Book Title: Syadvada Ratnakar Part 3
Author(s): Vadidevsuri, Motilal Laghaji
Publisher: Motilal Laghaji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009664/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aho ratanAnA graMtha jIrNoddhAra 300 000000 1000000 -: saMyojaka : zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005. mo. 94265 85904 (o.) 079-22132543 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aho zrutajJAnama" graMtha jIrNodhdhAra 93 syAdvAda ratnAkara bhAga-3 : dravya sahAyaka : pa.pU. AgamoddhAraka AnaMdasAgarasUrIzvarajI ma.sA.nA samudAyanA pUjya sAdhvIjI zrI jItendrazrIjI ma.sA.nA ziSyA pUjya sAdhvIjI zrI indriyadamAzrIjI ma.sA.nA ziSyA pUjya sAdhvIjI zrI AtmajayAzrIjI ma.sA., pUjya sAdhvIjI zrI muktiratnAzrIjI ma.sA., pUjya sAdhvIjI zrI virAgaratnAzrIjI ma.sA., pUjya sAdhvIjI zrI bhaktiratnAzrIjI ma.sA. Adi ThANA-4 nI preraNAthI zrI hIrAlAla maNIlAlanA, baMgalAmAM, gIradharanagara, zAhIbAga ArAdhanA karatI zrAvikAonI jJAnakhAtAnI upajamAMthI saMyojaka zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2067 I.sa. 2011 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Aho Shrut Gyanam" Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 238 286 54 007 810 850 322 280 162 302 aho zrutajJAnama graMtha jIrNoddhAra- saMvata 2065 (I. 2009- seTa naM-1 kramAMka pustakanuM nAma kartA-TIkAkAsaMpAdaka 001 | zrI naMdIsUtra avacUrI pU. vikramasUrijIma.sA. 002 | zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI pU. jinadAsagaNicUrNIkAra / | 003 zrI arhadrItA-bhagavadgItA pU. meghavijayajI gaNima.sA. 004 zrI arhaccUDAmaNisArasaTIkaH pU. bhadrabAhusvAmIma.sA. 005 | zrI yUkti prakAzasUtraM | pU. padmasAgarajI gaNima.sA. 006 | zrI mAnatuGgazAstram | pU. mAnatuMgavijayajIma.sA. aparAjitapRcchA | zrI bI. bhaTTAcArya 008 zilpasmRti vAstu vidyAyAm | zrI naMdalAla cunilAlasomapurA 009 zilparatnambhAga-1 | zrIkumAra ke. sabhAtsavazAstrI 010 | zilparatnambhAga-2 | zrIkumAra ke. sabhAtsavazAstrI 011 prAsAdatilaka zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 012 | kAzyazilpam zrI vinAyaka gaNeza ApaTe 013 prAsAdamaJjarI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 014 | rAjavallabha yAne zilpazAstra zrI nArAyaNa bhAratIgosAI 015 zilpadIpaka | zrI gaMgAdharajI praNIta | vAstusAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 017 dIpArNava uttarArdha | zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI jinaprAsAdamArtaDa zrI naMdalAla cunIlAla somapurA | jaina graMthAvalI | zrI jaina zvetAmbarakonphransa 020 hIrakalaza jainajyotiSa zrI himmatarAmamahAzaMkara jAnI nyAyapravezaH bhAga-1 | zrI AnaMdazaMkara bI.dhruva 022 | dIpArNavapUrvArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 023 anekAntajayapatAkAkhyaM bhAga pU. municaMdrasUrijIma.sA. | anekAntajayapatAkAkhyaM bhAga2 | zrI eca. Ara. kApaDIA 025 | prAkRtavyAkaraNabhASAMtara saha zrI becaradAsa jIvarAjadozI tatpopaplavasiMhaH | zrI jayarAzI bhaTTa bI. bhaTTAcArya | 027 zaktivAdAdarzaH zrI sudarzanAcAryazAstrI 156 352 120 88 110 018 498 019 502 454 021 226 640 452 024 500 454 188 026 214 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 028 414 192 824 288 520 578 278 252 324 302 038 196 190 202 | kSIrArNava | zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 029 vedhavAstuprabhAkara zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI | 030 zilpapatrIvAra | zrI narmadAzaMkarazAstrI 031. prAsAda maMDana paM. bhagavAnadAsa jaina 032 | zrI siddhahema vRtti vRti adhyAya pU. bhaviSyamUrinama.sA. 033 zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAyara pU. lAvaNyasUrijIma.sA. 034 | zrIsima vRtti cUkyAsa adhyAya che pU. bhAvasUrinIma.sA. 035 | zrasihama vRtti cUdAna adhyAya (ra) (3) pU. bhaviSyamUrinIma.sA. 036 | zrI siddhahema bRhadvRti bRhannyAsa adhyAya5 pU. lAvaNyasUrijIma.sA. | 037 vAstunighaMTu prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA tilakamannarI bhAga-1 pU. lAvaNyasUrijI 039 | tilakamannarI bhAga-2 pU. lAvaNyasUrijI 040 tilakamajharI bhAga-3 pU. lAvaNyasUrijI saptasandhAna mahAkAvyama pU. vijayaamRtasUrizvarajI 042 saptabhImimAMsA pU. paM. zivAnandavijayajI nyAyAvatAra satiSacaMdra vidyAbhUSaNa vyutpattivAda guDhArthatattvAloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 045 | sAmAnya niyukti guDhArthatattvAloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 046 | saptabhaLInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH pU. lAvaNyasUrijI 047 vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA zrIveNImAdhava zAstrI 048 | nayopadeza bhAga-1 tarakiNItaraNI pU. lAvaNyasUrijI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI pU. lAvaNyasUrijI 050 nyAyasamuccaya pU. lAvaNyasUrijI 051 syAdyArthaprakAzaH pU. lAvaNyasUrijI dina zuddhi prakaraNa pU. darzanavijayajI 053 | bRhad dhAraNA yaMtra pU. darzanavijayajI jyotirmahodaya saM. pU. akSayavijayajI 041. 480 228 043 6o 044 218 190 138 296 2io 049. 274 286 216 052 532 13 112 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdaka | pRSTha ! 160 202 48 322 aho zrutajJAnama graMtha jIrNoddhAra- saMvata 2066 (I. 2010 - seTa naM-2 krama pustakanuM nAma bhASA kartA-TIkAkA(saMpAdaka 055 | zrI siddhahema bRhadvatti bUdanyAsa adhyAya-6 pU. lAvaNyasUrijIma.sA. 296 056 | vividha tIrtha kalpa pU. jinavijayajI ma.sA. 057 | bhAratIya haina zrama saMskRti sane manA zu4. pU. pUNyavijayajI ma.sA. 164 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH | saM zrI dharmadattasUri / 059 vyApti paJcaka vivRtti TIkA zrI dharmadattasUri 0608na saMgIta rAjamAtA | . zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI 306 061 caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) | zrI rasikalAla eca. kApaDIA | 062 vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya saM zrI sudarzanAcArya 668 | 063 candraprabhA hemakaumudI pU. meghavijayajI gaNi 516 064 viveka vilAsa saM/J. | zrI dAmodara goviMdAcArya 268 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha saM pU. mRgendravijayajI ma.sA. 456 066 sanmatitattvasopAnam |saM pU. labdhisUrijI ma.sA. 0676zamAdA hI guzanuvAI | gu4. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 638 068 moharAjAparAjayam saM pU. caturavijayajI ma.sA. 192 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA 428 070 | kAlikAcAryakathAsaMgraha saM/J. zrI aMbAlAla premacaMda | 071 sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya | 308 072 | janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 073| meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 532 0748na sAmudrinai iya jthI J4. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI 0758na yitra ilpadrbha sAga-1 44. zrI sArAbhAI navAba 374 420 406 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 076 | jana vine jaina citra kalpadruma bhAga-2 7 saMgIta nATya rUpAvalI 7 | bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpa sthApatya 079 | zilpa citAmaNi bhAga-1 080 | bRhad zilpa zAstra bhAga-1 114 08 | bRhad zilpa zAstra bhAga-2 082 bRhad zilpa zAstra bhAga-3 083 AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 084 | kalyANa kAraka 085 | vizvanayana voza 086 | kathA ratna koza bhAga-1 087 kathA ratna koza bhAga-2 hastasagnIvanamAM | guja. | zrI sArAmAkuM navAva 238 | guja. | zrI vidyA saramA navAva 194 guja. | zrI sArAmArUM navAva 192 guja. | zrI manasuhAnAnna muvamana | 254 guja. | zrI gagannAtha maMvArIma 260 guja. | zrI nAganAtha maMvArama 238 guja. | zrI navInnAtha maMvArama 260 guja. | pU. varAntisAgaranI guja. | zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI 910 saM./hiM zrI naMdalAla zarmA 436 guja. | zrI levalAsa navarAna kozI 336 | guja. | zrI levalAsa navarAna tozI | 230 saM. | pU. me vinayanI pU.savinayana, pU. puNyavijayajI | AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 560 088 . 322 114 089 e%caturvizatikA 090 sammati taka mahArNavAvatArikA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha 272 92 240 93 254 282 95 118 466 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra-saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii|yh pustake vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama pustaka nAma kartA/TIkAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka |91 syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAdavAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAdavAda ratnAkara bhAga-3 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAvAda ratnAkara bhAga-4 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 96 pavitra kalpasUtra puNyavijayajI saM./aM sArAbhAI navAba 97 samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-1 | bhojadevasaM . TI. gaNapati zAstrI samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-2 bhojadeva TI. gaNapati zAstrI 99 . | bhuvanadIpaka padmaprabhasUrijI saM. veMkaTeza presa | 100 | gAthAsahastrI samayasuMdarajI saM. sukhalAlajI bhAratIya prAcIna lipImAlA gaurIzaMkara ojhA hindI munzIrAma manohararAma 102 zabdaratnAkara sAdhusundarajI haragovindadAsa becaradAsa 103 | subodhavANI prakAza nyAyavijayajI saM./gu hemacaMdrAcArya jaina sabhA 104 laghu prabaMdha saMgraha jayaMta pI. ThAkara orIenTa isTI. baroDA 105 | jaina stotra saMcaya-1-2-3 mANikyasAgarasUrijI AgamoddhAraka sabhA 106 | sanmatitarka prakaraNa bhAga-1,2,3 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI sanmatitarka prakaraNa bhAga-4,5 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 108 | nyAyasAra - nyAyatAtparyadIpikA satiSacaMdra vidyAbhUSaNa esiyATIka sosAyaTI 342 98 362 134 70 101 316 224 612 307 250 514 107 454 354 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 jaina lekha saMgraha bhAga - 1 jaina lekha saMgraha bhAga - 2 jaina lekha saMgraha bhAga - 3 jaina dhAtu pratimA lekha bhAga-1 jaina pratimA lekha saMgraha puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAha kAMtisAgarajI daulatasiMha loDhA vizAlavijayajI vijayadharmasUrijI rAdhanapura pratimA lekha saMdoha prAcina lekha saMgraha - 1 bIkAnera jaina lekha saMgraha prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga - 1 prAcina jaina lekha saMgraha bhAga-2 gujarAtanA aitihAsika lekho - 1 gujarAtanA aitihAsika lekho -2 gujarAtanA aitihAsika lekho -3 oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. pI. pITarasana ina muMbaI sarkala-1 agaracaMda nAhaTA jinavijayajI jinavijayajI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. pI. pITarasana ina muMbaI sarkala-4 oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. pI. pITarasana ina muMbaI sarkala kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa vijayadeva mAhAtmyam pI. pITarasana jinavijayajI saM./ha saM./hi saM./ha saM./hi saM./ha saM./gu saM. gu saM./ha saM./hi saM./ha saM. gu saM./gu saM./gu aM. aM. aM. saM. puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara jinadattasUri jJAnabhaMDAra aravinda dhAmaNiyA yazovijayajI graMthamALA yazovijayajI graMthamALA nAhaTA dharsa jaina AtmAnaMda sabhA jaina AtmAnaMda sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipArTamenTa, bhAvanagara jaina satya saMzodhaka 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400 320 148 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahitamapribhAkarasya caturtho mayUkhaH zrImadvAdidevasariviracitaH pramANanayatattvAlokAlaGkAraH tayAkhyA ca syAdvAdaratnAkaraH puNyapattanastha osavAlavaMzajazreSThilAdhAjItanUjamotIlAla ityetaiH TippaNI mirupodghAtena ca pariSkRtya saMzodhitaH / vIrasaMvat 2454. prthmeymknaavRtiH| mUlyaM rupyakadvayam / "Aho Shrut Gyanam" Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idaM pustakaM ' motIlAla lAdhAjI' ityetaiH puNyapattane ( 196 bhavAnI peTha ) prakAzitam / ( asya sarve'dhikArAH prakAzakena svAyattIkRtAH ) tacca, puNyapattaneM sadAzivazreNyAM lakSmaNa bhAUrAva kokATe' - ityanena svakIye 'hanumAna priMTiMga presa ' mudraNAlaye mudritam / "Aho Shrut Gyanam" Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikaM kiMcit / vIraH sarvasurAsurendra mahito vIraM budhAH saMzritAH vIraNAbhihataH svakarmanicayo vIrAya nityaM namaH // vIrAtIrthamidaM pravRttamatulaM vIrasya ghoraM tapo vIre zrIkRtikIrtikAntinicayaH zrIvIra ! bhadraM diza // 1 // AhatamataprabhAkarasaMsthAyAzcaturtho mayUkhaH syAdvAdaratnAkarAbhidhaH zAsanadevakRpayA prakAzyate / so'yaM granthaH ( 84000) caturazItisahasrananthasaMkhyAtmako niramAyi zrIvAdidevasUribhiriti karNaparamparAtaH samAgatA prathitiH / bahuzaH prayatamAnarasmAbhistattajainAcAryANAM sUrINAM ca kRpayAlambhi saptaparicchedAtmako bhAgo grantharAjasthAsya / asmanmudrApitagranthAntarakrameNa saMmudyate cedayaM tarhi vyApnuyAd dvAdazazatI pRSThAnAmiti saMbhAvayAmaH / saMpUrNo grantha ekasmin vibhAge saMgrathyate cedbhaved vairasyAya pipaThipUNAmato vibhAgazaH samundha prakAzayitumArabdha essH| tatra prathamo bhAgaH prathamaparicchedAtmako dvitIyo dvitIyaparicchedAtmakazca mudritaH / ayaM ca tRtIyovibhAgaH / prAya iyataiva pramANena bhAgAntarANAM pratyeka pratimAsaM mudraNaM syAditi samIhAmahe / grantharAjo'yaM bauddhayo. gAdimatAnAM parAmarzako'to'vazyamadhyayanA) na kevalaM syAdvAda. matAnuyAyinAM kiMtu bhinnamatasthAnAmapi syAdvAdamatajijJAsUnAm / ataH pUrvamayUkhavadasyApi mUlyAlpatvapariziSTavistAragranthAntabahiHparicayAdikaM savistaramAitam / santi cAsya granthasya dvAdazapariziSTAni / kiMtu pariziSTAdikamantime vibhAga eva mudryitumrhm| agretanapatrANAM mudrayiSyamANAnAM nirdezasya pUrva kartumazakyatvAt / kevalaM TippanyAdikamarthAvasAyopayogi tattatsthale'dhobhAge niradoza / pratipatraM paktyaGkA nirdiSTA yeSAmupayogaH pariziSTadarzanasokaryAya / anyaJca pustakAnAM vastrAtmaka bandhanamastu na patrAtmakamiti sUcayanti kecinmahAbhAgAH paraM tayaktizo grAhakaiH svayamanuSTheyam / asmAbhistathA saMpAdane yai bhimatastadarthaM dravyAdhikyavyayaste mudhaiva pIDitavetaso bhaveyuriti. yathApUrva saraNirAhatA / iti vinivedakaH / AhetamataprabhAkarakAryAlayaH, puNyAttanam / / vidvadvazaMvadaHvI. saM. 2454 monakAdazI / motIlAla lAdhAjI "Aho Shrut Gyanam" Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Aho Shrut Gyanam" Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha tRtIyaH pricchedH|| ye tvAM tIrthapate smaranti muditasvAntAH kSamAmaNDanaM __ ye tvAM viSTapalocanaM pratidinaM paryAsate sarvadA // ye tvAM nAtha vitarkayantyavahitA ye vA'numinvanti te mucyante duritaistato vayamapi tvAM deva sevAmahe // 445 // nirNIta pratyakSapramANamvarUpam / atha parokSapramANasvarUpanirUpaNAyAha- 5 aspaSTaM parokSamiti // 1 // mvaparavyavasAyajJAnaM yadampaSTamuktalakSaNAtspaSTAdviparItamavizadaM tatparokSamityavagantavyam / tathA ca prayogaH, parokSamaspaSTajJAnAtmakaM parokSasvAt, yadaspaSTajJAnAtmakaM na bhavati na tatparokSam, yathA pratyakSam, parokSaM ca vakSyamANaM smRtyAdivijJAnam / tasmAdaspaSTajJAnAtmakamiti // 1 // 10 athAsya prakArAnprakaTayannAhasmaraNapratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedatastatpaJca prakAramiti // 2 // smaraNaM ca pratyabhijJAnaM ca tarkazcAnumAnaM cAgamazca ta eva bhedAstebhyastAnpratItyetyarthaH / tatparokSaM paJcaprakAramiti // 2 // 15 samprati smaraNaM kAraNagocarasvarUpato nirUpayatitatra saMskAraprabodhasambhUtamanubhUtArthaviSayaM tadityA kAraM vedanaM smaraNamiti // 3 // 1 'kRtadhiyaH sajAnate' iti ma. saMgRhItaH pAThaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 3 sU. 3 2 tatra teSu smaraNAdiSu madhye | saMskAraH pramAtuH zaktivizeSastasya prabodha udbodhaH phaladAnAbhimukhyamiti yAvat / tasmAddhetubhUtAtsaMbhUtamutpannaM vedarnamityuttareNa yogaH / kIdRzamityAha / anubhUtArthaviSayam / anubhUtaH prAkpramANena pratipanno'rtho vastu viSayo gocaro yamya 5 tattathA tadityAkAraM tadityulekhavat / tadityulekhavattA cAsya yogyatA - pekSayAkhyAyi / yAvatA smarasi caitra kazmIreSu vatsyAmastatra drAkSA bhokSyAmaha ityAdismaraNe tacchabdollekho nopalakSyata eva kintvidaM smaraNaM teSu kazmIreSviti tacchandollekhamarhatyeveti / vedanaM smaraNamiti spaSTArthe pade / saMskAraprabodhasambhUtamityanenAtra smaraNasya kAraNamupa - 10 darzitam / anubhUtArthaviSayamityanena gocaraH / tadityAkAramityanena punaH svarUpamiti || 3 || 486 atrodAharaNamupadarzayannAha - tIrthakara vimbamiti yatheti // 4 // yathetyudAharaNopanyAsArtham, ityevaMprakAraM tacchabdaparAmRSTaM yadvijJAnaM 15 tatsarvaM smaraNamityarthaH / smRtiprAmANyamaGgIkurvato svaparavyavasAyitvAtpramANaM cedadmaJjasA || bauddhasya pUrvapakSamupapAdya aprAmANyaM punarvauddho bruvannasya na tArkika : takhaNDanam / / / 446 / / tathA hi- amupyAprAmANyaM kuto'yamAviSkurvIta, kiM gRhItArthagrA20 hitvAtparicchittivizeSAbhAvAdasatyAtIte'rthaM pravarttamAnatvAdarthAdanutpadya mAnatvAdvisaMvAdakatvAtsamAropAvyavacchedakatvAtprayojanAprasAdhakatvAdvA / na tAvadgRhItArthagrAhitvAtsmaraNasyAprAmANyam / anumAnenAdhigate vahau taduttarakATa bhAvina: pratyakSasyApyaprAmANyaprasaGgAt / anumAnasyApi kenacidaMzenAdhigatArthAdhigamasambhavenAprAmANyAnuSaGgAcca vyAptijJAna25 pratipanne hi vastunyanumAnaM pravartata iti / athA'dhigatA'rthA'dhigame'pyanu " Aho Shrut Gyanam" Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 4] syAdvAdaratnAkarasahitaH mAnasyApUrvasyApyarthIzasyAdhigamasambhavAtmAmANyamiSyate / hanta kathamevaM smaraNasyApi prAmANyaM na syAt / tatrApi vartamAnakAlAvacchedenAdhigatasyArthasyAtItakAlAvacchedenAdhigaterapUrvAMzAdhigamopapatteH / samarthitaM caitatprathamaparicchede gRhItArthagrAhitvenApi jJAnasya prAmANyam / tanna gRhItArthagrAhitvAtsmaraNasyAprAmANyam / nApi pricchittivishessaabhaavaat| 5 nihitamantritAdhItAdau hAnopAdAnaheto: paricchittivizeSasya smaraNe sadbhAvAt / nApyasatyatIte'rthe pravarttamAnatvAttasyApramANatA, yato'tItasyArthasya svakAle'sattvaM smRtikAle vA / na tAvatsvakAle, tadA tasya vidyamAnatvAt / smRtikAle tu tasyAsattvaM nAprAmANyaM pratyaGgam / pratyakSasyApyaprAmANyaprasatteH / na hi pratyakSagrAhyo'rthaH pratyakSakAle 10 sautrAntikaiH sattvenAbhyupagamyate / "bhinnakAlaM kathaM grAhyamiti cedrAhyatAM viduH|| hetutvameva yuktivAstadAkArArpaNakSamam // 1 // " ityasya virodhAnuSaGgAt / ekAntato'satyarthe smaraNamutpadyata iti na naH pakSaH / arthAdanutpadyamAnatvaM ca smaraNasyAsiddham / svaviSayabhUtAdanubhUtAdAdutpadyamAnatvAt / visaMvAdakatvamapi smaraNasyAprasiddham / 15 svapratipanne vastunyavisaMvAdakatvAttasya / avisaMvAdo hi gRhItArthe prAptiH pramANAntarapravRttivA syAt / sa dvividho'pi smRtipratipanne svayaM dhRtadravyAdyarthe samastyeva ! yatra tu visaMvAdaH sa smaraNAbhAsaH / pratyakSAdyAbhAsavat / samAropavyavacchedakatvamapi smaraNasyAsiddham / svaviSayabhUte sAdhyasAdhanasambandhAdau tasya smaaropvyvcchedklvsmbhvaat| 20 anyathA'numAne dRSTAntAbhidhAnAnarthakyApattiH / sAdhyasAdhanasambandhasmaraNArthaM hi tatra dRSTAntAbhidhAnam / itarathA hetureva kevalo'bhidhIyeta / tatastadabhidhAnAnyathAnupapatteH smRtiviSayabhUte sambandhAdau vismaraNasaMzayaviparyayarUpaH samAropo'stItyavagamyate / tavyavacchedakatvAcca smaraNasya prAmANyam / prayogaH, yatsamAropavyavacchedakaM tatpramANam, 25 yathAnumAnam, samAropavyavacchedakaM ca svapratipanne'rthe smaraNamiti / "Aho Shrut Gyanam" Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlIkAlaGkAraH [ pari. 3.sU. prayojanAprasAdhakatvAtsmaraNasyAprAmANyamityapyanupapannam / anumAnapravRttinihitaprAptyAdilakSaNasya tatsAdhyaprayojanasya sadbhAvAt / anu mAnaM hi sAdhyaprativaddhAddhetoH pravarttate / sAdhyapratibandhazca hetoH sattAmAtreNAnumAnapravRtteraGgaM parijJAto vA smRtikoTIkRto vA / prathama5 pakSe nAlikerIdvIpAyAtasyApratipannAbhidhUmasambandhasyApi dhUmadarzanAdagnipratipattiH syAt / dvitIyapakSe tu bAlAvasthAyAM pratipannAgnidhUmasambandhasya punarvRddhAvasthAyAM vismRtatatsambandhasyApi dhUmadarzanAdagnipratipattiprasaGgaH / tRtIyapakSe tu kathaM smaraNasya prAmANyapratiSedhaH / anumAnapravRtteraGgatvAt / yajjJAnamanumAnapravRtteraGgaM tatpramANaM yathA 10 pratyakSaM, tathA ca smaraNam, tasmAtpramANamiti / evaM ca | anyapramANamiva siddhamidaM pramANaM nyAyopadezavazataH smaraNaM yato'tra // ra datta gRhaprabhRtiko vyavahAra eSa prApnoti siddhipadavImanizaM janAnAm // 447 // 4 // atha kramaprAptasya pratyabhijJAnasya kAraNAdiprarUpaNArthamAha anubhavasmRtihetukaM tiryagUrdhva tAsAmAnyAdigocaraM saMkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnamiti // 5 // anubhavazca pramANena grahaNam / smRtizcAnantarAmihitaiva / anubhavasmRtI te heturyasya tadanubhavasmRtihetukaM jJAnamityuttareNa yogaH / anena 20 pratyabhijJAnasya kAraNamuktam / sAmAnyazabdasya pratyekamabhisambandhAtiyaksAmAnyaM ca gavAdiSu sadRzapariNAmAtmakam / UrdhvatA sAmAnyaM ca parApara vivartavyApi dravyam / etadubhayamAdiryasya vailakSaNyAderdharmastomasya sa tiryagUrccatAsAmAnyAdigocaro viSayo yasya tattathA / anenAsya viSayo nirdiSTaH / saGkalanaM vivakSitadharmayuktatvena vastunaH pratyayama25 rzanamAtmA svabhAvo yasya tatsaGkalanAtmakamiti / anena svarUpamabhihitam / evaMvidhavizeSaNaviziSTaM yajjJAnaM tatpratyabhijJAnamiti vijJeyam // 5 // 15 - " Aho Shrut Gyanam" Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 6 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH asyodAharaNopadarzanAyAhayathA tajjAtIya evAyaM gopiNDo gosadRzo gakyaH __ ma evAyaM jinadatta ityAdIti // 6 // atra tajjAtIya evArya gopiNDo gosadRzo gavaya ityAbhyAM tiryaksAmAnyaviSayaM sa evAyaM jinadatta ityanena punarUtAsAmAnyaviSayaM 5 pratyabhijJAnamudAhRtam / tiryaksAmAnyaviSayaM ca gosadRzo gavaya ityudAharaNAntaramupamAnapramANasyAtraivAntarbhAvapradarzanArthamupadarzitam / AdizabdAtsa evAnenApyarthaH kathyate govilakSaNo mahipa idamasmAdaramidasasya samIpamidamalpamidaM mahadidamasmAtprAMzu hasvaM vetyAdi / tathA--- zuNDAladaNDapRthugaNDataTIkarAla mApiGgalasphuTasaTAvikaTAMsakUTam / aSTAbhiraddhimirupetamatIva bhISma___ mAhurbudhAH zarabhamadbhutazauryavRttim // 448 / / skandhe saTAzcaraNakoTiSu kuJjarendra kumbhasthalIdalanadurlalitAni yasya // kvApi prapazyati bhavAnnakhapaJjarANi ___ jAnAtu taM jagati kesariNaH kizoram / / 449 // gaNDasthalIpravigalanmadagandhalubdha___ mugdhabhramadbhamarabhUSitakarNajAham / / durvAradantamuzalaM valagaNDazaila 20 zaGkAkaraM dviradarAjamudAharanti / / 450 // Alokya kajjalamalImasameghamAlA mabhyunnatAM viyati yo narinati harSAt / / kekAyitAni kurute'zrujalaplute ca dhatte dRzau zikhinamenamuzanti santaH // 451 // 25 "Aho Shrut Gyanam" Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3sU. 6 AtAmracaJcucaraNaM savalakSapakSaM kSIrAmbusaGkaravivekakalApragalbham / / maJjIrama parisaJjitamandanAdaM ___ jAnIhi mantharagatiM bata rAjahaMsam / / 452 // yo maJju maJju pariguJjati maJjarINAM ___ kiJjalkapuJjarajasA kapizIkRtAGgaH / / nIlItamAladalakajalakAlakAntiH gharbhivenmadhukarazcaraNaiH sa nUnam // 453 / / yA khidyate pratipadaM svanitambabhArAt trastakahAyanakuraGgavilolanetrA // uttuGgapInakucakumbhaniraGkuzAM tAM sImantinIM yuvatirityupavarNayanti // 454 // yadyoma saMracayati sphuradindracApa rociSNu citraracanAruciraM samantAt // vistAriNA svakiraNaprasareNa paJca varNena tadbhavati mecakamatra ratnam / / 455 // tAmrANi yasya vilasanti supallavAni cumbanti cArukusumAni ca caJcarIkAH // vAcAlitaM vipulakokilakAkalIbhi buMdhyasva hanta sahakAramahIrahaM tam / / 456 // ityevamAdizabdazravaNAdAhitasaMskAravizeSaH, pratipattA tathAvidhAneka zarabhasiMhAdInavalokya tathA satyApayati yadA tadA tatsaMkalanamaphi pratyabhijJAnodAharaNamAdarzitaM mantavyam / aMbAha zAkya:---- "Aho Shrut Gyanam" Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 6] syAdvAdaratnAkarasahitaH! vijJAnasya pratyabhijJAnanAmnaH pratyabhijJAnamasvIkurvato samyagyuktyA nAsti sattaiva tAvat / / bauddhasya pUrvapakSamupAya satkhaNDanam / yA tvasyaiSA mAnatAvarNanA sA vAndhyeyasyodaprazRGgArabhaGgiH // 417 // tathA hi, viruddhadharmAdhyiAsataH kAraNAbhAvAJca pratyabhijJAnasya 5 svarUpameva na sambhavati / tatkathaM tasya prAmANyaM pratipAdayitumucitam / pUrvaM hi jJAtasya punaH kAlAntare sa evAyamityAdi jJAnaM pratyabhijJAnam / na cAmyaikatvamupapannam / viruddhadharmAdhyAsAt / yatra hi viruddhadharmAdhyAso na tatraikyam / yathA jalAnalAdau / viruddhadharmAdhyAsazca pratyabhijJAna iti / na cAyamasiddhaH spaSTAmpaSTarUpAkrAntatayA pratyAbha- 10 jJAne viruddhadharmAdhyAsasya prasiddhaH / tathA hi, sa ityullekhaH pratyabhijJAne smaraNarUpatvenAspaSTaH / ayamityullekhazca pratyakSarUpatvena spaSTaH / na cAspaSTetaralakSaNaviruddhadharmalakSaNaviruddhadharmAdhyAse'pyabhedo yuktaH / pratyakSAnumAnayorapyabhedaprasakteH / kiM ca , sa evAyamityAkAradvayaM, tatra kiM parasparAnupravezena pratibhAtyananupravezena vA / prathamapakSe'- 15 nyatarAkArasyaiva pratibhAsa: syAt / dvitIyAkArasya tatrAnupravezena tasmAdaviviktatvAt / dvitIyapakSe tu paramparaviviktapratibhAsadvayaprasaGgaH / anyonyAnanupravezenAkAradvayasyAvasthAnAt / na ca pratibhAsadvayam / ekAdhikaraNatvaprasaktestu puruSAdvaitasiddhiH syAt / tato viruddhadharmAdhyAsAnnaikamidaM jJAnamabhyupagantavyam / tataH kathaM 20 pratyabhijJAnasya sambhavaH / kAraNAbhAvAcca na tatsambhavati / tathA hi, pratyabhijJAnasya kAraNaM kimindriyamuta pUrvAnubhavajanitaH saMskArastadubhayaM vA / na tAvadindriyam / tasya vrtmaanaarthaavbhaasjnktvaat| nApi saMskAraH / tasya smaraNakAraNatvAt / nApyubhayam / ubhayadoSAnuSaGgAt / na ca kAraNAntaramasyopalabhyate / tanna pratyabhijJAnaM svarUpataH sambha- 25 vati / sambhavatu vA, tathApi na tatpramANam / viSayAbhAvAt / tasya "Aho Shrut Gyanam" Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH (pari. 3 s. 6 hi viSayaH pUrvajJAne pratibhAtameva vastu tadatiriktaM vA / tatrAdyapakSe na tatpramANam / gRhItagrAhitvAt, dhArAvAhijJAnavat / dvitIyapakSe'pi kiM kRtastasyAtirekaH kiM svarUpabhedakRtaH kAladvayasambandhaikyapratipatti kRto vA / yadi svarUpabhedakRtaH, tadA jJAnavajjJeyasyApi pratikSaNaM 5 svarUpabhedaprasiddheH zauddhodanimatAnupravezaH / atha kAladvayasambandhideva dattasyaikyaM pratIyate / atastatpattipattikRto'tireka iti cet / tadapi vAGgamAtram / yataH kimidamaikyaM nAma, ekatvasaMkhyA sthAyitvaM vA / yokatvasaMkhyA, tadA'syAH pUrvameva pratipannatvAtkathamAdhikyaparicchedaH pratyabhijJAnena / atha sthAyitvam / tatkiM devadattasvarUpAdbhinnamabhinna 10 vA / yadyabhinnam , tadA tatsvarUpavattadapi pUrvajJAnenaiva pratipanna miti tadviSayatve pratyabhijJAnasya tadavastha eva gRhItagrAhitvenAprAmANyalakSaNo doSaH / atha bhinna sthAyitvam , tarika pUrvamapyutpannamatha pratyabhijJAnasamaya evotpadyate / yadi pUrvamapyutpannam , tadA pUrvajJAnenaivAsya pari cchedAtkathaM pratyabhijJAnAdhikyaparicchedaH / atha pratyabhijJAnasamaya 15 evotpadyate / tarhi tasya pUrvamapratipannatvAtkathaM pratyabhijJAnaviSayatvam / pUrva pratipannasyArthasya punaH kAlAntare gRhyamANasya pratyabhijJAnaviSayatvAbhyupagamAt / pUrvajJAnApratipannArthAntarAvabodhakajJAnasya pratyabhijJAnatve ca ghaTajJAnAnantarAvirbhUtapaTajJAnasyApi tattvaprasaGgaH / pratyabhijJAna samaya evAvasthAyitvasyotpattau ca kSaNikatvAnuSaGgAtkathaM tadviziSTArthA20 nAmakSaNikatvaM syAditi / / tasmAditthamabhAvAdyadvA sattve'pi gocarAbhAvAt / / prAmANyadhurandhareNa na dhurINaM pratyabhijJAnam // 458 // hanta saugata yathaiva viSTape vizrutastvamasi pazyatoharaH / / asti kazcana tathaiva kovidastvadvinigraha vinodadurdharaH // 459 / / 25 tathA hi yattAvaduktaM viruddhadharmAdhyAsata ityAdi / tatra yadi nAma darzanasmaraNalakSaNayorAkArayovirodhaH / tathApi dharmiNaH pratya "Aho Shrut Gyanam" Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU.6] syAdvAdaratnAkarasahitaH "bhijJAnarUpasya kimAyAtam / yenAsya viruddhadharmAdhyAsAdbhedaH praayeNt| dharmANAM hi. parasparaparihArasthitilakSaNavirodhasambhave teSAmevAnyonya bhedo yuktaH / citravijJAnAkAravat / kiM ca viruddhAbhyAM darzanasmaraNAkArAbhyAM kAraNabhUtAbhyAM svabhAvabhUtAbhyAM vA pratyabhijJAnasya bhedaH sAdhyeta / tatrAdyapakSe siddhasAdhyatA doSaH / na khalu kAraNasvarUpameva . 5 sarvathA kAryasvarUpamityanekAntavAdinaH pratijAnate / dvitIyapakSe'pi kathaJcittadbhedaH sAdhyeta sarvathA vA / yadi kathaJcit, tadA siddhA sAdhyataiva / AkAratadvatoH kathaJcidbhedAbhyupagamAnaiH / bhedasvanupapannaH, tyosttsvbhaavtvaabhaavprsnggaat| yo yasya svabhAvo na tasya tadvataH sarvathA bhedaH / yathA citrajJAnAnnIlAdyAkArANAm / svabhAvazca pratyabhi- 10 jJAnasya sa evAyamityAkAradvayamiti / pratyabhijJAnaM hi darzanasmaraNalakSaNasvasAmagrItaH samutpadyamAnamaGgIkRtAkAradvayameva samupajAyate / citrapaTAdisAmagrItazcitrAkArakajJAnavat / abhyupagamya ca svabhAvabhUtAkAradvayasya spaSTatvAspaSTatvAbhyAM viruddhadharmAdhyAsatvametaduktam / yAvatA pratyabhijJAne spaSTatvAspaSTatve eva na vidyate / aspaSTasvarUpa. 15 syaivAsya svasAmagrItaH samutpAdAt / yadapyuktaM sa evAyamityAkAradvayaM, tatra kiM parasparAnupravezena pratibhAtItyAdi, tatra ko'yamasya, parasparAnupravezo nAma / paraspararUpasAGkaryamekasminnAdhAre dhRtirvA / nAdyaH pakSaH zreyAn / pratItivirodhAt / na hi yathoktamAkAradvayamanyonyasakIrNasvarUpaM svame'pi pratIyate / dvitIyapakSe punarna kiMcidaniSTam / 20 ekasminpratyabhijJAne tadAkAradvayasya nirbAdhamanubhUyamAnatvAt / kathaM vaivavAdinaH saugatasya citrajJAnamapi sidhyet / nIlAdipratibhAsAnAM hi parasparAnupraveze sarveSAmekarUpatAprasaGgAtkutazcitratvam , ekanIlAkArajJAnavat / teSAM parasparAnanupraveze vA bhinnasantatinIlAdipratibhAsAnAmivAtyantabhedasiddhernitarAmacitratvam / ekajJAnAdhikaraNatayA 25 teSAM pratyakSataH pratIteH pratipAditadoSAnavakAzaH pratyabhijJAne'pyavi "Aho Shrut Gyanam" Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 3 su. 6 ziSTaH / tanna viruddhadharmAdhyAsitatvAtpratyabhijJAnasyAbhAvo yuktaH / nApi kAraNAbhAvataH / darzanasmaraNalakSaNasya tatkAraNasya sUtre pratipAditatvAt / nanu kathaM pRthaggocarayorvibhinnAkArayozdha darzanasmaraNayoH pratyabhijJAne kAraNateti cet / tenAnuvidhIyamAnAnvayavyatirekatvAt 5 aGkurAdinAnuvidhIyamAnAnvayavyatirekasya bIjAderiva / tatra na khalu bIjAderaGkurAdau kAraNatAyAM tenAnvayavyatirekAnuvidhAnAdanyannibandhanamasti / tanna pratyabhijJAnasya kAraNAbhAvAdapyabhAvo yuktaH / api cedaM pratyabhijJAnaM kAryam / kAryaM ca pratIyamAnaM kAraNasadbhAvamavabodhayati / ataH kathamasya kAraNAbhAvo jyAyAn / tatazca kAraNAbhAvAcca 10 na tatsambhavItyAdi pratyAdiSTam / yaccAnyadupanyastaM sambhavatu vA tathApi na tatpramANaM viSayAbhAvAditi / tadapyayuktam / viSayAbhAvasyAsiddheH / pUrvottaravivarttavathaikadravyAdestadviSayasya sadbhAvAt / naca darzanasmaraNayeorevAyaM viSaya iti vAcyam / darzanasya hi vartamAnakAlAvachinnaH smaraNasya punaratItakAlAvacchinnapadArtho viSayaH pratyabhi15 jJAnasya tUbhayakAlAvacchinnadravyAdi / na cAzeSArthAnAM kSaNikatvato dravyasya kasyacidapyasambhavAtkathaM tasya tadviSayatA prArddhata ityabhighAtavyam / kSaNabhaGgapratiSedhena dravyasiddheH purastAdupapAdayiSyamANatvAt / na ca lUnapunarjAtanakhakezAdiSviva sarvatra nirviSayA pratyabhijJA / kSaNakSayaikAntasyAnupalambhAt / tadupalambhe hi sA nirviSayA 20 syAt / ekacandropalambhe dvicandrapratItivat / lUnapunarjAtanakhakezAdau ca sa evAyaM nakhakezAdirityekatvaparAmarzipratyabhijJAnaM lananakha kezAdisadRzo'yaM punarjAtanakhakezAdiriti sAdRzyanibandhanapratyabhijJAnAntareNa bAdhyamAnatvAdapramANaM prasiddham / na punaH sAdRzyapratyavamArza / tattvasyA'bAdhyamAnatayA pramANatvasiddheH / na caikatraikatvaparAmarzipratyabhijJAnasya mithyAtvadarzanAtsarvatrA'sya mithyAtvam / pratyakSasyApi sarvatra bhrAntatvAnuSaGgAnna kiJcitkutazcitkasyacitpra 25 kaccha " Aho Shrut Gyanam" Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3.6 ] syAdvAdaratnAkara sahitaH 1 / sidhyet / tato yathA zukle zaGkte pItAbhAsaM pratyakSaM tatraiva zuklA - bhAsapratyakSAntareNa bAdhyamAnatvAdapramANaM na punaH pIte kanakAdau / tathA prakRtamapIti / tanna viSayAbhAvAtpratyabhijJAnamapramANam / atha gRhItagrAhitvAttattatheSyate, tatra tadviSayo hi pratyakSeNa gRhyeta smaraNena pramANAntareNa vA / na tAvatpratyakSeNa, tasya varttamAnavivarta - 5 : mAnAliGgitadravyagocaracAritvAt / nApi smaraNena tasyAtItaparyAyamAtrAvacchinnadravyaviSayatvAt / nApi pramANAntareNa ubhayavivarttavarttidravyAdigrAhakasya pratyabhijJAnAtpUrvamanyasya pramANasya pravRtterananubhavAt / pratyakSasmaraNajanitakalpanAjJAnamastIti cet, na / tasyaiva pratyabhijJAnatvanAsmAbhirapyabhyupagamAt / nanu yadi pratyakSasmaraNayorubhayavivartta - 10. .vartidravyamaviSayaH / tarhi kathaM tAbhyAM tatra pratyabhijJAnaM jAyeta / tathA hi, yadyasya viSayo na bhavati na tattatra vijJAnamutpAdayati, yathA cakSU rase / na bhavati cobhayavivarttavartti dravyaM viSayaH pratyakSasmaraNayorapIti cet / tadapyanupapannam / vikalpotpAdakAdhyakSeNAnekAntAt / tasyAnyagocarasyApi sAmAnye vikalpotpAdakatvapratIteH / 15. atha vikalpavAsanAsahAyamavikalpakaM svAviSaye'pi sAmAnye vikalpamupajanayati / sahakAriNAmacintyazaktikatvAt / anyathA kathamasarvajJAnamabhyAsavizeSasahAyaM sarvajJajJAnaM janayediti cet / tarhi pratyabhijJAnAvaraNakSayopazamasahAye pratyakSasmaraNe api svAviSaye ubhayavivarttavarttini dravye pratyabhijJAnamupajanayatAmavizeSAt / etena tasya hi 20. viSayaH pUrvajJAne pratibhAtameva vastu tadatiriktaM cetyAdi pUrvapakSazranyaH kadarthito draSTavyaH / uktanItyA pratyabhijJAnaviSayasya vyavasthApitatvAt / tanna gRhItamA hitvAtpratyabhijJAnamapramANam / atha smaraNAnantarabhAvitvAtattathA'numanyate / tadapyanupapannam / rUpasmaraNAnantaraM rasasannipAte samutpannasya rasajJAnasyApyaprAmANyaprasaGgAt / tatra hi rUpasmaraNasya 25. pUrvakAlabhAvitvAtsamanantara kAraNatvam / bodhAdbodharUpatetyabhyupagamAt / 495: " Aho Shrut Gyanam" Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 3 sU. 6 5 1 na cAtra bodharUpatayA samanantarakAraNatvaM pratyabhijJAne tu smaraNarUpatayeti vAcyam / smaraNabodharUpatayostAdAtmye sati kvacidbodharUpatayA samanantarakAraNatvaM smaraNasya kvacittu smaraNarUpatayeti vyavasthApayitumazakteH / yadi ca smaraNAnantarabhAvitvAtpratyabhijJAnamapramANamiti pratipAdyate / kathaM tarhi anumAnamapi pramANaM syAt / taddhi sAdhyasAdhanasambandhasmaraNAnantaramevopajAyate / anyathA dRSTAntopanyAsastatra vyartho bhavet / tanna smaraNAnantarabhAvitvAdapi pratyabhijJAnamapramANam / atha bAdhyamAnatvAttattathA kathyate, tadapi na tathyam / tadbAdhakasya kasyacidapyanupapatteH / yannaikatvaviSayasya pratyabhijJAnasyApahnavaH kartumucitaH / 10 nApi sAdRzyagocarasya, anumAnAnutpattiprasaGgAt / yenaiva hi pUrva dhUmaSTastasyaivottarakAlaM pUrvaM dhUmasadRzadhUma darzanAdamyanumAnotpattiryukA nA'nyasyA'nyadarzanAt / na ca pratyabhijJAnamantareNa tenedaM sadRzamiti pratipattirghaTate ! pUrvapratyakSeNottarasyottarapratyakSeNa ca pUrvasya dhUmAdivastuno'pratipatteH / na ca dvayApratipattau dviSThaM sAdRzyaM pratipattuM zakyam / 15 atiprasaGgAt / sAdRzyasArthAbhyAM bhinnAbhinnAdivikalpairvicAryamANasyAnupapattestadgocarapratyabhijJAnasya kathaM pramANatvamiti ca na zaGkanIyam / sAdRzyasya sAmAnyapratiSThAva sare vyavasthApayiSyamANatvAt / na ca tasminneva svaputrAdau bhrAntyA tAdRzo'yamiti pratyabhijJAnaM sAdRzyanibandhanaM sa evA'yamityekatvanibandhanapratyabhijJAnena bAdhyamAnamapramANaM pratipadya svaputrA20 dinA sadRze puruSe tAdRzo'yamityapi pratyabhijJAnamapramANaM pratipAdayituM yuktam / tasyAbAdhyamAnatvena pramANatvAt / evaM vailakSaNyAdi - viSayANyapi pratyabhijJAnAni samarthanIyAni / tatazca - 496 25 haMho bauddhAH svamataviSayaM pakSapAtaM vidhUya ayaM prauDhapramitivazataH pratyabhijJApramANam // yasmAdeSA bhavati satataM lokayAtrA samagrA ko'pi kvA'pi svaparaniyamaM nA'nyathA hanta kuryAt ||460 // "Aho Shrut Gyanam" Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 6 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH 49 atrAha bhATTaHsAdRzyajJAnasyopamAnatva- sAdRzyagocarajJAnamupamAnasvarUpatAm / / meva na pratyabhijJAnatvamiti sIkaroti na punaH pratyabhijJAnarUpatAm tatkhaNDanam / // 461 // tathA hi, godarzanAhitasaMskArasya pramAtuH pazcAdvayadarzanaM gavi 5 smaraNe satyanena sadRzaH sa ityevamAkAratayopajAyamAnasya jJAnasyopamAnatvameva nyAyyaM na pratyabhijJAnatvam / tasyaikatvaviSayatvenaiva vyavasthitatvAt / sAdRzyaviziSTo vizeSo vizeSaviziSTaM vA sAdRzyamupamAnasyaiva prameyam / uktaM ca---- " tasmAdyatsmayate tatsyAtsAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // 1 // 10 pratyakSeNAvabuddhe'pi sAdRzye gavi ca smRte / viziSTasyAnyato'siddharupamAnapramANatA" // 2 // iti / etadaparIkSakalakSitam / sAdRzyapratIteH saGkalanAjJAnarUpatayA pratyabhijJAnatA'natikramAt / sa evAyamiti yathottaraparyAyasya pUrvaparyAyeNaikatApratItiH pratyabhijJAnamevamanena sadRzaH sa ityeSApi / saGkalanAtmakatvAvizeSAt / yadi 15 caikatvajJAnameva pratyabhijJAnaM sAdRzyajJAnaM tUpamAnamityabhyupagamaH / tarhi vailakSaNyajJAnaM kiM nAma pramANaM syAt / yathaiva hi godarzanAhitasaMskAramya gavayadarzino'nena sadRzaH sa iti pratipattiH / tathA mahiSAdidarzino'nena vilakSaNaH sa iti vailakSaNyapratItirapyasti sA ca na pratyabhijJAnopamAnayorantarbhavati / ekatvasAdRzyaviSayatvAt / ataH 20 pramANAntaraM pramANasaGkhyAniyamavighAtakRdbhavedbhavataH / atha sAdRzyAbhAvo vailakSaNyaM tasyA'bhAvaviSayatvAnna pramANasaGkhyA niyamavighAtaH / tarhi vailakSaNyA'bhAvaH sAdRzyamiti sa eva doSaH / nanvanekasya samAnadharmayogaH sAdRzyaM tatkathaM vailakSaNyAbhAvamAtraM syAditi cet / tarhi vailakSaNyamapi visadRzadharmayogastatkathaM sAdRzyAbhAvamAtraM syAditi 25 1 mI..lo. vA. upa. pa. sU.5zlo . 3438, "Aho Shrut Gyanam" Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 6 samAnamiti / etena gauriva gavaya ityupamAnavAkyAhitasaMskArasya punavane gavayadarzane'yaM gavayazabdavAcya iti saMjJAsaMjJisambandhapratipattirupamAnamiti naiyAyikamatamapi pratihatam / yathaiva dhekadA kumbhamupalabdhavataH punaH kAlAntare tasyaiva darzane sa evAyaM kumbha iti pratipattiH 5 pratyabhijJA pratijJAyate, tathA gosadRzo gavaya iti saMketakAle gavayatadabhidhAnayorvAcyavAcakasambandha pratipadya pazcAdvayadarzanAttatpratipattiH pratyabhijJA pratijJAyatAm / kiM ca govilakSaNamahiSyAdidarzanAdvayazabdavAcyo'yaM na bhavatIti tatsaMjJAsaMjJisambandhapratiSedhapratipattiH kiM nAma pramANaM syAt / atheyamapyupamAnamiSyate / tadA "prasiddha10 sAdharmyAtsAdhyasAdhanamupamAnam" iti vyAhanyeta / prasiddhavaidhA betyupasaGkhyAnaM vA sUne karttavyam / tathA''malakadarzanAhitasaMskArasya bilvAdidarzanAdatastatsUkSmamiti pratItiH svasamIpavartiprAsAdAdidarzanopajanitasaMskArasya tatpratiyogiparvatAdyupalambhAdidamasmAddaramiti prati pattiH, hasvarzizapAdidarzanAvibhUtasaMskArasya tadviparItavaTavRkSA15 dyarthopalambhAdato'yaM prAMzuriti vinizcitaM kiM pramANaM bhavet / tathA coktam / upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAtsAdhyasAdhanam / tadvaidha AtpramANaM kiM syAtsaMjJipratipAdanam // 1 // idamalpaM mahaddaramAsanaM prAMzu neti vA / / vyapekSAtaH samakSArthe vikalpaH saadhnaantrm||2||" iti / sAdhanAntaraM syAditi / tathA haMsAdhanabhijJo yadA kazcitkvaci20 pRcchati kIdRzo haMsAdiriti / tadA sa taM prati " payombubhedIhaMsaH syAtSaTpAdairdhamaraH smRtaH // saptaparNaiH sutattvavijJeyo viSamacchadaH // 1 // paJcavarNa bhavedralaM mecakAkhyaM pRthustanI // yuvatizcaikazaGgo'pi gaNDakaH parikIrtitaH // 2 // zarabho'pyaSTamiH pAdaiH siMhazvArusaTanvitaH " ityAdikamAha / tatazcaitadvAkyAhita25 saMskAraH praSTA yadA payombubheditvAdyupalakSitAnAnkAlAntare samupa 1 gau. sU. 1 / 1 / 6. 2 -- saptaparNaistu ' iti pa. bha. pustakayoH pAThaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari, 3 mU.6] syAdvAdaratnAkarasahitaH labhyAyaM sa haMsazabdavAcya ityAdirUpatayA tatsaMjJAsaMjJisambandhaM pratipadyate / tadA kiM nAma tatpramANaM syAt / upamAnamityasambhAvyam / sarvoktaprakAreNa pratipattau prasiddhArthasAdhAsambhavAt / tataH pratiniyatapramANavyavasthAmabhyupagacchatA nyAyazAlinA pratipAditaprakAraM pratItikadambakaM pratyabhijJAnameveti svIkarttavyam / bhUyo'pi bhATTaH prAha- 5 parokSa pratyabhijJAnamiti kSamAyai naiva naH // yataH pratyakSataivAsya nyAyagocaramaJcati // 462 // tathA hi, pratyabhijJAnaM pratyakSam / akSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt / yaditthaM taditthaM yathA sampratipannaM pratyakSamiti / na ca smaraNapUrvakatvAtpratyabhijJAnasya pratyakSatvAbhAvaH / smaraNAtpazcAdbhAvitve'pi satsa- 10 mprayogajatvena pratyakSatvAvirodhAt / yadAha-" na hi smaraNato yattanna pratyakSamitIdRzam // vacanaM rAjakIya vA laukikaM vApi vidyate // 1 // na cApi smaraNAtpazcAdindriyasya pravartanam // vAryate kena cinnApi tattadAnI praduSyati // 2 // tenendriyArthasambandhAtprAgacaM cApi yatsmRteH / vijJAnaM jAyate sarva pratyakSamiti 15 gamyatAm // 3 // " iti / naitadapi nyAyyam / yato'kSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvaM pratyabhijJAnasya sAkSAdvivakSitaM pAramparyeNa vA / yadi pAramparyeNa, tadAnumAnAdinAsya vyabhicAraH / tasya pratyakSalakSitaliGgAdi. dvAreNopajAyamAnasya paramparayA'kSAnvayavyatirekAnuvidhAyino'pi pratyakSa. tvAbhAvAt / sAkSAdakSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvaM tvasiddham / pratya. 20 bhijJAnasya sAkSAtpratyakSasmaraNAnvayavyatirekAnuvidhAthitvenAnubhUyamAnatvAt / sAkSAdakSAnvayavyatirekAnuvidhAyitve punarasya prathamavyaktidarzanakAle'pyutpattiH syAt / atha punadarzane pUrvadarzanAhitasaMskAraprabodhotpannasmRtisahAyamindriyaM pratyabhijJAnamutpAdayatItyucyate / tadanucitam / pratyakSasya smRtinirapekSatvAt / sApekSatve tu pratyabhijJAnasyA- 25 numAnAdivatparokSataiva jyaaysii| "Aho Shrut Gyanam" Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 15 pramANanayatatvAlokAlaGkAraH evaM na pratyabhijJAne'dhyakSatvamupapadyate / bhaTTacaTTAH parokSatvaM tadatrAbhyupagamyatAm // 463 // 20 tatazca - 17 sarvaM saGkalanAjJAnaM darzanasmRtihetukam / tatsiddhaM pratyabhijJAnamekatvAdiprakAzakam // 465 // 6 // idAnIM kramaprAptasya tarkasya kAraNagocarasvarUpanirUpaNAyAha---- upalambhA'nupalambhasambhavaM trikAlIkalitasAdhya10 sAdhanasambandhAdyAlambanamidamasminsatyeva bhavatItyAkAraM saMvedanamUhAparanAmA tarka iti // 7 // upalambhAnupalambhAbhyAM saMmbhava utpAdo yasya tattathA / savedanaM tarka ityuttareNa yogaH / upalambhAnupalambhau ceha sAdhyasAdhanayoH pramANamAtreNa grahaNAgrahaNe abhiprete / tenAtIndriyasAdhaneSvAgamAnumAnanibandhanayorapi grahaNAgrahaNayorupAdAnAttatsambandhasyApi tarkasya saMgrahAnnAvyAptilakSaNadoSaH / yathA tasya prANino dharmavizeSo viziSTasukhAdisadbhAvAnyathAnupapatterityAdau / Adityasya gamanazakti - rasti gamanAnyathAnupapatterityAdau veti / na hi dharmavizeSaH prastutAnumAnAtpUrvaM ""zubhaH puNyasya " ityAdipravacanAdanyataH pratipattuM pAryate / nApi gamanazaktiH prakRtAnumAnAt / prAgyatkAryaM tacchaktimatkAraNapUrvakaM yathA sampratipannaM kAryaM ca gamanamityevaM rUpAnumAnAntarAdanyato'vagantuM zakyate / tayornityamatIndriyatvAt / anayozcopalambhAnupalambhayoH kacidAnantaryeNa tarka prati kAraNatvamavaseyam / vyAptigrahaNakAle hi kacitkSayopazamavizeSavazAtsakRtsAdhyasAdhano 1 tattvArtha. 6 / 3. [ pari. 3 sa. 7 sugatagotamajaimininandanairyadiha dUSaNavRndamudIritam | tadakhilaM skhalitaM khalalokavatsujanaceSTitacArubhiruttaraiH // 464 // " Aho Shrut Gyanam" Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari0 3 sU. 7 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH palambhAnupalambhAbhyAmanantarameva tarkaH samutpadyate / kacidasakRtpUrvapravRttatadupalambhAnupalambhAbhyAmanantaraM punaH kadAcitsAdhyasAdhanAvagamastataH prAgdRSTayostayoH smRtiH pazcAtpratyabhijJAnaM tadanu tarkaH samupajAyata iti / uktaM kAraNam / viSayamAha - trikALIkalitasAdhyasAdhanasambandhAdyAlambanamiti / trikALIkalitasAdhyasAdhanayo: 5 sambandho'vinAbhAvo vyAptirityarthaH / sa Adiryasya trikAlIkalitavAcyavAcakasambandhasya sa AlambanaM gocaro yasya tattathA / svarUpamAha --- idamasminsatyeva bhavatItyAdyAkAramiti / AdizabdAdidamasminnasati na bhavatyevetyAdyAkAraM sAdhyasAdhanasambandhAlambanamevaMjAtIyaH zabda evaMjAtIyasyArthasya vAcakaH so'pi tathAbhUtastathAbhUtasya 10 tasya vAcya ityAdyAkAraM vAcyavAcakabhAvAlambanaM ca svarUpamupAdIyate / saMvedanaM jJAnam / Uha ityaparaM nAma yasya sa UhAparanAmA tarka iti tarkajJaiH kIrtyate / vAcyavAcakabhAvAlambana nanu vAcyavAcakabhAvAlambanaM jJAnaM kathaM tarkaH / ucyate / nedaM tAvatpratyakSam, cakSurAdijJAnasya zabdaparihAreNa 15 jJAnasya tarRtvam / AvA-rUpAdAveva zrotrajJAnasya ca rUpAdiparihAreNa pApAdutpatti-zabda eva pravarttamAnatvAccakSurAdijJAnaM zrotrajJAnaM ritivarNanam / ca pratiniyata eva rUpAdau zabde ca pravarttate / na ca sakalazabdArthagocaramanyajJAnamastIti tarka eva tathA yuktaH / asya cotpattiH kacittAvadAvApodvApAbhyAm / tathA yuttamavRddhe gAmAna. 20 yetyAdizabdamuccArayitari tatra gRhItasaGketasya madhyamavRddhasyA gRhItasaGketasya ca bAlasya varNapadavAkyaviSayasaGkalanAtmakaM pratyabhijJAnamutpadyate / tathA hi pUrvapUrvavarNAvayavazravaNAhitasaMskArasyAntyAvayavazravaNAnantaraM pUrvatadavayavasmaraNe hasvAdiviSayasaGketasmaraNe ca sati hasvo to vA'yaM varNa iti pratyabhijJAnaM bhavati / tathA pUrvapUrvavarNa- 25 zravaNAhitasaMskArasyAntyavarNazravaNAnantaraM pUrvavarNAnAmanukramaviziSTAnAM 32 501 "Aho Shrut Gyanam" Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari0 3 07 "smaraNe padaviSayasaMketasmaraNe ca sati subantaM tiGantaM ca padamiti "pratyabhijJAnamupajAyate / tathA pUrvapUrvapadazravaNA hitasaMskArasyAntyapadazra'vaNAnantaramanukrama viziSTapUrvapadAnAM vAkyagocarasaGketasya ca smaraNe sati -vAkyamidamiti pratyabhijJAnamunmajjati / evaM tayorvarNapadavAkyagrahaNaM 5 pratyabhijJAnAt / tato'pi madhyamavRddhaM ceSTamAnamavalokayanbAlastaTasthastasyArthapratIti tAvatkalpayati / Atmani tatpUrvikAyAzceSTAyA 'dRSTatvAt / pramANAntarAsannidhAdetadvRddhaprayukta zabdasamanantaraM ca pravRtto'yamityata eva zabdAtkimapyanena pratipannamiti manyate / tamarthaM tena vRddhenAnIyamAnamevamavabudhyate'yamartho'mutaH zabdAdanenAvagata iti sa 10 cArtho'neka guNakriyAjA tivyatayAdirUpasaGkula upalabhyate / zabdo'pyanekapadakadambakAtmA zrutaH, tatkatamasya zabdAMzasya katamo'zo vAcya iti sandigdhe kAlAntare ca gAM nayetyAdikamAkarNayati / tatra ca gozabdAnuvRttimAnayetyasya tu vyAvRti vibhAvayati / tato'pi kadAcana vAjinamAnayeti zRNoti, 25 tatrApi gozabdasya vyAvRttimAnayetyasya tvanuvRrti vyavasyati / tadanusAreNa ca gavAderapyarthasyAnuvRttivyAvRttI samAkalayati / tata itthamAvApodvApAbhyAmanantaramIdRgjAtIyo'rtha IhamjAtIyasya vAcyaH so'pi tasya vAcaka itItthaM vAcyavAcakabhAvAlambanasarkala vivakSitavAcyavAcaka vizeSasamullekhazekharastarkaH samullasati / kacittu yadA kazcitta20 rkeNa vAcyavAcakabhAvaM svayamavetya paramapyanenaiva tamavabodhayiSyaMstadanusAriparasantAne tarkotpattihetuM vacanaM parArthatarkarUpamucArayati / tadA tasmAdapyasyollAsaH / yathA kazcana pitA paramavatsalo vatsAya kaJcana pradArthaM puraskRtya kathayati, itthambhUtamitthambhUtasya zabdasya vAcyaM yatsa jAnIhi tadA'sAvupalambhAnupalambhadvAreNa tathA pratipadyamAnastarkAdeva " 25 vAcyavAcakabhArthaM pratipadyate / iyaM ca vyAjhyA vAcyavAcakabhAvapratItirupadarzitA / zuGgagrAhikA tu niyatAyAM vyaktAvayaM purovatI bhAvo'sya 502 " Aho Shrut Gyanam" Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari0 3 su.. 7 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH zabdasya vAcya ityAgamAderapi sA bhavati / tadUrdhvaM tu vyAyA taM prati yastarkAdeva pratyeti, aye itthaMmbhUta itthambhUtasya sarvaH sarvasya vAcako vAcyazceti / nanu tarkaH svaviSayeNa 'sambaddho vA'sambaddho vA tamavabodhayati / na tAvadasambaddhaH / atiprasaGgAt / atha sambaddhaH, kutastatsambandhapratipattiH / pratyakSAdanumAnAttarkAntarAtpramANAntarAdvA / na 5 tAvatpratyakSAt, tasya tadaviSayatvAt / nApyanumAnAt, anavasthAnuSaGgAt / tadapi hyanumAnaM tarkapUrvakamiti tatrApi tarkasya svaviSayeNa sambandhagrAhakamanumAnAntaramanveSaNIyamiti / nApi tarkAntarAt, tata eva tarkAntarasyApi svaviSayasambandhabodhapUrvakatvAttasyApyaparatarkanibandhanatvAt / nA~pi pramANAntarAt, tasyApi pramANatve'pi svaviSayasambandha- 10 bodhapUrvakaM pravarttamAnatvAdanavasthApatteH / athApratipannasambandha eva tarkaH svaviSayajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSAtsvaviSayameva bodhayati / tarhi tata evAnumAnamapyapratipannasambandhameva svagocaramavabhAsayatu / kRtaM tatpratipattinimittatarkapramANaparikalpaneneti kazcit / so'pi yadi prAmANikastarhi tasyApi pratyakSaM svaviSayamavabodhayatsambaddhamevAvabodha- 15 yennAsambaddham / atiprasaGgAt / tatsambandhazca nAnumAnAdeH siddhayati / anavasthAnuSaGgAt / nApi pratyakSAntarAt anavasthAnuSaGgAdevetyAdi sakalaM pratyakSe'pi samAnam / atha na pratyakSaM svaviSayasambandhAvabodhanibandhanaM tatra pravarttate tasya svaviSaye svayogyatAbalAdeva pravRttiriti cet, tarhi tathA tarkasyApi svayogyatA vizeSasAmarthyAdeva svaviSaya- 20 pratyAyana siddhirbhavatu | yogyatAvizeSaH punaH pratyakSasyeva svaviSayajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSa eva tarkasyApi pratipattavyaH / yathA ca pratyakSasyotpattau mano'kSAdayo yogyatAyAH sahakAriNo bahiraGgAstathA tarkasyApi samudbhUtAvupalambhAnupalambhAvanumanyete / tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAttasya / yacca tata evAnumAnamapyapratipannasambandhameva svago - 25 caramavabhAsayatvityuktam / tatra sAdhyasAdhanasambandhagrahaNanirapekSAnumAna - " Aho Shrut Gyanam" 500-3 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAlokAlaGkAraH [ pari. 3 sU. 7 syotpattireva na sambhavati / anavabuddhasAdhyasAdhanasambandhasya kacitkadAcidutpattyapratIteH / tarkasya tu sambandhagrahaNa nispekSaiva pratyakSavadutpattieva / na khalu pratyakSasyApyutpattiH karaNArthasambandhagrahaNApekSA pratipannA | svayamagRhItatatsambandhasyApi pratipattistadutpattipratIteH, 5 tadvattarkasyApi You 10 15 svArthasambandhagrahaNAnapakSasyApyutpattipratipatternotpattau sambandhagrahaNApekSA yuktimatIti sarvaM caturasram // 7 // etacca tarkanAmadheyaM vyAptijJAnaM tathopapattyanyathAnupapattibhyAM pravartata iti nidarzayannAha - 'yathA yAvAnkazciddhamaH sa sarvo vahI satyeva bhavatIti tasminnasatyasau na bhavatyeveti // 8 // atirohitArthamidam atrAha kazcit tarkaprAmANyamasahamAnasya kasyacinmatasya pramANatAyAmupapAditAyAM tarkasya yuktA nanu lakSaNoktiH // khaNDanam / eSA tu sadyuktiparamparAbhi vicAryamANasya na tasya yuktA // 466 // tathA hi viSayavyavasthApakaM pramANaM tarkasya ca viSayo vyAptilakSaNa: pratijJAyate bhavadbhirvyAptizca vicAryamANA nAvasthAM badhnAti / yataH sAdhyasAdhanayoH sambandho vyAptiH sambandhazcaikadezatvamekakAlatvaM 20 vA tayorbhavet / na tAvadekadezatvam / yataHprabalapaSanaveladvaijayantI vitAnapratimakalitamUrtivyagni dhUmaprabandhaH | jvalati vasumatImRdvapraniSThe nikuJje vacana punaranalpajyAlazAlI kRzAnuH - // 467 // zaivAlajAlajaTilaM taTinIsrotaH samastyadhovartti // 25 vacana zilocca zikhare vRSTiH punaruddharaprasarA // 468 // " Aho Shrut Gyanam" Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3.sU. 8 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH nApyekakAlatvam / yataH -- pUraH srotasvinIsakto vRSTikAle na vidyate // kRttikodayavelAyAM na cAsti zakaTodayaH // 469 // 105 kiMca kasya kenAyamavinAbhAvaH kiM sAmAnyasya sAmAnyena, sAmAnyasya vizeSaiH,vizeSANAM sAmAnyena, vizeSANAM vizeSairvA / na prathamapakSaH / 5 yato na sAmAnyasya sAmAnyena vyAptiranumAnAGgam / tadA hi tatra sAmAnyameva sAdhyaM syAt / tasya ca nityatvavibhutvAbhyAM sakaladezakAlasambandhitayA suprasiddhasya sAdhane siddhasAdhyatA syAt / dvitIyapakSe'pi dezakAlAbhyAmanavacchinnairvizeSaiH sAmAnyasyAvinAbhAvo'vacchanairvA / yadyanavacchinnaiH, tadA siddhasAdhyataiva / dezakAlAnavacchinnAnAM 10 vayAdivizeSANAmatipratItatvAt / atha dezakAlAvacchinnaiH, tadAnugamAbhAvaH / na hi dhUmasAmAnyasya parvatAdisthairabhivizeSairanugamo'sti / tasya tadantareNApi pAka pradezAdAvupalambhAt / tRtIyapakSe'pi siddhasAdhyatA sAdhanavaikalyaM ca dRSTAntasya / mahAnase parvatasthadhUma vizeSasyAsambhavAt / vizeSANAM vizeSairiti turIyapakSe'pi duHzakamavinA- 15 bhAvagrahaNam / teSAmAnantyAt / api cAmyabhAve dhUmAnupapattiriti vyatirekavyAptau kimekasya kasyacidagmerabhAve dhUmAnupapattirgRhyate sarvasya vA / na tAvadekasya / ekasyAbhAve'pyabhyantare dhUmasya gRhyamANatvAt / nApi sarvasya / upahitagrahaNasyopAdhigrahaNamantareNAsambhavAt / dhUmAnupapattezva samastAnyabhAva evopAdhirna cAsau pratiyogiSu sarvAbhipva - 20 gRhIteSu grahItuM zakyate / api ca yatsadbhAva eva yasya nivRttistenaiva tasya virodhaH / tadiha dhUmAbhAva eva sati dhUmasya nivRtsidRzyata iti ghUmAbhAvenaivAsya virodho na tvamyabhAvena / kevalAGgArAdyavasthAyAmamyabhAvAbhAve'pi dhUmanivRtteH pratIyamAnatvAt / ato na vyAptirvicAryamANatvAtkathaM tadrAhiNastarkasya prAmANyam / kiM ca : vyAptau satyAmapi na dhUmAdamipaiGgalyamanumIyate / vahereva dhUmenAnumIyamAnatvAt / I .25 " Aho Shrut Gyanam" Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari 3 sU. tathA dhUma eva vahergamako na tadgatAH zyAmatvAdaya iti vRthA vyAptikalpanaM tadgocaratarkaprAmANyakalpanaM ca / tArkikaistaya'mANo'yaM tarkaH karkazayA dhiyA / itthaM nopaiti mAnatvaM viphalastadihAgrahaH // 470 // tarkaH pramA na bhavatIti vadantu kAmaM he tArkikAH svapariSatsu sadA bhavantaH // jainodite sphurati dUSaNaDambare tu sarvaM bhaviSyati na kiJcididaM tathAhi // 471 // battAvaduktaM vyAptizca vicAryamANA nAvasthAM badhnAti / tannopapannam / 10 svarUpaprayuktasyAvyabhicArasya vyAptitvapratijJAnAt ! svarUpaM hi vivakSi tasAdhyasAdhanayoH svakarmakalApakalitamagnitvaM ghUmatvaM ca / taddhayanyato dezakAlAkArAdeAvRttyaprakarSeNa sambandhamAtmanyeva yojayati / tatazca madadhInAmeva vyAptiM buddhyasva buddhayasvetyAtmasambandhitvena vyApti vyavasthAparyastvaprayuktAmeva tAM boddhAraM bodhayati / yadapyuktaM sambandhazcaika15 dezatvamekakAlatvaM vetyAdi / tadapyetena pratyuktam / dezakAlau pari. hRtya svarUpamAtreNaiva dhUmAderamyAdinA sahAvinAbhAvasya nirbAdhabodhavirUDhatvAt / yaccAnyaduktaM kasya kenAyamavinAbhAva ityAdi / tatra yasya yenAvyabhicArastasya tenaavinaabhaavH| sAmAnyavizeSavatazca dhUmAdeH sAmAnyavizeSavatAmyAdinA sahAvyabhicAra iti tasya tenaivAvinAbhAvo'20 tazvoktadoSAnavakAzaH / gamyaM hi vyApakaM gamakaM ca vyApyam / na ca kevalau sAmAnyavizeSau gamyagamakarUpatayA'nubhUyete / jAtyantarasyaiva sAmAnyavizeSobhayA'tmanastadrUpatayAvabhAsanAt / yadapiH kimekasya kasyacidagnerabhAve dhUmAnupapattirgadyate sarvasya vetyAdhupanyastam / tatra sarvasyeti brUmaH / yato dhUmAnupapattiH sarvAkSepeNa pratIyate yAvAnka25 zcimaH sa sarvaH sarvasyAmerabhAve'nupapanna itiH / na punarniyatadharmyu lekhana parvate gRhe'raNye vA. dhUmo'jyabhAve'nupapannaH iti / yatpunasroktaM "Aho Shrut Gyanam" Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ poreH 3 'sUH syAdvAdaratnAkarasahitaH na cAsau sarvAmiSvagRhIteSu grahItuM zakyata iti, tanna satyam / yaMto'myabhAvastadanyadezAdisvabhAvo bhAvAntarasvabhAvatvAdabhAvasya / tucchasvabhAvasya pratikSepsyamAnatvAt / sa cAkhilAgnivivikto dezAdiH pratiyogigrahaNamantareNApi pratIyate kathamanyathA ghaTAderapi pratipattiH syAt / tatsvarUpasyApi trailokyavilakSaNatayA trailokyApratipattAvaprati- 5 pattiprasaGgAt / yacca tatsadbhAva evetyAdyabhihitam / tadapi nAnavadyam / evaM hi virodhavyavasthitau kriyamANAyAM zItasparzasyApi vahinA virodho na syAt, na khaltrasya vahisadbhAva eva. nivRttiH / anyathApi tannivRtteH pratIyamAnatvAt / tasmAdyatsadbhAve yasya niyamena nivRttistena tadviruddhameva / anyabhAve ca sati dhUmasya niyamena nivartamAnatvAddhamA- 10 bhAveneva tenApi tasya virodhaH / tathA hi yasminsati yanniyamena nivarttate tena tadviruddham / yathoSNasparzasadbhAve niyamena nivartamAnaH zItasparzaH / anyabhAve sati niyamena nivarttate ca dhUma iti / nanvamyabhAve dhUmasya niyamena nivartamAnatvamasiddhaM gopAlaghuTikAdau vayabhAve'pi dhUmasadbhAvapratIteriti cet / tadapyasundaram / tatrApi tatsa- 15 ddhAvasambhavAt / dhUmasya hi bhAva AtmalAbhaH sa cAgnau satyeva saMvRttastatkathaM gopAlaghuTikAdAvazyabhAve dhUmasadbhAvAzaGkApi / tarhi parvatAdAviva tatrApi dhUmo'gniM gamayedityanupapannam / parvatAdidhUmAdasya vailakSaNyAt / vahisamAnasamayasattAko hi parvatAdidhUmo bahalaH patAkAyamAnasvarUpo'nubhUyate / na ca gopAlaghuTikAdidhUmastathA, tato nAsyAnyanumApakatvam / 31 yadapyuktaM vyAptau satyAmapi na dhUmAdagnipaiGgalyamanumIyata ityAdi / tadapi na vicArasaraNimanusarati / yato vyAptyanusAreNAnumAnaM vidhIyate / vyAptizcAgnitvadhUmatvadvAreNaivAvasIyate / na paikalyAdidharmadvAreNaM / teSAmAnantyAdyAbhicArAcca / tathA hiMpaiGgalyaM zAtakumbhe taralatastaDinmaNDale bhAsvaratvaM sattvaM sarvArthasArthe taruNarucitare bhAskare dAhakatvam / / "Aho Shrut Gyanam" Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sa. 8 vAtyAdAvUrdhvagatvaM tuhinavighaTanA taptatailAdivastu nyevaM vaizvAnarIyaM vyabhicarati sakhe dharmajAtaM samastam // 472 // tathAnIlatvaM gabale vilocanayugohAppatvasampAdanaM ___ taile vyomatalAdhirohaNavidhiksapibASpaplave // atyantaM kaTubhAvatA trikaTuke dRSTAnyasAdhAraNI dhUmasyeti viziSTadharmaniyatA na vyAptiratrocyate // 473 / / ato yenaiva rUpeNa vizvavivaravartinyo vahinyaktayo dhUmavyaktayazca saMgRhyante tadeva rUpaM vyApti niyamena vyavasthApayati / taccAmitvadhUmatve 10 muktvA nAnyadbhavitumarhati / na khalu yathA vastvantarasAdhAraNAH paiGgalyA dayastathAmitvadhUmatve / nanu yadyanayorvyAptirasti tarhi prathamadarzanakAle kasmAnnollikhatIti cet, grAhakAbhAvAditi brUmaH / tatkAle grAhakAbhAvazca tadA tatkAraNAbhAvAtsiddhaH / vyAptijJAnasya hi kAraNa mupalambhAnupalambhau / na ca prathamadarzanakAle tau staH / na ca grAhakA15 bhAvAttadA vyApterapyabhAvaH / tadA grAhakAmAvasyAnyathAsiddhatvAt / anyathA dUre rUpadarzanakAle rasasyobhAvaH syAdavizeSAt / evaM casannItinIraparipAlanapezalo'yaM tAGkuraH pramitirUpatayA'bhyupeyaH // karmAdibodhaphaladA samudeti yasmAt nirdUSaNA'numitikalpalatA kSaNena 472 / / atra yogAH saMgirante tarkaH samyaktArkikaistaryamANo sarkasyAprAmANyAmIta vada. tAM naiyAyikAnAM mata- na prAmANyaM jAtucitsvIkaroti / / nirdezapUrvakaM khaNDa- syAdvAdajaistatpramANatvasiddhathai 25 nm| vyarthastasmAdAzrito'yaM prayAsaH // 475 // 1"dRSTAnta ' iti bha. pustake pAThaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sa. 8] syAdvAdaratnAkarasahitaH ___ tathA hi, tarkaH pramANaM na bhavati nirviSayatvAt / yatpunaH pramANa tanna niviSayaM yathA pratyakSam , nirviSayazca tarkaH / tasmAtpramANaM na bhavati / na cAtra nirviSayatvamasiddham / tarkasya hi viSayaH sAdhyasAdhanayorvyAptiH paraiH pratipAdyate / sA ca pratyakSasyaiva viSayaH prathamapratyakSe'pyagnisambandhitvena dhUmasya pratibhAsanAt / na cAyaM dhUmavaheranya- 5 to'pyanyasmAdeva vA jalAderbhavatIti sandehaviparyAsau pratyakSe smbhvtH| agnerevAyamiti tatsambandhitvenaiva dhUmasya tannizcayAt / itthaM prathamapratyakSeNa vyAptau pratipannAyAmanvayavyatireko bhUyasopalabhyamAnau prathamasyaiva pratyakSasya dADharyamutpAdayataH / bhUyo darzanAdarzanAvagatAnvayavyati rekasahakRtena vA pratyakSeNa vyAptiH pratIyate / nanu yadi prathamapratyakSe- 10 gaiva vyAptiH pratIyate tarhi kimityayaM dhUmAdiranena vayAdinA niyata ityevaMrUpA tadAnImeva vyAptipratIti!tpadyate, iti cet / ucyate / sAmagryabhAvAt / anvayavyatirekAbhyAM hi bhUyodarzanAdarzanAvagatAbhyAM vyAptirullikhyate / na ca prathamapratyakSakAle tau staH / anvayavyatireko ca bhUyodarzanAdarzanAvagatau prayojakasandehavyudAsArthoM yuktAveva | aneka. 15 sahacAridarzane hi prayojake sandehaH / kiM dhUmaprayukto'yaM niyamaH kiM vA zyAmatvAdiprayukta iti / tatra zyAmatvAdayo dhUmApekSA na vAhisApekSA iti dhUmasyAgnisambandhitve dhUmatvameva prayojakaM na tu zyAmatvAdayaH / dhUmatve hi sati na kadAcidagnitvaM vyabhicaratIti / bhUyodRSTAnvayavyatirekasya pramAturaparokSAkAratayopajAyamAnatvAdviziSTa. 20 daNDayAdipratyayavatpratyakSamevedaM vyAptijJAnamiti / itthaM na saGgatimihAGgati mAnabhAvaH sanyAyamArganipuNaiH parimRSyamANaH / / tarke kathaJcana tata svamatAbhimAna madhApi muzcata na kiM bata jainacandrAH // 476 // 25 "Aho Shrut Gyanam" Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3.. yogasya yA tvasya sutArkikatvakIrtiH purastAtparipuMsanIyA // sarkapramANatvakadarthanAyAmayaM vidheyastadnu prayAsaH // 477 // tathA hi, yattAvanniviSayatvAditi / sAdhanamuktam / tadasiddham / vyAptilakSaNasya tadviSayatvasambhavAt / yatpunaruktaM sA ca pratyakSasyaivaH 5 viSaya ityAdi / tatra kimandriyaM mAnasaM vA pratyakSaM vyAptigraNe prava* rtate / na tAvadaindriyam / taddhi yenArthena pratiniyatadezakAlAdinendriya sambadhyate tamevAvabhAsayati na tu vyAptim / sA hi sakaladezakAlAliGgitasAdhyasAdhanopasaMhAreNa gRhyate / yato vyApana vyAptiH sarvAsAM vyApyavyaktInAM vyApakavyaktInAM ca vyApyarUpatayA vyApakarUpatayA ca koDIkaraNamucyate / na ca tatrendriyasya grahaNasAmarthya sambhavati / sakalavyApyavyApakavyaktibhiH sArdhaM tasya sambandhAsambhavAt / nanu sAdhyamagnisAmAnya sAdhanaM ca dhUmasAmAnyaM tayozcAnavayakyoH sannikRSTatvAdekatrApi sAkalyenendriyeNa grahaNamasti vizeSapratipattistu sarvatra hetoH pakSadharmatA balAdeveti cet / tadayuktam / evaM hi sAdhanavaiphalyApattiH / vyAptigraha - 15 NakAla eva sAmAnyarUpasya sAdhyasya prasiddheH / kathamanyathA sAmAnya rUpayoH sAdhyasAdhanadharmayoH sAkalyena vyAptirnirNItA syAt / vizeSaprati pattistu hetoH pakSadharmatAbalAdevetyatrApi pakSadharmatA dhUmavizeSasya tatsAmAnyasya vA / AdyapakSe'mivizeSeNa dhUmavizeSasya vyApterapratipattito gamakatvAyogaH / dvitIye tvagnisAmAnyasyaiva dhUmasAmAnyAsiddhiH syAtte20 naiva tasya vyApteH / atha saadhnsaamaanyaatsaadhysaamaanyprtiptterevessttvishessprtipttiH| sAmAnyasya vizeSaniSThatvAditi cet / nanu tatsAmAnyamapi vizeSamAtreNa vyAptaM sattadeva gamayenneSTavizeSam / yaccoktaM prathamapratyakSe'pyagnisambandhitvena dhUmasya pratibhAsanAdityAdi / tadapi na kSodavartanIyamanuvartate / yataH puro dRzyamAnAgnisambandhitvena dhUmaH prathama25 pratyakSe pratibhAseta / sakalAmisambandhitvena vA / prathamapakSe kathaM vyAptipratipattiH / pratiniyatavyaktau vyApterevAsambhavAt / tasyAH sarvA "Aho Shrut Gyanam" Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3.sU.8] syAdvAdaralAkarasahitaH kSepaNaparyavasAnAt / dvitIyapakSo'pyayuktaH / pratiniyatAgnisambandhitvenaiva prathasapratyakSe dhUmasya pratibhAsAt / yadapyayuktam / bhUyo, darzanAvagatAnvayavyatirekasahakRtena vA pratyakSeNa vyAptiH pratIyata iti / tadapyayuktam / anvayavyatirekasahakRtatvaM hi pratyakSasya svaviSayAtikrame-- mArthAntare pravRttiH / svaviSaye pravarttamAnasyAnvayavyatirekAbhyAmatizayA- 5 dhAnaM vA / prathamapakSe pratyakSavirodhaH / svArthAtikrameNArthAntare pravRtti. lakSaNasya sahakRtatvasya kvacidapyapratIteH / na khalu pradIpasahakRtaM locanaM rasAdau pravartamAnaM pratIyate / tathA unmIlatkalikAkalApakavalIkArakramavyAkulI___ krIDapaTpadacArucUtalatikAkAnte vasantotsave / / 10 kiM puMskokilakAminIva kurute kAkI varAkI kvacit kaNThAnta ThitAcchapaJcamakalAsaMrAjitaM kUjitam // 478 // dvitIyapakSe'pi svaviSaye . pravarttamAnasyAnvayavyatirekAbhyAmatizayAdhAnamadhyakSasya vyAptiviSayatve siddhe siddhayet , taccAsiddham / sambaddhavartamAnArthaviSayatvAttasya / kiMca, indriyaviSaye vidyamAnatvAttatprabhava- 15 pratyakSeNa vyAptiH pratIyate svaviSayatvAdvA / na tAvadvidyamAnatvAt, rasAderapi cAkSuSatvAnuSaGgAt / vyAptivadbhUmAdau tasyApi sattvAvizepAt / nApi svaviSayatvAt, vyApteH pratyakSaviSayatvAnupapatteH / aniyataviSayA hi vyAptiriti kathaM niyataviSayondriyaprabhavapratyakSatAM prati. padyeta / etenAnvayavyatirekAbhyAM hItyAdiH pUrvapakSagranthaH sakalo'pi 20 pratikSiptaH / proktanItyAnvayavyatirekayoH saMhakRtatvasya pratyakSeNa vyAptau gRhyamANAyAM pratihatatvAt / tannendriyaprabhavaM pratyakSaM vyAptipratipattau samartham / nApi mAnasam / manaso bAlendriyanirapekSamya bahirarthasAkSA karaNe sAmarthyAbhAvAt / " asvatantra bahirmanaH" ityabhidhAnAt / vyAptizca vadvidhUmAdiviSayA bahirarthadharmatvAdvahirartho varttate / bhavadabhimatasya 25 ca manaso'NusvabhAvatvenAzeSArthe sakRtsambandhAsambhavAtkathaM tatprabhavaM pratyakSaM "Aho Shrut Gyanam" Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. i.sU. 8 vyAptiM nizvinuyAt / tathA hi / yadNusvabhAvaM satsakRdazeSArthena na sambadhyate / yathA paramANuH / aNusvabhAvaM ca mavatkalitaM mana iti / atha sAkSAnmanasaH samastAyaiH sambandhAbhAve'pi paramparayA sambandho bhaviSyati / manasA hi sAkSAdAtmA saMyujyate / tena ca saMyuktAH 5 sarve'syAdayo dhUmAdayazca sAdhyasAdhanavizeSAstasya vyApakatvAditi cet / tadapi nyAyazUnyam / evaM sarvasya sarvajJatAprasaGgAt / sAdhyasAdhanavanikhilArthAnAM manasA saha sambaddhasambandhasaMbhavAt / kiM cAsau sambaddhasambandho'pi manasaH sadbhirevArthernAsadbhiratItAnAgataissatkathaM tatra vyAptipratipattiH syAt / na cAtmano vyAptatvaM siddham / 20 tasyAJe vistarataH pratiSetsyamAnatvAt / tatkathaM sambaddhasambandhagandho'pi syAt / tato dRSTAntamAtre sAdhyasAdhanayorvyAptistvayA svakirttavyA na tu samastAsu vahnidhUmavyaktiSu / tathA cAnumAnAnutthAnam / sAdhyadharmiNi sAdhyadharmeNa saha hetorvyApteiranizcayAt / tatazcopalambhAnupalambhasambhava trikAlavarttivahnidhUmAdiviSayamaspaSTaM tarkAkhyaM pramANamurarIka15 vyam / nanu yAvAnkaciddhUmaH sa sarvo'pyamijanmA bhavatItyevaM prakArasyeha vikalpajJAnasya sambandhagrAhipratyakSaphalatvAnna prAmANyamiti cet / etadapyasamIcInam / pratyakSasya sambandhagrAhitvapratiSedhAt / tatphalatvena cAsyAprAmANye vizeSaNajJAnaphalatvAdvizeSyajJAnasyApyaprAmANyAnuSaGgaH / atha hAnopAdAnopekSA buddhiphalatvAttasya prAmANyamaGgIkriyate / tarhi tarka20 jJAnasyApi pramANatvamastu / tasyApi vyAptipratipAtiphalatvAt / atha pramANa viSayaparizodhakatvAnna tarkaH pramANamityucyate / tadapi pariphalgu / apramANena zodhanavirodhAt / mithyAjJAnavatprameyArthavaca / tasmAdavasthitamidaM tarkaH pramANamabAdhyamAnaviSayatvAtpratyakSavat / : 512 25 tatazva-- tarkaH pramANamiti yuktibalena siddhamarthaM gRhANa parimucya mudhAbhidhAnam || "Aho Shrut Gyanam" Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. ] syAdvAdaratnAkarasahitaH 5133 sannyAyadarzanavivecanacArubuddhe naiyAyikatvamapi te kathamanyathA syAt // 479 // vikalpamAtraM nanu tarka puSa vikalpamAnatvAtoM na pramANamiti vadatAM bauddhAnAM pramANatA tatkathamasya yuktA // matAnardezapUrvaka ityAhuratra sphuritAbhimAnAH khaNDanam / samantabhadrapraNayaikacittAH // 480 // na te'pi sannyAyapathAnuyAyinaH svadarzanoddhRtakuvAsanAhatAH // 'na tarkamAnatvavighAtakArakaM yato nimittaM bata taiH prakAzitam // 481 // ___ atha tarkasyApramANatAyAM vikalpamAtratvAkhya nimittaM prakAzitameve. ti cet / nanu vikalpamAtratvamiti ko'rthaH / kimarthAnAlambanajJAnamAtra- 10 tvamapratyakSatvaM vA / prathamapakSo'siddhaH / sAdhyasAdhanasambandhAlambanatvena nirAlambanatvasya trke'nupptteH| dvitIyapakSastu na naH kSatikArI / parokSavizeSatvena tarkasyApratyakSatayA'smAbhirapyabhyupagamAt / na cApratyakSajJA. narUpatvAtto'pramANamiti tarkaNIyam / apratyakSajJAnarUpasyApyanumAnasya pramANatvenobhayasampratipannatvAt / atha savikalpakajJAnasvarUpatvaM tarka- 15. sya vikalpamAtratvazabdAbhidheyatvena vivakSitam / tadapi na pIDAkaramasmAkam ! savikalpakajJAnarUpatve'pyanumAnasyeva tarkasyApi pramANatvAnatipAtAt / vyavasthApita prapaJcato nikhilapramANAnAM kathaJcitsavikalpakatvamAdyaparicchede / tanna vikalpamAtratvaM tarkasyApramANatAyAM nimittamavadhAnArham / atha gRhItagrAhitvaM tadabhidhIyate / tadapyayuktam / yataH sAdhya- 20. sAdhanayoH sAmastyena vyAptistarkasya viSayo na caitatpratipattau pramANAntaraM prabhavati / athocyate / kArye hetau tAbaddhyAH pratipattiH pratyakSAnupalambhapaJcakAjAyate / amidhumavyatirikteSu hi paridRzyamAneSvapi bhUtalAdyatheSu prathamaM dhUmasyAnupalambha ekaH / tadanantaramamerupalambhastato dhUmasyetyupalambhadvayam / pazcAdagneranupalambho'nantaraM dhUmasyApyanupalambha iti 25 dvAvanupalambhau / anupalambho'pi pratyakSavizeSa eva lakSayitavyaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraspa ri. 3 su. 8 itthaM pratyakSAnupalambhapaJcakenaikasyAmapi vyaktI kAryakAraNabhAvAvagamA bhavatyameH kAryaM dhUma iti / yazca yatkAryaH sa tena niyataH / yadi tu tena niyato na syAttadA tannirapekSatvAnnityaM sattvamasattvaM vA tasya syAt / tatazcAyamarthaH sampannaH / yeyaM kAryahetau sArvatrikI vinA5 bhAvapratItirupajAyate / yadAha-" dhUmAdhIrvahnivijJAnaM dhUmajJAnamadhIstayoH / pratyakSAnupalambhAmyAmiti paJcabhiranvayaH // " dhUmAdhIdhUmAnupalambha ityarthaH / svabhAvahetau tvavinAbhAvapratItivipakSe bAdhakAnumAnAt / yathA kSaNikatvAnumAnaM sattvahetau vyApakAnupalambhAt / tathA hyarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvamarthakriyA ca kramayogapadyAbhyAM vyaaptaa| 10 te ca kSaNikatvAnnivartamAne svavyApyAM sattvarUpAmarthakriyAmAdAya niva tate / kasmAtpunarakSaNikAkramayogapadyayordhyAvRttiriti cet / nAnArUpatvAt / kAlataH paurvAparyaM hi kramastadviparItaM tu yogapadyamitthaM caite nAnArUpe / akSaNikatvaM caikarUpatA / ekarUpatAnAnArUpatve caikatra viruddhe / tato'kSaNikAkramayogapadyanivRttau nivartamAnaM sattvaM kSaNika 15 evAvatiSThate / prakArAntarAsambhavAt / na khalu kSaNikAkSaNikavyati riktastRtIyaH prakAro'sti / yatastatrAsya vRttirAzaGkatheta / anupalabdhe: punaH svabhAvahetAvantarbhAvAnna tatra pRthagavinAbhAvagrAhakapramANacinteti / atrocyate / yattAvaduktaM kAryahetau tAvacyAteH pratipattiH pratyakSAnupalambhapaJcakAjjAyata ityAdi tannopapattikSagam / upalambhAnupalambha20 svabhAvasya dvividhasyApi pratyakSasya sannihitamAtraviSayatayA dezAdivyava hitasamastapadArthagocaravAyogAt / avicArakatayA ca pratyakSaM yAvAnkazcidbhUmaH sa sarvo dezAntare kAlAntare'gnijanmA'nyajanmA vA na bhavatItyetAvato vyApArAnkatuM samarthamiti kathaM vyAptistadviSayaH syAt / atha puro vyavasthitArtheSu pratyakSaM vyAptiM pratipadyamAnaM sarvopa25 saMhAreNa pratipadyata iti kIrtyate / tadapyakIrtikaram / svAviSaye pratyakSasya sarvopasaMhArAnupapatteH / pratyakSapRSThabhovato vikalpasyApi pratyakSa bhAvino' iti ma. pustake pAThaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 8 syAdvAdaralAkarasAhataH gRhItamAtrAdhyavasAyitvAtsarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakatvAbhAvaH / tathA ca kathamanizcitapratibandhatvAddezAntarAdau sAdhyaM sAdhanaM gamayet / nanu "kArya .dhUmo hutabhujaH kAryadharmAnuvRttito" viziSTapratyakSAnupalammAbhyAM nizcitaH sa dezAntarAdau tadabhAve'bhavaMstatkAryatAmevAtivatetyAkasmi. ko dhUmaH pAvakanivRttau na kApi. nivarteta / nApiH vahisadbhAva evaM sa: 5 syAdityahetosturaGgazRGgasyaiva dhUmasyAsattvAlkacidapyupalambho na bhavet / tathA ca kIrtinA kIrtitaM vArtike- " kArya dhUmo hutabhujaH kAryadharmAnuvRttitaH / sa bhavaMstadabhAve'pi hetumattAM vilaGghayet // 1 // " iti cet / tadapi na sustham / itthaM vyAptipratipattau tannizcayakAlopapalabdhe vyApake na vyAptiH syAt / tasyaiva tathA nizcayAnna tAdRzasyA- 10 pi / asAdhyavyAptatvagrahaNe tadrAhiNo vikalpasya kathamagRhItagrAhitvaM na syAt / pratyakSagRhItAdadhikagrAhitvAt / tathA ca pramANAntaramasau syAt / tacca kimanyattarkapramANAditi / yapi svabhAvahetau . tvavinAbhAvapratItivipakSe bAdhakAnumAnAdityuktam / tadapyuktimAtram / yato vipakSe. bAdhakAnumAnamapi prasiddhAvinAbhAvaM satsvasAdhyasiddhaye prabha- 15 vati / avinAbhAvazca tatrApyanumAnAntareNa siddhayettenaiva vAM / Aye pakSe'navasthA / dvitIya vitaretarAzrayaH / tatpratyakSaM nAvinAbhAvasiddhau dhatte prauDhiM laiGgikI nApi buddhiH / / ekastarkastatra sAmarthyamudrAM niSpratyUhAM hanta tasmAdvibhAH // 482 // evaM ca na tarkasyApramANatAyAM gRhItAyAM prAhitvamapi nivRttaM 20 sambhavati / atha visaMvAditvaM tatpratipAdyate / tadapi nopapannam / svagocare tarkasyAvisaMvAditvAt / tarkasya hi gocaraH sAdhyasAdhanayoH sAkalyena vyAptistasyAM cAsyAvisaMvAdakatvaM suprasiddhameva / anyathAnumAnasyApi kathamavisaMvAdakatvaM syAt / na khalu tarkasyAnumAnanibandhanasambandhaviSaye saMvAdAnupapattAvanumAnasyApi saMvAdaH sambhavati / 25 nanvasya nizcitasaMvAdo nAsti viprakRSTArthaviSayatvAditi cet / tadapi "Aho Shrut Gyanam" Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 pramANanayatatvAlokAlaGkAraH pari. 3 sU. 8 na tArkikapItikaram / tarkasya saMvAdasaMdehe hi kathaM niHsandehAnubhAnotthAnasyApattito niHsandehabhanumAnamicchatA sAdhyasAdhanasambandhapAhipramANaM nizcitasaMvAdameva svIkartavyam / tanna visaMvAditvamapi / tarkasya pramANatve tarhi tasya kiM nimittamiti cet / samAropavyavacche5 dakatvamiti brUmaH / tathA hi, tarkaH pramANaM samAropavyavacchedakatvAdyaditthaM taditthaM yathAnumAnam / tathA ca tarkastasmAtpramANamiti / evaM ca, tItAnAgatavartamAnasamayazliSTAnidhUmAdike vyAptiM vastuni na grahItumiha yatsarvopasaMhArataH / / pratyakSapramukhaM pramANamayate zaktiM tatazcAgataM prAmANyaM sudRDhoktayuktibalatastarkasya tannizcaye // 483 // prathamataH iha sAvadarzanaM nAstikAnAM vighaTitamanu tasmAdyogapakSo nirastaH / / tadanusugataziSyairjalpitaM doSajAlaM yadiha kimapi yuktyA sarvathA tacca bhagnam // 484 // 8 // 15 evaM tarka nirNIyedAnImuddezakramAnusAreNAnumAnaM vyutpAdayiSyaMstadgatAM saGkhyAvipratipattiM tAvannirasyati anumAnaM dviprakAraM svArtha parArthaM ceti // 9 // ___ anu liGgagrahaNasambandhasmaraNayoH pazcAnmIyate paricchidyate'rtho'nenetyanumAnaM vakSyamANalakSaNam / dvau prakArau bhedau vaktuM na zakyamiti lakSaNakathanAGgaM prAkprakArabheda uktaH / tameva vizeSato darzayati / svArtha parArthaM ceti / svasmai idaM svArtha yena svayaM pratipadyate tatsvArthamityarthaH / parasmai idaM parArthaM yena paraM pratipAdayati tatparArthamityarthaH / caH samuccaye // 9 // prathamaprakAraM prakAzayannAha1 tItAnAgatetyatrAkAralopasiddhizcintyA / "Aho Shrut Gyanam" Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 13] syAdvAdaratnAkarasahitaH tatra hetugrahaNasambandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svArthamiti // 10 // tatra tayoH svArthaparArthAnumAnayormadhye / hinoti gamayati parokSamarthamiti hetuH sAdhanaM liGgamiti yAvat / tasya grahaNaM nizcayaH / sambandho vyAptiravinAbhAva ityarthaH / tasya smaraNam, tato hetugrahaNa- 5 sambandhasmaraNe kAraNaM yasya tattathA / kimityAha / sAdhyasya vakSyamANalakSaNasya vijJAnaM svArthamanumAnamucyate / liGgagrahaNasambandhasmaraNayozcAtra kAraNatvaM samuditayorevAvaseyam / pratyekaM hi tatkAraNatve vismRtasambandhasyApratipannasambandhasya ca nAlikaradvIpavAsinaH kvacidbhUmAdiliGgagrahaNAdeva kevalAtpAvakAdisAdhyAnumAnamullaset / agRhItaliGgasyApi ca 10 kasyacitprAkpratipannasAdhyasAdhanasambandhasmaraNamAtrAdanumAnaM prAdubhavediti // 10 // hetugrahaNakAraNakamityuktamiti hetoH svarUpaM nirUpayatinizcitAnyathAnupapattyekalakSaNo heturiti||11|| nizcitA nirNAtA, anyathA sAdhyamantareNAnupapattiraghaTanA'nyathAnu- 15 papattiravinAbhAva ityarthaH / nizcitA cAsAvanyathAnupapattizca nizcitA. nythaanuppttiH| saivaikA lakSaNaM yasya sa nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNo heturiti / / 11 // etallakSaNavyavacchedyamarthaM vyaktIkurvannAha na tu trilakSaNakAdiriti // 12 // 20 trINi lakSaNAni rUpANi pakSadharmatvasapakSasattvavipakSAsattvAkhyAni yasyAsau trilakSaNakaH sa Adiryasya paJcalakSaNakAdeH sa vilakSaNakAdiH punarheturna bhavatIti / / 12 // atraivopapattimAha-- "Aho Shrut Gyanam" Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pari. 3 sU. 13 tasya hetvAbhAsasyApi sambhavAditi // 13 // tasya trilakSaNakAdeH, hetuvadAbhAsata iti hetvAbhAsastasyApi / na kevalaM samyagdhetorityapi zabdArthaH / sambhavAddhanAt / idamatraidamparyam / yadeva hi lakSyAsAdhAraNaM svarUpaM tadeva lakSaNatayA Thoke 5 pratItamavyabhicAritvAt / yathA bhAsvararUpoSNa sparzavattvamabheH / na ca vairUpyAderliGgAsAdhAraNatA / tatputratvAdau hetvAmAse'pi sambhavAditi / pakSadharmatvAdilakSaNatrayA- ziSyaH zauddhodaneH kazcidatra pratyavatiSThate // vitasyaiva hetutvaM vadato svakIyadarzanAbhISTaM sthApayanhetu lakSaNam // 485 // bauddha 518 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH khaNDanam / tathA hi- hetI nizcitAnyathAnupapattye kalakSaNatvamanupapannam / tasya 10 pakSadharmatvAdilakSaNatrayAnvitatvenaiva samyaktvopapatteH / anyathA'siddhatvAdidoSAnuSaGgAt / na khalu pakSadharmatvAbhAve tasyAsiddhatvavyavacchedaH / sapakSa eva sattvAbhAve ca viruddhasvavyudAsaH / vipakSe cAsattvaniyamAbhAve'nekAntikatvaniSedhazca kartuM zakyaH / uktaM ca-- " hetotriSvapi / rUpeSu nizcayastena varNitaH / asiddhaviparItArthavyabhicAri15 vipakSataH || 1 ||" asyAyamartha:--- asati tAdAtmyatadutpattilakSaNe pratibandhe vyApteranizcayAddhetoragamakatvaM yataH syAttena kAraNena hetostriSvapi rUpeSu pakSadharmAnvayavyatirekarUpeSu nizcayo varNita AcArya - dizAgena "prasiddhastu dvayorapi sAdhanam" ityAdinA pramANasamucayAdiSu / kasya nirAsenetyAha -- asiddhetyAdi / vipakSata iti, 20 AdhAditvAt tRtIyArthe tasiH / vipakSeNetyarthaH / tadA hyAsiddha vipakSeNa pakSadharmatvanizcayo varNitaH / viparItArtho viruddhastasya vipakSeNAnvayaH / vyabhicAryanaikAntikastasya vipakSeNa vyatirekanizcayaH / prasiddhastu dvayorapi sAdhanamityatra ca dignAgavacazzakale dvayorapItyanenai kasya 1 ' AdyAdibhya upasaMkhyAnam' iti kA. vA. 5-4-44 / " Aho Shrut Gyanam" Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 13] syAdvAdaratnAkarasahitaH vAdinaH prativAdino vA yaH siddhastasya sAdhanatvapratiSedhaH / prasiddha ityanena ca yaH sandigdhastasyeti / uktaM tAthAgatenedaM svamate hetulakSaNam / prakriyAmAtrametattu nyAyamArgAkSamAnvitaH // 486 // tathA hi-na pakSadharmatvAdi rUpatrayaM hetorlakSaNam / vipakSe'pyasya 5 vartamAnatvAt / yadyasya vipakSe'pi vartate na tattasya lakSaNaM yathA sattvamagneH / vipakSe'pi hetvAbhAsalakSaNe vartate ca pakSadharmatvAdirUpatrayam / tanna hetostallakSaNamiti / athAnyathAnupapattiniyamavatrairUpyaM hetulakSaNaM na trairUpyamAtram / tathAvidhaM ca tadvipakSe hetvAbhAsalakSaNe na sambhavatItyucyate tadasambaddham / evaM sati trairUpyakalpanAnarthakyaprasaGgAt / 10 anyathAnupapattiniyamAdeva hetorgamakatvopapatteH / na khalu kRttikodayAcchakaTodayAdyanumAne pakSadharmatA sambhavati / atha kAlAkAzAdi bhaviSyacchakaTodayAdimatkRttikodayAdimattvAtpUrDaMpalabdhakAlAkAzAdivaditItthamantra pakSadharmatA'bhidhIyate / tarhi na kazcidapakSadharmatve hetuH syAt / kAkakArpoderapi prAsAdadhAvalyAdau sAdhye jagato dharmitvena pakSa- 15 dharmatvasya kartuM suzakyatvAt / tathA hi-jagatprAsAdadhAvalyayogi kaakkaayeyogitvaat / tathA jagajaladhijAtavedaHsamanvitaM mahAnasadhUmayogitvAtpUrvopalabdhajagadiveti / lokaviruddho'nyatrApyaviziSTaH / tanna pakSadharmatvaM hetorgamakatvAGgam / nApi sapakSe sattvam / anityaH zabdaH zravaNatvAdityAderasAdhAraNatvAdanakAntikatvamiti cet / tada- 20 yuktam / asAdhAraNatvasyAnaikAntikatvena vyAptyasiddheH / sapakSavipakSayohi zrAvaNatvAdirasattvena kiM nizcitaH saMzayito vaa| asa. tvena nizcitazcet, kathamanaikAntikaH sapakSavipakSayorasattvena nizcito hetuH pakSe sAdhyAvinAbhAvitvena nizcetumazakya iti zakyaM vaktum / sarvAnityatve sAdhye sattvAderahetutvAprasaGgAt / na khalu sattvAdivipakSa 25 1. vizrAvaNatvAdi' iti bha. pustake pAThaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 13 evAsattvena nizcitaH / sapakSe'pi tasyAsatlanizcayAt / nanu sapakSasyAbhAvAttatra sattvAderasattvanizcaye'pi svasAdhyasAdhakatvaM yuktam / na. punaH zrAvaNatvAdeH / tasya vidyamAne'pi sapakSe ghaTAdAvasadbhAvAditi. cet / tadapyasamIcInam / sati sapakSe vidyamAnatvasya gamakatAyAmana5 natvAt / antarvyAptereva sarvatra tadaGgatvopapatteH / yadi ca sati sapakSa zrAvaNatvAdirasattvena nizcita iti kRtvA na svasAdhyasya gamakaH / tarhi sati vipakSe jalAzayAdAvasattvena nizcito dhUmAdireva svasAdhyagamakaH syAnna vasati tasminnasattvena nizcitaH sattvAdiH / atha kathyate--- asati khalu vipakSe yasya nAstyeva sattA sa bhajati bata samyamdhetutAM sarvathaiva // vyabhicarati kathaJcinnAvinAbhAvamudrA yadiha zucimanISAcakSuSA vIkSyamANam // 487 // nanvevaM sampUrNe sapakSe tadekadeze vA yaH sankRtakatvaprayatnAnanta15 rIyakatvAdikaH sa kathaM hetutAM svIkuryAditi cet / asanneva sapakSe hetu rityanavadhAraNAt / vipakSe'pi tadasattvAnavadhAraNamastyiti na mantavyam / sAdhyAvinAbhAvitvavyAghAtAnuSaGgAt / tanna sapakSavipakSayorasattvena nizcito'sAdhAraNaH kathaJcidanaikAntikatAmAskandati / nApi sapakSa vipakSayorasattvena saMzayitaH zrAvaNatyAdirasAdhAraNa iti dvitIyaH pakSaH / 20 tayostasyAsattvena nizcitatvAt / na ca sapakSe sattvAbhAve zrAvaNa tvAdihetorananvayatvAnuSaGgaH / antarvyAptilakSaNasya tathopapattirUpasyAnvayasya tatra sadbhAvAt / anyathAnupapatirUpavyatirekavat / tanna sapakSe sattvamapi hetorlakSaNam / nApi vipakSe'sattvam / tatputratvasyApi gama katvaprasaGgAt / zyAmetarapuruSalakSaNAdvipakSAyAvRttatvAt / atha na 25 vipakSe'sattvamAnaM hetulakSaNaM kintvabadhAraNagarbhamasattvaM vipakSe'satyameva nizcitamiti na cAtrAvadhAraNanizcitirasti / na hi yatra zyAmatvaM "Aho Shrut Gyanam" Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 13] syAdvAdaratnAkarasahitaH nAsti tatputratvenApi na bhavitavyamevetyekAntaH / zAkAdyAhArasvarUpasvakAraNAsattvena kadAcana zyAmatvAnutpattAvapi svakAraNopaDhaukitasya tatputratvasya sambhAvyamAnatvAditi cet / tarhyevaMsvabhAvaM vipakSAsattvaM nizcitAnyathAnupapattireveti tadevaikaM hetoH pradhAnaM lakSaNamastu / paryAptaM lakSaNAntaraparikalpanayA / taduktaM pAtrasvAminA - " anyathAnupapannatvaM 5 yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // 1 // " iti / yatpunarabhihitamanyathAsiddhatvAdidoSAnuSaGgAdityAdi / tadaparyAlocitavacanam / nizcitAnyathAnupapattilakSaNatvAdeva hetorasiddhatvAdidoSaparihAraprasiddheH / na hyasiddhAdiSu hetvAbhAseSu nizcitAnyathAnupapattiH kathaJcitsambhavatIti / asiddhAdisvarUpasUcakasUtrasya vyAkhyA - 10 nAvasare'bhidhAsyAmaH / evamapyavinAbhAvaprapaJcatvAtpakSadharmatvAderasiddhAdi - vyavacchedArthaM hetulakSaNatvena praNayane nizcitatvasyApi rUpAntarasyAjJAtAsiddhatAvyavacchedArthamabAdhitaviSayatvAdezva lakSaNAntarasya bAdhitaviSayatvAdivyavacchittaye hetutvalakSaNatvena praNayanaM syAt / evaM ca--- naitadbhikSo pakSadharmatvamukhyaM trailakSaNyaM lakSaNaM lakSaNIyam // yasmAdasminvidyamAne'pi hetoH zaktinaivAtmIyasAdhyaprasiddhau ||488 || atra yogAH pratyavatiSThante hetoH paJcarUpatvamaGgIkurvatAM naiyAyikAnAM matamupada khaNDanam / jAnAsi jalpitumanalpamate yadatra hetotrilakSaNakatAM kSipasi kSaNena // yasmAdayaM prabhavati prakaTasvasAdhya saMsAdhanAya niyataM nanu paJcarUpaH // 489 // 521 " Aho Shrut Gyanam" 15 20 tathA hi- trairUpyaM hetorlakSaNaM mA bhUt / pakkAnyetAni sahakAra phalAnyekazAkhAprabhacatvAdupayuktasahakAraphalavadityAdau bAdhitaviSaye mUrkho'yaM devadattastatputratvAditaratatputravadityAdau satpratipakSe ca 25 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 13 hetvAbhAse'pyasya sambhavAt / paJcarUpatvaM tu bhaktyeva / nirdoSatvAt / ekazAkhAprabhavatvasya hi trairUpye satyapyahetutvam / abAdhitaviSayatvAsambhavAt / tathA hi / idamanumAnaM pratidinapariNAmopacIyamAnapazcimavayasi vasante kasyApi lalATaMtapagrahapatipAtitapracaNDamarIcikAcakra5 samparkakarkazasanIralaharIparikvAthyamAnaparipakvaphalarasasya sahakAramahI ruhasya kasyAJcidvizAlazAkhAyAM kAnicitkuGkumapaGkapiJjarANi pariNatipezalAni kAnyapi punarapi jaraThatamAladalazyAmalakAntikAntAni taditarANi phalAni samupalabhamAnastadabhilASabalaprabalavigaladantodakaplavapla vamAnalolajihvAcalaH pumAnkazcitkaroti / athavA''matAgrAhiNA 10 tatpratyakSeNAvabAdhyate / tatputratvasyApi vidyamAne'pi trairUpye hetvA bhAsatvam / asatpratipakSatvAbhAvAt / mUryo'yaM tatputro na bhavati vividhazAstravyAkhyAnAdikauzalazAlitvAtpratipannaprAjJapuruSavadityAdestatpratipakSasya sambhavAt / idamapi hi mUrkhatvAnumAnamanekakarkazatarkazAstrasandarbha garbhAvirbhAvanAvijRmbhamANaprabhUtatamaromAJcasaJcayakambukAJcitazarIreNa ku15 zAgrIyazemuSIzAlinA ziSyamaNDalena samupAsyamAnaM kamapi kovidavR ndArakamavalokamAnastadupariprarUDhamatsaramadirAdhikAraparavazaH kazcidahayuH karoti / atha ca tatpratIyamAnenaiva mUrkhatvabAdhakena vividhazAstravyAkhyAnAdikalAkauzalazAlitvAnumAnena bAdhyate / tataH kAlAtyayA padiSTasya hetvAbhAsasya vyavacchedArthamabAdhitaviSayatvaM prakaraNasamasya ca 20 vyudAsArthamasatpratipakSatvaM hetorlakSaNamabhyupeyamiti pakSadharmatvAdirUpatrayA dabhyadhikayorabAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvayorapi rUpayoH sadbhAvAtpaJcalakSaNakamevamaGgIkaraNIyam / yathoktaM jayantena-" paJcalakSaNakAliGgAdgRhItAniyamasmRteH // parokSe liGgini jJAnamanumAnaM pracakSate // 1 // " iti / sa evaitavyAcaSTe-parokSo'rtho liGga-yate gamya25 te'neneti liGgaM tasmAliGgAlliGgini jJAnamanumAnaM pracakSata iti 1 lalATaMtapaH-madhyAhasthaH / prahapatiH sUryaH / 2 ahaMkAravAn / 3.nyAyamaJjarIpU. 1.9. "Aho Shrut Gyanam" Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 13] syAdvAdaratnAkarasahitaH yogaH / kathambhUtAlliGgAt , paJca lakSaNAnyasyeti paJcalakSaNakaM tasmAt / kAni punaH paJca lakSaNAnyucyante , pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vipakSAghyAvRttiravAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM ceti / siSAdhayiSitadharmaviziSTo dharmI pakSastaddharmatvaM pakSadharmatvaM tadAzritatvamityarthaH, sAdhyadharmayogitvena nizcitaM dharmyantaraM sapakSastatrAstitvam, sAdhyadharmasaMsparzazUnyo dharmI 5 vipakSastato vyAvRttiH, anumeyasyArthasya pratyakSeNAgamena vA anapaharaNamabAdhitaviSayatvam, saMzayabIjabhUtenArthena pratyanumAnatayA prayujyamAnenAnupahatatvamasatpratipakSatvamiti, etaiH paJcabhilakSaNairupapanna liGgaM sAdhyasyAnumApakaM bhavati / eteSAM ca lakSaNAnAmekaikApAyAtyaJca hetvAbhAsA bhvnti| tathA hi-yasya pakSadharmatA nAstyasAvasiddho hetvAbhAsaH / yathA nityaH 10 zabdazcAkSuSatvAditi, sapakSe sattvaM yasya nAsti sa viruddhaH, yathA nityaH zabdaH kRtakatvAditi, yasya vipakSAghyAvRttirnAstyasAvanekAntikaH, yathA nityaH zabdaH prameyatvAditi, yasyAbAdhitaviSayatvaM nAsti sa kAlAtyayApadiSTaH, yathAnuSNastejo'vayavI kRtakatvAddhaTavaditi pratyakSabAdhitaviSayaH / brAhmaNena surA peyA dravatvAtkSIravadityAgama- 15 bAdhitaviSaya iti / yasya niSpratipakSatA nAsti sa prakaraNasamaH, yathA'nityaH zabdo nityadharmAnupalabdherghaTavat / nityaH zabdo'nityadharmAnupalabdherAkAzavaditi / dvAvapyetau parasparaM satpratipakSAviti / na ca vastUnAmadvirUpatvAtkathamekatra dharmiNi parasparavirodhadharmadvayAkSepaprayojakahetudvitayasya sannipAto bhavediti zaGkanIyam / yataH saMzayabIjaM 20 yadvizeSAgrahaNaM tadanyatarapakSanirNayAya prAntyA prayujyamAnaM satpratipakSatAM pratipadyate / sthANurayaM puruSadharmAnupalabdheH puruSo'yaM sthANudharmAnupalabdharitivat / anyataravizeSAnupalambha evAyaM saMzayAdhAyI pakSadharmAnvayavyatirekopapattebhramaNe heturiti prayojyamAnaH satpratipakSo bhavati / puruSaprajJApramAdamUlatvAcca vastuno yAtmakatvamiha pratibhAsate / iti 25 suvyavasthita eva prakaraNasamAkhyaH paJcamo hetvaabhaasH| eteSu paJcasu liGgalakSaNeSu liGgasyAvinAbhAvaH parisamApyate, iti paJcalakSaNakAllikA "Aho Shrut Gyanam" Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3 sU. 13 diti vyAkhyAtam / vyAptigrahaNasamayasamadhigatasvarUpasyApi liGgasya punardharmiNi kacidanavadhRtavapuSo na sAdhyAvabodhasAdhanatvamiti dvitIyaM liGgadarzanamavazyamapekSaNIyamiti gRhItAdityuktam / liGgaM hi jJApakaM na ca cakSurAdivatkArakam / jJApakasya cAyaM svabhAvo 5 yadajJAtaM sanna jJApayatIti / vyAptikAlagRhItameva vyAptivatsma ryamANatayA liGgaM liGginaM gamayiSyatIti cet / maivam / liGgagrahaNamantareNa vyAptismRterapyabhAvAditi / atha niyamasmRteriti vyAkhyAyate / niyamo vyAptiravinAbhAvo nityasAhacaryamityarthaH / tasya smRtiniyamasmRtistasyAzca sakAzAtparokSe liGgini 10 jJAnamanumAnaM pracakSate ityatrApi saNTakaH / dvitIyaliGgadarzane satyapi niyamasmaraNamantareNa sAdhyAmitirnonmIlatIti bhAvaH / "niyamo hi gRhIto'GgamanumeyapramA prati // na nAlikeradvIpastho dhUmAdagniM prapadyate // 1 // sAdhyAnumitivelAyAM na cAsti niyama grahaH // niyamagrahakAle ca na sAdhyamanumIyate // 2 // tena pUrva 15 gRhItaH sanidAnI smRtigocaraH // niyamaH pratipayaGgaM tathAvagati darzanAt // 3 // yatrApi viSayebhyastenaiva saMvedyate smRtiH // tatrApyanena jJAnena balAtsa parikalpyate // 4 // " atha parokSe liGginIti vitriyate / tatra liGgI tAvaducyate / dharmaviziSTo dharmI sAdhyaH sa eva liGgIti / na dharmimAtraM sAdhyam / parvatAdermiNaH siddhatvAt / 20 na dharmamAtram / agnerapi yatra tatra siddhatvAt / na ca dvayoH sAdhya tvam / svatantrayorvahniparvatayorapi siddhatvAdeva / tasmAdekasya dvayordA svAtantryeNAnumeyatA nAvakalpyata ityavazyamanyataraviziSTo'nyataraH sAdhyo vaktavyaH / tatrApi tu dharmaviziSTo dhrmii| tathA hi-dezaviziSTe vahnau sAdhye SoDaza vikalpAH sambhaveyuH / sarva eva vAgniH sarvadezavi25 ziSTaH, anirdhAritadezavizeSaviziSTaH, pUrvAnubhUtamahAnasAdidezaviziSTaH, sampratyupalabhyamAnaparvatAdidezaviziSTo vA'numeyaH syAt, kazcidagniH "Aho Shrut Gyanam" Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 13] syAdvAdaratnAkarasahitaH , sarvadeza viziSTaH, dezaviziSTo vA anumeyaH syAt, eSa sisAdhayiSito vAgniH sarvadezaviziSTaH, anirdhAritadezaviziSTaH, prAganubhUtadezaviziSTaH, idAnImanubhUyamAnadezaviziSTo vA'numeya iti / tatraite paJcadaza pakSAH pratyakSavirodhasiddhasAdhyatvAdidoSopahatA ityanAdaraNIyA eva / yastu SoDazaH pakSa etaddezaviziSTa eSo'gniriti tatra dezavizeSAvacchedamantareNaiSa vahniriti parigrahItumeva na zakyate / ato deza eva prathamamavagamyate / tasya ca pUrvapratipannatvAdidAnImanavagatadahanaviziSTastvasyAnumAtuM yogyatvAtsa eva sAdhyo yuktaH / api ca / agneH sAdhyatAyAmataddhamrmmo dhUmaH kathamanumApakaH syAt / anupalabdhe jvalane taddharmatayA dhUmo grahItuM na pAryate / upalabdhe tu hutabhuji bhavadapi viphalameva dhUmasya taddharmatAgrahaNam / 10 anumeyasya tadAnIM kasyacidabhAvAt / tasmAdagniviziSTaH paridRzyamAno deza eva sAdhyaH / sa ca svarUpataH pratyakSo'pi parokSadharmaviziSTatayAnumeya iti dhUmadharmayogAdagnidharmavAnsa evAnumIyate / so'numAnasya viSayo liGgItyucyate / parokSagrahaNaM ca parokSadharmaviziSTe dharmiNi sAdhyatvapratipattyartham / kacittu vyAptismaraNasamanantarameva pratyAsIdattaH 15 pramAturjhaTiti samunmiSanna kasmAdeva pratyakSIbhavati vibhAvasuriti na tadviziSTatayApi dharmiNi parokSatvamavakalpyata iti tadvyAvRttaye'pi parokSagrahaNamiti / tatazca rUpapaJcakasamRddhibandhuraM liGgametaditi yogajalpitam || sAdhyasiddhimanumAnamudrayA mantrayadbhirupaganyatAM vudhaiH // 490 // 525 " Aho Shrut Gyanam" 20 bhAratI tava vayasya zuzruve varNamAtraghaTanAsamudurA || bhAsate punarasau manISiNAM kANadRSTiriva ropitAJjanA // 491 // tathA hi- hetoH paJcarUpatvamanupapannam / trairUpyavattasyApi hetvAbhA - se'pi bhAvAt / agnijanyo'yaM dhUmaH sattvAtpUrvopalabdhadhUmavadityatra hi 25 hetvAbhAse'pi pakSadharmatvaM tAvadAsti / pakSIkRte dhUme sattvasyAsandigdha Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAlokAlaGkAraH pari. 3 sU. 13 tvAt / anvayo'pi niyata eva / pUrvadRSTe dhame'gnijanyatvena vyAptasya sattvasya sadbhAvAt / vyatirekazca / kharaviSANAdau sAdhyAbhAve sAdhanasya sattvasyAbhAvanizcayAt / abAdhitaviSayatvamapyatrAsti / vivAdApanne dhUme'gnijanyatvasya bAdhakAbhAvAt / evamasatpratipakSatvamapi / ana5 gnijanyatvasAdhakasyAnumAnasyAtrAsambhavAditi siddhaM hetvAbhAse'pi sattve paJcarUpatvam / sAmastyena vyatirekanizcayasyAtrAbhAvAdasiddhamiti cet / na / tasyAnyathAnupapannatvarUpatvena tadabhAve zeSarUpANAmakizci. karatvApattestadvikalasyaiva paJcarUpatvasyAlakSaNatvena sAdhyatvAt / yatyu narabAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvayorabhAvAdekazAkhAprabhavatvatatputratvahetvo10 ragamakatvamagAdi tatrApyanyathAnupapattyabhAva eva nimittam / na punara bAdhitaviSayatvAsatpratiprazatvayorabhAvaH / tayoH satorapyagamakatvasyAnantarameva darzitatvAt / kiM cAbAdhitaviSayatvasya tAvannizcitasyaika hetulakSaNAGgatvamaGgIkRtam / na ca tannizcayaH sambhavati / tannizcaya sAdhyanizcayayoH parasparAzrayaNAt / sati hi bAdhanAbhAvanizcaye hetoH 15 sAdhyanizcayastanizcayAcca bAdhanAbhAvanizcaya iti na tayoranyatarasya vyavasthA / yadi punaranyataH kutazcidvAdhanAbhAvanizcayAtparasparAzrayaparihAraH kriyate / tadApyakiJcitkaratvaM hetoH / yathaiva hi hetoviparyayasya bAdhAsadbhAvanizcaye tatsAdhanAsamarthatvAdakiJcitkaratvam / tathaiva bAdhAvirahanizcaye kutazcittasya sadbhAvasiddhestatsAdhanAya pravarttamAnasya 20 siddhasAdhanAdapIti na sAdhIyastasya talakSaNatvam / nanvevamavinA bhAvo'pi hetulakSaNaM mA bhUttannizcayasyApi sAdhyasadbhAvanizcayAyattatayA tasya cAvinAbhAvAdhInatvAditaretarAzrayasya prasaGgAditi cet / na / avinAbhAvaniyamasya hetau pramANAntarAnnizcayopagamAditaretarAzrayAnavakA zAt / tAkhyaM hi pramANamavinAbhAvanizcayanibandhanam / pratyakSA25 destatrAvyApArAt / tarhi yata evAvinAbhAvanizcayo hetostata eva sAdhyasyApi siddhestana hetorakizcitkaratvamiti cet / na / tato "Aho Shrut Gyanam" Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 13] syAdvAdaratnAkarasahitaH dezAdivizeSAvacchinnasya sAdhyasya sAdhanAt / tarkAttu sAmAnyata eva tatsiddheH / asatpratipakSatve'pi pratipakSastulyabalo'tulyabalo vA / tulyabalatve bAdhyabAdhakabhAvAnupapattiH / atulyabalatvaM tvanayoH kiM pakSadharmatyAdibhAvAmAvakRtamanumAnabAdhajanitaM vA / na tAvadAdyaH pakSo niravadyaH / pakSadharmatvAderubhayorapyavizeSAt / mUrkhatvAbhAve sAdhye zAstrajyAkhyAnAdikalAkauzalazAlivasyeva mUrkhatve sAdhye tatputratvasyApi pakSadharmatvAdisambhavAt / dvitIyapakSo'pyasambhAvyaH / anumAnabAdhAyA adyApyasiddhaH / na hi dvayoH pakSadharmatvAdyavizeSa ekasya. bAdhyatvamaparasya bAdhakatvaM yuktam / avizeSeNaiva tatprasaGgAtparasparAzrayazca / tathA hyatulyabalatve satyanumAnabAdhA tasyAM cAtulya- 10 balatvamiti / evaM ca paJcalakSaNalakSitaliGgAgrahaM vihAya haThAt / / jinoditaikalakSaNalakSitamiha lakSyatAM liGgam // 492 // taduktam--- " anyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paJcabhiH kRtam / / nAnyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paJcabhiH kRtam // 1 // " iti / naiyAyikAH kecidathAtra liGgatapUrvakamityAdyakSapAda manyaprakAra parikIrtayanti // sUtrAnusAriNA matamupadazya khaNDanam / teSAmidAnI pratipAdayAma stadarthasaMsUcakasUtramekam // 493 / / 20 "tatpUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavaccheSavatsAmAnyato dRSTaM ca" iti / tatra taditi sarvanAmnA pUrvaprakrAntaM pratyakSaM pratyavabhRzyate / tatpUrva kAraNaM yasya tattatpUrvakaM trividhamanumAnamiti spaSTam / vAdAdikathAtraye pUrvamupAdIyamAnatvAtpakSaH pUrvazabdenocyate / so'sthAstyAzrayatveneti pUrvavat / liGgamityevamanena padena pakSadharmatvamuktaM bhavati / 25 1 gau. sU. 111 / 5. "Aho Shrut Gyanam" Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokA laGkAraH [ pari. 3.su. 13 "pakSe upayukte sati zeSaH sapakSo bhavati so'syAstyAzrayatveneti zeSavadityanena sapakSe vRtiruktA bhavati / sAmAnyato dRSTamityanena vipakSAdyAvRttaM liGgamucyate / katham / akAraprazleSAt, sAmAnyato dRSTamiti / tiSThatu tAvadvizeSataH sAmAnyato'pi na dRSTam / kreti pakSa sapakSayorvRtte5 ruktatvAtpArizeSyAdvipakSe sAmAnyato'pi na dRSTamityavatiSThate / evaM ca yatpUrvavaccheSavattatkevalAnvayyanumAnam / pakSadharmatva sapakSa sattvasamanvitamityarthaH / yathA sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlambanamanekatvAtpaJcAGgalavat / atra hi paJcAGgulavyatiriktasya sadasadvargasya samagrasya pakSIkaraNAdanyasyAbhAvAdvipakSAbhAvaH / ata eva vyatirekAbhAvaH / tathA 10 pUrvavatsAmAnyato dRSTaM kevalavyatireki / pakSadharmatvavipakSavyAvRtti samanvitamityarthaH / yathA sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAdyatpunaH - sAtmakaM na bhavati tatprANAdimadapi na bhavati yathA ghaTAdi prANAdimaca jIvaccharIraM tasmAtsAtmakamiti / atra hi jIvaccharIrasya pakSIkRtatvena sapakSAbhAvAdanvayAbhAvaH / tathA pUrvavaccheSavatsAmAnyato dRSTa15 manvayavyatireki / pakSadharmatva sapakSa sattvavipakSavyAvRttyupetamityarthaH / yathA kSityAdikaM buddhimatkAraNakaM kAryatvAtkumbhAdivat / yatpunarbuddhimatkAraNakaM na bhavati na tatkAryatvadharmAdhAro yathA vyomAdIti / atra sapakSavipakSayoH kumbhAdivyomAdikayoH sadbhAvAddhetoranvayavyatirekasadbhAvaH / kA 20 anvaryavadvyatirekavaditthaM tadrUyavacca kilocyata ThiGgam || etadapi pratipAditayuktivyUhavazena samastamapAstam // 494 // sarvatra nizcitAnyathAnupapannatvasyaiva hetulakSaNa topapatestasminsatyeva hetorgamakatvapratIteH / kevalAnvayino hi yadi pramANanizcitamanyathAnupapannatvamasti tadA kimanvayApekSayA / athAnvayAbhAve hetoranyathA25 nupapannatvasyaivAbhAvaH syAdato'nvayApekSA myAdetadyadyanyathAnupapannatvamanvayena vyAptaM bhavet / na khalvavyApaka nivRttAvavyApyanivRttiH 1 zrIchandaH / - "Aho Shrut Gyanam" Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU.13] syAdvAdaratnAkarasahitaH smbhvti|atiprskteH| athAnvayena vyAptamanyathAnupapannatvamiSyate / tarhi kevalavyatirekiNi prANAdimattvAdAvanvayasya nivartanAtavyAptasyAnyathAnupapannatvasyApi nivRtteragamakatvaM syAt / na khalu vyApakAbhAve vyApyaM bhavati / vRkSatvAbhAve zizapAtvavat / gamakatve vA prANAdimattvAdernAnvayenAnyathAnupapannatvaM vyAptaM bhavet / yasyAbhAve'pi yadbhavati na tatvena 5: vyAptam / yathA salilAbhAve'pi bhavandhUmAdirna tena vyaaptH| bhavati cAnvayAbhAve'pi prANAdimattvAdAvanyathAnupapannatvamiti / anyacca / sadasadvarga ityAdyanumAne'nekatvAdityasya hetoH kutaH kevalAnvayitvam / vyatirekAbhAvAcet, ayamapi kutaH / tadviSayasya vipakSasyAbhAvAccet / atha ko'yaM vipakSAbhAvaH / pakSasapakSAveva nivRttimAtraM vA, prathamapakSe 10. paramataprasaktiH / amAvasya bhAvAntarasvabhAvatAsvIkArAt / nivRttimAtralakSaNo'pi vipakSAbhAvaH pratipanno na vA / na pratipannazcettArha vipakSAbhAvasya sandigdhatvAcatirekAmAvo'pi sandigdha iti kevalAnvayo'pi sandigdha eva / atha pratipannaH / sa yadi sAdhyasAdhananivRttyAdhAraH pratipannastArha sa eva vipakSa iti kathaM vipakSAbhAvo yato vyatire- 15 kAbhAvaH syAt / sAdhyasAdhananivRttyAdhAratayA nizcitasyaiva vipakSatvAt / tacca bhAvavadabhAvasyApi na virudhyate / kathamanyathA sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlambanamityatrAsataH pakSatvamapi syAt / asatyakSo bhavati na tu vipakSa iti ca kiMkRto vibhAgaH / athAsadvargazabdena sAmAnyavizeSasamacAyA evocyante nAbhAvAH / tarhi prAgabhAvAdyabhAva- 20 viSayaM jJAnaM na kasyacidanenAnumAnena prasAdhitamiti suvyavasthita zUlinaH sakalakAryakAraNagrAmaparijJAnam / prAgabhAvAdyajJAne kAryatvAderapyajJAnAt / api ca yadmabhAvo'tra pakSasapakSAbhyAM bahirbhUtaH, tInenAnekatvAdityanaikAntiko hetuH / amAvasyAnekatve'pi kasyacidekajJAnAlambanatvAnabhyupagamAt / abhyupagame vA kathamabhAvo na pakSaH / tathA 25. ca vipakSo'pyasAvastu / nanvevaM vipakSAbhAvo'pyekajJAnAlambanamiti "Aho Shrut Gyanam" Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 13 pakSa eva syAt / tathA ca punarapi vipakSAbhAva eveti cet / tarhi punarapi tadeva preya ko'yaM vipakSAbhAva iti / yadi pakSasapakSAveva staH, tarhi bhaavaadbhinnsyaabhaavaajjainmtprveshH| atha tucchA vipakSanivRttistadabhAvaH / so'pi yadyapratipannaH / tarhi sandigdhaH / tatsandehe ca 5 vyatirekAbhAvo'pi tAdRgeveti na nizcitaH kevalAnvaya ityAdi tadavasthaM punaH punarAvartata iti / tataH kevalAnvayitvenaivAbhyupagatasyAnumAnasya vipakSAbhAva eva tuccho vipakSaH / tataH sAdhyanivRttyA sAdhananivRttizca suvyaktaiveti kathaM na vyatirekaH / atha vipakSAmAvasyApAdAnakArakatvAyogAnna tataH sAdhyasAdhanayoAvRttiriti cet / tanna samIcInam / bhAvaH prAgabhAvAdibhyo bhinnaste vA parasparato bhinnA ityAdAvapyabhAvasyApAdAnakArakatvAbhAvaprasaGgAtsarveSAM prAgabhAvAdInAM sAGkaya syAt / kiM cAnvayamAtreNa gamakatve dravyaM guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyaprAgabhAvAdayaH prameyatvAtpRthivyAdivadityAderapi gamakatvaM kathaM na syAt / dharmigrAhakapramANabAdhitatve kAlAtyayApadi. 15 STatvAnnaitAdRzaM gamakamiti cet / tIbAdhitaviSayatvamapi liGgasya lakSaNaM pUrvanaiyAyikavadbhavadbhirapi vaktavyam / taccAlakSaNamevetyuktam / samprati pakSatvAnnedRzasya gamakatvamiti cet / tasatpratipakSatvamapi tallakSaNaM vAcyam / tadapyalakSaNameveti niveditam / tato'nyathAnupa pannatvAbhAvAdevedRzasyAgamakatvamaGgIkAryam / tanna kevalAnvayyanumAnaM 20 pareSAM nyAyyam / yaccAnyaduktaM pUrvavatsAmAnyato dRSTaM kevalavyatirekI tyAdi tadapyayuktam / yataH prANAderanvayAbhAve kuto gamakatvamiti vAcyam / vyatirekAditi cet / tathA hi yasmAddhaTAdeH sAtmakatvanivRttau prANAdayo niyamena vinivartante tasmAtsAtmakatvAbhAva: prANAdyabhAvena vyAptI dhUmAbhAveneva pAvakAbhAvaH / jIvaccharIre ca 25 prANAdyabhAvaviruddhaH prANAdisadbhAvaH pratIyamAnastadbhAvaM nivartayati / sa ca nivartamAnaH svavyApyaM sAtmakatvAbhAvamAdAya nivartata iti "Aho Shrut Gyanam" Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 13 ] sAtmakatvasiddhistatreti / tadapi nAnavadyam / nedaM kSaNikAnAM sacittazUnyaM. jIvaccharIraM prANAdimattvAdityAderapi gamakatvaprasaGgAt / nigaditaprakAravyatirekasyAtrApi sambhavAt / sAdhyAbhAve'pyasya sadbhAvasambhAvanayA'gamakatvamiti cet / tInyathAnupapattibalAdeva gamakatvamaGgIkRtamiti kRtaM kevalavyatirekitvena / tanna kevalavyatirekyapyanu- 5 mAnaM pressaamuppdyte| etena pUrvavaccheSavatsAmAnyato dRSTamanvayavyatirekyapyanumAnaM teSAM pratikSiptam / sAdhyAbhAvasambhavaniyamanizcayamantareNAsyApi gamakatvAnupapatteriti / yadapyetasya sUtrasya kaizvidyAkhyAnaM " kriyate / yathA kAryAtpUrvaM kAraNamucyate / pUrva kAraNaM liGgatayA'syAstIti pUrvavatkAraNAtkAryAnumAnam / yathA meghonnatyA bhaviSyadRSTaya- 10 numAnam / zeSaH kAraNApekSayA kAryamucyate / zeSo vidyate yatra taccheSavatkAryAtkAraNAnumAnam / yathA nadIpUreNoparitanadeze'tItavRSTayanumAnam / sAmAnyato dRSTaM tu sAmAnyato'vinAbhAvamAtreNa yadakAryakAraNabhUtAlliGgAda kAryakAraNabhUtasyaiva linino'numAnam / yathA kapityAdau rUpeNa rasAnumAnam / rUparasayorhi sama- 15 vAyikAraNamekaM kapitthAdi dravyaM na tu tayoranyonyakAryakAraNabhAva iti / tatrApi yadi nizcitAnyathAnupapattyanuvedhastadA na kiJcidaniSTam / sAdhyenAviruddhAnAM vyApyakAryakAraNetyAdinA sUtreNa kAraNAdiliGgAnAmabhidhAsyamAnatvAt / nizcitAnyathAnupapattivirahe tu gamakatvamevAmISAM nAstIti kiM parigaNanayA / etena vaizeSikA api yatprAhuH- " asyedaM kArya kAraNaM samba ___dhyekArthasamavAyi virodhi veti liGgakam" aatyedaM kAryamityAdisUtrAnusAriNAM vaizeSikANAM syedaM kArya yathA viziSTo nadIpUro vRSTeriti / matasyopadartha asyedaM kAraNaM yathA meghonnativRSTareveti / samba dhi dvividha saMyogi samavAyi ca / tatra saMyogi 25 1 pa. 3 sU. 65 / 2 vai. da. a. 9 A. 2 sU. 1 khnnddn| "Aho Shrut Gyanam" Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3 sa.. 13 yathA, dhUmo'neH / samavAyi yathA, viSANaM goriti / ekArthasamavAyi dvividham / kArya kAryAntarasya / kAraNa kAraNAntarasya / tatra kArya kAryAntarasya yathA , rUpaM sparzasya / kAraNaM kAraNAntarasya yathA, pANiH pAdasyeti / virodhi caturvidham / abhUtaM bhUtasya, abhUtama.5 bhUtasya, bhUtamabhUtasya, bhUtaM bhUtasya / tatrAbhUtaM bhUtasya yathA, abhUtaM varSakarma bhUtasya vAyvabhrasaMyogasya liGgam / abhUtamabhUtasya yathA, abhUtA zyAmatA abhUtasya ghaTAmisaMyogasya liGgam / bhUtamabhUtasya yathA, bhUtaM 1. varSakarma abhUtasya vAyvabhrasaMyogasya liGgam / bhUtaM bhUtasya yathA, bhUtaM syandanaM karma bhUtasya setubandhasya liGgamiti / tathA 10 paramapi liGgamutprekSyamanayA dizA / yathA, jalaprasAdo'gastyodayasya / candrodayaH samudravRddheriti liGgopalakSaNatvAdasya sUtrasyeti / tadapi nirUpitaprAyamavaseyam / samAnayogakSematvAt / upaniSattadiyaM tava yoga yAM gaditavAnasi liGgaparaMparAm / itarathAnupapattimapAsya sA vizati naiva manastu manasvinAm // 493 / / 15 hetorlakSaNametadeva tadaho kSodakSama vartate ___ sUtre yatpratipAdyate'sya sakalairdoSairadattAspadam / / anyattvatra vicAryamANamayate tIrthAntarIyodita no yuktiM kathamapyataH kathamidaM svIkurvate kovidAH / / 494 / / nanvanyathAnupapattiravinAbhAva ityabhidadhAnasya ca nimittamanveSaNIyaM praamaannikaiH| tacca tAdAtmyatadutpattirUpam / nAbhAvanimittamiti bauddha tathA hi svabhAvahatAstAdAtmyaM svasAdhyAvinAmatasyAzaMkApUrvakaM bhAve nibandhanam / yo hi yadAtmAbhAvaH sa khnnddnm| kathaM tadutsRjati ! kAryahetostu tadutpattistatra nibandhanam / kArya hi kAraNAdhInAtmalAbhameva bhavati tatkathaM tada25 ntareNa kApi syAt / na cAbhyAmanyo heturasti / anupalabdheH svabhAva "Aho Shrut Gyanam" Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sa. 13] syAdvAdaratnAkarasahitaH 533 hetAvanupravezAditi zAkyAH / nA'mI nivArayitumazakyAH / yata: kiM yatra tAdAmyatadutpattI tatrAvinAbhAvaH / yatrAvinAbhAvastatra tAdAtmyatadutpattI vA / na tAvatpaurastyaH pakSaH / satyapi tAdAtmye vRkSatvasya ziMzapAtvasya vyabhicArAt / satyAmapi ca tadutpattau zyAmatvAdidhUmadharmastomasya vahivyabhicArAt / na ca ziMzapAtvameva vRkSatvAtmakaM na 5 vRkSatvaM ziMzapAtvAtmakaM khadirodumbarAdisAdhAraNatvAdvakSatvasyeti vAcyam / tayorekAntAbhedAbhAvAt / yadi ca khadirodumbarAdisAdhAraNaM vRkSatvameva na ziMzapAtvaM tadA nAnayoraikyam / svabhAvabhedasya bhedalakSaNatvAt / etena yatprajJAkareNa na tu yathA vRkSAtmA ziMzapA tathA vRkSo'pi ziMzapAtmaiva tAdAtmyasyobhayagatatvamantareNAbhAvAdityAzaGkayam / avi- 10 bhAgavattvAt / vRkSo hi ziMzapAvyatirekeNApyasti palAzAdirna tu ziMzapA tatheti / saivAvibhAgavatI gamikelyuktam / tadapi parAstam / vibhAgavattvAvibhAgavattvayoviruddhatvena bhedAvinAmAvitvAt / nApi dhUma eva vahinA kriyate na zyAmatvAdayastaddharmA iti yuktam / vastuno nirbhAgatvAt / atha yatrAvinAbhAvastatra tAdAtmyatadutpattI / tardhavinAbhAve siddhe 15 tayorgamakAGgatvamaGgIkRtaM syAt / evamiti cet , tarSavinAbhAva evAstu gamakatvAGgaM kiM tAdAtmyatadutpattibhyAm / na hi svabhAvaH svabhAva ityera kArya ca kAryamityeva svasAdhyaM gamayati / kintu tadavinAbhAvIti / api ca yadi tAdAtmyaM gamakatvAGgamiSyate tadA sAdhyasAdhanayormedAbhAvena sambandhAbhAvAdavinAbhAvAnupapattiH / na ca niraMzavastuvAdi- 20 nastayostAdAtmye sati bhedaH kathaJcidapi ghaTate / tAdAtmyaM hi tatsvabhAvatA, tena sAdhyena sAdhu sAdhanasyaikyamucyate / na caikye bhedagandho'pi sambhavati / bhede ca naikyam / ataH kathaM tadAtmatayA ziMzapAtvaM vRkSatvaM gamayet / tAdAtmyena na gamakatve hetupratipattivelAyAmeva sAdhyasyApi pratipannatvAnnAnumAnasya sAphalyam / atha tatpratipattivelAyAM 25 sAdhyamapratipannameva / tadA kathaM tayostAdAtmyam / pratipannatvAprati "Aho Shrut Gyanam" Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 13 pannatvarUpaviruddhadharmAkAntatvAt / athocyate, yathAvasthito dhI ziMzapAtvaM vRkSatvaM ca trayamekAtmakameva / tatra dharmiNi gRhyamANe ziMzapAtva. vakSatvamapi gRhItameva / yathoktam-" tasmAddaSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH // bhAgaH ko'nyo na dRSTaH syAdyaH pramANaiH parI5 kSyate // 1 // " iti / yadi paraM ziMzapAvikalpo jAto na vRkSavikalpaH / vRkSazabdasmRtyabhAvAparAdhAt / zizapAzabdasaMskAraprabodhakajanmanA ziMzapAvikalpena vA'ziMzapAyAvRttiparyavasitinA nAvRkSavyAvattirupanIyate / sarvavikalpAnAM paryAyatvaprasaGgAt / gamyagamakamAvazcA nayoAvRttyorna vastunoH / tayoranvayAbhAvAt / avRkSavyAvRttyaziMzapA10 vyAvRttI ca parasparaM bhinne / vyAvartyabhedAt / ato yathoktadoSAnupa. pattiriti / etadapi pUrvAparAnusandhAnavidhurANAmabhidhAnam / tAdAtmya dhanumAnabIjamabhidhIyate sAdhyasAdhanabhUtayoAvRttyoH / punaranyonyaM bheda iti mahatIyaM parAmarzazaktiH zAkyAnAm / nanu vRkSaziMzapayostAdA myAttadAtmatayA vyavasitayoravRkSavyAvRttyaziMzapAvyAvRtyorapi, satyapi 15 bhede yathAdhyavasAyaM tAdAtmyamiti cet / tarhi siddhe tAdAtmye satyaziMzapAvyAvRttyA dharmiNyavRkSavyAvRttiradhyavaseyA tatrAdhyavasitAyAM cAvRkSavyAvRttau yathAdhyavasAyaM tAdAtmyasiddhirityanyonyAzrayadoSaH / atha vyAptigrahaNavelAyAmekAtmatayA'vyavasitayoAvRttyostAdAtmya siddhamiti cet , tarhi kAlpanikameva tadbhavet / tathA cAnumAnamapi 20 kalpanAsamAropitameva syAt / tathopagame ca na kazcidaheturnAma / prameyatvAnityatvayorapyekAtmatayAdhyavasitayoryathAdhyavasAyaM tAdAtmyasambhavAt / vipakSavyAvRttyabhAvAtprameyatvasyAnityatvena saha tAdAtmyAbhAva iti cet / satyam / vAstavaM tAdAtmyaM nAsti , asti kalpanA samAropitaM tu tadeva cAnumAnodayabAndhavaM samarthitavanto yUthamiti 25 vipakSavyAvRttirasatkalpeti kathaM prameyatvaM heturna syAt / evaM ca tAdA. smyasya gamakatvAGgatAsvIkRtau hetugrahaNe sAdhyasyApi grahaNAddhyarthamanu "Aho Shrut Gyanam" Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 13] syAdvAdaratnAkarasahitaH mAnam / viparItasamAropavyavacchedArthamanumAnamiti cet / na / tatsvarUpagrahaNe viparItasamAropAnavasarAt / na hi ziraH pANyAdivizeSadarzane sati puMsi sthANusamAropo dRSTaH / tatra vA tadbhedAdupapadyetApi / na hi ziraH pANyAdaya eva puruSa iti tadgrahaNe'pyapuruSAropaH syAdapi / iha tu vRkSatvaziMzapAtvayorabhedAcchizapAtvagrahaNe sati kA kathA vRkSatvetarasamAropasya / kiM ca sAdhyasAdhanayostAdAtmye yathA ziMzapAtvena vRkSatvamanumIyate tathA vRkSatvenApi zizapAtvamanumIyeta / tAdAtmyAvizeSAt / athAnyaH sambandho'nyazca pratibandhaH / dviSThaH sambandhaH | pratibandhastu parAyattatvalakSaNaH / tacca ziMzapAtvaM vRkSatve pratibaddhaM na vRkSatvaM zizapAtve / yathA dhUma - 10 syAnau pratibandho na tvanerdhUme / satyametat / kintvevamucyamAne'vinAbhAva eva svIkRto bhavenna tAdAtmyam / tAdAtmye hi yathA vRkSatvaM sarvavRkSasAdhAraNaM tathA ziMzapAtvamapi syAt / yathA vA ziMzapAtvaM ziMzapAM vinA na dRzyate tathA vRkSatvamapi ziMzapArahitaM na dRzyeta / dRzyate ca khadirAdau ziMzapArahitaM vRkSatvam / atha khadirAdivRkSatvA - 15 danyadeva tadvRkSatvaM yacchizapAtvAbhinnamityucyate / tarhi dharmibhedena ca dharmANAM mede'nvayagrahaNAnupapatteH sarvamanumAnamutsIdet / dhUmAyostu kAryakAraNayorbhedAdyuktaM vaktuM dhUmasyAgnau pratibandho na tvagnerdhUme iti / iha tu sAdhyasAdhanayoravyatirekAnna tathA zakyate vaktum / tathAbhidhAne vA nAvyatirekaH / tataH sarvathA tAdAtmyaM vA tyajyatAM vRkSatvena ziMza- 20 pAtyaM vA'numIyatAM nAntarAvasthAtuM labhyate / tanna tAdAtmyamavinAbhAvanibandhanam / nApi tadutpattiH / yato na sAmAnyayoH kAryakAraNabhAvaH / kintu vizeSayoH / yayozca vizeSayormahAnasAdau kAryakAraNabhAvaH pratipannastayorna gamyagamakabhAvaH / yayostu kSitidhara kandharAdhikaraNayordhUmadhUmadhvajavizeSayorgamyagamakabhAvo na tayoH kAryakAraNa- 25 bhAvaH pratipannaH / na cApratipanne tasmiMstayoravinAbhAvo grahItuM zakyaH / 1 " Aho Shrut Gyanam" 535 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3 su. 13 na cAgRhIto'sAvanumAnAGgam / tadAnIM tasya grahaNe tu hetupratipattisamaya eva sAdhyapratipatterunmIlitatvAtkimanumAnena / yadi ca tAdAtmyatadutpattibhyAmavinAbhAvaH pratijJAyate / tadA kathaM kRttikodayAdeH zaka TodayAdikaM prati gamakatvaM syAt / tatra tAdAtmyatadutpattyorabhAvAt / 5 tataH sakalasamyagdhetuvyApitA svayogyataivAvinAbhAve nimittamAstheyam / svayogyatayaiva hi kiJcitkenacidavinAbhUtaM na sarvaM sarveNa / evaM ca-- na tAdAtmyaM hetoniyamakaraNe naipuNadharaM tadutpattirnApi zrayati kathamapyatra balitAm / / vinA'pyete yasmAita gamakatA hetunivahe __ bhavatyevA'nyeSAM kathamiha tato yatnaparatA // 497 // 13 // ___ nanu hetugrahaNasambandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svArthamanumAnamityuktam / tatra kiMlakSaNakaM sAdhyamityAha---- apratItamanirAkRtamabhIpsitaM sAdhyAmiti // 14 // 15 saMzayAdivyavacchedena prasiddhamarthasvarUpaM pratItamucyate tadviparItama pratItam / anirAkRtaM pratyakSAdibhirabAdhitam / abhIpsitaM sAdhanaviSayatveneSTam // 14 // apratItavizeSaNaM tAvatsamarthayatezaGkitAviparItAnadhyavasitavastUnAM sAdhyatApratipa tyarthamapratItavacanamiti // 15 // ___ saMzayAkalitaM zaGkitaM viparyayaviSayIbhUtaM viparItamanadhyavasAyaviSayIkRtamanadhyavAsitaM vastu pratipAdyate / teSAM sAdhyatApratipattyarthamapratItavacanaM sAdhyalakSaNasUtre kRtam / evaMbhUtAnyeva hi vastUni hetunA sAdhyante na punarnizcitAni / tatra hetorvephalyAt // 15 // "Aho Shrut Gyanam" Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 17] syAdvAdratnAkarasahitaH 537 athAnirAkRtamiti vizeSaNasya phalamupadarzayannAhapratyakSAdiviruddhasya sAdhyatvaM mA prasajyatAmityani rAkRtagrahaNAmiti // 16 // pratyakSamAdiryeSAmanumAnAgamAdInAM tairviruddha pratyakSAdiviruddhaM pratyakSAdinirAkRtamityarthaH / tatra pratyakSabAdhitamaznAvaNatvaM zabdasya / anu- 5 mAnavAdhitamekAntanityatvaM dhvaneH / AgamabAdhitaM pretyAsukhapradatvaM dharmasyetyAdi / / 16 // idAnImabhIpsitamiti vizeSaNasya phalamAhaanabhimatasyAsAdhyatvapratipattaye'bhIpsitapadopAdA. namiti // 17 // 10 anabhimatasya sAdhayitumaniSTasya / etAni cApratItAdIni sAdhyavizeSaNAni trINyapi svArthAnumAne'numAtrapekSayaiva sambhavanti / tatra vAdiprativAdivyavasthAnasyAsambhavAt / parArthAnumAne tu tatsambhavenApratItamiti vizeSaNaM prativAdyapekSayA / na punarvAdyapekSayA / tasyArthasvarUpapratipAdakatvAt / na cApratipannArthasvarUpaH pratipAdako nAma ! ati- 15 prasaGgAt ! prativAdinastu pratipAdyatvenAvijJAnArthasvarUpatvAvirodhAt / nanu zaGkitaviparItAnadhyavasitAnAM trayANAmapyarthAnAM parArthAnumAne . sAdhyatvamasambaddham / zaGkitasyaivaikasya sAdhyatvaviparItAnadhyavasitayorilighaTanAditi kazcit / so'pi na vipazcit / kasyacinmatasya zaGkite'rthe saMzayitasya saMzayApanodeneva viparI- 20 tAnadhyavasitayorapyarthayoviparyayAnadhyavasAyavyavacchedena parArthAnumAnasya nirNayotpAdakatvAvizeSAt / viparyastAvyutpannau paraM prati nopasarpata eva kutaH pratipAdyau syAtAmiti cet / bhaivam / parapakSadidRkSAdinA viparyastasya svayaM tattvabubhutsayA cAvyutpannasya paraMpratyupasarpaNasambhavAt / kaucittau nopasarpata evaM paramiti cet / 25 khaNDanamA "Aho Shrut Gyanam" Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 pramANanayatattyAlokAlaGkAraH [pari. 3 sa. 17 saMzayito'pi kazcittathaiva / sarvasya tasya niNayAkAGkSAyA asmbhvaat| atha parAnugrahatatparAntaHkaraNenopekSAnupapatteranarthitvAdanupasarpannapi saMzayitAtmA pratibodhya eva / tarhi tata eva viparyastAvyutpannAvapi tathA stAm / avineyaviSayamevamanumApayiturmAdhyasthyaM virudhyata iti cet / maivam / mAdhyasthyaM hi rAgadveSAzleSakAlupyaviSayatvamucyate / tacca paramakRpApIyUghapUritAntaHkaraNAnAM viparyastAvyutpannayovineyasvasiddhaye guNadoSopadezanAyAM vartamAnAnAM kathaM virodhamadhirohati / yadi ca viparyastAvyutpannau pratipAdyau na syAtAm / tadA lokasya vyavahArasyApi vilopaH syAt / dRzyate hi loke pitrA viparyasto'vyutpannazca putraH zikSyamANaH / kathaM 10 vA'yaM jigISukathAyAmanumAnaM prayuJjIta / parasya viparyastatvAt / jigI ghuvAdasya sAbhimAnajanArabhyatvAt / tathA coktam--" sAbhimAnajanArabhyazcaturaGgo niveditaH " iti / tataH sthitaM zaGkitAdayastrayopyAH sAdhyA iti / anirAkRtamiti tu vizeSaNamubhayApekSayA / yatkhalu vAdiprativAdinoH pramANena na bAdhyate tadeva sAdhyamiti / 15 abhIpsitamiti punarvApekSayaiva / icchayA khalu viSayIkRtamabhIpsita mucyate / svAbhipretArthapratipAdanAya cecchA vaktureva / tatazca parArthAzcakSurAdaya ityAdau pArArthyamAtrAbhidhAne'pyAtmArthatvameva sAdhyasya prasiddhayati / taddhIcchayA vyAptaM sAkSyasya bauddhaM prati sAdhyameva / AtmA hi sAGkhyena sAdhayitumupakrAntastato'sAceva sAdhyaH / anyathA 20 sAdhanasya vaiphalyApatteH / saMhataparArthatvena bauddhaizcakSurAdInAmupagamAt / evaM cAtmanaH sAdhyatve hetoriSTavighAtakAritayA vizeSaviruddhatvaM sAdhyasya ca dRSTAntadoSaH sAdhyavaikalyamiti / etena cArvAkoktasadvitIyatvaprayogo'pyaprayogAI eveti niveditam / yathA'bhivyaktacaitanya zarIralakSaNapuruSaghaTAnyatarasadvitIyo ghaTo'nutpalatvAtkuDyAdivaditi 25 kuDayAdau ghaTasadvitIyatvena vyAptiryathoktapuruSasadvitIyatve sAdhye phalato vizrAmyatIti parAbhiprAyaH / tena bhaGgayA tathAvidhapuruSasiddhirnanu ghaTe "Aho Shrut Gyanam" Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 539 pari. 3 sa. 17] syAdvAdaratnAkarasahitaH nAstyakRtati / atha prayoge tathAbhUtena puruSeNa tathA kuDyAdau sadvitIyatvAsiddheranvayadoSaH / atha sAmAnyena sAdhyamiti na puruSadvitIyavasyAkSepa iti cet / nanu ghaTo ghaTenaiva sadvitIyastAvanna bhavati tAdRkpuruSeNAnyathA vA sadvitIyatve tu sAdhyavaikalyaM dRSTAntasya / tathA yAdRzaM kevalenaiva ghaTenaiva sadvitIyatvaM dRSTAnte siddhaM tAdRzameva 5 tatsAdhyadharmiNyaniSTaM prAmotIti hetorviruddhatvam / aparatra tu siddhasAdhanam / yena kenacitsadvitIyatvasya siddhatvAt / kiM ca yadi puruSavizeSasadvitIyatvaM hetunA na svavyApArAspadIkRtaM kthmtsttsiddhiH| na hyayaM hetumtadarthaH siddhaH / siddho vA kathamaviSayastasya / viSayazvetsvAzrayoM doSagatiM kathaM na spRzet / so'yaM vAdI puruSagata- 10 sadvitIyatvAzrayAM siddhiM sAdhanAdupajIvati na dUSaNamiti vyaktamiti : rAjakulasthitiH / yuktavAdikule hi yasyaiva sAdhanena siddhizcikIrSitA tasyaivArthasya dUSakeNa siddhinirAkartavyA / tasmAdyAvatImarthagati sAdhanaM sAmarthyena vyAnoti tAvatI taddaSaNamapi / kiM ca kathaM sAmAnyasya sAdhanaM sambhavati / prativAdino'bhivyaktacaitanyasya puruSasyAbhAvAdeva 15 ghaTAdarthAntarabhAvAnabhyupagamenAnyatarazabdaprayogAsaMgataH / dvayorhi tathAbhAvasambhave'nyataroktiH samarthA bhavati / yathA devadattayajJadattayoranyataraM bhojayediti / anayordvayorapi bhojanavidhisambhave hyaniyata ekasminbhojanaM vidhIyate / tato'nyataroktiH saGgatArthA / na punarekatarasya kutazcinnimittAdbhojanAsambhave vakturekatarabhojanasyAnAkAGkSAyAM vA / 20 api ca na ghaTAddhaTo'rthAntaram / yadi hi tasyaiva ghaTasya sa eva ghaTo dvitIyaH / tadA ghaTatvaM ca na syAttasmAdetaccaikasminviruddhamiti yathoktapuruSa evAnyataro'peyaH / tathA ca viruddhArtha sAdhyavAkyaM kathaM cArvAkasya na syAt / nanu svArthAnumAnasvarUpanirUpaNaprakaraNe parArthAnumAnopayogino vAdiprativAdyapekSasya vizeSaNavicArasya ko'vasaraH / 25 ucyate / svArthAnumAnapurassaratayA parArthAnumAnasyApi pravRttiH / "Aho Shrut Gyanam" Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 17 svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanasyaiva parArthAnumAnatvAditi parArthAnumAnopayogino'pyasya vicArasyAtra prastUyamAnasya na kazciddoSaH // 17 // ___ atha sAdhyasya vyAyAnumAnikapratipattyavasarApekSayA bhedaM darza yannAha-- 5 vyAptigrahaNasamayApekSayA sAdhyaM dharma evAnyathA tadanupapaveriti // 18 // vyAptigrahaNasamayo yAvAnkazcidbhUmaH sa sakalaH pAvakaM na vyabhidharatIti pratipattikAlastadapekSayA sAdhyaM dharma eva bayAdirna tu dharitrIdharAdirdharmI / atra vyatirekiNaM hetumAha- anyathA dharmasyaiva 10 sAdhyatvamantareNa / tasyA vyApteranupapatteH // 18 // __etadeva bhAvayannAha--- na hi yatra yatra dhUmastatra citrabhAnoriva dharitrI dhrsyaa'pynuvRttirstiiti||19|| uttAnArthamadaH // 19 // 15 AnumAnikapatipattyavasarApekSayA tu pakSAparaparyA yastadviziSTaH prasiddhA dhamIti // 20 // anumAnAjAtA AnumAnikI sA cAsau prattipattizca tasyA avasaraH pratiniyate dharmiNi sAdhyasAdhanasamayaH / tadapekSayA punaH pakSAparaparyAyastena vyAptikAlApekSayA sAdhyatvAbhimatena dharmeNa vizi20 STo'vacchinnastadviziSTaH / prasiddho vAdiprativAdinoH pratIto dharmI parvatanitambAdiH / sAdhyamiti prAkaraNikamiha sambadhyate // 20 // prasiddha ityuktamatha yato'sya prasiddhistadabhidadhAti-- kacidvikalpataH kutracitpramANataH kApi vikalpa pramANAbhyAmiti // 21 // "Aho Shrut Gyanam" Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 22] syAdvAdaratnAkarasahitaH dharmiNaH sarvajJAdeH prasiddhiH pratItiH kacidvikalpato'dhyavasAyamAtrato bhvti| tathA kutracitpramANataH sakAzAt / kApi punarvikalpapramANAbhyAmiti // 21 // arthateSAM krameNodAharaNatrayamAha--- yathA samasti samastavastuvedI kSitidharakandhareyaM 5 dhUmadhvajavatI dhvaniH pariNatimAniti // 22 // tatrAce nidarzane dharmiNo vikalpasiddhatvam / na khalu hetuprayogAtpUrva sarvajJasya vikalpa vihAyAnyataH kutazcitsiddhirasti / dvitIye pramANasiddhatvam / kSitigharakandharAyAH pratyakSasiddhatvAt / tRtIye vikalpapramANasiddhatvam / dhvanisAmAnyaM hi dharmI kRtaM tatra kazciddha- 10 nirvikalpasiddhaH kazcitpramANasiddha iti / / atrAha zAkyaH-nanu prathame sattA sAdhyamAnA na sAdhimAna _mAdhatte / tathA hi, asau sAdhyamAnopAttasarvajJasattAyAH sAdhyaM nirAkuvato bauddhasya khaNDanam / vizeSaNaviziSTaiva sAdhayitavyA / sattAmAtrasya sAdhane vAdino'bhISTasiddhayabhAvasya prativAdinaH 15 siddhasAdhyatAvatArasya ca prasaGgAt / asti kazciditi hi sAdhayato vAdinaH kA nAmeSTasiddhiH syAt / karatalatulitanistalasthUlamuktAphalAyamAnAkalitasakalatrilokIvartivastujAtatvAdivizeSaNaviziSTasya puruSasyAprasiddhaH / na ca prativAdinApi tathA nAbhimatam / anirdiSTasvabhAvavizeSasya kasyacitsattAmAtre virodhAbhAvAt / taduktam- 20 " bhAvopadhAnamAtre tu sAdhye sAmAnyadharmiNi // na kazcidarthaH siddhaH syAdaniSiddhaM ca tAdRzam // " asyArtha:-bhAvaH sattA sa upadhAnaM vizeSaNaM yasya tanmAtratvAdeva sAmAnyarUpe dharmiNi sAdhye na kazcidartho'bhimataH siddhaH syAt / na ca kenacitprativAdinA tathAbhataM vastu niSiddhaM yena sAdhyeteti / tasmAdupAttasarvajJavizeSaNaviziSTaivAsau 25 "Aho Shrut Gyanam" Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 3 su. 22 44 sAdhayitavyA / tatra cAnanvayadoSaH / mImAMsakasya kvacidapi sarvajJAprasiddheH / taditthaM na sattA sAdhyatAmarhatIti / tatrAyaM mahAtmA prasiddhadhUmAnumAnAdAvapi samAnamidamazeSamAkalayannapi sattAmeva prasaJjayanna lajjata iti nizcitaM nagaravAyasaH / tathA hi nAgnimAtre sAdhye kazcidvivAda vahnimAtrasya sarvapramAtRprasiddhatvAt / mahIprakaTakAdiviziSTAdhAravizeSaNasya tvadabhimatasya tasyAnanvaya iti / atha naiva kazcittathAbhUtenArthenAnvayaM karoti / pratipAdayatA hi paraM ghUmo'gninAntarIyako darzanIyo yatra dhUmastatrAgniriti / sa tathAmimAtreNa vyAptaH siddho yatraiva svayaM dRzyate tatraivAnibuddhiM janayatIti / taduktam- " liGgasyA10 vyabhicArastu dharmeNAnyatra darzyate // tatra prasiddhaM tadyuktaM dharmiNaM gamayiSyati // 1 // " ayamarthaH - liGgasya dhUmAdeH sAdhyadharmeNAvyabhicAro'nyatra sAmAnyavati dharmiNi darzayitavyaH tathA jJAtAvyabhicAraM liGgaM tatra sAdhyadharmiNi prasiddhaM sadavyabhicAritayA nizcIyamAnaM vyApakadharmayuktaM dharmiNaM gamayiSyati / tadasambaddham / evaMvidhanyA15 yasyAnyatrApyanyUnatvAt / tathA hi na sarvajJaviziSTena sattvena kazcidanvayaM karoti kintu sattvamAtreNa / tena hi kiJcitsAdhanama vinAbhUtaM siddhaM yatraiva kacitsvayaM dRzyate tatraiva sAdhyadhiyamAdadhAtIti ko nAmAtrAparAdhaH / atha sarvajJazabdavAcyasyArthasyaiva kasyacidasiddhatvAtparaM prati kathaM tatra sattAsiddhiH syAdanyatra tu siddha evobhayorapi parvata20 nitambAdiriti tatra vahnisAdhanaM sAdhIya iti cet / kutaH punarubhayoH parvatanitambAdisiddhiH / pratyakSAditi cet / sarvajJasiddhirapi vikalpAditi pratIhi / na ca vikalpAddharmiprasiddhiM nAbhyazaMsan bhavantaH / na santi pradhAnAdayo'nupalabdherityAdiprayogANAM dharmakIrttinA svayaM samarthanAt / na cAsattAyAmeva sAdhyAyAM vikalpasiddhena dharmiNA bhavitavyaM na sattAyAmityatra svairitvAdaparaM kAraNamIkSAmahe / tasmAdubhayatra vA vikalpasiddhiM dharmiNamabhyupayantu maikatrApi vA'bhyupeyuH / na 25 542 p " Aho Shrut Gyanam" Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari0 3 sU. 22 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH punarardhajaratIyametalabhyate / atha sattAyAM sAdhyAyAM sarvastaddheturbhAvabhAvAbhAvAbhAvadharmavikalpatrayIM doSajAtiM nAtivartate, asiddhiM vyabhicAraM virodhaM ca / tatra yadi bhAvadharmmo heturucyate / sa kathamasiddhasattA ke syAt / yo hi bhAvadharmaM tatrecchati sa kathaM tadbhAvaM necchet / svabhAva eva hi dharmAntaraM pratikSepApekSayA dharma iti vyatirekI ca dharmiNo nirdizyate / atha ca bhAvAbhAvobhayadharmaH / tarhi vyabhicAraH / na hi buddhirastya mUrttatvAdityatrAmUrttatvasya gamakatvaM bhavanto'pyaicchan / nirUpAkhye'pyamUrttatvasya bhAvAt / abhAvadharmaM hetuM vadato'sya viruddho hetuH syAt / tasya bhAve kvacidasambhavAt / taduktam- " nAsiddhe bhAvadharmo'sti vyabhicAryubhayAzrayaH // dhamrmmo viruddho'bhAvasya sa sattA 10sAdhyate katham // 1 // " bhikSo kathamevaM na sakalAnumAnapralayApattiH / anityaH zabdaH sattvAddhaTavadityAdiSvapi tathaiva doSatrayAnuSaGgAt / zakyaM hi vaktuM kimayaM sattvAdiranityadharma Ahosvinnityadharma ubhayadharmo veti / anityadharmazcAsiddhaH / tamanityadharme siddhaM tatrecchannanityameva zabdaM kinnecchet / yAvAnkazcidbhAvaH sansa sarvo'pyanitya 15 eveti sAkalyena vyAptau prasiddhAyAM ko hi prekSAvAn zabdamanityaM na pratipadyate / yataH saMzca zabda iti sAdhanAGgavacanaM pratIkSet / nityadharmastu tatra viruddhaH / tadvipakSa eva bhAvAt / ubhayadharmazcAnaikAntikaH / sapakSAMvepakSavRttitvAditi sarvaM samAnaM pazyAmaH / tato na kazcitkasyaciddhetuH syAt / kiJcaitadakhilamasattAsiddhAvapi samAnam / tathA hi 20 nAsiddhe bhAvadharma ityAdireva zlokastAvatpunaH paThyatAm / ayaM khalvasyArthaH, asiddhe pradhAnAderabhAve'bhAvadharmo'nupalabdhirUpo hetuH kathaM siddhaH syAt / siddhau hi tasya sAdhyasyApi siddhatvAdyarthamanumAnaM bhavet / yaH khalvabhAvadharmaM tatrecchati sa kathamabhAvameva tasya necchet / abhAvabhAbobhayadharmaH punarvyabhicArI / bhAvasya tu dhamrmo'yaM biruddhaH / 25 tasyAbhAve kacidabhAvAditi kathamasattA sAdhyate / atha sAmAnyenA " Aho Shrut Gyanam" 543 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 su. 22 bhAvadharmaH siddho'pi prastute dharmiNi dRzyamAno gamayatyabhAvam / evaM tarhi tathaiva bhAvadharmo'pi sattAM gamayatu ko doSaH / tato na sattAsAdhanavirodho bauddhairabhidhAtavyaH / yogAstu saGgirante-vikalpasiddho dharmI na bhavatyeva tasyApramANa __tvAt / tathA hyayaM vikalpaH parvatanitambAdidharmiNo vikalpasiddhatvamanaGgIkurvato naiyAyikasya vikalpavatpramANatayA naiva svIcakre / tatra matamupadI khnnddyte| pramANasyaiva prAdhAnyAt / vikalpasiddho dharmIti kamarthaM puSNAti / apramANena nanu vikalpena kaH sudhIH kasyApi siddhimabhidadhIta / yadi hi tathAbhUtAdapi vikalpAsAdhyasiddhiH syAt / 10 tadA yadetadAhopuruSikayA parIkSakANAM pramANaparIkSaNaM tadAyAsaphalameva bhavet / tadiha vikalpena siddho dharmIti kimapi kapaTanATakaM sitapaTAnAm / tathA ca dharmiNo'siddharAzrayAsiddho heturiti / niracAyi tatastattvaM bho yogagrAmaNIstavedAnIm / / svArUDhAmapi zAkhAM yatkhaNDayituM pravRtto'si // 498 // 15 yadi hi vikalpasiddho dharmI na bhavatyeva tadA kathaM vikalpasiddho dharmI na bhavati tasyApramANatvAdityatraivAsau dharmitayopAdAyi / kathaM cAtrAsyaiva heto zrayAsiddhatopanipAtaH / na khalu bhavato'tra dharmI pramANena siddhaH / tathAbhUtAyAM paraM pratyAzrayAsiddhatodbhAvanasya virodhApatteH / ya eva hi pareNa sarvajJabAndhyeyAdirvikalpasiddho dharmI svAnumAne niradezi sa eva bhavatA'pyatrAnumAne / anyasya dharmitvanirAkRteH prakRtAnupayogAt / sa vikalpasiddha eva bhavato'pi / tathA ca vikalpasiddhaM yadi vakSi dharmiNe __ tadA prasiddhaM sudhiyAmabhIpsitam // atho nirAkhyAsi tamatra dharmiNaM tadApi siddhaM sudhiyAmabhIpsitam // 499 // "Aho Shrut Gyanam" Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 22] syAdvAdaratnAkarasahitaH na cobhayasyApyanabhidhAnamiti zakyaM vaktum / vidhiniSedhayorbhAvAbhAvatvAdekaniSedhenAparavidhAnAt / vidheH pratiSedho hi niSedhaH pratidhaniSedhazca vidhiriti / astu vA na vidhirnApi pratiSedhastatra kriyata ityubhayAbhAvapratijJA / tathApyevaM vadataiva vikalpasiddhe dharmiNi niSedha vyavahAraH svIkRtaH / na hi niSedhamavadhUya namo'nyadarthasambhAvanA / sa 5 ca niSedho yadi na pramANasiddhaH kathamAdriyate / kiM cAsya vacanenApi pramANasiddhisvIkAre ca na tAvadadhyakSameva tatra sAdhanam / adhyakSasya tadviSayatvavirodhAt / anumAnAzrayaNe cAzrayAsiddhirazakyaparihArA / tato vAndhyeyAdiprastAve mUkataiva prAptA / na ca pratijJAmAtrasyApyavakAzaH / na caivaM zakyam / yAvanna rAjadaNDena tatprastAvanivAraNam / 10 prastAve tvavazyaM sabhAsambhavinaH pravakturvacanamanuSaGgi / vacanasya vidhiniSedhAbhyAM nAparo vyApAraH / ato na vacanaM no'vacanamiti mahati kaSTasaGkaTe pravezaH / kiM ca vAndhyeyAdau dhanirmANa hetorAzrayAsiddhiH kasmAdupanyapatat / avastutvAttasyeti cet / vAndhyeyasya nAstitve sAdhye tAvadadyApi sandigdhamavastutvam / yatra tvekAntanityamarthakriyA- 15 samartha na bhavati kramayogapadyavirahAdityabhidhIyate jainena tatrAsya hetorAzrayAsiddhatvasiddhaye ekAntanityasyAvastutvAditi sAdhanaM bhavatA'bhidhIyamAnaM bhavata evAsiddham / ekAntanityasya tvayA vastutvena svIkArAt / paropagamApekSayedamucyata iti cet / tarhi prasaGgaheturayaM syaat| avastutvAdekAntanityasyAzrayAsiddhastatra heturityarthaH / evaM satyavastuni 20 heturAzrayAsiddhatvena vyApto vaktavyaH / na hi pratibandhamantareNa kazciddheturbhavati / pakSadharmatAmAtra eva hi paropagamApekSA yaH prasaGgaheturucyate / natu vyAptAvapi / tadupagama eva kadAcidevamapi syAditi cet / tathApi na jainairavastuni heturAzrayAsiddhatvena vyApto'bhyupAgAmi / ekAntanitya evAvastubhUte hetupraNayanasvIkArAt / tatazca yauvAvastu. 25 1' vaktuM ' iti nAsti bha. pustake / / "Aho Shrut Gyanam" Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3 sU. 22 nyavastutvAddhetorAzrayAsiddhirupAdIyate tatraiva tava nAvastuni vidhipratiSedhAvityasyAH pratijJAyAH parikSayaH / yadi ca paropagamAdeva vyAptirapi vivakSitA, avastunyavastutvAdAzrayAsiddho hetu riti / tarhi nedaM tathAnumatamiti tathApi nAvastuni vidhiniSedhAviti : 5 vyAhatam / pratiSedhasya svayaM svIkriyamANatvAt / namo'nyArthAbhAvAt / kiM ca sarvaH prasaGgo viparyayaparyavasitavyApAra iti nyAyAdyadyadvastu ekAntanityaM syAttadAzrayAsiddhastannAvastvekAntanityamiti kiM vivakSitam / tadApi yadAzrayAsiddhidoSaH prastuto nAsti prakRte / tadA siddhamevAsmadupanyastamarthakriyAsAmarthyAbhAvasvabhAvaM sAdhyam / tasmA1. svatantra eva vastutvAdAzrayAsiddhiravastuni hetoriti hetudUSaNapravRttasya parasyAvastutvAditi hetuH / tathA ca nAvastuni vidhiniSedhAviti dUrIkRtametat / vyApakAnupalambhazcAyaM tvayA prayujyate / Azrayatvasya vastutvena vyAptyabhimAnAt / sa cAbhimAnastava svavacanavirodhamanavabuddhaya mAnasyaiva / na hi nAvastuni vidhiniSedhAdhAratvamiti svavacanavirodha 15 manyamAnasya vastutvena dharmitvasya vyAptyabhimAno mAnasaM spRzati / kiM tvaparibhAvakatayAtisAmAnyajanasyApi pratItam / yadApi vandhyAsuto vaktA na vetyevaMvidhe prastAve bandhyAsuto vaktA na bhavatyavastutvAdityabhidhIyate / tadA'nopAttadharmyapekSayA'vastutvAditi hetoH kathaM nAzrayA siddhatA / atha vAndhyeyo vaktA na vetyevaMvidhAM yadi kazcidAzaGkA 20 kurvIta tadA bhavatAM tatra vAndhyeyo vaktA na bhavatItyuttaravitaraNAvakAzaH syAditi cet / nanu kasmAdIdRzImAzaGkAM na kazcitkaroti / tadavastutAyAH suprasiddhatvAditi cet / punastadevAyAtaM vandhyAsutamya dharmiNo vaktRtvenAzaGkanIyatAyA niSedhaH sAdhyaH suprasiddhAvastutvAditi heturiti / na cAvastutvena prasiddhatve'pi sarvathA zaGkAvirahaH / niHsImo 25 hi mohamahimA tato yathA zabde cAkSuSatvAdanityatvaM sambhAvayannasiddhatvena niSidhyate / tathehApi syAtAM zaGkAniSedhau na virodhaH / tasmAdvastunI. vAvastunyapi kasyaciddharmasya vidhiniSedhavyavahAro durvAra iti / "Aho Shrut Gyanam" Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3.22 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH mImAMsakaH punarAha - nanvasiddhaH sarvajJaviSayo vikalpa iti na tasmAttatsiddhistathA cAzrayAsiddha: sarvajJasattAyAM sarvajJaviSaya vikalpa evA siddhaH kutastasmAddharbhisi sarvo heturiti / tadasat / yathaiva hyanunmIlitaddhiriti mImAMsakAdhi- locanasya prAGmukhaH pratyaGmukho vA'hamiti kSepasya nirAsaH / mAnasI pratItistathA sarvajJa ityapi pratItiH pratyA- 5 tmavedyaiva / sarvathA sarvajJavikalpavidhuracetasaH prabalanidrAkrAntasyevAzrayAsiddhabudbhAvanAnupapatteH / " kalpanIyAzca sarvajJA bhaveyurbahavastava // ya eva syAdasarvajJaH sa sarvajJaM na budhyate || 1 || " ityAdyanabhidhAnaprasaGgAcca / so'yaM sarvajJaviSayaM vikalpavacanaM ca pravarttayannAzrayAsiddhamudbhAvayatIti pazya zrotriyasyApyunmattaceSTitam / kiM ca svasaMvedana - 10 pratyakSalakSaNena pramANena pratIyamAnasya sarvajJaviSayavikalpasthApalApe sakalabhAcApalApaprasaGgaH / pramANavirodhazcobhayatrApi tulyaH / nanvastyeva sarvajJAvabhAsI mAnaso vikalpaH / paraM tadeva nirAlambano'sAviti naitadvazAdAzrayasiddhiriti cet / hanta hato'si / mAnasajJAnAdabhAvasyApyasiddhiprasakteH / evaM ca " gRhItvA vastusa - 15 dbhAvam " ityAdyanavakAzam / mAnasAdapi ca nAstitAjJAnAdadbhAvasyApi siddhimupajIvatyayaM zrotriyo nAzrayasiddhiM tata iti svAtantryavijRmbhitam / atha tadevAsau nirAlambanA kintu sarvajJalakSaNa viSayasyAsiddheriti cet / kutastadasiddhirityabhidhAtavyam / tatra pramANAsambhavAditi cet / tahItaretarAzrayadoSaH / siddhe hi tadvikalpasya nirA- 20 lambanatve pramANAsambhavasiddhistatsiddhau ca tadvikalpasya nirAlambanatva - siddhiriti / evaM ca siddhametat--- hetuM gRhItvA sudRDhapramANaiH smRtvA'vinAbhAvamathoktarUpam // yathoktasAdhye samudeti buddhiH svArthAnumAnaM tadidaM vadanti ||500 ||22|| 25 prarUpita svArthamanumAnam / adhunA parArthaM tannirUpayannAha - " Aho Shrut Gyanam" 547 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 3 sU. 23 pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAditi // 23 // 1 pakSahetU nirUpitasvarUpau tayoryacane pratipAdakadhvanI te evAtmA svarUpaM yasya tatpakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamucyate / pakSahetuvaca5 nAtmakatvaM ca parArthAnumAnasya vyutpannamatipratipAdyApekSayA'troktam / mandamatipratipAdyApekSayA tu dRSTAntAdivacanAtmakamapi tadbhavati / yadvakSyanti mandamatastu vyutpAdayituM dRSTAntopanayanigamanAnyapi prayojyAnIti / ativyutpannamatipratipAdyApekSayA punardhUmo'tra dRzyata ityAdi hetumAtravacanAtmakamapi tadbhavati / bAhulyena tatprayogAbhAvAttu naitatsA10 kSAttatra sUtritamupalakSitaM tu draSTavyam / nanu jJAnaM pramANamiti pramANasUtre nirNItamataH kathaM pakSAdivacanasya jaDAtmano'numAnapramANatvamityAzaGkApanodArthamuktamupacArAditi / kAraNe kAryopacArAdityarthaH / upacArazca mukhyabAdhAdau sati pravarttate / tatra pakSAdivacanasya jaDasvarUpatvAnmukhyavRttyAnumAnapramANatvaM na bhavati / jJAnasyaiva pramANasvarUpa15 tvAditi mukhyabAdhaH spaSTa eva / prayojanaM punaranyakAraNavailakSaNyena kAryakAritvaM nAma / yathA khalu pakSAdivacanaM parasyAnumAna jananAya prabhavati / na tathA'paramiti supratItam / sambandhazcAtra kAryakAraNabhAvaH / tatazca pratipAdyagatamutpatsyamAnaM yajjJAnaM tatkAraNatvAtpakSAdivacanamapyupacAreNAnumAnaM pramANamucyate / yathA madvacanamAtrAdayamavabu20 dhyatAmityabhisandhimAnvaktA na prastutaM vAkyamabhidhatte / kintvanumAnato'yaM mayA'vabodhanIyamityabhiprAyavAn / zrotA'pyetadvacanamAtrAdayamartho mayA'vabuddha iti na manyate / kintu vyAptimato liGgAdamumarthamavabuddhavAniti / ataH zrotuH pratItyabhyupAyatvAtparArthamidamucyate / yadAha " vaktuH svapratyayenedaM na hi vAkyaM prayujyate / paro madva25 canAdeva tamartha buddhayatAmiti // 1 // kiM tvetamanumAnena bodhayA 1 kiM' iti bha. pustake pAThaH / " Aho Shrut Gyanam" Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari 3 su. 23 ] sthAdvAdaratnAkarasahitaH mIti manyate // so'pi tadvacanAnnaivaM tamarthamavabudhyate // 2 // kintu vyAptimato liGgAtsvayaM tvartha na pazyati / tatpratItyabhyupAyatvAtparArthamidamucyate // 3 // " iti / atazcAtra zrotuH svArthAnumAnamavadam / vaktA tu tathAparaM pratipAdayanparArthamanumAnaM prayukta ityucyate / na cAnuvAdamAtraM tadvakturityupapadyate // yato vyApriyate samyak parasya pratipattaye // 501 // pareNAnadhigatasyArthasyopadezakatvAnnAnuvAdamAtramanumAnavAkyam / svAvagamApekSayA tvanuvAdamAtratvenedAnImAptavacanamapi na tathA syAt / tasyApi svAvagamapUrvakatvAt / kArye kAraNopacArAdvA vacane'numAnavyapadezaH / pratipAdakagataM hi svArthAnumAnaM tadvacanasya nimittaM, sa hi 10 svayaM sAdhyaM pratipadya yathA mamaitatpratipattirutpadyate tathaivainamapi pratibodhayiSyAmIti / tato vacanasya tatkAryasyAjJAnarUpasyApi tavyapadezaH sundara eva / vAdinazca pratipattiH sAdhyadharmaviziSTadharmirUpA pratyakSAnizcitAnyathAnupapattisvabhAvAddhetozca sakAzAsamabhUttatazca tatprakAzakaM vacanaM parArthamanumAnamiti siddham / etena 15 pratyakSaparAmarzazUnyaM yaccAgamAtsareNaiva jJAtasyAnartharUpasya vA liGgasya vacanaM tanna bhavatyeva parArthAnumAnamityuktaM bhavati / svapakSapakSapAtIha cauddhadarzanavIkSitaH / parArtha vacanAnupapattiAreti / samarthayato bauddhasya pakSaprayogavaiyathya samarthayitumutthitaH // 502 / / pUrvapakSamupapAdya nanu pakSasya vivAdAdeva gamyamAnatvA- 20 tatkhaNDanam / tparArthaM vacanAnupapattiH / tathA hi viruddho vAdo vivAdaH / ekaH prAha nityaH zabda iti, anyastvAhAnityaH zabda iti / evaMvidhasya vivAdasya prakRtatvAdanumAne pakSaH pratIyata eveti / prayojanAbhAvAcca tadvacanamanucitam / atha pakSavacanasya sAdhyArthapratipAdanalakSaNaprayojana "Aho Shrut Gyanam" Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 23 sambhavAttadabhAvo'siddhaH / tanna vAcyam / pakSavacanaM hi kevalaM sAdhyamarthaM pratipAdayeddhetUpanyAsasamanvitaM vA / na tAvatkevalam, hetUpanyAsAnarthakyaprAdheH / atha hetUpanyAsasamanvitam / tarhi hetoreva tatra sAmopapatteH kiM pakSavacaneneti / tanna sAmarthyalabdhasya pakSasyAtra kathaJcana / / vacanaM yuktimAyAti paunaruktyaprasaktitaH / / 503 // aho sAhasabhetasya zAkyabhikSonirIkSyatAm / / pazyannapi puro doSadvIpinaM yatpragalbhate // 504 / / tathA hi yattAvaduktaM pakSasya vivAdAdeva gamyamAnatvAdityAdi 10 tadayuktam / yato yena kenacidvacanena vyavahitAdvA prastutAnumAnena vAkyAvayavAntaraikavAkyatApannAdvA vivAdAtpakSaH pratIyate / tatrAdyapakSe'tivyutpannamatestasmAttatpratItAvapi taditareSAM sA na syAditi tAnpratyavazyaM nirdezaH pakSaH / dvitIye tvavivAd eva / parAbhyupetapakSaviparItaM pakSamupanyasya tasiddhaye hetvAdikamavayavAntaramabhidadhyAditi hi vaya15 mapyabhyupagacchAmaH / yadapyavAdi prayojanAbhAvAcca tadvacanamanucita miti / tatra prayojanAbhAvo'siddhaH / pratipAdyapratipattivizeSasya tatprasAdhyaprayojanasya sadbhAvAt / pratipAdyo hi kazcitkuNThamatiH kazcittIkSNamatiH / tatra kuNThamaterna prakRtArthapratipattiH pakSaprayogamantareNopapadyate / tIkSNamatestu tatprayogamantareNApi prakRtArthapratipattirupapadyata eveti na taM prati vayamapi tatprayogamaGgIkurmaH / yadapi pakSavacanaM hi kevalaM sAdhyamarthaM pratipAdayeddhetUpanyAsasamanvitaM pati vikalpadvayamuktam / tatrAdyo'nabhyupagamAdeva nirastaH / dvitIyastviSyata eva / tatra ca yaddaSaNamuktaM tarhi hetoreva tatra sAmopapatteH kiM pakSavacaneneti / tadayuktam / evaM hi hetoH samarthanApekSasya sAyasiddhinibandhanatvopapatestadvacanamapi na syAt / atha sAdhyasiddhipratibandhitvAtpakSasyAprayogamazIkurvIthAH / etadapyayuktam / vAdinA samI "Aho Shrut Gyanam" Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari..3 sU. 23 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH / cInasAdhanAtsvapakSasAdhane kriyamANe tadvipakSAprasAdhakatvatastatprayogasya tatpratibandhakatvAnupapatteH / kiM ca pratijJAyAH prayogArhatve zAstrAdAvapyasau na prayujyeta / vizeSAbhAvAt / na hi zAstre pratijJA na prayujyata evAniyatakathAyAM vA / agniratra dhUmAkSo'yaM ziMzapAtvAdityAdivacanAnAM zAkyazAstre'pi darzanAt, viruddho'yaM heturasiddho'yamityAdivacanAnAma- 5 niyatakathAyAM prayogAt / parAnugrahapravRttAnAM zAstrakArANAM pratipAdyAvabodhanAdhInadhiyAM zAstre pratijJAprayogo yuktimAnevopayogitvAttasyeti cet / vAde'pi so'stu / tatrApi teSAM tAdRzatvAt / vAde jigISupratipAdanAyAcAryANAM pravRtteH pratijJAyAH prayogo na yuktaH / tadviSayasyA rthAdgamyamAnatvAnnigamanAdivaditi cet / tarhi tata eva zAstre'pi 10 tasyAH prayogo mA bhavatu / na hi tatra jigISavo na pratipAdyAH pratijJA viSayo vA sAmarthyAnna gamyate / ajigISUNAmapi zAstre pratipAdyatvAtpratijJAyA aprayoge keSAJcinmandAdhiyAM prakRtArthapratipattirna syAditi tatpratipattaye tatra tasyAH prayogo yukta eveti cet / vAde jigISavaH kiM mandamatayo na santi yena pratijJAprayoga vinA tadartha- 15 mapratipadyamAnAnAM teSAM pratipattaye prayogo na syAditi / zAstre vAde vA pratijJAyA abhidhAnamanabhidhAnaM vA'bhyupagantavyamavizeSeNaivati / hetugocaramatazca dIpayanpakSakIrtanamupeyatAM budhaiH // anyathA hi kathamatra saMzayo mandabuddhihRdayAnnivartate // 505 / / AgamAtpareNaiva jJAtasya liGgasya vacanamapi na parArthAnumAnam / 20 ___yathA sAGkhyaH khyApayAmAsa / sAdhanasya siddhiH AgamAtpareNaiva jJAtasya liGgasya vacanamapi na parA-khalu pratipattavyAthepratipattinimittam / na ca thAMnumAnamiti vadataH vAdinaiva tataH sAdhanAdarthaH pratipattavyaH kintu sAkhyasya matamupadarya prativAdI pratipAdayitavya iti sAdhanasya siddhiH tatkhaNDanam / prativAdipratipattAvupayujyate na vAdipratipattau / 25 tena prativAdina eva sA siddhiryadyasti tAvatA tatsAdhanameveti kiM vAdi "Aho Shrut Gyanam" Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 23 prasiddhiparIkSayA sAdhanasya / tathA ca yuktamidamanumAnam / acetanA buddhirutpattimattvAdanityatvAdvA ghaTAdivaditi / ihAsata utpAde utpatti . mattvaM satazca nAzo'nityatvaM yo heturupAttaH sa sAlayasya svayamasiddhaH / sa hi sata evAvirbhAvatirobhAvAvutpAdavinAzAvAha / parasya 5 tu jainasya siddhH| paryAyANAmutpAdavinAzasvIkArAt / tadanupapannam / anumAnopanyAsaprastAve, Agamasya praamaannyaanggiikrnnaanupptteH| vipratipannayorvAdiprativAdinoH parasparAdhigamAdhikSepeNa pravRtteH / prAmANyopapattau punaranumAnasya pravRttireva na syAdvacanamAtreNaivArthasiddheH sAdhanopa nyAsavaiyarthyAt / atha vipratipannasyotpattimattvAdirvanacavizeSaH pramANa 10 na buddhayacaitanyAdivacanamapIti cet / nanu ko'yaM vacanasya vizeSaH / saMvAditvamiti cet / tarhi yatra saMvAdastatpramANasiddhameva / na ca pramANasiddhaM parasyaiva siddhaM nAma / tammAdvAdinA prativAdinA ca prathamamarthaH parIkSaNIyastato'syAbhyupagamaH karttavyaH / tathA ca nAparopa gatena hetunA kasyacidarthasya siddhiH / pramANaparIkSitasya dvAbhyAmapi 15 kakSIkArArhatvAt / taditarasya tu dvayorapyupekSAkSetratvAt / syAdetat / nyAyyA pravRttirIdRzI yatparIkSottarakAlamabhyupagamaH kintu kazcinmUDho'. bhinivezapAravazyAtparIkSAyAH pUrvamevAgamamabhyupaiti tadapekSayA'bhyupagatasAdhananimittA parIkSA kriyate / satyametat / paraM yadaiva caitanyasvarUpani rAcikIrSitadharmAzrayasyAgamasya bAdhanAya paraM prati sAdhanamucyate tadaivA20 syAgamasya pramANena bAdhyamAnatvAtkathamAgamatvaM syAt / ayamarthaH abhyupagatAgamadUSaNaM pareNa kriyamANaM titikSamANa eva parityaktavAMstadabhyupagamaM nahi tamyAgamasya dUSaNamAkarNayannasaMzayito nAma / yatra ca saMzayastasya prAmANyAbhyupagamatyAgo niyamenaiva / tasmAyenApi grahAtpa rIkSitukAmena tadabhyupagamo na parityaktastenApi dUSaNazravaNaM sahamAnena 25 parityaktavyaH / tato yathA'yaM vAdino'siddhastatprativAdino'pyasiddhaH / tathA ca vidyamAna evArthaH sAdhyanAntarIyakatayA nizcito'rthAntaragamako "Aho Shrut Gyanam" Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari 3 sU. 23 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH bhavati nAvidyamAno'pi pratItimAtreNa / yataH paropagamena siddhiH syAt / nanu ca sAdhanamarthapratItyupAya: / upAyazca heyaH " upAyA api ye heyAstAnupAyAnpracakSate " iti vacanAditi / satA'satA copAyena sannarthaH pratipattavyaH sAdhyaH / iha ca yadi nAmotpattimattvamanityatvaM vA'sadeva tathApi tasmAdyatpratipattavyaM tatsadeveti cet / tadasat / sato'pi 5 hyavastukRtA pratipattirasatpratipatti nAtizete / yathA hi vibhramakAraNAtpratipattirutpadyamAnA sandigdhaviSayA tadvadavastukRtA'pi sA tato'pyarthasya sandigdhaviSayaivApramANakatvenobhayatrApi vizeSAbhAvAditi na paraprasiddhayA sAdhanamabhidhAnIyam / nanvevaM kathaM bhavadbhiH paraparikalpitairdharmadharmAntarasya prasaGgaH kriyate / yathA yatsarvathaikaM tannAnekatra sambadhyate / tathA ca 10 sAmAnyamiti kathamanekavyaktivarti syAdanekavyaktivartitvAbhAvavyApakamantareNa sarvathaikyasya vyApyasyAnupapatteriti / atra hi vAdinaH syAdvAdinaH sarvathaikyamasiddhamiti kathaM dharmAntarasyAnekavartitvAbhAvasya gamakaM syAditi cet / tadasambaddham / ekadharmopagate dharmAntaropagamasandarzanamAtra. tatparatvenAsya vastunizcAyakatvAbhAvAt / prasaGgaviparyayarUpasyaiva maula- 15 hetostannizcAyakatvAt / prasaGgaH khalvatra vyApakaviruddhopalabdhirUpaH / anekavyaktivartitvasya hi vyApakamanekatvam / ekAntikarUpasyAnekavyaktivartitvavirodhAt / tathA hi- yasminparicchidyamAne yadavacchidyate tayoH parasparato virodhaH / muNDadeze yatkhaNDadezAbhAvAvyabhicArigotvarUpaM sthitaM talkhaNDadezAnAhitatvAttadrUpapracyutimat, yaJca khaNDadeze 20 muNDadezAbhAvAvyabhicArigolvarUpaM tadapi muNDadezAnAhitatvAttadrUpapracyutimattatastasya muNDadezAdheyatvena paricchidyamAne khaNDadezAdheyatvamava* cchidyate tatra vA paricchidyamAne yadavacchidyata iti taddezAnyadezayostaddezAdheyatvAnAdheyatve virodhinI / sAmAnyasya hi yatkhaNDadezasthita rUpaM tadapekSayA taddezAvasthitarUpApekSayA ca tasyaiva taddezAnAdheyatvaM 25 kathaM nAma bhavet / evamanyadezApekSayA'pi bhAvanIyam / tato "Aho Shrut Gyanam" Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 23 yaducyate yogaiH-taddezatvamapratiSidhyaivAnyadezatvaM samuccIyate taddezazcAyamityAdi, tannirastam / ekadezasthatvasyAnyadezasthatvaparihAraNAvasthAnAditi / siddhamanekatra vRtteranekatvaM vyApakaM tadviruddhaM ca sarvathaikyaM sAmAnye tvayA'bhyupagamyate tato nA'nekavRttitvaM syAdvirodhyaikyasadbhAvena byApyena 5 vyApakasyAnekatvasya nivRttyA vyApyasyAnekavRttitvasyA'vazyaM nivRtteH / na ca tannivRttirabhyupagateti labdhAvasaraH prasaGgaviparyayAkhyo viruddhavyAtopalabdhirUpo'tra maulo hetuH / yathA yadanekavRtti tadanekamanekavRtti ca sAmAnyamiti / ekatvasya hi viruddhamanekatvaM tena vyAptamanekavRtti tvaM tasyopalabdhiriha / maulatvaM cAsyaitadapekSayaiva prasaGgasyopanyAsAt / na 10 cAyamubhayorapi na siddhaH / sAmAnye jainayogAbhyAM tadabhyupagamAt / tato'yameva maulo heturayameva vastunizcAyakaH / nanu yadyayameva vastunizcAyakaH kakSIkriyate tarhi kiM prasaGgopanyAsena prAgevAyamevopanyasthatAm / nizcayAGgameva hi bruvANo vAdI vAdinAmavadheyavacano bhava tIti cet / tadasat / maulahetuparikaratvAdasya / avazyameva hi prasaGgaM 15 kurvato'rthaH kazcinnizcAyayitumiSTaH / nizcayazca siddhahetunimitta iti yatsUtrasiddho heturiSTastasya vyApyavyApakamAvasAdhane prakArAntarametat / yatsarvathaikaM tannAnekatra sambadhyata iti vyAtidarzanamapi hi bAdhakaM viruddhadharmAdhyAsamAkSipatItyanyo'yaM sAdhanaprakAraH / nanvevaM prasaGge'GgI kriyamANe buddhiracetanA, utpattimattvAdityayamapi sAhayena khyApitaH 20 prasaGgaheturbhaviSyati / tathA hi yadi buddhirutpattimatI bhavadbhirabhyupagamyate tadAnI tavyAyakamacaitanyamapi tasyAH syAnna caivamato notpattimatyapIyamiti cet / tadasat / prasaGgaviparyayahetommaulasya caitanyAkhyasya sAthAnAM buddhAvapi pratiSiddhatvAt / taiH pradhAnadharmatayA tasyA acaitanya svIkArAt / caitanyasvIkAre'pi nA'nayoH prasaGgatadviparyayayorgamakatvam / 25 anena prasaGgenAtra prasaGgaviparyayahetorvyAptisiddhinibandhanasya viruddhadharmA dhyAsasya vipakSe bAdhakapramANasyAnupasthAnAt / caitanyotpattimattvayo "Aho Shrut Gyanam' Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 555 pari. 3 sU. 23] syAdvAdaralAkarasAhataH virodhAbhAvAt / evaM hyacetanatvenotpattimattvaM vyAptaM bhavedyadi caitanyena tasya virodhaH syAnnAnyathA / na caivamiti / nato prasaGgatadviparyayau gamako bhavatastarhi kathaM tau gamakA viti cet / ekAntaikarUpasya sAmAnyasya pratiniyatapadArthAdheyasvabhAvAdaparasya svabhAvaragrAbhAvenAnyapadArthAdheyatvAsambhavAttadbhAvasya tadabhAvasya cAnyo'nyaparihArasthita- 5 lakSaNatvena virodhAditi nAgamAtpareNaiva jJAtasya liGgasya vacanaM parArthAnumAnam // nApyanartharUpasya / yathA'nityaH zabdaH pakSasapakSayoranyataratvAddhaTava diti / na hyatra zabdaghaTayorvAstavI pratyAsattianartharUpaliGgavacanaM parA namAnamityasya rapi tu vaktRvicakSAmAtrakRtA / tadabhAve viva- 10 khaNDanam / kSite tayorAsattiviprakarSAbhAvAt / tAvaddhi ghaTaH pratyAsannaH zabdasya zabdaghaTarUpasamudAyAvayavatvAdiprakRSTaM cAkAzatatsamudAyAbAhyatvAdyAvadanityatvaM sAghayituM vivakSati prekSate / yadA tu na vivakSati tadA tayorAsattiviprakarSoM vivartete / vastusvabhAvatve punaranayovivakSAntare'pi na parAvRttibhavet / bhavati ca nityaH zabdaH pakSasapa- 15 kSayoranyataratvAdAkAzavadityatrAkAzasyAsannatvAddhaTasya tu viprakarSAt / kiM ca yadA dvAbhyAM parasparaviruddha nityatvAnityatve sAdhayitumiSyate tadA sa eva ghaTaH pratyAsanno viprakRSTazcAkAzamapi / na ca yugapadekatra vastuni viruddhayodharmayorAsattiviprakarSayorupasaMhArayogaH / tasmAdete karturicchAmAtranirodhino dharmA na vastusvabhAvamanuvidadhati / 20 icchAnusAreNa vastuno vRttyabhAvAt / tathAtve hi na kazciddaridraH syAt / tasmAnna tato'rthasiddhiH / vasturUpayoH pratyAsattiviprakarSayo. rasiddheH / siddhau tu syAddoSo yathA yAdRzaM rUpasAdharmya viSANitvaM na vyabhicarati tAdRzamabhisamIkSyAbhidhIyate, eSa piNDo viSANI gogavayayoranyataratvAt / atra hi sAdharmyavizeSo gogavayasamudAyaikadezatvaM 25 vAstavaM pratyakSameva tena sidhyatyeva viSANitvam / tayA nityaH zabdo "Aho Shrut Gyanam" Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sa. 23 mayaivaM vivakSitatvAditi yadocyate tadA siddhayatyarthazUnyaM vivakSAmAtram / na punarvastu / tadicchAyA vastuvRttiniyamAbhAvAt / pratyakSabAdhitaM hyetadyatra tadicchA tatra vastubhAva iti / tathA ca vyaaptysiddhey'bhicaarH| etena madupagamAdayo'pi na hetava ityuktaM bhavati / tato nA'nartharUpa5 liGgavacanamapi parArthamanumAnamiti siddham // . tatpakSahetorvacanasvarUpaM gataM pratiSThAmanumAnametat // parArthasaMjJaM ca sutarkavijJA vAde yadaGgaM prathamaM gadanti // 506 // 23 // idAnI sUtrata eva pakSavacanaM draDhayannAha - sAdhyasya pratiniyatadharmidharmahetorupasaMhAravacanavatpa10. kSaprayogo'pyavazyamAzrayitavya iti // 24 // ayamarthaH-yatra dhUmastatra vahrirityAdinA sAdhyavyAptasAdhanapradarzanena hetoH sAmAnyenAdhArapratipattAvapi parvatAdiviziSTadharmidharmatAdhigataye dhUmazcAtretyevaMrUpamupasaMhAravacanamavazyamAzrIyate yathA tAthAgataiH , tathA sAdhyadharmasya pratiniyatadharmitApratipattaye pakSaprayogo'pyavazyamAzrayitavya 15 iti // 24 // . - amumevArtha paropAlambhacchalena samarthayamAnaH prAha--- trividhaM sAdhanamabhidhAyaiva tatsamarthanaM vidadhAnaH kaH khalu na pakSaprayogamaDIkuruta iti // 25 // - trividhaM kAryasvabhAvAnupalabdhibhedena sAdhanamabhidhAyaiva na tu pakSa20 vadanuktvetyarthaH / tatsamarthanaM tasya sAdhanasya samarthanamasiddhatAdoSapari hAreNa svasAdhyasAdhanasAmarthyaprarUpaNapravacanaM vidadhAnaH kaH khalu naM pakSaprayogamaGgIkurute kintu sarva eva prAmANikaH svIkuruta ityarthaH / ne hyasamarthito hetuH sAdhyasiddhayaGgam / atiprasaGgAt / tataH pakSaprayogamanaGgIkurvatA saugatena hetumanuktvaiva tatsamarthanaM vidheyam / samartha "Aho Shrut Gyanam" Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 26 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH I nopanyAsAdeva hi hetoH sAmarthyalavdhatvAttadvacanamanarthakameveti / hetoravacane kasya nAma samarthanamiti cet / tarhi pakSasyA'pyaprayoge ka nAma hetuH sAdhyaM sAdhayatvityanivAryaH paryanuyogaH / atha vivAdAdeva gamyamAne pratijJAviSaye'nucyamAne'pi hetuH sAdhyaM sAdhayiSyatItyucyate / tarhi gamyamAnasya hetorapi samarthanaM bhaviSyatItyapyucyatAmavizeSAt / gamyamAnasyApi hetormandamatipratipattyarthaM vacanamiti cet / tarhi tadarthameva pakSavacanamapyastu / samAnayogakSematvAt / tataH sAdhyasiddhimabhivAntA hetuvacanamiva pakSavacanamapi svIkarttavyam / pakSahetuvacanayorevAnumAnAGgatvena vakSyamANatvAditi // 25 // I ihAnumAnasyaiva pArArthyaM pare pratipannavanto na pratyakSasyetyanumAna - 10 pArArthyavyavasthApanaprasaGgena tAnprati pratyakSasyApi pArArthyaM vyavasthA payannAha - pratyakSaparicchinnArthAbhidhAyi vacanaM parArthaM pratyakSaM parapratyakSa hetutvAditi // 26 // 557 pratyakSaparicchinnArthAbhidhAyi, adhyakSa vIkSitavastupratipAdakaM yadvacanaM 15 tatparArthaM pratyakSamucyate / nanu vacanaM kutaH pratyakSaM jaDasvabhAvatvAttasyetyAzaGkAyAmAha - parapratyakSahetutvAt / pratipAdyagatapratyakSaprakAzanimittatvAdupacAreNetyarthaH / upacArasya cAtra prayojanaM parArthAnumAnavadavaseyam / yattu bauddhenAbhidhIyate na pratyakSaviSayaH svalakSaNAtmA parebhyaH kathayituM kathamapi zakyata iti / tadanupapannam / nirvikalpaka pratyakSa- 20 pratikSepeNa sthirasthUrArthavyavasAyinaH pratyakSasyAdhastAtsamarthitatvAt / tadviSayasya kathaJcidvikalpagamyatvena zabdapratipAdyasvabhAvatvAt / tato yathAnumAnapratIto'rthaH parasmai pratipAdyamAno vacanarUpApannaH parArthamanumAnamucyate tathA pratyakSapratIto'pi parArthaM pratyakSamityucyatAm / parapratyAyanasyobhayatrApyaviziSTatvAt / vacanavyApArasyaiva bhedAt / tathA 25 " Aho Shrut Gyanam" Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 pramANanayatasvAlokAlaGkAraH [ pari. 3 su. 26 hi anumAnapratItamarthaM pratyAyayannagniratra dhUmAnyathAnupapatterityAdikaM vacanayati / pratpakSapratItaM punararthaM saMdarzayan - I pazyA'yaM susakhe vipakSaramaNI vaidhavyadIkSAgurunamrAzeSanarezazIrSasarasi premA bhoruhaH // mAdyatkuJjarakandharAmadhigataH zvetAtapatrAJcita zcaJcaccAmarayugmaramyavibhavaH kazcinnRpo gacchati || 507 || -- 1." ityAdi bravIti / tatazca vacanAviprakArAdapi pratipAdyasya pratyakSAnumeyArthagocarA yataH pratipattirAvirbhavati tataH pratyakSAnumAnayorubhayorapi parArthatvamaviruddhameva / yathoktam - " pratyakSeNAnumAnena prasiddhArtha10 prakAzanAt / / parasya tadupAyatvAtparArthatvaM dvayorapi // 1 // iti / parasyeti pratyAyyasya / tadupAyatvAditi pratipAdakasthapratyakSAnumAnanirNItArthaprakAzanakAraNatvAt / dvayoriti pratyakSAnumAnaprabhavavacanayoriti // 26 // atha spaSTapratipattyarthaM sUtrata eva parArthapratyakSollekhamAha - 15 yathA pazya puraH sphuratkiraNamaNikhaNDamaNDitAbharaNabhAriNI jinapatipratimAmiti // 27 // 20 vyaktArthamadaH / evaM smaraNAderapi yathAsambhavaM pArArthyaM pratipattavyam, tathA hyevaM vaktAro bhavanti smarasi caitra kazmIreSu vatsyAmastatra drAkSA bhokSyAmaha iti / nyAyadivyaM samAdAya pratiSThAM prApaduttamAm || tasmAtpratyakSamAnasya pArArthyamanumAnavat // 508 // 27 // uktaM prAsaGgikaM parArthaM pratyakSam atha yaduktaM pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamiti tatsamarthayate " 1 nyAyAvatAre zlo. 11 / - " Aho Shrut Gyanam" Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 29] syAdvAdaratnAkarasahitaH pakSadaratnAkarasAhataH 559 pakSahetuvacanalakSaNamavayavadvayameva parapratipatteraDaM na dRSTAntAdivacanamiti // 28 // uktasvarUpapakSahetuvacanAtmakamavayavadvayameva parArthAnumAnavAkyasya bhAgayugmameva / pratipAdyabodhasya kAraNaM na dRSTAntAdivacanaM, AdizabdenopanayanigamanAdigrahaH / evaM casavyAptidRSTAntavacastato hetUpasaMhRtiH // vaiparItyena vetyevaM vyaMzaM bauddhainya'gAdi yat // 509 // vyavayavamanumAnaM kalpayAmAsivAMsaH ___ kapilamunimatasthA ye tathA jaiminIyAH // gaditamavayavairyatpaJcabhiryogazipyai rapi sunipuNanItyA tannirastaM samastam // 510 // pakSahetulakSaNAvayavadvayaniyamAbhyupagamazcAyaM vyutpannamatipratipAdyApekSayA draSTavyaH / yato'bhidhAsyati-" mandamatIstu vyutpAdayitum" ityAdi // 28 // ___ atha hetuprayogasya dvaividhyaM darzayannAhahetuprayogastathopapattyanyathAnupapattibhyAM dviprakAra iti // 29 // tathaiva sAdhyasadbhAvaprakAreNaiva hetorupapattiH tathopapattiH / "sAdhanaM kRtA bahulam " iti samAsaH / avadhAraNasya samAsArthe'nubhUta- 20 svAdaprayogaH / yathA dadhyodanAdiSUpasiktAdInAm / anyathAM sAdhyAbhAvaprakAreNa hetoranupapattiranyathAnupapattiH / annApi samAsaH prAgukta 1pramANanaya. pa. 3 sa. 42 / 2' katRkaraNe kRtA bahulam' iti pA. sa. 2 // 1 // 32 // "Aho Shrut Gyanam" Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH (pari. 3 sU. 29 sUtreNaiva / tAbhyAmanvayavyatirekasvarUpAbhyAM hetoH prayogo vibhedH||29|| tathopapattyanyathAnupapattyoreva svarUpaM sUtradvayena vispaSTIkartumAha-- satyeva sAdhye hetorupapattistathopapattiriti // 30 // asati sAdhye hetoranupapattirevAnyathAnupapattiriti // 31 // prAgvat // 30 // 31 // atha tathopapattyanyathAnupapattiprayogau vyaktIkarotiyathA kRzAnumAnayaM pAkapradezaH satyeva kRzAnumattve dhUmavattvasyopapatterasatyanupapatteveti // 32 // 10 ado'pyuttAnArtham // 32 // atha tathopapattyanyathAnupapattyoH prayoganiyamanArthamAha--- anayoranyataraprayogeNaiva sAdhyapratipattau dvitIya prayogasyaikatrAnupayoga iti // 33 // ___ anayostathopapattyanyathAnupapattyormadhyAdanyatarasyAH prayogeNaiva sAdhya15 pratipattau satyAM dvitIyasyAH prayogasyaikatra sAdhye nairarthakyam / dvayorapi parasparAvyabhicAritvAt / idamatraidamparyam / prayogayugale'pi vAkyavinyAsa eva viziSyate na punararthaH / prayogasya ca sAdhyasAdhanaM phalam / tacca yadyanyataraprayogeNaiva kRtam / tadA dvitIyaprayogaH prayo8 kurapATavameva prakaTayati / niSphalatvAditi / nanu tathopapattyanyathAnupa20 patyoH parasparAvyabhicAritvamasiddham / kacittathopapattinizcaye'pyanyathAnuSapatterasiddheH / tathA hi prayatnAnantarIyake zabde sAdhye kAdAcikatvaM hetutvenopAdIyamAnaM sapakSe ghaTAdau sarvatrAstIti tathopapannamapyanyathAnupapattivikalam / aprayatnAnantarIyake vidyudAdau vipakSe'pi "Aho Shrut Gyanam" Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 35] syAdvAdaratnAkarasahitaH 569 tasyopalabhyamAnatvAt / naitadasti / tatra tathopapatterevAbhAvAt / na hi sapakSe sarvatra darzanamAtraM tathopapattiriti saGgirAmahe / kiM tarhi satyeva sAdhye hetorupapadyamAnatvaM tathopapattiriti / na ceyaM prakRte hetau samasti / tataH parasparAvyabhicAritvAttathopapattyanyathAnupapattyorekaprayoge dvitIyaprayogasya nirupayogitvaM yuktamiti // 33 // 5 ___ atha yaduktaM na dRSTAntAdivacanaM parapratipateraGgamiti, tatra dRSTAntavacanaM tAvannirAcikIrSustaddhi kiM parapratipattyartha parairaGgIkriyeta uta hetoranyathAnupapattinirNItaye, yadvA'vinAbhAvasmRtaya iti vikalpeSu prathamaM vikalpaM tAvaddaSayannAhana dRSTAntavacanaM parapratipattaye prabhavati, tasyAM pakSa- 10 hetuvacanayoreva vyApAropalabdheriti // 34 // na khalu vahnimAnayaM dezo dhUmavattvAnyathAnupapatterityetAvati prayukte pratipannAvismRtapratibandhasya pramAtuH sAdhyapratipattirna bhavatIti taM prati nirupayoga eva dRSTAntasya prayoga iti // 34 // __ atha dvitIyavikalpaM dUSayannAhana ca hetoranyathAnupapacinirNItaye, yathoktatarka pramANAdeva tadupapatteriti // 35 // dRSTAntavacanaM prabhavatIti yogaH ! api ca / dRSTAntaH pratiniyatavyaktisvarUpo bhavati / yathA'nau sAdhye mahAnasAdiH / tAdRzasya ca tasya vacanaM kathamavinAbhAvanizcayArthaM syAt / pratiniyatavyaktI tanni- 20 zvayasya kartumazakteH / tato vyaktyantareSu vyAptyarthaM punardRSTAntAntaraM mRgyam / tasyA'pi vyaktirUpatvenAparAparadRSTAntApekSAyAmanavasthA syAt / 1pra. na. pa. 3 sa. 28. "Aho Shrut Gyanam" Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 36 amumevArthaM sUtreNa vyaktIkurvannAhaniyataikavizeSasvabhAve ca dRSTAnte sAkalyena vyAprayogato vipratipattau satyAM tadantarApekSAyAmanava sthite?rnivAraH samavatAra iti // 36 // 5 tadantarApekSAyAmiti vipratipattau satyAM dRSTAntAntarApekSAyAmityarthaH // 36 // atha tRtIyavikalpa dUSayannAhanApyavinAbhAvasmRtaye, pratipannapratibandhasya vyutpa namateH pakSahetupradarzanenaiva tatprasiddhariti // 37 // 10 atrApi dRSTAntavacanaM prabhavatIti yojyam // 37 // abhihitamevArtha draDhayannAhaantarvyAptyA hetoH sAdhyapratyAyane zaktAvazakto ca bahiryApterudbhAvanaM vyarthamiti // 38 // antarvyAptibahirvyAptI anantarameva nirUpayiSyamANe / tato'15 yamarthaH-yadi hetorantAptyaiva sAdhyapratyAyanasAmarthyamasti tadA bahirvyAptyudbhAvanaM vyartham / astyatrAgniH satyevAgnau dhUmopapatteH / matputro'yaM bahiravasthito vakti, anyathaivambhUtambarAnupapatteriti tathopapattyanyathAnupapattiprayogamAtrAdeva vyutpannamateH pratipattuH - sAdhyasiddheH sampannatvAt / athA'ntAptyA hetoH sAdhyapratyAyanasAmarthya nAsti / 20 tadApi bahiryAptyudbhAvanaM vyarthameva / etasyAH striyo garbhApatyaM pumAne tadapatyatvAtprasiddhapuMstvetarApatyavat, ityevamAdI hetorbahirvyAptisadbhAve'pyantApterabhAve gamakatvAdarzanAt / satyeva puMstva etadapatyatvAkhyasya "Aho Shrut Gyanam" Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 41] syAdvAdaratnAkarasahitaH sAdhanasyopapattirityevaMrUpA hyantAtiratra sandihyate / tatsaMdehatastu nizcitayA'pi bahiryAptyA na kimapi bhavatIti // 38 // ___ atha dRSTAntadUSaNAvasaraprAptayorantarvyAptibahirvyAptyoH svarUpamAhapakSIkRta eva viSaye sAdhanasya sAdhyena vyAptiranta yAptiH, anyatra tu bahiyAptiriti // 39 // 5 antarityantara eva / pakSIkRte viSaye sAdhanasya sAdhyena vyAptiravyabhicAro'ntAtirucyate / bahiH pakSIkRtAdviSayAdanyatra tu dRSTAntadharmiNi tasya tena vyAptirbahirvyAptirabhidhIyate // 39 // mAbhUdRSTAntavacanasya parapratipattiM prati sAmarthyamupanayanigamanayostu tannivArayitumazakyamityAzaGkApanodArthamAhanopanayanigamanayorapi parapratipattau sAmarthya, pakSa hetuprayogAdeva tasyAH sadbhAvAditi // 40 // upanayanigamanayorabhidhAsyamAnasvarUpayoH / apiH samuccaye / na kevalaM dRSTAntavacanasyetyarthaH / api ca prayujyApi dRSTAntAdikaM samarthanaM hetoravazyaM vaktavyam / asamarthitasya tasya parapratipattyaGgatvAnupapatteriti tadeva paraM parapratipattikAraNatayA kakSIkartuM prekSAvatAM yuktaM na tu dRSTAntavacanAdikam / satyapi tasminhetusamarthanaM vinA parapratipatterabhAvAt // 40 // etadevAhasamarthanameva paraM parapratipattyaGamAstAM, tadantareNa 20 dRSTAntAdiprayoge'pi tadasambhavAditi // 41 // 1 atra " yathA'nekAntAtmakaM vastu sattvasya tathaivopapatteH / " iti, "agnimAnayaM dezo dhUmavattvAdya evaM sa evaM yathA pAkasthAnam " iti ca sUtradvayaM rasnAkarAvatArikAyAmupalabhyate / "Aho Shrut Gyanam" Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAlokA laGkAraH [ pari. 3 sU. 41 'samarthanaM hetorasiddhatvAdidoSAnnirAkRtya svasAdhyenAvinAbhAvasAdhanam / paraM kevalam || 41 // itthaM vyutpannamatInAzritya prapaJcitaM parArthamanumAnam / atha mandamatInAzritya tatprapaJcayannAha - mandamatIMstu vyutpAdayituM dRSTAntopanayanigamanAnyapi prayojyAnIti // 42 // mandamatInavyutpannaprajJAn / apizabdo'nuktasamuccayArthaH / tataH pakSa hetU pakSAdizuddhayazca paJca grAhyAH / tatazca na kevalaM dRSTAntopanayanigamanAni prayoktavyAni kintu pakSahetU pakSAdizuddhayazca prayoktavyA 10 ityarthaH siddho bhavati / 564 5 idamiha rahasyam / naikaH prakAraH parArthAnumAnasya / kiM tarhi yathA yathA parasya sukhena sAdhyArthapratipattirupajAyate sUtrarahasyaprakaTanam / tathA tathA'sau vaktrA pratipAdanIyaH / tatra yadA pratipAdyaH kSayopazamAdeva nirNItapakSo dRSTAntasmAryapratibandhagrAhakapramA15 NasmaraNa nipuNo'parAvayavAbhyahanasamarthazca bhavati tadA tamAzritya hetupratipAdanameva kriyate dhUmo'tra dRzyata iti / taM prati pakSAdyAbhidhAnasya vaiyarthyAt / yadA punaH pratipAdyasya nAdyApi pakSanirNayastadA'kANDa eva hetUpanyAso'dRSTamudgarapAtAyamAnaH syAditi pakSo'pi taM prati prayujyate / abhiratra dhUmAnyathAnupapatteriti / tathA yaH pratibandhatrAhi20 pramANasya na smarati tamAzritya dRSTAnto'pyupadizyate / agniratra dhUmAdyatra dhUmastatrAgniryathA mahAnasa iti / smRte'pi pratibandhagrAhiNi pramANe dASTantike hetu yojayitumajAnAnasyopanayaH pradarzyate / yathA prAktana eva prayoge dhUmazcAtreti / evamapi sAkAGkSasya nigamanamabhidhIyate / tasmAdagnistreti / anyathA nirAkulaprastutArthAsiddheriti / tathA 25 pratipAdyavizeSasya yatra pakSAdau svarUpavipratipattiH / tadbuddhiH pramANena " Aho Shrut Gyanam" Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 42] syAdvAdaratnAkarasahitaH kartavyA ! anyathA pakSAdInAM svasAdhyasAdhanAt / tatra vakSyamANapratItasAdhyadharmavizeSaNatvAdipakSadoSaparihArAdiH pakSazuddhiH / abhidhAsyamAnAsiddhAdihetvAbhAsoddharaNaM hetuzuddhiH / pratipAdayiSyamANasAdhyavikalatvAdidRSTAntadUSaNapariharaNaM dRSTAntazuddhiH / upanayanigamanayostu zuddhI pramAdAdanyathA kRtayostayorvakSyamANatatsvarUpeNa vyavasthApake 5 vAkye vijJeye / prapaJcatastu pakSAdizuddhipaJcakasvarUpaM paramAvaseyam / sarveSAM cAmISAM pakSAdivacanAnAM parArthAnumAnavAkyAvayavatvam / pratipAdyapratItyupAyatvAt / tadidaM dazAvayavaM vAkyamAhustArkikAH / iyameva vacasotkRSTA kathA kathyate / tathA hyavayavApekSayA jaghanyamadhyamotkRSTAstisraH kathA bhavanti / tadyathA-- liGgaM kevalameva yatra kathayatyeSA jaghanyA kathA yAdInyatra nivedayatyavayavAneSA bhavenmadhyamA // * utkRSTA dazabhirbhavedavayavaiH sA jalpitairityamI jainareva vilokitAH kRtadhiyAM vAde trayaH satpathAH // 511 // tatreha-"pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt" ityanena sUtre- 15 NAnantaraM madhyamAyAH kathAyAH sAkSAddhaNanAjaghanyotkRSTe api sAmarthyAsacite / pratipAdyavizeSamAzritya tatsadbhAvasyApi pramANopapannatvAt / prayogaparipATyA pratipAdyAnusArato jinapatimatAnusAribhirabhimatatvAt / taduktam-" anyathAnupapattyekalakSaNaM liGgamiSyate // prayogaparipATI tu pratipAdyAnusArataH // 1 // " iti / nanu ca svanizcayavatpara- 20 nizcayotpAdanaM parArthamanumAnamucyate / yathoktaM bhavadvadvaiH-" svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH // parArthamanumAkhyAtaM vAkyaM tadupacArataH // 1 // " iti / na ca svArthAnumAnakAle pakSAdikramo'yamanubhUyate / gRhItAvinAbhAvasya hetudarzanamAtrAtsAdhyapratItisiddheH / 1 param-atre / 2 pra, na. pa. 3 sa. 23 / 3 siddhasenadivAkarapAdaH nyA. lo. 10 / "Aho Shrut Gyanam" Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ peri. 3 su..42 na khalu pratipattA pakSaM kRtvA tato hetuM nibhAlayati / nApi dRSTAntAdikaM viracayati / tathA pratIterabhAvAt / api cAnvayavyatirekAbhyAM sAdhyasiddhau hetoreva sAmarthyamavadhAryate na pakSAdInAm / tadvyatirekeNApi sAdhyasiddheH sambhavAt / tathApi pakSAdInAM parArthAnu : 5 mAnavAkyAvayavatva parikalpanAyAmanavasthAprasaktiH / yadi ca teSAmapi sAdhyasiddhau sAmarthya syAudA pakSopanyAsamAtrAdeva sAdhyAvagaterheturAnarthakyamaznuvIta / uttarAvayavAzca / evaM hi tatsAmarthyaM siddhayennAnyathA / tasmAdya eva paranirapekSaM sAdhyaM bodhayati sa eva hetuH paraM pratipAdayilumucito'napekSatvAnna pakSAdaya iti / atrocyate / yaduktaM na ca svArthAnumAnakALe pakSAdikramo'yamanubhUyata ityAdi / tatra sarvasya pramAtu - stathA kramAnubhavAbhAvo'bhidhIyate kasyacidvA / AdyaH pakSo'siddhaH / kasyacitpramAtustenApi krameNa sAdhyapratIteH sambhavAt / dvitIyapakSastvabhyupagamyata eva / nanvevaM parArthAnumAna vAkyaprayoge'pratipannasaGketaH kazcitkaJcitpunastadviparItaH / tatrAdyaM pratipAdyamAzritya krameNaiva parAzranumAnamArabhyate / anyathA racanAyAM tasya sammohasambhavAt / dvitIya tu prati nAstyekAntaH / yathAkathaJcitkhalu parasya pratipattirutpAdanIyA / sA ca krameNa vyutkrameNa ca bhavatIti taM prati dvighA'pyabhidhAnaM sAdhIya eva / nanu yasthAkrameNa svArthAnumAne pratItirudapAdi tenAdyaM pratipArtha pratItya yadi krameNaiva parArthAnumAnamupanyasyate tadA svanizcaya30. vRtparanizcayotpAdanaM virudhyate / tanna / nizcayApekSayaiva vatinA tulyatAbhidhAnAt / na punaH sarvathA sAmyamabhimatam / anyathA svArthAnumAne zabdamaprayuJjAnaH sAdhyaM jAnIta iti tadaprayogeNa paranizcayotpAdanamapi syAt / na caitatsambhavati / zabdAprayoge parapratipAdanAnupapatteH / tadarthaM zabdaprayogasvIkAre ca yena yena vinA paraMpratipAdanAsambhavastava25 daGgIkaraNIyam / nyAyasya samAnatvAt / yadapyuktamanvayavyatirekAbhyAM sAdhyasiddhI hetoreva sAmarthyamavadhAryate na pakSAdInAmiti / " 2 666 " Aho Shrut Gyanam" . Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU gAdhI mAjhAdanAMkarasahitaH ladayasundaram / na hi pakSAdivirahe pratipAdyavizeSaH pratyAyayituM zakyaH / . pakSAdivacanusAdhyahetugocarAdyarthapratItivikalatayA tasya sAkAGkatvAt / tathA ca bubhutsitArthabodhAbhAvAdapratyAyita eva tiSThet / tatastadbodhanArthaM pakSAdayaH prayojyA iti / te'pi parArthAnumAnavAkyAvayavA bhavanti / yaccAbhihitaM yadi ca teSAmapi sAdhyasiddhau * sAmarthya 5 syAdityAdi / tadapi pariphalgu / bhavatpakSe'pyasya tulyatvAt / tatrApi dhUmo'tra dRzyate , ityetAvanmAnneNaiva sAdhyasiddheryatra dhUmastatra * vahniryathA mahAnasa iti vyAptipratipAdanasya nairarthakyApatteH / athaivamevaitat / atyantatIkSNamatestAvataiva pratItisadbhAvAt / tathA coktam- "viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH" iti / tadapekSayApakRSTaprajJaH punastAvatA 10 tAMvabodhayituM zakyata iti taM prati sArthakaM vyAptyupadarzanamiti cet / 6 tarhi pakSAdInapi parityajya pratipAdyavizeSaH pratyAyayituM na zakyata iti. teSAmapiH sArthakatvaM na durghaTamiti / tasmAddhetuvatpakSAdayo'pi parArthAnumAne pratipAdyavizeSa prati yojyAH / hetorapi kacitpratipAdye tadna pekSitayA nirapekSatvAsiddheriti / tadetannikhilaM parAmRzyAbhihitaM manda- 15 matIMstu vyutpAdayituM dRSTAntopanayanigamanAnyapi prayojyAnIti / * evaM ca siddhamidam vyutpannamAzritya paraM parArthaM yathoktamAkhyAtyanumAnamatra // tadajJamAzritya punarnayajJAstacitrarUpaM parikIrtayanti / / 512 // 42 // tatra dRSTAntaM tAvayAcaSTepratibandhapratipacerAspadaM dRSTAnta iti // 43 // pratibandho vyAptistatpratipatteH smRtirUpAyA AspadaM sthAnaM mahAnasAdi dRSTAnta iti niruktitritayAt / / 43 // * athAsya prakArakathanAyAha-- ... sa dveSA sAdharmyato vaidhayaMtazceti // 44 // 25 "Aho Shrut Gyanam" Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAlokAlaGkAraH [pari. 3 su. 44 samAno dharmo yasyAsau sadharmA sadharmaNo bhAvaH sAyaM tasmAttataH / visazo dharmo yasya sa vidhA vidharmaNo bhAvo vaidhaya tataH / ca: samuccaye ! sAdharmyavaidhAbhyAmanvayavyatirekarUpAbhyAM dRSTAntasya dvaivi dhyamiti bhAvaH // 44 // 5 tatrArtha prakAramAha-- yatra sAdhanadharmasattAyAmavazyaM sAdhyadhamasacA prakA zyate sa sAdharmyadRSTAnta iti // 15 // .... yatretyabhidheye / sAdhanadharmasya dhUmAdeH / sattAyAmavazyaM sAdhyadharmasya vayAdeH sattA / prakAzyate vacanena khyApyate sa sAdharmyadRSTAntaH / 10 avazyagrahaNaM cAtra sAdhyasAdhanayoApyavyApakabhAvaM sUcayati / vyApakaM hi sAdhyaM vayAdikamucyate / tasya sAdhane dhUmAdAvanAyattatvAt / dhUmAbhAve'pyanArAvasthAyAM vaheH sadbhAvopalambhAt / vyApyaM punaH sAdhana dhUmAdikamabhidhIyate / tasya sAdhye dhUmadhvajAdAvAyattatvAt / vahi sadbhAva eva dhUmasya sadbhAvadarzanAt / taduktam----" vyApakaM tadatanniSTa 15 vyApyaM. tamiSThameva hi // " iti / asyArthaH---sa ca vyApyasadbhAvo' sazca vyApyAbhAvastadatau tadatayotiSThA'vasthAnaM sadbhAvo yasya tattadatanniSTham / tatazca yattadatanniSThaM vahvayAdikaM sAdhyabhUtaM vastu tadvyApakamiti lakSaNIyam / tathA tasminvyApakasadbhAve niSThA'vasthAnaM yasya tattanniSTham / evakAro'vadhAraNe / tato'yamarthaH-yattanniSThameva 20 dhUmAdikaM sAdhanabhUtaM vastu tadvyApyamiti mantavyam / atrodAharaNaM svayamabhyUhyam / tathAhi-~-amiratra dhUmasya tthaivoppttermhaansvditi| // 45 // atha dvitIyaM prakAramAha-- yatra tu sAdhyAbhAve sAdhAnasyAvazyamabhAvaH pradAte 25 . sa vaidhaHdRSTAnta iti // 46 // "Aho Shrut Gyanam" Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 49] : syAhAdaralAkarasahitaH ytretybhidhye| tuzabdaH sAdharmyadRSTAntAdvaidharmyadRSTAntasya vishessyoskH| sAdhyAbhAve vayAdeH sAdhyasyAsambhave sAdhanasya dhUmAderavazyamabhAvaH pradarzyate sa vaidhaHdRSTAnta ityucyate / atra punaravazyagrahaNena sAdhyAbhAvasAdhanAbhAvayoppyavyApakabhAvaH sUcitaH / tathA hi / sAdhanasya dhUmAderabhAvaH sAdhyasya vahnayAderabhAve bhAve ca bhavatIti tadatanniSThatyA- 5 vyApakaH / sAdhyasya tu vahnayAderabhAvaH sAdhanasya dhUmAderabhAva eva bhavatIti tadekaniSThatvAvyApyaH / anvayavyAptisvarUpApekSayA vyatirekavyApterviparItasvarUpatvAt / yadAhurasmadguravaH zrImunicandrasUrayaH--" sAdhya vyApakamityAhuH sAdhanaM vyApyamucyate // prayoge'nvayavatyevaM vyatireke viparyayaH // 1 // " iti 1 udAharaNaM punaratrApi svayameva 10 tArkikaistarkaNIyam / anamiratrAdhUmasyAnyathAnupapatterjalAzayavaditi / / 46 // ___ upanayaM nirUpayannAhahetoH sAdhyadharmiNyupasaMharaNamupanaya iti // 47 // __ hetoSUmAdeH / sAdhyadharmiNi parvatapradezAdau / upasaMharaNaM dhUmazcAtre- 15 tyAdinollekhenopaDhaukanam / upanayaH ucyate / upanIyate sAdhyAvinAbhAvitvena viziSTo hetuH sAdhyadharmiNyupadRzyate yena sa upanaya iti vyutpatteH // 47 // nigamanaM lakSayati--- sAdhyadharmasya punarnigamanamiti // 48 // atra sAdhyadharmiNyupasaMharaNamityanuvartate tataH sAdhyadharmasya dhUmadhya- . jAdeH sAdhyadharmiNyupasaMharaNam / punarnigamanaM tasmAdamiratretyAdinolekhana nigamyante pratijJAhetUdAharaNopanayAH sAdhyalakSaNaikArthaniyatatayA sambadhyante sannigamanamiti nirukteH // 48 // atha pakSavacanAdInAM pUrvAcAryapravartitAM saMjJAM kathayabAha-- 25 "Aho Shrut Gyanam" Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 906 pramANanayatattvAlokA laGkAraH T pari. 3. su. 49 ete pakSaprayogAdayaH paMcA'pyavayavasaMjJayA kIrtyanta iti / / 49 / / apizabdaH pakSAdizuddhipaJcakopalakSaNaparaH / tato dazApyete vacanavizeSA avayavasaMjJayA kIrtyate / parArthAnumAnavAkyasyAvayavino 5 bhAgarUpatvAditi / evaM svarUpakalitAH pratipAdyametya 1 15 dRSTAntavAkprabhRtayo'vayavA apIha || vaktavyatAmanusaratyanumAnakAle sadvAdinAM nipateH samaye sthitAnAm ||513 || 49 // 10 taditthaM svArthaparArthabhedabhinnamanumAnaM saprapaJcamabhidhAyedAnIM tadutpAdakaM nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNalakSitaM hetuM prakAra prakAzanadvAreNa vineyejanamanISonmIlanArtha prapaJcayannAha- uktalakSaNo heturdviprakAraH, upalabdhyanupalabdhirbhyAM bhidyamAnatvAditi // 50 // upalabdhizcopalambho'nupalabdhidhAnupalambha upalabdhyanupalabdhI tAbhyAM bhidyamAnatvAdviziSyamANatvAdviprakAroM heturiti // 51 // samprati ye manyante upalabdhirvidhisAdhikaivAnupalabdhistu pratiSedhasAdhikaiva " atra dvau vastusAdhanAvekaH pratiSedhahetuH " iti vacanAt / teSAmidamavadhAraNaM vidhvaMsayannupalabdheranupalabdhezvAvizeSeNa 20 vidhipratiSedhasAdhakatvamAha- upalabdhirvidhipratiSedhayoH siddhinibandhanamanupalavidhaveti // 51 // 1 vineyAH ziSyAH / " Aho Shrut Gyanam" Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari.. 3 su..55 ] syAdvAdaratnAkarasahita: avinAbhAvanibandhano hi sAdhyasAdhanayorgamyagamakabhAvaH / yathA copalabdhervidhau sAdhye'vinAbhAvAdgamakatvaM tathA pratiSedhe'pi / anu palabdherapi yathA pratiSedhe'vinAbhAvAdgamakatvaM tathA vidhAvapi / etayA vyaktIbhaviSyatyudAharaNaparamparAyAmiti / / 51 / / atha ko nAma vidhipratiSedha, yatsiddhinibandhanamupalabdhyanupalabdhI 5 ityAre kAyAM vidhiM tAvatprarUpayannAhavidhiH sadaMza iti // 52 // sadasadezAtmaka sarvasminvastujAte sadaMzo bhAvAMzApara paryAyo vidhiriti boddhavyaH // 52 // atha pratiSedhalakSaNamAha - pratiSedho 'sadaMza iti // 53 // sadasaMdezAtmake evaM vastunyasadezo bhAvAMzAparanAmA pratiSedhaH pratipattavyaH // 53 // 571 yannivRttAveva kAryasya samutpattiH so'sya prAgabhAva iti // 55 // asyaiva prakArAnAha sa caturdhA prAgabhAvaH pradhvaMsAbhAva itaretarAbhAvo '- 15 tyantAbhAvazca // 54 // sa pratiSedhazcaturdhA / prAk pUrvamabhavanaM prAgabhAvaH / pradhvaMsazvAsAva bhAvazca pradhvaMsAbhAvaH / itarasyetarasminnabhAva itaretarAbhAvaH / atyantamabhavanamatyantAbhAvaH / caH samuccaye / vidhestu prakArAH syAdvAdaidampayavedibhizcirantanairapi naiyatthena na pradarzitA ityasmAbhirapyupekSitAsta 20 iti // 54 // tatra prAgabhAvamAvirbhAvayannAha -- " Aho Shrut Gyanam" 10 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3 sU. 55 yannivRttAveva yasya pradhvaMsa eva sati kAryasya samutpattiH sa padArtho'sya kAryasya sambandhI, prAgabhAva ityabhidhIyate // 55 // atrodAharaNamAha-- yathA mRtpiNDanivRttAveva samutpadyamAnasya ghaTasya iti // 56 // yathetyudAharaNopakSepArthaH / mRtpiNDasya mUddavyaparyAyavizeSasya nivRttiH pradhvaMso mRtpiNDanivRttistasyAM satyAmeva samutpadyamAnasya ghaTasya mRtpiNDaH prAgabhAva ityucyate / nanvativyAptidoSaduSTamidaM prAgabhAva lakSaNam / tathA hi yasya nivRttau satyAM kAryasyotpattiH sa padArtha10 stasya yadi prAgabhAvatayA'bhipreyate tadA kacidandhakArasya nivRttau satyAM rUpajJAnasyotpatterandhakArastasya prAgabhAvaH prApnoti iti cet / maivaM vAdIH ! yannivRttAvavetyavadhAraNasya sUtre karaNAt / na khalvandhakAranivRttAveva rUpajJAnasyotpattiriti niyamaH samasti / keSAzcidandhakAre'pi rUpajJAnasyotpatteH pratIyamAnatvAt / tato nAsya prAgabhAvalakSaNasyAti15 vyAptidoSaduSTateti / atrAhuvaizeSikAH / yasya bhAvasya nivRttau yatkAryasya samutpattiyasya bhAvasya nivRttau yatkA- stasyaiva tatpAgabhAvatvAbhidhAnamazobhanam / yasya samutpattistasyaiva ta- sarvathA bhAvavilakSaNatvena sarvasyAbhAvasya SaTprAgabhAvatvAbhidhAnamasaMgata vieAMI padArthazeSatvAditi / na te yathArthadarzinaH / matamupadazya trkhnnddnm| sarvathA bhAvavilakSaNasyAbhAvasya grAhakapramANAbhAvAt / nanu svotpatteH prAgAsIddhaTa iti pratyayo'sadviSayaH, satpratyayavilakSaNatvAt / yastu sadviSayaH sa na satpratyayavilakSaNaH / tasmAdasadviSaya ityanumAnaM prAgabhAvasya grAhakamastIti cet / na prAgabhAvAdau nAsti pradhvaMsAbhAvAdiriti pratyayena vyabhicArAt / tasyApyasa 20 1 vaiH da.a. 9 mA. 1sU. 1 / "Aho Shrut Gyanam" Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari0 3 sU. 56 ] syAdvAdaratnAkara sahitaH dviSayatvAdadoSa iti cet / maivam / abhAvAnavasthAprasakteH / syAnmataM bhAve bhUtalAdau nAsti kummAdiriti pratyayo mukhyo'bhAvaviSayaH / prAgabhAvAdau nAsti pradhvaMsAdiriti pratyayastUpacaritAbhAvaviSayaH / tato nAbhAvAnavastheti / tadvyapezalam / paramArthataH prAgabhAvAdInAM sAGkarya - prasaGgAt / na hyupacaritenAbhAvena parasparamabhAvAnAM bhedaH siddhayati / 5 sarvatra mukhyAbhAvaparikalpanasya vaiyarthyApatteH / yadapyucyate na bhAvasvabhAvaH prAgabhAvAdiH sarvadA bhAvavizeSaNatvAditi / tadapi na samyaganumAnam / hetoH pakSAvyApakatvAt / na prAgabhAvaH pradhvaMsAdAvityAderabhAvavizeSaNasyApyabhAvasya prasiddheH / guNAdinA vyabhicArAcca / tasya sarvadA bhAvasya vizeSaNatve'pi bhAvasvabhAvatvAt / rUpaM pazyAmItyAdi - 10 vyavahAre guNasya svatantrasyApi pratIterna sarvadA bhAvavizeSaNatvamasyeti cet / tarhyabhAvastattvamityabhAvasyApi svAtantryapratIte: sarvadA bhAvavizeSaNatvaM mAsidhat / sAmarthyAdabhAvavizeSyasya dravyAdeH sampratyayAtsadA bhAvavizeSaNamevAbhAva iti cet / tathaiva guNAdirapi satataM bhAvavizeSaNamastu / tadvizeSyasya dravyasya sAmarthyAdgamyamAnatvAt / api ca prAgabhAvaH 15 sAdiH sAntaH parikalpyate sAdirananto vA'nAdirananto'nAdiH sAnto veti catvAraH pakSAH / prathamapakSe prAgabhAvAtpUrvaM ghaTasyopalabdhiprasaGgaH / tadvirodhinaH prAgabhAvasyAbhAvAt / dvitIye'pi tadutpatteH pUrvaM ghaTasyopalabdhiprasaGgastata eva utpanne tu prAgabhAve sarvadA ghaTasyAnupalabdhiH syAt / tasyAnantatvAt / tRtIye tu sadA ghaTasyAnupalabdhiprasaktiH spaSTaiva / 20 caturthe punarghaTotpattau prAgabhAvasyAbhAve ghaTopalabdhivadazeSakAryopalabdhiH syAt / sarvakAryANAmutpatsyamAnAnAM prAgabhAvasyaikatvAt / nanu yAvanti kAryANi tAvantastatprAgabhAvAH / tatraikasya prAgabhAvasya vinAze - Spi zeSotpatsyamAnaprAgabhAvAnAma vinAzAnna ghaTopalabdhau sarvakAryopalabdhiriti cet / tarhyanantAH prAgabhAvAste kiM svatantrA bhAvatantrA 25 bA / svatantrAzcet, kathaM na bhAvasvabhAvAH / kAlAdivat / bhAvatantrA " Aho Shrut Gyanam" 573 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3 sU. 56 zcet, kimutpannabhAvatantrA utpatsyamAnabhAvatantrA vA / na tAvadAdyoM vikalpaH / samutpannabhAvakAle tatprAgabhAvavinAzAt / na dvitIyavikalpo'pi.zreyAn / prAgabhAvakAle svayamaMsatAmutpatsyamAnabhAvAnAM. tadAzrayatvAyogAt / anyathA pradhvaMsAmAvasyApi pradhvastapadArthAzrayatvApattiH / na vA'nutpannaH pradhvasto vA'rthaH kasyacidAzrayo nAma / atiprasaGgAt / yadi punareka evaH prAgabhAvaH paTAderiti tathotpannapadArthavizeSaNatayA tasya vinAze'pyutpatsyamAnArthavizeSaNalvenAvinAzAnnityatvamapIti matam / tadA prAgabhAvAdicatuSTayakalpanA'pi mAbhUt / sarva traikasyAbhAvasya vizeSaNabhedAttathA bhedavyavahAropapatteH / kAryasya . hi 10 pUrveNa kAlena viziSTo'rthaH prAgabhAvaH / pareNa viziSTaH pradhvaMsAbhAvaH / nAnArthaviziSTaH sa itaretarAbhAvaH / kAlatraye'pyatyantaniHsvabhAvabhAvavizeSaNo'tyantAbhAvaH syAt / pratyayabhedasyApi tathopapatteH / sattaikatve'pi dravyAdivizeSaNabhedAtsatpratyayabhedavat / yathaiva hi. satpratyayAvizeSA dvizeSaliGgAbhAvAdekatvaM sattAyA iSTaM bhavadbhistathaivAsatpratyayAvizeSA15 dvizeSaliGgAbhAvAdasattAyA apyekatvamastu / atha prAgAsIdityAdi pratyayavizeSAdasattA caturbhadepyate / tarhi prAgAsItpazcAdbhaviSyati sampratyastIti kAlabhedena, pATaliputre'sti citrakUTe'stIti dezabhedena, ghaTo'sti paTo'stIti dravyabhedena, rUpamasti raso'stIti guNabhedena, prasAraNamasti gamanamastIti / karmabhedena ca, pratyayavizeSasadbhAvA: 20 prAksattAdayaH sattAbhedAH kiM neSyante / atha pratyayavizeSAcadvi zeSaNAnyeva bhidyante tasya tannimittakatvAt, na tu sattA / tataH saikaiveti matam / tarhi tata evAbhAvabhedo'pi mAbhUt / sarvathA vizeSAbhAvAt / athAbhidhIyate, abhAvasya sarvathaikatve vivakSitakAryotpattau prAgabhAvara syAbhAve sarvasyAbhAvAnuSaGgAtsarvakAryamanAdyanantaM sarvAtmakaM ca syAt / 25 tadapyabhidhAnamAtram / sattaikatve'pi samAnatvAt / vivakSitakArya: pravase hi sattAyA, abhAva : sarvatrAbhAvaprasaGgastasyAH / tathA; ca "Aho Shrut Gyanam" Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3.su. 56] syAdvAdaratnAkarasahitaH sakalazUnyatA syAt / atha vivakSitakAryapradhvaMse'pi na sattAyAH pradhvaMso nityatvAt / anyathA'rthAntareSu satpratyayotpattirna syAt / tadanyatrApi tulyam / samutpannaikakAryavizeSaNatayA hyamAvasyAbhAve'pi na sarvathaivAbhAvaH / bhAvAntareNvabhAvapratItyabhAvaprasaGgAt / yathA cAbhAvasya nityaikarUpatve kAryasyotpattirna syAttasya tatpratibandhakatvAt / 5 tathA sattAyA nityatve kAryapradhvaMso na syAttasyAstatpratibandhakatvAt / masiddhaM hi pradhvaMsAtprAkpradhvaMsapratibandhakatvaM sattAyAH / anyathA sarvadA pradhvaMsaprasaGgAtkAryasya sthitireva na syAt / yadi punarbala. vatpradhvaMsakAraNopanipAte sati kAryasya sattA pradhvaMsaM na pratibadhnAti / tataH pUrvaM balavadvinAzakAraNopanipAtAbhAvAttaM pratibadhnAtyeva / ato 10 na prAgapi pradhvaMsaprasaGga iti matam / taditaratrApyaviziSTam |abhAvoipi hi . balavadutpAdakakAraNopanipAte sati kAryasyotpAdaM sannapi na pratiruNaddhi / kAryotpAdAtpUrvaM punarbalavadutpAdakakAraNAbhAvAttaM pratiruNaddhayeva / ato na prAgapi kAryotpattiprasaGgaH / yena kAryasyAH nAditvAsupaGgaH syAt / kiM ca tucchasvabhAvatve prAgabhAvasya savyeta- 15 raMgoviSANAdInAM sahotpattiniyamavatAmupAdAnasaGkaraprasaGgaH / prAgabhAvAvizeSAt / yatra yadA yasya prAgabhAvastatra tadA tasyotpattirityapyasaGga tam / tasyaivAniyamAt / svopAdAnetaraniyamAtanniyame'pyanyonyAzrayaH / tanna tucchasvabhAvaH kazcitprAgabhAvo nAma samasti / / atha bhAvasvabhAvasyApyasya kuMtaH prasiddhiriti cet / nayapramANA- 20 diti brUmaH / RjusUtranayArpaNAddhi prAgabhAvabhAvasvabhAvasya prAgabhAvasAyapramANAta stAvatkAryasyopAdAnapariNAma eva pUrvo'nanta rAtmA / na caivaM tasyAnAditvavirodhaH / prAgabhAvatatprAgabhAvAdeH prAgabhAvasantAnasyAnAditvopagamAt / na cAtra santAnibhyastattvAnyatvapakSayoH santAno dUSaNArhaH / pUrvapUrvaprAgabhAvA- 25 smakabhAvalakSaNAnAmevAparAmRSTabhedAnAM santAnatvAbhiprAyAt / santA. "Aho Shrut Gyanam" Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAlokAlaGkAraH [ pari. 3.56 nikSaNApekSA tu prAgabhAvasyAnAditvAbhAve'pi na doSaH / RjusUtranayasya tatheSTatvAt / tathA--- asminpakSe pUrvaparyAyAH sarve'pyanAdisantatitayA ghaTasya prAgabhAva iti vacane'pi na prAganantaraparyAya nivRttAviva tatpUrvaparyAyanivRttAvapi ghaTasyotpattiprasaGgaH / yena tasyAditve pUrvaparyAya5 nivRttisantaterapyanAditvadoSApattiH / ghaTAtpUrvakSaNAnAmazeSANAmapi tatprAgabhAvarUpANAmabhAve ghaTotpattyabhyupagamAt / prAganantarakSaNAnivRttau tadanyatamakSaNanivRttAviva sakalatatprAgabhAvanivRttya siddherghaTotpattiprasaGgazasambhavAt / vyavahAranayArpaNAttu mRdAdidravyaM ghaTAdeH prAgabhAvaH / na caivaM dravyasyAbhAvAsambhavAtprAgabhAvAbhAvasvabhAvatA ghaTasya durghaTA / 10 kAryarahitasya pUrvakAlaviziSTasya mRdAdidravyasya ghaTAdiprAgabhAvarUpatopagamAt / tasya ca kAryotpattau vinAzasiddheH / kAryarahitatayA vinAzamantareNa kAryasahitatayotpattyayogAt / kAryotpatterevopAdAnAtmakaprAgabhAvakSayasvabhAvatayA pratIyamAnatvAt / tathA pramANArpaNAddravyaparyAyAtmA prAgabhAvaH / sa ca syAdanAdiH syAtsAdiH / atrAha kazcit - dravyarUpatayA 15 tAvadanAditve prAgabhAvasyAnantatvaprasakteH sarvadA kAryAnutpattiH syAt / paryAyarUpatayA ca sAditve prAgabhAvAtpUrvamapyutpattiH pazcAdiva kathaM kAryasya vinivAryeteti / nAyaM vairyavAg / anAderapyanantataikAntatvAsambhavAt / dravyajIvasaMsArasyAnAditve'pi sAntatvaprasiddheH / anyathA kasyacinmuktyayogAt / nApi sAntasya sAditvaikAntaH / kasyaci - 20 tsaMsArasya sAntatve'pyanAditvaprasiddheH / paryAyarUpatayA sAditvaM prAgabhAvasyaikavyaktyapekSayaiva / vyaktipravAhApekSayA punastasya dravyarUpatayeva paryAyarUpatayA'pyanAditvameva / tasmAnna sarvadA kAryasyAnutpattiH pUrvamapyutpattirvA prasaJjayituM yuktA / tato bhAvasvabhAva eva prAgabhAvaH / sa caikAnekasvabhAvo bhAvAntaravadeveti na tadekatvAnekatvaikAntapakSabhAvI 25 doSo'vakAzaM labhate / na ca bhAvasvabhAve prAgabhAve'bhyupagamyamAne 1 1 zobhanabhASI / 576 "Aho Shrut Gyanam" Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari 3.57 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH prAnAsItkAryamiti nAstitvapratyayo virudhyate / tadabhAvasya bhAvAntararUpatvAt / tatra ca nAstitvapratyayAvirodhAt / tasmAtpuSkalamidaM prAgabhAvasya lakSaNaM yannivRttAveva kAryasya samutpattiH so'sya prAgabhAva iti // 56 // samprati pradhvaMsAbhAva lakSayati- yadutpattau kAryasyAvazyaM vipattiH so'sya pradhvaMsAbhAva iti // 57 // } yadutpattau yasya janmani / kAryasyAvazyaM niyamena vipattirvighaTanam / sa padArtho'sya kAryasya sambandhI pradhvaMsAbhAva iti kIrtyate // 57 // udAharaNamAha--- yathA kapAlakadambakotpattau niyamato vipadyamAnasya kalazasya kapAlakadambakamiti // 58 // 57 " Aho Shrut Gyanam" 10. 15. yatheti pUrvavat / kapAla kadambakotpattau karparaparamparAprAdubhave sati / niyamato'vazyambhAvena / vipadyamAnasya kalazasya ghaTasya / kapAlakadambakaM pradhvaMsAbhAva iti / na caivamandhakArotpattau vipadyamAnasya rUpajJAnasyAndhakAraH pradhvaMsAbhAvaH prApnotItyativyApakamidaM lakSaNamiti mantavyam / sUtre'vazyaM grahaNAt / na khalvandhakArotpatau rUpajJAnasya niyamato vipattiH sambhavati / vRSadezakAdInAM samujjRmbhamANe'pi tamAlapaTalIzyAmale tamastambe rUpajJAnasyotpatteH pratIyamAnatvAt / nanu cAstu yathoktalakSaNalakSitaH pradhvaMsA- 20 bhAvastathApi kuto'sya prasiddhiriti cet / nayapramANAditi brUmaH / tatrarjusUtra nayArpaNA cAvadupAdeyakSaNA evopAdAnasya pradhvaMsaH / na caivaM taduttarakSaNeSu pradhvaMsasyAbhAvAtpunarujjIvanaM ghaTAdeH prasajyate / kAra sya kAryopamardanAtmakatvAbhAvAt / upAdAnopamardanasyaiva kAryotpattyA - Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [. pari. 3 sU. 50 . ple J tmakatvAt / prAgabhAvapradhvaMsayorupAdAnopAdeya rUpatopagamAt / prAgabhAvopamarddanena pradhvaMsasyAtmalAbhAt / kathamabhAvayorupAdAnopAdeyabhAva iMti cet / bhAvayoH katham / yadbhAva eva yasyAtmalAbhastattasyopAdAnamitaradupAdeyamiti cet / tarhi prAgabhAve kAraNAtmani pUrvakSaNavartini sati pradhvaMsasya kAryAtmanaH svarUpalA bhopapattestayorapyupAdAnopAdeyabhAvo'stu tucchayorevAbhAvayorupAdAnopAdeyabhAvavirodhAt / tathAvyavahAranayAdezAnmRdAdisvadravyaM ghaTI tarakAlavartti ghaTapradhvaMsaH / sa cAnantaH samavatiSThate / tena ghaTAtpUrvakAlavarti ghaTAkAraviziSTaM ca varttamAnaM mRdAdidravyaM ghaTapradhvaMso na bhavati / ghaTottarakAlavartIti vize10 SaNAt / nanvevaM ghaTottarakAlavartti santAnAntaramRdAdidravyamapi vivakSitaghaTasya pradhvaMsaH syAditi cet / na svagrahaNAt / pramANArpaNAdvavyaparyAyAtmA pradhvaMsaH / tathA hi kapAlapAlilakSaNaparyAyaparikalitaM mRdravyaM ghaTaparyAyAviSTamRddravyasya pradhvaMsa iti prAmANikI pratItiH sarvairUpyanubhUyamAnA nApahotuM zakyate / taditthaM nayArpaNAtpramANArpaNAca 15 bhAvasvabhAva eva pradhvaMsAbhAvo'pi prasiddhisodhamadhitiSThati / tucchasvabhAvatve tu pradhvaMsasya mudrAdivyApAravaiyarthyaM syAt / mudgarAdivyApAreNa hyevaMvidhasvabhAvo'sau kumbhAderbhinnaH kriyetAbhinno vA / tatrAdha vikalpo kumbhAdestadavasthatvaprasaGgAdvinaSTa iti pratyayastatra na syAt / vinAzasambandhAdvinaSTa iti pratyayotpattau tu vinAzatadvatoH sambandhaH kazcida20 bhidhAnIyaH / sa viSvagbhAvaH kAryakAraNabhAvaH saMyogaH samavAyo vizeSaNavizeSyabhAvo vA tayorbhavet / na tAvadaviSvagbhAvaH / vinAzatadvatorbhedAGgIkArAt / nApi kAryakAraNAbhAvaH kumbhAdervinAzaM pratyakAraNatvAt / mudgarAdinimittakatvAdvinAzasya / kumbhAdimudgarAdilakSaNobhayanimittakatvAdasyAyamadoSa iti cet / tadapyayuktam / mudgarAdi25 vi vinAzottarakAlaM kumbhAderapyupalambhaprasakteH / kumbhAdeH svavinAzaM pratyupAdAnakAraNatvAnna tatkAle upalambhaprasaktirityazobhanam / " Aho Shrut Gyanam" Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariH 3. sa. 58:] syAdvAdaratnAkarasahitaH abhAvasya bhAvAntarasvabhAvatAprasaGgAt / taM pratyevAsyopAdAnakAraNatvaprasiddhaH / saMyogasamavAyAvatyatra na sambhavataH / tayorbhAvaikaniSThatvenAbhyupagamAt / vizeSaNavizeSyabhAvaH sambandha ityapyasambaddham / sambandhA. ntareNa sambaddhayoreva daNDapuruSAdivatsambhavAt / na ca vinAzatadvatoH sambandhAntareNa sambaddhatvamastItyadhunaivAbhihitam / atha bhAveSvevAyaM 5 niyamo yatsambandhAntaravazAdeva vizeSaNavizeSyabhAva iti / naitanyAthyam / evNvidhaavdhaarnnnibndhnprmaannaanupdrshnaat.| tanna mudgarAdivyApAreNa kumbhAderbhinno vinAzaH kriyate / abhinnavinAzakaraNeH punaH kumbhAdireva mudgarAdivyApAreNa kriyata iti prAptam / taccAnupapannam / tasya svasAmagrItaH prAgevotpannatvAt / yacca kapALapAleH sakAzA- 18 dvinAzasyArthAntaratvaM vibhinna kAraNaprabhavatayA kthyte| tathA hi. ghaTavi. nAzo balavatpuruSapreritamudgarAdhabhighAtAdavayavakriyotpatteravayavavibhAgato'vayavasaMyogavinAzAdevotpadyate / kapAlapAlistuH svArambhakAvayavAdibhya eva prAdurbhavatIti / tadapi pramANaparAGmukham .. ..asya vinAzotpAdakAraNaprakriyoddhoSaNasyAtyantaprAtItikatvAt / kevala- 15 manyapratAritena tvayA paraH pratAryate / tasmAdandhaparamparApravAdaparityAgena balavatpuruSapreritamudrAdivyApArAtkumbhakAravikalakapAlAkAsmadravyasyaivotpattiH svIkartavyA / alaM pratItyaphlApena / evaM ca na sarvathA bhAvavilakSaNaH kazcitpradhvaMsaH / nApi sarvathA pradhvaMsasyAbhAva iti siddhaM bhavati / 20 tatazca yaduktaM jJAnazrImitreNa-" : dRSTastAvadayaM ghaTo'tra ca patandRSTastathA. mudgro| dRSTA karparasaMhatiH dRSTastAvadityAdijJAnazrI. mitrakArikAyA vicaarH| paramatA nazA na TApasa // . nAma __iti atiH ka nihitA kiM vA'tra tatkAraNaM svAdhInA parighasya kevalamiyaM dRSTA kapAlAvaliH // 1 // " iti 25 1. tat spaSTaM ' iti pa. bha. pustakayoH paatthH| "Aho Shrut Gyanam" Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattva lokAlaGkAraH [ pari. 3 . 58. svakIyavRttaM vyAkhyAnayatA sunipuNaM nirUpayanto'pi mAMsacakSuSo vayaM tAvannAparamatra vastujAtamIkSAmahe yadabhAvazrutyA viSayIkriyeta / taddarzanAbhAvAcca tatkAraNamapi kimavadhArayAmaH / yazva tatkAraNaM kalpito daNDastasyApyanvayavyatirekAnuvidhAyinI kapAlapaMktireva dRSTA 5 nAnyatkiJcit / vaidharmyadRSTAntatayeyamupanyastA punaH / yathetramadhyakSAnupalambhAbhyAmanvayavyatirekAvanuvidadhatI dRzyatayA daNDasya kAryama vasthApyate tathA yadi nAzAkhyamapi vastu dRzyaM syAdanAtmarUpa vivekena tasyApi tadA na tarasvidaNDakAryatA vAryeta / na caivam / tasmAtka - rUpanaiveyamiti / tatra yadyekAntatuccha svabhAvadhvaMsanirasanam / tadA tenAsmAkaM sahAyakamevA varitam / atha sarvathA pradhvaMsanirasanAyAsastasya sa na sAdhIyAn / parighAdivyApAraprasUtAyAH kapAlAvalereva ghaTapradhvaMsAtmakatayA nirvighnaM pratyakSe pratIyamAnatvAt / tataH suvyavasthitamidaM lakSaNaM yadutpattau kAryasyAvazyaM vipattiH so'sya pradhvaMsAbhAva iti // 58 // 10 athetaretarAbhAvalakSaNamAha 580 15 svarUpAntarAtsvarUpavyAvRtciritaretarAbhAva iti // 59 // svasvabhAvavyavaccheda svarUpAntarAtsvabhAvAntarAtsvarUpavyAvRttiH itaretarAbhAvo'nyApohA paranAmaka ucyate / svarUpAntarAditi vacanAnna 20 strasvarUpAdvayAvRttiritaretarAbhAvaH / tasyAtatsvabhAvatvaprasaGgAt / nanu tathApi kAryadravyAtpUrvottarapariNAmayoH prAgabhAvapradhvaMsAbhAvanAmnore vetaretara bhAvatA'stu 1. svarUpAntarAtsvarUpavyAvRttestayoH sadbhAvAt / na punastadatiriktaH kazciditaretarAbhAvo'stIti cet / naivam / tayo - ritaretarAbhAvalakSaNato vibhinnalakSaNAkrAntatvAt / yadabhAve hi niya 25 mataH kAryasyotpattiH sa prAgabhAvaH / yadbhAve ca kAryasya niyatA " Aho Shrut Gyanam" Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 60] syAdvAdaralAkarasahitaH vipattiH sa pradhvaMsaH / na cetaretarAbhAvasyAbhAve bhAve ca kAryasyotpatti vipattirvA / jalasyAbhAve'pyanalasyAnutpatteH / kvacijalabhAve'pi cAnalamyAvipatteH / tataH prAgabhAvapradhvaMsAbhAvayovibhinnalakSaNopetatvAnnetaretarAbhAvatvaM vaktuM yuktam / nApyatyantAbhAvasya / tasyApi kAlatritayApekSasyaivetaretarAbhAvAdvibhinnalakSaNatvena vakSyamANatvAt // 59 // 5 udAharaNamAhayathA stambhasvabhAvAtkumbhasvabhAvavyAvRttiriti // 60 // spaSTamadaH / nanu yeyaM svarUpAntarAtsvarUpavyAvRttiritaretarAbhAvatvena bhavadbhira. 10 ___ bhidhIyate sA bhAvebhyaH kiM bhinnA bhavedaminnA syetaretarAbhAvasya vAta / kathaJcidaviSvagbhUteti bramaH / parapari svaNDanam / kalpitAyAH padArthebhyaH sarvathA viSvagbhUtAyA vyAvRtteravasturUpAyAH svagne'pyapratIyamAnatvAt / tathA hi svakAraNa- : kalApAtsvasvabhAvavyavasthitatvena vyAvRttamUrtayo bhAvAH samutpannA nAtmAnaM pareNa mizrayanti / tasyAparatvaprasaGgAt / na cAnyasmAdavyAvRttasvarUpANAM bhAvAnAmabhAvAMzo bhinnaH sambhavati / bhAve vA tasyApi pararUpatvAt , bhAvaistato'pi vyAvartitavyamityaparAbhAvaparikalpanayA'navasthAto na kutazcidbhAvaiAvartitavyamityekasvabhAvaM vizvaM bhavet / parabhAvAbhAvAcca vyAvarttamAnasyArthasya pararUpatAprasaGgaH / yadi cetaretarAbhA- 20 vavazAddhaTaH paTAdibhyo vyAvartate tahastaretarAbhAvo bhAvAdabhAvAntarAJca prAgabhAvAdeH kiM svato vyAvarttatA'nyato vA / svatazcet, tathaiva ghaTo'pyanyebhyaH kiM na vyaavrtitH| anyatazcet, kimasAdhAraNadharmAditaretarAbhAvAntarAdvA / asAdhAraNadharmAdityabhyupagame sa eva ghaTAdiSvapi yuktaH / itaretarAbhAvAntarAJcet, tarhi bahutvamitaretarAbhAvasyAnavasthAkAri syaat| 25 "Aho Shrut Gyanam" Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 581 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [.pari. 3 sU. 60 kiM cetaretarAbhAvo'pyasAdhAraNadharmeNa vyAvRttasyAvyAvRttasya vA bhedako bhavet / yadyavyAvRttasya, kiM naikavyakterbhedako'sau / atha vyAvRttasya, tahi ghaTAdiSvapi sa evAstu paTAdibhyo bhedakaH / kimitaretarAbhAva kalpanayA / api cAnena ghaTe paTaH pratiSidhyate paTatvasAmAnyamubhayaM .5 vA / prathamapakSe kiM paTaviziSTe ghaTe paTaH pratiSidhyate paTavivikte vA / na tAvadAdyaH pakSaH / pratyakSavirodhAt / nApi dvitIyaH / tathA hi kimitaretarAbhAvAdanyA ghaTasya paTaviviktatA sa eva vA viviktatAzabdAbhidheyaH / bhede tathaiva ghaTe paTAbhAvavyavahArAsiddheH kimitaretarA bhAvena / atha sa eva tacchabdAbhidheyaH / tarhi yasmAdabhAvAtpaTavivikte 10 ghaTe paTAbhAkavyavahAraH so'nyo viviktatAzabdAbhidheyazcAnya itye kasminvastunItaretarAbhAvadvayaprasaGgaH / tanna ghaTe paTapratiSedho yuktaH / nApi paTatvasAmAnyapratiSedhaH / tasyA'pyekatvasambandhAbhAvAdeva pratiSedhAnupapatteH / nApyubhayapratiSedhaH / prAguktAzeSadoSAnuSaGgAt / api ceta retarAbhAvapratipattipUrvikA ghaTapratipattiH, ghaTapratipattipUrvikA vetaretarA15 bhAvapratipattiH / AdyapakSe'nyonyAzrayatvam / tathA hItaretarAbhAvo ghaTa sambandhitvenopalabhyamAno ghaTasya vizeSaNaM na padArthAntarasambandhitvena / anyathA sarva sarvasya vizeSaNaM syAt / ghaTasambandhitvapratipattizca ghaTagrahaNe satyupapadyate / so'pi vyAvRtta eva paTAdibhyaH pratipattavyaH / tato yAvatpUrva ghaTasambandhitvena vyAvRtterupalambho na syAnna 20 tAvaddhyAvRttiviziSTatayA ghaTaH pratyetuM zakyo yAvacca na paTAdi vyAvRttatvena pratipanno na tAvatsvasambandhitvena vyAvRttiM vizeSayatIti / dvitIyapakSe tvabhAvo vizeSyo ghaTo vizeSaNaM tadrahaNaM ca pUrvamanveSaNIyam |"naagRhiitvishessnnaa vizeSye buddhiH" ityabhidhAnAt / tatrApi ghaTo gRhyamANaH paTAdibhyo vyAvRtto gRhyetAvyAvRtto vA / na 55 tAvatpaTAdibhyo'vyAvRttasya ghaTasya ghaTarUpatA ghaTate / anyathA : paTAderapi tathaiva ghaTAdirUpatAprasaGgAdabhAvakalpanAvaiyarthyam / tathA "Aho Shrut Gyanam" Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3.sU. 62] syAvAdaratnAkarasahitaH tebhyo vyAvRttasya ghaTarUpatApratipattiH prArthyate tatrApi kiM katipayapaTAdivyaktibhyo'sau vyAvarttate sakalapaTAdivyaktibhyo vA / prathamapakSe kutazcidevAsau vyAvarttate sakalapaTAdivyaktibhyaH / nikhilapaTAdivyaktibhyo'sya vyAvRttiH punarasiddhA / tAsAmAnantyena grahaNAsambhavAt / itaretarAzrayatvaM ca / tathA hi yAvatpaTAdibhyo vyAvRttasya 5 ghaTasya ghaTarUpatA na syAnna tAvaddhaTAtpaTAdayo vyAvartante yAvacca ghaTAyAvRttAnAM paTAdInAM paTAdirUpatA na syAnna tAvatpaTAdibhyo ghaTo vyAvartata iti / astu vA yathA kathaJcitpaTAdibhyo ghaTastha vyAvRttirghaTAntarAttu kathamasau vyAvarttata iti sampradhAraNIyaM vicakSaNaiH / kiM ghaTarUpatayA'nyathA vA / yadi ghaTarUpatayA, tarhi 10 sakalaghaTavyaktibhyo vyAvarttamAno ghaTo ghaTarUpatAmAdAya vyAvarttata ityAyAtamaghaTatvamanyAsAM ghaTavyaktInAm / athAghaTarUpatayA, tatkimaghaTarUpatA paTAdivaTe'pyasti / tathA cet, tarhi yo vyAvarttate ghaTAntarAdaghaTatvena ghaTastasyAghaTatvaM syAt / tacca vipratiSiddham / yadyaghaTo ghaTaH kathaM, ghaTazcettIghaTaH kathamiti / taditthamarthebhyaH sarvathA 15 pRthagbhUtasya parakathitasyAvasturUpasyetaretarAbhAvasya vicAryamANasyAnupapaterupapannamidamitaretarAbhAvalakSaNaM svarUpAntarAtsvarUpavyAvRttiritaretarAbhAva iti // 6 // athAtyantAbhAvalakSaNamAhakAlatrayApekSaNI hi tAdAtmyapariNAmanivRttira- 20 tyantAbhAva iti // 61 // atItAnAgatavartamAnalakSaNaM kAlatrayamapekSata ityevaM zIlA kAlatyApekSaNI / tAdAtmyapariNAmanivRttirekatvapariNativyAvRttiratyantAmAva ityabhidhIyate // 61 // udAharaNamAha-- "Aho Shrut Gyanam" Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3 sU. 62 yathA cetanAcetanayoriti // 62 // * na khalu cetanamAtmatattvamacetanaM pudgalAdyAtmakatAmagamadbhaviSyati gacchati vA / cetanatvavirodhAt / nApyacetanaM pudgalAditattvaM cetanajIvasvarUpatAyAmayAsIdyAsyati yAti vA / acetanatvavirodhAt / taditthaM 5 cetanAcetanayoH kAlatrayApekSiNyAstAdAtmyapariNAmanivRtteH sambhavAtsi ddho'tyantAbhAva iti / nanvevamativyAptiratyantAbhAvalakSaNe duSparihArA / ghaTapaTayorapi tAdAtmyapariNAmanivRttirUpayoratyantAbhAvatvaprasakteH / na khalu ghaTaH paTAtmakatAM kadAcidAskandati ghaTatvavirodhAt / nApi paTo ghaTAtmakatAM svIkurute paTatvavirodhAditi cet / tadetattaralamativi10 lsitm| kAlatrayApekSaNIti vizeSaNasya tAdAtmyapariNAmanivRtteH sUtre karaNAt / ghaTapaTayozca yadyapItaretarAbhAvamAhAtmyAttAdAmyapariNAmanivRttirasti tathApi na sA sarvakAlam / kadAcitpaTasyApi ghaTatvapariNAmasambhavAt / tathApariNAmakAraNasAkalye tadavirodhAt / pudgalapariNAmAniyamadarzanAt / na caivaM cetanAcetanayoH kadAcittAdA15 sthapariNAmaH, tattvavirodhAt / tadevamativyApterasambhavAtsUktamidaM lakSaNaM kAlatrayApekSaNI tAdAlyapariNAmanivRttiratyantAbhAva iti // tadamunA prabandhena prAgabhAvapradhvaMsAbhAvetaretarAbhAvAtyantAbhAvAnAM __pramANataH prasiddhasvarUpatvAdyadetaccArvAkeNodyateprAgabhAvAdyabhAvacatuSTayApa-, kima kA-" na caiko'pyabhAvaH kSityAdivivarttaghaTAdipilasAMkhyAnAM ca vyatirekeNa pratyakSataH pratibhAsate, kevalaM ' gatAnugatikatayA lokaH pRthivyAdibhUtacatuSTayaviSayameva prAgabhAvAdivikalpamAtravazAtprAgabhAvAdivyavahAraM pravatayati" iti tadapahastitaM bhavati / prAgabhAvApalApe hi kAryadravyaM ghaTAdikamnAdi syAt / pradhvaMsAbhAvanihave tadanantaM bhavet / na cAnA25 dhanantaM ghaTAdikaM kAryadravyaM prAgabhAvAdyapahnavavAdinA'bhyupagantuM zakyate / 1. ucyate' iti bha. pustake pAThaH / 20 khaNDanam / "Aho Shrut Gyanam" Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 585 pari 3 sU. 64 syAdvAdaratnAkarasahitaH svamatavirodhAt / lokAyatikatvahAniprasaGgAt / tasya vyavahAradarNayamatAvalambitvena lokavyavahArArha kiyatkAlasthAyighaTAdipadArthakadambakavAditvAt / itaretarAbhAvatiraskAre tu nAstikasyAbhimataM pRthivyAdi. tattvaM sarvAtmakaM sampadyeta / anabhimatAtmanA'pi bhAvAt / tatazca pRthivyAdInAM parasparasvarUpasAGkaryApattyA bhUtacatuSTayavyavasthApanaM durupapAdaM 5 tasya syAt / atyantAbhAvavyatikrame punaH parAmimatacaitanyatattvAtmanA'pi pRthivyAditatvasya kadAcitsadbhAvaH syAditi mahadaniSTaM cArvAkasyApadyateti / kapilamatAnusAriNAmapi prAgabhAvAnabhyupagame tAvaskumbhAderanAditvaprasaGgAkulAlAdivyApArAnarthakyaM syAt / na hi tabyApAramantareNa jAtucitkumbhAdikamupalabhyate / na ca kumbhAdyabhi- 10 vyaktyarthaH kumbhakArAdivyApAra iti vAcyam / abhivyakterapi prAgabhAvAbhAve tayApArAnarthakyasya tAdavasthyAt / pratikSepsyate'trAbhivyaktirane prabandheneti kRtaM vistareNa / evaM pradhvaMsAbhAvAdyanabhyupagame sAGkhyAnAM kAryadravyAnantatvApattyAdikaM prAcInameva dUSaNamudghoSaNIyam / evaM ca upalabdhyAdiko heturgocarIkurute'tra yam / pratiSedhazcaturdhA'sau prasiddhipadamAyayau // 514 // 62 // athopalabdheH prakAraprakAzanAyAha - upalabdherapi vaividhyamaviruddhopalabdhirviruddhopalabdhi zceti // 63 // 20 aviruddhopalabdhiH sAdhyenAviruddhasyopalambhaH / viruddhopalabdhiH sAdhyena viruddhasyopalambha iti // 63 // aviruddhopalabdhervidhau sAdhye bhedAnAha-- tatrAviruddhopalabdhirvidheH siddhau poTeti // 64 // "Aho Shrut Gyanam" Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 64 .. tatreti nirdhAraNe | tayoviruddhAviruddhopalabdhyormadhye yeyamaviruddhopalabdhiH sA vidhisiddhau vidhijJaptau ghoDhA SaTprakArA bhavati // 64 // " prakArAnevAhasAdhyenAviruddhAnAM vyApyakAryakAraNapUrvacarottaracara sahacarANAmupalabdhiritIti // 65 // ___sAdhyena pariNatimattvAdinA vakSyamANena sAdhyadharmeNa sahAviruddhAnAM virodhamanAgatAnAm / vyApyaM ca kArya ca kAraNaM ca pUrvacaraM cottaracaraM ca sahacaraM ca vyApyakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarANi prayatnAna ntarIyakatvAdIni vakSyamANAni liGgabhUtAni vastUni teSAmupalabdhiH / 10 itizabdaH prakAraparisamAtyarthaH / tatazca vyApyAviruddhopalabdhiH, kAryAviruddhopalabdhiH, kAraNAviruddhopalabdhiH, pUrvacarAviruddhopalabdhiH, uttaracarAviruddhopalabdhiH, sahacarAviruddhopalabdhizcetyaviruddhopalabdhividhisiddhau SaTprakArA vijJeyA / atrAha tAthAgataH-nanu kAraNasya : kAryAvinAbhAvAbhAvAnna sAdhanatvaM " nA'vazyaM kAraNAni kAryavanti 15 bhavanti" iti vacanAt / tathA hi na kAraNamAtrasya hetutvaM yuktam / vinAzapratibandhAdinA tasya vyabhicArAt / kAraNavizeSazca na kazcidvipazcitA'pi nizcetuM zakyaH / akANDADambaraM pracaNDAnAmapi taDitvatAmakRtvaiva varSamuparamopalambhAt / yadi punarantyadazAvarti kAraNa liGgatvenAGgIkriyate tadA vyAptismaraNAvasara eva kArya pratyakSa 20 bhavediti vyarthamanumAnaM tatra syAt / nanu saugatairapi kAraNA kAryAnumAnamabhyupagatameva " hetunA yaH samagreNa kAryotpAdo'numIyate" iti vadaddhiriti cet / tatra utpadyate'smAdityutpAdo hi yogyatA'bhidhIyate sA cAtrAnumeyA / ata eva tasyA vastunaH sakAzAdananyatvAtsvabhAvAnumAnamidamiSyate " arthAntarAnapekSatvAtsa 25 svabhAvo'nuvarNitaH" iti vacanAditiH // 65 // . ..... "Aho Shrut Gyanam" Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 66] syAdvAdaratnAkarasahitaH tadidamakhilamaparyAlocitAbhidhAnaM saugatasyetyupadarzayannAha - tamascinyAmAsvAdyamAnAdAmrAdiphalarasAdekasAmayAnumityA rUpAdyanumitimabhimanyamAnairabhimatameva kimapi kAraNaM hetutayA yatra zakterapratiskhala ___ namaparakAraNasAkalyaM ceti // 66 // 5 zakterapratiskhalanamiti kAryajananasAmarthyasyApratibandhaH / aparakAraNasAkalyamiti vivakSitakAraNAditarasahakAribhUtahetukadambakasAmastyam / ayamatrAzayaH---AsvAdyamAnAtsahakArAdiphalarasAtkAryaliGgAttajjanikA sAmagryanumIyate / tatastasyAH kAraNaliGgarUpAyAH sakAzAdrUpalakSaNasya kAryasyAnumAnamupajAyate / prAktano hi rUpalakSaNaH 10 sajAtIyaM rUpalakSaNAntaralakSaNaM kArya karotItyevaM rUpAnumAnamicchadviriSTameva kiMcitkAraNaM liGgatayA / prAktanasya rUpalakSaNasya sajAtIyarUpalakSaNAntarAvyabhicArAt / anyathA rasasamAnakAlabhAvino rUpasya pratipattyanupapatteH / na hyanukUlamAtramantyakSaNaprAptaM vA kAraNa liGgamasmAbhiriSyate / yena maNimantrAdinA sAmarthyapratibandhAtkAraNA- 15 ntaravaikalyena vA kAryavyabhicAritvaM dvitIyakSaNe kAryapratyakSIkaraNenAnumAnAnarthakyaM vA bhavet / varSAdikAryAvinAbhAvitayA nizcitasya viziSTonnatyAdizAlino meghAdekhi liGgatvenAGgIkaraNAt / yatra hi sAmarthyApratibandhaH kAraNAntarAvaikalyaM ca nizcIyate tasyaiva lijavaM nAnyasya / anyathA tRptyAdyarthaM bhojanAdAvapyapravRteH sakalavyava- 20 hArocchedaH syAt / tataH kAryavatkAraNamapi vyAptisadbhAvAddhetureva / taduktam---- ... " samartha kAraNaM tena nAntyakSaNagataM matam // kAryavatkAraNamapi hetureveti / MITEtadvodhe yena vaiyarthyamanumAnasya gadyate // 1 // na vA'nukUlatAmAtraM kAraNasya viziSTatA // 25 "Aho Shrut Gyanam" Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari..3 sU. 66 yenA'sya pratibandhAdisambhavAvyAbhicAritA // 2 // vaikalyapratibandhAbhyAmanAsAdyasvabhAvatA // viziSTatAtra vijJAtuM zakyA chAyAdibhedataH // 3 // tadvilope'khilakhyAtavyavahAravilopanam // tRptyAdikAryasidhdyarthamAhArAdiSvavRttitaH // 4 // 5 tatparIkSakalokAnAM prasiddhamanumanyatAm // kAraNaM kAryavaddhaturavinAbhAvasaGgatam // 5 // " chAyAdibhedata iti viziSTasnigdhatvazyAmalatvAdidharmakalApabhedatastadvilope / yattu pAtanAyAmuktaM kAraNavizeSazca na kazcidvipazcitA'pi nizcetuM zakya iti tadayuktan / sunipuNena pramAtrA kAraNavizeSasyAvadhArayituM zakyatvAt / yathA khalu 10 kAryagataM vizeSamabhyAsAdavadhArya kAryAtkAraNamanuminvate nipuNAstathA kAraNagataM te evA'vasAyakAraNAtkAryamapi / tadAha-"kAraNAnupalambhe'pi yathA kArye viziSTatA // bodhyA'bhyAsAttathA kAryAnupalambho'pi kAraNe / / 1 / / prabhAtustvaparAdho'yaM vizeSa yo na pazyati // na kAraNasya doSo'sti svakAryAvyabhicAriNaH // 2 // anabhyupagame 15 caivamanumAnasya jIvitam // na syAmavizeSAgAmapi boddhuma zaktitaH // 3 // " evaM cAkANDADambaretyAdyapi parasya prlaapmaatrm| viziSTonnatyAdidharmakalApopetapayodAnAmadUrakAlamAvivRSTilakSaNakAryAvyabhicAropalambhAt / tathA he-~20. garjantastAratAraM taralatarataDitANDabADambareNa / - procaNDAH saandrsdy:prviksdstiishyaamlignaa'nuliptaaH|| caJcanmAhendracApAzcaladacalacayAkArazaGkAM dizantaH * prabhrazyantIha naiva kacana jalamuco vRSTisRSTiM vinA'pi // 515 // , prayogazcAtra--anantarotpAdavRSTayo'mI jImUtAH sAtizayonnatyAdi25 dharmayogitvAtpUrvopalabdhaivaMvidhajaladharavaditi / yeSAM punarambhomucA prauDha 'tata evaM ' iti pa. pustake pAThaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 67] syAdvAdaralAkarasahitaH prabhaJjanAdinA vidhvastatvena bhAvivarSalakSaNakArya prati vyabhicAritvaM, na teSAM gamakatvaM vayamapi brUmaH / na caikaca vyabhicAropalambhe sarvatra vyabhicAraH prerayituM parIkSakANAmucitaH / sakalAnumAnapralayaprasaGgAt / gopAlaghuTikApaTitadhUmasya dhUmadhvajaM prati vyabhicAropalabdhau dharaNIdharakandharAdhikaraNasthApi tasya tamprati vyabhicArApatteH / yaca hetunA 5 yaH samagreNetyatra yogyatAnumAnaM vyAkhyAtam / tadapi nopapannam / sAdhyasAdhanayorekAntaM tAdAtmyAbhyupagame svabhAvAnumAnasya prAgeva niravakAzatayA darzitatvAt / lokazcAvikalakAraNAtkAryameva kalpayati na yogyatAmityalaM kudarzinaH kutsitakusumavimardodgatadurAmodAsvAdanena // 66 // nanu pUrvacarottaracarayorhetutvamasundaram | dAsIrAsabhayoH pUrvacarottaracaratvasambhave'pi vyabhicAradarzanAt / yattu kRttikAdau vyabhicArAdarzanaM na tatra pUrvacarottaracaratvaM kAraNaM kiM tvetadatiriktaH pratibandhavizeSabhUtaH svabhAvakAryakAraNeSveva prokteSvantarbhAvo bhaviSyatyanayoH kiM pRthagupAdAnenetyAzaGkaya dAsIrAsabhAdau pUrvacarottaracaratvamevAsmadvivakSitaM nAstIti 15 tadavagamanAya kRttikAdau bauddhasamataM tAdAtmyAdipratibandhavizeSa nirAkurvannAhapUrvacarottaracarayorna svabhAvakAryakAraNabhAvI tayoH kAlavyavahitAvanupalambhAditi // 67 // - pUrvacarottaracarayorhetuvizeSayorna svabhAvakAryakAraNabhAvau tAdAtmya- 20 tadutpattI sambhavataH / kuta ityAha--tayoH svabhAvakAryakAraNabhAvayoH / kAlavyavadhAne'nupalambhAt / ayamatrAbhiprAyaH----sAdhyasAdhanayostAdAsye sati svabhAvahetau tadutpattau tu kAryakAraNe vA'ntarbhAvo vibhaavyet| na ca pUrvacarottaracarayostadubhayasambhavaH / kAlavyavadhAne tadanupalabdheH / tAdAmyaM hi samasamayasyaiva kRtakatvAnityatvAdeH pratipannam / tadu- 25 "Aho Shrut Gyanam" Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU..67 tpatizcAnyonyamavyavahitasyaiva dhUmadhUmadhvajAdeH samadhigatA na punarvyavahitakAlasya / atiprasakteH / prayogaH-yadyatkAle yasmAdanantaraM vA yannAsti na tasya tena tAdAtmyaM tadutpattirvA / yathA : bhaviSya cchaGkhacakravartikAle'sato rAvaNAdeH / nAsti ca zakaTodayAdikAle'5 nantaraM vA kRttikodayAdikam / nanu prajJAkarAbhiprAyeNa bhAvirohiNyudayakAryatayA kRttikodayasya ... gamakatvAtkathaM kAryahetau pUrvacarasya nAntarbhAva iti prajJAkarAbhiprAyeNa pUrvacara sya kAryahetAvantabhAvaM cet / tarhi kathamabhUdbharaNyudayaH kRttikodayAdisvIkurvataH khaNDanam / tyanumAnaM syAt / na khalu bharaNyudayakAyeM kRttikodayaH, tasya bhAvirohiNyudayakAryatayA bhavadbhiH pratijJAtatvAt / atha bharaNyudayo'pi kRttikodayasya kAraNaM tena bharaNyudayasyApyanumAnaM kRttiko. dayAdbhaviSyatItyucyate / nanu yena svabhAvena bharaNyudayAtkRttikodayastenaiva yadi zakaTodayAttadA bharaNyudyAdivaccha kaTodayAdapi pazcA dasau syAt / yathA vA zakaTodayAtpUrvakAlaM kRttikodayastathaiva bharaNyu15 dayAdapi bhavet / yadi cAtItAnAgatayorbharaNyudayazakaTodayayorekatra kRttikodayalakSaNe kArye vyApAraH , tAsvAdyamAnarasasyAtIto raso bhAvi ca rUpaM kAraNaM syAt / tato bhAvirUpasyaivAsvAdhamAnAdrasAtmatItiH syAnna tu svasamayamAvino'tItasya vA rUpasya ityayuktamuktaM vArtike " ityatItakakAlAnAM gatirnAnAgatAnAm" iti / atha 20 bharaNyudayarohiNyudayayoranyatarasthaiva kArya kRttikodayaH / tInyatarasyai vAtaH pratItirbhavet / tato na pUrvacarottaracarauM kAryahetAvantarbhavata iti // 67 // .. nanu kAlavyavahitau kAryakAraNabhAvau nopalabhyete ityanupapannam / jAgratprastutasvapnotthitAvasthAbhAvibodhayormaraNAriSTayorvA kAlavyavadhAne'25 pi tadupalabdherityetannirAkartumAha--- ..." 1' kAryahetau vartate ' iti pa. bha. pustakayoH paatthH| "Aho Shrut Gyanam" Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 71] syAdvAdaratnAkarasahitaH / 59 na cAtikrAntAnAgatayojAgrahazAsaMvedanamaraNayoH prabodhotpAtau prati kAraNatvaM, vyavahitatvena ni yApAratvAditi // 68 // ... ayamartha:---jAgraddazAsaMvedanamatItaM suptAvasthottarakAlabhAvi jJAnaM .. vartamAna prati maraNaM cAnAgatamarundhatyanavalokanAdikamariSTaM sAmprati- 5 kaM prati vyavahitatvena vyApAraparAGmukhamiti kathaM tattatra kAraNatvamavalambeta // 68 // etadeva bhAvayannAhasvavyApArApekSiNI hi kArya prati padArthasya kAraNakhavyavasthA kulAlasyeva kalazaM pratIti // 69 // 10 .. anvayavyatirekAvaseyo hi sarvatra kAryakAraNabhAvaH / anvayavyatirekau ca kAryasya kAraNavyApArasavyapekSAveva yujyete kumbhasyeva kumbhakAravyApArasavyapekSAviti // 69 // nanu cAtikrAntAnAgatayorvyavahitatve'pi vyApAraH kathaM na syAdityArekAyAmAha--- na ca vyavahitayostayorvyApAraparikalpanaM nyAyya matiprasakteriti // 70 // tayorityatikAntAnAgatayorjAgraddazAsaMvedanamaraNayoH // 70 // atiprasaktimeva bhAvayannAhaparamparAvyavahitAnAM pareSAmapi tatkalpanasya ni. 20 vArayitumazakyatvAditi // 71 // - yadi . hyatItAnAmatayorjAgradazAbhAvijJAnamaraNayorvyavahitayorapi na "Aho Shrut Gyanam" Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAnayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sa. 71 prabodhotpAtau prati vyApAraH parikalpyate tadA'tivyavahitAnAmatItAnAgatAnAmakAraNatvenAbhimatAnAmanyeSAmapi rAvaNazaGkhacakravAdInAM tau prati vyApAraparikalpanamanivArya syAditi teSAmapi tatra kAraNatvaM prasajyeteti bhAvaH / kiM cAsatasturaGgazRGgasyeva na kasyacitkAraNatvamupa5 pannam / athAriSTAdikAryakAle maraNAderasattve'pi svakAle sattvAdaya madoSa ityucyate / nanu bhavatu nAma maraNAdeH svakAle sattvaM pazcAdbhAvimaraNAderiti niSpannasya nirAkAsthAriSTAdeH pazcAdupajAyamAnena maraNAdinA kathaM karaNaM kRtasya karaNAyogAt / anyathA na vacitkAyeM kasyacitkAraNasya kadAciduparamaH syAt / atha 10 nippannasyApyariSTAderaniSpannaM kiJcidrUpamasti tatkaraNAnmaraNAdikaM tatkAraNatvena kalpyate / nanu niSpannAdariSTAderaniSpannaM rUpaM yadyabhinnaM tarhi tadeva tattasya na karaNamityuktam / bhinnaM cettarhi tadeva tena kriyate nAriSTAdikamityAyAtam / ariSTAdisambaddhasyAniSpanna rUpasya . maraNAdinA karaNAdariSTAdikamapi kRtamiti cet / nanu 15 bhinnayoH kAryakAraNabhAvAnnAnyaH sambandhastathAgatairaGgIkriyate / tatra cAriSTAdinA svasambaddhamaniSpannaM rUpaM kriyeta tena vA'riSTAdikam / prathamapakSe'riSTAdereva taccebhyate / maraNAdikamakiJcitkAraNameva kvacidapyanupayogAt / tenAriSTAdikaraNe pUrva niSpannasyAsya pazcAdupajAya mAnena tena kiM kriyata ityuktam / athAniSpanna kiJcidasti tatrApi 20 pUrvacarcanavasthA ca / nanu yadyatra kAryakAraNabhAvo na syAtkathaM tInyadarzanAdanyAnumAnamiti cet, avinAbhAvAditi brUmaH / tAdAtmyatadutpattilakSaNapratibandhe'pyavinAbhAvAdeva gamakatvadarzanAt / _ tadabhAve vaktRtvatatputratvAdestAdAtmyatadutpattitAdAtmyatadutpattilakSaNapratibandhe'pyavinAbhAvA- pratibandhe satyapyasarvajJatvazyAmatvAdau sAdhye gamadeva hetUnAM gamakatve katvApratIteH / tadabhAve'pi cAvinAbhAvaprasAdA dinakarAstamaya-candrodaya- gRhItANDapipIliko 25 jayantasya saMvAdaH / nakarAstamaya-candrodaya- gRhAtANDA "Aho Shrut Gyanam" Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 72] yathAkramaM tsarpaNaikAmraphalopalabhyamAnamadhurarasasvarUpANAM hetUnAM bhaviSyattArakodaya - samAnasamayasamudravRddhi - bhAvivRSTi - samasamayasindUrAruNarUpasvabhAveSu sAdhyeSu gamakatvapratIteH / uktaM caitadarthAvisaMvAdi jayantenApi - " saMryAstamayamAlokya kalpyate tArakodayaH || pUrNacandrodayAdvadbhirambudherapi gamyate // 1 // uditenA'numIyante saritaH kumbhayoninA / zuSyatpulinaparyante vizrAntakhagapaGkayaH || 2 || pipIlikANDasaJcAraceSTAnumitavRSTayaH || bhavanti pathikAstUrNa kuTIrakaraNodyatAH // 3 // anye'pi saugatoGgItapratibandhadvayojjhitAH // kiyanto bata gapyante hetavaH sAdhyavodhAH || 4 || " iti / tataH zarIranirvarttakA dRSTAdikAraNakalA - 10. pAdariSTakara talarekhAdayo niSpannA bhAvino maraNarAjyAderanumApakA iti pratipattavyam / jAgradazAsaMvedanaM tu suptotthitasaMvedanasya heturiti tu svagRhamAnyameva / jJAnAdabhinnasyAtmanaH kAlatrayasthAyinaH sAdhaviSyamANatvAt / sarvathA caitanyavicchedasya kadAcidapyasambhavAditi / suptaprabuddhasya matirna tasmAjjAgraddazAjJAnamapekSate'tra || syAdvAdaratnAkarasahitaH 15. na vA'pyariSTapranukhaM bhaviSyatprANaprahANaprabhRtiM strabhUtyai // 516 // 71 // sahacarahetorapi svabhAvakAryakAraNeSu nA'ntarbhAva iti darzayannAha- sahacAriNoH parasparasvarUpaparityAgena tAdAtmyAnupapateH sahotpAdena tadutpattivipattezva sahacara heto - rapi prokteSu nAnupraveza iti // 72 // 20 ayamabhiprAyaH sahacAriNo rUparasAdikayoH parasparaparihAreNAvasthAnAnna tayostAdAtmyaM yathA kumbhastambhayoH / parasparaparihAreNAvasthAnaM ca sahacAriNo rUparasayoriti / tathA yayorekakAlatvaM na 1 nyA. maM. pU. 117 / - 513 "Aho Shrut Gyanam" Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 72 tayostadutpattiryathA savyetaragoviSANayoH / ekakAlatvaM ca sahacAriNo rUparasayoriti / / 72 // . idAnIM mandamativyutpAdanArthaM sAdharmyavaidhabhyAbhyAM paJcAvayavAM vyApyAviruddhopalabdhi tAvadudAharannAha-- 5 dhvaniH pariNatimAnprayatnAnantarIyakatvAt, yaH prayatnAnantarIyakaH sa pariNatimAnyathA stambhaH / yo vA na pariNatimAnsa na prayatnAnantarIyako yathA vaandhyeyH| prayatnAnantarIyakazca dhvanistasmA pariNatimAniti vyApyasya sAdhyenAviruddhasyopa10 labdhiH sAdharmyaNa vaidhamryeNa ceti // 73 // - atra dhvaniriti dharmI / pariNatimAniti sAdhyo dhrmH| iti dharmiNaH sAdhyadharmaviziSTasya pakSAparaparyAyasya vacanaM pratijJA / prayatnAnantarIyakatvAditi prayatnazcetanAvato vyApArastasyAnantaraM prayatnAnantaraM tatra bhavaH prayatnAnantarIyakastadbhAvastattvaM tasmAditi hetuH / yaH prayatnA15 nantarIyakaH sa pariNatimAn, yathA stambha ityudAharaNam / prayatnAnantarI yakazca dhvanirityupanayaH / tasmAtpariNatimAniti nigamanam / ayaM sAdharyeNa pnycaavyvpryogH| athavA vaidhamryeNa / tatra ca pratijJAhetUpanayanigamanalakSaNAvayavacatuSTayaM tadeva / dRSTAntastu yo na pariNatimAn; sa na prayatnAnantarIyako yathA vAndhyeyaH / ityeSA vyApyasya prayatnAnantarIya2. katvasya sAdhyena pariNatimattvena sahAviruddhasyoyalabdhiH / prayatnA nantarIyakatvaM hi pariNatimattvena vyAptam / pUrvottarAkAraparihArAvAptisthitilakSaNapariNatizUnyasya sarvathA nityatve vA zabdasya prayatnAnantarIyakatvAnupapatterAgamaprAmANyasamarthanaprakrame vakSyamANatvAt / nanu vyApyatvaM kAryAdihetuSvapi samAnam / teSAmapi svasAdhyena vyAptatvAt / "Aho Shrut Gyanam" Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari 3.73 ] anyathA tatsAdhakatvAnupapateriti vyApyAviruddhopalabdhirevaikA bhavet / tathA cAviruddhopalabdhervidhisiddhau SaTprakAratvakIrtanamanupapannameveti / tadetadAtmIyamArgasukumAramatInAM preritam / yato na sAdhyena hetoyIsatyamAtramatra vyApyatvena vivakSitam / kiM tarhi kathaJcitsAdhyena saha tAdAtmyapariNAmamApannasyA kAryakAraNAdibhUtasya prayatnAnantarIyakatvAdeH 5 sAdhanadharmasya svarUpam | ata evAnyatra vyApyAviruddhopalabdheH svabhAvo - palabdhiriti saMjJayA kIrtanam / " kAryakAraNanirmuktavastudRSTidvikSyate / tatsvabhAvopalabdhizcAnyopalabdhizca nizcitA // 1 // kathaMcitsAdhyatAdAtmyapariNAmamitasya yA || svabhAvasyopalabdhiH svAtsA'vinAbhAvalakSaNA || 2 || " iti / tatsvabhAvopalabdhiriti 10 tasya sAdhyadharmasya pariNatimattvAdeH svabhAvaH kathaMcidapRthagbhUtaM prayatnAnantarIyakatvAdikaM sAdhanasvarUpaM tasyopalabdhirityarthaH / anyopalabdhiriti sAdhyadharmadvapAderanyasya svabhAvabhUtasya rasAderupalabdhirityarthaH / avinAbhAvalakSaNeti nizcitAnyathAnupapattilakSaNetyarthaH / nanu yadi vyApyazabdenAtra svabhAvabhUta eva dharmaH sAdhanatvenAbhimanyate tarhi 15 tannizcaye tadapRthagbhUtasya sAdhyadharmasyApi nizcitatvAtkimanumAnena kRtyam / siddhasAdhyatAdoSaprasakteH / na cAnizcita eva sAdhanadharmaH sAdhyadharmasya gamaka iti vAcyam / jJApakasyAjJAtasya jJApakatvAyogAt / samAropavyavacchedo'numAnena kriyata ityapi na vicArakSamam / nizcite'rthe samAropAsambhavAditi / idamapi nopapattisaham / aneka - 20 svabhAvasya zabdAdivastuno nizcite'pi prayatnAnantarIyakatvAdau svabhAbabhUte sAdhanadharme pariNatimattvAdisAdhyadharmanizcayaniyamasyAbhAvAt / nizcitAnizcitAtmakatvaM caikasya vastunazcitrAkArakajJAnavanna virudhyate / taduktam --" nizcitAnizcitAtmatvaM na caikasya virudhyate // citrAtmajJAnavannAnAsvabhAvaikArthavedanAt // 1 // " iti / tato nizci- 25 te'pi hetudharme sAdhyadharmAnizcayAttatpratipattyarthaM saphalameva prastuta - syAdvAdaratnAkarasahitaH " Aho Shrut Gyanam" 595 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 53 manumAnam / taditthaM vyApyAviruddhopalabdheH kAryAviruddhopalabdhyAdibhyo bhedena siddhatvAtSaTprakAratvakIrtanaM vidhisiddhAvaviruddhopalabdherupapannameva / evaM sarvamutpAdvyayadhrauvyAkrAntaM sattvAt, yatpunarutpAdAditrayAkrAntaM na bhavati tatsadapi na bhavati yathA kharaviSANam / 5 sacca sarvam / tasmAdutpAdAditrayAkrAntam / dravyaM guNaparyAyavadrvyatvAt / yattu guNaparyAyavanna bhavati na tadvyaM yathA kUrmaromAdi / dravyaM ca dravyam / tasmAdguNaparyAyavadityAdInyapyatrodAharaNAni dRzyAni // 73 // atha kAryAviruddhopalabdherudAharaNamAha10 astyatra girinikuMje dhanaMjayo dhUmasamupalambhAditi kAryasyeti // 74 // - sAdhyenAviruddhasyopalabdhiriti pUrvasUtrAdihottaratra cAnuvartanIyam / tata ityeSA kAryasya sAdhyenAviruddhasyopalabdhiriti siddhaM bhavati / evamastyatra zarIre buddhiAhArAde: / vRSTimatpRSThadezasaMsRSTeyaM nadI phenilakaluSatAdiviziSTapUropetatvAdityAdyapi dRzyam / tatra vyAhArAderityatra vyAhAro vacanam / Adizabdena vyApArAkAravizeSaparigrahaH / nanu tAlvAdyanvayavyatirekAnuvidhAyitayA zabdasyopalambhAtkathaM buddhisAmAnyAparaparyAyAtmakAryatvam / yena tatastadastitvasiddhiH syAt / na khalvAtmani vidyamAne'pi vivakSAbuddhiparikare kaphAdidoSaduSTatvena kaNThAdivyA20 pArAbhAve vacanaM pravartata iti / tathA phenilakaluSatAdiviziSTapUropeta tvAdityapyanaikAntikam / setubhaGgAhimavilayanAdinApi tathAvidhataraGgiNIpUrasya sambhAvyamAnatvAditi / tadapezalam / zabdotpattau tAlvAdi. sahAyasyaivAtmano vyApArAbhyupagamAt / ghaTAdyutpattau cakrAdisahAyasya kumbhakArAderiva / anaikAntikatvamapi dvitIyAnumAne'nucitam / nipu25 Nena pramAtrA vRSTayanumApakasya payaHpUrasya paribhAvayituM pAryamANatvAt / "Aho Shrut Gyanam" Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 76] syAdvAdaratnAkarasahitaH tadaktam---" AvartavartanAzAlivizAlakaluSodakaH // kallola. vikttaaskaalskuttkencchttaanycitH||1|| vahadahala zaivAlaphalasAvalasaGghalaH // nadIpUravizeSo'pi zakyate tena veditum // 2 // " iti / kAryakAviruddhopalabdhyAdezca kAryAviruddhopalabdhAvevAntarbhAva iti na pRthagupanyAsaH / / 74 // atha kAraNAviruddhopalabdherudAharaNamAhabhaviSyati varSa tathAvidhavArivAhavilokanAditi kAraNasyeti // 75 // itIyaM kAraNasya sAdhyenAviruddhasyopalabdhirityarthaH / tathAvidheti sAtizayonnatatvAdidharmopetatvaM vArivAhasya gRhyate / evamastyatra cchAyA 10 cchatrAdityAdInyapyudAharaNAni draSTavyAni / kAraNakAraNAviruddhopalabdhyAdezcAtraivAnupravezAnnArthAntaratvamiti // 75 // samprati pUrvacarAviruddhopalabdhimudAharatiudeSyati muhUrtAnte tiSyatArakA punarvasUdayadarza.. nAditi pUrvacarasyati // 76 // 15 tiSyatAraketi puSyanakSatram / ityeSA pUrvacarasya sAdhyenAviruddhasyo. palabdhirityarthaH / evamuddeSyati zakaTaM kRttikodayAdityAdInyapyudAharaNAni dRzyAni / nanu kRttikodayAderbhaviSyacchakaTodayAdyanumAna kAraNAviruddhopalabdherna bhidyate / kRttikAdInAM pUrvacAritvena zakaTodayAdikaM prati kAraNatvAt / tatkathaM pUrvacarAviruddhopalabdhistataH pRtha- 20 syAt / tadetadaparizIlitatArkikakulasya pralApamAtram / na hi yatkiJcitpUrvacAri tadakhilamuttaracAriNaH kAraNaM niyamena bhavati / kAryasvarUpaprAptihetUnAmeva pUrvabhAvinAmanvayavyatirekAbhyAM kAraNatvaprasiddheH / 1 nyA. maM. pR. 130 / "Aho Shrut Gyanam" Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3.su. 46 na ca rohiNyudayasya svarUpaprAptiH kRttikodayataH sambhavati / tadanantarabhAvitvAbhAvAt / kAlAntara eva kRttikodayApekSayA rohiNyudayasya darzanAt / atha viziSTa kAlaM prApya kRttikA zakaTaM kurvatItyabhi dhIyate / tarhi bharaNirapi kAlavizeSamAsAdya zakaTaM kiM na karoti / 5 bhavanmate vizeSAnupalambhAt / athAtivyavahitatvAdbharaNeH zakaTaM pratyahetutvam / tarhi vAsanA'pi smRtihetustvanmate na bhavet / ativyavahitatvAdevaH / atha kAlAntarApekSA kRttikAsahakAriNI ca bharANi: kAraNaM zakaTodaye tarhi tathAvidhA taMtrAzcinyapi kAraNa kiM na bhavet / tulyayogakSematvAt / yadi ca yatkiJcitpUrvabhAvi tatsarvamuttarakAlabhAvinaH 10 kAraNatvena kalpyate tarhi pitAmahAdayo'pi pitRtvena putrasya kiM na karapyate / pUrvabhAvitvAvizeSAt / nanu pUrvabhAvitvAvizeSe'pi putrasvarUpalAbhahetoreba pitRtvaM na punaH pitAmahaprabhRtInAm / teSAM tabAhetutvAditi tarhi zakaTasyApi kathaM kRttikodayaH kAraNam / tasyApi tatsvarUpalA bhAhetutvAvizeSAditi / taduktam... pUrvacAri na niHzeSa kAraNaM 15 niyamAdapi // kAryAtmalAbhahetUnAM kAraNatvaprasiddhitaH // 1 // na rohiNyudayasyAtmalAbho'smin kRttikodayAt // tadanantarabhAvitvAbhAvAtkAlAntarekSaNAt // 2 // viziSTa kAlamAsAdya kRttikA kurvate yadi // zakaTa bharaNaH kiM na karoti ca tathaiva vH|| 3 // vyavadhAnAdahetutve tasyAstatra va vAsanA // smRtiheturvibhAvyeta tata evetyavarttanam // 4 // [ avatanamiti anivRtto'yaM paryanuyoga ityarthaH ] / kAraNaM bharaNistatra kRttikAsahakAriNI // yadi kAlAntarApekSA tathA syAdazvinI na kim / / 4 // pitAmahaH pitA kiMna tathaiva prapitAmahaH // sarvo vA'nAdisantAna'ste no pUrvatvayogataH / / 6 // svarUpalAbhahetozcepitRtvaM netarasya 25 tu // prAjApatyasya mAbhUvankRttikA hetavastathA // 7 // " iti / prAjyApatyasyeti rohiNInakSatrasya / tadevaM pUrvacAritve'pi kRttikAnAM "Aho Shrut Gyanam" Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sa. 7 syAdvAdaralAkarasahitaH rohiNyudayaM prati kAraNatvAnupapatteH kRtikodayAdbhaviSyacchakaTodyAnumAnaM kAraNAviruddhopalabdhebhiMdyata eveti. "tataH pRthaksvarUpamupadarzayantI parvacarAviruddhopalabdhiH kathaM na sadbhAvamAsAdayatIti / pUrvapUrvarAviruddhopalabdhyAdInAmatraivAnupravezaH / yaduktam-- " pUrvapUrvacarAdInAmupalabhyaH pradarzitAH / pUrvacAryupalambhena tato nA'rthAntaraM 5 matAH // 1 // " iti // 76 // - idAnImuttaracarAviruddhopalabdherudAharaNamAha-- udagurmuhUrtAtpUrva pUrvaphalgunyaH / uttaraphalgunInAmu. damopalavdherityuttaracarasyeti // 77 // itIyamuttaracarasya sAdhyenAviruddhasyopalabdhirityarthaH / evaM muhUrtA- 10 pUrvamudagAdbharaNiH kRttikodayAdityAdInyapyudAharaNAnyabhyUhyAni / na ca kAryAviruddhopalabdhireveyamuttaracAriNaH sarvasya kAryatvAditi preryam / pUrvabhAvinaH sarvasya kAraNatvamevetyasya niyamasyAnantarameva nirastatvenottaracAriNo'pi sarvasya kAryatvAsambhavAt / nAnAprakAraM hi sakalaprANisandohasambandhinamadRSTaM sukhaduHkhanivandhanamapekSyAntarikSa- 1 maNDale kramabhAvitvAnnakSatrANyajasra pUrvottacararANi bhavanti / tatazca parasparaM nakSatrANAM na kAraNatvaM kAryatvaM vA sambhavati / jJApyajJApakabhAvastu bhavati nizcitAnyathAnupapattisadbhAvAditi / taduktam" sarvamuttaracArIha kAryamityajJaceSTitam // pUrva kAraNamityasya niyamasya nirAkRteH // 1 // nAnApANigaNAdRSTAtsAtetaraphalAddhi 20 naH // pUrvottaracarANi syu ni kramabhuvaH sadA // 2 // nA'nyonyaM hetutA teSAM kAryatA vA tato matA // sAdhyasAdhanatA tu syAdavinAbhAvayogataH // 3 // " iti / uttarottaracarAviruddhopalabdhirapyanayA saGgrahItA // 77 // .. 1 uttarasyeti pa. bha. pustakayoH paatthH|2 [kramabhuva iti kramAgataH sakAzAdityarthaH ] iti ma. pustakasthaH pAThaH prakSita iva bhAti / ' "Aho Shrut Gyanam" Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3 sa. 78. atha sahacarAviruddhopalabdhimudAharannAhaastIha sahakAraphale rUpavizeSaH / samAsvAdyamAna - rasavizeSAditi sahacarasyeti // 78 // ityeSA sahacarasya sAdhyenAviruddhasyopalabdhirityarthaH / neyaM kAryA5 viruddhopalabdhirabhidhAnIyA / rUparasayoH samasamayabhAvitvena savyetaraviSANayoriva svAtantryeNa vyavasthitatvAt / athaikasAmagryadhInatvAdUparasayoH sahabhAvitvaniyamaH / anyathA ghaTapaTAdInAmiva tayorapi sa na syAt / tatazca rasalakSaNakAryopalabdhyA rasasamAnasamayarUpajana kaikasAmagryanumAnAtkAryAviruddhopalabdhireveyamiti cet / naitatpreryam / 10 ekaM dravyamadhikaraNabhUtamanantareNa rUparasayoH sahabhAvaniyame'parasyAH sAmagryA evAsambhavAt / tasya ca tadAdhArabhUtadravyasya nAnumAnaM samAsvAdyamAnarasavizeSAt / kiM tarhi tulyakAlamAvino rUpAdereva / atha samAnakAraNatvodrUparasayorekA sAmagrISyate na punaradhikaraNabhUtaM dravyam / tatazca rasAdrUSAnumAnamiti kAryAnumAnameve15 tyabhidhIyate / nanvevaM salilarasAsvAdanAdambhoruharUpasyAnumAnaM kimiti na bhavet / tulyakAraNatvasyApyatrAviziSTatvAt / yathA hi salilarUpaM rasasahakAriNA prAktanena salilarUpeNa janyate tathA sarasijarUpamapi tenaiveti vyaktaM samAnakAraNatvaM payaHpuNDarIkarUpayoH salilarUpeNa saha / atha salilarasasarasijarUpayoH pratyAsattyabhAvAtparasparaM jJApyajJApakabhAvo 20 neSyate / nanvevamAyAtamanicchato'pi tathAgatasyaikamadhikaraNabhUtaM dravyam / jJApyajJApakabhAvasthitarUparasAdInAmekadravyatAdAtmyamantareNAparasyAH pratyAsattesteSAmabhAvAditi / taduktam----"kAryaheturaya neSTaH samAnasamayatvataH // svAtantryeNa vyavasthAnAdvAmadakSiNazRGgavat // 1 // ekasAmagryadhInatvAttayoH syAtsahabhAvitA // nA'nyathA niyamastasyA 1vaM rUpa' iti pa. bha. pustakayoH pAThaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaayaa| bAra. 3 sU. ..] syAdvAdaralAkarasahita 3. 2006 stato'nyepAmiveti cet // 2 // [tasyA iti sahabhAvitAyAH ] naikadravyAzritatvena vinA tasyA virodhataH // sAmagyekA hi tadvyaM rasarUpAdiSu sphuTam // 3 // na ca tasyAnumA svAdhamAnAdrasavizeSataH / / samAnasamayasyaiva rUpAderanumAnataH / / 4 / samAnakAraNatvAttu sAmagryekA yadISyate // payorasAtsarojanmarUpasyAnuH 5 mitirna kim // 5 // yathaiva hi payorUpaM rUpAdrasasahAyakAt // sthA rasodbhavo'pati syAtsamAnanimittatA // 6 // pratyAsatAH bhAvAcetsAdhyasAdhanatA'nayoH // naiSTaikadravyatAdAtmyAtpratyAsitiH basa ka saa|| 7 // " iti / evamastyatra mAtuliGge rUpa rasAt / samastIha dehe caitanya viziSTasparzopalambhAdityAcapyudAhAryam / parokta- 10 yozca saMyogaikArthasamavAyinoH sAdhyasamakAlamAvinorliGgayoratraivAnupraveza iti // vidhisiddhAvaviruddhopalabdhiriyamAdareNa boddhavyA / / ghoDhA sodAharaNA kauzalamabhilASukaistakeM // 517 // 78 // adhunA viruddhopalabdhimAha-- viruddhopalabdhistu pratiSedhapratipacau saptaprakAreti // 79 // aviruddhopalabdhiH prAgabhihitA vidhisAdhikA SaTprakArA, iyaM tu viruddhopalabdhiH pratiSedhasAdhikA saptaprakArA cetyanayorbhedaH // 79 // prathamaprakAraprakAzanArthaM tAvadAha-~tatrAdyA svabhAvaviruddhopalabdhiriti // 80 // pratiSedhyArthasya yaH svabhAvaH svarUpaM tena saha sAkSAdyaviruddhaM tasyopalabdhiH svabhAvaviruddhopalabdhiH // 8 // 15 - - 28 prakSisamiva bhAti / "Aho Shrut Gyanam" Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3 sU.1 / atrodAharaNamAhanAstyeva sarvathaikAnto'nekAntasyopalambhAditi // 1 // __pratiSedhyo hyatra sarvathaikAntaH sadeva sarvamityAdikastasya sambandhinA 5 svabhAvena saha viruddho'nekAntaH kathazcitsadasadAtmakatvAdistasyopalambhaH svabhAvaviruddhopalabdhiriti / atrAha saugataH--yAvAnkazciniSedhaH sarvo'pyanupalambhAdevetIyamapi svabhAvaviruddhopalabdhiniSedhAvabodhaM vidadhAnA'nupalabdhAvevA'ntarbhAvamarhati tatkathamupalabdhibhedatvenAsAvudAhRteti / tadapyanupapannam / anupalabdhizabdasyAtrAzrayamANatvAt / atha viru, 1. yoH sarvathaikAntAnekAntayorvahizItasparzayoriva prathama virodhaH svabhAvA nupalabdhyA pratipanna ityanupalabdhimUlatvAtsvabhAvaviruddhopalabdheranupalabdhirUpatvaM yuktameveti cet / tadapi na kSodakSamam / anumAnasyApyevaM pratyakSavaprasaGgAt / yathaiva hi svabhAvAnupalabdhibalAviruddhayorvirodhe kvacitpra. tipanne sati svabhAvaviruddhopalabdhiH pravartate tathaiva sAdhyadharmiNi bhUdharAdau sAdhane ca dhUmAdAvadhyakSataH samadhigate sati sAdhye dhUmadhvajAdAvanumAnaM pravartata iti pratyakSamUlatvAdanumAnamapi kathaM pratyakSaM na sthAditi / taduktam "yAvAnkazciniSedho'tra sa sarvo'nupalambhanAt / / yattadeSa viruddhopalambho'stvanupalambhanam // 1 // ityayuktaM tathAbhUtazruteranupa lambhataH / / tanmUlatvAttathAbhAve pratyakSamanumA'stu te||2||ythaivaa20 nupalambhenaM virodhe sAdhita kvacit / / svAtsvabhAvaviruddhopalabdhi** vRttistathaiva ca / / 3 // liGge pratyakSataH siddhe sAdhyamiNi vA kaciMta // liGgijJAna pravatteta nA'nyathAtiprasaGgataH // 4 // iti / tataH.. svabhAvaviruddhopalabdhernAnupalabdhAvantarbhAvaH kartuM yuktaH / evaM. neha zItaM vaizvAnarasya darzanAdityAdyapi draSTavyam // 81 // 25. Aya viruddhopalabdheH prakAraM pradarya zeSAnpradarzayannAha---- . " .. . .. ... . . . . "Aho Shrut Gyanam" Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3)sU. 85] syAdvAdalAkarasahitaH pratiSecyaviruddhavyAptAdInAmupalabdhayaH ssdditi|82|| pratiSedhyenArthena saha ye sAkSAdviruddhAsteSAM ye vyAptAdayo vyApyakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarAsteSAmupalabdhayaH SaDbhavanti / viruddhavyAptopalabdhiH, viruddhakAryopalabdhiH, viruddhakAraNopalabdhiH, viruddha pUrvacaropalabdhiH, viruddhottaracaropalabdhiH, viruddhshcroplbdhiH||dshaa krameNAsAmudAharaNAnyAhaviruddhavyAptopalabdhiyathA nAstyasya puMsastattveSu nizcayastatra sandehAditi // 83 // atra hi jIvAditattvagocaro nizcayaH pratiSedhyastadviruddhazvAnizcayastena vyAptasya sandehasyopalabdhiH / anizcayo hi viparyayAnadhyavasAyayoH sandehamantareNApi vartate / sandehastvanizcayaM vinA na jAtuci sambhavatItyanayoApyavyApakabhAvaH supratIta eva / atrottaratra ca yathA zabda udAharaNapradarzanArtho vijJeyaH / evaM nAstyatra zItasparza auSNyAdiyAdInyapyudAharaNAnyamiyuktairavadhAryANi / pratiSedhyo hyatra zItasparzastana viruddho bahistena ca vyAptasyauSNyasyopalabdhiriti / / 83 / / 15 viruddhakAryoMpalabdhiyathA na vidyate'sya krodhAdhu pazAntirvadanavikArAderiti // 84 // ___ vadanavikArastAmratvAdiH / AdizabdAdadharasphuraNavikaTa kuTi, kocanAruNimAdiparigrahaH / atra ca pratiSedhyaH krodhAdyupazamastatkAryasya vadanavikArAderanupalabdhiriti / evaM nAstyatra zItaM dhUmAdityAdI- 20 nyapyudAhartavyAniH / pratiSedhyamiha zItaM tadviruddhoM vahnistatkAryasya dhUmasyopalabdhiriti // 84 // viruddhakAraNopalabdhiryathA nAsya maharSerasatyaM samAsti raagdvesskaalussyaaklaatijnyaansmpnntvaaditi||5|| 5 "Aho Shrut Gyanam" Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAlokAlaGkAraH [pari. hai sU. 85 pratiSedhyena satyena saha viruddhaM satyaM, sasya kAraNaM rAgadveSakAlapyAkalaGkitajJAnam / tatkutazcitsUktAbhidhAnAdeH prasiddhayatsatyaM sAdhayati taca siddhathadasatya pratiSedhattIti / evaM nAsmin zarIriNi sukhamasti hRdayazalyAdityAdInyudAharaNAnyavabodhyAni / sukhena hi prati5 Sedhyena viruddhaM duHkhaM tasya kAraNaM hRdayazalyaM tatkutazcittadupadezAdeH siddhayatsukhaM pratiSedhati // 85 // viruddhapUrvacaropalabdhiryathA nodgamiSyati muhUrtAnte puSyatArA rohiNyugamAditi // 86 // .. pratiSedhyo'tra puSpatArodgamastadviruddho mRgazIrSodayastatpUrvacaro rohi10 yudramastasyopalabdhiriti / evaM nodeSyati muhUrtante zakaTaM revatyudayA dityAdIni draSTavyAni / pratiSedhyena zakaTodayena hi viruddho'zcinyuduyastatpUrvacaro revatyudayaH / / 86 / / viruddhottaracaropalabdhiyathA nodagAnmuhUrtAtpUrva mRgaziraH pUrvaphalgunyudayAditi // 87 // 15 pratiSedhyo'tra mRgazIrSAdayastadviruddho maghodayastaduttaracaraH pUrva phalgunyudayastasyopalabdhiriti / evaM muhUrtAprAGnodagAdbharaNiH puSyodayAdityAdInyavaboddhavyAni / bharaNyudayaviruddho hi punarvasUdayastaduttaracaraH // 87 // viruddhasahacaropalabdhiyathA nAstyasya mithyAjJAnaM samyagdarzanAditi // 88 // pratiSedhyena hi mithyAjJAnena saha viruddha sabhyagjJAnaM tatsahacaraM ca samyagdarzanaM tacca prANyanukampAdeH kutazcilliGgAtprasiddhayatsahacaraM samyarajJAnaM sAdhayati taca siddhayanmithyAjJAna pratiSedhatIti / evaM nAstyatra mitau parabhAgAbhAvo'gbhiAgopalambhAdityAdInyavagantavyAni / pratiSe "Aho Shrut Gyanam" Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. sU. 61 syAdvAdaralAkarasahitaH na hi parabhAgAbhAvena viruddhaH parabhAgasadbhAvastatsahacaro'rvAmbhAgaH / 'ladevamudAhRtA saptaprakArA'pi viruddhopalabdhiH / saptaprakAratvaM punarasyAH pratiSedhyemArthena sAkSAdviruddhamAzritya sUtre'bhihitam / paramparayA virIdhAzrayaNena tvanekaprakArA viruddhopalabdhiH sambhavantI svymbhiyuktairvgstvyaa| tadyathA-kAraNaviruddhakAryopalabdhiH,vyApakaviruddhakAryopalabdhiH, 5 kAraNacyApakaviruddhakAraNopalabdhiH, vyApakakAraNaviruddhakAryopalabdhiH, kAraNaviruddhakAraNopalabdhiH,vyApakaviruddhakAraNopalabdhiH, kAraNavyApakaviruddhakAraNopalabdhiH, vyApakakAraNaviruddha kAraNopalabdhiH, kAraNabiruddhavyApyopalabdhiH, vyApakaviruddhavyApyopalabdhiH, kAraNavyApaka. viruddhacyApyopalabdhiH, vyApakakAraNaviruddhavyApyopalabdhiH, kAraNa- 10 viruddhasahacaropalabdhiH, vyApakaviruddhasahacaropalabdhiH, kAraNavyApakaviruddhasahacaropalabdhiH,vyApakakAraNaviruddhasahacaropalabdhizca, iti pAra. mparyeNa viruddhopalabdhaiH SoDaza prakArAH / tatra kAraNaviruddhakAryopabdhiyathA nAstyasya himajanitaromaharSAdivizeSo dhUmAditi / pratidhyasya hi romaharSAdivizeSasya kAraNaM himaM tadviruddho'gnistatkArya dhUma 15 iti / vyApakaviruddhakAryopalabdhiryathA-nAstyatra zItasAmAnyavyAptazItasparzavizeSo dhUmAditi, zItasparzavizeSasyaH hi niSedhyasya vyApaka khItasAmAnyaM tadviruddho'mistasya kArya dhUma iti / kAraNavyApakaviruddhakAryopalabdhiryathA-nAstyatra himatvavyAptahimavizeSajanitaromaharSAdivizeSo dhUyAditi / romaharSavizeSasya hi niSedhyasya kAraNaM hima- 20 vizeSastasya vyApaka himatvaM tadviruddho'mistatkArya dhUma iti / vyApakakAraNaviruddhakAryopalabdhiryathA-nAstyatra zItasparzavizeSastathyApakazItamarzamAtrakAraNahimaviruddhAgnikAryadhUmAditi sugamamadaH / kAraNaviruddhakAraNopalabdhiyA-nAstyasya mithyAvaraNaM tattvArthopadezagrahaNAditi / mithyAvaraNasya hi kAraNaM mithyAjJAnaM tadviruddhaM tattvajJAna 25 tastha kAraNaM tattvArthopadezagrahaNam / tattvArthopadezazravaNe satyapi kasya "Aho Shrut Gyanam" Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3. sU.. cittattvajJAnAsambhavAdhaNavacanam / tattvArthAnAM zraddhAnapUrvakamavadhAraNa grahaNamiSTam / anyathA'sya. grahaNAbhAsatvAt / mithyAvaraNasya cAtra nAstitA. sAdhyate na punaranAcaraNasya / tattvArthopadezagrahaNAt / utpannatattvajJAnasyApyasaMyatasamyagdRSTezcAritrAsambhavAdanAcaraNasya prasiddheH / 5 na tu mithyAvaraNamapyamya sambhavati 1. tattvajJAnavirodhAt / tena saha tasyAnavasthAnAditi / vyApakaviruddhakAraNopalabdhiyathA--nAstyasyAtmani mithyAjJAnaM. tasvArthopadezagrahaNAditi / Atmani mithyAjJAnasya viziSTasya vyApakaM mithyAjJAnamAtraM tadviruddhaM tattvajJAnaM tasya kAraNa tattvArtho padezagrahaNaM yathopavarNitamiti / kAraNavyApakaviruddhakAraNopalabdhiyathA 10 nAstyasya mithyAvaraNaM tattvArthopadezagrahaNAditi / atra mithyAvaraNasya kAraNaM mithyAjJAnavizeSastasya vyApakaM mithyAjJAnamAtraM tadviruddhaM tattvajJAnaM tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNAmiti / vyApakakAraNaviruddhakAraNopalabdhiryathA-nAstyasya mithyaavrnnvishessstttvaarthopdeshgrhnnaaditi.| mithyAvaraNavizeSasya hi vyApakaM mithyAvaraNasAmAnyaM tasya. kAraNaM 15 mithyAjJAnaM tadviruddhaM tattvajJAnaM tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNAmiti / kAraNaviruddhavyApyopalabdhiryathA, na santi sarvathaikAntavAdinaH prazama: saMveganirvedAnukampAstikyAni vaiparyAsikamithyAdarzanavizeSAditi / prazamAdInAM hi kAraNa samyagdarzanaM tasya viruddhaM mithyAdarzanasAmAnya tena vyAptaM mithyAdarzanaM vaiparyAsikaM vizeSarUpamiti / vyApakaviruddha. vyApyopalabdhiryathA, na santi syAdvAdinI caiparyAsikAdimithyAdarzana vizeSAstattvajJAnavizeSAditi / vaipAsikAdimithyAdarzanavizeSANAM hi vyApakaM mithyAdarzanasAmAnyaM tadviruddhaM tattvajJAnasAmAnyaM tasya nyApyastattvajJAnavizeSa iti / . kAraNabyApakaviruddhacyApyopalabdhiryathA na santyasya prazamAdIni mithyAjJAnavizeSAditi / prazamAdInAM hi tara kAraNaM saddarzanavizeSaH, tasya- vyApakaM darzanasAmAnyaM tadviruddhaM mithyA jJAnasAmAnyaM tena. vyApyo mithyAjJAnavizeSa: iti / vyApakakAraNa "Aho Shrut Gyanam" Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 su. 88 } syAdvAdaratnAkarasahitaH, 107 viruddhavyApyopalabdhiyathA-ne santyasya tattvajJAnavizeSA mithyArthopadezegrahaNavizeSAditi / tattvajJAnavizeSANAM hi vyApakaM tattvajJAnasAmAnya tasya kAraNaM tattvArthopadezamahaNaM tadviruddhaM mithyArthopadezagrahaNasAmAnya tena vyApyo mithyArthopadezagrahaNavizeSa iti / kAraNaviruddhasahacaropalabdhiyathA--na santyasya prazamAdIni mithyAjJAnAditi / prazamAdInAM hi 5 kAraNaM samyagdarzanaM tadviruddhaM mithyAdarzanaM tatsahacaraM mithyAjJAnamiti / vyApakaviruddhasahacaropalabdhiyathA--santyasya mithyAdarzanavizeSAH samyarajJAnAditi / mithyAdarzanavizeSANAM hi vyApakaM mithyAdarzanasAmAnya tadviruddhaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM tatsahacaraM samyagjJAnamiti / kAraNavyApakaviruddhasahacaropalabdhiryathA--na santyasya prazamAdIni 15 mithyAjJAnAditi / prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanavizeSAsteSAM jyAparka samyagdarzanasAmAnya tadviruddhaM mithyAdarzanaM tatsahacaraM. mithyAjJAnamiti / vyApakakAraNaviruddhasahacaropalabdhiryathA-na- santyasya mithyAdarzanavizeSAH satyajJAnAditi / mithyAdarzanavizeSANAM hi vyApaka mithyAdarzanasAmAnyaM tasya kAraNaM darzanamohodayastadviruddhaM samyagdarzanaM 15 tatsahacaraM tattvajJAnamiti / . atraHca saMgrahazloko. pAramparyeNa kArya syAtkAraNaM vyApyameva ca // sahacAri ca nirdiSTaM pratyeka taJcaturvidham // 518 // kAraNoddiSTa kAryAdibhedenodAhRtaM yathA // 20 itthaM SoDazabhedaM tadvijJeyaM matizAlibhiH // 519 // tathedamanyadapi bhedatrayaM pAramparyeNaM viruddhopalabdheH sambhavati / tadyathAkAryaviruddhopalabdhiH, vyApakaviruddhopalabdhiH, kAraNaviruddhopalabdhi ztheti / tatra kAryaviruddhopalabdhiryathA-nAtra dehini duHkhakAraNamasti sukhopalambhAditi / pratiSedhyamiha duHkhakAraNaM tasya kArya duHkhaM tenaM 25 viruddha sukhaM tacca kuto'pi viziSTavyApAravyavahArAdeH sidhyadaHkha nivarta "Aho Shrut Gyanam" Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3 sa. 88 yati, duHkhaM ca nivartamAnaM duHkhakAraNaM nissedhti| evaM nehApratibaddhasAma *ni zItakAraNAni santi vaherityAdInyapyudAharaNAnyavaseyAni / vyApakaviruddhopalabdhiyathA--na sannikarSAdiHpramANamajJAnatvAditi pratiSedhyamiha sannikarSAdeH pramANatvaM tasya vyApakaM jJAnatvaM tena viruddhamajJAnatvaM 5 laJca sannikarSAdAvupalabhyamAnaM jJAnatvaM nivartayati tacca nivartamAnaM tataH pramANatvaM nivarttayati / jJAnatvaM hi pramANApramANayorubhayorapi sAdhAraNamiti vyApakaM pramANatvaM tu vinA nA'nyatra kvApi jJAnatveneti vyApyaM tat / evaM nAtra tuSAraspoM vaherityevamAdInyasyAmavase yAni / kAraNaviruddhopalabdhiryathA nAsya maharmithyAcAritramasti samyagvijJA20 nopalambhAt / mithyAcAritramiha pratiSedhyaM tasya kAraNaM mithyAjJAnaM tadviruddhaM samyagjJAnaM tatkutazcitsamyagupadezAderliGgAtprasiddhayanmithyAjJAnaM nivartayati / tacca nivartamAnaM mithyAcAritralakSaNaM svakArya nivartayati / nanu ca samyagvijJAnAnmithyAjJAnanivRttina mithyAcAritrasya nivartikA prAdurbhUtatattvajJAnasyApi puMso'cAritraprasiddheH "pUrvadvayaM15 sampadyapi teSAM bhajanIyamuttaraM bhavati // pUrvadvayalAbhaH punaruttaralAme bhavati niytH||1||" iti prazamaratau bhagavadumAsvAtivAcakamukhyavacanaprAmANyAt / anyathA tayAghAtAditi cet / naivam / mithyAcAritrasya mithyAgamAdijJAnapUrvasya paJcAgnisAdhanAdeniSedhyatvAccAritramohodaye sati nivRttipariNAmAmAvalakSaNasyAcAritrasya tu niSedhyatve2. nAnAniSTeriti / evaM nAsau romaharSAdivizeSavAnasamIpavartipAvakavizeSatvAdityAdInyapyudAharaNAnyabhyUhyAni / taditthaM viruddhopalabdhebhaidAH sapta sUtroktAH SoDazabhistribhizcaitairbhedaiH saha SaDiMzatiH sampannAH / pUrvoktA'viruddhopalabdhibhedaSaTprakSepe tu dvAtriMzadupalabdhilakSaNA hetubhedAH saMvRttAH / etadnusAreNa vA'nye'pi prajJAzAlibhiH parAmarzanIyAH / 15.ra. pA.. "Aho Shrut Gyanam" Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pore. 3 sU. 91] syAdvAdaratnAkarasahitaH upalabdhiheturevaM vidhimukhato vidhiniSedhabodhakaraH / / dvAtriMzateha bhedaiH saMyukto vyaktamukto'yam // 520 / / doSaproSitapakSanAbhisubhagaM vyApyopalambhAdika dvAtriMzatpramitaprabhedasataraprastAraNApIvaram // samyagvyAptisuvRttinemighaTitaM sAdhyaM nijaM sAdhayan jainAnAmupalabdhicakramasamaM jIyAttadetadbhuvi // 521 // tadevaM kasyacidarthasya vidhau pratiSedhe copalabdhilakSaNahetubhedAnabhi. ghAya samprati kasyacidarthasya niSedhe vidhau cAnupalabdhiprakAraprapaJcaM nizcetukAmastayApakaM maulaM prakAradvayamAhaanupalabdherapi dvairUpyamaviruddhAnupalabdhiviruddhAnu- 10 palabdhizceti // 89 // aviruddhasya pratiSedhyenArthena saha virodhamaprAptasya vastuno'nupalabdhiraviruddhAnupalabdhiH / viruddhasya pratiSeyena saha virodhamAgatasyAnupalabdhirviruddhAnupalabdhizceti / / 89 // sampratyaviruddhAnupalabdheviSayakathanapuraHsaraM prakAramAhatatrAviruddhAnupalabdhiH pratiSedhAvabodhe saptaprakAreti // 9 // nigadasiddhamadaH // 9 // tAneva prakArAnAhapratiSedhyenAviruddhAnAM svabhAvavyApakakAryakAraNa- 20 pUrvacarottaracarasahacarANAmanupalabdhiriti // 91 // pratiSedhyena vakSyamANena kumbhAdinA sArdhamaviruddhAnAM virodhamanadhirUDhAnAm / svabhAvazca vyApakaM ca kArya ca kAraNaM ca pUrvacaraM "Aho Shrut Gyanam" Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3 sa.." cottaracaraM ca sahacaraM ca svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarANi teSAmanupalabdhiH / itizabdaH prakAraparisamAptyarthaH / tatazca svabhAvAnupalabdhiH, byApakAnupalabdhiH, kAryAnupalabdhiH, kAraNA nupalabdhiH, pUrvacarAnupalabdhiH , uttaracarAnupalabdhiH , sahacarAnupalabdhi5 zceti pratiSedhapratipattau saptaprakAratvamanupalabdheH siddhaM bhavati // 11 // aMtha krameNodAharaNasaptakamAhasvabhAvAnupalabdhiryathA nAstyatra bhUtale kumbhaH / upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyAnupalambhAditi // 12 // 10 upalabdhilakSaNaprAptasyeti, upalabdhirjJAnaM tasyA lakSaNAni kAra NAni cakSurAdIni / tairyupalabdhilakSyate janyata iti yAvat / tAni prApto janakatvenopalabdhikAraNAntarbhAvAdupalabdhilakSaNaprApto dRzya ityarthaH / tathAvidhasya tatsvabhAvasya kumbhasvarUpasyAnupalambhAdanupalabdheH / yathAzabda udAharaNopadarzanArtha ihottaratra ca mantanyaH / ihopalabdhilakSaNaprAptasyeti yadvizeSaNaM tatyizAcAdivyabhicAraparihArArtham / pizAcAdInAM hi svabhAvo nopalabhyate'tha ca te nAstitvenAvagantuM na zakyante / kathaM punaryo ghaTAdirnAsti sa'upalabdhilakSaNaprAptastatprAptatve kathaM tasyAsattvamiti cet / ucyate / AropyaitadrUpaM niSidhyate / sarva trAropitarUpaviSayatvAnniSedhasya / yathA nAyaM gaura iti / na hyatraitacchakyaM 20 vaktuM sati gauratve na niSedho niSedhe na vA gauratvamiti / nanveva madRzyamapi pizAcAdikaM dRzyarUpatayAropya pratiSidhyatAmiti cet / naivam / AropayogyatvaM hi yasyAsti tasyaivAropaH / yazcArtho vidyamAno niyamenopalabhyeta sa evAropayogyo na tu pizAcAdiH / upa lambhakAraNasAkalye hi vidyamAno ghaTo niyamenopalambhayogyo gamyate na 25 punaH pizAcAdiH / ghaTasyopalambhakAraNasAkalyaM caikajJAnasaMsargiNi "Aho Shrut Gyanam" Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari.3 sU. 93] syAdvAdaratnAkarasahitaH pradezAdAvupalabhyamAne nizcIyate ghaTapradezayorupalambhakAraNAnyaviziSTAnIti kRtvA / yazca taddezAdheyatayA kalpito ghaTaH sa eva tenaikajJAnasaMsarmI na dezAntarasthaH / ekendriyagrAhyaM hi locanAdipraNidhAnAbhimukhavastudvayamanyonyApekSamekajJAnasaMsargi kathyate / tayohi sato - kaniyatAbhAvapratipattiH / yogyatAyA dvayorapyaviziSTatvAt / tatazcaika- 5 jJAnasaMsargiNi pradezAdAvupalabhyamAne'pyanupalambhAt / tadayuktam / yataH pradezAdinaikajJAnasaMsargiNa eva ghaTasyAbhAvaH sAdhyate svabhAvAnupalambhAnAnyasya / yastu pizAcAdinA pratibandhabalato'nyatvamApAditaH kumbhaH sa naiva niSidhyate / iha. caikajJAnasaMsargI bhAsamAno'rthastajjJAnaM ca paryudAsavRttyA ghaTasyAsattAnupalabdhizcoMcyate / nanu cai kevalabhUtalasya 10 patyakSatvAttadrUpaH kumbhAbhAvo'pi pratyakSasiddha eveti kiM svabhAvAnupalabdhyA sAdhyam / satyamevaitat / tathApi yaH sarvaM sarvatra vidyata iti kumatavAsitAntaHkaraNaH kApilAdiH pratyakSapratipanne'pi kumbhAdhabhAve bhrAmyati / so'nupalambha nimittIkRtya pratipAdyate / anupalambhanimittau hi sattvarajastamaHprabhRtiSu parasparamasadvyavahArastvayA'pi pratipannaH / 15 anyathA teSAM sAkaryApatteH / sa cAnupalambho'trApyastIti nimittapradarzanenAbhAkavyavahAraH prasAdhyate / dRzyate hi garIyasi gavi sAnAdi- . mattvAtpravartitagovyavahAro mUDhamatirlaghIyasi gavi taMtsAdRzyaM pazyabapi na govyavahAraM pravartayati / laghIyasi vA gavi pravartito govyatrahAro na garIyasIti / sa nimittapradarzanena govyavahAre pravartyate / 10 -sAnAdimanmAtranimittako hi govyavahArastvayA pravartitaH pUrvaM na laghIyasyAdinimittaka iti / tathA mahatyAM ziMzapAyAM pravartitavRkSavyavahAro .... mUDhamatiH svalpAyAM tasyAM tabyavahAramapravartayan ziMzapAtvalakSaNatannimitopadarzanena tatra pravartyate / vRkSo'yaM ziMzapAtvAditi // 92 // vyApakAnupalabdhiryathA nAstyatra pradeze panasaH pAda- 25 pAnupalabdheriti // 93 // "Aho Shrut Gyanam" Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 10 pramANanayatatvAlokA laGkAraH [ pari. 3 sU. 93 panasatvaM hi pAdapatvena vyAptaM tadabhAve tayApyasya panasatvasyApyabhAvaH / evaM nAstyatra zizapA vRkSAbhAvAdityAdInyapyavaseyAni // 93 // kAryAnupalabdhiryathA nAstyatrApratihatazaktikaM bIjakurAvalokanAditi // 94 // apratihatazaktikatvaM hi kAryaM pratyapratibaddhasAmarthyatvaM kathyate / etacca vizeSaNaM bIjamAtreNa vyabhicAraparihArArtham / aGkurAnupalambhe'pi bIjamAtrasadbhAvasyAvirodhAditi / evaM nAstyatra parAsuzarIre caitanyaM vAkkriyAkArabhedAnAmanupalambhAdityAdInyudAharaNAnyUjhAni // 94 // kAraNAnupalabdhiryathA na santyasya prazamaprabhRtayo bhAvAstattvArtha zraddhAnAbhAvAditi // 95 // prazamaprabhRtayo bhAvA iti, prazamasaMveganirvedAnukampAstikyalakSaNa jIvapariNAmavizeSAH | tattvArthazraddhAnAbhAvAditi, tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM tasyAbhAvAt / atra tattvArthazraddhAnalakSaNasya kAryasyAbhAva: kuto'pi devadravyabhakSaNAdeH pApakarmaNaH sakAzAtsiddhayatsattattvArtha15 zraddhAnakAryabhUtAnAM prazamAdInAmabhAvamavagamayati / evaM nAstyatra dhUmo dhUmadhvajAbhAvAdityAdInyapi lokaprasiddhAnyudAharaNAnyavaseyAni // 95 // pUrvacarAnupalabdhiryathA no gamiSyati muhUrtAnte svAtinakSatraM citrodayAdarzanAditi // 96 // vyaktamadaH / evaM na bhaviSyati muhUrttAnte zakaTaM kRttiko dayAnupa20 labdherityAdIni // 96 // uttaracarAnupalabdhiryathA nodagamatpUrva bhadrapadA muhUrtAtpUrvamuttara bhadrapadodgamAnavagamAditi // 97 // spaSTametadapi / evaM nodagAdbharaNirmuhurtAtprAkkRttiko dayAnupalabdherityAdanyavagantavyAni // 97 // "Aho Shrut Gyanam" Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari 3.98 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH sahacarAnupalabdhiryathA nAstyasya samyagjJAnaM samyagdarzanAnupalabdheriti // 98 // samyagjJAnasahacaraM hi tattvArthazraddhAnasvabhAvaM samyagdarzanaM taca prazamAdikAryAnupalabyA kacitpuMsi nivartamAnaM svasahacaraM samyagjJAnaM nivartta - yati / evaM nAstyatra prazama tulAyA munnAmAnupalambhAnna santi jIvAdI rUparasagandhAH sparzAnupalabdherityAdi draSTavyam / itIyamaviruddhAnupalabdhiH saptaprakArA pratiSedhapratipatau sodAharaNA sUtrataH pratiSedhyavastusambandhinAM svabhAvakAryAdInAM sAkSAdanupalambhadvAreNa pradarzitA / paramparayA punareSA'pi nipuNairnirUpyamANaikAdazadhA sampadyate / tathA kAryavyApakAnupalabdhiH, kAryavyApaka vyApakAnupalabdhiH, kAraNakAraNAnupalabdhiH, kAraNavyApa - 10 kAnupalabdhiH, kAraNavyApakavyApakAnupalabdhiH, sahacarakAraNAnupalabdhiH, sahacara kAryAnupalabdhiH, sahacarakhyApakAnupalabdhiH, sahacaravyApakakAraNAnupalabdhiH, sahacaravyApaka kAraNakAraNAnupalabdhiH, sahacaravyApaka kAraNavyApakAnupalabvizceti, tatra kAryavyApakAnupalabdhiryathAnAstyekAntaniranvayaM tattvaM tatra kramAkramAbhAvAditi / atra hi sAMgatA - 15 bhimatamekAntaniranvayaM tattvaM pratiSedhyaM tasya kAryamarthakriyAlakSaNaM tadvyApakaM kramAkramasvarUpaM taccAnvitaikAntatattva iva niranvayaikAntatattve'nupalabhyamAnaM svavyApyamarthakriyAkAritvaM nivarttayati tadapi nivartamAna kAraNatvena kalpitaM niravyayaikAntatattvaM pratiSedhati / yathA caikAntaniranvayAnvayapakSayorarthakriyAkAritvaM nopapadyate tathA'gre'nekAntapratiSThAyAM 20 savistaramabhidhAsyAma iti / kAryavyApakavyApakAnupalabdhiryathA - nAsti niranvayaikAntatattvaM, tatra pariNAmavizeSasyAbhAvAditi / tatrApi pratiSedhyaM niranyayaikAntatattvaM tatkAryamarthakriyAkAritvaM tadvyApakaM kramAkramasvarUpaM tasya ca vyApakaH pariNAmavizeSa: " pariNAmo hArthAntaragamanaM na ca sarvathA vyavasthAnam // na ca sarvathA vinAzaH pariNAmastadvidA - 25 1' tathA ' iti paM. pustake pAThaH / 39 " Aho Shrut Gyanam" 613 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 3 su. 98 miSTaH // 1 // " ityevaM lakSaNalakSitaH, tasya ca niranvayaikAntatattve'nupalambhAdbhAva iti / kAraNa kAraNAnupalabdhiryathA- kvacidAtmani nAsti saMsAro mithyAtvAdyabhAvAditi / pratiSedhyasya hi saMsArasya kAraNaM karma tasya ca kAraNaM mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogAsteSAM cAtrAbhAva iti / 5 kAraNavyApakAnupalabdhiryathA - bhasmAdiSu prANAdayo na santi jIvatva - sAmAnyAbhAvAditi / atra hi pratiSedhyAH prANAdayasteSAM kAraNaM jIvastavyApakaM jIvatyasAmAnyaM tasya cAtrAbhAvaH / idaM cAtrodAharaNaM, sAMkhyAdernAsti nirvRttiH samyagdarzanajJAnacAritrANAmabhAvAditi / atra niSedhyAyA nirvRtteH kAraNaM muktimArgastasya ca vyApakaM samyagdarzanA10 ditrayaM tasya cAbhAvaH sAMkhyAdau / jJAnamAtrAdereva mokSakAraNatayA tenAbhyupagamAt / yathA ca jJAnamAtrAderna mokSakAraNatvaM tathopariSTAdupapAdayipyate / kAraNavyApakavyA pakAnupalabdhiryathA - sAMkhyAdernAsti nirvANaM viziSTapariNAmAbhAvAditi / atra hi niSedhyasya nirvANasya kAraNaM muktimArgastadvyApakaM samyagdarzanAditrayaM tavyAMpakazca 15 prAmiNato viziSTaH pariNAmastasyAtrIbhAvaH / sAMkhyA dinAtmano'pariNAmitvAbhyupagamAt / sahacara kAraNAnupalabdhiryathA-- nAsya matyajJAnAdikamasti darzana mohodayAbhAvAditi / matyajJAnAdikasya hi niSe. dhyasya sahacaraM mithyAdarzanaM tasya kAraNaM darzanamohodayastasyAtrAbhAvaH / sahacara kAryAnupalabdhiryathA - matyajJAnAdikaM mama nAsti nAstikAdhyavaM20 sAyAbhAvAditi / atrApi niSedhyasya matyajJAnAdeH sahacaraM mithyAdarzanaM tasya kArya nAstikAdhyavasAyaH, tasya ca svasaMvedana siddho mayyabhAva iti / sahacaravyApakAnupalabdhiryathA - nAstyasya samyagjJAnaM tattvazraddhAnAbhAvAditi / pratiSedhyasya hi samyagjJAnasya sahacaraM samyagdarzanaM tasya vyApakaM tattvazraddhAnaM tasyA'trAbhAvaH / sahacaravyApaka - 25 kAraNaM / nupalabdhiryathA nAstyabhavye samyagjJAnaM darzanamohopazamAdyabhAvAditi / atra niSedhyasya samyagjJAnasya sahacaraM samyagdarzanaM tasya 614 " Aho Shrut Gyanam" Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 sU. 1..] syAdvAdaratnAkarasahitaH vyApaka tattvArthazraddhAnaM tasya kAraNaM darzanamohopazamAdikaM tasya cAbhavye supratIta evAbhAvaH samayavedinAm / sahacaravyApakakAraNakAraNAnupalabdhiyathA-nAstyabhavye samyagjJAnaM yathApravRttaudikaraNakAlabhAvilabdhyAdyabhAvAditi / atrApi pratiSedhyasya samyagjJAnasya sahacaraM sabhyagdarzanaM tavyApakaM tattvazraddhAnaM tasya kAraNaM darzanamohopazamAdi 5 tasyApi kAraNaM yathApravRttAdikaraNakAlabhAvilabdhyAdikaM tasya cAbhavya. prANinyabhAvaH prakaTa eva / sahacavyApakakAraNabyApakAnupalabdhiryathAnAstyabhavye samyagjJAnaM darzanamohopazamAdisAmAnyAbhAvAditi / samyagjJAnamiha pratiSedhyaM tatsahacaraM samyagdarzanaM tabyApakaM tattvArthazraddhAnaM tatkAraNaM darzanamohopazamAdi tavyApakaM ca darzanamohopazamAditva- 10 sAmAnya tasyA'bhanye dehinyabhAvaH suvyakta eva / taditthaM sUtroktaiH saptabhirmedaiH sahAmI mIlitA ekAdazabhedA aviruddhAnupalabdheraSTAdaza saMvRttA iti // 98 // itthaM bhedaprabhedaparikaritAmaviruddhAnupalabdhimabhidhAya samprati viruddhAnupalabdhimabhidhAtukAmastatprakAraprakaTanArthaM tAvadAhaviruddhAnupalabdhistu vidhipratIto pnycdheti||19|| aviruddhAnupalabdhiH pUrvoktA pratiSedhasAdhikA saptASTAdazaprakArA kA / viruddhAnupalabdhiH punariyaM vidhisAdhikA paJcaprakArA cetyanayorvizeSaH // 99 // kuto'syAH pazcaprakAratvamityAhaviruddhakAryakAraNasvabhAvavyApakasahacarAnupalambhame dAditi // 10 // vidheyenArthena saha viruddhAnAM kAryakAraNasvabhAvavyApakasahacarINI ye'nupalambhA anupalabdhayastaiH kRtvA maiMdI vizeSastasmAt / tatazca 1 AdizabdAdapUrvAnivRttikaraNam / "Aho Shrut Gyanam" Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 3 sU. 100. viruddhakAryAnupalabdhiH, viruddhakAraNAnupalabdhiH, viruddhasvabhAvAnupalabdhiH, viruddhavyApakAnupalabdhiH, viruddhasahacarAnupalabdhizca iti viruddhAnupalabdhividhisiddhau paJcadhA siddhA bhavati // 10 // ___ atha krameNodAharaNAnyAha-- 5 viruddhakAryAnupalabdhiyathA, atra zarIriNi rogAtizayaH samasti niirogvyaapaaraanuplbdheriti||101|| yathAzabdo'trottaratra ca pUrvavat / vidheyasya hi rogAtizayasya viruddhamArogyaM tasya kArya viziSTo vyApArastasthAnupalabdhiriyam // 1.1 // viruddhakAraNAnupalabdhiyathA vidyate'tra prANini ka STabhiSTasaMyogAbhAvAditi // 102 // atra vidheyaM kaSTaM tadviruddhaM sukhaM tamya kAraNamiSTasaMyogastasyAnupalabdhireSaH // 102 // viruddhasvabhAvAnupalabdhiyathA vastujAtamanekAntA tmakamekAntasvabhAvAnupalambhAditi // 103 // 15 vastujAtamantaraGgo bahiraGgazca vizvavartI padArthasArthaH / amyate gamyata nizcIyata ityanto dharmaH / na eko'neko nekazvAsAvantazcAnekAntaH sa AtmA svabhAvo yasya vastujAtasya tadanekAntAtmakaM sadasadAdyanekradharmAtmakamityarthaH / atra hetumAha-~~~ekAntasvabhAvasya sad sadAdyanyataradharbhAvadhAraNasvarUpasyAnupalambhAdanupalabdheH / atra vidheye2, nAnekAntAtmakatvena saha viruddhaH sadAyekAntasvabhAvastasya cAnupalambhaH pratyakSAdipramANena grahaNAbhAvAtsuprasiddhaH / tathA hi, svarUpeNa santaH pararUpeNAsantaH sAmAnyavizeSAtmakA nityAnityAdyanekadharmANaH padArthAH pratyakSeNa pratIyante / na khalu bhAvamAtramabhAvamAtraM bhAvAbhAvI "Aho Shrut Gyanam' Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 3 su. 105 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH vA svatantrau kadAcana pratyakSeNa samadhigamyate / naca sAmAnyamAtra vizeSamAtraM sAmAnyavizeSau vA svatantrau tena nizcIyate / nApi sthiraikarUpaM tattvaM kSaNika rUpaM tadubhayaM vA svatantraM tena pratIyate / tathA na vijJAnameva pratyakSagrAhyam / nApyupaplavamAtram / tathApratIterabhAvAt / pratyakSavAdhitaviSayatvenAnumAnamapi sadAdhekAntagocaraM na sambhavatIti / tenApi na tatsiddhiH / yathA'tra pratyakSAderekAntagrAhakatvAbhAvastathA pramANaviSayavivekAvasare savistaramabhidhAsyate / / 103 // viruddhavyApakAnupalabdhiryathA, astyatra chAyA, auSNyAnupalabdheriti // 104 // vidheyayA chAyayA viruddhastApastavyApaka mauNyaM tasyAnupalabdhi - 10 riyam // 104 // viruddhasahacarAnupalabdhiryathA, astyasya mithyAjJAnaM samyagdarzanAnupalabdheriti // 105 // vidheyena mithyAjJAnena viruddhaM samyagjJAnaM tatsahacaraM samyagdarzanaM tasyAnupalabdhirasAviti / ete ca paJca viruddhAnupalabdhibhedAH pUrvoktA- 15 viruddhAnupalabdhibhedAdazakamadhye yadA prakSipyante tadA jAtamanupalabdhilakSaNahetucakraM trayoviMzatibhedasvabhAvam / / 105 / / tatazca s heturanupalabdhyAkhyo niSedhadvArataH sphuTam // niSedhavidhisaMsiddhiM vidadhAti nirAkulam / / 522 // sAdhyajJaptipatAkayA'tiruciraM saddhetucakradvayaM pakSavyAptidhurINayoryugala ke nAkRSyamANaM balAt // enaM yadyanumAnamAnasurathaM sadvAdayuddhAvanA vArohanti suvAdibhUmipatayasteSAM jayazrIstadA / / 523 // 697 " Aho Shrut Gyanam" 20 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 3 sU. 105 nirNItaM tAvadAdau smaraNamatha kRtA pratyabhijJAvyavasthA tAkhyaM mAnamagre prakaTitamakhilairdUSaNairdUramuktam / / aGgIkRtyA'numAnaM tadanu ca vihitaH supratIto vicAraH sArAsArIvitaistadidamiha mahAtArkikaistakaNIyam // 524 // zrImunisuvratadevaH surAdhIzavihitapadasevaH // nirdhUya vinapaTalI kriyAdISTArthasiddhiM naH // 525 // madyaM sadyaH suravipaTinAM saurabhodgArasAra pAyaM pAyaM saha sahacaraiH kinnarINAM kulAni / / yeSAmadyApyanupamayazAMsyAdareNAmarAdrau gAyantyasmAsvabhimatakRtaH santu te tIrthanAthAH // 526 // sadbhutatAparigatAH sphuTakAntibhAjaH __santApatantiparimardanabaddhakakSAH / / muktA iveha hRdayaM na haranti kasya zrImanmunIndramunicandraguronirastAH // 527 // __ iti karmaprakRtiprAbhUtAmbhojakhaNDAvirbhAvanaikabhAskarasamastasuvihitajanottaMsazrImanmunicandramaricaraNatAmarasopajIvinA zrIdevAcAgheNa viracite syAdvAdaratnAkare pramANanayatattvAlokAlaGkAre smaraNapratyabhijJAnatarvAnumAnasvarUpanirNayo nAma tRtIyaH paricchedaH // 3 // 'citaiH' iti pa. pustake pAThaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha caturthaH pricchedH|| samyakkovidakarNakoTarakuTIkuDatheSu kastUrikA paGkasthAsakatAmupaiti paramAM yaH zrUyamANaH kSaNAt / / nyAyanyAsaniraGkuzaH kathamapi prApto na cAnyatkRti tIrthebhyaH paramAgamaH sa jayati zrIvItarAgAditaH // 528 // 5 parokSAkhyapramANasya smaraNAdiprakAracatuSTayaM spaSTamupadizyedAnImAgamAkhyaM paJcamaprakAraM bahuvaktavyatvAtparicchedAntareNopadizannidamAha AptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgama iti // 1 // __ AptaH pratipAdayiSyamANasvarUpaH, tena praNItaM vacanamAptavacanaM tasmAdAvirbhUtamutpannamarthasaMvedanam / Agamyante maryAdayA'trabuddhayante'rthA 10 anenetyAgama iti // 1 // nanu vadyarthasaMvedanamAgamastArha kathamAptavacanAtmako'sau siddhAntavidA prasiddha ityAzaGkayAha upacArAdAptavacanaM ceti // 2 // pratipAdyajJAnasya hyAptavacanaM kAraNamiti kAraNe kAryopacArAttad- 15 pyAgama ityucyate / atrAnumAnapramitau pravezaM zAbdapramANasya samAzrayantaH // zAkyasya ziSyAH sphuritorudarpa yuktIH svapakSe parikIrtayanti // 529 // tathA hi yadyasmAdabhinnagocaramabhinnajanakasAmagrIsamanvitaM ca tatta ...smAnna bhidyate / yathA kutazcidanumAnAdanumAnA- 20 zabdumanumAne'ntarbhAvayatAM bauddhAnAM khaNDanam / ntaram / anumAnAdabhinnagocaro'bhinnajanaka sAmagrIsamanvitazca zabda iti / kiMca zabdo 1pra.na. 4 / 4 / "Aho Shrut Gyanam" Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 pramANanayatatvAlokAlaGkAraH pari. 4 . 2 vivakSAyAmeva pramANam / na bAhye, vyabhicArAt / na hyaGgulyo hastiyUthazatamAsta ityAdizabdAnAM bAhye'ye prAmANyamupapadyate / pratI tivirodhAt / tasyAM caitasya liGgataiba yuktA / taduktam-" vivakSAyAM ca gamyAyAM vispaSTaiva triliGgatA" iti / tribhI rUpairupalakSitaM 5 liGga triliGgaM tasya bhAvastattA / ityevamete sugatasya ziSyAH zabdAnumAnatvamudAharanti / / manoratho'yaM paripUrtimeSAM gantA na jaineSvavadhAnavatsu // 530 // tathA hi yattAvadabhyadhAyi yadyasmAdabhinnagocaramityAdi tannAnavadyam / abhinnagocaratvasya zabdAnumAnayorasiddheH / arthamAtraM hi 10 zabdasya gocaro'numAnasya tu sAdhyadharmaviziSTo dharmIti / api cA'na. yogoMcarAbhedaH sAmAnyamAtraviSayatayA tadvanmAtragocaratayA vA bhavet / na tAvadAdyaH pakSaH / bhavatAmabhimatasyAnyavyAvRttisvabhAvasya sAmAnyamAtrasya niSedhyamAnatvAt / nApi dvitIyaH / pratyakSasyA'pyanumAnatvA patteH / tathA tadabhedasya tatrA'pyavizeSAt / tannA'bhinnagocaratvAcchabda15 myaanumaantvmuppnnm| nApyabhinnajanakasAmagrIsamanvitatvAt / anumAna janakasAmagryAH zabde sambhavAbhAvAt / pakSadharmasvAdirUpatrayasvabhAvA hi sAmatryanumAne bhavadbhirabhimanyate / sA ca zabde na sambhavati / tathA hi na tAvacchabdasya pakSatvaM yujyate / dharmiNa evAtra kasyacida sambhavAt / atra hi dharmI zabdo'rthoM vA syAt / na tAvacchabdaH / 20 yatastatra zabdaH pakSadharmo'bhavansvalakSaNasvarUpatayA vA bhavetsAmAnya rUpatayA vA / nAdyaH pakSaH / ekasyaiva zabdasvalakSaNasya dharmaghamirUpa parasparaviruddhasvabhAvadvayAyogAt / nApi dvitIyaH / zabdatvasAmAnyasya ...' bhavanmate paramArthasato'sambhavAt / kalpitasya tu sattve'pi na gamakatvam / artho hyartha mamayatIti bhavadbhireva svIkaraNAt / bhavatu vA yathA kathaMci25 cchabdaH pakSadharmaH / tathA'pyetaiH zabdasya dharmiNaH kimarthaviziSTatvaM sAdhyate'rthapratyAyanazaktiyuktatvamarthapratItiviziSTatvaM vA / tatra prathama "Aho Shrut Gyanam" Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 2] syAdvAdaratnAkarasahitaH / pakSo'yuktaH / parvatapAvakayoriva zabdArthayodhammadharmibhAvAsambhavAt / Azrito hi dharmo bhavati / na cArthaH zabdAzritaH / zabdAnAzritasyaivA'rthasyAgopAlaM supratItatvAt / athA'rthapratyAyanazaktiyuktanvaM zabdasya sAdhyate tadapyasAdhu / tadarthaM zabdaprayogAsambhavAt / na hyarthapratipAdanazaktisiddhaye zabdaH prayujyate, kintvarthasiddhaye / athA'rthapratItivi- 5 ziSTatvaM zabdasya sAdhyate / nanvarthapratItiH zabdotthA'nyotthA vA bhavet / nAdyaH pkssH| zabdAdarthapratItestvayA'nabhyupagamAt / na dvitIyaH / anyotthayA'rthapratItyA saha zabdasya saMbandhAsiddhitastadvaiziSTayAsambhavAt / tanna zabdasya dharmitvaM ghaTate / nA'pyarthasya / tena saha zabdamya saugataiH sambandhAsvIkArAt / na hi tAdAmyasvarUpastadutpattisvarUpo 10 vA sambandhaH zabdArthayostAthAgataiH svIkriyate " na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA" ityAdivacanamya virodhAnuSakteH / na cArthanApratibaddhA dhvanistasya dhrmo'tiprskteH| athA'rthapratItihetutvAttaddharmo'sau / na / itaratarAzrayAnuSaGgAt / pakSadharmatvAseddhau hi zabdasyArthapratItihetutvasiddhimtatsiddhau ca pakSadharmatvasiddhiriti / tatpratItihetutvena 15 cA'sya taddhamatve cakSurAderapi pakSadharmatAsiddhestajanyA'pi pratItirAnumAnikyeva bhavet / tanna pakSadharmatvaM dhvaneH sambhavati / nApyanvayavyatirekau / deze kAle ca zabdArthayoranugamAbhAvAt / tathA hi-"krIDa kekikadambakaNThaviluThatkekAyitavyAkule, kutrApi sphaTikAdrikUTakuhare sAndradumadroNini / kasmIreSadhunA'pi sA'tra bhavatI sAnandavidyAdharIvRndaivandyapadAmbujA vijayate zrIzAradA devatA // 1 // " ityAdi pATheSu pratidarza zAradAdizabdo vyavahAribhiH zrUyate / na ca tadarthastatra satpratIyate / yatra hi dhUmastatrA'vazyaM vahnirastitvena prasiddho'. nvetA bhavati dhUmasya / na tvevaM dezakRtaH zabdasyArthenAnvayo'sti / nApi kAlakRtaH |n hi yatra kAle zabdastatra tadartho'vazyaM sambhavati / yataH, 25 "namrasvargisamUhazeSarajatasragbhiH samRddhAMghribhUjAtastIrthapatiH kilA "Aho Shrut Gyanam" Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 sU. 2 tra bhagavAn shriivrdhmaanaabhidhH| etenaiva samAnasarvamahimA tIrthAdhinAthastathA, bhAvI bhAratavarSamastakamANaH shriipdmnaabhaayH||1||" ityAdau vardhamAnapadmanAbhAdizabdA vartamAnAstadarthastvatIto bhAvI ceti kuto'rthAnAM zabdAnvetRtvam / anvayAbhAve ca vyatirekasyA'pyabhAvaH, 5 tatpUrvakatvAttasya / yaccoktaM zabdo vivakSAyAmeva pramANamityAdi / tadapi tarkarahasyAnabhijJasya vyAhRtam / vivakSAyAM zabdapramANasyAsambhavAt / tanmAtraviSayatve hyarthe prvRttyaadihetutvaanuppttiH| tadaviSayatvAt / yadyadviSayaM na bhavati na tattatra pravRttyAdiheturyathA rUpajJAnaM rasAviSayaM rase / na bhavati ca bahirarthaviSayo bhavanmate zabda iti / na caita10 dupapannam / pratItivirodhAt / tato bahirarthagocaratvameva zabdasya saGgatimaGgati / yatkhalu yatra pravRttyAdihetustattadgocaraM yathA rasajJAnaM rasapravRttyAdihetU rasagocaram / bahirarthe pravRttyAdihetuzca zabdaH / na cAtra heturasiddhaH / pratyakSavacchabdAhahirarthe pravRtyAdipratIteH / yathA hi pratyakSAtpratipattapraNidhAnAdisAmagrIsApekSAtpratyakSe'rthe pravRttyAdi15 pratItiH sakalalokaprasiddhA tathA saGketAdisAmagrIsApekSAcchabdAccha bdArthe'pIti / na cArthe'rthinAmarthitvAdeva pravRtteH zabdo'pravartaka iti kIrtanIyam / pratyakSasyApyevaM prasakteH / tadgocare'pyarthe'rthitvAdeva pravRttipratIteH / paramparayA'tra pravartakatve zabde'pi tathAstu ! vizeSAbhAvAt / kA ceyaM vivakSA nAma / yadgocaratvaM zabdasya zabdyate / kiM zabdoccAraNe20 cchAmAtramanenAmumarthaM pratipAdayAmItyabhiprAyo vA / AdyakalpanAyAM vaktazrotroH zAstrazravaNapraNayanAdau pravRttirna prApnoti / na khalu kazcidvAlizaH zabdanimittecchAmAtrapratipattyarthaM zAstraM praNetuM zrotuM vA pravartate / dazadADimAdivAkyaiH saha sakalavAkyAnAmavizeSApattizca / sarveSAM svaprabhavecchAmAtrakAnumApakatvAvizeSAt / atha dvitIyakalpaH / 25 tathA hi-"pAdapArthavikkSAvAnpuruSo'yaM pratIyate / / vRkSazabdaprayo 1 gcchti| "Aho Shrut Gyanam" Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 3] syAdvAdaratnAkarasahitaH ktRtvAtpUrvAvasthAsvahaM yathA // 1 // " iti / tadapyazobhanam / vyabhicArAt / na hi zukasArikonmattaprabhRtayastathAbhiprAyeNa vAkyamucArayantaH pratIyante / api ca samayAnapekSaH zabdastAdRzamabhiprAyaM gamayetsamayasApekSo vA / prathamapakSe na kazcitvacidbhASAnabhijJaH syAt / samayApekSastu zabdo'rthameva kiM na gamayet / na hyayaM tapasvI bAhyArthA- 5 bibheti yena tatra na sAkSAtpravartata / azakyasamayatvAnna zabdo'rtha gamayatItyapAlocitavacanam / abhiprAye'pi tadagamakatvaprasaGgAt / tatrApi tasyAzakyasamayatvAvizeSAt / asiddhaM ca zabdasyAzakyasamayatvam / " svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabdaH" ityatra vakSyamANasUtre tacchakyasamayatvasya / prabandhenAbhidhAsyamAnatvAt / 10 tatazca siddhamidam / zabdo vaktrabhiprAyAdbhinnArthaviSayaH satyAnRtavyava. sthopetatvAt / yaditthaM tadityaM yathA pratyakSAdi / tathA ca zabdastasmAttatheti / evaM ca na vivakSAyAmeva zabdasya prAmANyAmiti / tataH zabdo nAnumAnaM tadvibhinnaviSayatvAt , tadvibhinnasAmagrIsamanvitatvAJca pratyakSavat / tasmAdetalliGgikAdbhinnarUpaM svIkartavyaM zAkyasiMhasya ziSyaiH / . zAbdaM mAnaM yadvinA nAvagantuM zakyante'rthAH svrgmukhyaa:prokssaaH||531|| // 2 // atrodAharaNamAhasamastyatra pradeze ratnavidhAnaM santi ratnasAnuprabhRtaya 20 iti // 3 // ratnasAnumeruH / atra prathamodAharaNaM laukikajanakAdyAptavacanApekSayeti // 3 // 1pra.na.pa. 4 sa. 1 / "Aho Shrut Gyanam" Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '624 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sa. 4 * kIdRzaH pumAnAptaH syAdyadvacananibandhanamarthAvabodhanamAgamapramANatayA sammatamityAzaGkayAptalakSaNamAhaabhidheyaM vastu yathAvasthitaM yo jAnIte yathAjJAnaM cAbhidhatte sa Apta iti // 4 // 5 abhidheyaM vastu ratnanidhAnaratnasAnuprabhRtikaM yathAvasthitaM yena svarUpaprakAreNa vyavasthitaM yaH kazcijjAnIte pratyakSAdipramANato nizcinoti yathAjJAnaM jJAnAnatikrameNAbhidhatte sa AptaH / Apyate upadiSTo'thoMsmamAdityApta iti vyutpatteH // 4 // atha kasmAdevaMvidhasyaivAtatvamityAzaGkathAha10 tasya hi vacanamavisaMvAdi bhavatIti // 5 // yo hi yathAvasthitAbhidheyavastuparijJAne nipuNaH parijJAnAnusAreNa tadupadezakuzalazca tasya hi yammAdvacanamavisaMcAdi vipralambhaparibhraMzataH saMvAdikaM bhavati nA'nyasya / tato yathoktalakSaNalakSitasyaivAptatvam / etena ca " yo yasyAvaJcakaH sa tasyApta iti " RpyAmleiccha15 sAdhAraNaM vRddhapraNItamAtmalakSaNamanUditaM bhavati / / 5 // katividho'yamApta ityAhasa ca dvedhA laukiko lokottarazceti // 6 // loke sAmAnyajanyarUpe bhavo laukikaH / lokAduttaraH pradhAna mokSamArgopadezakatvAllokottarazcApta iti // 6 // 20 tAveva nidarzayannAha--- lokiko janakAdiloMkottarastu tIrthakarAdita iti // 7 // laukika Apto jnkaadiH| Adizabdena jananyAdiparigrahaH / loko "Aho Shrut Gyanam" Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 su. 7] syAdvAdaratnAkarasahitaH ttaraH punraaptstiirthkraadiH| Adizabdena gaNadharapratyekabuddhAdInAM grhnnm| tatra yeneha prabalayuktikIlikAkalApAkrAntakarkazAnekaprameyarajjusahasropanibaddhapracuraprakaraNaphalakakoTighaTanApizaGkaTena ziziramarIcimaNDalodaJcatpracurarucisaJcayasucArucAritrocakUpastambhAvaSTambhamiSTamahiSTopajAyamAnanAnAvidhopadravaprabandhapradhvaMsavidhAnasAvadhAnavizuddhabuddhindhiAnasadguruka- 5: rNadhArapreraNIyena prabuddhadhIvarasahasrapreryamANAnekapakAranayArinikurumbana bhUribhaGgabhanigamagrAmamahAketukoTisaGkaTena paramArthopArjanopajAyamAnAsamAnamanorathajanaikasevanIyena nitAntaduSTavAcATatIrthikakuTumbakAkasmikakriyamANamahAkolAhalakAlikAvAtenA'pyakSobhamANena pratikSaNavicakSaNasabhAmUrtyamANasUkSmakAdivicAraprapaJcapracuragRhyakavAtasantAnA- 10. pUritatattvArthamayasitapaTena yAnapAtreneva janmajarAmaraNakSAranIranirantaramanavaratopajAyamAnamanorathamahomimAlAvyAkulamAkasmikAtiduriraudrapariNAmamahAvelAsahasrahetucatuHkaSAyapAtAlakalazamalaM savilaM sadvipulapriyaviprayogapramukhaduHkhanikarabhayaGkaramakaraparamparAparicayadurAlokama--- tivikaTamakaraketutimiDilakarAlavaktrakuharAntamUrchadatucchasattvasandoha- 15. mudagramithyAtvakAlakUTacchaTalAnchitakukSikuharamanekakadAgrahagrAhanivaha- .. mamandapravAdakAdambarIsvAdanonmattamramadbharijalajantusantAnamatiduratikramamahAmohAvartaraudraM bhavasamudraM bhavinastaranti tattIrtham / pravacanamiti yAvat / tatazcAcintyamAhAtmyamahApuNyAparAbhidhAnatIrthakaranAmakarmavipAkAdevavidhatIrthakaraNazIlastIrthakarazrIvardhamAnajinapramukhaH puruSa- 20. vizeSa iti / atrAhuminIyAH rAgadveSAkaluSitamatistIrthakRnnAsti kazcit .. rAgadveSavinirmukaM puruSavizeSamanabhyupagacchatA vedA. yaH syAdApto bata kathamahotadvacaH syAtpramANam / pauruSeyatvavAdinA mImAMsa-vedastasmAtpuruSavacanAlAJchanonmuktamUrtiH / 25. kAnAM pUrvapakSaM savistaramu. prAmANyazrIvilasadasamapremapAtraM smstu||532|| na ca puruSavacanAlAJchanonmuktamUrttitvaM . 1 pratyekaM bAhyaM vRSabhAdikaM kAraNamabhisamIkSya buddhAH prtyekbuddhaaH| : "Aho Shrut Gyanam" Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 7 tasyAsiddham / tathAhi vedo'pauruSeyaH kartRsmaraNayogyatve satyasmaryamANakartRkatvAdyaditthaM taditthaM yathAkAza iti / na cAtra hetorasiddhiH / yadi hi vede kartA bhavettadA vedArthAnuSThAnakAle' nuSThAtuNAmanizcitavedaprAmANyAnAM tatpramANatAprasiddhaye tadgocarasmaraNa. mAvirbhavet / ye hi yacchAstrArthAnuSThAne pravarttante te tacchAstrakAra niyamena smaranti yathA'STakAdyarthAnuSThAnArthinastatpraNetAraM manum / vedavihitArthAnuSThAne pracuradraviNavyayotpannaparizramanivartanIyAgnihotrAdikarmalakSaNe pravartante ca prekSAzAlino'tasteSAM mahatI vedakartRsmaraNA pekSA / te hyanupalabdhaphaleSu nAnAvidhakarmasvevaM niHsandehAH pravaran, 1. yadi teSAM tadviSayaH satyatAnizcayaH sampanno bhavet / na cAsau tadupa deSTuH smaraNAbhAve yujyate / pitrAdyupadezavat / yathaiva hi pitrAdikamupadeSTAraM smRtvA svayamadRSTaphalepvapi karmasu tadupadezAtpravarttante pitrAdibhiretadupadiSTaM tenAnuSThIyata iti / evaM vaidikapvapi karmasvanuSThIyamAneSu kartuH smaraNaM syAt / na cAbhiyuktAnAmapi vedArthAnuSThAtRNAM traivarNikAnAM tatsmaraNamasti, ato'sau tatra nAstIti nizcIyate / kartRsmaraNAbhAvazca chinnamUlatvAt / smaraNasya hyanubhavo mUlam / na cAsau vedakartRviSayatvena vidyate / tatkathaM tatsmaraNasambhAvanAzaGkA'pi / na ca racanAvattvenAtra bhAratAdivatkartRsadbhAvaprasiddhernAsya chinnamUlatvamityabhidhAtavyam / vedaracanAyAH kartRpUrvakaracanAvilakSaNatvAt / 20 tathA hi yadbhoH dussavadurbhaNadhvanigaNaH sarvendriyAgocara syArthasya pratipAdanaM pratipadaM maGgirna vA chandasAm / / lokavyAkaraNAprayuktavividhadhvAnaprabandhastathA mantrANAM mahimA sa ko'pi racanA vede tadanyA dhruvam // 533 // ye tvAdRzAstu na paThanti na vAzrayanti zRNvAnta nApi bhuvanAdbhutabhUtametam // 25 "Aho Shrut Gyanam" Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU..] syAdvAdaratnAkarasahitaH jAnanti te kRzadhiyA kathamaprameyaM mAhAtmyamasya racanAsu kathaJcanApi // 534 // na ca racanamAtrasyopalambhAvede kanumAnamupapannam / vizvasya buddhimatpUrvakatvAnumAnaprasaGgato'nabhimatasiddhiprasakteH / tato yAdRzI racanA karjanvayavyatirekAnuvidhAyinI samadhigatA tAdRzyeva paridRzya- 5 mAMnA kartAramanumApayantItyaGgIkarttavyam / ataH kathaM vede tataH kanumAnazaGkA'pi sambhAvyate / tataH siddhamidam / vaidikI racanA pauruSeyI na bhavati dRSTakartRkaracanAvilakSaNatvAdantarikSavaditi / tathA, " vedasyAdhyayanaM sarvaM gurvadhyayanapUrvakam // vedAdhyayanavAcyatvAdadhunA'dhyayanaM yathA // 1 // atItAnAgatau kAlo vedakAravivarjitau // 10 kAlatvAttadyathA kAlo vartamAnaH samIkSyate // 2 // " ityAbhyAmapyanumAnAbhyAM vedasyApauruSeyatvaM siddhisaraNimanusarati / nanvApsapraNItatvAbhAve kathamasya prAmANyaM syAditi cet / apauruSeyatvAdeveti brUmaH / vacanasya puruSadoSAnupravezenaivAprAmANyaprasiddheH / yathoktam--" zabde doSodbhavastAvadvaktradhIna iti sthitiH / / tada- 15 bhAvaH kvacitsiddho gunnvdvktRktvtH||1|| tadguNairapakRSTAnAM zabde sakrAntyasambhavAt / yadvA vakturabhAvena na syurdoSA nirAzrayAH // 2 // " iti / tadabhAva iti doSAbhAvaH / kvaciditi laukikavAkye / tadguNairiti guNavaMdvaktaguNaiH / vede hi guNavAnvaktA dunistena dossaabhaavo'pyshkynishcyH| karturabhAve tu sukhenaiva nizcIyate / tathA hi- 20 "doSAH santi na saMntIti pauruSeyeSu yujyate / vede karturabhAvAddhi doSAzajhaiva nAsti naH // 1 // " nanvAptaguNasaMkrAntyaiva zabdasya prAmANyaM vede cAptapraNItatvAbhAvatastatsaMkrAntyasambhavAtkathaM pramANatva. miti cet / tadayuktam / yato nAptaguNasaMkrAntyA vede pramANatvam / 1 zlo. vA. a. 1 pA. 1 sU. 7 zlo. 366 / 2 zlo. vA. a. 1 pA. 1 su. 2 zlo. 6 // 6 // "Aho Shrut Gyanam" Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU.. zabdoccAraNa evAptasya vyApArAt / zabdaH punaravisaMvAdinI vastupratItiM vidadhAnaH svamahinnaiva pramANam / na caivamanAptasyApi taducAraNamAtre vyApArAcchabdaH svamahimnaivA'satyArthapratipattiM kurvANo'pramANamityabhidhAnIyam / anAptapraNItatvAdidoSANAmaprAmANyotpAdanAdanyaprayojanAbhAvAt / AptapraNItatvAbhAvAnna prAmANyamaprAmANyaM vetyucyate / tadapyanucitam / yantra hi puruSakRtA padAnupUrvI tatra tadapekSaM prAmANyamaprAmANyaM vA bhavet / vedAnupUrvyAstu nityatvAtsvasAmarthanaivA'rthAvabodhakatvAtpuruSanirapekSameva prAmANyam / na hi tAdRzImAnupUrvI kazcitkartuM kSamaH / pUrvasiddhAnupUrvIto'pUrvAnupUrvIkaraNe kasyacitsvA10 tantryAsambhavAt / kurvANo vA tA tadadhyetRbhiranyaibahubhirnivAryate / taduktam-" anyathA karaNe cAsya bahubhyaH syAnnivAraNA" iti / evaM cayatrAzrAntaM vizadamanasaH pakSapAtaM zrayante yaH sarveSAM zubhaphalajuSAM karmaNAmekadIpaH / 15 yaM cAdyApi praguNitadhiyo dhIyate sarvato'pi svIkartavyaH sa iha vibudhairveda eva pramANam / / 535 / / citte'stu kAmamupayAtu tato'pi kaNThaM he zrotriya svamatadurdharapakSapAtAt // yatkaNThato'pi punaretadupaiti vaktra - mammanmanaH kimapi tena hRNIyateM mma / / 536 // tathA hi yattAvannyagAdi .. rAgadvepAkaluSitamatistIrthakRnnAsti kazcidityAdi tadvismaraNazIlatAM sUcayati devAnAMpriyasya / sakala.. trilokIsamAkalanAkauzalazAlinaH puruSadhurINasya pUrva savistaramupaMpAditatvAt / yadapi kartRmmaraNayogyatve satyaMsmaryamANakatrtakatvAdi 1 mI. zlo. vA. sU. 2 zlo. 150. "Aho Shrut Gyanam" Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU..] syAdvAdaratnAkarasahitaH : 629 tyAdyavAdi tatrAsmaryamANakartRkatvamasiddham / kartRsmaraNAbhAvagrAhakapramANAbhAvAt / na khalu pratyakSaM tadrAhakam / pratiniyatarUpAdigocaracAritvenAbhAve tasya pravRttyasambhavAt / sambhave vA'bhAvapramANakalpanAvaiphalyam / tatsAdhyasyAdhyakSata evaM prasiddheH / abhAvapramANAtatsiddhau tu kartRsmaraNAbhAvagocarasyAbhAvapramANasyotpattau kAraNaM vAcyam / gRhI- 5 tvA vastusadbhAvamityAdinA sUcitaM tatkAraNamastIti cet / nanvataH prAdurbhUtamabhAvapramANaM tadabhAvaM sAzrayameva prasAdhayet / gRhItvA vastusadbhAvamityabhidhAnAt / anena hi niSedhyAdhAravastumahaNamabhidadhatA bhaTTena niSedhyAbhAvAzrayaH sUcita eva / anyathA pratiniyatavRttitayA kartRsmaraNAbhAvasiddhistato durlabhA / AzrayazcAsya svAtmA sarve pramA- 10 tAro vA / yadi svAtmA'muSminmadIya Atmani vedakasmaraNaM nAstIti. kimetAvatA siddham / padArthajAtasyAnekasyAtaH smaraNaM nAsti na caitAvatA tasyAbhAvaH siddhayati / atha mamAnuSThAne'vazyaM smartavyo'sau yadA smRtipadaprasthAyI na bhavati tadA'sanniti nizcIyata ityadhyasAram / yataH-- .. yadyadvastu samasti na smRtipathaprasthAyi te bho baTo . vispaSTaM yadi tasya tasya sakalasyAsattvamAbhASase // - evaM tarhi pitAmahasya pitaraM mAtAmahImAtaraM : tanmAtApitarau ca na smarasi tatteSAmabhAvo bhavet // 537 // teSAmabhAve ca bhavedabhAvaH kathaM na hi tvatkapitAmahAdeH / / tathA sati syAdbhavato'pyabhAvaH svanAmunA kutsitazaGkitena // 538 // tathA-- samutpanne'pyarthe svayamapi dhRtaM vastu kimapi . kvacitkasyApyaMtra jati sahasA vismRtipadam / / na caitAvanmAtrAdabhavanamamupya pravadituM 25 layA zakyaM tasmAdyabhicaritametattava vacaH / / 539 // "Aho Shrut Gyanam" Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU.. .. atha sarve pramAtAraH / nanu trailokyodaravivaravartinaH pramAtAro bedakartAraM na smarantItyasarvavido vedanAnupapattiH / api ca sarvapramAtRdezAngatvA tAMzca pRSTvA tatra kartRsmaraNAbhAvaH pratIyetA'nyathA vA / na tAvadanyathA, sarvajJatvAnuSaGgAdeva / gatvA cennanu tatra gatvA teSu pRSTeSu na smarAma iti prativacanaM bruvANeSvapi ko nAma vizrambhaH / na hi teSu sarveSvasarvajJasya yugapatkramAbhyAmAptatApratItiH sambhavati / yatastadguNasaMkrAntyA tatra prAmANyaM syAt / kiMca abhAvapramANasya tatra pravRttiyatra vastusadbhAvagrAhakaM pramANapaJcakaM na pravarttate / pramANapaJcakaM yatretyAdyabhidhAnAt / na caivamihAsti / vedasya purANasya ca zAbda10 pramANasya vedakari pravarttanAt / vedavAkyaM hi-" rudraM vedakartAraM, yo brahmANaM vidadhAti pUrva vedAMzca prahiNoti, tathA-prajApatiH somaM rAjAnamanvasRjattatra trayo vedA anvasRjanta" ityAdikam / purANaM ca" pratimanvantaraM caiSA zrutiranyA vidhIyate" "anantaraM tu vastrebhyo vedAstasya viniHsRtAH" ityAdi kartRsadbhAvAvedakamanekadhA zrUyate / 15 smRtipurANAdivacca kANvamAdhyandinataittirIyAdayaH zAkhAbhedAstatkartR tvAdeva tattadRSinAmAGkitA iti kthmsmrymaannkrtRkaaH| atha taddaSTatvAttatprakAzitatvAdvA tannAmAkitA iti cet / tanna / yato yadi tAvadutsannAH zAkhAbhedAH kaNvAdinA dRSTAH prakAzitA vA / tadA kathameSAM sampradAyAvicchedo'tIndriyArthadarzinaH pratikSepazca syAt / athAnava20 cchinnA evaite sampradAyena dRSTAH prakAzitA vA / tarhi yAvadbhirupA dhyAyaidRSTAH prakAzitA vA tAvannAmabhireSAM kinnAGkitatvaM syAt / avizeSAt / api cA'nye vAdinaH smaranti vedasya kartAramityasiddhamevA'smaryamANakartRkalvam / athocyate, asti teSAM vede kartRsmaraNa kintu savigAnam / tatkartRvizeSavipratipatteH / tathA hi--yogA rudra25 kartakatvaM tasyAhuH / jainAH kAlAsurakartRkatvam / saugatAstvaSTakakartR katvam / ato'pramANaM taditi / tadapyuktimAtram / yataH kartRvizeSe "Aho Shrut Gyanam" Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU..] syAdvAdaratnAkarasaMhitAra kATA / gAdhInagara fe vipratipattestadvizeSasmaraNamevApramANaM syAnna kartRmAtrasmaraNam / anyathA kAdambaryAdInAmapi kavipratipatteH kartRmAtrasmaraNasyApramANatvenAsmaryamANakartRkatve satyakartakatvaM syAt / atha vede kartRvizeSavipratipattivatkartumAtre'pi vipratipattestanmAtrasmaraNamapyapramANam / kAdambaryAdInAM tu kartRvizeSa eva vipratipattestatpramANamato nAkartRka. 5 tvam / nanu vede yogAdayaH kartAraM smaranti na mImAMsakA ityevaM kartRmAtre vipratipatteryadi tadapramANaM tarhi tadvattadasmaraNamapyapramANaM kiM na syAt / vipratipatteravizeSAt / tathA cAyamasiddho hetuH| kiMca, asmaryamANakartRtvaM vAdinaH prativAdinaH sarvasya vA sambandhi hetutvenAbhimataM bhavet / yadi vAdinastarhi tadanaikAntikam / vaTe vaTe vaizra- 10 vaNa ityAdiSu vidyamAnakartRkeSvapi jaiminIyairasmaryamANakartRkeSvasya sadbhAvAt / nanu vede kaJabhAvapUrvakamasmaryamANakartRkatvamatra tu karcanupalambhamAtrapUrvakaM tatkathamanaikAntikamityapi manorathamAtram / yataH kuto'tra karbabhAvasiddhiH / pramANAntarAdata eva vA / yadi pramANAntarAt / tadA'syAnarthakyam / ata eva cet, parasparAzrayaH / ato 15 hanumAnAttadabhAvasiddhau tatpUrvakamasmaryamANakartRkatvaM sidhyettatsiddhau cAnumAnAttadabhAvasiddhiriti / atha prativAdinaH sambandhi taddhetutvena vivakSitam / tadasiddham / tatra hi prativAdI smaratyeva kartAram / etena sarvasyAsmaraNaM pratyAkhyAtam / yadapyuktam / ye hi yacchAstrArthAnuSThAne pravartante te tacchAstrakartAraM niyamena smarantItyAdi / 20 tadapyanalpatamovilasitam / niyamAbhAvAt / na hi yo dharmazIla ityAdivAkyebhyastadarthAnuSThAne pravartamAnAnAmanuSThAtRNAM tatkartRsmaraNamasti / tadantareNApi dharmazIlatAdyarthAnuSThAne mahApuruSArthopayoginyaihikapAratrikamayAbhAvahetau pravRttipratIteH / yaccAnyaduktaM chinnamUlatvAdityAdi / tadapyasundaram / yato'dhyakSeNAnubhavAbhAvAttatra 25 kartRsmaraNaM chinnamUlaM pramANAntareNa vaa| adhyakSeNeti cet / kiM "Aho Shrut Gyanam" Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 sU. " bhavatsambandhinA sarvasambandhinA vA / yadi bhavatsambandhinA / tAgamAntare'pi kartRsadbhAvagrAhakatvena bhavatpratyakSasyApravRttestatkartRsmaraNasya cchinnamUlatvenAsmaryamANakartRkatvasya bhAvAvyabhicArI hetuH / atha tatra tadrAhakatvenAsmatpratyakSasyApravRttAvapi paraiH karttasadbhAvAbhyupagamAnna 5 vyabhicAraH / tanna / parakIyAbhyupagamasya bhavato'pramANatvAt / anyathA vede'pi paraistatsadbhAvAbhyupagamAdasmaryamANakartRkatvAdityasiddho hetuH syAt / sarvasambandhinA cet / so'siddho'gdizA tasyAvasAtumazakyatvAt / atha pramANAntareNAnubhavAbhAvaH / tanna / Agamasya tatra kartRsadbhAvAvedakasya pratipAditatvAt / vacanaracanAvattvAdyanumAnasya ca tatprasAdhakasya sadbhAvAt / tathA hi / pauruSeyo vedo vacanaracanAvattvAdbhAratAdivat / yadapyavAdi / vedaracanAyAH kartRpUrvakaracanAvilakSaNatvAdityAdi / tatra yadetaddaHzaktvadurbhaNatvAdi tadvailakSaNyaM tatsakalaM puruSANAM na duSkaram / vijJAnakaraNApaTutAparAdhInatvAdvAcA pravRtteH / nanu pauruSeyatve vedAnAM mantratvAnupapattiH / mantro hi japyamAnaH phala15 dAyI dRSTaH / na ca tathA pauruSeyo veda iti / etadapyavicAritara maNIyam / zaivAdyAgamAnAmadhyapauruSeyatvaprasakteH / tatra ye hi mantrAH phaladAyinaH santi te'pi vaidikA eveti na vAcyam / zUdrANAmapi phaladAyitvAtteSAm / vedeSu ca bhavadabhiprAyeNa zUdrANAmadhikAro nAsti / anadhikAriNAM ca kathaM mantrAH phalaM prayaccheyuH / api ca 20 prAkRtA api mantrAH phaladA dRzyante / na ca vedeSu prAkRtazabdagandho' pyanti / tasmAtprAkRtamantrabadvaidikA api mantrA pauruSeyA evetyabhyupagantuM yuktam / nanvevaM sarve puruSAH kiM na mantrakAriNo bhavantIti cet / ucyate / sarveSAmasamAnazaktikatvAt / ye hi satyasaGkalpAsta eva mantrAnkartuM zaknuvanti / satyasaGkalpatA ca sumunInAM prANotipAta 1 prANAtipAtaH-prANiprANaviyojanaM tasmAdviramaNaM samyagjJAnazraddhAnapUrvaka nivartanam / Adizabdena bhuSAvAdAdattAdAnamaithunaparigraha viramaNAnAM 'grahaNam / "Aho Shrut Gyanam" Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU..] syAdvAdaratnAkarasahitaH 133 viramaNAdipaJcamahAvrataSaSThoSTamAditapaHkaraNaprabhAvAtsupratItaiva sacetasAm / tathA hi-- prANAnna vyaparopayanti vitathaM jalpanti no sarvathA steyaM naiva samAcaranti vanitAM vAntyA samAtanvate nA'bhyasyanti parigrahapahilatAM nityaM tapasyanti ye saMsiddhA dhiSaNAvatAM sumunayaste satyasaGkalpitAH / / 540 // niratizayaprabhAvasamanvitairhi tairamuSmAnmantrAdasyedaM phalaM bhavatvityanusandhAya yadA yayA kayAcidbhASayA prayujyante mantrAstadA teSAM tatprabhAvAdeva tathAvidhArthakriyAkaraNasAmarthya sambhAvyate / dRzyate hi sAmpratamapi mahAprabhAvamantravAdina AjJApradAnAnnirviSIkaraNAdikam / 10 sa cetyambhUtaH prabhAvo netarapuruSANAM samasti / tena na sarveSAM mantrakartRtvam / na ca vAcyaM zabdazaktita eva nirviSIkaraNAdiphalaniSpattirna punaH puruSazakteriti / mudrAmaNDalAdInAM naiphalyenAkaraNaprasaGgAt / puruSANAM vidhyabhisandhivizeSAnapekSitvaprasaGgAcca / puruSazaktitaH phalaniSpattau tu nAyaM doSaH / tena hi yatra yathA samayaH kRta- 15 statra tathA samayAnupAlanAtphalaM nippadyate / yAM vA devatAmadhizritya mantraH praNItaH saiva tatsamabhivyApArasAmarthyAtsamayamanupAlayantamanugRhNAti / rAjAdivat / kasyacittata evAnartha ityAdi vikalpazca na syAt / kiMca, samayAbhijJenoccAritamekaikamapyakSaraM viSApahArAdikAryaM kurvadupalabhyate netaraiH / svAbhAvikatve tu pAvakavadatadvadi 10 prayoge'pi svakAryaM kuryAt / api ca kAvyasyApi paurupeyatve sarve puruSAH kAvyakRtaH kiM na syuriti kiM na paryanuyujyate / nanu kAvyaM kurvANaH puruSo dRzyate / na mantraM kurvanniti / naivam / mantrakRto'pyanumAnAgamAbhyAM darzanAt / na cAsarvaviddarzanaM samastavastuviSayaM yena tannivRttAvadRSTasyAbhAvaH syAt / kiMca bhAratAdI- 25 1 asmanmudrApitata . sU. 716 di. 2 // "Aho Shrut Gyanam" Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 4 sU. 7 " kurvANo'pi kazcididAnIM na dRzyate iti teSAmapyapauruSeyatvaprasaktiH / tasmAnna mantropetatvamapi vedaracanAyAH kartRpUrva racanAvailakSaNyaM gaditumanuguNam / api cAtra viziSTA racanA dRzyamAnA tatkaraNAsamarthameva karttAraM nirAkurute na punaH kartRmAtramapi / na khalu purANakUpaprAsAdAdau 5 viziSTa racanA pratIyamAnA kartRmAtraM nirAkurvatI prasiddhA / tatkaraNAsamarthasyaiva zilpinastayA nirAkaraNAt / na hi kartranvayavyatirekAnUvidhAyino dharmAH karttAraM vinA ghaTante / tato vaidikI racanA pauruSeyI na bhavatItyAdyanumAnamayuktamuktam / dRSTakartRkaracanAvilakSaNatvasya hetoruktanItyA tattrAsiddhatvAt / siddhatve vA kartRmAtrAniSedhakatvAt / 10 tato racanAmAtrAtkartranumAne vizvasya buddhimatpUrvakatvAnumAnaprasaGgata ityAdyapi pratikSiptam / vedaracanAyAH kartRpUrvakaracanAto vilakSaNatvAvyavasthiteH / jagadracanAyAstu tadvilakSaNatve'vyavasthite: / tasthAstadvyavasthitizca savistaramIzvara nirAkaraNe vihitA / yadapyabhihitaM vedAdhyayanaM sarvaM gurvadhyayanapUrvakamityAdi / tatra nirvizeSaNaM vedAdhyayanavAcyatvamapauruSeyatvaM pratipAdayetsa vizeSaNaM vA / prathamapakSes'naikAntikam / vipakSe'pyasyAviruddhatayA sadbhAvasambhavAt / na khalu vedAdhyayanavAcyatvaM kartRpUrvakatvalakSaNavipakSeNa viruddham / bhAratAdhyayanavAcyatvavattasyA'pi tenAvirodhAt / kiMca yathAbhUtAnAM puruSANAM yathA vedAdhyayanaM gurvadhyayanapUrvakamupalabdhaM tathAbhUtAnAmeva tattathA sAdhyate'nyathAbhUtAnAM vA / yadi tathAbhUtAnAM tadA siddhasAdhyatA / athAnyathAbhUtAnAM tarhi vizvasya buddhimatpUrvakatye sAdhye sannivezAdi - vadaprayojako hetuH / atha tathAbhUtAnAmeva tattathA sAdhyate / na ca siddhasAdhanam / sarvapuruSANAmatIndriyArthadarzanazaktivaikalyenAtIndriyArthapratipAdaka preraNApraNetRtvAsAmarthyenedRzatvAditi cet / etadapi na 25 niravadyam / preraNAyAstathAbhUtArthapratipAdane prAmANyaprasiddheH / tadaprasiddhizca guNavato vakturabhAve tadguNairanirAkRtairdo pistasyApoditatvA * 634 15 20 " Aho Shrut Gyanam" Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAre. 4 sU. 7] syAdvAdaratnAkarasahitaH 635 tsuprasiddhA / tathAbhUtAM ca preraNAmatIndriyArthadarzanazaktivirahiNo'pi kartuM samarthA iti kutastathAbhUtapreraNApraNetRtvAsAmarthenAzeSapuruSANAmIdRzatvasiddhiH / yataH siddhasAdhanaM na syAt / atha na zabde guNavadvaktakatvenaivAprAmANyanivRttirapauruSeyatvenApyasyAH sambhavAttato'yamadoSaH / tadapi nyAyanirAkRtam / yato'pauruSeyatvaM preraNAyAH kimanyataH pramA- 5 NAtprasiddhamata eva vA / yadyanyatastadA'sya vaiyarthyam / ata eva cet, parasparAzrayaH / ato hyanumAnAdapauruSeyatvasiddhau preraNAyAH prAmANyasiddhistasiddhau ca tathAbhUtapreraNApraNetRtvAsAmarthyena sarvapuruSANAmIdRzatvasiddhiriti / tanna nirvizeSaNaM vedAdhyayanavAcyatvamapauruSeyatvaM pratipAdayati / nApi savizeSaNam / yataH kiM tatra vizeSaNaM kammaraNaM 10 vA sampradAyAvyavacchedo vA / na tAvatkaJasmaraNam / tasyAsiddhatvAdyanekadoSakalaGkitatvapratipAdanAt / sampradAyAvyavacchedo'pyAtmagataH sarvalokagato vA / na taavdaatmgtH| bhAratAdipauruSeyatve'pyasya sambhavAt / nApi sarvalokagataH / asarvavidA tasya sato'pi jJAtumapAryamANatvAt / vaTe vaTe vaizravaNa ityAdivatpauruSeyatve'pyasyAvirodhAcca / api 15 ca, Adimato'pi zAstragrAmasya sampradAyavyavacchedo'sti vedasya punaranAderasau nAstIti kaH zrAddhiko bhavato'paraH pratipadyeta / yadapyuktamatItAnAgatau kAlAvityAdi tadapyatyantamasambaddham / AgamAntare'pyasyAvizeSAt / kiMcedAnIM yathAbhUto vedakaraNAsamarthapuruSayuktaH kAlaH pratIto'tItAnAgato vA tathAbhUnaH kAlatvAtsAdhayitumabhipreto'- 20 nyathAbhUto vA / yadi tathAbhUtaH / tadA siddhasAdhanam / athAnyathAbhUtastadA sannivezAdivadaprayojako hetuH / tathAbhUtasyaiva kAlasya tadrahitatvaM sAdhayitumabhipretam / na ca siddhasAdhanam / anyathAbhUtasya kAlasyaivA'sambhavAditi cet / ucyte| anyathAbhUtakAlo'sambhavatItyetatkutaHpramANAtpratipannam / ata evA'nyato vA / yadyata evetaretarAzrayaH / anyathAmUtakAlA- 25 bhAvasiddhau hyato'numAnAttadrahitatvasiddhistatsiddhezcAnyathAbhUtakAlA "Aho Shrut Gyanam" Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sa. 7 bhAvasiddhiriti / anyatastasiddhau cAsya vaiyarthyam / apauruSeyatvasyApi tata eva prasiddheH / tato vedevapauruSeyatvasAdhakasya kasyacitpramANasyAsambhavAtkathamasAvapauruSeyaH syAt / astu vA tathA'pyasau vyAkhyAto'vyAkhyAto vA svArthe pratItiM kuryAt / na tAvadavyAkhyAtaH / atiprasa5 GgAt / atha vyAkhyAtaH / kutastasya vyAkhyAnaM svataH puruSAdvA / na tAvatsvataH / bho bhoH zrotriyapujhyAH samuditaiH sarvairapi zrUyatAM sampratyastamitAnyakRtyavidhibhidhRtvA samAdhau manaH // bhadvAcAmidameva vAcyamaparaM mA sarvathA kalpatA10 mityevaM vidadhAti nAtmavacasA vyAkhyAM kadAcitiH // 541 // anyathA vyAkhyAbhedo na syAt / puruSAccet , kathaM tadvyAkhyAnApauruSeyAdarthapratipattau doSAzaGkAnivRttibhavet / puruSA hi rAgAdimanto viparItamapyartha vyAcakSANAH samupalabhyante / saMvAdena prAmANyAGgI karaNe vA'pauruSeyatvakalpanavaiyarthyam / pauruSeyatve'pi vedasya saMvAdAdeva 15 prAmANyopapatteH / na ca vyAkhyAnAnAM saMvAdaH samasti / parasparaviruddha bhAvanAniyogAdivyAkhyAnAnAmanyonyaM visaMvAdopalambhAt / api cAyaM vedavyAkhyAtA'tIndriyArthadarzI tadviparIto vA / Adyakalpe'tIndriyArthadarzinaH pratiSedhavirodhaH / dharmAdau vA'sya prAmANyopapattedharme codanaiva pramANamityavadhAraNAnupapattizca / atha tadviparItaH / kathaM tarhi tavyAkhyAnAdyathArthapratipatti: / ayathArthAbhidhAnAzaGkayA tadanupapatteH / na ca manvAdInAM sAtizayaprajJatvAttayAkhyAnAdyathArthapratipattiH / teSAM sAtizayaprajJatvAsiddheH / teSAM hi prajJAtizayaH svato vedArthAbhyAsAdadRSTAt brahmaNo vA syAt / svatazcet, sarvasyaM syAt / AvizeSAt / vedArthAbhyAsAcet, nanu vedArthasya jJAtasyA'jJAtasya vA'bhyAsaH syAt / 25 na tAvadajJAtasya / atiprasaGgAt / atha jJAtasya, kutastajjJaptiH, 1 stutiH' iti bha. pustake pAThaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 7 syAdvAdaratnAkarasahitaH svato'nyato vA / svatazcet, anyonyAzrayaH / vidyamAne hi. vedArthAbhyAse svatastatparijJAnaM tasminsati tadarthAbhyAsa iti / athAnyataH, tarhi tasyApi tatparijJAnamanyata ityatIndriyArthadarzino'nabhyupagame parasparato yathArthanirNayAnupapattiH / adRSTamapi na prajJAtizayaprasAdhakam / tasyAtmAntare'pi sadbhAvAt / na tathAvidhamadRSTamanyatra manvAdAvevA'sya 5 sambhavAditi cet / kutastatraivA'sya sambhavaH / vedArthAnuSThAnavizeSAcet, sa tarhi jJAtasyA'jJAtasya vA vedArthasyA'nuSThAtA syAt / ajJAtasya cet, atiprasaGgaH / jJAtasya cet, cakrakaprasaGgaH / siddhe hi vedArthajJAnAtizaye tadAnuSThAnavizeSasiddhiH / tasiddhau caadRssttvishesssiddhiH| tatastajjJAnAtizayasiddhiriti / brahmaNo'pi vedArthajJAne 10 siddhe satyato manvAdestadarthaparijJAnAtizayaH sidhyet , taccAsya kutaH siddham / dharmavizeSAcetsa eva cakrakaprasaGgaH / siddhe hi vedArthaparijJAnAtizaye tatpUrvakAnuSThAnavizeSaH siddhayet / tatastajjanitadharmavizeSaH siddhayet / tatsiddhau ca vedArthaparijJAnAtizayaH sidhyediti / tato'tIndriyArthadarzino'nabhyupagame vedAthApratipattireva / nanu vyAkaraNAdya- 15 bhyAsAllaukikapadavAkyArthapratipattau tadaviziSTavaidikapadavAkyArthapratipaterapi prasiddhirato na vedArthapratipattAvatIndriyArthadarzinA kiMci. tprayojanam / ityapyapezalam / laukikavaidikapadAnAmekatve'pyanekArthatvavyavasthiteranyaparihAreNa vyAcikhyAsitArthasya niyamayitumazakteH / na ca prakaraNadibhyastanniyamaH / teSAmapyanekatApravRttestrisannidhAnAdivat / 20 yadi ca laukikenAmyAdizabdenAviziSTatvAdvaidikasyAmyAdizabdasyArthapratipattiH / tarhi, pauruSeyeNApi tenAviziSTatvAtpauruSeyopya'sau kathaM na syAt / laukikasya hyamyAdizabdasyArthavattvaM pauruSeyatvena vyAptam / tatrAya vaidike'pyamyAdizabde kathaM pauruSeyatvaM parityajya tadarthameva grahItuM zaknoti / ubhayamapi hi gRhNIyAt, jahyAdvA / na ca laukikavaidika- 25 zabdayoH svarUpAvizeSe saGketagrahaNasavyapekSatvenArthapratipAdakatve'nuccArya "Aho Shrut Gyanam" Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 sa. 5 mANayozca puruSeNAzravaNe samAne'nyo vizeSo'sti / yato vaidika apauruSeyAH zabdA laukikAstu pauruSeyAH syuH / evaM ca kathamapi sakhe yuktiM naiva prayAti nirAkRtaM __ vacanamuditairdoSairaitadyataH kavalIkRtam // nijamatagataM mithyAvAdaM vihAya tadipyatAM pramitiramaNIkrIDArAmaM zrutaM jinanirmitam // 542 // 7 // AptavacanAdityuktam / tatrAptaH prarUpitaH / samprati vacanaM prarUpayannAha10 varNapadavAkyAtmakaM vacanamiti // 8 // varNazca padaM ca vAkyaM ca varNapadavAkyAni vakSyamANalakSaNAni tAnyAtmA svabhAvo yasya vacanasya tattathA / varNapadavAkyAni copalakSaNaM prakaraNaparicchedAdInAmiti // 8 // athoddezAnukrameNa varNa lakSayitumAha-~-- 15 akArAdiH podgaliko varNa iti // 9 // pudgalairbhASAparamANudravyalakSaNerArabdhaH paugalikaH / nanu kutaH pramANAtpaudgalikatvaM varNasya pratIyata iti cet / anumAnAditi brUmaH / tathA hi, varNaH paugAliko mUrtimattvAyanmUrtimattatpaugalikam / yathA pRthi vyAdi / mUrtimAMzca varNastasmAtpaudgalika iti / na ca mUrtimattvamasyA20 siddham / sparzavattvAt / yatpunarmUrtimanna bhavati na tatsparzavat / yathA vyoma / sparzavAMzca varNaH / tato mUrtimAn / na ca sparzavattvamapyasyApratItam / karNakuharaM pravizati dhvanau karNazaSkulikAntataH sparzasyA'nubhUyamAnatvAt / tataH sparzavattvAdUparasagandhasparzavattvalakSaNA mUrtivanau prasiddhipaddhatimavatarati / yadi punarvaniramUrtiH syAtkarNa "Aho Shrut Gyanam" Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 su. 9] syAdvAdaratnAkarasAhitaH zaSkulyAM sparzopalabdhirna syAt / upaghAto vA bAlakAdikarNayoH / bhavati cA'yam / tathA hi jaranmurajajhaIrasphuritavAkriyAkarkazaiH pratidhvanitadhoraNIrasitarodasIkandaraiH // bhavatyatisamIpagaiIgitijhallarIjhAkRtaH / stanandhayazizorbalAdbadhiratA dhruvaM karNayoH // 543 // vivakSitazabdapratipAdanaviSayaprayatnodIritakoSThayasamIraNodgamanapratilabdhaprAdurbhAvasvapracayAtizayavazAtkadambagolakanyAyena taraGgabhaGgavisapaNanyAyena vA karNazakulyavacchinnadezapradezeSu pravizantaH zabdAH kaTakaTAyamAnAH karNopaghAtAya kalpanta iti sarva eva hi cetanAzce- 10 tayante / tAdRzaH sparzaH zabde sati bhavannasatyabhavanvardhamAne vardhamAnaH kSIyamANe kSIyamANaH zabdaguNatvamAtmanaH sUcayannamUrtatvaprakRtiM pareSAM svayameva pratyastamayatIti kinnastatra prayAsena / vAyavIyaH sa sparzo na zAbda ityatra na pratyakSam / nApyanumAnAdikaM sambhavati / zakyaM ca vaktuM samIraNapreritamUrtavastvantaramparzo'yaM na tu vAyavIyo'pi / gandhavat / 15 tataH samIraNasyApi mUrtatvaM duravagAhaM bhavet ! athAnvayavyatirekAbhyAM vAyavIyaH sparzo'yamiSyate / tarhi zabdadharmittve'pi sparzasya kaH pradveSahetuH / bahirindriyapratyakSasya zabdasya pRthivyAderiva sparzavattve virodhAbhAvAt / tataH sparzavattvAnmUrtimAndhvanimUrtimattvAcca paugalika iti / ambaraguNatve punaH zabdasya bahirindriyapratyakSatvaM durupapAdaM syAt / 20 yo hi gaganaguNaH sa na bAhyendriyapratyakSaH / yathA vibhutvAdiH / gaganaguNazca pareSAmabhimataH zabda iti / tathA yo bahirindriyapratyakSaH sa parokSaguNo na bhavati / yathA rUpAdi / bahirindriyapratyakSazca zabda iti / na ca niSpradezasya kasyacidyApino guNaH prAdeziko yuktimanugacchati / vyAghAtAt , tataH zabdo'pi sarvagataH syAt / na ca 25 tathA kenA'pyanubhUyate / vistaratazcAmbaraguNatvaM zabdasya SaTpadArtha "Aho Shrut Gyanam' Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 1 parIkSAyAM niraakrissyte| tataH sthitamakArAdiH paugaliko varNa iti / nanu varNAnAM kevalAnAM sarvatra nirarthakatvAtkathaM tallakSaNapraNayanaM . yuktamiti na mantavyan / anumAnatasteSAmarthakevalavarNAnAmavattvasya prsaadhnm| vattvapratIteH / tathA hi vRkSAdisamudAyasthA varNAH pratyekamarthavanto varNatvAddhAtuprAtipadikapratyayanipAtavarNavat / itazcArthavanto varNAstavyatyaye'rthAntaragamanAdyasya vyatyaye'rthAntaragamanaM ca pazyAmastasmAdarthavanto varNA iti / itazcArthavantaste varNavizeSAnupalabdhau pUrvadRSTArthAsampratyayAt / iha yasyAnupalabdhau pUrvadRSTasyArthasyAsampratyayo dRSTaH so'rthavAn, yathA prati10 SThata ityatra prazabdAnupalabdhau prasthAnarUpasyArthasyAsampratyaye prazabdaH / varNavizeSAnupalabdhau pUrvadRSTArthAsampratyayazca vRkSazabdasya RkSazabde / tasmAdarthavantasta iti / itopyarthavanto varNAstatsaGghAtasyArthavattvAyatra yatsaGghAto'rthavAn, avayavasyApi tatrArtho'sti / yathA tileSu tailamAtrA kAcit / yatra svavayavAnAmartho na dRSTastatra tatsaGghAto'pi teSAmana15 rthaka eva / yathA sikatAnAM khArIsahasramapi tailalakSaNArthazUnyam / asti ca saGghAtasyArthavattA vRkSaH plakSa iti / tasmAdarthavanto varNA iti // 9 // ___ atha padavAkyayorlakSaNamAha varNAnAmanyonyApekSANAM nirapekSA saMhatiH padaM, 20 padAnAM tu vAkyamiti // 10 // varNoM ca varNAzcetyekazeSAt brahmasambodhane ka ityAdau dvayogaurityAdau tu bahUnAM varNAnAmakSarANAm / anyonyApekSANAM padArthapratipAdane kartavye sahakArikAraNatayA parasparaM vyavasthitAnAm / nirapekSA : padAntaravartivarNanirvatitopakAraparAGmukhI saMhatiH padamabhidhIyate / 25 padyate gamyate svayogyo'rtho'neneti padamiti nirukteH / nanvevaM kezavA "Aho Shrut Gyanam" Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU..10] sthAdvAdaratnAkarasahitaH 641 disambodhanAyAma ityevamAdAvekatra varNe padatvena sammate vRtterabhAvAdavyApakametallakSaNam / maivam / vipratipattipratyAkhyAnArthatvAdasya lakSaNapraNayanasya / mImAMsakAH khalvevaM vipratipadyante / ekasya varNasya padamiti vyapadeze'pi na tannibandhanaM kizcidadhikaM kaizcidapi rUpamabhyupagamyata ityastu kAmaM tatra padavyapadezo varNadvayAdestu yo'yaM tadatiricya- 5 mAnamUrtisaMhati samAzritya tadvyapadezaH pravartyate nAsau samyak / vyApakAnAM varNAnAmavyApakatvena niyatAyAstasyA asambhavAditi / tatazca tannirAsAya varNadvayAdAveva padatvapratipAdanAyedaM sUtraM sUtritam / ekasya tu varNasyArtha pratipAdayataH padatvaM padAntaravartivarNanirvartitopakAraparAGmukhatvarUpeNa nirapekSatvalakSaNena lakSAyitavyam / yadvA prAyikatvena 10 varNadvayAdereva padatvaM lakSita yAvataikasyApi varNasya tadraSTavyam / yadAhAkalaGkasiddhivinizcaye-" varNasamudAyaH padamiti prAyikametapratyekamakArAdeH kvAcitkatvadarzanAt " iti / padAnAM punarvAkyArthapratyAyane vidheye'nyonyanirmitopakAramanusaratAM vAkyAntarasthapadApekSArahitA saMhatirvAkyamabhidhIyate / ucyate svasamucito'rtho'neneti 19. vAkyamiti vyutpatteH / yathA-- AkaNThaM yadi pAtumicchasi sakhe karNAJjalibhyAM sudhAM kAM gopadasodaraM yadi bhavAmbhodhi dhruvaM vAJcchasi / / . kSipraM mokSavadhUkaTAkSalaharIlakSyatvamAkAMkSasi .. svasya tvaM yadi sAdaraM zRNu tadA zrIsarvavidbhAratIm // 544 // ityAdi / evaM vAkyasaMhatiH prakaraNam / prakaraNasaMhatiyathAsamayaM paricchedo vA pAdo vA''hikaM vA'dhyAyo vA, tatsaMhatiH zAstramiti svayameva prA.vijJeyam / nanu yadi vAkyAntarasthapadApekSArahitA padAnAM saMhatirvAkyatayA - svIkriyate tarhi kathamidaM sAdhanavAkyamupapadyate 2* yatsatatsarvaM pariNAmi yathA ghaTaH saMzca zabda iti tasmAtpariNAmIlyA 20 "Aho Shrut Gyanam" Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 4 sU0 10 I kAMkSaNAditi cet / tadavadyam / yasya hi pratipattustasmAtpariNAmI - tyAkAMkSAyastadapekSayA tadvAkyaM bhavatyeva / proktavAkyalakSaNasambhavAt / nAparApekSayA / nirAkAMkSatvaM hi pratipatturdharmaH, vAkye tUpacarita eva / tasyAcetanatvAt / sa cetpratipattAvapi nigamanavacanApekSAyAM nigama95 nAntapaJcAvayavavAkyAdapyarthapratipattau parApekSAprasaGgAna kacinnirAkAMkSatvasiddhirbhavet / tathA ca vAkyAbhAvAnna kacidvAkyArthapratipattiH kasyacitsyAt / tatastAmicchatA yasya pratipatturyAvatsu parasparApekSeSu padeSu samuditeSu nirAkAMkSatvaM syAttAvatsu vAkyatvAsiddhiH pratipattavyA / etena prakaraNAdigamyenApi padAntareNa zrayamANapadasamudAyasya nirAkAM10 kSatvasiddhervAkyatvaM pratipAditaM pratipattavyam / atra vipratipadyante pare / tathA hi kecidAhuH - " AkhyAtazabdo vAkyam " iti, AkhyAtazabdena hi vyAvahAAkhyAtazabdA vAkyamiti matasyopapAdya rikasya pravRttinivRttilakSaNasyAlaukikasya kArakhaNDanam / kaibhinnasya vAkyArthasyAbhidhAne sati nAmapadAni 15 niyamAyAnuvAdAya vA prayujyamAnAkhyAtapadavAcyasyaivArthasya saMskArakArINi vijJAyanta iti / tatra niyamAyAnuvAdAya veti vAzabdaH -samuccaye / tena niyamAyAnuvAdAya cetyarthaH / tathA hi nAmapadeSvanvaya'vyatirekAbhyAM prakRtipratyayArthApoddhAre prAtipadikaM zaktInAM kArakAparAbhidhAnAnAmAkhyAtazabdairabhihitAnAmAzrayasAmAnyAvagrahadvAreNa pravRttA20 nAmAzrayavizeSasya niyAmakam / vibhaktayastUpAttAmeva zakti pratipAdayantItyanuvAdikAH / evaM ca nAmapadAni prakRtyaMzadvAreNa niyamaphalAni pratyayAMzadvAreNa tvanuvAdaphalAnIti / athavA vikalpe vAzabdastena niyamAyAnuvAdAya vetyarthaH / tathA hi vyavahArayogyAH zaktaya AkhyAtairupAdIyante na tvAsAmAdhAravizeSo'tastanniyamAya nAmapadAni / yathA, AzrayatIti karmazaktisAmAnyAvagrahe satyAzrayavizeSopalace niyamAya mANavakamiti padamupAdIyate / yadvA viziSTAdhAraniviSTA eva zaktaya 642 25 " Aho Shrut Gyanam" Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 1.] syAdvAdaralIphArasahitajana ArAdhanA kendra 643 vA (gAdhInagara) pi com AkhyAtairevopAttAH / yathA pazyatIti zrotrAdibhyo vyavacchinnaM cakSurekha karaNam / yathA ca varSatIti devadattAdivyavacchinno'mbhodhara eva kartRvizeSaH pratIyate / tathA sarvaiva kriyA viziSTasAdhanaiva prakrAntA rUpasAmAnyAhRtabuddhistu pratipattA tathA tAM na pratipadyata ityanuvAdAya nAmapadAnIti | saMskArakArINIti kriyAkArakasamudAyasyAkhyAtArthasya 5 niyamo'nuvAdazca saMskAro yata AkhyAtapadAtkevalAnniyamAnuvAdau na pratItAviti / atra pratividhIyate / yathA, AkhyAtAni kriyApratipAdanAdupAttazaktisAmAnyAnyupAttazaktivizeSANi vA tathA nAmapadAnyapi kriyAsAmAnya kriyAvizeSaM vopAdadata iti teSAmapi kuto na vAkyatvam / atha sAdhyatvAkriyAyAstAdarthyAcca sAdhanAnAM kriyA pradhA- 10 nam / tathA ca pradhAnavazavartitvAtpradhAnAvyabhicArAca guNAnAM sAdhanasAmAnyaM tadAdhAravizeSaM cAzIkarotIti tadeva vAkyam / nAmapadAnAM tvabhidhAyakatve'pi pradhAnatantratvAdAkhyAtoktArthAtiritArthAnabhidhAnAcca na vAkyatvamiti cet / etadapi vicAraparAmukham / na khalu kriyetyeva kRtvA pradhAnatvam / anyArthatvenApi 15 kriyAyAH kasyAzciyavasthAnAt / yathA RtvikpracaraNe pramANAntarAsiddhe " lohitoSNISA RtvijaH pracaranti " ityatra lohitoSNIpatvasyaiva prAdhAnyaM vidheyatvAt / pracaraNakriyAyAstu gauNatvamanuvAdyatvAditi / evaM cAkhyAtapadaM svavAcyArthasaMskArakatayA'vazya nAmapadAnyapekSate / nAmapadAni cAkhyAtapadavAcyamartha saMskAryatayA'- 10 pekSamANAni tatpratipAdakamAkhyAtapadamapekSante tathA nAmapadAni svabAcyArthasaMskAratayAkhyAtapadamapekSante / AkhyAtapadaM ca tadvatyA'rthasaMskArAya tAnyapekSata ityanyonyApekSANAM padAnAM samudAya eva vAkyatvamAsAdayatIti siddham // "Aho Shrut Gyanam" Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 4 sU. 10 apare tu padAnAM saGghAto vAkyamiti pratipannAH / te'pi paryanupadAnAM saMghAto vAkyaM, yojyAH / kiM nirapekSANAM padAnAM sAto jAtisphoTaM nityamanavaya - vAkyaM syAtsApekSANAM vA / prathamapakSe daza vaM vAkyamityAdivAkyalaH dADimAni SaDapUSAH kuNDamajAjinabhityAdipada kSakramatAnAM khaNDanam / saGghAtasyApi vAkyatvaprasaGgaH / dvitIyapakSe tvasmanmatapravezaH / itare tu devadatta gAmabhyAjeti varNairdhvanivizeSaiH kramabhA vibhira nityairayugapadabasthAnairabhivyajyamAnamanekamanekAdhAraM devadattAdivarNavyatiriktaM jAtisphoTaM nityamanavayavaM vAkyaM pratipedire / yathotkSepaNAdikarmakSaNarutkSepaNatvAdyabhivyajyate tathaiva tasmindarzane varNairvAkyamapIti / idamapi na 10 pezalam / nityaniravayava sAmAnyasya purA parAkariSyamANatvAt / anye tu OMkAro'navayavaH zabdaH parikalpitavarNapada vibhAgo vAkyamityAhuH / etadapi na nyAyyam / sphoTanira karaNaprakaraNe nirAkariSyamANatvAt / padAnAM kramo vAkyamiti katipaye parikIrtayanti / teSAM hi mate varNAnAM kramaH padaM padAnAM kramo vAkyamiti / idamapyaparyAlocitavacanam / zabdo15 cchedaprasaGgAt / tanmate hi varNAH sarvadezakAlavyApina ekakA nityAH / kramazca nAma kAlAvyApitve ca pipIlikApaMttayAdInAM syAt / ubhayamapyetadvarNAnAM na sambhavati / sarvadezavyApitvAbhyupagamAnnityatvopa gamAcca / upalabdhistu niyatakAlA kramavatI / na ca sA varNA / api tu varNaviSayA / tasyAzca kramaH kAlasya dharma ipyate / kramayaugapadya - 20 liGgAnumeyaM hi kAlamicchanti / tatazca varNopalabdhikramazca vAkyamityupagamaH syAt / sa ca na samIcInaH / padopalabdhikamasya kAla : dharmatvenAzabdatvAt / tatazca vAkyArtho'zabdaH syAt / yadA ca vAkyArthaH zabdasyAbhidheyo na bhavati, api tUpalabdhikramasya kAladharmasya tadA padArtho'pi na zabdArthaH syAt / padasyApyupalabdhikramarUpatvAt / 25 tasya ca kAladharmatvAt / evaM ca zabdasya yogyatAlakSaNasambandhI yo'ya kaka 5 " Aho Shrut Gyanam" Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sa. 10 sthAdvAdaratnAkarasahitaH mabhyupagato mImAMsakaiH sa evArthena sahAsya hIyate / zabdasya kasyacitkAladharmavyatirekeNAnabhyupagamAt / evaM ca mUlanAzaH / zabda evaiSAM sarvajJo mAtApitRsthAnIya upakArako bhuutmvissyhrsuukssmaabhidhaayii| sa evAbhirUpyamANo na dRshyte| kutastasyArthena saha sambandhaH / tadAha--" zabdAnAM kramamAtre ca nAnyaH zabdo'sti vaackH|| 5 kramo hi dharmaH kAlasya tena zabdo na vidyate // 1 // varNAnAM ca padAnAM ca kramamAvanivezinI // padAkhyA vAkyasaMjJA ca zabdatvaM neSyate tayoH // 2 // azabdo yadi vAkyArthaH padArtho'pi tathA bhavet / / evaM sati ca sambandhaH zabdasyArthena hIyate // 3 // " iti / kiMca pratyabhijJAnabalAdekatvena pratIyamAnAH 10 padeSu ta eva varNA vAkyeSu caitAnyeva padAnIti na varNebhyaH kathaMcivyatirikto vAkyapadayorAtmA'stIti yadyupagamastadA varNAnAmapi pUrvaparopaparAdibhAgabhedena vAstavo bhedaH syAt / tatazca teSAM varNabhAgAnAmapakarSaparyantabhAvinAmabhivyaktatirobhUtAnAM parasparamupazleSo nAstIti na varNAnAmapi padamityastamayaH zabdavyavahAraH syAt / avyapadeza- 15 tvAddhi teSu pratibhAgaM vyavahArAbhAvAt / kiM tadekamasti yadidaM tadidaM tadityupAkhyAyet / tasmAducyate mUlanAzo'tra bhavatAmiti / tadAha" paidAni vAkye tAnyeva varNAste ca pade yadi // varNeSu varNabhAgAnAM bhedaH syAtparamANuvat // 1 // bhAgAnAmanupazleSAnna varNAnAM padaM bhavet / / teSAmavyapadezatvAtkimanyayapadizyatAm // 2 // " 20 iti / atha varNAH svabhAvena niravayavA iti cet / evaM tarhi vaiyAkaraNapratipAditau nirbhAgau pavAkyasphoTAvabhyupagantuM prasajyate / tathA devadattAdipadeSu sphuTo bhedo'vasIyata ityavasAyabalAdanavayavaM padasphoTaM vAkyasphoTaM ca bhavanto necchanti / "gakAraukAravisarjanIyA iti bhagavAnupavarSaH" iti vacanAdekatrAva. 3. 1 vA. pa. kAM. 2 zlo. 5052 / 16 / 2 vA. pa. kA. 2 zlo. 2829. "Aho Shrut Gyanam" Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 sa. 10 sthitaparamANusaMcayanyAyena varNasamudAyamAtramupayAnti / sa idAnIM bhedAvasAyo'kAre'pi pUrvaparamadhyabhAgarUpeNAstIti kathaM niravayavo varNaH / udAttAnudAttAdayo guNA api sAvayavatve satyevAsya sambha vanti / evaM bhAgavati guNe ca pratIyamAne'kArAdau kathaM pratItipramANa5 vAdibhirevAnavayavasya varNasyAbhyupagama iti / buddheranupasaMhAramantastattvaM vAkyamanye manyante / tathA hi saMhRtasakalakramasyaikasyAdezapradezatve'pyantarAtmA'ntaryAmItyevamAkhyAyamAnasya pratiprANivRtteH zabdatattvasyAkSaracihnAdibhirivAtathAbhUtaiH kramavadbhi garyo'yaM buddheranupasaMhAraH kramazaH pUrvavarNabhAgagrAhiNIbhirbuddhibhirjanito yaH saMskArastata utpannasya smaraNasya balAdantyavarNabhAgagrahaNatulyakAlaH sa vAkyamiti / etadapi na parIkSAkSamam / zabdabrahmaNo'ntastattvAparanAmadheyasya prAgeva savistaramapAstatvAt / AdyaM padaM vAkyamiti pare samIrayanti / yadeva hi padaM prathamataH prayujyate tadeva vAkyaM tenaivetarAkSepAt / yataH prathamataH prayujyamAnaM padaM kriyAvAci sAdhanavAci vA bhavet / kriyA15 sAdhanayozca parasparAvinAbhUtatvAttayoryadeva padamAdau prayujyate tadeva svArthasya dharmabhUtamarthAntaramapi tatra sannidhApayati dhUma ivAgnimityevaM prathamamupAdIyamAne pade sarvarUpArthopagrAhiNyAkhyAtazabda iva niyamAnuvAdaphalAni padAntarANyabhyanujJAyanta iti / AkhyAtazabdapakSa iva eSo'pi pakSaH pratikSepyaH / pRthaksarvapadaM sApekSaM vAkyamiti katicidupa20 varNayanti / pRthagiti saGghAtAdavacchinatti / sarvamityAdyapadAdAkhyAta zabdAccAvacchinatti / tena sarvANyeva padAnyanyonyasApekSANi pratyeka vAkyamityarthaH / yataH pratipadaM kriyAkArakalakSaNaH kRtsro'rthaH parisamApyate / idamapi pariphalgu / devadatta gAmabhyAjeti zrutervAkyabahutva. pratyayaprasaGgAt / asmiMzca pakSe padAnAM parasparasApekSatvamapi duruppaadm| 25 sarveSAmapi kRtlArthAbhidhAyitvAditi / evaM ca "AkhyAtazabdaH 1 vA. pa. kAM. 2 zlo. 9 // 2 // "Aho Shrut Gyanam" Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10] syAdvAda ratnAkarasahitaH saGghAto jAtiH saGghAtavarttinI / eko'navayavaH zabdaH kramo buddhayasaMhRtiH // 1 // padamAdyaM pRthaksarvaM padaM sApekSamityapi // vAkyaM pratimatirbhinnA bahudhA nyAyadarzinAm " // 2 // iti kArikAdvayasaMgRhItA aSTAvapi vAkyapakSAH pratikSiptAH / tataH sthitametat-- anyonyApekSavarNAnAM saGghAtaH padamucyate // nirapekSaH padAnAM tu sa vAkyamiha kathyate // 545 // atrAhuH sphoTavAdinaH--- avayavayutavarNAdyAgrahaNAmunA kiM sphuradanubhavabandhyenAtra te jainavidvan // sati matimavatIrNe tAttvikAnekabhAga zrayaNavidhuramUrtI sphoTasaMjJe padArthe // 546 // sphoTavAdimatasya vistaraza utpAdanapUrvakaM khaNDanam / 10 15 tathA hi-traya ete varNapadavAkyavizeSavyapadezyAH parasparamatyantavyA - vRttamUrtayo niravayavAH zravaNavivaramAvizantaH pratIyante sphoTAH / na tu vAkye padAni / padeSu varNAH / varNeSvavayavAH santi / tatkathaM paugaliko varNo varNasaMhatiH padaM padasaMhatizca vAkyamitaSyite / yaH khalvayaM pUrvAparabhAgAtmakaH samudAyo varNa iti / yazca gakArokAravisarjanIyarUpavAkyAvayavAtmakaH padamiti / yazca devadatta gAmabhyAjetyAdipadarUpAvayavA - tmako vAkyamiti vikhyAtaH / sarve'pyete yathAkramaM varNapadavAkyavyapadezyA niravayavAH prayatnabhedabhinnairnAdaiH pratyekaM sarvAtmanA'bhivyaGgayA ekaikAH kramarahitA nityA abhivyaJjakagharmAnuvidhAyino nirbAdhamadhyavasIyante sphoTAH / pUrvAdibhAgakramavarNapadarUpAvayavAvasAyaH punarabhivyaJjakAnAM dhvanInAM dharmAnuvidhAnAt / kramavatAM hi dhvanInAM ye niSpAdakAstAsvAdayasteSAM pratidhvani bhinnA eva zaktaya iti vibhinnazaktikatAlvAdikAraNa niSpAditA dhvanayaH paramArthataH paraspara- 25 " Aho Shrut Gyanam" 20 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 su... matyantaM visadRzA api tulyasthAnakaraNajanmatayA svayaM sadRzamA bhajantaH svavyaGgayAnAmanyonyavilakSaNAnAM varNapadavAkyasphoTAnAmapi tulyatAmupakalpayanto bhAgabahirbhUtAnapi tAnbhAgasaMkrAntAnivAvabhAsayanti / mukhabhiva maNikRpANadarpaNAdayo niyatasthAnavarNapadaparimANasaM5 sthAnamanupaplavamekamanekamivAnekavidhasthAnavarNaparimANasaMsthAnabhedopaplavamivAdarzayanti / tadAha bhartRhariH-" padena varNA vidyante varNeSvavayavA na ca // vAkyAtpadAnAmatyantaM pravibhAgo na kazcana // 1 // pratyekaM vyaJjakA bhinnA varNavAsyapadeSu ye // teSAmatyanta bhede'pi saMkIrNA iva zaktayaH // 2 // " teSAmiti ye vyaJjakA 10 dhvanayo'nyonyavyAvRttAsteSAmatyantavijAtIyatvA de'pi mizrIbhUtA iva bhAnti zaktaya iti / yathA ca dUradeze samandhakAre vA viSaya pratipadyate viralaM ghanarUpatvenAkRSNaM kRSNarUpatayA / tathA'bhUnsphoTAnapi nirbhAgAnnAdairabhivyajyamAnAnbhAgAvagraharUpeNAdhyavasyati / naitAvatA tatra bhAgAH satyAH santi / tadAha- " yathaiva darzanaiH 15 pUrAsantamase'pi vA / anyathAkRtyaviSayamanyathaiva prapadyate // 1 // vyajyamAne tathA vAkye vAkyAbhivyaktihetubhiH // bhAgAvagraharUpeNa pUrva buddhiH pravartate // 2 // " vAkya iti vAkyasyaiva vyavahAropayogitvena prAdhAnyAnirdezaH / pUrvamiti prathama varNapadabhAgAvagrAhiNI buddhiH pravartata iti / atha yathA piralavRkSAdayaH kadAcitprathamame20 vAvAstavA viralatvAdipratItyupadravavirahitA viralatvAdirUpatayaiva prathApathamupayAnti tathA sphoTaH kimiti na kadAcidapyAmukha evAvayavAvasAyaH / pade varNalakSaNasya vAkye ca padamvarUpasya yo'vasAyaH sa svabhAvAttasyaivAkhaNDasya zabdAtmanaH pratipattAvupAyaH / tatpratItAveva tasya pratIteH / yena ca vinA yasya grahaNamazakyaM tahahaNe kathaM tasyaiva 1. saMgatAn ' iti bha, pustake pAThaH / 2 vA. pa. kAM. 1 zlo. 89 / 3 vA. pa. kA. 1 zlo. 90 / 9 / / "Aho Shrut Gyanam" Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH 349 tyAgaH saGgato bhavet / yathA zatAdisaMkhyAgrahaNe ekAdisaMkhyA / zatAdisaMkhyA hi prakArAntareNa grahItumazakyatvAjighRkSAyAmekAdisaMkhyA tadrahaNopAyabhUtA prathamaM gRhyate tataH zatAdisaMkhyAyA atyantavilakSaNAyA gRhItiH / yadAha saGgrahakAraH- "yathAdyasaMkhyAgrahaNamupAyaH pratipattaye // saMkhyAntarANAM bhede'pi tathA zabdAntara- 5 zrutiH // 1 // " zabdeti varNapadarUpazabdAntarazrutirvAkyapratipattAvupAya ityarthaH / / " asatazcAntarAle yacchabdAnastIti manyate / / pratipatturazaktiH sA tadgrahopAya eva saH // 1 // " asyArtha:zabdAnvarNAdimAgarUpAnuccAraNAntarAle yadakramasya bhAgAbhAvAdasata evAstItyastitvena sattayA manyate sA pratipatturanaMzavarNAvadhAraNAkSamatA / 10 na ca bhrAntijJAnamapi satyazabdenopayujyate'pi tu tatsAkSAtkAropAya evaiSa iti / na ca bhAgAvabhAsinyo mithyAbuddhayaH kathaM satyasphoTa parinchittihetava iti vaktavyam / ArAdvanaspatI hastipratyayapravAhasya satyavanaspatitattve pratItihetutvadarzanAt / tatsiddhamanyonyamatyantavilakSaNA ete nAnAprakArAH pRthakpRthagviSayAstrayo'pyavidyopadarzi- 15 tAlIkAvayavA varNapadavAkyavyapadezyAH sphoTA niravayavA iti / yatazveyamavayavaparikalpanA na vAstavI tasmAdadhikAryo'yaM sphoTArakhyaH zabdAtmA nityo'navayavo vyomavadanutpAdya ekarUpo'vasthitaH / kevalamAtmanimittaiH sthAnAbhighAtAdibhiH prAptavikAro dhvanirasyAbhivyaktau nimittabhAvamupayAti / yathAvasthitasya ghaTAderabhivyaktiH pradIpAdibhiH 20 kriyate tathA'sya dhvanibhiriti rahasyam / tadAha--" adhikAryasya zabdasya nimittairvikRtainiH // upalabdhau nimittatvamupayAti prakAzavat // 1 // " iti / atha bhavatvayaM niravayavastathApi kathamidamipyate pratyekaM sarvAtmanA nAdaiH sphoTo'bhivyajyata iti / pratyeka 1 vA. pa. kAM. 1 zlo. 88. 2 vA. pa. kAM.1 zlo. 86. 3 vA. pa. kAM. 1 zlo. 95 "Aho Shrut Gyanam" Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 10 maMbhivyaJjakatve hi dhvanInAM prathamAdeva dhvanervarNAdipratItirupapattestanmAtrAnubandhitvAccArthapratyayotpAdasya dvitIyAdidhvanInAmAnarthakyaM bhavediti / etadapi na tarkakarkazakSamam / nAdairabhivya jyamAne hi sphoTe ye jJAnavizeSA sphoTagrahaNAnukUlA idaM tadityavya5 padezyAste sphoTarUpAvasAye hetutvamupayAnti / savaretairAhitasaMskAravizeSAyAM buddhau dhvaninA'ntyena saha sphoTasya vyaktarUpasya pratIteH / ato nAdaiviziSTapratyayajananAdAhitabhAvanAbIjAyAM viziSTasampratyayajanane labdhaparipAkAyAM buddhau zabdo'vabhAsamupayAti na pUrvamiti vastu svabhAva evAyam / tadAha-"pratyayairanupAkhye thairgrahaNAnuguNaistathA // 10 dhvaniprakAzite zabde svarUpamavadhAryate // 1 // nAdezahitabIjAyA mantyena dhvaninA saha // AvRttiparipAkAyAM buddhau zabdo'vadhAryate // 2 // " iti / yathA hyanuvAkaH zloko vA punaH punarAvRttyA sukhenA'vadhArayituM zakyate / na ca pratyAvRttistatredRzI buddhirupajAyate yathedaM gRhItamidaM neti / atha cAnekAvRttau zlokAdyavabhAsaH spaSTaH 15 saMvedyate tathaivAyamapi zabdAtmA punaH punarabhivyaktasphoTarUpo'vadhA thate / na ca pratyabhivyaktistatredazI buddhirupajAyata idaM gRhItamidaM neti / athavA'nekAbhivyaktI sphoTAvabhAsaH spaSTaH saMvedyate / taduktam" yethAnuvAkaH zloko vA soDhatvamupagacchati // AvRttyA na tu sa granthaH pratyAvRttinirUpyate // 1 // " anuvAka iti vaidikaM vAkyam / soDhatvamiti soDhuM zakyatvaM buddhayAkramaNIyatAM svIkAryatvam / yena svecchayevAsau paThanIyo bhavati / AvRttyeti jAtAvekavacanam / AvRttirekaikA'pyupayujyate, uttarottaravizeSAdhAnAya / anyathaikAvRttyaiva soDhatA syAditi / athArtha eva pratyekadhvanivyaJjanIyo'stu kimantargaDu kalpasphoTaparikalpanayeti cet / na / prathamAdeva dhvanerabhidheyadhIsamutpAde 25 hi durnivAramAnarthakyaM dvitIyAdInAM dhvanInAm | na caitatsphoTe'pi 20 1 vA. pa. kAM. 1 shlo| 84 / 85. 2 vA.pa. kA. zlo. 83 / "Aho Shrut Gyanam" Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH samAnam / pratyakSasya hi tasya pratidhvanivyaJjanIyasyAbhivyaktitAratamyaM nAnAdhvanimirjAyata iti nAnarthakyamu ttareSAm / na ceyamapratyakSe'bhidheyavidhau sambhavinI / pratyakSagocaro hyartho'bhivyaktitAratamyabhAmbhavati / na mAnAntaragocaraH / sa khalu gRhyate na vA punarabhivyakto'nabhivyaktazca / evaM ca labdhAspadamidaM yaducyate pratyekaM sarvAtmanA nAdAbhivyaGgyaH 5 sphoTa iti / asya ca sphoTasya saMvyavahArakrame'bhivyaJjakakramo'nuvartanAdiva yaH kramarUpAvasAya upaplavo'yamanAdibhrAntirUpaH / ayameva vyavahArasya nimittam / ata evAyamatidAya gto'shkyaapnynH| yathA jJAnamyAbhinnasyAvabodhamAtrAtmakasya nIrUpasyAnavayavatve'pi sarvazeyarUpopanAhitvAdbhedarUpeNAvabhAsaH paJca vRkSA viMzatirgAva iti / yathA 10 cetanaM jJeyarUpAvagrahaNenAtmabhUtena vinA vyavahAre'vatArayituM na zakyate tathA sphoTenApi nAlabdhakrameNa kazcidartho'bhidhAtuM zakyaH, tataH kramAvasAyaH pratipattRRNAm / na tvatra nirbhAge vastutaH kramo nAma kazcidamtIti / nirvivAdametatkramarahitaH sphoTa iti / niyatAzca padArthAnAM zaktayaH / tena te'nyathAkaraNe'tya- 15 ntamasamarthAH / yathA hi kSIrasya vikAre dadhyAdau bIjasya pavanAlAdau na zakyate rAjJApi prathamA uttarA kArayitumuttarA vA prathamA / api tu tayorvikAre niyataivAnupUrvI prathamamidamidamuttaraM tata iti / tathaiva pratipattRNAmapi buddhiSu sadaiva niyatakramaH / tato buddhikramamantareNa sphoTapratipattau pratipattRRNAmazaktyA na tasya zabdAtmanorazabda- 20 tayA'pi buddhivastunaH kramiNA bhAvyamityevamaparAdhadaNDavyavasthA yukteti| tadAha---- " yathAnupUrvIniyamo vikAre kSIravIjayoH / tathaiva pratipattRNAM niyato buddhiSu kramaH // 1 // " iti nityazcAsAvabhyupagantavyaH / anityatve hi saGketakAlAnubhUtasya tadaiva dhvastatvAkAlAntare dezAntare vA gozabdasya zravaNAtkakudAdimadarthapratItirna 25 1 vA. pa kA. 1 zlo. 92 / "Aho Shrut Gyanam" Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 10 syAt / asaGketitatvAt / asaGketitAca zabdAdarthapratIto sarvasya sakalazabdArthajJatAprasaktiH / saGketakaraNAnarthakyaM ca bhavet / nanu niyamastAvadabhivyaJjakAnAmabhivyaGgayeSu na dRzyate / ghaTAiyo hi saverevAbhivyaktihetubhiH prakAzamAnasvabhAvairmaNipradIpauSadhyAdibhirvyajyante / 5 ayaM tu sphoTAtmA niyamAdabhivyaGgyaH / na hi gozabdasya yo'bhivyaJja kaH sa evAzvazabdasyApi dhvaniriSyate / kiM tItyantavilakSaNo gozabdAbhivyaktisAmarthenAsAdhAraNaH / tasmAdata eva niyamAdyavAGkurAdivadasya kAryatvameva yuktam / tasmiMzca satyanityatvameva saGgacchata iti maivaM bodhaH / yathA hi cakSurindriyameva viSayarUpasyAbhivyaktau nimitta 10 nendriyAntaramiti vyaJjakaniyame'pi viSayarUpasya na kAryatvaM tathA sphoTasyApIti / taduktam- " grahaNagrAhyayoH siddhA niyatA yogyatA yathA // vyaGgayavyaJjakabhAvo'pi tathaiva sphottnaadyoH||1||" athaivamucyate viSayarUpendriyayostAvannAsti niyamaH / rUpamAtrasyAneka jAtiguNabhedabhinnasya cakSuSA'bhivyakteH / na tu sphoTamAtrasyAbhivya15 ktirekena nAdeneti / atrApi pratividhIyate / tulyendriyagrAhyavapi viSayezveSa niyamo dRzyate / yathA gandhayuktyAdiSu / gandhazaileyAdidravyaM kiJcideva kasyacideva dravyagandhAderAbhivyAktinimittaM bhavati na dravyamAtramevamihApi niyata eva nAdaH kasyacideva sphoTasyAbhivyaktiheturiti na doSaH / tadAha sadRzagrahaNAnAM prakAzakaM nimittaM niyataM 20 loke pratidravyamavasthitamiti / syAdetanna gandhAdayo'bhivyajyante'pi tu viziSTadravyasaMyogAjAyanta iti / viSayamapi rUpaM tahIndriyAlokAbhyAM kriyata iti naSTo vyaktivAdaH / na hi nIlAdirUpe pramANamaparamasti yena jJAyeta prAgetasthitamiti / sparzena tasya grahItumazakya tvAt / vicitrAstu bhAvazaktaya iti kiJcinca niyatavyaJjakavyaGgya 25 kiJciccAniyatavyaJjakavyaGgayamiti ko doSaH pratiniyatavyacakavyaGgayatva 1 vA. pa. kAM. 1 zlo. 98 / / "Aho Shrut Gyanam" Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH 653 iti / athaitatsyAt / abhivyaJjakadharmAnuvidhAnamabhivyaGgayAnAM na dRSTam / na hyalpe pradIpe ghaTAderalpatvaM mahati mahattvamanekasminvA'nekatvamavalokyate / sphoTasya punaralpanAde'lpatvaM mahati mahattvamanekasmizvAnekatvamato'yaM kArya eva na vyaGgaya iti cet / maivam / yato'bhivyaGgayAnAmapyabhivyaJjakadharmAnuvidhAnaM keSAJcidupalabhyate / kha) hi mukhaM 5 pratibimbitaM dIrghamupalabhyate hrasvamakSitArakAdau / saMkhyAbhedo'pyAdarzabhede jalataraGgAnekatve ca tathA tathAnuvartamAna upalabhyata evetyayamapi na doSaH / atha mukhAdibhyo bhAvAntaramAdarzAdiSu sannivezamupalabhyate na tu ta eva mukhAdayastatra bimbitA upalabhyanta iti cet / avaturasrametat / atyalpapramANeSu hi maNyAdiSu svacchadravyAdiSu tadAdhArarUpatayA'vasthiteSu 10 mahApramANAnAmavanidharatulyarUpANAM tadantaH sannivezitvena bhAvAnAmutpattiH / tathA'bhyupagame hi pratibimbanimittadravyApanayane'pi pratibimbarUpasya bhAvAntarasya tatrotpannasyAdarzAdau tavopalabdhiH syAt / zAstrAdyabhighAtajanitakalaGkavat / atha tAvatkAlika evA'sau bhAvastatrotpanno yAvadavasthAnaM pratibimbanimittasya dravyasya tAvadupalabhyate nottaratra / / suvarNAdidravabhAva ivAgnisaMyogAditi matiH / viSamo'yamupanyAsaH / suvarNAdidravyabhAvo hi vahirmayogavizleSAnantaraM stokakAlamupalabhyate pratibimba punastannimittadravyApanayanAnantaraM muhUrtamapi tadAdhAreSu nopalabhyate / kiJca, AdarzAdimaNDalaM pratibimbodayakAle naSTapratibimbameva tatrotpannaM, pratibimbarUpeNa vA tadeva pariNataM, punazca tasminneva kSaNe 20 pratibimbanimittadravyApanayane pratibimbabhAvAntaramapi sannaSTamAdarzamaNDalaM ca pUrvarUpasadRzamutpannaM, pratibimbameva vA punarAdarzamaNDalarUpeNa pariNatamityevamupagame pratipakSaM vastuvinAzaprasaGgaH / sa ca hetuto'bhAva. vinAzavAdinAmanabhimataH / tasmAsthitametanna parvatAdisarUpA bhAvAstatrotpannAH kiM tarhi tadeva rUpamabhivyaJjakabalAttathA pratIyata iti / yadAha--"viruddhapariNAmeSu vajrAdarzatalAdiSu // parvatAdisarUpANAM 25 1 vA. pa. kAM. 1 zlo. 101 / "Aho Shrut Gyanam" Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 su. 10 bhAvAnAM nAsti sambhavaH // 1 // " iti / evaM ca sthitametat , abhivyaJjakadharmAnuvidhAyI zabda iti / yatazca zabdAtmanaH svato na bhedo'pi tvabhivyaJjakavazAttasmAdabhinnakAle'pi kAlabhedAdeva varNapadavAkyAkhyAstrayo'pi sphoTA nityatvAdatyantAvidyamAnakAlabhedAH / yastveSAM 5 hasvadIrghaplutavyapadezayogyo mAtrikAdisvakAlAvagamo yazca drutAdivRttitraye tribhAgAdhikatvena bhedaH sa sarvo nAdAnAmabhivyaJjakAnAM tathA tathA bhedAt / yadAha---" tasmAdabhinnakAleSu varNavAkyapadAdiSu // vRttikAlaH svakAlazca nAdabhedAdvibhajyate // 1 // " iti / tathAkRtA hi dhvanayaH zabde'dhyasyamAnAH zabdAtmanA mvakAla tAvyavahArahetavo 10 bhavanti / dvidhA hi dhvanayaH prAkRtA vaikRtAzca / tatra prAkRtA nAma te yevinA sAmAnyavizeSarUpeNa sphoTAtmA pratItiviSayaM na yAti / pratItastUttarakAlaM yaiH sa evAyamityullekhena cirakAlamupalabhyate te vaikRtA ityucyante / yadAha sahakAraH-" zabdasya grahaNe hetuH prAkRto dhvaniriSyate // sthitibhede nimittaM cedvaikRtaH 15 pratipadyate // 1 // " iti / yaH prathama jAto dhvanistasya mAtrAkA latvAttadupacAreNa tadabhivyaktaH svato niravayavatvAdatyantaM pUrvAparabhAgarahitaH sphoTAtmApi mAtrAkAla iti vyapadizyate / tannimittA ca hasvasaMjJA zAstre vyavahArAya kriyate / tadAha-"ekamAtro bhaveta nhasvaH" iti / yaH prathamaM jAto dhvaniryazca tajjastAbhyAmabhivyaktaH sphoTo'pi 20 tayordvimAtrAkAlatvAdupacAreNa mAtrAdvayakAla ityapadizyate / tannimittA ca dIrghasaMjJA kriyate / yadAha --"dvimAtro dIrgha ucyate" iti / prathamadhvanijAtadhvanerjAto yastRtIyo dhvanistena pUrvAbhyAM cAbhivyaktasteSAM trimAtrAkAlapramANatvAdatyantApramANo'pi zabdastrimAtra ityucyate / tannimittAM ca plutasaMjJAM labhate / taduktam--" trimAtrastu pluto 25 jJeyaH" iti / tatastu prabhRti ye jAyante dhvanayaste vaikRtAstatkAla: 1 vA. pa. kA. 1 zlo. 102. 2 vA. pa. kA. 1 zlo. 77 / "Aho Shrut Gyanam" Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10] syAdvAdaralAkarasahitaH sphoTAtmani nAdhyasyate dhvanikAla evAsau gaNyate / na zabdakAlaH / dhvanayo hi viziSTAbhivAtAdupajAyamAnAH kecidanArabdhakAryA vilIyante / katicidekaM dhvani janayitvA nazyanti / kecidau, kecirahUn / tato'nyaH zabdakAlo'nyazca dhvanikAla ucyate / drutAyAM vRttau ye varNAste tribhAgAvikA madhyamAyAM ye ca madhyamAyAM te tribhA- 5 gAdhikA vilambitAyAmiti yo bhedaH sa dhanibheda evAbhyupagamyate / na zabdabhedaH / zabde tasyAnadhyAsAt / taduktam -"sidaM tvavasthitA varNA vaktuzcirAciravacanAt vRttayo vizeSyante" iti / tenAto'bhizabde setyAdau " taparastakAlasya " iti vacanAttapareNa nirdezena mAtrAkAle pratyAyyamAne paramArthataH khaTAdibhirityatrApyekakAlatvAdyaka- 1.. kAravarNasphoTasya yadgrahaNaM prAptaM tanna bhavati / prAkRtadhvanikAlena tatropacaritena bhedAt / drutAdivRttikAlasya tu sphoTakAlatvenA'nAzritatvAt / yasyAM kasyAJcidvRttAvakArAdestaparatve'bhyupagate sarvavRttiSu grahaNaM siddhaM bhavati / tadAha-" svabhAvabhedAnnityatve hastradIrghaptAdiSu // prAkRtasya dhvaneH kAlaH zabdasyetyupacaryate // 1 // zabdasyorca- 15 mabhivyaktervRttibhedaM tu vaikRtaaH||dhnyH samupohante sphoTAtmA tairna bhidyate // 2 // " vRttibhedamiti kAlAntarAvasthitibhedaM drutAdirUpaM zabdasya / samupohante ghaTayanti / tairiti vikRtairiti / dhvanigrahaNe ca trayo vAdA: kecicchabdarUpAdavibhaktagrahaNaM rUpAdivAlokaM dhvani manyante / indriyvdsNvedymnye| svatantramapi katipaye / tathA hi-tA- 20 lvAdikaraNasannipAtajanitadhvanyabhivyaGgayasphoTarUpAdavibhAgena dhvanirUpapratItiriti na dhvani pi sphoTaH parasparato bhedena grahItuM zakyate / yathA prabhAkarAdikAraNajanitAlokAbhivyaGgayastambhAmbhoruhAdirUpAdavibhAgenAlokapratipattiriti nAloko nApi viSayarUpaM parasparato vibhAgena grahItuM pAryate / yathA ca prabhAkarAdikAraNajanyo'yamAlokaH 15 1 pA. bhA. vArtika / 2 pA. sU. 111 / 70. 3 vA. pa. kA. lo. 76678 / "Aho Shrut Gyanam" Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 10 kASTAdikAraNajanyastu stambhAdirityanayormedo vyavasthApyate tathehApi tAlvAdikAraNajanyo'yaM dhvanirnityatvAdakAryazca sphoTa ityanayobhedo'vasthApyate na tu bhedena grahaNam / kevalamidameva sambhavati, Aloka parikalpitA viSayapratipatti nivinirmitA tu sphoTapratipattiri5 tyeke / yathendriyaM viSayapratItyanyathAnupapattyA'numeyaM kimapyastIti kAryadarzanAdavasthApyate tathA sphoTopalavyanyathAnupapattyA dhvaniH kazcidatyantaparokSo'sti karaNavyApAraja ityanumIyate / sphoTastu zuddha upalabhyate itItare / anye punaH, yadA nAkArAdivizeSAvagamaH kevala ruNaruNAyitAdikaraNe tadA svatantro dhvaniH pratIyate / akArAdi10 vyaktavarNapratIte tu sphoTarUpeNa saMsRSTaH pratIyata ityAhuH / yaduktam sphoTarUpAvibhAgena dhvanegrahaNamiSyate // kaizcit dhyAnarasaMvedyaH svatantro'nyaH prklpitH||1||" iti / sphoTasyAbhivyaktI trayo darzanabhedAH kecidAhuH--'sphoTasyaiva saMskAro dhvanibhirvidhIyate tato'sau pratItiviSayo bhavati / yathA tailAdergandha Atapena pRthivyAzcAtapazuSkAyA udakena saMskRto grahaNayogyo bhavati ghrANasya / tatra saMskAropagame saMskRtaviSaye tulyaM grahaNaM bhavena ca bhavati tasmAdviSayasyaiva tatra saMskAraH kriyate ' iti / anye punarindriyasyaiva saMskAra iti pratipannAH / yathAJjanadravyaM cakSurekaM saMskaroti na viSayaM bAhyamatiprasaGgAdatiprasiddhametat / indriyasya skoTasya ca 20 saMskAra ityapare urarIkRtavantaH / yathA vaizeSikasya prApyakAriNi cakSuSi tulyajAtIyena tejasA prakAzAparaparyAyeNa nayanaramyanugraha kriyate viSayasya ca yogyateti / tadAha-" indriyasyaiva saMskAro viSayasyo'bhayasya vA / kriyate dhvanibhirvAdAstrayobhivyaktivAdinAm // 1 // " iti / / 25 evaM ca . 1 vA. pa. kA. 1 zlo. 82. 2 vA. pa. kA. 1 zlo. 49 / "Aho Shrut Gyanam" Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU.10] syAdvAdaralAkarasahitaH arthAvabodhapravaNasvabhAvaM bibhArti bhAgojjhita eva zabdaH // sphoTAbhidhAno'bhihitasvarUpaH pramANavI bhramaNakapAnthaH // 5471. tataH paugaliko varNastatsaGghAtaH padaM tathA / / tatsaMhatiH punarvAkyaM kathaM saGgatimaGgati / / 548 / / tAvaddaSa kalayati karI zabdakuTTAkanAmA garjangADhasvaramiha lasattarkazuNDApracaNDaH / / yAvannAyaM jinapatimatasphAralAladhArI nyAyotphAlaM vitarati hutAdbhiSaNo jainasiMhaH / / 649 / / tathA hi-yattAvavAdi yaH khalvayaM pUrvAparetyAdikaM nirbAdhamadhyavasIyate sphoTA iti paryavasAnam / tadnupapadyamAnam / yathopavarNita- 10. svarUpasya varNAdisphoTatrayasya svapnadazAyAmapyananubhavAt / svakIyapUrvAparAvayavavatAM varNapadavAkyAnAmeva sarvairabAdhitabodhena pratIyamAnatvAt / avayavAzcaiSAM vAstavA eveti svIkartavyam / avidyopakalpitatvAGgIkAre hi teSAM paramabrahmAdvaitamatAzrayaNaprasaGgena lAbhamicchato mUloccheda eva bhavataH prasajyate / yathaiva hi varNa eka eva taddhAgAnAmavAstava- 15. tvAtpadamekameva tadvarNAnAmatAtvikatvAdvAkyaM caikameva tatpadAnAM sAMvRttatvAt / tathaivAMtazaH paramabrahmaivaikaM sakalavAkyatadarthaM tasya pramANaprameyaprapazcasya ca pratibhAsamAtrAntaHpraviSTasyAvidyodayavijRmbhitatvAditi / tadanicchatA tAttvikAnekabhAgasaGgataM varNAdivAdamAdaraNIyamAyuSmateti / nanu varNAdikaM svAvayavebhyo'rthAntaramanarthAntaraM vA bhavet / ananta- 20 ratve tvanekatvameva syAt / pratimAgaM samastArthapratItiprasaGgazca / arthAntaratve sambandhAsiddhiH / anupakArAt / upakArakalpanAyAM varNAderavayavakAryatvaprasaGgaH / tairupakAryatvAt / avayavAnAM vA varNAdikAryatApattiH / tenopakriyamANatvAdupakArasya tato'nantaratvAt / arthAntaratve sambandhAsiddhiranupakArAt / tadupakArAntarakalpanAyAmanavasthA- 25. prasaGga iti cet / so'yaM varNAditadavayavabhedAbhedaikAntavAdinAmupAlambho "Aho Shrut Gyanam" Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 sU. 10 na syAdvAdinAm / tairyathApratIti kathaJcittadabhedopagamAt / ekAnekAkArapratItarekAnekAkArasya jAtyantarasya vyavasthiteH / na hi varNAdyAkarNanasamanantaramekAnekAkArapratItiranAlambanA yuktA / sarvatra sarvadA sadbhAvaprasaGgAt / nApyavayavamAnahetukA / ekatvAMzavirodhApatteH / tato 5 varNAdyAkArapariNatadravyazabdahetukeyaM pratItistattvaM tathA pariNatazabdavAcyaM tAttvikAnekapratIkAkalikAlavaram / ata evaikAnekAkAraM siddham / bAdhakAbhAvAt / yacca * pUrvAdibhAgavarNapadarUpAvayavAvasAyaH punarabhivyaJjakAnAM dhvanInAM dharmAnuvidhAnAdityAdyuktam / tadapyayuktam / dhvanInAM bhaTTAbhimatavarNanityatvaikAnta10 vikuTTanAvasare savistaramapAkariSyamANatvAt / yadapi varNAdyavayavA ghamAsAsatyatvapradarzanArtha mukhamiva maNikRpANetyAdinidarzanamadarzi tadapi dAAntikena saha vaiSamyAtsvasiddhAntazraddhAntaHkaraNasya bhaNanamAtram / vastvantarameva hi pratibimbAkhyaM tAttvikAnekatathAvidha dharmopetaM pratibimbakAraNabimbAkhyamukhavilakSaNaM maNikRpANadarpaNAdi15 ghuutpdyte| na tu tadeva mukha khaDgatailodakadarpaNAdayastathA tathA prathayanti / pratibimbasya ca tAttvikatvamupariSTAnnirNeSyAmaH / yadapi cAtmanaHprauDhipradarzanArthamudAharaNAntaraM yathA ca dUradeze samandhakAre vetyAdinA prakIrtitam / tadapyakIrtikaram / dUradezAvasthitasya hi viralapadArthasya ghanarUpatApratItiruttarakAlabhAvibaliSThaviralarUpatApratyayena bAdhyata 20 iti tatra ghanatvapratItivazAbyavasthApyamAnaM ghanatvamastvavAstavaM kaH kimAha / varNAdyavayavAvabhAsasya tu nottarakAlikaM bAdhakaM kiJciccetayAmaH / tatkathamiva tadvazAsiddhapaddhatimanudhAvanto varNAdyavayavAH / na hi niravayavaM sphoTaM nAma kizcitvacana kadAcanApi pratImo yena tabalena varNAdyavayavAnpratyAcakSmahe / athArthapratItyanyathAnupapattyA 25 sphoTaH pratIyata eveti cet / etadapi duruttaretaretarAzrayaprasaGgapa rAhatam / na khalu sattAmAtreNa zabdo'bhidheyadhiyamAdhAtumarhati / "Aho Shrut Gyanam" Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdaratnAkarasahitaH 5 atiprasaGgAt / ato jJAtastaddhetureSitavyaH / jJAnaM cAsyArthapratyayalakSaNaliGgaprabhavamiti yAvannArthapratyayastAvanna sphoTajJAnaM yAvacca nedaM na tAvadarthapratyaya iti / arthapratItyanyathAnupapattyA vA sphoTasya kalpane zabdatvaM tatra durupapAdam | zabdazabdaprayogAbhAvaprasaGgAt zrotragrAhyarthe loke zabdaH prayujyate / arthapratyAyakatvamAtreNa ca sphoTasya zabdatvopagame dhUmadhvajaprabhRtikaM pratyAyayato dhUmAderapi zabdatvaM bhavet / agRhItagozabdasaGketasya ca nAlikeradvIpanivAsino gauriti zabdazravaNasamanantaraM yAvanna kazcanArthavizeSaH samunmiSati tAvadazrutapUrvo'yaM gozabdo na jAne kI dRgasyArtha iti vaktumapi na pArayedasAviti hatA bata lokayAtrA / yadapyatha yathetyAdyAzaGkaya yato varNapUrvAdyacayave - 10 tyAdinA samAhitam / tadapi nAvadAtam / yathA khalvavayavagraha mapahAya neha niravayavaH sphoTaH pratyetuM pAryata ityasanto'pi tamhaNopAyabhUtAstasyAvayavA: parikalpyante 1 tathA kacitkadAcitkaizcitparokSo'rtho na zabdapratipattimantareNAvasAtuM zakyata iti zabdo'pyasanecArthagrahaNahetutvAtparikalpyata ityapi prasajyate devAnAMpriyasya / yadapi na ca bhAgAvasAyinya ityAdyAzaGkayArAdvanaspatAvityAdinA samAhitaM tadapi na cAru / na khalu dUrAttarau karipratyayaparamparAyAH satyatarupratIta hetutvam / tathAvidhasannidhAnAdisavyapekSakSayopazama viziSTasyAtmadravyasyaiva taddhetutvopapatteH / api ca, varNasphoTaM padasphoTaM ca yathAkramaM padavAkyasphoTAbhyAM pRthagbhUtam, ata eva zuddhapadavyapadezyaM vastu- 20 santaM kvacitpratipadya padavAkyasphoTayoH kAlpanikaM tamurarIkaromIti vadantaM tvAM na kazcitpratiruNaddhi na ruNaddhi vA / varNasphoTAvayavA nAmavAstavatvamupadizantaM punaH paryanuyujmahe mahopAdhyAyam / yathA kila padasphoTAtpRthageva varNasphoTa : pAramArthiko'bhyupagamyate tathA kathaM varNasphoTA dvibhinno'vayavasphoTo'pi nopeyata iti / tadupagame 25 'pUrvopapUrva praropaparAdyavayavasphoTaparamparA'nubhava bhuvamanavartArNA parikalpitA 15 pari. 4 4 sU. 1.] " Aho Shrut Gyanam" 659 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 su. 10 syAt , svamatAvamAnanA ca / atha varNasphoTAdvibhidyamAnamUrtIstadavayavAnna kApi pratImastarakathamiva tatsphoTA~stAttvikAnurarIkurmaha iti cet / taskimidAnI pratItimapi pramANatayA pratijJAnISe / omiti cet / hanta tarhi padAdau varNAdipratItirastIti kimiti na tatra 5 varNAdistivaH svIkriyate / athoktamazaktAstAdRzaM padAdisphoTaM pratyetuM pratipattAro varNAdipratItimantareNeti tatpratItyupAyo'sAvasanneva tatra varNAdiguhyate'to'satya evAyamurarIkriyata iAte cet / nanvevamapi vaktuM zakyate / varNAvasAyamantareNAvayavAnavasAtumazaktAH pramAtAra iti vAkyasphoTe padabadupAyabhUta eva tatrAsannapi varNo gRhyata. 10 ityasatya evAyamavayavAstu satyA iti / yadapi "vicAlarUDhA hi bhavanti nizcalAH" itya, nyAyaM nidhAya cetoghAni, atha bhavatvayaM niravayava ityAdi praznaM tadapi na tarkakarkazetyAdisamAdhAnaM ca bhavAnabhyadhAt / tadapi na sudhiyAmavadhAnArham / yataH kaH khalu vicAramArgAsaJcariSNu dhvanimanabhigamyamAno manasvI svapne'pIdRzamAzaGkate, uttaraM vA sviikurute| 15 kiMca, niravayavasya varNAdedRzyamAnasya na kazcidbhAgo'dRzyamAno'sti yadapekSayA'sphuTaM darzanamasyopapadyate / yathobhayasampratipannasthANvAdeH / api cAvRtasya sato'bhivyaktiH sambhavati / nityaniraMzasya cAvaraNaM mImAMsakAbhimatavarNanityatvaparAkaraNaprakaraNe parAkariSyate / yacca yathA hyanuvAkaH zloko vetyAdi nidarzanamuktam / tadapyayuktam / yato'nu20 vAkazloko sAvayavau vA syAtAM niravayavau vA / prathamapakSe vaiSamyam / anuvAkAdau hi sAvayavatvAtsphuTo'sphuTazcAvabhAso yujyate / sphoTe tu niravayavatvAnna tau sambhavata iti / apasiddhAntaprasaGgazcAsminpakSe vaiSamyam / zlokAnuvAkayorapi sphoTarUpatvenAbhyupagatayorbhavacchAstre nira vayavatvenAbhyupagatatvAt / dvitIyavikalpe tu devadatta gAmabhyAjeti 25 vAkyasphoTavadetAvapi pUrvapUrvadhvanijanitAbhivyaktikRtasaMskAravizeSAva 1 sthUNAnikhanananyAyasamAnArthako'yaM nyAyaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10 ] syAdvAdaratnAkara sahitaH ntyadhvanibuddhau prathamAvRttAvapi sphuTataraM pratibhAseyAtAm / athAzaktAH pratipattAraH punaH punareva tAdRzairdhvanibhirvyaktau santAvetau pratyetuM pArayantIti cet / anucitamidam / yato yaH khalu idaM dIpazatenaikenA| mivyaktamAlokitumazakto nAsau tAdRzenApareNAnekenApi dIpazatenAbhivyaktaM tadavalokituM kSamaH / andhAbhAvaprasakteH / nirastazcedAnImeva 5 niravayavasya sphuTossphuTazcAvabhAsaH / yazca yathA jJAnasyetyAdidRSTAntaH so'pi na pezalaH / sAvayavAdAtmanaH kathaMcidabhinnatvena jJAnasyApi sAvayavatvAt / yadapi niyatAzca padArthAnAmityAdyakathi tadapi na tathyam / itthaM hi mahIruhAdAvapi mUlaskandhazAkhAdikramo mA'bhyupeyatAm / tatrApi buddhikramamantareNa mahIruhAdipratipattau pratipatRRNAmaza- 10 ktyA kramavyavasthAyAH kartumazakyatvAt / yaccAvAci nityazcAsAvabhyupagantavya ityAdi tadapyAkAzakusuma dAmottaMsAzaMsanamiva / nityaikAntasyAnekAntasiddhau pratikSepyamANatvAt / yaccotaM khaGge hi mukha pratibimbitamityAdi tadapi mRgatRSNApayaHpAnapANipallavaprasAraNamitra / khaGgamukhapratibimbayoH kAryakAraNarUpatvenAbhivyaGgayAbhivyaJjakabhAvasyai- 15 vAsambhavAttatrAbhivyaGgayAbhivyaJjakAbhidhAnAnupapatteH / yadapyatha mukhA - dibhya ityAdyAzaMkyAtyalpapramANetyAdinA nirAkRtam / tadapi na kRtadhiyAmavadheyam / anabhyupagamAt / maNyAdiSu hi na mahApramANAH parvatAdayo'bhyupagamyante kintvalpapramANA eveti / yaccAvAci tathAbhyupagame hItyAdi tadapi na cetasvicetoharam / evaM staGgate gabhastimAlini 20 kSaNamapyanupalabhyamAnaH pratApo'pi na tasya kAryaM syAt, kintvabhivyaGgaya eveti / evaM ca pratibimbasya na tAvatkAlikotpAde pratApa eva nidarzanam / tatazcAtha tAvatkAlika ityAdyAzaMkya suvarNAdidravyabhAvA hItyAdinA yatsamAhitaM tatsarvamanabhyupagatopAlambhamAtramityavaseyam / yatpunarAdarzAdimaNDalaM pratibimbodayakAle naSTaM pratibimbameva 25 tatrotpannamityAdyuktam / tadapi nAvadAtam / pratibimbotpaterniravadyatayA I 42 " Aho Shrut Gyanam" 661 1 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAlokAlaGkAraH [ pari. 4 su. 10 samarthayiSyamANatvAt / yaccAbhANi yatazca zabdAtmanaH svato na bhedo'pi tvabhivyaJjakavazAdityArabhya sphoTAtmA naiva bhiyata ityavasAnaM naiSA'pi bhartRhariprathitagranthakanthA zraddhA ruddhAntaH karaNAnAM vaiyAkaraNAnAM bhaNitiH prAmANikapariSad pramodayati / abhivyaJja kanAdApanodasyopa5 riSTAdvidhAsyamAnatvAt / etena dhvanigrahaNe ca trayo vAdA ityAdi sphoTasyAbhivyaktau trayo darzanabhedA ityAdi ca svadarzanAbhinivezamadironmAdaparAdhInasya parasyAbhivyaJjakadhAryam / api ca sA'bhivyaktiH sphoTAdavyatiriktA vyatiriktA vA dhvanibhiH kriyeta / avyatireke tatkaraNe sphoTa eva kRto bhavet / tathA cA'syAnityatvAnuSAdabhyupa10 gamakSatiH / vyatireke sambandhAnupapattiH / anupakArakatvAttasyAH / tadupa kArakatve vA tadupakArakasyApi tato vyatiriktAvyatiriktavikalpaprasaGgenAnavasthA prasajyate / na ca vyatiriktadharmmasadbhAve'pi sphoTasyAnabhivyaktasvarUpAparityAge pUrvavadarthe'pratipattihetutvaM ghaTate / atiprasaGgAt / tattyAge cAnityatvaprasaktiriti / tataH paugaliko varNastatsaGghAtaH padaM tathA / tatsaMhatiH punarvAkyamiti saGgatimaGgati / / 550 / / sphoTasyAtra prakaTanavidhau dohadaM muJca sAdho tasmAdvaiyAkaraNasadRzaM vyomapuSpAbhisandhiH || siddhaM nyAyAdavayavacitaM zabdametaM zrayasva 662 15 wr spRSTA sA cetkacana pariSanyAyamudrAsthitAnAm || 551 // nanu bhavantu varNapadavAkyAni yathAbhihitAni, etattu nipuNadhiSaNainirUpaNIyaM kIdRzo'yaM vAkyArthaH kiM cainaM pratyAyayitumISTa iti / tatra padArthAneva pradhAnanam / guNatayA prAptaparasparavyatiSaGgAnvAkyArtha prati anvitAbhidhAnavAdiprabhAkaramatasyopapadya khaNDa 25 pAdayanti prAbhAkarAH / taduktaM zAlikena- " pradhAnaguNabhAvena 1 pra. paM. vAkyArthamAtrAvRttiH pR. 2 paM. 7 / " Aho Shrut Gyanam" Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH labdhAnyonyasamanvayAn // padArthAneva vAkyAtha saGgirante vipazcitaH // 1 // " taM ca padAnyevAkAMkSAsannidhiyogyatArUpopadhAnalabdhasukaravyutpattIni pratyAyayitumIzate / tathA hi-AkAMkSA pratipaturjijJAsA / sA ca prakRtyarthAnatiriktapratyayArthe pade'bhidhAtRvyApArAparyavasAyAdbhavati / yathA dArA iti / na hyA prakRtyAtirikte pratya- 5 yArthe pratItiyenAnvitaH prakRtyA svArtho'bhidhIyate / prAtipadikArthamAtre pratyayotpatteH / anvitArthAbhidhAyitA vRddhavyavahAravyutpattivazena padAnAmavadhAritetyanvitAbhidhAnaparyavasAnAya pratiyattAraH padArthAntaraM pragalmanta ityAdikaM ca smAritadArarUpArthAnvayayogyaM jijJAsate / prakRtyAtiriktapratyayArthe tu pade'bhihitArthAparyavasAnAdbhavatyAkAMkSA / yathA 10 gAmiti gacchatIti ca / atra hi prakRtyAtirikte'rthe karmazaktau vartamAne kAle ca pratyayayorvidhAnAparyavasitamanvitAbhidhAnaM na paryavasyati tvamihitArthakriyAmAnayetyAdikAM kartAraM ca devadatta ityAdikamantareNetyatrApyabhihitArthaparyavasAnAyAsti tadanvayayogyArthAntarajijJAsA / tathA coktam- 'anvitasyAbhidhAnArthamuktArthaghaTanAya ca // 15 pratiyogini jijJAsA yA sAkAMkSeti gIyate // 1 // " sA ceyamAkAMkSA pratiyogini bhavantItyutpattI nimittamAzrIyate / kimiti punaH sannidhiyogyate eva nAzrIyate / nirAkAMkSANAmanvitAbhidhAnAdarzanAt / ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmiti hi putrasambandhena nirAkAMkSo rAjA na puruSeNAnvIyate / kasmAtpunaranayoH putrapuruSayoH 20 sannidhiyogyatvAvizeSe'pi putreNaiva rAjJaH sambandho na puruSeNeti / ucyte| nyAyasApekSatvAdvAkyArthapratIternityasApekSeNa putreNaiva rAjA sambandhyate / tatsambandhanirAkAMkSazca na puruSasambandhamanubhavati / AkAMkSA'pi vyutpattAvupalakSaNamAzrIyate / tathA coktam-" paripUrNena yogyasya 1 ityataH 'bhanvitAbhidhAnadarzanAt '(pR. 664 paM 13 ) ityantaM kizciHpA. Thabhedena pra. paM. vAkyArthamAtRkAvRttau (pR. 7 paM. 16 ) samupalabhyate / "Aho Shrut Gyanam" Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 4 sU. 10 samIpasyApyananvayaH / vyutpattI tena zabdAnAmAkAMkSA'pyupalakSaNam" // 1 // paripUrNeneti putrasambandhAnnirAkAMkSeNa rAjJA / yogyasya samIpasyeti puruSasya / sA ceyamAkAMkSA pratiyogiSu sarveSu na sahasaiva jAyate kintu kAraNopanipAtakrameNa / tathA hi kriyAyAH karttAramantare5 NAsambhavAdavagatau karttAraM prathamamapekSate / sa ca niSphalo vyApAreNa varttata iti phalApekSA | vyApArazca karaNamantareNAzakyaH sAdhayitumiti karaNApekSA / taduktam - " pratiyogiSu sarveSu nAkAMkSodeti tatkSaNAt || kAraNopanipAtAnupUrveNa tu yathAtatham // 1 // " tatkrameNa cAnvitAbhidhAnamapi krameNaiva / tadAha - " jijJAsA jAyate boddhuM 10 sambandhiSu yathA yathA || tathA tathaiva zabdAnAmanvitArthAbhidhAyitA // 1 // " / kaH punaH sannidhiH, AkAMkSAnantaraM buddhau viparivRttiH / sa ca na zabdanivartana evAnvitAbhidhAnavyutpattAvupalakSaNam / dvAramityAdAvadhyAhRtenApyudghATanAdyarthena loke'nvitAbhidhAnadarzanAt / AkAMkSAvacca sannidhAvapi sannidhAyakakrameNa kramo veditavyaH / tadanvitA15 bhidhAnamapi tathaiveti / yadAha - " sannidhiH zabdajanmaiva vyutpattau nopalakSaNam || adhyAhRtenApyarthena loke sambandhadarzanAt // 1 // sahasaiva sa sarveSAM sannidhiH pratiyoginAm || sannidhAyaka sAmagrI - krameNa kramavAnasI || 2 || yathA yathA sannidhAnaM jAyate pratiyo ginAm / tathA tathA krameNaiva zabdairanvitabodhanam // 3 // iti / kiM punaridaM yogyatvaM nAma / yatsabandhArhalam / mukhyavRttInAM ca prayoge yo'rtho yatra sambandhitvenopapadyate sa tatra sambandhArho yogya ityucyata iti vacanAt / sambandhArhamidamidamiti kathamavagamyate / sambandhitvena dRSTatvAt / tata AkAMkSAditritayavazAtprApta vyutpattIni " 20 664 1' codum' iti ga. pustake pATha: / 2 'AkAMkSAvaca ' ityataH 'dRSTatvAt ( paM. 23 ) ityantaM pra. paM. vAkyArthamAtRkAvRttau (pR. 95 ) kicitpAThabhedana samupalabhyate / "Aho Shrut Gyanam" , Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sa. 1.] syAdvAdaralAkarasahitaH padAni svArthamanvitamabhidadhatIti / athAnabhihitenaivA'rthAntareNAnvitamarthamabhidadhIta padamabhihitena vA / tatrAnabhihitArthAntarAnvitAbhidhAne padAdekammAdevoccaritAdvivakSitArthapratItecaiyarthyamitareSAm / abhihitArthAntarAnvitAbhidhAne tu parasparAzrayam / tathA hi / tAvatpacedityanenAbhihitArthAntarAnvitaH svArtho nAbhidhAnIyo yAvadukhAyAmityanenAdhikaraNamukhA nAbhidhIyate / evamukhAyAmityanenApi tAvatsvArthoM nAbhidhAnIyo yAvatpacedityanena svArtho nAbhidhIyata iti / na ca padAni prathamaM svArthamAtramabhidadhati tadanu cAnvitaM svArthamiti kutaH paramparAzrayaprasaGga iti vAcyam / kalpanAgauravAt / nApi laukikAH parIkSakA vA paDhebhyaH padArthamAtra pratItya pazcAdanvitamartha tebhya evAva- 10 budhyanta iti / dvirabhidhAnamananubhUyamAnaM kathaM kalpyatAmiti cet / tadakhilamaphalamavAci / parasiddhAntAnavabodhAt / yathA pUgIphalAdikabhavalokitaM sAhacaryAtpatrAdInsmArayati tathA padajAtamapi zrutaM sadyathAsvaM svAbhidheyAnyabhidadhAnameva sAhacaryAdartharUpANi smArayatyanantaraM tu tAnyanvitAnyabhidhatta ityeSa eva hi naH siddhAntaH / tatra 15 coktadoSAnavakAza eva / taduktam-" padajAtaM zrutaM sacca smAritAnacitArthakam // nyAyasampAditavyakti pazcAdvAkyArthabodhakam // 1 // " nyAyasampAditavyaktIti lokavyavahArAnuvartibhiH prakaraNAdinyAyairyAvadidaM vidhIyamAnamidamanuvAdyamidaM guNabhUtamidaM vivakSitamidamavivakSitamityAdikA vyakti vadhAryate tAvanna kazcidvedavAkyArthamavabudhyata iti 20 vRddhavyavahAraniyantritAyAM zabdArthAvagatau ye nyAyA vRddhavyavahAre vAkyArthIvagatihetutayAM viditAstAnaparityajatA vAkyArtho boddhavya iti / taduktaM vArtikakAraiH-" tAvadeva hi sandeho vedavAkye zrute bhvet|| yAvanna vacanavyaktistasya spaSTA'vadhAryate // 1 // jJAtA ca vacana 1pra. paM. cA. mA. vR. pR. 15 5 12 / 2 . tAvadeva' ityata: ' apekSate' (pR. 666 paM. 6.) ityantaM pAThaH pra. paM. vA. mA. kR. (pR 55 6.) kiJcitpAThabhedena smuplbhyte| "Aho Shrut Gyanam" Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 10 vyaktirmImAMsA nyAyakAritA / / pralIyante samastAzca vedavAkyArthasaMzayAH // 2 // " iti / ata eva ca mImAMsAyA vedavAkyArthapratipatAvitikartavyatAtvam / taduktaM taireSa--" dharme pramIyamANe hi bhedena karaNAtmanA / / itikartavyatAmAgaM mImAMsA pUrayiSyati" 5 // 1 // iti / dharma iti vedArthe / nanu loke dAgeva vAkyArthanizcayo neyatI sAmagrImapekSate / ucyate / atyantAbhyaste vAkyArthe syAdetadevamadRSTapUrveSu tu smRtyAdivAkyArtheSu loke'pi nAnAvidhavivAdotthAnAtkuto dAgeva nizcayaH / api ca prayojanAbhAvenApi lokasyA'yaM viveko nAsti / vAkyajJAstu viviMcate / taduktam - " bahujAtiguNadravyakarmabhe10 dAvalambinaH / / pratyayAtsahasA jAtAcjhautAllAkSaNikAtmakAt // 1 // na lokaH kAraNAbhAvAnnirdhArayitumicchati // balAbalAdisiddhayarthaM vAkyajJAstu vivizvate // 2 // " athaivaM siddhAnte smRteH pUrvAnubhavAnusAritayA'rthagocaraprAptAvapekSAnapekSaNalakSaNadUSaNAvatAraH / tathA hi, na padaM padArthamAtre kvaciddaSTacaraprayogo yena tatsAhacaryeNa tanmAnaM smArayet / tanmAtreNa vyavahArAyogAvyavahAropayukta vAcca padoccAraNasya / kiM tvanvite svArthe / tathA ca gAmAnayatyatrAnayanAnvitasvArtho gozabdastena saha carito dRSTo gAM pazyetyatrApi tadanvitameva gAM smArayenna tanmAtram / evaM ca smaryamANenAnayanena darzananirapekSIkRto gorna pazyetyanenAnviyAt / evaM prAsAdaM pazyetyatra prAsAdAnvitasvArthe pazya20 padaM tena sahacaritaM dRSTaM gAM pazyetyatrApi prAsAdAnvitameva darzanaM smArayenna darzanamAtram / tathA ca smaryamANena prAsAdena gonirAkAMkSIkRtaM pazyapadaM na gavA sambadhyeteti sarvatra vAkyArthapratyaye dattA jalAJjaliH prasajyate / atha gozabdo golakSaNamarthaM na vyabhicaratyAna yanAdikaM tu vyabhicaratItyavyabhicArAdgAmitipaI svArthameva smArayati 25 na tu padArthAntaraM vyabhicArAditi cet / tadasAmpratam / paddhatyA 1 mI. lo. sU. 5 saM. A. zlo. 25, 26, 27. "Aho Shrut Gyanam" Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 667 pari. 4 sU. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH sahitA hi bhAvanA prabodhavatI smRtiheturaGgIkriyate / tasyAzca prabodho nAvyabhicAranibandhana eva / sAhacaryamAtrasyApi tannibandhasya pUgIphalAdau darzanAt / tacca svArthasyeva padArthAntarasyA'pyastIti padArthAntarasahitameva svArthamanAzakaM sahasaiva smArayedityapekSAnapekSaNadUpaNaprasakterna padebhyaH padArthamAtrasmaraNamupapadya iti / atrocyte| 5 asti tAvatpadArthadhIH / sA cenna smRtistAha katamo'yamastu / na tAvapramANam / anadhigatArthabodhanaM hi tadupeyate / yadAhuH-" sarvasyAnupalabdhe'rthe prAmANyaM smRtiranyathA " iti / na ca padArthadhIranadhigatArthagocarA / na khalu sambandhasamaye samadhigato'rthaH padairabhidhIyamAno dezakAlAvasthAnurUpeNApyatiricyate / anatiricyamAnazca na svarUpa- 10 vijJAnaM pramANayati / ata evAhuH- parokSazvAnubhUtazca yastana smRtiriSyate // pramite tu prasaktatvAtsmRternAsti pramANatA // 1 // iti, padamabhyadhikAbhAvAtsmArakAnna viziSyate" iti ca / yaJcAsyAH pUrvAnubhavAnusAritayA'pekSaNalakSaNadUSaNAvatArakAraNamanvitArthagocaratvaM prasajyate tanna samIcInam / yato'bhyAsAtizayaH saMskA- 15 rAtizayamAdhatte / abhyAsaktI ca padastha svArthena sAhacaryAnubhUtiryathA na tathA'rthAntareNeti / padazravaNAtsvArthaviSaya eva saMskAraH prabudhyata iti smaraNamapi tadviSayameva bhavitumarhati nArthAntaraviSayamiti / padAni prathamaM yathAsvaM sAhacaryamvarUpANi smArayanti / tathA ca smRtisannihitAH svarUpamAtreNAryA arthAntarAkAMkSApadairanvitA abhidhI- 20 yanta iti na parasparAzrayam / taduktam---" smRtisanihitairevamarthairanvitamAtmanaH // arthamAha padaM sarvamiti nAnyonyasaMzrayam // 1 // " svArtharUpasmaraNe hi na padaM padAntaramapekSate / smRtisannihitamapi bhavatyeva sannihitamiti nAstItaretarAzrayam / yaccedaM sarvapadAnAmanvitA 1 mI. zlo. sU. 5 au. sUtre zlo. 15. 1 2 mI. zlo. sU. 5 zabdapa. lo. 103, 14, 107. / "Aho Shrut Gyanam" Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 4 sU. 10 bhidhAyitvamucyate tatsarveSu zrautArtheSu padeSvavaseyam / gaGgAyAM ghoSo gaurvAhIka ityAdI tu lAkSaNikagauNArthapadaprayoge yadeva zrItArthaM padaM tadevA'nvitAbhidhAyakam / itaratu gaGgAdikaM pratiyoginastaTAderbuddhAvupasthApakameva / tatra tasya vAcakatvAnavadhAraNAt / svArthasyApi tadA5 nImavAcakamanvayAyogyatvAt / kiM tu tadarthena yatsvasambandhi svasadRzaM vA yogyaM ca taTAdikaM buddhAvupasthApyate tenAnvitaM zrautArthameva padaM svArthamabhidhatta iti darzana rahasyamiti / 668 1 api nirupamapakSapAtapAtrANyanvitavastvabhidhAsvatipragalbhAH || kathamanvayazUnyamevamete pralapanti prasabhaM vimuktazaGkAH // 552 // tathA hi yattAvatpadArthAneva pravAnaguNatayetyAdikamavAdi / tatra padArthAnAM prakaraNAdivazAtpradhAnaguNatayA vyAptasamanvayAvasthAnAM ko nAma vAkyArthatvaM pratipadyate / yathaiva hi parasparasApekSANAM padAnAmanyanirapekSA saMhatirvAkyaM tathA vizeSaNavizeSyatayA parasparasApekSANAM padArthAnAmapyanyanirapekSA saMhatirvAkyArtha ityucyate / yattaktaM taM ca padAnyevAkAMkSAsa15 nidhiyogyatArUpopadhAnalabdhasukaravyutpattIni pratyAyayitumazita iti / tatrApi kiM padAni pRthakpRthaktaM pratipAdayeyuH saMhatAni vA / na tAva - tpRthakpRthak / pAdapa ityAdipadamAtroccAraNe padArthamAtrapratIterevAnubhUyamAnatvAt / tadarthAcca pratipannatiSThatyAdipadavAcyasya sthAnAdyarthasya sAmarthyataH pratIteH / tatra padasya sAkSAdvyApArAbhAvAttadarthasyaiva tadgamaka20 tvAt / paramparayA tasya tatra vyApAre liGgavacanasya liGgipratipattau vyApAro'stu / tathA sati zAbdamevAnumAnajJAnaM bhavet / liGgavAcakavacchandAliGgasya pratIteH saiva zAbdI / na punastatpratipannaliGgAdnumeyapratipattiH / atiprasaGgAditi cet / tata eva pAdapapadAtsthAnAdyarthapratipattirbhavantI zAbdI mAbhUt / tasya svArthapratipattAveva paryavAsi 25 tatvAlliGgazabdavat / kiMca padAnAM pRthakpRthagvAkyArthAbhidhAne devadatto gAmabhyAja zuklAM daNDenetyukte'nekavAkyArthapratyayaprasaGgaH / saMha 3 10 "Aho Shrut Gyanam" Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 669 pari. 4 sU. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH syA'rthamabhidadhati padAni vAkyamiti svasiddhAntavirodhazca / saMhatAni padAni vAkyArthaM pratipAdayantIti dvitIyapakSe tvasmanmatapravezaH / saMhatirUpaM pariNAmamApannAnAM teSAM vAkyatvenAsmAkaM sammatatvAt / tasyaiva ca vAkyArthapratipAdakatvAt / yaccAkAMkSAyA abhidhAnAparyavasAnaniba dhanatvaM cAbhyadhAyi tadasambaddham / abhidhAyA anvitArthaviSayatvasya 5 parAkariSyamANatvAt / atha yadyevaM kAraNadvayamapyAkAMkSAyAH parAkriyate tarhi kiMnibandhanA'sau bhavatu / bhavadbhirapi tAvadeSA'bhyupagantavyaiva / parapratipattaye hi vacanamuccAryate / parazca gAmityukte'vazyamAkAGkSayarthAntaraM yatra ca na tadAkAsA tatra taducArayanto laukikAH parIkSakA vA unmattavadupekSyanta iti / ucyate / abhidheyAparyavasAnanibandhanaiveya- 10 mAkAGkSA / gAmityukte hi gozabdAbhihito'rtho na kriyAM kartAraM cAnta. reNa paryavasyatIti pratipattA tau jijJAsate / iyA~stu tvanmatAdvizeSaH / tvanmate hi pratyayAnvitaH prakRtyA svArtho'bhidhIyate / asmanmate tvananvita eva / yatpunarUce, sA ceyamAkAGkSA pratiyoginItyAdi / tadasmAkamapi sammatameva / yadapyuktam / dvAramityAdAvadhyAhRtenApyuddhATa- 15 nArthena loke'nvitAbhidhAnadarzanAditi / tadapi tvanmatenaiva nirAkRtam / arthApattipramANato hyarthAntarAdhyAhArastvanmate / sA ca pramANaparidRSTA nyathAnupapattinibandhanA 1 dvAramityAdau ca dvAralakSaNasyArthamAtrasya smaraNagocaratvena na pramANaparidRSTatvam / tataH kathaM tasyArthAntaraparikalpanAnimittatvam / tannimittattve vA smaraNasyApi prAmANyAGgIkaraNa- 20 prasaGgaH / na ca zrAvaNapratyakSagocarasya dvArazabdasyAnyathAnupapadyamAnatvam / yatastasyArthApattyutthApakatvaM syAt / dvArazabdasya svArthaviraha evAnyathAnupapadyamAnatvAt / yaJcoktamAkAMkSAvacca sannidhAvapItyAdi / tadapi sakalamanukUlamevAsmAkam / yacca pUgIphalAdikamavalokitamityAdi darzanarahasyamiti paryantaM pratyapAdi / tadapyasundaram / yato yeya- 25 manvitAbhidhAnavAdibhiranvitasvArthagocarA zaktirupeyate padAnAM sA' "Aho Shrut Gyanam" Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 10 nvayamAtraviSayA'nvitavizeSaviSayA vA / na tAvadanvayamAtraviSaSA / tanmAtraviSavatve tamya sarvatrAvizeSAtsarveSAM zabdAnAM paryAyatvApatteH / athAnvitavizeSaviSayA'nvitavizeSANAM ca svarUpato bhedAnna paryAyatvApattiriti cet / naivam / anvitavizeSaviSayatve hyanvayamAtramapya5 bhidhAnIyaM zabdena / anyathA tadasiddheH / tadabhidhAne caikAnvite vizeSe'parAnvayamAtre padAnAM zaktiH prasajyate vikalpanAgauravaM syAt / na cedaM vAcyaM vyatiSiktAbhidhAyyeva padaM na vyatiSaGgasya vAcakam / vyatiSiktato'vagateya'tiSaGgasya / yadAha--" vyatiSiktAbhidhAnena vytissnggmtiytH|| tenaikavittivedye'sminna nimittaantraadrH||1||" 10 iti / yato vyatiSikteti rUpamAtramucyate padairupalakSyate vyatiSaGga ityartho vivakSito, yadvA vyatiSaGgAdeva taistaducyata iti / tatra rUpamAtrAbhidhAnajanmA khyAtirna vyatiSaGgamapi gocarayitumarhati / na hi yathA daNDamantareNa duravagamaM daNDisvarUpaM tathedamapi vyatiSaGgamantareNa duravagamaM yena svagocarazabdasAmarthyajanmani jJAne svAnvayamapi samarpa15 yet / tadrUpasyAnvayavyatirekeNApi zakyanirUpaNatvAt / nAnvayaM vinA tadrUpakaM kvacidapIti cet, liGgamApa liginaM vinA na kacidapIti tadapi tannirUpaNAdhInanirUpaNamastu / astvevamiti cet / tarhi kathaM liGgino liGgitvam / liGgApUrvameva tasya nirNItatvAditi kIrti zeSamanumAnamAsajyeta / 20 evaM ca -- sUkSmAmapi na parIkSAM parIkSyamANaM parIkSakaiH kSamate / / idamanvitAbhidhAnaM prAbhAkara varjanIyaM tat // 553 // bhaTTAH punarevaM saGgirante / padAni padArthAnevAbhidadhati / te'bhi hitAH santo vAkyArthamavabodhayanti / taduktam-- abhihitAnvayavAdibhamayopA padAni hi svaM stramabhidhAyA'rtha nivRttavyApArA nnythedaaniimrtho'vgto'rthaantrmvgmytiiti"| 1 mI. zA. bhA. pR. 25 paM. 8 / "Aho Shrut Gyanam" Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH anvayavyatirekAbhyAM khalvevamavagamyate yapadArtha pUrvako vAkyArtha iti / yo hi mAnasAdapacArAcchruteSvapi padeSu padArthAnnAvagacchati nAvagacchatyevAsau vAkyArtham / yastvabhUteSvapi padeSu pramANAntarataH padArthAjAnIyAjAnAtyevAsau vAkyArtham / yadAha - " pazyetaH zvetimArUpaM hepAzabdaM ca zvataH || khuravikSepazabdaM ca veto'vo dhAvatIti 5 ghaH // 1 // dRSTA vAkyavinirmuktA na padArthAdvinA kvacit // " iti / ArUpamavyaktaM rUpam / tena guNivizeSo na pratyakSeNAvasIyata ityarthaH / tadevaM vAkyArthabuddhiH padArthapratIti na vyabhicarati tu padapratItimiti na tatkAryA bhavitumarhati / api ca, ananyalabhyaH zabdArthaH prasiddhaH / labhyate ca samabhivyAhArAnyathAnupapattyA padAnA 10 manvitArthaparANAM svAbhidheyArtharUpasamavetAnvitAvasthApratyAyanaM lakSagayA / na hi padAni samabhivyAhRtAni svAbhidheyapratyayamAtre paryavasAtumIzate / na hi laukikAH padArthamAtrapratyAyanAya pravartante / pratipitsitaM khalvete pratipAdayiSyantaH padAnyuccArayanti / anubhutsitAvabodhane tvananvayaviSayavacanatayA nAmI laukikAH parIkSakA 15 ityupekSeran / na ca bhUyo bhUyaH samadhigataM pare padArthamAtraM bubhutsante / tasmAdadhigatamarthamavagamayitumanaso na samabhivyAharanti vRdvA: padAni / tadayaM samabhivyAhAraH padAnAmanadhigatArthapratyAyana yuktastamantareNAnupapadyamAnasvAbhidheyasamavetAmanadhigatacarIM samanvitAvasthAM lakSayati / taduktam - " viziSTArthI prayuktA hi samabhivyAhRtirjane " iti, 20 vAkyArtho lakSyamANo hi sarvatraiveti hi sthitiH " iti ca / atha padArthAH pratyekaM vAkyArthamavagamayeyuH samuditA vA / nAdyaH pakSaH, gaurityukte'pi vAkyArthapratItiprasaGgAt / yAvantazca padArthAstAvanto vAkyArthAH pratIyeran / atha pratyekamadhyekameva vAkyArthaM bodhayati / tadA''vRttyA tatpratItiprasaktiH / nApi dvitIyaH / samuditAnAM teSAma- 25 1 mI. zlA. vA. vA. a. lo. 358 / 359 / " Aho Shrut Gyanam" 671 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 sa. 10 sAdhAraNyena sattvasya grahItumazakyatvAt / devadatta gAmAnayetyukte hi vivakSitagoviSayAnayanAnvito niyata eva devadataH pratIyate / gaurapi pratiniyato devadattakartRkAnayanAnvito'sAdhAraNa eva vedyate / Anayanamapi ca niyatagodevadattAnvitaM tathAbhUtameva jJAyate, ityevaM samuditeSu padArthapvasAdhAraNyena pratIyamAneSu na sattvagrahaNasambhavaH / teSAM vyabhicArAdAnantyAdvA / tathA hi, na niyatasya zAbaleyasannivezasya gozabdo vAcakaH / tadabhAve'pi bAhuleye darzanAt / na ca trailokyAntargatasakalagopiNDagatasannivezavaca natvamavagantuM zakyam / AnantyAditi / tadayuktam / AdyapakSa10 kakSIkArAt / dvitIyapakSe tvasAdhAraNyaM bhavapi na naH kSatikaram / na hyete liGgavatsambandhagrahaNamapekSamANA avabodhakAH / yenA'sAdhAraNyAteSu sambandhagrahaNaM nAbakalpata ityucyamAnaM zobheta / kiM tvagRhItasambandhA apyAkAMkSAsannidhiyogyatvaparyAlocanayA parasparaM saMsRjyante / sa eva ca vAkyArtho yaH saMsRSTaH padArthasamudAyaH / itarapadArthaviziSTo 15 vetarapadArtha iti / nApyazAbdavanimittatvaM vAkyArthapratIterAzaGkanIyam / zabdAvagatimUlatvena tasyAH zAbdatvAditi sthitaM padAtpadArthapratItistato vAkyArthAvagatiriti / nisTati bhaTTacaTTaH spaSTamasAvabhihitAnvayo dhvaniSu // adhiropya yuktidivyaM doSajJAstaM parIkSante // 554 / / 20 tathA hi, yattAvadavAdi padAni padArthAnevAbhidadhatItyAdi / tatra saMhatAnyasaMhatAni vA padAni padArthAnapi saMsRSTAnasaMsRSTAnvA pratipAdayeyuH / tatra saMhatAni padAni saMsRSTAnpadArthAnabhidadhati, te ca vAkyArthamavagamayantItyucyate / tadetadevoktaM bhavati, vAkyaM vAkyArthaM prati pAdayati sa ca punarapi vAkyArthamavagamayatIti / saMhatAnAM padAnAmeva 25 vAkyatvAt, saMsRSTAnAM ca padArthAnAM vAkyArthatvAt / tathA ca dviravagamo vAkyArthasyApramANako nirupayogazca prasajyeta / atha saMhatAni tAnya "Aho Shrut Gyanam" Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 su. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH 673 saMsRSTAnpadArthAnbruvata ityabhidhIyate / tadapyanubhavabAdhitam / tebhyastathAvidhebhyaH saMsRSTAnAmeva teSAM pratIyamAnatvAt / asaMhatAni saMsRSTAnavagamayantItyetadapi tathAvidhameva / kevalebhyaH padArthamAtrasyaiva pratIteH / asaMhatAnyahatasaMsRSTAnavagamayantIti pakSe tu kakSIkAra eva / yadapi gaditaM yo hi mAnasAdapacArAdityAdi / tdtylpmucyte| 5 na khalu praNihite'pi manasi zrutepvapi padeSu sarvaH sarvatra vAkyArtha pratyeti / athaivaM sutarAmasmanmatasiddhiriti cet / syAdevam / yadi viditebhyaH padArthebhyo vAkyArthapratItiravazyamutpadyeta / viditeSvapi teSu kliSTakAvyAdau vAkyArthapratyayAdarzanAt / ata eva tatra tatra padArthamAtraM vyAkhyAya vyAkhyAtAro byAharantyayamatra vAkyArtha iti / anyathA 10 nirUpiteSu padArtheSvavazyaM vAkyArthAvagame vyarthaM tadabhidhAnaM bhavet / atha na padArthebhyo vAkyArthapratItirutpadyata evetyabhidadhmahe'pi tu tebhya eveti / kimucyate mAnasAdapacarAditi / atha kimatra kAraNaM vidite. bhyo'pi padebhyaH kadAcidvAkyArtho'vasIyate kadAcinneti / kSayopazamabhAvAbhAvAditi brUmaH / yadapyuditaM yamtvazruteSvapi padeSu ityAdi / 15 tadapi nAvadAtam / zveto'dho dhAvatItyAdipratIterAnumAnikatvenAsmAbhiH svIkArAt / tvayA'pi ceyamanumAnarUpA'rthApattirUpA vA'bhyupeyA / kiM ca kiM yena rUpeNa puruSeNa zvaityasamAnAzrayo heSAdhvanipadanikSepazabdAvavagatau tasyaiveyaM zveto'zvo dhAvatIti dhIH / uta yasyAzrayAnadhyavasAyastasyApIti / tatra yadi tAvadapratyAkalitaheSAdhvanipadavihAra- 20 nirghoSAzrayasyetyucyate / tadA zveto'cI dhAvatIti pratItarasambhavaH / sa hyevaM pratipadyate bhavitavyamatra pradeze nUnamazcena dhAvatA ca bhAvya kenaciditi / athA'zvasambandhinameva kharakhuTapuTaTakAramabhyAsapATacApratipattAvabuddhayate / tadA'pyazvavartinImeva vegavatIM gatimanuminoti natu kevalAmeva tAmavagamya tasyA azvAnvayaM padArthasAmarthyamAtreNa prtipdyte| 25 yo'pi tasmindeze nAstyanyo'vAditi nizcitya pArizeSyAdAzrayAna "Aho Shrut Gyanam" Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 10 dhyavasAye'pi heSAdhvaneH zvaityasamAnAdhikaraNau heSAdhvanikhurapuTaTaGkArasvAvadhyavasyati / tasyA'zcatve vegavati gamane ca zvetadravyavartinyavAnumAnaM na svatantrayoriti / pramANAntareNAsambaddhAvagatAnAM na kvacidanyo nyasambandhabodhakatvamanumAnArthApattivyatirekeNa tavApi pratItamiti / api 5 ca mAnAntareNAnubhUtAnAmartharUpANAmanvayabodhanasAmarthyamupalambhe vA'nva yabodhakAkhyasanamapramANaprasaGgaH / na cAsya zAbde'ntarbhAvaH / zabdAbhAvAt / padArthAbhidhAnAvAntaravyApAreNa hi zabdAdyadanvayajJAnaM tacchAbdamityeSa eva vo rAddhAnta iti nAsya zAbde'ntarbhAvaH / yadi ca tattvaM vivecyate tadevameva pratyakSAdibhiH saha tulyakakSatayA zAbdasya sthAne'bhi10 dhAnIyam / jatu zAbdaM tadbhedasya / na hi laukikA brAhmaNayudhiSThirAviti prayuJjate / prayuJjate tu brAhmaNarAjanyAviti vA vaziSThayudhiSThirAviti vA / na ca bhedAntaropanyAsena bhedAntamupanyastaM bhavati / tadayaM samastabhAnalakSaNapravRtto mAnatuSasyApi parityAge tenaiva saha svakauzalyamani tyajediti / yadapyananyalabhyaH zabdArtha ityAdi sarvatraiveti hi sthiti15 riti cetyantamavAdi tadapi pUrvAnusandhAnavandhyena vyAhRtam / pUrva hi bhavAnevedamavAdItpadairabhihitAH padArthA vAkyArthamavagamayantIti / samprati punaridamudIrayati padAni lakSaNayA vAkyArthamavagamayantIti / so'yaM pUrvAparavirodhenApi vAco viracayanizcitaM vAcaspatiH / kiM ca skhaladgatitvaM nAma sAmAnyalakSaNaM lakSaNAyAH / na ca samabhivyAhRta20 padakadambakasya sarvavAkyArthe svaladgatitvaM pratImaH / na khalu yathA kanakalatikAyAM kRtAspade kamale kuvalayayugalamidamAlokyata iti vAkyaM kAminItanuvyavasthitavadanavartinetradvayalakSaNe'rthe pratipAdya skhaladvati tathA kAminIkalevarAdhAravake netradvandvaM dRzyata ityetadapi vAkyaM skhaladgatyabhidhAtuM zakyam / yo'pi samuditAH padArthA vAkyArthamavagama25 yantIti pakSasya kakSIkAraH so'pi na kSemakAraH / samuditAnAM padArthAnAmeva vAkyArthatvAdAtmani ca gamakabhAvAyogAt / yadapi zabdAva "Aho Shrut Gyanam" Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH 675 gatimUlatvena tasyAH zAbdatvAdityuktam / tadapyayuktam / evaM hi pratyakSAvagatadhUmAdavagamyamAnasya kRSNavarlsa no'pi pratyakSamUlatvAtpratyakSapra. meyatvaM bhavet / tasmAdidamiha rahasyaM padApekSayA'nanvitAbhidhAnaM vAkyApekSayA tvanvitAbhidhAnamiti / bho bhaTTaziSyAH khalu yuktimUlAnyunmUli tAnyevamamUni mUlAt // 5 ciraprarUDho'bhihitAnvayastara patatvidAnI viSavRkSa eSaH // 555 // sampratIdaM cintyate kimayaM zabdo nityaH sannarthamabhidadhAti, ani tyo vaa| zabdanityatvavAdino mImAMsamaya pUrvapakSaM vismaraza tatraivamudIrayAMbabhUvurmImAMsAdhyayanaikadurvidagdhAH // upapAdya khaNDanam / zabdasya sanAtanatva eva pramitiH saMzrayate'tra sA. 10 kSimudrAm // 156 // tathA hi, sa evAyaM gakAra ityAdipratyabhijJAnapratyakSata eva tAvadrurNAnAM nityatvamavasIyate / na cAsyAjJAnatvalakSaNamaprAmANyam / jJAnatvena pratiprANi pratIyamAnatvAt / nApi saMzayasvabhAvam / ekAMzAvalambitvAt / nApi mithyAtvarUpam / bAdhAvidhuratvAt / na ca 15 duSTakAraNotpAdyatvAdasyAprAmANyamiti mantavyam / tatkAraNAnAM duSTakhAnavadhAraNAt / nApyadhigatArthAdhigantRtvAt / smayamANAnubhUyamAnavizeSeNAvacchinnasya gakArAdeH pUrvasaMvedanAviSayatvAt / taduktam - " the: pUrvAvagato'zotra sa no nAma pratIyate / / idAnIntanamastitvaM na hi pUrvadhiyA gatam / / 1 // " iti / pratyakSatvaM cAsya 20 zrotrendriyAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAtsuprasiddham / na ca smRtipUrvakatvAdasyApratyakSavaM vaktuM yuktam / tatpUrvakatve'pyasya satsamprayogajatvena pratyakSatvopapatteH / evaM ca pratyabhijJAnapratyakSamAhAtmyataH zabdasya nityatve pratipanne idAnImivAnyadApi yacchabdasyoccAraNaM na tattasya 1 mI. lo. sa. 4 pra. sU. zlo. 233,234 / "Aho Shrut Gyanam" Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 4 sU. 10 atra janakam / kiMtvabhivyaJjakam / tato vipratipannAnpratIdaM pratipAdyate / anyadApi yacchabdasyoccAraNaM tadasyAbhivyaJjakamuccAraNatvAt / yaduccAraNaM tadabhivyaJjakaM yathaiva tatkAlopalakSitamuccAraNam / tathA vivAdAdhyAsitakAla etadgAdisaMbaddhaH kAlatvAdidAnIntana kAlavat / nityaH zabdaH 5 zrAvaNatvAdyaditthaM tattathA / yathA zabdatvasAmAnyam / dezakAlAdibhinnA gobdavyaktibuddhaya ekagozabdaviSayA na vA'nekArthagocarA / gaurityu lekhe notpadyamAnatvAt / sampratyutpannagozabdavyaktibuddhivat / gozabdavyaktibuddhirityabhidhIyamAne siddhasAdhanaM bhavet / eka gozabdavyaktibuddhe rekaviSayatvAGgIkArAttadvyavacchedArthaM 10 bahuvacanam / tathA sAmAnyagozabdanibandhanAH samAnA eva buddhayaH prAdurbhavantIti tannivRtyarthaM vyaktigrahaNam / ekasmindeze kAle vA bahUnAM pramAtRNAM gozabdajJAnAnyekagozabdavyaktigocarANIti siddhasAdhyatA mA prApaditi dezakAlAdibhinnA ityabhihitam / stano gozabdo'dyApyanuvartate gauriti jJAyama! natvAdadyozcA15 ritagozabdavat / atha vA'dyatano gozabdo'pyAsIdgauriti jJAyamAnatvAdbhathastanagozabdavat / zabdo dIrghakAlAvasthAyI sambandhabalenArthapratItijanakatvAdbhUma sAmAnyavat / yaH punarasthiraH sa sambabalena nArthapratItiM janayati tAdAtvikanimittatvAtpradIpa saudAminIprakAzavat / tadevaM - " kaJcitkAlaM sthiraH zabdaH sarvakAlamapi 20 sthiraH || vinAzahetu zUnyatvAtsAmAnyAkAzakAlavat // 1 // asyArthaH - zabdaH sarvakAlaM sthiro vinAzahetuzUnyatvAt / sAmAnyAdivat / vinAzaheturAnyAyaM ca RJcitkAlaM sthiratvAtsiddham / sa hi sambandhakaraNakAlaM yAvadanupadbhutaH pazcAdapi kenA'panIyatAmiti / vivAdAdhyAsitakAlo gAdizabdazUnyo na bhavati kAlatvAdidAnInta-25 nakAlavadityanumAna paramparA'pi zabde nityatvamavasthApayati / arthApattirapyatra nityatvameva prakaTayati / tathA hi- nityaH zabdaH parArtha tadu 1 73 676 " Aho Shrut Gyanam" - Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU.10] syAdvAdaratnAkarasahitaH 677 JcAraNAnyathAnupapatteH / tathA ca jaiminIyaM sUtram- "darzanasya parArthatvAt" iti / anena kilArthApattiruktA / katham / darzanamuJcAraNam / tacca parasyArthapratipattyartham / sA cA'rthapratipattiH zabdasyAnityatve na ghaTate / gRhatisambandhAddhi zabdAdarthapratItirAvirbhavati / nAnyathA / atiprasakteH / sambandhAvagamazca pramANatrayasampAdyaH / tathA 5 hi-yadaiko vRddho'nyasmai pratipannasaMketAya pratipAdayati devadatta gAmabhyAja zuklAM daNDeneti / tataH pArzvastho'nyaH kazcidavyutpannasaGketaH zabdArtho vRddhau ca pratipAdyapratipAdako pratyakSataH pratipadyate / zrotuzca pratipAdyavRddhasya gavAdigocarakSepaNAdiviziSTaceSTAlajhaNAdanumAnAttAM gavAdiviSayAM pratipattimavabuddhayate / tatpratipattyanyathAnupapattyA ca 10 zabdasya vAcikAmarthasya tu vAcyAM zaktiM parikalpayati / so'yaM pramANatrayasampAdyaH sanbandhAvagamo na sakRddhAkyaprayogAtsambhavati / kintvAvApodvApAbhyAM punastacchabdoccAraNAdeva / na cAsthirasya punaH punaruccAraNaM ghaTate / tadabhAve ca nAnvayavyatirekAbhyAM vAcyavAcakazaktyavagamaH / tadasattvAnna prekSAvadbhiH parAvabodhAya vAkyamuccAryeta / 15 na caivam / tataH parArthavAkyoccAraNAnyathAnupapattyA nizcIyate nityo'sau / taduktam - " zabdavRddhAbhidheyAni pratyakSeNaiva pshyti|| zrotuzca pratipannatvamanumAnena ceSTayA // 1 // anyathAnupapattyA tu buddhaH zakti dvayAzritAm / / arthApattyaiva buddhacante sambandhaM tripramANakam // 2 // " anumAnena ceSTayeti / gokSepaNAdiceSTAlakSaH 20 NenAnumAnena zrotuH pratipannatvaM pazyatItyarthaH / arthApattyaiveti, yadyapi sambandhAvabodhe'dhyakSAnumAnArthApattilakSaNapramANatrayasyApi vyApArastathApi sAdhakatamatayA karaNatvenArthApattereva mukhyavRttyA tatra prAmANyam / pratyakSAnumAnayoH punastadantargatatvenAtretikartavyatAsthAnIyatvamiti 1 mI. zlo. vA. zabdanityatAdhikaraNe zlo. 241-244. "Aho Shrut Gyanam" Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 sU. 10 bhAvaH / " arthApattiriyaM coktA pakSadharmAdivarjitA // yadi nAzini nitye vA vinAzinyeva vA bhavet // 1 // zabde vAcakasAmarthya tadA dUSaNamucyatAm " // yadi zabde nAzini nitye vA vAcakasAmarthyamityanena saMzaya uktaH / vinAzinyeva vA zabde vAca5 kasAmarthyamityanena tu viparyaya upadarzitaH / tadA dUSaNamucyatAmiti / yadaiva zabde vAcakasAmarthya sandigdhaM viparyastaM ca syAttadA dUSaNAvasaraH / etamcAtrobhayamapi nAstIti bhAvaH / " na dRSTArthasambandhaH zabdo bhavati vAcakaH / tathA cetsyAdipUrvo'pi sarvaH sarva prakAzayet / / 1 // sambandhadarzanaM cAsya nAnityasyopapadyate // sambandhajJAnasiddhizveta dhruvaM kAlAntarasthitiH // 2 // anyasmin jJAtasambandha na cAnyo vAcako bhavet / / gozabde jJAtasambandhe nAzvazabdo hi vAcakaH // 3 // " atha mataM sadRzatayA zabdasyArthapratipanihetutvopapattenIrthApattito'sya nityatvasiddhiH / punaH punaruccAryamANo hi zabdaH sAdRzyAdekatvenAvyavasIyamAno'rthAvabodhaM vidadhAti na punarnityatvAditi / tadapi kSodakSamam / sAdRzyena zabdAdarthAvabodhAsambhavAt / na hi sadRzatayA zabdaH pratIyamAno vAcakatvena nizcIyate / kiM tvekatvena ! ya eva hi saGketAvasAyasamaye mayA dhvanirupalabdhaH sa evAyamiti pratIteH / api ca sAdRzyAdarthapratItau bhrAntaH zAbdapratyayaH syAt / na hyanyasmingRhItasaGkete'nyasmAdarthapratItira20 bhrAntA bhavati / gozande gRhItasaGkete'zvazabdAdvArthapratIterabhrAntatvapra. sakteH / na ca bhUyo'vayavasAmyayogamvarUpaM sAdRzyaM zabde sambhavati / viziSTavarNAtmakatvAcchabdAnAm / varNAnAM ca niravayavatvAt / na ca gatvAdiviziSTAnAM gAdInAM vAcakatvaM yuktam / gatvAdisAmAnyasyAbhAvAt / tadabhAvazca gAdInAM nAnAtvAyogAt / so'yamiti pratyabhijJayA teSAmekatva 1 mI. zlo. vA. zabdanityatAdhikaraNe zlA. 23 // 238. 2 mI. zlo. sa. 5 sa. lo. 140, 14 / "Aho Shrut Gyanam" Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH nizcayAt / athAnekapratipattabhirvibhinnadezatayopalabhyamAnatvAdkArAdInAM nAnAtvaM kathyate / tanna / vibhinnadezatayopalabhyamAnenAdityenAnekAntAdvibhinnadezatayopalambhazcaiSAM vyaJjakadhvanyadhIno na svarUpabhedanibandhanaH / tathA hi --" nityatvaM vyApakatvaM ca sarvavarNeSu saMsthitam // pratyabhijJAnato mAnAdvAdhasaGgamavarjitAt // 1 // yo 5 yo gRhItaH sarvasmindeze zabdo hi dRzyate / na cAsyAvayavAH santi yena varteta bhAgazaH // 2 // " yo yo gRhIta iti / asya bhAvArthaH / nAstyasau dezo yatra zabdo nAvagamyate / yo yo dezo gRhItaH sarvatrA'syAvagamAt / tato'sAvAtmAdivadvibhuriti / " zabdo vartata ityeva tatra sarvAtmakazca saH / / vyaJjakadhvanyadhInatvAttadeze 10 sa ca gRhyate // 1 // " zabdo vartata iti / na bhAgazaH kRtsnaparisamAptyA ca zabdo vartate'pi tarhi zabdo vartata ityevA'syAvizeSitaM vRttimAtramAtiSThAmahe yataH zabdo vartata ityeveti vRttau yadbhavati tadAha tatreti / tatra vRttiprakAre / sarvAtmakaH zabdo vartata ityetAvadeva bhavati / nAdhikaM kiJcidbhAgavRttiH kRtsnaparisamAptirvA / nirbhAgasya tasya 15 bhAgavRttervyApinazca kRtbaparisamApterabhAvAditi pUrvArdhasyArthaH / " ne ca dhvanInAM sAmarthya vyAptuM vyoma nirantaram // naivAvacchinnarUpeNa nA'sau sarvatra gRhyate // 1 // dhvanInAM bhinnadezatvaM zrutistatrAnurudhyate // apUritAntarAlatvAcchabde'pyavibhutAmatiH // 2 // gatimadvegavatvAbhyAM te cAyAnti yato yataH // zrotA tatastataH 20 zabdamAyAtamiva bhanyate / / 3 // ' athaikena bhinnadezatayA upalambhAdvAdInAM ghaTAdivannAnAtvam / naivamapi / AdityenaivA'nekAntAt / dRzyate TekenAdityo bhinnadezA na caitAvatA'sau nAnA / atha yugapadekena bhinnadezatayopalabdheriti vishissyocyte| tathA'pyanenaivA'nekAntaH / 1 mI. zlo. vA. zabdanityatAdhikaraNe zlo. 171 / 172 / 2 ' asaMbhavAt' iti bha. pustake paatthH| 2 mI. zlo. vA. zabdanityatvAdhikaraNe zlo. 173-176 / "Aho Shrut Gyanam" Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 sU. 10 jalapAtreSu hi bhinnadezeSu savitA'pyeko'pyekena yugapadbhinnadezaH gRhyate / atha na tatra mArtaNDamaNDalamavalokyate tasya nabhasi vyavasthAnAttannimittAni tu jalapAtreSu pratibimbAni bhinnAni pratIyante tato nAnekAntaH / taduktam-" aho kena nimittena pratipAtraM pRthakpRthak / / bhinnAni pratibimbAni gRhyante yugapanmayA // 1 // " etatkumArila: pariharannAha --" atra bamo yadA tAvajale sauryeNa tejasA / / skuratA cAkSuSaM tejaH pratisrotaH pravartitam // 1 / svadezameva gRhNAti savitAramanekadhA // bhinnamatiyathA pAtraM tadA'syAnekatA kutaH // 2 // " pratisrotaH pravartitamiti pratIpapravartitamiti 10 pratIpapravartitamadhastAtpravRttaM sadUrdhva pravartitamityarthaH / evaM ca-- nityatvaM zabdarAzeH zravaNakaraNakaM bhrAntisandehazanya vijJAnaM pratyabhijJetyabhihitamamalaM mUlatastAvadana // pazcAniHzeSadoSaicirahitamuditaM laiGgika mAnamante tvarthApattiH kalakavyatikaravidhurA darzitA siddhihetuH // 557|| jaiminIya ninadeSu nityatA darzitaivamativistarAttvayA // kintu kAcidapi yuktirakSatA vIkSyate'tra na parIkSakocitA // 558 // tathA hi-yattAvadupanyastaM sa evAyaM gakAra ityAdipratyabhijJApratyakSata eva tAvadvarNAnAM nityatvamavasIyata ityAdi / tanna 20 satyam / asyaikatvapratyabhijJAnasya bhrAntatvenaikatva siddhAvasamarthatvAt / pradIpAyekatvapratyabhijJAnavat / na khalu sa evA'yaM pradIpaH kadalakANDakuntalakalApAdityAdi pratyabhijJAnaM pradIpAdInAmekatvaM prasAdhayati / athA'traikatvAbhAvAttasyaikatyaprasAdhanAsAmarthyam / taditaratrApi tulyam / nanu tailAdikArazakalApasyottaratra kSayopalambhAtnadIpAdeH pratisamaya25 manyatvapratIterupapannamekatvAsattvam / na tu zabdasya / viparyayAditi 1 mI. zlo. vA. zabdanityatvAdhikaraNe zlo. 79.80 / 81682 / "Aho Shrut Gyanam" Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH cet / tadapi nyAyabAhyam / zabdasya tAtvAdisaMyogavibhAgalakSaNakAraNakadambakasyottaratra kSayapratItitaH pratikSaNabhanyatvasiddherekatvAsattvopapatteH / atha tAlvAdisaMyogavibhAgayoH zabdAbhivyaJja kasamIraNotpattau kAraNatvaM na shbdotpttaavityucyte| tArha vartikAmukhatailAnalasaMyogAderapi pradIpAdyabhivyaJja kaprabhaJjanajanane kAraNatvaM na pradIpAdyutpAda ityapyu- 5 cyatAm / vizeSAdarzanAt / pratItivirodhaH punrubhytraapyvishissttH| anena nApi mithyAtvarUpaM bAdhAvidhuratvAdityapAstam / tAlvAdisaMyogavibhAgalakSaNasya kAraNakadambakasyottaratra kSayapratItitaH pratikSaNaM zabdasyAnyatvasiddhareva bAdhakatvAt / utpannaH kumbho vinaSTaH kumbha iti pratItikt / atha pratyabhijJAnenaiveyaM pratItiH kasmAnna bAdhyate / maivaM vaadiiH| 10 pratyabhijJAnasya zabde sAdRzyahetukatayA bhrAntatvena nityatvAprasAdhakatvAt / nanu yathA ghaTe vinaSTe vinAzakAraNa mudgarAdi kapAlamAlA ca vilokyate na tathA zabdazravaNAnantaraM vinAzakAraNaM kapAlamAlAkalpaM ca kimapi paridRzyate / kevalaM zabdo nopalabhyate / na cAnupalabdhimAnena vinAzo'syAvasituM zakyate / tathA satyupalabhyAnu- 15 palabdhAnAM ghaTAdInAM vidyamAnAnAmeva vinAzaH syAt / na caitadasti / tayuktam / yataH zabdastAvadAkarNanAnantaraM kumbhAdivadanyatra na gataH / vyApakatvena tasya tvayA svIkArAt / nApi ghaTAdivadeva tatrastha eva kenacidAvRtaH / tadAvaraNasya nirAkariSyamANatvAt / nApi sahasA zroturindriyadoSaH kazcidupajAtaH 1 zabdAntarANAM tadAnImeva shrvnnaat| 20 na cAnavahitaH pramAtA / savizeSamavadhAnavatA'pi tadanupalambhAt / salyAmapi caitAvatyAM sAmayAM yaH kumbhAdiranyo vA kazcinnAvalokyate tasya pradhvaMsaH pratyakSeNaivAvagato bhavati / evaM ca pratyakSaprasiddhasyAsya na kAraNAbhAvadvAreNA'bhAvo'bhidhAtuM sAdhIyAn / etadarzanAdeva kAraNasyAnumiteH / yatUktaM kapAlamAlAkalpaM ca kimapi na paridRzyata 25 iti / tadapi nyAyabAhyam / na hyayamekAnto yatsarvatra vastuvinAze tada "Aho Shrut Gyanam" Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 su. 10 vayavAnAmupalambhena bhAvyam / vipulasvApi capalAdaNDamya mahato'pi ca pradIpakumalasya sahasaiva vinAze tadavayavAnAmanupalambhAt / atha tayoravayavAnAmavayaviviparItapariNAmApannatvAnnopalambhaH / zabdAvayavAnAmapyevamastu / nanvekajJAnasaMsargipadArthAntaropalambhAtkumbhAdyabhAva5 pratItirdRSTA / zabdAbhAvapratItistu katham / tatraikajJAnasaMsargiNaH kasyacidapyabhAvAditi cet / tadapyasUkSmam / vivakSitazabdAbhAvapratItau zabdAntaramyakajJAnasaMsargiNaH sambhavAt / niHzabde pradeze sarvazabdAbhAvapratItau tarhi tadasambhava iti cet / maivam / tatrA'pyAtma svarUpasya tadekajJAnasaMsargiNaH sambhavAt / svapararUpAvabhAsakamva10 bhAvasya hyAtmanaH parasminnogyadezAvasthite vastuni na kevalAtmasvarUpa saMvedanaM bhavet / yAvanti khalu vastUni pratiSedhyatvasammatavastunA sAkaM yogyadezasthitAni santyavazyaM pratibhAsante tAni sarvANyapyekajJAnasaMsagINi / tatra kumbhAdau pratiSedhyo bhUtalAdirAtmasvarUpaM caikjnyaansNsrgi| zabde tu pratiSedhye sazabdake pradeze zabdAntaramAtmasvarUpaM ca / ni:15 zabdake tu kevalamAtmasvarUpam / atha vA mA bhavatvekajJAnasaMsargipadA rthAntaram / pramANAntaragRhItaM tu bhaviSyati / yathA smRtigocare caityakulAdau kacidabhAvapramANena bhavatAmabhAvagrahaNe caityakulAdi / syAdetat / yadyapi zabdo nAnyatra gato yadyapi zrotA samavadhAnabandhuro yadyapi ca nendriyadoSaH saJjAtastathApi vyaJjakAbhAvAdevAya nopalabhyate / 20 yathA pradIpAdyabhAvAttimiranikarakarambitakumbhAdiH / na khalu dRzyasva bhAvAparityAgenAdRzyasvIkAre tasyAvRtatvamupapadyate / atiprasakteH / yadyadA yatsvarUpaM na parityajati na tasya tadA pratyanIkasvarUpasambhavaH / yathA'nAvRtAvasthAyAM dRzyasvarUpaM zabda iti / tadA tatsvarUpaparityAge vA siddha masyAnityatvaM svarUpabhedasvabhAvatvAttasya / nanu ghaTAdInAM svarUpAbhede25 'pi timirastomAdinA''vRtatvaM dRzyate / ityapyasatyam / tatrApi svarUpa__ bhede satyevAvRtatvopapatteH / svarUpamakhaNDayataH kasyacidAvaraNatvAyAgAt / "Aho Shrut Gyanam" Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 s. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH 683 bhavatu vA yathA kathaJcicchandasyAvRtatvaM tathApi tadAvaraNaM dRzyamadRzyaM vA nityamanityaM vA vyApakamavyApakaM vA, ekamaneka vetyaSTau vikalpAH / tatra na tAvadRzyamiti vikalyaH / pratyakSatastatpratItyabhAvAt / tatastatpratItau vA vivAdAbhAvaH syAt / na hi pIte pItatayA pratyakSataH pratIyamAne kazcidvivAdAyopatiSThate / athAdRzyaM tadAvaraNam / tarhi kathaM tad- 5 stitvanizcayaH / nanu nityasya sataH zabdasyoccAraNAdanantaraM zabdasyAvidyamAnatayaivAnupalabdhisiddherAvaraNakalpanAvaiyarthyAt / nityatve tvAvaraNasya sadA zabdasyAnupalabdhiprasaktiH / anityaM tvAvaraNaM sahetukamahetukaM vA / nAdyaH kalyaH / tadutpAdakasya hetoH kasyacidapratIteH / ahetukasya tasyAnityatvaM viruddhamiti / vyApakatvamapyAvaraNasya duru- 10 papAdam / bAdhakapramANapratihatatvAt / tathA hi-AvaraNatvenAbhimataH prabhaJjano na vyApakaH sparzavavyatvAdupalazakalavat / vyApakatve vA'sya na kacitkasyApi zabdopalabdhiH syAt / tasya sarvatrAvRtatvAt / avyApakatve tasyA'nena zabdasyAvAryatvAnupapattiH / tanmadhye taddeze tatpArthe cAvidyamAnatvAt / pratyuta zabda evAvArakaH syAt / anyathA 15 sarSapakaNo'pi kumbhasyAbArakaH syAt / nanu vasudhAdinA vyomnastathAvidhasyApyAtriyamANatvadarzanAdadoSo'yamiti cet / tadapi na kamanIyam / tatpradezasyaiva tenAtriyamANatvAGgIkArAt / zabdapradezasyApi pavanenAtriyamANatvAbhyupagame zabdasya sAMzatvamanityatvaM vApadyeta / samastazabdAnAM ca yadyekamevAvaraNaM kalpyeta / tadaikazravaNazabde sarveSAM 20 zravaNaprasaktiH / tadAvaraNApagame tadvatsarveSAmanAvRtatvAt / tadazravaNe vA'bhimatazabdasyApi tadvadazravaNaM syAt / avizeSAt / atha pratizabdaM vibhinnamAvaraNamiSyate / tanna yuktimArgamavagAhate / sarvazabdAnAM vyApakatvena samAnadezatve samAnendriyagrAhyatve cAvaraNabhedamya vyaJjakabhedasya cAnupapatteH / atra prayogaH / zabdAH pratiniyatAvaraNAvAryAH 25 pratiniyatavyaJjakavyaGgayAzca na bhavantyapRthandezavRttitve satyekendriya "Aho Shrut Gyanam" Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAlokAlaGkAraH [ pari. 4 su. 10 CC grAhyatvAt / yatpunaryathoktasAdhyAnvitaM na bhavati tadapRthagdezavRtitve satye kendriyagrAhyamapi na bhavati yathaikAmraphalasamAzritau rUparasAviti / anekAmraphaLAzritai rUpAdibhirvyabhicAraH syAttadyAvRttyarthamapRthagdezavRttitva ityuktam / evaM ca, anyArtha prerito vAyuryathA'nyaM na 5 karoti ca // tathA'nyavarNasaMskArazakto nAnyaM kariSyati ||1|| " ityAdi pratyuktamavagantavyam / yadi ca dhvanayaH zabdAnAM vyaJjakAH pratijJAyante tarhi tadvyApAre niyamenopalabdhiH zabdasya tu bhavati tadviparItasvarUpatvAttadapyaparyAlocitajalpitam / zabdasya sarvagatvAsiddheH / tathA hi-zabdaH sarvagato na bhavati sAmAnyavizeSavattve sati bAhyendriya10 pratyakSatvAt / ya evaM sa evaM yathA kumbhaH / tathA ca zabdastasmAttatheti / api caite dhvanayaH kena samadhigatA yena tadadhInA zabdazrutiH syAt / pratyakSeNAnumAnenArthApattyA vA / pratyakSeNa cet kiM zrAvaNena spArzanena vA / na tAvacchrAvaNena tathApratItyabhAvAt / na hi zrAvaNe cetasi zabdA iva dhvanayo'pi pratibhAsante / vivAdAbhAvaprasakteH / atha 15 spArzanena svapANipallavapihitavaktra kamalo hi jalpanpramAtA svapANisparzanena dhvanInsamadhigacchati / ityapi nyAyaparAGmukham / vAyuvattAlyAdivyApArAnantaraM vaktra kuhara vinirgatAdAvandUnAmapyupalambhataH zabdAbhivyaJjakatvaprasakteH / vaktravaktrapradeza evaM vipuSAM pradhvaMsataH zrotRzravaNapradeze gamanAbhAvAnna zabdAbhivyaJjakatvamityatrApi tulyam / na khalu 20 dhvanayo'pi tatra gacchantaH pratyakSataH pratIyante / zabdapratipattyanyathAnupapattyA tu pratItirubhayatrApyaviziSTA / yathA ca stimitabhASiNaH salilakaNAnAM nopalambhastathA prasaJjanopalambho'pi nAsti / atha stibhitAstatrApi pavanAH parikalpyante / kathaM na jalabindavo'pi / " vizeSAbhAvAt / etena vadato badanAye sthitatUlAdeH preraNopalambhAdanu25 mAnato dhvanInpratipadyanta ityapi pratyAdiSTam / tadvattoyabindUnAmapyataH 684 $ 1 mI. lo, sU. 6 za.ni. lo. 80, 81 / " Aho Shrut Gyanam" Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH pratipattiprasakteH / athArthApattyA dhvanayaH pratIyante / tathA hi, santi zabdavyaJjakA dhvanayaH zabdapratipattyanyathAnupapatteH / na hi zabdasya parArthozcAraNAnyathAnupapattyA pratipannanityatvasya stimitamA rutAvRttasya vyaJjakAdhvanInantareNa pratipattirupapadyata iti / tadapyavadham / parArtho - vAraNAnyathAnupapatteH zabdanityatvasAdhikAyAH prAgeva parAstatvAt / tathA ca zabdapratipaterutpattiprakAreNApyupapadyamAnatvAttato na dhvanisiddhiH / astu vA kathaMceitatsiddhiH / tathApi te kiJcitkurvataH zabdaM vyaJjayantyanyathA vA / na tAvadanyathA / atiprasakteH / prathamapakSe tu kiM te kurvantIti vAcyam / viziSTaM saMskAramiti cet, nanu ko'yaM viziSTaH saMskAro nAma | zabdasaMskAraH zrotra saMskAra ubhayasaMskAro vA / tatrAdyapakSe 10 vyaJjaka vAyunA yAvadvegamabhisarpatA yAvAnvarNavibhAgaH saMskRtastAvata eva zravaNaM syAnna samastasya varNasyeti khaNDazastasya pratipattiH syAt / atha varNasya niravayavatvAdekatra saMskRtaH sarvatraiva saMskRto'sAviti nAyaM doSaH / tarhi nirvibhAgatvA devai katrAsaMskRtaH sarvatra tathaiveti manAgapi zravaNaM na syAt / kiMca, ka eSa zabdasaMskAraH / kimatizayA - 15 dhAnamanatizaya vyAvartanamAvaraNApagamo vA / tatrAtizayAdhAnaM dRzyasvabhAvatApAdanam / anatizayavyAvartanaM tvadRzyasvabhAvatAkhaNDanam / te ca zabdAgine abhinne vA vidhIyate / yadi bhinne / tadA tatkaraNe zabdasya na kiJcitkRtaniti tadavasthA'syAzrutirmavet / athAmine tarhi zabdasyApi tatkAryatA nuSaGgAdanityatvaprasaGgaH / yo hi yasmAda- 20 bhinnasvabhAvaH, tatkaraNe tasyApi karaNam / yathA'tizayAna tizayavyAvarttanasvarUpasya / tAbhyAmabhinnasvabhAvazca zabda iti / AvaraNApagamapakSo'pi na kSamakAraH / AvaraNAsambhavasyedAnImeva pradarzitatvAt / mAbhUttarhi zabdasaMskAraH / zrotrasaMskArastu bhaviSyati / yadAha"athA'pIndriyasaMskAraH so'pyadhiSThAnadezataH / ato na zroSyati 25 1 mI. cho. za. a. lo. 69, 70 / "Aho Shrut Gyanam" 685 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 4 sU. 10 zrotraM tenAsaMskRtazaSkuliH // 1 // " adhiSThAnadezata iti / adhiSThAnasaMyogaparatantrapradeze / ata ityAdi taca zabda naiva zroSyati zrotra yasya saMskriyamANasya saMyogadvAreNAva cchodakA zaSkulI na saMskRtetyarthaH / " aprAptakarmmadezatvAddhaninA zrotrasaMskriyA // ato'dhiSThAnabhedena 5 saMskAraniyamaH sthitaH // 1 // iti / tadapyasamIcInam / zrotra saMskArapakSe'pi sakRtsaMskRtasya zrotrasya yugapadakhilazabdaparicchedakatvaprasakteH / na hi netramaJjanAdinA kRtasaMskAraM satsannihitaM svagocaraM nIlapItAdikaM kiMcitpazyati kiMcinneti vizeSaM pazyAmaH / balAtailAdinA saMskRtaM zrotraM vA kAMzcideva gakArAdivarNAgotIti niyamo dRzyate / yenA10 trApi tathA kalpanA syAt / atha vyaJjakAnAM vAyUnAM bhinneSu karNamUlAvayaveSu vartamAnAnAmarthApattyA pratiniyatavarNazravaNAnyathAnupapattilakSaNayA pratiniyatavarNagrAhakatvena saMskArAdhAyakatvasya pratIternekavarNagrAhakatvena saMskRtaM zrotraM sarvavarNAnyugapadgRhNAti / yathA hi bhavatpakSe'nyavarNajanakaistAlvAdisaMyogavibhAgairnAnyo varNoM janyate / tathA'smatpakSe'pi 15 nAnyavarNagrAhaka zrotra saMskArAdhAya kavyaJjakaprerakairvAyubhiranyavarNagrAhaka zrI. trasaMskArAdhAyakavAyupreraNaM kriyate / ityutpattyabhivyaktipakSayoH kAryadarzanAnyathAnupapattyA samaH sAmarthyabhedaH prayatnavivakSayoH siddhaH / taduktam" vyaJjakAnAM hi vAyUnAM bhinnAvayavadezatA // jAtibhedazca tenaiva saMskAro vyavatiSThate || 1 || anyaistAtyAdisaMyoge 1 yo varNo yathaiva hi // tathA'nyavarNasaMskAro na dhvanyantarasAribhiH || 2 || tasmAdutpasyabhivyaktyoH kAryArthApatitaH samaH / / sAmarthyabhedaH sarvatra syAtprayatnavivakSayoH // 3 // " iti / tadetadasambaddham / indriyasaMskArakANAM vyaJjakAnAM samAna dezasamAnadharmApanna samAnendriyagrAhyepvartheSu pratiniyatagrAhakatvenendriyasaMskAraka 686 20 1 mI. lo. za, a. zlo. 70, 71 / 2 mI. lo. sU. 5 za. a. zlo. 79, 81, 82, 83. " Aho Shrut Gyanam" Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10 ] syAdvAdaratnAkarasahitaH svasya kadAcidadarzanAt / prayogayugmaM cAtra / zrotraM samAnendriyagrAhyasamAnadharmApannAnAmarthAnAM grahaNAya pratiniyatasaMskArakasaMskAryaM na bhavati, indriyatvAt / yaditthaM taditthaM yathA locanam / tathA ca zrotram / tasmAttathA / zabdAH pratiniyatasaMskAra saMskAryendriyagrAhyA na bhavanti samAnendriyagrAhyatve sati yugapadindriyasambaddhatvAt , 5 kumbhAdivat / yugapadindriyasambaddhatvAdetAvatyucyamAne , ekendriyAbhisambaddharUparasAdibhirAmraphalagatairvyabhicArastadapohAya samAnendriyetyAdi / asminneva tu sati vyavahitAvyavahitaghaTAbhyAmanekAntastannirAkaraNAya yugapadityAdi / tanna zrotrasaMskAro'pi ghaTate / bhavatu tadyubhavasaMskAraH / tatroktadoSANAmasambhavAt / tadAha--" dvayasaMskArapakSe tu mRSA 10 doSadvaye vacaH // yenAnyataravaikalyAtsarvaiH sarvo na gRhyate // 1 // " dvayasaMskArapakSe zrotrazabdayoH saMskArapajhe / yatpratyekapakSabhAve doSadvayasya vacanaM tanmRSAlIkam / mRSAtve kAraNamAha yeneti / saMskRto'pi zabdo dUrasthenendriyasaMskAravaikalyAnopalabhyate / saMskRtendriyeNA'pi nihitena zabdAntaramasaMskRtatvAnnopalabhyate / ityanyataravaikalyAtsarvaiH 15 sarveSAmagrahaNaM yuktamiti / naitadapi saktam / tathA hi, yadi saMskRtaM zrotraM saMskRtaM varNa pratipadyeta tadA taM sarvagatatvena pratipadyate / tatsvarUpatvAtasya / tato nityaikarUpatve zabdasyAvAryAvArakabhAvasya vyaGgayavyaJjakamAvasya cAnupapatternAvaraNakRtaH samuccAraNAnantaramasthAnupalambha iti pratyakSeNaivAsya nAzo'vasIyate / utpAdo'pi tenaiva nizcIyate / 20 yathA hi cakracIvarAdivyApArAnvayavyatirekAnuvidhAyitvaM ghaTAdevagamyate / tathA tAlvAdisaMyogAnvayavyatirekAnuvidhAthitvaM zabdasyApIti ghaTavacchabdo'pyutpAdyaH pratyakSalakSita eva / athAtra tAlvAdisaMyogAdI. nAmabhivyaJjakatvaM kathayeH / kalazAdiSvapi cakrAdInAM kiM tanna kathayAsi / kathayAmyeveti cet / satkAryavAdamidAnI katareNa kapATa- 25 1 mI. zlo. sU. 5 za. a. lo. 86, 87. "Aho Shrut Gyanam" Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 10 sampuTena pidadhAsi / nanvAloke sati kalazAdayo'valokyante'sati ca nAvalokyante tatazcAnena nyAyenAlokasyApi kalazAdInprati kAraNatvaM syAditi cet / naiSa doSaH / tatra bAdhakasambhavAt / tathA hi, pradIpasya kalazaM prati kAraNatvamaGgIkriyamANaM kevalasya syAJcakAdikAraNakalApa5 kalitasya vA / nAyaH pakSaH / kalazazUnye'pyapavarakakuhare prabodhita dIpAGkuramAtrAtkalazotpattiprasaGgAt / nApi dvitIyaH / cakrAdisAmagrIvirahiNi pradeze prabalapradIpakalikAkalApaprabodhe kadAcidapi kalazAnupalabdhiprasakteH / tatazcakrAdisAmagrIvyatirekeNApi cedupalabhyate kalazaH / tena jJAyate pradIpadAnAtpUrvamapyAsIdasau / tathA ca pradI10 pasya vyaJjakatvameva / na ca zabdajanakepvapyeSa prasaGgo'vakAzamAsA dayati / yAdRzebhya eva tebhyaH zabdo jAyate tAdRzAnAmeva kAraNatvAGgIkArAt / tasmAjanakAbhivyaJjakasAmayorayameva vizeSo yasyAM satyAmavazyaM padArthopalambhaH sA vyaJjikati siddhaH pratyakSanizcayaH zabdotpAdaH / evaM ca vinAzotpAdagrAhiNA pratyakSeNa pratyabhijJA 15 bAdhyata iti sthitam / prayatnAnantarIyakatvenApi zabdasya kAryatvani zcayAtpratyabhijJAbAdhaH sidhyati / nanu kUpakhananAdiprayatnAnantaramAkAzaM samupalabhyate na ca tatkAryamato'naikAntikatvamasya / uktaM ca" anaikAntikatA tAvaddhetUnAmiha kathyate / prayatnAnantaraM dRSTinitye'pi na virudhyate // 1 // AkAzamapi nityaM syAdyadA bhUmi20 jalAvRtam // vyajyate tadapohena khananotsecanAdibhiH // 2 // prayatnAnantaraM jJAnaM tadA tatrApi vidyate // tenAnaikAntiko heturyaduktaM tatra darzanam // 3 // atha sthgitmpyetdstyevetynumiiyte|| zabdo'pi pratyabhijJAnAtprAgastItyavagamyate // 4 // " yaduktaM tatra darza namiti / prayatnAnantaraM darzanaM zabdasyAnityatvasAdhanAya hetutayA yaduktaM 25 tdnaikaantikmityrthH| atha sthagitamapIti / atha punaH pihitamapyAkAzaM 1 mI. zlo. sU. 5 za. ni. zlo. 29, 30, 31, 32, 33.. . "Aho Shrut Gyanam" Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. sU. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH pRthivyAdinA kathaMcitpRthivyAdyavasthAnAnyathAnupapattyaivAstItyanumIyate / tatazca prAgace cAnupalabdherasiddhatvAdanaikAntikatvAbhAva ityucyate / pratyabhijJAnavalAcchabdo'pyastItyavagamyate / punazca vinAzakAraNAbhAvAditi / tatazca tayaivopalacyA tadviparItamanumAnaM virudhyata iti / etadapi na kSodazamam / ekatvasvarUpatvasya gagane'pyasiddhatvAt / 5 tatkhalvekasvarUpaM satsvagocaravijJAnajananaikasvarUyaM tadviparItaM vA bhavet / yadi tajjananaikasvarUpam / tadA tasya na khananAdyanantaramevopalabdhiH / kintu pUrvamapi syAt / tadviparItasvabhAvatve kadAcanApyupalambho na bhavet , vizeSAbhAvAt / vizeSe vA tadekarUpatAvyAhatiH / pratyabhijJAnAcchande prAksattvapratItizca cchinnodbhinnakararuhakuntalAdA- 10. vapi samAnA / yadappravAdi pratyakSatra cAsya zrotrendriyAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAtsuprasiddhamityAdi / tadapyasambaddham / pratyabhijJAnamyendriyAnvayavyatirekAnuvidhAyidarzanasmaraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitvena tasya pUrva prasAdhitatvAt / pratyakSatAyAM cAsyAtItakAlasambaddhatvena zabdanirNAyakatvAyogaH / sambaddhavartamAnArthagrAhitvAvanmate pratyakSamyA 15 tadayoge vA kathaM yogipratyakSAdhikSepo bhavataH zobhate / pratyakSatve'pyasya tadvadatItAdyarthagrAhakatvAvirodhAt / samarthitaM ca prAgevA'sya vistareNApratyakSatvam / yadapyuktamevaM pratyabhijJAnapratyakSamAhAtmyataH zabdasya nityatve pratipanne ityAdi / tadapyavadham / zabdanityatvagrAhakapratyabhijJAnasyAnantarameva nirAkRtatvAt / yadapi nyagAdi vivAdAdhyAsitaH 20 kAla etadgAdisambaddhaH kAlatvAdityAdi / tadapi pralApamAtram / gAderuccAraNAdanantaraM vinAzasya pratyakSapratipannatvena pratipAdanAt / nityatvasAdhakAnumAnamya pratyakSavikSiptapakSatvenAgamakatvAt / vidyudAderapi caivaM nityatvaM syAt / tathA hi vivAdAdhyAsitakAla etadvidyudAdisambaddhaH kAlatyAdidAnIntanakAlavat / pratItibAdhA'nyatrApi 25 samAnA / nityaH zabdaH zrAvaNavAdityAdyapi vicAraparAGmukham / "Aho Shrut Gyanam" Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 10 udAttAdibhirdhambhairanaikAntikatvAt / te hi zravaNagrAhyatve'pi na nityA bhavadbhiraGgIkRtAH / teSAmazrAvaNatve tu nIlAdInAmiva zrotreNopalambho na bhavet / vINAdizabdaizvAnakAntikatvam ! teSAM zrAvaNatve'pyanityatvAt / yaccAnyadavAdi dezakAlAdibhinnA gozabdavyaktibuddhaya 5 ityAdi / na tadapi sundaram / gozabdalipibuddhayA hetoranaikAntikatvAt / sA hi gaurityullekhenotpadyate na caikagozabdaviSayA / dezakAlAdibhinnatvAdgozabdalipInAm / nacaivaM viSayabhedaH kvApi prasiddhapaddhatimAskandati / sakalabuddhInAmabhinnaviSayatvaprasaGgAt / tathA hi, dezakAlAdibhinnavastubuddhaya ekagocarA na cAnekagocarA bastu. 10 buddhitvAtsampratyutpannaghaTabuddhivat / evaM ca nikhilavastubuddhInAmeka ghaTalakSaNavastugocaratve ghaTabuddhitvameva bhavet / na gozabdavyaktibuddhInAM dharmitvam / kathaM vA gozabdabuddhitvaM hetuH / sampratyutpannagozabdabuddhivaditi dRSTAntaH siddhayet / yato'numAna syAt / yadapyavAdi yastano gozabdo'dyApyanuvartata ityAdi / tadapi na nItizIlAnprINAti / 15 anyathAnupapattizUnyatvena hetoratrAprayojakatvAt / kathamanyathA hyastanA dyatanasaudAminIprakAzayorapyekatvaM na bhavet / zakyaM hi vaktuM hyastanavidyuprakAzo'dya tasyAbhinnarUpasya pratyakSataH pratIteH / zabde tAratvAdayo dhA na svAbhAvikA iti cet / tadazobhanam / svAbhAvikatvA vadhAraNanyAyasya yatra tatra prasiddhasyAtrApi tulyatvAt / na hi payasi 20 zaityadravatve tejasi vA bhAsvaratvoSNatve svAbhAvike ityatrAnyatpramANaM pratyakSAt / atha payaHpramukheSu zaityAdInAM svAbhAvikatvenaiva pratyakSaM grAhakaM yuktamanyasyopacArahetoranupalambhAnniyamena tadgatatvena copalambhAditi cet / zabde'pi tAratAratvAdInAmevamastu, vizeSAbhAvAt / tathA'pyatIndriyaH kazcidupAdhirasti tadgatAH zabde tAratArataratvAdayo'25 vabhAsanta iti zaGkiSyata iti cet / kinna payaHpramukheSvapi zaityAdI nAmatIndriyAnyadharmatvaM zaGkayate / tatki yadgatatvena yadupalabhyate tasyai "Aho Shrut Gyanam" Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH vA'sau dharmaH / tathopagame pItatvasya zaGkhagatatvena pratibhAsAdetadapi tasyaiva dharmaH syAt / avizeSAt / tannyAyApetam / pItatvasyAnyadharmasvasthitau zaGkhasya ca tadviruddhadharmatve sthite kAmalAdyanvayavyatirekA. nuvidhAne ca pItallopalambhasya bAdhena bhrAntatvAvadhAraNAt / na ceha tAratArataratvAderanyadharmatAsthitiH / nApi zabdasya tAratArataratyAdi- 5 viruddhadharmatvam / nApi tAratArataratvAdyupalambhasya dhvanirUpatvAdyanvayanyatirekAnuvidhAyitvam / tathApi zaGkA syAditi cet / evamiyaM sarvatra syAt / tathA ca na kacitkutazcitkiMcitsiddhayet / na cedaM zaGkitumapi zakyate / apratIte tAratArataratvAdInAM zvanirUpavAyudharmale saMskArAbhAvAtsaMskArAnupanItasya cAropayitumazakyatvAt / na ca pratIyanta 10 evA'mI taddharmA iAte vAcyam / rUparasagandhamparzeSvanantarbhAvena teSu bhAvarUpeSu cakSurAdInAmavyApArAbhAvAt / na ca zravaNenaiva tatpratItiH / tathA sati teSAM vAyudharmatvavirodhAt / tathA hi tAratArataratvAdayo na vAyudhAH zrAvaNatvAt , kAdivat / yadi punarevaM nepyate / tadA kAdInAmapi vAyavIyatvaprasaGgaH / astvevaM ko doSa iti cet / ucyte| 15 vAyavIyAH santo'mI kAdayaH kiM vAyvavayaviguNA bhaveyurvAyuparamANuguNA vA / AdyapakSe tessaamnitytaapraaptiH| avayavivinAze tepAmapyavazyaM vinAzabhAvAt / dvitIye tu kathaM grahaNaM teSAM tadgatAnyaguNavat / evaM ca, pratyakSeNa teSAmanyadharmatayA kadAcidagrahaNe saMskArAbhAvAtkathaM zabde samAropaH / na caite pramANAntareNApi kadAci- 20 gRhyante / atha dhvanibhedasaMskAravazAdeva zrotrasyedRzaH sAmarthyabheda Avirasti / yata AropyAgrahe'pi bhramo bhavati / maNDUkavasAktAkSANAmivAnavagatavaMzoragANAmapi prazramAkSasannipAtA,zeSaragAropamatiH / radasAmpratam / sarvAsAmapi bhrAntInAmAropyAropaviSayagrahaNapurassaratvaniyamAt / tadanusAreNa ca maNDUkavasAktAkSANAmapi vaMzeSUragabhramo 25 vyAkhyeyaH / vaMze jJAta eva satyanantaraM sapamramabhAvAt / kathamevaM nAnu "Aho Shrut Gyanam" Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanaya tattvA lokAlaGkAraH [ pari. 4 su. 10 I bhavodaya iti cet | kSaNabhedasya durlakSyatvAt / na cAgRhItasarpasya sarpabhramo bhavatIti vaktuM zakyam / tasmiJjanmani janmAntare vA sarpagrahaNasambhavAt / dhvanivastu tAratArataratvAdirasminniva janmani janmAntare'pyazakyagrahaNa eva / tasmAdvarNAviSvagbhUtastAratArataratvAdiH 5 pratIyamAno varNadharma eveti / anaupAdhikapratItyA tIvratAdidharmmasya saudAminIdAna iva tAratArataratvAdidharmmAdhikaraNasya zabdasyApi siddha: pratyakSato bhedaH / tathA ca tadekatvAnumAnasyApi tadAbhAsatvamava seyam / etenAdyatano gozabdo yo'pyAsIdityAdi pratikSiptam / nyAyasya sahazatvAt / yadapyabhASi zabdo dIrghakAlasthAyItyAdi / tadapi ceSTayA - 10 naikAntikam / tasyAH sambandhabalenArthapratItihetutve'pi dIrghakAlamavasthAnAbhAvAt / etena yaH punarasthiraH sa sambandhabalena nArthapratItiM janayatItyAdi parAkRtam / ceSTAyAH sambandhabalenArthabodhakatve'pi tAdAtvikanimittatvasambhavAt / tatazcAyuktametatkaMcitkAlaM sthiraH zabdaH sarvakAlamapi sthira ityAdi / kaJcitkAlaM sthiratvasyetyaM zabde nirAkRtatvenAsiddhatvAt / anaikAntikaM kaJcitkAlasthiratvamaciraroci :pramukhe / teSAM tatsadbhAve'pi sAdhanamasiddham / tatsiddhinibandhanasya kaJcitkAlasthiratvasya hetvAbhAsatvena proktatvAt / kAdAcitkatvAca zabde tadasiddham / tathA hi yatkadAcitkaM na tadvinAzahetuzUnyam, yathA saudAminIdAmAdikam / kAdAcitkazca zabda iti / yadapi 20 vivAdAdhyAsitaH kAlo gAdizabdazUnyo na bhavatItyAdikamavAdi tadapi vidyudAdau tulyatvAdayuktam / tathA hi vivAdaviSayApannaH kAlaH saudAminyAdizUnyo na bhavati kAlatvAttatsattvopeta kA uvat / pratyakSabAdhanaM punarubhayatrApi samAnam / yacca pratyapAdi nityaH zabdaH parArthaM taduccAraNAnyathAnupapatterityAdi / tadapyanaupayikam / parArthaM taduccAraNasyA25 nyathApyupapatteH / anityatve'pi zabdasya sAdRzyavazAdevArthe sambandhagrahaNasambhavena tatpratipattighaTanAt / yadapyabhihitam / anyasmi - - 692 " Aho Shrut Gyanam" Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH jJAtasaMbandhe na cAnyo vAcako bhavedityAdi / tadapi nopapannam / na khalu ya eva sambandhAvabodhasamaye samupalabdhastenaivArthapratipattirvidheyeti niyamaH samasti / prAkpradezaparichinnadhUmasadRzAdapi medinIdharadhUmAddhanaJjayAvabodhasamadhigamAt / na ca mahIdhramahAnasAdhikaraNayodhUmavyattayorakyaM sambhavati / pratItivirodhAt / sarvagatatvaprasaGgAcca | atha 5 dhUmasAmAnyasyAtra gamakatvamipyate / itaratrApi sAmAnyasyaiva vAcakatvamiSyatAm / vizeSAbhAvAt / nanviha sAmAnya zabdatvaM gatvAdi vA vAcakatvenAmiprIyate / AdyapakSe, tasya sarvatrAvizeSAtsarve'rthAH sarvazabdebhyaH pratIyeran / na khaluH kAraNAniyame kAryaniyamo bhavitumarhati / tasyAkasmikatvaprasaGgAt / dvitIye tu gAdInAmekaikavyaktirU- 10 patvena bhedAbhAvAnna tatra gatvAdisAmAnyaM sambhavatIti kathaM tasya vAcakatvamiti cet / tadapyasAmpratam / teSAmapi tAratArataratvAdibhedato nAnAvyaktirUpatvasambhavAt, gatvAdisAmAnyasadbhAvopapatteH / na ca vyaJjakabhedakRta evAyaM tAratArataratvAdibhedapratyayo gakArAdAviti mantavyam / yaralavAdivarNabhedapratibhAsasyApi vyaJjakaprabhaJjanabhedanibandhanatyA- 15 pattyA'khilavarNavikalpAtItaniravayavAkramaikazabdabrahmAGgIkAraprasaGgAt / atha yaralavAdInAM parasparavibhinnasvarUpAvagamAviSayabhedanibandhana eva tadbhedapratibhAso nopAdhihetukaH / tarhi sargasvargagargagAGgeyagaGgAdau gakArabhedapratyayo'pyayaM na vyaJjakavAyubhedanimittaH / tatrApyanyonyavibhaktagakArasvarUpapratibhAsAvizeSAt / vaktabhede hi sati zukazA-20 rikAmanupyeSu vyaJjakanAnAtvasambhAvanayA varNabhedapratibhAsastannibandhanaH kathaMcitsambhAvanAbhuvamavataret / vaktraikatve punargAGgeyAdau kutastannimitto bhedapratyayaH / nanu tatrApi bhinnA eva nabhasvanto vyaJjakAH, vadanaM punarekamastu kiM tena tadapi vA bhinnamityeke / naitadapyupapannam / evaM hi yaralavAdInAmapi parasparaM bhedo durupapAdaH / tatrApi vyaJjakaprabhaJjana- 25 bhedasya vidyamAnatvAvizeSAt / nanu yaralavAdiSu vizeSapratItiH, samasti "Aho Shrut Gyanam" Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 sa. 10 gakAreSu nAsti / uccAraNasyaiva hi tatra bhedo noccAryamANasyeti cet / tadapyanucitam / tatrApi vizeSapratIte: sadbhAvAt / nanu yathA zAvaleyAdau khurakakudAdyavayavavartinaH / prativyakti vizeSAH suspaSTamAbhAsante tathA gAGgeyAdAvapi gakAre te suspaSTaM kiM nAvabhAsanta iti 5 cet / tatki tilataNDulakalApAdAviva zAvaleyAdAvapi pratyekaM trikoNatyAdi suspaSTavizeSAvabhAso'sti yena bhedAvabhAsaH syAt / atha tatra trikoNatvAdivizeSApratibhAse'pi pratibhAsanta eva suspaSTaM dezabhedAdayaH kecidvizeSAH / tarhi zukazArikAdisamudI ritagAderapi gopAlAdInAmapi suspaSTaM tAratArataratvAdivizeSAvabhAso 10 vidyata eva / etena yadapi bhaTTenocyate-" dRzyate zAvaleyAdi vyaktyantaravilakSaNA // bAhuleyAdigovyaktistena bhedo'sti vAstavaH // 1 // na tu drutAdibhedena niSpannA sampratIyate // ganyaktyantaravicchinnA gavyaktiraparA sphuTA // 2 // " iti tadapi parAstam / nanvastvecaM tAratvAdInAM vizeSANAM tatra grahaNaM kiM tvAropitam / tadapyayuktam / AropitarUpavailakSaNyAt / tathA hi yadAropitarUpaM vastu tadanAropitanijasvarUpasambandhitayA'pyupalabhyate yathA sphATiko maNinaisargikazcetinnA / na cA'mI gakArAdayo varNAH kadAcidapi tAratArataratvAdadhammasaspazazUnyAzzrutyA pratibhAsante tatkathaM teSAM gakArAdiSu samAropaH / evaM ca, yathA buddhInAM stambhakumbhAdiviSaya20 vizeSazUnyAnAmasaMvedanAtprativiSayaM nAnAtvaM tathA varNAnAmapi gakA rAdInAM prati tAratArataratvAdivizeSaM nAnAtvaM siddham / nanu buddhirapyekaiva viSayabhedopAdhinibandhanastadbheda iti cet / maivam / " kSaNikA hi sAna cirakAlabhavatiSThate" ityabhidhAnena svayameva tadbhedAbhyupa gamAt / yathA ca zuklo guNo bhAsvaradhUsarAdibhedavattayotkSepaNAdi 25 karma ca svakIyakSaNavizeSavattayA nAnAtvaM pratipadyate tathA varNo'pi 1 mI. zlo. vA. zlo. 21 / 22 / / "Aho Shrut Gyanam" Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 saH 10 ] sthAdvAdaratnAkarasahitaH 695 tAratArataratvAdibhedavatyeti / nanu zuklo guNa utkSepaNAdi karma caikamevAdhArabhedAttu tadbhedapratibhAsa iti cet / aho pratIyamAnApalApitvam / ekaM karma prANinAM buddhirekA sarvatraikaH zvetarUpo guNazca / / etatsarvaM haMta mImAMsakAnAM madhye vyaktaM svapriyAbAhukarma // 559 // 5 kiMcaikAtmavAdo'pyevaM kathaM pratikSipyate / sukhaduHkhAdibhedasya zarIrabhedenA'pi sambhavAt / tato buddhayAdivatsarvadA savizeSANAmeva varNAnAM pratIyamAnatvAnnAnAtvamanivAryam / nanu gaganAdAvakAropazleSakRta eva bhedapratibhAso na svarUpabhedakRta iti cet / tadapi na niravadyam / akArasyApi bhavanmate bhedAbhAvAt / asatyapi cA'kAro- 10 pazleSe diggajo diggaja iti bhedena pratibhAso bhavatyeva / na khalu digga ityatroparitanagakArasyAkArAntareNopazleSaH samasti / evaM sammadaH sammadaH paTTaH paTTa AsannamAsannaM mallo mallaH pattiH pattiH pattanaM pattanamityAdiSu varNabhedapratItiH suvyaktaiva / arthapratItibhedo'pi ca diggajAdau zabdAntaranimittako bhavitumarhati na dviruccAraNakRto 15 granthAdhikyAt / sa khalvAdhikyaM noccAraNabhedAt / sahasrazo'pi prayukte gavAdizabde sAnAdimadarthavyatiriktavAcyasampratyayAbhAvAt / zabdakdio'pi diggaja iti dvigakArako'yaM nirdeza ityabhidadhati na tu dvirgakAra uccArita iti / nanu gogirigurugehAdAvarthabhede'pi gakArapratItyanuvRttidarzanAdeka evA'yaM gakAraH / maivaM vocaH / na hi vayamabhedapra- 20 tyayamapaGamahe / kintu bhedapratyayasyApi bAdhAvikalasya sadbhAvAdananyathAsiddhatvAcca gavAdivatsAmAnyavizeSarUpatAM gakArAdevarNasya varNayAmaH / vyaJjakabhedanibandhanatvaM tu bhedapratyayasya yaralavAdAvapi vaktuM zakyamiti prAvapratipAditameva / kiMca zAvaleyAdibhedapratItirapi vyaJjakabhedanirmitatvAdeka eva gotribhuvane'pi syAt / nanu 25 kazcAtra vyaJjako yadbhedakRtaH piNDabhedapratyaya iSyate / Aha ca-"na "Aho Shrut Gyanam' Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 sU. 10 piNDavyatirekeNa vyaJjako'tra dhvaniryathA / / piNDavyaGgathaiva gotyAdijAtinityaM pratIyate // 1 // " iti tadapi na tarkakarkazakuzAgrIyabuddhInAM vacaH / gotvajAtergatvavadidAnI vivAdAviSayApannatvAt / bhedapratyayasya tu cakSurvyApArabhedAdapi sambhAvyamAnatvAt / nanu sakRdapi. 5 vyApRtanetrasya parasparaviviktagopiNDapratibhAsaH samupajAyata iti / tarika prathamazrotravyApAravelAyAM gAGgeyagaGgAdau gakArabhedapratibhAso nopajAyate / tathA cAtra prayogaH / gakArAdivarNaH pratyekAneko vAdhakAbhAve sati yugapadbhinnadezatayopalabhyamAnatvAt / ya evaM sa evaM yathA brahmavRkSAdiH / tathA cAyam / tasmAttatheti / na tAvadatraikena puruSeNa kramazo'nekadezatayopalabhyamAnena hetoranaikAntikatvamAzaGkanIyam / yugapadrahaNAt / nApyekena sahanadIdhitinA nAnApuruSaiH sakRdbhinnadezatayopalabhyamAnena vyabhicAraH / bAdhakAbhAve satItivizeSaNAt / na hyekasminnahimarazmau bhinnadezatayopalabhyamAne bAdhakAbhAvaH / pratipuruSa kamalaGghanAnupalambhasya bAdhakasya sadbhAvAt / nApi nAnAjalapAtrasaddhAntatimmarazmibimbena pratyakSato dRzyamAnena hetoranekAntaH / tasya dinakarakaranikarasannidhimapekSya tathApariNamamANasyAnekatvAt / atha parvatAdinaikenAsya hetoyabhicAraH / tasyaikasyApi bAdhakAmAve sati yugapadbhinnadezatayopalabhyamAnatvAditi cet / na / tasyApyavayavarUpa tayA nAnAtmakasya sato bAdhakAbhAve sati yugapadbhinnadezatayopalabhya20 mAnatvavyavasthiteH / niravayavatve tathA'bhAvavirodhAdekaparamANuvat / vyomAdinA tadanaikAntikatvamanena pratyuktam / tasyA'pyanekapradezatvaprasiddheH / vyomAderenekadezatvAdekadravyatvavirodha iti cet / na / nAnAdezasyApi ghaTAderekadravyatvapratIteH / na khekapradezatvenaivaikadravyatvaM vyAptam / yena paramANorevaikadravyatA / nApi nAnApradezatvena / yato 25 ghaTAderevaikadravyateti samavatiSThate / ekadravyatvapariNAmenaikadravyatAyA 1 mI. zlo. vA. sphoTavAde zlo. 36 / 37 / "Aho Shrut Gyanam" Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10] syAdvAdaratnAkarasahitaH vyAptatvapradarzanAt / sakalalokaprasiddhA hyekadravyatvapariNatasyaikadravyatA / nAnAdravyatvapariNatAnAmarthAnAM nAnAdravyatAvat / syAdetadbAdhakAmAve satIti hetuvizeSaNamasiddham / gaGgetyAdau gakAravarNasya sarvagatasya yugapadvyaJjakadezabhedAdbhinnadezatayopalabhyamAnasya svato dezavicchinnatayopalambhAsambhavAditi / tadayuktam / tasya sarvagatatvAsiddheH / kUTasthatvenAbhivyaGgayatvapratiSedhAcca / athocyate sarvagataH zabdo nityadravyatve satyamUrtatvAdAkAzavaditi dravyatvAdityabhidhIyamAne ghaTAdinA vyabhicArastanniSedhArtha nityagrahaNam / tathA'pyaNunA vyabhicArastaddhyavacchedArthamamUrtagrahaNam / amUrtatvAdityabhidhIyamAne paramANutvAparimANenA'nekAntastadapohAya dravyatva iti / etadapi na zabdagatasarvagatatvaprasiddhaye 10 prabhavati / jIvadravyeNA'naikAntikatvAt / tasyApi sAmprataM pakSIkaraNAnna tenA'nekAnta iti cet / na / prtykssvirodhaatprtijnyaayaaH| zrotrapratyakSaM hi niyatadezatayA zabdamupalabhate svasaMvedanAdhyakSaM cAtmAnaM zarIraparimANAnuvidhAyitayeti / svarUpAsiddhazca hetuH ! sarvathA'pi nityadravyatvAmUrtatvayodharmaNyasambhavAt / tadasambhavazca nityatvasya nirA- 15 karaNAtpaudgalikatvena zabdamUrtatvaprasAdhanAcca / tadevaM suvyakto gAGgeyagaGgAdau gakArAdibhedapratibhAsa iti siddhamanekagAdivyaktiSu vartamAnaM gatvAdisAmAnyamiti / yaccoktaM sAdRzyena zabdAdarthAvabodhAsambhavAdityAdi / tadapyasat / pratipAditayuktayA varNaikatvasya nirAkRtatvena sarveSAmapi ya eva saGketAvasAyasamaye mayA dhvanirupalabdhaH sa evA'ya- 20 mityekatvapratItereva nIlamambaramiti pratIvit bhrAntatvAt / yatUktaM sAdRzyAdarthapratItau bhrAntaH zabdapratyayaH myAditi tadbhUmAdbhUmadhvajAdeH pratipattAvapi tulyam / yaccoktaM na ca bhUyo'vayavasAmAnyayogasvarUpamityAdi / tadapyasAram / sadRzapariNAmalakSaNanyaiva sAdRzyasya vyavasthiteH / varNAnAM ca niravayavatvamasiddham / teSAM paudgalikalvasamartha- 25 nAt / yadapyavAdi na ca gatvAdiviziSTAnAM gAdInAM vAcakatvaM yuktaM "Aho Shrut Gyanam" Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 sU. 10 gatvAdisAmAnyasyAbhAvAditi / tadapyasatyam / gatvAdisAmAnyasya sAdhitatvAt / yacca nityatvaM vyApakatvaM cetyAdikArikAjAlamajalpi tadapi niSphalam / nityatvavyApakatvayoH zabde savistaramanantaramevApAstatvAt / yadapyamANi jalapAtreSu hotyAdi tadapyasambaddham / tatro5 palabhyamAnasyAdityapratibimbasyA'nekatvAt / gaganatalAvalambI hi kama labandhustatropalabhyata ityatra na pratyakSa pramANam / tatra tatsvarUpApratibhAsanAt / tasya hi svarUpaM gaganatalAvalambi cai ca / na cedamavabhAsate / yaccAvabhAsate jalapAtrAvalAmba cA'nekaM ca / tadvakSachA yAdivadvastvantarameva / na cA'nyapratibhAse'nyapratibhAso nAma, 10 atiprasaGgAt / na ca jalabhAnorgaganabhAnunA sAdRzyAdekatvam / trastakuraGgadArakadRzoratyantasadRzayArekatvaprasaGgAt / na ca kAdambinyAdevyomabhAnorvikAre jalabhAnorvikArAvalokanAdekatvamiti mantavyam / vRkSachAyayorapi tatprasaGgAt / nanu tatpratibimbAnAM vastvantaratke kutaH prAdurbhAvaH syAditi cet / jalAdityAdilakSaNasvasAmagrIvizeSA15 diti brUmaH / svacchatAvizeSAddhi jaladarpaNAdayo mukhAdityAdiprati bimbAkAravikAradhAriNaH sampadyante / tato nirAkRtametat, "atra brUmo yadA tAvajjale sauryeNa " ityAdi / svapradezasthatayA saviturgrahaNAsiddheH / " cAkSuSaM tejaH pratisrotaH pravartitam " iti cA'tIvA'saGgatam / pramANAbhAvAt / na hi cakSustejAMsi jalenAbhisa20 myadhya punaH savitAraM prati pravRttAni pratyakSAdipramANataH pratIyante / yathA ca nayanarazmInAM viSayaM prati pravRttirnAsti tathA cakSuSo'prApyakAritvapraghaTTa ke pratipAditamityalamativistareNa / tato yadyatsvabhAvatayA kutazcidapi pramANAnna nizcIyate na, tattatsvabhAvatayA svIkartavyam / yathA vizvamadvaitasvabhAvatayA / sarvathA 25 nityasvabhAvatayA na nizcIyate ca kutazcidapi pramANAcchabda iti / anityasvabhAvatAyAM tu pramANasadbhAvAttadrUpatayA'sau svIkaraNIyaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 10 syAdvAdaratnAkarasahitaH 699 taca pramANamanityaH zabdaH kRtakatvAt / yatkRtakaM tadanityaM dRSTaM yathA kumbhaH / kRtakazca zabdaH / tasmAdyathoktasAdhyAdhikaraNamiti / na cAtra kRtakatvamasiddham / tasyAdhastAtprasAdhitvAt / tathA zabdaH pariNAmI vastutvAnyathAnupapatteriti / na cAtra vastunaH pratikSaNavivartenaikenAnekAntaH zaGkIyaH / tasya vastvekadezatayA vastu- 5 tyAvyavasthiteH / na ca tasyAvastutvam / vastvekadezatvAbhAvaprasaGgAt / taduktam-"nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate budhaiH / nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathaiva hi // 1 // " iti / vastutvasyA'nyathAnupapattirasiddhati cet / zAntam / ekAntanityatvAdau pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnasthitilakSaNapariNAmAbhAve kramayogapadyAbhyAmarthakriyAviro- 10 ghAdvastutvAsambhavAditi naikAntanityaH zabdaH / nApi sarvathA dravyam / paryAyAtmatAsvIkaraNAt / sa hi pudgalasya paryAyaH / kramazastatrodbhavAt / chAyAtapAdivat / kathaMcihnavyaM zabdaH / kriyAvattvAdvANAdivat / astibhavatItyAdikayA dhAtvarthalakSaNayA kriyayA kriyAvatA guNAdinA'nekAnta iti cet / na / parispandarUpayA kriyayA kriyAvattvasya hetutvena 15 vivakSitatvAt / kriyAvattvamasiddhamiti cet / na / dezAntaraprAptyA zabdasya kriyAvattvaprasiddheH / itarathA vANAderapi niSkriyatvaprasaGgAt / tataH kathaJcidravyaM zabda iti siddham / mUrtimAMzcAsau mUrtimavyapayitvAddhaTavat / na ca mUrtimavyaparyAyatvamasiddham / tatprasAdhakasyAnumAnasya sadbhAvAt / taddhi zabdo mUrtimadravyaparyAyaH sAmAnyavizeSa- 20 vattve sati bAhyendriyaviSayatvAtpAdapAdivat / na ghaTatvAdisAmAnyenAtra hetoya'bhicAraH / sAmAnyavizeSavattve satIti vizeSaNAt / paramatApekSaM cedaM vizeSaNam / svamate ghaTatvAdisAmAnyasyApi sadRzapariNAmalakSaNasya dravyaparyAyAtmakatvena sthitestena vyabhicArAbhAvAt / karmaNA'nekAnta iti cet / na / tasyApi dravyaparyAyAtmatvenAbhimatatvAt / na 25 cAtmanA vyabhicAraH / bAhyeti vizeSaNAt / evaM ca varNAtmakasya "Aho Shrut Gyanam" Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sa. 10 zabdasya pariNAmitve siddhe tadAtmakasya padamya padAtmakasya ca vAkyasyA'nAyAsasiddhameva pariNAmitvaM prajJAzAlibhiravagantavyamiti / kiM cAgrataH sakalavastugatavyavasthA kUTasthanityaniyamakSaNikatvapakSe // naiva prayAti ghaTanAmiti vakSyate'tra zabdo'pi tanna hi kathaM pariNAmirUpaH // 560 // so'yaM mImAMsakAnAmupazamapadavIM nityavarNapravAdaH samyagyuktiprabandhaprasaraNavazataH prApyanekAntavidbhiH / / pakSa: svIyaH kathaMcinninadavilayitAlakSaNaH siddhisaudhaM nItastasmAtrilokyAM jayati jayakaraM zAsanaM janacandram // 561 // atrAhuH saugatAH ___ zabdasya vastuni na ko'pi vicAryamANaH zabdArthayoH saMbandhamanabhyupagacchatA bauddhAna! mata- saMbandha eti ghaTanAM nanu mAnato'tra / syopapAdya khaNDanam / tasmAttataH kathamiha pratipattimarthe syAdvAdinaH praNigadantyupapattivandhyAm / / 562 / / tathA hi--zabdAdarthayoH sambandhaH kiM tAdAtmyarUpaH kiM vA tadutpattilakSaNaH syAt / na tAvattAdAtmyarUpaH / pRthagdezatayA tayorupala. bhyamAnatvAt / vadane hi zabdaH samupalabhyate vizvambharAyAmartha iti / tayostAdAtsyakakSIkAre ca kSurakSirAdizabdaprayoge badanasya 20 pATanaplAvanAdiprasaktiH / nApi tadutpattilakSaNaH / karazAkhAzikhara karikadambakamAsta ityAdizabdAnAmarthAbhAve'pi sthAnakaraNaprayatnAnantaramutpatterdarzanAt / tathA cA'rthasaMsparzitvAbhAvAtkathaM te bAhyArthe pratIti janayitumalam / te hi vikalpamAtrAdhInajanmAnaH svamahimnA tiraskR tabAhyAnprityayAJjanayanti / yathA karazAkhAdivAkyAni / puruSa25 doSANAmeva mahimA na zabdAnAmityapyasundaram / dopavato'pi bhUkA "Aho Shrut Gyanam" Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 701 pAre. 4 sU. 11] syAdvAdaratnAkarasahitaH dipuruSasyAnuccAritazabdasyedazAsatyapratyayotpAdanasAmarthyAsambhavAt / asatyapi hRdayakAluSye, AtaiH pratipAditAndhaMgulyAdivAkyAni tAmutpAdayantyeva / na cAptA nedRzAni vAkyAni prayuJjate prayuJjAnA vA nA''sAH syuriti cet / etaipyasundaram / evamapi hi vaktRdoSANAmayathArthajJAnodayakAraNatvAsiddhiH / vyatirekAsiddheH / yadi hi vaktRdoSAbhAve'mUnyapi vAkyAni pratipAdyeranna cA'yathArthAnpratyayAnkurvIrastadA vyatirekanizcayAdvaktadoSajatvaM zAbdajJAnasya bhavet / Aptaistu teSAmaprayoge kiM zabdAbhAvAdayathArthajJAnAnutpattirAhosvidoSAbhAvAditi sandigdho vyatirekaH / zabde tu nizcitaH satsvapi doSeSu zabdAnuccAraNe mithyApratyayamyAnutpAdAt / na cAptatvamIdRzavAkyapratipAdakatvena 10 virudhyate / evaMvidhazabdAbhidhAne satyapyAzayadoSAbhAvato'nAptatvasyAbhAvAt / tathA hyApto'pi kasmaicidevamupadizati na tvayA'nanubhUtArthaM vacanaM pratipAdanIyam | yathA karazAkhAdivAkyam / ataH zabdasyaivaiSa mahimA na vaktadoSANAm / tato'rthAsaMsparzinaH zabdA vikalpamAtrAyatteotpattayaH siddhAH / tathA cAha-" vikalpayonayaH zabdA 15 vikalpAH zabdayonayaH // teSAmanyonyasaMbandho nArthAn zabdAH spRzantyamI // 1 // " iti / / 10 / / etatpratividhAtumAha--- svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM // 11 // 20 svAbhAvikaM sahajaM sAmarthya ca zabdasyA'rthapratipAdanazaktiyogyatA paraparyAyA / jJAnasya jJeyajJApanazaktivat / samayazca saGketastAbhyAmarthabodhasyAbhidheyAkgamasya / nibandhanaM kAraNaM zabda iti / tathA cAyuktamuktaM " zabdasya vastuni na ko'pi vicAryamANaH sambandhaH " ityAdi / tAdAtmyatadutpattilakSaNasambandhAbhAve'pi zabdArthayoryogyatA- 25 "Aho Shrut Gyanam" Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 sU. 11 bhidhAnasambandhasadbhAvAt / tadabhAve tayoryogyatAbhidhAno'pi sambandhaH kathamityapyanabhidheyam / nayanarUpayoH kacittadabhAve'pi tadupalambhAt / na khalu sphItAlokakalitakalazarUpeNa samaM locanasya tAdAtmyaM tadutpattirvA zauddhodanitanayairapyaGgIkriyate / pratItivirodhApatteH / nApi 5 netrasya tAdAtmyAdisambandhAbhAve rUpasambandhamyAnupapattiH / zravaNAdIndriyavattasyApi rUpAprabhAsakatvaprasakteH / na ca vAcyaM yogyatAtaH zabdasyArthavAcakatve'rthasyApi zabdavAcakatvaM kiM na bhavediti / pratiniyatazaktikatvAtpadArthAnAm / yogyatA hi zabdArthayoH prati pAdyapratipAdakazaktiH / jJAnajJeyayopyijJApakazaktivat / na ca 10 jJAnajJeyayoH kAryakAraNabhAvAtsvarUpapratiniyamo na punaryogyatAta itya bhidhAnIyam / tayoH kAryakAraNabhAvasadbhAve'pi yogyatAta eva svarUpapratiniyamopapatteH / itarathA jJAnameva prakAzakaM na tu jJeyaM jJeyameva ca prakAzyaM na punarjJAnamiti niyamasyAghaTanAt / nanu yogyatAvazAcchabdo yadyarthaM pratipAdayati tadA bhUmigRhavardhitotthitasyA'pi puMsaH pratipAda15 yatu vizeSAbhAvAditi cet / tadapyanucitam / saGketasahAyasya svayo gyatAmAhAtmyataH zabdasyArthapratipAdakatvapratijJAnAt / bhUmigRhavArSitotthitaM prati cA'sya svayogyatAsadbhAve'pi saGketasahAyakAbhAvAnnArthapratipAdakatvAnuSaGgaH / saGketo hIdamasya vAcyamidaM cAsya vAcakamityevaM rUpo vAcyavAcakayoviniyogaH / sa yasyA'sti tasyaiva zabdaH 20 svArtha pratipAdayati nA'parasya / itarathA dhUmAdisAdhanamapi tathAvidhasthAnadhigatasambandhasya dhUmadhvajAdisAdhyaM prakAzayet / vizeSAdarzanAt / avinAbhAvo hi sAdhyAvabodhe vidheye sAdhanasya nibandhanaM sa ca sarvadA sarvaM pratyasyAstIti / atha yenaiva sAdhyasAdhanayoravinAbhAvaH pratipannastaM pratyeva sAdhanaM sAdhyamabodhayatItyabhidhIyate / tarhi yenaiva 25 zabdArthayoH saGketaH pratipannastaM pratyeva zabdo'rthasya vAcaka ityabhidhIya tAm / samAnayogakSematvAt / nanu saGketaH puruSecchAmAtranirmitaH / na "Aho Shrut Gyanam" Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 11] syAdvAdaratnAkarasahitaH / 703 ca tadicchayA vastuvyavasthAnamupapannam / atiprasaktaH / tato'rtho'pi vAcakaH zabdo'pi vAcyaH kiM na bhavet / puruSecchAyA niraGkuzatvAditi cet / tadapyavicAritamanoharam / saGketasya sahajayogyatAnibandhanatvAmadhUmadhvajavat / yathaiva hi dhUmapAvakayoH svAbhAvika evAvinAbhAvaH sambandhastadvayutpattaye tu tarkaH samAzrIyate / tathA zabdArthayonaisargika eva 5 vAcyavAcakazaktisvarUpasambandhastavyutpattaye tu saGketaH samAzrIyate / nanu zabdasya naisargikI zaktiH kimekArthapratipAdane'nekArthapratipAdune vA ! yadyekArthapratipAdane / tadA saGketakoTibhirapi tato'rthAntare pratItirna bhavet / dhUmAdanamipratItivat / athA'nekArthapratipAdane, tadA samasamayaM zabdAdanekArthapratItiprasakteH pratiniyate vastuni 10 pravRttina prAmotIti cet / tadapi na nipuNanirUpitam / zabdasyAne. kArthapratipAdane naisargikazaktisadbhAve'pi pratiniyatasaGketasAmarthyAtprati. niyatArthapratipAdakatvopapatteH / ekasyApi hi zabdasya dezAdibhedena pratiniyataH saGketo'nubhUyate / yathA gUrjarAdau corazabdasya taskare draviDAdau punarodana iti / dRzyate ca sarvatra rUpaprakAzane yogyasyA'pi 15 cakSuSaH pratyAsannatimiravazAdasannihite dUratimirasAmarthyAcca sannihite rUpe viziSTAJjanAdivazAdandhakArAntarite'pi jJAnajanakatvam / kAcakAmalAdidUSaNabalAcca vivakSitarUpAbhAve'pIti / tato yathA'nekarUpaprakAzanayogyasyA'pi cakSuSo dUratimirAdipratiniyatasannihitarUpAdijJAnajanakatvam / tathA'nekArthapratipAdanayogyasyA'pi zabdasya pratiniya- 20 tapadArthapratipAdakatvaM yadi syAttadA kA nAma kSatiH / yadapyabhihitamarthasaMsparzitvAbhAvAdityAdi tadapyanabhijJavacanam / yataH kimAptanigaditasya zabdasyA'rthIsasparzitvamupapannaM nA'parasya / itarathA timirA'didoSakaluSitalocanasamudbhUtapratyakSasyA'rthAsaMsparzityopalambhAdguNavannayanasamutthapratyakSasyA'pi tadbhavet / nA'pi tRtIyaH pakSaH / AptAnAptapraNIta. 25 zabdavyatiriktasya zabdamAtrasyA'sambhavAt / athAptaprayuktAtkarazAkhA. "Aho Shrut Gyanam" Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH pari. 4 su. 11 divAkyAdviparItajJAnotpAdapratIteH zabdasyaiSa mahimA na vaktRdoSANAmityucyate / tadapyasambaddham / AptairevaMvidhavAkyAprayukteH / yatpunarAptaistu teSAmaprayoga ityAdinA sandigdhavyatirekatvamuktam, tadapi na kSodakSamam / anuccAritazabde'pi doSavati puMsi karasaMjJAdinA viparItapratyayotpAdanastha 5 darzanena tasya zabdavyabhicArAt / Apte'nuccAritazabde tadanutpAdanasya za bdAbhAvanibandhanatvasandehAbhAvena doSAbhAvanibandhanatvanizcitervyatirekanirNayAJca / na ca hastasaMjJAdinA zabdAnumAnaM tato viparItapratItirityabhidheyam / tathApratIterabhAvAt / taraGgiNItIramanusarannanAsAditamodakarAziH puruSaH puruSamevAdhikSipati durAtmanA tena vipratArito'smIti na zabdam / yatpunarApto'pi kasmaicidevamupadikSatItyAdyabhihitam / tatra pratiSedhaparatvenA'sya yathArthava / vAkyaikadezamyA'pi qhudAharaNavivakSAyAmiti karaNAvacchinnamya zabdaparatvenopAdAnAt / pratiSedhaikavAkyatayA yathArthataiva / arthaparatve tu pratiSedhenaikavAkyataiva na myAt / tasmAdAptapraNItazabdAnAmayathArthatvAbhAvAnna svato'rthAsaMsparzi15 naH zabdAH / kiMtu puruSadoSavazAditi / api ca viparyayajJAno patteryAvadbhiH saha tadbhAvabhAvitvamavasIyate tAvatAM tatra vyAvRttiH / viparyayajJAnotpattizcAtra zabdoccAraNe satyapyanAptamantareNa nopalabdheti zabdavadanAptAbhiprAyasyApi tatra vyApAraH svIkaraNIyaH / kiMca lAcanAdivadarthaprakAzakatvamAnaM zabdasya naisargika rUpam / na tu 20 yathArthaprakAzakatvAyathArthaprakAzakatve / tayorguNadoSanibandhanatvAt / sati hi nairmalyAdiguNe cakSuryathAvadvastu prakAzayati kAmalAdidoSe tu satyayathAvat / evaM zabdo'pi vaktRguNadoSApekSaH satyetararUpaM prakAzayati / ata eva karazAkhAzikharAdhikaraNakarizatavacasi bAdhyamAne 'pi punaHpunaruccAryamANe bhavati tatsadbhAvasaMzItiH / prakAza25 katvasya zabdasvarUpasya bAdhakasahasraupaDhaukane'pyavinAzAt / yadapyajalpi vikalpayonayaH zabdA ityAdi / tadapyasatyam / zabdAnAmarthena "Aho Shrut Gyanam" Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 11] syAdvAdaratnAkarasahitaH saMsparzasadbhAvasya pramANopapannatvAt / tathA hi zabdo'rthena sambaddhaH pratiniyatatatpratyayanimittatvAllocanavat / na ca locanasyApyarthenAsambandha ityabhidheyam | yogyatArUyasambandhasya tatrobhAbhyAM pratipannatvAt / na caivamaprApyakAritvaM bAdhyate / saMyogAdeH sannikarSasyA'nabhyupagamAt / tathA zAbdo bodhaH saMbandhanibandhanaH pratiniyata - 5 bodhatvAt daNDItyAdivat / itthaM sambandho yogyatAnAmadheyaH zabdasyA'rthena proktayuktyA prasiddhaH // tasmAttatrAtaH siddhirAvirbhavantI zAkyaiH zakyA no sanniroddhuM kathaMcit // 563 || atrAhurnaiyAyikAH 705. " Aho Shrut Gyanam" 10. saGketamAtrasacivAcchabdAdarthasya bhavati saMvittiH || saMketAtiriktaM svAbhAvikaM saMbandhamanabhyupagacchato nai-svAbhAviko'sya tasmAtsaMbandho nAbhidheyena / 564 / yAyikasya matamupapAdya tathA hi- zaktirUpaH svAbhAvikaH zabdAnAM khaNDanam / sambandho'sambaddhaH / svarUpasaha kArivyatiri- 15. ktAyAstasyA asambhavAt / na cArthapratyayAnyathAnupapattyA tatkalpanA zabde zreyasI / saGketabalAdeva tatra tadupapatteH / kiMca kalpayitvA'pi svAbhAvikasambandhaM tadvyaJjakaH saGketastvayApyaGgIkRta eva / tadaGgIkAre ca tata evArthasiddheH kRtaM tathAvidhasambandhaparikalpanena / tatparikalpane vA na kasyacitsaGketApekSA syAt / tanmAtraiNaiva zabdasyArthaprakAzaka- 20tvopapatteH / na caivamasti / saGketamapAsya vipazcito'pi zabdAdarthapratIteranutpatteH / api ca kvaciddezavizeSe kazcicchando dezAntaraprasiddhamarthamutsRjya tato'rthAntare prayujyate / yathA caurazabdastaskaravacano dAkSiNAtyairodane / yathecchaM ca zabdaH putrAdiSu niyujyate / tacchedaM samayapathA'kSuNNamupapadyate / svAbhAvikasambandhasadbhAve caikaikArthaniyatatvameva 25. sarvazabdAnAm / laukiko'pi ca vyapadeza: saGketapakSasAkSitAmeva bhajate / 1 T Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 su. 11 devadattenoktamamutaH zabdAdamumarthaM pratipadyasvetyevaM hi vyapadizati lokaH / tathA yantra zRGgagrAhikayA zabdamarthaM ca nirdizya saGketaH kriyate tatreyantamevAGgIkriyamANamIkSAmahe , ayamasya vAcaka iti / na tu zaktipa ryantam / yatrA'pi vRddhebhyo vyavaharamANebhyo vyutpadyate bAlastatrA'pIya5 devA'sau jAnAtyayamoM'mutaH zabdAdanena pratipanna iti / na tvanyA'sya zaktiH kAcidastIti / iyatyaiva ca vyutpatyA zabdAdarthapratyayopapatterasyAzcAparihAryatvAdadhikakalpanAbIjAbhAvAt / na svAbhAvikaH zabdasyA'rthena sambandha iti / gautamIya paramArthamatra yattvaM sakhe harasi pazyatoharaH // 10 zrIjinezvaramatAdhikAribhistanna nAma kRtibhistitikSyate // 565 // tathA hi yadavAdi svarUpasahakArivyatiriktetyAdi / tadavadyam / atIndriyazakterApattivicArAvasare samarthitatvAt / yattuktaM saGketabalAdeva tatra tadupapatteriti / tadasat / saGketo hi puruSAdhInavRttiH / na ca puruSecchayA vastuniyamo'vakalpyate / anyathA tadicchAyA avyAhataprasa15 ratvAdartho'pi kimiti vAcako na bhavati zabdazca vAcyaH / sukarameva hIdaM vaktumasya zabdasyA'yamoM vAcako'sya cA'rthasyA'yaM zabdo vAcya iti / na caivamasti / kiMcecchayA vastuniyame'nicchataH puruSasya na dhUmAdapi vaheH pratItiH syAt / icchatastu jalasyA'pi tataH sA syAt / tatra yathA dhUmAgnyonaisargika evA'vinAbhAvo nAma sambandhastatpratipattaye 20 copalambhAdikaM nimittamAzrIyate / evaM sAMsiddhika eva zabdArthayoH zaktyAtmA sambandhastatpratItaye saGketasamAzrayaNam / zaktyabhAve'pi zabdasyaiva vAcakatve yogyatvAnna vAcyavAcakamAvAnayatyamiti cet / tarhi kimiti kalahAyase / bhavatA'pi yogyatvazabdena zaktereva svIkA rAt / atha kramavizeSopakRto gatvAdiyoga eva yogyatA zaktiH / 25 gatvautvAdisAmAnyasambandho hi yasya bhavati sa vAcakatve yogya itarastu vAcyatve / yathA dravyatvAvizeSe'pyagnitvAdisAmAnyavata eva "Aho Shrut Gyanam" Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 11] syAdvAdaratnAkarasahitaH dAhajanakatvaM na jalavAdisAmAnyavata iti cet / tadacaturasram / atIndriyazaktiM vinA'gnitvAdeH kAryakAraNabhAvaniyAmakatvAnupapatteH / agnitvaM hi dAhavadvijAtIyakAraNajanyakAryepvapi tulyarUpam / na hi dAhaM pratyevA'gneragnitvam / yathA putrApekSaM pituH pitRtvam / mRtyApekSaM vA svAminaH svAmitvam / api tu sarvameva prati / tatazcA'gnirdAhava- 5 tpipAsApanodamapi vidhyAt / nanvasAdhAraNaM svarUpaM vyavasthAnimitta tathAbhUtaM cedamagnitvamagneranagnibhyo vyAvRttinibhittatvAditi dRSTenaivAgnitvena kAryakAraNabhAvasyopapatternAdRSTazaktikalpanopapattimatIti cet / tadayuktam / anagnivyAvartakatayA tulyasvarUpatvAbhAve'pyamitvasya pratiniyatakAryotpAdakatvavyavasthApakatvAnupapatteH / anagnivyAvartakatvavizi- 10 STasyA'pyagnitvasya sarvakAryANi prati sAdhAraNatvAt / na hi kAryAntarepvamitvasyAmerananibhyo byAvartakatvaM nAsti / yenAsya tajjanakatvaM na syAt / jalAdikAraNApekSayA hyagnitvasyA'sAdhAraNasvarUpatA na jalAdikAryApekSayati / evaM jalasyApi zaityAdijanakatve pratiniyamo na ghaTate / tanniyamAnimittasya jalatvasya dAhAdAvapi sAdhAraNatvAt / ato 15 jalamapi dahedanalo'pi zaityaM janayedavizeSAt / atha dAhasyA'gnijanyatve dAhatvajAtervyavasthAnimittatvAcchaityAdInAmadAharUpatayA'gnijanyatvasyAprAptiH / zaityAdInAM ca jalajanyatve zItatvAdijAtervyavasthAhetutvAttadvirahitatvena dAhasya kathamiva jalAdijanyatvaprasaGga iti cet / tadasamIcInam / yasmAddAhatvajAteH zaityAdyapekSayA tulyatvAbhAve'pi jalAdi- 20 kAraNAntarApekSayA tulyatvAnna prtiniytkaarykaarnnbhaavvyvsthaahetutvm| nanu zaktarapi kathaM tadvayavasthAhetutvam / sA hi svarUpeNaiva taddhetuH syAcchantyantareNa vA / svarUpeNa cet / tadA'rtho'pi tathaivA'stu kiM zaktyA zaktyantareNa tasyAstaddhetutvAbhyupagame'navasthopanipAtaH / tdst| padArthasya svarUpeNaiva taddhetutve yadeva viSaM pUrva mAraNasamarthamAsIttadeva 25 kenacinmantravizeSeNa saMskRtaM kathamujjIvanahetuH syAt / tadAnImapi "Aho Shrut Gyanam' Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Voc pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sa. 11 padArthasvarUpasya tAdRkSasyaiva pratyakSeNa vIkSaNAt / zaktisvIkArapakSe'pi kathametadaghaTipyata iti cet / mantrasaMskArakSaNe mAraNazaktevinAzAcchaktyantarasya ca mantrasahakRtAdviSAdutpAdAditi zaktireva zaktyantaranirapekSA tanniyamaheturna padArthaH / tathA cA'tIndriyazaktimantareNa 5 nA'mitvAdInAM kAryakAraNabhAvavyavasthAhetutvaM tadvadeva ca gatvautyAdisAmAnyAnAmapi na vAcyavAcakabhAvaniyamahetutvamiti yogyatAzabdena zaktirevocyata ityabhyupagantavyam / yadapyavAdi tadaGgIkAre ca tata evArthasiddheH kRtaM tathAvidhasambandhaparikalpaneneti / tadapyabandhuram / aGkurAdikAryakAritayA pratItasya bIjAderapi parityAgaprasaGgAt / eva. 10 mapi hi vaktuM zakyata evaM kalpayitvA'pi bIjAdikAraNaM tatsahakArI kSityAdistAvadavazyaM svIkRta eva tatsvIkAre ca tata evA'GkurAdi. siddheH kRtaM bIjAdikAraNakalpanenetyAdi / bIjAderaGkurAdikAryotpattI vyApriyamANasya pratyakSata eva pratIteH kathaM tadupadravaH zreyAn, kiMtu kevalamatanna tajjanakamiti kSityAdirapyasya sahakArI kalpyata iti 15 cet, tarhi yogyatArUpasya sambandhasyA'pi zabde vAcyapratItiM kurvato vAcyavAcakabhAvapratiniyamAnyathAnupapattirUpAdanumAnataH pratIteH kathaM tadapalApo'pi prazasyaH syAt / anabhivyaktastvasau na tajanaka iti saGketastadabhivyaJjakatvena sahakArI kalpyate / yaccoktaM kaci dezavizeSa kazcicchabdo dezAntaraprasiddhamarthamutsRjyetyAdi / tadapya20 pezalam / sarvazabdAnAM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAt / kvaciddeze kenacidarthena vyavahAraH / ata eva cA'navagatasambandhe zabde zrute sati saMzayo jAyate kamarthaM pratyAyayitumanena zabdaH prayuktaH syAditi / asatyAM hi zaktAvakRte samaye nirAlambanA pratyAyakatvAzaGkA / sarvazaktiyoge ekasmAdapi zabdAdazeSArthapratyayaprasaGga iti cet / 25 naivam / samayopayogasya niyAmakatvAt / na ca vAcyaM sa evA'stu kiM zaktibhiriti / kRtottaratvAt / yo'pi laukiko vyapadezaH saGketa "Aho Shrut Gyanam" Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 11] syAdvAdaratnAkarasahitaH pakSasyaiva sAkSitvenoktaH / sa evameva / na khalu vayamapiM zaktiparyantaM saGketamAcakSmahe / kiMtu vAcyavAcakayoH svAbhAvika zaktimantareNa saGketa eva kartumazakyo vyatyayenA'pi tatprasaGgAditi vyAkurmahe | 709 tataH svAbhAvikI zaktirvAcakatvopayoginI || saGketamanurundhAnA zabde sambandha iSyatAm || 566 // mImAMsakAstvAhuH -- AstAM svAbhAvikI zaktiH zabdasya sambandhaH / sa tu nitya eva / anityatve tasya zabdArthayornityazaktirUpaH saMbandha iti miimaaNs-vyvhaarkaalaannuyaayitvenaa'rthprtipttynnggtvaat| kamatasyopapAdya khnnddnm| tadayuktam / anityatve'pyasya zabdasyeva sAdRzya- 10 bazAdevA'rthapratipattihetutvopapatteH / yathA ca zabdasya sAdRzyavazAdarthapratItihetutA tathA zabdAnityatvavAde pratipAditam / nityatvAnupapattezca / tathA hi- asau nityaH satsvabhAvato'rthaM prakAzayetsaGketAbhivyaktervA / yadi svabhAvataH, tarhi sarvadA sarvasyA'rthaM tatsambandhaH prakAzayet / atha saGketAmivyakteH kathamevamasya nityaikarUpatvamupapannam / vyaktAvyakta- 15 rUpatayA bhedaprasakteH / nityaikarUpaM hi vastu yadi vyaktaM tadA sarvadA vyaktameva, athA'vyaktamavyaktameva tarhi sarvadA, tasyaikasvabhAvatvAditi / atra bhUyo'pi pratyavatiSThante tAthAgatAH 2 kathaM zabdAdvA matirudayate bAgharahitA tAttvikaH ko'pi bAyo'yA~ nAstIti vAdino na yasmAdvAhyo'rthaH kathamapi bhavatyasya viSayaH // 20 vauddhasya mataM vistaraza upa-vizeSastAvanno samayakaraNAsaGgativazAt pAya tatkhaNDanam | na sAmAnyaM tasyA'surasaraNipuSpapratimitam 567 tathA hi zabdasya bahi:padArtho gocaraH svalakSaNo bhAvaH sAmAnyasvabhAvo vA / tatra prathamakalpanA na sAdhIyasI / svalakSaNe saGketAsambhavataH zabdAnAM pravRtteraghaTanAt / saGketavyavahArakAlAnugAmi- 25 svabhAve saGketaH kriyate / na ca svalakSaNasya tAdRzaH svabhAvaH sambhavati / 45 " Aho Shrut Gyanam" Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 4 sU. 11 - 10 dezakAlAkArasakucitatvenAnanugAmisvabhAvasvAt / prayogaH yaH saGketavyavahArakAlAnanugAmI na tatra vyavahAribhiH zabdaH saGketyate yathotpannamAtravinAzini kvacidbhAve / saGketavyavahArakAlAnanugAmi ca bAhuleyAdisvalakSaNamiti / api ca yo yatrA'kRtasaGketo na sa tamarthaM 5 pratipAdayati yathA gozabdasturaGgamam / akRtasaGketazca svalakSaNe samastazabda iti / svalakSaNagocaratAGgIkAre ca zAbdajJAnasyendriyotthajJAnasyeva spaSTapratibhAsatvApatiH / na caitadasti / pratItiparAhatatvAt / yathoktam-"anyadevendriyagrAhyamanyacchandasya gocaraH / zabdAtpratyeti mitrAkSo nanu pratyakSamIkSate // 1 // anyathaivAgnisambandhAddAhaM dagdho'bhimanyate / anyathA zabdatastena dAhArthaH sampratIyate ||2||" iti / na caikasya vastuno rUpadvayaM sambhavati / yenA'spaSTaM vastugatameva rUpaM zAbdajJAne pratibhAseta / ekasya dvisvabhAvatAvirodhAt / tathA yatkRte jJAne yanna pratibhAsate na tattasya gocaro yathA gandhasamutthajJAne sparzaH / na pratibhAsate ca zAbdajJAne svalakSaNamiti / yadi ca 15 tAttvikArthagocaratvaM zabdAnAM bhavettadA samayabhedenA'rthameda pratyAyakatvAyogaH / taduktam - "paramArthaikatAnale zabdAnAmanibandhanA / tasmAtpravRttirartheSu samayAntarabhediSu || 1 || " iti / tanna svalakSaNalakSaNaH zabdasya gocaro vicAra vIthI mavagAhate / nApi sAmAnyasvabhAvaH / tAttvikasya sAmAnyasyaivAyogAt / tadayogazca vyomakusumavadanartha20 kriyAkAritvAtsupratItaH / na khalu nityaikasvarUpasya sAmAnyasya kramAkramAbhyAmarthakriyAkAritvamupapadyate / tadevaM na bAhyavastunaH prakAzakAH zabdAH / kintvanyApohasya, niSedhaH sa ca dvividhaH / paryudAsaH prasajyazca / paryudAso'pi dvividho'rthAtmA buddhadhAtmA ca / tatrA'rthAtmA'rthasvabhAvo vijAtIyavyAvRtta sarvasvalakSaNam / apohyate'nyo'sminni25 vyapoha iti vyutpatteH / buddhayAtmA tu svabhAvataH paraspara vilakSaNAnarthAkAryakAritayA samAnahetutvena ca samAnAnAzritya yadekapratyavamarza 710 " Aho Shrut Gyanam" * Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 11] bhImAbArazAsanikamA kendra 11 rUpamarthapratibimbasvabhAvajJAnamutpadyasaMdhInagarathapihi, vastubhAgacchAyo vikalpena bAhyatvenAvikalpAkAraH svAkAraviparItAkAronmUlakabuddhipratibimbanAmA'pohaH / apohyate syAkArAdviparIta AkAro'nenetyapoha iti vyutpatteH / yadvA vikalpAntaravAkArAdbhedena svayaM pratibhAsamAnatvAdapohyate'nyasmAdityapoha iti vyutpatteH / ayaM hi vyutpatti- 5 dvaye'pi mukhyata evA'pohazabdAbhidheyo buddhipratibimbAtmA / evaM nigaditapadAsAtmA dviprakAro'pohaH / prasajyarUpastu gaurayamagaurna bhavatIti vyavacchedamAtram / eteSu ca viSvapoheSu madhye buddhipratibimbAramana evA'pohasya mukhyavRttyA zabdArthatvam / ya eva hi zabdodbhave pratyaye pratIyate sa eva zabdArthatayA strIkartumucitaH / na cAtra prasajya- 10 pratiSedhAvasAyo'sti / nA'pIndriyotthasaMvedanavatsvalakSaNAvabhAsaH / api tarhi bAhyArthapratibimbAvabhAsaH / atastadevA'rthapratibimbakaM zAbde codhe sAkSAttadAtmatayA pratibhAsanAcchabdArtho yukto natvaparaH / yazca zabdasyArthena sArdhaM vAcyavAcakabhAvanAmA sambandhaH pratIto loke nAyaM kAryakAraNabhAvAdaparaH / tathA hi, buddhisambandhinaH pratibimbasya zabda- 15 janyatvAdvAcyatvaM tajjanakatvAca zabdasya vAcakatvamiti / gauNavRttyA tu paryudAsaprathamaprakArasya svalakSaNAtmano vyapohasya prasajyApohasya tRtIyabhedasya ca niSedhamAtrasya zabdArthatvamavaseyam / tathA hi-asti zabdasya paramparayA svalakSaNena saha kAryakAraNabhAvalakSaNaH sambandhaH / prathamaM hiM yathAvasthitavastvanubhavaH / tato vivakSA / tatastAlvAdi- 20 parispandanam / tataH zabda ityevaM pAramparyeNa yadA zabdasya bAhyena vayAdisvalakSaNena saha sambandhastadA vijAtIyavyAvRttasvalakSaNasyApi sAmarthyAtpratipattirbhavatIti svalakSaNasyApyupacaritaM zabdArthatvaM na vihanyate / tathA gozabdAdeH sakAzAdyadgatvAdibuddhipratibimbakamutpadyate tatturaGgamAdizabdasamutthabuddhipratibimbasvarUpAdvayAvRttasvabhAvamanubhU- 25 yata iti prasajyalakSaNApohasyApyabhidhAnasAmarthyataH pratIyamAnatvAdopa "Aho Shrut Gyanam" Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [ pari. 4 su. 1 cArikI zabdArthanA na virudhyate / paramArthavRttyA tu na kiMcidvAcyaM vAcakaM vA samasti | mukhyavRttyA zabdArthatvena kathite buddhipratibimbAtmanyavyapohe kAryakAraNabhAvasyaiva vAcyavAcakatayA vyavasthApitatvAt / jJAnazrIH punarapohaprakaraNa idamudIrayAmAsa - " zabdaistAva5 mukhyamAkhyAyate 'rthastatrApohastadguNatvena gamyaH / arthako 'dhyAsato bhAsato'nyaH sthApyo vAcyastattvato naiva kazcit ||1||" iti mukhyamiti AkhyAyate iti kriyAyA vizeSaNametat / mukhyayA vRttyetyarthaH / artha iti vakSyamANasvarUpaH / tatrA'pohastadguNatvena gamya iti / na ghaTo'stItyAdiSu samupahiteSu vAkyeSvapohasyaiva prAdhAnyataH 19 pratIterbimbAdyabhAvaH / ghaTo'stItyAdiSu tu vidhivAkyeSu vidhau mukhya tathA zabdaiH pratipAdyamAne tadvizeSaNatayopasarjanatvena gamyate'pohaH / AkhyAyate'rthaM iti sAmAnyenoktaM tadvizeSato vyaJjayannAha / arthako'dhyAsato mAsato'nyaH sthApyo vAcya iti / dvividho hyartho bAhya Abhyantarazca / anyasyAbhAvAt / tatraikastAvadvAhyaH svalakSaNalakSaNosdhyAsato gRhIto'pi pravartanayogyatAnimittakAdvyavasAyAdeva vAcyo vyavasthApyate na parisphurtyA | pratyakSacetasIva dezakAlAdiniyatatvena parisphuTarUpatayA zabdeSu tasyA'sphuraNAt / tathA bhAsataH pratibhAsamapekSyetyarthaH / anyo bAhyaduktasvarUpAdbhinna Antaro buddhayAkAra ityarthaH zabdajanyAyAM buddhAvAkAramAtrasya pratibhAsanAtsa eva viSaya ucyate 20 cakSuSa iva rUpam / na punaradhyavasAyAt / na hi buddhayAkAre'pyadhyavasAya: zakyo'bhidhAtum | pravRttiviSaye tasya vyavasthApanAt / pravRttizvArthakriyArthino bAhya eva / evaM sthitametat / adhyavasAyena bAhyasya pratibhAsena tu buddhayAkArasya zabdavAcyatvamiti / sthApya ityasya cedamevaidamparyam / jAtyAdyupAdhirAzerbAhyasya ca samastasya vAcyatAnira25 sanarUpaM prayojanAntaramuddizya vyavasthAmAtrametatkriyate'dhyavasAyamAtreNa ca vAcyatvamiti / tathA hi jAtyAdyupAdhirAzeH zabdasya viSayatayA 15 kAra " Aho Shrut Gyanam" Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAre. 4 sU. 11] syAdvAdaratnAkarasahitaH tattvato gRhNataH prativAdinaH pratItivadanyApohaM svalakSaNameva bAhyamadhyavasAyato viSaya ityucyate , jAtyAdyupAdhirAzinirasanaparam / evamanyApoho jJAnastha Antara AkAro bhAsato viSaya iti ca pratipAdyate samastabAhyanirasanaparam / na punaretayoviSayatayostattvato vizrAntiH / kutaH punaretattatra viSayatApratipAdane'pi na tattvavRttyA tasyAstatra vi- 5 zrAntiH, kintvanyanirasane tAtparyamityAha tattvato naiva kazciditi / paramArthataH zabdasya bAhya Antaro vA'rtho na vAcya ityarthaH / adhyavasAyasahAyo hi pratibhAsaH sAMvyavahArikApekSayA tattvato jJeyasya jJAnaviSayatAmupanayati pratyakSavat / na hi pratibhAsamAtramavasAyapratihatavyApAra vA pravRttikAmasya pramAtRviSayavyavasthAmarthe kSamate gacchaMstRNa- 10 sparzavat / marIcikAstadudakAropavaJca / marIcikAviSayo hi pratibhAsa udakagocarAvasAyAkrAntavyApAratvAnna tattvatastadviSayaH / nA'pyavasAyamAtramapetapratibhAsaM tasya tAM tasminkSamate / udakAropAdevAropilodakaviSaye avasAyaH pratibhAsasahAyasampatsamparkazUnyatvAtparamArthato nirviSaya eva / atra ca svalakSaNalakSaNo bAhyo'rthaH zabdAdadhyavasIyata 15 eva na pratibhAsate / Antarastu buddhipratibimbAparanAmA buddhyAkArarUpo'rthaH pratibhAsata eva nAdhyavasIyate / tato'vyavasAyapratibhAsarUzobhayasya vyApakasya nivRttyA viSayatvasya vyApyasya tatra nivRttiriti tattvato naiva kazcidityasya tAtparya paryavasitaM bhavati / samagrasya cAsya vRttasyedamarthatattvam / kathamapohaH zabdagamyo bhAvavAcakeSu vAkyeSviti 20 prazne tadguNatvena yathoktArthenetyuttaram / yadA tu zabdaiH kiM vAcyamityanuyogaH / tadA kiM pratibhAsAdathA'dhyavasAyAdyadvA tattvata iti vidhA vikalpya vikalpastha AntaronyApohAkAro, bAhyamanyApohasvalakSaNaM, na kiMciditi, trINi prativacanAni krameNa pratipAdyAnIti / itthaM nA'rthastAttvikaH ko'pi bAhyaH zabdaprAme darzayatyAtmarUpam / "Aho Shrut Gyanam" Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 11 anyApohaM saMvihAyA'sya tasmAt nAnyadvAcyaM kiMcidAstheyamatra // 568 // iti nigaditametadbuddhaziSyaiH samasta nijamatamatha jainAstannirAkartumatra / svasamayagatayuktIH prauDhamAnAnuviddhAH sahRdayahRdayAnAM vallabhAH kIrtayanti // 569 // tathA hi-yattAvadabhihitaM zabdasya hi bahiHpadArthoM gocaraH svalakSaNa ityAdi tatra svalakSaNameva zabdasya gocara iti naH pakSaH / yatyunaryaH saGketavyavahArakAlAnanugAmItyAdyanumAnam / tatra hetorasiddhiH / 10 sAmAnyavizeSavato'rthasya saGketavyavahArakAlAnugAmitvena pratIyamAna tvAt / bhavatkalpitasya ca svalakSaNasya viSayavicArAvasare prapaJcataH parAkariSyamANatvAt / etena yo yatrAkRtasaGketo na tamarthaM pratipAdayatItyAdAvapi prayoge hetorasiddhiH pratipAditA draSTavyA / sAmAnyavize SAtmani svalakSaNe saGketasya karaNAt / na cA'trAipyAnantyAdvayaktInAM 15 parasparAnanugamAJca saGketakaraNAnupapattiH / samAnapariNAmApekSayA kSayo pazamavizeSAvirbhUtatAkhyapramANe vyaktInAM pratibhAsasamAnatayA saGketaviSayatvasambhavAt / kathamanyathAnumAnamapi pravarteta / tatrA'pyAnantyAnanugamarUpatayA sAdhyasAdhanavyaktInAM sambandhagrahaNAsambhavAt / anya vyAvRttyA tatra sambandhagrahaNamiti tvavizadam / tasyA eva sadRzapari20 NAmAnyAsambhave'nupapadyamAnatvAt / na cAsadaMzeSvapyartheSu sAmAnyavi kalpajanakeSu svadarzanadvAreNa sadRzavyavahArahetutvamiti vAcyam / nIlAdivizeSANAmapyevamabhAvaprasakteH / yathA hi paramArthato'sadRzA api tathAvidhavikalpotpAdakadarzanahetavaH santaH sadRzavyavahArabhAjo bhAvA stathA svayamanIlAdisvabhAvA api nIlAdivikalpotpAdakadarzananimi25 tatayA nIlAdiSu vyavahArabhAktvaM pratipatsyate / tataH sadRzapariNAmA bhAve'rthAnAM sajAtIyetaravyavasthAyA asambhavAtkutaH kasya vyAvRttiH / "Aho Shrut Gyanam" Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 715 pari. 4 sU. 11] syAdvAdaratnAkarasahita: evaM cA'kRtasaGketatvAdityetasya suvyaktaivA'siddhiH / nanu ca zabdenA'rthasyA'bhidheyatve sAkSAdeva tato'rthapratipattisambhavAdindriyasaMhatevaiyarthyApattiriti cet / maivaM vAdIH / zabdAdarthasyA'spaSTAkAratayA pratipattiH spaSTAkAratayA tu tatpratipattyarthamindriyasaMhatirapyupapadyata eveti tasyAH kathaM vaiyapattiH / spaSTAspaSTAkAratayA pratibhAsabhedazca sAmagrIbhe- 5 dAnna virudhyate / dUrAsannArthopanibaddhendriyapratibhAsavat / yathaiva hi dUrAsannadezAdisAmagrIvizeSamAhAtmyAnmahIruhamahIdharAderavibhinnasyApi vi. bhinnapratibhAsagocaratvaM tathA zAbdapratyakSasaMvedanayorabhinnagocaratve'pi zabdendriyAdisAmagrIbhedAdaspaSTetarapratibhAsabhedo na virodhdhuraamdhirohti| athAsatyapyarthe'tItAnAgatAdau zabdasya pravRtternA'rthAbhidhAyakatvam / 10 tanna sAdhIyaH / atItAnAgatAderidAnImabhAve'pi svakAle bhAvAt / itarathA pratyakSasyA'pyarthaviSayatvabAdhaH syAt / tadviSayasyApi tatkAle mavaddaSTayA kSaNabhaGguratvenA'bhAvAn / avisaMvAdastu pramANAntarapravRttila. kSaNaH pratyakSavattatrA'pyanubhUyata eva / AsIhirihetyAdyatItaviSaye zAbde viziSTabhasmAdikAryadarzanodbhUtenAnumAnena saMvAdopalabdheH / 15 kamalabandhukumudabAndhavoparAgAdyanAgatArthaviSaye tu pratyakSapramANenaiva saMvAdadarzanAt / kacidvisaMvAdAtsarvatra zAbdasyA'pramANatAyAM punaH pratyakSasyA'pi vacidvisaMvAdAtsarvatrA'pramANatAprasaktiH / evaM ca svalakSaNagocaratAGgIkAre cetyAdi pratyAdiSTam / kiM vA'nyadevendriyagrAhyam .... .... .... .... .... .... .... || 20 1 etadane yAvatparicchedasamApti syAdvAdaratnAkaragrantho nopalabhyate kutrApi pusta. keSu / ato dvAdazasUtramArabhya ratnAkarAvatArikAsahitaH sUtragranthaH pradIte suukssmaakssraiH| ekAdazasUtre'ntimabhAge yo'rthaH sa dvAdazasUtrasthAvataraNena jJAtuM zakyaH / "Aho Shrut Gyanam" Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 12 svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabda ityuktam / atha kimasya zabdasya svAbhAvika rUpaM, kiMca parApekSamiti vivecayantiarthaprakAzakatvamasya svAbhAvika pradIpavadyathArthAyathArthatve punaH puruSaguNadoSAvanusarataH // 12 // 5 arthaprakAzakatvam, arthAvabodhasAmarthyam / asya zabdasya / svAbhAvikaM parAnapekSam / pradIpavat / yathA hi pradIpaH prakAzamAnaH zubhamazubhaM vA yathA sannihita bhAvamavabhAsayati, tathA zabdo'pi vaktrA prayujyamAnaH zrutivartinImavatIrNaH satye'nRte vA, samanvite'samanvite vA, saphale niSphale vA, siddhe sAdhye vA vastuni pratipatti mutpAdayatIti tAvadevAsya svAbhAvika rUpam / ayaM punaH pradIpAcchabdasya vizeSaH, 10 yadasau saMketavyutpattimapekSamANaH padArthapratItimupajanayati, pradIpastu tannirapekSaH / yathArthatvAyathArthatve satyArthatvAsatyArthatve puna : pratipAdakanarAdhikaraNazuddhatvAzuddhatve anusarataH / puruSaguNadoSApekSe ityarthaH / tathA hi-samyagdarzini zucau puruSe vaktari yathAryA zAbdI pratItiranyathA tu micyAtheti / svAbhAvika tu yAthAyeM mithyA thave cA'syAH svIkriyamANe vipratAraketarapuruSaprayuktavAkyeSu vyamicArAvyabhicAra15 niyamo na bhavet / puruSasya ca karuNAdayo guNA dveSAdayo doSAH pratItA eva / tatra yadi puruSaguNAnAM prAmANyahetutvaM nAbhimanyate jaiminIyaiH, tAI doSANAmapyaprAmANyAnimittatA mA bhUt / doSaprazamanacaritArthA eva puruSaguNAH, prAmANyahetavastu na bhavantItyatra ca kozapAnameva zaraNaM zrotriyANAmiti // 12 // iha yathaivAntarbahirvA bhAvarAziH svarUpamAbibharti, tathaiva taM zabdena prakAzayatA 20 prayoktRNAM prAvINyamupajAyate / sa ca tathAbhUtaM saptabhaGgIsamanugata evaM zabdaH pratipAdayituM paTIyAnityAhu:sarvatrA'yaM dhvanirvidhipratiSedhAbhyAM svArthamabhidhAnaH saptabhaGgI manugacchati / / 13 / / sadasannityAnityAdisakalaikAntapakSavilakSaNAnekAntAtmake vastuni vidhiniSedha25 vikalpAbhyAM pravartamAnaH zabdaH saptabhaGgImaGgIkurvANa eva pravartata iti bhAvaH // 13 // atha saptabhaGgImeva svarUpato nirUpayanti--- ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH saptabhaGgI // 14 // 30 ekatra jIvAdI vastunyakaikasattvAdidharmaviSayapraznavazAdavirodhena pratyakSAdi bAdhAparihAreNa pRthagbhUtayoH samuditayozca vidhiniSedhayoH paryAlocanA kRtvA syAcchandalAJchito vakSyamANaiH saptabhiH prakArairvacanavinyAsaH saptabhaGgI vijnyeyaa| "Aho Shrut Gyanam" Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 15] ratnAkarAvatArikAsahitaH bhajyante bhidyante'rthA yaiste bhaGgA vacanaprakArAmtataH saptabhanAH samAhRtAH saptamagIti kathyate / nAnAvastvAzrayAvadhiniSedhakalpanayA zatabhaGgIprasaGganivartanArthamekatra vastu. nItyupanyastam / ekatrA'pi jIvAdivastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmaparyAlocanayA'nantabhaGgIprasaktivyAvartanArthamekaikadharmaparyanuyogavazAdityupAttam / anante. yapi hi dharmeSu pratidharma paryanuyogasya saptadhaiva pravartamAnatvAt / tatprativacana- 5 syApi saptavidhatvamevopapannamityekakasmindhau ekaikeva saptabhaGgI sAdhIyasI / evaM cA'nantadharmApekSayA saptamajhonAmAnantyaM yadAyAti, tadabhimatameva / etaccA'ne sUtrata evaM nirNeSyate / pratyakSAdiviruddhasadAyakAntavidhipratiSedhakalanayA'pi pravR. tasya vacanaprayogasya saptamaGgItvAnuSaGgabhaGgArthamavirodhenetyabhihitam / avocAma ca 'yA praznAdvidhiparyudAsabhidayA bAghacyutA saptadhA dharma dharmamapekSya vAkyaracanA'nekAtmake vastuni / nidoSA niradezi deva ! bhavatA sA saptabhaGgI yayA jalpana jalparaNAGgage vijayate yAdI vipakSa kSaNAt // 1 // ' idaM ca saptabhakolakSaNaM pramANanayasaptabhaGgyoH sAdhAraNamavadhAraNIyam / vizeSa. 15 lakSaNaM punaranayorapre vakSyate / / 14 // athA'syA prathamamollekhaM tAvadarzayanti--- sadyathA-syAdastyeva sarvamiti vidhivikalpanayA prathamo bhaGgaH // 15 // syAdityavyayamanekAntAvadyotakaM syAtkathazcitsvadravyakSetrakAlabhAvarUpeNA'styeva sarva kumbhAdi, na punaH paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa / tathA hi-kumbho dravyataH pArthi. 20 vatvenA'sti, na jalAdirUpatvena, kSetrataH pATaliputrakatvena, na kAnyakubjAditvena / kAlataH zaziratvena, na vAsantikAditvena, bhAvataH zyAmatvena, na rkvaadinaa| anyathettararUpApattyA svarUpahAniprasaGga iti / avadhAraNaM cAtra bhaGge'nabhimatArthadhyAvRttyarthamupAttam / itarathA'nabhihitatulyataibA'sya vAkyasya prasajyeta, pratiniyatakhArthAnabhidhAnAt / taduktam " vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTAyanivRttaye / kartavyamanyathA'nuktasamatvAttasya kutracit " // 1 // tathA'pyastyeva kumbha ityetAvanmAtrIpAdAne kumbhasya stambhAdhAstatvenApi sarvaprakAreNA'stitvaprApteH pratiniyatasvarUpAnupapattiH syAt, tatpratipattaye syAditi 30 prayujyate, syAtkazcitsvadravyAdibhirevA'yamasti, na paradravyAdibhirapItyarthaH / yatrApi cA'sau na prayujyate tatrApi vyavacchedafalaivakAraSad buddhimadbhiH pratIyata eva / "Aho Shrut Gyanam" Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 yaduktam -- pramANanayatattvAlokAlaGkAraH "" so'trayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrA'thaspratIyate / yathaivakAro yogAdivyavacchedaprayojanaH " // 1 // 15 // atha dvitIyamaGgollekhaM khyApayanti - [ pari. 4 sU. 15 syAnnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyaH // 16 // svadravyAdibhiriva paradravyAdibhirapi vastuno'pattrAniSTau hi pratiniyatasvarUpAbhAvAdvastupratiniyamavirodhaH / na cAstitvaikAntavAdibhiratra nAstitvamasiddhamityabhidhAnIyam / kathaJcittasya vastuni yuktisiddhatvAtsAdhanavat / na hi kvaci danityatvAdau sAdhye sattvAdisAdhanasyA'stitvaM vipakSe nAstitvamantareNopapannam, 10 tasya sAdhanAbhAsatvaprasaGgAt / atha yadeva niyataM sAdhyasadbhAve'stitvaM tadeva sAdhyAbhAve sAdhanasya nAstitvamAmedhIyate, tatkathaM pratiSedhyam ! svarUpasya pratiSedhatvAnupapatteH, sAdhyasadbhAve nAstitvaM tu yattatpratiSedhyam, tenA'vinAbhAvitve sAdhyasadbhAvAstitvasya vyAghAtAttenaiva svarUpegA'sti nAsti ceti pratItyabhAvAditi cet / tadasat / evaM hetostrirUpatvavirodhAt / vipakSAsattvasya tAttvikasyAbhAvAt / yadi cAyaM bhAvAbhAvayorekatvamAcakSIta, tadA sarvathA na kvacitpravarteta / nApi kutazcinivarteta | pravRttinivRttiviSayasya bhAvasyAbhAvaparihAreNAsaMbhavAt / abhAvasya ca bhAvaparihAreNeti vastuno'stitvanAstitvayo rUpAntaratvameSTavyam / tathA cAstitvaM nAstitvena pratiSedhyenA vinAbhAvi siddham / yathA ca pratiSedhyamasti - tvasya nAstitvaM pradhAnabhAvataH kramArpitobhayatvAdidharmapaJcakamapi vakSyamANaM 20 lakSaNIyam // 16 // 15 atha tRtIrtha bhaGgamukhato vyaktIkurvanti syAdastyeva syAnnAstyeveti kramato vidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH // 17 // sarvamiti pUrvasUtrAdihottaratra cA'nuvartanIyam / tato'yamarthaH / kramArpitasvapara25 dravyAdicatuSTaya/pekSayA kramArpitAbhyAmastitvanAstitvAbhyAM vizeSitaM sarva kumbhAdi vastu syAdastyeva syAnnAstyevetyule khena vaktavyamiti // 17 / / idAnIM caturthabhokhamAvirbhAvayanti - syAdavaktavyameveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturthaH // 18 // dvAbhyAmastitvanAstitvAkhyavarmAbhyAM yugapatpradhAnatayA'rpitAbhyAmekasya vastuno30 'bhidhitsAyAM tAdRzyasya zabdasya saMbhavAdavaktavyaM jIvAdivastviti / tathA hiyadasattvaguNadvayaM yugapadekatra sadityabhidhAnena tadvaktumazakyam / tasyA'sattvapratipAdanAsamarthatvAt / tathaivA'sadityabhidhAnena na tadvaktuM zakyam / tasya satyapratyAyane "Aho Shrut Gyanam" Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrIkalAsasAgarasUri jJAnamandira pari. 4 sU. 23 ] sAmathyabhAvAt / sote ko samarthamityartham / tasyApi krameNArthadrayapratyAyane sAmathryapapatteH / zatRzAnacau saditi zatRzAnacoH saGketi - tasacchabdavat / dvandvavRttipadaM tayoH sakRdabhidhAyakamityapyanenAstam / sadasattve ityAdi padasya krameNa dharmadrayapratyAyane samarthatvAt / karmadhArayAdivRttipadamapi na tayorabhidhAyakaM tata eva vAkyaM tayorabhitrAyakamanenaivApAstamiti sakalavAcakarahitatvAdavaktavyaM vastu yugapatsadasatvAbhyAM pradhAnabhAvArpitAbhyAmAkrAntaM vyavatiSThate / ayaM ca bhaGgaH kaizcittRtIyabhaGgasthAne paThyate, tRtIyazcaitasya sthAne / na 'caivamapi kaJciddoSaH, arthavizeSasyAbhAvAt // 18 // atha paJcama maholle khamundarzayanti syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedha- 10 kalpanayA ca paJcamaH // 19 // svadravyAdicatuSTayApekSayA'stitvaM satyastitvanAstitvAbhyAM saha vaktumazakyaM sarvaM vastu / tataH syAdastyaiva syAdavaktavyamevetyevaM paJcamabhaGgenopadazta iti // 19 // aSThamaGgollekhaM prakaTayanti - - syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedha- 15 kalpanayA ca SaSThaH // 20 // paradravyAdicatuSTayApekSayA nAstitve satyastitvanAstitvAbhyAM yaugapadyenapratipAdayitumazakyaM samastaM vastu / tataH syAnnAstyeva syAdava tavyamevetyevaM SaSThabhaGgena prakAzyate // 20 // samprati saptamabhaGgamullikhanti syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptama iti // 21 // itizabdaH saptabhaGgIsamAptyarthaH / svaparadravyAdicatuSTayApekSayA'stitvanAstitvayoH satorastitvanAstitvAbhyAM samasamayamabhidhAtumazakyamakhilaM vastu tata evamanena bhaGgenopadazyate // 21 // athAsyAmeva saptabhaGgyAmekAntavikalpAnnirAcikIrSavaH sUtrANyAhu:vidhipradhAna eva dhvaniriti na sAdhu // 22 // prAdhAnyena vivimeva zabdo'bhidhatte iti na yuktam // 22 // hetumAhu: 719 niSedhasya tasmAdapratipattiprasakteH / / 23 / / tasmAditi zabdAt // 23 // " Aho Shrut Gyanam" Ta 30 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1720 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 24 bhAzakAntaraM nirasyanti___aprAdhAnyenaiva dhvanistamabhidhatta ityapyasAram // 24 // tamiti niSedham // 24 // bhatra hetumAcakSate-- 5 kacitkadAcitkathaJcitprAdhAnyenA'pratipannasya tasyA'prAdhAnyAnupa ptteH||25|| na khalu mukhyataH svarUpeNApratipannaM vastu kvacidapradhAnabhAvamanubhavatIti // 25 // itthaM prathamabhanekAntaM nirasyedAnI dvitIyamakAntanirAsamAtidizantiniSedhapradhAna eva zabda ityapi prAgukta nyAyAdapAstam // 26 / / __ vyaktam // 26 // atha tRtIyabhaDaikAntaM parAkurvanti kramAdubhayapradhAna evA'yamityapi na sAdhIyaH // 27 / / bhayamiti zabda: // 27 // etadupapAdayanti -- 15 asya vidhiniSedhAnyatarapradhAnatvAnubhavasyA'pyavAdhyamAnatvAt / 28 / prathamadvitIyamaGgagatakaikapradhAnatvapratIterapyabAdhitatvAnna tRtIyabhakAntAbhyupagamaH zreyAn // 28 // atha caturthabhakAntArAbhavAya prAhuHyugapadvidhiniSedhAtmano'rthasyA'vAcaka evA'sAviti ca na caturasram // 9 // syAdavaktavyameveti caturthabha kAnto na zreyAnityarthaH // 29 // kuta ityAhuH-- tasyA'vaktavyazabdanA'pyavAcyatvaprasaGgAt // 30 // atha paJcamabhaGgakAntamapAsyanti25 vidhyAtmano'rthasya vAcakaH sannubhayAtmano yugapadavAcaka eva sa ityekAnto'pi na kaantH|| 31 // mAtra nimittamAhuHniSedhAtmanaH saha yAtmanazcA'rthasya vAcakatvAvAcakatvAbhyAmapi zabdasya pratIyamAnatvAt // 32 // 30 niSedhAtmano'rthasya vAcakatvena saha, vidhiniSedhAtmano'rthasyA'vAcakatvena ca zabdaH SaSThabhaGge pratIyate yataH, tataH paMcamabharakAnto'pi na zreyAn // 32 // "Aho Shrut Gyanam" Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 su. 41] ratnAkarAvatArikAsahitaH 721 SaSThabha.kAntamapAkurvanti-- niSedhAtmano'rthasya vAcakaH sannubhayAtmano yugapavAcaka evA'ya mityapyavadhAraNaM na ramaNIyam // 33 // bhatra hetumupadarzayanti itarathA'pi saMvedanAt // 34 // bhAyabhaGgAdiSu vidhyAdipradhAnatayA'pi zabdasya pratIyamAnatvAdityarthaH // 34 // atha saptamabhaJjakAntamapAkurvantikramAkramAbhyAmubhayasvabhAvasya bhAvasya vAcakazvA'vAcakazca dhvani nA'nyathetyapi mithyA // 35 // ann glmaali vidhimAtrAdipradhAnatayA'pi tasya prsiddhH|| 36 // nanye kasmin jIvAdau vastunyanantAnAM vidhIyamAnaniSidhyamAnAnAM dharmANAmaGgIkaraNAdanantA eva vacanamArgAH syAdvAdinAM bhaveyuH, vAcyeyattA''yattatvA. dvAcakeyattAyAH, tato viruddhaiva satabhaGgIti bruvANaM nirasyanti-- ekatra vastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmAbhyupagamenA'nantama- 15 GgIprasaGgAdasaGgataiva saptabhaGgIti na ghetasi nidheyam / / 37 // atra hetumAhuHvidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAya vastubhyanantAnAmapi saptabhaGgI nAmeva saMbhavAt // 3 // ekaikaM paryAyamAzritya vastuni vidhiniSedhavikalpAbhyAM vyastasamastAbhyAM sasaiva . bhanAH saMbhavanti, na punaranantAH / tatkathamanantabhaGgIprasaGgAdasaGgatatvaM saptabhaGgayA: samudbhAvyate // 38 // kutaH saptaiva bhanA: saMbhavantItyAhuH-- pratiparyAya pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva saMbhavAt // 39 / / etadapi kuta. ityAhuH-- . 25 - teSAmapi saptatvaM saptavidhatajijJAsAniyamAt // 40 // atha saptavidhatajijJAsAniyame nimittamAhuH-- tasyA api saptavidhatvaM saptadhaiva tatsandehasamutpAdAt // 41 // . tasyA apIti prati rAyajijJAsAyAH / tatsaMdehasamutpAdAditi pratipAdyasaMzayasamutpatteH // 4 // "Aho Shrut Gyanam" Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sU. 42 saMdehasyA'pi saptadhAtve kAraNamAhuHtasyA'pi saptaprakAratvaniyamaH svagocaravastudharmANAM saptavidhatvasyai vopapatteH // 42 // tasya pratipAdyagatasandehasya / svagocaravastudharmANAM sandehaviSayIkRtAnAmastitvAdivastuparyAyANAm // 42 // iyaM saptabhaGgI kiM sakalAdezasvarUpA vikalAdezasvarUpA vetyArekA parAkurvantiiyaM saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca // 43 // ekako bhaGgo'syAH saMbandhI sakalAdezasvabhAvaH viklaadeshsvbhaavshcetyrthH||43|| atha sakalAdezaM lakSayantipramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyA dabhedopacArAdvA yogapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH // 44 // - kAlAdibhiraSTAbhiH kRtvA yadabhedavRttedharmadharmiNorapRthagbhAvasya prAdhAnyaM tasmAt, kAlAdibhirbhinnAtmanAmapi dharmadharmiNAmabhedAdhyAropAdvA samakAlamabhidhAyaka 15 vAkyaM sakalAdezaH pramANavAkyamityarthaH / ayamarthaH-yogapadyenA'zeSadhAtmaka vastu kAlAdibhirabhedavRttyA, abhedopacAreNa vA pratipAdayati sakalAdezaH, tasya pramANAdhInatvAt / vikalAdezastu krameNa bhedopacArAt , bhedaprAdhAnyAdvA tadabhidhatte, tasya nayAyattatvAt / kaH punaH kramaH ? kiM vA yaugapadyam ? / yadA'stitvAdidharmANAM kAlAdibhibhedavivakSA, tadaikasya zabdasyA'nekArthapratyAyane zaktyabhAvAkamaH; yadA tu teSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate, tadaikenA'pi zabdenakadharmapratyAyanamukhena tadAtmakatAmApannasyA'nekAzeSarUpasya vastunaH pratipAdanasaMbhavAdyogapadyam / ke punaH kAlAdayaH / / kAla:, AtmarUpaM, arthaH, saMbandhaH, upakAraH, guNidezaH, saMsarga:, zabdaH, ityaSTau / tatra syAjjIvAdi vastvastyevatyatra yatkAlamastitvaM tatkAlA: zeSAnantadharmA vastunyekatreti teSAM kAlenAbhedavRttiH / 25 yadeva cAstitvasya tadguNatvamAtmarUpam,tadeva cAnyAnantaguNAnAmapItyAtmarUpeNA'. bhedavRttiH 2 / ya eva cAdhAro'yoM dravyAkhyo'stitvasya, sa evA'nyaparyAyANAmityarthenAbhedavRttiH 3 / ya eva cA'viSvagbhAvaH kathaJcittAdAtmyalakSaNa: saMbandho'stitvasya, sa evA'zeSavizeSANAmiti saMbandhenAbhedakRttiH 4 / ya eva copakAro'sti svena svAnuraktatvakaraNam, sa eva zeSairapi guNairityupakAreNAbhedavRttiH 5 / ya eva 30 guNinaH saMbandhI dezaH kSetralakSaNo'stitvasya, sa evA'nyaguNAnAmiti guNidezenA' medavRttiH 6 / ya eva caikavastvAtmanA'stvitvasya saMsargaH, sa evA'zeSadharmANAmiti sNsrgennaa'bhedvRttiH| nanu prAgukasaMbandhAdasya kA prativizeSaH / ucyate / abheda 20 "Aho Shrut Gyanam" Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pari. 4 sU. 45] ratnAkarAvatArikAsahitaH 723 prAdhAnyena bhedaguNabhAvena ca prAguktaH saMbandhaH, bhedaprAdhAnyenA'bhedaguNabhAvena caiSa saMsarga iti / ya evAstIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH, sa eva zeSAnantadharmAtmakasyA'pati zabdenAbhedavRttiH 8 / paryAyArthikaguNabhAve dravyArthikanayaprAdhAnyAdupapadyate / dravyArthikaguNabhAvena paryAyArthikaprAdhAnye tu na guNAnAmabhedavRttiH saMbhavati, samakAlamekatra nAnAguNAnAmasaMbhavAt, saMbhave vA 5 tadAzrayasya tAvadvA bhedaprasaGgAt 1 / nAnAguNAnAM saMbandhina AtmarUpasya ca bhinnatvAt, AtmarUpAbhede teSAM bhedasya virodhAt 2 / svAnayasyA'yasyApi nAnAsvAt, anyathA nAnAguNAzrayatvavirodhAt 3 / sebandhasya ca saMbandhibhedena bhedadarzanAt, nAnAsaMbandhibhirekakasaMbandhAghaTanAt 4 / taiH kriyamANasyopakArasya ca pratiniyatarUpasyA'nekatvAt, anekairupakAribhiH kriyamANasyopakArasyaikasya viro. 10 dhAt 5 / guNidezasya ca pratiguNaM bhedAt, tabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezAbhedaprasaGgAt 6 / saMsargasya ca pratisaMsargibhedAt, tadabhede saMsargibhedavirodhAt 7 / zabdasya ca prativiSayaM nAnAtvAt, sarvaguNAnAmekazabdavAcyatAyAM sarvArthAnAmekazabdavAcyalApatteH zabdAMntaravaiphalyApatteH 8 / tattvato'stitvAdInAmekatra vastunyevamabhedavRtterasaMbhave kAlAdibhirbhinnAtmanAmabhedopacAraH kriyate / tade. 15 tAbhyAmabhedavRttyabhedopacArAbhyAM kRtvA pramANapratipannAnantadharmAtmakasya vastunaH samasamayaM yadabhidhAyakaM vAkyaM sa sakalAdezaH pramANavAkyAparaparyAya iti sthitam / " kAlAtmarUpasaMbandhAH saMsargopakriye tathA / guNidezArthazabdAzcetyaSTau kAlAdayaH smRtAH" // 1 // 44 // adhunA nayavAkyasvabhAvatvena nayavicArAvasaralakSaNIyasvarUpamapi vikalAdezaM 20 sakalAdezasvarUpanirUpaNaprasaGgenA traiva lakSayanti--- tadviparItastu vikalAdezaH // 45 // . nayaviSayIkRtasya vastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyAnedopacArAdvA krameNa yadabhidhAyakaM vAkyam , sa vikalAdezaH / etadullekhastu nayasvarUpAnabhijJazrotRNA duravagAha iti nayavicArAvasara eva pradarzayiSyate // 45 // pramANaM nirgIyAtha yataH kAraNAtpratiniyatamayametadvyavasthApayati, tatkathayantitat dvibhedamapi pramANamAtmIyapratibandhakApagamavizeSasvarUpa sAmarthyataH pratiniyatamarthamavadyotayati / / 46 // pratyakSaparokSarUpatayA dviprakAramapi prAguSavarNitasvarUpaM pramANaM svIyajJAnAvaraNAyadRSTavizeSakSayakSayopazamalakSaNaM yogyatAvazAtpratiniyataM nIlAdikamartha vyava- 30 sthApayati / / 46 // etadyavacchedyamAcakSate - "Aho Shrut Gyanam" Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 pramANanayatattvAlokAlaGkAraH [pari. 4 sa. 47 na tadutpattitadAkAratAbhyAM, tayoH pArthakyena sAmastyena ca vyabhi cAropalambhAt // 4 // tayA hi-zAnasya taduHpattitadAkAratAbhyAM vyastAbhyAM samastAbhyAM vA pratiniyatArthavyavasthApakatvaM syAt / yadi prAcyaH pakSaH, tadA kapAlakSaNa: kalazAntyakSaNasya vyavasthApakaH syAt, tadutpatteH kevalAyAH sadbhAvAt / stambhaH stambhAntarasya ca vyavasthAzkaH syAt , tadAkAratAyAstadutpattirahitAyAH saMbhavAt / atha dvitIyaH, tadA kalazasyottarakSaNaH pUrvakSaNasya vyavasthApako bhavet, samuditayostadutpattitadAkAratayorvidyamAnatvAt / atha vidyamAnayorapyanayojJAnamevArthasya vyavasthApakam; nA'yaH, tasya jaDatvAditi matam / tadapi na nyAyAnugatam , samAnArthasamanantarapratyayotpannajJAnayabhicArAt / tAni hi yatho kArthavyavasthApakatvalakSaNasya samagrasya sadbhAve'pi prAcyaM janakajJAnakSaNaM na gRhanti / api ca kimidamA kAratvaM vedanAnAM ? yavazAtpratiniyatArthapariccheda: syAt / kima kArAglekhitvam , aAkAradhAritvaM vA / prathamaprakAre, ardhA kArollekho'yakArapariccheda eva, tatazca jJAna pratiniyatArthaparicchedAtpratiniyatamarthabhavadyotayatIti sAdhyAviziSTatvaM spaSTayapaDhaukate / dvitIyaprakAre punarAkAradhAritvaM jJAnasya sarvAtmanA dezena vA / prathamapakSe, jaDatvAdarthasya jJAnamapi jaDaM bhavet, uttarArthakSaNavat / pramANarUpatvAbhAvazcottarArthakSaNavadevA'sya prasajyeta, sarvAtmanA prameya. rUpatAnukaraNAt / aya dezena nIlatvAdinA' kAracAritvamiSyate jJAnasya, tahi tenA'jaDAkAreNa jaDatApratipattarasaMbhavAtkathaM tadviziSTatvamarthasya pratIyeta? / na hi rUpajJAnenA'pratipannarasena tadviziSTatA sahakAra kalAdau pratIyate / kiMca dezenAkAradhAritvAnnIlArthavaniHzeSArthAnAmapi jJAnena grahaNAttiH, sattvAdimAtreNa tasya sarvatrA kAradhAritvAvizeSAt / atha tadavizeSe'pi nIlAchAkAravailakSaNyAnikhilAnAmagrahaNam , tahi samAnAkArANAM samastAnAM grahaNapatiH / atha yata eva jJAnamutpadyate, tasyaivA'kArAnukaraNadvAreNa grAhakam , hanta ! evamapi 25 samAnArthasamanantarapratyayasya tadgrAhakaM syAdityuktam / tato na tadutpattitadAkAra tAbhyAM jJAnasya pratiniyatArthAvabhAsaH / kiMtu pratibandhakApagamavizeSAditi siddham // 45 // iti pramANanayatattvAlokAlaGkAre zrIratnaprabhAcAryaviracitAyAM ratnAkarAvatArikAkhyalaghuTIkAyAmAgamasvarUpanirNayo nAma caturthaH paricchedaH // 4 // "Aho Shrut Gyanam" Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatrakam / gami saTa voM 6.3 ga. patto azuddhaM . zuddha pR. paM. / azuddhaM . zuddhaM mupAdya mupapAya 491 3 svaNDa khaNDa 581 13 ki kRta kiMkRta 492 3 | dravi chinnaH cchinnaH 494 14 / sADva zAdU bhedIhaMsaH bhedI haMsaH 49.8 | kRttikA kRttikAH 5983,18 saTA | tI tI 598 saMmbhava sambhava 50. tyevaM rUpA tyevaMrUpA viziSTa kAla viziSTakAla 598 17. pyayu 511 cara voM janmarUpa janma rUpa 6.1 zravaNa zrAvaNa 6.1 hetutvA hetutva 519 rasAt / rasAt , tIti tIti / SaDbha . SaD bha nekA naikA vyaH 610 sisA siSA 525 pratya 611 sutrA nu sUtrAnu 528 reSA 616 12 na gama ca gama NayA rNayA tvasya 123 10 kSeta ntyA sa nyAsa niSedha | Nadi NAdi nirdezaH nidezyaH | yopya yo'pya 637 12 sAkhya sAMkhya dikA utpAda utpAda 552 2 nira ka nirAka rvacana 552 1 | mutta 651 2 ntika ntaika 553 17 | para pratpa pratya 558 2 | platA plutA vacaso caso 565 9 syo syo 1656 23 568 6 strayAmi dhAna dhana 568 24 / kalikAla kAle kAle 658 6 smake 571 yu jya diti / 572 19 / dhvani na zo 571 23 | dharma zratiH 579 24 padya padyata . svasya / kSet niSedha banava patra 655 14 dhama A fo.. : "Aho Shrut Gyanam" Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha datto ziSThayu vake varma no gonda zuddhaM datta siSTa yu vaktre vamano gozabda pR. paM. ] azuddhaM 668 26 | rArtha 674 11 654 23 mArutA nitya tva kAzci 676 6 / padgR zuddhaM pR. paM. rArtha 6 76 26 lambha mAratA va 685 3 nityatva 686 5 kAMzci 686 pad gR 686 sh m m m m`h "Aho Shrut Gyanam" Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jinazAsanA jaya ho !!! II zrI gautamasvAmIna namaH | | zrI sudhamasviAmIne nama: || pUjya bhagavaMto ane jJAnI paMDitoe zrutabhaktithI prerAIne vividha haratalikhita graMtho parathI saMzodhana-saMpAdana karIne potAnI zakti, samaya ane dravyano savyaya karIne puNyAnubaMdhI puNya upArjana karela che. kALanA prabhAve jINa ane lupta thaI rahelA ane alabhya banI jatA mudrita graMtho paikI pUjya gurudevonI preraNA ane AzIrvAdithI sa.2005mAM 54 graMthono seTa naM-1 tathA .2006mAM 36 graMthono seTa nI 2 skena karAvIne maryAdita nakala prInTa karAvI hatI. jethI ApaNo zrutavAraso bIjA aneka varSo sudhI TakI rahe ane abhyAsu mahAtmAone upayogI graMtho saraLatAthI upalabdha thAya, pUjyA sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtonI preraNAthI jJAnakhAtAnI upajamAMthI taiyAra karavAmAM Avela pustakono seTa bhinna-bhinna zaheromAM AvelA viziSTa uttama jJAnabhaMDAronI bheTa mokalavAmAM AvyA hatA. A badhAjapustako pUjya gurubhagavaMtone viziSTa abhyAsa-saMzodhanA mATe khubajarurI che ane prAyaH aprApya che. abhyAsa-saMzodhanA jarUrI pustako sahelAIthI upalaLaLanI tImaja prAcIna mudrita pustakono zruta vAraso jaLavAI rahe to zubha AzayathI A thono jIrNoddhAra karela che. judA judA viSayonA viziSTa kakSAnA pustakono jIrNoddhAra pUjya gurUbhagavatInI preraNA ane AzIrvAdithI amo karI rahyA chIe. lo abhAI tathA saMzodhanA mATe vadhumAM vaghuupayoga karIne zrutabhaktinA kAryanI protsAhana ApazI. lI.zAha bAbulAla saremA joDAvALAnI vaMdanA maMdiro jIrNa thatAM AjakAlanA somapurA dvArA paNa UbhA karI zakAze...! = paNa ekAda graMtha naSTa thatA bIjA kalikAlasarvajJa ke mahopAdhyAya zrI yazovijayajI kyAMthI lAvIzuM...???