્ચાહના (એટલે ઈ. સ. છે. તે એમ છે કે ઉનીના કોઈ કાઈ સિક્કા એવા છે ૪ પછીના) તેજ અવંતિ પ્રદેશના અનેક રાજવીના કે જેમાં, ઉજૈનીની વેધશાળાના ચિહ્ન ઉપરાંત ચંદ્રનું સિક્કાઓ જ્યારે ઓળખી શકાય છે ત્યારે આ રાજાનાજ કે સ્વસ્તિકનું ચિહ્ન પણ પડાયું છે. આ સિક્કાઓ ન હોય એમ માની લેવું જરા વધારે પડતું કહેવાય. કદાચ વિક્રમાદિત્યના હોય. જ્યાં સુધી નિશ્ચિત ન થાય એટલે કલ્પી શકાય છે કે તે સિક્કાઓ પુરેપુરા ત્યાં સુધી આ બાબતમાં વિશેષ લખવું નિરર્થક ગણાશે. ઓળખી શકાયાજ નહીં હોય. કારણકે સિક્કા પાડનાર મિારું ટીપ્પણ:--આ પ્રમાણેના મારા વિચારે, અનુમાન હિંદુ રાજાઓમાં, હજુ સુધી કોઈએ પિતાનું નામ કે કરીને નોંધી રાખ્યા હતા. પણ તેને મુદ્રિત કરવાને ચહેરે, સિક્કા ઉપર કોતરાવ્યો હોય એમ માલૂમ પડતું પ્રસંગ પુ. ૨માં આલેખેલ સિક્કાને લગતું પ્રકરણનથી. એકદમ પ્રાચીનકાળે તે માત્ર પિતાના વંશના ઉપલબ્ધ થશે. તે અરસામાં વિશેષ વાંચનના પરિણામે ધાર્મિક ચિહ્ન તરીકે અમુક ચિત્ર છાપતાં;૩૫ તે પછી જણાયું હતું કે, પ્રાચીન સમયના જે સિકકાઓને કોઈક મહત્વનો પ્રસંગ પિતાના રાજ્યઅમલે બન્યો ગવૈયા તરીકે ઓળખાવાયા છે, તે આ ગંદભીલવંશનાજ હેય તે તેનું સ્મરણ ચિહ્ન છાપવાનો રીવાજ ડેક હેવા સંભવ છે. વળી સિક્કાચિત્રો જોતાં, એક વખત ચાલ્યો હતો. પછી વિદેશી પ્રજાનો સહવાસ બાજુ ગધેડા જેવું પ્રાણી અને બીજી બાજુ ઉજૈનીનું થતાં, ધર્માભિમાન અને કુળાભિમાન ઓછાં થવાં લાગ્યાં ચિહ્ન દેખાય છે. પ્રાણીનું ચિહ્ન ગર્દભીલવંશ સૂચવે અને તેની જગ્યાએ જાતિ અભિમાન પ્રગટ થયા છે અને ઉજેની ચિહ્ન તે વેધશાળા બતાવે છે. ] માંડયું. એટલે રાજાઓએ પિતાનું સાંકેતિક ચિહ્ન રાજા વિક્રમાદિત્યને લગતા અન્ય મુદ્દાવિશે જેમ દાખલ કર્યું.૩૭ છતાં કેઈએ નથી પડાવ્યું પિતાનું અનુમાન કરવા અને કલ્પનાના ઘોડા દેડાવવા પડ્યા મહોરું ૮ કે નથી છપાવી કોઈએ પિતાની સાલ.૩૯
છે તેમ આ વિષયનું પણ સમજી આવાં આવાં અનેક કારણોને લીધેજ વિક્રમાદિત્ય જેવા રાજ્ય વિસ્તાર લેવું. કેમકે કોઈ પણ હિંદુ, બૌધ પરાક્રમી અને મહિમાશાળી રાજાઓના સિક્કા, વિના
કે જૈન સંપ્રદાયિક સાહિત્યમાં પરખાયે પડી રહ્યા હશે એમ કહી શકાય. તે બાબત એક કોઈ હકીકત સ્પષ્ટ રીતે આ બાબતને જાળવી રાખતી કલ્પના–અલબત્ત કલ્પનાજ છે–મારા મનમાં ઉગી પ્રાપ્ત થતી નથી. હજુ કાશ્મિરને લગતો રાજતરંગિણિ
(૩૫) શિશુનાગવંશી (મોટે નાગવંશ) અને નંદવંશી નૃપતિઓની જ વાત કરી છે. (નાનો નાગવંશ) રાજાઓએ અનુક્રમે માટે નાગ અને નાને (૩૯) જુઓ ઉપરની ટીકા નં. ૩૮ નાગ પોતાના સિક્કા ઉપર કતરા છે (જુઓ પુ. ૨ માં (૪૯) આ ચિહ્નને સિક્કા શાસ્ત્રીઓએ ચંદ્રનું નામ આપ્યું સિક્કા ચિત્રો નં. ૪૪ થી ૪૬) તે ઉપરાંત ધાર્મિક ચિહ્યો છે, પણ જેનસ પ્રદાયમાં તેને સિદ્ધશિલ્લા અથવા નિવણ, છે: કૌશાંબીપતિ-વાદેશના-સિકાઓ પણ આ કિસમના મુકિત (absolute salvation from the fetters of સમજવા (સિક્કા નં. ૨૩-૨૪-૨૬).
this world=જેને બૌદ્ધ ધર્મમાં પરિનિર્વાણ કહે છે તે (૩૬) મહાનંદ અથવા ધનનંદે, પિતાને જે વિધિથી સ્થિતિ)ના ચિહ્ન તરીકે ઓળખાવાય છે, (જુએ પુ. ૨ પૃ. ૧૨) ગાદી પ્રાપ્તી થઈ હતી તે સ્થિતિનું એટલે કે હાથણીએ કળશ સરખાવો ‘સૂર્યચંદ્ર' વિશેની માન્યતા (કે. . જેમાં ૮ન્યો હતે તેનું ચિહ્ન કોતરાવ્યું છે.(તુઓ સિક્કા નં. ૨૯,૩૦) પૃ ૧૧૩ પારિ. ૯૨; આપણુ પુ. ૨ ચિત્ર નં. ૪૨ પૃ. ૫૯
(૩૭) સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને પિતાના સાંકેતિક ચિહ્ન તરીકે તથા ૬૨ ટિ. નં. ૫૪). હાથી કોતરાવ્યા છે (જુઓ સિક્કા નં. ૨૧, ૨૨, ૩૩,૩૪ ઈ.) (૪૧) જુઓ ૫, ૯નું વર્ણન તથા ટી. ન. ૩૨-૩૩ની
(૮) ક્ષહરાટ નહપણે સૌથી પ્રથમ પિતાનું મહોરું હકીક્ત: સિક્રાચિત્ર નં. ૩૮, ૩૯ તથા ૮૨, ૮૩ જી. સિક્કા ઉપર તરાવ્યું છે. સાલ પણ તેણેજ પ્રથમ કતરાવી (૪૨) વેધશાળા સંબંધી ઉપરમાં ઉપર યંકેલ વિચાર છે. પણ તે તો વિદેશી નૃપતિ છે જ્યારે આપણે અહીં હિંદી સાથે સરખાવે.

Page #83

તૃતીય પરિછેદ ]
તથા રાજ્ય વિસ્તાર નામને જે ઐતિહાસિક ગ્રંથ છે તેમાં કાંઈક ઈસારે વચ્ચગાળે અને તે પણ સૌરાષ્ટ્રની ભૂમિ ઉપર જ થયેલ નજરે પડે છે ખરો; (જેને વિચાર આપણે લડાયું દેખાય છે. આ યુદ્ધમાં વિક્રમાદિત્ય અને તેના આ પારિગ્રાફમાં જ આગળ ઉપર કરવાના છીએ). સહાયક અંધપતિએ, શક(હિંદી તેમજ મૂળવતનીઓને)
રાજા નહપાણનું રાજ્ય, ઉત્તરહિંદમાં મથુરાને તથા ક્ષહરાટ પ્રજાને ખોડો કાઢી નાંખ્યો હતો તથા સૂરસેન અને પાંચાળદેશ; તેમજ પંજાબ કાશ્મિર છડી પોતાને મળેલ વિજય માટે કેટલાંક ધર્મકાર્યો પણ દઈને, લગભગ સર્વત્ર ફરી વળ્યું હતું તેમ દક્ષિણ તે બન્નેએ આ પ્રદેશમાં કર્યાં હતાં. આ પ્રમાણે પશ્ચિમ હિંદમાં અંધવંશીઓનું સામ્રાજ્ય જામેલું પડયું હતું. હિંદને અગત્ય ગણાતે ભાગ મુખ્યપણે તેણે મેળવી પરંતુ પૂર્વ હિંદની અગત્યતા, જ્યારથી હિંદીસમ્રાટની લીધા હતા. જ્યારે દક્ષિણ હિંદમાં તે તેને ઉપકારક, ગાદી મગધમાંથી ફેરવાઈને અવંતિમાં લાવવામાં આવી સહાયક અને મિત્ર જે ગણે, તેવા આંધ્રપતિનું રાજ્ય ત્યારથી તે ઘણીજ ઘટી ગઈ હતી. તેમાં હવે તે, હતું એટલે ત્યાં તે તે દિશામાં કાંઈપણ કરવાપણું તેના ઉપર કેની સત્તા હતી કે નહતી તે ઉપર હતું જ નહીં; તેમ પૂર્વ હિંદનો ભાગ વસ્તુતઃ રાજદ્વારી બહુ લક્ષ પણ રખાતું નહોતું. છતાં અવંતિમાં ગાદી કક્ષામાંથી બાકાત થઈ ગયો હતો. એટલે પછી જીતઆવ્યા પછી જે અવારનવાર છૂટક બનાવે ત્યાં વાને કઈ પ્રદેશ બાકી રહ્યો હોય તે તે ઉત્તર બનવા પામ્યા છે તે ઉપરથી માનવાને કારણે મળે હિંદનો જ ભાગ કહેવાય. એટલે તેણે શક પ્રજા સાથે છે, કે તે ભાગ પણ અવંતિના શહેનશાહને તાબેજ બે વખત મહાન યુદ્ધો ખેલ્યાં હતાં. પ્રથમનું ગાદી હે જોઈએ. (કદાચ ખંડિયા તરીકે કે અર્ધખંડિયા મેળવતી વખતે અને બીજું પિતાના ધર્મનું મહાન તરીકેજ હશે, બાકી પશ્ચિમ હિંદન આખો સિંધ, તીર્થ શત્રુજ્ય જે સૌરાષ્ટ્ર પ્રાંતમાં આવી રહ્યું હતું સૌરાષ્ટ્ર અને કેકણની લાંબી પટ્ટાવાળા પ્રદેશનો ઉત્તર તેના ઉપર આધિપત્ય મેળવતી વખતે–અહીં આગળ ભાગ-પુના આગળ જ્યાંથી પશ્ચિમનો ઘાટ શરૂ થાય ઉપર દર્શાવેલ રાજતરંગિણિકાનું વર્ણન વિચારવું પડે છે ત્યાં સુધી સર્વભાગ–અવંતિપતિ રાજા નરવાહન- છે. તે વિશેષ વજનદાર અને વિશ્વસનીય ગણાય તેમ છે. નહપાના રાજ્ય વિસ્તારમાં આવી જતો હતો. આ કેમકે તે ગ્રંથ કેવળ કાશ્મિરની તવારીખને જ છે અને વિસ્તારમાં કેટલેક ભાગ નહપાણના મૃત્યુ પછી તેના લેખકે તે દેશના સઘળાં સાધનો, જેટલાં જેટલાં ગર્દભીલ અને શકરાજાઓના અમલમાં અવંતિની (રાજકીય સુદ્ધાં પણ) તે સમયે પ્રાપ્ત થઈ શકયાં આણમાંથી ખસી ગયો હશે.૪૪ વળી જે ભાગ તેમાંથી હશે તેટલાં મેળવીને તેના દેહન-સારરૂપેજ ગ્રંથનું શક પ્રજાએ બચાવી પાડયો હતો તે તે અવંતિની લખાણ કર્યું હશે. એટલે તેમાં જે એમ લખ્યું છે કે, ગાદી મળતાંજ વિક્રમાદિત્યને આધીન થઈ ગયા હતા, રાજા વિક્રમાદિત્યે કાશ્મિર છતી ત્યાં પોતાના સૂબા પણ સૌરાષ્ટ્રને આખે ભાગ તથા અરવલ્લીની તરીકે મંત્રીગુપ્તને નીમ્યો હતો તે હકીકતને સત્ય પશ્ચિમ ભાગ, જે ઉપર શાહી રાજા-હિંદી શકપતિ તરીકે લેખવી પડશે. આ વિક્રમાદિત્ય કયો હે જોઈએ રૂષભદત્તની સત્તા જામી પડી હતી તે માટે તે મુદ્ધ તેને નિર્દેશ કર્યો નથી. જોકે પ્રથમ દરજે શકારિ લડીને જ જીત મેળવવી રહી હતી. આ યુદ્ધ વિમા- વિક્રમાદિત્ય માની લેવાય તેમ છે. પણ તેમ કરતાં એક દિત્ય ગાદીએ બેઠે (ઈ. સ. પૂ. ૫૭) અને શાંત મુશ્કેલી એ આવે છે, કે જો વિક્રમાદિત્યે કાશ્મિર કબજે અરિષ્ટકર્ણ મરણ પામે (ઇ. સ. પૂ. ૪૭) તે બેના કર્યું હોય તે તેણે પિતાના સમય (ઈ. સ. પૂ. ૫૭
(૪૩) જ, જે. એ. સે. પુ. ૧૨ પૃ. ૧૪નું અવતરણ જે આપણે આગળ ઉપર અષ્ટમ ખંડે સમયગણના વિશેના પરિચ્છેદમાં કર્યું છે તે જુઓ.
(૪૪) જીઓ રૂષભદત્તના વૃત્તાતે. (૪૫) સરખા રાણીશ્રી બળશ્રીને નાસિકનો શિલાલેખ. (૪૬) આગળ ઉપર તેના ધર્મવાળો પાર જુઓ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #84

४२ વિક્રમાદિત્યને
[ સપ્તમ ખંડ થી ઈ. સ. ૩) દરમ્યાન કેઈક કાળે કાશ્મિરના વિના જ તે ભૂમિ ન ધણિયાતી પડી રહી હશે? કઈ રસ્તામાં આવતું પંજાબ સર કરી લેવું જ રહે. જ્યારે અન્ય રાજાએ ત્યાં હકુમત સ્થાપી હતી તેમ પણ ઇન્ડોપાથિઅને શહેનશાહ મેઝીઝથી માંડી ગાંડાકારનેસ જણાયું નથી, તેમજ ધણી વિનાની જમીન પડી રહે સુધીના પાંચેનાં વૃત્તાંત જોતાં માલૂમ થાય છે કે, તે પણ બનવા જોગ નથી. એ ઉપરથી ચંદ્રગુપ્ત બીજાની પંજાબ અને મથુરાના સળંગ પ્રદેશ ઉપર ઇ. સ. કલ્પનાને પણ ત્યાગ કરવો પડ્યો. પછી એકજ પૂ. ૮૫ થી ઈ. સ. ૪૫ સુધીના સમય સુધી વિચારે આવવું પડયું કે જે કોઈ રાજા વિક્રમ નામઅપ્રતિબદ્ધપણે તેઓ હકમત ભોગવ્ય ગયા છે. એટલે ધારી હોય તથા ઈ. સ. ૪૫ થી ૭૮ સુધી કે કુશાનતેને વિચારણામાંથી અલગ કરવા પડે. વળી ઉત્તર વંશીઓના હાથમાં તે મુલક આવી પડયો ત્યાંસુધીના હિંદમાં જે પદ્ધતિએ કાળગણના થતી હતી, તે ઉપરથી સમયમાં, જે રાજા પ્રબળ પરાક્રમી થયો હોય, તેને જ પણ સાબિત થઈ શકે છે કે તે પ્રાંતો વિક્રમાદિત્યની પ્રધાન તે કાશ્મિરને સૂઓ મંત્રીગુમ હોવો જોઈએ; સત્તા તળે૪૮ આવ્યા નહીં જ હોય; પછી બીજી કલ્પનામાં, આ હકીકત જોતાં, માત્ર અવંતિપતિએ જ એવા મંત્રીને કઈ ગુપ્તવંશી પ્રધાન માની લઇ, ચંદ્રગુપ્ત દેખાયા કે જેમની સત્તા. ઉત્તર હિંદમાં હજુ વિસ્તરી બીજે જેને ઈતિહાસકારોએ કવિકુળ શિરોમણી શકે. તેમ ઉપરની અવધિમાં વિક્રમચરિત્ર નામે એક કાલીદાસના આશ્રયદાત્તા અને વિક્રમાદિત્ય તરીકે રાજા આ શકારિ વિક્રમાદિત્યનાજ વંશમાં થયેલ નજરે ઓળખાવ્યો છે, તેને વિચાર ધર પડે. ત્યારે વળી પડે છે. વળી તેને સત્તાકાળ દીર્ઘકાલીન છે; એટલે બીજીજ મુશ્કેલી ઉભી થઈ; તે એ કે, ઈ-પાર્થિઅને તેને પરાક્રમી કે સત્તાશાળી પણ લેખ જ રહે છે. શહેનશાહ ગેડેકારનેસે ઈ. સ. ૪૫ માં હિંદને ઉત્તર આ પ્રમાણે બધા સંજોગોને ઉકેલ મળી રહેતા હોવાથી, ભાગ ખાલી કરીને (જુઓ પુસ.) પિતાની ગાદી ઈરા- કાશિમરના વિજેતા તરીકે તરંગિણિકારના લેખન નમાં કરી, ત્યારથી તે આ ગુપ્તવંશી ચંદ્રગુપ્ત ઉત્તર હિંદ પ્રમાણે, વિક્રમાદિત્યને નહીં, પણ તેના પૌત્ર વિક્રમકબજે કર્યું, ત્યાંસુધી પંજાબ અને કાશ્મિર ઉપર ચરિત્રને આપણે માનવો પડશે. આ તે આપણે અનુકેeણે વહીવટ ચલાવ્યો હતો તે વિચારવું જોઈએ. માન દોર્યું છે. છતાં સ્વતંત્ર રીતે જ્યારે સમર્થન મળી ઇતિહાસ તો એમ જણાવે છે કે ગુપ્તવંશીઓએ તે રહે છે. ત્યારે તેને નિશ્ચિત તરીકે માની લેવાને પણ સર્વ ભાગ કુશનવંશી પાસેથી મેળવ્યા હતા. પણ આપણે લલચાઈએ છીએ. ઉપરમાં પૃ. ૭ ટી. ૧૮ કુશનવંશની સત્તામાં તે પ્રાંતે પ્રથમમાં પ્રથમ તે અને પૃ. ૯ ટી. ૨૮ માં હિં. હિ. પૃ. ૬૪૯નું અવતરણ ઈ. સ. ની પહેલી સદીની આખરે (વિદ્વાનની જે આપ્યું છે તે હકીકત સાક્ષી આપે છે કે, કેઈક માન્યતા પ્રમાણે ઈ. સ. ૭૮માં) જ્યારે કુશનવંશી ગર્દભીલવંશી ૮ રાજાના પરાક્રમ વિશે, વાયવ્ય પ્રાંતોમાં રાજા કનિષ્ક હિંદના ઉત્તર પ્રાંતે છતી પિતાને શક (પંજાબ અને કાશ્મિરવાળા ભાગમાં) એક દંતકથા પ્રવર્તાવ્યો, ત્યારે જ આવ્યા છે; તે પછી ઉપરના ઈ. પ્રચલિત થઈ હતી. વળી સમજાય છે કે, તે રાજાને સ. ૪૫ થી ૭૮ સુધીના ૩૫ જેટલા વર્ષના ગાળામાં, વસવાટ તેમનાથી અતિ દૂર પડી ગયેલ હોવાથી, તેને તે ભૂમિ ઉપર કોની સત્તા રહી હશે?કે રાજાની આણુ લગતી સત્ય હકીક્ત તેમને પૂરેપૂરી સમજાઈ નહતી.
(૪૭) જુઓ પુ. ૩ પૃ. ૧૪૫ ઉપરનો કાઠે. ગઈબી શબ્દ વપરાયો છે, એમ જે તેમને સમજાયું (૪૮) જુઓ ઉપર ટીક નં. ૩૩.
હોત તો? (૪૯) ગર્દભ-ગધેડા જેવું ૫શુ, મનુષ્ય નતિની સ્ત્રી આ સ્થિતિ સૂચવે છે કે, તે પ્રદેશની પ્રજા પોતાના સાથે લગ્નગ્રંથીથી જોડાય તે હકીકત વિચિત્ર લાગે જ; રાજને ગભીલવંશી રાજપુરૂષ ધારવાને બદલે, વિચિત્ર પણ ગધેડાને સ્થાને ગભીલવંશી પુરૂષને ઉદેશીને, તે રીતનો માનવી હેવાનું ધારતી હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #85

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
રાજ્ય વિસ્તાર
તેથીજ તે આખી વાર્તાને એક આશ્ચર્યકારક ધટના તરીકેપ॰-Astrange tale-સ્વીકારીને તેમણે ચલાવ્યે લીધી હતી. એટલે માનવું રહે છે કે, કાશ્મિર ઉપર ગર્દભીલવંશીનીજ રાજહકુમત સ્થાપિત થવા પામી હતી; અને તે યે શકાર વિક્રમાદિત્ય કરતાં વિક્રમ-ટેકા ચરિત્રના સંભવ વિશેષપણે માનનીય ગણાશે.
રાજ્ય વિસ્તારના આટલા ટ્રેંક વર્ણન ઉપરથી સમજાશે કે, રાજા વિક્રમાદિત્ય કાંઈ માટા પ્રદેશના સ્વામી નહાતા. તેના કરતાં તે વિશેષ વિસ્તારવંત ભૂમિ ધરાવનારા ભૂપતિએ, આ ભારતદેશની ધરા ઉપર થઈ ગયા છે. છતાં કાષ્ટના સંવત્સર ચાહ્યું। નથી. જ્યારે આ રાજાનેા સંવત્સર પ્રજાએ જે ચલાળ્યેા છે એટલુંજ નહીં પણ હાંશથી તેને વળગી રહી છે તેનું કારણ કેવળ તે રાજાનેા પ્રજાપ્રેમ જ હતા.
સ્પષ્ટપણે કાઈ શિલાલેખી પુરાવા આ બાબતના નથીજ. પણ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ જે માનનીય ગણી શકાય, તેવા સિક્કાઈ તથા સાહિત્યીક દષ્ટાંતાથી જરૂર કહી શકાય તેમ છે કે તે (અથવા તેના વંશ) વૈદિક કે બૌદ્ધ મતાનુયાયી નહેાતા; એટલે કહેવું પડે છે કે જૈન મતાનુયાયી હતા.
તેના ધર્મ
તેમનાજ સિક્કા છે એમ તે। હજી ચાક્કસપણે સાબિત નથીજ થયું, પણ જેનું વર્ણન આપણે ઉપર કરી ગયા છીએ, તે તેમનાજ કરે તેા ચંદ્ર (૭) તથા સ્વસ્તિક (6)નાં ચિહ્નો ઉપરની હકીકતને સામર્થ્ય આપે છે.૧૧
(૫૦) ઉપરની ટી. ન. ૪૯ ની હકીકત વાંચા, વિચાર। અને હૃદયમાં ઉતારે; એટલે ખરી વસ્તુસ્થિતિ આપે।આપ સમજી જયારો,
(૫૧) આ ચિહ્નોનાં વર્ણન વિશે પુ. ૨ જી. (પર) જીએ ઉપરમાં પૃ. ૪ાની હકીત; તથા નીચે ૪. ૪૨ અને ૫૫ ની હકીકત સરખાવે,
(૫૩) જીવતા છે।ડી દીધેા છે અને તે બાદ તે ક્રાઈ અજ્ઞાત સ્થળે, ચારેક વર્ષે મરણ પામ્યા હાય એમ સમજાય જે ( નુએ પૂ. ૩ ટી, ન, ૭ તથા પૂ, ૧૨ ડી,
૪૩
વળી વિક્રમાદિત્યને અંધ્રપતિએએ રાજ્ય મેળ વવામાં મદદ આપી છે. ઉપરાંત અનેક વખતે યુદ્ધમાં પણ તેમના પક્ષે ઊભા રહ્યા છે. તેથી અનુમાન થાય છે કે તેને સાધર્મિકપણું હાવું જોઇએ. આ વાતને
આપનારી હકીકત એ છે, કે તે બન્ને એ જૈનધર્માંના તીર્થાધિરાજ ગણાતા શત્રુંજ્ય પર્વત ઉપર અનેક ધર્મકાર્યાપ૨ સાથે રહીને કર્યા છે. વળી શક રાજાએ,જૈનાચાર્ય કાલિકસૂરિના કહેવાથી વિક્રમાદિત્યના તે પિતા રાજા ગંધર્વસેનને જીવતા છોડી દીધો છેપ, હકીકત પણ કાંઈક એમજ કહેવા નય છે કે તે સ્વધર્માનુયાયી હશે. તેમજ આંધ્રપતિના સિક્કા, તે ઉપર નામ કાતરાયલા હેાવાથી તેમનાજ કહી શકાય છે; તે ઉપરનાં ચિહ્નો તે દાંડી પીટીને પાકારે છે કે તેઓ જૈનધર્માંજ હતા.૧૪ મતલબ કે આ પ્રમાણે અનેક પુરાવાથી તે જૈનધર્મી હેાવાનું સાબિત થઈ જાય છે.
માત્ર પ્રાચીન સાક્ષી અને પુરાવાજ, ઉપર પ્રમાણે જણાવે છે એમ નથી; પણ વર્તમાનકાળના સંશોધકોએ પણ તે વાતને સમર્થન આપ્યું છે. ડૉકટર ભાઉ દાજી જણાવે પપ કે: “I believe that the era (Vikram) was introduced by the Buddhists or rather the Jains=મારૂં એમ માનવું થાય છે કે (વિક્રમ) સંવત બૌદ્ધોએ—અક જૈતાએ દાખલ કર્યો છે.” એટલે વિક્રમ સંવત ચલાવવામાં ઉપરી હાથ જૈનધર્મીઓનેાજ હતા. અને તેમ હાવાનું કારણ આ ગઈ ભીલવંશી રાજાએ પેાતે
ન. ૪૭ ).
(૫૪) આ ભેંશની સ્થાપના થઇ ત્યારથી ગૌતમીપુત્ર શાતકરણી (ન.. ૨૬ મા રાજ) રાજા થયા, ત્યાંસુધી મુખ્યપણે સર્વે રાજાએ જૈનધર્મી હતા. વચ્ચે પતંજલી વૈચાકરણીની સત્તા જ્યારે જામી હતી, ત્યારે એ ચાર રાજા વૈદિક મત તરફ ઢળ્યા હતા ખરા; બાકી નં. ૨૬ મા રાન્તના સમય બાદ તે તે ઉધાડે છેગ વૈદિક મતાનુયાયી
જ થઇ ગયા હતા.
(૫૫) જુઓ, જ, ખાં. એ રા, એ, સા, પુ. ૮ ૪, ૨૩૩,

Page #86

વિક્રમાદિત્યનાં
[ સપ્તમ ખંડ
જેનધમ હોવાનું વિશેષપણે દેખાય છે. વળી બીજા ભાઉ દાજીના કથન સરખીજ છે. વિશેષ પુરાવામાં વિદ્વાન પજણાવે છે કેઃ “Vikram Samvat તેજ વિદ્વાન લેખકનું એક અન્ય વાકય ટાંકવાનું ૫૮ is used by the Jains only, and was અત્રે જરૂરી મનાય છે. “ In whose (Vikramafirst adopted by the kings of Anahil ditya's) time the great temple of Shri pattan in Gujarat=વિક્રમ સંવતને ઉપયોગ Mahavira named Yaksa-Vasati was કેવળ જેનોએજ કર્યો છે, અને ગુજરાતના અણહિલ- built on the top (horn) of Suvarnaપટ્ટણના રાજાઓએ જ પ્રથમ તેનો વપરાશ કર્યો giri, near Jalaurapara, by a merchant હતા.”૫૭ આ હકીકત પણ ઉપર ટકેલ ડૉક્ટર of 99 lacs wealth=(વિક્રમાદિત્યના) વખતમાં ૫૯
(૫૬) જ. બ. . . એ. સ. પુ. ૯ પૃ. ૧૪૫. હ; એટલે તે વૈદિક ધર્માનુયાયી હતો (જો કે તેમને
(૫૭) તેને વપરાશ તે તે પૂર્વે કયારનોયે થતો રહ્યો ઉતાર તથા ધર્મ કાંઈક શંકાસ્પદ પ્રશ્ન છે) તેની પછીની હતો પણ વચ્ચે બંધ થયો હતો. એટલે તેને પાછો સ. ચાર પેઢી સુધી એટલે ચામુંડ, વલ્લભસેન, દર્લભસેન અને વન કરનાર આ રાજાઓ હતા એમ કહેવું વધારે વાસ્તવિક ભીમદેવ, એમ ચાર વૈદિકધમનુયાયી મનાય છે () પણ તે ગણાશે.
પછીને કર્ણદેવ ઉર્ફ યમલ, જયારથી ગોકર્ણપુરીવિક્રમ સંવત વચ્ચે બંધ પડવાનાં કારણ મારી ગણ ગોવાના કદંબ રાજા જયકેશીની બહેન મયણલ્લાદેવીને ત્રીમાં નીચે પ્રમાણે જણાયાં છે. (૧) તેને વંશ લગભગ પર, ત્યારથી તે રાજા પોતાની રાણીના ધર્મ પાળતો ૨૦૦ વર્ષ ચાલે છે. તે કાળને દીર્ધ તરીકે ગણાય કે નહીં થયો હતો. એટલે આ કર્ણદેવ તથા મયણલ્લાદેવીનો પુત્ર તે પ્રશ્ન જીદ છે. (૨) તે બાદ ચષણ ક્ષત્રપ વંશ ઈ. સિદ્ધરાજ જયસિહ, ભલે ઉઘાડી રીતે કદાચ વેદિકધમાં સ. ૩૧૯ સુધી હિંદના સમ્રાટ બની અવંતિપતિ તરીકે રહ્યો દેખાતો હશે, પણ અંદરખાનેથી તે જૈનધર્મને પક્ષપાતી છે. તેઓએ પિતાનો શક ચલાવ્યો હતો. (૩) તે બાદ ગુમ હતો જ; વળી તેની પાછળ ગાદીએ આવનાર રાજા કુમારવશ ગાદીએ આવ્યા. તેમણે પણ પિતાનો શક ચલાવ્યો પાળે તો એટલો બધો જૈન ધર્મને ડકે વગડાવ્યો હતો હતે. (૪) તે બાદ પરમારવંશી ક્ષત્રિાનું રાજ્ય થયું. કે તેનું નામ જૈનધર્મીઓમાં ઘરગત થઈ પડયું છે. તેમણે અવંતિનું નામ માળવા પાડી પોતાનો માળવ સંવત (૫૮) જ. બે. . ર. એ. સ. પુ. ૯ પૃ. ૧૪૯. ચલાવ્યો હતે. (જો કે વિક્રમ સંવત અને આ માળવ સંવતને (પ) વિક્રમાદિત્યના સમયે બંધાવાયું તેથી તેનો ધર્મ વિધાનેએ એક માન્ય છે પણ ખરી રીતે તેમ નથી; જૈન હતો એમ ભારપૂર્વક ભલે કહી ન શકાય; પણ જ્યારે જુઓ આગળના પરિઆ બધાં કારણે થી સમજારો કે બધી વસ્તુસ્થિતિ અને સંયોગે, તેવી હકીકતને પુષ્ટિ આજે પ્રન પોતાનો સંવત્સર ચલાવે, તે કઈ બીજના સંવ- ૫નારાં હોય, ત્યારે સહજ ખાતા અને નાનાં નાનાં બનાવે સરને ઉપયોગ કરે નહીં જ, પણ પછી જ્યારે હિંદુત્વની પણ વિશેષ ઉપયોગી નીવડતા લેખી શકાય છે; વળી તે અથવા એક રાષ્ટ્રિયતાની લાગણીને જન્મ થયે, ત્યારે વિક્રમ સમયે આખાયે ભારતવર્ષમાં કેઈહિંદુધર્મ-રાજધર્મ તરીકે સંવત્સરને પુનરૂદ્ધાર થયો હોવો જોઈએ. આ બનાવ હતો જ નહીં. વૈદિક ધમે રાજધર્મ તરીકે ખરું સ્વરૂપ
જ્યારે આરબાના અને મુસ્લીમ પ્રજાના હુમલા, હિંદ ધારણ કર્યું હોય, તો આ વિક્રમાદિત્યના સમય પછી લગભગ ઉ૫ર થવા માંડયા તથા તેઓ ઉત્તર હિંદના શાસકે થવા
૧૩૫ વર્ષ બાદ છે જુઓ આગળના પરિછેદે ગવંશી માંડયા, ત્યારે બનવા પામેલ અને ત્યારથી જ આ પ્રવૃત્તિને અમલે વૈદિકધમ રાજધર્મ હતો જ, પણ તેને સમય ઈ. વિશેષપણે ઉત્તેજન મળ્યું લાગે છે.
સ. પૂ. ૨૦૪ થી ૧૪ સુધી છે, જ્યારે આપણે અત્યારે તે પૂર્વે ગુજરાતમાં ચાવડાવંશને અમલ થઈ ગયા છે. ઇ. સ. ૫. પ૭ ને એટલે શુંગ પછી ઢસે વર્ષ તેઓ જૈનધમી હતા. (જુઓ ઉપરનું જ. બે. બં, ર. એ. બાદનો સમય વિચારી રહ્યા છીએ) એટલે કે ત્યાં સ. પુ. ૯ પૃ. ૧૪૫ નું લખાણ) તેમણે વિકમ સંવત સુધી તો જૈન ધર્મ એકલો જ બીનહરીફ તે સમયે થાલુ રાખ્યું હતું. તે બાદ ચૌલુકય વંશ;-તેને સ્થાપક પ્રવતી રહ્યો હતો. વળી જુઓ નીચેની ટી. નં. ૧૦-૧૨ મળાજ, દક્ષિણના ચલય વંશમાંથી ઉતરી આવેલ તથા ૬૩),
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #87

તૃતીય પરિછેદ ]
ધર્મ તથા ચારિત્ર્ય જાલૌરપુર નજીક, સુવર્ણગિરિ પર્વતના એક ઈંગ વિક્રમનું જ છે. તે માટે માનવાને કારણ મળે છે કે, ઉપર, યક્ષવસતિ નામે શ્રી મહાવીરનું એક મોટું જ્યારે જ્યારે પ્રજાને એમ લાગતું કે અમુક રાજાને ૯૯ લક્ષ (નૈયા)ની મુડી ૧૩ ધરાવતા એક વેપારીએ૬૪ રાજઅમલા, સત્યસ્વરૂપે પ્રજાના પિતા તરીકને તથા બંધાવ્યું હતું.
પ્રજાના સંરક્ષક–પ્રપતિ તરીકેનો નીવો છે ત્યારે ઉપરના સઘળા--સિક્કાઈ તથા સાહિત્યીક – ત્યારે તેવા ભૂપાળના પ નામ જોડે વિક્રમાદિત્યનું ઐતિહાસિક પ્રમાણથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, શકારિ ઉપનામ' લગાડતા; એટલે તે રાજાને રાજ્યઅમલ વિક્રમાદિત્યનો તથા તેના આખા ગઈભીલવંશનો ખતમ થઈ ગયા બાદજ તે ઉપનામ લાગું પડયું છે, તથા રાજધર્મ જૈનધર્મ હતે. આપણે નિયમ પ્રમાણે તેવું બિરૂદ તેની પ્રજાએજ જોડયું છે૭ એમ બહુધા ધર્મસંબંધીને આ પ્રશ્ન તે વંશના વર્ણનની સમાપ્તિ માનવું રહે છે. કર્યા બાદ પરિચ્છેદના અંતે જણાવે હતો. પણ તેનામાં તે નામ પ્રમાણે ગુણો હતા. દરેકે દરેક સાક્ષીપુરાવાનાં ટાંચણે ત્રુટિત થઈ જવાની ભીતિથી માનુષી સદગુણોમાં તે એક આદર્શ રાબતિ હતો એમ અહીંજ તે લખી કાઢયો છે તે માટે વાચકવર્ગની કોઈ પણ જાતની અતિશ્યોક્તિ વિના કહી શકાશે. ક્ષમાપના માંગી લઉ છું.
પિતાની પ્રજા ઉપર જેમ તે વાત્સલ્યભાવ ધરાવતે છેલ્લા બે હજાર વર્ષ સુધીના કાળમાં, હિંદની હતો, તેમ પ્રજા પણ, તેણે કરેલા ઉપકારના બદલામાં ભૂમિ ઉપર જુદા જુદા પ્રદેશ ઉપર રાજવહીવટ તેના ઉપર તેટલીજ અનુગ્રાહી બની રહી હતી. તે
ચલાવતા કેટલાયે નૃપતિઓ થઈ ભૂપતિના મોંમાંથી પડતા બોલ, પ્રn એકશુકને અને રાજદ્વારી તથા ગયા છે. પણ તે સર્વેમાં જે કોઈ ખડે પગે ઉપાડી લેતી હતી. પ્રજા એટલે બધે નૈતિક ચારિત્ર્ય પણ નરપતિનું નામ ખરા પ્રજા- સંપૂર્ણ વિશ્વાસ તેનામાં જામી ગયો હતો કે, તેના વિશે
પતિ તરીકે પ્રજાના હૃદયમાં સ્વપનામાં પણ કોઈ વ્યક્તિ એ ખ્યાલ નહેતી સદૈવ કોતરાઈ રહ્યું હોય, તે તે એકલા આ વીર કરતી, કે તે રાજા કઈ રીતે આપણું અનિષ્ટ કરશે.
(૬૦) આ જાલૌરપુરને જાલૌરનગર, જલારપુરી, જાલેર (૬૪) ચૈત્ય બંધાવનાર ભલે વેપારી છે; પણ જે રાજાના વિગેરે નામથી પણ ઓળખવામાં આવે છે. તે એક પ્રાચીન વાજપે તે બંધાવાયું તેની સહાનુભૂતિને એક પુરાવો તો
જૈન તીર્થ ગણાય છે. વિશેષ હકીકત માટે જન પત્રના ખેરેજ ને? સરખા ઉપરની ટી. નં. ૫૯, ૬૦ તથા ૧૨) રખ્ય મહોત્સવ અંકમાં પૃ. ૪ થી ૫૫ સુધીનો પૂ. (૬૫) સરખા નીચેની ટીકા નં. ૬૬ તથા ૬૭ નું મુનિશ્રી કલ્યાણવિજયજીએ લખેલ નિબંધ જુઓ.
લખાણું. (૬૧) આ સુવર્ણગિરિ પર્વતને (ટી. નં. ૬૦ માં (૬૬) આ પ્રથા હિંદુ રાજાઓની હિંદી પ્રજાએ અખદર્શાવેલ પૂ. મુનિશ્રી કલ્યાણવિજયજીએ ગુજરાતમાં આવેલ ત્યાર કરેલી હતી એમ સમજવું રહે છે. અને તેથી કરીને હાલના ડીસાકંપ અને ભીલડીયાજીની આસપાસના પ્રદેશમાં જેવી મુસ્લીમ અધિકારની હિંદ ઉપર જમાવટ થઈ કે તે હોવાનું ઠરાવ્યું છે. (જૈનયુગ નામનું માસિક; વિ. સં. બાદ તે નષ્ટ થઈ ગઈ છે. ૧૯૮૫ નો અંક જુઓ).
(૧૭) પૃ. ૩૪ ટી, નં. ૧૦ From Amarakosa we (ર) શ્રી મહાવીરનું ચિત્ય બંધાવ્યું છે એટલે તે learn that sudraka, Hala and other kings બંધાવનાર જૈન હોવાનું સિદ્ધ થાય છે (સરખાવો ઉપરનું had the title of vikramaditya=અમરકેષના લખારી. નં. ૫૯).
ણથી સમજાય છે કે, શુદ્રક, હાલ અને બીજા રાજાઓએ (૧૩) ૯૯ લક્ષ સેનૈયા જેટલી સંપતિ ધરાવનાર વેપા. વિક્રમાદિત્યને ઈલકાબ ગ્રહણ કર્યો હતો. (રાજાએ પોતે વીઓ હતા. આ હકીકતથી તે સમયની અઢળક સમૃદ્ધિને આવું બિરૂદ નહીં ગ્રહણું કરેલ, પણ તેમની પ્રજાએ જ તેમના માલ બાવે છે,
સદણથી આકર્ષાઈને તે લગાડયું હોવું જોઈએ.).
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #88

૪૬
જેથી કરીને તે પોતાના હરમેશના વ્યવહારમાં, વેપારમાં તથા સાંસારિક જીવનના દરેકેદરેક કાર્યમાં, નિશ્ચિતપણે, મેાકળામને અને નિર્ભયતાથીજ આનંદમાં દિવસે। ગુજાર્યા કરતી હતી. રૈયતના નૈસર્ગિક અને મામુલી હક્કોની વ્યાખ્યા પણ વિચારવી રહેતી નહેાતી. સ્ત્રીવર્ગને પણ સારી રીતે, નીચા શ્વાસ મૂકીને નિરાંત ધરવાના અવસર મળ્યા હતા. દુરાચાર, વ્યભિચાર કે સ્ત્રીન્નતિ પ્રત્યેનું કિચિત્ અમર્યાદિત વર્તન અથવા અન્ય કાષ્ઠ પ્રકારના અનીચ્છનીય પ્રસંગે। ઉભા થતા, તો તજજનક સર્વે કાર્યોં પર તુરતજ ઘટતા અંકુશ, રાજ તરી મૂકી દેવામાં આવતા હતાં.૬૮ આ પ્રમાણેની સ્થિતિ પ્રવર્તતી હોવાથી, સર્વે મનુષ્યપ્રાણી, પુરૂષ યા સ્ત્રો, વૃદ્ધ યા ખાળ, સર્વે તપેાતાનાં કૌટુંબિક અને સામાજીક જીવનમાં, યથેચ્છ રીતે અમનચમન કર્યે જતાં હતાં. જેમ તેણે પ્રજાનાં આવા પ્રાથમિક હક્કોનું પરિપાલન કરી બતાવ્યું હતું, તેમ તેઓની આર્થિક વિષમતા ટાળવાને પણ તેણે ખૂબ પ્રયાસ કર્યાં હતા. આર્થિક ઉપાધિ અને વિષમતાના મૂળ કારણભૂત, ચારી, લુંટફાટ, ધાડ, ખૂન વિગેરે દુર્ગુણી-ગુન્હાઓ ઇ. ઇ. જે બેકારી ભાગવતા માણેસેામાં જીવનનિર્વાહ ચલાવવાના બહાના હેઠળ પ્રવેશ થવા પામ્યા હતા, તે પણ તેણે વિચારપૂર્વકની રાજનીતિ ગાવીને મૂળમાંથીજ ડાંભી દીધા હતા. ૬૯ છતાં રાજનીતિથી જે દખાઇ શકયા નહેાતા, તેને વિનાશ કાયદાના અંકુશ દ્વારા કરી નાંખ્યા હતા. આવાં કાર્યને માટે તેના વિશે એમ કહેવાય છે કે, તે પોતે રાત્રીના સમયે પણ સુખેથી નિદ્રા લેતા નહીં. મધ્યરાત્રીએ છુપા વેષે કાળો અંધેર પોશાક પહેરીને, ઘેાડાક વિશ્વાસ
વિક્રમાદિત્યનાં
(૧૮) સરખાવા ઉપર માં રાન્ત ભર્તુહરીની રાણીના લકત ચારિત્ર વાળેા બનાવ.
(૧૯) આ ઉપરથી સમજાશે કે ચેરી, લુંટફાટ વિગેરે ગુન્હાઓના નિવારણ માટે કેવળ કાયદાનુંન અલખન ઉપયોગી નથી; પરંતુ રાજનીતિને પણ અમુક રસ્તે વાળવી પડે કે જેથી તેવા ધંધા તરફ પ્રશ્નનુ` મન દોરાય નહીં. (૭૦) જુએ ઉપરનો ટીકા ન', ૧૯,
[ સક્ષમ ખંડ
પાત્ર અંગરક્ષકા લઇને, પોતે જાતેજ જનચર્યા તપાસવારે નીકળી પડતા.૭૧ કેટલાક પ્રસંગે પોતે બહુરૂપી બનીને પ્રજાવર્ગમાં ભેળાઈ જતેા તથા તેમનાં કાર્યો નિહાળતા. વળી જરૂરીયાત ઉભી થતી, તે જંગલમાં કે ખંડિયેર જેવી દેખાતી જગ્યાએમાં ભરાઇ રહેવા માટે, તથા ભુતાવળ અને પીશાચ જેવા જીવાત્માએ જે મનુષ્યજાતિના દ્વેષી અને લેહી તરસ્યા કહેવાય છે, તેમની સામે પણ ખેલ રમવાનેર, તે તૈયાર થઇ જતા હતા. તેમજ ભર અંધકારમય રાત્રીમાં અથવા કાલીમા અને સ્મશાન જેવા વેરાન અને ઉજ્જડ બની ગયેલા સ્થળામાં પણ નિર્ભીક બનીને જવામાં, તે લેશમાત્ર પણ પાછી પાની કરતા નહીં. આવી રીતે બહાદૂરી ભર્યા કામે કરવાને તે એક્કોજ હતેા. તેટલા
"
માટે પ્રજા તેને વીરવિક્રમ '' તરીકેજ સંમેાધતી હતી. પ્રશ્ન કલ્યાણના માર્ગો યાજવાનું, તે પેાતાનું પરમ કર્તવ્ય સમજતેા હતેા. તેમ પોતાના જીવની જોખમની પણ કનવાર કરતા નહીં. આ બધું પેાતાની વાહવાહ કહેવરાવવા કરતા હતા એમ પળવાર પણ કાઇએ માનવું નહીં. તે તે જે કરતા હતા, તે માત્ર પેાતાની એક રાજવી તરીકેની પરમ પવિત્ર ફરજ જગન્નિયંતાએ તેના ઉપર મૂકી છે અને તે તેણે અદા કરવી જોઈ એ, એવા વિચારથી જ કરતા હતા. એટલે નિષ્કામ ભાવેજ તે સર્વ કાર્ય કર્યે જતા હતા. પરિણામે જે કાઈ રાજવી, પેાતાની યશઃકીર્તિ દિગંત વ્યાપી અને એવી અભિલાષા સેવી, પ્રજા કલ્યાણનાં કાર્ય કરતા રહે છે તેવા રાજવી કરતાં પણ અધિકાંશે આ ભૂપતિના યશ અને ગુણગાન દીપી નીકળ્યાં હતાં.૭૩ નહીં તેા અદ્યાપિ પર્યંત, કેમ કાઈ સમ્રાટ
(૭૧) સરખાવા પૃ. ૪ ઉપર હિંહિ.ના લેખનું ઇંગ્રેજીમાં He himself went out in disguise વાળા રાખ્યુંન અવતરણ.
(૭૨) સરખાવા પૂ. ૩૮ ટી. ન'. ૩૧ ની હકીકતા.
(૭૩) ખીજા પણ અનેક ગુણા તેનામાં હતા, તેમાંના એક માટે નુએ ૨૫ પુ. માં “ખૂન કે મરણ' વાળા પારિમાન્

Page #89

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
ધર્મ તથા ચારિત્ર્ય
૪૭
શકાય તેવા કહી નજ શકાય`. પણ તેના વડીલબંધુ શકાર વિક્રમાદિત્યના રાજ્યકાળ દરમ્યાન, રાજ્યના એક મહાન સ્તંભરૂપ તે ગણાતા હતા. અને અમુક
અથવા રાજરાજેશ્વરનું નામ હિંદીપ્રાનાં અંતઃકરણમાં ધર કરી ન રહ્યું? પણ એકલા આ રાજવીનું નામજ તેમણે હ્રદયમાં ધારી રાખ્યું (?) તેનું કારણ ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે, સર્વ પ્રકારે તેણે પ્રજાનાં દિલ રંજનસંજોગામાં, તેને રાજ્યની કુલ લગામ પણ સાચવવી કરીને જીતી લીધાં હતાં તેજ છે. તેના મનમાં સાચેા પડયાને મેક્કો ઉભું થયેા હતેા. આટલા દરજ્જે પ્રજાપ્રેમ જાગ્યા હતા અને તેણે તે પ્રેમ એક ભૂપ-પુરાણકારેએ તેને પણ અવંતિપતિની નામાવળીમાં તિની સર્વે શક્તિએ અમલમાં મૂકી, મનુષ્ય તરીકે ગણવાનું મુનાસ” ધર્યું દેખાય છે. તેથી આપણે પણ ખજાવ્યા હતા. ટૂંકમાં કહેવાનું કે હરકેાઇ તેમજ સમૂચિત તે રીતિનું અનુકરણ કરીશું. પ્રકારે, પ્રશ્નપ્રેમ જીતવા તેજ તેના જીવનવહનની૪ ચાવી મની ગઈ હતી.
હકીકત એમ બની હતી કે, રાજા વિક્રમાદિત્યને ન્યાય તાળવા એટલેા બધા પ્રિય લાગતા હતા, કે
જેમ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને
ઉપર તે માત્ર પ્રજાના સામાજિક જીવનની હાડમારીના, તેણે કરેલ ઉકેલ વિશેજ જણાવાયું છે. પણ તેથી એમ નથી સમજવાનું કે પ્રજાસંબંધી અન્ય
ક્ષેત્રી કાર્યોમાં–રાજકીય, આર્થિક કે ધાર્મિક-તેમને જોઇતા હક્કો સંતેાષવા, જાળવવા કે વૃદ્ધિ કરી આપવા તરફ તે દુર્લક્ષ રાખતા હતા અથવા બેપરવા બતાવતા હતા. તેમ બનવા પામ્યુંજ નથી. ઉલટું, પેાતાની બુદ્ધિ પહાંચી, તે પ્રમાણમાં તેણે કાંછને કાંઇ સુધારા
ધર્મ પ્રચાર માટે ભેખ લઇને અમર નામ કર્યું છે, પંડિત ચાણકયજીએ રાજાને બરાબર અમલમાં મૂકવાની ધૂનને પાર પાડી અમરકીર્તિ કરી છે, તેમ આ શકારને પણ ન્યાય ઉતારવા આકાશ પાતાળ એક કરવાની ધૂન લાગી હતી. એટલે જ્યારે ન્યાય છણતાં, કાઈ અટપટા પ્રશ્ન ઉભા થતા ત્યારે, તેના અમલદારાનાજ કથનમાત્રથી સંતેાષ ન પકડતા, પોતે છુપાવેશે અંધાર પીડા એઢી, રાત્રી ચર્ચા
વધારા કર્યાજ કર્યાં હતા. ટૂંકમાં ઉપર જણાવ્યાનીહાળવાને ઉતરી પડતા; અને અનેક ગુહ્ય ખાતમી મેળવતો. પેાતાના તે નિયમાનુસાર, એકદા એવાજ પ્રસંગ ઉભા થયા હોવાથી૬ તેને રાજપાટની બહાર અમુક સમય સુધી જવાની જરૂરીઆત લાગી હતી. અને તેટલા વખત સુધી રાજ્યને સારાયે કારભાર પોતાના વિશ્વાસુ લઘુભ્રાતા ભર્તૃહરીના હાથમાં સોંપ્યા હતા. આ સ્થિતિ કેટલા વખત ચાલુ રહી હતી તે કહેવાને કાઈ સામગ્રી આપણી પાસે નથી.
પ્રમાણે, તે એક આદર્શ રાજવી અને નરપુંગવ તરીકેનું જીવન જાણી શકયા છે; તેમજ આચારમાં પણ તેણે તે મૂકી બતાવ્યું છે. તેની કીર્તિ જે જળવાઈ રહી છે, તે તેની ઈચ્છાનેા પરિપાક નથી, પણ તેણે આદરેલાં પૂણ્યકર્મનાં બહુમૂલી ક્ળાનું પરિણામ માત્રજ છે, એમ સમજવું.
રાન્ત ભર્તૃહરી પણ પેાતાના વડીલ બંધુની પેઠે
ભ ુરી-ભરથરી : શુકાદિત્ય આ રાજાને અધિકાર સ્વતંત્ર રીતે તેા ગણી
(૭૪) આ આખા પારિગ્રાફજ તેની સાક્ષી રૂપે સમજવા. (૭૫) કવિતામાં, દુહાઓમાં ઇ. લાગીતેામાં તેને ‘રાજા ભરેથરી’ તરીકે ઓળખાવાયા છે. પણ ખરી રીતે તે રાજપદવીએ આવ્યા લાગતા નથી. તેને અને તેના વડીલ બધુ વિક્રમાદિત્યને, એટલી બધી પ્રીતિ હતી કે વિક્રમાદિત્ય રાજપદે હતા અને પાતે ફંટાયા હતેા; છતાં એટલી બધી સત્તા અને હક્ક તે ભેાગવતે હતેા કે, કાણુ રાન્ન ને કાણુ નહીં, તે પારખવું કિઠન થઇ પડતું હતું. તેમજ રાજા
વિક્રમાદિત્ય અવાર નવાર રાજ્યમાંથી ગેરહાજર રહેતા હેવાથી, કુલકુલાં રાન્ન ભરથરીજ મનાતા હતેા. જીએ નીચેની ટીકા નં. ૭૭
(૭૬) આવે પ્રસંગ શું ઉભા થયા હતા તે હજી જણાયું નથી, પણ અતિ મહત્વના હશે એમ સહજ અનુમાન કરી શકાય છે.
(૭) જુએ પૃ. ૪ ટી. ૯ નું ઇંગ્રેજી અવતરણ તથા સરખાવા ઉપરની ટીકા ૭૫.

Page #90

૪૮
ગર્દભીલ વંશના
[ સપ્તમ ખંડ
—
-
--
-
પ્રજાવત્સલ રાજા હતા. તેણે ટુંક વખતના કારભારામાં આ પ્રમાણે તેણે રાજ્યલગામ જે સમય માટે ગ્રહણ પણ, પ્રજાનો ચાહ સારો જીતી લીધો હતો. અને પુરા કરી હતી તે સર્વ રાજા વિક્રમાદિત્યના સમયની અંતરમાં એ છે કે જ્યારે તેણે સંસાર ત્યાગ કરી ભેખ લઈ સમાવિષ્ટ થતા હતા એટલે સ્વતંત્ર રાજવી તરીકે જંગલવાસ કર્યો, ત્યારે પ્રજાએ પિતાને જે શોક તેની ગણના કરાય નહીં. તેણે સંસાર ત્યાગ કર્યા પછી, (લેક કથામાં ગવાઈ રહેલ છે તે પ્રમાણે) વ્યક્ત પાછી ગાદિ વિક્રમાદિત્યજ સંભાળી લીધી હતી. હવે કર્યો હતે તે ઉપરથી મળી શકે છે. પ્રસંગ એમ પછી કેટલા વર્ષ તે જ છે તેને પત્તો નથી. પણ બન્યો હતો કે, પ્રજામાં જે વ્યભિચાર અતિ મોટા આ વિક્રમાદિત્ય શારિનું મરણ ઈ. સ. ૪ માં થયું પ્રમાણમાં ઠેઠ શુંગવંશી રાજાઓના અમલથી ચાલ્યો હતું એટલું નક્કી છે. તે પછી તેને પુત્ર માધવાદિત્ય આવતા હતા ( જુઓ ઉપરમાં પરિચ્છેદ પહેલાનું અવંતિની ગાદીએ આવ્યો હતો. વર્ણન કેટલોક સમય થયાં પ્રવેશ કરી ગયો હતે- (૩) માધવદિત્ય (૪) ધર્માદિત્ય અને (૫) તેનું મેટા ભાગે નિકંદન તે થઈ જવા પામ્યું જ હતું.
વિક્રમચરિત્રઃ માધવસેના છતાં એકદમ વિનાશ થયો નહોતેજ. આ દુર્ગુણને સામાન્ય પ્રણાલિકા એવી છે કે, પ્રત્યેક રાજવીનું ભોગ, રાજા તૃહરીની રાણી પિંગલા બનો હેય વૃત્તાંત પૃથક પૃથકપણે આલેખવું જોઈએ. છતાં અહીં એમ નાટય પુસ્તકે ઉપરથી સમજાય છે; અને તેની ત્રણ ત્રણ વ્યક્તિઓનાં વૃત્તાંત એકી સાથે લખવાનું ખાત્રી સંપૂર્ણપણે રાજાને થતાં, તેનું મન સંસાર ઉપરથી સાહસ ઊઠાવવું પડયું છે; કેમકે (૧) પુસ્તક પહેલામાં ઉદ્વિગ્ન થયું હતું, જેથી પોતે ભેખ લઈ રાજ્યને વર્ણવાયેલા, પ્રાચીન સમયના આખાને આખા અનેક ત્યાગ કરી, જંગલમાં નીકળી પડયો હતોw. પાછળથી ભારતીય રાજવંશો વિશે૮૦, જેમ ઇતિહાસ તદ્દન તે સમાચાર રાળ વિક્રમાદિત્યને કાને પડતાં તેણે આવી અંધકારમય હતો, તેમ આ ગભીલવંશ વિશેની સ્થિતિ રાજકાજ સંભાળી લીધું હતું.
પણ છે, એમ કહેવું અતિશ્યોક્તિભર્યું નથી. જેથી રાળ ભતૃહરી પોતે વિદ્યાવિલાસી હતા. કવિતા અતિ પ્રયાસવડે તારવી કાઢેલાં અનુમાનો, ઘણીઘણી રચવાને પણ શોખીન હતા. જે તેણે પિતાના નામ સાવચેતી રાખ્યા છતાંયે, કેઈને નામે ચડી જવાનો શુકાદિય ઉપરથી-શુકસતિ નામે રચેલ ગ્રંથ ઉપરથી સંભવ રહી જત જણાય છે. વળી (૨) આ ત્રણે સમજી શકાય છે. તેમજ જંગલવાસી બન્યા બાદ રાજાઓનો સમગ્ર સત્તાકાળ, ભલે ૯૦ વર્ષ જેટલે પ્રસંગને છાજતાં અનેક કાવ્યો રચ્યાં છે તે ઉપરથી પણ ઠરાવ પડે છે અને વર્તમાનકાળના ઈતિહાસના સમજાય છે. ભર્તુહરીને સાદી ભાષામાં, રાજા ભરથરી, લેખક, તો તેટલા કાળનું અનેક પૃષ્ઠોનું વાંચન આપી કહીને સંબોધવામાં આવ્યો છે. પોતે ક્યારે મરણ શકે તેટલી સામગ્રી ઉપજાવી શકે છે; જ્યારે આપણું પામ્યો તે જણાયું નથી.
ક્ષેત્રે હાથ ધરેલ સમયના તે માત્ર ચારપાંચજ
(૮) સરખા પૃ. ૪ ઉપરના ઈંગ્રેજી લખાણ વાળો લીધી હતી એમ કહી શકાય. ભાગ "Younger brother Bhartruhari, the noted (૮૦) આવાં નામોમાં નીચેના રાજવંશે ગણી poet,--several years after, Bhartrihari disgu- શકાશે. sted with the world, through a family calamity કેશળદેશનો રાજા પ્રસેનજીતવાળે; let Raj to his ministers and passed into કાશીદેશને રાજા બહાથને; religious retirement.
વત્સરાના રાજ ઉદયનને; (૭૯) ભગવા ધારણ કરી જંગલવાસ સેવ્યો હોય એ
અવંતિપતિ પ્રધોતવંશી રાજાઓ: ફલિતાર્થ દંતકથામાં નીકળે છે. પણ તેના કુલધમની હકીકત ચેદિપતિ મહામે વાહન રાજાને; તપાસીશું તે તે જૈન ધર્માનુયાયી હોઈ, તેણે જૈન દીક્ષા સિંધુ-સૌવીરપતિ ઉદય. રાજાને; ઈ. ઈ.

Page #91

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
ખુનાવ૧ હાથ લાગ્યા છે. તેમાંયે તેનું વર્ણીન તેા ગણ્યાગાંઠયાં પૃષ્ઠમાંજ સમાપ્ત થઇ જાય તેમ છે; અને તેટલાને પાછું ભિન્ન ભિન્ન રાજવીના નામ તળે વહેંચી નાંખતા આખા દેખાવજ કરી જતા હાય, તેવું દશ્ય ખડું થઇ જવાની ભીતિ ઉત્પન્ન થાય છે. માટે તે સર્વેને હાલ તે। એકત્રિત કરીને રજી કરવાનું યેાગ્ય લાગ્યું છે.
અન્ય રાજાઓ
જે ચાર પાંચ બનાવા નોંધાયલા નજરે પડયા છે તે આ પ્રમાણે છેઃ (૧) રાજતરંગિણિકારના કહેવા પ્રમાણેજ કાઈક વિક્રમાદિત્યને મંત્રિગુપ્ત નામે
આ ત્રણેને અનુક્રમે આપણે ૪૦, ૧૦ અને ૪૦ વર્ષાં અર્પણ કર્યાં છે. અને તેમ કરવાનાં કારણેા તથા દલીલા પ્રથમ પરિચ્છેદે જણાવી ગયા છીએ, એટલે અહીં પાછા તેમાં ઉતરવાની જરૂર જણાતી નથી. પર`તુ અત્રે એટલું જણાવીશું, કે તેમના નામના અનુક્રમમાં ફેરફાર કદાચ હાય ખરા. એટલે કે નં. ૫ નું નામ જે વિક્રમચરિત્ર ઉર્ફે માધવસેન જણાવ્યું છે તેને ખદલે કદાચ નં. ૩ નું નામજ તે હોય અથવા માધ-સૂક્ષ્મા કાશ્મિરવાળા પ્રદેશ ઉપર રાજવહીવટ ચલાવી વસેન નામ નં. ૩ નુંજ હાય અને નં. ૫ વાળો ગયેા છે. (૨) જ. માં. સેં. . એ. સા. પુ. ૯ પૃ. વિક્રમચરિત્ર માધવાદિત્ય કહેવાઇ ગયેા હાય; જો કે ૧૪૨માં જણાવ્યા પ્રમાણે In a Marwari નં. ૩ અને નં. ૫ ના સ્થાન અથવા નામ વિશે manuscript of 121 pages without date, શંકાશીલતા ઉદ્ભવે છે, પરંતુ નં. ૪ માટે તે તે એમાંથી Gardabhila is said to have 84 Samantas એક શંકાને સ્થાન નથી રહેતું; કેમકે વિક્રમાદિત્યની =સમય ને ંધ્યા વિનાની ૧૨૧ પૃષ્ઠોની એક મારવાડી પાછળ ગાદીએ આવનારનું નામ માધવસેન ( પછી હસ્તાિખત પેથીમાં ગ`ભીલને ૮૪ સામંતા હેાવાનું માધવાદિત્ય પણ હાય ) જણાયલુંજ છે; જ્યારે નં. કહેલું છે. (૩) વિક્રમાદિત્યના પુત્ર માધવસેને અરખી ૪ નું નામ તે। આપણે ધર્માદિત્યજ એટલે કે માધવા-સમુદ્રમાંના એક ટાપુના કાઈ રાજાની સુલાચના નામની દિત્ય અને માધવસેનથી તદ્દન ભિન્ન પડી જાય તેવુંજકુંવરી સાથે લગ્ન કર્યું હતું.૮૫ (૪) હિંદના વાયવ્ય ઠરાવ્યું છે. એટલે તેનું સ્થાન તથા નામ નિશ્ચિત લાગે પ્રાંતામાં પેલી જે દંતકથા પ્રચલિત થયેલી હતી કે છે. ઉપરાંત ત્રણેના સમયના આંકમાં પણ ઘેાડાં ઘણાં ધારના રાજાની કુંવરીને ક્રાઇ ગર્દભવેરે પરણાવી વર્ષની હેરફેર રહેવા સંભવ છે, છતાં એટલું નક્કી હતી.૮૧ (પ) તથા જૈન સાહિત્યમાં એમ લખેલ હી શકાય કે નં. ૩ અને નં. ૫ એમ બન્નેના રાજ્યમાલૂમ પડે છે કે,૮૭ તેમના અંતિમ તીર્થંકર શ્રી
(૮૧) આ મનાવાનુ વિસ્તૃત વર્ણન આગળ ઉપર લખવામાં આવ્યું છે.
(૮૨) આ બધી હકીક્રૃત પ્રથમ પરિચ્છેદે જણાવાઈ ગઈ છે. (૮૩) આ નિયમના આધાર અને રાજવ"શી નામાવળી ગાઢવવામાં અને વખત પુ. ૧ માં આપણે લેવા પડયા છે; મ કેઃ
કાશીના રાજીનાગ વશની
७
૪૯
કાળ, વચલા નં. ૪ કરતાં દીધંકાલીનજ હશે. કેમકે મૈં. ૨ વાળા વિક્રમાદિત્યના રાજ્યકાળ જ્યારે ચાસપણે ૬૦ વર્ષ જેટલે જણાયેાજ છે તેમ તેની પાછળ આવનાર નં. ૩તેા રાજ્યકાળ પણ સંયેાગાનુસાર ઠીકઠીક લાંખેા રાજ્યેા છે તથા તેને નં. રમા પુત્ર હોવાનું પણ જણાવાયું છે; એટલે પેલા નિયમાનુસાર૮૩ કલ્પના કરવી રહે છે કે નં. જતેા શાસનકાળ અલ્પ સમયીજ હાવા જોઇએ. આ પ્રમાણે ત્રણેનાં સ્થાન, નામ તથા સમય ખાતમાં પરસ્પર સ્થિતિ વિશેની સંભાવના જાણી લેવી. હવે તેમના સંબંધમાં જાયલા
બનાવાની પર્યાલે!ચના કરીએ.
વત્સદેશના શતાનિકની
અવ'તિના ચ'ડપ્રથોતની ઇ. જી. તે નિયમ પ્રમાણે જાણવા. (૮૪) ઉપરમાં પૃ. ૪૧ જી. (૮૫) ઉપરમાં પૃ. ૫ જુએ. (૮૬) ઉપરમાં પૃ. ૮ જુએ. (૮૭) પરિશિષ્ટ પર્વ જીએ.

Page #92

૫૦ ગઈભીલવશના
[ સપ્તમ ખંડ મહાવીરની પંદરમી પાટે થયેલ શ્રી સ્વામિ નામના તે અનુમાન બંધબેસતું થતું નથી. ત્યારે બીજે કયો આચાર્ય શત્રુંજ્ય પર્વત ઉપર તીર્થોદ્ધાર કરાવ્યો હતે. વિક્રમાદિત્ય ગઈભીલવંશી હોઈ શકે? તે તપાસવાનું રહે તે સમયના અરસામાં અવંતિપતિ રાજા વિક્રમાદિત્યે છે. ઇતિહાસ આપણને શીખવે છે કે, ઈન્ડ પાર્થિઅન તથા શતવહનવંશી રાજા હાલ-શાલિવાહને પણ શહેનશાહ ગેડે ફારને સન હિંદેશનો રાજ્યવહીવટ શત્રુંજ્ય પર્વત ઉપર કેટલાંક ધાર્મિક કાર્યો ઉજવ્યાં ઈ. સ. ૪પમાં ખતમ થયો છે અને પંજાબ તથા હતાં. આ પાંચ બનાવો કોના સમયે બન્યા હેવા ઉત્તરહિંદમાં કુશનવંશી રાજાઓને અમલ દ. સની જોઈએ તથા તેને સંકલિત બીજી કઈ કઈ ઘટના થવા પહેલી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં વિદ્વાનોની માન્યતા પ્રમાણે પામી હતી તેનો વિચાર કરીશું. તે પાંચે અનુક્રમવાર ઈ. સ. ૭૮ છે. ૮૯ મારી ગણત્રીમાં તે સમય ઇ. સ. તપાસીએ.
૧૦૩ આવે છે.) થયો હોવાનું જણાય છે. એટલે કે પ્રથમ કાશ્મિર ઉપર મંત્રિગુપ્તની સૂબાગીરીવાળો
. સ. ૪૫ થી ૧૦૩ સુધીના ૫૦-૬૦ વર્ષના ગાળામાં મુદો તપાસીએ.—પૃ. ૪ માં ચર્ચા કરતાં જણાવી જે કાઈ ગઈભીલવશી રાજા પરાક્રમી નીવ હાય ગયા છીએ કે આ મંત્રિગુપ્ત તે ગર્દભીલવશી વિક્ર- તેનોજ રાજઅમલ તે પ્રદેશ ઉપર હોઈ શકે. અને માદિત્યને હાકેમ હશે. પણ આ વિક્રમાદિત્ય કર્યો તે
પૃ. ૭ ઉપરની વંશાવળી જોતાં તેનું નામ વિક્રમચરિત્ર: ત્યાં જણાવ્યું નથી. સામાન્ય રીતે શકારિ વિક્રમાદિત્ય
માધવસેન દેખાય છે. જેથી સંભવ છે કે વિક્રમચરિત્રને તે હેવાનું માની લેવાયજ, પણ ઐતિહાસિક સ્થિતિ
પણ વિક્રમાદિત્યના નામથી પ્રાચીન ઇતિહાસકારોએ તપાસતાં તે માન્યતા ટકી શકે તેમ લાગતું નથી. ઓળખાવી દીધો હોય. એટલે વિશેષ સંભવિત એ કેમકે જો તેની સત્તા કાશ્મિર ઉપર સ્થાપિત થયાનું માનવું રહે છે કે, વિક્રમચરિત્ર ગઈભીલની સત્તા સ્વીકારી લેવાય તે ફલિતાર્થ એ થયો કે, તેની અવંતિથી માંડીને ઠેઠ કાશિમર સુધી ફેલાવા પામી રાજગાદીવાળા પ્રાંત અવંતિથી માંડીને કાશિમર સુધી
હતી અને ત્યાં વહીવટ ચલાવવા તેણેજ પિતા તરફથી વચ્ચે આવતે સર્વ પ્રદેશ તેને તાબે હો એવી
મંત્રિગુપ્ત નામના પ્રધાનને નીમ્યો હતે. એમ પણ સ્થિતિનો સ્વીકાર કર્યો કહેવાય. હવે વિક્રમાદિત્યને પ્રશ્ન ઉતભવી શકે કે, ગંડેરફારનેસનો અમલ ઈ. સ. સમયકાળ ઈ. સ. પૂ. ૫૭ થી ઇ. સ. ૩ સુધીને ૬૦ ૪૫ માં બંધ થયો છે, તે સમયે અવંતિપતિ તે નં. ૪ વર્ષને હેવાનું સાબિત થયું છે. (જુઓ પૃ. ઇની વાળ ધર્માદિત્ય હતું. એટલે ૪૫ થી ૫૩ સુધીના વંશાવળી) અને તે સમયે પંજાબ પ્રાંત ઉતર તે ઈ- પિતાના સમય દરમ્યાન કોઈ કાળે તેણે તે પ્રદેશ છતી પાર્થિઅન શહેનશાહ અઝીલીઝ અને અઝીઝ બીજાની લીધું હોય એમ શું ન બની શકે? સંભવિત છે. પરંતુ હકુમત ચાલુ હતી (જુઓ પુ. ૩ માં તેમના વૃત્તાંતે) તેને રાજ્યઅમલ માત્ર ૧૦ વર્ષજ ચાલ્યો છે એટલે એટલે તે સમયે શકારિ વિક્રમાદિત્યની આણ ત્યાં હતી તે સ્થિતિ ધ્યાનમાં લેતાં, નં. ૫ વાળાનું રાજ્ય જે
(૮૮) આની કેટલીક હકીકત ઉપરમાં અપાઈ ગઈ ઉત્તર હિંદના આ પ્રાંતમાં માસની ગણત્રી પૂર્ણિમાંત છે તે જુઓ.
પદ્ધતિએજ ચાલુ રહી દેખાય છે. જ્યારે મધ્ય હિંદ, અને (૮૯) ઈ. એ. પુ. ૩૭ પૃ. ૩૩:-Prof. Oldenberg પશ્ચિમમાં અમાસાંત પદ્ધતિ (વિક્રમ સંવતની) દાખલ put forth the statement that Kanishka થઈ ગઈ હતી. એટલે સમજવું રહે છે કે, ઉત્તર હિંદમાં ભલે founded the Saka era and this theory has રાજદ્વારી હકુમતને ફેરફાર થયો હશે પણ તે બહુ ટુંક been generally accepted by the majority of સમય માટે જ હેવા જઈએ. કેમકે આખા કુશનવંશી રાજ oriental scholars=પ્રો. એલ્ડનબર્ગે સૂચન કર્યું કે, અમલમાં પણ તેજ પદ્ધતિ પાછી માલમ પડી છે. (જુઓ કનિકે શકસંવત સ્થાપ્યો હતો. અને પીત્ય વિનેની આગળના પરિકે According to Dr. Kielborn બહમતિએ તે પક્ષ સામાન્ય રીતે સ્વીકારી લીધું હત. himself વાળું અવતરણ.)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #93

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
અન્ય રાજાઓ
પા
૪૦ વર્ષ ચાલ્યું છે તેને વિશેષ પરાક્રમી હાવાનું માની પાંચમા મુદ્દામાં કેવળ જૈન સાહિત્યનેાજ સંબંધ શકાય તેમ છે. તેથી તેના ફાળે તે છત ચડાવવાનેહાવાનું મનાયુ છે. ટુંકમાં તે સ્થિતિ સ્થા પ્રમાણે વધારે મુનાસીબ લાગે છે. તેમ તેનું નામ પણ વિક્રમને જણાવાય છે. શ્રી મહાવીરની પંદરમી પાટે થયેલ મળતું આવે છે, નહીં કે ધર્માદિત્યનું. આચાર્ય શ્રી સ્વામિએ (તેમના સમય વિક્રમ સં ૭૮ થી ૧૧૪=૪. સ. ૨૧ થી ૫૭=૩૬ વર્ષ ગણાય છે) શત્રુંજય પર્વત ઉપર તીદ્ધિાર કરાવ્યેા છે. તેમાં મુખ્ય ભાગ લેનાર અને દ્રવ્ય ખર્ચનાર તરીકે જાવડ શાહ શેનું નામ ધરાયું છે. આ શેઠ મૂળે સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં દક્ષિણે આવેલ મહુવા-મધુવતી નગરી-ના વતની હતા. તેમના પિતાનું નામ ભાવડશાહ હતું. તે શેઠ વહાણા દ્વારા અનેક પદેશા સાથે વેપાર ખેડતા હતા. તેમાં દ્રવ્ય પ્રાપ્તિ થતાં, જ્યાં હાલ અરમસ્તાન આવેલ છે, તે પ્રદેશ ઉપર સ્વામિત્વ મેળવી તે જમીનને ભોગવટા કરતા હતા. તે કરાડપતિ ગણાતા હતા, સામાજીક પ્રસંગે પેાતાની જન્મભૂમિ-સૌરાષ્ટ્ર તરફ ઉતરી આવતા હતા. તેવા એક પ્રસંગ, ઉપર નિર્દિષ્ટ થયેલ શ્રી વજ્રસ્વામિના સમયે શત્રુજયના તીર્થોદ્ધાર ના કારણે બનવા પામ્યા હતેા. આ વૃત્તાંત ઉપરથી સમજાય છે કે જાવડશાડુ શેઠ, અરખી સમુદ્રમાં આવેલ અરબસ્તાન નામે દ્વીપકલ્પ ઉપર અથવા તેની આસપાસની ક્રાઇ જમીન-ટાપુ–ઉપર આધિપત્ય ધરાવતા હતા; અને ધર્મકાર્ય નિમિત્ત અથવા અન્ય સામાજીક કાર્યને અંગે, વારંવાર પેાતાની જન્મભૂમિ સૌરાષ્ટ્રમાં આવતા હતા. તેએ ધમૈં જૈન હતા તેમ ધર્મભક્ત પણ હતા તેવીજ રીતે આપણને માહિતી મળી છે કે ( જુએ પુ. ૩માં ) ગબીલ વંશી
અને
ત્રીજો મુદ્દો—કાઈક વિક્રમાદિત્યના પુત્ર માધવસેનનું લગ્ન, અરબી સમુદ્રમાંના ટાપુના અધિપતિની કુંવરી સુલેચના સાથે થયું હતું તે મુદ્દો; સુલાચના નામજ એમ સૂચવે છે કે તે કાઇ આર્ય અને હિંદુ ॰ રાજાની કુંવરી હશે. તે રાજા કાણુ ? કયા ટાપુને સ્વામી ? તથા તેનું નામ શું? તે વિશે તેમાં કાઈ ઉલ્લેખ સરખા પણ કરવામાં આવ્યો નથી; એટલે કેાઈ પ્રકારનું અનુમાન કરવા જેવી સ્થિતિમાં આપણે નથી. પરંતુ વિચારતાં મને એમ લાગે છે કે, પાંચમા મુદ્દાની હકીકત પ
સંધાઈ શકે તેમ છે. એટલે ચેાથેા મુદ્દો મુલતવી રાખી પ્રથમ પાંચમાની તપાસ લેવાનું હાથ ધરીશું.
જો સાથે સાથે વિચારી લેવાય તો કદાચ તેની ટિશકાર વિક્રમાદિત્યે તથા તેના મિત્ર એવા અંપતિ હાલ શાલિવાહને, સાથે મળીને જૈનાચાય પાદલિસસુરિ, નાગાર્જુન અને આખપુટની વિદ્યમાનતા
જો મુદ્દો—કાઈ ગર્દભીલને તાબે ૮૪ સામંતે હાવાની માન્યતા વિશેનેા લઈ એ–વંશાવળી જોતાં આવા પરાક્રમી ગર્દભીલેમાં તેા નં. ૨, ૩, કે પ વાળાને મૂકી શકાય તેમ છે. જોકે નં. ૨ વાળેાજતે ગભીલ હાય તે માન્યતા તરફ્ વલણ દેખીતી રીતે વિશેષ જતું કહી શકાય. પણ જ્યારે નં. ૨ વાળાના રાજ્ય વિસ્તારમાં પંજાબ કે કાશ્મિર ન હેાવાનું, પરંતુ તે તા (ઉપરમાંનેા પ્રથમ મુદ્દો જીએ) નં. ૫ વાળાની આણુમાંજ આવ્યાનું સાબિત થાય છે. તેથી નિર્વિવાદ પુણે માનવું પડશે કે નં. ૨ વાળા શારિ વિક્રમ કરતાં નં. ૫ વાળે વિક્રમ ગર્દભીલ વિશેષ ગૌરવવંતા અને પ્રભાવશાળી હાવા જોઈએ. તથા ૮૪ સામંતાના અધિપતિ તરીકે તેનેજ લેખવા પડશે.
(૯૦) અરખસ્તાનમાં અત્યારે મુસ્લિમ પ્રશ્ન વસે છે એટલે કાઇને આશ્ચર્ય થરો કે શું આવા મુસ્લિમ પ્રદેશમાં હિંદુ વસી રાકે અને તેમાંયે વળી તે રાજકર્તા તરીકે રહી શકે? તેમની શંકાના નિવારણમાં જણાવવાનું કે, ઇસ્લામ ધની ઉત્પત્તિ ઇ. સ.ના સાતમા સૈકામાં થયાનું મનાય છે; જ્યારે આપણે અહીં વાત કરી રહ્યા છીએ તે તે ઈ. સ. ના
પહેલા સૈકાની છે એટલે કે ઇસ્લામ ધર્મના હ્રદય થયા તે પૂર્વે છસેા વરસની છે. વળી આપણે પુ. ૨૪, ૬૩, ટી. ન'. ૫૪ ઉપર સિક્કાની ચર્ચા કરતાં જણાવી ગયા છીએ કે આ પ્રદેશ ઉપર પણ જૈન રાજાએની સત્તા હતી તેમ ત્યાં તે ધર્માં પ્રચલિત પણ હતા.
(૯૧) આ પાદલિપ્તસૂરિના નામ ઉપરથી પાક્ષિતાણા

Page #94

પર ગર્દભીલવંશના
[ સપ્તમ ખંડ મા૨ શત્રુંજય ઉપર કેટલાંક ધાર્મિક કાર્યો કરાવ્યાં તે બન્ને હકીક્તના સમયને મેળ ખાતે જરૂર કહી છે. એટલે એમ અનુમાન બાંધ રહે છે કે, તેઓ શકાય. એટલે તે જ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ હોય તે એમ સર્વે જૈન ધર્માનુયાયી હતા. આ હકીકત આપણને નક્કી થાય છે કે ન. ૩ વાળે ગઈ ભીલ તેજ જાવાએવા સાર ઉપર લઈ જાય છે કે, ગભીલ વંશી શાહ શેઠને જામા થતું હતું. રાજાઓ જૈનધમાં હતા. અને જૈનધર્મના પવિત્ર એક બીજી સંભાવના પણ વિચારી લેવી રહે છે. તીર્થધામ શત્રુંજય ઉપર, ધાર્મિક કાયી કરી ધન્યત વજાચાર્યને સમય ઇ. સ. ૨૧ થી ૫૭ નો છે ઉજવળ કરવામાં તેમણે પિતાને સંગીન કાળા નાંધાવ્યું એટલે તેમના સમકાલીન તરીકે નં. ૪ અને નં. ૫ હતો. એટલે સંભવ છે કે ગઈભીલ રાજાઓ પોતાની
ના ગર્દભીલ રાજાઓ પણ કહી શકાય. અને તે ધાર્મિક વૃત્તિને લીધે, જાવડશાહ જેવા સ્વધર્મી ધનાઢયા
- બેમાંથી પણ એકાદને સંબંધ, શામાટે જાવડશાહ જાગીરદાર સાથે અવારનવાર ગાઢ સમાગમમાં આવ્યા છે
બ્લિા શેઠની સાથે સગપણથી ન બંધાયે હોય? બનવા હોય અને તે સંસર્ગ કુટુંબ સંબંધ જોડવાને પરિણમ્યો જોગ છે. પણ તીર્થોદ્ધારનાં જે કાર્ય કરાયાં છે તેને હોય. આ પરિસ્થિતિ પ્રમાણે જે બનવા પામ્યું સમય શ્રી વજાચાર્યના પુર્વાદ્ધમાં છે એટલે તે હોય તે કુંવરી સુલોચનાને આ સૌરાષ્ટ્રવાસી અને હિસાબમાં લેતાં . ૪ અને ને. ૫ ના કરતાં નં. ૩ અરબસ્તાન જેવા પ્રદેશ ઉપર ભાગવટ ધરાવતા શહિ ની સાથેનો સંબંધ અને પરિચય જાવડશાહને વિશેષ સોદાગર શેઠ જાવડશાહની પુત્રી જ સમજવી રહે છે. પણ હવે જોઈએ એમ માનવું રહે છે.
તપાસી રહેલા લગ્નમાં, કન્યા પક્ષનાઓની ભાળ ઉપરનાં અનુમાન જ સત્ય કરે તે નં. ૩ અને આટલે દરજજો મેળવી શકાઈ છે, તે હવે વર પક્ષે ન. ૫ વાળા બનાવો ગર્દભીલવંશી નં. ૩ ના રાજ્યને પણ પત્તા મેળવવા પ્રયત્ન કરે રહે છે કે તે કો લગતા ઠરાવવા પડશે. ગભીલ વંશી રાજા હોઈ શકે? લેખક મહાશયે તે ચોથો મુદો જેની તપાસ કરવી મુલતવી રાખી સ્પષ્ટ નિર્દેશ કર્યો છે કે વિક્રમાદિત્યને પુત્ર માધવ- હતી તે હવે વિચારીએ. ધારના રાજાની કુંવરીને સેન તે સુલોચનાનો પતિ હતો. અને વિક્રમાદિત્યનો કોઈ ગઈ વેરે પરણવ્યાની વાયવ્ય પ્રાંતમાં ચાલી પુત્ર એટલે પૃ. ૭ ની વંશાવળીમાં નં. ૩ વાળી રહેલી દંતકથાને લગતો તે છે. વાયવ્યપ્રાંતમાં પ્રથમમાં વ્યક્તિ કરે છે. તે કથન વ્યાજબી છે કે કેમ તે હવે પ્રથમ જે કોઈ ગર્દભીલની સત્તા જામવા પામી હાય આપણે કસી જોઈએ. નં. ૩ ને રાજ્યકાળ ઈ. સ. તે તે ઉપરમાં સાબિત કરી ગયા પ્રમાણે નં. ૫ 8 થી ૪૩ છે. જ્યારે શત્રુંજયના તીર્થોદ્ધારને સમય વાળાની જ છે. અને જ્યારે દંતકથામાં કોઈ ગર્દભવેરે અને આચાર્ય શ્રી વજીરવામિને શાસનકાળ ઉપરમાં પરણાવવાની-નહીં કે આપણું રાજાવેરે પરણાવવાની જણાવ્યા પ્રમાણે ઈ. સ. ૨૧ થી ૫૭ને છે. એટલે -હકીકત છે ત્યારે એમ નક્કી જ થયું કહેવાય કે તે
ગામનું નામ પડયું છે એટલે સમજાય છે કે તે સમયથીજ ૧૨) નું મરણ ઈ. સ. ૬ ( જુઓ પુ. ૫ માં અંપ્રપતિની રાત્રજ્ય પર્વતની તળેટી, જુનાગઢથી ખસેડીને તે સ્થાને વંશાવળી)માં છે; જ્યારે વજસ્વામિના નેતૃત્વમાં જાવડશાહ આણવામાં આવી હશે.
શેઠ શત્રજયને તીર્થોદ્ધાર કરેલ છે તેનો સમય ઈ. સ. (૯૨) આ બનાવને સમય જૈનસાહિત્ય ગ્રંમાં વિક્રમ ૫૦ લગભગ છે એટલે સાબિત થશે કે વજસ્વામિના પૂર્વે સંવતની અાદિને જણાવ્યું છે એટલે કે ઈ. સ. પૂ.પ૭ બાદ રપ-૫૦ વર્ષે રાજન વિમ, શાલિવાહન તથા જૈનાચાર્યો દશ પંદરેક વર્ષમાં તે સર્વ બન્યાનું ગણી શકાશે. તેમ ગઈ. પાદલિપ્ત, નાગાન અને આયંખપુટ થઈ ગયા છે. ભીલ વિક્રમાદિત્ય રાકારિનું મરણ ઇ. સ. ૩ માં અને હાલ (૯૩) ઉપરમાં પૃ. ૪-૪ જુએ. શાલિવાહન-વિક્રમાદિત્ય (જીઓ પૂ. 8૪ ની ટી, ન, ૧૦ તથા (૯૪) આ સ્થિતિ સૂચવે છે કે, તે સમયે લગ્ન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #95

તૃતીય પરિચ્છેદ્ર ]
દંતકથા પ્રચલિત થવાના સમય વહેલામાં વહેલા નં. ૫ના સમયે થયે। હાવા જોઇએ. એટલે ગર્દભવેરે ધાર રાજાની કન્યા પરણાવવાની હકીકત તા નં. પ ની પહેલાના કાઇ રાજાના કાળે બની ગઇ હાવી જોઈ એ અને ઇતિહાસના પરિચયથી આપણે જાણી ચૂકયા છીએ કે તે ગભીલરાજા અન્ય કાઇ નહીં, પણ આ ગર્દભીલવંશના આદિપુરૂષ અને શકારિ વિક્રમાદિત્યના પિતા ગંધર્વસેન ઉર્ફે દર્પણ રાજા હતા.
અન્ય રાજાઓ
આ પ્રમાણે હવે આપણે પાંચે બનાવની તપસીલ તપાસો લીધી કહેવાય. તેઓનું પરિણામ ટ્રૅંકમાં એમ નેાંધી શકાય કે તેમાંના પ્રથમ, દ્વિતીય, અને ચતુર્થ મુદ્દા ગર્દભીલવંશી નં. ૫ વાળા રાજાને લગતા છે; જ્યારે તૃતીય અને પંચમ મુદ્દાએ ગર્દભીલવંશી નં. ૩ વાળા રાજાના સમયના છે. આ સિવાય ખીજું કાં, આમાંના કાઈ રાજવીએ વિષે જાણવામાં આવ્યું નથી એટલે આપણે તેમનાં વૃત્તાંતે સમાપ્ત થયાં લેખીશું.
આપણા સ્થાપિત નિયમ પ્રમાણે ગર્દલીલવંશના વર્ણનના અંતેજ તેમના પ્રત્યેક રાજાઓના રાજ્ય વિસ્તારના ખ્યાલ આપત. પણ વિક્રમચરિત્રના તેમને લગતી વિશેષ હકીકત રાજ્ય વિસ્તાર જ્યાં ઉપલબ્ધ ન થતી હોય ત્યાં સ્વતંત્ર પરિચ્છે તે માટે ન રાતાં યથાસ્થાને તે હકીકત જણાવી દેવીજ રહે છે, તેથી અત્ર તે લખીશું.
૫૩
રાજ્યવિસ્તારવા જેવા અવકાશ પણ તેને મળ્યા નહેાતા. જ્યાં કાંઈક રાજગાદી ઉપર ઠરીઠામ ખેસવાના વખત આવ્યા હતા ત્યાં તે પોતાનાજ અવિચારી કૃત્યને લીધે તેને આંતરક્લેશ માટે તૈયાર થઈ જવું પડયું હતું. પરિણામે શક પ્રજાનું રાજ્ય અવંતિ ઉપર નિર્માણુ થયું હતું, જે સ` હકીકતથી આપણે પરિચિત થઈ ગયા છીએ. આ શક પ્રજાની અતિ જુલ્મભરી રાજનીતિને લીધે તેમના હાથમાંથી તેા, ઉલટું તેમણે રાજા ગર્દલીલ પાસેથી મેળવેલી ભૂમિમાંને પણ માટેા ભાગ સરી ગયા હતા. એટલે કે તેઓ નામશેષ જમીનનાજ સત્તાધારી રહ્યા હતા. પણ જેવી શકાર વિક્રમાદિત્યે અવંતિની ગાદી કબજે કરી, કે તેણે આસ્તે આસ્તે રાજ્યની હદ વિસ્તારવા માંડી હતી. અને સૌથી મેટા પ્રદેશ તે તેણે શાહીવંશી રૂષભદત્તના પુત્ર દેવણુકને હરાવી કરીને પેાતાની આણુમાં મેળવી લીધા હતા, એટલે પરિણામ એ આવ્યું હતું કે, રાજા નહપાણુના મરણુ સમયે જેટલા પ્રદેશ અતિની સત્તામાં હતા, તેટલા સધળા વ્યવહારૂરીતે આ વિક્રમાદિત્યના ખામાં આવી ગયા હતા. અથવા ટુકમાં એમ કહીએ કે આખા મધ્ય હિંદુસ્તાન-પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી—તેની આણુમાં હતા તા તે વાસ્તવિક કહેવાશે. આ ઉપરાંત અન્ય ભૂમિ તેને મેળવવા જેવું રહેતું નહેતું; કેમકે દક્ષિણ
આખામાં ગર્દભીલવંશ સાથે પરમ મંત્રી ધરાવતા અંધપતિઓની હાક વાગી રહી હતી જ્યારે આખાયે ઉત્તર હિંદમાં ઈન્ડા-પાર્થિઅન્સ શહેનશાહનો ઝંડા ફરકી રહ્યો હતા. તેમ પેાતાની હકુમતમાં આવેલ પ્રદેશની વસ્તી, પૂરા થયેલ શક પ્રજાના રાજ અમલથી એટલી બધી ત્રાસીને બેહાલ બની ગઇ હતી. કે પ્રથમ તે તેને આંતરિક સુલેહ અને શાંતિ તથા વ્યવસ્થા કરવાનીજ જરૂરીઆત હતી; એટલે તે કામમાંજ તેણે પેાતાની સર્વે શક્તિ અને સમય રોકી દીધાં હતાં. પરિણામે તેને રાજકાળ જોકે બહુજ દીર્ધકાલી નિવડયા હતા, અરે કહે કે આપણી મર્યાદામાં અંકિત ચતા સર્વે ભારતીય રાજાઓમાં તેના નંબર પહેલા
રાજા ગઈ ભસેનઃ દર્પણ, ક્ષહરાટ નહપાણુની પાછળ તુરતજ અવંતિતિ થયા હેાવાથી, સ્વભાવિક રીતે તેની સત્તાના સર્વે પ્રદેશ તેને વારસામાં મળી ગયા ગણાય. પણ નહપાણના ખરા ગાદીવારસ તેને જમાઈ રૂષભદત્ત હતા; એટલે તેની સત્તા તળે જે જે પ્રાંતા હતા તે સર્વે તેણે પચાવી પાડયા હતા; જેથી ગંધર્વસેનના હિસ્સે બહુ જીજ પ્રદેશજ રહ્યો હતા. તેમ તેના રાજ્યકાળ એટલા બધા અપસમયી નીવડયા છે?
ગ્રંથથી નેડાવાને વર્ણભેદ ખાડા આવતે નહીં, વૈશ્ય અને ક્ષત્રિયા લમથી નેડાઇ રાતા હતા,

Page #96

વિક્રમચરિત્રને
[ સપ્તમ ખંડ કે બીજો પણ મૂકી શકાય તેવો હતું, છતાં તે બહુ સામર્થ્યવાન નહોતા. એટલે હિંદની રસીમા બહાર ભૂમિવિસ્તારની સાધના કેળવી શકે નહતો જ; તેમ અટકીને રાજ્ય ચલાવવાનો તેમને સંતોષ ધારણ કરે વળી જે શાંતિ અને સમૃદ્ધિને વારસો તેણે પોતાને પડયો હતો. તેટલામાં ઈ. સ. ૯૩માં રાજા વિક્રમચરિત્રનું પુત્રને સોંપ્યો હતો, તે તેણે નિભાવ્યે રાખ્યા હતા મરણ નીપજયું. તે પછી શું શું બનાવ બનવા પામ્યા એટલે તેના સમયે પણ વિસ્તારવૃદ્ધિ તે થવા પામી હતા તે આપણે નીચે જણાવેલા ગર્દભીલપતિઓનાં નહોતીજ. આ પ્રમાણેની સ્થિતિ નં. ૫ વાળો ગદભીલ વૃત્તાંતે ઉતારીશું. અતિપતિ બન્યો ત્યાંસુધી જળવાઈ રહેવા પામી હતી. નં. ૬૭ના બે રાજાઓ તથા નં. ૮ ભાઈલ તેટલામાં તેના નશિબ જોર કર્યું દેખાય છે. તાજેતરમાં જ નં. ૯ નાઈલ અને નં. ૧૦ નાહડ ઇન્ડે પાર્થિઅને શહેનશાહ ગફારને પોતાની હિદી આ પાંચ રાજાઓને રાજ અમલ કુલે ઈ. સ. રાજધાની મથુરા તથા તશિલા ખાલી કરીને ઈરાન ૯૩ થી ૧૪૧ સુધી ૪૯ વર્ષ સુધી ચાલ્યો હોવાનું તરફ ઉપડી ગયો હતો એટલે તે પ્રાંતે ખરી રીતે રાજ નીકળે છે. એટલે પ્રત્યેકનો અમલ દશ દશ વર્ષ પર્યત વિહીન બની ગયા હતા. તેથી વિક્રમચરિત્ર ગદંભીલને ટક કહી શકાશે. આવા અલ્પકાલી રાજાઓના ઉત્તરહિંદ તથા પંજાબના પ્રાંતે પોતાના અવંતિના સમયમાં ઘણું મહત્વના કે પરાક્રમના બનાવે નેધાસામ્રાજ્યમાં ભેળવી લેતાં બહુ મુશ્કેલી પડી નહીં. યાની ભાવના આપણે સેવી શકીએ નહીં. પણ તેઓ જે હકીકત આપણે ઉપરમાં અનેક વખત પુરવાર પિતાના પૂર્વજોની કારકીર્દીને જ સંભાળી રાખે તે થયેલી લેખાવી ગયા છીએ. હવે તેણે પંજાબ ઉપર તેટલુંયે ગનીમત લેખાય. છતાં કહેવું પડે છે કે પ્રભુત્વ જમાવી દીધા પછી, હિંદના સ્વર્ગ તરીકે તેઓના ભાગ્યમાં તેટલું નિર્માણ થવાનું પણ સરજાયેલું ઓળખાતી કામિરની ભૂમિ ઉપર પદસંચાર કરવાની હોય એમ દેખાતું નથી. ઈરછા થઈ અને તે પણ મેળવી લીધા હતા. બાદ ત્યાં કાસ્મરવાળા ત્રિગુપ્ત સૂબાનું શું થયું હતું તે પિતા તરફથી વહીવટ ચલાવવા એક મંત્રિગુમનામના વિશે કયાંય ઉલ્લેખ ધ વેચાયો નથી; સંભવ છે કે સૂબાની નિમણૂક કરી આપી હતી. સારાંશ કે, વિક્રમ- ઉપર જણાવેલા કુશનવંશી સરદારના હાથે કે તેમના ચરિત્રના રાજકાળના અંતે સારાયે ભારતવર્ષમાં માત્ર વારસદારોના હાથે પરાજય પામીને તે આ પૃથ્વી બેજ સામ્રાજ્ય અસ્તિત્વ ધરાવતાં હતાં. વિંધ્યાચળની ઉપરથી અદશ્ય થવા પામ્યું હશે. કુશાન સરદાર ઉત્તરે ગભીલવશી અને તેની દક્ષિણે શતવહનવંશી કડકસીઝ બીજાનું મરણ થતાં લગભગ ઇ. સ. ૧૦૦ સામ્રાજ્ય. આ સમયે હિંદની ઉત્તરે અડોઅડના પ્રદેશ ના અરસામાં તેને યુવાન અને મહત્ત્વાકાંક્ષી પુત્ર ઉપર કુશાન નામની એક પ્રજાને ઉદય થઈ ગયો કનિષ્ક તેની ગાદીએ બેઠો હતો. તે મહત્ત્વાકાંક્ષી હોવા હતા. તેમના સરદાર કડકસીઝ પહેલે તથા બીજે સાથે પરાક્રમી પણ હતા. તેમ વળી પિતાને ચીનના એમ બન્નેએ મળીને હિંદુકુશ પર્વતને ફરતે પ્રદેશ શહેનશાહ જેવો સત્તાશાળી લેખાવવાની ઈચ્છા કબજે કરી લીધું હતું તેમજ અફગાનિસ્તાનને જે પણ ધરાવતા હતા. તેણે હિંદમાં પ્રવેશ કરી દઈને ભાગ ઈન્ડોપાર્થિઅને તાબે હતો તેમાં પૂર્વ તરફને પંજાબ અને કાશિમર ઉપર સ્વામિત્વ મેળવી આગળ કેટલેક ભાગ-એટલે કાબુલન અને ચિત્રાલના પ્રાંતે વધવા પણ માંડયું હતું, અને પિતાના પચીસેક પણુ જીતી લીધા હતા. હવે તેઓ પિતાના કદમ હિંદમાં વર્ષના અમલમાં આખો ઉત્તર હિંદ તથા રાજપુતાના લંબાવવાને તલપાપડ બની રહ્યા હતા. પણ વિકમ જીતી લઈ, ઈન્ડ પાર્થિઅન્સની પેઠે મથુરામાં ગાદી ચરિત્રની સત્તાની સામે ઝઝુમવાને તેઓ પૂરતા પણ સ્થાપી દીધી હતી. એટલે તેટલા પ્રમાણમાં
(૫) આ હકીક્તની પ્રતીતિ પુ. ૪માં તેનું વૃતાંત લખતી વખતે થશે કે જે પૂનમને પૂનમાં તે પોતાના પ્રયાસ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #97

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
ગર્દભીલ રાજાએની રાજ્યદ સંકુચિત ખતી ગઇ કહેવાય. અને ખીજાપક્ષે કુશાનવંશી માટે એમ કહી શકાય કે યેાનપતિ મિનેન્ડરના સમયે જે જે પ્રદેશ ઉપર તેની સત્તા જામી પડી હતી તેટલી-બલ્કે કાશ્મિરના વધારા સાથે–સર્વ જમીન ઉપર આ કનિષ્ક પહેલાની હકુમત જડબેસલાક થઈ ગઈ હતી. તેમજ મિનેન્ડરે જે પ્રદેશ ઉપર ( રાજપુતાના–મધ્યદેશ ) પેાતાના ક્ષત્રપ તરીકે ક્ષહરાટ ભ્રમકને નીમ્યા હતા તેવીજ રીતે આ કનિષ્ક પેાતાના ક્ષત્રપ તરીકે બમાતિકને નીમ્યા હતા. કાળ જતાં કનિષ્ક પહેલાની ગાદીએ તેને ભાઇ વસિષ્ઠ, હવિષ્ક, ઇ. આવ્યા હતા. આ બાજુ ક્ષત્રપ ક્ષમાતિકના સ્થાને તેને પુત્ર ચણુ આવ્યા હતા. તેવામાં ઈ. સ. ૧૪૨ ની સાલ આવી પહોંચી;૯૬ અને કુશાનવંશી રાજાઓની સત્તામાં
તે
રાજ્ય વિસ્તાર
આદરી રહ્યો હતા તેવામાં તેનું ખૂન થવા પામ્યું હતું. (૯૬) કદાચ આ આંકને એક બે વરસ આધેપાઅે કરવે
૧૫
મહત્ત્વના ફેરફાર થવા માંડયા હતા. તે તકને લાભ લઇ મહાક્ષત્રપ ચણે પેાતાની સત્તાવાળા રાજપુતાના પ્રદેશની પાસેના અવંતિ દેશ ઉપર આક્રમણ કર્યું અને અવતિપતિ ગભીલવશના અંતિમ બાદશાહ નાહડને મારી કરી પેતે અવંતિપતિ બન્યા. આ પ્રમાણે ગભીલવંશની સમાપ્તિ ધઇ ગઈ.
વૃત્તાંતનાં પરિચ્છેદના અંતે તેમના ધર્મ વિશે માહિતી જણાવતા રહીએ છીએ. એટલે અહીં તે માટેને સ્વતંત્ર પારીગ્રાફ લખી શકત; પણ વિક્રમાદિત્ય શકારિનું વૃત્તાંત લખતાંજ તેના ધર્મ વિશે ચર્ચા થઇ ગઈ છે ( જુએ પૃ. ૪૩) અને તેમાં પ્રસારે। કરી દેવાયા છે કે આખા ગર્દભીલવંશી રાજાએને ધર્મ પણ તેજ હતા. એટલે હવે કરીને તેનું પુનરાવર્તન કરવા અગત્યતા રહેતી નથી.
પણ પડે. વધારે સલામત નીવડે તેવા આં હમણાં તા નક્કી કરીને કામ લેવાનું ઠરાવ્યું છે.

Page #98

Page #99

BF
અષ્ટમ ખંડ
UR
-
-
-
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #100

.........................
અઠ્ઠમ ખડ
પ્રથમ પરિચ્છેદ
સમય-કાળ ગણના
(૧) મહાવીર સ ંવત (૨) દિ સંવત
----
(૫) માલવ સ'વત
દ્વિતીય પરિચ્છેદ
સમય-કાળ ગણુના (ચાલુ)
(૩) ક્ષહરાટ સ્વત (૪) વિક્રમ સ’વત
(૬) શક સવત

Page #101

પ્રથમ પરિચ્છેદ
+---
કવિઓ
ટૂંકસાર ઃ—તે સમયના ત્રણે ધર્મના સાહિત્ય ગ્રંથેામાં કાળગણના માટે અખત્યાર કરેલી પદ્ધતિની આપેલી સમીક્ષા, તથા હિંદમાં દેશીપરદેશી ભૂપતિઓએ તે માટે કરેલી રીતના આપેલ સક્ષિપ્ત ઇતિહાસ—
વિક્રમ સંવત્સરની સ્થાપના વિશે વિદ્વાનાનું રજી કરેલ મંતવ્ય-સંવત સ્થાપક શકારિ વિક્રમાદિત્ય કહેવાય છે છતાં તે વ્યક્તિ કાણુ ? ને કયારે થઇ હતી? તે હજી સુધી નક્કી કરાતું ન હેાવાથી, લગભગ દશેક વિદ્વાનેાના વિચારાનું અક્ષરશઃ અવતરણુ રજી કરી, તે ઉપર ચલાવેલ વિવાદ અને તેમાંથી તારવી કાઢેલ રહસ્ય-છેવટે તેમણે રજી કરેલ શંકા પરત્વે ઇ. સ. પૂ. ૫૭ થી એક હજાર વર્ષ સુધીમાં વિક્રમાદિત્ય અને લે!જદેવ નામની થયેલ ખારેક જેટલી વ્યકિતએ તથા તેમના સમય શેાધી કાઢી, તેમાંના કાને શકારિ વિક્રમાદિત્ય કહી શકાય તેની કરી પેટ્ટી સંપૂર્ણ ખાત્રી તથા તેના સમયને પાકે પાયે કરી આપેલા નિરધાર—
વિક્રમ સંવત્સર અમુક વખત સુધી વપરાતા બંધ પડયા છે તેનાં કારણેાના અનુમાનની લીધેલ તપાસ તથા પ્રાચીન ગ્રંથકારોએ સંવતના નામઠામ આપ્યા વિના તેની સાથે માત્ર જોડેલ આંકડા ઉપરથી નીપજતી મુશ્કેલીનો આપેલ ખ્યાલ તેમજ ખુદ વિક્રમ સંવતની આદિ માટે રજુ થયેલ એ આંક વચ્ચેના ભેદનો આપેલ ખુલાસા~

Page #102

કાળગણના
[ અષ્ટમ ખંડ
સમય-કાળ ગણના-Dating of Events પ્રગતિમાન તરીકે આગળ તરી આવ્યો હતો. તે પ્રવેશિકા
સિવાય અન્ય રાજવીના હસ્તે તેને પ્રોત્સાહન મળ્યું અમુક હકીકત કે અમુક બનાવ કયારે બનવા
નથી. તેમ તેને પ્રચાર વિશિષ્ટ પ્રકારે સિલેનમાં પામ્યો હતો એમ મોઘમ વર્ણવવામાં આવે તેના
જ થવા પામ્યો હતે. એટલે ભારતીય પ્રજાને તેને
લાભ વિશેષ મળ્યો નહોતે. આવા સંયોગોમાં આપણે કરતાં તે અમુક રાજાના રાજ્ય કે અમુક વર્ષમાં બન્યો હતો એમ જે લખવામાં આવે તો તે હકીક
તે ધર્મનું નામ, આ પરિચ્છેદમાં વર્ણવવાના વિષય તની સત્યતા વિશે વાંચનારના મન ઉપર વધારે
પરત્વે ન જણાવીએ, તે તે વિષયને અન્યાય કરવા વિશ્વાસપાત્ર છાપ પડે છે. આવી રીતે બનતા બના
જેવું થઈ પડશે નહીં. એટલે જણાવવાનું કે બેજ ધર્મ વોની કાળ-નિર્ણયસૂચક પદ્ધતિ, જુદાજુદા સમયે તેમજ
આગળ પડતા હતા. એક હિંદુધર્મ અને બીજે જુદા જુદા રાજ્ય ભિન્નભિન્ન હોવાનું માલુમ પડે છે.
જૈનધર્મ. આ હિંદુધર્મના મૂળપ્રણેતા બ્રાહ્મણે પ્રાચીન ભારતીય ઈતિહાસમાં આવી કાળગણ
મનાય છે અને તેમને ધર્મ મુખ્યતઃ વેદગ્રંથને નાને સંવત્સર શબ્દ લગાડવામાં આવતો હતો. હિંદી
અનુસરતા હોઈ તેમના ધર્મને વૈદિક નામથી સંબોધાયા શાસ્ત્રોમાં, તેવા એક બે સંવત્સરનાં નામે ઈતિહાસ
છે. એટલે કે ઈ. સ. પૂ. નો આઠમી સદીમાં એક આલેખતાં વપરાયાં હોય એમ દેખાય છે. તેમનાં
વૈદિક અને બીજે જૈનધર્મ-એમ બેજ ધર્મનું નામ યુધિષ્ઠિર સંવત અને લૌકિક સંવત્સર છે. યુધિષિર
અસ્તિત્વ હતું. સંવતનું બીજું નામ કલિયુગ સંવત પણ છે; પરંતુ ઉપરમાં જે બે સંવતનાં નામે આપણે જણાવી આ સંવતે એટલા બધા પ્રાચીન સમયે વપરાશમાં ગયા છીએ તે સાધારણ રીતે વૈદિક ધર્મના પુસ્તકમાં, હતા કે આપણું આ પુસ્તકના વર્ણનના સમયની વપરાશમાં હતાં અને તેનું કારણું મારી ધારણમાં સાથે તેઓનો સંબંધ જોડી બતાવ ઉચીત લાગતો આ પ્રમાણે આવે છે. કલિયુગના સમયનો પ્રારંભ નથી. જેથી તેમને લગતી માહિતી અત્રે આપવાની તેમની માન્યતા મુજબ મહાભારતનું મશહુર યુહ જરૂર રહેતી નથી.
શરૂ થયું ત્યારથી થયો છે. વળી આ મહાભારત આ પુસ્તકના ઈતિહાસ વર્ણનની કાળ મર્યાદા યુદ્ધના યોદ્ધાઓને-પાંડવ તથા કૌરવો-તેમજ તેમના ઈ. સ. પૂ. ૯૦૦ થી ઈ. સ. ૧૦૦ સુધીની આપણે સહાયક નરવીર યાદવને તેઓ વૈદિક મતાનુયાયી માને કરાવી છે. તે સમયે ભારતમાં મુખ્યપણે પ્રજામાં બે છે. વળી આ યુદ્ધમાં જે પક્ષ વિજયી નીવડે છે જ ધર્મ જાણતા હતા. અલબત વચ્ચગાળે ઈ. સ. તે પાંડવો હતા; અને તેમાની એક વ્યક્તિ જે વિશેષ ૫. ની છઠ્ઠી શતાબ્દિથી બૌદ્ધધર્મ નામે ત્રીજા ધર્મને વિશિષ્ટતા ધરાવતી માલમ પડી છે તે ધર્મરાજા જે ઉદય થયો હતો અને પ્રજાનો કેટલોક ભાગ તેને યુધિષ્ઠિર મહારાજ હતા. એટલે આ યુદ્ધને આશ્રયીને અનુયાયી બન્યો હતો પણ અશોકવર્ધન નામે એક જે સંવત ચલાવવામાં આવ્યો છે તેનું નામ તેમણે રાજાના અમલે જ માત્ર તે રાજધર્મ તરીક વિશેષ યુધિષ્ઠિર સંવત્સર પાડયુ. અથવા તે સમયથી કલિયુગને
(1) જુએ નીચેનું ટી. ન. ૨.
ભારતીય પ્રજામાં તે ધર્મને પ્રભાવ કેટલેક અંશે પાપ (૨) અહીં સવસરની ચર્ચા કરવાની છે. આ બૌદ્ધધર્મ હતો તેથી કરીને પ્રજાએ ઉપગમાં પણ લીધું હતું. પરંતુ ઉપરથી બુદ્ધ સ વત ચલાવાય છે. પણ તેનું મહત્વ સિલો- તે સામાન્ય બનાવ ન લેખાય. નના રાજપ્રકરણમાજ જોવામાં આવે છે. ભારત દેશમાં જે (૩) આ ધર્મનો મુદો-એટલેકે તેઓ કયા ધર્મના અનુયાયી તે જણાયું હોય તે કેવળ અશોકવનના રાજ્યકાળજ હતા. તેની ચર્ચા આ પુસ્તકની મર્યાદાક્ષેત્રની બહારની બન્યું છે,
વાત ગણાય. તે વાતને આપણે સ્પર્શ કરવાનો નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #103

=
=
=
પ્રથમ પરિચછેદ ].
ને ઇતિહાસ પ્રારંભ થયેલ હોવાનું માની, તેને કલિયુગ સંવત્સરનું પુસ્તકના વર્ણનનો પ્રારંભ કરાય છે તે ઇ. સ. પૂ. નામ પણ આપ્યું. આ પ્રમાણે વૈદિક પુસ્તકમાં ની ૮મી સદીમાં તે તેમના બાવીસમા તીર્થંકર નેમિકાળગણનાના કાર્ય માટે યુધિષ્ઠિર સંવતને ઉપયોગ નાથને વારે ચાલતું હતું, તે બાદ એકાદ સદીએ વિશેષતઃ કરવામાં આવ્યો છે. આવી સ્થિતિને લીધે વીસમા તીર્થંકર પાર્શ્વનાથને વાર શરૂ થયો હતે. વૈદિક આમ્નાયના પ્રથામાં તો મા સરળ થઈ ગયો ત્યાંથી માંડીને તે ઠેઠ, તેમના છેલ્લા એટલે એવી સમા જણાય છે. પણ જેને સંપ્રદાયના ગ્રંથમાં સ્થિતિ તીર્થકર શ્રી મહાવીરનું નિર્વાણ થયું ત્યાં સુધી જે જે અતિ વિષમ છે.
ઐતિહાસિક ઘટનાઓ બનવા પામી છે તે સર્વને, જૈનધર્મનાં પુસ્તકમાં સામાન્યતઃ કોઈ સંવત ઉપરમાં બતાવેલા તેમના નિયમ પ્રમાણે શ્રી પાર્શ્વનાથના વાપરવાની પૃથા અસ્તિત્વ ધરાવતી જોવામાં આવતી વારમાં તે બનાવો બન્યા હોવાનું જણાવીને નોંધ નથી, બહુમાં બહુ તે જે કાંઈ સમયની નોંધ તેઓ લીધી છે. અને મહાવીરના નિર્વાણબાદ તેમને સંવત બતાવે છે, તે એટલા પુરતી જ કે તેમના ફલાણું ચલાવવાનું યથાર્થ વિચાર્યું છે. જો કે આ પદ્ધતિ (મહાફલાણું તીર્થંકરના વારામાં અમુક બનાવ બન્યો વીર સંવતના વપરાશની ) પણ હજુ, ગ્રંથ વિશેષમાં હતા. આવા અકેક તીર્થંકરના વારાનો સમય પણ વર્ણન કરતાં કરતાં વપરાતી હોય એમ સર્વથા જોવામાં કેટલીયે સંખ્યાના વર્ષને હોય છે. જેથી આવા મેધમ આવતી નથી; તેમ રાજનીતિના અંગે કે રાજવહીસમયમાં બનેલી હકીકતને, ભલે પછી તે તદન ઐતિ- વટના દફતરમાં, તવારીખ સાચવી રાખવાની હાસિક તત્ત્વપૂર્ણ અને સત્ય હોય છતાં, વર્તમાનકાળના બાબતમાં પણ તે વપરાઈ હોય તે, તેને પત્ત ઈતિહાસકારે તેને તે સ્થિતિમાં તેને સ્વીકાર કરી મેળવવાનું કેાઈ સાધન પ્રાપ્ત થયું નથી. છતાં તે લેવાને જરા આંચકે ખાય છે. તેટલા કારણથી સમયના જે કંઈ છૂટાછવાયા શિલાલેખ મળી આવે ઇતિહાસની દષ્ટિએ જેને ઈતિહાસના આલેખનની આ છે, તેમાં આ મહાવીર સંવતને નિર્દેશ કાંઈક કાંઈક ખામી જ રહી ગઈ દેખાય છે. જે સમયથી આ થયેલ વાંચવામાં આવે છે; એટલે આપણને પ્રતીતિ
() વારે એટલે સમય, વેળા; જેમ અત્યારે કોઈ એકને વિદ્વાનોએ મૌય સંવત્સર હેવાનું માન્યું છે. પણ સંસ્થાના કાર્યવાહક તરીકે તેના વિધમાન પ્રમુખને, ફરીને તે વાસ્તવિક નથી તે આપણે તે તે પ્રસંગેનું વર્ણન કરતાં ખીને પ્રમુખ ન નિમાય ત્યાં સુધીના સમય માટે, તે જણાવીશું. (૨) મહારાજ પ્રિયદર્શિને કેતરાવેલ સહસ્ત્રામને સંસ્થાના કાયમી પ્રમુખ ગણવામાં આવે છે; તેમ એક તીર્થ શિલાલેખ પણ, આ પ્રકારનેજ લેખી શકાય (કાંઈક ખ્યાલ કરને નિર્વાણકાળથી, તે પછીના અન્ય તીર્થંકરનો સમય ન માટે પુ. ૨ માં તેનું વૃત્તાંત જુએ; વિશેષ અધિકાર સમ્રાટ આવી પહોચે ત્યાં સુધીના કાળને “પૂર્વના તીર્થકરને પ્રિયદર્શિનનું જીવન ચરિત્ર જે મારી તરફથી પ્રગટ થવાનું વાર” એ શબ્દ વપરાય છે ( વળી વિશેષ માટે ટી, નં. છે તેમાં આપવામાં આવશે). (૩) શ્રી. ગૌરીશંકર હીરાચંદ ૬ જુઓ.)
ઓઝાએ બહાર પાડેલ મથુરાના શિલાલેખમાં ૫. ૨ ઉ૫ર
લખેલ ગામના લેખનું વર્ણન જુએ, જેમ ઉપરમાં શિલાલેખી (૫) જુએ પુ. ૩ પૃ. ૧૩૭ તથા મથુરાનગરીના પરિ.
પુરાવા છે તેમ સિક્કાથી પણ મહાવીર સંવત ચાલુ થયાનું શિષ્ટમાં શ્રીકૃષ્ણ અને શ્રીનેમિનાથ સંબંધી વિવેચન
સાબિત કરી શકાય છે. ( જુઓ પુ. ૨ પૃ. ૧ થી ૯૩ (૬) અથવા વધારે સ્પષ્ટપણે કહેવાની જરૂર લાગે
સુધીનું વર્ણન તથા ટીકાઓ; ખાસ કરીને ટી. નં. ૭૦-૭૧) તો જણાવવાનું કે, મહાવીરને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ થઈ અને ધર્મો૫દેશ તેમણે રાસ કર્યો ત્યા સુધીના રામને “શ્રીપા. (૮) “મહાવીર સંવત’ એવા શબ્દો તેમાં સ્પષ્ટપણે નાથને વારે” એવી સંજ્ઞાથી ઓળખી શકાય.
લખાયલ નથી પણ સર્વ હકીકતને સબંધ મેળવતાં તે (૭) આવા શિલાલેખમાં બે ત્રણનાં નામે જણાવીશું પ્રમાણે હોવાનું નક્કી થાય છે. (જ્યારે ટી. નં. ૭ માં (૧) ચક્રવતી ખાલને હાથીગુફાને શિલાલેખ; જેમાંના નાધેલ ન. ૩ ની બાબતમાં વધારે સ્પષ્ટ છે.)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #104

કર
મળે છે કે તેવા કાઇ સંવત વપરાશમાં લેવાતા તે હતા જ. પરંતુ તેને એક નિયમ તરીકે દરેક શિક્ષાલેખ ઉભા કરનારે વાપર્યા હ્રાય એમ બન્યું દેખાતું નથી. એટલે ખાપણી મુશ્કેલી તો પાછી જેવી ને તેવી ઉભી રહેતી જ માલૂમ પડે છે. પરંતુ એટલું હજી વ્હેવામાં આવે છે કે, કેટલાક રાજકર્તાએએ, પેાતાના રાજઅમલમાં બનતા બનાવાતે, પેાતાના રાજ્યે માટલામાં વર્ષે તે બન્યા હતા. એમ જણાવ્યું છે. ૧૦ એટલે કેટલેક દરજજે સમય વિશે નિર્ણય ઉપર આવવાને તે હકીકત સહાયક થઈ પડે છે ખરી. પણ જ્યાં સુધી અમુક પદ્ધતિ સર્વમાન્ય ન થાય અને સુથા તેને અનુસરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી આપણા માર્ગ તદ્દન સરળ થઈ શકતા નથી. પૂર્વના જૈનધર્મી રાજકર્તાઓએ આવી કાર્ય પદ્ધત ગ્રહણ કરી લાગતી નથી. તેનું કારણ એમ ધારી શકાય છે કે, તેઓ એક તા પોતાની કીર્તિની આ પ્રમાણેની જાહેરાત, વિશેષપણું બહાર ગવાયા કરે તે ઇચ્છતા નહીં હાય; તેમ વળી ખીજું, તે સમયે આવા ઐતિ હાસિક કાની મત્ત્વતા પીછાણવામાં પણ આવી નહીં હાય.
કાળગણના
આવી સ્થિતિ મહાવીર પછી લગભગ ત્રણુ સદી સુધી તે। જૈન ધર્મનુયાયીઓએ ચલાવી લીધી જણાય
(*) C. A. R. pref. CXC:-With the silver coins of Chasthan, begins the use of patrony mics which is the chief characteristic of this dynasty and which together with the regular practice of dating the coins, has made it possible to restore the outlines of its geneology and chronology with remarkable cornpleteness=કા. આં. રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૯૦૬ ચક્ષણના રૂપાના સિક્કામાં પિતૃકુળની વપરારાના આરંભ થયા છે. તે (પદ્ધતિ) આ વંશ માટે ખાસ લાણિક છે. સાથે તેમણે જે નિયમપૂર્વક સાલ નોંધવા માંડી છે, તેથી તે તે, વશા વળી તથા સમયાવળી બન્ને અચુક રીતે સપૂર્ણ બનાવવામાં ઉપયાગી થઇ પડી છે. ( મારું ટીપણઃ-આથી સ્વચ્છ સમનચ છે કે આ લેખકના મત પ્રમાણે ચઢના સમય સુધી એટલે ૐ ઈ. સ. ના આરંભ સમય સુધી, ઢાઈ વશે પત્તાના સંવત
[ અષ્ટમ ખંડ
છે. પણ જેમ જેમ કાળ આગળ વધતા ગયા અને હિંદુસ્તાન ઉપર પરદેશી આક્રમણ શરૂ થયાં તથા આણંદે તેવી પ્રજાના સહવાસમાં હિંદીએને આવવું જ પડયું, તેમ તેમ તારીખ નેાંધવાની અને તેને માટે તારીખને નિર્ણય કરવાની જરૂરિયાત ઉભી થવા લાગી. આવા પરદેશી આક્રમણકારામાં સૌથી પ્રથમ યવન યાદશાહ અલેકઝાંડર હતા. જો કે હિંદની સરહદ ઉપર તે ઈરાનના રાહેાના હુમલા આ અલેકઝાંડર પૂર્વેની એ ત્રણ સદી ઉપર થઈ ગયા હતા. પણ તેને હિંદના આંતરિક વહીવટની સાથે સંબંધ કે નિસબત ન હોવાથી આપણે તેને ગણુત્રીમાં લીધા નથી. અલેકઝાંડર પછી તેના સહધર્મી કેટલાક આવ્યા છે. પરંતુ તેમને હિંદી તવારીખ જાળવી રાખવાની અગત્યતા કદાચ લાગી પણ ન હાય, એટલે તેમણે કાઈ તારીખ ઢાંકી જ નથી. છતાં જે તેમને તેવી જરૂરીયાત લાગી હાત, તેયે તેમના દેશમાં વપરાતા કાઈ સાંવત્સરજ તેમણે વાપર્યો હાત. એટલે પ્રથમમાં પ્રથમ જે કાઈ હિંદી પ્રદેશના રાજકર્તાએ-પછી તે હિંદી હૈ। કે અહિંદી હા–સંવત્સ રસ્તે। ખરી રીતે અને સામાન્યપણે ઉપયેગ કરવા માંડવો હાય, તે મારી નજરમાં તે ભ્રમક હરાટ અને તેના પુત્ર નહપાણ દેખાઈ આવે છે. તેમણે
ચલાન્યા નહીં હોય. માત્ર ધર્મ પ્રયત્નાજ સવત ચાલત હશે, જેમ વિક્રમાદિત્યે સવતની રરૂઆત કરેલી, તેમ તેની દેખાદેખીમાં ચઋણે તથા ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીએ પણ આરંભ if હરો. કદાચ દ્વેષમાને દ્વેષમાં વિક્રમ સવત નાખુદૃ પણ કરી નાંખ્યા હોય, એટલે સવત ચલાવવાનુ` પ્રથમ માન જેમ વિક્રમને ખાતે નેધવું પડશે; તેમ ધર્મ પ્રવર્તક કે તેના સ'વત્સરની મહત્તાને એ૭પ આપવાનુ રારૂ કર્યાનું ક પણ તેને શીરેજ ચાંટશે. વિક્રમ સંવત્સર જે કેટલેક વખત વપરાતા અદૃશ્ય થયા છે તેનું કારણ પણ આવી રીતે અન્ય સસરાની ઉત્પત્તિ થયાને લીધેજ સમજી શકાય તેમ છે. (આગળ જીએ)
(૧૦) શિલાલેખમાં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને તયા હાથીગુફાના લેખમાં સમ્રાટ ખારવેલે આવી પદ્ધતિ વાપરી છે.
સિગ્રામાં ત્રૈકૂટવ'શી રાનઓએ પણ આ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કર્યા છે (તુઓ પુ.૩ પૃ.૪૦૩ ન.૧૦૩-૧૦૪ સિક્કાનું વર્ણન)

Page #105

પ્રથમ પરિચ્છેદ ] નો ઈતિહાસ
૬૩ પિતાને ક્ષહરાટ સંવત ૧ શરૂ કર્યો હતો. વળી તે બાદ પ્રજાને કેવા કેવા પ્રકારની હાડમારીઓ અને સંવત્સરનો ઉપયોગ તેના જેવા અન્ય અહિંદી હાલાકીઓ વેઠવી પડી હતી તેનું કાંઈક દર્શન આપણે ક્ષત્રપએ,૧૨ કે જેમણે હિંદના જુદા જુદા ભાગ આગળ કરી ગયા છીએ. એટલે સામાન્ય પ્રજા જે ઉપર અધિકાર ભોગવ્યો હતો. તેમણે પણ કર્યો છે અવસર પ્રાપ્તિની તીતિક્ષા ધરાવી રહી હતી તે એમ આપણે જોઈ ગયા છીએ.૧૩ છતાં કહેવું પડશે સ્વભાવિક રીતે આવી ચડી; અને તેના સુયશને કળશ કે સાર્વભોમ જેવી સત્તા ધરાવતો કઈ અવંતિ- રાજા વિક્રમાદિત્યને શીરે હેળા. ત્યારથી તે શકારિ પતિ જે રાજા થયો હોય અને તેવા રાજવંશીએ
5D 2 સેવા રાજવીએ વિક્રમાદિત્ય કહેવાશે અને તેના નામ ઉપરથી જે નિયમિત રીતે સંવત્સરને ઉપગ કર્યે રાખ્યો હોય, સંવત્સરને પ્રારંભ થશે તેને સંક્ષિપ્તમાં વિક્રમ સંવતનું તે કઈ પણ દૃષ્ટાંત ઈતિહાસને પાને મ. સ. નામ અપાયું. આ પ્રમાણે ભારતવર્ષમાં સંવત્સર ૪૭૦ =ઈ. સ. પૂ. ૫૭ સુધી નોંધાયો હોવાનું શોધી ચલાવનાર જે કઈ ભૂપિન પ્રથમ પાકો હોય તે તે શકાતું નથી.
આ વિક્રમાદિત્ય ગભીલ જ સમજવો રહે છે. જે આટલું લાંબુ વિવેચન કરવાની મતલબ એ છે કે ડે. કીહર્ન આ બાબતમાં સત્ય જ વદે છે કે, કે વૈદિક ગ્રંથોમાં જેમ ઈતિહાસ આલેખન પરત્વે Samvat (સંવત) and Sam (4) may be used યુધિષ્ઠિરાજ કે કળિયુગ વા લૈકિક સંવત્સરને નિર્દોષ for the years of any era, and only કરાયો હતો, તેમ જૈનગ્રંથોમાં કઈ માગે નિયમતરીકે in quite modern times are those terms અખત્યાર કરાયો જ નહે. આ સ્થિતિ ઈ. સ. by the Hindus themselves employed પૂ. પ૭=મ. સ. ૪૭૦ સુધી ચાલુ રહી હતી; પણ to distinguish the Vikram from Saka હવે તે અનેક જાતની પ્રજા-આર્યાવર્તની તેમજ years. In fact the words વર્ષ and સંવર બહારની-હિંદમાં આવીને વસવાટ કરી રહીં હતી. તેમજ are synonymous and such differenબનાવો પણ એક પછી એક એવા ઝપાટાભેર બજે tiation can hardly be exactઈ પણ જતા હતા કે તે દરેકને જાળવી રાખવાની આવશ્યકતા સંવતના વર્ષ દર્શકો માટે સંવત અને લે. વાપરી શકાય; પણ દીસતી જતી હતી. એટલે નવા યુગ પ્રવર્તકની જો કે વર્તમાનકાળે ખુદ હિંદુઓ જ શકસંવતથી વિક્રમ કેમ જાણે રાહ જ જોવાતી ન હોય, તેમ પરદેશી એવી સંવતને ભેદ પારખવાને તે શબ્દો વાપરતા થયા છે. શક પ્રજાનું રાજ્ય અવંતિ ઉપર નિર્માણ થયું. તે વાસ્તવમાં તે પર્વ અને સંવરHદ બંને સમાથી શબ્દો
(૧૧) જુઓ. પુ. ૩ તેમના વૃત્તાંતે.
દીધી છે. (જુઓ પુ. ૩. પૃ. ૨૩૮-૯) એટલે જાણ થશે કે (૧૨) ભૂમકે, નહપાણે, પોતાના સત્તાપદેશ નાસિકના તે સંવત પણ ક્ષહરાટ સંવત જ તે શિલાલેખોમાં રાજુqલે,પાતિકે મથુરા અને તક્ષિાના પ્રદેશમાં (૧૪) શુંગવંશી રાજાઓ જે કે વૈદિક મતાનુયાયી હતા (જુઓ પુ. ૩, મથુરાલાયન પીલર કેપીટલનો શિલાલેખ.) તેમજ તેમના પ્રખ્યાત રાજપુરોહિત મહાશય પતજવી
૧) નં. ૧૨માં ઇન્ડોપાથીઅન શહેનશાહના નામ જેવા પ્રખર વૈદિક ભૂષણુનાલંકારની વિદ્યમાનતા હતી, છતાં જણાવવામાં આવ્યાં નથી. તેનાં બે કારણો છે. એક તો તેમને તેમણે યુધિષ્ઠિર સંવતને ઉપયોગ કર્યો હોય એમ ઇતિહાસ સમય ભમક, નહપાણ વિગેરે પછીનો છે તેથી તેમને પ્રથમ ઉપરથી જણાતું નથી. તેથી માનવાને કારણું રહે છે કે વાપરનાર તરીકે લેખાવી ન શકાય; વળી બીજું કારણ એ રાજા યુધિષ્ઠિર અને પતંજલી ભિન્નભિન્ન મતાનુયાયી હોવાનું છે કે તેમણે કોઈ સંવત વાપર્યો જ નથી. તશિલાના તામ્ર તે સમયે પણ ધરાતું હશે (રાજ કલિક-અગ્નિમિત્રે મથુરા પત્રમાં જે આંક વપરાય છે તે ભૂલથી વિધાનએ મેઝીનો વડવાસ્તૂપ તોડી નાંખ્યો હોવાથી તેને પણું વિષ્ણુ-કણમાની લીધો છે. બાકી ખરી સ્થિતિ શું હતી અને તે આંક ભક્ત અથવા વૈદિકમતાનુયાયી હેવાનું, ધારી નહિ લેવા કમ અને કોણે વાપર્યો છે તેની ચર્ચા મેં ૫.૩ માં જણાવી વિષેનું અનુમાન સરખા પુ. ૧, ૫, ૨ ).

Page #106

વિક્રમ સંવત
[ અષ્ટમ ખંડ
છે, અને તે ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણેનો) અથે ભેદ જે સમયનું આલેખન આ પુસ્તક માટે આપણે ભાગ્યે જ વ્યાજબી ગણી શકાય. અન્ય વિદ્વાને આ ઠરાવ્યું છે તે એક હજાર વર્ષના કાળમાં હિંદની ભૂમિ બાબતનું સ્પષ્ટિકરણ કરતાં જણાવે છે કે " The ઉપર ચારેક સંવારનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યાનું term Samvat does not apply exclusi. મને જણાયું છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે (૧) vely to the era of Vikramaditya, Cole- મહાવીર સંવત (૨) ચેદિ સંવત૧૭ (૩) ક્ષહરાટ brooke first corrected this erroneous સંવત અને (૪) વિકમ સંવત. આ નામો તેમના supposition in regard to the Bhupal વપરાશ માટે સમયના અનુક્રમવાર પ્રમાણે ગોઠવ્યાં dynasty, the Samvant of the Gour છે. તેમાંને નં. ૧, ૨, અને ૪ એમ ત્રણ સંવત્સરો Inscriptions, Col. Todd in regard to હિંદી પ્રજાના છે. જ્યારે માત્ર નં. ૩ એક અહિંદી Vallabhi Samvat and Kiripatrick in પ્રજાને છે. વળી નું ૧ અને નં. ૩ની ઉત્પત્તિ તથા regard to Newar era ( A. D. 880 ) of વપરાશ વિષેની માહિતી કાંઈક અંશે ઉપરમાં જણાવી Nepal=સંવત શબ્દ ખાસ ખાસ કાંઈ વિક્રમાદિત્યના ગયા છીએ. તેમજ તે વિષેની અન્ય કોઈ વિશેષ સંવત માટે જ વપરાતો નથી. ગૈર શિલાલેખમાંના જણાવવી બાકી રહેતી નથી. બાકીના નં. ૨ વિષે ભૂપાલ વંશના સંવત સંબંધીની ભ્રામક માન્યતા પ્રથ- જયારે ચેદિવંશને ઇતિહાસ લખીશું (જે આગળ ઉપર મમાં મિ. કબુકે ભાંગી હતી; તેજ પ્રમાણે કર્નલ આલેખવાને છે) ત્યારે જણાવવામાં આવશે. એટલે ટાડે વલ્લભી સંવત પરત્વેની અને મિ. કર્કટીક નં. ૪ વાળા વિક્રમ સંવત્સરને લગતું જ વર્ણન કરવું નેપાલને નેવાર (ઈ. સ. ૮૮૦ સંવત પરત્વેની) સંવત અત્ર બાકી રહે છે, ભૂલ ભાંગી હતી.
વિક્રમ સંવત ઉપર પ્રમાણે વિક્રમ સંવતનો પ્રારંભને ઇતિહાસ આ વિક્રમ સંવત્સરના સ્થાપકના નામ વિષે જાણુ. સમસ્ત ભારતવર્ષના ઉત્તર ભાગમાં-એટલે જે કે બહુ મતભેદ તે નથી જ, છતાં કિચિ અંશે ઉત્તર હિંદમાં-જ્યાં જ્યાં હિંદી રાજને અમલ હતા છે તે ખરો જ. વળી અલ્પ સમય સુધી ચાલુ રહીને ત્યાં ત્યાં લગભગ સર્વત્ર આ સંવત્સરનો ઉપયોગ તે લુપ્ત થઈ ગયાનું અને પાછો પુનર્જીવન પામ્યાનું થવાની શરૂઆત થઈ ગઈ. જ્યારે દક્ષિણ હિંદમાં જણાયું છે એટલે તેની સત્યાસત્યતા વિષે પણ વળી જુદી જ સ્થિતિ પ્રવર્તતી થઈ હતી તે આપણે અનેક વિભ્રમ પેદા થયા છે. ઉપરાંત તેની આદિના આગળ ઉપર જોઈશું.
સમય માટે પણ મતમતાંતરો પ્રચલિત થયેલ નજરે
(૧૫) જી. ઈ. એ. પુ. ૨૦, ૫. ૪૦૪; ઈ. એ. પુ. કામ ચલાવ્યે રાખ્યું છે; જેથી ઘણી કદર્થના કભી થવા ૭. ૫. ૪૬: પ્રીન્સેસ ઈન્ડિયન એન્ટીકવીટીઝ યુસકુલ પામી છે; આવાં દાંત અનેક છે, પણ એક બે અત્ર માત્ર બસ પુ. ૧ ૫. પ૨૫.
| દર્શાવીશ; દેવટ્ટીગણી ક્ષમાશ્રવણને કાળ ૫૧૦ અને હરિન્દ્ર (૧૬) એટલે એમ અર્થ સમજવો છે જે ભમિમાં જે સૂરિને કાળ ૫૮૫ વિક્રમ સંવત તેઓએ ગણાવ્યો છે સંવત્સર ચાલતું હોય તેને નિદેપ કરવા માટે માત્ર જ્યારે તે છે બીજ સંવતસર-તે પછી હાથીગુફામાં સંતરર શબ્દ જ જણાવાય. પરંતુ થો સંવત્સર તે કહેવાય અને સહરત્રામના ખડકલેખમાંના આંકને “મહાવીર સંવત’ (એટલે કે તેનું વિશેષનામ જે હોય તે, તે અધ્યાહાર રાખે. માનવામાં કાંઈ હરકત નજ આવી શકે ]. [આ પદ્ધતિની વપરાશ જૈન સંપ્રદાયના લહિયાઓએ પણ વળી આગળ ઉપર ટી ન. ૩૨ જુઓ. પાથી લખવામાં કરેલ છે; છતાં તેનો ઉકેલ કરનારાઓ અજાણ (૧૭) ઉદાહરણ માટે હાથીગંફાના લેખમાંની મી હેવાથી તેવા સવત્સરના આંકને વિક્રમ સંવત્ માની લઈ પંક્તિ જુએ.

Page #107

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
પડે છે. કેટલાક તેને વિક્રમાદિત્યના રાજ્યારંભથી જ ગણાતા શરૂ થયાનું માને છે, ત્યારે કેટલાકાએ તે ખાખતમાં શંકા ઉપસ્થિત કરી છે. આ પ્રમાણે વિષય એક છતાં, તેના અનેક અંશેા વિષે ભિન્નભિન્ન મત નોંધાએલ છે; જેને વિસ્તૃતપણે વિચાર કરવાની જરૂર દીસે છે. તેથી તે તે વિષયમાં પડેલ અનેક વિદ્વાન શેાધાનું અને ઈતિહાસવિત્તોનું આ સંવત્સરની ઉત્પત્તિ વિષે તેમજ તેના પાલન અને અનુસરણ વિષે શું મંતવ્ય છે તે રજુ કરવું પડશે; તથા તે ઉપર આપણા વિચારા–વિવાદ અને ચર્ચારૂપે–જણાવવા પડશે. તેમ કાઈ વખત તેમની ભ્રાંતિનું નિરસન પણ કરવું પડશે; કે જેથી આખા વિષયના નિર્મળ સ્ફોટ આવી રહે; અને પરિણામે વાચકવર્ગની ખાત્રી થઈ જાય કે વિક્રમ સંવતના ઉપયાગ કરવામાં પૂર્વની પ્રજાએ કાઈ જાતની–વિદ્વાનાએ માની લીધી છે તેવી—ગફલતી પણ કરી નથી તેમ સમયવર્તીને વ્યવહારૂ ડહાપણ વાપરવામાં ઉણુપ પણ આવવા દીધી નથી.
ના સ્થાપક વિશે
ખીજી વાત-આ વિક્રમસવત્સરની સાથે ખીજા એક એ સવત્સરા એવી રીતે સમાગમમાં આવીને અંદર।અંદર ગુંચવાઈ ગયા છે કે તેની પણ માહિતી જો આપી હાય, તે તે સર્વેને એક બીજાથી છૂટા પાડવાની અને ખરૂં તારતમ્ય સમજવાની વાચકવર્ગને સરળતા થઈ પડે, એવું લાગવાથી તેની પણ ઘેાડીક હકીકત આપવા ઈચ્છા થઈ છે. જો કે તેવા સંવત્સશ આપણા આ પુસ્તકના વર્ણનક્ષેત્રની મર્યાદા બહાર જાય છે જ; છતાં ઉપરના આશય બળવત્તર દેખાવાથી તેટલી છૂટ લેવા માટે ક્ષમા ચાહું છું. આ એ સંવત્સ રામાંના એકનું નામ માલવસવત છે અને ખીજાનું નામ શકસંવત્સર છે. તેથી કરીને આ બન્ને વિશે સાથી છેવટે અને તે પણ બને તેટલી ટ્રક હકીકત આપીનેજ સંતાષ ધરીશું. આ ઉપરાંત એક બીજો સંવત્સર પણ
(૧૮) કા, આં. રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૬૨, પારા, ૧૩૫ The foundation of an era must be held to denote the successful establishment of the new power rather than its first beginnings or
૯
૬૫
ઉત્તર હિંદમાં ઇ. સ. પૂ. ૮૦ ની આસપાસ શહેનશાહ મેઝીઝ અથવા તેના વારસદાર અઝીઝ પહેલાના સમયે પ્રર્યાં હાય, એવી માન્યતા કેટલાક વિદ્વાના ધરાવે છે. પરંતુ તેનું નામ પણ શકસંવત્સર હાવાથી અત્રે તે આટલા અંગુલીનિર્દેશ કરીને, તે વિશેની વિશેષ માહિતી શકસંવત્સરનું વર્ણન કરતાં જ લખવી એમ ઉચિત ધાર્યું છે.
હવે આપણે વિક્રમ સંવત્સરની ખરી વિગત ઉપર આવી જઇએ. તપાસ કરીશું તે માલૂમ થશે કે, દરેક સંવત્સરની સ્થાપના કાઈપણ મહત્ત્વપૂર્ણ બનાવ બન્યાના સ્મરણ તરીકે૧૮ કરવામાં આવેલ હાય છે. પછી તે બનાવ ભલે રાજકીય હાય, ધાર્મિક હાય કે સામાજીક હાય, તેને અંગે કાંઈ ફેરફાર રહેતા નથી. આ સંવતનું નામ જ્યારે ‘વિક્રમ સંવત્સર ' રાખવામાં આવ્યું છે. ત્યારે સ્પષ્ટ થાય છે કે તે સંવત્સરને કાઈ વિક્રમ– વિક્રમાદિત્ય નામની વ્યક્તિસાથેજ સબંધ હાવા જોઇએ; અને તેની સ્થાપના, તે વિક્રમાદિત્યના જીવનમાંના ક્રાઈ મહત્ત્વ ભરેલા બનાવ સાથે સંકલિત થયેલ હાવી જોઈ એ હવે આપણું કર્તવ્ય છે કે, તે વિક્રમાદિત્ય કોણ હતા ? કયારે થયા ? અને તેના જીવનના તે મહત્ત્વશીલ બનાવ કચો હતા ? તે સર્વ હકીકત શેાધક બુદ્ધિ અને પદ્ધતિએ વિચારવા જેવી છે.
તે વિક્રમાદિત્ય કોણ હતા તે પ્રથમ વિચારીએ. સર્વ કોઈ એટલે દરજ્જે તા સહમત છે કે વિક્રમાદિત્યનું
તે કોણ?
ત્યારે થયા અથવા તે। તેવી નામધારી કોઈ વિશેષ તે। તેમાંથી કઈ વ્યક્તિ આ તે બાબતની અદ્યાપિ પર્યંત
બિરૂદ શકારિ હતું તેથી તેને શકારિ વિક્રમાદિત્યના નામથી પણ ઇતિહાસકારા ઓળખાવે છે.પરંતુ કયા વંશના હતા અથવા વ્યક્તિએ થઈ ગઈ હાય સંવતસ્થાપક હાઈ શકે, નિશ્ચિતપણે અભિપ્રાય
the down-fall of any=કેાઈ નવી રાજસત્તાની શુભ શરૂઆત કે અન્યની પડતી સ્થિતિ સૂચવવા કરતાં, તે (નવી) રાજસત્તાના ફતેહ પૂર્ણ કાર્યનું દર્શન કરાવવાજ કાઈ સંવત્સરની સ્થાપના લેખાવી જોઈએ.

Page #108

શકારિ વિક્રમાદિત્ય
[ અષ્ટમ ખંડ
ઉચ્ચારાયો નથી; જેથી આપણે તે પ્રશ્નના ઉકેલ માટે finally crushed the Salka power of ઊંડાણમાં ઉતરવા પૂર્વે, ભિન્ન ભિન્ન વિદ્વાનનાં મંતવ્ય Ujjain-India tradition does not make રજુ કરીશું અને તે ઉપરથી ચર્ચાને ઉહાપોહ કરી any distinction between the first Vikકઈ પણ તારતમ્ય શોધી કઢાતું હોય તે તેમ કરવા ramaditya and the second. It regards પ્રયત્ન કરીશું. અને તેમ કર્યા પછી, જે જુદીજુદી the supposed founder of the era, વ્યક્તિઓ વિક્રમાદિત્ય નામની થઈ ગઈ છે, તેની which began in B. C. 57, and the સમાલોચના કરીશું. તે બાદ છેવટે સંવતની સ્થાપના royal patron of Kalidas, who lived માટે મહત્ત્વપૂર્ણ બનાવ કો હેઈ શકે તથા તે more than four hundred years later સંવત હિંદના કયા ભાગમાં વિશેષ પ્રચલિત છે તેની as one and the same person=ચંદ્રગુપ્ત બીજાસામાન્ય ચર્ચા કરીશું.
વિક્રમાદિત્યર (ઇ. સ. ૩૮૦-૪૧૪) ઉજૈન મુકામે શકારિ સિવાય તેના બીજા પણ બે ત્રણ નામે શક સત્તાને હમેશ માટે કચરી નાંખી–પ્રથમ અને જણાયાં છે. એક વિક્રમસેન છે. બીજું વિક્રમસિંહ૧૮ દ્વિતીય વિક્રમાદિત્ય વચ્ચેના તફાવતની કાંઈજ ઓળખ પણ છે. જ્યારે અમરકોષમાં તેનું નામ શકકર૦ હિંદી દંતકથામાં દર્શાવાઈ નથી-તેના નામને જે સંવત જણાવાયું છે. આટલું કહીને આપણે હવે અનેક વિદ્વાનોના ઈ. સ. પૂ. ૫૭માં આરંભાય છે તેના સંભવિત સ્થાપક, અભિપ્રાયની સમાચના કરીશું.
તથા જે કાલીદાસ તેની પાછળ ચારસે વરસે થયા (૧) એક લેખક જણાવે છે કે ૨૧-Chandra- છે તેના આશ્રયદાતા, એમ બન્ને વ્યક્તિ એકજ gupta II Vikramaditya A. D. 389-414 દેખાય છે.” એટલે આ કથનના લેખકની માન્યતા
(૧૯) એશિઆટિક રીસચીઝ પુ. ૯, પૃ. ૧૨૨.
(૨૨) વિક્રમાદિત્ય શબ્દનો અર્થ કરતાં કે. હિ. છે. ના (૨૦) જ. આ. હિ. રી. સે. પુ. ૨ આઠ ૧ પૃ.૧૪- લેખકે તેજ પુષ્ટ ઉપર જણાવ્યું છે કે94 "From Amarkosha we learn that Shudr
Vikramaditya "The sun of Might", It is aka, Hala and other kings bad the title of
hopeless to attempt to discriminate between Vikramaditya=2472144 B414 adet 44B!, the elements, which may be historical and શદ્રક, હાલ અને અન્ય રાજાઓનું બિરૂદ પણ વિક્રમાદિત્ય
others which are undoubtedly romantic in હતું. (મારું ટીપણુ--એટલે સાબિત થાય છે કે રાજા હાલનું
the great cycle of legends, which has gathered નામ પણ વિક્રમાદિત્ય હતું જ).
round the name or rather the title of Vikraબાકી શ્રદ્ધક વિશે અમરકેષકારના પિતાના શબ્દો આ maditya. The sun of the Might may be kings
12 D. This Shudraka may be said to have at different periods and in different countries founded the Vikraina era in B. C. 58 by of India may have been so styled, while it defeating the Sakas of Malwa. Tradition is is possible-nay even probable that there may strong in ascertaining that Vikramaditya have been a Vikramaditya, who expelled the defeated alien Sakas near Karur and established sakas from Ujjain વિક્રમાદિત્ય=વિકમ : પરાક્રમ " his era આ શદ્રક વિશે કહી શકાય છે કે, તેણે માળવાના આદિત્ય-સૂર્ય = પરાક્રમને પંજ : પરાક્રમને સૂર્ય : વિકમાંરકને હરાવીને ઈ. સ. પૂ. ૫૮ માં વિક્રમ સંવતની સ્થાપના દિત્યના નામની બલકે તે બિરૂદની સાથે દંતકથાને જે મહાકરી હતી --કાફર નજીક શિકને વિક્રમાદિત્યે હરાવ્યા અને પ્રવાહ લાગી પડે છે, તેમાંના રોમાંચક તો એક બાજી, પિતાના સંવતની સ્થાપના કરી એવી ખાત્રી આપતી દંત. અને બીજી બાજુ એતિહાસિક તત્ત, તે બંને પારખી કાઢી કયા બહુ જોશભેર ચાલે છે.
ટા પાડવાનો પ્રયન કરે નીરર્થક છે. “પરાક્રમના સર્ય” (૨૧) કે. હિ. ઈ. ૫. ૫૩૩.
તેવા નામ ધારી, દિના જુદા જુદા ભાગમાં જુદા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #109

પ્રથમ પરિરછેદ ]
વિશેની વિચારણા એમ છે કે (અ) ચંદ્રગુપ્ત બીજો ઉર્ફે વિક્રમાદિત્ય, ગણાય અને જેને ઈતિહાસકારોએ ઇસીથીઅન્સ જે ગુપ્તવંશી સમ્રાટ છે અને અવંતિપતિ પણ છે, તેણે તરીકે ઓળખાવ્યો છે, તેનો વિનાશ, રાણીશ્રી બળશ્રીના ઈ. સ. ૩૮૦ થી ૪૧૪ સુધી રાજ્ય કર્યું હતું અને પત્ર મૈતમિપુત્ર શાતકરણીએ કરી નાંખે છે. ૨૧ આ તેણે જ શકપ્રજાને હમેશને માટે કચરી નાંખી હતી. તે જ પ્રમાણે બે વખતે મળીને, શકપ્રજાનું નામ સુદ્ધાંત વિક્રમાદિત્યથી ખરી રીતે વિક્રમસંવત્સરની સ્થાપના ઈતિહાસમાંથી ભૂસી જઇને હમેશને માટે અદશ્ય થઈ કરવામાં આવી છે (બ) પણ હિંદી પ્રજાએ એક ગયું છે. એટલે ઈ. સ.ના ચોથા સૈકામાં શકપ્રજાનું પુનઃ તેવોજ નામધારી બીજે વિક્રમાદિત્ય, જે ઈ. સ. પૂ. અસ્તિત્વ કલ્પવું તે, વંધ્યાને પુત્ર હોવાનું કહેવા સમાન ૫૭માં થયે છે તેના નામે વિક્રમસંવત શરૂ કરાયાને ગણાય. આ ઉપરાંત બીજી તો ઘણી દલીલે ગુપ્તવંશી યશ અપ દીધો છે અને તેમ કરીને (ક) આ બે ચંદ્રગુપ્તની વિરૂદ્ધ જાય તેવી છે. પણ ઉપરના ફકરામાં વિક્રમાદિત્ય વચ્ચેનો ભેદ હિંદુ શાસ્ત્રો પૂરી રીતે પીછાણું ટકેલા શબ્દોથી તે પર હોવાને લીધે, તેની ચર્ચામાં શક્યા નથી.
ઉતરવું દુરસ્ત ગણાય નહીં. એટલે સાબિત થઈ શકે [મારું ટીણ-ગુપ્તવંશી સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત બીજાનું
તેમ છે કે, ગુપ્તવંશી ચંદ્રગુપ્ત બીજાને, ન કહી શકાય નામ વિક્રમાદિત્ય હતું તે ખરી વાત છે. તેમજ તેણે
શકારિ વિક્રમાદિત્ય કે ન કહી શકાય વિક્રમ સંવતને અવંતિપતિ ચણવંશી ક્ષત્રપને હરાવીને અવંતિની સ્થાપી. તેમ હિંદી પ્રજાએ પિતાના ઉપકારક પુરુષને ગાદી મેળવી હતી તે પણ ખરી જ વાત છે. આ
પિતાના હૃદયમાં ધારી રાખવાના કાર્યમાં ભૂલ ખાધી ઉપરથી લેખક મહાશયે તે ચ9ણવંશી ક્ષત્રપોને શક છે
છે એમ પણ નહીં કહેવાય ] પ્રજ લેખી કાઢી હોય એમ સમજાય છે. પણ ઇતિહાસ (૨) એક બીજા લેખક પિતાનું મંતવ્ય નીચે કહે છે કે શક પ્રજાનું નિકંદન તે મૈતમીપુત્ર શાત- પ્રમાણે રજુ કરે છે. ર૭ This Aziz the first કરણુએજ ઈ. સ. ૭૮માં કાઢી નાંખ્યું હતું એટલે has been placed in about B. C. 58; પ્રશ્ન એ થાય છે કે, તે પછી ઈ. સ.ના ઠેઠ ચેથા and it appears therefore that the era સૈકામાં પાછી શક પ્રજા આવી ક્યાંથી ? તે લેખકનું referred to, in the Taxilla inscription કથન સાચું માનવું કે શિલાલેખની હકીકત સાચી is the Vikram era, beginning in 58 માનવી ? બાકી ખરી વાત તે એમ છે કે, ચકણ B. C., which was founded perhaps to પોતે જ શક નહોતા.૨૪ તેમ શક પ્રજાના પણ બે commemorate the accession of Aziz Is વિભાગ હતા. તેમાંની ખરી શકપ્રજાનું નિકંદન ગર્દભીલ આ અઝીઝ પહેલાને સમય આશરે ઈ. સ. પૂ. ૫૮ વંશી વિક્રમાદિત્યે ઇ. સ. પૂ. ૫૭માં કાઢી નાંખ્યું છે૫ કરાવાઈ છે. એટલે માનવું રહે છે કે, તક્ષિલાના લેખમાં જ્યારે બીજી શકપ્રજા, જે શકપ્રજાને હિંદી વિભાગ જણાવેલ સંવત, વિક્રમ સંવત છે. જેની ક્રિ
સમયે અનેક રાજાઓ થયા હશે, છતાં સંભવ છે-બકે શકય અને ચકણની જાતિની સરખામણીવાળી હકીક્ત. પણ છે કે, એક એવો જ વિક્રમાદિત્ય થયું હશે કે જેણે (૨૫) જુઓ ઉ૫રમાં સપ્તમ ખંડે ત્રીજ પરિક ઉજૈનીમાંથી શાકને હાંકી કાઢયા હોય. [મારું ટીપણુ-આ પૃ. ૩૩-૩૪ ની હકીક્ત. બાબત આપણે આગળ વિચારવાની છે એટલે હાલ તુરત તે (ર૬) જુએ પુ. ૩ પૃ. ૩૬૯ ઉપર રૂષભદત્તના શાહી ઉપર કાંઈ વિવેચન કરવા જેવું રહેતું નથી.]
વંશના અંતવાળું નિવેદન. (૨૩) જીઓ રણીશ્રી બળશ્રીએ કતરાવેલ નાસિકનો () જ. બે. બે'. . એ. ઓ. ૧૯૨૮ નવી આવૃત્તિ શિલાલેખ (પુ. ૩, ૫. ૨૦૨).
૫. ૩, પૃ. ૧૮ : તથા આ પરિકે આગળ ઉપર ઢાંકેલી (૨૪) જીઓ ૫, ૩, ૫ ૨૫૭ થી ૨૧૨ ઉપર નહપાનું. લીલ નં. ૧૦ જીએ,

Page #110

શકારિ વિક્રમાદિત્ય
[ અષ્ટમ ખંડ ઇ. સ. પૂ. પ૦માં થઈ છે અને તેની સ્થાપના શકાય વિક્રમસંવતને સ્થાપક; વળી તેની પોતાની અઝીઝ પહેલાના રાજ્યાભિષેકના સ્મરણચિહ્ન તરીકે કારકીદ કદાચ, ઇ. સ. પૂ. પ૦ની આસપાસમાં ભલે કદાચ કરવામાં આવી હેય.” આ પ્રમાણે લેખક શરૂ થઈ હોય અને તેટલા દરજે તેટલા પૂરતી મહાશયના કથન વિષે, પિતાનું મંતવ્ય રજુ કરતાં હકીકત સાચી ઠરાવી શકાતી હોય, છતાં તેમ પણ મિ. કૅસન કહે છે કે-“The interpretation may બન્યું નથી; કેમકે ઈ. સ. પૂ. ૫૮માં તે તેના રાજ્યને well be correct, inspite of the tradition, આરંભ થવાને બદલે અંત આવ્યાનું નોંધાયું છે. ૨૮]. that the era was founded by Vikram- (૩) એક બીજા વિદ્વાન લેખકર કહે છે કેઃ aditya of Ujjain to commemorate the In general, the Hindus know but of defeat of the Sakas=15411 41074) 418- one Vikramaditya, but the learned ગીરીમાં, ઉજૈનીના વિક્રમાદિત્યે તે સંવતની સ્થાપના acknowledge four; and when written કરી હતી એમ જેકે દંતકથા ચાલે છે, છતાં તે authorities examined, they were found સમજૂતી સત્ય હેવા સંભવ છે. એટલે આ બન્ને no less than eight or nine. Those, વિધાન ઇતિહાસકારોના મતથી એમ દેખાય છે કે who reckon four heroes of that name, (અ) શકપ્રજાને હરાવનાર જેકે ઉજેનપતિ વિક્રમાદિત્યજ agree only about two. The first હતે ખરો પણ (બ) વિક્રમ સંવત જે ઈ. સ. પૂ. Vikramaditya was he, after whom the પ૮થી શરૂ થયાનો મનાય છે અને જેની નેંધ period is demonstrated; the second તમિલાના શિલાલેખમાં કરવામાં આવી છે. તેની is Raia Bhoia-સામાન્ય રીતે હિંદઓને એકજ આદિ તો અઝીઝ પહેલાના સમયના પ્રારંભથી વિક્રમાદિત્યનો પરિચય છે. પણ વિદ્વાનોને ચારની ગણવાની છે. (ક) વળી કદાચ તે જ સાલમાં અઝીઝ જાણ છે; પરંતુ જ્યારે ગ્રંથ તપાસીએ છીએ ત્યારે પહેલે ગાદીએ બેઠે હશે તેથી, તેની યાદગીરીમાં આ તે તે નામની વ્યક્તિઓ આઠ કે નવથી ઓછી સાલથી તે સંવત્સરની આદિ કરવામાં આવી હશે. દેખાતી નથી. આ (વિક્રમાદિત્ય) નામના, ચાર વીર
[મારું ટીપણુ–પ્રથમ નજરેજ, એ આશ્ચર્ય પૂર્વક પુરૂષ થયાનું જેઓ સ્વીકારે છે તેઓ બે વિશે તે લાગે છે કે, શકપ્રજાને હરાવનાર જે ઉજેનપતિ હેય એકમત છેજ. તેમાંનો પહેલો તે વિક્રમાદિત્ય છે, કે તેના નામે સંવત્સર ચાલુ થાય કે અઝીઝ પહેલે, જેના ઉપરથી સંવતની ઓળખ થવા પામી છે; જ્યારે જે માત્ર મથુરા પતિ અને તક્ષિલા પતિજ હતે (પણ જે બીજો (વિક્રમાદિત્ય) તે રાજા ભોજ છે.” એટલે કે અવંતિપતિ કદી બન્યા જ નથી) તેના નામે અને તેના આ લેખકના અભિપ્રાય પ્રમાણે (અ) હિંદુપ્રજાને મન સ્મરણ માટે તે સંવત્સર શરૂ થાય? વળી અઝીઝ તે એકજ વિક્રમાદિત્ય થયેલ છે. (બ) જ્યારે વિદ્વાનો પહેલાનું રાજ્ય જ્યારે અવંતિના પ્રદેશમાં કદાપિ થયુંજ અને પંડિતે તેવા ચાર વિક્રમાદિત્ય થયાનું માને છે. નથી ત્યારે શક પ્રજાને હરાવનાર અવંતિપતિને (ક) પણ ગ્રંથનું સંશોધન કરવાથી તો વળી આઠ અને મથુરા પતિને લેવાદેવા પણ શું હોઈ શકે? તેમજ કે નવ વિક્રમાદિત્યો થયાનું નીકળે છે. (૩) છતાં અઝીઝ પહેલે જ્યારે અવંતિપતિજ બન્યો નથી જેઓ ચાર વિક્રમાદિત્યો થયાનું માને છે, તેમણે ત્યારે તેને ફાળે શક પ્રજાને હરાવ્યાનું માન પણ કેમ આપેલાં તેમનાં વૃત્તાંતે જે મેળવીએ, તે આ ચારમાંથી નોંધી શકાય? આ બધા પ્રશ્નોને તાત્પર્ય એજ છે કે, આ બે જણની હકીકત જ ઠીકઠીક મેળ ખાતી જણ્ય છે. અઝીઝને પણ, ન કહી શકાય શકારિ, કે ન કહી તેમને એક, વિક્રમ સંવતને સ્થાપક વિક્રમાદિત્ય પોતે
(૨૮) જુઓ પુ..વરાવળના કોઠા પીપતથા પ.૪૦૬
(૨૯) એશિઆ િરીસર્ચ
. . ૫, ૧૫૭

Page #111

પ્રથમ પરિછેદ ].
વિશેની વિચારણા છે, અને બીજો વિક્રમાદિત્ય, તે જે રાજાભોજ તરીકે rangini, this happened in A. D. 433. ઓળખાય છે તે છે.
The Satrunjaya-mahatmya also places [મારું ટીપ્પણ-આ વિદ્વાન મહાશયનું કથન હજુ (Wiford Researches A, S. Bengal IX વિચારપૂર્વક અને બહુ જ બારીક અવલોકનથી તારવી 156 : and Wilso Res. A. s. Beng Xv કાઢેલું દેખાય છે. તેમણે નથી કોઈને ખોટા પણ 39 note) the third Vikramaditya in ઠરાવ્યા, તેમ નથી સાચા વિક્રમાદિત્યની સાલ પણ Samvat 466: A. D. 409=સંવત ૧૦૯૩ બતાવી, તેમ નથી બીજી વિશેષ ઓળખ પણ આપી; અથવા ઈ. સ. ૧૦૩૬ના ઉદયગિરિની ગુફાના એક છતાં અનેક વિક્રમમાંથી જે રાજા વિક્રમભેજ તરીકે શિલાલેખમાં વિક્રમાદિત્યના રાજ્યની સાથે ચંદ્રગુપ્તનું ઓળખાઈ ગયો છે તેની પૂર્વે કેટલાક સમયે વિક્રમ નામ જોડાએલું માલુમ પડે છે. રાજતરંગિણિમાં પણ સંવત્સરને ખરે સ્થાપક થઈ ગયો છે; એટલું એવી હકીકત મળે છે કે, ઉજ્જૈનીના વિક્રમાદિત્યે તેમના કથનમાંથી ગભિત સૂચન નીલે છે ખરૂં. કાશ્મિરની ગાદી ઉપર મંત્રગુપ્તને નિયુક્ત કર્યો હતો.
ઉપરાંત તેમણે એમ પણ બતાવ્યું છે, કે કુલ્લે રાજતરંગિણિની મેં શુદ્ધ કરેલી વંશાવળી પ્રમાણે આ ચારથી આઠ અને નવની સંખ્યામાં વિક્રમાદિત્ય નામ- બનાવની તારીખ ઈ. સ. ૪૩૩ નોંધી શકાય છે. ધારી રાજાઓ હીંદના ભૂમિતળ ઉપર થઈ ગયા શત્રુજ્ય મહાભ્યમાં પણ (જુઓ વીલેડ કૃત એ. દેખાય છે. તેમને કયો પુરુષ સંવત્સરને સ્થાપક સે. બેંગાલનું રીસર્ચીઝ પુ. ૯, ૧૫૬ : અને વિલ્સન ગણી શકાય તે બાબત પોતાનો અભિપ્રાય ઉચ્ચારવાથી કૃત એ. સ બેંગોલનું પુ. ૧૫. ટી. નં. ૩૯) ત્રીજા ચૂપ જ રહ્યા છે. કદાચ ગર્ભિત અભિપ્રાય એમ તદન વિક્રમાદિત્યનો સમય, સંવત ૪૬૬ એટલે ઈસ. ૪૦૯ ધરાવતા પણ હોય કે, સર્વે વિક્રમાદિત્યમાં જે પ્રથમ બતાવાયો છે.” એટલે કે કનીંગહામ સાહેબના મત થયો છે તે જ સંવત્સરનો સંચાલક હેય.
પ્રમાણે (અ) ઉદયગિરિ પહાડની ગુફામાં જે વિ. સં. | વિક્રમાદિત્ય નામની વ્યક્તિઓ કેટલી થઈ છે ૧૦૯૩ને શિલાલેખ છે અને જેમાં વિક્રમાદિત્યના રાજ્ય અને ક્યારે થઈ છે તથા રાજાજ પણ કેટલા અને કેઈ ચંદ્રગુપ્ત થઈ ગયા હોવાનો ઉલ્લેખ છે તે (બ) કયારે થયા છે તે બધુ આપણે આ પરિચછેદે આગળ તેમજ રાજતરંગિણિમાં ઉનીના જે વિક્રમાદિત્યે ઉપર જણાવવાનું છે. એટલે અહીં તે આટલેથી જ પોતાના તરફના પ્રતિનિધિ તરીકે મંત્રિગુપ્તને કાશ્મિરની પતાવીને આગળ વધીશું.]
ગાદી ઉપર બેસાર્યાનું વર્ણવ્યું છે તે (ક) તેમજ જે (૪) સર કનિંગહામ સાહેબને મત ૩૦ એમ છે વિક્રમાદિત્યના રાજ્ય અમલે શત્રુજ્યમહામ્ય નામનું કે, A cave inscription at Udayagiri of પુસ્તક રચાયું હતું તેઃ એમ કુલ મળીને આ ત્રણે the samvat year 1093 or A. D. 1036, વિક્રમાદિત્યે એક જ વ્યક્તિ લાગે છે. કારણ કે રાજcouples the name of Chandragupta, તરંગિણિમાં કાશિમરના શાસનકર્તાઓની જે વંશાવળી with the kingdom of Vikramaditya. પોતે શેધી કરીને શુદ્ધ કરી બતાવી છે, તેમાં વિક્રમાદિત્યે In the Raja Tarangini also it is men- નીમેલ મંત્રિગુપ્તને સમય ઈ. સ. ૪૩૩ને આપેલ tioned that Mantrigupta was placed છે. તથા તે હકીકતને સમર્થન આપનારી અને સ્વતંત્ર on the throne of Kashmir by Vikra- સાધન તરીકે ગણી શકાય તેવી વસ્તુ એ છે, કે મિ
maditya of Ujjain. According to my વિશ્વ અને મિ. વિલ્સન નામના બે વિદ્વાનોએ પણું corrected chronology of the Raja Ta- શત્રુંજય મહામ્ય નામનું પુસ્તક જે વિક્રમાદિત્યના
(૩૦) જીઓ તેમણે પિતે રચેલું પુસ્તક નામે બી જિલ્લા કેપ્સ પુ. ૧૪
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #112

૭૦
રાજ્યે લખાતું હાવાની નાંધ નીકળે છે તેમાં તેના રચનાકાળ છે. સ. ૪૦૯ના ખતાવ્યા છે; એટલે કે જે એ વ્યક્તિએ એક નામધારી અને એક સમયેજ વિદ્યમાન હાય તે બંને વ્યક્તિએ એકજ હાય એવા સભવ છે. આ દલીલે વડે તે સાહેબ, ઉપર વર્ણવેલા ત્રણે પ્રસંગેાના વિકમાદિત્યને એકજ વ્યક્તિ તરીકે માને છે. અને તેને સમય ઈ. સ. ૪૦૯૪૩૦ની આરાપાસને હરાવે છે.
શકારિ વિક્રમાદિત્ય
[મારૂં ટીપ્પણુ-પ્રથમ તે તેમણે જે સિદ્ધાંત રજી કર્યા છે, કે એક નામધારી એ વ્યક્તિ જો એકજ સમયે વિદ્યમાન હાય, તેા તે એકજ વ્યક્તિ ઢાવા સ'ભવે છે; તે સિદ્ધાંતજ ભૂલ ખવાડનાર છે. આ ઉપર વિશેષ વિવેચન ન કરતાં પુ. ૧, પૃ. ૧૮૬ના ટીપ્પણમાં આપેલ વંશાવળી તરફજ વાચકવર્ગનું ધ્યાન દેરીશું. તે જોવાથી ખાત્રો થશે કે, ભેાજદેવ નામના એ રાજાએ એકજ વખતે થયા હેાવાથી, ઇતિહાસ કારાએ એકના જીવન બનાવાને બીજાના માની લઈને કેટલા બધા ગોટાળા ઊભા કરી દીધા છે. છતાં તેમણે તે સિદ્ધાંતને નિશ્ચયપૂર્વક ખરા નહિ માનતાં, માત્ર સ`ભવિત હૈવાનું જણાવ્યું છે એટલે તે ઉપર વિવાદ કરવાનું છેાડી દઈશું.હવે તેમની ખીજી દલીલા તપાસીએ, રાત્રુજ્યમહાત્મ્યની રચનાના સમય ( તેમની જે ત્રણ દલીલા છે તે) જેમ તેમણે ટાંકી બતાવ્યા છે તેમ ઇ. સ. ૪૦૯ નથી જ. આ ખાબતમાં મૈં અનેક પુરાવા આપીને સાબિત કરી આપ્યું છે? કે તે ઈ. સ. ૪૦૯=વિક્રમ સંવત ૪૬૬ નથીજ. જો કે ગ્રંથ કર્તાએ તેના રચનાકાળ ૪૭૭ જણાવેલ છે તે આંક
(૩૧) જીએ, ભાવનગરથી પ્રસિદ્ધ થતું માસિક : નામે જૈન ધર્માં પ્રકાશ પુ. ૪૩ સંવત ૧૯૮૪, ફાલ્ગુનના ' ૧૨ મે, પૃ. ૪૨૦ થી ૪૨૪.
(૩૨) ઉપરમાં આપેલ ટી. ન. ૧૬ ની હકીકત સરખાવા એટલે આ બાબતમાં પણ કેમ અને કેટલા અન થવા પામ્યા છે તેની સમજણ પડી જશે.
(૩૩) સાલકી વશના ગૂજરેશ્વર કુમારપાળના સમયે શ્રી હેમચ'દ્રાચા'નું સ્થાન જે હતું તે સ્થાન માલવપતિ સાજદેવના સમયે આ ધનેશ્વરસૂરિજીનું ડેવાનું સમજવું
હું અઠ્ઠમ ખંડ
વિક્રમ સંવતને લેખીએ તે ઇ. સ. ૪૧૯ લેખાય, નહિ કે ૪૦૯) પણ વાસ્તવમાં તે તે ૪૭૭ના આંક તે વખતે તે પ્રદેશમાં ચાલતા માલવ સંવતને છે, નહીં કે વિક્રમસંવતને;૩૨ અને તેની ગણત્રી કરતાં તેને સમય વિ. સં. ૧૦૬૬ની આસપાસમાં આવે છે, કે જે કાળે માલવપતિ ભાજરા દેવ ( જીએ પુ. ૧. પૃ. ૧૮૬ની ટીકામાં આપેલું વંશવૃક્ષ) ઉર્ફ વિક્રમાદિત્યનું રાજ્ય પ્રવર્તી રહ્યું હતું. અને તેમના રાજદરબારે શત્રુંજ્યમહાત્મ્યના કર્તા જૈનાચાર્ય શ્રી ધનેશ્વરસૂરીજી પોતે, તેમના રાજગુરૂ તરીકે વિદ્યમાન હતા. એટલે કે આ ગ્રંથના રચિત સમય વિ. સં. ૧૦૬૬= સ. ૧૦૯ ની આસપાસના છે. નહી કે ઇ. સ. ૪૧૯ ને, કે ૪૦૯ ને; તેવી જ રીતે તેમની દલીલ નં. ૨ ની ખખતમાં જણાવવાનું કે, તે સાહેબે રાજતર ગિણિની જે વંશાવળી શેાધી કરીને મંત્રિગુપ્તને સમય ઇ. સ. ૪૩૦ ના ઠરાવ્યા છે,૩૫ તેમાં તે ઉજૈનપતિ વિક્રમાદિત્યને “ શકાર વિક્રમાદિત્ય ’ એવું ચોખ્ખું ઉપનામ આપીને સોધેલ છે; એટલે વિક્રમાદિત્ય વિશેની બીજી કાઈ પણ કલ્પનાને સ્થાનજ રહેતું નથી. વળી ઉપરમાં વર્ણવેલી નં. ૧, ૨ અને ૩ની દલીલામાં આપણે ચર્ચા કરીને સ્પષ્ટિકરણ કરતાં સાખિત કર્યું છે કે, શકાર વિક્રમાદિત્ય તે બીજો કાઈ નહિ, પણ ગભીલવંશી વિક્રમાદિત્યજ છે. એટલે સરકનિંગહામ સાહેબની ત્રણ દલીલેામાંની છેલ્લી ખે, આ પ્રમાણે ભુલી પડી જાય છે. અને પ્રથમની જે દલીલ છે તેમાં તે માત્ર ચંદ્રગુપ્ત નામની વ્યક્તિ, વિક્રમાદિત્ય રાજ્યે થઈ હતી એટલુંજ બતાવ્યું છે.
રહે છે.
(૩૪) આસપાસ શબ્દ એટલા માટે લખવા પડયા છેકે, માલવ સંવતની આદિ કયારે થવા પામી છે તેના નિય હજી બરાબર કરી રાકાયા નથી. ( ન્રુએ આગળ ઉપર આજ ખડે તેનું વર્ણન.)
(૩૫) આ મંત્રિગુપ્ત વિશે ઉપરમાં પૂ. ૪૦-૪ા જુએ. ત્યાં તેના સમય ઈ. સ. પૂ. ૫૭ થી ૯૭ સુધીના શન્યા છે; તથા વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ પૃ. ૭૧ ઉપર દલીલ ન', પમાં કે તે જુઓ.

Page #113

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
પણ તે ચંદ્રગુપ્ત રાજા હતા કે કાઇ સામાન્ય-સાધારણ પુરૂષ હતા, તેમજ તે બંનેને, એટલે કે વિક્રમાદિત્યને અને ચંદ્રગુપ્તને કાંઈ સબંધ હતા કે કેમ, તે વિષે જરાપણ પ્રકાશ પાડયા નથી. એટલે તે દલીલ ઉપર બહુ મેાટા મદાર બાંધીને આગળ વધવું સલાહકારક લાગતું નથી. ]
વિશેની વિચારણા
(૫) મિ. થેામસ નામના વિદ્વાન લખે હે૩૬ કે - As there were many Vikramadityas; so probably there were many Sakaris, Every frontier encounter with the Scythians, which did not result in absolute defeat of the Indian forces, would under the usual terms of oriental hyperbole, entitle the local monarch to the honorary appellation of “Foe of the Scythians; and whatever may have been the real effect of the vaunted success of Vikramadityas' arms against the Sakas-now conclusiઆપણે vely dated in A. D.78–જેમ વિક્રમાદિત્ય અનેક છે તેમ શાકિર પણ અનેક હાવા સંભવ છે.૭૭ શક લે સાથેની દરેક સરહદી લડાઇ, કે જેમાં હિંદી લશ્કરની સંપૂર્ણ હાર થઈ નથી હેાતી, તેમાં સ્થાનિક રાજવીને, પૌર્વાત્ય અતિશ્યોક્તિની હંમેશની સામાન્યપદ્ધતિ પ્રમાણે ‘શકારિ’નું માનવંતુ બિરૂદજ લગાડવામાં આવે છે.—— અને શક સામેની લડાઈ, જે હવે નક્કીપણે ઇ. સ. ૭૮ માં બન્યાનું ગણાય છે, તેમાં વિક્રમાદિત્યના લશ્ક રની ભપકા ભરેલી કુંતેહનું ગમે તે પરિણામ આવેલું ગણાય, તાયે...વળી તેજ લેખક અન્ય ઠેકાણે પેાતાના
(૩૬) જ. ર. એ. એ. પુ. ૧૨. 'પૃ. ૧૪. (૩૭) ઘણા વિક્રમાદિત્ય થઇ ગયા છે તે ક્રયન સત્ય છે. પણ શાકર ઘણા થઇ ગયા છે તે સત્ય નથી લાગતું. તે માટે તેમણે જે પુરાવા રજુ કર્યા હેત તે વિચારવાનું હીક સાધન મળત, બાકી ઇતિહાસમાં હજી સુધી એક જ શકાર વિક્રમાદિત્ય નોંધાયા હોય એમ જણાય છે.
૧
વિચાર જણાવતાં લખે છે કે—The Raja Ta rangini, the only Sanskrit Indian history extant, though avowedly local in its purpose, gives promise-could we rely on its chronology-of unexpect ed illustration of the present subject of inquiry, in as much as, it notices a Vikramaditya of Ujjain, specified particularly as Emperor of India, who nominated Mantrigupta to the throne of Kashmir, moreover to extend the coincidences, this Vikramaditya is cited as having previously expelled the Mlechhas and destroyed the Sakas=
રાજતરંગિણિ, જે એક જ સંસ્કૃત હિંદી ઈતિહાસનું બચત પુસ્તક છે અને જેને આશય ચાખ્ખી રીતે સ્થાનિક (વર્ણન કરવાના) છે–તેમાં વર્ણવેલા બનાવ ને વિશ્વાસનીય લેખી શકાતા હાય તા—જેની તપાસ
કરી રહ્યા છીએ, તે પ્રસ્તુત વિષયના એક અણુધાર્યાજ–અલક્ષિત દૃષ્ટાંત આપે છે; કેમકે તેમાં ઉજૈનીના એક વિક્રમાદિત્ય, જેને ખાસ કરીને હિંદના શહેનશાહ તરીકે એાળખાવ્યા છે તેણે કાશ્મિરની ગાદીએ મંત્રિગુપ્તને નીમ્યાનું જણાવ્યું છે. વળી તેને વિશેષ સમ્મતિ-સમર્થન-આપતાં જણાવે છે કે તે
વિક્રમાદિત્યે અગાઉ મ્લેચ્છોને હાંકી કાઢયા હતા અને શકના કચ્ચરઘાણ વાળી નાંખ્યા હતા.
"
આ આખાયે લેખ લગભગ ૯૦ વર્ષના પ્રાચીન છે. તેમજ તે લખાયા પછી કેટલીયે શેાધખાળ થઇને તેમના વિચારામાં સુધારા વધારા થઈ ગયા છે. એટલે
વિક્રમાદિત્ય કેટલા થયા છે તે સર્વે આપણે આ પરિચ્છેદ્રમાં આગળ ઉપર ચર્ચાવાના છીએ ત્યાંથી જોઈ લેવું. (૩૮) જ. ર. એ. સા. પુ. ૧૨. પૃ. ૧૩.
(૩૯) જુઓ His des. Roi's du Kachmir II વીલ્સન ( Troyer ) એશિ રીસ
પુ.
૩૮.
76
૧૫,

Page #114

શકારિ વિક્રમાદિત્ય
[ અષ્ટમ ખડ તે ઉપર વિશેષ ચર્ચા ન કરતાં જે મુદ્દાઓ આપણને મુકામે પરદેશી શકે ને વિક્રમાદિત્ય શાલિવાહને હરાવ્યા ઉપયોગી છે, પણ હજુ સુધી છપાયા વિના અથવા હતા અને શાલિવાહન શકાદ નામે પિતાને સંવત્સર અસ્પર્યાજ પડી રહ્યા છે, તેના ઉપર જ માત્ર આપણે સ્થાપ્યો હતો. એટલે તેમનું કહેવું એમ છે કે (અ) વિવેચન કરીશું. તેમનું કહેવું એમ છે કે વિક્રમાદિત્ય અનેક શાલિવાહન વિક્રમાદિત્ય નામે એક રાજા થઈ ગયો થઈ ગયા છે અને શકારિ પણ ઘણું થઈ ગયા છે; છે (બ) તેણે શકપ્રજાને કારૂર મુકામે હરાવી હતી;
કે તે વિશે તેમણે કોઈ પુરાવો કે આધાર ટાંક (ક) તેણે તે પ્રસંગની યાદગીરીમાં પિતાના નામે નથી. એટલે તે વિશે આપણે કાંઈ પણ ચર્ચા-વિવાદ- શાલિવાહન શકાબ્દ ચલાવ્યો હતો તથા (૩) દંતકરવા જેવી સ્થિતિમાં નથી જતેથી તે મુદ્દો છોડી કથાઓ આ પ્રમાણે ભારપૂર્વક ખાત્રી આપતી જણાઈ દઈશું પણ એટલું તાત્પર્ય તે તેમના લેખમાંથી છે એમ તે કહે છે. નીકળી શકે જ છે, કે સંવત્સરને સ્થાપક જે વિક્રમાદિત્ય [ મારું ટીપણું–આમાં બે ત્રણ બાબતનું મિશ્રણ છે તે “શકારિ તે હતા જ; તેમજ બીજો મુદ્દો એ પણ કરી નંખાયું છે. લેખક મહાશય પિતે વિક્રમ સંવત નીકળે છે કે, તેઓ રાજતરંગિણિના પુસ્તકની હકીકત માટે વિવેચન કરે છે કે શકસંવત માટે તે સ્પષ્ટ થતું તે માને છે જ, પણ તેમાં આપેલી સાલ માટે તેમને નથી. કારણ કે પિતે “શકાદ” શબ્દ ચાખે વિશ્વાસ બેસતું નથી. અને ત્રીજો મુદ્દો એ છે કે, લખે છે, જ્યારે કારૂની લડાઈને હવાલો આપે છે તે ઉજૈનીને નૃપતિ હતા તેમ હિંદને શહેનશાહ પણ તે તે વિક્રમ સંવતના સ્થાપકને લગતે છે. છતાં હતું અને મંત્રિગુપ્તને પાઠવનાર પણ તે પોતે જ હતે. આપણે તે ન્યાય તળવા માટે બન્ને સંવત્સરને આ સર્વ મુદાઓ ઉપરમાં ચર્ચાઈ ગયેલી નં. ૪ ની વિચાર કરે જ રહે છે. દલીલમાં બતાવ્યા પ્રમાણે ગર્દભીલ વિક્રમાદિત્યને જ જે “શકાબ્દી ઉપરજ તેમની દલીલ કંકિત થતી લાગુ પડે છે. એટલે નં. ૪ અને ને. પની દલીલોમાં હોય છે, એટલી વાત તે આપણે જરૂર સ્વીકારવી જ એકજ વિક્રમાદિત્ય માટે લખાયું છે, એમ સમજી લેવું. રહે છે કે, કોઈ શાલિવાહનવંશના રાજાએ શકનામને
(૬) એક અન્ય લેખકે, વળી જુદુજ અનુમાન સંવત્સર પ્રવર્તાવ્યો છે જ. અને તેણે શક પ્રજાને હરાવી ઉઠાવીને એમ દલીલ કરી છે કે, Traditions પણ છે.૪૧ છતાં શું તે ઉપરથી એમ કહી શકાય કે તેનું are strong in asserting that Vikram- નામજ શાલિવાહન વિક્રમાદિત્ય હતું? તે તેમણે aditya Salivahan defeated the alien સ્પષ્ટપણે સાબિત કરી બતાવ્યું તે નથી જતેમ Sakas near Karur and established શાલિવાહનવંશની વંશાવળી (પહેલેથી છેલ્લે સુધી his era, Salivahan Sahabda=દંતકથામાં લગભગ છત્રીસ રાજાઓ થયા છે તેમાં) આખીયે - ખાત્રીપૂર્વક અને ભાર દઈને જણાવાયું છે કે, કારૂર તપાસી જતાં કાઈનું નામ વિક્રમાદિત્ય હેય એમ
(૪૦) જ. આ. હી. પી. સે ૫. ૨. ભાગ ૧ પૃ. ૧૫. જેને હાલમાં મંદસર કહેવાય છે, તે સ્થાનને કારણે
(૪૧) વિશેષ અભ્યાસને પરિણામે આ કથનમાં સુધારો તરીકે ઓળખાવે છે. આ મંદસેર વર્તમાનના રતલામ શહેર કરવો પડશે તેમ લાગ્યું છે. જુઓ શતવહન વંશના વર્ણન. પાસે આવેલું છે; એટલે કે અવંતિની ઉત્તરમાં. પણ મારી
(૪૨) આ ગૌતમીપુત્રનું બિરૂદ વિક્રમાદિત્ય જે જેડાયું માન્યતા એવી છે કે, કારૂર શહેર તે અવંતિથી દક્ષિણ છે તે તેને રાજ્યકાળે થયેલ કવિ ગુણાઢયે, પોતાના રાજાના દેશમાં જવાના રસ્તા ઉપર, કયાં આવેલું હોવું જોઈએ, નહી શુરાતનનું વર્ણન કરવા માટે અને તેની પૂર્વના વિક્રમાદિત્યની કે અવંતિની ઉત્તરમાં; (જેમ મંદિરનું સ્થાન હાલ બતાવાય ઓળખ કરાવવા માટે વાપરેલ છે (ાઓ તેમનાં જીવન છે તેમ)-આ ભેદને ખુલાસો પણ આપણુને આગળ જતા ચત્રેિ પુ. ૫).
સમજાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #115

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
જણાતું નથી. અલબત્ત અમરકાશકારના વર્ણન ઉપરથી સમજાય છે કે તેમાંના હાલનામે રાજાનું ખીજાં નામ વિક્રમાદિત્ય હાવા સંભવ છે ખરૂં (જીએ ઉપરમાં ટી. નં. ૨૦ ) જ્યારે શક પ્રજાને હરાવનારનું નામ તા રાણીખળશ્રીના નાસિકના શિલાલેખમાં તેણીના પૌત્ર ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીનું જણાવાયું છે. આ પ્રમાણે ચારે તરફ્ અચેાસતાનું તત્ત્વ પથરાયેલું નજરે પડે છે. વળી તેમણે કારૂર મુકામે યુદ્ધ થયાનું જણાવ્યું છે. આ કારૂર શહેરનું સ્થાન હજુ કાઈ રીતે ચોક્કસ થયું નથી. પણ ઘણા ખરા વિદ્વાનેની એમ માન્યતા છે કે, તે હાલના માળવા પ્રાંતમાં આવેલ હેવું જોઈએ.૪૩ જ્યારે ઇતિહાસથી આપણે જાણીએ છીએ કે તે સમયે માળવા પ્રાંત, નહાતા શકપ્રજાની સત્તામાં, કે નહાતા ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીની સત્તામાં; પણ અવ'તિપતિ ગ ભીલવંશી ભૂપતિએાની માલિકીમાં તે ભૂમિ હતી. તા શું શકપ્રજાનું અને ગૌતમીપુત્રની વચ્ચેનું આ ઢારૂરવાળું યુદ્ધ, કાઈ ત્રીજા ભૂપતિએ પેાતાની ભૂમિ ઉપર લડવા દીધું હતું એમ માની લેવું કૈં? તેવી માન્યતા તે। યુદ્ધના સાધારણ નિયમની વિરૂદ્ધુજ જાય તેમ છે;૪૪ કેમકે યુદ્ધ હંમેશાં બે પક્ષકારમાંથી એકની ભૂમિ ઉપરજ લડવામાં આવી શકે. વળી ધારા કે આ કારૂર શહેર, જેમ વિન્સેન્ટ સ્મિથનું માનવું થયું છે તેમ, દક્ષિણ હિંદમાં આવેલ કાચીન રાજ્યનું પ્રાચીન સમયે રાજધાનીનું શહેર હતું તા ત્યાં પણ પાછા, ઉપર પ્રમાણેજ વાંધા આવીને • ઉભેા રહે છે; કેમકે આંધ્રપતિ શાતવાહનવ’શની સત્તા
વિશેની વિચારણા
(૪૩) વર્તમાનકાળે યુરોપનું મહાયુદ્ધ (ઈસ. ૧૯૧૪થી ૧૮ સુધીનું) ખેલજીગ્મમની ભૂમિ ઉપર લડાતું હતું. જે ભૂમિ, બે પક્ષે લડનાર એકપણ પ્રજાની નહેતી અને તેથી તેને યુદ્ધના નિયમ વિરૂદ્ધની ગણાતી હતી. કારણકે ત્રીજા પક્ષની પ્રજા જે તદ્દન નિર્દોષ હેાય અને જેને લડાઇની હાર છતમાં ક્રાંઈજ સ્વાર્થ નથી. તે પ્રશ્ન શા માટે યુદ્ધના ોખમમાં પાતાને ઉતારે?
(૪૪) જીએ અશે! (વિન્સેટ સ્મિથ કૃત) પૃ. ૧૫૭. રી. ૫ તેમાં લખ્યું છે કે-The ancient capital (of
૧૦
૭૩
કાઈ કાળે, તુંગભદ્રા નદીની દક્ષિણે કે તેની પેલી પાર અને હાલના મૈસુર રાજ્યની ઉત્તર સીમા સુધી પશુ પહેાંચીજ નથી, તેમ શક પ્રજાનું રાજ્ય પણ નર્મદા નદીના દક્ષિણ કાંઠાથી, અને બહુ બહુતૅ નાસિક જીલ્લામાં ગાદાવરી નદીના મૂળથી, દક્ષિણ દિશા તરફ લંબાયું જ નથી. તે પછી બન્ને પક્ષકારના રાજ્યની હદનું જ્યાં સ્વપ્નું પણ આવે તેમ નથી તે જગ્યાએ યુદ્ધ થયાનું શી રીતે સંભવી શકે ? જ્યારે ખરી રીતે તે આ ગૌતમીપુત્ર અને શક પ્રજા વચ્ચેની લડાઇ સૈારાષ્ટ્ર પ્રાંતમાંજ૫ થઈ છે. આ પ્રમાણે શાલિવાહન રાજાની માન્યતા અને કારૂરની લડાઈમાં તેનું જોડાણ, તે બન્ને હકીકતાનું અસંભવિતપણું સિદ્ધ થાય છે. વળી જો શાતવાહનવંશી રાજા હાલને, વિક્રમ સંવ તના સ્થાપક તરીકે લેખવા માંગતા હૈ।, તે ખીજી મુશ્કેલી એ આવે છે કે, પ્રથમ તા તેનું રાજ્ય છે. સ. પૂ. ૫૭ માં હતું જ નહીં. તેના રાજ્યના પ્રારંભજ ઇ. સ. પૂ. ૫૭ પછી લગભગ દશેક વર્ષે થવા પામ્યા છે.૪૬ છતાંયે ને વિક્રમાદિત્યને કારની લડાઈમાં યુદ્ધ કરનાર અને શક પ્રજાને હરાવનાર તરીકે ગણી, શક સંવત્સરને સ્થાને વિક્રમ સંવત્સરના સ્થાપક ગણવા, એમ જો લેખક મહાશયના કથનના હેતુ હાય તા ઉપરની દલીલ નં. ૧, ૨, ૩માં આપણે પુરવાર કરી ગયા છીએ તે પ્રમાણે અહીં પણ તેજ ગભીલવંશી વિક્રમાદિત્યને શકારિ તરીકે લેખવા પડશે.
(૭) અન્ય વિદ્વાન વળી પેાતાની માન્યતા નીચે પ્રમાણે જણાવે છે¥‰—“He was called
Keralputa) was Vanji, Vanchi or Karur (TirurKarur) about 28 miles E. N. E. of Kochin= કેરલપુત્રની પ્રાચીન રાજધાની વજી, વહેંચી અથવા રૂર હતું: જેને હાલ તિરૂર-કારૂર કહેવાય છે અને પ્રાચીનથી ઈશાન ખૂણે લગભગ ૨૮ માઈલ ઉપર આવેલ છે.
(૪૫) જીએ પુ. ૩ માં રૂષભદત્ત શાહીવ`શના રાજ્યાધિકારનું વૃત્તાંત.
(૪૬) જીએ શતવહન વંશની વંશાવળી પુ. ૫ મું. (૪૭) ડે’ઝ એન્શન્ટ જીએગ્રાપી એફ ઇન્ડિયા રૃ. ૫૯,

Page #116

૭૪
શકાર વિક્રમાદિત્ય
who
Vikramaditya II the Great, founded Samvat era A. D. 515 to 550, who revived Hinduism and introduced Shiva-puja=તેને વિક્રમાદિત્ય બીજે (મહાન) કહેવાતા હતા, તેણે ઈ. સ. ૫૧૫-૫૫૦ સુધીમાં સંવતની સ્થાપના કરી છે, વળી તેણે હિંદુ ધર્મને પુનરૂદ્ધાર કરીને શિવપૂજા દાખલ કરી છે.” એટલે કે તેમની ગણત્રી એમ છે કે (અ) આ પુરૂંષને વિક્રમાદિત્ય ખીજા તરીકે સંમાધવામાં આવે છે. (બ) તેને' સમય ઈ. સ. ૫૧૫ થી ૫૫૦ તેા ગણાય છે અને (ક) તેણેજ હિંદુ ધર્મના ઉદ્ઘાર કરીને શિવપૂજા દાખલ કરી મહિમા વધાર્યો છે.
[ મારું ટીપણુ—પ્રથમ તે। આ રાજા કયા વંશના હતા તથા કયા પ્રદેશના ભૂપતિ હતા વિગેરૢ કાઈ પ્રકારનું તેમણે વિવેચન જ કર્યું નથી. એટલે તેને પત્તો લગાવવાજ ભારે છે. માત્ર સાલ ઉપરથી જે તેની ખેાળ કાઢવી તે તે। . ઘૂમાડામાં બાચકા ભરવા જેવું ગણાય. એટલે તે વિશે પ્રયત્ન કરવાનું આપણે છેડી દેવું જ રહે છે. પરંતુ એક વાત યાદ આવે છે કે, કદાચ લેખક મહાશયના ઈરાદો, મિહિરકુળ અને તારમાણુની સાથે જે યુદ્ધ માળવાના રાજપૂતને થયેલ છે, તે સંબંધી પ્રસાર કરવાને હોય તે તે મત પણ કેટલા ખાટા છે, તે આપણે નીચેની દલીલ નં. ૮ માં બતાવવાનું છે એટલે ત્યાંથી જોઈ લેવા વિનંતિ છે.
(૮) એક લેખક મહાશય જણાવે છે ૩૪૮ માલવતિ યશેાધર્માએ કારૂર મુકામે ઇ. સ. ૫૪૪માં મિહિરકુલને હરાવ્યાની વાત હૈં।. હૅાર્નેલે અને ડા. કીલĞાને કરી છે. પણ તે વાતના ઇન્કાર રા. ખ. વૈદ્ય મહાશયે કર્યો છે. કારણ કે ઉપરના બન્ને વિદ્યાનાએ મિ. અલ્ઝરૂનીના કહેવાનેાજ આધાર લીધા છે. વળી તે ઉપર વિચાર કરતાં તે કારૂરનું યુદ્ધ ા ઇ. સ. ૫૪૪ની પહેલાં ધણા વર્ષે થઈ ગયું છે એમ
(૪૮) જીએ, ભારતકા પ્રાચીન રાજવંશ પુ. ૨ પૃ. ×થી આગળનાં પૂછો.
[ અમ ખેડ
vણાવે છે. એટલે લેખક મહાશયનું કહેવું એમ થાય છે કે (અ) અભનીના કહેવાથી ડૉ. đાર્નેલ અને ડૉ. કીĞાર્નની માન્યતા એમ થઈ છે કે, કારૂર મુકામે યુદ્ધ ઇ. સ. પ૪૪માં થયું છે. આ યુદ્ધમાં એક પક્ષે માળવાનાં રાજપૂતા હતા અને સામાપક્ષે મિહિર કુળ તથા તેારમાણુની જાતવાળા હતા. (ખ) પણુ રા. ખ. વૈદ્ય સાહેબની માન્યતા પ્રમાણે મિ. અક્ષ્મરૂનીનું કથન બરાબર નથી લાગતું. (ક) તથા આ બન્ને મુદ્દા ઉપર વિચાર કરીને પેાતાનું મંતવ્ય રા. ખ. વૈદ્ય તરફ ઢળતું હેાવાનું જણાવ્યું છે.
[ટીપ્પણ-પ્રથમ તા મિ. અલ્બેર્નીના સમયજ ઈ. સ. ની બારમી સદીને છે. એટલે કે કારૂરની લડાઇ (જો ઈ. સ. ૫૪૪માં થયાનું તે કબૂલીએ તે) થયા બાદ છ અને ( ને તેને ઇ. સ. પૂ. પાં થયાનું ગણીએ તે) ખાર સદીના સમય તેને કહેવાય. વામિ. અલ્બેરૂનીના લખવાના સર્વાં આધાર પણ કેવળ દંતકથાઓ અને તેવાજ અન્ય ખીન વિશ્વસનીય સાધન ઉપર રચાયલા છે, એમ તેનાં પુસ્તકાનાં વાંચનથી ખુલ્લું દેખાઈ આવે છે. એટલે પણ રા. ખ. વૈદ્ય મહાશયનું મંતવ્ય સાચા જેવું ગણી શકાય. વળી મિ. બલ્બરૂનીના મંતવ્ય સામે પડકાર ઝીલનાર, અમરકાશકાર જેવી૪૯ સમાન્ય થયેલ સત્તાને છે. તેમ અમરકાશકાર, એક હિંદી હાવા ઉપદાંત હિંદુ પણ છે એટલે હિંદુ વના તથા હિંદને હતી હકીકતા, તે જેટલા જાણકાર હાઈ શકે તેટલે। મિ. અલ્બેરૂની જેવા એક અહિંદુ નજ હેાઈ શકે. વળી મિ. અલ્બર્ની કરતાં અમરકોષકારની કે કાઇ પણ કાષકારની, એકઠી કરેલી હકીકતમાંથી ખરી વસ્તુ ચાળી કાઢવાનો અને પછી તેનું પૃથક્કરણ કરી નિહાળી જેવાની શક્તિ, પણ વિશેષ અંશે ખીલેલી હાય એમ ગણી શકાય છે. એટલે પણ અમરકાષકારનું વચન વધારે વિશ્વસનીય દેખાય છે. બીજું, કારૂરની છત મેળવનારને તે, શકાર વિક્રમાદિત્ય કહેવાય છે, જ્યારે
(૪૯) અમરકોષમાંજ વિક્રમાદિત્યને શકાર કહીને સખાષાયા છે. (જુઓ ઉપરમાં ટી. નં. ૨૭. )

Page #117

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
મિહિરકુલ અને તારમાણુને તે। શકાતિના નહીં પણ દૂષ્ણુ જાતિના ગણાવાયા છે, એટલે તેમના હરાવનારને શાર્કર ન કહેતાં રિ કહી શકાય. વળી ઘૃણુ પ્રજાનું નિવાસસ્થાન, હિમાલયની ઉત્તરે તિબેટના પ્રદેશમાં, અથવા તેનાથી પણ બહુ છેટે અને ઉત્તરે એશિયાઈ તુર્કસ્તાનમાં ગણાય છે, જ્યારે શક પ્રજાનું નિવાસસ્થાન બલુચિસ્તાન, અગાનિસ્તાન અને ઈરાનની સરહદા જ્યાં સંલગ્ન થાય છે ત્યાં આવેલ શકસ્તાન નામવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. એટલે કે કૂણ પ્રજા અને શક પ્રશ્ન કોઈ રીતે એકજ પ્રજા તરીકે માની લેવાય તેમ પણ નથી. આ પ્રમાણે સ વસ્તુસ્થિતિ એક બીજાથી ધણે દરજ્જે ભિન્ન ભિન્ન છે. મતલબ કે સ` હકીકત જોતાં, કારૂરનું યુદ્ધ અમરકોષકારના કહેવા પ્રમાણે ઈ. સ. ૫૪૪ પહેલાં ઘણાં વર્ષો પૂર્વે, એટલે . સ. પૂ. ૫૭ માં જે ધારવામાં આવ્યું છે તેમજ બન્યું હાવું જોઇએ. અને તે યુદ્ધમાં અતિપતિ ગઈ ભીલવંશી વિક્રમાદિત્યને જ હાથ હાવા જોઇએ.
વિશેની વિચારણા
(૯) વળી પ્રખ્યાત વિદ્વાન મિ. ક્ગ્યુસનની માન્યતા એવી છે ૩૫૦: “Hienn Tshang is generally so careless about his dates -Shree Harsha Vikramaditya Sakari lived and defeated the Sakas at the battle of Karur in the first half of the sixth century of our era, and the Hindus for the sake of adjusting their eras, placed these events in the first century before Christ=મિ. હ્યુએન શાંગ સામાન્ય રીતે તારીખ દર્શનમાં બહુ ખેદરકાર દેખાય છે; કેમકે, શકારિ વિક્રમાદિત્ય શ્રી હર્ષવર્ધન જે આપણા સંવતની છઠ્ઠી સદીના પૂર્વાહમાં થઈ ગયા છે અને કારના યુદ્ધમાં જેણે શક્રાને પરાજય પમાડયેા છે; તેમજ જે હિંદુએએ માત્ર પોતાના સંવત્સરનો તારીખેા બંધબેસતી કરવાને આ બનાવને ઇ. સ.
(૫૦) જ, ki. એ. સા. ચેટબ્રીટન એન્ડ આયલા પુ.
૭૫
પૂ. ની પહેલી સદીમાં બન્યાનું ગાઠવી કાઢયું છે. ઈ. ઈ.” એટલે કે તેમના મતે (અ) મિ. હ્યુએન શાંગે હકીકતાની તારીખેા નાંધવામાં બહુ ખેદરકારી વાપરી છે. (ખ) શ્રી હર્ષવર્ધન સમ્રાટ કે જેનું બીજું નામ વિક્રમાદિત્ય હતું તેજ શર્કર છે અને કારૂરના યુદ્ધમાં તેણેજ વિજય પ્રાપ્ત કર્યાં છે. (ક) વળી આ યુદ્ધ ઈ. સ. ની છઠ્ઠી શતાબ્દિના પૂર્વાદ્ધમાં થયું છે તેમજ (ક) હિંદુ પ્રજાએ આ બનાવને પેાતાની વૃત્તિ સંતાપવાની ખાતર ઇ. સ. ની છઠ્ઠી શતાબ્દિને બદલે ઈ.સ. પૂ. ની પહેલી શતાબ્દિમાં તે અન્યાનો ગણાવી કાઢયેા છે. ઈ. ઈ.
[ ટીપ્પણ— અલબત્ત વિદ્વાન સંશાધક તરફ સંપૂર્ણ માન ધરાવતાં છતાં પણ કહેવું પડે છે કે, બીજા ઉપર ટીકા કરવી તે જેટલું સહેલું છે તેના કરતાં તે સાબિત કરવું તે વિશેષ કઠિન કાર્ય છે. પેાતે ટીકા કરવા બહાર તેા પડયા છે પણ પાતે વિચાર કર્યો છે કે (૧) શ્રી હર્ષવર્ધનનું નામ તે શિલાદિત્ય હતું કે વિક્રમાદિત્ય હતું ? (૨) અને શ્રી હર્ષને સમય તે તે ઈ. સ. ૬૩૪ એટલે ઇસ્વીની સાતમી સદીને પૂર્વાદ્ધ છે કે તેમના કથન પ્રમાણે છઠ્ઠી સદીના પૂર્વાહના છે? (૩) શું હિંદુ પ્રજા એવી અજ્ઞાન અને અજાણ હતી કે એક હકીકતને સાતસા સાતસે વર્ષ જેટલી આગળ પાછળ હાંકી લઇ જાય અને ઐતિહાસિક તત્ત્વા જેવી જીવતી જાગતી અને નક્કર સત્ય સિદ્ધ થયેલ વસ્તુને નાના બાળકનાં રમકડાં જેવી વસ્તુ ઠરાવી, સ્વેચ્છાપૂર્વક આમને તેમ ગબડાવ્યે જ જાય ? (૪) વળી શક પ્રજા જ જ્યાં તે સમયે ( ૪. સ. ની છઠ્ઠી કે સાતમી સદી, ગમે તે ધ્યેા ) અસ્તિ ત્વમાં નહાતી ત્યાં પછી શારિ નામ જ શી રીતે ઉપસ્થિત કરી શકાય ? કોઈ પણ ઇતિહાસકારે શ્રી હર્ષવર્ધનને શકાર ઉપનામ લગાડયું હેાય એમ હજી સુધી તે જાયું નથી જ; છતાં જણાવ્યું હોય તે તે તેને આધાર ટાંકવા જોઈતા હતા, અથવા પેાતાની એકલાનીજ તે માન્યતા થતી હાત તા
૧૨. ૧. ૨૭૯,

Page #118

૭૬ શકારિ વિક્રમાદિત્ય
[ અષ્ટમ ખંડ વિગતોથી અને દલીલેથી તે પુરવાર કરી બતાવવું નીના વિક્રમાદિત્યે આ (વિક્રમ) સંવત સ્થાપ્યો છે હતું. પણ તેમ કરવાને બદલે પિતાની કલ્પનામાં એવી દંતકથા ચાલે પણ છે છતાં આ શિલાલેખ સત્ય જેમ આવે તેમ ગોળા ગબડાબે જવા તે ઇતિહાસનું હવા સંભવ છે. વળી આ સંવતની સ્થાપનાનું મૂળ ચણતર ચણવામાં તે જરા પણ ઊચિત નહીંજ ગમે તે કરે, તોયે બીજી વસ્તુસ્થિતિ વિચારતાં અઝીઝ ગણાય. (૫) વળી હ્યુએ-શાંગ જે (બીજી બાબ- પહેલાનો સમય તે આ કાળે ઠરાવવાનું વ્યાજબી તેમાં–તેના ધર્મની મહત્વતા ગાવામાં–કદાચ અતિ- ગણાય છે. એટલે લેખક મહાશયના કહેવાને ભાવાર્થ ચોક્તિ કરે તે માની શકાય, પણ આમાં તે કાંઈ એ છે કે, (અ) જે વિક્રમ સંવતનો ઈ. સ. પૂ. ૫૮ની તેને સ્વાર્થ જેવું પણ નથી તેથી), તટસ્થ પુરૂષ આદિમાં પ્રારંભ થયો છે તેને પ્રવર્તક બાદશાહ પિતાના જ સમયની બનેલ હકીકતની તારીખમાં અઝીઝ પહેલો હતે (બ) વળી તક્ષિતામાંથી જે ફેરફાર કરે છે એમ કાંઈ પણ પુરાવો ટાંક્યા સિવાય શિલાલેખ સર જોન માર્શલ સાહેબને મળી આવ્યો છે જાહેર કરવું તે શું શોભાસ્પદ છે? ગમે તેમ છે, તે તેમના મતત્ય પ્રમાણે અઝીઝના સંવતના ૧૩૬ના પણ ફરગ્યુસન સાહેબના કથનની સત્યતા વિશે આંકનો છે. (ક) તથા શકારિ વિક્રમાદિત્યને તે આપણું મનમાં ઠીક છાપ પડતી નથી જ. સંવત ભલે ગણાતે આવે છે, છતાં બધી હકીકતનું
(૧૦) વળી એક પ્રમાણભૂત ગણાતા પુસ્તકમાં નિરીક્ષણ કરતાં, તેની સાથે અઝીઝ પહેલાના સમય લખેલું છે કે –“To Aziz I has been બરાબર મળતો આવે છે ખરો. attributed the foundation of Vikrama [ ટીપ્પણ-(૧) પ્રથમ તે અઝીઝ પહેલા અને Era, beginning in B. C. 58 and વિકમાદિત્ય તે બન્ને સમકાલિન જ નથી. હા, હજુ એટલું according to Sir John Marshall, an બનવા યોગ્ય છે કે, અઝીઝ પહેલાનું મરણ જ્યારે inscription discovered by him at થયું છે ત્યારે, કે ત્યાર પહેલા અથવા તે પછી થોડા Taxilla is actually dated in the year વર્ષે વિક્રમાદિત્ય ગાદીએ આવ્યો છે. એટલે કે 136 of Aziz. This inscription may well અઝીઝના મરણ સમયે વિક્રમાદિત્યની હૈયાતી તે be correct, in spite of the tradition આ પૃથ્વી ઉપર થઈ ચૂકી હતી, પણ રાજાપદે વિભૂthat this era was founded by king ષિત થયા હોય વા ન પણ થયો હોય. એટલે દરજે. Vikramaditya of Ujjain to commemo- બને સમસમી કહી શકાય. બાકી તો એકનું મરણ rate the defeat of the Sakas, and a 24a eflon for 242H1HİSLERY y el whatever may have been the origin છે એમ બનવા પામ્યું છે. તે પછી શું ઈ. સ. પૂ. ૫૮ માં of this era, the assignment of Aziz I અઝીઝનું મરણ થયું છે તેની યાદગીરીમાં તેણે પિતાના to this period is justified by other સંવતની સ્થાપના કરી હશે એમ માનવું? (૨) પ્રશ્ન considerations=ઈ. સ. પૂ. ૫૮માં શરૂ થ એ થાય છે કે અઝીઝને અને વિક્રમાદિત્યને અરસવિક્રમ સંવત, અઝીઝ પહેલાએ સ્થાપ્યાનું કહેવાયું છે પરસ એટલું બધું શું લાગતું વળગતું હતું, કે હેત તથા તશિલાને જે શિલાલેખ સર જૉન માલ સાહેબે ઉભરાઈ જતું હતું, કે અઝીઝ જેવા શહેનશાહ ઉઠીને શોધી કાઢયો છે તે અઝીઝના (એટલે અઝીઝ વિક્રમાદિત્યના નામને સંવત ચલાવે? અને તેમાં પણ સંવતના) ૧૩૬મા વર્ષમાં લખાય છે એમ પિતાનું ખૂબી એ છે કે, જે બનાવ ભવિષ્યમાં બનવાને છે કથન છે. શક લેકાના પરાજયની યાદગીરીમાં ઉછે. (કારણકે અઝીઝના મરણ બાદ જ વિક્રમાદિત્ય
(પ) કે, હિ. ઇં. ૧, પૃ. ૫૭.

Page #119

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
વિશેની વિચારણું
૭૭
ગાદિએ આવ્યો છેતેના ઉપર તે ગણત્રી કેવી રીતે વાળા પ્રશ્નોમાં લગભગ સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે, એટલે કરી શકે ? વળી તે બને નથી એક નાત જાતના વિશેષ વિસ્તાર થઈ જવાના ભયથી આપણે આગળ કે નથી બેની વચ્ચે કોઈ જાતની મિત્રાચારી કે ચાલીશું. ઉપરના મુદ્દાઓની છણાવટ કરીને જે સાર ભાઈબંધી, કે તે તેનો સંવત ચલાવવાને પ્રેરાય. (૩) આપણે તારવી શકયા છીએ તે સંક્ષિપ્તમાં આ પ્રમાણે તેમજ ૧૩૬ના આંકને જે અઝીઝને ગણવે છે છે. (૧) વિક્રમ સંવત્સરને સ્થાપક તેના નામ પ્રમાણે તે માટે આધાર શું છે ? છતાંયે તે ૧૩૬નો આંક વિક્રમાદિત્ય જ હતું અને હોવો જોઈએ (૨) તેમજ અઝીઝને જ છે એમ સાબિત થતું હોય તે તેને તેણે કારૂર મુકામે શક પ્રજાને હરાવીને શકારિ નામનું અર્થ એ થયો કે તક્ષિલા શિલાલેખ જ્યારે અઝીઝે બિરૂદ પ્રાપ્ત કર્યું હતું (જોક કારૂરનું સ્થાન નક્કી કરી કાતરાવ્યું ત્યારે કાઈક એ સંવત ચાલતો હતો શકાયું નથી). બાકી વિક્રમાદિત્યના નામવાળી અનેક કે જેનો આશ્રય લેવાનું અઝીઝે મુનાસિબ ધાર્યું હતું; વ્યક્તિઓ થઈ ગઈ છે. તેમાંથી કોને શકારિ તરીકે અને તે સમયે તે સંવતનું ૧૩૬ મું વર્ષ ચાલતું હતું. ઓળખાવી શકાય તે પ્રશ્ન જ સર્વને મુંઝવનારે થઈ તે ઉપરથી તે ઉલટું એમ સિદ્ધ થયું, કે તે ૧૩૬ના પડ્યો છે. એટલે કયા વિક્રમાદિત્યને શકારિ કહી શકાય આંકવાળો સંવત, ન ઠર્યો અઝીઝને કે ન કર્યો તે રહસ્ય જો સમજી જવાય તે પછી પાક નિર્ણય વિક્રમાદિત્યનો; પણ અઝીઝ ગાદીએ આવ્યો તે પહેલાં ઉપર આવવાને જરાપણ શંકા કે ભ્રાંતિનું સ્થાન રહે આશરે સવાસો વર્ષ ઉપર થઈ ગયેલ કોઈ અન્ય નહીં. તેટલા માટે વિક્રમાદિત્ય નામ ધરાવનારા કેટલા પરાક્રમશીલ વ્યક્તિએ તેની સ્થાપના કરી હોવી જોઈએ; રાજાઓ થયા અને તેઓ દરેક કયારે થઈ ગયા, તેમ વળી તે ૧૩૬નો આંક અઝીઝના પિતાના રાજ્યનો તેને એક કઠે જે વાંચક મહાશયની સમક્ષ ધરવામાં હોવાનું પણ સંભવિત નથી કેમકે તેવડું મોટું દીર્ધકાલીન આવે, તો આપણું કાર્ય ઘણું સુઘટ અને સરળ થઈ રાજ્ય કે આયુષ્ય કોઈ ભોગવી શકતું નથી. મતલબ કે જાય એમ મારું ધારવું થાય છે. એટલે તેવો પ્રયત્ન આ સર્વ દલીલ અને ચર્ચાઓથી એમ સિદ્ધ થાય છે. હવે આદરૂં છું. કે ઈ. સ. પૂ. ૫૭ની સાલમાં જે સંવત્સરની આદિ થઈ મિ. પ્રિન્સેસના કહેવા પ્રમાણે વિક્રમ સંવતને છે તેને અને પાર્જિઅન શહેનશાહ અઝીઝ પહેલાને, પ્રચાર-પ્રદેશ, મુખ્યત્વે ઉત્તર હિંદમાંજ છે. તેમને કઈ રીતે કોઈ સંબંધ જ નથી. (આ અઝીઝ પહેલા વિચાર તેમણે આ શબ્દોમાં વ્યક્ત કર્યો છે: “The વિશેની કેટલીક હકીકત ઉપર નં. ૨ ની દલીલમાં era of Vikramaditya is in general use આપણે વિચારી ગયા છીએ તે ત્યાંથી જોઈ લેવી). throughout Telengana and Hindustan
આ પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન વિદ્વાનોના તેમજ ભિન્ન properly so called, it is less used ભિગ મુદ્દા ઉપસ્થિત કરતા પ્રશ્નોવાળા દશ અભિ- although known in Bengal, Tirhut and પ્રાયોને લગતી ચર્ચા આપણે ઉપરમાં કરી ગયા Nepal, and according to Warren, is છીએ. તે ઉપરાંત હજુ અનેક મતે ટાંકી શકાય nearly unknown in the Peninsula તેમ છે. પરંતુ તેમાંના સર્વે મુદ્દાઓ, ઉપરની ચર્ચા વિક્રમાદિત્યને સેવત તેલંગણમાં જ તેમજ ખરી
(પ) ખરી રીતે તક્ષશિલાના શિલાલેખમાં આંક તો ૭૯ કરી ચૂકયા છીએ તે જોઈ લેવી. નજ છે: પણ તે આંક ઈ સ. પૂ. ૫૭ના કોઈ સંવત- (૫) જીઓ પ્રીન્સેસ સાહેબનું રચેલું ઇન્ડિયન સરનો ઠરાવીને ૫૭+૭૯=૩૬ હોવાનું તેમણે જણાવી દીધું એન્ટીવીટીઝ એન્ડ યુસકુલ ટેબલ્સ નામનું પુસ્તક પૃ. ૧૫૭ છે. મતલબ કે શિલાલેખમાં ૧૩૦ને આંક જ નથી. આ (૫૪) આમાં કોઈ તેલગણ દેશ વિશે કહેવા માંગે છે પણ
ના આંક વિશેની ચર્ચા પૃ. ૩માં પૃ. ૨૪૦ ઉપર આપણે તે સ્પષ્ટ નથી: સંભવ છે કે જેને હાલ આપણે તેલંગ

Page #120

શકારિ વિક્રમાદિત્ય
[ અષ્ટમ ખડ
રીતે ઓળખાતા હિંદુસ્તાન ભરમાં, સામાન્ય રીતે સધીને ૧૫ સમય તપાસી લઈશું. કેમકે “વિક્રમસંવત” પ્રચલિત છે. બેંગાલ, તિરહુટ અને નેપાલમાં તે લખેલ એ પહેલા શિલાલેખ વિ. સં. ૮૧૧= ઈ. જાણીતો છે પણ બહુ વપરાશમાં નથી. અને મિ. સ. ૭૫૪૫૬, અને વિ. સં. ૮૨૬= ઈ.સ.૭૬૯માં પણ વૈરિનના કહેવા પ્રમાણે (હિંદના) દ્વીપકલ્પમાં તે તે કે વિ. સં. ૮૯૭ = ઈ. સ. ૮૪૦માં પટકાતરાયલ લગભગ અપરિચિત જ છે.” આ સ્થિતિ અને સંગે અદ્યાપિ પર્યત મળી આવેલ છે. જો કે કાઠિયાવાડવિચારતાં, વિક્રમ સંવતના સ્થાપકને ઉત્તર હિંદમાં થયેલ માંથી મળી આવેલ એક લેખમાં ૫૯ ઈ. સ. ૭૩૮= ભૂપતિઓની હારમાળામાંના એક તરીકે જ આપણે ૭૯૪ ની સાલ વિક્રમ સંવતમાં લખેલ છે. પણ તેનાં લેખ રહે છે. છતાંયે દક્ષિણ હિંદના રાજવીઓમાં તિથિ, વાર, નક્ષત્ર બરાબર મળતાં નથી આવતાં પણ જે કાઈ વિક્રમાદિત્ય નામધારી રાજાઓ થઈ એટલે તેને સપ્રમાણ કહી શકાય નહીં. ગયા જણાયા છે તેમનાં નામે પણ તપાસી જોઈશું. ઉપર પ્રમાણે તપાસવા યોગ્ય (આપણે ઠરાવેલા જેથી શંકાને કિંચિદ્ અંશ પણ આપણા હદયમાં એક હજાર વર્ષના ગાળામાં ઈ. સ. પૂ ૧ થી પાછળથી રહી જાય નહી, કે કયો શકારિ રાજા વિક્રમ- ઈ. સ. ૯૦૦ સુધીના) જે રાજાઓ ઉત્તર હિંદમાં દિત્ય હોઈ શકે? તેમ વળી જે સવાલ ઉભો થયો છે થઈ ગયા છે તેમાં કેટલાક હિંદી ઓલાદના છે ને તે ઈ. સ. પૂ. ૫૭થી આરંભીને બહુમાં બહુત ઈ. સ. કેટલાક અહિંદીના પણ છે. જ્યારે આપણે તે અહીં ૬૫૦ સુધીના સાતસો વર્ષના ગાળામાં થયેલ વિક્રમા, વિક્રમાદિત્યના નામની સાથે જ લેવા દેવાનું છે. એટલે દિત્ય નામના રાજાઓની વચ્ચેને નિર્ણય કરી લેવા અહિંદી ઓલાદના રાજાઓનાં નામે અલગજ માટેનો જ છે; નહીં કે તે પછીના સમયના; છતાં વળી પાડી દઈશું. પછી જે બાકી રહ્યા તે આ પ્રમાણે છે. કેઈના મનમાં શંકા ન રહી જાય, માટે ઈ. સ. ૯૦૦ અવંતિપતિને એક ગર્દભીલવંશ, બીજે ગુપ્તવંશ, અને
ભાષા બોલતા દેશ તરીકે ઓળખાવી રહ્યા છીએ તે જ હશે; early as 826; Arch. Dep Vol. Il p. 266; thor કેમકે આ વાકયનું ઉત્તરા જે છે તેમાં સાફ જણાવ્યું છે ugh somewhat inconsistently he says in કે દીપકપમાં તો તેનું નામ તદ્દન અજાયું છે અને the same volume that the earlist inscription દીપક૫ એટલે દક્ષિણહિંદ. તેમાં જ ઉપર તેલંગુ દેશ he news dated in the Vikram Era is 811 વર્તમાનકાળે આપણે માન્ય છે. છતાં, તે વાકય મિ. વારનનું or A. D. 754 (Arch. Dept I p. 68)=ઈસવીના છે અને તે તેનાથી જ મત ધરાવે છે એમ જે તેમને અગિયારમા સૈકાની પહેલાંને અને જેમાં વિક્રમ સંવત વપરાય હેલું થતું હોય, તે તેલંગણુને દક્ષિણ હિંદમાં જ સમાવેશ હોય તે કઈ શિલાલેખ તેમની જાણમાં નથી જ. સર કરવો પડશે,
નિગહામ પણ તેજ હદ આકે છે. તેમનું કહેવું તે એમ (૫૫) વળી વિમાદિત્ય એવું નામ પાડવાની પ્રથા થાય છે કે (આ. ડી. પુ. ૨ ૫. ૨૬૬) ઈ. સ. ૮૨૬ ની મુસલમાન રાજ્ય હિંદમાં સ્થાપિત થયા પછી-ખાસ કરીને પૂર્વે વિક્રમ સંવત વપરાતું જ નથી. છતાં તે કથનની ઉત્તરહિંદમાં નાબુદ થઇ ગઈ લાગે છે (સરખાવ વિમાદિય વિરૂદ્ધ જઈને તેજ પુસ્તકમાં પાછું પતે જણાવે છે શરિના ચારિત્રમાંની હકીકત.)
(આ. ડી. પુ. ૨, પૃ. ૧૮) વિક્રમ સંવતમાં લખેલ હ. (પ) આકલાઇકલ રીપોર્ટ બીજે . ૧૮માં જ, લામાં વહેલે શિલાલેખ જે પોતે જાણુતા હોય તે તે . એ. સ. પુ. ૨ પૂ. ર૭૧નો હવાલો આપીને હું. વિ. સં. ૮૧૧ ઈ. સ. ૭૫૪ને છે. ભાલ દાજીએ જણાવ્યું છે કે, He knows of no inac. (૫૭) આ. ડી. પુ. ૨. ૫. ૨૬૬ (ઉ૫ર ટી. નં. ૫૧ ription duted in the Samvant, before the Hi ad facud ol.) eleventh century of the Christian Era, General (૫૮) ભા. પ્રા, ર. પુ. ૨. ૫. ૩૮૬ : ઈ. એ, પુ. Cunningham goes nearly so far. He says the ૧૯, પૃ. ૩૫ (ધોલપુરના મહાસન ચહણના સમયન), Samvat of Vikramaditya was not used ૬૦ (૫૯) ઇ. એ. 5, ૧૯, ૫, ૭૫,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #121

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
સ્થાપક હોવા વિશે ત્રીજે પરમાર વિશ. ઉપરાંત કને જને એક પ્રતિહાર ઉત્તર હિંદના છ અને દક્ષિણ હિંદના ત્રણ એમ મળી વશ અને બીજો પરિહારવંશ અને સૌરાષ્ટ્રને વલ્લભી નવ રાજવંશમાંથી, ઉત્તરના વલ્લભી અને દક્ષિણના વંશ. આ સિવાય કોઈ હિંદી રાજાઓ, ઉપરના એક આંધ૦ તથા રાષ્ટ્રકૂટવંશમાંથી કઈ વિક્રમાદિત્ય હજાર વર્ષના ગાળામાં, ઉત્તર હિંદની કોઈ ભૂમિ ઉપર નામધારી રાજા કે નથી એટલે તે ત્રણ બાદ કરતાં સત્તાધીશ બન્યા નથી; જ્યારે દક્ષિણ ભારતમાં, બાકીના છમાંથી કેટલા વિક્રમાદિત્ય થયા છે તેની જ
પ્રવેશ, ચાલુક્યવંશ અને રાષ્ટ્રકૂટવંશ; તે નામની નોંધ લેવી રહે છે. તે તપાસતાં નીચે પ્રમાણે હકીકત ત્રણવંશજ રાજાધિકારે આવી ગયા છે. આ પ્રમાણેના સાંપડે છે. વંશ
સાલ (અ) ગર્દભીલ
(૧) વિક્રમાદિત્ય : વિક્રમસિંહ ઈ. સ. પૂર્વે ૫૭ થી ઈ. સ. ૩ = ૬૦ (બ) ગુપ્તવંશ
(૨) ચંદ્રગુપ્ત પહેલો વિક્રમાદિત્ય પહેલે ઈ. સ. ૧૯ થી ઈ. સ. ૩૩૦ = ૧૧ (૩) ચંદ્રગુપ્ત બીજેઃ વિક્રમાદિત્ય બીજે ઈ. સ. ૩૭૫ થી , ૪૧૪
(૪) કુમારગુપ્ત ઃ વિક્રમાદિત્ય ત્રીજે ઈ. સ. ૪૮૦ થી , ૪૯૫ () પરમારવંશ (૫) યશધર્મને ૧ વિક્રમાદિત્ય શિલાદિત્ય. ઇ. સ. ૫૧૫ થી ૫૫૦ ૩૫ થી
વિકલ્પ છે ૫૪૦ થી ૫૦૦ ઈ ૫૦ (૬) દેવશક્તિ (વિક્રમાદિત્ય નામ “ભવિત છે) ઈ. સ. ૭૨૦ થી ૭૮૦ = ૬૦ (૩) ચૌલુક્યવંશ. (૭) વિક્રમાદિત્ય પહેલો
શક. ૫૫-૬૮૧ = ઇ. સ. ૭૩૩-૭૫૯ = ૨૬ (૮) વિક્રમાદિત્ય બીજે ૬૩ , ૬૮૧ , ૫૯ થી
આ પ્રમાણે ચાર વંશમાં આઠ વિક્રમાદિત્ય થયા છે. વળી કેટલાક ગ્રંથકારનું ૪ એમ ૫ણું માનવું થયું છે કે વિક્રમાદિત્યને કોઈ કોઈ ઠેકાણે રાજા ભોજ તરીકે હિંદુઓએ ગણી કાઢયો છે. એટલે તેવા ભજેદેવ કેટલા થયા છે તેની પણ આપણે તપાસ કરવી જ રહે છે. તેવી વ્યક્તિઓ કર્નલ ટોડના મંતવ્ય પ્રમાણે છે વિશમાં મળીને ત્રણ થઈ છે તેમ મારી તપાસમાં પણ ત્રણનીજ સંખ્યા થયેલ નીકળે છે. અલબત્ત
(૧૦) પાછળથી માલમ પડયું છે કે આંબવંશના ૩૬ (૧૪) જીઓ ઉપરમાં દલીલ નં. ૩ તથા એશિ. રીe, રોજાઓમાં મે, ૨૦ વાળા રાજ હાલનું નામ પણ વિક્રમા- પુ. ૯. ૫. ૧૭૭: જ, . એ. . પુ. ૧૨ પૂ. ર૫માં દિત્ય હતું (જુઓ ઉપરમાં ટી. નં. ૨૦) પણ તેને શકારિ લખેલ છે કે Bhoja is the name of Persians કહી શકાય તેમ નથી (જુઓ ઉપરમાં નં. ૬ વાળી દલીલ) given to Vikramaditya's son and often con
એટલે અત્ર તે નામની ગણના કરેલ નથી; છતાં આપણા found the acts of the one with those of the વિષયની છણાવટ કરવામાં કોઈ દોષ રહી જતો નથી other; Farishtah Danes translation vol. Ip. 13, એટલા માટે અત્ર તે જણાવી લીધું છે.
=ઈરાની લોકો વિક્રમાદિત્યના પુત્રને ભેજ નામથી સંબર્ષેિ (૬૧) જુએ ગેડવહે પુસ્તકની પ્રસ્તાવના પૃ. ૨૧૯. છે અને વારંવાર એકના જીવન બનાવને બીજાની સાથે (૧૨) જ. . . . . . ૫. ૮ પૃ. ૧૭. ભેળવી દે છે-કરિશ્તાહ ડેન્સી, ભાષાંતર પુ. ૧ પૃ. ૧).
(૧૩) જુઓ ઉપરમાં દલીલ ન. ૩: એશિ. રીસ. પુ. (૧૫) તે ત્રણને સમય કર્નલ ટોડ આ પ્રમાણે નોંધે ૯ પૃ. ૧૭૭.
છે. (૧) ૬૭૧ (૨) ૭૨ અને (૩) ૧૦eો આ પ્રમાણમાં

Page #122

શકારિ વિક્રમાદિત્ય
[ અષ્ટમ ખંડ તેમાં એટલી વિશિષ્ટતા છે કે, તે ત્રણમાંના બે ભોજદેવ તે એક જ સમયે વિદ્યમાન હતા. તે સર્વેને સમય નીચે પ્રમાણે છે. (૪) પરમારવંશ (અવંતિપતિ) (૮) વૃદ્ધ ભજદેવ-દિકમત પ્રમાણે કવિ બાણ અને ઈ. સ. ૫૫૦ની આસપાસમાં
મયૂરવાળા-અને જૈન મત પ્રમાણે ભકતામર રાજ્યકાળ આશરે ૬૦ વર્ષ
સ્ત્રોત્રના કર્તા માનતુંગસૂરિવાળા. (૧૦) ભોજદેવઃ આદિવરાહ: ઉપમિતિ ભવપ્રપચાના ઈ. સ. ૮૦૦ થી ૯૧૫ = ૪૫ કર્તા સિદ્ધર્ષિવાળા, વિ. સં. ૯૬૦.
વર્ષ આશરે (૧૧) ભોજદેવઃ શિલાદિત્ય : પ્રતાપશીલ; મુંજરાજા ઈ. સ. ૯૯૬ થી ૧૦૫૫=૫૯
ઉ પૃથ્વીવલભને ભત્રિજે, તથા વાદિવેતાલ
શાંતિરિને પ્રબોધિત, (ઈ) પરિહારવંશ-કજ પતિ (૧૨) ભેજદેવ–તે ઉપરના નં. ૧૦ ને સમકાલીન તથા જે રાજા આમદેવ (બપ્પભટ્ટ સૂરિવાળા)ને
નં. ૧૦ ને સમય પૌત્ર થતા હતા તે ઉપર પ્રમાણે આઠ વિક્રમાદિત્ય અને ચાર વાળા વિક્રમાદિત્યના અમલમાંજ ઠરાવી શકાય, નહીં ભોજદેવ થયા છે. તે દરેકની સાથે તેમનાં ઉપ- કે નં. ૯વાળા ભોજદેવના સમયે. મતલબ એ થઈ નામે–બિરૂદે–પણ ટાંકી બતાવ્યાં છે. તે ઉપ- કે, ત્રણ અથવા ચારની સંખ્યામાં જે દેવ થયા રથી જોઈ શકાશે કે જે ચાર ભોજદેવ થયા હોવાનું ગણે તે સર્વેને વિક્રમસંવત્સરના સ્થાપક તરીકેની છે તેમાંથી નં. ૧૦-૧૧ અને ૧૨ માં તે કોઇનું ગણત્રી કરવામાંથી આપણે તે બાતલજ રાખવા રહે છે. નામજ વિક્રમાદિત્ય નથી. એટલે તે બાદ કરવા રહ્યા હવે વિક્રમાદિત્યનો પ્રશ્ન વિચારીએ-કે તેમની બાકી નં. ૮ વાળે હજુ સંભવી શકે ખરે. વળી જે આઠની સંખ્યામાંથી કઈ વ્યક્તિ શકારિનું બિરૂદ વિક્રમાદિત્યનાં નામ તપાસીશું તે નં. ૫ વાળ જે ધારણ કરવા યોગ્ય છે? આ માટેની તપાસ આપણે છે તેનું રાજ્ય ઈ. સ. ૫૫૦માં ખતમ થાય છે અને બે ત્રણ નિયમોના આધારે કરી શકીએ તેમ છે. નં. ૯ વાળા ભોજદેવનું શરૂ થાય છે (આ સાલે સાધારણ રીતે એક એવો નિયમ હોય છે કે કોઈપણ મેં અટકળે ગોઠવી છે. કદાચ પાંચ દશ વર્ષ એકની નૃપતિ પોતાના વંશને સંવત્સર ચાલતો હોય તો તેને બાબતમાં આગળ મૂકવા પડે તે બીજાની બાબતમાં તે ત્યાગ કરીને, બીજા કોઇએ સ્થાપિત કરેલ સંવત્સર પ્રમાણે સુધારો કરવો પડે તેટલું ગનીમત લેખવું. બાકી હોય તે વાપરવાની ઈચ્છા પોતે કરે નહીં. બીજી બાજુ નં. ૫ વાળા વિક્રમાદિત્યના પછી તુરતજ ન. ૯ વાળો એટલે તે ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ બીના છે કે, ગુપ્ત સંવત ભોજદેવ અવંતિપતિ બન્યો છે તેટલું તે એક જ નામના સંવત્સર ગુપ્તવંશી રાજાઓએ ચલાવ્યો હતો. સમજવું). હવે જે શકારિ વિક્રમાદિત્યે લડેલ કારૂરના એટલું જ નહીં પણ તેને સારી રીતે વપરાશમાં પણ યુદ્ધની સાલ ઈ. સ. ૧૩૪ ઠરાવાય તો તે નં. ૫ લીધે છે. જ્યારે આ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ હોય અથવા
સાલ આપી છે. પણ તે કયે સંવત્સર છે એમ લખ્યું આવશે (જુ કર્નલ ટોડનું રાજસ્થાન.) નથી. સંભવિત છે કે વિક્રમ સંવત હશે જેથી કરીને તે (૬૬) ખરી રીતે તેની સાલ ઈ. સ. ૫૩ ત્રણેની સાલ અનુક્રમે ઈ. સ. ૫૭૫, ૬૬૫ અને ૧૦૩૫ સંભવ છે.
હોવા

Page #123

પ્રથમ પરિચછેદ ]
વિશે વિચારણું છે, ત્યારે તે નં. ૨, ૩ અને ૪ વાળા વિક્રમા પરદેશી પ્રજા સાથે યુદ્ધમાં ઉતરવું પડયું હતું. તેમાં દિત્ય, શું પિતાના વંશને ગુપ્ત સંવત્સર મૂકી દઈને (૧) એક મુદ્દો-એ કે નં. ૫ વાળાને દૂણ પ્રજા વિક્રમ સંવત્સર ગ્રહણ કરે ખરા? હરગીજ નહીં. સાથે બાખડવું પડયું હતું (જુઓ ઉપરની દલીલ તેમજ ઉપરમાં નં. ૧ ની દલાલે આપણે સાબિત નં. ૮ અને ૯). જ્યારે નં. ૧ વાળાને શક પ્રજા કરી ગયા છીએ કે નં. ૨ અને ૩ વાળા વિક્રમાદિત્ય સાથે ખાંડાના ખેલ ખેલવા પડયા હતા. એટલે નં. ૫ તે શિકારી પણ કહેવાયા નથી, એટલે જે દલીલ આ વાળાને હજુ હૃણારિ આપણે કહી શકીએ પણ ગુપ્તવંશી વિક્રમાદિત્યોને લાગુ પડે છે તે જ દલીલો નં. ૧ ને શકારિ કહી શકાય. (૨) બીજો મુદ્દોનં. ૭ અને ૮ વાળા ચાલુક્યવંશી વિક્રમાદિત્યને પણ ઇતિહાસકારોએ જ્યાં જ્યાં શકારિનું નામ જોડાયું છે લાગુ પડે છે; કારણ કે તેમને સંવત શક સંવત્સર હતો. ત્યાં ત્યાં નં. ૧ વાળાની સાથે સ્વયં જોડી દીધું છે. એટલે તેઓ પણ તેને ત્યાગ કરીને વિક્રમ સંવત્સર જ્યારે નં. ૫ વાળા સાથે તે અમુક કારણસર જ વાપરવાનું મુનાસિબ ધારે નહીં. આ પ્રમાણે નં. ૨, ૩, ( વિક્રમ સંવત કેમ ચાલતું બંધ થઈ ગયો અને પાછો
૭ અને ૮ ને બાદ કરતાં, માત્ર નં. ૧, ૫ અને કેમ શરૂ થયું તેને મેળ ઉતારવાના હેતુથી જ) તે ૬ વાળા ત્રણ વિક્રમાદિત્યને જ વિચાર કરવો રહ્યો. નામ જોડવાને પ્રેરાયા છે. (૩) ત્રીજો મુદ્દેશક
આ ત્રણે અવંતિપતિઓ છે જ. તેમ કારનું પ્રજાને ઇતિહાસ તપાસતાં તેની ઉત્પત્તિના અને સાળ પણ માળવા પ્રાંત-અવંતિના પ્રદેશની હદમાં જ વિનાશના સમય સાથે વિચારતાં નં. ૧ ને જ આવેલ છે. એટલે પ્રદેશની ગણનાથી પણ, તે ત્રણેને કારિનું બિરૂદ સર્વથા લાગુ પડી શકે તેમ છે. એટલે લાગુ પડે તેમ છે. પણ સમયની ગણત્રીએ તેમ થતું આ દૃષ્ટિએ જોતાં કારિ તરીકે તો નં. ૧ વાળાને જ નથી. હવે જે કારનું યુદ્ધ ઈ. સ. પૂ. ૫૭માં લેખાવી શકાય તેમ છે. જ્યારે નં. ૫ વાળાને હરિ કરાવે તે નં. ૧ વાળાને તે લાગુ પાડી શકે તેમ છે તરીકે જ ગણ રહે છે.૮. બંને ઈ. સ. ૧૩૦ની આસપાસ ઠરાવો તે નં. ૫ને હવે તેમના યુદ્ધના સ્થાન પર વિચાર કરીએ. લાગુ પડી શકે. બાકી નં. ૬ને સમય તે ઈ. સ. અમરકેષકાર જે સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાન જ્યારે આપણને ૫૭થ્થી બહુ દૂર ચાલ્યો જાય છે. એટલે એક પછી એક એમ જણાવે છે કે, શકારિ વિક્રમાદિત્યને કારૂર મુકામે વિક્રમાદિત્ય અને ભેજદેવ, એમ પ્રત્યેકના સંજોગોને શક પ્રજા સાથે વિગ્રહમાં ઉતરવું પડયું હતું. ત્યાર વિચાર કરતાં, અને તે પ્રમાણે એક પછી એકનું આપણે તે મને માન્ય રાખ્યા વિના છૂટકે થતો ટાળણું કર્યું જતાં, આપણે બીજા સર્વેને બહિષ્કાર નથી. અને નં. ૫ વાળા દૂણારિના સંગ્રામ સ્થળ કરી નાખ્યો છે. હવે માત્ર નં. ૧ અને નં. ૫ વાળા માટે અન્ય સ્થાનકનું નિર્માણ કરવું પડશે. અત્રમિ. એમ કેવળ બે જ વ્યક્તિની તપાસ લેવી રહે છે. ફરગ્યુસનના શબ્દો આપણને માર્ગદર્શક થઈ પડે તેમ
આમાં સ્થળનો વિચાર કરતાં તેને કાર મુકામે લાગે છે. તેમણે લખ્યું છે કે&, Battles of સુહ ખેલવું પડયું હતું તે ભલે વિવાદગ્રસ્ત પ્રશ્ન Karur and Mansheri freed India from રાખીએ, છતાં એટલે તે ચોક્કસ છે જ કે, તે બન્નેને the Sakas and Huns, who had long
(૧૭) રાણી બળશ્રીને નાસિકનો શિલાલેખ જુઓ. (૧૮) આ વિષય પરત્વેની કેટલીક ચર્ચા માલવસક્તને તેમાં રાક પ્રજાને નાશ કર્યાનું લખ્યું છે. વળી તેને સમય લાગુ પડે તેવી છે. એટલે અત્ર કરવી ઉચીત ન લાગવા થાડામાં મેડ ઈ. સ. ની પહેલી સદીનો ગણાય છે. છોડી દેવી પડે છે. ઈચ્છક જનને આગળ ઉપર તેનું શતાંત મતલબ કે તે સમય બાદ શકમનનું નામનિશાન રહેવા લખ્યું છે તે વાંચી જવા ભલામણ છે. • પ્રવ્યું નથી.
(૧૯) જ. ર. એ. સ. પુ. ૨૧ ૫. ૨૮૪
ܙܪ

Page #124

ઇતિહાસકારોને
[ અષ્ટમ ખંડ held her in utter subjection; that (અ) શકારિ વિક્રમાદિત્યનું યુદ્ધ શક પ્રજા સાથે these two battles were fought between ઈ. સ. પૂ. ૫૭માં અને કારૂર મુકામે થયું હતું, તે A. D. 524-544; or I feel inclined to વિક્રમાદિત્ય પોતે ગભીલવંશી હતો તેમ જ અવંતિfancy that they may be only different પતિ બન્યા હતી. names of the same battle. At all (બ) દૂણારિ વિક્રમાદિત્યનું યુદ્ધ [ણ પ્રજા સાથે events they almost certainly represent ઈ. સ. ૫૩૧ આસપાસમાં અને મંશેરી મુકામે થયું tracts of the same campaign; which હતું; તે પોતે પરમારવંશી રાજપૂત હતા અને freed India in that age from the માલવપતિ બન્યો હતે. Yavanas: and that it was to com: વિક્રમ સંવત વિશે જે લખવાનું હતું તે અહીં memorate the glories of these struggles પુરું થાય છે જ્યારે તે સંવતની અંદર અટવાઈ that the Vikramaditya Samvat was
જઈને ગુંચ ઉભા કરતા માલવ afterwards instituted=શક અને દુશ પ્રજાએ
ને સંવત અને શક સંવતને લગતી હિંદને લાંબા વખતથી તદન ગુલામી દશામાં રાખી નડેલી મુશ્કેલીઓ હકીકત, તદ્દન છૂટી પાડી. મૂક્યો હતો. તેમાંથી કારૂર અને મોરીની
આવતા પરિચ્છેદે જુદી જ લડાઈથી તેને મુક્તિ મળી હતી. આ લડાઈઓ ઇ. સ આપવાની છે. એટલે ખરી રીતે તે અત્રે જણાવવાનું ૫૨૪–૫૪૪ વચ્ચે થઈ લાગે છે. અથવા એમ કાંઈ રહેતું નથી એમ કહેવાય. છતાંયે આ પરિચ્છેદ માનવાને મારું મન લલચાય છે કે તે એક જ લડાઈના પૂરી કરીએ તે પહેલાં જે કેટલીક મુશ્કેલીઓ લેખકને બન્ને જુદાં જુદાં નામ પણ હેય; ગમે તેમ હે, પણ વિક્રમ સંવતને અંગે નડી છે તેને તે ખ્યાલ આપવાનું તે બન્ને ખરેખર એક જ યુદ્ધના માર્ગો તે બતાવે જરૂરી લાગે છે જ. તે અત્રે જણાવી દઈએ. છે જ; જે યુદ્ધને અંગે તે કાળે યવનથી હિંદ મુક્તિને વિક્રમ સંવતની સ્થાપના થઇ તે પૂર્વે તેમ જ તે પામ્યું; અને આ યુદ્ધના વિજયની યાદસ્મરણની બાદ પણ તે તે કાળે પ્રચલિત ત્રણે સંપ્રદાયના એધાણીમાં પાછળથી વિક્રમ સંવતની સ્થાપના લેખકે તે હતા જ, છતાં મુશ્કેલી તે માત્ર એક જ કરવામાં આવી છે.” આ અભિપ્રાયમાં કેટલાક સંપ્રદાયના લેખકને ઉભવી દેખાય છે. કારણ કે વિવાદાત્મક પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય છે ખરા, પણ તે બીજા બે સંપ્રદાયના લેખકને પોતપોતાના સમયે સાથે આપણે નિસ્બત નથી. માત્ર એટલું જ જણાવવું ઈતિહાસ સામગ્રીની ગુંથણી કરવામાં ઉપયોગી થઈ અત્ર આવશ્યક છે કે આ દૂણારિ વિક્રમાદિત્યનું યુદ્ધ પડે તેવા કાળ દર્શાવતા સંવત્સરે હતા જ, એટલે મોરી મુકામે થયાનું જે ગણુ લેવાય તે ખોટું નથી. તેમને જ્યારે કાંઈ પણ વર્ણન કરવા અથવા તેને ( આ પ્રમાણે આખાયે ગુંચવાડાભર્યા પ્રશ્નને સમય ટાંકવાનો મુદ્દો ઉભો થતો, ત્યારે તેઓ તે નીકલ આવી ગયું ગણાશે. એટલે કે:
તેને આશ્રય લઈ લેતા; પણ જૈન ધર્મવાળાની સ્થિતિ
(૭) આ મરી જે હાલનું મંદસેર કરે તે કેટલાક કાર મુકામે અને હારિનું યુદ્ધ ને દસેર અથવા મોરી વિદ્વાને કારણે જે મંદસર ઠરાવે છે તે ખોટું ગણાશે. મુકામે થયું હતું. બાકી કારૂની લડાઈ શકારિ વિક્રમાદિત્યે લડી કાઢી છે, તે (૭૧) કે. હિ. ઈ. પૃ. ૧૫૫:-Initial point of this અમરકોષકારના શબ્દ જોતાં ઠીક લાગે છે. (મારો અભિપ્રાય era ought to be B. c. 57 or 56 instead of શું છે તે માટે પુ. ૫ જુઓ. ત્યાં જણાવ્યું છે કે આ B. c. 56. (Book of Indian Eras by Cunningકારનું સ્થાન માળવા અને દક્ષિણહિંદની વચ્ચે નર્મદાના ham pre. viii)=ઈ. સ. પૂ. પ૦ને બદલે આ સંવતની દક્ષિણ પ્રદેશમાં કયાંક હશે એમ માનવાનું કારણ છે) આદિ ઈ. સ. પૂ. પા અથવા ૫૭ ગણુ જોઈએ. હાલ તરત તે આપણે એમ જ ઠરાવીશું કે કારિનું યુદ્ધ (કનિંગહામકૃત બુક ઓફ ઈન્ડીયન ઈરાઝની પ્રસ્તાવના પૃ. ૮).

Page #125

પ્રથમ પરિછેદ ] નડેલી મુશ્કેલીઓ
૮૩ ન્યારી હતી. જો કે વિક્રમ સંવતની આદિ થઈ તે અગ્નિકૂલીય ક્ષત્રીયોની સાથે અથડામણમાં આવી પૂર્વે તેઓ મહાવીર સંવતનો ઉપયોગ હજુ કરતા હતા. પડયા. તેમાં આ રાજપૂતોને વિજય વરવાથી તેમણે પરંતુ જ્યારે આ સંવત ગતિમાં આવ્યો અને તે રાજસૂત્રો હાથમાં લઈ પોતાને સંવત સ્થાય. રાજ પણ જૈનધર્માનુયાયી જ હતો ત્યારે તે ધર્મના વળી તેમને વહીવટ દેઢ બે સદીઓ ચા લેખકની મુંઝવણમાં ઓર વૃદ્ધિ થવા પામી હતી; ને મુરલીમ ધર્મના અનુયાયીઓમાંના આરબો, કેમકે તેમણે પિતાને ધર્મના પ્રણેતાને એટલે મહા- ગીજનીઓ, ગરીઓ, ઈ. ઈ. આવી ચડ્યા. આ વીરનો સંવત વાપરો કે પિતાના રાજાનો-એટલે પ્રમાણે સાત આઠ સદીના ગાળામાં ઉત્તરોત્તર વિક્રમને-સંવત વાપરવો તે પસંદ કરી લેવાનું હતું. પાંચ છ સત્તાઓને વહીવટી હાથ બદલે થઈ જવા વળી વિક્રમને ગભીલવંશ સત્તા ઉપર હતા ત્યાં પામ્યા. તેમાંની દરેક સત્તાને પોતાને સંવત્સર સુધી તે તે સંવત વાપર્યો જાય તે પણ ચાલ્યું જતું. ચલાવવાનો મોહ હતા. એટલે પરિણામ એ આવ્યું કે પરંતુ લગભગ દોઢ વર્ષ તે ચાલ્યા પછી અવંતિમાં રાજદ્વારી સ્થિતિના પલટાથી જેમ પ્રજાને અમુક ચઠણુવંશી રાજ અમલ તપવા માંડયો હતો તેમ અવંતિ- સમયે અમુક પ્રકારે હેરાનગતિમાં ઉતરવું પડતું હતું ની ઉત્તરના હિંદી પ્રાંતમાં કુશનવંશીની સત્તા છે અને અવદશા ભોગવવી પડતી હતી તેમ સાહિત્યકયારની ચાલુ હતી જ. વળી આ બંને વંશના રાજાઓએ ક્ષેત્રની વિટંબણાઓમાં પણ તેજ પ્રકારની સ્થિતિ પિતાને સંવત ચલાવ્યો હોવાના દાખલા પણ મોજુદ ઉપરિથતિ થતી ચાલુ રહી હતી. આવાં કારણને લીધે છે. તે બાદ આ રાજવંશીઓની સત્તાની ઓટ થતાં રાજકારણના ક્ષેત્રે જેમ વિક્રમ સંવતનો ઉપયોગ કરાતે ગુપ્ત વેશે દેખાવ દીધા હતા અને તે વંશના નૃપતિઓએ ઘણીએ સદી સુધી બંધ પડ્યા હતા, તેમ સાહિત્ય વળી પિતાનો જ સંવત ચાલુ કરીને મુશ્કેલીની હાર- ક્ષેત્રે પણ તે સંવતને વપરાશ બંધ પડી ગયો હતે. માળામાં એક મણકે ઉમેર્યો હતો. કાળાંતરે તેમનું એટલે જે કાળે જે સ્થાને જે ગ્રંથ લખવામાં રાજ્ય પણ ખતમ થતાં, દૂણ પ્રજા અવંતિમાં ઉતરી આવતો, તેમાં તે સમયે તે સ્થાન ઉપર પ્રવર્તતા પડી. તેઓ પણ પિતાના અડધી સદીના કારભાર સંવતને ઉપયોગ કરાતે રહ્યો હતો. એટલું જ નહિ પછી હિંદીઓમાંથી નવસર્જન પામી રાજપૂત બનેલા પણ એ સંવતનું નામ કદાચ લખવામાં આવતું તે વળી
(૭૨) હવે સમજાશે કે વિક્રમ સંવતની આદિ થયા નામનો અતિ પ્રખ્યાતી પામેલો સાહિત્ય ગ્રંથ છે; જેને પછી તેને વપરાશ જે કેટલીયે સદી સુધી બંધ પડી ગયાનું અંગ્રેજીમાં અનુવાદ અનેક વિદ્વાનોએ કર્યો છે. આ જેનાચાર્ય વિધાને જણાવતા રહ્યા છે તેનું કારણ કયાં છપાઈ રહ્યું છે. પણ વલ્લભી રાજયે વસતા હતા. એટલે તેમણે પોતાની
(૭૩) આ કથનનાં બેચાર દષ્ટાંતો આપીશું એટલે સ્થિતિ વિદ્યમાનતા માટે વાપરેલ ૫૮૫ના આંકને છે કે વિદ્વાનોએ બરાબર સમજાશે.
વિક્રમ સંવત માની લીધો છે પરંતુ તેમને ખરે સમય ૫૮૫ (૧) દેવગણિ નામના જૈન આચાર્યના સમયે વલી- ૩૭૫=૯૬૦ વિક્રમ સંવત છે. પુરમાં ગ્રંથ આલેખન વિપુલ પ્રમાણમાં કરાયું છે. તેને (૩) જૈનાચાર્ય શિલાંકસૂરિ, દાક્ષિણચિહેસૂરિ, જીનસમય લહીઆએએ ૫૧૦ લખે છે. વિદ્વાને તેને વિકમ ભગણિ ક્ષમાશ્રમણ ઇત્યાદિ ઘણું પૂર્વાચાર્યોના સમયમાં સંવત માની લીધો છે જ્યારે ખરી રીતે, વલભીરાજાઓ જે ઉપર પ્રમાણે જ માન્યતા પથરાયેલી છે. આ આખાય વિષય ગુપ્ત સ વત વાપરી રહ્યા હતા તે ગુપ્ત સંવતની જ ૫૧૦ની અનેક દલીલો પૂર્વક ભાવનગરથી પ્રસિદ્ધ થતા જૈનધર્મ પ્રકાશ સાલ તેમની હતી. એટલે કે પ૧ ૦+૩૫=વિક્રમ સંવત ૮૮૫ નામના માસિકમાં નીચેના અંકમાં આપીને મેં સાબિત ને તે સમય કહી શકાય.
કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે તેની વિગત માટે જુઓ: (૨) ઉપર પ્રમાણને બીજો દાંત શ્રીહરિભદ્રસૂરિન છે. સં. ૧૯૮૩ પુ. ૪૩ અંક ૬ પૃ. ૧૯૬ થી ૨૦૪ તેમણે ૧૪૪૪ ગ્રંથે રમ્યા કહેવાય છે જેમાં ‘સમરાદિત્ય કથા’
, , ૪૭ ૫ ૭ બ ૨૨૯ ૨૩૧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #126

ઇતિહાસકારોને
[ અષ્ટમ ખંડ
ઘણી વેળા એમને એમ તેને અધ્યાહાર રાખી સમજી કે રાજાજ ઈ. ઈ. ૭૫ ની ઉપમા આપતે જ. આ લેવામાં પણ આવતું. અથવા તે સંવતને અર્થ પ્રથા હિન્દ ઉપર મુસલમાની રાજ્યહકુમતની અસર સમજાવતા જે “ શક' શબ્દ છે તે માત્ર તેને થઈ ત્યાં સુધી વિશેષ પ્રમાણમાં હતી. અને આપણે આંકની પૂર્વે મૂકાતો. એટલે અધ્યાહાર માત્રથી જે જાણીએ છીએ કે ઉત્તર હિન્દ કરતાં, દક્ષિણ હિન્દ ગુચવાડે ઉભો થવાની ભીતિ હતી તેમાં વળી વિશેષ ઉપર મુસલમાની રાજ્ય સત્તા બહુ મોડેથી દાખલ વૃદ્ધિ થવાની તક ઉભી થઇ. કેમકે “ શક' શબ્દથી થઈ છે. એટલે ત્યાંના હિન્દુ રાજાઓમાં “વિક્રમાદિત્ય ઉત્તર હિંદની પ્રજાના મનમાં તે માત્ર “સંવત્સર' શબ્દ બિરૂદરૂપે-ઉપમાના રૂપમાં તેમજ ખરા-વિશેષ એ જ અર્થ૭૪ કરાતે હતે; જ્યારે દક્ષિણ હિંદની નામે પણ બહુ મોડા સમય સુધી ચાલુ રહ્યો છે. પ્રજામાં શક નામને એક સ્વતંત્ર સંવત્સર જ ચાલું આવાને આવા કિસમના ઉપર વર્ણવાયેલા અનેક થયેલ હતું. એટલે હવે સમજી શકાશે કે ઉત્તર પ્રકારના સંયોગોમાં ત્રણે સંપ્રદાયના, તેમાં મુખ્યપણે હિદમાં અને દક્ષિણ હિન્દમાં “શક ને અર્થ તદન જૈન સાહિત્યકાર તથા લેખકોને-દરેકે દરેક પ્રદેશમાંજુદી જ રીતથી કરવામાં આવતું હતું.
ભાતભાતની મુશ્કેલીઓ સંવત્સરના નિર્દેશામાં નડયા તેમાં વળી જ્યારે રાજાના નામની સાથે આંક કરી છે. મતલબ કે, વિષય એટલે બધે અટપટ થઈ જોડવામાં આવતો ત્યારે તે તેથી પણ વિશેષ મુશ્કેલી પડે છે કે, તે માટે એક સ્થાપિત નિયમે સર્વની અનુભવવી પડતી હતી. કારણ કે મનુષ્ય સ્વભાવની બાબતમાં કામ લઈ શકાય તેમ નથી. એક ખાસિયત છે કે કોઈને પિતાનું જરાપણું ઢીલું આટઆટલી મુશ્કેલીઓ પોતાના માર્ગમાં પડેલી કલાનું અથવા પણું સેળ આના બેલાય તે ગમતું હોવા છતાંયે તેમણે તે પિતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે જ નથી. જેથી કોઇ ગ્રંથકાર પતે, જે રાજ્યની
સાહિત્ય સેવા કરવામાં કયાસ મજા હોય કે જે રાજાનો આશ્રિત હોય અથવા કોઈ છતાં ઓળખી આવવા દીધી નથી; એટલે હવે પણ પ્રકારે કર્યું હોય તે ભૂપતિનું વર્ણન કરતાં, કાઢવાની રીત આપણી ફરજ રહે છે કે તે હમેશાં તેની પ્રશસ્તિમાં વેડ ઘણું પ્રમાણમાં
ગુંચમાંથી કાંઈક માર્ગ કાઢવો. અતિશયોક્તિ ગાયા જ કરે તે સ્વાભાવિક છે; એટલે ઉકેલ માટેની સર્વ સામાન્ય ચાવી શોધી કાઢવી તે તે ગ્રંથકાર પિતાના ઉપકારક પુરૂષને વિક્રમાદિત્ય મુશ્કેલ છે જ, છતાં મનુષ્ય યત્ન કરીને રસ્તા સૂઝે તે
ક ૧૯૮૪ ૪૩ / ૯ ૩૧૭ ૩૨૩ તેમણે પોતાના દાદાગુરૂ તરીકે શિલાંકરિને જણાવીને તેની , , , ૪૩, ૧૦, ૩૪૬ , ૩૪૯ રચના “શક ૭૯૦' માં જણાવી છે; તેને વિદ્વાનોએ શક
તેવી જ રીતે માલવપતિ રાજા મુંજ અને તેના ભત્રીજા સંવત ૯૦ લેખી વિક્રમ સંવત ૭૯૦+૧૩૫૨૫ જણાવ્યો માદેવના રાજગુરૂ શ્રીધનેશ્વરસૂરિએ શત્રુંજય મહાત્પ રચીને છે. પણ તેને શક સંવતને બદલે, શક એટલે સંવત, તેવા કચ્છને આંક મૂકે છે. જેને વિક્રમ સંવત માની લીધે ભાવાર્થમાં લેખવાનો છે; તેની ચર્ચા પણ ઉપરના પુ. ૪૩ના છે; પણ તે આંક માલવ સંવતને હાઈ વિ. સં. ૧૦૬૬ અંકમાં કરી બતાવી છે. આશરે આવે છે. તે વિષયની ચર્ચા માટે ઉપર પ્રમાણે (૫) આનાં દૃષ્ટા માટે ઉપર ચર્ચાઈ ગયેલ “વિક્રમાદિત્ય સંવત ૧૯૮૪ના જૈનધર્મ પ્રકાશમાં પુ. ૪૩ ફાલ્ગણ અંક ૧૨ તથા “ભાજદેવ' કયારે ને કેટલા થયા છે તેનું વૃત્તાંત જીએ ૫. ૪૨૦થી ૪૨૪ મેં લખેલ નિબંધ જુઓ. આવા તે એટલે ખાત્રી થશે. અનેક દાખલાઓ આપી શકાય તેમ છે,
(૭૬) ઉત્તર હિંદમાં બહુ તે ઈ. સ. ની ૮ કે ૯ સદી (૭૪) ઉપરની ટી. નં. ૭૩માં દષ્ટાંત ૩માં શિલાંકસૂરિ સુધી આવાં નામો વપરાતાં નજરે પડશે જ્યારે દક્ષિણ હિંદમાં અને દક્ષિણયચિહ્નસરિના નામો જણાવ્યાં છે. તેમાંના ચૌલયવંશીઓમાં તો તેથી પણ મોડે સુધી તે બિરૂ દક્ષિણ ચિહરિએ કુવલયમાળા નામના ગ્રંથ ર છે. વપરાતું દેખાશે.

Page #127

પ્રથમ પરિછેદ ]
નડેલી મુશ્કેલીઓ પ્રથમ દેરી કાઢ; જનતા પાસે રજુ કરે અને ત્રણ ધર્મમાંથી માત્ર જેનધમાં સાહિત્યકારને તેમાં સુધારા વધારાની ઈચ્છા ધરાવવી તે વિશ્વ અને રાજાઓને જેમ સંવતના આલેખનમાં મુશ્કેલીઓ નિયમ કહેવાય. તે કાનૂનને અનુસરીને જણાવું છું -
વેઠવી પડી છે, તેમ ખુદ કારિ (અ) એકદમ પહેલાં (૧) સ્થાનનો નિર્દેશ વિક્રમ સંવતની વિક્રમના સંવત્સર માટેની આ થયો છે કે નહી તે શોધી કાઢવું. તેને પત્તો લાગ્યો વિટંબણાઓ દિને નિર્ણય કરવામાં પણ તેમને તે ત્યાં (૨) કયા કયા વંશના રાજપુરૂષને અમલ
અનિશ્ચિતતાઓનો સામનો કરવો થઈ જવા પામ્યો છે તેની શોધ કરવી (૩) અને પાયો છે. જેથી ઉપરના પરિગ્રાફમાં જેમ રેન પછી તે રાજવંશનો સ્થાપિત કોઈ સ્વતંત્ર સંવત્સર પ્રજાનાં દષ્ટાંતે રજુ કરવાં પડયાં છે, તેમ આ પારિગ્રાફ હતું કે કેમ અથવા તે તેઓ જે કઈ સાર્વભૌમ પણ તેમનાં જ ઉદાહરણે પાછાં નોંધવાં પડશે. સત્તાને તાબે હેય તે તે સર્વોપરી સત્તાવાળા- શકારિ વિક્રમાદિત્ય ગર્દભીલવંશી હતા તે તે ને કોઈ સંવત્સર હતો કે કેમ –આ પ્રમાણે આપણે ઉપરના પૃષ્ઠમાં સાબિત કરી ગયા છીએ. ત્રણે મુદા સંપૂર્ણપણે અથવા જેટલા ઓછાવધતા વળી ગર્દભીલવંશના આદિપુરુષ તરીકે ખરી રીતે જાય છે તે પ્રમાણમાં–કાકડાને ઉકેલ આવી શકારિ વિક્રમાદિત્યના પિતા રાજા ગંધર્વસેનને જ ગયો સમજ.
ગણવો જોઈએ. જ્યારે કેટલાકનું માનવું એમ છે કે (બ) સંવત્સર આલેખવાની અનેક રીતિઓ ભલે ગંધર્વસેનથી તે વંશની સ્થાપના થઈ કહેવાય જોવામાં આવે છે. આ વિષય બહુ જ લાંબો છે અને ખરી, છતાં તેણે રાજગાદીનો ત્યાગ કરી દીધો છે તે ઉપર ખાસ અભ્યાસીઓના વિચારો બહાર પડે તેવી અને વચ્ચે સાત વરસનો રાજઅમલ શક પ્રજાને અગત્યતા પણ છે. એટલે તેટલી સૂચના જ કરીને આવી ગયો છે. જ્યારે શકપ્રજાએ રાજલગામ હાથ આગળ કલમ લંબાવતાં જણાવવાનું કે, તેવી પ્રથાઓ ધરી ત્યારે રાજા ગંધર્વસેનને કે તેના વારસદારોને સ્વપ્ન અનેક મારા જોવામાં આવી છે. તેમાંની થેડીનો પણ ખ્યાલ નહેતું કે, પિતે પાછી ગાદીએ આવશે ઉલ્લેખ માત્ર અન્ન કરીસ. જ્યાં જ્યાં બન્યું ત્યાં ત્યાં કે કેમ? અને આવશે તે કયારે? માટે વાસ્તવિક રીતે ચાર વસ્તુ લેખકે @ાવતા રહ્યા છે. સાલ, અતુ, માસ જ્યારથી શકારિએ અવંતિની ગાદીએ બિરાજમાન અને તિથિ. તેમાં પ્રએ પક્ષ અને દિવસ વળી વધારો થઈને રાજ્યવહિવટ ચલાવવા માંડયો, ત્યારથી જ તે કર્યો છે, તે વળી કોઇએ પ્રથમની ચારમાંથી કોઈક વંશની સ્થાપના થઈ ગણવી જોઈએ; કેમકે તે સમય સંખ્યા ઓછી પણ કરી છે. પરંતુ એકંદર ચારથી થી જ પ્રજામાં નવા યુગને પ્રારંભ ઉદયમાં આ વધુની વિગત જણાવી નથી, ત્યારે કેટલાકે પૂર્ણિમાંત કહી શકાય. તેમજ તે પછી જ તે વંશની સત્તા કે અમાસાત માસની પદ્ધતિએ માસનું દર્શન કરાવ- અખંડિત રીતે ચાલુ રહી છે. એટલે કે આ મત વાતું યોગ્ય ધાર્યું છે. ગમે તે પ્રકારે રજુઆત થઈ ધરાવનારના મંતવ્ય પ્રમાણે મ. સ. ૪૭૦=ઈ. સ. ૫ હેય, તે પણ એકજ રીતે કામ લઈ શકાય તેમ છે; પછથી તે સંવતની આદિ ગણાય. જ્યારે પ્રથમના મત કે ત્યાં જ્યાં આવા દાખલા બન્યા હોય ત્યાં ત્યાં, ધરાવનારાએ તેને સમય મ. સ. ૪૫૩=ઈ. સ. એવાજ દાખલા અન્ય સ્થાને જણાયા હેય એ પિતાના ૭૪થી ગણવા માંગે છે. તેમની દલીલ એ છે કે, ભલે સાનથી શોધી કાઢવા અને ત્યાં જે સંવત્સર નક્કી સંવત સ્થાયી કરવા માટેનો મેકો, શકારિના રાજ્ય થયો હોય તે પાછો અંહી વટાવી જવો.
ઉદભવ્યો છે, પણ જેમ અન્યકાળ-દા. ત. ચકણ આ બે રિયા કામ લેવાથી મોટા ભાગે વંશના સંવત વખતે, આભીરપતિઓના વખતે, ગુમ સર્વ સંવત્સરના આંકોને નિકાલ આવી જવા સંવત ઈ. ઈ. ના વખતે, પ્રસંગ બન્યો હેમ અન્ય
કાળે, છતાં સંવત્સરની સ્થાપના તે તેને મળી પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #128

r
જ્યારથી ગાદીપતિ બન્યા હાય, ત્યારથી જ તે સંવતનેા પ્રારભ થયા ગણાય છે, તે પ્રમાણે વિક્રમ સંવતની આદિ પણ ગણવી જોઈએ. આ પ્રમાણે બે મત થયા. તે ઉપરાંત વળી એક એ અન્ય મત પણ છે. તેમાંના એકનું મંતવ્ય એમ છે કે, ગર્દભીલ વંશી રાજાઓનેા અમલ ભલે ત્રુટક થઈ ગયા છે, પણ પાછે। ચાલુ થઈ ગયેલ હાવાથી, તેની આદિ તે તે વંશના મૂળ પુરુષના રાજ્યારંભથી ગણીશું. વળી વચ્ચે ચારેક વર્ષ૭૭ સુધી, જે રાજ્યઅમલથી તેઓ અલગ પડી ગયા છે, તેને હિસાબ પણ મજરે લેવા જોઈએ; જેથી તેના સમયમાં, ઉપરના એ મતની વચ્ચેનું જેમ અંતર ૭૪–૫=૧૭ નું રહે છે, તેમ ચાર વર્ષ પડતરના બાદ કરી ૧૩ વર્ષનું રાખવું તે પણ બહેતર છે. જ્યારે ચેાથે। મત એમ જણાવે છે કે, ચાર વર્ષને ખદલે સાત વર્ષનું શકરાજ્ય છે. માટે ખે વચ્ચેનું અંતર ૧૭ ને બદલે સાત બાદ કરતાં દશ વર્ષી રહે છે તેથી તેટલું અંતર રાખવું જોઇએ. પરંતુ આ મત વૈદિક મતવાળાના હાઈ અને તેમને પેાતાને વિક્રમ સવતને વપરાશ કરવાના ન હેાવાથી તેની ઉપેક્ષા કરાઈ છે. એટલે બાકી ત્રણ મત રહ્યા અને તે સર્વે જૈન મતાનુયાયીના જ ગણવા રહે છે. હવે તેનાં દૃષ્ટાંત આપીશું એટલે તેને ક્ષિતાર્થ સમજાશે.
વિક્રમ સંવતની
જૈન સંપ્રદાયમાં એ મેટા વિભાગ છે: એકનું નામ શ્વેતાંબર અને ખીજાનું નામ દિગંબર. પ્રથમ શ્વેતાંબર માન્યતાની તપાસ લઈએ. તેમના સાધુએમાં જેમ અત્યારે વિદ્વતાના પ્રમાણમાં વાચક, ગણુ, ઉપાધ્યાય, મહાપાધ્યાય અને સરિ—આચાર્ય ઈત્યાદી બિરૂદ-પદવી છે તેમ, એક સમયે તદુપરાંત મહત્તર, ક્ષમાશ્રમણ આદિ પદવીઓ પણ હતી. આપણે જે સમયની અહીં વાત કરવા માગીએ છીએ તે સમયે દેવįણ ક્ષમાશ્રમણ નામના એક મહાન્
(૭૭) આ મતમાં પરિશિષ્ટકાર કલિકાળ સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાથાય લાગે છે; કેમકે તેમણે રાકપ્રાનું રાજ્ય ચાર વર્ષનું ગણાવ્યું છે (જીએ પુ. ૧. પૃ. ૨૦૨ નેટ ન, ૩૩ જેમાં અવ ંતિપતિની નામાવલીની ત્રણ કડીએ આપી છે).
[ અઠ્ઠમ ખેડ
આચાર્ય થઈ ગયા છે. તેમના માટે એમ કહેવાય છે કે તેઓએ સૈારાષ્ટ્રના વલ્લભીપુર નગરથી પુસ્તકા માટી સંખ્યામાં લખાવીને અનેક શહેરના પુસ્તક ભંડારમાં મેાકલાવી દીધાં હતાં અને તે પ્રમાણે પુસ્તકે અથવા તેમની સાંપ્રદાયિક ભાષામાં કહીએ તેા શ્રુતજ્ઞાન સાચવી રાખવાનું મહત્ પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું હતું. તેમનેા સમય ૫૧૦ના નોંધાયા છે. પણ આ આંકની પાસે તે કયા સંવતનેા છે તે દર્શાવવા કોઈ અક્ષર જોડેલ ન હાવાથી અને મનુષ્ય સ્વભાવની ખાસિયત પ્રમાણે પેાતાના ધર્મની વિશેષપણે પ્રભાવિકતા બતાવવા માટે, પાછળના કાળના લહુિઆઓએ તેને મહાવીર સંવત માની લીધે; જેથી તેને આંક જે ખરી રીતે ૫૧૦ ગુપ્ત સંવતનેા હતેા (કેમકે વલ્લભોપુરમાં તે સમયે ગુપ્ત સંવત્સરનું જ ચલણ હતું)” તેને વિક્રમ સંવત્સરમાં ફેરવી નાંખીએ તે। ૫૧૦+૩૭૫=૮૮૫ લખવા જોઇએ. તેને ખલે વીર સંવત માનવાથી॰, જે મત વિક્રમના સંવતની આદિથી-વિક્રમના રાજ્યાભિષેકથી–ગણે છે તેમણે ૪૭૦+૫૧૦=૯૮૦ને! આંક મૂકયે; પણ જેએ રાજા ગંધર્વસેનના સમયથી તેની આદિ ગણવાના મતવાળા છે તેમણે ૧૭ વર્ષે ઉમેરીને ૯૮૦+૧૭=૯૯૭ મૂકયા; અને ત્રીજા મતવાળાએ (૧૭નું અંતર ગણવવવાળાએ ૯૯૩ મૂકયા). એટલે કે દેવઢ્ઢીગણિ ક્ષમાશ્રમણુના પુસ્તકોદ્ધારના સમય માટે વિક્રમ સંવત ૯૮૯, ૯૯૭ અને ૯૯૭ એમ ત્રણ આંક મૂકાયા. આ ઉપરથી સમજાશે કે ત્રણે પક્ષો વિક્રમ સંવતની અપેક્ષાએ સાચા છે, છતાંયે પોતપોતાના દષ્ટિબિંદુથી કામ લીધું હાવાથી એકખીજાથી ભિન્ન દેખાય છે; જેવી રીતે વૈદિક મતાનુયાયી પુરાણકારેાએ પેાતાના દૃષ્ટિબિંદુથી અનેક ઐતિહાસિક ઘટનાઓનું નિરૂપણ કર્યું છે અને જે અનેક રીતે ભિન્ન પડી જતું હેાવા છતાં વાસ્તવમાં । તે સર્વ ખરૂં જ ઠાવાનું આપણે અનેક વખત
(૭૮) આ મત વાયુપુરાણકારના છે. (ઝુએ ઉપરમાં પૃ. ૨ ટી. ન. ૬)
(૯) આ માટે ઉપરની ટી. નં. ૭૩ પેટા ન'. ૧ જુએ. (૮૦) ઉપરમાં જુએ.

Page #129

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
વિટંબણાઓ
અદ્યાપિયત જણાવી ગયા છીએ. આનાં દષ્ટાંતો બન્નેમાં ૯૮૦, ૯૯૩ અને ૯૯૮ના આંક મળતા આવે વિપુલપણામાં તે શુંગવંશની હકીકત જ નજરે પડે છે. બંને પ્રસંગો મુતજ્ઞાન સંબંધે જ છે અને બંને પ્રાચીન છે; કેમકે તે વંશ વૈદિક ધર્મના અનુયાયી હતા; જેથી સમયના છે તથા અતિ પ્રભાવવંતા અને મહત્વપૂર્ણ તેમનાં શાસ્ત્રગ્રંથમાં-પુરાણોમાં-તે રીતીથી કામ લેવાયું પ્રસંગો છે, એટલે કેટલાક વિદ્વાનોએ તે બન્નેને છે. આ પ્રમાણે એક દષ્ટાંત થયો. વધારે સ્પષ્ટીકરણ એકજ પ્રસંગ તરીકે માની લીધા છે. જ્યારે વાસ્તવિક માટે વળી એક દષ્ટાંત આપીએ.
પણે જોશો તે પ્રથમ સમય ૫૧૦ ગુ. સં=વિ. સં. જેમ ઉપર દશાવેલ બનાવે. પુસ્તક-શ્રત જ્ઞાનના ૮૮૫ છે ત્યારે બીજાને સમય" વિ. સં. ૯૮૯ ને ઉદ્ધારને છે તેમ અત્રે ટાંકવા ધારેલ બીજો પ્રસંગ છે; એટલે કે બન્ને પ્રસંગો વચ્ચે ૯૫ વર્ષનું અંતર પણ મુતજ્ઞાનના વાચન પરત્વેને છે. અને તે પણ છે. આ પ્રમાણે વિક્રમ સંવત્સરના આંકો પર સૌરાષ્ટ્રની ભૂમિ ઉપર જ બનવા પામ્યો છે. તેમનામાં મતમતાંતર ધરાવતા અન્ય પ્રસંગે અનેક નોંધી કલ્પસૂત્ર નામનો અતિ પવિત્ર મનાતે એક ગ્રંથ છે. શકાય, પણ આલેખન વિસ્તારના ભયથી અત્ર વિક્રમ સંવત ૯૮૦ની સાલ સુધી તેનું વાચન, માત્ર અટકી જઈશું. સાધુ વર્ગ જ કરી શકતા હતા. પણ તે સાલમાં હવે દિગંબર સંપ્રદાયનો એકાદ દષ્ટાંત આપીએ. સૌરાષ્ટ્રના આણંદપુર–વદ્ધમાનપુરના રાજા ધ્રુવસેનને તે પણ ઉપરના કપસૂત્રના વાચનની હકીકત અંગે જ પુત્ર મરણ પામ્યા હતા અને તે સ્વધર્મનુયાયી હોવાથી છે. અને તેને મર્મ પણ ઉપરના નિવેદન પ્રમાણે સમતેના શેકનિવારણ સારૂં તે સમયના જૈનાચાર્ય ઉપરના જવો રહે છે. પણ તે સંબંધી જે ખુલાસો તેઓ કરે કલ્પસૂત્રનું વાચન સભાસપક્ષ ૧૩ કર્યું હતું. આ બનાવ છે તે જુદા પ્રકારને હાઈને જ તે અત્રે જણાવીરા. વિક્રમ સંવત ૯૮૦માં બન્યો છે જ૮૪૫ણ એક મતે તેમનામાં મૂળે ચાર સંઘ લેવાનું મનાયું છે તેમાંના એકનું ૯૮૦ કહેવાય ત્યારે બીજા મતે તેને ૯૯૩ અને ૯૯૮ નામ સરસ્વતી સંધ છે. તે સંધના આચાર્યોની એક પણ કહેવાય જ. અને આ ત્રણે આંક ઉપર ટકેલા પટ્ટાવળી છે તેને સરસ્વતી સંધની પટ્ટાવળી કહેવાય છે. તે દેવદ્રોગણિક્ષમાશ્રમણને દષ્ટાંતની પેઠે સત્ય જ છે. સંબંધી વિવેચન કરતાં એમ જણાવ્યું છે કે વિક્રમ પરંતુ આ બન્ને બનાવ વચ્ચેનું–બુત જ્ઞાનના પ્રચારનું રાજા ૧૮ વર્ષનો થયો, ત્યારે તેમને રાજ્યાભિષેક થયે અને કલ્પસૂત્ર સભા સમક્ષ વંચાયાનું–એક કાકતાલીય હતો. એટલે તેનો સંવત તેના જન્મ દિવસથી જે સાદથપણું ઉભું થયેલું બતાવવાની જરૂર દેખાય છે: ગણવામાં આવે તે આ અઢાર વર્ષનો ફેર નીકળી જાય.
(૮૧) આનાં દષ્ટાંતે વિપુલપણામાં તે શુંગવ શાની કહેવાય? તે સમયે સૌરાષ્ટ્ર ઉપર કે ગુજરાત ઉપર કેની હકીકતે જ નજરે પડે છે કેમકે તે વંશ વૈદિક ધર્મને અણ ચાલુ હતી? તે સર્વ હકીકત શિલાલેખના આધારથી મેં અનુયાયી હતા; જેથી તેમનાં શાસ્ત્રગ્રંથે-પુરાણોમાં તે પુરવાર કરી બતાવી છે તે માટે જુઓ જૈન ધર્મપ્રકાશ રીતીથી કામ લેવાયું છે.
નામના માસિકમાં પુ. ૪૫ અંક ૫ પૃ.૧૬૧-૧૭૪ સુધીને (૮૨) આ ૯૮૦ના આંકને કેટલાકે વીર સંવતને માને મારે લેખ છે. તેના ખુલાસા માટે નીચેની ટી. નં. ૮૩-૮૪ જાઓ. (૮૫) ઉપરની ટી. નં. ૮૨ જુઓ.
(૮૩) જુઓ વિનયવિજયજીકૃત કલ્પસૂત્રની સુખબાધિકા- (૮૬) જુઓ મુનિ કલ્યાણવિજયજીએ લખેલી જૈિન વૃત્તિનું ભાષાંતર પૃ. ૭ કદાચ તેમાં ૯૮૦ (વિક્રમ સંવત) લખે કાળ ગણના', મુદ્રિત ૧૯૭૬, પૃ. ૧૫૬ ( આ આખે નિબંધ હેય પણ લહિઆઓએ વી. ૯૮૦ (વીરાત એટલે વીરને કાશીની નાગરી પ્રચારિણી સભાની પત્રિકા પુ. ૧૦ ભાગ સ વત) લખી વાન્ય હાય.
૪માં પ્રસિદ્ધ થઈ ગયો છે). (૮૪) આ આખાયે બનાવ કયારે બન્યો હતો? આ ભ્રવસેન (૮૭) તેને રાજ્યાભિષેક ૧૮ વર્ષે નહિ પણ ૨૪-૨૫ રાજ કોણ ? તેનું નગર આણંદપરવર્ધમાનપુર કયાં આવ્યું વર્ષની ઉમરે થયો છે (જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૨૮ ).

Page #130

વિક્રમ સંવત વિશે
રટ
ફેર
પરંતુ વાસ્તવિક રીતે આ ૧૭ કે ૧૮ વર્ષને ક્રમ થવા પામ્યા છે તેને ખુલાસા ઉપરમાં કથારના અપાઈ ગયા છે. તે ઉપરથી વાચકગણુ સમજી શકશે કે તેઓ જે ખુલાસા રજી કરે છે તે વાસ્તવિક છે કે ક્રમ ? આ પ્રમાણે વિક્રમ સંવત્સરની સમયગણુના વિષે ઉભવતી મુશ્કેલીએની વિચારણા સમાપ્ત થાય છે; તેમજ આ પુસ્તકની મર્યાદામાં આવતા ચાર સંવત્સર।ની હકીકત પણ સંપૂર્ણ થઈ જાય છે, એટલે
{ અષ્ટમ ખંઢ
આપણે તે વિષય છેડીને આગળ વધવાનું જ રહે છે.
છતાં ઉપરમાં ઉડતા ઈસારા કરી જવાયેા છે કે વિક્રમ સંવત્સરની સાથે બીજા બે સંવત્સરેશ—માલવ અને શક સંવત્સરા અટવાઈ ગએલ છે જેથી તે સર્વની સ્થિતિ સ્પષ્ટ કરવાને આ ખે સવત્સરની આપણી વિચારણા પણ કરી લેવાની આવશ્યકતા રહે છે. તે માટે આવતા આખા પરિચ્છેદ જ ફાજલ પાડીશું.

Page #131

-
-
-
ԷՊԻԼ
થ
I li
* :
*
દ્વિતીય પરિચ્છેદ
સમય-કાળ ગણના (ચાલુ)
ટૂંક સાર–માલવ સંવતની ઉત્પત્તિ તથા વિક્રમ સંવત અને માલવ સંવતની સાબિત કરી આપેલી ભિન્નતા, અને તેથી તેમનું સિદ્ધ થયેલું ભિન્નત્વ વિક્રમ સંવત એક વાર ચાલુ થયા પછી જે બંધ પડી ગયો હતે તેનાં કારણની લીધેલ તપાસ–માલવ સંવતને વિકાસ અને અંતે વિક્રમ સંવતમાં થતું તેનું લીનપણું–છૂણપ્રજાવિશે કાંઈક નવીન માહિતી
શક સંવત–શક શબ્દના બતાવેલ છ અર્થો, તથા તે ઉપરથી ઉભી થતી મુશ્કેલીને આપેલો ખ્યાલ–શક સંવતના સ્થાપક વિશેની કરેલી ચર્ચા–ઉત્તર અને દક્ષિણ હિંદમાંના શક સંવતની સ્થાપના તથા તેના સ્થાપક બાબતને, શિલાલેખ, સિક્કા તેમ જ સાહિત્યાધારે કરેલ નિર્ણય અને તેથી તરી આવતી તે બન્નેની ભિન્નતા–શક સંવતની અન્ય વિશિષ્ટતાઓ
સર્વે સંવત્સરોના વિવિધ અંગેની કેડારૂપે કરેલી નેંધ-વિધવિધ સંવત્સરની ઉત્તમતા વિશેની કરેલી ચર્ચા–ોંધ રખાતા ત્રણ સંવતેની ચોક્કસ ગણના કરવા માટે સૂચવેલ સમય, તથા તે સર્વેની અંદર અંદર ફેરબદલી કરવાની બતાવેલી ચાવી–વિક્રમ અને ઈસુના સંવત વિશેને એક ભ્રમ અને તેનું કરેલું નિવારણ
૧૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #132

માલવ સંવતનાં
[ અષ્ટમ ખંડ
(અ) માલવ સંવત (
ઈ. સ. ૫૩૧૦વિ. સં. ૫૯૦ની આસપાસમાં દુર્ણ આ પછિદમાં વર્ણવવાના સંવત્સરોને આપણે પ્રજાને સંહાર કરી, હિન્દી પ્રજાને તેમના ત્રાસમાંથી પુસ્તક માટે નિર્મિત કરાયેલી સમયમર્યાદા સાથે મુક્ત કરી, તે બનાવની યાદગીરીમાં વિક્રમ સંવત્સરને બીલકુલ સંબંધ નથી, છતાં કેવા આશયથી તે હાથ મળતા એવા માલવસંવતની સ્થાપના કરી હતી તે ધરવા આવશ્યક લાગ્યું છે તે મે ઉપર જણાવી દીધું અયુકત ગણાશે નહિ. કેમકે જેમ નં. ૧ નો વિક્રમાદિત્ય છે. એટલે અત્ર તે વિશે કાંઈ બોલવાનું રહેતું નથી. અવંતિપતિ હતા તેમ નં. ૫ વાળો પણ માલવપતિ
મારું એમ ધારવું થાય છે કે, ઈતિહાસકારોએ જ હતો, અને પ્રાચીન સમયને અવંતિ દેશ તેજ વિક્રમ સંવત્સરના સમયને નિર્ણય કરવામાં સમયા- અર્વાચીન માલવાનો પ્રાંત છે, એટલે વાસ્તવમાં
નુસાર પ્રમાણિક પ્રયત્ન કરીને તે તે બન્ને એક જ પ્રદેશના અધિકારી હતા ઊત્પત્તિ તથા અનેક તવોનું શોધન એમ થયું. પણ પ્રથમવાળો પિતાને “ક્ષત્રિય જ
કરીને જે અભિપ્રાય પ્રગટ કહેવરાવે છે જ્યારે બીજે પોતાને ‘પરમારવંશી કર્યા છે તેમાં પણ કાંઈક સત્ય છે તેવું જ જોઈએ. રાજપૂત” કહેવરાવે છે. પ્રથમવાળાને હિન્દુ શાસ્ત્રકારોએ તેઓ કાંઈ પોતાને કાળ ખોટી બાબતમાં લમણાફોડ “અવંતિપતિજ કહ્યો છે જ્યારે બીજાને માલવપતિ' કરીને વ્યતીત કરે તેવા નહતા જ. એટલે કે ગત કહ્યો છે. વળી આપણે ઇતિહાસ ઉપરથી જાણીએ પરિચ્છેદમાં ટાંકેલી દલીલેની વિચારણામાં આ છીએ કે રાજપૂતના જે ચાર મોટા વિભાગો – મુંઝવતા પ્રશ્નમાં સર્વે વિદ્વાનેએ નં. ૧ અને નં. ૫ અથવા શાખાઓ છે (પરમાર, ચૌહાણ, ચાલુક્ય વાળા વિક્રમાદિત્યને સંબંધ હોવાનું માન્યું છે. તે અથવા સેલંકી અને પ્રતિહાર અથવા પરિહાર ) બાબત આપણે કાંઈક વિશેષ ઉંડાણમાં ઉતરીને જેવા તેને સમય પણ આની લગભગનો જ છે. એટલે જરૂર છે. ત્યાં આપણે જણાવ્યું છે કે નં. ૧ વાળો તાત્પર્ય એમ નીકળે છે કે, આ સમયની પૂર્વે શકારિ વિક્રમાદિત્ય છે અને નં. ૫ વાળો દૃણારિ ક્ષત્રિએ સર્વે પિતાને એક જ નામથી ઓળખાવતા વિક્રમાદિત્ય છે. હવે આ દૂણરિ વિક્રમાદિત્યના હતા. પણ હુણ પ્રજાની સાથેના આ યુદ્ધ પછી સબંધમાં આપણે એમ નિર્ણય કરીએ કે, તેણે જ તેમની શાખાઓ ઉત્પન્ન થઈ છે. અને જુદી જુદી
(૧) ભા. પ્રા. રાજ. પુ. ૨. પૃ. ૩૮૬ અને આગળ. વપરાવા માંડયા હોય. (વળી નીચેની ટીકાઓ જુએ).
મિ. સ્મિથ તથા ભાંડારકરના મત પ્રમાણે માલવ સંવત (૩) આ ચાર શાખા માટે કાંઈક વિશેષ જાણવા સારૂ બદલીને વિક્રમ સંવત ચલાવનાર ગુપ્તવંશી સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત પૃ.૩. પૃ.૩૫૧ તથા આ પુસ્તકમાં ખડ નવમાંના અંતે જુઓ: હતો, જેણે વિક્રમાદિત્ય નામ ધારણ કર્યું છે. એટલે તે એમ (૪) ચૌલુક્ય અને સંલકી બન્ને એક જ નથી લાગત મતલબ થઈ કે માલવ સંવત પ્રથમથી ચાલ્યો આવતા હતા કારણકે ચૌલુકયે હમેશાં શક સંવતને ઉપયોગ કરે છે પણ ચંદ્રગુપતે તેનું નામ વિક્રમ સંવત પાડયું હતું. આ જ્યારે સોલંકીએ તે નથી વાપરતા. વળી તે એના એક્ષએક ખેટી કલ્પના જ છે; કેમકે પ્રથમ તે માલવ સંવતની લેખન કે નામેચ્ચાર સાથે પણ સૌમ્ય દેખાતું નથી. કદાચ સ્થાપના જ ચંદ્રગુપ્તના સમયબાદ કેટલાયે કાળે થઈ છે. સોલંકી રાજપૂતે તે ચૌલુકયની એકાદ પેટા શાખા જેવી વળી ગુપ્તવંશી રાજાઓએ તે ગુપ્ત નામને સંવત્સર ચલાવ્યો હોય તે સંભવે ખરું. નહીં તે બીજી અનેક રીતે ભિન્નતા છે તે અન્ય સંવત્સરને આધાર શા માટે ?
તરી આવે છે. (જુઓ ૫. ૩ પૃ. ૩૯૧ની હકીક્ત તથા . (૨) એમ પણ કદાચ બન્યું હોય છે, જેમ ક્ષત્રિય શબ્દમાંથી ટીપણો ). રાજપૂત શબ્દની ઉત્પત્તિ થઇ, તેમ આ સમયથી જ, મારવાડ, (૫) પુ. ૩ પૃ. ૩૯થી આગળ. તે ઠેકાણે મેં ઈ. સ. મેવાડ અને માળવા શબ્દની વપરાશને પ્રારંભ થયો હોય; ૫૩૩ને સમય જણાવ્યો છે. પણ તપાસ કરતાં તે ૫૩૧ને એટલે કે આ બધા શબ્દો એક બીજાને આશ્રયીને અત્યારથી જ વધારે સંભવિત ગણાય તેમ છે.

Page #133

દ્વિતીય પરિચછેદ ]
ઉત્પત્તિ, વિકાર, ઈ. શાખાવાળા જુદા જુદા પ્રદેશમાં વિખરાયા-ફંટાયા પૂર્વે જેમ ધડમૂળથી ઉથલ પાથલ કરનાર યુગ પ્રવર્તી છે. તેમજ દરેકે પોતપોતાનું રાજ્ય સ્થાપ્યું છે. જેથી રહ્યો હતો તેમ અત્યારે પણ તેનું જ પુનરાવર્તન થઈ તે સમયથી “ક્ષત્રિય” શબ્દને પડતો મૂકી “રાજપૂત” રહ્યું હતું. (રાજકર્તાના પુત્રો) એવું સર્વમાન્ય નામ કબુલ કરી હિંદુપ્રજામાં કહે કે, ભારતવર્ષમાં કહે, પણ તેમણે વ્યવહાર ચલાવવા માંડયો છે એમ કહી શકાશે. ઉજૈની નગરીની–અવંતિ દેશની રાજધાનીની પવિત્રતા
આ રાજપૂતની એક મુખ્ય શાખા, જે પરમારવંશી તેમજ મહત્ત્વતાનું સ્થાન કાંઈક અનેરું જ ગણાય છે. કહેવાતી હતી તેમણે માળવામાં રાજ્ય કરવા માંડયું એટલે આ સર્વે રાજપૂતેએ માલવસંવતના પ્રચાર
હેવાથી તેઓને “માલવપતિ’ કરવાનું ઝીલી રાખ્યું હતું. આ રાજપૂતની ચાર તેને વિકાસ તરીકે પ્રજાએ ઓળખાવા માંડ્યા શાખામાંની ત્રણ શાખા ઉત્તર હિંદમાં રહી તેમણે અને ક્ષતિ હતા તથા પૂર્વકાળે શક પ્રજાના ત્રાસ માલવસંવતને સત્કાર્યો રાખ્યો હતો જ્યારે દક્ષિણ ભારતમાં
માંથી અવંતિની વસતીને મુક્તિ ચોથી શાખા જે ચાલુક્ય ગઈ તેણે તે પ્રદેશમાં અપાવનારનું નામ જે વિક્રમાદિત્ય હતું તે ઉપરથી તેને વપરાતા “શકસંવત” ને ગ્રહણ કર્યે રાખ્યો હતો. જેમ શકારિ વિક્રમાદિત્ય'નું બિરૂદ અર્પણ કર્યું હતું, તેમ શકારિ વિક્રમાદિત્યના વિક્રમ સંવત્સરની સ્થાપના આ સમયે કૂણુ પ્રજાના ઉપદ્રવમાંથી મુક્તિ અપાવનાર જેકે અવંતિમાંજ થઈ છે અને અમુક વખત સુધી આ પરમારવંશી યશોધર્મનને “હૂણરિ વિક્રમાદિત્ય'નું એટલે કે ઇ. સ. ૧૫૦ સુધી=બસો વર્ષ સુધી બિરૂદ તેમણે લગાડવા માડયું-અરે કહે કે જોડી દીધું. લગભગ ચા પણ છે; પરંતુ તે બાદ ચ9ણવંશી વળી શકારિ વિક્રમાદિત્યના નામ ઉપરથી જેમ વિક્રમ ક્ષત્રપ અવંતિપતિ થતાં તેમણે પોતાને જ શક, ગતિમાં સંવત્સરની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી તેમ આ મૂકયો હતો જેને આપણે “ચકણસંવત ૧૨ તરીકે માલવપતિના નામ ઉપરથી માલવસંવતની યોજના ઓળખાવીશું. તેમના વંશની સમાપ્તિ થતાં, ઈ. સ. ઘડી કાઢવામાં આવી. મતલબ કે લગભગ છસો વરસ ૩૧૯માં અવંતિપતિ તરીકે ગુપ્તવંશ રાજપદે આવ્યો
(૬) ઉપરની ટીક નં. ૨ જુઓ.
સ્થાપના શી રીતે થઈ છે તે હકીક્ત માટે આ પરિક () આ બધી હકીકતના વર્ણન માટે ગભીલવંશનું આગળ ઉપર જુઓ). વર્ણન જુઓ.
(૧૧) સામાન્ય રીતે સર્વ વિદ્વાનો ચ9ણવંશી શકની (૮) આ ઉપરથી સમજાય છે કે, ચૌલય રાજપૂતને આદિ ઈ. સ. ૭૮માં ગણે છે. જ્યારે મારી ગણત્રી તેનાથી જે અગ્નિકલિય રાજતેની ચાર શાખામાંના એક તરીકે નદીજ પડી છે; જેથી મેં અહીં ઈ. સ. ૧૫૦ અંદાજે ગણાવ્યે જવાય છે તે બરાબર નહીં હોય (જુઓ ૫, ૩, મૂકી છે. જેની નિશ્ચિત સાલ માટે પુ. ૪માં ચઝણવંશની ૫. ૩૯૦ અને આગળ) વળી જુઓ નીચેની ટી. નં. ૯, હકીકત જુઓ.
(૯) આ શબ્દથી સિદ્ધ થાય છે કે ત્યાં શક સંવત્સર (૧૨) આ નામ મેં મારા તરફથી આપ્યું છે. કારણ કે કયારનો વપરાશમાં હતો જ; અને કદાચ એમ પણ માની તેને સમય, શકસંવતથી ભિન્ન છે. (જુઓ ઉપરની ટીકા રાકાય કે ચૌલુક્યુ રાજપૂતે પણ ત્યાં કયારના સ્થાયી થઈ નં. ૧૦ અને ૧૧) એટલે તેનાથી તે જુદો પડે તથા - ચૂકયા હોય.
ળખી શકાય તે માટે તેના સ્થાપક ઉપરથી આ નામ (૧૦) જ, બ. બ્ર. જે. એ. સો. પુ. ૧૪, પૃ. ૨૨ આપવું દુરસ્ત વિચાર્યું છે. તથા ગણપત કૃષ્ણાજીએ રચેલું શક ૧૮૦૦ નું પંચાંગ પૃ. (૧૩) અવ તિના ઇતિહાસને સંકલિત કરનારા જુદા ૨ જુએતેમણે ૧૩૫ વર્ષ જણાવ્યા છે. એવી ગણત્રીથી જુદા રાજવીઓની સંક્ષિપ્ત સમાચતા આ ખંડના અંતમાં કે આ થgણુ ક્ષત્રપએ જ તે રાકસંવત પ્રવર્તાવેલ છે અને આપવાની છે ત્યાં આ પ્રકરણ કાંઈક વિસ્તારની સમાનવ તેમની આદિ ઈ. સ. ૭૮માં થઇ છે. (પણ શકસંવતની વામાં આવશે,

Page #134

૯૨ માલવ સંવતનાં
[ અષ્ટમ ખંડ હતો. તેમણે વળી પોતાનો જ શક અથવા સંવત ચલાવ્યો છે. પરિણામે વિઠ૬ વર્ગની મુંઝવણને વિષય બની હતો, જેને ઇતિહાસવિદોએ “ગુપ્તસંવત'ના નામથી રહ્યો છે. ઓળખાવ્યો છે.કાળે કરીને તે વંશને રાજ અમલ ખતમ એક બાજુ, ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે વિદ્વાનોની થતા તેમજ તે પૂર્વે થોડાંક વર્ષે, એટલે કે ઈ.સ.ની પાંચમી મુશ્કેલી ઉભી થઈ છે–જો કે તેના મૂળ સ્થાપકને તે સદીના અંતમાં તથા છઠ્ઠી સદીના પ્રથમના ચારમાંના ભવિષ્યમાં ઉભી થનારી મુશ્કેલીને ખ્યાલ પણ શેનેજ પ્રથમ ચરણના સમયે, અવંતિના તથા આસપાસના હેય? –પરંતુ બીજી બાજુ તેમના શાસન તળે રહેલી પ્રદેશ ઉપર હૂણ પ્રજાની સત્તા જામવા પામી હતી. જનતાને એમ લાગ્યું હોય કે old is gold=જે પરંતુ તેઓ બરાબર સ્થિર થઈને દીર્ધાયુ ભોગવવા જૂનું છે તે સેના સમાન છે; વળી ઉત્તર હિંદમાંની સામર્થ્યવાન થાય તે પહેલાં તે, ઉપરમાં જણાવ્યા રાજપૂતની ત્રણે શાખાના રાજવીઓને પણ કદાચ પ્રમાણે અગ્નિલિય ક્ષત્રિય-રાજપૂતએ તેને સંહાર મનમાં એમ ઉગ્યું હોય કે, શામાટે એકલા માલવવાળી નાંખ્યો હતો. અને પરમાર જાતિય યશોધર્મન૧ પતિનો જ સંવત ચાલે અને અમારા નહી? જેમ દૂણ રાજાએ અવંતિપતિ તરીકે રાજલગામ ગ્રહણ કરી હતી. પ્રજાને હરાવવામાં માલવપતિના પૂર્વજોએ ભાગ ઉપરાંત તેના પૂર્વજે પરદેશી પ્રજાની ધૂંસરીમાંથી લીધો હતો તેમ અમારા વડવાઓએ પણ તેમાં બનતી દેશને છોડાવીને પિતાનું નામ સંવત્સર જે ચલાવ્યો સહાય આપીને પોતાને હિસ્સો પૂરાવ્યો હશે જ; તે પછી હતું, પરંતુ જેને પ્રારંભ થયા બાદ ઉપરમાં નિર્દેશ કર્યા અમારે પણ અમારે રાવત ચલાવવો જોઇએ જ. આ પ્રમાણે ભિન્નભિન્ન જાતિના રાજકર્તાઓએ, પોતપોતાના પ્રમાણે ખેંચાખચ થતી અટકાવવા તથા તેમના ભાગલા સંવત્સરી ચલાવેલ હેવાથી જે અત્યારે તદન લુપ્તપ્રાય પડી જઈ તેઓ સર્વે દુર્બળ કે નબળા પડી ન જાયે૧૫ બની ગયો હતો, તેને સજીવન કરવા ઈચછા થઈ તે હેતુથી, ત્રણે શાખાના રાજવીઓ એકઠા થયા હોય હતી. પરંતુ આ સમયથી ક્ષત્રિામાં વગૌકરણ કરવાની તે બનવા યોગ્ય છે (અને એમ અનુમાન પણ કરી જે પદ્ધતિ ઉભી થવા પામી હતી અને પિતાને ક્ષત્રિય શકાય છે કે આ પ્રમાણે બનવું કાંઈ અનુચિત નહેતું જ) ને બદલે રાજપૂત્ર તરીકે ઓળખાવવા મંડયા હતા અને તે સર્વે મુશ્કેલીને એમ નીકાલ આ દેખાય તેને અનુલક્ષીને તેમને સ્વમાન જાળવવાની ફુરણા છે કે. માલવ સંવતનું નામ પડતું મૂકવું અને મૂળ પણ સાથે સાથે થઈ આવી હતી એમ સમજાય છે. અવંતિપતિનો જે વિક્રમસંવત ચાલ્યો આવતો હતો જેના પરિણામે તેમણે, તેમનામાંની મુખ્ય શાખાના તેને પુનરોદ્ધાર કરવો. આવું મહત કાર્ય કેણ કરી રાજપ્રદેશ-માલવા પ્રાંત–ઉપરથી, માલવસંવત નામે શકે? ઉત્તર એટલેજ મળી શકે છે, જે રાજવી ડાહ્યો, એક જુદે અને સ્વતંત્ર જ શક પ્રવર્તાવ્ય લાગે છે. વિદ્યાપ્રેમી, પ્રજાપ્રિય, રણવીર તેમજ ધર્મવીર અને આ પ્રમાણે એકજ પ્રદેશમાંથી, તેમજ લગભગ એકજ વ્યવહારને ઓળખનાર હેય તેજ. એક કાળે ત્રણે આશયના સંસ્મરણ તરીકે અને એકજ નામ તથા શાખાની ગાદી ઉપર આવા ગુણ ધરાવતા રાજવીઓ ગુણ ધરાવતા રાજવીએ, પિત પિતાના સંવતે ઉભા રાખ્યાસને આવે તે સુયોગ તે શી રીતે જ બને? કર્યા દેખાય છે. અને તેથી કરીને જ એક સંવતના આ સુમેળ સંધાવ કે તે પ્રસંગ સાંપડવાની સમય સાથે, બીજાના સંવતનું મિશ્રણ થઈ ગયેલ દેખાય સાફલ્યતા થાય તે સ્થિતિ આપણુ મનુષ્યની કલ્પનામાં તે
(૧૪) જેને ધર્મજ યશ પ્રાપ્તિનો છે, તેવો રાજા: આ (૧૫) આ સ્થિતિ માલવસંવતની સ્થાપના થયા બાદ નામ ગુણનિષ્પન્ન હોય એમ જણાય છે. આ રાજાના સમય બસો અઢીસો વર્ષે મુસલમાનોના હુમલાઓ થવા માંડયા માટે તથા તેના વંશના રાજાઓની વંશાવળી માટે પુ. ૧, હતા તે વખતે ઉભી થવા પામી હશે એમ સંભવિત ૫. ૧૮૭ જી.
દેખાય છે(સરખા નીચેની ટીકા નં. ૧૭)

Page #135

દ્વિતીય પરિછેદ ].
ઉત્પત્તિ, વિકાસ ઈત્યાદિ
દુર્ધટ અને વિષમજ લાગે છે. છતાં કુદરત ઇચ્છે છે ભોજદેવ પ્રતિહારી ગ્વાલિયર પતિ૮ હતો. આ બન્ને તે ઘડીવારમાં તેવું બનાવી શકે છે એમ આપણે ભોજદે એક સરખા વિદ્યાપ્રેમી, દાનેશ્વરી તથા સર્વ સર્વને વ્યવહારમાં ઘણી વખત અનુભવ મળ્યો પણ સગુણી હતા; વળી તેમણે દેશપરદેશના વિદ્વાનને છે. તેવાજ અણધાર્યા બે સુયોગ આ રાજપૂત કુળ- પિતાના રાજદરબારે બોલાવી, સન્માન્યા છે તથા દીપકના બાબમાં બન્યા હતા એમ સમજાય છે. એકને કેટલાકને તે હમેશને માટે આશ્રય આપી ઇતિહાસમાં સમય ૭ ઇ.સ.૭૫૦ તથા બીજાનો ઈ.સ.૮૭૫ની આસ- સુવર્ણાક્ષરે પિતાનાં નામો અંકિત કર્યા દેખાય છે. તે પાસ નોધી શકાશે. પ્રથમ સુગ પ્રાપ્ત થયો ત્યારે સમયે ચૌહાણુવંશી કયે રાજપુત્ર-કુળદીપક અજમેરનો રાજવીઓને પરાક્રમી અને સદગુણ જ હતા. પણ તેમનાં ગાદીપતિ હતે? તે હું જાણતા નથી. પણ ક૯પી શકાય જીવન ચરિત્ર વિશે તદ્દન અંધકારજ પ્રસરેલ હેવાથી છે કે તે પણ શાણેજ રાજવી હશે અને કદાચ તેમના વિશે એક શબ્દ ઉચ્ચારવા જેટલું પણ અધિકાર ઉપરના બે જેવો તે વિદ્યાપ્રેમી ન હોય કે જમાનાની આપણને રહેતો નથી. પણ દ્વિતીય પ્રસંગે અવંતિની પ્રગતિનો ઇશ્ક કાંઈક ઓછે અંશે હેય, તો પણ ગાદીએ ભોજદેવ પરમાર ઉર્ફે શિલાદિત્ય ઉ પ્રતાપશીલ પિતાના બે મોટા પિત્રાઈઓ જે બાબતમાં સહમત હતે; અને લગભગ તે જ સમયે તે જ નામધારી થઈ ગયા, ત્યાં પિતાને વિરોધ કે વાંધી નિરર્થક
(૧૬) આ કથનની ખાત્રી (પુ. ૧, પૃ. ૧૮૭ના ટીપ- ઈ. એ. ના તેજ ૧૯ મા પુસ્તકમાં પૃ. ૩૫ ઉપર એમ ણમાં આપેલી વંશાવળી અને તેમને સમસમયી બનાવીને પણ નોંધ દેખાય છે કે કાઠિયાવાડના એક લેખમાં વિ. સં. જે રીતે છપાવવામાં આવી છે તે ઉપરથી સમજાશે, કે જે સમયે ૭૯૪ ઈ. સ. ૭૩૮ની સાલ દેખાય છે. તે ઉપરમાં પૃ. ૭૮ પરમારવંશી (૫) દેવશક્તિ અવંતિપતિ હતા તે જ સમયે, ટી. નં. ૫૫ જુઓ). પરીહારવંશી યશોવર્મન ગ્વાલિચરપતિ હતા. તેમજ જે (૧૮) આ પ્રતિહારવંશી ભજદેવ ખરી રીતે વાસમયે (૯) મો પરમારવંશી ભાજદેવ હતો તે જ સમયે લિચરપતિજ હતા પરંતુ વિદ્વાને તેને કનેજિપતિ તરીકે. ગ્વાલિયરપતિ પણ તેજ નામધારી એક ભાજદેવ હતો. ઓળખાવ્ય ગયા છે. ખરી ઘટના નીચે પ્રમાણે બનેલી છે.
આ અવંતિપતિની અને ગ્વાલિયરપતિની બે મુખ્ય પરિહારવંશી સમ્રાટ હર્ષવર્ધન, જે ઈતિહાસ પ્રસિદ્ધ શાખા ગણાય છે. અને તેમાંથીજ ઉપરના અને સમયે છે તેમની ગાદી કાજમાં હતી; તેને એક માટે ભાઈ તથા શાણા રાજવીઓ રાજપદે હતા.
એક બહેન હતી. આ બંને ભાઈઓ અપુત્રિયા મરણ ઉપરના અને સમય બાદજ માલ વસંવતને બદલે વિ. પામવાથી તેમની ગાદી તેમની બહેનને ગઈ હતી. આ મસંવતની વપરાશ પાછી સ્થાપિત થવા પામી છે. તેનાં બહેનને ગ્વાલિયરના પ્રતિહારવંશી ગૃહર્મન વેરે પરણાવેલી દતે આગળ ઉપર જુઓ.
હતી. એટલે આ ગૃહવનને વંશ જે મૌખરી રાજપૂતોને (૧) આ સમય બાદજ શિલાલેખામાં વિક્રમ સંવત કહેવાતો હતો તેની સત્તામાં કનેજિનું રાજ્ય આવ્યું હતું. વપરાયો હોવાનું વિધાનાની નણુમાં આવ્યું છે. આક- અહીં જે પ્રતિહારી ભેજદેવનું નામ મેં જણાવ્યું છે તે લોછલ રીપોર્ટ. પુ. ૨. પૃ. ૬૮માં જણાવ્યા પ્રમાણે વિક્રમ ઉપરના ગૃહર્મનને ચોથી-પાંચમી પેઢીએ વંશજ છે. સંવત્સરનો ઉલ્લેખ વહેલામાં વહેલે ઈ. સ. ૭૫૪ના (જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૧૮૭ની વંશાવળી: પણ પ્રતિહાર અને (વિ. સં. ૮૧૧) એક શિલાલેખમાં થયો દેખાય છે. જ્યારે પરિહાર વંશ એ બને નામો એક સરખાં, તેમ બન્ને રાજનાં તેજ ગ્રંથના પૃ. ૨૬-૧૮માં જણાવ્યા પ્રમાણે તેવી સ્થિતિ નામો ભાજદેવ પણ એક સરખાં, ઉપરાંત તે બન્નેનો સમય વિ. સં. ૮૨૬=ઈ. સ. ૬૯માં થવા પામી હોવાનું જણા- પણ એક જ, એટલે વિદ્વાનોએ અન્ય હકીકતની ગેરહાજરીમાં વાયું છે; જ્યારે ભા. પ્રા. રાજવંશ પુ. ૨, પૃ. ૩૮૬ અને બન્નેને એકજ માની લીધા છે. ઇન્ડિઅન એન્ટીકરી પુ. ૧૯, પૃ. ૩૫ (જુઓ ધૌલપુર (૧૯) આ કારણને લીધે પણ વિદાનેએ ભૂલો ખાધી છે મહાસેના ચહણના સમયનો લેખ)માં લીધેલ નોંધ પ્રમાણે અને ગ્વાલિયરપતિનાં કેટલાંક કાર્યો પરમારવંશી અવંતિપતિનાં તેવા સમય વિ. સં. ૮૭=ઈ. સ. ૮૪૦ નો છે; ત્યારે અને પરમારનાં કાર્યો પ્રતિહારી તરીકેનાં ગણાવી કાઢયાં છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #136

૯૪
જવાને; માટે રાજી ખુશીથી સંમત થઈ જવુંતે લાભપ્રદ ગણાશે એમ વિચારી તે પણ સંમત થઈ ગયા હેય. આ પ્રમાણે ત્રણે જણાએ એકઠા મળી વિક્રમસંવત ૨૦ ચાલુ કરી દીધા હાવા જોઇએ. આમ શરૂઆત થયા પછી પણ, થે।ડા સમય સુધી તેા જૂના સંવત-માલવ સંવત-ભૂલચૂકથી વપરાઈ ગયા. કદાચ દેખાતા હશે ( એવું તે આ વર્તમાન કાળે પણ કયાં નથી બનતું દેખાતું ? જેમકે, સ્ટાન્ડર્ડટાઇમ જ્યારે પ્રથમપ્રથમ શરૂ થયા ત્યારે તેા જૂના અને નવા ટાઇમ, એમ ગેટાળે ચડી જતા હતા; જે આપણને જાણીતી વાત છે. ) પણ પછી થાડા કાળ ગયે, નવા સંવતની વપરાશ થતાં અને તેમ કરવાની ધાટી ખેસી જતાં, મૂળનેા જે વિક્રમસંવત્સર હતા તેનીજ વપરાશ સર્વથા ચાલુ થઈ ગઈ છે; જે પ્રથા અદ્યાપિ પર્યંત ચાલુ જ આવી છે.
પણ
શક શબ્દના
વિક્રમ સંવતસરની અને માલવ સંવત્સરની ઉત્પત્તિ, ખીલવટ, તેમજ વચ્ચે અમુક સમય પર્યંત એકનેા અભાવ અને ખીજાની વિશેષતા, એમ જે ખનતું ૧ દેખાયું છે, તે સર્વના ઉકેલ મારી સમજમાં તે ઉપર પ્રમાણે આવ્યા છે અને તે પ્રમાણે મેં રજુ કર્યા છે. આ વિષય પરત્વે વિદ્વાના પોતાના વિચારા જાહેર કરશે એવી વિનંતિ છે.
[તા. કે. વિક્રમસંવતનેા વપરાશ અમુક વર્ષ સુધી ચાલીને જે બંધ થયા છે અને નવમી દશમી સદીમાં તેનું જે પુનર્શન થયું છે તે વિષે કેટલાક વિદ્વાને એમ પણ ધારે છે કે, માલવ સંવત અને વિક્રમ સંવત એકજ હેર૨ અને તેથી એવી કલ્પના ગોઠવી કાઢી છે કે “ પૂર્વે હી યહ (માલવ) સંવતભી પહેલે, વિક્રમકે નામસે પોંહચાના જાતા હેાગા, પર લિખનેમે કેવલ
(૨૦) આનાં દૃષ્ટાંતા માટે ઉપરની ટી. નં. ૧૭ તથા પૃ. ૭૯ ટી. નં. ૫૫ જીએ,
(૨૧) જ, ખાં. છે. રૉ. એ. સે. પુ. ૯, પૃ. ૧૪૫, The Vikrama Samvat does not, strange to say, appear to have been adopted till after the loth century=હેતાં આથ થાય છે કે, દસમી
[ અશ્રુમ ખેડ
‘ સંવત ' લિખા જાતા હેાગા; આર જબસે શકસંવત, ગુપ્ત સંવત, આદિ અનેક સેવાના અપને વિશેષ નામાં કે સાથ લે લિયા હૈાગા, તખસે ઇસ માલવ સંવતનેલી માલવા કે પ્રસિદ્ધ રાજા વિક્રમાદિત્યકા નામ આપને સાથ લે લિયા હાગા ૨૭ એટલે કે આ લેખક મહાશય એવી માન્યતા ધરાવતા જણાય છે કે વિક્રમ સંવત તા ધણા પ્રાચીન કાળથી ચાલ્યું આવતા હાવા જોઇએ પણ તેની સાથે કેવળ ‘સંવત' શબ્દજ લખાતે હેાવાથી, જ્યારથી અન્ય સંવતે વપરાતા થયા અને તે સર્વેને ઓળખાવનારાં વિશેષણા, જેવાં કે ક્ષણુરાટ, શક, ગુપ્ત, આદિ લગાડવામાં આવ્યાં ત્યારથીજ, મૂળથી વપરાતા વિક્રમસંવતને પણ ‘માલવ’ શબ્દ જોડવામાં આવ્યા સંભવે છે; કારણ કે આ સંવતને સ્થાપક વિક્રમાદિત્ય તે ‘ માલવપતિ ’જ હતા. આ પ્રમાણે તેમને દલીલ કરવાનું કારણ એજ છે કે તેમણે વિક્રમસંવત અને માલવ સંવતને એકજ ગણ્યા છે. જયારે વાસ્તવમાં તે તે બન્ને જુદાજ છે અને જુદાજ સમયે તથા જુદીજ વ્યક્તિઓએ તે પ્રવર્તાવ્યા છે. તે સધળું વૃત્તાંત્ત હવે આપણે સમજતા થઈ ગયા છીએ એટલે તે બન્ને સંવત્સરાના પ્રવર્તકા એકજ વ્યક્તિ હૈવાનું મંતવ્ય આપણને અસ્વીકાર્ય થઈ પડે છે. વળી ખીજી રીતે પણ તેમની માન્યતા ખાટી ઠરાવી શકાય તેમ છે. તેમનું ધારવું એમ થયું છે કે, અન્ય સંવત્સરાને જેમ વિશેષણેા લગાડવામાં આવ્યાં છે તેમ આ વિક્રમસંવતને પણ, તેના સ્થાપક માલવા દેશને પ્રજાપતિ હાવાથી 'માલવ' નામનું વિશેષણ જોડવામાં આવ્યું છે. તે પછી પ્રશ્ન એ ઉદ્ભવે છે કે, જેમ તે માલવપતિ-એટલે અવંતિતિ થયા છે તેમ તે ક્ષહરાટ, અને ગુપ્ત પ્રજાએ ઈ. પણ અતિપતિ બન્યા
સદી પૂરી થઇ ત્યાં સુધી વિક્રમ સંવતના ઉપયાગ કરવાનું પસંદગી પામ્યું નહતું. (પુરાવામાં ઉપરની ઢી. ન. ૧૭ જીએ, તથા પૃ. ૧૨ માંની ટી. ન. ૯ સાથે સરખાવેા)
(૨૨) જીએ ઇ. એ. પુ. ૧૯, પૃ. ૩૧૬,
(૨૩) ના. પ્ર. સભા પત્રિકા પુ. ૧૦, ભાગ ૪, ૧. ૭૩૬ ટી, ન, ૧૦૮,

Page #137

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
છે; ત્યારે એક અવંતિપતિએ ‘ગુપ્તસંવત' ખીજાએ 'ક્ષહાર સંવત' ત્રીજાએ ‘ વિક્રમ સંવત ' ચેાથાએ ‘માલવ સંવત' ત્યારે વળી પાંચમાએ‘ ણુ સંવત ' એમ ભિન્નભિન્ન નામ આપી વિવિધ રચના શા માટે કરી? જો સર્વે એકજ પ્રદેશના-માલવ દેશના–સ્વામી હતા તા તે સર્વએ એકજ સંવતને માન્ય રાખવા હતા. તેમજ
ભાવાથ વિગેરે
જો તે સર્વે એકજ લક્ષણવાળા હેત, તે તે સંવત્સરાને અને કાળગણનાને સમય પણ એકજ રાખ્યા હાત. તે પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ તે નજરે દેખાતી નથી. મતલખ કે, તેમણે ઉભાં કરેલાં અનુમાને! કેવળ કાલ્પનિક જ છે. ખાકી દરેક સંવત રવયં એકબીજાથી ભિન્ન અને સ્વતંત્ર છે તથા આપણે સૂચવી ગયા પ્રમાણે જ તેમના ભવ વિગેરે વસ્તુસ્થિતિ હશે એમ પ્રતિત થાય છે] આ પ્રમાણે ‘માલવ સંવત'ની વિચારણા પૂરી થઈ. હવે તેવીજ અટપટી ધરાવનાર જે બીજો સંવત્સર શક' છે તે વિશે વિચારીએ.
(આ) શક સંવત
ઉપરમાં તા માત્ર એકજ કારણ જણાવવામાં આવ્યું છે કે માલવસંવતની પેઠે શક સંવત પણ અટપટી ધરાવનાર હાવાથી તેની વિચારણા કરવી આવશ્યક લગે છે. ઉપરાંત અન્ય વિશિષ્ટ કારણેા પણ દેખાયાં છે. એક ા સ્વતંત્ર ‘સંવત’ તરીકેજ તે ઉદ્ભવ્યેા છે. તદુપરાંત પહેલાના-માલવ સંવતના–કરતાં તે અતિ મ।ટું આયુષ્ય ભાગવતા અદ્યાપી પર્યંત મેાજુદ રહ્યો છે. વળી તેને શબ્દોચ્ચાર૨૪ આકસ્મિક સંજોગે મળવાથી એવા પ્રકારના બની ગયા છે કે, જે વિક્રમ સંવત્સરની ચર્ચા મુખ્યપણે આપણા વિષય બની રહ્યો છે તેના ઉપર તેનું આક્રમણ આવી પડે છે; ઉપરાંત આપણી વિવેચનની સમય મર્યાદામાં ન હેાવા છતાં તેની અંદર ધસડાઈ આવીનેપ એક સ્વતંત્ર સંવત્સર કેમ જાણે પોતે ન હેાય તેમ ‘શક સંવત'ના નામથી
(૨૪) ‘શક’શબ્દના અર્થ શું હાઇ શકે તે માટે આગળ વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે તે જીએ. એટલે આ ટીકા કરવાના અથ સમજી જવાશે.
(૨૫) તેને અ` કાઇક ઠેકાણે ‘વિક્રમ સંવત થઈ
૧
પ્રવેશ કરી જાય છે.
‘શક સંવત' એવા શબ્દોના જ્યાં જ્યાં પ્રયાગ થયેલ વાંચવામાં આવ્યા છે ત્યાં ત્યાં સર્વે વિદ્વાને એ તેને ભાવાર્થ ‘શક નામના સવશક શબ્દના અર્થ ભર' હાવાનેાજ કર્યાં દેખાય છે, એટલે જે ભાવાર્થમાં તે શબ્દવાળા દાનપત્રમાં તેના દાતાએ કે લેખકે કાતરનારે) જે ‘શક સંવત'ને ઉપયાગ કર્યા છે તેને મેળ ખાય નહીં તે દેખીતું - જ છે અને મેળ ન ખાય એટલે વિદ્વાનેએ સ્વ કપ્પાનુસાર તે માટેની દર્લ લેા ઊભી કરી વાળ છે. આ વિષમતાના ઉકેલ કરવા માટે પ્રથમ આપણે “ શક સંવત'’ શબ્દના ભાવાર્થ કયા કયા હાઈ શકે તે વિચારી લેવા રહે છે તે નીચે પ્રમાણે જાણવા.
(૧) શક=સંવત, ( The Epoch ); એવા સામાન્ય અર્થમાં વપરાય છે પણ શક નામના જ તેને સવત્સર કહેવા એવા વિશેષ નામદર્શક સંવતના નામ માટે નહીં. એટલે કે it is used to denote “The Epoch, or the year, or the Era, in general but not the particular "Saka Era itself : જેમકે
..
૨૬.
"युधिष्ठिरो, विक्रम, शालिवाहनौ
तती नृपः स्याद्विजयाभिनंदनः । ततस्तु नागार्जुन भूपति:
कलौ कल्की षडेते शककारकाः स्मृताः ॥ In the Kali age, come Yudhisthir, Vikram and Shalivahan; afterwards will be the king Vijayabhinandan; then the king Nagarjun and the sixth Kalki. These six are stated to be the makers of Sakas or Eras=slet યુગમાં, યુધિષ્ઠર, વિક્રમ અને શાલિવાહન થશે; તે
જાય છે અને તેથી ગુંચવાડા ઉભા થઈ જાય છે. તે લક્ષણ સૂચવવા માટેજ આ શબ્દો વાપરવા પડયા છે (તેનાં દૃષ્ટાંત માટે આગળ ઉપર જુઓ).
(૨૬) જુએ. જ, ખાં, છે. ર. એ. સા. પુ. ૧૦ પૃ.૨૮

Page #138

રાક રાષ્ટ્રના
[ આમ ખેડ
બાદ વિજયાભિનંદન રાજા થશે; પછી રાજા નાગા- ૧૩૫૩ની સાલ આવે છે, તેના કરતાં વિશેષ સ્પષ્ટ અન્ન અને છઠ્ઠો કલી. આ છએ શક અથવા બીજી નિવેદન હોઈ શકે નહીં. છતાં એ પણ તદન સંવતના પ્રવર્તક ગણાશે. આ પ્રમાણેના અર્થમાં તે સત્યજ છે કે “ક” શબ્દ તે “ શકસંવત”ના શબ્દ વપરાયાના અનેક દષ્ટાંતો આપણને મળી પણ ભાવાર્થમાં વપરાય થીજ, કેમકે ચિત્રભાનુ તે બૃહસ્પતિ આવે છે. જેમાંનાં કેટલાંક પૃ. ૮૨ ઉપર ટી.. ૦રમાં નક્ષત્રના ચક્રમાંનું સોળમું વર્ષ છે અને તે વિક્રમ સંવત આપણે આપ્યા ૫ણ છે.
૧૨૭૬માંજ આવેલું છે.”એટલે કે આ પ્રસ્તુત ૧૨૭૫ના (૨) “ શક” શબ્દ લખ્યા છતાં “વિક્રમ આંકને, શકસંવત્સરનો આંક લેવો જોઈએ એમ પિતે સંવત”ના અર્થમાં પણ તે શબ્દ વાપરવામાં આવે જણાવે છે. વળી પોતાની માન્યતાનું સમર્થન કરતાં છે. તેનું દષ્ટાંત આપતાં સર કનિંગહામ જણાવે તેઓ સાહેબ તેજ પુસ્તકમાં તેજ પૃષ્ઠ ટી. નં. ૨૧માં
દષ્ટાંત આપે છે કે, “I have since found an "In the Saka year twelve hundred inscription dated in " Vikrama Saka "= and seventy five called Chitrabhanu, " વિક્રમશક” એવા શબ્દમાં સમય દશાવતા એક in the light fortnight of Margashirsha, શિલાલેખ મને તે પછી મળી આવ્યો છે. આ its fifth day and Saturday=ચિત્રભાનુ સર્વ કથનથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે, અહીં “શક' શબ્દ નામના ૧૨૭૫ના શક સંવતના વર્ષે માર્ગશીર્ષના જે છે તે શકસંવતના અર્થમાં વપરાયો નથી પણ શુકલ પક્ષે, પંચમીના દિવસે અને શનિવારે” આ “વિક્રમશક” એટલે વિક્રમ સંવત’ના અર્થમાં વાપરવામાં પ્રમાણે લેખના મૂળ શબ્દો છે. આમાં “ શક સંવત” આવ્યો છે. તેવા સ્પષ્ટ શબ્દ હોવાને લીધે અનેક વિદ્વાનોએ તેનો (૩) શક શાલિવાહન શાલિવાહન રાજાને શક અર્થ શક સંવત્સર કરીને ૧૨૭૫ શક=ઈ. સ. ૧૩૫૩ અથવા સંવત; એટલે કે The Era founded (૧૨૭૫+૭૮=૧૩૫૩)ને વર્ષને ચિત્રભાનુ નામ લેવાનું by the king named Salivahan=શાલિવાહન જાહેર કર્યું છે. પણ તેઓના મતથી ભિન્ન પડતાં પોતે નામના રાજાએ પ્રવર્તાવેલ સંવત; or it is used જણાવે છે કે “ Nothing can apparently shortly as Saka so and so=અથવા તેને be clearer than this date which corres- ટૂંકમાં એમ પણ જણાવાય છે કે, શક સંવત ફલાણે ponds to A. D. 1353 and yet it is ફલાણો; દષ્ટાંતમાં જણાવીશું કે૨૯ That the absolutly certain that the word Saka dates of the Western Kshatrapas are cannot be intended for Saka Era, as actually recorded in the years of the the name of Chitrabhanu, which is Saka Era beginning in 78 A. D. There the 16th year of the Jovian Cycle, can be no possible doubt=4191761141914101 corresponds exactly with 1273 Vikra- જે સમયની નોંધ કરી છે તે ખરેખર શક સંવતના maditya=આ સમય જેની ગણત્રી કરતાં ઈ. સ. વર્ષોમાંજ કરી છે. અને તેની આદિ ઈ. સ. ૭૮ થી
(૨૭) જુઓ. સર કનિંગહામકૃત, બુક એફ એન્ટાન્ટ આપણે ચર્ચવાનાં છીએ તે જુઓ. ઈરાઝ પૃ. ૨૧ તથા બેંગેલ એશિયાટિક સોસાઈટીના જર- (૨૯) જુઓ કે. આ. રે. પ્રસ્તાવના પારિ. ૮૩; જ. નલ નં. ૨૮ પૃ. ૪,૫ (ડ. હૈલ)
રે. એ. સ. ૧૮૯૯ પૃ. ૩૬૫. (૨૮) “શક શાલીવાહન” નામને પ્રયોગ વ્યાજબી છે (૩૦) પશ્ચિમના ક્ષત્રપાએ જે શક ચલાવ્યો છે તેની કે કેમ, તથા તેનાં કારણ વિગેરે આગળ ઉપર પુ. ૫માં આદિ ઈ. સ. ૭૮ થી વિદ્વાનોએ માની છે. પણ તે તેમ

Page #139

દ્વિતીય પરિછેદ ]
ભાવાર્થ વિગેરે
થાય છે. તે વિષે કઈ પણ જાતને શક ઉઠાવી શકાય કરતા હોવાનું મનાયું છે, તેનું નામ જેમ સાધારણ રીતે તેમ નથી.”
ધારવામાં આવે છે કે તેના મૂળ સ્થાપક શક રાજ (૪) “શક સંવત” એટલે શક પ્રજાએ ચલાવેલો હતું તેથી તેને શક સંવત કહેવાય; એમ ભલે ન સંવત અથવા શક પ્રજાને જે માન્ય હતો તે સંવત- બન્યું હોય, છતાં એટલું તે સત્ય છે જ, કે આ શક “It may mean, the Era of the Saka રાજાઓએ ઘણો લાંબા કાળ ઉત્તર હિંદમાં તેને વાપ nation themselves, or the Era used
રાખ્યો હતો, તેથી તે નામ પડી ગયું હોય”. એટલે by the nation who call themselves
તેમના કહેવાની મતલબ એ છે કે, ચ9ણ ક્ષત્રપવાળી sakas. e. p. “But whatever their પ્રજાને શક કહેવાઈ છે અને તેથીજ, તેમણે જે શક nationality may have been, it seems સંવતને ઉપયોગ કર્યો છે, તેનું નામ શકસંવત છે. extremly probable that in later times,
આ શકસંવતના અર્થ બે રીતે થઈ શકે છે. એક તો they western kshatrapas) are actually શકરાજાએ સ્થાપેલ સંવત અને બીજો અર્થ. શક called “Sakas” and it may be sug
પ્રજાએ ઘણે લાંબો કાળ જે સંવતનો વપરાશ કર્યો gested that the name which was gene
રાખ્યો હતો તેવો સંવત. આ બે અર્થમાંથી બીજે rally accepted at a later date for the
વધારે સંભવિત હોય એમ તેમનું મંતવ્ય થતું જાય era used by them, may not have been છે. ગમે તે અર્થમાં ઘટાવે પરંતુ તેને શક પ્રજાની derived from the fact that it was સાથે સંબંધ છે એમ કહેવાનો મતલબ છે. originally founded by a Saka king, (૫) “શક-નૃપ-કાલ' એ શબ્દ પણ વાંચas is generally assumed but from the વામાં આવે છે. તે આ શબ્દને પછેદ કરતાં તેમાં fact that, it became best known in ક્યા કયા અર્થ સમજી શકાય તેમ છે તે તપાસવાની northern India, as the era which - જરૂર છે. તેમાં ત્રણ શબ્દનો સમાસ થયે દેખાય was used for so long a period by these છે. એટલે ત્રણ અર્થ સામાન્ય રીતે તેમાંથી નીપજાવી Saka kings (saka-Nrupa-kala )= શકાશે; (અ) શકતૃપ-કોલ (બ) શક-તૃપકાલ (3) તેઓ ગમે તે જાતની પ્રજા હેય, છતાં એટલું અને શક-તૃપ-કોલઃ તે ત્રણે શબ્દ એક પછી એક સવસા ચોક્કસ જ છે કે, તેઓ (ચ9ણવંશી ક્ષત્રપ)ને લઈએ. તેમાંને (અ) પ્રથમ શકતૃપ-કાલ; એટલે કે આગળ જતાં શક તરીકેજ ૩૨ ખરેખર રીતે ઓળ- શક પ્રજાનો જે રાજા છે તેને સંવત; પછી તે રાજા ખવામાં આવ્યા છે. અને (તેથી) એમ સૂચન કરી પોતે શક હોય કે ન પણ હોય. વધારે સંભવિત શકાશે, કે જે શકને તેઓ સામાન્ય રીતે ઉપયોગ એમ દેખાય છે કે તે પોતે શક જાતિનો નહતો જ
નથી, તેની ચર્ચા આ પુસ્તકમાં નવમા ખાતે કરવામાં નહપાણના વૃત્તાંતે)પણ વિશેષ અધિકાર આગળ ઉપર ચષણની આવશે. અહીના રાક શબ્દ તે સંવત્સરના ભાવાર્થમાં હકીકતે લખવામાં આવશે. છતાં અને શક તરીકે વપરાય છે એટલું બતાવવા પુરતું જ આ દષ્ટાંત છે અને વિદ્વાનોને કથન જે મેં અંગીકાર કર્યું છે તે એટલા માટે કે તે સત્ય છે એમ સમજવાનું છે.
અહીં તે સઘળા રાજાઓની જાતિ વિશેની ચર્ચા કરાતી (૩૧) જુએ કે, આ. રે. પારિ. ૮૪.
નથી તેથી જ અહીં તો “શકતૃપકાળ’ શબ્દની જ ચર્ચા (૩૨) આ ચષણક્ષત્રપોને વિદ્વાનોએ શક તરીકે ઓળ- થાય છે માટે અંગીકાર કરવામાં કાંઇજ ફેરફાર થઇ ખાવ્યા છે. પણ ખરી રીતે તેઓ શક નથી જ. તેને આપણે જતો નથી. ૫. ૩માં અવાર નવાર ઉલ્લેખ કરી ગયા છીએ (જુઓ (૩૩) ઉપર ઢાંકેલુંજ વાક્ય જુઓ..
૧૩
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #140

૯૮
=the king of the Saka nation; mean ing he is the king of the Saka people but it does not ensessary follow that he himself is a Saka; rather it clearly denotes that he himself was not a Salka; અને કાલ=time. એટલે આખાયે સમાસના અર્થ એ થશે કે, During the time of the king, who ruled over the Sakas = શક પ્રજા ઉપર જે રાજાનું રાજ્ય સ્થાપિત થયું હતું તેવા રાજાના રાજ્ય અમલે−ઇ. ઈ. (બ) શક-નૃપકાલ તેમાં શક તે રાજાનું વિશેષણુજ છે. એટલે જે રાજા ાતેજ શક જાતિના હતા તેના રાજ્ય અમલે એવા અર્થ થો=it means, he himself was a Salka; પણ જે પ્રજા ઉપર તેનું રાજ્ય ચાલતું હતું, તે પ્રા શક ડ્રાય વા ન પણું હાય. બલ્કે નડ્ડાતી એવાજ ભાવાર્થ નીકળી શકે છે=but it is not necessary that the subjects, over whom he ruled, were also the Sakas and not others; or probably they were not the Sakas. (૩) શક-નૃપ-કાલ ઃ તેમાં શશ્ન=સંવત the Year; નૃપ = રાજા the King અને કાલ= સમય the reign, એટલે તે આખા સમાસને અર્થે એમ કરી શકાય કે તે રાજાના રાજ્ય અમલના અમુક વર્ષે- આવા ભાવાર્થવાળા થરો=in so many years of the king's reign અથવા સામાન્ય રીતે ઈતિહાસમાં જે એમ જણાવવામાં આવે છે કે, તે રાજાના રાજ્યાભિષેક થયા બાદ અમુક વર્ષે=or what we generally find mentioned as, in so many years after his coronation. આ પ્રમાણે આ શબ્દના છૂટાછૂટા ભાગ પાડીને વિવિધ રીતે ગાઠવવાથી ત્રણ પ્રકારના વિવિધ અર્થ
થઈ શકે છે.
તેના સ્થાપક
ઉપરના સર્વ કથનને ટૂંકમાં ગુંથીએ તા ‘શક’ શબ્દના આ પ્રમાણે અર્થ થયા કહી શકાશે (૧) શક નામને સંવત્સર [જીએ! નં. ૩]. (૨) શક નામની માખી પ્રજા [જીએ। નં. ૪ તથા નં. ૫ (અ) ].
[ અષ્ટમ ખંડ
(૩) પાતે જાતેજ શક હેાઇ શકે [જીએ નં. ૫ (ખ) ]. (૪) શક એટલે સામાન્ય રીતે કાઈ પણ સંવત [જીએ નં. ૧]. (પ) માત્ર ‘વર્ષ’ના ભાવાર્થમાં [જીએ નં. ૫ (ક)] અને (૬) કવચિત્ વિક્રમ સંવત જેવા અર્થમાં [જીએા. નં. ૨].
ઉપર પ્રમાણે શક શબ્દના જ્યારે છ છ જેટલા અર્થ નીકળી શકે છે, ત્યારે તે શબ્દ લખવામાં લેખકને શું આશય રહેલા હેાવા જોઈએ તે બરાબર રીતે સમજવામાં કેટલી મુંઝવણુ થવાના તથા તેને લીધે ભૂલ ખાઇ જવાના તેમજ ભાવાર્થ સમજવામાં કવા અનર્થ થઈ જવાના સંભવ છે તેને આપણને સહજ
ખ્યાલ આવી શકે છે.
આટલે દરજ્જે તેના અર્થે વિચાર્યા પછી હવે તેની સ્થાપનાના વિષય હાથ ધરીએ. તેના બે ભાગ પાડી શકાશે. એક તેતેા કર્તા અને બીજો તેને સમય. પ્રથમ આપણે તેના કર્તા=સ્થાપક વિશે વિચાર કરી લઇએ. પછી સમયને મુદ્દો વીચારીશું. ઉપર જણાવેલ છ અર્થે ઉપરથી તેના સ્થાપક વિશે કાંઇ ખ્યાલ બાંધી શકાય તેમ છે કે કેમ તે મુદ્દો ણી લઇએ. છમાં નં. ૨ અને ૩, શક નામની પ્રજા અને તેના રાજા સાથે સંબંધ ધરાવે છે. નં. ૧ અને નં. ૪ કાઇ વિશિષ્ટ કે સામાન્ય સંવત સાથે સંબંધ રાખે છે. જ્યારે નં. ૫ માત્ર વર્ષ સૂચક જ શબ્દ છે અને નં. ૬ વિક્રમ સંવતને સ્થાને વપરાતા શબ્દ છે. નં. ૬ બાબતમાં તે। આપણે અત્રે કાંઇ વિચારવાનું રહેતું જ નથી કેમકે તે ગત પરિચ્છેદે વિસ્તારથી ચર્ચી લીધા છે. તેમ નં. ૫ તે સ્પર્શે કરવા નિરૂપયેાગી છે. તે ખે ખાદ થવાથી પ્રથમના ચાર અર્ચનીજ તપાસ કરવી રહે છે. તેમાંથી નં ૨ અને ૩ ના અર્થે, શક જાતની પ્રજા અને રાજા સાથે સંબંધ ધરાવતા જણાવ્યા છે. તેના વિચાર કરવા કાંઈક સૂતર છે. કેમકે પુ. ૩ માં હિંદ ઉપર ચડી આવેલા જે પરદેશી આક્રમણકારીનું વર્ણન આપણે કરી ગયા છીએ, તેમાં શક નામની એક પ્રજા પણ હતી એટલે તેની ખાત્રીપૂર્વક માહિતી આપણને પ્રાપ્ત
તેના સ્થાપક કોણ હોઇ શકે?

Page #141

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
કે હેઈ શકે? થઈ ગઈ છે, જેથી તેની વિચારણા નિશકપણે કરી હકીકત ઉપર દષ્ટિપાત કરી લઈએ. શકાય તેમ છે. તેમના વૃત્તાંતે સાબિત કરી ગયા ઈ. સ. પૂ. બાદ અને આ પુસ્તકના સમયની છીએ કે, તેમના બે વિભાગ પાડી શકાય તેમ છે. મર્યાદાની વચ્ચેના કાળમાં, પ્રથમમાં જે કાઈ શક એક શક, અને બીજો હિંદીશકે. તેમાંયે શક પ્રજાનું કે તેવી પરદેશી પ્રાન રાજસત્તા ઉપર આવવા પામી રાજ્ય માત્ર ૭-ગ વર્ષ ૧૪ ચાલ્યું છે અને હિંદી- હેય, તે તેમાં આપણે કુશનવંશ અને ચણવંશશકપ્રજાનું ૨૨ વર્ષ ચાલ્યું છે. એટલે આવા ટૂંક વાળા જ લેખાવી શકાય તેમ છે. આ બન્ને રાજવંશનાં સમય સુધી રાજ કરી ગયેલી પ્રજા કે તેમનો કોઈ રાજા વૃત્તાંતો આપણે જે ગિળ આપવાના છીએ; એટલે કાંઈ એવા પ્રભાવવંતા હોઈ ન શકે, કે જેથી તેને અત્રે તો માત્ર એટલું જ જણાવી દઈશું કે તે બેમાંથી સંવત્સર સ્થાપન થયું હોય, તેમજ તેમના સમય બાદ કોઈને પણ શક તરીકે ઓળખાવી શકાય તેમ નથી. પણ ઘણો ઘણો લાંબો કાળ ચાલતો રહ્યો હોય. છતાં કેટલાક વિદ્વાનોએ, સહરાટ અને ઈ-પાથએટલે તે અર્થવાળી સ્થિતિને પણ આપણે વજી દેવીજ અન્સમાંના શાસકોને જેમ શક માની લીધા છે, તેમ રહે છે. છતાં એક હકીકતને પણ આપણે ખ્યાલમાં આ બે વંશના રાજકર્તાઓને પણ શક માની લીધા છે. લેવી ઘટે છે, કે આગળ વર્ણવાઈ ગયેલા શકે અને એટલે બીજી હકીકતને વિચાર પણ આપણે કરે હિંદી શકને સમય માત્ર ઈ. સ. પૂ. ના સમયનો છે. રહે છે. આ સર્વ ભૂલ ભરેલા ખ્યાલના નિરસનની પણુ કાઇ શકપ્રજા તે બાદ કાં થવા ન પામી હેય વિચારણું પ્રથમ કરી લેવી પડશે. તે માટે ભિન્નભિન્ન અને તેમણે પોતાના નામે શક ચલાવ્યો હોય ? વળી વિદ્વાનોના મંતવ્ય તપાસી જવાં પડશે. એક બીજી બીના ધ્યાનમાં લેવી રહી જાય છે. પુ. ઈ. એ. ના પુ. ૩૭ માં પૃ. ૩૩ ઉપર સર્વ ૩ માં જે પરદેશીઓને આપણે ક્ષહરાટ પ્રજાના સામાન્ય મત એવો રજુ કરાયો છે કે “Prof. શાસકે-જેવાકે ભૂમક, નહપાણ, રાજુલુલ, સોડાષ, Oldenburg put forth the statement લીએક અને પાતિક-તથા ઈન્ડોપાથ અને પ્રજાના that Kanishlka founded the Saka Era રાજકર્તાઓ-જેવાકે મેઝીઝ, અઝીઝ પહેલે, અઝી- and this theory has been generally લીઝ, અઝીઝ બીજ અને ગાંડફારને –લેખાવ્યા છે accepted by the majority of Oriental છે તેમને અનેક ઇતિહાસકારોએ શક તરીકે ગણી scholars= કનિષ્ક શકસંવત સ્થાપ્યો હતો તેવી લીધા છે. તે તેવી ગણત્રી પણ નજર બહાર જવા કલ્પના કૅ. ઓલ્ડનબર્ગે રજુ કરી હતી અને તેને દેવાની જરૂર નથી. કેમકે, તેઓએ પિતા પાસે અનેક પ્રૌર્વાત્ય વિદ્વાનોમાંના મેટા ભાગે સામાન્ય વસ્તુઓ ઉપલબ્ધ ન થયાને લીધે, ભલે ગલતી કરી રીતે માન્ય રાખી છે.” આ કથનને મળતોજ, નાંખી હોય, છતાંએ જ્યારે આપણે સંશોધન કરી પરંતુ વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ બતાવતે જે અભિપ્રાય નગદ સત્યજ તારવી કાઢવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ. એક વિદ્વાને આ બાબતમાં અન્ય સંશોધકોના અને ત્યારે જરા જેટલી પણ બાતમી પાછળથી મળી રહી વિશારદોના કથનને અભ્યાસ કરી, તેમાંથી સારરૂપે હેય, તે તેની અવગણના કેમ કરી શકીએ? આ કાઢે છે, તે તેમણે નીચેના શબ્દોમાં વ્યકત કર્યો છે. હકીકતોને વિચાર કરી લેવાય, તો પછી માત્ર છે:-શકસંવતે, કઈ લેકે (૧) પુરૂષ્ણ એટલે કુરાન નં. ૧ અને નં. ૪ વાળા અર્થનીજ વિચારણા કરવી વંશી રાજા કનિષ્કને જુઓ તેમનું પુ. ૧, પૃ. ૩); રહેશે. તે સ્થિતિએ પહોંચીએ તે પૂર્વે, ઉપરની બે (૨) સવ૫ નહપાને (૩) શકરાજા વેન્સકીનો અથવા
(૩૬) જુએ ભારતને પ્રાચીન રાજવંશ ભાગ છે.
(૩૪) જુઓ આ પુસ્તકે ઉપરમાં પૃ. ૧૫. (૩૫) જીઓ પુ. ૩, ૫, ૪૦૫ની વંશાવળી,

Page #142

૧૦૦
[ અઠ્ઠમ ખંડ
તેના સ્થાપક (૪) શકરાજા અય—અજ (Aziz) ના પ્રચલિત થયેલ શબ્દોમાં કથન કરી રહ્યા છે. જ્યારે મિ. રૅપ્સન નામને માને છે. ખારીક તપાસ કરતાં આ ચારે વસ્તુસ્થિતિ વિદ્વાન તેા સાફસાફ શબ્દોમાં સંભળાવી દે છે ૩૩૮ અસંભવિત છે; કેમકે નં. ૧ વાળા કુશાનવંશીએ પેાતે "One of the main objections brought શકપ્રજા નથી તે હકીકત આપણે આગળ ઉપર સાબિત against the...theory, that is Saka Era કરી આપીશું. તેમ નં. ર તે ક્ષત્રપ નહપાણુ તે was founded by Kanishka was that, ક્ષહરાટ હતા એટલે કે શક નહાતાજ. વળી નં. ૩ વાળા Kanishka was not a Saka but a વેન્સકી બાતમાં જણાવવાનું કે, પ્રથમ તે આવું Kushan=શકસંવતને સ્થાપક કનિષ્ક છે તે મુદ્દાની નામજ ઇતિહાસમાં આપણે સાંભળ્યું કે વાંચ્યું નથી. વિરૂદ્ધ જતું સૌથી મુખ્ય કારણ તે એ છે કે, કનિષ્ક એટલે તેની સત્યાસત્યતાનું તાલ કરવાનું અશકય છે. પણ પોતે શક નથી પણ કુશાન છે. ” એટલે તેમની દલીલ એ તેમના હેતુ વીમાકડસીઝને ઉદ્દેશીને કહેવાને સમજાય છે કે, કનિષ્ક પોત કુશાન હેાવાથી તેને શકસંવત (શકપ્રજા છે.અને તેમજ હોય તે તે કુશાનવંશી છે. એટલે તે સંબંધી કે શકરાજા તરફથી પ્રચારમાં મૂકેલ એવા સંવત)ના સ્થિતિ ઉપરના નં. ૧માં જણાવ્યા પ્રમાણે સમજી પ્રચારક તરીકે કબૂલ રાખી ન શકાય. [ મારૂં ટીપણુલેવી. જ્યારે નં. ૪ વાળા અઝીઝ વિશે પુ. ૩માં યાદ રાખવાનું કે તેમણે આ વાંધે શકસંવત એટલે આપણે સ્પષ્ટ કરી બતાવ્યું છે, કે તે ઇન્હે પાર્થીઅન શકપ્રજાને સંવત્સર કે શકરાજાએ ચલાવેલ સંવત્સર. હતા; અને તેણે કાઈ પણ શક ચલાવ્યેા જ નથી. તેવા ભાવાર્થમાં તેના સ્થાપક કનિષ્ક હાઈ ન શકે તે મતલબ કે તેમણે દોરેલા આ આખાએ દાહનના ખાતર રજુ કર્યો છે, નહીં કે શકનામના કાઈ ચારે મુદ્દા અસત્ય ઠરે છે. આ ઉપરાંત પ્રાચીન પ્રતિ-વિશિષ્ટ સંવત્સરના સ્થાપક તરીકે; એટલે કે શક શબ્દતા જે નં. ૧ના અર્થ થાય છે તે ભાવાર્થમાં કે, શક એટલે કાઈ સામાન્ય રીતે સંવત ગણાય તેવા નં. ૪ વાળા ભાવાર્થમાં ] આ પ્રમાણે શક શબ્દના જે છ અર્થ થાય છે તેમાંના નં. ૨, ૩ અને ૫, ૬ વર્લ્ડ નાંખવા હર્યો; એટલે પછી નં. ૧, અને ૪ રહ્યા. તેમાં તે શક નામી સંવત્સર કે શક એટલે કાઈ સામાન્ય સંવત એવાજ અર્થ થાય છે; અને તે તે ચેાક્કસ દેખીતું જ છે કે, આ સમયે કાઈક સંવત્સર આ કુશાનવંશી કે ચણુવંશી રાજાઓએ ગતિમાં મૂકયો જ હતા. [ જુએ ઉપરમાં
હાસમાં રસ લેતા અન્ય વિદ્વાનેાના અભિપ્રાય પણ આપણે સ્વતંત્ર રીતે વિચારી લઈએ. સર કનિંગહામના મત પણુ એમજ છે, કે શક સંવત કુશાનવંશી કનિષ્ક સ્થાપ્યા છે. જ્યારે મિ. વિન્સેન્ટ સ્મિથ તેમનાથી ભિન્ન પડતાં જણાવે છે૬૭૭ “ I do not affirm as a fact that the Saka Era of A. D. 78 was established by Kanishka=ઇ. સ. ૭૮ વાળા શકસંવત કનિષ્ક સ્થાપન કર્યાં હતા તે હકીકત સત્ય તરીકે હું સ્વીકારતા નથી. '’ આ વાકયમાં સમાયલી ખીજ હકીકત સાથે આપણે અહીં નિસ્બત નથી; એટલે તેની ચર્ચામાં ઉતરીશું નહીં. પશુ મિ. સ્મિથના કથનમાંથી એટલુ તેા ફલિત થાય છે જ કે, રાજા કનિષ્ક પોતે શક નહીં જ હાય. આ પ્રમાણે વિદ્વાનેાનાં રજી કરેલાં મંતવ્ય ઉપરથી આપણે જોઈ શકયા છીએ, કે તે સધળાએા શકસંવતના કર્તા તરીકે કુશાનવંશી રાજાઓને માને છે . ખરા, પણ તે જાતે શક હોય કે નહીં, તે માટે શંકાવાળા હેઇને, ગાળગાળ
(૩૭) જીએ અ. હિં. ઇં. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૫૪.
તથા
આ પુસ્તકમાં તે વંશના વૃત્તાંતમાં-પછી તે ઈ. સ. ૭૮ વાળા સંવત છે કે અન્ય છે અથવા કાઈ ખીજા શકને મળતા છે, તે વસ્તુ ન્યારી છે. તેમણે એક સંવત ચલાવ્યો છે એટલું તે સત્ય છે જ ] એટલે સર્વ દલીલ અને ચર્ચાનું પરિણામ એ આવ્યું ગણાશે કે, કુશાનવંશીએએ અથવા ચઋણુવંશીએએ ઉત્તર હિંદમાં કાઈક સંવત ચલાવ્યા હતા. તેને શક એટલે સંવત એવા
(૩૮) જીઓ ।. આં. રે. પાર, તપ,

Page #143

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
સામાન્ય અર્થમાં, અથવા તેનું નામજ શકસંવત એવા વિશિષ્ટનામથી સંમે।ધી શકાશે-પણ શકપ્રજાએ કે શકરાજાએ ચલાવેલ સંવત એવા અર્થ તે તેને થતાજ નથી. આ પ્રમાણે ઉત્તર હિંદમાં (નહીં કે દક્ષિણુ હિંદમાં) પ્રવર્તી રહેલ શકસંવતના સ્થાપક વિશેને વિવાદ પૂરા થઇ રહ્યો. જ્યારે દક્ષિણ હિંદમાં જે શકસંવત વપરાતા નજરે પડે છે, તેના સ્થાપક વિશેની તપાસ, દક્ષિણ હિંદ ઉપર સામ્રાજ્ય ભાગવતા અંધપતિએનું વર્ણન કરવાના છીએ, ત્યારે તે ઠેકાણે કરીદ્યું. આ કથનથી એમ પણ સમાશે કે શકસંવત છે એ જાતના; પણ તે બન્ને એકજ છે, કે ભિન્ન ભિન્ન, તે આપણે નીચેના પારિત્રામાં સાબિત કરીશું. હવે તેના સમયને લગતા મુદ્દો અથવા અન્ય જે કાંઈ વિશિષ્ટતા છે તે વિચારીએ. સામાન્ય રીતે જ્યાં જ્યાં ‘ શકસંવત ” એવા • શબ્દ ઉચ્ચારાય છે કે વાંચતાં વાંચતાં નજરે પડે છે, ત્યાં ત્યાં તુરત જ, દક્ષિણ હિંદમાં પ્રવર્તી રહેલ શકસંવતજ આપણી દૃષ્ટિમાં તરવરતા દેખાય છે. તે શક સંવત વિશેષપણે વૈદક મતાનુયાયીઓ વાપરતા જણાય છે. તેમના ગ્રંથાનુસાર આ શકસંવત અને વિક્રમસંવતની વચ્ચેનું અંતર ૧૩૫ વર્ષનું ગણાય છે. અને વિક્રમસંવત તથા ઇસ્વીસન વચ્ચે, આપણે સધળા જાણીએ છીએ તે મુજબ, ૫૭ વષઁનું અંતર છે. એટલે આ ત્રણ પ્રકારના સંવતામાં પ્રથમ વિક્રમસંવત છે. તેને સમય ઈસ્ત્રીની પૂર્વે ૫૭ વર્ષ હાવાથી ઇ. સ. પૂ. ૫૭માં તેનું ચલણ થયું હતું એમ ॰ કહી શકાય છે. તે બાદ
"
તેના સમય
તથા અન્ય
વિશિષ્ટતાઓ
કાણ હાઈ શકે ?
(૩૯) જીએ સપ્તમખ ડે, પ્રથમ પર. ટી. ન. ૨. (૪૦) જુએ વિક્રમસ ંવતવાળા પરિચ્છેદ તથા વિક્રમાદિત્ય રાજાનું વૃત્તાંત.
(૪૧) તુ કે, આ રે. પારિ. ૮૩: તથા જ. ો. એ. સ. ૧૮૯૯ પૃ. ૩૬૫.
સ
(૪૨) ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે આ કથન તેમણે વિદ્વાનનું જે સામાન્ય મતન્ય છે તેને અનુલક્ષીને કર્યું છે;
૧૦૧
ઇસુભગવાનના સ્મરણમાં ચલાવાયલે। સંવત જેતે આપણે ઈસ્વીસનના નામથી એળખી રહ્યા છીએ તે, અને સાથી છેલ્લા શકસંવત ચાલુ થયા છે એમ કહેવાય. એટલે તેના સમય ૧૩૫-૫૭=૪. સ. ૭૮ કહી શકાય. મિ. રેપ્સન પણ ઠીક જ કહે છે કે, ૪૧ The years of the Saka Era, bginning in A. D. 78. There can be no possible. doubt=શકસંવતનેા પ્રારંભ ઈ. સ. ૭૮માં થયેા છે. તે વિશે લેશપણ શંકા નથી.૪૨ જૈનગ્રંથમાં પણ તેજ મતલબનું લખાણ મળી આવે છે ૪૩ “ વીર નિર્વાણથી ૬૦૫ વર્ષ અને ૫ માસ બાદ શકરાજા હાઈગા.” ખીજા ગ્ર ંથામાં પણ તેજ આશયનું કથન છે.૪૪ તિ રૂષભના સમયે નીચે પ્રમાણે ત્રણ માન્યતા પ્રવર્તતી હતી. (૧) વીરનિર્વાણુથી ૯૭૮૫ વર્ષ ૫ માસે શકરાજા હુઆ
(૨)
૫ ૧૪૭૯૩
(૩)
19
""
23
૬૦૧ ૫
આ માન્યતામાં દર્શાવેલા પ્રથમના બે રાજા સાથે હાલ આપણે નીસ્બત નથી તેથી તે ઉપર વિચાર કરવાનું છેાડી દઈશું. જ્યારે ત્રીજાના સંબંધમાં જે ૬૦૫ વર્ષ લખ્યાં છે તે ‘ વીરનિર્વાણ’થી ગણ્યાનું ચેાખ્ખું કથન છે. અને વીરનિર્વાણુને સમય વિક્રમ સંવત પૂર્વે ૪૭૦ અથવા ઈ. સ. પૂ. ૪૭૦+૧૭=૫૨૭ મનાયેા છે.૪૫એટલે તે હિસાબે ગણુતાં ૬૦૫-૪૭૦ =૧૩૫ વિક્રમસંવતના અને ૬૦૫–૫૨૭=૭૮ ઈ. સ. આવી રહે છે. અને ઉપર વૈદિકગ્રંથેાના આધારે પણ તે જ સમય બતાવાયા હૈાવાનું આપણે જણાવ્યું છે, મતલબ એ થઇ કે, વૈદિકમતથી, જૈનમતથી, તેમજ વર્તમાન વિદ્વાનાની માન્યતાથી, શકસંવતની સ્થાપનાના
وا
સામાન્ય મતન્ય એ છે કે, ઉત્તર હિંદના અને દક્ષિણ હિંદને શકસંવત એકજ છે.
(૪૩) ના. પ્ર. પત્રિકા પુ. ૧૦ અંક ૪, પૃ. ૭૨૨-૨૩૬ નેમિચંદ્રજીના તિલે કસાર તેમજ યતિરૂષભદત્તને તિલેાયપન્નતિ (૪૪) ના. પ્ર. પુ. પત્રિકા પુ. ૧૦, અંક ૪, પૃ. ૭૩૨ ટી. ન. ૪.
(૪૫) જુએ પુ. ૨, પરિ. ૧.

Page #144

૧૦૨
સમય ઈ. સ. ૭૮=વિક્રમસંવત ૧૩૫=મ. સં. ૬૦૫માં મનાયા છે. અને સર્વે એકમત છે, એટલે વિશેષ ચર્ચાની તે માટે જરૂર રહેતી નથી. આ તે દક્ષિણહિંદમાં ચાલી રહેલ શકસંવતની વાત થઇ. પણ ઉત્તરવિંદમાં ચાલી રહેલ શકસવતની તેજ સ્થિતિ હતી કે કેમ તે આપણે દ્રુજી તપાસવું રહે છે.
ગત પારિત્રામાં ઉત્તરહિંદના શકસંવતના સ્થાપકની ચર્ચાની અંતે આપણે એટલુંજ સાબિત કરી શકયા છીએ, કે તે કુશાનવંશીએએ કે ચણુવંશીએ ચલાવ્યેા હતેા, તથા એટલું જણાવવા પુરતીજ માત્ર નોંધ કરી છે કે ‘શકસંવત' એ નૃતના (ઉત્તર હિંદના અને દક્ષિણ હિંદના ) છે. પણ તે બન્ને એકજ હતા કે ભિન્નભિન્ન તે પુરવાર કરવાનું વિશેષપણે હવે પછી તે રાજામનાં વૃત્તાંત લખવા ઉપર છેાડી દીધું છે. જ્યારે પુ. ૩, પૃ ૩૮૧ના ટી. નં. ૪૬માં તે તેને સમય ઈ. સ. ૭૮ નહીં પણ ઇ. સ. ૧૦૩ છે, એમ સાસા નિર્દેશ પણ કરી દીધા છે. એટલે આ પ્રમાણે જો દક્ષિણ હિંદના સંવતને સમય ઇ. સ. ૭૮ હાય અને ઉત્તર હિંદના સંવતને સમય ૧૦૩ નેાજ હાય-સાબિત થાય—તા તે સ્પંજ કહી શકાય કે બન્ને શકસંવત એક ખીતથી ભિન્નભિન્ન જ છે; અને ભિન્નભિન્ન ારે એટલે તે બન્નેના સ્થાપક પણ ભિન્નભિન્નજ કહેવાશે. પરંતુ જ્યાં સુધી આપણે તે મુદ્દો, પ્રમાણે આપીને પુરવાર કરી આપવા જેટલા સ્થાને પહેાંચ્યા નથી, ત્યાં સુધી પુ, ૩, પૃ. ૩૮૧ ની ટી. નં. ૪૬ માં આપેલ માત્ર નિવેદન ઉપરજ અવલંબન રાખીશું. છતાં તે બાબત ઉપર પ્રકાશ પાડતું એકાદ કિરણ, જે અત્ર વર્ણવવા યોગ્ય લાગે
શક સંવતની
(૪૬) જુએ. ઈં. એ. પુ. ૩૭ પૃ. ૪૬.
(૪૭) સો`માસમાં (પૂર્ણિમાંત માસમાં) કૃષ્ણપક્ષથી મહિનાની રરૂઆત ગણાતી લાગે છે અને ચંદ્રમાસમાં (અમાસાંત માસમાં) જ્યારથી ચંદ્રનું દર્શન થાય ત્યારથી એટલે શુકલ પક્ષથી માસની શરૂઆત ગણાય છે.
(કાંઇક વિશેષ ખુલાસા માટે ઉપરમાં પૃ. ૩૯ ટી, ન'. ૩૪ જી.)
[ અષ્ટમ ખંડ
છે તે જણાવીશું. ડૉ. કીĞાર્ન નામના એક વિદ્વાનના અસલ શબ્દો ટાંકીને એક લેખકે જણાવ્યું છે ૩૪૬ ‘According to Dr. Kielhorn himself,
the solar month is also used in Saka dates (first appears so late as in the year 944=8. D. 1022)......It may be said that the use of the lunar month -dates in Saka-era, is the result of its long resilence in southern India,
and that the use of the solar month -names, is the result of its northern & civic origin; or may it not be that the Buddhists of the earlier centuries of the Christian era used solar months in the reckonings, while the Brahmins used the lunar months, as their religious ceremonies and festivals are always connected with Tithis & Pakshas=ší. કીલ્હાને પોતે નોંધ કરી છે કે શક સંવતની તવારીખમાં, સૌર્ય માસ૪૭ પણ વપરાયે છે. ( તેવા પ્રકારનું પ્રથમ દર્શન ઠેઠ વિક્રમ સં. ૯૪૪ ='). સ. ૧૦૨૨માં માલમ થાય છે૪૮). એમ કહી શકાય કે, શક સંવતમાં ચાંદ્રમાસની પદ્ધતિથી જે તારીખેા લખવામાં આવે છે, તેનું કારણ દક્ષિણહિંદમાં ધણા લાંબા કાળથી તે વપરાશમાં છે તેને લીધે છે. જ્યારે સૌર્ય માસનાં નામે નજરે પડે છે, તે ઉત્તર હિંદમાં તેનું અસલ સ્થાન છે તેનું પરિણામ છે. અથવા એમ નવા ચેાગ્ય નથી કે, ઈસુના
(૪૮) મારી સમજ એમ છે કે, સૌ માસની વપરાશ તે ધણા લાંખા કાળથી જણાવેલી છે: પણ જેમ વિક્રમ સવતની વપરાશ તેની આદિ થયા પછી કેટલીયે સદી સુધી (તુએ ઉપરમાં પૃ. ૯૪) બંધ પડેલી છે હતી તેમ આ સૌ` માસ વાપરવાનું બંધ પડી ગયું હશેઃ અથવા તે વિ. સ. ૯૪૪માં જે પદ્ધતિએ તે દર્શાવાઈ છે તેના કરતાં જુદીજ રીતે દર્શાવાઇ હો

Page #145

અન્ય વિશિષ્ટા
દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
૧૦૩
સંવતની પ્રારંભની સદીએમાં થયેલા બૌદ્ધ લેકા, તેમની પેાતાની ગણત્રીમાં સૌ માસની પદ્ધતિને આશ્રય લેતા? જ્યારે છાણા ચાંદ્રમાસની પદ્ધતિ ગ્રહણ
વિષયને ખપ જોગા એટલા તાત્પર્ય તેમાંથી નીકળે છે જ કે, ઉત્તર હિંદમાં સૌર્યમાસ એટલે પૂર્ણિમાંત પદ્ધતિ પ્રમાણે સમયની ગણત્રી થતી હતી અને દક્ષિણ કરતા? કેમકે તેમનાં ધાર્મિક ક્રિયાકાંડો તથા ઉત્સાહિંદમાં ચાંદ્રમાસ એટલે અમાસાંત પતિએ ધતી હતી. તેથી આપણે કહી શકીશું કે ઉત્તર અને દક્ષિણ હિંદના શકે સવારેાની ગણના પદ્ધતિમાં ફેરફાર હતા જ.૪૯ ઉપરાંત ઉપરમાં, આપણે તેમની આદિના સમયમાં પણ પચાસેક વર્ષના તફાવત હોવાનું જણાવ્યું છે. મતલબ એ ચ! કે, જે સંવતાના સમય તથા
તિથિ
અને પક્ષાને અનુસરીને હંમેશાં ગણવામાં આવે છે.” એટલે ડૉ. કીલ્હાનના મત પ્રમાણે (૧) શકસંવતમાં સૌર્ય માસ પૂર્ણિમાંત) વપરાયો છે; છતાં (૨) ચાંદ્રમાસ (અમાસાંત) વપરાતા જે નજરે પડે છે તેનું કારણ એ છે કે, તે શકસંવત દક્ષિણ હિંદમાં ધણા દીધકાળથી ચાલુ રહ્યો છે; (૩) અને ત્યાંના એટલે દક્ષિણ હિંદનાં હ્મણો પોતાનાં સર્વ ધાર્મિક ક્રિયાકાંડા તથા સરઅવસરે, તિથિ અને પક્ષના આધારે એટલે કે ચાંદ્રમાસની-અમાસાંત માસની ગણુત્રીએ કરે છે તેનું તે પરિણામ છે. (૪) જ્યારે ઇ. સ. ની પ્રારંભની સદીના (કે કદાચ તે પૂર્વેના સમયના) ખાદ્દો તા સાર્યમાસની—પૂર્ણિમાંત માસની પદ્ધતિએ કામ લેતા હતા. (૫) કેમકે પૂર્ણિમાંન-સાથે-તે સૌ માસ પદ્ધતિનું ઉત્પત્તિસ્થાન ઉત્તર હિંદમાંજ રહેલું છે. આ પાંચ સુદામાંથી અહીં આપણને જે વિશે લાગતું વળગતું નથી તેની ચર્ચા મૂકી દઇશું (જો કે તેમાં કેટલીક તદ્દન નવીન હકીકતા સમાયલી છે એટલે છેક તેને જતી તેા કરી નહીંજ શકાય; તેમ કરવામાં આવે તે ઐતિહાસિક ધટના અંધકારમાંજ રહી જાય તેમ છે. એટલે, ગ્રહણ કરેલ વિષયને ઇન્સાફ આપીને છેવટે, ટીપ્પણ તરીકે તેની નોંધ લઈશું.) પણ આપણા
(૪૯) આપણે તે અહીં ડા. કીલોા'ની સાક્ષી આપીનેજ હકીકત રજી કરી છે. પણ સર કનિંગહામ જેવાએ પણ તેજ હકીકત પાતે રચેલ ધી બુક એક્ ઇન્ડિયન હરાજીમાં પૂ. ૩૧ ઉપર ભારપૂર્વક જણાવેલ છે.
(૫૦) જુઓ નીચેની ટીકા ન”. ૫૧.
(૫૧) ૐા, કીલ્હાને વિ. સ. ૯૪૪માં પ્રથમ નોંધ મન્યાનું જણાવ્યું છે. જ્યારે આપણે અહીં લખ્યું છે કે તે પ્રતિતે ઠેઠ કુરાાનવ શી રાજઅમલથી ઉત્તર હિંદમાં દાખલ થઇ ચૂકી હતી એટલે તે બે વચ્ચેના અંતરમાં શું સ્થિતિ પ્રવર્તી રહી હતી તેની નોંધથી આપણે અજ્ઞાત હેાવાથી આ શબ્દો વાપરવા પડયા છે.
પતિ એક ખીથી અલગ અલગ છે. તેથી જ તેમના સ્થાપા પણ ન્ન ભિન્ન છે. અને તેમ છે તા તે બન્નેને એકજ સંત તરીકે ન માનતાં૫૦ જુદા તરીકે જ આપણે માનવા પડશે.
ઉત્તર હિંદના શકસંવતના સ્થાપક અને પ્રવર્તકમાં કુશાન અને ચણ વંશજ મુખ્ય અંશે છે. તે બાદ કેટલા સમય-તેજ સ્વરૂપમાં કે થે।ડાણા ફેરફાર ચાલ્યા હશે તેની ખાત્રીપૂર્વક નોંધપ૧ લઈ શકાય તેવી માહિતી મળતી નથી. પણ એટલું તે જરૂર કહી શકાય તેમ છે કે વર્તમાનકાળે તો તે ખીલકુલ વપરાશમાં નજરે પડતા નથી એટલે તેને મૃતપ્રાય: થયેલા આપણે તહેર કરવા રહ્યો. હાલ જે શસંવત વપરાઈ રહ્યો છે તે તેા દક્ષિણ હિંદની ગણત્રી પ્રમાણેને અમામાંત પતિ વાળેાજ છે. જેથી વર્તમાનકાળના શક સંવતની સ્થાપનામાં તે માત્ર દક્ષિણ હિંદના સમ્રાટ એવા અંધપતિ શાતવાહન વંશનેજપર
પણ મારી ખાત્રી છે કે વિશેષ સાધન અને તપાસ કરવામાં આવરો તે ઉપરનું અંતર બહુજ કાચાઇ જવા પામશે,
(૫૨) શાતવહનવી જે રાજાઓએ આશક પ્રવર્તાવ્યા છે અને માન્યા છે. તે વૈદિકધર્મી હતા. (જુઓ તેમનાં વૃત્તાંતે-રી. કીટšાનેં પણ તેમજ કહ્યું છે કે તે વૈદિક ધની અસરનું પરિણામ છે) એટલે દક્ષિણ હિંદને રાક સંવત તે વૈદિક છે: જ્યારે ઉત્તર હિંદના શક સંવત કુરાન વંશી રાજાએ સ્થાપન કરેલ હેાવાથી તે જૈનધમ પ્રમાણે છે. પરિણામ એમ કહી શકાય કે, ઉત્તર હિંદના શક તે જૈનધર્મી રાનના છે અને દક્ષિણવિંદના રાક તે વૈવિધર્મી રાન્તના છે.

Page #146

૧૦૪
લાગતું વળગતું છે પણ ચણુ કે કુશાન વંશને નથી૫૩ એમ અહેસાનીથી કહી શકાશે
શક સંવતની
[ અષ્ટમ ખેડ
તેમાં માત્ર સાલનેજ આંકડા લખાતે આવ્યા છે. છતાં કયાંય માસ, ઋતુ કે દિન ઈ. ની નેધ સમય ગણનામાં જો કરાઇ હાય તો ત્યાં પૂર્ણિમાંત પતિ ગ્રહણ કરાઇ હોય એમ પસિદ્ધ રીતે જાહેર થયું નથી દેખાતું, જ્યારે જૈનમ્રથામાં પૂર્ણિમાંત માસ પ્રમાણે સમયનિર્દેશ થયાનું અનેક વાર નોંધાયું છે. (૨) તેમ શિલાલેખી પુરાવાના આધારે મિ. રેપ્સન જેવા વિદ્વાનેાના કથનથી પુ. ૨. પૃ. ૩૯૫ ઉપર સાબિત કરી આપ્યું છે કે વ્યવંશી ક્ષત્રપ જૈનધર્મી હતા. અને તેએએ પણ જે સમય ગણુના પૂર્ણિમાંત માસ વાપરવાની જૈનધર્મમાં તે સમયે પ્રવર્તી રહી હતી તેને જ ઉપયેગ કર્યા હતા. તેથીજ ડૉ. કીહેન જેવા અનન્ય અભ્યાસીને સ્પષ્ટપણે તે જાહેર કરવું પડયું છે. (૩) જેમ શિલાલેખી પુરાવાથી ચને જૈનધર્મી ઠરાવાયા છે. તેમ સિક્કાના પુરા વાથી (જીએ પુ. ૨. રિ. ૩માં તેના સિક્કાનું વર્ણન) પણ તેને જૈન ધર્મી બતાવી શકાયા છે. મતલબ કે, સાહિત્યના, શિલાલેખના, તેમજ સિક્કાના, એમ અનેક વિધ પુરાવાથી આ સર્વ મુદ્દા સાબિત થઇ શકે છે અને કરી શકાયા છે. એટલે તેમાં શંકા કરવાનું કે વિવાદ ઉભા કરવા જેવું સ્થાનજ રહેતું નથી. કાઇ એમ પણ પ્રશ્ન કરે કે, શું કુશાન અને ચણુવંશ જેવી અહિંદી પ્રજા, જૈનધર્મી જે ભારતદેશમાં ઉદ્ભવ્યા છે, તેની અનુયાર્થી પ્રજા ખતે ખરી ? અથવા તે। હિંદની બહાર રહીને તે જૈનધર્મી શી રીતે બની હશે ? તેા જવાખમાં જણાવી શકાય કે, જે સમયની આ વાત છે તે ઇ. સ. ના પહેલા સૈકાની હકીકત છે. તે સમયે અને તે પૂર્વે, સારા હિંદમાં (તે વખતે ભારતદેશ કહેવાતા હતા) તે શું પણ સારી દુનિયામાં પણ માત્ર ત્રણજ ધર્મો જાણીતા હતા. વૈદિક, ઐાદ્ધ અને જૈન; અને છેલ્લે છેલ્લે ઈસાઈ ધર્મ, તે કાળે ઉગતા હતા; એટલે તેના પ્રચાર તેની ઉત્પત્તિના સ્થાનથી ( જેને આપણે સિરિયા–પેલેસ્ટાઇન કહીએ છીએ ) વિશેષ આગળ વધ્યા નહેાતા. તેમ બાદ્ધધર્મી રાજાએ (અશેાકવર્ધન માર્ય
[ મારૂં ટીપ્પણ-અત્ર જે નોંધ કરવાની છે તે શક સંવતના સંબંધની નથી”. પણ ઉપરમાં જણાવ્યા પ્રમાણે, તેનાથી પર, પરંતુ ઐતિહાસિક ઘટના ઉપર પ્રકાશ પાડતી હકીકતજ છે; ડા. કીલšાનેં કરેલો તેાંધમાં પાતે એમ જાહેર કર્યુ છે, કે ઉત્તર હિંદમાં બદ્દો તે પહિત વાપરતા હતા. પણ આપણે પુ. ૨ માં મા` સમ્રાટના વર્ણન કરતાં અને તેમાં પણ પ્રિય દર્શનનું જીવન ચરિત્ર લખતાં સાબિત કર્યું છે કે, અત્યાર સુધી શિલાલેખામાં કાતરાયલી ધર્મલિપિ, જેને અશોકની કૃતિ લેખાવી બૌદ્ધ ધર્મના સંસ્કાર ઝીલતી વિદ્વાને એ વર્ણવી છે, તે હવેથી-અશેાક અને પ્રિયદર્શિન અન્ને ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિએ હાવાથી– સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનીજ લેખવાની રહે છે અને તે સમ્રાટ પાતે જૈન ધર્મી હાવાથી, તેણે કાતરાવેલ સ` શિલાલેખા માંહેની ધલિપિ પણ જૈનધર્મનાજ સિદ્ધાંતેાની ઉદ્ઘાષણા કરે છે. આ કથનને સમર્થન આપતી અનેક માહિતી તેજ પુ. ૨ ના પ્રથમ પરિચ્છેદે મહાત્મા બુદ્ધ અને મહાવીરના જીવન સંબંધી કેટલીક ઘટનાના વર્ણન કરતાં કરતાં અપાઇ ગઈ હૈં; તથા તેને વિશેષ પુષ્ટિ આપતી હકીકતા તે પછીના દ્વિતીય અને તૃતીય પરિચ્છેદે સિાચિત્રોના વર્ણનમાંથી પણ મળી આવે છે. એટલે નિવિવાદિત પણે સાબિત થાય છે કે, જ્યાં જ્યાં અત્યારસુધીના વિદ્વાનાએ આદ્ય શબ્દ વાપર્યા કર્યાં છે ત્યાં મુખ્ય અંશે હવે જૈન શબ્દ સમજીને જ આપણે કામ લેવું રહે છે. તે માટે ઉપરના ઈંગ્રેજી અવતરણમાં ડૉ. કાલહાને જે ખાદ્ લેાકેામાં પૂર્ણિમાંત પદ્ધતિની કાળગણના હાવાનું માની લીધું છે, તે તેમની પતિ નથી પણ જૈનપતિ છે. અને આ આપણું અનુમાન સાચું પણ છે. તેના પુરાવા તરીકે આપણે કહી શકીશું કે (૧) બાહુધર્મીઓ સાધારણ રીતે પેાતાના ધર્મપ્રવર્તક શ્રી મુદ્દભગવાનનેાજ સવત વાપરતા આવ્યા છે અને
(૫૩) નુ ઉપરની ટીકા ન. પા.

Page #147

-
-
-
-
:
દ્વિતીય પરિછેદ ] અન્ય વિશિષ્ટતાઓ
૧૦૫ સિવાય)ોઈ રાજકર્તા તરીકે સત્તામાં આવેલ ન હોવાથી ધર્મનું જ પાલન કર્યું જતી હતી. જેથી કુશનવંશીઓ તે ધર્મની અસર બહુજ જુજ પ્રમાણમાં દેખાતી હતી. હિંદમાં જ્યારે ઉતરી આવ્યા ત્યારે જૈનધર્મ પાળતા એટલે બાકી રહ્યા છે; વૈદિક અને જેન; તેમાં વૈદિક હતા, એમજ કહી શકાશે. આ હકીકત સાંભળીને કે ઈએ ધર્મનાં પ્રભુતા અને ગૌરવ, શુંગવંશી અમલ દરમ્યાન ભડકી જવાનું પણ નથી તેમ આશ્ચર્ય પામવાનું પણ -એક સદી જેટલા કાળસુધી-જરૂર પ્રદીપવંતાં થયાં નથી. વળી વિશેષમાં આ હકીકત જેમ આપણે ઉપર હતાંજ હતાં; પરંતુ તેમને અમલ અસ્ત થતાં, પાછું ટકેલ મિ. કૅસન જેવા સિક્કાશાસ્ત્રીની સાહેદત આપી. જૈનધર્મજ ઝગમગવા માંડયું હતું. વળી ભૂલવું જોઈતું શિલાલેખ આધારે જણાવી છે તેમ ચકણના પૌત્ર નથી કે, જ્યારે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનને રાજઅમલ રૂદ્રદામનને શિલાલેખ પણ તેજ કથનને પુષ્ટિ આપી તપતિ હતા, ત્યારે તેણે જેમ અનેક દેશોમાં પ્રજાને રહ્યો છે. કેમકે તે લેખ ગિરનાર જેવા જેનધર્મના કેન્દ્ર ધર્મત્વનું શિક્ષણ આપવા પિતાના ધમ્મમહામાત્રાઓ ગણાતા પર્વતની તળેટીમાં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને જે મોક૯યા હતા, તેમ તે પોતે હિંદની ઉત્તરે નેપાળ, શિલા ઉપર ઉતરાવ્યો છે તેજ શિલા ઉપર તેણે પણ તિબેટ, ખેટાન અને શિઆઈ તૂકો સુધી જીત મેળ- કેતરાવ્યો છે તથા તેમ કરવામાં તેની મતલબ વવા ચડાઈઓ લઈ ગયો હતે (જુઓ પુ. માં તેનું પણ પ્રિયદર્શિનની સાથે તુલનામાં પિતાને ઉભા રહેવાની વર્ણન)અને તે છતી લઈ ત્યાં પિતાને જૈન ધર્મ ફેલાવ્યો હોય એમ દેખાય છે. હવે આપણે ડો. કલહને હતા. ઉપરાંત બીજી વાત; તેની જીવંત અવસ્થામાં જણાવેલા એક બીજા મુદ્દા વીશે લખીશું. તેમણે તેણે કાશ્મિર ઉપર પોતાના પુત્ર જાલૌકને ૫૪ અને જણાવ્યું છે કે દક્ષિણ હિંદ કરતાં ઉત્તર હિંદને નેપાળ ઉપર પોતાના જમાઈ દેવપાળને, તથા તિબે- શક લખવાની પદ્ધતિમાં જે ફેર દેખાય છે, તે ટમાં પિતાના પુત્ર કશ્યનને, તે તે દેશના સૂબાપદે દક્ષિણ હિંદમાં વસતા બ્રાહ્મણોના ધર્મની અસનીમ્યા હતા.૫૫ જેઓ સમ્રાટ પ્રિયદશિનના મરણ ૨નું જ પરિણામ છે. અલબત એક બીજાના ઘાટા બાદ તે તે પ્રદેશના સ્વામી બની બેઠા હતા. આ બધા સહવાસને લઈને અરસપરસ અસર તે થાયજ અને બનાવને સમય ઈ. સ. પૂ. ૨૦૦ નો છે. વળી તે તેથીજ વર્તમાનકાળે પણ જૈનધર્મના અને વૈદિક પ્રદેશ હિંદની બહાર જ છે. જ્યારે કુશનવંશી કડ- ધર્મના અનુયાયીઓના ધાર્મિક તેમજ સામાજીક રીતકસીઝ પહેલે, બીજે, વિગેરે વિગેરેના ઉદભવને સમય રીવાજો મળી જતા દેખાય છે; પરંતુ તે સમયના ઇ. સ. ના પ્રારંભમાં જ છે અને તેમનું વતન તિબેટ તફાવતના કારણ વિશે જેવું ડે. કલહૈનેં અનુમાન દેરી -ખોટાન વાળા પ્રદેશમાંજ છે (જુઓ આગળના ખંડ લીધું છે તેવું નહોતું જ. પણ જેમ સઘળા વિદ્વાનોએ તેમનું વર્ણન). એટલે કહેવાની મતલબ એ છે કે બે શકસંવતને–ઉત્તર અને દક્ષિણ હિંદના શક સંવતનેઈ. સ. પૂ. ૨૦૦ થી ઈ. સ. ના પ્રારંભ સુધીના એક માની લીધા છે તેમ તેમણે પણ તે કથનને બસે અઢી વર્ષના કાળમાં પણ ઉપર નિદેશેલા કલ રાખીને, બને સંવતની પદ્ધતિને મેળ બતાત્રણે રાજાઓના-સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સૂબાઓ અને વવા અને તેઓ કાઢવા માટે જ અનુમાન જોડી કાઢયું પ્રતિનિધિઓ જાલૌક, કસ્થાન અને દેવપાળના-પુત્ર છે. પરંતુ હવે આપણે જોઈ શકયા છીએ કે તેમનું કે વંશવારસો જ ત્યાં રાજપદે હતાઃ અથવા તેમ નહીં તે અનુમાન ખોટી કલ્પના ઉપર જ ગોઠવાયું છે. ને બીજાઓ કદાચ ગાદીએ આવ્યા હોય, તો પણ તે અત્રે ડે. કીëર્નના અવતરણ ઉપરનું મારું ટીપ્પણ પ્રદેશની પ્રજા તો તેમણે દાખલ કરેલ અને પ્રબોધેલ પૂરું થાય છે. ]
(૫૫) જુએ પુ. ૨ માં પ્રિયદર્શિનના વૃત્તાંત
(૫૪) જુઓ પુ. ૨ ના અંતે રાજ જાલૌકને લગતું પરિશિષ્ટ.
૧૪
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #148

to
સંવત્સરીની
[ અઠ્ઠમ ખંડ
એટલે સર્વે સંવત્સરાને લગતી માહિતી એક઼ીજ સાથે જોઈ શકાય તે કાજે તેમને કાઠાના રૂપમાં રજી કરી દઈ એ.
નામ
૧/ મહાવીર સંવત
બૌદ્ધ સંવત
૩ સહરાટ
૪ કુયાન
૫ ઋણુ
$| ઈસવી વિક્રમ
ટા માલવ
"2
"
""
"
"
"
સ્થાપક
સંવત્સરોની ઉત્તમતા
પ્રજા
પ્રજા
સ્થાપનાના સમય ઇ. સ. પૂ. ની ગણત્રીમાં
પરવ
પર૦
ભૂમક
૧૫૯
મહાક્ષત્રપ બન્યા ત્યારથી
કનિષ્ક પહેલા ઇ. સ. ૧૦૩૧૬ ગાદીએ આવ્યા ત્યારથી
ઋણુ
"
પ્રજા
ઇ. સ. ૧
પ્રજા
ઇ. સ. પૂ. ૫૭ રાજપૂત ઈ. સ. ૫૩ ૧-૩૩
લી શક
પ્રજા–રાન ઇ. સ. ૧૮
અત્યાર સુધી આપણે પ્રત્યેક સંવત્સર સંબંધી પૃષકપણે વિચાર કરવાના મુદ્દા વિશેજ વિવેચન કર્યું ગયા છીએ. ઉપરાંત કેટલાક મુદ્દા એવા પણુ છે કે જેમા વિચાર સમસ્ત સંત્રસરાને સ્પર્શીને પણ કરી શકાય તેમ છે. તેમાં તેની ઉપયાગીતા સંબંધીને એક ગણાય તેવા છે. અત્યાર સુધી જે શકસંવતા વિશે આપણે વિચારણા કરી ગયા છીએ તેમનાં નામ આ પ્રમાણે લેવાયાં છે.
(૧) મહાવીર (૨) ક્ષહરાટ (૩) વિક્રમ (૪) માલવ (૫) કનિષ્ક (૬) ચણુ અને (૭) શક શાલિવાહન; આ પ્રમાણે સાત છે. એક આઠમા સંવત્સર પણ આપણે નિર્ધારીત કરેલ સમયની મર્યાદામાં આવી
અન્ય હકીકત તથા સ્થાપનાના પ્રસંગ.
તેમના નિર્વાણુ બાદ
સદર
ચઢશે તે શક ચાલુ કર્યો છે, પરંતુ તેની આદિ પેાતાના પિતાં માતિકના રાજ્યનક્ષત્રપ તરીકેને-આરંભ થયે। ત્યારથી ગણી છે, જેમ ત્રૈકૂટક વંશની બાબતમાં બન્યું છે તેમ (જીઆ પુ. ૩ પૃ. ૩૮૪) ઈસુ ક્રાઈસ્ટના જન્મ પછી ઢા વર્ષે શકારિ વિક્રમાદિત્યના રાજ્યારે ગુના દિવસથી દૂષ્ણુ પ્રજાનેા તેમણે સંહાર કરી રાજસત્તા હાથમાં લીધી ત્યારથી
અર્ધું ધાર્મિક કારણપ
જાય છે. પરંતુ તેના ઉલ્લેખ કાઈ શિલાલેખ કે સિક્કા ઉપર થયેલ દેવામાં આવ્યે નથી તેથી અતિષ્ઠાસિક બનાવ તરીકેના તેના નિર્દેશ આપણે કર્યાં નથી. અલબત્ત તે સવતના ઉપયાગ રાજકીય દૃષ્ટિએ થયે નથી, કેમકે તે સંવતને કાઇ રાજ તરફથી વધાવી લેવામાં આવ્યેા નથી. તથાપિ એમ સમજવાનું નથી કે તેની મહત્ત્વતા કાઈ દરજ્જે એછી હતી, કે છે. તે આ!માનું નામ ‘બૌદ્ધસંવત’ છે. આ સંવતને ઉલ્લેખ ને કાઈ પણ સમયે ઈતિહાસના પાને નાંધાયાની અપેક્ષા આપણે રાખી શકીએ, તે। તે ધર્મનાનુગામિક મૌર્યસમ્રાટ રીકવર્ધનના કેવળ એક રાજ્યે જ બની શકે તેમ છે. પરંતુ તેને કાઈ સિક્કો કે શિલાલેખ હજી સુધી આપણી જાણમાં આવ્યેા નથી. એટલે જ આ સંવતની હકીકત આપણી
ΟΥ
(૫૬) તેમના વૃત્તાંતે આને લગતી હકીકત જણાવવામાં આવશે.

Page #149

દ્વિતીય પરિછેદ ]
'ઉત્તમતા વિશે
૧૦૭
નોંધમાં ક્યાંય લેવાઈ નથી. બાકી બદ્ધ ગ્રંથમાં તથા રાજકીય હેતુસર થયેલી દેખાય છે, જ્યારે કેટલાકને અન્ય દંતકથાઓનાં વર્ણનમાં તે તે વારંવાર વપરાતો કેવળ ધાર્મિક કારણે થયેલી દીસે છે. રાજકીય રહ્યો દેખાય પણ છે.
અગત્યતા એટલા માટે કહેવી પડે છે કે તેના ઉત્પાઅત્ર તો આપણે ભિન્ન ભિન્ન સંવત્સરાની છે એટલે રાણી બળથીના પાત્ર ગમતીપુત્ર શાત ઉત્તમતા જ વિચારવાની છે એક સિદ્ધાંત એ છે કે કરણીએ–શક પ્રજા ઉપર પોતે મેળવેલી જી કાર્ય અને કારણને હમેશાં પરસ્પર નીકટ સંબંધ ઉત્સવ અને ખુશાલી નિમિત્તે તે પ્રવર્તાવ્યો હોવાનું હોય છે. એટલે કોઈ સંવત્સરની ઉત્તમતા સિદ્ધ કેટલાકોએ માની લીધું છે, જ્યારે કેટલાકનું એમ કરવા માટે, તેના ઉદ્દભવનું કારણ અથવા તેની પણ માનવું થાય છે કે, તે ગૌતમીપુત્રે ઉપરની છત ઉત્પાદક વ્યક્તિના મનભાવ આદિ સંયોગો વિશે મેળવ્યા બાદ પોતાની રાજગાદી ફેરવીને પાછી આપણે વિચાર કરવો જ રહે.
પૈઠણનગરે જે લાવી મૂકી હતી૫૯ તેની ખુશાલીમાં ઉપર દર્શાવેલા આઠ સંવત્સારામાંના, મહાવીર તે શકની પ્રવૃત્તિ આદરી હતી. આ પ્રમાણે બે રાજઅને બૌદ્ધ સંવતો, તે તે ધર્મના પ્રવર્તકેનાં નિર્વાણ- કીય બનાવને તેના ઉત્પાદન-નિમિત્ત કારણુ-તરીકે મુક્તિ પ્રસંગને આશ્રયીને પ્રવર્તાવાયા છે. એટલે તેમની રજુ કરાય છે. પણ તે બન્ને બનાવે માત્ર કલ્પિત ઉત્તમતા વિશે સહેજ પણ વિચાર દર્શાવે છે તે ઉભા કરવામાં આવ્યા છે તે આપણે તેનું વર્ણન પ્રયત્ન સેવ તે નાના મોંએ મોટી વાતો કરવા કરતાં સાબિત કરી આપીશું. એટલે અને તે ઉપર જેવું સાહસજ ગણાય, માટે તે મૂકી દઈશું. તેમ વિશેષ લંબાણથી વિવેચન કરવાની જરૂર નથી. ઉપરાંત માલવ સંવતના નામે ઓળખાતા જે શકનું નામ કેટલાકનું માનવું એમ થાય છે કે, તે શકનું ઉત્પાદન આપણે અત્ર દાખલ કર્યું છે તે તો માત્ર અનુસંગિક કારણ કેવળ ધાર્મિક બિંદુ જ રજુ કરનારું છે. પરંતુ પ્રસંગને લીધેજ બનવા પામ્યું છે. નહીં તે તેનું નામ ધાર્મિક કારણુના અંતરમાં ઉતરવાનું આપણે નિષ્પયોપણુ આપણે ગણવાની જરૂર નહોતી, કેમકે આ જન ગણીએ છીએ એટલે તે છેડી દઈશું; છતાં પુસ્તકના આલેખન સમયથી તે ઘણજ પર છે. તે એટલું જરૂર જણાવી શકીશું કે તે કથનમાં અર્ધ સિવાય બાકી રહ્યા પાંચ. તેમાંનો એક જેને શક સત્ય ૧૦ જેવું છે ખરું. તેટલા માટે તેનું નામ બાદ કરતાં ( દક્ષિણ હિંદનો) શાલિવાહનY૭ તરીકે ઓળખાવાય બાકી ચાર સંવતે વિચારવાના રહે છે. તેમની ઉત્પછે તેની ઉત્પત્તિ તથા તેને લગતે ઈતિહાસ ભલે રિનાં કારણો તપાસતાં તે દરેકની સાથે ખુશાલીને પ્રસંગ આપણે પુ.૫ માં વર્ણવવાને છે છતાં તે સંવત જોડાયેલાજ'માલૂમ પડે છે. પછી ફાવે તે તે ખુશાપરત્વે અને જે જણાવવું જરૂરી છે તે જરૂર કહી લીને પ્રસંગ, રાજ્યની કે રાજ્યકર્તાના વંશની આદિ શકાય તેમ છે. તેની અગત્યતા કેટલાક વિદ્વાનોને સાથે સંબંધ ધરાવતો હોય કે પછી કોઈ મહત્વતાભર્યું
(૫૭) આ શબ્દપ્રયોગ વ્યાજબી છે કે કેમ તેની ધરાવે છે. ” ચર્ચા તે રાજાનું વર્ણન કરતી વખતે પ. ૫ માં કરવાનું છે. નાસિકના શિલાલેખમાં ૫ણું રાણું બળીએ ઉપરના
(૫૮) જ, બે. બ્ર. જે. એસે. પુ. ૯. પૃ. ૧૪૫ મુદ્દાવાળું જ લખાણ કેતરાવ્યું છે. 3. ભાઉ દાજી લખે છે–Gautamiputra, the son of (૫૯) જ, બે. બ્ર. જે. એ. સે. ૧૯૨૮ નવી આવૃત્તિ Padmavi and king of Dakshinapath or the . ૩, મિ. બપ્લેને આ લેખ છે તેમાં આ બાબત Deccan boasts of having destroyed the Sak- ઉપર બહુ ભાર મુકયાનું જણાય છે. es,Yavnas,Pahlavas,etc. ૫દમાવીના પુત્ર અને દક્ષિણ- (૧૦) જુઓ નીચેની ટી. ન. ૧૨ ૫ય અથવા દક્ષિણ હિંદ)ના સ્વામી ગૌતમી પુત્ર શક, યવન, (૬૧) આ ચારે સંવતસરના પ્રવર્તકોને શું શું કારણે પહદવાણ વિ. પ્રજાને સંહાર કર્યા માટે અભિમાન મળ્યાં હતાં તેનાં વર્ણન માટે તે પ્રત્યેકનાં પત્તાંત જુઓ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #150

૧૦૮
ત્રણ સંવત્સરોની
[ અષ્ટમ ખંડ
કામ તે રાજવીના હાથે બનવા પામ્યું હોય. તેથી ગઈ જ હતી, તે પછી ઉપરના આઠની સંખ્યા સાથે કરીને દરેક સંવતની ઉત્પત્તિમાં આવી છે જે તેની ગણત્રી કેમ કરવામાં આવી નથી. ઉત્તર એટલે નૈમિત્તિક કારણોએ ભાગ ભજવ્યો હોય તે તે કારણોની જ છે કે, ઉત્પત્તિ થઈ ગઈ હતી તે ખરું, પણ તેને જેટલા જેટલા અંશે ઉત્તમતા, તેટલા તેટલા અંશે તે વપરાશ ભારત દેશના કેઈ પણ પ્રદેશમાં આપણું શકની ઉત્તમતા પણ સિદ્ધ થઈ સમજવી. વળી વર્ણનના સમયે થયે જણાયો નથી. તેથી આપણે પણ ખુશાલીને પ્રસંગ ઉજવવાને તે દરેકને સરખેજ તેની ગણના કરી નથી. પરંતુ વર્તમાનકાળે ઇતિહાસ હક્ક છે એમ માનવાનું છે. પરંતુ રાજા પોતે ઉજવે આલેખનમાં એની ગણના લેવી જ પડે છે. તેથી તે તે જાદી વાત કહેવાય અને તેમના પ્રજાજનની સ્વયં. સંબંધમાં જરૂરી થઈ પડે તેવા પ્રકારના ઝરણાથી તે ઉજવાવાય તે જાદી વાત કહેવાય. પ્રજા નીચેના પારામાં દર્શાવવામાં આવ્યા છે. જે આપ મેળે ઉજવે તે તેની મહત્ત્વતા કાંઈક એરજ વર્તમાનકાળે ઇતિહાસના અભ્યાસીઓ કયા શક લેખાય. આ પ્રકારનાં કાટલેથીજ જે ઉત્તમતાનું સંવતને મુખ્યતઃ વપરાશ કરે છે, તે બાબત જ આ પ્રમાણ પત્ર અર્પવાનું ઠરાવાય તે કહેવું પડશે કે તે
પારિગ્રાફમાં ચર્ચવાની છે, જેથી ચારેમાં પ્રથમ નંબર શકારિ વિક્રમાદિત્યનો જ આવી નોંધ રખાતા ત્રણ ઉપરના પારિગ્રાફમાં જણાવેલ રહેશે. કારણ કે તેના સંવતનું ચલન પ્રજાએ જ આદર્યું સંવની તારી. આ ઉપરાંત એક વધારાને છે. જ્યારે બાકીના ત્રણે સંવત, રાજાથી કે રાજદફતર ખેની ચોક્કસ ઈસાઈ મળીને કુલ નવ શકને ખાતાના ફરમાનથી, શરૂ થયા હોવાનું અનુમાન તારવી કાણના વિચાર કર રહે છે. નવમાંથી શકાય છે. તેટલા માટે જે તે ફરમાન કરનાર
ક્ષહરાટ, માલવ, ચષ્ઠણ અને શાસન બંધ થયું તે જ તે શકનો પણ અંત જ આવી કુશાન તે તદ્દન લુપ્ત જ થઈ ગયા છે. બાકીના ગયે આપણે નિહાળીએ છીએ. આ કારણને લીધે પાંચમાને બદ્ધ છે તે પણ બહુ વપરાશમાં સામાન્ય ચાર સંવત્સરમાંથી ક્ષહરાટ, ચક્કણું અને કનિષ્કના રીતે નથી જ; વળી દક્ષિણને શક સંવત છે તે પણ જે ત્રણ બાકી રહે છે, તેને વપરાશ, તે તે વંશોની લગભગ તેજ કટિમાં મૂકાય તેવો છે. એટલે તે બેને સમાપ્તિ સાથે જ અદશ્ય થઈ ગયો છે. તેજ સિદ્ધાંત પણ ચર્ચાનો વિષય તરીકે લઈશું નહિ. છતાં ઉપરના પ્રમાણે દક્ષિણ હિંદના શકનો પણ તેવો જ ફેજ થવાને પરિછેદમાં તેની ખૂબ વિસ્તારપૂર્વક જે આપણે નેધ સરજાયેલો હતો. છતાં વિક્રમ સંવત્સરની પેઠે લીધી છે તે એટલાજ માટે કે વિદ્વાનો વચ્ચે તે વિષેની લાંબુ આયુષ્ય ભોગવતે તે અદ્યાપિપર્યત ટકી રહ્યા છે. કેટલીક સમજફેર પ્રવર્તે છે તેનું નિરાકરણ મેળવી શકાય. તેથી તેમાં કાંઈક અન્ય અંશ ભળેલ હોવું જોઈએ એમ એટલે બાકી રહેલા કેવળ ત્રણ સંવત્સરે વિશે જ આપણે સ્વભાવિક કલ્પના થઈ જાય છે. અને તે અંશ તે જ બલવું રહે છે. તેમાંના બે, પ્રાચીન ઈતિહાસની વ૫કહી શકાશે કે તેમાં અર્ધધાર્મિક હેતુ જોડાયલ છે૧૨ રાશમાં આવેલા છે અને ત્રીજે અર્વાચીન યુગને અંગે
આ પ્રમાણે ધાર્મિક પ્રવર્તકેના બે સંવત્સરોને જેડ પડયો છે. બાદ કરતાં બાકી રહેતા છમાંથી ઉત્તમતાની કોટિએ આ ત્રણમાં પણ સૈથી પ્રાચીન, મહાવીરસવત પ્રથમ દરજજે વિક્રમ સંવત અને દ્વિતીય દરજે છે. પછી વિક્રમસંવત છે અને સૌથી છેલ્લે ઈસ્વી દક્ષિણ દિને શક આવવાને લાયક ઠર છે. સંવત છે; તે ત્રણેનું પારસપારિક અંતર એમ ઠરાવાયું
એક પ્રશ્ન એ કરાશે કે, આપણું સમયવર્ણનના છે કે મહાવીર સંવત અને વિક્રમ સંવત વચ્ચે ૪૭૦ કાળ દરમ્યાન ઈસાઈ સંવતની ઉત્પત્તિ તે થઈ વર્ષનું અને વિક્રમ તથા ઈસવીના સંવત વચ્ચે ૫૬
(૬૨) ઉપરની ટીકા નં. ૧૦ જુઓ,

Page #151

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ] ચોક્કસ ગણના
૧૯ વર્ષ ઉપરનું (૫૬ વર્ષ) પણ ૫૭ની અંદરનું અંતર વિક્રમના નૂતન સંવતનો પ્રારંભ પણ તે સમયે શુદી ગણવું. તેમાંના મહાવીરસવતનો પ્રારંભ તેમના નિર્વાણ પક્ષથી થતો હતો; છતાં બને પદ્ધતિનું એકીકરણ કરીશું (મરણ)ની તારીખથી, વિક્રમ સંવતને તે રાજા તે સાર એ થશે કે, બંને સંવત્સરને પ્રારંભ તે ગાદીનશીન થયો ત્યારથી, જ્યારે ઈસવીને ઈસુ કાર્તિક સુદી ૧ થીજ થયો છે, પણ પહેલામાં એટલે ભગવાનના જન્મ પછી ચોથા વરસથી થયેલ છે. મહાવીર સંવતમાં પૂર્ણિમાંત માસની ગણત્રીએ કામ આટલી હકીકત આપણી પાસે સાબિત થયેલી તૈયાર લેવાયું છે, જયારે બીજામાં એટલે વિક્રમ સંવતમાં અમાપડી જ છે. એટલે વિશેષ ઝીણવટમાં ઊતરીને તે ત્રણેના સાત માસની પદ્ધતિ ગ્રહણ કરાઈ છે. તેથી કરીને બે સમયને મોઘમનાં ધોરણમાંથી ખસેડીને મક્કમ અને સંવત્સરની ચોકર તારીખની ગણનામાં એક પણ નિણત તારીખના ધોરણે ઠરાવવાનો પ્રયત્ન આપણે દિવસને ફેરફાર થતો નથી જ. મતલબ કે તે બંને આ પ્રકરણમાં કરીશું.
સંવત્સરની વચ્ચેનું અંતર બરાબર ૪૭૦ વર્ષનું જ પ્રથમમાં, પહેલા બે શક વચ્ચેના અંતરનો મૂકવું પડે છે. હા, એટલો સ્વીકાર આપણે અત્રે કરેજ નિર્ણય કરીએ. મહાવીર નિર્વાણ જૈન મતાનુસાર પડશે કે મહાવીરના નિર્વાણનો સમય તેમની કાર્તિક વદ ૦))નું ગણવામાં આવે છે અને તેના પૂર્વેની કોઈ અન્ય ઘટનાની સાથે સંકલિત જો કરાયો નૂતન સંવત્સરનો પ્રારંભ કાર્તિક સુદી ૧થી ગણાય હેત તે વિક્રમ સંવત્સરના પ્રારંભિક દિવસની ગણના છે. મતલબ એ થઈ કે તે સમયે, દરેક માસમાં કરતી વખતે તે માસની ગણવી (પૂર્ણિમાંત અને સુદીના પક્ષ-શુકલ પક્ષ—પહેલાં કૃષ્ણપક્ષ ગણવામાં અમાસાંતની) આપણે જરૂર ધ્યાનમાં લેવી જ પડત; આવતા હતા (The dark half of the month અને બંનેની તારીખ મુકરર કરવામાં પંદર દિવસને preceded the bright half of the same એટલે કે એક પખવાડિયાને ફરક, આ બાજુ કે બીજી month)જે તેમ ન હેત તે, કાર્તિક સુદી ૧ની બાજુ મૂક પડત. પણ જ્યારે પ્રથમ સંવત્સરના પૂર્વની રાત્રીને કાર્તિક વદ )) બદલે વર્તમાન ગણ પ્રારંભ દિવસને અનુલક્ષીને જ બીજાના આરંભ દિવસની નાની પેઠે આધિન વદ ૦)) તરીકે લેખીને તે મિતિએ ગણત્રી કરાય છે, અને બંનેની શરૂઆત એકજ દિવસે મહાવીરનું નિર્વાણુ થયાનું ગ્રંથકારે લખ્યું હત.૧૭ (શુકલપક્ષની પ્રતિપદાથી) ગણવામાં આવે છે ત્યારે
જ્યારે વિક્રમ સંવતને પ્રારંભ પણ કાર્તિક સુદી ૧ થી જ એક પખવાડીઆની (પંદર દિવસની) વધ કે ઘટ ગણવામાં આવે છે, પરંતુ તેમાં શુદી પક્ષ સંપૂર્ણ થતાં, કરવાને મુદ્દો તદન નિમૂળ જ થઈ જાય છે તથા બંને તેજ માસનું કૃષ્ણપક્ષ સારૂં થતું ગણે છે એટલે કે વચ્ચેનું અંતર પૂરેપૂરા ૪૭૦ વર્ષનું જ સ્વીકારવું રહે છે.
(૧૩) સર કનિંગહામના “બુક ઓફ ઈન્ડીયન ઈરાઝ' 4 years between the Christian Era and the નામના પુસ્તકે ૫. ૮ માં જણાવેલ છે કે–The initial birth of the Christ = ઈસુના જન્મ અને ઈસવીના point of this (Vikram) Era ought to be B. Hotell 492 2112949 j2447 D. c. 57 or 56 instead of 56 B.C=વિક્રમ સંવતની [મારૂં ટીપણુ-ઈ. સ. ના આરંભને ઈસ ભગવાનના આદિ ઈ. સ. પૂ. ૫૬ ને બદલે ઈ. સ. પૂ. ૫૭ અથવા જન્મ કે મરણ સાથે સંબંધ નથી જ, જ્યારે બીજા સંવતેમાં ૫૬ ૩/૪ લેખવી જોઈએ.
જો ધર્મ પ્રવર્તકને હોય, તો તેમના મરણ સાથે અને રાજકતો (૬૪) ઉપરના પરિચ્છેદોમાં તથા પુ. ૨ ના પ્રથમ હોય તો તેના રાજયની કે વંશની આદિ સાથે હમેશાં પરિચ્છેદે જુઓ..
સંબંધ હોય છે. આ એક મુદ્દાને અંગે સર્વે અન્ય (૬૫) જુઓ તેના વૃત્તાંત
સંવતે કરતાં આ ઈસવીસનનો સંવત જુદે પડતે ૧૬) જ, બાં. બ્ર. જે. એ. સે. પુ. ૮ પૃ. ૨૨૩ (ડે. ગણાય છે. ] ઇલ છ લખે છે ક) There is a difference of (૧૭) જુએ ઉ૫સત્રની સુખાNિM ડીડ

Page #152

૧૧૦ ત્રણ સંવત્સરેની
[ અષ્ટમ ખંડ હવે બીજા અને ત્રીજા સંવત્સરના વચ્ચેના ગણે છે. એટલે કે સો ઝુમખાંમાં ૯૯ને ૩૬૬ દિવસના અંતરનો વિચાર કરીએ. ઉપરમાં કહી ગયા છીએ લખે છે ને ૧૦મું ૩૬૫ દિવસનુંજ લખે છે. આમ કે વિક્રમ સંવત્સરની આદિ ખરી રીતે, ઇસ્વી અનેકવિધ પ્રયોગો કરીને, બંને ગણત્રીવાળાઓ દેખીતી સનની આદિ કરતાં ૫૬ વર્ષને બદલે એક રીતે ભલે કાંઈક અંશે ભિન્ન પડતા દેખાય છે, છતાં વર્ષે થઈ છે. વળી તેના ટીપ્પણમાં જણાવ્યું છે તત્વ જોતાં અમુક વર્ષે-કહે કે દરેક પાંચ પાંચ વર્ષકે ઈસવીના શકની આદિ ઈસુ દેવના જન્મ પછી તેઓ લગભગ એવા તે નિકટ આવી જાય છે કે ચોથા વરસે એટલે કે ત્રીજા અને ચોથા વર્ષની બંને વચ્ચેની ભિન્નતા નષ્ટ થઈ જઈને બંને વચ્ચે વચ્ચેના સમયે થઈ છે. આ બે સત્ર આપણી પાસે કેમ જાણે ઐક્યતા-સામ્યતાજ મંડાણ ૨ પાયારૂપે રજુ થયાં છે. તે ઉપર વિચાર કરીને તેની ન હોય, તેવું જણાયા કરે છે. કહેવાની મતલબ તારિખના નિર્ણય ઉપર આવવાનું કામ હવે આપણે એ છે કે, ઈસ્વીસનના શકના આરંભન દિવસ કરવું રહે છે.
હાલ જે જાન્યુઆરીની પહેલી તારિખે ગણાય છે: | વિક્રમ સંવત્સરનું દરેક વર્ષ આપણે જાણીએ અને તેનો દિવસ, વર્તમાનકાળે જેમ વિક્રમાર્કના ત્રીજા છીએ કે ચંદ્રની ગતિ પ્રમાણે ૩૫૪ દિવસ અને ઉપર માસમાં (પૌષમાં આવે છે, તેમ પ્રાચીન સમયે પણ કેટલીક ઘડીના માપનું ગણાય છે. જ્યારે ઈસ્વીસનનું તેજ (પણ) માસમાં આવતા હતા. એટલે કે વિકમાર્ક વર્ષ સૂર્યની ગતિ પ્રમાણે ૩૬૫ દિવસ ઉપર કેટલીક સંવતનો આરંભ, વર્તમાન કાળની માફક ઓકટોબર પડીને માપનું ગણાય છે. આ પ્રમાણે એક જ વર્ષમાં, ની પંદરમી તારીખથી નવેંબરની પંદરમી સુધીમાંજ બંનેના વર્ષમાળના સમયમાં લગભગ અગિયાર દિવસનો પ્રાચીન કાળમાં પણ થતું હતું. હવે સાબિત થયું તફાવત પડી જાય છે. તે તફાવત વિમાની કાળ- કહેવાશે કે વિક્રમાર્કનો આરંભ પ્રતિવર્ષે ઓકટોબરગણનામાં પાંચ પાંચ વર્ષે બે અધિક માસ ઉમેરીને નવેમ્બરમાં જ થતો અને ઈસવીના શકનો પ્રારંભ તથા અમુક વર્ષના અંતરે એક માશનો ક્ષય કરીને જાન્યુઆરીમાં જ થતો; જેથી બનેના આરંભ વચ્ચેનું એટલે કે અગિયાર માસનું એક વર્ષ ગણીને-બધો અંતર અઢીથી ત્રણ માળનું જ ગણી શકાશે. તે ફેર કાપી નાખવામાં આવે છે. તેમ કરીને તેને સૂર્યની હિસાબે, કનિંગહામ સાહેબને જે મત ઉપરમાં ટાંકો ગતિ પ્રમાણે ગણુતાં વર્ષોની કાળગણનાની સમીપે છે કે, બને સંવત્સર વચ્ચેનું અંતર ૫૬ વર્ષ છે લાવી મૂકે છે. જ્યારે સૂર્યની ગતિ પ્રમાણે કાળમાન તે ટ ઠરશે પણ તેને બદલે ૫૬ વર્ષ (૫૬ ગણુવાતા ઈસ્વીસનમાં, ચાર ચાર વર્ષે એક લીપ વર્ષ અને ર થી ત્રણ માસનું) અથવા બહુત ૫૭ (Leap) વર્ષ લેખી તેમાં ૩૬૬ દિવસ ગણે છે. વર્ષનું તે હતું એમ કહેવું પડશે; સિવાય કે ઈસ્વીસનને ઉપરાંત ચારસો વર્ષના કાળમાં, આવાં ચાર ચાર વર્ષનાં પ્રારંભ કાળ, વર્તમાનમાં જે જાન્યુઆરીની પહેલી સે ઝુમખાંએને જે કાળ આવે, તેમાંને છેલ્લો ગુણક, તારીખથી ગણાય છે, તેને બદલે અન્યથા ગણાતા જે શતાબ્દિને આવે છે તે વર્ષમાં પાછા ૩૬૫ દિવસ જ હોય ૭૦. આ બાબતમાં કેવી સ્થિતિ છે તે વિશે આપણે
(૬૮) એમ કાંઈક યાદ આવે છે કે, ઈસવીસનની ગણ (૧૮) કાઈ કહેશે કે ૫૬ બરાબર જ છે, ખેટું નથી; ત્રીમાં પણ પ્રાચીન સમયે કેલેન્ડર માસ તરીકે જે ગણના કારણ કે પ૭ પહેલાં ત્રણ મહિને વિક્રમ સંવત્સરને પ્રારંભ કરતી હતી તેમાં મધ્યકાલીન સમયે ફેરફાર કરવામાં આવે થયો છે એટલે પા ને ફેર રહ્યો. પણ તેમ સમજનાર છે. છતાંયે એક વર્ષની જે ૩૬૫ દિવસની ગણત્રી અત્યારે ભૂલી જાય છે કે વિક્રમ સંવત ઓકટોબરમાં શરૂ થયો છે અને છે તેમાં તો ફેર નથી જ પડત. આવી ધારણાથી જ મેં તે બાદ ત્રણ મહિને જાન્યુઆરી આવે છે. એટલે કે ત્રણ માસ અહીં વિવેચન કર્યું છે. બાકી વિશેષ પ્રકાશ તે તે વિષયના ૫૬ કે ૫૭ માં ઉમેરવા જોઈએ, નહીં કે બાદ કરવા જોઈએ, જે જ્ઞાતા હોય તે પાડશે એવી વિનંતિ છે,
(૭૦ પરની ટી, નં. ૧૮ જુઓ,

Page #153

દ્વિતીય પરછેદ ]. ચોક્કસ ગણને
૧૧૧ કાંઈ પણ ઉચ્ચારીએ તેના કરતાં તે વિષયના અભ્યા- વર્ષનું ગણવાને બદલે ૫૬ વર્ષનું છે એમ સિદ્ધાંત સીએજ અજવાળું પાડી બતાવે તે વિશેષ ઉચ્ચીત તરીકે સ્વીકારીને કામ લેવું રહે છે. ગણાશે. છતાં આપણે કાંઈક હિંમતથી કહી શકીએ ઉપર જણાવી ગયા છીએ કે પ્રત્યેક નુતન છીએ કે મિ. કનિંગહામ જેવા ઝીણવટમાં ઉતરનાર વિક્રમાને પ્રારંભ ઓકટોબરથી નવેંબરના મધ્ય અને શોધખોળના અઠંગ અભ્યાસીએ, જે કાંઇ મત સુધીમાં થઈ જાય છે અને તેને ત્રીજે એટલે પણ ઉચ્ચાર્યો હશે તે પાકી તપાસ વિના કે પિતાને માસ ચાલતું હોય ત્યારે ઈસવીના તન વર્ષને પૂરાવાની ખાત્રી થયા વિના તે નહીં જ ઉચાર્યો હોય. આરંભ થાય છે. એટલે કે જ્યારે જયારે વિક્રમવર્ષના એટલે તેમણે જે ૫૬ વર્ષનું અંતર જણાવ્યું છેપહેલા ત્રણ માસમાં બનેલી હકીકત સમય, ઈસછતાં આપણી ગણત્રીથી પા-પા નું જ આવે છે વીના શકમાં દર્શાવે છે, ત્યારે ત્યારે જૂનું વર્ષ અને તેથી છ માસ કે અડધા વર્ષને જે ફેર ગણવું, અથવા જેને ઇતિહાસકારો so many પડે છે તેનું કારણ આપણે શોધવું રહે છે. હવે years expired૧ એમ કહી બતાવે છે તે જે ૫૬ આવે છે તે તેનો અર્થ એ થયો કે, દરેક સમજવું; અને પૌષ માસ પછીના બાકી રહેતા નવ પૂર્ણકની સાથે 3 વર્ષ જોડવાનું છે. વળી આપણને માસને સમય બતાવવા માટે નવું વર્ષ ગણવું; અથવા એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે ક્રાઈસ્ટદેવના જન્મ પછી ઐતિહાસિક ભાષામાં જેને such and such ત્રીજું વર્ષ પૂરું થઈને ચોથું ચાલતું હતું તે સમયે year current એમ કહે છે તે લખવું. ઈસવીસનની શરૂઆત થઈ છે. તે પછી ઉપરના તેજ પ્રમાણે Vice versa=ઉલટું સુલટું સમજી સૂત્રના આધારે, ત્રણના આંક સાથે 3 વર્ષને અપૂર્ણક લેવું. એટલે કે ઈસવીના શકમાં જે બનાવને સમય મેળવી, નિશ્ચયપણે તે સમય બતાવવા માટે સવાત્રણ જાન્યુઆરીથી સપ્ટેમ્બર સુધીનો હોય, તેને વિકમાર્કમાં વર્ષનું અંતર હતું એમ કહેવું પડશે. અને તેમ કરીએ દર્શાવો હેય તે ત્યાં વિક્રમ સંવત “ચાલુ” લખવો, તે મિ. કનિંગહામની ગણત્રીમાં જે છ મહિનાનો અને ઓક્ટોબરથી ડીસેંબરને સમય દર્શાવ હોય ફેર આવે છે તેને ઉપાય આપણે બે રીતથી કરી તે વિક્રમ વર્ષ “જૂનું અથવા ગત” એમ લખવું. શકીએ છીએ (૧) કાં તે ઇસવીના શકના પ્રારંભને તેવી જ રીતે મહાવીર સંવતને ઈસવીસનની છ માસ આઘો લઈ જ (૨) અથવા ક્રાઈસ્ટ દેવના તારીખમાં તથા ઇસવીસનની તારીખને મહાવીર જન્મને છ માસ વહેલો ઠરાવ. એટલે કે નં. ૧નો સંવતમાં ફેરવી શકાય છે; ફેર માત્ર એટલો જ કે ઉપાય લેતાં, વર્તમાનકાળ ઈસવીસનને પ્રારંભ જે ૧લી વિક્રમ અને ઈસવીના શક વચ્ચે ૫કાનું અંતર છે અને જાન્યુઆરીથી લખાય છે તેને બદલે ૧ જુલાઈથી તેથી પ૬ અને ૫૭ નો આંક વાપરવો પડે છે તેને ગણું અને નં. ૨ નો ઉપાય કબૂલ રાખીએ તે બદલે મહાવીર અને ઈવીના શક વચ્ચેનું અંતર ક્રાઈસ્ટ દેવના જન્મ પછી વર્ષે (ત્રણ વર્ષ ને પરા (૪૭૦+૫૬) વર્ષનું હોવાથી પ૨૬ અને નવ માસે) ઈસવીસનનો પ્રારંભ થયો હતો એમ પ૨૭ ના આંકનો ઉપયોગ કરવો પડશે. તેવી જ ગણવું. કયું સત્ય છે તે સંશોધકે શોધી કાઢશે. બાકી રીતે વિક્રમ સંવત્સરને મહાવીર સંવતમાં ફેરવ
જ્યાં સુધી તે બિના નિશ્ચિતપણે સાબિત ન થઈ શકે છે અથવા મહાવીર સંવતને વિક્રમમાં ફેરવે હેય ત્યાં સુધી, બેની વચ્ચેનું અંતર, હાલ તુરત તા ૫૬. તે ઉપરના જેવું તે મુશ્કેલ નથી. કારણ કે તે
() A. D. દર્શાવવાને હોય ત્યારે expired (7) લખાય પણ B. c. (ઇ. સ. ૫) દર્શાવવાનો હોય ત્યારે To come' or `in store' = હવે પછી આવતું, એમ
લખવું પડે.
(૭૨) મહાવીર અને વિક્રમ વચ્ચેનું અંતર ૪૭૦ વર્ષનું છે અને વિક્રમ તથા ઇસની વચ્ચેનું અંતર ૫૬ છે એ

Page #154

-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
એક ભ્રમ અને
[ અષ્ટમ ખંડ
બે સંવત્સર વચ્ચેનું અંતર પૂણુંકની સંખ્યામાંજ આ પ્રમાણે નિયમનું સ્થાપન કર્યું ગણાય. પણ છે; અને તે આંક ૪૭૦ ને છે. એટલે અરસપરસમાં તેનું બરાબર પાલન કરી બતાવી આંકડામાં ઉતારી તેજ આંકની વધે કે ઘટ કરવાથી બધે મેળ બરાબર બતાવાય તે વાચક જનતાની સમજણમાં વિશેષ બેસી જશે.
દઢતાથી ઠસી જાય; માટે તેનાં દષ્ટાંત આપીશું. | વિક્રમ વર્ષ
ઇસ્વીનું વર્ષ (૧) ૧ લાના કાર્તિક માર્ગશીર્ષ અને પૌષ = ઇ. સ. પૂ. ૫૭ ઓકટે. ન. ડીસે (૨) ૫૭ માના , ,, , = - ૧ , " " (૩) ૫૮ માના , ,
, = ઈ. સ. ૧ , , , (૪) ૧ લાના માઘ માસથી આધિન સુધી = ઈ. સ. પૂ. ૫૬ ના જાવુ થી સપ્ટે (૫) પ૭ માના , ,, , = ઈ. સ. ૧ ના , , (૬) ૫૮ માન , ,
= ઈ. સ. ૨ ના , જ્યારે તેને ઉથલાવીને દર્શાવવું હોય તે ઈસ્વીનું વર્ષ
| વિક્રમનું વર્ષ (૭) ઇ. સ. પૂ. ૫૭ ના રે, ન, ડીસે = ૧ લાના કાર્તિક, માર્ગ અને પૌષ
(૮) ઈ. સ. પૂ. પ૭ ના જાન્યુ થી સપ્ટે = ૧ લાના માઘ થી આધિન . (૯) ઈ. સ. પૂ. ૧ ના ઓક્ટ, ન, ડીસે = ૫૭ ના કાર્તિક, માર્ગ અને પૌષ (૧૦) ઈ. સ. ૧ ને જન્ય થી સપ્ટે = ૫૭ ના માધ થી આધિન (૧૧) ઈ. સ. ૧ ના ઓકટો, ન, ડીસે = ૫૮ ના કાર્તિક, માર્ગ અને પૈષ (૧૨) ઈ. સ. ૨ ને જાન્યુ થી સપ્ટે = ૫૮ ને માઘ થી આધિન
ઈત્યાદિ ઈત્યાદિ. વિક્રમ અને ઇસવીના સનનું અંતર ૫૫ કે ૫છા થતાં, તેને પુત્ર તેની ગાદીએ બેઠો છે. આ પ્રમાણે વર્ષનું ગણાય છે. તેમજ ઈસુના જન્મ પછી તે બને બનાવોને આંક ૬૦ ને થતું હોવાથી
ત્રણ વર્ષને કાળ ગયા પછી કોઈના મનમાં એમ વિભ્રમ થવા પામે છે, શું એક ભ્રમ અને તેમને શક ચાલુ થયો હોવાનું વિક્રમાદિત્યના મરણને અને ઈસુના સંવતના પ્રારંભને તેનું નિવારણ જણાયું છે, તે હકીકત આપણે કે ઇસુના જન્મ દિવસને કાંઈ સંબંધ છે ખરા ? તે
જણાવી ગયા છીએ. આ એટલોજ ઉત્તર આપવાનું કે તે માત્ર વિભ્રમ જ છે: બન્નેને સરવાળે કરવામાં આવે તે ૫૬૪૩ તેને ખુલાસે નીચે પ્રમાણે જાણો. અથવા ૫૬૪૩=૬૦ સાઠના આંકડે પહોંચી પ્રથમ ઈસુના જન્મ સાથે વિશ્વમ તપાસી લઈએ. જવાય છે. જ્યારે બીજી બાજુ શકારિ વિક્રમાદિત્યનું ઇસુના જન્મ પછી ૩૫ વર્ષે તેમના શકનો પ્રારંભ રાજ્ય પણ સાઠ વર્ષ જ ચાલ્યું છે અને તેનું મરણ થયો છે એટલે તેમનો જન્મ તે ઇ. સ. પૂ. ૪ માં
તે બન્ને વચ્ચેના અંતરનો સરવાળો કરવાથી ૪૭૦+૫૬= પરાં બાકી છે ઉપરાંત ૫૭ મા વર્ષના છેલ્લા ત્રણ માસ ૫૨૬ મહાવીર અને ઈસ વચ્ચેનું અંતર આવશે. બાકી હતા ત્યારે, એમ સમજવાનું છે. જેથી અહીં પન્ના
(૭૩) ૫૬ વર્ષને સામાન્ય અર્થ કરીએ તે ૫૬ પૂરે પહેલા ત્રણ માસનાં નામ ન લખતાં, છેલ્લા ત્રણ માસનાં થઈને ૫૭ મું ચાલતું હતું ત્યારે, એમ લખાય છે. પણ અત્રે નામ લખ્યાં છે) ઈ. સ. લખવું હોય તે પ્રથમના ત્રણ માસ છે. ઈસ. પૂ. ની વાત છે. એટલે તેને અર્થ પ૬ વર્ષ લખવાં પડે..

Page #155

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
થયા હતા એમ કહેવાય. જ્યારે વિક્રમનું મરણુ તેના પેાતાના સંવત્સરના સાઠમા વર્ષે છે. વળી એટલું પણ ચાક્કસ કર્યું છે કે તેનેા સંવત તેના રાજ્યના પ્રથમ દિવસથીજ આરભાયા છે. એટલે જો આ બે તારીખાને ઉપર બતાવેલી અરસપરસ ફેરબદલી કરવાના નિયમે લખવામાં આવે, તે વિક્રમને રાજ્યાભિષેક અથવા વિક્રમસંવતને પ્રારંભ ઇ. સ. પૂ. ૫૭ માં લખાશે અને તેના રાજ્યના અંત અથવા તેનું મરણુ ૪. સ. ૪ માં લેખાશે. તા પછી ઇસુતેા જન્મ જેને આપણે ઈ. સ. પૂ. ૪ માં બન્યા હૈવાનું જણાવ્યું છે તેને અને વિક્રમ સંવતના પ્રારંભ દિનને ૫૩ વર્ષનું [ઇ.સ. પૂ. ૫૭ માંથી ઈ.સ. પૂ. ૪ બાદ કરતાં ૫૩]અંતર દેખાશે જ્યારે વિક્રમના રાજ્યનું અંતર છ વર્ષનું [ઈ.સ.પૂ. ૩+. સ. ૪] અંતર આવશે. એટલે કે બેમાંથી એક પશુ આંક ૬૦ વર્ષના થતા જ નથી; પણ લગભગ માઠેક વર્ષોંના ફેર રહી જાય છે.
તેનું નિવારણ
હવે બીજો વિભ્રમ તપાસીએ. તેમાં ઈસુના શક સાથેના સંબંધ વિશે વિચારવાનું છે. તેના પ્રારંભ ઈ. સ. ૧માં થયાનું અને વિક્રમનું રાજ્યારેાહણુ ઇ. સ. પૂ.
૧૫
૧૧૩
૫૭માં થયાનું ગણાવ્યું છે; કેમકે ઇસુના શકના પ્રારંભ કાળની અગાઉ ૫૭મું વર્ષ ઘણુંખરૂં ઉતરી ગયું હતું અને ૫૬મું વષઁ ગણાવાને માત્ર છેલ્લા ત્રણેક માસજ બાકી રહ્યા હતા ત્યાં વિક્રમસંવતને આરંભ–કડા કે તેને રાજ્યારૂઢ થવાને પ્રસંગ-બન્યા છે; અને તેનું રાજ્ય તા સાઠ વર્ષ ચાલ્યું હતું એમ જણાવાયું છે. એટલે ઈ. સ. ૪ (ઇ. સ. પૂ. ૫૭માંથી ૬૦ વર્ષ બાદ કરતાં ઇ. સ. ૪ આવે છે ) બેસી ગયાને છ થી આઠ માસે તેનું મરણ થયાનું લેખાશે. મતલબ કે આ ખીજા બનાવની સાથેનું અંતર પણ નથી ૬૦ ના આંક વાળું: પરંતુ ૫૭ અને ૪ ના આંકનું છે. એટલે તેના સ`બંધ પશુ અસંભવિત જ ગણાય.
આ પ્રમાણે બન્ને પક્ષો વિચારી જોતાં, પ્રથમમાં આંક ૫૩ અને ૭ આવે છે અને બીજામાં તે આંક ૫૭ અને ૪ આવે છે, જ્યારે આપણે તે તે આંક ૬ન્તા હાય તાજ બંને બનાવાને સંબંધ હૈાવાનું કાંઈ એ વિચારવું રહે છે અને તેમ તેા નથીજ, તે સ્પષ્ટ છે. એટલે તાપ એ થયેા કે, જે પ્રશ્ન ઉદ્ભળ્યા છે તે માત્ર વિભ્રમ જ છે.

Page #156

Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #157

ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
નવમ ખંડ
नर
%%*ॐॐ
ॐॐॐ
SUSM
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #158

મમરાવ - -
-
me
o
ન વ મ ખંડ
H
બાબા રમાવાઈ
પ્રથમ પરિચ્છેદ
કુશાન વંશ કુશનવંશની નામાવલી
તથા સમયાવળી કુશનવંશ; હિંદબહારના સત્તાધારી તરીકે
કડફસીઝ પહેલે કડફસીઝ બીજે
out our website -
- - -
ખાખ
દ્વિતીય પરિચ્છેદ કશાન વંશ (ચાલુ); હિંદમાં સત્તાધારી તરીકે
(૧) કનિષ્ક પહેલે (૨) વાસિષ્ક-વષ્કઃ ઝેગ્ય, શુષ્ક (૩) હવિષ્ક (૪) કનિષ્ક બીજે (૫) વાસુદેવ તથા અંતિમ રાજાઓ
-
- -
- ક
.
તૃતીય પરિચછેદ કશાન વંશના સૂબાઓ પરત્વેનીજ મેતિક અને ચઠણ
ની સમજૂતિ
.
- - - - - - - - -
remix
-
-
Join
u
opposite
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #159

પ્રથમ પરિચ્છેદ
કશાન વંશ
ટૂંક સારઃ—કુશાનવંશના સમય ઈ. સ. ૧૦૦ બાદના છે એટલે કે આ પુસ્તકની સમય મર્યાદા ટપી જાય છે, છતાં તેનું વર્ણન આપવું પડે છે તે સંબંધી પ્રવેશકમાં આપેલ ખુલાસા——હૂણ અને કુશાન પ્રજાના આર્ય તરીકેના આપેલ પરિચય તથા તે મેની વચ્ચેના બતાવેલ તફાવત—કુશાનની સત્તાના અને રાજ્યકાળના કરી આપેલ નિર્ણય— જુદાજુદા વિવાદ કરી, ઉપજાવી આપેલ તેમની નામાવળી તથા તેમને અનુક્રમ— અંતમાં તેમના સંબંધી અત્યાર સુધી ચાલી આવતી દૂર કરેલી ભ્રમણા—તેમ કરવા જતાં વચ્ચે વચ્ચે ઉભી થતી મુશ્કેલીઓના આપેલ ખ્યાલ અને છેવટે ગેાઢવી માપેલ સાલવારી—
કુશાન પ્રજામાં સમાયલી જાતિઓનું આપેલ વર્ણન તથા ઉદ્ભવ—કુશાન પ્રજાના ફડસીઝ પહેલા સાથેના સંબંધ કેવા પ્રકારના હાઈ શકે તેની કરેલ ચર્ચા—તથા તેના રાજકીય જીવનને આપેલ આછે ખ્યાલ કડીઝ બીજે હિંદનૃપતિ થયે। હાવા છતાં, તેને બહારના કેમ ગણવામાં આવ્યે છે તેનું પતાવેલ કારણ—તેના જયપરાજય તથા રાજ્યવિસ્તાર સંબંધી લીધેલ લખાણપૂર્વક તપાસ—ઉત્તર હિંદનાં એ માટાં શહેરા, તક્ષિલા અને મથુરા, તેના રાજકીય જીવન સાથે કેટલે દરજ્જે સંકલિત હાઈ શકે તેની પ્રશ્નોત્તરી કરીને બતાવી આપેલ નિર્ણય—કુશાન સંવતની સ્થાપના વિશેના આપેલ થાડાક ઘટસ્ફોટ,

Page #160

૧૧૮
“પ્રાચીન ભારતવર્ષ” નામના આ પુસ્તકમાં સમસ્ત ભારત દેશના પ્રતિહાસ લખવાના ઈરાદા છે એમ આપણે જાહેર કર્યું છે. વળ વર્ણન આલેખનમાં મુંઝવણ
પ્રવેશક ઉર્જા ન થાય તે માટે ભારત દેશના-હિંદના આપણે એ ભાગ પાડયા છે. ઉત્તર હિંદુ અને દક્ષિણું હિંદ. તેમાંથી પ્રથમ આપણે ઉત્તર હિંદના ઇતિહાસ લખવાનું હાથ ધર્યું હતું, કારણ કે તે વિશેષ સુલબ્ધ છે. તેમજ વિશેષપણે પરિચિત પણ છે, ઉપરાંત વિશેષપણે મહત્ત્વપૂર્ણ પણ છે. આ પ્રમાણે ઉત્તર હિંદનું વર્ણન લખતાં, તેના પ્રારંભમાં, અતિ પ્રાચીન સમયની સાથે આ પુસ્તકના સમય વર્ચ્યુનની મર્યાદા ખાંધી, તે એની વચ્ચેને સંબંધ જોડી બતાવવાના સાથી પ્રથમ પ્રયાસ કર્યા છે. તે બાદ એક પછી એક જે રાજવંશેાએ પ્રતાપવંતા અને સાનાના અક્ષરે લખાઈ રહે તેવા મહત્ત્વશીલ રાજ કાર્યભાર ચલાવ્યા હતા તે દરેકને ઇતિહાસ ક્રમાનુક્રમે દારી બતાવ્યેા છે. તેમાં એક મગધ સાત્રાજ્ય અને ખીજી અવંતિ સામ્રાજ્ય-તે ખેની હકીકતેાએ અતિ મોટા ભાગ રોકી લીધા છે; કેમકે તે સ્થિતિને સર્વરીતીએ તે લાયક જ છે. સાથે સાથે જે પરદેશી સત્તાઓએ હિંદ ઉપર ચડી આવી, તેના ઇતિહાસમાં જે કાંઈ કાળેા પૂરાવ્યા છે. તેનું પણ વિસ્મરણ થવા દીધું નથી. અલખત્ત તે જેટલા દરજ્જે પરદેશીપણું જાળવી રાખતા દેખાયા છે, તેટલા દરજ્જે આપણે પણ તેમને દૂરજ રાખ્યા છે. એટલે કે તેવી હકીકતાને માત્ર અંગુલી નિર્દેશ જ કરી ગયા છીએ; જેમ કે ઈરાની શહેનશાહ સાઈરસ અને ડેરિઅસ, બેકટ્રીઅન સરદાર યુથીડીમાસ, આદિએ હિંદુ ઉપર ચડી આવી માત્ર પેાતાને દ્રવ્યલાભ સંતાષાતાં, તેની તરફ પીઠ ફેરવી દૂર્લક્ષ કર્યું હતું, તેજ પ્રમાણે આપણે પણ તેમના નામનેા અત્રતંત્ર છૂટાછવાયા ઉલ્લેખજ કર્યે રાખ્યા છે. જ્યારે તેમના જે વારસદાર। અને સરદારે। હિંદને પોતાનીજ માતૃભૂમિ ગણીને, હિંદમાં જ વસવાટ કરી રહ્યા તેમનાં જીવન ચરિત્ર જેટલાં જેટલાં મળા
સુશાન વંશ
[ નવમ ખંડ
તેટલાં તેટલાં યથાશક્તિ વર્ણવી બતાવ્યાં છે. જેમકે, ડિમેટ્રીસ, મિનેન્ડર, ભૂમક, નહપાળુ, મેાઝીઝ, અઝીઝ ઈ. ઈ. સાથે સાથે જે કેટલાંક નાનાં નાનાં
હતા
શકયાં
રાજ્યે ખૂણે ખાંચરે ઉત્તર હિંદમાં રાજ્ય ચલાવી રહ્યાં હતાં તેને પણ ખનતાં સુધી વિસામાં નથી જ-જેવાં કે સૈારાષ્ટ્ર દેશના શાહી રાજાઓ, કાશ્મિ રના જાયાક અને દામેાદર, મગધના દશરથ અને શાલિશુક આદિ, મતલબ કે કાઈ પણ રાજસત્તાને ભૂલ્યા સિવાય સ્વક્તિ અનુસાર, સારાયે ઉત્તર હિંદના રાજકર્તાઓના ઇતિહાસ અત્યાર સુધી આ પુસ્તકમાં દાખલ કરી દીધા છે. એટલે તે પ્રદેશ ખેડીને આપણે હવે દક્ષિણ હિંદ તરફ વળીએ તેા યેાગ્ય ગણાશે નહીં. છતાં તેમ કરતાં પહેલાં, ઇતિહાસમાં મશહુર થયેલી પેલી પ્રજાને-કુશાન વંશને-કાંઈક પરિચય કરાવવા જરૂરી લાગે છે. કારણ કે (૧) તેમને સમય-અથવા તે તેમણે પ્રવર્તાવેલ સંત્સરના સમયવિદ્વાનોએ ઇ. સ. ૭૮તે માન્યા છે. એટલે તેમના મતે આ વંશને લગતી હકીકત આ પુસ્તક માટે ડરાવેલી મર્યાદાની અંદરજ આવી જતી ગણાય. (૨) તેમના શકની આદિ વિશેના વિદ્વાનેાના મતથી જુદા પડીને મારી માન્યતા તેનાથી લંબાવીને જરા આવી લઈ જવી પડે છે, એટલે ઈ. સ. ૧૦૦ ની હ્રદ વટાવી દેવી પડે છે. તે કારણથી સિંદ્ધાંત પ્રમાણે તે તેમને કિંચિત્ સ્પર્શ કર્યા વિનાજ મારે આગળ વવું જોઈ એ; પરંતુ તેમના સમય તે મર્યાદાની (ઈ. સ. ૧૦૦ ની ) બહુજ લગાલગ આવી જતા હેાવાથી તેમજ તેમણે ભાગવેલ સત્તાને લીધે આખા હિંદની સંસ્કૃતિ ઉપર જે ભિન્ન પ્રકારની છાપ પડી ગઈ છે તે ઉપરથી, તેમના વિશે વિસ્તૃતપણે નહીં તા, છેવટે જેટલું આગળ ઉપર અગત્યનું થઈ પડે તેવું હેાય અથવા તેા ઇતિહાસની રચનામાં કારગત થતું લાગતું હાય, તેટલું તે આપણે જાણવું જ રહે છે. (૩) વળી કેટલેક ઠેકાણે એવી માન્યતા પ્રચલિત થતી જણાઈ છે કે, હિંદની આર્ય પ્રજાની ઉત્પત્તિ ણ પ્રજામાંથી (જે રંગે સફેદ હેાવાથી The whites તરીકે પશુ ઓળખાય છે) થઈ છે અને

Page #161

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
તેમના જન્મપ્રદેશ હિંદની બહાર હિમાલયની ઉત્તરમાં ગણાય છે. ઉપરાંત આ ણુ પ્રજા અને અત્ર વવવા ધારેલો કુશાન પ્રજા, બન્ને એક ખીજાની શાખા રૂપ હોવા સંભવ છે અથવા તા એક્બીજા સાથે અતિ નિકટના સંબંધ ધરાવતી મનાઈ છે. એટલે આ પ્રકારની માન્યતાની સત્યાસત્યના તપાસવાની પણ જરૂર લાગે છે.
હૂણ અને કુશાનાની આ પ્રજામાં થતી ગણના
ઉપરનાં ત્રણ કારણામાંનાં પ્રથરતાં એ એવા પ્રકારનાં છે કે તેમને જો સાથે ગ્રંથ માં આવે તે તેમની વિચારણા એકજ વિવરણમાં થઈ શકે તેમ છે. તેમજ તે બહુ લખાણ પૂર્વક ચર્ચવા યાગ્ય વિષય છે. એટલે તે મુદ્દા હાથ ધરવાપૂર્વે પ્રથમ તેા ત્રીજો સુદ્દો જ વિચારી લેવા વ્યાજખી ગણાશે.
વિશેની વિચારણા
પ્રાચીન આર્યપ્રજાના એક ભાગને ગૂર્જર પ્રજાના નામથીર ઓળખાવવામાં આવતા હતા. તે પ્રજાનું મૂળસ્થાન જ્યા` આ પ્રાંત (ઉચ્ચારના સામ્યપણાને લીધે) હશે એમ કલ્પના કરવામાં આવી છે. વળી તે જ્યા આ પ્રાંત, હાલના કાળા સમુદ્ર અને કાસ્પિઅને સમુદ્ર વચ્ચે અને એશિયાઈ તુર્કસ્તાનના ઈશાન ખૂણે અથવા ઈરાનના વાયવ્ય ખૂણે આવેલા ક્રોક્રેસસ પર્વત વાળા૪ પ્રદેશમાં હાઇને, આર્યપ્રજાની ઉત્પત્તિનું સ્થાન ત્યાંજ રહેવું જોઇએ એવી કલ્પના` કરાઈ છે. ત્યાર પછી ત્યાંથી, તે પ્રજાનાં ટાળેટાળાં મળીને જીવનની જરૂરીતા મેળવી લેવા ચારે બાજુ વિખરાવા માંડી હશે
(૧) જીએ પુ. ૩ પૃ. ૩૯૨
માટે પુ. ૭ પૃ. ૨૯૭ નુ વર્ણન તથા ટીકા જીઆ) તેમ કેટલીક વખત આડે રસ્તે દારવનાર પણ નીવડમાં છે (જેમક
(૨) જીએ પુ. ૩ પૃ. ૩૮૫થી આગળ.
(૩) ઉચ્ચારના સામ્યપણાનાં વિપરીત પરિણામ વિશે સેડ્રેકેટસ તે ચંદ્રગુપ્ત નથી પણ શેવન છે. જીએ નીચેનું ટીપણુ નં. ૬ જુએ.
પુ. રમાં તેનુ વૃત્તાંત: આ દેશ તે દ્રિઆકિ સમુદ્રના તો પ્રદેશ નથી પણ અખસ્તાન દેશ છે. જીએ પુ. ૧ પ્ ૨૦, ૨૬૫)
(૪) પુ. ૩ પૃ. ૩૯૨
(૫) એક વખત એમ પણ કલ્પના થઈ હતી કે એશિઆઈ તુર્કસ્તાનમાં આવેલ યુક્રેટીસ અને ટાઇગ્રીસ નદીના વચ્ચેના પ્રદેશમાંજ તેનું ઉત્પત્તિસ્થાન હૈાવું જોઇએ. (જીએ નીચેની ટીકા નં. ૧૩)
(૬) ઉચ્ચારના સામ્ય ઉપર રચાયલાં અનુમાના કેટલીક વખત સાચાં અને કા સાધક પણ નીવડચાં છે ( દૃષ્ટાંત
૧૧૯
એ પ્રકારની માન્યતા બાંધવામાં આવી છે. પણ તે બહુ વિશ્વાસનીય દેખાતી નથી. કેમકે એક તે તેને પાયેાજ, ઉચ્ચારની માત્ર સામ્યતા ઉપર રચાયા છે, એટલે તદ્દન કાલ્પનિક છે. તેમજ ખીજું એક સબળ કારણ તેની વિરૂદ્ધમાં જતું એ બતાવી શકાય તેમ છે, કે આર્યપ્રજાના હિંદુશાસ્ત્રોમાં તેમની ઉત્પત્તિ જંબૂદ્રીપમાંથીજ થઈ હાવાનું હંમેશાં જણાવાયું છે. અને શાકદ્વીપની પ્રજાને અનાય લેખવામાં આવી છે. જ્યારે આ કાર્કસ પર્વતનું સ્થાન પ્રાચીન સમયે તે શાકદ્વીપની અંદરજ સમાવિષ્ટ થયેલું આપણે જોઈ ગયા છીએ. એટલે ભારપૂર્વક કહી શકાશે કે કૉંગ્રેસસ પર્યંતવાળા પ્રદેશ અનાર્ય પ્રજાનું સ્થાન હેાઈને આર્ય પ્રજાના ઉત્પત્તિસ્થાન તરીકે માની શકાય નહિ. હજુ એમ ખની શકે ખરું કે, આર્ય પ્રજાનું ઉત્પતિસ્થાન અન્ય જે હેાય ત્યાંથી તે ખસતી ખસતી અમુક વખતે આ કાક્રસસ પર્વતના પ્રદેશમાં પેાતાનું થાણું જમાવીને ઠરીઠામ મેઠી હેાય. આ કારણને લીધે કદાચ તેટલે દરજજે આ પ્રદેશને પશુ A home of the Aryans આર્ય સંસ્થાન કહી શકાય ખરૂં. જેમ વૈદિક ધર્મના શ્રુતિ-સ્મૃતિ અને ઉપનિષદ્ જેવા ગ્રંથાના કર્તાનેઋષિ મુનિઓને આપણે શસ્થાનના વતની હાવાનું જણાવી ગયા છીએ” અને તે શમ્યાન તે કાઈ ખીજું સ્થાન નહિં પણ વર્તમાન સમયે અગાનિસ્તાનના નૈઋત્ય ખૂણામાં આવેલ હમમ સરેાવરની આસપાસના પ્રદેશ કે જેને શિસ્તાન કહેવામાં આવે છે
(૭) નુએ પુ, ૩. પૃ. ૧૩૩
(૮) આ પ્રશ્નનું ઉત્પત્તિસ્થાન અને મા પ્રજાનું સસ્થાન તે બે શબ્દો વચ્ચેના તફાવત આ ઉપસ્થી સમર્થ શકાશે. સરખાવા નીચેની ટીકા ન, ૧૦ (૯) જીએ પુ. ૩ પૃ. ૧૩૭-૧૩૨
2:

Page #162

---
-
-
-
-
--
--
૧૨૦. હુણ અને કુશાન
[ નવમ ખંડ તેજ છે, એમ આપણે સાબિત કરી ગયા છીએ. એટલે લઈ હિંદમાં પ્રવેશ કરે પડ્યો હતો. એટલે કે જ્યારે તે અપેક્ષાથી તે સ્થાનને પણ A home of the પણ તેઓને હિંદમાં ઉતરવું પડયું હતું ત્યારે ઉપર Aryans કહી શકાય તેમ છેજ. આ ઉપરથી એમ સૂચવ્યા પ્રમાણેનજ રસ્તે લે પો હતે. અને પણ સાબિત થાય છે કે આર્ય પ્રજાની ઉત્પત્તિ આ પ્રદેશ પણ જંબુદ્વીપમાંજ (જુઓ પુ. ૩માં પૃ. ભલે કઈ અમુક સ્થાને જ થઈ ગણે, છતાં ત્યાંથી ૧૨૦થી આગળનું વર્ણન) આવેલ હોવાથી પ્રજાને તેનાં જુદાં જુદાં ટોળાં બંધાઈને જુદી જુદી દિશામાં પણ આર્યપ્રજાના એક અંશ તરીકે જ આપણે લેખવી વિખેરાવવા માંડેલ હોવા જોઈએ, એમ લખવું પડશે. રહે છે. તેમાંનું એક કૉકેસિસ પર્વતવાળા પ્રદેશમાં ગયું હશે. કુશાન પ્રજાનું મૂળસ્થાન ક્યાં હતું તે હજુ સુધી વળી બીજું યુક્રેટીસ નદીવાળા પ્રદેશમાં જમાવટ ચક્કસપણે જણાયું નથી પણ તેનું સરણ જે મા, કરી પડેલ હશે તેમ ત્રીજું આ શસ્થાનવાળા પ્રદેશમાં થઈને હિંદમાં થયું છે તે ઉપરથી નિશક કહી શકાય પણ ઉતરી પડેલ હશે એમ કહી શકાશે. તેમ છે કે હિંદુકુશની પેલી પાર તે સ્થળ હોવું જોઈએ.
આટલું વિવેચન આર્યપ્રજાના એક બે વિભાગનું પછી તે મધ્ય એશિયાના તુર્કસ્તાન તરફ પણ હોય જણાવી ગયા બાદ હવે આપણે કુશાન અને હૂણ કે હિમાલયની ઉત્તરે ખોટાન અને તિબેટના પ્રદેશમાં પ્રજાના જન્મસ્થાન બાબતની વિચારણા કરવા વળીએ. પણ હોય. કેટલીક હકીકતથી એમ અનુમાન ચોક્કસ
આ કુણુ પ્રજાને હિંદુકુશ પર્વત તરફની પ્રજા પણે બંધાય તેમ છે કે તે તિબેટના પ્રદેશમાં જ હેઈ તરીકે લેખવામાં આવે છે. અને ઉપર જણાવી ગયા કે જ્યારે કેટલીક હકીક્ત એમ પણ સાબિતી આપે પ્રમાણે આર્યપ્રજાનાં ત્રણ ટાળાં જુદી જુદી દિશામાં છે કે, હિમાલયની ઉત્તરને બદલે તે મધ્ય એશિયામાં જેમ પથરાઈ ગયાં હતાં તેમ આ પ્રજા પણ હિંદુકુશ વસતી પ્રજાજ હશે. વિશેષ શોધખોળથી ગમે તે પર્વતની ઉત્તર અને પૂર્વ દિશામાં વસતી હોવાથી તથા સ્થાન નિર્ણિત થાય પરંતુ એટલું તે નક્કી થાય છે જ તે પર્વતનું ભીતર ચીરીને હિંદમાં આવવાનો કોઈ માર્ગ કે કુણ પ્રજા અને કુશાન પ્રજા બન્ને જુદી જુદી જ ન હોવાથી પ્રથમ તેને પિતાના સ્થાનથી પશ્ચિમ દિશાએ છે. ( વળી આગળના પારિગ્રાફે વર્ણન વાંચો) અને વળવું પડયું હતું અને તે બાદ દક્ષિણ તરફનો માર્ગ જ્યારે જુદી જુદી જ છે ત્યારે તેમનાં વસ્તી સ્થાન
(૧૦) ઉત્પત્તિસ્થાન એટલે, ત્યાંથી તેમનો જન્મ થયે, પહેલાંનાં વૃત્તાંતે. તેમાં જણાવાયું છે કે, તેમને ચીનાઈ તે પહેલાં ત્યાં વસ્તિનો સર્વથા અભાવજ હતો એમ નહીં; શહેનશાહ સાથ હી સંબંધ બાંધવાની વૃત્તિ ઉત્પન્ન પણ ઉત્પત્તિસ્થાન એટલે હિંદુ ધર્મની માન્યતા પ્રમાણે થઈ હતી. જે પ્રલયકાળ કહ્યો છે તેવો કાળ સંપૂર્ણ થયે, ફરીને પાછી (૧૨) ચષણને લગતી કેટલીક હકીકત આગળના એક થતી શરૂઆત, તેનું નામ ઉ૫ત્તિ.
પરિચ્છેદે આપવામાં આવી છે. ત્યાં એમ સાબિત થયું છે અને જૈનધર્મ પ્રમાણે કાળચક્રનો એક ભાગ, જેને કે, ચ9ણે આ કશાનવંશી પ્રજાને ક્ષત્રપ તરીકે પિતાનું ઉત્સપિણિ અને અવસર્પિણિકાળ કહેવાય છે (જુઓ ૫. જીવન શરૂ કર્યું છે અને તે કુશાન પ્રજાના શાકને અનુસર્યો ૧ પરિછેદ પહેલામાં વર્ણન) તેવા પ્રત્યેક કાળની સમાપ્તિ છે. મતલબ કે તે પોતે કેમ જાણે કશાન પ્રજાના સભ્ય હેય. થઈને, બીજાનો પ્રારંભ થાય છે તે વચ્ચેના અંતરનો સમય પુ. ૨ પૃ. ૫૭થી ૬૩માં કયાંક કયાંક ચણુને હણ પ્રજાને તેનું નામ ઉત્પત્તિ.
હોવાનું મેં જણાવ્યું છે તેમાં હવે ફેરફાર કરવા જરૂર લાગે છે. બાકી તો દુનિયા પોતેજ અનંત ગણાય છે. એટલે કદાપી વળી ચષણના સિકાઓને આધારે તે પ્રજાનું સ્થાન મધ્ય તેને અંત આવ્યો નથી અને આવવાનો પણ નથી એમજ એશિયાના તુર્કસ્તાનવાળા ભાગમાં મેં જણાવ્યું છે. (જુઓ કહી શકાય. એટલે તેની ઉત્પત્તિનો સવાલ જ રહે તે નથી. પુ. ૨ પૃ. ૫૭ થી ૬૩ તથા ૫.૩ ૫. ૪૦૨ ઉપર આt
(1) આગળ ઉ૫ર જુઓ વીમા કડફસીઝ અને કનિક નં. ૧૦૨ ના સિકાનું વર્ણન)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #163

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
પણ જુદાંજ હાવાં જોઇએ. પરંતુ તે સ્થાન જંબૂદ્વીપમાં હાવાથી તે પ્રજાને પણ આર્ય તરીકેજ કલ રાખવી પડશે.
આર્યપ્રજા તરીકે
આટલું વિવેચન કરીને હવે મૂળ પ્રશ્નને વિચાર કરવા ઉપર વાચક વર્ગને મારે લઈ જવા પડે છે. પુ, ૩ માં જણાવાઈ ગયું છે કે જંબુદ્વીપ અને શાકદ્વીપ વચ્ચેનું જોડાણ, કાસ્પીઅન સમુદ્રથી સીધી લીટી દેરતાં, જ્યાં આગળ તે ઈરાની અખાતના ગ્વાદર બંદર (જીએ પુ. ૩ પૃ. ૧૩૬ સામે ચેાડેલ નકશે1; આકૃતિ નં. ૨૨માં અ જ્જ નામની લીટી) તે મળે છે તે પ્રદેશના સ્થાનને૧૩ કહી શકાય; અને એટલું તે ચેાસજ છે કે આર્ય પ્રશ્નનું મૂળસ્થાન જંબૂદ્રીપમાંજ હતું, નહિ કે શાકદ્વીપમાં. એટલે સાર એ થયા કે મૂળસ્થાન તરીકે આપણે શોધીને જે સ્થાપિત કરવું રહે છે તે, ઉપર દારેલી લીટીની પૂર્વ તરફ જ, એટલે કે જંબૂદ્બીપની દિશામાંજ-હેવું જોએ. આટલી વસ્તુસ્થિતિ નક્કી કરી નાખ્યા બાદ આપણે ઉપરના મુદ્દાએમાં જણાવી ગયા પ્રમાણેના–આર્ય પ્રજાનાભિન્ન શિન્ન ઉત્પત્તિ સ્થાનની (Homes of the Aryans) હકીકતને જોડીશું, તેા તુરત જ આપણા પ્રશ્નના ઉકેલ મળી જશે.
આર્ય પ્રજાનાં ચાર પાંચ ટાળાનાં સ્થાન આપણે અત્યાર સુધીમાં સૂચવ્યાં કહેવાય; જેવાં કે, ૧. કૅકિસસ પર્વતના પ્રદેશ ૨. યુક્રેટીસ-ટાઇગ્રીસનદી વાળે।
(૧૩) અથવા કાસ્પીન સમુદ્રથી લીટી દેરી, ઇરાની અખાત ઉપરના ખસા અને કાર્નેટ બંદરને મેળવા અને તે લીટીવાળા પ્રદેશને તે સ્થાન હે। (જીએ પુ. ૩ પૃ. ૧૩૬ સામેની આકૃતિ ન. ૨૨માં ૐ વાળી રેખા): આ બન્ને એકજ સ્થાન લગભગ ગણાય તેમ છે. એટલે આ પ્રશ્નના નિય ઉપર આવવામાં બહુ ફેર પડવા સંભવ નથી.
૪ લીટીને પ્રદેશ નો ગણવામાં આવે તે યુક્રેટીસ અને ટાઇગ્રીસ નદીના મુખવાળે! ભાગ કે જ્યાં બગદાદ અને ખસરા નામનાં શહેરા આવ્યાં છે તેને પણ આની ઉત્પત્તિનું સ્થાન ગણી રાકાશે (જુએ ઉપરની ટીકા નં. ૫ ). કેટલાક વિદ્વાનેાના મત પ્રમાણે SemeticOrigin-સેમેટીક એરીજીનને ભાષાને લગતા સિદ્ધાંત જે આ ઉત્પત્તિ તરીકે
૧૬
૧૨૧
પ્રદેશ ૩. શકસ્થાન-શિસ્તાન ૪. હિંદુકુશ પર્વતની ઉત્તર-પૂર્વ દિશાવાળા પ્રદેશ અને ૫. મધ્ય એશિયાના પ્રદેશ. આ પાંચમાંના પ્રથમનાં એના મૂળપ્રદેશની ગણના, શાકદ્વીપમાં અને છેલ્લા ત્રણની ગણના, જંબૂઠ્ઠીપમાં કરી શકાય તેમ છે. એટલે તે ત્રણ વિશેજ આપણે તે પ્રશ્ન વિચારવા રહે છે. આ ત્રણે પ્રદેશને જો ઉત્પત્તિનાં સ્થાન (અથવા વધારે સ્પષ્ટપણે કહીએ તે। આર્ય પ્રજાનાં સંસ્થાન) તરીકે સ્વીકારી લઈ એ, તે આપણી ફરજ એટલે આવીને અટકી પડતી ગણાશે, જે આપણે કાઈ એક એવું સ્થળ સામાન્યપણે નક્કી કરવું કે જ્યાંથી તે પ્રજાના વિભાગા ભિન્ન ભિન્ન દિશામાં પ્રયાણ કરી, ઉપરનાં ત્રણે સ્થાને ઉપર પાતપાતાનાં સંસ્થાના વસાવવા ગયાનું કહી શકાય. સહજપણે ઉચ્ચારી જવાય છે કે, તે સ્થાન મધ્ય એશિયાના તુર્કસ્તાનના જે ભાગમાં, ખેાખારા અને મવું નામે શહેરા આવ્યાં છે અને જ્યાં મીઠાં પાણીથી ભરચક એરલ સમુદ્ર–સરાવર૧૪ આવેલ છે તથા જેમાં એકસસ અને આમુ નદીનાં પાણી ઠલવાય છે, તે પ્રદેશ હાવા સંભવ છે. વળી પ્રાચીન સમયના જંખૂઠ્ઠીપની મધ્યમાં આવી રહેલ (વૈદિક તથા જૈન ધર્મના મંતવ્ય પ્રમાણે) મેરૂ પર્વતનું સ્થાન, આ મર્વે શહેરની આસપાસના પ્રદેશમાં જ હાવાની જે મારી માન્યતા બંધાઈ છે અને તે પ્રમાણે તેને સાખિત કરી છે (જુએ પુ. ૩ માં જંબૂદ્વીપને લગતી હકીકત પૃ. ૧૨૮ થી આગળ) તે પણ
ગણાય છે તે આ કલ્પનાનુસાર ગણી શકાય.
(૧૪) વ્યાખ્યા પ્રમાણે તે તેને સરેાવરજ કહી રાકાષ તેમ છે, કેમકે સમુદ્રનુ' પાણી કદાપી પણ માઠું હ।ઈ શકતું નથી. પણ સામાન્ય સરવા કરતાં એના વિસ્તાર અતિ મેટા હેાવાથી કેટલાક તેને સમુદ્ર તરીકે ઓળખાવે છે.
જ્યારે પાણી મીઠું છે (તે એક વિશિષ્ટતા થઇ) તેમજ સરોવરમાંથી સામાન્યપણે નદીએ નીકળે છે પણ તેને મળતી નથી, ત્યારે અહી તે બે મેટી નદીએ આ એરલ સરેાવરને મળે છે. (આ બીજી વિશિષ્ટતા થઈ). આ પ્રકારે બેબે તેની વિશિષ્ટતા હેવાથી એમ સામાન્યપણે ધારી શકાય કે તે સ્થાન કાંઇક વિશિષ્ટ મહત્ત્વનું હાવું જોઇએ.

Page #164

૧૩૧
આ પ્રકારની વિચારણામાંથી જ ઉદ્ભવ થવા પામી છે. તેમજ હિંદુ હિસ્ટરી (ઇ. સ. પૂ. ૩૦૦૦ થી ઈ. સ. ૧૨૦૦ સુધીના સમયની)ના લેખકના મંતવ્યથી આ મારી માન્યતાનું સમર્થન થાય છે. તેમણે જણાવ્યું છે કે “Bactria, now Rusiatic Turke
stan was our Balhika or Bakshu Desa a home of the Aryans in Central Asia= હાલમાં શિઆઈ તુર્કસ્તાન કહેવાતા, એકટ્રીઆવાળા ભાગને અખ઼લમાં ખાલ્હીક અથવા અશ્રુ દેશ કહેવાતા, અને મધ્ય એશિયામાંની આય પ્રજાનું સંસ્થાન તે જ હતું.”
આખીયે ચર્ચાને તાત્પ એ થયેા કે, (૧) જંબૃહ્રીઁપનું મધ્ય બિંદુ જેને પ્રાચીન શાસ્ત્રકારાએ મેરૂ પર્યંતનું નામ આપ્યું છે તેનું સ્થાન મધ્ય એશિયામાં આવેલ એરલ સરાવર વાળા પ્રદેશમાં આવ્યું સંભવે છે.૧૧ (૨) તે પ્રદેશમાં મ` અને ખાખીરા જેવાં શહેર! આવી રહેલ છે. (૩) તે પ્રદેશને આ પ્રજાનું મૂળ ઉત્પત્તિ સ્થાન ગણાઈ શકાય તથા (૪) ત્યાંથી તે સમય જતે પેાતાની આજીવિકા મેળવી લેવા માટે જુદાં જુદાં ટાળાં ખનીતે ચારે દિશામાં ફેલાઈ ગયેલ હાવાં જોઇએ.
મારા આ નિર્ણય અચળજ રહેશે એમ હું કહેતા પણ નથી. પરંતુ આ દૃષ્ટિબિંદુ રજુ કરૂં છું તે એવી ઉમેદથી કે તેની વિરૂદ્ધમાં જતી દલીલા બહાર પાડવામાં આવે૧૭. એટલે જ્યાં સુધી તે પ્રમાણેનું વિરૂદ્ધ જતું મંતવ્ય સાબિત ન થાય ત્યાં સુધી મેં બતાવેલ નિય હાલ તુરત આપણે સ્ત્રીકારીને કામ લીધે જઈ એ તે। અનુચિત નહીં ગણાય.
હૂણ અને કુશાન
જ્યાં અન્તે માટે જુદા જુદાજ સમેાધન વપરાય છે ત્યાં તેમને એક હાવાનું માની લેવું તે બેહુદુજ
(૧૫) જુએ હિં. હિ. પૃ. ૬૨૮
(૧૬) આ સ` હકીકત પુસ્તક ત્રીનમાં સપૂર્ણ પણે સમાવી છે તેના અધિકાર માટે ત્યાં પૃ. ૧૩૨થી આગળનું વર્ણન જુએ.
(૧૭) વિચારમાં લેવા જેવી આવી એક બે હકીક્ત
[ નવમ ખંડ
ગણાય, છતાં નીચે જણાવેલ કેટલીક હકીકતને આધારે તેમને એક પ્રજા હેાવાનું
હૂણ અને કુશાન થોડો વખત મેં માની લીધું હતું. એક કે ભિન્નભિન્ન? (૧) કેમકે તેમના વિશે કઈ પ્રકારની વિશેષ માહિતમાં તે ઉપલબ્ધ થયેલ નથીજ છતાં જે થૈડું ઘણું આપણા નણવામાં આવ્યું છે, તેમાં તે ણુ અને કુશાન અત્રેનાં વસતી સ્થાન હિમાલયની પેલી પાર હૈ।વાનું જણાવાયું છે. તેમજ બંનેના શરીરેાના વાન સફેદ રંગના મનાયા છે. તેમ અંતે લડાયક અને શૂરવીર પ્રશ્ન હાઇને હિંદુ ઉપર ચઢી આવો તેમણે બન્નેએ રાજસત્તા હાથ કરી લીધી છે. (૨) ઉપરાંત ખીજું એક સબળ કારણ એ મળ્યું હતું કે ચણુને મ કુશાનવંશી નખીરે! માની લીધા હતા, કેમકે ચણનાં સિાચિત્રને આધારે તે પ્રશ્નનું વતન પણ મધ્ય એશિયામાં સાબિત થએલ છેઃ વળી રાજતર`ગિણિકાર જેવા પ્રખર અને પ્રમાણિક ઈતિહાસવિદે કુશાનવંશી પ્રજાને ( કાશ્મીરપતિ કનિષ્ક, હવિષ્ણુ અને જીષ્કનું વર્ણન કરતાં કરતાં ) Turushka i. e. Turkish nationalityના જણાવ્યા છે૧૮. એટલે કે કુશાનવવંશી પ્રજાને મધ્ય એશિયાના તુર્કસ્તાનમાંની કાઈ પ્રજામાંથી ઉતરી આવ્યાનું મનાવ્યું છે. મતલબ કે એકજ પ્રદેશમાંથી બંને પ્રજા [ ચષ્ણવાળી અને કુશાનવંશની] ઉદ્દભવેલી હાઇને તેમને એક તરીકે માની લીધી હતી.તેમાં વળી(૩) કુશાનવંશી બાદશાઙ કનિષ્કની સાથેજ, ચણુની એક મૂર્તિ મથુરા પાસેના માટ નામે ગામમાંથી૧૯ મળી આવી છે તે) (૪) તથા કનિષ્ક જે સંવત ચલાવ્યે છે તેનેાજ આશ્રય ચખ્ખણુવંશીએ લીધા છે૨૦ તેથી; આ પ્રમાણેના બે પ્રસંગાની સ્મૃતિ જ્યારે જોડવામાં આવી ત્યારે તે અનુમાનને વિશેષ પુષ્ટિ
મારે કાને આવી છે જેના ઉલ્લેખ આ પુસ્તકની પ્રશસ્તિમાં ક્રર્યા છે.
(૧૮) જીએ પુ. ૨ પૃ. ૪૦૩ (૧૯) આગળના પરિચ્છેદે જી. (૨૦) આગળના પરિચ્છેદે જી.

Page #165

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
મળી ગઇ હતી. તે ઉપરથી ચણુ અને કનિષ્કુવંશીઓને કુશાનવંશી હરાવી દીધા.વળી ઉપર દર્શાવેલી નંબર ૧તી દલીલમાં ણ અને કુશાન પ્રજાને પણ એક હાવાની માન્યતા બંધાઈ હતી. એટલે સિદ્ધાંત્તના પેલા પ્રસિદ્ધ નિયમ પ્રમાણે (By rule of axiom) ચણને કેટલેક ઠેકાણે (જુઓ, ઉપરના ટિપ્પણુ નં. ૧૨ માં ટાંકેલું પુ. ૩ પૃ. ૬૩ નું પ્રમાણ) દૂણ પ્રજાના એક સરદાર તરીકે મે વર્ણવ્યા છે. પણ હવે વિશેષ અભ્યા સથી તથા સંશેાધનના પરિણામે જણાય છે કે ચòષ્ણુના સિકાએ ૨૧ કુશાનવંશીએસના સિક્કાએથી તદ્દન ૨ જુદાંજ ચિત્રો રજુ કરે છે. તેમજ કુશાન વંશીઓને ભલે અમુક ઈતિહાસકારોએ તુર્કસ્તાનની એલાદનાર કહ્યા હાય, પરંતુ તેમનાં જીવનચરિત્રો ઉપરથી તે।૨૪ તંએ ચીનના શહેનશાહ સાથે જ વિશેષ ને વિશેષ લેાહી સંબંધમાં જોડાઇ ગએલ હાય એવું દેખાય છે. તથા તેમનાં સિક્કા[ચત્રો અન્ય ક્રાઇ ચિત્રાને મળતાં હશે કે કેમ તે કહેવું જો કે હાલ કઠીન તા હેજ, છતાં સામાન્ય દૃષ્ટિથી એમ આભાસ આવી જાય તેવા છેજ, કે તે ચિનાઈ રખઢખને કેમ જાણે વિશેષપણે મળતા થઈ જતાં હોય નાં ! ત્યારે પૂર્વ ખાંધેલ અનુમાન ફેરવયેાજ રહે છે અને એવા વિચાર ઉપર આવવું રહે છે કે (૧) ચણુવંશી પ્રજા મધ્ય એશિયામાંથી ઉતરી આવી હશે . (ર) કુશાનવંશીઓ તિભેટ અથવા તે ચીનની સાથે બહુજ નિકટ સંપક માં આવતી પ્રશ્નના પ્રદેશમાંથી ઉતરી આવી હશે (૩) તથા ફ્ણુ પ્રજા હિમાલયની પેલી પારના પણ હિંદુ કુશની લગાલગ આવેલ પામીર અથવા ખાટાનવાળા પ્રર્કશમાંથી આવી હશે.
એક કે ભિન્ન ભિન્ન ?
આ પ્રમાણે ત્રણેને અહિંદી-હિમાલયની પેલી પારના પ્રદેશની–વતીયાણુ તથા પાર્વતીય, શીતપ્રદેશી કહી શકાશે, તેઓ સર્વ પર્વત-પ્રદેશી હાવાથી તેમનાં શરીરનાં
(૨૧) નુએ પુ. ૨ સિાચિત્ર પટ ૨ આંક નં ૪૨ તથા તેને સિક્કા ચિત્રો પટ નં. ૫માં આંક ની ૮૫ થી ૯૦ સાથે સરખાવા,
(૨૨) ઉપરની ટીકા ન. ૨૦ ન્તુ,
૧૨૩
બાંધા તથા કૈવત તેને અનુસરીને બંધાયલાં હાવાં જોઈ એ, તેમજ તે સર્વેના કેટલાક આચાર વિચાર પણ કદાચ અરસપરસ મળતા આવતા હેાવા સંભવ છે. તેથી તેએ એક ખીજાને વિશેષ મળતા થઈ જતા આપણને દેખાઈ આવે તેવું પણ બનવા યાગ્ય છે. આ સર્વ વસ્તુ પરિસ્થિતિથી આપણે કદાચ એમ અનુમાનદારી જઇએ કે, કુશાનવંશી સરદાર કડસીઝ પહેલાને યુચી સહિત૨૫ જે પાંચ પ્રજાના સરદારતરીકે ઇતિહાસ લેખકોએ૨૬ એળખાવ્યા છે, તે પાંચ પ્રજા આ પ્રમાણે બનેલી હશે. એક ચિનની યુચી, ખીજી તિબેટ અથવા આસપાસ પ્રદેશની કુશાન, ત્રીજી પામીર અને ખાટાનની ણુ, ચોથી મધ્ય એશિયામાંની ચણવાળી, અને પાંચમી ખેકટ્રી રાજ્યની નામશેષ પ્રશ્ન યાનઃ તે તેવું અનુમાન બહુ અસંભવિત ગણાશે નહીં.
ઉપર પ્રમાણેના સયેાગ આધારે જ્યારે તે સર્વે ભિન્ન ભિન્ન પ્રજા હૈાવાનું આપણે અનુમાન દેરી શકયા છીએ, ત્યારે બીજી બાજુથી ણુ પ્રજાની કેટલીક ખાસિયતનું વર્ણન, આપણને જે ઉપલબ્ધ થાય છે, તે ઉપરથી પણ આપણે તારવેલ અનુમાનને પુષ્ટિ મળતી જાય છે. તે વર્ણન પુ. ૩ પૃ. ૩૯૦ ની ટીકા નં. ૨૧ માં ઉષ્કૃત કરેલ છે. છતાં યાદ દાસ્ત તાજી કરવા, અત્ર તે ફરીને ઉતારીશું. તે શબ્દો આ પ્રમાણે છે. “હિંદની બધી પ્રણાલી કથા મિહિરગુલને ( તે ણુ પ્રશ્નનેા સરદાર છે તેથી દ્ગુ પ્રજાનું વર્ણન છે એમ આપણે સમજવું) લાહી તરસ્યા અને સીતમગર તરીકે વર્ણવવામાં સંમત થાય છે. તેઓ ખેતર અને ગામડાં આગથી ખાળતાં અને કાઈ પણ જાતના વિવેક વગરની કત્લેઆમથી લેહીથી રેલાયલાં જોતાં, ભયવિસ્મૃત થયેલા લેાકાને એ તેનાં સખ્યા, બળ, ઝડપી ગતિ તથા નિવારી શકાય
(૨૩) ઉપરની ટી. ન. ૧૮ જુએ, (૨૪) તેમનાં વૃત્તાંત આગળના પરિચ્છેદે જીએ (૨૫) પુ. ૩ પૃ. ૧૪૨ તથા ૩૨૯
(૨૬) અ, હિ. ઇં. ૪થી આવૃત્તિ પુ. ૨૧૩

Page #166

૧૨૪ કુશાન સત્તાને તથા
[ નવમ ખંડ એવી કરતાનો અનુભવ થયો. આ બધા ખરા ભામાં શરીરના વર્ણનમાં પણ તેઓ ભિન્ન જ તરી જતા તેમના તીણા અવાજ, જંગલી ચાળા, તથા ઈસારાઓ દેખાય છે. અને તેમના વિચિત્ર બેડોળપણાથી નીપજતાં વિસ્મય કુશાન પ્રાના સમય તથા તેમની રાજસત્તાની અને તીવ્ર અણગમાની લાગણીથી ઉમેરો હો, તુલના નિર્ણય કરવામાં સરળતા થઈ પડે તે માટે બાકીની મનુષ્ય જાતિથી તેઓ તેમના પહોળા ખભા,
તેમના ઇતિહાસનો પ્રારંભ કરતાં ચપટાં નાક તથા માથામાં ઉડી ઉતરી ગયેલી નાની
કુશાન સત્તાને પહેલાં, ઉપરના પ્રકરણમાં કાળી આંખોથી જુદા પડતા હતા અને લગભગ તથા રાજ્ય સાબિત થઈ ચૂકેલી કેટલીક નહીં જેવી દાઢી હોવાથી તેમનામાં જવાનીની મર્દાનગી કાળનો નિર્ણય પ્રસ્તાવિક હકીકત વાચકગણની ભરી શેભા કે ઘડપણને આદરણીય દેખાવ નહોતા
સ્મરણ શક્તિને તાજી કરવા જોવામાં આવતે ” જેમ આ દૂણ પ્રજાના શરીરના લખી જણાવવાની જરૂર દેખાય છે. ઈતિહાસ સાક્ષી ચહેરાનું અને બાહ્ય દેખાવનું વર્ણન મળી આવ્યું છે આપે છે કે તેમની સત્તાનો મધ્યાન્હડાળ ઉત્તરહિંદના તેમ ચઠણવંશનું કે કુશનવંશનું છે કે મળી આવતું સૂરસેન દેશમાં થ હતો અને તેની રાજધાની નથી જ, છતાં તેમનાં જે સિક્કાચિત્રો મળી આવ્યાં મથુરાનગરીમાં હતો. એટલે તેમના મૂળસ્થાનથી છે, તે ઉપરથી તે સ્પષ્ટ પણે માલુમ પડી આવે છે. મથુરા સુધી પહોંચવામાં, વચ્ચે આવતા પ્રદેશ ઉપર, અત્રે તે સર્વેનાં ચિત્રો ઉપજાવી કાઢી સાથે સાથે કયા કયા સમય સુધી કઈ કઈ પ્રજાનો-પછી તે જોડી બતાવ્યાં છે તે ઉપરથી વાચકવર્ગને સહજ હિંદી હોય કે અહિંદી હૈય તેવી બન્નેને-રાજઅમલ
ખ્યાલ આવી જશે જ કે, દૃણ પ્રજાની બ્રાહ્યાકૃતિ ચાલી રહ્યો હતો, તેનો ખ્યાલ નજર આગળ નથી કોઈ પ્રકારે મળતી આવતી ચઠણ જાતિવાળા રાખીશું તે આ કુશાન પ્રજાનો અમલ હિંદમાં સાથે, કે નથી આવતી કુશનવંશી વાળા સાથે. મત- કયારથી બળવાન થવા પામ્યો હતો તે તુરત શોધી લબ કે, આગળ વર્ણવી ગયા પ્રમાણે જેમ નિવાસ કઢાશે, એટલે તે વિશેનો ટૂંક પરિચય આપણે આપી સ્થાનને અંગે તેઓ જુદા પડી જાય છે, તેમ દઈએ. તે આ પ્રમાણે છે – સમય
સત્તાધિકારી
પ્રદેશ (૧) ઇ. સ. પૂ. ૩૨૭ થી ૨ ( ૩૧૭ સુધી = ૧૦ વર્ષ : ગ્રીક બાદશાહ સિકંદરશાહના સૂબાઓ પંજાબ ઉપર
હિંદુ રાજવીઓ-તેમાં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના પંજાબ તથા (૨) ઇ. સ. પૂ. ૩૧૭ થી
પુત્ર જાલૌક અને તેના વશ કાશ્મિર ઉપર - ઈ. સ. પૂ. ૧૯૦ સુધી > સવાસો વર્ષ
સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન, જાલોકના વંશજો અને સૂરસેન ઉપર
છેવટે શુંગવંશી સમ્રાટ
ક્ષહરાટ અને બેકટ્રીઅન નામે પ્રજ; તેમાં ખુદ પંજાબ અને (૩) ઈ. સ. પૂ. ૧૯૦ થી બાદશાહ તરીકે, યુથેડીનેસ, ડિમેટ્રીઅસ સૂરસેન ઈ. સ. પૂ. ૭૦ સુધીના અને મિનેન્ડર; ઉપરાંત તેમના સૂબાઓનાં ઉપર ૧૨૦ વર્ષોમાં નામે ગણે તે, હગામ હગામાશ, રાજુવુલ,
સંડાસ, લીઅક અને પાતિક (૪) ઇ. સ. પૂ. ૭૦ થી
ઇન્ડે-પાથઅન રાજા મેઝીઝ તથા તેના પંજાબ અને - ઈ. સ. ૪૫ સુધીના 5 વંશજોમાંના, અઝીઝ પહેલો, અઝીલીઝ, સૂરસેન ૧૧૫ વર્ષમાં અઝીઝ બીજે, તથા ગેડેફારનેસ
ઉપર

Page #167

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
ઇ. સ. પૂ. ૩૨૭થી ઇ. સ. ૪૫ સુધીના લગભગ ૩૭૫ વર્ષના ગાળામાં ઉત્તર હિંદના સત્તાધારી રાજાએ કાણુ કાણુ થવા પામ્યા હતા તે આ ઉપરથી જોઈ શકાશે; આ એક હકીકત છે. જ્યારે ખીજી હકીકત એમ છે કે, કુરાાનવંશીએ પાતાની સત્તાના શિખરે મથુરાપતિ બનવા પામ્યા હતા. આ પ્રમાણે એ વસ્તુસ્થિતિ આપણી પાસે રજી થયેલી છે. તેમ એ પણ નિર્વિવાદિત છે કે, તે મૂળવતની હિંદના તા નથીજ. એટલે એ પણ નિર્વિવાદિત પણે સાબિત થયું ગણાશે જ કે જ્યારે તેએ મથુરાતિ અનવા પામ્યા છે ત્યારે તેમને હિંદની અંદર પ્રવેશ કરવા જ રહ્યો. અને હિંદમાં પ્રવેશ કરવાને, ઉત્તર દિશાએ તે હિમાલય અને હિંદુકુશ પર્વત પડયા છે. એટલે હિંદુકુશ કરીને જ તેમને આવવું રહે છે. તેમ પુ. ૩ માં આપણે જણાવી ગયા છીએ કે, જેને મથુરા કે દિલ્હી આવવું હાય તેને (ફાવે તા કાશ્મિરમાં પહેલે આવે કે સીધેાજ પંજાબમાં ઉતરે તે પણ) પંજાબમાં થઈ ને જ પસાર થવું પડે, તે વિના છૂટકા નહીં. આટલી વસ્તુસ્થિતિ સાથે ઉપર બતાવેલા ચાર સમયપત્રક ઉપર નજર ફેરવી જઈશું, તા માલૂમ પડશે કે, તે સઘળા દેશેા ઉપર, કાઈ ને કાઈ પ્રજાની સત્તા અવિચ્છિન પણે ચાલુ જ છે; વળી એટલું પણ નક્કી જ છે કે એક સમયે એક પ્રદેશ ઉપર એકની જ હકુમત હાઈ શકે. એટલે તેપણ ચોક્કસ થયું કે, ઈ. સ. ૪૫ સુધીના કાળમાં તે। કુશાન પ્રજા હિંદમાં પગલું સરખું મૂકવા પણશક્તિવાન થઈ નથી. ભલે પછી તેઓ હિંદના સીમા પ્રાંતમાં ગમે તેટલી મજબૂત સત્તા જમાવીને પડાવ નાંખી.ખેડા હાય તે જાદા જ પ્રશ્ન કહેવાય, પરંતુ હિંદમાં તે। તેમનું નામ નિશાન નહેાતું જ, તે શંકારહિત છે.
તા પ્રશ્ન એ ઉપસ્થિત થાય છે કે, તેઓ હિંદમાં આવ્યા તે પહેલાં, તેમની સત્તા કયા પ્રદેશમાં હતી અને
રાજ્યકાળના નિર્ણય
(૨૭) હિં. હિ. પૃ. ૬૫૩
(૨૮) તે કનિષ્ક, હવિષ્ણુ વગેરેનાં નામજ તેમણે લખ્યાં હેત તે તેા વિચાર થયાં કરત કે, કુરાન અને તુશારને કાંઈ સબંધ હશે કે કેમ ! પણ નામ સ્પષ્ટ
૧૨૫
(
તેના સમય કયા હતા ? એટલે આપણે હિંદની વાયવ્ય સરહદની લગાલગ આવેલ દેશને વિચાર કરવા પડશે. તેવા દેશમાં અગાનિસ્તાન, તેની ઉત્તરે એકટ્રી અને તેની પૂર્વ તરફ ખાટાન તથા તેની પણ પૂર્વમાં તિબેટના પ્રદેશા આવેલ ગણાય; હવે જો આ પ્રાંતે ઉપર કાણુ કાણુ રાજ્ય કરતું હતું તેને વિચાર કરીશું તે નણુ થશે કે, આ ચારમાંના પહેલા એ દેશે! ઉપર એટલે અફગાનિસ્તાન અને બેકટ્રીઆ ઉપર) ઉપરના ચાર સમય પત્રકમાં દર્શાવેલ પ્રથમની ત્રણ રાત્તાવાળા ભૂતિને જ અમલ પ્રદિપણે ઇ. સ. પૂ. ૭૫ સુધી તે ખીલી નીકળ્યા હતા, એટલે તે સમય સુધી પણ કુશાનપ્રાનું નામ નિશાન તે પ્રદેશ ઉપર નહેતું એમ સિદ્ધ થયું. ત્યારે પછી રહ્યા વિચારવાના બાકીના એ પ્રદેશા, ખાટાન અને તિબેટ. તે શું આ કુશાનપ્રજા આ એ દેશમાંના કાષ્ઠની વસાહત હતી કે કેમ ? તે તપાસનું રહે છે.
N
અહીં આપણુને એક એ ઇતિહાસ લેખકાએ જે કાંઇક વિચાર। દર્શાવ્યા છે તેમના શબ્દ ઉપરથી ખાતમી મળે છે. તેમાંના એક ગ્રંથકારે લખ્યું છે કે૨૭ Hindu Puranas called them (KushanTochari people) Tushars or Tukharas; of the 13 or 14 Tushara kings, we know the names of only four:-Kanishka Huvishka, Juska and Vasudev or Vasushka=હિંદુ પુરાણામાં તેમને ( કુશાન–તેાચરી પ્રજાને ) તુખાર તરીકે ઓળખાવ્યા છેઃ ૧૩ કે ૧૪ તુશાર ભૂપતિમાંથી માત્ર ચારનાંજ નામોથી આપણે પરિચિત છીએ. જેવાં કે કનિષ્ક, તુવિષ્ક, જીસ્ક અને વાસુદેવ ઉર્ફે વસુષ્ય. એટલે એમ થયું કે, કનિષ્ક, હવિષ્ણુ વગેરેને પુરાણકારાએ તુષાર અથવા તુખાર જાતિનાર ઠરાવ્યા છે. વળી ખીજા ગ્રંથકાર પ્રખ્યાત મિ. વિન્સેન્ટ સ્મિથ જણાવે છે કુ૨૯
દર્શાવ્યાં છે એટલે આપણી તે મુંઝવણ નષ્ટ થઈ જાય છે. અને તુશાર તેજ કુશાન એમ નિશ્ચિત માની લેવું રહે છે.
(૨૯) જુએ અ. હિં. ઈં. ૪થી આવૃત્તિ પૃ. ૨૯૩

Page #168

કુશાનસત્તાના તથા
[ નવમ ખંડ
Formation of five Yue-chi-principa- II... Kadphasis II died in Sir B. C. lities including Kushan & Bamiah... 110 and Kunishka Kushan accession consolidation of the above five king- Cir B. C. 120... પાર્થીઅન સત્તા doms into one Kushan Empire under નાશ અને ઉત્તર હિંદની કડક્સીઝે ધીમે ધીમે Kadphisis I''=3શાન અને મિયાહુ સહિત કરેલી જીત...કડસીઝ પહેલાનું ઈ. સ. પૂ. યુચી પ્રજાના પાંચ સંસ્થાનાની ઉપસ્થિતિ...કડસિઝ ૧૧૦ની આસપાસમાં મરણ અને કડસીઝ બીજાનું પહેલાના ઝંડા નીચે કુશાન સામ્રાજ્ય તકીકે ઉપરના ગાદીએ બેસવું; તથા ક્રુશાનવંશી કનિષ્કનું ઇ. સ. પાંચે સંસ્થાનાાનું સંગઠ્ઠન થવાથી...વિન્સેન્ટ મિશનાં પૂ. ૧૨૦ની આસપાસ ગાદીએ બેસવું॰...” આ બે વાકયેાથી વસ્તુસ્થિતિ વિશેષ સ્પષ્ટ થઇ જાય એટલે કે બન્ને સમુહા (એક કડસીઝ પહેલા અને છે. પ્રથમ તા યુ-ચી પ્રજાનાં પાંચ વિભાગેા ઉભાં બીજાને સમુદ્ર: અને બીજો સમુહ કનિષ્ક, જીસ્ક થયાં હતાં. તે પાંચમાંના એ વિભાગનાં નામ કુશાન વિગેરેના ) છે તો કુશાન પ્રજાના જ; પણ એકની અને ખામિયાહ હતાં; અને કાળ વ્યતિત થતાં, આ સમાપ્તિ અને બીનના આરંભ વચ્ચે આશરે દશેક પાંચે વિભાગે। એકત્રિત થને, એક મજબૂત સામ્રાજ્ય વર્ષનું અંતર પડેલું હો૧ એમ તેમની માન્યતા ખતી ગયું હતું; તથા તે ઉપર કડસીઝ પહેલાને થાય છે. જ્યારે ખીન્ન ગ્રંથકાર મહાશયે માત્ર એટલુંજ મત્તાધિકાર થયા હતા. આ ઉપરથી કુશાન પ્રજાની મેધમમાં જણાવ્યું હતું કે૨ “ Kushan rule ઉત્પત્તિ જેમ માલૂમ પડી જાય છે, તેમ તેના અમુક in India (45 to 290 A. D.)=245 years: અમુક રાજાએ।નાં નામેા (બે સમુહમાં) પણ જણાઈ Their two dynasties in India were (1) જાય છે. છતાં તે એ સમુહેા વચ્ચે સમયને કાંઈ Kadphisis dynasty and (2) The Tochaગાળેા પડયા હતા કે કેમ, અથવા તે લાગલોજ એક ri dynasty=હિંદમાં કુશાન વંશનું રાજ્ય (ઈ. સ. પછી ખીએ સમુહ ગાદિએ બિરાજીત થયા હતા કે કેમ, ૪૫થી ૨૯૦ સુધી) ૨૪૫ વર્ષનું છે; તેમની બે શાખા તે જાણવામાં આવતું નથી. એટલે ત્યાં સુધી તે સર્વને હૃદમાં થઇ છે. (૧) કડસીઝ વંશની અને (૨) સમય ગેાઠવવામાં મુશ્કેલી ઉભી થયા જ કરવાની. ટાચારી વંશની." આ બંને ગ્રંથકારના મતનું એકી અત્રે પણ ગૂ*ચનેા ઉકલ લાવવામાં કેટલેક અંશે તેજ કરણ કરતાં એટલું નિશ્ચિત થાય છે કે, બન્ને સમુહે ગ્રંથકાર મિ. સ્મિથનું કથન મદદરૂપ થાય તેમ છે. એકજ પ્રજાના તેા હતા, પણ બન્નેની વચ્ચે અંતર તેમણે જણાવ્યું છે કે ' Destruction of Indo− હતું કે કેમ તે નક્કી કહી શકાતું નથી; અને કદાચ parthian power and gradual conquest અંતર હોય તે તે દશેક વર્ષ જેટલું નવું જ હોવું of North India by Kadphasis...Kadphોઇએ. તેનું નિરાકરણ ની શકે તે આપણે પોતેજ asis I died, & accession of Kadphasis કરી લેવા પ્રયત્ન કરીશું. તે પ્રયત્ન આગળ ઉપર
"
૧૨૬
(૩૦) આમાં પહેલાને ઈ. સ. પૂ. ૧૧૦ કહે છે ત્યારે ખીજને ૧૨૦ કહે છે એટલે એની વચ્ચેનું અંતર દસ વર્ષનું કહે છે, ત્યાં સુધી તે માનવા ચેાગ્ય છે; પણ પહેલા ખનાવને જો ઇ. સ. પૂ. ૧૧૦ કહેવાય તે બીજો બનાવ જે દસ વર્ષ પછી ખને તેને ઈ. સ. પૃ. ૧૨૦ નહીં પણ ઇ. સ. પૂ. ૧૦૦માં બન્યાનું લખવું ોઇએ: એટલે કાંતા ઈ. સ. પૂ. ને બલ્લે ઈ. સ.માં બન્યાનું ગથારનું મંતવ્ય હેાય.
આ
પ્રમાણેજ હતું એમ આ ગ્રંયકારના આગળ ઢાંકેલ કાઢામાં આપેલ આંકડા ઉપરથી પણ કહી શકાય તેમ છે. જુએ નીચે પૃ. ૧૨૮ ઉપરનેા કાઠા) અથવા તા ૧૦૦ને બદલે ભૂલથી ૧૨૦ લખાઈ જત્રાયું હેય. ગમે તેન હેાય, અહીં તે તે એ વચ્ચે દસ વર્ષનું અંતર હતું એટલુંજ આપણે માનવું રહે છે, (૩૧) તુ ઉપરની ટીકા ન. ૩૦ (૩૨) હિં. હિ. પૃ. ૬૪૯

Page #169

પ્રથમ પરિચ્છેદ 1
રાજ્યકાળને નિર્ણય
૧૨૭
કરવામાં આવ્યો છે તે જુઓ).
વિન્સેન્ટ સ્મિથના મત પ્રમાણે તે આ કુશાન વંશને. તેમને રાજ્યકાળ કેટલે લંબાયો હતો તે વિશે પ્રારંભ (હિંદની દષ્ટિએ વિચારતાં) ઈ.સ. ૧૨માં કાંઈ અનુમાન બાંધી શકાય તેમ હોય તે પ્રથમ અને અંત ઈ. સ. ૨૬ ૦ માં થયો ગણાય છે; પરંતુ બાંધી લઈએ; જો કે તે વિષય પરત્વે બહુ લંબાણમાં તે મત બહુધા સ્વીકાર્ય થઈ પડે તેમ નથી તે આપણે ઉતરવા જેવું તે નથી જ, કેમકે તે પ્રશ્ન આ આગળ ઉપર વળી જેઈશું. એટલે વિશેષ ચર્ચા અત્રે પુસ્તકની સમય મર્યાદા બહાર ચાલી જાય છે. કરવી રહેતી નથી. હાલ તે એટલે જ સાર લેવા પરંતુ અંદાજી સમય જે નક્કી કરી લેવાતો હેય રહે છે કે આ વંશની આદિ ઇ. સ. ૫૦માં અને અંત તે કરી લેવા જરૂર છે; કારણ કે જે નિરાકરણ ઈ. સ. ૨૯૦માં થયો હતો, જેથી તેને સત્તાકાળ આપણે મેળવવું છે, તે શોધવામાં કદાચ તે ઉપયોગી આશરે ૨૪૦ વર્ષને કહી શકાય. પણ થાય.
આ પ્રમાણે એક પછી એક મુદ્દાને ખીલે બાંધતાં ઉપરનાં પૃષ્ઠમાં જણાવ્યા પ્રમાણે તેમનું રાજ્ય, જતાં, હવે તેમનાં નામો તથા તે સર્વને અનુક્રમ હિંદમાં જે વહેલામાં વહેલું થવા પામ્યું હોય તે તે
એવી શકાતો હોય તે તે માટે ઈ. સ. ૪૫ પછી જ છે. કેમકે ઈ-પાથીં અને તેમની નામાવલી પ્રયત્ન કરીએ. ઉપર પૃ. ૧૨૫ માં શહેનશાહ ગેડફારનેસ તે સાલમાં પોતાના દેશ ઈરાન
ટાંકેલ વાકય ઉપરથી સમજાય તરફ સીધાવ્યું છે. અને તુરત જ કાંઈ કુશાન વંશની છે કે પુરાણકારોના મત પ્રમાણે આ વંશમાં એકંદર સત્તા હિંદમાં જામી પડે નહીં. કમમાં કમ પાંચેક ૧૩ કે ૧૪ રાજાઓ થયા છે. તેમાંનાં ચાર નામે વર્ષને સમય તેને મુલક જીતવામાં ગાળવું પડે. એટલે બીજા (latter) સમુહ તરીકેનાં તથા કડફ સીઝ તે હિસાબે આ કડકસીઝ વંશની આદિ, ૫૦ કે તે બાદ પહેલો અને બીજે-તે બે નામ પહેલા સમુહનાં થયાનું ગણી શકાય. તેમ જ તેની સમાપ્તિ થઈ હોય તો દર્શાવ્યાં છે. કુલ મળી છ નામનો પત્તો લાગ્યો કહેતે ઉપર ટાંકેલ એક ગ્રંથકારના મંતવ્ય પ્રમાણે ઇ. સ. વાય, એટલે તે હિસાબે પછી સાત કે આઠ બાકી ૨૯૦માં થઈ છે; કેમકે તેમનું કહેવું એવું થાય છે કે ૨૩ રહ્યા કહેવાશે. અને તે સર્વે, તેમણે જણાવેલ છેલું “ The IKushanas held E. India till 280 નામ જે વાસુદેવનું છે તે પછી જ ગાદી ઉપર આવ્યા to 20 A. D., when the Guptas over હોવાનું આપણે ઠરાવવું રહે છે, કેમકે તે વંશના threw them=પૂર્વ હિંદમાં કુશાન સત્તા ઈ. સ. સ્થાપક તરીકે તે કડફસીઝ પહેલા જ કરી ચૂક ૨૮૦ કે ૨૯૦ સુધી રહેવા પામી છે, તે બાદ ગુપ્ત છે. એટલે તેની પહેલાં તે કઈને મૂકી શકાશે નહીં વંશી પ્રજાએ તેમને પરાજય કરી નાખે છે” જ. તેમ બે સમુહ વચ્ચે કેટલું અંતર છે તે નક્કી તેમજ આપણે પણ ઇતિહાસના જ્ઞાનથી જાણીએ થયું નથી–હોય તે વિશેષમાં વિશેષ દશ વર્ષનું સંભવે છીએ કે ગુપ્તવંશી રાજાઓએ પ્રથમ નેપાળ તરફથી છે. એટલે તેટલા સમયમાં આઠ રાજાને અમલ પસાર ઈ. સ. ૨૦ના અરસામાં ઉતરી આવી, ઉત્તર હિંદને થઈ જતો માનવું તે અસંભવિત છે. તે માટે જે રસ્તે તથા મગધ તરફને પૂર્વ હિંદને કેટલેક ભાગ છતી ખુલ્લો રહ્યો તે સૌથી છેવટે તે નામ ઉમેરવાને જ લીધો હતો. અને પછી તે વંશના ત્રીજા પુરૂષ ચંદ્રગુપ્ત રહે છે. અને તે કાંઈક સુયોગ્ય પણ દેખાય છે; કેમકે ઉર્ફ વિક્રમાદિત્ય પહેલાએ ઈ. સ. ૩૧૯માં ગુપ્તવંશની મિ. વિન્સેન્ટ સ્મિથ જેવા અભ્યાસીને મત પણ તે સ્થાપના કરી હતી. એટલે આ ગ્રંથકારને મત દિશાનું જ સૂચન કરતા માલૂમ પડે છે. તેમણે લખ્યું આપણું કામ પુરતો માન્ય રાખીશું. જો કે મિ. છે કે “Later Kushan Kings = પાછળના
(૩૩) હિં. હિ, પૃ. ૧૫૮

Page #170

૧૨૮
કુશાન સત્તાને તથા
[ નવમ ખંડ
કુશાન રાજાઓ”. એટલે નાની નાની મુદત સુધી તે સર્વેને એકંદર રાજ્ય સત્તાનો સમય, આખા વંશની રાજ્ય કરનારાઓ કે બળહીન તે સર્વ રાજાઓ હશે સમાપ્તિ સુધીના સમયની મર્યાદા પર્વતની ગણત્રી કરવા એમ તેમનું કથન થાય છે. ઉપરાંત એમ પણ સૂચવે છે કે માટે આપણે લઈ જ જોઈશે.
આટલે સુધીનું કાર્ય તે હજુ બહુ સહેલું હતું. પણ હવે નામાવલી ગોઠવવામાં જ કેટલીક મુશ્કેલી ઉભી થાય તેમ છે. મિ. વિન્સેન્ટ તે અનુક્રમ સાથે જણાવ્યા પ્રમાણે ગોઠવ્યો છે. ૩૪ તેમાં પહેલાં બે નામનો
અનુક્રમ સર્વ સંમત છે. તે પછી કયાં ઈ.સ. ઈ.સ. વર્ષ (૧) કડફસીઝ પહેલે (cir) ૪૦ - ૭૮ = ૩૮
કયાં મતફેર થાય છે તે તપાસી જોઈએ.
તેમણે કનિષ્ક, હવિષ્ક, અને વાસુદેવ (૨) કારૂસીઝ બીજે (cir) ૭૮ - ૧૧૦ = ૩૨
એમ અનુક્રમ મૂકયો છે. જ્યારે રાજવચ્ચે ગાળે વર્ષ ૧૧૦ - ૧૨૦ = ૧૦
તરંગિણિકારે૩૫ તથા મૌર્ય સામ્રાજ્યકા (૩) કનિષ્ક ૧૨૦ – ૧૬૦ = ૪૦
ઈતિહાસને લેખકે, હુવિક જુસ્ક અને (૪) હુવિષ્ય ૧૬૦ - ૧૮૨ = ૨૨
કનિષ્ક એ પ્રમાણેનું ત્રિક તે બતાવ્યું છે (૫) વાસુદેવ ૧૮૨ - ૨૨૦ = ૩૮
પણ તેના અનુક્રમમાં, કનિષ્ક ને ઉપર (૬) અન્ય રાજાઓ ૨૨૦ – ૨૬ ૦ = ૪૦
મૂકવાને બદલે સૌથી છેલે મૂક છે. ઉપરાંત હવિષ્ક અને કનિષ્કની વચ્ચે એક જુસ્ક નામનો, કેઈ તૃતિયાંગ રાજા, ઘુસાડી દીધું છે. અને તે બાદ વાસુદેવનું નામ મૂક્યું છે. આ બેમાંથી કેને મત વિશેષ માનનીય થાય તેમ છે તે તપાસીએ.
મિ. વિન્સેન્ટ સ્મિય જેમ એક અઠંગ અને ઉડા વિઠ્ઠ હિંદુ હિસ્ટરીના લેખકના મતનો ટકે મળી રહે અભ્યાસી હોવા સાથે ખૂબ ઝીણવટથી અવલોકન છે તેમ તરંગિણિકારના કથનને પણ તેવાજ કમસેવક કરનાર છે તથા તેમના કથનને વર્તમાનકાળના ઐતિ- મૌર્ય સામ્રાજ્યકા ઈતિહાસના લેખક વિદ્વાન મહાશયને હાસિક વિષયની શોધખોળમાં મંડી રહેનાર લગભગ કે છે એટલે કે બન્ને મધને અન્ય વિદ્વાનોનાં સમર્થન સર્વ વિદ્વાને અતિ ઉચ્ચ સ્થાન આપે છે, તેમ રાજ- પણ છે. ત્યારે કાનો મત વધારે સ્વીકાર્ય ગણવો તે તરગિણિકારને પણ એક વ્યક્તિ તરીકે ભરૂસાદારપાત્ર ફૂટ પ્રશ્ન એમને એમ ઉભેજ રહે છે. આ પ્રમાણે ગણવામાં આવે છે. ઉપરાંત તેની તરફેણમાં એક એક સ્થિતિ છે. ત્યારે બીજી હકીકત એમ નીકળે સબળ કારણ એ ઉમેરાય છે કે આ કુશનવંશી રાજાઓ છે કે, વિન્સેન્ટ સ્મિથ સાહેબના અને તેમના મતને જેમ કાશિમરપતિઓ હતા તેમ રાજતરંગિણિના સમર્થન આપનાર હિંદુ હિસ્ટરીના લેખક મહાશયના લેખક મહાશય પોતે પણ કાશ્મિરના જ વતની હતા,અને એમ બન્ને વિદ્વાનોનાં પિતાનાં મંતવ્યથી ઉલટું સૂચન એ તો સ્વયંસિદ્ધ છે કે, કોઈ પણ લેખક અન્ય દેશની કરનારાં વા તેમના પિતાના જ ગ્રંથમાંથી લબ્ધ હકીકત લખવા કરતાં પોતાના જ દેરાની હકીકત થયાં કરે છે. જેમકે મિ. સ્મિથે ઉપર ટકેલી નામાલખવા બેસે, તે સર્વ માહિતી વિશેષ પણે તેમજ વળીમાં કનિષ્ક, હવિષ્ક અને વાસુદેવ એ પ્રમાણેને વિશ્વસનીય સ્થળેથી તે મેળવી શકે છે. એટલે તરે. ક્રમ બતાવ્યો છે ત્યારે તેમણે પોતે બનાવેલ અન્ય ગિણિકારનું કથન તેટલે દરજજે વધારે મજબૂત બને પુસ્તક નામે “મથુરા એન્ડ ઇટસ એન્ટીકવીટીઝ”માં99 છે. વળી જેમ વિન્સેન્ટ સ્મિથને અન્ય ઇતિહાસ "Six bases of Buddha statues inscrib
(૩૪) અ. હિ. ઈ. જેથી આવૃત્તિ પૂ. ર૯૩ ઉપર આપેલ કઠાનું અવતરણ.
(૩૫) રાજતરંગિનિ તરંગ પહેલો પરિ. ૭૪ ૫, ૭૬
(૩૬) મૌ. સા. ઈ. પૃ. ૬૫૪
(૩૭) જુએ મજકુર પુસ્તક, છપાયા તારીખ ૧૯૦૧ અલહાબાદ પૃ. ૩

Page #171

પ્રથમ પરિછેદ ] રાજ્યકાળને નિર્ણય
૧૨૯ ed and dated in the regnal years of પિતાનાં કથનમાં હેરફેર જતા દેખાય છે, છતાં the Indo-Scythian rulers Huvishka, audi sual Pacuatry 0141 HEADL 2419131a Kanishka and vasudev=ઈન્ડસિથિાન લઈને ઘડાયાં છે. જેથી તે મંતવ્યો તરછોડવા યોગ્ય રાજકર્તા હવિષ્ક, કનિષ્ક અને વાસુદેવના રાજ્યના કે અવગણના કરવા યોગ્ય તે લેખી શકાય તેમ અમુક વર્ષે બનાવેલ એવા શબ્દ કોતરેલ બુદ્ધદેવના નથી જ. એટલે આ બધી ગૂંચે અને ભૂલભૂલામણીને પૂતળાંની ઇ પાદપીઠ” એ પ્રમાણેના શબ્દો વ્યક્ત એક રીતે તેડ નીકળતે હજુ સૂચવી શકાય તેમ છે. તે કરીને હવિષ્મ, કનિષ્ક અને વાસુદેવનો અનુક્રમ, મંજુર એમ કે, એક કનિષ્કને બદલે બે કનિષ્ક થયા હતા એમ કર્યો છે. એટલે કે એક વખત, કનિષ્કને પ્રથમ મૂકીને ઠરાવવું અને તેમાંના એકની પાછળ હવિષ્ક થયો હવિષ્કને બીજો મૂકે છે જ્યારે બીજી વખત હવિષ્કને હતા અને બીજાની પાછળ વાસુદેવ થયો હતો એવું પ્રથમ મુકી કનિષ્કને બીજે ગણાવે છે. મતલબ કે તેમનાં નક્કી કરવું; તથા જુસ્ક નામ નજરે પડે છે, તેને પિતાનાંજ બે મંતવ્યો નિરનિરાળાં પડી જતાં જણાય એક વિદ્વાને જેમ હવિષ્કનું બીજું નામ ૯ ઠરાવી છે. તેવી જ રીતે હિંદુ હિસ્ટરીના લેખકના મંતવ્યોનું દીધું છે તેમ લેખી, પ્રથમના કનિષ્ક પછી ગાદીએ પણ બન્યું છે. તેમણે એક ઠેકાણે પિતાના પુસ્તકમાં આવનાર તરીકે તેને સ્વીકારી લેવો. અથવા તે પૃ. ૬૫૬ ઉપર લખ્યું છે કે, “Kanishka who તેને એક સ્વતંત્ર વ્યક્તિ ગણીને, બન્ને દેડકાં (એક probably succeeded by one Vasishka= બાજુ કનિષ્ક હવિષ્કનું અને બીજી બાજુ કનિષ્ક કનિષ્કની ૫છી કોઈ એક વાસિષ્ઠ ગાદીએ આવ્યો વાસુદેવનું) ની વચ્ચે ગોઠવો. આ પ્રમાણે ગોઠવણ થાય હેય તે વિશેષ બનવા ગ્ય છે.” જ્યારે આગળ તે સર્વે વિદ્વાનને સત્ય ઠરાવવાને આપણે અનુમાનીક ચાલતાં પૂ. ૬૫૮ ઉપર જણાવે છે કે “Kanishka અથવા વ્યવહારિક તેડ સૂચવ્યો કહેવાય. પરંતુ જ્યાં સુધી was succeeded by Juska, about whom તેને પ્રમાણિક અને સબળ તથા અતૂટ પુરાવાથી we know very little=કનિકની પછી સ્ક૩૮ સાબિત કરી ન શકાય ત્યાંસુધી સિદ્ધાંત તરીકે કબૂલ ગાદીએ બેઠે છે, જેના વિશે આપણે બહુજ ઘેડી નજ કરી લેવાય. એટલે તે પ્રશ્ન આગળ ઉપર મુલતવી માહિતી ધરાવીએ છીએ” મતલબ કે એક વખત રાખી હાલ તે તરંગિણિકારનો મત વજનદાર ગણીને કનિષ્કની પાછળ ગાદીએ બેસનાર તરીકે વસિષ્ક લખે તેમની નામાવલી આ પ્રમાણે ગોઠવીશું.(૧) કડકસીઝ છે, ત્યારે બીજી વખત હવિષ્કને લેખે છે. આ પ્રમાણે પહેલો (૨) કડફીસીઝ બીજો ઉ વીમા કડકસીઝ તેમનાં બન્ને મંતવ્યો પણ હેરફેર પડી જતાં દેખાય () કનિષ્ક (૪) જુલ્ક (૫) કનિષ્ક (૬) વાસુદેવ છે. જેથી કરીને એક પક્ષમાં ઉભા રહેતા બન્ને અને તે બાદ, નામ નહીં જણાયેલા સાતથી આઠ વિદ્વાનો-મિ. સ્મિથ અને હિંદુ હિસ્ટરીના લેખક- રાજાઓ; આ પ્રમાણે કરાવીને કામ લેતાં બધું ઠીક પિતાનાં જ વચનમાં અનિશ્ચિત રૂપ ધારણ કરતા દેખાય તે લાગે છે. છતાંયે કેટલીક મુશ્કેલીઓ તથા અસંગતતા છે. જ્યારે બીજા પક્ષના વિદ્વાનો વિશે, તેવી સ્થિતિ ઉભી થયાં કરે છેજ અને તેને ઉકેલ જ્યાં સુધી ન માલુમ નથી પડતી. તેટલા માટે આ બીજા પક્ષને મત કરાય, ત્યાંસુધી ઠરાવેલી આ નામાવલીને ૫ણું સાચા વિશેષ વજનદાર લેખો પડશે. છતાં આપણે એટલો દીલથી તો સ્વીકાર કરી જ શકાય; એટલે તે તે સ્વીકાર કરવો જ રહે છે કે, મિ. સ્મિથે ભલે મુશ્કેલીઓ દૂર કરવાનો પ્રયત્નશીલ થવું જ રહે છે.
(૩૮) અહીં જુક એટલે તેમનો લખવાને મુદ્દો હુવિ- જુક તરીકે તેમણે લખ્યો છે. બને છે, કેમકે પૃ. ૧૫૦થી ૧૫૮ સુધી બધું વર્ણન તેમણે (૩૯) જુઓ ઉપરનું ટીપ્પણું નં. ૩૮ હવિકના નામે જ લખે રાખ્યું છે. મતલબ કે હવિષ્યને જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #172

૧૩૦
k
જે મુશ્કેલી ૩ અસંગતતા મારી નજરે ચડી આવી છે તે આ પ્રમાણે છેઃ— (૧) “ સ્ટેન ધ્રાનાઉના ખાટ્ટી ભાષાના લેખા” નામક પુસ્તકનાં પૃ. ૧૬૨માં આરા ગામના શિલાલેખનું વર્ણન છે તેમાં महाराजस्य राजाતિજ્ઞસ્ય મેષપુત્રસ્ય સસ્ય ક્ષેસ્ય પુત્રણ નિવ=મહારાજ રાજાધિરાજદેવપુત્ર કૈસર્ વપ્રેષ્ડના પુત્ર કનિષ્કના ” આવા શબ્દો છે એટલે કે વકેષ્ડના પુત્ર તરીકે કનિષ્કને ઓળખાવ્યા છે. જ્યારે આપણે તે ઉપર ગાવેલ નામાવલીમાં નં. ૩ કનિષ્ક નં. ૪ જીમ્મુ અને નં. ૫ કનિષ્ક એમ ગેાઠવીએ છીએ. અને તેના અર્થ એમ થાય છે કે જીષ્મની પછી કનિષ્ક ગાદીએ બેઠા છે એટલે કે શુષ્ક અને કનિષ્કની વચ્ચે કાં તે પિતા પુત્રને સંબંધ હોય વા અન્ય કાઇ સંબંધ પણ હાય. જો પુત્રના સબંધ હાય ! પછી શુષ્કના પુત્ર કનિષ્ક ચયે, અને જી′ એટલે હુવિષ્ક એમ લેખાયું છે૪૧ એટલે તા, કનિષ્ક તે વાસિષ્ઠને પુત્ર ન થયા પણ હવિષ્ણુને પુત્ર થયાઃ અને પિતા પુત્રને બલે અન્ય સંબંધ લેખીએ તે પ્રશ્ન એ થશે કે લેખમાં દર્શાવેલ કનિષ્કના પિતા જે વાસિષ્ઠ છે, તે ક્રાણુ ? તેમજ તેને પુત્ર જ્યારે ગાદીપતિ થયા છે તે તે પેતે કયાં ગયા અને તેનું નામ શા માટે કાઈ નામાવલીમાં ગેાયું નથી જડતું? (કે પછી ટી. નં ૩૭માં જેને શુષ્ક તરીકે લેખાવ્યા છે અને હવિષ્ણુ ઠરાવી દીધા છે તેનું નામ જ વાસિષ્ક હતું ?)
બીજી મુશ્કેલીઓ અને તેના ઉકેલ.
બીજી મુશ્કેલી
[ નવમ ખંડ
ખાવાચે છે. એટલે કે કડસીઝ ખીજાને અને કનિષ્કને સંબંધ, કાં પિતાપુત્રનેા હાય કે અન્ય રીતે પણ ઢાય; ગમે તે પ્રકારના હાય, પણ જ્યારે તેને વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે ઉપરની દલીલ નં. ૧માં ઉડાવેલા શિલા-વાંધા કરીને અત્ર પણ ઉપસ્થિત થાય છેજ.
(૩) આરાના શિલાલેખમાં ( ઉપરની દલીલ નં. ૧ માં ટાંકેલ છે તે) વાસિષ્ટ મહારાજાધિરાજની ઉધ પાતાને લગાવેલી છે; અને તે શબ્દો શિલાલેખમાં કાતરાયલાઅે એટલે શંકારહિતના પુરાવા ગણવા રહે છે. રાજા પે!તે જ જ્યારે મહારાજાધિરાજની પદવી ધારણ કર્યોનું ઉલ્લેખે છે, ત્યારે વસ્તુસ્થિતિ એમ સૂચવે છે કે, પેાતે ગાદીપતિ બન્યા હાવા જ જોઇએ; અને તેમ હાય તે। . આપણા ધર્મ જ છે કે, તેનું નામ કુશાન વંશના રાજાની નામાવળીમાં અલંકૃત કરવું જોઈ એ જ.
(૪) રાન્ત કનિષ્કના કાતરાવેલ સર્વે શિલાલેખા તપાસીશું તે, તેના નામ સાથે જોડેલી નાનામાં નાની આંક સંખ્યા ત્રણની છે.૪૨ અને મેટામાં મેાટી સાઠની છે.૪૩ એટલે એમ સાર થયેા કે, કનિષ્ક નામના રાજા, ત્રણથી માંડીને સા વરસ સુધી હૈયાત હતા જ. જ્યારે આખા કુશાન વંશની વંશાવળા તપાસી જોશું જ્યાં સુધી જાણવામાં આવી છે ત્યાં સુધીની ) તે તેમાંના કોઈ પણ રાજાને રાજ્યકાળ તેટલા બધા દીર્ધકાળ ચાલ્યેા હેાવાનું જણાતું નથી. લાંખામાં લાંખા ૪૦ વર્ષના જ જણાયે છે. એટલે તે નામની એક જ વ્યક્તિ જે થઈ હોય તા, ૬૦ વર્ષ જેટલા કાળ સુધી તેણે રાજ્ય ચલાવ્યું હોય એમ માની લેવાને હૃદય જરા અચકાય છે. સિવાય કે, તે એકદમ નાની ઉમરે ગાદીએ બેઠા હાય અને તેના નામની આણુ કરી રહી હૈાય.
(૨) અત્યાર સુધી જે નામાવળી કુશાન વંશની વિશેષ માનનીય થઈ પડી છે તેમાં, કડસીઝ ખીજાની પછી ગાદીએ આવનારને કનિષ્ઠ નામથીજ એળ
(૪૦) વસેશ્વનું બીજુ નામ કે ઉપનામ કૈસર હાવાનુ આ ઉપરથી ફલિત થાય છે. આ હકીકતને આગળના પરિચ્છેદ કનિષ્ઠ ખીન્તની હકીકત સાથે સરખાવે,
(૪૧) જીએ ઉપરની ટી. ન. ૩૮ (૪૨) એ. હિ. ઈં. પૃ. ૧૩૧, જીએ સારનાથના લેખ.
(પ) વળી જે જે શિલાલેખામાં૪૪ કુશાનવંશી રાજાનાં નામેા પ્રકાશિત થયેલાં દેખાય છે, તેને
(૪૩) એ. હિ. ઈં. પૃ. ૧૩૧, જીએ મથુરાના લેખ. (૪૪) કનિષ્કના શિલાલેખામાં મહારાધિરાજની ઉપા ષિવાળામાં આંક સખ્યા ૪૧ અને ૬૦ પણ છે: તેવીજ રીતે (જુઓ નીચેની ટીકા નં. ૪૫–૪૬) હવિષ્ના નામ સાથે પણ ૩૩ થી ૬૦ સુધીના આ છે.

Page #173

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
અને તેને નિકાલ
૧૩૧
કાળક્રમ જો ગોઠવીશું તો એક અન્ય વસ્તુસ્થિતિ જ દેખાય છે જ. આ બધીને ઉકેલ પૃ. ૧૨૯ માં સૂચવ્યા નજરે પડે છે; રાજા કનિષ્કના સમયમાં (એટલે પ્રમાણેની યુક્તિથી આણ શકાય છે. અને તે મુજબ ઉપરની દલીલ નં. ૪ માં જણાવ્યા પ્રમાણે ૩ થી ઠરાવવાનું મન થયા જ કરતું હતું, તેવામાં એક ૬૦ વર્ષના રાજ્ય અમલમાં) રાજા હવિષ્કનું નામ માસિકમાં લખાણ વાંચવામાં આવ્યું. તેથી મારા પણ અંતર્ગોળે આવી જાય છે. અને તે પણ સાદું વિચારને પુષ્ટિ મળી ગઈ. એટલે મનમાં રહી જતી એટલે કાંઈ પણ ઉપાધિ વિનાનું હેત, તે તો એમ ગૂંચને કેટલેક દરજજે ઉકેલ થઈ ગયા અને લાંબા પણ માની લેવાત કે હુવિષ્ક નામે, રાજા કનિષ્કને વિચાર કરી મગજ કસવાનો બોજો ઓછો થઈ ગયો. કઈ સરદાર હશે. પણ તેમાં તે હવિષ્કને પણ આ યુક્તિ પૃ. ૧૨૯ ઉપર જણાવી દીધી છે કે,
મહારાજાધિરાજ' વિગેરે શબ્દોથી નવાજેલ છે. કનિષ્ક નામની બે વ્યક્તિ કરાવવી અને તે બેની એટલે કે હુવિષ્ક પણ સ્વતંત્રપણે ગાદીપતિ જ બનવા વચ્ચે વષ્ક (વાસિષ્ક)ને અને હવિષ્કને ગોઠવવા પામ્યો હતો એમ તેમાં સૂચવ્યું છે. તે શું બે રાજાઓ (કેવી રીતે ગોઠવી શકાય તે માટે આગળને પારિએક જ સમયે ગાદી ઉપર બિરાજ્યા હતા એમ ગ્રાફ જુઓ. જેમાં તેઓના સમયકાળની ચર્ચા કરી માની લેવું!
બતાવી છે.) (૬) જેમ નં. ૫ ની દલીલમાં, હવિષ્કની સાલે આટલું જણાવ્યા બાદ હવે આપણે તેમની સમયાતપાસતાં, કેટલીક આંક સંખ્યા એક બીજાને ઢાંકી વળી ગોઠવવાનું કામ હાથ ધરીશું. તેમ કરવા માટે પ્રથમ દે છે, તેમ વળી વર્ઝષ્ક અને કનિષ્કની બાબતમાં
તો આપણે કેકનિશ્ચિત બિંદુજ પણ થયાં કરે છે, અને તેમાં પણ વષ્કને તેમની સાલવારી (settled point) હાથ ધરવું મહારાજાધિરાજની ઉપાધિથી અલંકૃત કરેલ છે.
પડશે; અને તે, રાજા કનિષ્ક એટલે કે વર્ષો (વાસિષ્ક)ને પણ એક ગાદીપતિ થઈ (હવેથી આપણે તેને કનિષ્ક પહેલે જ કહીશું)ના ગયો જ ગણ રહે છે. ત્યારે તે વળી નં. ૫ ની રાજ્યાભિષેકની સાલ છે. તે આપણે ઉપરમાં ઈ. સ. દલીલની પેઠે અહીં પણ મુશ્કેલી આવી ઊભી રહે છે! ૧૦૩ની હેવાનું જણાવી ગયા છીએ. એટલે તેની
આ પ્રમાણે નાની મોટી અગવડો ઉભી રહેલી પહેલાના બે રાજાને એક વિભાગ અને તેની પાછળના
(૪) જાઓ . હિ. ઈ. પૃ. ૧૩૭, જેને માટે મિ. શિલાલેખમાં ૨૪ની સાલ (આ) સાંચીના લેખમાં ૨૮ (જોકે વિન્સેટ સ્મિથ (મથુરા એન્ડ ઈટસ એન્ટીકવીટીઝમાં) લખે છે કે, આમાં વપ્નનું પુરું નામ નથી લખેલ) અને (ઈ) મથુરાના
Havishlka's years overlap those of his લેખમાં ૨૮ની સાલ છે. આ બધી સાલો કનિષ્કના ૩થી ૬૦ predecessor from the year 33 to the year 60 વર્ષના ગાળામાં ઢંકાઈ જાય છેજ. of Kanishka's regnal era વિના સમયના વર્ષો
(૪૯) જુએ “સુધા” નામના હિંદી માસિકનો ૧૯૯૦ના તેના પુરગામી કનિષ્કના રાજ અમલના વર્ષોને ૩૩થી ૬૦.
માર્ગશીર્ષ માસના અંકને લેખ; શીર્ષક “મથુરા કા યજ્ઞીય સુધી-ઢાંકી દે છે.”
સ્તંભ” લેખક શ્રીયુત વાસુદેવ શરણુ અગ્રવાલ એમ. એ. વળી નીચેની ટીક નં. ૪૬ જુઓ.
એલ. એલ. બી. (આ અંકનાં પણ હું આપી શકતો નથી (૪૬) વરડક ગામનો શિલાલેખ જુઓ. તેમાં પાની તેમ કદાચ માર્ગશીર્ષને બદલે બીજા કેાઈ માસનો પણ અંક સાલ છે અને મથુરાને શિલાલેખ છે તેમાં ૬૦ની સાલ છે. હોય; કેમકે મારી પાસે તો તે અંકનાં માત્ર કેટલાંક ઋાં ફાટેલ વળી ઉપરની ટીકા નં. ૪૪, ૪૫ સરખા.
પાનાં જ ગાંધીની દુકાનની પસ્તીમાંથી હાથ આવેલાં છે. (૪૭) નીચેની ટીકા નં. ૪૮ સરખાવો.
વાચકવર્ગ સંપૂર્ણ તપાસ કરી શકે માટે આટલો ખાધાર (૪૮) પૃ. ૧૩૦ ઉપર દલીલ નં. ૧માં આરા ગામના બતાવ્યું છે) લેખક મહાશયને હું ઋણી છું, શિલાલેખની હકીકત લખી છે તે, તેમજ (અ) ઇસાપુરના (પ) જુએ ૫, ૧૨,

Page #174

૧૩૨
સર્વે રાજાએને ખીજો વિભાગ. આ પ્રમાણે સાલવારી ગેાઠવવાના બે વિભાગ પડી ગયા.
તેમની
[ નવમ ખંડ
કડસીઝ પહેલાએ આશરે ૪૦ વર્ષ અને ખીજાએ આશરે ૩૨ વર્ષ રાજ્ય ભાગવ્યું છે. જ્યારે વિદ્વાને મેટા ભાગ આ પ્રમાણે સહમત છે ત્યારે તેને સ્વીકાર કરી લેવામાં શંકાને બહુ સ્થાન રહેતું નથી. છતાં કહેવું પડે છેજ કે, કાંઈ એવા નિયમ પણ ન જ હાઈ શકે, કે સહમત થયેલ સર્વ હકીકત સર્વથા સત્યજ હાય. સિવાય કે તે હકીકત, સમયના આંક અથવા શિલાલેખી કે સિાઈ જેવા અભંગ ગણાતા પુરાવાના આધારે સાબિત થઈ ચૂકી હોયપણ. જે મુદ્દો આપણે અત્ર વિચારી રહ્યા છીએ તે આવા સિદ્ધાંતના આધારે નિશ્ચિત થઈ ચૂકેલી હકીકત તેા નથી જ, પણ આપણા ધ્યેય પૂરતા તેને સ્વીકાર કરી લેવામાં કાઈ મુશ્કેલી ઉભી થતી દેખાતી નથી. એટલે આ બન્ને રાજવીના સમય કુલ મળીને ૭૨ વર્ષના થયા ગણવા રહે છે. ઉપરાંત કેટલાકનું માનવું એમ પણ થાય છે કે, કડસીઝ ખીજો અને તેની પાછળ આવનાર રાન્ન કનિષ્ક પહેલા, તે બેની વચ્ચે દશેક વર્ષના ગાળા પડયા હેવાને સંભવ છે.૫૪ તે બિનાને પણ જો હિસાબમાં લઇએ તા ૭૨+૧૦=મળીને ૮૨ વર્ષના કાળ, કુશાન વંશની સ્થાપના થયાની અને ઈ. સ. ૧૦૩માં કનિષ્ક પહેલાના રાજ્યાભિષેક થયા તે ખેતી, વચ્ચે ગણવા પડશે. પણ મારી સમજ એમ થાય છે કે, આ દશ વર્ષોના ગાળા પડયે। હાવા ન જોઈએ; કેમકે કડકસીઝ ખીજાની સિહાસન–સ્થિત મૂતિ (એટલે સાબિત થાય છે કે તે પોતે તે પ્રદેશના અધિષ્ઠાતા બની ચૂકયા હતા )૧૫ મથુરા શહેરથી કૈદ માઈલ જ દૂર આવેલ માઢ નામના ગામથી મળી આવેલ છે.૫૬ વળી ચઋણુની
પ્રથમના વિભાગ નાના હાઇને તેને પ્રથમ તપાસી લઇએ. ઉપરમાં જણાવી ગયા છીએ કે, કડસીઝ પહેલાએ હિંદુકુશ પર્વતની પેલી પાર પેાતાનું સંસ્થાન પ્રથમ જમાવ્યું હતું અને તેજ વ્યક્તિ આ વંશને આદિ પુરૂષ હતા. વળી ઇન્ડે।પાર્થિઅન શહેનશાહના હિંદુ ઉપરના અધિકાર વિશેનું વર્ણન કરતાં પુ. ૩માં આપણે એમ જણાવ્યું હતું કે, તેમના શહેનશાહ ગાંડાકારને તે ઈરાનની ગાદી મળવાથી ઇ. સ. ૪૫ના અરસામાં તેને હિંદ છોડવું પડયું હતું.પર એટલે નક્કી થયું કે, જ્યાં સુધી આ શહેનશાહ ગાંડાકારનેસ હિંદમાં હતા ત્યાં સુધી તેા, પંજાબ, અગાનિસ્તાન વિગેરે જે જે દેશેા, ઈરાન અને મથુરાવાળા સૂરસેન દેશની વચ્ચે આવેલા હતા તે સર્વે ઉપર, તેની જ આણુ વર્તી રહી હતી. અને તેની આણુ હ્રાય ત્યાં સુધી કડસીઝ કે કાઈ ખીજાની રાજસત્તા ન હોય એ પણ સ્વયં સાબિત થઈ ગયું કહેવાય. ભલે પછી કડસીઝની સત્તા હિંદની બહારના અનેક દેશેા ઉપર જામી પડી હાય; પરંતુ તે પ્રશ્ન આપણને લાગતા નથી. એટલે સાર એ થયેા કે, કુશાનવંશી સરદારાની રાજસત્તા જો હિંદુ ઉપર થવા જ પામી હેાય તે, તેને સમય ઈ. સ. ૪૫થી માંડીને ઇ. સ. ૧૦૩ સુધીના ૫૮ વર્ષના ગાળામાં જ ગણવા રહે છે. પછી તે રાજસત્તા ઈ. સ. ૪૫ ખાદ, તુરતજ થવા પામી છે કે કેટલાક સમય ગયા બાદ તે આપણે નક્કી કરવું રહે છે.
ધણાખરા ઇતિહાસકારનું મંતવ્ય એમ થયું છે કે,
(૫૧) જીએ ઉપરમાં ભ્રૂણ અને કુશાનેાની આ પ્રામાં થતી ગણનાવાળે પારિગ્રાફ
(૫૨) પુ. ૩ માં તેના વૃત્તાંતે જુએ. (૫૩) આથી કરીનેજ અશેની અને પ્રિયદર્શિનની અને હકીકતા વિશે, અદ્યાપિપર્યંતના સર્વે વિદ્વાને સહમત હેાવા છતાં, તેમને સમયના આંથી તથા સિક્કાઈ પુરાવાથી મજબૂતપણે સાબિત કરી શકયા નથી. અને તેથીજ તે ફેરવાઈ જતી આપણે દેખીએ છીએ (જીએ તે માટે પુ. ૨માં મૌર્ય સામ્રાજ્યનાં વૃત્તાંતે,તે તે શહેનશાહેાનાં જીવન ચરિત્રો). (૫૪) નુએ પૃ.૧૨૮ ઉપર ગાઠવેલી તેમની નામાવળી.
(૫૫) ડસીઝ ખીજાને મુલક કદાચ આ માટ સુધીજ થયા હશે. અને મથુરા સર કરી શકાયું નહીં હેાય; અથવા હશે. (વળી જુએ નીચે ટી. નં. ૫૬; તથા સીગ્ર મથુરા ચડાઈ લઈ જતાં વચ્ચે રસ્તામાંજ તે મરણ પામ્યા ખીાનું વૃત્તાંત).
(૫૬) કદાચ તે સમયે, મથુરા શહેરના વિસ્તારન ક્રાં એવડે મેટા ન બન્યા હાય કે, આ ૧૪ માઇલ અંતરે આવેલ માઢ ગામ, તે મથુરા શહેરનું એક પરું બની રહ્યું હેાય ? પરંતુ તેમ ખનવા યાગ્ય નથી તે માટે આગળ ઉપર કનિ પહેલાનું વૃત્તાંત જીએ.

Page #175

પ્રથમ પરિચછેદ ] સાલવારી
૧૩૩ મૂર્તિ૬૭ રાજા કનિષ્કની સાથેની પણ તેજ પ્રદેશમાંથી પહેલો, તે બન્ને એકજ વંશના છે. એટલે સર્વ પરિમળી આવી છે. એટલે સાર એ થયો કે મથુરાના તથા સ્થિતિને વિચારમાં લેતાં, એકજ નિર્ણય કરે રહે છે તેની આસપાસના પ્રદેશ ઉપર કાફસીઝ બીજાને કે કડફ સીઝ બીજા પછી તુરતજ કનિષ્ક પહેલાનો અમલ શરૂ થઈ ગયો જ હતો. વળી કનિષ્ક રાજ્યાભિષેક થયો છે જોઈએ. સર્વ દલીલનો સાર પહેલાની ગાદિનું સ્થાન પણ તેજ પ્રદેશ છે. એટલે એ થયો કે કુશાન વંશના પ્રથમના બે સરદારને તે બેની વચ્ચે-કડફસીઝ બીજો અને કનિષ્ક પહેલો સમય નીચે પ્રમાણે ઠરાવો યોગ્ય છે. તે બેની વચ્ચે-સમયનું કોઈ અંતર સંભવિત નથી. (૧) કડસીઝ બીજાનું રાજ્ય ૩૨ વર્ષનું ગણતાં કેમકે સાધારણ રીતે એ નિયમ હોય છે કે (૧) ઇ. સ. ૭૧ થી ૧૦૩ સુધી અને (૨) કડકસીઝ એકજ પ્રદેશ ઉપર એકજ વંશી રાજાઓને રાજ્ય પહેલાનું રાજ્ય ૪૦ વર્ષનું ગણતાં ઈ. સ. ૩૧ થી અમલ હોય તે તે બેની વચ્ચે ( કારણ કે કડફ સીઝ ૭૧ સુધી૫૯. બીજાની અને કનિષ્કની એમ બન્નેની મૂર્તિઓ એકજ હવે બીજા વિભાગની વિચારણા કરીએઃ-કનિષ્ક ગામ-પ્રદેશમાંથી મળી આવી છે ) કાંઈ પણ સમયનું પહેલે; તેના નામના જે અનેક શિલાલેખમાં આંક અંતર હોઈ શકે નહીં, સિવાય કે તે બે રાજાની વચ્ચે સંખ્યા જણાવવામાં આવી છે તે માંહેના સારતેજ પ્રદેશમાં કોઈ નવીન પ્રકારની રાજ્યક્રાંતિ થવા નાથવાળામાં ૩, મથુરામાં ૯, માણિક્યાલમાં ૧૮, પામી હેય તેજ; પરંતુ તેમ બનવા પામ્યું હોય અને આરામાં ૪૧ની સાલના આંક કેતરાયેલા છે. એમ દેખાતું નથી; કેમકે જે કોઈ પ્રકારની રાજ્યક્રાંતિ જ્યારે વાસિકના શિલાલેખમાંના ઈસાપુરમાં ૨૪. થવા પામી હતી તે રાજતરંગિણિકાર પોતાના દેશ સાંચીમાં ૨૮ () અને મથુરામાં ૨૯ના આંક નજરે પુરતી કીકત તો જરૂર લખી કાઢત જ. એટલે પડે છે. એટલે કનિષ્કને લગતી મોટામાં મેટે આંક બહુ તે આપણે તેટલા સમય માટે ઈન્ટરરેગનમ૫૮ ૪૧ નો છે ત્યાંસુધી તે તેનું રાજ્ય લંબાયું હતું (Inter-regnum) અથવા અંધાધુની જેવું બન્યું એમ માની શકાય. પરંતુ વાસિષ્ક માટેની નાનામાં હેવાનું ફક્ત માની લેવું રહે. પરંતુ તેમ પણ બન્યું નાની સંખ્યા જે ૨૪ ની છે તેના લખાણમાં પણ હેવાના જ્યાં સુધી કોઈ પુરાવા આપણને ન જ મળે ત્યાં પોતે મહારાજાધિરાજને ઈદ્રકાબે ધારણ કરી લીધાનું સુધી તેની કલ્પના કરી લેવી તે પણ ધોરી માર્ગને જણાય છે. એટલે એમ માની શકાય છે કે, તેનું રાજ્ય ત્યાગ કરી અપવાદ માર્ગ ઉપર ઉતરી પડ્યા બરાબર કમમાંકમ ૨૪માં શરૂ થઈ ગયેલું હોવું જ જોઈએ; વળી ગણાશે. અથવા (૨) તે બેની વચ્ચે ત્યારેજ અંતર તેમના શકનો પ્રારંભ કનિષ્ક પહેલાથી જ થયા ગણાય હોઈ શકે કે તે બન્ને રાજાઓ ભિન્નભિન્ન વંશના છે. તેટલા માટે કનિષ્ક પહેલાના રાજ્યની અંદાજી સાલ હોય છતાંયે જે એકજ પ્રદેશ ઉપર હકુમત ભોગવનાર આપણે ૧ થી ૨૩ સુધીની ઠરાવવી રહે છે તથા ઉપરમાં થયા હોય તેજ. પરંતુ અંહી તો નિશંકપણે સિદ્ધ આરાના લેખની જે ૪૧ ની સાલ જણાવી છે, તે થયેલી જ બિના છે કે, કડફસીઝ બીજો અને કનિષ્ક કનિષ્ક બીજાની હોવાની કરાવવી પડશે. તેમજ વાસિષ્ઠને
(૫૭) આ ઉપરથી ચણણ પોતે, કુશનવંશી રાજાઓ સાથે (૫૯) J.I. H. 9. Vol. xii Prof.sten Konow જોડાયેલ હતો એમ રિદ્ધિ થયું. તે સમયે તેનો દરજજો શું pp. 29:–Kujula Kadphesis must have been ગણાતો હતો તે માટે આ ખંડમાં આગળ ઉપર ત્રીજા a young man in A, D. +5=જ, ઈં. હિ. કર્વે. પરિચ્છેદે જુઓ.
૫. ૧૨, Dો. સ્ટેન કોના પૃ. ૨૯-ઈ. સ. ૪૫માં કુજીલ (૫૮) આ શબ્દના અર્થ તથા તેવા બનાવ કડફીઝ યુવાવસ્થામાં હવે જોઈએ. (મારું ટીપણુકયારે બન્યા હતા તેનાં ધરાતે માટે આ પુસ્તક તેનો જન્મ તેમણે . સ. ૧પથી કાંઈક વહેલો ગણીને આ ૫, ૧૬ જુઓ
૫ની સાલ ગણી છે).

Page #176

૧૩૪
તેમની
_ નવમ ખંડ
સમય ૨૪ થી ૨૦ સુધીના છ વર્ષનો ઠરાવવો શકાય તે વિચારવું રહે છે. તેનું જીવન વૃત્તાંત લખતી પડશે. આ પ્રમાણે ન ૩જા અને નં ૪થા રાજાઓને વખતે જોઈ શકાશે કે તેનું રાજ્ય લગભગ ૯૫ સુધી સમય નક્કી થઈ ગયો કહેવાશે.
ચાલ્યું હતું એમ માનવાને કારણ મળે છે. કેમકે હવે આગળ ચલાવીએ. તેમાં હવિષ્કના શિલા- તેને પુત્ર વાસુદેવ જે તેની પછી તુરત જ ગાદીએ લેખમાંહેલા મથુરામાં ૩૩, વકમાં ૫૧ અને મથુરામાં બેઠે છે તેના નામને એક શિલાલેખ મથુરામાંથી ૬એ પ્રમાણે ત્રણ આંક સંખ્યા મળી આવે છે. ૯૮ ની સાલનો મળી આવ્યો છે. વળી આ લેખ તેમાંથી છેલ્લા બે મહારાજાધિરાજની ઉપાધિ સાથેના તેણે ગાદીએ બેઠા પછી ઘેડા વર્ષના જ ગાળામાં છે અને પ્રથમને ૩૩ વાળો આંક, સાદા નામ કતરાવ્યો હોય એમ માનવાને કારણ છે, એટલે તેને સાથેનો છે. એટલે તે હિસાબે વાસિકની ૨૦ની રાજ્યાભિષેક ૯૮ ની પહેલાં પાંચેક વર્ષે જે થયો સાલ પછીથી માંડીને ૩૩ સુધી હવિષ્કને સાદા હો એમ ગણુએ તે તેની સાલ ૯૩ ની મૂકવી સરદાર તરીકે જ ઓળખવો પડશે અને ૫૧ થી ૬૦ પડશે. અને તેનું રાજ્ય ૩૮ વર્ષ લગભગ ચાલ્યું છે સુધીના વર્ષો માટે, મહારાજાધિરાજની પદવીવાળો એમ ઘણુંખરા વિદ્વાનોની માન્યતા થયેલી છે. જેથી એટલે ગાદીપતિ તરીકે માન્ય રાખવો પડશે. પરંતુ કરીને આ બાપદીકરાનો-કનિષ્ક બીજો અને વાસુ૩૩ થી ૫૧ વચ્ચેના કયા વર્ષે તેને ગાદી પ્રાપ્ત થઈ દેવને-સમયે આસાનીથી આપણે કરાવી શકીશું કે હતી તે તે ન જ કહી શકાય; પણ સાથે સાથે કનિષ્ક બીજાએ ૪૦ થી ૯૩ = ૫૩ વર્ષ અને વાસુદેવ જયારે કનિષ્ક બીજા માટેનો વિચાર કરીએ છીએ, ૯૩ થી ૧૧=૩૮ વર્ષ સુધી રાજ્ય કર્યું હોવું જોઈએ. ત્યારે આરાના શિલાલેખમાં ૪૧ અને મથુરામાં ૬. તે બાદ કોણે, કેટલાં વર્ષ રાજ્ય કર્યું તે કાંઈ જણાયું ના આંક સાથે મહારાજાધિરાજની પદવી યુક્ત તેને નથી. પણ તેવા રાજાઓની સંખ્યા ઉપર પૃ. ૧૨૯ માં નિહાળીએ છીએ. એટલે એમ સાર આપણે કદાચ જણાવ્યા પ્રમાણે ઉકેટની છે.વળી આ કુશનવંશી રાજાદેરી શકીએ કે, હવિષ્યની મહારાજાધિરાજ તરીકેની એની પાસેથી ઉત્તર હિંદનું રાજ્ય ગુપ્તવંશી રાજાઓએ પદવીને અધિકાર, કમમાં કમ ૪૦ ની સાલમાં કનિષ્ક જીતી લીધાનું સાબિત થયું છે. જો કે આ ગુપ્તવંશના બીજાએ લઈ લીધો હે જોઈએ. જેથી વિ. આદિ પુરૂ, કયારે તેમની પાસેથી રાજ્ય લઈ લીધું તે કને તે પદવીને કાળ ૪૦ થી ૬૦ સુધીને ગણાશે ચોક્કસ કહી શકાય તેમ નથી, પરંતુ તે ગુપ્ત રાજાઅને સાદા પદવીધારક તરીકે તેને સમય ૨૯ થી ઓને સમય લગભગ ઈ. સ. ૨૭૫ થી ૨૯૦ સુધીમાં ૪૦ સુધીના લેખાશે. તેમજ કનિષ્ક બીજાની સાલ આરંભ થતા ગણાય છે. એટલે આપણે સહીસલામપણ ૪૦ થી ૬૦ સુધીની તે નક્કી જ થઈ ચૂકી તીની ખાતર કુશનવંશને અંત લગભગ ૨૮૦ માં કહેવાય. છતાં તેનાથી વિશેષ કયા સમય સુધી ગણી આવ્યાનું લેખીશું અને ઇ. સ. ૨૮૦ = કુશાન સંવત
(૧૦) એક શિલાલેખને લઈને આ સમય બાબત કાંઇક (૧૨) અત્યાર સુધી આખાયે પ્રદેશ ઉપર એક જ વ્યક્તિની શંકા ઉભી થાય છે ખરી, પણ તે વજનદાર લાગતી નથી, અને તે પણ મહારાજાધિરાજ તરીકેની આણ ચાલી રહી તે માટે જુઓ નીચેનું ટી. નં. ૬
હતી, જયારે આ સમયથી પ્રદેશની વહેંચણી કરી નાંખી, (૬) કહેવાય છે (1) કે, તેના હવિષ્કના) નામનો અને ઉપર બે જુદી જુદી વ્યક્તિની આણ કરાવાઈ હતી. મહારાજાધિરાજની પદવી સાથેનો ૨૮ આંક (3) શિલ'. એટલે ભલે પદવીની દષ્ટિએ હવિષ્ક, હજુ પણ મહારાજાલેખ મળી આવેલ છે પરંતુ તેમ બનવા યોગ્ય નથી, કેમકે ધિરાજજ કહેવાત, પણ પ્રદેશની દષ્ટિએ તેને રાજ્ય વિસ્તાર મયુરાના ર૯ આકવાળા શિલાલેખમાં (ઉપર જુઓ) વસિષ્કના કમી થઈ ગયા હોવાથી અને મૂળ ગાદીપતિ રાજા કેનિક નામ સાથે મહારાજાધિરાજની ઉપાધિ કેતરાયલી સ્પષ્ટપણે બીજાને જ ગણાતો હોવાથી, રાજા હવિષ્ક પાસેથી તે પ્રકારને નજરે પડે છે. એટલે તે વિશેષ માનનીય ગણવી રહે છે. અધિકાર લઈ લેવાયો હતો એવા શબ્દો માટે વાપરવા પડયા

Page #177

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
સાલવારી
૧૩૫
૧૭૭ થશે; જેથી કરીને વાસુદેવ પછીના સાત કે આઠ રાજાએને રાજ્યકાળ એકંદરે ૧૩૧ થી ૧૭૭ સુધીના ૪૬ વર્ષનેા ગણવા રહે છે.
આ પ્રમાણે બન્ને વિભાગે ના સમય વિચારી લીધા પછી, આખા કુશાનવંશને આપણે નીચે પ્રમાણે સળંગ ગેાઠવીને લખી શકીશું.
કુશાન સંવત
(૧) કડસીઝ પહેલા ૬૩
(ર) કંડક્સોઝ ખીન્ને
(૩) કનિષ્ક પહેલા વાસિષ્ક (૫) વિષ્ણુપ
સાદે રાજકર્તા મહારાજધિરાજ
ઇ.સ.
૩૧
૭૧
૧૦૩
૧ ૬
૧૩૨
૧૪૩
૧૩૨
૧૪૩
(૬) કનિષ્ક બીજો
(૭) વાસુદેવ
૧૯૬
(૮ થી ૧૪) સાત રાજાએ ૨૩૪
કુરશાન પ્રજામાં કોના કોના સમાવેશ થતા હતા
થી
1
-
1
1
(૬૩) કડસીઝ પહેલાના ૪૦ અને બીજાના કર વ અહીં ગણ્યા છે: પણ પહેલાના ૩૨ અને બીજાના ૪૦ એમ પણ ગણી શકાશે. કયું સાચુ' છે તેની ચર્ચા કડસીઝ બીજાના વૃત્તાંતે કરવામાં આવી છે.
(૬૪) આ અગીઆર વર્ષાં સુધી કેાની આણુ વતી રહી હતી (કેાણ મહારાજાધિરાજ તરીકે હતું) તે માટે જુએ નીચેની ટીકા નં. ૬૫
(૬૫) રાજા કુવિષ્ણુના આ અગિયાર વર્ષીમાં રાન્ન કનિષ્કનું પદ કયા સ્થાને ગણી શકાય તે માટે તેના વૃત્તાંતે જુએ.
ઇ.સ.
૧
૧૦૩
૧૨૬
૧૩૨
૧૪૩
૧૬ ૩=૨ ૦
૧૪૩=૧૧૬૬
૧૯૬
૨૩૪
૨૮૦
વર્ષ
૪૦
૩૨
૨૩
}
૧૬૪
૧૩
३८
૪
-
૧
૨૩
२८
૪૦
૪.
૯૩
૧૩૧
થી ૨૩
૨૮
—
II
-
૨૪૯
એટલ કે આખા કુશાનવંશ આશરે ૨૪૯ વર્ષ ચાલ્યા છે અને તેમાં એકંદરે ચૌટેક રાજા થયા છે. તથા ૪૦ થી ૬૦ સુધીના ૨૦ વર્ષમાં ખેરાજાએ મહારાધિરાજ તરીકે ઓળખાવાયા છે. સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને જ્યારે નેપાળની મુલાકાત દેશ કબજે કરી,૬૭ ત્યાં પણ પેાતાના પુત્ર જાલૌકને લીધી હતી ત્યારે ત્યાંથી જ તિબેટ દેશમાં ઉતરીને નીમ્યા હતા. આ સર્વ હકીકત પુ. ૨ માં સમ્રાટ તે જીતી લીધેા હતેા તથા પેાતાના પ્રિયદર્શિનનું રાજ્યવૃત્તાંત લખતાં આપણે જણાવી એક પુત્રને ત્યાં શાસક તરીકે ગયા છીએ. એટલે તે બન્ને ઠેકાણાં, મૈર્યપ્રજાનીમ્યા હતા. વળી ત્યાંથી પાછા સંત્રિજિ લિચ્છવી-નામની ક્ષત્રિય વર્ગની પ્રજાનાં ફરતા ખાટાનને જીતી લઈ, નિવાસસ્થાન બનવાં પામ્યાં હતાં. હિંદમાંની આર્ય તિબેટના જ શાસકને તે પ્રાંત પ્રજાનું સરણ, હિંદની બહારના પ્રદેશમાં જો કાઈ પણ સુપ્રત કર્યાં હતા અને ત્યાંથી આગળ વધો કાશ્મિર સમયે થવા પામ્યું હોય તે। આ પ્રથમમાં પ્રથમ સમય
૪
૬૦
-
૯૩
- ૧૩૧
૧૭૭
(૬૬) નં. ૫ ને ન'. ૬ વાળા બન્ને રાજાએ ૧૪૩થી ૧૬૩ સુધી કેમ મહારાનધિરાજ પદ ભોગવી રહ્યા હતા, તથા રાજતરંગિણિકારે ઝુકનું નામ જે જણાવ્યું છે તેનું શું થયું હતું, તે બન્ને મુદ્દા તુવિષ્ઠના જીવનચરિત્ર લખતી વખતે સમાયા છે તે ત્યાં જેવું.
(૬૭) આ વખતે કાશ્મિર દેશમાં મ્લેચ્છ પ્રજા હતી એમ રાજતર ંગિણિકારનું કહેવું થયું છે (નુએ તેનું પુ. ૧ લેાક ૧૦૭, જેનેા ઉતારા આપણે પુ. ૨ પૃ. ૪૯૩માં લીધે છે) તે શબ્દો આ પ્રમાણે છે. As the countries

Page #178

૧૩૬
કુશાન પ્રજાની
[ નવમ ખંડ
કહી શકાશે. જો કે એક ઇતિહાસકારનું માનવું એમ સંબંધી છે તથા ચિનાઈ હરિફે તે સરદારને હરાવ્યો. થાય છે કે The connection of Asoka with હતા તે સંબંધી ખ્યાલમાં રાખવા પૂરતું જ છે. કેમકે the ancient Khoran kingdom, appears અશોકના સંબંધને બદલે પ્રિયદર્શિનને સંબંધ હોવાનું to have been close. It is said that Asoka આપણે હવે સાબિત કરી ચૂક્યા છીએ. એટલે તેમણે had banished scene nobles of Taxilla તે અશોકને પુત્ર ત્યાં કેવી રીતે જવા પામ્યો હોય તે to the north of the Himalayas as a હકીકતને મેળ કાઢી બતાવવા, કદાચ કુણાલની વાત punishment for their complicity in the જોડી કાઢી હોય એમ પણ સમજી શકાય છે. કેમકે wrongful blinding of Kunala. One of કુણાલનું અંધત્વ પામવું તે તે અવંતિમાં જ બન્યું the nobles was elected king who reign- હતું અને તે ત્યાં જ સૂબે નીમાયો હતો. એટલે તેને ed till he was defeated by a Chinese આંધળો કરવામાં જો કોઈ ગુન્હેગારો બન્યા હોય તે rival=પ્રાચીન સમયે ખેટાન રાજયની સાથે અશોકને તેઓ અવંતિમાંનાજ હોઈ શકે, નહીં કે તક્ષિલાના; સંબંધ બહુ ઘા હોવાનું જણાય છે. કુણાલને તેમ કુણાલે કોઈ દિવસ તશિલાનું કે પંજાબનું મેં બેટી રીતે આંધળો બનાવવાના કાવત્રામાં સામેલ સુદ્ધાંત જોયું હોય એમ ઈતિહાસમાં ક્યાંય પ્રમાણ પણ થવાની શિક્ષા તરીકે, તક્ષિલાના કેટલાક અમીરોને મળતું નથી. જેથી તશિલાના માણસને તિબેટ કે હિમાલયની ઉત્તરે અશકે કાઢી મૂક્યા હતા એમ ખોટાનમાં વસવાની ફરજ પડી હોય તે કલ્પિત કહેવાય છે. તે અમીરે માંને એક રાજ્યપદે આવ્યો બનાવ દીસે છે. અત્યારે આપણે મુદ્દો અમુક સંયેહતો; અને ચીનાઈ હરીફે હરાવ્યો ત્યાં સુધી તેનું ગની સત્યતા પૂરવાર કરવાની નથી પણ એટલું જ રાજ્ય ચાલ્યું હતું.” આ વિદ્વાન લેખકના કથન કરતાં જણાવવું રહે છે કે, પ્રિયદર્શિનના સમયે હિંદી પ્રજા આપણું મંતવ્ય ભલે ઘણી બાબતમાં જુદું પડે છે, બેટાનમાં જવા પામી હતી. તે બાદ થોડા સમયે, પણ અત્ર જે બતાવવાનું છે તે, પ્રિયદર્શિનના સમય ચીન તરફની યુવી નામે ઓળખાતી પ્રજાનાં
were overrun by the Malechchas etc=તે પ્રદેશ ધર્મ પણ આર્યસંસ્કૃતિ પ્રમાણે હતા એમ કહેવાય. જે વિષય ઉપર મ્યુચછ લોકે પથરાઈને પડયા હતા. [મારું ટીપણ- આ પ્રકરણે આગળ ઉપર આપણે ચર્ચવાના છીએ.] શ્લેચ્છનો અર્થ, આર્યની સંસ્કૃતિથી ભિન્ન સંસ્કૃતિને માણસ (૬૮) જુએ હિં. હિ. (મજમુદાર કૃત) 5. ૫૩૦ થાય છે. (૧ળી વિશેષ ખુલાસા માટે તથા યવન શબ્દને જવન (૬૯) સરખાવો નીચેની ટી. નં. ૭૧ સાથે જે ભેળવી નંખાય છે તે કેવી ભૂલ કહેવાય, તે બન્નેની (૭૦) કદાચ કામિરપતિ રાજા જાલૌકને પુત્ર દાદરને હકીકત માટે પુ. ૩, ૫. ૧૪૬ ટી. નં૧ તેમજ તે પુસ્તકે કે તેના વંશમાંના કોઈકને આ ચિનાઈ સરદારે હરાવીને ૫. ૧૪૮નું લખાણ જુઓ) એટલે રાજતરંગિણિકારને ઑરછ રાજ્ય હસ્તગત કરી લીધું હતું એમ આ કથનમાંથી ગર્ભિત કહેવાનો અર્થ યવનપ્રજા તરીકે લે: આ યવન (Greek) સૂચના મળે છે. (વળી જુઓ નીચેની ટીકા નં. ૭૧નું લખાણું). તથા યેન (Bactrians) પ્રજાની સંસ્કૃતિ, આ સમયે આર્ય (૭૧) સરખાવો ઉપરની ટી. નં. ૬૯ પ્રજથી ભિન્ન પડી ગઈ હતી; જ્યારે તુર્કસ્તાન (મધ્યએશિયા) (૭૨) સરખાવો ઉપરની ટી. નં. ૭૦; પુ. ૩માં આપણે અને ખેટાન પ્રજાની ખાસિયત આર્ય સંસ્કૃતિને અનુરારતી જણાવ્યું છે કે, (જુઓ પુ. ૩ ૫. ૧૪૨) ઘેડે ભાગ જે પૂર્વ હતી. તેથી રાજતરંગિણિકારે તેમને આર્યમાં ગણી છે. આ તરફ વળે જતા હતા. તેમને ચીનના પૂર્વ કિનારાને દરિયે કુશનવંશી પ્રજા અત્યારની દષ્ટિએ ભલે હિંદ બહારની આડે આવતાં, પાછા પશ્ચિમ તરફ તેઓ હડસેલાયા હતા પ્રજા તરીકે-આપણને અનાર્ય જણાતી હરો, પરંતુ તે પ્રજા અને તિબેટ તથા ખેટાનમાં વસી રહેલી પ્રજા સાથે તેઓ આર્યસંસ્કૃતિને ભજનારી હતી અને તેથી જ આ પ્રજાને અથડામણમાં આવ્યા હતા. તેમાંથી આ યુ-ચી પ્રજાને (તથા ચષણ ક્ષત્રપવાળા પણ તેજ પ્રજાને અંશ હેવાથી) ઉદ્દભવ થયો હશે એમ સમજાય છે.

Page #179

પ્રથમ પરિચછેદ ]
પેટા જાતિઓ
૧૩૭
ટાળાં આ બટાનમાં ઉભરાઈ આવ્યાં હતાં અને તે-સર્વ પ્રજા જંબુદ્વીપવાસી હેવાથી તે સઘળી પ્રજાને તેમણે તિબેટ તથા ખોટાનના ઉપર રાજ્ય ચલાવવા આર્યજ લેખની રહેશે. માંડયું હતું. એટલે કે, આ મુલકની પ્રજામાં નીચે એક રીતે કહીએ તે, કડફસીઝ પહેલાએ હિંદની પ્રમાણે મિશ્રણ-ખીચડો થવા પામ્યો હતો. (૧) ભૂમિ ઉપર રાજ્ય કર્યું જ નથી, એમ કહી શકાય તેમ ચીનની યુ-ચી (૨) ખાટાનની (૩) અને મધ્ય
છેઅને તેથી તેનું નામ હિંદી એશિયામાંની કડકસીઝવાલી અસલની તુષારપ્રશ્ય કફસીઝ પહે- ઈતિહાસમાં આપણે દાખલ કરી (૪) હિંદમાંથી આવીને વસેલી લિચ્છવી ક્ષત્રિયોવાળી લાને કુશનવંશ નથી શકતા. છતાં તેના માટે જે તથા (૫) કાશ્મિરના મ્લેચ્છોw; જેને કેટલાકેએ ભૂલ- સાથે સંબંધ કાંઈ બે શબ્દો લખવા અત્રે થી જવન9૫ નામ આપ્યું છે. આ પ્રમાણે પાંચ જાતની
પ્રેરાયા છીએ તે માટે નીચેનાં પ્રજા કહે, કે તેઓના દરેકના પ્રદેશને સંસ્થાનનું નામ બે કારણ છે (૧) તે વંશને તે આદિ પુરૂષ હતા આપી પાંચ સંસ્થાનની પ્રજા તરીકે તેમને ઓળખાવો, તેથી (૨) તેમજ તેના સિક્કા હિંદની ભૂમિ માંહેલા તે સર્વ હકીકત સમજવી. આ પાંચે પ્રજાને, નં. ૩ એવા પંજાબમાંથી મળી આવતા દેખાય છે તેથી. વાળી તુષારપ્રજાના તે સમયના એક કાફસીઝ નામના આ બને મુદ્દા હવે જરાક વિસ્તારથી જોઇએ. યુવાન સરદારે, સંગઠિત કરીને રાજહકુમત પોતાના આ કુશનવંશી પ્રજા જેમ હિંદની ઉત્તરે આવેલ હાથમાં લીધી અને પોતે તે સર્વે મુલકને સ્વામી હિમાલયની પેલી પારથી ઉતરી આવેલ છે, તેમજ બન્યો. આ ઉપરથી સમજાશે કે કડસીઝના તેરમાણ અને મિહિરકુલ નામે ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ થયેલ રાજદ્વારી ઝંડા નીચે એકત્રિત થયેલ પ્રજામાં મુખ્યત્વે સરદારોવાળી પ્રજા, પણ હિમાલયની પેલી પારથી કરીને આર્યત્વજ હતું. (જ્યારે સ્વેચ્છના અંશ જેટલું ઉતરી આવેલ છે. વળી પહાડી પ્રદેશમાં જન્મેલ માત્ર અનાર્યત્વ હતું.૭૭) બાકી pre-historic હેવાથી કુદરતી રીતે જ કુણપ્રજાના શરીરને રંગ સફેદ સમયની દષ્ટિએ-જંબુદ્વીપ અને શાકપના હિસાબે હેવાથી તેમને ઇતિહાસમાં The whites=સફેદ દૂર્ણ
(૭૩) પૃ. ૧૨ ઉ૫ર ટી. નં. ૩૨ માં ટાંકેલું હિં. હિ. ની કે ઈ. સ.ની સદીમાં સંભવિત જ કયાં છે! છતાં પાછળથી પૃ. ૧૪નું અવતરણ જુએ.
પવન અને કવન શબ્દ ગણાવીને કામ લીધે રખાયું (૭૪) અહીં રહેલા ફેઓને તે જાલૌને હાંકી કાઢયા સમજાય છે. હતા પણ જે લેને કેટલાક ભાગ, પાસેના બેકટ્રીઆમાં પુ. ૨, પૃ.૧૨, તથા તેના ટી.નં. ૫૪માં એવો ઈશારે મેં વસી રહ્યો હતો, તેમના સંસર્ગમાં રહીને જે પ્રજા હવે કર્યો છે કે, અરબસ્તાનમાં પણ જૈનધમી રાજાનું રાજ્ય હતું હરિમરમાં આવતી જતી થઈ રહી હતી તેને પણ પ્લે (જુઓ ગભીલ વિક્રમચરિત્રનું વૃત્તાંત પૃ.૫૧ તથા ટી. નં. તરીકે ઓળખાવી શકાય, માટે અહીં તે શબ્દ ૯૦ની હકીક્ત) તે વાંચી ધણાઓને વિસ્મય પામવાનું થાય વાપર્યો છે.
છે. પણ જ્યારે હવે ગભીલવંશીની હકીકત તેઓ જાણી (૭૫) હિ, હિ. પૃ. ૫૦૫-The word Javana ચુકયા છે તથા તુષાર પ્રજામાંના કુશનવંશી રાજાએ આર્ય applied to Turks or Mohomecans) is often હતા અને તેમાં પણ મુખ્યત્વે તેઓ જૈનધર્મી હતા, એવું wrongly confounded by scholars with Yavan સાબિત થતું તેઓ જુએ છે, ત્યારે તેમનું આશય એાસરી (The Greeks) જુઆ પુ. ૩, ૫. ૧૪૬ ટી. નં. ૧માં જતું જણાશે.] સ્પષ્ટીકરણ.
(૭૬) જુએ પુ. ૩ પૃ. ૩૨૯ . [મારું ટીપણુ-પરમાં જે યવન, તર્ક કે મેહમદન (૭૭) બુઓ ઉપરની ટી. નં. ૫ તેમાં પણ ખાસ લખ્યું છે તે ભૂલભરેલું છે કેમકે મુસ્લીમ ધર્મની ઉત્પત્તિજ કરીને મારા ટીપ્પણમાંની હકીકત; એટલે આ કથનની યથાર્થ. ઇ. સ. ૧૧૧માં થઈ છે. એટલે તેમનું અસ્તિત્વ ઈ. સ. ૫. તમને ખ્યાલ આવી જશે.
૧૮
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #180

૧૩૮ કુશનવંશ સાથે
[ નવમ ખંડ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. કુશાનપ્રજાનાં શરીર વાતનો મેળ ઉતારવાને જ તેમણે કલ્પી લીધેલ સંભવે છે. કેવા રંગનાં હતાં તે જેકે કયાંય વર્ણવાયું જણાતું મારી તપાસમાં તે નીચે પ્રમાણે સમજાય છે. નથી; છતાં માની લો કે તેઓ પાર્વતીય અને અતિ મથુરા પાસેના માટ ગામમાંથી વેમ ઉર્ફે કડસીઝ કંડા મુલકમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી પ્રજા હોવાથી રંગે બીજાની સિંહાસન સ્થિત એક મૂર્તિ મળી આવી છે. સફેદ હતી. આ પ્રમાણેની સામ્યતાને લીધે, અને તેમાં “મહાન રાજાતિ સેવપુત્ર તુષા-પુત્ર રામ” અન્ય પરદેશી પ્રજા પેઠે આમની પણ આપણને બહુ એવા શબ્દો છેતરાયેલ દેખાય છે. એટલે કે તે પોતાને માહિતી નહીં હોવાને લીધે, એક વખત એવી માન્યતા કુશાણુપુત્ર તરીકે ઓળખાવી રહેલ છે. તેને અર્થ થઈ પડી હતી કે આ બંને પ્રજાઓ એકજ શાખાના એમ કરવાનું નથી કે તે કુશાણુ પ્રજામાને હતો. ફણગારૂપે હશે અથવા વધારે નહીં તે, એકમેકને પરંતુ સ્પષ્ટપણે એજ અર્થ થઈ શકે છે કે, તેના અતિઘાટા સંબંધવાળી હશે. છતાં હવે વિશેષ ઉંડાણમાં પિતાનું નામ જ કુશાણ હતું, કે જેને આપણે કડફસીઝ ઉતરવાના જેમ જેમ પ્રસંગે વધતા જાય છે, તેમ તેમ પહેલા તરીકે વિશેષપણે ઓળખી રહ્યા છીએ. અને જે ખાત્રી થતી જાય છે કે તેઓને બહુ લાગતું વળગતું તેનું નામજ કુશાણ કરે છે તથા તે વંશને તે આદિ નહીં જ હોય. કેમકે કુણપ્રજાનાં ચહેરા અને ખાસિયત પુરૂષ છે, તે પછી તેના નામ ઉપરથી જ તેના વંશનું વિશે, કેટલીક માહિતી આપણે પુ. ૩ પૃ. ૩૯૦ ઉપર નામ “ કશાણવંશ ” પાડવામાં આવ્યું હતું એમ વર્ણવી ગયા છીએ તેની સાથે આ કશાનવંશી સર. માનવા માટે કાંઈ શંકા ઉઠાવવા જેવું રહેતુ દારોનાં જે સિક્કાચિત્રો આપણને પ્રાપ્ત થયાં છે તેમની એટલે કે કુશાન તે વ્યક્તિગત નામ છે પણ પ્રજાનું સરખામણી કરીશું તે વિશેષતઃ એજ અનુમાન ઉપર નામ નથી. તે પ્રજાનું નામ તે અન્ય જ હેવા સંભવ જવાશે, કે તે બન્ને પ્રજાના ચહેરાની સામ્યતામાં લેશ છે, જેને આપણે ઉપરના પારિગ્રાફમાં જણાવ્યા પ્રમાણે પણ અંશ દેખાતા નથી. આ પ્રમાણે જ્યારે સ્થિતિ હાલ તે તુષાર નામથી જ ઓળખતા રહીશું. વળી માલૂમ પડે છે, ત્યારે પાછો પ્રશ્ન એજ આવી ઉભો આ પ્રમાણે બનતું આવ્યાના ઇતિહાસમાં અનેક રહે છે કે, આ કુશાન પ્રજા છે કે?
દષ્ટાંત પણ મોજુદ પડયાં છે. જેમકે, શિશુનાગ જે પાંચ પ્રજાની સરદારી આ કશાન સરદારે રાજા ઉપરથી શિશુનાગવંશ, નંદરાજા ઉપરથી નંદવંશ, ઉપાડી લીધી હતી, તેનું આછું રેખાચિત્ર આગલા ગર્દભીલ રાજા ઉપરથી ગર્દભીલવંશ ઈ. ઈ. કહેવાયા પારિગ્રાફમાં આપણે દોરી બતાવ્યું છે. તેમાં એકનું છે. અલબત્ત પ્રજા ઉપરથી ઓળખાતા વંશનાં દૃષ્ટાંતે નામ કુશાન માલુમ પડતું નથી. છતાં ઇતિહાસકારોએ પણ ઈતિહાસમાં અનેક નજરે પડે છે જ. જેવાં કે; તે તેમને કુશનવંશના નામથી જ ઓળખાવ્યે રાખ્યો ચાવડા વંશ, ગોરીવંશ, મેગલવંશ ઇ. ઇ. ઉપરની ચર્ચાને છે. તેમજ શા માટે તેમ કરવામાં આવ્યું છે તેનું સાર એ છે કે, આ કુશનવંશનું નામ તેના આદિ કારણ કયાંય બતાવવામાં આવ્યું હોય એવું મારા પુરૂષના નામ ઉપરથી પડયું છે. જ્યારે તે પ્રજા તે
ખ્યાલમાં નથી. જે કાંઈ અનુમાન કોઈ કઈ તરફથી તુષાર કે તેવા કોઈ અન્ય નામની જાતિ હેવા સંભવે બતાવાયું છે તે એટલું જ કે, આ પ્રજાનું નામજ કુશાન છે. આ કથનને સર કનિંગહામ જેવા વિદ્વાનના પ્રજા હતું. વાસ્તવિક રીતે તે કારણે સંભવિત લાગતું ઉગારથી પુષ્ટિ મળતી દેખાય છે. તેમણે જણાવ્યા નથી. કેમકે જે તેવું હોત તો વિદ્વાનો તે આધાર પ્રમાણે૭૮, કાફસીઝના સિક્કામાં “ કુજુલ કડકસીઝ” બનાવવાનું ચૂકત નહીં. એટલે માનવું રહે છે કે, તે એવા શબ્દ છે. આમાંને કુજુલ શબ્દ ખરેણી
(૭૮) જુએ પુ. ૨ પૃ ૧૨૦ ઉપર સિકાઓમાં આંક નં. ૮૫નું વર્ણન
(%) જુઓ જ, . હિ. કર્યો. ૫. ૧૨ પૃ. ૨૭

Page #181

પ્રથમ પરિરછેદ ] કડસીઝના સંબંધ વિશે
૧૩૦ ભાષાને છે અને તેને સમાચી શબ્દ, ગ્રીક ભાષામાં હેવાથી, ભલે કડફસીઝ પહેલાના સિક્કા પંજાબમાંથી Kozolo=ક્ષત્રપ એવો થાય છે. એટલે કે કડકસીઝ મળી આવતા હોય છતાં ત્યાં તેની સત્તા સ્થાપિત તે કેઈક રાજાને એક સરદાર યા ક્ષત્રપ અથવા પામી જ હતી એવું ભારપૂર્વક તે કહી ન જ શકાય.' આપણી હિંદી ભાષામાં કહે તે સૂબો જ માત્ર હતું જેકે પુરાણના આધારે મિ. મજમુદારે જે અભિપ્રાય એવું કરે છે. આ બાબતની ખાત્રી, એક બાજુથી બાંધ્યો છે તે ઉપરથી ફલિતાર્થ એમ નીકળી શકે તેણે પાંચ પ્રજાની સરદારી લીધી હતી, એ હકીકત છે કે, કડસીઝ પહેલાનું રાજ્ય હિંદમાં થવા પામ્યું ઉપરથી જેમ આપણને મળતી જાય છે તેમ આગળ નથી. તેમાં તેણે કોઈનું નામ સ્પષ્ટપણે જણાવ્યું તે ઉપર વેમ-કાફીઝ બીજાનું વૃત્તાંત લખતાં અન્ય નથી જ, પરંતુ ઈતિહાસના જ્ઞાનથી આપણે તે પ્રમાણેની હકીકત ઉપરથી પણ મળી રહે છે. વળી આ કુશાન ગણત્રી જરૂર કરી શકીએ છીએ. તેઓ લખે છે કે, કાફસીઝ જ્યારે ખેટાન અને તિબેટ તરફથી ઉતરી “The Puranas mention & Greek rulers આવેલ છે ત્યારે માનવું રહે છે કે તે પોતે આ of India=હિંદના આઠ ગ્રીક રાજા હવાનું પુરાણોમાં પ્રદેશના કેઈ જબરદસ્ત ચીનાઈ શહેનશાહને જ૮૦ જણાવાયું છે.” આ કથન મૌર્યન સામ્રાજ્યની સૂબે પણ કદાચ હેય.
પડતી થયા બાદ અને મુંગવંશી વૈદિકમતના રાજાઓ - હવે બીજું કારણ, જે તેના સિક્કા પંજાબમાંથી મળી અવંતિપતિ થયા હતા તે સમય બાદની સ્થિતિ આવવાની સંભાવના છે તે વિશેની તપાસ કરીએ–હજુ વર્ણવતાં તેમણે ઉચાર્યું હોય એમ મનાય છે. એટલે ચેકસ થતું નથી કે, તેનો અમલ તે પંજાબ ઉપર શબ્દ જોકે માત્ર “ગ્રીક રાજા' બતાવવા માટે જ જામ્યો હતો કે કેમ ? જો કે ત્યાંથી સિક્કાઓ મળી વપરાયો છે, છતાં તેમાં સર્વ પરદેશી પ્રજાના રાજા આવતા જાય છે; છતાં તેથી કરીને નક્કી પણ તે (foreigners) કહેવાનો ભાવાર્થ રહ્યો દેખાય છે. ન જ કહી શકાય કે તે પ્રાંત તેની હકુમત તળે ખરેખર અને તે હિસાબે જે આઠની સંખ્યા તેમણે કલ્પી છે તે આવ્યો જ હતું. કેમકે, તેના પુત્ર કડસીઝ બીજાના આ પ્રમાણે બતાવી શકાશે. પ્રથમ ગ્રીક રાજા જે હિંદ વખતે, તે પ્રાંત ભલે પ્રથમવાર જ હકુમતમાં આવ્યો હેય ઉપર ચડી આવ્યો હતો તેનું નામ યુથીડિમસ છેજ, છતાંયે કડફસીઝ પહેલાના સિક્કા ત્યાંથી પણ મળી પણ તેણે તે માત્ર લુંટફાટ ચલાવીને મળ્યું તેટલું આવે ખરા. તેમજ કડફ સીઝ બીજના સમયે પણ ત્યાં ધન પિતાના વતન લઈ ગયા સિવાય બીજું વિશેષ પ્રચલિત રહ્યા હોય એમ પણ માની શકાય ખરું કાર્ય કર્યું નથી. એટલે તેનું નામ આપણે પણ હિંદના કારણ કે એક રાજાનું રાજ્ય બંધ થતાં જ, તેના રાજ તરીકેની ગણનામાં લીધું નથી (જુઓ પુ. સિક્કાઓની વપરાશ કાંઈ તુરત જ બંધ થઈ જતી ૩, પૃ.૧૪૮). તે બાદ તેને પુત્ર (૧) ડીમેટ્રીઅસ (૨) નથી. અલબત્ત એટલું ખરું કે, ગતરાજાના નવા સિક્કા અને સરદાર મિનેન્ડર એમ બે યવન પતિઓ તથા તે પડાતા બંધ થઈ જાય, પરંતુ જે ચાલુ થઈ ગયા બાદ પાંચ ઈન્ડે પાર્થિઅન્સ, નામે (૩) મેઝીઝ (૪) હેય તે તે ઉપયોગમાં લેવાતા જ રહે. ઉપરાંત અઝીઝ પહેલે (૫) અઝીલીસીઝ (૬) અઝીઝ બીજે પાસે પાસેના પ્રદેશના વેપારીઓની લેવડદેવડમાં પણ (૭) અને ગેડેડફારનેસ મળી, પાંચ શહેનશાહે આવી તે વપરાયા કરે. આવી સ્થિતિ સિક્કાઓ સંબંધમાં ગયા છે; અને છેલ્લે (૮) વેમ કડફસીઝને ગણુ રહે
(૮) જીઓ ઉપરની ટી. નં. ૬૮માં “he was વર્ણન તે ઉપરથી તે એમ દેખાય છે કે તેનું રાજ્ય કાબુલના defeated by a Chinese rival=તેને ચિનાઈ હરીફે પ્રાંત સુધીજ લે બાયું હતું. હરાવ્યો હતો ” તેવા ઈંગ્રેજી શબ્દોવાળું મૂળ અવતરણ. (૮૨) જુએ હિ. હિ, . ૫૫૨ | (૮૧) જુએ તેના સિક્કાનું (૫, ૨૫.૨૦ આંક નં. ૮૫).

Page #182

૧૪૦
કુશાનવશ સાથે
[ નવમ ખંડ
છે, કેમકે તેણે પણ હિંદમાં કેટલાંક વર્ષો સુધી રાજય પોતાની જીદગીના પાછલા ભાગમાં જ તેમ બનવા કર્યું છે. અને તેના પછી, ભલે તેના વંશજો ગાદી ઉપર પામ્યું હોય. પરંતુ આપણે એમ તે જરૂર કહી તે રહ્યા છે જ, છતાં તેમણે હિંદી રાજાઓનાં અને શકીએ જ કે, જેવી ગોંડફારનેસે પીઠ ફેરવી હિંદુ જેવાં નામો ધારણ કરી લીધેલ હેવાથી, તેમની તેજ તે મુલક કાંઈ ધણી વિના ન બની ગયે ગણના પરદેશી તરીકે કરવામાં આવી નથી લાગતી. હેય કે કડસીઝ જે બહારને માણસ આવીને ઉપરમાં જે આઠ નામો પુરાણકારના મંતવ્ય પ્રમાણે તુરત તે પ્રદેશ હાઈમાં કરી જાય. તેમજ, ગેડફારનેસ પરદેશી રાજા તરીકે આપણે કલ્પી બતાવ્યાં છે તેમાં જેવો મટી શહેનશાહતને ઘણી પણ, આવડે મોટે કફસીઝ પહેલાનું નામ દેખાતું નથી. આ પ્રમાણેના મુલક રઝળતે મૂકી દે તે ભળભટાક પણ હોઈ અનેક વિધ ઐતિહાસિક કલ્પનાના બળથી માનવું ન જ શકે. (ઉલટું તેણે તે કડફસીઝને પિતાના હાથને રહે છે કે, કાફીઝ પહેલાનું રાજ્ય હિંદની ભૂમિ પરચો બતાવ્યો હોય એમ સમજાય છે. (જુઓ પુ. ઉપર થવા પામ્યું નહિ હેય. ઐતિહાસિક કલ્પનાની ૩ પૃ. ૩૨૯). એટલે સમજાય છે કે મથુરાના પ્રદેશપડે, અતિહાસિક પરિસ્થિતિ પણ તેજ વસ્તુસ્થિતિ માંથી જે કેટલાક ક્ષત્રપોનાં નામો (જેને વિદ્વાને સૂચવે છે જે નીચેની હકીકતથી સિદ્ધ થતી જણાશે. પાર્થિઅન ભાષાનાં હોવાનું ધારે છે તે) મળી
ઈન્ડોપાર્થિઅન શહેનશાહ ગોડફારનેરાને રાજ આવે છે, તે ક્ષત્રપ આ ગેડફારનેસના અથવા ઈરાની અમલ ઇ. સ. ૪૫-૪૬ માં હિંદમાંથી બંધ થયો શહેનશાહત તરફથી નિમાયેલા સરદારજ હેવા છે. ૮૩ (જુઓ પુ. 8 માં તેનું વૃત્તાંત) જ્યારે જોઈએ એમ માનવું પડે છે. અને જ્યારે આવા કડકસીઝ પહેલાનું ગાદીએ આવવાનું ઈ. સ. ૩૧ માં સરદારનાં ત્રણ ચાર નામ જણાયાં કરે છે ત્યારે અને તેનું મરણ ઈ. સ. ૭૧ માં સાબિત થઈ ચૂકયું સહજપણે અનુમાન કરવું પડશે કે તે સર્વેને સમુછે (જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૧૩૨ અને ૧૩૩) એટલે કે ય શાસનકાળ કમમાંકમ ૨૫-૩૦ વર્ષને તે જે કડફસીઝ પહેલાએ હિંદ ઉપર કઈ પણ પ્રકારની વ્યતીત થયે હશેજ; અને તેમ હોય તે કડકસીઝ પહેહકુમત ભોગવી હેય (જો કે તેમ પણ બનવા લાના શાસનને-ઉપરમાં જણાવ્યા પ્રમાણેને-ઉત્તરપામ્યું જ નથી જે આગળ ઉપર જેવાશે) તેયે કાળ પણ, તેણે હિંદનું મેં જોયા સિવાયજ પૂરો થઈ
(૮૩) હિ, હિ. ૫, ૬૪૭:-He died about 60 A. ફારનેસની પછી જે પેરીઝ આવ્યા હતા તેને ઈ. સ. D.=ઈ. સ. ૬૦ની સમારે તેનું મરણ થયું દેખાય છે. એટલે ૪૫ અને ૬૪ની વચ્ચે, કુશનવંશી બીજા રાજા વેમ કડકસીઝ સમજવું રહે છે કે તે ઈ. સ. ૪૫માં હિંદ છોડયા બાદ ગાદી ઉપરથી ઉઠાડી મૂકયો હોવો જોઈએ. [(મારે ટીપ્પણું) લગભગ પંદર વરસ સુધી ઈરાનની ગાદી ઉપર બાદશાહ આ વાક્યમાંની બીજી વિગતે સાથે ભલે આપણે સંમત તરીકે રહ્યો છે અને ત્યાં સુધી ઈરાનની હકુમત પણ હિંદ થતા નહીં હોઈએ, છતાં પંજાબદેશ વિમાકડફસી છા ઉપર રહી હશે જ. તે બાદ ઇરાની શહેનશાહે પિતાની સત્તા છે તથા ગોડફારને સની પછી, તેની વતી તેના સૂબાઓ ઉપાડી લીધી હશે. જુઓ પુ. ૩ પૃ. ૩૨૯, ટી. નં ૬૫. ત્યાં રાજ ચલાવતા હતા; તે બે હકીકત ચેકસ માનવીને (૮૪) કે. એ. ઇ. (સી. જે. બ્રાઉન એમ. એ. લંડન રહે છે. આવા સરદારેને સ્વતંત્ર શાસક તરીકે જે કે
લાકોએ ગણી લીધા છે તે વ્યાજબી નથી. તે જ પ્રમાણે successor of Gondopharnes to the Pahlva ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડર નામના બેકટ્રીઅનપતિના સમયે Kingdom of Taxilla must have taken place પણ જુદાજુદા પ્રાતમાં તેમના સરદારે રાજ્ય ચલાવવા between the years A. D. +5 and 14, and was નિમાયા હતા. તેમને પણ કેટલાએ સવતંત્ર શાસક તરીકે efected by Vima Kadphases, the second મનાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે તે પણ વ્યાજબી થયું નથી. જીએ Kushan Kingતક્ષિલાની પાર્જિઅન રાજગાદિએ ગેડે છે. ૩માં તેમના નાતે)..

Page #183

પ્રથમ પરિછેદ ] કફસીઝના સંબંધ વિશે
૧૪૧ જવા પામ્યો હોય એમ માનવામાં જરાય ખેટું કડકસીઝ પહેલે એક સુબા તરીકે કામ કરતો હતો નહિ જ કહેવાય.
એમ સમજાય છે. તેણે આ સમયે પાંચ જુદી જુદી એટલે આપણી તે માન્યતાને, વિરૂદ્ધ પુરવાર કરી ઓલાદની સંયુક્ત બનેલી પ્રજાની સરદારી લીધી૮૮ આપનાર પ્રમાણભૂત અન્ય પુરાવો જ્યાંસુધી ન મળી અને બખ તથા બખરાના મુલકને પિતે સ્વામી આવે, ત્યાંસુધી કડકસીઝ પહેલાને પંજાબપતિ સ્વીકારી બની બેઠે. પિતે એક વીર અને સાહસિક હો લેવા માટે તે આપણે આંચકે જ ખા રહે છે. હાઈ ધીમે ધીમે આગળ વધી અફઘાનિસ્તાનવાળો તેથી કરીને હાલ તુરત તે આપણે તેને હિંદ ભાગ પણ જીતી લીધો. તેના વિશે એક ઈતિહાસબહારના ૮૫ રાજા તરીકે લેખીશું અને તેમ ગણી વિદે લખ્યું છે કે ૮૯ “His empire extended તેના જીવન વિશે માત્ર ખપપૂરતું જ વિવેચન કરીશું. from the frontiers of Persia to the - પુ. ૩ માં આપણે જોઈ ગયા છીએ કે અલેક- Indus (?) and included the kingdoms ઝાંડર ધી ગ્રેઈટના મરણ પછી સેલ્યુકસ નીકેટરવાળા of Bukhara and Afghanistan..He યવન૧(Greeks) સરદારએ તેની મુખ્યગાદી પચાવી died at the age of 80, after a vigorous પાડી હતી. અને તેમના જ લેહીથી મિશ્રિત બનેલી reign=તેના રાજ્યને વિસ્તાર ઇરાનની સરહદથી યોન પ્રજાએ,૮૭ બેકટ્રીઆના પ્રદેશમાં જુદું જ રાજ્ય માંડીને, સિંધુ (૬) નદી સુધી ફેલાયો હતો તેમાં બચાવી પાડયું હતું. આ બેકટ્રીઅન પ્રજાનું રાજ્ય પણ બુખારા તથા અફઘાનિસ્તાનના પ્રદેશનો સમાવેશ થોડે વખત કડેધડે ચાલીને નબળું પડવા માંડયું થતો હતે.શુરવીર પણે રાજય ચલાવીને ૮૦ હતું. એટલે તેમને પશ્ચિમ તરફનો ભાગ જે ઈરાની વર્ષની ઉમરે તે મરણ પામ્યો હતો.” આટલું જણરાજ્યની લગોલગ આવી રહ્યો હતો તેને ઈરાનમાં વીને હવે વીમા કડકસીઝ વિશે જે જાણવામાં આવ્યું ભેળવી દેવાયો હતો અને તેના ઉપર મેઝીઝને હકુમત છે તે અત્રે લખીશું. ચલાવવા નીમવામાં આવ્યો હતો. જ્યારે પૂર્વ તરફને તેનું એકંદર રાજ્ય ઈ. સ. ૭૧ થી ઈ. સ. ભાગ હતો તેના ઉપર, એક નવીન પ્રજા જેણે પૂર્વ
૧૦૩ સુધીના બત્રીસ વર્ષ દિશાએથી ચીન તરફથી આવીને વસવા માંડયું હતું તેનો વેમ ઉફે કડ- ચાલ્યું છે (જુઓ પૃ. ૧૭૧) કબજો થઈ પડયો હતો. જો કે આ પ્રજાના તે વખતના કસીઝ બીજે તેમને પ્રથમને લગભગ 3 ભાગ સરદારનું નામ ઈતિહાસમાં જણાયું નથી, પણ તેની
તેણે હિંદની બહાર રહીને હકુમત પછીના લગભગ સે એક વરસના વારસદાર પાસે, ચલાવી છે, જયારે પાછલે રુ જેટલો સમય હિંદમાં
(૮૫) હિં. હિ. પૂ. પ૦૫:-The Greeks were લેખાવ્યા છે. એમ કહેવાય છે કે ધીમેધીમે તેઓએ પશ્ચિમ Aryan colonists of the Mediterranean islands, તરફ પ્રયાણ કર્યું હતું. ગ્રીક ભાષાનો આયનીયન અને હિંદને called the lonians. The Hindu tradition યવન શબ્દ બને એકજ છે. વળી સરખાવો પુ. ૩માં પૃ. makes them of Hindu origin, being the de- ૨૯૭ ઉપર સાહિત્ય નામના માસિક ઉપરથી કરેલું કેટલુંક scendants of Turvasu, a rebellious son of અવતરણ તથા મિસર અને ઈરાન દેશના કેટલાક શબ્દોની Yayati. It is said that these Yavans gradually કરેલી સરખામણીવાળું લખાણ. marched towards the west. Greek lonian, (૮૬) જુએ ઉપરની ટીકા નં. ૮૪ and Hindu Yavan is the same word=ગ્રીક (૮૭) ચેન અને યવનના તફાવત માટે પુ. ૨ માં લોકે તે ભૂમધ્ય સમુદ્રમાં આવેલ આથાનીયન ટાપુના આર્ય પ્રિયદર્શિનના વૃત્તાતે જુઓ. તથા પુ.૩ પૃ. ૧૪૧, ૪૮ ઈ. વસાહતે હતા. યયાતિ રાજાને બળવાર પુત્ર તુરવસુના (૮૮) જીઓ ઉપરમાં પૃ. ૧૩૬-૭ની હકીક્ત તેઓ વંશને લેવાથી તેમને હિંદુ દંતસ્થામાં હિંદી ઓલાદના (૮૯) હિં, હિ, ૫, ૬૫૦-૧

Page #184

૧૪૨
તેમ ઉર્ફ
[ નવમ ખંડ રહી આધિપત્ય ભોગવ્યું છે. એટલું જ નહિ પણ તે કારણે આ પ્રમાણે છે. ગર્દભીલ વંશી રાજા 'મહારાજાધિરાજ' તરીકે પોતાને જણાવી રાજકાર- વિક્રમ ચરિત્રનું રાજ્ય ( જુઓ પૃ. ૭) ઈ. સ. ૫૩ ભાર પણ ચલાવ્યો છે. એટલા માટે આપણું નિયમ થી ૯૩=૪૦ વર્ષ ચાલ્યાનું નોંધાયું છે અને તેણે મુજબ તેને હિંદના ભૂપતિ તરીકે સ્વીકારી, હવે ઠેઠ કાશ્મીર સુધીને દેશ જીતી લઈ ત્યાં પિતાના પછીના પરિચ્છેદમાં, જેમ તેના વંશના શેષ નૃપતિ- સૂબા મંત્રિગુપ્તને રાજ ચલાવવાને નીચો હતે (જુઓ ઓનાં વૃત્તાંત લખવાનાં છીએ, તેમ તેનું સ્થાન પણ પૃ. ૫૦ ) એટલે માનવું રહે છે કે, કાશિમર અને ત્યાંજ નિર્મિત કરવું રહેત. છતાં આ પરિચ્છેદમાં, બિન પંજાબ ઉપર આ વિક્રમચરિત્રની જ આણ ચાલુ રહી હિંદી નૃપતિઓનાં જીવન જેમ સંક્ષિપ્તમાં આલેખવામાં હતી અથવા એમ કહે કે કડફસીઝ બીજાએ (ઈ. આવ્યાં છે તેમ આ કડફસીઝ વિશે પણ ટૂંકમાં જ સ. ૭૧માં ગાદીએ આવ્યાનું ગણે તે ગાદીએ પતાવવાની ગોઠવણ રાખી છે; તેનું કારણ એટલુંજ છે આવ્યા પછી ૨૨ વર્ષ સુધી અથવા તે ( ઈ. સ. કે તેની પછી ગાદીએ આવનાર કનિષ્ક રાજાએ પોતાનો ૬૩ના વર્ષમાં ગાદીએ આવી ૪૦ વર્ષનું રાજ્ય સંવત્સર ચાલુ કર્યો છે. એટલે સંવત્સર વિનાનો અને ભગવ્યું હતું એમ ગણે તે ) ગાદીએ આવ્યા પછી સંવત્સર વાળા રાજ અમલ જુદો પડી જતે દર્શાવી ૩૦ વર્ષ સુધી પંજાબ કે કામ ઉપર સત્તા જમાવી શકાય, તે હેતુસરજ આ પ્રમાણે વિભાગ પાડયા છે. નહિ હોય. અથવા ઉપરની સ્થિતિને રૂપાંતરમાં
કડસીઝ પહેલાના મરણ પછી તેના પુત્ર વેમ, ગઠવીએ તે એમ કહી શકાય કે આ ૨૨ અથવા કડસીઝ બીજો એવું ઉપનામ ધારણ કરી ગાદીએ વિકલ્પ ૩૦ વર્ષ સુધીનો સમય તેણે હિંદની બહાર આવ્યો હતો. તે પણ પોતાના પિતાની જેમ શુરવીર રહીને જ રાજ્ય ચલાવ્યું હોવું જોઈએ. વળી એમ અને સાહસીક હતે. બકે સાહસિકપણામાં તેનાથી પણ આપણે જાણી ચૂકયા છીએ કે તેના પિતાને એક ટોચ જરા આગળ વધી જાય તેવો હતો એમ મુલક પણ હિદની બહાર, કાબુલ અને અફઘાનિસ્તાન પણ કહી શકાય. તેણે જે કે ૩૨ વર્ષ જ રાજ્ય સુધીજ ફેલાયો હતો. એટત સ્પષ્ટ થયું કે, એણે ચલાવ્યું છે અને લગભગ ૮૦ વર્ષની ઉમરે તે મરણ પિતાના પિતાની ગાદીએ બેઠા પછી કેટલાય કાળ પામ્યો છે. છતાં તેના વિશે અનેક વિદ્વાનોની પેઠે, સુધી તે પ્રદેશમાંજ ઘુમ્યા કર્યું હશે. એ કાળ કેટલા જનરલ કનિંગહામનો મત જણાવતાં એક ગ્રંથકારે વર્ષ સુધી આશરે લંબાયો હોવો જોઈએ તેજ આપણે લખ્યું છે કે Cunningham gives 35 to શોધી કાઢવું રહે છે. તે માટે આપણને બીજી કાંઈ
is long and victorious reign to માહિતી તે નથી જ, પણ જે એક બે હકીકત છૂટી છવાઈ this monarch કનિંગહામ આ રાજાને કાળે ૩૫ મળી આવી છે તે ઉપરથી થોડુંક અનુમાન દેરી થી ૪૦ વર્ષનું લાંબુ અને પરાક્રમી રાજ્ય નોંધે છે. શકાય છે. તેમાંની એક હકીકત આ પ્રમાણે છે-એક આવા અતિગહન અભ્યાસીના મતથી પણ માનપૂર્વક લેખકે જણાવ્યું છે કે, “ લદાખ કે પાસ કે છૂટા પડવાનાં આપણને કારણુ મળે છેઅને તેથીજ ખલત્સ ગેવકા શિલાલેખ-ઈસ લેખમે. મહારાજા તેના ફાળે ૩૨ વર્ષ અને તેના પિતાના ફાળે ૪૦ વમ કફસીઝ દ્વિતીય કે સમય કે ૧૮૭ વૅ વર્ષ મેં હૈ” વર્ષ નોંધી, તે બન્નેને એકંદર રાજ્યકાળ ૭૨ વર્ષ એટલે તેને અર્થ એમ નીપજી શકે છે કે, તે સમયે ઠરાવો પડે છે.
વે જ્યારે પિતાને મહારાજના પદથી વિભૂષિત
(૯૦) હિં. હિ. પૃ. ૧૫૨ (૯૧) ઉપરી ટીકા નં. ૧૩ ઇએ. (૯૨) જુએ ઉત્તર હિંદમાંથી પ્રગટ થતા માસિક સુધા અને ૧૯૯૦નો માર્ગશીર્ષ અંક, . ૫ લેખ શ્રીયત
વાસુદેવ શરણુ અગ્રવાલ એમ. એ. એલ. એલ. ની “મથુરા કા ચીય સ્તંભ' નામનો લેખ
(૯૩) વળી જુએ. પુ. ૨. સિક નં. ૮૬; તેમાં પણ પોતાને મહારાધિરાજની પદવીથી વિભૂષિત થયેલ જણાવે છે
Shree Sudhammaswami Gyanbhandar-Umara, Surat

Page #185

પ્રથમ પરિચછેદ ]
કડફસીઝ બીજે
૧૪૩
જાહેર કરે છે, ત્યારે તેણે રાજકારણમાં અતિમહત્વનું કે આ સર્વ બનાવને સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૧૦-૧૫ સ્થાન મેળવી લીધું હોવું જોઈએ. જયારે બીજી બાજુ આશરે છે. એટલે જે તેને પાયારૂપ ગણીએ તે, તેણે સાલદર્શનને જે આંક માંડવો છે તે ૧૮૭ને તે ચીનાઈ ઓલાદના સરદારના વંશને સ્થપાયાને પણ છે; એટલે એમ સૂચન કરે છે કે પોતે પોતાનો સંવત ઉપરને શિલાલેખ કરાયો હતો, ત્યારે ૧૮૭ વર્ષ કે સાલ વાપરવા જેવી સ્થિતિએ પહેઓ નહે. થયા હતા ગણાય. અને તે સમયને કાળગણનામાં પરંતુ તે આંક પિતાના વંશના કેાઈ મહાપુરૂષે ગતિમાં ઉતારાય તે ઈ. સ. પૂ. ૧૧૦–૧૮૭=ઈ. સ. ૭૭માં મૂકો હોય અથવા તે પિતે જે કાઈની આણમાં– બન્યાનું તેને સેંધી શકાય. એટલે વસ્તુસ્થિતિ એ અર્ધખંડિયા તરીકે કે સૂબા તરીકે–રહીને કામ કર્યું થઈ કે, વેમ કાફસી ઉપરના સ્થળને પિતાની સત્તામાં જો હોય તેની વપરાશને હેય-આવી બે સ્થિતિમાંથી ૧૪ વર્ષે (જે ઈ. સ. ૬૩ માં ગાદીએ આવ્યાનું એકને તે આંક૯૪ સંભવિત હોવાનું કહી સકાય. આપણે ગણીએ તે) અથવા વિકલ્પ ૬ વર્ષે (જે ઇ. સ. એમ તે સાબિત કરી ગયા છીએ કે, વેમ કડફસીઝને ૭૧ માં ગાદીએ આશાનું ગણીએ તે) લઈ લીધે પિતાને નંબર, પિતાના વંશની અપેક્ષાએ બીજે હો હતા. અને મહારાજપદ જેવી સ્થિતિ ઉભી કરી અને તેના પ્રથમના રાજાનું રાજ્ય ૪૦ વર્ષ ચાલ્યું હતું. દીધી હતી. આ પ્રમાણે એક હકીકત થઈ. જ્યારે એટલે જે તેવા હિસાબે આ આંક કોતરાવાયો હૉત બીજી બાજુ, ઓકસફર્ડ હિસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિઆમાં તે તેની મર્યાદા બહુ બહુ તે ૭૨ સુધીજ પહોંચત, પૃ. ૧૪૬ ઉપર જણાવાયું છે કે, તેણે પિતાના પણ શિલાલેખમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ૧૮૭ સુધી તે અમલના નવમા વર્ષે ચિનના શહેનશાહને તેની નજ પહોંચત. મતલબ એ થઈ કે પિતાના વંશના દીકરી પોતાને પરણાવવા માગું મે કહ્યું હતું. સ્વભાવિક પુરૂષ સાથેના સંબંધવાળો તે આંક દેખાતો નથી. એટલે રીતે સમજાય છે તેમ, આ શહેનશાહે પિતાની પ્રજાના પછી બાકી વિચારવાની રહી તેની અખડિયા તરીકેની એક નાનકડા જેવા સરદારને–પછી ભલે તે સરદાર અથવા સૂબા તરીકેની જ બીજી સ્થિતિ. આપણે ઉપરમાં હમણું કેટલાય દેશે છતી કરીને મોટો રાજા બન્ય જાણી ચૂક્યા છીએ કે એના પિતાએ પણ અમુક હોય, અરે ભલેને પિતાના કરતાં પણ મોટા પ્રદેશને અમુક પાંચ પ્રજાનાં ટોળાની સરદારી લીધી હતી, કે રાજવી થઈ પડયો હોય છતાંયે, તેના કુટુંબનું ગૈરવ જે રાજ્યનો ઉદ્દભવ બેકટ્રીઅન સામ્રાજ્યના નાશમાંથી તે તુરતને તુરત વધી જતું નથી જ ને! તેવી થવા પામ્યો હતો, જેમાંને છેડે ભાગ ઈરાની શહે- ગણત્રીથી–પિતાની કન્યા આપવાને બદલે, સામે નશાહતમાં ભેળવી લેવાયો હતો અને તે ઉપર રાજશાહી તિરસ્કાર કરીને યુદ્ધની માંગણી કરી હોવી જોઈએ. કુટુંબના એક નબીરા ઝીઝને હકુમત ચલાવવા ચીનાઈ શહેનશાહના સૈન્યપતિએ કડકસીઝને આ યુદ્ધમાં નીમવામાં આવ્યો હતો તથા બીજો પૂર્વનો થોડો ભાગ એવી તે સખ્ત હાર ખવરાવી હતી કે તેના પિતાના કઈ ચીનાઈ ઓલાદના સરદારે જીતી લીધો હતો. સૈન્યને મોટે ભાગ ( કહેવાય છે કે, આ લડાઈમાં બેકટ્રીઅન સામ્રાજ્યની નાશ કરનારી ક્રાંતિનો સમય કડફસીઝના લશ્કરમાંથી ૭૦૦૦૦ માણસ કપાઈ જો કે સિદ્ધ થયો નથી પણ મેઝીઝનું વૃત્તાંત લખતાં ગયું હતું) મરણ પામી ગયો અને તે સમય પછી (જુઓ પુ. ૩ પૃ. ૩૧૪) સાબિત કરી ગયા છીએ કેઈ કાળે પણ કડફ સીઝે પાછું ચીન સામું જોયું
(૯૪) વિદ્વાનોએ તેને બીજી જ સ્થિતિનો કલ્પી લીધો તે માટે ખુલાસે પુ. ૩ માં પૃ. ૨૩૮ જુએ. છે. આવી જ રીતે, તક્ષિલાના એક શિલાલેખમાં જે ૭૮ (૯૫) સરખાવો નીચેની ટીક નં. ૯૬. આંક છે તે ક્ષત્રય પાતિકના સમયને હોવા છતાં મોઝીઝન (૯૬) મા, . . પૃ. ૨૩૧; તેને ૭૦૦૦૦ માણસની માની લઈને તે બનાવને વિકત કરી દેવામાં આવ્યો છે. ખુવારી ખમવી પડી હતી. હિં, હિ. પૃ. ૧૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #186

૧૪૪
ΟΥ
નહિ કે તેનું નામ સુદ્ધાં પણ લીધું નહિ. એટલુંજ નહિ, પણ જે ખાટાન કે અન્ય ભૂમિ તેણે મેળવી હતી તે પણ એકી કાઢવી પડી હતી. આ પ્રમાણે ખીજી હકીકત અઈ. ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે ચીન સાથેનું યુદ્ધ તા પોતાના રાજ્યના નવમા વર્ષે શરૂ થÉતે ખતમ થયું છે. ( અથવા લંબાયું હોય તે। પશુ–નવમા વર્ષ બાદ ) એટલે જો ચીન પ્રત્યે તેને તિરસ્કાર વ્યાપ્ત થયેા હાય તેા, નવમા વર્ષ બાદજ થયા કહેવાય. છતાં જ્યારે તેને આપણે તેજ ચીનાઈ શહેનશાહના સવ્રત વાપરતે! નજરે દેખીએ છીએ, ત્યારે તે એમ કબૂલ કરવું જ રહે છે કે, તે શિલાલેખ કાતરાવ્યા ત્યાં સુધી તેને અને ચીનાઈ શહેનશાહને સારસારૂં જ ચાલ્યે જતું હતું. મતલબ એ થઇ કે તે શિલાલેખ કાતરાવાયાનેા સમય, પેાતાના રાજ્યના નવમા વર્ષે ચીનાઈ શહેનશાહ સાથે કડસીઝ બીજો યુદ્ધમાં ઉતર્યાં તે પૂર્વેનાજ ગણવા પડશે. આ કારણથી તેના રાજ્યે ૧૪ મા વર્ષને બદલે ૬ઠ્ઠા વર્ષે તે કાતરાયે હાવાનું આપણે ગણવું જોઈ એ. અને તેમ થતાં આપે। આપ એ પણ સિદ્ધ થઇ ગયું કે, તેના રાજ્યના આરંભ ઈ. સ. ૬૩ ને બદલે ઈ. સ, ૭૧ માં જ થયેા હાવાનું ગણવું રહે છે. એટલે સમુચ્ચય તેને રાજ્યકાળ ૩૨ વર્ષÀાજ કહેવાય. (જુએ પૃ. ૧૩૨ તથા રૃ. ૧૩૫ ટી. નં. ૬૩)
જેમ ઉર્ફે
ઉપરના વર્ણનથી એક વસ્તુસ્થિતિ એ સ્પષ્ટ થઈ ગઈ કે તેણે પોતાના સાહસિકણાથી અને કાંડાના બળથી જમીનનેા માટે વિસ્તાર જીતી લીધા હતા, અને વિજ્યપ્રાપ્તિના ધમંડમાંને ધમંડમાંજ, પોતાના શિરતાજ એવા શહેનશાહની કુંવરીનું માગું હતું.૯૭ પરિણામે પેાતાને પસ્તાવું પડયું છે. વળી કાંઈક
કર્યું
(૯૭) શહેનશાહ પાતેજ તેની જીતથી ખુશી થઇને પેાતાની શુભેચ્છા કે આનંદ પ્રદર્શિત કરવાને પેાતાની પુત્રી તેને પરણાવે તે જુદી વાત છે અને પાતે સામા ઉઠીને તેવી માંગણી મે।કલાવે તે જુદી વાત છે. બેની વચ્ચે તેટલા ફેર ગણાય. (૯૮) જુએ અ. હિં. ઈ. (સ્મિથ) આવૃતિ ૨૭૨ નું ટીપણુ
૪ પૃ.
[ નવમ ખેડ
એ આબરૂ પણ બન્યા છે. એટલે તે ખાજી-હિંદની બહાર પરાક્રમ કરવાનું માંડી વાળી તેણે પોતાનું લક્ષ હવે હિંદ તરફ દોરવાનું દુરસ્ત વિચાર્યું હતું.
ચીન સાથેનું ઉપરનું યુદ્ધ થયા બાદ ઇ. સ. ૭૧+૯=૮૦ સુધી થોડાક વખત તેણે સુસ્થિત થવામાં ગાળ્યો હતા એમ સમજાય છે. તે બાદ ધીમે ધીમે પંજાબ અને કાશ્મિર જીતી લીધાં હતાં. સર જોન મારશલ સાહેબનું માનવું એમ છે ૩૮ Kushanas obtained Taxilla_in_60 A. D.= કુશાનેાએ ઈ. સ. ૬૦ માં તક્ષિલા જીતી લીધું હતું. જ્યારે ગૅ।. રટેન કેાના એવા મત ધરાવે છે ૬૯ Sirkap ( the capital of Khaharatas, Saka and Parthian rulers of Taxilla=page 2) was sacked by Kushanas about 70 A.D= સીરકૅપને૧૦૦ (તક્ષિન્નાપતિ ક્ષહરાટ, શક અને પાર્થિઅનેાની જે રાજધાની હતી તે=જીએ પૃ. ૨ ) આશરે ઈ, સ. ૭૦ માં કુશાનેએ બાળી નાંખ્યું હતું. એક હકીકત તક્ષિલા જીત્યા બાબતની છે. તેમાં ઈ. સ. ૬૦ની સાલ છે. જ્યારે બીજીમાં ઇ. સ. ૭૦ ની સાલ છે. પરંતુ તેમાંથી જીત મેળવીને બાળી નાંખ્યાની સ્થિતિ થઇ છે, કે જીત અને નાશ કરવા તે બન્ને એકજ સ્થિતિ સૂચક છે. તે કાંક સ્પષ્ટ થતું નથી. એટલે સમાધાન ખાતર એમ સ્વીકાર કરી શકાય કે, પ્રથમ જીત હતી અને પછી વિનાશ થયા હતા; અને તેના સમય માટે ૭૦ ની સાલ હતી.૧૦૧ આ સમયની બધી ગણત્રી વિદ્યાનાએ જે મૂકી છે તે શક સંવત ( ઉત્તર હિંદમાં ચાલતા સંવત; જેતે હવે પછી આપણે કુશાન સંવત તરીકે એાળખાવવાના છીએ તે) ઇ. સ. ૭૮ માં સ્થપાયે
(૯૯) જુએ. જ. ઇ. હિ કા. પુ. ૧૨ પુ. ૩૨ (૧૦૦) જ. ઇં. હિ. કા. પુ. ૧૨. પૃ. ૨
(૧૦૧) ને કે આપણે પુ. ૩ ૫. ૨૭૫-ક્રમાં તક્ષિલાના નારા વિશે ન્તુદીજ સ્થિતિ કલ્પી કાઢી છે. એટલે ત્યાંની અને અહીની-એમ બન્ને વસ્તુસ્થિતિ સરખાવીને ખ તાત્પ શોધી કાઢવાની જરૂર છે.

Page #187

પ્રથમ પરિછેદ ]
કડકસીઝ બીજે તો એવા હિસાબથી કરી છે. જયારે તે સંવતની હિંદમાં ઠેઠ બનારસ સુધી જીત મેળવ્યાનું નોંધાયું આદિ તે ઈ. સ. ૧૦૩ માંજ થઈ છે એમ આગળ છે. તે બાબત જણાવવાનું કે, તેમ બનવા પામ્યું ઉપર આપણે સાબિત કરીશું. એટલે ૧૦૩–૭૮=૨૫ નહીં હોય; કેમકે મથુરાથી ૧૨-૧૪ માઈલ દૂર માટે વર્ષને જે તફાવત પડે છે તે, ઉપર ઠરાવેલ ૭૦ નામનું એક ગામ આવેલું છે. ત્યાં આગળથી સાંપ્રતઈ. સ. માં ભેળવતાં, તશિલાના નાશને ખરેખર કાળે તેની સિંહાસન ઉપર બિરાજીત કરેલી મૂર્તિ સમય તે આપણે ઈ. સ. ૭૦+૨૫=૯૫ મૂક મળી આવી છે. એટલે ત્યાંસુધીને મુલક તે તેણે પડશે. બીજી બાજુ આપણે બતાવી ગયા છીએ જીતી લીધેલું હતું એમ સમજાય છે. પરંતુ પોતે કે ગર્દભીલ રાજ્ય વિક્રમચરિત્રન સબે મંત્રિગુપ્ત મથુરા ઉપર કોઈ જાતનું આક્રમણ લાવી શકો ઈ. સ. ૯૩ આસપાસના સમય સુધી કાશ્મિર ઉપર નહીં હોય. જો તેમ થયું હોત તો તેનાં કાંઈક ચિહે હકુમત ચલાવી રહ્યો હતો. આ બન્ને સ્થિતિનું તે મૂક્યા વિના રહેત નહીં અને તેની સિંહાસનાસીત એકીકરણ કરતાં એમ ફલિતાર્થ કાઢી શકાશે કે, મૂર્તિ, જે મથુરાથી માત્ર ૧૪ માઇલેજ નીકળી છે વિક્રમચરિત્ર ગર્દભીલના રાજ્યના અંતમાં કે તેના તેને બદલે મથુરા શહેરમાંથી મળી આવી હત; મરણ પછી તુરતજ, વેમ કડકસીઝે હિંદ ઉપર ચડાઈ અથવા તે તેને સંવત જે તેની પછીના વંશજ કરી હતી અને પંજાબ તથા કાશ્મિર જીતી લીધાં કનિષ્ક પહેલાએ ચલાવ્યો છે, તે તેના સમયથી જ હતાં. તે બાદ તેણે પોતાના કદમ ધીમેધીમે ઉત્તર હિંદમાં ગતિમાં મૂકાયો હોત. એટલેજ શંકા ઉદ્દભવે છે કે, લંબાવવા માંડયા હતાં. વળી વિક્રમચરિત્ર ૫છીના બે મથુરા સુધી તેને રાજ્ય અમલ પહોંચી શકે નહીં રાજાઓ નબળા હોવાથી, તેને આગળ વધવામાં કોઈને હેય૦૩ પણ માત્ર ૧૪ માઇલ છેટેજ રહ્યો હશે જબરજસ્ત સામને કરવો પડ્યો હોય એમ માની અને ત્યાં તેનું મરણ નીપજ્યું હશે. કદાચ દલીલ શકાતું નથી. વળી તેના વિશે એક નૂધ નીકળે છે, કે'૦૨ ખાતર એમ પણ કહી શકાય કે, માટે તે મથુરાનું Kadphisis next attacked India. All એક પરું હશે. એટલે૧૦૪ પિતે મથુરા પતિ તે થયો North-west India, as far as Benares હશે, છતાં તેનું મરણ માટે નામના ગામનું સ્થળ (except perhaps Sind) passed to him= જ્યાં અત્ર છે ત્યાં થયું હશે અને અંતિમ ક્રિયા ત્યાં તે બાદ કડફસીએ હિંદ ઉપર ચડાઈ કરી હતી અને કરવામાં આવી હશે તેનાં સ્મારક તરીકે સિહાસનાબનારસ સુધી આ ઉત્તર હિંદ તથા (કદાચ સીત તેની મૂર્તિ ગોઠવવામાં આવી હશે; અથવા સિંધ સિવાયન) પશ્ચિમ હિંદુસ્તાન તેના હાથમાં તે સ્થળજ તેના ધર્મનું કઈ તીર્થધામ હશે. અથવા આવી પડે હતો.” અત્ર આપણે પશ્ચિમ હિંદની એમ પણ ઉત્તર ગોઠવી શકાય કે, તે મથુરાપતિ તે છત વિશે પ્રશ્ન ચર્ચવાને નથી, પણ તેણે ઉત્તર બન્યો હતો, પણ ચીનાઈ શહેનશાહ સાથેના યુદ્ધમાં
(૧૦૨) જુઓ હિં. હિ. પૂ. ૬૫૨
જે સમયથી અવંતિની ગાદી મેળવી છે તે સમયથી તે સંવત (૧૦૩) જેમ મમ્ર હિંદમાં અવંતિનું સ્થાન અનુપમ ચલાવ્યા નથી, પણ પિતાના વંશના આદિપુરૂષથી (જે લેખાતું હતું અને તેને વિજેતા પોતાના જીવતરને ધન્ય બનેને કિસામાં તેમના પિતાજ હતા) તેને પ્રારંભ માનો હતો તેમ ઉત્તર હિંદમાં મથુરાનું સ્થાન ગણાતું હતું. ગણાવ્યો છે]. તેથી કરીને જ, પરદેશી આક્રમણકારોમાંના નહપણે અવંતિ (૧૦) આ ઉપરથી એમ પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે કે, છતી લઈને, તથા ચ4ણે પણ અવંતિ છવી લઈને માત્ર નામનું સ્થળ છે. તે મથુરાનું પરું નહોતું જ; અને એમ પિતાને “રાજા” પરથી વિભૂષિત કર્યા છે અને પોતાના સિદ્ધ થયું તે એ પણ આપોઆપ સિદ્ધ થઈ ગયું છે તે વંશના સંવત ચલાગ્યા છે. અલબત્ત એટલું ખર્ષ કે તેમણે સમયે મથુરાને વિસ્તાર, માટ સુધી લંબાય નહેાતે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #188

૧૪૬
તેને જે શિકસ્ત ખાવી પડી હતી તથા પેાતાના પૂર્વજના મેળવેલા કેટલાક પ્રાંતા ગુમાવી દેવા પડયા હતા, તે કલક તેના હૃદયમાં એક શલ્ય તરીકે ખૂંચ્યા કરતુ હતું. પરિણામે પેાતાના વિજયદર્શક સંવત ચલાવવાના વિચાર તેણે પડતા મૂકી દીધા હશે. ગમે તેમ હાય, પણ કુશાન સંવતના પ્રારંભ તેના રાજ્યથી થયા નથી એટલું ચોકકસ છેજ. કાઇ એમ પણ બચાવ લાવી શકશે કે તેણે મથુરા તે સર કર્યું હતું પણ તુરત મરણ પામ્યા હતા. એટલે તે સમયથી જ તેના શકના આરંભ થયા છે. પરંતુ કાઈ સંવતની આદિ તેના પ્રવર્તકના મરણના સમયથી ગણુાવાની પ્રથા ચાલુ થઈ હેાય તેવું જાણુવામાં આવ્યું નથી. તેટલામાટે
વેસ ફંડસીઝ
[ નવમ ખંડ
તેના મરણના સ્મારક તરીકે, તેને સંવત ન ચલાવતાં તેના પુત્રે પેાતાના રાજ્યાભિષેકના સમયથીજ સંવતને આરભ ગણાવ્યા છે. તેા વળી સવાલ એ થશે કે શું કનિષ્ક એવે નગુણા બન્યા હતા કે પેાતાના પિતાના પરાક્રમની અવગણના કરી દે? પરંતુ વાસ્તવિકતા એ કહેવાત કે, તેના પિતાના રાજ્યાર`ભથીજ તે શકની આદિ તેણે ગણાવવી રહેત. આ બધી કલ્પના તેનાથી શક જે પ્રવર્તમાન થયેા નથી તે એકજ વસ્તુ સ્થિતિથી ધરાશાયી થઈ પડે છે. અને જ્યારે મથુરા સુધી પણ તે પહેાંચી શકયા નથી ત્યારે મથુરાની પૂર્વે કેટલાયે માઈલના આંતરે આવેલ ખનારસ સુધી તે તે પહોંચ્યા હેાવાનું માનીજ કેમ શકાય ?

Page #189

દ્વિતીય પરિચ્છેદ
કુશાનવંશ (ચાલુ)
ટૂંકસારઃ—(૧) કનિષ્ક પહેલેા-કુશાનવંશમાં આ કનિષ્ક જ રાજાપદ પ્રથમ ગ્રહણુ કર્યું હતું તેનું આપેલ કારણ-વેસ સાથે તેના સંબંધ કેવા પ્રકારને હાય તેનું આપેલ વર્ણન –તેની છત અને રાજ્ય વિસ્તારના આપેલ ચિતાર–તેની રાજનીતિ, કુટુંબ અને ઉમર વિશેની કરેલ ચર્ચા–તેને ધર્મ તથા તે આધારે ઘડાયલ તેના જીવનવૃત્તાંતના કરેલ વિવાદ-ખાદ્ધધર્મના પ્રસાર ખાખતમાં વિદ્વાનાના મતયૈાનાં કરેલાં ટાંચણુ-કુશાનપ્રજાના ઇતિહાસમાંથી જાણવા યાગ્ય આઠ મુદ્દાની કરેલ તારવણી-તેમાંના પાંચનું, ચાગ્ય સ્થળે વિવેચન કરવાનું જણાવી, આ પ્રકરણે સંબંધ ધરાવતા માત્ર ત્રણનું કરેલ વિવરણતેમાં પણ આર્યઅનાર્યની સમજૂતિ વિશેની વિશિષ્ટતા—
(૨) વઝેષ્ઠ, ઝેષ્ઠ, જીસ્કઃ—તેનું આપેલ જીવન વૃત્તાંત—
(૩) હવિષ્ક—ઝુષ્ક—તેના વિશે ઉભી થતી કેટલીયે મુશ્કેલીનું યથાશક્તિ ખુલાસા અને ચર્ચા કરી આપેલું નિરાકરણ-તેની ઉમર તથા રાજકુટુંબ સાથેના સંબંધનું કરેલ વર્ણન(૪) કનિષ્ક બીજો—તેના રાજ્યકાળે થયેલ સામાજીક તથા ધાર્મિક બનાવાનું વર્ણન આપી, તેનાં નામ તથા ઉમર વિશે પાડેલ પ્રકાશ-અંતે ખન્ને કનિષ્કના ગુણ્ણાની કરેલ તુલના—
(૫) વાસુદેવ પહેલા—તેના સમયે આવેલ ધર્મક્રાંતિની ખતાવી આપેલ શકયતા (૬થી૧૩) કુશાન વંશની થયેલી સમાપ્તિ-વિદ્વાનાએ તેનાં કપેલ કારણોની લીધેલ તપાસ

Page #190

૧૪૮
(૧) કનિષ્ક પહેલા
પેાતાના વંશની ગણત્રીએ તેના નં. ૩ આવે છે, પણ આપણે અત્ર હિંદી ઇતિહાસના અભ્યાસી તરીકે વર્ણન આલેખતા હેાવાથી તેના નં. ૧ (પહેલા જ) લેખવાના છે; કેમકે પેાતાના વંશના રાજાએ માંથી સાથી પ્રથમ તેણે જ હિંદમાં ગાદી સ્થાપીને, પતિ પૂર્વક રાજકારભાર ચલાવવા માંડયા હતા.
કનિષ્ક પહેલા
જેમ કડસીઝના મરણ બાદ તેની ગાદીની લગામ કનિષ્ક પહેલાના હાથમાં આવી છે. આ બેની વચ્ચે કાંઈ સગપણ સંબંધ હતા કે કેમ ? અથવા તે બન્નેએ રાજપદ ધારણ કર્યું તેની વચ્ચે કાંઈ સમય પસાર થયા હતા કે કેમ ? આ બે પ્રશ્નોની વિચારણા અતિ મહત્ત્વનું સ્થાન રાકે છે. તેમાં ચે પાછલા પ્રશ્ન તે તે વંશની નામાવલી અને સમયાવળી નક્કી કરીને ગાવતી વખતે આપણે પૂરવાર (જીએ પૃ. ૧૩૩) કરી ચૂકયા છીએ કે,એકના મરણબાદ લાગલાજ ખીજાનેા રાજઅમલ શરૂ થયા હતા, એટલે હવે તે મુદ્દો કરીને ચર્ચવા રહેતા નથી. પર ંતુ તે ખેની વચ્ચેના સગપણ સંબંધ વિશે હજી પૂરતી ઋણુાવટ થઈ નથી તેથી તેની ખાસ વિચારણા કરવી જરૂરી છે. તે માટે આગળના પારિથ્રાફે ચર્ચા કરી છે. એટલે તેના રાજ્યને લગતી અન્ય હકીકતા ઉપર જ અત્ર આપણું લક્ષ ક્રુદ્રિત કરીશું.
""
તેના સિક્કાઓ જે મળી આવ્યા છે તે ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે તેણે ‘રાજા'નું ઉપનામ પેાતાને લગાડેલું છે. જેમ ક્ષહરાટ નહપાણે (જીએ પુ. ૩ માં તેનું નૃત્તાંત) અવંતિ છતી અતિપતિ તરીકે પોતાના સિક્કા પડાવતાં તેમાં “ રાજા ”નું બિરૂદ કાતરવાનું શરૂ કર્યું. હાવાનું આપણે જાણ્યું છે, તેમ ક્ષત્રપ ચણે પણ, જે અનેક સિક્કાઓ પડાવ્યા છે તેમાં પણ કેટલાક ઉપર ‘રાજા’નું ખિરૂદ જોવાય છે; અને તે વિશે મનાય છે કે (આવતા પરિચ્છેદમાં તેને લગતી ચર્ચા કરતાં આપણે સાબિતી આપીશું) તેવા સિક્કાએ તેણે પણ અતિની ગાદી હાથ કર્યા પછી જ પડાવ્યા
(૧) નુ ગત પઓિ ટીકા ન', ૧૦૦
[ નવસ ખંડ
છે. એટલે કે આ
બન્ને પરદેશી રાજકર્તાઓએ, ખુદ હિંદમાં નિવાસ સ્થાન કર્યાં છતાંએ અને અનેક મુલક ઉપર રાજ્યસત્તા અને અધિકાર ભાગવ્યા છતાંએ, જ્યાંસુધી સકળ હિંદને હૃદયરૂપ ગણાતા એવા અવંતિદેશ પ્રાપ્ત કર્યાં નહેાતા, ત્યાંસુધી ‘ રાજા ’ પદ જેમ ધારણ કર્યું નહતું, પણ પેાતાના દેશ તરફના અધિકાર સૂચક ક્ષત્રપ કે મહાક્ષત્રપ પદે। જે હતાં તેને જ ધારણ કરીને સંતેષ ધર્યો હતા, તેમ આ કુશાનવંશી સરદારાને પણ, તેઓ હિંદ બહારની જ પરદેશી પ્રજા હેાવાથી, ઉપરના રાજવંશીઓનું જ અનુકરણ કરવાની સલાહ મળી હાય અથવા તેમના પગલે ચાલવાનું તેમણે જ દૂરસ્ત વિચાર્યું હૅાય એવા અનુમાન ઉપર આપણે જવું પડે છે. વળી આ કલ્પનાને એ ઉપરથી સમર્થન મળે છે કે, કડસીઝ ખીજાએ સિક્કા તેા પડાવ્યા છે અને હિંદુની ભૂમિ ઉપર અધિકાર પણ ભાગવ્યા છે, છતાં તેણે ‘ રાજા ' પદથી વિભૂષિત થઈ ને એકપણ સિક્કો પડાવ્યા હ।વાનું જણાયું નથી. ખરૂં છે કે તેણે ‘રાજા’ કરતાં પણ વિશેષ મહત્ત્વતાદર્શક, રાજાધિરાજ અથવા મહારાજા 'ના બિરૂદ જેવા ફિકા પેાતાના નામ સાથે જોડી તેા દીધો હતા, પણ મથુરા શહેરમાં પેાતાના નામની રાજા તરીકેની ઉદ્યેષણા તે ગજિત કરી શકયા નહાતા (જે આપણે તેના વૃત્તાંત લખતાં ` ગત પરિચ્છેદમાં જણાવી ગયા છીએ ). એટલે એજ વિચાર ઉપર અનુમાન દેરવાય છે કે, જેમ સકળ હિંદનું મધ્યસ્થાન અવંતિને ગણવામાં આવતું હતું તેમ ઉત્તરહિંદનું મધ્યસ્થાન મથુરાને ગણાતું હોવું જોઇએ; અને જ્યાં સુધી તે ભૂમિને પોતે સ્વામી ન બને ત્યાં સુધી પેાતાના સાર્વભામત્વમાં તેટલા અંશે ઉણપ રહી છે એમ ગણાતું હેવું જોઇએ. એટલે જ, વેમ કડસીઝ પેાતાને તેટલા દરજ્જે એનશીબ રહેલા સમજતા રહી ગયેલા નજરે પડે છે. જ્યારે કનિષ્કને તે પદથી વિભૂષિત થયેલ જોઈએ છીએ ત્યારે એમ
..
કનિષ્ઠ શા માટે રાજા કહેવાયા.

Page #191

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
નિશ્ચય કરવા પડે છે કે, તેણે પાતે મથુરાને। સ્વામી બનતાં જ, રાજા પયુક્ત સિક્કા પડાવ્યા હશે; વળી રાજા કરતાં પણ અધિક ગૈારવવંતુ મહારાજાધિરાજનું પદ પોતાના એક પૂર્વજે ધારણ કર્યું હાવાથી, પેાતાને દરજજો તે સમયથી ભિન્ન પડી ગયા છે એમ દર્શાવવા, તેમજ સાથે સાથે પેાતાના વંશનું નામ ઉજ્જવળ અક્ષરે ઇતિહાસનાં પૃષ્ઠે ગર્વાન્વિષ્ઠપણે ઉચ્ચારાતું જળવાઈ રહે તે સારૂ, પાતાના વંશના એક શકસંવત્સર પણુ પ્રચલિત કરી દીધા હૈાવા જોઇએ. ઇતિહાસકારે। અત્યારે તેને ઉત્તરવિંદના શક તરીકે એાળખાવી રહ્યા છે.
શામાટે રાજા કહેવાયા
ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે પેાતાના વંશમાંથી તેણે જ મથુરા શહેર જીતીને પ્રથમ પ્રવેશ તેમાં કર્યો ટ્રાવે જોઈ એ. આ જીત તેણે કયા વરસે મેળવી હતી તેના સમય સાથે આપણે બહુ સંબંધ નથી. ગમે તે વખતે મેળવી હાય, પણ તેણે જ મેળવી હતી, એટલે તેના જ રાજ્યારંભથી તે શકના પ્રારંભ થયા ગણી શકાય.
આ કુશાન વંશના દ્વિતીય ભૂપતિ વેમ કડકસીઝને અને આ ત્રીજા ભૂપતિ રાજા કનિષ્કને કાંઈ સગપણ સંબંધ હશે કે કેમ તે વિશે વેમ અને તેના વિદ્વાનમાં મતભેદ રહેલ હાય સમય એમ જણાય છે. કેટલાકનું માનવું એમ થાય છે કે તે એ વચ્ચે કાંઈ જ સંબંધ હેાવા ન જોઈ એ, કારણ કે તે એના રાજ્ય અમલ વચ્ચે લગભગ દસ વરસના ગાળે પડી ગયેલા છે.૨ ( જીએ ગત પરિચ્છેદે
(૩) જેમ આ દસ વર્ષના ગાળાની વાત પણ, પાતે દરેલા અનુમાનને બંધખેસતા કરવાને ગેાઠવી કાઢવી પડી છે, તેમ આ વંશની સ્થાપનાના સમય માટે પણ ઈ. સ. ૭૮ના સમય તેમણે ોડી દીધેા છે. બાકી તે માટે પ્રમાણ કે આધાર રજી થયા નથી જ. અત્રે તેમને દોષ દેવાને મારો હેતુ નથી, પણ સંશોધનના વિષય જ એવા છે કે અનેક ઠેકાણે અનુમાન અને કલ્પનાએ નીપજાવી કાઢવી પડે છે અને પછી જ તેને અનેક પુરાવા સાથે કસી તેવી પડે છે. કહેવાનુ તાત્પર્યાં એ છે કે કસેટીએ ચડાવ્યા પહેલાં તેને ઉદ્ભવ તા કરવા જ રહે છે.
૧૪૯
પૃ. ૧૨૮ ઉપર દર્શાવેલી વંશાવળી ) જે વાતને ઈન્કાર આપણે તેજ પરિચ્છેદે આગળ ચાલતાં સાબિત કરી બતાવ્યેા છે. એટલે તેમની માન્યતાને આધારે રચાયલ અનુમાનમાં આપણે ફેરફાર જ કરવા રહે છે. તેથી કરીને મારૂં માનવું તે એમ ચાય છે કે, તે ખેની વચ્ચે સગપણ સંબંધ હતા એટલું જ નહીં પણ ઉલટું તેમને સંબંધ પિતાપુત્ર તરીકેના જ હેાવા જોઈએ. કેમકે (૧) તે બેની વચ્ચે સમયનું કાંઈ જ અંતર રહી ગયું નથી પરંતુ અભંગઆપણે તેમના રાજ્યકાળ ચાલુ રહેલા દેખાય છે (૨) આગળ ઉપર વર્ણવેલા તેના રાજ્ય વિસ્તારનું વૃત્તાંત વાંચતાં જણાય છે કે, તેના પુરાગામી એવા વેમ કડસીઝ સાથે ચીનાઈ શહેનશાહે જે પ્રકારના અપમાનભર્યું વર્તાવ કર્યા હતા, તેનેા જવાખ તેણે તેવા જ કડક પગલાં ભરીને અથવા કહા કે તેના જ સિક્કા તેને સામા બદલામાં પરખાવીને વાળ્યેા હતા. વિચાર કરા કે, જે કાઈ એ રાજા વચ્ચે કાંઈ સંબંધ જ ન હોય, તો એકે રાજા લડાઈ લડવાનું જોખમ માથે ઉઠાવે ખરા ? અરે કહેવાય કે સંબંધની વાત તેા. એક બાજુ રહી. પણ તે સંબંધ અતિ ધનિષ્ઠ પ્રકારને અને સહેજે જ એક ખીજાને અસર પહેાંચાડનારા હાવા જાઇએ (૩) ધારા કે, ખેના સમય વચ્ચે કાંઈ ગાળેા પડયા હતા જ (આ ચર્ચાના અન્ય કારણાની તપાસ તા આગળ લેવાઈ ગઈ છે. પરંતુ જે કારણ તપાસ્યા વિનાનું રહેવા દીધું હતું. તે એકલાની જ ચર્ચા અહીં કરી છે.) તે વાસ્તવિક
આવી સ્થિતિ છે; તેના જે કાઈ નામચીન કે છાપધારી વિદ્વાન આરારા લ્યે તે તેને સ` કાઈ સ્વીકારી લ્યે છે એટલું જ નહિ પણ તેનાં ગુણગાન સુદ્ધાં ગાવા માંડી પડે છે. જ્યારે મારા જેવા કાઈ ઉગતા કે ના નીશાળીએ તેવું પગલું ભરે છે તે તેને માથે કંઈને કંઈ શી૨૫ાવ આપવા મ'ડી જાય છે. આવી જાતની મનેદશામાં સુધારો કરવા રહે છે.
[આ બે ખાખતે માંની એક તે નિરાધાર હેાવાનુ' અત્ર સાબિત થયું છે: અને ખીજીના પણ તેજ પ્રમાણે ફેજ થવાના છે તે ચાણના વત્તાંતે સમજાવ્યું છે.ત્યાંથી જોઈ લેવું. ]

Page #192

૧૫૦ નેમ સાથે
[ નવમ ખંડ શું છે કે, વેમ બીજાની ગાદીનું સ્થાન અને કનિષ્કની યુ વિકારથી એમ સાબિત થાય છે કે, તે સમયે ગાદીનું સ્થાન બન્ને જુદા જુદા પ્રદેશમાં હેત. પણ સિંધુ નદીના નીચેના દક્ષિણ તરફના પ્રદેશ સુધી તેમ તે નથી જ, કેમકે બન્નેનાં સ્થાને માટે અને કુશાન સામ્રાજ્ય લંબાયું હતું.” આ કથનની પ્રતીતિ મથુરા જ છે, કે જે માત્ર બહુ બહુ તો બારેક માઈલના હિંદુ હિસ્ટરી નામે પુસ્તકના લેખક મહાશયના નીચેના છેટે જ આવેલાં સ્થળ છે. પરંતુ ભિન્ન પ્રદેશનું અંતર શબ્દોથી આપણને મળે છે. His dominions inદર્શાવતાં સ્થાન નથી. દલીલ કરાય છે, કાશ્મિરની cludes Kabul, Kashmir, Mattura and હકુમતને અંગે બેના સમયની વચ્ચેનું તે અંતર દર્શાવે છે. Magadh (3) Practically he was the Lord ખરું છે કે દેશદેશની જીતના સમયમાં અંતર તે હંમેશાં Paramount in North India= તેના સામ્રારહે જ, પરંતુ તેથી એમ નથી સિદ્ધ થતું કે તે બે યમાં કાબુલ, કાશ્મિર, મથુરા તથા મગધy () વચ્ચેનું સગપણ સંબંધ જ નહતો. ઉલટું જેમને નો સમાવેશ થતો હતો-વાસ્તવિક રીતે ઉત્તર હિંદને મત એમ છે કે, તેઓ વચ્ચે કોઈ સંબંધ હે ન તે એક છત્રી સમ્રાટ હતો. આ જીત મેળવ્યા બાદ જોઈએ તેઓ પણ એટલે તે સ્વીકાર કરે છે જ, કે હિંદ બહારની પિતાના વંશની ઝાંખી પડેલી કીર્તિને તેઓ એક જાતિની પ્રજાના જ હતા.
ઉજવાળવા તરફ તેણે પિતાનું ધ્યાન દોરવ્યું હોય ઉપરનાં ત્રણ તેમજ વંશાવળી ગોઠવતાં કરેલી એમ સમજાય છે. પ્રથમ તેણે કાશ્મિર દેશમાં પિતાનું ચર્ચામાં દર્શાવેલ અન્ય કારણોને સમગ્રપણે વિચાર સ્થાન મજબૂત કરી, ત્યાં પિતાના નામે કનિષ્કપુર કરીએ છીએ ત્યારે એટલા જ સાર ઉપર આવવું રહે નામનું ગામ વસાવ્યું દેખાય છે. અને ત્યાંથી સીધો જ છે કે, તે બન્ને પિતાપુત્ર થતા હોવા જોઈએ. એટલે કે પૈબરઘાટના રસ્તે હિંદની બહાર નીકળી
તેણે ૨૩ વર્ષ રાજ્ય કર્યું હોવાનું આપણે ધી હિંદુકુશ પર્વતને ચકા મારીને જવાને બદલે કઈ વાટ ગયા છીએ. એટલે તેનું રાજ્ય ઈ. સ. ૧૦૩થી ૧૨ દ્વારા ખેટાન અને તિબેટમાં ઉતર્યો હોય એમ માલુમ
સુધી લંબાયું હતું એમ ગણવું પડે છે. તે પ્રદેશે ક્રમે ક્રમે ચિનાઈ શહેનશાહના સરતેને રાજ્યવિસ્તાર રહે છે. આ સર્વ સમય તેણે દારો પાસેથી જીતી લેવાની કારવાઈ તેણે રચી હતી
દેશ જીતવામાં તથા લડાઈઓ અને તેમાં કાવ્યો પણ હતા. તે એટલે સુધી કે, લાવામાં જ ગાળ્યો દેખાય છે. તેથી કરીને ઉત્તર પોતાના પુરોગામીને-હવે આપણે સાબિત કરી ચૂક્યા હિદને પશ્ચિમ રાજપુતાના અને સિંધવાળો ભાગ છીએ કે તે પુરોગામી એટલે વેમ કડફસીઝ તેને લગભગ સધળો જીતી લઈને તેણે પોતાનું સામ્રાજ્ય પિતા જ થતું હતું તેથી તેના પિતાને-જે શિકસ્ત
અતિ વિસ્તૃત બનાવી દીધું હતું. આ બાબત આપી ચીનાઈ શહેનશાહે ૨૫-૩૦ વર્ષ ઉપર મુલક કેમ્બ્રીજ હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડિયાને લેખક પિતાનો લઈ લીધો હતો તે સર્વે પ્રદેશ પિતાના સામ્રાજ્યમાં અભિપ્રાય જણાવતાં ઉચ્ચારે છે કે, “The Sue ભેળવી લીધો તથા તે ઉપરાંત, તે શહેનશાહે પિતાના Vihara of the 11th year of Kani- પિતા તરફ ભજવેલ અપમાનજનક વર્તાવના વૈરરૂપી shka proves that the suzerainty of બદલા તરીકે, તે શહેનશાહના એક પુત્રને પોતાના the kushanas extended to the coun- દરબારમાં-એટલે મથુરામાં–લડાઇના ખાન તરીકે try of the lower Indus at this date= એક પ્રતિનિધિ રૂપે મોકલવાની ફરજ પાડી હતી. કનિષ્ક પોતાના રાજ્યના અગિઆરમે વર્ષે બંધાવેલ આ જીતનું વર્ણન લખતાં ઍકસફર્ડ હિસ્ટરી ઍક
(3) જુએ આગળ ઉ૫ર ટી. ન. ૨નું મૂળ લખાણ.
(૪) જુએ મજકુર પુસ્તક ભાગ ૧ ૫, ૭૦૩

Page #193

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
ઇન્ડિયામાં લખેલ છે કે He avenged his predecessor's defeat in Chinese Turkestan=ચીનાઈ તુર્કસ્તાનમાં તેને હરાવીને પોતાના પુરાગામીને પરાજય પમાડયાના વેરના તેણે બદલે લીધા હતા.' ત્યારે વળી ભારત દેશના સંક્ષિપ્ત તિહાસના લેખકે તે! સાક્સાક્ શબ્દોમાં જણાવી દીધું છે” કે “યારખંડ, ખાટાન કે પ્રાંત જીત લીધે ઔર ચીની યુવરાજ કનિષ્ક કે દરશ્માએઁ યાનત (પ્રતિનિધિ) કે તારપર......(ભેજ દીયા થા)... આટલેથી જ નહીં અટકતાં કદાચ તેણે પોતાનાં પગલાં આગળ લંબાવી માંગેાલિયા નામના ચીનાઇ પ્રદેશ પણ તેણે જીતી લીધેા હેાય એમ સમજાય છે. જેથી હિંદુ હિસ્ટરીના લેખક જણાવે છે કે, The name and fame of Kanishka is cherished by tradition, not only in India, but also in Tibet, China, and Mongolia= દંતકથા પ્રમાણે, રાજા કનિષ્કનાં નામ અને કીર્તિ એકલા હિંદમાંજ નહીં, પણ તિખેટ, ચીન અને માંગાલિયામાં પણ સાચી રીતે હર્ષભેર જળવાઇ રહ્યાં છે. મતલબ કે તેણે ચીન દેશની ઉત્તર હદ સુધીના પ્રાંતા જીતી લીધા હતા. ‘લાભને નહીં થેાલ' તે કહેતી અનુસાર આટલેથી સંતાષ ન ધરતાં તે આગળ ને આગળ જીત કરતા ધસમસી જવા લાગ્યા. એટલે લાંબા સમયથી પેાતાના વતનથી દૂર દૂર હડસાઈ ગયેલ સૈન્યદળમાંના કાઇક સિપાઈએ, જેમ અલેક ઝાંડર ધી મેઈટનું ખૂન કરી નાંખ્યાનું કહેવાય છે
કનિષ્કના સંબંધ
(૫) મગધદેશ તેણે જીત્યા હતા એવા પુરાવા મને મળ્યા ન હાવાથી અહીં મેં સરાચદક ચિન્હ મૂકર્યું છે. (૬) જીએ તે પુસ્તકનું પૃ. ૧૩૦ (૭) જીએ તે પુસ્તક પૃ. ૨૩૨ (૮) જીએ તે પુસ્તક્રમાં પૃ. ૬૫૩
(૯) અત્યાર સુધી ઇતિહાસમાં આ પ્રમાણે જણાવાય છે; પરંતુ હવે તેા અલેકઝાંડરે હિંદ ઉપર કરેલા આ લાનું આખું ચે વનજ નવીશેાધના આધારે કદાચ ફ્રી જતું દેખાય તેમ લાગે છે તેથી અહીયે ખૂન કરી નાંખ્યાનું કહેવાય છે એમ લખવું પડયું છે.
૧૫૧
તેમ આ રાન્ત કનિષ્કની બાબતમાં ખનવા પામ્યું હતું. જેની માંધ આકસ હિસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિઆમાં નીચેના શબ્દામાં લેવાઈ છે.૧૦ Tradition affirms that he must have been smothered, while on his last Northern campaign by officers, who had grown weary of exile beyond the passes=દંતકથા કહે છે૧૧ કે જે સરદારા ઘાટની પેલીપાર લાંખે વખત ગાળવાથી ખૂબ કંટાળી ગયા હતા તેમણે ઉત્તર પ્રદેશની (રાજાની) ચડાઈ લઈ જતાં તેને રહેંસી નાંખ્યા હરો,” આ બધા વિવેચનથી સમજાશે કે રાજા કનિષ્કનું મરણ કુદરતી સંજોગામાં નથીજ થયું, પછી એકાદ સૈનિક જ ખૂન કર્યું હાય કે કૈાઈ અસરે પણ કર્યું હાય; એકાદે કર્યુ હાય કે અનેકાએ ખળવેા કરીને કર્યું ડ્રાય; કદાચ ઠેઠ ચીનની ઉત્તર હદે થયું હાય વચ્ચેના પ્રદેશમાં થયું હાય; ગમે તેમ થયું હાય પણ પેાતાનાં સગાંવહાલાં અને કુટુંખીજનાથી ઘણું દૂર અને પેાતાના રાજનગર તેમજ ધરથી આધે, કાઈ અજાણી ભૂમિમાં તે મરણ પામ્યા છે એટલું તે ચેાસ સમજવું રહે છેજ. અત્રે એટલી નાંધ જ કરવી જરૂરની છે કે, હવે તા તેનું મરણુ નીપજી ચૂકેલ હાવાથી ક્રરીતે હિંદમાં તે આવે અને મથુરાની દક્ષિણે આવેલ અવંતિદેશ કે અન્ય પ્રદેશે। જીતવાનું મન ઉપર યે, તે પ્રશ્નજ વિચારવા રહેતા નથી. ખાકી તે ગાદીએ ખેડે તે સમયે જો હિંદની બહાર જવાને બદલે અવંતિદેશ કે દક્ષિણ હિંદ
(૧૦) જુએ તે પુસ્તકમાં પૃ. ૧૩૦
(૧૧) જો કે અહીં તે। માત્ર દંતકથા તરીકે જ જણાવ્યું છે. પણ બે ત્રણ વિદ્યાના એકજ પ્રકારનું કથન કર્યા કરેછે. એટલે આપણે તેને સાધારણુ હકીકત તરીકે માન્યું છે. છતાં બનવા યેાગ્ય છે કે, સર્વે કથાનકા પણ પેાતાને મળેલી એક્જ હકીક્ત-અથવા કહે। કુ-દંતકથાને લઇનેજ તેને તે હુમ-વિધાન કર્યાં ગયા ઢાય.
વળી એમ પણ બનતું જણાયું છે કે, એક વખતની તથા લાંબે દહાડે સત્ય હકીક્ત તરીકે પણ પુરવાર થઈ જાય છે.

Page #194

૧૫૨
કનિષ્કની
[ નવમ ખંડ જીતી લેવાને તેણે વિચાર કર્યો હતો, તે તેનું પરાક્રમ ઉમરલાયક બે પુત્રોની સૌથી પ્રથમ સહાય લીધી અને સાહસિકપણું જોતાં, તે સહેલાઈથી સર્વ મુલક હતી. તે બેમાંથી એક પુત્રનું નામ વસિષ્ક-વષ્ય જીતી લઈને, મગધપતિ થયેલ અનેક સમ્રાટે કરતાં વધારે (ટ્રકનામ ગ્રેષ્મ-જીક) અને તેથી નાનાનું નામ નહીં તે તેટલેજ ભૂમિપ્રદેશ તે જીતી લઈ શકત; હવિષ્ક-દુષ્ક હતું. વાસિષ્ય યુવરાજ પદે નિયુક્ત કેમકે તે સમયે અવંતિ ઉપર તથા દક્ષિણના પ્રદેશ કરાયો હોવાથી તેને પિતાજેટલી–એટલે સમ્રાટ ઉપર, જે રાજકર્તાઓ રાજ કરતા હતા તે સર્વે બળ તરીકેનો સર્વ અધિકાર સેંપી-રાજનગર રહી સર્વ વાન નહોતા; જે હકીકતની આગળ ઉપર ચકણુનું કારોબાર ચલાવવા ઉપરાંત અન્ય પ્રાંતિક સર્વ વર્ણન કરતાં આપણને ખાત્રી થશે, એટલું જ નહીં અધિકારીઓ ઉપર સામાન્ય દેખરેખ રાખવાનું પણ ચક્કણ જેવો નાનો ક્ષત્રપ જે તેના ગજા કરતાં કાર્ય નિયત કર્યું હતું, જ્યારે હુવિષ્કને, કાશ્મિર અને વિશેષ બળવાન બની શકે છે, તે પણ ઉપર વર્ણ તેની આસપાસને પ્રદેશ સંભાળવાનું સોંપ્યું હતું. તેમજ વેલા સંગેનું જ પરિણામ હતું તથા આપણે ટાંકેલા રાજપુતાના (મMદેશ તે કહેવાતું હતું અને તેની કથનના પ્રતીકરૂપ હતું એમ સહેલાઈથી રામજમાં રાજધાનીને મધ્યમિકા નગરી કહેવામાં આવતી હતી ઉતરી જશે.
જુઓ. પૃ. ૩. ભૂમકના વૃતાતે) તથા સિંધવાળા પ્રદેશ ઉપરના પારિગ્રાફમાં સાબિત કરી ગયા પ્રમાણે ઉપર પિતાના રાજવંશી કુટુંબને તે નહીં જ, પણ
તેને રાજ્ય વિસ્તાર હિંદમાં જે પિતાની ખાસિયતને અનુકૂળ પડે તેવો અને કહ્યામાં તેવી રાજનીતિ, હો તે કરતાં હિંદની ભૂમિ બહાર રહે તે એક સરદાર જે ધતિક નામે હતું તેને કદંબ તથા ઉમર વિશેષ હતા એમ તુરત દેખાઈ ક્ષત્રપ પદ અર્પણ કરી ત્યાં નીમ્યો હતો. આ સરદાર
આવે છે. પરંતુ આપણુ મર્યાદા રાજા કનિષ્કના સમયમાં જ મરણ પામવાથી તે અત્ર, માત્ર ભારતદેશ પુરતું વર્ણન કરવાની હોઈને સ્થાન ઉપર તેના જ પુત્ર ચષ્મણને તેજ અધિકાર આપણે તત્સંબંધી જ વિવેચન કરવાના અધિકારી છીએ. સાથે-ક્ષત્રપ પદે, નિયુક્ત કરવામાં આવ્યો હતો (જે
આપણે કહી ગયા છીએ કે, તેણે જેમ જેમ હકીકત આપણે તૃતીય પરિચ્છેદે વિસ્તારપૂર્વક દર્શાવી મુલાકે કબજે કરી લેવા માંડયા, તેમ તેમ તેને છે). આ પ્રમાણે રાજ્યના મુખ્ય ત્રણ અધિકારીઓ
આગળ વધવાની આકાંક્ષા ઉત્તેજીત થવા નીમવામાં આવ્યા હતા. ઉપરના ત્રણમાંના બે મુખ્ય લાગી હતી. પરિણામે રાજવહીવટ ચલાવવામાં તેનું હોદ્દાવિશે, ઑકસફર્ડ હિસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિયાના લેખકનું લક્ષ બિલકુલ ન હતું, બલકે હોય તે પણ પિતે દૂરને કથન હજુ સાક્ષી પુરે છે; જ્યારે ત્રીજાની બાબતમાં દૂર હોવાથી તેમાં ચંચુપાત પણ કરી શકે તેવા કોઈ ઠેકાણે અદ્યાપિ પર્યત ઉલ્લેખ થયો નજરે પડતો સંજોગે નહેતા. તેથી તેણે પોતાની અગાઉ થઈ નથી. પરંતુ આ પછીના પરિચ્છેદે દર્શાવેલી હકીકત ગયેલા રાજવીઓને પગલે ચાલવાનું યોગ્ય ધાર્યું ઉપરથી આપણે ગોઠવી કાઢવી પડી છે. ઉપરના હતું. જેમાં હિંદી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને, નપતિ લેખક મહાશય જણાવે છે કે –Kanishka મેિટ્રીઅસ અને મેનેજરે તથા ઈન્ડોપાર્જિઅન સમ્રા- spent most of his life, waging success
એ પિતાપિતાની હકુમત તળે આવેલ પ્રદેશના ful wars; whilst absent on his distant સગવડ પડતા ભાગલા પાડી, તે દરેક ઉપર કારોબારી expeditions, he left the government કાર્ય માટે સૂબાઓ નીમી દીધા હતા, તેમ રાજા of the Indian province in the hands કનિષ્ક પણ કર્યું હતું. આવા કામમાં તેણે પોતાના of, first of ,Vasishka, apparently his
(૨) જુઓ ઓકસફર્ડ હીસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિયામાં ૫. ૧૩૦નું અવતરણ.

Page #195

દ્વિતીય પરિછેદ ] રાજનીતિ ઈ. ઈ.
૧૫૩. elder and then of Huvishka ap ભોગવી શકત. મતલબ કે કેમ જાણે દરેક રાજા parently his younger sonકનિકે પોતાની લગભગ ૭૦-૭૦ વર્ષની ઉમર લગભગ લખાવીને છદગીને મે ભાગ લડાઇઓ કરવામાં અને જીતવા આવ્યા ન હોય ? આટલું છતાં એ જ્યારે બીજા મુદ્દાનો માં જ ગાળે છે. અને જ્યારે દૂરની ચડાઈઓમાં એટલે કે, મરણ સમયે તેને લડાઈ લડત અને જોડાયે રહે, ત્યારે હિંદી પ્રાંતનું૧૩ રાજયસુકાન, ઉપરની ગણત્રી સાચી જ કરે તે ૬૮-૭૦ જેટલી પ્રથમમાં અવસિષ્ક જે પોતાને માટે પુત્ર હતા તેના પાકટ વયે પણ કુચ ઉપર કુચ કરતે વાંચી રહ્યા
, ત્યારે એમ શંકા ઉત્પન્ન થાય છે કે, તેટલી અને નાને પુત્ર હતો તેના હાથમાં તેણે મૂકયું હતું.” ઉંમર કરતાં નાની વયે જ તેનું મરણ થયું તેવું
લડાઈઓ લાવી, સામાને હરાવવા અને તેને જોઈએ. છતાં તે પ્રદેશમાં આવી રહેલા પર્વતની મૂલક જીતી પિતાનું સામ્રાજ્ય વધારવું; આટલા મુદ્દા આહવાને લીધે જળવાઈ રહેલી મનુષ્યોની તંદુરસ્તી, સિવાય બીજું કાંઈ લકેપગી કાર્ય તેના ફાળે તેમનાં ખડતલ શરીર, ઘોડેસ્વારની જેવી ગળાતી સેંધાયું હેવાનું નીકળતું નથી.
જીદગીથી કસાયલી અવસ્થામાં ગળાતું જીવન, તથા - હવે તેના કુટુંબ અને ઉમર વિશે થોડુંક જણાવી ભરાવદાર કાયા સાથે ખુટ ઊંચાઈનું દેહમાન જોતાં, ઈએ. તેની ઉમર કેટલી હતી તે જાણવામાં આવી ત્યાંના માનવીઓમાં તેટલી ઉમર કાંઈ વૃદ્ધ પણાની હેય એવો કયાંય ઉલ્લેખ થયો દેખાતું નથી, છતાં સૂચક ન જ લેખી શકાય. આ પ્રમાણે સઘળા મુદ્દાઓ તે વિષયમાં અનુમાન કરવા યોગ્ય કેટલીક હકીકતો તેળી જોતાં તેની ઉમર ૬૫થી ૭૦ જેટલી લેખવામાં આપણી પાસે મોજુદ પડેલી છે. એક, એમ છે કે કાંઈ બાધા જેવું જણાતું નથી. તેણે ૨૩ વર્ષ રાજ્ય કર્યું છે. બીજું, તેનું મરણ રાજ- તેને ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે બે પુત્રો હતા. નગરથી ઘણે દૂર આકસ્મિક સંયોગોમાં નીપજ્યું છે જયારે ખુદ કનિષ્કની ઉમર ૬૫ જેટલી લેખાય છે અને ત્રીજું, તેને પિતા વેમ તથા પિતામહ કડકસીઝ ત્યારે તેના જયેષ્ઠ પુત્ર વિષ્કની ઉમર લગભગ ૪૦પહેલે, લગભગ ૮૦ વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવી મરણ ૪૫ અને તેથી નાના હવિષ્કની પાંચેક વર્ષ કમી પામ્યા છે. આ છેલ્લી ચીજનો વિચાર કરીએ છીએ એટલે આશરે ૩૫-૪૦ની ગણવી પડશે. પ્રાચીન સમયે ત્યારે સહજ અનુમાન કરી શકાય છે કે, તેના પિતાની અધ્યાત્મિક જીવનની અગત્યતા સ્વીકારી, દરેક રાજા ઉમર ૮૦ વર્ષ સુધી પહોંચી છે તે તેના મરણ સમયે
તથા રાજ્ય પોતાના ધર્મ વિશે પોતે કમમાં કમ ૪૫-૫૦ વર્ષને તે હશે જ. અને તેને ધર્મ અને તે કેટલી બધી પ્રીતિ અને ભક્તિ ૨૩ વર્ષ રાજ ભેગળ્યું છે તો તે હિસાબે આશરે આધારે ઘડાયેલ દર્શાવતાં હતાં તેનું વર્ણન હાલના ૬૮-૪ની ઉમરે મરણ પામ્યો હોવો જોઈએ. પરંતુ તેનું જીવન બુદ્ધિવાદી અને તેથી કેટલેક જે અકસ્માતથી મરણ ન પામ્યો હોત તો કદાચ
દરજજે જડ બની ગયેલા જમાનાંતેના પિતા અને પિતામહ જેટલું લાંબુ આયુષ્ય પણ માં ભલે નિરર્થક જેવું લાગશે, છતાં તે નિરર્થક હતું કે
૧૩) અહીં એકજ પ્રાંત હોય એમ જણાવ્યું છે એટલે કે વસિષ્ઠને ગાદી મળી છે એવું, તથા વસિષ્ઠ અને હર્વિક સમસ્ત હિંદમાં જે તેનું રાજ્ય હતું, તેનું એકમ કલ્પીને બંને એક જ વખતે ભિન્નભિન્ન મુલકના અધિકારપદે હતા લખાણ કર્યું છે. બીજી વ્યવસ્થાની ખબર નહીં હોય તેથી એવું, હજુ સુધી મનાયું જ નથી. આ શબ્દો ઉચ્ચાર્યા છે. વળી જુઓ નીચેની ટીકા ૧૪-૧૫) (૧૫) જુએ ઉપરની ટીકા નં. ૧૪: અથવા તો હિંદ દેશ પુરતું જ વર્ણન કરતું તે પુસ્તક છે. પણ વસિષ્ક અને હુવિકનું વૃત્તાંત જે આપણે આગળ તેથી પણ થયું હોય.
ઉપર વર્ણવ્યું છે તે જોવાથી ખાત્રી થશે કે, પ્રથમ અને પાછળ (૧૪) પ્રથમમાં લખવાનું કારણ એમ બન્યું લાગે છે તે બે શબ્દોને પગજ નીરર્થક છે.

Page #196

૧૫૪
કનિષ્કનાં
[ નવમ ખંડ
સવવાળું હતું, તેની ચર્ચામાં ઉતરવાને આપણો વિષય છે અને જેમાંની એકને પુરાતત્ત્વવિદે કંકાલીતિલા ન હોવાથી આપણે તે તેની ઐતિહાસિક દષ્ટિએ નામથી ઓળખાવી રહ્યા છે ત્યાં બેદાણકામ કરતાં, નેધ જ લેવી રહે છે.
અનેક મૂર્તિઓ, પદ, શિલાઓ અને તંભ ઈ. ખરી રીતે તે જેને વર્તમાનકાળે ધર્મની વ્યાખ્યા પ્રાચીન સમયની વસ્તુઓ મળી આવી છે. તેમાંની અને તેનું નામ અપાઈ જાય છે તેવી પ્રથા જ પ્રાચીન કેટલીક ઉપર તેને લગતા લેખો પણ કોતરાવેલ નજરે સમયે નહોતી. એટલે તેઓ કયા ધર્મના કહેવાતા હતા પડે છે. આ સર્વ હકીકતનું વર્ણન, ધી મથુરા એન્ડ અથવા તેઓ કયો ધર્મ પાળતા હતા તેને નિર્દેશ ઈટસ એન્ટીવીટીઝ નામે પુસ્તક આકારે અલ્હાબાદતેઓ કરતા નહેતા; પરંતુ તે વીશેનાં સ્પષ્ટ ચિહ્નો તથા માંથી ૧૯૦૧માં સરકારે પિતા તરફથી છપાવીને
સ્મારકે જે તેઓ જાળવી રાખતાં ગયાં છે તે ઉપરથી પ્રસિદ્ધ કરેલ છે. મથુરામાંથી મળી આવેલાં કોતરકામનાં આપણે જરૂર કહી શકીએ તેમ છે. આવાં ચિહે દો, સાંચી તરીકે ઓળખાઈ રહેલ સ્થળમાંથી તથા સ્મારકે, શિલાલેખો અને સિક્કાઓમાં શબ્દોરૂપે મળી આવતા નમુનાઓની સાથે સરખાવીશું, તે તે તથા સ્થાપત્યોમાં કોતરાવાયેલાં દશ્યો તરીકે હોવાનું બન્ને મુખ્યપણે સાદશ હેવાનું જ જણાય છે. એટલે આપણે નેંધી શકીએ છીએ.
ખાત્રી થાય છે કે, તે બન્ને સ્થળોનાં દશ્યો એક જ તેઓનાં નામે વિગેરે જે શિલાલેખોમાં નજરે ધર્મનાં હોવાં જોઈએ. આ બે સ્થળે સિવાય એક પડયાં છે તેવામાં કેટલાંક દષ્ટાંતે આ ખંડમાં પ્રથમ ત્રીજું ભારહુત સ્તૂપવાળું ૧૬ સ્થળ પણ એવું છે કે પરિચ્છેદે તેમની વંશાવળી અને નામાવળી ગોઠવતાં જ્યાંનાં દશ્યો પણ ઉપરનાં બેને તાદશપણે મળતાં જ આપણે જણાવી ગયાં છીએ. વળી આપણી સ્મૃતિને આવે છે; પરંતુ તેમાં આ કુશનવંશી કેાઈ રાજાના તાજી કરવા અન્ય હકીકત છોડી દઈ માત્ર તેમના નામનો ઉલ્લેખ સરખે થયેલ ન હોવાથી તેને નામે જ અત્રે જણાવીશું. તેમાં મથુરા, સાંચી, આરા, ગણત્રીમાં લેવાનું વ્યાજબી ગણાય નહીં એટલે તેનું ઈસાપુર, સારનાથ તથા વરકના સ્થળે મુખ્યત્વે તો માત્ર નામ જણાવીને જ આગળ વધીશું. દર્શાવાયાં છે. તેમ જ તેઓના સિક્કા વિશેનો ખ્યાલ આટલું પ્રાથમિક વિવેચન કરીને હવે તે ઉપરથી પણ, ૫. રમાં તથા પુ. ૩માં અપાયો છે. જ્યારે સાર જેવું કાંઈ નીકળી શકે છે કે કેમ તેની તપાસ હવે તે સ્થળનાં સ્થાપત્ય તથા તેમાં જે દો કરીએ. શિલાલેખમાં આ રાજાઓનાં નામ ચોખા છેતરાયેલાં નજરે પડયાં છે તે વીશે જ અત્રે વર્ણન શબ્દોમાં લખાયેલા હોવાથી કદાચ તેમનાં તે ન હોય કરવું રહે છે.
એવી શંકા તો ઉઠાવી શકાય તેમ છે જ નહીં. ઉપરાંત ઉપરનાં સ્થળામાંથી જેમ શિલાલેખે, તેમ અભ્યાસ જ્યારે તેમણે પોતાના નામ સાથે લેવપુત્ર શબ્દ જોડયો કરવા યોગ્ય સ્થાપત્યના નમુનાઓ પણ મળી આવ્યા છે ત્યારે એમ પણ નિશંકપણે કહી શકાય છે કે તેઓ છે. જ્યાંથી આવી વસ્તુઓ થકબંધ મળી આવી છે તેવાં આર્ય સંસ્કૃતિથી જ રંગાયેલા હોવા જોઈએ. પછી તે બે સ્થળો વિશેષ ધ્યાન ખેંચે છે. તેને મથુરા અને સંસ્કૃતિ માંહેલા તે સમયના મુખ્ય ત્રણ ધર્મો–વૈદિક, સાંચી તરીકે જણાવીશું. તેમાંના મથુરા શહેર અને તેની બૌદ્ધ અને જૈનમાંથી ગમે તે એક તે હેય. અત્રે આસપાસની જગ્યા, જ્યાં અનેક ટીંબા ટેકરા આવેલાં તે એટલું જ ભારપૂર્વક જણાવવું પડે છે કે, વિદ્વાનોએ
(૧૬) આ દશ્યો માટે જુઓ, જનરલ કનિંગહામકૃત થયાં છે ત્યારે આ કશાન પ્રજનું નામ નિશાન પણ ન હતું ધી ભારતસ્તુપ” નામનું પુસ્તક.
તેમજ તે પ્રદેશ તેમની હકુમતમાં પણ કદી આવ્યો ન આ દરનાં એક બેની સરખામણી કરીને કેટલુંક હતા. નહીં તો પોતાના રાજ્યકાલે ત્યાં જઈને કેઈક પ્રકારનું વિવેચન પુ. ૧લામાં અપાયું છે: જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૧૯૧) સ્મારક તેઓ જરૂર ઊભું કરત એમ અનુમાન કરી
(૭) કેમકે તે ભારત સ્થળવાળાં સમારકે જ્યારે ઉભાં શકાય છે.

Page #197

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
આ કુશાનપ્રજા અહિંદી હેાવાથી તેમને હિંદી ધથી ઈતર ધર્મની માની લઇને એમ ઠરાવી દીધું છે કે તેઓમાંના વાસુદેવે જ૧૮ પ્રથમ હિંદુત્વ, આર્યત્વ–એમ કહે! કે વૈદિક મતપણું–ધારણ કર્યું હતું અને તે પૂર્વેના તે વંશના સર્વ રાજાએ હિંદુત્વથી પર હતા; તે મંતવ્ય નિરાધાર છે એમ આ ઉપરથી સમજવું. પરંતુ જ્યારે વિદ્વાને એ ઉપર પ્રમાણેના મત ઉચ્ચાર્યા છે ત્યારે તેમને તેમ કરવાને કાંઈક કારણ તે મળ્યું હોવું જ જોઇએ. તે બાબતને વિચાર કરતાં એમ સ્થિતિ સમજાય છે કે, વાસુદેવ રાજાના સિક્કા ઉપરનાં ચિહ્નો તેની પૂર્વેના રાજાઓનાં સિક્કાચિહ્નો કરતાં જુદાં પડી જાય છે તે ઉપરથી કદાચ તેમણે એમ નિ ય જાહેર કર્યા હાય. અને તેમ બનવા યાગ્ય પણ છે. છતાં તે ઉપરથી કાંઈ એમ સિદ્ધ કરી નથી શકાતું કે હિંદુત્વ ગ્રહણ કરવામાં તે જ પ્રથમ હતા. ચિહ્નોના તફાવત ઉપરથી તે માત્ર એટલું જ સિદ્ધ થતું કહી શકાય કે પેાતાના પૂર્વજોએ પાળેલ ધર્મનું તેણે પરિવર્તન કરેલ હતું. એટલે કે, તેના પૂર્વજો તે સમયની ત્રણ આર્ય સંસ્કૃતિમાંથી બૌદ્ધ કે જૈન નામની કાઈ એ સંસ્કૃતિને અનુસરનારા હતા જ્યારે તેણે તેને ત્યાગ કરીને, ત્રીજી સંસ્કૃતિ જે વૈદિક કહેવાતી હતી તેનું અનુસરણ કરવા માંડયું હતું. આટલું જોઈ લીધા પછી તેના પૂર્વજો એમાંથી કઈ સંસ્કૃતિના ઉપાસક હતા તે પણ
તપાસી લઇએ.
ધર્મ તથા જીવન
તેના પૂર્વજોમાંનો પહેલા રાજા જેને કક્સીઝ પહેલા તરીકે આપણે એળખાવ્યા છે તે તે આખીયે જીંદગી હિંદ બહાર જ રહ્યો છે એટલે તેના જીવન ઉપર હિંદમાંની કઈ સંસ્કૃતિએ અસર નીપજાવી હતી તેના તેા વિચાર કરવા પણ રહેતા નથી; પરંતુ કડસીઝ
(૧૮) આ રાજાનુ વૃત્તાંત તે હજી આગળ આવવાનુ છે. પર ંતુ તે વખતે તેના ધવિશે જણાવતાં આ મામન સમજી શકાય તે માટે અહી' ઉલ્લેખ કરી દેવાયા છે.
(૧૯) સાંચીને પેઠે આગળના પૃષ્ઠ ઉપર જણાવેલ ભારદ્ભુત સ્તૂપની પણ તેજ દશા કરવામાં આવી છે. વળી આ માટે સરખાને ઉપરની ટીકા ન'. ૧૬-૧૭,
૧૫૫
ખીજાએ હિંદમાં રહીને જીવન ગાળવું શરૂ કર્યું હતું ત્યારથી માંડીને, વાસુદેવે પરિવર્તન કર્યું ત્યાં સુધી શું સ્થિતિ હતી તેને જ વિચાર કરવા રહે છે. તે માટે આપણે મથુરા અને સાંચીનાં દસ્યા તરફ કરીને એકવાર નજર દેરવવી પડશે. આમાં સાંચી સ્તૂપનાં દૃશ્યા વિશે૧૯ સર્વાં વિદ્વાનેાની માન્યતા એમ બંધાઈ છે કે, તે સર્વ ઐદુધર્મને લગતાં જ છે. અને જો તેને બદ્ધધર્મના કહેવામાં આવે તે મથુરામાંથી મળી આવતી તેવી જ વસ્તુઓને તથા તેના રચિયતાઓને ઐાદ્ધધર્મી જ કહેવાં જોઇએ. આ સિદ્ધાંતને અનુસરીને, રાજા વેમ અને કનિષ્કને તથા તેના અનુગામીઓને ઐાદ્ધધર્મી ઠરાવવામાં આવ્યા છે. આ પ્રમાણે બધી વસ્તુસ્થિતિ હેત તે, આપણે કાઇને વાંધો ઉઠાવવા જેવું જ નથી. પરંતુ ઉપરના જ અભિપ્રાય ધરાવનારા અને તેના લખનારાઓનાં વાકયે। વળી આપણને જુદી જ રીતે ઉપદેશ્યા કરે છે. તેમાંથી, ઉપર સૂચયેલા મથુરા એન્ડ ઈટસ એન્ટીકવીટીઝ પુસ્તકના કર્તા, શ્રીયુત મિ. સ્મિથના ખુદના શબ્દો છે કે, ૨૦ Six bases of Buddha statues, inscribed and lated in the regulr years of the Indo-Scythian rulers, Huvishla, Kanishka and Vasudeva=હુવિ, કનિષ્ક અને વાસુદેવ નામના ઈન્ડાશિથિયન રાજાઓના રાજ અમલે અમુક સમયે કાતરાવેલ એવાં બૌદ્ધ પુતળાંની ૧ પાદપીઠે-આમ લખવાથી પેાતાની માન્યતા એમ વ્યક્ત કરે છે કે તે સર્વે બૌદ્ધધર્મી હતા. જ્યારે પાછા પેાતે જ તે પુસ્તકની પ્રસ્તાવનામાં અન્ય રીતે જણુાવતાં માંધ કરે છે કે, The objects found by Cunningham with the exception of
(૨૦) જુએ તે પુસ્તકમાં પૃ. ૩
(૨૧) ‘બૌદ્ધપુતળાં” એટલે બૌદ્ધ ધર્મીઓનાંજ પુતળાં છે એમ માનવા કાજે કાઈ સ્પષ્ટ શબ્દો નથી જ; તેના અ સામાન્યપણે ‘બુદ્ધ'ના અ† જ્ઞાતા, સંસ્કૃત, વિદ્બાન ડાહ્યો, એવા રૂપમાં જે થાય છે તે પ્રમાણે ક્રાં અત્ર ન કરી શકાય? (આ પ્રમાણે મત ઉચ્ચારી શક્યા માટેનું કારણ પણ છે તે માટે જીએ નીચેની ટીકા ન. ૨૨-૨૩),

Page #198

કનિષ્કનાં
[ નવમ ખંડ one ten-armed Brahmanical figure, are હીરેકલીઝ, સરપીઝ, સ્કંદ, વિશાખ ફેર (આ બધાં all jain=દશ હાથવાળી એક બ્રાહ્મણધમર દેવનાં નામ દેખાય છે) ઈ. છે. પરંતુ બુદ્ધની કોઈ સિવાયની જે સધળી મૂર્તિઓ કનિંગહામને પ્રાપ્ત થઈ આકૃતિ કે નામ સુદ્ધાં પણ નથી.” તેમના કહેવાની છે તે સર્વે જૈનધર્મને લગતી છે. ” એટલે કે કનિ- મતલબ એ છે કે તે રાજાનાં સિક્કાચિત્રોમાં અનેક ગહામ જેમ મથુરામાંથી મળી આવેલ સર્વે મૂર્તિઓને પ્રકારના દેવદેવીઓનું મિશ્રણ કરાયેલું છે, છતાં જેનની માને છે તેમ પોતે પણ તેજ મતના છે. એક ચિત્રમાં બુદ્ધદેવની આકૃતિ કે નામનિશાન પણ છતાં પોતાના શબ્દો કનિંગહામના કથન ઉપર ટીકા નથી. એટલે કે, જે સઘળાઓ તે રાજાને બહધમાં તરીકે ઉતાર્યા છે એમ જો ગણીએ તો, તે શબ્દોને કહે છે તેમાં પોતે તદ્દન અસંમત છે. છતાં વાચકોના ભાવાર્થ તે પોતે કનિંગહામના મતથી જુદા પડતા મનમાં કાંઈક વસવસે ઉત્પન્ન થઈ જાય તેવી તેમને હોવાનું જણાય છે. આ બન્ને વિદ્વાન ગ્રંથકારો ભીતિ રહેલી હોવાને લીધે વળી આગળ ચાલતાં તેજ
ધખોળ ખાતામાં હમેશાં સત્તાસમાન લેખાયા છે. પૃષ્ઠ ઉપર તે જણાવે છે કે, “ Like Kanishka, છતાં તેમના અભિપ્રાય કિંચિદેશે (જો ઉપરમાં he was a liberal patron to Buddhist જણાવેલ વિકલ્પવાળ ભાવાર્થ પ્રહણ કરાય તે) religious endowments. Probably he was ભિન્ન પડયા કહી શકાય. જ્યારે એક બંગાળી ગ્રંથ- growing a Hindu=કનિષ્કની પેઠે તે પણ બાહકાર તે બાબતમાં લખતાં જણાવે છે કે “He ધર્મની સંસ્થાઓ પ્રત્યે ઉદારવૃત્તિથી જેનાર હતો. also had a great liking for a curious સેવા તે હિંદુત્વ તરફ ઢળતા જતા હતા.” મતલબ mixture of Greek, Indian and Persian કે તેની અનેક કૃતિમાં શ્રદ્ધધર્મની જે કાંઈ છાયા gods. The types of his coins had પડી જતી નજરે દેખાતી હોય, તે પણ તે બૌદ્ધધર્મી Heracles, Sarapies, Skanda, Visakha, જ હોવો જોઈએ એમ કેઈએ અર્થ નથી કરવાને; Pharro and others, but no figure and પણ એક રાજા તરીકે પોતાની પ્રજાના સર્વે ધર્મો name of Buddha ગ્રીક, હિંદી અને ઈરાની પ્રત્યે મીઠી નજરે જોવું જોઈએ તે પ્રમાણે તે ગુણ દેવતાઓનું કૌતુક ઉપજાવે તેવી રીતે મિશ્રણ કરવાનો ધારક હે જોઈએ; અને તે હતાજ એમ સમજવું તેને ૫ ભારે શોખ હતો. તેના સિક્કાની ભાતમાં એ ગર્ભિત સૂર તે સંભળાવે છે. ઉપરાંત તે રાજા
(૨૨) દશ હાથની છે માટે બ્રાહ્મણ ધમની જ હોય બીજાને નામે લખાઈ જવાઈ છે. અને અન્યની ન હોય એમ આમાં કયાં સાબિત કરેલ છે (ર૧) આ પ્રમાણે બનવાનું કારણ ગમે તે હશે. પd
(૨૩) બૌદ્ધધર્મની એક પણ મતિ નથી એ વસ્તુસ્થિતિ મારી કલ્પનામાં નીચે પ્રમાણે આવે છે. (૧) હિંદની બહાર સ્પષ્ટ કરે છે. એટલે કે બૌદ્ધધમી મતિઓ હોવાનો સાફ જેને હિંદી સંસ્કૃતિ કહેવાય છે તેવી સાફ ઈન્કાર થઈ જાય છે.
મૂર્તિમંત થઈ નહીં હોય; તેથી પણ ગમે તે આકારના દેવ(૨૪) હિં. હિ. પૂ. ૬૫૬
દેવીઓ કેતરી કાઢયા હોય. (૨) અથવા તે કુશાન પ્રજામાં (૨૫) આ શબ્દ રાજા હવિષ્યનું વર્ણન કરતાં તેમણે જે અનેક (પાંચ પ્રજની બનેલી તે હતી જ) તો સમાયેલાં તે લખ્યા છે. પણ અત્યારે જેમ તે વંશમાં એક કનિષ્ક હતાં તેનું પ્રતિનિધિત્વ જાળવવા માટે પણ જાતજાતનાં થયો હોવાનું ધરાય છે, જ્યારે ખરી રીતે બે કનિષ્ક થયાનું ચિત્રો કેતરાયાં હોય. હવે સાબિત થાય છે તેમ આ ગ્રંથકારે પુસ્તક લખ્યું છે તે આ પ્રમાણે શરૂઆતમાં કરવામાં આવ્યું હોય. પણ સમયે, કનિષ્ક પહેલ કે હવિષ્ક પહેલો તે યથાર્થ સમજાયું જેમ જેમ તેમનો વસવાટ હિંદમાં લખાતે ગયે તેમતેમ નહીં હોય; કેમકે પહેલા કનિષ્કની પછી અને બીજા કનિષ્કની તેમની સંસ્કૃતિએ અમક સ્વરૂપ ધારણ કરવા પર્વેજ કવિક થયેલ છે. આ પ્રમાણે એની હકીકત અને તે તેમના સિક્કામાં સ્પષ્ટ રીતે છેતરાવવા માંડ્યું છે,

Page #199

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ] ધર્મ તથા જીવન
૧૫૭ વૈદિક મત તરફ ઢળતો ૨૭ જતો હતે એમ પણ Bengal, Hinduism flourished side by કહી દે છે. વળી તે સમયે બૌદ્ધધર્મના પ્રચાર અને side with Buddhism. The monks were feld Canal 24-4 Gala La aai G212 regular Buddhists, but the laymen ધરાવતા હશે, પણ પિતે તે તેને મોઘમ રીતે વર્ણન were mostly Buddhistic Hindus i. e. કરવાને બદલે સ્પષ્ટપણે અને ભાર દઈને નીચેના શબ્દ- men who followed some Buddhist માંજ વ્યક્ત કરે છે. જો કે તેમના વિચારો અત્ર doctrines on the Hindu basis, having ટાંકી બતાવવા કાંઈક અપ્રાસંગિક લાગે છે, છતાં castes and Hindu manners. This is સંશોધન કરનારને તેમાંથી અનેક જરૂરી તો સાંપડી why they could be won to Hinduism આવે તેમ દેખાય છે એટલે તેને ઉતારવા આવશ્યક easily. There are some native Christians ધારું છું. તેઓ જણાવે છે કે ર૮ No Buddhist in South India, who still follow the period in the Indian History. Some caste system and some other ancestral scholars have made much of Buddhism Hindu manners etc. The Buddhist in India. They think that at one time pilgrims of Ceylon & China of the (say from B. C. 242 to 500 A. D.) 4th century A. D. did not notice Buddhism had eclipsed Hinduism; Buddhism flourish in India= Sadlthat a great majority of the people સમાં શ્રદ્ધધર્મની બોલબાળા એવા શબ્દો જ હાઈ had embraced Buddhism, and that, ન શકે. કેટલાક વિદ્વાનોએ હિંદમાં બદ્ધધર્મનું અતિ almost everything was Buddhistic in ગૌરવભર્યું વર્ણન કર્યું છે. તેમનું એમ માનવું થાય છે. style etc. It does not appear that કે-(ઈ. સ. પૂ. ૨૪ર થી ઈ. સ. ૫૦૦ સુધીમાં) there is much truth in it. Buddhism ઠધર્મને લીધે હિંદુધર્મ ઢંકાઈ ગયા હતા, વસ્તીના was no doubt prevalent in India. In મોટે ભાગે બૌદ્ધધર્મ અંગીકાર કર્યો હતો, અને લગother parts of India, it was rather ભગ દરેક ઠેકાણે-જ્યાં જુઓ ત્યાં-સર્વ બૌદ્ધમયજ sporadic. The large province of Assam ભાસતું હતું. પણ સમજાય છે કે તેમાં અતિ સત્યાંશ was entirely free of Buddhism. The નહોતો. નિશંક બૌદ્ધધર્મ પ્રચલિત તો હતા જ. (પણ) provinces about Hardwar, Canoj, હિંદના અન્ય (કેટલાક) ભાગોમાં તે તે છવાયો Allahabad, Benares had little Buddhi- જ હતે. (દષ્ટાંત તરીકે) આસામ જેવા મોટા પ્રાંતમાં sm. Carnal, Jaipur, Panchal etc. furnish તો બૌદ્ધધર્મ તદ્દન લુપ્ત જ હતો. હરદ્વાર, કનેજ, no proof as to the prevalence of અલ્હાબાદ અને બનારસની આસપાસના પ્રદેશમાં Buddhism there. Even in Magadh & કાંઈક અંશે તે હતે (જ્યારે) કરનાલ, જેપુર, પાંચાલ
(ર) આ શબ્દો એમ સૂચવે છે કે, રાજા હવિ, પછી નોએ તે સર્વ બૌદ્ધધર્મનું હોવાનું જણાવ્યું છે પણ આ જે વાસુદેવ થયે છે અને જેણે ધર્મ પલટે કર્યો છે તેનું પુસ્તકકારને તેમ હોવાનું માલુમ પડયું નથી તેથી જ પિતાને બીજ, તેના આ તરતના પૂર્વજન્મ સમયથીજ વવાતું ગયું હતું. વિરોધ જણાવ્યો છે. પરંતુ જે વસ્તુ વિદ્વાનોએ બૌદ્ધધર્મની (૨૮) હિં. હિ. પૃ. ૭૦૨-૩
જણાવી છે તે, જેમ હવે આપણે જોતા આવ્યા છીએ કે () આ સ્થિતિ તો યાજબીજ હતી, પણ લેખકને જૈન ધર્મની જ છે, એમ જે લખવામાં આવે તે, ધારે છે છે વિરાધ ભાસ્યો છે તે વિદ્વાનોએ કરેલ વિધાન છે. વિદ્યા- જે લેખક મહાશયને વિરોધ જાતે જ કરી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #200

૧૫૮
કનિષ્કનાં
[ નવમ ખંડ ઈ. માં બૌદ્ધધર્મ પ્રચારની કાંઈ નિશાની જ નજરે હિંદના કેટલાક અન્ય ભાગમાં તે પ્રસારિત થયો છે. પડતી નથી. મગધ અને બંગાલમાં પણ° હિંદુ અને તેના કારણમાં હિંદુધર્મનાં હરિફાઈ અને વાસ્તવિપણું બૌદ્ધધર્મ સાથે સાથે જ વૃદ્ધિ પામે જતા હતા. હવાનું હિસ્ટરીઅન્સ હિસ્ટરી ઓફ ધી વર્લ્ડના તેમાંનો ભિક્ષુ વર્ગ યથાસ્થિત દ્વધર્મી હતા પરંતુ તંત્રીનું જે કથન છે તે સત્ય છે” આ પારિગ્રાફના પ્રજાજન મોટે ભાગે તે બદ્ધધમ હિંદુઓ જ હતા. કોઈ ભાગ ઉપર ટીકા કરવી તે નકામી કહેવાય. એટલે કે હિંદુ જ્ઞાતિ અને રીતરિવાજને માન આપી છતાં એટલું કહેવું પડે છે કે આ વિદ્વાને ઉપરને હિંદુ પ્રણાલિકા પ્રમાણે બૌદ્ધધર્મને અનુસરતા. તેઓ મત જાહેર કરતાં પહેલાં, ખુદ ઔદ્ધ યાત્રિકનાં વર્ણને સહેલાઈથી હિંદુધર્મમાં ભળી જતા, તેનું કારણ પણ પણ નિહાળ્યાં દેખાય છે જ. માત્ર એકપક્ષી વસ્તુ આજ છે. (અત્યારે પણ) દક્ષિણ હિંદમાં એવા કેટલાક જોઈને જ લખે રાખ્યું નથી. હિંદુ-ખ્રિસ્તીઓ છે કે જેઓ જ્ઞાતિપ્રથા તથા પ્રાચીન ઉપરના ત્રણ ગ્રંથકારોના (જનરલ કનિંગહામ, સમયના હિંદુ વિધિવિધાને વિ. વિ. ને માને છે. મિ સ્મિય અને હિંદુ હિસ્ટરીના કર્તા મિ. મઝુમદાર) હિંદમાં બૌદ્ધધર્મ ફાલ્યો ફૂલ્યો હેવાનું વર્ણન ઈ. સ. ની મત પચીસ પચીસ વર્ષ ઉપરના જૂના સમયના છે, ચેથી સદીના સિંહલદ્વીપ અને ચીન દેશના કોઈ જ્યારે તે પછીની શોધખોળેથી સાબિત થઈ ચૂક્યું યાત્રિકાએ કર્યું નથી. ” વળી આ પ્રમાણે બોલીને છે કે, મથુરાની કંકાલીતિલા નામે ટેકરી પાસેથી મળી પિતાના સમર્થનમાં, હિસ્ટરીઅન્સ હિસ્ટરી ઓફ ધી આવેલી ચીજો મુખ્યપણે જેનધર્મની ઘાતક છે. વર્લ્ડ નામના આધારભૂત ગણાતા ગ્રંથના શબ્દો ટાંકી મથુરાનું આ પ્રમાણે છે, તે પછી તાદા દો ધરાબતાવે છે કે, “The Editor of the Histori- વતી સાંચી સ્તૂપની સ્થિતિ પણ તેજ કહેવી જોઈએ. ans History of the World is right in આ બધા મુદાની-વિસ્તારપૂર્વક ચર્ચા કરીને, પુ. ૧માં observing that owing to its abstractness અવંતિ દેશનું વૃત્તાંત લખતાં, તેમજ પુ. માં પહેલા and rivalry of the Hindus, Buddhism ત્રણ પરિચ્છેદે ધાર્મિક ચિહ્નોનું અને સિક્કાચિત્રોનું was a failure in India ; in modified વર્ણન તથા સમજૂતિ આપતાં, તેમજ તેજ પુસ્તકમાં form it has however prevailed in other આખા મૈર્યવંશી રાજાઓનું ખાસ કરીને સમ્રાટ parts of India=હિંદમાં રજો કે બહધર્મ ફતેહમંદ ચંદ્રગુપ્ત તથા સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનું જીવન આલેખતાં, થયો નથી છતાં કાંઈક થોડા ફેરફાર સાથે અનેક પુરાવા અને દલીલો આપીને સાબિત કરી
(૩૦) હિંદના બધા ટાટા પ્રાંતો લઇને તે વખતની (૩૩) ફતેહમંદ થયો નથી તે વાકય સાથે પુ. ૧ સ્થિતિનું વર્ણન આપ્યું છે. એટલે માનવું જ રહે છે કે લેખકે પૃ. ૪૪માં બંગાળ રેયલ એશિઆટિક સોસાઈટીના વાર્ષિક સર્વ પ્રતેનો અભ્યાસ કર્યો જ લાગે છે.
મેળાવડાના પ્રમુખસ્થાનેથી મિ. હૈર્નેલ સાહેબે જે ભાષણ (૩૧) પિતે ઈ. સ. પૂ. ૨૭૦ થી ઈ. સ. ૫૦૦સુધીના આપ્યાનું મેં નોંધ્યું છે તેના શબ્દો સરખા. અને પછી ૭૫૦ વર્ષનું અવલોકન કર્યું છે તેમાંથી ઇ. સ. ૪ સદી નીચેની ટીક નં. ૩૪ની સાથે તુલના કરે. સુધીમાં એટલે કે ૧૫૦ વર્ષ સુધી તે આ પ્રમાણે સ્થિતિ (૩૪) ઘેડો ફેરફાર એટલે કે બૌદ્ધધર્મની માન્યતા જે પ્રવર્તી રહી હોવાનું ચીન દેશના યાત્રિકોનાં કથન આધારે હતી તેમાં અને હિંદના અન્ય ભાગમાં જે ધર્મી મનાતે સાબિત કરી દેતા જણાય છે.
રહ્યો છે, તે બેની વચ્ચે કાંઈક તફાવત હતા. આ શબ્દો શું (૨) છિંદમાં તે આ પ્રમાણે જ હતું. હિંદ શિવાય સૂચવે છે. ૫. રમાં પ્રથમ પરિચ્છેદે એમ પુરવાર કરાયું બહારમાં એટલે કે સિંહલદ્વીપ ઈ. માં કેવી સ્થિતિ હતી છે કે, બુદ્ધદેવ પ્રથમ જૈન ભિક્ષક હતા; તેમણે સાત વર્ષ તેનું અંહી વર્ણન કરેલ નથી. ત્યાં કદાચ જુદી પણ સ્થિતિ તે ધર્મ પાળે છે અને તે બાદ તેમણે ધર્મપલટ કર્યો છે; પ્રવતી રહી હોય છે.
તે હકીકતને આ ઉપરથી સમર્થન મળે છે કે નહી તે વિચારો,

Page #201

E
દ્વિતીય પરિછેદ ] ધર્મ તથા જીવન
૧૫૮ આપ્યું છે કે, અત્યાર સુધી જે જે વસ્તુઓ બૌદ્ધધમાં જાણવામાં જે આવ્યું હતું તે જણાવી દીધું છે એટલે હાવાની મનાતી રહી છે તે તે બાબતમાં વિચાર ફેરવવાની
આગળ વધવું આવશ્યક ગણાત. અગત્યતા ઉભી થઈ છે. ખરી રીતે ને સર્વ વસ્તુઓ કેટલાક મુદ્દાઓની છતાં કેટલાક મુદ્દા એવા છે કે, જૈન ધર્મના રહસ્યને સમજાવનારી જ વસ્તુઓ છે. સમજાતી જે તેના જીવનને ભલે સ્પર્શતા અહીં તે વિદ્વાનોના મત ટાંકી ટાંકીને ચર્ચા કરી લીધી
નથી પરંતુ અત્રે ન ચર્ચતાં જો છે. ઉપરાંત મારા તરફથી એક સૈાથી વિશેષ અગત્યની અન્ય ઠેકાણે ઉતારવામાં આવે તો તે અસંગત દેખાઈ વાત ઉપર વાચકવર્ગનું ધ્યાન ખેંચવાની જરૂરીયાત જવા સંભવ છે. તેમ બાકીનાને અન્યત્ર લઈ જવામાં કાંઈ લાગે છે. તે બીના આ કુશનવંશી રાજાઓએ જે વાંધા જેવું નથી. પ્રધમ તે મુદ્દાઓનાં માત્ર નામ શિલાલેખો કોતરાવ્યા છે તેના આલેખનની પદ્ધતિ જણાવીશું અને તે બાદ તે પ્રત્યેકનું વિવેચન કરવાનું વિશેની છે. જે તેમના શિલાલે તપાસીશું તે હાથ ધરીશું. જયારે અન્ય સ્થળે લેવા જેવા જે માલૂમ પડશે કે તેમાં તેમણે હમેશાં સાલ, ઋતુ, માસ દેખાતા હશે તેનાં છે. આપી તે ક્યાં ઉતારવા યોગ્ય અને દિવસ દર્શાવે છે (જુઓ પુ. ૩ના અંતના બે છે તેને નિર્દેશ કરીશું. આવા મુદ્દાઓ તથા તેમની પરિચ્છેદ) જ્યારે બ્રાદ્ધ ધર્મવાળાએ તે પદ્ધતિનું અનુ- ચર્ચાનાં સ્થળોની વહેચણી નીચે પ્રમાણે કરવા મેં કરણ કદાપિ પણ કર્યું દેખાતું નથી. તેઓ તે માત્ર ઠરાવ્યું છે. સાલનો જ નિર્દેશ કર્યા જાય છે એટલે શિલાલેખી (મ) અત્ર ચર્ચવા યોગ્ય પરિસ્થિતિ સૂચવે છે કે તેઓ બૈદ્ધ હતા જ નહીં. (૧) ચકણવાળી પ્રજા અને આ કુશાનપ્રજા તાત્પર્ય એ નીકળે છે કે કુશનવંશી રાજાઓના ધર્મ
એક છે જુદી જુદી ? વિશે પણ મત ફેરવી પડશે તે સમય હવે આવી (૨) હુષ્ક, જુષ્ક અને કનિષ્કનું ત્રિક બોલાયા લાગ્યો છે. અને કેટલાક પૂર્વમતાગ્રહી વિદ્વાનોએ કરે છે તેને ખુલાસે -સુભાગ્યે જ કે ગણ્યાગાંઠયા જ છે-મને આ પ્રકારને (૩) આર્ય, અનાર્ય વિગેરેને કાંઈક ફોટઃ સાથે મત ઉચ્ચારતાં, હું પોતે જેનમતાનુયાયી હેવાથી, તે
સાથે યવન, મ્લેચ્છ અને તુ શબ્દોના ધર્મની વાહવાહ કહેવરાવવા માટે જ આ બધું લખે
અર્થની સમજૂતી જતે હેવાનું માની લઈ અંધશ્રદ્ધાળુ ઈ. ઈ. અનેક (ગા) કનિષ્ક બીજાના વૃત્તાંતે ચર્ચવા યોગ્ય. નવાજેશે અને ઈદ્રકાબો આયે રાખ્યા છે. તે સાર્વ (૪) બને કનિષ્ક–પહેલે અને બીજ-વચ્ચેના સજજનોને ખાત્રી થશે કે મેં વિનાપુરાવાએ કાઈ ગુણ તથા સ્વભાવનું વર્ણન અને સરખામણી ચીજ અત્ર ઉતારવા ધારી નથી. અંતમાં કહેવાની
(૨) ચકણના વૃત્તાંતે-એટલે કે હવે પછીના યાદ આપવી પડશે કે, જેમ શક રાજાઓ તથા ક્ષહરાટ
તૃતીય પરિચ્છેદે ક્ષત્ર જેનધમાં હતા, તેમ આ કુશનવંશીમાંના પણ (૫) ચકણનું પૂતળું કનિષ્ક સાથે શા માટે? કેટલાક તેજ ધર્માનુયાયી હતા. એટલું જ નહીં, પણ (૬) કુશાનસંવત અને ચકણસંવતના સમય વિશે ચMણ જેવા અજ્ઞાત પ્રદેશના વતનીઓ પણ તેજ (૭) ચકણ અને નહપાણવાળી પ્રજાની ભિન્નતા ધર્મને માનનારા થયા હતા. એમ મને તે તેમના (પુ. ૩ પૃ. ૨૧૭માં બતાવ્યા સિવાયની) શિલાલેખે, સિક્કાઓ અને અનેક પુરાવાઓથી જણાતું (૮) ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપના હોદ્દાની ચર્ચા આવ્યું છે, જે વસ્તુ પ્રસંગોપાત યથાસ્થાને જણાવવામાં
(પુ. ૩ પૃ. ૧૬૪-૭ સિવાયની). આવશે. એટલે ઇતિહાસવિદોએ કોઈ પ્રકારના ભિન્ન આ આઠમાંના જે ત્રણ મુદ્દા અત્રે ચર્ચવા રહે પડતા મોચ્ચારથી ભડકી ઉઠવાનું કારણ નથી. છે તેનું એક પછી એક વર્ણન કરીશું.
કનિષ્ક પહેલાના જીવનવૃત્તાંત વિશે આપણે મથુરા પાસેના માટે ગામમાંથી એક મૂર્તિ જે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #202

ચકણુ અને કુશાન
[ નવમ ખંડ
નીકળી આવી છે તેમાં કનિષ્ક સાથે ક્ષત્રપ ચ9ણને આપણે આગળના પાનામાં પુરવાર કરી ગયા
ઉભો રાખેલ છે. એટલે અનુમાન છીએ કે, કુશનવંશનો આદિ પુરુષ ભલે કઈ ધર્મને ચ9ણુ અને કશાન થાય છે કે, તે બેને કાંઈક સંબંધ ચુસ્તપણે ભક્ત થયો નથી દેખાતે, છતાંયે એટલું પ્રજા એક કે હેવો જોઈએ. તેમાં વળી ચ9ણની તે નક્કી જ છે કે તેના વંશજોએ હિંદમાં વસવાટ ભિન્ની સાથે ક્ષત્રપ શબ્દ (પછી ભલે કરી લીધા બાદ અમુક દરજજે જૈનધર્મને સ્વીકાર
મહાક્ષત્રપ શબ્દ હોય) જોડાયલ કરી લીધો હતો. એટલું જ નહીં પણ મથુરા શહેરની હેવાથી તે તેને તાબેદાર કે સૂબો હોય એવો પણ કંકલીતિલા નામે ટેકરી પાસેથી જે સઘળી વસ્તુઓ ફલિતાર્થ ઉપજાવી શકાય છે. મતલબ કે તે બેની નીકળી આવી છે તેનાં શિલ્પકામ, શિલાલેખે કે તેવી વચ્ચે શેઠ અને નોકર જેવા સબંધની કલ્પના વિદ્વાનોએ અનેક વસ્તુ ઉપરથી સિદ્ધ થઈ શકે છે કે, તેઓ બેસારી છે. અને તે માટે કુશનવંશી તેમ જ ચકણવંશી પિતાના ધર્મ પ્રત્યે ઘણો જ પ્રેમ ધરાવતા હતા.૩૮ રાજાઓનાં નામ સાથે જ્યારે જ્યારે કોઈ સંવતને તેવી જ રીતે ચષ્ઠવંશી રાજાઓ વિશે પણ બતાવી આંક લગાડેલ નજરે દેખાય છે ત્યારે ત્યારે તે શકાય તેમ છે કે તેઓ પણ જેનધમાં જ પ્રજા હતી. આંકને કુશાન શક તરીકે લેખી કાઢવામાં આવ્યો છે. કેમ કે તેમના દરેકના સિક્કાઓ તપાસીશું તે તુરત વળી કુશાન શકની આદિ ઇ. સ. ૭૮માં થયાનું જણાઈ આવે છે કે તેમની અવળી બાજુએ જે સઘળા વિદ્વાને માન્ય રાખેલ હોવાથી તે હિસાબે જ ચિહ્નો છેતરાયેલાં છે તેમને આપણે જૈન ધર્મનાં ચિહ્નો સઘળી ગણત્રીઓ કરાવ્યે રાખી છે. આ પ્રમાણે સર્વ ગણાવ્યાં છે (જુઓ પુ. ૨માં દ્વિતીય પરિચ્છેદમાંનું હકીકત ઠરાવાઈ ગયેલી હોવા છતાં, તેમાં એવું તે સિક્કાચિહ વર્ણન) વળી તેમના જે શિલાલેખ કયાંય સિદ્ધ કરેલું નજરે પડતું નથી કે તે બન્ને સૈારાષ્ટ્રના જુનાગઢ પાસેથી-રૈવતગિરિ નામના જૈન એક જ પ્રજા હતી. શેઠ નેકરને સંબંધ તે ભિન્ન તીર્થ પાસેથી–મળી આવ્યા છે તેનો ઉકેલ જો કે પ્રજાના હોવા છતાંએ બંધાઈ શકે છે. આ માટેની સ્પષ્ટપણે હજુ કરાયો નથી છતાં મિ. રેસન જેવા નિર્ણય કરવા માટે બીજી કોઈ વસ્તુ ઇતિહાસમાંથી વિદ્વાને પણ એમ તે કબૂલ કર્યું જ છે કે, તેમાં મળી આવતી હોય તે તપાસીએ.
જેનોને લગતી હકીકતને સમાવેશ થયેલ દેખાય છે.
(૩૫) આ બધાનું વર્ણન આગળના તૃતીય પરિચ્છેદમાં ઈટસ એન્ટીવીઝનું પુસ્તક વાંચી જેવું. અપાયું છે તે જુઓ.
વળી નવમખંડે, પ્રથમ પરિચોદે વર્ણવેલ સાંચીનો (૩૧) ક્ષત્રપ ભમક ક્ષહરાટ જાતિને હવા છતા, ન– શિલાલેખ પણ સાબિતી આપે છે કે, તે પ્રદેશ સાથે કુશાનેને બેકટ્રીઅન સરદાર ડિમેટીઅસ અને મિનેન્ડરના ક્ષેત્ર તરીકે સંબંધ હતો. અને સાંચી તથા અવંતિનો સંબંધ જૈન કામ કરેલ સિદ્ધ થયું છે (જુઓ. પુ. ૩માં તેમનું વૃત્તાંત) ધર્મ સાથે અતિ ગાઢ હોવાનું સાબિત થઈ ગયું છે. એટલે
(૩૭) કહેવત છે કે પશીના સમાગમની અસર માનવું રહે છે કે, કશાનપ્રન જૈન ધર્મ જ હોવી જોઈએ અને અરસપરસ થાય છે જ, આ વંશને આદિપક હિંદની તેમ ન હોય તો છેવટ તે પમ તરફ વિશેષ પક્ષપાતી તે બહાર કે જ્યાં ખરી રીતે કઈ ધાર્મિક સંસ્કૃતિનું દઢ સ્વરૂપ હોવી જોઈએ જ. સર્જાયું નહોતું, ત્યાં જ હમેશાં રહેલ હોવાથી તેના જીવનમાં વળી સરખા નીચેની ટીકા ૩૯ પણ કઈ ધાર્મિક સંસ્કૃતિ મજબૂતપણે સ્થપાઈ નહતી. (૩૯) આ સધળી બીનાને સમાવેશ જે ઠેકાણે ચર્ષણ
ત્યારે તેના વંશજોને વસવાટ હમેશાં સંસ્કૃતિ ચુસ્તપ્રજમાં વંશી રાજાઓનું વૃત્તાંત ખાસ લખવાનું થાય ત્યાં જ કરવાનું જ થયું હોવાથી તેમનું ઘડતર તે પ્રમાણે બનતું આગળ વ્યાજબી કરી શકે. છતાં પુ. ૩ પૃ. ૩૯૫માં તેમજ ત્યાંના વધ્યું હતું.
આખા પરિચ્છેદમાં આ બાબતે પ્રસંગને લઈને ટીછવાઈ (૩૮) આ સઘળી વાતની સાબિતી માટે મારા એન્ડ. ચર્ચા છે તે વાંચી જેવાથી ખાત્રી કરી શકશે.

Page #203

II
દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
પ્રજા એક કે ભિન્ન?. વળી રાજા વષ્ક–જુષ્યને એક શિલાલેખ (જુઓ એ હકીકતથી સમર્થન મળે છે કે ચઠણ પ્રજાના નવમખડે પ્રથમ પરિચ્છેદે નામાવળી ગોઠવતાં કરેલ મૂળવતન તરીકે આપણે એશિયાખંડની મધ્યમાં વર્ણન) તેની હકુમત નહતી... તેવા સાંચીવાળા આવેલ તાસ્કંદ-સમરકંદવાળા પ્રદેશને ગણાવ્યો છે, પ્રદેશમાંથી મળી આવેલ છે અને સાંચીનાં સ્થળ ને જ્યારે કુશાનના વતનને હિંદુકુશ પાસેના ખેટાન -અવંતિદેશને-જૈનધર્મ સાથે અતિ નિકટ સંબંધ અને પામીરના પ્રદેશને ગણાવ્યો છે. બાકી કુશાન હેવાનું પણ આપણે જાણી ચૂક્યા છીએ. મતલબ સરદારે જે પાંચ પ્રજા ઉપર પોતાનું આધિપત્ય કહેવાની એ છે કે, આ બંને પ્રજાને જૈનધર્મ ઉપર જમાવ્યું હતું તેમાં ચઠણુવાળી પ્રજાને સમાવેશ થઈ ઘણો જ અનુરાગ હતા, છતાંયે એમતો સાબિત થયેલું જતો હતો તેટલી વાત ખરીજ અને તેથી જ કદાચ નજ કહેવાય કે તે બંને એક જ પ્રજા હતી. આટલું ચકણને તથા તેના પિતા દશમેતિકને કુશાન પ્રજાએ આટલું બનેમાં સામ્યપણું હોવા છતાં, જ્યારે તેમના ક્ષત્રપ પદથી વિભૂષિત કરીને પોતાના હાથતળે નોકરીમાં સિક્કાઓ તપાસીએ છીએ, ત્યારે તે ઉપર દર્શાવેલ રાખી લીધો હોય. તેમના ચહેરાનાં, તેમણે પહેરેલાં મુકુટ ઈ. આદિ આ પ્રમાણેના નામધારી ત્રણ રાજાઓ થયા છે વસ્ત્રાભૂષણનાં, તથા તે ઉપર કોતરાયેલાં અનેક ચિન્હો
તેટલું ચોક્કસ છે જ. પણ તેઓનાં વિગેરેનાં રેખાંકન, તે એક બીજાથી ભિન્નજ પડી હુક, પુષ્ક અને નામને અનુક્રમ કેમ તેવો જતાં જણાય છે. વળી તેમણે ધારણ કરેલ પદોની કનિષ્કના ત્રિકવીશે જોઈએ તે બાબત આપણે તદ્દન સરખામણી કરીએ છીએ તે પણ તેમની ભિનતા
અંધારામાં જ અત્યારસુધી હતા. તરી આવતી દેખાય છે. કુશનવંશીઓમાં, મહારાજા- એટલે વિદ્વાનોને તે ત્રિક જ્યાં જ્યાં વાપરવાની જરૂર ધિરાજ, કુજુલ કે તેવીજ પદવીઓ નજરે પડે છે. પડી છે ત્યાં ત્યાં તેમણે કઈ ધોરણ અંગિકાર કર્યું
જ્યારે ચકણવંશીમાં ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્રપ, રાજા કે સ્વામી હતું કે કેમ તે નિશ્ચયપૂર્વક કહેવું અતિકઠિન કાર્ય હતું. એવાં બિરૂદ મળી આવે છે. કેઈએ મહારાજાધિરાજ વળી જ્યાં જ્યાં તે ત્રિકનું દર્શન કરાવાયું છે ત્યાં ત્યાં તરીકે પિતાને સંબોધાયાનું જણાતું નથી. એટલે પણ સર્વેએ એકજ પદ્ધતિ ધારણ કર્યાનું જણાતું નથી. ખાત્રી થતી જાય છે કે તેઓ ભિન્ન ભિન્ન પ્રજા એટલે કોણ સાચું ને કશું ખોટું તે વિશે પણ મત હોવા ઉપરાંત, કેટલેક દરજજે ભિન્ન ભિન્ન રાહરસમો ઉચ્ચારવા જેવી સ્થિતિમાં આપણે હતા નહીં. પરંતુ પાળનારીજ હોવી જોઈએ. વળી તેમનાં નામોની હવે જ્યારે આપણે તે ત્રણે રાજાનાં–અથવા વિશેષ સરખામણી કરતાં પણ આ ભિન્નત્વ તુરત પરખાઈ સ્પષ્ટપણે કહેવું હોય તો ત્યારે રાજાનાં (એટલે કે આવે છે. ચણ્ડણવંશી રાજાઓનાં નામેામાં ઘણુંનો કનિષ્ક પહેલે, જુસ્ક, હુષ્ક અને કનિષ્ક બીજે) અંત્યાક્ષર દામન કે તથા પ્રકાર છે જ્યારે કુશાન- અનુક્રમ, સમય, સંયોગ છે. થી માહિતગાર થઈ વંશીમાં તેવું કાંઈ છે જ નહીં; પણ તેમને અંત્યાક્ષર ગયા છીએ ત્યારે દરેક જાતનો નિર્ણય નિશંકપણે કરી
ક કે ઉસ્ક' જેવો છે અને વાસુદેવ પછીથી તે શકીએ તેમ છે. કેમ જાણે તદન હિંદુશાહીજ નામો તેમણે ધારણુ આ ત્રિક વધારેમાં વધારે કેટલી રીતે ગોઠવી કરી લીધાં ન હોય તેવું જણાઈ આવે છે. આ શકાય તેમ છે તે પ્રથમ જોઈએ. એટલે તે બાદ પ્રકારના પુરાવાથી સાબિત થાય છે કે તે બને તેમાંથી કયું સાચું હોઈ શકે અને શા કારણથી, તે પ્રજા તે ભિન્ન જ હોવી જોઈએ. વળી આ વાતને આપણે આપોઆપ સમજી શકીશું. આ ત્રણમાંથી
(૪૦) હકુમત ન હોય છતાં, ત્યાં જ શિલાલેખ ઉભો નોના ધર્મ સાથે તે સ્થાનને સંબંધ છે. વળી સરખા કરાવ્યો છે તે મુજ વારે મજબૂત પુરાવારૂપ છે કે કશા- ઉપરની ટીકા નં. ૨૯)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #204

૧૬૨
રાઈપણુ એક નામ પ્રથમ લખીએ, એટલે બાકી તેની સાથે એને લખવાં રહે; તેમાં પણ જેને એક વખત પ્રથમ લખ્યું, તેને ખીજી વખત ખીને ( અથવા છેલ્લા) લખવા રહે. એટલે દરેક નામનાં ખેખે ત્રિક થશે જેવાં કેઃ-
(૧) કનિષ્ક સાથે હુષ્ક અને જીષ્ક અથવા (૨) કનિષ્ક સાથે જીષ્ક અને હુષ્ક કરી શકાય; તેવીજ રીતે
હુક, શુષ્ક અને કનિષ્કનાં
(૩) હુષ્ટ સાથે કનિષ્ક અને જીષ્ક અથવા (૪) હુખ્મ સાથે જીષ્મ અને કનિષ્ક કરી શકાયઃ તેવીજ રીતે
(૫) શુષ્ક સાથે કનિષ્ક અને હુષ્ક અથવા (૬) જીષ્મ સાથે હુષ્ક અને કનિષ્ક કરી શકાય; આ માંથી કયું સાચું તેની તપાસ લેવા માટે, તેઓ કેવી રીતે ગાદી ઉપર ખેડા છે તેને ખ્યાલ ધ્યાનમાં રાખવા પડશે. આ હકીકત કેટલેક અંશે નામાવળી ગાઠવતાં જણાવી ગયા છીએ. ઉપરાંત વિશેષ પણે તેમનું વૃત્તાંત લખતાં જણાવીશું. અત્ર ટૂંકમાં તેના ખ્યાલ આપી દઈ એ કે, કનિષ્ક પહેલા બહુ પરાક્રમી હતા, તેના મરણ પછી તેને જ્યેષ્ઠ પુત્ર વએક-ઝુષ્ક ગાદી ઉપર૪૧ આવ્યા હતા. તેનું મરણુ નાની ઉમરે થવા પામ્યું હતું અને તે સમયે તેને પુત્ર જે કનિષ્ક ખીજાના નામે પાછળથી એળખાયે છે તે બહુજ નાની ઉમરના હાવાથી, તેના નામે રાજ્યના કારભાર તેને કાા એટલે જીષ્કને નાને ભાઈ જે હુષ્ક હતા તે ચલાવતા હતા અને કનિષ્ક બીજો ઉમર લાયક થતાં, પાતે ગાદીપતિ ખની ખેઠે। હતા. આવા સંયોગામાં આપણે કહી શકીશું કે ઉપરના માંનું કનિષ્ક, જીજ્ક અને હુષ્કવાળું ન ર નું
આ શિલાલેખની હકીકત શું છે તે એવું ોઇએ. (૪૧) સરખાવા નીચેની પૃ. ૧૬૮ ઉપરની હકીકત અને ટીક્રા. તથા રાજ્ય વૐનું કરેલ વર્ણન.
(૪૨) આત્રિક ખાટાં છે એમ કહેવા કરતાં તે કાશ્મીરની અને મથુરાની રાજદ્વારી પરિસ્થિતિની ગુંચવણ-અથવા તેનું અઢપટાપણું જ જવાબદાર છે એમ કહેવું વાજખી ગણારો. તે
[ નવમ ખંડ
તથા જીજ્ક, હુષ્ક અને કનિષ્ઠવાળું છેલ્લું નં. ૬નું ત્રિક, તે એ સાચાં ત્રિક છે. જ્યારે નં. પ વાળું જુષ્ક, કનિષ્ક અને હુષ્કવાળા ત્રિકને જો તેમાંના કનિષ્કને minor એટલે નાની ઉમરના રાજાની ગણત્રીથી તપાસીશું તે તેને અર્ધ સાચું કહેવું પડેશે. બાકીનાં ત્રણે ત્રિક ખાટાં છેજર અને તેથી વગર ગણુત્રીએ જ લખાઈ નાંખેલાં ગણવાં રહેશે.
આટલું વિવેચન થઈ ગયા બાદ રાજતરંગિણિકારે The continued existence of the three places Kanishkapur, Hushkapur and Jushkapur આ પ્રમાણે જે શબ્દો લખ્યા છે૪૩ તેમાં શું ભેદ રહ્યો છે તે વિચારવું અતિ સહેલું થઇ જાય છે. નામ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, તેવા તેવા નામના કાઈ રાજાએએ પેાતપાતાના નામ ઉપરથી ત્યાં તેવાં નામવાળાં શહેરા વસાવ્યાં હશે. વળી આ ત્રણે શહેરી કાશ્મિર દેશમાંજ આવેલાં હોવાથી એમ પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે કે, તે ત્રણે રાજાઓએ તે દેશ ઉપર પેાતાની રાજસત્તા ચલાવીજ હેાવી જોઇએ; કેમકે નવું શહેર જે વસાવી શકાય છે તે પેાતાની માલિકીની જમીન ઉપરજ, નહીં કે પરા જમીન ઉપર; આ છે નિયમેા નજર સામે રાખીને, જો આ કુશાન રાન્તઓમાં થયેલા કનિષ્ક, હુષ્ક અને જીષ્મના વૃત્તાંતને તથા અધિકારના વિચાર કરીએ છીએ તેા તુરતજ દેખાઇ આવે છે કે, તે ત્રણુ રાજાએ ખીજા કાઇ નહીં, પણ કુશાનવંશી રાજાએનાં જે ત્રિક વિશે આપણે અત્રે વિચારણા ચલાવી રહ્યા છીએ તેજ છે. આ પ્રમાણે સાબિત થઇ ગયું તે, હવે માત્ર એજ વિચારવું રહે છે કે, આત્રિકમાંના હુષ્ક અને શુષ્ક કયા હાય, તે વિશે તે શંકા જેવું રહેતુંજ નથી; કેમકે
માટે જુએ આગળ ઉપર લખાયલું નિષ્ક બીનનું વૃત્તાંત. તેમજ તેના અનુક્રમને લગતે પારિગ્રાફ તથા તેની ટીકાવાળું લખાણ.
(૪૩) જીએ પુ. ૨૫. ૪૦૩માં ટાંકેલ શબ્દો જે રાજ તર ંગિણી પુસ્તકમાંથી તેના સ` પહેલે પૃ. ૭૬ પારિ. જમાંથી ઉદ્ધૃત કરવામાં આવ્યા છે.

Page #205

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
તે નામના તે એક એકજ રાજા થયા છે. એટલે તે તે ચાસજ છે. પણ કનિષ્ક નામના તા એ રાજા થયા છે; પહેલા અને બીજો. તે આ બેમાંથી કનિષ્કપુરના વસાવનાર કચેા હૈાવા જોઈએ. તે શેાધી કાઢવું રહે છે.
ત્રિકની વિચારણા
આપણે નામાવળી ગાઢવી ચૂકયા છીએ એટલે તે આધારે કહી શકાય છે કે, હુક, નુષ્યનાં નામ વચ્ચે રહી જાય છે અને તેની અગાઉ કનિષ્ક પહેલાના સમય છે તથા તે બાદ કનિષ્ક બીજાને સમય છે. એટલે કયા કનિષ્કના વખતમાં તે નામનું શહેર વસાવાયું હેાવું જોઇએ તે શેાધી કાઢવું પણ સૂતર થઇ જશે. સિવાય કે તે શહેરાના નામેાચ્ચાર, તેના વસવાટના અનુક્રમ પ્રમાણે ગાઠવાયા ન હોય તેાજ, આ અનુક્રમ ગોઠવવામાં કાઇ પ્રકારના નિયમ હોય કે નહીં હોય તે બાબતમાં, આપણે અગાઉ જણાવી ગયા પ્રમાણે, ભલે અન્ય વિદ્વાનાએ દુર્લક્ષ કદાચ રાખ્યું હોય એમ માની લેવાય, પણ રાજતરંગિણિકારને તે તે સ્થિતિની માહિતી હાવીજ જોઈએ. એટલે તેણે જે ક્રમ લખ્યા હશે તે કાંઇક વિચારીને અથવા ખ્યાલમાં રાખીનેજ લખ્યા હશે એમ આપણે સ્વીકારી લેવું પડશે. અને તેમાં તે મથાળે જણાવ્યા પ્રમાણે પ્રથમ શબ્દજ કનિષ્કપુર લખાયા છે. એટલે સાબિત થાય છે કે, તે કનિષ્કપુરને વસાવનાર કનિષ્ક પહેલોજ હાવા જોઈએ.૪૪
હવે તે ત્રણે શહેરની સ્થાપનાને સમય શોધી ઢાઢીએ. કનિષ્ક પહેલાના સમય ઇ. સ. ૧૦૩થી ૧૨૬ના નિર્મિત કરી દેવાયા છે. અને રાજા શુષ્ક ક્ વસેષ્કના ઇ. સ. ૧૨૬થી ૧૩૨ ઠરાવાયા છે. તેમાં પણ કનિષ્ક પહેલાએ પોતાના રાજ્યકાળના પ્રથમ ૧૨ વર્ષ સુધી તેણે હિંદમાંજ રહીને રાજપુતાના તરફના અન્યદેશે। જીતવામાં ગાળ્યા છે. અને તે ખાદ કાશ્મીર તરફ નજર ફેરવ્યાનું સાબિત કરાયું છે. એટલે તે હિસાબે ૧૦૩+૧૨-૧૧૫ પછીજ તેણે કાશ્મીરમાં પગ દીધે। ગણાશે. પછી તુરતમાંજ કે બે ચાર વર્ષ
(૪૪) અને તેથી જ ઉપરમાં પુ, ૧૫૦માં તે પ્રમાણે
૧૩
બાદ તેમ કર્યું હશે તે પ્રશ્ન વિચારવા રહે છે. ખીજી બાજી વસેષ્કને સમય પશુ ચેાસજ છે. એટલે જીષ્કપુર વસાવ્યાને સમય પણ ચાક્કસ થઈ ગયા. જ્યારે હુષ્કપુરના સમયજ વિચારવા પડે તેમ છે. હુવિષ્ણુ પાતે બે ત્રણ વખત કાશ્મીર ઉપરના અધિકારપદે રહ્યો છે. એક, કનિષ્ક પહેલાના અમલ દરમ્યાન ઇ. સ. ૧૧૫થી ૧૨૬, સુધી; કરીને જીષ્કના મરણુ ખાદ અને કનિષ્ક બીજાના રાજ્યાભિષેક થયા તે દરમ્યાન એટલે ઇ. સ. ૧૩૨થી ૧૪૬ સુધી; અને ત્રીજી વખત તે ભાદ સ્વતંત્ર કાશ્મીરપતિ તરીકે વીસેક વર્ષ સુધી. એટલે જો રાજતરંગિણિકારે સૂચવેલા ક્રમ માન્ય રાખીએ છીએ તે। તે શહેર તેણે ૧૧૫થી ૧૨૬માંજ વસાવી દીધું ગણાય. પરંતુ એક નગર વસાવવું તે પાતે તાબેદાર અથવા પરતંત્ર હાય તેના કરતાં પોતે સર્વાધિકારી ડ્રાય ત્યારેજ વસાવ્યાનું કરાવવું વધારે સમીચીન ગણાય. એટલે તેના સમય ઇ. સ. ૧૪૨થી ૧૬૨ સુધીના તેના ત્રીજી વખતના કારભાર દરમ્યાન ગણવા પડે. છતાં એક વાત એમ પણ ખ્યાલમાં રાખવાની છે કે, માણુસને મોટા થવાની ઉમેદ્ર તેા હંમેશાં રહ્યાજ કરે, પણ તે સ્થિતિ કયારે પ્રાપ્ત થશે તેના અંદાજ તા કાંઈ નક્કી નજ કરી શકાય. એટલે આશામાં તે આશામાં રંગાઈ રહેવા કરતાં, જે કાઈ શુભયેાગ પ્રાપ્ત થઈ જાય તેના લાભ દરેક માણસ ઉઠાવી યેજ. આ હિસાખે હુવિષે પેાતાના પ્રથમાધિકારના સમયેજ તે શહેર વસાવી લીધું એમ ધારવામાં ખાટું નથી. એટલે કેઃ
કનિષ્કપુર વસાવ્યાને સમય ઇ. સ. ૧૧પથી ૧૨૬ સુધીમાં અથવા મધ્યમ સમય ગાઠવવા હાય તા ઇ. સ. ૧૨૦. હુષ્કપુરનેા સમય ઇ. સ. ૧૨૦થી ૧૨૬ અને મધ્યમ તરીકે ૧૨૩ જ્યારે જીજ્કપુરના ઇ. સ. ૧૨૬થી ૧૩૨ અથવા મધ્ય તરીકે ઇ. સ. ૧૨૯,
ગમે તેમ પણુ ઇ. સ. ૧૧૫થી ૧૩૨ સુધીના ૧૭ વર્ષમાં આ ત્રણે શહેરા વસાવાઈ ગયાં ગણુાય. વિકલ્પે હવિષ્ણુપુરના સમય જો ઇ. સ. ૧૪૨થી ૧૬૨માં નોંધ કરવામાં આવી છે.

Page #206

આર્ય અનાર્યના
[ નવમ ખંડ
ઠરાવાય તે ૧૧૫થી ૧૬૨ સુધીના ૪૭ વર્ષમાં તેની (કુશનવંશના વખતે) વૃત્તાંત આપણે ચચી રહ્યા જમાવટ થઈ ગણાશે.
છીએ તે સમયે પણ આર્યસંસ્કૃતિનેજ માનનારી જંબૂદીપ અને શોકઠીપનું વર્ણન કરતી વખતે પુ. હતી. પણ ત્રીજો ભાગ જે એશિઆઈ તુર્કસ્તાન છે ૩માં આર્ય, અનાર્યની ઉત્પત્તિ કેમ થઈ હતી તથા તેની પ્રજા મુખ્યતાએ ભલે ઉદભવ થઈ હતી તે
તેમનાં ટોળેટોળાં કેવી રીતે અને આર્યન સંસ્કૃતિમાંથી જ, પણ કાળે કરીને આપણે આર્ય, અનાર્યના કેવા સમયે ઉદર પ્રવૃત્તિ માટે વૃત્તાંત લખી રહ્યા છીએ તે સમયે તે પશ્ચિમની ભેદ વિશે ચારે દિશામાં ફેલાવા માંડયાં યવન સંસ્કૃતિના સંસર્ગમાં આવીને તેને ભજનારી થઈ સમજાતિ હતાં તેમજ તેમણે કેવાં વિધવિધ પડી હતી. તેટલા માટે આપણું વર્ણન પૂરતો તેને
નામ ધારણ કર્યા હતાં, તે બધું સમાવેશ અનાર્યમાં કરે રહે છે. આ ઉપરથી જણાવી દીધું છે એટલે અને તેને માત્ર નિર્દેશ જ જોઈ શકાશે કે યવન, યેન, તથા એશિઆઈ તુને કરવો રહે છે. વળી તેમાંથી શાક (સિથિઅન્સ) હિંદી- સંસ્કૃતિ પરત્વે તે સમયે અનાર્ય ગણવામાં આવ્યા છે. શક (Indo-Scythians) પહવાઝ (Parthians), આ અનાર્યોમાંની યોનપ્રજા (Bactrians)ને કેટલેક પારદ (Indo-Parthians), સહરાટ, યવન ભાગ, ભલે અત્યારે કુશાન સરદારની હકુમતમાં આવી (Greeks) યોન (Bactrians) ઈ. ઈ. કેમ ભેદ ગયો હતો અને પોતાની લગોલગ આવેલ કાશ્મીર પડતા ગયા, તે પણ તેઓ પ્રત્યેકના વિષયને ઇતિહાસ દેશમાં વ્યાપારાર્થે જતે આવતો થયો હતો તેમજ લખતાં સમજાવ્યું છે. તેવી જ રીતે પુ. રના અંતે ત્યાં વસવાટ પણ કરી રહ્યો હતો છતાં તેમની સરકૃતિ, જોડેલા કાશ્મીરપતિ રાજા જાલૌકના પરિચ્છેદે તેણે આર્ય નહીં પણ અનાર્ય (અથવા આર્યસંસ્કૃતિથી ભિન્ન) જે સ્વેચ્છેને હરાવ્યા હતા, તેનું પણ સ્પષ્ટીકરણ કરી હોવાથી તેની સંસ્કૃતિના ઉપનામથી- ૭ નામથીબતાવ્યું છે. તેમજ શ્લેષ્ઠ અને જવનનો તફાવત પણ ઓળખાતી હતી. રાજતરંગિણિકારે જે વર્ણન પણ બતાવાય છે. એટલે અત્ર વિશેષ ચર્ચા કરવી કર્યું છે કે રાજા જાકે (આશરે ઇ. સ. પૂ. ર૨૫માં) રહેતી નથી. જે અત્રે જણાવવું રહે છે તે સ્લેચ્છોને હરાવ્યા હતા તે પણ આયન પ્રજામાંની જ એટલું જ કે,
સમજવી; તેમજ આ કુશાનની હકુમતમાં આવી રહેલ એશિયાખંડમાં તુર્કસ્તાન કે તુક નામે ઓળખાતા પ્લેચ્છ (ઈ. સ. ૧૦૦) પ્રજા તે પણ આ પ્રજાજ બે ત્રણ પ્રદેશ છે. કઈ પ્રશ્નની બાબતમાં એકબીજાની સમજવી. અલબત્ત એટલે તફાવત સમજવાને કે ભેળભેળ થઈ જવા ન પામે માટે જણાવવાનું કે, ઈ. સ. પૂ. ર૨૫ની હેરછ પ્રજામાં અનાર્ય સંસ્કૃતિનું એશિયાખંડની છેક પશ્ચિમમાં જે તુર્કસ્તાન આવેલ છે પ્રમાણ વિશેષ હતું જ્યારે ઇ. સ. ૧૦૦ની લે છ તેને આપણે એશિયાઈ તુર્કસ્તાન કહીશું. હિંદુકુશ પ્રજામાં અનાર્ય તત્વ ઓછું હતું. અને તેનું કારણ તથા કાશ્મીરની ઉત્તરે અને લગોલગ જે પ્રદેશ આવેલ આર્યસંસ્કૃતિ સાથે લાંબા સમયથી કરી રહેલા વસવાટને છે અને જેમાં ખેટાનને સમાવેશ થાય છે તેને અંગે તેમાં થયેલ પરિવર્તનનું હતું. ચીનાઈ કુકીં; તથા કસસ નદીવાળા પ્રદેશ કે જેમાં આ સઘળા વિવેચનથી સમજી શકાશે કે, આર્ય તાન્કંદ સમરકંદ વિગેરે શહેરે આવ્યાં છે તેને શિઆઈ અનાર્યના ભેદ તે સ્થાન પર નથી પડાયા પણ તુક" કહીશું. આ ત્રણમાંથી બે તુર્કસ્તાનની પ્રજા સંસ્કૃતિ પરજ પડાયા છે. અને જેમ સંસ્કૃતિમાં આર્યન સંસ્કૃતિમાંથી ઉદ્દભવેલી હતી તેમજ જે સમયને ફેરફાર થવા પામે તેમ તેનું ઉપનામ પણ ફેરફાર
(૪૫) આ ભાગને ૫. ૩ ક. ૩૪૪ ઉપર તેને એશિઆઈ હવેથી વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવ્યું છે એટલે તેને તસ્તાન તરીકે ઓળખાવ્યો છે: એશિયામાં આવેલ હોવાથી શિઆઈ તર્કસ્તાન કહેવું વાજબી કરવા,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #207

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
થવા પામે છે. એટલે એક વખતે જેને આર્ય કહેવાયા છે તેને ખીજે સમયે વળી અનાર્યું પણ કહેવાયા હેાય તેા વિસ્મય પામવા જેવું નથી.
અત્રે વળી એક પ્રશ્ન ઉભા થાય છે. તેના ખુલાસે આપી દેવાની તક જતી કરવી ન જોઇએ. જેમ જેમ આ સમયના ઇતિહાસ તપાસવામાં ઉંડા ઉતરવું પડે છે તેમ તેમ એમ દેખાતું જાય છે કે, સમસ્ત હિંદમાં અત્યારે મેટી સખ્યામાં જે ધર્માં નજરે પડે છે તે સર્વે ઇ. સ. પૂ. ના સમયે નહેાતાજ. બલ્કે એમ કહેવાય કે ધર્મનામ તો પાછળથીજ લાગુ પાડયું દેખાય છે. વાસ્તવિક રીતે તેમને ધર્મ ન કહેતાં સંસ્કૃતિ નામથીજ સંમાધવું તે બહેતર ગણાશે અને તે સમયે આખા હિંદમાં માત્ર ત્રણજ સંસ્કૃતિએ હતી. જેમ જેમ કાળ વ્યતીત થતા ગયા તેમ તેમ બહાર પડતા વસતીપત્રથી સિદ્ધ થતું ગયું છે કે તે ત્રણમાંની બીજી એ સંસ્કૃતિને અનુસરનારાની સંખ્યા, લગભગ તેટલી ને તેટલીજ રહેતી ચાલી આવી છે, જ્યારે કેવળ જૈન સંસ્કૃતિને ભજનારાઓની સંખ્યાના નિપર દિન હાસ થતા નજરે પડે છે. આમ થવાનું કારણ ગમે તે અવંતિમાં રહેવા પામ્યા છે. વળી કુશાન પ્રજાને જે ાય તેના નિદાનની ચર્ચા કરવાનું આ સ્થાન નથીજ પ્રદેશના વારસા મળ્યા છે તે ઈન્ડા-પાર્થીઅસ પરંતુ અત્ર તેા એટલુંજ જણાવવાનું રહે છે કે, જૈન પાસેથી; એટલે તેમની સંસ્કૃતિ તેમણે વિશેષપણે સંસ્કૃતિને અનુસરનારાની સંખ્યા સંબંધી ઉપર પ્રમાણે અપનાવી છે.૪૬ જ્યારે ચણુને વારસા મળ્યા છે સ્થિતિ થઈ છેજ. એટલે માનવું રહે છે કે અત્યારે નજરે ગર્દભીલવંશી રાજાને; એટલે તેઓએ તેમની સંસ્કૃતિ પડતા સર્વ ફ્રાંટા-ઉપકાંટા મુખ્યતાએ તેમાંથીજ અપનાવી છે. મતલબ કે ઉત્તરબિંદુ અને મધ્યહિંદની નીકળ્યા હશે. સંસ્કૃતિ ભલે બન્ને આર્યજ છે, છતાં ગર્દભીલવંશી રાજાએની જૈન સંસ્કૃતિનું મિશ્રણ મધ્યહિંદવાળી ચણુ પ્રજામાં વધારે જાય જ્યારે કનિષ્કવાળી કુશાન પ્રજામાં ઓછું છે. ઉપરાંત કુશાન અને ચણુ બન્ને જૈન સંસ્કૃતિ તરફ ઢળેલા હાવા છતાં, ચણુનું
ઉપરાંત વિશેષતઃ તે એ જણાવવું રહે છે કે, કુશાન પ્રજાનું મૂળ વતન ચીનાઈ તુર્કસ્તાન-ખાટાન અને પામીરવાળા પ્રદેશ છે તેમજ તે યુ--ચી નામની ચીનાઇ પ્રજાના અંશ છે (જીએ પુ. ૩ પૃ. ૧૪૪) જ્યારે ચષણવાળી પ્રજા મારી સમજ પ્રમાણે રૂશિયા તુર્કસ્તાન-તાસ્કંદ સમરકંદવાળા પ્રદેશમાંથી ઉતરી આવેલી છે. આ બન્ને પ્રજા મૂળે, ઉપર જણાવી ગયા પ્રમાણે આર્યસંસ્કૃતિનેજ ભજનારી હતી તેમજ આ સમયે પણ તે પ્રમાણેજ હતી. એટલે કે તેમને પાશ્ચાત્ય-અનાર્ય-સંસ્કૃતિના સ્પર્શ બહુ થયા નહાતા. જ્યારે સ્પર્શ બહુ થયેા નહાતા ત્યારે રંગ લાગ્યાની કલ્પનાજ કયાંથી કરી શકાય ? એટલે કે તેએ ભાળા, ભલા હતા. તેથી તેમનાં હૃદય કમળ, નિખાલસ અને નિર્લેપ જેવાં કુમળાં હતાં તથા આચારવિચાર પણ આર્યસંસ્કૃતિ તરફ ઢળેલા હતા. એટલે હિંદમાં તેમને વસવાટ જેમ જેમ વધતા ચાલ્યા તેમ તેમ તે દેશની ત્રણ સંસ્કૃતિ-વૈદિક, ઔદ્ધ અને જેન−માંથી જેને જે કાવી તે વધાવી લેતા ગયા. તેમાં પણુ કુશાનવાળા ઉત્તરહિંદમાં રહ્યા છે, જ્યારે ચણવાળા મધ્યહિંદ અને
ભેદની સમજૂતિ
(૪૬) સરખાવા પૃ. ૧૫૬માં ટીકા ન. ૨૪માં ઢાંકેલું હિં હિ નું અવતરણ, તેમાં ભાતભાતની આકૃતિ સિક્કામાં નજરે
૧૬૫
મૂળસ્થાન શિઈ તુર્કસ્તાન હેાવાથી, તેમણે તે સ્થાન ઉપર આપણે ઠરાવેલાં–મેરૂપર્વતની નિશાનીરૂપચિહ્નો પેાતાના સિક્કામાં કાતરાવેલ નજરે પડે છે, જ્યારે કુશાનવંશીમાં તેવાં ચિહ્નો નથી દેખાતાં. આ પ્રમાણે કુશાન અને ચણુ પ્રજાની સંસ્કૃતિ વિશે જે કાંઈ કલ્પનામાં ઉતર્યું છે તે અત્ર જણાવ્યું છે.
આ કથનથી ઘણાને આશ્ચર્ય લાગશે અને પ્રશ્ન પૂછ્યા લાગશે કે સઘળી તુર્કસ્તાન, અરબસ્તાન, અક્ ગાનિસ્તાન કે એશિયાના અનેક પ્રાંતાની પ્રજા અત્યારે જે મુસ્લીમ સંસ્કૃતિમાં રંગાઈ ગઈ છે તેનું મૂળ શું આવું હાઈ શકે ખરું ? તે તેમને જણાવવાનું કે જેમ, શ્રુતિ
પડતી હાવાનું જે લખ્યું છે. આ કારણને લીધેજ સમજવું રહે છે.

Page #208

૧૬૩
અને ઉપનિષદ્ધારાના ઉદ્ભવસ્થાન તરીકે શક્રસ્થાન એટલે વર્તમાન અગાનિસ્તાનના એક ભાગ ગણાય છે, છતાં તે હકીકતથી જેમ આશ્ચર્ય ઉદ્ભવતું નથી તે પછી મારા ઉપર પ્રમાણેના કથનમાં એવું શું છે કે આશ્ચર્ય ઉભું કરે છે? વળી બીજો ખુલાસે એમ પણ આપી શકાય કે, મુસ્લીમ સંસ્કૃતિના આદ્યપ્રવર્તક મહંમદ પયગંબર સાહેબ મનાય છે અને તેમને સમય ઇ. સ. ની છ મી સદીમાં મૂકાય છે. એટલે એટલું તેા કબૂલ કરવુંજ પડશે કે તેમણે તે સંસ્કૃતિની ઉદ્ઘાષણા કરી, તે પૂર્વે તેા તેમના અનુયાયીએ! અન્ય સંસ્કૃતિમાં જોડાયલાજ હતા. વળી આપણે ઇતિહાસના અભ્યાસથી (જીએ પુ. ૨માં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનું વૃત્તાંત તથા પુ. ૩માં પૃ. ૩૩ સામે તેના રાજ્ય વિસ્તારના નકશા) જાણી ચૂકયા છીએ કે, ઈ. સ. પૂ. ના ત્રીન સૈકામાં એશિયાના ત્રણા ધણા ભાગેામાં જૈન સંસ્કૃતિને પ્રચાર થવા પામ્યા હતા. તેમ ગર્દભીલવંટી વિક્રમચરિત્રના વૃત્તાંત વર્ણન આલેખતાં પણ જણાયું છે કે (જીએ આ પુસ્તકે પૃ. ૫, ૪૯ તથા ૫૧ની હકીકત) તેમના સમયે—એટલે ઇ. સ. ની પહેલી સદીમાં-ખુદ
અરબસ્તાન દેશમાંજ તેમજ ચઋણુવંશી જેવી પરદેશી સત્તાના રાજઅમલે ઇ. સ. ત્રીજી સદીના અંત સુધી ઉત્તરહિંદમાં પણુ, જૈનધર્મ સારી રીતે વ્યાપ્ત થઈ રહ્યો હતા. આ પ્રમાણેની બધી વસ્તુસ્થિતિ જે વિચારાય તા હું ધારૂં છું ત્યાં સુધી આશ્ચર્ય પામવાનું કારણ નિર્મૂળ થઈ જશે.
વાસિષ્ઠ-વચ્ચેષ્ટ
[આટલું આટલું નિવેદન કરાયા છતાં પણ નમ્રતાપૂર્વક જણાવવાનું કે ઉપરનું કિંચિત્ કથન પણ ધર્મભાવ તરફના કાઈ પક્ષપાતપણાથી મેં કર્યુંજ નથી, પરંતુ જે વસ્તુસ્થિતિ મને ઇતિહાસના અભ્યાસથી સમજવામાં આવી તે યથાર્થપણે વર્ણવી છે તેમજ આ પુસ્તકના વાચકામાંથી આશ્ચર્ય વ્યક્ત કરનારાઓના મનનું સમાધાન કરવા માટેજ આટલા ખુલાસા પણુ કરવા પડયા છે].
(૪૭) આ માટે પુ. ૧૧૭નું લખાણ તથા તેની ઢીકા
[ નવમ ખંડ
તેનાં નામ
(૨) વાસિષ્ક-વસેષ્ડ-એક જીક કનિષ્ક પહેલાનું મરણુ થવાથી તેની ગાદી ઉપર તેને જ્યેષ્ઠ પુત્ર વઝેક આવ્યા હતા. તેનું નામ ખે પ્રકારે લખાયલું નજરે પડે છે. કેટલેક ઠેકાણે વાસિષ્ક—ઝેક પણ લખાયલ છે. જ્યારે કેટલેક ઠેકાણે તેને ટૂંકાવીને પ્રથમાક્ષર વ કાઢી નાંખીને એબ્ઝ પણ લખાયલ છે. અને જેમ હવિષ્ણુનું નામ ટૂંકાવીને હુ′ લખાય છે તેમ હુષ્ક, શુષ્ક, અને કનિષ્ક એવું ત્રિક ખનાવવાને માટે ગ્રેષ્ડતે સ્થાને જીજ્ક લખાતુંřછ પણ થયું છે, એટલે કે ઉપર દર્શાવેલ ચારે નામ એક જ વ્યક્તિનાં છે.
જ્યારે કડસીઝ પહેલેા, તેને પુત્ર કડસીઝ ખીજો અને તેના પુત્ર કનિષ્ક પહેલા; એમ અનુક્રમે આ કુશાનવંશી ત્રણે રાજાઓની અન્ય હકીકત ઉમર ૭૦ અને ૮૦ સુધી પહેાંચી છે ત્યારે સામાન્ય નિયમ
પ્રમાણે એમજ માની શકાય કે જે ચેાથેા રાજા આવે તે, જો તેનેા પુત્ર જ હાય, તે તે નાની ઉમરના હાવા
જોઈએ. અને આટલું તા સિદ્ધ જ થયેલ છે કે, રાજા કનિષ્કની પાછળ ગાદીએ આવનાર વસે± તેના પુત્ર જ થતા હતા. એટલે સમજવું રહે છે કે, વચ્ચેષ્ક જ્યારે ગાદીએ આબ્યા ત્યારે તેની ઉમર નાની હાવી
જોઇએ. જો કે આપણે તે પૃ. ૧૫૩ ઉપર તેની ઉમર
૪૦-૪૫ અને તેના નાનાભાઈ હવિષ્કની ઉમર ૩૫-૪૦ હાવાની કલ્પના કરી બતાવી છે. પરંતુ અત્ર જે જણાવવું પડે છે તે એટલું જ કે તેની ઉમર ૩૦-૩૫ થી માંડીને બહુ તે ૪૫ની વચમાં જ હાવી જોઇએ. “એટલે તેવી સ્થિતિમાં તેનું રાજ્ય દીર્ધકાલિન નીવડવાનું ધારી શકાય. છતાં જ્યારે શિલાલેખથી પુરવાર થયું છે કે તેના રાજ્યકાળ માત્ર છ વર્ષજ ચાલ્યા છે, ત્યારે એમ અનુમાન દારાય છે કે તે ક્રાઈક અકસ્માતના ભાગ થઈ પડયા હશે. તેમજ તેની પેાતાની
ન'. ૫૦ જી.

Page #209

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
ઉર્ફ ઝેન્ક-શુષ્ક ઉમર નાની છે તે તેના પુત્રની પણ નાની જ બીજી બાજુ એવી સ્થિતિ હોવાનું પુરવાર થતું હોવી જોઈએ, જે આગળ ઉપર આપણે પુરવાર જાય છે કે, રાજા કનિષ્ક જે ગોઠવણ રાજકારોબાર કરીશું કે તેની ઉમર માત્ર ૩ કે ૪ વર્ષની જ હતી. ચલાવવાની કરી હતી, તદનુસાર હુવિષ્ક કાશ્મીરપતિ
આટલું ટૂંક સમય તેનું રાજય ચાલેલ હોવાથી બન્યો હતો અને વર્ઝષ્ક મથુરાપતિ બન્યો હતો. પ્રથમ તો માનવામાં જ નહોતું આવતું કે આ નામનો એટલે કે મૂળ ગાદીની બે શાખા થઈ ગઈ હતી. કોઈ રાજા થયું હશે કે કેમ ! વળી તેના નામને જે તે પ્રમાણે બન્ને શાખા સ્વતંત્ર જ પ્રવર્તી રહી કઈ સિક્કો પણ હજુ સુધી મળી આવ્યું નથી એટલે હોય તે વષ્કનું નામ કાશ્મીર પતિની વંશાવળીમાં તે માન્યતા મજબૂત બનવા પામી હતી. તેથી એક બિલકુલ મૂકી શકાય નહીં, પરંતુ જ્યારે રાજતરંગિણિવિઠાને તેના વિશે લખતાં એવા શંકાસ્પદ શબ્દોમાં કારે પોતે જ જુકવશ્કનું નામ કાશ્મીરથતિમાં જણાવી દીધું છે કે૪૮ Huvishka was ગણુવ્યું છે ત્યારે સમજાય છે કે હુવિષ્ક ભલે પિતાને probably succeeded by one Vasishka કાશ્મીરમાં મહારાજાધિરાજની પદવી તુલ્ય માનતે હતો whose name appears from inscription છતાંયે, મૂળ ગાદી પ્રત્યે-મથુરાપતિએ તરફનું–માન તે though not varified by a coin = સંપૂર્ણ રીતે જાળવી રહ્યો હતો, એમ સ્થિતિ દર્શાવે છે. સંભવ છે કે હવિષ્કની પાછળ કોઈ વસિષ્ક નામે હવે જ્યારે સાબિત થઈ ગયું છે કે તે નામનો રાજા ગાદીપતિ થયો છે. જો કે તેનું નામ શિલાલેખમાં તે થઈ ગયો છે ત્યારે તેના વિશે કોઈ અન્ય માહિતી મળી આવે છે પણ તેને કે આપતો કાઈ સિક્કો મળે છે કે કેમ તે તપાસવું જ રહે છે. તેના નામના મળી આવ્યો નથી.” અહીં હવિષ્કની પાછળ ગાદીએ શિલાલેખો જે મળ્યા છે તેમાંથી કાંઈ તત્વ સાંપડતું આવનાર તરીકે વસિષ્કને જે કે જણાવ્યો છે નથી. બનવાજોગ છે કે, તેનું રાજ્ય માત્ર અલ્પપણ આપણે અત્રે જે વાકય ઉતારવું પડયું છે કાલિન હોવાથી તેના ફાળે કાંઈ મહત્વપૂર્ણ બનાવ તે તેને અનુક્રમ બતાવવાનું નથી પણ તે રાજાનું બનવા પામ્યો નહીં હોય, તેમ બીજી બાજું એમ અસ્તિત્વ સ્વીકારાતું હતું કે કેમ તે બતાવવા પુરતું પણ છે કે, તેના પિતા એટલે બધે મુલક વારસામાં જ છે. વળી તેજ ગ્રંથકાર આગળ વધીને કહે છે કે ૪૯ મૂકી ગયું હતું કે તેને માટે વિશેષ લડાઈ લડી “He (Huvishka) was succeeded by તેનાં જોખમ ખેડીને જમીન પ્રાપ્ત કરવા જેવું રહેતું Jushka about whom we know very નહતું. એટલે જ્યાં સુધી વિશેષ સામગ્રી સપ્રમાણ little=તેની (હવિષ્કની) પછી શુષ્ક ગાદીએ બેઠે ઉપલબ્ધ ન થાય ત્યાંસુધી તે એટલું જ ઉચ્ચારવું છે, જેના વિશે આપણને બહુ જ થેડી, બલકે વિંચિત રહે છે કે, તેણે પિતે શાંતિમય જીવન જ પસાર કર્યું પણુકાંઈજ માહિતી નથી”: મતલબ કહેવાની એ છે તેવું જોઈએ. વળી તેણે પિતાના સમયે રાજ્ય ચલાકે, હવિષ્ક પાછળ તખુશીન થનારનું નામ વસિષ્ક એક વવાની તાલીમ તથા અનુભવ મેળવેલ હોવાથી પોતાના વખતે જણાવે છે, જ્યારે બીજી વખતે તેજ લેખક ટૂંક સમયના રાજઅમલે પણ, લેકકલ્યાણનાં કાર્યો તેનું નામ શુષ્ક લખે છે. એટલે વસિષ્ઠનું જ બીજું કરી પ્રજાનો સારો ચાહ મેળવી લીધો છે જોઈએ. નામ શુષ્ક હેવાનું કે આપણે પૃ. ૧૬૬માં અનુમાન
(૩) હવિષ્ક-હુક્કા કરી જણાવ્યું છે૫૦ તેને આ લેખક મહાશયના કુશનવંશી રાજાઓ વિશે બહુ જ અલ્પમાહિતી કથનથી સમર્થન મળે છે.
આપણને અદ્યાપિ સુધી પ્રાપ્ત થયેલી હોવાથી ઘણી
(૫૦) જીઓ ઉપર ટીકા નં. ૪૭.
(૪૮) હિં. હિ. પૂ. ૬૫૬. (૪૯) મજકુર પુસ્તક પૃ. ૬૫૮,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #210

૧૬૮ બે ગુંચવણને
[ નવમ ખંડ ઘણી બાબતો અંધકારમય દીશામાં જ પડી રહી છે. બન્નેમાં તેને પણ મહારાજાધિરાજનું પદ અપણ તેમાંથી રફતે રફતે માર્ગ નીકળતો જાય છે. ઉપરના કરાયેલું છે. પરિચ્છેદે, તેમની નામાવળી અને વંશાવળી ગોઠવવાનો મતલબ કે હવિષ્કને ૫૧ થી ૬૦ સુધી મહાપ્રયત્ન કરતાં, તેમાંથી એક બે બાબતને નિર્ણય આપણે રાજાધિરાજ તરીકે, અને ૩૩ સુધી કાંઈપણ પદવી કાઢી શક્યા છીએ. તે એ કે, જે કનિષ્ક નામની એક વિનાને ઓળખાવ્યો છે. જ્યારે કનિષ્કને તે ૪૧ જ વ્યક્તિ હેવાનું અત્યાર સુધી ધારી લેવાયું હતું થી ૬૦ સુધી મહારાજાધિરાજ તરીકે જ સંબો તેને બદલે હવે બે વ્યકિત થયાનું માનવું. તથા કનિષ્ક છે. એટલે કે ૧ થી ૬૦ સુધી કેમ જાણે બે મહાપહેલાની પછી તેને પુત્ર વર્ઝષ્ક થયો છે એમ માનવું. રાજાધિરાજ હોય, અને તે પહેલાં, સાદા રાજા તરીકે છતાં હજુ એક વિશેષ ગુંચવણભરી સ્થિતિ નિકાલ એકલે હવિષ્કજ હોય એવી સ્થિતિ હોવાનું તેમાંથી કરાવવા માટે રાહ જોતી ઉભી છે. તેને આપણે નીકળે છે. અથવા બીજા શબ્દોમાં તેને ગોઠવી વિચાર કરવાને છે. જો કે થોડેક અંશે તેને ઉકેલ બતાવાય તે, વિષ્કના મૃત્યુબાદ તુરત હવિષ્મજ ગત પરિચ્છેદે સમજાવી દીધું છે પણ અન્ય હકીકત ગાદીપતિ થયો હોય એમ શિલાલેખો કહે છે અને પુરવાર કરવાનું બાકી રહેતું હોવાથી તે સ્થાન ઉપર થોડા કાળ પછી ૩૩ થી ૪૧ વચ્ચેના કાળમાં ક્યારે વિશેષ લંબાણ ન કરતાં આગળ ઉપર મુલતવી રાખવાનું તે શોધવું જોઈએ)૧૧ તે બન્ને જણ મહારાજા કહેસૂચન કર્યું હતું, તે વિષય હવે હાથ ધરીએ છીએ. વાયા છે. વળી તેવી સ્થિતિ ૬૦ સુધી ચાલુ રહી
જે ગુંચવણ છે તે વિષ્ક અને કનિષ્કના ક્રમ છે. એટલે કે ૨૯ થી ૪૧ સુધી હુવિષ્કનું એકલાનું જ સંબંધી છે. તેમાં પહેલે હવિષ્કને ગણ કે કનિષ્કને ? નામ છે અને ૪૦ થી ૬૦ સુધી તે બન્નેનું નામ છે.
એક બાજુ આપણે કહી ગયા આમ હેય તે હવિષ્કનું નામ પહેલું મૂકાવું જોઈએ. ગુંચવણની હકીકત; છીએ કે રાજા વષ્કનું મરણ આ પ્રમાણે એક બીજાથી વિરૂદ્ધ જતી પરિસ્થિતિ તેના બે પ્રકાર થયું ત્યારે તેને એક નાનો પુત્ર દેખાય છે તે તેમાંથી સત્ય શું છે તે તારવી કાઢવા
હતો. ભલે તે નાનો હોય છતાં પુરતી આપણી મુંઝવણ છે. પુત્ર તે હતો ખરો ને! એટલે ગાદીને ખરા હકદાર જે કિસ્સાના ઉકેલમાં બન્નેનાં નામનો વિચાર તે તેજ બની શકે. અને તેનું નામ પહેલુંજ લખા- કરવો હોય તે કાંઈક વધારે મુશ્કેલ ગણાય છે પરંતુ વવું જોઈએ. જ્યારે શિલાલેખ ઉપરથી વળી બીજા એકને જ વિચાર કરવાનો હોય, તે તેથી કાંઈક સૂતર પ્રકારની સ્થિતિ દેખાય છે.
કહેવાય. એટલે જે સૂતર છે તેની વિચારણા પ્રથમ તેમાં સ્થિતિ આ પ્રમાણેની છે.
કરી લઈશું. (અ) સુવિષ્કના નામે ત્રણ શિલાલેખે છે -- રાજા વઝેક્કનું મરણ નીપજ્યું ત્યારે તેણે નાને
(૩૩) આંકને મથુરાને; તેમાં તેને કાંઈજ પુત્ર મૂકયો હતો. વાસ્તવમાં તે તેજ ગાદીપતિ થઈ પદવી અપાઈ નથી.
શકે, છતાં શિલાલેખમાં તેનું (૫૧) આંકને વકને અને (૬૦) મથુરાન- પહેલી મુશ્કેલીનો નામ કયાંય નથી જણાતું પણ આ બંનેમાં તેને મહારાજાધિરાજની પદવીથી ઉકેલ હવિષ્યનું જ જણાય છે. તેનું કારણ આભૂષિત કરેલ છે.
શું? આટલેજ પ્રશ્ન છે. સામાન્ય (આ) કનિષ્કના નામે બે શિલાલેખ મળે છે. રીતે એક એવો રિવાજ ચાલ્યો આવે છે, કે જે
(૪૧) આરાને અને (૬૦) મથુરાને-આ કોઈ રાજા સગીર હોય તે તે પુખ્ત ઉમરને થાય
(૫૧) આ મુકો આ પરિદેજ આગળના પાને ચર્ચા
છે ત્યાંથી જોઈ લેવું.

Page #211

દ્વિતીય પરિષદ ],
કરી આપેલ ઉકેલ અને તેને રાજ્યાભિષેક કરવામાં આવે ત્યાંસુધી અને તેમાં ૪૧ ને સંવત માંડેલ છે. એટલે કાઈને રીજેટ તરીકે–રાજાના સંરક્ષક તરીકેનીમવામાં ૪૦-૪૧ તે બે સાલમાંજ આ બન્ને રાજાઓ આવે છે. મુખ્ય અંશે આવો રીજેટ, મજકર બાળ- પોતપોતાને મહારાજાધિરાજ તરીકે ઓળખાવવા રાજાના અંગત સગાં કે સ્નેહીમાંથીજ શોધી કાઢવામાં મંડયા છે એમ સિદ્ધ થયું કહેવાય. જો કે આવે છે. તે પ્રથાને અનુસરીને આપણે આ બાળ- ૪૦ ને ૪૧માં બહુ તફાવત નથી; કદાચ ૪૦ના રાજા જે પાછળથી કનિષ્ક બીજા તરીકે પ્રસિદ્ધ થયો આંકને શિલાલેખ કનિષ્કના નામને આગળ જતાં છે તેને સંરક્ષક–સ્ટી તરીકે રાજા વસિષ્કને નાને મળી પણ આવે, પરંતુ અત્યારે સમાધાન ખાતર ભાઈ એટલે કનિષ્ક બીજાને કાકો જેનું નામ હવિષ્ય માની લો કે, ૪૦ની સાલ મળી આવી છે તે હતું અને જેને રાજા કનિષ્ક પહેલાએ પોતાની તાત્પર્ય એ થયો કે, ૨૯થી માંડીને ૪૦ વર્ષના હયાતિમાં કાશ્મીર આદિ પ્રદેશને વહીવટ કરવા માટે ગાળામાંજ હવિષે ટ્રસ્ટી-રીજટ તરીકે કામ કર્યું નીમ્યો હતો, તે હવિષ્કને જ સઘળું કામ કરવા નીમ- હતું. પણ તેથી ઓછા સમય માટે નહીંજ-સિવાય કે વામાં આવે તે બનવા જોગ છે. અને તે પ્રમાણે ૪૦ષ્ના આંકથી નાની સંખ્યાવાળો આંક તે બેમાંથી તેની નિમણુંક થઈ પણ હતી. પરંતુ કેટલાં વર્ષ સુધી તે કાઈના નામવાળો અને મહારાજાધિરાજની પદવીથી સ્થિતિ ચાલુ રહી હતી તે આપણે તપાસવું રહે છે. જોડાયલ મળી આવે તો.૫૩ એટલે હાલ તુરત માટે ,
હવિષ્કના નામે જે કેટલાક શિલાલેખે મળી એટલું પુરવાર થયું કહેવાય કે કનિષ્ક બીજે સગીર આવ્યા છે તે આધારે ઉપરમાં કહી ગયા છીયે કે તરીકે માત્ર અગિયાર વરસ સુધી જ રહ્યો હતો. વળી તેણે ૪૦ થી ૬૦ સુધીનાં વર્ષોમાં “મહારાજાધિરાજ'ની અત્યારસુધીનાં અનેક ઐતિહાસિક દષ્ટાંતથી જાણી પદવી ધારણ કરીને કામ લીધું હતું. જ્યારે રાજા ચૂકયા છીએ કે, તે સમયે રાજયાભિષેક માટે લાયક વષ્કનું મરણ ૨૯માં નીપજ્યું હોવાનું સાબિત થયું થયાની પુખ્ત ઉંમર પ્રાપ્ત થયાની ઈચત્તા ૧૪-૧૫ છે. એટલે તેમાંથી સાર એ નીકળે છે કે૪૦ થી ૨૯ વર્ષની કરાવવામાં આવી હતી. એટલે રાજા કનિષ્કને સુધીના વચ્ચેના ૧૧ વરસના ગાળામાં તેણે તે પણ તે ઉંમરે રાજલગામ સુપ્રત કરવામાં આવી બાળરાજાના રક્ષક-રીજેટ તરીકે કામ કરેલું હોવું હશે એમ માનવું રહે છે. વળી તેજ હિસાબે તેની જોઈએ. આ સમય ૧૧ વર્ષને હશે કે તેથી ઓછી ઉંમર પિતાના બાપના મરણ સમયે ૧૫–૧૧–૪ વર્ષ હશે તે આપણે શોધી કાઢવું રહે છે. તે માટે બીજી માત્રની જ હોવાનું કહી શકાશે. આખી ચર્ચાને સાર તે માહિતી આપણી પાસે નથી જ. પરંતુ શિલા- એ થયો કે, ૨થી ૪૦ સુધીના અગિયાર વર્ષના સમયમાં લેખમાંથી કાંઈ મળી આવતું હોય તે તપાસીએ. રાજા હવિષ્ક, રાજા કનિષ્કની સગીરવયમાં રાજવહીવટ, જેમ હુવિષે મહારાજાધિરાજ પદવી યુક્ત પિતાને ચલાવ્યો હતો અને અગાઉ જેમ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનની સંબોધ્યાની નાનામાં નાની સાલ ૪૦ની છે તેમ રાજા બાબતમાં તેની સગીરવય દરમ્યાન તેના દાદા સમ્રાટ કનિકે પોતાને મહારાજાધિરાજ પદથી યુક્ત તરીકે અશકે રાજ્યકારભાર ચલાવ્યું હતું, છતાં તે વહીવટના સંબો હેવાનું આરાના શિલાલેખથી જણાય છે. તેર વર્ષ અશોકના ફાળે ઇતિહાસમાં ચડાવાયા છે,
(૫૨) ૨૯ થી ૪૦ સુધી એટલે = ૧૧ વર્ષ સુધી (૫૪) બીજો એક દાંત ઇતિહાસનો ટાંકી બતાવાશે. જુઓ ઉપરની ટીકા નં. ૫૧.
તેમાં જે કે આ પ્રમાણે સગીરવય દરમ્યાન બન્યું નથી જ, (૫૩) આ બાબતમાં ખાસ બારીકાઈથી તપાસ કરવાની પરંતુ અગ્નિમિત્ર શુંગવંશીના સમયે પુષ્યમિત્ર ગાદીપતિ જરૂર છે. સંભવ છે કે ૩૦થી ૪૦ સુધીના ૭ વર્ષના નહેાતો, છતાં તેના નામે વર્તાવ થયો હોવાનું પુરાણાએ ગાળામાં કોઈ શિલાલેખ મદદરૂપ થઈ પડે તે જણાવ્યું છે. એટલે ઉપરના બનાવને મળતા તરીકે તેની મળી પણું આવે.
નોંધ લેવી રહે છે.
૨૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #212

૧૭૦. બે ગુંચવણને
[ નવમ ખંડ તેમ આ ૧૧ વર્ષ પણ રાજા હવિષ્કના નામે ગણ- પરિસ્થિતિ કાંઈક નિરાળી થઈ પડી હતી. કેમકે રાજા વવામાં આવે તે ચાલી આવતી પ્રથાને જ અનુસરીને કનિષ્ક પહેલાએ જ રાજકાજના ભાગ પાડીને બે કામ લેવાયું છે એમ સમજી લઈ કાંઈ વાંધ ગણાશે પુત્રોને તે ઉપર વહીવટ ચલાવવા નીમ્યા હતા. એટલે નહીં. આ પ્રમાણે એક મુશ્કેલીને ઉકેલ આવી ગયો જેમ પતે કોઈ વ્યક્તિને અધિકારપદ ઉપર નીમવાને સમજવો.
મુખત્યાર હતું તેમ તેને ખસેડવાને પણ તેજ મુખબીજી મુશ્કેલી આ પ્રકારની છે, કે ૪૦ થી ૬૦ ભાર હતા. જ્યારે અહિં તે તેવી વ્યવસ્થા પિતે કરે સુધીના ૨૦ વર્ષ સુધી રાજા હવિષ્ય અને રાજા તે પહેલાં આ ફાની દુનિયાનો ત્યાગ કરી ગયા હતા
કનિષ્ક બીજો–બને છેતપિતાને એટલે તેણે કરેલી વ્યવસ્થા ફેરવવાને કોને હક ગણાય બીજી મુશ્કેલીનો મહારાજાધિરાજ કહેવરાવે છે. તે પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે અને તેમ બનવા પામ્યું ઉકેલ તે કેવી રીતે બની શકે? તેને હોય તે વિશેષમાં વિશેષ જે વ્યવસ્થા કર્યાનું ગોઠવી
નિચોડ કાઢો રહે છે. શકાય તેના પ્રકાર આ પ્રમાણે હોઈ શકે છે :આપણે પ્રથમ મુશ્કેલીને ઉકેલ કરવામાં તો જે (૧) જેમ રાજા વષ્ક પોતાને સુપ્રત થયેલ પ્રથા સામાન્યપણે ચાલતી આવી છે તેને આશ્રય લીધે પ્રદેશ ઉપર અધિકાર ભોગવે તેમ રાજા હવિષ્ક પણ હતું અને સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન તથા અશોકનો દષ્ટાંત પિતાને સુપ્રત થયેલ પ્રદેશ ઉપર અધિકાર ભોગવે; નજર સમીપ રાખ્યો હતે. પરંતુ તેમાતા, જે એટલે કે એક વંશની બે શાખા થઈ કહેવાય. પ્રિયદર્શિનને રાજ્યાભિષેક થયો તેજ સમ્રાટ (૨) રાજા વગેષ્ઠ યુવરાજ હોઈ મુખ્ય શાખાને જ અશોક રાજકાજમાંથી નિવૃત્ત થઈ ગયું હતું, અને ગાદીપતિ બને અને રાજા હવિષ્ય માત્ર એક ભાયાત પ્રિયદર્શિને પિતાના એકલાના નામેજ કારભાર હતો તેથી મુખ્ય શાખાની આજ્ઞામાં રહીને વરતે. ચલાવવા માંડ્યા હતા. એટલે તેમની બાબતમાં તો (૩) કદાચ મુખ્ય ગાદીપતિ રાજા વષ્કનું માર્ગ તદ્દન સરળ થઈ ગયા હતા. જ્યારે અહીં તે ગરણ થાય અને તેને પુત્ર સગીર હોય તે રાજા તેમ બન્યું નથી, પણ બન્ને જણાએજ રાજકારભાર હુવિક રીજટ તરીકે કામ કરે; પણું પુત્ર માટે ડાળે છે. ત્યારે તેને ખુલાસો કેમ કાઢી શકાય? હેય તે તે પુત્ર ગાદીપતિ બને અને હવિષ્ક તથા . આ માટે આપણે કનિષ્ક પહેલાના સમયે શું તેના પુત્રો મુખ્ય ગાદીના ભાયાત તરીકે જીવન ગાળે. સ્થિતિ પ્રવર્તી રહી હતી તે તપાસવી પડશે અને (૪) બેમાંથી કોઈ શાખા નિર્વેશ થાય છે, તેમાંથી તે મુશ્કેલીની જો કાંઇ ચાવી મળી આવે તે હૈયાત રહેલી શાખાવાળો મુખ્ય ગાદીને માલિક બને. વિચારી લઈએ. કનિષ્ક પહેલાના વૃત્તાને જણાવ્યુંઆ ચાર પ્રકારની સ્થિતિમાં નં. ૨ અને ૩ તે છે કે, પિતે જ્યારે એશિયામાં ચડાઈ લઈ જવાના ચાલુ પ્રથાને અનુસરીને એક શાખા હેય તેને લગતી કામમાં રોકાયા હતા ત્યારે રાજવ્યવસ્થા સંભાળવાને, છે અને નં. ૧ તથા ૪, જે બે શાખ પડી હેય મથુરાવાળો ભાગ યુવરાજ વિષ્કને સોંપ્યો હતો, તે તેનું નિયમન કરવા માટે છે. ચાલુ પ્રથા પ્રમાણેની અને કાશ્મિરવાળે ભાગ હવિષ્યને સેપ્યો હતો અને સ્થિતિ તે આપણે ઉપરમાં કયારની વિચારી ત્યાંથી પાછા આવીને પોતે કારભાર સંભાળી લે તે જોઈ છે છતાં તેનાથી પુરેપુરો ઉકેલ નથી આવ્યું પહેલાં તે તેનું ખૂન થઈ ગયું હતું. દેખીતી રીતે તે માટે જ આગળ વિચારણા ચલાવવી પડી છે. એટલે એમજ કહી શકાય કે, કનિષ્ક બાદ તેને છ પુત્ર તે પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ બનવા પામી હેય તે, ઉભી વખ, તે બાદ તેને પુત્ર કનિષ્ક બીજો, તે બાદ થયેલી ગુંચવણું કેમ ઉકલી શકે છે તેની જ તપાસ તેને પુત્ર ઈ. ઈ. થયાં છે. તેમ સામાન્ય કમ એ કહેવાય કે લેવી રહી. તે માટે નં. ૧ તથા ૪ ની બાબત જ અત્રે જે બે પુત્ર હોય તે જ ગાદીએ આવે. પણ અત્ર તે વિચારવી ઊચીત લાગે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #213

દ્વિતીય પરિછેદ ]
કરી આપેલ ઉકેલ જ્યારે ૪૦ થી ૬૦ વર્ષ સુધીના ૨૦ વર્ષના એટલે એટલું ચોક્કસ થઈ શકે છે કે આ પ્રથા ગાળામાં બે રાજાઓએ પિતાને મહારાજાધિરાજની ૪૦ થી ૬૦ સુધી જ અસ્તિત્વમાં રહેવા પામી છે. પદવીથી વિભૂષિત થયેલ માન્યા છે ત્યારે સ્વભાવિક અને તે બાદ અદશ્ય થઈ છે અથવા તે નાબુદ સમજી શકાય તેમ છે કે તે સમયે તે બંને જણે કરવામાં આવી છે. તો વળી એ પ્રશ્ન વિચારો રહે પિતાપિતાને એકબીજાથી તદન સ્વતંત્ર જ માનતા છે કે તેમ થવાનું કારણ શું? તે માટે મારા મત હોવા જોઈએ. અને તેમ માનવાને કયારે બને છે તે પ્રમાણે વળી પાછા ફરીને આપણે શિલાલેખ ઉપર બને જુદી જુદી શાખાના તેમજ જુદા જુદા પ્રદેશના જ આધાર રાખવો પડે તેમ છે. આ વખતે આપણે અધિકારપદે હોય તે જ. તે પ્રમાણેની વસ્તુસ્થિતિ શિલાલેખના માત્ર આંકડાની જ મદદ ન લેતાં સાથે આપણી વિચારણું નં. ૧ અને ૩ માટે બંધબેસતી સાથે તેના સ્થળ વિશેની પણ તપાસ કરવી ઘટે છે. થતી દેખાય છે. એટલે માનવું રહે છે કે, તેમાં કનિષ્ક બીજા વિશે પ્રથમ તપાસ કરી લઇએસુચવ્યા પ્રમાણે તે બન્ને જણાએ ભિન્ન ભિન્ન શાખા તેના શિલાલેખમાં ૪૧ અને ૬૦ ના આંક છે તેમજ ચલાવી હતી.૫૫ તે પ્રશ્ન એ વિચારવો પડશે કે તેનાં સ્થાન જે આરા તથા મથુરા છે તે બને (૧) આમ થવાનું કારણ શું છે? અને (૨) તેવી સ્થળોનું ભૌગોલિક સ્થાન, કુશનવંશી સજ્યની બે સ્થિતિ કયાં સુધી ચાલુ રહી હતી ?
શાખા પાડવામાં આવી છે તે પરત્વે જે વિચારીએ (૧) તે પ્રમાણે થવાના કારણ માટે તે, ઉપરમાં તે સહજ દેખાઈ આવે છે કે તે બ, મથુરાવાળી આપણે ઘણી વાર જણાવી ગયા છીએ તેમ, રાજા શાખાના અધિકારમાં જ આવી રહેલ છે તેમજ તે કનિષ્ક પહેલાએ જ પિતાની હયાતિમાં જે ગોઠવણ બન્નેમાં કનિષ્ક પિતાને મહારાજાધિરાજના બિરૂદથી રાજકારેબાર ચલાવવાની યોજી હતી અને તેમાં પોતે સંબોધેલ છે એટલે બીજો લાંબો વિચાર કરવાની ફેરફાર કરે તે પહેલાં મરણ પામ્યા હતા, તેજ અપેક્ષા જ રહેતી નથી, અને એકજ સાર કાઢી પદ્ધતિ પ્રમાણે રાજ્યના ભાગલા પાડવામાં આવ્યા શકાય છે કે, તે પોતે ૪૦ થી ૬૦ સુધી વીસ હતા અને એક ભાગ ઉપર મેરે ભાઈ અને તેના વર્ષના ગાળામાં પિતાની શાખાના અગ્રણીપદે જ વંશજો રાજ કરે તથા બીજા ઉપર ના ભાઈ૫૬ બિરાજીત રહેલ હશે. અને તેના વારસદાર રાજ્ય ચલાવે તે નીતિ ચાલુ હુવિક સંબંધી વિચાર કરતાં, મથુરાના બે શિલા૨ખાઈ હતી.
લેખમાંથી એક ૩ો સાદ અને બીજે ૬૦ (૨) બીજે પ્રકા એ છે કે; તેવી સ્થિતિ કયાં મહારાજાધિરાજના પદ સાથે, જ્યારે ત્રીજે વજન સુધી ચાલુ રહી હતી ? આ પ્રશ્ન એટલા માટે ઉભો છે તે ૫૧ને છે અને મહારાજાધિરાજીના પદયુક્ત છે. કરવો પડ્યો છે કે ૬૦ ની સાલ પછીને કેાઈ મતલબ કે તે બે સ્થળોનું સ્થાન તપાસીએ છીએ શિલાલેખ એ નથી મળી આવ્યું કે તેમાંથી, તે, મથુરાનું સ્થાન મથુરાવાળી શાખાના અંથિકાર આગળની માફક, બે મહારાજાધિરાજ હોવાનું લળે જાય છે પરંતુ વઈક ને કાબુલથી ત્રીસ માઈલમ અથવા તે બે સ્વતંત્ર શાખા ચાલુ રહી હોવાનું કાઈ છે. હેવાથી તેનું સ્થાન કાશ્મિરવાળી શાખાને રીતે અનુમાન દોરવાનું તેમાંથી ઉપજાવી શકાય. અધિકાર તળે ગણવું પડશે. આ પ્રમાણે એક સ્થાન
(૫૫) નીચેની ટીકા જુઓ.
કર્યો છે એટલે માનવું પડશે કે આ બે શાખામાંની મળનું (૫૬) જે આ પ્રમાણે થયાનું પુરવાર થયું છે તો પહેલી -મથુરાવાળાનું-આધિપત્ય અર્ધા સ્વતંત્ર તરીકે સ્વીકારવું શાખાને અધિકાર–એટલે રાજા વક-સુખનો અધિકાર હશે. (ઉપરમાં પૃ. ૧૬૨નું લખાણ અને ટીકાન, ૪૨ અને હરિમર ઉપર થયે ન જ ગણાય. છતાં રાજતરંગિણકારે તો ૫. ૧૬૬ માં કરેલું રાજા વન્કનું વર્ણન સરખાવો).. રિમપતિઓની નામાવલિમાં પણ જીક રાખીને ઉપયોગ

Page #214

- ૧૭૨
તે ઉકેલમાંથી
[નવમ ખંડ
એક શાખાની હકુમતમાં અને બીજું સ્થાન બીજી ત્રણે શિલાલેખ સંબંધી સર્વ ઘટના, જો નં. ૧ અને શાખાની હકુમતમાં કેમ ? તે કોયડો ઉકેલવાની પણ ૪ વાળી સ્થિતિ હોવાનું કપાય, તેજ બરાબર મળતી જરૂરિયાત છે. કદાચ તેના ઉકેલમાંથી કાંઈ રસ્તે આવી જાય છે. છતાં હજુ ૬૦ની સાલના મથુરાના સૂઝી આવે પણ ખરો. પ્રથમ મથુરાનો વિચાર કરી લેખને જોઈતો ખુલાસો તે મેળવવો જ રહે છે. તે લઈએ; તેના બે શિલાલેખમાંથી એક સાદે છે, બીજો માટે એક જ કારણ રજુ કરી શકાય, કે તે વર્ષ તેનું મહારાજાપદ યુકત છે. આપણે ઉપરમાં પુરવાર કરી અંતિમ હોવાથી, તે સમયે તે માં પડી ગયો છે ગયા છીએ કે, કનિષ્ક બીજે સગીર હોવાથી ર૯ જોઈએ. અને કોઈ પુત્ર તેને ન હોવાથી કાશિમર થી ૪૦ સુધીના ૧૧ વર્ષ દરમ્યાન હવિષે રાજ્યના જેટલે દૂર દેશમાં પિતાના આખરી મંદવાડમાં કઈ ટ્રસ્ટી તરીકે કારભાર ચલાવ્યો છે અને તે કારભાર અંગત માણસ સારવાર કરનાર પિતાની પાસે ન તેણે મથુરામાંજ રહીને ચલાવ્યો હોય તે સ્વાભાવિક ગણાય; જેથી પિતાનો ભત્રિજો જેને પિતાના વહાલછે. તેમજ ૩૩ની સાલમાં પોતે મથુરાની શાખા પરત્વે સોયા પુત્રની પેઠે તેણે ઉછેર્યો હતે એવો–રાજા ભલે સર્વ સત્તાધીશ હતા, છતાં કોઈ પદયુકત તે ન કેનિક બીજો હતા. તેની પાસે પોતે જ મથુરા ચાલી જ કહી શકાય; એટલે કહી શકાય કે તે શિલાલેખ ગયો હોય, કે પછી રાજા કનિકે જ પોતાના કાકા જ્યારે પોતે સગીર કુમારની વતી રાજ્ય ચલાવતો ઉપરના પ્રેમને લીધે કે, પિતાને નાનપણમાં તેણે હતું ત્યારે જ તેણે મથુરામાં કોતરાવ્યો હશે અને તે ઉછેર્યો હતો તે ઉપકારનો બદલો વાળવાના મિષથી, ઉપરમાં વર્ણવાયેલી બધી વસ્તુસ્થિતિને બરાબર રાજા હવિષ્કને મથુરામાં તેડાવી લીધો પણ હેય. બંધ બેસતી જ છે. પરંતુ મથુરાના બીજા શિલાલેખને ગમે તે કારણુ બળવત્તર બન્યું હોય, પરંતુ પરિણામે વિચાર વિશેષ અટપટ દેખાય છે, કેમકે તેની સાલને રાજા હવિષ્ક મથુરામાં હાજર થયો હોવો જોઈએ. આંક ૬૦ છે અને વળી મહારાજધિરાજનું બિરૂદ છે. અને મંદવાડમાંથી પાછો ઉઠવા પામ્યો ન હોવાથી
જ્યારે આપણે તે એમ સાબિત કરી ગયા છીએ કે, તેની શાખ બંધ પડી ગઈ અને કનિષ્ક બીજે સર્વ રાજા હવિષ્ક ૪૦ થી ૬૦ સુધી કાશ્મિરની ગાદીએ સામ્રાજ્યનો સ્વામી બન્યો. એટલે હવે બીજી મુશ્કેલીને રહેલ હતા. એટલે ત્યાંને મહારાજાધિરાજ જરૂર પણ સર્વ વાતે ઘટતો ઉકેલ આવી ગયો ગણાશે. કહેવાય અને તે હિસાબે વકને ૫૧ની સાલને યાદ રહી શકે તે માટે સર્વ ચર્ચાને સાર ટૂંકમાં શિલાલેખ વાસ્તવિક હોવાનું પણ કબુલ કરી લઈશું.૫૭ દર્શાવી દઈએ; કનિષ્ક પહેલે જ્યાં સુધી રાજ્યની બહાર પરંતુ મથુરાના ૬૦ વાળા આંકની ધડ કેમે કર્યા
ન હતું ત્યાંસુધી તેને ફરમાનુસાર બેસારાતી નથી. અત્રે એક વાતની યાદ આપવાની સર્વનો સાર કુમાર વર્ષે મથુરામાં રહીને આવશ્યક્તા છે; કે ૬૦ની સાલ રાજા હવિષ્યનું મહા
યુવરાજ તરીકે . અધિકાર રાજાધિરાજના પદના ભગવટાનું અંતિમ વર્ષ મનાયું સંભાળી લીધો હતો જ્યારે હવિષે કાશિમરને છે કેમકે ૪૦ થી ૬૦ સુધી જ તે પદ તેણે ભોગવ્યું અધિકાર સંભાળી લીધું હતું. રાજા કનિષ્ઠ છે અને તે બાદ પૃ. ૧૭૧માં જણાવ્યા પ્રમાણે તેનું કે પહેલાનું મરણ ૨૩ માં થતાં, બને ભાઈઓ પોતતેના વંશનું નામનિશાન જણાયું નથી. એટલે પૃ. પિતાને સુપ્રત થયેલ ભૂમિ ઉપર સ્વતંત્રપણે રાજ્ય ૧૭૦માં છેવટે જણાવ્યા પ્રમાણે નં. ૪ વાળી જ સ્થિતિ ચલાવતા થયા હતા. તેવામાં છ વર્ષે એટલે ૨૯ની બનવા પામી દેખાય છે. આ પ્રમાણે રાજાવિષ્કની સાલમાં ૫૮ રાજા વઝેન્ક-શુષ્કનું મરણું અકસ્માતે
(૫૦) જુઓ ‘સુધા' માસિકન પૂ.૧૦૧ ટી.ન. ૪૯ભાને) હૈ હિ, ૫૧ વૈ' વર્ષમેં મહારાજ રાધિરાજ હુવિક, કાબુલ લેખ ૫. ૬. તેમાં લખ્યું છે કે:-“ઇસી સમય હવિકભી પ્રદેશ પર ભી સમ્રાટ માને નને લગે થે” સામ્રાજ્ય દતર પ્રદેશો કે એક છત્ર સમ્રાટ થે-સહ નિશ્ચિત (૫૮) એમ સમજાય છે કે(જુઓ ૫.૧૭૩ બીજો કોલમ

Page #215

દ્વિતીય પરિકેદ ] નીકળતે સાર
૧૭૩ થતાં, અને તેનો પુત્ર માત્ર ૩-૪ વર્ષની ઉમરને તે અપુત્ર મરણ પામ્યો હતો. તે સિવાય અન્ય હતું તેથી, તે પુત્ર ઉમ્મર લાયક થાય અને તેને કાંઈ વિશેષ જાણવા જેવું ન હોવાથી આપણે આગળ રાજ્યાભિષેક થાય ત્યાં સુધી એટલે ર૯ થી ૪૦ વધીશું. છતાં એટલું કહી દઈએ કે, રાજા કનિષ્ક સુધીના ૧૧ વર્ષ સુધી, રાજા હવિષે તે મથુરામાં પહેલાએ જે ભૂમિ વિસ્તાર પોતે હિંદની બહાર રહીને બંને દેશનો કારભાર ચલાવ્યે રાખ્યો હતે. વધારી દીધા હતા તેમાંથી કયો, કેટલે અને જ્યારે જ્યારે પછી ૪૦ની સાલમાં રાજા કનિષ્ક બીજાને રાજ્યો- ખસી ગયો હતો તે જણાવવું જોઈએ પણ તે હિંદના ભિષેક કરી, પિતે પાછો પિતાના મુલક કાશિમરમાં ઈતિહાસને વિષય ન હોવાથી આપણે તે બાબતમાં રાજ ચલાવવા ગયા હતા. એટલે કે પૂર્વની પેઠે-રાજા દુર્લક્ષ સેવીએ છીએ. વષ્કના સમયે જેમ હતું તેમ-પાછી કુશનવંશી
(૪) કનિષ્ક બીજો રાજાઓની બે શાખા થઈ ગઈ હતી. તેવી સ્થિતિ ઉપર સાબિત કરી ગયા છીએ કે, કનિષ્ક બીજો ૪૦થી ૬૦ સુધી ચાલુ રહી. તેવામાં રાજા હવિષ્ક ઉમર લાયક થતાં તેનો રાજ્યાભિષેક કરી મથુરાની અત્યંત બિમાર પડી જવાથી તેને મથુરામાં આવવું
ગાદી તેને સુપ્રત કરવામાં આવી પડયું અને ત્યાં તેને દેહોત્સર્ગ થયો. ઉપરાંત તે અપુત્ર પાછું તેમના હતી. એટલે મથુરા પરત્વે જે હોવાથી તેને મુલક પણ મથુરામાં ભેળવી દેવાયો, અનુકમ વિશે કમ ગોઠવવાનું નક્કી કરવું હોય તે એટલે પાછી કુશનવંશની એકજ શાખા ફરીને
રાજા હવિષ્કનું નામ પ્રથમ આવે અવિભાજ્યપણે પ્રવર્તવા માંડી.
અને પછી જ કનિષ્ક બીજાનું નામ આવી શકે. પરંતુ વંશાવળી અને નામાવલિ ગોઠવતાં જે કેટલીક ત્યાં હુવિષ્ય માત્ર ટ્રસ્ટી તરીકે જ નિમાયેલ હેઈને મુશ્કેલીનો ઉકેલ તે સમયે કરી શકાય નહતો પરંતુ તેને રાજપદે આવેલ ન ગણીએ તે મથુરાપતિઓની આગળ ઉપર કરી લેવાશે એ દિલાસે દેવાયો હતે નામાવલિમાં હવિષ્કનું નામ બકાતજ રહી જતું તે ઉપર પ્રમાણે થઈ ગયો છે એમ હવે સમજી શકાશે. લખવું રહે. અને જે કાશ્મિર દેશનું વર્ણન કરવાનું
કનિષ્કના મરણ સમયે એટલે ૨૦ની સાલમાં હોય તે, કનિષ્ક બીજાની સત્તા તે ૬૦ માં હવિષ્કનું જ્યારે વષ્કને ૪૦ વર્ષને ટેવ્યો હતો ત્યારે કનિષ્કને મરણ નીપજ્યું તે બાદજ થવા પામી હતી એમ
પાંચેક વર્ષ તેનાથી નાને ગણીને ગણાય. એટલે કાશ્મિર દેશની વંશાવળીમાં હવિષ્કનું હવિષ્કની ઉમર ૩૫ વર્ષનો ઠરાવ્યો હતો. હવે નામ તો અવશ્યમેવ આવવું જ રહે અને તે પણ હમેશાં
તેનું મરણ ૬૦ માં નીપજયું કનિષ્ક બીજાની પહેલાં જ. સાબિત થયું છે એટલે તેનું રાજ્ય ૬૦-૨૭=૩૭ વર્ષ જેમ મથુરાપતિઓની ગણનામાં રાજા હવિષ્કનું ચાલ્યું ગણાય અને તે ગણતરીએ તેની ઉમર ૩૫+૩૯=૭૨ નામ કાંઈક ઢચુપચુ જેવું લખી શકાય છે, તેમ વર્ષની લગભગ ગણાશે. તેના ૩૭ વર્ષના રાજકારભારમાં, કાશ્મિરપતિની નામાવલિમાં રાજા વષ્ક-જુસ્કના વચ્ચેના ૧૧ વર્ષ (૨૯ થી ૪૦ સુધીના) તેણે નામ વિશે પણ તેવી સ્થિતિ હોવાનું સમજી શકાય છે. પિતાની કાશિમરની ગાદી સંભાળવા ઉપરાંત, એટલે સાર એ થયો કે, મથુરાને વહીવટ પણ ચલાવ્યો હતો. તેણે એક પુત્ર (૧) મથુરાપતિની નામાવલિને અનુક્રમ આ પાછળ ગાદીએ આવે તેવો મૂક્યો નહતો એટલે કે પ્રમાણે જાણુ.
પંક્તિ ૧૭મી) કે રાજા હવિષકના નામનો અને મહારાજાધિરાજ પતિ તરીકે સ્વતંત્ર અધિકારપદે હતા તે સમયને સમજવો, પા સાથે એક શિલાલેખ આંક ૨૮ની સાલ મળી આવ્યો હજુ તે હકીકત સિદ્ધ થયેલ ન હોવાથી તેને ઉલેખ છે, તે વાત સત્ય કરે છે તે ૨૮ની સાલ, પતે જયારે કાશિમર અગત્યના બનાવ તરીકે કરવાનું નથી,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #216

૧૭૪
કનિષ્ક પહેલા, વસે±–જીસ્ક, સ્ફુવિષ્ણુનું અચેાસ અને તે બાદ કનિષ્ક બીજો.
કનિષ્ક ખીજાના
"
""
(૨) કાશ્મિરપતિની નામાવિલના અનુક્રમ પ આ પ્રમાણે જાણવા. કનિષ્ક પહેલે–વપ્રેષ્ક—જીકનું અચેાસ; પછી હુવિષ્ટ અને તે બાદ કનિષ્ક ખીજે. કનિષ્ક બીજાનું નામ “કૈસર ” હાય તેમ તેણે પેાતે કાતરાવેલ લેખ ઉપરથી સમજાય છે. મિ. સ્ટેન ઢ્ઢાનાઉ (Sten Konow) કૃત તેનાં નામ, ઉમર “ ખરાદી શિલાલેખા ” નામના તથા રાજ્યપ્રેમ પુસ્તક પૃ. ૧૬૨ ઉપર આરા નામે ગામના શિલાલેખામાં આ પ્રમાણે શબ્દ છેઃ-૧૦ ૯ મહારાજસ્ય રાજાતિરાજસ્ય દેવપુત્રસ્ય કૈસરસ્ય વસેક પુત્રસ્ય કનિષ્કસ્ય એટલે સ્પષ્ટ થાય છે કે, ઉપરના વાકયમાં ટાંકેલા સર્વ શબ્દો વચ્ચેષ્કના પુત્ર કનિષ્ક બીજાને લાગુ પડતાં વિશેષણા છે, તે આધારે કનિષ્ક બીજાનું નામ કૈસર હાવાનું આપણે માનવું રહે છે. ઉપરના સંબંધમાં જણાવવાનું એટલુંજ કે તેના પિતા વસેષ્કના મરણુ સમયે શક ૨૯માં ભલે તેની ઉંમર ૪ થી માંડીને ૧૦-૧૧ વર્ષની હાય અને તે મુદ્દો વિવાદમાં રાખીએ છતાં તે સગીર હતા એટલું તેા ચેાસ છેજ, એટલે તેને જન્મ ૨૫ થી ૧૮ સુધીનાં સાત વર્ષમાં થયેલા ગણવે! પડશે અને તેનું મરણુ તે ૯૩માં નીપજ્યું છે. એટલે તે હિસાબે તેનું આયુષ્ય ૬૮થી ૭૫ સુધીનું ગણી શકાશે. જ્યારે તેના સમગ્ર રાજ્યકાળ, ગાદીએ બેઠા ત્યારથી જ ગણવામાં આવે તે ૯૩–૨૮=૬૪ના અને ૪૦ માં ( કે તેની આસપાસ ઠરે તે તે હિસાબે તેટલા સુધારા કરવા પડરો)
(૫૯) આ અનુક્રમ અને તેમાં ગેાઠવાયલ ત્રિવિશેની હકીકત વાંચતાં (જુએ પૃ. ૧૬૨ થી આગળ) ને કાંઈ અસખધતા માલૂમ પડે તે તેનું કારણુ વાચકવર્ગને હવે તરત જ આપે।આપ સમજી જવામાં આવે તેવું છે એટલે વિરોષ ખુલાસાની અપેક્ષા રહેતી નથી.
(૧૦) જુઓ ૧૯૯૦ના ‘સુધા' માસિકના માશી`ના આ પ્ર. પમાં “મથુરાકા યજ્ઞ સ્તંભ” નામના લેખ તેમાં
[ નથમ ખંડ
રાજ્યાભિષેક થયે। ત્યારથી ગણીએ તે! ૯૩-૪૦=૧૩ વર્ષાતા કહી શકાશે.
કનિષ્ક ખીજાનું જીવન ખરેખર રીતે તે। . જ્યારથી તેને રાજ્યાભિષેક કરાયા ત્યારથી જ આર ંભિત થયું ગણવું ઉચિત લેખાય. તેની સાક્ષ રાજ્યના બનાવો અત્યાર સુધી તેા આપણે ૪૦ની ગણાવી છે. પરંતુ તેના ક્ષેત્રપ ચઋણુનું વૃત્તાંત વિચારતાં અને તે ખન્નેનેા સુમેળ ઉતારતાં, કદાચ તે સાલને બે ચાર વર્ષ આગળ પણ લઈ જવાની જરૂર પડે. તે સાલ ગમે તે ઠરાવાય– હાલ ૪૦ કાયમ રાખીને જ લખવાનું છે. તે સાક્ષ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ અતિ ઉપયેગી છે. કેમકે, તે સાલમાં જેમ કનિષ્કખીજાનું જીવન ફરી જતું દેખાય છે અને પેાતાને મહારાજાધિરાજ તરીકે સંખેાધતા દેખાય છે, તેમ કાશ્મિરપતિ હવિષ્ણુ પણ પેાતાને તેજ પદ જોડીને એક સ્વતંત્ર સમ્રાટ હોવાની ઉલ્લેાષણા જગત સન્મુખ ધરતા જણાય છે. વળી ખીજી બાજુ, ચઋણુના સંબંધમાં અને અધિકારમાં પણ તેજ સમયે ફેરફાર કરાયા હશે એમ કલ્પના કરાય છે. અત્યાર સુધી તે તેના પિતા મેાતિકની પેઠે કેવળ ક્ષત્રપજ લખાતા હતા તેના બદલે અત્યારથી મહાક્ષત્રપની પદવીએ તેને ચડાવવામાં આવ્યેા હશે. અને જરનલ ઍક્ ધો. આંધ્ર હિસ્ટારીકલ રીસર્ચ સેાસાઇટીના પુ. ૨ ભાગ ૧ પૃ. ૬૨ માં ટાંકુલ શબ્દો પ્રમાણે The statues of Kanishka and Chashthana being found together =કનિષ્ક અને ચણનાં પુતળાં સાથે મળી આવ્યાં છે તે। પ્રતિતિ થાય છે કે, ખુદ કનિષ્ક જ પોતાની પાસે
શ્રીયુત વાસુદેવ શરણુ અગ્રવાલે વિવેચન કરતાં જણાવ્યું છે કે, “ માટકે લેખમે જહાં કુષાણપુત્ર શબ્દ હૈ, ઠીક ઇસૌ સ્થાન પર ઈસમે વગેસ્ય શબ્દ હૈ। જીસસે માલુમ હેાતા હૈ કિ દાનેહી જગહી પિતાકા નામ અભિપ્રિત હૈ. ઈસ પ્રકાર જેમ કે પિતા કે નામ કુશાણુ નિશ્ચિત હાતા હૈ”.
આ હકીકતને ગતપરિચ્છેદે ટી, ન', ૪૦ની હકીક્ત સાથે સરખાવે. (ખરું શું ઢાઈ શકે તે વિચારવા ચાય છે).

Page #217

દ્વિતીય પરિરછેદ ] રાજ્યના બનાવે
૧૭૫ તેને બેસારીને તે–પુતળાં–કેતરાવ્યાં હશે; તેમજ કુંડલવનમાં ચોથી ધર્મસભા ભરવામાં આવી હતી. તે સમયે ચ9ણ પિતાના શહેનશાહનું કૃપાપાત્ર હોજ આ સભા બૌદ્ધધર્મીઓની ગણાય છે. એટલે તેણે
છે. ત્યારે તેને મહાક્ષત્રપ પદે નિયુક્ત કર્યો છે બોદ્ધધર્મને રાજ્યાશ્રય આપ્યો હતો એમ કહી શકાય. ત્યારે તેને વિશેષ પ્રદેશ ઉપર અધિકાર ભોગવવાની પણ તેથી કરીને કેટલાકનું જે એમ માનવું થાય છે સત્તા કદાચ અપાઈ હેય; અથવા છેવટે ક્ષત્રપ કે, તેના વંશના રાજપુરૂષ બોદ્ધ ધર્માનુયાયિઓ હતા, દષતિક જે ભૂમિ ઉપર રાજય ચલાવતો હતો તેટલીજ એ કાંઇ પુરવાર થતું નથી. એમ તે બૌદ્ધ ગ્રંથોમાં ભૂમિ ઉપર, પણ તેને સ્વતંત્ર અખત્યાર આપીને તે રાજા અજાતશત્રુને પણ આ ધર્મના કાર્ય માટે અમુક પદ સમર્પિત થયું હોય. પરંતુ સ્વતંત્ર અખત્યાર દાન કરતે બતાવાય છે છતાં તે અન્યધર્મને જ ભકત અપાયો હોય તે સ્થિતિ, ચ9ણ મહાક્ષત્રપના વૃત્તાંત પુરવાર થયો છે. એટલે માનવું રહે છે કે, આ કુશાનઉપરથી વધારે બંધબેસતી આવે છે. એટલે સાર એ વશીઓ પોતે ભલે બૌદ્ધધમાં નહીં હોય, પરંતુ જેમ થશે કે, કનિષ્ક બીજાએ જેમ મથુરા પ્રદેશ ઉપર દરેક રાજાની ફરજ છે કે, તેણે પિતાની પ્રજાના પિતાનું સ્વામિત્વ સ્વીકાર્યું તેમ તેણે રાજા હવિષ્કનું દરેક ધર્મ પ્રત્યે સમભાવે જોતા રહેવું, તેમ તેમણે પણ, કામિર ઉપર અને રાજપુતાના તથા સિંધ દેશ પિતાની બદ્ધ પ્રજાએ જે અધિવેશન ભર્યું હોય તે ઉપર મહાક્ષત્રપ ચષણનું સ્વામિત્વ હેવાનું જગતને પ્રત્યે પિતાની દીલસજી તથા હમદર્દી બતાવી હેય. મનાવ્યું છે. આ પ્રમાણે સ્થિતિ પતે પોતાની રાજી આપણું આ પ્રકારના અનુમાનને, ઉપરના તેજ ખુશીથી ઉભી કરી છે કે પોતાને તેમ કરવાની ફરજ ગ્રંથકારના કથનથી, પાછું સમર્થન પણ મળી આવે છે. પાડવામાં આવી છે તે પ્રશ્ન અલગ રાખીએ. (કેટલીક કેમકે આ રાજાઓએ કોતરાવેલ દેવદેવીઓનાં અનેક પરિસ્થિતિનું વર્ણન આ નવમખેડે છૂટું છવાયું વર્ણન આપીને છેવટે તેમણે લખ્યું છે કે “But no આપ્યું પણ છે) પરંતુ એટલું નક્કી થયું કહેવાય કે figure and name of Buddha= પરંતુ કનિષ્ક પહેલાના સમયે જે ભૂમિવિસ્તાર મથુરાપતિની બુદ્ધદેવની કોઈ આકૃતિ કે નામ સુદ્ધાં પણ તે ઉપર આણમાં હતો તેમાંથી ઘણે અંશે ઓછે, આ કનિષ્ક નથી.” આ શબ્દ જ સૂચવે છે કે ગ્રંથકારને પિતાને બીજાની આણમાં હતો; બલકે એમ કહીએ કે મથુરાની પણ તેઓ દ્ધધર્મી હોવાની શંકા ઉદ્દભવી છે. અત્રે મૂળ ગાદિ તે નામશેષ જેવી જ થઈ ગઈ હતી તે એક વાતની યાદ આપીએ કે, વિદ્વાને અભિપ્રાય પણ ખોટું નથી. અલબત્ત આ સ્થિતિમાં, રાજા એમ બંધાતો ગયો છે કે, જ્યાં બૌદ્ધધમઓને ધાર્મિક હવિષ્કના મરણ બાદ, પાછો પંજાબ કાશ્મિર આદિ સંસ્મરણ ઉભાં કરવાનો પ્રસંગ આવતે ત્યાં હમેશાં દેશે મથુરાની આણમાં ઉમેરાયેલા હોવાથી કાંઈક અથવા મુખ્ય અંશે, બુદ્ધદેવની મૂર્તિ જ પધરાવતા હતા. સ્થિતિ વધારે મજબુત થવા પામી હતી ખરી. આ અને આ સ્થાને છે તે પ્રમાણે કઈ મૂર્તિ પણ નથી મળી પ્રમાણે રાજકીય સ્થિતિને ખ્યાલ આપ્યો છે. આવતી તેમજ બુદ્ધદેવનું નામોચ્ચારણ પણ થયું નથી. સામાજીક અને ધાર્મિક સ્થિતિ વિશે પણ બે એટલેજ તેમને ઉપર પ્રમાણે પિતાનો અભિપ્રાય કદાચ અક્ષર કહી શકાય તેમ છે. બૌદ્ધ ધર્મગ્રંથને આધારે સંભાળપૂર્વક ઉચ્ચાર પડયે હશે એમ સમજાય છે. એમ નોંધ થયેલી દેખાય છે કે, Fourth પરંતુ આ સભા વિષે પ્રખ્યાત સંશોધક મિ. વિન્સેન્ટ council at Kundalvana near Shri- સ્મિથ પોતાના વિચાર વ્યક્ત કરતાં જણાવે છે કે, nagar under presidentship of Parsva= (જુઓ અ. હિં. ઈ. આવૃત્તિ ૩. પૃ. ૨૬૭) Buddhist પાર્થ નામના આચાર્યના પ્રમુખપદે શ્રીનગરની પાસેના council..Kanishka's council which is
(૧૨) હિં, હિ. પ. ૫.
(૬) જુઓ હિ. હિ. પૂ. ૬૫૬.

Page #218

૧૭૬
ignored by the Ceylonese chroniclers, who probably never heard of it, is known only from the traditions of Northern India as preserved by the Tibetan, Chinese and Mongolian writers. The accounts of this assembly like those of the earlier councils are dis· crepant and the details are obviously legendary=ૌદ્ધ ધર્મની જે સભા-કનિષ્કની સભાવિશે સિંહાલીઝ ઇતિહાસકારા અજ્ઞાત છે બલ્કે તેમણે તે વિશે કદાપી સાંભળ્યું લાગતું પણ નથી. તેની માહિતી તિખેટના ચીનના તથા માંગેાલીયાના
લેખકાએ જાળવી રાખ્યા પ્રમાણે, માત્ર ઉત્તર હિંદમાં થીજ મળે છે. આગલી સભાઓની પેઠે આ સભાને હેવાલ પણ ફેરફારવાળા જણાય છે અને તેની વિગતે પણ દેખીતી રીતે દંતકથારૂપજ છે. તેમની કહેવાની મતલબ એ છે કે, સધળા ખાદ્ધ સભાએ વિશેની માહિતી ગમે તેટલી આકર્ષીક રીતે જળવાઇ રહેલી હાય તે! પણ તે બહુ વિશ્વસનિય ગણવા જેવી નથીજ; છતાં શકયાશકયતાના વિચાર કરવા રહે છેજ. વાસ્તવિકપણે કુશાનવંશી રાજાએનું ધાર્મિક મંતવ્ય કેવું હતું તે તે આપણે આગળ બતાવી ગયા છીએ. આ પ્રમાણે ધાર્મિક પરિસ્થિતિ તેના રાજ્યે હતી.
કનિષ્ક બીજાના
સામાજીક બાબતને વિચાર કરતાં એમ સમજાય છે કે, તેનું આખું યે જીવન બહુજ શાંતિમાં પસાર થયું હશે. કેમકે તેને જો લડાઇઓ જ લડવી હેત અને પ્રદેશ મેળવવાની જ તૃષ્ણા લાગી હાત તેા, જે પ્રદેશની વહેંચણી તેણે ગાદી ઉપર આવતાં જ પેાતાના કાકા તુવિષ્ણુ અને સૂબા ચણની વચ્ચે કરી આપી હતી—ભલે સાંયે કે તાંયે-તે કરી જ નહેાત. પરંતુ માતા કે નિરૂપાયે તેણે તેમ કર્યું હતું, છતાં એમ તે ખરૂં જ તે કે, જો તેની દાનત હેત તે પેાતાના ઉત્તર જીવનમાં પણ તેણે કાઈ પ્રકારના પ્રયત્ન સેવ્યે। હ।ત જ. જ્યારે ઇતિહાસનાં પાને તેવી કાઈ માંધ જળવાઈ રહેલી નથી જ. ઉલટું એવા પ્રસંગ ઉપસ્થિત થયા દેખાય છે કે, સંયાગા તેની
[ નવમ ખંડ
તરફેણમાં હતા અને અવંતિ જેવા પ્રદેશ સહેજમાં મળી જાય તેમ હતું, છતાં જેમ ઇન્ડ.પાર્થીઅન શહેનશાહ અઝીઝ ખીજાએ (જીએ પુ. ૩માં તેનું વૃત્તાંત) સાવ ખેદરકારી–કે નબળાઈ દાખવી હતી અને ગભૌલવંશની સત્તા ત્યાં જમવા દીધી હતી, તેમ આ કનિષ્ક ખીજાએ પણ તેનું જ અનુકરણ કર્યું હતું. પરિણામે તેનેાજ સરદાર મહાક્ષત્રપ ચણુ અતિપતિ બનવા પામ્યા હતા જે હકીકત આપણે આગળના પરિચ્છેદે આલેખવાના છીએ. મતલબ કે તેણે કાઈ જાતની ભૂમિતૃષ્ણા સેવી લાગતી નથી. વળી તેણે ધણા લાંખેા કાળ રાજ્ય તેા ભાગપુંજ છે એટલે પાતે કાંઈ નબળા કે પરાક્રમહીન રાજા હતા એમ પણ પુરવાર થતું નથી. આ પ્રમાણે દરેક રિસ્થિતિ વિચારતાં સમજાય છે કે તે બહુજ શાંતિપ્રીય જીવન ગાળનાર આદમી હોવા જોઇએ. જ્યારે શાંતિપૂર્વક જીવન ગાળ્યું છે ત્યારે તેને કળા તરફ્ સમય ગાળવાના અવકાશ મળ્યેા હાય તે સ્વભાવિક છે. આ સ્થિતિ તેણે પેાતાના ધર્મ પ્રત્યે બતાવેલી ભક્તિ અને ભાવ બતાવતાં જે અનેક દૃશ્યા, મૂર્તિ વિ. તેના રાજપાટ મથુરા શહેર અને તેની આસપાસની કંકાલી ટિલામાંથી મળી આવ્યાં છે તે ઉપરથી પુરવાર કરી શકાય છે. કદાચ એમ દલીલ કરાય કે ઉપરની વસ્તુએમાં કનિષ્કનું નામ જે કાતરાયલું નજરે પડે છે તે તે। કનિષ્ક પહેલાનું પણ સંભવી શકે છે. બનવા જોગ છે. પરંતુ કનિષ્ક પહેલાનું વૃત્તાંત લખતાં જોઈ ગયા છીએ કે તેણે તેા પેાતાના જીવનના સધળા ઉત્તર ભાગ હિંદની બહાર જ ગાળ્યા છે; છતાં જે ઘેાડાંધણાં વર્ષોં તે હિંદમાં રહ્યો હતા તેમાંને મેટા ભાગ તા રજપુતાના અને સિંધ જેવા દેશે। તરક ચડાઈ લઈ જવામાં જ ગાળ્યે ક્રુતેા. એટલે સાબિત થાય છે કે, કનિષ્કની નામવાળી વસ્તુના નિર્માતા મુખ્ય અંશે કનિષ્ક ખીને જ હાઈ શકે અને તેજ હતા.
પૃ. ૧૫૯ માં દર્શાવેલ આઠ મુદ્દામાંથી ત્યાં આગળ ત્રણનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. અત્રે ચેાથે। મુદ્દો જે કનિષ્ક પહેલા અને બીજો–એમ બન્ને વચ્ચેના સ્વભા વનું વર્ણન અને સરખામણી કરવાના છે, તે વિચારીશું.

Page #219

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
૧૭૭
સ્થાન તેટલું જ ઉચ્ચÈાટિનું ગણાય તેવું છે. તેથી કરીને પહેલાએ રાજકારણમાં જેમ નામ કાઢયું કહેવાય તેમ બીજાએ સામાજીક જીવનમાં નામ કાઢયું કહેવાય. (૫) વાસુદેવ પહેલા
ન
બન્નેનાં નામ અને આયુષ્ય લગભગ સરખાં ઢાવા છતાં સ્વભાવમાં તેમજ અન્ય હકીકતે તે ઘણાજ ભિન્ન પડી જતા દેખાય છે. પહેલાના રાજ્યકાળ ટૂંકા છે. ખીજાના દીર્ઘકાલિન છે, ખલ્કે સારાયે વંશમાં સર્વેથી લાંખે છે. પહેલે આધેડવયે રાજ્યાસને આરૂઢ થયા છે, ખીજો ઉગતી યુવાનીમાંજ રાજપદને પામ્યા છે. એટલે પહેલા સ્વાનુભવને લીધે સાહસિક નીવડયા છે, જ્યારે ખીજો તદ્ન નિરપેક્ષા વૃત્તિ સેવતા દેખાયા છે. પહેલાનું, આખુંયે જીવન કહા કે લડાઈ લડવામાંજ પસાર થયું છે એટલે તેને લેાક કલ્યાણના માર્ગો વિચારવા, કે પેાતાનું તેમજ પ્રજાનું સામાજીક અથવા આવ્યા ત્મિક જીવન ગાળવા માટે, પરિસ્થિતિ રચવાના કાઈ અવકાશજ રહ્યો નહાતા. જ્યારે ખીજાનું જીવન શાંતપણે વીતેલ હાવાથી તેણે આ સર્વે ખાખતમાં ઠીકઠીક કાળવ્યતીત કર્યો લાગે છે. જેથી ખીજાએ જે કળારસિકતા બતાવીને પેાતાનું નામ અનેક સંસ્મરણેાદ્વારા ભવિષ્યની પ્રજામાં અમર કરી બતાવ્યું છે તેમાંનું અલ્પાંશે પણ પહેલાએ કરી બતાવ્યું કહેવાશે નહીં.
કનિષ્ક ખીજા પછી મથુરાની ગાદી ઉપર તેને પુત્ર વાસુદેવ પહેલા આવ્યા છે. તેનું રાજ્ય ઇ. સ. ૧૯૬ થી ૨૩૪ = ૩૮ વર્ષ સુધી ચાલ્યું છે. જો કે તેનું રાજ્ય સામાન્ય રીતીએ જોતાં બહુ લાંબુ ચાલ્યું ગણાય, એટલે એમ કહી શકાય કે એકતા પાતે નાની ઉંમરે અથવા તે। ભરયુવાન વયે ગાદીએ બેઠા હશે અથવા તે। કદાચ તે બહુ પરાક્રમી હોય કે જેથી ગમે તેવા હુમલા બહારથી આવ્યે રહ્યા હાય તાપણુ તે સર્વેને પહેાંચી વળવા જેટલું પાતે સામર્થ્ય ધરાવતા હૈાય. આ પ્રેમાંથી ખીજાં અનુમાન દારવાને આપણે પ્રથમ લલચાઈએ છીએ, પરંતુ જ્યારે શિલાલેખ આપણને એમ જણાવે છે કે૧૩ Inscriptions of Vasudev I at Mathura certainly range in date from 78 to 94 = વાસુદેવ પહેલાના મથુરાના શિલાલેખા ખરેખર ૭૮ થી ૯૪ સુધીના માલૂમ પડયા છે. ત્યારે કબૂલ કરવું પડે છે કે તેનું રાજ્ય મથુરાની આસપાસ અને બહુતા તેનાથી થોડેક દૂર આવીને અટકી રહ્યું હશે, અને આ પ્રમાણેજ ખનવા પામ્યું હેાય તેા તેને ધણા નબળા રાજા કહેવા પડશે. પરંતુ જ્યારે કાંઈજ તે વિશે જાણવાનું સાધન નથી ત્યારે આપણે પ્રથમના અનુમાન ઉપર જવુંજ પડે છે એટલે કે તે નાની ઉમરે જ ગાદીએ આવ્યા હવેા જોઈ એ. તા તેના શિલાલેખા માત્ર મથુરામાંથી જ કાં સાંપડયા કરે છે? તે પ્રશ્ન ઉકેલ માંગે છે. તે સમયે ઉત્તર હિંદમાં કાઈ ખીજા એવા રાજવીએ નથી થયા કે જેએએ તેના ઉપર ચડી જઇને મુલક જીતી લીધા હેાય; તેમજ ખીજી બાજુએ પંજાબ કે કાશ્મિરની લગાલગના કાઈ રાજકર્તાએ તેની હદમાં આવી જતે તે પ્રાંતા ખેંચાવી લીધા હાય. આવી પરિસ્થિતિમાં એકજ કલ્પના કરવી રહે
બન્ને કનિષ્કની. સરખામણી
રાજકીય જીવનમાં પહેલાનું જેટલું પરાક્રમશીલ ગણુાય તે પ્રમાણમાં અનેકાંશે ખીજાનું પરાક્રમવિહિન કહેવાય. પહેલાના રાજ્યકાળે કુશાનવંશને રાજ્યવિસ્તાર સૌથી મેાટામાં મોટા હતા. એટલે સુધી કે તેના કાંડાખળે એવી સ્થિતિ ઉભી કરી હતી કે તેના નામને શક તેના રાજ્યના આરંભથી ચલાવવામાં આવ્યેા છે, જ્યારે ખીજાના રાજ્યકાળે રાજ્યના ભાગલા પડી ગયેલા દેખાય છે અને તેમાં પાતેજ કેમ જાણી જોઈ ને હથિયાર રૂપ બનવા પામ્યા હોય તેવું વર્તન તેણે દાખવ્યું છે.
રાજ્યના મનાવા
એટલે આખા વંશની અપેક્ષાએ રાજકીય દૃષ્ટિથી વિચારતાં કનિષ્ક પહેલાને રાજ્યકાળ જેમ ઉન્નત સ્થાને મૂકાય તેવા છે, તેમ શાંત અને લેાક કલ્યાણકારી જીવન ગાળવાની દૃષ્ટિએ કનિષ્ક બીજાનું
(૬૩) અ. હિં. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૭૨,
૨૩

Page #220

૧૭૮
કશાન વંશીઓના
[ નવમ ખંડ.
છે કે તે પણ તેના પિતાની પેઠે બહુ શાંતિથી રાજ ક્ષેત્રમાં કાંઈક ક્રાંતિકારક સ્થિતિ ઉભી થવા પામી ચલાવનાર રાજવી તે જોઈએ. એટલે જ તેનું રાજ્ય હેવી જોઈએ. નહીંતે તેણે ધર્મપલટ કર્યો ન હોત? દીર્ધકાલીન હોવા છતાં તેમાં કોઈપણ જાતનો નોંધવા આ વિશે આપણને તે સમયના ત્રણ ધર્મમાંના કેઈ જે બનાવ નીકળતો નથી. બનવા જોગ છે કે, તેવા ગ્રંથમાંથી માહિતી મળે છે કે કેમ, તે ખાત્રી પૂર્વક બનાવ બન્યા પણ હોય. પરંતુ ઇતિહાસને પાને કહી શકાતું નથી. પરંતુ જેનધર્મના સાહિત્ય ગ્રંથમાં ચાવા રહી ગયા હોય. ગમે તેમ હોય ત્યારે તે એક સ્થિતિ વર્ણવવામાં આવી છે કે, આશરે વિ. સં. એટલું જ કહી શકાશે કે તેના રાજે કઈ મહત્ત્વનું ૨૦૦ થી આગળ ચારેક સદી સુધી, જે મુખ્ય આચાર્યો કાર્ય થયું નજરે ચડતું નથી.
થયા છે તેમણે વસતીમાં રહેવાને બદલે વનમાં રહેતેના સિક્કાઓ તેના પૂર્વજોના કરતાં જુદી જ વાનુંપ પસંદ કર્યું હોવાથી તેમના ગચ્છનું નામ તરહના દેખાય છે. તે જોતાં કહીં શકાશે કે તેણે પોતાનો વનવાસી ગ૭ પડયું હતું. બનવા જોગ છે કે, આ બાપીકા ધર્મને પલટો કર્યો હશે. તેનું નામ પણ ધર્મક્રાંતિ હિમાલયની તળેટીમાં આવેલ નેપાળ-ભૂતાન કદાચ તે કથનની સાક્ષીરૂપ ગણાય. મિ. વિન્સેટ સ્મિથ તરફથી આવી ચડી હોય; કેમકે તે બાજુના લેકે લખે છે કે, “Vasudev I, whose thoro. પ્રજાપતિને ધર્મ પાળતા જણાય છે. તેમજ આ કુશાનughly Indian name, a synonym of વંશી રાજ્યની સમાપ્તિ જે ગુપ્તવંશી રાજાઓએ આણી Vishnu. Testimony to the same fact દીધી છે તેઓ પણ તે પ્રદેશમાંથી જ ઉતરી આવેલ is borne by his coins, almost all of કહેવાયા છે. એટલે પ્રમાણપૂર્વક અન્ય હકીકત જ્યાં સુધી which exhibit on the reverse, the તેની વિરૂદ્ધ જાણવામાં ન આવે ત્યાં સુધી એટલે જ figure of the Indian God Siva, atten- અનુમાન કર રહે છે કે, ઈ. સ. ની બીજી સદીના ded by his bull Nandi and accom. પાછલા ભાગમાં, ઉત્તર હિંદમાં વૈદિક ધર્મનું જોર panied by the noose, trident and વિશેષ બળવાન બન્યું હતું. જેને પરિણામે કુશનવંશી other insignia of Hindu icono. ભૂપતિઓએ તે ધર્મ અંગિકાર કર્યો હતો અને જેનgraphy=વાસુદેવ પહેલે, જેનું સંપૂર્ણ હિંદી નામ, ધર્મને ઉત્તર હિંદના મથુરા આદિ પ્રાંતમાંથી રૂખસદ વિષ્ણુ શબ્દને પર્યાય થાય છે. આ બાબતની સાક્ષી મળી હતી. તેના સિક્કા ઉપરથી મળી આવે છે. લગભગ સર્વે ઉપર પ્રમાણે અમે નિર્ણય બાંધ્યા પછી, પરંતુ સિક્કામાં અવળી બાજુ ઉપર હિંદુ-દેવ શિવની આકૃતિ યંત્રમાં ગયા પહેલાં તેમના ધર્મ વિશે પ્રકાશ પાડતી હોય છે તેની સાથે તેમનો પિઠીઓ નંદી, તથા ફાંસ,
કેટલીક વધુ વિગત મળી આવી છે ત્રિશુળ અને હિંદુસૂતિઓનાં અન્ય ચિહ્નો પણ નજરે તેના ધર્મ વિશે જે કદાચ ઉપયોગી થઈ પડવા પડે છે.” આ પ્રમાણે સિક્કા જેવા અકાટય પુરાવાથી વધુ પુરા સંભવ છે. તે માટે નીચે રજુ માલુમ પડે છે કે તે પોતે શિવભક્ત બની ગયો હતે. એટલે, તેના રાજ્ય રાજકીય દૃષ્ટિએ કઈ અસાધારણ કેમ્બ્રીજ શર્ટ હિસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિયાના લેખક બનાવ ભલે બન્યાનું કહી નથી શકાતું, પરંતુ ધાર્મિક જણાવે છે કે ૬૧ "To the Buddhist
(૬૪) અ. હિ. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ ૫. ૨૭૨.
પણ હેય. જે કે વનવાસી ગ૭ નામ પડયું તે પહેલાના (૬૫) શા માટે તેમણે આ સ્થિતિ અંગિકાર કરી હતી આચાર્યો. મધ્યહિંદ તથા અપરાંતના સોપારા જેવા શહેરમાં તથા તે પહેલાં તેમને મુખ્ય વિહાર કયા પ્રદેશમાં હતું તે રહ્યાનું દેખાય છે. વારતવિક રીતે જણાવું નથી. બનવા જોગ છે કે ઉત્તર હિંદમાં ન (૬૬) એ તે પુસ્તક ૫, ૬.

Page #221

દ્વિતીય પરિછેદ ]
ધર્મ વિશે Kanishka was as great a figure as છે કે, ભલે ધર્મસભા મળી હતી અને જેમાં જે જે Asoka, but unfortunately no early કામ થયું છે તે પણ સર્વ સાચી વાત છે, તેમાં શંકા historian mentions him and his date નથી જ. પરંતુ તેથી એમ સિદ્ધ થતું નથી કે તે is very much disputed=બૌદ્ધધમઓ ને (તે) સભાને બેલાવનાર કે તે સાથે કોઈ પ્રકારે સંબંધ કનિષ્ક, અશકના જેટલું જ પ્રભાવિક પુરૂષ હતે. ધરાવનાર આ કુશનવંશી કનિષ્ક જ હતા. વળી આ પરંતુ કમભાગે પૂર્વના કેઈ ઇતિહાસ લેખકે તેનું પ્રમાણે પિતે જે અભિપ્રાય રજુ કરે છે તેનું કારણ નામ જણાવ્યું નથી. વળી તેને સમય ઘણે શંકા- જણાવતાં કહે છે કે, પરમાર્થ જે પ્રાચીનમાં સ્પદ ગણાય છે” એટલે તેમનું કહેવું એમ છે કે, પ્રાચીન અને પહેલા નંબરે વિશ્વાસ મૂકી શકાય તે અશોકના જેટલો જ પ્રભાવ-ફાળો–-બૌદ્ધધર્મની પુરૂષ તે રાજા કનિષ્કના નામને ઉચ્ચાર સરખે પણ કીર્તિ વધારવામાં ભલે કનિષ્કનો હશે, પરંતુ કાઈ કરતો નથી. એટલે કે જે કનિષ્કનું નામ કોઈ પ્રકારે પ્રાચીન લેખકેએ તેના નામ વિશે નેંધ કરી તેમના ઉિચિત દરજે પણ તેમાં જોડાયું હતું તે તે વિશેની જોવામાં આવી નથી. છતાં બનવા જોગ છે કે કનિષ્કને નેધ તે કર્યા વિના રહેત ખરો? મતલબ એ થઈ કે, સમય જે ચોક્કસ રીતે જણાયો નથી તે કદાચ તેના બીજી બધી વાત ખરી, પરંતુ બૌદ્ધ ધર્મસભા સાથે કારણ (કનિષ્કનું નામ જે માલુમ પડતું નથી તે બાબતનું) કનિષ્કનું નામ કઈ રીતે જોડાયું નથી જ. એટલે કે રાજા રૂપ પણ હોય. મતલબ કે પિતાની માન્યતા છે કનિષ્ક બૌદ્ધધમ નથી એ નકારાત્મક પુરાવો રજુ અમુક પ્રકારે બંધાઈ ગઈ છે જ; પરંતુ કેઈ શંકા થયો. તેમ બીજી બાજુ પેશાવર જીલ્લામાં આવેલ ઉઠાવે તેના કરતાં પોતે જ તેના મનનું સમાધાન શહીજી કી ઘેરી ગામેથી મળી આવેલ પેટી ઉપરના કરવા માટે પ્રત્યુત્તરે ખુલાસારૂપે પાછું જણાવે છે ચિત્ર વિશે તેમણે જે લખ્યું છે તેમાંથી હકારાત્મક કે9 ” It must be remembered how- આધાર મળતું હોય એમ જણાય છે. તે વાકય આ ever that, while there is no doubt પ્રમાણે છે. “ Kanishka, standing between about the existence of the Buddhist the sun and the moon=સૂર્ય અને ચંદ્રની વચ્ચે Council and the work it did, Kanish કનિષ્ક ઉભો છે” એટલે કે તે પેટી ઉપર રાજા ka's connection with it is not absolu- કનિષ્કનું ચિત્ર છે અને તેની એક પડખે સૂર્ય અને tely certain. Parmarth, for example, બીજે પડખે ચંદ્રની નિશાનીઓની કતરેલી છે. આપણે who is the earliest and perhaps the સિક્કાચિત્રના અભ્યાસથી હવે જાણીતા થયા છીએ most reliable authority does not કે, વિદ્વાને તે ચિતને star and Crescent તરીકે mention Kanishka etc. છતાં યાદ રાખવાનું સંબોધે છે અને તેને ચઠણુવંશવાળાઓ પિતાના છે કે, બૌદ્ધ ધર્મસભાના અધિવેશન વિશે તથા તેમાં સિક્કા ઉપર હમેશાં કાતરાવતા રહ્યા છે. આ નિશાની થયેલ કાર્ય વિશે, જો કે કેઈ જાતને સંશય નથી જ જૈનધર્મનું ઘાતક ગણાય છે જે હકીકત પુ. ૨ સિચિત્ર પરંતુ તેથી તે સાથે કનિષ્કને સંબંધ કાંઈ ચોક્કસ નં. ૪૨ માં તથા પુ. ૩ સિક્કાચિત્ર નં. ૧૦૨ માં થતું નથી જ. (કેમકે) દાખલા તરીકે, પરમાર્થ, જે વિગતવાર સમજાવવામાં આવી છે. તેમજ આગળને એકદમ પ્રાચીન અને સાથે સાથે અતિ વિશ્વસનીય તૃતિય પરિચ્છેદ જે, ચ9ણવંશના વર્ણન માટે જ ખાસ આધાર રૂપ ગણાય છે, તે તો કનિષ્કનું નામ ઉચ્ચારતે રોકયો છે તેમાં પણ તેની સમજૂતિ આપવામાં આવી છે. પણ નથી ઈ. ઈ.” તેમના કહેવાનું તાત્પર્ય એમ આ પ્રમાણે--નકાર તથા હકારમાં નેધાતા
(૬૭) જુએ મજફર પુસ્તક ૫, ૭,
(૬૮) મજાર પુસ્તક પૂ. ૭

Page #222

શેષ નામધારી
[ નવમ ખંડ બંને જાતના પુરાવાથી સાબિત થઈ શકે છે કે Roman and Parthian empires for : કશાનવંશી રાજાઓ જૈન મતના અનુયાયીઓ જ several years = ઇ. સ. ૧૬૭ ની જે ભયંકર હતા. વાસુદેવ પહેલે જ તેમાંથી પલટ કરીને પ્રથમ મહામારીએ, રેમ અને પાર્થિઆના સામ્રાજ્યને કેટવૈદિક મતવાળો બન્યો હતો.
લાંયે વર્ષો સુધી નિર્જન કરી નાંખ્યા હતા તે, મહા(૬ થી ૧૩) બાકીના આઠ રાજાએ મારીને લીધે કદાચ, (તેમને અંત)–પડતી વેગવંતી વાસુદેવ ૩૮ વર્ષ સુધી રાજ્ય કરી ઈ. સ. ૨૩૪ બની રહી હોય. ” એટલે એમનું ધારવું એમ થાય માં મરણ પામ્યા બાદ કોણે કોણે અને કેટલા કેટલા છે કે, યુરોપમાં જે મહામારી-પ્લેગ, રોમ રાજ્ય ઇ.સ. વર્ષ સુધી રાજ્ય ભગવ્યું ? તે કહેવા જેવી સ્થિતિમાં ૧૬૭ માં ફાટી નીકળી હતી તે પ્લેગવાળા રોગચાળા આપણે નથી જ. પરંતુ સંયોગાનુસાર જોઈ શકાય છે પૂર્વ તરફ વધતા વધતા પ્રથમ પાર્થિઆ-ઈરાનના કે, તે બાદ ૪૬ વર્ષ એટલે ઈ. સ. ૨૮૦ સુધી તે રાજ્યને ભસી ગયા હતા અને તેટલાથી પણ તેને વંશની સત્તા ચાલુ રહી છે. કદાચ વધારે કે ઓછા ખપ્પર ભરાયું નહીં હોય, એટલે તે હિંદમાં આવી સમય પર્યત & પણ તે ચાલુ રહ્યો હોય, કેમકે તેમનો પહેર્યો હશે અને કુશનવંશી રાજ્યની સમાપ્તિ કરી મુલક, જે રાજાઓ હિંદી ઈતિહાસમાં ગુપ્તવંશી તરીકે દીધી હશે. આ અનુમાન ઉપર આવવાને તેમને શું કારણ એાળખાવાયા છે, તેમણે જીતી લીધો ગણાયો છે અને મળ્યું હશે તે ઉપર પ્રકાશ પાડો નથી. એટલે સમજાય તેઓને ઉતાર કયારે થયો હતો તે નિશ્ચયપૂર્વક શોધાયું છે કે, હિંદી ઇતિહાસના પરદેશી આક્રમણકારોના આ નથી. આ વંશને ત્રીજો રાજા, ચંદ્રગુપ્ત પહેલા ઉ અંધકારમય પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે ઈન્ડસિથીઅન, વિક્રમાદિત્ય કહેવાય છે. તેણે ઈ. સ. ૩૧૯ માં અવંતિની ઈન્ડોપાર્થિઅન, શક, ક્ષહરાટ અને પલ્વાઝ ઈ.ઈ.ની ગાદી, ચષ્ઠવંશી ક્ષત્રપે, જેને આપણે શાહવંશી પૂરેપૂરી ઓળખ થઈન શકાયાથી વિદ્વાનેએ એકમેકની રાજાઓ તરીકે સંબોધવાનું જાહેર કર્યું છે, તેમની ભેળભેળા કરી દીધી છે અને પછી પોતાની કલ્પના પાસેથી મેળવી હતી; અને તેના સ્મારકમાં પિતાને પ્રમાણે વર્ણન કરવામાં આગળ વધતાં, ક્યાંય મુશ્કેલી ગુપ્ત સંવત્સર પ્રવર્તમાન કર્યો છે. આ ત્રીજો રાજા ઉભી થતી ત્યારે તેમણે મનમાન્યા ખુલાસા જોડી કાઢવા છે; એટલે તેની પૂર્વે બે થઈ ગયા ગણાય. તે બન્નેને પડયા છે, તે પ્રમાણે આ કિસ્સામાં પણ બનવા પામ્યું સરેરાશ રાજ્યકાળ વીસ વીસ વર્ષ કે તે ૪૦ વર્ષને હશે. નહીંતે કયાં યુરોપ ને કયાં હિંદ, તે બેને સંબંધ થયો કહેવાય અને તે હિસાબે ૩૧૯-૪૦=૨૭૯ ઈ. સ.ની ? વળી કયાં ૧૬૭ની સાલ અને કયાં ૨૮૦ ની આસપાસમાં ગુપ્તવંશી પ્રથમ નૃપતિએ કુશનવંશી સમ્રાટ સાલ? વળી હિંદમાંથી ઈન્ડોપાયીઅન શહેનશાહતનું ઉપર જીત મેળવી ગણુ કહેવાશે. જોકે, મિ. વિન્સેન્ટ ઈ. સ. ૪૫ માં ખતમ થવું ક્યાં ? તેવી જ રીતે ઇન્ડોસ્મિથના અભિપ્રાય પ્રમાણે આ વંશને અંત જુદીજ સિથિઅનનો અંત ઈ. સ. પૂ. ૫૦ માં થયેલ છે તે રીતે આવ્યો હોવાનું તેંધાયું છે. તે વિદ્વાન એ ક્યાંઆમ એક બીજાને સંબંધ ન હોય તેવી વાતનું મત ધરાવે છે કે “The decaymust જોડાણ કરવાનું હોય ખરું? have been hastened by the terrible આ કુશનવંશી રાજાઓના સિક્કામાં જે પાર્થિplague of A. D. 167.which desolated અન અંશ જેવું દેખાય છે તે કાંઈ પાર્થિઅને કુશાન
(૧૯) જુઓ નીચેની ટીકા નં. ૭૦.
થયો હોવાનું જણાય છે. મતલબ કે તે છતને સમય (%) આ જીત મેળવ્યાનો સમય નક્કી જણા નથી ૩૧૯ ની ૫છી જ હતે. પણ ચંદ્રગ્રસ પહેલા રાજ્યારંભ ઈ. સ. ૩૧૯માં થયો (છા) જુઓ તેમણે લખેલી અ. હિ. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ છે એટલે તે સમયથી આ ગુપ્ત સંવત્સરને પ્રચાર ૫, ૨૭૩,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #223

દ્વિતીય પરિછેદ ] રાજાઓ વિષે
૧૮૧ વંશની હકુમત ઉપર ચડી આવ્યા તેના પરિણામરૂપ બહુ અગત્યને સવાલ નથી એટલે હાલ તે સ્મિથ નથી; પણ આ કુશનવંશીઓ તેિજ અને પાર્થિ- સાહેબનું મંતવ્ય રજુ કરીને આ પરિચછેદની સમાપ્તિ અનની હકુમતની પાછળ પાછળ, હિંદની ભૂમિ ઉપર કરીશું. તેમણે સાફ શબ્દોમાં નોંધ કરી છે કે, so ચડી આવ્યા હતા તેની અસરનું તે ઘાતક છે. મત- much, however is clear that Vasudev I લબ કે તેમના કથન પ્રમાણે, પ્રથમ કુશાન અને પછી was the last Kushan King, who conપાર્થિઅન એમ નથી બન્યું, પણ પ્રથમ પાર્થિઅનtinued to hold extensive territories અને પછી કુશાન આવ્યા છે.
in India; after his death there is no ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે આ સર્વ નં. ૬ થી ૧૩ indication of the existence of a paraસુધીના સાતથી આઠે વીર્યહીન અને નામધારી mount power in Northern India=છતાં રાજાઓને અંત આવ્યો કહી શકાશે. તેમનાં નામો એટલું સ્પષ્ટ છે કે વાસુદેવ પહેલાને છેલ્લે જ કેવાં હતાં તે જણાયું નથી જ. પણ આ વંશના કુશનવંશી રાજા કહેવાય કે જેણે હિંદમાં બહોળા પાંચમા રાજાને જ્યારે વાસુદેવ પહેલા તરીકે સંબોળો પ્રદેશ ઉપર સ્વામિત્વ ટકાવી રાખ્યું હતું. તેના મરણ છે, ત્યારે કહી શકાશે કે, આ નામધારીમાંથી બાદ ઉત્તર હિંદમાં કેઈએ એક છત્રી રાજ કર્યાનું એકાદ રાજાનું નામ વાસુદેવ બીજો હશે જ; અને કાંઈ ચિહ્ન નજરે પડતું નથી, કદાચ વાસુદેવ ત્રીજા, ચોથો ઇત્યાદિ પણ હોય. તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #224

- 15,
તૃતીય પરિછેદ
ચષ્મણર્વશી (શાહર્વશી)-ક્ષત્રપ ટૂંકસાર–ચષ્ઠણ ક્ષત્રપનું ગાન કુશાન રાજાઓ સાથે જોડવાનું કારણ બતાવી તેમના શકપ્રવર્તક વિશે કરેલી ચર્ચા–તથા સિક્કા અને શિલાલેખના આધારે તેના પ્રારંભને સાબિત કરી આપેલ સમય
(૧) દષમેતિક ક્ષત્રપનું આપેલ ટૂંક જીવનચરિત્ર –
(૨) ચકણનાં વિવિધ બિરૂદની પ્રાપ્તિને આપેલ ઈતિહાસ-તે ઉપરથી ઘડાયેલા તેના જીવનને તેમજ રાજ્યવિસ્તારને તરવરી આવતે આપેલ ખ્યાલ-કનિષ્કની સાથે મળી આવેલ ચકણની મૂર્તિ કેવા સંયોગોમાં ભરાવાઈ હશે તેની તથા તેના સમય વિશેની આપેલ સમજૂતી-નહપાણ અને ચકણની વિધ વિધ દષ્ટિબિંદુથી, સામ્યતા અને વિષમતાના મુદ્દાઓ ટાંકી ટાંકીને, કરેલી તુલના-તેમના જીવનમાંથી સૂઝી આવતા ક્ષત્રપ મહાક્ષત્રપની સત્તા વિશેના વિચારોનું કરેલ અવલોકન તથા તેમના ભેદની સમજૂતી સહજ થઈ પડે માટે તેનું બતાવેલ કેક–૨ષણ અને કુશાન સંવતના ભેદભેદનું આપેલ વર્ણન-ચષણનાં આયુષ્ય ઉમર ઈ–
(૩) જયદામન રાજ્યપદે આ સંભવે છે કે કેમ તે વિશેને કરી આપેલ નિર્ણય
(૪) રૂદ્રદામ–તેના રાજ્યવિસ્તાર સંબંધમાં થતી ગેરસમજૂતીઓનું આઠ દલીલમાં કરેલ વર્ણન તથા તેને સૂચવેલે પ્રતિકાર–રાજ્યવિસ્તાર સિવાય અન્ય હકીકત પરત્વે થયેલ ગેરસમજૂતિનું તથા આખા ચકણ વંશીઓના ધર્મવિશે કરેલ નિરૂપણ
જે શિલાલેખો, રાજકર્તાઓ ઉભા કરાવ્ય ગયા છે તેમાં રાજકીય મહત્ત્વ છે કે કેમ તેની કરેલી ચર્ચા–શિલાલેખ ઉપરથી સાબિત કરેલી તેમની ધર્મપ્રત્યેની ધગશ તથા તેમનાં તીર્થધામ ઉપર પાડેલ પ્રકાશ–ચકણું શકની આદિને જે સમય કરાવ્યો છે તેની, આઠ દૃષ્ટાંત આપી પૂરવાર કરેલી સત્યતા તથા તે આધારે ઈતિહાસના અંધકારમય યુગના જોડી આપેલા ત્રટિત મણુકાઓ–આખા નવમખંડની સંક્ષિપ્તમાં આપેલી સમયાવળી

Page #225

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
અત્યાર સુધી વર્ણવાયલા પરિચ્છેદેામાં જેમ સંકલિતપણે અમુક અમુક વંશ-રાજા કે પરિસ્થિતિનું અવલાકન કરાયું છે, તેમ આ હેતુ પરિચ્છેદમાં ક્રાંઇક સયેાજીતપણે કામ લેવાનું હશે એમ ધારવાનું નથી. મથાળું તે રખાયું છે ‘ ચણવંશી ક્ષત્રપ ' તે લગતું, કે જેને ઇતિહાસમાં સામાન્યરીતે Western Kshatraps=પાશ્ચાત્ય પ્રદેશના ( ભૂપતિએ એવા) ક્ષત્રપે। તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે અને જેને પુ. ૩ પૃ. ૩૪૨ માં આપણે ‘શાહુવંશ’તરીકે સંખાયે છે તેનું; પરંતુ તે આખા વંશમાં જેટલા રાજા થઈ ગયા છે, તેનું યથાસ્થિત અને જેટલું જાણવામાં આવ્યું છે તેટલું સધળું જ વર્ણન અત્ર આપવામાં આવ્યું નથી. કારણ કે તેમ કરવામાં આવે તે। આપણે ઠરાવેલી સમય મર્યાદાનું અતિ ઉલંધન થઈ જાય છે, એટલે તેમનું સંપૂર્ણ મ્યાન ન આપતાં તેમને લગતી જે જે વિગત અત્યાર સુધી નહીં શોધાયલી દેખાઈ છે અથવા તે માલૂમ પડી છે પણ જેમાં હવે ફેરફાર કરવાની આવશ્યકતા લાગી છે, તેટલીનું જ અહીં વિવેચન કરવાની ધારણા રાખી છે કે જેથી કરીને તેમને સંપૂર્ણ ઇતિહાસ લખવામાં આવે ત્યારે તે બાબતે ઉપર પૂરતું લક્ષ આપવામાં આવે.
ચણવંશી ક્ષત્રપા
વળી, આ ક્ષત્રપોને લગતી ખીનાઓનું સ્વતંત્ર વર્ણન ન આપતાં, આ કુશાનવંશી પ્રજા સાથે જ તેમને એક પરિચ્છેદ ખનાવીને જોડયા છે તેનું કારણ એ છે કે, આ ક્ષત્રપા મારી સમજ પ્રમાણે કુશાનવંશી રાજાઓના સરદાર। હ।વાનું નક્કી થાય છે. એટલે કુશાન અને ચઋણુ વંશને લગતા કેટલાક બનાવા અંદર અંદર એક ખીજાને સ્પર્શીને રહેલા છે, તે માટે તેમના જ તિહાસની સાથે જે આમનું
(૧) આ નામ શા માટે પાડવામાં આવ્યું હતું તે પુ. ૩ માં તેજ ઠેકાણે દર્શાવવામાં આવ્યું છે. તે નામ પાછળથી ખાટું ઠરાવવામાં આવ્યું છે એટલે આપણે પણ તેને છેડી દઈને ચણ્વશી શબ્દ જ વાપરવાનું ચાલુ રાખ્યું છે.
૧૮૩
વર્ણન કરી બતાવવામાં આવે તે લેખકને તેમજ વાચકને બંનેને અનુકૂળ થઈ પડે એમ દેખાયું છે.
ઉપર પૃ. ૧૫૯ માં જે મુદ્દાઓનું આ પરિચ્છે વર્ણન કરવા માટેની સૂચના કરાઇ છે તેમાંના એક પ્રશ્ન તેમના શક-સંવત્સરને લગતા છે. પ્રથમ પરિચ્છેદે કુશાન વંશની નામાવિલ ગાઠવતાં એમ જણાવાયું છે કે તેમના શક ઇ. સ. ૧૦૩ માં જ્યારથી કનિષ્ક પહેલા મથુરાપતિ બન્યા હતા ત્યારથી આરંભાયેા છે, સાથે સાથે એમ પણ જણાવવામાં આવ્યું છે કે, ચણ્વશી ક્ષત્રપાના શક–સંવત્સરની આદિ પણ તેજ સમયથી કરવામાં આવી છે વિદ્વાનેાએ આ બન્ને પ્રસ ંગને–કુશાન અને ચણ સંવતના પ્રારભને, ઈ. સ. ૭૮ માં થયાનું ગણાવ્યું છે. જ્યારે મેં અનેક પુરાવાને અંગે જે નીચે જણાવવામાં આવ્યા છે, તેને સમય ઇસવી સન ૧૦૨ ના ઠરાજ્યેા છે. અલબત્ત, એટલે દરો બરાબર છે કે, આ બન્ને પ્રસંગાના સમય૨ ઈ. સ. ૧૦૩ માં નાંધી શકાય તેમ છે, પરંતુ તેમ થવાનાં કારણો જુદાં જુદાં સમજાય છે માટે તે ખન્નેનેં, એકજ શક ન માની લેતાં બન્નેને ભિન્ન ભિન્ન નામે ઓળખાવવાની જરૂર લાગે છે, એટલે કુશાન અને ચણ સંવત એમ નિરનિરાળાં નામે તેને ઓળખીશું. જો કે નામ જુદાં દઇએ છીએ-પરંતુ ઇતિહાસના આલેખનની દૃષ્ટિએ આંકની ગણત્રીમાં કૅ બનાવાની તે કરવામાં, એકને બદલે ખીજું નામ વપરા જવાથી કાંઈ જાતનેા વિરાધાભાસ થતા નજરે પડતો નથી, એમજ સમજી લેવું રહે છે. હવે તેની ઉત્પત્તિના સમય વિશેની વિચારણા પ્રથમ કરી લઇએ.
તેમના શકના કર્તા વિશે
સમય–કાળ ગણના માટેની પદ્ધતિ વિશેની માહિતી આપતાં આ પુસ્તકના આઠમા ખંડે બે
(૨) કદાચ એક બે વરસનું અંતર ઠરાવવું હોય તા હરાવી શકાય તેમ છે. પરંતુ તેમ કરવા જતાં અન્ય મુશ્કેલીએ ઉભી થવાના સભવ છે તેથી હાલ એક જ સમય હાવાનું જણાવવું ઠીક લાગ્યું છે.

Page #226

૧૮૪ ચBણ શકને
[ નવમ ખંડ પરિચ્છેદ લખવા પડયા છે. તેમાંના દિતીય પરિચ્છેદમાં તેમજ પુ. ૩માં પૃ. ૨૧૭થી ૨૨ સુધી નું ૧ની અને અનેક સંવત સાથે શક-સંવતનું પણ વર્ણન કરી પૃ. ૩૨૧-૨૨, ચોથાની ખાસ વિષય તરીકેની ચર્ચા બતાવાયું છે. ત્યાં એમ સિદ્ધ કરવામાં આવ્યું છે કે ઉપાડીને આપણે સાબિત કરી આપ્યું છે એટલે હિંદના ઉત્તર ભાગમાં જે શક-સંવત પ્રવર્તતે જણા તે બેને વર્જીને બાકીની બેને જ અત્રે વિચાર કરવો છે તેની સાથે દક્ષિણ હિંદમાં પ્રવતી રહેલ શક સંવત રહે છે. બાકી રહેતી બે બીનાઓ-કુશાન અને સાથે કોઈ સંબંધ જ નથી. એટલે કે બને ભિન્ન ચઠણની બાબત-એકજ સમયે ઉદ્દભવી છે. તેમની ભિન્ન છે. ત્યાં દ્વિતીય પરિચ્છેદમાં દક્ષિણ હિંદની ઉત્પત્તિનાં કારણ જુદાં જુદા છે પરંતુ તેમના પ્રારંભ શક વિશેની વિચારણા કરવામાં આવી હતી. એટલે સમય એક જ છે એટલે આપણું કામ પુરતાં તેને અત્રે ઉત્તર હિંદના શક વિશે જ વિચાર કરવાનું છે. એક જ લેખીએ તે પણ હરકત જેવું નથી. તેમાં
ઉત્તર હિંદના શકસંવતના પ્રારંભ સાથે, નીચે કુશાન વંશના શકની બાબત તે અગાઉ ચર્ચાઈ દર્શાવેલ ચાર બનાવમાંથી કઈ એકની સાથે પણ ગઈ છે. એટલે અત્ર ચઠણ વંશની એકલાનીજ વિદ્વાનોની માન્યતા પ્રમાણે સંબંધ હેવાનું પરાતું બાબત વિચારતી રહે છે. આવ્યું છે. (૧) નહપાણથી, (જેને શક પ્રજાને ધારી આપણે કહી ગયા છીએ કે ચક્કgશક અને કુશાનલેવાય છે તેથી) તે શકનો પ્રારંભ થયો હોય, શકનો આરંભકાળ એક જ સમયનો ગણાય છે. હવે (૨) તેવીજ રીતે ચઝણુ ક્ષત્રપના વંશની આદિ કે (૩) જ્યારે કુશાનશકને કાળ ઈ. સ. ૧૦૩ ગણાય છે ત્યારે કુશનવંશી રાજા કનિષ્કનો રાજ્યારંભ અથવા છેવટે ચક્કણ સંવતનો આરંભકાળ પણ ઇ. સ. ૧૦૩ જ (૪) પરદેશી આક્રમણકારોમાંના રાજા મેઝીઝ કે તેને કહેવું પડે તેમાં તે શંકા જેવું છે જ નહીં. પરંતુ વંશજોમાંના અઝીઝ પહેલાથી કે બીજાથી તેનો આરંભ, અત્ર જે આપણે સાબિત કરવું રહે છે તે એટલું જ ઈ. ઈ. થયા પણ હેય એમ મનાય છે. આ પ્રમાણે કે, તે આંક શી રીતે મેળવી શકાય છે? તેમજ તે ચાર માન્યતા અત્યારે ધરાવાય છે, કેમકે આ ચારે આંકવાળો શક પ્રવર્તાવવાનું કારણ શું છે અને કોણે વંશના ભૂપતિઓનું જોર, ઉત્તર હિંદમાં–વધારે પ્રબળ પ્રવર્તાવ્યો હતો? પ્રથમ પાયે જણાવવાનું કે આંક તે પણે જામવા પામ્યું હતું. તેમજ તેઓ દરેક કઈ સમયદક નિશાની કહેવાય છે અને તેની ગણત્રી જાતિના છે એમ પાકે પાયે એાળખ થઈ ન હોવાથી પાકે પાયે તથા વિના કસૂરે કરવી હોય તે, શિલાલેખ તે સને શક પ્રજાના અંશ તરીકે માની લેવાયા છે. અને સિક્કાને લગતાં જેટલાં સાધને મેળવી શકાય વળી શક પ્રજાથી તે સંવતસર ચાલુ થયે છે માટે તેટલાં મેળવીને તે પ્રમાણે આગળ વધવાથી જ ઈચ્છીત તેને શક સંવત ઠરાવી, જ્યાં જ્યાં સયદર્શક આંકડા પરિણામે પહોંચી શકાય. તેમાં અત્રે તે આપણે નજરે પડયા, ત્યાં ત્યાં તે સર્વેને ઈ. સ. ૭૮ સાથે તેની આદિનો જ સમય મેળવે છે એટલે તે વંશના હિસાબ મેળવીને, સમયદર્શન કરાવવામાં આવ્યું છે. આ પાછળના રાજાઓને બદલે પૂર્વને અથવા એકદમ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ ઈતિહાસમાં પ્રવર્તી રહેલી દેખાઈ
શરૂઆતના રાજાઓના જ શિલાલેખ અને સિક્કાને છે. તે સ્થિતિ વાસ્તવિક છે કે તેને લીધે અનેક ગુંચવણે
તપાસવા પડશે. તે કામ માટે પ્રથમના બે ત્રણ ઉભી થવા પામી છે? તે સમજી લેવાની જરૂર છે.
રાજાની જ વિચારણું પુરતી નિવવા સંભવ છે કેમકે ઉપરની ચાર બીનામાંથી બેન-નં. ૧ અને ને. તેમને લગતી તથા પ્રકારની જે સામગ્રી પ્રાપ્ત થઇ ૪ વાળી બીનાને-ઈ. સ. ૭૮ વાળા શક સંવત છે તેમાં આંકતો નિર્દોષ થયેલ પણ માલુમ પડે છે સાથે બિલકુલ લાગતું વળગતું નથી એમ પ્રસંગે પાત્ જ. આવા પ્રથમના ત્રણનાં નામ ષતિક, ચઠણ
(3) જુએ ૫. ૩ ૫
૧૪૦; ૧
(ભી
નં. ૪૭)
પૃ. ૩૫૦ તથા તેની ટી. નં ૭૮,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #227

- ૯તીય પરિરછેદ ] કર્તા તથા સમય
- ૧૮૫. અને રૂદ્રદામન છે. તેમાંથી ધોતિકને કઈ શિલાલેખ રૂદ્રદામનની બાબતમાં તે તેના પૂર્વજ-દાદા અને કે સિક્કો હજી સુધી જડી આવ્યો નથી એટલે કેવળ પ્રદાદા-કરતાં પણ સ્થિતિ નિરાળી જ છે. તેના તે તેની વિચારણાથી જ આપણું બધું કામ સરી જાય શિલાલેખ અને સિક્કા બને મળી આવ્યા છે; તેવી વકી નથી લાગતી. વળી ચષ્મણને કઈ એટલું જ નહીં પણ શિલાલેખમાં તેના વંશના શિલાલેખ જો કે અદ્યાપિ પર્યત મળી આવ્યો નથી જ સવતને આંક સુદ્ધાંત લખેલ છે. જ્યારે સિક્કાઓમાં છતાં તેના સિક્કાઓ ઘણા મળી આવે છે. તેમાં તેને સાલનો આંક તે જેકે નથી જ પરંતુ તેમાં ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપની ઉપાધિવાળે સંબોધાયો પિતાને મહાક્ષત્રપ અને રાજાપદથી વિભૂષિત થયેલ જણાય છે. છતાં તેમાં પણ એ કેમાં તેને આંક તે જાહેર કરેલ છે. વળી ખાસ વિશિષ્ટતા એ છે કે નજરે પડતું જ નથી. પરંતુ એક બીજી વસ્તુ તેના પિતે ક્ષત્રપ બન્યો જ લાગતું નથી. ઉપરની સંબંધમાં સ્પષ્ટપણે દેખાતી માલુમ પડી છે કે તેણે હકીક્તને તુરત સમજી શકાય માટે કાઠાના રૂપમાં પિતાને “રાજા” તરીકે પણ ઓળખાવ્યું છે. જ્યારે ગઠવી દઈએ.
નામ | સિક્કા | શિલાલેખ | બિરૂદ
નથી જણાયામ
નથી જણાયું
(૧) ધમેતિક (૨) ચણ
નથી જણાયા
નથી જણાયા | છે, પણ કેઈ ઉપર સાલપ લખી નથી (૪૬ ની સાલ વાંચ્યાનું કાંઈક યાદ આવે છે. ઉપરની ટીકા નં. ૩ જુઓ)
ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્ર
ર
(૩) રૂદ્રદામન | છે, પણ એકે ઉપર સાલ] છે, તેમાં સાલના આંક| મહાક્ષત્રપ અને રાજા
લખી નથી | પર અને ૭ર જણાયા છે ! છે, પરંતુ રોપ નથી - આ પ્રમાણે સૂત્ર તરીકે, ઉપરની હકીક્ત ગોઠવીને પુરૂષ ગાદીપતિ બન્યો છે. તેણે કાતરાવેશિકામાં હવે આપણે આગળ વધીશું. રૂદ્રદામન પછી જે ચોથે પિતાનો સમય ૭૨ થી ૧૦૦ સુધીનો બતાવ્યો છે એટલે
(૪) એકાદ જગ્યાએ ૪૧ નો આંક હોવાનું મારું વાચ. નહપાણુ અને ચઠણું બન્નેને શક પ્રજાના ગણીને તથા ૫હેલાની - વામાં આવ્યું છે ખરું, પરંતુ તેને આધાર ટાંકવાને અત્યારે પાછળ બીજે ગાદીએ આવ્યાનું કલ્પીને તે શબ્દ વાપર્યા છે; મારી પાસે સાધન રહ્યું નથી.
જ્યારે વસ્તુસ્થિતિ તે જુદી છે. (જુઓ ૫. . પૃ. ૨૧૭ થી જિકે કે, આ. ૨. પ્રસ્તાવના પૂ. ૧૧૨માં લખેલ છે કે ૨૨૨). આવાં કારણને લીધે આ કથનનો આધાર ૪૧ ના All that is known as to the duration of આંક માટે હું હાંકી રાકતા નથી.] Chasthan's reign in the period limited by (૫) સિક્કા અને શિલાલેખ કાણુ અને કયારે પડાવી શકે ? the years +6 and 12 ચઠણના રાજકાળ વિશે છે તથા તેના આંક કયારે લખી શકાય? તે સંબંધી જે વસ્તુ સર્વ જણાયું છે તે ૪૬ અને ૭૨ ના સમયની વચગાળે સ્થિતિ મારા નિરીક્ષણમાં આવી છે, તે આગળ ચાથા મર્યાદિત થયું છે. વળી તેજ પુસ્તકના પૂ. ૭૨ ઉપર પરિકે વર્ણવી છે. ત્યાંથી જોઈ લેવું. • • • Period between saka 46 and 12 શક-સંવત (મારું નિરીક્ષણ સર્વથા સત્ય જ છે એમ મારા દા ૪૬ થી ૭૨ વચ્ચેનો સમય, એવા શબ્દો મળ્યા છે. પરંતુ નથી. સંશોધકોને જે અનુભવ થાય છે તેમણે જ તેને મેં પ્રમાણિક આધારરૂપે નથી કરાવ્યા; કેમકે, તેમણે કરવા વિનંતી છે..
૨૪. •
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #228

ચBણ શકના
[ નવમ ખંડ
તે ઉપરથી સાબિત થાય છે કે, રૂદ્રદામનની આખરની મહાક્ષત્રપ જણાવ્યો નથી. એટલે તાત્પર્ય એ નીકળે સાલ તરીકે આપણે કર નેજ લેખવી પડશે. અને છે કે, ચઠણના સમય દરમ્યાન જયદામન, ક્ષત્રપ પદેજ તેની વહેલામાં વહેલી સાલ પર ની છે જ્યારે ચપ્પણ- રહ્યો જણાય છે પણ કોઇકાળે ગાદીપતિ થવા પામ્યો ની કોઈ સાલ મળી આવી હોય તો તે ૪૬ ની છે. નથી, મતલબ કે ગાદીએ બેસતાં પહેલાં મરણ પામ્યા એટલે સાર એ થયો કે જે ચષ્ઠણની પછી રૂદ્રદામન હશે અને તેથી કરીને તેને પુત્ર રૂદ્રદામન જ પોતાના તુરત ગાદીએ બેઠા હોય તે પર અને ૪૬ વચ્ચેના દાદા ચપ્પણની પાછળ ગાદીએ બેઠે લાગે છે. એટલે છ વર્ષના અંતરમાં જ તેમ બનવા પામ્યું હોય. તે ઉપરમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ચઠણને અંત ૪૯-૫માં સમયને સમભાગે વહેચી નાંખીએ તે ચશ્મણનો અંત થતાં રૂદ્રદામનના રાજ્યનો આરંભ થયાનું ગણવું રહે અને રૂદ્રદામનને પ્રારંભ ૪૯-૫૦ માં આપણે માનો તથા ક્ષત્રપ જયદમનનું મૃત્યુ પણ ચક્કાનું મૃત્યુ રહેશે. પરંતુ રૂદ્રદામન ગાદીએ ન આવ્યો હોય , જે સાલમાં નીપજ્યુ તેજ સાલમાં કે તેની પહેલાં ૪૬ થી ૫ વર્ષના અંતરમાં બીજો કોઈ પુરૂષ રાજ- નીપજયું હતું એમ ગણવું રહે; કેમકે જે એકાદ બે વર્ષનું કર્તા તરીકે આવ્યો હોય એમ પણ સંભવી શકે. પણ પણ અંતર તે બે બનાવ વચ્ચે રહેવા પામ્યું હતું, આપણે ઈતિહાસના અભ્યાસથી તથા સિક્કામાં કાત- તે જયદામન પોતે મહાક્ષત્રપ તરીકે અને તેટલા રાયેલ ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપ જેવા હેવાના અધિકાર સમય માટે રૂદ્રદામન પિતાને ક્ષત્રપ તરીકે ઓળખાવિશેની ગૌરવતાના ભેદથી જાણીએ છીએ કે (જુઓ વત જ; પણ જ્યારે તેમ બન્યું જ નથી, (અથવા ૫ ૩ ૫. ૧૬૪-૭૨) જે વ્યકિત પ્રથમ ક્ષત્રપ તેમ બન્યું હોય તો પણ તેવું સાબિત કરાવનાર કોઈ હેય છે તે જ્યારે મહાક્ષત્રપનું પદ ધારણ કરે છે સિક્કો હજુ સુધી મળી આવ્યો નથી. એટલા માટે ત્યારે તેને અધિકાર વિશેષ વિસ્તૃત થાય છે. આમાં તે સિક્કો ન મળે ત્યાં સુધી જે હકીકત સિદ્ધ થઈ કદામનને ક્ષત્રપ પદ લાગ્યું જ નથી. તેને તે એકદમ શકે છે તે જ માની રહે છે.) ત્યારે ઉપર પ્રમાણેને મહાક્ષત્રપને જ અધિકાર પ્રાપ્ત થયો છે, વળી પુ. ૩માં નિયમ બળવત્તર થતો જાય છે એમ માનવું જ રહ્યું. નહપાનું જીવન લખતાં જણાવી ગયા છીએ કે એટલે એક હકીકત હવે નિશ્ચિત થઈ કે ચઠણનું
જ્યાં સુધી અમુક વ્યક્તિ યુવરાજ પદે હોય છે ત્યાં મરણ ૪૯ માં ગણવું અને રૂદ્રદામનનું રાજ્ય ૪૯ થી સુધી તેને ક્ષત્રપ કહેવામાં આવે છે. પરંતુ સ્વતંત્ર હર = ૨૩ વર્ષનું ગણવું. અધિકારે આવતાં અથવા ગાદીપતિ તરીકે બિરાજતાં આટલું નક્કી કર્યા પછી પણ વિચારવાનું રહે. તેને મહાક્ષત્રપ કહેવામાં આવે છે, એટલે આ સિદ્ધાંત છે કે, ક્ષત્રપર્વશને આદિપુરૂષ ચક્કણ ગણાય કે તેને અનુસાર એવા ઠરાવ ઉપર આવવું રહે છે કે, ૨- પિતા ધમેતિક કે અન્ય કોઈ અત્યાર સુધી એવી દામને યુવરાજ પદવી ધારણ કરી લાગતી નથી પણ માન્યતા પ્રવર્તી રહી છે કે, નહપાણથી કે કદાચ તેની એકદમ ગાદીપતિ જ બની બેઠે લાગે છે. આ અનુમાન અગાઉથી તે શક ચાલતો આવ્યો છે, પણ તેમ બનવા એટલા ઉપરથી સત્ય ઠરે છે કે, ચઠણુને પુત્ર અને પામ્યું નથી તે આપણે સિદ્ધ કરી ગયા છીએ એટલે રૂદ્રદામનને પિતા, જેનું નામ જયદામાં જણાવાયું તેને પ્રશ્ન તે વિચારો રહે જ નથી. હવે ચશ્મણછે તેના કોઈ કઈ સિક્કા મળી આવે છે તે સર્વેમાં ને પિતાને વિચાર કરી લઈએ. તેને આદિ પુરૂષ તેને ક્ષત્રપ તરીકે જ ઓળખાવાય છે. એમાં ઠરાવવામાં પણ ઘણી મુશ્કેલીઓ આવે છે કેમકે ને
() કે. . ૨, ૫, ૧૭ પારિ. ૨૩. Jayadarnan લખે છે કે, on his coins Jayadaman uses the bears the title of Kshatrap oply=461344417 title Swami, Lord, in addition to Raja dod ક્ષત્રપને જ હો ધરાવે છે. [ને કે આગળ જતાં પાછું Kshatrapપતાના સિક્કા ઉપર રાજ, સાપ, ઉપરાંત પિતા

Page #229

=
વતીય પરિછેદ ].
કર્તા તથા સમય તેમ ઠરાવાય તે તેના શકને આરંભ તેના રાજ્યથી હતી અને તે ઉપરાંત ક્ષત્રપ તરીકે પણ અમુક સમય ગણ રહે. અને તેને રાજ્યને અંત ૪૯ માં ગાળ્યો છે. આ સ્થિતિ. તે વળી, ઉપરમાં જે ૪૯ આવ્યાનું આપણે ઠરાવ્યું છે. તે હિસાબે તેનું રાજ્ય વર્ષનું તેનું રાજ્ય લંબાયાનું પણ કઠિન ઠરાવાય છે ૧ થી ૪૯ સુધી ચાલ્યું હતું એમ માનવું પડે. તે તેના કરતાંયે વિશેષ કઠન બનાવે છે. એટલે એમ જ સ્થિતિ માન્ય થઈ શકે તેમ નથી; કેમકે તેનાજ માનવું પડશે કે, તેના રાજ્યારંભથી તેના શકની આદિ વંશમાં કોઈપણ રાજાએ વધારેમાં વધારે રાજ્ય થઈ નથી લાગતી. પરંતુ તેની પૂર્વે કઈ બીજું થયું ભગવ્યું હોય તે અઢારમાં રાજા રૂદ્ધસેન ત્રીજાએ હેય તેના રાજ અમલથી થઈ હોય. વળી તે માટે ૩૦ વર્ષ અને ચોથા રાજા દાન્યદશ્રીએ ૨૮ વર્ષ પર્યત સૌથી વિશેષ આધારભૂત અનુમાન જે બાંધી શકાય રાજ્ય કર્યું છે. એટલે કે તે સમયે તેના રાજવંશી- તે તેના પિતા ષમેતિકથી તે આદિ થઈ હોય એમ ઓમાં રાજકર્તા તરીકેની જીંદગી એવા પ્રકારની ગણી શકાય. અને આ પ્રમાણે બન્યું હોય તે, બે રાજા બની ગઈ હતી કે ગાદીપતિ તરીકે બહુ બહુ તે ૩૦- વચ્ચે ૪૯ વર્ષનું રાજ્ય લંબાયું હતું એમ ગણવું પડે. ૩૫ વર્ષ જ તેમનું આયુષ્ય ટકી રહેતું હતું. તે પછી અને તેમ ગણવામાં બિલકુલ બાધા જેવું લાગતું નથી. એક જ પુરૂષને ફાળે ૪૯ વર્ષનું રાજ્ય તે કાળે અહીં આગળ હવે આપણે પૂર્વે થયેલ અનુભવને લિંબાય તે હકીકત એકદમ બુદ્ધિમાં ઉતરે તેવી નથી આશ્રય લે પડશે. ક્ષહરાટ ભૂમક પિતે ક્ષત્રપ પણ લાગતી. ઉપરાંત બીજો મુદો એ પણ વિચાર રહે હતા તેમ પરદેશી પણ હતો. (જુઓ પુ. ૩ માં તેનું છે કે, તેણે જ જે આદિ કરી હોય તે, તે પોતે વૃત્તાંત) તેવી જ રીતે આ મેતિક અને ચઠણ પણ મહાક્ષત્રપ કે રાજા પદે આવ્યા પછી જ કરી શકેલ૦ ક્ષત્રપ તથા પરદેશી છે. વળી ભૂમક અને તેના પુત્ર કેમકે તે હેદ્દાઓ સ્વતંત્રતા સૂચક છે. પરંતુ આપણને નહપાણનાં દષ્ટાંતથી આપણે જ્ઞાત છીએ કે તેઓ એટલું તે વિદિત થયેલું જ છે કે (જુઓ પૃ. ૧૮૫) બને ક્ષત્રપપદે હતા અને પછીથી મહાક્ષત્રપદે ચડયા તેણે ક્ષત્રપ તરીકે પણ કેટલાક કાળ પસાર કરેલો હતા. વળી તેમાંથી એમ પણ સૂચન મળતું હતું કે છે જ. એટલે તેનો અર્થ એ થયો કે તેણે એકલાએ તેમના માથે કોઈ અન્ય સરદાર હતા, કે જેમના પ્રતિ મહાક્ષત્રપ અને રાજા તરીકે જ ૪૯ વર્ષ સત્તા ભોગવી નિધિ તરીકે તેઓ પિતાને સુપ્રત કરેલ પ્રાંત
માટે જયદામને સ્વામિ શબ્દ વાપરેલ છે (વિદ્વાને પણ તેટલાં વર્ષ ગાળ્યા હોય પણ તે હિસાબમાં લેવાતા નથી, છતાં કેવા હિઅર્થ લખાણ કરે છે તેનું આ દષ્ટાંત છે.) તેની કમર તે તે પ્રમાણમાં વધતી જ જતી રહે છે. કહેવા
મિારું ટીપ્પણુ-જે સિકાને રેપ્સન સાહેબે જયદામનના તાત્પર્ય એ છે કે જ્યાં, એકલું જ રાજા પદ ધારણ કરાતું હોય ત્યાં કહ્યા છે તે જયદામનના નથી લાગતા; કેમકે તેના અક્ષરેજ ૪૯ વર્ષ તે શું, પણ તેનાથી એ વધારે વર્ષ સુધી અમલ ભેગવી નથી ઉઠયા. પણ તેમણે અનુમાનથી માત્ર બેસાડી દીધું છે. તેમાં શકાય છે, પરંતુ જ્યાં બે ત્રણ સ્થિતિમાંથી પસાર થયા બાદ નંદીનું ચિત્ર છે. વળી તે સિક્કાઓ માત્ર જુનાગઢ પ્રદેશ. સ્વતંત્ર રાજા તરીકેની સત્તા ગ્રહણ કરવી પડે છે ત્યાં ૪૯ વર્ષ માંથી જ મળી આવે છે, નહીં કે અવંતિ કે તેના અધિકાર. જેટલો લાંબો કાળ તે પદ ભોગવી શકવાનું માન્ય રહેતું નથી. વાળા અન્યપ્રદેશમાંથી; બીજું તેમાં કાંઈ જ ચિન્હ નથી પણ (૮) રાજક્ત એટલે સ્વતંત્ર ગાદીપતિ બન્યા પછીની, સૂર્ય ચંદ્ર કતરેલ છે અને તેથી જ તે ચકણવંશના ઠરાવી નહીં કે તે પહેલાં અનેક હેડ્ડાઓ ભેગવી લીધા હોય તે દીધા છે. આ કારણને લીધે તે સિક્કાઓ મેં જયદામનના સહિતની (સરખા ઉપરની ટી. નં. ૭), લેખ્યા નથી વળી “રા' રાખ જયદામને વાપર્યો છે કે કેમ (૯) ઉપરની ટીક નં. ૭ ને ખ્યાલ લાવવાથી આ તે માટે આગળ રૂદ્રદામનનું વૃત્તાંત જુએ.]
વાયની યથાર્થતા સમજાશે. (૭) અહીં, રાજ શબ્દ ખાસ મુદ્દાથી વાપર્યો છે, તે શબ્દ (૧૦) જુએ નીચે ટી, નં. ૧ ને લગતું મૂળસ્થિતિ સ્વતંત્રતા સૂચક છે. સ્વતંત્ર બન્યા પહેલાં અન્ય પકે ગમે બતાવતું લખાણું.

Page #230

૧૮૮
ચષણ રાકના
[ નવમ ખંડ
અથવા પ્રદેશ ઉપર હકુમત ચલાવતા હતા. અને આ દષમતિક અને ચ9ણની બાબતમાં પણ બન્યું જ્યાંસુધી આવી પરાધીન સ્થિતિમાં તેઓ દેખાય છે. એટલે કે, આ ચછણ ક્ષત્રપના વંશની હોય ત્યાંસુધી તેઓ ક્ષત્રપ તરીકે પોતાનો સ્વતંત્ર આદિ ગણાઈ છે તે તેના પિતા દક્ષતિકે જ્યારથી શક ચલાવી પણ ન શકે. તેમજ જો તેવું બનવા સૂબા તરીકે ક્ષત્રપપદ ધારણ કર્યું ત્યારથી, પરંતુ પામે તે તેમનો સરદાર, સાંખી શકે પણ નહીં. તેને પ્રગટપણે કેતરાવીને જાહેરાત આપવાની શરૂબહુમાં બહુ તે ક્ષત્રપ તરીકે જે કરી શકે તે એટલુંજ આત તે તેના પુત્ર ચઠણેજ કરી હોવાનું સમજાય કે, કાં પિતાના સરદારને જે શક ચાલતું હોય તે છે. અને તે પણ જ્યારે પોતે મહાક્ષત્રપ બનવા ચલાવ્યે રાખે, અથવા તે પિતે ક્ષત્રપ-સૂબા તરીકે પામ્યો હતો ત્યારબાદજ, નહીં કે તે પહેલાં.
જ્યારથી લગામ હાથમાં લીધી હોય ત્યારથી રાજ- આખીએ ચર્ચાને સાર એ થયો કે, ચશ્મણ વહીવટમાં તેનું વર્ષ ધવાનું કરી શકે. એટલે તે ક્ષત્રપના વંશની શરૂઆત તેના પિતા બ્રમોતિકથી પ્રમાણે લખાતા આંકને અર્થ, જેમ પૂર્વે અનેક રાજા થઈ ગણાય. પરંતુ તેના સંવત-શકની જાહેરાત કરપર થતું આવ્યું છે તેમ આ ક્ષેત્રની બાબતમાં નાર તે તેનો પુત્ર ચહ્નણ મહાક્ષત્રપજ ગણાય. પણ In so many regnal years=મારા રાજ્ય એટલે કેનાથી આ વંશની આદિ થઈ તથા તેનાથી આટલામાં વર્ષે, એવા ભાવાર્થમાં તે શબ્દ વપરાયો તેમના શકની આદિ થઈ તે બને પ્રજાને ફડચે ગણવો પડે. (અલબત્ત regnal શબ્દ બરાબર તે જો કે આવી ગયો કહેવાય, છતાં કઈ સાલમાં તે આદિ નથી જ કારણ કે તે ક્ષત્રપ તરીકે તેમનો રાજ્યાભિષેક થઈ ગણાય તે હજુ સાબિત કરવું બાકી રહ્યું છે. કરવામાં આવતું નથી. પરંતુ રાજવહીવટ ગ્રહણ આ ચક્કણુના અને કુશાનના શકને સમય એકજ કર્યાને આટલાં વર્ષ થયાં તેની ગણત્રી કરવા પૂરતું જ ગણાય છે તે આપણે એક કરતાં વધારે વખત તે શબ્દ લેખાય.) તાત્પર્ય એ થયો કે, ક્ષત્રપ તરીકે
જણાવી ગયા છીએ. વળી આ કોઈ પિતાના સંવતની આદિ કરી શકતા નથી જ. તેમના શકની શકને વિદ્વાનોએ ઉત્તર હિંદના પરંતુ મહાક્ષત્રપ તરીકે કરી શકે ખરા. અને તે પણ આદિને સમય શક તરીકે ઓળખાવ્યો છે તથા પિતાને સ્વતંત્ર વંશ સ્થાપે ત્યારેજ, તે પહેલાં તે
જે શકને શાલિવાહન શક તરીકે નહીં જ. એટલે માનવું પડે છે કે, જેમ ભૂમકક્ષત્રપના સામાન્ય રીતે ઓળખાવાય છે તેને દક્ષિણ હિંદનો સબંધમાં બન્યું છે કે, તેણે સૂબા-ક્ષત્રપ તરીકે પોતાની શક કહેવરાવે છે. બન્નેને આ પ્રમાણે જુદા પાડે રાજકીય કારકીર્દી શરૂ કરી હતી, ત્યારથી ભલે તેના છે. છતાંયે તે બન્નેનો પ્રારંભ ઈ. સ. ૭૮ માંથી ક્ષહરાટ સંવતની આદિ ગણાઈ છે ખરી, છતાં તેણે થયાનું ગણાવે છે. અહીં તે આપણે ઉત્તર હિંદના પ્રગટ રીતે શિલાલેખમાં સિક્કા આદિ કેઈ સ્થાને શક સાથેજ નિસબત છે એટલે તેને જયાં સુધી લાગે પિતાનો સ્વતંત્ર શક કેતરાવ્યાનું પગલું ભર્યું નહોતું, વળગે છે ત્યાંસુધીની જ ચર્ચા કરીશું. બીજી રીતે તેમજ તેના પુત્ર નહપાણે પણ, ક્ષત્રપપદે હતું ત્યાંસુધી આગળ વધીએ તે પહેલાં, તેનું સ્થાપન જે ઈ. સ. તેવું કાર્ય કર્યું નહોતું, પણ મહાક્ષત્રપપદે આવ્યા ૮માં થયાનું મનાયું છે તે બીના સત્ય છે કે કેમ પછીજ શાક ચાલુ કર્યો હતો, તેમ અને તેવી જ રીતે તે તપાસી લઈએ.
(૧૧) પિતાને વંશ ચા આવતો હોય દરમ્યાન, દેઈ વ્યક્તિ ને મહાક્ષત્રપ ૫દને પ્રાપ્ત કરે તો તે ન શક • પ્રવર્તાવી ન શકે તે હકીકત દર્શાવવા આ સ્થિતિ જણાવી છે,
(૧૨) સરખા ઉપરની ટી, નં. ૮
(૧૩) જુએ પૂ. ૧૦૨ ઉ૫ર ડે. કલ્હનના નામ વાળું અવતરણ તથા પૂ. ૯૭ ઉપર ઢાંકેલમિ. રેમ્સનના મતનું મંચણું.
(૧૪) જીઓ પૂ. ૯૬ તથા શક સંવતને લગતી આખીએ યર્ચા,

Page #231

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
ઉપર સાબિત કરી ગયા છીએ કે, આ શકની આદિ ક્ષત્રપ ક્ષમાતિકના સત્તાકાળથી થઈ છે એટલે .જો તે શકના પ્રારંભ ઇ. સ. ૭૮ માં થયાનું સ્વીકારાય તા તેના અર્થ એમ થયા ગણાય કે ક્ષત્રપ ૠમેાતિકના વહીવટની શરૂઆત ઇ. સ. ૭૮ માંથી થઈ હતી અને ચષણના રાજ્યકાળના આંક ૪૯ સુધી લંબાયેા છે; એટલે ૭૮૪=૧૨૭ ઇ. સ. માં તે પણ સત્તાશાળી પુરૂષ હતા. આ બન્ને વ્યક્તિને સત્તા પ્રદેશ જો વિચારીશું તે સિંધ, રાજપુતાના, સૌરાષ્ટ્ર અને અવંતિના મુલકાજ દેખાય છે. અલબત્ત ક્ષમાતિકની સત્તા મુખ્ય અંશે કયાં જામવા પામી હતી તે વિષય આપણે બહુ ચર્ચ્યા નથી, છતાં જેટલે સુધી જણાયું છે તેટલે દરજ્જે કહી શકાશે કે તેની સત્તા રાજપુતાના અને સિંધ ઉપર તેા હતીજ;૧૫ અને ચૠણની ગાદી તે। અવંતિ ખુદમાંજ હતી તે નિવિર્વાદ છે. મતલબ કે ઇ. સ. ૭૮ થી ૧૨૭ સુધીના પચાસ વર્ષ સુધી આ બન્ને બાપ અને દિકરાનું રાજ્ય, ઉપરના પ્રદેશ ઉપર હતું એમ રી શકે છે. જ્યારે આપણે ગર્દભીલ વંશના ઇતિહાસ આલેખતાં તે એમ સાબિત કરી ગયા છીએ કે આ સર્વે કાળ તે સર્વે • પ્રદેશ ઉપર તેમની જ સત્તા હતી. એટલું જ નહીં પણ તે સર્વ રાજા મહા પરાક્રમી અને કાઇથી પણ ગાંજ્યા જાય તેવા નહેાતા. અને વિશેષમાં તે તેમાંના એક સિંધ અને રાજપુતાના તે શું પણ તેથી યે આગળ વધીને ઠેઠ કાશ્મિર સુધી પેાતાની • રાજસત્તા લંબાવી હતી કે જેની નોંધ રાજતરંગિણિ કાર જેવાને પણ લેવી પડી છે. તા શું એમ ધારવું. ૩ અવંતિ ઉપર · ગર્દભીલ વંશની તથા ચણુ વંશની એમ એની સત્તા એક સમયે ચાલતી હતી? તેમ તા એક કાળે એક પ્રદેશ ઉપર એ રાજવંશની હકુમત હાવાનું કદાપી ખની શકયું નથી અને બનવાનું પણ . નથી. સિવાય કે તે એમાંથી એક સત્તા, ખીજી સત્તા ની તાખેદાર-આજ્ઞાધારક હાય. પરંતુ પ્રસ્તુત વ‘શમાંથી કાઇને એક બીજાને ખંડિયે કે કિંચિહ્ન
મે
કર્તા તથા સમય
(૧૫) જુએ કનિષ્ઠ પહેલાનું વૃત્તાંત તથા પૂ. ૫૫
૧૮૯
અંશે શરણાંગત લેખવા તે તેનું અપમાન કર્યા જેવું ગણી શકાશે, તે પછી પ્રશ્ન થાય છે કે, શું ગર્દ ભીલની સત્તા સાચી કે ચઋણની સાચી ? ઉત્તર એટ લેાજ કે, બન્ને સત્તા અતિ ઉપર તેા હતીજ અને તે સત્ય પણ છે જ, પરંતુ ચણુતા સમય જે ઇ. સ. ૭૮ માં તેના શકતા પ્રારંભકાળ લેખીને ગાડયેા છે તેજ ખાટા છે. આ મુદ્દો જેમ ચઋણના સમયની ગણત્રીથી અસત્ય ઠરાવી શકાય છે તેમ તે વંશના અંતિમ રાજાઓના સમય સાથે અન્ય ઐતિહાસિક સત્યની તુલનાની દૃષ્ટિએ પણ અસત્ય ઠરાવી શકાય તેમ છે. આ ક્ષત્રપ વશને અંત તેના ખાવીસમા રાજા, સ્વામિ રૂદ્રસિંહ મહાક્ષત્રપના રાજ્ય અમલે આવ્યા છે. આ રાજાને સમય તેના સિક્કા ઉપર કાતરાયલ આંક ઉપરથી નક્કી કરીએ તેા તેમનાશક સંવત ૩૧૦ થી ૩૧× સુધીના વર્ષને કહી શકાશે. આ સંખ્યામાં જ્યાં × નીશાની છે ત્યાં કયા આંક હાઈ શકે તે ઘસાઈ ગયેલ હેાવાથી, ભલે નક્કી પણે કહી શકાય તેમ નથી છતાં એટલું તે સ્પષ્ટજ છે કે તે આંક ૧ થી માંડીને ૯ સુધીનેાજ હાઈ શકે એટલે તેને ૩૧૧ થી ૩૧૯ સુધીના ઠરાવી શકાશે. આપણી ગણત્રીમાં જરા અંશે પણ અનિશ્ચિતપણાનું તત્ત્વ ન રહી જાય, તે માટે વધતામાં વધતા તેનેા સમય ગાઢવા તેયે ૩૧૯ થી તા વધારે કહી શકાશે નહીંજ અને તે સિામે ૩૧+૭૮= ઇ. સ. ૩૯૭ આવશે. એટલે તેના અર્થ એમ થયું કે, આ ચબ્ઝ'શી રાજાઓને અમલ અતિ ઉપર ઇ. સ. ૩૯૭ સુધી ચાલ્યો આવતા હતા. જ્યારે ઇતિહાસ તા આપણને સા સાક્ શબ્દોમાં અને ભેરી નાદે જાહેર કરી રહ્યો છે કે, ચુસવ'થી સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત પહેલાએ અવતિના પ્રદેશ ઇ. સ. ૩૧૯ માં જીતી લઈ ત્યાં પાતાની ગાદી કરી હતી. વળી તેની ખુશાલીમાં પેાતાના વંશના ગુપ્ત નામે સંવત્સર પ્રચલિત કર્યા હતા અને તેની પાછળ તેના વ'શોએ ડે ઇ. સ. ૪૦૦ વટાવી ગયા ખાદ પણ ત્યાં હકુમત ભાગગ્યે રાખી છે. તે
ની હકીકત,

Page #232

૧૦
[ નવમ ખંડ
શું, ગુપ્ત વશની સત્તા અતિ ઉપર હોવાનું માનવું કે ચણુવંશની સત્તા હેાવાનું? અહીં પણ ઉપરમાં જેવી ગભીલવંશની સત્તા સંબંધી પ્રશ્નોત્તરી ઉભી થવા પામી હતી તેવી જ પાછી આવીને ખડી થઇ જાય છે. અંતે ઠરાવવું પડે છે કે ૭૮ ની ગણત્રીજ આ સ` મુશ્કેલીનાં કારણરૂપ છે. આ પ્રમાણે ૭૮ ની ગણત્રી અન્યથા ઠરાવવાથીજ કાંઇ આપણું કાર્ય પતી જતું નથી. પરંતુ તેને ખરા ઉકેલ શોધી કાઢવા હજી બાકી રહ્યોજ ગણાય.
આ માટે અન્ય ઐતિહાસિક ધટનાઓના આપણે આશ્રય લેવા જરૂરી છે. મિ. વિન્સેન્ટ સ્મિથ પેતાને મત .જાહેર કરતાં લખે છે કે,૧૬ The substan• tial controversy is between the sch· olars, who place the accession of Kanishka in A. D. 78 and those who date it later in about A. D. 120=સંગીન રકઝક તેા બે પક્ષી વિદ્વાને વચ્ચેજ છે, કે જેમાંના એક પક્ષ કનિષ્કના રાજ્યાભિષેક ઇ. સ. ૭૮માં
Cent. A. D. So Kanishka could never have founded the Saka Era=શાને એ ઈ. સ. ૬૦માં તક્ષિકા જીત્યું હતું ( તેમને તાત્પર્ય કડસીઝ પહેલાએ જીતી લીધું હતું એમ કહેવાના થાય છે) અને કનિષ્કનું રાજ્ય, ઇ. સ. ની ખીજી સદીના પૂર્વાદ્ધમાં થયું હાવું જોઇએ. તેથી કરીને કનિષ્ક શક સંવત સ્થાપ્યાનું કદી બનેજ નહીં. એટલે કે તેમના મતથી ઇ. સ. ૬૦ના અરસામાં કડસીઝ પહેલાએ તક્ષિલા જીત્યું હતું, તે બાદ થાડાક વર્ષે કડસીઝ ખીન્ને ગાદીએ આવ્યા છે. તેણે ૩૨ વર્ષ રાજ્ય કર્યું છે તે બાદ ઈ. સ. ૧૫૦ના અરસામાં કનિષ્કનું ગાદીએ આવવું થયું છે, અને તેનાથી શકસંવત ચાલતા થયા છે. એટલે તે ગણત્રીએ તેમના મત ઇ. સ. ૧૦૦ થી ૧૫૦ સુધીમાં શકના પ્રારંભ થયે। હાવાને પડે છે. આ પ્રમાણે અંદાજી સાલની કાંઈક હદ બાંધી લીધા પછી તે આંકને જો ચેાસપણે ગેાઠવી શકાતા હોય તે તે અંગે પ્રયત્ન કરી જોઇએ. તે માટે ચણુવંશી રાજાએાની વંશાવળી (પાન ૧૯૧)ની મદદ લેવી
ગણાવે છે અને બીજો પક્ષ તેને જરા આગળ લંબા-જોઇશે. તે ઉપર નજર ફેરવતાં જણાય છે કે ૧૪મા
વીને ઇ. સ. ૧૨૦ની આસપાસમાં ગણાવે છે. એટલે કે તેમના મત પ્રમાણે ઇ. સ. ૭૮ થી ૧૨૦ સુધીમાં કનિષ્કના રાજ્યાભિષેક થયેા હાવા જોઈએ. અને જ્યારે કનિષ્કના રાજ્યાભિષેકથી તેના સંવતના પ્રારંભ ગણાવાયા હૈાવાનું તથા ચષ્ણુ સંવત પણ કનિષ્કના સંવત સમયથીજ શરૂ થયે! હાવાનું આપણે કબૂલ્યું છે ત્યારે તેના અર્થ પણ એમજ થયેા કે, ચòષ્ણુના શકની આદિ પણ ઇ. સ. ૭૮ થી ૧૨૦ સુધીમાંજ થઇ હાવી જોઇએ. સર જોન મારશલ સાહેબને મત પણ તેજ કથનને પુષ્ટિકારક હાય એમ જણાય છે. તેમનું કહેવું એમ છે કે,૧૭ Kushanas obtained Taxilla in 60 A.D. and Kanisaka must have ruled in Ist half of 2nd
ચણ શકના
(૧૬) નુએ અ. હિ. ઈં. ૪ થી આવૃત્તિ પૃ. ૨૭૨ નું ટીપ્પણ: તથા જ. આ. હિ. રી. સેા. પુ. ૨ ભાગ પહેલા પૃ.૧૨. (૧૭) જીએ જ. મ. હિ. રી. સેા. પુ. ૨ ભાગ
છે,
પણ
રાજા ભદામન થયા છે. તેનું રાજ્ય ૨૦૧–૨૧= ૧૬ વર્ષ ચાલ્યું છે. પછી મોટા ગાળા પાયા દેખાય બાદ વળી સ્વામિબિરૂદ ૮ ધરાવતા રાજાએ આવ્યા દેખાય છે. આ સ્વામિ બિરૂદ્ધારક ખાલદષ્ટિએ ચષ્ણુના વંશનાજ હાય એવું તેા જણાય છે બન્ને વચ્ચે શું સગપણુ અસ્તિ ધરાવતુ હશે તે હજી સુધી પાકે પાયે જણાયું નથી જ (ડે, ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીનો મત એમ છે કે તે તેની એક શાખાજ છે.) પણ એટલું તેા સ્પષ્ટ છેજ કે, તે ચૌદમા ભ દામન અને પંદરમા સ્વામી દ્રસિંહ ત્રીજાના આરંભ સુધીના (૨૧૭ થી ૨૭૦ સુધીના ) ૫૩ વર્ષમાં બધુ અંધકારજ દેખાય છે. ભલે તે અરસામાં ત્રણ ચાર નામ અપાયાં છે. પરંતુ તે કાઇના સામે
પહેલે પૃ. ૬૨.
(૧૮) સ્વામિ રાખ્યું કયારે વપરાય છે તે માટે નીચેની ટીકા ન. ૧૯ જુએ.

Page #233

૧૧
વતીય પરિછેદ ]
કર્તા તથા સમય આંક ભરવામાં આવ્યા નથી, તેમજ તેમના સિક્કામાં શકાય છે કે આ ૫૩ વર્ષના ગાળામાં ચઠણુવંશીઓની “ક્ષત્રપ” શબ્દજ બતાવાય છે એટલે અનુમાન કરી સ્વતંત્રતા મહાક્ષત્રપ તરીકે હરાઈ ગઈ હોવી જોઈએ. * કો. ઓ. રે. પ્રસ્તાવને પૃ. ૧૫૩ ઉપરથી ઉધૃત કરેલ છે. (આંક તેમના શાકનું વર્ષ બતાવે છે).
દબમતિક
(૧) ચ9ણું
જયદામન
(૨) રૂદ્રદામન પહેલા
(૩) દામજદશ્રી
(૫) રૂદ્રસિહ પહેલો
૧૦૩-૧૦ || ૧૧૩–૧૯
સત્યદામન
(૪) જીવદામન (૬) રૂદ્રસેન પહેલે (૭) સંધદામન ૧૦૦ ૧૨૨-૪
૧૪૪-૪૫ ૧૧-૨૦ . |
(૮) દામસેન
૧૪૫-૫૮
પૃથ્વીસન
દામજી બીજો
ઈશ્વરદત્ત | | પૃ. ૩. પૃ. ૩૮૭ 1 થી આગળ
દામન
(૧૦) વિજયસેન (૧૧) દામજદકો ત્રીજો ૧૬૨–૭૨
૧૭૨-૬
૧૬૧
વીરદામન (૯) (૧૨) રૂદ્રસેન બીજે
૧૭૮૬ (૧૩) વિશ્વસિહ
૧૯૯-૨૦૧
(૧૪) ભદામજી
૨૧-૧૭ વિશ્વસન (૨૧૬-૨૬)
વામિ છવામન
સ્વામિ રૂદ્રદામન બીજે
ઉદ્વાહ બીજો
(૨૨૭૨૩૪)
યાદામન બીજે (૧૫) સ્વામી રૂદ્રસેન ત્રીને (૨૩-૫૪)
૨૭૦-૭૦૦
પુત્રી
સ્વામિ સત્યસિંહ
સ્વામિ સિંહસેન |
૩૦૪-૩૧૦ સ્વામિ ફિકસેન છે
સ્વામિ રૂદ્રસિંહ ત્રીને
૩૧૦-૩૧
{ આ બે જણના સિકકા મળતા નથી. 0 મહાક્ષત્રપ પદધારી નથી, જેઓ મહાક્ષત્ર૫ પદ સ્વામીપદ પાર છે તેમના આ કો'સ વિનાના રાખ્યાં છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #234

૧૯૨
આ હકીકત સાથે ચુસવ'શી સમ્રાટાના ઇતિહાસ તપાસીશું તે તુરત સરખામણી થઈ જશે, કે તેમણે ઇ. સ. ૩૧૯ માં અવત ઉપર આધિપત્ય મેળવ્યું છે અને પેાતાની સત્તા ત્યાં જમાવી છે તથા સમ્રાટ પદ જાહેર કર્યું છે. જ્યારે ઉપર તેા એમ જણાવાયું છે કે, ચક્કણું શક ૨૧૭માં ભદામનના રાજ્ય અમલના અંતથી માંડીને સ્વામી દ્રસિંહ ત્રીજાના રાજ્યારંભ સુધીના ૫૩ વર્ષ સુધી, આ ચણુવ'શી રાજાએાના જીવન અને સત્તા બાબતમાં તદ્દન અંધકારમયજ છે. તેઓ ક્ષત્રપ તરીકે જ પોતાનું જીવન ગુજારી રહ્યા હતા; વળી ક્ષત્રપ પદને અર્થ આપણે હવે સમજતા થઈ ગયા છીએ કે તેમના માથે કાંઇ વિશેષ સત્તાશાળી વ્યક્તિ હોય છેજ. તેમજ આપણી જાણમાં છે કે, ભ`દામન સુધીના રાજવીએ પોતાને મહાક્ષત્રપ તરીકે ઓળખાવતા હતા; જ્યારે આ પ૩ વર્ષના ગાળામાં જે ત્રણ ચાર થવા પામ્યા છે તેમણે તે ઉચ્ચ આસન ધરાવતા મહાક્ષત્રપ પદને ત્યાગ કરીને લઘુપદવાળા ક્ષત્રપના હૈ।દ્દાને સ્વીકારી લીધે દેખાય છે. વળી તે બાદ પાછા રૂદ્રસિંહે પેાતાને સ્વામિ તરીકે જાહેર કર્યો છે. આ તેમની ઉચ્ચપદમાંથી લઘુપદમાં મૂકાયાની સ્થિતિ, શું આપણને વિચાર કરવાને પ્રેરતી નથી ? કે એવા કયા બનાયા ઉપસ્થિત થયા હૈાવા જોઇએ ? કે જેને લીધે તેમને તે સ્થિતિમાં હડસેલી દીધા હાવા જોઈએ ? અને એટલું તે આપણે જાણીએ જ છીએ કે ચષ્ણુવંશી રાજાએ પણ અવંતિપતિજ હતા અને ગુપ્તવંશી સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તે પણ અવંતિપતિ તરીકે જ નામના મેળવીને પોતાના ગુપ્તસંવત્સર પ્રચલિત કર્યો હતા. એટલે કે જ્યાં સુધી અવંતિ તેમના હસ્તમાં આવ્યું નહેતું ત્યાં સુધી તેના પૂર્વાંજો ભલે અન્ય પ્રદેશ ઉપર રાજ્ય ચલાવ્યે જતા હતા, પરંતુ તેમાંના કેાઇએ પેાતાના
ચણ શકના
(૧૯) આ સ્વામિપદના અધિકાર લગભગ ક્ષત્રપ જેવા જ થાય છે; અલખત ચેાડા ફેર છે તે એટલેાજ કે, ક્ષત્રપને માથે ખીજો સરદાર હાય છે જ્યારે સ્વામિને માથે સરદાર નથી હાતા. જો કે પેાતે નાના સત્તાધારી રાજા છે, પણ મહા ક્ષત્રપના પદથી તે તે નાનેા જ અધિકારી છે. ચણુવ’શી રાજ
[ નવમ ખંડ
સંવત્સર, ચલાવ્યા નહતેાજ; અને એ પણ સિદ્ધ થયેલી જ બીના છે કે, એક પ્રદેશ ઉપર એક સમયે એક જ સત્તાના અધિકાર હાઇ શકે. એટલે આ બે વંશને સ્પર્શતા, બનાવા ને એકત્રિત કરીએ તા એમ ફલિતાર્થ નીપજે છે કે, ઇ. સ. ૩૧૯માં જ્યારે ચંદ્રગુપ્ત પહેલાએ ગુપ્ત સંવતની સ્થાપના અતિમાં કરી, ત્યારે ચઢણુવંશી રાખ્ત ભદામન અવંતિપતિ તરીકે હતા અને તેમના શકનું વર્ષ ૨૧૭ નું ચાલતું હતું તથા તેના ઉપર જીત મેળવીને જ ચંદ્રગુપ્તે અવંતિને કબજો મેળવ્યેા હતેા. એટલે આ બન્ને બનાવાની સાલને સરખાવી જોવાથી એમ સિદ્ધ થયું કહી શકારો કે, પૃ. ૩. ૩૧૯ ની સાલ તે જ ચર્ષાણુ શક ૨૧૭ હતા; તે હિંસામે ૩૧૯ માંથી ૨૧૭ બાદ જતાં ઇ. સ. ૧૨=શક સં. ॰ આવશે; અથવા તેને ઉથલાવાંતે જો લખવાનું ાય તે। શક સંવત ૧ = ઈ. સ. ૧૦૩ આવશે.
હવે આપણી પાસે ત્રણ પ્રકારની સ્થિતિ આવી પડી છે; એક પૃ. ૧૮૮ માં જણાવ્યા પ્રમાણે ઋણુ શકના આરંભ ઇ. સ. ૭૮ માં શરૂ થયાનું જે મનાયું છે તે વાસ્તવિક નથી, ખીજું ચણુ શકના આરંભની અંદાજ સાલ રૃ. ૧૮૯ માં જણાવ્યા પ્રમાણે ઇ. સ. ૧૦૦ થી ૧૫૦ સુધીમાં હાવી જોઇએ અને ત્રીજી સ્થિતિ એમ જાહેર કરે છે કે, શક સંવત ૧ = ઇ. સ. ૧૦૩ છે. આ ત્રણે વસ્તુસ્થિતિના સમન્વય કરીશું તા એમ નિર્ણય ઉપર આવવું રહેશે કે ચઋણુ શકના આરંભ ઈ. સ. ૧૦૨ બાદ થયા છે તે સત્ય જ છે. એટલે શક સંવત ૧ ના સમયને ઈ. સ. ૧૦૩ ની જ સાલ ગણવી તયા તેને વાસ્તવિક રીતે પ્રતિપાદન કરેલી અને સિદ્ધ થયેલો હાંકત તરીકે સ્વીકારવી. હવે આ ચર્ચાના છેડા આવી ગયા ગણાશે. સાર એ
એમાં તે રાખ્યું ત્યારથી વપરાતા થયા છે કે, જ્યારથી તેમની સત્તામાં અવંતિની ગાદી નહેાતી, છતાં અન્ય પ્રદેશ ઉપર તેમનું સ્વામિત્વ ચાલુ તે। હતું જ; એટલે કે પેાતે ક્ષત્રપ કે મહાક્ષત્રપ નથી તે બતાવવા આ ત્રીજી પદવી ગાઢવી દીધી ઢાય એમ સમાય છે.

Page #235

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
નીકળ્યા કે, ચવંશની આદિ ધ્વમેાતિક ક્ષેત્રપથી થઈ છે, પર ંતુ તેના શકના પ્રાર્′ભ તા મહાક્ષત્રપ ણેજ૨૦ કર્યા છે અને તેના સમય જ્યારથી મેાતિક સત્તા ઉપર આવ્યા તે ઇ. સ. ૧૦૩ ની સાલથી જ ગણાયા છે.
કર્તા તથા સમય
આપણી ઠરાવેલી મર્યાદા તેા ઇ. સ. ૧૦૦ સુધીની છે, પરંતુ આ બમાતિકના સત્તાકાળની આદિજ ઈ. સ. ૧૦૩ માંથી શરૂ થાય છે. એટલે આપણે તેનું જરા પણુ વર્ણન કરવાને અવકાશ મેળવવા જોઇતા નહેાતા, છતાં જે કટલીક ગેરસમજુતિ પ્રવર્તીતી મારી નજરે પડી છે, તે ઉપર જો મેં મારા વિચારી જણાવી રાખ્યા હાય તો તે સંબંધમાં સ’શોધા વિશેષ તપાસ ચલાવે અને હિંદી ઈતિહાસને ઢાકઠીક બનાવે તેવી ધારણાથી, જેમ કુશાન વશના રાજા કનિષ્ક પહેલાથી માંડીને તે વંશના અંત સુધી ઘેાડું ઘણું ટૂંકમાં બ્યાન આપી દીધું છે તેજ પ્રમાણે આ ચણુ વંશમાં પણ રૂદ્રદામન નામે અવતિપતિ થયા ત્યાંસુધીનું તેના દરેકનું વર્ણન આપવાનું યેાગ્ય લાગ્યું છે. વળી આ રૂદ્રદામનના રાજ્યકાળના અંતને, અંતિમ હદ તરીકે પસંદ કરવાનાં એક એ કારણેા મળ્યાં છે. પહેલું એ કે સૌરાષ્ટ્ર દેશની અંદર જુનાગઢ શહેરની પાસે આવેલ ગિરનારની તળેટીમાં જે શિલાલેખ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને કાતરાવી રાખેલ છે અને જેની સાથે બીજો એક શિલાલેખ છે જેને વિદ્વાને સુદર્શન તળાવના રૂદ્રદામનના શિલાલેખ તરીકે આળખાવી રહેલ છે તે સંબંધમાં કેટલીક નવીન હકીકત રજી કરવા જેવી મારા મત પ્રમાણે દેખાઈ છે. તથા ખીજાં કારણ એ છે કે, તેજ શિલાલેખને આધારે આંધ્રપતિ રાજાઓની બાબતમાં પણ કાંઈક જૂદી જ માહિતી ઉમેરાતી દેખાય છે. આટલું જણાવી ચણુવંશના આધ રાજકર્તા મેાતિકનું વર્ણન લખીશ. (૧) ક્ષમાતિક
તેની જાતિ વિશે, તેના વતન વિશે વિ. અનેક છૂટીછવાઇ વિગતા પ્રસંગે।પાત લખવામાં આવી ગઈ
૧૯૩
છે એટલે તેને કરીને ઉલ્લેખ કરવા જરૂર નથી. અત્ર તેા તેના રાજદ્વારી જીવનને અંગે જે હકીકત જણાવાઈ ન હોય તેને જ આલેખવી રહે છે.
તેના રાજદ્વારી જીવનનું મંડાણ જ્યારથી તે કનિષ્ક પહેલાનેા સરદાર-ક્ષત્રપ નીમાયા ત્યારથી શરૂ થાય છે. તેના સમય જો કનિષ્ક ગાદીએ બેઠા ત્યારથી જ ગણવા હોય તે ઈ. સ. ૧૦૩ના ગણાશે. પરંતુ એક રાજા જેવા ગાદીએ આવે તેનેાજ તેના રાજ્યના વિભાગા પાડી, વહેંચણી કરીને, તેવા પ્રત્યેક વિભાગ ઉપર હાકેમ નીમી દીધાની ખીનાને સ્વીકારી ન લેવાતી હૈાય તે, તેણે એક બે વર્ષમાં તે પ્રમાણે સ્થિતિ નીપજાવી હતી એમ પણ કબૂલી શકાશે. એટલે તે હિંસામે એક બે વર્ષના ઉમેરા કરીને આપણે ઈ. સ. ૧૦૫-૬માં તેને સમય કહીએ તાયે ખાટું નથીજ; છતાં સિક્કા વિગેરે જે સાધના આપણને મળી આવે છે અને જે ઉપરથી આ સમયની તારીખા ગાઠવી શકવાની સ્થિતિમાં આપણે છીએ, તે હકીકતની રજુઆત તે આપણે આગળનાં પૃષ્ઠોમાં કરી ચૂકયાજ છીએ અને તે પ્રમાણે તેના સમય ઇ. સ. ૧૦૩નેજ નિર્માણુ કરી વાળ્યેા છે; એટલે તેને જ ખરા તરીકે હાલ લેખીશું.
તે
રાન્ત કનિષ્કના વૃત્તાંત જણાવાયું છે કે, તેણે સિંધ તરફના ભાગ ઉપર, પેાતાના રાજ્યનું અગીઆરમું વર્ષ ચાલતું હતું ત્યારે સ્પુ નામના ગામે ધાર્મિક સ્થાન બંધાવ્યું હતું. મતલબ કે તે તરફના ભાગ તેની આણુમાં હતા. વળી એમ પણ કહી ગયા છીએ કે હિંદની બહાર જઈને લડવાના જ્યારે સમય નજીક આવ્યેા હતેા ત્યારે તેણે પેાતાના રાજ્યના એક ભાગ ઉપર પેાતાના યુવરાજ વઝેષ્કને તથા ખીજા એક ભાગ ઉપર ખીજા પુત્ર હવિષ્કને નીમ્યા હતા. જ્યારે રાજપુતાના અને સિંધ વાળા જે પ્રદેશ પેાતાની કુમતમાં હતા તે આ ધમેાતિકને સુપ્રત કરવામાં આવ્યા હતા. એટલે જે રીતિએ યાન સરદાર મિતેન્ડરે પોતાના ક્ષત્રપ ભૂમકને વહીવટ કરવાને
(૨૦) આવાં દૃષ્ટાંતા આગળ પણ બન્યા છે. તે માટે જીએ પુ. ૩ પૃ. ૩૭૮ ટી. ન. ૨૪,
૨૫

Page #236

૧૯૪
તેજ પ્રમાણે આ પરદેશી રાજા નિઅે પણ પેાતાની તરફથી સરદાર બમેતિકને મૂકયા હતા. અને પેાતાને તામે પણ તેટલાજ મુલક અત્યારે હેવાથી તે સર્વે ભાગની સેાંપી તેને કરવામાં આવી હતી; જેથી ક્ષમાતિકને પણ ભ્રમકની પેઠે મધ્ય દેશના અધિપતિ અને મધ્યમિકા નગરીને! ગાદીપતિ કહેવામાં વાંધા જેવું નથી લાગતું. તેને તે। માત્ર રાજવહીવટ ચલાવવાના હતા એટલે, કાઈ પ્રદેશ ઉપર સ્વતંત્ર રીતે ચડાઇ કરવાનું કે મુલકમાં વધારા કરવાનું હતુંજ નહીં; જેથી મરણુપર્યંત તેને તે સ્થિતિમાં જ તેણે સર્વકાળ નિર્ગમન કર્યાં હતા. તેમ વળી જે સંયેાગમાં તેનું મરણુ રાજા કનિષ્કના સમય દરમ્યાન થવા પામ્યું હતું. તથા જેના અંદાજી સમય ઇ. સ. ૧૧૫–૧૭ આપણે ઠરાવીએ તેમ છે; વળી જેનું વૃત્તાંત આગળ જાવવાનું છે તે આધારે કહી શકાશે કે તેના મરણ બાદ તેની ગાદી તેના પુત્ર ચણુને સાંપવામાં આવી છે. એટલે ત્યારથી જ ચષણને ક્ષત્રપ કહેવાવા માંડયા છે.
[ નવમ ખંડ
ચણનાં ભિા અમલમાં કેમ ઉભા થવા પામ્યા હતા તે હવે આપણે જણાવીશું.
તે નેકરીમાં જોડાયે। ત્યારે ભરયુવાનીમાં એટલે કદાચ ત્રીસેક વર્ષની ઉંમરના કે પાંચેક વર્ષ માટા પણ
હરો. પણુ અણુધડ જેવી સ્થિતિમાં હતા એટલે, અનુભવ અને નિપુણતા મેળવી ન લે ત્યાં સુધી આગળ વધવાને અને દીપી નીકળવાને અવસર તેને મળે તેમ નહેાતું. જેથી ઇ. સ. ૧૨૬માં કનિષ્કનું મરણ નીપજ્યું ત્યાંસુધી ખલ્કે, રાજા વકેષ્કનું મરણ ઇ. સ. ૧૩૨માં થયું ત્યાં સુધી તેને ક્ષત્રપ પદે રહીને જ બધા દિવસેા વિતાડવા પડયા હોવાનું દેખાય છે. આ સમયે તેનું રાજકીય જીવન લગભગ પંદર વર્ષ ઉપરનું થઈ ગયું હતું. એટલે અનુભવી પણ થઈ ગયા હતા તેમ ઉંમરને લીધે ઠરેલ સ્વભાવને ખની મક્કમ પગલું ભરવા જેવી આવડત પણ કેળવી લીધી હતી. જેથી ઇ. સ. ૧૩૨માં વાસેષ્કના મરણ સમયે કનિષ્ક ખીજાની સગીર અવસ્થાને લીધે જ્યારે હવિષ્ઠ પાતે એક રીજંટ તરીકે કાર્ય કરવાનું ખીડું ઝડપ્યું ત્યારે તેની પેાતાની ઉમર આધેડની હદ કુદાવીને વૃદ્ધપણામાં પ્રવેશ થઈ ચૂકી હતી. તેને લીધે તથા આખાયે સામ્રાજ્ય ઉપર પોતે એકલા સંપૂર્ણ નજર રાખી નહીં શકે તેવું લાગ્યું ત્યારે સામ્રાજ્યના એક ખૂણાએ પડેલ પશુ અતિ મહત્વ ગણાય તેવા આ મધ્યદેશના પ્રાંત ઉપર હકુમત ભગવી રહેલ ક્ષત્રપ ચઋણુને કાંઈક વિશેષ સત્તા આપી ખળવાન બનાવવાનું તેણે વિચાર્યું. પરિણામે ક્ષત્રપ ચઋણુને મહાક્ષત્રપ બનવવામાં આવ્યેા હતેા. આ પદ તેણે કનિષ્ક ખીજાના સગીરપણાના અગિયાર વર્ષોંના આખા કાળ દરમ્યાન ભેગયું હતું. તે અવસરે તેણે એવું સંતાષકારક કામ કર્યું હાવું જોઈએ કે જેથી તે રાજ્યને કૃપાપાત્ર બન્યા હેાય તથા રાજા કનિષ્ક ખુશ થને કાઈ દિવસ પેાતાના તાખેદારને ન અપાય તેવું
ઘ્ધમેતિકની રાજકીય જીંદગી ક્ષત્રપ તરીકે જ આરંભાઈ છે, અને ક્ષત્રપ તરીકે જ સમાપ્ત થઈ છે. વળી ક્ષત્રપ તરીકેના અધિકારમાં૨૧ સ્વતંત્ર રીતે સિક્કા પડાવી શકતા નથી એટલે તેના નામના સિક્કા તા કયાંથી જ માલમ પડે? પરંતુ ક્રાઇ પ્રકારે દાન આદિ કરવાના પણ તેને પ્રસંગ લાધ્યા નહિ હૈાય. એટલે તેના હસ્તે ક્રાઈ શિલાલેખ કાતરાવાયાનું પણ હજી સુધી જણાયું નથી. આ પ્રમાણે તેનું નામ તે પ્રતિહાસમાં માત્ર તેાંધ લેવા પૂરતુંજ જળવાઇ રહેલું ગણવાનું રહે છે.
(૨) ચણ
તેના પિતાની પેઠે, રાજસત્તા હાથમાં લીધી તે વખતે તે તે માત્ર ક્ષત્રપ જ હતા, પણ પાછળથી તેને મહાક્ષત્રપ પદે ચડાવવામાં આવ્યા હતેા અને સ્વબળે તે રાન્ત બની બેઠા હતા. આ બન્ને પ્રસંગે તેના
(૨૧) ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્રપ ઈ. ના શું શું અધિકાર હાઈ રાકે તેને કાંઇક ખ્યાલ પુ. ૩ માં પૃ. ૧૬૪ થી ૭૨ માં
બિરૂદાની પ્રાપ્તિ વિશે
આપી ગયા છીએ. ઉપરાંત વિશેષ જે કાંઈ જાણવામાં આવ્યું છે તે આગળ ઉપર આ ખંડમાંજ વવવામાં આવશે,

Page #237

તૃતીય પરિછેદ ]
ની પ્રાપ્તિ વિશે પિતાની પાસે બેસારીને મૂર્તિ કેતરાવાનું માન મહા- સિક્કા પડાવ્યા છે? તે આ ચઠણ પણ મહાક્ષત્રપ ક્ષત્રપ ચકણને આપ્યું હોય. માટ મૂકામેથી જે મૂર્તિ હેઅને શા માટે તે પ્રમાણે ન કરી શકે ? ઉત્તર એટલે જ રાજા કનિષ્કની સાથે ચક્કણની મળી આવી છે, તે છે કે, નહપાનું મહાક્ષત્રપ પદ, આપોઆપ મળેલ ઉપર પ્રમાણેની કૃપાદૃષ્ટિનું જ પરિણામ સમજવું. આ હતું એટલે કે પિતે ભૂમકને યુવરાજ હતા ત્યારે બનાવનો સમય રાજા કનિષ્કની સગીર અવસ્થા પૂરી ક્ષત્રપ હતું, અને તેના મરણ બાદ સ્વયે પિતાના થવા આવી હતી તેની લગભગને પણ કહી શકાય અધિકારની રૂઇએ મહાક્ષત્રપ બનવા પામ્યા હતા; અથવા પિતે ઈ. સ. ૧૪૩માં રાજ્યારૂઢ બની રવતંત્ર જ્યારે ચષ્ઠણ કઈ રાજાને યુવરાજે નહતિ તેમ સ્વય કારભાર કરવા માંડો તેની શરૂઆતને પણ ગણાય. મહાક્ષત્રના અધિકારપદે પણ પહોંચ્યા નહતા. તેટલા પરંતુ રાજ તરફથી પિતાના કઈ લાયક રાજનેકરની માટે ચઠણના સિક્કા મહાક્ષત્રપ પદ૨૪ યુક્ત દેખાતા કદર કરવાની પ્રથાને વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે નથી. છતાં જ્યારે તેણે “રાજા” પદ ગ્રહણ કર્યું છે એમ કહેવું પડશે કે, રાજાએ પોતાના રાજ્યાભિષેકની અને ત્યાર પછી જે સિક્કા પડાવ્યા છે તેમાં તેણે “રાજા ખુશાલીમાં જ અને પોતાના વાવૃદ્ધ કાકાની ખાસ મહાક્ષત્રપ ચઠણએવા શબ્દો લખાવ્યા છે, નહીં કે ભલામણથી જ તે પગલું ભર્યું હોવું જોઈએ. મતલબ કે એકલા “મહાક્ષત્રપ ચણ્ડણ”. મતલબ કે મહાક્ષત્રપ ઇ. સ. ૧૪૩માં મહાક્ષત્રપ ચકણને વિશેષ અધિકારે શબદ તેણે રાજ્ય તરફથી મળેલ માત્ર એક નવાજેશ ચડાવવામાં આવ્યો છે અને ત્યારથી તેને એક સ્વતંત્ર તરીકે ગણી લીધી છે. જ્યારે તેના વંશજોએ જે રાજપતિ તરીકે પોતાની સર્વ કાબેલિયત અને કૌશલ્ય મહાક્ષત્રપ ૫દ પિતાની સાથે જોડાયું છે કે, રાજય બતાવવા છૂટ મૂકી દેવામાં આવ્યો હતો. હવે સમજાશે કે, તરફથી મળેલ એક નવાજેશ કે ભેટ તરીકે નહી, ચષણ જ્યાં સુધી ક્ષત્રપપદે હતું ત્યાં સુધી તેને પણ તેને પણ જેમ નહપાણે પોતે, યુવરાજ તરીકે પિતાને તે પિતાની પેઠે કઈ શિલાલેખ કે સિક્કા પિતાના નામે હોદ્દો મળ્યો છે એવું સમજીને એક સ્વતંત્ર રાજકુટુંબના કાતરાવવાને અધિકાર નહોતો. એટલું જ નહીં પણ નબીરા તરીકે તે પદ ગ્રહણ કર્યું છે, તેમ ચ%ણુને. મહાક્ષત્રપપદે દશ અગિયાર વર્ષને કાળ વ્યતીત કર્યો વંશજોએ પણ મહાક્ષત્રપ પદનું ગ્રહણ કર્યાનું સમજવું. આ હેવા છતાંયે, તેણે સિક્કા પડાવ્યા નથી જ; કેમકે ભલે પ્રમાણે ચણે મેળવેલ મહાક્ષત્રપ પદને અને તેના તે ૫દ મોટું હતું છતાં આખરીએ તે તાબેદાર તે વંશજોએ પિતા સાથે જોડેલ મહાક્ષત્રપ પદ વચ્ચે ખરાજ ને ૨૩ વળી સિક્કા પડાવવા તે વસ્તુ એવી છે તફાવત સમજી લે; તેમજ કાણુ સિક્કા પડાવી શકે કે માત્ર જે સ્વતંત્ર ગાદીપતિ હોય તે જ તે કાર્ય કરી અને કણ ન પડાવી શકે તે પણ હવે સમજી શકાશે. શકે છે. કેઈ પ્રશ્ન કરશે કે, મહાક્ષત્રપ નહપાણે કેમ જ્યારે શિલાલેખ તે મુખ્ય અંશે દાન કર્યાની જાહેરાત
(૨૨) આ સાલ કનિષ્ક બીનના રાજ્યાભિષેક અંગને ન લે અને સાંખી શકે પણ નહીં. (૨) તેમ ચEણ લગતી ગણત્રીથી લખાઈ છે. પણ પાછળથી સંશોધન કરતાં, મહાક્ષત્રપને પોતાને પણ સિક્કા પડાવવાનું તે વખતે હીણકનિષ્કના રાજ્યાભિષેકને સાલ પણ એકાદ બે વરસ આગળ પત જેવું લાગત; કેમકે જે તેણે સિક્કા પડાવ્યા હતા તે લઈ જવી પડે તેમ છે, એટલે ચણને લગતી સાલ પણ પણ તેના ઉપરનો આંક તે, પિતાના ઉપરીઓનેજ લખો ખસેડીને ઈ. સ. ૧૪૧-૨ માં લઈ જવી પડે તેમ પડત, કારણ કે તેને પોતાને શક તે હજ નહીં, અને લાગ્યું છે.
પોતે મહાક્ષત્રપ હોવા છતાં ઉપરીન શક વાપરે છે, અન્ય (૨૩) છતાં ધારો કે, બીન મહાક્ષત્રપ (નહપાણે જેમ મહાક્ષત્રની દષ્ટિએ પિતે પોતાને જ હલકા દરજે ઉતારી પડાવ્યા છે તેમ)ની પેઠે તેણે સિક્કા પડાવ્યા હોત તો,બે પ્રકારની નાંખ્યાનું ગણાય, એટલે “સબસે બડી ચૂપને ન્યાય માર્ગ મુશ્કેલી પડત (૧) તેના મુકુટમણી જેવા કુશાનપતિઓ તે જ તેણે લીધે ગણાય અને તે જ ઉત્તમ કહેવાય, રીત ચલાવી લેત કે કેમ તે પ્રશ્ન છે. બકે ચલાવી પણ (૨૪) જુઓ ઉપરની ટીમ ૨૩

Page #238

ચષણનો
[ નવમ ખંડ રૂપે જ હોવાથી, તે તો ગમે તે માણસ-પછી અધિકાર પક્ષપાતપણાને લીધે હિલચાલ કરવાથી પિતે અલગ યુક્ત હોય યા ન હોય તોયે–પણ કેવરાવી શકે છે. રહી ગયા હોય. ગમે તેમ, પણ મહાક્ષત્રપ ચષ્મણને પરંતુ તેમાં ફેર એટલે ખરો કે જે દાનપત્ર રાજ્ય અવંતિની જીતથી મોટા પ્રદેશનું સ્વામિત્વ મળી ગયું. તરફથી જ-વ્યકિત તરીકે નહીં અર્પણ કરાયું છે તે એટલે પોતે હવે, ઈ. સ. ૧૪૩ માં પોતાના માલિક એવા તે રાજકર્તાએ પિતાના સત્તાકાળ દરમ્યાન જ કરાયેલું કુશનવંશી સમ્રાટથી પણ, મેટા વિસ્તારને સ્વામિ હતું એમ સમજી લેવું રહે છે. આ સમયે હિંદમાં થઈ પડ્યો. એટલે જેમ નહપાણે અતિની ગાદી માત્ર ચાર સત્તાનું રાજ્ય ચાલી રહ્યું હતું. ઉત્તર મળવાથી “રાજા” પદ ધારણ કરીને પિતાના નામના હિંદમાં (પંજાબ, કાશ્મિર અને યુતપ્રત તથા પૂર્વના સિક્કા પડાવ્યા હતા, તેમ ચષ્ઠણ મહાક્ષત્રપે પણ ભાગ ઉપર) કુશનવંશીનું, પશ્ચિમમાં (સિંધ અને પિતાને “રાજા' તરીકે જાહેર કરી સિક્કા પડાવ્યા, રાજપુતાના ઉપર) મહાક્ષત્રપ ચણ્ડણનું, મધ્યહિંદમાં તથા પોતાના વંશને સ્વતંત્ર શક ચાલતે કરી દીધો. (અવાંત, સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ, ગુજરાત અને વિધ્યાચળની આ પછી પિતે એકાદ વર્ષ સુધી તદન આરામ લીધે ઉત્તરમાં) ગર્દભીલવંશીનું તથા વિધ્યાની દક્ષિણમાં અને ૧૪૫માં આંધ્રપતિ તરફ નજર ફેરવી. ત્યાં તે આંધ્રપતિઓનું; આ પ્રમાણે ચાર સત્તા રાજય કરતી ચડાઈ લઈ ગયો. આંધ્રપતિ હારી જવાથી પૈઠણમાંથી પથરાઈ રહી હતી. તેવામાં ઉપર વર્ણવ્યા પ્રમાણે રાજગાદી ખાલી કરી પાછા હઠીને પિતાના રાજ્યના ચMણ મહાક્ષત્રપને તાબેદારીની પુંસરીમાંથી મુકિત દક્ષિણના ભાગમાં તુંગભદ્રા નદીના કાંઠે વિજયનગરમાં મળી; જેથી તેને પિતાનું શૌર્ય અજમાવવાનું અને ગાદી લઈ ગયો. ત્યાં તેને વંશવાળાએ પણ સદીક ભાગ્યનું માપ કાઢી લેવાનું સૂઝયું. તેમાં સૈથી નજીકના સુધી રાજ ચલાવ્યું છે અને પછી ખતમ થઈ ગયે પાડોશી તરીકે તે અવંતિપતિનું જ રાજ્ય હતું. ત્યાં છે. આ બાજુ રાજા ચઠણે અવંતિમાં પાછા આવી આ સમયે (જુઓ . પુ. ૩માં પૃ. ૪૦૬ની પાછળ નિવૃત્તિ સેવવા માંડી હતી કારણ કે તેને હવે વિશેષ જોડેલ કેઠ) તેજસ્વી રાજાઓ નહેતા; એટલું ચષ્મણે ભૂમિ મેળવવા જેવું રહ્યું જ નહોતું. નિવૃત્તિમાં અને અવંતિ ઉપર હલ્લે લઈ જઈ એક દેઢ કે બે વર્ષની શાંતિપૂર્વક વકીવટ ચલાવી અંતે ઈ. સ. ૧૫રમાં એટલે લડાઈમાં તે મેળવી લીધું. અવંતિપતિની નબળાઈને ચક્કસંવત ૪૯ લગભગમાં તે મરણ પામ્યા હતા. આ લાભ જેમ ચષ્મણે લીધે તેમ કુશનવંશી કનિષ્ક લેવા પ્રમાણે તેણે મેળવેલાં બિરૂદેને ઈતિહાસ જાણવો. ધાર્યો હેત તે તે લઈ શકત; કેમકે, તેને દરેક રીતે ઉપરના પારિગ્રાફમાં જ તેને બધે ચિતાર આપી ફાવતું હતું. વળી ચઠણ કરતાં પોતે વધારે સત્તાશાળી દેવાયો છે એટલે તેનું પુનરાવર્તન કરવાની આવશ્યકતા તથા સાધન સામગ્રીથી પહોંચતો હતો છતાંયે તેણે
રહેતી નથી. પરંતુ ટૂંકમાં તેને જરાએ હિલચાલ આદરી નથી. તેમાં કાં તે વધારે રાજ્ય વિસ્તાર ખ્યાલ આવી શકે માટે જણમુલક જીતી, નાહક ઉપાધી શામાટે વધારવી ? તેવી
વવાનું કે, અત્યારે જેને મદ્રાસ નિરપેક્ષત્તિ કારણરૂપ હોય અથવા તે, પિતાના જ ઈલાકે, તેમજ જેને બંગાળ, બિહાર, ઓરિસ્સા, સાગ્રીત ગણાતા ચઠણુને ત્યાં કામ કરતા જોઇને સંયુક્ત પ્રાંતે, તથા પંજાબ-કાશ્મિર કહે છે તે
(૨૫) અવંતિ ઉપર છત મેળવ્યાની તારીખ અત્ર મેં તેજ પુસ્તકમાં પૃ. ૪૦૫ ઉપર ચડેલ કાઠામાં તે ઈ. સ. ૧૪૩ જણાવી છે. જ્યારે પુ. ૩ પૃ. ૧૪૬ ની સામે સમય સુધારી લીધું છે અને તે જ પ્રમાણે અહીં પાછો ડેલ કાઠામાં ઈ. સ. ૭૮ લખેલ છે. તે વખતે વિશેષ જણાવ્યા છે.
ધ કરવા જે સમય નહિ એટલે તે કોડામાં ... (૨૧) અવંતિની મહત્વતા કેવી ગણતી હતી તે માટે ટીપણ કરે છે, પરંતુ પાછળથી પાક નિર્ણય થઈ જતાં, જીઓ ૫ ૩ ૫, ૧૯૪ અને આગળની હકીકત

Page #239

તૃતીય પરિyદ ] રાજ્ય વિસ્તાર
૧૭ સિવાયના સર્વ હિંદુસ્તાન ઉપર તેને રાજદંડ ફરતે કયા હશે? તે સંબંધી જરા વિવેચન કરવા જેવું થઈ ગયો હતો. આવડા મોટા વિસ્તાર ઉપર ચક્કણે દેખાય છે.
સ્વામિત્વ મેળવ્યા બાબતનું વર્ણન અત્ર તે, તેના સંજોગોનો વિચાર કરતાં પ્રશ્ન એ થાય છે કે, તે બિરૂદ પ્રાપ્તિના ઈતિહાર રૂપે રજુ કરાયું છે. જો કે તે કોઈ મૂર્તિ ચઠણની છે તે ખરી, પણ ક્ષત્રપ તરીકેની છે શિલાલેખના આધારે જણાવાયું નથી, છતાં સદભાગ્ય કે મહાક્ષત્રપ તરીકેની, તે નક્કી થાય તો તેની સાલ અત્યારે પ્રચલિત માન્યતા પ્રમાણે જ તેને રાજ્ય નક્કી કરવાની સરળતા થઇ જાય. કારણ કે પૂર્વે વિસ્તાર હોવાનું આવીને ઉભું રહે છે. આ પ્રચલિત જ્યારે એક કનિષ્ક જ હેવાનું મનાતું આવ્યું હતું માન્યતા સુદર્શન તળાવની એક પ્રશસ્તિ, જેને ચક્કણના ત્યારે તે માર્ગ સરળ પણ હતા, પરંતુ હવે પિત્ર રૂદ્રદામને મેળવેલ દેશવિજયની નેધ તરીકે તે બે કનિષ્ક થયેલ હોવાનું તથા બન્ને કનિષ્કની લેખી છે તેનો આધાર લઈને ગોઠવાઈ છે. એટલે વચ્ચે લગભગ ૨૫ વર્ષ જેટલે ગાળો પડી ગયાનું વાચક મહાશયે એમ સમજી લેવું નહીં કે તે રૂદ્રદામનની સાબિત થઇ ચૂક્યું છે. ઉપરાંત તેમના શકને યશગાથા ગાતી હકીકત સાથે હું સંમત છું. ઉલટું આરંભકાળ પણ પચીસ વર્ષ મોડે લઈ જવાય છે. મારી સમજ પ્રમાણે તે આ આખી પ્રશસ્તિમાં ઘણી આવી રીતે બે ત્રણ પ્રકારને સુધારા થઈ ગએલ ઘણી જાતની ગેરસમજૂતિ થવા પામી છે. પરિણામે હોવાથી તે મૂર્તિ ક્ષત્રપની છે કે મહાક્ષત્રપની, તે મુદ્દો અનેક ઐતિહાસિક ઘટનાઓ ફેરવવી પડે તેમ છે. તે નક્કી કરવાની આવશ્યકતા વિશેષપણે પ્રગટ થાય સર્વનું વર્ણન રૂદ્રદામનના વૃત્તાંતે જણાવવામાં આવશે. છે. તેમાં વળી તે લેખકે એક વખત૮ જણાવ્યું રાજ્ય વિસ્તારની દૃષ્ટિએ વિચારતાં, તેના આખાયે છે કે “The statues of Kanishka and વંશમાં તેને નંબર પ્રથમ આવે છે, અને બીજો નંબર Chasthana being found together, તેના પિત્ર રૂદ્રદામનને આવે છે. જો કે બહુ વિશ્વાસ would be contemporaries and even પાત્ર નોંધ કરી શકાય તેવા ખાત્રીપૂર્ણ આધાર પ્રાપ્ત relatives=કનિક અને ચણનાં પુતળાં સાથેજ હજુ નથી થયા, છતાં જે એમ કહેવાઈ જવાય કે માલુમ પડયાં છે એટલે બને સમસમયી કહેવાય અને રૂદ્રદામનનું રાજ્ય તેના દાદા કરતાં વિસ્તારમાં કાંઈક વળી સગાં પણ થતાં હેય.” એટલે કે ચ9ણના મોટું હતું તે પણ વાસ્તવિક ગણી શકાશે. હોદ્દા વિશે એક શબ્દ પણ ઉચ્ચાર્યો નથી. બ૯કે તે - જ્યારે જ્યારે જરૂરિયાત લાગી છે ત્યારે ત્યારે કેમ જાણે ક્ષત્રપ પણ બનવા પામ્યો હેય નહિ, એ કુશનવંશના વર્ણનમાં એક કરતાં વધારે વાર ચઠણની આભાસ ઉભો થવા જેવી સ્થિતિમાં મૂકી દીધા છે.
મૂર્તિ જે મથુરાથી ચદ માઈલ જ્યારે તેમણે તેજ પુસ્તકના પૃ. ૬૧ ઉપર તે સાફ સાથે મળી દૂર આવેલ માટ ગામમાંથી શબ્દોમાં જણાવી દીધું છે કે, “ Chasthan held આવેલી કનિષ્ક કનિષ્કની સાથે કોતરાવેલ મળી his office as great Kshatrap under qua agril 24141 221 @camy po Kushan dynasty. i. e. under Kadphe મૂર્તિ વિશે આપણે કરી બતાવ્યો છે. એટલે sisII=કુશાન વંશના સમયે, એટલેક ડફસીઝ બીજાના
હવે તે વાત નવી તો નથી જ, હાથ તળે ચ9ણુ, મહાક્ષત્રપ પદને અધિકાર ભોગવતે પરંતુ તે કેવા સંજોગોમાં ઘડાઈ હશે અને તેને સમય હતે.” ભલે તેમણે કડફસીઝનો સમય બતાવ્યો છે.
(૨૭) જ, આ. હિ.રી. સે. પુ. ૨ ભાગ ૧ પૃ. ૧૨ જુએ.
વળી જુઓ ૧૯૩૪ ના “સુધા' માસિકને માર્ગશીર્ષ માસને અંક ૫, ૧ થી ૬
વળી જાઓ ૧૯૩૩ જાન્યુઆરીને “ગંગા” માસિકના ખાસ અંક પૃ. ૧૭૦
(૨૮) જ, આ. હિ વિ. સે. પુ. ૨ ભાગ ૨ ૫, ૬૨
ST :
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #240

ચષણની અને
[ નવમ ખંડ તે મુદ્દો તો આપણે શોધ્યા બાદ ૨૯ નક્કી કરી શકીએ કે જ્યાંથી તે સદેહે પાછો ફરી શકો જ નથી; એટલે તેમ છીએ, પણ ચકણને મહાક્ષત્રપ હોવાનું જણાવી દીધું પછી સાથે બેસીને મૂર્તિ ઘડાવવાનો પ્રસંગે ઉપસ્થિત છે. છતાં તેમના હેરફેરવાળાં વાક્ય સાથે અન્ય થયાને પ્રશ્ન જ રહેતું નથી. તેમ કનિષ્ક પછી રાજા લેખકે એ “મહાક્ષત્રપ' શબ્દ લખ્યા૦ હેવાનું વગ્રેષ્ઠ અને તે બાદ રાજા હવિષ્કનો, રીજટ તરીકે સરખાવીએ છીએ ત્યારે કાંઈક હિંમત આવે છે કે તે કારભાર ૬+૧=૧૭ વર્ષ આશરે ચાલ્યો છે એટલે મહાક્ષત્રના અંધકારે જ બનાવાયેલી મૂર્તિ હેવી તે કાળ સુધીમાં પણ કનિષ્કના નામની સાથે લેવા જોઈએ. છતાં પરિસ્થિતિને તપાસી તે જેવીજ રહે છે. દેવા રહેતી નથી; ત્યારે જે વિચારવાનું રહ્યું તે કનિષ્ક
આપણે કહી ગયા છીએ તેમજ પુરવાર થયેલું બીજાના રાજ્યારોહણ બાદનું જ. અને તેના રાજ્યકાળે, છે ( જુઓ. પૃ. ૧૮૫માંને કાઠે ) કે કણે પોતાનું વહેલામાં વહેલે અને સારામાં સારે જે શુભપ્રસંગ રાજદ્વારી જીવન ક્ષત્રપના અધિકારથી જ આવ્યું છે, ગણાય તેજ આપણે ઠરાવ્યા છે કે, તે વખતે ચાઇણને એટલે તે દરવાજે પણ રાજા કનિષ્ક સાથે તેને મૂર્તિ મહાક્ષત્રપ પદથી નવાજવામાં આવ્યું હોય. એટલે કેતરાવવાને સમય ન આવે, એવું તે નજ બને. જે સાબિત થયું છે, તે મૂતિ કનિષ્ક બીજાની સાથે કે કનિષ્ક જેવો મટે સમ્રાટ, ક્ષત્રપ જેવા પિતાના મહાક્ષસ, ચકણની છે. અને તેને નિર્માણકાળ કનિષ્ક નાના હેદ્દેદાર સાથે બેસીને મૂર્તિ કોતરાવવા દે, તે બીજાના રાજ્યાભિષેકને હોઈ તેને સમય ઈ. સ. ક્ષિતિજ કપનાની બહાર જતી અને બેહદી દેખાય ૧૪રની આસપાસને મૂકી શકાશે. છે. છતાં ન બનવાનું પણ બની જાય છે એમ માને યુરોપિય વિદ્વાનોએ જ્યાં પિતાને બહુ ઉકેલ જડી તે છે, તે વખતના સંજોગો વિચારીએ છીએ ત્યારે આવ્યો નથી ત્યાં સઘળા પરદેશી આક્રમણકારોને તે સંભવિત દીસતું નથી. કેમકે ક્ષત્રપને દરજજો તે
પિતાને ફાવટ આવી તેવી બે કનિષ્કમાંથી માત્ર કનિષ્ક પહેલાના રાજઅલેજ નહપાણ અને પ્રજા તરીકે ઓળખાવી દીધા તેણે ભોગવ્યો છે. અને તે પદે જ્યારે તેને નિયુક્ત ચષ્મણની છે. અને તેને લીધે હિંદી ઇતિકરવામાં આવ્યો છે ત્યારે, એટલે ઈ. સ. ૧૧૭માં તે સરખામણી હાસમાં અનેક ગોટાળા ઉભા થવા કનિષ્ક પહેલ મધ્ય એશિયામાં યુદ્ધમાં ગુંથાયેલ હો,
પામ્યા છે, છતાં ખૂબી એ બતાવતા
(૨૯) અને કડકસીઝ પોતપોતાના સિકામાં પોતાને નિ હોય. નહીં કે ચશ્મણને (૪) પેતે હજી જ્યાં ફઝલ એટલે સુબા તરીકે ઓળખાવે છે. જે તેમ છે તો પછી મથરપતિ નથી બન્યા અને પિતાને શક નથી ચલાવી સુબાને ત્યાં સુબા (ત્ર૫) કયાંથી હોઈ શકે? અને જ્યાં શકય ત્યાં બીજાને મહાક્ષત્રપ કયાંથી બનાવી દે ? આ ક્ષત્રપજ ન હોઈ શકે ત્યાં વળી મહાક્ષત્રપ તો તેમના તાબામાં પ્રકારે અનેક મુદાઓ તેની વિરુદ્ધમાં જતા દેખાય છે. શી રીતે જ સંભવે ? એ તો સસલાને શિંગડા હોવા જેવી (૩૦) જુઓ ઉપરની ટીકા નં. ૨૩. વાત કહેવાય. [ કાઈ કહેશે કે તે સ્થાને હિંદમાં આવીને (૩૧) એક દાખલો ટૂંકામાં જ આપીશ. કે. આ. રે. પાછળથી તેણે મહારાજાધિરાજપદ ધારણ કર્યું હતું એટલે તે ૫. ૧૦૪ પારિ. ૮૪ માંથી તે ઉતારેલ છે. તે શબ્દ આ તે પોતાના હાથ તળે સુબો-ક્ષત્રપ રાખી શકે છે. જવાબ પ્રમાણેના છે. “It is possible that the Kshaha(૧) એક તો તેણે મહારાજાધિરાજપદ ગ્રહણ કર્યા પછી ratas may have been Pahlavas and the family બહુ લાંબે વખત જીપેજ નથી. (૨) એટલે ક્ષત્રપ જેવા of Chastan Sakas. It seems to be certain that પદને સુખ નીમી શકે તેટલા ભૂમિ પ્રદેશ ઉપર આધિપત્ય the the name of Nabapan is Persian and મેળવ્યું નહોતું. (૩) ચઠણ પ્રથમ ક્ષત્રપ નથી નિમાયો that the name Ghsanmotik, the father of પણ તેને પિતા પ્રથમ નિમાયો છે એટલે જે વીમા Chasthana is scythic (Thomas J- R. A. S. હડફસીરે સુ નીમવાનું કર્યું હોય તો પણ પતિને 1906 P. 211.)=સંભવિત છે કે, ક્ષહરાટે પહલવાડ હેય

Page #241

તૃતીય પરિરછેદ ]
નહપાણની સરખામણું રહ્યા છે કે આ પરદેશી પ્રજાની ઓળખ મેળવવામાં સમજમાં ઉતરે છે તે પ્રમાણે નહપાણના અમાત્ય કેવળ હિંદી ઇતિહાસકારોએજ સઘળો છબરડ વાળી અયમનો જુવાળ પેલે શિલાલેખ હે જોઈએ. નાખ્યો છે. તે હકીકત પુ. ૩માં અનેક વખત આપણે તેમાં સંવત્સરનો આંક ૪૬ને છે.૩૩ જેમ નહપાનું જણાવી ચૂક્યા છીએ. મારું એમ કહેવું નથી કે કે તેને જમાઈ રૂષભદત્તના જે શિલાલેખોમાં આંક મળી તેમણે આવો દેષારો૫ જાણી બૂઝીને જ કર્યો છે. શું આવ્યા છે તે સર્વમાં મોટામાં મોટો આંક આ જ છે, યુરેપિય કે શું અમેરિકન કે શું હિંદી? ગમે તે દેશનો તેમ બીજી બાજુ ચાણ વંશી ક્ષત્રપોના જે શિલાલેખમાં મનુષ્ય હોય, પરંતુ સર્વેના હાથે ભૂલે તે થાય છે; આંક૩૪મળી આવ્યા છે તેમાં નાનામાં નાનો પર(બાવન) મનુષ્ય માત્ર ભૂલને પાત્ર છે. પરંતુ કોઈએ કોઈને ન છે. અને તે અષણના પૌત્ર મહાક્ષત્રપ રુદ્રદામનને હલકા પાડવા જેવી વૃત્તિ ધારણ કરવી ન જોઈએ. છે. જ્યારે પૌત્ર તરીકે રૂદ્રદામનને છે, ત્યારે તેના જે કાઈ પ્રયાસ કરે તે વિદ્યાના શોખને લઈનેજ કરે દાદા ચેષ્ઠણનો સમય તે તેની પૂર્વેજ હોય તે ક૯૫ના છે. તેટલે દરજજે તેનું કૃત્ય ઉપકારક જ લેખાય અને વાસ્તવિક છે. વળી નહપાણના આંક ૪૬ ની અને તે માટે તેને અભિનંદન જ ધટે છે.
રૂદ્રદામનના આંક પરની વચ્ચે કેવળ છ વર્ષનું જ ઉપર પ્રમાણેની એક ગેરસમજ નહપાણ અને અંતર કહેવાય; એટલે તે છ વર્ષના ગાળામાં જ ચ9ણ ચ9ણની બાબતમાં પણ થવા પામી દેખાય છે. પોતે કાં અવંતિપતિ બનવા પામ્યો ન હોય? તે કલ્પના કોઈએ નહપાને ઈન્ડે પાર્ટીઅન લેખો છે તે ઉભી થઈ. તેમાં એક બીજા સંજોગે વળી પુષ્ટિ પૂરી; કોઈએ સિઅિન કે ઈન્ડસિથિઅન લેખાવ્યો છે. ચકણને પુત્ર અને રૂદ્રદામનને પિતા જયદામન જે તેમ ચ9ણની બાબતમાં પણ થવા પામ્યું છે. તે ગણાય છે, તેના નથી મળ્યા શિલાલેખ કે નથી મળ્યા બધાના ઉલ્લેખમાં ઉતરવા જરૂર નથી. પરંતુ એટલું સિક્કા; એટલે વસ્તુસ્થિતિ ગોઠવી દેવાઈ કે તેનું તે મોટા ભાગે બનવા પામ્યું છે કે તે બનેને રાજ્ય ચાલ્યું જ નથી અથવા ચાલ્યું હોય તે કેવળ એક જાતિનાજ કે લગભગ મળતી આવતી જાતિના ટૂંક સમય માટે જ; અને ખરું છે કે તેમજ બનેલું ગણી કઢાયા છે; વળી બંને અવંતિપતિ બન્યા છે છે. જયદામન માત્ર ચાર છ માસજ ગાદીપતિ બનવા એટલે કદાચ એકબીજાની પાછળ પાછળ જ તેઓ પામ્યો હોય એમ દેખાય છે. એટલે પર અને ૪ ગાદીએ બિરાજમાન થયા હોય એમ પણ અનુમાન વચ્ચેના છ વર્ષને મેળ જામી ગયો છે, નહપાણની ગોઠવાયો છે. તેમ બનવાનું કારણ મુખ્ય અંશે મારી પછી તુરતજ ચકણું અવંતિપતિ તરીકે આવે છે.
અને ચઠણનું કુટુંબ શક હોય; ચેકસ માલમ થાય છે કે, માટે તેને રાક તરીકે જ ઓળખતા. આ વાકય ઉપર પુ. ૩ નહપાણનું નામ ઇરાની છે અને ચશ્મણના પિતા દષમેતિકનું મૃ. ૧૪૦ ટી. નં. ૪૫ નું વિવેચન જુઓ.] નામ સિથિક છે. (થોમાસ જ. રો. એ. સ. ૧૯૦૬ પૃ. (૩૨) ૫. ૩માં અયમને બદલે અમય લખાઈ ગયું છે ૨૧૧) કિહે, આ અનુમાન કરવામાં કે મેળ ઉતાર્યો છે. તે સરત ચુક સમજવી એટલે સુધારીને વાંચવા વિનંતિ છે, છતાં ટોપલો નંખાય છે હિંદી વિદ્વાનો ઉપર. તેમના શબ્દો (૩૩) જુઓ કો. . રે. પૃ. ૫૯; શિલાલેખ આંક આ રહ્યા. Ind, Ant. XXXVII 1908 pp. 2. નં. ૩૫ (વળી જુઓ પુ. ૩ પૃ. ૨૦૦નું વિવેચન). Indians cared very little whether the invader (૩૪) સિકાઓમાં આંક મળી આવ્યા છે ખરા પણ તે was a Parthian, Saka or a Kushan. The આદિ રાજાઓના સિક્કામાં નથી (જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૧૮૫ને conquerer came from Saka-dwipa and so he hઠા) એટલે તે હકીક્ત બાદ રાખીને જણાવ્યું છે. was a Saka આક્રમણ કરનાર કોણ હત-પાર્થિઅન શક (૩૫) જે સિક્કા બન્યા છે અને તેને હેવાનું કે કશાણુ-તે જાણવાની હિંદીઓ બહુ જુજ પરવા રાખતા. જણાવાયું છે તે શંકાસ્પદ છે. તે માટે જુએ રા લીપમાંથી (જબુદીપની બહારથી) તે વિજેતા આ પૃ. ૧૮૬. ટી. નં. ૬માં ટીપણુમાં યકલ મારા વિચારે.

Page #242

ક
ચષણની અને
[ નવમ ખંડ તેનું રાજ્ય બહુજ અલ્પ સમયી નીવડેલ હોવું જોઈએ વર્ગને માણસ કહેવાય; જેથી નહપાણને પોતાને કેમકે ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્રપ પદ ભગવત ભોગવતો તે પિતા મરણ પામતાં, સર્વ અધિકાર આપે આપ ઉંચે ચડતો આવ્યો છે. એટલે પછી રાજાપદે જ્યારે મળી ગયા હતા જ્યારે ચકણને બધા પ્રકારના અધિકારો પહોંચ્યો ત્યારે મોટી ઉંમરને વૃદ્ધ થઈ ગયો હશે. માટે પોતાના ઉપરી સત્તાની મહેરબાની ઉપર લટકી પરિણામે ટ્રક વખતમાં તે મરણ પામ્યો હે રહેવાનું હતું. જેથી નહપાનું મહાક્ષત્રપ પદ અધિકાર જોઈએ. અને જેમ નહપાણે રાજા'નું બિરૂદ જોડીને સૂચક છે, જ્યારે ચ9ણનું મહાત્ર ૫ પદ માત્ર નવાજેશકમાનુક્રમે ત્રણે પદ ધારણ કર્યા છે, તે જ પ્રમાણે ચાણે બક્ષીસરૂપ છે. એટલે કે નહપાણ મહાક્ષત્રપ બન્યો છે, પણ મેળવ્યાં છે અને પોતે અવંતિની ગાદીએ આવ્યો છે. જ્યારે ચણને બનાવવામાં આવ્યો છે. આ રીતે બધી પરિસ્થિતિને સુમેળ બરાબર બંધબેસતો (૫) બનેના સિક્કાચિહોમાં ઘણે ફેર છે તેમ થઇ ગયો. અને આવા સંજોગોમાં ગમે તે હોય, તો તે પણ સિક્કાની લિપિમાં પણ ફેર છે. તે અનુમાનને વ્યાજબી ઠરાવે તે સ્વાભાવિક જ છે. (૬) નપણને મૂર્તિ કોતરાવવાને જો કે વખત પરંતુ તે પ્રમાણે સધળે ઘાટ ઉતરતો છતાં તે નથી આવ્યો, પણ જે આપો હેત તે, પિતે ક્ષત્રપ અનુમાન કર્યા નથી એમ આપણે અનેક-લગભગ નવ– પદે હોવા છતાં, પોતાના પિતા ભૂમક સાથે (ગાદીપતિ દલીલ આપીને પુ. ૩. પૃ. ૨૧૭થી આગળ પૂરવાર હોવા છતાં ) તે પડાવી શકત. જ્યારે ચઠણથી કરી બતાવ્યું છે. ઉપરાંત વધારે પુરાવા મને વિશેષ ક્ષત્રપ તરીકે તેમ તે કરાય જ ક્યાંથી? પરંતુ મહાઅભ્યાસથી મળી આવ્યા છે, તેનું વર્ણન અત્રે કરવા ક્ષત્રપ બન્યા પછી એ કરવું હોય તે તેની મરજીની ધારું છું.
વાત નહતી; પણ તેના ઉપરી રાજાની મહેરબાનીની (૧) ક્ષત્રપ તરીકે ભૂમક અને નપાણ સિક્કા
પ્રતીક તરીકે જ તે અમલમાં મૂકી શકાય તેવી પડાવી શકતા હતા, જ્યારે ચણ પડાવી શકતે નહિ. સ્થિતિ હતી. અલબત ભૂમક કાઈ આંક લખી શકતો નહિ, કેમકે (૭) નહપાણ મહાક્ષત્રપ બન્યો કે તુરત અવંતિ તેને સ્વતંત્ર શક તેણે સ્થાપો નહોતે, પણ તેના ઉપર સ્વતંત્ર રીતે ચડાઈ કરી શકે છે, પરંતુ ચMપુત્ર નહપાણે અવંતિપતિ બન્યા પછી સ્થાપે હતા. ને તે મહાપ બન્યા બાદ લગભગ અગિયાર વર્ષ
(૨) નહપાણે મહાક્ષત્રપ તરીકે શિલાલેખો પણ સુધી બેસી રહેવું પડયું છે. (જુઓ ઉપરની કલમ કેતરાવેલ છે. તેમ ક્ષત્રપ તરીકે કોતરાવવાની સત્તા પણ નં. ૪ માં વર્ણવેલી સ્થિતિ) હતી; કેમકે યુવરાજ પદે ક્ષત્રપ તરીકે તે ખુદ રાજા (૮ નહ૫ણે અવંતિપદે આવ્યા પછી, મહાક્ષત્રપ જેટલે સત્તાધારી હતા, જ્યારે ચાણને ક્ષત્રપપદે તો રહ્યું, શબ્દનો ઉપયોગ ઈચ્છાપૂર્વક કર્યો છે, એટલે કે કર, પણ મહાક્ષત્રપપદે આવ્યા છતાંયે શિલાલેખ કાતરા- ન કરે તેની પોતાની મુનસફી ઉપર અવલંબેલું હતું, વવાની સત્તા નહેતી, કેમકે તેને શીરે સરદાર હતા. પણ રાજા શબ્દ છે તે વાપરતેજ; જ્યારે ચઠણ પોતે
(૩) નહષાણ ક્ષત્રપ હતો ત્યાં સુધી પોતાના અતિની ગાદીએ આવા છતાં, એકલે રજાનું બિરૂદ પિતાને-મહાક્ષત્રપને–જવાબદાર હતું, અને મહાક્ષત્રપ ન જોતાં, “મહાક્ષત્ર૫ રાજ' એમ લખત; (જુઓ થયા પછી સ્વતંત્ર રાજકર્તાના હક ભોગવતો હતો. પુ. ૩ પૃ. ૧૨ દલીલ નં. ૭) કેમ જાણે મહાક્ષત્રપ
જ્યારે અને તે ક્ષત્રપ કે મહાક્ષત્રપ ૫દ બંને શબ્દ તેના નામ સાથેનો એક અવિભાજ્ય અંશજ સરખાજ હતા. અલબત મહાક્ષત્રપ તરીકે હક-અધિ- થઈ પડ ન હોય. કાર વિશેષ ખરો. બાકી માથે સરદાર તો હમેશાં (૯) નહપાણનું વતન અફગાનિસ્તાન છે, જ્યારે હતો જ,
ચMણનું મધ્ય એશિયા છે. નહપાણની ભાષા અને (૪) નહપાણ રાજકુટુંબી હતો. ચઇશું નકર લિપિ ખરેષ્ઠી છે. તેમાં બ્રાહ્મી લિપિ ૫ણું છે.

Page #243

તીય પરિછેદ ] નહપાણની સરખામણી
૨૦૧ ચષણની તેવી નથી, પરંતુ તેના પિતાની સાથે તેમ બન્ને જણાએ બાપની જ જગ્યા તથા ગાદી નોકર તરીકે થોડો સમય અફગાનિસ્તાનમાં ગાળેલ સંભાળી લીધી છે. એટલે ખરેકને અંશતેમાં પ્રવેશ થતો દેખાય છે ખરે. (૫) બન્ને જણાએ પિત પિતાને સંવત પ્રવર્તાએટલેથી તે બન્ને જુદાજ જુથના સભ્યો હતા એમ વ્યો છે અને તેમાં પણ પિતાના પિતાના રાજ્યાપુરવાર થઈ જાય છે.
રંભથીજ તે સંવતની આદિ બન્ને જણાએ ગણાવી (૧૦) ઉપરાંત તે બન્નેની કાળ ગણનાની પદ્ધ- છે. તેટલા દરજે બન્નેમાં પિતાના પિતા તરફની તિમાં પણ ફેર રહેલ છે. તે એ કે નહપાણે સાલના પૂજ્ય બુદ્ધિ અને વંશનાં અભિમાન જાળવવાની આંક સાથે ઋતુ, માસ અને દિવસ એમ ચાર વસ્તુ- આત્મત એક સરખી ગણાશે. ઓને નિર્દેશ કર્યા કર્યો છે, જ્યારે ચ9ણે ઋતુને (૬) બનું રાજદ્વારી જીવન લાંબું છે. અલબત્ત દર્શાવીજ નથી, પરંતુ માસમાં પક્ષ લખવાને બદલે નહપાણ પંદરેક વર્ષ જેટલી નાની વયે તેમાં પ માસનું નામ જ સ્પષ્ટપણે બતાવ્યું છે.
હતું અને સો વર્ષની ઉમરે મરણ પામ્યો છે. એટલે, ઉપર પ્રમાણે પ્રત્યેકની મુખ્ય મુખ્ય વિશિષ્ટતાએ એકંદર ૮૦-૮૫ વર્ષ જેટલે કાળ રાજકારણમાં છે. વળી આટલી આટલી વિષમતા હોવા છતાં તે બેની તેણે ગા કહેવાય. જ્યારે ચણે રાજદ્વારી જીવનમાં વચ્ચે ઘણી ઘણી સામ્યતા પણ તરવરતી દેખાય છે. પ્રવેશ પણ કાંઈક મોટી ઉમરે, એટલે લગભગ ત્રીસેક જે તેમના રાજદ્વારી જીવન ઉપરથી તારવી શકાય વર્ષે કર્યો હોય એમ સમજાય છે, તેમજ ૬૫ વર્ષનું છે. તે આ પ્રમાણે સમજવી –
આયુષ્ય ભોગવી મરણ પામ્યો છે. તે હિસાબે તેનું (૧) બને જણું હિંદની નજરે પરદેશી છે. રાજકીય જીવન માત્ર ૩૦-૩૫ વર્ષનું જ ગણી શકાય. પરંતુ રાજકીય જીવનની દૃષ્ટિએ તેઓ બન્ને હિંદીજ પરંતુ રાજકીય જીવનની હાડમારી, ઉપાધિ અને બની ગયા હતા. જેના પ્રતીક તરીકે, નહપાણે પોતે ઉકળાટ જોતાં, આટલાં વર્ષનું આયુષ્ય પણ લાંબું જ જ નવાહન, નરવાહન જેવું સંસ્કૃત નામ ધારણ કહી શકાય. અલબત્ત નહપાણની અપેક્ષાએ તે લગભગ કરી લીધું હતું. જ્યારે ચછણે પિતે તે ભલે નથી અડધું જ, બલ્ક તેથી પણ ઓછું જ ગણાય તેમ છે. કર્યું પરંતુ તેના પુત્ર અને તે બાદ તેના વંશના સર્વ તેમ સામાન્ય આયુષ્યની હદ પણ બન્નેમાં ઠીક જણુએ હિંદી નામ અપનાવી લીધાં છે.
ઠીક દીર્ધસમી ગણી શકાય તેમ છે. (૨) નહપાને ધર્મ જૈન છે તેમ ચકણ () બન્નેએ સ્વ પરાક્રમ વડેજ અવંતિની ગાદી પણ જેન છે. બન્ને જણાએ પિતાના રાજ્યમાં હસ્તગત કરી લીધી છે. આવેલ સૌરાષ્ટ્રમાંના શત્રુંજય અને ગિરનાર જેવાં (૮) બનેને ચહેરા (જુઓ પુ. ૨ માં તેમનાં સ્વધર્મનાં ગણાતાં મુખ્ય તીર્થધામોની મુલાકાત સિકા ચિત્રો; તથા પુ. ૩ માં પૃ. ૧૩૭ સામે લીધી છે. (આને લગતું કેટલુંક વિવેચન રૂદ્રદામનના ચોડેલી તેમની આકૃતિઓ) પણ એક બીજાને ઠીક જીવન વૃત્તાંતમાં કરવામાં આવશે.)
ઠીક મળી જતો દેખાય છે. તેમ તેઓએ હિંદી (૩) બન્નેનો અધિકાર પ્રથમ મધ્યદેશ (મધ્ય હિંદ રાજકર્તાઓમાં મુકુટ ધારણ કરવાની પ્રથા ઉપાડી લીધી નહીં, પણ રાજપુતાનાવાળો ભાગ જે અરવલ્લીની પશ્ચિમે દેખાય છે વળી તે મુકુટ પણ એક સરખી જ પદ્ધતિના આવેલ છે. જુઓ પુ. ૧ પરિચ્છેદ ત્રીજે)થી શરૂ થયો દેખાય છે. છે અને છેવટે અવંતિપતિ પણ બન્ને બનવા પામ્યા છે. રાજકારણે ઉપરની સામ્યતા જેમ દેખાઈ આવે છે
(૪) બને જણાએ રાજકીય તાલીમ પિતાના તેમ કેટલીક અસમાનતા પણ સ્પષ્ટ મ લૂમ પડી પિતા પાસેથી જ મેળવી છે અને આગળ પડ્યા છે. આવે છે, જેવીકે (૧) નહપાણે અને ચણે બન્નેએ -
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #244

આપા
કાળા
કામ
.
--
[ નવમ ખડ
ક્ષત્રપ તથા
અવતિ મેળવી લીધા પછી આંધ્રપતિ ઉપર કરડી તેથી આ બાબત હાથ ધરવાને તેને પુષ્કળ અવકાસ નજર કરી તો છે જ, પરંતુ નહપાણે તેઓ માત્ર મળ્યો હતો. આ પ્રમાણે બેમાંથી પ્રથમ કે બીજી કામાં રહે, તેટલા પૂરતી નજર રાખીને સંતોષ પકડયો કારણ હોય; કે બને થોડાં થોડાં હેય. ગમે તેમ પણ હતું, જ્યારે ચ9ણે તે તેમનો ખૂબ પીછે પકડયો હતે લેકેને ઘણું આગળ લઈ જનારાં સાધનોની ભેટ તે એટલે સુધી કે, તેમનું મૂળ પાટનગર જે પૈઠણ મળી હતી. જયારે અને રાજ અમલ તે બાબતમાં હતું તે ખાલી કરાવીને તેમને ઠેઠ દક્ષિણમાં જતા લગભગ શૂન્ય જેવો જ છે. તેમ તેને અવંતિનો જે રહેવાની ફરજ પાડી છે, કે જ્યાંથી પાછા તેઓ ઉભા સમયે અધિકાર મળે તે સમયે પ્રજામાં અસંતોષ જ થવા પામ્યા નથી. (૨) એટલે નહપાણને રાજય જેવું પણ નહોતું અને તેથી કરીને જ તે, પિતાને વિસ્તાર અવંતિની ગાદી મળી ગયા પછી સ્વલિત ટૂંક રાજ અમલ હેવા છતાં, રાજપાટથી દૂર દૂર થઈ ગયો હતો જ્યારે ચછણે તે ખૂબ ખૂબ વધારી રહીને શત્રુઓને જીતવામાં અને રાજ્ય વિસ્તારની વૃદ્ધિ દીધું હતું. જેથી રાજ્ય વિસ્તારની દષ્ટિએ ચ9ણ કરવામાં નિર્ભય રીતે કામે લાગી શકયો હતો. વધારે પરાક્રમી અને કાંડાળીઓ કહેવાય. (૩) ઉપરના પારિગ્રાફમાં નહપાની અને ચકણની નહપાણુ અપુત્રિયો મરણ પામ્યો છે. જ્યારે ચ9ણને સરખામણી કરતાં, ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપના દરજજાને વંશ અને પરિવાર ખૂબ લંબાવે છે; એટલે નહપાણ
લગતી કેટલીક નવી માહિતી મા વંશમાં માત્ર (જો તેના પિતાની ગણત્રી પણ ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્રપની આપણે જણાવી ગયા છીએ. કરાય તે) બે જ રાજા થયા છે. પરંતુ ચઇને સત્તા વિશે તેમ અગાઉ પુ. ૩ માં પૃ. ૧૬૪ વંશવેલે લગભગ ૨૦ ઉપરની પેઢી સુધી પહોંચ્યો
થી ૧૭૧ સુધીમાં પણ કેટલીક છે. ૪) નહપાણના રાજ્ય ઉપર તેના મૂળ ઉપરી વિગતો આપી ગયા છીએ. આ પ્રમાણે છૂટી છવાઈ સરદારની મિનેન્ટર વિગેરે ન પ્રજાની છાયા અને અસંબંધપણે તે હેય તેને બદલે તે સર્વ માહિતીને પડતી હતી, જે તેમના સરદારના સિક્કા પિતાના ગુંથીને કોઠા રૂપે જે ગોઠવવામાં આવે તો તેને સમરાજ્ય અમલે તેમજ રાજ્ય વિસ્તારમાં ચાલવા દીધા જવાને તથા તેની તુલના કરવાને સરળતા પ્રાપ્ત હોવાથી સાબિત થાય છે. જ્યારે ચણે તેમ થવા થાય તે હેતુથી કોષ્ટક રૂપે રજુ કરીશું. દીવું લાગતું જ નથી. (૫) નહપાણે વેપાર વૃદ્ધિનાં આ હેદ્દાઓ મૂળે તે રાજકારભારને બજે સાધનોને સારે કે આપ્યા કર્યો છે. ચણે હળવો કરવા માટે અને જવાબદારીની વહેંચણી કરવા, તેમ કર્યું નથી લાગતું. તેનાં બે કારણ જણાય છે; જાયા લાગે છે. વળી આ શબ્દો અહિંદી-પરદેશી ચકને સ્વતંત્ર રાજ્યકાળ પણ ટૂંકો છે તેમ છે. એટલે તેને લગતી સંપૂર્ણ વિગતે તે પરદેશી રાજયનો વિસ્તાર વધારવામાં જ તેને બધો સમય રાજતંત્રના વહિવટથી વાકેફગાર હેય તેજ લખી
વ્યતીત થઈ ગયો છે. (૬) છતાં નહપાણે ઘણું દાન શકાય, છતાં હિંદી ઇતિહાસના અવલોકનથી જે દીધાં છે તેમજ લેકનાં મનરંજન કરવા ઘણાં તારવી શકાઈ છે તેજ વિગત અત્ર રજુ કરી છે એમ evયાગા કાયી પણ હાથ ધર્યો દેખાય છે. તેનાં સમજવું. બનવા જોગ છે કે તેમાં કયાંક ગેરસમજૂતિ કારણ તરીકે (બ) કદાચ એમ પણ હોય છે, તેને પણ થવા પામી હશે તો તે સુધારી લેવા વિનંતિ છે. અવંતિનો કબજે મળ્યો ત્યારે લેકને ઉશ્કેરાટ ઘણો જે પરદેશી પ્રજાઓએ હિંદ ઉપર અમલ ભેગહતા, એટલે પિતાની જાત પ્રત્યે તેમજ રાજકીય વ્યો છે. તેના બે ભાગ પાડી શકાય તેમ છે. એક પરિસ્થિતિને અંગે બન્ને પ્રકારે લોકોને શાંત પાડવામાં સ્વતંત્ર અને બીજો બીનરવતત્ર. સ્વતંત્ર પ્રજા તેને તેવાં કાર્યો કરવાની આવશ્યકતા તેને જણાઈ હોય. કહીશું કે, જે પોતે પોતાના દેશમાં સ્વતંત્ર રાજ (૯) અથવા તે પિતાને રાજઅમલ લાંબો હો વહીવટ ચલાવતી હતી અને બીન સ્વતંત્ર તેને કહીશું

Page #245

વતીય પરિછેદ ]
મહાક્ષત્રપની સત્તા વિશે કે જે મળે તે અન્ય પ્રજાને તાબે હેય કે તેની પૂરી કરી કહેવાય ખરી; જ્યારે બીનસ્વતંત્ર પ્રજાના સાથે રાજદ્વારી સંબંધે જોડાઈ ગયેલ હોય પરંતુ હેદ્દેદારોએ સ્વતંત્ર થયા બાદ પોતાના હોદ્દા ગ્રહણ કરેલ પાછળથી ગમે તે કારણે છૂટી પડીને સ્વતંત્ર રીતે હોવાથી એક રીતે તેઓ નોકર ન જ કહેવાય; પરંતુ તે રાજ ચલાવવા મંડી પડી હોય. સ્વતંત્ર પ્રજા તરીકેનાં હેદ્દાઓ પિતાના નામ સાથે જોડાયેલ રહેલ હોવાથી દષ્ટાંતમાં યવન, યેન (બેકટ્રીઅન્સ) પાર્થિઅન્સ- તેમની પૂર્વ સ્થિતિદર્શક તે ગણી શકાય અને તેટલે દરજે પહવાઝ-પશિઅન્સ અને કુશાનને જણાવીશું, જ્યારે તેઓ પારકાની તાબેદારીમાં હતા એમ તે કહી બીનસ્વતંત્ર પ્રજા તરીકે શક ક્ષહરાટ, અને ચકણુશીને શકાય જ. આટલા માટે જ આપણે તેમને પરતંત્ર નથી ગણી શકાશે. આથી કરીને સ્વતંત્ર પ્રજાના જે ક્ષત્રપ કહ્યા, કેમકે તે હેદ્દો ભોગવતાં ભોગવતાં સ્વતંત્ર થઈ અને મહાક્ષત્રપે છે તે એક રીતે, નેકર તરીકેની ગયા છે, પરંતુ તેમને બીનસ્વતંત્ર કહ્યા છે. કક્ષામાં મૂકી શકાય અને તેજ પ્રમાણે તેમણે કારકીર્દી સ્વતંત્ર પ્રજાના
બીન સ્વતંત્ર પ્રજાના –એટલે નેકરની કક્ષાવાળા
વિગત
ક્ષત્રપ
મહાક્ષત્રપ
ક્ષત્ર
મહાક્ષત્રપ
(૧) સિક્કા પાડવા|ન પાડી શકે | પાડી શકે | પાડી શકે પણ ખાસ | પાડી શકે ૯ બાબત (રાજાશા હોય તેવું પણ રાજાના શા કરીને જરૂરીઆત જ પાડી શકે) 944 કને આંકજ રહેતી નથી
વાપરવો પડે
(૨) સંવત કયો
વપરાય
પિતાના ઉપરી રાજાના વંશને | પિતાના મહાક્ષત્રપના | પિતાના જ વંશના સંવત જે હોય તેનો આંક
વંશને | | સંવતને
(૩) સંવત ચલાવવા પિતાના ઉપરી રાજાનો કે | ચલાવી શકે પણ પોતે આદિપુરૂષ હોય બાબત તેના વંશનોજ ચલાવી શકે | પિતાના મહાક્ષત્રપ | તે પિતાને; નહીં
તે પોતાના પૂર્વજના રાજયારંભથી પોતે
(૩૬) ઉ૫રની વ્યાખ્યા પ્રમાણે તો આ પાન પ્રજ (૩૮) હગાન હગામાસના સિક્કા જુઓ ૬. ૨. આ પણ મૂળે યવન (ગ્રીક) પ્રજાના તાબામાં જ હતી એટલે નં. ૫, ૧૦) આ પ્રકારના ગણાશે. તેને બીન સ્વતંત્ર પણ ગણી શકાય. પરંતુ કેન પ્રજાએ (૩૯) દૃષ્ટાંત તરીકે રાજીપુલના, તથા સોદાસના સિક્કા સ્વતંત્ર બનીને રાજવહીવટ ચલાવ્યો છે એટલું જ નહીં, (પાતે મહાક્ષત્રપ બન્યા પછીન). પણ પોતાના હાથ તળે ક્ષત્રપ પણ ઉભા કર્યા હતા તેથી (૪૦) દૃષ્ટાંતમાં લદાખની પાસે ખલત્સગામનો એમ તેમને મૂળ પ્રજા તરીકે અહિં લેખી છે.
કડસીઝ કેતરાવેલ શિલાલેખ (જુઓ ૧૫રમાં પૃ.૧૪). (૩૭) ઇન્ડો-પાર્ટીઅન રાજ મેઝીઝ આ સ્થિતિમાં (૪૧) નહપાણુના-રૂષભદત્તના, મંત્રી અયમના શિલાગણી શકાય પણ તેને હોદો મહાક્ષત્રપ તરીકે નહોતેજ, લેખ, પાતિકન પેલો ૭૮ આંકવાળે તક્ષિલાનો શિલાલેખ,
થwણ મહાક્ષત્રપ પણ આ મકાનજ કહેવાય, કુશનવંશના સર્વ શિલાલે. થાણના હે ઈ છે

Page #246

૨૪
(૪) સત્તા પ્રકાર | પેાતાના
ક્ષત્રપ તથા મહાક્ષત્રપની
તાએ
મહા- | પેાતાના રાાને | પેાતાના મહાક્ષત્રપની દેારવણીમાં રહે અને તે પણ મહાક્ષત્રપના રાજ્યારંભથીજ
(૬) સગપણ સંબંધ
(૭) યારે પદવી ચો
ક્ષત્રપને તાબે
(૫) શહેનશાહ સાથે ન પણ àાય સંબંધ હાય કે?
અને હાય તા
કેવા પ્રકારને?
બનતા સુધી સંબંધ હોતા નથી
સામાન્ય રીતે | પેાતાના પરાક્રમમહાક્ષત્રપની ભલા-| વડે પરંતુ શહેનમણથી અને તે શાહની પ્રસન્નતા પણ શહેનશાહની ઉપર તે ખરૂંજ મરજી હાય તાજ
(૮) તેમની સંખ્યા | એક પણ હેાય ૫ અને અનેક પણ
કેટલી હાય
હાય
ન પણ હાય
બનતા સુધી મહાક્ષત્રપ ૫૬ નાકરને
અપાતું જ નથી૪૬
છતાં ખાસ કસાટી
તરીકે ઉભું કર્યું હાય તે બહુ તે
એકનીજ
સંખ્યામાં૪૭
(૪૨) દૃષ્ટાંતેામાં ભ્રમ, અને નહપાણ, રાજીવુલ, અને સાડાષ, લીઞક, અને પાતિક; ઇ. ઇ. જાણી લેવાં
(૪૩) મહાક્ષત્રપ ચણું આ કથનના દૃષ્ટાંત રૂપ છે. (૪૪) નં ૪૨ વાળાના બધા કિસ્સામાં આ સ્થિતિ બનવા પામી હતી.
રૂદ્રદામન વિશે જે એમ માન્યતા થઇ છે કે તેણે આપ ખળે મહાક્ષત્રપ પદ મેળળ્યું હતું તે કથન ખાટું છે એમ
મહાક્ષત્રપના સ્વતંત્ર થએલ છે યુવરાજ પોતે હાય | એટલે શહેનશાહના છે .તેથી તેમની દાર | સંબંધને પ્રશ્નજ વણીમાં પિતા પુત્રનો રહેતા નથી
સંબંધ દેખાય છે
[ નવમ ખંડ
કાષ્ઠને તામે નહીં પણ તદ્દન સ્વતંત્ર
પુત્ર અને૪૨ યુવરાજ | પોતેજ ગાદીપતિ છે તરીકેજ ડાય
પિતા જે મહાક્ષત્ર૫૪૪ ગાદીપતિ ખને એટલે છે તેના મરણ બાદ તુરત આપેાઆપ ગાદીપતિ બની જાય અને મહાક્ષત્રપ કહેવાય
મહાક્ષત્રપ આપેઆપ કહેવાય; તેને પદવીએ ચડાવનાર
કાઇ ગણાય નહીં
યુવરાજ જ હાઇ
શકે,
માટે એકની
જ સંખ્યા
પેાતેજ ગાદીપતિ છે સંખ્યાના એટલે સવાલજ ઉભા થતા નથી
આ ઉપરથી સમજવું. (તેના વૃત્તાંતે જીએ)
(૪૫) દૃષ્ટાંતમાં; ડેરિઅસના રાજ્યે ૨૦-૨૪ ક્ષત્રપી હતી. (૪૬) પહલ્લાઝમાં મહાક્ષત્રપ મળતા નથી તેનું કારણ આ નિયમમાં સમાયલું છે. (સરખાવા ઉપરની ટી. ન’. ૩૭માં આપેલું મેાઝીઝનું દૃષ્ટાંત).
(૪૫) જુએ ઉપરની ટી. ન'. ૩૭; ચણ મહાક્ષત્રપના દૃષ્ટાંત ખાસ આ સ્થિતિનેજ છે,

Page #247

તૃતીય પરિછેદ ] સત્તા વિશેની સમજૂતિ
૨૦૫ (૯) શિલાલેખ રાજના નેકર તરીકે તે રાજાજ્ઞા | યુવરાજના અધિકાર પતે સર્વ સત્તાધીશ
કોતરાવવા થીજ કતરાવી શકે અને તેમને 1 ની રૂઇએ કતરાવી ] હોવાથી આ પ્રશ્ન બાબતનો જ સંવત વાપરી શકે; બાકી | શકે અને તેમાં આંક' ઉભો થતું નથી અધિકાર વ્યક્તિગતપણે જે દાન કર્યું હોય તે સંખ્યા પિતાના વંશના
બનતાં સુધી તે સ્થિતિમાં પિતાના | સંવતનીજ વાપરે૪૮ નામ સાથે ક્ષત્રપ કે મહાક્ષત્રપને હેદો ! જોડવા જરૂર નથી; કેમકે ખાનગી લેખ વ્યક્તિ તરીકે કેઈપણ મનુષ્ય |
કેતરાવી શકે છે. દ્વિતીય પરિચ્છેદે, કુશનવંશના ઇતિહાસ સાથે ઇ. સ. ૪૨૩ જેટલે દૂર ગયો છે આ પ્રમાણે ભિન્ન સંબંધ ધરાવતા, પણ કેટલીક બાબતમાં અલગ પડી ભિન્ન દષ્ટિબિંદુથી જોઈએ તે તેમની વચ્ચેનો તફાવત
જતા, આઠ મુદ્દાનાં નામ આપ્યાં દેખાઈ આવે છે. છતાં એક વખતે જ દૃષ્ટિ નાંખીને આઠ મુદામાને હતાં, જેમાંનાં ત્રણ કનિષ્ક જોઈ શકાય તે માટે તે હકીકતને કેષ્ટિકોપે ગુંથી છેલે અથવા પહેલાના વૃત્તાંતે, એક કનિષ્ક બતાવીશું. કુશાન અને બીજાના વૃત્તાંતે, અને બાકી
ચષણશાક કુશાનક ચકણુ સંવતની રહેલા ચારમાંથી ત્રણ, આ ચ9ણ- (૧) આદિને ઈ. સ. ૧૦૩ ઇ. સ. ૧૦૩ સરખામણુ વંશી ક્ષત્રપોની હકીકત લખતાં સમય
જણાવાઈ ગયા છે. હવે એક જ માત્ર બાકી રહ્યો છે. તે કુશાન અને ચછશકની )
. (૨) સ્થાપક ચકણ કનિષ્ક પહેલે સરખામણને લગતે છે. તેની ચર્ચા અને કરીશું. (૩) પ્રસંગ તેના પિતાનું પિતાને રાજયોઉપરમાં, પ્રસંગે ઉભા થતાં સાબિત કરી દેવાયું
ક્ષત્રપપદે નિમાવું ભિષેક થે છે કે બન્નેની ગણત્રીનો સમય ઇ. સ. ૧૦૩થી થયો (૪) પ્રસારનું અવંતિ અને સારાયે ઉત્તરછે. એટલે કે બન્નેની આદિનો સમય એક છે. છતાં તેના ક્ષેત્ર સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશ હિંદ પ્રારંભ થવાનાં કારણ તેમજ પ્રારંભ કરનાર વ્યક્તિઓ (૫) કોણે અંત ગુપ્તવંશી અંતિમ ગુપ્તવંશી પ્રથમ ભિન્ન ભિન્ન છે. એટલે દરજજે તે બેની ભિન્નતા છે. આ કહેવાય રાજાઓએ રાજાએ ઉપરાંત તેમની ભિન્નતાના બે ત્રણ મુદ્દા પર વિશેષ (૬) કોઈ શાખા ઈશ્વરદત્ત આભિર ખુદ ચ9ણ મહાછે. તેમને એક, કુશાન સંવતનું ચલણ સારા ઉત્તર તેમાંથી મહાક્ષત્રપની ક્ષત્રપની હિંદમાં થયેલ છે, જ્યારે ચ9ણશકને પ્રચાર અર્વ
નીકળી છે? તિના અને સૌરાષ્ટ્રના પ્રદેશમાં જ છે; અને બીજે (૭) શાખા નીક- નબળી સત્તા ખુદ રાજાની મુદ્દો તેનું બંધ થવાના સમયને લગતો છે. કુશાન
ળવાનું કારણ પડવાથી સંમતિથી સંવતનો અંત ગુપ્તવંશી રાજાએ ઈ. સ. ૨૮૦ આસ- (૮) અંત ઈ. સ. ૪૨૩માં ઈ. સ. ૨૮૦
કે તે બાદ લુસ આસપાસ પાસમાં આણ્યો છે, જ્યારે ચણકનો અંત (ચોખ્ખો અંત તે નથી જ કર્યો પણ લુપ્તપ્રાયઃ કરી નાંખે છે) (૯) સંવતનું ૩૨૦ વર્ષ : ૧૭૫ વર્ષ આપ્યો કહેવાય તો ગુપ્તવંશીએ જ પરંતુ તેનો સમય આયુષ્ય
(૪૮) જુએ ઉપરની ટીકા નં. ૩૬,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #248

૨૦૬
જયદામન
[ નવમ ખંડ ચક્કસાઈથી કહી શકાય તેવો પ્રબળ પુરાવો તે હતી કે કેમ તે જ કોઈને ખબર પડતા નહીં. પરંતુ નથી જ પરંતુ પૃ. ૧૯૪માં ઉલ્લેખ કર્યા પ્રમાણે તેના સિક્કાની બાબતમાં વસ્તુસ્થિતિ જુદી જ દેખાઈ
પિતાનું મરણ ઈ. સ. ૧૧૭માં છે. કેટલાકનું માનવું એમ થાય છે કે તેના નામના તેની ઉમર નીપજતાં, ચકણ તેની જગ્યાએ સિક્કાઓ જડી આવ્યા છે. પણ તેને લગતું જે વર્ણન
ક્ષત્રપ નીમાયો ત્યારે તેની ઉમર કે. આ. રે. માં પૃ. ૧૧૭ ઉપર આપ્યું છે તેમાંના લગભગ ૩૦થી ૩૫ હેવાનું કલ્પી શકાય છે અને લખાણમાં એક વખત જુદી જ હકીકત જણાવે છે ઈ. સ. ૧૫રની આસપાસ મરણ પામ્યો છે એટલે ત્યારે વળી બીજી વખત કાંઈ ઓર જ સ્થિતિ વર્ણવે ૩૭ વર્ષ સુધી રાજકીય ક્ષેત્રમાં તે ઝઝુમ્યો છે. એકંદર છે. જ્યારે તે સિક્કાચિત્ર જોતાં વળી તદ્દન નવીન હકીતેની ઉમર મરણ સમયે લગભગ ૭૦ની કહી શકાય. કતજ જણાય છે. મતલબ કે તે સિક્કા જયદામનના હેવા ૩૭ વર્ષના જીવનમાં પ્રથમનાં ૧૬ વર્ષ ક્ષત્રપપદનાં, વિષે પુરી ખાત્રી જ થતી નથી. છતાં જે જયદામનનું તે બાદ ૧૦ વર્ષ મહાક્ષત્રપ પદનાં અને છેલ્લાં ૧૦ નામ થોડું ઘણું ઈતિહાસના પાને ચડી ગયું છે તે વર્ષ રાજાપદનાં ગણવાં રહે છે. તેના મરણ બાદ તેને એક બે કારણને લઈને બનવા પામ્યું હોય એમ પુત્ર જયદામન અવંતિપતિ થયો હતો એમ કેટલાક સમજાય છે. તેમાં સૌથી મુખ્ય કારણ સૌરાષ્ટ્રમાં સંજોગથી કહેવું પડે છે.
આવેલ ગિરનારની તળેટીમાંને સુદર્શન તળાવવાળો (૩) જયદામન
કહેવાતે રૂદ્રદામનને લેખ છે. વિદ્વાનોએ તેમાં અહીં તેને નામાવલિમાં રાજા તરીકે દાખલ તે વર્ણવેલી સર્વ હકીકત રૂદ્રદામનને લગતી હોવાનું કીધો છે, પણ તેને ગણ કે કેમ તે બહુ અનિશ્ચિત ઠરાવ્યું છે. એટલે તેને લીધે તેની અંદર જણાવેલ જેવું દેખાય છે, કેમકે પ્રથમ તે શિલાલેખ અનેસિક્કાઓ, દેશો ઉપર વિજય પણ રૂદ્રદામનને હિસ્સે નોંધ્યો જે ઐતિહાસિક બનાવની સિદ્ધિ નક્કી કરવા માટેના છે. જેથી ચ9ણ અને રૂકદામનની વચ્ચેની બધી પ્રબળ સાધન છે તેમાં કોઈ સ્વતંત્ર શિલાલેખ, તેના રાજકીય પરિસ્થિતિને ૫૧ મેળ બેસારવાને ખાતર નામને જડી આવ્યો દેખાતું નથી. પરંતુ જે અન્ય કોઈક વ્યક્તિ ઉભી કરવાની આવશ્યકતા જણાઈ શિલાલેખો તેના વંશના રાજાઓની વંશાવળી બતાવતા તેમ ઉપરમાં જણાવ્યા પ્રમાણે શિલાલેખમાં ચઠણના મળી આવ્યા છે તેમાં તેનું નામ આવે છે અને તેથી પુત્ર જયંદામનનું રાજ્ય ચઠણ અને રૂદ્રદામનની વચ્ચેનું જ તે નામને ચકણને કઈ પુત્ર અને રૂદ્રદામનનો બહુ ટુંક સમયનું ગોઠવી દેવાયું. આ યુક્તિને ઉપરની પિતા હતા એટલું નક્કી કરાય છે. પણ તેમ ટી. નં. ૪૯ વર્ણવેલા સિક્કાથી પુષ્ટિ મળી ગઈ ન બન્યું હોત તે તેના નામની કોઈ વ્યક્તિ થઈ કેમકે તે સિક્કાઓમાં ચષ્ઠવંશી નૃપતિઓના સિક્કા-.
(૪૯) નઓ ઉપરમાં ૫. ૧૮૧ની ટી. નં. ૯ તથા તેમ છે. તે માટે જુઓ રદ્રદામન રાજ્ય ૫. ૨૦૯ની રીel. ૫. ૨૦૦ની ટી. નં. ૩૫.
(૫૦) આ સુદર્શન તળાવની પ્રશસ્તિ બાબત કેટલીક કે. . . માં પાંચ સિકા (જયદામનના ધરાય છે. હકકીત પુ. ૨, પૃ. ૩૯૩-૩૭ સુધી વર્ણવી છે. વળી તેવા)નું વર્ણન આપ્યું છે. એમાં તેનું પ્રાપ્તિસ્થાન આગળ પ્રદામનના વૃત્તાંતે લખવામાં આવશે. આપ્યું નથી. માત્ર એકમાં જણાવ્યું છે કે તે જુનાગઢવાળા (૫૧) ચણે જે પ્રાતો મેળવ્યા હતા તે રૂદ્રદામનને પાછા રેવડ એચ. આર. સ્કેટ તરી મળે છે. પણ તે કાંઈ મેળવવા પડયા હતા એવો પ્રસંગ ફરીને ઉભે થતું હોય તે પ્રાપ્તિસ્થાન ન કહેવાય. એટલે તે ઉપરથી વિશેષ અનુમાન અને અર્થ એજ કરવું પડે કે, બેની વચ્ચે એક રાજા થયે બંધાય તેમ નથી.
હતો અને તેણે તે ગુમાવી દીધા હતા. એટલે આ પ્રમાણે સિકા હેવાજ ન જોઈએ તેમ તેનું રાજ્ય પશુ ચાલ્યું રાજકીય પરિસ્થિતિ તેમણે ગોઠવી દીધી (જુઓ જ. બે. જો, ન હોવું જોઈએ તે તેમનાજ વાકયથી સાબિત કરી શકાય છે, એ, સે. નવી અવનિ ૫.૩ ૫ 93).

Page #249

તૃતીય પરિષદ ]. રૂકદામન
૨૦૭ એમાં મળી આવતી સૂર્ય-ચંદ્રની (Star and આ ફાની દુનિયા છોડીને ચાલ્યો ગયો હેવો જોઈએ. Crescent) નિશાનીઓ પણ નજરે પડે છે. તેમ તે
(૪) રૂદ્રદામન ઉપરાંત સ્વામિ, મહાક્ષત્રપ આદિ બિરૂદ પણ છે. જ્યારે ચઠણ પછી તુરત જ ગણે કે, છએક માસ શિલાલેખોમાં માં જયદાનનું નામ મળી શકે છે ત્યાં સુધી જયદામનનું રાજય વચ્ચે ચાલ્યું હતું તેમ ગણે; એકમાં પણ તે બિરૂદ તેણે મેળવ્યું હોવાનું કઈ ચિહ્યું પરંતુ ઈ. સ. ૧૫ર ચપ્પણસંવત ૪૯ આશરેમાં રૂકસરખું જણાતું નથી. વળી ચ%ણવંશી સિક્કાનો દામન અવંતિ પતિ બનવા પામ્યો હતો. તેટલી વાત અભ્યાસ પણ એમજ બતાવે છે કે, જે પુરૂષે કેવળ એકરસ છે. વળી તેનું રાજ્ય કર શકમાં ઈ. સ. ક્ષત્રપપ૬ જ ભગવ્યું હોય તે પિતાના નામના સિક્કા ૧પમાં ખતમ થયેલ હોવાથી ૨૩ વર્ષ સુધી ચાલ્યું પડાવી શકતો નથી જ. વળી વિશેષ ખૂબી છે એ ગણી શકાશે. જ્યારે ચાણની ઉમર મરણ સમયે છે કે, તે સિક્કામાં નામ જ કોઇનું નથી. અને નામ નથી ૬૫-૭૦ની હતી તે ગણત્રીએ જયદામનની આશરે એટલે કોઈ અન્ય નામધારીને તે ઠરાવાય નહીં, પરંતુ ૫૦-પરની ગણાશે. અને રૂદ્રદામનની ગાદીએ બેસતાં સૂર્ય-ચંદ્રની નિશાની છે એટલે કોઈને પણ અડચણમાં ૩૨-૩૫ની લેખાય; તે તે હિસાબે તેનું પિતાનું ઉતાર્યા સિવાય જે એકનું નામ આપી શકાય તેવું આયુષ્ય લગભગ ૫૭ થી ૬૦ વર્ષનું થયું ગણાશે. દેખાયું તે માત્ર આ જયદામનનું જ. હવે સમજાશે કે ચક્કણ પોતે અતિ વિસ્તારવંત રાજ્યને ધણી શિલાલેખ અને સિક્કાના આધારે તેના અસ્તિત્વની હતી તે આપણે ઉપર જોઈ ગયા છીએ અને તેનો અને રાજકારેબારની ઈમારત વિશે જે ક૯૫ના વારસો આ રૂદ્રદમનને મળેલ હોવાથી તે તે પ્રથમથી જ ગોઠવાઈ છે તેની ખરી સ્થિતિ આપણે રજુ કર્યા
તેવડા મોટા અને વિશાળ પ્રમાણે છે. એટલે આવા કાચા અને સંશયવાળા પાયા તેના રાજ્ય પ્રદેશનો ભૂપતિ થ હતા. એટલે ઉપર કોઈ મદાર બાંધ તે ગ્ય લાગતું નથી. વિસ્તાર સાથેની દેખીતું જ છે કે, તેને તેમાંના આ કારણને લઇને જયદામનનું ગાદીએ બેસવાનું ગેરસમજૂતિઓ કઈ પ્રાંત મેળવવા જેવું રહેતું મારે પિતાને કબૂલ નથી; છતાં પૃ. ૧૯૯ ઉપર જે
નહોતું. છતાં સુદર્શન તળાવના વિધાન કર્યું છે કે તેનું રાજ્ય ટૂંક સમયી છએક મહિનાનું શિલાલેખમાં, પૂર્વીકારવંતિ, અનૂપ, આનર્ત, સુરાષ્ટ્ર, અમુક સંયોગોમાં નોધી શકાય તેવું છે તે, ઉપર ભ, મરૂ, કરછ, સિંધુ, સૌવીર, કુકુર, અપરાંત અને પ્રમાણેના વિદ્વાનોના કથનની વિશેષ ખાત્રી કરવા માટે નિષાદ આદિ પ્રદેશની જીત પિતાના શૌર્યવડે જીત્યા દ્વાર ઉધાડાં રહે તેટલા માટે છે. વિશેષ સંશોધનના જે ઉલ્લેખ કરાયો છે તે રૂદ્રદામનને ફાળે શા માટે પરિણામે તે પ્રમાણે જે સ્થિતિ સાબિત થાય તો ચડાવાતા હશે તે સમજી શકાતું નથી. આ એકજ રાજા ચઠણ પછી ગાદીએ બેસીને ટૂંક સમયમાં હકીકત સાબિત કરે છે કે, તે તળાવની પ્રશસ્તિને તેના મરણ પામવા માટે વળી કોઈ અકસ્માતનું કારણ રૂદ્રદામને કરેલ વિજય પ્રાપ્તિની યશગાતા વર્ણવતી કથા કલ્પવું પડશે. છતાં અત્યારે તે વિશે વિચારમાં તરીકે ગણાવાય તેમ નથી; છતાં તે પ્રશસ્તિ વિના ઉતરવાની જરૂર નથી. પરંતુ જ્યારે તેણે માત્ર ક્ષત્ર૫૫દ કોઈ અન્ય પુરાવા રૂદ્રદામનની કહેવાતી છતમે ભોગવ્યાનું તથા ચઠણના પછી તુરત રૂદ્રદામન જ સમર્થન આપનારા જ્યારે મળતા નથી ત્યારે સળંગ ગાદીપતિ થયો હોવાનું માનીએ છીએ ત્યારે તેનું ઇતિહાસ આલેખન કરતાં જે સ્થિતિ આપણને ઉપર મૃત્યુ ચઠણના જીવનકાળમાં જ થયું ગણવું રહેશે. પ્રમાણે સિદ્ધ થયેલ નજરે પડે છે તેને સ્વીકાર એટલે હવે એમ અનુમાન કરવું રહેશે કે, જયદામનનું કરી લેવો જ રહે છે. વળી આપણી આ માન્યતાના મરણ ઈ. સ. ૧૫રને અરસામાં થયું હોવું જાઈએ ટેકારૂપ –અથવા તે મત ઉચ્ચારવાને તે જ પ્રશસ્તિમાંથી અને તેના આઘાતથી ચઠણ પણ ટુંક વખતમાં જ જે કેટલાક મુદ્દા ઉપયોગી દેખાયા હતા તે ઉપર,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #250

૨૦૮
રૂદ્રદામનને
[ નવમ ખંડ વિવેચન કરી પુ. ૨, પૃ. ૩૯૩થી ૩૯૭માં તેને સાબિત મેળવેલ રાજવિસ્તાર અને કીતિમાં ઉપર કહી ગયા કરવાનો પ્રયત્ન પણ સેવ્યો છે. એટલે હવે ફરી પ્રમાણે તેણે વધારોજ કર્યે રાખે છે. તે પછી ઉલ્લેખ ન કરતાં તે વાંચી જવાની જ ભલામણ ચક્કણે જે પ્રાંતો મેળવીને વારસામાં રૂદ્રદમનને કરવામાં આવે છે. ઉપરાંત જે અન્ય નવીન વિચારો સોંપ્યા હતા તે તેણે સ્વપરાક્રમે મેળવી લીધા હતા, એ ઉપલબ્ધ થયા છે તે જણાવવાની તો આવશ્યકતા તેમનું કથન છે તે ખોટું કરે છે. કદાચ તેમની દલીલ રહે છે જ. તે નીચે પ્રમાણે જાણવા –
એમ હોય કે, વચ્ચે રૂદ્રદામનના પિતા જયદામનને. - (૧) જે કે રૂદ્રદામનના ગુણગાન ગાતો તે શિલા રાજઅમલ ટુંક વખત થયે હતો તેમાં ચણે લેખ હેવાના વિદ્વાનોના મતથી હું છું હું છું. મેળવેલ કેટલીએ ભૂમિ તે ગુમાવી બેઠે હતો. આ (જુઓ પૃ. ૧૯૭) છતાં દલીલની ખાતર તેમનો મત સ્થિતિ સ્વીકારીએ તો તેમનું કહેવું જે છે કે અબાધિકબૂલ રાખીએ, તે તેને ૪ અભિપ્રાય તેની તપણે વૃદ્ધિ ચાલુ રહી હતી તે કથન ખોટું કરે છે. વિરૂદ્ધ જાય છે.
કદાચ એમ કહેવાય કે, જયદામનનું રાજ્ય થયું જ તેમનું કહેવું એમ છે કે જ્યારથી રૂદ્રદામન ગર્ભમાં નથી, એટલે ચાણની શક્તિ જ્યાં આગળ અટકી આવ્યો ત્યારથી ચઠણ પોતે ઉત્તરોત્તર સમૃદ્ધિની પડી હતી ત્યાંથી જ રૂદ્રદામને તે આગળ વધવા જ છોળો અનુભવવા મળ્યો હતો તેમજ તે પોતે ગાદીએ માંડયું હતું. તેટલી વાત ખરી. પણ તેમનું કહેવું તે આવ્યો ત્યાં સુધી તે સમૃદ્ધિ અબાધિતપણે વૃદ્ધિગત પાછું એમ થાય છે કે, જયદામનના સિક્કા ઈ. (3) મળ્યા થયા જ કરી હતી. એટલે બે પ્રશ્ન થાય છે. (૧) શું છે એટલે તેણે રાજ પણ કર્યું છે જ, તે એક બાજુ ત્યારે ચાલી આવતી વૃદ્ધિ તેના ગાદીએ આવ્યા બાદ કહેવું કે દામનને રાજ્ય થવા પામ્યું નથી પણ
ગઈ હતી કે તેની ક્ષતિ થવા માંડી હતી ? ચકણ પછી લાગલ જ રૂદ્રદામન ગાદીએ બેઠા છે એમ તે તેમનું કહેવું નથી જ થતું, કેમકે તેઓ એમ અને બીજી જ પળે પાછું કહેવું કે જયદામનનું રાજ્ય માનતા જણાય છે કે તેણે પોતે સ્વ૫રાકમથી અને તે થયું છે પણ થોડો વખત ચાલીને તે બંધ પાય દેશે જીત્યા હતા, એટલે કે તેણે પોતે તે વંશની કીર્તિમાં હતું. આ પ્રમાણે તેમનું કથન જ વદવ્યાઘાતરૂપ છે. ઉમે જ કર્યો છે, જેથી તે પ્રશ્નને અવકાશ જ નથી છતાં દલીલ સ્વીકારે છે, જયદામનનું રાજ્ય છએક રહે. (૨) બીજો પ્રશ્ન એ રહ્યો કે, ચાલી આવતી માસ ચાલ્યું છે. એટલે તે થયો હતો, ન હતો ગણી વૃદ્ધિ જ્યારે અટકી નથી પણ જવલંત બનતી લે; તે તેનો અર્થ, તેમને જ કહ્યા પ્રમાણે એટલો ચાલુ રહી હતી ત્યારે એટલું તે ખરુંજને, કે તે પોતે થાય છે કે અનેક પ્રદેશો, કે જેનાં નામ લગભગ ડઝનેક ગાદીએ આવ્યો ત્યાં સુધીયે, ચઠણે મેળવેલ કીર્તિમાં જેટલાં છે અને જે રૂદ્રદામનને પરાક્રમે પાછળથી અબાધિતપણે ઉમેરેજ થયા કર્યો હતો પરંતુ કોઈ રીતે મેળવવા પડ્યા છે તે સર્વે દામને ગુમાવી દીધા ક્ષતિ તે આવી જ નથી. આ પ્રમાણે તેમને મત હતા. આ વાત શું કોઈ માન્ય કરે તેવી છે કે, છ છે. તેમ બીજી બાજુ એટલું ચોક્કસ છે કે, ચઠણને માસ જેટલી ટૂંકી અવધિમાં આવડે મેટે પ્રદેશ ઇ. સ. ૧૧૭ના અરસામાં ક્ષત્રપપદે નિયુક્ત કરવામાં કોઈ પણ રાજવી લડાઈ લડયા વિના ગુમાવી બેસે? આવ્યો છે, અને તે ઈ. સ. ૧૫રમાં મરણ પામ્યો જે લડાઈ થવા જ પામી હોય તે-અને જ્યાં બાર છે. એટલે તેનું રાજકીય જીવન ૩૫ વરસનું થયું બાર પ્રાતે જેવો હારજીતને સદે થયો હોય ત્યાંકહેવાય. તેમ રૂદ્રદામન ગર્ભમાં હતા ત્યારથી તેના કાંઈ તે નાની સૂની લડાઈ કે માત્ર હાથની મારામારી રાજકીય જીવનની શરૂઆત થયાનું તેઓ માને છે એવું તો ન જ હોય? તે તે મેટું યુદ્ધ હોય; તે શું એટલે રૂદ્રદામન ગાદીએ આવ્યો ત્યારે ૩૪ કે ૩૫ની ઈતિહાસમાં તેનું યુદ્ધ કાંઈ જણાયા વિના જ પસાર ઉમરને હતું અને ગાદીએ આવ્યા પછી તે ચ%ણે થઈ ગયું? વળી જો યુદ્ધ થયું જ હતું, તે પેલ

Page #251

હતીય પરિછેદ ] રાજ્ય વિસ્તાર
૨૦ સામે વિજેતા પક્ષ છ જ માસમાં એ નબળો થઈ જીતના-બને બનાનો અધિકારી પણ રૂદ્રદામન પાયો કે, જયદાને ગુમાવેલ પ્રાંતે (અરે કહોને કે નથી જ એમ સહેજે દેખાઈ જાય છે. અવંતિ પણ ગુમાવી બેસેલ છે એટલે અવંતિની ગાદી વળી મહાક્ષત્રપ બે પ્રકારે થવાયાનું આપણને પણુ ગુમાવી બેઠો હતો) ઉપર રૂદ્રદામને અધિકાર માલમ પડયું છે (જુઓ પૃ. ૨૦૪નું પત્રક કલમ નં. ૭; પણ મેળવી લીધું અને પાછો અવંતિપતિ પણ બની નેકરના એક પ્રકાર તરીકે ચકણુ ક્ષત્રપને જે મહાક્ષત્રપ ગયો ? આવા અનેક પ્રશ્નોની લંગારને લંગાર ઉભી પદ અપાયું છે તેમાં હજુ તેનું પરાક્રમ કારણરૂપ થઈ જાય તેમ છે. એટલે પુરવાર થાય છે કે, તેમનું મનાય તેમ છે; પણ એક વાર તે અવંતિના મંતવ્ય મૂળથી જ ખેટું છે અને તેથી કરીને જે જે રાજાપદે ચડ્યો અને તદ્દન સ્વતંત્ર થયો ત્યારથી તેના દલીલ પિતે થીગડાં મારવા માટે આગળ ધરી છે તે વંશમાંના દરેકને, રૂદ્રદામનથી માંડીને આગળના સર્વેને, બધી અફળ નીવડી છે. મતલબ એ થઈ કે, ચ9ણ પરાક્રમથી તે પદે ચડવાપણું રહેતું જ નથી. પછી તે પછી રૂદ્રદામન તુરત જ ગાદીએ બેઠે છે, તેમજ બીનસ્વતંત્ર પ્રજાવાળા ટી. નં.૪૨ તથા ૪૪ ટાંકેલા દષ્ટાંતેણે પરાક્રમે ભલે મુલક મેળવ્યા હશે અને ચ9ણે તેની પેઠે, પોતે આપોઆપ જ મહાક્ષત્રપ બની જાય છે.
પેલ વારસામાં ઉમેરે પણ કર્યો હશે છતાં, શિલા- સાર એ થયો કે, રૂદ્રદામને ઉપરમાં જણાવેલ બે લેખમાં જેને નામોચ્ચાર થયેલ છે તે જમીન તો જીત મેળવી પણ નથી તેમ સ્વપરાક્રમથી મહાક્ષત્રપ તેણે મેળવી નથી જ પરંતુ વારસામાં મળી હતી. બન્યો પણ નથી, એટલે મહાક્ષત્રપ બનવાના કારણરૂપ
(૨) કે. . રે.માં ઍ.રેસને જણાવ્યું છે કે તે જીત મેળવ્યાની માન્યતા પણ વધારે પડતી ગણાશે. (મૂળ શિલાલેખની પંક્તિ ૧૨મી) He conquered (૩) ઉપરના જ ગ્રંથકાર આગળ જતાં તેજ the Yaudheyas and twice defeated પુસ્તકમાં જ, પ્રશસ્તિની પંક્તિ ને. ૧૨માં “ઝટ ના Satkarni, the Lord of Dakshinapath, પ્રતિષ્ઠાનઃઉઠી ગયેલા રાજાઓને પોતાના સ્થાને He himself acquired the name of પુનઃ બેસારવામાં આવ્યા હતા” આવા જે શબ્દો લખાયા Mahakshatrap=તેણે (રૂદ્રદામને) થયાઝને જીત્યા છે તે ઉપર વિવેચન કરતાં પોતાને અભિપ્રાય જણાવે હતા અને દક્ષિણના સ્વામિ શાતકરણીને બે વખત છે કેThe reference to his re-installment હરાવ્યો હતો. (તેથી) તેણે મહાક્ષત્રપ પદ મેળવ્યું of deposed kings is indefinite=પદભ્રષ્ટ હતું. આ તેમના ઉતગારે અત્યાર સુધી ચાલી રાજાઓને પાછી સ્વસ્થાને નિયુક્ત કર્યાની હકીકત આવતી રૂદ્રદામને મેળવેલ સ્વપરાક્રમની પ્રશંસા કર્યાના સંદિગ્ધ-અચોક્કસ છે. મતલબ કે આ કથન તેમને પરિણામે નીકળ્યા છે. એટલે તે પરાક્રમની વાત જ્યાં ભલે અનિશ્ચિત નહીં લાગ્યું હોય પણ શંકાસ્પદ તે આપણે ઉપરમાં નિરર્થક અને બિનઆધારની જ્યારે લાગ્યું છે જ. જયારે ખરી હકીકત આ પ્રશસ્તિમાંના પુરવાર કરી બતાવી છે ત્યાં અત્ર ટાંકેલ-હાર અને વીરતાનાં સર્વ વાક્યો, જેમ મારા માનવા મુજબ
(૫૨) જુએ મજકુર પુસ્તક પૂ. ૬૦.
ગુમાવી દીધા છે. આમ વારંવાર હેરફેર જાહેર કર્યા (૫૩) છતાં એક વખત માને કે મહાક્ષત્ર૫ પદ જેમ કરો તેને કોઈ અર્થ ખરે કે ? માન્યતા ચાલી આવી છે તેમ મેળવાતું હોય અને પોતે જણાવ્યું (૫૪) જુએ છે. આ. કે. પૃ. ૧૨૦ ટી. નં. ૧. છે તેમ, he himself acquired the name of Ma. (૫૫) જુએ પુ. ૨, પૃ. ૩૯૩થી આગળનું વર્ણન, hakshatrap હોય તે પછી જયદામને પણ મહાક્ષત્રપ પદ સદન તળાવને લગતું પરિશિJ ; તેમાં એવા વિચાર તે લીધું છેજ (તેમના કહેવા પ્રમાણે જ) એટલે તેણે પણ દર્શાવ્યા છે કે, યશોગાન કરતાં જે વિશેષણે તેની પ્રશક્તિમહાપરાક્રમ બતાવી અનેક. મુલક છત્યા કહી શકાયજ: માં જણાવાયાં છે તે સર્વે સમગ્ર રીતે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનત્યારે બીજી બાજુ વળી તેઓજ કહે છે કે તેણે તો મુલકો ને જ લાગુ પડતાં છે, નહીં કે ૧દ્રદામનને,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #252

રૂદ્રદામનને
[ નવમ ખંડ
પ્રિયદર્શિન સમ્રાટને લાગુ પડનારાં છે તેમ આ [ટીપણ-લિપિની સરખામણી કરીને ભિન્નતા પ્રતિષ્ઠાન કર્યાને જરા પણ તેને જ ફાળે ચડાવાય છે જે દર્શાવી છે તેથી મારું કહેવું એમ નથી કે રૂદ્રદામને છે. આ હકીકત પ્રિયદર્શિને કોતરેલ કોઈ શિલાલેખમાં તે પ્રશસ્તિ કોતરાવેલી નથી. પ્રશસ્તિ તે તેણે જ જોકે દેખાતી નથી જ પરંતુ તેના એટલે સંપ્રતિરાજાનાં તિરાવી છે.પ૮ પણ તેના સમયની લિપિ ન વાપરતાં, જીવનચરિત્ર જે જૈન સાહિત્યરૂપે બહાર પડયાં છે આ પ્રશસ્તિમાં અન્ય પ્રથાએ જ કામ લીધે ગયો છે તેમાં તેને ઉલ્લેખ કરાયેલ છે જ.
તે કાંઈ ખાસ મુદો હશે કે? વળી આ ખડક ઉપર (૪)વળી આગળ જતાંઆ પ્રશસ્તિની લિપિના જેમ સમુદ્રગુપ્ત જુદીજ બાજુએ પિતાની પ્રશસ્તિ અંગે તેજ વિદ્વાન જણાવે છે કે-In contrast to લખાવી છે તેમ રૂદ્રદામને કાં ન કર્યું? પરંતુ સમ્રાટ the strictly classical Sanskrit of the પ્રિયદશિને લેખ કોતરાવ્યો છે તેજ બાજુ ઉપર અને Gimnar inscription, Rudradaman's coin 4916151 ye adlo 0119141 314814910 si 912194? legends, like the Brahmi legends of કોઈ જવાબ આપે કે, સમુદ્રગુપ્તને લેખ કેતરાવ્યા Nahapan, and indeed most of the coin 48 hos floret ov341 1181 Ral 314 orell legends of the Western Kshatrapas રૂદ્રદામને પ્રિયદર્શિનના શિલાલેખવાળી બાજુનો ઉપયોગ are in a sort of mixed language કર્યો હશે. પ્રત્યુત્તરમાં જણાવવાનું કે, પહેલે રૂદ્રદામન which may be described either as થયો છે કે સમુદ્રગુપ્ત સમુદ્રગુપ્તના સમયે ફાજલ Sanskrit with Prakrit or as Prakrit જગ્યા હતી તે તેની પૂર્વે થયેલ રૂદ્રદામનને શું તે with Sanskrit features=ગિરનાર શિલાલેખની જગ્યા વાપરવાને કાંઈ પ્રતિબંધ હતો કે તે જગ્યા શુદ્ધ સંસ્કારી સંસ્કૃત લિપિની તુલનામાં, નહપાણના તેની નજરે દેખાઈ જ નહીં હોય? કદાચ એમ દલીલ લેખની) લિપિ બ્રાહ્મી છે અને પશ્ચિમના ક્ષત્રપના કરાય કે ઉપરમાં એક બાજુ રૂદ્રદામનના શિલાલેખની લગભગ સર્વ શિકાઓની લિપિ એવી મિશ્રીત પ્રકારની લિપિને જણાવો છે, બીજી બાજુ તેની સાથે ચર્ખણના છે કે જેને સંસ્કૃત મિશ્રપ્રાકૃત કે પ્રાકૃતમિશ્ર સંસ્કૃત સિક્કાની સરખામણી કરે છે તે વ્યાજબી નથી. કહી શકાય. એટલે કે રૂદ્રદામનની કહેવાતી પ્રશસ્તિની બન્નેમાં શિલાલેખની જ વાત કરવી જોઈતી હતી. લિપિ તેમના મત પ્રમાણે શુદ્ધ સંસ્કૃત છે; નહપાણના માટે તે પ્રમાણે બતાવેલ ભિન્નતા અમારે માન્ય નથી. શિલાલેખ બ્રાહ્મીમાં છે જ્યારે પશ્ચિમ ક્ષત્રના સર્વ આ તેમની દલીલ પણ સમજાતી નથી. કેમકે, જે સિક્કાની લિપિ ૫૭મિશ્રિતલિપિની છે. મતલબ કહેવાની લિપિ સિક્કાની હોય તેજ સામાન્ય રીતે શિલાલેખની કે આ ત્રણે વસ્તુ, લિપિની દષ્ટિએ વિચારતાં એક હોય છે તે સર્વ કોઇને સામાન્ય અનુભવ છે. વળી બીજાથી ભિન્ન પડી જતી કહી શકાય તેમ છે. પુ. રમાં મારો હેતુ આ ભિન્નતા દર્શાવવામાં તે પ્રશસ્તિ પૃ. ૩૯૬ દલીલ ૫ માં આ પ્રકારની જ વિગત કાંઈક રૂદ્રદામનની નથી એવું બતાવવાનું નથી. જે તે દરજે મે વર્ણવી બતાવી છે.
પ્રમાણે મારે આશય હેત તો તેમની દલીલ વજનદાર
(૫૬) જુઓ મજકુર પુસ્તક પુ. ૧૨ પારિ. ૧. પ્રમાણે મેં લખ્યા છે તેને અર્થ જ થઈ જાય છે. પરંતુ
(૫૭) આ કથનથી નહપાણુ અને ચપ્પણુ બને નદી તે શબ્દો સુધારીને, હવે અહી લખ્યા પ્રમાણે વાંચવા જ અન છે એમ સાબિત થશે. આપણે તે માટેની ચર્ચા રહે છે. ૫. ૩માં તથા આ પુસ્તકે મૃ. ૧૯થી આગળમાં કરી છે તેમાં
(૫૯) લગભગ શબ્દ એટલા માટે લખવો પડે છે કે આ મુદ્દાની પણ નોંધ લેવી રહે છે.
ગિરનાર શિલાલેખના અને આ લેખના અંતમાં જરા (૫૮) પુ. ૨. ૫. ૩૯૬, દલીલ પાંચમીમાં શબ્દો જે જરા કેર દેખાય છે.

Page #253

તૃતીય પરિચછેદ ]
રાજ્ય વિસ્તાર કહેવાત. મારે હેતુ તે પ્રશસ્તિ કતરાવનારના આશય આવી કે તેને આડીઅવળી વણી કરીને, રૂદ્રદામનના પરત્વેને ભેદ બતાવવા પૂરત મુખ્યતાઓ છે. જે જીવનને બંધબેસતી કરી દેવામાં આવી છે. પરંતુ માત્ર લિપિની સરખામણી જ કરવી હોય તો તેને તેમ કરવા જતાં કેવી ફજેતી થઈ જાય છે તેને વંશના રૂદ્રસિંહ, રૂદ્રસેન ઈત્યાદિના અરે કહોને કે ખુદ ખ્યાલ રખાયો નથી. સ્થિતિ એમ થઈ છે કે, રૂદ્રદામનના જ અન્ય શિલાલેખો ક્યાં નથી કે બીજ કહેરી નામના ગામે એક શિલાલેખ છે. તેનું વર્ણન આડાંઅવળાં ફાંફાં મારવા દોડવું પડે? તેના વંશના મિ. રેસને કે. આ. રે.માં પારિગ્રાફ નં. ૫૭માં આ શિલાલેખ સંબંધી થોડીક હકીકત આગળ ઉપર "શિલાલેખ નં. ૧૭ કરી ” તરીકે આપ્યું છે. “તેમને ધર્મ વાળા પારિગ્રાફમાં આવશે.) તે શિલાલેખમાં કેટલાક અસ્પષ્ટ શબ્દો છે કે જેનો
(૫) ઉપરની નં. રની દલીલમાં જણાવાયું છે કે, ભાવાર્થ બેસારવાનું સામાન્ય રીતે કઠિન જ છે. પણ and twice defeated Satkarni, the Lord ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે બધું ચોકઠું બેસતું કરવાને of the Dakshinapath=દક્ષિણપથના સ્વામીને- તેનો અર્થ એમ કરવામાં આવ્યો છે કે, કારદમક શાતકરણીને બે વખત હરાવ્યો હત; આટલા શબ્દ રાજાના કુટુંબમાંથી ઉતરી આવેલી કઈક કન્યા છે પછી પ્રશસ્તિમાં લખાયું છે કે on account તે રૂદ્રદામનની પુત્રી થતી હતી. અને તેને દક્ષિણુંof the nearness of their connection, પથના રાજા શાતકરણીને પરણાવવામાં આવી હતી. did not destroy him=તેમની વચ્ચેના સંબંધને વિચારો કે, જેને કારદમક રાજાના કુટુંબમાંથી ઉતરી લીધે, તેને મારી નાખ્યો નહીં. આનો અર્થ એમ આવેલ કન્યા તરીકે ઓળખાવાય છે, તે કન્યા કરવામાં આવે છે કે, રૂદ્રદામને દક્ષિણુપથના રાજા કારદમકની પુત્રી કહેવાય કે રૂદ્રદામનની? કારદમક એવા સાતકરણીને બે વખત હરાવ્યો હતો, પરંતુ તે અને રૂદ્રદામનને ગોત્ર, કુળ, જાતિ, વંશ આદિ કાઈ તેને નજીકનો સગો થતું હોવાથી જીવતો જવા દીધે જાતનો સંબંધ ખરે? અથવા કોઈ ઠેકાણે તેવું જણાયું હતો. આ નજીકના સગાનું સગપણું એટલે દીકરીની હોય તો કાં તેને હવાલો ન અપાય? વાત એમ છે લેવડદેવડ થયાનું લખ્યું છે. તેમાંય પાછી ખૂબી કે જ્યાં વાતને મેળ જ નહીં ત્યાં હકીકત રજુ એ ગણાઈ છે કે, રૂદ્રદામન પોતે જીતનાર પક્ષ હોવા છતાં, કરવી શી રીતે? મતલબ એ છે કે, કહેરીને લેખ તો તેની દીકરી સાતકરણીને પરણાવી હતી એવું વિધાન સાચે છે; પણ તેનો જે પ્રમાણે અર્થ કરાયો છે. થયું છે. પ્રથમ નજરે તે એ જ વ્યવહાર વિરૂદ્ધ અને રૂકદામન તથા શાતકરણીના પ્રસંગે ગોઠવાયા દેખાય છે કે, જે જીતે તે હારનારની પુત્રી લ્ય, કે છે તે સર્વ ખોટું છે. કેમકે પ્રશસ્તિની હકીક્ત રૂજીતનાર હોય તે હારનારને આપે? છતાં ધારો કે દામનને લગતી નથી. ખરી હકીકત તે એમ છે કે ચાલતા આવેલા વ્યવહારથી ઉપરવટ જઈને કઈ પ્રશસ્તિમાં જે શાતકરણીને ઉલ્લેખ છે તે દક્ષિણઅગમ્ય કારણને લઈને જીતનારે હારનાર વેરે પોતાની પથના રાજાને બે વાર પ્રિયદર્શિને હરાવ્યો હતે છતાં પુત્રી પરણાવી (અથવા તે, હારનાર શાતકરણની જીવતે જવા દીધું છે તેનું કારણ કે તેની બહેનને પુત્રી જ જીતનાર રૂદ્રદામને લગ્નમાં લીધી હતી, તે પિતે પર હતા. આ બે વચ્ચેની બીજી વખતની પણું તે પ્રમાણેને બનાવ બનવો તે જોઈએ જ ને? જે લડાઈ થઈ છે તે પેલા મશહુર થયેલ શૈલીતેની સિદ્ધિ માટે પ્રશસ્તિની હકીક્તને સંબંધ ન હોવા છતાં જાગૌડાવાળા પ્રિયદર્શિનના શિલાલેખમાં પિતાના પણ, એક શિલાલેખમાં તેના જેવી એકાદ હકીકત મળી રાજ્યાભિષેક પછી નવમા વર્ષે કલિંગમાં લડાઈ અને
(૧) જુઓ નીચેની ટીન, ૧૩.
(૧૦) જુઓ પ્રશસ્તિની પંક્તિ ન. ૯ (એ. ઈ. ૫.૮ ૫. ૪૭માં તેનો અનુવાદ કરેલ છે તે),

Page #254

૨૧૨
રૂદ્રદામનને
[ નવમ ખંડ
છત થયા વિશે લખાયું છે તે સમજવી. આ સમયે નજરે ચડી આવે છે તે રજુ કરવા વિચાર થયો છે. દક્ષિણાપથના સાતકરણીને તાબે કલિગદેશ પણ હતો અન્ય પ્રજાજન જે કાંઈ સામાજીક હકીકત પ્રગટ તેથી તે કલિગપતિ પણ કહેવાતો હતો અને તેની કરાવે છે તે પણ કંઈક શિસ્ત કે નિયમને વતીને જ સાથેનું તે યુદ્ધ હતું. આ બનાવ ઇ. સ. પૂ. ૨૮૦–૧ને લખાવતે હેય એમ માનવું પડે છે. ત્યારે રાજા કે છે. (આ બધું વર્ણન પુ. ૫માં અંધપતિઓનાં વર્ણનમાં સમ્રાટ જેવો પુરુષ જે કાંઈ કતરાવે તે તે વળી આવશે. અહીં તે માત્ર સમજવા પુરતી ઊડતી નેંધ જ વિશેષપણે સંગઠિતપણે અને કાઈક પદ્ધતિપૂર્વક જ કરી છે). જ્યારે કહેરીની પ્રશસ્તિમાં જે કારદમક અને કરતે હેય એટલી તે પ્રારંભિક સ્થિતિ આપણે શાતકરણની વાત કરાઈ છે તે વળી બીજા કોઈ શાતકર- સ્વીકારવી જ પડશે. ણીને લગતી જ છે. તે લેખ તે રાજા હાલનામે ઓળખાતા હવે આપણે મજકુર પ્રશસ્તિમાં અખત્યાર કરેલી શાલિવાહન શાતકરણની રાણીએ કરાવેલ છે અને હાલ પદ્ધતિને વિચાર કરીએ. આખી પ્રશસ્તિ ૨૦ પંક્તિમાં શાતકરણનું ગાદીપતિ તરીકેનું એક નામ પુલુમાવી શાલિ પૂરી કરેલ છે. તેમાંની પ્રથમ સેળ ત્રુટિત અવવાહન પણ હતું. તેની ત્રણમાંથી એક રાણી આ કારદમક સ્થામાં છે અને છેલ્લી ચાર અભંગ છે. તે વિશે
રાજાની પુત્રી હતી અને તે કારદમકને યુદ્ધમાં એપીગ્રાફિકા ઇન્ડિકા પુ. ૮માં જે સમગ્ર હકીકત જીતી લઈને, તેની પુત્રી પોતે પરણ્યો હતો. આ પ્રમાણે પ્રો. કી હૈને ઉતારી છે તેમણે નેંધ કરી છે કે, હકીકત છે. ૧૩ તેનો સમય ઇ. સ. પૂ. ૨૦-૨૫ની સમસ્ત લખાણ ૧૯૦૦ ઇંચનું છે તેમાંથી ત્રુટિત આસપાસનો છે તે હકીકત પણ આપણે પુ. ૫ માં ભાગ ર૭૫ ઈંચને, એટલે કે લગભગ & જેટલો છે. વર્ણવવાની છે. અત્રે તે વસ્તુસ્થિતિ સમજવા પુરતી આ ઉપરથી તે ૧૬ લીટીમાંથી કેટલે ભાગ ખોવાઈ સિધજ આપી છે. મતલબ કે બનને હકીકતમાં ગયો છે તેને કાંઈક ખ્યાલ વાચકવર્ગને આવે શાતકરણીને સંબંધ છે પણ બે બના વચ્ચે અઢીસે મજકુર ૧૬ લીટીમાંની ૧-૨માં સુદર્શન તળાવના પિjત્રણસો વર્ષનું અંતર છે. છતાં અજ્ઞાતપણાને સ્થાનનું વર્ણન છે. ૩-૪-૫ માં ચષ્ઠણના પત્ર લીધે તે વાતને રૂદ્રદામન જે આ બનાવ પછી બસે રૂદ્રદામને ૭ર ના માર્ગશીર્ષ કૃષ્ણપ્રતિપદાએ સમરાવ્યાની વર્ષે થયું છે તેની સાથે જોડીને ઓર પ્રકારને જ હકીકત છે. ૬-૭માં તેમાંની બે નદીઓનું-સુવર્ણસિકતા વળી છબરડે વાળી નંખાય છે. આ સર્વ વિવેચનથી અને પલાસીની તથા ઉર્પત (ઉયંત = ગિરનાર) જણાશે કે રૂદ્રદામન સાથે જે હકીકત પ્રશસ્તિમાં પર્વતનું વર્ણન છે. ૮ માં પ્રથમ તેને મૈર્ય ચંદ્રગુપ્તના નેધેલી જોડી બતાવવામાં આવે છે તે યથાર્થ નથી. સમયે બંધાવાયાની અને તે બાદ મૌર્ય અશોકના સમયે
(૬) ઉપરની પાંચ દલીલમાં તે પ્રશસ્તિમાં સમાવાયાની હકીકત આપી છે. ૯ થી ૧૧માં જે વર્ણવેલી હકીકતેને અંગે આપણને જે ચાલતી હકીકતે ગેરસમજૂતિ ઉભી કરી છે તેને ઉલ્લેખ છે. માન્યતાની વિરુદ્ધ લાગ્યું હતું તેનું જ વિવરણ આનું વર્ણન તથા ખુલાસા મેં પુ ૨. પૃ. ૩૯૪-૫ માં કરવામાં આવ્યું છે. જ્યારે અહીં તે પ્રશસ્તિ લખવાની કર્યા છે. પરંતુ અત્ર તે સમજવાનું સહેલું થઈ પડે પ્રથા-પદ્ધતિ ઉપરથી મંતવ્યની વિરૂદ્ધ જે સ્થિતિ માટે ટૂંકમાં જણાવી દઉં છું -
(૧૨) જેમ ભૂમિ ઉપર રાજસત્તાની ફેર બદલી અનેક માટે આ પુસ્તકમાં પૃ.૧૯-૨૦ તથા તેની ટીકા નં. ૨૨ જુએ. વખત થયા કરે છે તેમ આ કલિંગદેશ ઉપર પણ થવા પામ્યું એટલે કે શાતવંશીઓ અમુક સમયે કલિંગપતિ પણ હતા. હતું. અત્ર વર્ણવાયલે તેમને એક સમય છે. તેમ એક બીજે (૬૩) જુએ છે. આ. રે. માં નં. ૧૭ કન્ડેરીના તેજ પ્રસંગ યુગપુરાણમાં નોંધાયાનું નીકળે છે. દિ. બા. શિલાલેખનું વર્ણન, કેશવલાલભાઈ ધ્રુવ સાહેબે તેને લગતું વર્ણન બુદ્ધિપ્રકાશ (૧૪) જીઓ તે પુસ્તકમાં ૫, ૩૭ની છે જેથી માં ૫, ૭, ૫. ૮૮ થી ૧૦૨માં કર્યું છે. જેના ઉતારા પતિઓ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #255

તૃતીય પચ્છેિદ ]
44
44
.
‘ (અ) ‘ વિસ્તૃત...(ણા) ‘ આગર્ભાત પ્રભૃત્ય ‘ અવિહિત સમુદિત રાજલક્ષ્મી ’ = ‘જ્યારથી તે ‘ ગર્ભમાં આવ્યા ત્યારથી રાજ્યઋદ્ધિમાં અબાધિતપણે * વૃદ્ધિ થયા કરી હતી. (આ) ‘ રણસંગ્રામ સિવાય “પ્રાણાન્તે પણ મનુષ્ય વધુ ન કરવા તેવી પ્રતિજ્ઞા “ તેણે લીધી હતી ' (ઈ) · પૂર્વ તથા પશ્ચિમ “ આકરાવતિ, અનૂપદેશ, આનર્ત, સુરાષ્ટ્ર, શ્વભ્ર, · મરૂ, કચ્છ, સિંધુ, સૌવીર, કુકુર, અપરાંત, નિષાદ આદિ દેશે। તેણે પોતાના બાહુબળેથી જીતી લીધાની હકીકત છે.” તે ખાદ
44
.
"
પતિ ૧૨માં યૌધેયને અને દક્ષિણાપથના સ્વામિને જીત્યાની, અને પદભ્રષ્ટ થયેલ રાજાને પુનઃસ્થાપિત કર્યાની હકીકત છે. ૧૩-૧૪ માં તે રાજાની પ્રશસ્તિ ગાતી હકીકત આલેખેલ છે. ૧૫મીમાં મહાક્ષત્રપ રૂદ્રદામનનું નામ આવે છે. તેમજ ધર્મનિમિત્તે અનેક પ્રકારે તેણે દાન આપ્યાની હકીકત છે. તથા ૧૬થી૨૦માં તૂટેલ બંધ સમરાવ્યાનું તથા તેના સુવિશાખ નામના અમલદારે તે કેવી મુશીબતે પાર ઉતાર્યું ઈ. ઈ. હકીકત છે અને છેવટે તે અમલદારની પ્રશંસા કરેલ છે.
44
રાજ્ય વિસ્તાર
ઉપર પ્રમાણે સ્થિતિ વર્ણવેલી છે. હવે જો તેનું પૃથક્કરણ કરવામાં આવશે તે સ્પષ્ટ થશે કે, પ્રશસ્તિ કાતરાવનાર મુખ્ય પુરૂષ જે રૂદ્રદામન છે તેને લગતી એળખાણ તથા સુદર્શન તળાવનું વર્ણન પ્રથમની ૧૭ પ્રતિમાં અપાઈ ગયું છે. પછી તે તળાવને લગતા તથા સમરાવાયાના પૂર્વભૂત ઇતિહાસ અપાયા છે. પછી નનામા રાજાની જીતનું અને શૌર્યનું વર્ણન છે. અને છેવટે કાના સમયે અને કાના હુકમથી અને ફ઼ા માટે આ કાર્ય કર્યું તેના ઉલ્લેખ કરીને રૂદ્રદામન રાજ્યે સુવિશાખ સૂક્ષ્માએ કામ પાર ઉતાર્યાની હકીકત છે. હવે વિચારી કે રૂદ્રદામનની એળખ આપ્યાનું કાર્ય ૧ થી ૭ માં પતી ગયા પછી ફરીને પાછું આપવું બાકી રહે ખરૂં? અને ધારા કે ખાકી રહ્યું હાય, તેાપણુ તે છ પછીની પંક્તિમાં તુરત જ આવે ૐ ઐર્યવંશી ચંદ્રગુપ્ત, અશે।ક વિ. ની હકીકત વચ્ચે આવે અને તે બાદ વળી પાછી રૂદ્રદામનની હકીકત આવે? તેમ સૈાથી છેવટે તેણે પેાતાના અમલદાર વિગેરેની
૧૩
એાળખ તે આપી જ છે. એટલે ચાલુ શિસ્તના વિચાર જો કરવામાં આવે તેા એમજ કહેવું પડશે કે, (૧) તે પંક્તિએ કાં તા અશેાકની જ કીર્તિ ગાનારી હાય (૨) અથવા તેા ત્રુટિત લાઈનના મેળ બેસારી શકાય તેવા કાઇ નનામા રાજનના જીવન સાથે સંકલિત કરતા ખનાવાની હારમાળા આપતું તે વર્ણન હેાય (૩) અથવા તેવા વર્ણનવાળા રાજાની સાથે તુલના કરતાં પોતે રૂદ્રદામનની સ્થિતિ આ પ્રમાણે છે એમ કરીને પંક્તિ ૧૬–૨૦નું અનુસંધાન જોડી દેવાયું હાય. આ ત્રણ સ્થિતિમાંથી કઈ હાઇ શકે તે શોધવું રહે.
આપણને જ્યાં સુધી ઈતિહાસ શીખવી રહ્યો છે ત્યાં સુધી છાતી ઠે।કીને કહી શકીએ તેમ છે કે, તે અશાકને લગતું વર્ણન નથી જ, કેમકે ( સામેના કાલમે અ, આ અને ઈ ) તરીકે વર્ણવેલી એક પણ સ્થિતિ તેને સ્પર્શતી જ નથી. તેમ ખીજી અને ત્રીજી સ્થિતિનેબન્નેને-વિચાર કરે। । યે તે એક જ વ્યક્તિનું નામ આપવામાં પરિણમશે; કેમકે તે એવા રાજાનું વર્ણન જોઇએ કે જે રાજાની તુલનામાં ઉભા રહેવા જેવી સ્થિતિમાં રૂદ્રદામન પેાતાને ગણતા હાય ! આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં તે બન્ને સ્થિતિનું પરિણામ તે એક જ પ્રકારનું આવ્યું ગણાશે. ત્યારે તે રાજા ક્રાણુ હાઇ શકે એટલું જ વિચારવું રહે છે. તેની શેાધ કરતાં જ્યારે તેમાં મૈર્યવંશી રાજા ચંદ્રગુપ્તનું નામ પ્રથમ મૂકયું છે, પછી અશાકનું નામ સ્પષ્ટ કર્યું છે અને ત્યારપછી તે રાજાનું વર્ણન આવે છે. એટલે અશાક પછી જે ક્રાઇ મર્યવંશી રાજા આવતા હાય તેનું વર્ણન હેાવા સંભવ છે કે નહીં? અને હાય તા તે કયા રાજા ડાઈ શકે ? તેટલું જ વિચારવું રહે છે. મૈર્યવંશી રાજાની વિચાર કરતાં તે અશાક પછી લાગલા જ મહાપરાક્રમી જો કાઇ થયા હોય તો તે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન આવે છે અને તે બાદ તે તે વંશની પડતી થઈ ગઇ છે. તે પડતી વાળા રાજાઓમાં તા કાઈને ( આ, આ, ૪ )ની હકીકત લાગુ પડતી હાવાનું વિચારવું તે હકીકત, અક્કલની મશ્કરી કરાવવા જેવી જ કહી શકાશે, તે પછી એટલું જ વિચારવું રહે છે કે શું તે બધી પ્રશંસામય ગાથા પ્રિયદર્શનન

Page #256

૨૧૪
લાગુ પડે છે કે કેમ ? હવે તે આપણે તેના જીવનની દરેક હકીકતથી સંપૂર્ણપણે વાક થઈ ગયા છીએ એટલે હિંમતપૂર્વક કહેવા જેવી સ્થિતિમાં પણ છીએ કે તે સર્વ ખીના તેના જીવનને શબ્દેશબ્દ લાગુ પડે છે, એટલું જ નહીં પણ તે જ પ્રમાણે તેનું જીવન ઘડાયું દેખાયું છે. (જીએ પુ. ૨ માં તેનું વર્ણન તથા સુદર્શન તળાવના પરિશિષ્ટ 7 માં આપેલ તે ખુલાસાનું વર્ણન પૃ. ૩૯૩ થી ૩૯૭ સુધી) એટલે નિઃસંદેહ છે કે તે સર્વે વર્ણન પ્રિયદર્શિનને જ લગતું છે. માત્ર, જે અક્ષરા ભૂ’સાઈ ગયા છે તેમાં કયાંક તેના નામને લગતા અક્ષરા કાતરાયલા હશે જ પરંતુ પાછળથી અનેક કારણેાથી ધારે। કે અદશ્ય થયા હશે અથવા વિકલ્પે તેનું નામ કોતરાયલું જ નહાય તેા યે તેને ખુલાસે પણ, આપણે ઉપર નોંધેલ પૃ. ૩૯૫માં કરી બતાવ્યા છે, એટલે ગમે તે સ્થિતિ કલ્પીને, ચારે બાજુથી વિચાર કરીશું તાપણુ એકને એક જ જવાબ આવીને ઉભે રહે છે કે તે સર્વ બાબતને સંતષકારક ઉકેલ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનું નામ ગાઠવવાથી જ મળી રહે છે. અરે છેવટ એમ પણ કહી શકાશે કે, ૮ મી પંક્તિથી માંડી ૧૫ મી પંક્તિએ રૂદ્રદામનનું પાછું જે નામ આવે છે ત્યાંસુધીનું સધળું વર્ણન કાઇ અન્ય વ્યક્તિની પ્રશંસાને લગતું છે. પરંતુ રૂદ્રદામનને આશ્રયીને લખાયલું નથી જ.
(૭) વળી સૈાથી મેાટી ખૂખી કહા કે શંકા ઉપજાવનારી ખીના કહેા તે એ છે કે, પાતે જ્યારે મેળવેલી જીતનું વર્ણન સારી દુનિયાને જણાવવા બેઠે। છે, ત્યારે ખીજાં દેશાનાં નામેા તેણે જાહેર કરી દીધાં અને દક્ષિણ દેશનું નામજ કેમ રહેવા દીધું ? કેમકે તેણે પોતે જ કહ્યું છે કે, દક્ષિણાપથના રાન્નને બે વખત હરાજ્યેા છે અને જીવતા જવા દીધા છે. એટલે કે તે બનાવ તે। આ પ્રશસ્તિ ક્રાતરાવવામાં આવી તે પૂર્વે
રૂદ્રદામના
(૬૫) આ મુદ્દે પૂજ્ય ઈંદ્રવિજયસૂરિ મહારાજે પોતે રચેલી સમ્રાટ અશેકને લગતી પુસ્તિકામાં ઉઠાયેા છે.
(૧૬) જુએ પુ. ૨. પૃ. ૩૯૩ કૉલમ ખીન્તુ, પંક્તિ ૨૭, તથા પૃ. ૩૯૪ કેલમ પહેલું પતિ પ.
(૧૭) યાન રાખરો કે સાર શબ્દ મે લખ્યું છે
[ નવમ ખંડ
કેટલાય કાળે બની ગયેા છે; તેમ આ નામાવલી જે તેણે રજી કરી છે તે પણ ભૂતકાળમાં જીતેલા દેશેાની જ છે. વળી એ ખનાવને પાતે કાંઇ નાખી દેવા જેવા પણ નથી ગણતા. કેમકે તે વાત તેણે ભારપૂર્વક અને મેટી મહત્ત્વની હોય એમ જુદી વર્ણવી બતાવી છે. ઉપરની સર્વે દલીલાના વિવેચનથી વાચકવર્ગને ખાત્રી થશે કે પ્રશસ્તિમાં જે વિગતેı રાજ્યવિસ્તારને લગતી વર્ણવવામાં આવી છે તે રૂદ્રદામનના વરતેજની દર્શકતા નથી જ.
(૮) ક્રેઇને એમ પ્રશ્ન ઉદભવે કે, ભલે અત્યાર સુધીની ચાલી આવેલી માન્યતા ખાટી છે, પણ પ્રતિપક્ષી તરીકે તમે જે દલીલ લાવ્યા છે। કે, પ્રેફેસર પીટરસન કૃત “ભાવનગર સ્ટેટના સંસ્કૃત અને પ્રાચીન શિલાલેખેા” નામના પુસ્તકમાં આ તળાવની પ્રશસ્તિને જે અનુવાદ બહાર પડયા છે તેના આધાર લઈને તમે લખ્યું છે કે તે તળાવ સમરાવવામાં પ્રિયદર્શિને પણ કાળા આપ્યા છે. તે હકીકત મજકુર પુસ્તક જોતાં કયાંય માલૂમ પડતી નથીજ; માટે તમારી દલીલ વજુદ વિનાની છેખ. તેના ઉત્તરમાં જણાવવાનું કે,
પ્રથમ તે મેં તેવું વિધાનજ કરેલ નથી. મેં લખેલ શબ્દો આ પ્રમાણે છે. “ આમાં, પ્રે।. પીટરસન સાહેબના મંતવ્યના સાર૧૭ એમ છે કે આ તળવિ પ્રથમ સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના સમયમાં વિષ્ણુગુપ્તે બંધાયું હતું, અને એનેા ક્રૂરતા કાંઠે સમ્રાટ અશેાકના વખતમાં તુપસ અથવા તુષ્પ નામના અમલદારે પ્રથમ વાર સમરાજ્યેા હતેા; જ્યારે ખીજ વારનું સમારકામ પ્રિયદર્શિનના સમયે કરવામાં આવ્યું છે......( તે ખાદ ખે પક્તિ મૂકીને)..... અલબત્ત પીટરસાહેબને અભિપ્રાય ચોખ્ખા શબ્દમાં મહારાજા પ્રિયદર્શિનની તરફેણમાં દર્શાવેલ તા નથીજ પશુ તે
નહીં કે તેમના રાખ્ખો આ પ્રમાણે હોવાનું લખ્યું છે. તેમના અસલ રાબ્દી તરીકે જે જણાવાય તે વસ્તુ પણ જુદી અને તેના સાર કહી બતાવવા તે વસ્તુ પણ જુદી કહેવાય. સારની જવા બદારી લેખકને શીરે આવે છે, અને અસલ શબ્દોની જવા બદારી જેના તે શબ્દો હોય તે ધણીને શીરે નય છે.

Page #257

વતીય પરિછેદ ]
રાજ્ય વિસ્તાર મતલબને ભાવાર્થ૮ નીકળતે સહેજ તરી આવે છે તે જોઈએ. એટલે તે પ્રમાણે પુ. ૨ પૃ. ૩૦૦ ઉપર તે ખરેમતલબ કે પીટરસન સાહેબનું આમજ હકીકત મેં જાહેર કરી છે તેમજ તે પુસ્તકના અંતે મતવ્ય છે એવું નિશ્ચયાત્મક કથન તેમના નામે કર્યું જ જોડેલ, સુદર્શન તળાવના પરિશિષ્ટમાં પણ તે પ્રકારની નથી; ઉલટું મેં તો આગળ જતાં તે ઉપર પાછું વિવેચન હકીકત જણાવી છે. ત્યાંના લખાણમાં કાંઈ સમજ ફેર કર્યું છે (જુઓ તેજ પૃષ્ઠ કલમ ૨ પંક્તિ ૧૮) કે, થતી હોય તે તેને આ પ્રમાણે સુધારીને હવે વાંચવું. “ઉપરની આઠમી પંક્તિમાં મૌર્યવંશી સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત આ પ્રમાણે દલીલ કરવામાં મારો આશય એ છે અને તે બાદ સમ્રાટ અશોક પરત્વે ઉલ્લેખ કરેલ છે કે, મૌર્યવંશી આ રાજકીય સૂત્રધારોને સંબંધ જોડી અને પછી જગ્યા ખાલી આવી છે એટલે સ્વાભાવિક તળાવની પ્રશસ્તિનો જે મુખ્ય ભાગ લખાય છે તે પ્રિયછે કે, એક પછી એક ગાદિએ આવનારનું-રસમ્રાટનું- દશિન સંબંધી હકીકત જાહેર કરનાર હોઈ શકે એટલું વર્ણન કરવાનો શિરસ્તે હાઈને સમ્રાટ અશોક પછી બતાવવાનો છે અને તેમ સાબિત થાય તે, પ્રશસ્તિનો યશ તેની ગાદીએ આવનારને જ લગતું તે ખ્યાન હાઈ રૂદ્રદામનને લાગુ પાડી શકાય નહીં તે આપોઆપ શકે.” ઇ. છે. એટલે કે મારા મંતવ્યના કથનની સિદ્ધ થઈ જાય. તે વિચારને હજુ હું વળગી રહું છું. જવાબદારી કેાઈના શીરે ન નાંખતા મેં માત્ર વિવે. તેથી અત્ર ખુલાસારૂપે આ વિવેચન કર્યું સમજવું. ચન કર્યું છે.
[ટીપ્પણ—હવે સ્પષ્ટ થાય છે કે, આ જ્યારે સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત અને અશોકે પોતપોતાના પ્રશરિતના લખાણને જે અર્થ કરાયો છે તેથી અનેક સૂબા મારફત તળાવના કાર્યમાં ભાગ આપ્યો છે અનર્થો થવા પામ્યા છે. વાત એમ છે કે, આ ત્યારે આ પ્રિયદર્શિને પણ પિતાના સૌરાષ્ટ્રના સૂબા પ્રશસ્તિનું વાચન અને ઉકેલ બહાર પડી ગયાને ઘણું મારફત પણ, ફાળો કાં પૂરાવ્યો ન હોય ? એમ પ્રશ્ન ઘણાં વર્ષો થઈ ગયાં છે. તે સમયે તેને અનુવાદ ઉભો થાય જ. વળી ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાઈટીના પ્રમાણભૂત ગણાય હશે. પરંતુ તે પછી અનેક નવીન બુદ્ધિપ્રકાશ નામે માસિકમાં પુ. ૭૬ પૃ. ૯૨ પંક્તિ શોધે બહાર પડી છે તે તેને સાર પણ તેમાં ૯ માં દિવાન બહાદુર કેશવલાલભાઈ ધ્રુવસાહેબે યુગ- આમ જ થ જોઈએ જ. તેનું એક જ દષ્ટાંત આપીશ. પુરાણના આધારે વિવેચન કરતાં જણાવ્યું છે કે એપીગ્રાફિક ઇન્ડિકામાં પ્રગટ થયેલ હકીકતમાં કયાંય “શાલિશુક સૈરાષ્ટ્રની પ્રજાને રંજાડી જેન ગચ્છોને પ્રિયદર્શિનનું કે શાલિશુકનું નામ જ આવતું નથી, મુખે મેટાભાઈ સંપ્રતિની (જેનું બીજું નામ પ્રિય- તેમ અશોકનું નામ લેવાયા પછીની પંક્તિમાં કોઈ દર્શિને હેવાનું, તથા આ પ્રિયદર્શિન અને શાલિશુક અન્યને લગતી હકીકત હવા વિશે શંકા પણ ઉઠાવાઈ બન્ને ભાઈઓ-સહોદર-થતા હોવાનું આપણે પણ નથી. ત્યારે ભાવનગરના શિલાલેખ જોતાં છે. પીટરપુ. ૨માં સાબિત કરી ચૂક્યા છીએ) ખ્યાતિ બઢાવી સનને શંકા ઉદ્દભવ્યાને ભાસ નીકળે છે. ગમે તેમ જૈનધર્મને દિગ્વિજય પ્રવર્તાવશે એવી ભવિષ્યવાણી હો, પણ હવે જ્યારે અનેક ઐતિહાસિક ઘટનાઓ છે.” આ બધી હકીકત જોડીને એવા મંતવ્ય ઉપર બહાર આવવા પામી છે ત્યારે તે પ્રશસ્તિ કરીને આવવું થયું કે, પ્રિયદર્શિનના સૂબા તરીકે શાલિશુકે સંશોધન માગે છે જ.]. પણ આ તળાવના સમારકામમાં ભાગ ભજવ્યો આ પ્રમાણે અનેક ગેરસમજૂતિઓ સુદર્શન તળા
વળી નીચેની ટીક નં. ૬૮ સરખાવો.
(૧૯) ઉપરની ટી. નં. ૬૫ માં નિર્દિષ્ટ પૂ. આ. મ. (૬૮) આ બે લીટી વાંચી જનારને ખાત્રી થશે કે, શ્રી ઇંદ્રવિજયસૂરિજીનું ખાસ ધ્યાન આ મારા ટીપણું પીટરસન સાહેબનું કહેલું આમજ છે એવા રૂપમાં મારું ઉપર દોરવું રહે છે. કારણ કે તેઓશ્રી આ વિષયમાં ખૂબ કથન જ નથી. વળી ઉપરની ટીકા નં. ૬૭ સાથે સરખાવો. રસ લઈ રહ્યા હોય એમ સમજાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #258

બીજી મુશ્કેલીઓના તથા
૨૧૬
ત્રની પ્રશસ્તિના ખાટા અર્થ થઇ જવાથી રૂદ્રદામનના અંગેજ માત્ર ઉભી થવા પામી
મીજી પણ થયેલ છે એમ નથી, પણ સમ્રાટ પ્રિય ગેરસમજૂતિએ દર્શિનને અંગે પણ થઈ છે. તથા તેમના ધર્મ. તેવીજ રીતે અંપતિને પણ
કેટલાક અન્યાય દેવાઈ ગયા છે.
દાલ તે રૂદ્રદામનને પ્રસંગ હતા એટલે તેને લગતુંજ વિવેચન હાથ ધર્યું હતું. રાજ્ય વિસ્તાર સિવાયની ગેરસમજૂતિ જે વળી દેખાઈ છે તે હવે જણાવીએ મુખ્ય અંશે તે તેમના ધર્મને અંગેજ છે, પરંતુ તે તેમણે કાતરાવેલ શિલાલેખમાંથીજ ઉદ્ભવેલ દેખાય છે. એટલે તેનું વર્ણન સાથે સાથે કરી લઇએ.
મૂળ
કુશાનવંશી રાજાઓના ધર્મ વિશેની ચર્ચા લખતી વખતે સાબિત કરવામાં આવ્યું છે કે તેમને ધર્મ જૈન હતા પણ વાસુદેવ પહેલા એ (સમય ઇ. સ. ૧૯૮ થી ૨૩૬) તે ધર્મનું પરિવર્તન કર્યું હતું. તેના રાજ્યના પ્રારંભથીજ કે આગળ જતાં તે પરિવર્તન થવા પામ્યું હતું તે બહુ અગત્યના પ્રશ્ન નથી. પરંતુ એટલું ખરૂં કે કનિષ્ક ખીજાના રાજ અમલના અંત આવ્યા ત્યાં સુધી તે તેએ જૈન હતાજ, વિદ્વાનેાના હાથે અનેક ઠેકાણે જેમ બનવા પામ્યું છે તેમ, આ કુશાન વંશીઓને પણ બૌદ્ધધર્મી ઠરાવી દેવાયા છે. જે હકીકત ત્યાં આગળ પુરાવા આપી સાબિત કરાઈ ગઇ છે. તેમ ચષણ વંશની પ્રજા પણ આ કુશાન વંશનેજ મળતી છે એવું કહી ગયા છીએ; ઉપરાંત ચણુ વંશના ઉદ્દભવતા રાજા વાસુદેવના સમય પૂર્વે થઈ ગયાનું નોંધાયું છે. એટલે અનુમાન કરી શકીએ કે, ચણ વંશીઓના ધર્મ પણ જૈનજ હતા. આ અનુમાનને સમન આપનારી હકીકતા તેમના શિલાલેખા તથા સિક્કાએમાંથી વિપુલ પ્રમાણમાં મળી આવે છે.
(૭૦) જુએ તે પુસ્તકમાં તેમનુ વર્ણીન; અત્ર તે તેમની ટૂંક નોંધજ આપીશું.
ન. ૩૮ જુનાગઢના, રૂદ્રદામનને માશી કૃષ્ણ પ્રતિપદાની મિતિને,
નં. ૩૯ ગુંદાના-રૂદ્રસિંહ પહેલાના વૈશાખ સુદ પત્ની મિતિના.
[ નવમ ખંઢ
સિક્કાઓની સાક્ષી ખાતમાં જણાવવાનું કે જેમ અન્યવંશી રાજાઓએ પેાતાનાં ધાર્મિક ચિહ્ન અમુક પ્રકારે રાખ્યાં છે અને કાતરાવ્યાં છે, તેમ આમણે જે ચિહ્નો રાખ્યાં છે તે, સૂર્યચંદ્ર ( Star and Crescent ) ઈ. છે. (જુમ્મે પુ. ૨ માં પૃ. ૧૦૦ ઉપર સિક્કાચિત્ર ૪૨ તથા પુ. ૩ માં પૃ. ૪૦૨ સિક્કા ચિત્ર નં. ૧૦૨) તે ચિહ્નોની સંપૂર્ણ સમજૂતિ તે તે ઠેકાણે આપણે આપી પણ છે. અત્ર આપણે એટલુંજ જણાવવાનું કે તેઓ જૈન ધર્મનુયાયી હતા એ હકીકત જેમ ત્યાં આગળ પૂરવાર કરી બતાવાઈ છે તેમ અહીં પણ માન્ય રાખવી. હવે શિલાલેખ પરત્વે જણાવીએ. એ વાત પ્રસિદ્ધ છે કે, આવા લેખા કાતરાવનાર પ્રથમના આરંભમાંજ, પે!તે જે ધર્મતા હાય તેનું જે કાઇ લાઙ્ગીક ચિહ્ન હાય છે તેને મંગળસૂચક ગણીને શુભ કાર્યોંમાં મંગળાચરણુ તરીકે તેના ઉલ્લેખ કરી દે છે, તેમાં પણ ખાસ કરીને જો તે કાર્ય પોતાના ધર્મ પરત્વેનું હૈય તાતા તેને અનિવાય' પણ લેખે છે. તે નિયમાનુસાર જો ચણવંશીઓએ કાતરાવેલા લેખાનું નિરીક્ષણ કરીશું તે “નમે। સિસ્તું' કહીને શરૂઆત કરેલી દેખાશે અને ઇતિહાસવિદેશને એ હકીકત જાણીતીજ છે કે, આ પ્રાર્થનાસૂચક શબ્દો પેાતાના ઇષ્ટદેવને નમસ્કાર કરીને આરંભ કરવાની રીત માત્ર જૈન ધર્મીઓમેજ તે સમયે વાપરી છે, એટલે સિક્કાચિત્રા ઉપરથી દારેલ આપણા અનુમાન મજબૂત થયે। ગણાશે. વિશેષમાં કહેવાનું કે, તેમના અનેક શિલાલેખા પ્રગટ થયા હશે; પરંતુ રેપ્સન સાžએ તેમના કે!. આં. રે. પુસ્તકમાં પૃ. પ થી ૬૨ સુધી નં. ૩૮,૩૯,૪૦,૪૧ અને ૪૨ આંક ભરીને પાંચ શિલાલેખોનું॰ જે વર્ણન કર્યું છે તે સર્વે જો ખરાબર ધ્યાનપૂર્વક વાંચીશું તા જણાશે કે તે સર્વેમાં ક્રાઈને કાઈ પ્રકારે દાન કર્યાનું કે
નં. ૪૦ જુનાગઢના રૂદ્રસિંહ પહેલાના
નં. ૪૧ મુલેશ્વર-મુલવાસરના રૂદ્રસેન પહેલાના, વૈશાખ કૃષ્ણે પંચમીને.
નં. ૪૨ જસદણનેા, રૂદ્રસેન પહેલાના અને ભાદ્રપદ કૃષ્ણ પાંચમાને.

Page #259

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
અમુક ધર્મકાર્ય-જેને સામાજીક પણ લેખી શકાય— પ્રેર્યોનાંજ ઉલ્લેખ નજરે પડે છે. ક્રાઇમાંથી રાજકીય હેતુ સાધ્ય થાય તેવું કાંઈજ માલમ પડતું નથી. અલબત્ત ઉપર વર્ણવાઇ ગયેલ નં. ૩૮ના જુનાગઢવાળા સુદર્શન તળાવના લેખ છે અને તેમાં અનેક જીતેાનું વર્ણન છે ખરૂં પરંતુ જો બારીકાઇથી તપાસીશું તે માલૂમ થશે કે, તે ખીના તે લેખ ાતરાવવામાં હેતુરૂપ નથી. તાત્કાલિક હેતુ તા તળાવને બંધ જે તૂટી ગયા હતા તેની સુધરાઇ અને મરામત વિશેનેા ખ્યાલ આપવાનેજ દેખાય છે. જ્યારે દેશ વિગેરે જીત્યાનું જે વર્ણન છે તે તેા કાતરાવનારની પ્રશસ્તિરૂપ છે, નહીં કે તેમણે તે સ્થાને વિજય પ્રાપ્ત કર્યા હતા તેથી તેના ચિહ્નરૂપે તે લેખ કાતરાવાયા હોય. તેથીજ પ્રા. રૂપ્સને ટીકા કરતાં પેાતાના અભિપ્રાય જણાવેલ છે કે, Its immediate object is to record the reparation in the reign of the Mahakshatrap Rudradaman of the dam of the Sudarshan lake, which had burst during a violent storm તેના (લેખાતરનારના ) તાત્કાલિક ઉદ્દેશ તે મહાક્ષત્રપ રૂદ્રદામનના રાજઅમલે સુદર્શન તળાવમા બંધ સમરામ્માની માંધ કરવા પૂરતા જ છે, કે જે બંધ પ્રચંડ તાકાનને લીધે તૂટી ગયા હતા. મતલબં કે તેમાં રાજકારણની કાંઇ ગંધ સરખું યે જાવું નથી; જ્યારે નં. ૪૦ ના લેખ બાબતમાં તે પોતાના અભિપ્રાય સ્પષ્ટપણે જણાવતાં કહે છે કે,૭૧ “The purport of the inscription cannot be ascertained; but it is probably jain in character and it contains the ancient
પ્રશ્નોના કરેલા નિકાલ
name of Junagadh (Girinagar)=લેખને અશય ચાક્ક્સ થઈ શકતા નથી પરંતુ તેની શૈલી મુખ્યતા જૈનેાની છે અને તેમાં જુનાગઢ (ગિરિનગર)રના પુરાણા નામના ઉલ્લેખ ક્રરાયલ
હ
છે.' આ બધાં વિવેચનથી ખાત્રી થશે કે કાતરાવ નારને હેતુ કાઈ પ્રકારે રાજકીય નથી જ પરંતુ પાતે કરેલ ધર્મકાર્યાંને પ્રજાસમક્ષ ધરવાના છે; જેથી પ્રજાએ કેવાં કૃત્યા કરવાં જોઈએ તેમ જ સ્વધર્માં બંધુએ પ્રત્યે પેાતાની કેવી કરજો છે તેનું તેમને ભાન થાય. તાત્પર્યંત એ થયે! કે સર્વ શિક્ષાલેખા, પ્રાચીન સમયે જે લખાવાતા હતા તે સર્વાશે— અથવા મુખ્યાંશ—ધાર્મિક બનાવના પ્રતીક તરીકે જ સમજવાના છે. રાજકીય બનાવે! સાથે તેમના સંબંધ જ હાતા નથી. કેમકે પ્રાચીન સમયે રાજાઓને પેાતાના ધર્મ પ્રત્યે જેટલું બહુમાન હતું તેટલું કાઇ ચીજ પ્રત્યે નહાતું જ. આ ખાબત ઉપર પુ. ૨ માં સિક્કા પ્રકરણ લખતી વખતે પણ ભારપૂર્વક જણાવાયું છે અને તેથી જ આપણે પણ આ પુસ્તકમાં દરેકે દરેક વંશના રાજાનું રાજદ્વારી જીવન પૂર્ણ થયે તેમના ધર્મ વીષે પણ ઇસારા કરવાના તરીકેા પાયે ગયા છીએ. વળી આ ખાખતની ખાત્રી કરવી ાય તો સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનને ઉભા કરાવેલા સર્વ લેખા— ખડકૅલેખા, સ્તંભલેખા,—ધુમટા (Stupās) પ્રચંડ કાય મૂર્તિઓ ઈ. ઈ.—જીએ, તેા તે સર્વે પણ મા આવાં ધર્મકાર્યાં કે ધર્મનાં તીર્થ-ધામા સાથે જે સંબંધ ધરાવતાં આપણને નજરે પડશે. તેવી જ રીતે જુનાગઢના ઉજ્જયંત (પ્રશસ્તિ પક્તિ ૫ માં ઉર્યંત) પર્વતની તળેટીમાં આ સુદર્શન તળાયની પ્રશસ્તિ જે કાતરાવાઇ છે તેને પણ ધાર્મિક કૃત્ય સાથે જ સંબંધ છે, નહીં કે રાજકારણના ખનાવ સાથે. આ પ્રકારના વિવેચનથી પણ વાચકવર્ગને હવે ખાત્રી થશે કે, સુદર્શન તળાવની પ્રશસ્તિમાં કાઈ રાજા–રૂદ્રદામનનું
કે
પ્રિયદર્શિનનું–લડાઈનું કે ભૂમિપ્રાપ્તિનું વર્ણન છે જ નહીં. એટલે આ પ્રથાથી અજ્ઞાત એવા આપણા વિદ્વાનેાએ આ તળાવના લેખને રાજકીય પ્રસંગ સાથે ગુંથીતે, જે અનુમાન બાંધી બતાવ્યા છે તે પશુ વાસ્તવિક નથી એમ સમજાશે; તે માટે ચંદ્રસુન્ન
(૭૧) જીએ તે પુસ્તકમાં પૃ. ૬૧,
(૭૨) આ શબ્દ વિશેની વધારે માહિતી આગળના પાશ્ત્રિામાં જી.
R

Page #260

૨૧૮
જૈન ધર્મનાં
[ નવમ ખંડ
મૌ સરાષ્ટ્રમાં આ તળાવ બંધાવ્યાના પગલાને, પણ કાળની એક બલિહારી જ કહેવાય. પરંતુ સુદર્શન ત્યાંના ખેડૂતોને ખેતીકાર્યમાં તળાવનું પાણું ઉપયોગી તળાવ તે ઉજવંત પર્વતની તળેટીમાં જ આવેલું થાય તે હેતુ આગળ ધરી મૌર્ય સમ્રાટેની વસુલાતી હતું તેની ઈધાણી તેના શિલાલેખના સ્થાનથી નક્કી પ્રકરણના એક અંગ તરીકે વર્ણવ્યું છે તે પણ યથાર્થ કરી શકાય છે. એટલે સમજવું થાય છે કે, પ્રાચીન નથી9. (આ બનાવોનું વર્ણન આગળના પારિગ્રાફમાં સમયે ગિરનાર પર્વત, જ્યાં સુદર્શન તળાવની પાળે કરવાનું છે તે જુઓ) જેથી સમજી શકાય તેવું છે ઉભે કરેલ આ રૂદ્રદામનનો અને પ્રિયદર્શિનને કે, જે વર્ણન રાજકીય હેતુ ધ્યાનમાં રાખીને કરાયું શિલાલેખ અત્યારે પોતાનું અસ્તિત્વ પિકારી રહ્યો હેય તે ઉલટા માર્ગે વાચકને ખેંચી લઈ જાય છે. છે ત્યાં સુધી લંબાયો હશે અને આ શિલાલેખવાળી અને તેથી જ રૂદ્રદામનને લગતી ગેરસમજૂતિઓ જગ્યા તે ગિરિરાજની તળેટી જ હશે. વળી હિંદુઉભી થવા પામી છે એમ ગણી લેવું. સર્વને સાર શાસ્ત્રો તેમજ જૈનશાસ્ત્રો, તીર્થસ્થળ એવા પર્વતની એટલો જ થયો લેખ કે, ચઠણુવંશી નૃપતિઓ તળેટીને પણ ખુદ તીર્થસ્થળ જેટલું જ મહત્વ અર્પ જૈનધમાં હતા અને સુદર્શન તળાવની પ્રશસ્તિ પણ છે. એટલે કે દરેક તીર્થના પર્વતને અને તેની તળેટીને તેમના એક ધર્મકાર્યનો ઉલ્લેખ જ માત્ર રજુ કરે છે. એક સરખાં પવિત્ર માનીને જ તેમના અનુયાયીઓ - જ્યારે પ્રસંગ ઉભો થયો છે ત્યારે અત્ર જેન- તે સ્થાન તરફ પિતાનો ભકિતભાવ દર્શાવે છે તથા ધર્મને અંગે–તેમનાં તીર્થસ્થાને વિશે–કાંઈક કાંઈક તીર્થસ્થાન તરીકે તેનાં દર્શને વારંવાર સગવડ સાંપડે
જણાવી દેવું ઉચીત જણાય છે. તે પ્રમાણે આવ્યા કરે છે. વળી આપણે પુ. ૨ માં જૈન ધર્મનાં તીર્થ. તેમાંથી પણ ઇતિહાસને જાણવા- ભૈર્યવંશી સમ્રાટોના ધર્મ વિશે વિવેચન કરતાં જણાવી સ્થળો એગ્ય વસ્તુ પ્રાપ્ત થતી દેખાશે જ. ગયા છીએ કે તેઓ સર્વેમાત્ર સમ્રાટ અશોકવર્ધને
છતાં જેમને ધર્મ શબ્દની સૂગ ધર્મપરિવર્તન કર્યું તે સિવાય–જૈનધર્મી જ હતા; લાગતી હોય અથવા તે જૈનધર્મની મહત્વતા સાંભળીને એટલું જ નહીં પણું, ચંદ્રગુપ્ત જેવાએ તે રાજપાટ તેની ભૂરકીની લહેર લાગી જવાથી ભઠક ઉભી થતી છોડી દઈને તે ધર્મના સાધુ તરીકેની જીંદગી સ્વીકારી હેય તેઓ આ પારિગ્રાફને વાંચવાનું છોડી દઈને લીધી હતી. પરંતુ તે સ્થિતિએ પહોંચ્યો તે પૂર્વે પણ ખુશીથી આગળ વધી શકે છે.
તેણે ઘણાં ધર્મકાર્યો કર્યા હતાં, જેના પુરાવામાં તેને છે. રસને નં. ૪૦ના શિલાલેખ ઉપર વિવેચન આપણે અવંતિ પ્રદેશમાં આવી રહેલ જૈન ધર્મના કરતાં (જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૨૧૭) જણાવ્યું છે કે સ્તૂપ–સાંચી સ્તૂપ તરીકે જે અત્યારે ઓળખાય It contains the ancient name of છે અને જે પ્રદેશમાં લગભગ છ ડઝન જેટલા નાના Junagadh (Girinagar) તેમાં જુનાગઢના મોટા સ્તૂપે આવી રહેલ હેવાથી જેને સ્તૂપ પ્રદેશ પુરાણું નામ-ગિરિનગરનો ઉલ્લેખ કરેલ છે. એટલે તરીકે પણ ઓળખાવી શકાય છે તે સર્વે પ-પ્રત્યે કે જેને હાલ જુનાગઢ કહેવાય છે તેનું મૂળ નામ પિતાને ભક્તિભાવ દર્શાવવા માટે, દીપકની અલગાર ગિરિનગર હતું. આ ઉપરથી સમજાય છે કે, જુનાગઢ પ્રગટાવવા રૂા. ચાલીસ હજારનું દાન દેતો નીહાળી નવીન નામ હેવા છતાં તેને હાલ તો જીર્ણદુર્ગ શકીએ છીએ. આ પ્રદેશનું મહાભ્ય શું છે, શા માટે કહેવાય છે, જ્યારે ગિરિનગર=ગિરિ એટલે પર્વતની છે અને તેને ઈતિહાસ શું છે તે સર્વ હકીક્ત ખીણમાં આવેલ એવું નગર, તે હેતુપૂર્વક રચાયેલ આપણે પુ. ૧માં સાંચીનગર, વિદિશા નગરી, બેસનામ હોવા છતાં વર્તમાનકાળે અદશ્ય થયું છે. તે નગર તથા જિલ્લા તે ચારેના હેવાલ તરીકે તેમજ
(૭૩) આ હકીક્ત આપણે ૫.૨ પૃ. ૮૪માં ઠીકઠીક રીતે બતાવી આપી છે. તેમાંથી સટીક વાંચી જવા ભલામણ છે.

Page #261

તૃતીય પરિદ ] તીર્થ સ્થળની સમજૂતિ
૨૧૯ ઉજૈનીની મહત્વતા રજુ કરતા વર્ણનમાં ઠીક ઠીક તીર્થોએ આવતા તથા પુણ્ય ઉપાર્જન માટે સાધર્મિક ચીતરી બતાવી છે. એટલે જેમ તેણે જૈનધર્મના બંધુના શ્રેયસાથે વિવિધ પ્રકારનાં અનેક ધર્મકાર્યો આ એક મહત્વપૂર્ણ, ગૌરવવંતા અને અતિ પવિત્ર કરી જતા. તેથી જ આ પ્રકારનાં કાર્યો ચક્કણુવંશી ગણુતા તીર્થસ્થળ તરફ પિતાની જાનફેશાની કરી રાજાઓના હાથે કરાયાના ઉલ્લેખ ઉપર જણાવેલ બતાવી છે, તેમ આ ગિરિનગરે-ગિરનાર પર્વતની– શિલાલેખ નં. ૩૮ થી ૪રમાં આપણે વાંચી રહ્યા યાત્રાએ રમાવી પિતાને કૃતપુણ્ય માન્ય હોય તે છીએ. તે પછી એ વિચારવું રહે છે કે, ઉપરના તેમાં નવાઈ પણ કયાં છે ! અને એ દેખીતું જ છે પાંચ શિલાલેખમાં બતાવેલ સ્થાને શા માટે જૈનકે, જેમ પ્રિયદર્શિન પોતે સ્વધર્મી બંધુઓને સંધ ધર્મનાં તીર્થસ્થળો ગણાયા છે? પાંચમાંથી બે તે કાઢીને ( જુઓ પુ. ૨ પૃ. ૩૮૨ નું વર્ણન) ત્યાં જુનાગઢ શહેરનાં છે. એક ગુંદાનો (જે કાઠિયાવાડના યાત્રાએ આવ્યો હતો તેમ મૌર્યવંશી આદ્ય સમ્રાટ હાલાર પ્રાંતમાં આવેલું ગામ છે ) એક મુલવાસરનો. ચંદ્રગુપ્ત પણ ત્યાં આવ્યો હોય; તથા સંઘનો મુકામ (જે કાઠિયાવાડના ઓખા મંડળમાં આવેલ ગામ છે) ગિરિરાજની તળેટીએ રાખ્યો હોય તે પણ બનવા યોગ્ય તથા એક જસદણને (કાઠિયાવાડની મધ્યમાં ચેટિજ છે. તેમજ આવી યાત્રા નિમિત્તે આવતા યાત્રાળુ- લાના ડુંગરમાં આવેલું છે); આમાંનું જુનાગઢ તે. ની તાત્કાલિક જરૂરિયાત તરીકે આવડું મોટું (તેના અત્યારે પણ જૈનધર્મના તીર્થસ્થળ તરીકે જાણીતું જ ક્ષેત્રફળ માટે ટીપણ નં. ૭૫માં જુઓ) તળાવ જે છે. જસદણ તે ચોટીલા પર્વતની તળાટીમાં આવેલું ન બંધાવાય તે મુશ્કેલીઓ પણ ઉભી થાય તે છે. ત્યાં આગળ આણંદપુર નામે એક ગામડું આવેલ સમજી શકાય તેવી બાબત છે. આ સઘળા વિવે છે. જેને મૂળરાજ સોલંકીને સમયમાં આણંદપુરચનનો સાર એ થયો કે રાજાઓ સંઘ કાઢીને તીર્થ. વર્ધમાનપુર તરીકે ઓળખવામાં આવતું હતું; કેમકે ધામની યાત્રાએ આવતા હતા. એટલે જ્યાં આવાં તે સ્થાન ઉપર તે સમયે વદ્ધમાનપુરના રાજા ધ્રુવધાર્મિક સ્મારકે નજરે પડે ત્યાં પ્રાચીન સમયે સેનની આણ હતી એટલે કાઠિયાવાડમાં જ આવેલા તીર્થસ્થાન હતાં એમ સમજી લેવું.
આણંદપર નામનાં ત્રણ સ્થળની ઓળખ આપવામાં જેમ મૌર્યવંશી સમ્રાટો જૈનધમાં હતા. તેમ અરસપરસ ગૂંચવાડ ન થઈ જાય, તે માટે તે ચઠણુ વંશીઓ પણ તેજ ધર્મના અનુયાયી હતા તે વિશેષણ જોડાયું હતું. આ સર્વ હકીકત હડાળા તામ્રઆપણે સાબિત કરી ગયા છીએ. તેઓ પણ પિતાના પટને આધારે મેં સાબિત કરી આપી છે. આ આત્માને પાપમુક્ત કરી પવિત્ર થવા માટે આ આણંદપુર ગામે એક સમયે જૈનના મુખ્ય તીર્થ.
(૭૪) જુઓ. પુ. ૧, માં ચહદમા (૧૪) અવંતિના પ્રદેશનું deep, all the water escaped=૪૨૦ કયુબીટ લાંબો વર્ણન; તેમાં અનેક ઠેકાણે કરેલા ટાટા ઇસારાએ, તેટલો જ પહેાળા અને ૭૫ કયુબીટ ઉડે ચીરો પડયો પારિગ્રાફ તથા ટીકાઓ.
હોવાથી સધળું પાણી જતું રહ્યું હતું. આમાં એક કયુબીટ (૫) એ. ઈં. . ૮ પૃ. ૪૬ પંડિત ૧૧માં તે વખતે એટલે પ થી ૨ ફુટ ગણાય છે. એટલે તે ચીરાનું માપ તે તળાવમાં પડેલ ચિરાડનું માપ આપ્યું છે (નીચે જીઓ) આશરે ૮૦૦ કટ લાંબુ * ૮૦૦ ફીટ પહેલું x અને ૧૫૦ કે જેમાં થઈને સઘળું પાણી વહી ગયું હતું. જ્યારે તે રીટ ઊડું ગણાવ્યું. ફાટતુટ- ચિરાડની વાતથી જ પણ આપણે દંગ થઈ (૭૬) જુએ છે. એ. પુ. ૧૨ જુલાઈ ૧૮૮૩ ૫, ૧૯૦ જઇએ તેમ છે, તે પછી આખા તળાવનું ક્ષેત્રફળ તો કેટલુંયે (૭૭) જૈન ધર્મપ્રકાશ નામનું ભાવનગરથી પ્રસિદ્ધ થઈ જાય તે વાદવિવાદ કરવો કરતાં કલ્પી લેવું જ જોઇએ. થતું માસિક સં. ૧૯૮૫ અંક ૫, શ્રાવણમાસ ૫. ૧૧૧-૭૪
તેનું માપ તેમણે આપ્યું છે -By a breach 420 ગુ. વ. સે. નું બુદ્ધિપ્રકાશ ૧૯૩૪, ૫, ૩૧૮ થી ૨૨ cubits long, just as many broad and 75 cubits
મુંબઇનું સાપ્તાહિક “ધી ગુજરાતી '૧૯૩૭

Page #262

:
-
ર૦.
ચકણુ સંવતના
[ નવમ ખંડ
સ્થાન ગણાતા શત્રુંજય-વિમળગિરિ–પર્વતની તળેટી તો એવાં જોડાયેલાં છે, જે અત્યારસુધીની ચાલી આવેલ હતી.૭૮ એટલે જેમ ગિરનાર પર્વત આ વિમળ- આવેલ માન્યતા પ્રમાણે ગણાતાં હોવાથી ઇતિહાસના ગિરિની એક ટૂંક-શંગ હોવાથી તેને યાત્રાનું સ્થળ અધ્યયનમાં ગોટાળો ઉભો કરે છે. એટલે તેને ગણાવાયું છે તેમ ચોટીલાનું આ આણંદપુર પણ તીર્થ ખરેખર જે ખ્યાલ આપી દેવાય તે આગળ આવતા ધામ જ ગણાતું હતું. તેટલા માટે ચઠણુવંશી ભુપાળો ઈતિહાસના બનાનો સમય નિશ્ચયપૂર્વક ગોઠવવામાં ત્યાં આવ્યા જણાય છે. ગુંદા અને મુલવાસરની સરળતા પડી જાય. સાથે સાથે આપણે જે નિર્ણય બાં પવિત્રતા માટે મને પૂરી માહિતી નથી એટલે સમ- છે તેની વાસ્તવિકતા પણ પુરવાર થઈ જાય. ઉપરાંત જાવી શકતે નથી. પણ સૂચના જરૂર કરી શકાય કે જે કેટલીક ત્રુટિઓને ઉકેલ આવતે દેખાતું નથી મુલવાસર પાસે ઉપરોક્ત વિમલગિરિના ૧૦૮ તે નજરે પડતાં, ઇતિહાસની સળંગ ઈમારત ઉભી શૃંગમાંના કોઈકનું સ્થાન હશે; જ્યારે ઓખામંડળમાં થઈ જાય છે. આવાં ઐતિહાસિક તો તે અનેક છે. આવેલ ગુંદા ગામ, શ્રીકૃષ્ણ અને તેમના પિત્રાઈ અને હશે, પણ માર્ગદર્શક થઈ પડે માટે દષ્ટાંતરૂપે શ્રીનેમિનાથના જીવન સાથે સંબંધ ધરાવતું કાંઈક તેમાંના આઠેક નીચે પ્રમાણે રજુ કરું છું. સ્થાન હશે.૦૦
(૧) બ્રાતદામનને સમય ૨૧૧–૧૭ સુધીને ૮૩ આ પાંચ સ્થાન ઉપરાંત રાજા રુદ્રદામના ગણાયો છે, અને તેને હરાવીને ગુપ્તવંશી સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત નામને કચ્છના અંધાઉ ગામે એક શિલાલેખ મળી પહેલાએ પિતાને ગુપ્ત સંવત્સર ગતિમાં મૂકે છે. એટલે આવ્યો છે તેમાં સાલને આંક પર (બાવન) છે. તથા તે સમયથી ચ%ણવંશીઓના હાથમાંથી અવંતિની તેની હકીકત પણ ધાર્મિક કાર્ય કર્યા વિશેની છે. આ ગાદી ચાલી ગઈ કહેવાય. તે બાદ તેઓ ત્યાંથી ખસોને સ્થાન ભદ્રાવતી નગરી-અથવા ભદ્રેશ્વર નામનું અતી પાસેના પ્રદેશમાં ચાલ્યા ગયા હતા. આ બનાવને પ્રાચીન જૈનતીર્થ ગણાય છે તેની સાથે સંબંધ સમય ઈ. સ. ૩૧૯ ગણવામાં આવ્યો છે. ઉપરના ધરાવતું હોય એમ દીસે છે.
૨૧૭ ચક્કણ શકને ઈ. સ. ના અંકમાં ફેરવતાં વર્ણવવા ધારેલ પ્રથમના ચારે રાજાનાં વૃત્તાંત (તેની રીત માટે જુઓ પૃ. ૧૦૨) ઈ. સ. ૩૧૯ અત્ર પૂરાં થાય છે. પરંતુ એક મુદ્દો તેમના શકની આવી રહેશે જ.
આદિને સમય, જે આપણે (૨) ભાદામન પછી ગાદીપતિ તરીકે વિશ્વસેન ચઠણુ સંવતના ઈ. સ. ૧૦૩ને સાબિત કર્યો (૨૧૬-રર૬); રૂદ્ધસિંહ બીજો (૨૨૭-૨૩૯) અને ઠરાવેલ સમયની છે તેની સત્યતા પુરવાર કરી યશોદામન બીજે (૨૩૯-૨૫૪); આ પ્રમાણે તે ત્રણનાં સત્યતાના પુરાવા આપ રહી જાય છે. તે છે કે માત્ર નામ જણાયાં છે તે બાદ વળી સેળ વર્ષસુધી
આપણી ઠરાવેલ મર્યાદાની બહાર એટલે ૨૭૦ સુધી શું સ્થિતિ હતી, કેણ ગાદીએ હતું જતે દેખાય છે, પરંતુ તે સાથે અન્ય એતિહાસિક ઈ. તે પણ કાંઈ જાણવામાં આવ્યું નથી. મતલબ કે
(૭૮) એ જ, ધ. પ્રકાશ સં. ૧૯૮૫નો વૈશાખ અને ૭૯માં સંકેલ સર્વ લેખામાં કેટલાંક સ્થાન વિશે. @ામાસનો અંક નં. ૨ પૃ. ૫૮ થી ૭૩ તથા અમદાવાદનું છવાયું વિવેચન કર્યું છે. હજુ ઘણાયે મુદા તેમાં બાકી છે. “જૈન જાગૃતિ' માસિક સં. ૧૯૮૮ પૃ. 1 અંક ૩ ૫. કોઈ વખત તે વિષય વળી હાથ ધરી લેવાશે. ૮૩ થી આગળ.
(૮) જુઓ કેમ્બ્રિજ શૈર્ટ હિસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિયા પૂ. ૮૨ (૭૯) આખો શત્રુજ્ય-વિમલગિરિ-પર્વત કેવડો તે, (૨) આ ગામના ઉલેખ માટે જુઓ ૫.૧ ૫. ૧૭૦ તેનાં શિખરો કેમ છુટાં પડયાં ઈ. હકીકતની ચર્ચા માટે જુઓ ટી. નં. ૫૫ " જન જાગૃતિ ’ને ટી, નં. ૭૮ માં ટાંકેલ અંક.
(૮૩) જુએ, પૃ. ૧૯૧ ઉપર આપેલ ચકણવાનું (૮૦) ચર્ચાના પ્રસંગે ઉપસ્થિત થતાં ન, ૭૭, ૮ વંશવસ.

Page #263

તીય પરિષછેદ ]
સમયની સત્યતા ર૧૬ થી ૨૭૦ સુધીના ૫૪ વર્ષના ગાળામાં, ફાવે ૪૧૪ થી ૪૫૬)=૪૨ વર્ષનું છે. તે પછી સમુદ્રગુપ્તનું તે તેઓ અવંતિપતિના ખંડિયા કે ક્ષત્રપ તરીકે રહ્યા (૪૫૬થી ૪૮૦ સુધી) ૨૪ વર્ષ ચાલ્યું છે. આ બન્ને હોય કે કદાચ છેડેક આઘે જઈ, નાને મુલક મેળવીને તે બાહુબળી હતા. તેમના રાજ્ય ગુપ્તવંશી સામ્રાજ્ય ઉપર તેઓ પિતાને અમલ ચલાવતા રહ્યા હોય એમ ઉચ્ચ શિખરે પહોંચી ગયું હતું. પરંતુ તે બાદ દેખાય છે. દરમ્યાન અવંતિપતિ તરીકે, ગુપ્તવંશી કુમારગુપ્ત બીજ પાછો નબળો રાજા નીવડ્યો. એટલે ચંદ્રગુપ્ત પહેલાની તથા સમુદ્રગુપ્તની સમ્રાટ તરીકે તેના વખતમાં ગુપ્તવંશની પડતી થવી શરૂ થઈ ગઈ પાક ઉગ્રતાથી વાગી રહી હતી. પરંતુ સમુદ્રગુપ્તનું છે. ક્યારે થઈ તેને આંકડે નિશ્ચિતપણે કહી શકાતે મરણ ઇ. સ. ૩૭૪ (અથવા ચMણ સંવત ૨૭૧) નથી, પરંતુ નીચેના નં. ૫ માં જણાવેલી પરિસ્થિતિથી માં થતાં. ચંદ્રગુપ્ત બીજો આવ્યો ત્યારે ચMણુવંશના કાંઈક અનુમાન તે કરી શકાય છે જ. કોઈ અવશેષ–સ્વામી રૂદ્રસેન ત્રીજાએ-પાછું મહાક્ષત્રપ (૫) સમજાય છે કે ગુપ્ત સામ્રાજ્યના ત્રણ પદ ધારણ કરી, આસપાસને મુલક બથાવી પાડી ભાગલા પડી ગયા છે. કુમારગુપ્તને ગાદીએ આવ્યાને જોર પકડયું લાગે છે, કેમકે તેણે પાછા સિક્કા પડા- પંદરેક વર્ષ થયાં હશે તેટલામાં, જેમ અન્ય પરદેશીઓ વિવાનું ચાલુ કર્યું દેખાય છે. તદુપરાંત આ સ્વામિ રસેન પંજાબને રસ્તે હિંદમાં ઉતરી આવ્યા હતા તેમ, હૂણુ ત્રીજાના સિક્કા ઉપર, ચંદ્રગુપ્ત બીજાના રાજ્યા- નામની પ્રજા તેમના સરદાર તોરમાણુની આગેવાની રાહષ્ણુની જે ઈ. સ. ૩૭૪ ચMણશક ૨૭૧ છે નીચે ધસી આવી અને પશ્ચિમ તથા મધ્યહિંદનો ભાગ તે જ નાનામાં નાને આંકડે પ્રસિદ્ધ થયો છે. કબજે કરી અવંતિમાં પેસી ગઈ૮૫ તેને સમય
(૩) સ્વામિ રૂકસેન ત્રીજા બાદ, સ્વામિ પદધારી ઈ. સ. ૪૯૦ની આસપાસને નેધી શકાશે. તેથી બીજા ત્રણ રાજાઓ થયા છે, અને તેમને સમય ૨૭૧થી ગુપ્તવંશી નબળા કુમારગુપ્ત અવંતિથી નાશી ગયે a૧૧ ગણાય છે. (મેટામાં મેટે આંક ૩૧ x છે; અને સ્નેહ કારણે કે સગાં થતાં હોય તેથી, પરંતુ જે પશુ ની જગ્યાએ ૧ હેવો જોઈએ) એટલે કે પરિહાર જાતિના રાજપૂત કનોજની આસપાસ વસી સ્વામિ પદધારી રાજાઓનું રાજ્ય ૪૦ વર્ષ ચાલ્યું રહ્યા હતા, તેમના આશ્રયતળે વસી રહ્યો. આ રાજછે. દરમ્યાન ચંદ્રગુપ્ત બીજે, જે કાંઈક નબળો રાજા પૂએ તે સેવા બદલ, ઉત્તરહિંદનો ગુપ્ત સામ્રાજ્ય થયો હતો, અને જેના સમયે આ સ્વામિ રાજાઓની ભાગ મેળવ્યો અને પિતાનું રાજ્ય જમાવ્યું તે ઉત્પત્તિ થવા પામી છે તેનું મરણ ઈ. સ. ૧૩માં રાજ્યવાળાની ગાદી કને જમાં સ્થાપવામાં આવી હતી થતાં, કમારગુપ્ત નામે મહાપરાક્રમી નરપતિ આવ્યો. કે જેના વંશમાં ઉત્તરહિંદને પ્રખ્યાત સમ્રાટ હર્ષવર્ધન તેણે તો આવતાં વેત જ, બીજા વર્ષે જ, ઇ. સ. ૪૧૪= થયો છે. આ વંશની ઉત્પત્તિને સમય . સ. ૫૧૦ ચછણક ૩૧૧માં સ્વામિરાજાને ઉખેડી નાંખ્યા કહી શકાય. ઉપર પ્રમાણે બે ભાગ થઈ ગયા. જ્યારે અને તે વંશનો અંત આણી દીધો. એટલે જ સ્વામિ સૌરાષ્ટ્ર અને ગુજરાત તરફને સામ્રાજયને જે ભાગ રાજાના સિક્કા પણ મળતા નથી, તેમ તે વંશની બાકી રહી ગયો છે, ગુપ્તવંશી સમ્રાટના ભટ્ટારકેઅન્ય કોઈ વ્યક્તિ પણ દેખાતી નથી,
સૈન્યપતિએ કબજે કરી ત્યાં પિતાનું રાજ્ય સ્થાપ્યું (૪) આ કુમારગુપ્ત પહેલાનું રાજ્ય (ઈ. સ. અને વલભીપુરમાં ગાદી કરી. તેને સમય પણ
(૮૪) આ ઉપરથી સમજાય છે કે, મહાક્ષત્રપ કરતાં સ્વામિનું પદ નીચું લાગે છે વળી જુઓ પુ. ૩ પૃ. ૧૯૭ ટી. ન. ૧૪માં મેં કરેલું ટીપણું).
(૮૫) તેટલા માટે લુણવાની નામાવળી આ પ્રમાણે
ગોઠવી શકાશેઃ
(૧) તેરમાણ ઈ. સ. ૪૦૦ થી ૫૦=૨૦ (૨) મિહિરકુલ (સંદર) પ૦ થી ૫૩૩૨૩
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #264

૨૨૨
ચકણ સંવતના
| [ નવમ ખંડ
તરમાણની ચડાઈવાળો ઈ. સ. ૪૯૦ને કે એકાદ તથા અગ્નિ સાક્ષીએ પ્રતિજ્ઞા લીધી. જેમાંથી અગ્નિબે વર્ષ પાછળનો નોંધી શકાય. આ પ્રમાણે ગુપ્ત ફૂલીય રાજપૂતોની ચાર શાખા ઉદ્દભવી.-આ સર્વ સામ્રાજ્ય ત્રણ વિભાગે વહેંચાઈ ગયું છે.
રાજપૂતોએ એકત્રિત બની યુદ્ધ આદર્યું અને મિહિરકુલ (૬) ત્રણમાંથી વલ્લભીવંશના રાજાઓને ઇતિહાસ તથા તેની આખીયે દૂણ પ્રજાને નાશ કરી નાખ્યો તે પ્રસિદ્ધ થઈ ચૂક્યો છે, દૂણપ્રજાનું શું થયું તે જેથી ઈતિહાસને પાને ફરીને તેમનું દર્શન અદશ્ય થવા માટે નીચેની કલમ નં. ૭ જુઓ. જ્યારે કનેજવાળા પામ્યું છે. આ યુદ્ધની કેટલીક હકીકતનું વર્ણન પુ. ૩. ભૂપાળોમાં સમ્રાટ હર્ષવર્ધન મહાપરાક્રમી થયો હતો. પૃ. ૩૯૦-૯૧ ઉપર આપણે કરી પણ બતાવ્યું છે. પણ તે નિર્વશ ગુજરી જવાથી, તેની ગાદી તેની (2) ચષ્ઠણ વશીઓનું રાજ્ય પૂર જોશમાં ચાલી બહેનના વંશમાં ગઈ હતી. તેના બનેવીનું નામ રહ્યું હતું, ત્યારે વચ્ચે (જુઓ પૃ. ૧૯૧ ઉપર તેમની ગૃતવર્મન હતું, તે મૌખરી જાતને (સમજાય છે કે વંશાવળી, તેમાં જ્યારે આઠમા દામસેન અને નવમા તેઓ મગધના સંઘોજીની એક શાખા હોય છે, કદાચ યશોદામન વચ્ચે કેટલી યે નામધારી વ્યક્તિઓ થઈ ગઈ મૌર્યક્ષત્રિયની પેટાશાખા પણ હોય) ક્ષત્રિય હતો. છે ત્યારે) શકે ૧૫૮ થી ૧૬૧ સુધી ઈ. સ. ૨૬૧થી ગૃહવર્મનને પુત્ર ભોગવર્મન અને તેનો પુત્ર યશોવર્મન ૨૬૪ ના ત્રણ વર્ષના ગાળામાં આભિર જાતિને થયો. આ યશોવર્મનના તથા તેના પુત્ર આમદેવના સમયે ઈશ્વરદત્ત નામે તેમનો સુબો થયો હતો તેને ગોદાવરી સિદ્ધસેન દિવાકર, બપ્પભટ્ટસૂરિ, વાપતિરાજ આદિ મુખ આગળના પ્રદેશ ઉપર હકુમત ચલાવવા નો વિદ્વાન થઈ ગયાનું ૭ આપણે જાણી ચૂક્યા છીએ. હતો. તે પિતાના ઉપરી રાજકર્તાઓની નબળાઈનો આ યશોવર્મન બહુ પરાક્રમી થયો હતો તેથી વિક્રમ- લાભ લઈને સ્વતંત્ર બન્યો હતો તથા તેણે મહાક્ષત્રપપદ દિત્યનું બિરૂદ તેને મળ્યું હતું. ઈ. ઈ.
ધારણ કરી પિતાનો વંશ ચલાવ્યો હતો. જો કે આ (૭) નં. ૬ ની દલીલવાળા તરમાણે અવંતિપતિ આભિર રાજાઓ બહુ પ્રકાશિતપણે બહાર આવ્યા બન્યા પછી, તથા તેના મરણ બાદ તેના પુત્ર દેખાતા નથી, કેમકે તેમના ઉપરીઓ અવંતિપતિ મિહિર કુલે, પિતાના તાબાની આખી પ્રજા ઉપર તરીકે જીવતા જાગતા બેઠા હતા જ. પણ ગુપ્તવંશીજેટલે બન્યો તેટલો ત્રાસ અને જુલમ વર્તાવ્યો ઓની છેવટની સત્તા પાછી જ્યારે કુમારગુપ્ત બીજાના હતે. ગામો લુંટી કરીને બાળી નાંખી ઉજજડ સમયે નબળી પડી કે, તે સમયને જે આભિરપતિ બનાવ્યાં હતાં તથા અકથનીય દમન ચલાળે ગયા ધરસેન હતું તેણે ગાદીના સ્થાન ઉપરથી સૈફૂટક હતા; જે ઉપરથી પ્રજાએ સંગઠિત થઈને ૮ ઈ. સ. વંશનું નામ ધારણ કરી, વિશેષ સ્વતંત્રપણે રાજ્ય ૫૩૧-૩ માં આબુ પર્વત ઉપર મંત્રનું ચલાવી લ્મ કરવા માંડયું હતું. આ સર્વ હકીકત પુ. ૩ પૃ. ૩૭૫ થી કરનારી રાજસત્તાને સામનો કરવાનો નિરધાર કર્યો ૩૮૪ સુધીમાં જણાવી દેવાઈ છે.
(૮૧) વંશની નામાવળી માટે પુ. ૧ પૃ. ૧૮૭ની (૮૯) આ ચાર શાખાનાં નામ તથા તેને લગતી ટીકામાં જુઓ. તથા તેમને લગતી અન્ય હકીક્ત માટે કેટલીક બીજી હકીકત વિશે પુ. ૩ પૃ. ૩૯૦ કી. ૫. ૩ પૃ. ૩૧ અને તે પાના ઉપરની ટી. નં. ૨૫ જુઓ. નં. ૨૨ જુઓ. (૮૭) જુઓ પુ. ૩ પૃ. ૭૨ તથા ૨૨
અહીંથી રાજપૂતોની ઉત્પત્તિ થયાનું નોધી શકાશે. (૮) સામાન્ય આપત્તિકા, પ્રજાએ આપસ આપસના સમજાય છે કે અત્યાર સુધી જે કાર્ય ક્ષત્રિયવર્ગ ઉપાડી સર્વ ભેદભાવ ભૂલી જઈને તથા સંગઠિત બનીને, ત્રાસ રહ્યો હતો તે કાર્યની સુપ્રત-હવેથી પ્રજા રક્ષણની ચેકી વર્તાવતી સત્તા સામે કેવી રીતે ઝઝુમવું પડે છે અને પરિણામે કરવાના પ્રથાની સ્વશીરે ઉપાડી લેવાની પ્રતિજ્ઞા અગ્નિની તેને કેવી રીતે વરાય છે તેને આ એક હણાંત સમજવો. સાક્ષીએ આ રાજપૂતવર્ગે કરી લીધી હતી.

Page #265

હતીય પરિછેદ ]
સમયની રાત્યતા
૨૨૩
ઉપર પ્રમાણે ઉત્તર અને મધ્ય હિંદનું પ્રખર આ છેલ્લા પારિગ્રાફની આઠ કલમમાં આપણે શક્તિશાળી અને જેનું નામ સાંભળતાં પણ દુશ્મનોને અનેક નવાં તત્તવો જાહેર કર્યા છે તથા ચાલુ હિંદી કંપારી છૂટતી હતી તેવું અવંતિનું સામ્રાજ્ય ઈ. સ. ઇતિહાસમાં તુટતી સાંકળે કયાં આગળ સાંધી શકાય પાંચમી સદીના અંતે વેરવિખેર થઈ જવા પામ્યું તેમ છે તે પાર્વ સંક્ષિપ્તમાં જણાવી દીધું છે. વળી હતું. તે એટલે સુધી કે તે સમય બાદ “અવંતિનું કુશનવંશ અને રાષણવેશને લગતી અનેક હકીકત સામ્રાજય” એવા શબ્દો ઈતિહાસમાંથી ભૂંસાઈ જ તેમના વૃત્તાંતમાં બનતી કોશીષથી પુરાવા તથા ગયા કહેવાશે, મતલબ કે પૂર્વના મગધ સામ્રાજ્ય જેમ દલીલ આપીને સાબિત કરી આપી છે. એટલે ભારતીય મૌર્યક્ષત્રિયની સત્તાનો અંડે છેલ્લે ઉપાડીને. પછી ઈતિહાસના અંધકારમય ગણાતા કૂટ પ્રશ્નોનો તેમાંથી કોઇની સ્વતંત્રતા કબૂલ રાખી નથી, તેમ આ અવંતિ ઉકેલ જે નીકળી આવશે તે મારો પ્રયત્ન સફળ સામ્રાજ્ય પણ ગુપ્તવંશી સમ્રાટની એકછત્રી સત્તા થયેલ માનીશ. ફેંકી દીધા પછી બીજા કોઈ સમર્થ અને સ્વતંત્ર દરેક પુસ્તકના અંતમાં સંપુર્ણ માહિતી સાથે રાજ્યની ચૂંસરીને ભાર વહન કર્યો નથી. સામ્રાજ્યને સમયાવળી ગોઠવાય છે, તેમ આ પુસ્તકમાં પણ કરવાની બદલે નાનાં શક્તિશાળી રાજ્યના શાસન આ બને તે છે જ. પરંતુ આ નવમ ખંડનું પરિણામ તુરતા જરૂર ભગવ્યાં છે ખરાં, પરંતુ સામ્રાજ્ય તરીકેની તુરત નજરે લઈ શકાય તે માટે તેવી એક સંક્ષિપ્ત તેમની મહત્તા જે હતી તે તે ગઈ તે ગઈ જ. સમયાવળી નીચે ઉતારી છે.
ઇ. સ.
૧૨૭ ૩૧થી ૭૧ કડફસીઝ પહેલે
૧૨૮ ૭૧થી ૧૦૩ કડફસી બીજો
૧૩૧ ૧૦થી ૧૨૬ કનિષ્ક પહેલે
૧૩૨ ૧૦૩થી ૧૧૭ ક્ષત્રપ પોતિક
૧૩૨ ૧૦૩ કુશાન સંવતની સ્થાપના કનિષ્ક
પહેલાએ કરી ૧૦૫
ચકણકની સ્થાપના ઈ. સ. ૧૪૩માં ૧૩૨–૧૪૨ ચ9ણે પોતે કરી છે. પણ તેને આરંભ પિતાના પિતા ક્ષત્રપ ષમતિકે જ્યારથી ૧૩૨-૧૪ર
રાજસત્તા પ્રહણ કરી ત્યારથી ગણ્યો છે ૧૦૬ . સારનાથને શિલાલેખ (રાજા કનિષ્ક ૧૩૬
પહેલાન) ૧૧૨ મથુરાન , (સંદરન) ૧૪૨ ૧૧૧-૭ ક્ષત્રપ દષમોતિકનું મરણ થતાં, તે
પદ ઉપર તેને પુત્ર છણ નીમાયો ૧૧૭-૧૩૨ ચષણનું ક્ષત્રપપદ
૧૪૨ માણિક્યાલને શિલાલેખ (રાજા કનિષ્ક પહેલા)
૧૪૨ ૧૨૬-૩૨ વસિષ્ક-વષ્ક-જુષ્ક
૧૪-૧૫ર
ઈસાપુરનો શિલાલેખ(રાજા વસિષ્ઠને) કનિષ્ક બીજાને જન્મ સાંચીને શિલાલેખ(રાજા વાસિકનો) મથુરાને શિલાલેખ (સદરને) ચઠણુ ક્ષત્રપને મહાક્ષત્રપપદે ચડાવવામાં આવ્યો (જો વાસિષ્કના મરણ સમયે થયે હેય તે) ચ4ણુના મહાક્ષત્રપ પદનો સમય (રાજા કશાન બીજાની સગીર વયમાં) કુશાન બીજાની સગીરાવસ્થામાં. રાજા હવિષ્ક એજંટ તરીકે મથુરાનો શિલાલેખ (હુવિષ્કને સાદા રાજકર્તાના પદયુક્ત) કનિષ્ક બીજાને રાજ્યાભિષેક થયો તથા તે સમયે મહાક્ષત્રપ ચપ્પણને
સ્વતંત્રતાની બક્ષીસ મળી કનિષ્ક બીજાની સાથે ચક્કણની મૂર્તિ નીકળી છે તેને નિર્માણ કાળ ચષ્ઠણ અવંતિપતિ બન્ય ચઠણ; અવંતિના રાજા તરીકે
૧૨૧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #266

૨૧૪
૧૪૨-૧૯૮
૧૪૪
૧૪૫
૧૫૨
૧૫૨
૧૫૨-૧૭૫
કેટલીક સમયાવની
કનિષ્ક ખીજો મથુરાપતિ તરીકે આરાના શિલાલેખ (કનિષ્ક ખીજાને, મહારાજાધિરાજ પદ યુક્ત) ચણે અંધ્રપતિને હરાવીને તુંગભદ્રા સુધી હઠાવી મૂકયા
ચòષ્ણુનું મરણુ-જયદામન મહાક્ષત્રપ(?) જયદામનનું મરણુ (?) રૂદ્રદામન મહાક્ષત્રપ બન્યા રૂદ્રદામન મહાક્ષત્રપનું રાજ્ય
૧૫૪
૧૬૩
૧૯૯-૨૩૬
૨૩૬-૨૮૨
૨૮૨
[ નવમ ખંડ
વર્તુકને શિલાલેખ (મહારાજાધિરાજ હૃવિષ્ણુનો )
મથુરાનો શિલાલેખ ( સદરને ) વાસુદેવ પહેલાનો રાજ્યકાળ કુશાનવંશના સાત અંતિમ રાજાઓને રાજવહીવટ
ગુપ્તવંશના આદ્યપુરૂષે કુશાન વંશને અંત આણ્યો તથા પાતે મથુરાપતિ
અન્યા

Page #267

૨૯
દક્ષિ ણ હિંદ
દશમ ખંડ
2
5
00元
卐

Page #268

:
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
૬ શ મ ખંડ
- નાના
પ્રથમ પરિચ્છેદ ચેદી વશની ઉપત્તિ તથા વિભાગ
(૧) ક્ષેમરાજ (૨) વૃદ્ધિરાજ
ના કાકા મામા
દ્વિતીય પરિચ્છેદ (૩) ખારવેલ; ભિખુરાજ, ધર્મરાજ
તૃતીય પરિચછેદ
(ખારવેલ ચાલુ) હાથીગુફાને શિલાલેખ
ચતુર્થ પરિચ્છેદ
(ખાવેલ ચાલુ) મહાવિજય પ્રાસાદ અને જગન્નાથપુરીની મૂર્તિઓ
- - - - - - - મમતા
પાનામાન્ય નાના-
પંચમ પરિછેદ (ખારવેલ ચાલુ) (૪) વક્રગ્રીવ
(૫) મયુરધ્વજ ચેદી વંશને અંત
......
......
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #269

-
-
=
=
""
-.
,
-
-
ric
$i
પ્રથમ પરિરછેદ
તે
ચેદિવંશ ટૂંકસાર–ચેદિદેશ–પુસ્તક પહેલામાં આપેલ વર્ણનને સંક્ષિપ્ત સાર આપી અત્રેના વિવેચન સાથે જોડી આપેલ અનુસંધાન–ચેદિ નામને (દેશ તથા વંશ બને ) પરસ્પર સંબંધ તથા તેમની ઉત્પત્તિની આપેલી સમજ--રોદિ નામ નથી કેઈ દેશનું, જ્ઞાતિનું કે સ્થાનનું, છતાં તે નામ કેમ અસ્તિત્વમાં આવ્યું તેનાં આપેલ અનુમાને–ચેદિ વંશના ત્રણ વિભાગોને આપેલ ખ્યાલ–ચેદિ દેશની સીમાનું આપેલ વર્ણન-કરકડ મહારાજાના મરણથી માંડીને રાજા ક્ષેમરાજના રાજ્યારંભ સુધીની કલિંગ દેશની રાજકીય પરિસ્થિતિને આપેલ ચિતાર–
(૧) ક્ષેમરાજ–તેના વંશની આપેલ સમાજ તથા મહામેલવાહન સાથે જોડી બતાવેલ કુટુંબ સંબંધ–તેનાં ઉમર, રાજ્યકાળ તથા રાજ્ય વિસ્તારની કરેલ ચર્ચા– તેના પાટનગરનું બતાવેલ સ્થાન તથા તેની ફેરબદલી સાથે તેના ધર્મની પ્રભાવિકતાને બતાવેલ સંબંધ–નંદિવર્ધને કલિંગ ઉપર ચઢાઈ કરી હતી તેને હેતુ રાજકીય કે ધાર્મિક, તેની કરેલ ચર્ચા
(૨) વૃદ્ધિરાજ તેનું જીવનવૃત્તાંત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #270

૧૮
પૂર્વ નિવેદન
માથે ઉઠાવેલ સકળ ભારતીય ઇતિહાસના આલેખનમાંના એક હજાર વર્ષમાં જે જે રાજ્યાએ પેાતાની કારકીર્દી ઉત્તરવિંદમાં સ્થાપી હતી તે તે સર્વેના વંશને લગતા હેવાલ અત્યાર સુધી આપણે રજુ કરી ગયા છીએ. અત્ર નાના મેાટા સર્વે રાજ્યાનું વન પૂર્ણ થાય છે. સગવડતાના કારણે તથા ખરાબર સમજી શકાય તે સારૂ તેના નવ ખંડ પાડવામાં આવ્યા હતા. હવે માપણે ઉત્તરવિંદ છોડીને વિંધ્યાપર્વતની દક્ષિણે આવેલ ભાગ, જેને દક્ષિણવિંદ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેનું વર્ણન હાચ ધરીશું.
વિસ્તાર અને ક્ષેત્રફળની દૃષ્ટિએ જોતાં, ઉત્તરવિંદ અને દક્ષિહિંદ ભલે લગભગ સરખા છે એમ કહી શકાશે. છતાં ઉત્તહિંદમાં રાજકર્તાવંશનું તથા તેના અનેક અનુસંધાનનું જે વૈવિધ્ય દેખાયું છે તેવું આ દક્ષિહિંદના વર્ણનમાં આપણને દેખાશે નહીં. તેનાં અનેક કારણા છે. પ્રથમ નજરે સંસ્કૃતિનું કારણુ લએ. સંસ્કારદૃષ્ટિના વિચાર કરીશું તેા પુ. ૧ના પ્રથમ પરિચ્છેદે જ જણાવી ગયા છીએ કે ઉત્તરવિંદ તે સમયે આણંદેશ તરીકે ઓળખાતા હતા અને દક્ષિણદ્ધિઃ અનાર્યદેશ તરીકે જાણીતા હતા. એટલે કે એકમાં આ સંસ્કૃતિ સંપૂર્ણ દરજ્જે ખીલી રહી હતી જ્યારે ખીજામાં તેને તદ્દન અભાવ જ હતા; નહીં કે તેનાથી ઉલટ પ્રકારની હતી. પરંતુ જેમ જેમ એક ખીજાના ચયમાં આવવાને સંજોગોએ યારી આપી તેમ તેમ પહેલાની સંસ્કૃતિએ ખીજાના ઉપર પાતાની છાપ જમાવવા માંડી. એટલે તે ખીજુંએ તેનાથી માહિત થઇને તેને ગ્રહણ કરવા માંડી તથા ધીમે ધીમે પોતામાં ખૂબ ખૂબ ઉતારી દીધી. જેના પરિણામે તે પશુ આર્ય તરીકે ઓળખીતી થઈ ગઈ. ઉપર પ્રમાણે આર્યસંસ્કૃતિના પ્રવાહ અનાર્ય પ્રદેશમાં પેસી જવા લાગ્યા હતા તેના કારણમાં રાજકીય સ્થિતિ જ કહી શકાય. કેમકે ઉત્તરદ્વંદના જે રાજવંશેા દક્ષિણ ઉપર સ્વામિત્વ મેળવવા ચડાઈ લઈ ગયા હતા તેમાએ ત્યાં જીત મેળવીને પેાતાનાં સંસ્થાને વસાવવા માંડયાં હતાં એટલે ત્યાં તેમને કાયમી વસવાટ થવાને લીધે,
ચેદિવશ અને
[ દશમ ખંડ
મૂળ વતનીઓની સાથે ધાટા પરિચયમાં આવી રહ્યા હતા. પરિણામે તેમના રીતરિવાજો અને રાહરસમા પેલા પરાજીત થઇ રહેલ મૂળવતનીમાં આમે જ થવા મંડયા હતા. અને હંમેશાં નિયમ છે કે, જેવા રાજા તેવી પ્રજા, તે પ્રમાણે શાસિતપ્રજા શાસકપ્રજાના જેવી જ રીતભાતમાં અને રહેણીકરણીમાં કરી જવા લાગી હતી. એટલે જે અનાર્ય હતી તે ક્રમેક્રમે આર્ય થઈ ગઈ એટલું જ નહીં પણુ એકબીજાના ભેદ હતા તે ભૂ'સાતે ગયા અને પછી તેા અનાર્ય કાને કહેવાય તે જ એક ક્રાયડા બની રહ્યો. મતલબ કે સારાએ દક્ષિણહિંદ સંસ્કારી બની જતાં, તેમાં પણુ પાંચમા આરાની અસર પ્રવેશવા માંડી; જમીન પ્રાપ્તિની લાલસા ઉદ્ભવી; અરસપરસ લડવા માંડયું. જયપરાજયની કિંમત અંકાવા માંડી; કાણુ ઉતરતે, કાણુ હલકા, ક્રાણુ ખંડિયા, કાણ ઉપરી તથા ક્રાણુ માટા કે ક્રાણુ નાનેા; તેવી તેવી ભાવનાનાં જન્મ થઈ ગયા. અને તેમાંથી રાજવંશે
ઉભા થયા.
જોકે આપણે અહીં સંસ્કૃતિ વિશેનું વર્ણન કરવા ખેઠા નથી. પરંતુ ઉપર પ્રમાણે દક્ષિણહિંદમાંના અનાર્યને પલટા આર્યમાં થયાનું જાણવું. તે પરિવર્તન કરનાર તત્વનું ખીજ આર્યમાંથી એટલે કે ઉત્તરહિંદમાંથી જ આવેલું કહેવાય. રાજકારણને વિચાર કરતાં, ઉત્તરહિંદના રાજકર્તાઓએ દક્ષિણમાં પેાતાનું પરિ-આધિપત્ય જમાવ્યા બાદ, તે પ્રદેશમાં તેને વહીવટ ચલાવવાને પેાતાના સૂબાએ નીમવાનું ધારણ ચાલુ કર્યું હતું. આ સૂબાએ કેટલાક પ્રસંગે પેાતાની જ જાતિના અન્યજતા અને કેટલાકમાં તે પેાતાના અંગત અને નિકટના સગપણુ ધરાવનાર પણ હતા. પરંતુ રાજ્યલાભ જ્યાં પ્રગઢ થાય છે ત્યાં કાઈ પ્રકારના બંધ તેને નડતા નથી; ત્યાં તે કેવળ સ્વાર્થ અને આપમતલબ ક્રમ સધાય તેજ નીતિ પ્રધાનપણે વર્તી રહે છે. એટલે જે ખાપદે નીમાયા હતા તે જેમ જેમ સગવડ પડતી ગઈ તેમ તેમ સ્વતંત્ર અની ખેઠા. આ ઉપરથી સમજાશે કે દક્ષિણહિંદમાં પશુમેટેભાગે રાજકીય અંકુશ તે ઉત્તરહિદના જ હતા, પરંતુ ચેાડા ભાગમાં સ્વતંત્ર અધિકાર ભાગવનારના ભવ પણ

Page #271

પ્રથમ પરિષછેદ ] ચેદિ દશને ઇતિહાસ
૨૨૯ થઈ જવા પામ્યો હતો. આ કારણથી ઉત્તરહિંદના તેને રાજગાદીએ બેસારવામાં આવ્યો હતો. તેનું કરતાં દક્ષિણહિદને ઈતિહાસ એટલે બધા અટપટી પ્રાસંગિક નામ મહારાજા કરકંડુ હતું. વળી તેજ પુસ્તકે અને ગુંચવણકર્તા નથી. ઉપરાંત સ્વતંત્ર અધિકારીપદે પૃ. ૧૭૮થી ૧૪૮ સુધી મહાકેશ ઉર્ફે અંગ-કુશસ્થળ બિરાજીત થનાર વર્ગ, સંખ્યામાં પણ જૂજ જ રહે, દેશનું વર્ણન આપ્યું છે. તેમાં એમ સાબિત કરી ગયા એટલે ત્યાંના રાજર્જાના વંશ આમે અ૮૫ સંખ્યામાં જ છીએ કે ત્યાંના દધિવાહન રાજાની પદ્માવતી રાણીના કહેવાય. તેવા વંશને આંક પણ જે નાના મોટા પેટે આ કરકને જન્મ થયો હતો. પણ કાળની ગણવા બેસીએ તે ઘણએ થઈ જાય, પરંતુ આપણે વિચિત્રતાના અંગે તે પોતાના જનક અને જનનીથી તે જે વર્ણન કરવાનું રહે છે તે સામ્રાજ્ય જેવા વિખુટો પડીને ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે કલિંગપતિ થઈ અતિ વિસ્તારવાળી ભૂમિના અધિષ્ઠાતા બનવા પામ્યાં બેઠે હતો. પરંતુ આગળ જતાં અને રાજદારી કારણ હોય તેયાને, એટલે તેવા તો અતિઅલ્પ જ ગણાશે. ઉપસ્થિત થતાં, પડોશી રાજ્યના સ્વામિ એવા આપણે કહી દઈએ કે માત્ર બે વશ જ તેવા છે. એક પિતાના જ પિતા, ઉપરોકત મહાકેશ ઉર્ફે અંગપતિ કલિંગ સામ્રાજ્યને અને બીજો આંધ સામ્રાજ્યને. દધિવાહનના રાજ્ય ઉપર તેને આક્રમણ લઈ જવું પ્રથમવાળા સામ્રાજ્યના ભોક્તાને દિવંશ તરીકે, પડયું હતું. આ બે રાજ્યો વચ્ચે મહાયુદ્ધ જામી પડે અને બીજાના ભોક્તાને શતવહનવંશ તરીકે ઈતિહાસ- તે અગાઉ, તેની જનયત્રી અને રાજા દધિવાહનની કારોએ એાળખાવેલ છે. તેથી આપણે આ બે વંશને રાણી પદ્માવતી કે જેણીએ કરકંડ ગર્ભમાં હતા ત્યારથી જ ઇતિહાસ હવે આલેખ રહેશે.
જેનદીક્ષા અંગિકાર કરી લીધી હતી, તેણીને જ્ઞાનબળે વિસ્તારની દષ્ટિએ જે વિચારીશું તે આ બેમાંથી આ યુદ્ધની અને તેમાં નિપજતા મનુષ્ય સંહારની જાણ પ્રથમ નંબર એક કાળે તે દિવંશનો જ આવે છે, પરંતુ થવાથી તરત ત્યાં આવી ચડી હતી તથા બન્ને રાજા રાજકીય કાબ જળવાઈ રહાના સમયની અપેક્ષાએ ઓની અરસપરસ ઓળખ કરાવી, બાપ દીકરાનું વિચારીશું તે ઉંચે નંબર શતવાહનવંશન આવી પડે સગપણ જાહેર કર્યું હતું. પરિણામે દધિવાહનના રાજાને છે. એટલે કોનું વર્ણન પ્રથમ હાથ ધરવું તે એક ઉત્તરાધિકારી પણ મહારાજા કરકંડ થયો હતો. એટલે પ્રશ્ન રહે છે. પરંતુ જે સમયે વંશની આદિ થવા પામી હવે પોતે વંશ અને કલિંગદેશ ઉપરાંત અંગદેશને પણ હોય તેની ગણત્રીએ જ્યારે આપણે ઉત્તર હિંદમાં કામ સ્વામી થવાથી, તે પિતાને ત્રિકલિંગાધિપતિ કહેલેવાનું કાંઇક ધારણ અંગિકાર કરીને જાળવી રાખ્યું વરાવવા લાગ્યો હતો. આ પ્રમાણે રાજ્ય વિસ્તારની છે, ત્યારે અહીં પણ તેજ પ્રથાને વળગી રહીને અપેક્ષાએ હેય કે લિંગદેશની રાજકીય મહત્તાને અંગે પ્રથમમાં આપણે ચેદિવંશનું વૃત્તાંત આદરવું રહે છે. હોય કે પછી જ્યાંથી પોતાના જીવનનો ઉત્કર્ષ થયો - દિવંશ
તેનું ગૌરવ જાળવી રાખવાની બુદ્ધિએ હોય; ત્રણમાંથી પુ. ૧માં કલિંગદેશનું વર્ણન આપતાં પૃ. ૧૬૩થી ગમે તે કારણ હોય કે ત્રણે એકત્રિત પણે કામ કરી રહ્યાં ૧૭૬માં સાબિત કરી ગયા છીએ કે તે પ્રદેશનો એક હય, પરંતુ તેણે પિતાને કલિંગપતિ જ હોવાનું જાહેર
સમયને રાજા અપુત્રિયો મરણ રીતે જણાવ્યું છે; તથા પિતાના વંશની ઓળખ હરે પૂર્યને ટુંક પામવાથી દેશના રીતરિવાજ જાણવામાં આવી ગઈ છે તે પ્રમાણે ચેદિના નામથી પરિચય પ્રમાણે પંચદિવ્ય સહિત હાથણી (આગળના પારિગ્રાફમાં અધિકાર વર્ણવવામાં આવ્યો
ફેરવવામાં આવી હતી અને જે છે) રાખી લીધી. તેમજ પોતાનું નામ પોતાના પિતા પુરૂષને શીરે જળ કળશ સંપૂર્ણ ઠલવવામાં આવ્યો હતો. દધિવાહનના નામને અનુસરતું કહેવાય એવું મેઘવાહન
(૧) વિલિંગ શબ્દના વિશેષ નિપણ માટે આ ખતમાં આગળ પર જીએ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #272

ચદિ નામની
[ દશમ ખંડ
નામ ધારણ કરી લીધું. મતલબ કે આ સમયથી પિતાને કદાચ તેમના પેટા વિભાગોમાંના હોય કે કદાચ મૂળ ત્રિલિંગાધિપતિ, ચેદિવંશી મહારાજા મેઘવાહનર સંત્રોછ ક્ષત્રિયોની અઢાર જાતિમાંના પણ હેય. ગમે તરીકે તે ઓળખાવવા લાગ્યો હતો. ત્યારબાદ પિતે તે પ્રમાણે તેમના વિભાગ અને પેટાવિભાગની વહેંચણી સંસારથી વિરક્ત થઈ, જેનદીક્ષા લઈને પ્રત્યેકબુદ્ધ થવા પામી હોય, પરંતુ એટલું ચોકકસ છે કે, સીજી થઈ મેક્ષે ગયો હતો અને તેને કોઈ પુત્ર નહીં હોવાથી ક્ષત્રિયોનું પ્રાબલ્ય ઉત્તર હિંદના રાજકર્તા તરીકેનું અતિ તેનું રાજ્ય તે વખતના મગધપતિ શ્રેણિકે પોતાના વિપુલ પ્રમાણમાં હતું. સંભવ છે કે અંગપતિ દધિમુલકમાં ભેળવી લીધું હતું. એટલે ત્યારથી ઈતિહાસમાં વાહન રાજા તેજ પ્રમાણે સંઘીજીની અઢારમાંની કોઈ
અંગ-મગધા' શબ્દનો પ્રયોગ વપરાતો થવા લાગે પેટાજાતિનો હશે. પરંતુ તે જાતિનું નામ શું હતું તે હતો. ત્યાં સુધીનું વર્ણન આપણે પ્રથમ પુસ્તકમાં જાણવામાં આવ્યું નથી. એટલે તેને પુત્ર મહારાજ કાંઈક વિસ્તારપૂર્વક જણાવી દીધું છે, ત્યાર પછી શું કરઠંડુ, જેને આ વંશને સ્થાપક આપણે હવે લેખો થયું તે અંગે વિચારીએ.
રહે છે તેની જાત કઈ કહેવી તે પણ અદ્યાપિ પર્વત ૧માં (જુઓ પૃ. ૨૮ તથા ૧૨૪ - અંધારામાં જ છે એમ સમજવું. એટલે દે નામ કોઈ વવામાં આવ્યું છે કે, સંત્રજી નામે ક્ષત્રિયની મુખ્ય ક્ષત્રિયની એકાદ મુખ્ય શાખાનું કે પટારાનું હાય
જાત હતી. તેના પેટા ભાગે એમ માનવાને હાલ તો આપણે આચકે ખાવે પડશે. ચેદિ નામની લગભગ ૧૮ની સંખ્યામાં હતા. ત્યારે આ ચદિ નામ શી રીતે વપરાશમાં આવ્યું? ઉત્પત્તિ તેમાં લિચ્છવી, મલ, શાક, આ નામ ગૌતમબુદ્ધના સમયે પણ જાણીતું નહીં
આદિને સમાવેશ થતો હતો; હેય એમ સમજવું રહે છે. કેમકે જે જાણીતું થયું વળી આગળ ઉપર આપણે જોઈ ગયા છીએ કે (જુઓ હેત તે બૌદ્ધ ગ્રંથમાં તેનો ઉલ્લેખ છૂટથી થયા પુ. ૧ ૫ ૩૭૭) કદંબ, ચેલા, પાંડયા છે. પણ વિના ન રહેત. વળી જે પ્રદેશ ઉપર મહારાજા તેમાંથી જ ઉત્પન્ન થયા હતા; તથા પુ. ૨ગાં મૌર્ય કરકંડુને રાજ અમલ તપત થયે હતો તેમાંના ચંદ્રગુપ્તના વર્ણનમાં એમ જણાવ્યું છે કે, નવીન મૌર્યું કેઈનું નામ તેવું હોવાનું જણાતું નથી. તે દેશનાં જે દક્ષિણવિદમાં પ્રસરવા લાગ્યા હતા તે મળે માથું નામ . અંગ, વંશ અને કલિગ એવાં હતાં. તેમજ માંથી જ ઉદ્દભવ્યા હતા. વળી ચુટુકાનંદ, મૂળાનંદ તે દેશમાંનાં, કેઈ નગર, પુરી, કિલ્લે, પર્વત કે વિગેરે પણ નંદવંશના ભૂપતિઓની શાખારૂપે ગણાય એવા કોઈ સ્થળનું નામ તેવું હોય તેમ પણ જણાયું તેમ છે, કેમકે આંધવંશ સ્થાપક રાજા શિમુખ તેિજ નથી. એટલે એક જ કલ્પના પર જવાય છે કે, જેમ નંદ બીજો ઉર્ફ મહાપદ્યને કુંવર હતા, (આમાંની કેટલીક અનેક રાજાનાં, દેશનાં કે વસ્તુનાં નામે, કઈક હકીકત પુ. ૧, તથા તેમાં પ્રસંગોપાત આવી ગઈ છે. બનાવ અથવા સંગાધિન જોડી કઢાયાં છે તેમ આ પરંતુ વિસ્તારપૂર્વક શતવહનવંશના વૃત્તાંતે લખવાની છે) ચંદ નામ વિશે પણ કદાચ બન્યું હોવું જોઈએ. અને તેના અંગ તરીકે જ બધે તેના સૂબા તરીકે આ મારું અનુમાન એક હકીકત ઉપર ઠરે છે; તે એ કે, ચુટુકાનંદ, મૂળાનંદ હતા. વળી મહારથીઓ, રાષ્ટ્રી, મહારાજા કરકંડુને જે સંગમાં રાજપ્રાપ્તિ થઈ છે ભેજક, ઇ. પણ આ પ્રજામાંના જ અંગો છે એટલે તે જો તપાસીયું તે ત્યાં સપષ્ટ જણાવ્યું છે કે, તેને
(૨) મેઘવાહન તે વ્યક્તિગત નામ જેમ છે તેમ બિરુદ ત્યાં આ કલિંગવંશની (તે દેશના રાજકર્તાના વંશની) સમાપ્તિ પણ છે. રોલ કી વેરાના ગુર્જરપતિ રાજા કુમારપાળ પણ થઈ ગઈ કહે ાય અથવા જે કલિંગપતિને મગધપતિને ખડિયે મેઘવાહન કહેવાતે હતો.
બનાવાય છે તો તે વંશ ચાલુ રહ્યો ગણાય. આવિષયની ચર્ચા () ને મનમાં તે તેને પ્રેણિકે મેળવી લીધે હોય તે, આપણે આગળ કરવાની છે. તે રાજા ક્ષેમરાજને વત્તાતે એ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #273

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
"
"
ગાદી મળવાની આગાહી-ભવિષ્ય વાણી-એક વંશના (વાંસના) છેદન ઉપરથી ભાખવામાં આવી છે. જેથી રીતે તે દેશનું નામ “ વંશ ” ડિવામાં આવ્યું હાય (અથવા તે પ્રદેશમાં વંશની ઉત્પત્તિ બહુ જ પ્રમાણમાં થતી હાય અને તે અંગે તેનું નામ વંશ પડી ગયું હાય) અને વંશનું છેદન કરવામાં આવ્યું તેથી “ હેદિ ” અથવા અપભ્રંશ થતાં વૈલિ એવું નામ તેના વંશનું ધારણ કરાયું હેય. મતલબ એ થઈ કે, દેશનું (country) અને વંશનું (dynastic)–બન્નેનાં નામેા (શ દેશ અને વેલ વંશ)ની ઉત્પત્તિ એક જ કાળે થઈ ગણાય. આ કારણને લીધે જ, પ્રાચીન બૌદ્ધ ગ્રથામાં કે વૈદિક સાહિત્યમાં, તે ખેમાંથી એકેનું નામજ નજરે પડતું નથી. એટલે સમજાય છે કે જે મુલકમાં આ ચેદિ વંશના રાજાને રાજઅમલ ચાલતા હતા તેનું નામ ‘ચેદિ દેશ' પડી ગયું લાગે છે. બાકી ખરી રીતે તેા ‘ચેદિ' તે નથી કાષ્ટ દેશનું નામ કે નથી ક્રાઇ જ્ઞાતિનું નામ કે નથી ક્રેષ્ઠ સ્થળનું નામ. માત્ર સંયેાગવશાત્ કાલ્પનિક રીતે જ તે ઉત્પન્ન કરવામાં આવ્યું દેખાય છે. એટલે ચેદિવાની સ્થાપના ઈતિહાસની દૃષ્ટિએ, જો ગણીએ તા, જ્યારથી મેબ્રુવાહન કર્લિંગપતિ થયે। ત્યારથી થઇ ગણાય. અને તે બનાવ ઇ. સ. પૂ. ૫૫૮માં બન્યાપ છે. સાર એ થયેા કે ચેદિ વંશની સ્થાપના ઈ. સ. પૂ. ૫૫૮માં મેધવાહન રાજાએ કરી હતી.
ઉત્પત્તિ વિશે
૩૧
આ મેધવાહન રાજાનું રાજ્ય ઇ. સ. પૂ. ૫૩૭માં પૂરૂં થયું છે. તે અપુત્રિયેા હેાવાથી ગણતંત્ર રાજ્યની પદ્ધતિએ, મગધના સામ્રાજ્યના
ચેદિ વંશના ત્રણ એક અંગ તરીકે તેને વહીવટ વિભાગ રાજા શ્રેણિક સંભાળી લીધા હતા. તેને લગતું થે।ડુંક વર્ણન
પુ. ૧માં પૃ. ૧૬૫-૧૭૪ સુધીમાં અપાઈ ગયું છે. વળી વિશેષ સમજૂતિ, આગળ ઉપર ક્ષેમરાજના વર્ણનમાં આપવાની છે. અત્ર એટલું જણાવતું રહે છે કે તે ગણુ પદ્ધતિને ધીમે ધીમે નાશ થતા જતા હતા. બલ્કે એમ કહે કે, જ્યારથી પૂણીકને રાજ્ય વિસ્તાર વધારવાને લાભ લાગ્યા ત્યારથી તે પતિને કુડાર પડયા હતા અને તેના પુત્ર ઉદાયને દક્ષિણ સુધીના દેશા જીતી મેટું સામ્રાજ્ય બનાવ્યું ત્યારે તે તે પ્રથા તદ્દન લુપ્ત જ થઈ ગઇ હતી. ઉદાયન પછી અનુરૂદ્ધ વહીવટ ચાલ્યેા અને તેના મરણ બાદ (ઈ. સ. પૂ. ૪૭૪) સુંદના અધિકાર આ−. પરંતુ આ રાજા અતિ નબળા હેાવાથી, તેમ તેનું ચિત્ત રાજકાજમાં ચાંટતું નહીં હાવાથી આખાએ સામ્રાજ્યમાં ટંટા, ખખેડા અને ખળવા જેવી સ્થિતિ થઇ રહી હતી. તે સમયને લાભ લઈ, મહારાજા કરકંડુના વંશના કાઈ અવશેષ, ક્ષેમરાજના નામ નીચે કલિંગની લગામ પોતાના હાથમાં લઇ સ્વતંત્રપણે વહીવટ ચલાવવા માંડયા હતા. આ બાબતને ઈસારી પણ
(૪) વૈદિક ગ્રંથેામાં એમ હકીક્ત નીકળે છે કે, ચૈત્થામાં ઇરાકે ઇલાના વાના ઉલ્લેખ થયેલ માલમ પડે છે (તે માટે જીએ ખારવેલના વૃત્તાંત) જૈન ગ્રંથમાં નામના લે!! . હાલમાં બિરાર-વરાડ તથા પ્રાચીન સમયે ચૈત્રિ દેશ ઘણા પ્રાચીન સમયથી મળે છે. વિદ નાાથી જે જાણીનેા હતા ત્યાંના વતની હતા (જીએ જૈન સાહિત્ય સ'શેાધક પુ. ૩ પૃ. ૩૭૩); વળી બુક એક્ એન્શન્ટ ઈરાઝ (કનિંગહામકૃત)માં પ્રસ્તાવના પુ. ૨૯ ઉપર જણાવાયું છે કે લચુરીવ’શના ચેદિરાન જે થયા છે તે મૂળે છત્તીસગઢ અને ખસ્તર રાચવાળા પ્રદેશના વતની હતા તથા તેમની રાજધાનીનું શહેર ખારમદેવ હતું, ત્યાંથી ધીમે ધીમે આગળ વધીને જખલપુર સુધી આવી પહોંચ્યા હતા. આ બે હકીક્તથી ખાત્રી થોકે, વૈદિક ગ્રંથની ચેત્ પ્રજાના વંશને અને ઈતિહાસમાં જાણીતા થયેલ ચેદિવંશને સબંધ નથી જ. વળી વૈફ્રિક
(૫) આ બનાવના સમય પુ. ૧માં ત્રણ પ્રકારે જણાવાયા છે (ઝુએ સમયાવર્લીમાં પપ૯ની સાલ) એક ૫૬૫, ખીન્ને ૫૬૩૬ અને ત્રીને ૫૫-૫૫૮; પરંતુ પાકી ગણત્રી કરતાં તે ૫૫૮—૯ હેાવાનું લાગે છે.
હાથીગુફાના લેખમાં દર્શાવેલ આંક ૧૦૩ને એ ચેતિસ વતનેા ઠરાવાય તેા, ઉપરના હિસાબે તેના સમય ૫૬૫૧૦૩=ઈ. સ. પૂર્વે ૪૬૨, ૪૬૦ અને ૪૫૬ આવશે. આને લગતી વિશેષ ચર્ચા આગળ ઉપર હાથીગુફાના લેખના વૃત્તાંત કરીશું,

Page #274

૨૩૨ દિવંશના વિભાગે
[ દશમ ખંડ આપણે પુ. ૧માં ઉપરના જ ઠેકાણે કરી દીધો છે. દોરીને નીકળે છે ત્યારે કેઈના મનમાં કદાચ પ્રશ્ન આ બનાવને આપણે ચેદિવંશના પુનરૂદ્ધાર તરીકે ઉપજે કે, હાથીગુંફાના લેખમાં જે ૧૦૩ને આંક ગણાવીશું.
લખાયેલ છે તેને આ આંક સાથે કોઈ સંબંધ છે કે આ ઉપરથી સમજાશે કે ચેદિવંશના વહીવટના નહીં ? તે જણાવવાનું કે તેમ બનવા સંભવ નથીજ. ત્રણ વિભાગ પડી ગયા છે. (પહેલે) રાજા મેધવાહને કેમકે હાથીગુફાના લેખને કર્તા રાજા ખારવેલ છે. સ્થાપના કરી ત્યારથી તેનું મરણ નીપજયું અને રાજા તેને કાંઈ ખબર ન જ હોઈ શકે છે, તેના મરણ બાદ શ્રેણિકે મગધ સામ્રાજ્યમાં કલિંગને ભેળવી લીધા તેનો વંશ કેટલો વખત સુધી ચાલુ રહેવાનો છે, સિવાય ત્યાંસુધી એટલે ઈ. સ. પૂ. ૫૫૮થી ૫૩૭=૨૧ કે કોઈ જ્યોતિધરે ભવિષ્યવાણી કહી સંભળાવી હોય. વર્ષને; (બીજો) ઉપરના સમયથી માંડીને રાજા તેમ બનવા સંભવ નથી એટલે કહેવું પડશે કે ૧૦૩ના ક્ષેમરાજે સ્વતંત્ર બની પુનરૂદ્ધાર કર્યો ત્યાંસુધીનો આંક સાથે આ બીનાને પરપરમાં સંબંધ નથી જ. એટલે ઈ. સ. પૂ. ૫૩થી ૪૭૪૧=૬૩ વર્ષનો. અને ઉપરમાં નિર્દિષ્ટ થયા પ્રમાણે જેમ ચેદિવંશના (ત્રીજો) ક્ષેમરાજના પિતાના વંશને જે આપણે આ ત્રણ વિભાગ પાડી બતાવાય છે તેમ બીજી રીતે પણ પરિચ્છેદે જાણીશું કે ઈ. સ. પૂ. ૩૬૧માં ખતમ પાડી બતાવાય છે. વિદ્વાનોની કલ્પના આ પ્રમાણે થયો છે એટલે આ ત્રીજા વિભાગનો સમય ઈ.સ.પૂ. હોય એમ દેખાય છે. પરંતુ તે વાસ્તવિક નથી એમ ૪૭૪ થી ૩૬૧ સુધીના ૧૧૩ વર્ષને કહી શકાશે. તેની હકીકત જાણ્યા પછી વાચક પિતે જ સ્વયં અને ત્રણ વિભાગને એકંદર સમય ગણીએ તે સમજી શકશે. વાત એમ છે કે, હાથીગુફાને કર્તા ૨૧+૩+૧૩=૧૯૭ વર્ષને કહી શકાશે.
રાજા ખારવેલ પોતે, ઉપર જણાવેલ રાજા ક્ષેમરાજને આ પ્રકરણમાં આપણે આ ત્રીજા એટલે છેલા વંશજ છે એટલે કે આપણી ગણત્રીએ જેને ચેદિવિભાગને જ વૃત્તાંત લખવાનું છે. તેમાં આમ તે વંશને ત્રીજો વિભાગ ઠરાવાયો છે તેમાં થયેલ છે. પાંચ રાજા થયા છે પરંતુ ચોથા રાજાનું ઈ. સ. પૂ. તે વિભાગને વિદ્વાનોએ પ્રથમ વિભાગ લેખાવ્યો છે; ૨૭રમાં મરણ થતાં આખું સામ્રાજય તે સમયના જ્યારે બીજો વિભાગ ઈ. સ. ૨૪૯માં થયાનું અને મગધપતિ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યે પોતાના મુલકમાં ભેળવી ત્રીજે વિભાગ ઈ. સ.ની અગિયારમી સદીમાં થયાનું લીધું હતું. એટલે તે હિસાબે પુનર્જીવન પ્રાપ્ત કરેલ માને છે. પાછલા બેનો સંબંધ પ્રથમવાળાની સાથે ચેદિવંશના ત્રીજા વિભાગનું આયુષ્ય ઉપર જણાવેલ આ પ્રમાણે જોડી શકાય તેમ છે. ૧૧૩ વર્ષને બદલે ૧૦૩-૪નું જ અને સર્વ સમય રાજા ક્ષેમરાજવાળો વિભાગ, ઈ. સ. પૂ. ૩૭ર ૧૯૭ને બદલે ૧૮૭-૮ વર્ષને ગણી શકાશે. આ કહે કે ૩૬૧ કહે પણ તે સમયે બંધ થઈ ગયા હતા પ્રમાણે જયારે ૧૦૩ને આંક આ વંશની આયુષ્ય અને ચેદિદેશ મગધને તાબે ચાલ્યો ગયો હતો એટલું
(6) મહારાજ ક્ષેમરાજને સમય શી રીતે આ હદે (૭) આપણી ગણત્રી સાચી છે તેની ખાત્રી માટે કરાવ્યો છે (કેમકે વિધાનાએ તો ઈ. સ. ૫. ની બીજી હાથીણું કાનું વર્ણન જુઓ. રાજા ખાવેલ પોતે જ કહે છે સદી ઠરાવી છે, તેની ઘડીક સૂચના પુ. ૧માં ચેદિ વંશની કે, તે ત્રીજી શાખામાં પોતે થયો છે (ધ્યાન રાખવું કે ત્રીજી હકીકત લખતાં કરી ગયો છે. વિશેષ ચર્ચા આ ખંડમાં શાખા છે, નહીં કે ત્રીજો પુરૂષ છે) જુએ પંક્તિ ત્રીજી. આગળ ઉપર ખારવેલના વૃત્તાતે કરવાની છે.
(૮) અહી ચેદિદેશ નામ લખ્યું છે. કલિંગદેશ નથી અત્રે એટલું જણાવી શકીએ કે હાથીગુફામાં જે લખ્યું. કારણ કે વૃત્તાંત ચાલે છે દિવંશના વિભાગનું ૧૦૩નો આંક છે તે ઉપર આ આખીએ ચર્ચાન મળ એટલે ચેદિદેશ ઉપર ભોગવતા હકમતવાળાનું; પછી તે અવલંબેલું છે,
કલિંગપતિ હોય કે મગધપતિ હોય તે આપણે જોવાનું નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #275

પ્રથમ પરિચ્છેદ ] ની સમજાતી
૨૩૩ નક્કી જ છે. મગધપતિ મૈર્ય રાજાની સમાપ્તિ થયા ત્વને કાંઈ સંબંધ જ નહોત, તાં શા માટે તેને બાદ ચેદિદશ શતવહન વંશીઓની આણમાં ચાલ્યો સંબંધ જોડી કઢાયો હશે તેની સમજણ પડતી નથી, ગયા હતા. ત્યાંસુધી ચેદિવંશનો કઈ રાજબીજ- ગમે તે કારણ બન્યું હોય પણ આ ઈશ્વરદત્તના સમયને અવશેષ તરીકે ઝળકી ઉઠયાનું ઈતિહાસમાં જણાયું તથા વંશને ચેદિદેશ સાથે જોડીને બીજા વિભાગમાં નથી. પણ શતવહન વંશને એકાદ નબળા રાજા તેઓએ ગણાવ્યો છે અને સાથે સાથે એમ ઠરાવવામાં પાસેથી તે દેશ પડાવી લઈ અવંતિપતિ ચ%ણે આવ્યું છે કે અસલના ચેદિદેશ ઉપર આ કલચૂરિવંશના પિતાનો વહીવટ જમાવ્યો હતો અને તે વંશમાંથી રાજાઓ ગાદીએ આવ્યા છે તથા તેમનો ચેદિસંવત તે દેશની સત્તા ગુપ્તવંશી સમ્રાટોના હાથમાં ગઈ પણ તેમના વખતથી જ૧૦ ગણાય છે. હતી. આ ગુપ્તવંશી સમ્રાટોની સત્તા ચેદિદેશ ઉપર આ બીજો વિભાગ કયારે અસ્ત થઈ ગયો તે તેમની પડતી થઈ ત્યાં સુધી એટલે લગભગ ઈ. સ.ની વિશે ચૂપકી પકડવામાં આવે છે. પરંતુ જ્યારથી. પાંચમી સદીના અંત સુધી રહી હતી. છતાં એવી ઈ. સ.ની અગિયારમી સદીમાં કલચૂરિવંશના રાજાઓ માન્યતા પ્રચલિત થઈ રહી છે કે, ઈશ્વરદત્ત ચેદિદેશ ઉપર રાજ્ય કરવા માંડ્યા ત્યારથી ત્રીજેનામને કાઈક રાજપુરૂષ થયે છે તે કલચૂરિશને વિભાગ શરૂ થયે ગણવામાં આવે છે અને આ ત્રીજા હતું અને તેણે ઈ. સ. ૨૪૯માં આ પ્રદેશ કબજે વિભાગે જ ચેદિસંવતનું ખરું ચલણ કર્યું ગણાવે છે. કરી પિતાનો સંવત-ચેદિસંવત ચાલુ કર્યો હતો. પરંતુ તેમનો વંશ કલચૂરિ કહેવાતા હતા અને તેઓ પણ આપણે પુ. ૩ના અંતે પૃ. ૩૭૩થી ૮૪ સુધીના રાજ્ય કરતા હતા ચેદિદેશ ઉપર; એટલે તે બન્નેનું પરિશિષ્ટ શિલાલેખના આધારે સાબિત કરી ગયા જોડાણ કરીને ચેદિસંવતને કલચૂરિસંવતનું નામ આપી છીએ કે આ ઈશ્વરદત્ત કલચૂરિ નહોતે, પણ તે પિતાને દીધું. બીજી વાત કહી દઈએ. જ્યારે એમ માન્યતા ચાલી આમિર તરીકે જ ઓળખાવતે હતે. બાકી તે સૈફૂટક રહી છે કે આ કચૂરિએએજ ચેદિસંવતને ખરી રીતે હતા અને તેને સમય ઇ. સ. ૨૪૯ હતો તેટલી વાત ગતિમાં મૂકી બતાવ્યું છે ત્યારે તે એવો અર્થ લઈ ખરી. વળી તેની રાજગાદી મેદાવરી નદીના મુખવાળા જવાય છે કે, પ્રથમના બે વિભાગોએ તેની સ્થાપના પ્રદેશમાં હતી. પરંતુ તે ચેદિપતિ બન્યો હતો કે કેમ કરેલી હતી પણ કોઈ અકળ કારણને લઈને તેમણે તે જણાયું નથી. સંભવ છે કે ચેદિ દેશ તો ઈ. સ. પોતાને સંવત ચલાવ્યો જ નહતા. આ પ્રમાણે ત્રીજ ૨૪૯માં જયારે ઈશ્વરદતે પિતાને સવત ચાલુ કર્યો વિભાગને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ જણાવાય છે. એટલે જે છે તેના કારણ માટે જુઓ પુ. ૩માં) ત્યાર પહેલાં પાછળ સૂચવાયલી વિદ્વાની માન્યતાને વધાવી, તેમજ ત્યારપછી ચકણવંશીઓને અને ગુપ્તવંશીઓને લેવાય તે ફૂટપણે અને અર્થની ભેળસેળ થઈ જવા તાબે જ હતા એટલે તેને અને ચેદિદેશને સ્વામિ- ન પામે માટે એમ પણ કહી શકાશે કે, પહેલા બે
(૯) આ કલયુરિ રાજાઓને ઇતિહાસમાં વૈકુટકાર્સ (૧૦) કોલેજ ઓફ ઇન્ડીઆ બાય ડફ પૃ. ૨૨૯ - તરીકે ઓળખાવ્યા છે (founded by Ishvardatta જુઓ (ઇ. સ. ૨૪૯ની હકીકત) તેમાં ગ્રંથકત્રીએ જણાવ્યું Kalchuri=ઈશ્વરદત્ત કલચૂરિએ તેની સ્થાપના કરી હતી): છે કે “A. D. 249 current, Sunday 26th, August આ વિશે વધારે જાણવાની ઈચ્છા હોય તેણે, પ્રૉસીડીંગ્ઝ or Aswin sud 1, Kaliyuga 3350 expired, એક ધી આર્યન સેકશન ઓફ ધી સેવન્થ ઓરીએન્ટલ epoch of the Chedi Era: Ind. Ant. XVII p. કૉમસ (પૃ. ૨૧૬થી આગળ) નામે રીપોર્ટમાં “કનેરીઝ 45 and 16.ઈ. સ. ૨૪૯ની સાલ ચાલુ હતી ત્યારે, ૨૬ ડીનેસ્ટી બાય ડે. ફલીટવાનો નિબંધ જેવો તથા બેબે એગસ્ટ રવિવારે અથવા આશ્વન શુકલ પ્રતિપદાના દિવસે ગેઝેટીઅરમાં છે. ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીએ પૃ. ૨૯૪થી આગળ અથવા કલિયુગનું ૩૩૫૦મું વર્ષ પૂરું થયે, ચેદિસંવત ચાલુ જે વર્ણન લખ્યું છે તે વાંચવું.
થઃ વળી જીઓ ઈ. એ. ૫. ૧૭ પૃ. ૨૫થી આગળ.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #276

- it in usiા
કામમ
છે
.
.
r -
:ો પામ - ---- - - --
-
-
---
-
-
.. - -
. - -
-
-
. . .
-
- .
૩૪
દિ દેશ
| [ દશમ ખંડ
ભાગાળાના સમયને ખરા એ દેવંશના સમય તરીકે કહેવાતું હતું. વળી તેની રાજધાની, હાલ જ્યાં એળખાવ્યા છે પરંતુ તેમના સવતને ચેદિસંવતની બારમદેવ નામનું શહેર આવેલું છે તે અથવા તેની માત્ર ઉપમા જ આપી છે. ત્યારે ત્રીજાને ચેદિશમાં આસપાસમાં આવેલી હતી. મહાકોશલને પ્રાચીન વસતી પ્રજાના-નહીં કે ચેદિવંશના-સમય તરીકે લેખી ગ્રંથોમાં કુશસ્થળ તરીકે વર્ણવ્યો છે અને તે શબ્દની તેના સંવત્સરને ખરે ચેદિ સંવત્સર ગણાવ્યો છે. વ્યુત્પત્તિ જતાં, કુશસ્થળ નામ સાર્થક કરતે આ એટલે કે કચૂરિ રાજાઓને અસલના મેધવાહન દેશ છે જ. સાંપ્રત કાળે પણ તે ભાગમાં જંગલ વંશી ચેદિરાજાઓ સાથે કોઈ જાતનો લેહીનો આવેલાં છે તેમજ હિંસક પ્રાણીઓનો વસવાટ સંબંધ હેવાનું બતાવાતું નથી. પરંતુ ચેદિદેશ ઉપર હંમેશાં નજરે પડે છે. એટલે અંગદેશના રાજા તેમનું રાજ્ય થયું છે માટે ચેદિવંશના અને ચેદિ. દધિવાહનને પિતાની ગર્ભવતી રાણી પદ્માવતીની સાથે સંવતને માનનારા ઠરાવાયું હોય એમ દેખાઈ આવે છે. હતિ ઉપર આરૂઢ થઈને ક્રિડાવિહારે ઉપડી ગયાનું
આગળ રાજા કરકંકુના વૃત્તાંતે જોઈ ગયા છીએ (પુ. ૧ પૃ. ૧૪૪) અને ત્યાંથી પૂર્વના પ્રદેશમાં કઈક કે, જે મુલક ઉપર ચેદિવશી રાજાઓનું પ્રથમ ભયાનક અટવીમાં તે હસ્તિ એકલી રાણી સાથે નાસી
| સ્વામિત્વ થવા પામ્યું હતું તેનું ગયાનું આપણે જણાવી ગયા છીએ. તે માટે જો ચેદિદેશની સીમા ખરૂં નામ તે વંશ દેશ જ હતું. વિશદેશની સીમા કનિંગહામ સાહેબની ઉપરની
છતાં જ્યારે ઇતિહાસવિદોએ માન્યતા પ્રમાણે કરાવવામાં આવે છે, તે સર્વ હકીકતને, તેનું નામ ચેદિદેશ જ પાડયું છે ત્યારે આપણે પણ સમર્થન મળી રહે છે. ૧૩ એટલે વૈદિક ગ્રંથમાં તે નામથી જ તેને સંબોધ્યા કરીશું. તે ચેદિદેશની મહાભારતના સમયે જેને કુશસ્થળ કે મહાકેશલ સીમાં પ્રથમ નક્કી કરી લેવા જરૂર છે. જેથી કરીને તરીકે ઓળખાવતા તેને ઈ. સ. પૂ. ની છઠ્ઠી સદીમાં તે ચેદિ વંશના રાજકર્તાઓમાંથી કેના સમયે કો લેકે વંશદેશ તરીકે ઓળખતા હતા અને હાલ તે બનાવ બન્યો હતો તે પાકે પાયે આપણે જાણી શકીએ. પ્રદેશમાં છત્તીસગઢ તાલુકે તથા બસ્તર રાજ્યનો
સર કનિંગહામ કહે છે કે, “Boramdeo, સમાવેશ થતો મનાય છે એમ થયું. એટલે તે હિસાબે the capital in Chhatisgarh or Maha- વશદેશની સીમામાં, ઉત્તરે બિહારનો છોટાનાગપુરવાળા Kosal, which formed the old kingdom પ્રદેશ તથા રેવા સ્ટેટનું રાજ્ય, દક્ષિણે ગોદાવરી નદીનું of Chedi or Kalchuris=મહાકેશલ જે ચેદિ વહેણ, પૂર્વે ઉત્કળ તથા ઓરિસ્સા અને પશ્ચિમે અથવા કલયૂરિનું પ્રાચીન રાજ્ય હતું તેમાં આવેલ વિદર્ભ તથા અંગદેશ૧૪ આવેલ હતું એમ સમજવું છત્તીસગઢની રાજધાની બોરમદેવ હતું.” એટલે કે રહે છે. આપણું આ કથનને, ઈ. હી. કલૈં.૧૫ના મધ્ય પ્રાંતમાં છત્તીસગઢ તાલુકે અને બિલાસપુર લેખક પણ સંમત થતા હોય એમ જણાવે છે કે, તથા રાયપુર જીલ્લા તરીકે જે ભાગને હાલ ઓળખ- The country to the west of Orissa was વામાં આવે છે તે પ્રદેશને પ્રાચીન સમયે મહાકેશલ known as the Dakshina Kosal or
(૧૧) જુએ બુક ઓફ ઈન્ડીયન ઈરાગ પ્રસ્તાવના પૃ. (૧૩) વિદ્વાનો અંગદેશને અત્યારે. બંગાળ ઈલાકાના,
૧૨) પુ. ૧ પૃ. ૧૭૮ ટી. નં. ૧૮ જાઓ કશ= ભાગલપુર જીલ્લાવાળી ભૂમિને જે ઠરાવે છે તે, આ હકીકત કુશનામનું ઘાસ અને સ્થળ એટલે ઠેકાણે. તે પ્રદેશમાં સાથે બંધબેસતી કહેવાય કે કેમ તે સરખાવી જેવા કુરનામનું ઘાસ અતિ મોટા જથ્થામાં ઉગે છે તેથી સ્વભાવિક વિનંતિ છે. રીતે જ આ પ્રદેશ અત્યંત ઝાડીવાળે તથા ઘાડા જંગલ (૧૪) સરખાવો ઉપરની ટી. ન. ૧૩ ધરાવનાર હોવો જોઈએ એમ સમજી શકાય છે..
(૧૫) જુઓ તે પુસ્તક સન ૧૯૨૯નો અંક ૨, ૫,૬૧૨

Page #277

-
પ્રથમ પરિચછેદ ] ની સીમા
૨૫ Chedi-ઓરિસાની પશ્ચિમે આવેલ દેશને દક્ષિણ શિશુપાલને કૃષ્ણ માર્યો હતો (જ. ર. એ. એ. પુ. ૧૫); કેશલ અથવા ચેદિ તરીકે ઓળખતા હતા. પરંતુ સર્વ ફયુહરરના મત પ્રમાણે દહલામંડળ તે જ પ્રાચીન વિદ્વાને ઉપર પ્રમાણે સીમા ઠરાવવામાં એક મત સમયન ચેદિ છે; કેટલાકના મતે તેમાં બુંદેલખંડને થતા નથી. અન્ય એક વિદ્વાન જણાવે છે કે, ૧૬ Chedi દક્ષિણ ભાગ તથા જબલપુરને ઉત્તર ભાગ આવતે was the country adjoining Bhojkata હતા. ગુપ્ત રાજાના સમયે ચેદિની રાજધાની રેવાor Avanti on the east=જેની પૂર્વમાં (પશ્ચિમમાં કલરમાં હતી. ચેદિનું બીજું નામ ત્રિપુરી પણ જોઈએ) ભોજકટ અથવા અવંતિ છે તેની લગોલગન હતું” આવી રીતે ભિન્ન ભિન્ન વિદ્વાનોએ ભિન્ન પ્રદેશ તે ચેદિક એટલે કે જે પ્રદેશની લગોલગ ભિન્ન સીમાઓ અટકળી છે. આમ થવાનું મુખ્ય પશ્ચિમે અવંતિદેશ આવી લાગ્યો છે તે ચેશિ. કારણ એ જ દેખાય છે કે, કેઈએ ચેદિદેશ ગણુને એમને કહેવાનો ભાવાર્થ એમ છે કે હાલના હોશંગાબાદ કામ લીધું છે તે કોઇએ ચેદિવંશ લેખીને કામ લીધું અને નિમાર છલાઓ જ્યાં આવેલા છે ત્યાંસુધી છે. વળી એક વંશમાં તે અનેક રાજાઓ થાય છે તેની હદ હતી. પરંતુ આ માન્યતા બરાબર લાગતી તેમ દરેક રાજાના અમલમાં પ્રદેશને વિસ્તાર તથા નથી. કેમકે જેને અસલમાં વિદર્ભદેશ કહેતા અને સંકેચ થયા કરે તે પણ સ્વભાવિક છે. એટલે, એક ઈ. સ. પૂ. ની છઠ્ઠી સદીમાં અંગદેશ કહેતા હતા તેમાં ચેદિરાજાની રાજ્યસીમા કયાંક સુધી લંબાયેલી હોય, આ પ્રાંતેને સમાવેશ થઈ જાય છે. વળી આ અંગ- તે વળી બીજાની તદન જુદી જ દિશામાં નીકળી દેશની રાજધાની ચંપાનગરી હતી કે જ્યાં સમ્રાટ જતી પણ દેખાય. આવી સ્થિતિમાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રિયદર્શિને પિતાનો રૂપનાથને ખડકલેખ ઉભો સીમાઓ નોંધાઈ જાય તે દેખીતું જ છે. બાકી છે કરાવ્યો હતે. મતલબ કે જે સીમા તેમણે દેરી કાળને ઈતિહાસ આપણે લખી રહ્યા છીએ તે સમયે બતાવી છે તે અંગદેશની છે, નહીં કે ચેદિદેશની. તે સૌથી પશ્ચિમે અંગદેશ હતા, વચ્ચે વંશદેશ ઉર્ફે ત્યારે બીજા એક વિદ્વાન, કર્નલ ટોડને મત મહાકેશલ હતો અને પૂર્વ તથા દક્ષિણે કલિંગદેશ ટાંકીને જણાવે છે કે, Chanderi, a town in હતા. પરંતુ હાલ જેને ઓરિસા પ્રાંતના સંબલપુર, Malwa, was the capital of Shishupal, પૂરી, અંગૂલ, અને કટક છહલાઓ કહેવાય છે તે તે who was killed by Krishna (J. A. s. B. કલિગમાં પણ ગણુતા નહતા જ. તે છલાઓ તે Vol. XV); according to Fuhrer, Dahal. 481210 243197 Haal dat 241441 MIS mandal was the ancient Chedi; કલિંગમાં ભેળવી લીધા હતા. અને તેથી એક ગ્રંથકારે ૧૮ according to some, it comprised the જે એમ લખ્યું છે તે તદ્દન સાચું જ છે, કે Cheti southern portion of Bundelkhand and or Chedi is the well-known Vedic northern portion of Jubbulpore. Rewa- and classical ruling family, this branch Kalanger was the capital of Chedi of the Chedis seems to have migrated under the Gupta-kings. Chedi was into Orissa from Maha-kosal, as the also called Tripuri=માળવામાં આવેલું ચંદેરી Oriya Manuscript (J. B. O. R. s. III શહેર (રાજા) શિશુપાલની રાજધાની હતી. આ pp. 482) suggests ચેતિ કે ચેદિ તે વૈદિક
(૧૬) જ, એ. સી. બ. પુ. ૨૧ પૃ. ૨૫૭: અશોક તથા . . ભાંડારકર કૃત) ૫. ૩૫-
રાજ્યની સીમાએ પુલિંદ નતિને સલા આવ્યો છે (સભાપર્વ
(૧૭) જુએ ડેઝ એન્શન્ટ જ્યોગ્રાફી ઓફ ઈન્ડીયા ૫૧૪
(૧૮) જ, બી. એ. પી. સ ૧૯૨૭ ૬, ૧૩ ૫ ૨૨૨ અને આગળ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #278

૨૩૬
[ દશમ ખંડ સાહિત્યમાં પ્રખ્યાતિ પામેલો અને રાજ કરતો ઉત્તમ એક પછી એક, તેમ જ એક બીજાને અડીઅડીને વંશ છે; ચેદિની આ શાખા, જે પ્રમાણે એરિસાના આવેલ દેશ હતા. હસ્તલિખિત પુસ્તકમાં સુચવાયું છે તે પ્રમાણે (જુઓ ચેદિવંશના ત્રણ વિભાગ કેમ થાય છે તે આપણે જ. બી. એ. પી. સે. પુ. ૩ પૃ.૪૮૨) મહાકેશલમાંથી
જણાવી ગયા છીએ. તેમાં પ્રથમ ઓરિસામાં ઉતરી આવેલી દેખાય છે. જ્યારે છે. કરકંડ પછી વિભાગ મહારાજા કરકંડુના મરણ રીઝ ડેવીઝ પોતાના બુદ્ધિસ્ટિ ઇન્ડિયામાં પૃ. ૨૬ કેમ? થતાં પૂર થાય છે. અને ત્રીજો ઉપર જણાવે છે કે, The Chedis were
ભાગ મહારાજ ક્ષેમરાજનું રાજprobably the same tribe as that શાસન શરૂ થાય છે ત્યારથી આરંભાય છે. એટલે called Cedi in older documents and વચ્ચેનો જે ગાળો રહ્યો તે બીજા વિભાગે; અને તેનું had two distinct settlements. One વૃત્તાંત જે ઐતિહાસિક રીતે જોડી બતાવાય તે આપણે probably the older, was in the વર્ણવવા ધારેલ ચેદિવંશના સળંગ ઈતિહાસની સાંકmountains in what is now called Nepal. ળના ખૂટતા મંડાઓ મળી જવાથી સંધાઈ ગયેલ The other probably a later colony કહેવાશે. આ બીજા વિભાગને લગતી થોડીક હકીકત was near Kosambi to the east, and પુ. ૧માં જો કે અપાઈ તે ગઈ જ છે. છતાં સંપૂર્ણ ન has been even confused with the land હોવાથી અત્રે તે આપવાની જરૂર પડી છે. of Vamsa=પુરાણું દસ્તાવેજોમાં જેને સેદિ કહી ઈ. સ. પૂ. ૫૩૭ માં મહામેધવાહન મહારાજ છે તે અને ચેદ ધણું કરીને એક જ જાતની પ્રજા કરકંડનું અવસાન થવાથી, તેમજ તે અપુત્રિ હોવાથી છે; તેમનાં બે સંસ્થાને હતાં. ઘણું કરીને તેમાંનું તેનું રાજ્ય મગધસમ્રાટ શ્રેણિકે પિતાના સામ્રાજ્ય એક જૂનું, હાલના નેપાલમાં આવેલ પહાડી પ્રદેશમાં સાથે મેળવી લીધું હતું ત્યાં સુધી આપણે વર્ણન કરી હતું. અને બીજું જે સેવાસા પાછળથી થયું હતું તે ગયા છીએ. એક બાજુ એવી સ્થિતિ નજરે પડી રહી કેશબીની નજીક પૂર્વમાં હતું અને તેને વંશદેશની ભૂમિ છે કે, મહારાજા કરકે ત્રિકલિંગાધિપતિ-એટલે અંગ, તરીકે સેળભેળ કરી દેવાય છે. ત્યારે વળી બીજા વંશ અને કલિંગને અધિપતિ હતા. ત્યારે બીજી બાજુ વિદ્વાન કહે છે કે Tripuri seems to have એ પુરાવો મળે છે કે, માત્ર “અંગમગધા” શબ્દની been the capital of Chedi; they were વપરાશ જ શરૂ થઈ હતી. પરંતુ જો મગધ શબ્દની called the rulers of Dahala or Chedi= સાથે કલિગ કે ત્રિકલિંગ જેવો શબ્દ જોડાયો હેત ત્રિપુરીતે ચેદિવંશનું રાજનગર સંભવે છે; તેઓ તે બધી વાત સરળ બની જાત; એટલે કરકંકુના દાહાલ અથવા ચેદિના રાજકર્તા હતા. આ પ્રમાણે મરણ સમયે કલિંગ સંબંધી બે સ્થિતિ ઉભી થઈ અનેક રીતની ને થયેલી નજરે પડે છે. તે ગમે છે એમ સમજવું રહે છે. કાંતે ત્રણે પ્રાંત મગધમાં તેમ છે. હાલમાં બહુ ઊંડાણમાં ઉતરવાની આપણે ભેળવી લીધા હોવા જોઈએ, અથવા ત્રણે છૂટા કરી જરૂર નથી. માત્ર એટલું જ નોંધી રાખવું કે, અંગ, દીધા હોવા જોઈએ. જો ત્રણે ભેળવી લીધા હેય તે વંશ અને કલિંગ તે ત્રણે પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ અનુક્રમે ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે મગધ અને કલિંગ જેવો જ
(૧૯) આધાર ટાંક હેત તે વિશેષ ઉપકારક થઈ પડત. છેટે જ ઉપનાથને ખડકલેખ છે. આ ઉપનાથના સ્થાનને (૨૦) જુઓ એ. ઇં. પુ. ૨ પૃ. ૩૦૨
પ્રાચીન સમયની ચંપાપુરી તરીકે મેં ઓળખાવી છે એટલે (૨૧) હાલના મધ્યપ્રાંતની રાજધાની જે જબલપુર છે કે ચંપાપુરી અને જબલપુર અને નજીક આવ્યાનું કહેવાય, તેનું બીજી નામ ત્રિપુરી ગણાય છે. આ જબલપુરથી છેડે (સરખા ઉપરની ટી, ન, 13ની હકીકત)

Page #279

પ્રથમ પરિછેદ ]
પછી કેમ?
૨૩૭
કોઈ શબ્દ ઉભો થવો જોઇને તે પણ તેમ બન્યું નથી રાજા શ્રેણિકે પ્રથમ ભેળવી તે લીધા હતા જ; તેથી મુશ્કેલી આડી આવીને ઉભી રહે છે. અને છૂટા પરંતુ તે વખતે ગણતંત્ર રાજ્યની પદ્ધતિ ચાલુ હોવાથી, રહી ગયા હતા એમ જે કલ્પીએ તે, અંગદેશ મગધને તથા મહારાજા કરકને પુત્રનો અભાવ હેવાથી, તેણે તાબે નહોતે એમ તો આપણે પણ કબૂલ કરવું જ પડશે. તેના જમાઈને (જે હકીકત પ્રવર્તી રહી હતી એ
જ્યારે બીજી બાજુ તે ઈતિહાસ એમ બુલંદ અવાજે સ્વતંત્ર પુરાવો પણ અન્ય સ્થળેથી મળી રહ્યો છે. ૨) જાહેર કરે છે કે, શ્રેણિક પછી મગધપતિ બનનાર ગાદી સુપ્રત કરી હતી અને પોતાના ખંડિયા રાજ્યરાજા અજાતશત્રુએ, ગાદીએ બેસીને સામ્રાજ્યનું તરીકે–સલામી રાજ્ય તરીકે ગણેલ હતો. પરંતુ રાજા રાજનગર જે રાજગૃહીમાં હતું તે ફેરવીને અંગદેશના અજાતશત્રુએ ગાદિએ આવતાં જમીન લોભનો જે પાટનગર ચંપાપૂરીમાં આપ્યું હતું. તેનો અર્થ એ જેહાદ જગાવી હતી તેના પરિણામે કે પછી પિતાને થયો કે અંગદેશ મગધને તાબે તે હતો જ. આ રાજપાટની ફેરબદલી માટે અંગ દેશની જરૂર પડી . પ્રમાણે એક વખત કહેવું છે. ઈ. સ. પૂ. ૫૩૭ માં હતી તેથી; આ બેમાંથી કોઈ એક કારણને લીધે અંગદેશ કલિંગના શાસનમાં હતા, અને ફરીને કહ્યું ગમે તે કારણ પડયું હોય પણ તે સરમુખત્યાર જે કે ઈ. સ. પૂ. ૫૨૬ માં તે મગધની હકુમતમાં હોવાથી ઈચ્છાપૂર્વક કરી શકે તેમ હતું જ એટલેહતું. તે બન્ને વસ્તુ સુમેળ ખાતી નથી દેખાતી. ત્રિકલિંગના ત્રણ પ્રાંતમાંથી અંગદેશ પિતે મેળવી સિવાય કે ૫૩૭ અને પર વચ્ચેનો દસેક વર્ષના લીધો હતો અને બાકીના બે. એમને એમ ઉપર ગાળામાં, કોઈ એ બનાવ બની ગયાનું મળી આવે જણાવેલ રાજા કરકના જામા કલિંગપતિની હકુકે જેથી-ત્રિકલિંગ-વાળા ત્રણ પ્રદેશમાંથી ત્રણે, બે કે મતમાંજ રહેવા દીધા હતા. ઉપરના સર્વ વિવેચનએક પણ મગધપતિએ જીતી લીધો હોય તેવો પુરા નો સાર એ થયો કે, ઈ. સ. પૂ. ૫૩૭ બાદ નવ ઈતિહાસમાં નોંધાયો જણાતો નથી; કદાચ બન્યો દશ વર્ષ સુધી કરકંડ મહારાજના જામા પાસે ત્રણે હોય પરંતુ ઈતિહાસના પાને નેંધાયો ન હોય, પ્રાતા હતા, અને તે બાદ બે પ્રાંતિ-વંશ અને કલિંગ અથવા પાને ચડયો હોય પણ તેને પત્તો લાગે જ રહ્યા હતા. આ સ્થિતિ પણ રાજા અજાતશત્રુના અદશ્ય થયો હેય. આવી અનેક પ્રકારની ભાંજગડ મરણ પામ્યા પછી ઉદાયનના રાજ્યકાળના પ્રારંભિક કે કલ્પનામાં ઉતરવા કરતાં સરળ માર્ગ શું એમ શેડાંક વર્ષો સુધી જ એટલે અંદાજ ઈ. સ. પૂ. ૪૯૨ નથી લાગતું કે જે વસ્તુ નેધાઈ છે તેને જ આશ્રય સધી ટકી રહેવા પામી હતી. હવે તે દિન ૫ર દિન લઈને આગળ વધવું? જે બે પ્રસંગ નેંધાયા છે તે રાજાઓમાં ભૂમિ વિસ્તારવાની લાલસા વૃદ્ધિ પામે આપણે કયારના જણાવી તે દીધા જ છે, એક જતી હતી૨૪ એટલે ક્યાંય તેવો માર્ગ મળી જતો “અંગમગધા” શબ્દનો પ્રયોગ અને બીજે, રાજા કે તરત, તે દેશ ઉપર ચડાઈ લઈ જઈ વિજય પ્રાપ્ત અજાતશત્રુએ કરેલ પાટનગરની ફેરબદલી. એટલે કરીને પૂર્વની ગણતંત્રની પદ્ધતિ પૂર્વક તેના મૂળ રાજાને એમ સ્થિતિ ગોઠવી શકાય કે, ત્રિકલિંગના ત્રણે પ્રાંતે માત્ર તાબેદાર કે અન્ય કોઈ રીતે પોતાની આણુમાં
(૨૨) જુએ પુ. ૧ પૃ. ૧૬૦ ટી. ન. ૪૬
(૨૪) ૫. ૧ કણિક-અનંતશત્રુ રાન પતે વિધ્યાચળ (૨૩) અહી “રહેવા દીધા હતા” એવા શા કઈ મુદાથી પર્વતની આરપાર જઈને દક્ષિણ હિંદમાં ઉતારવાનો પ્રયાસ લખ્યા નથી, છતાં જે સંશોધનથી પુરવાર થઈ જાય છે, કવા મથતો હતો ત્યારે તેને પોતાની જીદગીને ભેગ તેણે તે માત્ર પોતાની જરૂરીઆત ઉભી થવાથી પોતાના આપવો પડયો હતો, તે હકીકત જણાવતાં આ બાબતને સલામી તળેના રાજર્તા પાસેથી ઈચ્છાપૂર્વક જમીન લઈ ઇસારે કરી દીધા છે. જેનશાસ્ત્રમાં આ બનાવને ઉલ્લેખ લીધી હતી તે પછી તે પ્રમાણે ગણવું,
માયેલ છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #280

૨૩૮
[ દશમ ખંડ
ગણાતો રહે તેવી ગોઠવણ કરીને જે પાછો તેને તે અધિ- અધિકાર, યુવરાજ અનુરૂદ્ધને સંપાયો ત્યાં સુધી કાર ઉપર બેસારી દેવામાં આવતો હતો, તેને બદલે ( યુવરાજ તરીકે જ અનુરૂદ્ધ રહ્યો હતો કે સમ્રાટ તેનું આખું રાજ્ય જ પોતાની સત્તામાં લાવી મુકાવા પદે આવ્યો હતો તે પ્રશ્ન ભલે ચર્ચાસ્પદ રહે તેને માંડ્યું. તે રાજનીતિને અનુસરીને ઉદયાજના સમયમાં આ ચેદિદેશની સ્વતંત્રતા સાથે નીસબત નથી). ત્યાર તેના સૈન્યપતિ નાગદસકે (આ નામે પાછળથી જે બાદ અનુરૂદ્ધનો કારભાર પણ છ એક વર્ષ ટકયો છે જાણીતા થયે છે અને જે નંદિવર્ધન અથવા નંદ અને ત્યાં સુધી પણ મગધ સામ્રાજ્યને ઉની આંચ પહેલા તરીકે મગધપતિ થયું છે તે હવે યુવરાજ અનુ- સરખીએ આવી નથી. પરંતુ તેના અધિકારના છેલ્લા રૂહની સરદારી નીચે ઠેઠ સિંહલદ્વીપ સુધીને પ્રદેશ વરસથી (એટલે ઈ. સ. પૂ. ૪૭૫ થી) અથવા ધીમે ધીમે જીતી લીધો હતો; તેમાં આ બે મુલ- કહે છે, તેનું મરણુ નીપજ્યું તે સમયથી, રાજ્યમાં કને-વંશ અને કલિંગને પણ સમાવેશ થઈ ગયો બળવા જેવી સ્થિતિ ઉભી થવા પામી. તેની ગાદીએ હતે. એટલે કે મહારાજા કરડુના જમાઈના હાથમાં તેને નાનો ભાઈ મુંદ આવ્યોતેણે માત્ર બે વરસ જ જે રાજ્યાધિકાર સોંપાયો હતો, તે તેના વંશના તે અધિકાર ભોગવ્યો છે છતાં તે કાળ દરમ્યાન તો, સમયના નરપતિ પાસેથી લઈ લીધા હતા અને મગધ સારાએ મગધ સામ્રાજ્યમાં ચારે તરફ હેહાકાર અને સામ્રાજ્યમાં ભેળવી લેવાયા હતા; એટલે તે સમયથી અંધકાર જ છવાઈ રહ્યો હતા; કેમકે રાજકાજમાં તે કલિંગપતિની આ બીજા વિભાગની શાખાનું અસ્તિ- બિલકુલ ભાગ લેતે નહીં, તેમ બાહેશ પણ નહીં હોય, ત્વ બંધ પડયું ગણાય.
એટલામાં વળી તેની લાડીલી પટરાણીનું મૃત્યુ થયું. આ બીજા વિભાગની શાખામાં બે રાજા થયા એટલે હદ વળી ગઈ. આ બે અઢી વરસના સમયમાં દેખાય છે. તેમનાં નામ અત્યારે તે આપણે અનુક્રમે તો મગધ દેશથી માંડીને દક્ષિણ હિંદનો સર્વ ભાગ શેભરાય અને ચંડરાય ઠરાવ્યાં છે. કદાચ તે અનુક્રમમાં એટલે કે વંશ, કલિંગ, ચેલા, પાંડયા, કદંબ, પલફેરફાર પણ હોય, પરંતુ બનવા જોગ નથી. જયારે વાઝ સર્વએ પિત પિતાના હાથ તળે સંપાયેલા તેની પહેલાંનાં બે નામ (જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૧૭૩) મૂલકમાં સ્વતંત્ર રાજા તરીકે પોતાને જાહેર કરી દીધા. ચેદિપતિ તરીકે જે સુચના અને સુરથ તરીકે આપણે આ મહેલી જે વ્યક્તિએ વંશ અને કલિંગ ઉપર નેપ્યા છે, તે ફાવે તે એક પછી એક દધિવાહન પિતાની સ્વતંત્રતા મેળવી હતી તેનું નામ ક્ષેમરાજ અને કરકંડુનાં નામ પણ હોય છે, ફાવે તે બન્ને નામ હતું. તે પોતે જ તે સમયે તે પ્રાંત ઉપર મગધ એકલા કરકંડનાં જ હોય; પરંતુ હાલ આપણે એટ- સમ્રાટના સૂબા તરીકે વહીવટ કરતું હતું અને લીજ નોંધ લઈ શકીએ છીએ કે, ચેદિપતિ તરીકેનો ગાદીપતિ બની બેઠે કે ૫છી આપ મેળે જ બહારથી તે બે નામના રાજાનો સમાવેશ પ્રથમ વિભાગમાં, અને આવી ચડીને તે પ્રાંતની રાજ લગામ હાથમાં શોભનરાય તથા ચંડરાયને બીજા વિભાગે જ કરવાને લીધી હતી; તે બેમાંથી કઈ સ્થિતિ થવા પામી હતી છે. આ બીજા વિભાગના અધિકાર પૂંચવાઈ ગયા તેને નિર્ણય કરવાને કાંઈ સામગ્રી મળતી નથી. પછી ચેદિપતિ તરીકેની સ્વતંત્રતા હણાઈ જ ગઈ પરંતુ તેણે તે પ્રાંત હાથ કરી લીધો હતો તેટલું હતી. હવે તે મગધ સામ્રાજયનો લાગ જ બની રહ્યો. ચોક્કસ છે જ. વળી તે મૂળના કલિંગપતિ મહાહતું. તે ઈ. સ. પૂ. ૪૯૨ થી માંડીને ઉદાયન રાજાને મેલવાહન મહારાજા કરકંડનો આઘે આઘે કાંઈ
(૨૫) જે ભૂમિતૃષ્ણા કૃણિકમાં ઉદ્દભવી હતી તે પણ જયથી માંડીને નંદિવર્ધનનો અંત થયો તે સમયમાં તે ખૂબ પંચમઆરામાં કૂલવા માંડેલી કાળદેવની અસરનું જ પરિણામ ખૂબ ફાલી ગઈ હતી અને તે બાદ તે તે સામાન્ય વસ્તુ સમજવું. આ ભૂમિ તુણુ ધીમેધીમે દલીને, ઉદાયનના બની ગઈ હતી, એટલે તે પ્રત્યે આકર્ષ ઉપજતું ને

Page #281

પ્રથમ પરિછેદ ]
પછી કેમ?
સગર ૧પણ થતો હતો જઆ બનાવને સમય બન્ને નામ-ધારણ કરીને રાજયારૂઢ થયો હોવો જોઈએ. ઈ. સ. પૂ. ૪૭૫ છે. અહીંથી ચેદિવંશના ત્રીજા પરંતુ જ્યારે તેણે અંગદેશ ઉપર ચઢાઈ કરી હતી વિભાગની આદિ થઈ ગણાશે.
અને તેના રાજા દધિવાહન સાથે યુદ્ધમાં ઉતરવાને (૧) ક્ષેમરાજ
અવસર પ્રાપ્ત થયો હતો ત્યારે પદ્માવતી સાધ્વી જે કલિંગપતિના દિવંશના ત્રણ વિભાગમાંના છેલ્લા સંસાર અવસ્થામાં કરકંડની જનેતા થતી હતી તેણી વિભાગની આદિ મહારાજા ક્ષેમરાજથી થઇ હોવાનું તે સ્થળે ઉપસ્થિત થઈ હતી અને લડવાને તૈયાર થયેલ
આપણે ઉપરમાં જોઈ ગયા છીએ બન્ને ભૂપતિઓ બાપ દીકરો થાય છે તેવી ઓળખ તેના વંશના નામ વળી જણાવી ગયા છીએ કે તે કરાવીને યુદ્ધ વિરામ જાહેર કરાવ્યો હતો. આ સર્વ વિશેની સમજ પોતે તે વંશના મૂળ સ્થાપક મહા. હકીકતથી આપણે પરિચીત થઈ ગયા છીએ. મત
મેઘવાહન ૨૭ મહારાજા કરકંડ લબ કે કરડ પોતે રાજા દધિવાહનને પુત્ર થત ( અથવા પૃ. ૨૩૮ માં સૂચવ્યા પ્રમાણે સુલોચન કે હવે તે સ્થિતિ તેની જાણમાં માત્ર તે સમયથી જ આવી સુરર્થ)ને દૂર દૂરને ભાયાત પણ થતો હતો. એટલે હતી. એટલે તે રામયથી પિતાનું નામ ફેરવીને પોતાના તેને પણ આપણે મહામેધવાહનના વંશમાંથી ઉતરી જનકના નામને અનુસરતું-એવું મેઘવાહન નામ ધારણ આવેલ૦ ગણું રહે છે. હવે આપણે બે હકીકત કરી લીધું હોય તે દેખીતું જ છે, એટલે તે સમયથી અત્રે વિચારવી રહે છે. એક તે વંશનું નામ મહામેધ. તે મહારાજા મેઘવાહન કહેવાય, અને જ્યારથી તેના વાહન કેમ પડયું છે, અને બીજી, તેના વંશને ઈતિ- પિતા દધિવાહનનું મરણ થયું અને પછી તે અંગદેશ હાસમાં જ્યારે ચેદિવંશ તરીકે ઓળખાવ્યો ત્યારે તે પણ કલિંગના અધિકારમાં આવી પડયો ત્યારથી તે, તેને કેવી રીતે બંધ બેસતું આવે છે તે. પ્રથમમાં તે અધિકતર પ્રદેશને સ્વામી બનવા પામ્યો. તેની મહામેલવાહન શબ્દ વિશે વિચાર કરીએ.
યાદગીરીમાં પિતાના નામ સાથે મહા શબ્દને ઉમેરો મહારાજા કરકંડ પતે ગાદીપતિ થયો હતો ત્યાં કરીને, તે મહામેધવાહન કહેવાતો થયો હોય તે તે સુધી તે તેને પિતાને પણ ભાન નહોતું કે તેના પણ સ્વભાવિક જ છે. આ પ્રમાણે ખરી સ્થિતિ માબાપ કોણ છે? પિતે કયા વંશને છે? અથવા પિતે હેવાનું સંભવિત છે; છતાં એક બીજી કલ્પના પણ કયાને વતની છે ? જેથી બનવા જોગ છે કે, ભાગ્ય- મનમાં ફરે છે. પરંતુ તે કલ્પના જ ગણી લેવી રહે વશાત જ્યારે પોતે વંશ અને કલિંગને સ્વામી બન્યો છે. કલિંગ દેશની હદમાં સમતશિખર નામે જેના ત્યારે પૃ. ૨૩૮ માં સૂચવાયેલાં બે નામે માંથી એકનું ધર્મનું તીર્થસ્થાન આવેલું છે. અલબત્ત અત્યારે આ નામ-કે બંને એક જ વ્યક્તિના નામ ઠરે તે તે તીર્થધામની તળેટી વર્તમાન બંગાળા પ્રાંતમાં ગણાય
(૨૧) દૂરદૂરને સો થતા હોવાનું જે લખવું પડયું (૨૭) ચેદિપતિઓ મહામેઘવાહન બિરદધારી હતા એમ છે તે એટલા માટે જ છે. જે નજીકનો જ સગે થતો હેત કહેવાનું તાત્પર્ય છે. તે વાત પુરાણકારોને પણ માન્ય હોય તો મરકંડની ગાદી જે તેના જમાઈના હાથમાં ગઈ હતી તેને તેમ લાગે છે. કેમકે જૈનસાહિત્ય સંશાધક ૫.૩ ૫.૩૭૪માં બદલે આ નજીકના સગાને જ મળી જાત. તેમ કોઈપણ તેના લેખક મહાશયે જણાવેલ છે કે જ્યાં કોશલના “ધ” રીતે સગો-વંશનો ભાયાત-થતો હતો તે એટલા માટે ઉપાધિધારી રાજાઓનું વર્ણન છે તે કદાચિત આજ “મહાવવીકારવું પડે છે કે, તે ક્ષેમરાજના પૌત્ર મહારાજા ખારવેલે મેઘવાહન ઉપાધિવાળા ખારવેલ વંશીઓને નિર્દેશ છે.. છેતરાવેલ હાથીગુફાના લેખમાં, મહામેધવાહનના વંશમાં અને એ હવે સિદ્ધ થઈ ગયેલું જ છે કે કર મહાઉતરી આવેલ તરીકે પિતાને ઓળખાવેલ છે.
રાજ વિગેરે ચેદિઓ મહાકેશલમાંથી જ કલિંગમાં આવ્યા છે. મહામેધવાહન નામની ઉત્પત્તિ માટે આગળ ઉપર એટલે ઉપરની હકીકત તેને લાગુ પડતી જ છે. મરાજનું વૃત્તાંત જુઓ,
(૨૮) કપની ટીમ નં. ર૭ જુઓ,

Page #282

ક્ષેમરાજના
દશમ ખંડ
છે. પરંતુ તે સમયે તે સમેતશિખર પહાડને વિસ્તાર ચડી આવે છે. એટલે કે મેઘવહન શબ્દને અને અતિ મેરે હતે. મતલબ કે જેમ સૈરાષ્ટ્રમાં પાર્વતીય પ્રદેશને અમુક પ્રકારનો સંબંધ હોય છે જ, આવેલ શત્રુંજય પર્વત-વિમળગિરિ પર્વત-પૂર્વ સમયે આ કારણને લઈને કદાચ મેઘવાહન શબ્દ આ પ્રદેસારાયે સૌરાષ્ટ્રના અડધા કરતાં વધારે ભાગમાં પથ. શના અધિકારીને બંધબેસત ગણાય એવી કલ્પનામાં રાઈ ગયો હતો પણ કાળબળે તેના શિખરો છૂટાં કર મહારાજે પોતાના ઉપનામ તરીકે તે શબ્દ પડી ભિન્ન ભિન્ન નામે ઓળખાતે થયો હતો, તેમજ પસંદ કરી લીધો છે. ઉપર જણાવેલ બે કારણમાંથી નાનાં નાનાં શિખર અદશ્ય થવા પામ્યાં હતાં, તેમ કઈ એકને લીધે કરકંડુ મહારાજે ચેદિપતિ મહાકેશલ આ સમતશિખર પર્વતની તળેટીક પણ તે સમયે પતિ તરીકે મહામેઘવાહનનું ઉપનામ પસંદ કર્યું હશે બંગાળા પ્રાંતની હદ ઓળંગીને વર્તમાન મદ્રાસ ઇલા. પરંતુ તે તેમનું જ ઉપનામ હતું એમ સિદ્ધ થાય છે. કાના ગંજામ છલામાં જ્યાં ગૌ-ધૌલીનાં વળી કેટલીક હકીકત હાથીગુફાના લેખના વિવરણમાં
સ્થાને આવેલ છે કે જ્યાં સમ્રાટ પ્રિયદશિને તો- આપેલ છે તે ઉપરથી ખાત્રી થશે.) ધામનાં સ્મારક વરીકે, પોતાના ખડક લેખે ઉભા હવે બીજી સ્થિતિ વિચારીએ; કે તેના નામની કરાવ્યા છે, ત્યાં આવી રહી હતી. એટલે સાર એ થયો સાથે “ચેદિવંશ'નું નામ કેમ જોડાયું છે. આ શબ્દને કે, આ સાથે પ્રદેશ મુખ્ય અંશે પહાડો અને લગતી કેટલીક હકીકત ઉપરનાં પૃષ્ઠોમાં “ચેદિ નામ જંગલથી ભરપુર હતું. તેથી તેને પાર્વતીય૩૧ પ્રદેશ ની ઉત્પત્તિવાળા પારિગ્રાફમાં ચર્ચાઈ ગઈ છે જેને તરીકે ઓળખવામાં આવતું હતું. વળી કુદરતનો સાર એ હતો કે, વંશના છેદન="છેદિ' ઉપરથી તે એક નિયમ જ છે કે જ્યાં વનરાજી, જંગલ અને પર્વતે રાજાને રાજ્યપ્રાપ્તિ થઈ હતી એટલે તે ઉપરથી આદિ વિશેષ હોય છે ત્યાં વૃષ્ટિ-મેઘ પણ વિશેષ દિવંશ' નામ પિતાના વશનું તેણે રાખ્યું હોવું પ્રમાણમાં આવે છે તથા વાદળાં પણ અવારનવાર જોઈએ. અને દિમાંથી અપભ્રંશ થતાં થતાં
(૨૯) કાળના વહેવા સાથે એવા અનેક ફેરફાર થઇ ધૌલીનું સ્થાન છે ત્યાં સુધી લંપાયો હશે અને ત્યાંથી જ જાય છે. સ્થળની જગ્યાએ જળ અને જળની જગ્યાએ ખરા પર્વત તરીકે ઉચે ચડવાનું શરૂ થતું હશે. જેથી બંને થળ થઈ જતાં પણ આપણે સાંભળીએ છીએ ત્યારે અહી તે સ્થાનને તળેટી જેવો ગણી શકાય (જુઓ ઉપરની ટીકા) માત્ર, ઉંચા ઉંચા ગિરિશ્ચંગે, જે પ્રથમ એક બીજાની (૨) ઉપરના અનુમાનને સાર્થન તે વાતથી મળે છે લગોલગ આવીને આખી ગિરિમાળા બની રહ્યાં હતાં, તેને કે, ખડકલેખન કરાવનાર સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને જ તેમાંના બદલે, કાળક્રમે તળેટીમાંના અમુક ભાગ yવીમાં દટાઇ ધર્મ સૂત્રોને વહેચી નાંખીને એક બીજાને પૂર્તિરૂપ બનાવી જઈ, સપાટ જમીનમાં ફેરવાઈ ગયાનું અને પરિણામે ગિરિ દીધા છે. મતલબ કે તેણે જ આ બન્ને સ્થાનને એક માળાના મકા જુદા પડી ગયાનું જ અને દરેકને સ્વતંત્ર બીજાના પૂરક ગયાં છે. નામે ઓળખાવા મંડાયાનું જ અહીં તે બતાવાયું છે. (૩) વિદ્વાનોએ પણ તે બન્નેના લેખેને પ્રથક પ્રથક (વળ જુઓ ચશ્મણવૃત્તાંતે તેમના શિલાલેખ અને પર્મ. ન ગણાવતાં ધોલીને જાગૌડાના લેખ એનો સમાસ બનાવીને વાળી હકીકત)
પ્રય છે. (૩૦) આ બને સ્થાનેનું અંતર (ધોલી અને ગૌડાન આવાં અનેકવિધ કારણથી રાબિત થાય છે કે તે બને લગભગ સે સવાસ માઈલ જેટલું અત્યારે છે. છતાં અને સ્થાને એકજ ધામને લગતાં છે.
સ્થળને સમતશિખરની તળેટી તરીકે જે ગણાયું છે તેનાં (આ તીર્થસ્થાનને સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના ધર્મ સાથે કે કારણ નીચે પ્રમાણે છે.
સંબંધ છે તે પુ. ૨માં તેના વૃત્તાતે જુઓ) (૧) અને સ્થળનું અંતર ભલે સે માઈલ જેટલું છે. (૩૧) ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યની કુમકે આવનાર મહારાજા વકપરંતુ પર્વતની એક તળેટીનો આરંભ જાગૌડામાંથી થતો ગ્રીવ પણ આ પ્રદેશનો જ રાજવી હેવાથી તેને પાર્વતીય હશે. વળી તે નાની નાની ટેકરી ૧૫ લંબાઈને કે જ્યાં પ્રદેશ રાજા કહેવાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #283

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
વંશના નામની સમજ “ચેદિવંશ' પડી ગયું હોવું જોઈએ. બાકી ખરી રીતે નાગરી પ્રચારિણી પત્રિકાના કાર્તિક માસમાં બહાર ચેદિ નામ, નથી કે દેશનું જ્ઞાતિનું કે સ્થળનું. પાડે છે. જેનો ગુજરાતી અનુવાદ તથા વિવેચન આ પ્રમાણે મારી માન્યતા બંધાણી છે. તેમ બીજી સાથેની સમજૂતિ જૈનસાહિત્ય સંશોધક ખેડ ૩, અંક તરફ વિદ્વાનોની માન્યતા જે બંધાઈ છે તે નીચે ૩, પૃ. ૩૬૬થી આગળ પૃષ્ઠોમાં ઉતારાયાં છે તેમાં પૃ. રજુ કરું છું. કઈ વાસ્તવિક ગણાય તેમ છે, કે બન્નેમાં ૩૬૯માં જણાવાયું છે કે, કેટલાક અંશમાં લેખ ગળી કાંઈક સત્ય સમાયેલું છે. તેને વાચક પોતે સ્વયે નિર્ણય ગયો છે, કેટલીક પંકિતઓની શરૂઆતના બારેક બાંધી લેશે. તે આ પ્રમાણે છે.
અક્ષરે પત્થરનાં ચપતરાં સાથે ઉડી ગયા છે અને હાથીગુફાના લેખમાં પ્રથમ પંક્તિમાં જ ખારવેલ કેટલીક પંક્તિઓમાં વચ્ચે વચ્ચે અક્ષર એકદમ ઉડી ચક્રવર્તી પિતાને ઐર (ઐલ) મહારાજ મહામેધવાહન ગયા છે તથા ક્યાંક પાણીથી ઘસાઈ ગયા છે. ક્યાંક ચેદિરાજના વંશજ તરીકે સંબોધે છે. આમાંને મહામેધ. ક્યાંક અક્ષરની કોતરણી વધી ગઈ છે અને જળપ્રવાહ વાહન અને ચેદિરાજ શબ્દના અર્થ સ્પષ્ટ છે, તેમ વળી તેમજ બીજા કારણોથી ભ્રમત્પાદક ચિહે ઉત્પન્ન ઉપરમાં તેના ખુલાસા પણ અપાઈ ગયા છે. એર શબ્દ થઈ ગયાં છે. જ્યાં સુધી ટાંકણાંની નિશાની છે અને માટે એક દ્ધિાને એમ સ્પષ્ટીકરણ કરેલ છે કે, કયાં કાલકત ભ્રમજાલ છે એનો ઉકેલ કરવા એજ Aira, a descendant of Ira or Ilā, આ લેખનું રહસ્ય છે ઈ. ઈ. એટલે કહેવાનું એ છે identifies one of the main dynastic કે, જેવા સ્વરૂપમાં અને જેવા ભાવાર્થમાં અત્યારે divisions to which the Chedis do તેનાં વાચન અને ઉકેલ થઈ રહ્યાં છે તેમાં સુધારા belong according to the Puranas) વધારાને ઘણાં સ્થાન છે. તેમાં આ ચક્રવર્તી ખારવેલના (Pareiter J. R. A. s. 1900 p. 11-26)= વંશની ઓળખ આપતું વાક્ય એકદમ પ્રથમ પંક્તિ એર એટલે ઇરા અથવા ઈલાના વંશજો (ગણાય) માં જ અપાઈ ગયું છે. તે દેખાવમાં તે અખંડ છે અને પુરાણોના કથન પ્રમાણે ચેદિરાજાઓ જે વંશની એટલે શેષ પંક્તિઓમાં જેમ અક્ષરોની તૂટી પડી એક મુખ્ય પ્રશાખાના છે તે આ જ વંશ છે. (જુઓ ગઈ છે (જેમાંની કેટલીકની સુધારણું વિશેનું વિવેચન જ. ર. એ. સે સને ૧૯૦૦નું પુસ્તક) એટલે કે તથા સૂચન આગળ ઉપર આપણે હાથ ધરવાનાં છીએ) મુખ્ય વંશ ઈરા-ઈલાને છે અને તેની એક પ્રશાખામાં તેમ અત્ર થવા નથી પામ્યું પણ પાણીના ઘસારાથી,
આ ચેદિપતિઓ ઉતરી આવેલ સંભવે છે. ચેદિવસનો ટાંકણાવડે ઘડતર કરતાં હાથ છટકી જતાં થયેલ ઉલ્લેખ સ્વતંત્ર વંશના નામ તરીકે થયેલ નથી વિકૃતિથી કે અન્ય કારણવશાત ઉત્પન્ન થયેલ ભ્રમદેખાતો. પરંતુ સંભવિત દેખાય છે કે ઈરાના વંશની સ્પાદક ચિહુથી જે કેકાર થઇ ગયા છે તેવા આ શાખારૂપે તે હેય. વળી વેર નામના લેકે વિદર્ભ પંક્તિમાં પણ બની ગયા હોય તેમ સંભવિત છે. દેશમાં રહેતા હતા એમ વૈદિક ગ્રંથોમાં લખાયેલ એટલે આપણે તેના લિપિને એમ સૂચન કરી નજરે પડે છે.૩૩ અને ચેત ઉપરથી ચેદિવંશ શોધાયું શકીએ કે આ વંશની ઉત્પત્તિના સંભવિતપણુ માટે હશે. આવી અનેકવિધ યુક્તિઓથી તેને સંબંધ જે સૂચને આપણે ક્યાં છે તેને અનુસરતું કઈ વાચન ગોઠવાય છે.
તેમાંથી ઉપલબ્ધ થાય છે કે કેમ તે વિશે તેઓ એક બીજી વાત વિચારવા જેવી છે. આ મહેરબાની કરી તપાસ ચલાવે. આખો લેખ મરહુમ પંડિત જયસ્વાલજીએ સં. ૧૯૮૪માં અત્યારે પ્રચલિત માન્યતા એવી બંધાયેલી છે કે,
ઓ. પી.
સે. પુ. ૧૩ સન
(૩૩) જીઓ ઉપરની ટી. નં. ૪
(૩૨) જીઓ જ. બી. ૧૯૨૭ ૫. ૨૨૩
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #284

:
-
htt
વ
:
:
:
:
ચેદિ વંશીઓમાં
[ દશમ ખંડ આ ચેદિવશ સ્થાપક મહારાજા ક્ષેમરાજ ચેંદવંશના છઠ્ઠા પુરુષ તરીકે ઓળખાવ્યો હતો. તે
હતો. એટલે કે તેને આદ્ય પુરુષ હિસાબે ક્ષેમરાજનો નંબર ચોથો ગણાય. એટલે તે આખી વંશા તરીકે લેખાવે છે. કેમકે ચક્રવર્તી ખા- પૂર્વેના બીજા રાજાઓ વિશે તપાસ કરવી જ રહે. વળીમાં તેનું સેવેલે પિતે જ હાથીગુફાના લેખમાં તેટલામાં પુ. ૧. પૃ. ૧૬૭ ટી. નં. ૪માં જણાવ્યા સ્થાન પોતાના વંશની ઓળખ આપતાં પ્રમાણેના માસિકનો અંક મળી ગયો તેમાંથી શોભન
પંકિત ૧૬ મી) પિતાના દાદા ક્ષેમ- રાય અને ચંડરાયનાં બે ખૂટતાં નામ મળી ગયાં. રાજ અને પિતા વૃદ્ધિરાજનાં નામ આપ્યાં છે એટલે એટલે કરફંડુ મહારાજને મૂળ સ્થાપકના ઉચ્ચ સહજ અનુમાન લઈ શકાય છે કે, ક્ષેમરાજ તે પ્રથમ સ્થાન ગઠવતાં, ક્ષેમરાજનો નંબર ચોથે અને પુરુષ વૃદ્ધિરાજ તે બીજે અને ખારવેલ પોતે ત્રીજો ખારવેલને બરાબર છ આવી ગયું. આ સંકલના પુરૂષ હોઈ શકે; વળી આ કલ્પનાને એ ઉપરથી સમર્થન અને ગુથણીને તે પછી અન્ય સ્થાનેથી પણ બહુ મળી ગયું કે તે શિલાલેખની પંક્તિ બીજીને અંતિમ મજબૂતાઈ મળી ગઈ (જેનું વિવેચન હાથીગુંફાના શબ્દ “તનિ'=ત્રીજે છે અને ત્રીજી પંકિતના આરંભે વર્ણન ઉપરથી સમજી શકાશે, એટલે તે કલ્પનાને ‘પુરિયુગે'=પુરૂષુગ શબ્દ લખાયેલ છે એટલે તતિ સ્થાને દઢ નિર્ણય થઈ ગયો છે અને આ ઉપરથી પુરિસયુગને અર્થ ત્રીજી પેઢીએ ખારવેલ થયેલ છે જે ધશાવળી ઉભી કરી શકાઈ છે તેનું વર્ણન પુ. ૧માં એમ વાતને મેળ ઉતારી દીધો. જ્યારે ખરી રીતે કરવામાં આવી ગયું છે. ટૂંકમાં કહેવાનું કે, ચેદિત્રીજી પેઢી' ત્યાં ભાવાર્થ કરવાનો નથી પણ ઉપરમાં વંશની વંશાવળીમાં ક્ષેમરાજનું સ્થાન પ્રથમ નહીં પણ ચેદિવંશના ત્રણ વિભાગોવાળા પારિગ્રાફમાં અને ‘કર. ચોથા નંબરે ગણવું રહે છે. કંડ પછી કે? વાળા પારિગ્રાફમાં આપણે જે પરિ. તેણે કલિંગની ગાદી ઈ. સ. પૂ. ૪૭૫-૪માં સ્થિતિ વર્ણવી ગયા છીએ તે જ ખરી રીતે સ્થિતિ કબજે કરી છે અને ૩૬ વર્ષ લગભગ રાજય બની રહી હતી એટલે ખાત્રી થશે કે ઉપરની પંક્તિમાં
ભોગવ્યું છે. એટલે તેના રાજ્યને “પુરિયુગ” શબ્દ કેવા ભાવાર્થમાં મૂળકર્તાએ વાપર્યો તેને રાજ્યકાળ અંત ઈ. સ. ૪૩૯માં આવ્યું હતો. આ પ્રમાણે મેં ઉકેલ શોધી રાખ્યા હતા. તેવામાં ઉમર તથા રાજ્ય હતું એમ ગણવું રહે છે. તે અણચિંત્યા માર્ગે તેને સમર્થન મળી ગયું. ઈ. સ. ૧૯૨૯ વિસ્તાર કેટલા વર્ષની ઉમરે ગાદીપતિ માં લાહેર મુકામે અખિલ ભારતીય પ્રાચ્યવિદ્યા
બન્યો હતો તે હકીકત કયાંય પરિષદનું પાંચમું અધિવેશન ભરાયું હતું તે સમયે નીકળતી નથી. પરંતુ તેના જીવનમાં તેણે જે બહાદુરી બંગાળ-આસામ તરફના છે. આ નામના વિદ્વાને બતાવી છે તથા પિતાનાં મર્યાદિત સાધન હોવા ખારવેલ મહારાજા સંબંધી એક લેખ વાંઓ હતા, છતાં. સંગ્રામનિપુણ અને સૈન્યપતિના દરજજે રહી તેમાં તેમણે (જે હું ભૂલતું ન હતું તે) ખારવેલને અનેક યુદ્ધમાં વિજેતા બનેલ નંદિવર્ધન જેવા રાજવીની
(3) જુએ પુ. ૧ પૃ. ૨૯૪ ટી. નં. ૯ઃ આ માસિકનું દેટલીય ગુંચને નીકાલ થઈ ગયા છે. નામ “અનેકાંત’ છે. દિલ્હીથી કરાટ થતું ડતું. તેના પુ. ૧ (૩૫) વિદ્વાનોએ આ સમય કબૂલ રાખે છે તેમ કિરણ ૩ થી ૬ (ઈ. સ. ૧૯૩૦) માં પૂ. મુ. શ્રી કલ્યાણ- આગળ પાછળના ઐતિહાસિક બનાવાની સાથે તેને સુમેળ વિજયજીએ તથા અન્ય વિદ્વાનોએ ચર્ચા ઉપાડી છે, અને પુરવાર થઈ જાય છે એટલે આપણે તેની ચર્ચામાં ઉતરવાએમ ઠરાવ્યું છે કે આ વંશાવળી બહુ આધાર ભૂત નથી પરું રહેતું નથી. છતાં કહેવું પડે છે કે, ભલે સશે તે આધારભૂત નથી જ (૩૬) જુઓ પુ. ૧ ૫. ૩૯૨ માં આપેલ ચેGિપરંતુ તેમાંથી ઘણું નવું નવું તત્વ મળી આવ્યું છે જેથી પતિની વંશાવળી,

Page #285

પ્રથમ પરિછેદ ] ક્ષેમરાજનું સ્થાન
૨૪૩ સામે પણ ટક્કર ઝીલી તે ઝીલી પરંતુ અંતે ફાવવા નદી વચ્ચેના સમુદ્રતટવાળો પ્રદેશ જ ગણાતી હતી. વધો પણ નથી; તે સ્થિતિ એવા અનુમાન ઉપર ત્યારે મંદિવર્ધન અને ક્ષેમરાજ વચ્ચે યુદ્ધ-હાથીઆપણને લઈ જાય છે કે તે પણ યુદ્ધકળામાં કુશળતા ગુફાના લેખમાં વર્ણવાયેલી જનપ્રતિમાવાળો બનાવ મેળવીને સારી રીતે રીઢ થઈ ગયો હોવો જોઈએ. તે ઓરિસાના કટક મહાલમાં બનવા પામ્યો છે, આ સંજોગોમાં આપણે તેની ઉમર ગાદીએ બેઠે કેમકે તે જનપ્રતિમા નંદિવર્ધન તે પ્રાંતમાંથી ઉપાડી ત્યારે કમમાં કમ ૩૦ અને વધારેમાં વધારે ૪૦ની ગયાનું લખાણ મળે છે; એટલે સિદ્ધ થાય છે કે તે ટેવીએ તે ખોટું નથી. છતાં સહિસલામતીની હદ જે જગ્યા ઉપર તે સમયે મગધનો અધિકાર નહોતો જ. ૩૫ની લઈએ અને તેમાં ૩૬ વર્ષને તેને રાજ્યકાળ મતલબ કે, યુદ્ધનું મંડાણ થયું તે પૂર્વે તે સઘળો ભાગ ઉમેરીએ તો ૭૦ ઉપરનું આયુષ્ય તેણે ભોગવ્યું હતુંરાજા ક્ષેમરાજે પોતાના અધિકારમાં મેળવી લીધે એમ સિદ્ધ થાય છે.
હતું. આ અનુમાનને જ. એ. બી. રી. સે. પુ. ૩ - રાયવિસ્તારની બાબત વિચારીએ. ઉપર પૃ. ૪૮૨ (જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૨૩૬ માં ટાંકેલું) વાળું પૃ. ૨૩૯ માં જણાવ્યું છે કે, તેણે સ્વતંત્રપણે રાજ- વાક્ય સાક્ષીરૂપ થાય છે. સાર એ થયો કે કલિંગ લગામ ગ્રહણ કરી ત્યારે બે સ્થિતિમાં તે હવાનું પ્રાંતની ઈશાન ખૂણનો કેટલોક ભાગ, જેને ઉરીય કલ્પી શકાય છે. કાં તે પોતે તદ્દન નવીન સ્વરૂપમાં જ પ્રાંત૮ કહેવાતા (અથવા જેને હાલ ઓરિસ્સા પ્રગટી નીકળ્યો હોય, કે પોતે મગધસમ્રાટના સૂબા કહેવાય છે) હતા તે પ્રારંભમાં કલિંગની હકુમતમાં તરીકે તે મુલક ઉપર અધિકાર ભોગવી રહ્યો હોય. નહતા તે તેણે ૪૭૫-૪૬૮ના સાત વર્ષના ગાળામાં પ્રથમની સ્થિતિ જે બનવા પામી હોય છે, તેના જીતી લીધા હતા અને કલિંગ સામ્રાજ્યની હદ, હસ્તક બહુ જુજ પ્રદેશ જ હોવો જોઈએ, અને મહાનદીથી આગળ વધારીને તે હવે સુવર્ણરેખા નદી બીજી સ્થિતિ પ્રવર્તી રહી હોય તે વંશ અને કલિંગદેશ સુધી લંબાવી ગયો હતો. કદાચ તેથી પણ આગળ એ બે પ્રાંતે તેની હકુમતમાં હતા જ એમ માનવું વધી ગયો છે. તેમજ રાજકીય પરિસ્થિતિને સર્વ રહે. બેમાંથી ગમે તે સંગ ક તપણું એટલે રીતે પહોંચી વળાય માટે પિતાની રાજગાદી પણ તેણે તો સાર નીકળે જ છે કે, તેણે ગાદી ઈ. સ. પૂ. ફેરવી નાખી હતી. વેશદેશના મુખ્ય નગરનું નામ ૪૭૫માં જમાવવા માંડી ત્યારે થોડી જ ભૂમિ તેના બૌદ્ધ ગ્રંથો ઉપરથી દંતપુર હોવાનું જણાય છે; હાથમાં હતી અને જ્યારે નંદિવર્ધન-નંદ પહેલા સાથે જ્યારે કલિંગનું કંચનપુર હોવાનું મનાય છે. પરંતુ ઇ. સ. પૂ. ૪૬૮ આસપાસ૩૭ યુદ્ધમાં તે ઉતર્યો ત્યારે તેણે મહારાજા ક્ષેમરાજ તે ખસેડીને વર્તમાન કાળે કટક તેમાં ઘણો વધારો કરી દીધું હતું. હવે બીજી બાજુ જીલ્લામાં સમુદ્ર તટ ઉપર આવેલ જગન્નાથપુરીના આપણે “ચેદિદેશની સીમાનું વર્ણન કરતાં કહી ગયા તીર્થધામ પાસેના ચિલ્કા સરોવરના કાંઠે આવેલ છીએ કે, તે સમયે કલિંગદેશમાં, હાલના ઓરિસા સ્થાન ઉપર લઈ ગયો હતો. તે સ્થાન તેણે નવું પ્રાંતવાળા સંબલપુર,પૂરી,અંગૂલ અને કટક જિલ્લાઓનો વસાવ્યું હતું કે અસલ હતું તેને સમૃદ્ધ બનાવ્યું હતું સમાવેશ થતો નહતે; એટલે કે કલિંગદેશની (નહીં તેમજ શું નામ તેણે તેને આપ્યું હતું તે નિશ્ચિતપણે કે કલિંગ સામ્રાજ્યની) હદ મહાનદી અને ગોદાવરી કહી શકાય એવું નથી જ પરંતુ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના
(૩૭) આ સમય માટે જુઓ પુ. ૧ પૂ. ૪૦૦ની વસી રહી હતી તે મનને મુલાક, એમ કહેવાને ભાવાર્થ છે સમયાવળી તથા તેમાં આપેલી સાહેબતે.
એટલું સમજવું. આ પ્રાંતની અગત્યતા તેને અને તેને (૩૮) આને ફરીય પ્રાંતો કે ૭૪ માતા કહે. નામ ગમે તે ધર્મને માટે શા માટે ઘણી દેખાઈ હતી તે માટે આગળ આપે, પણ જે પ્રજા તે સમયે એલિસ પ્રાંતવાળી ભૂમિમાં વર્ણન આપવામાં આવશે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #286

૨૪૪
કલિંગની
| [ દશમ ખંડ
શિલાલેખ ઉપરથી તેનું નામ તનસુલીયનગરી૩૯ ખેલેલાં તેણે યુદ્ધ; તથા બીજી બાજુ, હાથીગુફામાં હોવાનું જણાય છે.
કેરાયેલા શબ્દો કે, રાજા નંદિવર્ધન કલિંગમાંથી રાજધાની તરીકે આ સ્થાન જ શા માટે પસંદ છનપ્રતિમા ઉપાડી ગયો છે એટલે કે તે વખતે પણ કરવામાં આવ્યું હતું અથવા બીજા શબ્દોમાં કહીએ જનપ્રતિમા રાજનગરે બિરાજીત થયેલી હતી જ. તે આ સ્થાનનું મહત્ત્વ તે સમયે કેટલું અંકાતું હતું આ પ્રમાણે કલિંગ સામ્રાજ્યની હદ ઉત્તરે તે હકીકત ઉપર પ્રકાશ પાડવાની પણ અગત્યતા છે. સુવર્ણરેખા નદી કે તેથી પણ આગળ વધી હેય, જે તે રામજાય તે મગધપતિ અને કલિંગપતિ માટે દક્ષિણે ગોદાવરી નદી, પૂર્વમાં સમુદ્રતટ, અને પશ્ચિમે વારંવાર જે યુદ્ધની નેબતે ગડગડી રહી હતી તેનું વિશદેશ—એટલે છત્તીસગઢ જીલ્લો અને બસ્તર કારણ આપોઆપ ઉઘાડું થઈ જશે. પરંતુ તે વિષયનું રાજ્યવાળો પ્રદેશ–સુધી લંબાઈ હોય એમ સમજાય વર્ણન વિસ્તારપૂર્વક આગળ આપવાનું છે એટલે છે. વંશની પશ્ચિમે અંગદેશનો કોઈ ભાગ તેણે છતી આટલે ઈશારો કરીને બીજા મુદ્દા ઉપર આવીએ; લીધું હતું કે કેમ તે જણાયું નથી. જો કે એટલું કે આ સ્થાનની પસંદગી–રાજપાટની ફેરબદલી– તે નંદિવર્ધનના રાજ્યઅમલે સિદ્ધ થઈ ગયું છે કે તેણે કરી હતી કે રાજા ખારવેલે? એક હકીકત તેણે વરાડના મહારથીઓને જીતી લીધા હતા. એટલે એવા અનુમાન ઉપર લઈ જાય છે કે તે સ્થાન પછી અંગદેશ મગધના તાબે જ હતા એમ ગણવું ખારવેલની પસંદગીનું દેવું જોઈએ, કેમકે ગગા નદીની પડશે. તેથી અંગદેશને સમાવેશ કલિંગ રાજ્યમાં જે નહેર રાજા નંદિવર્ધને ખોદાવી રાખી હતી તે નહીં થતો હોય એમ હાલ તે માની લેવું રહે છે. તેણે જ લંબાવીને પિતાના નગરે આણી હતી. પરંતુ નંદિવર્ધન એક વખત (ઈ. સ. પૂ. ૪૬૮માં) હાથીગુફાના લેખની જે પંક્તિ (જુઓ છઠ્ઠી)માં આ કલિંગ ઉપર ચડાઈ કરીને જ્યારથી જનપ્રતિમા સમાચાર છે તેમાં કે તેની પૂર્વેની કોઈ અન્ય ઉપાડી લઈ ગયો ત્યારથી તેને, તેમજ સામા પક્ષે પંક્તિમાં તેણે તે પ્રાંત જીતી લીધું હોય એવી માહિતી ક્ષેમરાજને, બંનેને અરસપરસ ખાતરી થઈ ગઈ હતી નીકળતી નથી. એટલે તેના પૂર્વેના બે રાજા-તેના કે, એકબીજાથી કોઈ ગાંગ્યું જાય તેમ નથી. એટલે પિતા કે દાદા-માંથી કોઈએ તે પ્રદેશ જ હતો પિતાના જીવનમાં કેઈએ એકબીજાનું નામ ફરીને એમ સાબિત થયું. તેમ તેના પિતા, વૃદ્ધિરાજના લીધું નથી જ. જેથી કહેવું પડશે કે રાજા ક્ષેમરાજે સમયે રાજકીય વાતાવરણ કેવું તંગ કે સરળ હતું તે પિતાનું શેષ જીવન શાંતિપૂર્વક રાજવહીવટ કરવામાં જ વિશેની હકીક્ત ક્યાંય ઉપલબ્ધ થતી નથી. વળી પસાર કર્યું હતું. તેને રાજઅમલ, ક્ષેમરાજની તુલનામાં અલ્પ છે મહારાજ મહામેધવાહન ત્રિકલિંગાધિપતિની ગાદી એટલે તેને પ્રદેશ જીતવા જેટલે સમય મળ્યો હોય
ઉપર રાજા ક્ષેમરાજ આવ્યો છે તેમ માની શકાતું નથી. તેમ મગધની બીજી રાજદ્વારી કલિંગની રાજ. છતાં, તેમાંને અંગદેશ મગજમાં સ્થિતિ તથા તેની ઉમર જોતાં પણ તે બનાવી તેને ધાની લેવાઈ ગયું હોવાથી તેના કબરાજ્ય બન્યા હોવાનું અસંભવિત જણાય છે. એટલે
જામાં વંશ અને કલિંગ-એમ બે જ એમ સ્પષ્ટ થાય છે કે, મહારાજ ક્ષેમરાજના સમયે જ પ્રદેશે આવ્યા હતા. તેમાંના વંશ દેશની રાજધાની દંતપુર બધું બનવા પામ્યું હતું. આને ટેકારૂપ બે હકીકત (જુઓ પુ. ૧. ૫. ૧૪૬) અને કલિંગની રાજધાની છે. એક તેણે બતાવેલું શૌર્ય અને આખી જીંદગી કંચનપુર (તેજ પૃષ્ઠ) હેવાનું આપણે કહી ગયા
(૩૯) તનસુલીય નામ નગરનું હોય તેના કરતાં જે નામ હોવા વધારે સંભવ છે (તે માટે હાથી ગંફાના પ્રદેશમાં આ નગરી-રાજનગર આવી હતું તે પ્રદેશનું વર્ણનમાં પંડિત ૧નું વિવેચન જુઓ.)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #287

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
છીએ. વળી વંશદેશનું સ્થાન વર્તમાન કાળે છત્તોસ ગઢ અને ખરતર રાજ્યવાળા પ્રદેશમાં હેાવાનું જણાવ્યું છે એટલે દંતપુર શહેર તે સ્થાનમાંજ કયાંક આછ્યું ગણુારો; જ્યારે કલિંગની હદ વમાન મહાનદી અને ગાદાવરી વચ્ચેના પ્રદેશમાં જ સમાઈ જતી હતી, એટલે કંચનપુરનું સ્થાન તે વિસ્તારમાંથી કદાચ અન્ય સ્થળે પણ હાય અથવા મહાનદીના મુખવાળા પ્રદેશમાં પણ હાય. પરંતુ તે ખાખત અનિશ્ચિત હેાવાથી આપણે તે વિશે માન સેવ્યું છે. અલખત્ત પાછળથી, એટલે ક્ષેમરાજે મહાનદીની ઉત્તરમાં આવેલ એરિ સાથે પ્રાંત જીતી કરીને જ્યારે સુવર્ણરેખા નદી સુધી કુલિંગની હદ લંબાવી હતી, ત્યારે તેા તેની રાજધાની મહાનદીના મુખ પાસેના ચિલ્કા સરાવર વાળા પ્રદેશમાં હતી જ. પરંતુ અત્ર કહેવાની મતલખ એ છે કે, ત્યાં આગળ રાજધાની અગાઉથી જ હતી કે મહારાજ ક્ષેમરાજે કરી હતી તેની ખરાખર ખાત્રી મળતી નથી. ખનવા જોગ છે કે, મહારાજા કરકંડુના સમયે પણ તે પ્રદેશમાં જ હતી એટલે ક્ષેમરાજે સ્વતંત્રતા જાહેર કરી ત્યારે પશુ ત્યાં જ હશે. ખાકી એટલું સંભવિત છે કે, જો સ્થાનની ફેર બદલી કરવામાં આવી જ હાય તા ખહુ લાંબે દૂર નહીં જ થઇ હાય પણ પચીસેક માઈલના અંતરમાં જ થઈ હશે.
ઉપર પ્રમાણે મારૂં મંતવ્ય છે; સાથે વિનાનાં મંતવ્ય પણ જાણી લેવા જરૂરી છે, તેથી જે વાંચવામાં આવ્યું છે તે અત્ર રજુ કરીશું. જ્યારે ચેદિ,
રાજધાની
(૪૦) ઉપરના વનમાં જીએ; તેને ચિલ્કા સરોવર વાળા પ્રદેશમાં ગણાય. એટલે જ્યાં જગન્નાથપુરીમાં કેવાનું મનાય છે ત્યાં; વિશેષમાં આગળના પરિચ્છેદે જુએ,
(૪૧) જ, આ. હિ. રી. સે, પુ. ૨ ભાગ ૧ પૃ. ૩ (તેમાં લખ્યું છે કે, ઉત્તર કલિંગની રાજધાની સિંહપુરમાં અને દક્ષિણની રાજધાની પિલપુરમાં હતી)
(૪૨) નુએ જ. આં. હિ, રી. સે।. પુ. ૨ ભાગ ૧ ૧. ૨૨ તેમાં આ 'તપુરને જગન્નાથપુરીના સ્થાન તરીકે જણાવ્યું છે તેમાં બુદ્ધને વિષ્ણુના અવતાર તરીકે પૂજાતા હાવાનું વિધાન કર્યું છે. વળી જણાવે છે કે, સિંહપુર (The city of Lion) નામ ફેરવીને દાંતપુર (The
૨૪૫
કે
અંગ અને વંશ નામ વિશે ભિન્ન ભિન્ન મત પડયા છે ત્યારે સ્વભાવિક છે કે તે દેશની રાજધાનીનાં સ્થાન વિશે તે મતભેદ પડે જ. એટલે તેમની માન્યતામાં કેટલુંક અંતર દેખાશે જ. કાઇકના મતે તેનાં નામ કંચનપુર૪૦, કપિલપુર૪૧, દંતપુર૪૨, અને મણિપુર ૩, હતાં, તથા તે પ્રત્યેકનાં સંભવિત સ્થાન વમાનનાં જગન્નાય૪, વિજયનગર૪૫, રાજમહેદ્રી, અને ગંજામ શહેર તરીકે ગણાવ્યાં છે. જ્યારે કાઈ કે એમ પણ જણાવ્યું છે ૩૪૭ કલિંગના બે વિભાગ પાડવામાં આવ્યા હતા. એક ઉત્તર અને ખીજો દક્ષિણ; ઉત્તરની રાજધાની સિંહપુરમાં અને દક્ષિણની કપિલપુરમાં હતી; વળી મહાભારતમાં તેના પાટનગરનું નામ રાજપુરી૪૯ કે યયાતિનગર૪૯ હેાવાનું પણ એક વિદ્વાને જણાવ્યું છે. આ પુસ્તકના લેખકે તે। બીજાં પણ કેટલાંક સૂચના કર્યા છે, જેને સાર આ પ્રમાણે નીકળતા રહી શકાય. જો કે તેમણે ખારવેલને સમય આંકીને તે સ્થાનને નિર્દેશ કર્યો છે. પરંતુ આપણે તેને ક્ષેમરાજના રાજપાટ તરીકે ગણીએ તે ક્રાઇ મહત્ત્વના ફેરફાર તેથી થઈ જાય છે તેમ ઠરવાનું નથી કેમકે ઉક્ત ખન્ને રાજવીએના સમયે રાજ્ય વિસ્તારમાં ભલે ઘણા ફેરફાર થઈ ગયા છે છતાં તેમણે રાજનગરનું સ્થાન ફેરવી નાંખ્યું હતું એવું કયાંય નોંધાયું નથી. તેમના મત પ્રમાણે ( જુએ મજકુર પુસ્તક પૃ. ૪) પ્રિતૂદકદ નામ પણ છે; તેમ યયાતિનગર (પૃ. ૭) જેને પાછળથી આદિનગર કહેવાયું છે અને
city of Tooth) નામ પાડવામાં આવ્યું છે. ( કારણ નથી જણાવ્યું પણ સમજાય છે કે, જે એવી માન્યતા અત્યારે પ્રચલિત છે કે, ત્યાં બુદ્ધ ભગવાનના અવરોષમાંના દાંત સર સાયા છે તે ઉપરથી આ નામ રખાયું છે)
(૪૩) ઉપરનો ટી, ન. ૪૧ વાળુ' પુસ્તક જી. (૪૪) ઉપરની ટી. ન. ૪૦, ૪૧ તથા ૪૨ જુએ (૪૫) રે. વે. ૧. પુ. ૨ પૃ. ૧૦૭ ટી, ન, ૬૦ જીએ (૪૬) ઉપરની ટી. નં. ૪૫ જુએ. (૪૭) ઉપરની ટી. નં. ૪૧ જુએ. (૪૮) ૪. આં. હિ. રી. સે।. પુ. ૨ ભાગ ૧ ૧૨ (૪૯) મજકુર પુસ્તક પુ, છ

Page #288

૨૪૬
તેના ધર્મ તથા
[ દશમ ખંડ
જે હાલનું મહી નદી ઉપરનું સોનપુર શહેર ગણાય છે ગણનાપર કરવામાં આવી છે. જેનો ખુલાસો આગળ તે પણ છે; તેમ (પૃ. ૧૫) હાલના ઘેલી ગામે જ્યાં ઉપર હાથ ગુફાના લેખનું વર્ણન કરતાં આપવામાં પ્રિયદર્શિનનો ખડકલેખ છે તેની પશ્ચિમે થોડેક દૂર આવશે. મતલબ કે, જેમ વંશનો આઘપુરૂષ જૈનમતાકલિગ નગરીને ગણાવી છે; (પૃ. ૨૩) વળી વર્તમાન વલંબી હતો, હાથીગુંફને કર્તા રાજ ખારવેલ જેને પુરીથી લગભગ ૮ થી ૧૦ માઇલ, અને તેટલાં જ હતો તેમ મહારાજ ક્ષેમરાજ પણ જૈન જ હતા. દૂર ચિલ્કા સરોવરથી જે પહેલી અને કારંગા આલ એટલે કે આખા વંશનો ધર્મ જૈન હતું એમ સ્વીકારી છે તેને પણ કલિગનગરીનું સ્થાન કહે છે. વળી અન્ય લેવું રહે છે. આટલું તેમના ધર્મ વિશે ટુંકમાં જણાવી સ્થાને એમ નોંધ નીકળે છે કે કલિંગની રોજ- લીધું વળી વિશેષ આગળ ઉપર કલિંગજીની પ્રતિમાના ધાનીનું નામ શ્રીકુલ હતું ત્યારે એક બીજા લેખક૫૧ વર્ણનમાં જણાવીશું. હવે તેમના ધર્મને અને રાજપેલા ગ્રીક એલચી મેગેલ્વેનીઝને આધાર ટાંકીને નગરના સ્થાનને શું સંબંધ હો તે હકીકત આગળ તેનું નામ પાલિસ (Parthilyse) જણાવે છે. ઉપર વિચારવાનું પૃ. ૨૪૫ માં કહી ગયા છીએ તે આ પ્રમાણે જેને જે ફાવ્યું અને સૂઝયું તેનું નામ મુદ્દો ચર્ચાએ. જણાવ્યું છે. ગમે તે સ્થાન કરે પરંતુ તેની જગ્યા
પ્રસંગોપાત અનેકવાર કહેવામાં આવ્યું છે કે, વર્તમાન જગન્નાથપુરીથી ૨૦-૨૫ માઈલના અંતરમાં
વર્તમાનકાળે નરેન્દ્રોને ભૂમિ મેળવવાને જેટલો થનજ હેય એમ મોટા ભાગને મત પડે છે.
થનાટ રહ્યા કરે છે તેટલું પ્રાચીન સમયે નહેતા જ. જ્યાં શિલાલેખ જેવા અભેદ્ય, અતૂટ અને અફર તેમ આ હકીકત સાચિત્રોને આધારે પણ પુરવાર પુરાવા મળી આવતા હોય ત્યાં અન્ય સાધનો કરી બતાવાઈ છે. જેથી કરીને પ્રાચીન સમયના
શોધવાની ભાંજગડમાં ઉતરવા સમ્રાટોએ સિક્કાઓ ઉપર પિતાનું મહેસું તે એક તેને ધર્મ અને જેવું રહેતું જ નથી. તેથી બાજુ રહ્યું, પણ નામ સુદ્ધાંયેv૩ કોતરાવ્યું નથી. પાટનગરનું મહત્વ નિઃશંકપણે કહી શકાય છે કે તે જે કાંઈ તેઓ કોતરાવવાનું વિશેષ માનનીય ગણતા
પોતે જેન ધર્માનુયાયી હતું. તે તેમના ધર્મના અમુક અમુક લાક્ષણિક ગણાતાં વિશેષમાં તેના વંશનો મૂળ સ્થાપક મહારાજા કરકંડ ચિન્હો જ.૫૪ આ પ્રકારની તેમની મનોદશામાં જે પોતે, તે ધર્મના અનુયાયી હતું એટલું જ નહીં પરિવર્તન થવા પામ્યું છે અને નામ તથા મહેરાં પણ પોતે રાજપદ છોડીને જૈનદીક્ષા લઈ સાધુ બન્યો કે તરાવવા મંડયા છે તે, જેમ જેમ અવસપિણિ કાળ હત તથા કૈવલ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી મુક્તિપદને પામ્યો આગળ વધતે ચાલવા લાગ્યો તેનું–કાળદેવનું પરિહતા. એટલે અમુક સ્થિતિના અંગે પ્રવત્તચક્રમાં તેની સામે જ મુખ્યપણે સમજવું; તેમજ પાશ્ચાત્ય પ્રજાના
(૫૦) જ, જે. એ. એ પુ. ૮ પૃ. ૬
દીધી હતી. (આ કારણને લીધે જ પ્રિયદર્શિનના સમયની (૫૧) ભા. પ્રા. રાજવંશ પુ. ૨, પૃ. ૯૯
કોઈ પ્રતિમા ઉપર-નાની કે મોટી કદની તેનું નામ કે
નિશાન છે જ નહીં. જુઓ પ્રિયદર્શિનનું વૃત્તાંત) (૫૨) જુએ પુ. ૧ પૃ. ૧૭૦ ટી. નં. ૫૬
(૫૩) જેમ સિક્કામાં આ સ્થિતિ માલમ પડે છે તેમ (૫૪) જુએ. પુ૨ દ્વિતીય પરિચ્છેદે સિક્કા ચિનનું સમ્રાટ પ્રિયદરિશને તે આગળ વધીને તેની કેટલાય પ્રકારની વર્ણન કતિમાં તેજ પ્રથા અંગિકાર કરેલી હતી. જેવી કે, પ્રચંડ. (૫૫) આ કાળદેવની-કુદરતનીઅસર મનુષ્ય કાય મૂર્તિઓ તેમજ નાની મૂર્તિઓ, જે તેણે કરોડોની કેવી પડી રહે છે તેને કાંઈક ખ્યાલ પુ. ૧ ના પ્રથમ તથા સંખ્યામાં ભરાવીને પ્રતિષ્ઠા કરાવી, મંદિરમાં પધરાવી રિતીય પરિઓ આપી છે તે જોઈ લેવા વિનંતિ છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #289

પ્રથમ પરિચ્છેદ ] પાટનગરના મહાગ્ય વિશે
૨૪૭ સંસર્ગમાં આવી તેમની સંસ્કૃતિનું અનુકરણ કરાયું ખ્યાલમાં તે હેય જ; પરંતુ જૈનેતર વાચકો માટે છે તે પણ કાંઈક અંશે સમજવું.
ટૂંકમાં જણાવીએ. તેઓ પોતાના ધર્મપ્રવર્તકેને સિક્કામાં તે માત્ર ચિત્ર જ કોતરાવવાનાં હેય તીર્થંકર નામથી સંબોધે છે. તેઓની સંખ્યા વીસની છે એટલે તે બિના નજીવી કહેવાય. છતાં યે તેમાં છે. તેઓ જ્યાં નિર્વાણ પામ્યા છે તે સ્થાનનેv૭
જ્યારે ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે તેઓ પોતાની ધર્મ તીર્થભૂમિ તરીકે ગણે છે ઉપરના ચોવીસમાંથી વીસ પ્રત્યેની લાગણી વ્યક્ત કરવાની ચિવટ ધરાવતા તીર્થકર સમતશિખર નામના પહાડ ઉપર અને હતા ત્યારે, જ્યાં ખુદ ધર્મરક્ષણને અથવા ધર્મના બાકીના ચાર પૃથક પૃથક સ્થાને મુક્તિપદને વર્યા૫૮ છે, અવલંબનરૂ૫ તે ધર્મના ઈષ્ટદેવની પ્રતિમાનો સવાલ રામેતશિખર ઉપર જે છેલ્લા તીર્થકર મોક્ષે ગયા છે ઉભો થા હોય ત્યાં તો તેઓ શું શું ન કરે ? અરે તેમનું નામ પાશ્વનાથ દે. આ ઉપરથી આ પહાડને કહો કે પ્રાણાર્પણ કરવાને પણ જરાયે પાછી પાની ‘પાર્શ્વનાથ હાડ” તરીકે પણ સામાન્ય રીતે ન કરે-તે રામજી શકાય તેવું છે. આ કથનની ખાત્રી ઓળખાવાય છે. હવે સમજાશે કે જૈન પ્રજમાં આ મહારાજ ક્ષેમરાજના જીવનમાંથી જવલંતપણે મળતી પાર્શ્વનાથ પહાડનું મહાભ્ય શા માટે વધારે અંકાય રહે છે.
છે. આ એક સ્થિતિ થઈ. બીજી હકીકત એમ છે ક્ષેમરાજને ધર્મને–અથવા તે આખા વંશના છે, જેને વીસ તીર્થકરોને એક સરખા જ ઉપકારક ધમને—અને તેના રાજનગરના સ્થાનની મહત્વતાને પુરૂષ ગણુને પૂજે છે, પરંતુ પિતે કેના શ્રાવક– તેમજ હાથીગુફાના લેખકોતરને પણ, તે ધર્મ સાથે ભક્ત ગણાય તે માટે એક નિયમ ઠરાવાયેલ છે. અતિ ઘનિષ્ઠ સંબંધ છે. આ સંબંધનું મહાભ્ય જ્યારથી પ્રથમ તીર્થંકર પોતાની પ્રરૂપણા આપવી પ્રથમ સમજી લેવાયું હોય તો જ તેમાંથી નિષ્પન્ન શરૂ કરે ત્યારથી માંડીને બીજા તીર્થકર પિતાને થતી સ્થિતિ સહજમાં સમજી શકાય. હાથીગુફાને ઉપદેશ આપવો આરંભે તે સમય વચ્ચેના આખા લગતી જે બિના જણાવવી જરૂરી લાગે છે તે ત્યાં ગાળામાં જે જે જૈન પ્રજા હોય તે બધી, પ્રથમ કહેવામાં આવશે. અહીં તે પાટનગરના સ્થાનની તીર્થંકરના શાસનમાં ગણાય. પછી તે ગાળામાં પ્રથમના ઉપયોગિતા અને જનપ્રતિમા પ્રત્યે તેણે બતાવેલું તીર્થકરની શરીર દેહે હયાતી હેય યા નહીં. આ બહુમાન-એ બે પ્રશ્નો નંદિવર્ધન સાથેના યુદ્ધ પરત્વે નિયમને આશ્રીને, પાર્શ્વનાથ તીર્થંકર જેમને આંક સંકળાયેલ છે એટલે તે બે મુદાને આશ્રયીને જ જે ત્રેવીસમો છે તેમના સમયથી એટલે ઈ. સ. પૂ. કહેવાનું હોય તે કહી દેવું રહે છે. જેને સંપ્રદાયને ૮૭૭થી, મહાવીર જેમનો આંક ૨૪મો છે તેમને લગતી આ હકીકત છે એટલે તે ધર્મવાળાને તે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ ત્યાંસુધી, એટલે ઈ. સ. પૂ.
(૫૬) પુ. ૩ માં અવંતિપતિ રાજા નહપાનું વૃત્તાંત સંસારી હેય કે, દીક્ષા લઈને મુનિ પણે વિચરતા હોય તે તથા પુ. ૨ માં તેના સિક્કા ચિત્રનું વર્ણન જુઓ. પણ તેમને તીર્થકર કે અહંન તરીકે ઓળખાવાય નહીં.
(૫) આ સિવાય બીજું સ્થાનોને પણ તેઓ તીર્થભમિ- તેમને બહુ ત્યારે દ્રવ્ય તીર્થકર કહેવાય, ભાવી (ભવિષ્યના) કલ્યાણક ભૂમિ-કહે છે અને પૂજે છે તે માટે જુઓ પુ. ૨ અથવા ભાવ તીર્થકર (તીર્થકરને આત્મા) પણ કહેવાય પૃ. ૩૭૧ ટી. નં. ૫૩
પરંતુ ખરા તીર્થંકર તરીકે તેમને સન્માનાય નહીં. (૫૮) આ સ્થાન કયા કયા ગણાય છે તે માટે જુઓ આ પ્રમાણે પાશ્વનાથનું કૈવલ્યજ્ઞાન, તેમણે ઈ. સ. પુ. ૨, ૫, ૩૬૨ ટી. નં. ૨૮ તથા પુ.૧ પૃ. ર૯૬ ટી. નં. ૧૭ પૂ. ૮૭૭ માં (જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૯૭) દીક્ષા લીધા પછી
(૫૯) જ્યારે કૈવલ્ય જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય ત્યારે જ તીર્થ. કેટલાક દિવસો બાદ થયું છે, એટલે ઉપરના હિસાબે તે દિનથી કરપદને-અર્હનપદને પ્રાપ્ત થયા કહેવાય. તે પહેલાં એટલે જ તેમને અને પાર્શ્વનાથ કહેવાય. તે પહેલાં નહીં જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #290

[ દશમ ખંડ
મહારાજ કરક ુના સ્વર્ગવાસ પછી આખા કલિંગદેશ મગધની હકુમતમાં ચાલો ગયા હતા, એટલે મગધપતિના મનમાં તે પાનાને ઘેર જ તે સર્વ છે એમ લાગ્યા કરે તે સ્વભાવિક છે. વળી શાલનરાય, ચંડરાય ઇ. ને અમલ હતા ત્યારે પણ મગધપતિઓને ઊંચા નીચા થવાનું કારણ નહોતું જ, કેમકે તે સમયે પણ આ પ્રદેશ એક રીતે તે પેાતાની આણુમાં હતા એમ જ કહી શકાય. પરંતુ જેવી મહારાજ ક્ષેમરાજે સ્વતંત્રતા ાહેર કરી કે મગધપતિને મનમાં કાંઈનું કાંઇ થઇ જવા મંડે તે દેખીતું છે. વળી જેમ લિંગપતિ જૈનમતાવલંબી દેખાય છે. તેમ૬૪ મગધપતિ પણ તે જ ધર્મોનુયાયી હતા. એટલે બન્નેને તે સ્થાન પરત્વે—તેમજ ત્યાંની મૂર્તિ તેમને પ્રભાવિક હોય તે તે માટે તેા ખાસ કરીને મમત્વ બંધાય જ. જેથી ક્ષેમરાજ સ્વતંત્ર ખનતાં તેના હ્રદયમાં શાંતિ વ્યાપે અને મગધપતિને ઉકળાટ થવા માંડે તે દેખીતું છે. નંદિવર્ધનને આ કારણને લઈ તે ઘણી જ તાલાવેલી થઈ રહી હતી. પરંતુ તેની સ્થિતિ અતિ કકુંડી થઈ પડી હતી. કેમકે, રાન્ન ઉદયાશ્વ અને અનુરૂદ્ધના રાજઅમલે જેમ તે સર્વસત્તાધીશ સૈન્યપતિ હતા, તેમ અત્યારે પશુ હતા તે ખરા જ, છતાં તે સમયના મગધપતિ સમ્રાટ રાજા મુંદની માનસિક સ્થિતિને લઇને તેની પ્રથમ ક્રૂરજ ઘર આગળનું બધું સંભાળી લેવાની હતી. જ્યાંસુધી તે વાતને નિવેડે। ન લવાય ત્યાંસુધી ખળતા હ્રદયે પણુ ધીરજ ધારીને તેને બેસી રહેવું પડ્યું હતું. પરંતુ પ્રજાજને રાજા મુંજને ગાદી ઉપરથી ઉઠાડીને જેવા તેને રાજ્યાાિષેક કર્યો કે નંદિવર્યંત
૨૪૮
૫૫૬ સુધી॰ જે જે સાધુએ, સાધ્વીએ, શ્રાવક કે શ્રાવિકા, એમ સઘળા ચતુર્વિધ સંધ, પોતાને પાર્શ્વનાથના ભક્ત તરીકે જ ગણાવે. આ ઉપરથી સમજાશે કે મહારાજ કરકડુના રાજ્યારાનેા સમય ઈ. સ. પૂ. ૫૫૮ હૈ!ઇ તે પોતાને પાર્શ્વનાથભક્ત તરીકે જ ગણાવતા હતા. એટલે પોતે પાર્શ્વનાથ પહાડ તરફ હૃદયના ઊંડા પ્રેમથી અને ધર્મબુદ્ધિથી જુએ તે તુરત સમજી શકાશે. તેમાં પણ તે પહાડની તળેટી પોતાના જ સત્તાધિકારવાળા પ્રદેશમાં આવી રહી હોય તે તેની પ્રેમભક્તિની સીમા કાં પહેાંચે, તે સ્થિતિ વર્ણવવા કરતાં સહેજે કલ્પી શકાય તેવી છે. વળી આપણે જોઇ ગયા છીએ કે તે સમયે પાર્શ્વનાથ પહાડની તળેટી, જ્યાં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને પોતાના પૌલીને ખડકલેખ ઉભા કર્યા છે ત્યાં હતી. આ સ્થળ કલિંગના સત્તાપ્રદેશમાં જ હતું. આ પ્રમાણે સર્વ વસ્તુને મેળ જામેલ હાવાથી હવે વાચકવર્ગને ખાત્રી થશે કે, આ પાર્શ્વનાથ પહાડનું અને પાર્શ્વનાથ નામનું કેટલું કેટલું મહત્ત્વ કલિંગપતિઓને પેાતાના અંતરમાં રમી રહ્યું હાવું જોઇએ.
આ સર્વ કારણને લઇને જેમ શિશુનાગવંશી રાજા ઉદયાને પાટલિપુત્રમાં મંદિર બનાવીને જીનપ્રતિમા પધરાવી હતી૧૨ તેમ મહારાજા કરકંડુએ પણ પોતાના રાજ્યઅમલે, પેાતાની રાજધાનીમાં મંદિર બનાવીનેકે બંધાયલું હેાય તેમાં-પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા ૩ પધરાવી હતી. તે પેાતાને કરવાયેાગ્ય સ્વધર્માંનાં નિત્યકર્મ તેની સાનિધ્યે કરતા હતા, હવે સમજી શકાશે કે આ આખાયે પ્રદેશની તેમજ ખાસ કરીને તેના રાજનગરના સ્થાનની કેટલી કેટલી મહત્તા હતી !
પાટનગરના
(૬૦) મહાવીર-વર્ધમાન કુમારે દીક્ષા લલે ઇ. સ. પૂ. ૫૬૮ માં લીધી છે. છતાં કેવળ જ્ઞાન ઇ. સ. પૂ. ૫૫૬માં થયું છે એટલે તે ખાર વર્ષીના ગાળામાં તેમને તીર્થંકર તરીકે ન ઓળખી શકાય. તેમ તેઓ કેાઈ જાતના ધખેાધરાવી પણ આપે નહીં. કારણ માટે જીએ પુ. ૨. પૃ. ૫ ટી. નં. ૭. (૬) જુએ. પુ. ૨. પૃ. ૩૬૩ તથા તેનું વષઁન ઉપરમાં ૧. ૨૪૦, ટીકા ન. ૩૦,
(૬૨) પ્રતિમા જેમ જૂની તેમ તેનું મહાત્મ્ય વધારે ગણાય છે. આ પ્રતિમા તદ્દન નવી જ તેણે બનાવરાવી હતી કે, જૂના સમયની કાઇ બીન સ્થળથી આણીને ત્યાં પ હતી તે માટે આગળ ઉપર જુએ. (૬૩) જુએ. પુ. ૧, પૃ. ૩૦૪.
(૬૪) પુ. ૧ માં મગધપતિ શિશુનાગવંશીનાં તથા નવ શીઓનાં વૃત્તાંતે જુએ.

Page #291

પ્રથમ પરિચ્છેદ ]
પોતાનું મનષાર્યું કરી લેવાના નિરધાર કર્યો. મગધમાં સુવ્યવસ્થિત કરવા જેવું હતું તે કરીને તુરત ક્ષેમરાજ ઉપર ચડી ગયા. ખન્નેને જબરદસ્ત યુદ્ધ થયું. કેટલાક સમય વીતી ગયા છતાં નિશ્ચયપૂર્વક પરિણામ આવી ન શક્યું. તેવામાં ક્રમ જાણે નંદિવર્ધનને વરમાળ અર્પવાની કુદરતની જ ઈચ્છા ન હોય તેમ, અચાનક મગધમાં અતિવૃષ્ટિ થઈ. સેાન નદીમાં પૂર ઉભરાયાં અને રાજનગર પાટલિપુત્ર ભયમાં આવી પડયું. તે સમાચાર નંદિવર્ધનને કાને પહેાંચતાં, અધવચ્ચે જ સમરક્ષેત્રને ત્યાગ કરીને તેને પોતાના વતન તરફ વિદાય લેવી પડી. અધકચરી જીતની એંધાણી તરીકે, રાજા ક્ષેમરાજને કે દેશને તે। કાંઈ હીણપત પહોંચાડી શકયા નહીં, પરંતુ પાર્શ્વનાથની જે પ્રભાવિક જીનમૂર્તિ હતી તે પેાતાની સાથે ઉપાડી ગયા. પછી તે તેને અનેક કારણેાને લીધે (તે માટે જીએ પુ. ૧ તેના વૃત્તાંત) કલિંગ તરફ મીટ માંડવા જેટલો પણ વખત રહ્યો નહાતા. છેવટે નંદિવર્ધન મરણ પામ્યા અને ક્ષેમરાજ પણ નિશ્ચિતપણે પેાતાનું શેષ આયુષ્ય નિર્ગમન કરી મરણને શરણુ થયા. ક્ષેમરાજ તરફ મગધપતિએ બતાવેલ આ અપમાનના—૩. વેર હા તેનેા—બદલો તેના પૌત્ર રાજા ખારવેલે, તે જ નંદિવર્ધનના વંશજ નંદ આઠમા બૃહસ્પતિમિત્ર ઉપર ચડાઈ કરીને પરાસ્ત પમાડી પેાતાના પગ પાસે નમાવીને વાળ્યા હતા. અને વિશેષમાં તે મૂર્તિ પાછી પોતાના દેશે લાવી, જ્યાં હતી ત્યાં પુનઃસ્થાપિત કરી દીધી હતી. આ હકીકત રાજા ખારવેલના વૃત્તાંતે લખવી પડશે તે ત્યાંથી જોઈ લેવી.
મહાત્મ્ય વિશે
(૨) વૃદ્ધિરાજ
ક્ષેમરાજનું મરણુ ઇ. સ. પૂ. ૪૩૯માં થતાં, તેની ગાદીએ તેના પુત્ર વૃદ્ધિરાજ ખેઠા. મરણ સમયે ક્ષેમરાજની ઉમર ૭૦ વર્ષ ઉપરની હતી એટલે તેના યુવરાજ આ વૃદ્ધિરાજની ઉમર ૪૦-૪૫ લગભગ કે તેથી કાંઈક વધારે પણ હાય તા ના નહીં. તેને આ સમયે જે જ્યેષ્ઠ પુત્ર હતા તેની ઉમર પંદર વર્ષની હતી. તે પાતે ગાદીપતિ થતાં, તેના પુત્રને યુવરાજ પદવી આપવામાં આવી હતી. આ યુવરાજનું નામ ભિખ્ખુરાજ હતું. તે-જ્યારે ગાદીએ બેઠા હતા ત્યારે
ફર
૨૪૯
તેનું નામ રાજા ખારવેલ રાખવામાં આવ્યું હતું. વૃદ્ધિરાજનું રાજ્ય માત્ર દશ વર્ષ જ ચાલ્યું છે એટલે તેના મરણ સમયે, યુવરાજ ભિખ્ખુરાજની ઉમર ચાવીસ ઉતરીને પચીસમાં પ્રવેશી ચૂકી હતી. આ ઉપરથી વિદ્વાનેએ એમ ઠરાવ્યું છે કે તે સમયે રાજ્યાભિષેક પચીસમે વર્ષે થતા હતા, તે વાત રાસ્ત નથી. ગાદીએ બેસવું તેની સાથે ઉમરના સંબંધ હતેા જ નહીં. પરંતુ રાજ્યાભિષેક માટે—સગીર વય ઉલ્લંઘીને પુખ્ત વયે પહોંચવાની ઈયત્તા ૧૩-૧૪ વર્ષની હતી એટલે નાનામાં નાની ઉમરે જે કાઈ ને રાજલગામ સોંપવામાં આવતી તે તે આ પ્રમાણે ૧૪ વર્ષનો રહેતી. આ કિસ્સામાં તા કુમાર ભિખ્ખુ રાજ જ્યારે પંદર વર્ષના થયા હતા, ત્યારે યુવરાજ બનવા પામ્યા છે. અને દશ વર્ષમાં થોડાક માસ કમતી હતા, ત્યાં તેના પિતાનું મરણ નીપજતાં પેતે ૨૪ વર્ષની ઉમર પૂરી કરીને કલિંગપતિ બન્યા હતા. રાજા વૃદ્ધિરાજના વખતમાં કાઇ ખાસ રાજકીય બનાવ બન્યાનું . નેધાયું નથી. તેનાં ખે એક કારણ સંભવે છે. એક તેા પોતે ૪૫ વર્ષના, ૐ બલ્કે તેનાથી પણ આગળ વધીને ધરડા જેવા થઈ ગયેા હતા એટલે યુદ્દ વહેારી લેવા ઈચ્છા કરે તેમ નહેતું. બીજી ખાજુ તેના યુવરાજની ઉમર કાંખ એવી મેટી નહેાતી થઈ ગઈ કે લડાઈના ખાજો તે ઉપાડી શકે; તે તે। હજી યુવાવસ્થામાં પ્રવેશ કરતા. હતાં અને વિદ્યાપ્રાપ્તિના સમય તેને માટે આવશ્યક હતા. તેમ ખીજી ખાજુ મગધની ગાદીએ નંદ ખીજાને અમલ શરૂ થઈ ગયાને દશ ઉપર વર્ષો થઇ ગયાં હતાં. તે દરમિયાન તેનું રાજ્ય સુદૃઢપણે પ્રવર્તતું ચાલ્યું જતું હતું. એટલે તે ખાજી તરફ ઉત્તર દિશામાં આગળ વધવા જેવું નહતું. પૂર્વમાં સમુદ્ર હતેા, પશ્ચિમે મગધપતિના રાજ્યની હદ આવી રહી હતી. એટલે ત્યાં પશુ ઉત્તર દિશાના જેવી જ સ્થિતિ હતો. બાકી રહી માત્ર દક્ષિણુ દિશા; તે તરફ કર્લિંગની હદ ગાદાવરીના તટ સુધી તે પહેાંચી જ ગઈ હતી. તેનાથીયે દક્ષિણે ચાલા, પાવ અને પાંડવા રાજાએ હતા. તે ખાજી તેનાં યુવરાજને લશ્કર લઈને, પોતે ગાદીપતિ બન્યા પછી કેટલેક કાળે-યુવરાજે કેટલીક વિદ્યા સંપાદન કરી

Page #292

૨૫૦.
વૃદ્ધિરાજ
( [ દશમ ખંડ સંધા બાદ-મેક હતો. ત્યાં તેણે છત જેવું મેળવ્યું તેમાં તેણે વૃદ્ધિ તે કરીજ હતી. તેની બે ત્રણ પણું હતું અને પાકી રીતે યશ મેળવ્યા જેવું પરિણામ સાબિતી હાથીગુફાના લેખમાંથી મળી આવે છે. આવી પહોંચે તેવામાં રાજા વૃદ્ધિરાજ પોતે મરણ તેમાં જણાવ્યું છે કે રાજા ખારવેલે ગાદીએ પામ્યો. એટલે યુવરાજને અડધે રસ્તેથી પાછા વળીને બેસતાં પ્રથમ વર્ષ રાજનગરે કેટલીક મરામત કરવામાં પર ભેગા થવું પડયું હતું. યુવરાજને દક્ષિણદેશ જીતવા ગાયું છે અને બીજા જ વર્ષે ચતુરંગી સૈન્ય સાથે મોકલ્યો હતો તેથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, ત્યાં સુધી તેની શતવાહન વંશના સ્થાપક રાજા શ્રીમુખની પાછળ તબિયતમાં વાંધા જેવું નહીં હોય. છતાં જ્યારે પડીને ઠેઠ નાસિક સુધી હાંકી કાઢયો છે; જે ' યુવરાજને એકદમ પાછો બોલાવી લેવાની સ્થિતિ ગાદીએ બેસતાં વેત, શૌર્યથી પિતાથી ચઢિયાતા, યુદ્ધ ઉભી થઈ છે ત્યારે સમજાય છે કે રાજા વૃદ્ધિરાજનું કળામાં રીઢા, તેમ રાજકારણમાં પણ પટુ બનેલા મરણ ઓચિતું જ થયું હશે. પછી તેની વૃદ્ધાવસ્થાને હરીફને ત્રાહી ત્રાહી કરાવી શકે, તે કાંઈ પોતે લીધે મંદવાડ ભગવ્યા વિના જ આંખ મીંચાઈ ગઈ મેળવેલ રાજહકુમત અને સૈન્યની સરકારીને લીધે જ હોય કે કોઈક અકસ્માતમાં સપડાયો હોય અને તેથી કેવળ હોય તેના કરતાં, પિતાને વારસામાં મળેલ તુરત મરણ નીપજયું હેય.
રાજબળ–સત્તા સામગ્રીને લીધે છે એમ માનવું વધારે ઉપરના વર્ણનથી એમ સાર નીકળી શકે છે કે ઉચીત કહેવાશે. એટલે વૃદ્ધિરાજે નિઝામ રાજ્યવાળા વૃદ્ધિરાજના સમયે કલિંગ સામ્રાજ્યને વિસ્તાર મહા- ભાગ ઉપર પોતાની સત્તા જમાવી દીધી હતી એમ રાજ ક્ષેમરાજના મરણ સમયે જે હતું તેમાં ઘણું વૃદ્ધિ માનવું જ રહે છે; તે સ્થિતિ નીપજાવવામાં પછી થવા પામી હતી. આ વૃદ્ધિ દક્ષિણહિંદના પશ્ચિમ તટ ભલે યુવરાજ ખારવેલનેજ મુખ્ય હાથ હોય. છતાં ઉપરના પ્રદેશમાં જ મુખ્યત્વે થઈ હતી. તેના કાર્યવાહક તે બનાવ પિતા વૃદ્ધિરાજના રાજ્યકાળ બન્યો હોવાથી અને નેતા તરીકે યુવરાજ ભિખુરાજને જ હાથ સંભવે છે. તેની કીર્તિ તે તેના ફાળે જ ચડાવતી રહે છે. બીજી
યુવરાજે જે ચડાઈ દક્ષિણમાં પાંડવા રાજ્ય ઉપર હકીકત દક્ષિણ હિંદ તરફ યુવરાજે કરેલી કચને તથા સિંહલદ્વીપ તરફ કરી હતી તેનું વર્ણન હાથી- લગતી કહેવાય. ઉપર તેનું વર્ણન કરી દેવાયું છે. ગુફાના શિલાલેખમાં પિત કરેલ છે અને તેનું ઉડતું એટલે સિદ્ધ થાય છે કે રાજા વૃદ્ધિરાજના સમયે વૃતાંત આપણે રાજા ખારવેલના જીવનચરિત્ર કરવાનુંજ દક્ષિણ હિંદના ઘણા મોટા ભાગ ઉપર કલિંગપતિની છે એટલે અત્ર વિશેષ કરવા જેવું રહેતું નથી. રાજા વૃદ્ધિ નેજા ફરકતી શરૂ થઈ ગઈ હતી. મતલબ એ થઈ કે, રાજનું મરણ ઇ. સ. પૂ.૪૨૯માં થયાનું નોંધવું રહે છે. રાજા ક્ષેમરાજે વારસામાં આપેલ પ્રદેશમાં, રાજા
તેનું નામ જે વૃદ્ધિરાજ છે તે તેણે સાર્થક કરી વૃદ્ધિરાજે પોતાના રાજ્ય અમલે, પશ્ચિમે આવેલ બતાવ્યું લાગે છે. તે નામ તેણે ગાદીએ આવતાં જ નીઝામી પ્રદેશવાળા મુલકની તથા કૃષ્ણા નદીની ધારણ કર્યું હતું કે, તેણે રાજય પ્રદેશમાં અતિ વૃદ્ધિ દક્ષિણે આવેલ ઘણું મોટા ભાગની વૃદ્ધિ કરી હતી; કરી દીધી હોવાથી, જેમ રાજા નંદ પહેલાને નંદિ- અને આવા વૃદ્ધિગત રાજ્યની સલામત ગાદી ઉપર વર્ધનની ઉપમા દેવાઈ હતી તેમ આને પણ વૃદ્ધિને બિરાજવાને રાજા ખારવેલ ભાગ્યવંત થયો હતો કે રાજ કહીને બોલાવવામાં આવ્યો હતો તે વિશેની જેથી ગાદીએ બેસતાં તુરત જ પોતાના હરીફને હંફાવી પૂરતી માહિતી મળતી નથી. પરંતુ એટલું તો ચોક્કસ તેના ઉપર જીત મેળવીને, તેમને (અંધપતિઓને આંધ્ર લાગે છે કે, પોતાને વારસામાં જે મુલક મળ્યો હતે ભત્યાઝ૭ તરીકે ઓળખાવવાની ફરજ પાડી હતી.
(૧૫) આગળ ઉપર હાકીગુફાના લેખમાં ૫કિત ૨ જ પુ. ૭૬ પૃ. ૮૧ થી ૯૫ યુગપુરાણની હકીક્તનું અવતરણ, નું વર્ણન જુઓ.
ત્યાં શાતવંશી અરિષ્ઠકર્ણને પીછો શકરાજાએ લીધાની હકીક્ત () શિલાલેખમાં રાતકરણ રાજા લખ્યો છે. પરંતુ તેને છે. તે અરિષ્ઠકનું આ શ્રીમુખ શાતકરણને વંશ જ છે. શાત રાજા તરીકે પણ ઓળખાવ્યો છે, જીઓ બુદ્ધિ પ્રકાશ (૧૭) આંબભ્રત્યાગના અર્થ માટે જુએ. પુ. ૩,૫,૭૪-૭૫.

Page #293

-
દ્વિતીય પરિચ્છેદ
ચેદિવંશ (ચાલુ)
ટૂંકસાર—(૩) રાજા ખાલ, ઉ ભિખુરાજ ઉર્ફે ધર્મરાજ–તેને સમય જે મનાયે છે તેનાથી કેટલેય પૂર્વે તે છે, તેની ઉપાડેલ ચર્ચા–પ્રચલિત માન્યતા છે કે મગધપતિ બહસ્પતિમિત્ર તે જ પુષ્યમિત્ર ગણાય, તેની અસત્યતા સાબિત કરવા માટે, આપવા પડેલા લગભગ વીસ પુરાવા તથા તે ઉપર કરેલે વિધવિધ દષ્ટિએ વિવાદઉપરાંત જુદી જ રીતે ચર્ચા ઉપાડીને તેને કરી આપેલ નિર્ણય–
હાથીગુફાના લેખમાં જે ૧૦ને આંક વાપરવામાં આવ્યો છે તેને વિદ્વાનોએ નંદ અને મોર્ય સંવતને ગણાવે છે, પરંતુ તે તેમ નથી, તેની લીધેલી અનેક દૃષ્ટિથી તપાસ–અને ભિન્ન ભિન્ન વિત્યા બતાવી આપેલી તેની અશકયતા–વળી તે આંક ચેરિ. સંવતને કે મહાવીર સંવતને હોઈ શકે કે કેમ તેની પણ ચર્ચા ઉપાડીને, છેવટે બધી આપેલ નિરધા—

Page #294

૨૫૨
ખારવેલનો
[ દશમ ખંડ
(૩) ખારવેલ; ભિખુરાજ; ધર્મરાજ' વિષયમાં રસ-આનંદ લેનાર લગભગ સર્વ વિદ્વાનોએ
રાજા વૃદ્ધિરાજના મરણ પછી તેને યુવરાજ એક અવાજે એવો મત બાંધે છે કે, રાજા ખારભિખુરાજ ઈ. સ. પૂ. ૪ર૯મ. સં. ૯૮માં ખાર- વેલ તે શુંગવંશના સ્થાપક પુષ્યમિત્રને સમકાલીન વેલ નામ ધારણ કરી કલિંગ સામ્રાજ્યને સમ્રાટ હતો. તેમજ આ પુષ્યમિત્રને સમય, માત્ર થોડાંક વર્ષની બન્યો હતો.
વધઘટ સિવાય લગભગ ચેકસ કરી શકાય છે. આ ગત પરિચ્છેદે ચેદિની ઉત્પત્તિ વિશેની ચર્ચા ઉપરથી ખારવેલનો સમય પણ નક્કી કરી, તેના કરતાં સાબિત કરી ગયા છીએ કે, ચેદિવંશ અને પૂર્વજન-વૃદ્ધિરાજ તથા ક્ષેમરાજનો–સમય તેમના
ચેદિદેશ તે બે નામને કંઈક રાજ્યકાળના આંકડા મૂકી, ગણી કાઢવામાં આવ્યો તેને સમય અકળ કારણને લીધેજ જોડાણ છે. આપણે પણ તેમનાજ પગલે ચાલીને પ્રથમ
થઈ ગયું છે. જેમ આ પ્રશ્ન ખારવેલને સમય નક્કી કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે અને વિસ્મયનું એક અંગ બની ચૂકયું છે, તેમ કલિંગપતિ તે ગોઠવાઈ જવાથી તેના આધારે પ્રથમના બે તરીકે ચેદિવંશનું નામ પણ ભારતના પ્રાચીન ઈતિ- પુરૂષોને રાજ્યકાળ આંકી કાઢયો છે. આ કારણને હાસમાં અમૂક–ખાસ પ્રસંગને લઈને જ આગળ પડી લીધેજ અત્યાર સુધી પ્રગટ થઈ ચૂકેલ દરેક પુસ્તકમાં ગયું છે. ચેદિવંશનું નામ કલિંગપતિ તરીકે જે મશ- જ્યાં જ્યાં વંશના પ્રારંભના સમય વિશે કાંઈ પણ હુર થઈને ખ્યાતિ પામ્યું હોય તે આ ખારવેલ ઉલ્લેખ કરવાની જરૂર લાગતી, ત્યાં ત્યાં તેને નિશ્ચિત ચક્રવતીએ કાતરાવેલ હાથીગુફાના શિલાલેખને લીધે જ કરી રાખેલ સમય જ જણાવી દીધો છે અને રીમાર્કછે. તેમ ખુદ કલિંગનું નામ હિંદી ઈતિહાસના રસ નોંધ કરી છે કે, વિશેષ આધાર અને પુરાવાના પુરૂષો અને અભ્યાસીઓના છે જો ચડવા પામ્યું પ્રમાણ આપી ચર્ચા કરવાનું અને નિર્ણય ઉપર હોય તે ખારવેલ ચક્રવર્તાની કારકિદ કરતાં ત્યાં આવવાનું કામ, રાજા ખારવેલનું જીવન લખવાનો ઉભા કરાવેલ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના ખડક લેખને જ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય ત્યાં સુધી તે વિષય મુલતવી વિશેષ અંશે આભારી છે. એટલે કલિંગ દેશના રાજ- રાખવાની જરૂર છે. હવે તે સ્થિતિ આવી પહોંચી કીય ઇતિહાસ સાથે આ બે મહાપરાક્રમી રાજવીઓનાં છે એટલે તેની વિસ્તારપૂર્વક ચર્ચા કરીશું. જીવનને ઘાટો સંબંધ હવે જોઈએ એમ કલ્પી શકાય વિદ્વાનેએ અને નિષ્ણાતોએ પુષ્યમિત્રને અને છે. આ બેમાંના વિશેષ પ્રતાપી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના ખારવેલને સમકાલીન માન્યું હોવાનું જણાવી ગયા સમયનું વર્ણન પુ. માં તેના જીવનવૃત્તાંત લખતી છીએ. આમ કરવામાં તેમણે રાજા ખારવેલના હાથીવખતે જણાવી ગયા છીએ, જ્યારે ચક્રવતી ખાર. ગુફાના શિલાલેખમાં દર્શાવેલ કેટલીક હકીકત ઉપર વેલનું વૃત્તાંત આ પરિચ્છેદ કરવું રહે છે. તે જાણી તથા તેમાંના એક બે સ્થળે તેના સમયદર્શન માટે લીધા બાદ, તે બન્નેની સરખામણી કરવાનું આપણે ટાંકેલ આંક સંખ્યા ઉપર, મુખ્યપણે આધાર રાખ્યો માટે સૂતર થઈ પડશે.
છે. એટલે દરજજે આપણે પણ તેમનું જ અનુકરણ આ કલિંગપતિ ચેદિવંશી રાજાઓના સમયની કર્યું છે, પરંતુ જે મતભેદ ઉભો થયો છે તે, તે ગોઠવણું હાથફાના શિલાલેખમાં કોતરાવેલ બના આંકડાની માન્યતાને અંગેજ થયો છે. ની સમયાવળીના આધારે કરવામાં આવી છે. આ તે આંકડાની ચર્ચા પણ રસપ્રદ તો છે જ, પરંતુ
(૧) આ નામો તેણે પોતે ધારેલ હતાં એવું તેણે (૨) તેટલા માટે આ બન્ને રાજાવીઓનાં રાજકીય કતરાવેલ હાથીગુફાના લેખ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે. તે માટે તથા સામાજીક જીવનની સરખામણું આગળ ઉપર કરી બતાજાઓ આગળના તુતીય પરિ
વવી પડી છે,

Page #295

દ્વિતીય પરિછેદ ]
સમય
૨૫૩
તે સમજવાને કારગત થઈ પડે તેવી ભૂમિકા ઉભી રીતે તેનો સમય ઠરાવવા માટેના જે અનેક મુદ્દાઓ કરવાની આવશ્યકતા દેખાય છે. તે માટે નકારાત્મક આગળના પારિગ્રાફમાં ટાંકીને તે ઉપર ચર્ચા જગાડી પુરાવા (Negative proofs) પ્રથમ લઈને અમુક છે તેમાંના કેટલાક તે પ્રસંગોપાત અને પૃથકપણે સ્થિતિ પ્રમાણ પુરસ્પર સ્થાપિત કરીશું. તે બાદ આવી ગયા હશેજ, તે સર્વ પ્રથમ વાંચી જવાથી પ્રત્યક્ષ-હકારાત્મક પુરાવા (Positive proofs) અત્ર કરવામાં આવેલ વિવાદની મજબૂતાઈ વિશેષપણે લઇને તે સ્થિતિને મજબૂત કરીશું અને છેવટે દષ્ટિગોચર થશે. Affirmative proofs (નિશ્ચયદર્શક પુરાવાથી)ની નકારાત્મક તથા પક્ષ મુદ્દાઓ તપાસણી કરીને તેને નિશ્ચિત કરીશું. આ ત્રણ જાતનાં (Negative and indirect evidences) પ્રમાણને જે નિર્દેશ અત્ર કરવામાં આવ્યો છે (૧) આંધવંશના સ્થાપક તરીકે શાતકરણી તે સઘળાં ઐતિહાસિક બનાવોનાં જ છે એટલે તેની શ્રીમુખને ગણવામાં આવ્યો છે. વળી રાણું નાગનિકાએ સત્યાસત્યતા વિશે આપણે બધા નિર્ભયજ રહી શકીશું. કેતરાવેલ શિલાલેખની હકીકતના આધારે તૂટતા મંડા આ બનાવ ઉપરથી એક વખત જેવી ભૂમિકા સિદ્ધિ મેળવીને જ તેને પુષ્યમિત્રને સમકાલીન કરાવ્યો છે. થઈ ગઈ છે, પછી તેને આંકડાની કસોટીએ કસી એટલે કે રાજા પુષ્યમિત્ર તથા શિમુખની હયાતી જોતાં જરા પણ વિલંબ થવાનું નથી. પરિણામે અત્યાર આંબવંશની ઉત્પત્તિ થઈ તે સમયની માનવામાં આવી સુધી ચાલી આવેલી માન્યતામાં–કે રાજા ખારવેલ છે. આ એક સ્થિતિ થઈ; બીજી બાજુ, ચવત ખારવેલે અને પુષ્યમિત્ર બને એક બીજાના સમકાલીન હતા કાતરાવેલ હાથીગુફાના શિલાલેખ આધારે સુપ્રસિહ તેમાં, કિંચિત પણ અંશ સમાયેલ છે કે કેમ તે વાત છે કે, રાજા શ્રીમુખને તેણે પોતે હરાવ્યો હતો. વાચક સમક્ષ આપોઆપ દીપકની પેઠે પ્રત્યક્ષ થઈ જશે. એટલે કે રાજા શ્રીમુખ તથા ચકવર્તી ખારવેલ એક
પ્રથમ આપણે નકારાત્મક પ્રસંગેની સમાલોચના બીજાના સમકાલીન થયા, હવે જ્યારે રાજા શ્રીમુખ કરીશું, એટલે કે પુષ્યમિત્ર અને ખારવેલ એક બીજાના એક પક્ષે રાજા પુષ્યમિત્રને સમકાલીન અને બીજા સહકાળવતી હોઈ ન શકે તેની દલીલે વિચારી પક્ષે ચક્રવતી ખારવેલને સમકાલીન થયો છે, ત્યારે જોઈશું. આમાંની કેટલીક ચર્ચા પુ. ૩ ૫, ૬૬ થી ભૂમિતિના સિદ્ધાંત પ્રમાણે તે ત્રણે રાજવીઓ અરસ
સુધી પુષ્યમિત્રના વૃત્તાંત નીચે કરી ગયા છીએ પરસના સહમયી થયાજ કહેવાય. આ પ્રમાણે તે જોઈ લેવી. બનવા જોગ છે કે ત્યાં લખેલ વિગ- વર્તમાનકાળે એક ઐતિહાસિક વિધાનની રચના કરવામાં તેનું અહીં, એક યા બીજા સ્વરૂપમાં પુનરૂચ્ચારણ આવી છે. તે બરાબર છે કે કેમ તે આપણે તપાસીએ પણું થાય, છતાં દલીલને જોશ અને જેમ બરાબર અને તેના પરિણામમાંથીજ આપણને જોઈતી
ખ્યાલમાં આવી શકે માટે, તેમ કરવાની જરૂરિયાત હકીકતને ઉત્તર મળી જશે. લાગતાં અને તે ઉતારી છે એમ સમજી લેવું. તેવીજ [ ટીપ્પણ-શ્રીમુખ અને ખારવેલ બન્ને સમ
(૭) પૃથપણે લખાઈ ગયા છે, માત્ર યાદદાસ્ત તાછ ની હકીકતનો પારા. કરવા માટે તથા અત્રે લખ્યા ઉપરાંત પણ બીજા મુદાઓ પુ. ૧. પુ. ૧૮૮; ખારવેલ પેલી સુવર્ણ પ્રતિમા ઉભા કરી શકાય તે માટે, વાચકને વિનંતિ છે કે તેમણે નીચે બહસ્પતિમિત્ર પાસેથી લઈ ગયે તેનું વર્ણન. પ્રમાણે વર્ણન વાંચી જવું.
પુ. ૩. પૃ. ૬૬થી ૭૨ પુષ્યમિત્રના વૃત્તાંતમાં તેની સમપુ. ૧. પૃ. ૧૫૪ થી ૧૫૬-ઘનકટકના વર્ણનમાં “આ દેશ કાલીન વ્યક્તિઓના મથાળા તળેકરેલું વિવેચન પૃ.૧૬ની ટીકા. ૧૫ર સત્તા કોની’ તે નામને પારિગ્રાફ
, ૩ પૃ. ૧૫૫ ડિમેટીઅસ અને મિનેન્સરના વૃત્તાંત પુ. 5. ૭૫ “બહસ્પતિમિત્ર વિશે વળી કાંઈદ અવારનવાર કરેલ લેખે,

Page #296

૨૫૪ ખારવેલ અને પુષ્યમિત્ર
[ દશમ ખંડ કાલીન છે તે નિર્વિવાદ સત્ય ગણાય, કેમકે શિલાલે. તે વંશની સ્થાપના અશોકની પૂર્વે ઘણાં વર્ષે થઈ ગઈ ખમાંજ તે હકીકત છવાડેલ છે. પરંતુ શ્રીમુખને છે ત્યારે શ્રીમુખને સમય પણ અશોકની પૂર્વે જ–અને પુષ્યમિત્રને સમકાલીન ઠરાવવાને કાંઈ પ્રમાણ રજુ તે પણ ઘણાં ઘણું વર્ષ પૂર્વે થઈ ગયે માન પડે. કર્યું નથી; માત્ર કેટલીક હકીકતોને આડીઅવળી તેમ વળી ઉપર તે એવું કહી ગયા છીએ કે, મચડીને કેડા મેળવી દીધા છે. જો કે તે પ્રમાણે પુષ્યમિત્રની પૂર્વે જ કેટલાંક વર્ષે અશોક થઈ ગયો સ્થિતિ ન હોવાનું જણાવવાને આપણી પાસે ઘણી છે. એટલે તે શ્રીમુખ અને પુષ્યમિત્ર વચ્ચેનું અંતર બાબતે પડી છે. તે બાબતે કમેક્રમે આગળની દલીલમાં વળી ઓર વધી પડયું ગણાય. હવે વિચારો કે, પ્રગટ થતી જણાશે પરંતુ અત્રે તો બીજીજ હકીકત શ્રીમુખને પુષ્યમિત્રનો સમકાલીન કહે તે સાચું, કે લઈને તે માન્યતાની સત્યાસત્યતા વિચારીશું. શ્રીમુખના અસ્તિત્વને પુષ્યમિત્ર પહેલાં ઘણું ઘણું
એટલું તે ચોક્કસ છે જ કે, મૈર્યવંશી સમ્રાટ વર્ષોનું માનવું તે સાચું ? આ પ્રમાણે વિદ્વાનોનાં અશોકના મરણ પછી કેટલાંય વર્ષ સુધી મૌર્યવંશ પિતાનાં કથનમાં જ વિરોધાભાસ દેખાઈ આવે છે. ચાલ્યો છે અને તે બાદ પુષ્યમિત્રના શુંગવંશની સાર એ છે કે, શ્રીમુખને અને પુષ્યમિત્રને જરા સ્થાપના થઈ છે. એટલે એમ સિદ્ધ થયું કે, અશોક પણ સમકાલીનપણું સંભવતું નથી જ.]. અને પુષ્યમિત્ર વચ્ચે કેટલાંય વર્ષનું અંતર છે. બીજી (૨) મિ. કૅસન, પિતાના પુસ્તકમાં રાણી બાજુ, સમ્રાટ અશોકના રાજદરબારે ગ્રીક એલચી નાગનિકાના શિલાલેખના સમયની ચર્ચા કરતાં કહે. મેગેસ્થનીઝ જે આવ્યો હતો, તેણે તે સમયની હિંદની છે કે It may be placed a little, but રાજકીય પરિસ્થિતિ વિશેનું કેટલુંક વર્ણન કરી not much, later than Ashok's & બતાવ્યું છે, તેમાં એક હકીકત એવી પણ જણાવી Dasarath's edict. But what in my દીધી છે કે, સૈનિક બળ ધરાવતા દેશોમાં પ્રથમ opinion, most clearly proves that they
સ્થાન મગધનું છે અને તેનાથી જ ઉતરતું એટલે belong to one of the first Andhras, નંબર બીજાએ પ્રદેશનું છે. એટલે તાત્પર્ય એ થ is that their graphic peculiarities fully કે, મગધપતિ સમ્રાટ અશોકના સમયે અંધપતિનું agree with those of the Nasik inscripસ્થાન, સૈનિકબળની અપેક્ષાએ માત્ર અશોકથી જ tions (No. 1) of Kanha's or Krishna's ઉતરતું હતું. અને એ તે દેખીતું જ છે કે, જે આંધ્ર- reign=અશોક અને દશરથના શિલાલેખ કરતાં તેને પતિના નામની ફાટતી હોય અને મહાપરાક્રમી સમય ભલે દેડક–પણ બહુ લાંબો નહીં-પૂર્વને નરપતિની ગણનામાં જેનું નામ મૂકાતું હોય, તેવી ગણી શકાતે હેય; પરંતુ આવ આંધ્ર રાજાઓને સ્થિતિવાળું રાજ્ય કાંઈ આજકાલમાં તે ઉગી નીકળ્યું લગતે છે એવો જે મારો મત વધારે સ્પષ્ટ થત ન જ હેય. તેને સ્થાપિત થયાને અને તે બાદ, ઉપર જાય છે તેનું કારણ એ છે કે, તેમની લિપિની જણાવ્યા પ્રમાણેની સ્થિતિએ પહોંચવાને કેટલેયે કાળ વિશિષ્ટતાઓ, કન્ય અથવા કૃષ્ણના રાજ્ય કેતરાયેલા વ્યતીત થઈ ગયો છે જોઈએ. એટલે કહેવાનો તાત્પર્ય (નં. ૧) નાસિકના લેખોને સંપૂર્ણપણે મળતી આવે એ છે કે, પ્રવંશની જે સ્થિતિ મેગેસ્થનીએ વર્ણવી છે છે.” આ લખાણુની મતલબ એ થાય છે કે (૧) તે અધવંશની સ્થાપના તે અશોકની પૂર્વે ઘણાં વર્ષો રાણી ના નિકાને લેખ સમ્રાટ અશોક તેમજ પહેલાં થઈ ગઈ ગણાય. વળી આપણે જાણીએ છીએ રાજા દશરથના નિકટવર્તી સમયનું મનાય છે (એટલે કે આંધ્રુવંશનો સ્થાપક તે શ્રીમુખ જ છે એટલે જયારે કે ઈ. સ. પૂ. ૩૦૦ આસપાસને). (૨) પરંતુ તેની
(૬) જુએ કે. ખાં. ૨. ૫. ૧૯ થી ૨૫

Page #297

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
સમકાલીન હેઈ શકે જ નહીં
૨૫૫
લિપિ વિગેરે, રાજ કન્હ અથવા કૃષ્ણના નાસિકના પછી ગમે તે સ્થળને તે હોય કે ગમે તે સમયના શિલાલેખને મળતી આવે છે તેથી પોતે [મિ. રેસના રાજાને હોય. પણ એકજ જાતની પ્રાકત ભાષાના તે લેખને આંધ્રુવંશીના પ્રથમ પુરુષોના સમયને અક્ષરે તેમાં માલમ પડયા કરે છે. એટલે સાર એ હોવાનું માને છે. [ગર્ભિત કથન એમ નીકળે છે કે, થે કે, જે સમયે પ્રાકૃત ભાષા બોલાતી-લખાતી આંધવંશીના આદ્ય પુરૂષોને સમય અશોકની પણ હતી તે વખતે જ આધવંશી રાજાઓની રાત્તા ચાલી પહેલાંને છે. આપણે તેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૪૨૫ રહી હતી. બીજી બાજુ આપણે જાણીએ છીએ કે આસપાસ એટલે કે અશોકની પહેલાં સવાસો પ્રાકૃતનો પ્રચાર બંધ પડયા પછી સંસ્કૃત ભાષાને વર્ષને ઠરાવ્યો છે આ બન્ને હકીકતનું પૃથક્કરણ પ્રચાર થવા માંડે છે. તેમ વળી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના કરીશું તે એમ ભાવાર્થ નીકળે છે કે (૧) રાણ લેખ પરથી સમજાય છે કે તેના સમય સુધી તે પ્રાકૃત નાગનિકાને લેખ, રાજા કહના સમયને જ લગભગ ભાષા ચાલુ હતી જ. તેમ શુંગવંશના અમલમાં કહી શકાય (૨) રાજા કહ-કૃષ્ણ તે આંધ્રુવંશી પ્રથમ થયેલ મહાભાષ્યકાર પાંજલી મહાશયના સમયથી જ પુરૂષોમાંનું એક છે (૩) અને રાણી ના નિકાના સંસ્કૃતને પ્રચાર વધવા માંડે છે. તે હિસાબે એમ લેખનો સમય, અશોક કે દશરથના સમયની આસ- સાબિત થયું છે. આ આંધવંશી રાજાઓ રાજા પાસને માની લેવાયો છે તે બરાબર નથી. આ પુષ્યમિત્ર શૃંગના અમલ પહેલાના થઈ ગયા છે. આ મુદ્દાઓનું એકીકરણ કરીશું તો એમ સમયાવળી પ્રમાણે સર્વે રાજાઓ જ્યારે પુષ્યમિત્રના પુરગામી ગોઠવી શકાશે કે, સૌથી પ્રથમ આંધ્રુવંશને સ્થાપક કરે છે તે તે વંશને આદ્ય સ્થાપક શ્રીમુખ તે વિશેષ રાજા શ્રીમુખ, તેના પછી તુરત જ કે ચેડાંક વર્ષો પુરેગામી થયો કહી શકાશે. પછી સમકાલીન થયો રાજા કૃષ્ણ ઉર્ફે કન્ડ, તેના પછી રાણી નાગનિકા, હતો એમ માનવાનું જ કયાં રહ્યું ? અને તેણીની પછી કેટલાંયે વર્ષ અશક અને રાજા (૪) હાથીગુફાની દીવાલ ઉપરનાં સર્વે ચિત્રો દશરથ થયા છે. જ્યારે પુષ્યમિત્ર તે તેની યે પાછળજ નમૂદશામાં ચિતરાયેલાં છે. એટલે કે રાજા ખારવેલના થયો છે. જે આ પ્રમાણે સ્થિતિ દેખાય છે,-શિલ- સમયે, સંસારથી વિરક્ત થયેલ સર્વે ઋષિ મહાત્માઓ લેખથી સાબિત થાય છે તે પછી પુષ્યમિત્ર શુંગવંશીને દિગંબર અવસ્થામાં જ વિચારતા હતા. જ્યારે મહાશી રીતે આંધવંશના સ્થાપક શ્રીમુખના સમકાલીન રાજ પ્રિયદર્શિનના ખડકલેખથી જણાય છે કે, તેમના તરીકે માની શકાય ?
સમયે શ્વેતવસ્ત્ર ધારણ કરવાનો રવૈયે વિશેષ જોરથી (૩) વળી તે જ સિક્કાશાસ્ત્રી મિ. રસ એક ચાલુ થઈ રહ્યો હતો. તેથી એમ સિદ્ધ થયું કહેવાશે ઠેકાણે આગળ જતાં લખે છે કે, “The coin કે, ખારવેલને સમય-અથવા કહો કે હાથીગુફાના legends of Andhras in every district લેખને સમય-મહારાજા પ્રિયદર્શિનની પૂર્વને છે; અને and at all periods without exception પ્રિયદર્શિનની પહેલાનો થયે એટલે પુષ્યમિત્રની પૂર્વેને are in same Prakrit language= દેશના તે આપોઆપ સિદ્ધ થઈ ચૂક્યો જ ગણાશે. તેમ સિક્કા ઉપરના અક્ષરાની લિપિ, દરેક પ્રાંતમાં અને બીજી બાજુ રાજા શ્રીમુખ અને ખારવેલ બન્ને સમદરેક સમયે, એક પણ અપવાદ સિવાય એકની એક કાલીન છે જ એટલે સૂત્રસિદ્ધાંતના નિયમે રાજા પ્રાકૃત જ છે.” કહેવાની મતલબ એ છે કે જેટલા શ્રીમુખને પણ પુષ્યમિત્રથી ઘણુ ઘણુ વર્ષે પુરોગામી અપ્રદેશના સિક્કાઓ મળી શકે છે તે સર્વે ઉપર થયો ગણુ રહે છે.
(૫) તેજ કો, ૨. નું પુસ્તક પારિ. ૧૫૩

Page #298

૨૫૬ ખારવેલ અને પુષ્યમિત્ર
[ દશમ ખંડ (૫) હાથીગુફાના લેખનું વર્ણન કરતાં એક લેખક મગધપતિ જેવા મહાન સમ્રાટને નમાવ્યાથી સાર્થક મહાશયે જણાવ્યું છે કે, Kharvela invaded કરી બતાવ્યું જણાય છે. તેમ બીજી બાજુ, મગધ Magadh and laid siege to Rajagriti સમ્રાટના જેવા જ લશ્કરી બળ ધરાવતા અંધ્રપતિ and that four years later, he captured રાજા શ્રીમુખને તેણે કબજે કર્યો છે (જુઓ આગળ the royal palace (at Pataliputra) and ઉપર હાથીગુફા લેખની પંક્તિ ૪નું વર્ણન). આવાં made the Raja of Magadha fall at આવાં મોટાં બે સામ્રાજ્યના સમ્રાટોને જે પુરૂષ હરાવી his feet=ખારવેલે મગધ ઉપર ચડાઈ કરી અને શકે તેને ચક્રવત તે શું પણ મહાન ચક્રવાત કહેવામાં રાજગૃહીને ઘેરે ઘાલ્યો; અને તે બાદ ચાર વર્ષે પણ, લેશમાત્ર સંકેચ ધારી શકાય નહીં. એટલે બીજી (પાટલિપુત્ર નગરે) રાજમહેલની આસપાસ તે ફરી રીતે એમ ફલિતાર્થ થાય છે કે, ઉપરના બે મોટા વળ્યો અને પિતાના પગ પાસે મગધના રાજાને સમ્રાટ જેવા રાજવીઓને ખારવેલને રાજકીય આશ્રય નમાવ્યો.” એટલે કે રાજા ખારવેલે મગધ ઉપર બે આપદકાળે મળી રહે તેવી સ્થિતિ નિપન્ન થઈ ચૂકી વખત ચઢાઈ કરી હતી. પ્રથમ વખતે મગધ ઉપર હતી. આ પ્રમાણે એક સ્થિતિ હતી. જ્યારે બીજી હુમલે લઈ જઈ રાજગૃહીને ઘેરો ઘાલ્યો હતો, જયારે બાજુ ઇતિહાસકારે વળી એમ જણાવે છે કે, રાજા બીજી વખત તેથી પણ આગળ વધીને પાટલિપુત્ર પુષ્યમિત્ર, પાટલિપુત્ર ઉપર ચડાઈ લઈ જઈને, મગધનગરે રાજમહેલ સુધી પહોંચી જઈ, ત્યાંના રાજાને પતિને જીતી લીધો હતો અને આખા પાટલિપુત્ર શહેરને તાબે કરી-પરાજય પમાડી-પોતાના પગેટ નમાવ્યો ખોદી કરીને વેરાન જંગલ જેવું બનાવી દીધું હતું ઃ હતે. મતલબ કે કલિંગપતિ ખારવેલે મગધ પતિ રાજ એટલે તે ઇતિહાસકારોના મતથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે, ઉપર સંપૂર્ણ ઉપરી અધિકાર મેળવવા જેવું, તે પુષ્યમિત્રના સમયને મગધપતિ અતિ નબળો હોવાથી, સમયે પરિબળ પ્રાપ્ત કરી વાળ્યું હતું. એટલે કહેવું તદ્દન પરાજય પામી ગયું હતું; તે એટલે સુધી કે રડે છે કે, તેણે પોતે જે ચક્રવર્તી ખારવેલનું બિરૂદ મગધ સમ્રાટ પિતાની જ આંખ આગળ પિતાના ધારણ કર્યું હોવાનું લેખ ઉપરથી સમજાય છે તે રાજનગરની કરાતી દુર્દશા લાચાર બનીને જોઈ રહ્યો
(૬) જુઓ ઈ. હિ કન્વે. ૫. ૫ સને ૧૯૨૯ તે હકીકત જરા અતિક્તી પડતી લાગે છે, પરંતુ ૫. ૫૮૭
હાથીગુફાના લેખમાં તે પ્રમાણે છે એટલે શંકા કરવાનું (૭) બ્રેકેટમાં રાખે છે તે લેખક મહાશયના જ છે. કારણું રહેતું નથી. એક વખત કહેવું કે રાજગૃહી ને ઘેરો ઘાલ્યો હતો ને બીજી (૯) આ હકીકત કેવી રીતે અસંભવિત છે તે પુ. ૩ વખતે કહેવું કે પાટલિપુત્ર નગરે રાજમહેલની આસપાસ પૃ. ૧૮-૧૯ માં બતાવી આપ્યું છે તે જુએ. કરી વન્યો. આમ કહેવામાં બે કારણો હશે. એકત. પ્રથમ વળી પુષ્યમિત્રને એક વખત મગધપતિ જણાવે છે, વખતની ચડાઈ વેળા રાજગૃહને ઘેરો ઘાલ્યો હતો અને બીજી ત્યારે બીજી બાજુ તેને જ મગધપતિ ઉપર ચડાઈ લાવતે વખત તેથી આગળ વધીને પાટલિપુત્ર ગયો હતો એમ (જુઓ. ૫. ૩ પૃ. ૫૭) જણાવે છે. તે બને વાકયને કહેવાનો ભાવાર્થ પણ હોય; અને બીજું કારણ એમ હોય સુમેળ જામતું નથી. તે હકીકત ૫ણું પુષ્યમિત્રના વૃત્તાંત કે, રાજગૃહમાં તે સમયે મહેલ નહીં હોય એમ તેમનું માં જણાવી છે. કથન પણ થયું હોય.
વળી પુણ્યમિત્ર તે રાજગાદીએ બેસવા પામ્યો નથી. આ બંને કારણે સબળ નથી. તેની ચર્ચા કરી તેનો પુત્ર અગ્નિમિત્ર હજી ગાદીએ આવીને સમ્રાટ જેવી શકત; પરંતુ અક્ષરે બ્રેકેટમાં મૂકયા છે એટલે કહેવાપણું કીર્તિ મેળવી શકાય છે. એટલે જ્યાં પુષ્પમિત્રનું નામ છે, રહેતું નથી.
ત્યાં અગ્નિમિત્રનું નામ લેખાય તે કાંઈક હકીકત પાડી (૮) એક સમ્રાટને બીજે સમ્રાટ પોતાના પગે નમાવે મળતી આવે છે ખરી.

Page #299

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
હતા. હવે ખન્ને કથનની સરખામણી કરે. એક વખત જણાવાયું કે મગધપતિને ખારવેલ ચક્રવર્તી જેવા મહાન ચક્રવર્તીની હુંફ્ હતી, અને ખીજી વખત કહ્યું કે તેવી સ્થિતિમાં તે હેવા છતાં, તેનાથી અનેક ગણા નાના રાજા–રાજ્યની સમૃદ્ધિ અને વિસ્તારની અપેક્ષાએ-એવા પુષ્યમિત્ર મગધ ઉપર ચડી આવ્યેા હતા તે રાજનગરની ખાના ખરાબી કરી વાળી હતી. આ બન્ને વાતમાં કાંઇ સત્યાંશ દેખાય છે ! હરગીજ નહીં. એટલે સાખિત થાય છે કે, ચક્રવર્તી ખારવેલના સમય દરમિયાન પુષ્યમિત્ર શુંગવંશીના સમય હાઈ શક્રેજ નહીં. તેટલા માટે તે બન્નેને કાઈ કાળે સમકાલીન હાવાનું પણ કહી શકાશે નહીં.
(૬) ખારવેલે પાતેજ હાથીગુકાના લેખમાં રાજનીતિની ચર્ચા કરતાં (જુએ લેખની પુક્તિ ૧૦ ) રાજનીતિ શાસ્ત્રના ત્રણ પ્રકાર=Three divisions of politics, જણાવ્યા છે તેમાં દંડ, સંધિ અને સામ (સમજાવટ)=War, Peace and Conciliation; or Punishment, Peace and Compromise ના નિર્દેશ કર્યો છે; પરંતુ ભેદની નીતિ=સમયે Dissentionsનું નામ લીધુંજ નથી. એટલે સમજવું રહે છે કે, ખારવેલના સમય બાદ આ ચેાથા પ્રકારની રાજનીતિના ઉપયેાગ થયા હૈાવા જોઇએ. મતલબ કે તે પ્રકારની રાજનીતિના આરંભ થયા હોય તેની પૂર્વે રાજા ખારવેલ થઈ ગયા છે. ઇતિહાસના અભ્યાસ શીખવે છે કે, મૌર્ય સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના સમયે તેમના રાજપુરાહિત અને મહાઅમાત્ય પંડિત ચાણકયજીએ જ આ ભેદનીતિને પ્રથમ ઉપદેશ આગળ ધર્યો છે અને અમલમાં પણ કદાચ તેમણે જ મૂકયા હૈાય. એટલે
(૧૦) આ પ્રમાણે અત્યારે માન્યતા તેનાથી જરા જૂદા મત ઉપર છીએ, તે હાથીગુફાના વિવરણમાં જણાવેલ છે.
સમકાલીન હેાઇ શકેજ નહીં
33
ચાલે છે. અમે આવતા પરિચ્છેદે
(૧૧) જ, એ. ખી. વી. સા. પુ. ૧૩ રૃ. ર૪રઃ— “On the evidence of coins=સિક્કાના પુરાવાને લીધે આ પ્રમાણે શબ્દો લખ્યા છે; અને તે ખાદ શુંગવ’શી મિત્રા તમારી રાજાઓનાં નામેા જણાવ્યાં છે. પરંતુ ખૂખી એ
૨૫૭
તે હકીકતને આધારે સાબિત થાય છે કે, રાન્ન ખારવેલ પાતે સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તને અને ૫. ચાણકયજીના પુરાગામી હાવા જોઇએ; અને તેમના પુરાગામી પુરવાર થયા એટલે તેમના પછી થનાર પુષ્યમિત્રના । પુરાગામી સ્વયંસિદ્ધ થઈ ગયાજ; બલ્કે દીર્ષ સમયી પુરાગામી હતા એમ કહેવું પડરો.
(૭) ખારવેલના લેખ ઉપરથી જણાય છે કે, તેણે બે વખત મગદેશ ઉપર હલ્લા કર્યાં છે૧૦ અને બન્ને વખતે તેણે રાજગૃહીનું જ નામ લીધું છે— બલ્કે એક વખત રાજગૃહી અને ખીજી વખત પાલિપુત્ર પણ હાય (જીએ ઉપરમાં ટી. નં. ૬)–તે હકીકત એમ સિદ્ધ કરે છે કે, ખારવેલના સમય સુધી મગધદેશના રાજનગર તરીકે રાજગૃહીનું સ્થાન કેટલેક અંશે જળવાઈ રહ્યું હતું; પછી ચાર્ડ અંશે કે ઘણે અંશે, તે વાત અલગ રાખીએ, જ્યારે પાટલિપુત્રની પાટનગર તરીકેની સ્થાપના અને પસંદગી, ભલે સમ્રાટ ઉદયનભટના સમયથી થઇ ગઈ છે ખરી; પરંતુ કાયમના સ્થાન તરીકે તેની વરણી તેા સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના
અને તે ખાદ જ થઈ છે. આ હકીકતથી સાબિત થઇ જાય છે કે, ખારવેલની મગધ ઉપરની ચડાઈ ચંદ્રગુપ્તના સમય પૂર્વે થઇ હતી.
(૮) હાથીણુંક્ાના લેખમાં મગધપતિ તરીકે બૃહસ્પતિમિત્રનું (બૃહસ્પતિરાજ નામ હેાવાનું કેટલાકની માન્યતા છે—ગમે તે વસ્તુ લો) નામ આપેલ છે (જીએ લેખની પંક્તિ ૧૨) અને તેને ખારવેલે નમાવ્યાની હકીકત છે. આ બૃહસ્પતિમિત્રની પાછળ૧૧ અગ્નિમિત્ર ગાદીએ આવ્યો છે એટલે કે બૃહસ્પતિમિત્ર પિતા થયા અને અગ્નિમિત્ર પુત્ર થયા. જ્યારે પુરાણામાં
છે કે, તેમાં કેાઈનું નામ બૃહસ્પતિમિત્ર જ લખ્યું નથી. તા પ્રશ્ન છે કે, બૃહસ્પતિમિત્રને શુંગવંશી રાજી થી રીતે દીધે ?
ખીજી, બૃહસ્પતિમિત્ર પછી અગ્નિમિત્ર જ ગાદીએ બેઠા હતા એવા પણ ઉપર દર્શાવેલ નામેામાં પુરાવા કે સાબિતી ક્યાં છે ? તેમાં તે। મરજી આવ્યા પ્રમાણે સષળાં નામા આપી દીધાં છે એટલું જ.

Page #300

ખારવેલ અને પુષ્યમિત્ર
૫૮
પણ એ તા સુપ્રસિદ્ધ વાત છે કે, અગ્નિમિત્રના પિતાનું નામ પુષ્યમિત્ર હતું. એટલે આ બૃહસ્પતિ તેજ પુષ્યમિત્ર૨ એમ મનાવવા પ્રયત્ન થયા છે. અને ખારવેલે બૃહસ્પતિમિત્રને હરાવ્યા એટલે પુષ્યમિત્રને જ હરાવ્યા છે એમ માની ખારવેલને અને પુષ્યમિત્રને બન્નેને સમકાલીન ઠરાવ્યા છે. [ ટીકા-જો બૃહસ્પતિમિત્ર તેજ. પુષ્યમિત્ર છે એમ ઠરે, તેા વિદ્વાñાની સર્વમાન્યતા સ્વયંસિદ્ધ થઇ જાય છે. પરંતુ પ્રથમ પ્રશ્ન તેા એ છે કે પુષ્યમિત્રને મગધપતિ ઠરાવવાનાં પ્રમાણેા જ કયાં છે ? તે મગધપતિ હોય તે જ ખારવેલ તેના ઉપર હુમલા લઈ જઈ શકે ને?] છતાં જે આ બૃહસ્પતિમિત્ર તે પુષ્યમિત્રનું ખીજું નામ છે એમ કબૂલ રાખીએ તે તેના અથ એ થયા કે રાજા ખારવેલે પુષ્યમિત્રને હરાયેા હતા. આ કથન તેમના પેાતાના જ શબ્દાની વિરૂદ્ધ જાય છે. એટલું જ નહીં ખલ્કે હાસ્યાસ્પદ દેખાઈ જાય છે; કેમકે વિદ્વાનેાની માન્યતા તા એમ છે કે (જુએ ઉપરની દલીલ ચેથી તથા તેના ટીપ્પણ નં. ૮માંની હકીકત) પુષ્યમિત્રે પાટલિપુત્રઉપર–મગધ ઉપર-વારી કરી હતી.૧૭ એટલે કે, ચડાઈ લાવનાર પુષ્યમિત્ર પાતે હતા. એક વખત કહ્યું કે મગધપતિ તરીકે૧૪ તેણે ખારવેલના હાથે હાર ખાધી છે, અને ખીજી વખતે પાછું કહ્યું કે તેણે તે। મગધપતિને હરાભ્યા હતા. આવું બને ખરૂં ? મતલબ કે બધી દલીલે જ ઢંગધડા વિનાની અને હાસ્ય ઉપજાવવા સરખી છે.
(૯) ખારવેલે પંક્તિ ૧૨માં જણાવ્યું છે કે, તેણે બૃહસ્પતિમિત્ર મગધપતિને પેાતાના પગે નમાવીને અંગ–મગધાનું ધન તે પેાતાના દેશ–કલિંગમાં લઈ આવ્યે
(૧૨) વળી નીચેની દલીલ નં. ૯ જુએ. ત્યાં પણ બૃહસ્પતિમિત્ર તેજ પુષ્યમિત્ર છે એવું નક્કી માનીને જ આગળ ચર્ચા કયે રાખી છે. (સરખાવા ઉપર ટી. નં. ૯)
(૧૩) મગધ ઉપર ચડાઇ કરી હતી' આ શબ્દો જ સૂચવે છે કે તે પોતે મગધપતિ નહેાતા જ. ( તુએ કે. હિ. ઈં. ૫. પ૧૮ ) ખરી હકીકત એ છે કે, પાટલિપુત્રમાંથી ગાડી ફેરવીને પ્રિયદર્શિનના વખતથી અવતિમાં વિદિશામાં માદી આવી છે (જીએ પ્રિયદર્શિનનું જીવન વૃત્તાંત)
[ દશમ ખંડ
હતા. હવે જે બૃહસ્પતિમિત્ર એટલે વિદ્વાનેાના મત પ્રમાણે પુમિત્ર થતા હાય તા, ખારવેલને કહેવાનેા અર્થ એ થયેા કે, તેણે અંગ-મગધપતિ પુષ્યમિત્રને હરાવ્યા અને ધન કલિંગમાં લાવ્યેા; વળી તેમણે ખારવેલ અને પુષ્યમિત્ર ખેને સમકાલીન ગણ્યા છે. આ એક સ્થિતિ થઈ. બીજી ખાજુ એમ હકીકત છે કે, પુષ્પમિત્ર પછી અગ્નિમિત્ર ગાદીએ આવ્યા છે. એટલે જે મુલક પુષ્પમિત્રના કબજામાં હેાય, તે અગ્નિમિત્રને વારસામાં મળ્યાજ કહેવાય; તે નિયમાનુસાર પુષ્યમિત્રના અંગ-મગધદેશ અગ્નિમિત્રને ગાદીએ બેસતાં જ વારસામાં મળ્યા હતા. ત્યારે ખીજી બાજુ તેા ઇતિહાસ એમ જણાવે છે કે, રાજા અગ્નિમિત્રે બિરાર (જેને અંગદેશના એક ભાગ કહી શકાય છે) દેશ નવેસરથી જીતીને તેના રાજાની કુંવરી માલવિકા સાથે લગ્ન કર્યું હતું. આ પ્રમાણે એક વખત કહ્યું કે અંગને પ્રદેશ અગ્નિમિત્રને તામે જ હતેા, અને બીજી વખતે કહ્યું કે તે ઉપર ચડાઈ લઈ જઈને તેને તે મેળવવા પડયા હતા. આ શું વાસ્તવિક કહેવાય ખરૂં કે ! સાર એ થાય છે કે, પુષ્યમિત્ર તે બૃહસ્પતિમિત્ર નથી જ; તેમ તે અંગપતિયે નથી અને મગધપતિયે નથી જ.
વળી આ પ્રમાણે કેવળ એક નામના દ્વીઅર્થ મેળવીને તેમનું ખેડાણ કરી દેવાથી કેવી મુશ્કેલીએ ઉભી થાય છે તે માટે નીચેની દલીલ નં. ૧૦ જુએ,
(૧૦) પંડિત જાયસ્વાલજીએ એમ પ્રસિદ્ધ કર્યું છે કે,૧૫ પુષ્ય નક્ષત્રને સ્વામિ બૃહસ્પતિ છે, એટલે ‘પુષ્ય' શબ્દને અર્થ જ ‘બૃહસ્પતિ’ થયા ગણાય; અને પુષ્પની પાછળ મિત્ર જોડવાથી જેમ પુમિત્ર થાય
એટલે પુષ્યમિત્ર તથા અગ્નિમિત્રનુ સ્થાન અવંતિમાં જ હતું.
(૧૪) જુએ ઉપરની ટીકા નં. ૧૧. એટલે કે પુષ્પ મિત્ર મગપતિ હતા જ નહીં. અરે એમ કહીએ કે તેણે પાટલિપુત્રનુ મ્હાં પણ જોયું નહેતું તે યાજબી કહેવાશે. તેના મરણ બાદ કેટલાંય વર્ષોં પછી, તેના પુત્ર અગ્નિમિત્રે પાટલિપુત્ર ઉપર ચડાઈ લઈ જઈને પાયમાલી કરી મૂકી હતી. (૧૫) જુએ જ. ખી. એ. રી. સા. પુ. ૧૩ ૧.
૨૪૦-૨૫૦

Page #301

દ્વિતીય પરિષદ સમકાલીન હેઈ શકે જ નહીં
૨૫૯ છે તેમ બૃહસ્પતિની પાછળ મિત્ર જેડવાથી બૃહસ્પતિ- છતાં સ્કંદગુપ્ત અને કુમારગુપ્ત, એ બેની ઐક્યતા જરાયે મિત્ર થાય છે એટલે પુષ્યમિત્ર તેજ બૃહસ્પતિમિત્ર છે સિદ્ધ નથી તેમ. એટલે તેમના કહેવાની મતલબ એ એમ ગણાય.
છે કે, સમાન અર્થ કે ભાવાર્થવાળા બે શબ્દો હોય, આ કથન–એટલે કે પુષ્યમિત્ર તે જ બૃહસ્પતિ- તેમની સાથે કેઈ અન્ય પ્રત્યય કે ઉપસર્ગ જોડવાથી મિત્ર–બરાબર નથી એમ આપણે ઉપરની દલીલ . જે સમાસવાળા બે શબ્દ બને, તે પણ પાછા એકજ ૮ માં ઐતિહાસિક બનાના પ્રમાણે ટાંકીને સિદ્ધ અર્થવાળા હોય એવો કાંઈ એકાંત નિયમ છે જ નહીં. કરી બતાવ્યું છે જ. હવે બીજી રીતે તે મંતવ્યની અને પિતાના તે કથન માટે સ્કંદગુપ્ત અને કુમારગુપ્તના અસિદ્ધિ બતાવીએ. પંડિતજીના આ મંતવ્ય વિશે એક દષ્ટાંત રજુ કર્યા છે; કે જેમ સ્કંદ અને કુમાર બને બીજા લેખક પિતાના વિચાર જણાવતાં કહે છે કે નામે એક જ દેવનાં છે, તેની સાથે ગુપ્ત જવાથી
His identification of Brhaspatimitra સ્કંદગુપ્ત અને કુમારગુપ્ત શબ્દ બને છે, છતાં તે બન્નેના with Pushyamitra.even if we admit અર્થ જુદા જ છે, તે બન્ને વ્યક્તિઓ જુદી જ છે તે that Brhaspati was also identified by આપણે ઈતિહાસના અભ્યાસથી જાણીએ જ છીએ; તે જ the ancient Hindus with Pushya, that પ્રમાણે બૃહસ્પતિમિત્ર અને પુષ્યમિત્રનું સમજી લેવું. આ, does not justify the identification of પ્રમાણે તેમના આખાએ કથનનો સાર છે. એટલે કે જ્યાં Brhaspatimitra with Pushyamitra, સુધી પુષ્યમિત્ર તે જ બૃહસ્પતિમિત્ર, એમ અન્ય પુરાવા any more than the denotation of the અને પ્રમાણથી સિદ્ધ ન થઈ શકે, ત્યાં સુધી માત્ર શબ્દાર્થsame God by the terms Skanda and થી જ તેમની ઐકયતા સાબિત થયેલી માની શકાય નહીં. Kumar, justifies the identification of (૧૧) નં. ૧૦ માં જેમ પ. જાયસ્વાલાજીએ Skandagupta with Kumargupta=બહ- બહસ્પતિમિત્રને પુષ્યમિત્ર માની લઈ દલીલ કરી છે. સ્પતિમિત્રની ઓળખ પુષ્યમિત્ર સાથે તેમણે (૫. પણ તે હવે વાસ્તવિક પુરવાર થતી નથી, તેમ બીજી જાયસ્વાલજીએ) કરાવી છે. પ્રાચીન હિંદુઓએ બૃહ- રીતે પણ તેમણે બહસ્પતિમિત્રને પુષ્યમિત્ર હેવાનું
સ્પતિને પુષ્ય તરીકે ઓળખાવ્યો હતો એમ આપણે જણાવ્યું છે. અત્ર તે મુદો વિચારીશું. તેમનું એમ કબૂલ રાખીએ; તે પણ બૃહસ્પતિમિત્ર તે જ પુષ્યમિત્ર કહેવું છે કે, હાથીગુફાના લેખની પંક્તિમાં, રાજા એવું ન્યાયપૂર્વક પુરવાર થતું નથી; જેમ, એક જ દેવનું ખારવેલને મગધ ઉપર ચડી આવેલ જાણીને તથા નામ સૂચવતા સ્કંદ અને કુમાર નામના બે શબ્દો હોવા છત મેળવ્યાનું સાંભળીને ડિમેટ્રીઅસ૧૭ નામને
(૧૬) જુઓ. ઈ. હિં. કર્યો. સને ૧૯૨૯ નું પુ. ૫ થી આગળમાં લખાયો છે. તેના લેખક કહે છે કે, Mr. ૫. ૫૯૭.
Jayaswal has described his difficulties before (૧૭) હાથીગુફામાં પૂરું નામ લખાયેલું જ નથી he could make out Dimita or Dimiti ડિમીટ (આગળના પરિચયમાં તે લેખની ચર્ચા છે તે જુઓ) ડિમિટિ શબ્દને પિતે ઉકેલ કરી શકયા તે પૂર્વે તેમને શું
ત્યાં પ્રથમના જે બે ત્રણ અક્ષરેને અત્યાર સુધી ઉકેલી શકાયા શું મુશ્કેલીઓ નડી હતી તેનું વર્ણન ૫. જયસ્વાલજીએ છે, તેજ જણાવ્યા છે. પાછળના અક્ષરે ઉડી ગયા છે. એટલે કરેલ છે. તાત્પર્ય એ થયો કે, આ શબ્દ ઉકેલવામાં તેમને કે આ શબ્દ શું છે તેની તો માત્ર કલ્પના જ ગોઠવાઈ છે: ધણી મુશ્કેલીઓ નડી છે; છતાં ઉકેલ કરાયા છે તે સંશયવાળો
બાકી જે વંચાયા છે તે “ડિમિટ હેવાનું ઠર્યું છે છતાં પણ હવા સંભવ છે. (અથવા કહો કે, પુષ્યમિત્ર પૃહસ્પતિતે ઉકેલ પણ સાચો હોય તેમ તેમ જણાતું જ નથી એવું મિત્ર અને ખારવેલ આ બધાં નામ હદયમાં વસી રહ્યા તેના લેખકના શબ્દથી ખુલે છે.
હતાં એટલે જ હદયના ગુંજારવને અનુરૂપ રાજ હિમિટ આ આ લેખ ઇં. હી. ક. ૧૯૨૯ ૫.૫ ૫.૫૯૪ ધી જાય છે.)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #302

ખારવેલ અને પુષ્યમિત્ર
૨૦૦
જે યવન સરદાર મથુરા૧૮ સુધી આવી ચૂકયા હતા તેને ગાંસડા પોટલાં બાંધી, પીછે હઠ કરવી પડી હતીઅથવા કહો કે મથુરાથી પાછા હઠીને તે પંજાબ તરફ્ જતા રહ્યો હતા-તે સરદાર ખીજો કાઈ નહીં પણ પુષ્યમિત્રના સમકાલીન જે યવનપતિ (Bactrian King) ડિમેટ્રીઅસ (જેનું ધૃત્તાંત આપણે પુ. ૩ પુ. ૧૫૨માં કરી ગયા છીએ) હતા તે જ છે. એટલે ૩ લેખના કથનમાં નાંધેલ ડિમેટ્રીઅસ તે પુષ્યમિત્રને સમકાલીન છે; તેમ ડિમેટ્રીઅસ તે ખારવેલના સમકાલીન છેજ, એમ લેખ પાતે જાહેર કરે છે. એટલે કે જ્યારે ડિમેટ્રીઅસ પુષ્ણમત્રના સમકાલીન છે અને ખારવેલને પણુ સમકાલીન ઠરે છે ત્યારે ભૂમિતિનાથયા છે? સિદ્ધાંત પ્રમાણે પુષ્યમિત્ર અને ખારવેલ બન્ને સમકાલીન જ કહી શકાય.
આ પ્રમાણે સર્વ હકીકત હાય । । બધું ખરાખર સિદ્ધ થઈ જાય જ છે, પરંતુ તેમની માન્યતા અને દલીલવાળે! આખા લેખ વાંચીને એક વિદ્વાને પેાતાના વિચાર જણાવતાં ઉદ્દગાર કાઢયા છે કે,૧૯ 'Eut even if we admit for arguments'
'
sake that Demiti or Demitrius was
engraved here, what evidence is there to show, that this Demitrius can be no other than the son and successor of Euthiydemus of Bactria ?=પરંતુ વાદ વિવાદની ખાતર આપણે સ્વીકારીએ કે ડિમિટ કે
(૧૮) મથુરા નામનાં એ શહેરા છે (!) ઉત્તરનું મથુરા તે સૂરસન રાજ્યની રાજધાની; જે મથુરા નામથી પ્રખ્યાત છે. (૨) દક્ષિણનું મથુરા જે ત્રિચિનીપેાલીની પાસે આવેલ છે, જેને ખરી રીતે મદુરા કહેવાય છે.
લેખમાં મદુરા છે કે મથુરા તે ખરાબર તપાસવાની જરૂર છે. બનવા જોગ છે કે એને ખદલે ખીજુ શહેર મનાઇ ગયું છે; અને તેમાં પણ પુષ્પમિત્રની અને ખારવેલ ની ધડ બેસારવા માટેની તાલાવેલીએ જ કામ કર્યુ દેખાય છે. (૧૯) જીએ ઇ. હિ. કવા, ૧૯૨૯ પુ. પ. પૂ. ૫૯૪ (૨૦) ઉપરનીટી, ન. ૧૭ જીએ: તેમાં કા હાવાના પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કર્યા છે. ફ્રિમિટ શબ્દને બદલે
[ દશમ ખંડ
ડિમેટ્રીસ શબ્દ કાતરાવવામાં આવ્યા જ હતા, તાપણુ એવી ક્યાં સાબિતી છે કે, આ ડિમેટ્રીઅસ તે (પેલા) બેકટ્રીઅનપતિ યુથીડીમસના પુત્ર અને પાછળથી ગાદીએ આવનાર જ હતા ? તેમના કહેવાની મતલબ એ છેă (૧) પ્રથમ તે। ડીડમિટ ક ડિમેટ્રીઅસ શબ્દ હેાવાની પણ શંકા છે.૨૦ (૨) તથાપિ, ચર્ચા ટૂંકી કરવા ખાતર માની લ્યા કે તે શબ્દ જ છે,
તાપણુ તેમાં એવી કથાં માહિતી અપાયલી છે કે, તે ડિમેટ્રીઅસ લાણા જ છે;૨૧ એટલે કે, ઈ તિહાસમાં જેને યુથીડીમસના પુત્ર૨૨ તરીકે લેખનો છે તે જ આ છે કે, તે સિવાય કાઈ ખીજો રાજા તે નામધારી૨૩
[ ટીકા:લેખમાં જ્યાં ડિમિટ શબ્દ હેાવા વિશે જ શંકા ઉભી થઈ છે ત્યાં આપણે કાંઇ કહેવાપણું નથી. ત્યાં શું શબ્દ છે અને ક્રે। અર્થ થાય છે તે માટે આપણે આગળના પરિચ્છેદે આખાયે લેખના અર્થ પંક્તિવાર વિચારવાના છીએ. એટલે અત્રે તેની ચર્ચા મૂકી દઈશું. છતાં પેક્ષા લેખકે ટૂંકું પતાવવા જેમ સૂચના કરી છે, તેમ માની લ્યો કે તે શબ્દ ડિમેટ્રીઅસ જ છે અને ડિમેટ્રીસ નામને કાઈ બીજો રાજા થયેા જ નથી (જુએ નીચીને ટી. નં. ૨૧); એટલે કે તે યુથીડીમસને પુત્ર જ છે. છતાં પ્રશ્ન એ છે કે તેણે મથુરા સુધી આવવાનું પ્રયાજન જ કયાં ઉભું થયું હતું? પ્રથમ તા ડિમેટ્રીઅસના વૃત્તાંતે (જીએ પુ. ૩ પૃ. ૧૫૧-૫) આપણે પુરવાર કરી ગયા છીએ કે તેનું રાજ્ય
શું વાંચી શકાય છે. તે માટે માગળ ઉપર હાથીગુફાના લેખવાળા પરિચ્છેદ જુએ. ]
(૨૧) નીચેની ટીકા નં. ૨૩ જીએ,
(૨૨) પુ. ૭. પૃ. ૧૪૫ ને કાઠામાં ચેથ્યુ આસન-બેકટ્રીયાના રાન્તનાં નામે જુએ,
(૨૩) ઈરાન, ગ્રીસ અને બેકટ્રીઆની ગાદીએ જે નૃપતિઆ આવ્યા છે તેમનાં નામેા ોઇ લીધાં છે. ડિમેટ્રીઅસ નામને કે, જેનાં નામના પ્રથમ ભાગ ડિમિટી કે તેને મળતા શબ્દો આવતા હેાય તેવા, કોઈ બીજો નરપતિ થયા દેખાતા નથી. એટલે સમજાય છે કે ડિમેટ્રીબસ એક જ થયા છે અને તે યુથીડીમસના જે પુત્ર ગણાય છે તેજ છે.

Page #303

--
દ્વિતીય પરિદ ]
સમકાલીન હેઈ શકે જ નહીં સતલજ નદીની પૂર્વે બીલકુલ લંબાયું જ નથી. એટલે ઉપર પરિભ્રમણ કરવાને છૂટે મૂકી દે છે. આ પ્રમાણે તેને માટે મથુરા સુધી આવવાનું જ તદ્દન અસંભવિત ફરતા તે અશ્વને જયારે કોઈ અટકાયત કરે નહીં ત્યારે છે. બીજું, જે સમય ખારવેલને આપણે નિશ્ચિત એમ માની લેવાય છે તેનું સાર્વભૌમત્વ દરેક પ્રદેશના કરી બતાવવાના છીએ તે સમયે મથુરાના પ્રદેશ રાજાને કબૂલ મંજૂર છે. હવે વિચારે કે પુષ્યમિત્રે ઉપર તે રહ્યું, પરંતુ હિંદની કોઈ ભૂમિ ઉપર પણ તે પ્રમાણે વર્તાવ કર્યો હતો. તે તે, તેને અધ કોઈ પરદેશી સરદારની આંખ સુદ્ધાંયે ફરકી નથી; ખારવેલના પ્રદેશમાં પણ જો જ જોઈએ; અને તેમ તે પછી યવન સરદારનું૨૪ હિંદમાં આવવું અને થાય તો, જે ખારવેલે પુષ્યમિત્રને નાકે દમ લેવરા જમના નદીના પ્રદેશમાં થાણું નાંખવું તે પ્રશ્ન જ હોય, તે શું આવી તેની તુમાખી ચલાવી લ્ય ખરે કયાંથી ઉપસ્થિત થઈ શકે?
કે? તેમ એ પણ સિદ્ધ છે કે તેમના જ શબ્દોથી) (૧૨) આ ઉપરાંત બીજી કેટલીક દલીલોથી પુષ્યમિત્રના મરણ બાદ તે ખારવેલ જીવંત હતા; રાજા પુષ્યમિત્રના વૃત્તાંત (તે માટે જુઓ પુ. ૩ એટલે કેઈને શંકા ઉઠાવવાને અવકાશ પણ રહે પૂ. ૬૧ થી ૭૨) લખતાં આપણે સાબિત કરી ગયા નથી કે તેણે (પુષ્યમિત્રે) ખારવેલના મૃત્યુ બાદ તેવા છીએ કે, પુષ્યમિત્ર અને આંધ્રપતિ રાજા શ્રીમુખ અશ્વમેધનો આરંભ કર્યો હતે? મતલબ કે હું તે સમસમયી હતા જ નહીં. એટલે પછી પુષ્યમિત્ર અને ખોટું જ છે. એટલા માટે કોઈ પણ રીતે વાતને ખારવેલ પણ સમકાલીન લેવાનું સાબિત નથી થતું. બરાબર મેળ ખાતો નથી જ. સાર એટલો જ છે કે,
(૧૩) પુષ્યમિત્રનું ગાદીએ આવવું વિદ્વાનોની પુષ્યમિત્ર અને ખારવેલની વચ્ચે સમકાલીનપણુને માન્યતા પ્રમાણે ઈ. સ. પૂ. ૧૮૮ છે. જ્યારે તદન અભાવ જ છે. એટલું જ નહીં પણ આગળ ખારવેલને સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૮૩ ઠરાવેલ છે. આપણે પુરવાર કરી આપીશું તેમ, તે બેની વચ્ચે એટલે કે પુષ્યમિત્ર પાંચ વરસે પહેલો ગાદીએ બેઠે બહુ જ લાંબા ગાળાનું કહે કે અઢી સદી જેટલું– હતા અને ખારવેલ પછી બેઠો હતો એમ ગણે છે. અંતર-આવેલું છે. ૨૧ વળી બન્નેએ ૩૬-૩૬ વર્ષ રાજ્ય કર્યું છે. બલકે ઉપરમાં, પુષ્યમિત્ર અને ખારવેલના સમયના પુષ્યમિત્રને ૩૮ વર્ષ પણ કઈકે અપ્યાં છે. એટલે અનુમાનિક નિર્ણય ઉપર આવવા માટે, આપણે નકાર તે હિસાબે ખારવેલ કરતાં પુષ્યમિત્ર પાંચ વર્ષે વહેલે દર્શાવતી દલીલોની જ ચર્ચા હાથ ધરી હતી. હવે (અને ૩૮ની ગણત્રીએ ત્રણ વર્ષ પહેલો) મરણ થોડીક હકારમાં જવાબ મળી આવે તેવી દલીલો પામ્યો છે; અથવા બીજી રીતે કહીએ તે, પુષ્યમિત્રના તપાસીએ. જે કે ઉપરમાં ચર્ચાયેલી બારે દલીલોને મરણબાદ પણ ખારવેલ છવ રહ્યો છે. બીજી આપણે નેગેટીવ મુફસ તરીકે ઓળખાવી છે પરંતુ બાજુ એમ હકીકત છે કે પુષ્યમિત્રે પોતાની ઉત્તરા- તેમાંની કેટલીક હકીકત એવા પ્રકારની છે કે, જે વસ્થામાં બીજે અશ્વમેધ કર્યો હતો અને અશ્વમેધ તેને ઉથલાવી નાખીને સવળી કરી વાંચીએ, તે તે કરવાની મુખ્ય સરત એ હોય છે કે, તે યજ્ઞ કરનાર હકારમાં જવાબ આપે તેવી Positive proofs જ ભૂપતિને કોઈ બીજો સમવડીયો વો ન જોઈએ. દેખાઈ જાય તેવી છે. પણ આપણે જે તેમ કરીએ તેની ખાત્રી કરવા એક વર્ષ અગાઉથી તે પિતાને તે તે સર્વ સર્વિતચૂણિત જેવું થઈ જશે, એટલે તે યુવરાજની નિગાહબાની નીચે એક અશ્વને પૃથ્વી કાર્ય આપણે ન કરતાં માત્ર એટલું સુચન જ અત્રે
(૨૪) હિંદની વાત અલગ રાખીએ. પરંતુ ગ્રીક, ઈરાન દેખાતું નથી. કે બેકટીઓમાં પણ ડિમિટથી શરૂ થતું હોય, એવું કેઈ (૨૫) જીઓ જ, એ, બી, રી. સે. ૫. ૧૭ ૫, ૨૪ અન્ય રાજાનું નામ જ ખારવેલના સમયે, ત્યાં હોય એમ : (૨૬) જુઓ આગળના પાને.

Page #304

ખારવેલ અને પુષ્યમિત્ર
[ દશમ ખંડ
કરીશું કે, જે વાચકવર્ગને જીજ્ઞાસા હોય તેમણે સ્વતઃ લઈ ગયો હતો તે સમયે ત્યાં અભિવિજય નામના તે પ્રમાણે કરી જોવું. બાકી આપણે તો ઉપરના રાજાનું રાજય ચાલતું હતું, અને તેના રાજ્યનું ત્રીજું બાર આંકની સાથે જોડીને જ તેના અનુસંધાન તરીકે વર્ષ૧૭ (આ પ્રમાણેના અર્થ માટે આગળના પરિચ્છેદે હવે પછીની દલીલોને રજુ કરીશું.
હાથીગુફાના લેખનું વર્ણન જુઓ) બેસી ગયું હતું. પિઝીટીવ ફસ=કાર જવાબ આપનારી, પ્રત્યક્ષ હવે જો આ સિલનપતિ રાજાઓની નામાવળી તથા પુરાવાની અથવા સીધે જ ઉત્તર મળે તેવી : ગમે તે વંશાવળી સરખાવીશું તે (જુઓ પુ. ૨. પૃ. ૨૪ નામ આપે. તેવી લગભગ અડધા ડઝન જેટલી તે ટી. નં. ૭૧) તેમાંથી તેને સમય પણ નક્કીપણે મળી આપી શકાશે જ; અને ઉમેદ છે કે, ઉત્સાહી સંશોધક રહે છે. ત્યાં જોતાં, આ વિજયરાજાને અમલ મ. સ. તે જ ધોરણે જે વિશેષ મેળવવા ધારશે તે અન્ય ૯૫=ઈ. સ. પૂ. ૪૩૨માં શરૂ થયો હોવાનું નીકળે પણ ઉભી કરી શકશે જ. આવા મુદામાંના કેટલાક તે છે. તે હિસાબે તેનું ત્રીજું વર્ષ એટલે મ. સ. ૯૮= ખુદ તે હાથીગુફાના લેખમાંથીજ લભ્ય થાય છે. ઈ. સ. પૂ. ૪૨૯૨૯ આવશે, કે જ્યારે ખારવેલે
(૧૪) હાથીગુફાના લેખમાંની ત્રીજી પંક્તિમાં યુવરાજ તરીકે સિલોન ઉપર ચડાઈ કરી હતી. પરંતુ ખારવેલે જણાવ્યું છે કે, પિતાની ૨૪ વર્ષની ઉંમર ત્યાં પોતે પિતાનું કાર્ય સંપૂર્ણ રીતે આપે, તે પહેલાં સંપૂર્ણ થયા બાદ તેને રાજ્યાભિષેક થયેલ છે. તે રાજ્યાભિષેક કરાવવા તેને એકદમ પાછા વળવાની પછીની પંક્તિઓમાં, પિતાના રાજયકાળના એકેક પછી ફરજ પડી હતી. જે હકીક્ત આપણે રાજા વૃદ્ધિરાજના એકેક વર્ષ લઈને, તે તે સમયે શું શું પરાક્રમ કરી વૃત્તાતે જોઈ ગયા છીએ. એટલે ચર્ચાને સાર એ થયે રહ્યો હતો તેનું યથાસ્થિત વર્ણન કરી બતાવ્યું છે. કે ખારવેલના રાજ્યાભિષેકને સમય ઇ. સ. પૂ.૪૨ સાર એ થયો કે જેમાં ત્રીજી પક્તિમાં પોતાના રાજ્યો સાબિત થાય છે. જ્યારે પુષ્યમિત્રનો સમય તે ઈ. સ. ભિષેકને લગતે બનાવ બન્યાની જાહેરાત કરી છે તેમ પૂ. ૧૮૮ લગભગ ૩૦ (જુઓ. પુ. ૩. ૫.૫૪ તે પછીની પંક્તિમાં વર્ણવેલી હકીકતના બનાવો, પોતે ૬૦ તથા ૪૦૪). બન્ને વચ્ચે અઢી વર્ષનું અંતર ગાદીએ આવ્યા બાદ, બન્યા હતા એવું ગણવાની સૂચના છે, મતલબ કે બન્ને સમકાલીન હતા જ નહીં. છે. તેવી જ રીતે ત્રીજી પતિની પૂર્વની બે ઓળમાં (૧૫) લેખની પંક્તિ ૧૨માં એવી હકીકત છે કે જે બનાવ બન્યાનું વર્ણવ્યું છે, તે તેના રાજ્યાભિષેકની તેણે (ખારવેલે) રાજગૃહીને ઘેરી લીધું હતું અને પહેલા થઈ ગયા હતા, એમ આપણે ગણવું રહે છે. સગાંગેય-(શશાંક) મહેલ સુધી તે પહેચી ગયો હતો. અને આ અનુમાનને તેમના જ શબ્દોથી સમર્થન મળે મતલબ કે, મગધદેશની રાજધાનીના શહેર તરીકે છે; કેમકે તે બે પંક્તિમાં તેણે પોતાને યુવરાજ તરીકે રાજગૃહી હજુ વિસરાઈ ગયું નહોતું તેવા સમયે ખારસંબોધ્યો છે. આટલી પ્રસ્તાવના કરીને હવે આપણે વેલ થયો હોવો જોઈએ. લેખમાં ક્યાંય પાટલિપુત્રનું તે લેખની હકીકત તપાસીશું.
નામ સુદ્ધાંત લેવાયું નથી. પાટલિપુત્રનું નામ તો બીજી પંક્તિમાં જાહેર કર્યું છે કે, જ્યારે પોતે અનુવાદકે એ પિતાની મેળે સૂચવીને અંદર સંબંધ યુવરાજપદે હતા ત્યારે સિંહલદ્વીપના રાજા ઉપર ચડાઈ બેસારવાને ગોઠવી દીધું લાગે છે. આ હકીકત જ
(૨૭) લેખની પંક્તિઓમાંની કેટલીયના અર્ધ બેસા. આપણને શતવહનવંશી રાજા શ્રીમુખને વૃત્તાંત ઉપરથી જવામાં ગેરસમતિ થયાનું મારી નજરે લાગ્યું છે, તે સર્વ મળી રહે છે; તે માટે પુ. ૫ માં જુઓ. આગળના પરિવેદમાં વિસ્તારથી સમજાવ્યું છે.
(૩૦) આ સાલ તેના મરણની છે. પરંતુ તેના સત્તા (૨૮) આ રાજાને વિજય કહો કે અભિવિજય કહો, તે એક કાળના સમયની વાત કરવી હોય, તે તેમાં ૩૮ વર્ષ ઉમેજ છે. તેના કારણે માટે હાથીગુફાના લેખની સમજૂતિ જુઓ. • રવા રહે છે. વાચકને સર્વ વાતે અનુકુળતા સચવાય માટે
(૧૯) આ સાલ બરાબર છે કે કેમ તેની સાબિતી ખત્ર મેં લગભગ રાજ વાપર્યો છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #305

દ્વિતીય પરિછેદ ] સમકાલીન હેઈ શકે જ નહીં
૨૬૩ પુરવાર કરે છે, કે મૌર્યસમ્રાટના રાજઅમલે પાટલિપુત્ર પતિ તરીકે તેઓ અવિચ્છિનપણે રાજ્યપદ ભોગવતા જ
ખ્યાતિમાં આવ્યું, તે પૂર્વે સમ્રાટ ખારવેલ થઈ ગયો આવ્યા છે. આ પ્રમાણે એક હકીકત થઈ. બીજી વાત હેવો જોઈએ. એટલે જ તેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૩૭૨ એમ છે કે, અશકના સમય બાદ જ પુષ્યમિત્ર થયો પહેલાને પુરવાર થાય છે.
છે. તેમાં અશોક મૌર્ય ગણાયો છે અને પુષ્યમિત્ર શુંગ (૧૬) મિ. હ્યુએનશાંગ જેવા વિશ્વવિખ્યાત યાત્રિકે કહેવાય છે. એટલે કે બને ભિન્ન જાતિના જ છે. કરેલ વર્ણનમાંથી પણ તેવો જ ધ્વનિ નીકળતે જણાય ત્રીજી સ્થિતિ એમ છે કે, પુષ્યમિત્રનું બીજું નામ છે. તેમના શબ્દો આવી મતલબના લેખાયા છે (વિદ્વાનોની રચના પ્રમાણે) બહસ્પતિમિત્ર છે તેથી
Hituen Tsang tells us that, shortly બૃહસ્પતિમિત્ર શુંગવંશી કરે છે અને તેને હાથીગુંસાના before his arrival, Punarvarman, Raja લેખની નોંધ પ્રમાણે મગધપતિ તે કહે જ રહે છે of Magadh and the last descendant એટલે એમ થયું કે તેમના હિસાબે મગધપતિઓ of Ashok, had piously restored the શુંગવંશી રાજાઓ હતા. કદાચ તેને છેવટે ન મૂકતાં sacred Bodhi tree at Gaya, which વચ્ચગાળે કયાંક વૃહસ્પતિને મૂકે, તે હ્યુએનશાંગે Sasanka, king of Bengal had destroyed. જણાવેલી અભંગતા જ તૂટી જશે. આ પ્રમાણે These events happened soon after ત્રણ સ્થિતિ થઈ. હવે જે તેમને મેળ મેળવશે તો 600 A. D=હ્યુએન સાંગ એમ નિવેદન કરે છે કે, ઇતિહાસિક ગ્રંથકારનાં મંતવ્ય, દરેક રીતે એક બીજી પિતે હિંદમાં આવ્યો તે પહેલાં થોડા જ સમયે, હકીક્તને અથડામણમાં ઉતારનારાં જેવાં જ દેખાય મગધના રાજા અને અશોક સમ્રાટના) અંતિમ વંશ જ છે. એટલે સાબિત થાય છે કે ઐતિહાસિક બનાવ છે પુનર્મને ગયા (શહેર)માં પેલા પવિત્ર બધિવૃક્ષની તે તે સાચા જ છે પરંતુ આપણે ગોઠવી દીધેલી ધાર્મિકભાવે પુનઃસ્થાપના કરી હતી. આ બેધિવૃક્ષોને માન્યતા જ અસત્ય છે, અને વિરોધમાં દેખાઈ આવતી નાશ બંગાળના રાજા શશાંકે કર્યો હતો. આ સર્વ સર્વ પરિસ્થિતિની જનેતા તેજ છે. મતલબ કે પુષ્યમિત્ર બનાવો ઈ. સ. ૬૦૦ પછી તુરતમાં જ બન્યાનું નેંધી બ્રહસ્પતિમિત્ર નથી જ. તેમ તે એકબીજાના સમકાલીન શકાશે.” એટલે મિ. વિન્સેન્ટ સ્મિથના શબ્દોમાં જે પણ નથી. એટલું જ નહી પણ પુષ્યમિત્રને મગધપતિ ઉતારીએ તો પેલા હ્યુએનશાંગ યાત્રિક મહાશયને કહેવો તે પણ એક ભૂલ ખવડાવનારું ઐતિહાસિક કહેવાનો આશય એ છે કે, ઈ. સ. ૬૦૦ સુધી મગધ- તત્ત્વ ગણાશે. પતિ તરીકે અશોકના વંશજો, અવિચ્છિનપણે બંગાળ બીજું, બહસ્પતિમિત્ર મગધપતિ છે તે તે નિર્વિવાદ પ્રાંતમાં ગાદી ઉપર ચાલુ રહ્યા હતા. તેમાંને છેલે છે. હવે જો તેને અશોક અને પુષ્યમિત્રની વચ્ચે મૂકીએ રાજા પુનર્વર્મન હતો. તેથી તે એમ કહેવા માંગે છે કે છીએ તે હ્યુએનશાંગનું કહેવું ખોટું કરે છે; કેમકે, મગધપતિ તરીકે ઠેઠ અશોકના સમયથી માંડીને ઈ. સ. અશોકના વારસદારોની એકદોરી તૂટી જાય છે. એટલે ૬૦૦ સુધી મૌર્યજાતિના રાજાઓ જ રાજ્ય ચલાવ્યું કાં તેને (બૃહસ્પતિને) પુષ્યમિત્રની પાછળ કે અશોકની આવતા હતા; પછી તેમના રાજ્ય વિસ્તાર ભલે સંકેચ પૂર્વે ગણવો જોઈએ. પુષ્યમિત્રની પાછળ તે ગણવાની કે વૃદ્ધિ પામ્યો હોય તે જુદી વસ્તુ છે. પરંતુ મગધ- સર્વ સંજોગો તેમ જ વિદ્વાનો ના પાડે છે. તે એકજ
(૩૧) જુઓ વિન્સેન્ટ સ્મિથ કૃત, ફલર્સ ઓફ ઈન્ડિયા વારસામાં મળ્યો હતો એમ કહેવું પડશે જ. જ્યારે બીજી સારીઝમાંનું “અશોક” નામનું પુસ્તક ૫, ૭૧
બાળ ઈતિહાસ છે એમ શિખવે છે કે અગ્નિમિત્રને (૩૨) ધારો કે તે ગાદીપતિ હતો અને મગધનો સ્વામી પાટલિપુત્ર ઉપર ચડાઈ લઈ જવી પડી હતી. તે પછી હતા; તે મગધન પ્રાંત તેના પુત્ર અગ્નિમિત્રને સાચું શું ?

Page #306

૨૬૪ ખારવેલ અને પુષ્યમિત્ર
[ દશમ ખંડ નિર્ણય થયો કે બૃહસ્પતિમિત્ર અશોકની પૂર્વે જ થઈ દાયોની મૂળ વસ્તુ (સિદ્ધાંત)ને સાર-જતિ સંયમ ગયો છે અને અશોકની પૂર્વે થયો એટલે પુષ્યમિત્રની અને જીવનની વિશુદ્ધિ (શુદ્ધ ચારિત્ર)નાં ધ્યેય તરફ પૂર્વે તે થઈ ચૂક્યો જ કહેવાય. તેમાં આ બૃહસ્પતિ છે (આ પ્રમાણે) અનેક સંપ્રદાયની (વર્ણવેલી-ઉપદેશેલી) પોતે ખારવેલને સમકાલીન છે એટલે ખારવેલ પણ સહિષ્ણુતા પછીથી થયેલા રાજાઓએ પાળી પુષ્યમિત્રની પહેલાં જ થયો ગણાય; મતલબ કે તે બેને બતાવી છે; દાખલા તરીકે, ઓરિસ્સાના ખારવેલે, સમકાલીન કઈ રીતે પણ કહી શકાશે નહીં. સર્વ વાતે અશોકના જેવી જ-સાદશ ભાષા-વાપરેલી
(૧૭) જેમ એતિહાસિક અને રાજકીય પુરાવાથી છે. એટલે તેમને કહેવાને આરાય એ છે કે, (૧) સાબિત કરી શકાય છે તેમ ધાર્મિક હકીકતથી પણ તે સમયે, ઈસાઈ, રેસ્ટ્રીઅન કે ઈસ્લામ ધર્મની તે જ સ્થિતિ પુરવાર કરી શકાય છે; કે ખારવેલને તે સ્થાપના જ થવા પામી નહતી જેથી તે સંપ્રસમય પુષ્યમિત્રથી ઘણો જ પૂર્વનો છે. તે જ વિદ્વાન દાયોનું તે નામ પણ અજાણ્યું હતું. (૨) આમાંના મિ. સ્મિથના શબ્દો આપણે ટાંકીશું. તેઓશ્રી લખે ઈસાઈ અને ઇસ્લામ ધર્મમાં લશ્કરી નાદને, યુદ્ધ છે કે, “The creeds of Jesus, Zoro” કરવાનો, લડી પડવાને કે એવા ઉગ્ર-તેજ-સ્વભાવaster, and Mahomed were unknown; નેજ-ઉપદેશ જે મુખ્યપણે કરાયેલ છે, તે વિષય he (Ashoka) is not thinking of exclu- પરત્વે તે અશોક પિતાની આંખ સરખી પણ ફરsive militant religions like Christianity કાવતું નથી. એટલે કે આવા સ્વભાવનું અંશ સરખું and Islam-The essence of the matter પણ તેના રૂંવાડામાં દેખાતું નથી. (૩) ઉપરાંત હિંદમાં
–all Indian denominations is all જે જે સંપ્રદાયો. ભિન્નભિન્ન નામથી જાણીતા છે તે aimed at self-control and purity of સર્વના સિદ્ધાંતને સાર-મૂળ પાયો-આત્મસંયમ અને life. Similar toleration of various creeds શુદ્ધ ચારિત્ર ઉપર જ મંડાયલ છે. તે પછી, એટલે was practised by later princesKharvel કે જયાં આવી પ્રરૂપણ કરાતી હોય, ત્યાં ઉપરના of Orissa, for instance, used language ધર્મના લશ્કરીવાદને સ્થાન જ ક્યાંથી મળે? તેમ (૪) almost identical with that of Ashoka આ પ્રકારની સર્વ ધર્મ પ્રત્યે સહિષ્ણુતા દાખવવાની =જીસસ, ઝેરેસ્ટર અને મહમદના સંપ્રદાય (એટલે પદ્ધતિ, તેના (અશોકના) પછી થયેલ, અન્ય રાજકે જેને હાલ ખ્રિસ્તી ધર્મ, પારસી ધર્મ અને ઇસ્લામી વીઓએ પણ પાળી બતાવી છે. (અને) તેના દષ્ટાંતમાં ધર્મ કહેવાય છે) તેનું નામ જાણવામાં નહોતું. તે ઓરિસ્સા પતિ-કલિંગપતિ–ખારવેલનું નામ આપીને (અશક) ખ્રીસ્તી અને ઈસ્લામ ધર્મ જેવા કેવળ એમ કહેવા માંગે છે, કે તેણે પણ અશોકના જેવીજ, લશ્કરી-ઝનુની-જલદ (સ્વભાવનાવાળા) ધર્મને લગભગ તેને સર્વ રીતે મળતા આવે તેવા જ શબ્દવિચાર જ કરતો નથી. (એટલે કે તેવા ધર્મને ઉપ- માં, આજ્ઞાઓ ફરમાવી છે. ખારવેલે હાથીગુંદાના દેશ કરતે જ નથી). સર્વ હિંદી (નામવાળા) સંપ્ર- લેખમાં જે ધર્મોપદેશ પ્રબોધ્યો છે તે અને સમ્રાટ
(૩૩) જાઓ ૧લર્સ ઓફ ઇન્ડિયા સીરીઝનું “અશોક' મનાયું છે તેથી, તેની પછી થયેલ રાજવી એમ કરીને દષ્ટાંત નામનું પુસ્તક પૃ. ૬૦
રજુ કર્યો છે. જ્યારે આપણે સ્થાપિત કરેલ મત પ્રમાણે (૩૪) મજકુર પુસ્તક પૂ. ૬૨
તે પ્રિયદર્શિનની પૂર્વે થયેલ સમ્રાટ ખારવેલે પણ તેજ (૩૫) આ શબ્દથી તેમનું ધ્યાન સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના ભાષા વાપરી છે એમ કહેવું પડશે. ખડકલેખ તરફ જ ચોંટેલું છે. અત્યાર સુધી પ્રિયદર્શિન (૩૧) પ્રિયદર્શિનના ખડક લેખ અને ખારવેલ અને અશકને એક જ મનાયા છે તેથી તેમણે અશોક કોતરાવેલ હાથીશંકાને લેખ બનેને એક જ વાર શબ્દ વાપર્યો છે. તથા અશોની પછી ખારવેલ થયાનું ઉપદેશ છે.

Page #307

સમકાલીન હોઈ શકેજ નહીં
દ્વિતીય પઢિ ]
પ્રિયદર્શિને પેાતાના ખડકલેખમાં જે કરમાવ્યો છે, તેનાં ભાષા તથા અર્થને સાર વિગેરે, સર્વ એક જ પ્રકારનાં છે; તેમાં સર્વ ધર્મ પ્રત્યે ક્ષમામુદ્ધિ જ ભરેલી છે, ક્રાઇમે હલકા પાડવાની કે કાઈ ઉપર જખરાઈ વા૫રવાની વાત તા દૂર રહી, પણ તેવા વિચાર સરખા પણ દેખાતા નથી.
ઉપર જણાવેલ ચાર મુદ્દામાંના પ્રથમના ત્રણ સાથે, અત્યારે આપણે નીસબત નથી; એટલે તેને છોડી દષ્ટએ, પરંતુ ચેાથા મુદ્દાથી એટલું સાબિત થાય છે કે, ખારવેલ અને અશેક (જેને હવે આપણે પ્રિયદર્શિનના લેખ ગણાવ્યા છે તે-જીએ ઉપરની ટી. નં. ૩૫) એકજ ધર્મોના હતા. વળી આપણે જાણીએ છીએ કે, ખારવેલ જૈનધર્મી હતા.૩૭ એટલે પ્રિયદર્શિનને પણ જૈન મતાનુયાયી જ ઠરાવવા પડશે.૬૮ આ એક વાત થઈ. બીજી વાત એમ છે કે ખારવેલ અને બૃહસ્પતિમિત્ર એકજ મૂર્તિ-અને તે પણ જીનમૂર્તિને માટે અગાઉ લડયા હતા એમ જાહેર થયું છે. ત્રીજી વાત એ છે કે, પુષ્યમિત્ર વૈદિક મતાનુયાયી છે, તેમ તેણે ભગવાન પતંજલીના ઉપદેશથી અશ્વમેધ યજ્ઞો પણ કર્યાં છે; જ્યારે ખારવેલે શિલાલેખમાં જણાવ્યા પ્રમાણે રાજસૂય યજ્ઞ રાવ્યા છે. એટલે કે તેણે અશ્વમેધ યજ્ઞને ત્યાજ્ય ગણાવ્યો છે. ઉપરાંત પુષ્યમિત્રે કહેા કે તેના પુત્ર અગ્નિમિત્રે કહેા-પણુ તેણે ( વિદ્વાનેાની માન્યતા પ્રમાણે) બૌદ્ધધર્મી ( ખાકી આપણા મત પ્રમાણે, જીએ પુ. ૩ માં તેનું વૃત્તાંત-જૈનધર્મી) સાધુઓના
(૧૮) કે. હિ. Ū. માં જણાવેલ છે કુ૩૯, “With regard to the Andhras, the more certain evidence of inscription, assigns them to a period, which is in · flagrant contradiction to the position they occupy in the Puranas=આંધ્રવંશીએની ખાખતમાં જણાવવાનું કે પુરાણામાં તેમનું જે સ્થાન બતાવાય છે તેના કરતાં ઉધાડી રીતે–સ્પષ્ટપણે વિરૂદ્ધ જતું સ્થાન (સમય પરત્વે) શિલાલેખી પુરાવા (જે પુરાણા કરતાં વિશેષ આધારભૂત કહી શકાય છે) થી મળી રહે છે.” તેમનું કહેવું એમ છે કે (૧) પુરાણામાં આંધ્રવંશીઓના અમુક સમય ઠરાવાયા છે. (કહા કે ઈ. સ. પૂ. ૧ અને ખીજી સદીમાં થયાનુ માને છે). (૨) પુરાણા દંતકથારૂપી કહેવાય છે; જ્યારે શિલાલેખા તેમના કરતાં મજબૂત અને વિશ્વસનીય ગણાય છે. (૩) આવા વજનદાર અને વિશ્વાસપાત્ર શિલાલેખી પુરાવાથી તેમના સમય, ઉધાડી રીતે જ પુરાણામાં જણાવ્યા કરતાં વિરૂદ્ધ પડે છે. એટલે તેમનું કહેવું એ થયું કે, શિલાલેખી પુરાવાથી આંધ્રપતિના સમય (પુરાણામાં જેમનું વર્ણન અપાયું છે તે; આખા આંધ્રવંશ તે લગભગ પાંચસ। વર્ષ ચાલ્યેા છે પરંતુ પુરાણેામાં પુષ્યમિત્રના સમકાલીનપણે થયેલ જે વીણીવીણીને શિરચ્છેદ કરાવ્યા છે. મતલખ કે ખાર-શાતકરણીનું વર્ણન કરાયું છે તે આંધ્રપતિ કહેવાની અત્ર મતલબ છે. આ અં×પતિ તેમના વંશમાં છઠ્ઠો સાતમા પુરૂષ ગણાય છે) ભલે ઈ. સ. પૂ. ૧-૨ સહી કહી હાય, પણ શિલાલેખી પુરાવાથી સાક્ જણાય છે કે, તેઓ તે પહેલાં થઈ ગયા છે. અને ઈ.સ.પૂ.ની ૧-૨ સદીની પણ પહેલાં, એટલે ઇ. સ. પૂ. ની ત્રીજી
વેલ અને બૃહસ્પતિમિત્ર ( અથવા તેમના મતથી પુષ્યમિત્ર) અને ભિન્ન સંપ્રદાયના જ પુરવાર થાય છે. આ ત્રણે સ્થિતિનું એકીકરણ કરીએ તે એક વખતે તેમને સહધર્માં ઠરાવે છે, ત્યારે ખીજી જ વખતે વિધર્મી મનાવવાના પ્રયત્ન થાય છે. આ પ્રમાણે ધાર્મિક
(૩૭) વળી વિશેષપણે આવતા પરિચ્છેદમાં તે હકીક્ત ની ચર્ચા થવાની છે,
(૩૮) આ પ્રમાણે આપણે પુ. ૨માં અને
વખત
૩૪
૨૬૫
સ્થિતિ તપાસતાં પણ બૃહસ્પતિમત્ર અને પુષ્યમિત્ર ભિન્ન જ છે; ઉપરાંત બન્નેના સમય પણ જુદા જ છે, જેથી ખારવેલ અને પુષ્પમિત્રને સમકાલીન કહી શકાય તેમ નથી.
પુરવાર કરી બતાવ્યું છે. તેને આ પુરાવાથી વિશેષ સમન મળ્યું છે એમ જાણવું.
(૩૯) જીએ તે પુસ્તક પુ. પરર

Page #308

ખા-વેલના
[ દશમ ખંડ
કે ચોથી સદી માને, તે યે એટલું તો નક્કી જ થયું (૨) તેવું નામ દક્ષિણ હિંદના જૈનોમાં સૌથી પ્રથમ કહેવાશે કે વિદ્વાનોએ, આ પુરાણના આધારે જે જણાય છે (૩) તે જૈન સંપ્રદાયની એક શાખા છે સમય આંધ્રપતિઓને ગોઠવ્યે રાખ્યો છે, તે સમય પણ તેનો દક્ષિણ હિંદમાં પ્રચાર થયો જણાતો નથી તેમનો નથી જ. જે આઇ આધ્રપતિઓનો સમય (૪) ઉત્તર હિંદના જૈનોની તે શાખા સંભવે છે (૫) કરવો પડે છે. તે શ્રીમન તો તેને સંસ્થાપક જ છે: ભદ્રબાહુ અને ચંદ્રગુપ્તના સમયે જે મેટું તડ જિન એટલે તેનો સમય કરે કરે ને કરે જ. તેમ વળી શ્રીમુખ સંપ્રદાયમાં ઉભું થયું છે તેની પૂર્વનાં સમયની તે શાખા તથા ખારવેલ તો સમકાલીનપણે થયા મનાય છે. દેખાય છે (૬) તેમ આ શાખાને ચેદિવંશ સાથે સંબંધ એટલે ખારવેલને સમય પણ ફેરવીને ઇ. સ. પુ. ની હશે એમ માલમ પડે છે. આ છ હકીકતમાંથી પાંચ ચોથી સદીમાં તે લઈ જવો જ પડશે. મતલબ કે વિશે આપણે અત્રે કાંઈ કહેવાની જરૂર નથી. માત્ર ખારવેલ અને પુષ્યમિત્ર સમસમયી નથી જ.
જે પાંચમી છે તેનું જ પ્રમાણ અહીં લેવું રહે છે. તે ' (૧૯) એક અન્ય ગ્રંથકાર જણાવે છે કે ૪૦ ઉપરથી સમજાશે કે આ ચેદિયકુળની ઉત્પત્તિ મૌય. “It must be observed that the સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના સમયની પૂર્વે થઈ હતી એમ તેમનું Chetiya Kula mentioned in the Khar
માનવું થાય છે. ચંદ્રગુપ્તની પહેલાંની થઈ, એટલે vela grants, the earliest perhaps of
અશોકની પણ પૂર્વેની થઈ જ; તેમ પુષ્યમિત્રની પહેલાં South Indian Jains, is a branch of the તે ઘણાં વર્ષોની થઈ; મતલબ કે ખારવેલનો સમય Jains, which has not spread itself in
પુષ્યમિત્રની પહેલાં ઘણાં ઘણાં વર્ષોને છે. એટલે S. India. It perhaps represents one
ખારવેલ અને પુષ્યમિત્ર બંને સહમયી નથી જ. of the Jain Sakhas of N. Indian
(૨૦) હાથીગુફાના લેખની લિપિ અને સમ્રાટ origin, which flourished before the
પ્રિયદર્શિનના લેખેની લિપિ વચ્ચે તુલના કરવાથી કેની great schism in the time of Bhadra.
પ્રાચીન છે તે તે લિપિ વિશારદને વિષય કહી bahu and Chandragupta. Possibly
શકાય; પરંતુ જે તે બેની સરખામણી કરશે તે this branch belonged to Chedi kingdom
હિંમત છે કે, રાજા ખારવેલના લેખની લિપિ વિશેષ =એમ નોંધ કરવી જોઇએ કે, ખારવેલે કરેલાં પ્રાચીન પુરવાર થશે. દાનપત્રમાં ચેતિયલનું જે નામ આવે છે અને જે ઉપર પ્રમાણેના પરાક્ષ અને અપક્ષ, હકાર દક્ષિણના હિંદી જેમાં સૌથી પ્રથમ છે, તે જૈન. તથા નકાર ઉત્તરવાળા અનેક પુરાવાથી સાબિત કરી ધર્મની એવી શાખા છે કે જે દક્ષિણ હિંદમાં ફેલાવો બતાવાય તેમ છે કે (૧) ખારવેલ અને પુષ્યમિત્રને પામી નથી. ઉત્તર હિંદમાંથી ઉદભવેલી જૈનેની સમય એક નથી (૨) ઉલટું ખારવેલ તો પુષ્યમિત્રથી શાખામાંની કદાચ તે એક હશે; તેમજ, ભદ્રબાહુ ઘણાંય વર્ષ અગાઉથી થઈ ગયો છે (૩) તેમ જ પુષ્યઅને ચંદ્રગુપ્તના સમયે જે મોટું તડ પડયું હતું, તેની મિત્રનું બીજું નામ બૃહસ્પતિમિત્ર હતું જ નહીં, અને અગાઉ તે થઈ હશે. સંભવ છે કે આ શાખા ચેદિ હાઈ પણ શકે નહીં (૪) બૃહસ્પતિમિત્ર તે એક તૃતીય રાજ્યની હશે.” એટલે તેમનું કહેવું એમ છે કે (૧) અને સ્વતંત્ર જ વ્યક્તિ છે (તે માટે નંદવંશની હકીકત ખારવેલના દાનપત્રમાં ચેતિયકુલનું નામ આવે છે. જુઓ). આ પ્રમાણે નિરધાર થઈ જાય છે. તેને વળી
(૪૦) જૈ. સ. ઇ. ભાગ. ૨. પૃ. ૮૮-૮૯
લેખની સમજૂતિ અપાય નહીં, ત્યાંસુધી સમજવાને જરાકઠિન (૧) આ ઉપરાંત જૈન સાહિત્યમાંથી એક બે પુરાવા મળી પડે તેમ છે; માટે મુલતવી રાખવા પડયા છે. જુઓ આગળના આવે છે. પરંતુ તે અત્રન ઉતરતાં આગળના પ્રકરણે હાથીશંકાના પરિકે “દુષ્કાળ અને મૃતનું સંરક્ષણ’ વાળા પારિમાર્ક

Page #309
દ્વિતીય પરિછેદ ] સમયનો વિચાર સીધા પુરાવાથી–આંકડાની ગણત્રીએથી-પણું સમર્થન કાં તે નંદસંવત અને કાં તો મૌર્યસંવત ધારી લેવામાં મળી જાય છે. જેની તપાસ આપણે નીચેના પારિ આવ્યો છે. જો કે આવો કોઈ સંવત પ્રાચીન સમયે ચાકે હવે લઈએ. અસ્તિત્વ ધરાવતો હતો કે કેમ, અને ધરાવતો હતો હાથીગુફાના લેખમાં સંવતને એક આંક આવેલો તે કંઈ રાજદ્વારી બનાવ સાથે તે સંવત્સર સંયુક્ત છે. તેને કેટલાક ગ્રંથકારોએ ૧૬૯નો આંક વાંચ્યો છે;૪૨ કરીને વાપરવામાં આવ્યો છે કે કેમ, તે આપણી કેટલાકેએ તેને ૧૬પનો ઠરાવ્યો જાણમાં આવ્યું નથી જ; કેમકે સમય-કાળગણનાના ખાલના સમ- છે;૩ પરંતુ હવે તે સર્વ જે બે પરિચ્છેદ (જુઓ ઉપરમાં પૂ. 60 થી 113) યને વિચાર સન્માનીય થઈ પડયું છે કે તે સ્વતંત્ર રીતે લખી તેની ચર્ચા કાંઇક વિસ્તારથી અને આંક ૧૦૩નો જ છે. એટલું તે છૂટથી કરી ચૂક્યા છીએ, તેમાં આ બે સંવતમાંથી કબૂલ કરવું જ પડશે, કે આ આખા હાથીગુફાના –નંદ કે મૌર્ય–એકનું નામ આવ્યું નથી જ, છતાં કઈ લેખનું મહત્તવ ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ એટલું તે વિશાળ પણ સંભવિત માર્ગ તેની વિચારણામાંથી આપણે અને સર્વવ્યાપક થઈ પડયું છે કે, તેમને એક અક્ષર મુક્ત રાખ નથી; એ પદ્ધતિએ કામ લેવાનું જ્યારે પણ વિચારસૃષ્ટિની મર્યાદામાંથી જે જતા કરાય, તે જાહેર કર્યું છે ત્યારે, સંભવિત કે અસંભવિતપણુનો અતિ ગભીર પરિણામ નીવડવા સંભવ છે. એટલે કે, લેશમાત્ર વિચાર કર્યા વિના જ, આપણે તે કેવળ તે જે એકાદ શબ્દને પણ અન્ય અર્થમાં બેસારી દેવાય આંક ઉપરથી જ, તેના સત્યાસત્યપણુને વિચાર કરી તે, આખા ઇતિહાસનું પરિવર્તન થઈ જાય તેમ છે. તેવો રહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે, તેવી ભીતિના માર્યા પણ, આપણે તે તેટલા માટે, દલીલ ખાતર માની લ્યો કે તે દરેકની માન્યતા ગ્રહણ કરીને જ વિચાર કરવો રહે છે. આંક મૌર્યસંવત અને નંદસંવતનો જ છે. વળી આપણને સાર એ થયો કે, ઉપરના ત્રણે આંકને 169, 165 ખબર છે કે, કેઈ સંવત્સરને આરંભ જે થાય છે અને ૧૦૩-આપણે વિચાર કરે રહે છે. જ્યારે તે કઈક હેતુને અનુલક્ષીને જ કરાય છે; પછી ફાવે ખારવેલે પોતે જ શિલાલેખ કોતરાવ્યો છે અને તે વંશની સ્થાપના નિમિત્તે તેનો આરંભ થયો હોય ઉપરના આંકવાળા વર્ષમાં પિતે વિદ્યમાન હોવાને કે અમુક મહત્વપૂર્ણ બનાવના સ્મરણચિહ્ન માટે થયો પુરાવો આપેલ છે ત્યારે આપણે લેશમાત્ર પણ સંદેહ હેય. પ્રથમ આપણે નંદસંવતને અંગે વિચાર કરી લઈએ. લાવવાનું કારણ નથી. હવે આપણે જે તપાસવું રહે નંદસંવતને પ્રારંભ તેની શરૂઆતની તારીખથી જ છે તે, આંક કયાં સંવત્સર છે એ સિદ્ધ કરવું; જે જે થયે હેય, તો નંદ પહેલાને ઉ નંદિવર્ધનને ઉપરથી ખારવેલના સમયને પણ અચુકપણે નિશ્ચય ઈ. સ. પૂ. ૪૭ર=મ. સં. 55 માં જ્યારે રાજ્યાભિષેક થઈ જાય. થયો હતો ત્યારથી ગણી શકાય. તે બાદ બીજે કઈ ભિન્નભિન્ન ગ્રંથકારાના ધારવા પ્રમાણે આ આંકને, મહત્વને ઐતિહાસિક બનાવ બન્યો નથી, કે તેનો (42) કે. હિ. ઈ. પુ. 1 પૃ. 608-Shatrani of હેવાથી એટલે કે શાલીવાહન શાતકરણ અને ખારવેલ બને the Andhra Dynasty (Shalivahan satkarni) સમકાલીન હોવાથી બન્નેને સમય ઇ. સ. 5. 119 ગણાય. being contemporary with Kharvel (whose (43) જ. બી. એ. વી. સે. પૃ. 3 અને 4 ક. 3 accession c. 169 B. c. if Hathigumfa inscri- મૃ. 11; ઈ. હિ, કવૈ. પુ. 5 સન 1929 પૃ. 587 અને ption is dated in Maurya Era p. 314-15; 534 અને આગળ–હાથીગુંફા લેખની પંક્તિ 11 માં " & 602) = જે ખારવેલન સમય, હાથીગુફાના મૌર્યન the one hundred and sixty fifth year of the સંવત પ્રમાણે આશરે ઈ. સ. પૂ. 169 ગણાય. તેને જ time of the Mauryan kings મૌર્યન જમાના સમકાલીન આંકવરી શાતકરણ (રાલિવાહન સાત કરણ) સમયની ગણત્રીએ 165 માં વર્ષે Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com

Page #310

૨૪
ખારવેલના
[ દામ ખંડ વિચાર કરવો પડે; હજુ એમ કહી શકાય કે, નંદ સમ્રાટ બન્યો ત્યારથી જે તેને આરંભ ગણુ હોય આઠમા પછી, જ્યારે નવો નંદ ગાદીએ આવ્યો તે તેની મિતિ ઈ. સ. પૂ. ૩૭ર=મ. સં. ૧૫૫ ત્યારે જે અંધાધૂની સારા યે રાજ્યમાં પ્રવર્તી રહી ગણી લેવાય (૩) પંજાબમાં ઠેરઠેર ઉભરી નીકળેલા હતી, તેને નિર્મૂળ કરીને તેણે પ્રજામાં શાંતિ સ્થાપી સર્વે બળવાને દાબી દઈને, રાજા અશોકવર્ધને જ્યારથી દીધી હતી, ત્યારથી કદાચ તે સંવત્સરને જે આરંભ નિષ્કટપણે પોતાનો રાજ્યાભિષેક જાહેર કર્યો ત્યારથી કરાયો હતો એમ માની લેવાય, તે તેને સમય જે આદિ ગણવી પડે તો તેને સમય ઈ. સ. પૂ. ઇ. સ. પૂ. ૪૧૫=મ. સ. ૧૧૨ ગણો પડશે. તે ૩૨૬ મ. સ. ૨૦૦ કહેવાય (૪) અને મર્યવંશી સમર્થ પછી તે નંદવંશને જ અંત ઈ. સ. પૂ. ૩૭ર= સમ્રાટ તેમજ તે વંશની કીર્તિને સર્વોત્કૃષ્ટ શિખરે મ. સં. ૧૫૫ માં આવી ગયો છે, એટલે તે બાદ કઈ પહોંચાડનાર મહારાજા પ્રિયદર્શિનના રાજ્યાભિષેકને જે પ્રસંગને લીધે તેને આરંભ કરાયો છે તેવી કલ્પના તેની આદિના કારણરૂપ ગણવો હોય તે તેનો સમય ઈ. કરવાનું પણ સ્થાન રહેતું નથી. મતલબ કે, જે તે સ. પૂ. ૨૮૯=મ. સં. ૨૩૭ મૂકવો પડશે. આ પ્રમાણે આંકને નંદસંવત ઠરાવાય તે બે તારીખે જ વિચારવી મૈર્યસંવતના આરંભના મુદ્દા તરીકે ચાર બનાવો ગણાશે. કરે છે (૧) ઈ. સ. પૂ. ૪૭ર અને (૨) ઈ.સ. પૂ. ૪૧૫. તે બન્નેનું એકીકરણ કરીશું તે આપણે છ
માર્યસંવત પર જે વિચાર કરીએ તો. તેની બનાવોની તારીખવાળા વર્ષના આંક તપાસવા પડશે. સ્થાપના કરવા માટે તે અનેક મુદ્દાઓ ઉપસ્થિત નંદસંવતને અંગે (૧) ઈસ. પૂ. ૪૭૨ અને (૨) થતા જણાય છે. જેમકે (૧) તેના આદ્ય પુરૂષ રાજા ઈ. સ. પૂ. ૪૧૫; અને મર્યસંવતને અંગે (૩) ચંદ્રગુપ્ત જ્યારથી એક નાના રાજવી તરીકે પોતાના ઈ. સ. પૂ. ૩૮૧-૨ (૪) ઈ. સ. પૂ. ૩૭ર (૫) વંશની સ્થાપના કરી ત્યારથી પણ કહી શકાય. અને ઈ. સ. પૂ. ૩૨૬ અને (૬) ઈ. સ. પૂ. ૨૮૯, આ તે પ્રમાણે કરે તે તેનો સમય ઈ. સ. પૂ. ૩૮૧-૨= છ એ સાલને હવે આપણે ઉપરના ત્રણે આંકમાં મ. સ. ૧૪૬ ગણાય (૨) ચંદ્રગુપ્ત પિતે મગધને ઘટાવીને વિચારીએ.
(અ) (આ) મુદ્દો
૧૦૩ના અંક ૧૬પના આંક ૧૬ના આક
સાથે ઘટાવતા સાથે ઘટાવતાં સાથે ઘટાવતાં ઈ. સ. પૂ. ૪૭૨ ઈ. સ. પૂ. ૩૬૯ ઈ. સ. પૂ. ૩૦૭ ઈ. સ. પૂ. ૩૦૩ ૪૧૫ » ૩૧૨
૨૪૬ ૩૭૨ ૨૬૯ ૨૦૭,
૨૦૩ ૨૮૧ ૨૭૭
૨૧૫ ૩૨૬ ૨૨૩
૧૫૭ ૧૮૬
૧૦૦ ઉપરના કોઠામાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે નં. ૧થી ૬ સુધીના બેસવાની સાલ ઈ. સ. પૂ. ૧૮૮ આશરેની છે અને મુદ્દા નીચેના બનાવોના (અ) (આ) (ઈ)વાળા આસ- ચક્રવર્તી ખારવેલની ઈ. સ. પૂ. ૧૮૩ આશરેની છે, નમાં બતાવેલ સમયને જે સમન્વય કરીશું તે, તેની સાથે જો કોઈ પણ સાલનો મેળ ખાતો બતાવી વિદ્વાનોની જે માન્યતા છે કે, પુષ્યમિત્રની ગાદીએ શકાય કે પુરવાર કરી શકાય તેમ હોય, તે તેવી માત્ર
(9
છે
૨૫૦
છે
૨૧૧
() જુએ ઉપરમાં ૫, ૨૬ દલીલ નં. ૧૨

Page #311

દ્વિતીય પરિરછેદ ]
સમયને વિચાર પાંચ સાલોને જ હજી લેખી શકાય તેમ છે. જેને સર્વ હકીકત યથાસ્થિત સમયે બન્યાનું ગોઠવી શકાય. આપણે જાડા અક્ષરે ખાસ નોંધ લેવા યોગ્ય તરીકે અથવા તે સર્વ બનાવને અનુક્રમમાં જે ગોઠવીએ તે, બતાવી છે તે ઇ. સ. પૂ. ૧૬૧, ૧૫૭, ૧૮૬, ૧૨૪ પ્રથમ મહારાજા પ્રિયદર્શિન થયા છે અને તેમની પછી અને ૧૨ની છે. આ પાંચમાંથી પણ બે તે,–૧૬૧, ૧૦૩ વર્ષે હાથીગુંફાને લેખ કોતરાવાય છે એમ અને ૧૫૭–વિદ્વાનોએ ઠરાવેલ ૧૮૮ અને ૧૮૩ કરતાં કહેવાય. પરંતુ લિપિ વિશારદનો અભિપ્રાય છે તેથી ૨૫ વર્ષ જેટલી મોડી આવે છે, જ્યારે બીજી બે-૧૨૪ ઉલટો જ થાય છે એમ આપણે ઉપર પૃ. ૨૫૩થી અને ૧૨૦-તે તેથી પણ બીજા ૩૫ વર્ષ વધારે મેડી માંડીને આગળ (જુઓ દલીલો નં. ૧, ૨, ૩, ૪, આવે છે, એટલે કે સાઠ વર્ષ કે તેથી પણ વિશેષ છે. ઈ.) જેઈ ગયા છીએ. તેઓ તો મક્કમપણે એમ જ મોડી જાય છે. પણ વિદ્વાનોએ જે “આશરે” શબ્દ માની રહ્યા છે કે, પ્રથમ હાથીગુંદાના લેખને સમય લખેલ છે તેમાં બહુ બહુ તે પાંચ કે દશ વર્ષના હવે જોઈએ; (પછી તે સમયે તેની પૂર્વે થોડાં વર્ષને ફેરનો જ સંભવ રહી શકે. એટલે ઉપરોક્ત પાંચમાંની છે કે વધારે વર્ષને છે તે જુદે પ્રશ્ન છે) અને તે ચાર સાલોને તે આપણા વિચારક્ષેત્રમાંથી બાકાત પછી જ મહારાજા પ્રિયદર્શિનનો સમય હોવું જોઈએ. કરવી જ રહે છે, જેથી માત્ર હવે ઈ. સ. પૂ.૧૮૬ એટલે વળી અઢાર સાલોમાંની જે એક ઇ. સ. પૂ. વાળી એક જ બાકી રહી; અને તે આંક વિદ્વાનોની ૧૮૬ની કાંઈક અંશે આપણું કસોટીમાંથી ઉત્તીર્ણ થવા માન્યતાની સાથે તદ્દન બંધબેસતે પણ આવી જાય જેવી દેખાઈ હતી તે પણ આ લિપિવિશારદોના મંતવ્ય છે. તેમ જ હાથીગુફાને આંક જે સૌથી છેલ્લામાં પ્રમાણે જમીનદેસ્ત થઈ જાય છે. જેથી આપણે છેલ્લે ઉકેલ એટલે કે ૧૦૩ને ઠરાવવામાં આવ્યો છે અંતિમ એક જ નિર્ણય ઉપર આવવું રહે છે કે, હાથીતેની ગણત્રીમાં તે આવીને ઉભો પણ રહે છે. મતલબ કે ગુફાના લેખમાં ૧૦૩ને આંક જે છે, તે નથી નંદ જે અઢાર બનાવોની સાલના આંકડાને કસોટી ઉપર સંવતન કે નથી મૌર્યસંવતને; અને પરિણામે પુષ્યમિત્ર ચડાવી જેવાને આપણે પસંદ કર્યા હતા, તેમને માત્ર તથા ખારવેલ સમકાલીન પુરવાર થતા જ નથી; તેમ જ એક જ આંકડે, સર્વ રીતે ઉત્તીર્ણ થઈ શકે તે ખારવેલનો સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૮૬ કે તેની આસદેખાય છે. અને તે ઈ. સ. પૂ. ૧૮૬ની સાલનો છે પાસને પણ નથી જ. તથા ૧૦૩ના આંક સાથે સુમેળ ખાતો દેખાય છે. આ પ્રમાણે એક પછી એક સ્થિતિ, તથા બનેલ પરંતુ તે સાલ તેમ હોઈ શકે કે નહીં, તે સ્થિતિ જ બનાવોને લઇને, તેમ જ ગણિતશાસ્ત્રના આંકડાઓ આપણે વિચારી રહે કે, જેથી છેવટના નિર્ણય માંડીને ૫ણુ, આપણે હવે પુરવાર કરી શક્યા છીએ ઉપર પણ આવી જવાય. હવે આ ઈ. સ. પૂ. ૧૮૬ની તે વિશેષ આહાદજનક છે જ; નહીંતે, પ્રાથમિક સાલ, જે મૌર્ય સંવત્સરનો પ્રારંભ મહારાજા પ્રિયદર્શિ. દષ્ટિએ વિચારતાં થકાં પણ, આપણે ઉપરના જ નિર્ણય નના રાજ્યાભિષેકથી ગણવામાં આવે તે જ (જુઓ ઉપર આવી શકાય તેમ હતું, છતાં તે મુદ્દો અત્યાર ઉપરમાં પૃ. ૨૬૮) ૧૦૩ના આંક સાથે ઘટાવી શકાય સુધી આપણે આગળ ધર્યો નહોતો; કેમકે તેમ કરવા છે. અન્યથા નહીં જ. એટલે સાર એ છે કે મૌર્ય જતાં, વાચકવર્ગની એકદમ ખાતરી પણ ન થાત. સંવતનો પ્રારંભ મહારાજા પ્રિયદર્શિનના રાજ્યાભિષેકથી એટલું જ નહીં પણ કદાચ આપણે હાંસીને પાત્ર જ ગણુ અને તે હિસાબે તેના ૧૦૩ વ=ઈ. સ. પૂ. પણ બની જાત. હવે કોઈ પણ પ્રકારના ભય વિના ૧૮૬માં અથવા તેની આસપાસમાં (એટલે કે ઈ. સ. સિંહનાદે તે કહી શકાય તેમ છે કે, વિદ્વાનોએ ઈ. સ. પૂ. ૧૮૮ કે ૧૮૩ જેમ વિદ્વાનોએ માની લીધું છે પૂ. ૧૮૬ને જે સમય ખારવેલને ઠરાવેલ છે તે તદ્દન તેમ) રાજા પુષ્યમિત્ર અને રાજા ખારવેલનો સમય નક્કી કલ્પીત જ છે. છતાં ઘડીભર માની લો કે તે સમય થયેલ મનાય; તેમ જ હાથીગુંફામાં લખેલ પ્રમાણેની બરાબર જ હતું. તે તેને અર્થ એ થયો કે, ખારવેલે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #312

૨૭૦
ખારવેલના
[ દશમ ખંડ
જે મગધપતિ બૃહસ્પતિમિત્રને-કે બૃહસ્પતિરાજને- આંક જે છે, તેને નંદસંવત સાથે૪૫ કઈ પ્રકારને પિતાના પગે નમાવેલ હાથીગુંફાના લેખમાં લખેલ છે સંબંધ જ નથી. તેમ તે આંક મૌર્યસંવતનો પણ ઠરાવી તે ઈ. સ. પૂ. પાંચમી કે છઠ્ઠી સદીથી માંડીને ઇ. સ. શકાય તેમ નથી. કારણકે જે બહસ્પતિરાજને મર્યપૂ. ૧૮૮ સુધીના કેઈક સમયે મગધની ગાદીએ વંશી ઠરાવો તે, ચક્રવર્તી ખારવેલને પણ તેના વંશની બિરાજે છે જેને જ. હવે આપણે જે મગધ સાથે નમૂર્તિને માટે પરાપૂર્વથી વેરઝેર ચાલ્યું આવતું પતિઓની વંશાવળી તપાસીશું તે (જુઓ પુ. ૧ પૃ. હતું તેમ ગણવું રહે. એટલે ઉપરની દલીલમાં જેમ ૩૯૩; ૫. ૨ પૃ. ૪૧૩; તથા પુ. ૩ પૃ. ૪૦૪) એકદમ નંદવંશને બૃહસ્પતિરાજ માનવાથી, તેને સંવત વાપઅને તુરત જ માલૂમ પડશે કે, આ ત્રણ ચાર સદીના રત ખારવેલને માનવામાં, જે પ્રકારને બાધ નડે છે
ળમાં મગધપતિ તરીકે માત્ર ત્રણ વંશએ જ સત્તા તે જ પ્રકારને બાધ અત્ર બહસ્પતિમિત્રને મૈર્યવંશી ભોગવી છે. (૧) શિશુનાગવંશ (૨) નંદવંશ અને (૩) ધારી લેવામાં અને તેના વંશને મૈર્યસંવતનો ઉપયોગ મૌર્યવંશ. તેમાં પ્રથમ શિશગવશ તો અતિ પ્રાચીન કરતે ખારવેલને માની લેવામાં આવશે. એટલે તે જ છે એટલે તેને આપણી ગણનામાંથી મુક્ત કરવો રહે દલીલ અને તે જ સિદ્ધાંતના આધારે. બૃહસ્પતિમિત્ર છે. બાકીના બે વંશમાંથી જ કઈક વંશનો નૃપતિ તે મૈર્યના સંવતને ઉપયોગ, ચક્રવર્તી ખારવેલથી હાથીબૃહસ્પતિમિત્ર હેવો જોઈએ એમ સિદ્ધ થયું. બીજી ગુફા લેખમાં કરાયો નથી એમ આપોઆપ સ્વીકારવું જ બાજુ ખારવેલ પિતે જ લખી રહ્યો છે કે, તેને અને રહે છે. આ પ્રમાણે દરેક રીતે હાથીગુફામાં કેતરાયલ નંદવંશના ભૂપતિઓને બિયાબારું ચાલ્યું આવતું હતું, આંકને, નંદસંવત્સરના કે મૈર્યસંવત્સરના આંક તરીકે કેમકે તેના પૂર્વજોના સમયમાં, કોઈક મગધપતિ નંદ- વધાવી લેવાને, ડગલેને પગલે વિરોધ ઊભો થયો જ રાજાએ, કલિંગદેશમાંથી જનમૂર્તિનું હરણ કર્યું હતું: જેના કરે છે. મતલબ કે તે આંક નથી નંદસંવતનો કે નથી કારણે પિતાને મગધ ઉપર ચડાઈ લઈ જવી પડી મૈર્ય સંવતને. હતી. મતલબ એ થઈ કે, ખારવેલને અને નંદરાજાને ત્યારે હવે સવાલ એ થાય છે કે, આ ૧૦૩ નો વેરઝેર કેટલાય વખતથી ચાલ્યાં આવતાં હતાં. હવે આંક જે વિદ્વાનોએ છેવટના ઉકેલ તરીકે માન્ય જે તેવી દુશ્મનાવટ ચાલી આવતી હાય-અને દુશ્મ- રાખ્યો છે તે ક્યાં સંવત્સરનો હોઈ શકે? આ તત્વ નાવટ હતી જ, તે દીવાની જ્યોત જેવી પ્રગટ હકીકત જો શોધી શકાય છે, અનેક મુશ્કેલીઓનો ફડચ છે તો શું ખારવેલ જે ચતુર અને અતુલ પરાક્રમી આવી જાય. અત્ર આપણે પ્રાચીન સમયના રાજાઓના રાજા, પિતાના દુશ્મન રાજાના નામે ચલાવેલ સંવત્સ, કેટલાંક મૂળ ભૂત-સૂત્ર સિદ્ધાંતે કેવાં હતાં તે જાણી રને આશ્રય ધે ખરે? અને તે પણ જે શિલાલેખ લેવાની જરૂર ઉભી થાય છે પુ. ૨ માં સિક્કાઓનું રાજદ્વારી નજરે પોતે જ આટલી બધી મહત્વતાને વર્ણન કરતાં (જુઓ પૃ. ૫૫ થી ૭૨) એમ જોઈ લેખીને, તેને શાશ્વત જળવાઈ રહેલો જોવાની ઇચ્છા ગયા છીએ કે પ્રાચીન સમયે રાજાઓને મમત્વ તથા ધરાવે છે તેમાં જ, તે આંક કોતરાવવા જેવી ભૂલ અહંભાવ બહુધા નહતાં અને તેથી પિતાના નામને કરે કે ઈચછા સેવે; એ સ્વપ્ન પણ ખ્યાલ આવે સંવત્સર પણ ચલાવવાની ઇચ્છા ધરાવતા નહીં. ખરા ? તેમ કદી પણ થાય જ નહીં. એટલે માનવું જ તેમજ ગમે તેવું સર્વોત્કૃષ્ટ કાર્ય પતે કર્યું હોય તે પણ, રહે છે; તેમ હવે તે બિનાને તદન સાબિત થયેલી જ તે કાર્યની સાથે પોતાનું નામ સરીખું જોડવાને પણ ગણવી રહે છે કે, હાથીગુંફાના લેખમાં ૧૦૩નો તેઓ ખચકાતા હતા. માત્ર જે કઈ સમયનો
(૪૫) આ આંક નંદસંવત હોવા વિશેની કેટલીક ચર્ચા છે. ૧ ૫, ૩૩૦ ઉપર કરવામાં આવી છે તે જુઓ,
(૪૬) જુઓ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનું આખું જીવન વૃત્તાંત; આ કારણને લીધે જ તેણે બનાવેલી, નાની કે મેટી રે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #313

દ્વિતીય પરિછેદ ]
સમયને વિચાર
૨૭
આધાર તેઓ લેતા, તે પિતાના ઈષ્ટદેવના નામના આવ્યો છે એટલે તેનું આયુષ્ય ૨૫ + ૬ = ૧૧ સંવત્સર જ આધાર લેતા. તેમ જ સર્વ વસ્તુને વર્ષનું હતું એમ પણ નક્કી થઈ ગયું કહેવાશે. યશ પિતાના ધર્મને નામે જ ચડાવવામાં મગરૂરી ઉપરના પારિગ્રાફમાં એમ સાબિત કરી ગયા માનતા. જેમ સિક્કાચિત્રોનું અને ચિહ્નોનું છે, તેમ જ છીએ કે હાથીગુંદાના લેખમાં કોતરાવેલ ૧૦૩ને શિલાલેખમાંની હકીકતનું પણ સમજી લેવું રહે છે.
આંક મહાવીર સંવતને છે અને તેમાં પણ મોટા ભાગે પિતાની યશગાથા ગાવા ૧૩ના આંકની તેની ગણત્રી તેમના નિર્વાણ કરતાં, ધાર્મિક વૃત્તિથી દાન દેવાની જ હકીકતે કેત- અન્ય શક્યતા સમય ઈ. સ. પૂ. પર૭થી કરવામાં રાવવામાં આવતી હતી (જુઓ ઉપરમાં ચણ્ડણવંશની
આવી છે. આ સિવાય જે બીજી હકીકતે પૃ. ૨૧૮-૧૯) વળી એ તે નિર્વિવાદીતપણે એક બે શકયતા તે આંકને વિશે અમારા ધ્યાનમાં સિદ્ધ થયેલ છે કે રાજા ખારવેલ પિતે જૈનમતાનુ- આવી હતી પણ પાછળથી મૂકી દેવી પડી છે, તેને યાયી હતા. એટલે જે આંક તેણે હાથીગુફામાં કોત. પણ કાંઈક ખ્યાતા આપી દેવા આવશ્યકતા છે; રાવ્યો છે તે અન્ય કોઈ નહીં પણ જૈનધર્મના છેલ્લા કેમકે સંવતની કાળગણનાની પ્રથા ઉપર, પણ તેમાંથી પયગંબર શ્રી મહાવીરનાજ સંવત્સરને સંભવે છે. આ કાંઈક પ્રકાશ પડે છે. તેમજ સંભવ છે કે, વિશેષ મહાવીર સંવતનો આરંભ તેમના નિર્વાણ (બૈધ વિચારણાના બીજા મુદ્દાઓ વાચકવર્ગના મનમાં પરિભાષામાં જણાવવું હોય તે પરિનિર્વાણ) પામ્યાની ઉપસ્થિત થાય અને બહાર પડે, તો આ આંકની તારીખથી થયેલ ગણાય છે. જેનો સમય ઈ. સ. શક્યતા ઉપર વિશેષ ઉહાપોહ થવા પામે; જેના પૂ. ૫ર૭ ઠરાવાયેલ છે (જુઓ પુ. ૨. પૃ. ૮-૯) પરિણામે અમે આપેલ નિર્ણય સત્ય છે કે અસત્ય તે હિસાબે રાજા ખારવેલના રાજ્યનું ૧૦૩ આંક- તે નક્કી થઈ જાય. વાળું વર્ષ, તે ઈ. પૂ. ૫૨–૧૦૩=ઈ. સ. પૂ. ૪ર૪ આ આંકની શક્યતાને વિચાર કરતી વખતે બે નું આવે છે. અને તે તેના રાજ્યાભિષેક પછીનું બીજી કલ્પના થઈ હતી (૧) ખારવેલ ચક્રવતીના પાંચમું વર્ષ હોવાનું તેણે હાથીગુફા લેખમાં જણાવ્યું ચેદિવંશની વિચારણા અત્યારે ચાલી રહી છે, વળી તેણે છે. એટલે તેને રાજ્યાભિષેક ઇ. સ. પૂ. ૪૨૪ + ૫ પિતે જ લેખની પંક્તિમાં એવા શબ્દો વાપર્યા છે કે = ૪૨૯ માં થયાને અથવા મ. સ. ૯૮ નો ગણવો જેમાંથી ચેદિ નામને કેમ જાણે કે સંવત તે પડશે.૪૭ આ એક વાત સિદ્ધ થઈ. વળી તેણે ૩૬ સમયથી પ્રવાહમાં મૂકાયો હોય તેવો આભાસ-ધ્વનિ વર્ષ રાજ્ય કર્યું છે જેથી તેનું મરણ ૪ર૯ - ૩૬ = નીકળી રહે છે. તેમજ, અન્ય રાજવંશોએ પણ ઈ. સ. પૃ. ૩૯૩ માં થયું કહેવાશે. એટલે તેને સમય પોતાના વંશના નામના સંવત્સરી ચલાવ્યા હેયાના ' ઈ. સ. પૂ. ૪૨૯ થી ૩૯૩ = ૩૬ વર્ષ પર્વતનો હોવાનું અનેક દષ્ટાંત આપણી નજરે પડી રહ્યા છે, ત્યારે સાબિત થઈ ચૂક્યું. અને પોતે ૨૫ વર્ષની ઉમરે ગાદીએ ખારવેલે કાં “ચેદિસંવત” નામના સંવતને આશ્રય
પ્રચંડકાય કેઈ પણ મતિ ઉપર તેણે પિતાનું નામ સુદ્ધાં મ. સ. માં થયાનું લેખાવ્યું છે તે પણ સાબિત થઈ ગઈ પણ કોતરાવેલ નથી. લેખામાં (ખડક લેખમાં અને તંભ ગણાશે. કેમકે પ્રીમુખ ધપતિ જે શતવાહન વંશના લેખમાં) જે તેનું નામ આવે છે તેમાં માત્ર ધર્મોપદેશ જ સ્થાપક છે તેને આ ખારવેલે, પોતાના રાજયાભિષેકના બીજે છે એટલે તેમાં પોતાની અહંતા દર્શાવવાનો હેતુ નથી; જ્યારે વર્ષે એટલે ૯૮૨=૦૦ માં કલિંગના અમુક ભાગમાં ચડી ઉપરની મતિઓમાં તો તેવો ધર્મોપદેશ કોતરાવાય નહીં, અને આવતા અને સંસ્થાન જમાવતો અટકાવ્ય છે; જેથી તેણે કેવળ નામ કોતરાવવા જાય તે અહંકારનું દર્શન કરાવાય છે. નાસિક પાસેના મુલકમાં હઠી જઈને ત્યાં ગાદી સ્થાપી હતી.
(૪૭) પુ. ૧. પૃ. ૩૪૮ માં ટાંકેલી હકીકત હવે પુરવાર (૪૮) જુએ આ પુસ્તકમાં પૃ. ૬૪ માંની હકીકત થઈ ગયેલી ગણવી. તથા શતવાહન વંશાની આદિ જે ૧૦૦ તથા તે પાને ટી. નં. ૧૭

Page #314

૨૭૨ ૧૦૩ના આંકની
[ દશમ ખંડ ન લીધે હોય? મતલબ કે, એક કલ્પના તે આંક સમયે–જ થઈ હોય (૧) પ્રથમ વિભાગે મહારાજ ચેદિસવતને હવાની થઈ હતી (૨) અને બીજી કરકંડ મહામેધવાહન કલિંગપતિ બન્યો ત્યારથી, એટલે એમ થઈ હતી કે, તે આંક ભલે મહાવીર સંવતનેજ ઈ. સ. પૂ. ૫૫૮થી (પુ. ૧ પૃ. ૧૬-૮) અથવા વિકલ્પ હૈય; પરંતુ તેની આદિ તેમના નિર્વાણસમયથી એટલે ઇ. સ. પૂ. ૫૬૩ (તે જ પુસ્તક પૃ. ૧૬૮ની ટીકા) ઈ. સ. પૂ. પરથી ગણાતી હોવાનું જે અત્યારે (૨) ઈ. સ. પૂ. ૫૩૭માં બીજા વિભાગે રાજા સુરથ મનાઈ રહ્યું છે તેને બદલે તેઓ જ્યારથી અહંનપદને ગાદીએ બેઠા ત્યારથી (૩) ત્રીજા વિભાગે ઈ. સ. પૂ. પામ્યા ત્યારથી૪૯, એટલે ઈ. સ. પૂ. ૫૫૬ (જુઓ ૪૭૫ માં રાજ ક્ષેમરાજ કિલિંગપતિ બન્યો ત્યારથી પુ. ૧. પૃ. ૩૯૭ની સમયાવલી)ના સમયથી કાં ન (૪) અથવા રાજા ખારવેલ પોતે ઇ. સ. પૂ. ૪૨૯માં ગણાઈ હોય ? કેમકે, જે કોઈ સંવતનો પ્રચાર થયે છે ગાદીએ બેઠે ત્યારથી. વળી ખારવેલે લેખમાં સ્પષ્ટપણે તેમાંના લગભગ સર્વેને પ્રારંભ૧૦, જેના સ્મારકમાં ૧૦૩ના આંકને અને રાજા નંદને ઉલેખ કરેલ તેમને ઉદભવ થયો છે, તેમના મરણ સમય સાથે છે. શું પ્રસંગ છે તેની હકીકત ભલે સંદિગ્ધમાં રહે, કદાપિ સંબંધ નથી જોડાયે, પરંતુ રાજા હોય તે છતાં એટલું નિઃશંક તેનું કહેવું થાય છે જ, કે તે તેના રાજ્યાભિષેક સાથે, કે ધર્મપ્રવર્તક હોય તો સમય સાથે રાજાનંદનો કોઈને કોઈ પ્રકારે સંબંધ હતો જ; તેમના જીવનના અન્ય ઉજવળ પ્રસંગના૫૩ સમય તેમ એ પણ સ્વાભાવિક છે, કે જે તે સમયને નંદસાથે જ તે સંયુક્ત કરાયો નજરે પડે છે. તે પ્રથાને રાજાની સાથે સંબંધ ધરાવતે ઘટાવી બતાવવા અનુસરીને મહાવીરના સંવતનો પ્રારંભ પણ ઈ.સ.પૂ. હોય તો તે સમયે રાજા નંદની હયાતી હેવી જ પરને બદલે ૫૫૬ સાથે કદાચ જોડાયા હોય? આ જોઇએ. એટલે તાત્પર્ય એ થયો કે, ઉપરના ચાર બે શક્યતાઓ વિચારીને કેમ પડતી મૂકવામાં આવી અંકમાંથી એ કર્યો આંક છે કે જેનાથી ચેદિ છે તે હવે દર્શાવીએ.
સંવતનો પ્રારંભ થયો ગણીને ૧૦૩ ની સાલ જ્યારે પ્રથમ ચેદિસંવતવાળી બાબત તપાસી જોઈએ. આવે. ત્યારે નંદરાજાની હયાતી હતી એમ બતાવી જે ચેદિસંવત વપરાયો જ હેય, તે તેની સ્થાપના શકાય. ઉપરના ચાર આંક ઈ. સ. પૂ. ૫૫૮ (વિકલ્પ નીચે જણાવેલ ચાર પ્રસંગમાંથી એકને લીધે–તે ૫૯) ૫૩૭, ૪૭૫ અને ૪૨૯ છે તેનાથી પ્રારંભ
(૪૯) જીઓ ઉપરમાં પૂ૬૧ ટી. નં. ૫ અને ૬ ની કેટલાકે જોડો છે; તેમ એ પણ સત્ય છે, કે કેટલાકએ તેમના હકીક્ત તથા નીચેની ટીક નં. ૫૨ માં બુદ્ધની જ્ઞાનપ્રાપ્તિ નિર્વાણ એટલે જ્ઞાનપ્રાપ્તિની સમય સાથે જોડયા છે (જુઓ સાથે જોડાયેલ બુદ્ધ સંવતને પ્રારંભ થયો હતો તે હકીકત. ૫. ૨. ૫. ૮ થી આગળમાં તથા ટીકાઓમાં લખેલી ચચી)
(૫૦) થોડાંક દષ્ટાંત માટે જુઓ પૃ. ૧૦૬ માં બના- એટલે તેમાં અને પ્રસંગોને ઉપયોગ કર્યો લેખાય તેમ છે. વેલ કોષ્ટક
વળી જુઓ નીચેની ટીકા. નં. ૫૩ (૫) જે કે કહેવાય છે કે, મરણ (અથવા રાજવંશની (૫૩) ઈસવીસન જેના સ્મારકમાં ચાલુ થયા છે તે પડતી થવાના) સમયથી પણ તેમના સંવતની આદિ થઇ ઇસ ભગવાનના મરણને કે જન્મને કે અન્ય પ્રસંગ ન શકે છે (જુઓ ઉપરમાં પૂ. ૬૫ ટી. નં. ૮ માં કે. . લેતાં, તેઓ જ્યારે ત્રણથી ચાર વર્ષના હતા ત્યારનો પ્રસંગ ૨. ૫, ૧૬૨ પારા. ૧૩૫નું છે. રેમ્સનના મતનું અવતરણ) જેડાયો છે. (જુઓ પૃ. ૧૦૬ માં બતાવેલ કોઠે) ત્યાર પરંતુ તે એકે દષ્ટાંત નોંધાયાનું હજુ જાણવામાં આવ્યું મુસ્લીમ ભાઈ એ જે હીજરી સંવત વાપરે છે તે તેમના નથી. સરખાવો નીચેની ટી. ન. ૨૨, ૫૩ નું લખાણ તથા પયગંબર સાહેબના જીવનકાળમાં અમુક પ્રસંગ બન્યા હતા પ્રસંગે; તે દર્શાવવા અત્ર “કદાપી' શબ્દ વાપરવો પડે છે. તેના સ્મારકમાં વાપરે છે. એટલે કે (સરખાવો ઉપરની ટીકા
(૫૨) ખરી વાત છે કે જેમ બૌદ્ધ ધર્મના પ્રવર્તક નં. ૫૧ ની હકીકત) સંવતની વપરાશ બહુધા મરણના બુદ્ધ ભગવાનના પરિનિર્વાણ સાથે તેમના સંવતનો સંબંધ સમયની નોંધ લેવા માટે વપરાતી નથી.

Page #315

દ્વિતીય પરિચ્છેદ ]
અન્ય શયતા
થયા લઈને તેનું ૧૦૩ જી વર્ષ એટલે ઇ. સ. પૂ. ૪૫૫, (૪૬૦,) ૪૩૪, ૩૭૨ અને ૩૨૬ આવશે. હવે આપણે નંદરાજાની વંશાવળી (જીએ પુ. ૧ પૃ. ૩૯૩, તપાસીશું તે। આ ચારમાંથી પ્રથમના બે આંક એવા દેખાય છે, કે જે સમયે નંદ નામના કાઈ રાજા ગાદીપતિ હતા જ, તેમાં પણ પ્રથમ આંક, ૪૫૫ (૪૬૦) જે છે તે નંદ પહેલાના અને ખીજો આંક ૪૩૪ તે નંદ ખીજાના સમય બતાવે છે, તેમ આપણે પ્રતિહા-છે સના જ્ઞાનથી જાણી ચૂકયા છીએ, કે નંદ બીજાના રાજ્યઅમલે કલિંગપતિ સાથે કાઇ જાતની અથડામણ જેવું કે મૈત્રી ભાવ જેવું પણ બનવા પામ્યું નથી. એટલે તેનેા ખ્યાલ આપણે મગજમાંથી ખસેડી નાંખવા જ રહે છે. પછી કેવળ રહી નંદ પહેલાની ખામતની વિચારણા. અને આપણે જાણીએ પણ છીએ કે નંદ પહેલાની સાથે જ ખારવેલના પૂર્વજોને ખડાખાતાના પસંગે ઉભા થવા પામ્યા હતા. એટલે નંદ પહેલાના સમયને અનુલક્ષીને જ રાજા ખારવેલે હાથીણુંફ્રાના લેખમાં ઉચ્ચારણ કરેલું હશે એમ સમજાય છે. આટલે સુધી વાતનેા મેળ ખરાબર મળી રહ્યો. હવે આપણે જોવાનું એટલું જ રહે છે કે, ઇ. સ. પૂ. ૪૫૫ ૪ વિકલ્પે ૪૬૦, અથવા તે માટેના ચેદિ સંવતના પ્રારંભિક આંક ઇ. સ. પૂ. ૫૫૮ વિકલ્પે ૫૬૩ છે, તે એમાંથી કયા આંક ચેદિસંવતને પ્રારભિક કાળ કહી શકાશે ? અથવા ખીજા શબ્દોમાં તેને લખીએ તે ચેદિસંવતની આદિ ૫૫૮માં થઈ કહેવાય ૪ ૫૬૩માં ? એટલે કે મહારાજા કરક ુ ૫૫૮માં કલિંગપતિ બન્યા હતા કે ૫૬૩માં; એટલું નક્કી કરવું રહે છે. પુ. ૧. પૃ. ૧૭૫ ટી. નં. ૪૪માં જણાવી ગયા છીએ કે, શ્રી મહાવીર જ્યારે દીક્ષા લીધા પછો નવમે વર્ષે (એટલે ઈ. સ. પૂ. ૫૫૯માં) કલિંગમાં વિહરતા હતા ત્યારે કલિંગપતિ તરીકે તેમના પિતાનેા મિત્ર હયાત૧૪ હતા અને તે નિઃસંતાન ગુજરી જવાથી તેની ગાદીએ કરકંડુને બેસારવામાં આવેલ છે. એટલે સાર એ થયેા કે, ૫૫૯ સુધી તેા કરક ુ નહીં, પણ પેલે રાજવીજ
(૫૪) વળી જુએ. જૈ. સા. સ. ખંડ ત્રીને, પૂ. ૩૭૨ ૩૫
૨૭૩
કલિંગાધિપતિ હતા. અને કરકં ુ જે ગાદીપતિ થયા છે તે ૫૫૯ બાદ જ: એટલે ૫૬૩ની સાલ પણ કાઢી નાંખવી રહી; જેથી પુ. ૧. પૃ. ૧૬૮માં ચેદિસંવતની સ્થાપના માટે જે ત્રણ સાલા (૫૫૮, ૫૫૬ કે ૪૭૫) વિકલ્પે આપણે દર્શાવી હતી તેને પણ ખારવેલે ક્રાતરાવેલ શિલાલેખના આધારે કાંઇક અંશે નિકાલ આવી ગયા ગણાશે. હજુ આપણે જે વિચારવું રહે
તે એ કે, ૫૫૮ની સાલ સાચી કે ૫૫૬; તેના પણ નિર્ણય કરી શકાય તેમ છે. તે ચર્ચાને પ્રસંગ નીચેના પારામાં આવે છે માટે ત્યાં આપણે વર્ણવ્યો છે. આ પ્રમાણે ચેદિસંવતની શકયતાને વિચાર કરી લીધા. હવે મહાવીરની જ્ઞાનપ્રાપ્તિ સાથે ૧૦૩ના આંકની શકયતાને સંબંધ છે કે કેમ તે વિચારીએ.
શ્રી મહાવીરને જ્ઞાન પ્રાપ્તિ ઈ. સ. પૂ. ૫૫૬માં થયાનું જાણીએ છીએ ( જુએ પુ. ૧. પૃ. ૩૯૭) એટલે જો તે સમયથી મહાવીર સંવતની સ્થાપના થઈ હોય તે તેનું ૧૦૩ જી વર્ષાં તે ઇ. સ. પૂ. ૪૫૩ આવે છે. જે સમયે નવિનને મરણ પામ્યાને પણ લગભગ ત્રણ વર્ષ થવાં આવ્યાં હતાં એટલે નંદ શબ્દનું અસ્તિત્વજ નાબુદ થ9 ગયું કહેવાય; જ્યારે લેખમાં તે ખારવેલે તે નામનું સ્પષ્ટ રીતે ઉચ્ચારણ કરેલ છે. સાર એ થયે કે શ્રીમહાવીરની જ્ઞાન પ્રાપ્તિના સમયથી તે સંવત ગણાયા હાય અને ત્યાંથી માંડીને ૧૦૩ વર્ષની ગણત્રી કરાઈ હૈાય તે કલ્પના પશુ નિરાધાર છે.
આ પ્રમાણે ઇ. સ. પૂ. ૫૫૬ના જ્ઞાનપ્રાપ્તિના પ્રસંગના સંબંધને જેમ નિરાધાર ઠરાવાય છે. તેમ કરકંડુના રાજ્યારે ાણની જો તે સાલ લઈએ તેા તે સમયથી ચેદિ સંવતની આદિ કરાયાનું અથવા ચેદિ વંશની સ્થાપના થયાનું પણ તેટલે જ દરશે નિરાધાર ઠરાવી શકાશે. એટલે ૫૫૬ની સાલ પણ સાચી ઠરતી નથી જ.
અંડી ખીજો મુદ્દો ઉભા થાય છે કે, જો ચેદિ સંવતના ઇ. સ. પૂ. ૫૫૮માં આરંભ થયાનું ગણા તા ૧૦૩ની સાલ તે ઇ. સ. પૂ. ૪૫૫ આવશે; જ્યારે
પક્તિ ૧૩-૧૪,

Page #316

-
૧૦૩ સાલની શક્યતા વિશે
[ દશમ ખડ નાંદવર્ધનનું મરણ તો ૪૫૬માં એટલે કે એક વર્ષ કપનાઓ ઉભી કરવી અને તેની શક્યાશક્યતાને વહેલું નીપજી ચૂક્યું છે. તે આ બે વસ્તુને મેળ વિચાર કરે તે કરતાં, જે સરળ માર્ગ હોય તેને જ કેમ બેસારી શકાય? બે રીતે સૂચવી શકાશે. (૧) આશ્રય લે તે શ્રેયસ્કર છે. તે હિસાબે આ બન્ને ૫૫૮ને બદલે ૫૫૯માં કરકંડનું ગાદીએ આવવું ગણવું શકયતા પડતી મૂકી છે. એટલે કે તે આંક ચેદિ સંવતને જેથી નંદિવર્ધનના રા છેલ્લા વર્ષે જ પેલે ૧૦૩ હોવાની શક્યતા નથી જ,૫૫ તેમ આગળ પુરવાર વર્ષવાળો બનાવ બનવા પામ્યો હોય અને તરત તે કરી ગયા છીએ કે તે આંક નંદ સંવતનોયે નથી તેમ બાદ નંદિવર્ધનનું મરણ નીપજ્યું હોય. (૨) અથવા મૌર્ય સંવતને પણ નથી; પરંતુ હવે સાબિત થઈ ગતવર્ષ અને ચાલુવર્ષ તે બેની ગણત્રી કરવામાં, કે ચૂકયું છે તેમ, હાથીગુંફાના લેખમાં કેતરાયેલ ૧૦૩ને. . સ. અને ઈ. સપૂ.ની ગણત્રી કરવામાં મહીનાઓની આંક મહાવીર સંવતને જ છે તથા તેને આરંભ પીછેહઠ કરીને જે કામ લેવું પડે છે, તેવી કોઈ પ્રથાને શ્રી મહાવીરના નિર્વાણ પામ્યાને સમયથી એટલે ઈ. અંગે થી બાર મહિનાને અવધિ પસાર થઈ ગયો સ. પૂ. ૫૨૭થી જ ગણાયેલ છે જે નિર્ણય ઉપર હોય. આ પ્રમાણેની ભાંજગડ અને ગડમથલવાળી આવવું પડયું છે.
(૫૫) આ આંક ચેદિ સંવતને લેવા વિશે હજી હાથીગુફામાં ઉતારી છે તે જોઈ લેવી. કાંઇક શં રહી જાય છે તેની ચર્ચા આગળના પરિ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #317

=
=
=
',.jitulalls
ET
તૃતીય પરિરછેદ
રાજા ખારવેલ (ચાલુ)
હાથીગુંફાના લેખને અનુવાદ ટૂંકસાર –હાથીગુફાના લેખની ઐતિહાસિક દષ્ટિએ સમજાવેલી મહત્તાઅત્યારસુધી તે ઉપર ચાલી આવતા મંતવ્યને આપેલ પ્રથમ ખ્યાલ–તે બાદ તેમાંથી પંક્તિવાર વાકયો તથા શબ્દો લઈ, કારણે સાથે થતા મતફેરની કરેલી રજુઆત તથા તેમાં સમાયેલ મુદ્દાઓની આપેલી સમજૂતિ
તેની સત્તર પંક્તિઓમાંથી કેવળ બે જ વિના મતફેરવાળી છે; બાકીની પદરમાંથી, ફૂટ તેમજ સરળ મળીને ૩૬ મુદ્દાઓ (જેવા કે, વેનરાજ, મુસિકનગર, ૧૦૩ને આંક, મૌર્યકાળ ઉછેદ પામેલ ચોસદ્ધિ, કલિંગજીનમૂતિ, રાજગૃહ, મથુરા, યુનાની રાજ, બિંદતિ ત્રમ રદેશ, બ્રહસ્પતિમિત્ર, કાયનિષદી, ઈ શબ્દ અને વાક્યપ્રયોગો) એવા ઉભા થયા છે કે જે ખૂબ સ્પષ્ટીકરણ માંગી રહ્યા છે; વળી તે ૩૬ માંથી કેટલાયમાં પેટા સવાલ ઉભા કર્યા છે, આવી રીતે લગભગ ૫૦ જેટલા પ્રશ્નો જે ઉપસ્થિત થયા છે તે સર્વેની, એતિહાસિક વિગતો, દલીલો અને અન્ય પરિસ્થિતિ ટાંકીટાંકીને કરેલી ચર્ચાજેથી હાથીગુફા લેખના વિધાયક રાજા શ્રી ખારવેલ જે જૈનધર્મ પાળી રહ્યો હતો તેની અનેક વિગત ઉપર પાડેલ પ્રકાશ-વિદ્વાનેએ આ જૈનધર્મનું સાહિત્ય બિલકુલ તપાસેલ નહીં હોવાથી, લેખને અર્થ બેસારવામાં તેમને નડેલ મુશ્કેલીઓનું, તથા મળેલ નિષ્ફળતાનું વાકયે વાપે દેખાઈ આવતું ચિત્ર–તેના નિપજતા અર્થમાંથી, એક જૈન રાજા કેવા પ્રકારનું જીવન ગુજારી શકે છે તેને આવતે ખ્યાલ–તે ઉપરથી રાજા ખારવેલનું ચારિત્ર્ય કઈ કક્ષાએ વ્યતીત થઈ રહ્યું હતું તેને મળતે પરિચય-કુદરતના કાચઢાએ બતાવેલ પચાઓની વચ્ચે વચ્ચે આપવી પડેલી સમજૂતિ–
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #318

૨૭૬ હાથીગુંફાના લેખના
[ દશમ ખંડ રાજા ખારવેલ (ચાલુ)
નારની તે કેતરાવનાર રાજા ખારવેલના ધર્મ જે શિલાલેખે ઈતિહાસમાં આવું મોટું અને સંબંધી અજ્ઞાત દશામાં રહેલું છે.
જબરદસ્ત પરિવર્તન કરી નંખાવ્યું આખો લેખ સત્તર લીટીમાં કોતરાયેલ છે. તે હાથીગુફને હેય તેને વિશે વાચક વર્ગને વિશેષ દરેક પંક્તિનો અનુક્રમવાર ભાવાર્થ જે માન્ય રહ્યો શિલાલેખ જાણવાની મનોવૃત્તિ હેય તે સ્વ- છે તે આ પ્રમાણે હોવાનું જણાયું છે –
ભાવિક છે, પરંતુ આખયે શિલાલેખ (૧) પ્રથમ પંક્તિ–ઐરપ (ઐલ) મહારાજ, કે તેને સઘળે સાર, ઉદ્ધરિત કરવાનું કાર્ય આ ગ્રંથ પ્રયો- મહામેઘવાહન ચેદિરાજ વંશવર્ધન...કલિંગાધિપતિ જનમાં ન ગણાય તેથી તે કાર્ય પડતું મૂકી, તેને શ્રી ખારવેલ
ખ્યાલ વાચક વર્ગને સોંશે આવી શકે તેટલે દરજજે (૨) પંદર વર્ષ સુધી....બાલ્યાવસ્થાની (ક્રિડાઓ) તેને સારર જ અત્ર આપ ઉંચત ધાર્યો છે. તે કરી નવ વર્ષ સુધી યુવરાજ તરીકે શાસન કર્યું. તે લેખને જે અર્થ, અઘપર્યત વિદ્વર્ગમાં સામાન્ય વખતે સંપૂર્ણ ચોવીસ વર્ષની ઉમરના થયેલ તેઓશ્રી) રીતે સ્વીકારવામાં આવ્યો છે તે પ્રથમ જણાવીશું જેઓ બાલ્યાવસ્થાથી વર્ધમાન છે અને જેઓ અને પછી, તેમાં કયાં ક્યાં અમારી માન્યતા જુદી અભિવિજયમાં વેન (રાજ) છે, ત્રીજા પડે છે તથા તેને કેવી કેવી રીતે અર્થ ઘટાવવો (૩) પુરૂષયુગમાં (ત્રીજી પેઢીમાં). મહારાજ્યરહે છે તે છેવટે જણાવીશું. માન્યતા જે જુદી પડે ભિષેકને પ્રાપ્ત થયા. અભિષેક પછીના પ્રથમ વર્ષમાં... છે તેનાં મુખ્ય કારણ એ છે. એક તો તે લેખ જે કિલ્લાની મરામત કરાવીતળા અને પાળો બંધાવ્યાં. સ્થિતિમાં મળી આવ્યો છે તેને અંગ્રેજ ઉભું બધા બાગની મરામત થવા પામ્યું છે અને બીજું કારણ તેના ઉકેલ કર. (૪) કરાવી પાંત્રીસ લાખ પ્રકૃતિ ૧૦ (પ્રજાનું
(૧) વાંછુકવર્ગે તે વિષયના ખાસ ખાસ ગ્રંથે જઈ માનસ સમજવાને જૈન સાહિત્યનું જ્ઞાન અવશ્ય ગણાય. લેવા વિનંતિ છે.
અત્યાર સુધી જૈન સાહિત્યનો પ્રચાર અને પ્રકાશન જોઈએ (૨) પુનાથી પ્રગટ થતા જૈન સાહિત્ય સંશાધક નામના તેટલા પ્રમાણમાં થયાં નથી. તેથી તે સંબંધી અજ્ઞાન પ્રસત્રિમાસિક પત્ર, ખંડ ત્રીજો પૃ. ૩૮૦ માંથી તારવીને સાર રેલું હોય અને તે પ્રમાણમાં તેને ઉકેલ કરવામાં બરાબર અત્ર આપ્યો છે. (આ પત્ર હાલ બંધ પડી ગયું છે.) અર્થ ન સમજી શકાય તેવી સ્થિતિ રહે તે દેખીતું જ છે.
() આ સ્થિતિ કેવી છે તેનું વર્ણન અત્રે આપવા (૫) આ શબ્દના અર્થ માટે, આ ખંડમાં જ આગળના કરતાં, જૈ. સા. સં. ખંડ ૩૫. ૩૬માં જે શબ્દો લખાયાં પરિચ્છેદે જુઓ. છે તે સદાબરાજ જણાવીએ છીએ. “કેટલાક અંશમાં લેખ (6) જે શબ્દ મૂળ શિલાલેખમાં નથી પણ હકીકતને ગળી ગયો છે. કેટલીક પંક્તિઓની શરૂઆતના બારેક સંબંધ બેસારવાને અનુવાદકને ઉમેરવા પડયા છે તે શબ્દ અક્ષરો પત્થરનાં ચપતરાં સાથે ઉડી ગયા છે, અને કેટલીક તેમણે ફેંસમાં લખ્યા છે. પંક્તિઓમાં વચ્ચે વચ્ચે અક્ષરે એકદમ ઉડી ગયા છે અને () આના અર્થ માટે જુઓ પૃ. ૨૩૦ તથા આગળ ઉપર કયાંક પાણીથી ધસાઈ ગયા છે. ક્યાંક કયાંક અક્ષરની (૮) કલિંગપતિઓ હોવા છતાં શામાટે ચેદિરાજના કોતરણી વધી ગઈ છે અને જલપ્રવાહ તેમજ બીજા કાર- વંશવર્ધન તરીકે પોતાને ઓળખાવવા મગરૂરી ધરાવે છે તે માટે
થી ભ્રમોત્પાદક ચિહે ઉત્પન્ન થઈ ગયાં છે. કયાં સુધી ૫. ૧ માં ચેદિ દેશનું અને કરકુંડ મહારાજનું વૃત્તાંત વાંચે. ઢાંકણાની નિશાની છે અને કયાં કાલકૃત ભ્રમ-જાલ છે એને (૯) આવા પ્રકારના લોકોપયોગી કાર્યો કરવાની રાજકર્તાઉકેલ કરવો એજ આ લેખનું રહસ્ય છે.”
ઓની ફરજ તે સમયે ગણાતી હતી, તેમજ તે અદા કરવામાં (હવે વિચારે કે આવી સ્થિતિમાં તેને હેકલ કરતાં તેઓ કેવા તત્પર રહેતા તે આ ઉપરથી સમજાશે. સમ્રાટ અનેક ખલના થઈ જાય તે સંભવિત છે કે નહીં ?) પ્રિયદર્શિનના લેખોમાંથી પણ આ સ્થિતિ સ્પષ્ટ થાય છે.
(૪) શન ખાવેલ જૈનધર્માનુયાયી છે. તેવી વ્યક્તિનું (૧૦) આ ઉપરથી તે સમયની વસ્તી કેટલી હશે તેને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #319

તૃતીય પરિચ્છેદ ] અનુવાદની સમજૂતિ
૨૭૭ રંજન કર્યું. બીજા વર્ષમાં સાતણિ (સાતકર્ણિ)ની (૯)...(૧૩અનેક દાદીધાનો ઉલ્લેખ) છે. અહંતના કાશી પરવા કર્યા વિના જ પશ્ચિમ દિશામાં (ચડાઈ (૧૦) રાજભવનરૂપ મહાવિજ્ય(નામ) પ્રાસાદ કરવા માટે) મોટી સેના મોકલી, કન્ઝર્વેના (કૃષ્ણ તેઓએ આડત્રીસ લાખ (પણ) વડે બનાવરાવ્યો. વેણુ નદી ઉપર પહોંચેલી સેનાવડે મુસિક (મૂષિક) દશમાં વર્ષમાં દંડ-બધિ-સામ પ્રધાન (તેઓએ) નગરને બહુ ત્રાસ આપો. વળી ત્રીજે વર્ષે ભૂમિ જય કરવા માટે ભારતવર્ષમાં પ્રસ્થાન કર્યું...
(૫).. ઉત્સવ, સમાજ૧૧ કરાવી નગરીને રમાડી (૧૧)..(અગિયારમા વર્ષમાં) (કેઈ) ખરાબ ...ચોથે વર્ષે
રાજાએ બનાવરાવેલ મંડ (મંડી યા બજાર)ને મોટા | (૬).. એવા બધા રાષ્ટિક, ભોજકને પિતાના ગધેડાઓના હળવડે ખેડાવી નાંખ્યો. લેકેને છેતરનાર પગ ઉપર નમાવ્યા. હવે પાંચમા વર્ષમાં નંદરાજના એકસેતેર વરસના તમરના દેહસંઘાતને તેડી નાખે. એકસો ત્રીજા વર્ષ (સંવત)માં દાયેલી નહેરને તન- બારમા વર્ષમાં...ઉતરાપથના રાજાઓને બહુ ત્રસ્ત કર્યા. સુલિયા વાટે રાજધાનીની અંદર લઈ આવ્યા. અભિ- (૧૨)...તે મગધવાસીઓને ભારે ભય ઉત્પન્ન ષેકના [છઠ્ઠા વર્ષે રાજસૂય યજ્ઞ ઉજવતાં કરતાં કરતે છતે હાથીઓને સુગાંગેયે૧૪ (પ્રાસાદ) સુધી બધા રૂપિયા
લઈ ગયો અને મગધરાજ બૃહસ્પતિમિત્રને પિતાના (૭) માફ કર્યા ...સાતમા વર્ષમાં રાજ્ય કરતાં પગ ઉપર નભાવ્યો તથા રાજા નંદદ્વારા લઈ જવામાં તિઓની ગૃહિણી વજધરવાળી દુષિતા (નામચીન આવેલ કલિંગનમૂર્તિને..અને ગૃહરને લઈ પ્રતિયા પ્રસિદ્ધ) માતૃપદને પ્રાપ્ત થઈ..આઠમા વર્ષમાં હારવડે અંગ-મગધનું ધન લઈ આવ્યો. ગેરગિરિ
(૧૩)...અદભૂત અને આશ્ચર્ય (થાય તેવી રીતે તે) (૮) ને તેડીને રાજગૃહને ઘેરી લીધું. એનાં હાથીઓવાળા વહાણ ભરેલ નજરાણું હય, હાથી, કર્મોનાં અવદાનો (વીરકથાઓ)ના સનાદથી યુનાની રત્ન, માણિજ્ય પાંડય રાજાને ત્યાંથી આ વખતે રાજા (યવનરાજ) ડિમિતે,Demetrios પિતાની અનેક મોતી, મણિ, રત્ન હરણ કરાવી લાવ્યો. સેના અને છકડાં એકઠાં કરી મથુરા છોડી દેવા માટે (૧૪) સીઓને વશ કર્યા. તેરમા વર્ષે પવિત્ર પાછાં પગલાં ભર્યાં નવમા વર્ષમાં પલ્લવ.. કુમારિ પર્વતાપ ઉપર જયાં (જૈન ધર્મનું) વિજય
(૧) સમ્રાટ પ્રિયકવી ગયું છે (જુઓ કે
તે હેતુ દર્શાવતા રાજા અને ચંદ્રગુપ્તને “સુમાં
ખ્યાલ આવશે. (શિલાલેખની હકીક્ત છે એટલે તેની સત્યતા (૧૨) બિહારમાં ગયા શહેરની પાસે જે બરાબર નામ વિશે તો શંકા રહેતી નથી જ). સવાલ એ છે કે આ ન પહાડ છે (જુઓ પ્રિયદર્શિન રાજે; પુ. ર. પૃ. ૩૯૭ વસ્તી એક નગરની છે કે તેને આખા સામ્રાજ્યની વસ્તી ઉપરનું પરિશિષ્ટ ૧) તેને ગોસ્થગિરિ તરીકે ઓળખાવે કહેવાનો ભાવાર્થ છે તે સમજાતું નથી.
છે (જુઓ. જૈ. સા. સં. ખંડ ૩. પૃ. ૩૮૧ ટી. નં. ૮) (1) સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને પણ આવાં સમાજ દર્શનનાં (૧૩) કેંસમાં મૂકેલ શબ્દો અમારા છે. મૂળમાં દાન કાર્યને લોક રંજનના કાર્ય તરીકે ગયું છે (ાઓ ખડક કર્યાની વિગત આપેલી છે. તે અત્ર ઉતરવાની જરૂર ન લાગી લેખ નં. ૩) આ ઉપરથી સમાનશે કે ખારવેલ અને પ્રિય- તેથી તે હેતુ દર્શાવતા શબ્દ જ મૂકાયા છે. દરિશન એકજ ધર્મના હશે. સરખા ઉપરની ટીકા. નં. ૯ (૧૪) મુદ્રારાક્ષસ નાટકમાં નંદ અને ચંદ્રગુપ્તને “સુભાંગ તથા નીચેની ટીકા નં. ૨૦
નામક મહેલ પાટલિપુત્રમાં બતાવવામાં આવ્યું છે. (જૈ. આવાં લોકરંજનનાં કાર્યા, જ્યારે જ્યારે કાંઈ ખુશાલીના સા. સં. પુ. ૩ પૃ. ૩૮૨ ટી. નં. ૧૧) પ્રસંગે રાજ્યને ઉપસ્થિત થતાં ત્યારે ત્યારે કરવામાં આવતાં (૧૫) આ નામ ખંડગિરિ-ઉદયગિરિનું છે. પ્રિયદાશનહતાં (જૈન સાહિત્યમાં આવા અનેક પ્રસંગેનાં વર્ણનો ને જ્યાં ધૌલિન શિલાલેખ છે તે ભુવનેશ્વરની પાસે વાંચવામાં આવે છે.)
નાને પહાડ છે. ત્યાં જ આ હાથીગુંફાને લેખ સરખા ટીકા નં ૧૧ માં કર માફ કર્યાની હકીક્ત) કેતરાયા છે.
નામ,

Page #320

૨૭૮ હાથીગુફાના લેખના
[ દશમ ખંડ છે ચક૬ સુપ્રવૃત્ત છે...કાયનિષીદી (તૂ૫) ઉપર. (૧૬)...વૈડુ રત્નવાળા ચાર થાંભલાઓ સ્થાપન રાજભૂતિઓ કાયમ કરી દીધી (શાસનો બાંધી કર્યા, પતેર લાખના ખર્ચથી) મૌર્યકાળમાં ઉચ્છેદ આપ્યાં) ૮ પૂજામાં રત૧૯ ઉપાસક૨૦ ખારવેલે જીવ પામેલ ચેસઠિ (ચોસઠ અધ્યાયવાળા) અંગસમિકને અને શરીરની ર૧ શ્રીની પરીક્ષા કરી લીધી (જીવ અને ચોથો ભાગ ફરીથી તૈયાર કરાવ્યો. આ ક્ષેમરાજે, શરીર પારખી લીધું).
વૃદ્ધિરાજે, ભિક્ષુરાજે, ૨૩ ધર્મરાજે, કલ્યાણે દેખતાં (૧૫).. અરિહંતની નિષદીર પાસે....અનેક સાંભળતાં અને અનુભવ કરતાં. યોજનથી લાવવામાં આવેલ...સિંહપ્રસ્થવાળી રાણી (૧૭)...બધા પંથને આદર કરનાર ૨૪ બધા સિંધુલાને માટે નિઃશ્વય.
પ્રકારના મંદિરની મરામત કરાવનાર, અખ્ખલિત
(૧૬) જુએ પુ. ૧, પૃ. ૧૭૦ ટી. પ૬: પુ. ૨. પૃ. [ સાંચી રૂપ ઉપર (જુઓ પ્રિયદર્શિનના વૃત્તાતે) દીપપ૯, ટી. નં. ૪૪-૪૫ માં પ્રતિહાર્યનું (દેવરચિત આઠની
ના માળા પ્રગટાવવા સમ્રાટ ચંદ્રગુપતે જે હજારો રૂપીઆનું સંખ્યામાં છે તેનું) વર્ણન આપ્યું છે. તે ઉપરથી સમજાશે કે દાન કર્યાનું જણાયું છે તે બિના સાથે આ હકીકતને સરખાવે.] જેમ ચક્રવતી રાજાની નિશાની તરીકે તેની અગાડી ચક- ૧૯) જૈનશાસ્ત્રમાં દરેક જૈનને એક દિવસમાં ત્રણ રન ફર્યા કરે છે, તેમ ધર્મચકવતી (તીર્થકરની આગળ
ની આગળ વખત દેવપૂજન કરવાનું કહ્યું છે (જુઓ પુ. ૧ માં રાજ ધર્મચક્ર ચાલે છે. તેથી તેમને વિજયચક્ર કહેવાય છે. તેમજ શ્રેણિક અને ઉદયાજની હકીકત; તેમ રાજા ખારવેલ પણ તેવી સંપત્તિવાળી વ્યક્તિને “પ્રવૃત્તચક્ર' પણ કહેવાય છે. દેવપૂજામાં રચ્યો પચ્ચે રહેતે હતો એમ સમજાય છે.).
જૈન, સા. સં. પુ. ૩ પૃ. ૩૭૨ આ લેખમાં લખેલું (૨૦) સમ્રાટ પ્રિયદરિને પણ ઉપાસકવૃત્ત ગ્રહણ છે કે, મારી પર્વત ઉપર જ્યાં આ લેખ છે ત્યાં ધર્મ કર્યા હતાં એવું તેમના ખડકલેખ ઉપરથી સુપ્રસિદ્ધ છે. આ વિજયચક્ર પ્રવર્યું હતું, અર્થાત ભગવાન મહાવીરે પોતે જ હકીક્ત સિદ્ધ કરે છે કે ખારવેલ અને પ્રિયદર્શિન સહજૈનધર્મને ઉપદેશ કર્યો હતે.
ધમી હતા ( વળી સરખાવે ઉપરની ટી. ન. ૧૧). આ પર્વતને સમેતશિખરની તળેટી હોવાનું આપણે
(૨૧) જીવ = ચેતન, આત્મા પુગલ અને જણાવ્યું છે. (જુઓ ઉપરમાં પૃ. ૨૪૭) અને આ સમે
રરીર = દેહ, પુદગલ ઈ આત્મા વચ્ચે તશિખર પર્વત ઉપર નાના વર્તમાન કાળે થયેલ ૨૪ ના તફાવતન-સારાસારનું રહસ્ય જે પામી ચુકયા છે: તારમાંથી ૨૦ નિર્વાણ પામ્યાનું ગણાય છે તેથી આ મતલબ કે જેને આત્માના એશ્વર્યાનું ખરે ભાન થઈ પહાડ ઉપર ‘વિજયચક્ર સુપ્રવૃત્ત’ = શ્રેષ્ઠ રીતે ફરતું રહ્યું ગયું છે. છે એવા ભાવાર્થમાં નિરેશ કર્યો છે નીચેની ટીકા નં. (૨૨) જુએ ઉપરની ટીક નં. ૧૭ ૨૭ તથા ૨૮ જુઓ.
(૨૩) પિતાનું ખરું નામ તો ખારવેલ છે. પણ (૧૭) નિષીદી સમાધિ:કાયનિષિદિ=જ્યાં શરીરને અગ્નિ. દાદાનું નામ ખેમરાજ, અને પિતાનું નામ વૃદ્ધિરાજ હતું દાહ લીધે હોય ત્યાં જે સમાધિ ઉભી કરવામાં આવે છે કે, તેનેજ અનસરનું નામ ભિખુરાજ તેણે ધારણ કર્યું હતું. અથવા સ્તૂપ; પ્રાચીન કાળે જૈનમતવાળાઓ પણ પિતાના ઉપરાંત પોતે ધર્મકાર્યમાં બહુ રત હોવાથી પોતે ધર્મરાજ ધર્માત્માના નિર્વાણ પામવાના સ્થળે આવા સ્તૂપો રચતા પણ કહેવાય હેય એમ સમજાય છે. હતા તે આવા શિલાલેખની હકીકતથી સિદ્ધ થયું સમજવું (૨૪) પોતાની રૈયતના સર્વ ધર્મ પ્રત્યે એક સરખાં (પુ. ૨ માં પ્રિયદર્શિનના વૃત્તાતે ટોપ્સવાળી હકીકતનું વર્ણન પ્રેમ તથા મમતા બતાવવાં, એ રાજાને જે ધર્મ મનાય છે. જુએ તથા ભિલ્લાસ અને ભારહત ટોપના વૃત્તાંત સાથે તેનું પાલન રાજા ખારવેલે કર્યું હતું. આ સર્વ હકીકત સરખાવો.)
રાજસત્તાએ કાઈના ધર્મમાં હાથ ન નાંખવે તેનું આ (૧૮) ધર્મનાં સ્થાન ઉપર તેને લગતી ક્રિયા પ્રક્રિયાઓ ઉપરથી સૂચન મળે છે. પ્રિયદર્શિને પણ આ રાજનીતિનું કાયમને માટે થયા જ કરે તે માટે જે માસ ત્યાં નિયત જ અનુસરણ કરેલું દેખાઈ આવે છે. સૌ ધર્મ પ્રત્યે સહિથાય તેના ઉદર નિર્વાહને હરકત ન આવે તે સારૂ દાતાઓ ગણુતા દાખવવી ઘટે છે. હમેશાં આર્થિક જોગવાઈ કરી આપે છે. તે પથાનું અહીં (૨૫) તે સમયે મંદિર, ચો વિગેરે હતાં તેમ આ ન ખારવેલના આ કૃત્યથી અણ થાય છે.
ઉપરથી સાબિત થાય છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #321

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
રથ અને સૈન્યવાળા, ચક્રર૬ (રાજ્ય)ના ધુર (નેતા) ગુપ્ત (રક્ષિત) ચક્રવાળા, પ્રવૃત્ત ચક્રવાળા૨૭ રાજર્ષિ૮ વંશ વિનિઃસૃત રાજા ખારવેલ.
અનુવાદની સમજૂતિ
[નોંધ—ઉપર પ્રમાણે તે લેખના ભાવાર્થ સં. ૧૯૮૪ (ઇ. સ. ૧૯૨૬) સુધી માન્ય કરાયા હતા. અમારી માન્યતા કેટલેક ઠેકાણે તેમનાથી જુદી પડે છે. વાચકે ને એટલું જણાવવાની જરૂર છે કે, અમારી માન્યતા-કે કલ્પના–કાંઇ શિલાલેખના વાંચન ઉપરથી કે તેના ઉપરથી નીકળતા અર્થના ફેરફાર ઉપરથી ઉભી થવા પામી નથી. પરંતુ જે વિચાર। ઉદ્ભવ્યા હર્તા; તથા તે સમયની બનેલી સર્વ ઐતિહાસિક ધટનાએના પરસ્પર સંબંધ મેળવવા માટે જે કેટલાંક અનુમાનેાની રચના કરવી આવશ્યક હતી; તે પ્રથમ રચી કાઢયાં હતાં, ત્યાર બાદ તે સર્વને તદાકાર-વર્ષાની સાથે મેળ મેળવી ગૂંથી-ઘડી કાઢવાં છે. એટલે બનવા જોગ છે કે, તે અનુમાના સર્વથા સાચાં ન પણ નીવડે. છતાં હિંમતથી કહી શકાશે કે તેમાંથી એવા પ્રકારની એક સ્થિતિનું સર્જન થાય છે કે, જેથી તે લેખના લિપિ જ્ઞાને, કરી કરીને તે વાંચવાની અને વિચારવાની જરૂરિયાત લાગશે. પરિણામે સૂચિત ફેરફાર યાગ્ય
(૨૬) ચક્ર એટલે ચક્રવર્તીના રાજ્ય જેવું વિશાળ જેવુ રાજ્ય છે તેવા; વળી સરખાવે! ઉપરની ટીકા નં. ૧૬
(૨૭) બ્રુઓ ઉપરની ટીકા નખર ૧૬; ઉત્તર હિંદના “ગંગા” માસિક પત્રના ૧૯૩૩ જાન્યુઆરીના ખાસ પુરાતત્વ અંક પૃ; ૧૬૭:–ઈસ લેખમે' (હાથીગુફાના વર્ણન કરતાં)
Enter भी वर्णन है जोके बोधों के धम्मचक्क के समानही धर्मका चिन्ह था ।
એટલે કે, રાજા ખારવેલે લખેલ પ્રવૃત્તચક્ર શબ્દ તે બૌદ્ધ ધર્માંના ધર્મચક્ર સમાન છે. એમ લેખકનુ મતથ્ય છે આ ખાબતમાં જૈનધર્માંવાળાની શી માન્યતા છે તે માટે ઉપરની ટી. નં. ૧૬ જુએ. તથા પુ. ૩. પૃ. ૨૮૧ માં તક્ષીલાને જે ધચક્ર તી કહેવાયું છે તેનું વર્ણન જુએ.)
(૨૮) રાજ+ઋષિ=જે રાજા હેાય અને પાછળથી દીક્ષા લઇને મુક્તિપદને વર્ચા હેાય તેને અંગે આ શબ્દ ' પ્રવ્રુતચક્રવાળા રાજર્ષિ વપરાયા છે. મતલબ કે રાન્ન ખારવેલ પેાતે તેમના વ'શમાંથી ઉતરી આવ્યેા હતા એમ તેમનું કહેવું થાય છે. તેથી જ પેાતાને રાજવિશે વિનિઃસૃત =
૨૭૯
છે કે અયેાગ્ય, અથવા પૂર્વે અર્થ એસારવામાં ભ્રાંતિ થઈ છે કે કેમ અથવા જ્યાં અક્ષરો ખૂટતા માલૂમ પડે છે ત્યાં અમુક અક્ષરાનું ક્ષેપન કરીને સળગ પંક્તિ ઉભી કરાય છે કે કેમ, અથવા અમુક અક્ષરની અનુમાત્રા કે કાનામાત્રી લાંખી ટૂંકી થઈ જઈને કે કાળદેવની અસરથી ૮ શિલા ઉપરના અક્ષરાના ઉકેલ અન્યથા સમજાય છે કે કેમ, આવા અનેક પ્રતા તેમના વિચાર ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઈ તે સંબંધી માર્ગ કાપવા માટે તેમને પ્રયાસ કરવા પડશે.
અમે સૂચવેલ અર્ધ બેસારવા માટે અથવા કહે કે બધી વસ્તુતિ સાથે હાથીનુંકામાં કાતરેલ હકીકતાને અન્ય ઐતિહાસિક પ્રસંગાની સાથે ટાવવા માટે, સૌથી પ્રથમ અમારે એક પરિસ્થિતિનેાજ આશ્રય લેવા પડયા હતા. તે એ છે કે ખારવેલને પોતાના આખાયે જીવનકાળ દરમ્યાન, ઉત્તર હિંદની સાથે અલ્પાંશે પણ લેવા દેવા હતી નહીં, સિવાય કે એક જ પ્રસંગ; અને તે એટલા જ કે મગધપતિરાજને નમાવવાના અને જૈન મૂર્તિને પેાતાના દેશમાં પાછી લાવવાનું મહત્કાર્ય૪૦ કરવાને; આ સિવાય તેણે ઉત્તર હિંદુ તરફ આંખની મીટ સરખી પણ માંડી નથી.
રાષિના વંશમાં વિશેષપણે ખ્યાતિ પામેલ છે, એવા પેાતે, એમ કહીને સખાધે છે.
[ જૈનધર્માંના સિંધુસૌવીરપતિ રાજા ઉદયનને પણ અંતિમ રાજર્ષિ કહેવાચ છે. એટલે કે તે છેલ્લા કેવળી હતા એમ નહીં, પણ જે રાજાઓએ શ્રી મહાવીર ખુદના વરદહસ્તે દીક્ષા લીધી હતી, એવા રાઝ માહે તે છેલ્લા હતા એમ ભાવા છે. નહીં તે તેની પછી તા અનેક રાજાઓએ દીક્ષા પણ લીધી છે (જેમકે ચદ્રગુપ્ત મૌર્યાં) તે તેને જ કાં અંતિમ પદ્મ લગાડાયું છે? (જીએ પુ. ૧. પૃ. ૨૨૪ ટી. ન. ૧૦૫)]
(૨૯) આ લેખના અક્ષરો સંબંધી અહીં દર્શાવેલી પાંચ છ પ્રકારની સ્થિતિ હતી જ એમ ઉપરની ટી. ન. ૩ ના વાંચનથી સ્પષ્ટ થાય છે. આવી સ્થિતિમાં જ્યાં લેખ મળી આવે, ત્યાં તેના ઉકેલમાં તથા ભાવા બેસારવામાં અને ક્ષતિ રહેવા પામે તે સ્વભાવિક છે. વળી ઉપરની ટીકા નં. ૪ પણ સરખાવે.
(૩૦) મૂતિ પાછી પોતાના દેશમાં લાવવાના કાર્યમ મહુકા શા માટે કહેવામાં આવ્યું છે તે તે, તે મૂર્તિનુ

Page #322

૨૪૦ હાથીગુફાના લેખના
[ દશમ ખંડ તેણે યુવરાજ તરીકેની કાળ, તેમ જ ગાદીએ બિરા- સાર્વજનિક કામમાં રો પઓ રહેવાની" ઈચ્છાછત થયા પછી પણ સર્વ સમય, પિતાના કલિંગ વૃત્તિ ધરાવતા હતા. મૂર્તિને પ્રસંગ, કે જે તેના દેશમાં જ, અથવા તો તેની દક્ષિણે એટલે કે દક્ષિણ કુળની કીર્તિ–આંટ–નાકનો સવાલ થઈ પડ્યો હતે હિંદ તરફ જ કે બહુ ત્યારે સિંહલદ્વીપ સુધી ચડાઈ તે જો તેને આડે આવ્યો ન હત, તે મગધ તરફ લઈ જઈ પરાક્રમ બતાવવામાં જ, વ્યતીત કર્યો હતો. પણ ઝાંખી કરીને તે જોત જ નહીં. આ પ્રકારની તેટલા માટે ગુફાના લેખમાં તેણે જે જે વર્ણન કરી તેની મનોદશા સમજી લઈને, હાથીગુફાના લેખ બતાવ્યું છે, તે સર્વ દક્ષિણ હિંદમાં તેણે કરેલા પ્રયાણ માંહેલી વસ્તુ સ્થિતિનો ઉકેલ કરવા અમે પ્રેરાયા પરત્વેનું જ છે, એટલું ખાસ સમજી લેવું રહે છે. આ છીએ; તે હકીકત પ્રથમ જણાવી દઈએ છીએ. હવે નિર્ણય ઉપર અમારે આવવું પડયું છે તેનું સબળમાં તેની પ્રત્યેક પંક્તિના અર્થ ઉકેલની સૂચના તથા તે ઉપરની સબળ કારણ એ છે કે તે સમયે ગામસ્ત ઉત્તર ચર્ચા કરીશું] આટલું વિવેચન કરી હવે મતભેદવાળા ભારતવર્ષ ઉપર મગધ સામ્રાટની હાક ૩૨ વાગી મુદ્દાઓ, અને તેની દલીલો કારણો સાથે રજુ કરીશું. રહી હતી, જેથી તે બાજુ નજર ફેરવવાની તેને (૧) પ્રથમ પંક્તિ-બરાબર છે. ખાસ મુદ્દો કોઈ કાંઈ તમન્ના-તાલાવેલી પણ નહોતી. તેમ વળી પિતાને ઉભો થતો નથી. નહોતે તેવો કોઈ રાજ્યભ કે નહોતો કેઈ ઉપર (૨) (અ) પંદર વર્ષ સુધી બાલ્યક્રિડાઓ કરી વેરભાવનો બદલો લેવાનો પ્રસંગપોતે આહંદુ છે, અને તે બાદ નવ વર્ષ સુધી યુવરાજ પદે જીવન ઉપર અપ્રતિમ પ્રેમ ધરાવતા હતા, જે રહ્યા છે. એટલે ૨૪ વર્ષ સંપૂર્ણ થયા બાદ તેને તેના હાથીગુફાના લેખ ઉપરથી સાફ રીતે સમજી રાજ્યાભિષેક થયો છે. આ ઉપરથી કેટલાક વિદ્વાને શકાય છે. એટલે પિતાના ધર્મના ફરમાન પ્રમાણે એવા અનુમાન ઉપર આવ્યા છે કે, તે સમયે પચીસ કાર્ય કરવામાં તથા અન્ય રીતે લેકે પોગી અને વર્ષની ઉમરેજ રાજલગામ સેંપવાનો રિવાજ
મહાઓ, આગળ પારિગ્રાફમાં વર્ણવવાનું છે, તેની સમજણ એટલે તે જીવને અવશ્ય મોક્ષ મળે છે જ; અને મે થશે ત્યારે જ બરાબર સમજશે (વળી પુ. ૧, પૃ. ૧૭૪ પામવો એટલે પછી જન્મ મરણને કેરા તેને ૨હેતા નથી. માં ‘પેલી સુવર્ણ પ્રતિમા વિશેનું વર્ણન વાંચે.
વળી વિશેષ સમજૂતિ માટે આગળ ઉપર જુઓ. (૩૧) આઠમી પંક્તિના ભાવાર્થવાળી હકીકત જે આગળ
(૩૪) પતે જૈન ધર્મ પ્રત્યે કે અનુરક્ત હશે તે ઉપર આપવામાં આવી છે તે સરખાવો.
આખા હાથીગુફાના શિલા લેખની બધી કડીના વર્ણનમાંથી (૩૨) ૨ાજા ખાલને સમય ઇ. સ. પૂ. ૪૨૯થી ૩૯૩ તરી આવે છે. વળી સરખાવો ઉપરની ટીક નં. ૩૦ તથા સુધીને છે. તે સમયે મગધની ગાદી ઉ૫ર નંદ બીજાનું અને ટી. નં. ૨૨ નવમાં નંદનું એમ મળી બે પ્રતાપી રાજન્ય દીપી રહ્યાં હતાં. (૩૫) જીઓ ઉપરની ટી. નં. ૯, ૧૧, ની હકીકત વચ્ચે જે કાંઈ અંધાધુની જેવાં આશરે બારેક વર્ષ ચાલી તથા પંક્તિ ૪, ૬, ૭, ૯ ઇ. માં કરેલ કાર્યનું વર્ણન. રહ્યાં હતાં તે વખતે ભૂપ્રાપ્તિનો લાભ લેવા હોત તો ખારવેલ તથા આગળ ઉપર “મહાવિજય પ્રાસાદ”નું અને લઈ શક્ત; પણ તે સ્થિતિ કાળદેવે ઉત્પન્ન કરી નહોતી. “પુસ્તકો દ્ધાર”ને લગતું વર્ણન જુએ (જીએ પુ. ૧. પ્રથમ પરિચ્છેદે કુદરત વિશેનું વર્ણન) તેના લેખમાં કોતરાયેલ સર્વે હકીક્ત ઉપરથી સમજાય
(૩૩) હાથીગુફાના લેખની પંક્તિ ૯ જુઓ તેમાં તેણે છે કે, એક વરસ તે રાજકારણમાં ગાળતા ત્યારે બીજે અહંત શબ્દ સ્પષ્ટપણે લખે છે;
વર્ષે જનહિતકારી કાર્ય કરતે. અહંનને લગતું તે આઈન કહેવાય; ત્યારથી કોઈ (૩૬) જીઓ જે. સા. સં. ૫. 3, પૃ. ૩૭૫; તેમાં વ્યક્તિને કૈવલ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય, ત્યારથી તે ને અહંત લખ્યું છે કે “ બ્રહસ્પતિસૂત્રમાં લખ્યું છે કે, ૨૪ વર્ષ કહી શકાય છે. કેમકે અહંન એટલે જેને કરી કરીને આ પછી રાજ્યાભિષેક થવો જોઈએ. એ જ વાત આ લેખ સંસારમાં જન્મ મરણને તાબે થવું નથી તે; અને કૈવલ્ય થયું ઉપરથી પણ સિદ્ધ થાય છે.”

Page #323

અનુવાદની સમજૂતિ
તૃતીય પરિચ્છેદ ]
ચાહ્યા આવતા હતા; તે કથન સામે ચેતવણી આપવાની કે, ભલે ૨૫ વર્ષની ઉમર રાજકારભાર ચલાવવાને વધારે લાયક ગણાતી હશે, પરંતુ સગીરવયની મર્યાદા તા.૧૩ અને ૧૪ વર્ષની જ તે વખતે લેખાતી હતી. જેથી તે ઉમરે લગ્ગા પણ થતાં તેમ જ રાજ્ય કારાબાર સોંપીને રાજ્યાભિષેક પણ કરાતા હતા. આ ખારવેલના ૨૫ મા વર્ષે જે રાજ્યાભિષેક થયા છે, તે સમયના દેશાચારને અંગે નહાતા જ, પરંતુ જેમ લેખમાં જણાવાયું છે તેમ, પંદર વર્ષ સુધી તે બાળક્રિડામાં અને વિદ્યાભ્યાસમાં ગુંથાયલ રહ્યો હતા અને તે પછી તેના પિતા ગાદીપતિ થતાં, પાતે યુવરાજ પદે નિયુક્ત થતાં, તે ડે।દ્દાની જવાબદારી તેણે ઉપાડી લીધી હતી; અને દશવર્ષ તે સ્થિતિમાં પસાર થયા બાદ, તેના પિતાનું મરણ નિપજતાં, પેાતાને એકદમ યુદ્ધના મેદાનમાંથી પાછા ફરીને ગાદી સંભાળી લેવી પડી હતી. આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે, તેને રાજ્યાભિષેક જે થયેા છે તેની સાથે ઉમરની પ્રયત્તાના પ્રશ્નને કાંઈ સંબંધ જ નથી. તેમ તેના પિતાનું મરણ પણ કાઈક આકસ્મિક સંજોગામાંજ નીપજ્યું દેખાય છે, નહીં તે તે પોતે 33 સિંહલદ્વીપ સુધી દૂરના પ્રદેશ ઉપર૩૭ વિજય મેળવવા જેટલી ચડાઈ લઈ જાત જ નહીં, કે જ્યાંથી તેને પેાતાના પિતાના મરણુ સમાચાર મળતાં, દેશ જીતવાનું ઉપાડેલું કાર્ય અધૂરું મૂકીને રાજધાની ત્રા એકાએક ઉપડી આવવું પડયું હતું.
(૩૭) આ પ્રદેશ સુધી તે ચડાઈ લઈ ગયા હતા કે નહીં, તે ત્રીજી પંક્તિવાળી હકીક્ત વાંચીને સરખાવવાથી સમજી શકાશે; અત્ર એટલું જ જણાવીશું કે, જ્યારે ત્રીજી પંક્તિથી તેના રાજયાભિષેકને લગતી અને તે ખાદની જ હકીકત આવે છે, ત્યારે તે પૂર્વેની સ હકીકત, રાન્યાભિષેકની પૂર્વની સમજવી-મતલખકે યુવરાજપદે બની ગઈ હતી એમ સમજવુંરહેછે.
એટલે કે પ્રથમની બે પક્તિમાં વર્ણવાયેલી હકીકત ધી યુવરાજના સમય દરમિયાનની જ છે.
(૩૮) આ કાર્યં તેને ઉપાડવું પડયું હતું. તેમાં પેાતાને (અથવા તેા યુવરાજપદે હતા ત્યાં સુધી તેના પિતાની પ્રેરણાથી ઉપાડનું પડયું ડ્રાય ) ભૂમિ પ્રાપ્તિને
૩૬
૨૮૧
(આ) જેએક ખાલ્યાવસ્થાથી વર્ધમાન છે અને જેએ અભિવિજયમાં વેન (રાજ) છે, ત્રીજા પ્રમાણે અનુવાદ કરેલ છે, જ્યારે મૂળ શબ્દો વધમાન સેલચો વૈનામિવિનયો સતિયે આ પ્રમાણે છે; તેની સંસ્કૃત છાયા વર્ધમાન શૈશો વૈનામિવિનય તૃતીયે કરાય છે. અને તેને અર્થે બચપણથી (શૈશવ) વર્ષમાન છે (અથવા થયા); અને જે અભિવિજયમાં વેન છે (અથવા થયા); એવા બેસારીને એમ જાહેર કરવા માંગે છે કે, વેન નામે પૃથ્વી માત્રના જે રાજા હતા અને જેણે સારા કાયદાઓ ઘડયા હતા તેની સાથે પેાતાની સરખામણી રાજા ખારવેલે કરી બતાવી છે. આ અર્થ બેસારવામાં પ્રથમ વાંધા તે એ જ આવે છે કે, ખારવેલ હજી સુધી પાતે રાજા જ બન્યા નથી, કેમકે રાજ્યાભિષેકની વાત હવે પછીની૩૯ એટલે પંક્તિ ત્રીજીમાં તેણે કરેલી છે. તે પછી આ દ્વિતીય પંક્તિમાં વર્ણવેલી હકીકત તેના યુવરાજ પદના કાળની સમજવાની છે. તેમ ખીજો વાંધે એ છે કે, જ્યારે રાજા જ બન્યા નથી ત્યારે–અને કદાચ બન્યા હાય તે। પશુ-હજી પ્રથમ વર્ષમાં તે પેતે ભવિષ્યમાં આવા થશે એમ ચ્છિા વ્યક્ત કરે, પરંતુ આવા થઈ ગયા છે તેવાં વિશેષણા જોડવાની, કે તેણે વિજય મેળવી લીધાની અને વેનની ક્રેાટીમાં મૂકાઈ તેના જેવા પરાક્રમી પાતે થયા છે એમ નોંધ કરાવવાની, હિંમત કેવી રીતે તે પ્રદર્શિત કરી શકે? છતાં માને કે તેણે આ લેખ, જ્યારે પેાતાના રાજ્યા
લેાભ કારણરૂપ હતા, કે સામા ધણીએ અનેક પ્રકારની વેતરણ કરી હતી તેથી તેના પ્રતિકારરૂપે જવું થયું હતું. (એટલે કે તેને offensive ને બદલે defensive ભાગ ભજવો પડયા હતા) કે ધકા તરીકે પ્રયાણ કરવું પડયું હતું તે પ્રશ્નો વિચારવા રહે છે. હમણા તા એટલું કહી શકાય તેમ છે, કે ભૂમિતૃષ્ણા કારણરૂપ નહીં હોય.
(૩૯) રાજપદ ધારણ કર્યા પહેલાને બનાવ હ।ઈને તેણે પેાતાને શિશુવયના બાળક અથવા તા તેવા ભાવાના શબ્દવાપર્યા છે; પાતે રાજપદે બિરાજમાન થઈ ગયા હૈાત તા ' બાળક ’ રાખ્તના ઉપપ્રત્યય પેાતાના નામ સાથે જોડત કે પ્રેમ, તે જરા પ્રશ્ન રહે છે,

Page #324

-
હાથીગુફાના લેખના
[ દશમ ખંડ
ભિષેક પછી લગભગ દરેક વર્ષે કોતરાવ્યો છે, ત્યારે એક તે તે રાજાને નંબર જ સિંહલદ્વીપની વંશાપિતાની છત વિશે તેને ખાત્રી થઈ ગઈ હતી; વળીમાં ત્રીજો ગણાય છે એટલે તેને આશ્રીને પણ તે એટલે તે પ્રમાણે તે નેંધ લેવામાં વ્યાજબી હતો વપરાયો ગણાય; અથવા તેનો રાજ્યારંભ મ. સં. ૫ = એવી દલીલ જે કરવામાં આવે. તે પ્રશ્ન એ ઈ. સ. પૂ. ૪૩૦ માં થયો છે અને તેના ત્રી. વર્ષ થાય છે કે જે વેન રાજાની સરખામણી કર્યાનું એટલે મ. સ. ૯૮ = ઈ. સ. ૫ ૪૨૯ માં આ વિદ્વાનોએ મનાવ્યું છે તે વેન રાજા વિશે આ દષ્ટાંત દ્વિતીય પંક્તિમાં વર્ણવેલ બનાવ બનવા પામે છે સિવાય અન્ય સ્થાને કયાંય ઉદાહરણ રૂપે તેનું નામ તે દર્શાવવા માટે પણ તે આંક વપરાયો હોય એમ લેવાયાનું જણાયું છે કે અત્ર માત્ર અર્થ બેસારવા ગણાય; ત્રીજી રીતે જે તેને ત્રીજી પંક્તિમાં આવતા પુરતું જ તેને આગળ ધરવામાં આવ્યું છે? મતલબ કે, “પુરુષg ' શબ્દની સાથે જોડે છે, કલિંગરાજઉપરની સર્વ સ્થિતિ માત્ર કલ્પનામાંથી જ ઉભી કરાયાનું વંશના ત્રીજા યુગમાં થયેલ, એવા અર્થમાં તે વપદેખાય છે. જ્યારે ખરી વસ્તુ સ્થિતિ એ છે કે તે રાયે ગણાય. અને તેને ભાવાર્થ લિંગ પતિના જે યુવરાજ પદે હતા ત્યારે તેના પિતા તરફથી તેણે દક્ષિણ ત્રણ વિભાગ પાડી બતાવ્યા છે (જુઓ દશમા ખંડે, હિંદમાં ચડાઈ કરી હતી અને કદાચ સિંહલદ્વીપ સુધી૪૦ પ્રથમ પરિચ્છેદે, પૃ. ૨૩૧ની વિગત) તેમાંના કેટલા પણ તે પહોંચ્યો હતો. ત્યાં તે સમયે અભય નામને યુગમાં-વિભાગમાં રાજા ખારવેલ થયો હતો એમ રાજા તુરતમાં જ ગાદીએ બેઠે હતો; વળી તે અભય સમજવું રહે; વળી થી રીતે એમ અર્થ થાય કે, રાજા રાજાના વંશનો આદ્ય પુરૂષ વિજય હતું તેથી કે ખારવેલ પિને જ પિતાના વંશમાં ત્રીજે રાજા થયો અન્ય કારણથી તે અભયનું નામ કદાચ અભિવિય છે (પ્રથમમાં તેનો દાદે ક્ષેમરાજ, બીજે નંબરે તેને પડયું લાગે છે, તે અન્ય રાજાનું રાજ્ય ૬૫ વર્ષનું પિતા વૃદ્ધિરાજ અને ત્રીજે નંબરે પિતે); આ ચાલ્યું છે અને અતિ પરાક્રમી થઈ ગયું છે એટલે પ્રમાણે તૃત શબ્દને ભાવાર્થ ચાર રીતે સમજાવી તે નાનપણમાં જ ગાદીએ બેઠા હતા અને તેનું રાજ્ય શકાય છે. તેમાં અમારા મંતવ્ય પ્રમાણે વચલા બે દિવસાનદિવસ વર્ધમાન–વધતું જતું હતું, વધારે તેજવંત માર્ગ, બીજો અને ત્રીજો માર્ગ બરાબર લાગે છે, થતું જતું હતું. એટલે તેની સરખામણીમાં પિતાને કેમકે અભિવિજય રાજાના ત્રીજા વર્ષે રાજા ખારમૂકવાને અને નાની વયથી પિતાનું રાજ્ય પણ ઉત્ત- વેલને રાજ્યાભિષેક પણ થયો છે તેમજ ચેદિ રેત્તર વૃદ્ધિ થતું જતું હતું તે દર્શાવવાને વર્ષાર રાજાઓના ત્રીજા યુગમાં જ તે, થયો છે. વળી તેની રાની વિનય દતૃતીએ એમ લખ્યું છે. સાબિતી એ છે કે, રાજા ખારવેલે પિતાને (જુઓ
(૬) આમાંને તૃતોએ શબ્દને અર્થ “ત્રણે એમ લેખની પંક્તિ ૧૭ માં) “ પ્રવૃત્ત ચક્રવાળા રાજર્ષિથાય છે, પણ તેને અર્થ ચાર રીતે ઘટાવી શકાય વંશ વિનિઃસૃત” અને “મહામેધવાહન ચેદિરાજ વંશતેમ છે. જો તેને અભિવિજય શબ્દની સાથે લેવાય વર્ષન” (જુઓ લેખ પંકિત ૧) તરીકે જણાવેલ છે. તે તેનો અર્થ પણ બે રીતે ઘટાવી શકાય તેમ છે; મતલબ કે તેણે પોતાનો સંબંધ મહારાજા કરકંડ મહા
૪૦) ત્યાં સુધી ત ગયા છે, તેની ખાત્રી એ પરથી (૪૧) આ સિંહલદ્વીપના રાજાની વ શાવલા માટે પુ. પશે કે, તેણે પોતાની આખી કારકિદી દક્ષિણ હિંદની ૨. ૫. ૨૬૪ ટી. નં. ૭૧ માં જુઓ. ચડાઇ કરવામાં જ ગાળી છે (જે તેના શિલાલેખમાંની (૨) અહીં મૂળમાં બે જે લખાયા છે તેને બદલે હવે પછીની પંક્તિના વર્ણનથી સ્પષ્ટ થાય છે.)
એક ૩ જોઈએ; એટલે કાં તો ઉલમાં ભૂલ થઈ છે અથવા (વળી સરખાવો પૃ. ૨૭૯-૮૦ ઉપર, નેધ તરીકે રજુ તો પ્રાચીન સમયે લેખકે કોઈ વખત એક અક્ષરને બે વખત રિલા અમારા વિચારો.)
લખી જતા હતા તેનું આ દષ્ટાંત પણ હેય.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #325

તૃતીય પઢિ ]
મેધવાહન, જેને આપણે ચેક્વિંશ સ્થાપક તરીકે ઓળખાવ્યા છે, તેની સાથે જોડવાને મગરૂરી બતાવેલી છે. પરંતુ તે મહામેધવાહન રાજાથી વંશની આદિ થયેલી ગણાવાય તે। વચ્ચે તેમની ગાદી ઉપર અન્ય કુળદીપકે આવ્યા છે (કેમકે જામાતૃના વંશમાં ગાદી ગઇ છે, તેઓ અન્યકુળ કહેવાય; તેમ ખીજી રીતે ગાદી તેા ચાલુજ રહી છે તેથી ગાદીપતિ તરીકે તેમને ચેદિઓનેા પિત તા ગણવા જ રહે છે) અને તે બાદ પાછા તે જ મહામેધવાહનના કુળદીપકેા આવ્યા છે. આ પ્રમાણે તેના ત્રીજો યુગ થયે। કહેવાય. વળી તે યુગમાં તે થયા છે એમ સ્પષ્ટ કરવાને તેણે વિશિષ્ટતા સૂચક ‘પુરૂષ યુગ' શબ્દ વાપર્યો છે. પરંતુ જેમ વિદ્વાને મનાવતા આવ્યા છે તેમ, તેના વંશના ત્રીજા પુરૂષ તરીકે જ (ઉપર ખતાવેલો ચારમાંની છેલ્લી રીત પ્રમાણે જ) પાતે હતા એવું બતાવવાને ને તેને આશય હાત તે પુરૂષષ્ણુને સ્થાને માત્ર પુરુષ શબ્દ જ વાપરત. વળી તેને ત્રીજા પુરૂષયુગમાં થયેલ તરીકે જો લેખીએ તા. પુ. ૧. પૃ. ૧૭૩ માં નિર્દિષ્ટ કરા ચેલ નામાવળી પ્રમાણે તેનેા આંક છઠ્ઠો આવ્યો ગણાશે અને જે એક વિદ્વાને૪૩ ખારવેલના નંબર આશરે છઠ્ઠો ગણાવ્યા છે તે પણ બંધખેસતી થતી જણાશે. આ પ્રમાણે સમજાવેલ નિવેદનથી સાબિત થાય છે કે, ખારવેલે પેાતાને ત્રીજા રાજા તરીકે નહિ, પણ ત્રીજા યુગમાં–વિભાગમાં–થયેલા પેાતાને જાહેર કરેલ છે તથા લંકાધિપતિ રાજા અભયના રાજ્યાભિષેક પછીના ત્રીજા વર્ષે પાતે ગાદીપતિ થયા છે અને તેની પેઠેજ દિવસે દિવસે વર્ધમાન થતાં રાજ્યને સ્વામી ખના ગયા છે એમ પણ સાથે સાથે જણાવી દીધું છે.
અનુવાદની સમજાતિ
(૩) ત્રીજી પક્તમાં ‘પુરૂષયુગ’ શબ્દ લખાયા છે તેની સમજૂતિ ઉપરમાં અપાઈ ગઈ છે, એટલે હવે વિશેષ વિવેચનની અપેક્ષા રહેતી નથી.
(૪) ખીજા વર્ષે—સાતાંણિ (ઉપર) મેટી સેના માકલી છે; અને કન્હવૅના (કૃષ્ણ વેણા નદી) ઉપર
(૪૩) જી દામા ખડે પ્રથમ પરિચ્છેદે પૂ. ૨૪૨ નું વધ્યુંન.
૨૮૩
મૂસિક નગરને બહુ ત્રાસ આપ્યા છે.
(અ) સાતણિ ઉપર–આમાં પેાતાનું ખીજાં વર્ષ ગણાવ્યું છે. અને તેના રાજ્યાભિષેક મ. સં. ૯૮=ઇ. સ. પૂ. ૪૨૯માં થયેા છે તે હિસાબે આ પંક્તિમાં વર્ણવેલા ખનાવને સમય મ. સં. ૧૦૦=ઇ. સ. પૂ. ૪૨૭માં થયે ગણવા રહે છે; એટલે તે સાલમાં અંધપતિ શાતકરણી
વંશ અથવા જેને શતવહન વંશ તરીકે પણ એળખાવાય છે તેની સ્થાપના થયાનું અને જેના આદ્ય રાજા તરીકે શ્રીમુખનું નામ લેવાય છે તેનેા રાજ્યારંભ થયાનું ગણવું પડશે. આ વિષયને સ્પર્શ સંક્ષિપ્તમાં પુ. ૧. પૃ. ૧૫૮, તથા ૩૪૨-૪૪માં કરાયા છે, છતાં વિસ્તૃત અધિકાર શતવાહન વંશના વૃત્તાંતે જણાવવામાં૪૪ આવશે. એટલે અત્ર એટલુંજ જણાવવાનું કે આ રાજા શ્રીમુખ નંદખીજાના પુત્ર હેાઇ, તેના મરણુ ખાદ (. સ. પૂ. ૪૨૮) મગધપતિ થવાના હતા, પણ શૂદ્રાણીના પેટે જન્મેલ હેાવાથી તેનેા હક ઝૂટવાઈ ગયા હતા; તેથી મગધમાંથી મધ્યપ્રાંતને રસ્તે દક્ષિણમાં ઉતર્યા હતા અને વરાડ જીલ્લા કબજે કરી ગાદાવરી અને કૃષ્ણા નદીના પ્રવાહ વચ્ચેના પ્રદેશમાંથી ધસમસી આવીને કલિંગની પશ્ચિમ હદ ઉપર ભય પમાડી રહ્યો હતેાઃ એવા ઈરાદાથી કે ખારવેલ હજી જીવાન છે, તથા તાજેતરના જ (જો કે પોતે પણ તુરતમાંજ છૂટા પડીને સ્વતંત્ર રાજા બન્યા હતેા ) ગાદી ઉપર આવ્યા છે પરંતુ પાતે ઉમરે મેાટા પણ છે તથા જોત જોતામાં (એક વર્ષથી પણ ઓછી અવધિમાં) મેાટા રાજ્ય વિસ્તાર પેાતાની આણુમાં મેળવી શકયો છે એટલે ખારવેલના રાજ્યના સીમાપ્રાંતા ઉપર જો હલ્લા લઈ જવાશે તેા, તેનો ભાર નથી કે તે ખચાવ કરી શકે; આવી આવી ગણત્રીમાં તે આગળ ને આાગળ પેાતાના પ્રદેશની પૂર્વ દિશાએ-અથવા લિંગ પ્રાંતની પશ્ચિમ દિશા તરફ—વધ્યા જતા હતા. તેને આ પ્રમાણે આવતા સાંભળીને, રાજા ખારવેલે પોતે પણ તે શ્રીમુખ સાતકરણીની કશી પરવા કર્યા વિના જ કૃષ્ણુવેણુા નદી
(૪૪) આ બધા વર્ણન માટે પુ. ૧ માં નાનનું વૃત્તાંત જીએ.

Page #326

૨૮૪
હાથીગુફાના લેખના
[ દશમ ખંડ
વાળા પ્રદેશમાં મોટી સેના લઈને ઝંપલાવ્યું અને સાત કાંઈ. તે ઉક્તિ અનુસાર શ્રીમુખની દક્ષિણ હિંદના કરણીના સૈન્યને એ તે પીછો પકડયો કે તેને સમ્રાટ થવાની મહત્વાકાંક્ષા મનમાં જે હતી તે તે એકદમ પાછા હઠવું પડયું હતું; એટલે સુધી કે, ગોદાવરી મનમાં ને મનમાં જ રહી ગઈ, ઉલટું તેને રાજા અને કૃષ્ણ નદીનો આખેયે પ્રદેશ ખાલી કરીને ઠેઠ, ખારવેલનું સાર્વભૌમત્વકે સ્વીકારવું પડયું અને તે નદીઓનાં મૂળવાળો જ્યાં મુલક છે અને જ્યાં વિશેષમાં પોતાના વંશને “અંધભૂલ્યાઃ '૪૭ (જે નાસિક નગર આવેલ છે ત્યાં સુધી ખસી જઈ બલકે આંધ્રપતિઓ અન્યને સેવકે–ભ્રત્યા; છે એવા) તરીકે ત્યાં જ આસરે લેવાની તેમને ફરજ પડી હતી. આ ઓળખાવવા પડ્યા છે. બનાવ બન્યાથી શ્રીમુખને પોતાની રાજગાદી પૈઠણ (મા) કવેના (કૃષ્ણ વેણુ) નદી; આ ઉપરથી અને નાસિકના પ્રદેશમાં સ્થાપવી પડી હતી. જે ખારવેલ સમજાય છે કે જેમ કૃષ્ણા નદીનું બીજું નામ વેણું તેને માથાને મળ્યો ન હેત, તે કદાચ શતકરણ હોવાથી કૃષ્ણવેણુ તેને કહેવાય છે, તેમ અન્ય એના રાજ્યારંભના સમયથી જ દક્ષિણ હિંદના લગભગ નદીઓને પણ વેણુ નામથી ઓળખાતી હેવી સર્વ પ્રાંતો ઉપર, તેઓનું સાર્વભૌમત્વ સ્થપાઈ ગયું જોઈએ. (જુઓ પુ. ૧. પૃ. ૧૫૧ તથા તેની ટીકાઓ) હેત; પરંતુ મનુષ્ય ધારે છે કાંઈ અને કુદરત કરે છે વેણાને બેન્ના પણ કહેવાય છે. અને તેથી તેના તટ-કાંઠા
(૪૫) શતવાહન વંશની સ્થાપના મ. સં. ૧૦૦ માં ચાલી જતું હતું. થઈ છે અને તુરત જ આ હાર ખાવી પડી છે એટલે પઠ- (૪૭) સરખા “શંગભયા'ના અર્થ સાથે (પુ. ૩. ણમાં ગાદી ની સ્થાપના કરવી પડી છે તથા ત્યાં ઠરી ઠામ પૃ. ૪૯: પુ. ૧પૃ. ૧૫૪, તથા ૩૯૦ ઈ. ઈ.) અત્ર એટલું કેટલાય વખત રહેવું પડયું છે. બાકી રાજ્યના આરંભમાં ઉમેરવું પડશે કે, પ્રત્યાને પ્રયોગ વપરાશમાં હતા તે બીરારવાળે ભાગ જ પ્રથમ કબજે કર્યો હતો. એટલે તે સમયે ગણાયની પદ્ધતિ જેવું કાંઈક હતું ખરું. જ્યારે રાજગાદી તે પ્રદેશમાં જ કરી કહેવાય. હવે સમજાશે કે શુંગભત્યા; ને પ્રયોગ થયો હતો ત્યારે તે ખાલસા રાજ્યબીરાર પ્રાતમાં તેમની રાજગાદી તરીકે સ્થાપના કે થઈ ખંડિયા રાજ્યની પદ્ધતિ પણ અમલમાં મૂકાઈ ગઈ હતી. હતી પણ તે સ્થાન છે એક માસ જ રહેવા પામ્યું છે અને એટલે શુંગભત્યા; શબ્દ છે તે શુંગવંશની ખરેખર સ્થાપના પછી તે પૈઠણને પસંદ કરવું પડયું છે.
થઈ હતી તે પૂર્વેની તેમની સ્થિતિ બતાવનાર શબ્દ જ છે, | (વરાડ પ્રાંતને કબજો મેળવીને ત્યાં મહારથી નામના નહીં કે તેઓ ગાદીપતિ બન્યા હતા છતાં ત્યાઃ કહેવાતા જે સરદારે, નંદવંશી રાજાઓની હકુમતમાં સૂબા પદે હતા હતા (જેમ અંધભત્યાંઃ ની બાબતમાં બન્યું છે તેમ) તેને તેજ મહારથીને પોતે હકમત ઉપર પાછા સ્થાપ્યા હતા. તે બતાવવા માટે વપરાય છે. મતલબ કે બન્ને શબ્દને તથા વિશેષમાં તેઓ તેના તાબે આવ્યા છે તેની નિશાનીમાં, અર્થ એક છે પણ સ્થિતિ જુદી બતાવનાર છે. પરંતુ વિદ્વાનોએ તેમાંના એકની પુત્રી વેરે પોતાના બે પુત્રને પરણાવ્યું જે ભાવાર્થમાં લાધે છે તે તેને અર્થ થતા જ નથી, હતા. આ મહારથી તેજ પેલા નાસિક અને નાના પાટવાળા એટલું ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે. શિલાલેખમાં વર્ણવાયેલી રાણું નાગનિકાનો પિતા સમજ.) એક વિદ્વાનના અંધભૂલ્યા વિશેના વિચારે કેવા છે તે
(૪૬) રાજા ખારવેલે પ્રમુખને હાર ખવરાવ્યા છતાં માટે જુઓ પુ. ૩, પૃ. ૩૫૫ ટી. નં. ૧૩. તેનો મુલક પિતાના સામ્રાજ્યમાં ભેળવી લીધો નથી; તેમજ (૪૮) અહીં જેમ નદીની ઓળખ માટે અમુક વિશેષણ પદભ્રષ્ટ કરીને તેને રાજપદના ભોગવટાથી વંચિત કર્યા પણ જોડાયું છે તેમ કેટલેક ઠેકાણે નગરની ઓળખ માટે પણ નથી. આ હકીકત સિદ્ધ કરે છે કે તેનું માનસ ભૂમિભ વિશેષણ જોડવામાં આવે છે. જેમકે વર્ધમાનપુર-આણંદપુર. તરફ ઢળ્યું નહોતું. બલકે એમ કહો કે કાળદેવની અસર (જુઓ બુદ્ધિપ્રકાર. ૧૯૩૪ પૃ. ૫૮ તથા ૩૧૮આગળ (જીએ પુ. ૧, ૫, ૭ થી આગળ; જ, જમીન અને જેરૂ (જૈન ધર્મ પ્રકાશ, માસિક ભાવનગર ૧૯૮૫ વૈશાખ વાળ ચર્ચા) હજી તે સમયે થવા પામી નહાતી (આ અંક ૨. પૃ. ૫૮ થી ૩૩; તેજ પત્ર શ્રાવણ અંક પૃ.૧૬ ઉપરથી પણ રાજા ખારવેલના સમયને ખ્યાલ આવી રાકશે.) થી ૧૭૪) (મુંબઇનું સાપ્તાહિક ગુજરાતી ૧૯૩૭ જાન્યુ. અને તેથી જ કઈ કઈ ઠેકાણે “ગણપદ્ધતિ’ જેવું શાસન ના એકાદ આંકમાં ચર્ચા )

Page #327

વતીય પરિછેદ ] અનુવાદની સમજૂતી
૨૮૫ ઉપર જે શહેર વસી રહ્યું હતું તે બેન્નાતટ નગર તેમના સિક્કાઓ પણ કૃષ્ણ નદીના મૂળ લેખાતા કહેવાતું હતું. (આનું કાંઈક વૃત્તાંત ૫. ૧ પૃ. ૧૫૦ માં આ પ્રદેશમાંથી ઘણાજ જથામાં મળી આવે છે ધનકટક શીર્ષક તળે આપ્યું છે. વળી આગળ ઉપર એટલે તે કલ્પના વિશેષ માનનીય દેખાય છે. છતાં આ પરિછેદમાં મહાવિજયના પારિગ્રાફ આપવાનું છે. લિપિ વિશારદે લેખની આ પંકિતનો ઉકેલ કરીને જે તે જુઓ)
વિચાર જણાવે તે ઉપર વધારે આધાર બંધાશે. હાલ () મુસિક (મૂષિક) નગર સુધી સાતણિને હઠાડી તે આપણે તેને નાસિક નગરજ૪૯ માની લઈશું. દીધાની હકીકત છે. પ્રથમ તો આ નગરને સ્થાન (૫) પાંચમી એળના ઉકેલ વિશે કાંઈ કહેવાવિશે એવી કલ્પના અમારી હતી, કે મુસિ નદી ઉપર પણું નથી. જે શહેર વસ્યું હોય (સરખા ઉપરમાં બેના નદી (૬) છઠ્ઠી પંકિતના ઉકેલમાં ઘણાં સૂચનો સૂચવવાં ઉપરથી બેનાતટનગર નામની સ્થાપના વિશેની પડે તેમ છે. તે આ પ્રમાણે છે – હકીકત, તે મુસિક નગર કહેવાયું હશે. તેમ કૃષ્ણ (મ) રાષ્ટ્રિક, ભોજકોને પિતાના પગ ઉપર નદીની એક શાખાનદીનું નામ પણ મુસિ કહેવાય નમાવ્યા. આમાં રાષ્ટ્રિક કોને કહેવાય અને તે કયા છે એટલે, તેટલે દરજજે વાત મળી રહી ગણાય. જેથી પ્રદેશમાં વસતા હતા તે જણાવીએ. સમ્રાટ પ્રિયતે મુસિ નદી ઉપર ગેલડા નામનું જે શહેર આવેલ દર્શિનના ખડક લેખમાં આ શબ્દો આવે છે છે તેને શ્રીમુખ શાતકરણના રાજનગર તરીકે માની અને વિદ્વાનોએ તેમનાં સ્થાન તરીકે મધ્ય પ્રાંતવાળા લીધું. પરંતુ આંધ્ર દેશની રાજધાનીનાં શહેર તરીકે, ભાગમાં, તાપી અને નર્મદા નદી વચ્ચેનો તથા પૈઠણ, વરંગુળ, ચાંદા, ચિનુર ઈ. અનેકનાં નામ તેનો તટની આસપાસનો જે પ્રદેશ આવેલ છે તેને વિદ્વાનોએ માન્યાં છે પણ કોઈએ ગોલકોંડાનું નામ ગણાવ્યો છે. પરંતુ હવે આપણે સમજી ગયા છીએ કે જણાવ્યું નથી, એટલે તે કલપના ત્યજી દેવા પડી. આ નામો તો માત્ર હોદાને લગતાં છે. જેમકે પછી વરંચળ શહેર ઉપર નજર પડી કે તે મુનિ' રથની અમુક સંખ્યાનો જે ઉપરી તે રથિક અને તેવા નામની નદી ઉપર આવેલું જણાયું; જેથી તેનું નામ ઘણું રથિકે જેના હાથ તળે રહેતા હોય તે મહાકદાચ “મુનિક હેય; છતાં લેખના ઉકેલમાં તેને થિક કહેવાય. આવા મહારથિકનાં દષ્ટાંત માટે જુઓ મષિક વંચાઈ ગયું હોય તે તેમ બનવા યોગ્ય છે પુ. ૨. પૃ. ૨૧૩ ટી. ન. ૩૮; અને આ રથિક, એવી કલ્પના થઈ. પરંતુ તેમ કરતાં બીજી મુશ્કેલી મહારથિકનું પરિવર્તન થઈને રાષ્ટ્રિક અને મહારાષ્ટ્રિક ઉભી થઈ કે જે વરંગુળમાં શ્રીમુખની રાજગાદી શબ્દ થયા છે. તેવી જ રીતે ભુક્તિ એટલે જેને કરાવાય. તે પછી પૈઠણમાં જ્યારે પરિવર્તન થયું ગણાય હાલમાં જીલ્લો કહેવાય છે તે એક ભૂમિપ્રદેશ; તેવા તેને પત્તો ન લાગે. છેવટ એમ અનુમાન ઉપર પ્રદેશનો ભોક્તા એટલે વહીવટ કરનાર તે ભેજક; જવું પડયું કે “નાસિક અને “પૈઠણુ પાસે પાસે આવેલ આ ઉપરથી એમ પણ સમજાય છે કે, રાષ્ટ્રિક છે એટલે “મૃષિક' ને બદલે “નાસિક” નગરજ કહેવાને (રથિક) અને મહારાષ્ટ્રિક (મહારથિક) તે સૈન્યને ખરા. લેખ કોતરાવનારને હવે જાઈએ. આ બે લગતા હૈદાઓ છે; જ્યારે ભાજક તે મુલકી હેલ્લાઓ કલ્પનામાં નાસિકની કલ્પના બળવત્તર કહેવાય છે; છે. તેવી જ રીતે અસ્મક-અશ્વક એટલે અશ્વને કેમકે આંધ ભૂપતિઓના એકની રાણી નાગનિકાને અમલદાર સમજવો. આ પ્રમાણે જે આ આ બધાં તેમજ અન્ય આંધ્રપતિઓમાંના શિલાલેખો નાસિક નામ હોદ્દેદારોનાંજ કરે, તો પછી તેમના નિવાસગામેથી તથા આસપાસમાંથી જડી આવ્યા છે, તેમ સ્થાન માટે અમુક પ્રદેશ જ નિર્મિત કરી શકાય નહીં,
(૪૯) આગળ ઉપર રાજ ખારવેલના
વિસ્તાર વાળા પારિગ્રાફની વિગત જુઓ

Page #328

૧૮૬
હજી એમ ઠરાવી શકાય કે, જે સ્થાન ઉપર ઘણા સૈનિક અમલદારે આવી રહ્યા હેાય એવાં અથવા તે જ્યાં દેવી સૈનિક છાવણીએ હાય તેવાં સ્થાન—તેવા પુરુષાનાં સ્થાન-તરીકે તેમને એાળખાવી શકાય. મતલખ કે, રાન્ન ખારવેલે જે રાષ્ટ્રિકાને અને ભાજાને પેાતાના પગે નમાવ્યા છે તે કાઈ અમુક પ્રદેશની પ્રજા નથી પણ ત્રીજા ચેાથા વર્ષે જે પ્રદેશ ઉપર તેણે હુમલે કર્યા હતા, ત્યાં આ પ્રકારના સરદારે જે રહેતા હતા તેમને હરાવ્યા હતા. આપણને જણાવાયું છે કે બીગ્ન વર્ષે તેણે શતકરણ નું જોર તે!ડી નાંખ્યું હતું. એટલે આ ત્રીજા ચેાથા વર્ષે જે રાષ્ટ્રિકા અને ભાજકને તેણે નમાવ્યાનું લખ્યું છે, તે આ અંપતિઓના તે તે પ્રકારના છૂટા છવાયા હોદ્દેદારો સમજવા રહે છે. અંધપતિઓના કેટલાક મહારધિકા મધ્યપ્રાંતમાં પણ હતા; કે જેમાંના એકની પુત્રી નાગનિકાને શ્રીમુખે પોતાના પુત્ર ગૌતમીપુત્ર યજ્ઞશ્રી વેરે પરણાવી લીધી હતી. તેમ ચુટ્ઠકાનંદ, મુલાનંદ જેવા બીજા મહારથિા કાનરા જીલ્લામાં વસી રહ્યા હતા. કહેવાની મતલ" એ છે કે, રાષ્ટ્રિકા અને ભેાજકા, કાંઇ એકજ સ્થાને નિયત અપને પડી રહેલ પ્રજા ગણી ન શકાય; તેમ તેને જુદાં જુદાં સ્થાનને વહીવટ કરવાને સાંપી દીધા હાય, એટલે અમુક દરજ્જે તે સ્વતંત્ર અને અમુક દરજે મુખ્ય ગાદીપતિ-એવા અંધ્રપતિને તાખેદાર પણ હશે એમ સમાય છે. વળી તેમાંથી જેએ એકજ Race--જાતિમાંથી ઉતરી આવેલ હાય, તે સર્વે રાજકુટુંબ અને ભાષાતા જેવા ગણાતા હેવાથી, અરસપરસપ॰ લગ્નગ્રંથીથી પણ જોડાતા દેખાય છે. રાષ્ફિક અને ભાજક નામના આ બે શબ્દોના ભાવાર્થ વિશેની જે સમજૂતી અમારા ખ્યાલમાં આવી છે તે આ પ્રમાણે સમજી લેવી.
(ક્ષા) પાંચમા વર્ષમાં નંદરાજાના એકસા ત્રીજા
હાથીગુંફાના લેખના
(૫૦) મરાઠા (મહારાષ્ટ્રીય) પેશ્વાના જેમ અનેક સરદાર હતા અને પછી તેમના અધિકાર નીચે સોંપાયલ પ્રદેશના તે સ્વામી થઈ શકયા છે; તેમ પ્રાચીન કાળે પલવાઝ, કદ ખારું, પેાલા,પાંડયાસ વિગેરેનુ' પણ સમજી લેવું. અને ખાખષાએ
[ દશમ ખંડ
વર્ષ (સંવત)માં ખાદાયલી નહેરને; આ પ્રમાણે અનુવાદ કરાયલ છે. મૂળ શબ્દો પંચમે ૪ રાની વસે નાગ તિ-વલ-સત-બોઘાટિત છે, જયારે તેની સંસ્કૃત છાયા पञ्चमे चेदानीं वर्षे नन्दराजस्य त्रि-शत- वर्षे अवघट्टितां આવા શબ્દોમાં થતી હાવાનું જણાવ્યું છે. અને તે પ્રમાણેજ લેખના કાતરનારના હેતુ હૈાય, તે ભાવાર્થ બરાબર જ ગણાય. તે પ્રમાણે છે કે કેમ તે આપણે
તપાસીએ.
આખા વાયના ભાગ પડે છે; પંચમે ચ દાની વસે અને નંદરાતિવસ એટત; પહેલા ભાગને અર્થ સ્પષ્ટ છે તેમ શબ્દ રચના પશુ સ્પષ્ટ છે એટલે તેને બરાબર તરીકે સ્વીકારી લેવી રહે છે. જે કાંઇ ભૂલ થાય અથવા ખવાય તેવું છે, તે આ ખીજા ભાગમાંજ છે. તે આખાયે ભાગને સમાસરૂપે એક શબ્દ બનાવી મૂકયા છે. તેમાંજ કાતરાવનારે ખાસ ખૂબી વાપરી જણાય છે. સામાન્ય સ્વરૂપે જો તે સમાસને ઉકેલ કરવામાં આવે તેા તેના અર્થ એ રીતે કરી શકાશે; (એક) નંદરાજસ્ય ત્રિશતવર્ષે-નંદરાજાના એકસા ત્રીજા વર્ષે (જેમ સંસ્કૃત છાયામાં જણાવ્યું છે તેમ) અને (બીજો) નંદરાણુ ત્રિશત વર્ષે;
‘નંદરાનના એકસેા ત્રીજા વર્ષે' વાળા ભાવાર્ચ જો સ્વીકારીએ, તે પાછો તેના અર્થ પણ બે રીતે થશે. એકમાં, નંદરાજાના પોતાના રાજ્યે એકસે ત્રીજાવર્ષે અને બીજામાં નંદરાજાનેા જે સંવત ચાલતા હતા તેના એકસા ત્રીજા વર્ષે; આમાં નંદરાજાનું પોતાનું રાજ્ય એકસા ત્રણ વર્ષ સુધી ચાલ્યું હાય, તે માન્યતા બુદ્ધિગમ્ય ન હોવાથી તેને પડતી મૂકવી જોઈએ; પણુ નંદરાજાના સંવતનું એક્સેા ત્રીજું વર્ષ તે હજી સમીચીન છે. પરંતુ આપણે પૃ. ૨૬૮-૭૦માં તે આંકડાની અનેક પ્રકારની શકયતાઓ લઈને પુરવાર કરી આપ્યું છે કે ૧૦૩ના આંકને, નથી નંદ સંવતની સાથે
જે કુળમાંથી ઉતરી આવ્યા હોય તેના પેટા વિભાગમાંથી કન્યાની લેવડ દેવડ કરતા કહે છે તેમ આ આંધ્રપતિએનુ' પણ સમજી લેવું. તેથી જ શ્રીમુખ તથા અાપતિને મહારથી વિગેરેમાંથી કન્યા લેતા આપણે નીહાળી રહ્યા છીએ.

Page #329

તૃતીય પરિદ ]
અનુવાદની સમજૂતિ સબંધ કે નથી મૌયે સંવતની સાથે સંબંધ; એટલે તે વિદ્વાનોએ સૂચવ્યા પ્રમાણે અને સંસ્કૃત છાયામાં વાતને પણ અસ્વીકારજ કરે પડશે. છતાં તે પ્રમાણે બતાવ્યા પ્રમાણે “નંદરાજય ત્રિશત વર્ષે” એ થતો અર્થ વિશેષપણે બુદ્ધિમાં ઉતરી જતો દેખાય છે, અર્થ બેસારવાથી કોઈ રીતે પણ સ્થિતિ બરાબર એટલે ઉંડાણમાં ઉતરી તેના અને બરાબર ઉકેલ ઘટાવી શકાતી નથી જ લાવવો જરૂરી દેખાય છે. દલીલની ખાતર માને કે હવે “નંદરાજેણ ત્રિશત વર્ષના અર્થવાળ સમાસ તેજ અર્થ થાય છે તે તેની મતલબ એ થાશે કે ઘટીત છે કે કેમ તેનો વિચાર કરીએ. તેને સ્વીકાર (૧) કાઈ નંદ નામનો રાજા પૂર્વે થઈ ગયા હતા જે કરીએ તો એ કવિતાથ ધશે કે, નહેરનો બનાવનાર તેના નામે સંવત્સર ચાલુ કરી હતી, અને તે રાજા નંદ છે પણ તેનો સમય જે ૧૦૩ને બતાવાયો સંવતના ૧૦૩જા વર્ષે, કોઈ બીજા નિંદરાજાએ આ છે તે આંકવાળા સંવતનો પ્રવર્તક અન્યજન હતા નહેર ખોદાવી હતી (૨) અથવા તો ફરીવાર નંદનું તથા તે નર ખારવર્તના સમયે અસ્તિત્વમાં હતી; નામ વચ્ચે ન જ લાવવું હોય, તો પહેલા નદે પ્રવે. માત્ર તેણે જે કાર્ય કર્યું છે તે એટલું જ કે તેને લંબા
વેલા સંવતના ૧૦૩જા વર્ષે, રાજા ખારવેલે નહેર વીને કલિગમાં લઈ ગયા છે. એટલે કે સંવતનો પ્રવર્તક ખોદાવી હતી–આ પ્રમાણે પાછા બે ભાવાર્થ થઈ શકે. પ્રથમ થયેલ છે. તે પછી ૧૦૩ વર્ષે નંદરાજા જો પહેલે ભાવાર્થ જો તે તે નહેર સાથે બે થયો છે, અને તે બાદ રાજા ખારવેલ થયો છે, આ નંદરાજાને સંબંધ હતો એમ થયું; અને તેનો અર્થ એ પ્રમાણે સ્થિતિ થઈ. તેમ ઈતિહારની દૃષ્ટિએ થયો કે પહેલા નંદે સંવત પ્રવર્તાવ્યો હતે અને બીજા વિચારતાં, આ મંતવ્ય સ્વીકારી લેવામાં કયાંય વિરોધ નંદે નહેર ખોદાવી હતી; તથા તે બે નંદ વચ્ચે કામમાં આવતે પણ જણાતો નથી. છતાં રાજા ખારવેલનું કમ ૧૦૩ વર્ષનું અંતર હતું. તેમ જે ન હેત તે માનસ તે પ્રમાણે કહેતું હોય એમ જણાતું નથી; પહેલા નંદના સંવત્સરના તે આંકની હદ, બીજા નંદના કેમકે તેજ પ્રમાણે આલેખન કરવાને જો તેને આશય સમયે પહોંચી શકતજ નહીં. હવે તે પ્રમાણે વસ્તુ હોત, તો સૂતર માર્ગ એ હતા, કે તેણે સમાસ વાપસ્થિતિને માન્ય રાખીએ તે અડચણ એ આવે છે રવાને બદલે, નંદરાણ અને તિવસસત ઓધારિત; કે, ઈતિહાસમાં નંદરાજાએ નવ થયા છે અને તેમને એમ બને પદો જૂદાં પાડ્યાં હેત; અથવા સમાજ કાળ, એટલે કે આખાયે નંદવંશન સમય માત્ર સો વાપર્યો હોત તે નંદરાજ તિવસસાત-આધારિતને વર્ષને જ ગણાય છે, તો પછી નંદસંવતના ૧૦૩ ના બદલે તિવસસતનંદરાજધાટિત વાળું પદ મૂકત; જેથી વર્ષે બીજે નંદ થયાની માન્યતા, “બારહાથનું ચીભડું અર્થ પણ સ્પષ્ટ સમજાત અને સમાસ પણ વપરાયો અને તેર હાથનું બી' વાળી કહેવત જેવી દેખાશે. મત- ગણાત. છતાં તેમ નથી કર્યું એટલે સમજાય છે કે, લબ કે બે નંદને નહેર સાથે સંબંધ હોવાની તેને કહેવાનો આશય જૂદો જ છે અને તે દર્શાવવા ધારણું પણ પડતી મૂકવી પડશે. પછી બીજી વિચારણાની માટે તેને અમુક ખૂબીનું પ્રદર્શન કરવું પડયું છે. તે શક્યતા વિચારી રહી; તેમાં નંદસંવતના ૧૦૩જા વર્ષે શું હશે તે જ આપણે શોધી કાઢવું રહે છે. રાજા ખારવેલે પોતે જ તે નહેર ખોદાવી હતી એ ઉપરમાં અનેક શકયતાની વિચારણાનું વિવેચન હકીકત છે. તે વાત પણ માન્ય થતી નથી; કેમકે, કરતાં સાબિત થયું છે કે, નંદરાજસ્ય અથવા નંદરાજેણ રાજા ખારવેલે લેખમાં સ્પષ્ટ રીતે નિર્દેશ કર્યો છે વાળો અર્થ ઘટાવી શકતા નથી જપરંતુ એક કે, તેણે તે નહેર ખોદાવી નથી પણ, જે નહેર અતિહાસિક ઘટનાનો સ્વીકાર કર્યો છે જેમાં નીચેના અસ્તિત્વમાં હતી તેને માત્ર લંબાવીજ છે. મતલબ ત્રણ મુદ્દાને સમાવેશ થઈ જાય છે, કે તે સંવતને કે તે કલ્પના પણ બંધબેસતી થતી નથી. આ સર્વ પ્રવર્તક પ્રથમ થયો છે, પછી નંદરાજા થયો છે ને દલીલ અને કલ્પનાની ચર્ચાને સાર એ થયો કે સૌથી છેવટ ખારવેલ થયો છે. એટલે આપણું કર્તવ્ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #330

૨૮૮ હાથીગુફાના લેખના
| [ દશમ ખંડ હવે એટલુંજ થઈ પડે છે કે, એવી કઈક પરિસ્થિતિની implied of the Mahavira Era is કલ્પના રજુ કરવી જોઈએ, કે જેમાં ઉપરના ઐતિ- actually found in the inscription=એમ હાસિક ત્રણે મુદા સાબિત થઈ જતા પણ દર્શાવી શકાય સ્વીકારવામાં આવે છે કે તે વર્ષોની ગણત્રી મહાવીર તેમજ તેની સાથે સમય જે ૧૦૩ વર્ષને નોંધાયો છે. સંવત પ્રમાણે કરી છે, પરંતુ દુર્ભાગ્યની વાત છે કે તે ખારવેલના જણાવ્યા પ્રમાણે તેના રાજ્યાભિષેક પછીનું લેખમાં ખરી રીતે મહાવીર સંવતના નામનો સ્પષ્ટપણે પાંચમું વર્ષ હોવાને મેળ પણ મળી જતા દેખાય. કે અધ્યાહારરૂપે પણ નિર્દેશ કરાયો નથી. એટલે જયારે આ પ્રમાણે બધી વાનીઓ તૈયાર કરીને રજુ છેવટ સાર એ થયો કે તે ૧૦૩ને આંક મહાવીર કરાઈ છે, ત્યારે આપણે તે હવે માત્ર ગણિતના સંવતનો છે અને તેજ સાલ ખારવેલના રાજે પાંચમા સરવાળા-બાદબાકીના નિયમે જ કામ કરવું રહે છે; કે વર્ષની છે; એટલે કે પિતાનું પાંચમું વર્ષ, તેજ મહાવીર ૧૦૩માંથી પાંચ બાદ કરતાં જે ૯૮ રહે છે તે સાલમાં સંવત ૧૦૩ની સાલ હતી એમ થયું, તથા જે નહેર ખારવેલનો રાજ્યાભિષેક થયાનું ગણી લેવું તેમ તે પોતે કલિંગમાં લંબાવી છે તે પ્રથમ મગધ દેશમાં ૯૮ને આંક કયા સંવત્સર હોઈ શકે તે શોધી કાઢવું નંદ રાજાએ બંધાવી-ખોદાવી હતી; માટે તેનું નામ પણ હવે સહેલ થઈ જાય છે. કેમકે એક બાજુ તે પણ અંદર આવી જાય છે. છતાં અર્ધ બેસારવામાં કોઈ સંવતની આદિ, નંદ પહેલાના સમયની પૂર્વે થઈ ગયાની પ્રકારે ગેરસમજૂતી રહી ન જાય, માટે લેખમાં હકીક્ત છે. બીજી બાજુ નંદને સમય મ. . ૫૫ થી કાતરાવ્યા પ્રમાણે, તે શબ્દને સમાસરૂપે ગોઠવી કાઢ્યા ૭૧ સુધીને સાબિત થઈ ગયેલ છે. ત્રીજી બાજુ છે. આમ કરવાથી સમયનો નિર્દેશ પણ કરાયો તથા નિંદ વંશ અને રાજા ખારવેલના વંશ વચ્ચે કેટલાક વાક્ય રચના કરવાની ખૂબીનું પ્રદર્શન પણ કરાયું. સમય પૂર્વથી એક જન પ્રતિમાને માટે ખચાખચ થઈ આ પ્રમાણે અર્થ બરાબર બેસત થઈ ગયો છે. રહ્યાનું જાણીતું છે. ચોથી બાજુ બંને વંશો જે અને તે સુચીકર છે એમ સાબિત થાય છે. છતાં મતાનુયાયી પુરવાર થઈ ચૂક્યા છે. પાંચમી બાજુ એક અન્ય ગ્રંથકારે બીજા પ્રકારની સૂચના કરી છે જૈનધર્મના પ્રવર્તક તરીકે મહાવીરને ગણાય છે અને તે પણ વિચારવા યોગ્ય તથા સુઘટિત છે તેની ચર્ચા તેમનો સંવત ઈ. સ. પૂ. પર૭ થી ગતિમાં મૂકાયો છે. નીચેની કલમ (૬)માં કરવામાં આવી છે. આમ સર્વ પ્રકારની સામગ્રી તૈયાર પડી છે. પછી () ખોદાયેલી નહેરને તનસૂલિયા વાટે રાજધાનીની તે ગણિતની ગણત્રીજ કરવી રહે છે. કાવે તે પ્રથમ અંદર લઈ આવ્યા-આને અર્થ એમ થાય છે કે, જે ઈ. સ. પૂ. ૫૨૭ લઈ તેમાંથી ૯૮ બાદ કરી લ્યો નહેર નંદ રાજાએ પોતાના દેશ મગધમાં અમુક સમયે કે પ્રથમ ખારવેલના રાજ્યોહણનો સમય ઇ. સ. પૂ. બોદાવી હતી તેને જરૂર પડતાં, લંબાવીને તનસૂલિય ૪૨૯ ને ઠરાવ્યો છે તેમાં ૯૮ને ઉમેરો કરીને પરહની વાટે રાજા ખારવેલ પોતાની રાજધાની સુધી લઈ સાલ ઉભી કરે, તે પણ એજ સાર નીકળશે કે ગયા હતા. આ વાક્યથી અનેક માહિતી ઉપલબ્ધ તે આંક મહાવીર સંવતને જ છે. આપણું મંતવ્યને થાય છે. (૧) નંદ રાજાએ નહેર ખોદાવી હતી ડૉ. કેનાઉ ટકે આપતાં જણાવે છે કે, ૫૨ (it) is (૨) કયારે અને (૩) શા માટે ? તે જણાવાયું નથી. postulated that the years are reckon પરંતુ રાજા ખારવેલે (૪) તનસૂલિય નામના પ્રદેશ ed in the Mahavira Era, but unfor- વાટે (૫) જેનું નામ જણાવાયું નથી એવી પેાતાની tunately no mention expressed or રાજનગરી સુધી તે નહેરને લંબાવી લીધી હતી,
(૫૧) પ્રથમ ગોટલી કે પ્રથમ આબે, એ જેમ કહેવું મુકેલ થઈ પડે છે તેમ આ કિસ્સામાં બન્યાનું પણ માની લે
તે
ખોટું નથી. પરંતુ છેવટે બધી સ્થિતિ સ્વીકારવી રહે છે. (૫૨) જુએ એકટ એરીએન્ટેલીયા ૫. ૨૪-૨૬

Page #331

વતીય પરિછેદ ] અનુવાદની સમજાતિ
૨૮૯ (પહેલો) પ્રશ્ન સ્પષ્ટ છે (બીજો) જ્યારે અને ત્રીજો) લખવા પ્રમાણે તિ-વર–સતને અર્થ “તીસરે વર્ષ શા માટે; તેમ કર્યું હતું તે તપાસીએ. કયારે?—જે કે સત્ર'=ત્રીજા વર્ષના એક ભાગમાં, એમ થઈ સાલમાં નહેર ખોદાવી તેના ઉલ્લેખ માટે જે ૧૦૩ને શકે છે એટલે તેમને કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે, આંક ભર્યો હતો તે આ પ્રશ્ન ઉભો નજ થાત? રાજાનંદે પિતાના રાજ્યના ત્રીજા વર્ષને અંત આવ્યો અત્ર તે તે આંક નહેર લંબાવ્યાની તારીખને પુરવાર તે પહેલાં (મ. સ. ૫૬+૩=૧૯=ઈ. સ. પૂ. ૪૬૮) તેણે થયો છે, એટલે ખોદવાની તારીખ તે શોધી કાઢવીજ આ નહેર ખોદાવી હતી. નહેર દવાનું કાર્ય સામાન્ય રહી. પરંતુ ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિ વિચારીને નંદ રીતે ખેતરોને પાણી પૂરું કરવા માટે હાથ ધરાય છે, રાજાનું વૃત્તાંત લખતાં એમ જણાવી ગયા છીએ કે એટલે તેની રચના-સર્જનનું કાર્ય, ગમે તે સમયે પાર તેના રાજ્ય કુદરતની વિચિત્રતાને બે પ્રકારે દેખાવ ઉતારી શકાય તેવું કહી શકાયપરંતુ આ લેખમાં થયો હતો. એક વર્ષની અતિવૃષ્ટિરૂપે અને બીજો જે સ્થિતિના નિર્દેશમાં તે કાર્ય કર્યાનું જણાવાયું છે તે વર્ષાના અભાવરૂપે (જુઓ પુ. ૧. પૃ. ૩૩૦) તેમાં જોતાં, તેને દુષ્કાળ-વૃષ્ટિના અભાવના-પ્રસંગ સાથે અતિવૃષ્ટિનો સમય મ. સ. ૫૯ ઈ. સ. પૂ. ૪૬૮ સંબંધ હોવાનું ૫૪ જણાય છે. તેમ આપણે જાણી (એટલે નંદિવર્ધન રાજે ચોથા વર્ષે) અને અનાવૃષ્ટિને ચૂક્યા છીએ કે નંદિવર્ધનના રાયે અતિવૃષ્ટિ અને સમય મ. સ. ૬૪ થી ૭૨ ઈ. સ. પૂ. ૪૬૩થી ૫૫ અનાવૃષ્ટિ બને થવા પામી હતી. એટલે કદાચ દરમિયાન; અથવા અંદાજ મ. સં. ૬૫=ઈ. સ. પૂ. સમજી શકાય કે, અનાવૃષ્ટિને પ્રસંગ છે. સ. પૂ. ૪૨ (જાએ પુ. ૧ પૃ. ૪૦૧ની સમયાવળી) ઠરાવ્યો ૪૬૮.૯માં બન્યો હોય; જે ઉપરથી રાજા નેદ પ્રજા છે. ઉપરના સમયની ધ, આપણે અન્ય પરિસ્થિતિને કલ્યાણાર્થે તે નહેર ખેદાવી હેય. આપણે પણ તે અંગે, સ્વયપુરણાથી ઉપજાવી કાઢી હતી. પરંતુ એક સાલ અંદાજ તરીકે વર્ણવી તે છે; પરંતુ આપણા લેખકે જણાવેલ વિચાર ઉપરથી તે બાબતની વર્ણનમાં અને અત્રેના લેખદર્શનમાં જણાવેલી પરિસ્થિવિચારણું કરવાનું મન થાય છે. તે કથન આપણે ઉપરની તિ વચ્ચે એક તફાવત એ છે કે, આપણે અતિવૃષ્ટિને કલમ (આ)માં જણાવેલ ૧૦૩ના આંક સંબંધે જાહેર સમય મ. સં. ૫૯ જણવ્યો છે. જ્યારે લેખાંકન તે કર્યું હતું, પરંતુ આ નહેરના સમયને તે વિશેષપણે પ્રમાણે અનાવૃષ્ટિનો સમય તે છે. [ફેંધ આ પ્રમાણે લાગુ પડતું હોવાથી તેની ચર્ચા કરવાનું, ત્યાં ન કરતાં વિવરણલે ને અર્થ સ્વીકારાય,૫૫ તો અનાવૃષ્ટિને અત્ર કરવા ઉપર મુલતવી રાખ્યું હતું. તેમના રસમય નક્કી થઈ ગયો કહેવાય; બાકી આપણે અંદાજ
(૫૩) જુએ ભાર. પ્રા. રાજવંશ પુ. ૨. પૃ. ૨૪૧. રાજક્તઓને પોતાની ફરજનું ભાન હતું કે, જ્યારે દુકાળ હાથીગુફાના લેખનું વર્ણન કરતાં, છઠ્ઠી પંક્તિમાં જે ૧૦૩ પડે ત્યારે લોકના દુઃખ ફેડવા માટે આવાં આવાં કાર્ય હાથ નો આંક બીજ વિધાએ વાંચ્યું છે તે સંબંધમાં વિવેચન તેમણે ધરવાં જોઈ એ જ: તેમ નહેરનાં કાર્યને-ઈજનેરી કળાના કરતાં જણાવે છે). તેમના શબ્દો આ પ્રમાણે છે. કચ્છ અંગ વિશેષ તરીકે-ફતેહપૂર્ણ બનાવવાની આવડત અને વિતાન ઇમૅકે, રિવર સર્વ કે અર્થ તીન વર્ષ કરકે, જ્ઞાન પણ હતું. (જે કેટલાકે એમ માને છે કે તે વખતે મરમતકે સમય તક ઉસ નરક બને ૩૦૦ વર્ષ હો ચૂકે આવું ઈજનેરી જ્ઞાન જ નહતું તથા રાજાઓને આવા કામની ૨, મસા અનુમાન કરતે હૈ, ઔર કુછ રિવર સર્વ સે પડી પણ નહતી, તેઓની ખાત્રી થશે કે તેમના આક્ષેપ ત્રિવર્ષ સત (તીસરે વર્ષ કે સત્ર)કા તાત્પર્ય નિકાલતે હૈ ખોટા અને ભ્રાંતિજનક છે.) એટલે કે તિરસતંના બે અર્થ કરાય છે (૧) ત્રણ વર્ષ (૫૫) આ અર્થ સ્વીકારાય તે પણ ખારવેલના જીવનને (૨) અને ત્રીજા વર્ષના અમુક ભાગમાં; આમાં પહેલો અર્થ અને કાંઈ ફેરફાર નથી થવાને; કેમકે તેમાં તે પિતાના અસંભવિત દેખાય છે.
રાજ્યાભિષેક બાદ અમુક વર્ષે આ બનાવ બન્યો હોવાનું (૫૪) આ ઉપરથી સિદ્ધ થયું કે, પૂર્વના સમયે પણ તેણે કહ્યું છે: માત્ર ફેર જે પડે છે તે નંદિવર્ધન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #332

હાથીગુફાના લેખના
[ દામ ખંડ
હકીકતના આધારે તે સમય ગોઠવ્યો હતે, જ્યારે આ સમાચાર મળવાથી, તે પ્રમાણેના કાર્યક્રમ પડતો મૂકી, શિલાલેખના પુરાવાના આધારે હોવાથી તે હવે પ્રમાણ તેને મધ્યપ્રાંતને રસ્તે જલદી મધમાં પહોંચી જવું ભૂત કરે છે. એટલે મગધની અનાવૃષ્ટિ ઈ. સ. પૂ. પડયું; ઈ. સ. પૂ. ૪૪૭-૮ આશરે. અને તે બાદ ૪૬૮-૯માં થયાનું નેધવું રહે છે. તેમ નંદિવર્ધનના વર્ષ દેઢ વર્ષમાં તે મરણ પામ્યો એટલે કલિંગ જીવનવૃત્તાંતમાં પણ તદનુસરીને ફેરફાર કર પડશે. જીતવાનું એમને એમ બકાત રહી ગયું. મતલબ કે તે આ પ્રમાણે કે ઈ. સ. પૂ. ૪૭ર માં તે ગાદીએ કલિંગ ઉપર તેણે એક વખતજ ચઢાઈ કરી હતી.] આવ્યો છે, એકાદ બે વર્ષ પિતાની સ્થિતિ મજબૂત આ પ્રમાણે (૬) કલમની વિચારણામાંના પાંચ કરવામાં ગાળ્યાં છે, પછી જીનમૂર્તિ મેળવવા કલિંગ મુદ્દામાંના, કયારે અને શા માટે વાળા બીજા ત્રીજા મુદ્દા ઉપર ચઢાઈ લઈ ગયું છે, તે કામ અરધું પઠું પણ ચર્ચાઈ ગયા ગણાયા. છતાં ત્રીજો મુદ્દો જે પર્યું. ત્યાં દુષ્કાળના સમાચાર મળવાથી પિતે મગધ “શામાને છે. તે અંગે જરા વિવેચનની જરૂર લાગે તા જ રહ્યો અને નહેર ખેદાવા. તેવામાં ૪૬૭ માં છે. પરંતુ એ હકીકત સિદ્ધી રીતે સ્પર્શતી ન વત્સ અને અવંતિપતિ અષત્રિયે મરણ પામ્યા હોવાથી ટીપ્પણ (જુઓ નીચેનું ટી. નં. ૫૬)માં જણા
એટલે તેને તે બાજુ ધ્યાન દેવું પડયું પછી, ઉત્તર વીશું. બાકી અત્ર એટલીજ નેધ કરવાની કે તે નહેર હિંદના અને પશ્ચિમ હિંદના-અપરાંત તથા કેનેડા પ્રથમ નંદરાજાએ મગધમાં મ. સ. ૫૯ માં કરાવી વાળા પ્રદેશ અનુક્રમે જીતી લઈને પિતાના દેશ હતી. અને મ. સ. ૧૦૩ માં તેને ખારવેલે કલિંગ સુધી તરફ વળવાને સમય આવ્યો; ત્યારે તેને ઇરાદે લંબાવી હતી. એટલે ૪૦-૪૫ વર્ષના ગાળામાં જ કલિંગને પ્રથમ મહાત કરી તેને વિંધીને મગધમાં તે બને પ્રદેશોમાં દુષ્કાળ પડયા હતા એમ સિહ જવાનો હતો, પરંતુ તેટલામાં અતિવૃષ્ટિ થવાના થયું કહેવાશે.
ના રાજ્યના બનાવ અંગે પડે છે. વળી ૧૦૩નો આંક જે કાતિઓ બે પ્રકારની હોઈ શકે છે દેવકૃત અને મનુષમહાવીર સંવતને આપણે મનાવે છે તે આક પોતે જ
તે આજ પત જ કૃત. મનુષ્યકૃત કાતિઓમાં રાજારી, ધાર્મિક, સામાજા, જયારે હી નય છે ત્યારે તે કયા સંવતનો હતો કે છે, તે આદિ. અનેક નામથી બાધિત કરી શકાય તેવી કાંતિએ તે પ્રશ્ન અવ વિચારવાનું આપો આપ જ બંધ થઈ જાય છે. ઈતિહાસના પાને વર્તમાનકાળે નેધાતી જ જાય છે એટલે
વિશેષ સંશાધનથી જે પુરવાર થાય તે ખરું. તેની સમજ વાચક વર્ગને આપવાની જરૂર રહેતી નથી.
(૫૬) તે સમયે દુકાળ હતો એટલું સિદ્ધ થયું. પછી પણ દેવાન કાતિઓનાં ધડતર અને નિયમન, મનુષ્ય બુદ્ધિથી તે દુકાળ સ્થાનીક હદમાં જ સંકુચિત થઈ રહ્યો હતો કે અગમ્ય હોઈને, તેમાં ચંચુપાત બહુ થઈ શકતો નથી. પરંતુ વિશેષ વિસ્તારમાં પ્રસરી વ્યાપક બન્યો હતો, તે પ્રશ્ન નિરાળો તેવી કાતિઓ જ્યારે આવિર્ભાવ પામે છે ત્યારે આપણે છે. પરંતુ અહી એક નૈસર્ગિક તત્વ તરફ વાચક વર્ગનું તેને ચમત્કાર રૂપે નિહાળીએ છીએ અને તેષ પામી ધ્યાન ખેંચવા જરૂર દેખાય છે.
બેસી રહીએ છીએ કે “એ તે કુદરત છે, તેના માર્ગ - આધુનિક પ્રજાના મનમાં એમ વસેલું દેખાય છે કે, અકળ છે.' કુદરત તે હમેશા ઉદાસીનપણેજ કાળ વહન કર્યું જાય છે. આવી ક્રાંતિના ત્રણ પ્રકાર મુખ્ય છે (1) જળપ્રલય તેનામાં ચેતવા જેવું કાઈ હોઇ શકે જ નહીં. તેથી શાસ્ત્ર(૨) અગ્નિપ્રકોપ (૩) અને દુકાળ સંકટ, આ ત્રણે પ્રકારના કાએ, નરબિંક શક્તિનાં અને પ્રભાવનાં જે વિવરણે ઉદાહરણ સર્વ વાચક વર્ગને સુવિદિત જ છે. અત્યાર છે. મુખ્ય છે તે કેવળ મને બકબકાટ કે કલમને આપણે છેલા પ્રકારની કાતિ સાથે સંબંધ હેઈને તેને અપ્રતિબંધ પ્રવાહ જ માત્ર છે પણ હવે જોઈ શકાશે કે, લગતું જ વિવેચન કરવાનું છે. તે સર્વ સ્થિતિ ઇતિહાસીક પુરાવાથી સાબિત કરી શકાય દુકાળ બે વીત્યા પડે છે. સૂકે અને ભીનો ભીને તેમ છે. કુદરતની શકિતઓ તે અનેરી જ છે. તેની કલ્પના દુકાળમાં અતિવૃષ્ટિ થવાથી, બધું વાવેલું કહી જાય છે. કરતાં કરતાં પણ, મનુષ્ય પ્રાણીની શકિત કંડિત થઈ જાય અને સર્વત્ર જળમય થઈ જતાં, બીનું નવું વાવી શકાતું તેમ છે,
નથી. પરિણામે પાસની અને અનાજની તંગી પડે છે, પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #333

તીય પરિછેદ ] અનુવાદની રામજાતિ
૨ા હવે ચોથો તથા પાંચમો મુદ્દો વિચારીએ. રાજા માની શકાય છે કે, તે ગમે તે ભાગમાં હશે તે પણ ગંગા ખારવેલ (ક) તતસલીય વાટે તે નહેરને પોતાની (૫) નદીમાંથી જ તે નહેરમાં પાણી વાળવામાં આવ્યું હોવું રાજધાનીની અંદર લઈ ગયો. આમાં હકીકત એમ છે કે, જોઇએ અને જ્યાં મગધ રાજ્યની હદ અટકી જતી હશે નંદરાજાના સમયે મગધમાં દુકાળ હતા; કયા ભાગમાં ત્યાંસુધીજ તે નહેર ખોદાઈ હોવી જોઈએ. તે નહેર હવે હતે તે ઉલ્લેખ કયાંય જણાયે નથી; પરંતુ એમ જરૂર જ્યારે રાજા ખારવેલે લંબાવીને, એટલે જ્યાં આગળ
પીવાના પાણીની છૂટ રહે છે જ્યારે સક કાળમાં વર્ષનો બાદ, સાડા ત્રણ વર્ષે એટલે ઈ. સ. ૫. પર૩ પછી, સમય અભાવ હોઈને મૂળથી જ પાસ અને અનાજ પાકતું ન બદલાતો ચાલ્યો હત; ઉપરા ઉપરી દુષ્કાળ પણ પડવા લાગ્યા હોવાથી તે બન્નેની તંગી તે પડે છે જ. અને સાથે સાથે હતા. પ્રથમના સે વર્ષમાં કેટલાયે પડયા હશે તેની નૈધ પાણીની ખેંચ પણ પડે છે, જ્યારે પાણી વિના તે, ન અત્યારે શોધી જડતી નથી. પરંતુ હાથીગુફાના લેખ ઉપરથી પશુ-પંખી જીવી શકે કે ન મનુષ્ય જીવી શકે કે ન સ્પષ્ટ થાય છે કે, તે સમયમાં છે તે નોંધ ઉપર ચડી ચૂકયા વનસ્પતિ ઉછરી શકે પરિણામે સર્વ પ્રકારનો સંહાર વળી હતા જ. તે બાદ ચંદ્રગુપ્ત સમ્રાટના સમયે પણ બે વાર પડયા જાય છે. એટલે ભીના કરતાં સૂકે દુકાળ વધારે તીવ્ર અને હતા. પ્રથમનો કાળ કાતિલ પરિણામી હોવાથી તેને કરણ તથા ઘર પરિણામ નીપજાવનાર નીવડે છે. બાર વર્ષ કહેવાય છે. (આ માટે જુઓ સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તનું
જ્યારે સૂકે દુષ્કાળ પડે છે ત્યારે પાણીને અભાવ વર્ણન. ત્યાં પૃ. ૧૭૯ ઉપર અંજનગુટિકાવડે અદશ્યપણે થતાં વનસ્પતિ કમાઈને મરી જાય છે. જેથી ખેતરે ઉજ્જડ બેસીને પ્રમાણેએ ભોજન કર્યાનો જે પ્રસંગ વર્ણવે છે વિરાન જેવાં થઈ જાય છે, ઝાડીઓ હોય છે તેનાં ઝાડ પાન તે આ સમયને જાણુ) પણ સમજાય છે કે તેટલે લાંબા મરી જવાથી નર હાં-રૂખ ઉભાં હોય તેવું વન દેખાવા સમયે તે ચા નહીં હોય; જ્યારે બીજે તો તેનાથી લાગે છે. વળી જે જંગલમાં પ્રથમ સૂર્યનું કિરણ સરખું પણ વિશેષ ભયંકર અને દીર્ધ સમયી નીવડયા હતા અને પણ પ્રવેશ થઈ શકતું નહોતું ત્યાં વિના અડચણે તે બાર વષી હતો જ. આ સમયે શ્રીમહાવીરની ગાદીએ પણ ડાડ કરી શકે છે. જ્યાં એક વર્ષને દુકાળ (મ. સ. ૧૭૦ = ઈ. સ. પૂ. ૩૫૭) સ્થળીભદ્રજી નામના હોય ત્યાં પણ આવી સ્થિતિ થઈ જાય છે. ત્યારે એક વર્ષ આચાર્ય હતા. તેમના પછી થોડાક વર્ષે એટલે લગભગ મ. કરતાં વિશેષ મુદત માટે જ્યાં દુકાળ પડયા હોય ત્યાં સં. ૨૨૩ = ઈ. સ. પૂ. ૩૦૪ પાછા દકાળ પડયો હતો. આ તો પર વિશેષ ગંભીર સ્થિતિ ઉભી થાય તે દેખીતું જ છે. બધા દુઃખકર હોવાથી તેમની નોંધ જળવાઈ રહી છે. તેમજ કાળનું ક્ષેત્ર ને સ્થાનિક-કી મર્યાદામાં-સ્તુલિત સિવાય નાના અને મીત પરિણમી તે અનેક બીનને ધાયા થવાને બદલે વિરોષ વિસ્તારમાં પ્રસરી જતું હોય તો તે પડી રહ્યા છે તેની વાત તે નવી જ ગણવી. પ્રમાણમાં તેની પીડા વધારે ભગવાય છે. આ બાબતમાં સ્ટડીઝ.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે શ્રી મહાવીરના નિર્વાણ પછી એક જૈનીઝમ ઈન સાઉથ ઈન્ડિયાના લેખકે પૃ. ૨૨ માં પ્રથમ પાંચસો વર્ષમાં એક બીજથી ઉતરે નહીં-બી જણાવ્યું છે કે, દometimes the famine extended
ચઢી જય-તેવા અનેક કાળે હલની ભૂમિ ઉપર ભિન over the whole kingdom, but more often than
en than ભિન્ન સ્થળે પડયા છે. પરિણામે શ્રી મહાવીરના સમયે જે not, it was confined to small tracts = seella જંગલો, ઉધાન, ઉપવનો, બાગ બગીચાઓ, ઈત્યા હતા વખત કાળ આખા રાજ્યમાં ફરી વળતા હતા; પરંતુ તેમાં મોટે ભાગ વિનાશ પામી ગયા હતાજેથી તે સમયે અપવાદ કરતાં સામાન્યપણે તો નાના નાના પ્રદેરામાં જ તે માણસની જે આબાદી માત્ર શહેરમાં જ જમા થઈ રહી ગધાઈ રહેતો હતો. આમ છતાં છે જે દુકાળનો વિસ્તાર હતી, તે આવાં થઈ પડેલાં નવાં ઉજડ જંગલવાળા ભાગમાં વધી જાય અને તેમાં મેં વળી જે કપરા ઉપરી કાળ વસવાટ કરવા લાગી હતી. એટલે શહેરની ગીરદી ઓછી આવી પડે તે, સર્વત્ર ઝાડ કે જંગલનું નામ નિશાન પણ થઈ, તેમ ઝાડ જંગલે પણ ઓછાં થયાં. પરિણામે વર્ષ ન રહેતાં, સફાચટ વેરાન ન થઈ જાય છે. અને મનુષ્યની પણ કમી થવા લાગી અને કાળની સંખ્યા અને સંt, સંખ્યાનો પણ તેટલાજ પ્રમાણમાં ચરધાણ વળી જાય છે. ઉત્તરોત્તર વધતાં થાક્યાં. આ પ્રમાણે આ રીય icious આ બધું સમજી શકાય તેવું છે,
circle ગતિમાન થયું. શ્રી મહાવીરનું નિર્વાણ ઇ. સ. પૂ. પર માં થપા આ બ૬ નૈસર્ગિક રીતે બન્યા કરતું હતું. તેથી જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #334

૨૯૨
મગધની હ્રદે આવીને અટકાવી રાખી હતી ત્યાંથી પેાતાની હદમાં લખાવી છે ત્યારે એટલે ફલિતાર્થ થાય છે કે તે નહેરની લંબાઈ ધણી જ હાવી જોઇએ. તેમ પોતાની રાજધાનીમાં લઈ ગયા છે એટલે એમ પશુ સમજાય છે કે, મગધની હદથી પેાતાની રાજધાની કેટલેક અંતરે આવેલી હાવી જોઇએ. તે રાજધાનીનું
હાથીણુંાના લેખના
જૈનપ્રથામાં આવા કાળચક્રને, આરાનું નામ આપી, તેવા કેટલાક આરાના સમુહને ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી કાળ એવાં નામ આપ્યાં છે. આનું કાંઇક વૃત્તાંત પુ. ૧ પ્રથમ પરિચ્છેદમાં આપ્યું છે. દેખીતું છે કે, વર્તમાન પ!શ્ચાત્ય કેળવણી પ્રાસાદિત વર્ગને આ બાબતમાં બહુ શ્રદ્ધા નહી પડે; પરંતુ જ્યાં ઐતિહાસિક સાધનેાથી ઉત્તરોત્તર કાળનું મહાત્મ્ય અને તે ઉપરથી મનુષ્ય, પશુ, પંખીનાં શરીર તથા જીવન ઉપર ક્રમાનુસાર થતી ક્ષતિ, આ પ્રમાણે પુરવાર થતી તે સાક્ષાત નિહાળે, ત્યાં પછી કયા ખીન્ન પુરાવાની તેને અપેક્ષા રહે? મતલબ કે તેમને પણ અંતે તે-કુદરત-ના કાયદાનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવું પડે છે.
જૈનગ્ર થામાં તેથી કરીને, મહાત્માએ ભેરીનાદે જાહેર કર્યું છે કે, શ્રી મહાવીર પછી અમુક કાળ વ્યતીત થયે આટલી આટલી વસ્તુઓના વિશેષત: વિચ્છેદ થશે જ, તે પ્રમાણે કાળભગવાનનું ચક્ર નિર ંતર નિયમિત રીતે ક્યાંજ કરે છે. આ નિયમનો સ્વીકાર થયા અને સ્વીકાર થરોજ એટલે સમુદ્રમાં જેમ ભરતી એટ થયા કરે છે, સૂર્યના ઉદય-અસ્ત થયા કરે છે, રાત્રી અને દિવસ એક પછી એક આવ્યાં કરે છે, તેમ કાળભગવાનથી નિપજતી અસરાની પણ ચઢતી અને પડતી થયાંજ કરવાની. આ પ્રકારે જે કાળે ચઢતી થાય તેને ઉત્સર્પિણી કાળ, અને પડતી થાય તેવા કાળને અવસર્પિણીકાળ શાસ્ત્રકારોએ કહ્યો છે.
જ્યારે ચઢતીના કાળ ાય છે ત્યારે દરેક પ્રકારે ચઢતી જ થયા કરે છે. એટલે કે ખૂબ વરસાદ પડે, તાપ પણ મનમાનતા પડે, ધનધાન્ય પુષ્કળ ઉત્પન્ન થાય, માણસનાં શરીર પુષ્ટ રહે, જીવન નિર્વાહની જરૂરીઆતે વસાવવાની ચિંતા ન રહે, આયુષ્યની વૃદ્ધિ થાય, શરીરનાં ખધારણનાં સધાતાનો અને સંસ્થાનાના-વિકાસ થાય; વિશેષ બળવાન વીર્યવાન અને, દેહમાન-રારીરનાં માપ, મેટાં થાય એમ સત્ર સદા ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ જ થયાં કરે.
હવે વિચારે કે યાં આવી ક્રમાનુતિ ચાલતી હાય, ત્યાં અત્યારના કરતાં વિરોષ શરીરમાનવાળાં, વિશેષ આયુ
[ દશમ ખંડ
નામ શું હશે તે જણાવ્યું નથી પણ ગત પરિચ્છે આપણે તેની કાંઈક ચર્ચા કરી ગયા છીએ અને સાબિત કર્યુ છે કે તેનું સ્થાન, વર્તમાનકાળે જગન્નાચપુરી જ્યાં છે તેની અને તેની પાસેના ચિલકા સરાવરના પ્રદેશની અંતરગાળે આવેલ હશે. આપણા આ અનુમાનને એક લેખકના કથનથી સમર્થન મળે છે,
બ્યવાળાં, વિશેષ અશ્વ, પરાક્રમ અને જ્ઞાનવાળાં મનુષ્યા પણ હાય, તેમાં કલ્પનાતીત જેવું શું છે ! એટલે કેાઇ એમ કહે કે, પૂર્વે મનુષ્યનુ રારીર સેા, બસે કે પાંચસે હાર વતું હતું અથવા શરીરની ઉંચાઇ પાંચ સાત દશ ફ્રુટને ખલે, વીસપચાસ સેા કે ખસે। ફુટ જેટલી હતી (શ્રીમાવીરનું રારીર ૧૦-૧૧ ફૂટ, શ્રીપા નાયનુ ૧૪–૧ ૫ ફુટ, પ્રયદર્શનના સમયે મંદિરનાં દ્વાર ૧૦ ફૂટ સાબિત થયાં છે તે તે સમયે મનુષ્યના રરીર પણ લગભગ તેટલાં જ હેાય એમ પી રાકાય છે ) તે કાંઈ આશ્ચર્ય જેવુ નથીજ. અરે તેથી પણ વિશેષને વિશેષ કહેવાય, તે પણ અસભવિત નથીઝ (જૈનેની માન્યતા પ્રમાણે નેમીનાય અને શ્રીકૃષ્ણ, યુધિષ્ઠિર અને ભીમના જમાનામાં ત્રીસ ફુટનાં રારી૨ અને હજાર વર્ષનાં આયુષ્ય હતાં. )
હવે સમજી શકારો કે બાઇબલમાંની જે કેટલીક હકીક્તને અમાનનીય ગણે છે તે, તેમજ વૈદિક અને અન્ય મતના ધાર્મિ`ક ગ્ર ંથામાંની પ્રાચીન સમયના વર્ણનમાંની જે અનેક ઘટનાઓમાં હાલની પ્રા ઇતબાર મૂકતાં અચકાય છે તે, મિસરની થ્રોમાંથી નીકળી આવતી મીએને લગતી હકીકત, આદિ આદિ (જીએ પુ. ૩. પૃ. ૧૨૮ થી આગળ જ બુદ્વીપની હકીકત, તથા પૃ. ૨૯૩ માં પહલ્લા આ કે અના વાળા પારામાં વર્ણવેલી ખીના) પણ તદ્દન સત્યપૂજ હા છે. માત્ર આપણી બુદ્ધિ સકુચિત હાઇને, તેટલે દરજ્જે લખાવી શકાતી ન હેાવાયી, તે દરેક વસ્તુને પ્રત્યક્ષ કરી શકાતી ન હેાવાથી ‘તેમ હેાંઈ નજ શકે” એવી આપણા મનમાં ભ્રાંતિ થઇ જાય છે. માટે ભ્રાંતિ અને વિભ્રમને ત્યજી, તે ખીનાના સત્ય તરીકે સ્વીકાર કરવા, તેજ ઉચિત માર્ગો રહે છે. તેવા જ એક પ્રસ ંગ આ ખારવેલ ચક્રવતીના જીવન પ્રસગમાં આગળ આવવાના છે તે વાંચી જવા તથા તેને કુદરતના નૈસર્ગિક વહનની અસર તરીકે ગણી લઈ, આ ટીપ્પણમાં અત્ર જે હકીકત કહી છે તે સાથે સરખાવવાના છે; તે પારિગ્રાફનુ નામ દુષ્કાળના પ્રસ’ગ અને પુસ્તકાષ્ઠારના સબંધ' એવુ રાખ્યું છે તે જુઓ,

Page #335

તીય પરિછેદ ] અનુવાદની સમજૂતિ
૨૯૩ તેઓ ૫૭ જણાવે છે કે, He made a canal મેધ ન કરતાં રાજસૂય યજ્ઞ કરીને પિતાનું સાર્વભૌમ from the Bhargavi to Chilka lakeeતેણે પદ સિદ્ધ કર્યું હતું.” મતલબ કે જૈન રાજાઓ (રાજા ખારવેલે) ભારગવી (ગંગાનદીનું નામ છે)માંથી રાજસૂય યજ્ઞ અને વૈદિક મતાનુયાયીઓ અશ્વમેધ ચિલ્કા સરવર સુધી નહેર બંધાવી હતી. આ શબ્દથી યજ્ઞ કરતા હતા. આટલે સુધી તે હકીકત બરાબર છે.
એમ પણ હકીકત નીકળે છે કે, તે સમય પહેલાંયે પણ શા માટે યજ્ઞ કરવામાં આવતું તે વિશે મતભેદ ચિલ્કા સરોવર તો હતું જ, પરંતુ દુષ્કાળને લીધે તે અમને જે દેખાય છે તે અહીં જણાવવા જરૂર પડી નિર્જળ થઈ ગયું હતું અથવા થઈ જાય તેવી ભીતિ છે. ઉપરમાં પંડિતજીએ એટલું જ માત્ર જણવ્યું છે ઉત્પન્ન થઈ હતી તેથી તેણે નહેર ખોદાવીને ગંગાનદીનું કે, સાર્વભૌમત્વ સિદ્ધ કરવા યજ્ઞ કરાયો હતો. પરંતુ પાણી તેમાં વાળ્યું હતું એટલે તે સરોવર સજળ બનવા આપણને ખુદ રાજા ખારવેલા પિતે જ, હવે પછીની પામ્યું હતું. તનસુલિયવા૫૮ જે શબ્દ વપરાયો છે, પંક્તિઓમાં જાહેર કરે છે કે, તેણે આ યજ્ઞ કર્યા પછી તે પ્રદેશવાચક હોવાનું સમજાય છે. અને તેમ જ પણ અનેક પ્રદેશ જીત્યા છે. પાછળથી પ્રદેશ જીત્યા હોય છે, જ્યાંથી મગધની હદ અટકી પડી હતી છે એમ જ્યારે જણાવે છે, ત્યારે આપોઆપ સિદ્ધ થઈ ત્યાંથી ચિલકા સરવર સુધીની જે કલિંગરાજ્યની ગયું કે, યજ્ઞ કર્યો તે સમયે તે પ્રદેશો તેના કબજામાં ભૂમિ હતી, તે સઘળોને કે તેના એક અંશને, આ નહેતા જ; એટલે સાર્વભામત્વની સિદ્ધિને માટે તે તનલિય નામથી ઓળખવામાં આવતી હતી. એટલે યજ્ઞ તેણે કર્યો હોવો ન જોઈએ તે દેખીતું છે; વળી તે ભૂમિમાં થઈને તે નહેર ખોદવામાં આવી હતી શબ્દકોષમાં તેનો અર્થ જોવા જતાં અન્ય સ્થિતિ જ એમ કહેવાની મતલબ થઈ.
નીકળી પડે છે. તેમાં આપેલ સમજૂતિ વડે તે એમ (૩) છઠ્ઠી લીટીમાં છેલ્લું સુચન એમ છે કે, સ્પષ્ટ થાય છે કે, સર્વોપરિ રાજાવડે પિતાના રાજ્યારાજા ખારવેલે, રાજ્યાભિષેકના છઠ્ઠા વર્ષે રાજસૂય ભિષેક વખતે કરાતો જ તે યજ્ઞ છે. જો રાજ્યાભિષેક યજ્ઞ ઉજવતાં કરના બધા રૂપીઆ માફ કર્યા. વખત જ કરાતે હેય તે તે પછી તે સમ્રાટને આખા આમાં રાજસૂય યજ્ઞ અને કરનું માફીપણું આ બે રાજ્યકાળમાં શાંતિ અને નિરાંત જ ગાળવાનું રહેવું મુદ્દા સમજૂતિ માગે છે.
જોઈએ; કેમકે સાર્વભૌમત્વ મેળવ્યા પછી વિશેષ લાભ રાજાઓ તરફથી બે પ્રકારના યજ્ઞો કરાતા રાખવાનું કારણ રહેતું નથી. ગમે તેમ અર્થ કરો, આપણે સાહિત્ય ગ્રંથોમાં વાંચીએ છીએ. એક અશ્વ- પરંતુ એટલું તે રાજા ખારવેલના નિવેદન ઉપરથી મેધ અને બીજે રાજસૂય. અશ્વમેધ યજ્ઞમાં અશ્વને સિદ્ધ થાય છે કે, તેણે આ રાજસૂય યજ્ઞ નથી કરાવ્યો બલિ દેવાય છે અને તે વૈદિક વિધિરૂપે ગણાય છે. પિતાના રાજ્યાભિષેકના સમયે, કે નથી કરાવ્યો જ્યારે અશ્વના બલિને હિંસકરૂપ માનીને, જૈને જે સાર્વભામત્વની સિદ્ધિની જાહેરાત માટે. ત્યારે શા અહિંસાને પ્રધાનપદે સ્થાપે છે તેઓ રાજસૂય યજ્ઞ માટે કરાવ્યો હશે તે પ્રશ્ન થાય છે? તેને ઉત્તર કરે છે. પંડિત જયસ્વાલજીએ તેમના આ લેખના તેના જ શબ્દો, જે આ યજ્ઞ કર્યાના ઉલ્લેખ પૂર્વે મૂળ ઉપરથી અનુવાદ થયેલ છે તેમ) સ્પષ્ટપણે અને પાછળ જોયા છે તેમાંથી મળી આવે છે, તેણે જાહેર કર્યું છે૫૯ કે, “જૈન હોવાથી તે રાજાએ અશ્વ સ્પષ્ટ જણાવેલ છે કે, દુષ્કાળ પડવાથી નહેર લંબાવીને
(૫૭) જ. આ. હી. પી. સે. પુ. ૨ ખંડ ૨ પૃ.૧૪ નામ તેરાલીય નગરી જણાવી છે.
(૫૮) એક લિપિ આ “તનલિય” ને બદલે તિસ- (૫૯) જુએ. જે. સા. સ. પુ.૭.પ. ૩૭૫ પતિ ૧૧ લીય’ શબ્દ હોવાનું જણુવ્યું છે. સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના (૧૦) જીઓ ગુજરાત વિદ્યાપીઠ તરફથી બહાર પડેલ, બૌલી-જાગૌડાવાળા ખડક લેખમાં તે સ્થાનની રાજધાનીનું સાર્થ જે કેશ ૫, ૬૫૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #336

૨૯૪
હાથીગુફાના લેખના
[ દશમ ખંડ
તેનું પાણી પિતાના મુલકમાં લાવ્યું હતું અને રાજસૂય જાણમાં નથી, તેમ કુળ પણ જણાયું નથી એટલે યજ્ઞ કરી કરના બધા રૂપિયા માફ કર્યા હતા. આ કથનથી જાતિ-race-સંભવે છે. અને વજધર સ્વતંત્ર તરીકે એમ અર્થ નિષ્પન્ન થાય છે કે, દુષ્કાળ પડવાથી એક ભાગ હોય કે પછી ત્રીજછ ક્ષત્રિયને કોઈ પેટા જેમ તેણે સક્રિય અને રચનાત્મક પગલાં તરીકે વિભાગ હેય કે લિપિ ઉકેલવામાં કાંઈક ફેરફાર થવા નહેરનું કાર્ય ઉપાડયું હતું, તેમ બીજી બાજુ, દુષ્કાળ પામ્યો હોય. પરંતુ કલિંગની હદમાં કે અડોઅડના પીડિત પ્રજા અને ખેડુતોને રાહત મળે તે માટે અનેક પ્રદેશમાં તે રાણીનું મહિયર હશે એમ બનવા યોગ્ય છે. પ્રકારના કરમાંથી ઉત્પન્ન થતા લાખો રૂપીઆની (૮) આઠમી પંક્તિ-(ગોરધગિરિ)ને તેડીને આમદાની પણ જતી કરી દીધી હતી. એટલું જ રાજગૃહને ઘેરી લીધું–વીરકથાઓના સનાદથી યુનાની નહીં પણ દુષ્કાળની શાંતિને અર્થે રાજસૂય યશ રાજા (યવનરાજ) ડિમિતે..Demetrius...સેના પણ કર્યો હતો. પરિણામે સર્વત્ર શાંતિ સ્થપાઈ હતી. એકઠી કરી મથુરા છોડી દેવા પગલાં ભર્યાં. નવમા
(૭) સાતમી પંક્તિ-સાતમા વર્ષમાં તેની ગૃહિણી વર્ષમાં પલવાઈ. આ પ્રમાણે અર્થ કરાયો છે. વજધરવાળી દુષિતા-(પ્રસિદ્ધ) માપદને પ્રાપ્ત થઈ. (ગ) આ આખીએ પંક્તિને અર્થ જ ફેરવવા જેવો
આમાં માત્ર ગૃહિણી શબ્દ જ લખ્યો છે, એટલે છે, કેમકે મથુરા શબ્દની હકીકત ઉપર મદાર રાખીને સમજાય છે કે કદાચ તેણી પટરાણી ન પણ હોય તે અર્થ કરાયો છે. એટલે કે ઉત્તર હિંદનું જે નગર અને સામાન્ય રાણી હોય. તેમ પિતે રાજ્યપદે મથુરા છે તે આ લેખના ઉકેલમાં મધ્યબિંદુ તરીકે આવ્યા પહેલા એક પુત્રને પિતા થવા પામ્યો નહીં રખાયું છે, જ્યારે ઉપર લેપાર્થની પ્રસ્તાવનામાં જ હોય એમ પણ સમજાય છે, નહીં તે તેવું કાંઈ આપણે (જુઓ પૃ. ૨૭૯-૮૦) જણાવી ગયા છીએ કે વિશેષણ જોડી બતાવત. અલબત્ત, એટલું પણ ખરું રાજા ખારવેલને ઉત્તર હિંદ સાથે કાંઈ લેવા દેવા જ છે કે તેણે યુવરાજ શબ્દ પણ વાપર્યો નથી જ; છતાં નથી; સિવાય કે બહસ્પતિમિત્રના મહેલ સુધી માત્ર સર્વ સંજોગો જોતાં આપણે એમ અર્થ બેસારીએ ધસી જઈ, ત્યાં રાખેલી જીનમૂર્તિ પાછી લઇ આવ્યો કે, એક સામાન્ય રાણીના પેટે યુવરાજને જન્મ છે. તેના પરાક્રમનું બધું ક્ષેત્ર જ દક્ષિણ હિંદ છે. થયો હતો તે તે અનુમાન ખોટું નહીં ગણાય. મતલબ કે યવનરાજ ડિમિત Demetrius ઈ. સર્વ
વજધરવાળી શબ્દ તે રાણીની ઓળખ બતાવે વસ્તુ કલ્પનાથી જોડી કાઢી છે, જેની વાસ્તવિકતા છે; કાં તે તે પ્રદેશવાચક શબ્દ હોય કે કુલવાચક આગળ આપેલ વર્ણન ઉપરથી સમજી શકાશે; તેવી જ કે જાતિદર્શક પણ હેય; તેવા નામવાળો પ્રદેશ હોવાનું રીતે ગોરધગિરિ અને રાજગૃહ શબ્દનો અર્થ
(6) પ્રાચીન સમયે રાજાઓની ઉદારતા કેવી હતી તેમ જ શાંતિ સ્થાપન થયા બાદ પોતપોતાના ધર્મશાસ્ત્રોમાં તથા પોતાની પ્રજા પ્રત્યે કે પ્રેમ ધરાવતા હતા, આ તેનું કરમાવ્યા પ્રમાણે યજ્ઞયજ્ઞાદિનાં વિધિવિધાને કરે છે જ. ઉદાહરણ સમજવું. કર માફ કર્યો છે; નહીં કે મુલતવી
જેમ અત્યારે આ પ્રથા છે તેમ પ્રાચીન સમયે હતી રાખ્યો છે; તે ખાસ ધ્યાન રાખવા જેવું છે.
એમ આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે. (વળી સરખા ઉપર ટી. નં. ૧૧ ની હકીકત)
(૧૩) આ યુવરાજ તે બીજો કોઈ નહીં પણ વાન (૧૨) યજ્ઞ કરવાથી દુકાળની શાંતિ થાય એમ પણ વકીલ તરીકે, તેની પાછળ ગાદીએ આવ્યું છે તે જ હશે. ખરું અને કાળ શાંત થયા બાદ, પણ યજ્ઞ કરાયો હોય તેને જન્મ આ ગણત્રીએ મ. સં. ૯૮=૦૫ એટલે એમ પણ ખરું (અહીં શાંત થયા બાદ કરાયું હોય એમ ઈ. સ. પૂ. ૪૨૨માં થયે કહેવાશે. સમજાય છે.)
(૧૪) લેખમાં મૂળ શબ્દ વાઘ છે અને સંસ્કૃત અત્યારે પણ અમ પ્રકારની મહામારી કે તેવા ઉપ• છાયામાં સન્નાત કરાયું છે. મૂળમાં વનિ અને રાવ ક આવી પડે છે ત્યારે એક મન તેના નિવારણ તરીકે રાખુ છુટા પડેલ છે,

Page #337

:
-
-
- - -
- -
-
-
- -
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
તૃતીય પરિછેદ ] અનુવાદની સમજૂતિ
૨૯૫ બેસારવામાં પણ સ્કૂલના થવા પામી લાગે છે. પરંતુ ગોઠવી દીધે લાગે છે. વળી આગળને અક્ષર ડિમિતે તેને ભાવાર્થ જે અમે તારવી શકયા છીએ તેનું ગ્ય આવવાથી અને તેની જોડેની જગ્યા મૂટિત હોવાથી સૂચન શોધી ન કઢાય ત્યાંસુધી તે, હાલ જે અર્થ સર્વ. કેટલાક અસર પડી રહ્યા પણ સમજાય છે, જેથી માન્ય થયો છે તેને સ્વીકાર કરીને જ આગળ વધવું ડિમિટ્ટીઅસ નામ બેસાડી લેવામાં સરળતા થઈ ગઈ રહે છે. છતાં તે સૂચન શોધી કાઢવામાં ઉપયોગી થાય તેમજ આખા લેખને ભાવાર્થ બૃહસ્પતિમિત્ર મગતે માટે કાંઈક માર્ગદર્શન કરીશું.
ધપતિનું અને રાજા ખારવેલનું સમકાલીનપણું (બા) ગોરધગિરિ–તે માટે તેવા જ નામનો, સાબિત કરી આપવા ઉપર અવલંબિત હતો, એટલે અન્ય ગિરિ કે ગિરિગ, જેનું સ્થાન કૃષ્ણ નદીના બૃહસ્પતિનો બીજો અર્થ પુષ્ય થાય છે તે ઉપરથી મુખની આસપાસ ઘેડ માઈલમાં આવ્યું હોય તે બૃહસ્પતિમિત્ર પુષ્યમિત્ર ગોઠવી દેવાયો છે. તેમ પુષ્યપર્વતને રાજા ખારવેલની ચડાઈનું સ્થાન સમજવું રહે મિત્રના રાજગુરૂ ભગવાન પતંજલીના સમયે ઉત્તર છે. તેમજ રાજગૃહીને તેડી નાંખ્યાની વાત ગલત જેવી હિંદમાં યવનેનો પગ પેસારો થયે હતું એટલે તેમણે છે. તેને બદલે “રાજગૃહમ' જે મૂળપાઠ છે એટલે બળાત્ યવનઃ શાશ્વત શબ્દવાળું જે વાક્ય લખેલું છે, રાજગૃહને-કહેતાં રાજાના મહેલને-તેડી નાખ્યો તેને અર્થ થવન લેકાના ઉદય સાથે બંધ બેસતું પણ હતે એમ કહેવાનો અર્થ છે. આ અમારા કથનને થઈ ગયું છે. આવી રીતે મૂળે દોરેલ એક અનુમાનની ટેકારૂપ શબ્દો તેના પિતાના આલેખનમાંથી જ અનેક કડીઓ મળતી થઈ જતાં, વિડિમના જાહેર કરી નીકળી આવે છે; જે “૫લવ” શબ્દ છે અને જેની દેવાયું કે, ડિમિતે...શબ્દ જે છે, તે ડિમિટ્ટીઅસ યુનાની
કપ શિલાલેખનો અર્થ એસારવામાં અત્યારે રાજા સચવતોજ શબ્દ છે. બહપતિમિત્ર તે પુષ્યમિત્ર હિસાબમાં જ લીધી નથી, તે પલ્લવજાતિના છે, અને જે નગર યવનરાજને છોડીને ખસી જવું (જેને આપણે લિચ્છવી ક્ષત્રિયની એક શાખા તરીકે પડયું હતું તે મથુરાનગર છે. આ પ્રમાણે અનુમાન અને રાજા નંદિવર્ધનના સમયે તે પ્રાંત ઉપર વહીવટ તારવવામાં આવે તે પદ્ધતિ સામે આપણે એકે અક્ષર કરવાને સૂબા તરીકે નીમ્યાનું જણાવી ગયા છીએ બેલવા જેવું નથી. સંશોધનનો વિષયજ એ છે કે તે સમજવા રહે છે. પલ્લવ, ચોલા, કદંબ ઈ. તેમાં અનેક પ્રકારનાં અનુમાનો અને કલ્પનાઓ કરવાં લિચ્છવીના વિભાગો પાયો છે તે માટે જુઓ પુ. ૧. પડે છે જ, પરંતુ જે વાંધો છે તે એજ કે, અમે પૃ. ૩૮૫, ૩૧૭નું વર્ણન) રાજાને ઉદ્દેશીને વપરાયો છે. બહાર પાડેલ પ્રથમનાં પુસ્તકો વિષે, વિદ્વાનોએ એવા તેમજ તે પછી આપેલું વર્ણન, ચોલા અને પાંડયા આપે અમારા શીરે મૂક્યા છે, કે ઇતિહાસના લેખકે રાજાને લગતું સમજવાનું છે. કલ્પના કરવામાં ઉપયોગી અનુમાન કદાપિ કરવાં જ ન જોઈએ. તેમણે તે થાય તે માટે આટલું સૂચન કરી, હવે બાકીના અર્થ- “ હું ધારું છું, મારું મંતવ્ય છે, આમ હશે, આમ ને તેડ બતાવીશું.
સંભવ છે, ઈ. ઈ.” શબ્દની વપરાશથી હમેશાં સે (C) યુનાની રાજા (યવનરાજ) ડિમિટે-Dem- ગાઉ દૂર જ રહેવું જોઈએ અને તેથી આવા શબ્દોનો જે etrius-મથુરા છેડી પાછાં પગલાં ભર્યા......આ પ્રયોગ અમે કર્યો છે તે સાચા ઇતિહાસના આલેખનનું અર્ધ કરાયો છે. પરંતુ મૂળે તો યુનાની રાજા એવો શબ્દ દષ્ટિબિંદુ ન ગણાય. આવા અભિપ્રાય ધરાવનાર જ લેખમાં કાતરાયલ નથી; ખરું છે કે, યવનરાજ વિદ્વાનોને પોતાનું વક્તવ્ય બહાર પાડતાં પહેલાં, ભૂલશબ્દ વંચાય તેવા અક્ષરે છે, તે ઉપરથી યુનાની શબ્દ ભલા વિદ્વાનોને પણ કેવા પ્રકારે કામ લેવું પડયું છે
(૧૫) વળી જુઓ નીચે પૂ. ૨૯૯માં ટી. નં. ૭૭વાળું લખાણ. આ માટે બીજા ધણા પણ અનેક મળી આવે તેમ છે પરંતુ સુરતમાં સમજી શકામ માટે એક બે ટાંકી
બતાવીશું. (જુઓ પુ. ૩ પૃ. ૧૭૬ ટી. નં. ૮૫, ૪, ૫. ૨ ટી. ૨૯; ઉપરમાં પૃ. ૧૮૬ ટી. ', ૧ તથા મૃ. ૧૮ ટી. નં. ૩૦ ઈ. ઇ.).

Page #338

હાથીગુફાના લેખના
[ દશમ ખંડ
તે પ્રસંગની યાદ, ધ્યાનમાં રાખવાનું સૂચન જ માત્ર બાંધીને પાછા હઠી જવું પડયું ?૬૩ વળી બીજી વાત એ અમારે કરવાનું છે, ઉપરાંત જણાવવાનું કે આટલા છે કે આ હકીકત તેમણે પુષ્યમિત્ર અને પંતજલીના આટલા સંજોગોને મેળ ખાતાં છતાં પણ તેમણે સમકાલીન તરીકે રાજા ખારવેલને ગણીને ગોઠવી દેરેલાં અનુમાન કેવાં ખોટાં કરે તેમ છે તે નીચેની કાઢી છે તેથી તેનો સમય હજુ ડિમિટ્રીઅસની લગભગ સમજૂતિથી તેઓશ્રીને રોશન થશે.
આવી જાય છે, પરંતુ તેને ખરે સમય તે ઈ. સ. વાત એમ છે કે, ડિમિટ્રી અને સમય જ જુદે પૂ. ૪ર૯નો હવે સાબિત થઈ ચૂક્યો છે. એટલે છે. પુ. માં આપેલી સમયાવલીના પૃ. ૬માં ઇ. સ. પૂ. કહેવાનું એ રહ્યું કે, ખારવેલના સમયે તે શું, પરંતુ ૧૮૩ની વિગત ઉપરથી ખાત્રી થશે કે, તેનું મરણ છે. તેની પછીના બસો વર્ષો સુધી પણ, કોઈ યવન રાજાએ સ. પૂ.૧૮૧ના અરસામાં થયાનું નોંધાયું છે; જ્યારે મુખ્ય હિંદુસ્તાનમાં પગજ દીધે નથી. સૌથી પ્રથમમાં પ્રથમ મિત્રનું મરણ તે તેની પૂર્વે રાત વધે એટલે ઇ. સ. જે કોઈ યવનપતિ હિંદ ઉપર ચડી આવ્યો હોય તે પૂ. ૧૮૮માં અને પતંજલીનું ઈ. સ. પૂ. ૧૦૦માં થઈ તે એલેકઝાંડર ધી ગ્રેટ છે અને તેને સમય ઈ. સ. ચૂક્યું છે. તેમ પુષ્યમિત્રની જીવંત અવસ્થામાં યવનોએ પૂ. ૩૨૭ છે તે પછી મિટ્રીઅસનું નામ પડ્યું શાકેત ઉપર ચડાઈ કરાવાની જે હકીકતનું દર્શન ખારવેલના સમયે ક્યાંથી સંભવે ? મતલબ કહેવાની ભગવાન પતંજલીએ કરાવ્યું છે તેડિમિટ્રીઅસના પિતા એ છે કે, જેમ બહસ્પતિમિત્ર તે પુષ્પમિત્ર નથી યુથી ડીમસને લગતું છે. એટલે કે તે વાકય પણ સાચું અને તે દ્વિતીય પરિચ્છેદે આપેલ ૧૮ દલીલ તથા આ પરિસ્થિતિ પણ સાચી. પરંતુ વ્યક્તિઓ ભિન્ન ભિન્ન; લેખમાં પણ પ્રસંગોપાત જણાવેલ બીજી બે ત્રણ કદાચ ઉપરોક્ત ચડાઈવાળો પ્રસંગ મિનેન્ડરને આશ્રયીને દલીલ જુઓ) કરતો, તેમ લિમિટે તે ડિમિટ્રીઅસ૮ લખા હોય (જુઓ ટી. નં. ૬) પણ તેમ તે બનવા પણ નથી; તેમજ યવનરાજ અને મથુરા શબ્દનું જોગ નથી લાગતું કેમકે ભગવાન પતંજલીનું મરણ વાંચન જે કરાયું છે તે પણ સાચું નથીજ. યવનનીપજ્યા બાદ મિનેન્ડરની રાજકીય કારકીર્દીને સમય રાજને બદલે વનરાજ શબ્દ છે અને મથુરાને બદલે આવે છે એટલે મિનેન્ડરે સાકેતને ઘેરો ઘાલીને જતી દક્ષિણ હિંદમાં આવેલું મદુરા-મધુરા નગર છે; કેમકે લીધાની બાબતનું વર્ણન ભગવાન પતંજલીના મુખે મૂળ લેખમાં વારિતુ મધુર અવયાતો શબ્દ હેવા થયાનું સંભવીત જ નથી. છતાં એક બારગી માની લ્યો છતાં, અત્યાર સુધી તેને વિમોવડું મથુરામપયાનો કે ઉપરના બન્ને પ્રસંગો-યુથીડીમસે કે મિનેન્ડરે સાકેતને આ અર્થ જે કરાય છે તેને બદલે એક લેખકે ૯ ઘેરો ઘાલ્યાના-ડિમિટીએસના રાજ્ય બન્યા હતા તે, વિપુષેતું તો, આ પ્રકારનો તેને અર્થ છે પણ પ્રશ્ન એ થાય છે, કે જ્યારે ડિમિટ્રીઅસ પોતે સતલ- બેસાર્યો છે તે વધારે વ્યાજબી ઠરે છે. છતાં આ જ નદીની પૂર્વ બાજુની ભૂમિ ઉપર પગ મૂક્યા જેટલો વાકષમાંના અનેક અક્ષરોનો ઉકેલ ગમે તેવી રીતે કરે, પણ ભાગ્યશાળી થયો નથી, ત્યારે સતલજ નદીની પૂર્વ તેમાં વાંધો લેવા જેવું નથી, પરંતુ મૂળમાં મg શબ્દ કેટલા અંતરે આવેલ અયોધ્યા સુધી કે મથુરા સુધી જે છે તે તે ‘મથુરા કરતાં મદુરા નું વધારે સૂયન • તે આવી પહોંચ્યો કયારે? કે જેથી તેને ગાંસડાપોટલાં કરતો શબ્દ છે. એટલે સર્વ કથન જે અત્યાર સુધી ઉત્તર
(૧૬) શાકેત શબ્દ છે કે શાકલ, તે પ્રથમ નકી થવું તેમનાં જીવનચરિત્રો જુએ.) જોઈએ. શાલ હોય તો શિયાલકેટ સમજવું. અને તેને (૧૭) જુએ છે. હિ. ક. ૧૯૨૯, પુ. ૫ પૃ. ૫૯૭ ઘેરો ઘાલનાર ડિમિટ્ટીઅને પિતા યુથી ડીમસ હતેજ્યારે (૧૮) ડિમિટીએસનો બાપ યુથીડીમાસ કહેવાનો તેમને સાકેત શબ્દ હોય તે, અયોધ્યાનગરી થાય અને તેની ઉપર હેતુ છે કેમકે આખું લખાણ તે પ્રસંગને આશ્રીને લખેલ છે. ચડાઈ કરનાર કિમિટીએસને સરદાર અને તેની ગાદીએ (૧૯) જુઓ જેનીઝમ ઇન નૈર્થન ઈન્ડિયા નામનું પુસ્તક આવનાર મિનેન્ટર હતો. (આ બધાં વર્ણન માટે પુ.માં (કર્તા સી. જે. શાહ; પ્રકાશક ઑગમેન્સ કાં) ૫,૧૬૧ની ટીકા,

Page #339

તૃતીય પચ્છિદ ]
હિંદમાં ખનાવ બન્યા તરીકેનું કહેવાયું છે તે હવે દક્ષિણ હિંદના મદુરાને અંગે કહેવાયું છે એમ ગણવું પરશે. આટલું સમજાયું તે પહલવ, પાંડયા વિગેરેનું જે વર્ણન આગળ આવે છે તથા યવનરાજ શબ્દને ખદલે વનરાજ॰ હાવાનાસંભવ છે તે બધું આપે।આપ સમજી જવાશે.
અનુવાદની સમજૂતિ
આ પ્રમાણે પ્રસ્તાવિક ચર્ચા કરીને હવે મૂળ વાત ઉપર આવી જએ. હકીકત એમ બની છે કે જે વખતે કલિંગમાં ખારવેલના પિતા વૃદ્ધિરાજને અમલ તપતા હતા, તે સમયે સિંહલદ્વીપનાં (જીએ પુ. ૨. પૃ. ૨૬૪ ટી નં. ૭૧ની વંશાવળી) રાજપ્રકરણમાં ખૂબ અંધાધૂધી ચાલી રહી હતી. ત્યાં મ. સં. ૪૫ થી ૭૫ સુધીના ૩૦ વર્ષમાં ક્રાક પાંડુવાસ નામના પરિચિત વ્યક્તિનું રાજ્ય ચાલતું હતું. તેને ત્રાસ અને જુલમ બહુ હતાં. તેના અમલને ઉચ્છેદ કરીને મ. સૈ. ૯૫ માં ત્યાં અભિવિજય અથવા વિજય નામના રાજા ગાદીએ આવ્યા હતા. તે મહા પરાક્રમી હતા. તેમજ નાનપણથી ઝળકી ઉઠવાની આગાહી આપે તેવાં શ્રુતિ અને કૌશલ્ય ધરાવતા હતા. આ વિજય રાજાની સાથે પોતાની તુલના રાજા ખારવેલે પાતાના લેખની ત્રીજી પંક્તિમાંજ કરી છે. રાજા વૃદ્ધિરાજના સમયે તે પાતે દક્ષિણ હિંદમાં ચડાઇએ ગયા હતા અને ત્યાંને મામલા પૂરતા કાબુમાં લેવાય તે પહેલાં તેને પાછા આવવું પડયું હતું એમ આપણે અગાઉ જણાવી ગયા છીએ. ત્યાં સ્થિતિ એવી બની રહી હતી કે જે પાંડુવાસ પાસેથી મ. સ. ૯૫ માં સિંહલદ્વીપની ગાદી રાજા વિજયે લઈ લીધી હતી તે પાંડુવાસ તથા તેના બીજા મળતીયાઓ જેઓ પણ લૂટફાટ કરવામાં અને ત્રાસ વર્તાવવામાં તેના જેવીજ મનેવૃત્તિ ધરાવતા ઢતા તેમને સિંહલદ્વીપમાંથી રૂખસદ મળેલી હાવાથી, પાસેના હિન્દના દક્ષિણ ભાગમાં નાસી આવ્યા હતા અને ત્યાં પેાતાને અડ્ડો જમાવી ખેઠા હતા. તથા પેાતાની હમેશની રીત પ્રમાણે ત્યાંની પ્રજા સાથે
(૭૦) યવનરાજમાંથી પ્રથમાક્ષર ય કાઢી નાખવાથી વનરાજ રાખ્યું આવે છે; અને વનરાજ એટલે વનમાં રાજા
૩૮
૨૯૭
કામ લીધે જતા હતા. ત્યાં વસી રહેલી પ્રજાના પાકાર પોતાના સરદાર કે ખંડિયા રાજા, એવા પાંડયા અને ચેાલાપતિદ્વારા, કલિંગાધિપતિ રાજા વૃદ્ધિરાજના કાર્ને પહાંચતાં, તેમણે પેાતાના યુવરાજ ખારવેલને તે લુટારાઓને જેર કરવા સૈન્ય સહિત માકલ્યા હતા. પરંતુ તે કામ સંપૂર્ણ રીતે પાર પાડે, તે પહેલાં ખારવેલને પાછા ખેલાવી લેવાની ફરજ પડી હતી. છતાં ખારવેલ જ્યારે દક્ષિણ હિંદમાં પ્રથમ વખતે પહોંચ્યા હતા, ત્યારે શિશુવયથી આગાહી આપતા પેલા સિંહલપતિ અભિવિજયની યશગાથા તા તેણે સાંભળીજ હતી. એટલે ત્યાંથી પાછા આવતાં જે સ્મરણાં પોતાની સ્મૃતિમાં તેને તાજ રમી રહ્યાં હતાં, તે સાથે પેાતાની સરખામણી કરવાની તક તેણે હાથધરી દેખાય છે. આવી રીતે ખારવેલને મ. સ. ૯૮માં દક્ષિણ હિંદમાંથી પાછું ફરવું પડયું હતું અને પેાતાને રાજ્યાભિષેક થઇ ગયા ખાદ, તુંરતમાંજ શાતવહન વંશી રાજા શ્રીમુખ શાતકરણીના આફ્રમણને અટકાવવાનું કામ હાથ ધરવું પડયું હતું તથા તે બાદ રાષ્ટ્રિકા અને ભેજાને નમાવવામાં ગુંથાવું પડયું હતું તથા તે ખાદ દુષ્કાળની સ્થિતિ પાતાના દેશમાં ઉભી થવાથી તેમાં પણ યથા સમય રાકાઈ જવું પડયું હતું. આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારની પાંચ છ વરસના સમય ઉપરાંતની તેને રાક્ત થઈ પડી હતી; જેથી પેલા પાંડુવાસનાં કાર્યં પરત્વે રાજા ખારવેલ જરા પણ સંભાળ રાખી શકયા નહેા. જેમ જેમ રાજ ખારવેલની રાત વધતી ચાલી, તેમ તેમ આ ખાજું પેલા ભાઈસાહેબ વધારેને વધારે જોરમાં આવતા ગયા; અને ઠેઠ મદુરા સુધીના મુલક પેાતાની સત્તામાં લઇ લીધા. હવે આ બાજુ રાજા ખારવેલને ત્યાં, પેાતાના રાજ્યના સાતમા વર્ષે પુત્ર જન્મની ખુશાલીના પ્રસંગની ઉજવણી પણ પુરી થઇ ગઈ હતી. એટલે આઠમા વર્ષથી પાછું પેાતાનું ચિત્ત દક્ષિણહિંદમાં શાંતિ સ્થાપવા તરફ દોડાવવાના તેને અવકાશ મળ્યા હતા. કર્લિંગની
જેવા જે પુરૂષ હતેા તે; એટલે લુંટારા જેવી વૃત્તિ ધરાવતા પુરૂષ એમ કહેવાની મતલખ છે.

Page #340

હાથીગુફાના લેખના
[ દશમ ખંડ હદ વટાવતાં પ્રથમ ચેલા રાજાને, તે બાદ પલ્લવપતિને હકીકત વિસ્તારપૂર્વક આગળ લખવાની છે એટલે અને તે બાદ પાંડયાની હકુમતને પ્રદેશ આવે છે. અત્રે નાહક ન રોકાતાં આગળ વધીશું. એટલે આઠમા વર્ષે પ્રથમ તે, પંકિત આઠમીમાં કાત- (મા) ભારતવર્ષમાં પ્રસ્થાન કર્યું-મૂળમાં જાણવા રાવ્યા પ્રમાણે પેલા ગરથગિરિ–અને રાજગૃહ તેડ- શબ્દ છે. અત્યારે કોઈ બીજો અર્થ કલ્પનામાં બેસતા યાનો બનાવ રાજા ખારવેલના હાથે બનવા પામ્યો. નથી. એટલે વિવેચન કરવું બંધ કરીશું. કદાચ તેમનો તથા તે બાદ દક્ષિણમાં આગળ વિશેષ જવાની તેણે હેતુ દક્ષિણ ભારતવર્ષ તરફ દિગ્વિજય કરવા તે અગ્રેકુચ કરવા માંડી. આ સમાચાર પેલા લુંટારા પાંડુવાસ સર થયો હતે એમ કહેવાનું થતું હોય. વનરાજને કાને પહોંચ્યા એટલે તેણે મદુરાથી ઉત્તરમાં (૬) દંડ, સંધિ, સામ પ્રધાન ઇત્યાદિ એમાં કઈ પ્રયાણ કરવાની જે તૈયારી કરી રાખી હતી તે ખાસ નોંધ નીકળતી નથી. પણ સંભવિત છે કે, માંડીવાળી પાછા હઠી ગયો. આખીયે આઠમી પંક્તિમાં દંડ, સંધિ, સામ અને ભેદરૂપે રાજનીતિના જે ચાર કેતરાયલ બનાવને ઇતિહાસ આ પ્રમાણે સમજવાનો પ્રકાર ગણાય છે તેમાંના પ્રથમના ત્રણ ભેદે તે સમયે છે. તેને ઉત્તરહિંદના મથુરા કે ડિમિટ્રીઅસ સાથે અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા, જ્યારે એ પ્રકાર, ભેદ સંબંધ જ નથી.
પડાવી રાજય કરવાને, જે ગણાય છે તે રાજા ખારવેલ(૯) તે બાદ આઠમી લીટીના છે. જે પલ્લવ ના સમય બાદ અમલમાં આવેલ દેખાય છે. આ શબ્દ છે તથા નવમી પંકિતમાં જે અનેક પ્રકારનાં પ્રકારની નીતિ પં. ચાકણે અમલમાં મૂક્યાનું કહેવાય દાન કર્યા ને ઉલ્લેખ છે તેને અર્થ એમ કરવાને છે છે એટલે ખારવેલને સમય ૫. ચાણક્ય અને ચંદ્રગુપ્ત કે, તે આખું વર્ષ પલ્લવરાજાની સાથેના યુદ્ધમાં તેને મૈર્યની પૂર્વેને સાબિત થયો કહેવાય. પસાર કરવું પડયું હતું અને અંતે તેમાં વિજય મેળ. (૧૧) અગિયારમા વર્ષે ખરાબ રાજાએ બનાવવિીને તેની ખુશાલીમાં વિવિધ પ્રકારનાં દાન કર્યા રાવેલ મડીને મોટા ગધેડાઓના હળ વડે ખોદાવી હતા; તથા પિતે જૈનધમાં હોવાથી તે પ્રદેશમાં નાંખે–એક તેર વર્ષના તમરના દેહ સંધાતને તેડી રાજભવનરૂ૫, મોટા રાજમહેલને પણ ઝાંખપ ૫મા નાંખ્યો. તે એક મે મહાવિજય નામે–અહંતનું જીનાલય- (મા) આમાં ખરાબ રાજા કેરું તેને પ્રાસાદ બંધાવ્યો હતો. જે હકીકત દશમી પંકિતમાં કાંઈ પત્તો લાગતો નથી. એક લેખકે પિતાના તેણે સ્વયે જાહેર કરી બતાવી છે.
વિચાર એમ દર્શાવ્યા છે કે, ખરાબ શબ્દને બદલે અહંતને પ્રાસાદ બનાવ્યો છે તે શબ્દજ સૂચવે માલ રાના Ava king or the king Ava છે કે તે જેનધમ હતા.
જોઈએ તેથી તેને અર્થ કરતાં કહે છે કે, He (૧૦) દશમી પંક્તિ-મહાવિજય પ્રાસાદ આડ- (Bharvel) raises to the ground (ploત્રીસ લાખ રૂપિયા વડે બનાવરાવ્યો તથા ભારતવર્ષમાં ugh down) with an ass-plough the પ્રસ્થાન કર્યું.
market town (Mandi) founded by (9) આમાં મહાવિજય પ્રાસાદ અને તેને બના- the Ava king=આવ રાજાએ બનાવેલ તે મંડ વતાં આડત્રીસ લાખ દ્રવ્યને કરવો પડેલ વ્યય છે. (મંડી=બજારને મોટા ગધેડાઓના હળ વડે તેણે
(૧) આને લગતું વિસ્તારપૂર્વક વિવેચન આગળ ઉપર મંડી ઉભી કરાવી હોય અને ત્યાં તેણે તથા તેના સાગ્રીતે મહાવિજય પ્રસાદને લગતા પારગ્રાફમાં આપ્યું છે તે જુઓ. લુંટમાં આણેલી વસ્તુનાં કયવિક્રય કરાતાં હોય.
(૭૨) કદાચ જે વનરાજનું વર્ણન ઉપરની પંક્તિ આઠમી. (૭૩) જુઓ જ. એ. બી. વી. સ. પુ. ૧૪ ૫. માં કર્યું છે તેણે મારાની આસપાસના કાઈ નગરમાં આ ૧૫૦ થી આગળ.

Page #341

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
( ખારવેલે ખેડાવી નાંખ્યા. જ્યારે એક અન્ય લેખક૪ જૈન સંપ્રદાયના વિદ્યમાન એક આચાર્ય સાગરાનંદસૂરિજીને પૂછતાં તેમણે વ્યકત કરેલ૫ શબ્દો ટાંકીને જણાવ્યું છે કે, “ He points out that Kunika is related to have ploughed Vishalanagar with ploughs drawn by asses=ગધેડાના હળ વડે રાજા કાણિકે વિશાલા નગરને ખાદી નાખ્યું હાવાનું સમજાય છે” પણુ અમારી એમ સમજણુ છે કે આ વિશાલા નગરની૬ હકીકતને ખારવેલના વન સાથે જરાએ સંબંધ નથી તેનાં અનેક કારણા છે. (૧) ખરાબ રાજાએ બંધાવેલ નગર પૂણિક તેાડી નાંખ્યું છે તે તે નગર કૃણિકના સમય પૂર્વે બંધાયું કહેવાય, અને તેને તેડ નાર કૃણિક કહેવાય; તેા પછી રાજા ખારવેલને તેના તાડનાર તરીકે શા માટે ગણુા ? વળી પ્રથમ કૂણિક છે અને તે બાદ ૭૫ વર્ષે ખારવેલ થયા છે, તેા એક વખત જે કૂણિકે તેાડી નાખ્યું હોય તેને પાછું તેાડવાનું ખારવેલને પ્રયેાજન શું? વળી સાવ સાદીને સામાન્ય બુદ્ધિમાં પણ ઉતરી શકે તેવી હકીકત તા એ છે કે, વિશાળાનગરી તા કલિંગની ઉત્તરે કેટલીયે આથી છે; ત્યાં પહાંચતાં પહેલાં, વચ્ચે રાજગૃહી તથા મગધના કેટલાક ભાગ આવે છે પછી ગંગા નદી આવે છે અને તે ઓળંગ્યા બાદ ભેંશાળી નગરી આવે છે.
અનુવાદની સમજૂતિ
(૭૪) જ. એ. ખી, રી. સેા. પુ. ૧૩. પૃ. ૨૬૧ ટી ન ૧-૨.
(૭૫) આ પેાતાના નના આધાર માટે તેમણે આવશ્યક વૃત્તિ-હરિભદ્રસૂરિ રચિત-પૃ. ૬૮૫-૭ તથા હેમચંદ્રનું વીર્ ચરિત્ર રૃ. ૧૭૦-૧ હોવાનું જણાવ્યું છે. આષારપૂર્વક જણાવ્યું છે એટલે ખનાવ સાચા છે. પરંતુ તે પ્રસંગ અત્ર થતી ચર્ચાના વિષયને લાગુ નથી પડતે। (૭૬) વિશાલાનગર એટલે વૈશાલીનગરી કહેવાને આારાય સમજાય છે કેમકે રાજા કુણીકે વૈશાલીપતિ ચેટકના મરણ બાદ તે પેાતાના રાજ્યમાં ભેળવી દીધી છે. એટલે કદાચ તે નગરીની દુર્દશા તેણે કાઈ કારણને લઈને કરી પણ હાય. (અયાયાના વિસ્તાર વિશાળ ગણાતા હતા તેથી તેનું નામ કોઇ કોઇ વખત વિશાલા કહેવાઈ જાય છે પણ તે
૨૯૯
જ્યારે લેખમાં કયાંય (૧૧મી પંક્તિ પહેલાંની નં. ૮, ૯ કે ૧૦મીમાં) આ પ્રમાણે રાજા ખારવેલે આક્રમણ કર્યાનું જણાવવામાં જ આવ્યું નથી. મતલબ કે ઉપર જણાવેલ હકીકતને કાષ્ઠ પ્રકારના સંબંધ જ નથી. વિદ્વાને સંરોાધનના કાર્યમાં કેવી વાતોને ઉલ્લેખ કરી શકે છે તે આ ઉપરથી જોઈ શકાશે). ત્યારે આગળ જણાવેલ એક વિદ્વાન આ મંડીના સ્થાન ખામત અનુમાન કરતાં જણાવે છે કે,૭૮ ← Pithunda-Pitunda of Ptolemy. It seems that it is a commercial town of importance. It was the gate to the Tamil−land, is indicated by the information which we get from the reading, now proposed by the last portion of this most difficult line:bhi[m]dati Tramira desha etc; મિ [[ ] વૃત્તિ ત્રમàશ=he breaks up the combination of the Tramil (Tamil) countries... The combination or league had existed for 113 years as the preceding expression says. The Tamil tradition covering up the Pandya, Chola and Kerala Desha is here
નગર તે। કણિકના સમયે કૈારાળપતિની સત્તામાં હતું એટલે તે હકીકત તેને ખધખેસતી થતી નથી.)
વિરાાળા નગરીના અર્થ અવતિનગરી પણ એક વખત થતી હતી; જીએ ઉપરમાં રૃ. ૨૨; પુ. ૧, પૃ. ૧૮૩ ટી. ન ૧૦૨; તથા મુનિ શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ જૈનકાળ ગણના નામના લેખમાં ૧૯૮૭, પૃ. ૩૧ ટી. નં ૨૮માં લખ્યું છે કે શ્રી વીર નિર્વાણાત્ વિશાલાયાં પાલક રાજ્ય ૨૦ વર્ષાણિ” મતલબ કે અવંતિને વિશાળા કહેવાતી હતી પણ અત્રે તે કથન બંધબેસતું નથી, માટે છે!ડી દેવું રહે છે.
(૭) પૃ. ૨૯૫ ઉપર અમારા પુસ્તકના વાચકાએ જે આક્ષેપે। અમારા ઉપર મૂકયાની ફરિયાદ કરી છે તે વાકય સાથે આ બીના સરખાવે, વળી જુએ નીચેની ટી, ન, ૭૯ અને ૮૧, (૭૮) ખ઼ુએ જ, એ. બી. રી. સા. પુ. ૧૪%, i૫૧

Page #342

300
હાથીગુફાના લેખના
[ દશમ ખડ
confirmed=પિથરઅથવા ટેલેમીએ (વર્ણવેલું) તે જ આ પિથરડ સમજાય છે. (૮) તે પિથું મેટું પિતું. એમ દેખાય છે કે વેપારનું તે એક અગત્યનું જબરદસ્ત વેપારનું મથક ગણાતું હતું. ઉપરના મથક હતું. તે તામિલ દેશનું પ્રવેશદ્વાર ગણાતું હતું. કથનથી અનેક બાબતનું સ્પષ્ટીકરણ થઈ જાય છે. એવું સૂચન (આખા લેખની) આ પંક્તિ જે આપણે જે મુદ્દો અત્રે ખાસ લક્ષમાં લેવો રહે છે તે સમજવામાં સૌથી મુશ્કેલ છે તેના ઉત્તર ભાગના એ જ કે, રાજા ખારવેલે તામિલ દેશના ત્રણે ભાગ વાચનમાંથી નીકળે છે. તે વાચન હવે નવીન રીતથીજ ઉપર અમુક જાતને રાજકીય કાબુ મેળવ્યો હતો તથા કરવામાં આવ્યું છે, તે નવીન વાચન આ પ્રમાણે કેઈ એક નગર-બજાર, જે આગળના રાજાએ બદમાશી કરાય છે)–ભિમ ]દતિ ત્રમ રદેશ==મર (તામિલ) માટે ઉભું કર્યું હતું તેને તેણે નાશ કરી વાળ્યો હતો. દેશના સંયોગ–એકીકરણને તેણે વિખેરી નાંખ્યું છે. (૨) ઉત્તરાપથના રાજાઓને બહુ ત્રસ્ત કર્યા. (ત દેશનો) આ સમુહ-અથવા સમવાયતંત્ર–આગળના એટલે કે ઉપર પ્રમાણે દક્ષિણ હિંદનું કામ મોટા ભાગે વાક્યમાં લખ્યા પ્રમાણે ૧૧૩ વર્ષથી હસ્તિમાં હતા. પૂરું કરીને, હવે ઉતર હિંદ તરફ તેણે પિતાનું ધ્યાન તામીલ (દેશની) દંતકથામાં જે પાંડ્યા, ચેલા અને દેરવ્યું; અમારા મત પ્રમાણે આ બારમા વર્ષે જ કેરલ દેશનો સમાવેશ કરાયેલ છે તે આ ઉપરથી પ્રથમવાર ઉત્તર હિંદમાં ગમે છે. અને ત્યાંનું કામ સિદ્ધ થાય છે.” એટલે તેમનું કહેવું એમ થાય છે કે, જે જીનમૂર્તિને અંગેનું હતું તે પતાવી નાખ્યા પછી (૧) આખાયે લેખમાં સૌથી વધારે મુશ્કેલીએ સમજી તે તરફ ફરીને બીજી વખત જોયું પણ નથી. જ્યારે શકાય તેમ હોય છે તે આ પંકિતને પાછલે ભાગ અદ્યાપિ પર્વતની પ્રચલિત માન્યતા પ્રમાણે, આઠમી છે. (૨) તેનો અર્થ નવીન રીતે હાલ સૂચવાય છે પંકિતમાં રાજગૃહને તોડયાને જે ઉલ્લેખ આપણે તે મુજબ હવે એમ અર્થ કરવાનું છે કે, રાજા ખારવેલે ગણાવ્યો છે, તે તેમણે રાજગૃહી ધારી લઈને મગધ તામીલ દેશના સમુહને વિખેરી નાંખ્યું હતું. (૩) આ દેશ પ્રતિનું તેનું પ્રયાણ હોવાનું લખ્યું છે તેથી તે સમુહમાં ત્રણ દેશ ગણાય છે. (૪) તેનાં નામ પાંડવા બનાવને મગધ ઉપરની પ્રથમ ચડાઈ ગણી છે અને ચેલા અને કેરલ દેશ કહી શકાય૦ (૫) કેમકે આ બારમાં વર્ષની ચડાઈને બીજીવારની ગણી છે. તામિલ સાહિત્યમાં આ પ્રમાણે દંતકથા પ્રચલિત છે. મતલબ કે અત્યારે, બે વખત મગધ ઉપર હલે (૬) આ તામિલ દેશનો જ્યાંથી આરંભ થતે ગણાય કર્યાની માન્યતા છે. પરંતુ વાસ્તવિક રીતે એક જ ચડાઈ છે ત્યાં તેના પ્રવેશદ્વારે–પિયુ શહેર આવેલું તેણે કરી છે. છે. (૭) ટોલેમીએ પિતૃ તરીકે જેનું વર્ણન કર્યું છે (૧૨)સુગાંગેય સુધી લઈ ગયો અને મગધરાજ
(૭૯) પ્રથમમાં, તમ=સિસ, અથવા તામ્ર એટલે તાંબુ તે ત્રણ દેશના સમુહ વિશે આ કથન છે એમ સમજવું. એમ અર્થ બેસારીને, સિસાનો કે તાંબાનો એક સ્તંભ તે ત્રિલિંગને અર્થ આપણે કે કરીએ છીએ તે પુ. ૧માં નગરમાં ઉભા કરાયેલ હતો અને તે ઉખેડી નાંખવામાં ચેદિદેશના વર્ણનમાં ડુંક સમજાવ્યું પણ છે, વિશેષ આ આવ્યો હતો એવો અર્થ કરાયો હતો. હવે તે જ લેખનું ખંડમાં આગળ ઉપર જણાવીશું. વાંચન પણ જુદું કરાય છે તેમ અર્થ પણ જુદે જ બેસારાય છે. (૮૧) આ પિયુંડને અર્થ અત્યારે કેઈક નગરના નામ વસ્તુ એકને એક હોય છતાં, સ્વરૂપ જ તદન ફરી જતું દેખાય તરીકે કરાય છે. આગળમાં પૃથુલ મેટા એવા વિશેષણના છે. (સંશોધનનો વિષય જ એવે છે. કેટલાકને આશ્ચર્ય થાય છે. ભાવાર્થ માં કરાયો હતો. (કેટલો મટે તફાવત. સરખા કે, શું એકને એક વસ્તુ હોવા છતાં આટલું બધું પરિવર્તન થઈ માં પૃ. ૨૫ની હકીકત તથા ટી. નં. ૭૯ તથા ટી. નં. ૭૭). શકે ! તે વાત તેમની બુદ્ધિમાં ન ઉતરતી હોવાથી પિતાને ગમે (૮૨) ચેસ તે કહી શકાય તેમ નથી પણું કલ્પનામાં તેવા શબ્દવાપરી અન્યને ઉતારી પાડવાની કોશિષ કર્યા કરે છે.) ઉતરે છે કે, તેનું સ્થાન વર્તમાનના તાંજોર, સાલેમ, કે
(૦) આપણે જેને ત્રિલિંગ તરીકે ઓળખાવીએ છીએ ત્રિચિનાપલી જીલ્લામાં આવેલું હશે.

Page #343

તૃતીય પરિચ્છેદ ]
અનુવાદની સમજૂતિ
૩૦૧
બૃહસ્પતિમિત્રને પેાતાના પગ ઉપર નમાવ્યેા...રાજા રીતે વાચન થાય તે અર્થ પણ કરી જાય તે નંદદ્વારા લઈ જવામાં આવેલ કલિંગજીનમૂર્તિને... દેખીતું જ છે. પ્રાચીન સમયે ક્રાતરાવાયેલ લેખમાં અંગમગધનું ધન લઈ આવ્યેા... રૂતુના, હવામાનના, વરસાદના, પાણીના, ટાઢતડકાના, તે ઉપર બેસતા પક્ષીની હગારના, મુસાકરાના હાથે થયેલ અટકચાળાના ધૃત્યાદિ, અનેક પ્રકારના સંજોગને લીધે તેના અક્ષરા ઉપર તથા હૃસ્વદીના કાના માત્રા
આ
(*) સુગાંગેય-પાટલિપુત્રમાં મગધતિને નામનેા મહેલ છે. તેનું નામ મુદ્રારાક્ષસ નાટકમાં પણ લેવાયું છે; પોતાના પગ ઉપર મગધપતિને નમાવ્યો છે. એટલે તેને કાંઈ તાબેદારી ભાગવતા નથી કર્યો પણ તેાખા પાકરાવીને-આપણે સાદી ભાષામાં જેની ‘ભીન' કહેવરાત્રી કહેવાય છે-તે સ્થિતિમાં માણી મૂકયા હતા. રાજાનંદદારા લઇ જવામાં આવેલ એટલે નદીવર્ધનરાજા જે, કલિંગપતિ ક્ષેમરાજના સમયે લઇ ગયા હતા તે, એવા ભાવાર્થમાં વપરાયલ છે. એટલે કે જે જીનમૂર્તિ નંદીવર્ધન-નંદ પહેલો૮૩ આગળના વખતે લઈ ગયા હતા તેને, આ ખારવેલ, ગંગા નદીના પ્રવાહદારા ઠેઠ પાટલિપુત્ર જઈ, મગધપતિના સુગાંગેય નામના મહેલને ધેરી લઈ પાછી ઉઠાવી લાવ્યા હતા અને કલિંગપતિનું જે અપમાન મંદિવર્ધને કર્યું કહેવાતું હતું તેના ખદલામાં, તેજ નંદિવર્ધનના વંશજ અને હાલના મગધપતિ બૃહસ્પતિમિત્રને પોતાના પગે નમાવ્યા હતા. બૃહસ્પતિમિત્રને અત્યાર સુધી વિદ્વાનેાએ શૃંગવંશી પુષ્યમિત્ર મનાભ્યાછે. પરંતુ તેમ બનવા યાગ્ય નથી તે આપણે ઉપરમાં અનેક પુરાવાથી પુરવાર કરી આપ્યું છે એટલે હવે ક્રરીતે તે પ્રશ્ન ચર્ચતા નથી. આ પ્રમાણે પરિણામ આવતાં કલિંગપતિ અને મગધતિ વચ્ચેના ટસની પૂર્ણાહુતિ થષ્ઠ ગઈ હતી એમ સમજવું રહે છે.
ઉપર તેમજ વળાંક ઉપર જે જે અસરૈશ થાય છે તે તે। અનેક પ્રકારની છે; એટલે વાચનવાચનમાં કાળે કાળે ફેરફાર દેખાઈ આવે તે પણ સ્વાભાવિક છે. એટલું જ નહીં પણ એક જ કાળે ધણા જોનારાઓની દષ્ટિમાં પણ ભિન્નતા હૈાવાથી જુદેા ઉકેલ કરી શકાય છે. મતલબ કે કાઈ શિલાલેખને ઉકેલ કે વાચન નાફેર રહી શકતાં જ નથી. આ વાત ધ્યાનમાં રહે તા, કાઈ પણ નવી જાતને અર્થ બહાર પડતાં વાચકવર્ગને જે આશ્ચર્ય જેવું લાગે છે કે શું આગલ થઈ ગયેલ સર્વે વિદ્વાના ભીંત ભૂલ્યા હતા જેથી તેમને આવા અર્થ સૂઝયે। જ નહીં ! તેવી તેમની મનેાદશા થશે નહીં; પરંતુ તિઢાસના સંશોધનમાં જે સમષ્ટિ કેળવવાના અન્યને ઉપદેશ આપવા તૈયાર થઇ રહે છે તે જ ઉપદેશ પેાતાને કેટલા પ્રમાણમાં લેવા જરૂરી છે તે આપે।આપ સમજી જશે. ]
તે
આ
[નોંધ—અત્ર નોંધ લેવાની એટલી જરૂર રહે છે કે, ભાષા ઉકેલમાં અનેક વખત અનેક વિદ્યાના મતફેર થયા જ કરે છે. પંડિત ભગવાનલાલ ઈંદ્રજીત જેવા સંશાધન નિષ્ણાતે ગૃહપતિમિત્રને બદલે ‘હુપતિસાસિન' વાંચ્યું હતું.૮૪ આ પ્રમાણે જુદી
(૮૩) જૈ, સા. સ. પુ. ૩ પૃ. ૩૭૨માં અનુવાદકે શક્યું છે કે, ઈ. સ. પૂ. ૪૫૮ વર્ષ પહેલાં અને વિક્રમ સ'. ૪૦૦ વષઁ પહેલાં, ઉડિસામાં જૈનધર્મ'ના એટલે પ્રચાર હતા કે ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી પશ્ચાત્તેર વર્ષ માં જ
(1) કલિંગજીનમૂર્તિ—ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે, જીનમૂર્તિ શબ્દ વાપર્યાં નથી પરં'તુ તેની સાથે કલિંગ નામનું વિશેષણ જોયું છે. તેના બે રીતે સમાસ કરી શકાશે: એક કલિંગ-જીનમૂર્તિ અને ખીને કલિંગજીનમૂર્તિ; પ્રથમ રીતે સમાસ હેાય તે તેને અર્થ કલિંગ દેશમાંની અથવા લિંગદેશવાળી મૂર્તિ એટલે કલિંગ દેશમાંથી લઈ જવાઈ હતી તે મૂર્તિ, એવો સાધારણ અર્થ થઈ શકે. જ્યારે બીજા સમાસના અર્થ કાંઈક વિશિષ્ટતાસૂચક છે; મૂળ લખાણમાં પણ ‘કલિંગજીન’ શબ્દ લખાયા છે એટલે આપણે પણ તે જ ભાવાર્થમાં
ત્યાં મૂર્તિએ પ્રચલિત થઈ ગઈ. (આ તે તેમણે ૭૫ વર્ષની વાત કહી છે. જયારે આપણે તે તે પૂર્વેની પણ સાબિત કરી બતાવી છે. જીએ પુ. ૧ પૃ. ૧૭૦ ટી. ન. ૫૫),
(૮૪) જુએ જૈ, સા, સ†, પુ. ૭ પુ. ૩૭૩ પત્તિ ૧૪

Page #344

૩૦૨, હાથીગુફાના લેખના
[ દશમ ખંડ લેખ પડશે. કલિંગજીન એટલે મૂર્તિનું નામ જ ત્યાં એક મંદિર બંધાવી તેની અંદર મૂર્તિ સ્થાપન કલિંગજન કહેવાય છે તેવી વિશિષ્ટ અર્થવાળી મૂર્તિ કરી હતી. આવાં અનેક કારણથી અત્યારે પણ તે અને કલિંગજીન એટલે જેનોના ત્રેવીસમા તીર્થંકર પહાડ, પાર્શ્વનાથ પહાડના નામથી જ ઓળખાય છે. પાર્શ્વનાથ કહેવાય છે એમ આપણે ઉપરમાં જણાવી વળી આ પાર્શ્વનાથને જૈન સાહિત્ય ગ્રંથોમાં ગયા છીએ; કેમકે કલિંગમાં આવેલ રામેતશિખર (પુરૂવાદાનીય' તરીકે લેખાવાય છે. તેને સામાન્ય પહાડ ઉપર, છેલ્લામાં છેલ્લા જે તીર્થકર નિર્વાણપદ અર્થ તે મનુષ્યના રોગનું નિદાન જાણવાવાળા અથવા પામ્યા છે તેમનું નામ પાર્શ્વનાથ છે. તે ઉપરથી તેની તેને મળતા જ ભાવાર્થ થાય છે. અને તેવા સામાન્ય તળેટીમાં, કોઈ રાજનગર ગણાતા શહેરમાં, પાર્થ- અર્થમાં તો દરેક તીર્થકરને તે વિશેષણુ લગાડી શકાય છે. નાથની નિર્વાણભૂમિના સ્મારક તરીકે, રાજ કરકંડુએ પરંતુ ત્રણે કાળમાં –ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યમાં
(૮૫) “બંગાળ, બિહાર અને ઓડિસા કે જૈન સ્મારક” વ્યા પ્રમાણે મતિઓ તોડી નંખાઈ હશે ત્યારે મૂળ પ્રતિમા તેવા નામે એક પુસ્તક છે; તેના પ્ર. ૧૩૮થી હકીક્ત લઇને અને યક્ષ છૂટા પડી ગયા હશે માટે તેને અંશ કહ્યો છે) ભગવાન પાર્શ્વનાથ નામનું એક પુસ્તક સુરત મુકામેથી એટલે ઉપરોક્ત મંદિરને લગતી જ હોવી જોઇએ. વળી પાટણ ૧૯૮૫માં છપાવીને દિગંબર પત્રકારે પોતાના ગ્રાહકોમાં ભેટ અને પાટલિપુત્રનું સ્થાન એક જ છે. આ બધી હકીકતથી અમે તરીકે આપ્યું છે. તેના પૃ. ૧૧ ઉપર જણાવાયું છે કે “રાજા એવું અનુમાન દોર્યું હતું કે તે નેમિનાથ અથવા તે કૃષભનાથખારવેલ કે હાથીગુફાવાળા લેખ એક નંદવંશી રાજદ્વારા આદિનાથની મૂર્તિના અંશે હેય. તેમાં પણ વિશેષ પ્રકારે ત્રષભદેવકી મતિ કે લિંગસે પાટલિપત્રમૈં લે જાનેકા આદિનાથની હોવાનું ધાર્યું હતું; કારણકે જૈનધર્યની આદિ ઉલેખ હૈ.” (તેમણે ગષભદેવનું નામ શા માટે લખ્યું સાથે તેમને સંબંધ વિશેષપણે હાઈને, તેની મહત્તા વિશેષ તેની દલીલો આપી હોત તો તે ઉપર વિચારવાનું સગમ ગણાય. આ અમારા મંતવ્યને ઉપરોક્ત દિગંબર પુસ્તકની થાત–એટલે કે લેખકે તે મૂર્તિ અષભદેવની માની છે. હકીકતે સમર્થન મળતાં તે માન્યતા બળવત્તર થવા પામી જ્યારે વાસ્તવીક રીતે તે પાર્શ્વનાથની હોવાનું સંભવિત છે). હતી. પરંતુ જ્યારથી જનરલ કનિંગહામના પુસ્તકમાં આ
ટિપ્પણ:-આ મૂર્તિ આદિશ્વરની હશે એવી પ્રથમ કલિંગજીનની મૂર્તિનું વર્ણન વાંચ્યું તથા તેને લગતી પ્લેઈટમાં અમારી પણ માન્યતા થઈ હતી; કેમકે, (જી પુ.૧ પૃ. ૩૦૪). તેનું સ્વરૂપ જોયું, ત્યારથી તે વિચાર ડગમગવા માંડે હતે. મગધપતિ રાજ ઉદયાજે પાટલિપુત્ર વસાવી પિતાને સદૈવ તેમાં વળી વિક્રમસંવત સત્તરની મધ્યમાં (ઈ. સ. ૧૬૦૦ની પૂજા કરવાની સગવડતા થાય માટે એક જૈન મંદિર બંધાવીને આસપાસ) થયેલ, જૈન કવિ સમયસુંદરનું તીર્થમાળાનું સ્તવન તેમાં શ્રી નેમિનાથની પ્રતિષ્ઠા કરાવ્યાનું લખ્યું છે. (કેઇ ડેકાણે વાંચ્યું (જુઓ નીચેની ટી. નં. ૮૬માં તેની કડી નં. ૯-૧૦ નેમિનાથ અને આદિનાથ એમ બે મતિ પધરાવ્યાને વાચ્યું નો અર્થ લખ્યો છે તે) તેમાં જગનાથ પાર્શ્વનાથ શબ્દ લખ્યો હોય એમ યાદ આવે છે) આ પાટલિપુત્રનો જ્યારે શ્રેગવંશી છે. જ્યારે આ કલિંગજીનવાળું તીર્થ જગન્નાથપુરીના નામે રાજા અગ્નિમિત્રે નાશ કર્યો ત્યારે આ મંદિર નષ્ટ થવા ઓળખાઈ રહ્યું છે. એટલે બધી વાતને મેળ મળી રહ્યો; સાથે તેમાંની મૂર્તિઓ પણ ભાંગીને તેના અંશો વેરવિખેર અને નક્કી થયું કે તે કલિંગજીનની મતિ પાર્શ્વનાથની જ થઈ ગયા હોવા જોઈએ. એટલે જે બે યક્ષની મતિઓ છે, તેને જૈન સાહિત્યમાં જગન્નાથ પાર્શ્વનાથ કહીને સંબે૧૮૮૨માં પટણા નજીકમાંથી મળી આવી છે અને હાલ ધેલ છે; તેમ ઉદયાળે બંધાવેલ તે મૂર્તિ હોવી ન જ જોઈએ. કલકત્તા યુઝીએમમાં “ભારત ગેરરી ”વાળા વિભાગે ગોઠવ. પાટલિપુત્રના મંદિરની તે મતિ ન હોય તેનું કારણ એ વામાં આવી છે તથા તેના ઉપર `અજ' અને “સમ્રાટ છે કે, ખારવેલના સમયે તેમ જ રાજ નંદિવર્ધનના સમયે વતિનેન્દિ' અક્ષરે છે તેને રાન ઉદયનના મંદિરની પ્રતિમાના પાટલિપુત્ર અખંડ હતું. તેમજ પાટલિપુત્રની સ્થાપના અને અંશ તરીકે લેખવી રહે છે. (અંશ એટલા માટે કે જીન પ્રતિ નંદિવર્ધને પ્રથમવાર તે મૂર્તિ મેળવવા ચડાઈ કરી તે બે માઓની પલાંઠીની નીચે હંમેશા તેની ઓળખ માટે યક્ષ- સમય વચ્ચે ૪૦ વર્ષને તે ફેર હતું. એટલે તે મૂર્તિને પક્ષિણીની મૂર્તિ કોતરવામાં આવે છે, અને ઉપરમાં જણા અને પાટલિપુત્ર વચ્ચે સંબંધ જ નહોતે.]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #345

-
તૃતીય પરિછેદ અનુવાદની સમજૂતિ
૩૦૩ આ પાર્શ્વનાથના નામ સાથે અનેક પ્રકારના ચમત્કારો વર્ણન આગળ ઉપર લખવાનું છે. એટલે અહીં તે સંયુક્ત થયાનું જણાયેલ હોવાથી તે જુદા જુદા માત્ર તેના મહાભ્યનું જ દર્શન કરાવ્યું છે. નામે ઓળખાતા રહ્યા છે. તેથી તેમની મૂર્તિ (૬) અંગ-મગધનું ધન લઈ આવ્યો. એમ જે વિશેષ ચમત્કારિક મનાતી રહી છે. તેમ એટલું તે ખારવેલે કરાવ્યું છે તે વાકય જ બતાવે છે કે, તે સ્વભાવિક જ છે કે, જેમ મૂર્તિ વિશેષ પુરાણી અને સમય સુધી અંગદેશનું મહત્ત્વ પણ પ્રજાના મગજમાં ચમત્કારિક, તેમ તેના ઉપર તેના ભકતોની ભક્તિ પણ રમી રહ્યું હતું. જ્યારે એતિહાસિક નજરે. ભલે કયાંય વિશેષ તથા તે માટે તેમની પ્રાણ પાથરવાની તૈયારી એવો નિર્દોષ થયો નથી જણાવો કે અંગદેશ કયારથી પણ વિશેષ સમજવી. આ બે સિદ્ધાંત નક્કી કરાયા (૧) રાજદ્વારી અગત્યતા ગુમાવી બેઠે હતો, છતાં કઈ તે મૂર્તિ પાર્શ્વનાથની હતી અને (૨) તે બહુ ચમત્કારિક પણ ઇતિહાસવિદ એટલો તે સ્વીકાર કરશે જ, કે હતી-એટલે સહજ સમજી શકાશે કે તે મૂર્તિ ઘણા કાળની મર્યવંશની હકુમત તળે જ્યારે મગધ દેશનું આધિપત્ય જૂની તથા અલૌકિક હોવાથી, તેનાં ગૌરવ-પ્રતિભા ચાલતું હતું ત્યારે દેશનું નામ તે લગભગ અને મહિમા–અતિ મોટા પ્રમાણમાં પ્રસિદ્ધ થઈ ભૂંસાઈ ગયું જ હતું. તેમ સમ્રાટ-પ્રિયદર્શિનના ચૂક્યાં હતાં. આવી પ્રતિમાના રક્ષણ માટે, કોઈ ઉપાડી શિલાલેખમાં પણ તેને કોઈ ઠેકાણે યાદ સરખાયે કર્યો ન જાય તે માટે-તેના ભક્તો પિતાને પ્રાણુ અપ નથી. એટલે સમજવું રહે છે કે મૈર્યવંશ પહેલાં દેવાને પણ વિલંબ ન કરે અને પિતાથી બને તેટલા અથવા મેડામાં મોડો સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનની પહેલાં જ૮૭ પ્રયત્ન-આકાશપાતાળ એક કરે જ. જ્યાં સામાન્ય રાજા ખારવેલ થઈ ગયું છે એમ ફલિતાર્થ નીકળે છે. માણસની વાત આ પ્રમાણે હોય ત્યાં, સમ્રાટ ખારવેલ (૧૩) તેરમી પંક્તિ. અદ્દભૂત અને આશ્ચર્ય જેવાની સ્થિતિ કેવી થાય છે તે વર્ણવવા કરતાં (થાય તેવી રીતે તે) હાથીઓવાળાં વહાણ ભરેલ. સમજી શકાય તેવી છે. તેમાં પણ જે મૂર્તિ ખુદ પાંડવ રાજાને ત્યાંથી આ વખતે અનેક મોતી, માણેક, ખારવેલના જ પ્રપિતામહ ગણાતા આદ્ય પુરૂષ એવા રત્ન હરણ કરાવી લાવ્યા. ' મહામેધવાહન રાજાએ પ્રતિષ્ઠિત કરી હોય તો તે (ક) અભૂત અને આશ્ચર્ય-હાથીઓવાળાં વહાણ પછી પૂછવાની વાત જ કયાં રહે? વળી આપણે ભરેલ; હાથીઓવાળાં વહાણ એમ જ્યારે ખાસ વિશેષણ જાણીએ છીએ કે મહારાજા કરકે પોતે જ પ્રવૃત્ત- વાપર્યું છે ત્યારે સામાન્ય કરતાં તેમાં કાંઈક વિશેષ ચક્ર હતા એટલે કે તેને કૈવલ્યજ્ઞાન થયું હતું, જેથી કહેવાને હેતુ દેખાય છે. તેનો અર્થ એમ સમજાય છે મૂર્તિની હકીકત અથથી ઇતિ સુધી તેના ખ્યાલમાં કે, હાથીઓનાં કામ માટે ઉપયોગમાં લેવાય તેવાં હતી, અને તેથી જ તેને અસાધારણ પ્રતાપવંતી વહાણે, એટલે કે જે વહાણમાં હાથીઓને ચડાવવા માનતે હતો. આવા સંજોગોમાં જે મૂર્તિ ખુદ કર ઉતારવાની સગવડતા સચવાય એવી રીતે બાંધવામાં મહારાજે પ્રતિષ્ઠિત કરી હોય તેનાં ગૌરવ, સામર્થ આવ્યાં હોય તેવાં વહાણો, એમ અર્થ થાય અને બીજી અને મહામ્ય કેટલાં બહોળા પ્રમાણમાં હોય તે માત્ર રીતે એમ પણ થાય કે વહાણને આકાર જ હાથીકલ્પનાને જ વિષય કહેવાય. આ મૂર્તિને લગતું વિશેષ એના સ્વરૂપને મળતું આવે તેવો હોય અથવા સામાન્ય
(૮૧) જેવાકે -શંખેસરા, અમીઝરા, જીરાવલા, સ્તંભન, ચમત્કાર નીપજ્યા હોવાની આખ્યાયિકા જોડાયેલી છે. તે કાધિ, સેરિસરે, અજાવરે, અંતરીક્ષ, પંચાસરે જગન્નાથ, વિષય અહીને ન ગણાય એટલે આટલો ઉલ્લેખ જ માત્ર કર્યો છે. (આ બધા સાથે પાર્શ્વનાથ શબ્દ જોડવો). જોકે (૮૭) આ હકીક્તને રાજા ખારવેલના સમય નિર્ણયની ઉપરનાં નામો તો તે તે સ્થાનમાં સ્થાપિત કરાયેલી પ્રતિમા છે વીસેક દલીલો પૃ. ૨૫ થી ૨૬૬ સુધી આપી છે તરીકે લેખવાનાં છે; પરંતુ તે દરેક સાથે અમુક પ્રકારના તેમાં ઉમેરી શકાશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #346

૩૦૪ હાથીગુફાના લેખના
[ દશમ ખંડ વહાણ કરતાં એવા ઊંડા તેમજ અન્ય પ્રકારે રચાયેલાં પંક્તિમાં આઠમા વર્ષે જે રાજગૃહને તેણે તેડયાનું તથા હોય કે, જેને જોતાં વેંત જ નવીન વિચારણા ખુ; ગમે તેના સંવાદો સાંભળી પેલા વનરાજ પાછો હટી ગયાનું તેવા અર્થમાં લ્યો, પણ તેમાં વટાણની રચના અને ઘાટ લખ્યું છે તે પ્રસંગ પણ હોય; અથવા અગિયારમી સંબંધી હકીકત જણાવી છે એટલું સમજાય છે. પંકિતમાં અગિયારમા વર્ષે જે મંડી ખદાવી નાખ્યાની
અદભૂત અને આશ્ચર્ય–શબ્દો પણ વિશેષણરૂપે અને દેહ સંઘાતને તોડી નાંખ્યાની હકીકત લખી છે વપરાય હેય, તે ઉપર જણાવી ગયા પ્રમાણે તેનાં તે પ્રસંગ પણ હોય; ઉપરમાં નિર્દિષ્ટ કરેલ સર્વે પ્રસંગે પાટ અને કદ વિશે જ પાછું સૂચન કરાયું છે એમ અથવા કદાચ એકાદ ઓછો વખતે, પાંથા દેશના રાજા સમજાય; પરંતુ ખાસ શબ્દ જુદા જ પાડીને જોડયા ઉપર તે ચડાઈ ગયો છે જોઈએ. પરંતુ એટલું છે ત્યારે તેમાં કાંઈક વિશેષ ધ્યાન ખેંચવાનો આશય તો ખરૂં જ કે, એક કરતાં વધારે વાર ગયો હતો, દેખાય છે. તે આ રીતે, આગળ જતાં માણિતી નહીં તે “આ વખતે' શબ્દો લખત નહીં જ. રત્ન શબ્દ તે લખ્યાં જ છે, એટલે કે છૂટાં છૂટાં (૧૪) ચૌદમી પંક્તિ-કુમારિ પર્વત ઉપર જ્યાં વિજય આ પદાર્થો તે હતાં જ. ઉપરાંત “વહાણ ભરેલ ચક્રસુપ્રવૃત્ત છે, સંસ્કૃતિ (જન્મ મરણને વટાવી ગયેલ નજરાણું હાથી, રત્ન, માણિક્ય” એવા શબ્દો પણ કાયનિષીદી (સ્કૂ૫) ઉપર-રાજભૂતિઓ કાયમ કરી વાપર્યા છે એટલે એમ કહેવાનો હેતુ સમજાય છે કે દીધી. પૂજામાં રત ઉપાસક ખારવેલે જીવ અને શરીરનીજેમાં રત્ન, માણિક્ય જડેલાં છે તેવા આકારનાં હય, શ્રીની પરીક્ષા કરી લીધી. હાથી ઈ. આકારનાં પ્રાણીઓ બનાવેલ હતાં અને તે (બ) કુમારીપર્વત ઉપર જયાં વિજ્યચક્ર સુપ્રવૃત્ત ભેટ આપવા લાયક હતાં. વળી તેને જોતાં જ તેની છે કુમારી ઉ ઉદયગિરિખડગિરિ પર્વત ઉપર૮૮ કારીગીરી માટે તથા બનાવનારની કૌશલ્યતા માટે ધર્મવિજયચક્ર પ્રવર્યું હતું એટલે મહાવીર ભગવાને આપણું મનમાં આશ્ચર્યજ ઉદ્દભવ થતું હતું. પોતેજ જેનધર્મને ઉપદેશ દીધું હતું. ત્યાં એટલે તે
(મા) પાંડય રાજાને ત્યાંથી આ વખતે ઇ. ઈ:- પર્વત ઉપર. પાંડવ્યું રાજાને ત્યાંથી આ વખતે; એવા શબ્દ જ્યારે (મા) કાયનિષીદી (સૂપ) ઉપર–રાજભૂતિઓ વપરાયા છે ત્યારે એમ અર્થ થાય છે કે, આગળ કાયમ કરી દીધી ત્યાં જન્મ મરણું વટાવી ગયેલ પણું એક કે વધારે વખત પાંડય રાજાના ઉપર હલે છે તેવાની કાયનિલીધી અર્થાત જૈન સ્તૂપ હત; લઈ જવાયા હતા, પરંતુ તે સમયે આ વખત જેવી જેમાં કોઈ અરિહંતનું હાડકું દાટવામાં આવ્યું હતું ભેટ સોગાતમાં વપરાય, તેવી વસ્તુઓ કાંઈ પ્રાણ ત્યાં શાસન બાંધી આપ્યાં. એટલે સ્તૂપ ઉપર જે પુરૂષ થઈ નહતી. જે તેવી વસ્તુઓ મળી હતી તે “ આ કામ કરનારા હતા, મતલબ કે જેઓ તેના સંરક્ષક વખતે'ની સાથે “પણ” શબ્દ જોડીને “ આ વખતે હતા અથવા તે આગળ બેસીને પૂજા-ભક્તિ-જાપ પણ’ એમ લખ્યું હોત.
મંત્ર જપનારા હતા, તે સર્વેને અમુક અમુક વર્ષાસન પ્રશ્ન એ ઉદ્દભવે છે કે, પ્રથમ વખતે (એટલે આ પૂર્વે કાયમને માટે કરી આપ્યાં. આ સ્તુપ શેને હતો અને એક યા વધારે વખતે) પાંડયા રાજ્ય ઉપર કયારે ખારવેલે તેમાં શું મુકવામાં આવ્યું હતું તથા જૈનધર્મીઓ હલો કર્યાનું સમજવું? સૌથી પ્રથમ તેની યુવરાજ આવા સ્તૂપ શા માટે ઉભા કરતા હતા; તે ત્રણે પ્રશ્નો અવસ્થામાં (ઉપરમાં જુઓ; તેને રાજ્યાભિષેક થયો અહીં કેટલેક ખુલાસો માંગે છે. (૧) આ સ્તૂપ તે પહેલાંની બીજી પંક્તિનું વિવેચન (મા) ની હકીકત - શેને? –તેને ઉત્તર તે ખારવેલે પોતે જ આપેલ છે, કે માં તે ત્યાં ગયો દેખાય છે; બીજી વખત, આઠમી પ્રક્ષીણ સંસ્કૃતિ એટલે જે જીવ જન્મ મરણને વટાવી
(૮૮) જે. સા. સ. પુ. ૩ પૃ. ૩૭૨ પક્તિ ૧૫
(૮૯) જુઓ જે. સા. સં. પુ. ૩ પૃ. ૩૭૨ પંક્તિ ૧૭
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #347

તૃતીય પરિછેદ ] . અનુવાદની સમજૂતિ
૩૦૫ ગયેલ છે તે માટે; મતલબ કહેવાની છે, તેના પ્રદાદા દાબડે, કરંડિયો કે તેવું કામ હોય, તે મૂકવામાં આવે મહારાજ કરકંડ જે પ્રત્યેક બુદ્ધ થયા હતા–એટલે છે. આવા સમાધિ–સ્તૂપ અનેક સ્થાને અનેક સંખ્યામાં કૈવલ્યજ્ઞાન પામવાથી જેમના આઠ કર્મમાંના મેહની- અદ્યાપિ પર્યત નજરે પડે છે (૩) જેનધમએ આવા કર્મ આદિ ચાર ઘાતિ કર્મને નાશ થઈ ગયો હતે રતૂપ શા માટે ઉભા કરતા હતા? આને ઘણો ખરે અને બાકીનું આયુષ્ય પૂર્ણ થયે શેષ ચાર અધાતિ ઉત્તર, ઉપર નં. રના ખુલાસામાં આવી ગયો છે. અત્રે કર્મને નાશ કરી જે નિર્વાણ પદને પામ્યા હતા; તેથી એટલું જણાવવાનું કે અત્યાર સુધી સર્વ વિદ્વાનની તેમને હવે જન્મ મરણના ફેરા કરવા રહ્યા નથી, એવી માન્યતા છે કે, સારા હિંદુસ્તાનમાં અનેક એવા–તેમના દેહને જે સ્થાને અગ્નિદાહ દીધે હતો ઠેકાણે (દષ્ટાંતમાં જાણવું કે-સાંચી, ભારહુત સ્તૂપવાળા તે સ્થાને એક સ્તૂપ ચણાવવામાં આવ્યો હતો. તે પ્રદેશમાં) જે સ્તૂપ ઉભા કરાયા છે તે સર્વે બદ્ધ તૂપની અંદર તેમના શરીરનાં કાઈક અવશેષો સાચવી ધર્મના છે; પરંતુ પુ. ૨ માં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનું વૃત્તાંત રખાયાં હતાં.૯૦ આ તપ પાસે બેસીને જાપ જપવા લખતાં આપણે સાબિત કરી ગયા છીએ, કે તે પોતે જે માણસોને નીમ્યા હતા તેઓ ત્યાં બેઠા બેઠા, ધર્મ જૈનધર્મી હતો અને તેણે તેમજ તેની પૂર્વેના રાજા કાર્ય કરે તથા નવકાર મંત્ર આદિ ભણ્યા કરે અને ઓએ (કેશલપતિ પ્રસેનજીત રાજાએ તથા મગધપતિ તૂપની પૂજા કરે, અર્થ ચડાવે, ઈત્યાદી જે જે કર્મો રાજા અજાતશત્રુએ ભારહુત મૂકામે) અથવા તે કરવા યોગ્ય હેય તે કરે, તે માટે તે માણસને ધર્મના અનેક ભક્તોએ (સાંચી-ભિલ્લા ટેસવાળા (કાયમના પગાર બાંધી આપ્યા હતા. (૨) શું મુકવામાં ભૂમિ પ્રદેશમાં) વિપુલ સંખ્યામાં આવા સૂપ આવ્યું હતું ?-મૂખ્યત્વે શરીરને અગ્નિદાહ દેવાયા પિતાની ભક્તિ દર્શાવવા જણાવ્યા છે અને આ પછી જે કઈ હાડકું રહી ગયું હેય-જેને અત્રે સ્તૂપની રચનામાં જે ધર્મચિહ્નો કોતરાવાયાં છે તે સામાન્ય ભાષામાં કુલ કહેવાય છે, તે અથવા દાઢાએ પણ જૈનધર્મનાં પ્રતીક રૂપે જ છે. તેને વિગતવાર કે કેશ આદિ જે કઈ ભાગ ભળી ગયા વિનાને સમજૂતિ સાથેનો ખુલાસો આપણે પુ. ૨ માં પ્રથમ રહી ગયો હોય, તે એક વાસણમાં સાચવી રાખી, અને દ્વિતીય પરિચ્છેદ તથા સિક્કાનું વિવરણ કરતાં તે ઉપર મોટા સ્તૂપ રચવામાં આવે છે અને તેના તૃતીય પરિચ્છેદે આપી ગયા છીએ એટલે અત્ર તે પિલાણમાં–ગર્ભાગારમાં–પેલા અવશેષવાળું વાસણ, સંબંધી કાંઈ વિશેષ જણાવવા અપેક્ષા રહેતી નથી. માત્ર
(૯૦) જૈન સાહિત્ય સંશોધક પુ. ૩ પૃ. ૩૭ર પંક્તિ નાના સ્તૂપો અથવા ચૈત્ય અહીં એક જગ્યાએ છે જેને ૧થી આગળ જે લખવામાં આવ્યું છે તે અહીં ઉતારવામાં દેવસભા કહેવામાં આવે છે. આવ્યું છે.
(૯૧) પ્રસેનજીત પીલર અને અજાતશત્રુ પીલર તરીકે, ત્યાં પર્વત ઉપર એક કાયનિધીદી અર્થાત જૈન સ્તૂપ ભારતÚ૫ નામે પુસ્તકમાં જે વર્ણવાયા છે; તેનાં ચિત્રો હતો, જેમાં કોઈ અરિહંતનું અસ્થિ દાટવામાં આવ્યું હતું. ૫. ૧માં આકૃતિ નં. ૮ તથા ૯ તરીકે આપણે રજુ કર્યા છે. ખાલ યા એના પહેલાના વખતની એવી અનેક ગુફાઓ આ સ્તુપ પણ પ્રક્ષીણ સંસ્કૃતિરૂપ સ્મારક હતું કેમકે
અને મંદિરો આ પર્વત ઉપર છે કે જેના ઉપર પાર્શ્વનાથનાં તે સ્થાને શ્રી મહાવીરને કૈવલ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ હતી ચિન્હો તેમજ પાકાઓ છે અને જે કોરી કાઢેલાં છે. કેવલ્યજ્ઞાન ઉપજે એટલે નિયમ જ છે કે તે જીવે અન્ય સર્વ તેમજ બ્રાહ્મીલિપિમાં લેખવાળાં છે. તેમાં જૈન સાધુઓ ધાતિકર્મો ખપાવી નાંખ્યા છે; માત્ર જે આયુષ્ય ભોગવવું રહેતા હતા એ વાતનો ઉલ્લેખ છે. આ ઉપરથી એ સ્પષ્ટ બાકી હોય છે, તે સાથે અન્ય ત્રણ અધાતિકને પણ અંત છે કે, આ સ્થાન એક જૈનતીર્થ તેમજ ઘણું જૂનું છે. સમયે નાશ થવાથી પોતે નિર્વાણને પામે છે જ; એવો સર્વદા મરાઠાઓના રાજ્યકાળ દરમ્યાન પણ જૈનએ અહીં એક નવું નિયમ હોય છે. અને નિર્વાણ પામ્યા એટલે તેને આ મંદિર બંધાવ્યું હતું. યાત્રીઓએ બનાવરાવેલાં અનેક નાના સંસારમાં ફરી ફરીને જન્મમરણના ફેરા કરતા રહેતા નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #348

હાથીણુંકાના લેખના
૩૦૬
જે કહેવાનું રહે છે તે એટલું જ કે વાચકને હવે ખાત્રી થશે કે અમારા તે કથનને રાજા ખારવેલના હાથીણુંક્ાના લેખથી સંપૂર્ણ સમર્થન પણ મળી રહ્યું છે. તેમ આવા સ્તૂપા ઉભા કરવાની પ્રથા જૈનમતાનુયાયીઓમાં હતી તે હકીકત પણ હવે સિદ્ધ થઈ જાય છે.
(૬) પૂજામાં રત ઉપાસક ખારવેલે જીવ અને શરીરની શ્રીની પરીક્ષા કરી લીધી. એટલે કે રાજા ખારવેલ જે જૈનધર્મમાં સંપૂર્ણપણે આસક્તિ ધરાવતા હતા તેણે ઉપાસકદશાર સાધી હતી; એટલે શ્રાવક તરીકે જે કાર્યા. ધર્મશાસ્ત્રની આજ્ઞા પ્રમાણે નિત્ય નિયમ તરીકે કરવાં જોઈએ” તે સર્વે પોતે હવેથી આચરતા થયા હતા. અને આમ કરવાથી તેને પેાતાના આત્માનું જ્ઞાન થયું હતું. તેમજ યુવરાજાવસ્થામાં શાસ્ત્રનાં પઠન પાઠન આદિ કા હૈાવાને લીધે પુદ્ગલ તથા આત્માના ભેદની ઝીણામાં ઝીણી રીતે સમજણુ તેને મળી ગઈ હતી.
વળી પેાતાના આત્મકલ્યાણ માટે ધર્મક્રિયા
(૯૨) નુ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સહસ્રામના ખડક લેખ (૯૩) એક ક્રાર્યાં એ પણુ ગણાય છે કે તેણે એક દિવસમાં ત્રણ વખતે છનમૂર્તિની પૂજા કરવી જોઇએ. આ પ્રમાણે રાન્ત શ્રેણિકને પણ નિયમ હતેા. (જુએ તેનું વૃત્તાંત) તેમ રાજા ઉદયાને પણ આ કાર્યને માટે જ પાટલિપુત્ર નગરે નવું દેવાલય બંધાવી તેમાં છનદેવની મૂર્તિ પધરાવી હતી. (પુ. ૧ પૃ. ૩૦૦ જીએ).
(૯૪) રાત દિશાના જ્ઞાની=સ દિશાના જ્ઞાની અથવા દશ દિશાના જ્ઞાની આ પ્રકારનું લખાણ àાવું જોઇએ. આ વાક્રય સાથે નીચેની ટીકા નં. ૯૫, ૯૬નું લખાણ જો વાંચવામાં આવશે તે તુરત સમાશે કે, જે પુરૂષને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઇ છે અથવા જેમને કેવળી કહેવાય છે. તે માટે આ વિશેષણે। વપરાયેલ છે.
કૈવલ્યજ્ઞાન તેને કહેવાય છે કે, જેથી ત્રણે કાળમાં સ પદાર્થોનાં-જડ અને ચેતનવંતાનાં સંસ્વરૂપ તે જ્ઞાનના બળ વડે જાણી શકાય. અલખત જ્યારે જ્યારે તે જ્ઞાનને ઉપયાગ કરે ત્યારે ત્યારે કંરામલકવવિશ્વમ્-જેવી સ સ્થિતિ તેને પ્રત્યક્ષ—સાક્ષાત નજરોનજર ખડી થઇ જાય.
આ પ્રમાણે અ નિષ્પન્ન કરવામાં ઉપરના વાકયના જે-વાંચન ઉકેલને ફેરફાર અમે સૂચન્યા છે તે વિશેષ
[ દશમ ખંડ
કરવામાં તથા ધર્મની વૃદ્ધિ માટે અને ખીજાને ધર્મકાર્યમાં જોડાવાનું અનુકૂળ પડે તે માટે, અનેક પ્રકારનાં ધર્માલય બંધાવવાનું તેણે આદર્યું હતું. તેમાંના એક તરીકે પોતાના પૂર્વજ–મહામેધવાહન કરકંઠુ મહારાજતા, જેમ એક સમાધિ સ્તૂપ રચાવ્યેા હતેા તેમ બીજા તીર્થંકરા અને કેવળીએ પણ આ સમેતશિખર ઉપર મેક્ષિપદ પામ્યા હેાવાથી, તેવા પ્રત્યેકના સ્થાન ઉપર પણ સ્તૂપા ઉભા કરાવી દીધા હતા જે હકીકત હવેની પંક્તિમાં તેણે જણાવી છે.
(૧૫) સુકૃતિ શ્રમણ સુવિહિત શત દિશાના જ્ઞાની૯૪, તપસ્વી, ઋષિ લેાકેાના અરિહંતની નિષીદી પાસે ... ... ... સિંહપ્રસ્થવાળા રાણી સિંધુલાને માટે નિઃશ્રય.
() શ્રમણ સુવિહિત; જેમ ઉપરની પંકિતમાં મામેધવાહન રાજાની કાય નિષીદી ઉપર સ્તૂપ કરાવ્યા તેમ અનેક શ્રમણા સુવિહિત ઋષિ મુનિએ તથા તપસ્વી અને સંયમીઓ જે પણુ જન્મમરણના ખેડા પાર ઊતરી ગયા હતાપ તેના–તેમજ
અધબેસતા થાય તેમ લાગે છે,
(૫) અત્રે વપરાયલા રાખ્ખો જૈન સાંપ્રદાયિક હાઇને, જ્યાંસુધી તેનેા ભાવાર્થાં સમજાય નહીં ત્યાંસુધી આ પ ંક્તિમાં વપરાયલા જૈનરાન્તના અંતરને નાદ શું કહેવા માંગે છે તેને ખ્યાલ જૈનેતરોને ન જ આવી શકે તેથી કેટલેક ખુલાસેા કરવાની અત્ર જરૂરીઆત ઉભી થાય છે.
જૈન સ'પ્રદાયમાં, કુલળી, અરિહંત, સિદ્ધ અને તીર્થંકર એવા ચાર શબ્દો છે; સપ્રદાયની માન્યતા એવી છે કે, કૈવલ્યજ્ઞાન જેને ઉત્પન્ન થાય તે નિયમ તરીકે હંમેશાં મેક્ષે જાય જ; એટલે તે જીવને ફરીને જન્મમરણ ધરવાના ફેરો કરવા પડતા નથી. ઉપરના ચારે પ્રકારના જીવને, કૈવલ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયેલું હેાય છે જ; એટલે મુક્તિ પામવાની ગણત્રીથી તા ચારેની સ્થિતિ એકજ કક્ષામાં છે.
પર ંતુ એક ખીજો નિયમ એ છે કે, કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી તે જીવને પેાતાનું આયુષ્ય સ ંપૂર્ણ થાય ત્યાં સુધી પેાતાના આત્માના ચિંતવન કરવા સિવાય બીજી કોઈ કામ જ આ સંસારમાં રહીને કરવાનું રહેતું નથી. જ્યારે તીર્થંકરને માથે એક ફરજ ઉભી રહેલી ગણાય છે કે તેઓએ જનકલ્યાણના હિતાર્થે ધર્માંપદેશ આપવા જ જોઇએ. બાકીના ત્રણ પ્રકારના જીવા કાઇને તેવા ધર્મોપદેશ કરતા નથી, કાઈ પ્રશ્ન

Page #349

તૃતીય પરિરછેદ ] અનુવાદની સમજૂતિ
* ૩૦૭ અરિહંતની નિષદી પાસે એટલે જે ઠેકાણે અરિહંત લાખના ખર્ચથી-એવા જે શબ્દ લખાયા છે તેને કહેતાં તીર્થંકરના દેહાગ્નિસંસ્કાર કરવામાં આવેલ જે રાણી સિંધુલા માટેની યોજનાની સાથે જોડીએ હતાં તેવાં સ્થાનો ઉપર પણ સ્તૂપ રચાવી દીધા. આ તે પણ જોડાય તેમ છે. કદાચ એક તદ્દન જુદી જ પ્રમાણે ભિન્નતા દર્શાવવા તેમને જુદાં વર્ણવી બતાવ્યા પ્રવૃત્તિ આદરી હોય અને તેમાટે તેણે તે ખર્ચ કર્યું હોય છે. મતલબ કે જે જે સ્થાને તેને પવિત્રાત્માઓનાં તેમ કહેવાની પણ મતલબ દેખાય છે. તે પ્રવૃત્તિ એમ સ્મરણ તરીકે જાળવી રાખવા યોગ્ય લાગ્યાં તે સર્વ કહી શકાય કે, જેમ તેણે અરિહંત-તીર્થંકરાદિના ઠેકાણેe૮ લેકકલ્યાણને માટે તેણે તૂપ આદિ શરીર જ્યાં પડયાં હતાં ત્યાંની ભૂમિને પવિત્ર માની તે
સ્મારકે કરાવી દીધાં હતાં. ઉપરાંત, ખાસ પોતાની ઉપર સ્મારકે ઉભાં કરાવ્યાં હતાં તેમ તે તીર્થંકરાદિના રાણીને (કહેતાં રાજ કુટુંબની નારીવર્ગને) સર્વ પ્રજાથી વચનને, અમૃતમય વાણીન-શ્રુતજ્ઞાનને, કાયમ ઝીલી અલગ રહીને ધર્મકાર્ય કરવાની અનુકૂળતા સાચવી રાખવા માટે સંગ્રહિત કરવા માટે–એકાદ સ્થાનની શકાય માટે, જુદા જ૦° પ્રબંધ કરાવ્યો હતો. તે માટે સ્થાપના પણ કરી હતી. વળી તે સ્થાન ઉભું કરવામાં રાજને શોભે તેવું મહામુલ્યવાન સ્મારક કર્યું લાગે છે. જે ખર્ચ થયું હતું તેની તથા તે વસ્તુનાં ગૌરવ અને જે શબ્દ સોળમી પંક્તિમાં લખાયેલા વંચાય છે તેની, મહત્તા કેવી ગણવામાં આવતી હતી તેની વિશેષ માહિતી અને પંદરમી લિટિના છેલ્લા શબ્દો વચ્ચે, એક મોટે રાજા ખારવેલે પોતે જ હવે પછીની પંક્તિમાં કતરી ગાળો પડેલ છે. એટલે તેમાં શું લખાણ હશે તે બતાવી છે. નિશ્ચિત થતું નથી પરંતુ કલ્પનાના બળે એમ ગોઠવી (મા) સિંહપ્રસ્થવાળી રાણી સિંધુલા–આ ઉપરથી શકાશે કે, તે મહામુલ્યવંતુ હેવું જોઈએ જ. વળી રાણીના નામની તથા તેના પિયરની ઓળખ અપાઈ વૈદુર્યરત્નવાળા ચાર થાંભલાઓ સ્થાપન કર્યા, પંચોતેર છે. જેમ ઇદ્રપ્રસ્થ-ઈદ્રપુરી દિલ્હીને માટે વપરાય છે
કરે તો ઉત્તર આપે: પ્રશ્નકારના મનનું સમાધાન કરે તે વસ્તુ વર્ણવીને આ શબ્દો વાપર્યા છે. જુદી છે. બાકી સ્વયં ઊઠીને તેઓ બીજાઓને ઉપદેશ (૬) જ્યારે અહીં અરિહંત રાબ્દ, સામાન્ય અર્થમાં આપતા જ નથી. આ હિસાબે, તીર્થંકરમાં અને અન્ય ત્રણ ન વાપરતાં તેના વિશેષાર્થમાં એટલે તીર્થંકરના ભાવાર્થમાં વર્ગમાં ફેરફાર છે.
વ૫રાયો છે. ઉપરાંત અરિહંત શબ્દને અર્થ ત્રણ પ્રકારને થાય છે; (૭) ઉપરની ટીક નં. ૯૫ તથા ૯૬ સરખાવે. (1) અરિહંત=પતાના શત્રુને (બાહ્ય તેમ જ અંતરના, (૯૮) રમ્રાટ પ્રિયદર્શિને આવાં કયાં સ્થાન મારક બાય એટલે હથિયાર ધરીને સામા થાય છે અને અંતરના તરીકે ગયાં હતાં તે માટે તેનાં વૃત્તાંતે જુઓ. એટલે કામ, ક્રોધ, માન, માયા, લાભ, કષાયાદિ જે, પુદગલારૂપી (૯) આવાં સમારકો ઉભાં કરવામાં મૂળ અંશે એક જ લટારાઓ આત્માને પિતાના ખરા સ્વરૂપમાંથી ચલિત કરવા હેત રખા હોય છે કે, તે સ્મારકને નિહાળીને જે આત્માની મથી રહ્યા છે તે (જુઓ પુ. ૩ પૃ. ૨૪૯નું વર્ણન તથા યાદીમાં તે ઉભું કરાયું છે, તેનું જીવન યાદ કરાય તથા ટીકાઓ) જેણે હણી નાંખ્યા છે તે. (૨) અહંત-અર્થ એ છે કે માર્ગ ગ્રહણ કર્યો હતો કે જેથી તે મુકિતને જેને આપવા યોગ્ય, જેની પૂજા કરવા યોગ્ય છે તે. (૩) પામ્યો: તે વારંવાર સંભારીને, આપણે આપણું જીવનમાં અ+રૂહંત અ=નહીં, અને વહત (રહ ઉંગવું) ઉગવાપણું આચરણમાં ઉતારી તે સ્થિતિ મેળવવાની અભિલાષા સેવાય. એટલે ફરી ફરીને જન્મમરણ ધારણ કરવાં તે. મતલબ કે
કાજ કરવા તે મતલબ કે (૧૦૦) આત્માની સાધના કરવા માટે ખરી રીતે તો જેને ફરીને જન્મમરણનો આશ્રય લેવાને નથી તે. આ વ ાદે પ્રબંધ કરવાની જરૂર જ રહેતી નથી પરંતુ, ત્રણે અર્થમાં, ઉપરના ચાર પ્રકારના છાને મૂકી શકાય પિતાની સગવડતા સાચવવા, જેમ પ્રત્યેક માણસને હક છે છે; પરંતુ સામાન્ય અને પ્રચલિતપણે અરિહંત એટલે તીર્થંકર, તે પ્રમાણે રાજા ખારવેલે બંદોબસ્ત કર્યા દેખાય છે, જેથી એવા એકજ ભાવાર્થમાં અત્યારે તે વપરાતે થઈ ગયો છે. પ્રજાના પણ સગવડ સચવાય તેમ પોતાના રાજ બની
અહીં ઉપરના ચાર પ્રકારના કાને સામાન્ય રીતે પણ સવાય,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #350

૩૦૮ હાથીગુફાના લેખના
[ દશમ ખંડ તેમ આમાં સિંહપ્રસ્થ એટલે સિંહપુર કહેવાનો અર્થ હવે તે સિદ્ધ થઈ ચૂકયું છે કે રાજા ખારવેલ પણ સમજાય છે અને આપણે જાણીએ છીએ કે સમય તે મૌર્યકાળની પૂર્વેને છે એટલે જે સમય સિંહપુરનગર (કલિંગના અમુક ભાગનું રાજધાની) હજુ ભવિષ્યમાં આવવાનું છે તે સમયે બનવાવાળી જેવું મોટું શહેર તે સમયે હતું (જુઓ પ્રથમ પરિચ્છેદે) હકીક્તને “ઉચ્છેદ પામેલ' તરીકે રજુ ન કરી શકાય; તાત્પર્ય કે તે નગરની કદાચ તે રાજકુંવરી હેય. તેમ જે વસ્તુ ઉચ્છેદ પામી ગયેલ જ હોય તેને વળી
(૧૬) --વૈદુર્યરત્નવાળા ચાર થાંભલાઓ સંરક્ષણ કરવાનું પ્રયોજન જ કયાં રહે છે? હજુ નાશની
પન કર્યો પંચોતેર લાખના (ખર્ચ)થી. મૈર્યકાળમાં અણી ઉપર જે હોય તેને સાચવી રાખવાનો આશય ઉઠેદ પામેલ એસદ્ધિ (ચોસઠ અધ્યાયવાળા) અંગ- હેય તેની સાર્થકતા તે સમજી શકાય તે માટે ઉચ્છેદ સપ્તિનો ચોથો ભાગ ફરીથી તૈયાર કરાવ્યો.-ભિક્ષુરાજે પામશે, અથવા ઉચ્છેદ પામવાની છે કે તેવો જ અર્થ ધર્મરાજે કલ્યાણ દેખતાં, સાંભળતાં અને અનુભવ કરતાં. સૂચવતા અક્ષરો કોતરાવવાનું વ્યાજબી કહેવાય. એટલે
(બ) વૈર્યરત્નવાળા ચાર થાંભલાઓ સ્થાપન સમજાય છે કે વોશિન=નાશ થયેલું (destroyed) કર્યા. પંચોતેર લાખના ખર્ચથી-આ શબ્દોથી પિતે શબ્દને, ભૂતકાળ કે ભૂતકૃદંત (Past tense કે Past શ્રુતજ્ઞાનની-પુસ્તકની સાચવણને કેટલી અમુલ્ય participle) તરીકે વપરાયેલ ન ગણતાં, વર્તમાન લેખતે હતું તે સૂચવે છે, કે જેથી તે ગર્ભાગારને કૃદંતમાં Present Participle વપરાયલ તરીકે તેણે વૈદુર્યરત્નોથી શોભિત બનાવ્યું હતું તથા તેની લેખવો; જેને અર્થ અંગ્રેજીમાં being destroyedરચનામાં પંચોતેર લાખ ૦૧ જેટલું અનર્ગળ દ્રવ્ય નાશ પામતું અથવા તે on the verge of being ખચ કાઢયું હતું.
destroyed=લગભગ નાશ પામવાની અણી ઉપર (બ) મૈર્યકાળમાં ઉછેર પામેલ ચોસ િ(સઠ આવી પહોંચ્યું હતું તેવું ગણવું. હવે “મર્યકાળમાં” એવા અધ્યાયવાળા) અંગ સપ્તિકને ચોથો ભાગ ફરીથી શબ્દો જે વાપર્યા છે તેને વિચાર કરીએ. મૂળ પાઠમાં તૈયાર કરાવ્યું–આ વાક્યમાંના ઘણા શબ્દો ટક કવિ શબ્દ છે અને તેની પહેલાં જરા જગ્યા ખાલી રીતે તથા અરસપરસના સંબંધ પર વિચારણા હેવાનું જણાય છે. તે ખાલી જગ્યામાં (૧) કયો શબ્દ માંગે છે. પ્રથમ આપણે “મર્યકાળમાં ઉચ્છેદ પામેલ હોવો જોઈએ, અથવા તે (૨) ત્યાંથી એક પણ અક્ષર વાય લઈએ. તેમાં બે ભાગ છે; મૌર્યકાળમાં અને ગુમ થયેલ નથી; આ બેમાંથી એક્ટ સ્થિતિનો વિચાર ઉચ્છેદ પામેલ. આમાં ઉછેદ પામેલ જે અર્થ કરાયો ન કરીએ પરંતું તે શબ્દને અત્યારે જેમ ઉકેલ કરાઈ છે તેના મૂળ પાઠમાં વર્જાિ અક્ષરો છે. તથા રાજા રહ્યો છે તે જ પ્રમાણેને અર્થ “મૈર્યકાળે” આપણે ખારવેલને બહસ્પતિમિત્રને એટલે પુષ્યમિત્રનો સ્વીકારી લઈએ તો પણ પ્રશ્ન એ રહે છે કે, નોર્થ સમકાલિન ઠરાવવાથી મૈર્યવંશની સમાપ્તિ થયા શબ્દ વ્યાજબી છે કે કુરિચ ? અથવા બીજી રીતે તેનું બાદના સમયે તેની હયાતી ઠરાવવામાં આવી છે. વાચન હોઈ શકે છે કે કેમ ? તેને માટે બે ત્રણ આ પ્રમાણે માની લેવાથી વોશિને અર્થ “ઉચ્છેદ જાતના વિકલ્પ સૂચવાય તેમ છે. (૧) મૂરિયાસ પામેલ” કરી લેવાય તે સમજી શકાય તેવું છે. પરંતુ વણિ હેય=ઘણુ કાળ પૂર્વથી જે શ્રુતજ્ઞાનને
(૧૦૧) આ અર્થ કદાચ ફેરવો પડે તેમ છે. જુઓ કૈવલ્યજ્ઞાનનો અભાવ પણ આવે છે. એટલે કે મ. સં. ૧૪ આગળના પૃ. ૩૧૦ માં અવિભાગ માટેની ચર્ચાનું લખાણ પછી કોઈને પણ કૈવલ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થશે નહીં. ખારવેલ આ શબ્દની તથા તેને લગતી ટીકાઓ.
આ લેખ કોતરાયેલ છે તે પોતાના રાજે ૧૩ વર્ષ એટલે (૧૦૨) જૈનશાસ્ત્રોમાં લખાયેલ છે કે, શ્રી જંબુસ્વામીના ૯૮+૧૩=૧૧૧માં કેતરાવેલ છે. જેથી ઉપરના બનાવને ૪૭ નિર્વાણ પછી (જનો સમય મ. સ. ૬૪=ઈ. સ. ૫. ૪૬૩ વર્ષ થયાં કહેવાય. જેકે કૈવલ્યજ્ઞાનને અભાવ સૂચવ્યો છે ધાયેલ છે. અમુક અમુક વસ્તુને વિદ થશે તેમાં પણ તે માટે જે વિવાણાન-ચૌદ પૂર્વ નાણપણું હોવું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #351

અનુવાદની સમજૂતિ
તૃતીય પરિચ્છેદ ]
૩૦૯
નાશ થવા ચાલુ થઈ ગયા છે તેવું (૨) બીજો વિકલ્પ કુરિયન હાઇ સૂચવી શકાય તેમ છે. તેના અર્થ દુષ્કાળનેા સમય એવા થઇ શકે છે. એટલે કે જ્ઞાનને ધારણ કરવા યેાગ્ય જે મરણ શક્તિ હાય છે તે મનુષ્યમાંથી દુષ્કાળના સમયને લીધે, ધીમેધીમે કમી થવા માંડી હતી. એટલે કે તે શક્તિના અમુક પ્રમાણમાં નાશ થવા માંડયા હતા. વળી આગળ જતાં કાળ વ્યતિત થતાં,તેવી શક્તિના તદ્દન અભાવ થઇ જાય જેથી શ્રુત જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ જ દુશકય થઈ જાય; માટે અગાઉથી તેનું સંરક્ષણ કરવાનું તેણે મુનાસીખ ધાર્યું હતું. અને ખુદ હાથીચુકાના લેખથી આપણે જાણી ચૂકયા છીએ કે, તે સમયે “નંદરાજાના સમયથી ખારવેલના સમય સુધીના ૪૫ વર્ષના ગાળામાં પણ (જીએ પૃ. ૨૮૮
વાયેલી ચાલી જ આવે છે. એટલે કાઇની અજાણુમાં તે રહી ગઈ હતી તેવું તેા ખનવા યેાગ્ય જ નથી. તેમજ દુષ્કાળના સમયે પૂરતા ખારાક ન મળે એટલે શરીરશક્તિ અને સાથેસાય શ્રુતજ્ઞાનને હૈયામાં-હૃદયમાં રાખી મૂકવાની–સ્મરણુ પટમાં ધારી રાખવાની શક્તિ પણ દિવાસાદિવસ ક્ષતિ૧૦૩ પામતી જાય અને પરિણામે જ્ઞાનનેા અમુક ભાગ લુપ્ત થતા જાય તેમ. કેટલાય લુપ્ત પણ થઈ ગયા હેાય; તે સ્થિતિ સમજી શકાય તેવી છે. તેથી જ તેને પુનરૂદ્ધાર કરવાનું રાજા ખારવેલે યેાગ્ય ધાર્યું છે. (૩) ત્રીજો વિકલ્પ (વૃત) ચિ વાતના સંભવે; પરંતુ તે બહુ સ્વીકાર્ય થઈ પડે તેમ નથી કેમકે મુ શબ્દ કયારના કાતરીજ બતાવાયા છે; જો એકલા ‘રિચાજ ૧૦૪ હાત તે। આ સૂચના
નોંધાઈ ચૂકયા છેજ. ઉપરાંત અણુનેાંધ્યા રહી ગયા હાય તે વળી જુદાં જ ( જુએ પુટ નેટ નં. ૫૬ની હકીકત ) તેમ વળી ભદ્રબાહુસ્વામીના એટલે કે
છઠ્ઠી પંક્તિના ર્ ના ઉકલનું વર્ણન ) એ દુષ્કાળ તાયાગ્ય થઈ પડત અને તેના અર્થ ‘ અન્ય કાઇ કાળે ’ તેવા આશયવાળા લેવાત. (૪) ચેાથેા વિકલ્પ જુનિય=એટલે પૂર્વને લગતું; જૈનશાસ્ત્રો-સૂત્ર-સિદ્ધાંતના ગ્રંથાને પૂર્વ શબ્દથી ઉલ્લેખાય છે. જેથી અત્ર “પુવિય” કહેતાં
ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના–સમયે (મ. સં. ૧૫૬થી ૧૭૦= સ‘પૂર્વ’નું જ્ઞાન જે આગમ ગ્રંથામાં સમાયલું છે તેના નાશ થઈ જતા અટકાવવા માટે, તેણે આ પ્રકારનું પગલું ભર્યું હાય.
આ મૌર્યકાળ મુરિયાઇ શબ્દ ઉપર એક અન્ય લેખકે૧૦પ સુધારા સૂચવતાં, પેાતાના વિચાર જણાવ્યા છે તે ધ્યાનમાં લેવા યેાગ્ય હાઈને અત્ર ઉતારીશું તથા તે ઉપર અમારા વિચાર પણ જણાવીશું. તેમની
પૂ. ૩૭૧થી ૩૫૭ સુધીના ૧૪ વર્ષના ગાળામાં ) એ મોટા દુષ્કાળ મગધ દેશમાં પડયા છે. (જુએ પુ. ૨માં તેનું વૃત્તાંત વળી જૈન શાસ્ત્રોમાં જણાવાયું છે કે ભદ્રબાહુ સ્વામીના કાળ પછી શ્રુતજ્ઞાનની ક્ષતિ ધીમે ધીમે વધતી જશે. અને આ પ્રકારની ભવિષ્યવાણી આગાહી–ઠેઠ શ્રી મહાવીર ભગવાનના સમયથી જણા
જોઈએ, તે તે ઠેઠ મ. સ. ૧૭૦ સુધી એટલે મૌ` ચંદ્ર-અવસર્પિણીકાળમાં દરેક વસ્તુની અવનતિ થાય છે. તે નિયમાનુસાર, વર્ષાતુનું ક્રમી થવું, અનિયમિત થવું અને કાળે કરીને અભાવ પણ થાય; દુષ્કાળ પડે; શરીરને ખેારાકી તથા પાષણતત્ત્વ આછાં મળવાથી, મનુષ્યનાં દેહ, આયુષ્ય, સરીરરચના, સ્મરણશક્તિ તેમ જ મનુષ્યને વરેલી કુદરતી અન્ય બક્ષિસેામાં કેવી રીતે ઉણપ આવતી જાય છે તેનુ વર્ણન ઉપરના ઠેકાણે સમજાવ્યું છે તે સરખાવે. એટલે રાજા ખારવેલે, જે પગલું શ્રુતસંરક્ષણ માટે ભર્યું છે તેમાં તેનુ ડહાપણ તથા ધર્મપ્રેમ જણાઇ આવ્યા વિના રહેશે નહીં.
(૧૦૪) જીઓ નીચેની ટીકા નં. ૧૦૬
(૧૦૫) જ, બી. એ. રી. સા. પુ. ૪. ૧૯૧૮ પૃ. ૩૯૫૦ માંના વૃત્તાંત ઉપરના સુધારી ન', ૧૭, ૧. ૨૩પ,
ગુપ્તના ગુરૂમહારાજ શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીના સમય સુધી જળવાઈ રહ્યુ છે તેથી તેમને અંતિમ શ્રુતકેવળી કહેવાય છે. (પુ. ૨ પૃ. ૧૫૧ ટી. ન. ૭૦).
મતલબ કહેવાની એ છે કે, આ સમયે જોકે શ્રુતજ્ઞાનને અમુક ગણત્રીએ અભાવ થવા માંડયા હતા જ, છતાં ૪૭ વર્ષાં તે એવડો મેટા કાળ નથી, કે જેને ‘ભૂરિય’પદ લગાડી શકાય. પરંતુ એક રક્રયતા તરીકે અત્રે તેનેા વિચાર તેા કરવા જોઇએ, તે કારણથી માત્ર અમે તેની સંભવિતતા સૂચવી છે.
(૧૦૩) ઉપરમાં જુઓ ટી. ન. ૫૬ તથા પુ. ૧ પ્રથમ પરિચ્છેદ; ઈ. સ. પૂ. ૫૨૩ બાદ અવસર્પિણીકાળ બેઠા છે.

Page #352

૩૦
[ શમ ખંડ
દરખાસ્ત એ છે કે, મૂળ પાઠમાં જે વાન તરિયાલત સત્તેદિ મુરિયાઝ જોર્જિન છે અને જેના અર્થ વિદ્વા
‘પંચાતેર લાખના (ખર્ચથી) મૈાર્યકાળે નાશ પામ્યું છે તેવું' એવા ખેસાર્યાં છે તેને બદલે વનંતરિય સઠિયા તે રાના (મુ) રિયા,૧૦૬=In the one hundred and sixty fifth year of the time of the Mauryan kings=મૌ રાજાના સમયે ૧૬૫ વર્ષે; આ પ્રમાણે તેની સૂચના થઈ છે. એટલે કે ૧૬૫મું વર્ષ તેમણે માર્ય સંવતનું ગણ્યું છે અને તે સમયે રાજા ખારવેલે ઉપર પ્રમાણે પુસ્તકાહારનું કાર્ય કરી બતાવ્યું છે. પશુ હવે જ્યારે રાજા ખારવેલના સમયજ મૈાર્ય વંશની ઉત્પત્તિ થયા પહેલાંના મનાય છે
સાઠ વર્ષે=૯૮+૧૩+૬૦=મ. સ. ૧૭૧ વર્ષે માર્ય રાજ્યકાળે અંગને અથવા જૈનશાસ્ત્રમાં જેતે પૂર્વ માએ વશ્વ સત્ત શત સ: માયાન નિ=કહેવાય છે૧૦૭ તે આગમગ્રંથાને જે હ્રાસ થવાને છે તેના પુનરૂદ્ધારની વાત તેમણે કરી છે. વાત યથાર્થ પણ છે. કેમકે મ. સ. ૧૭૦ માં મહાન જૈનાચાર્ય શ્રીભદ્રબાહુસ્વામી જેએ અંતિમ શ્રુતવળી કહેવાય છે તેમનું મરણ થયું છે તથા ચંદ્રગુપ્ત સમ્રાટ દીક્ષા લઈને તેમની સાથે દક્ષિણ હિંદમાં મહીસુર રાજ્યે શ્રવણખેલગેાલના સ્થાન પાસેના પર્વત ઉપર ધ્યાન ધરતા રહ્યા હતા તે હકીકત સુપ્રસિદ્ધ છે ( જુએ પુ. ૨ માં પૃ. ૧૫૦-૧ ની હકીકત ) આ સમયે શ્રી ભદ્રબાહુના પટ્ટધર સ્ફૂલિભદ્રજીએ ૦૮ પુસ્તકાહાર કર્યા હતા ( જુએ છેં.
તેમજ મૈા સંવત જેવી કેાઈ વસ્તુજ મૂળે ખનીજેકૈાખીકૃત કલ્પસૂત્રની આવૃત્તિ. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૧)
નથી એ પુરવાર થઈ ગયું છે એટલે તેની ચર્ચામાં ઉતરવાપણું રહેતું નથી. પરંતુ મૂળ પાડતું વાંચન જ તેમણે અન્યથા પ્રકારે સૂચવ્યું છે તેને અર્થ જરૂર આપણે વિચારવા રહે છે. અમારી સૂચના તે માટે એમ છે કે, નૈસરિયને બદલે અનંતત્ત્વ=ત્યાર પછી આવા શબ્દ વાંચવા; એટલે કે, વૈદુર્યરત્નવાળા ચાર થાંભલાએ સ્થાપન કર્યા ત્યાર પછી મૌર્યકાળમાં ઉચ્છેદ પામતાં, ઇત્યાદિ ઇત્યાદિનું વર્ણન જોડી દેવું. આ પ્રમાણે કરવાથી શું અર્થ થાય છે તે સમજી લઇએ. કે સવિસ તે-સતને અર્ચ સા કર્યાં છે તેને ખલે સાઠ વરસ જાતેતે, એટલે કે રાજા ખારવેલે આ લેખની ભિના કાતરાવ્યાબાદ સાઠ વર્ષે; મતલબ કે મ. સં ૯૮ માં તેના રાજ્યાભિષેક છે, તે બાદ તેરમે વર્ષે આ હકીકત બન્યાનું નોંધાયું છે અને તે પછી
He (Bhadrabahu) being the last, who knew all the Parvas=ભદ્રબાહુ છેલ્લા હતા કે જેમને પૂર્વાનું જ્ઞાન હતું ) કહેવાને। તાત્પર્ય એ છે કે, મ. સ. ૧૭૦ પછી, શ્રુતજ્ઞાનની ક્ષતિ જખરદસ્ત પ્રમાણમાં થઈ હતી અને થવાની હતી તેનું ભવિષ્ય તે। શ્રી મહાવીરે ભાખ્યુંજ હતું; તેમ ઉત્તરાત્તર તેમની પાટે આવતા સર્વે આચાર્યાં જણાવતા પણ રહ્યા હતા; એટલે ખારવેલ જેવા ચુસ્ત જૈનધર્મીથી તે વાત અંધારામાં રહી જાય તે તા બનવા જોગ હતું જ નહિ. પરંતુ મવિતવ્યતા તરીકે જે વસ્તુ બનવાનૌજ છે તેને અટકાવી શકાય તેમ નથીજ; માટે ધૈર્ય ધારી રાખવું અને wait & seeના નિયમ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ બન્યા કરે તે જોયા કરવું, એજ ઉપાય રહે છે. એટલે અંહી વોઇિનને અર્થ નાશ પામેલું એમ
હાથીણુંફાના લેખના
(૧૦૬) ઉપરમાં ત્રીને વિકલ્પ (ત) રિચ હારે એ પ્રારે જે અમે સૂચન્યા છે તે અત્રે સરખાવો (ઉપરની ટી. નં. ૧૦૪).
(૧૦૭) નુએ ઉપરની ટી. ન. ૧૦રનું વિવેચન તથા પૃ. ૩૦૯ ઉપર ચોથા વિક્લ્પનું વર્ણન,
(૧૦૮) જૈન ગ્રંથેામાં જે એવી હકીકત છે કે શ્રી ભદ્રખાતુ જ્યારે નેપાળમાં હતા ત્યારેં પાટલિપુત્રના શ્રીસંધની આજ્ઞાથી સ્થૂલીભદ્રજી શ્રી ભદ્રબાહુ પાસે શાસ્ત્ર શીખવા
ગયા હતા, તે પ્રસ ંગ પ્રથમ ખન્યા છે. તે સમયે શ્રીભદ્રબાહુની હયાતી હતી. તે પછી ચદ્રગુપ્તને દીક્ષા દેવાઈ છે, પાતે ચંદ્રગુપ્તમુનિ તથા અન્ય શ્રમણે। દક્ષિણમાં ગયા છે. ત્યાં તેમનું સ્વ^ગમન થયું છે. તે બાદ આ પુસ્તકાલ્હાર શ્રી સ્થૂલીભદ્રજીના નેતૃત્વપણામાં થયેા છે,
આ સ્થૂલભદ્રજી તે મહાન ઉર્ફે નવમાનના મુખ્ય પ્રધાન શકડાળના મેટા પુત્ર થાય, તેમના સમય માટે જુ પુ. ૧. પુ. ૩૨૯. ટી. ન', ૩૨ તથા ૫, ૩૬૧,

Page #353

૩૧૧
તૃતીય પરિછેદ ]
અનુવાદની સમજૂતિ નહીં, પણ નાશ પામવાની સ્થિતિમાં જે કયારનું He restores the sixty-four section દાખલ થઈ ચૂક્યું હતું તેવું, એ અર્થ કરો; કેમકે Anga, that had become obsolete at
જે નાશ થઈ જ ચૂક્યો હોય તે પછી તેને સંરક્ષીત the time of the Mauryan king, included રાખવાને હેતુજ રહેતો નથી.
in a Saptika=મૌર્ય રાજાના સમયે, ૬૪ અધ્યાય (૩) સઢિ (ચેસઠ અધ્યાયવાળા) અંગ વાળું અંગ (નામનું જૈનશાસ્ત્ર) જે નષ્ટ થયું હતું સપ્તિકને ચે ભાગ ફરીથી તૈયાર કરાવ્યો–મૂળપાઠ અને જેને સપ્તકમાં સમાવેશ થતો હતો તેનો રોઢિ-બંતા–તિ તુરી છે; અનુવાદકે તેની સંસ્કૃત પુનરૂદ્ધાર કરે છે. એટલે પ્રથમના વિદ્વાન ૬૪ મા છાયા રતઃ શાક a gીચે એવા વાકયથી કરી અધ્યાય એકલાની જ માત્ર વાત કરે છે. બીજા છે. તેનો અર્થ ઉપર પ્રમાણે થઇ શકે છે. ૧૦૯ આ વિધાન ૬૪ અધ્યાયના ચાર ભાગ પાડીને તેમાંના વાકયના બે વિભાગ થાય છે. એક સઠ્ઠિ અધ્યાયને અને છેલ્લા ભાગની જ વાત કરે છે. ત્યારે ત્રીજા વિદ્વાન બીજો અંગ સપ્તિકને; તેમાંના પ્રથમની ૧૦ બાબતમાં ૬૪ અધ્યાયવાળા આખા પુસ્તકની વાત કરે છે. આ Ú. ફલીટ નામના વિદ્વાનનું માનવું એ થાય છે કે પ્રમાણે ત્રણેના મત ભિન્ન ભિન્ન પડે છે. એટલે કોઈ And he produces, causes to comeforth પ્રકારના છેવટ ઉપર આવવું મુશ્કેલ બને છે. પરંતુ (i. e. revises) the sixty-fourth chapter છેલ્લા વિદ્વાન ડે. કેનાઉએ પોતાના મતની ચર્ચા કરતાં (or other division) of the collection of એક પરિવન્મ શબ્દની સૂચના કરી છે. તેને અર્થ seven Angas=સાત અંગે (જૈનાગમના અમુક The first part of Drishtivad=દષ્ટિવાદ શાસ્ત્રોને આ નામથી ઓળખાવાય છે)ને સમુહમાંનું (જૈનધર્મના શાસ્ત્રનું નામ છે) ને પ્રથમ ભાગ એમ ૬૪મું પ્રકરણ (અથવા કેઈ વિભાગ) તે બહાર પાડે કર રહે; અને તે પ્રમાણે અંગ સપ્તિકની સાથે જોડતાં, છે–પ્રગટ કરે છે; એટલે કે અમુક આગમ ગ્રંથને ૬૪ મે દષ્ટિવાદને અંગે The Anga consisting of અધ્યાય-સર્ગ જે છે તે એક જ ભાગ પ્રગટ કરે છે. sixty sections=જે અંગસૂત્રમાં ૬૦ સર્ગ–અધ્યાય ત્યારે ૫. જાયસ્વાલજી એ મત જાહેર કરે છે કે ૧૧ -પ્રકરણે છે તે અર્થ બેસારો જોઈએ. આ સૂચના The four fold (for the fourth) Anga- ઉપાડી લઈને મિ. રામપ્રસાદ ચંદા, તેનો અર્થ એમ Saptika of 64 sections, lost in the સૂચવે છે કે, that only sixty-four were time of the Maurya (king) he restores included in the recension restored by
૪ અધ્યાયનું અંગ સપ્તિક કે જેના ચાર પ્રકારમાંનું Kharvel=ખારવેલ જે અવૃત્તિ કરીને સ્થ એક (2) (ચોથું) મૌર્ય રાજાના સમયે નષ્ટ થયું હતું તેમાં ૬૪ નો જ સમાવેશ થતો હતો. આ પ્રમાણે તે ફરીને લખાવે છે. એટલે કે અંગ સપ્તિક નામે વાષણિશના ભાવાર્થની ભાંજગડ સમજવી. તેવી જ પાછી ગ્રંથમાં ૬૪ અધ્યાય છે. તે ચાર વિભાગમાં ગોઠવાયેલ રિઝવાળા બીજા વિભાગની પણ છે. ડો. કેનાઉના છે, તે ચાર વિભાગમાંનો ચોથે તેણે ફરીને પ્રગટ કર્યું મત પ્રમાણે સતિશ શબ્દને, પ્રાકૃતમાં સત્તા અને છે. ત્યારે ડે. કેનાઉ નામના વિદ્વાન વળી ત્રીજા જ સંસ્કૃતમાં ક્ષતિજ જેવો થાય છે એટલે તે બરાણિક પ્રકારે માનતા જણાય છે. તેમને મત એમ છે કે ૧૨ વાળા આખા શબ્દને અર્થ a treatise com
(૧૦) આ વિષયને લગતી ઘોડીક ચર્ચા આગળ ઉપર (૧૧) જીઓ ઇ. હિ. કાઁ. પુ. ૫. ૧૨૯
કાળને પ્રસંગ અને પુસ્તકોદ્ધારને સંબંધ’વાળા પારામાં પૃ. ૫૮૯. 'કરી છે. તેમજ ઉપરની ટીક નં. ૫૬ માં જુએ.
(૧૨) જુએ એટા ઓરીએન્ટેલીઆ પુ. ૧, ૫.૧૯ (૧૦) જુએ જ. જે. એ. સે. ૧૯૧૦ પૃ. ૮૨૭. તથા છે. હિ. કવૈ. પુ. ૫. ૧૯૨૯, ૫. ૧૮૯.

Page #354

હાથીગુંફાના લેખના
[ દશમ ખંડ
સાંભળતાં અને અનુભવ કરતાં—આમાં મૂળ પાઠે ખેમરાજા સ વઢરાજા સ ભિખુરાજા ધમરાજા— એવા શબ્દો છે. મતલબ કે, જેમ ખેમરાજા (ક્ષેમરાજ) અને વઢરાન્ત (વૃદ્ધિરાજ)ને છૂટા ગણવા માટે વચ્ચે સ શબ્દ મૂકયા છે તેમ ભિખુરાજા (ભિખ્ખુંરાજખારવેલ) અને ધમરાજા (ધર્મરાજ) તે બન્ને નામેા છૂટક વ્યક્તિઓનાં હાત તા તે સૂચવવા શબ્દ મૂકાયા હૈ।ત પણુ તેમ કરાયું નથી જેથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, તે બન્ને એક જ વ્યક્તિનાં નામ છે. અને જ્યારે રાજા ખારવેલે ધર્મજ્યંતનાં અનેક ક્ષેત્રામાં પ્રતીક સમાં ધર્મકાર્યો કરી બતાવ્યાં છે ત્યારે તેનું નામ ધર્મરાજ પણ ખરાબર બંધમેસતું લાગે છે એમ જરૂર કહી શકાશે. આ ઉપરથી સિદ્ધ થયું કે રાજ ખારવેલને, ભિખ્ખુરાજ અને ધર્માંરાજનાં નામેથી પણ ઓળખાવાતા હતા—કલ્યાણા દેખતાં, સાંભળતાં, અને અનુભવતાં કહેવાના અર્થ એ છે, કે શિલાલેખમાં ઉપર પ્રમાણે જે નિર્દિષ્ટ કરાયલાં અથવા તેણે કરી બતાવેલાં ધર્મકાર્યો છે તે સર્વ લેાકનાં કલ્યાણ માટેનાં જ છે, એવું તેણે દેખતાં-નજરે જોયું છે, સાંભળતાં– પરાપૂર્વથી તેવું સાંભળતા આવ્યા છેતથા અનુભવતાંતેને સ્વાનુભવમાં સત્ય પણ લાગ્યું છે. આમાં કહેવાની મતલબ એ છે કે, તેણે જે ધર્મકાર્યો કર્યાં છે, તે માત્ર દેખાદેખીથી કે કોઈના કહેવા માત્રથી જ કર્યા છે એમ નથી, પરંતુ પોતાને જાતિ અનુભવથી તે સર્વ કાર્યની તથાપ્રકારની વાસ્તવિકતા પણુ સમજાઈ છે અને તેથી જ તેણે તે કર્યા છે. આ પ્રમાણેની પ્રસિદ્ધિ કરતાં તેના મનમાં નીચે વર્ણવામાં આવ્યા છે તે પ્રકારના અંતરનાદઆત્મસંતોષ પણ થયા હતા કે કેમ, તે જો કે ખરાબર વ્યક્ત થતું નથી, પરંતુ વર્તમાન કાળે જૈન સાહિત્યમાં વારંવાર એક ઉક્તિ ખેાલાતી સંભળાય છે, કે ‘કરણ કરાવણ અને અનુમેદન, ત્રણે સરખાં ક્ળ નીપજાવે '=ક્રાઇ કાર્ય પાતે કરવું, ખીજા પાસે કરાવવું તેમજ
(૩) ભિક્ષુરાજે ધર્મરાજે કલ્યાણા દેખતાં, કોષ ત્રીને કરતા હાય તેની અનુમેાદના કરવી (સામાં
ર
prising of seven chapters=જે ગ્રંથમાં સાત પરિચ્છેદે ૧૧૩ આવેલા છે એમ કરવા પડે છે. ભલે આ અર્થ વાસ્તવિક હાવાનું દરે, છતાં એક ખીજો અર્થ પણ વિચાર કરવાનું માગી લ્યે છે. જે પ્રતિષ્ઠતા અથ સત્તા કર્યા છે તેને બદલે સદિશ એટલે ટીકા સહિત એમ અર્થ કાં ન કરવા ? તેમ કરતાં આખાયે વાકયને અર્થ એમ થશે કે, ચેાસઠ અધ્યાયવાળા અંગશાસ્ત્રોની અથવા દૃષ્ટિવાદ અંગ જે લુપ્તપ્રાય થતું જતું હતું તેની સટિક આવૃત્તિ રાન્ન ખારવેલે તૈયાર કરાવી. આ સૂચન કાંઈક વ્યાજખી પણ ઠરે તેમ છે, કેમકે શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી જે સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના ગુરૂ થતા હતા અને જેમના શાસનકાળમ. સં. ૧૫૬ થી ૧૭૦= ઈ. સ. પૂ. ૩૭૧ થી ૩૫૭ ના ગણાય છે, તેમણે પણ અમુક શાસ્ત્રોને વિનાશમાંથી બચાવવા, ચાર પ્રકારની ટીકા (ચાણ, અવર, વૃત્તિ અને નિયુક્તિ) રચી છે; તે પ્રકારે રાજા ખારવેલે પણ, સ્વયંસ્ફુરણાથી હાય કે પછી તે વખતના પ્રખર–પ્રભાવશાળી કાઈ નાચાર્યની પ્રેરણાથી હાય, પરંતુ તેમણે તે લુપ્તપ્રાય થવાના કે થતા, શાસ્ત્રના તે ભાગને, સાચવી રાખવા પ્રયત્ન સેવ્યેા હાય એમ દેખાય છે. એટલે ૫. જાયસ્વાલજીએ four-fold=ચાર પ્રકારે એવા અર્થ બેસાર્યાં છે તે અમારી ઉપરની સૂચનાને સમર્થન આપે છે. વળી સતíની પાછળ તુરીય શબ્દ જોડેલ છે; તેના અર્થ 'ચેાથેા' કરાય છે તે વિચારતાં, ઉપરમાં જે ચાર પ્રકારની ટીકાએનાં નામે આપ્યાં છે તેમાંથી છેલ્લા નિર્યુક્તિના નામે જે ઓળખાય છે, તેજ તેમણે ખાસ રચાવી હાય એમ સમજાય છે. એટલે આખીએ પક્તિના સાર એ થશે કે, જે દૃષ્ટિવાદ પૂર્વ, દુષ્કાળના સમયને અંગે (તેની અસરના પ્રતાપે) વિસ્તૃત થતું જતું હતું તેની ચાર ટીકામાંની છેલ્લી નિર્યુકિતનું સંરક્ષણ રાજા ખારવેલે કર્યું—ફરીથી તૈયાર કરાવી નાંખી.
જે
(૧૫૩) જૈનશાસ્ત્રમાં જેને 'ગ'ના નામથી એળખ. ક્રાઇમાં સાત પ્રકરણ હાય તે। તેમનેા મત ચયા ગણાય. ત્રામાં આવે છે. તેની સખ્યા અગિયારની છે. જે તેમાંથી

Page #355

વતીય પરિછેદ ] અનુવાદની સમજૂતિ
૩૧૩ છે એમ ભાવના રાખવી) તે ત્રણે સ્થિતિનું એક પડતાં કાર્યમાં મૂકવાની તત્પરતા પણ તેણે સેવી છે; સરખું જ ફળ-લાભ છે એમ સમજવું; તે ઉક્તિને એમ જણાવવા પિતાને બધા પ્રકારના મંદિરની ભાવાર્થ તેના આ શબ્દ-દેખતાં, સાંભળતાં અને મરામત કરાવનાર તરીકે પણ લેખવ્યો છે. મતલબ કે, અનુભવતાં–ની સાથે તુલના કરવા માટે રજુ કર્યો છે. એક રાજા પોતે એક ધર્મ પાળતા હોય અને પોતાની
(૧૭) સત્તરમી પંકિત–બધા પંથેનો આદર પ્રજ અન્ય ધર્મ પાળતી હોય તે તે બાબત તેણે મનમાં કરનાર, બધા પ્રકારના) મંદિરોની મરામત કરાવનાર જરા પણ લાવવું નહીં. એટલે કે કેવળ નિરપેક્ષાવૃત્તિ--પ્રવૃત્ત ચકવાળા રાજર્ષિવંશ વિનિઃસૃત રાજા ઉદાસીન વૃત્તિ માત્ર ધારણ કરવી-સહિષ્ણુતા દાખવવી ખારવેલ
એમ નહીં, પરંતુ જરૂર પડે તો તેમાં હમદર્દી બતાવી, (બ) આ બધા પંથને આદર કરનાર મૂળપાઠ પિતે તેમાં રાઈ છે એ બતાવવા પ્રજાનાં ધર્મસ્થાને હાર-જૂનો છે. પાખંડનો અર્થ વર્તમાન કાળે જ્યાં મરામત માગે ત્યાં રાજધર્મ લેખી તેની મરામત જેમ ઢોંગના રૂપમાં કરાય છે તેમ તે વખતે વપરાતો પણ કરાવી દેવી જોઈએ એવી પોતાની રાજનીતિ નહેતા . પાષા એટલે સ્વમાનિત ધર્મથી અન્ય હતી એમ તેણે સ્પષ્ટપણે જણાવી દીધું છે. મત, એવા સામાન્ય અર્થમાં જ તે વપરાતે દેખાય (બા) પ્રવૃત્તચક્રવાળા રાજર્ષિવંશ વિનિઃસૃત-આ છે; આ અર્થ તેના પિતાના જ શબ્દોથી સિદ્ધ બધા શબ્દોની સમજૂતિ ઉપરમાં ૧૪ મી પંકિતનું કરી આપ્યો છે. તેણે પોતે પસંડ-પૂજક તરીકે વિવેચન કરતાં તથા લેખના પ્રચલિત અર્થ ઉતારતાં પિતાને લેખાવ્યો છે. વિચારે કે જે ઢગ–દંભ કે (જુઓ પૃ. ૨૮,૭૯ તથા ટીકાઓ) જણાવી ગયા છીએ તે આશય તેમાં રહ્યો હોત, તે પોતાને માટે પાછો એટલે વિશેષ વિવેચનની હવે અપેક્ષા રહેતી નથી. પૂજક શબ્દ કદી તે સાથે જોડત ખરે? એટલે સિદ્ધ અહીં આખા લેખની સમજૂતિ પૂરી થાય છે. થાય છે કે, અન્ય ધર્મ એ સામાન્ય અર્થ જ તેણે કર્યો તેમાં જ્યાં બન્યું ત્યાં શબ્દાવ્ય આપી અને વાક્યના છે. વળી સમ્રાટ પ્રિયદશિને પણ ખડકલેમાં તે જ ભાવાર્થ સમજાવી, પ્રચલિત માન્યતાથી કયાં કયાં મુદ્દામાં વાપર્યો છે. આ શબ્દથી પોતે એક રાજા તરીકે અમારે મત જુદો પડે છે તે સર્વ ખાસ દલીલપૂર્વક અને અન્ય ધર્મ વિશે કેવો મત ધરાવે છે તે જાહેર કરે સકારણ બતાવી આપ્યું છે. તે બેમાંથી કયો માર્ગ વધારે છે એટલું જ નહીં, પરંતુ પોતાના વચનને, પ્રસંગ બંધબેસતે ગણાય તે વાચકવર્ગ જેવું રહે છે.
(૧) જેમ પાખંડ સારા ૧૫માં વપરાતો અને હાલ અનેક વખત દર્શન દે છે. તેમ જૈન સાહિત્યમાં પણ અનિષ્ટ ૩૫માં વપરાય છે તેમ તે સમયે અનિષ્ટ ગણાતા અનેક વખત વપરાતે દેખાય છે. સર્વ ઠેકાણે તેને અર્થ હોય છતાં અત્યારે ઈષ્ટ ગણાતા હોય તેવા પણ શબ્દ ઇષ્ટ ૧૫માં જ થયો છે. પરંતુ સંસ્કૃત શબ્દકેષમાં કે બૌદ્ધ મળી આવે છે. તેના દષ્ટાંતમાં વાણાંપ્રય’ શબ્દ સાહિત્યમાં તે શબ્દ, મુખના ભાવાર્થમાં વપરાતા હોવાનું કરી શકાશે.
સૂચન હોય એવું સમજાય છે. પાખંડના અર્થ માટે ૫ ૨ આ દેવાનાં પ્રિય રાખ, પ્રિયદર્શિનના ખડલેખમાં ૫. ૩૩૫. ટી. નં. ૪૯ જુએ.
Yo
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #356

*tી
*, * , , *
*
*
* -
* * *
Us:
કાકટ
S
-=
::
:
:
:
:
.
Bકસ
::
:
: ૧
::
.
'
Ser
*
. *-: જ
.
-
'
* * ,
. "
.
-
R
,
*.*
.
,
* *
.
*,
ચતુર્થ પરિચ્છેદ
રાજા ખારવેલ (ચાલુ)
હાથીગુંફાના લેખની ચર્ચા ટૂંકસાર–રાજા ખારવેલે કરાવેલ પુસ્તકેદ્વાર સાથેની બતાવી આપેલ દુષ્કાળની સંયુક્તિ
મહાવિજય અને અહંત શબ્દ ઉપર કરેલ વિવેચન-મહાવિજયપ્રાસાદના સ્થાન બાબત ચલાવેલ તપાસ–
જે કલિંગજીનમૂર્તિ માટે, મગધપતિ અને કલિંગપતિ વચ્ચે ત્રણ ત્રણ પેઢીથી ખડાખડી—ખટાખટ ચાલી આવતી હતી તેનું સામાન્ય દૃષ્ટિએ પ્રથમ બતાવેલ મહાભ્યતે મૂતિ વિશે તટસ્થ વિદ્વાનો તેમજ સાંપ્રદાયિક વિવેચકનાં મંતવ્યે ટાંકીને, ઉભા કરેલા સોળેક મુદ્દાઓ– દરેકે દરેક મુદ્દા ઉપર ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિ લઈને કરેલ પર્યાચના તથા તે સમસ્તની ગુંથણ–તે થયેલ ગુંથણીમાંથી નિષ્પન્ન થતા સારનું કરેલ ઉચ્ચારણતેમાંથી ઉદ્ભવતાં પરિણામ–તથા તેવા પરિણામ સાથે અન્ય સંગની ઘટનાને મેળ ઉતરે છે કે કેમ તેની લીધેલ બારિક તપાસ
સાત તીર્થધામ વિશેની આપેલી સમજૂતિ (જૈન અને હિંદુઓની દષ્ટિએ)–ભૂતિ વિશેના આવેલ મંતવ્ય ઉપર, સંશોધન ચલાવવા કરેલ વિનંતિ-ધર્મ, સંસ્કૃતિ અને સંસ્કાર વિશે કરેલી થોડીક ચર્ચા-મૂતિ અને મૂર્તિપૂજા વિશેના સમયની સમજ
રાજા ખારવેલનું નામ સાંપ્રદાયિક સાહિત્યમાં, કેમ દૃષ્ટિએ નથી પડતું તે સંબંધી કરેલાં અનુમાને–

Page #357

ચતુર્થ પરિચ્છેદ ]. અનુવાદની સમજૂતિ
૩૧૫ હાથીગુફાના લેખનું પક્તિવાર વિવરણ કરતાં, પરિસ્થિતિને વિચ્છેદ થયો મનાય છે. એટલે કે તે પક્તિ ૧૬માં જણાવી ગયા છીએ કે વોફિનને અર્થ, સમય બાદ આ અવસર્પિણી કાળમાં કોઈને તે
નાશ થઈ ગયેલ destroyed જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થવાની જ નથી એમ જૈનશાસનું હષ્કાળને પ્રસંગ ન કરતાં, જેનો નાશ થવો કથન છે; તે માટે તેમને અંતિમ કેવળી કહેવાય છે. તે અને પુસ્તકાર- ચાલુ થઈ ગયો છે=which સિવાય એક બીજી સ્થિતિના કેવળી પણ કહેવાય છે. ને સંબંધ is being destroyed એવા તેમનું બિરૂદ “શ્રુતકેવળી' છે. તેઓને જ્ઞાન પરત્વે તે
રૂપમાં કરવાનું છે. તેના ટેકામાં કેવળી જેટલું જ્ઞાન હોવાનું ગણાય છે, પરંતુ બીજી કેટલીક એમ પણ જણાવ્યું હતું કે, જે વસ્તુને નાશ જ થઈ આવશ્યક સ્થિતિને તેમનામાં અભાવ હોવાથી કેવળગયો છે તે પછી તેનું રક્ષણ કરવું તે કથન જ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ તેમને થઈ શકતી નથી. આ પ્રમાણે બેહુદું ગણાય તેમ છે. વળી જ્યારે રાજા ખારવેલનો કેવળી અને શ્રુતકેવળીને તફાવત છે. આવા કૃતસમય મૌર્યકાળની પૂર્વે હોવાનું પુરવાર થઈ ચૂકયું કેવળીમાં શ્રી ભદ્રબાહુ છેવટના થયા ગણાય છે; જે છે, ત્યારે તેના સમય બાદ જ-મૈાર્યકાળે લુપ્ત થવાનું ચંદ્રગુપ્ત સમ્રાટના ગુરુ હતા તેમજ, મહાનંદ ઉર્ફે નવમા જે સરજાયું છે તેને માટે તે વોનિને પ્રયોગ કરી નંદના એક મહાઅમાત્ય અકાળના જ્યેષ્ઠ પુત્ર તથા શકે? કે ભવિષ્યકાળ સૂચક વિનતિ અથવા તે તેને બીજા એક મહાઅમાત્ય પ્રિયકજીના વડીલ બંધુ મળતે પ્રાકૃત શબ્દ વાપરે? ઉપરાંત મુચિ હારે ને સ્થૂલભદ્રજીના પણ તે ગુરુ થતા હતા. આ અંતિમ બદલે સુર શાસે વધારે ઉચિત ગણાય તેમ છે. જે શ્રુતકેવળી શ્રી ભદ્રબાહુનો દીક્ષા સમય મ. સ. ૧૩૯ મૌર્ય કહેવાનો હેતુ હેત તે મુરિચને સ્થાને ર્ય અને સ્વર્ગગમન મ. સં. ૧૭૦માં ગણાય છે. કહેવાની શબ્દ વાપરે ઠીક ગણાત.
મતલબ એ છે કે મ. સ. ૬૪ થી ૧૭૦ સુધીના ૧૦૬ જો કે અત્ર આલેખવાની હકીકત કેટલેક દરજે વર્ષના ગાળામાં મૃત જ્ઞાન-જ્ઞાનરૂપે તે સચવાઈ રહ્યું જૈનધર્મને અંગે છે. પરંતુ તેમાં એતિહાસિક તત્વ હતું જ. પરંતુ જેમ સમય આગળ વધે તે હતા, સમાયેલું છે તેથી તેને જણાવવી પડે છે. પુ. ૨.પૃ. ૩૧ની અને વારંવાર દુષ્કાળ પડયે જતા હતા, તેમ મનુષ્યની ટી. નં. ૧૨૬માં શ્રી મહાવીરની પટ્ટાવલી આપી છે. તે શક્તિઓ પણુ ક્ષીણ થતી જતી હતી. એટલે જ્ઞાન ઉપરથી જણાશે કે તેમની બીજી ગાદીએ શ્રી જંબુ થયા અત્યાર સુધી જે અનૈક્રિય હતું તે ધીમે ધીમે અપ્રિય છે અને તેમને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ ૨૦માં થતાં તેમની ગાદીએ બન્યું જતું હતું. વળી સ્મૃતિની શક્તિ અનૈતિય ગણાય તેમના શિષ્ય આવ્યા છે. પરંતુ તે જ્ઞાનીદશામાં ૪૪ વર્ષ છે એટલે કે આ સમય સુધી સ્મૃતિપટમાં જ્ઞાન રહી રહીને મ. સ. ૬૪માં મેક્ષને પામ્યા છે અને ત્યારથી શકતું હતું પણ હવે તેને ક્ષય થવા માંડયો હતો. તેમ hવન્ય જ્ઞાનને તથા તે સાથે અન્ય કેટલીક આવશ્યક બીજી સ્થિતિ એ હતી કે અંતિમ શ્રત કેવળીશ્રી ભદ્રબાહને
(૧) કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું એટલે તે જીવને સંસારનું પોતે ૪ વર્ષ પર્યંત જીવંત રહ્યા છે. બંધન ટી જવાનું છે એટલું નક્કી થયું જ ગણાય; જ્યારે (૨) વળી જુએ પુ. ૨, ૫, ૧૫૧ તથા તેની ટીકા. ગાદી ઉપર રહીને ચતુર્વિધ સંઘની દોરવણી કરવી તે સંસા- () સ્પ, રસ, બાણ, ચક્ષુ અને માત્ર એમ શરીરની રિક કાર્યમાં ગણાય છે. માટે જવું કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય પાંચ ઇંદ્રિય છે તેનાથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે દ્રિય કહેવાય કે તે છ ગાદી ઉપરથી ઉતરી જવું જ રહે. પછી કેવળી અને ઇંદ્રિય સિવાય જેની પ્રાપ્તિ કરાય તે અનૈકિય. કેવળજ્ઞાન અવસ્થામાં ભલે ગમે તેટલો કાળ જીવંત રહે. એટલે અહીં શ્રી તે અનૈ દ્રિયની કક્ષામાં આવે છે. આ સમય પછી તેને જંબુને મ. સ. ૨૦માં ગાદી ઉપરથી ઉતરી જવું પડયું છે. ધીમે ધીમે લેપ થવા માંડે હતો એમ કહેવાનો ભાવાર્થ છે ને તે સ્થાને તેમના પર આવ્યા છે, જો કે તે બાદ (૪) સરખા નીચેની ટીક નં. ૭.

Page #358

3
4
...
......
શિયિત ગણારી,
૩૧૬ મહાવિજય અને અહંત
[ દશમ ખંડ અર્થ સહિત સર્વે પૂર્વ અને અંગનું જ્ઞાન હતું, જ્યારે તેમના રહ્યું હતું તેને જાળવી રાખવાના પ્રયત્ન માટે શિષ્ય સ્થૂલભદ્રજીને અમુક પૂર્વનું અર્થ સહિત અને ઉપરોકત સ્થૂલિભદ્રજીના નેતૃત્વ નીચે સઘળા શ્રમણોની શેષનું અર્થ વિનાનું જ્ઞાન હતું. આ પ્રમાણે મ. સ. ૬૪થી સભા બેલાવી હતી. જેને પાટલિપુત્રની વાચના તરીકે ક્ષય થતા જ્ઞાનને સાચવી રાખવાની જરૂરીઆત ઉભી ઇતિહાસમાં પ્રસિદ્ધિ મળી છે. આ બધું લાંબુ વિવેચન થતી જતી હતી. તેવામાં ત્રો ખારવેલ પ્રબળ પરાક્રમી કરવાની મતલબ એ છે કે, ધાર્મિક ગ્રંથોમાં વર્ણવાયેલી થો કે જેણે તે કાર્ય ઉપાડી લીધું હતું. આ કાર્ય જે પરિસ્થિતિ છે તેને શિલાલેખ જેવા મહત્વના તેણે ૯૮+૧૪માં વર્ષ=મ. સં. ૧૧૨=ઈ. સ. પૂ. ઐતિહાસિક પુરાવાથી સમર્થન મળે છે અને અગ્નિમાં ૪૧૫ માં પાર ઉતાર્યું ગણાય.
વર્ણવેલા બનાવો અરસપરસની પૂરવણુરૂપે ગરજ સારે જેમ ઉપરમાં જણાવ્યા પ્રમાણે જ્ઞાનની ક્ષતિ છે. આ પ્રમાણે રાજા ખારવેલે જે પુસ્તકેદ્ધાર કરાવ્યો થયે જતી હતી, તેમ પૃ. ૨૯૦. ટી. ન. પટમાં જણાવ્યા છે તે શબ્દને સુપિયાત્રિ તરીકે વાંચવે વધારે પ્રમાણે વર્ષાઋતુનું અનિયમિતપણું પણ વારંવાર દેખાવમાં આવ્યું જતું હતું. પરિણામે દુષ્કાળ પણ ઉપરા- મહારાજા ખારવેલે પોતે છેતરાવેલ શિલાલેખની ઉપરી પડયે જતા હતા. જેમાં રાજા નંદ અને ખારવેલના પકિત ૯ અને ૧૦માં “રાજભવનરૂપ મહાવિયે” સમયે દુષ્કાળ પડયાની હાથીગુફામાં નોંધ લેવાઈ છે.
અને “અહંત” આ બે શબ્દો તેમ બે વખત ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયે પણ પડયા હતા. મહાવિજય અને વાપર્યા છે તથા “આડત્રીસ પ્રથમ જ્યારે પડે ત્યારે શ્રી ભદ્રબાહસ્વામી નેપાળમાં અહંત શબ્દ ઉપર- લાખ”નું દ્રવ્ય તેમાં વાપર્યું હતું બિરાજતા હતા અને સ્થૂલિભદ્રજી પાટલિપુત્રમાં હતા. નો પ્રકાશ એમ પણ ભારપૂર્વક જણાવ્યું દુષ્કાળની અસરને લીધે સ્થૂલભદ્રજીને જ્ઞાનની ઊણપ
છે. આ શબ્દો ખાસ વિવેચન રહેવા માંડી હતી તે પૂર્ણ કરવા શ્રી સંઘની આજ્ઞાથી માંગી રહ્યા છે. તેઓ પોતાના ગુરુ પાસે નેપાળમાં જઈને પૂરી કરી આપણે હવે સુપરિચીત થઈ ગયા છીએ કે પૂર્વ આવ્યા હતા. તેવામાં પાછો બીજે દુષ્કાળ પડવાના કાળે રાજાઓ, પિતાના નામની કેવળ વાહવાહ ભણકારા વાગવા મંડયા. તે સમયે ગુરૂમહારાજ તે બેલાવરાવવા માટે જ “કાંઇ કાર્ય કરતા નહીં. આથી દક્ષિણ હિંદમાં જવા કેટલાક પરિવાર સાથે નીકળી કરીને તેમની ઐતિહાસિક હકીકતે તારવવાને ગયા હતા, પરંતુ કેટલાક, જેઓ ભવિતવ્યતા બળવાન ઇતિહાસકારોને અનેક મુશ્કેલીઓમાં ઉતરવું પડે છે; છે એમ ગણીને, ઉત્તર હિંદમાં–મગધમાં જ છે છતાં એટલું તે દેખાય જ છે કે જ્યારે લેકકલ્યાણનું આસપાસના મુલકમાં રહી ગયા હતા, તેઓએ તે અતિ મહત્ત્વનું કાર્ય તેઓ કરતા, ત્યારે તેટલા પૂરત દ્વિતીય દુષ્કાળ પૂરા થતાં, જેટલું જ્ઞાન સચવાઈ જ, ન છૂટકે પિતાના નામને કિચિત ઉલ્લેખ કરી
(૫) આ સ્થૂલિભદ્રજીને સાત બહેન હતી તેમણે દીક્ષા (૮) પુ. ૨માં સિક્કા પ્રકરણમાં આ કથનનાં ઉદાહરણ
(૮) ૫. માં સિક્કા પ્રકરણમા મા થ લીધી હતી. તેઓ સંસારીપણે હતા ત્યારે તેમને પણ સ્મત અનેક મળી આવશે તે જુઓ. તેમાં જણાવેલ છે કે કોઈ જ્ઞાન અમુક પ્રમાણમાં હતું. તે માટે જુઓ પુ. ૧. પૂ. રાજા પોતાનાં નામ, ચહેરે કે કોઈ વસ્તુ કતરાવતાં નહીં; ૩૬૨ ટી. નં. ૪૩ પુ. ૨. પૂ. ૩૦.
તેમજ પ્રિયદર્શિન જેવાના શિલાલેખો પણ આ વાતની સાક્ષી (૬) જુઓ પુ. ૨. ૫. ૧૧૯, ટી. ૨૧; પુ. ૨. પૃ. ૨૦૧. પૂરી બતાવી રહ્યા છે. વળી આ ખંડનો દ્વિતીય પરિઓ ટી, નં. ૧૩૮ તથા ચંદ્રગુપ્તનું વૃત્તાંત.
જેવાથી ખાત્રી થશે. પોતે ચેદિપતિ હોવા છતાં, તેમજ (૭) જુએ પુ. ૨. ૫. ૧૭૦ ટીકા નં. ૨૨. પુ. ૨. નંદવંશીઓ, મૌર્યવંશીઓ પણ મહાન સમ્રાટે હેવા છતાં પૂ. ૨૯ થી ૩૨,
તેમાંથી કોઈએ પણ પોતાને સંવત્સર સહાંત સ્થાપો નથી,

Page #359

૩૧૭
ચતુર્થ પરિચ્છેદ
શબ્દ ઉપરનો પ્રકાશ વાળતા. તેમાં ચે જ્યાંસુધી બનતું, ત્યાંસુધી તે પિતાના એમ બને ભિન્ન હેય, તે તે જગ્યા માટે કે તે કાર્ય નામને બદલે કાંઈક સાંકેતિક ચિન્હને ઉપયોગ માટે, અંગુલિનિર્દેશ કરતા (Demonstrative કરીને પતાવી દેતા હતા. રાજા ખારવેલે પણ ઉપરના words this very spot or that very deed) સિદ્ધાંતનું અનુકરણ કર્યું હોય એમ તેના લેખની શબ્દો વાપરતા નથી. માત્ર મેધમ જ શબ્દ વાપરીને ભાષા ઉપરથી જોઈ શકાય છે. તે પોતે એકાંતરે . જણાવે છે કે અમુક સમયે અમુક કાર્ય કર્યું હતું. અત્ર એકાંતરે–એટલે કે એક વર્ષ મૂકીને બીજે વર્ષે આવાં આપણે જોઈએ છીએ કે રાજા ખારવેલે તે સમય, લેકહિતનાં કાર્યો તે કર્યો જતો જ હતો, છતાં આ સ્થાન કે બનાવ, કોઈને પણ સંબંધ રાખ્યા વિના બે પંકિતમાં જેવો સ્પષ્ટ નિર્દેશ કર્યો છે તેવો બીજી સર્વ બનાવો એક જ સ્થાનમાં અને એક જ લેખમાં જગ્યાએ કર્યો નથી જ. એટલે સમજાય છે કે આ વર્ણવી દીધાં છે એટલે તેમાં આલેખેલી સર્વ હકીકત કાર્યો તેને પિતાને કદાચ અતિ મહત્ત્વનાં તેમજ ભવિ- એકલા કલિંગને જ લાગુ પડતી હતી એમ માનવાનું ષ્યની પ્રજાને વિશેષ ઉપકારક નીવડવાનું લાગ્યું હશે. નથી. બ૯કે કલિંગને ઉદ્દેશીને જે સ્પષ્ટ વક્તવ્ય કરાયું
આટલું પ્રસ્તાવિક વિવેચન કરી હવે આપણે હેય, તેજ માત્ર કલિંગ પરત્વનું છે અને બાકીનું સર્વ આગળ વધીશું. રાજા ખારવેલ પિતે કલિંગપતિ હતે જે કાંઈ લખાયું છે તે અન્ય પ્રદેશને અંગે છે એમ તેથી તેણે મહાવિજયપ્રાસાદ બંધાવ્યાનું તથા આડત્રીસ સમજી લેવું જોઈએ. આ નિયમ પ્રમાણે વિચારતાં લાખ દ્રવ્ય તેમાં ખચાયાનું જે લખ્યું છે તે આ નં. ૯ અને ૧૦ મી પંક્તિમાં દર્શાવેલ પ્રાસાદનિર્માણ કલિંગ દેશને અથવા તે હાથીગુફાના સ્થાનને આશ્ર- અને તેમાં ખર્ચેલ દ્રવ્યવાળી હકીકત કલિગ દેશ (નહીં યીને જ હોવું જોઈએ એમ સર્વ વિદ્વાનોનું માનવું કે કલિંગ રાજ્ય) સિવાય અન્ય ભૂમિને લગતી હોવાનું થાય છે. જ્યારે તે લેખમાં વપરાયેલી ઇબારત ઉપરથી નક્કી થાય છે. એટલે વિચાર કરે રહે છે કે તે આ પ્રાસાદને લગતી હકીકત કલિગ સિવાયની અન્ય કયો પ્રદેશ હશે? લેખની હકીકત તે સર્વ દક્ષિણ ભૂમિને અંગે લખાયેલી હેય એમ અમારું માનવું હિંદને લગતી છે. હવે તેણે જે જે દેશે દક્ષિણ હિંદમાં થાય છે. કેમકે (૧) સામાન્ય નિયમ હમેશાં એ ગણાય છતી લીધા છે તેમાં પલવ, પાંડવ્યા, અને મદુરાનાં છે કે, જે કઈ રાજા પોતે મેળવેલ વિજયનું અથવા નામે તે સ્પષ્ટ જણાવી જ દીધાં છે, એટલે તે વઈને તો લેક હિતના કરેલ અન્ય કાર્યનું વિવેચન કરવા પછી જે ભૂમિ બાકી રહી તે સમજાવવા પૂરતું માંડે અને તે પોતાના જ મુલકમાં કોતરાવવાનો પ્રસંગ તેનો મનસૂબો હશે એમ પુરવાર થાય છે. અને તેવી ઉભો થયો હોય તે, તે લખાણમાં મત્ર, માં, માવા, કે ભૂમિ તે માત્ર ચોલા રાજ્યની જ રહી જાય છે એમ બાવા બનો ઈ. ઈ. અંગુલિ નિર્દેશ કરતાં (demon- ભૂગોળ શીખવાડે છે. અથવા જેને આપણે આ strative forms of places or things) પુસ્તકના વર્ણન કરવાના સમયે ધનકટક-એનકટકસ્પષ્ટતાસૂચક શબ્દો વાપરે છે; પરંતુ જે કોતરાયેલા બેન્નાટકના રાજ્ય તરીકે ઓળખાવ્યું છે તે લેખનું સ્થાન અને તેમાં આલેખેલ હકીકતનું સ્થાન, ભૂમિ જ તે હેવી જોઈએ એમ આ ઉપરથી સમજાય
(૯) પ્રિયદર્શિનનું સાંકેતિક ચિન્હ હાથી છે.ખારવેલે પણ પૂર્વે રાજધાની વિશેષણ જેવું છે, એમ બતાવવાનું કે આ હાથીગુફાના લેખમાં આદિ અને અંતમાં પોતાનું ચિહ્ન પ્રદેશની રાજધાની જે તલસયામાં હતી તેમાં નહેર લાવવામાં વાપર્યું લાગે છે (શું તે બરાબર જણાતું નથી) જુઓ જે. સા. આવી: નહીં તે મેધમમાં જ રાજધાની શબ્દ શું ન લખી સં. પુ. ૩. પૃ. ૩૮૨ ટી. નં. ૧૪).
શકત ! પણ સ્પષ્ટીકરણ જે કરી બતાવ્યું છે તે સ્થાનિક પ્રસંગ (૧૦) એટલે કે Words denoting that particu- હોઈને તેની ચોખવટ કરવા માટે જ દેખાય છે.
edeત અમુક સ્થાન અથવા ના કાર્યોના (૧) આ ધનકટકની હદ, રાજધાની ઈત્યાદિ હકીક્ત ઉલ્લેખ કરીને શબ્દો વાપરે છે; જેમકેતલસૂયાની સાથે તેની માટે જુઓ ૫. ૧, ૫. ૧૫૦થી ૧૬૨નું વર્ણન

Page #360

૩૧૮
મહાવિજ્ય અને અહંત
[ દશામ ખંડ છે; તથા મહાવિજય નામને પ્રાસાદ, મંદિર, ચૈત્ય તેવું તે ધીકતું બંદર હોવું જોઈએ. આ બેન્નાતટ કે ધર્મસ્થાન જે કહેવું ધટે તે કહો, તે પણ ત્યાં જ નગરની સ્થિતિ, જે ઈ. સ. પૂ. ૫૮માં હતી તેજ તેણે સાડી આડત્રીસ લાખનો ખર્ચ બંધાવ્યું હતું એમ આ રાજા ખારવેલના સમયે ઈ. સ. પૂ. ૪૨૫ માં આખી ચર્ચાને સાર નીકળે છે.
પણ હતી. કદાચ કિંચિત જૂન થઈ હેય–જુઓ ખારવેલના આ કાર્ય વિશેનો આટલો તાગ મગધપતિ ઉદયાજનું વૃત્તાંત; જો કે તેમ બનવા કારણ મેળવ્યા પછી, બીજી કેટલીક હકીકત મેળવવી બાકી રહે નથી બલ્ક એમ કહે કે, મહારાજા પ્રિયદર્શિનના છે. તે માટે ધનકટક દેશને ઇતિહાસ તપાસ જોઈએ સમયે એટલે ઇ. સ. પૂની ત્રીજી સદીના અંત સુધી જે તેમાંથી કાંઈ લભ્ય થાય છે કે કેમ? રાજા શ્રેણિક અને તેથી પણ થોડાં વર્ષ વીતી ગયા બાદ, તેની જાહેઅથવા બિબિસારનું વૃત્તાંત લખતાં જણાવાયું છે કે, જલાલી ખૂબ ખૂબ પ્રમાણમાં જળવાઈ રહી હતી તે પિતે ઈ. સ. પૂ. ૫૮૦માં મગધપતિ થયો, તે એમ દેખાય છે, કેમકે અંધ્રપતિ રાજા પુલુમાવીના ૩ પૂર્વેનાં અઢી ત્રણ વર્ષ તેને બેન્નાતટ નગરે ગાળવાં જે સિક્કા કેરામાંડલ કિનારા ઉપરથી બે બે સઢવાળા પડયાં હતાં. તે સમયે પરદેશી સોદાગરની એક વણ- મળી આવ્યા છે, તે ઉપરથી તે હકીકત સિદ્ધ થાય જાર આવ્યાનો પ્રસંગ વર્ણવ્યો છે. તેમાં જણાવાયું છે. પરંતુ તે સમય બાદ જ્યારે તેને નાશ થયો હશે છે કે વણજારના માલનું મૂલ્ય ચૂકાવી આપવાને તે વિષય અત્યારના પ્રસંગને સ્પર્શ કરતું ન હોવાથી ખૂદ રાજાને કેશાગાર પણ સશકત નહેાતે; જેથી આપણે તેની ચર્ચામાં ઉતરવા જરૂર નથી. એક સામાન્ય વેપારી જેવા ગણાતા ગોપાળ નામના આ પ્રમાણે હાથીગુફાના શિલાલેખ જેવા, ઉપર શ્રેષ્ઠિની વખારમાં ઢગલાબંધ તેજતરી જે પડી હતી વર્ણવેલા ઐતિહાસિક પુરાવાથી હવે પુરવાર થઈ તે વડે તેનું મૂલ્ય ચૂકવાયું હતું. આ વાત અત્યારે જાય છે કે રાજા ખારવેલે બેન્નાતટના પ્રદેશમાં સાડી ચીતરવાનો આશય એટલું બતાવવા પૂરતો જ છે કે આડત્રીસ લાખ ખરચીને મહાવિજય તે સમયે બેનાતટ નગર અતિ વિપુલ પ્રમાણમાં ધર્મ પ્રણિત, મેટે એક ચૈત્યપ્રાસાદ બંધાવ્યો હતે.
મૃદ્ધિ ધરાવતું, અનેક દેશના સાહસિક અને માથું એક બાજુ આ સ્થિતિ છે. બીજી બાજુ શોધખોળ કેરે મૂકીને કામ કરનારા વ્યાપારીઓની અવરજવરવાળું ખાતું એમ જણાવી રહ્યું છે કે, બેન્નાતટના પ્રદેશમાં તથા ધનાઢય વણિકેથી વસેલું શહેર હતું. તેમ મોટું અમરાવતી-અને ધરણીકેટ જ્યાં હાલ આવી વસ્યાં નગર હાઈને, તેનો વિસ્તાર પણ મોટા પ્રમાણમાં છે તે સ્થાનમાંથી મોટો એક ધર્મસ્તૂપ મળી આવેલા હે જોઈએ એ દેખીતું છે. બકે એમ પણ માનવું છે, એટલું જ નહિ પણ તે સ્થાન ઉપર અથવા તેની રહે છે કે, મગધની રાજધાનીવાળાં રાજગૃહી અને આસપાસ, કોઈ મોટું શહેર અસલના સમયે હોવું પાટલિપુત્ર નગરને પણ, કયાંય વટાવમાં મૂકી દે જોઈએ એમ ચોક્કસ સ્થિતિ દર્શાવે છે. ત્રીજી બાજુ
(૧૨) જે સમયની આપણે અહિં વાર્તા ઉતારી છે inscriptions we have of Pulumavi and Yagna(ઈ. સ. પૂ. ૫૮૩૫૮૦ પહેલાં બે ત્રણ વર્ષની વાત) તે shree from Amravati=અમરાવતીમાંથી પુલમાવી અને સમયે પાટલિપુત્રની સ્થાપના પણ નહોતી થઈ તેની યજ્ઞશ્રીના શિલાલેખ આપણને મળી આવે છે. થાપના ઈ. સ. પૂ. ૪૯૩માં થઈ છે. જુઓ પુ. ૧, રાન આ પુલુમાવીના અને યજ્ઞશ્રીના સમય માટે જુઓ . દયાજનું વર્ણન) પરંતુ રાજા ખારવેલને સમય તો ઈ. સ. ૫મું. અંધપતિના વંશની આખી વંશાવળી શોધીને ઉભી પૂ. ૪૩૦થી ૩૯૪નો છે. તે સમયે પાટલિપુત્રની નહોજ- કરી બતાવી છે ( યજ્ઞશ્રીને સમય ઈ. સ. . ૯૮થી ૨૮૦ લાલી નિર્મિત થઈ ચૂકી હતી માટે અત્ર તેની સરખામણી છે અને પુલમાવીને ૨૮૦થી ૨૪૪ છે). કરવાનો પ્રસંગ લીધો છે.
(૧) આ. સ. સ. ઈ. ૫.૧ (ન્યુ ઈમ્પીરીઅલ સીરીઝ (૧૭) જુઓ આ રી, સ. ઈ. પુ. ૧, ૫. ૫-The ૬) ૫. ૧૩: પ્રા. ભાત પુ. ૧, ૫. ૧૬૨

Page #361

ચતુર્થ પરિચ્છેદ ]
શબ્દ ઉપરને પ્રકાશ
૩૧૯
૩૦-૧૨-૩૯ના પરિપત્રથી મદ્રાસ સરકારના શોધખોળ લેઈટ નં. ૩૯માં વર્ણન કરતાં કરતાં જણાવાયું છે ખાતાએ ઈ. સ. ૧૯૩૦માં જાહેર કર્યું છે કે, ગતુર કે, શિલાલેખમાં બહંત શબ્દ લખેલ છે. તેમ રાજા છલામાં બેઝવાડા શહેર નજીકથી એક મેટ મઠ ખારવેલે ‘મહાવિજ્ય' નામે એક પ્રાસાદ માહંત ધમની મળી આવ્યો છે. વળી કૃષ્ણા નદીના આ પ્રાંતનું તથા પ્રણાલિકાની સિદ્ધિ અર્થે સાડી આડત્રીસ લાખ દ્રવ્ય તેને લગતા અન્ય પ્રદેશનું સંશોધન કરીને જે ગ્રંથા ખર્ચને બનાવ્યાનું પોતાના શિલાલેખમાં જણાવ્યું છે. બહાર પડી ચૂક્યા છે તેમાં આવેલ હકીકતનું આ પ્રમાણના બન્ને ઠેકાણે શિલાલેખના જ શબ્દો એકીકરણ કરીશું તે માલુમ થાય છે કે કૃષ્ણ નદીના છે. તેનું એકીકરણ કરીશું તો તુરત કલ્પના કરી મુખ આગળને (કૃષ્ણના ડેલ્ટાવાળો ) આ સર્વ લેવાય છે, કે તે બંને હકીકત એકજ સ્થાન પરત્વેના પ્રદેશ મહા ગૌરવવંતે પ્રતિભાસંપન્ન તથા સ્મૃદ્ધિ- કાર્યને અંગે વપરાયલી હેવી જોઈએ. એક ઠેકાણે શાળી હોવો જોઈએ. તે પ્રદેશના પાટનગરને માત્ર ૩ મહાવિજય કહ્યો છે બીજામાં માત્ર મહાચૈત્ય કહ્યો છે. માઈલના વિસ્તારનું ગણી, ધનકટક અને અમરાવતી બીજી બાજુ તે અમરાવતી સ્તૂપનાં દશ્યો, કારગિરિ, જેવાં સ્થાન ઉપર તેને આવેલું ગણવું કે બેઝવાડા અને શિલ્પકળાનાં સુરેખ ચિત્રો તથા તેના સ્થાપત્યને ગંતુરની આસપાસની જગ્યામાં પંદર વીસ માઈલને આપણે જ્યારે નિહાળીએ છીએ તથા તેના મૂલ્ય વિશે વિસ્તાર રાકી પથરાઈ ગયેલું લેખવું, અથવા તો તેને કાંઈક આંક મુકવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ ત્યારે રાજા એક મોટું નગર કલ્પી, ઉપરનાં સર્વે સ્થાને તે ખારવેલે સાડી આડત્રીસ લાખ દ્રવ્ય ખર્ચાનું જે નગરના અકેક પરા તરીકે લેખવું (જેમ મુંબઈ અને જણાવ્યું છે તેની યથાર્થતા જણાઈ આવે છે. આ તેના પરા વિસ્તાર કેટલાયે માઈલ સુધી લંબાયેલ પ્રકારની બધી પરિસ્થિતિમાં, તે અમરાવતીના સ્તૂપને ગણાય છે તેમ ); તે છે, જેને જેમ સૂઝે તેમ રાજા ખારવેલની કૃતિ તરીકે જે આપણે સ્વીકારીએ અનુમાન બાંધી લે; પરંતુ એકંદરે એટલી વસ્તુસ્થિતિ તેમજ તેને તેના જૈન ધર્મના ઘાતક તરીકે લેખીએ, તે તે જળવાઈ જ રહે છે કે, આ બેનાતટને પ્રદેશ કાંઈ અન્યાય કર્યો કહેવાશે નહિ.વળી આ સ્તૂપના સંશાતે સમયે સમસ્ત દક્ષિણ ભારતવર્ષમાં એક અનોખું- ધકમેકનઝી સાહેબના મંતવ્ય પ્રગટ થયા બાદ તે વિશેને જ સ્થાન ભોગવી રહ્યો હતે.
સામાન્ય મત કે ફરી ગયો છે તે નીચેના શબ્દોમાં આટલી સ્થિતિ સ્પષ્ટ કર્યા પછી જે અમરાવતી તેના પ્રકાશકે વ્યક્ત કર્યો છે. તેમણે પ્રથમ તે જણાવ્યું તપ તરીકે ઓળખાવાયો છે તેમાં આવેલી કેટલીક છે કે ૮Long after Col. Mackenzie's time, હકીક્ત તરફ આપણે ધ્યાન ખેંચીશું. આ અમરા- that it was first surmised that the Amraવતીના સ્તૂપનું વર્ણન કરતાં તેના સંશોધક કર્નલ vati stupa was a Buddhist documents મેનઝી સાહેબ લખે છે કે૧૭ In the inscrip- અમરાવની સ્તૂપ બૌદ્ધ ધર્મનું ઘાતક છે એવું અનુમાન tions, this building is called the (ત) કર્નલ મેકેનઝીના પછી લાંબા કાળે પ્રથમ Mahachaitya or the Great Chaitya= વખતે જ બહાર પડયું હતું. પરંતુ તે બાબતમાં શિલાલેખમાં કોતરાયેલું છે કે આ મકાનને “મહાચૈત્ય” મેકેનઝી સાહેબનો કેવો મત હતો તથા પિતે તેમના કહેવાતું હતું. વળી તેજ ગ્રંથમાં પૃ. ૧૦૪ ઉપર મતને કેટલે દરજજે વધાવી લે છે તે જણાવતાં
(૧૫) પ્રા. ભારત પુ. ૧ ૫. ૬૫ ટી. નં. ૫૩,
(૧૬) જીઓ આ. સ. પી. ઈ. ૫.૧૫ (તમાં ગુંદીવાડ અને શિશુ છલ્લાના અન્ય શહેરનું સંશાધન બાબતનું વર્ણન: જેમાંના બે ચિત્રો આપણે ભારત પુ. ૧, પૃ. ૧૫૩
આકૃતિ નં. ૨૦ અને ૧ તરીકે રજુ કર્યા છે.).
(૧૭) જુઓ આ. સ. સ. ઈ. ૫. ૧ (ન્યુ ઈ પીરીઅલ સીરીઝ પુ. ૧) ૧૮૮૨ (મુદ્રિત ૧૮૭) પૃ. ૨૩.
(૧૮) જુએ મજકુર પુસ્તક ૫, ૭,

Page #362

હર૦.
મહાવિજય અને અહંત
[ દશમ ખંડ
લખે છે કે His own belief that it might the latter part of the second century. be Jain was credible=તેમના (કર્નલ મેકેનઝીન) The stupa itself is much older as is મતે, તે (પ)ને જૈનધર્મનો હોવાનું (માનતા હતા) shown by the sculpture and the તે વિશ્વસનીય છે. એટલે તેમના કહેવાને ભાવાર્થ inscriptions, especially one in the એમ છે કે, કર્નલ મેકેનઝીને પ્રથમ મત તે અમરાવતી Mauryan character, recording the gift તૂપને જૈનધર્મને લગતે માનવા પ્રતિ હતા; તે મત of a pillar by the General Mundaતેમના પછી ઘણું લાંબા કાળે ભલે ફરી ગયો છે Kuntala=અમરાવતી ટોપના સ્થાપત્યમાંની બારિક અને હવે તેને બૌદ્ધધર્મને ગણાવે છે, પરંતુ પ્રથમ વીગતે જોતાં, તેમાં યોન કરતાં ગ્રીક પ્રદેશની કળા મત એટલે તે જૈનધર્મનું પ્રતિક હેવાને મેકેનઝી મુખ્યત્વે એટલા બધા પ્રમાણમાં માલમ પડે છે સાહેબ વાળે મત–વધારે પ્રમાણિક દેખાય છે. કે. પ્રાથમિક (નજરે) એવું અનુમાન બંધાઈ જાય આખી ચર્ચાને સાર, તે સ્તૂપ જૈનધર્મને હવા છે કે તેને સમય ઇ. સ. ની સદીનો પ્રારંભ કાળને સંભવ છે. પરંતુ વિદ્વાને જેમ માની બેઠા છે તેમ હશે. જ્યારે તેના કઠેરા ઉપરના શિલાલેખોની ફરીને બૌદ્ધધર્મને નથી.
સુધારેલ તારીખ જતાં તેને સમય ઈ. સ. ની બીજી આ સંબંધી એક જ પ્રશ્ન હવે માત્ર વિચાર સદીના ઉત્તર ભાગમાં તે બનાવાયાનું ગણવો પડશેરહે છે. તે આ સ્તૂપની ઉમર વિશેને છે. વિદ્વાન (ધ્યાન રાખવું કે અહીં કઠેરાના શિલાલેખના સમયની તેને ઇ. સ. ની બીજી કે ત્રીજી સદીને હોવાનું માને વાત કરી છે, નહીં કે સ્તૂપના પિતાના સમયની કે છે, જ્યારે આપણે તેને રાજા ખારવેલના સમયને તેના ઉપરના કઈ શિલાલેખની–તે તે હવે દર્શાવે છે) એટલે ઈ. સ. પૂ. ની ચોથી સદીનો ઠરાવીએ છીએ. જ્યારે સ્તૂપ બહુ પ્રાચીન સમયને દેખાય છે; કેમકે બે મત વિશેનું અંતર લગભગ પાંચસો છસો વર્ષનું તેના ઉપરની શિલ્પકળાનાં દશ્યો અને શિલાલેખ રહી જાય છે. આ બે વસ્તુનો મેળ શી રીતે ખાય કેતરાયાં છે તે ઉપરથી તેની પ્રતિતિ થાય છે. તેમ છે તે આપણે ઉચ્ચારીએ તેના કરતાં, મજકુર તેમાંયે ખાસ કરીને મુંડકુંતલ નામના અધિકારીએ
અમરાવતી સ્તૂપ”ના લેખક મહાશયના પિતાના દાન આપીને મૌર્યકાળમાં વપરાતી ભાષામાં લેખ શબ્દ જ ટાંકી બતાવીશું, જેથી વાચકવર્ગને પિતાની કતરાવ્યો છે તેથી—એટલે આ ઉપરથી એમ સાબિત ક૯પનાશક્તિને બહુ ખેંચી જઈને લાંબા સમય સુધી થાય છે કે, સ્તૂપના સંબંધમાં મુંડકુંતલે જે દાન કરેલું વિચારના વમળમાં તણુતા રહેવું નહીં પડે. તે શબ્દો છે તે મૌર્ય સામ્રાજ્યનો વખત હતું તથા તે વખતે આ પ્રમાણે “છે: “There is so much of આ સ્તૂપ તો ક્યારને ઉભો પણ થઈ ગયો હતે. વળી Greek, rather than Bactrian art in એ પણ ખરું જ છે, કે જે સ્તૂપ સંબંધી કાંઈ પણ the architectural details of the Amra- દાન મૌર્ય સમયે (ઈ. સ. પૂ. ૩૭૨ થી ૨૩૪ સુધી) vati tope, that the first inference is, that કરવામાં આવ્યું હોય, તે સ્તૂપ પિતે ઈ. સ. પૂ. it must be nearer to the Christian ૩૭રની પૂર્વે જ ઉભે કરાયો હતો જોઈએ એમ સ્વીEra—with the revised date of the કારવું પડે°. આપણે પણ તેને સમય રાજા ખારવેલના inscriptions, the date of the rail in રાજ્યના સમયને (ઈ. સ. પૂ. ૪૩૦ થી ૩૯૪)
(૧૯) જુએ મજકુર પુસ્તક પૃ. ૧૨.
૫. ૨૬૬ સુધીની ૨૦ દલીલ સાથે ૫. ૩૦૩ ટી. નં. ૮૭ ની (૨૦) અપરોક્ષ રીતે આ હકીકત ઉપરથી સાબિત કરી ૨મી તથા આ સાથે તેની સંખ્યા ૨૨ ની ગણાશે. રાકાશે કે પુષ્યમિત્ર અને ખારવેલ સમકાલિન નથી જ એટલે

Page #363

ચતુર્થ પરિકેદ ] શબ્દ ઉપરનો પ્રકાશ
૩ર૧ જણાવીએ છીએ. અથવા વધારે ચેકસ તારીખ આટલી હકીકત લખાઈ ગઈ છે. હવે વિશેષ માટે તેના નિર્માણ માટે દર્શાવવી હોય છે, તેના રાજ્યા- આગળ વધીએ. ભિષેક બાદ નવમા વર્ષે ચણાવ્યાનું તે જણાવે છે જેમ મગધપતિ નંદને તથા કલિંગપતિ કરક, એટલે તેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૪૨૧-ર૦ને ગણો મહારાજને, ક્ષેમરાજને અને ખારવેલને આ સ્થાનની રહે છે.
અને મૂર્તિની કિંમત હૃદયમાં ઉતરી ગઈ હતી, તેમ પુ. ૧. પૃ. ૧૭૪ માં મહારાજ કરકંકુના વૃત્તાંતમાં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનને તથા તે સમયના કલિંગપતિ સાબિત કરી ગયા છીએ કે તે પોતે પાર્શ્વનાથ ભગવા- રાજા શાતકરણીને પણ તથા પ્રકારે જ ઉતરી ગઈ હતી
નને અનુયાયી હોવાથી, આત્મ- એમ તુરત સમજી શકાય છે કારણ કે તે માટે જ તે મૂર્તિનું મહાસ્ય કલ્યાણ માટે તેણે મંદિર બંધાવી તે બંને ભૂપતિઓ પોતાના ધર્મની તે ભૂમિ ઉપરનું
તેમાં અલૌકિક અને ચમત્કાર- પ્રભુત્વ મેળવવા જબરદસ્ત સંગ્રામ ખેલી રહ્યા હતા; વાળી એક પ્રતિમા પધરાવી હતી. તે પ્રતિમા આગળની જેની માહિતી આપણને પ્રિયદર્શિનના ખડકલેખથી ભરાવેલી હતી કે તેણે જ તૈયાર કરાવી હતી તે હકીકત મળી રહે છે. વળી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને પિતાના સાબિત કરવી બાકી રાખી હતી. તેમ આવી નજીવી જીવનમાં જે અનેક સંગ્રામો ખેલ્યા હતા તેમાં અને જડ પ્રતિમા માટે શા સારૂ બે મોટા સમ્રાટો કલિંગભૂમિ ઉપરને સૌથી દારૂણ અને ભયંકર તથા જીવ સટોસટ લડી રહ્યા હતા તેને કાંઈક આછો છેલ્લામાં છેલ્લો જ હતો, તે પણ તેણે પિતે જ કતરેલા ખ્યાલ ત્યાં આપી વિશેષ સમાચાર ખારવેલના વૃત્તાંતે હકીકતથી સમજાય છે. આ ઉપરથી પણ તે બન્ને આપવાનું જણાવ્યું હતું. તેમજ ઉપરના દ્વિતીય અને જૈનધર્મી રાજાઓનાં હૃદયમાં તે તીર્થ પ્રત્યે તથા nતીય પરિચદે (પતિ ૧૨માં કલિંગજીનમૂર્તિના તેની મૂર્તિ વિશે કેવાં ભકિત અને માન વસી રહ્યાં વર્ણવમાં) કહી ગયા છીએ કે, જેનધમઓનું સમેત- હતાં તેનું માપ કાઢી શકાય છે. ૨૨ શિખર નામનું એક પવિત્ર તીર્થ આ પ્રદેશમાં આ પ્રમાણે ઉત્તરોત્તર થતા જૈનધર્માનુયાયી આવેલ હાઈ તથા તે ઉપર વીસ જેટલા તીર્થંકરે નિર્વાણ રાજાઓ જ્યારે આ સ્થળ અને પ્રતિમા વિશે આટલાં પામેલ હોવાથી તેનાં ખ્યાતિ અને ગૈરવ તેમને મન બધાં ઓવારણાં લઈને સ્વજીવને પણ કુરબાન કરી ઘણું હતાં. વળી ઉપરોક્ત વીસ તીર્થકોમાંના સૌથી દેતા હતા ત્યારે તેમાં કાંઈક વિશેષપણે તારતમ્ય છેલ્લા પાર્શ્વનાથ, ત્યાં મેક્ષે ગયેલ હોવાથી તેનું નામ સમાયેલું હશે એમ તે દેખાય છેજનહીં તે શું પાર્શ્વનાથ પહાડ પણ પડી ગયું છે તથા તે મૂર્તિને પૂર્વેના રાજાઓ એવા મૂર્ખ હતા કે એક મૂર્તિ જેવી કલિંગમાં પધરાવનાર તેમજ તેના મૂળસ્થાપક કરકંડ અજીવ વસ્તુ માટે મોટી લડાઈઓ લડવા નીકળે મહારાજ પોતે ત્રિકાળજ્ઞાની હોવાથી તેનાં પ્રતિભા તે નીકળે, પણ અહિંસા જે પોતાના ધર્મોને તથા ગૈારવ તેમની જાણમાં હતાં (જુઓ પૃ. ૩૦૨-૩). મૂળભૂત સિદ્ધાંત કહેવાય, તેને એક કારાણે મૂકીને
(૨૧) સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન તો ન હતો એ હકીક્ત જે ખેડયું છે તથા ત્યાં ધૌલી-જાગૌડાના લેખે ઉભા પાયા તેના જીવનચરિત્રે સાબિત કરી દેવાઈ છે તેમ આ શાત- છે તેનું કારણ ભૂમિવિજયનું નથી પણ તે તીર્થધામ પ્રત્યેના કરણી રાજાઓનો માટે ભાગ પણ જનમતાનુયાયી હતા તે હક્કની સ્થાપનાનું છે. આપણે પુ. ૫ માં તેમનાં વૃત્તાંતે સાબિત કરવાના છીએ તેનું હૃદય જે કંપી ઉઠયું હતું તેના કારણ તરીકે, (તે ત્યાં જુઓ) માટે અહીં કિલિંગ પ્રદેશનું યુદ્ધ મનુષ્ય સંહાર જે સંખ્યામાં વળી ગયો હતો તે પણ એક હતું લડનાર બંને રાજવીઓ જૈન ધર્મી હતા એમ લખવું ઉપરાંત જે ધર્મના નામે લડાઈ લડાય, તેજ ધર્મના મળ પડયું છે.
સિદ્ધાંતની વિરૂદ્ધ લડાઈની નીતિ દોરવવી પડે, તેથી (૨૨) હવે સમજાશે કે કલિંગનું યુદ્ધ, સમ્રાટ પ્રિયદરિને પણ તેનું હૃદય હચમચી ગયું હતું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #364

ર
લાખા પ્રાણીના જીવાના સંહાર વળી જાય તેની લેશમાત્ર નવાર પણ ન કરે ? એટલું જ નહીં, પર`તુ ઉલટ તેમાં જીત મેળવ્યા બાદ, ક્રમ જાણે તે ક્રાર્યને અતિ મહત્ત્વનું ગણતા હાય, અથવા ગ્રામ્યભાષામાં કહા કે ખંડેરીયા ગઢ જીતી આવ્યા હાય, તેમ ઈરાદાપૂર્વક સિંહનાદે જાહેર કરી, તેની યાદ માવચંદ્રદિવાકરી જળવાઈ રહે માટે, શિલાલેખ જેવા અકાટ્ય અને અભેદ્ય માર્ગદ્વારા તેને અંકિત કરાવે? આ સર્વે વિવેચનથી સમજી શકાશે કે જૈનધર્મીઓને આ પર્વતની માલિકી, રક્ષા કે તીર્થયાત્રા જે કહા તે કેવા શ્વાસ અને પ્રાણરૂપ ગણાતા હતા.
२४
તે મૂર્તિનુ
હવે જે એક અન્ય મુદ્દા ઉપર વાચકને લઈ જવા ધારીએ છીએ તે જો કે આ પુસ્તકના ક્ષેત્ર બઢાર જતા દેખીતી રીતે જણાશે, પરંતુ આ વિષય સાથે ઐતિહાસિક બનાવતી એક કડી એવી તે સંલગ્ન થયેલી દેખાય છે કે, જો તે બાબત ઉપરને પ્રકાશ અલ્પાંશે પણ અત્ર ન આપવામાં આવે, તા ભારતીય ઈતિહાસમાં સમાયેલ અનેક અંધકારમય ઘરમાંનું એક, અસ્પÛજ રહી જતું કહેવાશે. સાથે હિંમત પશુ, છે કે અત્ર રજુ કરાયલી હકીક્ત, જો વાચક સમુદાય શાંત ચિત્તથી અને નિષ્પક્ષપાતપણે વિચારી જોશે, તા તેઓને મારૂં કથન-અસ્પÛ રહી જતું ઘરવ્યાજખી પણ લાગશે. આટલું આમુખ તરીકે જણાવી, જે હકીકત વાચક સમક્ષ ધરવી રહે છે તે ખરાખર સમજી શકાય માટે, તેને લગતા થોડાક
(૨૩) સંભવિત છે કે પ્રિયદર્શિને આ કારણને લીધેજ અહીં હાથી કોતરાવ્યા હાય; જ્યારે અન્ય સ્થાનકે માત્ર હાર્થીની નિશાની જ આપેલી છે, (જીએ. પુ. ૨. પૃ. ૩૬૪)
(ર૪) સમાય પ્રિયદરાનને ધૌલી ખડક લેખ આ હેતુપૂર્ણાંક ઉભા કરાયા દેખાય છે. (કેમકે તેણે અન્ય તીર્થંકરોની નિર્વાણ ભૂમિ સૂચવતા સ્થાન ઉપર પણ ખડક લેખા કાતરાવ્યા છે જોકે ત્યાં એક પણ લડાઈ તેને લડવી પડી નથી) વળી ખારવેલના હાથીગુફાના લેખ કાતરાવવામાં ઉંડા હેતુ તેા પ્રર્મકાર્યની પ્રસિદ્ધિ માટે જ હતા. (તુએ આગળ ઉપર)
(૫) મુંબઈથી પ્રગટ થતા ધી ગુજરાતી નામક સાપ્તાહિક પત્રની ઇ. સ. ૧૯૧૩ની ભેટ તરીકે અપાયેલ “ જગન્નાથની મૂર્તિ અને ભારતનું ભવિષ્ય” નામે પુસ્તકના લેખક પ્રખ્યાત
[ દશમ ખંડ
પ્રસ્તાવ, પ્રથમ આપવા આવશ્યક લાગે છે. તે નીચે પ્રમાણે ટૂંકમાં જણાવ્યા છે.
આ સ્થળમાં જગન્નાથપુરી નામે સમસ્ત હિંદુ લેકાનું એક મહાપ્રભાવિક તીર્થસ્થાન આવેલું છે. તે તીર્થના મહિમા એટલા બધા પ્રસરીત થયેલે છે કે વર્ષ દરમ્યાન સારાયે ભારત વર્ષમાંથી આકર્ષાઈને
લોક સમુદ્ર, અતિ મેટા પ્રમાણમાં ત્યાં નિયત સમયે એક બે વાર એકઠા થાય છે. તે સમયે એકત્રિત મળેલ યાત્રિકામાં કાઈ પણ પ્રકારે જાતિને કે ધર્મના ભેદ ભાવ ધારણ કરી શકાતા નથી. એટલું જ નહીં પરતું, ત્યાંની ધાર્મિક સંસ્થા તરફથી એકજ પ્રકારના જે આહાર ત્યાં આપવામાં આવે છે, તે સર્વે યાત્રાળુઓ હર્ષિત થતાં થતાં ગ્રહણ કરીને વિના સંક્રેચે આરોગે છે; તથા પેાતાને પુનિત-પાવન થયેલ સમજી સ્વદેશ પાછા ફરે છે. આ તીર્થનું સુંદર વર્ણન કરતાં એક વિવેચક્રરપ લખ્યું છે કે અંહી વિશ્વ મંદિર છે કૈં જ્યાં આર્યાવર્ત્તના સર્વ ભાગામાંથી મનુષ્યા વિશ્વદેવની પુજા કરવાને આવે છે. અંહી સ્વર્ગનું દ્વાર છે. સર વિલિયમ હંટર કહે છે કે, ત્યાં હિંદુ ધર્મ અને હિન્દુ-અતિવિશ્વાસ અથવા મિથ્યા ધમસમુદ્ર તીરે વિશ્વના ભિન્ન ધર્મીયાની અનેક વિરૂદ્ધતા છતાં પણ આજે અઢારસે વર્ષથી જેમના તેમ કાયમ ઉભા રહેલ છે. તે ખાદ આ ગ્રંથકાર, આ જગન્નાથને પુરાતન અને પૌરાણિક ઇતિહાસ આપતાં, તેની ઉન્નત્તિ વિશે આખ્યાયિકાએ
"
.
નવલકથાકાર ઠકકુર નારાયણ વીસનજી જે ચુસ્ત હિંદુધર્માનુ ચાયી તરીકે તથા વિવેચક તરીકે ખૂબ ખારીકાઈથી ઊંડાણમાં ઉતરનાર તરીકે જાણીતા છે તેમણે તે પુસ્તકમાં પૃ. ૧૦૫ ઉપર જે લખ્યું છે તેના આ શબ્દો છે. (વળી નીચેની ટીકા જુએ.)
(૨૯) મજકુર પુસ્તક પૃ. ૧૦પ. (આ સ વૃત્તાંત કેટલાક વર્ષો પહેલાં મેં લખી રાખ્યું હતું; પરંતુ હવે જ્યારે મુદ્રિત કરાવવાનો સમય આન્યા છે ત્યારે લેખક મહારાય દેવલોક પામ્યા છે તે માટે દિલગીર છીએ, આ કારણને લીધે ઉપરમાં તેમના નામ સાથે મરહુમ રાખ્યું જોડયે। નથી.)
(૨૭) મિથ્યા કાને ઉદ્દેશીને કહેવાયા હશે તે, આ સ્થાનનું: ખરૂં સ્વરૂપ જાણ્યા ખાદ આપે।આપ કદાચ સમજી શકાશે,

Page #365

ચતુર્થ પરિચ્છેદ ]
આપે છે. અને છેવટે પેાતાના અભિપ્રાય જણાવતાં જણાવે છે કુ૨૮ “ આ પ્રમાણે પૌરાણિક સિદ્ધાંતના ( નહીં કે પૌરાણિક ગ્રંથાના ) અનુયાયી જતેનું કહેવું છે કે......માળવાના રાજાએ૨૯ બંધાવેલા એ ભવ્ય મંદિરનેા (મતલબકે જગન્નાયજીનું મૂળ મંદિર જે હતું તેને ) પણ નાશ થઈ ગયા હતા; પણ ઈ. સ. ની સત્તરમી સદીના પ્રારંભમાં જગન્નાથજીનું જે મંદિર અસ્તિત્વ ધરાવતું હતું અને આજે પણ પેાતાના ઉન્નત શિખરેાથી પૂર્ણ અભિમાન ધરાવતું જે મંદિર જોવામાં આવે છે. તે મંદિર ધણું જ પાછળથી એટલે બહુધા ઈ. સ. અનંગ હતું. ”
૧૧૯૮માં રાજા ભીમદેવ તરફથી બંધાવવામાં આવ્યું “એની પ્રથમ મંદિર અને તેમાંની મૂર્તિ વિશે આપણે જેવી ચમત્કારિક કથા વાંચી આવ્યા છીએ તેવીજ અનેક પ્રકારની ચમત્કારિક આખ્યાયિકાએ એ મંદિર અને તેમાંની મૂર્તિ વિશે સાંભળવામાં આવે છે. આ સર્વે અવતરણા
મહાત્મ્ય
પરંતુ
(૨૮) મજકુર પુસ્તક પૃ. ૧૦૮, (૨૯) માળવાના ક્રયા રાત્નએ તે દર્શાવ્યું નથી. હવે પછી આલેખાતા વન ઉપરથી સમય છે કે, ચચાતિકેશરી નામે જે રાજી થયા છે તેની પૂર્વેના ક્રાઈ માલવપતિએ તે મદિર બંધાવ્યું હતું એમ કહેવાના આરાય છે.
(૩૦) એટલે કે, વધમાન મંદિરની સ્થાપના વિશે જે આખ્યાયિકાએ ચાલી રહી છે તે બલે દંતકથારૂપે લાગતી હશે પરંતુ તેના પ્રભાવ તા ચમત્કારિકજ લેખાય છે એમ કહેવાના આરાય છે.
(૩૧) મજકુર પુસ્તક પુ. ૧૧૦
(૩૨) આ બધાં સ્થાનનાં દશાસ્થાનની હકીક્ત માટે નીચેની ટીકા. ત. ૩૩ જુએ.
(૩૩) પુ. 1માં રાજગૃહીના સ્થાન વિશે જે વર્ણન આપ્યું છે તે જુએ. તેની આસપાસ જે પાંચપહાડ (ઉદયગિરિ, ખડગિરિ, વૈભારગિરિ આદિ) આવેલા હતા તેની પર્વતમાળા લખાતી લખાતી ડૅડ કલિંગ દેશમાં ગઈ હતી. તેજ ઉદગિર અને ખંડિર્ગાર આ પર્વત છે.
[Üણુ-લેખક મહારાયનું આ વર્ણન પ્રાચીન સમયનું છે, આપણે હાથીગુફાનું જે વર્ણન કરી રહ્યા છીએ તે પણ
૩૩
ને સમુચ્ચય ગ્રહણ કરતાં નીચે સાર તારવી શકાય છે; જેમ કે (૧) હાલનું જે વિશ્વમંદિર છે તે ઇ. સ. ૧૧૯૮ માં બનાવાયું છે, (૨) તેની પહેલાનું જે મંદિર હતું તે માલવપતિએ બંધાવ્યું હતું અને તેને નાશ થઈ ગયા હતા ( કાળે કરીને નાશ થયેા હતેા કે કાય રાજસત્તાના જોરજુમથી નાશ થયે હતા. તે જણાવાયું નથી) અને (૩) મંદિર તથા મૂર્તિએ વિશેની જે આખ્યાયિકા વર્તમાનકાળે સાંભળવામાં આવે છે તેવી જ ચમત્કારિક, પરંતુ કાંઈક ભિન્ન સ્વરૂપમાં, પ્રાચીનકાળની આખ્યાયિકાએ હાવા સંભવ છે.
તેજ વિવેચક વળી આગળ જતાં લખે છે કુ ( રાજધાનીની ) પશ્ચિમે ૨ પુષ્પગિરિ નામક એક પર્વત હતા અને તે પર્વતમાં એક સ્તૂપ તથા એક વિહારનું અસ્તિત્વ હતું. એ પર્વત તે વર્તમાનકાળના યંગર અને ખંગિરિ૩૩ નામક પર્વતા જ હાવા જોઈએ. ૪ એ પર્વતામાં
પ્રાચીન સમયનુ' છે. ભલે બ તેના સમયમાં ઘણા ફેર છે. છતાં બંને વર્ણન કેવાં મળતાં આવી જાય છે તે જુઓ. તેમના લખવા પ્રમાણે તે દેશની રાજધાનીની પશ્ચિમે પુષ્પગિરિ પર્વત હતા અને આ પર્યંતમાં ગુફામ ંદિર તથા સ્તૂપ હતા જ્યારે આપણે પણ તેમન કહીએ છીએ કે, ચિલ્કા સરવર પાસે લિંગની રાજધાની હતી. તેની પશ્ચિમે એક પર્યંત છે કે જેની તળેટીએ ધૌલી નગોડાને ખેડા લેખ છે તથા તે પતમાં આ હાથીગુંફા છે (જેને ગુફામ'દિર પણ કહેવાય છે કેમકે તે પતમાં જે અનેક ગુફાઓ અને મદશ છે તેમાંનું આ એક ગુફામાંદિર કહેવાય છે). વળી આ પુષ્પગિરિને વર્તમાન કાળના ઉદયગિરિ અને ખ'ડગિરિ માંના એક માને છે. આપણે પણ તે પ્રમાણેજ કહીએ છીએ જુએ ઉપરની લીટીએ. મતલબ કે સર્વેનું જ્યન એકજ પ્રકારનુ અને સ` હકીકતે મળતું જ છે, એટલે તે નિશ' છે એમ કહેવું પડશે. ]
(૩૪) લેખકે હેવા ર્નોઇએ શબ્દ વાપર્યાં છે. આપણે પણ રી ન. ૩૩માં આપણા અભિપ્રાય દર્શાવતા જણાવ્યું છે કે, તે નિશક છે એમ કહેવું પહેરો (જીએ ઢી, ન. ૩૩ ના અંતિમ રાબ્દો)

Page #366

૩૪ તે મૂર્તિનું
[ દશમ ખંડ બૌદ્ધોની અનેક૭૧ ગુહાઓ અને લેખે આકારને ૬પર લાંબો ક૬૪૪ ફીટ પહોળો છે.૪૨ મળી આવ્યા છે. એની પૂર્વ દિશાએ પાંચ માઈલ અંતર્ભાગના સંરક્ષણ માટે ૨૨ ફીટ ઉંચાઈની મજઉપર ભુવનેશ્વર નામક૭ અનેક દેવાલવાળું બૂત પત્થરની એક દીવાલ બાંધેલી છે. તે દીવાલની એક સ્થાન છે.” વળી આગળ૮ લખેલ છે કે “એ અંદરના ભાગમાં અનેક દેવાલયો બાંધેલાં છે૩ અને એક ઐતિહાસિક મત કેટલાક તરફથી કરવામાં આવે તે ભિન્ન ભિન્ન દેને૪૪ અર્પણ કરેલાં છે. મોટામાં છે કે જગન્નાથનું મંદિર તે બૌદ્ધધર્મને એક સ્તૂપ અને સર્વથી ઉન્નત મંદિર શ્રી. જગન્નાથને છે અને તેમાંની મૂતિઓ પણ બૌદ્ધ ધર્મના એક અર્પણ કરવામાં આવ્યું છે. એને શકુ, આકૃતિ અને અમુક તત્ત્વનું જ દર્શન કરાવે છે. તેના સમર્થનમાં બારીક કાતરવાળા શિખરની ઉંચાઈ ૧૯૨ ફીટની એક દંતકથા પ્રચલિત છે. “આ દંતકથા વર્ણવતાં તેનો છે. કાળના અનંત આઘાતથી તેનો રંગ કાંઈક કાળા સમય તેમણે ઈ. સ. ૩૦૦ની આસપાસ હેવાનું જણાવ્યું થઈ ગયેલું છે. એ વિષ્ણુનાં સુદર્શન, ચક્ર તથા છે. તથા તે ઉપરાંત હાલના મંદિરનું વર્ણન કરતાં વજાથી ગારિત છે. મંદિરમાં પ્રવેશ કરવાનું જે તેઓ જણાવે છે કે “ એ મંદિરનો વાડો ચતુષ્કોણ મુખ્યદ્વાર છે તે સિંહદ્વારના નામથી ઓળખાય
(૩૫) હવે આપણે જાણી ચુકયા છીએ કે, જ્યાં આપેલ ભુવનેશ્વરના મંદિરનું વર્ણન સરખા. જ્યાં “બૌદ્ધ ધર્મ” શબ્દ વિદ્વાનોએ વાપર્યો છે ત્યાં ત્યાં (૪૩) જૈન મંદિરની બાંધણી સાથે આ વર્ણન સરખા.
જનધામ ” મણીને તે પ્રમાણે અથ વાસ્તવિક છે કે કેમ ઘણાં મોટાં જૈન મંદિરોમાં બહારને ગઢ અને અંદરને ગઢ તે વિચારતાં જવું કારણ કે સમ્રાટ અશોકના શિલાલેખે જે એમ બે કોટ હોય છે. તેમાંના અંદરના કોટની રાંગે વાગે ૌદ્ધ ધર્મના અત્યાર સુધી મનાતા આવ્યા છે તે હવે સમ્રાટ દીવાલને અઢેલીને ચારે તરફ ભમતિરૂપે નાની નાની દેરીઓ પ્રિયદર્શિનના-સંપતિના બનાવેલા એટલે જૈન ધર્મને લગતા ચણાવેલી હોય છે અને તેવી દરેક દેરીમાં જુદા જુદા છે એમ પુરવાર કરી અપાયું છે. એટલે પોતાના પૂર્વબદ્ધ ખ્યાલ છનની મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં આવેલી હોય છે (આ બધું માં રહીને જ વિદ્વાનોએ બૈદ્ધધર્મ શબ્દ વાપર્યે રાખ્યો છે. વર્ણન મૂળ લખાણની સાથે સરખા). આવાં મંદિર
(૩૬) અનેક એટલે સેંકડોની સંખ્યામાં છે (જુઓ અત્યારે પણ અનેક ઠેકાણે મેજુદ છે જેમકે, શત્રુ અને આગળ જતાં કલ્યાણ માસિકના આંકને ઉતારે-ભુવને- ગિરનાર ઉપરની અનેક ટૂંકમાં, આબુ ઉપર વિમલવસહિમાં, શ્વરને લગત),
અમદાવાદમાં દીલ્હી દરવાજા બહાર શેઠ હઠિસિંહની વાડીમાં, (૩૭) આ વસ્તુસ્થિતિ સમજવાને જેટલી હકીક્ત ઉત્તર ગુજરાતમાં વઢિયાર પ્રદેશના સંખેશ્વર ગામે. ઈ. ઈ. ઉપયોગી થઈ પડે તેમ છે તેટલીજ માત્ર ઉત્તર હિંદમાંથી (૪૪) જેમ નાની નાની દહેરીઓ (ઉપરની ટી. નં. પ્રગટ થતા કલ્યાણ માસિકના શિવાંક પૃ. ૫૭૦ માંથી ૪૩માં વર્ણવી બતાવી છે તેમ) ને બદલે મોટાં મોટાં દેવાઅત્ર ઉદ્ધત કરી છે.
લયો ટાંછવાયાં તે ગઢમાં બંધાયેલા હોવાનું જણાવવા (૩૮) મજકુર પુસ્તક પૃ. ૧૧૨.
જેવો જ આશય હોય, તે તે સ્થિતિ પણ જૈન મંદિરમાં (૩૯) જુઓ નીચેની ટી. નં. ૪૯નું મૂળ લખાણુ તથા દેખાય છે (જુઓ શત્રુંજ્ય પર્વત ઉપરની ખેતીશા શેઠની આ “બૌદ્ધધર્મન” શબ્દ કેવા સંજોગોમાં વિદ્વાનો ટંકની બાંધણી ઈ.). વાપરતા આવ્યા છે તે માટે, ઉપરની ટી. નં. ૩૫ની સાથે (૪૫) સરખા તક્ષશીલા નગરીના ધર્માચરનું વર્ણન. સરખા. એટલે ઘણાખરા ભેદનો ઉકેલ આવી જતો સમજાશે. જે ઉપરથી તે નગરીનું નામ “ચક્રતીર્થ” પાડવામાં
(૪૦) આ કયું તત્વ હેવાનું તે માને છે તે માટે તટસ્થ આવ્યું છે (પુ. ૩. ૫, ૨૬૫ થી ૨૮૨). વિદ્વાનોનાં કથનના જે ઉતારા અંગ્રેજીમાં આગળ જતાં ટાંકયા (૪૬) સામાન્ય રીતે સિંહદ્વાર એટલે જ મુખ્યદ્વાર એવો છે તે વાંચો એટલે આપોઆપ સમજી જવાશે.
અર્થ થાય છે. પરંતુ અહીં તે શબદ વિશિષ્ટતાસૂચક હોય (૪) મજકુર પુસ્તક (જગન્નાથની મૂર્તિ અને ભારતને એમ દર્શાવાય છે. તે જણાવવાનું કે જૈન મંદિરોમાંના ભવિષ્ય) ૫. ૧૧૩,
પ્રવેશદ્વારને પણ અદ્યાપિ પર્યંત સિંહદારના નામથી જ ઓળ(૪૨) જગન્નાથજીના મંદિરના આ વર્ણન સાથે, નીચે ખવામાં આવે છે.

Page #367

ચતુર્થ પરિછેદ ] મહાભ્ય
૩રપ છે. બહુધા એ દ્વાર પાસેના ખૂણું મેદાનમાંજ ઉપરથી સમજાય કે ત્યાં ઈ. સ. ૩૦૦ની આસપાસમાં યાત્રાળુઓ આવીને ભેગા થાય છે. એ સ્થાને માત્ર કાંઈક ક્રાંતિકારક ફેરફાર થયો હશે (૫) જે મૂર્તિઓ એકજ પાષાણમાંથી કેરી કાઢેલો એક ઉચ્ચ હાલ ત્યાં બિરાજમાન છે તે 3. રાજેન્દ્રલાલ અને સુશોભિત સ્તંભ ઉભેલો છે. આ પછી મિત્ર જેવા તટસ્થ અને પુરાતત્વ વિશારદના મત દેવભવનમાં બિરાજમાન કરાયેલી જગન્નાથજીની પ્રમાણે બૈદ્ધધર્મીઓની હવા સંભવ છે. (૬) તેમજ મૂર્તિનું વર્ણન કરેલું છે. તે બાદ મંદિરના અંત આ સ્તૂપ અને મંદિર પણ ઓરિસ્સાના અન્ય ભંગનું વર્ણન કરતાં જણાવે છે કે, દેવભવનમાં ગુફા મંદિરની પેઠે બૈહધર્મનાં (જેન ધર્મનાં ? ) અંધકારની એટલી બધી પ્રબળતા વ્યાપેલી હોય છે હેય એમ કેટલાક ઐતિહાસિક વિદ્વાનોને મત છે. છે. ખરે બપોરે પણ દીપકની સહાયતા વિના અંત- ઉપર પ્રમાણે જગન્નાથજીના મંદિરને લગતી હકીભંગની કોઈ પણ વસ્તુ દષ્ટિગોચર થતી નથી, ૪૯ અને કતની આપણે નોંધ લીધી. હવે ટીક નં. ૩૩ અને ૩૭માં છેવટે ડો. રાજેન્દ્રલાલમિત્રએન્ટીવીટીઝ ઓફ ઓરીસા દર્શાવેલ ભુવનેશ્વરના મંદિરને લગતી હકીક્તનું વર્ણન નામે પિતે રચેલા પુસ્તકમાં આ મૂર્તિઓનું અવેલેકન આપીશું. ઉત્તર હિંદમાંથી પ્રગટ થતા પ્રખ્યાત કલ્યાણ” કરતાં જે જણાવ્યું છે “કેપ૦ તે મંદિર બુદ્ધનું દેવું માસિકને ખાસ અંક સં. ૧૯૯૦ શ્રાવણ; ભાગ ૮. જોઈએ.” તેને ઉલ્લેખ કર્યો છે. આટલું લખીને લેખક અંક ૧ શિવાંક તરીકે જે બહાર પડયો છે તેમાં પૃ. મહાશયે મૂર્તિ વિશેનું વર્ણન ખતમ કરેલ છે. ઉપર ૫૭૦ થી તે વિસ્તૃતાધિકાર આપવામાં આવ્યો છે. ટાંકેલ સર્વ અવતરણ ઉપરથી ફલિતાર્થ એ નીકળે વાંછુક વર્ગે તે જોવા વિનંતી છે. અત્રે તે આપણી વિચાછે કે (૧) રાજધાનીની પશ્ચિમે જે પર્વતો આવેલા રણાને ઉપયોગી થાય તેટલે ભાગ જ ઉતારીશું. છે તે ઉદયગિરિ અને ખેડગિરિના નામે જાણીતા છે “સ્ટેશનથી ભુવનેશ્વરકા સ્થાન કરીબ પાંચ મૈલ હ. (૨) આ પર્વત મગધની પાસે પચપહાડના નામે ભુવનેશ્વરકા પ્રાચીન નામ “ અકામ્રકાનન’ હૈ. ભુવનેઓળખાતી ગિરિશંખલાની લંબાયેલી હારમાળાના ધર ઉડી કે કસરીનામક પ્રસિદ્ધ રાજવંશની રાજઅંગે છે (૩) વિશ્વમંદિરને ચોક, અંદરના ગઢનાં ધાની રહ ચુકા હૈ ...કહા જાતા હૈ, કિસિ સમય...કે વિધવિધ દેવોને અર્પણ કરાયેલાં મંદિરો તથા ચેક- આસપાસ કમસેકમ સાત હજાર મંદિર થે કેશરી માને માનસ્તંભ વિગેરે સર્વ બાંધકામ, વૈદિક મતનાં વંશકે આદિમ રાજા જજાતિ કેસરીને સન ૧૮૦ ગણાય છે; પરંતુ ઐતિહાસિક અવલોકનના અંગે તે ઈ. મેં ઈસે (ભુવનેશ્વરકા મંદિર) બનવાના પ્રારંભ બૌદ્ધ-જૈન મંદિરને મળતા આવતા હેઈને તેમને કિયા થા ! મંદિર કે ચાર ઓર સાત ફૂટ ઉંચી બૌદ્ધ મંદિર તરીકે ગણવે છે. (૪) આખ્યાયિકા એક મોટી પત્થરકી દીવાર હૈ જે ૫૨૦ ફીટ લાંબી
(૪) સમ્રાટ પ્રિયદરિને અનેક સ્તંભ જે ઉભા કરાવ્યા જરૂર રહે છે કે આવી સ્થિતિ નીપજાવવી પડે છે ! ઉલટું છે તે પણ monolithic=બેક પાષાણુમાંથી બનાવાયા અનુભવ છે એમ જણાવે છે કે દરેક ધર્મવાળા ઇષ્ટ હોવાનું ગણાવાય છે. (તે વર્ણન પ્રિયદર્શિનના વૃત્તાતે આપ્યું દેવનું-મુખારવિંદનું દર્શન પેટભરીને કરી શકાય તે માટે છે તે સાથે સરખા) ( શું આ પ્રસ્તુત સ્તંભ પણ તેજ કદરતી પ્રકાશ જેમ બને તેમ વધારે આવવા દે છે એટલું જ સમયની બનાવટને હશે કે ?).
નહિ પરંતુ જરૂર પડતાં કૃત્રિમ પ્રકાશ પણ દેવમુખ પર (૪૮) દક્ષિણ હિંદમાં જૈન બસ્તિઓના પ્રાંગણમાં માન ફેંકવાની ગોઠવણ કરી હોય છે. સ્તંભ ઉભે કરવામાં આવે છે. આ વિશિષ્ટતા કેવળ જૈન (૫૦) જુએ ઉપરની ટી. નં. ૩૯; જગન્નાથની મૂર્તિ મંદિરની જ છે એમ કહેવાયું છે.
અને ભારતનું ભવિષ્ય પુસ્તકમાં પૃ. ૧૭ પંક્તિ ૨. (૪) દેવભવનમાં જયાં મૂર્તિનાં દર્શન કરવાના હોય (૫) એટલે આ સમય પહેલાં તે મંદિરની કાંઈક ત્યાં આટલું બધું અંધકારમય વાતાવરણ શા માટે સરજાવાતું અન્ય પ્રકારે સ્થિતિ હતી એમ આ ઉપરથી સમજી હશે તે સમજી શકાતું નથી. શું કાંઈ ગુપ્ત ભેટ સાચવવાની શકાય છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #368

તે મૂર્તિનું
૩૨૬
ઔર ૬૦૦ કીટ ચૌડી હૈં। ઈસ દીવાર કે અંદર ભિન્ન ભિન્ન દેવતાઓકે ટે માટે સે। મંદિર હૈ ઔર ઉસકે ખીચમે ભગવાન ભુવનેશ્વરકા મંદિર હૈં । મંદિરકા પ્રધાન દ્વારની ઠીક સામે અરૂણુ સ્તંભ નામકા એક ખડા સુંદર સ્તંભ હૈં। ભગવાન ભુવનેશ્વરકા લિંગવિગ્રહ ખડા વિશાલ હૈં । ઉસકા વ્યાસ કરીબ ૮ ફુટકા હૈ। ઉંચાઈ ખી કરીખ ઉતની હી હૈં। ઇતના ઉંચા શિવલીંગ શાયદહી કહીં દેખને કે। (ન)૧૨ મિલેગા લિગકી આકૃતિ ભી ૩૭ વિચિત્ર સો હી હૈ । વહુ એક પાષાણુ સ્તંભ–સા દિખાયી દેતા હૈ । ઉસમેં તીન વિભાગસે નજર આતે હૈ, જે સંભવતઃ બ્રહ્મા, વિષ્ણુ એવં શિવકે ધાતક હૈ। જગદીશકી ( જગન્નાથપુરીની પેઠે ) તરહ યહાં ભી લેાગ જાતિ-પ્રાતિકા ભેદ છેડકર કચ્ચી રસેાઈકા પ્રસાદ પા લેતે હૈ ''। આ પ્રમાણેના વર્ણનથી માલૂમ થાય છે કે, આ ભુવનેશ્વરનું અને શ્રી વિશ્વ મંદિરનું વર્ણન, ખાંધણીની ભારત, મહિમા, મૂર્તિનું સ્વરૂપ ઈ. ઇ. સરખાં છે; જે ફેર છે તે માત્ર ચેકના ક્ષેત્રફળનેા અને સ્થાનને. એટલે આપણે માની શકીએ કે તે બન્ને એકજ પંથના પ્રતીક છે.
આ બન્ને પ્રસિદ્ધ અને પવિત્ર તીર્થધામ વિશેનું આટલું વર્ણન આપીને હવે તે વિશે પુરાતત્ત્વ વિશારદે નું શું મંતવ્ય . યેલું છે તે જણાવીએ એટલે આપણને તે ઉપરથી સરખામણી કરવાનું સહેલું થઈ પડશે.
ભારદ્ભુત સ્તૂપ નામે ઓળખાતા ટોપ વિરો એક, તેમજ સાંચી—{ભસા પ્રદેશમાં જે અનેક સ્તૂપે આવેલા છે તે વિશે એક, એમ મળી એ સ્વતંત્ર પુસ્તકા જનરલ કનિંગહામે૫૩ લખેલ છે. આ બન્ને ઠેકાણે ઉભા કરાયલા સ્તૂપા બૌદ્ધ ધર્મના અત્યારે માનવામાં આવે છે. બન્ને સ્થાનનાંપ૪ શિલ્પકામમાં ત્રિરત્ન નામે ઓળખાતાં ધર્મચિહ્નો છે. તે વિશેનું
(૫૨) અત્ર ફ્રેંસમાં ન રાખ્ત અમે મૂકયો છે. સંભવ છે કે, મૂળ હકીકતમાં પ્રફરીડરની શરતચૂકથી રહી ગયા છે. (૫૩) આ પુસ્તક જયારે તેમણે લખેલાં ત્યારે તેમને ‘સર’નાઈકાખ મળ્યા નહાતા તેથી જનરલ કનિંગહામના સામાન્ય નામથી તે સમયે ઓળખાતા હતા!.
(૫૪) પુરાતત્ત્વમાં રસ લેતા સર્વાં વિદ્રાને આ હુકી ત
[ દશમ ખંડ
પેાતાનું મંતવ્ય આળેખવા જતાં, જગન્નાથપુરીના મંદિરમાંની મુખ્ય મૂર્તિના સ્વરૂપની આકૃતિ, જે સાંચીના પ્રદેશમાં પણ તેમની નજરે પડી છેપપ, તે સંબંધી પેાતે જે અનુમાન ઉપર આવ્યા છે, તે પણ તેમણે જણાવી દીધું છે. તેમના પેાતાના શબ્દો આ પ્રમાણે છે—Considerable interest attaches to this symbol of the Tri-ratna as there can be no reasonable doubt that the three rude figures of Jagannath and his sister and brother, now worshipped with so much fervour in Orissa, have been directly derived from three of these symbols. I was first led to this opinion in 1851 by the discovery of these symbols, set up together in one of the Sanchi sculptures...I may add that the Jagannathi figure in Orissa is universally believed to contain a bone of Krisna; but as Brahmins do not worship the relics of their gods, I conclude that this bone must be a relic of Buddha and that the rude figure of Jagannath in which it is contained, is one of the old Tri-ratnas or Triple-gem symbols of the Buddhist Triad. The able reviewer of Mr. Fergusson's Tree-and Serpant worship ( Mr. Healy in the Calcutta Review) remarks that one of General Cunningham's happiest hits
જાણે છે છતાં અત્ર તેના ઉલ્લેખ કરવાનેા હેતુ એ છે કે, આ ખાગતમાં અભિપ્રાય ઉચ્ચારવાને તેએ એક સત્તા સમાન લેખાય છે.
(૫૫) ધી સિસાટાસ પુસ્તકને અંતે ખેડેલ પ્લેઈસ નં. ૭૨ મા આકૃતિ ન. ૨૨-૨૩ ફ્લુએ,
(૫૬) ભારદ્ભુત સ્તૂપ પુસ્તકમાં પુ. ૧૧૧-૧૧૨૦

Page #369

ચતુર્થ પરિવછેદ ]
મહાભ્ય
૩૭
in his derivation of the three fettish- એવું થાય છે કે, આ અસ્થિ તે બુદ્ધનું અવશેષ ૧૦ like figures of Jagannath and his sister હોવું જોઈએ; તેટલા માટે જે જગન્નાથજીની બેડોળ and his brother, from three of the મૂર્તિમાં તેને સાચવી રાખવામાં આવ્યું છે તે પણ combined emblems of the Buddhist બૌદ્ધ ધર્મના સમુહત્રયીમાંનાં ત્રિરત્નમાંનાં પ્રાચીન Trinity, placed side by side as at ત્રણ જવાહીમાંનું એકાદ હોવું જોઈએ. મિ. ફરગ્યુસન Sanchi The resemblance he adds is કૃત “વૃક્ષ અને નાગપુજા” નામના પુસ્તકના સમર્થ rude but unmistakable. ત્રિરત્નના ચિન્હને વિવેચકે–કલકત્તા રીવ્યુ પત્રમાં મિ. હિલીએ–ોંધ કરી અતિ મહત્ત્વ આપવું રહે છે, કેમકે જગન્નાથજી, તેમની છે કે, બાધર્મના સમુહથીનાં એકત્રિત ચિન ને, બહેને અને ભાઈની જે ત્રણ અણઘડ મૂર્તિઓની જેમ સાંચીમાં અકેકની પડખે મૂકયાં છે તેમ જગન્નાથ, પૂજા ઓરિસ્સામાં ઘણી જ આતુરતાથી કરવામાં આવે તેમની બહેને અને ભાઇની ચમત્કારિક જણે આકૃતિછે તેમને ઉદભવ સીધી રીતે આ સકેતિક રિહો. એની ઉત્પત્તિ પણ હોવી જોઈએ એવી જનરલ માંથી થયાનું વાસ્તવિક રીતે સંદેહરહિત છે (નિઃસંદેહ છે). કનિંગહામે કરેલી સૂચના અતિ સુખદાયી-આવકારસાંચી (તૂપ)નાં અનેક દૃશ્યોમાંનાં એકમાં ૫૭ દાયક છે. વળી તે ઉમેરે છે કે, જે સામ્યતા છે આ ત્રણે ચિહ્નો એક સાથે કરેલાં મારી નજરે -બુદ્ધના રત્નત્રયીની અને મૂર્તિની આકૃતિની–તે ભલે ૧૮૫૧માં પ્રથમ પડયા, ત્યારથી મારો મત આ પ્રમાણે બેડોળ–અણુધડ છે પણ અચૂક–ભૂલમાં ન ચાલી બંધાયો છે. વિશેષમાં જણાવવાનું કે.પ૮ સર્વત્ર એવું જાય તેવી છે.” એટલે કે કનિંગહામ જેવા સંશોધક માનવામાં આવે છે કે જગન્નાથજીની મૂર્તિમાં શ્રીકૃષ્ણનું અને પુરાતત્વ વિશારદને મત એમ છે કે (૧) એક અસ્થિ રહેલું છે. પરંતુ બ્રાહ્મણો પિતાના દેવોનાં જગન્નાથપુરીમાં જે ત્રણ મૂર્તિઓ શ્રી કૃષ્ણ, તેમના અવશેષની પૂજા કરતા ન હોવાથી૫૯ મારું મંતવ્ય ભાઈ બળરામ તથા બહેન સુભદ્રાની છે તેની ભીતરમાં
(પ) આ ઉપરથી એમ તો દેખાય છે કે, સાંચી પણ બૌદ્ધોના હેવા સંભવ નથી કારણ માટે જુઓ સ્તુપ અને જગન્નાથપુરીની મૂર્તિઓ વચ્ચે કોઈક “સામાન્ય આગળ ઉપર ટીક નં. ૫૭ અંશ” હવે જોઈએ. (આ હકીક્તને નીચેની ટીકા . પ૮ જે સમયે બ્રાહમણધર્મની એટલે વૈદિક તેમજ શૈવ ધર્મની સાથે સરખાવવાથી માલમ પડશે કે તે વૈદિની નથી તેમ ચડતી કળા હતી તે સમયે તેના અનુયાયીઓએ ધર્મધનં. ૫૯ સાથે સરખાવવાથી માલમ પડશે કે તે બૌદ્ધની નથી: પણાને લઈને આવેશમાં ને આવેશમાં કેટલાંયે જૈન મંદિરને તે પછી બાકી જૈન ધર્મની તે છે એમ સ્વતઃ સિદ્ધ થશે). નાશ કરી નાંખ્યો છે તેમ કેટલાકનું પરિવર્તન પણ કરી (૫૮) જ. બેં. એ. સ. પુ. ૧૮, પૃ. ૯૭.
નાખ્યું છે. મંદિરનું પરિવર્તન કરી, અંદરની મૂર્તિઓનાં (૫૯) ઉલટા તેઓ તે, અસ્થિને અડકવાથી અભડાય સ્વરૂપ ફેરવી નાંખ્યાનું પણું હવે તે અનેક શોધખોળો છે અને શુદ્ધિને માટે જ્ઞાનની આવશ્યક્તા અનિવાર્યપણે ઉપરથી પૂરવાર થયેલું તથા ઐતિહાસિક સત્ય તરીકે સ્વીકારે છે એટલે આ પ્રસ્તુત અવશેષને બ્રાહ્મણ ધર્મ સાથે સમજાયેલું છે (વળી જુઓ નીચેની ટી. ૬૧). સંબંધ ધરાવાતું માની શકાય નહિ; જ્યારે જેનામાં પિતાના (૬) ઉપરની ટીક નં. ૬૦ જુઓ જેમાં મતિઓના તીર્થંકર ગણાતા આત્માઓનાં અસ્થિ, દાઢાઓ ઈ. ને પૂજ્ય પરિવર્તન રાંબંધી ઉલ્લેખ કરેલ છે. માનીને, શકાદિ દેવતાઓ પણ તેમને પોતાની દેવસભામાં મતિને બેડોળ કરી નંખાઈ છે એમ તે આ તટસ્થ પધરાવે છે તથા ભક્તિ માટે હરહંમેશ વંદન અને નમસ્કાર વિદ્રાનનું પણ કથન થાય છેજ કેમકે ત્રિરત્નનો દેખાવ કયાં ? કરે છે (જુઓ ક૫, સૂ. સુ. ટીકા).
અને આ મૂતિનો દેખાવ કયાં? આ મૂર્તિને દેખાવ જ કહી (૧૦) બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ અસ્થિ વગેરે અવશેષોને આપે છે કે, તેમાં ઘણું જ કાલ્પનિક ફેરફાર કરાયો છે. પૂજનીક ગણે છે. એટલે કે (જુઓ ઉપરની ટીકા નં. ૫૯) (૬૨) આ બાબતની વિશેષ હકીકત માટે જુએ આ અવશેષો કાં જેનોના હોય ને કાં તો બૌદ્ધોનાં હોય. “ભીલ્લાસ” પુસ્તકે પૃ. ૩૫૮-૯, પારી. ૧૦-૧૧,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #370

ઢાંકેલા વિવેચનાની
૩૧૮
તેમના વિદ્યમાનપણાનાં શરીરના કાઈ અસ્થિના અંશ જાળવી રાખવામાં આવ્યા છે. (૨) આ મૂર્તિઓને વૈદિક ધર્મોનુયાયીઓ, (બ્રાહ્મણા હેાય કે વૈષ્ણવા હાય) અતિ પવિત્ર માને છે. (૩) વિશેષમાં એ છે કે, વૈદિક ધર્મવાળાએઁ। તે મૂર્તિઓ પેાતાની હાવાના જો કે દાવા કરે છે, પણ તે અસ્થિને પવિત્ર માનતા નથી; અડ. તાં અભડાય છે જ્યારે આ મૂર્તિની અંદર તેા અસ્થિ સંરક્ષિત રાખેલું માનવામાં આવે છે. (૪) આ મૂર્તિએને વિકૃત બનાવી ત્યાં સ્થાપન કરવામાં આવી છે. (૫) તેમનાં ખાદ્ય લિંગ જોતાં બૌદ્ધ ધર્મનાં લાક્ષણિક ચિન્હા જે ત્રિરતને નામે એળખાય છે તેમતે સુસંગત અને અચૂક રીતે મળતાં આવે છે (૬) વળી આવીજ રીતે ત્રિ-મૂર્તિનું એક ત્રિક, સાંચી સ્તૂપવાળા પ્રદેશમાં પણ મળી આવ્યું છે-એટલે કે સાંચી સ્તૂપ અને જગન્નાથપુરીનાં તીર્થસ્થાના એકજ ધર્મનાં સંભવે છે (૭) સાંચીનુ સ્થળ વિદ્વાનેએ અત્યારે બૌદ્ધ ધર્મનું માન્યું છે તેથી જગન્નાથપુરીનું તીર્થ પણ, બૌદ્ધધર્મનું હેાવા સભવ છે. આ પ્રકારની માન્યતાને સમર્થન મળે તેવા સમાચાર પણ મળે છે કે સર જેમ્સ ક્રૂગ્યુસન નામના વિદ્વાને વૃક્ષ અને નાગપુજા ’ નામનું એક પુસ્તક રચ્યું છે તેની સમાલેાચના લેતાં મિ. હીલીએ ભારપૂર્વક સર્ કનિંગહામની સૂચનાને ટકા આપ્યા છે; એટલુંજ નહિ પણ વિશેષમાં પેાતાના અભિપ્રાય દર્શાવ્યેા છે, કે ત્રિરત્ન અને મૂર્તિની ખાદ્ય સ્વરૂપની સાદશતા ભલે જરા ખેડેાળ લાગે છે, પરંતુ તે ભ્રમ-મૂલ ઉપર રચાયેલી છે. બાકી સાદશ્યતા છે તે નિઃસંદેહ છે.
.
આ પ્રમાણે વિદ્વાન મહાશયા, જેએ અદ્યાપિ પર્યંત પાતાતાના વિષયમાં નિષ્ણાત અને એક સત્તા સમાન લેખાતા આવ્યા છે; તેમના-અને તે પણ એક નહીં, પરંતુ ખભે ત્રણ ત્રણ ( સર કનિંગહામ, મિ. હીલી અને ૐ. રાજેન્દ્રલાલ મિત્ર ) જાનાઅભિપ્રાયે। જ્યારે સહમત થતા જાય છે, ત્યારે આ વિચાર। તદ્દન હસીને કાઢી ન નાંખતાં, વિશેષ નહીં તેા ક્રીક્ીતે બારીક કસેાટીએ તેમને કસી જોવાની આપણી એક અનિવાર્ય ક્રૂરજ થઈ પડે છે.
[ દશમ ખંડ
ઉપરના પારિગ્રાફમાં આ મૂર્તિના મહાત્મ્ય વિશે ભિન્ન ભિન્ન સ્થળેથી જે વિચારા દર્શાવવામાં આવ્યા છે તેનાં અવતરણા ટાંકી ટાંકીને ટાંકેલાં વિવેચ- તે ઉપરથી સારરૂપે આપણે કેટલાક નાની ગુંથણી મુદ્દાએ તારવી કાઢયા છે; જેમકે પૃ. ૩૨૩ ઉપરના ત્રણ અને પૃ. ૩૨૫ ઉપરના છ મળી એકંદર નવ; તે વૈદિમયતાનુયાયી સમર્થ વિવેચકકારના કથન ઉપરથી તારવી કાઢેલા છે. ઉપરાંત ૩૨૭ અને આ પૃષ્ઠ ઉપર જે સાત મુદ્દાએ જણાવવામાં આવ્યા છે તે, સંશોધનના વિષયમાં વિશારદ ગણાય તેવા એ ત્રણ–યુરે।પીય વિદ્વાન જેવા તદન તટસ્થ ગણી શકાય તેવા-નિષ્ણાતજનેાના કથન ઉપરથી તરી નીકળતા માલૂમ પડયા છે. એકંદરે ૯+૭=૧૬ મુદ્દાઓ થયા. ઉપરાંત, પારિગ્રાફની શરૂ આતમાં જૈન ધર્મની કેટલી માન્યતાએ જેતે ઈતિહાસને ટેકા છે તેવી વર્ણવી ખતાવી છે. આટલી સામગ્રી આપણી પાસે મેાજીદ પડી છે. હવે તેના ઉપર વિચાર કરતાં કાઈ નિર્ણય ખાંધી શકાતા હાય તા બાંધીએ.
આપણી પાસે તપાસ હાથ ધરવા માટે સામગ્રી તેા ધણી આવી પડી છે. પરંતુ તેની ગાઠવણી ખરાખરી ન કરાય, ત્યાંસુધી આગળ વધવામાં ઘણી મુશ્કેલીઓ પડે તેમ છે; એકલી વિગતા ઉપરથી જ ભલે બધાં અનુમાન કરવામાં આવ્યાં હાય, પરંતુ તે અનુ માનને આગળ પાછળની ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિથી સમર્થન મળી જતું હેાય, તેા તેમને અનુમાનની કાટિમાંથી ઉપાડીને નિર્ણયની પ્રાટિમાં મૂકવા જેવાં કહેવાય ખરાં. છતાં તે ખનાવાની હકીકતાને કેવળ મેળ ખાતી જ જણાવીને ખેસી રહેવાય, તેા ધણીએ વખત તેનિર્ણય ઉથલાઇ જવાની ખીક રહે છે. તે માટે તે વિગતાને કાળદર્શક આંકથી મજબૂત બનાવવાની જરૂર રહે છે. એટલે ઉત્તમમાં ઉત્તમ અને તદ્દન નિર્ભય માર્ગ એ કહેવાશે, કે બધી ઐતિહાસિક વિગતાને સમયના આંક સાથે ગુંથીને, તેમતે અનુક્રમવાર ગાઢવી બતાવવી જોઈ એ. તે નિયમાનુસાર આપણે કામ લેવું પડશે. જેથી કરીને ઉપર દર્શાવેલા સેાળ મુદ્દાને સાર, સમય

Page #371

=
==
ચતુર્થે પરિછેદ ] ગૂંથણી
૭૨૯ પરત્વેને અને વિગત પરત્વેને, એમ બે વિભાગે મૂર્તિઓની વિગતેમાંથી નીકળતા સારને વિચાર કરી આપણે પ્રથમ વહેચી નાંખવો રહે છે. સમય પર લઈએ. મૂર્તિઓ શ્રીકૃષ્ણ, તેમના ભાઈ બળરામજી વિચારતાં સાર એ નીકળે છે કે, જગન્નાથજીનું તથા બહેન સુભદ્રાજીની છે. મૂર્તિનું સ્વરૂપ અને મંદિર જે સ્વરૂપમાં સાંપ્રત કાળે ઊભું છે, તે સ્વરૂપે સ્થાન ઉપરની ગોઠવણ જોતાં, બૌદ્ધધર્મના ત્રિરત્નને પ્રાચીન સમયે નહેતું જ. સંભવ છે કે તેના ઉપર તે મળતાં આવે છે એટલે સંભવ છે કે તે મૂળે બૌદ્ધ અનેક સમયે ધર્મક્રાંતિના એાળા પ્રસરી રહ્યા હશે. ધર્મની પણ હોય. તે અનુમાનને એ વિચારથી તેમાં જયારે જુદા જુદા સમયે તે મંદિરની સ્થિતિ સમર્થન મળે છે કે, મૂર્તિની ભીતરમાં અસ્થિની સ્થાપના દર્શાવાઈ છે, ત્યારે આપણને તે ઉપરથી કાંઈક નિર્ણય થયેલ છે. આ હકીકત જગજાહેર છે. વળી બીજી બાજુ બાંધવાને સકારણ અવકાશ મળી રહે છે. એક મુદ્દો વૈદિક મતાનુયાયીઓ અસ્થિનો સ્પર્શ જ અપવિત્ર ગણાવે એમ જાહેર થયું છે કે તે સ્થળે અનેક મંદિરો હતાં; છે એટલે તેને અડકવાથી સ્નાન કરવાની આવશ્યકતા
1 ઈ. સ. ૮૦૦ની આસપાસ તેઓને નાશ થઈ માને છે. આથી તે પૂજનીક તે ગણેજ શી રીતે ? ગયો હતો. તે બાદ વળી કઈ માલવપતિએ ત્યાં એક માટે તે વૈદિક ધર્મના સિદ્ધાંતનીજ વિરૂદ્ધ છે; જેથી મંદિર બંધાવ્યું હતું, જેનો નાશ કયારે થયે તે કહી મૂર્તિઓને વૈદિક ધર્મ સાથે સંબંધ શંકાસ્પદ છે. શકાતું નથી. તેમ તેને નાશ કરનાર કઈ રાજસત્તા મૂર્તિઓ બેડોળ છે તેમજ અંધકારમય ઓરડામાં હતી કે નૈસર્ગિક બનાવને લીધે તેનો નાશ થઈ ગયો પધરાવેલ છે. તે મૂર્તિઓના ચમત્કાર વિશે અનેક હતું તે પણ અંધકારમાંજ રહ્યું છે. પરંતુ એટલું પ્રકારની આખ્યાયિકાઓ તથા દંતકથા પ્રચલિત છે. ખરું કે, ઇ. સ. ૫૮માં જ્યારે તે પ્રદેશ ઉપર ત્યાં મહાપ્રસાદ ધરાવાય છે જે સર્વ યાત્રિકે સ્થાન, યયાતિ કેશરી નામે રાજાને અમલ ચાલતા હતા, તે જાતિ કે વર્ણના કોઈ પણ પ્રકારના ભેદભાવ સિવાય સમયે તેનાં અવશેષ ઉપર એક મંદિર બહુજ મોટા સહર્ષ આરોગે છે અને તેમ કરી પોતાને પાવન થયેલ પાયે-મોટું ખર્ચ કરીને બંધાવવાનો તેણે ઇરાદે સમજે છે. આટલું ખુદ મૂર્તિઓના સંબંધમાં જણાયું સેવ્યો હતો, અને તે પ્રમાણે કામ આરંભાયું પણ છે. હવે મંદિરની રચના સંબંધીમાં, જે જણાયું છે તે હતું. પરંતુ લગભગ ૭૫ વર્ષે–એટલે તેની પછી ચોથી વિચારીએ. મુખ્ય મંદિર એક વિશાળ ચોકમાં છે, તે પેઢીએ થનાર રાજાએ તે સંપૂર્ણ કરાવ્યું હતું. આ ઈમા- ચોકને ફરતો બીજો કોટ છે. મુખ્ય મંદિરના પ્રવેશરતને તથા તેની સાથે ઉભાં કરેલ અનેક મંદિરના દ્વાર પાસે એકજ પત્થરમાંથી બનાવેલ મેટા સ્તંભ છે. નાશ કરીને પણ કરી નંખાયો હતો. કયારે તે જણાવાયું આ પ્રમાણેની મંદિરની રચના જગન્નાથપૂરીના સ્થળેથી નથી. પરંતુ ઈ. સ. ૧૧૯૮માં કઈ અનંગ ભીમદેવ થોડે દૂર આવેલ ભુવનેશ્વર તીર્થમાં પણ લગભગ એક નામના રાજાએ તે બાબત મન ઉપર લીધી અને સરખી રીતની જોવામાં આવે છે. જે મુખ્ય તફાવત કરીને તેનો પુનરૂદ્ધાર કરાવ્યો. વર્તમાન મંદિર છે ત્યાં નજરે પડે છે તે મૂર્તિના સંબંધમાં દેખાય છે, ત્યાં આપણે નિહાળી રહ્યા છીએ તે મોટા ભાગે તેના પૂરીના જેવી ચમત્કારીક મૂર્તિ નથી. પરંતુ અન્ય સમયને જ નમુન જળવાઈ રહ્યો છે એમ ગણવું શિવલિંગ બીરાજમાન કરાયેલાં છે. પડે છે. જો કે વચ્ચગાળે કેટલીક આફતે તેને શીરે હવે જે સમય અને વિગતેને લગતી આ હકીકતેને આવી પડી છે, છતાં છેલ્લે સંસ્કાર જે રાજા ભીમ- પરસ્પર ગુંથી દઈશું તે તેને સળંગ ઇતિહાસ દેવે તેના ઉપર સીંચો છે, તે જેમને તેમ સચવાઈ આ પ્રમાણે બનશે -મૂળે મૂર્તિઓ બૌદ્ધધર્મને લગતી રોજ છે. આટલી હકીકત તે સાથે જોડાયેલા સમય હતી કેમકે તેનાં લાક્ષણિક ચિન્હ બૌદ્ધના ત્રિરત્નને પરત્વેની છે એમ સમજાય છે.
મળતાં આવે છે. જે મંદિરમાં તે પધરાવવામાં આવી હવે તે મંદિરના દેખાવ તેમજ તેની અંદરની હતી તેને નાશ લગભગ ઇ. સ. ૩૦૦ના અરસામાં
૪૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #372

૩૬૦ ટકેલાં વિવેચનની
[ દશમ ખંડ થયો હતો. વળી આ સમય જે વાસ્તવિક હેય તે પૃ. ૧૭૮). તેવી જ રીતે આ ગુપ્તવંશીઓએ જ્યારે તે બનાવ ગુપ્તવંશી સમ્રાટના વખતમાં બન્યો હતો એમ ચ%ણવંશીઓ પાસેથી અવંતિનું રાજ્ય લઈ લીધું કહી શકાય; કેમકે હિંદુસ્તાનમાં આવી ધાર્મિક ત્યારે પણ તેઓના જૈનધર્મને લગતાં સ્મારકો અવંતિ કાતિઓ અનેક સમયે થવા પામી છે. કોના કોના પ્રદેશમાંથી તેમણે નાબુદ કરવા માંડયાં હતાં. તેમ પોતાના સમયે તેવી ધમકાતિઓ બનવા પામી હતી તેને સામ્રાજ્યમાં જ્યાં જ્યાં તેઓનું ચાલ્યું ત્યાં ત્યાં તેમણે ઇતિહાસ જે કમવાર શોધવામાં આવે તે અનેક પૂર્વની ધાર્મિક સંસ્થાઓને પલટો, પિતાને વૈદિક નૂતન એતિહાસિક તને બહાર નીકળી પડે તેમ છે. ધર્મના પ્રચાર અર્થે કરવા માંડ્યો હતે. દક્ષિણ બાકી તે સર જોન બવા પિતાને મત આપતાં હિંદમાં આના પુરાવા અનેક મળે છે. તે પ્રમાણે પૂર્વ જણાવે છે કે, “ભારતવર્ષમ છતની ધાર્મિક ઔર હિંદમાં પણ તેમનાં પગલાંને પ્રતાપ ફરી વળ્યો હોય રાજનીતિક-ક્રાંતિમાં હુઈ હૈ, ઈતની સંસાર કે અન્ય તે ન માનવા જેવું નથી. મતલબ એ થઈ કે ઇ. સ. કિસિ દેશમેં નહીં હુઈ” આ પ્રમાણે જે અનેક ધર્મ- ૩૦૦ની આસપાસ જે ધર્મક્રાતિને લીધે આ સ્થાનના કાતિઓ ભરતખંડમાં થવા પામી હતી તેમાંની એક મૂળમંદિરને નાશ થઈ ગયાનું સુચન થયું છે, તે મૌર્યવંશની સમાપ્તિ થતાં શુંગવંશના અમલે, તેના ઉપરમાં વર્ણવેલી ગુપ્તવંશી સમ્રાટના સમયે તેમણે વૈદિક મતાનુયાયી ભૂપતિઓએ આદરી હતી; જેમનાં આદરેલી પ્રવૃત્તિના કારણરૂપ સમજી લેવી. વૃત્તાંતમાં આપણે જોઈ ચૂક્યા છીએ કે અન્યમતના અકેક તે બાદ કોઈ માલવપતિએ ત્યાં મંદિર બંધાવ્યું ભિક્ષકના શિરમાટે રાજા અનિમિત્ર-કકિએ સો સે હતું. ઈ. સ. ૫૮૦ ના અરસામાં યયાતિ કેશરી રાજા દીનારનું ઇનામ જાહેર કર્યું હતું. તેવી જ રીતે એક થયો તે પૂર્વે તેને પણ નાશ થઈ ગયા હતા તે બીજી ધમકાન્તિ અવંતિપતિ ગુપ્તવંશીઓના પાદગમન વાક્યને ઉકેલ બરાબર કરી શકાતું નથી. કેમકે માલથવા માંડ્યાં ત્યારે આરંભાઇ હતી. તેમજ તેમના સત્તા- વપતિ શબ્દ. ભારતીય ઈતિહાસમાં ઈ. સ. ૫૩૩માં કાળ દરમ્યાન તે ચાલુ રહી હતી. તેના પુરાવામાં તેમણે જ્યારથી અગ્નિકુલિયા રાજપૂતની ચાર શાખા ઉદ્દભવી જે રસ્તેથી પ્રથમ (ઉત્તર હિંદના વિદડ પ્રાંત-મિથિલા ત્યારથીજ વપરાશમાં આવ્યો હોય એમ સામાન્ય રીતે નગરી અને સંયુક્ત પ્રાંતે સુરસેન-મથુરાવાળા ભાગ- સમજાય છે; અને ઇ. સ. ૫૩૩ થી ૧૮૦ સુધીમાં આ માંથી) હિંદમાં પ્રવેશ કર્યો ત્યાંથી માંડીને જે જે મુલકો કલિંગપ્રદેશીય ભૂમિ ઉપર કોઈ અવંતિપતિ માલવછતતા ગયા, ત્યાં ત્યાં પિતાને પશુપતિપમ દાખલ પતિનું જેર જામવા પામ્યું હતું કે કેમ, તે કરતા ગયા હતા. એટલેજ મથુરાપતિ કુશનવંશી નક્કી થયું નથી. પરંતુ જો તેઓમાંના કેાઈ પ્રદેશ વાસુદેવ પહેલાને તથા તેના વંશજેને પોતાના વંશને ઉપરનું સ્વામિત્વ મેળવવા ભાગ્યશાળી તે થયો જૈનધર્મ છોડી દેવો પડ હતા ( જુઓ ઉપરમાં હોય, તો તે પણ મુખ્ય ભાગે જૈન ધર્મ પાળતા (૧૩) મૌર્ય સામ્રા. ઈતિ, પૃ. ૨૦૮.
પ્રજાનો જે રાજ હોય તે “માલવપતિ’ કહી ન શકાય. (૬૪) જે કે (જુઓ પૃ. ૩૨૪ ઉપર કલ્યાણ માસિકના તેમ તે પ્રજાનું રાજ્ય થવા પામ્યું હોય એવું કયાંય ઈતિશિવાં ૯૯૦નાં અવતરણો) આ વર્ણન ભુવનેશ્વરના મંદિરનું હાસમાં નોંધાયું નથી એટલે તે પ્રશ્ન વિચાર રહેતા નથી. છે પણ ભુવનેશ્વર અને જગન્નાથપુરીના મંદિર વચ્ચેનું (૬૬) જુએ તેમની નામાવળી માટે પુ. ૧ પૃ. ૧૮૭ની અંતર માત્ર ૫-૧૦ માઇલનું જ છે એટલે બંને પ્રદેશને વંશાવળી. આ સમયે ત્યાં યશોધર્મન ઉફે વિક્રમાદિત્ય અને સ્વામી એકજ હોય એમ માનીને અહીં સ્થિતિ વર્ણવી છે. વળી વૃદ્ધ ભોજદેવનું રાજ્ય હતું. વૈદિક મતવાળા એમ માને છે કે તેમને મંદિરની રચના એક જ પ્રકારની છે તેથી સંભવિત છે. આ રાજાઓ તેમના ધર્મવાળા હતા, જ્યારે જેને માને છે બંનેનું નિર્માણ પણ કદાચ લગભગ એક સમયેજ થયું હોય. કે તેમના મતાનુયાયી તેઓ હતા. પરંતુ તે સમયના અન્ય
(૬૫) માલવા નામની એક પ્રજા સતલજ નદીના આસ- પરદેશી રાજવીઓને ધર્મ જોતાં, વિશેષ સંભવ તેઓ જૈનપાસના પ્રદેશમાં વસતી હતી એમ જણાવ્યું છે પણ તે ધમાં હોવાનો થાય છે.

Page #373

ચતુર્થ પરિછેદ ] ગૂંથણું
૩૩૧ હોવાથી, તેણે પેલા ગુપ્તવંશીઓએ કરેલ કાર્ય ઉપર આપણે માનવાનું તેમ કારણ મળે છે કે તેમણે તે પાછું પાણી ફેરવી વાળ્યું હોય એ બનવાજોગ છે. બંધાવ્યું હશે. જો તેણેજ બંધાવ્યું ઠરે તે, માલવપતિએ અથવા બીજી એક સ્થિતિ એમ સંભવિત છે કે, આ બંધાવેલ મંદિરને વિનાશ રાજસત્તાના જોરે આ સમયે ૫ણુ, મૌર્ય સમ્રાટ અશોકમાંથી તેના પૈત્ર કેશરિ રાજાઓએ કરાવ્યો હતો એમ માનવું રહેશે. દશરથ અને શાલિશુકથી નીકળેલ શાખા જે (જુઓ ! આ કેશરિ રાજાઓના સમય બાદ ઈ. સ. ૮મી ૨. પૃ. ૨૯૭થી પરિશિષ્ટ ૪) મગધ ઉપર રાજ્ય ચલાવી સદીના પ્રારંભમાં વળી બીજી એક ધર્મક્રાતિ આવી રહી હતી અને જેમાંના એક શશાંક રાજાનું અસ્તિત્વ હતી. આ સમયની ક્રાન્તિ કાંઈક વધારે બળવત્તર હતી. ઈ. સ. ૭ સૈકાની આદિમાં જણાવાયું છે, તે મગધપતિ તે સમયે વેદાંત ધર્મના મહાન પ્રવર્તક શ્રી આદ્ય શંકરારાજાઓની સત્તામાં તે પ્રદેશ હોય અને તેમણે પણ ચાર્યને ઉદ્દભવ થઈ ચૂક્યો હતો તેમણે વૈદિક ધર્મને આ મંદિરના સર્જનમાં થોડોઘણો હિસ્સો પુરાવ્યો પ્રચાર પણ બહુ અચ્છી રીતે કરવા માંડે હતા. આ હેય; અથવા ૫૮૦માં યયાતિ કેશરીનું વૃત્તાંત ભુવને- સમયે માલવાની ગાદી ઉપર૮ દેવશક્તિ નામે રાજા શ્વરને લગતું છે પરંતુ જગન્નાથપુરીના મંદિર ને લગતું હતો; ( તેના નામ ઉપરથી દેખાય છે કે તે અતુલ નથી. વળી તે સ્થાને મંદિર તે ઈ. સ. ૧૧૯૯માં પરાક્રમી હશે અને તેથી તેણે કદાચ વિક્રમાદિત્ય નામ અનંગ ભીમદેવે બંધાવ્યું છે જેથી તે સ્થાને ઈ. સ. પણ ધારણ કર્યું હશે). તેના સમકાલીન તરીકે ગવાલિ૩૦૦ થી ૧૧૯૮ વચ્ચેના સમયે કઈ માલવપતિએ યરની ગાદી ઉપર યશોધર્મના નામે રાજા હતા.૯ મંદિર બંધાવ્યું હતું એમ અર્થ નીકળે છે. ગમે તેમ હોય આ પણ અતિ પરાક્રમી હેવાથી વિક્રમાદિત્ય નામે પણ આવી અનિશ્ચિત સ્થિતિમાં આપણે ભારપૂર્વક ઓળખાતો હતો. તેમના રાજ્યકાળે વાકપતિરાજ જણાવી નથી શકતા કે ગુપ્તવંશી સમ્રાટે તે મંદિરને નામના મહાન વૈદિક પંડિત થઈ ગયા છે. તે વાલિયર નાશ કર્યા પછી કયા માલવપતિએ અથવા કયા રાજ્યના એક ભૂષણરૂપ ગણાતા હતા. ગાડવહેનું જે બીજાએ તેનો પુનરોદ્ધાર કર્યો હતો ? અથવા તે પુસ્તક રચાયું છે તે આ વાકપતિરાજ અને યશોધર્મનને લેખકનું વક્તવ્ય પણ કદાચ યુકિતપૂર્વક ગોઠવાયું હોય. આશ્રયીને લખાયેલું છે. આ યશોધર્મનના સમયે જેના પરંતુ એટલું ખરું છે કે યયાતિ રાજાના હાથમાં તે સંપ્રદાયના તેવાજ એક પ્રખર આચાર્ય બપ્પભટ્ટસૂરિ પ્રદેશની લગામ આવી કે તેણે ભુવનેશ્વરના મંદિરના હતા. આ વાક્યતિરાજને અને બપ્પભટ્ટસૂરિને વાદ સ્થાન ઉપર નવીન સ્વરૂપમાં બીજું બંધાવા માંડયું હતું. થયો હતો જેના પરિણામે વાકપતિરાજે જૈન ધર્મ તેણે ઘણું દ્રવ્ય તે મંદિર ઉપર ખરચ્યું છે. તેની પછી અંગીકાર કર્યો હતો (જુઓ પુ. ૩. પૃ. ૨૬૨). તેમ લગભગ ૭૫ વર્ષે ત્રીજી પેઢીએ થયેલ તેના વંશ જે- ઉપરોક્ત વૈદિક મતવાળા આચાર્યોએ પિતાને પ્રભાવ તે પૂર્ણ કર્યું છે. જેમ આ ભુવનેશ્વરનું મંદિર કેશરી વંશી પણ અન્ય રાજાઓ ઉપર પાડયો હતો. મતલબ કે તે રાજાઓએ બંધાવ્યું છે તેમ જગન્નાથજીનું મંદિર પણ સમયે હિંદભરમાં ધર્મક્રાંતિનું એક જબરદસ્ત મોજું તેમણે બંધાવ્યું કે કેમ? (જુઓ ટીકા નં. ૬૦) તે જ કે ફરી વળ્યું હતું. એટલે તે વખતમાં આ સ્થાન વૈદિક નક્કી નથી કહી શકાતું, પરંતુ અતિહાસિક પરિસ્થિતિથી ધર્મનુયાયીઓની ભાવનાને વિશેષ પોષતું થઈ પડેલ
(૧૭) શંકરાચાર્યજીને સમય આ પ્રમાણે બતાવાય છે. એકાએ થયા હતા. જન્મ ઈ. સ. ૭૮૮=વિ. સં. ૮૪૪;
ભવભૂતિ ઈ. સ. ૧૯૦-૭૫૦ આશરે; મરણ ઈ. સ. ૮૨૦=વિ. સં. ૮૭૬. ઉમર વર્ષ ૩૨
વાકપતિરાજ પણ તે જ સમયે આશરે; આ સમયે કુમારિલભટ્ટ, તેમના બનેવી મંડન મિશ્ર (૧૮) જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૧૮૭માં આપેલ વંશાવળી. તથા ગોવીંદદાસ ઈત્યાદિ, વેદાંતપમી મહાસમર્થ વાલીઓ- ' (૧૯) આ માટે ૫.૧ ૫.૧૮૭માં આપેલી વંશાવળી માં,

Page #374

૩૨ ટકેલાં વિવેચનેની
[ દશમ ખંડ હોવું જોઈએ અને તેની જાહેરજલાલી તથા પ્રખ્યાત વિધ કારણોથી, ઉપર દર્શાવેલ નિર્ણયને મજબૂતી અનુક્રમે દિન પર દિન વધતી જવા માંડી હશે. તે મળતી જાય છે. બાદ વળી કદાચ થોડાં વર્ષ-મુસલમીન અમલ વખતે- હવે જ્યારે સિદ્ધ થઈ ચૂક્યું છે કે, ઈ. સ. ૭૦૦ની તેને થોડી ઘણી જફા પહોંચી હોય કે ન પહોંચી આસપાસ તેને નાશ થઈ ગયો હતો અને મૂળ મૂર્તિ હેય. એમ કરતાં બારમી સદીમાં જે મંદિર રાજા બોદ્ધ ધર્મની હવા સંભવ છે ત્યારે તે વિશે વળી અન્ય અનંગ ભીમદેવે બંધાવ્યું તે થોડા ઘણા ફેરફાર સાથે કોઈ પ્રકાશ પડે છે કે કેમ તે જોઈ લઈએ. તે વર્તમાનકાળ સુધી એમને એમ ચાલ્યું આવ્યું છે. વાતને પત્તો લેવા માટે આ સ્થાન ઉપર કયા કયા
એટલે આખી ચર્ચાનો સાર એ થયો કે, જે વસ્તુ- ધર્મવાળા રાજાની સત્તા ઈ. સ. ૨૦૦ સુધી થવા પામી સ્થિતિ ૩૬=૯ મુદામાં, સમય પરત્વે જણાવી ગયા છે તેને અભ્યાસ કરવો જોઈએ. છીએ તેને ઈતિહાસને ટકે છે એટલે તે સત્ય કરે ઈ. સ. પૂ. ૪૭૫ થી ૩૭૨ = ૧૦૩ વર્ષ ચેદિવંશની; છે; અને તેથી આ મંદિર સંબંધી તેમાં વર્ણવેલી ક્ષેમરાજથી માંડીને તે વંશના અંત સુધી. સ્થિતિ, જે મૂળમાં તે મંદિર બૌદ્ધ ધર્મનું હોવું જોઈએ ઈ. સ. પૂ. ૩૭ર થી ૨૦૪=૧૬૮ વર્ષ માર્યવંશી તથા તેને નાશ ઈ. સ. ૩૦૦ આસપાસમાં થયો સમ્રાટની; ચંદ્રગુપ્તથી માંડીને તે વંશના અંત સુધો. હોવો જોઈએ; તે વસ્તુ આપણી તપાસના પાયા ઈ. સ. પૂ. ૨૦૪ થી ઈ. સ. ૩૦૦=૦૦ વર્ષ તરીકે સ્વીકારવી રહે છે. ઉપરના નિર્ણયને બીજી રીતે ઉપરાંતની અંધપતિઓની મુખ્યતાએ તથા નાનાં પણ પાછું સમર્થન મળે છે કેમકે અસ્થિને વૈદિક નાનાં અન્ય સ્વતંત્ર રાજવીઓની. મતવાળા તે અપવિત્ર જ માને છે અને એટલું તે. ઉપરની રાજસત્તાઓની હકીકત તપાસતાં માલૂમ સર્વમાન્ય છે કે, મૂર્તિની ભીતરમાં શ્રીકૃષ્ણનું અસ્થિ પડશે કે, આખો ઍદિવંશ જેન ધમ હતા. આ છે જ; અને તે ઉપરથીજ વૈદિક મતવાળાઓ તે મૂર્તિને મર્યવંશ-વચ્ચે અશકવર્ધનના ૪૧ વર્ષના અમલ પિતાની હવાને દાવ આગળ ધરે છે. જે તે અસ્થિ સિવાય-જેનધમાં હતા અને અંધપતિઓમાં –ટપણે ન હેત તેમજ કૃષ્ણ-બળદ્ધ કે સુભદ્રાની મૂર્તિ ન જૈન તથા વૈદિક ધર્મને પ્રસાર થયો હતો. આપણે હેત તે તેઓ ચૂપ જ બેસી રહેત.
અત્રે વૈદિક મતને વિચાર કરવો તે વર્જિત કર્યો છે વળી બીજી બે ત્રણ બીના પણુ વૈદિક મતની એટલે બૌદ્ધ ધર્મ અને જૈન ધર્મને જ રહે છે. માલિકી ઠરાવવાની વિરૂદ્ધ જતી દેખાય છે. વૈદિક મતમાં તેમાં બૈઠ ધર્મની તે મૂર્તિ હેવાની શંકા થઈ છે માટે સ્પર્યાસ્પશ્યને બહુ મેટું મહત્વ અપાયું છે જયારે તેનીજ તપાસ લેવી રહે છે. અને તે ન સાબિત અહીં વહેચાતા મહાપ્રસાદની પ્રથા છે તેથી ઉલટું જ થાય તે પછી તેને જેન ધર્મનીજ માનવી પડશે. ભાન કરાવે છે કેમકે સર્વ યાત્રિક પિતાનાં સાતિ, વર્ગ, બૌદ્ધ ધર્મની ઠરાવવા માટે સમ્રાટ અશેકવર્ધનના ધર્મ કે સામાજીક બંધનની પરવા કર્યા વિના તેને સહર્ષ સમયનીજ વિચારણા કરવી રહે છે જે તેમના સમયે આરોગી શકે છે. બીજું એમ છે કે અંધકારમય દેવકઈ ધર્મક્રાનિત થયાનું મળી આવે છે કે કેમ. તેમનું ભૂવનમાં દિવસના ભાગમાં પણ દીપક વિના ભાગ્યે જ જીવનચરિત્ર લખતી વખતે એવી હકીકત આપણે મૂર્તિનાં દર્શન કરી શકાય છે. આવી સ્થિતિ દેવદર્શન માટે પુરવાર કરી ગયા છીએ કે તેમના પુત્ર મહેન્દ્ર અને ઉભી કરવાનું શું કારણ? વળી ત્રીજી સ્થિતિ એ છે કે પુત્રી સંઘમિત્રાને બૈદ્ધ ધર્મની દીક્ષા આપીને બેધિવૃક્ષ જગન્નાથપુરીના જેવી જ મૂર્તિનું એક ત્રિક. સાંચી સાથે સિલોનમાં જવા માટે જે ભાવભીની વિદાય મુકામેથી મળી આવ્યું છે અને સાંચીના સ્થાનને કઈ આપી હતી તે આ પ્રદેશમાં આવેલ મહાનદીના રીતે વૈદિક ધર્મ સાથે સંબંધ હોય તેવું અત્યાર સુધી મુખ આગળથી દીધી હતી; એટલે જેવું રહે છે કે એ પણ પુરા નેધા નથી. આવાં આવાં અને તે સમયે આ ક્રાંતિને બનાવ બનવા પામ્યું હતું કે

Page #375

ચતુર્થ પરિરછેદ ] ગૂંથણ
૩૩૩ કેમ? જોકે આપણી પાસે તેવી કોઈ વિગત અશોક- ઉપર આવી ચૂક્યા છે તેને હવે કે મળે છે અને વર્ષનના રાજ્ય ધાયાની પડી નથી એટલે એકદમ પરિણામે તે મૂર્તિઓ હાલ તે આપણે જેને ધમી તેની તરફેણમાં મત ઉચ્ચારી શકીએ તેમ નથી. હેવાનું માનવું રહે છે, સિવાય કે તેની વિરૂદ્ધમાં પરંતુ સાંચી પ્રદેશમાં પણ આવી ત્રિમૂર્તિઓ જડી અન્ય પુરાવાઓ રજુ થઈ આવે. આવી છે અને સાંચીને પણ વિદ્વાને બૌદ્ધધર્મના આ પ્રમાણે જે નિર્ણય આવ્યો છે તેને ઉપરમાં સ્થાન તરીકે અદ્યાપિ ગણી રહ્યા છે તથા તે જે આપેલ સોળ મુદા સાથે ઘટાવી જોઈએ, અને બરાબર પ્રકારનો ધર્મપ્રેમ ધરાવતો હતો, નર્યાલય જેવાં સ્થાને બંધબેસતા થતાદે ખાય તે તેટલા પ્રમાણમાં તેને વધારે તેણે જે ઉભાં કરાવ્યાં છે તથા તેણે જે મનુષ્યકલ મજબૂતી મળી ગઈ કહેવાશે. તે મુદ્દાઓ અત્રે ફરીને કરાવી છે તેમજ જીવતાં ને જીવતાં તેમને બાળી વર્ણવવા જરૂર નથી. પરંતુ દરેકે દરેક મુદો લઈને મૂકાવ્યાં છે. ઈ. ઈ. પ્રકારનાં વર્ણન જ્યારે તેને વિશે અમે મેળવણું કરી જોઈ છે અને ખાત્રી થઈ છે કે વાંચીએ છીએ ત્યારે અનુમાન થઈ જાય છે કે કદાચ તે મૂર્તિઓને જૈનધમ ધારી લેવાથી તે સર્વે મુદ્દાઓ તે પ્રકારની ધર્મકાન્તિ તે પ્રદેશમાં તેણે કરી મૂકી સંપૂર્ણ રીતે સંતોષાય છે. છતાં તેમાંથી જે ત્રણેક પણ હેાય ? પરંતુ તે મૂર્તિઓ શ્રીકૃષ્ણની તેમજ તેના મુદા વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ માંગે છે તે વાચકવર્ગની જાણ ભાઈ બહેનની છે તે સ્થિતિ ઉપર જ્યારે વિચાર માટે અત્રે રજુ કરીશું. તે ત્રણ મુદ્દા આ પ્રમાણેના કરવા બેસીએ છીએ ત્યારે તુરતજ અશોકવર્ધનને છે (૧) મૂર્તિ વિશેની આખ્યાયિકાઓમાં વર્ણવાતો ખ્યાલ આપણે મગજમાંથી ખસેડી નાંખજ રહે ચમત્કાર (૨) ચેકમાં ઉભો કરાયેલે મોટે રતંભ છે; કારણ કે બૌદ્ધધર્મને અને શ્રીકૃષ્ણને કે તેમના (૩) અને શ્રીકૃષ્ણ તથા તેમના ભાઈબહેનને વૈદિક કુટુંબ સાથે કોઈ પ્રકારની લેવા દેવા પણ નથી તેમજ મતાનુયાયી અત્યારે માની લીધા છે તેનું કેમ? શ્રી કૃષ્ણના વખતમાં બૈદ્ધ ધર્મને જન્મ પણ થયે તે ત્રણે મુદાનું સમાધાન આ પ્રમાણે કરી શકાય છે. નહોતે, એટલે કે બૈદ્ધધર્મ સાથે પણ તે મૂર્તિઓને ચમત્કાર વિશે-જે ક્રાંતિ કવાલિયરપતિ થશેનિસબત નથી. ત્યારે તે કયા ધર્મની માનવી ? શું ધર્મનના સમયની આસપાસ થવા પામી હતી ત્યારની વિદ્વાનું અનુમાન છેટું છે? જવાબ એટલો જ છે કે, આ વાત છે. તે સમયે શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર ઉપરમાં સાબિત થઈ ગયા પ્રમાણે જ્યારે વૈદિકની અને નામના એક પ્રખર શક્તિશાળી જૈનાચાર્ય થઈ ગયા બ્રહની તે નથી ત્યારે જૈનધર્મની જ હોઈ શકે છે. વળી છે, તેમનો વિહાર પ્રદેશ અવંતિ અને ગ્વાલિયરની પ્રિયદર્શિનના વૃત્તાંતે આપણે જણાવી ગયા છીએ કે વચ્ચેનું મનાય છે. જૈન સાહિત્ય ગ્રંથોમાં એવી તેને અશોક ગણીને બંધમાં માન્યો છે અને તે મતલબની હકીકત બન્યાને ઉલ્લેખ કરાયેલે માલુમ હિસાબે તેના ધર્મકાર્યને ઐાદ્ધને લગતા ઠરાવી દીધાં પડે છે કે1 તેઓ એક રાત્રીના નિકાવશ થયા હતા, છે તે બધી ભ્રમણ હવે તેડી નંખાઈ છે. એટલે તેવામાં તેમને સ્વપ્ન આવ્યું કે શહેરના સ્મશાનઉપરની ચર્ચાના અંતે આપણે જે નિર્ણય ઉપર માર્ગે મહાકાળેશ્વર નામનું જે શિવલિંગ છે તેમાં
(૭૦) સામાન્ય માન્યતા પ્રમાણે આ સિદ્ધસેન દિવા- સૂરિને સમયવિચાર' શીર્ષક નામના લેખમાં લગભગ ને કારિ વિક્રમાદિત્યના સમકાલીન મનાય છે. એટલે કે ૩૦ પૃષ્ઠોમાં કરી છે તે જુઓ.) તેમનો સમય ઇ. સ. પૂ. પ૭ છે. અમારી માન્યતા પ્રમાણે (૧) વિશેષ વિગત માટે જૈન સાહિત્ય ગ્રંશે જુઓ. તેઓ આ વાલિયરપતિ વિક્રમાદિત્યના સમકાલીન કરે છે (૨) તે સમયે આ શિવલિંગજીનું સ્થાન ઉજૈની નગતે આધારે તેમનો સમય અત્યાર કરાવ્યાની નોંધ કરી રની બહાર સ્મશાનના માર્ગો હોવાનું મનાયું છે; કેમકે જે છે (આમના સમયની વિચારણા જૈન ધર્મપ્રકાશ-માસિકપત્ર વિક્રમાદિત્યના સમકાલીન તરીકે તેઓ મનાયા છે તે અવંતિભાવનગર સ. ૧૯૮૦ અંક ૬-~-૦માં “હરિભદ્ર- પતિ હતા. મારી ગણત્રીમાં તેમને વિહામોશ અવંતિ અને

Page #376

૩૩૪
ટકેલાં વિવેચનેની
[ દામ ખંડ
શ્રી પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ છુપાયેલી પડી છે માટે અમુક સ્તંભને સામાન્યપણે "માનસ્તંભના નામથી ઓળખવિધિ પ્રમાણે પ્રયોગ કરવો એટલે શિવલિંગજી ફાટશે વામાં આવે છે. આવા સ્તંભ ઉભા કરવાની પ્રથા અને તેમાંથી તે મૂર્તિ પ્રગટ થશે. તે પ્રમાણે તેમણે ક્યારથી અમલમાં આવી છે તે વિશે કોઈ ખાત્રીપૂર્વક કર્યું હતું. આમ થવાથી જે પાર્શ્વનાથજીની મૂર્તિ સમય જણાવી શકાય તેમ નથી. પરંતુ ઉપરમાં પ્રગટ થઈ તેના ચમત્કાર વિશે દેશપરદેશ ખબર સાબિત કરી ગયા પ્રમાણે મૂળ મંદિરને નાશ જે ફેલાઈ જવા પામી આજ પ્રમાણે પાર્શ્વનાથના નામની ઈ. સ. ૩૦૦ આસપાસ થઈ ગયો હતો તે સમય સાથે અનેક પ્રકારના ચમત્કારની ૩ દંતકથાઓ પર્વતમાં ઉત્તર કે દક્ષિણ હિંદમાં ક્યાંય તે માનજોડાયેલી છે કે જેથી તેમની સ્થાપના જુદા જુદા સ્તંભ ઉભો કરાયે હેવાનું જણાયું નથી. જો કે સ્થળે કરીને, તે તે સ્થળને આશ્રયીને ના પાડવામાં સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને, એક પત્થરમાંથી બનાવેલ (Moઆવ્યાં છે. જેમ એક આખ્યાયિકા અત્ર વર્ણવીને તેના noithic) સતંભલેખો અનેક સ્થળે ઉભા કરાવ્યા ચમત્કારનો ટૂંક ખ્યાલ આપ્યો છે, તેમ હજુ આગળ છે, પરંતુ તેવા સ્તંભોની ટોચે અમુક હેતુપૂર્વક સિંહાકૃતિ જતાં એક બીજી આખ્યાયિકા ઉતારવી પડશે. તેથી તેણે મૂકાવી છે. કેઈ સ્થળે દીપક પ્રગટાવવા જેવી ખાત્રી થશે કે આવા ચમત્કારો પાર્શ્વનાથની મૂતિ વ્યવસ્થા કરાવ્યાનું દેખાતું નથી તેમ વળી તેણે સાથે તો પરાપૂર્વથી૪ જોડાયેલા માલમ પડે છે. ઉભા કરાયેલા આવા સ્તંભલેખો માત્ર ઉત્તર હિંદમાં જ
ચોકમાંના ઉભા કરાયેલા તંભ વિશે–આવા દેખાય છે. ઉપરાંત એક બીજી હકીકત યાદ આવે છે;
વાલિયરની વચ્ચે આવજાવને થતો હતો એમ છે. વિક્ર- હઠાવવા જ લાભદાયક માનીને તેને તેમને તેમજ જાળવી રાખી માદિત્ય નામજ કોણ જાણે એવું થઈ પડયું છે કે તેમને હોય એમ દેખાય છે. સિદ્ધસેનજીએ પ્રગટ કરેલી મૂર્તિ તેજ કોઈ અન્ય પ્રદેશ કરતાં ઉર્જનની સાથે જ સંબંધ હોવાનું હોવા સંભવ છે. જે શુંગવંશી અમલે ઉપરનું આચ્છાદન થયું મનાઈ જવાય છે. છતાં માને કે તે વાલિયરપતિ હતા હોય તો, પુનર પ્રાકટય ઈ. સ. પૂ. ૫૭માં ઠરાવી શકાશે, અથવા તેં તેમને સમય ઇ. સ.ની આડમી સદીને બદલે પરંતુ ગુપ્તવંશી અમલે થવા પામ્યું હોય તે પુનર્ પ્રાકટય ઈ. સ. પૂ. ની પહેલી સદીને હવે તે પણ આ મૂર્તિના ઈ. સ. ૮ની શરૂઆતમાં ગણાશે. અમારી ગણત્રી પ્રમાણે ચમત્કારવર્ણનમાં કાંઈ બાધા આવતી નથી. અહીં તે ચમ- ગુપ્તવંશી સમયમાં તેનું આચ્છાદન થયેલું સમજાય છે.]. કાર પરત્વેજ વર્ણન લાગુ પાડવાનું છે એટલે કે પાશ્વ (૩) જુએ ઉપરની ટી. નં. ૬૪ના અંતિમ ભાગનું નાથની મૂર્તિ સાથે આ પ્રકારના ચમકારે સંલગ્ન થયેલા લખાણ. વળી વિશેષ માટે જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૭૬ની ટીકાનું છે. (વળી સરખા ગત પરિચ્છેદે પૃ. ૩૦૩ ટીક નં. ૮૧નું વર્ણન તેમજ ૫.૧ ૫. ૧૯૭ અને ૨૨૪ પાને બીજી લખાણ) [સંભવ છે કે, જે મૂર્તિ સિંધુપતિ રાજા ઉદાયીનની દેવી પ્રતિમાની હકીકતનું વર્ણન છે. તથા ઉપરમાં દાસી પિતાની સાથે અવંતિમાં લાવી હતી અને જે માટે ૫. ૩૨૫ “તે મૂર્તિનું મહામવાળા પારાની શરૂઆતનું ઉદાયીને અવંતિ ઉપર ચડાઈ કરી હતી, અને જે મુર્તિ વર્ણન વાંચો. દેવી વાણીને લીધે અવંતિમાને અવંતિમાં જ રહેવા દેવી પડી (જ) પાશ્વનાથનો સમય ભલે ઈ. સ. પૂ.ની ૮મી જ હતી તેજ આ મૂર્તિ હોય (જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૧૨૭ અને સદીને છે, છતાં તેમનું અવતરવું, તીર્થંકર થવું ઈ. ઈ. ચમ૨૨૪). તે મૂર્તિ એમને એમ ત્યાં રહી હતી. અવંતિ ઉપર કારો તો ગતકાળના કેવલજ્ઞાની અને તીર્થંકરોથી જાણતા હોય જન રાજાઓ થયા ત્યાં સુધી તે તેને વધે નહીં જ આવ્યો. જ. તેમણે ભવિષ્યમાં થનાર પાર્શ્વનાથની હકીકત પોતાના પરંતુ શુંગવંશીના રાયકાળે કે ગુપ્તવંશીના રાજ અમલે જ્ઞાનબળે જાણીને પ્રસંગોપાત જગતને નહેર કરેલી છે જે તે મૂર્તિની અવદશા કરીને શીવલિંગજીમાં ગુપ્ત રીતે સંતાડી ઉપરથી લોકોએ તેમની મૂર્તિઓ ભરાવી ભરાવીને પૂજવા રાખવામાં આવી હોય કેમકે તે પ્રતિમા ચમત્કારિક હેવાને લીધે માંડી છે. પાર્શ્વનાથ સદેહે આવ્યા પૂર્વે પણ તેમને મહિમા તેને નાશ કરવો તે ફાવ્યું ન હોય, કે ન હિતકારક લાગ્યો જે ખૂબ ખૂબ ગવાયો છે તથા તેમની મૂર્તિઓ બનાવાઈ હોય; એટલે તેનું બાહ્ય સ્વરૂપ બદલીને માત્ર તે લાભ છે તેનું કારણું ઉપર પ્રમાણે સમજવું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #377

ચતુર્થ પરિચ્છેદ ] ગૂંથણી
૩૩૫ દક્ષિણ હિંદમાં જૈન ધર્મની એક શાખા જે દિગંબર થઈ ગયેલ છે કે રામાયણમાં જે રામલક્ષ્મણદિ વીર સંપ્રદાયના નામે ઓળખાય છે તેમની સ્થિતિ, જમાવટ પુનું તથા મહાભારતમાં જે પાંડવકૌરવ યોદ્ધાઓનું અને જોર ધીમે ધીમે દક્ષિણ હિંદમાં જામવા માંડયું અને દ્વારકાના જે યાદવેનું વર્ણન આપવામાં આવ્યું હતું. વળી દક્ષિણ હિંદમાંપ અનેક રાજવીએ તે છે, તે સર્વે વૈદિક મતાનુયાયીઓ જ હતા. જ્યારે જેનધર્મના અનુયાયી પણ બન્યા હતા. આ દિગંબર ધર્મીઓ એમ માનતા આવ્યા છે કે ઉપરના સર્વ જેનેએ જે મંદિરે–દેવાલયો બનાવ્યાં છે અને જેમને મહાપુરૂષો જૈનધર્મી હતા. આ બંને ધર્મવાળાઓ પાસે બસતી નામથી ઓળખાવાય છે તે દેવાલયના પિતતાના સંપ્રદાયાનુસાર તેમના જીવનપ્રસંગોની પ્રાગાંગણમાં હમેશાં આવો મોટો માનસ્તંભ ઉભો હકીકત વર્ણવતા » પણ છે. આમાં કોની મહત્તા કરાવાતે હતો જ. તેનાં અનેક ચિત્રો દક્ષિણ કેનેરામાં વધારે વજનદાર છે તે બાબતમાં આપણે ઉતરવાનું આવી રહેલ બસ્તીવાળા શહેરનું વર્ણન આપતા પ્રોજન પણ નથી, તેમ આપણે અધિકાર પણ નથી; સરકારી રિપોર્ટોમાં નજરે પડે છે. મતલબ કે આવા વળી અહીં પ્રસંગ પણ નથી. એટલે તે પ્રસંગને માનસ્તંભ ઉભું કરવાની પ્રથા ઈ. સ.ની પાંચ છ સ્પર્યા વિના, આપણી પાસે જે સ્થિતિ ઉપસ્થિત સદીમાં દક્ષિણ હિંદમાં ખૂબ જોરમાં પણ હતી. જ્યારે થઈ છે તેટલા પુરતી વિગતની જ તપાસ આપણે લેવી આપણને જણાવવામાં આવ્યું છે કે (ઉપરમાં જુઓ રહે છે. પુ. ૭. પૃ. ૮૬ ટી. નં. ૨૪માં એમ હકીકત
) યયાતિ કેશરી રાજાએ ઈ. સ. ૫૮૦ના જણાવાઈ છે કે રાજા કિએ મથુરામાં આવેલું કૃષ્ણઅરસામાં બંધાવેલ ભુવનેશ્વરના મંદિરમાં પણ આવા મંદિર તોડી નાંખ્યું હતું. તે ઉપરથી એ સાર ઉપર એક મોટા અરૂણતંભ ઉભો કરાવ્યો હતો. એટલે આવવું પડયું હતું કે શ્રી કૃષ્ણનું મંદિર વૈદિક મતાનુસમજાય છે કે તે સમયના પ્રચલિત ધાર્મિક મતાનુ- યાયી નહિ પણ જૈન મતવાળાનું હશે; પરંતુ તે કથન યાયીઓના અરસપરસના સંસર્ગ અને વસવાટને લઈને જૈનસૂવાનુસાર હતું એટલે તે હકીકત ઉપર વિશેષ એક બીજાની નકલ કરવાના પરિણામરૂપે તે પ્રથા મદાર બાંધીને કામ લેવા યોગ્ય નહોતું ગયું. પરંતુ ઉદ્દભવી હોય. આ પ્રકારની રચના પ્રથમ કેણે કરી સર્વ ધર્મના મુખ્ય ગણાતા શાસ્ત્રગ્રંથ હમેશાં તે શોધી કઢાય છે તેમાંથી ઘણો સાર કાઢી શકાય. પ્રમાણિક હોવાનું જ માનવું રહે છે સિવાય કે તેની પ્રથમ દિગંબરેએ કર્યાનું જો સાબિત થાય તે વૈદિક વિરૂદ્ધ બીજું કોઈ પણ સપ્રમાણ તત્વ મળી ન મતવાળાઓએ તેનું અનુકરણ કર્યું હતું એમ સ્વભાવિક આવે છે. એટલે તે નિયમાનુસાર જૈનસત્ર ગ્રંથનું રીતે કહેવાય; અથવા તે જીનાલયોને શિવાલયો તરીકે કથન હોવા છતાં તે બાબત શંકા લાવવા કારણ ન ભૂલાવો ખવરાવવા જાણી જોઇને તેમ કરવામાં હોતું જ. આ પ્રમાણે બને બાજુની દલીલ કરી શકાય આવ્યું હતું એમ પણ અનુમાન દેરાય.
તેમ છે. પરંતુ અહીં તે ગ્રંથના કરતાં વિશેષ સબળ શ્રી કૃષ્ણ તથા તેમના ભાઈ બહેન ક્યા ધર્મના ગણાતા સ્થાપત્યના પુરાવાઓ મળી આવ્યા છે અને અનુયાયીઓ હોય તે બાબત સામાન્ય રીતે વર્તમાન તે પણ સંશોધનમાં રસ લેતા, તટસ્થ અને સત્તાકાળે એવી માન્યતા જ જૈનેતર પ્રજામાં શ્રદ્ધાબદ્ધ સમાન લેખાતા વિશારદ પુરૂષોએ ટકેલા. તેમને
(૫) અજંટાની ગુફાઓ, બદામી તથા હાલના મંદિર આખીએ ઉંચાઈમાં દીપક મૂકવાની રચના કરે છે (આ છે. તેમના સમયનાં દૃષ્ટા કહી શકાશે.
નિયમ સર્વથા સચવાયલો છે કે કેમ તેની પાડી તપાસ (૭૬) પાછળથી આ પ્રથાએ વધારે જોર પકડયું લાગે માંગે છે) છે; છતાં એક તફાવત તરફ કાંઈક ધ્યાન ખેંચવા જેવું લાગે (૭૭) આ હકીકતનો ફડચે લાવવા માટે આ ધર્મછે. જૈનોના માનસ્તંભમાં ઠેઠ ઉપરી ભાગેજ દીપક પ્રગટા- કાન્તિ થઈ તે પૂર્વેના જે શિવાલય બંધાયા હોય તેનું વવાની ગોઠવણ હોય છે. જ્યારે વૈદિક મતવાળાઓ સ્તંભની નિરીક્ષણ કરવું જોઇએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #378

મૂર્તિ વિશેના
૩૩૬
એક પુરાવા તે મૂર્તિની ભીતરમાં અસ્થિ પધરાવેલ હાવાના છે તથા ખીન્ને શ્રી જગદીશ્વરના જેવી જ અન્ય ત્રિમૂર્તિ, અવૈદિક એવા સાંચી નામના સ્થળેથી મળી આવી છે તેને છે (આ બંનેનું વર્ણન ઉપરમાં પૃ. ૩૭૨ અપાઇ ગયું છે તે જુએ ). આ બધા ગેના વિચાર કરતાં હાલ તે આપણે એમજ નિર્ણય કરવા પડે છે કે શ્રી કૃષ્ણનું મંદિર વૈદિક મતનું નથી પરંતુ જૈન મતાનુયાયીનું છે અને તેના પરિણામે તેમાં પધરાવેલી મૂર્તિવાળી વ્યક્તિ પણ જૈનધર્માંજ માનવી પડે છે.
[ દશમ ખંડ
પોતાની વૃત્તિ સંતેાષવા કઈ અંતિમ દે પહેાંચી જાય છે તેના કાંઈ નેટ જ હાતા નથી. નાનામાં નાના અને નિર્દોષ ફેરફારથી માંડીને વધારેમાં વધારે માત્ર અપમાનજનક જ નહીં પરંતુ હૃદયમાં વસી રહેલી સંજો-વેરવૃત્તિને પણ તૃપ્તિ પમાડી શકે ત્યાં સુધીનું પરિવર્તન કરવાની હ્રદે પહેાંચી શકાય છે.૭૮ ઉપરમાં વર્ણવેલ સિદ્ધસેન દિવાકરે કરી ખતાવેલ ચમત્કારની ખાખતમાં અસલ મૂર્તિનું રૂપાંતર કરીને જે સ્થિતિમાં તેને જાળવી રખાઈ હતી તે ઉપરથી આવા પ્રસંગે કરાતા ફેરફારનું માપ આપણે કાઢી શકીએ છીએ; તે પ્રમાણે આ મૂર્તિના સંબંધમાં પણ થાડેણે અંશે બનવા પામ્યું હાય૭૯ એમ માનવામાં વાંધા જેવું દેખાતું નથી; કેમકે મૂર્તિ પેાતાના અસલ સ્વરૂપમાં પણ નથી તેમ તેને પધરાવેલ સ્થાનેથી સ્વભાવિક રીતે૮૦ દર્શન કરી શકાય તેવી રીતે ખીરાજમાન પણ કરાયેલી નથી. વળી જે સ્વરૂપમાં હાલ તે સ્થાપન કરવામાં આવી છે તેનું વર્ણન કરતાં એક લેખકે આ પ્રમાણે શબ્દો લખ્યા છેઃ—જગન્નાથની મૂર્તિના રંગ કાળા છે. તેનાં નેત્રે! ગાળાકૃતિ, મસ્તક ચપટું, શિરના શિખરે એક ચતુષ્કાણ કકડા, નાક માટું, અને અણીવાળું અને મુખ અર્ધચંદ્રકારનું છે--૮૧(આગળ ખળભદ્રજી અને સુભદ્રાજીની મૂર્તિનું વર્ણન કરેલું છે) જગન્નાથજીની મૂર્તિ ડાબી બાજુએ બિરાજમાન છે. મધ્યમાં સુભદ્રાની સ્થાપના કરેલી છે અને જમણી બાજુમે ખળભદ્રની યાજના કરવામાં આવી છે.૮૨ આ પ્રમાણે થયેલ ફેરફારના સ્વરૂપને કાંઇક ખ્યાલ આપ્યા બાદ, તેના ચમત્કાર વિશે પણ થાડું ઘણું જાણી લેવું ઠીક ગણાશે. તેના મહાપ્રસાદ
આ પ્રમાણે સાળે મુદ્દાએ ઘટાવી લેવાયા છે તથા તેમાંના જે ત્રણ મુદ્દા વિશે વિશેષ ખુલાસા કરવાની જરૂર દેખાતી હતી તે પણ કરાઇ ગઇ છે એટલે તેનું સમાધાન થઇ જતાં એમ સાર કઢાય છે કે, તે ત્રિ-મુર્તિ જૈનધર્માનુયાયી વ્યક્તિએની છે; અને તેથી તે મંદિરને પણ જૈનેાનું જ કહેવું પડશે.
ઉપરમાં અતિહાસિક પુરાવાઓ અને નિવેદનેાની ગુંથણી કરીને, જે જે વસ્તુએ શક્ય હતી તે સર્વની તરફેણમાં અને વિરૂદ્ધમાં જતા મૂર્તિ વિશે વિશેષ સંયેાગેાના પણ વિચાર કરી લીધે। અને છેવટના સાર છે તથા જે નિર્ણય યેાગ્ય લાગ્યા તે જણાવી દીધા પણ છે. અહીં તે સંબંધમાં, જે કાંઇ વિશેષ ખાતમી જૈન કે અજૈન પ્રમાણમાંથી મળી શકતી હાય તેને વિચાર આપણે કરીશું.
ધર્મક્રાન્તિના સમયે આ મૂર્તિનું અસલ સ્વરૂપ બદલાયું હતું તે તે ઇતિહાસ સિદ્દ બાબત છે જ; તેમ એ પણ જાણીએ છીએ કે આવું સ્વરૂપ બદલાવનાર
(૭૮) અમદાવાદ, ભરૂચ, દીલ્હી આદિ રાહેરા, જ્યાં મુસ્લીમ રાજસત્તા બહુ ઝેરમાં જામી હતી, ત્યાં આવાં દષ્ટાંતા વિશેષપણે નજરે પડતાં દેખાય છે.
તેવીજ રીતે દક્ષિણ હિંદમાં જ્યારે રોવમાર્ગી રાજસત્તા એર ઉપર હતી ત્યારે ત્યાં પણ આ પ્રકારનાં દાંતે બન્યાં હાવાનું જણાયું છે.
(૭૯) જીએ પુ. ૩ પૃ. ૨૫૬ ટી. નં. ૧૫.
(૮૦) તે પુસ્તક પૃ. ૧૧૪ તથા ૧૧૫.
(૮૧) આવું કદરૂપ લેપના આડાઅવળા લચકા ચાપડીને કરી શકાય તેમ છે; તેમ કરવાને આરાય, કદાચ મળ સ્વરૂપ ઢાંકવા પુરતા પણ હોય. વળી સરખાવા નીચેની ટીકા નં ૮૨.
(૮૨) આવે! ક્રમ ગાઠવવાના હેતુ પણ મૂળ વસ્તુ ઉપરથી અન્ય દિશામાં ધ્યાન ખેંચી લઇ જવા પુરતા કદાચ હેાય,

Page #379

ચતુર્થ પરિછેદ ] છેવટને નિર્ણય
૩૩૭ સંબંધી-૩ ટાળવટાળ જેવું કાંઈ નથી તે તે સુપ્રસિદ્ધ પ્રમાણે શ્રીકૃષ્ણ કર્યું હતું અને કહેવાની જરૂર નથી કે, જ છે. સાથે સાથે તે પણ સુવિદિત છે કે જેમાં યથાસ્થિત સૂચવ્યા પ્રમાણે બધું બન્યું હતું તથા શ્રીઅસલના સમયે જ્ઞાતિભેદ કે વર્ણભેદ જેવું કાંઈ હતું જ કૃષ્ણને જય મળ્યો હતો. જૈન ગ્રન્થમાં જણાવેલ નહીં. પરંતુ રોટીવહેવાર અને બેટીવહેવારની પ્રથાને છે કે આ મૂર્તિ હાલમાં ઉત્તર ગુજરાતમાં આવેલ ધાર્મિકક્ષેત્રથી પર ગણુને, માત્ર સામાજીક પરિસ્થિતિ શંખેશ્વર નામના ગામે સ્થાપન કરેલ છે તથા સ્થાનના સાથેજ ગુંથવામાં આવી હતી (જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૨૫; નામ ઉપરથી શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલ ૨૬૭ ઈ. ઈ.) આ મૂર્તિની સાથે જ્યારે શ્રીકૃષ્ણનું છે. પરંતુ જ્યારે શ્રીકૃષ્ણ અને જરાસંધ વચ્ચે જામેલ નામ જોડાયું છે ત્યારે તેમના સમયે એક ધટના જે યુદ્ધના સ્થાન વિશે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે એને બનવા પામી હતી તેને નિર્દેશ, જેન સાહિત્યમાંથી અનુમાન બંધાઈ જાય છે કે તે મૂર્તિ કદાચ આ જગન્નાથ મળી આવે છે તેનું વર્ણન કરવું અસ્થાને નહીં નીવડે; પાર્શ્વનાથની પણ હોય. જેમ શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથનું તેમ તે ઉપરથી મૂર્તિમાં રહેલ ચમત્કારને ખ્યાલ પણ મહામ જૈનમાં જાણીતું છે તેમ આ જગન્નાથનું આવી જશે. કહેવાય છે કે એક પક્ષે કૃષ્ણ વાસુદેવ અને પણ હોવાથી, તેને વિધ વિધ પાર્શ્વનાથની નામાવ
તે સમયના મગધપતિ જરાસંધ પ્રતિવાસદેવ; ળીમાં ગુંથી નાખીને એક સ્તવનના રૂપમાં ગોઠવી તે બેની વચ્ચે મગધની ભૂમિ ઉપર યુદ્ધ થયું હતું. દીધું છે. મૂર્તિ શંખેશ્વર વાળી હોય કે જગન્નાથવાળી તેમાં જરાસંધને અમુક વિદ્યાની સિદ્ધિ થઈ હતી. હોય, પણ કોઈ એક પાર્શ્વનાથની તે હતી જ; એટલે તેણે પ્રતિપક્ષી-શ્રીકૃષ્ણના સૈન્ય ઉપર આ વિદ્યાને ઉપરોક્ત ચમત્કાર સાથે પાર્શ્વનાથનું નામ સંકલિત પ્રયોગ કર્યો હતો, જેથી તેમનું લશ્કર મૃત્યુવત-જડ- થયેલું છે તેટલી વાત સત્ય છે જ. આવી અદ્દભૂત ચેતન રહિત બની ગયું હતું. આ વિદ્યાના નિવારણ માટે પ્રતિભાવાળી મૂર્તિને અત્યારની જનતા પણ તેવાજ શ્રીકૃષ્ણ ઈષ્ટદેવની આરાધના કરી હતી. દેવે, ઘરણુંક દ્વારા ભક્તિભાવથી ભજતી રહે છે તે પણ સર્વથા બનવા એક મૂર્તિ આપીને જણાવ્યું કે પાર્શ્વનાથની આ મહા યોગ્ય જ છે. વર્તમાનકાળે આ જગન્નાથપુરીના તીર્થને ચમત્કારિક મૂર્તિ છે તે ધે તથા તે મૂર્તિને પ્રક્ષાલન કરી, મહિમા.એક અદ્વિતીય અને અલૌકિક તીર્થધામ તરીકે તેનું જે હવણું થાય તેને સારાએ સન્ય ઉપર છાંટ; પ્રસરી રહેલો છે. આ વૈજ્ઞાનિક જમાનામાં જ્યારે એટલે સામાપક્ષે મૂકેલી વિદ્યા પલાયન થઈ જશે. તે કેવળ જડ વસ્તુઓનું જ પ્રાધાન્ય-સામ્રાજ્ય વર્તી
(૮૩) મહારાષ્ટ્રમાં પંઢરપુર શહેર વીઠાબાની યાત્રાનું અંતરીક, અનાવરે, અમીઝરે, પવિત્ર ધામ છે ત્યાં પણ આ પ્રકારે ટાળવટાળ સિવાય જીરાવલો જગનાથ તીરથ તે નમું ૨ ૧૦ | પ્રસાદની વહેંચણી થાય છે. તેમજ જગન્નાથપુરીના સ્થળે
*આમાં જગનાથ લખ્યું છે પરંતુ તે જગન્નાથ શબ્દ જે મેળાઓ ભરાય છે તેના, અને વીઠાબાના સ્થળે ભરાતા હોવો જોઇએ. જગનાથ લખાયાના બે ત્રણ કારણું સમાય મેળાના, સમય પણ જૈન પર્વોનું સૂચન કરતા હોય એવા : એક તો પિંગળની રચના પ્રમાણે નિયમને લીધે તેમ ભાસ ઉત્પન્ન કરે છે.
કરવું પડયું હોય, બીજું રાસ મેળવવા માટે તેમ કરાવ્યું હોય એટલે કે, મહાપ્રસાદની વહેંચણી, ભરાતા મેળાના ?
(જેમ અંતરીક્ષ ને બદલે અંતરિક લખ્યું છે તેમ) ત્રીજું મૂળ દિવસો તથા અથિના સ્પેશ્યથી ન થતી આભડછેટ, ઈ. ઈ.
શબ્દ જગનાથજ હોય, પરંતુ તેમાં ફેરફાર કરીને હવેથી વિગેરે મુદ્દા ઉપર લક્ષ ખેંચવું રહે છે (આ બાબત ભિસા
જગન્નાથપુરી લખાતું થયું હોય; એટલે મૂળ શબ્દ સાચો હોય ટોપ્સમાં વર્ણવાયેલી છે).
અથવા જેમ હમેશાં બનતું આવ્યું છે તેમ લહિયાએ કયાંક (૮૪) તીર્થમાળાનું સ્તવન છે તેમાં ૯ તથા ૧૦
ભૂલ ખાધી હેય. મતલબ એ છે કે, સ્તવનમાં જે લખાયું કડીઓ આ પ્રમાણે છે –
છે તે હવે હાથીગુફા જેવા શિલાલેખથી પુરવાર થયેલી શેરિસરે, શંખેશ્વર, પંચાસરેરે,
બીના સમજવાની. એટલે તેને એતિહાસિક સત્ય તરીકે જ ફલેથી સ્થંભણુ પાસ; તીરથ તે નમું ૨ | ૯ | સ્વીકારવું રહે છે.
૪૩
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #380

૩૩૮ સાત ધામોની
[ દશમ ખંડ રણ ગણાય છે ત્યારે પણ જે તીર્થની આટલી સ્થિતિમાં આપણે મૂકાયા છીએ એટલે હવે તેનું બધી કીર્તિ અને મહિમા ગવાતાં હોય, તે તીર્થ વિવેચન અત્ર કરીશું. તે કડી આ પ્રમાણે છે. વિશે પ્રાચીન કાળમાં, કે જે સમયે પ્રજામાં ધર્મ અયોધ્યા, મથુરા, નાથા, રા, દાંત, વંતિer ઉપર પ્રખરતમ શ્રદ્ધા વહેતી હતી તે કાળે, તેવી પૂરી વતી જૈવ વર્તતા જોવા / પ્રભાવિક મૂર્તિની પાછળ રાજા કે પ્રજા ગાંડીઘેલી વૈદિક સંપ્રદાયમાં કયા તીર્થસ્થાનો મુખ્ય મુખ્ય બની જાય તે શું બનવા યોગ્ય નથી? એટલે આવી ગણાય છે તે દર્શાવવા ઉપરની કડી રચાઈ છે. તેમાંના અમૃત મૂર્તિ માટે સમ્રાટ પદવીધારક રાજા ખાર અયોધ્યા, મથુરા, કાશી, અવંતિકા ઉજૈની, પુરીક વેલના કુટુંબીઓ તથા નંદિવર્ધન જેવા મગધપતિઓ જગન્નાથપુરી, અને દ્વારાવતી=ારિકા, આ નામની અનેક વર્ષોથી અંદર અંદર ધર્મયુદ્ધ લડયા કરતાં છ નગરીઓને ભાવાર્થ તુરત સમજી શકાય તેમ છે. દેખાય છે તેમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું પણ શું ગણાય પરંતુ “માયા” અને “કાંચી’નાં બે સ્થાને જરા સ્પષ્ટીતેમજ પ્રિયદર્શિન જે સમ્રાટ, પોતાની હૃદયેષ્ઠા કરણ માંગે છે. માયા નામની નગરી સાથે બૌદ્ધધર્મને દર્શાવવા તથા ભવિષ્યની પ્રજાની દોરવણી માટે એક ઇતિહાસ સંકલિત થયો કહેવાય છે. એટલે વૈદિક ને બદલે બબે ખડખો ત્યાં આગળ ગોઠવી, ખાસ૮૫ કરતાં તે સ્થાન બૌદ્ધધર્મ સાથે વિશેષ સંબંધ ધરાવતું
સ્મારક ઉભું કરાવે તેમાં અયુક્ત પણ શું છે? આ કહી શકાય તેમ છે. તેવી જ રીતે કાંચીનું પણ કહી સર્વ વિગતે સાથે પૂ. ૩૨૭ ઉપર તે મૂર્તિનું મહા' શકાશે. કાંચી તે તો દક્ષિણ હિંદમાં જેને કાંજીવરમ= વાળા પારિગ્રાફમાં જે તારણ આપણે તારવી બતાવ્યું કાંજીવરમ કહેવાય છે તેનું ટૂંકુ નામ છે. ત્યાં વૈદિક છે, તેને સાથે રાખીને નિર્ણય કરવાનું રાખશું તે, ધર્મને કોઈ પ્રસંગ બન્યો હોય તેમ જણાયું નથી. નિશંક કહી શકાય તેમ છે કે, તે જગન્નાથ પુરીનું ઉલટું બૈદ્ધ સંપ્રદાય માટે વિદ્યાપ્રાપ્તિનું મોટું સ્થાન ધામ તથા તેમાં સ્થાપિત કરાયેલી મૂર્તિઓ જૈન તે ગણાય છે. વળી ઉપરની કડીમાં આર્યાવર્તને લગતાં સંપ્રદાયને લગતાં જ સ્મારકો હેવાનું દેખાય છે. તીર્થને ઉલ્લેખ કરવાનો હેતુ વિશેષ છે, જ્યારે કાંચી
પુ. ૧ પૃ. ૧૮૧ ટી. નં ૯૩ માં હિંદનાં મેટાં તીર્થ તે પ્રાચીન કાળે અનાર્થ મનાતા એવા દક્ષિણ દેશમાં સ્થાનનાં નામ ગણાવતાં નીચેની કડી ટાંકી છે અને આવેલું ગણી શકાય. એટલે આ બે તીર્થોને-માયા
જણાવ્યું છે કે વિશેષ ચર્ચા અને કાંચી નગરીઓને-શામાટે ઉપરની કડીમાં સ્થાન સાત તીર્થ ધામોની રાજા ખારવેલના વૃત્તાંતે કરવામાં મળ્યું હશે, અથવા તે બેને બદલે બીજી કોઈ નગરીનાં વ્યાખ્યા વિશે આવશે. આ સૂચના કરવાને નામ મુકવા યોગ્ય કે કેમ, તે તે વૈદિક ધર્મના ડાતા
હેતુ એ હતો કે તે કડીમાં પુરૂષો જણાવી શકે તેમ કહેવાય. • નામનું તીર્થસ્નાન આપેલું છે. આ પૂરી એટલે પરંતુ અત્રે એ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે
સામાન્યતઃ જગન્નાથપૂરી સમજાય છે. એટલે તે એક બાજુ જૈતા શબદ લખે છે એટલે કે ડીમાં પૂરીની હકીકત સમજાવવાને જગન્નાથપૂરીને સાતની સંખ્યા હોવાનું જણાવે છે ત્યારે તેમાં નિર્દિષ્ટ ઇતિહાસ જ્યાં સુધી પુરેપુરો સમજાયો ન હોય ત્યાં નગરીની સંખ્યા જે ગણુએ છીએ તે આઠની સુધી તે સંબંધી કાંઈ પણ વિવેચન કરવું તે નિરર્થક થઈ જાય છે. તે માટે બે રસ્તા સંભવિત દેખાય છે. નીવડવા સંભવ રહે; પરંતુ હવે તેની યથાયોગ્ય માહિતી એકમાં, સાતને બદલે આઠની સંખ્યા સૂચવતે મળી ગઈ હોવાથી તે વિશે સપ્રમાણ બોલી શકવાની શબ્દ મુકી રાષ્ટતા લખવું. અને બીજામાં જૂની તથા
(૫) પિમાદકિ ઉભા કરાવેલ શૈલી અને જગૌડાના
ખે અંત શા માટે પડયું છે તે માટે જુઓ
૫રમાં ૫, ૨૪૦ ટી ન ૩૦ ની હકીક્ત.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #381

ચતુર્થ પરિછેદ ] વ્યાખ્યા
૩૬, (Mવતી શબ્દોને છૂટા ન પાડતાં એક જ સ્થાન જોઈએ; એવા અભિપ્રાય ધરાવનારાઓના રૂઢીથુસ્ત દર્શાવતું પૂરિદ્વારાવતી એવો સમાવાચક શબ્દ મૂકો. મનને કાંઈક લાગી આવશે જ; તે તેમને આશ્વાસન આ બીજી રીત જ સ્વીકાર્ય ગણાય તે પછી, જગન્નાથ- આપવાનું કે, પ્રથમ તે જે મત અત્યારે દીખલા પુરીનું તીર્થ વૈદિક મતવાળાનું ઉપરની કડીને લીધે જે દલીલેથી અમે પુરવાર કરી બતાવ્યું છે તે પણ સર્વથા ગણાય છે તે બંધ થઈ જશે, અને જે વસ્તુ અત્યાર કબુલ થશે કે કેમ ? અથવા તે નિરંતર ચાલુ જ રહ્યા સુધી આપણે પુરવાર કરી રહ્યા છીએ તેને ઉલટું કરશે કે કેમ? તેની ખાત્રી જ કયાં છે? છતાં ધારે વિશેષ સમર્થન રૂપ ગણાશે.
કે અમારી દલીલે અતુટ રહી અને તે મત કાયમ આ કડીમાં વૈદિક દૃષ્ટિએ શું શું ફેરફાર કરવા થશે તે પણ પેલી ઉક્તિ છે કે, જે સત્ય હોય છે તે યોગ્ય હતું તે સૂચવવાનું કાર્ય તે આપણે વૈદિક મત- ગમે તેટલે પ્રયત્ન કર્યા છતાં બહાર આવ્યા વિના રહેતું વાળા જ્ઞાતા પુરૂષો ઉપર છોડી દીધું છે. પરંતુ જૈન જ નથી. એટલે સત્યને ચાહનારને તે કઈ રીતે ખાવાનું દષ્ટિએ તે કડીનું સ્વરૂપ કેવું હોવું જોઈએ તે અત્ર હતું જ નથી. બીજી વાત, ઇ. સ. ૩૦૦ માં જ્યારે જણાવી દઈએ એટલે તે બેમાંથી જે યોગ્ય લાગે તે મૂળ મંદિર નષ્ટ કરી દેવામાં આવ્યું અને તે સ્થાને ભલે અનુસરવામાં આવે
તેની વિકૃતિ ઉભી કરવામાં આવી, ત્યારે તે ઉભી અયોધ્યા, મથુરા, વાવા, સંપ, સાંવી પ્રવૃતિ કરનારના મનમાં શું શું થઈ રહ્યું હશે, તેમજ તે પૂરી તારાવતી વૈવ, ભદ્રેતા મોલાચિ: I૧ મૂળ મંદિર ઉપર શ્રદ્ધા ધરાવનાર હશે તેની મનોદશા
આમાં ઉદેશેલી નગરીઓની ઓળખ તે સ્પષ્ટ કેવી થઈ રહી હશે? તે બન્નેની મનોદશા અરસપરસ છે જ, છતાં થોડોક ખુલાસો કરી દઈએ. પાવા ઉલટી જ દીશામાં વહી રહી હેવી જોઈએ એમ એટલે પાવાપુરી તે સ્થાને શ્રી મહાવીર નિર્વાણ કલ્પના કરી શકાય છે. વિકૃતિ કરનારે સામાન્ય પામ્યા છે. ચંપા નગરીએ જૈન સંપ્રદાયના બારમા જનતાનું ધ્યાન સત્યથી અલગ લઈ જવા કેટકેટલાયે તીર્થંકર શ્રી વાસુપૂજ્ય નિર્વાણને પામ્યા છે (જુઓ પ્રયત્ન કર્યા હશે છતાં કાળે કરીને તે પડદાઓ હવે પુ. ૧ પૃ. ૭૭. ટી. ૪). સાંચીને અત્યાર સુધી બોદ્ધ ઉચકાઈ જતા નજરે પડે છે; તેમ અત્યારે જે મત, ધર્મનું તીર્થ ધામ મનાતું આવ્યું છે પરંતુ આપણે તે જૈન અનેક દલીલ અને આધારો આપીને આપણે સ્થાપિત ધર્મને લગતું સ્થાન ગણાવ્યું છે (જુઓ પુ. ૧. પૃ. કર્યો છે, તે સર્વ મુદાઓ પણ જે માત્ર આચ્છાદના ૧૮૬ ઈ. ઈ.) પૂરી એટલે જગન્નાથપુરી તે જૈન રૂપે જ હશે તે ગમે તેટલાં તેને મજબૂત ગોઠવી તીર્થ હેવાનું આ પરિચ્છેદે અનેક પુરાવા આપી રાખીશું તે પણ, કાળદેવની એરણ ઉપર ટીપાઈ સાબિત કરી આપ્યું છે. મતલબ કે ઉપરની કડી ટીપાઇને તે સર્વ નષ્ટ થઈ જવાનાં જ છે. વસ્તુને કેવી રીતે જૈનતીર્થદર્શિકા હેઈ શકે છે તેની સમજૂતિ કાળક્રમ જ હમેશાં એ રહ્યો ગણાય છે. એમ કે આ પ્રમાણે સમજવી.
. રાજેન્દ્રલાલ મિત્રે જ્યારે વચ્ચમાં જાહેર કર્યું વિશ્વનાથ જગન્નાથની મૂર્તિ અત્યાર સુધી વૈદિક હતું કે, તે મૂર્તિઓ બ્રધર્મની હેવા સંભવે છે, ત્યારે મતની હોવાનું સર્વત્ર મનાયું છે. તે માન્યતા હવે ઉપરના બે પક્ષોની શી મનેદશા થઈ હશે તે વિચારે
જ્યારે ઉથલાઈ પડતી દેખાય જોઈએ? કહેવાની મતલબ એ છે કે, જે કાળે જે આશ્વાસન સાથે છે ત્યારે સંભવિત છે કે, ચાલી થવાનું હોય છે તે થયા જ કરે છે. માટે કોઈ એ, એક ચેતવણું આવતી માન્યતામાં કોઈ કાળે કોઈ પ્રકારે વિહવલ બનવું ન જોઈએ. પણ જે મુદાઓ
કોઈ જાતનો ફેરફાર થવે જ રજુ થાય તે ઉપર બુદ્ધિપૂર્વક વાદ કરવાનું જ
(૮૧) જેના બે ત્રણ ઉદાહરણે આપણે ઉપરમાં રજી પણ કરી બતાવ્યાં છે (જુઓ. ૦૫માં ટી. ન. ૪, ૮૧),

Page #382

૩૪૦. '
હિંદુ અને જૈન
[ દશમ ખંડ
ધોરણ અખત્યાર કરવું કે જેથી અંતે સત્ય હેય રહેતી નથી. વાંચ્છુક જનોએ નિર્દિષ્ટ સ્થાનેથી તેજ બહાર તરી આવે.
વાચી લેવા મહેરબાની કરવી, અત્રે તો એટલું જ આજ કાલ આ પ્રકારને પ્રશ્ન કેટલેક ઠેકાણે જણાવવાનું છે કે સર્વે ધર્મો, પછી તેને ગમે તે નામ ઉપસ્થિત થયા કરે છે. દેશને પ્રચલિત કાયદો કહે આપીને સંબોધે, તે પણ તેમને મુખ્ય આશય પિતાના
છે કે તે બન્ને ભિન્ન છે, તેમ આશ્રિત જીવાત્માઓને પોતે ઠરાવેલી ઉચ્ચમાં ઉચ્ચ હિંદુ અને જન સરકાર તરફથી વારંવાર થતી કટિએ લઈ જવાને જ હોય છે. પછી તે ઉચ્ચમાં એક કે ભિન્ન વસ્તીપત્રકની ગણત્રીમાં પણ બન્ને ઉચ્ચ-સર્વોત્કૃષ્ટ સ્થાનને મેક્ષનું નામ આપે છે,
માટેનાં આસનો જુદાં પાડેલ મેક્ષને ધ્યેય અને ધર્મને-ધ્યાન અથવા સાધન તરીકે હેવાથી, તે બન્ને ભિન્ન હોય એ ચિતાર ખડે થાય સ્વીકારવાં રહેશે; અને જે સંસ્કૃતિને જ ધ્યેય ઠરાછે. જ્યારે કેટલાકનું મંતવ્ય એમ છે કે તે બન્ને એક જ વશો તો પછી સંસ્કારને સાધન ગણવો પડશે. આ છે. બબ્બે હિંદુમાં જૈનનો સમાવેશ થઈ જાય છે. એટલે પ્રમાણે એય અને ધ્યાન વચ્ચે રહેલી પરિસ્થિતિ જે મૂળ હિંદુ છે અને જેન તેમાંથી નીકળેલી એક શાખા બરાબર સમજવામાં આવે, તે ઉપરની ઉક્તિની છે. આ બધાં મંતવ્ય પોતપોતાની દષ્ટિએ સાચાં જ છે સાર્થકતા પણ યથાસ્વરૂપમાં તુરત કળી જવાશે. એટલે કેમકે દરેક વસ્તુને જે રષ્ટિ એ જોવામાં આવે તેવી જ કેઈ પણ સંપ્રદાયવાળા કઈ પણ વસ્તુને સ્વાતવાત્વમાં તે દેખાય છે, જેથી સ્વાવાદ-અનેકાંતવાદને સત્ય પોષાયેલી સ્થિતિસ્થાપકતાના કાટલે જોખીને તપાસવા તરીકે સ્વીકારાય છે તથા સન્માનીત ગણ્યો છે અને માંડશે, તે તેમને દરેકને તે દરેક વસ્તુ સત્ય અને તેટલા માટે જ દરેક વસ્તુનું સ્વરૂપ તેને અનુસરીને તથાસ્વરૂપમાં જ દેખાશે. કોઈને અભિન્નત્વ લાગશે વિચારાયાથી કોઈ પણ પ્રકારનો બાધ લાવ્યા વિના નહીં: તેમ તેના પરિણામે મન દુખ થ તે સિદ્ધ કરી શકાય છે. તેથી જ ઉક્તિ થઈ પડી છે મળશે નહીં. જે દુઃખ થાય છે કે, દરેક શબ્દને તેના કે ચાદશી દિ સાદર સુષ્ટિા -અથવા-ચાદી યથાર્થ અને વિશાળ દષ્ટિબિંદુવાળી ભાવનાને બદલે भावना तादृशी सृष्टि।
સંકુચિતપણે નિહાળવાની આપણુમાં પડેલી ટેવના હિંદુ અને જૈન; તે બન્ને શબ્દો વ્યાકરણની પરિણામ રૂપે જ છે એમ સમજવું. દુનિયામાં નામ પણ છે અને વિશેષણ પણ છે. નામ માત્ર દંતકથા રૂપે જ જે હેત, તે તે આપણે તરીકે તપાસો તે બન્ને શબ્દો ભિન્ન જ દેખાય છે; હજુ તે વાતની અવગણના કરી શકત, પરંતુ જ્યાં પરંતુ વિશેષણ રૂપે તપાસે તે તેની સાથે જે નામ
શિલાલેખ જે અભેદ્ય પુરા જોડવાનું હોય તે ઉપર, તેના ભિન્નત્વ કે અભિન્ન- મૂર્તિ અને મળી આવે છે ત્યાં તે બાબત્વને આધાર રહેશે, તેની સાથે ધર્મ શબ્દ જોડીને મૂર્તિ પૂજા તમાં કિચિદંશે પણ શંકા હિંદુધર્મ, સંસ્કૃતિ જોડીને હિંદુ સંસ્કૃતિ કે સંસ્કાર
ઉઠાવવાને અવકાશ રહેતો નથી. જોડીને હિંદુ સંસ્કાર કહે; અને તેજ પ્રમાણે જૈનધર્મ, અને જો મૂર્તિ હેવાનું સિદ્ધ થયું તે મૂર્તિપૂજા જૈન સંસ્કૃતિ અને જૈન સંસ્કાર કહે; તે પણ તે હેવાનું પણ સ્વયંસિદ્ધ થાય છે જ. એટલે એક તત્વનો સર્વે કેવી રીતે ભિન્ન બતાવી શકાય છે અને કેવી ફડ થઈ ગયો કહેવાશે કે, જે કેટલાક વિદ્વાન રીતે . અભિન્ન બતાવી શકાય છે, તેનું સ્પષ્ટીકરણ આધુનિક સમયે એમ મંતવ્ય ધરાવતા થયા છે કે, પુ. ૧ની પ્રસ્તાવના પૃ. ૨૧ થી ૨૪ પ્રશ્ન નં. ૭માં પ્રાચીન સમયે મૂર્તિ કે મૂર્તિપૂજા જેવું કાંઈ હતું જ પુ. ૨ માં પૃ. ૩૪૨-૪૪ સુધી; તેમજ પુ. ૩ માં નહીં, તે તેઓ હવે શિલાલેખના આધારે સમજી ૫. ૨૪૭ થી ૨૫૨ સુધીમાં, વિધવિધ રીતે કરી શકે છે કે ઈ. સ. પૂ. ૪૨૯ માં મૂર્તિપૂજા હતી જ; બતાવ્યું છે, એટલે પાછું અત્રે એ ઉતારવાની જરૂર બજે ખારવેલના સમય પહેલાંની આ મૂર્તિ છે અને

Page #383

ચતુર્થ પરિછેદ ] એક કે ભિન્ન?
૩૪ રાજા નંદિવર્ધને તે માટે લડાઈ આદરી હતી એટલે છતાયે તે લેખમાં વર્ણવેલી હકીકતની સત્યતા, જ્યારે તે સમયે પણ તે વસ્તુઓ હતી એમ કહી શકાય. અન્ય એતિહાસિક ઘટનાથી સાબિત થઈ જાય છે વચ્ચે એમ પણ પ્રશ્ન કરી શકાય કે તે મૂર્તિ છે ત્યારે તે સંશય તદ્દન ગળી જાય છે. મતલબ કે પરાપૂર્વકાળે ભરાઈ હતી એમ તમે કહી ગયા છે હાથીગુફાના લેખને એક નગદ અને સત્યપૂર્ણ દસ્તાવેજ માટે નંદવર્ધન અને ખારવેલના સમયે મૂર્તિપૂજા માનવો રહે છે. આટલે જબરદસ્ત અને કિંમતી ભલે હશે પરંતુ મૂર્તિ તો તે સમયે નવી ભરાવાતી જ તે લેખ છે તથા તેનું જીવન આટલું બધું મહત્ત્વશાળી નહોતી; પરાપૂર્વથી કઈ હેય તે તે વાત નીરાળી નીવડયું છે; છતાં અજાયબી ભરેલી ઘટના એ છે કે છે. ઉત્તરમાં કહી શકાશે કે નંદિવર્ધનની વાત જવા દો, તેના સમયે હિંદમાં પ્રવર્તી રહેલા જે ત્રણ ધર્મોપરંતુ રાજા ઉદયા તે નવેસરથી જ પાટલિપુત્ર વૈદિક, બૌદ્ધ કે જેન–ગણાયા છે તેમાંના એકના વસાવ્યું હતું અને ત્યાં જનમંદિર બંધાવ્યું હતું તથા સાહિત્ય પુસ્તકમાં રાજા ખારવેલનું નામ સુદ્ધાંત નવીન પ્રતિમા પધરાવી હતી, તેમજ તે સ્થાનેથી પણ જણાવાયું નથી. બે યક્ષોની મૂર્તિ અમુક લેખવાળી–મૂર્તિ મળી આવી . રાજેન્દ્રલાલ મિત્રે પિતાના “એન્ટીવીટીઝ છે તથા હાલમાં કલકત્તાના મ્યુઝીઅમમાં તે સંગ્રહિત એફ એરીસા માં જાહેર કર્યું છે કે શ્રી. જગન્નાથજીનું પડેલી છે તેનું કેમ ?૮૭ મતલબ કે મૂર્તિઓ હતી તે મંદિર બુદ્ધધર્મનું હેવા સંભવ છે. આપણે જોઈ ગયા વાત જેમ નિર્વિવાદ છે તેમ અમુક અંશે૮૮ મૂર્તિ છીએ કે મૂળ મંદિરનો નાશ ઇ. સ. ૩૦૦ ની વિના પણું ચલાવી લેવાતું હતું તે પણ નિર્વિવાદ છે. આસપાસમાં થઈ ગયો હતો પરંતુ યયાતિ કેશરી પરંતુ આ વિષય ઇતિહાસને લગતે નહી હોવાથી રાજાના સમયે ઈ. સ. ૫૮૦ આસપાસ નૂતન મંદિર તેની ચર્ચામાં અત્ર ઉતરવાનું નિમ્પ્રયોજન છે. બંÚવવાનું શરૂ થયું હતું અને ૭૫ વર્ષે તેની પેઢીમાં
રાજા ખારવેલે પોતે જે ધાર્મિક અને પરાક્રમ થયેલ ચોથા રાજાએ તે સંપૂર્ણ કરાવ્યું હતું. એટલે કે શીલ જીવન ગાળ્યું હતું તેને જીવતે જાગતો પુરાવો આ બધું પરિવર્તને ઇ. સ. ૫૮૦ અને ૫૫ ના અંતર
તે હાથીગુફાના લેખ ઉપરથી ગાળે થયું તેવું જોઈએ. બધે એમ કહે કે જે વખતે વસ્તુ એક; મળી આવેલ છે. એટલે તેમાં પેલા બૌદ્ધ યાત્રિક મિ. યુએન ત્સાંગ હિંદમાં ચેય જુદાં શંકાને સ્થાન રહેતું નથી જ. મુસાફરી કરતા હતા, તે સમયે આ નુતન મંદિર પૂર્ણ
જો કે તેના હાથે જ તે લેખ થયું હતું કે પૂર્ણ થવાની તૈયારીમાં હતું. વળી તે પિતે કોતરાવેલ હોવાથી કદાચ સંશય ઉભો થવા પામે; આ પ્રાંતની મુસાફરીએ આવ્યો પણ છે. છતાં તેણે
(૮૭) આ સમય અગાઉની મૂર્તિઓ હેવાના પણ નિરાલંબન અવસ્થા પ્રાપ્ત થઈ, ત્યાં તે તે બન્ને વસ્તુને દષ્ટાંતે મળી આવે છે. પરંતુ તે શંકાસ્પદ છે (જુઓ અભાવ જ માનવો પડે. આ સંજોગોમાં મૂર્તિઓ તેટલા ૫. ૧. પૃ. ૧૭૦. ટી. નં. ૫૫) અથવા તે તેનો સમય સમય માટે ન હતી એમ હજુ કહી શકાય. નીચેની ટી. નં. ૮૮માં જણાગ્યા પ્રમાણે થઈ જતો હતો (૮૯) જગન્નાથપુરીનું મંદિર અને યયાતિકારીએ એટલે તેની ગણત્રી અહી કરી નથી.
બંધાવેલું ભુવનેશ્વરનું મંદિર, બન્ને સ્થાન જુદાં જુદાં છે. માત્ર (૮૮) અમક અંશે એટલા માટે લખવું પડયું છે (૧) પાંચથી દશ ગાઉના અંતરે જ છે. પરંતુ તે બન્ને પ્રદેશ એક છે: આવી મૂર્તિઓ જે મળી આવી છે તે, કાળગણનાને સમય મંદિરોની રચના એક છે; બન્નેના રાજવી એકજ છે; રાજયધામ
જ્યારથી ગણાય છે તેનાથી પૂર્વાતીત છે. (૨) અથવા તો જે એક જ છે; એટલે એકજ ધર્મ કાતિમાંથી બને, એકજ વખતે સમયે મૂર્તિ વિના ચલાવી લેવાનું હતું એમ હું માની રહ્યાં પસાર થયેલ ગણાય જેથી જે હકીક્ત એકને લાગુ પડે તે બીજાને છું તે સમયની તે નહોતી. પરંતુ અન્ય સમયે ભરાવાઈ હતી. પણ લાગુ પડે છે. તે માન્યતાથી નામની લખાવટમાં તેમની () મતિ અને મર્તિપૂજા તે સાલન છે. જ્યાં વચ્ચેનો અરસપરસ ભેદ જળવાઈ રહ્યો નથી એમ સમજાવ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #384

૩૪
વસ્તુ એક
[ દશમ ખંડ
પિતાની મુસાફરીનાં વર્ણનનાં જે બે પુસ્તકે લખ્યાં કલ્પનાથી આખું પ્રકરણ ગોઠવી રાખ્યું હોય; આ
છે તેમાં આ બાબતને એક અક્ષર વટીક પણ પ્રકારનું અનુમાન હજુ બનવા યોગ્ય કહી શકાશે. લખ્યો નથી. જે તે તીર્થધામ સાથે કોઈને કોઈ (૩) ઉપરાંત એમ પણ કહેવાય કે પુરાણોમાં વૈદિક રીતે બૌદ્ધધર્મને સંબંધ જોડાયલ હેત, તે શું તેને રાજાઓને ઈતિહાસ જ આલેખાય છે અને રાજા ઉલ્લેખ તે બૌદ્ધ યાત્રિકો પોતાનાં પુસ્તકમાં કર્યા વિના ખારવેલ વૈદિક ન હોતે એટલે તેના વંશનું આલેરહેત ખરે કે? સાર એ નીકળે છે કે તે તીર્થ બૌદ્ધ- ખન કરાયું નથી; તે તે પણ વાસ્તવિક નથી; ધર્મનું નહીં હોય જેથી તેણે આ બાબત મૌન કેમકે અવૈદિક એવા મૈિર્ય સમ્રાટે, ૫રદેશી યવન સેવ્યું છે.
આક્રમણકારો, શક પ્રજા ઈ. ઈ. અનેકનાં, રાજકીય બીજી વાત કરીએ વૈદિક ધર્મવાળાની-કે. હિ. કારકીદનાં વૃત્તાંત અને ઇસારાઓ તેમાં કરેલ ઈ. માં લખેલ છે કે ૧ His (Kharvel's) family વંચાય છે તે પછી ખારવેલનાં વંશમાંના કેાઈનુંhas found no place in the dynastic વધારે નહીં તે બે ચાર પંક્તિ જેટલુંયે-તે વૃત્તાંત lists of suzerains which are handed આપવું જોઈતું હતું. છતાં તેમ થયું નથી. તે માટે down to posterity by the Puranas=જે ઉપરમાં જે બીજું અનુમાન દોરાયું છે કે વિગત સમ્રાટેની–રાજકર્તાઓની વંશાવળીઓ પુરાણોમાંથી ઢાંકી રાખવા માટે જ મૅન પકડયું હશે તે કારણ આપણને મળી આવે છે તેમાં ખારવેલના વંશને મજબૂત દેખાય છે. લગતો કાંઈ ઈસાર સુદ્ધાં પણ મળતું નથી. આમ ત્રીજી વાત હવે જૈન ગ્રંથોની લઈએ-વૈદિક અને કરવામાં પુરાણના લેખકનો શે આશય હશે તે દ્ધ મતના સાહિત્ય ગ્રંથમાં કદાચ તેનો ઉલ્લેખ સમજી શકાતું નથી. તે બાબતમાં બે ત્રણ પ્રકારનાં ન હોય તે તો ગનીમત લેખાય અને એમ પણ બચાવ અનુમાન કરી શકાય તેમ છે. (૧) કદાચ કહેવાય કે કરી શકાય કે તેમને જે બાબત લાગતું વળગતું ન પુરાણની રચના ઈ. સ. ની ચોથી સદી બાદ થઈ મનાઈ હોય તેવી-એટલે કે પારકાની–પંચાતમાં શું કામ પડવું છે. તે સમયે જગન્નાથજીના આ મંદિર વિશે કાંઈ જાણવા જોઈએ તેથી તેઓએ ચૂપકી પકડી હેય. પરંતુ
ગ્ય બન્યું નહીં હોય; તેથી તેમાં બેંધ લેવાઈ નહીં જૈનોને તે ઉલટો, આ રાજાને પ્રસંગ એક ગરવ હેય. આ દલીલ કે તેમ નથી, કેમકે મૂળમંદિરને સમાન હતા, જ્યારે તેનાથી અનેક પ્રકારે નાના નાશ તે ઈ. સ. ૩૦૦ની આસપાસ થઈ ગયા હતા અને દુર્લાય કરવાયોગ્ય રાજવીઓનાં વર્ણનો તેમણે એટલે પુરાણોત્પત્તિ સમયે આ હકીકત બધી તાજી ઝીલવાનો પ્રયત્ન સેવ્યો છે ત્યારે આ રાજા છે, જ હેવી જોઈએ. (૨) જયારે બીજું અનુમાન એ કરી તેમનામાં પ્રાતઃસ્મરણીય ગણાય તેવા તેમજ ધર્મોન્નતિ શકાય છે કે, આ મંદિર વૈદિક સંપ્રદાયનું હવે મનાવ- કરનારામાં અગ્રેસર ગણાય એવા રાજા કુમારપાળ અને વામાં તે આવી ગયું છે એટલે રાજા ખારવેલનું કે તેના રાજા સંપ્રતિ જેવાની હરોળમાં મૂકવા યોગ્ય ગણાય પૂર્વ વિ. નું વર્ણન જે લખવામાં આવશે તો તેના તે છે તે શું તેવાનું નામ પણ લેવાનું ભૂલી જવાય ? વિશેષ ઉડાણમાં કોઈને ઉતરવાનું મન થશે અને પરિ. આના જેવું કૃતન બીજું શું ગણાય? ખરેખર છે ણામે સત્ય વસ્તુ જે છે તે બહાર પણ આવી પડશે. પણ તેમજ; કોઈ જાતને ઉત્તર આપી શકાય કે એમ થાય તે નાલેશી જેવું ગણાય. માટે તે વસ્ત બચાવ કરી શકાય તેવું દેખાતું નથી. એક વખત બહુ પ્રકાશ જ ન પામે તે બહેતર ગણાય એવી અમારી એવી માન્યતા બંધાઈ હતી કે, રાજા ખાર
(૯૦) જીઓ રેકર્ડઝ ઓફ ધી વેસ્ટર્ન વર્લ્ડનાં બે પુસ્તકે, જે અગ્રેજી અનુવાદ તરીકે પડયાં છે તે.
(૯૨) જુએ તે પુસ્તક ૫. ૫૩૬,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #385

ચતુર્થ પરિચ્છેદ ] દયેય જુદાં
૩૪૩ વેલ કદાચ જૈનમતાનુયાયી નહીં હોય પરંતુ આજી- તરફ અન્યાયભરેલું પક્ષપાતિપણું બતાવાયું છે વિક મતનો હશે. તેથી તેનું નામ લખાયું નહીં હોય. એમ ન્યાયને ખાતર નોંધવું જ રહે છે. મતલબ પરંતુ વિચાર કરતાં તે મત બીનપાયાદાર હતો. કેમકે કે જૈન ગ્રંથકારોની ચૂપકીદીનું કારણ શોધ્યું . રાજા ખારવેલ એક તે આજીવિક જ ન હોત, અને જડતું નથી. હોયે તો પણ આજીવિકા મતના ઉત્પાદક અને સ્થાપક અમારા એક મદદનીશ શ્રીયુત સંઘવીની સાથે એવા ગોશાળકના નામનો તેમજ જીવનનો પરિચય આ બાબતની ચર્ચા થતાં તે એમ જણાવે છે કે, જેનગ્રંથોમાં કેટલાયે અપાય છે; તો આવા ઉપકા- પૂર્વદેશના પ્રાચીન સમયના કેટલાક જૈનગ્રંથને, રક મહા રાજવીને, વિશેષ નહીં તે કલિંગજીનની વિનાશ થઈ ગયો છે એટલે રાજા ખારવેલના કલિંગમૂર્તિને અંગે લડત ચલાવનાર તરીકે તેમજ સૂત્ર દેશનું વર્ણન મળતું નથી. કેટલેક અંશે અમને આ ગ્રંથોના સંરક્ષક તરીકે તે, જરૂર જ તેનું નામ કથન વ્યાજબી લાગે છે કેમકે તેનો ઉલ્લેખ હાથીજાળવી રાખવાનું આવશ્યક હતું જ; એટલું પણ ગુફાના લેખમાં પણ રાજા ખારવેલે કર્યો તે છે જ.
જ્યારે થયું નથી ત્યારે કહેવું પડશે કે જૈન ગ્રંથકા- છતાં આ વિષય તપાસ તે માંગે છે જ. રોએ રાજા ખારવેલને તેટલે દરજજે ઘોર અન્યાય આ પ્રમાણે રાજા ખારવેલનું જીવન ચરિત્ર લખવા
જ કર્યો છે. જૈન ગ્રંથકારોએ કઈ દિવસ ધર્મષ ની બાબતમાં એક વિષય પરત્વે-ત્રણે ધર્મના સાહિત્ય પષ્યો નથી જ. તેમણે તો ગુણગ્રાહીપણું જ દાખવ્યું ગ્રંથોના લેખકોના આશયો-ભિન્ન ભિન્ન હોવાનું છે ને દાખવવું જોઈતું હતું. એટલે તે નિયમે પણ અત્યારે દેખાય છે. એટલી નોંધ કરીને હવે આ ( આજીવિકા મતનો હોત તો પણ) રાજા ખારવેલ પરિચ્છેદ પુરો કરીશું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #386

*
જ.
S
L
પંચમ પરિચ્છેદ
રાજા ખારવેલ (ચાલુ) ટૂંકસાર—(૩) રાજા ખારવેલ (ચાલુ)
હાથીગુફાના લેખમાં આવેલ ૧૦૩ ના આંક સંબંધી ચલાવેલ વિશેષ વિચારણા તથા તેમાં ચેદિ સંવતની શકયતાને બતાવેલ સદંતર ઈન્કાર–ત્રિકંલિગ શબ્દનું કરેલું સ્પષ્ટીકરણ તથા સમય સમય પરત્વે સમજાવેલું તેનું સ્વરૂપ–રાજા ખારવેલનાં આયુષ્ય અને રાજ્યકાળની કરેલી ચર્ચા–તેના કુટુંબ પરિવાર વિશેને આપેલ ખ્યાલ, તથા તે સંબંધી પ્રવર્તી રહેલ કેટલાક શ્રમને કરેલ સ્ફોટ–તેના રાજ્ય વિસ્તાર સંબંધી ઉપાડેલ વિવાદ–તથા તે સમયે હિંદની પશ્ચિમે ઈરાની અખાત અને પૂર્વે ઈડેનિશિયા (સુમાત્રા, જાવા, આકપેલેગે આદિ) ટાપુઓ સુધી વિકલિંગના વતનીઓના થયેલ દેશવિહાર સંબંધી કરેલું યથોચિત વિવેચન, જેથી તે ટાપુઓના વતનીઓને હિંદ સાથે જોડાતે દેખાઈ આવતે સંબંધ–તેના સામાજીક તથા ધાર્મિક જીવન પરત્વે બંધાયેલ અનુમાનનું કરેલું નિદર્શન–પ્રિયદર્શિને અને ખારવેલે વિવિધ ક્ષેત્રમાં ગાળેલ જીવનની કરેલી સરખામણી
(૪) વક્રગ્રીવઃ પર્વતેશ્વરનું, રાજકીય તેમજ સામાજીક દષ્ટિએ, આપેલું વૃત્તાંત– જે કરૂણ સંયોગોમાં તેના જીવનને અંત આવ્યું હતું તેનું કરેલું વર્ણન
(૫) મલયકેતુઃ મકરધ્વજના રાજ્ય અમલનું વર્ણન તથા દિવંશને આવેલે અંત–
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #387

પંચમ પરિછેદ ] ૧૦૩ ના આંકની સમજ
૩૪૫ હાથીગુંદાના લેખમાં આવતે ૧૦૩ ને આંક ગયા છીએ. વળી બીજી રીતે પણ તે આંક ચેદિ નદ કે મર્ય સંવત હોવાની જે માન્યતા ચાલુ આવે સંવતને નથી એમ પુરવાર કરી શકાય છે....
. છે તે ખોટી છે એમ આપણે ૧૦૩ ના આંક
જે તે આંક ચેદિ સંવતને લેવાય છે તેને કે પૂ. ર૬૭ થી ૨૭૦ માં બહુ પ્રારંભ ઇ. સ. પૂ. ૫૫૮માં થયો ગણાય એટલું બધા વિશેષ અરછી રીતે સાબિત કરી આપ્યું તે ચોકકસ જ; તે હિસાબે ૧૦૩ નું વર્ષ ઇ. સ. છે. ઉપરાંત તે આંક વિશેની બીજી શક્યતા હવાને પૂ. ૪૫૫ માં આવે કે જે ખારવેલ રાયે પાંચમું મુદ્દો આપણે આપણી સ્મરણાથી ઉભો કર્યો હતે. વર્ષ હતું એમ હાથીગુફાના લેખમાં સ્પષ્ટ જણાવાયું તે બે શકયતામાંની એકમાં, તે આંક ચેદિ સંવતનો છે. એટલે સાર એ થશે કે રાજા ખારવેલનું ગાદીહેવાનો અને બીજીમાં મહાવીર સંવતનો હોવાને નશીન થવું ઈ. સ. પૂ. ૪૬માં થયું ગણાશે, તથા હતો. તેમાંયે મહાવીર સંવતને જે તે હોય તો, તેની તેના પિતા વૃદ્ધિરાજનો રાજ્યઅમલ ઈ. સ. પૂ. આદિ કયાંથી તેમના નિર્વાણ કાળથી એટલે ઈ. સ. ૪૬ ૦ થી ૪૦૦ સુધીને અને રાજા ક્ષેમરાજને સમય પૂ. ૫ર૭ થી ? અથવા તે તેમને જ્ઞાન પ્રાપ્તિ થઈ ઈ. સ. પૂ. ૪૭૦ થી ૫૦૬ સુધીને ગણાશે. આ પ્રમાણે ત્યારથી એટલે ઈ. સ. પૂ૫૫૬ થી થયાનું સંભવિત ગણતાં આખો ઈતિહાસ જ ઉથલી જતો દેખાશે. મતછે એમ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કર્યો હતો. આ બધા પ્રશ્નોના લબ એ થઈ કે ૧૦૩ નો આંક ચેદિ સંવતને લગતે -મુદ્દાના-ઉત્તર પણ આપણે પૃ. રર-૭૪ આપી દીધા બીલકુલ છે જ નહીં. છે કે તે આંક ચેદિ સંવતને નથી પણ મહાવીર પ્રાચીન ઇતિહાસમાં ત્રિકલિંગ શબ્દનો પ્રયોગ સંવતને જ છે તેમ તેની આદિ શ્રી મહાવીરના અનેક વખત કરવામાં આવ્યો છે. અને સામાન્યતઃ નિર્વાણ કાળના સમયથી જ ગણાઈ છે, નહીં કે
ઉમંગ, યા, અને એ તેમના જ્ઞાન પ્રાપ્તિના સમયથી.
ત્રિકલિંગનું સ્વરૂપ નામના ત્રણ પ્રદેશને ઝુમખેઉપર પ્રમાણે સર્વ સ્થિતિની ચોખવટ કરી
સમુહ-એ તેને અર્થ કરાય છે. નંખાઈ છે છતાં કિંચિત સંશય ( જુઓ. પૂ. ર૦૪ પરંતુ આ પ્રમાણેની માન્યતા આગળ ધરવામાં કોઈ ટી. નં. ૫૫ ) બતાવાયો હતો કે કદાચ તે આંક વિશ્વસનીય પુરાવો કે દલીલ રજુ કરવામાં આવતી ચેદિ સંવતને હેઈ શકે છે, જેને ખુલાસો આગળ નથી. એટલે જેમ પ્રાચીન ઇતિહાસક અનેક કિસ્સામાં આપીશું. અત્ર તે વિષય હાથ ધરવો રહે છે. બનતું આવ્યું છે, તેમ આ બાબતમાં પણ માત્ર કલ્પનામાં - જે ચેદિ સંવતને તે આંક હોય તે તેની શર- બેસતું આવ્યું અથવા શ્રોત્રપ્રિય લાગ્યું માટે આમ આત મહારાજા કરકંડ ઈ. સ. પૂ. ૫૫૮માં ગાદીએ બનવા પામ્યું હોવું જોઈએ એમ ઠરાવી દેવાયું છે? બેઠે ત્યારથી થયેલી ગણાય. તે હિસાબે ૧૦૩ની કે તે કથન વાસ્તવિક હોવાથી જ વપરાતું થયું છે? સાલ એટલે ઈ. સ. પૂ. ૫૫ થાય; જ્યારે નદિવર્ધનનું તે આપણે તપાસી જોઈએ. મરણુજ ઇ. સ. પૂ. ૪૫૬માં એટલે કે તેની પૂર્વે એક પુ. ૧ માં અંગ દેશ ૧ અને ચેદિ દેશની વરસે થઈ ચૂકયું હતું. એટલે તે નહેર નંદિવર્ધને ભેગેલિક સ્થિતિનું વર્ણન કરતાં ત્રિકલિંગ શબ્દમાં પ્રથમ ખેદાવી હોય એ બની શકે નહીં. આ અથવા કયા કયા પ્રદેશને સમાસ થઇ શકે તેમ છે તે પ્રસંગે તે આને મળતાજ મુદ્દા ઉપર તે ૧૦૩ને આંક પાત જણાવી દીધું છે. પરંતુ તે સર્વ મુદ્દા એકત્રિત ચેદિ સંવતને હેઈ ન શકે એમ આપણે બતાવી કરીને તથા તેમને વ્યવસ્થિત ગુંથીને રજુ કરાય તે તેને
(૧) જુએ ૫.૧ ૫. ૧૦૬ તથા ૫, ૧૪૦ થી ૧૪૬ નું લખાણ તથા તેને લગતી ટીકાઓ.
(૨) જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૧૬૪ થી ૧૬૬ સુધીનું લખાણ તથા તેને લગતી અનેક ટીકાઓ.

Page #388

૩૪૬
શિવ
ત્રિકલિંગનું
દશમ ખંડ
સચોટપણે ખ્યાલ આવી શકે તેટલા માટે આ વિષય પતિને અને વચ્ચે મગધપતિને મુલક હતા. હવે કરીને અત્ર રજુ કરીશું
વિચારો કે, અંગ અંગ અને કલિંગ એ ત્રણેનું સમુહગત (૧) પ્રથમ તે “ત્રિકલિંગ'ના સમુહમાં જે ત્રણ રાજ્ય કયારે સંભવી શકે છે, જ્યારે તે ત્રણેની હદની દેશને મૂકવામાં આવે છે તે ત્રણેને અરસપરસમાં વચ્ચે કોઈ રાજ્યની ફાચર આવતી ન હોય તે જ. તેમની વચ્ચે કોઈ જાતને સંબંધ-સામ્યતા- જેવી કે એટલે કે તે ત્રણેની સીમા એક બીજાને અડી રહેલી સંસ્કારની, વસ્તીની, ભાષાની ઈ. ઈ કઈ જાતની) હોય તે જ, આવો તે કેાઈ પુરાવો મળતા નથી. હેવાનું બતાવવામાં આવતું નથી, તેમ દેખાતું પણ ઉલટું હાથીગુફાના લેખમાંજ મગધપતિ અને કલિંગપતિ નથી. અત્યારે પણ નથી તેમ તે વખતે હેવાનું, બને ભિન્નપ્રદેશી અને સત્તાધારી સમર્થ સમ્રાટ પણ ઇતિહાસના પાનેથી સિદ્ધ થતું નથી; તે પછી હોવાનું બતાવાયું છે. સાર એ થયો કે, ત્રિકલિંગના તે સંબંધીની એકતારતા શી રીતે મેળવી શકાય ? સમુહમાં હાલની માન્યતા પ્રમાણેના અંગ, બંગ અને
(૨) છતાં કવચિત કવચિત અસંભવિત દેખાતી કલિંગ દેશો કરી શકતા જ નથી. વસ્તુ પણ જેમ સંભવિત બની જાય છે, તેમ નં. ૧ માંની [ટીપ્પણ–એક રાજ્યની હકુમતવાળા સર્વ પ્રદેશો, સ્થિતિ–ત્રણે દેશને એક સમુહ તરીકે માની લેવાની- એક બીજાને અડીને-સ્પર્શને જ રહેવા જોઈએ, એ આપણે માન્ય રાખી લઇએ તે પણ પાછો વિરોધ સિદ્ધાંત ઉપરની દલીલમાં જે આપણે આગળ ધર્યો એ આવીને ઉભો રહે છે કે
છે તેની વિરુદ્ધમાં એવો બચાવ કરવામાં આવે છે, તેમાંના અંગદેશને, હાલના વિદ્વાનો બિહાર પ્રાંતમાંનું તે નિયમ ભલે સામાન્યપણે હશે પરંતુ સર્વથા ભાગલપુર પરગણું ગણે છે અને બંગદેશને, વર્તમાન તેમ હોતું નથી જ, કેમકે વર્તમાનકાળે કાઠિયાવાડ અને બંગાળ પ્રાંતમાંના મુર્શિદાબાદ છલાને અને તેની ગુજરાતમાં પણ શ્રીમંત ગાયકવાડ સરકારના અનેક દક્ષિણે ઠેઠ સમુદ્ર તટ સુધી લંબાતા પ્રદેશને ગણતા મુલકે. વચ્ચે અન્ય રાજવીઓના પ્રદેશ આવી જાય દેખાય છે. જ્યારે કલિંગની હદ ઉત્તરમાં મહા નદી છે. તેના જવાબમાં જણાવવાનું કે તે દલીલ બિન અને ચિલ્કા સરોવરથી શરૂ થતી માને છે. જો કે પાયાદાર છે; કેમકે આપણે વાત કરીએ છીએ સાર્વઆ પ્રમાણે કલિંગ દેશની હદની માન્યતામાં પણ મ સત્તા ધરાવતા સમ્રાટેની; જ્યારે દષ્ટાંત આપીએ તેમની ભલજ થતી દેખાય છે; છતાં તકરારનું છીએ તેવા સમ્રાટની સત્તામાં રહેલા અર્ધ-આશ્રિત સમાધાન થતું હોય તે થવા દેવું, તે સિહાંતે આપણે સત્તા ભોગવત્તા રાજ્યોની. મતલબ કે સાર્વભૌમ સત્તા તેમનું મંતવ્ય કબૂલ રાખી લઈએ છીએ. તે પણ આ જેવા સમ્રાટના હાથ તળેના રાજાઓના મુલાકે, પ્રમાણે માની લેવામાં મુશ્કેલી એ આવે છે કે તેત્રિકમાંના મુખ્યત એકબીજાને અડોઅડ જ આવેલ હોય છે. અંગદેશ અને બંગદેશ, બન્ને પાસે પાસે અને અડાઆ વર્તમાન કાળે યુરોપીય પ્રજામાંના શાસકાના મુલકે જે આવેલા હેવાથી એકજ રાજ્યની હદમાં હજુ તેમને ચારે ખાંડમાં છૂટા છવાયા પથરાયલ નજરે પડે છે સમાવેશ થતો કહી શકાય, પરંતુ બંગદેશ અને કલિંગ- તેનું કારણ એ છે કે, તેઓ વચ્ચેનાં પરસ્પર હિતે દેશની વચ્ચે તે હાલના બર્દવાન મિદનાપુર, બાલા- સાચવવા માટે અમુક અમુક પ્રકારનાં બંધને ઘડાયેલાં સેર, કટક વિગેરે જીલ્લાઓ આવી જાય છે કે જે છે અને તેને આશ્રયીને તે સર્વેને વર્તન રાખવું પડે છે. અન્ય રાજવીની હકુમતવાળા પ્રદેશો ગણાતા હતા. જે સમયનું આપણે વર્ણન કરી રહ્યા છીએ તે સમયે આ પાછલી ભૂમિ તે સમયે મગધપતિને તાબે હતી. તે પ્રકારની રાજનીતિજ નહોતી. તે સમયે તો; જેના એટલે કે અંગ-બંગ હજુ કલિંગપતિના ગણાય; તે પછી હાથમાં તેના મોંમાં-એટલે કે તદ્દન સ્વતંત્રપણાની; મગધપતિને પ્રદેશ આવે અને તે બાદ પાછ કલિંગ- અથવા બહુતે ગણપદ્ધતિની એટલે કે અર્ધસ્વતંત્રપણે પતિને કલિંગ દેશ આવે. મતલબ કે, આસપાસ કલિંગ- રાજ્ય ચલાવવાની રાજનીતિ પ્રચલિત હતી. તે માટે

Page #389

પંચમ પરિચછેદ ] સમજાવેલું સ્વરૂપ
૩૭. અત્યારની પરિસ્થિતિને દષ્ટાંત તે સમયની રાજનીતિ ખારવેલે, મૂળ કલિંગની દક્ષિણેથી વધતાં વધતાં, ઠેઠ પરત્વે લાગુ પાડી શકાય તેમ નથી.]
સિંહલદ્વીપની સીમાંતે, પાંડય રાજા ઉપર પણ (૩) નં ૨ ની દલીલમાં અંગદેશનું સ્થાન, તેણે વિજય મેળવ્યો હતો અને તેની પાસે પોતાની વર્તમાનકાળના વિદ્વાનોની માન્યતા પ્રમાણે ભાગલપુર સત્તા કબૂલ કરાવરાવી ત્યાંથી અઢળક દ્રવ્ય પણ કલો લેખીને આપણે તેના સત્યાસત્યનો વિચાર હરી લાવ્યો હતો. તેમજ કલિંગ અને પાંડની વચ્ચે કરી ગયા છીએ. પરંતુ વાસ્તવિક રીતે તેનું સ્થાન આવેલ ચેલા અને પલ્લવ રાજ્યને પણ તાબે કરી (જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૧૭૯) વર્તમાનના મધ્યપ્રાન્ત લીધા હતા. મતલબ કે તામિલ, તેલુગુ, અને ઉરિય વાળા પ્રદેશમાં છે. એટલે તેને આશ્રયીને પણ આ ભાષા-દ્રવિડીયન ગણાતી ત્રણ મુખ્ય ભાષા બોલતા પ્રશ્ન વિચારી લેવું જોઈએ. તે પ્રમાણે અંગ અને પ્રાંત ઉપર તેણે વિજય મેળવી પોતાનું સ્વામિત્વ કલિંગનાં સ્થાન તે ચક્કસ છે જ, પરંતુ બંગ શબ્દને બેસાર્યું હતું (જુઓ હાથીગુફા લેખ પંક્તિ ૧૧ ને
જ્યારે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે તેને ઉલ્લેખ અનુવાદ) એટલે તે ત્રણ પ્રદેશના-કલિંગ, ચોલા અને પ્રાચીન ગ્રન્થમાં થયાનું નજરે પડતું નથી; એટલે પાંડય-સમુહને વ્યાજબી રીતે આપણે રાજા ખારવેલના તે તે આધુનિક પ્રયોગ સમજાય છે. અને તે જ સમયને ત્રિકલિંગ' સમુહ કહીએ તે વાસ્તવિક પ્રમાણે સ્થિતિ જે હોય તે, ત્રિકલિંગમાં અંગ, બંગ ગણાશે. વળી તે ત્રણે પ્રજાની ભાષા, દ્રવિડીયનમાંથી અને કલિંગનું જોડકણું ઉભું કરવામાં, મૂરું નાતિ કુતઃ ઉત્પન્ન થયેલ હોવાથી તે સર્વ પ્રજા સંસ્કૃતિમાં રાણા જેવું થતું હોય એમ શું નથી લાગી આવતું ? તથા અન્ય આચાર વિચારમાં તેમજ સાહિત્ય
(૪) અંગ, બંગ (વંગ) અને કલિંગને બદલે, વિશેષમાં પણું અરસપરસ ઘણી જ સામ્યતા ધરાવતી અંગ, વંશ અને કલિગ તે ત્રણ દેશના સમુહગત હેવી જોઈએ એમ માની શકાય. રાજ્યને ત્રિકલિંગનું નામ આપીએ તે તે યચિત (૬) ઉપરાંત, ધી હિસ્ટરી ઓફ ઓરિસ્સાના છે એમ ભૌગોલિક દષ્ટિએ પણ માન્ય રહે તેમ છે; કર્તા વિદ્વાન છે. આર. જી. બેનરજી મહાશયે પુ. ૧ કેમકે તે ત્રણે દેશની સીમા પરસ્પર સંલગ્ન થયેલી પૃ. ૪૩ થી આગળ જે વર્ણને આપ્યું છે તે ઉપરથી છે. તેમ એતિહાસિક પુરાવાથી, કલિંગપતિઓનાં ઉત્કલ, કાંગોદ અને કલિંગ મળી ત્રિકલિંગ થતું હોય જીવનવૃત્તાંતથી (જુઓ પુ. ૧ પૃ. ૧૬૦થી આગળ)તેમજ એમ સમજાય છે. તેમાં તેમણે ઉત્કલને દાદર અને મહારાજ કરકંડ મહામેધવાહનના રાજ્ય વિસ્તારના વૈતરણી નદી વચ્ચેને, કેગોદના બે ભાગ ઉત્તર હેવાલ ઉપરથી પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે. એટલે કે દક્ષિણ પાડીને વૈતરણી અને બંગધારા નદી વચ્ચે ઈતિહાસ અને ભૂગોળથી તે બિના સાબિત થઈ અને કલિંગને બંગધારા અને મેદાવરી નદી વચ્ચે, જતી હોવાથી વિશેષતઃ માનનીય ગણવી રહે છે. પ્રદેશ લેખાવ્યો છે. મતલબ કે દામોદર અને ગોદાવરી
(૫) નં. ૪ માં જણાવ્યા પ્રમાણે, મહારાજા નદી વચ્ચેના પ્રદેશને તેમણે ત્રિકલિંગ મનાવ્યો છે. કરકંકુના સમયે, ચેદિવંશની સ્થાપના કરવામાં આવી (૭) જ્યારે જ. એ. બી. પી. સ. પુ ૧૪. તે વખતે–ભલે અંગ, વંશ અને કલિંગના યુથને ત્રિક- મૃ. ૧૪૫ માં લેખક મહાશયે ત્રિકલિંગનું સ્વરૂપ વળી લિંગ કહેવામાં આવતું હતું, પરંતુ હાથીગુંફામાં સર્વથી જુદી જ રીતે વર્ણવી બતાવ્યું છે. તેમણે સ્પષ્ટ દેરાયલ ચિત્ર ઉપરથી, ચક્રવર્તી ખારવેલના સમયે લખ્યું છે કે, It has been discovered that તે ત્રિકલિંગનું સ્વરૂપ જુદું જ પડી જતું હતું એમ the Kalinga people went to Burma, સમજાય છે. તેમાં જે અનેક વિજય મેળવવાનું રાજા long before the Christian era and ખારવેલને સાભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું હતું તે સર્વ હકી- established a kingdom which comકતનું જોડાણ કરતાં એ સાર કઢાયું છે કે, રાજા prised three districts & hence called

Page #390

[ રામ ખંડ
Mudukalinga (Mudu means three in the Telangu language) or Trikalingas . "whole country was a part of the Trikalinga ''. Trikalinga Kalinga, Kongad and Utkal=એવી શોધ કરવામાં આવી છે કે, ઇસવીની પૂર્વે લાખાકાળે કલિંગની પ્રજા બર્મામાં ગઈ હતી અને ત્યાં સંસ્થાન જમાવ્યું હતું, તેમાં ત્રણ
"
હાથીણુંકાના લેખ ઉપરથી સમજાયું છે કે, ૧૦૩ ની સાલમાં, તેના રાજ્યાભિષક થયાને પાંચમું વર્ષ ચાલતું હતું. વળી આ ક્માંક મહાવીર સંવતના જ છે એ પશુ આપણે ગત પરિચ્છેદે પુરવાર કરી ગયા છીએ. એટલે ગણિતશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ હિસાબ કરતાં તેના રાજ્યાભિષેક પ્રાંતાના સમાવેશ થતા હેાવાથી તેને મુદુકલિંગ (તેલગુમ. સં ૯૮ (૧૦૩-૫=૯૮)=ઇ. સ. પૂ. ૪ર૯ માં થયા હતા એમ નિશ્ચયપૂર્વક હવે કહી શકાશે. વળી તેનું રાજ્ય ૩૬ વર્ષ ચાલ્યું હતું એમ જણાવાયું છૅ. અને જ્યારે રાજ્યાભિષેક થયેા ત્યારે તેની ઉમર ૨૫ વર્ષની” હતી એમ તેણે પાતે જ લેખમાં જણાવ્યું છે. તે તે ગણત્રીએ તેના જન્મ મ. સં. ૭૩=૪. સ. પૂ ૪૫૪ માં થયે। કહેવાય. યુવરાજપદ મ. સં. ૮૮ માં, રાજ્યાભિષેક મ. સં, ૯૮ માં અને મરણુ મ. સં, ૧૩૪ માં થયું ગણાશે. આ હકીકત પ્રસંગ ઉભા થતાં ઉપરમાં પૃ-૨૭૦ માં જણાવી તે દીધી છે, પરંતુ દરેક રાજકર્તાનાં આયુષ્ય તથા ઉમર વિગેરેની હકીકત જુદા જ પારિત્રામાં લખસમાવેશવાનું ધેારણુ અખત્યાર કરેલું હાવાથી તે પ્રમાણે અત્ર કરીને જણાવવું રહે છે. એટલે નીચે પ્રમાણે તેના સમયની સાલ ગઢવી શકાશે.
ભાષામાં મુદ્દુ એટલે ત્રણ અર્થ થાય છે.) અથવા ત્રિકલિંગ કહેવાય છે. (એટલે) આખા (કલિંગને) દેશ તે ત્રિકલિંગના એક અંશ થયેા; ” ત્રિકલિંગ કલિંગ, ધ્રાંગદ અને ઉત્કલ કહેવાના ભાવાર્થ એમ સમજાય છે કે, *લિંગની જે મૂળ પ્રજા હતી તે ખર્માના કિનારે આવેલ દેશમાં જઇ વસી હતી (જેને હાલમાં સુવર્ણભૂમિ તરીકે ઓળખાવાય છે) તે પ્રાંતને પણુ ત્રિકલિંગના એક અંશ તરીકે ગણી શકાય તેમ છે.
Ο
(૮) “ભારતના પ્રાચીન રાજવંશ”ના લેખક મહાશયે તેના પુ. ૧. પૃ. ૩૭ માં સર કનિંગહામના મતના આધારે એમ જણાવ્યું છે કે, ત્રિકલિગના સમુહમાં ધનકટક, આંધ્ર અને કલિંગદેશના થતા હતા.
બનાવ મ.સં ઈ.સ.પૂ. તેની ઉમર; કેટલાં વર્ષ સુધી
૪૫૪
૪૩૯
૧૫
૪૨૯
૨૫
૧૩૪ ૩૯૩ ૬૧
३४८
=
(૩) ૪. એ. પુ. ૧ પૃ. ૩૫૦. (૪) નુ
આ પ્રમાણે જુદા જુદા વિદ્વાનેએ ત્રિકલિંગનું સ્વરૂપ જુદું જુદું સમજાવ્યું છે. ક્રાણુ સત્ય અને ક્રાણુ અસત્ય, તે બતાવવાનું આપણે અહીં ઉદ્દેશ પશુ નથી તેમ અહીં તે વિષય પણ નથી. અત્ર તેા એટલું જ જણાવવાનું હતું કે, ત્રિકલિંગના સમુહમાં, અંગ, અંગ અને કલિગનેા સમાવેશ જે કરી ખતાવે છે તે યથેાચિત નથી. બાકી જુદા જુદા સમયે ત્રિકલિંગના અર્થ ભિન્ન ભિન્ન ચ× જતા હતા એટલું ચેાક્કસ દેખાય છે. તેમાં પણ ચક્રવર્તી ખારવેલના સમયે ત્રિકલિંગ Aબ્દમાં ઉત્તરે દામેાદર નદીથી ખલી તેથી પણુ જરા ઉત્તરેથી શરૂ કરીને, ઠેઠ *ન્યાકુમારીની સુધીનેા સધળા મુલક આવી જતા હતા.
રાજા ખારવેલનાં
હાથીગુફાના લેખ પક્ત ૨ (ઉપરમાં
આયુષ્ય અને રાજ્યકાળ .
જન્મ
98
યુવરાજપદ ૮૮ રાજ્યાભિષેક ૯૮
.
.
૧૦
૩
મરણુ
જોકે આપણે ઉપરમાં તેનું મરણુ ૬૧ વર્ષની ઉમરે થયાનું જણાવ્યું છે, પરંતુ એક વિદ્વાન લેખકના જણાવ્યા પ્રમાણે તે સમયે તેણે સંસારત્યાગ કરી, ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય સમ્રાટની પેઠે, જૈન દીક્ષા લીધી હાય એમ સમજાય છે, જેથી આ બાબત સંશાધન માગે છે. તેમના શબ્દ આ પ્રમાણેના છે. Last of all,
·
પૃ. ૨૭૬) અ. હિ. ઇં. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૦૭ ટી, ન. ૨. (૫) જ, આ. તાિ. રી. સે।. પુ. ૩ ભાગ : ૧. ૧૪

Page #391

પંચમ પરિચછેદ ] આયુષ્ય અને રાજ્યકાળ
૩૪૯ in right orthodox fashion he spent his પહેલું અનુમાન-ગુફાન લેખ તેની રાણીએ last years as a sanyasi in the hills કોતરાવેલ છે. રાજા ખારવેલે તેમાં કાંઈ જાણે of Udayagiri, where the two-storied ભાગ જ લીધે દેખાતો નથી એટલે સમજાય છે કે, rock-cut palace still stands છેવટમાં, રાજ ખારવેલે સન્યસ્થ સ્થિતિ અંગિકાર કર્યાનું જે જુના ધર્મની પ્રણાલિકા મુજબ, તેણે પોતાના અંતિમ- જણાવાય છે. તે સ્થિતિ જ કદાચ બનવા પામી હેય. વર્ષો ઉદયગિરિની ટેકરી ઉપર સન્યસ્થ દશામાં બીજું–તેણે જો દીક્ષા લીધી હોય તે તેણે જે ગાળ્યાં છે, કે જ્યાં આગળ અદ્યપર્યત ખડકમાંથી ૩૬ વર્ષ રાજ્ય કર્યાનું કહેવાય છે તેને બદલે થોડાં કોતરી કાઢેલ બે મજલાને પ્રાસાદ ઉભેલો દેખાય છે; જ વર્ષ રાજ્ય કર્યું હોય અને બાકીનાં વર્ષ તે મુનિ
એટલે કે, તેણે જૈન દીક્ષા નહી પણ તેવી નિવૃત્ત અવસ્થામાં જીવંત રહ્યા હેય; એટલે તેમની ગાદી દશા ધારણ કરી હતી અને ઉદયગિરિ પર્વત ઉપર ઉપર તેમના કુંવરનો રાજ્યાભિષેક કરવાને મુલતવી જે ઠેકાણે હાથીગુફાને લેખ કોતરાવ્યો છે તે ઠેકાણે રખાયો હેય. તેવા સંજોગમાં આ બન્ને સમયને પિોતે તપશ્ચર્યા આદિ કરી પોતાનું શેષ જીવન (રાજસત્તાના ભોગવટાનો તથા મુનિઅવસ્થાને સમય નિવૃત્તપૂર્ણ કર્યું હતું. વળી તે કામમાં તેમની સરળતા મળીને) એકંદર અવધ ૩૬ વર્ષને આંક રહેશે. સચવાય તે માટે તેની રાણીએ તે સ્થાન ઉપર બે પરંતુ મુનિઅવસ્થા કલ્પી લેવામાં ઉપરની ટી. મજલાને આ ગુફારૂપી પ્રાસાદ બંધાવ્યો હતો. નં. ૬ પ્રમાણે બાદ આવે છે. એટલે તે કલ્પનાને
ઉપરોક્ત લેખકે કરેલું વિધાન, શોધખોળ કરતાં ત્યાગ કરે રહે છે. વળી લેખની પંક્તિ ૭ માં જો સત્ય ઠરે તે તે ઉપરથી નીચે પ્રમાણે અનુમાન જણાવાયું છે કે, વજધરવાળી રાણીને પુત્રરત્ન બાંધવાને અવકાશ રહે છે. જેને પાછાં ઐતિહાસિક સાંપડયું છે. આ પુત્ર યુવરાજ હેવા સંભવ છે. તેથી દષ્ટિએ તપાસી જોવાની જરૂરિયાત પણ લાગશે.
લેખ કરાવવાના સમયે તેની ઉમર માત્ર સાત
(૬) જે દીક્ષા લીધી હોય તો તે તેમને રાજકાજ કતરાવનાર તે રાણી છે, નહીં કે ખારવેલ પોતે આ પ્રમાણે સાથે સંબંધ પણ રહી ન શકે, તેમ પતે એકજ સ્થળે જૈનસાહિત્ય સંશોધકે વિશેષ ચોકસાઈ પૂર્વક નોંધ લીધી નિરંતર રહી પણ ન શકે. પરંતુ જે નિવૃત્ત અવસ્થામાં દેખાતી નથી. રહેવા માંડયું હોય તે તેના નામની આણ પણ ચાલુ
પરંતુ લેખમાં એવા અનેક શબ્દો માલમ પડે છે કે રહે, બીજા રાજ્યાભિષેક કરવાની જરૂરિયાત પણ ન રહે. જેથી લેખ કેતરાવનાર રાણી પાસે છે એમ સાબિત થઈ શકે તેમ પતે એક જ સ્થાન ઉપર હાથીગફાના બે માળવાળા છે; જેવા કેપ્રાસાદમાં) લાંબાકાળ રહી પણ શકે.
પંક્તિ તેઓએ નવ વર્ષ સુધી યુવરાજ એટલે સંભવિત છે કે, તેણે દીક્ષા નહીં લીધી હોય, ઉ=તેઓની ગૃહિણી વજષરવાળી પણ તદ્દન નિવૃત્ત દશામાં રહેવાનું પસંદ કર્યું હશે. જેથી , ૮ એમના કર્મોના અવતાને સતેષથી જ. આ. હિ. રી. સે. પુ. ૨ પૃ.૧૪માં જે શબ્દો લખ્યા છે. ૧૦=મહાવિજયપ્રસાદ તેઓએ આડત્રીસ લાખ વડે as a sanyashi (જુઓ ઉપર) તે વ્યાજબી લાગે છે. બનાવરા
(૭) હાથીગુફાનો આખો લેખ જ તેની રાણીએ કોત. (૮) ગત પરિચ્છેદે આ પ્રસંગનું વિવેચન કરતાં આપણે રોગો દેખાય છે તેથી અંહી તે શબ્દ અમે વાપર્યા છે એવો અનુમાન બાંધ્યો હતો કે સમતશિખર પહાડની
જે. સા. સં. ખંડ ત્રીજો અંક ૪ ના લેખમાં પૃ. ૩૬૬ તળેટી જેમ પ્રિયદર્શિનના ધૌલી નાગડાના ખડક લેખ ઉ૫ર પંક્તિ ૮માં લખ્યું છે કે “કલિંગ ચક્રવતી ખારવેલે જ
વાળા સ્થાને સંભવે છે તેમ આ હાથીગંફા લેખવાળા પતે કોતરાવેલ શિલાલેખ” જ્યારે તેજ પુસ્તકમાં પૃ. ૩% સ્થાને-ભુવનેશ્વરના ગામે-પણું સંભવે છે તે અનુમાન હવે પંદિત ૫ માં “એની સ્ત્રીએ એને બરાબર જ ચકવતી કહેલ અવાસ્તવિક કરે છે. છે,” બા પ્રમાણે રાબ્દો છે તે બતાવે છે કે શિલાલેખ (૯) જીઓ ઉપરની ટી. નં. ૧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #392

૩૫૦
રાજા ખારવેલનાં
[ દશમ ખંડ
વર્ષની જ ગણી શકાશે. એટલે યુવરાજની આવી રાજના જીવનમાં જ પરિવર્તન થઈ ગયું હોય, નાની વયમાં, રાજા ખારવેલે દીક્ષા લેવાનું મુનાસીબ અથવા તે રાણું પિોતે જ આ દુનિયામાંથી અદશ્ય ન પણ ધાર્યું હોય. પરંતુ નિવૃત્ત અવસ્થામાં રહેવાથી, થવા પામી હોય અથવા શિલાલેખ જ રાજા ખારરાજ્યનું હિત પણ સાચવી શકાય તેમ પોતાના વેલના રાજ્ય ચૌદમે વર્ષે કેતરાવાયો હેય.રાણી વિશે આત્માનું કલ્યાણ પણ સાધી શકાય. આ પ્રકારના તે કાંઈ જાણવામાં આવ્યું જ નથી એટલે તે બેવડા ઉદ્દેશથી તેણે ઉદયગિરિ ઉપર વાસ કરવાનું બાબતને વિચાર લંબાવવા માટે હૃદય ના પાડે ઠરાવ્યું હેય; જેથી ત્યાં સિહપ્રસ્થવાળી રાણુએ તેને છે. પરંતુ સંભવ છે કે શિલાલેખ જ રાજ્યકાળના યોગ્ય પ્રાસાદ બંધાવરાવ્યા છે તથા તે સમય બાદનું ચૌદમા વર્ષે ઘડાયો હેય; અથવા વિશેષતઃ રાજા રાજાનું જીવન વૃત્તાંત કોતરાવવાનું અટકાવવું પડયું છે. ખારવેલના જીવનને પલટો થયો હોય તે બનવાજોગ
ત્રીજું–નં. ૧ માં દોરેલ અનુમાનને, એક છે. જેમ શિલાલેખનું કાતર કામ ત્યાં આગળથી બીજી સ્થિતિથી સમર્થન મળે છે. ગુફાના લેખમાં અટકી જતાં આપણે અનુમાન દોરવા લલચાઈએ તેની રાણીએ રાજ ખારવેલની રાજ્ય અવસ્થાને છીએ, તેમ રાજા ખારવેલના માનસિક વલણને જે કેવળ ૧૪ વર્ષને જ ચિતાર આપ્યો છે. આમ ખ્યાલ ખૂદ રાણીએ લેખમાં કોતરી બતાવ્યા છે તે કરવાનું કારણ શું હશે? જે રાણી સ્વપતિનાં પરાક્રમ પણ, તેજ અનુમાનને દઢ બનાવે છે. ગુફાલેખની આટલી ઝીણી ઝીણી વિગતોમાં ઉતરીને, ભવિષ્યની પંક્તિ ૧૪-૧૫ અને ૧૬ ની હકીકત જોતાં સ્પષ્ટ પ્રજાને જણાવવાને શકિતવતી હોય તે શું એકાએક થતું જાય છે કે, રાજાનું મન સંસારથી ઉદ્દવિગ્ન થતું વર્ણન કરતાં તંભિત બની જાય ખરી? ઉલટું આવી રહ્યું છે અને તેથી ધર્મકાર્યમાં પોતે વિશેષને વિશેષ પરાક્રમશીલ અને કાબેલ રાજાના ઉત્તર જીવનમાં તે પ્રવૃત્ત થતે દેખાયા કરે છે. ઉપરાંત ચૌદમી પંક્તિમાં વિશેષ ને વિશેષ ગૌરવશાળી કાર્યો બનવા પામે કે જેની તે વિશેષપણે ઉદ્દગાર કાઢી બતાવાયા છે કે, રાજા ઉદષણ કર્યાથી, ભાવી પ્રજાના હૃદયમાં તે રાજાનાં ખારવેલે જીવ અને શરીરની પરીક્ષા કરી લીધી ચારિત્ર્ય તથા સમસ્ત જીવન વિશે, કાંઇ ઓર જ (જીવ અને શરીર પારખી લીધું) એટલે સઘળી પરિભાવના ઉદભવવા પામે! આ પરિસ્થિતિ જોતાં કાં તે સ્થિતિનો વિચાર કરતાં, એવું અનુમાન દઢતર થતું
(૧૦) સિંહપ્રસ્થવાળી રાણું સિંધુલા, પટરાણી નહીં સિધુલારાણું પોતેજ રાના ખારવેલા ૧૪મા વર્ષે મરણ હોય; જે હોત તે પિતે પિતા માટે, પટરાણી શબ્દ પામી હોવાથી તેના આધાતને લીધે રાજાએ ગમગીન જ વાપરત.
બની રાજકાજ છોડી દીધું હશે અને પોતે નિવૃત્ત અવસ્થામાં આ કારણથી માનવું પડશે કે વજધરવાળી રાણીને જે કે દીક્ષા લઈને મુનિ અવસ્થામાં રહેવાનું પસંદ કર્યું હશે. પુત્ર પ્રસવ થયો છે તે યુવરાજ જ હશે. યુવરાજની માતા આ કલ્પનાને, આગળ લખેલ “નિ:શય’ શબ્દથી ટેકો મળતા હોય તેજ પટરાણી કહેવાય એ પણ નિયમ નહીં હોય; થયો. કેમકે ગત મનુષ્યના શ્રેયાર્થે ધર્મ કાર્ય કરવાનું ઉચિત નહીં તે વજધરવાળી રાણુ શબ્દ ન લખતાં પટરાણી લખાત. મનાય છે. તે હેતુથી જ રાજા ખારવેલે પંક્તિ ૧૪-૧૫-૧૬ એટલે અનુમાન કરાય છે કે, જે રાણીને પ્રથમ પરણી લાવે માં વર્ણવેલ ધર્મકાર્યો કર્યા હોય. પણ જ્યારે વિચાર આવે તેજ પટરાણી કહેવાય પછી તે, યુવરાજની જનેતા હોય છે કે મૃત્યુ પામેલ તેમજ હયાત રહેલ મનુષ્યના કલ્યાણ માટે કે ન હોય (સરખા “તેનું કુટુંબ”વાળા પારિગ્રાફી હકીક્ત) પણ ધર્મકાર્યો તે કરી શકાય છે ત્યારે તે સર્વ વિચાર
જ્યારે વાપરવાળી રાણી તેમજ આ સિંધુલા રાણી- ફેરવી નાંખવા રહે છે. રાણી સિંધુલાને જીવતી અવસ્થામાં બેમાંથી એકેને પટરાણીનું પદ લગાડાયું નથી ત્યારે પ્રશ્ન માની રહે છે તેમજ તેણીને લેખના તરનાર તરીકે પણ ગણવી થાય છે કે તે કોણ? અને તેણે કાં લેખ કોતરાવવામાં ભાગ રહે છે માત્ર જે ફેર કરવો રહે છે તે “નિ:શ્રયના અર્થને જ; લીધે નહીં હોય ?
તેનો અર્થ “કલ્યાણ માટેના કરતાં ‘નિશ્ચયપણે’ના ભાવાર્થમાં (11) એક વખત એવું અનુમાન દેરી જવાયું હતું કે લે. એટલે બધું બરાબર યથાસ્થિત લાગી જશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #393

પંચમ પરિષદ આયુષ્ય અને રાજ્યકાળ
૩૫૧ જાય છે કે, ખારવેલે દીક્ષા નહી લેતાં, તદન નિવૃત્ત. સ્થિતિને નિરધાર થતાં, ઉપરમાં જે આંકડા આપણે અવસ્થા ધારણ કરીને ગુફાવાળા સ્થાને નિવાસ નિર્દિષ્ટ કર્યા છે તે કાયમ જ કરે છે એમ સમજવું. રાખે હશે, જેથી રાજસત્તા અને કાર્યભાર ભલે તેના હાથીગુફાના લેખમાં તેની બે રાણીઓનાં નામો નામે ચાલ્યાં કરે પરંતુ પોતે તેમાં સક્રિયપણે તે સ્પષ્ટપણે વાંચવામાં આવે છે જ; તેમાંની (એકનું) ભાગ લે નહીં.
નામ વજધરવાળી રાણું જાહેર ઉપરમાં : દેરી કાઢેલાં ત્રણે અનુમાન છે તેનું કુટુંબ થયું છે, જેણીને પેટે (જુઓ ઐતિહાસિક સંજોગોથી સત્ય પુરવાર થઈ જાય-સંભવ
પંક્તિ. ૭ મી)રાજાના અભિષેક છે કે સત્ય જ કરશે, કેમકે જ્યાં સુધી અને જેટલા થયા બાદ સાતમે વર્ષે યુવરાજશ્રીને જન્મ થયો છે. પ્રમાણમાં રાજા ખારવેલના જીવન સંબંધી માહિતી એટલે યુવરાજશ્રીના જન્મની સાલ ૯૮૭=૧૦૫ મળી શકી છે ત્યાં સુધી અને તેટલા પ્રમાણમાં તે સર્વને મ. સં.=. સ. પૂ કરર તરીકે સેંધવી રહેશે. અને અનુમાનિક સંજોગોથી સમર્થન મળી રહે છે એટલે (બીજીનું) નામ આ શિલાલેખ કોતરાવનાર તરીકે નિશ્ચિતપણે માનવું રહેશે કે, રાજા ખારવેલનું રાજ્ય પિતાને સિંહપ્રસ્થવાળી સિંધુલા તરીકે જેણે ઓળખાવી ૭૬ વર્ષ પર્યત ચાલ્યું છે અને પિતે ૬૧ વર્ષનું આયુષ્ય છે તે સમજાય છે. એટલે આ લેખકેતરને બનાવ ભેગવી મરણ પામ્યો છે. પરંતુ વચ્ચે જ્યારે પિતે રાજ્યાભિષેક પછીના ચૌદમાવ અને મ. સ. ૯૮+૧૪= ૪૦ વર્ષની ઉમરે પહોંચ્યો હતો ત્યારે, સંસારની ૧૧૨ મ. સં =ઈ. સ. પૂ. ૪૧૫ માં થયાને નોંધ મેહમાયાથી જાણ થતાં, આત્મકલ્યાણને૧૨ અર્થે પડશે (૩) ઉપરાંત આ બેમાંથી કઈ રાણીએ પિતાના તદ્દન નિવૃત્ત અવસ્થા ગાળવા, રાજમહેલનો ત્યાગ નામ સાથે પટરાણી પદ જોડેલું ન હોવાથી સમજાય કરી પાસે આવેલ ઉદયગિરિ પર્વત ઉપર સિંધુલા છે કે તેણી વળી ત્રીજી જ વ્યક્તિ હશે. (૪) વળી એક રાણીએ પિતા માટે નિવાસને માટે બે મજલાનો પુસ્તકમાં લખાયું નજરે પડે છે કે, ૧૩ He પ્રાસાદ ખાસ બંધાવરાવ્યો હતો તેમાં રહેવાનું ઠરાવ્યું (Kharvela ) married the daughter of હતું; જેથી પોતે સંસારથી દૂરને દૂર પણ રહે તેમજ Hathisah or Hathisimha, the grandson યુવરાજ તદ્દન શિશુવયને હોવાથી રાજકારેબાર of Lalalka૧૪=લાલકના પત્ર હઠીશાહ ઉર્ફે ચલાવાનું કે રાજકર્મચારીઓને સોંપાયું હતું તેઓ, હઠીસિહની કુંવરી વેરે ખારવેલનું લગ્ન થયું હતું. પ્રસંગ પડતાં તેમની સલાહ અને દોરવણીને લાભ પણ આ હકીક્ત જો સત્ય કરે તે આ રાણી ચોથી ઠરી ઉઠાવી શકે; તેમજ રાજાની વિદ્યમાનતાને લીધે, શકે (૫) આ ઉપરાંત એક અન્ય લેખકે ૧૫ વળી પડેશને કોઈ રાજા કલિંગની સત્તા ઉપર આક્રમણ એમ જણાવ્યું છે કે Not only the Kalingas લાવવાની હિંમત પણ ધરી ન શકે. આ પ્રમાણે had trade in Persian gulf as well
(૧૨) એટલે કે આત્મા અને પુદગલ વચ્ચેના તફાવત વાત એમ જચે છે કે, જેમ ચ9ણવંશી રાજાઓને (જુઓ વિશે પોતે પુરેપુરો માહિતગાર બની ગયો. આત્મસ્વભાવમાં ઉપરમાં પુ. ૩ પૃ. ૩૩૪થી આગળ) એક સમયે શાહવંશી રમણતા અનુભવવા લાગ્યા. વળી ગત પરિચદમાં તે સંબંધને ઠરાવ્યા હતાં તેમ આ લાલક તથા હઠિશાહ પણ તે વંશના ખુલાસો તથા ટીકાઓ વાંચે.)
કદાચ હોય, અને તેમ માની તેમને અફઘાનિસ્તાન તરફની (૧૩) કેં. ઈ. પૃ. ૧૬ જુએ.
પ્રજા ધારી રાજા ખારવેલને શરીર સંબંધ તે દેશની રાજ(૧૪) આ હઠીસિંહ કે હઠિશાહ કેણુ તથા તેમના કુંવરી વેરે બંધાયાનું અન્ય લેખકે જણાવ્યું છે તેમ માની દાદા લાલકનું રાજકીય જગતમાં સ્થાન શું હતું કે તેમનો લેવાયો હોય તે (જુઓ નીચે નં. ૫ વાળી રાષ્ટ્રની પ્રદેશ કર્યો હતો તે કાંઇ જ સ્પષ્ટ કર્યું નથી; એટલે તે સંબંધી હકીકત) તેને ટેકો મળતો કહેવાશે. કોઈ પ્રકારને તર્કવિર્તક કર નકામે જાય તેમ છે. છતાં એક (૧૫) જ. આ. હિ. પી. સે. પુ. ૨ ભાગ ૧ ૫. ૨૪,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #394

ઉપર
રાજા ખારવેલ
[ દશમ ખંડ
Ballabhi and Palala but Kharvela had કરવામાં આપણે ભૂલ ખાધી છે અથવા તે લેખકે જ married a princess of Vazira, west of ક્યાંક સ્થાનનાં નામ કે દિશાસૂચન લખતાં અતિશ્રમ the land of the Madras, beyond the સેવ્યો છે તો પણ મુખ્ય વધે તે રાજા ખારવેલના present Afghan border=ઈરાની અખાત, જીવનવૃત્તાંતની અતિહાસિક સ્થિતિ જ ઉભો કરે છે. તેમજ વલ્લભી(રાજ્ય) અને પાતલ સાથે કલિગ- તે સમયે આ ઉત્તર અને પશ્ચિમ હિંદ, નંદ રાજાઓની દેશના વતનીઓનો વેપાર ચાલતું હતું એટલું જ સત્તામાં હતો. ખરી વાત છે કે વચ્ચે થોડાંક વર્ષ ત્યાં નહીં પણ, વર્તમાન અફગાનિસ્તાનની હદની પેલી તેમની સત્તા બહુ નબળી પડી હતી, પરંતુ રાજ પાર છે, જે મદ્રાઝ (માદ્રક) પ્રજાને મુલક છે તેની ખારવેલના રાજકાળના ઉત્તરાર્ધમાં તે નવમાં નંદની પશ્ચિમે આવેલ વઝીરા (પ્રદેશ)ની એકાદ રાજકુંવરીને સત્તા બહુ મજબૂતપણે ત્યાં સ્થાપિત થઈ ગઈ હતી. ખારવેલ પર હતા.” આ વાત વિચારવા જેવી (જીઓ પુ. ૧ના અંતે, રાજા નંદ બીજાના તથા છે. તેમણે આધાર બતાવ્યો હોત કે અન્ય હકીકત નવમા નંદના રાજ્યવિસ્તાર બતાવતા નકશાઓ) જણાવી હેત તે તેની સત્યાસત્યતા તપાસવાનું એટલે રાજા ખારવેલે તે બાજુ વિજય પ્રાપ્ત કરવા અનુકુળ થઈ પડત. અમારા મત પ્રમાણે તે કોઈ જાતને પ્રયાસ સેવ્યાની કલ્પના પણ અસ્થાને અસંભવિત લાગે છે. કેમકે પ્રથમ દરજે તે જે કરે છે. ઉપરાંત રાજા ખારવેલે આખા જીવન ભૌગોલિક સ્થિતિ તેમણે ચીતરી બતાવી છે તે જ દરમિયાન ઉત્તર હિંદ તરફ જ્યાં આંખ સરખી પણ કલકપિત છે. ઈરાની અખાત, વલ્લભી રાજ્ય અને ફરકાવી નથી, ત્યાં ચડાઈ લઈ જવા જેવી સ્થિતિ જ પાતલના મુલકદ્રનું નામ જ્યાં સુધી લેવાયું છે કયાંથી સંભવે? છતાં, માને કે ચડાઈ કર્યા વિના જ, ત્યાંસુધી તે બહુ વાંધો ઉઠાવવા જેવું દેખાતું નથી. માત્ર પોતાના દેશના વેપારીઓ ત્યાં જતા આવતા પરંતુ, અફગાનિસ્તાનની સરહદની પેલી પાર મદ્રાઝ- હોવાથી, અને ત્યાંની સ્થિતિથી વાકેફગાર બનીને (માકઝ) પ્રજાને મુલક ગણાવે છે, અને તેની પશ્ચિમે તેમણે જ તે પ્રદેશના અને પોતાના દેશના રાજકુટુંબ વછરા (હાલ જેને વઝીરસ્તાન કહેવાય છે તે કદાચ સાથે લગ્નસંબંધ બંધાવી દીધો હોય તો પણ એટલું હશે) કહે છે તે બરાબર લાગતું નથી; કેમકે મધ- તે ખરૂંજને, કે રાજા ખારવેલે આ પ્રકારનું જે પ્રજાનો મુલકt૯મહાભારત વિખ્યાત રાજા પાંડુની કોઈ પણ લગ્ન કર્યું હોય તે તે પિતે રાજકાજમાંથી રાણી માદ્રીનું મહિયર-તે પંજાબમાં આવેલ રાવી નિવૃત્તિ લીધી તે પૂર્વે જ થયું હોવું જોઈએ. અને અને ચિનાબ નદી વચ્ચેનો પ્રદેશ ગણાવાય છે. વળી તેમ થયું હોય તે હાથીગુફાના લેખમાં તેને નિર્દેશ વઝિરસ્તાનને પ્રાંત અફગાનિસ્તાનમાં (અગ્નિખૂણે) કરાયા વિના રહેવાય જ નહીં. તેમ સંસારની મોહપ્રવેશ કરતાં જ આવે છે એટલે માદ્ર પ્રજાના મુલકને, જાળમાંથી મુક્ત થવા જ્યારે નિવૃત્તિ સેવાતી હોય અફગાનિસ્તાનની સીમાની પેલે પાર કહેવો અને ત્યારે તે અવસ્થામાં તે લગ્ન કરીને, પાછી સાંસારિક તેની યે પશ્ચિમે વઝીરસ્તાનને કહે તે બધું અસંગત વિટંબણા માથે વહેરી લેવા જેવું કરવાનું માની દેખાય છે. છતાં એક વખત માની લ્યો કે, માદ્ર- શકાય જ નહીં. મતલબ કે સર્વે પરિસ્થિતિ તપાસતાં, પ્રજાના મુલક અને વઝીરપ્રદેશનાં સ્થાનને નિશ્ચિત આ લેખક મહાશયના કથનને ટકે મળતો દેખાતે
(૧૬) સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલું વલ્લભીવંશીઓનું રાજ્ય મળે છે ત્યાં તેના મુખ આગળના વિકાણકાર પ્રદેશને આ કહેવાનો અર્થ સમજાય છે.
નામથી ઓળખવામાં આવતો હતો. (૧૭) સરખા ઉપરની ટીકા નં. ૧૪
(૧૯) જુઓ પુ. ૩. ૫. ૧૫ ટી. નં. ૧૭. (૧૮) જુએ. પુ. ૧ પૃ. ૨૨૧ સિંધુ નદી જ્યાં સમુદ્રમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #395

==
પંચમ પરિચ્છેદ ]
નથી જ. છતાં અમુક પ્રકારે હકીકત ૦ આવી રહી મહત્વપૂર્ણ બનાવાના ખ્યાનથી તથા ઈતિહાસને પણ છે તો તેની ખોજ કરવી તે આપણું કર્તવ્ય ગણાય. ગૌરવવંતો બનાવે તેવી સામગ્રીથી ભરપૂર થઈ પડેલ એટલે સંશોધનરસિક વિઠ જજનેને તે કાર્ય ઉપાડી જોઈ શકાય છે, ત્યારે સહજ એટલું તે અનુમાન કરી લેવાની વિનંતિ છે. છતાં હમણું વિશેષ પુરાવા ન શકાય જ કે તેના રાજ્યકાળને શેષ ભાગ પણ આવાં મળે ત્યાંસુધી ઉપરની સર્વ હકીકત કબૂલ રાખતાં, જ ઉપયોગી–રાજકીય નજરે તેમજ પ્રજાષ્ટિએ= તેને પાંચ રાણી હેવાનું માનવું રહે છે.
કાયંથી અનલકત તો રહ્યો નહીં જ હોય? સિવાય, પુત્રપુત્રીઓ બાબતમાં શિલાલેખથી જણાય ઉપર જેમ એક લેખકના કથનથી, આપણે એ છે કે ઈ. સ. પૂ. ૪૨૨ માં તેને ત્યાં યુવરાજને અનુમાન દેરી ગયા છીએ કે તેણે રાજકાજમાંથી જન્મ થયો હતો. સંભવ છે કે આ યુવરાજ જ તેમજ સંસારિક કામમાંથી નિવૃત્તિ-અનાસક્તિ-ધારણ વક્રગ્રીવ નામ ધારણ કરીને પાછળથી કલિંગપતિ કરી લીધી હતી. તરીકે તેની ગાદીએ બેઠે છે. તે સિવાય વિશેષ હવે તેના રાજ્યકાળના પ્રથમના તેર વર્ષને ઈતિપુત્ર-પુત્રી હતા કે કેમ તે કયાંય સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવાયું હાસ નિહાળીએ. જો કે આખાયે શિલાલેખમાં દર્શાવેલી નથી જ, પણ સાહિત્યગ્રંથોમાં આલેખાયેલી હકીકતથી હકીકતનું એક પછી એક પંક્તિ લઇને ક્રમાનુસાર સમજાય છે કે, તેને વૈરેચક' નામે એક બીજો વિવેચન તે આપણે ગત પરિડેમાં આપી ગયા પુત્ર હશે. જેટલી હકીકત ઉપલબ્ધ થાય છે તે ઉપરથી છીએ જ. પરંતુ એક જ સ્થાને સમુહરૂપે જે વિવેચન આટલું તારવી શકાય છે. વિશેષ તે પ્રાચીન એક પારિગ્રાફના રૂપમાં કરવું જોઈએ તે કરવાનું ઈતિહાસની અનેક વિગતેની પેઠે હજુ સુધી ત્યાં બની શકે નહીં, તેથી અત્ર જરૂર જેગું વર્ણન અંધકારમાં જ પડયું રહ્યું છે એમ સમજી લેવું. આપીશું. શિલાલેખની સમગ્ર પ્રશસ્તિના વાંચનની
જે કે રાજા ખારવેલનો રાજઅમલ છત્રીસ વર્ષ સમાલોચના કરતાં એક વિવેચકે એ સાર દેરી જેટલો લાંબો કાળ ચાલ્યો છે, છતાં ઇતિહાસના બતાવ્યો છે કે, “ખારવેલ એક વર્ષ વિજય માટે
આલેખન માટે ઉપયોગી થઈ નીકળતો અને બીજા વર્ષે ઘેર રહેતા. મહેલ વિગેરે વિસ્તાર તથા શકે તેવું તત્ત્વ ધરાવતે હાથીગુંફા બનાવરાવત, દાન દે, તેમજ પ્રજાહિતનાં કાર્યો પ્રાસંગિક વિવેચન લેખ સિવાય અન્ય કોઈ દસ્તાવેજ કરતો.” આ ઉચ્ચારણકેવળ સત્ય જ છે. પણ આપણે
કે પુરા અદ્યાપિ પર્યત હાથ અત્યારે તે માત્ર તેની વિજય પ્રાપ્તિના પ્રસંગને લાગ્યો નથી. એટલે પ્રાચીન સમયના સર્વે રાજ- ઉલ્લેખ કરવાને જ હેવાથી, અન્ય ધાર્મિક તેમજ કર્તાઓ કે તેમના રાજઅમલ વિશે, જેમ વારંવાર પ્રજા ઉપયોગી કાર્યોનું વિવેચન આગળ ઉપર છોડી બનતું આવ્યું છે તેમ આ રાજવીના સંબંધમાં પણ અને અત્ર તે માત્ર તેનાં પરાક્રમનાં વર્ણન કરવાનું જ કેટલેક અંશે તે આપણે મૌન જ સેવવું પડશે. છતાં કાર્ય હાથ ધરીશું. જ્યારે કેવળ એક હાથીગુફાના લેખ ઉપરથી પણ જ્યારે તેના પિતા વૃદ્ધિરાજનું મરણ નીપજ્યું ત્યારે તેની કારકીર્દીના પ્રથમના તેરેક વર્ષ જેટલો કાળ તે તેની સમીપમાં પણ કદાચ નહીં હોય એમ પરિ
(૨૦) જ્યાં સુધી વિશેષ પાકો નિર્ણય ન થાય ત્યાં સુધી હકીત પૂ. ૩૫૬માં જણાવેલી છે તે). વધારેમાં વધારે એટલું જ સલામતીપૂર્વક માની લઈએ કે (૨૧) આની હકીકત માટે આગળ ઉપર રાજા મયુરતેની પ્રજાના માણસો તે તરફના ભાગ તરફ વેપારી સંબંધમાં વજન વૃત્તાંતે જુઓ. જોડાયેલા રહેતા હોવાથી એકબીજાને જણીતા થયા હતા. (૨૨) જૈન સાહિત્ય સંશાધા પુ. અંક 'થે (સરખા આગળ ઉપર સુમાત્રા, જાવા, આકપલેગની ૫. ૩૭૪,
૪૫

Page #396

ખારવેલના રાજ્ય વિસ્તાર
૩૫૪
સ્થિતિ જૈતાં બનવા પામ્યું હશે એવા અનુમાન ઉપર આપણે આવ્યા છીએ, એટલે રાજ્યપૂરા બરાબર સંભાળી લેવાના સંયોગામાં કે તેવી કાઈ તૈયારીમાં તે નહોતા તેવા સમયે તેના રાજ્યાભિષેક થવા પામ્યા હતા એમ કહી શકાય. છતાં શિલાલેખની પ્રથમની એ પંક્તિમાં લખાયલી હકીકતથી સમજાય છે કે, તેણે રાજ્યસંચાલનનો તાલીમ લેવા ઉપરાંત અમુક દરજ્જે લડાઈ લઈ જવાની અને તેની દારવણી કરી સાંગે પાંગ પાર ઉતારવાની શકિત પણ મેળવી લીધી હતી. એટલે ગમે તેવા કંફાડા સંજોગમાં તેણે રાજ્યલગામ મહેણુ કરી હતી છતાં, રાજદ્વારી કુનેહ વાપરી રાજગાદીની સ્થિરતા જમાવવામાં જ પ્રથમનું વર્ષ તેને પસાર કરવું પડયું હતું. આ તેનું રાજકીય ડહાપણુ હતું. પરંતુ એક અન્ય વ્યકિત, જે તેની માફક તાજેતરમાં જ તે સમયે ઉગતી જતી હતી તેણે તેના આ ડહાપણુને અન્ય સ્વરૂપે જ ગણી કાઢયું હતું. આ વ્યક્તિ ખીજું કાઈ નહીં, પરંતુ અંદ્રવંશની સ્થાપના કરનાર રાજા શ્રીમુખ શાતકરણી સમજવા. તે પણ રાજા ખારવેલની લગભગ ઉમરના હતા. તેમ તેણે પણ પેાતાના પિતા મગધપતિ રાજા નંદ બીજાના રાજઅમલે ખૂબ રાજકાજની તાલીમ લીધી હતી. આજ અરસામાં નંદ બીજો . મરણ પામ્યા હતા અને તેની ગાદીએ તેની ક્ષત્રિયાણી રાણી પેટે જન્મેલ નાના કુંવરાતે હુક્ક સ્વીકારાયેલ હેાવાથી, શૂદ્રાણી રાણી પેટે જન્મેલ આ શ્રીમુખ, નંદ ખીજાતે જ્યેષ્ઠ પુત્ર હોવા છતાં, મગધપતિ ખનતા અટકી પડયા હતા. એટલે તેણે પોતાના બીજા સહાદર સાથે મગધમાંથી રૂસણુાં લઇ, મધ્યપ્રાંતના રસ્તેથી દક્ષિણુ હિંદમાં ઉતરવા માંડયું હતું. પ્રથમમાં જખલપુર પાસેના પ્રદેશ કબજે કરી ત્યાંના મહારથીને તાએ કરી ત્યાં રાજગાદી સ્થાપવાના મન રહ્યો હતા. માત્ર છ માસ જેટલી અવધિમાં જ પ્રદેશ જીતતા જીતતા તે, રાજા ખારવેલના રાજ્યની પશ્ચિમ
કરી
(૨૩) જીએ હાથીગુફા લેખની ચેાથી પ ંક્તિ. (૨૪) આ કારણથી જ રાજા શ્રીમુખ તથા તેની પાછળ આવનાર પાંચ છ રાજાએ ‘આંધ્રભૃત્યા:’તરીકે ઓળખાવાયા છે. શૃંગનૃત્યા: અને આ આંધ્રભૃત્યા: ના અર્થાંમાં શું ફેર રહ્યો
[ દશમ ખંડ
હદ સુધી પાતે પહોંચી ગયા; અને ઉપરમાં જણાવ્યા પ્રમાણે રાજા ખારવેલ જે કફેાડા અને કપરા સોગામાં તખ્તનશીન થયા હતા તે પરિસ્થિતિને લાભ લેવા તત્પર થયેા. તેના મનમાં એમ કે, આ છ માસમાં જ મગધથી છૂટા પડીને જબરદસ્ત પ્રદેશના સ્વામી પોતે બની શકયા છે એટલે તેની વિગ્રહ કરવાની શક્તિ પણ અતુલ છે, તેમ પોતે રાજદ્વારી પટુતા ખેલવામાં પણ કુશળ છે; જેથી આ ઉગતા ખારવેશ્ચને પણ તુરતમાં જ દાખી દેશે. આવી કલ્પનામાં તે આગળ ને આગળ ધસી, કર્લિંગની સરદ ઉપર આક્રમણ લઇ ગયા. એટલે તુરત જ પેાતાની શક્તિને કે સંયોગને જરા પણ વિચાર કે કનવાર કર્યા વિના૨૩ સાહસિક ખારવેલ પાતે જ સૈન્યની સરદારી લઇને તેને સામના કરવા મેદાન પાયો. બન્નેનેા ભેટા થયા. મહાસંગ્રામ મંડાયે!. યુદ્ધમાં રાજા શ્રીમુખને પીઠ ફેરવવી પડી; એટલે સુધી કે રાજા ખારવેલે તેને પીછા પકડયા અને ઠેઠ નાસિક સુધી નસાડી મૂકયા તથા પોતાના ખંડિયા ખનાવી “ આંધ્રભત્યા : ”ની છાપ૪ તેના શીરે ચાંટાડી ત્યારે તે જપ્યા. આ પ્રમાણે ગાદીએ ખેસતાં વેંતજ, મહાપરાક્રમી એવા રાજા શ્રીમુખ જેવા રાજકીય હરીફ ઉપર કૃતેહ મેળવી, હિંદના પશ્ચિમ કિનારા સુધીના મુલક ઉપર પેાતાને વિજયવાવટા ફરકતા કરી શકયા હતા, તેમ આંધ્રપતિનાં સરદારશ જેવા રાષ્ટ્રિકા અને ભેજાને પણ પરાજીત કરી દીધા હતા. એટલે આ ખેવડા વિજયથી નર્મદા અને કૃષ્ણા નદી વચ્ચેના સર્વ પ્રદેશ ઉપર તેનું સ્વામિત્વ સ્વીકારાયાનું ગણવું રહેશે. તે ખાદ નિયમ પ્રમાણે એક વર્ષ આરામ લઇને વળી કૃષ્ણા નદીની દક્ષિણે પ્રયાણ કર્યું. એમ વર્ષ દર વર્ષે ઉત્તરાત્તર ચડાઈ કર્યા કરીને, પલ્લવ, ચેાલા અને પાંડય રાજાઓને શરણાગત કરીને, દક્ષિણ હિંદના મદુરાનગર સુધીના દેશ જીતી લીધેા હતા. વચ્ચે પ્રસંગ મળતાં–મગધપતિ
་་
છે તે માટે જુએ ઉપરમાં. પૃ. ૨૮૪ ટી, ન. ૪૭
આંધ્રભૃત્યા:ની છાપ ક્રચારથી ઉતરી ગઇ છે તે આખા વિષય બહુ રસિદ્ધ છે તે સઘળું શાતવહન વંશના વૃત્તાંતે જણાવવામાં આવરો.

Page #397

પચમ પરિરછેદ ] તથા પ્રાસંગિક વિવેચન
૩૫૫ બૃહસ્પતિમિત્ર ઉર્ફે નંદ આઠમા ઉપર હલ્લે લઈ સાલ આવી પહોંચી. તે સમયે મગધપતિ તરીકે નવમા જઈ પોતાના પગે નમાવી પેલી કલિંગજીની મૂર્તિ જે, નંદને રાજ્યાભિષેક થઈ ચૂક્યું હતું. તેના વ્યવહાર આ નંદ આઠમાન દાદા નંદિવર્ધન ઉર્ફે નંદ પહેલે, અને રાજકુશલ મહાઅમાત્ય મંત્રી શકવાળની પિતાના દાદા ક્ષેમરાજ પાસેથી ઉઠાવી લઈ ગયો રાજનીતિથી ઉત્તર હિંદની અંધાધુંધી અદશ્ય થવા હત તે, પાછી પિતાની પાટનગરે લઈ આવ્યો હતો. લાગી હતી તથા કમેક્રમે નંદ નવમાની સત્તા ઉત્તર આ જ સમયે દક્ષિણ હિંદમાંના મદુરા પાસે જમાવટ હિંદમાં જામવા માંડી હતી એટલે પણ રાજા ખારવેલને કરી પડેલ પેલા સિંહલદ્વીપવાળા લુટારૂટોળાના સરદારને ઉત્તર હિંદ તરફ નજર નાંખવાની જરૂર નહોતી કાને આ વિજયના સમાચાર આવી લાગતાં, આગળ પડી; તેમ પંચમ આરાજન્ય કાળભગવાનની પેલી વધવાની જે તૈયારી કરી રહ્યો હતો, તે પડતી મૂકીને ભૂમિતૃષ્ણાની અસરથી તે હજુ વિમુખ હતે ૨૭ તેથી પાછો નાસી ગયે હતો. એટલે વળી નિયમ પ્રમાણે દક્ષિણ હિંદનું સાર્વભૌમત્વ મળી જતાં તે નિરાંત એક વર્ષના આરામ બાદ રાજા ખારવેલે દક્ષિણમાં વાળીને બેસી રહ્યો હતો. એટલે આત્મકલ્યાણું જઈ મદુરા શહેરમાં બધે તેની આસપાસના મુલકમાં સાધવામાં જ તેનું ચિત્ત પરાવવા લાગ્યું. તે માટે જે નાની નાની મંડીઓ-બજાર-જેવી સ્થિતિ, ઉપરની દક્ષિણ હિંદના આ ચક્રવતીએ ધર્મરાજ્યના ચક્રની લુટારૂ અને બદમાસ ટોળીએ ધામા નાંખીને ઉભી પ્રાપ્તિ કરવામાં જ શેષ જીવન ગાળવા માંડયું. કરી હતી તે બધી ઉખેડી નાંખી તેમનું નામ નિશાન તેના રાજદ્વારી જીવન વિશે હાથીગુંફાના લેખધારે કાઢી નાંખ્યું. આમ કરીને ઠેઠ કન્યાકુમારી આપણે જે જાણી શક્યા છીએ તે ઉપર પ્રમાણે છે. સુધીને મુલક નિષ્કટક બનાવ્યો તથા કલિંગ પરંતુ એક લેખકે ૨૮ એટલે સુધી જણાવવાની ઉરીય, તામીલ અને તેલગુ એ ત્રણે ભાષા બોલતી હિંમત કરી છે કે, Kharvela had sea-borne પ્રજાના જે વિભાગ કેટલાયે વર્ષોથી પડી ગયા હતા trade with Persia. Probably he had તેનું એકીકરણ કરી મૂક્યું અને પોતાના ત્રિકલિંગ also colonies in Burmah and further સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરી દીધી. આ સમયથી India=ખારવેલના (સમયે) ઇરાન સાથે દરિયાઈ ત્રિકલિંગાધિપતિ સમ્રાટ ચક્રવર્તી ખારવેલના ઉપનામને માર્ગ વેપાર ચાલતો હતો. વિશેષ સંભવિત છે કે, પિતે લાયક ઠર્યાનું કહી શકાશે.
બર્મા અને દૂરના હિંદમાં તેના સંસ્થાને પણ હતાં. આ સ્થિતિએ પહોંચતાં ઈ. સ. પૂ. ૪૧૫ ની તેમની કહેવાની મતલબ એ છે કે, જેમ હિંદનો
| (૨૫) આ બનાવ રાજા ખારવેલ ગાદીએ બેઠા પછી દેહસંધાતની બીના સાથે સરખાવવી પડશે. તેમાં ૧૩ વર્ષ અગિયાર વર્ષે ન હોવાનું લેખ ઉપરથી સમજાય છે. લિપિત્તોએ વાંખે છે પરંતુ સંભવિત છે કે જેમ પંડિત હિસાબ કરતાં તેને સમય મ. સ. ૯૮+૧૧=૦૯=ઈ. સ. પાંચમાને આંક પ્રથમ ૧૬૫ ઉકેલાયો હતો અને હવે ૧૦૩ પૂ. ૪૧૮ આવે છે. (જુઓ નીચેની ટીકા નં. ૨૬ નું લખાણ), માન્ય રહ્યો છે, તેમ અહીં પણ ખલના થઈ હોય ત્યારે
(૨૧) નયરના દેહ સંધાતને તોડયો. એમ જે લખાણ ખરી રીતે તે આંક ૭૩-૧૩ કે તેની આસપાસના હેય. છે તે નીચે પ્રસંગ સમજવો.
(૨૭) તેમ રાજા નદે પણ દક્ષિણ હિંદ તરફ નજર ૨જા ઉદયાલવના વૃત્તાને જણાવી ગયા છીએ કે, તેના કરવી નથી. બાકી જે તેણે ધાર્યું હેત તે ઈ. સ. ૫. પુત્ર અનુરૂદ્ધ અને સૈન્યપતિ નાગદશકે દક્ષિણહિંદ ઉપર ૪૫ થી જ્યારે ખારવેલે નિવૃત્તિ અંગીકાર કરી અને ૩૯૩માં છત મેળવી સિંહલદ્વીપની ભૂમિને પણ મગધપતિની મરણ પામ્યા તે વચ્ચેના ૨૩ વર્ષમાં તે દક્ષિણ હિંદમાં કાંઇને આણામાં લાવી મુકી હતી. તેને સમય આપણે (જુઓ કાંઈ નવા જૂની કરી શકત. ૫ર તુ કાંઈ નથી કર્યું તે બતાવે ૫. ૧ સમયાવલીમાં ઈ. સ. પૂ. ૪૯૧=મ. સં, ૩૬થી છે કે તેને પણ ભૂપ્રાપ્તિની લોલુપતાને મેહ લાગ્યા હતા, ઈ. સ. પૂ.૪૮૨ મ. સ. ૪૫ની હકીક્ત) જે કરાવ્યો છે તે આ (૨૮) જુએ જ, આ હિરી સે. ૪, ૨, ભાગ૧૫,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #398

૩૫૬ રાજ્ય વિસ્તાર
[ દશમ ખંડ પશ્ચિમ તરફ ઈશન સુધી તેના સમયે વેપારીઓ વેપાર names he rightly recognised the South બેતા હતા તેમ હિંદની પૂર્વ તરફના બર્મા અને તેની યે Indian names Chola, Pandya, Pahlava પર્વમાં આવેલ, ઇન્ડોચાઇના, સુમાત્રા, જાવા અને or Pallava and Malayali or Cheras આકપલેગવાળા દ્વીપ સાથે પણ વેપાર ચલાવતા કલિંગની પ્રજ, દૂર પૂર્વના હિંદમાં અને હિંદી હતા. બકે બનવાજોગ છે કે, આ બાજુ પૂર્વના આર્કાપેલેગમાં જઈને વસાહત કરવામાં અગ્રેસર દરિયામાં તો રાજા ખારવેલની આણમાં કેટલાક હતી..હિંદી આપલેગોની વસાહત જમાવવામાં, મુલાક પણ આવી ગયો હતો. આ વિધાન ઉપર દક્ષિણ હિંદની જાતેએ અતિ મહત્વપૂર્ણ હિસ્સો જવાને તે લેખકે કાંઈ ખુલાસો કર્યો નથી એટલે પૂરાવ્યાની હકીકત મિ. કર્ને સ્વીકારી હતી. સિબિરીંગ જેમ, ખારવેલના કુટુંબવાળા પારિગ્રાફના વર્ણનમાં (જેનો અર્થ કાળુ-સામર્થ થાય છે) જાતના તેની એક રાણી સંબંધી તે જ લેખકે કહેલી હકીકતને ચોલિય, પાંડિય મેલિયલ, દેપારી અને પલવી નામના આપણે અતિશયોક્તિપૂર્ણ ગણીને વિશેષ સંશોધન પાંચ વિભાગ ઓળખાય છે. વળી) દક્ષિણ હિંદના માટે એક બાજુ રાખી મૂકવી પડી છે, તેમ આ ચેલા, પાંડિયા, પહલવ અથવા પલ્લવ અને મલયલી કથનને પણ તેજ કટિમાં હાલતે રહેવા દઈશું. છતાં અથવા ચેરા જેવાં નામમાં, આ પાંચે નામોની માનવાને કારણે મળે છે કે, તેમનું આ અનુમાન, વાસ્તવિકતા હવાને તેણે સ્વીકાર કર્યો છે.” મતલબ વર્તમાનકાળે જે એક હકીકત આ ટાપુઓના વતની. તેમની કહેવાની એ છે કે, સુમાત્રા, જાવા, આકએના નામોચ્ચારણને અંગે ઉભી થવા પામી છે તેને પેલેગમાં વર્તમાન કાળે વસી રહેલી જે પ્રજા અનુસરીને ઘડાવા પામ્યું હોય. [ ટીપ્પણ–આ પ્રશ્ન સિંબિરિંગ નામે ઓળખાય છે તેમના પાંચ પેટા છણાઈને હજુ છેવટના નિર્ણયાકારે પહોંચ્યો નથી, વિભાગો છે. તેમનાં નામ આબેહુબ રીતે દક્ષિણ પરંતુ વાંછુક વર્ગ તેમાં આગળ વધવું હોય તે વધી હિંદમાંની પ્રજાને મળતાં આવે છે જેથી તે બન્નેની શકે તે માટે તેમની પાસે કેટલીક વિગતે રજુ કરવા સામ્યતા-સાદપણું પુરવાર થાય છે. તેમ પ્રાચીન યોગ્ય ધારીએ છીએ. તે સંબંધમાં એક ગ્રંથકારે૨૯ સમયે કલિંગની પ્રજા પણ દરિયો ખેડી દૂરદૂરના જણાવ્યું છે કે “The people of Kalinga મુલકમાં જઈ વસી રહેવાની ખાસિયત ધરાવતી were the pioneers of Indian coloniza- હતી એટલે બધા સંજોગો મળતા આવી રહે છે. tion in further India and the Indian વળી પિતાના કથનના ટેકામાં જણાવે છે કે, Archipelago... Kern recognised that "The Kalingan origin of the earliest South Indian tribes took the most colonists from India does not depend prominent part in the colonization of merely on the terms now applied to the Indian Archipelago and among Indians in the Archipelago but also the Simbiring tribe (which means the on definite Archäological and historical Black) there are five sub-divisions evidence=241479251 Mini Ganea of 1711411 designated Choliya, Pandiya, Meliyala, સંબોધવામાં આવે છે તેથી જ તેઓ અગાઉના વખતમાં Depari and Palawi. In these five હિંદમાંથી આવ્યા હતા અને કલિંગની પ્રજામાંથી
(૨૯) જુઓ આર. ડી. બેનરજી કત હિસ્ટરી એક પણ, દેવાની અતિ ઉષ્ણુતાને અંગે કાળી ચામડીવાળી બની રહી ઓરીસા ભાગ ૧ પૂ. ૯૩ મુદ્રિત કલકત્તા ૧૯૩૦ છે. એટલે તે પરથી તેમનું સામ્ય બતાવવાને આ પ્રયાસ છે, * (૩૦) સિબિરિન એટલે કાળું અને દક્ષિણ હિંદની પ્રજા | (i) મજકુર પુસ્તક ૫, ૯૪,

Page #399

પચમ પરિચ્છેદ ]
ઉતરી આવેલા કાંઈ પુરવાર થતા નથી, પરંતુ સ્થાપત્યના અને ઐતિહાસિક અન્ય પુરાવાથી પણ તે સાખિત થઈ શકે છે.” મતલબ કે તેમના આ કથનને તેઓ કેવળ અનુમાન નહીં પણ એક ઐતિહાસિક સત્ય બિના લેખવાનું સૂચવે છે. તેમની સૂચના આપણે વધાવી લઈએ તાપણ એટલું જ કહી શકાય કે, સુમાત્રા, જાવા અને આર્કીપેલેગાની વસ્તીને અમુક ભાગ, મૂળે કલિંગની પ્રજામાંથી ઉતરી હતા. પર`તુ એમ તેા સાષ્ઠિત થયું નહીં જ કે તે પ્રાંતા રાજા ખારવેલની સત્તામાં આવી ગયા હતા. તે જ પ્રમાણે કલિંગપ્રા અંગેની ઇરાની અખાત તરફની સ્થિતિ પણ થવા પામી હતી?, ]
આવ્યે
કહેવાય
ઉપર પ્રમાણે તેનું રાજદ્વારી જીવન અને રાજ્યવિસ્તારનું વિવેચન હાથીણુંક્ાના લેખમાંથી જેટલું તારવી શકાયું તેટલું આલેખી બતાવ્યું છે. ધાર્મિક વિવેચન નીચેના પારામાં જણાવ્યું છે.
તથા પ્રાસંગિક વિવેચન
લેખની હકીકતથી જાહેર થયું છે કે, જેમ તે રાજકીય બાબતમાં રસ લઈ રહ્યો હતા તેમ ધાર્મિક અને સામાજીક જીવનમાં પણ ધાર્મિક તથા સાથે સાથે પ્રવૃત્ત રહ્યા કરતા સામાજીક જીવન હતા; તેથી આપણે તેને પેાતાના જીવનના એક વર્ષે લડાઈના રણ
ક્ષેત્રે ઝઝુમતા અને બીજે વર્ષે કાંઇક પ્રજોપયેાગી કે આત્મકલ્યાણનું કાર્ય કરતા નિહાળી રહ્યા છીએ, લેખમાં પ્રથમના તેર વર્ષના બનાવનું દર્શન કરાવાયું છે તેમાંથી અડધાઅડધ રાજકીય પ્રવૃત્તિને સમય ખાદ કરતાં છ એક વર્ષ આ પ્રકારનાં જીવનનાં રહેશે. તેને વૃત્તાંત અનુક્રમ વાર તેમજ વિસ્તારથી સમજુતિ સાથે લેખના અનુવાદવાળા પરિચ્છેદે અપાયા છે. અત્ર તેને ટ્રક સાર જણાવીએ કે, એકાદ વરસ તેણે રાજનગરે કીલ્લા વિગેરેની મરામત કરવામાં ગાળ્યું હતું, એકાદ વર્ષ કુમારિપર્વત-ગારથગિરિ ઉપર વિહારા —સ્તૂપા ઈત્યાદિ બનાવવામાં, તેમજ એક વર્ષ
(૩૨) જીઓ ઉપર પૃ. ૩૫૧ ટી. નં. ૧૪ (૩૩) આ સ્થાને આવડા મોટા અને મહામુલા મહા
૩૫૭
પેાતાના વંશના સ્થાપક અને તે પર્વત ઉપર મેક્ષપદને પામેલ એવા મહામેધવાહન વિજય પ્રવૃત્તચક્ર કરકંડુ મહારાજની કાર્યનિષિદી બનાવવામાં ગાળ્યું હતું. વળી એક વર્ષ તે પ્રાંતમાં દુષ્કાળ પડવાથી પૂર્વે ખેાદાયેલી ગંગા નદીમાંથી નહેર લંબાવો, પીવાનું પાણી આપો તેમજ ખેતીના કાર્યને સરળ બનાવી, પ્રજાને રાહત આપતાં કાર્યો કરવામાં અને કર માફ કરી રાજસૂય યજ્ઞ કરવામાં પણ ગાળ્યું હતું. તેમ એક વર્ષે વળી, ગેાદાવરી અને કૃષ્ણા નદી વચ્ચેના પ્રદેશમાં પલ્લવ રાજાને હરાવીને ત્યાં મહાવિજયપ્રાસાદ લગભગ ૩૮ લાખના દ્રવ્યના ખર્ચે ઉભા કરાવ્યા ઉપરાંત જે શ્રુતજ્ઞાનના લાપ થવાને નિર્માયા હતા તેમાંના એક પૂર્વના ૬૪ અધ્યાયને ફરી લખાવી—વિશેષ નકલા ઉતરાવીને વહેંચી દેવરાવી—તે જ્ઞાનને જીવંત ખનાવવામાં એક વર્ષ ગાળ્યું હતું. વિશેષમાં ઉપરના સર્વેને ટપી જાય તેવું જે કાર્ય તેણે ઉપાડયું હતું અને જે માટે મોટા રણસંગ્રામ ખેડવા પણ તૈયાર હતા, તે તે પેલી કલિંગજીન મૂર્તિને મગધમાંથી પાછી લાવો સ્વસ્થાને પુનઃસ્થાપિત કરવાને લગતું હતું. આ પ્રમાણેનાં છ વર્ષનાં સામાજીક કાર્યાં કરતાં, વચ્ચે પેાતાને ત્યાં યુવરાજના જન્મને ખુશા લીવાળા પ્રસંગ સાંપડતાં, તેને પણ યથાયિત રીતે ઉજજ્યેા હતેા.
હતા.
ઉપર વર્ણવેલા બનાવના વાચનથી એક વાત સ્પષ્ટ રીતે એ તરી આવે છે કે તેણે ભલે સામાજીક અને ધાર્મિક કાર્ય કરી ખતાવ્યાં છે, છતાં ઉડાણમાં ઉતરીને જોઇશું તે તેમાં વિશેષ પણે તેા, જેને દેવળ ધાર્મિક દૃષ્ટિએ આત્મહિતનાં અને કલ્યાણુ માર્ગનાં કહેવાય, તેવાંજ કાર્યાના સમાવેશ થતા હતા. ચાખ્યું અને કેવળ પ્રજાને ઉપયાગી કહી શકાય તે તે માત્ર નહેરવાળું જ કહી શકાય તેમ છે. અને તે પણ જે કુદરતે તે સમયે અવકૃપા ન કરી હાત, તે નહેરવાળું કામ તે હ્રાય ધરત કે કેમ તે એક પ્રશ્ન જ થઈ રહેત.
વિજય પ્રાસાદ ઉભેા કરાવવાને શું કારણ તેને મળ્યું હતું તે તેના જીજ્જન પ્રસ’ગમાંથી તારવી શકાતું નથી.

Page #400

૩૫૮ રાજા ખારવેલનું ધાર્મિક
[ દશમ ખંડ એટલે આપણે તેનું જીવન લોકોપયોગી કાર્યમાં વ્યતીત જતા હતા તથા હિસ્ટરી ઓફ રિસાના વિદ્વાન કર્યાને બદલે લોકને પિડિત કરવાથી કે અન્ય પ્રકારે ગ્રંથકારે તો ભારપૂર્વક તેમાં ઉમેરો કરી બતાવ્યો છે હેરાન કરી રંજાડવામાંથી દૂર રહ્યું હતું એમ કહીએ, કે, ત્યાંની વસી રહેલી પ્રજા મૂળે દક્ષિણ હિંદની અથવા તેમ પણ નહિ તે છેવટે પ્રજા કલ્યાણનાં કાર્યો કલિંગ પ્રજામાંથી ઉતરી આવ્યાના સ્થાપત્ય વિષયક પરત્વે તેણે તટસ્થવૃત્તિ કે ઉદાસીન વૃત્તિવાળું અને ઐતિહાસિક પુરાવા પણ મળી આવે છે એટલે જીવન પસાર કર્યું હતું એમ કહીએ, તે પણ વાસ્ત- આ ત્રણેય કથનનું એકીકરણ કરીશું તે માનવું પડશે વિક લેખાશે.
કે, રાજા ખારવેલના સમયે પર્યટન ખેડતા શાહ અંતમાં તેણે પોતે ઉપાસકનાં વૃત્તો લઈ, સોદાગરે કે તેમના આશ્રિત જનોએ જ ત્યાં વસાહત સ્વકલ્યાણને અર્થ નિવૃત્ત થઈ ગિરિનિવારણ સેવી લીધો કરવા માંડી હશે; તેમ થયું હોય તે તેઓની સાથે હતા. હવે જે હકીકત અન્ય સ્થાને જણાવાયેલી તેમના ધર્મનાં અવશેષો લઈ જવામાં આવ્યાં હોય ક્યાંય દષ્ટિએ ચડતી નથી તે ઉપર વાચક વર્ગનું અને ત્યાં તેનું બીજારે પણ થયું હોય તે સમજી ધ્યાન ખેંચીને આ પારીગ્રાફ સમાપ્ત કરીશું. શકાય તેવું છે. પરંતુ આ વિદ્વાન મહાશયને બીજાઓના
તે ચુસ્ત જેન હતો એ વાત તે નિવિવાદ રીતે મતને સંમત થતા જે કેટલીક મુશ્કેલીઓ આવે છે તે સિદ્ધ થઈ ગઈ છે. અને તેથી જ તેણે કલિંગજીન અન્ય રીતે વ્યક્ત કરતાં જણાવે છે કે૩૫ (૧) મૂર્તિનું મહામ્ય પિછાણીને મગધપતિ જેવા બળવાન Trikalinga form cannot be proved to સમ્રાટની સામે થવાનું તથા ઠેઠ તેના રાજમહેલ સુધી have existed in the first century B. C. પહોંચી જઈ તે મૂર્તિ ઉપાડી લાવવાનું જોખમ ખેડવા or A. D.=ઈ. સ. પૂ. ની કે ઈ. સ. ની પહેલી જેવું સાહસ ઉપાડયું હતું. આ વિશે મિ. જાલ કાપે. સદી સુધી ત્રિકસિંગ એવા શબ્દનું–રૂપનું–અસ્તિત્વ જ ન્ટીઅર નામના વિદ્વાને સમાચના કરતાં ઉદ્દગાર પૂરવાર થઈ શકતું નથી. એટલે તેમનું કહેવું અને કાઢયા છે કે, ૪-why should be have માનવું એમ થાય છે કે, ત્રિકલિગ એ શબ્દ જ જ્યાં chosen so strange an object, if he ઈ. સ. ની કેટલી યે સદી બાદ વપરાશમાં આવ્યાનું had not been a believer in the Jina= દેખાય છે ત્યાં કલિંગ પ્રજામાંથી ઉત્પન્ન થયેલ આ જે તે (રાજા ખારવેલ) જનને ઉપાસક-અન્યાયીન પ્રજા સુમાત્રા-જાવા ઈ. માં આવીને જે વસી હોય હેત તે, શા માટે તેણે આવી વિચિત્ર વસ્તુને તે તેને સમય તો તેનાથી પણ મોડો જ થાય. જ્યારે (નમૂર્તિને) લડાઈના ઉત્પાદન-કારણરૂપ પસંદ કરી ખારવેલને સમય આપણી માન્યતા પ્રમાણે ઈ. સ. પૂ.ની હેત? મતલબ કે તે જેન હોવાથી જ, તેણે તે મૂર્તિ ચોથી ને પાંચમી સદીનો તથા વિદ્વાનોની માન્યતા માટે લડી કાઢવાનું પ્રાણસમાન ગયું હતું. વળી પ્રમાણે તેનાથી અઢીસો વર્ષ બાદ એટલે ઈ.સ. પૂ.ની આપણને, એક નહીં પણ બબે (જુઓ ઉપરમાં બીજી સદીમાં છે. આવા સંજોગોને લીધે બન્ને વસ્તુને પૃ. ૩૫૧માં. કો. ૩. વાળું, તેમજ તેજ પૃષ્ઠ ઉપરનું મેળ બેસત થતું નથી એટલે કલિંગની પ્રજામાંથી જ. આ. હિ. રી. સે. ના લેખકનું અવતરણ) વિદ્વાન. તે બાજુની પ્રજાને ઉદ્દભવ માની શકાય જ નહીં. એ સૂચવ્યું કે રાજા ખારવેલના સમયે કલિંગના (૨) વળી પોતે જણાવે છે કે The question પ્રજાજને પશ્ચિમે ઇરાની અખાત સુધી અને પૂર્વમાં of the religion of the original colonists આર્કાપેલેગોના ટાપુ સુધી વેપારાર્થ દરિયાઈ સફરે to further India and the Indian
(૩૪) ઈ. એ. ૧૯૧૪ પૃ. ૧૭૩. (૫) એ હિસ્ટ્રી ઓફ રિસા ૫.૧
(૧) તેજ પુસ્તક છે. •

Page #401

પંચમ પરિચ્છેદ ]
Archipelago is still the subject of a very great controversy... Results of excavations prove the earliest Indian colonists were Hindus i. e. Brahmanical faith, then Buddhism while Jainism does not appear at all= દૂર પૂર્વના હિંદુ અને હિંદીઆ’પેલેગાના મૂળવતનીએના ધર્મ વિશે હજુ પણ તીવ્ર મતભેદ ચાલે છે— ખેાદકામનાં પરિણામે તેા એમ સાબિત થાય છે કે હિંદમાંથી આવનારા (હિંદીએ) પ્રથમ બ્રહ્મધર્મના હિંદુએ અને પછી બૌદ્ધો હતા; જ્યારે જૈતેનું તા નામ નિશાન પણ નથી. એટલે તેમનું મંતવ્ય એમ છે કે હિંદીઆ પેલેગામાં જે લોકેા હિંદમાંથી આવીને પ્રથ મથી વસ્યા હતા, તે અનુકમે બ્રાહ્મણધર્મના, તથા ઐાદ્ધધર્મના જ હાવાનું, શેાધખાળ-ખાદકામથી મળી આવતી વસ્તુઓ ઉપરથી સાબિત થાય છે. અને જૈનેા તેા હતા જ નહીં. એટલે આ વસાહતાના ધર્મ વિશે તીવ્ર મતભેદ રહે છે. મતલબ એ છે કે, ખેાદ કામનું પરિણામ જુદી વસ્તુ બતાવે છે અને વિદ્વાનેાની માન્યતા ભિન્ન થાય છે. એટલે એમની મુંઝવણ એ છે કે; એકબાજુ ખેાદકામ એમ પાકારે છે કે, હિંદમાંથી વસાહત જે થઇ હતી તે બ્રાહ્મણાની અને બૈદ્યોની હતી અને તેમને–તે હિંદુઓનેત્રિકલિંગ-કલિંગના સમુહમાંના કાઈ દેશની પ્રજા તરીકે માને તે તેમની તે પ્રદેશમાં થયેલી આયાત ઇ. સ. પૂ. ની બે સદીની કે બહુતા ઈ. સ. ની ખીજી સદીની માનવી જોઇએ; પરંતુ ત્રિલિંગ શબ્દ ઉપયેગ જ ઈ. સ. ની કેટલીયે સદીબાદ વપરાશમાં આવ્યા છે, એટલે તે બન્ને હકીકત મળતી આવતી નથી માટે તેમના ધર્મ વિશે તીવ્ર મતભેદ રહે છે. તેમના આ બન્ને મંતવ્યના કથનમાંથી
તથા સામાજીક જીવન
(૩૭) તે પુસ્તક પૃ. ૯૫:
It is now universally acknowledged that
tho Talaing people of Burma though of Mon origin, obtained their name from Tri-kaling =હવે તે! સત્ર માન્ય થઇ પડ્યું છે કે, બર્માની તલૈંગ પ્રજાની ઉત્પત્તિ, ભલે મેાનમાંથી થઈ છે પરંતુ તે તલૈંગનું
૩૫૯
તાત્પર્ય એ નીકળે છેકે, ખાદકામથી અલબત્ત સાબિત થાય છે કે આ†પેલેગાના વતની મૂળે બ્રાહ્મણ કે બૌદ્ધ સંસ્કૃતિને ભજનારા હાવા જોઈ એ અને તેમની આયાત છે. સ. ની બીજી સદીમાં મેડામાં મેાડી થઈ
હાવી જોઇએ, પરંતુ જે હિંદુ વહેલામાં વહેલા ત્યાં આવીને વસ્યા હોય તે Talaing તલગ૭ (બર્મામાં વસતી એકાત )જ હતા. તલૈંગ તે ત્રિકલિંગમાંથી ઉદ્ભવ્યા છે. અને ત્રિ:લિંગના ઉદ્ભવ જ ઈ. સ. ની ઘણી સદી બાદ થયેા છે. એટલે સંસ્કૃતિના ઉદ્દભવના સમય મેડામાં ખેડા ઈ. સ. ની ખીજી સદીને જે ખાદકામ પુરવાર કરી રહ્યો છે તે આ ત્રિકલિંગ શબ્દની ઉત્પત્તિના સમય સાથે ( ઇ. સ. ની ધણી મદીનેા મનાય છે માટે ) મેળ ખાતા નથી. માટે સંસ્કૃતિ કયા ધર્મની ગણવી તે વિશે અત્યારે તે બહુમતભેદ રહ્યો ગણવા પડશે. અથવા ઉપરના મંતવ્યને ઉથલાવીને ખીજા રૂપમાં રજુ કરીએ કે તેમના મંતવ્યનું સમાધાન થઈ જાય અને તેમની મુંઝવી રહેલી મુશ્કેલીઓને ઉકેલ આવી ગયા કહેવાય, તે રૂપ આ પ્રમાણે કહી શકાય; કે જો ત્રિકલિંગ શબ્દનું અસ્તિત્વ ઈ. સ. પૂ. ની ખીજી સદીનું અથવા મેડામાં મારું, ઈ. સ. ની ખીજી સદીનું પુરવાર થઈ જાય તા ત્રિકલિંગની પ્રજા બર્મામાં થઈ ને, હિંદી આ પેલેગામાં જઈ વસી રહી ગણાય અને તે પ્રમાણેની સ્થિતિ સર્જાય તા. ખાદકામના પરિણામને પણ સમર્થન મળતું ગણાય; વળી તે પ્રમાણે ધતાં, ત્યાં પ્રથમ બ્રાહ્મણા અને પછી બૌદ્ધો આવ્યા કહેવાય. એટલે કે જો એમ પુરવાર કરી દેવાય કે ત્રિકલિંગ શબ્દનો વપરાશ ઈ. સ. ની બીજી સદીમાં અથવા તે પૂર્વેમાં પણ હતી જ તે, બધી ધડ ( ઐતિહાસિક તેમજ સ્થાપત્યની ) બંધએસતી થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે વસ્તુ
મૂળ તે ત્રિકલિંગમાંથી જ છે. (કહેવાની મતલબ એ છે કે બર્મામાં જેને તલૈંગ હેવાય છે, તેનું મૂળ અત્યારે તે મેનમાંથી થયું મનાય છે, પરં'તુ આધેઆધે જતાં તે તેનુ મૂળ ત્રિકલિંગ પ્રજામાંથી જ મળે છે તે સર્વાંત્ર સ્વીકારાયલી ખીના તરીકે જ લેખાય છે.

Page #402

૩૬૦
રાજા ખારવેલનું ધાર્મિક
[ દશમ ખંડ
સ્થિતિ છે કે નહિ તેજ હવે આપણે જેવું રહે છે. વિદ્વાન લેખકના મત પ્રમાણે સ્થાપત્ય વિષયક અને
જેકે મજકુર વિદ્વાન લેખકે, પોતાની રીત પ્રમાણે, ઐતિહાસિક પુરાવાથી સાબિત થઈ શકે છે કે ઈ. તેજ પુસ્તકમાં આગળ જતાં પૃ. ૯૭ થી ૧૦૭ સ. પૂ. ની અથવા તો ઈ. સ. ની એકાદ સદીના અરસામાં સુધી પાસીફીક મહાસાગરમાં આવેલ અનેક ટાપુઓની ત્યાં હિંદી પ્રજાએ વસવાટ કર્યો હતો એ પ્રમાણે પુરાતત્વ ને લગતી હકીકત વિશે અનેક વિદ્વાનોનાં ત્રીજો મત છે. રાજા ખારવેલના જીવન વૃત્તાંતથી હવે ઉતારા લઈ અમુક નિર્ણય ઉપર આવવા મહેનત તે આપણે જાણી શક્યા છીએ કે તેને સમય ઈ. સ. પૂ. કરી છે, પરંતુ છેવટ તે અનિશ્ચિત જ રહ્યું છે. તે પણ ચોથી સદીને હતો તેમજ તે પોતે ત્રિકલિંગાધિએટલું સ્પષ્ટ થાય છે કે, તેઓ મિ. પેરી નામના પતિ હતું તથા તેની આણચક્રવર્તી સમાન હતી. આ સર્વ વિધાનના મતને વધારે મજબૂત અને વજનદાર સ્થિતિને-ચારે મતને-જો સાર એકત્ર કરી ગુંથીશું લેખી અત્યાર સુધીના હિંદી અને યુરોપી વિદ્વાને તો માનવાને કારણ રહે છે કે, હિંદની તે સમયની જે મત ધરાવે છે તેને કાંઈક બ્રાંતિજનક (are ob. આર્યન પ્રજા-આખો ત્રિકલિંગ-આર્ય સંસ્કૃતિથી પ્રદિપ્ત sessed) ગણાવે છે. પરંતુ ભૂલવું જોઈતું નથી કે બની રહ્યો હતો. તેથી તે પ્રજાને આર્યન જ કહેવાય. તેમનું આ મંતવ્ય, ઉપર દર્શાવી ગયેલ તેમના વિચારોને વળી તેમની જ-તૈલંગ નામની–ઓલાદ બર્મામાં જઈને આશ્રયીને બંધાયેલ છે. એટલે અમારા મતે વિદ્વાનોની વસી હતી તેથી પ્રજાએ દૂર પૂર્વના હિંદમાં જઈને માન્યતા છે તે વ્યાજબી લાગે છે. વિદ્વાનોનું મત વસવા માંડયું હોય તેમાં કાંઈ શંકા જેવું કે આશ્ચર્ય તેમણે આ શબ્દોમાં વ્યકત કર્યું છે. ૩૮ They (In પામવા જેવું નથી. India and Europe, the majority of ઉપર પ્રમાણે એક વખત સાબિત થઈ ગયું કે, scholars) therefore look upon Indo ત્રિકલિંગની આર્યન પ્રજા સૌથી પ્રથમ ઇનિશિયામાં -nesia as being colonized by Aryans જઈ વસી હતી અને તેમને સમય ઈ. સ. પૂની બે either two centuries before or after કે ચાર સદીનો છે; તે પછી તે આર્યન પ્રજા કયા the birth of Christ=તેઓ (હિંદી અને યુરોપી ધર્મની હતી તે પુરવાર કરવું તે તે સહજ વાત છે. વિદ્વાનોનો મોટો ભાગ) તેટલા માટે એવા મતના છે જોકે વિદ્વાન મહાશયે તે એમ જણાવ્યું છે કે, પ્રથમ ક ઇ. સ. પૂ. ના અથવા તે ઇસુના જન્મ પછીની બ્રાહ્મણ અને પછી બૌદ્ધ સંસ્કૃતિ ત્યાં પ્રવેશવા પામી એ સદી પૂર્વે આર્ય પ્રજ છોનિશિયામાં સમાવા છે જ્યારે જૈનોનું તે નામ નિશાન પણ નથી. છતાં જાવા અને આકપિલીગોવાળા ટાપુઓમાં) આવીને એટલું ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે, આ પ્રમાણે તેમ વસી રહી હતી. આમાં આર્યન પ્રજા એટલે હિંદી જે મત બંધાયો છે તે આર્યન પ્રજા ત્યાં ઈસ્વીસનની સંસ્કૃતિથી રંગાયેલી પ્રજા સમજવી રહે છે. એટલે કેટલીયે સદી બાદ જવા પામી છે એવી હકીક્ત ઉપરથી તેમની માન્યતા એવી છે કે, આર્યન પ્રજા જે છ- છે; બાકી ત્યાંના પુરાતત્ત્વની મૂર્તિઓ ઉપરથી પોતે, નિશિયામાં જઈને વસી હેય તે, તેનો સમય ઇ. સ. ત્યાંની આર્યન પ્રજાની વસાહત વિશે જે મત પૂ. ની કે ઇ. સ. ની બીજી સદી પૂર્વને જ હોવો જોઈએ. પ્રદર્શિત કરી શક્યા છે, તે વસ્તુઓ વિશે બોલતાં આ પ્રમાણે વિદ્વાનોને મત એક બાજુ છે. વળી પૃ. જણાવે છે “one peculiar feature of these ૩૫૬ માં જણાવી ગયા છીએ કે ત્રિકલિંગ પ્રજા પશ્ચિમ statues is disproportionate size of the
અને પૂર્વના દરિયામાં પર્યટન કરી ત્યાં વસાહત કરી ears-which we find in Jain and Budરહી હતી તે બીજો મત છે. હિસ્ટરી ઓફ ઓરીસ્સાનો dhistic images of India from the Gupta
(૩૮) જુએ મજકુર પુસ્તક પૃ. ૧૦૫.
(૩૯) હિસ્ટરી ઓફ એરીસાનું પુસ્તક પહેલું પૃ. .

Page #403

-
પંચમ પરિચ્છેદ તથા સામાજીક જીવન
૩૬૧ period downwards=આ પુતળાંની ખાસ વિશિ. બહારથી જોનારને બને, એક સરખી લાગતી જતા તો તેમના કાનને અસમાન કદ છે (એટલે કે હોવાથી (જુઓ ૫. ૨ માં પ્રથમના બે પરિચ્છેદનું સાથે અને ધડ તે બેના પ્રમાણમાં કાનની લંબાઈ વર્ણન) વિદ્વાનો તે બે વચ્ચેનો તફાવત પારખી જે જોઈએ તે કરતાં વિશેષ છે) આ પ્રમાણેની સ્થિતિ, શક્યા નથી તેથી જ એવું ઉચ્ચારણ કરતા થયા છે ગુપ્ત સમયના પછીની જૈન અને બૌદ્ધની મૂર્તિઓમાં (૩) કે પછી અશક અને પ્રિયદર્શિન સમ્રાટના આપણી નજરે પડે છે.” એટલે તેમનું કહેવું એમ છે શિલાલેખ વચ્ચેની ભિન્નતા નહીં સમજાયેલી કે મૂર્તિના કાન જતાં, તે ઈ. સ. ની ત્રીજી કે ચોથી હવાથી જેમ એકની કૃતિ બીજાને નામે ચડાવી સદીના કાળની જૈન અને બૌદ્ધ મૂર્તિના જેવી દેખાય દેવાઈ છે-દેવાય છે, તેમ અહીં પણ બનવા પામ્યું છે. ધ્યાન રાખશે કે અહીં તેમણે બ્રાહ્મણ ધર્મ કે છે; તેમાંથી કઈ સ્થિતિ હોવાનું વાસ્તવિક છે તે વૈદિક સંસ્કૃતિનું નામ જ લીધું નથી; જ્યારે પ્રથમ સંશોધનને એક મહત્વનો વિષય બની રહે છે. વખતે તેમણે જ મત આપ્યો છે કે, વૈદિક સંસ્કૃતિ જેમ બન્ને જણ જેનધર્માનુયાયી હતા તેમ પહેલી પ્રવેશી હતી અને પછી જ બૌદ્ધ છે અને જેનનું અનેક બાબતમાં તેઓ સરખા દરજજે મૂકાય તેવા તો નામનિશાન પણ નથી. આ ઉપરથી સમજાય છે કે
ગુણો ધરાવતા હતા. એકે જેમ તેમને પોતાને અમુક નિર્ણય ઉપર આવવાને બહુ કઠિન
પ્રિયદર્શિન સાથે લિંગજીનતિને કબજો મેળવવા લાગ્યું છે. લગભગ દશેક વર્ષ ઉપર ડોકટર નાગ
- ખારવેલની
૪ છે. આકાશપાતાળ એક કર્યું હતું તેમ
સરખામણી નામના બંગાળી વિદ્વાન જેઓ ખાસ આ સુમાત્રા,
* બીજાએ કલિંગદેશ પોતાને હસ્તક અને જાવાની મુલાકાતે ગયા હતા તેમણે પાછા લેવા માટે પિતાની જીંદગીમાંનું અજોડ યુદ્ધ ખેલ્યું આવતાં પોતાને થયેલ ત્યાંના અનુભવ ઉપર મુંબઈમાં ધી હતું. આ બન્ને પ્રસંગમાં બન્ને જણને સ્વધર્મી એટલે રાયલ એશિયાટિક સોસાઈટીની શાખામાં એક સરસ જેનાવલંબી રાજાઓ સાથે જ બાથ ભીડવી પડી હતી પ્રવચન આપ્યું હતું. તેમાં પણ એ જ વનિ નીકળતો તેટલે દરજજે સમાન પ્રસંગે લોષ્યાનું કહી શકાય. હતું કે આ સર્વ બૌદ્ધ સંસ્કૃતિને જ પ્રતાપ હતો. એક પિતાના ધર્મનાં દ્યોતક સ્મારક તરીકે થેકબંધ મતલબ કે તેમણે પણ વૈદિક સંસ્કૃતિને પ્રાધાન્ય દ્રવ્ય ખર્ચા મહાવિજય નામે પ્રાસાદ, અહંન કાયનિઆપ્યું નહોતું જ. આટલી તવારીખથી સમજાય છે ષિદી સૂપ, શ્રમવિહાર ઈ. બંધાવી તેના નિભાવાર્થે કે આર્યન પ્રજામાંની વહેલામાં વહેલી જે કઈ પણ પ્રજાને દાન આપ્યાં છે તથા કાયમી પગાર બાંધી સંસ્કૃતિ તે બાજુ જવા પામી હેય તે વૈદિક નહીં જ આપ્યા છે ત્યારે બીજાએ, લાખો અને કરોડોની પરંતુ તે બૌદ્ધ કે જેન જ છે. આ બેમાંથી પહેલી સંખ્યામાં નવાં જ જીનાલય, મૂર્તિઓ (ધાતુની કઈ જવા પામી છે તે એક ગૌણ વિષય છે. તેમજ પાષાણની અને કોઈ કાઈ પ્રસંગે સુવર્ણનીછતાંયે જે આપણે ઐતિહાસિક ઘટનાઓના આધારે કિંમતી પદાર્થોની ) બંધાવ્યાં છે તેમ અનેકના જીર્ણોદ્ધાર એટલું પણ કહી શકીએ છીએ કે, રાજા કરાવ્યાં છે. એટલે કે બન્નેએ સ્વધર્મરક્ષણાર્થે ખારવેલના સમયે એટલે ઇ. સ. પૂ. ની ચોથી સદીથી નવીન પ્રવૃત્તિ આદરવામાં તથા જે હતી તેને ત્રિકલિંગના વતનીઓ બર્મામાં ઉતરવા મંડયા હતા, કાયમી બનાવવા માટે એકસરખે પુરૂષાર્થ સેવ્યું છે. અને ત્યાં તેમને તૈલગ નામથી ઓળખતા હતા; તેમજ તેમ બન્ને જણાએ દાનશાળાઓ તથા ધર્મશાળાઓ, કાળે કરીને તેમની શાખાપ્રશાખાઓ, ઈનિશિયામાં પણ બંધાવી છે. બન્ને જણાએ યુદ્ધમાં એકસરખાં પહેંચી હતી; તે પછી નીચે જણાવેલી ત્રણ સ્થિતિ પરાક્રમ અને શૌર્ય જેમ દાખવ્યાં છે તેમ પરોકત જેવી કે (૧) આ શાખાપ્રશાખા બૌદ્ધ સંસ્કૃતિ પ્રત્યે હૃદયની ઉદારતા બતાવી તેઓને તેમના અસલના વાળી જ હતી (૨) કે જૈન અને બૌદ્ધ સંસ્કૃતિ સ્થાન ઉપર પુનઃસ્થાપિત પણ કર્યા છે. દેખીતી રીતે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #404

-------------- ----- -- * * * * પ્રિયદર્શન અને
[ દશમ ખંડ આ પગલું ભરવામાં જો કે બન્ને સરખા દેખાય છે તેના કરતાં કુદરતે પાડેલી ફરજને લીધે ઉપાડયું હોય છતાં એક રીતે પ્રિયદર્શિનને નંબર તેમાં ઉચો મૂકી એમ વિશેષપણે દેખાઈ આવે છે, જ્યારે પ્રિયદર્શિને શકાશે; કેમકે રાજા ખારવેલના સમયે પરાજીતનાં મનુષ્યોનાં કલ્યાણ માટે તે પિતાનો ઉત્સાહ સતત ચાલુ રોજ સામ્રાજ્યમાં ભેળવી લેવાની તૃષ્ણાને જન્મ રાખ્યો હતો એટલું જ નહીં, પરંતુ પશુઓના આરામ થયા નહે, બલકે તે હજુ ઉદ્દભવમાં હતી જ્યારે માટે સારા રસ્તાઓ બંધાવવાનું, રસ્તા ઉપર વૃક્ષો સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમયે તે તેવી ભાવના ફાલીલીને ઉભાં કરાવવાનું અને તેમને તથા વટેમાર્ગુઓ માટે મેટા વૃક્ષરૂપે પણ થવા પામી હતી; છતાં તેણે આરામગૃહે બંધાવવાનું પણ તે ભૂલ્યો નથી. ઉપરાંત છતાયલાં રાજ્યો જેમનાં હતાં તેમને પાછાં સુપ્રત કરી બિમાર પડતાં મનુષ્યો અને પશુઓ માટે દવાખાનાં અને દીધાં છે તે તેના હૃદયની વિશાળતા હતી એટલે તે રૂગ્ણાલયે પણ નિભાવ્યાં છે. જ્યારે ખારવેલના હિસ્સે કહેવું જ પડશે. બન્ને જણાએ ધર્મપ્રચાર અર્થે પણ પ્રયત્ન તેમાંનું કાંઈ જ નેંધાયું નથી. અલબત્ત ખારવેલના સેવ્યો જ છે છતાં કહેવું પડે છે કે રાજા ખારવેલે પલ્લામાં એટલું જરૂર મૂકી શકાશે કે તેણે કઈ રીતે માત્ર વ્યાપાર નિમિત્તે પર્યટને જતા શાહ સોદાગરના પ્રજાપીડનની વૃત્તિ દાખવી નથી બલકે તદ્દન ઉપેક્ષાકાફલાઓ દ્વારા જ તેવાં પગલાં ભર્યાનું કહી શકાય; વૃત્તિ જ કેળવ્યે ગયો સમજાય છે. અથવા સંક્ષિપ્તમાં ભલે આ પગલાં, પૂર્વમાં પાસિફિક મહાસાગરમાં કહી શકાય કે રાજા ખારવેલને રાજ્ય અમલ પ્રજાકિય આવેલ ઇન્ડેનીશીયા દ્વીપ સુધી અને પશ્ચિમમાં કાર્યો કરવામાં શૂન્યવત હતો જ્યારે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનો ઈરાની અખાત સુધી લંબાયાં હતાં, પરંતુ તે તેની રાજ્ય અમલ સર્વક્ષેત્રી અને પ્રગતિકારી હત; એટલું જ પિતાની જ ફુરણાથી ઉદ્દભવેલ કરતાં, વિશેષપણે તે નહીં પરંતુ તે, અહર્નિશ પ્રજાકલ્યાણની ભજના અને વ્યાપારીઓએ સત્સાહથી ભર્યા હતાં એમ સમજાય ચિંતવન કરતા જ દેખાય છે. રાજા ખારવેલના આવા છે, જ્યારે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને તે ધર્મપ્રચારને વેગ વલણ માટે કદાચ કહી શકાશે કે તેના સમયે કાળદેવનીઆપવાને કેમ જાણે એક ખાતું જ રાજ્યખર્ચ ઉપજાવી અવસર્પિણી કાળની-અસર એટલી બધી થવા પામી નકાઢીને નિભાવ્યે રાખ્યું હોય તેમ દેખાય છે. એટલે જ હતી કે જેથી એક રાજાને પ્રજાકલ્યાણ તરફ સતત ધ્યાન નહીં પણ તેની કાર્યવાહીના સર્વોપરી અધિકાર પદે આપવું પડે. રાજ્ય વિસ્તારની બાબતમાં, એક સામાન્ય પણ પિતે જ રહી નિયમિતપણે તેની દેખરેખ અને રાજવી કરતાં રાજા ખારવેલ જે કે અતિ વિસ્તૃત પ્રદેશ દોરવણ કર્યે રાખી છે. તેથી સ્વભાવિક છે કે ઉત્તરમાં ઉપર પિતાની હકુમત સ્થાપવામાં ફતેહમંદ નીવડે મધ્ય એશિઆ સુધી, પશ્ચિમે એશિયાઈ તકના હતા, છતાં મહારાજા પ્રિયદર્શિનની તુલનામાં તે તેને સિરિયા સુધી ધર્મપ્રચાર કરવામાં તેમજ તેનાથી દૂર રાજ્યવિસ્તાર માત્ર ત્રીજા કે ચોથા ભાગને જ કહી પ્રદેશના રાજવીઓ સાથે મિત્રાચારી બાંધવામાં તે શકાશે. એટલે રાજ્યવ્યવસ્થાને અંગે મહારાજા મળીભૂત થયા છે. એટલે એકના રાજ્ય ધર્મવિસ્તારનું પ્રિયદર્શિનના આખાયે જીવનમાં બુદ્ધિચાતુર્યની થયેલી ક્ષેત્ર પૂર્વ તરફ લંબાયું હતું જ્યારે બીજાના સમયે જે અથાગ ખિલવટ સહેજે તરી આવે છે તેમાંથી પશ્ચિમ તરફ લંબાયું હતું. પરંતુ ફળની દીર્ધતા, ચક્કસતા રાજા ખારવેલની પ્રતિભા દર્શાવે તેવીનું તે, ઘણે અંશે અને સંગીનપણાની અપેક્ષાએ તે, પ્રિયદર્શિનને ખાતે ન્યૂન-બકે શૂન્ય કહે તો પણ ચાલી શકે તેટલું જ વિશેષ યશ નેધવો જ રહે છે. કરંજન માટે બન્નેએ પ્રદર્શન થયું છે. સમાજો, ઇત્યાદિ કાર્યો કર્યાં દેખાય છે, છતાં રાજા આ પ્રમાણે કેટલીક બાબતમાં બન્નેને દરજજે ખારવેલે સીધી રીતે પ્રજા–સુખને સ્પર્શે તેવાં કાર્યો સર હોવાનું જેમ નેધી શકાય તેવું છે તેમ હાથ ધર્યાનું દેખાતું નથી. જો કે તેણે નહેર ખોદાવવાનું ઘણુંયે બાબતમાં એકને વધારે અને બીજાને ઓછા ય કર છે પરંતુ તે લાસથી પાર પાડયું હેય, હેવાનું પણ દેખાઈ આવે છે. છતાં બે ત્રણ મુદ્દા

Page #405

- "
પંચમ પરિછેદ ] ખારવેલની સરખામણું
હ એવા છે કે જેમાં પ્રિયદર્શિનને નંબર ખારવેલ કરતાં બળતું હતું તે દષ્ટિએ તે મહારાજા પ્રિયદર્શિન અને ઘણે નીચે ઉતરી જાય છે. તેમને એક તે એ કે રાજા ખારવેલને એક જ કક્ષામાં મૂકવા રહે છે. પ્રિયદર્શિને ભલે પિતાની કીર્તિ જગઆશકાર કરવાની
(૪) વકથીવ : પતેશ્વર ઉમેદથી, શિલાલેખો અને સ્તંભલેખો ઉભા નથી કરાવ્યા રાજા ખારવેલનું મરણ થતાં, કલિંગપતિ તરીકે છતાં યે જાગે અજાણે તેણે પિતાનું નામ તે તેમના યુવરાજ કુમાર વિક્રગ્રીવને રાજ્યાભિષેક થર્યો કેતરાવ્યું છે જ, જ્યારે રાજા ખારવેલે શિલાલેખ હતો. તેને રાજ્યઅમલ મ. સ. ૧૩૪ થી ૧૫૫ = ઉભો કરાવવાનું તે અલગ રાખે પરંતુ ક્યાંય પિતાનું ઈ. સ. પૂ. ૩૯૩ થી ૩૭૨ સુધીના ૨૧ વર્ષને ગણી નામ સુદ્ધાંત કેતરાવવાની પણ કનવાર રાખી નથી. તે શકાશે. તેને જન્મ મહારાજા ખારવેલની વધરવાળી સઘળું તેની રાણીએ જ કરાવ્યું દેખાય છે અને તેમાં પણ રાણીના પેટે મ. સ. ૧૦૫ (તેના રાજ્યાભિષેક બાદ રાજ ખારવેલે કોઈ જાતનો આદેશ કર્યો હોય કે ઈચ્છા સાતમે વર્ષ૪૦ એટલે ૯૮ + ૭ = ૧૦૫) = ઈ. સ. પૂ. પ્રદર્શિત કરી હોય એવું એ સમજાતું નથી. બીજું એ કર૨ માં થયો હતો. એટલે પોતે ગાદીપતિ તરીકે છે કે બન્ને જણું, ઉપાસક વૃત્તો લેવાં સુધીના ઇ. સ. પૂ. ૩૯૩ માં બિરાજમાન થયો ત્યારે તેની દરજે પહોંચ્યા તે છે જ, પરંતુ રાજા ખારવેલ તેથી યે ઉમર બરાબર ત્રીસ વર્ષની હતી અને ૨૧ વર્ષ આગળ વધીને રાજ્યલગામ મૂકી દઈ તથા તદ્દન નિવૃત્ત રાજ્ય કરી મરણ પામ્યા છે એટલે તેનું આયુષ્ય થઈ સ્વઆત્મકલ્યાણ સાધવામાં પણ રત્ત થ દેખાય છે ૫૧ વર્ષનું હતું એમ કહી શકાશે.
જ્યારે પ્રિયદર્શિન વૃત્ત લીધાં પછી આગળ વધવામાં મૌર્ય સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત કેવી રીતે, પ્રથમ નાનો તદન અટકી જ ગયો છે. સરખામણને આટલા મુલક મેળવીને ત્યાં પોતાની ગાદી કરવાથી મૈર્યવંશની આટલા અંશે હોવા છતાં, સમ્રાટ પ્રિયદશિન પશુ- સ્થાપના કરી હતી તથા તે બાદ આવશ્યક લાગતાં કલ્યાણના માર્ગે અખત્યાર કરવામાં જેમ નિરાળા પાસેના પાર્વતીય પ્રદેશના અધિપતિની કુમક મેળવી તે પડી જાય છે તેમ રાજા ખારવેલ એક બાબતમાં વખતના મગધસમ્રાટ નંદનવમાની ઉપર આક્રમણ લઈ તદન જ ન પડી જાય છે. પુસ્તકે હારનું અને જઇ તેને હરાવી પિતે ઈ. સ. પૂ. ૩૭ર મ.સં. ૧૫૫ સૂત્રસંરક્ષણનું કાર્ય રાજા ખારવેલે જ માત્ર કરી માં મગધ સમ્રાટ બન્યો હતો, તે સર્વ વૃત્તાંત આપણે બતાવ્યું છે જ્યારે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને તે દિશામાં રૂ. ૨ માં ચંદ્રગુપ્તના વૃત્તાંતે વિસ્તારથી જણાવી ગયા કિંચિત પણ પ્રયાસ સેવ્યો દેખાતું નથી. તે માટે બનવા છીએ. ત્યાંના વૃત્તાંત કરતાં વિશેષ શોધને અંગે જે ખાસ જોગ છે કે કદાચ સ્થિતિ અને સંજોગો જ જવાબદાર અન્ય વિગતે જણવવી રહે છે તેનું જ નિદર્શન અત્ર હેવા જોઈએ અથવા હશે. આપણે એમ તે નથી કરીશું. મુદ્રારાક્ષસ નામે પ્રાચીન સંસ્કૃત નાટક રચાયેલું જ કહી શકતા કે મહારાજા પ્રિયદર્શિન પુસ્તકનું છે તેમાં આ પાર્વતીય પ્રદેશના અધિપતિના નામ મહત્વ આંકવામાં રાજા ખારવેલ કરતાં કઈ રીતે તરીકે, જે સામાન્ય નામ કહેવાય તેવું, પર્વત દેશને પશ્ચાત પડી જતા હતા અથવા તે બાબતમાં તે અજ્ઞ સ્વામીઃ ઈશ્વર=પર્વતેશ્વર જણાવેલ છે. આગળ જતાં આ હતું પરંતુ અમારું કહેવું તે એટલું જ છે કે તેમના પર્વતેશ્વરના પુત્ર અને સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત વચ્ચે જે યુદ્ધ હસ્તે તેનું કાર્ય થવા પામ્યું નથી; પછી કારણ ગમે થવા પામ્યું છે તેમાં તેનું નામ મલયકેતુ જણાવેલ તે હેય.
છે; તથા ચંદ્રગુપ્તના મહામંત્રી છે. ચાણકય પિતાના બાકી રાજા ખારવેલનું જીગર જૈનધર્મ પ્રત્યે હેદા ઉપરથી કારગત થઈ રાજપુરોહિત તરીકે કામ
(૪૦) જુઓ હાથીગુફા લેખ પંક્તિ ૭ તથા ઉપરમાં વિદ્વાનોએ જે એમ જાહેર કર્યું છે કે, તે સમયે ૨૫ મેં (૧) આ ઉપરથી સમજાશે કે ખારવેલની ઉમરઘપરથી વર્ષે ગાદી સંપતી હતી (જીએ પ. ૨૪) તે વાસ્તવિક નથી

Page #406

३४
વકીવઃ પર્વતેશ્વર
| [ દશમ ખંડ કરતે હો ત્યારે મહામંત્રીની ફરજે જે વ્યક્તિ અદા તેના સામાન્ય કે રાજકીય જીવન વિશે ક્યાંય કરી રહી હતી તેનું નામ રાક્ષસ જણાવ્યું છે. જ્યારે ઉલ્લેખ થયેલ વાંચવામાં આવતું નથી પરંતુ એકાદ આપણે અહીં પર્વતેશ્વર જેવા સામાન્ય નામને સ્થાને બે બનાવો નોંધાયાની જે હકીકત બહાર આવવા વક્રગ્રીવ અને તેની પાછળ ગાદીએ આવનારનું નામ પામી છે તે ઉપરથી તેનું અનુમાનિક સ્વરૂપ ચિતરી મકરધ્વજ ઉર્ફે મલયકેતુ જણાવ્યું છે. આ નામ શકાય તેમ છે કે પોતે વિલાસી જીવન ગાળતે હેવો કયાંથી અમને મળી આવ્યાં છે. તેનું બરાબર જોઈએ; તેનું મૃત્યુ જે આકસ્મિત સંયોગોમાં થવા ચોક્કસ સ્થાન અત્ર મળતું નથી. પરંતુ સર્વ વિગત પામ્યું છે તે ઉપરથી જ મુખ્યપણે આ અનુમાન ઘડવું બરાબર છે એટલે એક વખત ભલે નામની હેરફેર પડયું છે તેમજ તેને સમર્થન કરતા બીજા પુરાવાઓ પુરવાર થઈ જાય તો પણ ઇતિહાસની દષ્ટિએ આલેખા- આંધ્રપતિના જીવનમાંથી પણ લબ્ધ થાય છે. તે હકીકત યેલી હકીકત તે કાયમ જ રહે છે એમ સમજવું. એટલે આ પ્રમાણે છે. ખારવેલના વૃત્તાંતમાં પુરવાર કરાયું ઇતિહાસ આલેખનમાં હાલ તુરત રાજા ખારવેલના છે કે, તેણે અંધવંશના સ્થાપક રાજાશ્રીમુખને હરાવી પત્ર અને ઉત્તરાધિકારી તરીકે પર્વતેશ્વરના સ્થાને તે કરી. નસાડીને નાસિક ભેગા કર્યો હતો ત્યારથી આ વ્યક્તિનું નામ વક્રગ્રીવ કાયમ રાખ્યું છે. તથા તે અંધપતિઓ ખારવેલના ખડિયા જેવા બની ગયા વક્રગ્રીવના પુત્ર તરીકે મલયકેતુ ઉર્ફે મકરધ્વજ પણ હતા તથા અંધભૂ તરીકે ઓળખાતા થયા હતા. કાયમ રાખીશું. વળી આ મલયકેતુના પક્ષે રહીને સમ્રાટ આ અંધભ્રો પાછળથી રાજા વિક્રગ્રીવના રાજ્યકાળ ચંદ્રગુપ્તની સામે યુદ્ધમાં ઝઝુમનાર તરીકે વૈચક-કે- વળી સ્વતંત્ર બની બેઠા હતા એમ તેમના સિક્કા વૈરેચનનું નામ દેવાયું છે અને તેને મલયકેતુના કાકા ઉપરથી સમજાય છે (તે માટે જુઓ પુ. ૫ માં તરીકે હોવાનું જણાયું છે. એટલે તે બધાની વચ્ચે તેમના વૃત્તાંતે) એટલે સ્વભાવિક રીતે એવા અનુમાન સગપણ સંબંધ બતાવવા માટે આ સૈન્યપતિ વૈચકને, ઉપર જ રહે છે કે, રાજાવક્રગ્રીવ મેજશેખવાળું કલિગપતિ વક્રગ્રીવને ભાઈ તથા સમ્રાટ ખારવેલનો પુત્ર તથા ઈદ્રિયાસક્ત વિલાસી જીવન ગાળતે હવે જોઈએ. હેવાને નિર્દેશ આપણે પૃ. ૩૫૩ માં કરવો પડ્યો છે. આ દક્ષિણાપથના રાજાઓ, જેઓ ખારવેલના સમયે આ સિવાય તેના કુટુંબ વિશે વિશેષ કાંઈ જાણવામાં તેને આધીન હતા તે સ્વતંત્ર બની જવાથી, કલિંગ આવ્યું નથી. પરંતુ તેની ઉમર, ઉપરના પારિગ્રાફે જે સામ્રાજ્યની હદ વક્રગ્રીવના સમયે ઘણી સંકુચિત બનવા ૫૧ વર્ષની લખી છે તેમાં એટલું વધારે સૂચવી શકાશે પામી હતી; છતાંયે કલિંગાધિપતિની ગણના તે મહાકે, તેનું મરણ જે આકસ્મિક સંજોગોમાં બનવા પામ્યું રાજ્યના એક સમ્રાટ તરીકે જ થતી હતી. એટલા માટે જ હતું (જુઓ આગળ ઉપર) તેમ ન થયું હોત તો તેની પં. ચાણકયે રાજા ચંદ્રગુપ્ત તરફથી મગધ ઉપર ચડાઈ આયુષ્યદારી વિશેષ લંબાઈ હોત ખરી.
લઈ જવામાં આ વક્રગ્રીવ પર્વતશ્વરની મદદ મેળવવાની
(૪૨) પ્રાચીન ભારતવર્ષના આ આખાયે ઇતિહાસ પતિના ખંડિયા હતા અને પાછળથી મગધપતિના ખંડિયા અસલમાં લગભગ દશેક વર્ષ ઉપર લખાયેલ છે. તે સમયે થયા હતા. એટલે તેમના ઉપરની સાર્વભૌમસત્તા ને કે ફરી જે કાચી નેધ હતી તેમાંથી ઉપયોગી ઉતારે કરી કરીને ગઈ હતી ખરી, પરંતુ તેમની પોતાની સ્થિતિ છે જે ભૂલ્યા: કાચી નોંધ ફાડી નાંખવામાં આવી છે, એટલે અત્યારે તેની તરીકે હતી તે તે અમુક વખત સુધી કાયમ જ રહેવા પામી મેળવણી કરવાનું સાધન રહ્યું નથી. તેથી વિનંતિ કે પ્રગટ હતી અને એક કરતાં વિશેષ રાજાએ તેવા હતા માટે બહથયેલ પુસ્તકમાંની હકીકત જયાં અસંગત દેખાય વચન વાપર?' ત્યાં અત્ર દર્શાવેલી વિગત પ્રમાણે સુધારો કરીને
(૪૪) શ્રીમુખ તે પોતાના શેષ સત્તાકાળમાં પ્રભુત્વ વાંચી લે.
જ રહ્યો હતો પણ તેની પછી ગાદીએ આવનાર તેને પુત્ર (૪૩) ખારવેલના જ ખંડિયા હતા એમ હકીકત નથી; તથા નાનો ભાઈ ઇ. સ્વતંત્ર થઈ ગયા હતા તેથી અત્ર પરત છેડે વખત ખારવેલના અને તેના વંશ જ લિંગ આપણે બહુવચન વાપર્યું છે,

Page #407

પંચમ પરિચ્છેદ 1
મલયકેતુઃ મકરધ્વજ
૩૬૫
યાચના કરી હતી.
ત્રિકલિંગાધિપતિ રાજા વસ્ત્રીવને અંગ, વંશ અને કલિંગદેશના સમુહવાળા પ્રદેશ રાજા ખારવેલના મરણ ખાદ વારસામાં મળ્યા હતા તેમાંના અંગદેશને ચેદિ નામથી ઇતિહાસકારાએ ઓળખાવ્યા છે. આ પ્રદેશના એક ભાગ જે મગધની સરહદની અડે।અ પરંતુ રાજા વક્રગ્રીવના સત્તાસ્થાનથી અતિદુર આવેલ હતા તેમજ પતની નાની નાની શૃંખલાવડે વિટળાયલ હાવાથી પેાતાને સુરક્ષિત સ્થાનરૂપ નીવડવા જેવા લાગતા હતા તે પડાવી લઈ, ત્યાં રાજાચંદ્રગુપ્તે પ્રથમ રાજગાદી ઈ. સ. પૂ, ૩૮૧માં સ્થાપી હતી (સ્થાન માટે જીએ।૪૫
ત્રણ આપ્યું. અહીં પણ પં. ચાણકયે પેાતાનું મુદ્ધિ કૌશક્ષ્ય પાછું દાખવ્યું. રાજા વક્રગ્રીવનું વલણ સ્ત્રીસંગી છે તે સારી રીતે જાણતા હતા, એટલે જે સ્વરૂપવતી વિષકન્યા મહાનંદના રાજ્યે હતી તેને, રાજાચંદ્રગુપ્તને શાનમાં સમજાવીને આગળ ધરાવી. રાજા વક્રગ્રીવ તે લાવણ્યમયી લલનાને જોતાં જ કામાતુર થઈ ગયા અને અડધા રાજ્યના ખદલામાં તે કન્યાનું પાણિગ્રહણ કરીને જ સંતેષ મેળવવા ઈચ્છા પ્રદર્શિત કરી. ચતુર ચાણકયને તે એટલું જ ોઈતું હતું. તુરતા તુરંત લગ્નની તૈયારી કરાવવા માંડી. લગ્નની ક્રિયામાં, વિષકન્યા રાણીના હસ્ત મેળાપ
પુ. ૧ માં નવમાનંદના રાજ્ય વિસ્તાર વાળા નકશા)થતાં, જે વિધિ કરવાની હતી તેમાં સમય પણ લાગે જ એટલે તે દરમિયાન હસ્તયમાં-કરસંપુટમાં પરસેવા ઉપન્યા તે દ્વારા રાજા વક્રગ્રીવના શરીરમાં વિષ પ્રવેશ થવાથી તે મુાગત થયા અને પરિણામે ટુંક સમયમાં ત્યાંને ત્યાં જ મૃત્યુવશ થયા. આ બનાવ મગધની ભૂમિ ઉપર બન્યા ગણાય.
તથા આગળ જતાં વધારે મજબૂત બન્યા હતા. છતાંયે તે કાં મગધપતિ સામે માથું ઉચકવા જેવી સ્થિતિએ તા પહોંચ્યા ન જ કહેવાય. તેમ બીજી ખાજુ વખત તા પસાર થયે જ જતા હતા અને એ પણ ચેાક્કસ હતું કે ‘ ભીખનાં હાંલ્લાં કાંઈ શીકે ચડતા નથી' એટલે પં, ચાણકયે ક્રાઇની મદદ મેળવવા નજર દે।ડાવવી જ રહી. પરંતુ કાઇ સમર્થ ભૂપતિ તેને ઉપયેગી થાય તેવા તા પર્વતેશ્વર કલિંગપતિજ હતા અને તેને તે પોતાના દુશ્મન બનાવી દીધા હતા; જેથી તેને પેાતાના પક્ષમાં મેળવી લેવા તે અશકય જ ગણાતું ? પરંતુ રાજ્ય લાભ શું નથી કરી શકતા ? આ ઉપરથી જ મગધપતિ નવમાનંદ સામેના યુદ્ધમાં મદદે ઉભા રહેવાના બદલામાં રાજાવક્રગ્રીવને અડધું મગધ સામ્રાજ્ય આપવાની શરતે ૫. ચાણકયે પેાતાની બુદ્ધિના ખળે, પોતાના પક્ષે મેળવી લીધા હતા. તે બાદ બન્ને વચ્ચે મહાયુદ્ધ થયું અને પરિણામે મહાનંદ-નવમાનંદને ગાદી ત્યાગ કરવા પડયા તથા ચંદ્રગુપ્ત મગધપતિ બન્યા. ઈ. સ. ૩૧૨=મ. સં. ૧૫૫. હવે ચંદ્રગુપ્તે રાજાવક્રગ્રીવને અપાયલ પેાતાના ઢાલ પાળવાના અવસર આવ્યો. તેણે રાજાવશ્રીવને રાજ્યના માનવંત મહેમાન તરીકે મગધમાં પધારી પૃચ્છાપૂર્વક અડધા હિસ્સા લઈ જવા આમં
(૪૫) પેલી ડેાશી અને ખીરપીતું તેનુ બાળક તથા ૫. ચાણકયની કામ કરવાની નીતિ-રીતિ; તે ડોશીમાએ
આ પ્રમાણે રાજા વથ્રીવને તે રાજ્યના આધા ભાગ લેવા જતાં, રાજ્ય તા એક બાજુ રહ્યું પરંતુ ભાગે ન મળ્યા અને ઉલટા જાન ગુમાવવા પડયા. ઈ. સ. પૂ. ૭૭ર. આ બનાવને ચતુર ચાણકયની રાજકીય શત્રજમાના અનેક પટખેલનના મંગળાચરણમાંનું એક ગણવું રહેશે.
વક્રત્રીવ શા માટે નામ પડયું છે? તેની ડાક વાંકી હતી કે કેમ ? અથવા તા . ખરૂં નામ ખીજું જ હતું એ મુદ્દા વિશે કાંઈ પ્રકાશ પડતા નથી.
(૫) મલયકેતુ; મકરધ્વજ, મયૂરધ્વજ રાજા વજ્રગ્રીવનું મરણુ મગધની ભૂમિ ઉપર થવા પામ્યું હતું તે આપણે ઉપરમાં જોઇ ગયા એટલે કલિંગ દેશમાં તેના મરણુ વિશે છીએ. અનેક ગપગાળા ઉડવા માંડયા હતા. યુવરાજ મલયકેતુએ કલિંગની રાજ્યલગામ હાથમાં તા લીધી શંકાસ્પદ સંજોગામાં પરંતુ પોતાના પિતાનું મૃત્યુ
ઉલ્લÀા દીધાના પ્રસસ્ટંગ ઈ. ઈ. પ્રદેશમાં બનવા પામી હતી એમ
આ સહીત ભા સમજવું,

Page #408

૩૬૬
ચવાથી—અને તે પણ મૈત્રી ધરાવતા રાજાના દરખારમાં થવાથી—તેના મનમાં ઘણા ખટકા રહી જવા પામ્યા હતા. એટલે તેણે કાંઈક આવેશમાં અને કાંઈક રાષમાં ચંદ્રગુપ્તના મગધદેશ ઉપર ચડાઈ કરવાનું નક્કી કર્યું.
રાજા ખારવેલના મરણ સમયે જોકે સારાયે દક્ષિણવિંદ કલિંગને તામે હતેા પરંતુ તેના મરણુ ખાદ રાજા વસ્ત્રીને પેાતાના વિલાસી જીવનને અંગે ઘણાખરા ભાગ ગુમાવી દીધા હતા; જેને અસલમાં અંગદેશ કહેવાતા હતા, તે જેમ રાજા ચંદ્રગુપ્તે પેાતે મગધપતિ બન્યા તે પહેલાં હસ્તગત કરી લીધા હતા તેમ બાકીના અંગદેશ-વરાડ પ્રાંતના ભાગમાં તથા પશ્ચિમમ્રાટ વાળા પ્રદેશમાં જે અંપતિ શ્રીમુખે રાજા ખારવેલના ભૃત્યઃ તરીકે આણુ સ્વીકારી હતી અને જેના પુત્ર અત્યારે ગાદીએ હતા તે પણ સ્વતંત્ર ખની ગયા હતા. એટલે તેટલા ભાગ પણુ કલિંગના સામ્રાજ્યમાંથી ખાતલ થઇ જ ગયા કહેવાય. અધુરામાં પુરૂં, તે ગૌતમીપુત્ર યજ્ઞશ્રીએ તથા તેના પછી આવનાર ત્રીજા અંધપતિ તેના કાકા કૃષ્ણ વસિષ્ઠ પુત્રે, નિઝામી રાજ્યવાળા ભાગ પણ પડાવી લીધેા હતા. ચેાલા, પલ્લવ અને પાંડય રાજા વિશે જે કે બહુ જાણવામાં આવ્યું નથી પરંતુ સંભવિત છે કે, કાં તેઓ સ્વતંત્ર ખુની ગયા હૈાય અથવા તા ઉપર વર્ણવેલા ખીજા અને ત્રીજા શાતકરણીના તાખે ગયા હૈાય. ગમે તેમ બનવા પામ્યું હેાય પરંતુ એટલી સ્થિતિ નક્કી છે કે, તે સધળા કર્લિંગપતિની આણુમાંથી તા ખસી ગયા હતા જ, ટુંકમાં કહી શકારો કે વક્રગ્રીવના મરણ સમયે કલિંગના સામ્રાજ્યની હૃદ બહુ જ સંકુચિત ખની ગઈ હતી. આ કારણથી રાજા મલયકેતુનાં નશીખે બહુ નાના પ્રદેશ જ હાથમાં આવ્યો હતા એમ કહેવું પડશે. એટલે જ્યારે ચંદ્રગુપ્ત, મલયકેતુના પિતા વક્રીવની મદદ લીધી હતી ત્યારે પેાતે ભલે નાનકડા પ્રદેશના જ રાજવી હતા, પરંતુ અત્યારે તા તે મોટા રાજ્યના માલિક ખની ખે। હતા. તેમાંયે મગધ સામ્રાજ્યની ભૂમિમાંથી જે કાંઇ ભાગ પડવાના હતા, તે હવે રાજાવક્રગ્રીવનું મરણુ થતાં તેના હિસ્સામાંજ રહી જવા પામ્યા હતા. એટલે અત્યારે
મલયકેતુઃ મકરધ્વજ
[ દશમ ખંડ
ચંદ્રગુપ્ત સમ્રાટ ઉપાડયો પણ ઉપડે નહીં તેવા ખની ગયા હતા. આ પ્રમાણે એક પક્ષે મલયકેતુની અને ખીજા પક્ષે ચંદ્રગુપ્તની સ્થિતિ રાજ્ય વિસ્તાર પરત્વે બની રહી હતી. છતાં મલયકેતુએ ઉપર કહી ગયા પ્રમાણે સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના દરખારે અકસ્માતથી પાતાના પિતાના નીપજેલા અવસાનને અંગે પ્રગટી નીકળેલા રાષને લીધે ચડાઈ લઈ જવા ઈચ્છા કરી હતી. તે પ્રમાણે યુદ્ધ પણ થયું હતું જેના પરિણામે તેની હકુમતમાં ઉલટે વિશેષ કાપ મૂકાયા તેમજ તે પોતે ખેાજ ગુમાવી ખેઠા. કદાચ તે યુદ્ધમાં મરણુ પણ પામ્યા હાય. કાઇ રીતે કાંઇ ચોક્કસ સ્થિતિ ઉચ્ચારી શકાય તેમ નથી. એટલે હાલ તેા અનુમાન કરવું રહે છે કે, ઉપરના યુદ્ધ બાદ જે તે જીવતા રહેવા પામ્યા હાય તે। પણ બહુ જ નામેાથી ભરેલી સ્થિતિમાં, અને એકદમ નાના પ્રદેશ ઉપર જ અધિકાર ભાગવતા પડી રહ્યો ડાય. વળી તે બાદ ઘેાડા વર્ષમાં તેનું મરણુ નીપજતાં ચેવિંશની સમાપ્તિ થઇ ગઈ ગણાશે તથા કલિંગદેશ હંમેશને માટે મગધ સામ્રાજ્ય
એક અંશ બની ગયે। ગણુારો. આ ખનાવને સમય આપણે અંદાજે ઇ. સ. પૂ. ૩૬૧ ના મૂકીશું.
ચેદિવંશની સમાપ્તિ થઇ ગયાનું આપણે એટલા ઉપરથી જણાવવું પડે છે કે મૌર્ય ચંદ્રગુપ્તના પાત્ર સમ્રાટ અશોકવર્ધનના દરબારમાં જે ગ્રીક એલચી મેગેસ્થનીસ આવ્યા હતા તેણે હિંદના કેટલાંક વિદ્યમાન રાજ્યા વિશે હકીકતા જણાવી છે તેમાં આંધ્ર રાજ્યનું નામ લેવાયું છે પરંતુ ચેદિનું નામ દેખાતું નથી. એટલે ચેવિંશનું નામ જ કાંતા તેના સમયે તદ્દન લુપ્ત થઇ ગયું કહેવાય અથવા તા ચેદિવંશની સ્થા પના જ મેગેસ્થેનીસના સમય ખાદ થઇ હશે એમ માની લેવું જોએ. પરંતુ આપણે સાબિત કરી ગયા છીએ, તેમજ હાથીણુંક્ાના લેખ પણ જણાવે છે કે, રાજા નંદના સમયે આ ચેદિવંશના રાન ક્ષેમરાજ હૈયાત પણ હતા જ. એટલે કે નંદવંશ અને ચેદિવંસ એક વખત સમકાલીન પણે વર્તતા હતા અને એક ખીજાની હરીફ્રાઇમાં રાજ ચલાવ્યે જતા હતા; જેથી સાબિત થ ગયું કે, ચેવિ'શ મેગેસ્થેનીસના સમય

Page #409

પંચમ પરિછેદ 1
* *
* ચેદિવંશને અત
૩૬૭
પત્ર અસ્તિત્વમાં હતો જ.૪૬ પરંતુ જ્યારે તે હિંદમાં સમાપ્તિ થઈ ગઈ હોવી જોઈએ. તેનો સમય ઈ. સ. ૫. આવ્યો ત્યારે દિવંશ નહોતો. આ ઉપરથી અનુમાન ૩૬૧ નો જે જણાવ્યું છે તેનાથી કદાચ બે વર્ષ થાય છે કે રાજા મલયકેતુના મરણ બાદ તે વંશની આઘો પાછો હોય તે જુદી વસ્તુ કહેવાય.
(૪૬) ઉપરમાં રાજા ખારવેલો સમય વિચારતાં, તથા હતા તેમાં પૂ. ૩૨૦ ટી. નં. ૨૦માં જણાવેલ હકીક્તને તે શગપતિ પુષ્યમિત્રને સમકાલીન કઈ રીતે ન હોઈ જેમ ઉમેરો કરે રહે છે તેમ આ બીનાને પણ ઉમેરે શકે તેની દલીલ કરતાં, જે લગભગ વીસેક મુદ્દા ટાંકયા કરવો પડશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
www.umaragyanbhandar.cont.

Page #410

૩૬૮
[ પ્રાચીન
પરિશિષ્ટ
ચેદિવંશના છવન મરણ સાથે સંબંધ ધરાવતા અથવા કહે કે તેના નામ માત્રને દુનિયાની જાણુમાં લાવનાર હાથીગુફાના લેખનું અને રાજા ખારવેલનું વૃત્તાંત આ ખંડમાં આપવામાં આવ્યું છે. અત્યાર સુધી તો તે બન્નેને જે હકીકત સીધી રીતે ઐતિહાસિક દષ્ટિએ સ્પર્શતી હતી તેમનું જ વર્ણન ઉપરના પરિચ્છેદમાં કરાયું છે, પરંતુ કેટલીક હકીક્ત એવી પણ છે કે જે ચેદિવંશને કે હાથીગુંફાના લેખને સીધી રીતે સ્પર્શતી નથી, છતાં તેના વર્ણન ઉપર આડકતરી રીતે અસર કરે તેવી દેખાય છે અથવા તે તે લેખની હકીકતની સાથે કોઈક રીતે ગુંથાયેલી માલુમ પડી છે, એટલે તેને પણ, જ્યારે આ પરિચ્છેદે તે લેખનો પ્રસંગે ઉપસ્થિત થયો છે ત્યારે, સાથે સાથે જણાવી દેવાય તે વાસ્તવિક ગણાશે; તે ગણત્રીએ તેવી અલગ પડી જતી વિગતને આ સ્વતંત્ર પરિશિષ્ટમાં ઉતારવી યોગ્ય ધારી છે.
રાજા ખારવેલ જૈનધર્મનુયાયી છે તેમજ હાથીગુફાના લેખમાં દર્શાવાયેલી અનેક હકીકત પણ તેના ધર્મની સાથે જ સંકલિત થયેલી છે એટલે હવે નક્કી થયું છે. વળી તે સર્વ બીના લેખના આધારે જણાયેલ હોવાથી તેને અફર અને અટળ જ માનવી રહે છે. આટલી વાત ખીલે બંધાયાથી ભારતીય ઈતિહાસમાં આવતી તથા નજરે પડતી અનેક બાબતોમાં ખરું શું છે તે તપાસી જોવાને, કસવાને અને તે ઉપરથી અંતિમ નિર્ણય ઉપર આવવાને, આપણને એક માપ-ચાવી-કાટલું હાથ આવી ગયું છે એમ જરૂર કહી શકાશે જ.
ધર્મ એ એવી વસ્તુ છે કે દુન્યવી જડ પદાર્થો કરતાં, આત્માના ચૈતન્યમય અને તેજપૂંજ સરીખા પદાર્થો સાથે તે વિશેષતઃ જકડાયેલી રહેલી છે; એટલે જ તેની અગત્યતા, જ્યાં જડ વસ્તુનું પ્રાધાન્ય મનાતું હોય, ત્યાં જેટલી સ્વીકારવામાં આવતી હોય, તેના કરતાં જ્યાં ચેતનવંતા આત્માના ગૌરવની પીછાન કરવામાં આવતી હોય, ત્યાં અનેકાંશે વિશેષતઃ સ્વીકારાય છે. આ કારણથી દુનિયાના સર્વ દેશો કરતાં, ભારત દેશમાં ધર્મની બાબત ઉપર વિશેષ જોર-શોર દેવાય છે. આ એક સ્થિતિ થઈ બીજી સ્થિતિ એ છે કે, જ્યાં સુધી આત્મગુણને તેની સ્થિતિમાં રહેવા દેવામાં આવે અને જડતાને પણ તેની સ્વીકૃત અધિકાર જેટલું જ મહત્ત્વ આપવામાં આવે, ત્યાંસુધી તે વિશ્વભરમાં બધું નૈસર્ગિક રીતે જ ચાલ્યા કરે છે તેવું દેખાય. પરંતુ જેવું જડ કે ચૈતન્યમય વસ્તુના અધિકાર ઉપર આક્રમણ થવા માંડયું કે ખળભળાટ થવાને, થવાનો ને થવાને જ; જેટલું આક્રમણનું પ્રમાણ વધારે, તેટલે ખળભળાટ-ક્રાંતિ વધારે. એટલે સામાજીક કાર્યો કે જેમાં ચેતનવંતા ધર્મને, જડ ગણાતી રૂઢીઓ અને વ્યવહાર સાથે કામ લેવાનું હોય છે, ત્યાં નાનાં પ્રમાણમાં આક્રમણને અવકાશ રહેતે હેવાથી નાના પ્રકારના ખળભળાટ થતા દેખાય છે. જ્યારે રાજક્રાંતિઓમાં અથવા તે રાજકીય ક્ષેત્રોમાં, રાજસત્તાના જોરે
(1) ધમ શબ્દમાં જ્યાં પૂર્વ સમયે ચેતન ભરેલું હતું ત્યાં અત્યારે જડતાની ભાવના ઘર કરતી જાય છે, એટલે હૃદયના ભાવ સાથે જે ધમને અસલમાં સંબંધ હતાં તે હવે નષ્ટ થઈ ગયો છે અને કેવળ બાહ્ય જે અંગે હતાં તેને જ ધર્મના નામથી સંબોધાવા મંડાયું છે. તેથી વર્તમાનકાળે વૈદિકધમ હોય તેણે શિવમંદિરે જવું, અધ્ધ ચડાવવું, નાવું જોવું, ગાયત્રીના બે પાઠ મેઢેથી બોલી જવા એટલે પતી ગયું; જૈનધર્મીએ નવકાર ગણવ, મંદિરે જવું, ચાંદલો કરો, બહુ ત્યારે નાહીને પૂજા કરવી એટલે પત્યું. આ પ્રમાણે બાહ્યના વિધિવિધાનને જ-જડ પદાર્થને જધર્મ તરીકે ઓળખવામાં આવી રહ્યો છે. આટલે દરજજે આત્મા અને જડ વસ્તુઓના અધિકાર ક્ષેત્રે આક્રમણ થયાનું ગણવું પડશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #411

ભારતવર્ષ ]
પરિશિષ્ટ
૩૯
ધડમૂળથી ફેરફાર કરાતા હાઇને, તે સમયે થતા ખળભળાટ-પલટાઓ-ક્રાંતિએ જવાળામુખીરૂપે પ્રગટી નીકળતાં જણાય છે. હિંદુસ્તાન ઉપર અનેક રાજસત્તાઓએ પાતાના અધિકાર ભોગવ્યા છે, તે તે સ્પષ્ટઃ છે જ; તેમ રાજસત્તા, તે પણ આઠ પ્રકારના ગણાતા મદમાના એક છે જ. એટલે રાજસત્તા જ્યાં સુધી પોતાના મદને અંકુશમાં રાખીને વર્ત્યા કરે, ત્યાં સુધી તે બહુ વાંધા જેવું દેખાતુ` નથી જ; અથવા મહુ બહુ તા, ઉપરમાં જણાવ્યા પ્રમાણે સામાજીક ક્ષેત્રોમાં દેખાઈ આવતા ખળભળાટ જેવા છમકલાં જ અંહી તહી નજરે પડયાં કરે; પરંતુ જેવા તે મદ તેની હ્રદ કુદાવી ગયા કે કયાં આગળ તે અટકી જો તે કહેવું કે કલ્પવું જેમ અશકય છે તેમ, તેમાંથી નીપજતાં પરિણામનું પણ સમજી લેવું. એટલે જ સર જોન ખ`વુડ સાહેબનું કથન જે પૃ. ૩૩૦ ઉપર ટાંકી ખતાવ્યું છે કે “ભારતવર્ષ મેં જીતની ધાર્મિક ઔર રાજનીતિક-ક્રાંતિયાં હુઈ હૈ, ઈતની સંસાર કે અન્ય કિસિ દેશમેં નહીં હુઈ” તેની યથાર્થતા તુરત સમજી શકાશે. અત્યારે આપણા ઉપર પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિમાં તરખેાળ થયેલી રાજસત્તાને। અમલ ચાલતા હાવાથી, તેના ગુણુદેષ આપણામાં પ્રવેશવા પામ્યા છે, તેમની રાજનીતિ, સત્તામદને અમુક પ્રકારે સંયમમાં રાખીને કામ લેવાની હાવાથી, ધર્મક્ષેત્રે કે સામાજીકક્ષેત્રે મેટા ખળભળાટ યતે। નજરે નથી. પડતા. પરંતુ તેમની નીતિ, ધર્મમાં રહેલા આત્મતત્વને મંદપ્રવાહથી ખસેડી, સ્વસંસ્કૃતિની જડમય અસર પ્રસરાવવાની હાવાથી, તેમણે ભારતસંતાનને અપાતી કેળવણીનેા વહીવટ પાતાના કાબૂમાં લીધે। અને તેનું પાન ગળથૂથીમાંથી કરાવીને ઉછેર કરવા માંડયેાઃ એટલે જેમ જેમ કેળવણી પ્રાસાદિત વર્ગ ઉમરે પહેાંચવા માંડયા તેમ તેમ તેની જડતા દેખાવા માંડી. આ કથનની સત્યતાના પુરાવા સારાયે ભારતવર્ષના ચારે ખૂણેથી, કેળવણીના પ્રતાપે આપણા હિંદીએના થયેલ મનેાપરિવર્તન અને ચારિત્ર્યસંબંધી સંભળાતી ફરિયાદો અને રાણાં ઉપરથી અત્યારે આપણને મળી આવે છે; એટલા ઉપરથી જ આપણા દેશબંધુઓએ તક મળતાં જ તે કેળવણીનેા રાહ બદલાવવાના નિશ્ચય ઉપર આવીને, તેના ખરા માર્ગે જવાનું પ્રયાણ કરવા માંડયું છે. આ સ્થિતિ તા વર્તમાનકાળની થઈ. પરંતુ ભારત ઉપર જ્યારે મેાગલાઈ ચાલતી હતી ત્યારે તે સંસ્કૃતિનું પ્રાબલ્ય જામી પડયું હતું; તે પૂર્વે મુસ્લીમ મહજબના અનેક વિદેશી રાજકર્તાઓના રાજવહીવટ ચાલતા હતા ત્યારે તેમની સંસ્કૃતિએ જોર પકડયું હતું; તેમ તે પૂર્વે જ્યારે ગુપ્તવંશી અને રાજપુત ક્ષત્રિયાની સંસ્કૃતિના અધિકાર તપી રહ્યો હતેા ત્યારે વળી તેમની સંસ્કૃતિના સૂર્યોદય થઈ રહ્યો હતા. આ પ્રમાણે સંસ્કૃતિના આક્રમણ અને વિકાસના ઇતિહાસ કહેવાય. આ ખીજી સ્થિતિ થઈ. આ ખે પ્રક્રારેજ સ્થિતિ સદાય પ્રવર્તતી રહે છે.
ઉપરના પારિગ્રાફમાં એ પ્રકારની જે નૈસર્ગિક વસ્તુસ્થિતિ હાવાને ચિતાર આપ્યા છે, તે કુદરતી નિયમ પ્રમાણે ચાલ્યા જ કરે છે, તેમાં કાઈને દોષ આપવા રહેતા નથી; તેમજ બે ત્રણ સંસ્કૃતિના જે દૃષ્ટાંતા ઉપરમાં અપાયાં છે તે બધાં એવા સમયના છે કે આ પુસ્તકના વર્ણન માટે આપણે ઠરાવેલી મર્યાદાને કાંઈ સંબંધ જ નથી એટલે આપણે તે છેાડી દેવાં રહે છે. પરંતુ વર્ણનની સમયમર્યાદામાં જે વસ્તુસ્થિતિ આવી પડતી હેાય તેનેા ખ્યાલ તે આપણે આપવા જ રહે. તેમજ જે કાળનેા ઇતિહાસ આપણે આલેખી રહ્યા છીએ તે કાળે સારાયે ભારતવર્ષમાં ત્રણ સંસ્કૃતિ જ વિદ્યર્મતી હતી. એટલે જે સમયે જે સંસ્કૃતિના રાજકર્તા રાજસત્તા ઉપર હાય તે સમયે તે સંસ્કૃતિ સૌથી વધારે તરવરતી નજરે પડે . તે દેખીતું જ છે. પછી તેવું વર્ણન કરનાર કે તેવી સંસ્કૃતિનું જોર હતું એમ કહેનાર, ગમે તે મતના અનુયાયી હાય તાપણુ તેમાં તેના દોષ શું ? તેણે તા જે વસ્તુસ્થિતિ પેાતાને સત્ય તરીકે લાગે તે વિનાસકાો - તેમજ ગેાપવ્યા વિના નિષ્પક્ષપાતપણે, દાખલા દલીલા સાથે વિધિપૂર્વક સપ્રમાણ બતાવવી જ રહે; નહીં તે। પક્ષપાત કર્યાંના અથવા તે વસ્તુગેાપનને દોષ તેને શીરે ઉલટા આવી પડવાના જ. જો આ વસ્તુસ્થિતિ
ru

Page #412

વહe
પરિશિષ્ટ
[ પ્રાચીન
બરાબર ખ્યાલમાં રખાય તે વાચકવર્ગ તુરત સમજી શકશે કે, આવી પરિસ્થિતિમાં તે પ્રમાણે વસ્તુના આલેખનારને દોષ? કે વર્તમાન પરિસ્થિતિ અન્વયે બંધાઈ ગયેલ નિર્ણિત પતને દઢપણે વળગી રહીને આલેખાયેલી વસ્તુને જેનારને દોષ?
વસ્તુસ્થિતિ આ પ્રમાણે પ્રવર્તતી રહેલી હેઈને, આટલે લા પ્રસ્તાવ કરે જરૂરી લાગ્યો છે. હવે આ પરિશિષ્ટમાં આલેખવા ધારેલી ઐતિહાસિક ઘટનાઓ સમજાવવા પ્રયત્ન કરીશું. પ્રથમ આપણે, નહપાણ ક્ષહરાટ અને ગૌતમીપુત્ર શાતકરણ-રાણુ બળશ્રીના પૌત્ર સંબંધી ઘટના વિચારીએ. આ બન્ને રાજવીઓએ પોતાના નામે નાસિકની ગુફાઓમાં તંભ ઉભા કરાવ્યા છે. આ સ્તંભના શીરેભાગે સિંહ અને વૃષભ કોતરાયેલ છે. સ્તંભની કારીગરી વિશે આપણે આ સ્થાને કાંઈ ઉલ્લેખ કરવાની જરૂર નથી. (ઈચ્છુક, ફરગ્યુસન સાહેબ કૃત હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડીયન અને ઈસ્ટર્ન આકટેકચર ભાગ ૧ પૃ. ૧૮૫નું વર્ણન જોઈ લેવું). પરંતુ આ પ્રાણીચિત્રો વિશે તથા તે રાજાઓના ધર્મ વિશે બે શબ્દો કહેવાના છે. વિદ્વાનોએ આ બન્ને સ્તંભોને બૌદ્ધધર્મનાં પ્રતીકસમાં માન્યાં છે. છતાં ખૂબી એ છે કે, નહપાણને જૈનધર્મો હોવાનું હવે તેઓ સ્વીકારતા થયા છે તથા ગૌતમીપુત્રને અથવા તો આખા શાતવહનવંશને અને તેથી કરીને તેમાંના કેટલાક રાજાઓ જે શાતકરણી નામે ઓળખાતા થયા છે તેમને, વૈદિકમતાનુયાયી હેવાનું ઠરાવે છે. દેખીતું જ છે કે વૈદિક અને જેન રાજાઓ બદ્ધધર્મનાં પ્રતીકે ઉભાં કરાવે તે વિધાન જ
બુદ્ધિને અનુસરતું નથી, ત્યારે ખરું શું હોઈ શકે તે તત્વજ્ઞાસુને જાણી લેવાની જરૂર હોય છે જ. વાસ્તવિક તે એ જ છે કે, દરેક રાજા પિતાપિતાના ધર્મનું જ સ્મારક ઊભું કરાવે. તેમાં નહપાણુ તથા તેના જ્ઞાતિબંધુ સર્વ ક્ષહરાટ-જૈનધર્મનુયાયીઓ હતા, તે આપણે તેમનાં વૃત્તાંતનું આલેખન કરતાં સાબિત કરી બતાવ્યું છે (જુઓ પુ. ૩ પૃ. ૨૫૩થી ૨૬૩). જ્યારે શાતવહનવંશને સ્થાપક રાજા શ્રીમુખ પિતે તથા તેના વંશજો મુખ્યભાગે (વચ્ચે થાક અપવાદ સિવાય; ઈ. સ. ૭૮માં જ્યાં સુધી તેમાંના એક રાજા મૈતમીપુત્રે વૈદિક ધર્મ અંગીકાર કરીને શકસંવત પ્રવતાવ્યો નહોતે ત્યાં સુધી તેઓ જેને જ હતા,) તે હકીક્ત પ્રસંગોપાત ઉપરના ભાગોમાં આપણે જણાવી દીધી છે. વળી આ ઐતમીપુત્રના સિક્કા ઉપરથી (જુઓ પુ. ૨ સિક્કા ચિત્ર આંક નં. ૭૫-૭૬) પણ સાબિત થાય છે કે તે જૈનધર્મી હતો. તેમ તેણે શકારિ વિક્રમાદિત્યની સંગાથે (જુઓ ઉપરમાં તેનું જીવનચરિત્ર) રહીને જૈનતીર્થના અવતંસ સમાન શત્રુંજય ઉપર અમુક અમુક ધર્મકાર્યો કરાવ્યાનું પણ નોંધાયું છે. એટલે સ્પષ્ટ થાય છે કે ગૌતમીપુત્ર પિતે પણ જૈનમતાનુયાયી હતા જ. વળી પુ. ૫ માં તેમના સ્વતંત્ર અધિકારનું વર્ણન કરતાં સવિસ્તરપણે આ હકીકત શિલાલેખ અને સિક્કાઓના પુરાવાથી આપણે સાબિત કરી આપીશું. એટલે હાલ તે તેને સ્વીકાર કરીને જ આગળ વધીશું. મતલબ એ થઈ કે રાજા નહપાણ તથા મૈતમીપુત્ર શતકરણ બને જણ ધર્મ જેને જ હતા. એટલે તેમણે જે સ્તંભ ઉભા કરાવ્યા છે તેમાં, જે કોઈ દશ્ય કેતરાવ્યાં હોય તે સર્વેમાં, તે ધર્મના સિદ્ધાંતને અનુસરીને જ કામ લેવાયું હોય તે દેખીતું જ છે. આ નિયમને સ્વીકાર કરાય તે એ પણ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે, સિંહ અને વૃષભાદિ પશુઓ તે સમયે જેનધર્મસૂચક ચિન્હ જ
(૨) બલકે કહે કે, જે તેને ત્યાં ઉભા કરાયા છે તેમને ઓળખાવવા માટે વિદ્વાનોએ, નહપાણ પીલર અને ગૌતમીપુત્ર પીલર એવાં નામો આપ્યાં છે.
(અ) નહપાણુ સ્તંભ, નં. ૮ના નામે ઓળખાતી નાસિકગુફાની ઓશરીમાં ઉભો કરેલ છે. તંભ નં. 8ની ગુફામાં આવેલ છે.
(૩) સિંહ તે જેનેના ૨૪મા તીર્થંકર શ્રી મહાવીરનું લંછનઓળખચિહ-છે જયારે વૃષભ તે પહેલા શ્રી અષભદેવનું ચિન્હ છે.

Page #413

ભારતવર્ષ ]
પરિશિષ્ટ
૩૭૧
હતાં. (ભલે આ સમયબાદ અનેક ધર્મક્રાંતિના સમયે તેનું અનુકરણ અન્યધર્મીઓએ કરી વાળ્યું હેાય તે વસ્તુ જુદી છે) એટલે આ નિયમ-સિદ્ધાંતને આપણે તે ધર્મનાં દશ્યાનું રહસ્ય ઉકલનાર એક ચાવીરૂપ ગણીશું. હવે ખીજા એ દૃષ્ટાંતા લઇશું. સંકિસા અને તિરહુટ પીલર્સ (જીએ ચિત્ર આકૃતિ નં. ૪૯ તથા ૫૦). આ બન્નેને વિદ્વાનેએ બૌદ્ધધર્માં જાહેર કર્યાં છે. પરંતુ આમાંના તિરહુટસ્તંભ તા સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનની કૃતિ છે; તેની ટાંચે સિંહાકૃતિ પણ છે. સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના વૃત્તાંતે પુરવાર કરી અપાયું છે કે તે રાજા જૈનધર્મી હતા અને તેણે પાતાના ધર્મના છેલ્લા પ્રવર્તક શ્રી મહાવીરના જીવનમાંના અમુક પ્રસંગને અંગે ત્યાં સ્તંભ ઉભા કરાવ્યા હતા. વળી તે મહાવીરનું એળખ ચિન્હ–લંછન, સિંહ હેાઇને તેણે તે સ્તંભના શિરાભાગે ગાવી દીધા છે. મતલબ કે તિરસ્ફુટ સ્તંભ જૈનાના છે. તેવી જ રીતે સંકિસા પીલરનું પણ સમજવું. ફેર એટલે જ કે, આ સ્તંભની ટાંચે હાથી છે. અલબત આ હાથીનું માથું ખંડિત થયેલું હાવાથી માત્ર-ધડ જ ઉભું રહેલું દેખાય છે. પરંતુ તેનું ચિત્ર એવા પ્રકારે લેવાયેલું છે કે ધણા ધણા વિદ્યાતાએ તેને સિંહ જ માની લીધેાપ હતા. હવે તે ભ્રમ નીકળી ગયા છે અને તે હાથી જ છે. એમ સ્પષ્ટ થયું છે. આ હાથીના ચિન્હને પણ જૈનધર્મ સાથે જTM સંબંધ છે. તેની સાથે બૌદ્ધધર્મને શું સંબંધ હાઈ શકે તે અમારી જાણમાં નથી. હેાય તે તે ઉપર ક્રાઈ સજ્જન જરૂર પ્રકાશ પાડે એમ આપણે ઈચ્છીશું. એટલે હવે સમજવું રહે છે કે આ બન્ને સ્તંભા પણ જૈનધર્મને જ લગતા છે.
ઉપરમાં સ્તંભાની હકીકત તપાસી છે. હવે ચરણ પાદુકા હોય તેવાં દૃશ્યાની હકીકત વિચારીએ. તે માટે એ ચિત્રો રજુ કર્યા છે. તે બન્ને આ પુસ્તકના મુખપૃષ્ઠે જોડેલ છે. આ બન્ને ચિત્રોનું પ્રાપ્તિસ્થાન અમરાવતીસ્તૂપ નામે ઓળખાતા ટાપ, જે ઠેકાણેથી મળી આવ્યા છે તે જ છે; અથવા એમ કહી કે તે સ્તૂપના જ આ અંશા છે. આ અમરાવતી સ્તૂપને મહાવિજયપ્રાસાદ કહેવાયા છે; તેમજ હાથીગુંકાના લેખથી હવે સાખિત થઈ ગયું છે કે તે રાજ ખારવેલે બંધાવ્યા છે. એટલે કે આ અમરાવતી સ્તૂપ તથા તેનું સ્થાન જૈનધર્મનું જ સ્થાન છે. વળી પુ. ૧ પૃ. ૧૫૦ થી આગળના વર્ણને આપણે સાબિત કરી ગયા છીએ કે આ સ્થાને ઈ. સ. પૂ. ૫૮૦ના સમયમાં એન્નાતટનગર નામનું મહા સમૃદ્ધિવાળું અને શ્રીમંત જૈન વેપારીએથી વસેલું શહેર આવી રહ્યું હતું; અનુમાન થાય છે કે આ શહેરને નાશ ઈ.સ.પૂ.
આ સ્ત ંભાને અત્યાર સુધી ખૌદ્ધના મનાયા છે એટલે આ પશુઓના ચિન્હાને બૌધર્મ સાથે શું સંબંધ છે તે જાણવાની દરેકને ઇચ્છા થાય જ,
(૪) વિશેષ અધિકાર સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનું સ્વતંત્ર જીવન વૃત્તાંતનું પુસ્તક અમે બહાર પાડવાના છીએ તે જીએ.
(૫) હિસ્ટરી ઓફ ઇન્ડીઅન એન્ડ ઇસ્ટ આર્કીટેક્ચર પુ. ૧. પૃ. ૫૮. The shaft is surmounted by an elephant but so mutilated that even in the 7th cent., the Chinese traveller Hiuen Tsiang mistook it for a lion=સ્તંભની ટાંચે હાથી છે પણ તે એવી ખડિત અવસ્થામાં છે કે, ઈ. સ.ની ૭મી સદીમાં પેલા ચિનાઈ ચાત્રિક હ્યુએનશાંગે તેને સિંહ ધારી લીધા હતા.
(૬) ઉપરની ન. ૩ ની ટીકામાં જેમ ચાવીસમા અને પ્રથમ તીર્થંકરનાં લનની હકીક્ત છે તેમ અત્ર જણાવેલ હસ્તી તે બીજા તીર્થંકરનું ચિન્હ ગણાય છે.
(૭) મિ. જેમ્સ ફર્ગ્યુસન કૃત હિ, ઈં. ઇ, આ. પુ. ૧. પૃ. ૨૨૩ અને ૪૯ ઉપરથી અનુક્રમે લીધાં છે. (૮) જેમ્સ ફર્ગ્યુસન સાહેબે જણાવ્યું છે કે—From bas-relief at કાતરકામ ઉપરથી લીધેલ છે.
Amaravati અમરાવતી સ્વપના
(૯) આ બધા વર્ણન માટે ઉપરમાં પૂ. ૩૧૭ થી આગળ જુએ,

Page #414

ર
પરિશિષ્ટ
[ પ્રાચીન
ની ૧ લી સદી કે તે અરસામાં થયા હશે. આ બધા પુરાવાને એકત્રિત કરીને ગૂંથવામાં આવે તે એક જ સાર નીકળી શકશે કે અમરાવતી સ્તૂપ જૈનધર્મનું જ સ્મારક છે. એટલે આ ચરણપાદુકાવાળાં બંને દશ્યા ઐદ્ધનાં નથી પરતુ નાનાં છે એમ સાખિત થયું ગણાશે.
ચરણપાદુકાઓ અને આવાં દૃશ્યાને વિદ્વાને ભલે બૌદ્ધધર્મનાં જણાવે છે છતાંયે તે સંબંધી તેમણે દર્શાવેલા વિચારા આપણે જાણવા જેવા છે. કાતરકામની ઓળખના ઊઁડા અભ્યાસી અને તે બાબતમાં જેમણે એ માટાં પુસ્તકા બહાર પાડવાં છે તથા જે એક સત્તાસમાન લેખાય છે તેવા મ. જેમ્સ ક્રગ્યુસન જણાવે છે 31॰ As repeatedly mentioned, there is as little trace of any image of Buddha or Buddhist figure being set up for worship, much before the Christian Eraવારંવાર કહેવામાં આવ્યું છે તેમ, યુદ્ધદેવની કાઈ મૂર્તિની અથવા બૌદ્ધધર્મને લગતી કાઈ આકૃતિની, ઇ. સ.ને આરંભ થયા તે પહેલાં લાંબા કાળે પૂજા નિમિત્તે સ્થાપના થઈ હાય, તેનું જરા પણ ચિન્હ કે નિશાની મળી આવતી નથી. મતલબ કહેવાની એ છે કે, ઈસવી સનને આરંભ થયા ત્યાં સુધી તે। બૌદ્ધધર્મમાં કઇ આકૃતિ કે પ્રતિમા જેવું પૂજનને માટે હતું જ નહીં. અથવા ખીન્ન શબ્દોમાં કહીએ તે એવી મતલબ થઈ કે, ઇસવાના શકના આર ંભ થયા તે પૂર્વે ઐાદ્ધધર્મીઓમાં પૂજન માટે ક્રાઈ જાતની પ્રતિમા કે આકૃતિ નહાતી જ; હાય તા યે હજી ચરણુ કે પાદુકા હેાવા સંભવ છે. જ્યારે ઉપરનાં ચારે દશ્યામાં (નઢપાણુ, ગૈતમોપુત્ર, સંકિસા અને તિરસ્ફુટ સ્તંભોમાં) તા આકૃતિઓ સ્થાપન થયાની જ સ્થિતિ બતાવી છે. એટલે તેમના શબ્દોથી જ સિદ્ધ થયું કે આ સ્તંભોને ઐાદ્ધધર્મ સાથે લાગતું વળગતું નથી. આઢની મૂર્તિ સંબંધી જેમ આ વિદ્વાનના મત પડયા છે તે જ પ્રમાણે તેવા એક બીજા વિદ્વાને ભારહુત સ્તૂપ કે જે અત્યારે મેાટા ભાગે ધર્મનું સ્મારક હોવાનું મનાઈ રહ્યું છે તેમાંના કેટલાંક ચિત્રા ઉપરથી પેાતાના૧ મત રજુ કરતાં જણાવ્યું છે કે, “As usual, the Buddha himself is not delineated at the Bharhuta Stupa=sમેશની પેઠે ભારહત સ્તૂપમાં બુદ્ધદેવની આકૃતિ—રેખાચિત્ર પાડવામાં આવ્યું નથી” એટલે તેમના કહેવાનો મતલબ એમ છે કે, જ્યાં જ્યાં બુદ્ધદેવ (બૌદ્ધધર્મ સંબંધી) સંબંધી સ્મારક કરવું હોય અથવા તેમની સ્થાપના બતાવવી હાય—તેમનું પ્રતિર્ભિબ દર્શાવવું ઢાય, ત્યાં ત્યાં હંમેશાં, મૂર્તિ રૂપે જ તે ખડું કરાય છે; જ્યારે ભારહુતના સ્તૂપમાં તેમ કરવામાં આવ્યું દેખાતું જ નથી. તાત્પર્ય કે ભારહુતના સ્તૂપને બીજાએ ભલે બૌદ્ધધર્મના દ્યોતક તરીકે લેખતા હશે, પરંતુ પેાતાને તે બાબતમાં શંકા ઉદ્ભવી કેમકે જો તે ધર્મનું સ્થાન તે Ëાત તા, હમેશની પ્રણાલિકા મુજબ તે સ્થાને મુહૃદેવની પ્રતિમા જ પધરાવી હેાત; નહીં કે ચરણુ પાદુકા આ કારણથી પોતે તે ભારહતના સ્થાનને ઐહસ્થાન લેખતા અચકાય છે.
ઉપરમાં રજુ કરેલાં છ એ દષ્ટાંતા વિધતાની માન્યતા પ્રમાણે ઐાદ્ધધર્મનાં દ્યોતક નથી, પરંતુ જૈનધર્મનાં તે સ્મરણ ચિન્હો છે એમ આપણે દાખલા દલીલાથી પુરવાર કરી ખતાવ્યું છે. વળી માગળ પાછળના સંજોગા અને હકીકતને આધારે તે બધું કહેવામાં આવ્યું છે એટલે તેમાં શંકાને સ્થાન પણ રહેતું નથી. છતાં કાઈ ને એમ શંકા ઉદ્ભવે કે, આ બધા પુરાવા અને તેમાં કરેલી ચર્ચા પરાક્ષ—Indirect—— જેવી કહેવાય, તેના કરતાં ને પ્રત્યક્ષ-direct—પુરાવા તે માટેના મળી આવે, અથવા રજુ કરાય તા તે વિશેષ વજનદાર કહેવાય. તેથી તેમનાં મનનું સમાધાન કરવા માટે એર બીજાં બે દૃશ્યા રજુ કરીશું.
(૧૦) જીએ હિ. ઈં. ૪. આ. પુ. ૧, ૪, ૧૨૨. (૧૧) સુ. ઈં. પૃ. ૧૫.

Page #415

હારતવર્ષ ]
પરિશિષ્ટ આ બે દશ્ય કોઈ કાતરકામમાંથી ઉતારેલ કે ક્યાંકથી ઉપજાવી કાઢેલ નમુના નથી, પરંતુ જેનધર્મના ૨૩ મા તીર્થંકર ગણાતા શ્રી પાર્શ્વનાથની પ્રતિમાઓ જ છે. પ્રતિમારૂપે છે એટલે તેની ઓળખ માટે બીજી કોઈ દલીલોની જરૂર જ રહેતી નથી. તે બન્નેને અત્રે આકૃતિ નં. ૩૬ અને ૩૭ તરીકે રજુ કરી છે તથા તેનું પ્રાપ્તિસ્થાન પણ, રાજ ખારવેલના મહાવિજયપ્રાસાદવાળું અમરાવતી-અથવા બેનાતટનગરજ છે. એટલે હવે નિર્વિવાદિતપણે કબૂલ કરવું રહે છે કે અમરાવતી સ્તૂપ જૈનને જ છે.
જેમ ઉપર પુરવાર કરી ગયા છીએ કે આવાં દશ્ય અને ચિત્રો બૈઠમતનાં નથી તેમ તે ચિત્રોને, દોને અથવા કોતરકામને, વૈદિક ધર્મ સાથે પણ સંબંધ હોવાનું સંભવિત નથી; આ બાબતમાં એક અઠંગ અભ્યાસી અને વિદ્વાનનું મત એમ છે કે “There is no trace of images in the Vedas or in the laws of Manu or any of the older books of the Hindus=વેદશાસ્ત્રોમાં કે મનભગવાનની કાયદાપથીમાં અથવા તે હિંદુઓના કોઈ પણ પૈરાણિક ગ્રન્થમાં મૂર્તિ પ્રતિમાની કાંઇ નિશાની (ઉલેખ) જ મળતી નથી.” તાત્પર્ય કે વૈદિક મતમાં મૂર્તિઓની સ્થાપના કરવાનું પ્રાચીન કાળે હતું જ નહીં. ત્યારે તે વૈદિક મતવાળાઓ જે હવે મૂર્તિને પૂજતા થયા છે તે પણ પુરાણે રચાયા પછી જ; એટલે ઈ. સ.ની ચોથી સદી બાદ જ થયા હશે એમ માનવું રહે છે. અને તેમજ હેય તે સહેજે સિદ્ધ થઈ જાય છે કે જગન્નાથજીની મૂર્તિઓ પણ વૈદિક ધર્મને લગતી નહીં હોવી જોઈએ જે હકીકત આપણે ઉપરના પરિચ્છેદે લખાણ વિવેચનથી સમજાવી ગયા છીએ.
અત્ર રજુ કરવામાં આવેલ આઠે નમુનાથી હવે નિશ્ચિત થઈ ગયું કહેવાશે કે, અત્યાર સુધી જે વસ્તુઓ અમુક ચિન્હોને લીધે બાહોની વિદ્વાનોએ માની છે તેમાં હવે સુધારો કરવાની અનિવાર્ય જરૂર છે. જેમ બાહધર્મની મનાઈ રહેલી બાબતમાં ચેતવણીને અવાજ ઉઠાવવાની આ પ્રમાણે જરૂરિયાત પીછાનવામાં આવી છે, તેમ વૈદિક તીર્થધામ જેવા વિશ્વવિખ્યાત જગન્નાથપુરીની ત્રિમૂર્તિ સંબંધમાં, હાથીગુફાના લેખ ઉપરથી થયેલ ઉકેલને લીધે તેમજ ઉપર ટાંકેલા નિષ્ણાત વિધાનના અભિપ્રાય પછી, વૈદિક મતને લગતી મનાતી મૂર્તિઓ પરત્વે ૫ણુ, ચેતવણીથી કામ લેવાની આવશ્યક્તા હવે દેખાવા લાગી ગણાશે.
(૧૨) આ. સ. પી. ઈ. પૃ. ૧૫ માં અમરાવતી સ્તૂપનું વર્ણન જુઓ. પુ. ૧, પૃ. ૧૫ર થી આગળ જુઓ આ પુસ્તકે ૫. ૩૧૮-૧૯ જુઓ.
(૧૩) જુએ હિ. ઈ. ઈ. આ, ૫, ૧ ૫, ૧૨૨,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #416

૩૭૪
[ પ્રાચીન
૧૪
૧૦
વંશાવલિઓ (૧) ગર્દભીલ વંશ (અવંતિપતિ)
| મ. સ. મ. સ. વર્ષ ઇ. સ. પૂ. ઈ.સ. (૧) ગંધર્વસેનઃ દર્પણુઃ ગધરૂ૫ ૪૫૩ ૪૬૩ ૧૦ ૭૪
શક પ્રજાનું રાજ્ય (૪૬૩ થી ૪૭૦ = ૬૪ થી ૫૭ = ૭ વર્ષ)
(તેમનાં નામ તથા રાજઅમલ માટે નીચે શક રાજાઓને કઠે જુઓ) (૨) વિક્રમાદિત્ય (શકારિ)
૪૭૦ ૫૦ ૬૦ ૫૭ (અંતરગત) શંકુ ૪૭૦-૭=૬ માસ
( , ) ભર્તુહરી ૪૭૦ થી કેટલાંક વર્ષ (૩) માધવાદિત્ય
૫૦ ૫૭૦ ૪૦ ૩ ૪૩ (૪) ધર્માદિત્ય
૫૭૦ ૫૮૯ ૧૦ ૪૩ ૫૩ (૫) વિક્રમચરિત્ર: માધવસેન
૫૮૦ (૬-૭) બે રાજાઓ
૬૨૦ ૬૩૪ ૧૪ ૯૩ ૧૦૭ (૮) ભાઈલ્લા
૬૩૪ ૬૪૫ ૧૧ ૧૦૭ ૧૧૮ (૯) નાઈલ
૬૪૫
૧૧૮ ૧૩૨ (૧૦) નાહડ
૬૫૯
૧૨ ૧૪૨
કુલ વર્ષ ૨૦૯ (૨) શક રાજાએ (અવંતિપતિ)
મ. સં. મ. સ. વર્ષ ઈ. સ. પૂ. ઈ. સ. પૂ. (૧) અલ્લાટ
૪૬૩ ૪૬૩ ને ૬૪ (૨) ગોપાળ
૪૬૪ (૨) પુષ્પક
४१४ (૪) શર્વિલ
૪૬૫
४६७ ૨il (૫) અજ્ઞાતઃ બદનામ
૪૬૭ ૪૭૦ ૨li
કુલ વર્ષ ૭ થી ૭ ઉપરનો ગર્દભીલવશ જ્યારે અવતિની ગાદીએ નહાતો ત્યારે આ શક રાજાના હાથમાં ગાદી ખાવી પડી હતી.
(૩) ચેદિવંશ (કલિંગપતિ) ( અનુસંધાન પુ. ૧ પૃ. ૩૯૨ ઉપરથી)
મ. સ. મ. સં. વર્ષ ઈ. સ. પૂ. ઈ. સ. પૂ. (૧) ક્ષેમરાજ
પર ૮૮ ૩૬ ૪૭૫ ૪૩૯ (૨) હિરાજ: બુદ્ધરાજ
૮૮ ૯૮ ૧૦ ૪૩૯
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #417

૩૭૫
ભારતવર્ષ ]
વંશાવલિઓ
મ. સં. મ. સં. (૩) ભિખુરાજઃ ખારવેલ; ધર્મરાજ ૯૮ ૧૩૪ (૪) વાદગ્રીવઃ પર્વતેશ્વર
૧૩૪ ૧૫૫ (૫) મલયકેતુ: મલયધ્વજ
૧૫૫ ૧૬૫
વર્ષ
૩૬ ૨૧ ૧૦
ઈ. સ. પૂ.
૪૨૯ ૩૯૩ ૩૭૨
ઈ. સ. પૂ.
૩૯૦ ૩૭૨
કુલ વર્ષ ૧૧૩ ત્રણે વિભાગ સાથે મળીને એકંદર વર્ષ, અનુક્રમે ૨૧+૨+૧૧૩=૧૯૬
(૪) કુશાન વંશ (મથુરાપતિ)
કુશાન કુશાન સંવત
ઈ. સ. ૩૧
૭૧ ૧૦૩
ઈ. સ.
૭૧ ૧૦૩ ૧૨૬ ૧૩૨
(૧) કઇફસીઝ પહેલો (૨) કડસીઝ બીજેઃ વેમ (૩) કનિષ્ક પહેલો (૪) વસિષ્કઃ જુષ્કઃ વઝેષ્ઠ
- -
વર્ષ ૪૦ ૩૨
૧૨૬
૧૧ , ૨૯ , ૪૦
સાદે રાજકર્તા
મહારાજાધિરાજ (૬) કનિષ્ક બીજે
૧૩૨ ૧૪૩
૧૪૩ ૧૬૩=૨૦ ૧૪૩=૧૧
[ ૧૩૨
1 ૧૪૩
૫૩
(૭) વાસુદેવ પહેલો (૮ થી ૧૪) સાત રાજાઓ
૧૯૬ ૨૩૪
૨૩૪ ૨૮૦
૪૦ , ૯૩
૯૩ , ૧૦૧ ૧૩૧ , ૧૭૭
૪૬
કુલ વર્ષ ૨૪૯ આ કુશાન વંશ આશરે ૨૪૯ વર્ષ ચાલ્યો છે. તેમાં એકંદરે ચૌદક રાજાઓ થયા છે. વચ્ચે કુશાન સંવત ૪૦ થી ૬૦ સુધીના વીસ વર્ષના ગાળામાં બે શાખાઓ થઈ ગઈ હતી.
(૫) ચઠણ વંશ (અવંતિપતિ)
ઈ. સ. ઈ. સ. વર્ષ ચMણ સં. ચ%ણ સં. (૧) બૂમોતિક (ક્ષત્ર૫) ૧૦૩ ૧૧૭
૧૪ (૨) ચMણ ક્ષત્રપ
૧૧૭ ૧૨=૧૫).
૨૯ મહાક્ષત્રપ
૧૪=૧૦ )
૨૯
૩૯ ૧૪૨ ૧૫=૧૦) જયદામન (ક્ષત્રપ)
૧૨ ૧૫૨=૨૦
'૮૨૪ (૩) રૂદ્રદામન
૧૫૨ ૧૮૫
૧૦ (૪) દામજદશ્રી
૨૦૬ ૨૦૬
૧૨
૨૨૨ (૫) રૂદ્ધસિંહ પહેલે
૧૧૯
૧૨
( ૩૦
૨ાજ
૯
૧૮૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #418

વંશવલિએ
[ પ્રાચીન
ઈ. સ. ૨૨૫ ૨૪૭
ઇ. સ. ૨૩૨ ૨૨૫ ૨૪૭ ૨૪૮ २९७
به به مه
૨૪૮
(૬) જીવદામન (૭) રૂકસેન પટેલે (૮) સંધદામન (૯) દામસેન (૧૦) યશોદામન (૧૧) વિજયસેન (૧૨) દામજદશ્રી (૧૩) રૂકસેન બીજે (૧૪) વિશ્વસિંહ (૧૫) ભર્તીદામન
بر
૧૬૦ ૧૬૨
ચઠણુ સં. ચણુ સ. ૧૧૯ ૧૨૨ ૧૨૨ ૧૪૪ ૧૪ ૧૫ ૧૫ ૧૬૦૪
૧૬૨
૧૭૨ ૧૭ ૧૭૭* ૧૭૭ ૧૯૮ ૧૦૮ ૨૦૧
૨૧૭
૨૬૫
૨૬૩ ૨૬૫ ૨૭૫ ૨૮૦ ૩૦૧ ૩૦૪ ૩૨૦
૨૭૫ ૨૮૦ ૧૦૧ ૩૦૪
می
૧૬
અવંતિમાંથી ગાદી ઉઠાવી લીધા પછી
૨૧૭ (પ) ચMણવંશ (ચાલુ) (અવંતિપતિ તરીકે નહીં)
ઈ. સ. ઈ. સ. વર્ષ ચશ્મણ સં. ચશ્મણ સં. (૧૬) વિશ્વસેન (ક્ષત્રપ)
૩૨૦ ૩૩૦ ૧૦ ૨૧૭ ૨૨૭ (૧૭) રૂસેન બીજો (ક્ષત્રપ).
૩૩૦. ૩૪ર ૧૨ ૨૨૭ ૨૩૯ (૧૮) યશોદામન બીજે (ક્ષત્રપ)
૩૪૨ ૩૫૯
૨૩૯ ૨૫૬ (૧૯) રૂદ્રદામન બીજો (સ્વામી)
૩૫૯ ૩૭૩
૨૫૬ (૨૦) રૂકસેન ત્રીજો (સ્વામી)
૩૭૩ ४०४
૨૭૦ ૩૮૧૦ (૨૧) સિંહસેન (સ્વામી)
४०४ ૪૧૩
૩૦૧ ૩૧૦ (૨૨) રૂકસેન ૨ (સ્વામી) - સત્યસિંહ (સ્વામી) '
૪૧૩ ૪૧૩
૩૧૦ (૨૩) રસિંહ ત્રીજો (સ્વામી)
૪૧૩ Yay રા ૩૧૦
૧૪
૨૭૦
૩૧૦
૩૩૧
કુલ વર્ષ ૧૧૪
* રાજયસત્તાનો અંદાજ લખે છે. છતાં જ પડશે તે ૧-૨ વર્ષનાજ; અને તે કાં રાહગામ પ્રહણ કરવાના સમયમાં અથવા તો રાજક્ત તરીકે બંધ પડયાના સમયમાં; પરંતુ સરવાળે સમય તે સાથે જ કરશે.
અવંતિપતિ તરીકેનો સમય ૨૧૭ વર્ષ અવંતિપતિ તરીકે નહીં તે ૧૧૪ ,,
૩૩૧ વર્ષ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #419

ભારતવર્ષ ]
૩૭
૫૫૯
સમયાવધી સમજૂતિ –
(૧) દરેક બનાવનું વર્ણન કયા પાને છે તે બતાવવા તેને આંક સાથે આવે છે. છૂટે આંક તે વાંચનના પૃષ્ઠસૂચક છે કૈસનો આંક તે ટીકાના પૃષ્ઠસૂચક છે.
(૨) જ્યાં એક જ બનાવની બે સાલ જાણવામાં આવી છે ત્યાં વિશેષ માનનીય લાગી તે અહીં જણાવી છે, અને શંકાશીલ લાગી તે કસમાં જણાવી છે.
(૩) જેની સાલ અંદાજી ગણીને માત્ર ગોઠવી દીધી છે તે માટે (?) આવી નીશાની મૂકી છે. . સ. પૂ. મ. સ. પૂ.
બનેલ બનાવ તથા આ પુસ્તકમાં તેનું સ્થાન ૯મી સદી . બાવીસમા જૈન તીર્થકર શ્રી નેમનાથનેવારો તે વખતે ચાલતું હતુંઃ ૬૧ ૮૭૭ ૨૫૦ શ્રી પાર્શ્વનાથે પ્રરૂપણું આપવી શરૂ કરી. ૨૪૭ આઠમી સદી ... ૨૩મા તીર્થકર શ્રી પાર્શ્વનાથનો વારે ૬૧તે વખતે બે જ ધર્મ પ્રવર્તતા
હતા. એક વૈદિક અને બીજે જૈન. ૬૦ છઠ્ઠી શતાબ્દિ .. બૌદ્ધધર્મને ઉદય થયો. ૬૦ ૫૮૩-૧ ૫૬-૫૪ કુમાર શ્રેણિક બેન્નાતટ નગરમાં ગોપાળ તરીકે ૧૮. ૫૮૭
શ્રેણિક મગધપતિ બન્યો ૩૧૮. ૫૯૮
શ્રી મહાવીરે દીક્ષા લીધી (૨૪૮).
મહાવીરને દીક્ષા લીધે નવમું વર્ષ ૨૭૩. ૫૫૮ ૩૧
કરકંડનું ગાદીએ બેસી ચેદિવશની સ્થાપના ૨૭૩-૭૪,૩૪૫,(૫૬૩)(૫૫)
કલિગપતિ બન્યો ઈ ૨૭૨, ૨૭૩, ૨૪૮, ૨૭૪, ૨૩૧. ૫૫૮થી ૫૩૭; ૩૧-૧૦ દિવંશનો વહીવટ, રાજ મેધવાહને સ્થાપના કરી ત્યારથી તેનું મરણ નીપજ્યું
અને રાજા શ્રેણિકે કલિંગને મગધ સામ્રાજ્યમાં ભેળવી લીધું ત્યાંસુધી ૨૩૨, ૨૩૬, ૫૫૬ ૨૯ મહાવીરને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ ૨૪૭ (૨૪૮), ૨૭૩, ૩૪૫: પાશ્વનાથના શાસનની
સમાપ્તિ અને મહાવીરના શાસનની શરૂઆત ૨૪૭. ૫૭થી ૪૭૪; ૧૦થી મ.સ. ૪૭ દિવંશના બીજા વિભાગને વહિવટઃ રાજા ક્ષેમરાજે સ્વતંત્ર બની
પુનરૂદ્ધાર કર્યો ત્યાંસુધીને ૨૩૨. ૫૦૦થી ૫૨૬; ૧૦થી ૧ અંગદેશ મગધના શાસનમાં હતો ૨૩૭. ૫૩૭
રાજા સુરથ ગાદીએ બેઠો ર૭૨. (દિવંશના બીજા વિભાગની શરૂઆત થઈ). ૫૨૭
મહાવીરનું નિર્વાણ ૨૩, ૩૦, ૨૭૧, ૨૭૨, ૨૭૪ઃ મહાવીરના સંવતનો આરંભ
મ.સ. ૧૦૬, ૨૭૧ ૨૮૮ (૨૯૧), રાજા ચંડનું મૃત્યુ ૨૩, ૩૦. ૫૨૩
પંચમ આરાની આદિ (સમય બદલાતે ચાલ્યો). (૨૯૧, (૩૯).
શ્રી બુદ્ધભગવાનનું પરિનિર્વાણ તેમના સંવતની શરૂઆત ૧૦૬. २० શ્રી જંબુસ્વામીને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ ૩૧૫. ૪૯૪ ૩૪
પાટલિપુત્રની સ્થાપના (૩૧૮). ૪૯ર સુધી ૩૫ સુધી ત્રિકલિંગમાંના બે પ્રાંતિ–વંશ અને કલિંગ-કરકંડના જામાવલિંગપતિની
હકુમતમાં હતા ૨૩૭. ૪૯૧-૮૨ ૩૬-૪૫ ઉદયા સિંહલદ્વીપસુધીની જમીન મગધ સામ્રાજ્યમાં આણી (૩૫૫).
૪૮.
6
૫૦ ૫૦૭.

Page #420

૫૦
પક પૂર્વ
સમયાવી
[ પ્રાચીન ૪૮૮
શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી (ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના ગુર)ની દીક્ષા ૩૧૫. ૪૮૨થી ૪૫ર ૪૫થી ૭૫ સિંહલદ્વીપમાં અંધાધૂંધી-લૂંટારૂની રાજસત્તા ૨૯૭. ૪૦૪થી ૬૧૫૩થી ૧૬૬ ચેદિવંશના ત્રીજા વિભાગનો વહિવટ ૨૩૨ (૨૪૯), ક્ષેમરાજે કલિંગની ગાદી
કબજે કરી (૪૭૫, ૨૪૨, ૨૪૩, ર૭૨).ચેદિવસના ત્રીજા વિભાગની આદિ (૩૩૯). ૪૭૫ થી ૪૬૮ સાત વર્ષના ગાળામાં ક્ષેમરાજે ઓરિસાના પ્રાંત છતીને કલીગમાં ભેળવી
લીધા, ૨૪૩. ૪૭૪
અનુરૂહનું મરણ ૨૩૧. ૪૭૨ ૫૫ નંદિવર્ધનને રાજ્યાભિષેક ૨૬૭.
ક્ષેમરાજ નંદિવર્ધન સાથે યુદ્ધમાં ઉતર્યો ૨૪૩: નંદિવર્ધને કલિંગ ઉપર ચડાઈ
કરીને કિલિંગજીન મૂર્તિ મગધમાં ઉપાડી લઈ ગયો ૨૪૪. ૪૬૮ ૫૯ મગધમાં બે કુદરતી કોપઃ એક અનાવૃષ્ટિને ૨૮૯; બીજે કપ અતિવૃષ્ટિને
૨૮૯ (૪૬ર); ૨૯૦ (૫૮). ૪૬૮ પૂર્વે ૫૦ પૂર્વ મગધમાં રાજ નંદ નહેર ખોદાવી હતી ૨૮૯ ૪૬૭.
નંદિવર્ધનની અવંતિ ઉપરની સત્તા ચાલુ હતી ૨૩.
જંબુસ્વામીનું નિર્વાણ (૩૦૮); તે સમય બાદ કેટલીક ચીજોનો ઉચ્છેદ થયો ૧૫. ૪૫૮ પૂર્વે ૫૯ પૂર્વે જૈનધર્મ ઉડીસામાં હતું તેની સાબિતી (૩૦૧). ૪૫૬
નિંદિવર્ધનનું મૃત્યુ ૨૭૪-૭૪૫. ૪૫૪
રાજા ખારવેલને જન્મ ૩૪૮.
ખાવેલ યુવરાજપદે ૩૪૮. ૪૩૯
રાજા ક્ષેમરાજનું મરણ ૨૪૨-૨૪૯. સિંહલદ્વીપમાં અભયવિજયના રાજ્યની શરૂઆત ૨૬૨; તેનો રાજ્યાભિષેક ૨૮૨, ૨૯૭. રાજા વૃદ્ધિરાજનું મરણ અને ખારવેલનું લિંગપતિ બનવું ૨૫૫, ૨૬, ૨૭ર. (વિદ્વાની માન્યતા પ્રમાણે ઈ. સ. પૂ. ૧૮૩): યુવરાજ ખારવેલની સીન ઉપર ચડાઈ ૨૬૨.
ખારવેલને રાજ્યાભિષેક ૨૭૧, ૨૮૩, ૨૮૮, ૨૯૬. ૪૨૯થી ૩૯૭ ૯૮થી ૧૩૪ રાજા ખારવેલને સમય (૨૮૦) (૧૮) ૩૪૮.
મગધપતિ નંદ બીજાનું મરણ ૨૮૩.
શતવહનવંશની સ્થાપના (૨૭૧) ૨૮૩, (૨૮૪). ૨૫ ૧૦૨ આંબવંશી આદ્યપુરૂષોને સમય ૨૬૮-૨૫૫; બેનાતટનગરની જાહેરજલાલી
ચાલુ હતી ૩૧૮; તે જાહેરજલાલી ઈ. સ. પૂ. ત્રીજી સદી સુધી જળવાઈ
રહી હતી ૭૧૮. ૧૦૪ રાજા ખારવેલે છઠ્ઠા વર્ષે રાજસૂય યજ્ઞ કર્યો ૨૯૩. ૨૨
ખારવેલના યુવરાજ વડગ્રીવનો જન્મ (૨૯૪), ૩૫૧, ૩૨૩, ૩૬૩. ૪૨૧ ૧૦૬ રાજા ખારવેલે મહાવિજય પ્રાસાદ બંધાવ્યો ૩૨૧. ૪૧૮ ૧૯ રાજા ખારવેલે દક્ષિણહિંદમાં ટાટોળીએ બંધાવેલ મંદિને નાશ કર્યો (૩૫૫). ૪૧૫ ૧૧૨
હાથીગુંફાને લેખ કોતરાવાયો ૩૫૧; ખારવેલે પુસ્તકાહાર કર્યો ૩૧૬.
૪૪૯
ર
૯૮
૧૦૦
૧૦૫

Page #421

ભારતવર્ષ ]
ચેથી સદી
૩૯૩
સમયાવળી
અંપતિઓને સમય ૨૬૬. રાજા ખારવેલનું મૃત્યુ ૨૦૧.
૧૩૪
૩૯૩થી૩૭૨ ૧૩૪થી ૧૫૫ રાજા વક્રગ્રીવના રાજ્યકાળ ૩૬૩. ૩૮૧-૮૨ ૧૪૬-૪૫ ૩૭૨ પૂર્વે ૧૫૫ પૂર્વે
૩૭૨
રાજા ચંદ્રગુપ્ત મગધસમ્રાટ બન્યાં પર્વતેશ્વર વક્રગ્રીવનો મદદથી નવમાનંદને હરાવીને ૩૬ ૩, ૩૬ ૫: અવંતિની પૂર્ણ જાહેાજલાલી ચંદ્રગુપ્તરાજ્યે ૨૪; નધ્વંશના અંત ૨૬૮; વક્રગ્રીવનું મરણ ૩૬૫. (ચેથા રાજાનું મરણુ ૨૩૨). ૩૭૧થી૩૫૭ ૧૫૬થી ૧૭૦ શ્રી મહાવીરની પાટે ભદ્રબાહુને સમય ૩૦૯; (તેમના સમયમાં મગધદેશે
૩૬૧
૩૫૦
પર
૩૫૬
૩૦૪
૧૫૫
૩૨૭
૩૨૯થી ૩૧૪
૩૧૪થી ૧૯૦
૨૦૦
૧૬૬
ત્રીજો કા •
...
૧૦૧
૧૭૦
૩૦૦ની આસપાસ ત્રીજી ચેાથી સદી
૨૯૮થી ૨૮૦ ૨૮૦થી ૨૪૪
૨૮૦-૧
૨૪૨થી ૫૦૦
૨૫
...
...
:
:
gee
ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યવંશની સ્થાપના કરી ૨૬૮, ૩૬૫. અમરાવતીના મહાવિજયપ્રાસાદ આ સમયે હૈયાત હતા ૩૨૦. (આપણી ગણત્રીએ ઇ. સ. પૂ. ૪૩૦થી ૩૯૪માં તેનું નિર્માણ થયું છે).
દુષ્કાળ પડયા હતા).
કલિંગદેશ મગધ સામ્રાજ્યનું અંગ બન્યા ૩૬૬ઃ ચેદિવંશના અંત ૩૬૭. શ્રી મહાવીરની ગાદીએ સ્થૂલીભદ્રજી હતા (૨૯૧). ૐનાગમના દ્વાસ થવાની આગાહી ૩૧૦
શ્રી ભદ્રબાહુનું સ્વર્ગ ૩૧૫, ૩૧૨: ભદ્રબાહુ અંતિમ શ્રુતકેવળી ૩૧૦; ચંદ્રગુપ્ત રાજા દીક્ષા લઇને ગુરૂશ્રી ભદ્રબાહુ સાથે ચાલી નીકળ્યા ૩૧૦; શ્રી મઢાવીરની ગાદીએ સ્થૂલભદ્રજી (૨૦૧).
અલેકઝાંડરનું હિંદમાં આવવું ૨૯૬.
ગ્રીક બાદશાહ સિકંદરશાહના સૂબાઓની પંજાબ ઉપર સત્તા ૧૨૪
હિંદુ રાજાઓની (પ્રિયદર્શિન અને તેના પુત્રોની) પંજાબ અને કાશ્મિર
ઉપરની સત્તા ૧૨૪
હિંદમાં (યુ. પી. વાળા પ્રાંતમાં, ખાસ કરીને તે વખતની કૌશાંખી નગરીની આસપાસમાં) દુષ્કાળ હતા (૨૯૧)
રાણી નાગનિકાના શિલાલેખ ૨૫૪ આંધ્રપતિના સમય ૨૬૬
યજ્ઞશ્રી (અંદ્રવંશી)ને સમય (૧૮)
(૩૧૮)
પુલુમાવી( )
.
"
કલિંગપતિ અને દક્ષિણાપથના શાતકરણીને પ્રિયદર્શિત હરાવ્યા ૨૧૨. બૌદ્ધધર્મને લીધે હિંદુધર્મ ઢંકાઈ ગયા હતા એવી માન્યતા ૧૫૭, મ્લેચ્છ પ્રજામાં આર્ય સંસ્કૃતિનું પ્રમાણ ઓછું હતું; પરંતુ ઈ. સ. ૧૦૦ સુધી આર્મી સાથેના સહવાસમાં રહીને તે સુધરી ગયા હતા ૧૬૪; જાલી સ્વેચ્છાને હરાવ્યા ૧૬૪.
સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના મરણ બાદ તેના પુત્રો, જમાઈ વિ. તે તે દેશના સ્વામી ખની બેઠા ૧૦૫.
એશિયાના ઘણા ખરા ભાગેામાં જૈન સંસ્કૃતિના પ્રચાર થવા પામ્યા હતા ૧૬૬ પતંજલી મહાશયનું મરણુ ૨૯૬.

Page #422

૧૮૩
૧૫e
...
૩૮૦ સમયાવળી
[ પ્રાચીન ૧૮૮
રાજા પુષ્યમિત્રનો રાજ્યાભિષેકનો સમય (વિદ્વાનોના મતે) ૨૬૧, ૨૬૨, ૨૬૮, આપણી માન્યતા પ્રમાણે રાજ પુષ્યમિત્રનું મરણ ૨૯.
રાજા ખારવેલના રાજ્યાભિષેકની માન્યતા (વિદ્વાને મત) ૨૬૮, ૨૬, ૨૬૯. ૧૬
શાતકરણી, શાલીવાહન અને ખારવેલ સમકાલીન હોવાની વિદ્વાનોની માન્યતા (૨૬૭). ક્ષહરાટ સંવતની સ્થાપના; ભૂમક જ્યારથી મહાક્ષત્રપ બન્યો ત્યારથી
તેની શરૂઆત ૧૦૬. ૧૫૧
શુંગવંશી રાજા બળમિત્ર–ભાનુમિત્રના મામા કાલિકસૂરિને સમય (૧૨). ૧૨૯
જીગ્ધપુર વસાવાયાને સમય ૧૬૩. ૧૨૭થી ૭૪
ગદંભીલ રાજાવાળા કાલિકસૂરિને સમય (૧૨). ૧૧૪
ક્ષહરાટ ભૂમકનું મરણ ૧૯૫. ઈ-પાર્થિઅન શહેનશાહ મેઝીઝના રાજ્યની શરૂઆત ૪૨. શકારિ વિક્રમાદિત્યને જન્મ ૩૫. નહપાનું મરણ ૨; ગર્દભીલવંશની સ્થાપના ૨; રાજા દર્પણ, ગધરૂ૫; ગંધર્વસેનનું
ગાદીએ આવવું ૩, ૫, ૭; કાલિકસૂરિના યુગ પ્રધાનપદનો ત્યાગ (૧૨). ૭૪થી ઈ. સ. ૪૫ સુધી પંજાબ અને સૂરસેન ઉપર ઈ પાર્થિઅન શહેનશાહ, મોઝીઝ, તથા તેના
વંશ અઝીઝ પહેલે, અઝીલીઝ, અઝીઝ બીજો તથા ગેડફારનેસની સત્તા જામી પડી હતી ૧૨૪. રાજા ગર્દભીલે અવંતિની ગાદીને ત્યાગ કર્યો ૩; શકપ્રજાનું રાજ્ય અવંતિ
ઉપર શરૂ થયું ૩, ૬૪થી ૫૭ • શક રાજ્ય અવંતિના પ્રદેશ ઉપર ૩; (તેમાં પાંચ રાજાઓ થયા; અમ્યાટ,
ગોપાળ, પુષ્પક, શર્વિલ અને બદનામ; પૃષ્ઠ ૨૦). રાજા ગર્દભીલનું મૃત્યુ ૩. વિક્રમ સંવત્સરની સ્થાપના અઝીઝ પહેલાના વખતથી થઈ હોય એવી વિધાનની માન્યતા ૬૮, ૭૬; પરંતુ તે બેટી છે ૭૭; વિક્રમ સંવતની શરૂઆત શકારિ વિક્રમાદિત્યના રાજ્યારોહણથી થઈ છે ૧૦૬; શકારિ વિક્રમાદિત્યનો સમય (૩૩); શકપ્રજાના રાજયને અંત અને શકારિ વિક્રમાદિત્યનું ગાદીએ આવવું ૩, ૭, ૪૧, ૬૭, ૭૦, ૮૨; શકારિ વિક્રમાદિત્યનું યુદ્ધ શક સાથે કારૂર મુકામે ૮૨; વિક્રમાદિત્યે શકપ્રજાનું નિકંદન કાઢયું ૬૭ (૬૭) (૭૮). કઈ પણ સાર્વભૌમ સત્તાધારી રાજાએ અત્યાર સુધી સંવત શરૂ કર્યો હોય એમ જણાયું નથી ૬૩. શાતવહનવંશી રાજા હાલને વિક્રમ સંવતને સ્થાપક કહી શકાય નહીં; કારણકે તે ઈ. સ. પૂ. ૫૭ પછી દશેક વર્ષ થવા પામ્યો છે ૭૩. સર કનિંગહામની ગણત્રીએ, વિક્રમ સંવતની ગણના ૫૬ ઇ. સ. પૂ. છે. નહીં કે ૫૬માં (૨૧) (૮૨). શક પ્રજાનું નિકંદન ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીએ કાઢયું (વિદ્વાને મત) ૬-૭૧,

Page #423

ભારતવર્ષ ]. સમયાવળી
૩૮૧ ૫૭ ૪૭૦ વિદિશાનું ઉજજડ બનવાપણું ૨૫. (તેની સ્થાપના ૫૭માં હોવાથી ૪૫૦
વર્ષની જાહેરજલાલી તેણે ભોગવી કહેવાય). શકારિ વિક્રમાદિત્ય અને શકનું
યુદ્ધ; કારૂર મુકામે ૮૨. ૪૭. ४८. સાતકરણી રાજા અરિષ્ટકર્ણનું મૃત્યુ ૨૨-૪૧. ૨૫-૨૦ ૫૦૨-૫૭ પુલુમાવી શાલિવાહને, કારમદક રાજાને હરાવીને તેની પુત્રીને લગ્ન કર્યું ૨૧૨.
૪ ૫૨૩ ઈસુ ભગવાનને જન્મ ૧૦૬, ૧૧૨, ૧૧૩. ઈ. સ. ૧ ૫૨૭
ઇસ્વીસનની આદિ થઈ. ઈસ ભગવાનના જન્મ પછી ૩૫ વર્ષ. ૩-૪ ૫૩૦-૧ વિક્રમાદિત્યઃ વિક્રમરિહના રાજ્યની સમાપ્તિ ૧૯ઃ મરણ (૫૨) અને માધવાદિત્યનું
ગાદીએ આવવું ૭, ૫૨.
રાજા હાલ શાલિવાહનનું મરણ (૫૨). ૨૭થી ૫૭ ૫૫૪-૫૮૪ આચાર્ય શ્રી સ્વામીનો સમય ૫૧, પર. ૩૧ ૫૫૮ કડકસીઝ પહેલો ગાદીએ આવ્યો (૩૧થી ૭૧) ૧૩૫, ૧૪૦, ૨૨૩. (વિદ્વાનોના
મતે ૪થી ૭૮; ૧૨૮). ૫૭૦ માધવાદિત્યનું મરણ અને ધર્માદિત્યનું ગાદીએ આવવું છે, પર. ૫૭૨ ઇન્ડોપાર્થિઅન શહેનશાહ ગેડફારને ઉત્તર હિંદમાંથી ગાદી ખાલી કરીને
ઈરાનની ગાદીએ બેઠે ૪૨, ૫૦, ૧૩૨, ૧૪૦. ૫૭૬ ચ9ણ મહાક્ષત્રપનું મરણ ૧૮૬; રૂદ્રદામનને રાજ્યકાળ ૪૯થી ૭૨; ૧૮૬. ૫૮૦ ધર્માદિત્યનું મરણ અને માધવસેન; વિક્રમચરિત્રનું ગાદીએ આવવું છે, પર. ૫૮૭
તક્ષિલા વિષે જુઓ નીચે ૭૦ની સાલ. ૫૯૭
કુશાનોએ તક્ષશિલાનો નાશ કર્યો તેવી માન્યતા ૧૪૪; ઈકે ૬૦ની સાલ પણ કહી છે. ૫૯૮ કડકસીઝ પહેલાનું મરણ અને કડફસીઝ બીજાનું ગાદીએ આવવું ૧૩૫, ૧૪૦,
૧૪૧, (૧૩૫) ૧૪૪, ૨૨૩; કડફસીઝ બીજે (૭૮થી ૧૧૦; ૧૨૮ વિદ્વાનોના મતે). આપણુ મતે ૭૧થી ૧૦૩. ચિનાઈ ઓલાદના સરદારના વંશની સ્થાપના ગણી શકાય ૧૪૩. ખલત્સ
ગામે વેમકડફસીઝના શિલાલેખમાં જે આંક છે તેના સંવતની આદિ. ૧૪૩. ૭૮ ? ૬૫ ?. ગર્દભીલવંશને અંત ૩.
શક સંવતની સ્થાપના ૧૦૧, ૧૦૬; રાજા અઝીઝે તે સ્થાપ્યો નહતે ૧૦૦,
શક સંવતની સ્થાપનાના સમય વિશે શંકા (૯૬), ૧૮૮. ૮° ૬૦૭ : વેમ અને ચિનાઈ સરદાર સાથેનું યુદ્ધ. ૧૪૪
વિક્રમચરિત્ર; માધવસેનનું મરણ ૭ (૪૪, ૩; ૫૪. ૬૨૨ તફિલાને નાશ, ૧૪૫. ઉપરમાં ૭૦ ની સાલ ઓ. ૧૦૩-૧૨૬ ૬૩૦-૬૫૩ કનિષ્ક પહેલ ૨૨૩, ૧૬૩, ૧૦૬, ૧૩૫ (૧૨થી ૧૬૦; ૧૨૮). ૧૦૩-૧૧૭ ૬૦૦-૬૪૪ મોતિક ક્ષત્રપનો શાસનકાળ ૨૨૩. ૧૦૩ ૬૩૦
ચકણ સંવતની આદિ થઈ છે એની સાબિતીની નોંધ ૧૦૨, ૧૩૧; કુશાન સંવતની સ્થાપના કનિષ્ક પહેલાએ કરી ૨૨૩; ચકણશકની સ્થાપના થઈ ૨૨૭; કથાન
વંશી રાજાઓની સત્તા (૭૮, ૫૦, ૧૦૬, ૨૦૫, ૧૯૩, ૧૦૬, ૨૦૫, ૧૮૪)૧૦, ૧૦૧ ૬૩૩ સારનાથને શિલાલેખ (રાજા કનિષ્ક પહેલાન) ૨૨૩,
૬૦૫

Page #424

૩૮૨ સમયાવળી
[ પ્રાચીન ૧૦૭ ૬૩૪ નામ ન જણાયેલ એવા ગઈભીલવંશી બે રાજાઓના રાજઅમલનો અંત છે;
રાજા ભાઈલનું ગાદીએ આવવું ૭ (૪૪; ૩). ૧૧૨ ૬૩૯ મથુરાને શિલાલેખ (રાજા કનિષ્ક પહેલાનો) ૨૨૩. ૧૧૫–૧૭ ૬૪૨-૬૪૪ ધમેતિકનું મરણ અને ચકણનું ક્ષત્રપ થવું ૧૬૪, ૨૦૬, ૨૦૮, ૨૨૩. ૧૧૭-૧૩૨
ચાણના ક્ષત્રપદને સમય ૧૬૩. ૧૧૮ ૬૪૫ ભાઈલ ગદંબીલનું મૃત્યુ અને નાઈલ્લનું ગાદીએ આવવું ૭ (૫૫; ૩). ૧૨૦ ૬૪૭ કનિષ્કપુર વસાવવાનો સમય ર૨૩. ૧૨૧
માણિક્યાલને શિલાલેખ (રાજા કનિષ્ક પહેલો) ૨૨૩. ૧૨૩ ૬૫૦
હવિષ્કપુર-હુક્કપુર વસાવવાને સમય ૧૬૩. ૧૨૬-૧૩૨
વસિષ્ક-વષ્ક, જુષ્કનો રાજ્યકાળ ૨૨૭, ૧૩૫. ૧૨૭
ઇસાપુરને શિલાલેખ (રાજા વસિષ્કને) રર૩. ૧૨૮
કનિષ્ક બીજાનો જન્મ ૨૨૩. ૧૨૯
જાન્કપુર વસાવવાનો સમય ૧૬૩. ૧૩૧
સાંચીને શિલાલેખ (રાજા વાસિષ્ઠનો). ૧૩૨
નાઈલ્લ ગર્દભીલનું મરણ અને નાહડનું ગાદીએ આવવું ૭ (૬૯; ૩). ૧૩૨થી ૧૪૩
નાહડનું મરણ અને ગર્દભીલવંશને અંત ૭, ૫૫; (૭૮; ૩); ધમેતિકના
પુત્ર ચ9ણે અવંતિની ગાદી હાથ કરી ૬, ૫૫. ૧૩૨-૧૪૨
ચ9ણનું મહાક્ષત્રપપદ રર૩; તેટલા જ સમય માટે રાજા હુવિક રીજટ તરીકે અને કનિષ્ક બીજાની સગીર અવસ્થા ૨૨૩, ૧૩૫, ૧૬૩ (૧૬થી ૧૮૨;૧૨૮).
મથુરાને શિલાલેખ (હુવિષ્કનો) ૨૨૩ ૧૪૨
કનિષ્ક બીજને રાજ્યાભિષેક થયો ૨૨૩ઃ તેજ સમયે મહાક્ષત્રપ ચષણને
સ્વતંત્રતા મળી ૨૩.કનિષ્કબીજાની સાથે ચકણની મૂતિ મળી છે તેને નિર્માણકાળ. ૧૪૩થી ૧૬૩ હવિષ્ય મહારાજાધિરાજ ૧૩૫. ૧૪-૧૫ર ચકણની કારકીર્દિ અવંતિપતિ તરીકે ૨૨૩. (૧૪૦, ૧૪૧, ૧૪ર આ બધી સાલે પણ
કહી શકાય તેમ છે; ૧૯૫, ૧૯૬; પરંતુ ૧૪૩ વધારે બંધબેસતી ગણાશે). ૧૪ર-૧૯૮ કનિષ્ક બીજો મથુરાપતિ તરીકે ૨૨૪ (૧૪૩થી ૧૯૬ પણ ગણાય છે). (૧૨૦થી ૧૦૦;
૧૨૮ વિદ્વાનોની માન્યતા). ૧૪૩ રાજા ચકણે અવંતિપતિ બની ચકણક સ્થાપ્યો, પરંતુ તેને આરંભ પિતાના પિતા
મેતી કે જ્યારથી ક્ષત્રપપદ ધારણ કર્યું ત્યારથી એટલે ૧૦૩થી ગણું છે ૨૨૩.
આરાનો શિલાલેખ (કનિષ્ક બીજાન) ૨૨૪. ૧૪૫ રાજા ચકણે અંધ્રપતિને હરાવીને તુંગભદ્રા નદી સુધી હઠાવી મૂક્યો ૨૨૪, ૧૯૬. ૧૫ર રાજા ચાણનું મરણ; ૨૦૮. જયદામનનું મહાક્ષત્રપ થવું (૨) ૧૯૬, ૧૯૮, ૨૨૪;
જયદામનનું મરણ (?) ૨૦૬, ૨૦૭ અને રૂદ્રદામનનું મહાક્ષત્રપ થવું ૨૨૪. ૧૫ર-૧૭૫ રૂદ્રદામન અવંતિપતિ શાસનકાળ ૨૨૪. ૧૫૪ વકને શિલાલેખ (હવિષ્કને) ૨૨૪.
મથુરાનો શિલાલેખ (લુવિષ્કને) ૨૨૪.
૧૪

Page #425

૨૮૨
ભારતવર્ષ ] સમયાવળી
૩૮૩. ૧૬૭ યુરોપમાં લેગ જે ફાટી નીકળ્યો હતો, તે પશ્ચિમે વધીને પ્રથમ પાર્થિઅન શહેનશાહતને
ભરખી ગયો અને ત્યાંથી હિંદમાં વધીને તેણે કુશનવંશને નાશ કર્યો એવી માન્યા છે
પણ વાસ્તવિક નથી. ૧૮૦, ૧૭૫ રૂદ્રદામનના રાજ્યને અંત ૨૦૭. ૧૯૯-૨૩૬ વાસુદેવ પહેલાને રાજયકાળ ૨૪, ૧૩૫, ૧૭૭ (૧૮રથી રર૦,૧૨૮ વિદ્વાની માન્યતા)
(૧૯૬થી ૨૩૪); પિતાના બાપિકા જેનધર્મનું પરિવર્તન કર્યું ૨૧૬. ૨૭૬-૨૮૨ કુશનવંશી અંતિમ રાજાઓને શાસનકાળ ૨૨૪, ૧૩૫, ૧૭૭ (૨૨૦થી ૨૬૦; ૧૨૮
વિધાની માન્યતા). ૨૪૯ ઈશ્વરદત્ત નામના સરદારે કલચૂરિ સંવત ચલાવ્યો એવી વિદ્વાનોની માન્યતા છે પણ તે
અસત્ય છે. ૨૩૩. ૨૬૧-૬૪ આભિર ઈશ્વરદત્ત ચકણવંશી પિતાના સરદારથી સ્વતંત્ર થઈ પિતાનો નો વંશ ચલાવ્યો ર૨૨.
ગુપ્તવંશના આદ્યપુરૂષે કુશનવંશને અંત આણ્યો તથા પાને મથુરાપતિ બન્યો ૨૨૪.
(૨૮૦ ૫ણ કહેવાય છે ૧૮૦). ૨૮૨ (૨૮૦) કુશનવંશને અંત (૨૩૪-૨૮૦) અને કુશાનસંવતની સમાપ્તિ ૨૦૫
જગન્નાથજીનું મંદિર તે બૌદ્ધતૂપ હતો અને તેનો નાશ થયો છે એવો વિદ્વાનને એક મત
૩૨૪, ૩૨૫, ૩૨૯, ૩૩૨, ૩૩૪, ૩૩૯, ૩૪૧. ૧૯ ગતસંવત્સર ચંદ્રગુપ્ત પહેલાએ શરૂ કર્યો ૧૮૯, ૨૨૦. ગુપ્તસંવત ચાલ્યો ૯૧. ૩૧૯ સુધી ચ9ણશક ત્યાં સુધી ચાલ્યો (૪૪). ૩૧-૩૩૦ ચંદ્રગુપ્ત પહેલો; વિક્રમાદિત્ય પહેલે ૭૯; અવંતિ જીતી લઈ ત્યાં ગાદી કરી ૧૮૯, ૧૯૨
તથા કલિંગમાં ધર્મક્રાંતિ ૩૩૯. ૩૭૪ સમુદ્રગુપ્તનું મરણ અને ચંદ્રગુપ્ત બીજે ગાદીએ બેઠે ર૨૧. ૩૭૫થી ૪૧૪ ચંદ્રગુપ્ત બીજો વિક્રમાદિત્ય બીજે ૭૯. ૪૧૩ ચંદ્રગુપ્ત બીજાનું મરણ ૨૨૧ ૪૧૪. કુમારગુપ્ત પહેલાએ ચ9ણવંશી સ્વામી રાજાઓને ઊઠાડી મૂકી, તે વંશને અંત આપો.
૨૨૧ (૪૨૩; ૨૦૫). ૪૧૪-૪૫૬ કુમારગુપ્ત પહેલાનું રાજ્ય ૨૨૧. ४२३ ચકણુકની સમાપ્તિ ૨૦૫ (જુઓ ૪૧૪). ૪૩૭ () (સર કનિંગહામના મતે) ઉજૈનીના વિક્રમાદિત્યે મંત્રિગુપ્ત નામના સૂબાને કાશિમરની
ગાદીએ નો ૬૯. ૪૫૬-૪૮૦ સમુદ્રગુપ્તનું રાજ્ય ૨૨૧. ૪૮થી ૪૯૫ કુમારગુપ્ત; વિક્રમાદિત્ય ત્રીજે, તેનો રાજ્યકાળ ૭૯. ૪૯૦ હણપ્રજાના સરદાર તરમાણે અવંતિ જીતી લઈ ત્યાં ગાદી કરી ૨૨૧: ગુપ્તવંશી સમ્રાટના
ભટ્ટારક સેન્યપતિએ સ્વતંત્ર થઈ કાઠિયાવાડના વલભીપુરે પોતાની ગાદી સ્થાપી ૨૨૫. પાંચમી સદી ગુપ્તવંશી સમ્રાટોની ચેદિદેશ ઉપર સત્તા ૨૩૩. ૫૧૦ પરિહારવંશની ઉત્પત્તિ ૨૨૧. ૫૧થી ૫૩૩ ૬ણ સરદાર મિહિર કુળનું રાજ્ય (૨૨૧). ૫૧૫ વિક્રમાદિત્ય બીજે (જેનો અમલ ૫૧૫થી ૫૫૦ માન્ય છે); તેણે વિક્રમ સંવત્સરની સ્થાપના
કર્યાની માન્યતા છ૪. (૫રમારવંશી યશોધર્મનઃ વિક્રમાદિત્યઃ શિલાદિત્ય ૫૧૫થી ૫૫૧, વિકલ્પ ૫૪૦થી ૫૯૦); ૭૯.

Page #426

૩૮૪ સમયાવળી
" [ પ્રાચીન ૫૩૧
શકારિ વિક્રમાદિત્યે (દારિ વિક્રમાદિત્ય જોઈએ) લડેલ કારના યુદ્ધ (મંદસોર જોઇએ)ની
સાલ ૮૨, ૯૦, (૫૩૪, ૮૦); (૫૩૧, ૮૨). ૫૩૧-૩૩ અગ્નિકુલિયા રાજપૂતોએ દૂણપ્રજાને નાશ કર્યો ૨૨૨; ૯૨; અગ્નિકુલિયા રાજપૂતાની
શાખાએ માલવસંવતની શરૂઆત કરી ૧૦૬; માલવપતિ યશોધર્માએ કાર મુકામે મિહિરકુલને હરાવ્યાની વાત છે. હૈનેલે અને ડે. કલેહેને કરી છે ૭૪. પણ તે ઈ. સ. પૂ. પ૭માં યુદ્ધ થયું છે ૭૫. જ્યારે અગ્નિકુલિય રાજપૂતોએ દેણપ્રજાને જે હાર ખવરાવી છે તે
મંદર મુકામે યુદ્ધ થયું છે (૫૪). ૫૩૩ અગ્નિકુલિયા રાજપૂતોની ઉત્પત્તિ ૩૩૦ ૫૫આસપાસ પરમાર વંશી વૃદ્ધ ભોજદેવ-વૈદિકમત પ્રમાણે કવિબાણ અને મયૂરવાળા અને જૈનમત પ્રમાણે
ભક્તામર સ્તંત્રવાળા માનતુંગસૂરિના સમકાલીન ૮૦. ૫૮૦ યયાતિ કેશરી રાજાએ ભુવનેશ્વરનું મંદિર બંધાવવા માંડયું ૩૩૦, ૩૨૫, ૩૨૯, ૩૩૧, ૩૪૧. છઠ્ઠી સદી અશોકવર્ધન મૌર્યની એક શાખા બંગાળ પ્રાંત ઉપર રાજ્ય ચલાવી રહી હતી ૨૬૩. ૬૩૪ શ્રી હર્ષવર્ધનને સમય ૭૫. ૬૫૫ આશરે ભુવનેશ્વરનું મંદિર સંપૂર્ણ થયું ૩૨૯. ૬૯થી ૭૫૦ ભવભૂતિ અને વાકપતિરાજનો સમય (૩૨૧). સાતમી સદી મહમદ પયગંબર સાહેબને સમય ૧૬૬. સાતમી સદી શશાંકરાજા બંગાળપતિ ૩૨૧. ર૦થી ૭૮૦ પરમારવંશી દેવશક્તિનું રાજ્ય (વિક્રમાદિત્ય નામ સંભવે છે) ૭૯. ૭૩૩થી ૫૯ ચૌલુક્યવંશી વિક્રમાદિત્ય પહેલાનું રાજ્ય ૭૯, ૭૫૪ વિક્રમ સંવત ૮૧૧ લખેલ એ પહેલો શિલાલેખ ૭૦, (૯૩). ૭૫૯થીઆગળ ચૌલુક્યવંશી વિક્રમાદિત્ય બીજાનું રાજય કક. ૭૬૯ વિક્રમ સંવત ૮૨૬ને શિલાલેખ ૭૮ (૯૩). ૭૮૮થી ૮૨૦ શ્રી શંકરાચાર્યજીને સમય (૩૩૧). આઠમી સદી બંગાળ તરફના મુલકમાં ધર્મક્રાંતિ ૩૩૧. ૮૪૯ વિક્રમ સંવત ૮૯૭ને શિલાલેખ મળી આવેલ છે ૭૮ (૯૩). ૮૭૦થી ૯૧૫ માલવપતિ ભોજદેવઃ આદિવરાહઃ ઉપમિતિ ભવપ્રપંચાના કર્તા સિદ્ધર્ષિવાળા (વિ. સં. ૯૬૦)
૮; ભેજદેવ ગ્વાલિયરપતિ (આદિવરાહ ભોજદેવ માલવપતિને સમકાલીન) બપ્પભદરિવાળા
રાજા આગ્નદેવને પૌત્ર થાય ૮૦. ૯૯૬થી૧૦૫૫ ભોજદેવ, શિલાદિત્ય પ્રતાપશીલ; મુંજરાજા ઉ પૃથ્વીવલ્લભને ભત્રિજો તથા વાદિવેતાલ
શાંતિસૂરિને પ્રબોધિત ૮૦. ૧૦૦૯ શત્રુજ્ય મહાભ્ય પુસ્તક લખાયું ૭૦. (૪૦૯ની સાલ તેમાં લખાઈ છે). ૧૧મી સદી કલચૂરિવંશના રાજાઓનો અમલ ચેદિદેશ ઉપર; તેવી માન્યતા ૨૩૨-૨૩૩. ૧૧૯૮ વર્તમાન જગન્નાથજીનું મંદિર રાજા અનંગ ભીમદેવે બંધાવ્યું ૩૨૪, ૩૨૯, ૩૩૧. ૧૬૦૦આસપાસ જૈનકવિ સમયસુંદરની હૈયાતી (૩૦૨). ૧૮૫૧ કનિંગહામ સાહેબને સાંચીમાં જગન્નાથના જેવી ત્રિમૂર્તિ સાંપડી ૩૨૭. ૧૮૮૨ પટણાની નજીકથી બે યક્ષમૂર્તિ ખોદકામ કરતાં મળી આવી (૩૦૨).
બેઝવાડા નજીક મેટ મઠ મળી આવ્યાની મદ્રાસ સરકારની જાહેરાત ૩૧૯.

Page #427

વિષા શેાધી કાઢવાની
ચાવી
તેની સમજ :—જે આંક લખ્યા છે તે પૃષ્ઠ સૂચક છે કૈાંસમાં જે આંક લખ્યા છે તે પૃષ્ઠા ઉપરની ટીકાનું લખાણ છે એમ સમજવું.
આખા પુસ્તકમાં જે વિશેષ રસપ્રદ વિષયેા લાગ્યા તેની જ નોંધ અહીં લીધી છે. ખાકી કેટલીક માહિતી ‘શું અને કયાં' જોવાથી પણ મળી શકે એમ છે.
અહીં બતાવેલા વિષયના ત્રણ વિભાગ પાડયા છે.
(૧) વિદ્યાજ્ઞાનને સ્પર્શે તેવા સર્વે સામાન્ય વિષયના (આ) સામાન્ય જ્ઞાન સંબંધી (૬) મુખ્ય ભાગે જૈનધર્મને લાગે તેવા; જો કે આ વિભાગ તા માત્ર રેખાદર્શન જેવા જ છે તે સર્વેની વચ્ચે મર્યાદાની લીટી દોરી શકાય તેવી સ્થિતિ નથી જ.
(૧) વિદ્યાને લગતા સર્વ સામાન્ય વિષયેા.
અગ્નિકુલીય રાજપૂતાની ચાર શાખામાં ચૌલુકયને સમાવેશ થાય કે? (૯૧)
ઝીઝ પહેલાએ વિક્રમશક ચલાવ્યો છે તે મતની પાળતા ૬૭ (દલીલ નં. ૨) ૭૬ (દલીલ નં. ૧૦) અલખરૂનીનાં કેટલાંયે કથને ભૂલ ખવરાવનાર છે તેમાંનું એક દૃષ્ટાંત ૭૪
અલેક્ઝાંડરના મરણ વિશેની માન્યતા કદાચ ફેરવવી પડે (૧૫૧)
અતિની ગાદી કનિષ્ક બીજાને સહેલાઈથી મળી જતી હતી છતાં નથી લીધી તેની તપાસ ૧૦૬-૧૯૬ અરિષ્ટક શાત અને શકતિ બદનામ વચ્ચેનું યુદ્ધ ૨૨
ઉજ્જૈની અને વિદિશાનું રાજપાટ તરીકેનું ભિન્ન ભિન્ન સમયનું વર્ણન ૨૪-૨૫ તથા ટીકાએ એકહુજાર વર્ષ (આ પુસ્તકની મર્યાદાવાળા)માં જે સંવત્સરા વપરાયા છે તેનાં નામે ૬૪ અપ્રતિ અષ્ટિકર્ણના આસરે ગયેલ ગર્દભીલ રાજપુત્રાનું વર્ણન ૧૪, ૨૧ શ્ર્વિરદત્તના સમય વિદ્વાનેએ ઇ. સ. ૨૪૯ ઠરાવ્યેા છે તથા કલસૂરિઓનેા અગીઆરમી સદી ઠરાવ્યો છે અને બંનેને ચેદીવંશના ઠરાવી દીધા છે તેની સત્યાસત્યતા વિશે લીધેલી તપાસ ૨૭૩ (૨૩૩) અંગ, અંગ, અને કલિંગનું ત્રિક વિદ્વાનેા બતાવે છે તેની સત્યાસત્યતાની લીધેલ તપાસ ૩૪૬-૭ ૧૦૩ના આંક હાથીણુંક્ાના લેખમાં તેને નંદુ કે માર્ય સંવતના વિદ્યાના માને છે તે વાસ્તવિક નથી. ૨૬૭થી ૭૪; ૨૮૬થી ૮૮, ૩૪૫
૧૦૩ના આંક ચેદિસંવતના હાઈ શકે કે? ૩૪૫
કનિષ્ઠ નામવાળી વસ્તુઓ મથુરામાંથી મળી આવે છે તેને નિર્માતા કનિષ્ક પહેલા કૅ ખીને અને તેનાં કારણેા ૧૭૬

Page #428

ચાવો.
[ પ્રાચીન કનિષ્કવંશીઓ ચકણુવંશીની પેઠે જૈનધર્મી “સૂર્યચંદ્ર ને માનનારા છે તેનું હાય લાગેલ દશ્ય ૧૭૯ કેનેજ અને ગ્વાલિયરની ગાદીનું જોડાણ તથા સગપણ સંબંધ (૯૩) કલિયુગ સંવતની આદિ (૩૫) કફસીઝ બીજા પછી રાજઅમલની હિંદમાં થતી જમાવટ ૫૪ કનિષ્કપુર, શુષ્કપુર અને હુક્કપુરની સ્થાપનાના સમયનો વિચાર ૧૬૩ કારની લડાઈ વિક્રમાદિત્યે લડી નાંખી હતી (૬૬) કારદમક રાજા અને શાતકરણીના સંબંધ વિશે તથા રૂદ્રદામનનો સંબંધ ગેહવાય છે તેનું વર્ણન ૨૧૧-૧૨ કારૂર અને મંદિરના સ્થાનને નિર્દેશ (૭૨) ૭૩, (૮૨); સ્થાન અને સમયની ચર્ચા ૮૧થી આગળ;
૭૪ (જુઓ મંદસોર) કુરાન કડફસીઝને ગર્દભીલવંશી ઠરાવવાની યુક્તિ ૧૧ કશાન અને ચ9ણને શક કહેવાય છે? ૯૯– (૯૭); તે બાબત મિ. સ્મિથ અને પ્રે. રેપ્સનને મત ૧૦૦ કુશનવંશી રાજાની જાતિ કઈ? ૯૯ કુશનવંશીઓ પ્રથમમાં જેનધમઓ હતા તેનું વિવેચન ૧૫૪થી આગળ, ૧૬૦ (૧૬૦) કુશાન કારકીર્દીમાંથી પ્રકાશ માંગી લેતા આઠ મુદ્દાઓ ૧૫૯ કુશાનવંશનો અંત પશ્ચિમદેશની મહામારીએ આપ્યો છે તેવી વિદ્વાની માન્યતા છે તેની લીધેલ તપાસ ૧૮૮-૧ કનિષ્ક, હવિષ્ક અને વિષ્કના નામવાળા શિલાલેખની લીધેલ તપાસ ૧૩૦ કનિષ્ક અને વેમ વચ્ચેના દશ વર્ષના ગાળાવિશેના મતની ચર્ચા, ૧૩૨, ૧૪૯ (૧૪૯) કડફસીઝ પહેલાના ૪૦ વર્ષ કે બીજાના ૪૦ વર્ષ ? ૧૪૨-૧૪૪ કુશાન અને કુણપ્રજાને ઈતિહાસ; તેમને આર્ય કહેવાય કે? ૧૧૯થી આગળ કુશાને ચીનાઈ સરદારો સાથેના લેહી સંબંધની સંભાવના ૧૨૦ (૧૨૦), ૧૨૩, ૧૩૯, ૧૪૩ કુશાન, ચકણું અને હુણના મૂળ પ્રદેશ વિશે સમજ ૧૨૩ કુરાન અને તુશારવંશનું જોડાણ ૧૨૫ કુશનવંશીઓની વંશાવળી તથા નામાવળી ૧૨૩થી આગળ કશાન અને કડફસીઝ પહેલાની વચ્ચે સંબંધ ૧૩૮ ક્ષેમરાજ અને નંદિવર્ધન વચ્ચેના કલિંગજન પ્રતિમા બાબત યુદ્ધના ઈશારે ૨૪૩-૪૪, ૨૪૮, ૪૯ ક્ષત્રપ અને સ્વામી બિરૂદના અધિકારના તફાવતની સમજ (૧૯૨) ખલન્સ ગામ, લદાખ કે પાસ આવેલું, તેના લેખમાં ૧૮૩ના આંક છે તેની સમજ ૧૪૩-૧૪૩ (૨૦૧૩) ખારેવેલના સમયે વેપારી પ્રજા, પૂર્વ તથા પશ્ચિમમાં ખૂબ ફેલાઈ હતી તેના પુરાવા ૩૫૨, ૩૫૫, ૩૫૬, ખારવેલના રાજ્ય વિસ્તારની લીધેલી તપાસ ૩૫રથી ૩૫૬ ખારેવેલને અને પુષ્યમિત્રને વિદ્વાનો સમકાલીન ગણાવે છે તે અશક્ય પુરવાર કરવાને અપાયેલી બે દઝન
જેટલી દલીલ (૩૦૩), ૨૬૪-૫, ૩૫રથી ૨૬૨, ૨૯૪-૯૫ (૩૨૯) ખારવેલને નિશ્ચિત કરી આપેલ સમય ૨૭૧, ૨૬૨ ખારવેલ અને ડિમિટ્રીઅસ સમકાલીન ઠરાવાય છે તે સત્ય કે અસત્ય ૨૬૦ (૨૬૦) ૨૯૫ ખારવેલે મગધ ઉપર એક વખત હુમલે કર્યો છે કે બે વખત તેની ચર્ચા ૩૦૦ ખારેલે પાંડય દેશ ઉપર કેટલી વખત સવારી કરી તેનું ચિત્રદર્શન ૩૦૪ ખારવેલે લીધેલ ઉપાસક વૃત્ત ૩૦૪
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #429

ભારતવર્ષ ]
ચાવી ખારવેલનું નામ હાથીગુફા લેખ સિવાય, જેન, બૌદ્ધ કે વૈદિક સાહિત્યમાં મળતું નથી તેનું કારણ ૩૪૧-૩ ખારવેલની રાણીઓ વિશેની ચર્ચા ૩૫૧-૨ ખારવેલે ઉત્તરાવસ્થામાં દીક્ષા કે નિવૃત્તિ ધારણ કરી હતી કે કેમ? તેની ચર્ચા ૩૪૯ (૩૪૯) ગર્દભીલ વંશના સમય તથા રાજાની સંખ્યાની ચર્ચા થી આગળ ગદેભીલ રાજાઓ સાથે જાવડશાહ શેઠને સગપણ સંબંધ પર ગભીલના ૮૪ સામંત હોવાનું વિધાન ૪૯, ૫૧ ગાથાસપ્તતાના કર્તા રાજા હાલ શાતકરણી ૩૬ ગુપ્તવંશ અને ચણવંશના એક બે બનાવની બતાવેલી સત્યતા ૧૯૨ ગતમીપુત્ર શાતકરણીએ શક તથા સહરાને સૌરાષ્ટ્ર ભૂમિ ઉપર હરાવ્યા છે તેને મર્મ ૪૧ ગૌતમીપુત્ર શાતકરણીને તેની દાદી રાણુ બળશ્રીએ અવંતિપતિ કહે છે કે દક્ષિણાપથપતિ ૬ ગંધર્વસેન દર્પણરાજાનાં વિવિધ નામોનું સ્વરૂપ ૨, ૨૧ ગાંધર્વસેને અવંતિ ઉપર ચડાઈ લઈ જવાનાં કારણોની તપાસ ૯ દષમેતિક ક્ષત્રપની રાજપૂતાનાના પ્રદેશ ઉપર થયેલ નિમણૂંક ૫૫ મહાક્ષત્રપ ચ9ણે ગર્દભીલવંશનો નાશ કરી અવંતિને કબજે લીધે ૫ ચાવડાવંશી તથા અણહિલપટ્ટનપતિ સોલંકીવંશી ભૂપાળના ધર્મસંબંધી થોડીક ચર્ચા (૪૪) ચટ્ટણના સિક્કાની એક વિશિષ્ટતાને ઉલેખ (૨) ચષણ પ્રજાને શક માની લેવાથી થયેલ ગૂંચવણ ૬૭ ચ9ણે અવંતિ મેળવ્યાને સમય ૬ ચષણ સંબંધી વિદ્વાની માન્યતા (૯૧) ચણવંશને કુશનવંશી કહેવાય છે? જુઓ કુશાન શબ્દ). ચષ્ટપ્રજા જેનધમાં છે એમ શિલાલેખ અને સિક્કાના પુરાવાથી વિદ્વાનો બંધાતે મત ૧૦૪-૧૦૫ ચ9ણને કેટલેક ઠેકાણે અમે હૂણ ઠરાવ્યો છે તેમાં કર જોઇ સુધારો (૧૨) ચષ્ઠણ તે કુશાનપ્રજાને નબીરે છે તે માટેની દલીલો ૧૨૨ ચકણ, કુશાન અને હૃણપ્રજાના મૂળ પ્રદેશની સમજ (જુઓ કુશાન શબ્દ) ચષણ અને કુશાન એક કે ભિન્ન ? ૧૬૧ ચષણને મહાક્ષત્રપ પદે ચડાવવામાં આવ્યો છે તેનું વર્ણન ૧૧૪-૫ ચષણ સંવતની આદિ, નહપાણ, કનિષ્ક, અને મેઝીઝથી સંભવે કે (વિદ્વાની માન્યતા છે)? ૧૮૪ ચBણ સંવતના સમયનો નિર્ણય-૧૮૫થી આગળ, ૧૮૯ ચ9ણવંશી રાજાની વંશાવળી (૧૯૧) ચષણના બિરુદની પ્રાપ્તિને ઇતિહાસ ૧૯૪થી ૧૯૬ ચ9ણ શકની આદિ ૧૦૩થી કદાચ એક બે વર્ષ આઘીપાછી પણ હેઈ શકે તેનાં કારણે ૧૯૩ ચીનાઈપ્રજા સાથે કુશાને લેહસંબંધ (જુઓ કુશાન શબ્દ) ચીનાઈ સરદાર સાથે કનિષ્ક યુદ્ધ કરી પિતાના પિતાને થયેલ અપમાનનો વાળેલ બદલે ૧૫૦ ચીનાઈ સરદારને સૂબે કડફસીઝ પહેલે તે તેની ટૂંક હકીકત ૧૪૩-૧૫૦ ચણણ પિતે મહાક્ષત્રપ પદે હેવા છતાં સિક્કા નથી પડાવ્યા તેનું કારણ (૧૯૫) ચ9ણને ધર્મ જૈન છે એમ શિલાલેખી પુરાવાનું વર્ણન ૨૧૬થી આગળ ચષણ સંવતને કરાવેલ સમય બરાબર છે તેના અનેક ઐતિહાસિક પુરાવા ર૨૦થી ૨૨૪

Page #430

ચાવી
[ પ્રાચીન ચષણ અને નહપાણની સરખામણી ૧૯૮થી ૨૦૨, ૨૧૦ ચેદિદેશના ત્રણ વિભાગની સમજૂતિ તથા ઈતિહાસ ૨૩૧ ચેદિદેશની સીમા અને રાજધાની વિશેની હકીકત ૨૩૪ ચેદિદશના ત્રણ વિભાગમાંથી, બીજે જે તદન અંધારામાં છે તેની કેટલીક હકીકત ૨૩૬ ચાલને અગ્નિકુલીય રાજપૂતની ચાર શાખામાં ગણાય કે (જુઓ અગ્નિકુલીય શબ્દ) ચંદ્રગુપ્ત મિા સાંચી પ્રદેશમાં ૪૦ હજારનું દાન આપી દીપક પ્રગટાવવાની કરેલી ગોઠવણ ૨૧૮ ચંદ્રગુપ્ત અને વક્રગ્રીવના રોમાંચક સમાગમને ઈતિહાસ (જુઓ વક્રીવ) જેનરાજા વલ્લભી ધ્રુવસેન, અને તેને સમય ૮૭ (૮૭) પુષ્કપુર અને કનિષ્કપુરની સ્થાપનાના સમયને વિચાર ૧૬૩ જયદામનનું ગાદીપણું સંભવે છે કે કેમ તેની ચર્ચા ૧૮૭ (૧૮૭) ૨૦૬–૭ (૨૬-૭) ૨૦૮, (૨૦૦૯) લિમિટીઅસ અને ખારવેલ સમકાલીન છે કે? (જુઓ ખારવેલ) તક્ષિલાના લેખમાં ૭૮ ના આંક વિશે સર જોન મારશલનું મંતવ્ય ૭૬ (૭૬) દલીલ નં. ૧૦ તક્ષિલા કુશનવંશીઓએ ક્યારે લીધું તેની ચર્ચા. ૧૯૨ તુશાર અને કુશાનના સંબંધ વિશે (જુઓ કુશાન શબ્દ) શિકલગ શબ્દની ભિન્ન ભિન્ન સમયની વ્યાખ્યા તથા સ્વરૂપ ૩૪૫-૭ લિંગ પ્રજા (બર્માની)ની ઉત્પત્તિ વિશે થોડીક માહિતી ૩૫૯ (૩૫૯) નહપાણુ અને ચકણની સરખામણું (જુઓ ચછણ) નાસિક શિલાલેખ જે રાણી બળશ્રીએ કોતરાવેલ છે તેની હકીકતનું સમજાવેલ મહત્વ ૪૧ નંદવંશી અને શિશુનાગવંશી રાજાઓના સિક્કાઓમાં દેખાતો ફેર (૪૦) પતંજલી મહાશયે “અરૂણ થવનઃ શાકેત” વાક્ય વાપર્યું છે તેનું અર્થસૂચન ૨૯૫ પરદેશી આક્રમણકારોમાંથી સૌથી પ્રથમ સંવત્સર કેને વપરાતે થયો હતો તેનાં દષ્ટાંતે. ૬૨ તથા ટીકા પરિહાર અને પ્રતિહાર વંશની ભિન્નતા ૯૩ (૯૩) પુષ્યમિત્ર અને ખારવેલ સમકાલીન ગણાવ્યા છે પણ તેમ નથી (જુએ ખારવેલ) પુષ્યમિત્રને મગધપતિ કહેવાય છે? તે મુદ્દાની તપાસ ૨૫૬ (૨૫૬), ૨૫૭થી ૫૯ તથા ટીકાઓ, ૨૬,
૨૯૪-૫
પુષ્યમિત્ર તે બૃહસ્પતિમિત્ર હેઈ ન શકે (જુએ ખારવેલ શબ્દ) પૈઠણનગર અને શતવહન વંશના શકની સ્થાપના વચ્ચે સંબંધ છે કે? ૧૦૭ પંજાબ ઉપર ઈ. સ. પૂ. ૫૭ થી ઈ. સ. ૫૫ સુધી=૧૧૦ વર્ષના ગાળામાં સત્તા કોની? ૫૦ રાણી બળશ્રોએ પોતાના પૌત્ર ગૌતમીપુત્રને, અવંતિપતિ કહે છે કે દક્ષિણપથપતિ? ૬ રાણી બળીએ કે તરાવેલ શિલાલેખનું સમજાવેલ મહત્ત્વ ૪૧ બાહીક અને બક્ષદેશનાં સ્થાન વિશે ૧૨૨ બદ્ધ સંવતને લાભ ભારતીય પ્રજાને વિશેષ મળ્યો નથી તેનું કારણ ૬૦ બદ્ધ અને શક સંવતની લખાણ પદ્ધતિમાં ફેરફાર ૧૦૪ શ્રીભદ્રબાહુ નેપાળમાં હતા ત્યારે કૃતાભ્યાસ માટે મગધના સંઘે પૂલભદ્રજીને મોકલ્યા હતા તે પ્રસંગની
વાસ્તવિકતા ૩૧૦, ૩૧૬ ભમક નહપાણ વિગેરે ક્ષહરાટે તથા શકપ્રજા જેનધમ હતી (૧૮) (૨૦)

Page #431

ભારતવર્ષ ]
ચાવી મલયકેતુએ મગધ ઉપર ચડાઈ કરી તેનું કારણ ૩૬૬ મહાવિજય અને અહંદ શબ્દ વિશેની અર્થપૂર્ણ માહિતી ૨૯૮ (૨૯૮), ૩૧૬ થી ૩૨૦ માટગામની મૂર્તિમાં કનિષ્ક અને ચક્કણ સાથે હોવાનું કારણ તથા સમય ૧૬૦, ૧૯૫, ૧૯૭ માલવસંવતની સ્થાપના ૯૦, (૯૦) તેના સ્થાપક વિશેની ચર્ચા (૯૦), ૯૧, ૯૫ માળવા શબ્દના અસ્તિત્વ વિશે (૩૪) મંત્રિગુપ્ત, જે કાશ્મિરન સબ તે તેને ગુપ્તવંશી અવંતિ પતિ સાથે સંબંધ હો કે ? ૪૨ મંદસેર (જુઓ કારૂર શબ્દ) મંત્રિગુપ્તના સમય વિશે સર કનિંગહામનું મંતવ્ય ૬૯, (૩૦) મશેરી અને મંદિર વિશે (૮૨). થશે ધર્મન માલવપતિએ જેમને હરાવ્યા તેઓને શક કહેવાય કે ? ૭૪ દલીલ નં. ૭, ૮) યવનેએ હિંદ ઉપર કરેલા હુમલાના ઈશારાઓ ૨૯૬ (૨૯૬)
–ચી પ્રજાના પાંચ સમુહનું વર્ણન તથા સ્થાન. ૧૨૩, ૧૨૬, ૧૩૭; તેમની ઉત્પત્તિ વિશે (૧૩૬) રાજતરંગિણિકારે વર્ણવેલ કાશ્મિરપતિ વિક્રમાદિત્ય કેણુ? તેની ચર્ચા ૪૧, ૫૦, ૫૪, ૬૯
(દલીલ નં. ૪) ૭૧ રૂદ્રદામન અને ચઠણના રાજ્યકાળને વિવાદ ૧૮૬ રૂદ્રદામનના જીવનની ગેરસમજૂતિઓ (જુએ સુદર્શન શબ્દ) વક્રીવ અને ચંદ્રગુપ્ત સમાગમમાં કેમ આવ્યા તેને રોમાંચક ઈતિહાસ ૩૬૩–૫ વષ્ક, કનિષ્ક અને હવિષ્કના શિલાલેખમાં આંક છે તેની લીધેલી તપાસ (જુઓ કનિષ્ક શબ્દ) વિક્રમચરિત્રની સત્તા અવંતિથી કાશ્મિર સુધી જામી પડી હતી ૫૦, ૧૪૨ વિક્રમચરિત્ર અને વિક્રમાદિત્ય તે બેમાં વધારે પરાક્રમી કેરું? ૫૧ વિક્રમસંવત અને ઈસવી સંવતમાં ૬૦ ના આંકને સંબંધ હોવાથી ઉભી થતી ભ્રમણું અને તેનું
નિવારણ ૧૧૨ વમ અને ચીનાઈ સરદારના યુદ્ધની તવારીખ ૧૪૩ રેમ અને કનિષ્ક પહેલાના સંબંધની ચર્ચા ૧૪૦, ૧૫૦, ૧૫૧ જેમ કડફ સીઝની સત્તા મથુરામાં કે તેની પૂર્વે આવીને અટકેલી તેની સમજ ૧૩૨ (૧૩૨) ૧૪૫ મિ કડફસીઝની સત્તા (જુઓ વિક્રમચરિત્ર) વૃદ્ધિરાજના સમયે ખારવેલે કરેલી સિંહલદ્વીપની ચડાઈ ૨૮૧-૨૯૭ કલિગપતિ વૃદ્ધિરાજે પિતાના નામની કરી બતાવેલી સાર્થકતા ૨૪૯-૫૦ શકપ્રજાનું નિકંદન કાઢનાર ગૌતમીપુત્ર શાતકરણ ઉપર પડતો પ્રકાશ ૬૭–૭૨ શાકપ્રજા હારી ગયાનો સમય ૭૮ ઈ. સ. બરાબર નથી તેની ચર્ચા ૭૧, ૭૨, દલીલ નં. ૬ તથા ટીકાઓ શકારિ કેને કહેવાય તે વિશે મિ. ફરગ્યુસનનું હાસ્યાસ્પદ અનુમાન ૭૫ (દલીલ નં. ૯) શક એટલે સંવતઃ એ અર્થમાં પણ વપરાય છે તેના દૃષ્ટાંત સાથેની ચર્ચા ૮૪ (૮૪) શતવહન અને શાતકરણની ઉત્પત્તિને ટૂંક ઇતિહાસ ૨૮૩ થી ૨૮૫ તથા ટીકાઓ રાકપ્રજાને હિંદમાં આવવાનું આમંત્રણ અપાયેલ; તેને ઇતિહાસ ૧૩; તેનું કારણ ૧૮ (૧૮) ૨૦ શકપ્રજાના હિંદુસ્તાનમાં થયેલ અનેક સરણમાંના ત્રીજાનું વર્ણન (૧૩). સર્વ સરણને ઇતિહાસ ૧૭ રાક અને હિંદીશક વચ્ચે તફાવત ૧૬

Page #432

ચાવી
[ પ્રાચીન
શકલાકે ઉપર ભગવટો કરી લેનાર રાજસત્તાનો ટૂંક ઇલેખાબ ૧૭ શકલેકની આયાત હિંદને કેમ ભારે પડી ગઈ તેનું વૃત્તાંત ૧૮ શતવહનવંશી રાજાઓને ટૂંકા નામ “શાત”થી સંબોધાતા હતા તેના પુરાવા ૨૦ (૨૦) શકારિ વિક્રમાદિત્ય અને શક પ્રજા વચ્ચે કારૂર મુકામે યુદ્ધ થયું તે સ્થાન વિશેના વિચારે ૨૧ (ગર્દભીલ) રાજા શંકુના મરણ વિશેના અનુમાન સંબંધી વિચારો ૩૨ શકારિ વિક્રમાદિત્યને માથે તેના વડિલ બંધુનું ખૂન કર્યાનો આરોપ તેની સાબિત થયેલી નિર્દોષતા ૩૨ શકારિ વિક્રમાદિત્યના સમય વિશેને વિવાદ, ૩૫ થી આગળ તથા ટીકાઓ ૬૪ શકારિ વિક્રમાદિત્ય અને રાજા હાલ શાતકરણીના સંબંધ તથા સમયની સરખામણી ૩૬ તથા ટીકાઓ
૫૦, ૫૧; સમકાલીનપણું વિશે ૩૬, ૫૧ (પર). શકારિ વિક્રમાદિત્ય કેણ કહેવાય તેની લીધેલી તપાસ ૭૯ થી આગળ શકારિ વિક્રમાદિત્ય ગર્દભીલવંશી અને ગુપ્તવંશી વચ્ચેની અથડામણ ૬૬ (દલીલ નં. ૧) શપ્રજાના બે વિભાગ. તેમનું નિકંદન કાઢનારનાં નામ તથા સમય ૬૭ (૮૧) શક એટલે વિકમસંવત એવો અર્થ થાય કે? દૃષ્ટાંત સાથે ૯૬ શકસંવત (ઉતર હિંદના) માટે વિદ્વાને શું ધારે છે ૯૭; તેના સ્થાપક તથા સમયને વિચાર ૯૮ થી આગળ શક કેને કહેવાય, વિદ્વાનોને મંતવ્ય પ્રમાણે ૯૯ શસવત (દક્ષિણ હિંદનો)ના સમય વિશે, જેન, હિંદુ અને યતિ રૂષભની માન્યતા વિશે ૧૦૧ શકસંવત (ઉત્તર અને દક્ષિણ હિંદને) એક કે ભિન્ન તેની ચર્ચા ૧૨ થી ૧૦૪ તથા ટીકાઓ, ૧૦૫ શકસંવત વિશે છે. કિલહેર્નનું મંતવ્ય ૧૦૨ રાકસંવતની ઉત્પત્તિ રાજકીય કારણથી છે એમ વિદ્વાનોનું માનવું ૧૦૭ (૧૦૭) શક અને કુશાન સંવતની આદિ એક, (વિદ્વાનોના મતે) પણ કારણ જુદાં ૧૮૩-૧૮૪ શ્રીમુખની ઉત્પત્તિ તથા પ્રભાવ સંબંધીને ટૂંક ઇતિહાસ ૩૫૪ સંવતમાં કયો નિયમિત અને દીર્ધકાળ ટકી શકે છે તથા તેની પ્રથમ વપરાશ કયારે? (૬૩) (હિંદી ભૂપતિઓમાં કેને) સંવત્સર પ્રથમ ચલાવો અને શા કારણથી (૬૩) સં. અને સવત શબ્દોના અર્થ શું? તેને વપરાશ સામાન્ય અર્થમાં છે કે કોઈ વિશેષાર્થમાં ૬૩ તથા
ટીકાઓ (તેની ભ્રમિત દશાનાં દૃષ્ટાંત. ૬૪) સિકા ચિન્હમાં કેટલાકની ઉત્પત્તિનાં આપેલ વિશેષ કારણો તથા દૃષ્ટાંતે (૪૦) સિક્કા ચિન્હોમાં “સૂર્ય ચંદ્ર' તથા “ચંદ્ર' તરીકે લેખાતાં ચિન્હની ખરી સમજુતિ (૪૦) સેલિકી અને ચૌલુક્ય એક ગણાય છે તે વ્યાજબી છે કે? (૯૦) સુદર્શન તળાવની પ્રશસ્તિ પ્રમાણેને રાજ્ય વિસ્તાર એતિહાસિક ઘટના પ્રમાણે ચઠણને મળતો
આવી જાય છે ૧૯૭ સુદર્શન તળાવની પ્રશસ્તિથી રૂદ્રદામનના જીવન વિશેની ગેરસમજુતિઓનું નિવારણ ૨૦૭ થી ૨૧૭ સુધી સિંહપ્રસ્થ, સિંહપુર અને ખારવેલની રાણી સિંધુલાઃ આ શબ્દોને કંઈ સંબંધ ખરો કે? ૩૦૭-૭ સુમાત્રા, જાવા તથા આકપલેગના મૂળવતનીઓ ત્રિકલિંગ દેશમાંથી ત્યાં ગયા હતા તેનું રેખાદર્શન.
૩૫૬–૭ ૩૫૦ થી ૬૦ હાથીગુફાના લેખને પંક્તિવાર સમજાવેલ અનુવાદ તથા તેમાં વિદ્વાનોના થતા મતફેરની આપેલી સમજ
(આખે પરિચ્છેદ પૃષ્ઠ ૨૭૬ થી આગળ)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #433

ભારતવર્ષ ]
ચાવી
હુષ્ક, જુષ્ક અને કનિષ્કના ત્રિક વિશેની વિચારણા ૧૬૫ થી ૬૩ હુકપુર, શુષ્કપુર અને કનિષ્કપુર વસાયાના સમય વિશે ૧૬૩ હવિષ્ક અને કનિષ્કના સંબંધમાં વિદ્વાનને નડેલી બે મૂંઝવણ અને તેને કરેલ નીકાલ ૧૬૮ થી ૭૨ હારિ વિક્રમાદિત્યનું વિવેચન ૭૪, ૮૧; તેને સમય ૯૦ તેનું વર્ણન ૯૧; હૂણ અને શક પ્રજાનો તફાવત ૭૪ હૃણારિ અને શકારિ વિક્રમાદિત્યની ચર્ચા ૮૧ થી આગળ હણ અને કુશાન એક કે ભિન્ન ૧૨૨ થી આગળ ૧૩૮ હણ પ્રજાની ખાસિયતનું વર્ણન ૧૨૩
(૩) સામાન્ય જ્ઞાનસંબંધી અરિષ્ટકના મરણની નોંધ લેવાયાનો હવાલે ૨૦, ૨૨ અવંતિ અને મથુરાની રાજકીય દષ્ટિએ સરખામણું (૧૪૫) અનેક રીતે ઘટનાઓ મળતી હોવા છતાં અનુમાન સત્ય ન હોઈ શકે ૨૦૦ (પાણ, ચક્કણ,
હાથીગુફાના દુષ્ટાત.) અજંટાની ગુફાઓ; બદામી તથા હાલના મંદિર; જૈનોનાં કે બૌદ્ધોનાં તેની કેટલીક માહિતી
૩૩૫ (૩૩૫). અસ્થિ કે શરીરનાં અવશેષો જેનોને પૂજ્ય છે જ્યારે વૈદિકોને અસ્પૃશ્ય છે તેનું વર્ણન (૩૨૭)૩૨૮, ૩૨૯ અમરાવતી રૂપ પક્ષ-અપક્ષ પુરાવાથી પુરવાર થતે જૈનધર્મ સાથેનો સંબંધ અધિકાર પરત્વે સ્વતંત્ર અને બીનસ્વતંત્ર પ્રજાનાં નામ તથા દૃષ્ટાંત ઈ. (૨૦૦૩) આણંદપુર નામે કેટલાં નગર હતાં તેની ચર્ચા (૮) આણંદપુર અને આણંદનગર એક કે જુદાં (૮) આણંદપુર અને ખંભાતને સંબંધ (૯) આર્યપ્રજાની ઉત્પત્તિ જંબુદ્વીપમાં ૧૨૧ આર્યસંસ્કૃતિ હિંદ બહારની પ્રાએ અપનાવી છે, છતાં તે પ્રજામાં ભિન્નતા દેખાવાનું કારણુ ૧૬૫,૧૮૧ આર્ય સાથેના સેમેટીક ઓરીજીનવાળાના સંબંધની માહિતી (૧૨૧) આર્ય પ્રજાનું સરણું હિંદ બહાર થયાનું દૃષ્ટાંત ૧૩૫, ૧૩૬ આર્ય પ્રજાનાં ત્રણ સરણની સમજ ૧૨૦, ૧૨૧, ૧૨૨ આર્ય પ્રજાની ઉત્પત્તિ, સ્થાન અને આર્યપ્રજાનાં સંસ્થાન; તે બે વચ્ચેનો તફાવત (૧૧૯) (૧૨૦) ૧૨૧ આર્ય-અનાર્યની વ્યાખ્યા (સ્થાન પરત્વે કે સંસ્કૃતિ પરત્વે) ૧૬૪ ઈન્ટરેગનમ શબ્દના અર્થની સમજુતિ ૧૬ ઈતિહાસકાર સાચા છે. માત્ર તેમનું આલેખન દષ્ટિબિંદુ ભિન્ન હોવાથી વર્ણન જુદુ પડે છે; ૮૫ થી
આગળ ૮૬, ૮૭. ઈ. સ. ને ઈસુ ભગવાનના જન્મ સાથે સંબંધ છે કે (૧૦૯). ઈસાઈ, વિક્રમ અને મહાવીર સંવતની પારસપારિક ગૂંથણી ૧૦૮, ૧૧૨ ઈજનેરી જ્ઞાન (નહેર ઈ.નું) પ્રાચીન સમયે પણ હતું તેનું દષ્ટાંત (૨૮૯) ઉજૈની, વિદિશા અને જિલ્લા નગરીનું કેટલુંક વિશિષ્ટ વર્ણન ૨૨

Page #434

ચાવી.
[ પ્રાચીન
ઉજૈનીનાં વિધવિધ નામે ૨૨, ૨૩ (૨૯) : ઉજૈની તથા જિલ્લાની ચડતી પડતીનું ચિત્રદર્શન ૨૩, ૨૪ ઉર્જની અને વિદિશાનું રાજનગર તરીકે સમય સમયનું વર્ણન ૨૪-૨૫ તથા ટીકાઓ, ૩૮ ઉજૈનીનું વેધશાળા તરીકેનું સ્થાન ૩૮ ઉત્તમતાના ધોરણે તળી જેમાં ક્યા સંવત ઉંચા નંબરે આવે છે ૧૮ ઉચ્ચારની સામ્યતાને લીધે કરાતાં અનુમાનથી નીપજતાં અનિષ્ટ પરિણામનાં દૃષ્ટાંતે (૧૧૯) એક નામ ધારી બે વ્યક્તિનો સમય એક હય, તે તે એક જ હોય કે? ૭૦; નિશ્ચિતપણે એક માની
લેવાયાથી થયેલ ગૂંચવણે ૭૦ એશિયા નગરીની સ્થાપના વિશે ૧૭ એરિસ પ્રાંતમાંની ધર્મક્રાંતિઓ (જુઓ ધર્મકાંતિ શબ્દ). અંતેદિ દેશની ઓળખ (૨૦) અંતિમ કેવળ (શ્રી જંબુ) અને અંતિમ શ્રુતકેવળી (શ્રી ભદ્રબાહુ) તે બે વચ્ચેના તફાવતની સમજુતિ ૩૧૫ આંક (સંવત) અપાયો હોય તે ઉપરથી તેનું નામ શોધી કાઢવાની રીત ૮૫ આંધ્રભૂત્યા શબ્દને ગણપદ્ધતિ સાથે સંબંધ (૨૮૪) એંદ્રિય અને અનૈક્રિય જ્ઞાન કોને કહેવાય તેને ખુલાસે (૧૫) કનિષ્ક પહેલાની રાજનીતિ સંબંધી બે શબ્દો સ્વતંત્રપણે તેણે આદરી કે અન્યનું અનુકરણ ૧૫ર કનિષ્ક (પહેલો અને બીજો) તેમની સરખામણ ૧૭૭ કરણ, કરાવણને અનુમોદન, ત્રણે સરખાં ફળ નીપજાવે રે; તે ગાથાનું રહસ્ય ૩૧૨ કલિયુગના છ સંવત્સરોનાં નામ ૯૫ કલિંગની રાજધાનીના સ્થાન વિશે વિવાદ ર૮૪ કલગજીનમૂર્તિને લીધે હાથીગુંફાની કીર્તિ વધી છે તે સંબંધને ઇતિહાસ ૨૪૬ થી આગળ, ૩૦૧
૩૦૮ તથા ટીકાઓઃ તેની મીમાંસા ૩૨૧, ૩૨૪ થી ૩૨૮ તથા આગળ કાળગણના વિશેની સમજ (પૂર્ણિમાંત અને અમાસાંત) ૩૯, (૩૯) (૫૦) ૬૧ કશાન પ્રજાનો તુશારમાં થતો સમાવેશ (જુઓ તુશાર) કુશાનવંશી સિક્કામાં અનેક દેવદેવીઓનાં ચિત્રો મળી આવે છે તેનું કારણ (૧૫૬) ૧૮૦-૧ કશાન અને બૌદ્ધ પ્રજાના સંવત ઓળખવાની પદ્ધતિનું વર્ણન ૧૫૯ શ્રીકૃષ્ણ વૈદિક મતના દેવ નથી (પુ. ૩. પૃ. ૮૬. ટી. નં. ૮૪) તે શિલાલેખી પુરાવાથી સાબિત
થાય છે. ૩૩૫-૩૬ કેવળી, અરિહંત, સિદ્ધ, ઈ. શબ્દોને સમજાવેલ તફાવત (૩૦૩) કેવળની (બુત) અને શ્રુતજ્ઞાનના વિચ્છેદનો હકીકત સત્ય છે એમ ખારવેલના લેખમાંથી મળી આવતી
સાબિતી ૩૦૮ થી ૧૨ ટીકાઓ તથા આગળ. ક્ષત્રિય અને રજપૂત વચ્ચેનો ભેદ (૯૦) ૯૧, ૯૨ ખંભાત તથા આણંદપુરનો સંબંધ (જુઓ આણંદપુર) ખારવેલના ધાર્મિક તથા સામાજીક જીવનની કરેલી સમીક્ષા ૩૫૭-૬૦ ખારવેલની અને પ્રિયદર્શિનની સરખામણી ૩૬૧-૩ ગણપદ્ધતિ અને ભૂમિષ્ણુ વચ્ચે કેવો સંબંધ હોય તેનું વર્ણન તથા પુરાવા (૨૮૪)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #435

ભારતવર્ષ ]
ચાવી ગધેયા નામના સિક્કાની ઓળખ ૧૧-૪૦ ગદંભીલ ગંધર્વસેનને ગર્દભ માની લેવાથી રમુજ ઉભી થવા પામી છે તેનું વર્ણન ૮ તથા આગળ
અને ટીકાઓ; ૪૩ (૪૩), ૫૩. ગર્દભીવિદ્યાની સાધનાનું સ્વરૂપ ૨, ૧૩ ચશ્મણ અને કુશાન સંવતની સરખામણી ૨૦૫ ચારિત્ર્યશીલતાની મજબુતાઈ અને શિથિલતાના સમયની વિચારણા (૧૮) ચેદિ નામની ઉત્પત્તિ વિશે પ્રકાશ ૨૩૧ ચારી, લુંટફાટ વિગેરેના અંકુશ માટે કાયદાનું રક્ષણ ક્યાં સુધી રહી શકે (૪૬) ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય અને સાતકરણીઓને ભિલ્યાટોપ્સ સાથે સંબંધ ૨૭ ચંદ્ર અને સૈર્યમાસના તફાવતનું કારણ (વિદ્વાનોની દષ્ટિએ) જુઓ સૈર્ય શબ્દ જગન્નાથપુરીની પ્રતિમા વિશેની માહિતી (કલિંગ જીનમૂર્તિ જુઓ) જગન્નાથજીના તીર્થ સંબંધી અંતિમ અનુમાન; તે ઉપરથી લેવાયોગ્ય આશ્વાસન તથા ચેતવણી ૩૩૯-૩૪૧ જગન્નાથજી મંદિરનો તથા મૂર્તિને કેટલોક ઈતિહાસ ૩૨૪થી ૩૨૮ જગન્નાથજીની મૂર્તિ વિશે, સર કનિંગહામ, ડે. રાજેન્દ્રલાલ તથા મિ. હિલી શું ધારે છે. ૩૨૫-૨૬-૨૮
આ ત્રણે બાબતની ગુંથણી તથા તેને નિષ્કર્ષ ૩૨૮થી ૩૩૬ જગન્નાથજીની મૂર્તિ જેવી જ, સાંચી મુકામેથી મૂર્તિ મળી આવતાં, સર કનિંગહામે બાંધેલ નિર્ણય ૩૨૬,
(૩૨૭) ૩૨૮, ૩૩૨ જગન્નાથજીની મૂર્તિ બદ્ધ હોવાનું વિદ્વાનો ધારે છે પણ તે અશકય છે. ૩૩૨-૩૩ જગન્નાથજીની મૂર્તિના ચમત્કારની આખ્યાયિકાઓ જેવી જ પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ સાથે જોડાયેલ આખ્યા
યિકાઓ છે; તેવી એક બેનું વર્ણન (૩૩૩), ૩૩૩, ૩૩૪ (૩૩૪), ૩૩૭ જગન્નાથજીની મૂર્તિ વિશે સોળ મુદ્દાઓ ઉભા કરાયા છે તે સર્વનું ક્રમવાર સમાધાન ૩૨૮થી ૩૩૬ જગન્નાથજીની વર્તમાન મૂર્તિના સ્વરૂપનું વર્ણન ૩૩૬ જગન્નાથપુરીના જેવો જ મહિમા મહારાષ્ટ્રના પંઢરપુરના વિઠોબા મંદિરને છે તે હકીકત (૩૩૯) જગન્નાથજીના મંદિરનું ભુવનેશ્વર સાથે સામ્ય (૩૪૧). જગનાથ તે જગન્નાથ પાશ્વનાથ ખરા કે કેમ ? અન્ય પાર્શ્વનાથની નામાવલી (૩૩૭) જૂની માન્યતાઓની–પક્ષ અને અપક્ષ ઉદાહરણથી તેડાતી દલીલ ૩૭૦ થી ૭૩ જેન રાજાઓ ધર્મમહાભ્ય નિમિતે શું શું કરતા તેનો ખારવેલના જીવનમાંથી મળતો બોધ (હાથીગુફાના
અનુવાદનું આખું પ્રકરણ જુઓ. ખાસ કરીને વિજયચક, કાયનિષિધી, મહાપ્રસાદનું વર્ણન) જનધર્મમાં પાખંડને અર્થ કે કરાય છે તેનો ખુલાસો ૩૧૩ (૩૧૩) જૈનેને સમાવેશ હિંદુમાં થાય કે કેમ તેની ચર્ચા. ૩૪૦ જૈનધર્મ સુમાત્રા, જાવા, આકપેલેગો તરફ ફેલાયો હતો તેના પુરાવા તથા ચર્ચા ૩૫૮-૬૦ ટેસ (નાના મોટા)નું વર્ણન તથા તેમાં અંકિત કરેલાં ગાત્રીઓની સમજૂતિ (૨૭) તક્ષિલાના નાશ સંબંધી પ્રથમ દર્શાવેલ હકીકતમાં કરવા યોગ્ય સુધારા ૧૪૪ (૧૪૪) તીર્થધામની તળેટી પણ ખૂદ તીર્થના જેટલી જ પવિત્ર મનાય છે. ૨૧૮ તીર્થંકર-અર્ધન તથા દ્રવ્ય તીર્થકરના તફાવતની સમજ (૨૪૭) (૨૪૮) તીર્થધામ (સાત) વિશેની કેટલીક માહિતી ૩૩૮-૩૯ તુષાર-દુખાર પ્રજાની ઉત્પત્તિ અને હિંદી રાજાઓને સંબંધ ૧૦-૧૨
૫૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #436

ચાવી
[ પ્રાચીન
તખાર અને ગુઆર એક કે ભિન્ન ૧૨ (૧૦) તેલંગણ દેશ વિશેની સમજૂતિ ૭૮ તેલંગ પ્રજા વિશેની સમજૂતિ (જુઓ સુમાત્રા શબ્દ) દુષ્કાળ પડવાનાં કારણની તપાસ (૨૯૦-૯૧) દેવાણપ્રિયને અર્થ જૈન અને જૈનેતર દષ્ટિએ, તેમજ પ્રાચીન અને અર્વાચીન કાળે (૩૧૩) દષ્ટિવાદ, પૂર્વ અને અંગની ક્ષતિ થવા સંબંધી હકીકત ૩૧૧ ધનકટક અને બેન્નાતટનગરને ઈતિહાસ તથા અન્ય ચર્ચા ૩૧૮–૧૯ ધર્મકાન્તિ ક્યારે થાય છે, ક્યાં થઈ છે, તેનાં કારણો અને દષ્ટા ૩૬૯ ધર્મકાન્તિનું યથાસ્થિત વર્ણન કરાય અને વર્તમાન સ્થિતિ પલટી જતી દેખાય છે તેમાં વર્ણન કરનારને
દેષ કે વર્તમાન સ્થિતિ અટળ જ ગણાવી જોઈએ તેવી માન્યતા ધરાવનારનો? ધર્મવસ્તુ પ્રાચીન સમયે જે પ્રકારે મનાતી તે અને વર્તમાનકાળ સ્થિતિનું અંતર ૧૫૪, ૧૬૫ ધર્માન્તિ (ઓરિસ્સામાં) એક ઈ. સ. ૩૦૦ આસપાસ ૩૨૯, ૩૩૦ : અને બીજી કયારે થઈ છે તે વિશે ૩૩૧ ધર્મ અને આત્માના સંબંધનું વર્ણન ૩૬૮ ધર્મ કાન્તિની અસર હિંદમાં મંદપણે વર્તે છે તેનું કારણ ૩૬૯ ધારાનગરીની સ્થાપના (૯) નહેર બનાવવી તે મહેસુલી પ્રશ્ન નહીં પણ સામાજીક ગણાય છે. ર૯૧-૯૩ પશુ-પ્રાણુઓ (જેવાં કે સિંહ, વૃષભ, હસ્તિ ઈ) પ્રાચીન સમયે કોતરાવાતાં દો, ક્યા ધર્મનાં
પ્રતીક હોઈ શકે તેની માહિતી ૩૬૯ પાટલિપુત્રની શાસ્ત્રવચનાના પ્રસંગની ઉત્પત્તિ ૩૧૬ પાર્વતીય પ્રદેશના મનુષ્યની શરીરશક્તિને ખ્યાલ આપતે બનાવ ૧૫૩ પુરુષપુર તથા વિશાલાનગરી નામે શહેરેનું વર્ણન (૨૫) (૨૯) ૨૨૩ પુ૫પુર નગરને સામાન્ય અર્થ (૧૯). પ્રજાની સમૃદ્ધિ ઇ. સ. ની આદિમાં લક્ષ સેનૈયાથી મપાતી હતી તેનું દષ્ટાંત (૪૫) પ્રતિમા-મૂર્તિની સ્થાપના ઈ. સ. બે સદી પૂર્વે વૈદિક અને બૌદ્ધધર્મમાં હતી કે કેમ તે સંબંધી સ્થાપત્યના
અભ્યાસી વિદ્વાનોના મત ૩૭૨-૩ પ્રિયદર્શિને ધૌલી-જાગૌડા શિલાલેખ ઉભા કરાવ્યાનું કારણ ૩૨૧ (૩૨૧) (૨૨) ૩૩૮ પ્રિયદર્શિનની અને ખારવેલની સરખામણી ૩૬૧-૩ રાણું પિંગલા (શકારિ વિક્રમાદિત્યના ભાઈ ભતૃહરીની રાણી)ની ચારિત્રશિથિલતા ૩૫, ૪૮ બૈદ્ધધર્મ ઈ. સ. ત્રીજી સદી સુધી હિંદમાં કઈ રીતે ફાવ્યો જ નથી. ૧૫૮ (૧૫૮): ત્રણ વિદ્વાનોના
કથનના આધારે ભાદ્ધ અને જૈન ધર્મની વસ્તુમાં નજીવો ફેર હેઈને એકને બીજા તરીકેની ધારી લેવાય છે ૧૫૮, (૧૫૮).
તેના પુરાવા માટે (પુ. ૧ અવંતિને પરિચ્છેદ; પુ. ૨ ના પ્રથમના ત્રણ પરિચ્છેદ તથા પ્રિય
દશિનનું આખું જીવનચરિત્ર જુઓ). ભાદ્ધધર્મ કાશ્મિરમાં પ્રવેશ્યો જ નથી તેના પુરાવા ૧૭૫, ૧૭૮ બાદ્ધધર્મીઓ મૂર્તિઓ જ ઉભી કરતા તે સિદ્ધાંત છે; છતાં મૂર્તિ વિનાના સ્થાનને બૌદ્ધનું ઠરાવાય તે
કેવું ૧૭૫; આવી હકીકતો ખુદ ગ્રંથો ઉપરથી પણ ખોટી ઠરાવાય છે. ૧૭૬, ૧૭૯
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #437

ભારતવર્ષ ]
ચાવી બૈદ્ધ સ્મારક સંબંધી સાવચેતીથી આગળ વધવાની ચેતવણી (જુઓ વૈદિક શબ્દ) ભારહુત સ્તૂપ સંબંધી પ્રકાશ ૩૦૫ (૩૦૫) ભિન્ન પ્રકારના શેઠ અને નોકર હોઈ શકે તેનાં દષ્ટાંતે (૧૬) ભિલસા અને ભારહુત ટોપ્સના નિર્માણના કારણોની તપાસ તથા તેને નિરધાર ૨૮ ભિસા, સાંચી, અને વિદિશાના સ્થાનને પરસ્પરને સંબંધ ૨૯૦ ભુવનેશ્વર મંદિર વિશે જાણવા ગ્ય હકીકત ૩૨૪-૩૨૫ ભુવનેશ્વરનું અને જગન્નાથજીનું સામ્ય (૩૪૧) રાજા ભેજનું બિરૂદ વિક્રમાદિત્ય પણ હતું ૬૮, ૬૯, ૭૯ (૭૯) ૮૪ બે ભેજદેવ (ગ્વાલિયરપતિ અને અવંતિપતિ) સંબંધી ઇતિહાસકારોએ કરેલ ગોટાળો ૯૩ (૯૩) મગધમાં નંદિવર્ધન રાજ્ય અતિવૃષ્ટિ, તથા અનાવૃષ્ટિ થયા હતા તેના સમયની સમજૂતિ ૨૮૯ મથુરાનું તીર્થ કૃષ્ણ ભકતનું–વૈદિક મતનું નથી તેનું કારણ (૬૩) મથુરા અને અવંતિની રાજકીય દૃષ્ટિએ સરખામણી (૧૪૫). મથુરા બૈદ્ધધર્મની સંસ્કૃતિનું ધામ નથી જ, હોય તે બહુ અલ્પ એ વિદ્વાનોને મત ૧૫૫ થી ૫૦ મદ્રાસ સરકારના ૧૯૩૦ ના પરિપત્રની જાહેરાત ૩૧૯ મનુષ્યસ્વભાવની ખાસિયતને લીધે લહિયાએ કરેલી ભૂલ ૮૬ મહારાજાધિરાજ પદ (મનું) મોટું કે કનિષ્કનું રાજા પદ મોટું ૧૪૮-૯ મહાક્ષત્રના અધિકાર (નહપાણ, ચ9ણ, રૂદ્રદામનના) પરત્વે તફાવત ૧૯૫ મહાક્ષત્રપ તથા ક્ષત્રપના અધિકારનું વર્ણન ૨૦૨ થી ૨૦૫ માનસ્તંભ ઉભા કરાવવાની પ્રથા : જૈન તથા વૈદિક સંપ્રદાયના અંગે તફાવતનું વર્ણન ૩૩૪-૩૫ તથા ટીકાઓ મુસ્લીમ ધર્મની સ્થાપના અરબસ્તાનમાં થઈ તે પૂર્વે ત્યાં કેવી સ્થિતિ હતી (૫૧) મુસલમાની રાજ્યોના સમયે વિક્રમાદિત્ય શબ્દની વપરાશ બંધ થઈ છે (૭૮) (૮૪) મૂર્તિ અને મૂર્તિપૂજા પ્રાચીન સમયે હતી કે કેમ ? ૩૪૦–૧ (૭૪૧) મેઘવાહન નામ વ્યકિતનું છે કે બિરૂદ છે (૨૦) (૨૩૯) ૨૪૦ મેરૂપતને આર્ય પ્રજાના કેન્દ્ર તરીકે ગણવાની પદ્ધતિ ૧૨૧ મોહનજાડેરાના અવશેષો સંબધી કાંઈક પ્રકાશ (૧૭) પ્લેચ્છ પ્રજાની વ્યાખ્યા (૧૯) (૧૩૬) (૧૩૭). યવન અને શક પ્રજાની સરખામણી (૨૧) યવને (આયોનીયન ટાપુના રહીશ) ને આર્ય શા માટે કહેવાય (૧૪) યુધિષ્ઠિર કલિયુગ સંવતની આદિ વિશે ૬૦ યુદ્વિષિર વૈદિક મતાનુયાયી નથી તેનું કારણ (૬૩) રાજનીતિના એક ધારણને ઉલ્લેખ ૨૨૮ રાજદ્વારી ક્ષેત્રની અસર સામાજીકને પણ પહોંચે છે તેનું દૃષ્ટાંત ૮૩ રાજસૂય યજ્ઞ કયારે થાય; તે સમયે પ્રજાને શું લાભ મળે તેનું વર્ણન ૨૯૩ (૨૯૪) રાજા ઉપરથી તેના વંશનું નામ પડયાનાં દૃષ્ટાંત ૧૩૮ રાજાપદથી પરદેશીઓ પોતાને ક્યારે વિભૂષિત કરતા, તેનાં કારણ અને દૃષ્ટાંત ૧૪૮ રાજાઓ કરંજન કાર્યો કરાવતાં, તે ક્યારે ? ને ફરજ તરીકે? તેની સમીક્ષા (૨૭૭)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #438

૧૨
ચાવી
[ પ્રાચીન
રાજાઓની પ્રજા પ્રત્યેની ફરજનાં દૃષ્ટાંત-હાથીગુફાનાં લેખ આધારે (૨૭૮) (૨૯૪) રાજવંશો (કેટલાક ભારતીય) આખાને આખા હિંદી ઈતિહાસમાંથી લુમ થયેલ છે તેનાં નામે (૪૮) રાજ્યાભિષેક ૨૪ વર્ષની ઉમરે કરાતો એમ શાસ્ત્રનું કથન છે એમ કહી, ખારવેલ સંબંધી તે લાગુ પાડે
છે પણ તે રાસ્ત નથી તેનું વર્ણન ૨૮૦ રાણી અને પટરાણીની ચર્ચા (૩૫૧) રાષ્ટ્રિક, રથિક, મહારથીક, ભેજક, અશ્વક, વિગેરે પ્રજા છે કે હેદ્દાઓ; તેનું વિવેચન ૨૮૫ રૂદ્રદામન વિશેની કેટલીક ગેરસમજૂતિ (જુઓ સુદર્શન શબ્દ) લગ્નમાં વર્ણભેદ પ્રતિબંધરૂપે નહોતે તેનું દૃષ્ટાંત (પર) લડાઈના ક્ષેત્ર માટે પસંદગીનું ધોરણ (૭૩) લિપિ (સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, મિશ્ર)ના સમયની થેડીક ચર્ચા ૨૫૫ વિકમ સંવતની દેખાદેખીમાં કણે કણે પિતાના સંવત્સરે ચલાવ્યા હતા (૨) વિક્રમ સંવત ચલાવવામાં કોઈ કારણ નીંદનીય હતું કે ? (૨) વિકમવતની વપરાશ, વિકાસ અને પાલનમાં પ્રજાએ કાંઈ ગફલતી કરી છે કે ૬૪, ૬૭ વિક્રમસંવત સાથે બીજાઓનું થયેલ મિશ્રણ અને તેના ઉકેલ માટેની યુકિત ૬૫, ૮૨ વિકમસંવતવાળા પ્રાચીન શિલાલેખની એક યાદી ૭૮ (૭૮) વિક્રમ સંવત વપરાતો વચ્ચે બંધ પડી ગયો હતો અને પાછો શરૂ થયો હતો તેની લીધેલ તપાસ (૪૪)
૬૨) ૬૪, ૮૩ (૮૩) ૯૧, ૯૨, ૯૩ (૯૩) વિક્રમ સંવતની સ્થાપનાને આભાસ ૨ વિક્રમસંવતના પ્રારંભનાં કારણુ તથા સમય ૨૧, ૩૪, ૩૮, ૬૪ તથા આગળ અને ટીકાઓ, ૮૫ વિક્રમસંવતસરની સ્થાપનામાં ૧૭ વર્ષનું અંતર કેટલેક ઠેકાણે દેખાય છે તેનું કારણ (ર૧) ૩૭ (૩૭) વિક્રમસંવતને સમય વિશેષ સ્પષ્ટાકારે (૮૨) વિકમસંવતને સમય નક્કી કરવામાં પડતી વિટંબણું ૮૫ વિક્રમસંવતની આદિના ભિન્ન ભિન્ન પ્રકાર; તેની દલીલો સાથે ૮૫ વિક્રમ સંવત અને માલવસંવત એક જ છે એમ કેટલાકની માન્યતા ૯૪ (૯૪) વિકમ અને મહાવીર સંવતની ગણત્રીમાં ફેર શું? ૧૦૯ વિક્રમસંવતને ઈ. સ. માં ઉતારવાની પદ્ધતિ ૧૧૦ વિક્રમસંવતને ઈ. સ. વચ્ચે ૫૭ નું અંતર કે પાનું તેની ચર્ચા ૧૧૦ (૧૧૦) વિક્રમાદિત્ય નામની પંદરેક વ્યક્તિઓને નિદે શ ૭૯ વિક્રમાદિત્ય શકારિના અનેક નામોની સમજ ૩૩, ૪૬ થી ૪૭ (૪૭), (૪૫) ૪૫ • વિક્રમાદિત્યના રાજનગરની સ્થાપના (જુઓ ઉર્જન) વિક્રમાદિત્યના સિક્કા નથી શોધાયા તેનું કારણ ૩૯ વિક્રમાદિત્ય શબ્દની વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે થતા અર્થ તયા તે સાથે ઘટાવેલા અન્ય રાજવીઓનાં નામે
(૩૩) (૬૬) ૮૪ વિક્રમાદિત્ય શકારિના આગમન સમયે પ્રજાની અશાંતિનું વર્ણન ૩૩ (૩૩) વિકમાહિત્યના અંધાર પિછોડાની વર્ણવેલી સ્થિતિ ૪૬-૪૭

Page #439

ભારતવર્ષે ]
ચાવી
વિક્રમાદિત્ય બિરૂદને મુસલમાની રાજઅમલે થયેલ લેપ (૪૫)
વિક્રમાદિત્યના પુત્રનું અરખી સમુદ્રના રાજાની કુંવરી સુલેાચના સાથેનું લગ્ન ૫, ૪૯, ૫૧, પર
વિક્રમાદિત્ય અને ભાજ; બિરૂદ કે નામ ૮૪
વિદિશાની સ્થાપના અને અંતના સમય ૨૫, ૩૦
વિદેશી વિદ્વાનેાએ પેાતાના દોષ હોવા છતાં તેને દેષ હિંદી વિદ્રાના ઉપર ઢાળ્યો છે તેનું દૃષ્ટાંત ૧૯૯ (૧૯૯)
વિદ્વાનોની તર્કશક્તિ કેટલે સુધી કામ કરી શકે છે તેનાં દૃષ્ટાંતા (૨૧)(૧૦) (૧૧), ૭૫ (દલીલ નં. ૯) વેધશાળા તરીકે ઉજૈનીના સ્થાનના સમય ૩૮
વૈદ્રિક અને ઔદ્ધધર્મની ધાર્મિક સ્મારકાની લગતી પૌરાણિક માન્યતા આગળ વધવાની ચેતવણી ૩૭૩
સ્વીકારી લેવામાં સાવધાનૌથી
શકપ્રજાની ખાસિયતાનું વિશેષ વર્ણન ૧૭ થી આગળ શકસ્થાન સાથે ભ્રૂણ શિલાચારના ગાઢત્વને વિચાર (૧૮) શકસંવત (ઉત્તર, દક્ષિણ અને પશ્ચિમ હિંદ)ના તફાવત (૫૦) શાતવહુનવંશીઓના ધર્મ વિશેની માહિતી (૪૩) શક શબ્દના અર્થની સમજૂતિ ૯૫; તેને સાર ૯૮
૧૩
‘શકટ્ટપકાલ’ તે એક શબ્દ–સમાસ છે; તેના અર્થની સમજૂતિ ૯૭ શકસંવતની સ્થાપના ઈ. સ. ૭૮માં નિષ્ક કરી છે એવા ડૉ. એલ્ડનબર્ગના મતને સર્વે વિદ્વાને એ આપેલી સંમતિ ૯૯
શકસંવત સાથે, કુશાન, નહપાણુ, વેન્સકી અને અઝીઝ રાજાઓને કેવા સંબંધ હેાય તેની વિચારણા ૯૯ શક (સંવત) ક્રાણ પ્રવર્તાવી શકે (ક્ષત્રપ કે મહાક્ષત્રપ) ૧૮૮
શિલાલેખ કાતરાવવાનું કારણ રાજકીય કે ધાર્મિક ૨૧૬ થી આગળ
શ્રુતસંરક્ષણનું કાર્ય ખારવેલે કેવી રીતે પાર પાડયું તેના ઈતિહાસ ૩૦૮ થી ૧૨; ૩૧૫-૧૬ શાસ્રવીત પરંતુ બુદ્ધિથી અગમ્ય અનેક ઘટનાએ પણ સત્ય પુરવાર કરી શકાય છે (૨૯૨) શ્રુતરક્ષણ-પુસ્તકાહારના દુષ્કાળ સાથે સંબંધ ૩૧૫
સાવર અને સમુદ્ર વિશેની પારખ, (૧૨૧)
સિધ્ધકા સ્થાન નામે ઓળખાતી ભૂમિનું સ્થાન ૨૭
સેમેટિક એરિજીનના આર્ય સંબંધ સાથેના પ્રસારા (૧૨૧)
સાર્ય અને ચંદ્ર માસના તફાવત (વિદ્યાનાની એક માન્યતા) (૧૦૩) (૧૦૨); તેનું નિવારણ.
સાય માસ શકસંવતમાં વપરાયા હોવાનું પ્રથમ દૃષ્ટાંત ૧૦૨ (૧૦૨). શા માટે આટલા મોડા દેખાયા તેનું કારણુ ૧૦૨, ૧૦૩ (૧૦૩)
સ્ટાન્ડર્ડ અને મદ્રાસ ટાઈમની એક સમયે ચાલતી વપરાશ ૯૪
સંવતસર (ધાર્મિક અને સામાજીક)ની આદિના સમયમાં રહેલ તફાવતની સમજૂતિ (૩૭) સંવત્સર (સામાજીક)ની આદિ પણ તેના સ્થાપકના સમયથી નથી ગણાઈ તેનાં દૃષ્ટાંતા (૩૭)
સંવતની આદિ વિશિષ્ટ પ્રસંગની યાદિમાં થાય, પરંતુ તે સમય સાથે સંબંધ રાખે નહીં તેનું કારણુ
૩૭, ૬૪, (૬૫)
સંવતની પાસે તેનું નામજ ન લખ્યું હોય, માત્ર આંકજ હાય તા, શી રીતે ગણુત્રી કરાય. ૮૩

Page #440

૧૪
સંવત શેાધી કાઢવાની સર્વ સામાન્ય કુંચી ૮૫ સંવત આલેખનની ભિન્ન ભિન્ન પદ્ધતિએ ૮૫
ચાવી
[ પ્રાચીન
સંવત્સરો (નવ) આ પુસ્તકની મર્યાદામાં આવેલ છે તેનેા કાઠા ૧૦૬ સંવતાની આદિ (રા^એના અને ધાર્મિક) શી રીતે થઈ છે? ૧૦૬-૧૦૭ સંવત્સરોની ઉત્તમતા માપવાનું ધારણ ૧૦૬, ૧૦૭, ૧૦૮ સંવત્સરો (ધાર્મિક) તથા ઈસાઈ સંવતના ધારણમાં રહેલ ફેર (૧૯) મંત્રીજીના અઢાર ભાગા તથા પેટા વિભાગની સમજૂતિ ૨૩૦ સંશાધકેાની કલ્પનાશક્તિનાં દૃષ્ટાંતા (જીએ વિદ્વાન શબ્દ) હાથીગુંફાના લેખવાળા પ્રદેશની ભૌગેાલિક સ્થિતિને ટૂક પરિચય ૩૨૩ (૩૨૩) હાલ શાલિવાહનનું નામ પણ વિક્રમાદિત્ય છે. ૭૩ હિંદુમાં જૈનને સમાવેશ કરાય કે તેની ચર્ચા ૩૪૦
(૬) મુખ્ય ભાગે જૈનધર્મને સ્પર્શે તેવા અજંટાના ગુફામંદિરા, બદામી તથા હૈાલના મંદિરા, જૈતેનાં કે બૌદ્ધોનાં, તેની માહિતી ૩૩૫ (૩૩૫) અપાપાનગરીના સ્થાન સંબંધી સ્થિતિ ૨૬-૨૯
અમરાવતી સ્તૂપ જૈન ધર્મના હેાવા વિશે, પરાક્ષ તથા અપરેક્ષ પુરાવાનું વર્ણન ૩૭૧ થી ૭૩ અરબસ્તાનના રાજા ઈ. સ. ની પહેલી ખીજી બલ્કે છ સદી સુધી જૈનધર્મી હતા. (૧૧) અહંદ અને મહાવિજયપ્રાસાદ વિશેની અર્થપૂર્ણ માહિતી, ૨૯૮ (૨૯૮), ૩૧૬ થી ૨૦ અર્જુન, અને તીર્થંકરાદિની સમજ (૨૪૭) (૨૪૮)
અસ્થિ ઈ. અવશેષ જેને પૂજનિક ગણે છે જ્યારે વૈદિકા અસ્પૃશ્ય ગણે છે તે તફાવતનું વર્ણન(૩૨૭)૩૨૮,૩૨૯ આણંદપુર-વર્ધમાનપુર સંબંધી આપેલી સમજ ૨૧૯
ઉજૈની, વિદિશા અને શિલ્પ્સા નગરીનું કેટલુંક વિશિષ્ટ વર્ણન ૨૨, ૨૩, ૨૪
ઉજૈનીનાં અનેક નામા તથા દૃષ્ટાંત, ૨૨, ૨૩, (૨૯)
અંતિમ ધ્રુવળી (બીજંબુ) અને અંતિમ શ્રુતકેવળી (શ્રી ભદ્રબાહુ) તે બેની વચ્ચેના તફાવતની સમજ ૩૧૫ અન્દ્રિય અને અનેન્દ્રિય જ્ઞાન કાને કહેવાય તેને ખુલાસા (૩૧૫)
આંધ્રપતિ શાતકરણી અને ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના ભિલ્સા નગરી સાથેતેા સંબંધ ૨૭
કરણ, કરાવણુ તે અનુમેાદન, ત્રણે સરીખાં મૂળ નીપજાવુંરે; તે કડીનું બતાવેલું રહસ્ય ૩૧૨
કલિંગજીન પ્રતિમાના ઈતિહાસ ૩૦૧-૩ તથા ટીકા; તેની મિમાંસા ૩૨૧, ૩૨૪ થી ૨૮ તથા આગળ; ૨૪૬ થી આગળ
કલિંગની રાજધાની તથા તે સાથેના ધર્મ સંબંધ ૨૪૬ થી આગળ
કલ્પસૂત્રની વાંચનાના સમય વિશે ૮૦ (૮૭)
કાયનિષિદી (જીએ વિજયચક્ર શબ્દ)
કાળગણના જૈન ઇતિહાસકારા પ્રાચીન સમયે કેવી રીતે કરતા. ૬૧ કાલિકસૂરિ અને સરસ્વતી સાધ્વીના ઈતિહાસ ૧૨
કાલિકસૂરિ નામે અનેક આચાર્યો થયા છે. (૧૨)
કુશાન અને તુષાર પ્રશ્ન પણ જૈન ધર્મ પાળતી હતી (૧૩૭), ૧૧૪ થી આગળ, ૧૬૦ (૧૬૦) કુશાનવંશીઓ પણ ચઋણુવંશી પેઠે 'સૂર્યચંદ્ર'ને માનનારા છે તેનું હાથ લાગેલું એક દૃશ્ય ૧૭૯

Page #441

ભારતવર્ષ ]
ચાવી શ્રીકૃષ્ણ વૈદિક મતના નથી એમ શિલાલેખ ઉપરથી મળતી સાબિતી ૩૩૫-૩૬ (.જુઓ પુ. ૩, પૃ
૮૬ ટી. ન. ૨૪). કેવળી, અરિહંત, અને સિદ્ધ શબ્દ વચ્ચેના તફાવતની સમજ (૩૦૬). ક્ષેમરાજ અને નંદિવર્ધન વચ્ચે લિંગજીની પ્રતિમા બાબત થયેલ યુદ્ધના ઇસારા ૨૪૩, ૨૪૪, ૨૪૮-૪૯ (આ) પુટ, પાદલિપ્ત, નાગાર્જુન, વિક્રમાદિત્ય શકારિ તથા હાલ શાતકરણના સમકાલીનપણું
વિશેના પુરાવા ૩૬, ૫૧ (પર) રાજ ખારવેલે લીધેલાં ઉપાસકવૃત સંબંધી વિવેચન ૩૦૬ રાજા ખારવેલે ઉત્તરાવસ્થામાં દીક્ષા લીધી હતી કે માત્ર નિવૃત્તિ જ સેવેલી તેની ચર્ચા ૩૪૯ (૩૪૯) ખારવેલના ધાર્મિક તથા સામાજીક જીવનની સમીક્ષા ૩૫૦-૬૦ ખારવેલ અને પ્રિયદર્શિનની સરખામણી ૩૬૧-૩ ગર્દભીલવંશીઓ જેનધમાં હતા તેની ચર્ચા. ૪૩ થી આગળ તથા ટીકાબો. ચણવંશી “સૂર્યચંદ્રને પૂજનારા હતા (જુઓ કુશાન શબ્દ). ચષણપ્રજા જૈનધર્મી હતી એમ શિલાલેખ અને સિક્કાના પુરાવાથી હવે વિદ્વાનને બંધાતે મત ૧૫,
૧૦૫, ૧૬૦, ૨૧૬ થી આગળ ચંદ્રગુપ્તમૈર્ય અને આંધ્રપતિ શાતકરણીઓને ભિલ્સા નગરી સાથેનો સંબંધ ૨૭ ચંદ્રતે ૪૦ હજાર દ્રવ્ય ખર્ચા સાંચી પ્રદેશમાં કરેલી ગોઠવણ ૨૧૮ (જુઓ દ્રવ્યદીપક શબ્દ) જગન્નાથજીના મંદિર તથા મૂર્તિ વિશેના સોળ મુદાનું ક્રમવાર સમાધાન ૩૨૮ થી ૩૩૬ જગન્નાથજીની વર્તમાન મૂર્તિનું વર્ણન ૩૩૬ જગન્નાથજીની મૂર્તિ વિશે ડૉ. રાજેન્દ્રલાલ, સર કનિંગહામ તથા મિ. હીલીનો અભિપ્રાય ૩૨૫થી ૩૨૮. જગન્નાથજીની મૂર્તિના ચમત્કાર (જુઓ પાર્શ્વનાથ) તે મંતવ્યોની ગુંથણી તથા તેને નિષ્કર્ષ ૩૨૦થી૩૬ જગન્નાથજીની મૂર્તિ વિદ્વાનો બૌદ્ધમતની ઠરાવે છે તે નિરર્થક હોવાનાં કારણો ૩૩૨-૩૩ જગન્નાથજીના જેવો જ મહિમા મહારાષ્ટ્રના પંઢરપુરના વિઠેબા મંદિરને છે તે હકીકત (૩૩૭) જગન્નાથપુરીની પ્રતિમા વિશે માહિતી (કલિંગજીન જુઓ). જગન્નાથજી તીર્થ સંબંધીના અનુમાન ઉપરથી લેવા યોગ્ય આશ્વાસન તથા ચેતવણી ૩૩૯, ૩૪૧ જગન્નાથજીની મૂર્તિ જેવીજ સાંચીનગરથી મૂર્તિ મળી આવી છે તે વિશે સર કનિંગહામનો મત
૩૨૬ (૨૨૭), ૩૨૮, ૩૩૨ જાવડશાહ (જુઓ શત્રુ દ્ધાર) જાલારપુરના યક્ષવસતી નામે મહાવીરમંદિરની સ્થાપનાનો સમય તથા સ્થાન ૪૪ (૪૫). જીનભદ્રગણી ક્ષમાશ્રમણ (જુઓ શિલાંકસૂરિ) જૈનધર્મને વિશાળાનગરી અને પુષ્પપુર માટે પક્ષપાત ૨૩ થી ૩૦ જૈનધર્મને ઉજૈનીના પ્રદેશ સાથેના ગાઢ સંબંધનું વર્ણન ૨૨ થી ૩૦ જેનસાધુ અને તીર્થકરના આચારમાં ભેદ રહે તેમાંનું એક દૃષ્ટાંત (૨૬) જેન રાજાઓ પ્રાચીન સમયે નેધ શી રીતે કરતાં, તેનાં દૃષ્ટાંત તથા કારણો ૬૨ (૬૨) જૈન ઈતિહાસકારોને સમયાલેખનમાં નડતી મુશ્કેલીઓ ૮૨ જૈન પુસ્તકેદ્વારના આંક સમય ૯૮૧, ૯૯૭, ૯૯૩ વિશેનો ખુલાસો ૮૬, ૮૭ તથા ટીકાઓ જેન રાજા (વલ્લભીપુરના) ધ્રુવસેન વિશે ૮૭ (૮૭)

Page #442

ચાવી
[ પ્રાચીન જૈન અને બૌદ્ધધર્મનાં પ્રતીકે (જુઓ બૌદ્ધ શબ્દ). જેનધમની સંખ્યા વિપુલ હતી; ઓછી થઈને ક્યાં ગયા; તેનું સંભવિત કારણુ ૧૬૫, ૧૬૬ જૈનધર્મમાં પાખંડને કરાતે અર્થઃ ૩૧૩ (૩૧૩) જેનરાજાએ તીર્થ પ્રેમ માટે શું શું ન કરતા; ખારવેલના જીવનમાંથી તે વિશે મળતો બોધ ૩૧૯ (ખાસ
કરીને જુઓ વિજયચક્ર, કાયનિષિધી, અને મહાપ્રસાદનું વર્ણન) જૈનમંદિરની રચના વિશેને ખ્યાલ (૨૪) જૈનધર્મ સુમાત્રા અને જાવા તરફ ગયો હતો તેના પુરાવા (જુઓ સુમાત્રા શબ્દ) ૩૫૮-૬૦ ટેપ્સ (નાના મોટાનું વર્ણન તથા તેમાં અંકિત કરેલ ગોત્ર સંબંધી માહિતી (૨૫) તીર્થંકરના નિર્વાણનું સ્થાન તથા તેમનાં પ્રાચીન અર્વાચીન સ્થાનની સરખામણી (૨૫) “તીર્થકરને વાર' તે શબ્દના અર્થની સમજૂતિ (૬૧) તીર્થસ્થાને વિશે કાંઈક પ્રકાશ (તથા તળેટી વિશેની સમજ) ૨૧૮ થી આગળ ૨૪૦ (૨૪) (સાત) તીર્થંધા વિશે કેટલીક માહિતી ૬૩૮-૩૯ તુષારપ્રજા જેનધમાં હતી (જુઓ કુશાન શબ્દ) દાક્ષિણ્યચિન્હ સુરિ (જુઓ શિલાંકરિ શો) દિગંબર, તાંબરમાં વિક્રમ સંવતના લેખને વિચાર ૮૬, ૮૭ (૮૭). દૃષ્ટિવાદ, પૂર્વ અને અંગની લુપ્તિ વિશે માહિતી ૩૧૧ દેવદિગણું ક્ષમાશ્રમણ તથા હરિભદ્રસૂરિના સમય માટે બેંધાયેલ આંક વિશે ખુલાસો (૬૪) (૮૩) ૮૬ દેવાણપ્રિય અર્થ; પ્રાચીન સમયે તથા હાલમાં જેન તેમજ જૈનેતર દષ્ટિએ (૩૧૩) દ્રવ્યદીપક તથા ભાવદીપક પ્રગટાવવાનું સ્થાન તથા કારણું ૨૭, ૨૮, ૨૧૮ ધનકટક અને બેન્નાતટનગરનો ઇતિહાસ તથા ભૌગોલિક સ્થાનની ચર્ચા ૩૧૮-૧૯ ધર્મ સાથે આત્માના સંબંધનું વર્ણન ૩૬૮ રાજા ધ્રુવસેન (વલ્લભીપતિ) અને કલ્પસૂત્રવાંચન (જુઓ કલ્પસૂત્ર શબ્દ) નાગાન; જુઓ આર્ય ખપૂટ શબ્દ પશુ-પાણિ (સિંહ, વૃષભ, હાથી, અશ્વ) છે. કયા ધર્મનાં પ્રતીક છે. ૩૭૦-૨ પાટલીપુત્રની શાસ્ત્રવાચનાને પ્રસંગ ૩૧૬ પાદલિપ્ત (જુઓ ખપુટ શબ્દ) પાર્શ્વનાથની મૂર્તિઓ સાથે જોડાયેલ ચમત્કારનું વર્ણન, તેવી જ રીતે જગન્નાથજીની મૂર્તિઓની આખ્યા
યિકાના ચમત્કારનું વર્ણન છે. ૩૩૩ (૩૩૩), ૩૩૪ (૩૩૪); બીજીનું વર્ણન ૩૩૭ પાર્શ્વનાથ પહાડ (જુઓ સમેતશિખર શબ્દ) પુષ્પપુર અને વિશાળાનગરીઓની ઓળખ ૨૨૩, (૨૫) (૨૯) પર્વદીશી પાવાપુરીવાળી કડીનું સમજાવેલું રહસ્ય (૨૯) પ્રતિમા ઈ. સ. બે સદી પહેલાં શૈદ્ધ અને વૈદિકધર્મમાં હતી કે, તે સંબંધી સ્થાપત્ય નિષ્ણાતોના મત ૩ર-૪ પ્રિયદશિને ઉભા કરાવેલ નાના મોટા સ્તૂપ, લેખો ઈ. નાં કારણો ૨૫-૨૬ તથા ટીકાઓ, ૨૧૭,
૩૨૧ (૩૨૧) (૨૨) ૩૩૮ પ્રિયદર્શિન સમયે જેનધર્મના દેખાવ, અને તેની અસર ૧૦૫ પ્રિયદર્શિન અને ખારવેલની સરખામણી (જુઓ ખારવેલ શબ્દ)

Page #443

ભારતવર્ષ ]
ચાવી
બાદ્ધધર્મનાં અને જેનનાં પ્રતીકે લગભગ એક સરખાં હોવાથી એક બીજાને ધારી લેવાય છે
પુરાવા તથા દૃષ્ટાંત તરીકે (પુ. ૧ અવંતિનું વર્ણન પુ. ૨ ના પ્રથમ ત્રણ પરિચ્છેદ, પ્રિયદર્શિનનું
વૃતાંત) ૧૫૮ (૧૫૮) ૩૭૦ થી ૩૭૪. બાદ્ધધર્મનાં સ્મારકે, દો ઇ. માંથી ધડ લવા ગ્ય બેધપાઠ ૩૭૦ થી ૭૩ બાદ્ધ અને વૈદિક સ્મારકની પૌરાણિક માન્યતા સ્વીકારી લેવામાં સાવધાનતાની ચેતવણી ૩૪ બાદ્ધ પ્રતિમાની સ્થાપનાના સમય વિશે સ્થાપત્ય નિષ્ણાતેને મત ૩ર-૪ ભદ્રેશ્વર (કચ્છ) તીર્થ સંબંધી કાંઈક ૨૨૦ ભારહુત સ્તૂપ સંબંધી પ્રકાશ ૩૦૫ (૩૦૫) ભૂમક, નહપાણ વિગેરે, તથા શક પ્રજા જેનધર્મ પાળતી હતી (૧૮) (૨૦). ભિલસા, ઉજજેની તથા વિદિશા નગરીનું કેટલુંક વિશિષ્ટ વર્ણન ૨૨ ભિલ્સા સાથે ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય તથા અંધપતિ શાતકરણીને સંબંધ અને કારણે ૨૭ ભિદસા અને ભારહત ટોપના સ્થાનનિર્માણના કારણની તપાસ તથા તેને નિરધાર ૨૮ ભિલ્સા, વિદિશા અને સાંચીના સ્થાનને પરસ્પરને સંબંધ ૨૯ ભીલડીયાજી તીર્થને જૈનધર્મ સાથે સંબંધ (૪૫) શ્રી મહાવીરની ગણધર સ્થાપનાનું નગર તથા નિર્વાણસ્થાનની અપાપાનગરી, બન્ને એક જ છે. ૨૬ શ્રી મહાવીરના કેવળકલ્યાણકની ભૂમિ સંબંધી ૨૬-૨૮ મહાવીર સંવતનો નિર્દેશ સરકારી દફતરમાં, શિલાલેખ તેમજ સિક્કામાં થવાની નેંધ ૬૧ (૧) માનસ્તંભ દેવાલયના પ્રાંગણમાં ઉભા કરાવવાની પ્રથા તે વિશે જેન અને વૈદિક તફાવત ૩૩૪-૩૫
(તથા ટીકાઓ) યક્ષવસતી સ્થપાયાને સમય તથા સ્થાન (જુઓ જાલૌરપુર) (જન) શાક અને યવન પ્રજાની સરખામણ (૨૧) રાજસૂય યજ્ઞ કરાવવાનું કારણ તથા સૈયતને તેથી થતા ફાયદાઓ (૨૦) (૨૯૪) વજસ્વામી (જુઓ ખપુટ શબ્દ તથા શત્રુદ્ધારમાં) વનવાસી ગ૭ની ઉત્પત્તિ વિશે એક સંભવિત કારણ ૧૭૮ વર્ધમાનપુર (જુઓ આણંદપુર) (રાજા) વાસુદેવે પિતૃધર્મ જૈનધર્મને ત્યાગ કર્યો હતો ૧૫૫, ૧૭૮, ૧૮, ૨૧૬. (ઇ. સ. ૧૯૮ થી
૨૩૬; પૃ. ૨૧૬) વિક્રમસંવત સાથે જેનોના સંબંધની ચર્ચા. ૪૪ (૪૪) વળી જુઓ ચેતાંબર શબ્દ. વિક્રમાદિત્ય શકારિ તથા હાલશાતકરણી સમકાલીન (જુઓ ખપુટ શબ્દ) ૩૬, ૪૩ વિક્રમાદિત્યના પુત્રનું અરબસ્તાનના રાજાની કુંવરી સુલોચના સાથેનું લગ્ન ૫, ૪૯, ૫૧, ૫ર વિજયચક અને કાર્યનિષિદી શબ્દની વ્યાખ્યા તથા વિવેચન (૨૭૮) (૨૭૯) ૩૦૪ થી ૩૦૭ તથા ટીકાઓ વિદિશા, ઉજેની અને જિલ્લાનગરીનું કેટલુંક વિશિષ્ટ વર્ણન ૨૨ વિદિશા જિલ્લા અને સાંચીને પરસ્પરને સંબંધ ૨૯ વિશાળા નગરી અને પુષ્પપુર નામની નગરીઓની ઓળખ (૨૫) (૨૯) ૨૩ વેદિકમત પ્રમાણે અસ્થિ વિગેરે અવશેષો અસ્પૃશ્ય છે (જુઓ અસ્થિ શબ્દ)
૫૧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #444

ચાવી
[ પ્રાચીન વૈદિક સ્મારકે, મૂર્તિઓ, દયે ઈ. ની પૌરાણિક માન્યતા સ્વીકારી લેવામાં સાવધાનતાની ચેતવણી
૩૭૦ થી ૭૩-૩૭૪. વૈદિક પ્રતિમાની સ્થાપના વિશે સ્થાપત્ય નિષ્ણાતેને મત ૩ર-૪
જોઇધાર અને વજસ્વામી, ૫૦, ૫૧ (૫૨) શત્રુધ્ધાર અને જાવડશાહ (૩૬) ૫૧ શત્રુંજયની તળેટી જુનાગઢથી ખસીને પાલીતાણે કયારે આવી (૫૧) શત્રુંજય મહાભ્યની રચનાના સમય વિશેને ખુલાસો ૬૯, ૭૦ [૭૦) (૮૪) શાતવાહનવંશીઓના ધર્મ વિશેની માહિતી (૪૩) શિલાંકરિ દક્ષિચિન્તરિ, જીનભદ્રગણસમાત્રમણ આદિના સમય વિશે (૮૩) (૮૪) શ્રુતસંરક્ષણ કેવી રીતે ખારવેલે પાર પાડયું તેને ઈતિહાસ ૩૦૮ થી ૧૨; ૩૧૫-૧૬ શ્રુતરક્ષણ અને પુસ્તકેદ્ધારને-દુષ્કાળ સાથે સંબંધ હોય તે કઈ રીતે તેનું વર્ણન–૩૧૫ શ્રુતકેવળી તથા મૃતજ્ઞાનના વિચ્છેદ વિશે શાસ્ત્રમાં જે હકીકત લખાઈ છે તેને ખારવેલના શિલાલેખથી
મળતું સમર્થન ૩૦૮ થી ૩૧૨ સુધી તથા ટીકાઓ શ્વેતાંબર સંપ્રદાય અને વિકાસંવતને ઉપયોગ (જુઓ દિગાર શબ્દ) સમેતશિખરઃ પાર્શ્વનાથ પહાડને ઈતિહાસ ૨૪૬ થી આગળ “સિધકાસ્થાન' નામે ઓળખાતી ભૂમિનું સ્થાન ૨૭ સિધ્ધસેન દિવાકરે શિવલિંગમાંથી પાર્શ્વનાથનું કરેલું પ્રાગટય તથા ચમત્કાર (૩૩૩-૩૪) સુમાત્રા, જાવા, આકપેલેગમાંની સંસ્કૃતિ વિશે વિદ્વાને શું કહે છે. ૩૫૮ થી ૩૬૦, ૩૬૧ સુવર્ણગિરિ પર્વતનું સ્થાન ૪૪ (૪૫) સાંચી, વિદિશા અને જિલ્લાને પરસ્પરને સંબંધ ૨૯ હરિભસૂરિના સમયના આંક માટે (જુઓ વિઠ્ઠીગણી શબ્દ) હાલશાતકરણી (જુઓ ખપુટ શબ્દ) ૩૬, ૪૩ હિંદની ઉત્તરે, જૈનધર્મ કોણે ક્યારે ફેલાવ્યો તથા કેણે પગે અને ક્યાંસુધી તેનું વર્ણન ૧૦૫

Page #445

૪
છ
૩ વંશાવળી ૧૫
તથા તે પછીના રાજાઓ માટે પણ ઈ. સ. વાંચવા. જેમ પૃ. ૭ ની વંશાવળીમાં છે તેમ
૧ ૩૨
પૃ. રના લિસ્ટમાં
પૃ. ૩ ના લિસ્ટમાં
૨
૩૪
માધવસેન (નં. ૪)
માધવસેન (નં. ૫)
ર
અવંતિપતિ
અંધ્રપતિ
૧૪
33
૫૩ -
૧૪૧
૧૬ ૦
૨૦૨
૨૧૩
૨૯૦
૩૬૫
ર
૧
૨
ર
ર
૧
3
૧૨
૧૧
U
અશુભ્રં
3
૩૦
૫૭ થી ૪
શુદ્ધિપત્રક
જહાંરીગીમાંથી
પ્રથમ દ્વિતીય અને ચતુર્થ મુદ્દા
......રાજાને લગતા છે
ખાખરાના
*લીતિલા
છેલ્લેથી ૪ (જુએ ઉપરમાં પૃ. ૧૪૦)
રક
એજેંટ
૪૪૫-૨
૩૧ર
શુદ્ધ
૫૭ થી ઇ. સ. ૪
જહાંગીરીમાંથી
પ્રથમ અને દ્વિતીય મુદ્દાઓ
......રાજાને લગતા છે;
ન. ૧ ગર્દભીલને લગતા છે.
ખાખારાના
કંકાલીતિલા
(જીએ ઉપરમાં પૃ. ૧૪૨)
રીજેટ
૪૫૭-૨
૩ર

Page #446

શું? અને કયાં?
આમાં આંક સંખ્યા પૃઇસુચક છે. પરંતુ ટીપણે અંતર્ગત જે નામે, શબ્દો ઈ. છે તેમનાં પૃષ્ઠ સંખ્યાના આંક સમાં મૂક્યા છે.
અશોકના શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખ અશોકના. અકામ્રકાનન, ૨૫.
અષ્ટાપદ, (૨૫). અગ્નિલીય, ૩૩૦.
અર્ધન, (૨૮૦). અગ્નિમિત્ર, ૨૪, (૨૫૬), ૨૫૭, ૨૫૮ (૨૫૮) અહેત, (૨૮૦). (૨૬૩) ૨૬૫, (૩૨) ૩૦.
અજ્ઞાતઃ બદનામ, ૨૦, ૨૨. અજાતશત્રુ, ૨૩૭, ૩૦૫.
આ અજાવ, (૩૦૩).
આકાપેલેગો ૩૫૬, ૩૫૭, ૩૫૮, ૩૫૯ અજન્ટાની ગુફાઓ (૩૩૫).
આણંદપુર, ૮, (૮) (૯), ૨૧૯, ૨૨૦. અઝીઝ પહેલે,૬૭, ૬૮,૭૬, ૭૭, ૧૦૦, ૧૨૪, ૧૩૯.
આદિનગર, ૨૪૫. અઝીઝ બીજે, ૧૨૪, ૧૫૯.
આસ્લાટ, ૨૦. અઝીલીઝ, ૧૨૪, ૧૩૯.
આભિરપતિ, ૨૨૨. અનાર્ય દેશ, ૨૨૮.
આભિર જાતી, ૨૨૨, ૨૩૩. અનુરૂહ, ૨૩૧, ૨૩૮, ૨૪૮, (૫૫)
આમ્રદેવ, ૨૨૨. અનંગ ભીમદેવ, ૩૨૯, ૩૩૨.
આર્યદેશ, ૨૨૮. અપાપાનગરી, ૨૯.
આર્યપ્રજા, ૧૧૯, ૧૨૧. અફઘાનીસ્તાન, ૩૫૧ (૩૧) ૩૫ર.
આરને શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખ આરાને અભિવિજય રાજા, ૨૬૨, ૨૮૧, ૨૮૨, ૨૯૭. અમરાવતી, ૩૧૮ (૩૧૮) ૩૧૯ ૩૭૩ અમરાવતી સ્તૂપ ૩૭૧, ૩૭૨, ૩૭૩
ઈન્ટરેગ્નમ અથવા શકપ્રજાનું રાજ્ય, ૩, ૧૬, રર. અમીઝરા, (૩૦૩).
ઈડાચાઈના ૩૫૬ અમને શિલાલેખ-જુઓ શિલાલેખ અમને. ઈનિશિઆ, ૩૬૦, ૩૬૧, ૩૬૨. અયોધ્યા, ૩૩૮, ૩૩૯.
ઈ-ડોપાર્થિઅન્સ, ૫, ૪૨, ૫૩. અવંતિકા, ૩૩૮, ૩૩૯.
ઈન્ડોપાર્થિઅન રાજા મેઝીઝ, જુઓ મોઝીઝ. અવંતિ પ્રદેશ, ૨૩૫, (૫૮) ૩૩૩ (૩૪). ઈન્દ્રપ્રસ્થ; ઈન્દ્રપુરી, ૩૦૭. અવંતિની ગાદી અને અવંતિપતિ, ૨, ૫, ૬, ૮, ૧૦, ઈન્દ્રભૂતિઃ ગૌતમ, ૨૬.
૩૨ (૩૩) ૫૩, ૫૫, ૯૨, ૧૮૯, ૨૨૦, ૨૨૧, ઈરા કે ઈલાવંશ, (૨૩૧) ૨૪૧ (૨૪) ૨૨૨, ૨૨૩, ૨૩૩, ૨૯૦, ૩૩૦.
ઈરાની રાજ્ય, ૩૫ર. અરિષ્ટકર્ણ, ૧૪, ૪૧, (૨૫૦).
ઈરાની અખાત, ૩૫ર. અશોકવર્ધન, ૧૭, ૨૨, ૨૩, ૬૦, ૧૩૬, ૨૧૩, ૨૧૫, ઈસાઈ ધર્મ, ૨૬૪.
૨૧૭, ૨૫૪, ૨૫૫, ૨૬૭, ૨૬૪, (૨૬૪) ૨૬૫, ઈસાપુરને શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખ ઈસાપુરને ૩૩૨, ૩૩૩, ૩૬૬.
ઈસ્લામ ધર્મ, ૨૬૪,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #447

ભારતવર્ષ ]
શું? અને કયાં?
રા
ઈસ્વીસન ૧૦૬, ૧૦૯, ૧૧૧.
અંતરિક્ષ, (૩૦૩). ઈશ્વરદત્ત ૨૨૨, ૨૩૩.
અંતરગત શંકુ, ૭.
અંધાઉગામ (કચ્છમાં), ૨૨૦. ઉનઃ અવંતિ, ૨૨, ૨૫, (૨૯) ૩૮, ૨૨૯, ૨૩૪ અંધ્રપતિ, ૧૪, ૪૧, ૨૨૪, ૨૫૦, ૨૬૧, ૨૬૫, (૩૩૪) ૩૩૮.
૨૬૬, ૨૮૩, ૨૮૬ (૨૮૬) ૩૧૮, ૩૩૨, ઉજ્જૈનની ગાદી, ૪, ૧૯.
૩૬૪, ૩૬૬. ઉજજયંત પર્વત, ૨૧૭,
આંધ્રદેશ, ૨૫૪, ૨૮૫, ૩૪૮. ઉજેનની વેધશાળા, ૩૦, ૪૦.
આંધ સમ્રાજ્ય, ૨૨૯. ઉત્કલદેશ, ૨૩૪, ૩૪૭.
આંધ્રુવંશ, ૭૯, ૨૫૩, ૨૫૪, ૨૫૫, ૨૬૫, ૩૫૪ ઉત્તરહિદ, ૨૨૮, ૨૨૯.
આંધ્રભૂત્યાઝ, ૨૫૦ (૨૫૦) ૨૮૪,૩૫૪, ૩૫૪)૩૬૪. ઉત્તરાપથના રાજાઓ, ૩૦૦. ઉદયન ભટ, ૨૫૭.
કટક જીલ્લો, ૨૩૫, ૨૪૩. ઉદયગિરિ પહાડ, ૨૭૭, ૩૦૪, (૩૨૩) ૩૨૫ ૩૪૯, કડફસીઝ પહેલો, ૧૦, ૧૧, ૫૪, ૧૨૬, ૧૨૭, ૧૨૮, ૩૫૦, ૩૫૧.
૧૨૮, ૧૨, ૧૩૫, ૧૪૦, ૧૫૩, ૧૫૬, ૨૨૩. ઉદયગિરિ પહાડનો શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખમાં. કડકસીઝ બીજો ઉલેમ કડકસીઝ, ૫૪, ૧૨૬, ૧૨૮, ઉદયા, ૨૩૮, ૨૪૮, (૩૦૨) (૩૦૬) ૩૧૮, ૧૨૯, ૧૩૨, ૧૩૩, ૧૩૫, ૧૪૧, ૧૪૫, ૧૫૩, ૩૪૧. (૩૫૫)
૧૫૫, ૨૨૩. ઉદાયન ૧૭, ૨૩, (૪૮) ૨૩૧, ૨૩૭, ૨૩૮ (૨૩૮) કદંબરાજ્ય, ૨૩૮, ૨૯૫. (૨૭૯) (૩૩૪).
કદંબાઝ, (૨૮૬). ઉદેપુર (૮).
કનિષ્ક પહેલો, ૬ (૬) ૪૨, ૫૪, ૧૦૦, ૧૨૪, ઉરીય અથવા ઉડપ્રાંતે (ઓરિસ્સા), ૨૪૩.
૧૨૮, ૧૨૯, ૧૩૦, ૧૩૪, ૧૩૫, ૧૪૮, ૧૬૨, ઉરીય ભાષા ૩૫૫
૧૬૩, ૧૭૭, ૧૯૮, ૨૨૩.
કનિષ્ક બીજ, ૧૩૩, ૧૩૪, ૧૩૫, ૧૫૦, ૧૫૩, એલેકઝાંડર ધી ગ્રેટ (યવારાજા), ૬૨, ૨૯૬.
૧૬૩, ૧૬૯, ૧૭૩, ૧૭૪, ૧૭૬, ૧૭૭, ૨૧.
કનિષ્કપુર, ૧૫૦, ૧૬૨, ૧૬૩. એલ (એર) મહારાજા ૨૪૧.
કેનેજ, ૨૨૧. હેલના મંદિરે (૩૩૫).
કહેરીને શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખ કહેરીને. એ
કન્યાકુમારી, ૩૪૮. ૩૫૫ ઓરિસ્સા દેશ, ૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૬, ૨૪૩.
કન્ડ અથવા કૃષ્ણના રાજ્ય, ૨૫૪, ૨૫૫, ૨૭૭, ઓરિસાપતિ, ૨૬૪.
કપિલપુર ૨૪૫ (૨૪૫).
કરકંડુ રાજા, ૨૨૯, ૨૩૦, ૨૩૧, ૨૩૬, ૨૩૭, અંગ દેશ, ૨૩૦, ૨૩૪ (૨૩૪) ૨૩૫, ૨૩૬, ૨૩૭, ૨૩૮, ૨૩૯ (૨૩૯) ૨૪૧, ૨૪૨, ૨૪૫, ૨૪૬,
૨૩૯, ૨૪૪, ૨૪૫, ૨૫૮, ૩૦૩, ૩૪૫, ૩૪૬, ૨૪૮, ૨૭૨, ૨૭૩, ૨૭૪, ૨૮૨, ૩૦૨, ૩૦૭, ૩૪૭, ૩૬૫, ૩૬૬.
૩૦૩, ૩૦૫, ૩૨૧, ૩૪૫, ૩૪૭, ૩૫૭ અંગપતિ, ૨૨૯, ૨૫૮.
કલિંગ સામ્રાજ્ય, ૨૨૯, ૨૩૧, ૨૩૭, ૨૪૨, ૨૪, અંગૂલ જીલે, ૨૩૫, ૨૪૩,
૨૪૪, ૨૫૦, ૨૫૨, ૩૫૪, ૩૫૭, ૩૫૮

Page #448

૨૨ શું ? અને ક્યાં ?
[ પ્રાચીન કલિંગ પતિ, ર૨૯, ૨૩૧, (૨૩૨) ૨૩૭, ૨૩૮, ૨૩૯, કુશાન સંવત -જુઓ સંવત કુશાન—
૨૪૪, ૨૪૮, ૨૪૯, ૨૫૦, ૨૫૨, ૨૫૬, ૨૬૪, કુશાન પ્રજા-૧૨૦, ૧૨૨, ૧૨૫, ૧૨૬, ૧૩૮, ૨૭૨, ૨૭૩, ૨૭૬, ૨૮૦, ૨૮૨, ૨૯૭, ૩૦૧, (૧૫૪) ૧૬૦, ૧૬૫, ૨૦૩.
(૩૦૧) ૩૧૭, ૩૪૬, ૩૨૩, ૩૬૩, ૩૬૪, ૩૬૬. કુશાન વંશને શિલાલેખ જુઓ શિલાલેખ કુશનવંશ. કલિંગદેશ, ૨૧૨, ૨૨૯, ૨૩૦, ૨૩૨, ૨૩૫, ૨૩૬, કેરલ દેશ-૩૦૦.
૨૩૭, ૨૩૮, ૨૩૯, ૨૪૩, ૨૪૪, ૨૪૫, ૨૪૮, કોરેગા-૨૪૬. ૨૪૯, ૨પર, ૨૫૮, ર૭૦, ૨૭૩, ૨૮૩, ૨૮, કોડીનાર. (૯). ૩૧૭, ૩૪૫, ૩૪૬, ૩૪૭, ૩૪૮, ૩૫, ૩૬૧, કેરામાંડલ, ૩૧૮. ૩૬૫, ૩૬૬.
કેશલપતિ, (૨૯૯) કલિંગનગરી, ૨૪૬, ૨૯૦, ૩૨૧.
કૌશાંબી, ૨૩. , કલિંગજીન, ૩૦૨.
કંકાલીતિલા, ૧૫૪, ૧૫૮, ૧૭૬. કલિંગજીનમૂર્તિ, જુઓ જીનમૂર્તિ કલિંગની.
કંચનપુર, ૨૪૩, ૨૪૫, ૨૪૫. કટિક, ૩૩૦, ૩૩૫.
કાંજીવરમ, ૩૩૮.
કેદ. ૩૪૭. કચુરી રાજાએ (૨૩૩).
, વંશ (૨૩૧) ૨૩૩. કલિયુગ સંવત, ૬૦.
ખલત્સ ગામને શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખ કૃષ્ણ નદી, ૨૮૩, ૨૮૪, ૨૮૫, ૩૧૯, ૩૫૭
ખલત્સ ગામનો. કાનરા જીલ્લો, ૨૮૬.
ખારવેલ રાજા, (૨૩૨), ૨૩૨, ૨૩૯, ૨૪, ૨૪૨, કાલિકસૂરિ, ૧૨ (૧૨) ૧૩, ૪૩.
૨૪૪, ૨૪૫, ૨૪૯, ૨૫૦, ૨૫૨, ૨૫૩, ૨૫૫, કાશી, ૩૩૮.
૨૫૬, ૨૫૭, ૨૫૮, ૨૫૯, ૨૬૭, ૨૬૧, ૨૬૨, કાશિમરની ગાદી, ૬૯, ૧૭૪.
૨૬૩, (૨૬૪) ૨૬૫, ૨૬૬ (૨૬૭) ૨૬૭, પતિ, ૧૨૮.
૨૬૮, ૨૬૯, ૨૭૦, ૨૭૧, ૨૭૨, ૨૭૩, ૨૭૬ કાર, ૨૧, ૩૪, ૬૬, ૭૨, ૭૩, ૭૪, ૭૬, ૮૦, ૮૨. (૨૭૬) (૨૭૮) ૨૭૯ (૨૭૯) (૨૮૦) ૨૮૧, કાન્સિ , (૨૫).
૨૮૨, ૨૮૩, ૨૮૪, (૨૮૪) ૨૮૬, ૨૮૭, કુણાલ, ૨૩, ૧૩૬.
૨૮૮, ૨૯૧, ૨૯૩, ૨૯૪, ૨૯૫, ૨૯૭, ૨૯, કુણિક, ૨૩૧ (૨૩૭) (૨૩૮) ર૯૯ (૨૯૯). • ૩૦૦, ૩૦૧, ૩૦૩, ૩૦૪, ૩૦૬, ૩૦૮, ૩૦૯, કુમારગુપ્તઃ વિક્રમાદિત્ય ત્રીજો, ૭૯, ૨૨૧.
૩૧૦, ૩૧૨, ૩૧૫, ૩૧૬, ૩૧૭ (૩૧૭) ૩૧૯, કુમારગુપ્ત, ૨૨૨.
૩૨૦ (૩૪૦) ૩૪૧, ૩૪૨, ૩૪૩, ૩૪૮, કુમારપાલ રાજા, ૨૩૦.
૩૪૯, ૩૫૦, ૩૫૧, (૫૧) ૩૫ર, ૩૫૩, કુમારી પર્વત, (૩૦૭) (૨૭૮) ૩૦૪, ૩૫૭ ૩૫૪, ૩૫૫ (૩૫૫) ૩૫૬, ૩૫૮ ૩૬૧, કમારિલભટ્ટ, ૩૩૧.
૩૬૨, ૩૬૩, ૩૬૪, (૩૬૪), ૩૬૫, ૩૬૬, કુસ્થન, ૧૦૫.
(૩૬૭), ૩૬૮, ૩૭૨ કુશસ્થળ, ૨૩૪.
ખંભાત ઉર્ફે રે
૮ (૯). કુશાન વંશ અવથા કુશાન વંશી–૫, ૪૨, ૫૦, ૫૪, તંબાવટી નગરી
,
૧ ૯૯, ૧૨૭, ૧૩૨૧૩૪, ૧૪૪, ૧૬૧, ૧૭૩, ખંડગીરી પહાડ, (૭૭) ૩૦૪, ૩૨૩, (૩૨૯) ૧૭૫, ૨૧, ૨૨૩, ૨૨૪,
૨૨૫, ૩૩૮,

Page #449

ભારત ]
ગઈ વિદ્યા, ર. ગર્દભ શબ્દને। અર્થ, (૮).
ગધરૂપઃ ગંધર્વસેનઃ દર્પણ, ૩, (૪) ૪, ૭, ૮, ૧૨,
ગ
૨૫, ૩૦, ૪૩, ૫૩.
ગ`ભીલ, (૩) (૯) ૧૯, ૧૩, ૩૩, ૧૧.
ગર્દભીલ વંશ, ૨, ૩, ૪, ૪૫, ૫૪, ૭૩, ૭૮, ૭૯. ગયા શહેર. ૨૬૩ (૨૭૭)
ગ્વાલીઅર, ૩૩૧, ૩૩ ૩. ગ્વાલીઅરપતિ, ૩૩૩ (૩૩૪).
ગિરનાર પર્વત ગિરિનગર, (૨૫), ૨૧૭, ૨૧૯, ૨૨૦, ૩૨૪.
ગૃહવષઁન, ૨૨૨.
ગુપ્ત સંવત, ૯૫, ૧૪૯.
ગુપ્તવંશી, ૪૨ (૪૪) ૭૮, ૯૪, ૧૨૭, ૨૨૧, ૨૩૩, ૩૩૦, ૩૩૧ (૩૩૪).
ગોલકાંડા, ૨૯૫.
ગૌતમ ઇન્દ્રભૂતિ, ૨૬.
૬, ૮, ૯, (૯) (૨૧)
ગુપ્તવંશી વિક્રમાદિત્ય-જીએ વિક્રમાદિત્ય ગુપ્તવંશી~~~ ગાદાવરી નદી, ૨૩૩, ૨૩૪, ૨૪૩, ૨૪૪,
૨૪૯,
૨૮૩, ૨૮૪, ૩૪૭, ૩૫૭.
ગેાપાલ, ૨૦.
ગોપીચંદરાજા, (૪).
ગાર્વિંદદાસ, ૩૩૧.
ગોરધનગિરિ, ૨૯૪, ૨૯૫, ૨૯૮. ગોથિંગર પહાડ, (૨૭૭) ૩૫૬
શુ? અને કર્યાં?
ગૌતમીપુત્ર શાતકરણી, ૬, ૬૭, ૭૩, ૧૦૭, ૩૭૦
ગૌતમીપુત્ર સ્તંભ ૩૭૦, ૩૭૧ ગૌતમ બુદ્ધ, ૨૩૦.
ગંગા નદી, ૨૯૧, ૨૯૩, ૩૫૭ ગંગા નદીની નહેર, ૨૪૪. ગંજામ જીલ્લા, ૨૪૦, ૨૪૫. ગુંદાના શિલાલેખ જુએ શિલાલેખ ગુંદાના
ગુંદા ગામ, ૨૨૦. ગાંડાકારનેમ,
૧૩૨, ૧૩૯, ૧૪૦,
(૬) ૪૨, ૫૦, ૫૪, ૧૨૪,
થ
મેષ રાજા ર.
ધ્યમેતિક, ૧૫, ૧૫૨, ૧૭૪, ૧૮૬, ૧૮૭, ૧૯૧, ૧૯૩, ૨૨૩.
"
ચ
રાગ્ ક્ષત્રપ વંશી, ૫, ૬, (૪૪) ૫૫, ૯૯, ૧૫૨, ૧૭૫, ૧૭૬, ૧૮૩, ૧૮૬, ૧૮૮, ૧૯૧. ૧૯૩, ૧૯૪, ૧૯૮, ૧૯૯, ૨૦૦, ૨૦૨, (૨૩) ૨૭, ૨૧૬, ૨૧૯, ૨૨૦, ૨૨૨, ૨૨૪, ૨૩૩. ચણુ સંત જીભે સંવત ચ—
શક ચણુ પ્રશ્ન
વશ
૨૩
૧૬૦, ૧૬૧, ૧૬૫, ૧૮૪, ૧૮૭, ૨૦૩, ૨૨૪ ૨૨૩, ૨૩૩, ૩૩૦, ચાણકય પંડિત, ૨૫૭, ૨૯૮, ૩૬૩, ૩૬૪, ૩૬૫. ચીનાખ નદી, ૩પર, (૩૬૫.
ચીનુર, ૨૮૫.
ચીકા સરાવર વાળા પ્રદેશ, ૨૪૩, ૨૪૫ (૨૪૫) ૨૯૨, ૨૯૩, ૩૪૬.
સુઝુકાનંદ, ૨૮૬. ચેટક, ૨૯૯.
ચેત નામના લકા, ૨૪૧. ચેતિયલ, ૨૬૬.
ચેદીવંશ, ૨૨૯, ૨૩૧ (૨૩૧) ૨૩૨ (૨૩૨) ૨૩૩,
૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૬, ૨૩૯, ૨૪, ૨૪૧, ૨૪૨, ૨૧૨, ૨૬૬, ૨૦૧, ૨૮૩, ૩૬૬, ૩૬૭, ૩૬ ૮.
૩૩૨, ૩૪૭,
ચેદી નામના લેાકેા, (૨૩૧).
ચેદી દેશ, ૨૩૧ (૨૩૧) (૨૩૨) ૨૩૨, ૨૩૩,
૨૩૪, ૨૩૫, ૨૪૫, ૨૫૨, (૩૦૦).
ચેદી રાજાએ, (૨૩૧) ૨૩૫.
ચેદી પતિ, ૨૩૩, ૨૩૮, ૨૪૦; ૨૪૧. ચેદી સંવત, જીએ સંવત ચેદી— ચેરા રાજ્ય ૩૫૬
ચોટીલા પર્વત, ૨૧૯.
ચેાલા રાજ્ય, ૨૩૮, ૨૪૯, ૩૬૬. ચેાલાપતિ. ૨૪૯, ૨૯૭, ૩૫૪, ૩૬૬.

Page #450

શું? અને ક્યાં ?
[ પ્રાચીન
ચલાઝ, (૨૮૬) ૨૯૫, ૩૦૦.
૨૭૭, ૨૯૦, ૩૦૦, ૩૦૧, ૩૪૩, ૩૫૧, ચૌલુક્ય વંશ, (૪) ૭૯.
૩૫૫, ૩૫૭, ૩૫૮, ૩૬૧. ચૌલુકય વંશી વિક્રમાદિત્ય ૧. ૭૯.
જીનમૂર્તિ, પાર્શ્વનાથની, ૨૪૮, ૨૪૯. ,, ,, , બીજે ૭૯.
જીરાવલા. (૩૦૩). ચંડ પ્રદ્યોત, ૨૩, ૨૯.
છવદમન, ૧૯૧, ૧૯૯. ચંડ રાય, ૨૩૮, ૨૪, ૨૪૮.
સ્વામી છવદામન, ૧૯૧. ચંદ્રગુપ્ત પહેલે, ૨૨, ૨૭, ૬૯, ૭૦, ૧૮૯, ૨૧૩, જીર્ણદુર્ગઃ જુનાગઢ (૨૫) ૨૧૮.
૨૧૫, ૨૧૮, ૧૯, ૨૨૦, ૨૨૧, ૨૩૨, ૨૪૦, જુનાગઢના શિલાલેખો-જુઓ શિલાલેખ જુનાગઢના. ૨૫૭, ૨૬૬, ૨૬૮ (૨૭૮) (ર૭૯) (૨૯૧) શુષ્ક, ૧૬૨. ૨૯૮ (૩૯) ૩૧૦, ૩૧૨, ૩૧૫, ૩૧૬, ૩૩૨, જુકપુર, ૧૬૩. ૩૪૮, ૩૬૩, ૩૬૪, ૩૬૫, ૩૬૬.
જૈન ધર્મ, ૪૪). ૩૭૧, ૨, ૩૭૩ ચંદ્રગુપ્ત બીજે, ૪૦, ૬૭, ૭૯, ૨૨૧. ચંદેરી શહેર, ૨૩૫.
રેસ્ટ્રીઅન ધર્મ ૨૬૪ ચંપા નગરી ૨૩૫, (૩૬) ૨૩૭. ચંપાપુરી, (૨૫) ૩૩૯. ચાંદા, ૨૮૫.
ડમીટ રાજા, ૨૫૯, ૨૬૦, ૨૬૧, ૨૭૭, ૯૪, ૨૫. ડીમેટ્રીઅસ, ૧૨૪, ૧૩૯, ૨૫૯, ૨૬૦, ૨૯૪, ૨૫,
૨૯૬, ૨૯૮. છત્તીસગઢ છેલ્લે, ૨૪૪, ૨૪૫. છત્તીસગઢનું રાજય, (૨૩૧) ૨૩૪.
તામીલ ભાષા ૩૫૫ છોટાનાગપુર, ૨૩૪.
તનસુલીય નગરી, ૨૪૩, ૨૯૧, ૨૯૩, (૩૧૭)
, પ્રદેશ ૨૮૮. જગન્નાથપુરી, ૨૪૩, ૨૪૫, (૨૪૫) ૨૪૬, (૩૨) તલીલાનો શિલાલેખ-જુઓ શિલાલેખ તલીલાને
૩૨૨, ૩૨૩, (૩૨૪) ૩૨૪, ૩૨૭, ૩૨૮ તીર્થંકરના નિર્વાણસ્થાન (૨૫) ૩૨૯; ૩૩૦, ૩૩૭, ૩૩૮, ૩૩૯.
તીરહુત સ્તંભ ૩૭૧ જબલપુર, ૨૩૫, (૩૬).
• તુઆર જાતીના ક્ષત્રપ, ૧૦. જરાસંધ પ્રતિવાસુદેવ, ૩૩૭.
તુપસ અથવા પુ૫, ૨૧૪ જગન્નાથની મૂતિ, ૩૨૦, ૩૨૨, ૩૨૩, ૩૨૬, ૩૨૭ તેલુગુ ભાષા ૩૫૫
૩૨૯, ૩૩૧, ૩૪૧, (૩૪૧) ૩૪૦ ૩૭૩ તોરમાણ. ૭૪, ૫. ૧૭૭, ૨૧૧ (૨૧) ૨૨૨. જયદમન, ૧૮૬, (૧૮૭) ૧૯૧, ૨૨૬, ૨૦૬, ૨૨૪. તસલીય નગરી (૨૯૩) જસદણને શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખ જસદણને તંબાવટી નગરી ૮, (૯) જાગૌડા-ઘેલી, ૨૪૦.
તાજેર (૩૦૦) જાવડશાહ, ૫૧.
તુંગભદ્રા. ૨૨૪ જાવા ૩૫૬
ત્રમર દેશ, ૩૦૦. જાલૈંક, ૧૫૦, ૧૨૪, ૧૩૫.
ત્રિકલિંગ, ૨૩૭, ૩૦૦, ૩૪૫, ૩૪૬, ૩૪૭, ૩૪૮, જીનમૂતિ; કલિંગની, ૨૪૩, ૨૪૪, ૨૪૭, ૨૭૦, ૩૫૫, ૩૫૮, ૩૫૯, (૩૫૯) ૩૬૦, ૩૬.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #451

ભારતવર્ષ ]
શું? અને કયાં? ત્રિકલિંગાધિપતિ, ૨૨૯, ૨૩૬, ૨૪૪, ૩૫૫, ૩૬૦ ધૌલી જાગી ૨૫, (૨૪૦) ૪૬ ત્રિચિનાપલ્લી, (૩૦૦).
ધૌલી જાગૌપા શિલાલેખ-જુઓ શિલાલેખ ધૌલી ત્રિરત્ન ચિત, ૩૨૭ (૩૨૭) ૩૨૮, ૩૨૯.
જાગૌડાનો. ત્રિપુરી પ્રદેશ, ૨૩૫, ૨૩૬, (૨૩૬). ત્રકુટક વંશ, ૨૨૨, ૨૩૩. રૈકુટકાઝ, (૨૩૩)
નહપાણુ મહાક્ષત્રપ, ૨, ૮, ૯, (૯) ૨૫, ૪૧, ૨,
૧૯૯૨૦૦, ૨૪૭, ૩૭૦
નહપાણુ સ્તંભ ૩૭૦, ૩૭૧ દર્પણ ગંધર્વસેન, ૨, ૩, ૪ (૪, ૮, ૧૨, ૨૫, ૩૭,
નરવાહન રાજા, ૪૧. ૪૩, ૫૩.
નાઈલ, ૩, ૭. દશરથ રાજા, ૨૫૪, ૨૫૫, ૩૩૧.
નાગદશક, ૨૩૮. દશરથને શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખ દશરથને.
નાગનીકા રાણી, ૨૫૫, (૨૮૪) ૨૮૫. દક્ષિણ હિંદ, ૨૨૮, ૨૨૯
ને શિલાલેખ-જુઓ શિલાલેખમાં. દધિવાહન, ૨૨૯, ૨૩૪, ૨૨૮, ૨૩૯.
નાસિક, ૨૫૦, ૨૮૪, ૨૮૫, ૩૫૪ દહલમંડળને પ્રદેશ, ૨૩૫.
[, ને શિલાલેખ-જુઓ શિલાલેખમાં દાન્યદકી, ૧૮૭. દામજદથી પહેલ, ૧૯૧.
નાસિકની ગુફાઓ ૩૭૦, (૩૦) , બીજ, ૧૯૧.
નાહડ, ૩, ૭, ૫૫. , ત્રીજે, ૧૯૧.
નિમાર છલ્લે ૨૩૫. દામસેન, ૧૯૧, ૨૨૨.
નેપાલ, ૩૧૬. દામોદર નદી, ૩૪૭.
(શ્રી) નેમીનાથ, ૨૨૦.
નિઝામી પ્રદેશવાળો મુલક, ૨૫૦. દેવટ્ટીગણિ ક્ષમાશ્રમણ નામના આચાર્ય, ૮૬, ૮૭. દેવણક, ૫૩.
નંદ સંવત, જુઓ સંવત નંદ. દેવપાળ, ૧૫.
નંદ વંશ, ૨૩૯, ૨૬૮, ૨%, (૩૧૬). દેવશક્તિ વિક્રમાદિત્ય, ૭૯. ,
નંદિવર્ધન, નંદ પહેલે, ૨૩, (૨૪) ૨૩૮, (૨૮), દંતપુર. ૨૪૩, ૨૪૫, (૨૪૫)
૨૪૨, ૨૪૩, ૨૪૪, ૨૪૭, ૧૪૮, ૨૪૯, ૨૫૦, દ્વારકા )
૨૬૭, ૨૭૩, ૨૭૪, ૨૮૮, ૨૮૯, (૨૮૯) દ્વારિકા ૩૩૫, ૩૩૮, ૩૩૯.
૩૦૧, (૩૦૨), ૩૩૮, ૩૪૧, ૨૪૬. ધારાવતી )
નંદ બીજે ૨૩૦, ૨૪૯, ૨૫૭, ૨૭૩, (૨૮૯)
૩૫૨, ૩૫૪ ધનકટક, ૩૧૭, ૩૧૮, ૩૧૯, ૩૪૮.
નંદ આઠમે અથવા ) ૨૪૯, ૨૫૮, (૨૫૮) ૨૫૯ ધનેશ્વરસૂરિશ્વરજી ૭૦.
બૃહસ્પતિમિત્ર અથવા ) ૨૬૭, ૨૬૪, ૨૬૫, ૨૬૬,
બૃહસ્પતિરાજ ) ૨૬૮, ૨૭૦, ૨૭૬, ૨૯૪, ધરણકેટ, ૩૧૮. ધરસેન, ૨૨૨.
૨૯૫, ૩૦૧, ૩૫૫. ધર્મરાજ : ખારવેલ-જુઓ ખારવેલ.
નંદ નવમે, ૨૬૮ (૨૮૦) ૩૧૫, ૩૫૫, ૩૬૩, ૩૬૫. ધર્માદિત્ય, ૩, ૪, ૫, ૪૮, ૫૦.
નંદ રાજા, ૨૭૮, ૨૮૧, ૨૮૪, ૨૮૬, ૨૮૭, ૨૮૯, ધ્રુવસેન રાજા, ૨૧૯.
૭૨૧, ૩૫૨, (૩૫૫) ૫૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #452

શું? અને કયાં ?
[ પ્રાચીન
(૩૧૭), ૩૧૮, ૩૨૧ (૩૨૨) (૩૨૫) ૩૩૪, પટણા (૩૦૨).
(૩૩૭), ૩૬૨, ૩૬૩ ૩૭૧. પતંજલી મહાશય, ૨૫૫, ૨૬૫, ૨૫, રહે.
પ્રિયદર્શિનનો શિલાલેખ,જુઓ શિલાલેખ પ્રિયદર્શિનને. પતેલી, ૨૪૬.
પુષ્પપુર, ૨૨, ૨૩, (૨૩) ૨૪, ૨૫, પદ્માવતી રાણે, ૨૨૯, ૨૩૪, ૨૩૯.
પુપક, ૨૦. પશઅન્સ, ૨૦૩.
પુરી લે, ૨૩૫, ૨૪૩. પરમાર વંશ, ૭૯, ૨૨૧.
પુલિંદ જાતીને મુલાક, (૨૩૫). પલવ રાજ્ય અને રાજાઓ, ૨૪૯ ૨૯૫, ૨૯૭, પુલુમાવી. ૩૧૮. ૩૧૭, ૩૪૭, ૩૫૪, ૩૬૬.
પુ૫ગીરી પર્વત, ૩૨૩, (૩૨૩). ૫૯લવાઝ (૨૮૬).
પુલુમાવીને શિલાલેખ-જુઓ શિલાલેખમાં. પહલવપતિ, ૨૯૮
પુરૂષયુગ ૨૮૩. પવિતેશ્વર, ૩૬૩, ૩૬૪, ૩૬૫.
પુષ્યમિત્ર, ૨૫૨, ૨૫૩, ૨૫૪, ૨૫૫, ૨૫૬, ૨૫૭ પહબ્રાઝ, ૨૦૩, (૨૦૪) ૨૩૮.
૨૫૮, (૨૫૮) ૨૫૯, ૨૬૭, ૨૬૧, ૨૬૨, પરિહાર વંશ, ૭૯.
૨૬૩, ૨૬૪, ૨૬૬, ૨૬૯, ૨૯૬, ૩૦૧, ૩૦૮ પાટલિપુત્ર, ૨૭, (૨૫) ૨૪૮, ૨૪૯, (૨૫૬) ૨૫૭, (૨૦) (૩૬૭).
(૨૫૮) ૨૬૨, ૨૬૩, ૩૦૧ (૩૦૨) ૩૧૮, પેશાવર, ૨૩. (૧૮), ૩૪૧.
પિઠણ (૨૮૪) ૨૮૫. પાતલદેશ, ૩૫ર.
પંચાસરે-જગન્નાથ, (૩૦૩) પાતિક; ક્ષહરાટ અને બેકટ્રીઅન રાજાને સૂબા, ૧૨૪, પંઢરપુર, ૩૩૭. પાતિકનો શિલાલેખ-જુઓ શિલાલેખમાં.
પાંડયા, ૨૩૮. પાવાપુરી (૨૫) ૩૩૯.
પાંય રાજ્ય અને રાજાઓ-૨૪૯, ૨૫૦, ૩૦૦ ૩૦૪, પાથઅન્સ, ૨૦૩.
૩૧૭, ૩૪૭, ૩૫૪, ૩૬૬. પાલક રાજાનું રાજ્ય, (૩૦)
પાંડયાઝ, ૨૮૬. પાિિલસ, ૨૪૬.
પાંડુવાસ. ૨૯૭. પાર્શ્વનાથ પહાડ, ૨૪૭, ૨૪૮, ૩૦૨, ૩૨૧. પીંગળા રાણું, ૩૫. પાર્વતીય પ્રદેશ, ૨૪૦, (૨૪૦).
પ્રતિહાર વંશ, ૭૯. (બી) પાર્શ્વનાથ ૩૭૩
પ્રતિવાસુદેવ, જરાસંધ ૩૩૭. પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ, (૩૦૨) ૩૦૩, ૩૩૪, ૩૩૮.
પ્રસેનજીત (૪૮) ૩૦૫; પુનર્વમન, ૨૬૩.
પૃથ્વીન, ૧૯૧. પુરી-જનન્નાથ, ૩૩૮.
ફલેધિ, ૩૦૩. પિયુ શહેર | 2૦૦
બદનામ: અજ્ઞાત, ૨૦, ૨૨. પ્રિતૂકદર્ભ, ૨૪૫.
બદામીના મંદિર, (૩૩૫). પ્રિયદર્શિન, ૧૭, (૨૫) ૧૦૫, ૧૩૫, ૨૧૩, ૨૧૭, બરમાં ૩૫૬
૨૧૯, ૨૩૫, (૨૪૦), (૨૪૬), ૨૪૮, ૨૫૨, બળરામ છે. ૨૫૫, (૨૬૪) ૨૬૫, ૨૬૯, ૨૭૦, (૨૭૭) બળભદ્ર
} ૩૨૪, ૩૨૯, ૩૩૨, ૩૩૬,
? (૨૭૮) (૨૯૨) (૨૮૩) ૩૦૩, (૩૦૭) ૩૧૩, બપ્પભટ્ટસૂરિ, ૨૨૨, ૩૩૧.

Page #453

ભારતવર્ષ ]
શું? અને કયાં?
જ
બેન્નકટકો (૩૧).
બેજા, (૩૧).
બરમા, ૩૬૧.
ભુવનેશ્વરી પહાડ, (૨૭૭). બર્દવાન, ૩૪૬, ૩૪૭.
ભિખ્ખરાજ અથવા ખારવેલ, ૨૪૯, ૨૫૦, ૨પર, બસ્તર રાજ્યને પ્રદેશ, (૨૩૧) ૨૩૪, ૨૪, ૨૪૫. ૨૭૮ (૨૭૮) ૩૧ર તથા જુએ ખારવેલ શબ્દ. બાલાસર, ૩૪૬.
ભગવર્મન, ૨૨૨. બીરાર દેશ, ૨૫૮ (૨૮૪).
ભોજકટ દેશ, ર૩૫. બીબીસાર, ૩૧૮.
ભેજદેવ (પરમારવંશી), ૮૦. બિલાસપુર જીલા, ૨૩૪.
,, (પરિહારવંશી), ૮૦, ૯૩ (૯૩) (૩૩૦). બુદેલખંડ, ૨૩૫. બુદ્ધદેવ, (૨૪૫) (૨૭૨).
મગધ અને મગધ રાજ્ય, ૨૨૨, ૨૩૬, ૨૩૭, ૨૩૮, બેકટ્રીઅન પ્રજા, ૧૨૪.
૨૪૩, ૨૪૪, ૨૪૮, ૨૪૯, ૨૫૪, ૨૫૬, ૨૫૭, બેસનગર, ૨૨, ૨૯, ૨૧૮.
૨૭૭, ૨૮૦, ૨૯૧, ૨૯૨, ૧૯૩, ૨૯૯, ૩૦૩,
૩૧૬, ૩૩૭, ૩૬૪, ૩૬૬.
મગધપતિ, ૨૩૨ (૨૨) ૨૩૩, ૨૩૭, ૨૦૮, ૨૪૪, બેનાતટનગર, ૨૮૫, ૩૧૮.
૨૫૬, ૨૫૭, ૨૫૮, ૨૬૩, ૨૭૦, ૨૭૯,૨૮૦, બેઝવાડા, ૩૧૯.
૩૦૧, ૩૨૧, ૩૩૮, ૩૪૬, ૩૬૪, ૩૬૫. બેરમદેવ શહેર, (૨૩૧) (૨૩૪).
મથુરા, ૨૬ ૦ (૨૦) ૨૯૪, ૨૫, ૨૬, ૨૯૮, બૌદ્ધધર્મ ૧૫૮ (૨૦૨) ૨૬૫.
૩૩૫, ૩૩૯. , સંવત, જુઓ સંવત બૌહ.
મધુરા (મદુરા), (૨૬૦) ૨૯૬, ૩૧૭, ૩૫૪, ૩૫૫. અંગદેશ, ૩૫, ૩૪૬, ૩૪૭.
મણીપુર, ૨૪૫. બંગધાર નદી, ૩૪૭.
મથુરાનો શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખ મથુરાને. બૃહસ્પતિરાજ, બહસ્પતિમિત્ર અથવા નંદ આઠમ, મથુરાપતિ, ૧૨૫, ૧૭૪, ૨૨૪. જુઓ નંદ આઠમ.
મયુરધ્વજ, ૩૬૫. બહરિય, (૪૮).
મલયકેતુ ઉર્ષે મકરધ્વજ, ૩૬૩, ૩૬૪, ૩૬૫, ૩૬૬,
૩૬૭. ભટ્ટારક, ૨૨૧.
મલેચ્છ પ્રજા, ૧૬૪. ભદ્રબાહુ, ૨૬૬, ૩૦૯, ૩૧૦ (૩૧૦),૩૧૨, ૩૧૫, ૩૧૬ મહા નદી, ૨૪૩, ૨૪૫, ૩૩૨, ૩૪૬. ભદ્રાવતી નગરી અથવા ભદ્રેશ્વર, ૨૨૦.
મહાવિજય નામનું મંદિર, ૩૧૬, ૩૧૭, ૩૧૮, ૧૯, ભદામન, ૧૯૨, ૨૨૦.
૩૫૭ (૩૫૭), ૩૬૧. ભર્તુહરી, ૪ (૪), ૫, ૭, ૩૫, ૪૭.
મહેન્દ્રકુમાર, ૩૧૯.
મહાવીર ચૈત્ય, ૪૫. ભારત, ૨૬, ૨૦૫.
મહાક્ષત્રપ ચ9ણ, જુઓ ચષણ મહાક્ષત્રપ. ભાગવત પુરાણ, ૩.
એ નહપાણું, , નહપાણુ , ભાઈલ, ૩, ૭. ભાગલપુર, ૩૪૬.
મહાવીર સંવત, જુઓ સંવત મહાવીરમાં. ભિસા, ૧૯, ૨૨, ૨૪, ૨૮, ૨૯, ૨૧૮.
મલયલી રાજ્ય, ૩૫૬. ભૂમક, ૫૫, ૬૨, (૧૬), ૧૮૭.
મહાસેન, ૨૯. ભુવનેશ્વર, ૩૨૪, ૩૨૫, ૩૨૯ (૩૩૦) ૩૩૫, મહાવીર, ૨૪, ૨૮, ૨૯, (૨૪૮), ૨૭૭, (૨૭૮) (૩૪૧) (૩૪૯),
(૨૭૯), (૨૯૧), (૨૯૨), (૩૦૧, ૩૦, ૩૭
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #454

ય
૨૮ શું ? અને કયાં?
[ પ્રાચીન મહાકાલ, ૨૨૯, ૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૬ (૨૩૯). મંગેરી, ૮૨. મહાકેશલપતિ, ૨૪૦.
મંડનમિત્ર, (૩૩૧). મહા મેધવાહન, ૨૨૯, (૩૦) ૨૩૧, ૨૩૨, ૨૩૬, મુંડતલ, ૩૨૦.
૨૩૮, ૨૩૯ (૨૩૯) ૨૪૦, ૨૪, ૨૭૬, મુંદ, ૨૩૧, ૨૩૪, ૨૪૮.
૨૮૨, ૨૮૩. મહારથી સરદાર, ૨૮૪.
યયાતિ કેશરી, ૩૨૩, ૩૩૦, ૩૩૧, ૩૩૫, ૩૪૧ (૩૪૧) માધવસેન, ૫, ૩૫, ૪૮, ૪૯, ૫૦, પર, ૫૪.
યયાતિનગર, જુઓ રાજપુરી. માધવાદિત્ય, ૭, ૪૮.
યવનરાજા એલેકઝાંડર, ૨૨. માળવા, (૪૪) ૯૧, ૨૩૫.
યવનપ્રજા, ૨૦૩. માલવ સંવત, જુઓ સંવત માલવ.
યવન સરદાર, ૧૩૯, ૨૫૯. માલવપતિ, ૩૨૩, ૩૨૯, ૩૩૦, ૩૩૧.
યશોદામન પહેલે, ૧૯૧. માલવિકા કુંવરી, ૨૫૮.
, બીજે, ૧૯૧, ૨૨૦. માલવ પ્રજા, (૩૦).
, નવમે, ૨૨૨. માદ્રપ્રજા, ૩૫ર.
યશોધર્મા માલવપતિ, ૭૪. માઝ-મકાઝ, ૩૫ર.
યશોધર્મન, (૪) ૭૯, ૮૧, ૨, (૩૩૦) ૩૩૧. માનસ્તંભ, ૩૩૪, ૩૩૫ (૩૩૫).
યશોવર્મન, ૨૨૨. માણુક્યાલનો શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખમાં.
યક્ષવસતી નામે શ્રી મહાવીરનું ચૈત્ય, ૫. મીનેન્ડર, ૫૫, ૧૨૪, ૧૨૯, ૨૯૬.
યજ્ઞશ્રી ગૌતમીપુત્ર, ૩૬૬. મિત્રાર્તિમાક્ષરી-૨૫૭.
યજ્ઞશ્રીના શિલાલેખ, (૩૧૮) જુઓ શિલાલેખમાં મિટેડેટસ, (૧૩)
યુગપુરાણ, ૧૯. મીદનાર, ૩૪૬. મિહિરલ, જ, ૧૩૦, (૨૧) રરર.
યુથેડીનેસ, ૧૨૪, ૧૩૯, ૨૬૦, ૨૯૬.
યુધિષ્ઠીર સંવત, જુઓ સંવત યુધિષ્ઠીર. મુલવાસર, ૨૨૦. મુલવાસર (મુલતેશ્વર)ને શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખ
ચનપ્રજા, ૧૬૪ (૨૦૩) ૨૦૩. મુલવાસરને. મુર્શિદાબાદ, ૩૪૬.
રાજગૃહી, ૨૫૬ (૨૫૬) ૨૫૭, ૨૬૨, ૨૭૭, ૨૯૪, મુલાનંદ, ૨૮૬.
૨૯૯, ૩૦૦, ૩૦૪, ૩૧૮, ૩૨૩, મુસિ, ૨૮૫.
રાજમહેન્દ્રી, ૨૪૫. મેગેસ્થનીસ, ૨૫૪, ૩૬૬.
રાજપુરી કે યયાતીનગર, ૨૫. મેઝીઝ, ૧૨૪, ૧૨૯, ૧૪૧, (૨૦૩).
રાજનગર, ૨૦૨. મોહનજાડેર, (૧૭). ,
રાજસૂય યજ્ઞ, ૨૯૩, ૨૯૪. મૌર્યવંશ, ૨૫, ૨૧૯, ૨૭૦, (૩૧૬) ૩૩૦, ૩૭૨. રાજીવ્રલ, ૧૨૪, ૨૦૩. મૌર્યપ્રજા, ૨૩૦.
રાણી બળશ્રી, ૬, ૩૭૦. મૌર્યરાજા, ૨૩૨, ૩૨૦.
રાયપુર જીલે, ૨૩૪. મૌર્ય સંવત, જુઓ સંવત મૌર્ય.
રાષ્ટ્રકટવંશ, ૭૯. મરીગુસ, ૫૦, ૫૪, ૬૯, ૧૪૫.
રૂદ્રદામન પહેલે, ૬, ૧૮૫, ૧૯૧, ૧૯૯, ૨૦,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #455

ભારતવર્ષ ]
શું? અને ક્યાં? ૨૯, ૨૧૧, ૨૧૨, ૨૧૩, ૨૧૬, ૨૧૭, વાસુદેવ શ્રીકૃષ્ણ, ૩૩૭. ૨૧૮, ૨૨૪.
વાસુપૂજ્ય, ૩૩૯. રૂદ્રદામન બીજે (સ્વામી), ૧૯૧.
વિક્રમ ચરિત્રઃ ધર્માદિત્ય, ૪, ૫ (૭) (૪૨). રૂસેન પહેલો, ૧૯૧.
વિક્રમાદિત્ય શકારિ, ૩ (૪), ૫, ૭ (૭), ૯, ૨૧, , બીજે, ૧૯૧.
૩૨, ૩૩, ૩૪, ૩૦, ૪૦, ૪૧, ૪૩, ૪૫, ૪૬, , ત્રીજો (સ્વામી), ૧૪૯, ૧૯૧.
૪૮, ૬૩, ૬૮, ૬૯, ૭૦, ૭૧, ૭૫, ૭૭, ૭૮, ચેથે, ૧૯૧.
૮૧, ૨, (૩૩૩) (૩૩૪). રૂદ્ધસિંહ પહેલે, ૧૯૧.
વિક્રમાદિત્ય ૧લો ચાલુક્યવંશી, ૭૯. , બીજ, ૧૯૨, ૨૨૦.
૨ , ૭૯. , ત્રીજો (સ્વામી), ૧૪૯, ૧૯૧.
વિક્રમાદિત્યઃ દેવશક્તિ, ૭૯. રૂદ્ધસિંહ પહેલા શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખ રસિંહનો વિક્રમાદિત્યઃ યશોધર્મનઃ શિલાદિત્ય; વિકલ્પ, ૭૦, ૮૨, રૂદ્રદામનને શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખ રૂદ્રદામનને.
૯૨; વળી જુઓ હૃણારિ વિક્રમાદિત્ય. રૂષભદત્ત, ૨, ૮, (૯), ૧૩, ૧૪, ૪૧, ૫૩. વિક્રમ સંવત, જુઓ સંવત વિક્રમ રૂપનાથને ખડક લેખ, ૨૩૫ (૨૩૬).
વિક્રમસિંહ } ૩૪, ૬, ૭.
લાલક, (૩૫૧) ૩૫૧.
વિક્રમાદિત્ય પહેલો (ચંદ્રગુપ્ત પહેલો) (ગુણવંશી), લિઅક, ૧૨૪.
૭૯, ૧૨૭, લિચ્છવી, ર૯૫.
વિક્રમાદિત્ય બીજે (ચંદ્રગુપ્ત બીજે) ગુપ્તવંશી,૭૪, ૭૯ લૈકિક સંવત્સર, જુઓ સંવત્સરમાં.
વિક્રમાદિત્ય ત્રીજે (ગુપ્તવંશી) , (કુમારગુપ્ત)
} } ૦૯. વકગ્રીવ રાજા, (૨૯૪)૩૫૩, ૩૬૩, ૩૬૪, ૩૬૫,૩૬૬ વિજયનગર, ૨૪૫. વાસ્વામી આચાર્ય, ૫૦.
વિષ્ણુગુપ્ત, ૨૧૪. વલભીપુર, ૨૨૧.
વિજયસેન, ૧૯૧. વલભી રાજ્ય, ૩૫૨.
વિમલગિરિ શત્રુંજ્ય પર્વત, ૨૨૦, ૨૪૦. • વંશ, ૭૯.
વિશ્વસેન, ૨૨૦. વઝીરા પ્રદેશ, ૩૫ર.
વિદર્ભદેશ, (૨૩૧) ૨૩૪, ૨૩૫, ૨૪૧. વર્ધમાન કુમાર, (૨૪૮).
વિષ્ણુ ભગવાન, (૨૪૫). વર્ધમાનપુરી, ૨૪૬.
વિંધ્યાપર્વત, ૬. વશિષ્ઠ ઉર્ફે જુષ્ક, ૫૫, ૧૨૮, ૧૨૯, ૧૩૫, ૧૫ર, વિમલવસહિ, (૩૨૪).
૧૬૬, ૧૬૮, ૧૭૦, ૧૭૨, ૧૯૪, ૧૯૮, ૨૨૩. વિષકન્યા રાણી, ૩૬૫. વકને શિલાલેખ, જુઓ શિલાલેખ વીકને. વીરદામન, ૧૯૧. વશિષ્ઠપુત્ર શાતકરણી, ૬.
વિદિશા, ૧૯, ૨૨, ૨૪ (૨૪) ૨૮, ૨૯, ૨૧૮, ૨૫૯ વરાડ જીલ્લો, ૨૮૩.
વિશાલાનગરી, ૨૨, ૨૩ (૨૩) (૨૯૯). વાકપતિરાજ, ૨૨૨, ૩૩૧.
વરંગુળ, ૨૮૫. વાસુદેવ પહેલે ૧૨૮, ૧૨૯, ૧૩૫, ૧૭૭, ૧૮૧, ૨૨૪. વેમ કડકસીઝ, જુઓ કડકસીઝ બીજે વાસવદત્તા, ૨૩,
વેણુ નદી, ૨૮૪.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #456

૩૦
વેધશાળા ઉજૈનની, ૩૯, ૪૦, વેન, ૨૮૧, ૨૮૨.
વૈરાચક કે વૈરાચન ૩૫૩, ૩૬૪.
વૈભારગિરિ,
વૈતરણી નદી, ૩૪૭. વૈશાલીનગરી, (૨૯૯). વંગદેશ, ૩૪૭.
વંશદેશ, ૨૩૦, (૨૩૧) ૨૩૪, ૨૩૫, ૨૩૬, ૨૩૭,
૨૩૮, ૨૪૭૩, ૨૪૪, ૨૪૫, ૩૪૭, ૩૬૫. વંશવર્ધન, ૨૮૨.
વૃદ્ધિરાજ, ૨૪૨, ૨૪૪, ૨૪૯, ૨૫૦, ૨૫૨, ૨૬૨,
૨૦૮, (૨૭૮) ૨૮૨, ૨૯૭, ૩૧૨, ૩૪૫, ૩૫૩.
શ
શકડાળ પ્રધાન, (૩૧૦) ૩૧૫, ૩૫૫. શકાર વિક્રમાદિત્ય, જીએ વિક્રમાદિત્ય શકાર. શક સંવત, જીએ સંવત શમાં.
શકપ્રજા અને તેનું રાજ્ય, ૩, ૫, ૧૩, ૧૬, ૨૨, ૫૨, ૭૩, ૭૫, ૨૦૩.
શત્રુજ્ય, ૪૧, ૧૧, (૩૨૪) ૨૨૦. વેલ, ૨૦.
શશાંક રાજા, ૨૬૩.
શાકેત કે શાકલ, (૨૯૬).
શાતકરણી, ૩૨૧, ૩૧૬. શ્રુતવાહન વંશ, ૨૮૩, (૨૮૪).
શાતકરણી વશિષ્ઠપુત્ર, ૬, ૩૬૬.
""
ખીજો, ૬, ૨૨, ૨૭,
ગાતમીપુત્ર, ૬, ૬૭, ૭૩, ૧૦૭.
''
''
શું? અને કયાં ?
૨૮૬, ૩૭૦.
શાલીવાહન, (૨૯૭).
સાતવાહન વંશ, ૩૬, ૫૪, ૭૩, ૨૨૯, ૨૩૩, ૨૫૦, (૨૯૨), (૨૭૧), (૩૫૪), ૩૭૦. શાલિવાહન શકાÄ, ૭૨.
શાતકરણી, પુલુમાવી, ૨૧૨, ૭૬૧. શાલિશુક, પ્રિયદર્શિનને સૂક્ષ્મા, ૨૧૫, ૩૩૧. શાતકરણી શ્રીમુખ, ૨૫૦, (૫૦), ૨૫૩, ૨૫૪,
[ પ્રાચીન
૨૫૫, ૨૫૬, ૨૬૧, (૨૬૨), ૨૬૬, (૨૭૧), ૨૮૩, ૨૮૪, (૨૮૪), (૨૮૬), ૨૯૭, ૩૫૪. (૩૫૪), ૩૬૪, (૩૬૪). ૩૬૬, ૩૭૦. શિલાલેખ કુશાનવંશના, (૨૦૩). અયમને!, (૨૦૩).
""
ખલત્ત ગામના, (૨૦૩).
કન્હેરીને, ૨૧૧, ૨૧૨.
ઉદયગિર પહાડના, ૬૯. ઈસાપુરના, ૨૨૩.
આરાને, ૨૨૪.
"
""
19
,,
27
"9
22
""
.
'.
37
"
"
"
'
19
'
,,
93
'
,,
>>
..
..
"1
''
અશાકના, (૩૨૪).
ગુંદાના (રૂદ્રસીંહ પહેલાના), (૨૧૬), ૨૧૯.
જુનાગઢનેા ( ” )
(૨૧૬).
જસદણુના, (૨૧૬), ૨૧૯.
નાસિકના, ૨૫૪, ૨૫૫.
દશરથના, ૨૫૪.
નાગનિકા રાણીના કાતરાવેલા, ૨૫૩, ૨૫૪. પાતિકના, (૨૦૩).
પ્રિયદર્શિનના, ૨૧૧, ૨૧૯, ૨૪૪, ૨૪૬. ૨૪૮, ૨૫૨, ૨૫૫, (૨૬૪), ૨૬૬, (૨૭૬), ૨૮૫, (૨૯૩), ૩૦૩, (૩૧૩), (૩૧૬), ૩૨૧, (૩૨૧), (૩૨૨).
મથુરાના, ૧૬૮, ૧૭૧, ૧૭૭. ૨૨૩, ૨૨૪. બૈાલીાગૌડાવાળા, (૩૨૩), (૨૩૮), (૩૪૯). મુલેશ્વર–મુલવાસર, રૂદ્રસેન પહેલાના, (૨૧૬). યજ્ઞશ્રીના, (૩૧૮).
રૂદ્રદામનના, ૧૯૩, ૨૦૩.
રૂપનાચના, ૨૩૫, (૨૩૬). માણીકયાલના, ૨૨૩૭.
તક્ષિાના, ૬૮, ૭૬, (૨૦૩), (૨૭૯).
વકના, ૧૬૮, ૧૭૧, ૧૭૨, ૨૨૪, સારનાથના, ૨૨૩.
શુદર્શન તળાવને, ૬, ૨૧૩, ૨૧૫, ૨૧૭. હાથીણુંકાના, (૨૨૧), (૨૩૨), (૨૩૯), ૨૪૧, ૨૪૨, ૨૪૪, ૨૪૭, ૨૫૦, ૨૫૨, ૨૫૫, ૨૫૬, ૨૫૭, ૨૫૯, ૨૬૨, ૨૬૩, ૨૬૪, (૨૬૪), ૨૬,

Page #457

ભારતવર્ષ ]
શું? અને ક્યાં? ૨૬૭, ૨૬૯, ૨૭૧, ૨૭૩, ૨૪, ૨૭૬, (૨૭૭), સમેતશીખર, ૨૫, ૨૩૯, ૨૪૦, (૨૪), ૨૪૭, ૨૭૯, ૨૮૦, (૨૮૦), (૨૯૧), ૩૦૬, ૩૧૫, (૨૭૮), ૩૨૧ ૩૧૬, ૩૧૬. ૩૧૮, ૩૨૩, (૩૩૭), ૩૪૧, ૩૪૩, સમુદ્રગુપ્ત, ૨૧૦. ૩૪૫, ૩૪૬, ૩૪૭, ૩૪૮, (૩૪૮), ૩૪૯. ૩૫૦, સાતકરણી, ૨૮૨, ૨૮૩, ૨૮૫, ૨૮૬. ૩૫૨, ૩૫૩, (૩૫૪), ૩૫૫, ૩૫૭, (૩૬૩). સાકેત પ્રદેશ, ૨૯૬. ૩૬ ૬, ૩૬૮, ૩૭૧, ૩૭૩.
સાલેમ, (૩૦૦). શિસ્તાન, ૧૭.
સોરિસરે, (૩૦૩). શિશુનાગવંશ, (૨૪૮), ૨૭૦.
સારનાથને શિલાલેખ. જુઓ શિલાલેખ સારનાથને. શિશપાલરાજા, ૨૩૫.
સિલેન, ૨૬૨.
” પતિ, ૨૬૨. શિલાદિત્ય-જુઓ વિક્રમાદિત્ય દેવશક્તિ.
સિદ્ધસેન દિવાકર, ૨૨૨, ૨૩૩, (૩૩૩), ૩૩૪, ૩૩૬. શક, ૩૪, ૬૬, ૮૯, શુંગવંશ, ૨૪, ૨૫, ૧૨૪, ૨૫૨, ૨૫૩, ૨૫૫,
સુચના, ૫, ૪૯, ૫૧, ૨૩૮.
સુરથ રાજા, ૨૩૮, ૨૭૨. ૨૬૩, (૨૮૪), ૩૦૧, ૩૩૦, (૩૩૪).
સુવર્ણરેખા નદી, ૨૪૩, ૨૪૪, ૨૪૫. શંગભત્યા,
સુરસેન, (૨૬). સુવિહાર, ૧૫૦.
સ્થૂળીભદ્રજી, (૨૯૧), ૩૧૦, (૩૧), ૩૧૫, શુક્રાદિત્ય, ૭, ૩૫, ૪૭.
૩૧૬, (૩૧૬). શોભનરાય, ૨૩૮, ૨૪૨, ૨૪૮.
સુગાંગેય, ૩૦૧. શંકરાચાર્ય, ૩૩૧.
સીકંદરશાહ, ૧૭. શંકુ, ૫, ૩૨.
સીથીઅન્સ, ૧૬. શંખેશર, (૩૦૩).
સુદર્શન તળાવ, ૬, ૨૧૩, ૨૧૫, ૨૧૭, ૨૧૮. શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ, ૩૩૭.
સુભદ્રા, ૩૨૭, ૩૨૯, ૩૩૨. શ્રીમુખ શાતકરણી. જુઓ શાતકરણી શ્રીમુખ.
” ની મૂર્તિ, ૩૩૬. શ્રીકલ, ૨૪૬.
સેદી, ચેદી જાતી, ૨૩૫. શ્રેણીક રાજા, ૨૩૦, ૨૩૧, ૨૩૨, ૨૩૬, ૨૩૭,
સંડાસ, ૧૨૪, (૨૦૩). (૩૬), ૩૧૮.
સોન નદી, ૨૪૯. શ્રીયકજી, ૩૧૫.
સૌરાષ્ટ્ર, ૬, (૯), ૪૧, ૮૭, ૧૮૯, ૨૧૮. શ્રવણ બેલગોળ, ૩૧૦.
સંકીસા પીલર, ૩૭૧. શ્રી કૃષ્ણ, ૩૨૭, ૩૨૯, ૩૩૨, ૩૩૩, ૩૩૫, ૩૩૭.
સંવત્સરની સ્થાપના, ૨, શ્રી કૃષ્ણ મંદિર, ૩૩૫, ૩૩૬.
સંવત કુશાન, ૧૦૬, ૨૦૫, ૨૨૩. શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવ, ૩૩૭.
સને ઈસ્વીસન, ૧૦૬, ૧૦૯, ૧૧૧.
સંવત ગુપ્ત, ૯૫, ૧૮૯. સત્યદામ, ૧૯૧.
” ચકણ, ૯૧, ૯૫, ૧૦૬, ૧૨, ૧૯૩, ૨૦૫, સતલજ, ૨૬૧, ૨૯૬ (૩૩૦).
૨૨૦, ૨૨૩. સ્તંભન, (૩૦૩).
” ચેદી, ૬૪, (૨૩૧, ૨૩૩, ૨૩૪, ૨૧, સમુદ્રતટ, ૨૪૪,
૨૭૨, ૨૭૩, ૨૭૪, ૩૪૫,

Page #458

s
૩૨
શું? અને કયાં?
[ પ્રાચીન સવત નંદ, ૨૬૭, ૨૬૮, ૨૭૦, (૨૭૦), ૨૮૭. સ્વામી સિંહસેન, ૧૯૧. ” બૌદ્ધ, ૧૦૬, ૧૦૭.
સુમાત્રા, ૩૫૬. ” મહાવીર, (૬૧), ૬૪, ૧૦૬, ૧૦૭, ૧૧૧,
૨૭ર, ર૭૪. ૨૮૮, ૨૮૯, ૨૪૫. ” માલવ, ૬૫, ૮, ૯૦, ૯૫, ૧૦૬, ૧૦૭. હગામ, હગોમાસ, ૧૨૪. ” મૌર્ય, ૨૬૭, (૬૭), ૨૬૮, ૨૬૯, ૭૦, ૨૮૭. ” ” ના સિક્કાઓ, (૨૦૩). " યુધિષ્ઠિર, ૬૦.
હર્ષવર્ધન, ૭૫, ૨૨૧, ૨૨૨. ” લૌકીક, ૬૦.
હડાળા તામ્રપટ, ૨૧૯. ” વિક્રમ, ૨૧, (૨૧), ૩૩, ૩૪, ૩૭ (૬૨), હાથીગુંફાનો શિલાલેખ. જુઓ શિલાલેખ હાથીગુફાને. - ૬૪, ૭૮, ૯૫, ૧૦૧, ૧૦૬, ૧૦૯, ૧૧૧. હઠીશાહ ઉર્ફે હઠીસિંહ, ૩૫૧, (૩૫૧). * શક, ૨, ૫૦, ૬૫, ૮૮, ૯૧, ૯૫, ૯૭, ૯૯, હયુએન ભાંગ, ૩૪૧.
૧૦૧, ૧૦૩, (૧૦૩), ૧૦૬, ૧૦૭. દુરિ વિક્રમાદિત્ય, ૭૦, ૮૨, ૯૨. ” ક્ષહરાટ, ૬૭, ૬૪, ૯૫, ૧૦૬.
હુષ્કપુર, ૧૬૨, ૧૬૩. સંત્રીજી નામે ક્ષત્રિય જાતી, ૨૩૦. *
દૂણજાતી, ૭૫, ૧૨, ૧૨૨, ૧૩૮, ૨૧, (રર૧), સંબલપુર છલ્લે, ૨૩૫, ૨૪૩.
૨૨૨. સાંચીને શિલાલેખ. જુઓ શિલાલેખ સાંચીને. હવિષ્ક, ૫૫, ૧૨૮, ૧૨૯, ૧૩૪, ૧૩૫, ૧૫૧, સાંચી નગર ) ર૨, ૧૫૫.
૧૫૩, ૧૬૨,૧૬૯, ૧૭૦, ૧૭૬, ૧૭૪, ૧૯૮. ” પ્રદેશ ઈ ૨૧૮, ૨૭૨, ૩૩૩, ૩૩૬, ૩૩૯. શંગાબાદ છો, ૨૩૫. સાંચી સ્તૂપ, ૨૧૮, (૩૨૭), ૩૨૮. સિંહપ્રસ્થ. સિંહપુર ) સિહપુર નગર [ ૨૪૫, (૨૪૫). ૩૦૮.
ક્ષહરાટ. પ્રજા, ૪૧, ૯૪, ૧૨૪, ૨૦૩. સિંધુલા રાણી, ર૮, ૩૦૭, (૩૫૦), ૩૫૧. ક્ષહરાટ ભૂમક, ૫૫, ૬૨, (૧૬૦), ૧૮૭. સિંધુ સૈવિરપતી, (૨૭૯).
લહરાટ સંવત. જુઓ સંવત ક્ષહરાટ. સિંધ દેશ, (૧૭).
ક્ષેમરાજ, (૨૩૦), ૨૩૧, ૨૩૨, (૨૩૨), ૨૨૫, સિધ્ધપતિ, (૩૩૪).
૨૩૬, ૨૩૮, ૨૩૯, (૨૩૯), ૨૪૨, ૨૪૩. સિંહલદ્વીપ, ૨૩૮, ૨૫૦, ૨૨, ૨૮૦, ૨૪૨, ૨૪૪, ૨૪૫, ૨૪૬, ૨૪૭, ૧૪૮, ૨૪૯, ૨૫૨, ૨૯૭, (૩૫૫).
૨૭૨, ૨૭૮; (૨૭૮), ૨૮૨, ૩૦૧, ૩૨૧, સ્વામી છવદામન,૧૯૧.
૩૩૨, ૩૫, ૩૬૬. ” સત્યસિંહ, ૧૯૧.
હરાટ, ૨૭૦.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #459

આ ગ્રંથ વિષે મળેલા અભિપ્રાય
(૧) હમકે અતીવ સંતેષ હઆ. બહેત સમયસે હમ જીસ ચીજ કે ચાહતે થે આજ વહી હમારી દષ્ટિ મેં આઈ. ઈસમે જે જે વર્ણન દીયા હૈ, ચ વિસ્તૃત ગ્રંથમેં પ્રકાશિત હવે તે, હમારી માન્યતા હૈ કી જૈનસાહિત્યમેં એક અપૂર્વ પ્રાથમિક ઔર માલિક ઈતિહાસકા આવિર્ભાવ હેગા. ઈસકે પઢને જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા કે વિષમેં જે કુછ જમ જનતામેં પડા રહા હૈ, વહ દૂર હે જાયગા. ઈસ લિયે યહ અપૂર્વ ગ્રંથ જિતની જલદી પ્રકાશિત હવે ઉતના હી અરછા હિ; સાથર્મ હમ જૈન ઓર જૈનેતર કુલ સજજને કે યહ સલાહ દેતે હૈ કિ ઈસ ગ્રંથકી એક એક નકલ આપ અપને પુસ્તક સંગ્રહમેં અવશ્યમેવ સંગ્રહિત કરે કોંકિ યહ ગ્રંથ કેવળ જૈન કિ પ્રાચીનતા સિદ્ધ કરતા હિ, ઈતનાહી નહીં, સાથમેં ભારતવર્ષની પ્રાચીનતા કો ભી સિદ્ધ કરતાહ. ઈસ લીએ ગ્રંથકા જે નામ રખા ગયા હૈ વહ બીલકુલ સાથે છે.
વહુભવિજય પાલણપુર
ન્યાયનિધિ જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્વિજ્યાનંદસૂરિજીકા પટ્ટધર
(૨)
ભારતવર્ષના ઈતિહાસના સંક્ષિપ્તસારની પુસ્તિકા ૪૪ પ્રકરણવાલી વાંચતાં એમ મને લાગે છે કે અત્યારની જૈન બાળપ્રજા તે વિષયમાં પોતાની ફરજ સમજતી થાય તેમ આ પુસ્તક ઉપયોગી થશે. અમદાવાદ
વિજયનીતિસૂરિ
(૩) પુસ્તકની રૂપરેખા દર્શાવતું પેમ્ફલેટ મળ્યું છે. તેની રૂપરેખા જોતાં પુસ્તક અતિ મહત્તવનું થશે અને એ સત્વર પ્રકાશ પામે એ વધારે ઈચ્છવા ગ્ય છે. પાટણ
પ્રવર્તક કાંતિવિજયજી
તમોએ ઈતિહાસ માટે ઘણો સંગ્રહ કર્યો છે. તમે તમારા હાથે સમાજને જે કાંઈ આપી જશો તે બીજાથી મળવું દુઃશકય છે, એટલે આ કામ તમોએ જે ઉપાડયું તેજ સર્વથા સમૂચિત છે. આવા ગ્રંથની અતીવ અગત્ય છે, આ ગ્રંથ જેમ જલદી બહાર પડે તે કેશિષ કરવા સપ્રેમ સૂચન છે. દિલહી
| મુનિ દર્શનવિજયજી (જેન સાહિત્યના એક સમીક્ષક) ..
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #460

પ્રયાસ સ્તુત્ય છે અને એતિહાસિક શોધક બુદ્ધિ તથા ઉહાપોહ કરવાની પદ્ધતિ સુંદર છે. આ પુસ્તકથી ઘણીક બાબતેને ભ્રમ દૂર થઈ શકશે. આ નવીન પ્રકાશથી હુંક પ્રાપ્ત થાય તેવું ઘણું સચોટ પુરાવાઓવાળું લખાણ છે. એટલું જ નહી પણ અનેક શિલાલેખે, સિક્કાઓ અને પ્રશસ્તિઓની મદદ લઈ વિવેચન થયેલું દેખાય છે. કચ્છ-પત્રી
| મુનિ લક્ષમીચંદ
શ્રી મહાવીર અને શ્રી બુદ્ધ બન્ને સમકાલીન હતા તે બાબત જૈન લેખકો અને ઈતર પરદેશી વિદ્વાને સહમત છે. અહિંસા તત્ત્વનો પ્રચાર પણ તેઓએ લગભગ એકજ ક્ષેત્રમાં કર્યો છે. છતાં દિલગીરી જેવું એ છે કે કેટલાંક સ્થાનોમાં જે અવશેષો મળી આવ્યાં છે તે મહાત્મા બુદ્ધનાંજ કહેવાય છે, જ્યારે મહાવીરનાં અવશેષો વિશે આપણે તદ્દન અંધકારમાં જ છીએ. સદભાગ્યે . ત્રિ લ. શાહે આ બાબત વર્ષો થયાં હાથ ધરી છે અને પાર્શ્વનાથના સમયથી આરંભીને એક હજાર વર્ષને ઇતિહાસ સંશોધિત કરવા માંડે છે.
તે જાહેર કરે છે કે શ્રી મહાવીર સમપિત થયેલ ઘણા અવશેષો આપણી યાત્રાના સ્થળ માગે મોજુદ પડેલ છે. જેની ભાળ હજુ સુધી આ પણ કેઈને નથી. એમનું કહેવું એમ થાય છે કે શ્રી મહાવીરના જીવન માંહેના કેટલાયે બનાવનાં સ્થાન, વર્તમાનકાળે જે મનાતાં આવ્યાં છે તેના કરતાં અન્ય સ્થળે હેવાનું સાબિત થઈ શકે છે. જો તેમજ હોય તે ડૉ. શાહ સંપૂર્ણ ખાત્રી ધરાવે છે કે તેમજ છે; તે તે જરૂર જૈન ઈતિહાસમાં એક ક્રાન્તિકાર યુગ ઉભું થશે અને વિશારદ અને અન્ય કાર્યકર્તાઓને તે ક્ષેત્રમાં વિશેષ અભ્યાસ કરવાને પૂરતી સામગ્રી મળી કહેવાશે.
ગુલાબચંદજી કૃ. એમ. એ. શ્રી. જે. કે. ના જનરલ સેક્રેટરી અને
ઉમેદપુર પાશ્વ આશ્રમના : પવરથાપક .
(૭) પુસ્તક તદ્દન નવું દષ્ટિબિંદુ ખેલે છે એમ સમજાય છે. તમે એ પુસ્તક તૈયાર કરવામાં ઘણે શ્રમ લીધે લાગે છે.
કૃષ્ણલાલ મોહનલાલ ઝવેરી મુંબઈ
દીવાન બહાદુર; એમ. એ. એલ એલ બી. (ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખ)
(૮) .
હાલમાં તેમણે એ ગ્રંથની સંપૂર્ણ હકીકતનું હસ્તપત્ર બહાર પાડયું છે. તે ઉપરથી તેના મહત્તવને સારો ખ્યાલ મળે છે. ગ્રંથના માલીસ પરિછેદે કરેલા છે. અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #461

[૩ તેમાં એક હજાર વર્ષનો ઈતિહાસ, સાદી, સરળ અને રસમય ભાષામાં આપેલ છે. ભારતવર્ષના પ્રાચીન ઈતિહાસને આવો મોટે ગ્રંથ કેઈપણ ભાષામાં નથી. પ્રાચીન સમયમાં પ્રવર્તી રહેલા વૈિદિક, બદ્ધ અને જૈન ધર્મ સંબંધી તે વખતે ચાલતી, રાજા, અમાત્ય અથવા પ્રધાન મંડળની વ્યવસ્થા અને બંદીખાનાં, ગ્રામ્ય સુધારણ, પંચાયત, વિદ્યાલય, વ્યાપાર, ખેતી વિગેરે સંસ્થાઓ સંબંધી હકીકત વિસ્તારપૂર્વક આપેલી છે, અને તે ઘણું બાધક છે. એટલે આ ગ્રંથ ઘણો શ્રમ લઈ તથા ઘણાં પુસ્તકના અસલ આધાર, શિલા અને તામ્રલેખે, સિકકા વગેરે જોઈ આધારભૂત ગણી શકાય તેવું બનાવ્યું છે. સર્વ રીતે ઉત્તેજનને પાત્ર છે એમ મને લાગે છે. જન સમાજના, વિદ્વાનોના, વિદ્યાલયોના અને રાજા મહારાજના આશ્રય વગર આવો મટે ગ્રંથ પ્રસિદ્ધિમાં મૂ અશક્ય છે. તેથી તેની સારી સંખ્યામાં નકલે લેવાનું આશ્વાસન આપી તેમના તરફથી ગ્રંથકર્તાને ઉત્સાહ અને ઉત્તેજન મળશે એવી આશા છે. વડોદરા
ગેવિંદભાઈ હા. દેશાઈ બી. એ. એલ. એલ. બી. નાયબ દીવાન
ડે. વિ. લ. શાહે અનેક નવાં દષ્ટિબિંદુઓ આધાર સાથે આ પુસ્તકમાં રજુ કર્યા હોય એમ જણાય છે. અશોક અને ચંદ્રગુપ્ત સંબંધી તેમનાં મંતવ્ય ઈતિહાસની દુનીઆમાં વિપ્લવ કરાવે એવાં છે. પુસ્તકનો વિસ્તાર પણ ખૂબ છે. આશા રહે છે કે આધારસ્થળોને નિર્દેશ પણ તેમાં થશે જ. સંપૂર્ણ અનુક્રમણિકાની એટલી જ આવશ્યકતા ગણાય. આ પુસ્તક પ્રગટ થતાં એક અગત્યની જરૂરિયાત પૂરી પાડવાનું ધારી શકાય છે. ઈતિહાસના શેખ વધતો જાય છે, એવા સમયમાં આ પુસ્તક ગુજરાતી સાહિત્યમાં મોટી બેટ પૂરી પાડશે એવાં ચિહ્નો સદર હરતપત્રમાં સ્પષ્ટ જણાય છે. લોહાર સ્ટ્રીટ,
મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડીઆ મનહર બિલ્ડીંગ, મુંબઈ
બી. એ. એલ. એલ. બી. સોલીસીટર
(૧૦) ઈતિહાસના અનભિજ્ઞને પણ પ્રથમ દૃષ્ટિએ જ વધાવી લેવા ગ્ય લાગે એવું આ ગ્રંથ પ્રકાશનનું સાહસ છે. ઈતિહાસ પ્રત્યેની લોકચી અણખીલી અને વિદ્યાવિકાસ કરતી સંસ્થાઓ પ્રમાદ, પક્ષપાત અથવા નિધનતાને ભેગા થઈ પડી છે, તેવા સંજોગોની વચ્ચે આવા ગ્રંથોનું જોખમ લેનાર પ્રથમ ક્ષણે જ સહુનાં અભિનંદન માંગી હયે છે. આ સાહસ પાછળ ગ્રંથકારના જીવનની પચીસ વર્ષની પ્રખર સાધના છે. ટીપણે, સમયાવળી, વંશાવળી, વિષય શોધવાની ચાવી વિગેરે આપીને એક બાજુએ લેખકે આખા વિષયને વિદ્વદભોગ્ય બનાવે છે ને બીજી બાજુ ભાષાશૈલી સરળ, ઘરગથ્થુ, કંઈક વાર્તા કાનને મળતી રાખવાથી ગ્રંથ વિદ્વતાને એક ખૂણે જ ન પડી જાય તે બન્યો છે. મુંબઈ
જન્મભૂમિ (દૈનિક પત્ર),
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #462

[૪]
(૧૧) આજે જ્યારે દેશને સાચો ઈતિહાસ પણ દેશજને માટે દુર્લભ થઈ પડે છે હિંદના જાજવલ્યમાન ભૂતકાળ ઉપર જાણું જોઈને પાઁ પાડી, રાષ્ટ્રના સંતાને સમક્ષ હિંદની પરાધીનતા અને પામરતાના દિવસોને જ ઉલ્લેખ કરનાર વિદેશીઓએ લખેલો કે પ્રેરેલો ઇતિહાસ ધરવામાં આવેલ છે, તે સમયે પચીસ પચીસ વર્ષના તપને પરિણામે ગ્રંથકારે ઉપલબ્ધ સાધનને બની શકે તેટલે અભ્યાસ કરીને ઈ. સ. પૂર્વે ૯૦૦ થી ઈ. સ. ૧૦૦ સુધીના હજાર વર્ષને ઈતિહાસ આપવાને કરેલા પ્રયાસ જેમ અપૂર્વ છે તેમ આ દિશામાં પ્રકાશ ફેંકનારે છે. આ ઉપયોગી ગ્રંથને ઈતિહાસના અભ્યાસીઓ જ નહીં પણ તમામ ગુજરાતીઓ વાંચવા પ્રેરાય તે આગ્રહ કરીએ છીએ, અને એક ગુજરાતી સંશોધક વિદ્વાનની કદર કરી પિતાને શીરેથી બેકદરપણને દેષ દૂર કરવાના પ્રયાસ માટે ગુજરાતને આ પુસ્તક સત્કારવા યોગ્ય હેવાની ખાત્રી આપીએ છીએ. મુંબઈ
હિંદુસ્તાન અને પ્રજાચિવ (દૈનિક પત્ર)
(૧૨) દાક્તર ત્રિભુવનદાસ શાહે ભારતવર્ષના પ્રાચીન ઈતિહાસ પર જે નવ પ્રકાશ પાડવા તત્પરતા બતાવી છે એ ભારતવર્ષીય દરેક વ્યક્તિ તેમજ સંસ્થાએ અભિનંદવા યોગ્ય છે. પોતે લખેલા ઈતિહાસના પ્રકરણોની ટૂંક પીછાન પત્રિકારૂપે આપીને આપણને ખૂબ ઉત્કંઠિત બનાવ્યા છે. આવા શ્રમપૂર્વક અને આટલી વિગતવાળા પુસ્તકને દરેક વ્યક્તિએ પિતાથી બને તેટલી મદદ કરવી જોઈએ.
દેશભાષામાં આવાં પુસ્તકની અત્યંત જરૂર વર્ષે થ લાગ્યા કરતી હતી. દાક્તર ત્રિભુવનદાસે વર્ષો સુધી મહેનત કરી તેનું એક પુસ્તક તૈયાર કર્યું છે. એ ખરેખર બહુ ખુશી થવા જેવું છે. દરેક શાળા, દરેક લાયબ્રેરી અને બની શકે તેવી દરેક વ્યક્તિએ એ પુસ્તક અવશ્ય વસાવા જેવું છે.
હિંમતલાલ ગણેશજી અંજારીઆ એમ. એ મુંબઈ
[માજી] એજયુ. ઈન્સ્પેકટર મ્યુનીસીપલ સ્કુલસ, મુંબઈ
પ્રીન્સીપાલ, વિમેન્સ યુનીવરસીટી, મુંબઈ
આ બધી સાધનસંપત્તિ ઉત્તેજીત થઈને ડો. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહે હિન્દના પ્રાચીન યુગને ઈતિહાસ ઉપજાવી કાઢવાને જે પ્રયાસ કરેલ છે તે ખરેખર સ્તુત્ય છે. જૈન એન્સાઈકલે પડડીઆને અંગે ભેળી કરેલ પ્રમાણભૂત ઈતિહાસિક સામગ્રીને આ ઈતિહાસ ઘડવામાં તેમણે વિવેકપૂર્વક ઉપયોગ કરેલ છે. બંબગોળા જેવા તેમાં દેખાતા કેટલાક નવા નિર્ણયથી ભડકીને ભાગવાને બદલે, હરેક ઈતિહાસપ્રેમી વિદ્યાર્થી તેમજ અભ્યાસી, પ્રેમ અને શ્રદ્ધાપૂર્વક આ ગ્રંથને અભ્યાસ કરશે તે મારી ખાત્રી છે કે તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #463

મુંબઈ
યુગના ઇતિહાસના કિલષ્ટ અને શંકાસ્પદ પ્રશ્ન ઉપર ઘણું નવું અજવાળું પડશે. અને આપણે વિદ્યાર્થીઓને કે આડે રસ્તે દોરતા હતા તેનું સહજ ભાન થશે. કેળવણીખાતાં તેમજ પુસ્તકાલય વિગેરેના અધિકારીઓ આ પ્રયાસ તરફ સહાનુભૂતિ દર્શાવશે એવી આશા છે. પ્રીન્સ ઓફ વેલસ મ્યુઝીઅમ આચાર્ય ગિરિજાશંકર વલ્લભજી એમ. એ.
કયુરેટર, આર્કોલોજીકલ સેલન
(૧૪)
(ઇગ્રેજી ઉપરથી અનુવાદ) 3. શાહના પ્રાચીન ભારતવર્ષ નામના જંગી પુસ્તકની સંક્ષિપ્ત નેંધ હું રસપૂર્વક વાંચી ગયો છું. અને મને ખાત્રી થાય છે કે, તે ગ્રંથ અતીવ ઉપગી અને રસદાયી નીવડશે. તેમણે ઘણા નવા મુદ્દા ચર્ચા છે અને તે સાથે ભલે આપણે સર્વથા સંમત ન પણ થઈએ, છતાં કર્તાને જબ્બર ખંત અને બહેળા વાંચનને પુરાવે તો આપણને મળે છે જ. મને સંપૂર્ણ ખાત્રી છે કે પ્રાચ્ય વિદ્યાના અભ્યાસીઓ તેને સર્વશ્રેષ્ઠ સત્કાર કરશે. મુંબઈ
એચ. ડી. વેલીન્કાર એમ. એ. વિલસન કૉલેજ
મુંબઈ યુનીવરસીટીમાં જૈન સાહિત્યના પરીક્ષક
(અંગ્રેજી ઉપરથી અનુવાદ) જૈન સાહિત્યના પ્રમાણિક ગ્રંથમાંથી હકીકતની સંભાળ પૂર્વક જે ગષણ તેમણે કરી છે, તેમાં જ આ પુસ્તકની ખરી ખૂબી ભરેલી છે. પ્રાચીન ઇતિહાસમાંથી તો ચાળી કાઢવામાં તેમણે અત્યંત પરિશ્રમ ઉઠાવ્યો દેખાય છે. અને વર્તમાન સન્માનીત મંતવ્યથી તેમનાં અનુમાને જે કે લગભગ ઉલટી જ દીશામાં છે, છતાં કબૂલ કરવું પડે છે કે, તેમના નિર્ણયોથી રસભરી ચર્ચા અને વિવાદ ઉભા થશે અને તેમાંથી કંઈ અનેરા લાભ પ્રાપ્ત થશે.
બી. ભટ્ટાચાર્ય વડોદરા
એમ. એ. પી. એચ. ડી. ડીરેકટર, ઓરીએન્ટલ ઈન્સ્ટીટયુટ
હિંદની કેઈએ ભાષામાં તે શું પણ અંગ્રેજીમાં પણ જેની તોલ આવે એવાં ગણતર પુસ્તક જ હશે; એ બધી વસ્તુઓ ખ્યાલમાં લેતાં, અને ઇતિહાસના અભ્યાસીઓ માટે જે સાધનસંગ્રહ આમાં મૂકાયેલો છે તે જોતાં ડે. ત્રિભુવનદાસની શ્રમશીલતા, ઈતિહાસ સંશોધનના ક્ષેત્રમાં કદર કરવા જેવી છે. આ ગ્રંથમાંના સંશોધન અને વિધાન એક યા બીજી રીતે માર્ગદર્શક, દિશાદર્શક કે પ્રકાશ પહોંચાડનારાં થઈ પડશે એમ માનવું વધારે પડતું નથી. અમદાવાદ
પ્રજાબંધુ (સાપ્તાહિક)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #464

[૬]
(૧૭) . શ્રી ત્રિભોવનદાસ લહેરચંદે હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ ગુજરાતીમાં લખે છે, જે હું અથથી ઇતિ સુધી વાંચી ગયો છું. ત્રિભુવનદાસ ભાઈએ આ ઇતિહાસ જૈન, બૌદ્ધ અને હિંદુ સાહિત્ય ઉપર રચે છે. ને તેમણે તે સાહિત્ય ઉપરાંત સિક્કાઓ, ગુફાઓ વિગેરેના શિલાલેખે ઈત્યાદિ બહુ વિગતવાર જોયા છે. ઈતિહાસકારોએ અત્યાર સુધી જૈન સાહિત્યની અને જેન સામગ્રીની અવગણના કરી હતી તે ત્રિભુવનદાસભાઈએ કરી નથી, તેથી તેમના લખાણમાં સમગ્રતાને ગુણ આવી જાય છે. અને અત્યાર સુધી નહીં જાણવામાં આવેલું સાહિત્ય એમની કૃતિમાં જોવામાં આવે છે. તેમને પ્રયાસ જૈન સમાજે તે ખાસ વધાવી લેવા જોઈએ, કારણ તેમનું સાહિત્ય તો તેમણે પૂરેપૂરું આ કૃતિમાં ઉપયોગમાં લીધું છે.
કામદાર કેશવલાલ હિંમતરામ એમ. એ. વડોદરા
- ઈતિહાસના પ્રોફેસર, વડોદરા કેલેજ ઈતિહાસના એકઝામીનર, મુંબઈ યુનીવરસીટી
(૧૮)
એન્સાઈકલોપીડીઆ જેનીક જે ગ્રંથ લખવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે તે જાણું આનંદ થાય છે અને તેમાંથી થોડોક ભાગ જુદે કાઢી ભારતવર્ષને પ્રાચીન ઈતિહાસ એ નામનું પુસ્તક જલ્દીથી બહાર પાડવા માંગે છે તથા તેની શરૂઆતના ભાગના ફાર્મ મને જોવા તમે મોકલ્યાં છે તે માટે આપને ઉપકાર માનું છું. જૈન સાહિત્યને વળગી રહી તે ઉપરથી ઉપસ્થિત થતાં ઈતિહાસનાં તો બરાબર ગોઠવી એક કાળને ઇતિહાસ લખવાની તમારી તૈયારી સ્તુત્ય છે. એવું બને પણ ખરું કે બ્રાહ્મણ સાહિત્ય અને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં જે રીતે વિષય ચર્ચા છે, તેથી જેમ થોડો થોડો ફેર પડે છે તેમ તેમના અને જૈન સાહિત્યના ગ્રંથોમાં ફેર પડે છે એમાં કંઈ અસ્વભાવિક નથી. બધા વિષયોને મેળવી લેતાં એમાંથી કંઈક પણ તાત્પર્ય સારું નીકળશે અને આપના એ પ્રયાસને હું ખરેખર સ્તુત્ય ગણું છું.
વિશ્વનાથ પ્રભુરામ, બાર એટ-લે મુંબઈ
ભાંડારકર ઓરીએન્ટલ રીસર્ચ ઈન્સ્ટીટયુટના કાર્યવાહક ઓલ ઈન્ડીઆ ઓરીએન્ટલ સ્ટેડીંગ કમીટીના સભ્ય
(૧૯) ગુજરાતી ભાષામાં ઈતિહાસના વિષય પર અને તેય સંશાધન તરીકે લખાયેલાં પુસ્તકે આંગળીને વેઢે ગણાય એટલાં જ છે. તેમાં ડૉ. ત્રિભુવનદાસભાઈના આ બૃહદ્ ગ્રંથથી ગૌરવભર્યો ઉમેરે થાય છે. એટલું જ નહીં પણ એ ક્ષેત્રમાં એને નંબર પ્રથમ ગણાય તો નવાઈ નહીં. અભ્યાસપૂર્ણ આવી ઉપગી કૃતિ, સતત પરિશ્રમ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #465

[1
પૂર્વક તૈયાર કર્યાં બદલ ડૅા. ત્રિભુવનદાસને અભિન'દીએ છીએ. અને ઈચ્છીએ છીએ કે, ગુજરાત, આ ગુજરાતી પ્રકાશનના ઉમળકાભેર ઉઠાવ કરી લેખકને તેમ કરવાનું પ્રાત્સાહન આપશે. અધ્યયન વિભાગની શેાભારૂપ આ ઉપયાગી કૃતિને ગુજરાત તથા બૃહદ્ ગુજરાતનાં એકે એક સાધનસંપન્ન પુસ્તકાલયની અભરાઈ પર સ્થાન મળે જ મળે, પ્રાચીન ઇતિહાસના શેખીનેા તથા અભ્યાસીએ આ ગ્રંથ એકવાર નજર તળે કાઢી જવાને તે ન જ ચૂકે.
વડાદરા
પુસ્તકાલય (માસિક)
(૨૦)
પ્રાચીન ભારત વર્ષ (ભાગ મીને) લેખક ડા. શ્રી. લ. શાહ, ગેાયાગેટ રોડ વડેદરા, પ્રકાશકઃ શશિકાન્ત એન્ડ કુા. રાવપુરા, ટાવર સામે લડાદરા, પાકું પૂંઠું· સચિત્ર કિંમત રૂ. ૭-૮-૦
(૨૧)
આખું પુસ્તક હિંદના પ્રાચીન ઇતિહાસ ઉપર તદ્દન નવાજ પ્રકાશ પાડે છે. જ્યાં જ્યાં લેખક પોતે પુરાગામી લેખકેાના મતથી વિરૂદ્ધ જાય છે ત્યાં ત્યાં બધે તે મજબૂત પુરાવા આપે છે. આખું પુસ્તક વાંચવા જેવું છે અને અભ્યાસીએએ મનન કરવા ચેાગ્ય છે. ભાષા સરળ અને વિષયની વસ્તુની ગહનતાને એકદમ સ્પષ્ટ કરે તેવી છે. લેખક ધંધે ડૅાકટર હેાઇ, પુરાતત્ત્વના વિષયને આટલેા બધા પરિચય ધરાવે છે તે ખરેખર ધન્યવાદને પાત્ર તથા શાભાસ્પદ છે. તેમની કૃતિ દરેક વાંચનાલયમાં જવી જોઇએ. વડાદરા ‘સાહિત્યકાર” (સરદ અંક)
(૨૨) (ઈંગ્રેજીના અનુવાદ)
પ્રાચીન ભારતવર્ષ ભાગ બીજો: કર્તા ડા. ત્રિભુવનદાસ લ. શાહ, વડેાદરાઃ પ્રકાશક શશિકાન્ત એન્ડ કુા, રાવપુરા રોડ, વાદરા; પૃષ્ઠો. ૪૧૨+૧૧+૧૫+૧૬+૮ : કલાથ માઉન્ડ રૂા. ૭-૮-૦
આ નામાંકિત–નામાંકિત એટલા માટે કે વૈદક વિદ્યાના પુરૂષ ભારતના પ્રાચીન ઇતિહાસમાં ઉંડા ઉતરતા દેખાય છે-ગ્રંથના પહેલા ભાગના પરિચય કયારના અપાઈ ગયા છે. રસમય પૃષ્ઠાવાળા આ અનુપમ પુસ્તકમાં સિક્કાઓનું-પ્રાચીન સિક્કાનું, એટલે કે પ્રાચીન ભારતમાં તે વખતે વપરાતા સિકકાનું-વર્ણન આપેલું છે. તે ઉપરાંત માર્ચવશના રાજઅમલનું તેમજ પરદેશીઓએ-યવનાએ ગુજારેલ જુલ્મનું મ્યાન એક વૈજ્ઞાનિકની પેઠે ચેાકસાઈથી આપ્યું છે, સાથે જોડેલા અનુક્રમેા-સૂચી અતિ ઉપયોગી છે. કેમકે પુસ્તકની અંદરના વિધવિધ વિષયા શેાધી કાઢવાને તે ચાવીરૂપ થઈ પડે છે. માડન રીવ્યુ ( માસિક પત્ર)
કલકત્તા તા. ૭-૯-૧૯૩૬

Page #466

ke !
માય વંશના પ્રથમ ચાર શા ચંદ્રગુપ્ત, બિંદુસાર, અશાક અને પ્રિયાશિનનાં જીવન-ચરિત્રા આ પુસ્તકમાં આલેખાયાં છે. પ્રાચીન શિલાલેખા, સિક્કાઓ અને પ્રમાણભૂત ઇતિહાસવેત્તાના આધાર આપી લેખકે પ્રાચીન ઇતિહાસનું તદ્ન નવીજ દૃષ્ટિબિન્દુ રજુ કર્યું છે. દાખલા તરીકે અશેક અને પ્રિયદર્શિન બન્ને એક નહિ પણ જુદી વ્યક્તિએ હતી. અશેકના શિલાલેખા આદ્ધ ધર્મના નહિ પણ જૈન ધર્મના હતા. મા વંશના આ ચારેય રાજાઓનાં જીવન ઉપર લેખકે નવીન પ્રકાશ કયા છે. ચંદ્રગુપ્ત (સેફૂંકાટસ)તથા પ', ચાણુકય ઉર્ફે કૈટલ્ય વિશેની હકીકત પણ જુદીજ રીતે આલેખાઇ છે, એ વખતે જૈનધમ કેટલા વિશ્વવ્યાપી હતા તે પ્રમાણભૂત આધારાથી લેખકે સાબિતકર્યું છે. લેખકે આ ઇતિહાસ એટલેા તે ઉથલાવી નાંખ્યા છે કે વાચકને આશ્ચય'માં ગરકાવ કરી દે છે. માહિતી રસપૂર્ણ છે. લેખકે રજુ કરેલી હકીકત વિશે કદાચ મતભેદ પડે તે પણ આ પુસ્તકની ઉપયેગીતા વિષે તે એ મત છે જ નહિ. જુદાં જુદાં ચિત્રો, તેના પરિચય સાથે આપવામાં આવ્યાં છે. પ્રાચીન યુગના સિક્કાઓનાં ચિત્રપટ તથા તેના વિષે આપવામાં આવેલી માહીતિનું પ્રકરણું ઘણું મહત્ત્વનું છે.
ગુજરાતી ભાષામાં આવું સુંદર ઉપચેાગી પુસ્તક તૈયાર કરવા માટે લેખકને ધન્યવાદ ઘટે છે.
વડાદરા
નવગુજરાત ( સાપ્તાહિક)
(૨૩)
આ પુસ્તકનું ખરેખરૂં આકષ ણુ પ્રાચીન મા વંશના સિક્કા ચિત્રોનું છે. આ ચિત્રાની એક`દર સંખ્યા ૯૫ ની છે. એ સિક્કા કેવા પ્રકારના છે, તેની ઉત્પતિ કેવી રીતે થઈ, તે ઉપર આવેલાં ચિન્હા ધાર્મિક કે રાજદ્વારી છે, ચિન્હા કાતરવાના હેતુ શું છે, વગેરે માહિતી આપવામાં આવી છે, અને તે વાંચ્યા બાદ કહેવાની જરૂર છે કે સિક્કાઓ વિશેની આવી માહિતી એકજ પુસ્તકમાં બહુ ચેાડે ઠેકાણે મળી શકશે....પુસ્તકની ભાષા, સાદી અને સરળ હાવાથી, સામાન્ય અભ્યાસી પણ તે સમજી શકે એવું છે અને તેમાં આવેલી ઐતિહાસિક ઘટનાએ એવી તે રસિક છે કે તે કોઈ કહાણી . –કિસ્સાને ભુલાવે તેવે આનંદ આપે છે........માદ્ધ ધમ ભારતવર્ષીમાં કેમ ટકી ન શકચે, તેનાં કારણેા સબંધમાં લંબાણુથી વિવેચન કરે છે અને ભારાભાર પુરાવા આપે છે....આ પુસ્તકમાં જે ખાસ મહત્ત્વની ખાખત લેખક મહાશયે અસાધારણ લખાઈથી ચર્ચી છે તે અશાક અને પ્રિયદર્શિન મહારાજા સાથે સંબંધ ધરાવે છે.આ ખામત બહુ લખાણુથી ચર્ચા કરીને અને સંખ્યાબંધ પુરાવા આપીને એવા નિર્દેશ કરવામાં માન્ચે છે કે પ્રિયદર્શિન અને અશેાક ખન્ને જુદીજ વ્યક્તિ હતી. ઉપલા શિલાલેખા અશાર્ક નહિ પણ પ્રિયદર્શિને કોતરાવ્યા હતા, કેમકે તે પાતે જૈન ધર્મના હતા અને તેથી તેણે જૈનધર્મના મૂળ તત્ત્વરૂપ એ આજ્ઞાએ કાતરાવી તેને ફેલાવા કર્યાં હતા. મહારાજા પ્રિયદર્શિનનું જે ચરિત્ર આ પુસ્તકમાં રજુ થયું છે તે ચિત્ર તદ્ન નવીનજ છે.

Page #467

અને છે માટે અનેક પુરાવાઓ આ પુસ્તકમાં મોજૂદ છે. પ્રાચીન ઇતિહાસ-અભ્યાસીઓએ આ પ્રકરણે ખાસ વાંચવા જેવાં છે સેંડ્રેકેટસ ચંદ્રગુપ્ત નહિ પણ તેને પત્ર અશોકવર્ધન હતું એ માટે લેખક મહાશયે જે અસલ લખાણને આધારે સેકેટસને ચંદ્રગુપ્ત તરીકે ઠરાવવામાં આવ્યો છે તે અસલ લખાણ રજુ કર્યું છે અને તેને જ આધાર લઈ , સૅકેટસ અશોકવર્ધન હતો એમ શબ્દોના અર્થ કરી અને બીજા પુરાવા આપી સાબિત કર્યું છે..ચંદ્રગુપ્તના રાજપુરોહિત ચાણક્ય અથવા કટિલ્યને જન્મકાળથી ન જ ઈતિહાસ પુરાવા સાથે રજુ કરી તેના જન્મ-મરણનાં સ્થાન તેમજ જીવન ઉપર અને પ્રકાશ અિતિહાસિક પુરાવા રજુ કરી પાડવામાં આવ્યો છે. આ પુસ્તક વાચતાં એક બાબત ખાસ તરી આવે છે તે એ કે પ્રાચીન ભારતવર્ષના રાજ્યકર્તાઓ “ધર્મના સિદ્ધાન્તો ઉપર ખાસ ધ્યાન આપતા હતા અને વારંવાર વૈદિક અને જૈન દર્શન વચ્ચે ઘર્ષણ થતું હતું. આવા એક સંશોધક અને નો પ્રકાશ પાડનાર પુસ્તક પ્રગટ કરવા માટે તેના લેખક ડો. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહને મુબારકબાદી ઘટે છે. તા. ૩૦-પ-૩૬
મુંબઈ સમાચાર | (૨૪). લેખકે પુસ્તક તૈયાર કરવામાં લીધેલ શ્રમ અને નવાં વિધાન બાંધવા માટેની તેમની પર્યષક વૃત્તિ આ પુસ્તકમાં પણ પાને પાને જણાઈ આવે છે અને અમને લાગે છે કે પ્રાચીન ભારતને ઈતિહાસ બને તેટલા સુસંબંધ તેમજ વિસ્તૃત સ્વરૂપમાં, અંગ્રેજીમાં પણ એકસફર્ડ અને કેમ્બ્રીજ યુનિવર્સિટી તરફથી અનેક ગ્રંથોમાં બહાર પડેલા હિંદના ઈતિહાસ અને બીજા કેટલાક ગણતર ગ્રંથે બાદ કરીએ તે, આટલાં સાધન અને પ્રમશીલતા પૂર્વક અભ્યાસ કરીને લખાયેલાં પુસ્તકરૂપે ભાગ્યે જ જોવામાં આવશે. પ્રાચીન ભારતવર્ષના લેખકે બને ત્યાં સુધી છેલ્લામાં છેલ્લી માહિતીઓને ઉપયોગ કર્યો છે એ જણાઈ આવે છે અને તેમની એ ચીવટ ગુજરાતમાં તો શોધખોળના ક્ષેત્રમાં કામ કરતા ઘણુાકે ધડો લેવા જેવી છે. આ પુસ્તક દ્વારા ખાસ કરીને જન ઈતિહાસને ઉદ્ધાર થઈ રહ્યો છે. એમાં તે શક નથી. જૈન સાધનો ઉપયોગ પણ વિશેષ પ્રમાણમાં થએલે છે પરંતુ જૈન ઇતિહાસ સાથે સર્વ સામાન્ય ઇતિહાસને પણ પૂરતું મહત્તવ અપાશે તે તેને ઐતિહાસિક દષ્ટિએ લખાયેલા પુસ્તક તરીકનું મહત્તવ મળશે. તા. ૨૪-૬-૩૭
પ્રજાબંધુ (૨૫) સિક્કાને લગતી સચિત્ર માહિતી અને તે પરથી લેખકે તારવેલાં અનુમાને એ આ ભાગની વિશેષતા છે. તેમજ જૈનધર્મને બાદ્ધધર્મને અનુગામી બલકે તેના એક ફાંટારૂપ લેખવામાં આવે છે તે યથાર્થ નથી પણ એથી ઉલટું જ છે, ગ્રીક ઈતિહાસમાં વર્ણવાયલે ને પ્રચલિત ઈતિહાસમાં ચંદ્રગુપ્ત તરીકે મનાય સેકેટસ' એ ચંદ્રગુપ્ત નહિ પણ તેને પિત્ર અશકવર્ધન છે, ચાણક્ય અથવા કટિલ્યના નામથી ઓળખાતી અદ્દભૂત વ્યક્તિ
૫૪

Page #468

[ ૧૦ ]
વિષેની પ્રચલિત માન્યતા ભૂલ ભરેલી છે અને એ મહાપુરૂષ બ્રાહ્મણધર્મી નહિ પણ જૈનધર્મી હતા; અશેાક અને પ્રિયદર્શિન એકજ વ્યક્તિ નહિ પણ ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિ હતી અને માદ્ધધર્મી અશાકને નામે ચઢેલી શિલાલેખાને સ્તંભલેખાની પ્રીતિના માલીક જૈનધર્મી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિન છે. આવીને આવી અનેક પ્રચલિત ઐતિહાસિક માન્યતાઓને જડમૂળમાંથી ઉથલાવી નાંખનારી કંઈ કંઈ નવીન ખાખતા અને કુતુહલ ઉપજાવનારાં અનુમાન લેખકે આ ગ્રંથમાં દાખલા દલીલ અને પ્રમાણા સહિત રજી કયા છે. તે હિંદુના પ્રાચીન ઈતિહાસ પર અવનવા પ્રકાશ પાડવામાં અને એ વિષયના સંશેાધનકારાને અણુઉકેલાયલા વિવિધ ઐતિહાસિક કાયડા ઉકેલવામાં ઘેાડેઘણે અંશે પણ સહાયભૂત થશે એમાં તે જરાય શકે નહિ.
જુલાઈ ૧૯૩૬
પુસ્તકાલય (માસિક)
(૨૬)
ગ્રંથની શરૂઆતથી ઈ. સ. પૂર્વેના ૯૦૦થી શૃંખલાખદ્ધ-કડીબદ્ધ ઈતિહાસની રચના એ આ ગ્રંથની વિશિષ્ટતા છે. લેખકેા પેાતાની માન્યતા અને નિર્ણય માટે સપ્રમાણ હકીકતા, શિલાલેખો, કથના વિગેરે ટાંકી બતાવેલાં છે. પ્રાચીન શેાધખોળની દૃષ્ટિએ આ ગ્રંથ મહત્ત્વના છે—-આ ગ્રંથમાંના ઘણા મુદ્દાઓ હજુ ચર્ચાસ્પદ છે અને જાહેરમાં ચર્ચાઈ રહ્યા છે. છતાંયે પ્રાચીન શેાધખોળ માટેના લેખકના અનુભવ અને પ્રયાસ પ્રશંસાને પાત્ર છે. મુંબઈ તા. ૧-૨-૩૬
જૈન પ્રકાશ
( ૨૭ ) અભ્યાસ કરી મુંબઈ યુનિવર્સિટિની એલ. એમ. પરંતુ તેમના મનનું વલણ જૈન પ્રાચીન સાહિત્ય, અને સંશેાધન પ્રતિ વિશેષ ચાટયું રહે છે અને એટલુંજ નહિ પણ વિદ્વંદ્વર્ગમાં પ્રાચીન હિંદુસ્તાનના સ્થાપિત થઈ ચૂકયાં છે; તે ભૂલભરેલાં છે એ સાહિત્યના આધારે બતાવવાને
ડા. ત્રિભુવનદાસે જો કે વૈદકના એન્ડ એસ. ની પદવી મેળવેલી છે, ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિના અભ્યાસ તે વિષયમાં તેઓ ઊંડા ઉતરેલા છે, ઇતિહાસ વિષે જે કેટલાંક અનુમાન એમણે પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં, જૈન ઇતિહાસ અને પ્રયાસ કરેલા છે.
ડા. ત્રિભુવનદાસનાં અનુમાન સાચાં પડે તે આપણે જુના ઇતિહાસ ઘણે સ્થળે સુધારવા પડે. તેથી જ પ્રાચીન હિન્દના ઇતિહાસના અભ્યાસીઓને અમે સદરહું પુસ્તક ધ્યાનપૂર્વક તપાસી જવા વિનંતિ કરીએ છીએ. એવી આશાથી કે તેઓ ડા. ત્રિભુવનદાસના પ્રમાણેા ખારીકાઇથી તપાસે અને તેમાં રહેલી ખામીઓ, દાષા વિગેરે આધારપૂર્વક બતાવે.
બુદ્ધિપ્રકાશ

Page #469

[૧૧] ૉ. ત્રિભુવનદાસના ગ્રંથમાં ઈ. સ. પૂર્વ ૯૦૦ થી ઈ. સ. પછી ૧૦૦-સુધીના એક હજાર વર્ષને જૈન દષ્ટિએ વિચારાયેલે પ્રાચીન ભારતવર્ષને ઈતિહાસ આલેખાયેલો છે. જેને માટે ઘણું અભિમાન લેવા જે આ ગ્રંથ છે.
લેખકના મત પ્રમાણે જે શિલાલેખો દ્ધિધર્મી મહારાજા અશોકના ચોકકસ રીતે મનાય છે, અને તેમાં અપાયેલે ઉપદેશ બાદ્ધધને છે એમ જે અત્યાર સુધી મનાતું આવ્યું છે, તે ખડકલેખો વગેરે અશોક મહારાજાના નથી, પણ એના પછી ગાદીએ બેસનાર તેને પિત્ર જૈન મહારાજા પ્રિયદશિન ઉફે સંપ્રતિના છે, એમ તેમણે સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે.
ચંદ્રગુપ્ત, અશોક, કુણાલ, પ્રિયદર્શી અને તેની રાણીઓ નકકી કરવા માટે તેમણે પ્રાચીન સિકકાઓને પણ અભ્યાસ કર્યો છે, અને તેનાં બે મોટાં પ્રકરણો, સિક્કાઓનાં ચિત્રો સાથે આપ્યાં છે. આ સિક્કાઓને અભ્યાસપૂર્ણ લેખ ગુજરાતી ભાષામાં પહેલવહેલે છે.
ખરેખર એક ગુજરાતી વિદ્વાનને હાથે લખાયેલે સાધાર ઐતિહાસિક શેધખોળને આ એક અદ્દભૂત ગ્રંથ છે અને રીસર્ચ કરનારા વિદ્વાનેને મુંઝવણમાં નાખનારે છે.
ડો. શાહે એક વરસમાં બે મોટા ગ્રંથો બહાર પાડયા છે, અને તેટલી જ ઝડપથી બાકીના બહાર પાડશે એવી આશા છે. આ ગ્રંથ ગુજરાતની દરેક લાયબ્રેરીએ રાખવા જે છે. આના સારરૂપ જે એક અંગ્રેજી ગ્રંથ તૈયાર કરાવાય છે તેની ચર્ચા આખા ભરતખંડમાં થવા પામે.
આ આખો ગ્રંથ વાંચતાં અને આંખ ચોળતાં આપણને ચમત્કાર, જાદુ, ઇંદ્રજાળ માયાને વિસ્તાર જેવું જ લાગે છે, અને પ્રશ્ન થાય છે કે શું અત્યાર સુધીમાં બધા જ દેશી વિદેશી વિદ્વાને ખોટે માર્ગેજ ચઢી ગયા અને પ્રાચીન ઇતિહાસ ખોટેજ ચીતરી ગયા?
અમે તે અમારા મત પ્રમાણે કિંચિત દિર્શન કરાવ્યું છે. વિશેષ તે બદ્ધ મતના અનુયાયીઓ અને ઈતર વિદ્વાન જ કરી શકે. તા. ૨૭-૯-૩૬
“ગુજરાતી” (સાપ્તાહિક)
મુંબઈ અને ૪-૧૦-૩૬
વિદ્વતા પૂર્ણ ગ્રંથ છે. અને તેમાં દર્શાવેલી હકીકત માટે સિકકાના, શિલાલેખના તથા જાણીતા ગ્રંથકારોના મંતવ્યના આધારે ટાંકી બતાવ્યા છે. અલબત્ત આ ગ્રંથ બહાર પડવાથી પુષ્કળ વાદવિવાદ ઉભું થાય છે, છતાંયે આ પુસ્તકને એક સ્મારક ગ્રંથ કહી શકાશે.
આ પુસ્તકમાં મોર્યવંશની પડતીનું, શુંગવંશનું તથા તે પછી આવતા વંશની હકીકતનું વર્ણન કરાયતું છે. બેકટ્રીઅન્સથી માંડીને ઠેઠ ઈન્ડસિથિઅન્સ સુધીના હિંદ ઉપર ચડાઈ લાવનારા પરદેશી આક્રમણકારોનું વૃત્તાંત પણ તેમાં આપવામાં આવ્યું છે. મુંબઇ, ૧૯-૯-૩૭.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #470

(૧૨]
પ્રાચીન ભારતવર્ષ : ભાગ ત્રીજે. લેખક–ડં. ત્રિભુવનદાસ લ. શાહ. પ્રકાશક. શશિકાન્ત એન્ડ કું. રાવપુરા ટાવર સામે વડોદરા, પાકું પૂંઠું. પૃષ્ઠ. ૩૦+૪૦૬++૪૩ મુલ્ય રૂ. ૬-૮-૦
પ્રાચીન ભારતવર્ષ વિસ્તૃત ઈતિહાસ. પાંચ વિભાગમાં પ્રગટ કરવાની હૈ.ત્રિભુવનદાસની યોજના અનુસાર આ ત્રીજે ગ્રંથ છે. પહેલા બે ગ્રંથનાં અવલોકન અમે આપી ગયા છીએ, એટલે ગ્રંથની લેખન પદ્ધતિ વિષે વિશેષ કહેવાનું રહેતું નથી.
- આ ત્રીજા ગ્રંથને આરંભ મોર્ય સામ્રાજ્યની પડતીના વર્ણનથી થાય છે. ત્યારબાદ લેખકે મૌર્યવંશની પછી સત્તા પર આવનાર શુંગવંશની કારકિર્દી વર્ણવી છે. આ પછી પરદેશી હુમલાઓની વિગતે શરૂ થાય છે. બેકટ્રીઅન, ક્ષત્રપ, પાર્ટી અને અને સાથીયનોની સવારીઓનું અને તેમનાં રાજ્યનું વર્ણન પુસ્તકના ઉત્તરાર્ધમાં આવે છે. છેવટે શક, આભિર, ત્રિકુટકનાં સંબંધ વિષે તથા ઓશવાળ, પોરવાડ, શ્રીમાળી અને ગુજરાની ઉત્પત્તિ વિશે કેટલીક અગત્યની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. ગ્રંથના અંતે આપેલાં વંશવૃક્ષ, સાલવારી અને વિષયસૂચી અભ્યાસીને ઉપયોગી થઈ પડે તેમ છે. નકશાઓ અને બીજાં ઐતિહાસિક ચિત્રો પણ સંખ્યાબંધ અપાયાં છે.
આ ગ્રંથ સામે આચાર્ય વિજયેન્દ્રસૂરીએ કરેલી ટીકાઓને સંક્ષેપમાં જવાબ આરંભમાં લેખકે આપે છે. આ યોજના અનુસાર બીજા ગ્રંથે પણ ટુક મુદતમાં બહાર પડનાર છે. ગુજરાતીના ઐતિહાસિક સાહિત્ય મંડળમાં તે અગત્યને ઉમેરે કરશે. તા. ૩-૪-૩૮
પ્રજાબંધુ
પ્રાચીન ભારતવર્ષ ભાગ ત્રીજો–લેખકઃ રા. ઉં. ત્રિભુવનદાસ લ. શાહ. પ્રકાશક.
મેશર્સ શશિકાન્ત એન્ડ કું. રાવપુરા ટાવર સામે, વડોદરા. છુટક કીંમત. રૂ. દા. પણ પાંચે ભાગને આ સેટ ખરીદનારને રૂા. ૨૧) માં. હિંદનો ઇતિહાસ જેટલે જૈનેએ અને બુદ્ધોએ સાચવ્યું છે તેટલો વૈદિકોએ સાચવ્યો નથી. લેખક ડો. ત્રિભુવનદાસે પ્રાચીન ભારતવર્ષનું અવલોકન એક કેઈ નવીન દ્રષ્ટિએ જ કરવા માંડયું છે, એટલે તેમાં સ્થાપિત વાતેથી વિરોધ તે આવવાને જ. તેમનું દષ્ટિબિન્દુ કેટલું સાચું છે તે વિદ્વાન ઇતિહાસવિદોએજ મળીને નકકી કરવાનું રહ્યું. ડે, ત્રિભુવનદાસનું દૃષ્ટિબિંદુ છું છે તેને સંપૂર્ણ ખ્યાલ તો તેના પાંચ ભાગ બહાર પડે અને તે વિષે વિદ્વાનોમાં ચર્ચા થાય ત્યારે સમજાશે. ડૉ. સાહેબના પ્રગટ થયેલા ભાગો પર વિદ્વાને તરફથી કેટલીક થર્ચાઓ થઈ છે, પણ ડૉ. સાહેબને તેમના વિચાર પ્રગટ કરતા અટકાવવા ન જોઈએ. જે ભાગે પ્રગટ થયા છે તેમાં જૈન ધર્મ અને તેને પાળનારાઓને વિજય ગવાય

Page #471

[ ૧૩ j છે. ડૉ. સાહેબની જૈનધર્મ, તત્ત્વ વિગેરેની ભાવના વિચારા, પ્રચલિત ભાવના વિચારેાથી જુદા લાગે છે. તેમ તેમને આખા ઈ. સ. પૂ. ૯૦૦થી ૧૦૦ સુધીના ૧૦૦૦ વા હિન્દના ઇતિહાસ જૈનમય જ જણાય છે; તેમની જીનતત્ત્વની વ્યાખ્યા વિશાળ છે. આથી કેટલાક મતભેદ થાય એ સ્વાભાવિક છે, પણ હાલના તબ્બકે લેખકના વિચારને વેગ અટકાવ્યે અટકે તેમ નથી અને અટકાવવા તેપણુ ચેગ્ય નથી.
આ ત્રિજા ભાગમાં માર્યવ’શની પડતી તેનાં કારણેા સાથે સમજાવાઈ છે. શુંગવંશના ઇતિહાસમાં તે વશના રાજાએ જૈન વિરાધી હતા અને તેમણે જૈના, ખાદ્ધો વિગેરેની કતલ ચલાવી તે ચેાગસુત્રકાર અને વ્યાકરણ મહાભાષ્યકાર પતંજલી વિ. વૈદિકધર્મીઓની દોરવણી ને આભારી છે તેમ જણાવ્યું છે અને રાજા અગ્નિમિત્રને દુષ્ટ કલ્કીના અવતાર જણાવ્યેા છે. તે પછી ક્ષહરાટ, ચેાન, પાર્થિયન, શિથિયન અને પર્લ્ડવ એમ પાંચે પ્રજાની ઉત્પત્તિ, વિકાસ, તેમના પ્રસિદ્ધ રાજાઓનાં વૃત્તાંત અને અસર તથા પડતી વિગેરે વર્ણવ્યાં છે. આ ઈતિહાસ સ્મિથ સાહેબના ઇતિહાસ સાથે મેળવી અભ્યાસકાએ વાંચવા જેવા છે. મથુરા, તક્ષશીલા વગેરે શહેરાના ઇતિહાસ પણ જાણવા જેવા છે. આમાં ઘણી નવી જૂની ખાખતા તથા મતભેદો દર્શાવ્યા છે. એકદરે તેમના પ્રયાસ ઉત્તેજનને પાત્ર છે અને અભ્યાસકેાને ઘણી જાણવા વિચારવા, મતભેદ દર્શાવવા જેવી સામગ્રી એકઠી કરાયેલી છે.
ડા. શાહુ ટીકાઓથી ન ડરતાં તેમના પ્રયાસ અપૂર્ણ ન મુકે એમ આપણે ઇચ્છીશું. તા. ૫-૨-૩૮ ગુજરાતી
(૫)
લેખક- ડૉ. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ, એલ.એસ એન્ડ, એસ : પ્રકાશક શશિકાન્ત એન્ડ કુ. વડાદરા, પાનાં ૩૮+૪૧૪+૧૬+૮. કિંમત રૂા. છા ગુજરાતી પ્રકાશનના ઈતિહાસમાં આ પુસ્તકનું સાહસ ખાસ કરીને વિદ્વતા, બહેાળી સામગ્રી ને હાંશ પ્રશંસનીય છે. શ્રમ લીધેા છે, અને પોતે માની લીધેલ મતાન્તરનું સમર્થન વકીલની માફ્ક બહુજ ઉલટથી કર્યું છે.
અને ગણાય તેવું છે. લેખકે બહુ પ્રમાણુમાં જારીવજારી જાણનારા
ગ્રંથના ઉદ્દેશ જૈન સંપ્રદાયના ઈતિહાસના ઉદ્ધાર કરવાનો છે. આ કાય કરવા માટે લેખકને બહુ ઊંડા પાણીમાં ઉતરવું પડયું છે. પરિણામે અત્યાર લગી જે જે હકીકતા બૌદ્ધ સપ્રદાયને લગતી મનાતી આવી છે એ જૈન શાસનને લગતી છે એમ નક્કી કરવા તરફ સારીપેઠે આગ્રહ રાખવામાં આવ્યેા છે. એથી પુસ્તક ઘણુંજ ચર્ચાસ્પદ થઈ પડયું છે. આ ભાગમાં આવી ખાખતા ઉપર ભાર મૂકવામાં આન્યા છે. માયવશના અશેાક સિવાયના મેાટા રાજાએ બદ્ધ નહીં પણ જૈન હતા. ગ્રીક લેાકેાના સેકટસ એ ચંદ્રગુપ્ત નહિ પણ અશાક (ચંડાશેક) છે. પ્રિયદર્શિન એ શેાકનું ઉપનામ ની

Page #472

[ 8 ] પણ સંપ્રતિનું છે. તેથી અશોકના આજ્ઞાથે સંપ્રતિના કરે છે. અને એમાં બિદ્ધ નહિ પણ જેનેના મંતવ્યનું જ સમર્થન કરવામાં આવ્યું છે. ચાણકય ન હતું, મોહેજેડેરની મુદ્રાઓમાં જૈન સંજ્ઞાઓ કતરેલી છે. સિદ્ધશિલા (સૂર્યચંદ્ર)ના નામથી ઓળખાતી જૈન સંજ્ઞા તે કદાચ મુસલમાનોના ચાંદતારાની પૂર્વ પ્રતિ પણ હોય. સાંચીને તૂપ, બૌદ્ધોનું નહિ પણ જેનું પવિત્ર સ્થાન છે.
આમાં સિાથી વિવાદાસ્પદ હકીકત અશકને પ્રિયદર્શિનનાં ભિન્નત્ત્વની છે. આ હકીકત પરત્વે વિદ્યાવલલભ ઇતિહાસ તત્ત્વમહેદધિ આચાર્યશ્રી વિજયેન્દ્રસૂરિજી જેવાએ ડો. શાહના કપિત વિચારેનું નિરસન કર્યું છે તે પણ નિર્ણય કરવાનું કાર્ય પ્રાશ્ય વિશારે સમસ્તનું છે એમ માનવું ઉચિત છે. અમે આમાં સંમતિ કે અસંમતિ દર્શાવીએ એના કરતાં એમ કહેવું ઠીક પડશે કે દઢ થઈ ગયેલા મહત્વના ઇતિહાસને જુઠ્ઠો ઠરાવવા માટે એક જ શમ્સના મતે લખાયેલાં હજાર બે હજાર પાનાં પૂરતાં ન ગણાઈ શકે.
| ગમે તેમ હોય, પણ ડો. શાહના પ્રયાસથી એક વાત દીવા જેવી તરી આવે છે કે જે બધાં, બૌદ્ધોનાં અવશેષ તરીકે મનાય છે એમાં જૈનોનાં અવશેષો સેળભેળ થઈ ગયાં હોય એ સારે સંભવ છે. અમને તે એમ લાગે છે કે જન મતની પ્રાચીનતાના હિસાબે અત્યારે જે કાંઈજનેનું માનમાં આવે છે એ બહુ થોડું છે. બ્રાહ્મણે અને બાદ્ધોની જેમ જૈનોને પણ અખિલ ભારતીય કીતિકાળ હોવું જોઈએ એ વધારે સંભવિત છે. અમે એમ ઈચ્છીએ છીએ કે . શાહના મનોરથ બર આવે. અને એમ થાય તે ભારતવર્ષની કીતિ જરૂર વધારે પ્રજવલિત થાય એમ અમારું માનવું છે. એમ નહિ તે પણ પ્રસ્તુત ગ્રંથથી શરૂ થયેલી ચર્ચા ઝીલી લઈને નવી પ્રાપ્ત થયેલી દિશામાં વિદ્વાને પોતાની શેધાળનું લક્ષ્ય દેરવશે તે પણ ડં. શાહને પ્રયાસ ધન્ય બનશે ને ભારતવર્ષના ઈતિહાસના તૂટેલા મંકડાને એક નવી કડી પ્રાપ્ત થશે.
છાપની ને ભાષાની ઘણી અશુદ્ધિ હોવા છતાં આ પ્રકારને ગ્રંથ સવભાષામાં લખીને ૩. શાહે ગુજરાતીની મોટી સેવા કરી બતાવી છે કે ગુજરાતની વિદ્વતાને જગતમાં ઉચ્ચ સ્થાને સ્થાપી છે. એ માટે અમે એઓ મહાશયને ધન્યવાદ આપીએ છીએ. માર્ચ ૧૯૭૭
ઉમિ
પ્રાચીન ભારત વર્ષ ભાગ ત્રીજે –લેખક છે. ત્રિભુવનદાસ લેહેચંદ શાહ. પ્રકાશક શશિકાન્ત એન્ડ કુ. રાવપુરા, ટાવર રોડ વડેદરા, ૧૯૩૭ઃ કદ ૮ પેજ પાન ૩૦+૪૫૦+૧૦ ચિ સહિત મૂલ્ય ૬-૮-૦,

Page #473

[૧૫] દાક્તરી જ્ઞાન મેળવી પુરાણું વસ્તુશાસ્ત્રને અભ્યાસ કરી જનતા સમક્ષ પ્રાચીન ભારતવર્ષ વિશેનું પિતાનું મંતવ્ય. આટલા શ્રમપૂર્વક ધરવા માટે ડો. ત્રિભુવનદાસને અભિનદન ઘટે. આ વિષય એટલે ગહન છે અને સતત થતી નવીન શોધને લીધે આપણું આર્યાવર્તના પ્રાચીન ઇતિહાસ સંબંધી જ્ઞાનમાં એવા ફેરફારો થયા કરે છે, કે એ બાબતમાં કઈ પણ મત પૂરે હોઈ શકે જ નહિ, “મુંડે, મુંડે મૂર્તિ ભિન્ના,” એ સૂવાનુસાર દરેકને દણિકણ જુદો હોય અને દરેકનું વલણ તેમજ ઉદેશ પણ ભિન્ન હય, એટલે આવા વિષયમાં મતભેદ તો થવાના જ, પરંતુ એમ થતાં જ આખરે સત્ય વસ્તુ તરી આવે છે. લોકો એટલી ઝીણવટથી આવાં પુસ્તક વાંચતા થાય એજ આ પ્રયત્નની સફળતા માટે બસ છે.
પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં ચોથા ખંડના બે પરીર છે તથા પાંચમાના ચાર અને છઠ્ઠાના અગીયાર મળી કુલ ૧૭ પરિચ્છેદેને સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. પ્રથમ ચાર ભાગમાં આખો વિષય સંકેલી લેવાને ઈરાદે હતું અને તેથી દરેક પુસ્તકમાં પૂરેપૂરા બે ખેડે આપવાનો વિચાર હતું પરંતુ ગ્રંથની વિપુલતા જણાતાં એક સરખા પાનાંના પાંચ ભાગમાં આ ગ્રંથ સંપૂર્ણ કરી લેવાનું ઉચિત ધાર્યું છે. મૂલ્યમાં તે પ્રમાણે વધારો જુજ પણ રહેશે જ. ચોથા ખંડના બે પરિચછેદોમાં મોર્યવંશની પડતીનાં કારણે તથા જુદા જુદા સમ્રાટોના સમયમાં મર્યાષ્ટ્ર વિસ્તાર બતાવવામાં આવ્યો છે. પાંચમા ખંડમાં શુંગવંશ સમયે ભારતની સ્થિતિ તથા છઠ્ઠા ખંડમાં પરદેશી હુમલાઓથી માંડી શાહીવંશની સમાપ્તિ સુધી તેમજ ઓશવાળ, શ્રીમાળ, પિરવાડ, તથા ગુર્જરની ઉત્પત્તિ પણ છેવટના પરિછેદમાં આપી છે. દરેક સમયનાં વર્ણનનાં સમર્થક સાધનો જેવા કે સિક્કા, નકશા વિ. સમજુતી સાથે આપેલાં છે. કર્તાએ ખૂબ અભ્યાસપુર્વક આ ગ્રંથ તૈયાર કરેલ હોવાથી અભ્યાસકેને જાણવાનું વિશેષ મળશે અને જુદાં જુદાં દૃષ્ટિબિંદુએથી જુદી જુદી બાબત પર પ્રકાશ પાડી શકશે. આવા અભ્યાસ પૂર્ણ પુસ્તક માટે જેમનાથી બની શકે તેટલી મદદ આપી ઉત્તેજન આપવું જોઈએ. ગુજરાતી ભાષાના એતિહાસિક ધળ વિભાગમાં આ પુસ્તકથી ઘણે સારો ઉમેરો થાય છે. અને તે સાથે ભાષાનું સાહિત્ય ગૌરવ પણ વધે છે. વડોદરા રાજ્યના કસ્બા પુસ્તકાલયે જરૂર આ પુસ્તકના બધા ભાગ ખરીદે અને એ દ્વારા રાજ્યની શિક્ષિત પ્રજાને પ્રાચીન ભારતનું જ્ઞાન પૂરું પાડવામાં યથાશક્તિ મદદ કરે એ ઈચ્છવા ગ્ય છે.
શબ્દકોષ, સમયનારી, તથા વિસ્તૃત અનુક્રમણીકા દ્વારા તથા ચિત્રો, લેખે, નકશા, સિકકા, વગેરેની સમજુતીથી પુસ્તકની યોગ્યતા તેમજ તેનું રહસ્ય સમજવામાં ઘણી સહાય મળે છે. આશા છે કે ગુજરાતી સાહિત્યના રસિયાઓ ઉત્તેજન આપશે જ. તા ૧૮-૬-૩૮
પુસ્તકાલય

Page #474

Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat

Page #475

સિથિઅન્સ અને પવાઝનાં ઉત્પત્તિ, સરણી, વિકાસ તથા તેમના રાજકર્તા એનાં ચરિત્રા રજુ કર્યા છે, તે ઘણીઘણી પ્રકારની નવી જ ભાત પાડી રહ્યાં છે.
ચેાથામાં—ગર્દભીલ વંશના ગંધર્વસેન, શકારી વિક્રમાદિત્ય, વીરવિક્રમ, ધર્માદિત્ય, માધવાદિત્ય, માધવસેન આદિ ૧૧ રાજાઓનાં રિત્રા છે. વિક્રમ, શક, લહરાટ, મહાવીર, માલવ આદિ અનેક સંવતાની સ્થાપનાને લગતી તથા ચકિત કરે તેવી હકીકતા આપી છે.
ચેદિ વંશનું વર્ણન છે તેમાં ક્ષેમરાજ, બુદ્ધરાજ તથા ખારવેલનાં વૃત્તાંતે ઉપરાંત હાથીણુંક્ાના શિલાલેખનેા કરાચેલ ખાટા ઉકેલ તથા ગેરસમજૂતિ દૂર કરેલ છે. વળી પેલી સુવર્ણ પ્રતિમાને લગતી આશ્ચર્યકારક ઘટના વર્ણવી છે.
કુશાન પ્રજાની ઉત્પત્તિના ઇતિહાસ આપી આખા કુશાનવંશની નામાવલિ તથા સમયાવળી તદ્ન નવેસરથી ગેાઠવવી પડી છે. અનેક નવીન તત્ત્વા તેમાંથી બહાર નીકળી પડડ્યાં છે. તે જ પ્રમાણે ચણવંશની તવારીખ દારી બતાવી તેના સંવતની આદિ અદ્યાપિ જે ઇ. સ. ૭૮ મનાય છે તેને ઇ. સ. ૧૦૩ અનેક પુરાવા આપી સાબિત કરી આપી છે.
પાંચમામાં—અ ધ્રવંશના
સે
વરસના સમયની નામાવળી, વંશાવળી તથા ૩૯ રાજાઓનેા અનુક્રમ, સિક્કા તેમજ શિલાલેખના આધારે ગેાઠવ્યાં છે. તથા તે સર્વેનાં જીવનવૃત્તાંત આપ્યાં છે : વળી શતવહન અને શાતકરણી શબ્દના અર્થમાં રહેલ મમાઁ વિસ્તારપૂર્વક ચર્ચ્યા છે. અંતમાં પાંચે પુસ્તકની ‘સમયાવળી’, ‘વિષયાની ચાવી ’ તથા ‘ શું અને કયાં ’–તે સર્વને એકત્રિત કરી ઘણી મહેનતે સુધારી તૈયાર કરી છે.
www.aradvanitrendar comes

Page #476
Shree Sudan mi Gyanblendar Umaira www.umaragyanbhandar.com