Book Title: Nandisutram
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009350/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wooooooooooooooooooo jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArA viracitayA jJAnacandrikAkhyayA-vyAkhyayA samalaGkataM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam nndiisuutrm| ppppppppppppppppppppppppppppppp niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH Sooooooooooooooooochchadashaidoshdoodas prakAzakaH ahamadAbAda-sarasapuravAsi-zreSThi-zrIbhogIlAla chaganalAla bhAI-bhAvasAra-pradatta-dravyasAhAyyena a0bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa vIra saMvat prathama AvRtti prati 1000 vikrama saMvat 2014 IsvIsana 1958 2484 mUlyam-rU00-0-0 ppppppppppppppppppp Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM : zrI. a. bhA. ve. sthAnakavAsI jaina zAsrAddhAra samiti The. gareDiyA phUvArADa, grIna leAja rAjakoTa pAse, (saurASTra) * prathama AvRtti H prata 1000 vIra saMvata H 2484 vikrama saMvata : 2014 isvI sa na : 1958 * H mudraka H maNilAla chaganalAla zAha dhI navaprabhAta prinTIMga presa ghIkAMTA rADa ; ; amadAvAda Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI-vardhamAna-zramaNu-saMghanA AcAryazrI pUjya AtmArAmajI mahArAjazrIe Apela sammatipatra * uparAMta pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja-racita bIjA sUtreAnI TIkA mATe teozrInA matavye * temaja anya mahAtmAo, mahAsatIjIe, adyatana-paddhativALA keAlejanA prophesarA temaja zAstrajJa zrAvakonA abhiprAyeA var miti Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara-pradhAnAcArya-paNDita-munizrImadAtmarAmajImahArAjAnAm nandIsUtrasyAcAra cintAmaNiTIkAyAM sammattipatram zrImallabdhasapAcAryavaryaghAsIlAlajitkRtA zrImadAcArAgasUtra prathamAdhyayanasyAcAracintAmaNivRttiH sAkalyenopayogitApUrvakaM karNakuharIkRtA, vRttiriyaM nyAyasiddhAntopetA vyAkaraNaniyamopanibaddhA, tathA ca prAsaGgikarItyA anyasiddhAntasaGgraho'pyasyAM yAthAtaththenAbhAsata eva, api ca nikhilA api viSayAH samyag vyaktIkRtA lekhakena, vizeSeNa prauDhaviSayANAM sphuTatayA gIrvANavANyAM pratipAdanam adhikataraM manoracakam / ata : AcAryamahodayo dhnyvaadmhtiiti| AzAse jijJAsumahodayA asyAH samyag adhyayanena jainAgamasiddhAntapIyUSaM pAyaM pAyaM manomodaM vidhAsyantIti / asyAH parizIlanena caturNAmanuyogAnAM paricayaM prAptuvantu sjjnaaH| atha AcAryamahodayA evamevAnyeSAmapi jainAgamAnAM vizadavyAkhyAnena zvetAmbarANAM sthAnakavAsinAM mahopakRtiM vidhAya yazasvino bhaviSyantIti / paJcanandaprAtAntarvati - ludhyAnAmaNDala-sthAnakavAstavyo jainamunirUpAdhyAya aatmaaraamH| vikramAndaH 2002, mArgazIrSa zuklA pratipat , zubhamastu / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' 4 - -- - . -- . . . te sva. zrImAna chaganalAla zAmaLadAsa bhAvasAra janma tA. 15-12-1882 * dehotsarga tA 19-1-1944 smaraNAMjali Ape jinezvarane dharma AcaraNamAM mukIne jIvanane dhanadhanya banAvyuM ane teno zAzvata vArase amane Apyo te badala ame ApanA traNa chIe. Ape siMcelA saMskAranA prabhAve Aje zrI nadIsUtra ApanA smaraNArthe chapAvI ApanA tarakanuM amAruM traNa yatki cita adA karavAne A amAro namra prayAsa che -ame chIe, ApanA bALake, bhegIlAla vagere Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamavettA jainanadharmadivAkara upAdhyAya zrI 1008 zrI AtmArAmI mahArAja tathA nyAyavyAkaraNake jJAtA parama paNDita munizrI 1007 zrI hemacandrajI mahArAja, ina donoM mahAtmAoMkA diyA huA zrI upAsakadazAGga sUtrakA pramANa patra nimna prakAra hai sammaivattaM siri-vIranivvANa-saMvacchara 2458 AsoI (puNNamAsI) 15 sukavAro luhiyaannaao| mae muNihemacaMdeNa ya paMDiyarayaNamuNisiri-ghAsIlAlaviNimmiyA siriuvAsagasuttassa agAradhammasaMjIvaNInAmiyA vittI paMDiyamUlacandavAsAo ajjovaMtaM suyA, samIINaM, iyaM vittI jahANAmaM tahA guNevi dhArei, saccaM agArANaM tu imA jovaNa (saMjamajIvaNa ) dAI eva asthi / vittikattuNA mUlasuttassa bhAvo ujjuselIo phuDIkao, ahaya uvAsayassa sAmaNNavisesadhammo, NayasiyavAyavAo, kammapurisaDhuvAo, samaNovAsayassa dhammadaDhayA ya, iccAivisayA assi phuDarIio vaNiyA, jeNa kattuNo paDihAe suTuppayAreNa paricao hoi, vaha iihAsadiTThiovi sirisamaNassa bhagavao mahAvIrassa samae vaTTamANabharahavAsassa ya kattuNA visayappayAreNa cittaM cittiyaM, puNo sakkayapADhINaM, vaTTamANakAle hindINomiyAe bhAsAe bhAsINaM ya yaramovayAro kaDo, imeNa kattuNo arihattA dIsai, kattuNo eyaM kajjaM paramappasaMsaNijjamasthi / patteyajaNassa majjhatthabhAvAo assa muttassa avaloyaNamaIva lAhappayaM, avi u sAvayassa tu (u) imaM satthaM sabassameva atthi, ao kattuNo aNegakoDiso dhanavAo atthi, jehiM accaMtaparissameNa jaiNajaNatovari asImovayAro kaDo, aha ya sAvayassa vArasa niyamA u patteyajaNassa paDhaNijjA atthi, jesiM pahAvao vA gahaNAo AyA nivvANAhigArI bhavai tahA bhaviyavyayAvAo purisakAraparakkamavAo ya avassameva daMsaNijjo, kiMbahuNA imIe vittIe patteyavisayassa phuDasaddehi vaNNayaM kayaM, jai annovi evaM amhANaM pasuttappAe samAje vijja bhanejjA tayA nANassa carittassa tahA saMvassa ya khippaM udayo bhavissai, evaM # manne // bhavaIouvajjhAya-jaiNamuNi-AyArAma-paMcanaIo, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara pradhAnAcArya paDitamunizrI AtmArAmajI mahArAja (paMjAba) nA e nandIsUtranI AcAracintAmaNi TIkA para Apela saMmatipatrane gujarAtI anuvAda meM pUjya AcAryavarya ghAsIlAlajI (mahArAja)nI banAvela zrImad nIsUtranA adhyayananI AcAraciMtAmaNi TIkA sapUrNa upagapUrvaka sAMbhaLI. A TIka nyAyasiddhAMtathI yukta, vyAkaraNanA niyamathI nibaddha che. tathA emAM prasaMge prasaMge kamathI anya siddhAMtane saMgraha paNa ucita rUpathI jaNAI Ave che. TIkAkAre anya tamAma viSaye samyapha prakArathI spaSTa karela che. temaja prauDha viSayane vizeSa rUpathI saMskRta bhASAmAM spaSTatApUrvaka pratipAdana ati manoraMjaka che. e mATe AcArya mahadaya kharekhara dhanyavAdane pAtra che. hu AzA rAkhuM chuM ke jijJAsu maheda enA sArI rIte paThana pAThana dvArA jainAgama siddhAMtarUpa amRta piya pIyane manane AnaMdita kare. ane tenA mananathI dakSajane cAra anuyogenuM svarUpajJAna meLave. tathA AcAryavarya AvI ja rIte bIjA paNa jainAgamanA spaSTatApUrvaka vivecana dvArA zvetAMbara sthAnakavAsI samAja para mahAna upakAra karIne yazasvI bane, vi. saM. 2005 jainamuni upAdhyAya AtmArAma mAgasara sudi 1 ludhiyAnA (paMjAba) zubhamatu Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammattipatra ( bhASAntara ) zrIvIranirvANa saM0 2458 Asoja zukla 15 (pUrNimA) zukravAra ludhiyAnA maiMne aura paNDitamuni hemacandajI paNDitaratnamunizrI ghAsIlAlajIkI racI huI upAsakadazAMga sUtrakI gRhasthadharmasaMjIvanI nAmaka TIkA paNDita mUlacandrajI vyAsa se AdyopAnta sunI hai / yaha vRtti yathAnAma tathA guNavAlI-acchI banI hai| saca yaha gRhasthoM ke jIvanadAtrI - saMyamarUpa jIvana ko denevAlI - hI hai / TIkAkAra ne mUla sUtra ke bhAvako sarala rIti se varNana kiyA hai, tathA zrAvaka kA sAmAnya dharma kyA hai ? aura vizeSa dharma kyA hai ? isakA khulAsA isa TIkAmeM acche DhaMga se batalAyA hai / syAdvAdakA svarUpa, karma - puruSArtha - vAda aura zrAvakoM ko dharma ke aMdara draDhatA kisa prakAra rakhanA, ityAdi viSayoM kA nirUpaNa isameM bhalI bhAMti kiyA hai / isase TIkAkAra kI pratibhA khUba jhalakatI hai / aitihAsika draSTise zramaNa bhagavAn mahAvIrake samaya jainadharma kisa jAhojahAlI para thA aura vartamAna samaya jainadharma kisa sthiti meM pahuMcA isa viSaya kA to ThIka citra hI citrita kara diyA hai / phira saMskRta jAnanevAloM ko tathA hindI bhASA ke jAnanevAloM ko bhI pUrA hogA, kyoM ki TIkA saMskRta hai, usakI sarala hindI kara dI gaI hai| isake paDhane se kartA kI yogyatA kA patA lagatA hai ki vRttikArane samajhAne kA kaisA acchA prayatna kiyA hai| TIkAkAra kA yaha kArya parama prazaMsanIya hai / isa sUtra ko madhyastha bhAva se paDhane vAloM ko parama lAbha kI prApti hogI / kyA kaheM ! zrAvakoM (gRhasthoM) kA to yaha sUtra sarvasva hI hai, ataH TIkAkArako koTizaH dhanyavAda diyA jAtA hai, jinhoM ne atyanta parizrama se jainajanatAke Upara asIma upakAra kiyA hai / isameM zrAvaka ke bAraha niyama pratyeka puruSa ke paDhane yogya haiM, jinake prabhAva se athavA yathAyogya grahaNa karane se AtmA mokSakA adhikArI hotA hai, tathA bhavitavyatAvAda aura puruSakAra parAkramavAda haraeka ko avazya Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhanA cAhiye / kahAM taka kaheM, isa TIkA meM pratyeka viSaya samyaka prakAra se batAye gaye haiM / hamArI suptaprAya ( soI huI sI) samAja meM agara Apa jaise yogya vidvAna phira bhI koI hoMge to jJAna, cAritra tathA zrI saMghakA zIghra udaya hogA, aisA maiM mAnatA hU~ / ApakA upAdhyAya jainamuni AtmArAma paMjAbI * isI prakAra lAhora meM virAjate hue paNDitavarya vidvAn munizrI 1008 zrI bhAgacandajI mahArAja tathA paM0 munizrI trilokacandajI mahArAja ke diye hue, zrI upAsakadazAGga sUtrake pramANapatra kA hindI sArAMza nimna prakAra hai zrI zrI svAmI ghAsIlAlajI mahArAja kRta zrI upAsakadazAGga sUtra kI saMskRta TIkA va bhASA kA avalokana kiyA, yaha TIkA ati ramaNIya va manoraJjaka hai, ise apane bar3e parizrama va puruSArtha se tayyAra kiyA hai, so Apa dhanyavAda ke pAtra hai / Apa jaise vyaktiyoM kI samAja meM pUrNa AvazyakatA hai / Apa kI isa lekhanI se samAja ke vidvAn sAdhuvarga paDha kara pUrNa lAbha uThAyeMge, TIkAke paDhane se hama ko atyAnaMda huvA, aura mana meM aise vicAra utpanna hue ki hamArI samAja meM bhI aise 2 suyogya ratna utpanna hone lage yaha eka hamAre liye bar3e gaurava kI bAta hai / Gale * vi. saM. 1989 mA. Azvina kRSNA 13 vAra bhauma lAhora Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUA. 10,000) ApanAra AI surajabI samitinA pramukha dAnavIra zeThazrI, ' A ne taka bane te , ke che - ke A zeTha zAMti lA la maM ga La dA sa bhAI a ma dA nA da. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jJAtAdharmakathAsUtra kI 'anagAradharmAmRtavarSiNI ' TIkA para jainadharma divAkara sAhityaratna jainAgamaratnAkara paramapUjya zraddheya jainAcArya zrI AtmArAmajI mahArAja kA sammatipatra ludhiyAnA, tA. 4-8-51 maiM AcAryazrI ghAsIlAlajI ma. dvArA nirmita 'anagAra- dharmAmRta-varSiNI' ater vAle zrI jJAtAdharmakathAGga sUtra kA munizrI ratnacandrajI se AdyopAnta zravaNa kiyA / yaha niHsandeha kahanA paDatA hai ki yaha TokA AcArya zrI ghAsIlAlajI ma0 ne bar3e parizrama se likhI hai / isameM pratyeka zabdakA pramANika artha aura kaThina sthaloM para sAra - pUrNa vivecana Adi kaI eka vizeSatAyeM haiM / mUla sthaloM ko sarala banAne meM kAphI prayatna kiyA gayA hai, isa se sAdhAraNa tathA asAdhAraNa sabhI saMskRtajJa pAThakoM ko lAbha hogA aisA merA vicAra haiM / maiM svAdhyAyapremI sajjanoM se yaha AzA karUMgA ki ve vRttikArake parizrama ko saphala banA kara zAstra meM dI gaI anamola zikSAoM se apane jIvana ko zikSita karate hue paramasAdhya mokSa ko prApta kareMge / zrImAn jayavIra ApakI sevAmeM poSTadvArA pustaka bheja rahe haiM aura isa para AcAryazrIjI kI jo sammati hai vaha isa patrake sAtha bheja rahe haiM, pahuMcane para samAcAra deveM / zrI AcArya zrI AtmArAmajI ma0 ThAne 6 sukhazAnti se virAjate haiM / pUjya zrI ghAsIlAlajI ma0 sA0 ThAje 4 ko hamArI ora se vandanA arja kara sukhazAtA puucheN| pUjyazrI ghAsIlAlajI ma0 jI kA likhA huA (vipAkasUtra ) mahArAjazrIjI dekhanA cAhate haiM / isaliye 1 kApI Apa bhejane kI kRpA kareM; phira Apako vApasa bheja deveMge / Apake pAsa nahIM ho to jahAM se mile vahAM se 1 kApI jarUra bhijavAne kA kaSTa kareM, uttara jalda dene kI kRpA kareM / yogya sevA likhate raheM / nivedaka ludhiyAnA tA. 4-8-51 pyArelAla jaina 2 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ f 10 jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara - upAdhyAya- paNDita - muni zrI AtmArAmajI mahArAja ( paJjAba) kA AcArAGgasUtra kI AcAracintAmaNi TIkA para sammatipatra maiMne pUjya AcAryavarya zrI ghAsIlAlajI (mahArAja) kI banAI huI zrImad AcArAGgasUtra ke prathama adhyayana kI AcAracintAmaNi TIkA sampUrNa upayogapUrvaka sunii| yaha TIkA, nyAyasiddhAnta se yukta, vyAkaraNa ke niyama se nibaddha hai / tathA isameM prasaGga 2 para kramase anya siddhAnta kA saMgraha bhI ucita rUpa se mAlUma hotA hai / TIkAkAra ke anya sabhI viSaya samyaka prakAra se spaSTa kiye haiM, tathA prauDha viSayoM kA vizeSarUpa se saMskRta bhASA meM spaSTatApUrvaka pratipAdana adhika manoraMjaka hai, etadartha AcArya mahodaya dhanyavAda ke pAtra haiM / vi. saM. 2002 mRgasara sudi 1 maiM AzA karatA hUM ki jijJAsu mahodaya isakA bhalIbhAMti paThanadvArA jainAgamasiddhAntarUpa amRta pI-pI kara mana ko harSita kareMge, aura isa ke manana se, dakSa jana cAra anuyogoM kA svarUpajJAna pAveMge / tathA AcAryavarya isI prakAra dUsare bhI jainAgamoM ke vizada vivecana dvArA zvetAsvara - sthAnakavAsI samAja para mahAna upakAra kara yazasvI baneMge / jaina muni - upAdhyAya AtmArAma ludhiyAnA ( paMjAba ), zubhamastu bIkAneravAsI samAjabhUSaNa zAstrajJa bherudAnajI zeThiyAkA abhiprAya Apa jo zAstrakA kArya kara rahe haiM yaha baDA upakArakA kArya hai / isase jainajanatAko kAphI lAbha pahuMcegA / ( tA. 28-3-56 ke patrameM se ) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||zrIH // jainAgamavAriphi-jainadharmadivAkara-jainAcArya-pUjyazrI AtmArAmajImahArAjanAM pazcanada-(paMjAba ) sthAnAmanuttaropapAtikasUtrANA marthabodhinInAmakaTIkAyAmidam sammatipatram AcAryavaH zrI ghAsIlAlamunibhiH saGkalitA anuttaropapAtikasUtrANAmarthabodhinInAmnI saMskRtavRttirupayogapUrvakaM sakalA'pi svaziSyamukhenA'zrApi mayA, iya hi vRttirmunivarasya caidupyaM prakaTayati / zrImadbhirmunibhiH sUtrANAmarthAn spaSTayituM yaH prayatno vyadhAyi tadarthamanekazo dhanyavAdAnahanti te| yathA ceyaM vRttiH saralA subodhinI ca tathA sAravatyapi / asyAH svAdhyAyena nirvANapadamamIpsubhinirvANapadamanusaradbhirjJAna-darzana-cAritreSu prayatamAnamunibhiH zrAvakaizca jJAnadarzana-cAritrANi samyak sampApyA'nye'pyAtmAnastatra pravartayiSyante / ___AzAse zrImadAzukavinirmunivaro gIrvANavANIjuSAM viduSAM manastopAya jainAgamasUtrANAM sArAvabodhAya ca anyeSAmapi jainAgamAnAmitthaM saralAH muspaSTAzca vRttIvidhAya tAMstAna sUtragranthAn devagirA suspaSTayiSyati / ___ante ca " munivarasya parizramaM saphalayituM saralAM subodhinI cemA sUtravRtti svAdhyAyena sanAthayiSyantyavazyaM suyogyA haMsanibhAH pAThakAH" ityAzAstevikramAnda 2002 zrAvaNakRSNA pratipadA upAdhyAya AtmArAmo jainamuniH ludhiyAnA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( zrI dazavaikAlikamaMtrakA sammatipatra ) // zrI vIragautamAya namaH // sammatipatram mae paMDitamuNi-hemacaMdeNa ya paMDiya-mUlacandavAsavArA pattA paMDiya-rayaNa-muNi-ghAsIlAleNa viraiyA sakkaya-hindI-bhASAhiM juttA siri-dasaveyAliya-nAmasuttassa AyAramaNimaMjUsA vittI avaloiyA, imA maNoharA atthi, etya sadANaM aisayajutto attho vaNNio, viujaNANaM pAyayajaNANa ya paramovayAriyA imA vittI dIsaha / AyAravisae vittIkattAreNa aisayapuvvaM ulleho kaDo, tahA ahiMsAe sakhvaM je jahA-tahA na jANaMti tesiM imAe vittIe paramalAho bhavissai, kattuNA patteyavisayANaM phuDasveNa vaNNaNaM kaDaM, tahA muNiNo arahattA hamAe vittIe avaloyaNAo aisayajuttA sijjhai / sakayachAyA suttapayANaM payaccheo ya subohadAyago atthi, patteyajiNNAsuNo imA vittI daDavvA / amhANaM samAje erisavijja-muNirayaNANaM sambhAvo samAjassa ahobhaggaM atthi, kiM uttavijjamuNirayaNANaM kAraNAo, jo amhANaM samAjo suttappAo amhakera sAhiccaM ca luttappAyaM atthi, tesiM puNovi udao bhavissai? jasma kAraNAo bhaviyapyA mokkhassa joggo bhavittA puNo nivvANaM pAvihii / aohaM AyAramaNimaMjUsAe kattuNo puNo puNo dhannavAyaM demi--|| vi. saM. 1990 phAlguna __ zuklatrayodazI maGgale ucajjAya-jaiNa-muNI, AyArAmo (alavarasTeTa) (paMcanaIo) aise hI : madhyabhArata sailAnA-nivAsI zrImAn ratanalAlajI DosI zramaNopAsaka jaina likhate haiM ki zrImAn kI huI TIkAvAlA upAsakadazAMga sevaka ke dRSTigata huvA, sevaka abhI unakA manana kara rahA hai, yaha grantha sarvAGgasundara evam ucca koTi kA upakAraka hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUA. 6000) ApanAra AI murabbIzrI * * * * * * * zeTha harakhacaMda kALIdAsa vArIyA bhANavaDa, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirayAvalisUtra kA sammatipatra AgamavArAdhi-sarvatantrasvatantra-jainAcArya pUjyazrI AtmArAmajI mahArAjakI taraphakA AyA huvA sammatipatra ludhiyAnA tA. 11 navambara 48 zrIyut gulAbacandajI pAnAcaMdajI ! sAdara jayajinendra // patra ApakA milA, nirayAvalikA viSaya pUjyazrIkA svAsthya ThIka na honese unake ziSya paM0 zrI hemacandrajI mahArAjane sammatipatra likha diyA hai, Apako bheja rahe haiM, kRpayA eka kopI nirayAvalikA kI aura bheja dIjiye, aura koI yogya sevA kArya likhate rahe / ! bhavadIya. gUjaramala-balavaMtarAya jaina // sammati // (lekhaka jainamuni paNDita zrI hemacandrajI mahArAja ) sundarabodhinITIkayA samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASAnuvAdasahitaM ca zrInirayAvalikAsUtraM medhAvinAmalpamedhasAM copakArakaM bhaviSyatIti sudRDhaM me'bhimatam , saMskRtaTIkeyaM saralA subodhA sulalitA cAta eva anvarthanAmnI cApyasti / suvizadatvAt sugamatvAt pratyekadurbodhapadavyAkhyAyutatvAca TIkaiSA saMskRtasAdhAraNajJAnavatAmapyupayoginI bhAvinItyabhipremi / hindI-gurjarabhASAnuvAdAvapi etadbhASAvijJAnAM mahIyase lAbhAya bhavetAmiti samyak sambhAvayAmi / jainAcArya-jainadharmadivAkara - pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAjanAM parizramo'yaM prazaMsanIyo, dhanyavAdAzci te munisattamAH evameva zrIsamIramallajI-zrIkanhaiyAlAlajI-munivareNyayoniyojanakAryamapi zlAdhyaM tAvapi ca munivarau dhanyavAdAhau~ stH|| sundaraprastAvanAviSayAnukramAdinA samalate sUtraratle'smin yadi zabdakoSo'pi dattaH / syAttarhi varataraM syAt / yato'syAvazyakatA sarve'pyanveSakavidvAMso'nubhavanti / pAThakAH sUtrasyAdhyayanAdhyApanena lekhakaniyojakamahodyAnAM parizramaM saphalayiSyantItyAzAsmahe / iti / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upAsakadazAGga sUtra paratve jainasamAjanA agragaNya jainadharmabhUSaNa mahAn vidvAn saMtoe temaja vidvAn zrAvakoe sammatio samI che, temanA nAmo nIce pramANe cha (1) ludhiyAnA-saMvat 1989, Azvina pUrNiNAkA patra, zrutajJAna ke bhaMDAra AgamaratnAkara jainadharmadivAkara zrI 1008 zrI upAdhyAya zrI AtmArAmajI mahArAja, tathA nyAyavyAkaraNavettA zrI 1007 tacchiSya zrI muni hemacandrajI mahArAja. (2) lAhaura-vi0 saM0 1989 Azvina yadi 13 kA patra, paNDita zrI 1008 zrI bhAgacandajI mahArAja tathA tacchiSya paNDitaratna zrI 1007 zrI trilokacandajI mahArAja. (3) khIcana-se tA. 9-11-36 kA patra, kriyApAtra sthavira zrI 1008 zrI bhArataratna zrI samarathamalajI mahArAja. (4) vAlAcora-tA. 14-11-36 kA patra, paramaprasiddha bhArataratna zrI 1008 zrI zatAvadhAnI zrI ratnacandajI mahArAja. (5) bambaI-tA. 16-11-36 kA patra, prasiddha kavindra zrI 1008 zrI kavi nAnacandrajI mahArAja. (6) AgarA-tA. 18-12-36, jagat-vallabha zrI 1008 jainadharmadivAkara zrI cauthamalajI mahArAja, guNavanta gaNIjI zrI 1007 zrI sAhityapremI zrI pyAracaMdajI mahArAja. (7) haidrAbAda-( dakSiNa ) tA. 25-11-36 kA patra, sthavirapadabhUSita bhAgyavAna puruSa zrI tArAcaMdajI mahArAja, tathA prasiddha vaktA zrI 1007 zrI sobhAgamalajI mahArAja. (8) jayapura-tA. 27-11-36 kA patra, saMpradAya ke gauravavadhaka zAMta svabhAvI zrI 1008 zrI khUbacandajI mahArAja. (9) ambAlA-tA. 29-11-36 kA patra, paramapratApI paMjAbakezarI zrI 1008 bhI pUjya zrI kAzIrAmajI mahArAja. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) selAnA - tA. 29 - 11 - 36 kA patra, zAstroM ke jJAtA zrImAna ratanalAlajI DosI. (11) khIcana - tA. 9-11-36 kA patra, paNDitaratna nyAyatIrtha suzrAvaka zrIyut mAdhavalAlajI. sAdara jaya jinendra ApakA bhejA huvA upAsakadazAMga sUtra tathA patra milA yahAM virAjita pravartaka vayovRddha zrI 1008 zrI tArAcaMdajI mahArAja paNDita zrI kizamalAlajI mahArAja Adi ThANA 14 sukha zAMti meM virAjamAna haiM Apake vahAM virAjita jainazAstrAcArya pUjyapAda zrI 1008 zrI ghAsIlAlajI mahArAja Adi ThANA nava se hamArI vandanA arja kara sukha zAMti pUcheM, Apane upAsakadazAMga sUtra ke viSaya meM yahAM virAjita munivaroM kI sammati maMgAI, usake viSaya meM vaktA zrI sobhAgamalajI mahArAjane pharamAyA hai ki vartamAna meM sthAnakavAsI samAja meM anekAneka vidvAn muni mahArAja maujUda hai magara jainazAstra kI vRtti racane kA sAhasA jaisA ghAsIlAlajI mahArAjane kiyA hai vaisA anyane kiyA ho aisA najara nahIM aataa| dUsarA yaha zAstra atyanta upayogI to yoM hai hI, saMskRta prAkRta hiMdI aura gujarAtI bhASA hone se cAroM bhASA vAle eka hI pustaka se lAbha uThA sakate haiM / jainasamAja meM aise vidvAnoM kA gaurava baDhe, yahI zubha kAmanA hai / AzA hai ki sthAnakavAsI saMgha vidvAnoM kI kadara karanA sIkhegA / yogya likheM zeSa zubha bhavadIya jamanAlAla rAmalAla kImatI AgarA se zrI jainadivAkara prasiddha vaktA jagadvallabha muni zrI cothamalajI mahArAja va paMDitaratna suvyAkhyAnI gaNIjI zrI pyAracanda jI mahArAja ne isa pustaka ko atIva pasanda kI hai / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn nyAyatIrtha paNDita mAdhavalAlajI khIcanase likhate hai kiuna paMDitaratna mahAbhAgyavaMta puruSoM ke sAmane unakI agAdhatattvagaveSaNA ke viSaya meM maiM nagaNya kyA sammati de sakatA huuN| parantu mere do mitroM ne jinhoMne isako kucha paDhA hai bahuta sarAhanA kI hai, vAstava meM aise uttama va sabake samajhane yogya granthoM kI bahuta AvazyakatA hai, aura isa samAja kA to aise grantha hI gaurava baDhA sakate haiN| ye donoM grantha vAstava meM anupama haiN| aise grantharatnoM ke suprakAzase yaha samAja amAvAsyA ke ghora andhakArameM dIpAvalI kA anubhava karatI huI, mahAvIra ke amUlya vacanoM kA pAna karatI huI apanI unnati meM agrasara hotI rhegii| tA. 29-11-36 ambAlA (paMjAba) patra ApakA milA / zrI zrI 1008 paMjAbakesarI pUjya zrI kAzIrAmajI mahArAja kI sevA meM par3ha kara sunA diyaa| ApakI mejI huI upAsadazAGkAsana tathA gRhidharmakalpatarukI eka 2 prati bhI prApta huii| donoM pustakeM ati upayAgI tathA atyadhika parizrama se likhI huI haiN| aise grantharatnoM ke prakAzita karavAnekI bar3I AvazyakatA hai| ina pustakoM se jaina tathA ajaina savakA upakAra ho sakatA hai / ApakA yaha puruSArtha sarAhanIya hai| ApakA zazibhUSaNa zAstrI adhyApaka jaina hAIskUla ambAlA zahara Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUA. parapa1) ApanAra AI murabbIzrI ka memarI vAra che ' ka A che amArA ke ThArI hara goviMda bhAI je caMda rA ja ko Ta, Page #24 -------------------------------------------------------------------------- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasvabhAvI vairAgyamUrti tatvavAridhi, dhairyavAna zrI jainAcArya pUjyavara . zrI zrI 1008 zrI khUpacandajI mahArAja sAhevane sUtra zrI upAsakadazAGgajI ko dekhA / Apane pharamAyA ki paNDita muni zrI ghAsIlAlajI mahArAja ne upAsakadazAGga sUtrakI TIkA likhanemeM baDA hI parizrama kiyA hai| isa samaya isa prakAra pratyeka sUtroM kI saMzodhanapUrvaka sarala TIkA aura zuddha hindI anuvAda honese bhagavAna nirgranthoM ke pravacanoM ke apUrva rasakA lAbha milasakatA hai| bAlAcora se bhArataratna zatAvadhAnI paNDita muni zrI 1008 zrI ratanacandajI mahArAja pharamAte haiM ki uttarottara jotA mUlasUtranI saMskRta TIkAo racavAmAM TIkAkAre stutya prayAsa karyo che, je sthAnakavAsI samAja mATe magarUrI levA je che, vaLI karAMcInA zrI saMdhe sArA kAgaLamAM ane sArA TAIpamA pustaka chapAvI pragaTa kayu che je eka prakAranI sAhitya sevA vajAvI che. vambaI zaharameM virAjamAna kavi muni nAnacandajI mahArAjane pharamAyA hai ki pustaka sundara hai prayAsa acchA hai / khIcana se sthavira kriyApAtra muni zrI ratanacandajI mahArAja aura paNDitaratna muni zrI samarthamalajI pharamAte haiM ki-vidvAna mahAtmA puruSoM kA prayatna sarAhanIya hai, jainAgama zrImad upAsakadazAGgasUtra kI TIkA, evaM usa kI sarala suvodhinI zuddha hindI bhASA vaDI suMdaratA se likhI hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya nmH| zrI zrI zrI 1008 jainadharmadivAkara jainAgamaratnAkara zrImajjainAcArya zrI pUjya ghAsIlAlajI mahArAja caraNavandana svIkAra ho| aparazca samAcAra yaha hai ki Apake bheje hue 9 zAstra mAsTara zobhAlAlajI ke dvArA prApta hue, etadartha dhanyavAda ! ApazrIjI ne to aisA kArya kiyA hai jo ki hajAroM varSoM se kisI bhI sthAnakavAsI jainAcAryane nahIM kiyaa| Apane sthAnakavAsI jainasamAja ke Upara jo upakAra kiyA hai vaha kadApi bhUlAyA nahIM jA sakatA aura nahIM bhUlAyA jA skegaa| hama tInoM muni bhagavAna mahAvIra se athavA zAsanadeva se prArthanA karate haiM ki Apa kI isa vajramayI lekhanI ko uttarottara zaktipradAna kareM tA ki Apa jainasamAja se Upara aura bhI upakAra karate raheM, aura Apa ciraJjIvI ho| hama haiM Apake muni tIna muni satyendradeva, muni lakhapatarAya, muni padmasena Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itavArI bAjAra nAgapura tA. 19-12-56 prakhara vidvAn jainAcArya munirAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjadvArA jo AgamoddhAra huA aura ho rahA hai sacamuca mahArAja zrI kA yaha stutya kArya hai / hamane pracArakajI ke dvArA nau sUtroMkA seTa dekhA aura kai mArmika sthaloMko paDhA, paDha kara vidvAna munirAjazrI kI zuddha zraddhA tathA lekhanIke prati hArdika prasannatA phUTa pdd'ii| vAstavameM munirAja zrI jaina samAja para hI nahIM itara samAja para bhI gaharA upakAra kara rahe haiM / jJAna kisI eka samAja kA nahIM hotA vaha sabhI samAja kI anamola nidhi hai jise kaThina parizrama se taiyAra kara janatA ke sammukha rakkhA jA rahA hai, jisakA eka eka seTa hara zahara gAMva aura ghara gharameM honA Avazyaka hai| sAhityaratna mohanamuni sohanamuni jaina Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI dazavaikAlika sutranuM sammatipatra zramaNa saMghanA mahAna AcArya Agama vAridhi sarvatantrasvataMtra jainAcArya pUjayazrI AtmArAmajI mahArAje ApelA sammatipatrane gujarAtI anuvAda. meM tathA paMDita muni hemacaMdrajIe paMDita mulacaMda vyAsa (nAma mAravADachA) dvArA maLelI paMDita ratna zrI ghAsIlAlajI muni viracita saMskRta ane hindI bhASA sahita zrI dazavaikAlika sUtranI AcAramaNimaMjUSA TIkAnuM avalokana karyuM. A TIkA suMdara banI che. temAM pratyeka zabdano artha sArI rIte vizeSabhAva laIne samajAvavAmAM Avela che. tethI te vidvAne ane sAdhAraNa buddhivALAo mATe upakAra karavAvALI che. TIkAkAre muninA AcAra viSayane ullekha sAre karela che. je AdhunikamatAvalaMbI ahiMsAnA svarUpane nathI jANatA, dayAmAM pApa samaje che temane mATe "ahiMsA zuM vastu che tenuM sArI rIte pratipAdana karela che. vRttikAre sUtranA pratyeka viSayane sArI rIte samajAvela che. A vRttinA avalokanathI vRttikAranI atizaya yogyatA siddha thAya che. - A vRttimAM eka bIjI vizeSatA e che ke mUlasUtranI saMskRta chAyA havAthI sUtra, sUtranAM pada ane padachaMda subodhadAyaka banela che. pratyeka jIjJAsue A TIkanuM avalokana avazya karavuM joIe. vadhAre zuM kahevuM? amArI samAjamAM AvA prakAranA vidvAna muniratnanuM devuM e samAjanuM ahobhAgya che. AvA vidvAna muniratnanA kAraNe suptaprAya-sutele samAja ane luptaprAya eTale lepa pAmeluM sAhitya e banene pharIthI udaya thaze, ame vRttikArane vAraMvAra dhanyavAda ApIe chIe. vikrama saMvata 190 phAlgana zukala | Iti terasa maMgaLavAra upAdhyAyajainamuni AtmArAma (alavara sTeTa) (paMjAbI) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma ja raka, A 4. ame na kArA ja * * * * * * rUA. pa001) ApanAra AI murabbIzrI ka , (sva.) zeTha dhArasI bhAI jIvaNabhAI se lApu ra. * - kak. ,{- + + &AI---- --------------- - --- ----- Page #30 -------------------------------------------------------------------------- Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ z zramaNa saMdhanA pracAramaMtrI pajAmakezarI mahArAja zrI premacaMdaO mahArAja jeozrI rAjATamAM padhArela hatAM tyAre tenA taraphathI zAstrone mATe maLelA abhiprAya. * zAstroddhArasamiti taraphathI pUjyapAda zAstravAridhi paMDitarAja svAmIzrI ghAsIlAlajI mahArAja dvArA zAoddhAranu je kAya thai rahyuM che te kAya jainasamAja temAM khAsa karIne sthAnakavAsIjainasamAjane mATe mULabhUta molika saMskRtanI jaDane majabuta karavAvALu che. eTalA khAtara A kAryaM ati prazasanIya che mATe dareka vyaktie temAM yathAzakti bhAga devAnI khAsa AvazyakatA che ane tethI e bhagIratha kArya jaldIthI jaldI saMpUrNapaNe pAra pADI zakAya ane janatA zrutajJAnanA lAbha meLavI zake. * darIyApura saMpradAyanA pUjya AcAya zrI IzvaralalAjI mahArAja sAhebanA sUtreA saMbaMdhe vicAro namAmi vIra girisAradhIra pUjyapAda jJAnipravara zrI ghAsIlAla mahArAja tathA patizrI kanaiyAlAlajI mahArAja Adi thANA chanI sevAmAM-- amadAvAda zAhapura upAzrayathI muni dayAna MdajInA 108 praNipAta. Apa sarve thANA sukha samAdhimAM haze niraMtara dhama dhyAna dharmArAdhanAmAM lIna haze. sUtra prakAzana kA tvarita thAya evI bhAvanA che dazavaikAlika tathA AcArAMga eka eka bhAga ahI che, TIkA khUba suMdara, saraLa ane artha sAthe prakAzana thAya teA zrAvakagaNa tenA vizeSa lAbha laI zake, ane pUjya AcArya gurUdevane AMkhe meAtIcA utarAvyA che ane sArUM' che eja. AsA suda 10, maMgaLavAra, tA. 25-10-55 * punaH punaH zAtA IcchatA yAmuninA praNipAta. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rare dariyApura saMpradAyanA paMDitaratna bhAicaMdajI mahArAjanA abhiprAya zrI rANapura tA. 19-12-1955 pUjyapAda jJAnipravara paMDitaratna pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja Adi munivareAnI sevAmAM, Apa sarva sukhasamAdhImAM haze. sUtraprakAzananuM kAma suMdara thaI rahyuM che te jANI atyaMta AnaMda, ApanA prakAzita thayelAM keTalAMka sUtro meM joyAM. suMdara ane sarala siddhAMtanA nyAyane puSTi karatI TIkA pa`DitaratnAne supriya thaI paDe tevI che. sUtra prakAzananuM kAma ttvarita pUrNa thAya ane bhiva AtmAone AtmakalyANa karavAmAM sAdhanabhUta thAya eja abhyarthanA. lI. paDitaratna maLabrahmacArI pU zrI bhAIcaMdra mahArAjanI AjJAnusAra zAntimunInA pAyavadana svIkArazeA. tA. 11-5-56 viramagAma gacchAdhipati pUjya mahArAja zrI jJAnacaMdrajI mahArAjanA saMpradAyanA AtmArthI, kriyApAtra, paMDitaratna, munizrI samarathamalajI mahArAjanA abhiprAya, khIcanathI Avela tA. 12-2-56nA patrathI uddhRta. pUjya AcArya ghAsIlAlajI mahArAjanA hastaka je sUtreAnuM lakhANa suMdara ane saraLa bhASAmAM thAya che te sAhitya, paDiMta munizrI sarathamalajI mahArAja samaya oche! maLavAne kAraNe saMpUrNa joI zakAyA nathI. chatAM jeTaluM sAhitya joyu che, te bahu ja sArU ane manana sAthe lakhAyeluM che, te lakhANu zAsra-AjJAne anurUpa lAge che, A sAhitya dareka zraddhALu jIvAne vAMcavA ceAgya che. AmAM sthAnakavAsI samAjanI zraddhA, prarUpaNA ane pharasANAnI dRDhatA zAstrAnukULa che; AcAryazrI apUrva parizrama laI samAja upara mahAna upakAra kare che. lI. zinalAla pRthvIrAja mAlu su, khIcana. 1 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lIMbaDI saMpradAyanA munizrI choTAlAlajI mahArAjane abhiprAya zrI vItarAgadeve jJAnapracArane tIrthaMkara-nAma-gotra bAMdhavAnuM nimitta kahela che. jJAnapracAra karanAra, karavAmAM sahAya karanAra, ane tene anudAna ApanAra, jJAnAvaraNIya karmane kSaya karI kevaLa jJAnane prApta karI paramapadanA adhikArI ane che. zAstrajJa, parama zAnta ane apramAdI pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja pote avizrAntapaNe jJAnanI upAsanA ane tenI prabhAvanA aneka vikeTa prasaMgamAM paNa karI rahyA che. te mATe teozrI anekazaH dhanyavAdanA adhikArI che. vaMdanIya che. temanI jJAnaprabhAvanAnI dhagaza ghaNA pramAdione anukaraNIya che. jema pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja pite jJAna pracAra mATe avizrAnta prayatna kare che. temajazAddhArasamitinA kAryavAhake paNa emAM sahAya karIne je pavitra sevA karI rahela che. te mATe teo paNa kharekhara dhanyavAdanA pUrNa adhikArI che. e samitinA kAryakarene mArI eka sucanA che ke - zadvAra pravara paMDita apramAdI saMta ghAsIlAlajI mahArAja je zAstro dvArakanuM kAma karI rahela che. temAM sahAya karavA mATe-paMDite vigerenA mATe je kharcA thaI rahela che tene pahoMcI vaLavA mATe sAruM sarakhuM phaMDa joIe. enA mATe mArI e sucanA che ke-zAddhoddhArasamitinA mukhya kAryavAhake-je banI zake te pramukha pite ane bIjA be traNa jaNAe gujarAta, saurASTra, ane kacchamAM pravAsa karI membare banAve ane Arthika sahAya meLave. je ke atyAranI paristhiti viSama che. vyApArIo, dhaMdhAdArIone pitAnA vyavahAra sAcavavA paNa muzkela banyA che. chatAM je saMbhavita gRhastha pravAse nIkaLe te jarUrI kArya saphaLa kare evI mane zraddhA che. Arthika anukULatA thavAthI zAstroddhAranuM kAma paNa vadhu saralatAthI thaI zake. pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja jyAM sudhI A tarapha vicare che tyAM sudhImAM emanI jJAnazaktine jeTalo lAbha levAya teTalo laI le, kadAca saurASTramAM vadhu vakhata rahevAthI temane have bahAra viharavAnI IcchA thatI hoya te zAntibhAI zeTha jevAe vinati karI amadAvAda padharAvavA, ane tyAM anukULatA mujaba be-traNa varSanI sthiratA karAvIne temanI pAse zAddhAranuM kAma pUrNa karAvI levuM joIe. thoDA vakhatamAM jAmajodhapuramAM zAddhArakamITI maLavAnI che, te vakhate uparanI sUcanA vicArAya te ThIka Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharI zAddhAraka pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjane emanI A sevA ane parama kalyANakAraka pravRttine mATe vAraMvAra abhinaMdana che. zAsananAyaka deva temanA zarIrAdine sazakta ane dIrdhAyu rAkhe jethI samAja dharmanI vadhu ne vadhu sevA karI zake che astu. cAturmAsa sthaLa lIMbaDI | saM. 2010 zrAvaNa vada 13 gurU sadAnaMdI jainamuni choTAlAlajI zrI vardhamAna saMpradAyanA pUjyazrIpunamacaMdrajI mahArAjano abhiprAya zAstravizArada pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjazrIe jaina Agama upara je saMskRta TIkA vagere racela che te mATe teozrI dhanyavAdane pAtra che. temaNe Agamo uparanI svataMtra TIkA racIne sthAnakavAsI jaina samAjanuM gaurava vadhAryuM che, AgAme uparanI temanI saMskRtaTIkA bhASA ane bhAvanI daSTie ghaNuM ja suMdara che. saMskRtaracanA mAdhuryo. temaja alaMkAra vagere guNothI yukta che. vidvAnoe temaja jaina samAjanA AcAryo, upAdhyAye vagere e zAstro upara racelI A saMskRtaracanAnI kadara karavI joIe. ane dareka prakArane sahakAra Apavo joIe. A mahAna kAryamAM paMDitaratna pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja je prayatna karI rahyA che te alaukika che. temanuM Agama uparanI saMskRta TIkA vagere racavAnuM bhagIrathakArya zIdhra saphaLa thAya e ja zubhecchA sAthe. amadAvAda tA. 22-4-56 ravIvAra muni punamacaMdrajI mahAvIra jyati khaMbhAta saMpradAyanA mahAsatI zAradAbAI svAmIne abhiprAya lakhatara tA. 25-4-56 zrImAna zeTha zAMtIlAlabhAI maMgaLadAsabhAI pramukha sAheba akhila bhArata - sthA. jaina zAsaiddhAra samiti mu. amadAvAda ame atre devagurUnI kRpAe sukharUpa chIe. vi. mA. ApanI samiti dvArA pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAja sAheba je sUtronuM kArya kare che te paikInAM sUtromAMthI upAsaka dazAMgasUtra, AcArAMgasUtra, anuttarapapatikasUtra Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlikasUtra vigere sUtro jemAM te sUtro saMskRta hindI ane gujarAtI bhASAomAM hovAne kAraNe vidvAna ane sAmAnya janane ghaNuM ja lAbhadAyaka che. te vAMcana ghaNuM ja suMdara ane manoraMjana che. A kAryamAM pUjya AcA zrI je agAdha purUSArtha kArya kare che te mATe vAraMvAra dhanyavAdane pAtra che. A sUtrathI samAjane ghaNe lAbha thavA saMbhava che. haMsa samAna buddhivALA AtmAo svaparanA bhedathI nikhAlasa bhAvanAe avaloka karaze te A sAhitya sthAnakavAsI samAja mATe apUrva ane gaurava levA jevuM che. dareka bhavya AtmAone sUcana karuM chuM ke A sUtre pitapitAnA gharamAM vasAvavAnI suMdara takane cUkaze nahi. kAraNa AvA zuddha pavitra ane svaparaMparAne puSTirUpa sUtre maLavAM bahu bahu muzkela che. A kAryamAM ApazrI tathA samitinA anya kAryakare je zrama laI rahyA che temAM mahAna nijarAtu kAraNa jovAmAM Ave che te badala dhanyavAda. e ja. lI. zAradAbAI svAmI khaMbhAta saMpradAya. baravALA saMpradAyanA viduSI mahAsatIjI svAmIne abhiprAya dhaMdhukA tA. 27-1-56 zrImAna zeTha zAntIlAla maMgaLadAsabhAI pramukha abhATa . sthA. jainazAstroddhAra samiti rAjakeTa atre bIrAjatA gu0 gunA bhaMDAra mahAsatIjI viduSI seMghIbAI svAmI tathA hIrAbAI svAmI AdiThANAM banne sukhazAMtamAM bIrAje che. Apane sUcana che ke apramatta avasthAmAM rahI nivRtti bhAvane meLavI dharmadhyAna karaze eja AzA che. vizeSamAM amane pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjanA racelAM sUtra bhAI pipaTa dhanajIbhAI taraphathI bheTa tarIke maLelAM te sUtre tamAma aghopAnta vAMcyAM manana karyA ane vicAryA che te sUtro sthAnakavAsI samAjane ane vItarAgamAgane khUba ja unnata banAvanAra che. temAM ApaNI zraddhA eTalI nyAyarUpathI bharelI che te ApaNA samAja mATe gaurava levA jevuM che. haMsa samAna Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAo jJAnajharaNAothI AtmarUpavADIne vikasita karaze, dhanya che Apane ane samitine kAryakarone je samAja utthAna mATe keInI paNa paravA karyA vagara jJAnanuM dAna bhavya AtmAone ApavA nimittarUpa thaI rahyA che. AvA samartha vidvAna pAsethI saMpUrNa kArya puruM karAvaze tevI AzA che. eja li. baravALA saMpradAyanA viduSI mahAsatIjI meghIbAI svAmI nA pharamAnathI lI. kheDIdAsa gaNezabhAI-dhaMdhukA sthAnakavAsI jaina saMghanA pramukha adyatana paddhatine apanAvanAra vaDodarA kolejanA eka vidvAna prekesarane abhiprAya sthAnakavAsI saMpradAyanA munizrI ghAsIlAlajI mahArAja jenazAnA saMskRta TIkAbaddha, gujarAtImAM ane hindImAM bhASAtare karavAnA ghaNA vikaTa kAryamAM vyApta thayelA che. zA paikI je zA prasiddha thayAM che te huM joI zakaze chuM, munizrI pite saMskRta, ardhamAgadhI hiMdI bhASAonA niSNAta che. e emane TuMka paricaya karatAM sahaja jaNAI Ave che. zAnuM saMpAdana karavAmAM temane pitAnA ziSya vargane ane vizeSamAM traNa paMDitene sahakAra maLyo che. te joI mane AnaMda thaze. sthAnakavAsI saMpradAyanA agresaree paMDitene sahakAra meLavI ApI, munizrInA kAryane saraLa ane ziSTa banAvyuM che. sthAnakavAsI samAjamAM vidvattA; ghaNI ochI che, te digaMbara mUrtipUjaka zvetAMbara vagere jainadarzananA pratinidhionA ghaNA samayathI paricayamAM AvatAM huM vidhanA bhaya vagara kahI zakuM. pU. mahArAjane A prayAsa sthAnakavAsI saMpradAyamAM prathama che evI mArI mAnyatA che. saMskRta spaSTIkaraNe sArAM ApavAmAM AvyAM che, bhASA zuddha che ema cokkasa kahI zakuM chuM. gujarAtI bhASAMtare paNa zuddha ane saraLa thayelAM che. mane vizvAsa che ke mahArAjazrInA A stutya prayAsane janasamAja uttejana Apaze ane zAnA bhASAMtarane vAcanAlayamAM ane kuTuMbamAM vasAvI zakAya te pramANe vyavasthA karaze. pratApagaMja, vaDodarA kAmadAra kezavalAla hiMmatarAma tA. 2-2-1956 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMbaInI be kelejonA proksane abhiprAya muMbaI tA. 31-3-56 zrImAna zeTha zAntilAla maMgaLadAsa pramukha zrI akhila bhArata . sthA. jainazAstroddhArasamiti, rAjakoTa. pUjyAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAje taiyAra karelAM AcArAMga, dazavaikAlika, Avazyaka, upAsakadazAMga vagere sUtre ame joyAM. A strI upara saMskRtamAM TakA ApavAmAM AvI che, ane sAthe hiMdI ane gujarAtI bhASAMtare paNa ApavAmAM AvyAM che. saMskRtaTIkA ame gujarAtI tathA hiMdI bhASAMtare jotAM AcAryazrInA A traNe bhASA paranA eka sarakhA asAdhAraNa prabhutvanI sacoTa ane surekha chApa paDe che. A sUtra graMthamAM pAne pAne pragaTa thatI AcAryazrInI apratima vidvattA mugdha karI de tevI che. gujarAtI tathA hiMdImAM thayelAM bhASAMtaramAM bhASAnI zuddhi ane saraLataneMdhapAtra che. ethI vidvajana ane sAdhAraNa mANasa bhayane saMtoSa Ape evI emanI lekhananI pratIti thAya che. 32 sUtromAMthI haju 13 sUtro pragaTa thayAM che. bIjA 7 sUtro lakhAIne taiyAra thaI gayAM che. A badhAM ja sUtro jyAre emane hAthe taiyAra thaIne pragaTa thaze tyAre jainasUtra-sAhityamAM amUlya saMpattirUpa gaNAze emAM saMzaya nathI. AcAryazrInA A mahAna kAryane janasamAjane vizeSataH sthAnakavAsI samAjane saMpUrNa sahakAra sAMpaDI raheze evI ame AzA rAkhIe chIe, pro. ramaNalAla cImanalAla zAha seMTa jheviyarsa keleja, muMbAI pro. tArA ramaNalAla zAha sephayA, koleja, muMbaI rAjakeTa dharmendrasiMhajI kolejanA prophesara sAhebane abhiprAya - jayamahAla jAganAtha ploTa rAjakoTa, tA. 18-4-56 pUjyAcArya paM. munizrI ghAsIlAlajI mahArAja Aje jaina samAja mATe eka evA kAryamAM vyApta thayelA che ke je samAja mATe bahu upayogI thaI paDaze. munizrIe tiyAra karelAM AcArAMga, dazavaikAlika zrI vipAkakRta vi. meM joyAM, Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra8. A sUtre jatAM pahelI ja najare mahArAjazrIne saMskRta, ardhamAgadhI, hindI tathA gujarAtI bhASAo upara asAdhAraNa kAbu jaNAI Ave che. eka paNa bhASA mahArAjazrIthI ajANI nathI. ApaNe joIe chIe ke e sUtro ucca ane prathama keTIne che. tenI vastu gaMbhIra, vyApaka ane jIvanane talasparzI che, eTalA gahana ane sarvagrAhya sUtronuM bhASAMtara pU0 ghAsIlAlajI mahArAja jevA ucca keTInA sunirAjane hAthe thAya che te ApaNAM ahobhAgya che. yaMtravAda ane bhautikavAdanA A jamAnAmAM jyAre dharmabhAvanAM osaratI jAya che e vakhate AvA tattvajJAna AdhyAtmikatAthI bharelA sUtronuM saraLa bhASAmAM bhASAMtara dareka jijJAsu, sumukSa ane sAdhakane mArgadarzaka thaI paDe tema che. jaina ane janetara, vidvAna ane sAdhAraNa mANasa sAdhu ane zrAvaka darekane samajaNa paDe tevI spaSTa saraLa ane zuddha bhASAmAM sUtro lakhavAmAM AvyAM che. mahArAjazrIne jyAre joIe tyAre temanA A kAryamAM saMkaLAyelA joIe chIe. e uparathI munizrInA parizrama ane dhagazanI kalpanA karI zakAya tema che. temanuM jIvana sUtromAM vaNAI gayuM che. munizrInA A asAdhAraNa kAryamAM potAnA ziSyane tathA paMDitene sahakAra maLe che. ane AzA che ke je dareka mumukSu A pustakane pitAnA gharamAM vasAvaze ane pitAnA jIvanane sAcA sukhane mArge vALaze to mahArAjazrIe uThAvele zrama saMpUrNapaNe saphaLa thaze. pro. rasIkalAla kasturacaMda gAMdhI ema. e. ela. ela. bI dharmendrasiMhajI keleja rAjakoTa (saurASTra) mubaI ane ghATakeparamAM maLelI sabhAe bhinAsara kerensa tathA sAdhusaMmelanamAM mokalAvela TharAva hAla je vakhata zrI vetAMbara sthAnakavAsI jaina saMgha mATe Agama saMzodhana ane svataMtra TIkAvALA zAstroddhAranI ati AvazyaktA che ane je mahAnubhAvee A vAta dIrdha daSTithI pahelI pitAnA magajamA laIne pAra pADavA mahenata lai rahyA che tevA muni mahArAja paMDitaratna zrI ghAsIlAlajI mahArAja ke jeone sAdaDI adhivezanamAM sarvAnumate sAhityamaMtrI nImyA che, teozrInI dekharekha nIce A. bhA. jhave. sthA. jaina zAstroddhAra samiti je eka moTI vagavALI kamiTI che tenI mAraphate kAma thaI rahyuM che. jene pradhAnAcArya zrI tathA pracAramaMtrIzrI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA aneka anubhavI mahAnubhAvee pitAnI pasaMdagInI mahora chApa ApI che. ane chellAmAM chellA vaDedarA yunivasITInA prophesara kezavalAla kAmadAra ema. e. pitAnuM savistara pramANapatra ApyuM che. te zAstroddhAra kamiTInA kAmane A saMmelana tathA kenpharansa hArdika abhinaMdana Ape che. ane temanA kAmane jyAM jyAM ane je je jarUrU paDe-paMDitAnI ane nANAMnI te te potAnI pAsenA phaMDamAMthI ane jAhera janatA pAsethI madada maLe tevI IcchA dharAve che. A zAstro ane TIkAone jyAre ATalI badhI prazaMsApUrvaka pasaMdagI maLI che, tyAre te kAmane madada karavAnI A kenpharansa potAnI pharaja mAne che ane je kaI truTI hoya te paM. 2. zrI ghAsIlAlajI mahArAjanI sAMnidhyamAM jaI batAvIne sudhAravA prayatna kare. A kAmane Talle caDhAvavA jevuM kaI paNa kAma sattA uparanA adhikArIonA vANI ke vartanathI na thAya te jovA pramukha sAhebane bhalAmaNa kare che. (sthA. jaina patra tA. 4-5-56). svataMtravicAraka ane niDara lekhaka " jaina siddhAMta nA taMtrI zeTha nagInadAsa gIradharalAlane abhiprAya zrI sthAnakavAsI zAstroddhAra samiti sthApIne pU, ghAsIlAlajI mahArAjane saurASTramAM belAvI temanI pAse batrIsa sUtro taiyAra karavAnI hilacAla cAlatI hatI tyAre te hilacAla karanAra zAstrajJa zeTha zrI dAmodaradAsabhAI sAthe mAre patravyavahAra cAlele tyAre zeTha zrI dAmodaradAsabhAIe temanA eka patramAM mane lakheluM ke "ApaNA sUtronA mULa pATha tapAsI zuddha karI saMskRta sAthe taiiyAra karI zake tevA sthAnakavAsI saMpradAyamAM munizrI ghAsIlAlajI ma. sivAya mane kaI vizeSa vidvAna muni jevAmAM AvatA nathI. lAMbI tapAsane aMte meM munizrI ghAsIlAlane pasaMda karelA che." zeTha zrI dAmodaradAsabhAI pite vidvAna hatA. zAstrajJa hatA tema vicAraka paNa hatA zrAvake temaja munio paNa temanI pAsethI zikSA vAMcanA letA, tema jJAnacarcA paNa karatA. evA vidvAna zeThazrInI pasaMdagI yathArtha ja hoya emAM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navAI nathI. ane pU. zrI ghAsIlAlajInA banAvelAM sUtro jemAM sau keIne khAtrI thAya tema che ke dAmodaradAsabhAIe temaja sthAnakavAsI samAje jevI AzA zrI ghAsIlAlajI ma. pAsethI rAkhelI te barAbara phaLIbhUta thayela che. zrI vardhamAna zramaNasaMghanA AcArya zrI AtmArAmajI mahArAje zrI ghAsIlAlajI mahArAjanA sUtro mATe khAsa prazaMsA karI anumati Apela che te uparathI ja zrI ghAsIlAlajI ma. nA sUtronI upayogitAnI khAtrI thaze. A sUtra vidyAthIne, abhyAsIne temaja sAmAnya vAcake ne sarvane eka sarakhI rIte upayogI thaI paDe che. vidyArthIne temaja abhyAsIne mULa tathA hiMdI anuvAda ane gujarAtI vAMcakane gujarAtI anuvAdathI AkhuM sUtra saraLatAthI samajAya che. keTalAkane e bhrama che ke sUtro vAMcavAnuM kAma ApaNuM nahi, sUtra ApaNane samajAya nahi. A bhrama taddana kheTe che. bIjA keI paNa zAstrIya pustaka karatAM A sUtro sAmAnya vAcakane paNa ghaNuM saraLatAthI samajAI jAya che. sAmAnya mANasa paNa samajI sake teTalA mATe ja bhagavAna mahAvIre te vakhatanI lekabhASAmAM (ardhamAgadhI bhASAmAM) sUtro banAvelAM che. eTale sUtro vAMcavA temaja samajavAmAM ghaNuM saraLa che. mATe kaI paNa vAMcakane ene bhrama hoya te te kADhI nAMkhave ane dhamanuM temaja dharmane siddhAMtanuM sAcuM jJAna meLavavA mATe sUtro vAMcavAne cUkavuM nahi. eTaluM ja nahi paNa jarUrathI pahelAM sUtro ja vAMcavAM, sthAnakavAsIomAM A zrI sthAjaina zAstroddhAra samitie je kAma karyuM che. ane karI rahI che tevuM kaI paNa saMsthAe Aja sudhI karyuM nathI. sthA. jaina zAstroddhAra samitinA chellA riporTa pramANe bIjA cha sUtro lakhAcela paDyA che, be sUtro-anugadvAra ane ThANAMga sUtra-lakhAya che. te paNa cheDA vakhatamAM taiyAra thaI jaze. te pachI bAkInA sUtro hAtha dharavAmAM Avaze. taiyAra sUve jaladI chapAI jAya ema icchIe chIe ane sthA. baMdhuo, samitine uttejana ane sahAyatA ApIne temanAM sUtro gharamAM vasAve ema IcchIe chIe. jaina siddhAMta patra-me 1955 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrata-bhakita (pU. AcArya zrI ghAsIlAlajI masA.nI AjJA anusAra lakhanAra) - da. sa. nA jaina muni zrI dayAnaMdajI mahArAja Aje lagabhaga 20 varSathI zraddhaya paramapUjya. jJAnadivAkara 5,0 munizrI ghAsIlAlajI ma. carama tIrthakara bhagavAna mahAvIranA anuttara, anupama nyAya yukta, pUrvApara avidha svarUpa kalyANakAraka, carama zItaLa vANInA ghAtaka evA zrI jinAgama para prakAza pADe che, teozrI prAcIna, porvAtya saMskRtAdi aneka bhASAnA prakhara paMDita che, ane jinavANIne prakAza saMskRta, gujarAtI ane hiMdImAM mULa zabdArtha, TIkA, vistRta vivaraNa, sAthe prakAzamAM lAve che. bha0 mahAvIra atyAre ApaNI pAse vidyamAna nathI. paraMtu temanI vANI rUpe akSaradeha gaNadhara mahArAjee kRtaparaMparAe sAcavI rAkhyo mRtapara. parAthI sacavAtuM jJAna jyAre vikRta thavAne samaya upasthita thavA lAge tyAre zrI devaddhigaNi kSamAzramaNe varbhIpura-vaLAmAM te Agamene pustaka rUpe ArUDha karyo. Aje A siddhAMte ApaNuM pAse che. te ardhamAgadhI bhASAmAM che. atyAre A bhASA bhagavAnanI, devanI tathA janagaNanI dharmabhASA che. tene ApaNA zrama ane zramaNIo tathA mumukSu zrAvaka zrAvikAo sukhapATha kare che, paraMtu tene artha ane bhAva ghaNuM ceDAo samaje che. jinAgama e ApaNAM zraddheya pavitra dharmasUtro che. e ApaNI AMkha che. tene abhyAsa kare e ApaNI saunI-jaina mAtranI pharaja che. tene satya svarUpe samajAvavA mATe ApaNuM sadabhAgye jJAnadivAkara zrI ghAsIlAla mahArAje sata saMkalpa karyo che ane te likhita sUtrone pragaTAvI zAddhAra samiti dvArA jJAna paraba vahetI karI che. AvA anupama kAryamAM sakaLa jainone sahakAra avazya have ghaTe ane tene vadhAremAM vadhAre pracAra thAya te mATe prayatna karavA ghaTe. bha0 mahAvIrane gaNadhara gautama pUche che ke he bhagavAna, sUtranI ArAdhanA karavAthI zuM phaLa prApta thAya? bhagavAna tene prati uttara Ape che ke zratanI ArAdhanAthI jIvenA ajJAnane nAza thAya che, ane teo saMsAranA kalethI nivRtti meLave che, ane saMsAra kalezathI nivRtti ane ajJAnane nAza thatAM mokSanA phaLanI prApti thAya che. AvA jJAnakAryamAM mUrtipUjaka jaino, digaMbara ane anya dharmio hajAro ane lAkha rUpIyA khace che. hiMdu dharmamAM pavitra manAtA graMtha gItAnA seMkaDe nahi paNa hajAro TIkA graMthe duniyAnI lagabhaga sarva bhASAomAM pragaTa thayA che. IsAI dharmanA pracArako temanA pavitra dharmagrantha bAIbalanA pracArArthe tenuM jagatanI sarva Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASAmAM bhASAMtara karI tene paDatara karatAM paNa ghaNI ochI kiMmate vecI dharmasUtrone pracAra kare che. muslima leke paNa temanA pavitra manAtA grantha kurAnanuM aneka bhASAomAM bhASAMtara karI samAjamAM pracAra kare che. ApaNe paisA parane meha utArI bhagavAnanA siddhAMtane pracAra karavA mATe tana, mana, dhana samarpaNa karavAM joIe. ane sUtra prakAzananA kAryane vadhu ne vadhu vega maLe te mATe sakriya prayatna karavA joIe AvA pavitra kAryamAM sAMpradAyika matabhede saue bhUlI javA joIe ane zuddha AzayathI thatA zuddha kAryane apanAvI levuM joIe. samitinA niyamo nusAra rU. 250 bharI samitinA sabhya banavuM joIe. dhArmika aneka khAtAonA mUkAbale sUtra prakAzananuM-jJAnapracAranuM A bAtuM sarvazreSTha gaNavuM joIe. A kAryane vega ApavAnI sAthe sAthe e Agamo-bhagavAnanI e mahAvANInuM pAna karavA paNa ApaNe harahaMmeza tatpara rahevuM joIe. jethI parama zAMti ane jIvanasiddhi meLavI zakAya. (sthA. jaina tA. 5-7-56) zrI. a.bhA. sthA. jaina zAddhAra samitinA pramukha zrI vagere. rANapura parama pavitra saurASTranI puNya bhUmi para jyArathI zAMta-zAavizArada apramAdi pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjanAM punIta pagalAM thayAM che tyArathI ghaNuM lAMbA kALathI lAgu paDela jJAnAvaraNIya karmanAM paDaLa utAravAno zubha prayAsa thaI rahyo che, ane je pravacananI prabhAvanA teozrI karI rahyA che te anaMta upakAraka kAryamAM tame je apUrva sahAya ApI rahyA che te mATe tame sarvane dhanya che ane e zubha pravRttinA zubha pariNAmane janatA lAbha le che, ane te samajAya che ke sAdhujI chaThe guNasthAnake hoya che paNa pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja te bahudhA sAtame apramatta guNasthAnake ja rahe che evA apramatta mAtra pAMca-sAta sAdhuo je sthAnakavAsI jaina samAjamAM hoya te samAjanuM zreya thatAM jarAe vAra na lAge samAjAkAzamAM sthA. jaina saMpradAyane divya prabhAkAra jaLahaLI nIkaLe paNa ve dina ... - zrI zAstroddhArasamitine mArI eka namra sucanA che ke-pUjyazrInI vRddhAvasthA che, ane kAryapraNAlikA yuvAnane zaramAze tevI che. temane gAmegAma vihAra karavuM ane zAstroddhAranuM kArya karavuM temAM ghaNAM zArIrika mAnasika ane vyavahArika muzkelI veThavI paDe che, to keI yogya sthaLa ke jyAMnA zrAvake bhakti vALA heya. vADAnAM rAganA viSathI alipta hoya. evA keI sthaLe zAstroddhAranuM kArya pUrNa thAya tyAM sudhI sthiratA karI zake enA mATe prabaMdha karavuM joIe. bIjA keI evA sthaLanI anukuLatA na maLe to chevaTa amadAvAmAM cagya sthaLe rahevAnI sagavaDa karI apAya to vadhu sAruM. mahArI A sucanA para dhyAna ApavA pharI yAda ApuM chuM. pharIvAra pUjya AcAryazrIne ane temanA satakAryanA sahAyakone mArA abhinaMdana pAThavuM te svIkAraze, lI. sadAnaMdI jainamuni cheTAlAlajI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jenasiddhAMtanA taMtrIzrIne abhiprAya sthAnakavAsIomAM pramANabhUta sUtra bahAra pADanArI A ekanI eka saMsthA che, ane enA A chelA riporTa uparathI jaNAya che ke-teNe ghaNI sArI pragatI karI che te joI AnaMda thAya che. mULa pATha, TIkA, hiMdI tathA gujarAtI anuvAda sahita sUtre bahAra paDavAM e kAMI saheluM kAma nathI e eka mahAbhArata kAma che ane te kAma A zAstroddhAra samiti ghaNuM saphaLatAthI pAra pADI rahI che te sthAnakavAsI samAja mATe ghaNA gauravane viSaya che ane samiti dhanyavAdane pAtra che. samiti taraphathI navasUtro bahAra paDI cukyAM che, hAlamAM traNa sUtro chapAya che. nava sUtro lakhAI gayAM che ane jaMbudvIpaprajJapti tathA naMdIsUtra taiyAra thaI rahyAM che. hAlamAM maMtrI zrI sAkaracaMda bhAIcaMda samitinA kAmamAM ja temane A vakhata gALe che ane samitinA kAmakAjane ghaNe vega ApI rahyA che. temanA mata mATe dhanyavAda. ane A mahAbhArata kAmanA mukhya kAryakartA te che vavRddha paMDita munizrI ghAsIlAlajI mahArAja. mULa pAThanuM saMzodhana tathA saMskRta TIkA teozrI ja taiyAra kare che. munizrIne A upakAra AkhAya sthA. jaina samAja upara ghaNe mahAna che. e upakArane badale te vALI zakAya temaja nathI. paraMtu A samitinA membara banI tenA bahAra paDelAM sUtro gharamAM vasAvI tenuM adhyayana karavAmAM Ave te ja mahArAjazrInuM thoDuM RNa adA karyuM gaNAya. bhagavAne kahyuM che ke jAuM to tyAM paheluM jJAna pachI dayA, dayA ghama yathArtha samaje hoya te bhagavAnanI vANIrUpa ApaNA sUtro vAMcavAM ja joIe tenu adhyayana karavuM joIe ane tene bhAvArtha samajavuM joIe. eTalA mATe zAstroddhArasamitinA sarva sUtre dareka sthA. jene pitAnA gharamAM vasAvavAM ja joIe sarva dharmajJAna ApaNA sUtramAMja samAyeluM che ane sUtro sahelAIthI vAMcIne samajI zakAya che, mATe dareka sthA. jaina A sUtro vAMce e khAsa jarUranuM che. jenasiddhAMta" DIsembara-56 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upAsadazAMgasUtrane mATe abhiprAya mULa sUtra tathA pUjya munizrI ghAsIlAlajI mahArAje banAvela saMskRta chAyA tathA TIkA ane hiMdI tathA gujarAtI-anuvAda sahita. prakAzaka-a. bhA. 2. sthAnakavAsI jainazAstroddhArasamiti, gareDIA kuvA reDa, grIna leja pAse, rAjakoTa. (saurASTra) pRSTha 616 bIjI AvRtti bevaDuM (moTuM) kada, pAkuM puchuM, jekeTa sAthe sane 1956 kiMmata rUA. 8-8-0 ApaNA mULa bAra aMga sUtromAMnuM upAsakadazAMga e sAtasuM aMga sUtra che. emAM bhagavAna mahAvIranA daza upAsake-zrAvakonAM jIvanacaritro ApelAM che, temAM paheluM cAritra AnaMda zrAvakanuM Ave che. AnaMda zrAvake jainadharma aMgIkAra karyo ane bAra vrata bhagavAna mahAvIra pAse aMgIkAra karI pratijJA (pratyAkhyAna) lIdhAM tenuM savistara varNana Ave che, tenI aMtargata aneka viSayo jevA ke, abhigama, kAlakasvarUpa, navatatva naraka, devaloka vagerenuM varNana paNa Ave che. AnaMda zrAvake bAra vrata lIdhA te bAra vratanI vigata aticAranI vigata vagere badhuM ApeluM che. te ja pramANe bIjA nava zrAvakenI paNa vigata Apela che. AnaMda zrAvakanI pratijJAmAM atirUcArUM zabda Ave che. mUrtipUjake mUrtipUjA siddha karavA mATe tene artha arihaMtanuM caitya (pratimA) e kare che. paNa te artha taddana khUTe che. ane te jagyAe AgaLa pAchaLanA saMbaMdha pramANe tene e be artha baMdha besatuM ja nathI te munizrI ghAsIlAlajIe temanI TIkAmAM aneka rIte pramANe ApI sAbita karela che ane rihaMtane artha sAdhu thAya che. te batAvI Apela che. A pramANe A sUtramAMthI zrAvakanA zuddha dharmanI mAhitI maLe che te uparAMta te zrAvakanI Rddhi, raheThANa nagarI vagerenA varNane uparathI te vakhatanI sAmAjika sthiti, rItarivAja rAjavyavasthA vagere bAbatonI mAhitI maLe che. eTale A sUtra dareka zrAvake avazya vAMcyuM joIe, eTaluM ja nahi paNa vAraMvAra adhyayana karavA mATe gharamAM vasAvavuM joIe. puratakanI zarUAtamAM vardhamAna zramaNusaMghanA AcArya zrI AtmArAmajI mahArAjanuM saMmatipatra tathA bIjA sAdhue temaja zrAvakanA saMmatipatro Apela che, te sUtranI pramANabhUtatAnI khAtrI Ape che. jaina siddhAMta" jAnyuArI-57 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sekaDe sarTiphIkeTe uparAMta hAlamAM maLela keTalAka tAjA abhiprAye zA stro dvArA kAryane vega Apa taMtrI sthAnethI (jainati ) tA. 15-9-57 pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja ThANuM 4 hAlamAM amadAvAda mukAme sarasapuranA sthA. jaina upAzrayamAM birAjamAna che. teo zrI zAstroddhAranuM kArya khUba ja khaMta ane utsAhathI vRddhava paNa karI rahyA che. teozrI vRddha che chatAM paNa Akho divasa zAstranI TIkAo lakhI rahyA che. Aja sudhImAM temaNe lagabhaga 20 jeTalAM zAstronI TIkAo lakhI nAkhI che ane bAkInAM sUtranI TIkA jema bane tema jaladI pUrNa karavI tevA mane ratha sevI rahela che. sthA. jaina samAjamAM zAstro upara saMskRta TIkA lakhavAne A prathama ja prayAsa che ane te prayAsa saMpUrNa bane evI ame zAsanadeva pratye prArthanA karIe chIe. Aja sudhI ghaNu munivaree zAstronuM kAma zarU karela che paNa keIe pUrNa karela nathI. pUjyazrI amulakhaRSIjI mahArAje batrIsa zAstro upara hiMdI anuvAda karela ane saMpUrNa banela, tyArabAda AcArya zrI AtmArAmajI mahArAjazrIe hiMdI TIkA keTalAka zAstra upara lakhela paNa ghaNAM zAstro bAkI rahI gayAM. pUjya hastimalajI mahArAje eka be zA uparanI TIkAonA anuvAda karela. pUjya zrI javAhiralAla mahArAjazrIe sUyagaDAMgasUtra TIkA sahita hindI anuvAda sAthe karela. zrI saubhAgyamalajI mahArAje AcArAMganI hiMdI TIkA lakhela. paNa saMpUrNa zA upara saMskRta TIkA hajI sudhI sthA. jaina sAdhuo taraphathI thayela nathI. jyAre pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjazrIe 20 zAstro upara saMskRta TIkA tene hiMdI gujarAtI anuvAda karAvela che AthI have AzA baMdhAya che ke teozrI batrIse batrIsa zAstro upara saMskRta TIkA lakhavAmAM saphaLa thaze ane zAddhAra samitie Aja sudhI 10 thI 12 zA chapAvI paNa kIdhAM che ane hajI paNa te zAstra vizeSa jaladI chapAya te mATe zAstrodvAra samiti saMpUrNa prayatna karI rahela che te dhanyavAdane pAtra che. jaina zAstroddhAra samitinA rU. 251] bharIne lAIpha membara thanArane tamAma zA zAstroddhAra samiti taraphathI bheTa maLe che. A rIte eka paMtha ane de kAja. bane rIte lAbha thAya tema che. rUA. 251 mAM 500 rUpiyAnI kiMmatamAM zAstro maLe e paNa maTe lAbha che ane pravacananI prabhAvanA karavAne dharmalAbha paNa maLe che. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A sAle pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjanA suziSya paM. minazrI kanaiyA- ' lAlajI mahArAja malADa mukAme cAturmAsa birAje che ane teozrI zAstronA membare karavA mATe athAga prayatna karIne pravacananI sevA bajAvI rahyA che. ane atyAra sudhImAM muMbaI temaja parAone lagabhaga 40 jeTalA gRhastha lAIpha membara banI gayA che ane muMbaImAM lagabhaga 300 jeTalA membaro thAya te IcchavA cogya che. zrImaMta gRhastho hajAre rUpiyA pitAnA ghara kharcamAM temaja jazekhanA kAmamAM temaja vyavahArika kAmamAM vAparI rahyA che te AvA zAstrodvAra jevA pavitra kAryamAM rUpiyA vAparaze te dharmanI sevA karI gaNAze, ane badalAmAM uttama AgamasAhityanI eka lAyabrerI banI jaze. jenuM vAMcana karavAthI AtmAne zAMti maLaze ane zAstrajJA pramANe vartavAthI jIvana saphaLa thaze. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha rAtAvadhAnI munizrI jayaMtilAlajI mahArAjazrInA amadAvAdanA putra sthAnakavAsI jaina %0 tA. 5-9-57 nA aMkamAM chapAela che je nIce mujaba che. 44 sUtreAnA mULa pAThAmAM pheraphAra hAI zake kharo ? tA. 7-8-57nA rAja atre birAjatA zAstroddhAraka AcArya mahArAjazrI ghAsIlAlajI mahArAja pAse, mArA upara Avela eka patra laIne huM gayA hatA, te samaye mAre pU ma. sA. sAthe je vAtacIta thaI te samAjane jANu karAvA sArU lakhuM chuM. 8 zAstronuM kAma eka gahana vastu che. apramAdI thaI temAM avirata prayatnA karavA joIe. sapUrNa zAstronu jJAna temaja dareka prakAranI khAsa bhASAonuM jJAna hAya teja AgamAddhArakanuM kArya saphaLatAthI thAya che. A prakAranA prayatna hAla amadAvAda khAte sarasapura jaina sthAnakamAM birAjatA pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja karI rahyA che. zAstralekhananuM A kAya thaI rahyuM che, temAM aneka vyaktine aneka prakAranI zaMkAe thAya che temAM zAonA mULa pAThamAM pheraphAra thAya che? karavAmAM Ave che? evA prazna paNa keTalAkane thAya che ane tevA prazna thAya te svAbhAvika che; kemake amuka munirAjo taraphathI pragaTa thayela sUtrAnA mULa pAThamAM pheraphAra thayelA che. jethI A kArya mAM paNa samAjane zakA thAya, paNa kharI rIte jotAM, atyAre je zAstroddhAranuM kAma cAlI rahyuM che te viSe samAjane khAtri ApavAmAM Ave che ke, zAstroddhAra samiti taraphathI atyAra sudhImAM pragaTa thayelAM AgamAnA mULa pAThamAM jarApaNa pheraphAra karavAmAM Avela nathI ane viSyamAM je sUtreA pragaTa thaze temAM pheraphAra thaze nahUi tenI samAja noMdha lye. lI. zatAvadhAnI zrI jyaMta muni-amadAvAda Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI akhila bhArata zvetAmbara sthAnakavAsI jainazAstroddhAra samitine TuMka paricaya sthAnakavAsI samAjanI A ekanI eka saMsthA che ke jeNe atyAra sudhImAM tera sUtro chapAvI bahAra pADI dIdhAM che. sAta sUtra chapAya che ane bIjA keTalAka chApavA mATe taiyAra thaI cUkyA che. A pramANe A saMsthAe mahAna pragati sAdhI che tene TuMka paricaya A patrikAmAM Apela che te vAMcI jaI sarva sthA. jaina bhAIbahenoe A saMsthAne yathAzakti madada karI tenA kAryane haju vizeSa vegavAna banAvavAnI jarUra che. khAlI ghaDe vAge ghaNe ema sthA. kenpharansa jema beTA baNaga pheMkanArI saMsthAnI kiMmata nathI, tyAre nakkara kAma karanArI A zAstroddhAra samitine dareka prakAre uttejana ApavAnI dareka sthAnakavAsI jainanI anivArya pharaja che. ane A sarva sUtro taiyAra karanAra pUjya munizrI ghAsIlAlajI mahArAjane sthAnakavAsI samAja upara ghaNo mahAna upakAra che. vavRddha hevA chatAM teozrI je mahenata laI sUtro taiyAra karAve che tevuM kAma haju sudhI bIjA keIe karyuM nathI ane bIjuM kaI karI zakaze ke nahi te paNa zaMkAbharyuM che. pUjya munizrInA A mahAna upakArane kiMcita badala samAje A zAstroddhAra samitine banI zakatI sahAya karIne vALavAne che. sthAnakavAsI samAja jJAnanI kadara karavAmAM pAche haThe tema nathI evI amane AzA rAkhIe chIe. jaina siddhAMta patra" okaTembara 1957 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 zrI dazavaikAlika tathA upAsakadazAMga sUtro 6 gujarAtI bhASAmAM anuvAda thayelAM pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja viracita zrI upAkta e sUtrA jaina dharma pALatA dareka gharamAM hovA ja joIe. te vAMcavAthI zrAvaka dharma ane zramaNa dharmanA AcAranuM jJAna prApta thaI zake che ane zrAvakA peAtAnI niravadha ane eSaNiya sevA zramaNa pratye ajAvI zake che. vartamAnakALe zrAvakAmAM te jJAna nahi hAvAne lIdhe aMdhazraddhAe zramaNa varganI vaiyAvacca tA karI rahela che. paraMtu 45 zu' ane akalpa zuM' enuM jJAna nahi hAvAne lIdhe pAte sAvadya sevA arpI peAtAnA svArthane khAtara zramaNu vagane peAtAne sahAyaka thavAmAM ghasaDI rahyA che, ane zramaN vanI prAyaH kusevA karI rahyA che. temAMthI khacI lAbhanuM kAraNa thAya ane zramaNane yathAtathya sevA arpI temane paNa jJAnadana cAritranI ArAdhanA karavAmAM sahAcakra thaI peAtAnA jJAnadana cAritranI ArAdhanA karI sugati meLavI zake. zramaNanI yathAtathya sevA karavI te avazya gRhasthanI pharaja che. pUjya zrI ghAsIlAlajI ma. zAoddhAranu' anuvAdana traNa bhASAmAM rUDI rIte karI rahyA che ane rUpIyA 251] bharI membara thanArate rUA. 400-500 nI lagabhaga kIMmatanA batrIse AgamA phrI maLI zake che te te z 251] bharI membara thaI khatrIse AgamA dareka zrAvaka ghare meLavavA joI e. khatrIse zAstronA lagabhaga 48 pustake maLaze. tA te lAbha peAtAnI nirjarA mATe punyAnu baMdhI punya mATe jarUra meLave. uparokta ane sUtronI kI...mata samiti kaMIka ochI rAkhe tA harakeAI gAmamAM zrImata hoya te sUtro lAvI aradhI kImate, maphata athavA pUrI kIMmate lenAranI sthiti joI dareka gharamAM vasAvI zake. --eka gRhastha noMdha-uparanI sucanAne ame AvakArIe chIe. AvAM sUtro dareka gharamAM vasAvavA cAgya temaja dareka zrAvake vAMcavA caiAgya che. taMtrI 8 ratnajyeAta " patra tA. 1-10-17 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya AcAryazrI ghAsIlAlajI mahArAjanAM banAvelAM sUtro kAzmIrathI kanyAkumArI temaja karAMcI....thI.... kalakattA sudhI dareka sthaLe hoMzathI vaMcAya che. kAraNa ke AvI rIte zAstro taiyAra karavAnuM anekhuM kArya haju sudhI kaI karI zakayuM nathI * eka ja zrI sthAnakavAsI jaina samAja uparAMta zrI derAvAsI saMpradAyanA mahAna AcAryazrI rAmavijayasUrIjI tathA anya munivaree temaja terApaMthI mahAsabhA kalakattAvALAe A sUtro apanAvyAM che. deza-paradezanA membare sUtro vAMcI jaina dharmanA thatajJAnane aNumele lAbha laI rahyA che. hamaNAMja laMDananI InDiA ophisa lAyabrerIe A sUtro maMgAvyAM che. Apa rUpIA 251-0-0 ekalI membara tarIke nAma noMdhAvI haste hapta lagabhaga rUpIA pAMca sudhInI kimatanAM zAstro vinA mUlya meLavI zake che. vadhu vigata mATe laH The. grIna leja pAse, 3 maMtrI gareDIAkuvA reDa A zrI akhila bhArata 3. sthA. jaina rAjakoTa. ) zAstrodArasamiti - - - - - - - Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Booooooooooooooooooo zrI Aphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphe dakSiNa, madhyapradeza, uttarapradeza, rAjasthAna, dilhI, paMjAba, gujarAta saurASTra Adi prAMtamAM - ugra vihAra karavAvALA satIziromaNi pR, raMbhAkuMvarajI mahAsatIjIne tathA prasiddha vyAkhyAtriI vividhabhASAvizAradA zAstrajJA, pUjya mahAsatI zrI sumatikuMvarajI mahAsatIjIne pUjyazrI 1008 zrI ghAsIlAlajI mahArAja sA. nirmita jenAgamanI saMskRta TIkA tathA hindI, gujarAtI, bhASAMtara para - abhiprAya - OM namo siddhANaM zAstravizArada, zraddheya paMDitaratna pUjya AcArya munIzrI ghAsIlAlajI mahArAja sAheba jainAganA eka vidvAna vRddha vicAraka evuM uttama lekhaka che. sAhityasarjana e temanA jIvanane uttama saMkalpa che. sAmAjIka prapaMcathI dUra rahI athAga parizrama dvArA viracita saMpAdita ane anuvAdita aneka graMze Aja tamAma jainene mATe ciMtana, manana, ane adhyayana, adhyApana mATe eka apUrva sAdhana taiyAra karIne mahAna sAhityasevInA padane dIpAvyuM che. AgamanA rahasyothI anabhijJa (ajANa) AjanI prajA mATe zraddheya zrImahArAja sAhebanuM sAhitya atyaMta upayogI che tema mAnuM chuM. sarasapura, amadAvAda-tA. 1-5-58 AryA- sumatikuMvara phphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphon Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya nama: A anaMtAnaMta saMsAramAM janma ane maraNa prANimAtrane vaLagelA che. mAnavIo Ave che ane jAya che. paNa anaMta saMsAra, anaMtakALanI sAthe pagarava mAMDate enI alaukika gatie vahyo jAya che. mAnavI paNa enI sAthe smRti-zeSa thato jAya che. mAnavI A rkeTaluM dhana vadhAryuM-keTaluM mAna vadhAryuM ane keTalI nAmanA vadhArI ? tenI sAthe jagatane kAMI ja nimbata nathI. anaMtAnaMta AvyA ane anaMtAnaMta kALanA garbhamAM lupta thayA. paNa jeNe svIkAje, parakAje, samAjakAje, dharmakAje ane dezakAje potAnA jIvanane caMdananI mAphaka ghasIne anyane zAtA upajAvI che tevA bhadra puruSonuM jIvana kALanI retI upara pagalIo mukatuM jAya che, je bhavI jIve mATe jIvanane ucca kakSAe laI javA mATe preraNAnuM ciraMtana sthAna banI cUke che. pUjya AcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAja sAheba sthAnakavAsI tathA samagra jaina saMpradAyanA bhavIjInA hitArthe vavRddha ummara chatAM a. bhATa sthAjaina zAstroddhAra samitinA sahakArathI jaina AgamonA-zAstroddhAranuM kArya keTalAka varSothI karyuM jAya che. zAstroddhAranuM moTA bhAganuM kArya pUrNatAnI Tece pahoMcavA AvyuM che. chatAM hajI ghaNuM kArya bAkI che. je pUjya zrI hAla sarasapura (amadAvAda)nA upAzraye bIrAjI athAga kaSTa veThIne paNa zAstroddhAranuM kArya pUrNa karavA athAga parizrama karI rahyA che je zAsanadevanI kRpAthI parIpUrNa thaze, evI AzA rAkhIe chIe. pUjyazrIe je zAnI TIkA racI che te paikInuM zrI-naMdIsUtra ApanA hastakamaLamAM Aje AvI rahyuM che. zrInaMdIsUtra sarasapura saMghanA saddagat saMghapati zrI chaganalAla zAmaLadAsa bhAvasAra (mAstara) nA smaraNArthe chapAvI temanA kuTuMbIjanee zAstroddhAranA kAryane saphaLa banAvavAnI dizAmAM sAre e Teke Ape che. ane e mATe zrI zAstroddhAra samiti teone AbhAra sAthe dhanyavAda Ape che. zrI chaganabhAIne janma sane 1882 nI 15 mI DIsembaranA roja kaDI-uttaragujarAta mukAme thaye hatuM. temanA pitAnuM nAma zAmaLadAsa tathA mAtAnuM nAma acalA bahena hatuM. Arthika parIsthiti sAnukuLa na hovAne kAraNe zAmaLadAse pitAnuM bhAgyanirmANa karavA mULa vatana kaDI choDIne pitAnA traNa putroharagevanabhAI, chaganabhAI tathA manasukhabhAIne sAthe laIne amadAvAda tarapha prayANa karyuM. te vakhatanA sarasapura zrI saMghanA Adya saMghapati zrI jIvAbhAI ghelAbhAI bhAvasAre saMpUrNa sahakAra ApI temane sarasapuramAM sthAyI banAvyA, Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka AMhI rahIne chaganabhAie gAmaThI zALAmAM abhyAsa karyAM. tyAra khAda suprasiddha dAnavIra sara cinubhAInI mAdhubhAI mIlamAM mAsika phakta cAra rUpIAnA pagAre nekarImAM dAkhala thayA. dharmaniSThatA, pramANikatA ane kAryadakSatAne kAraNe temaNe zeThazrI sara cInubhAInA prema saMpAdana karyAM, ane sAmAnya kAmadvAramAMthI rUA. 700' rUpIyA sAtaseAnA mAsIka pagArathI curApIana vIvIMga mAstaranI jagAe temanI nimaNUka thaI. temanI saraLatA ane kAryadakSatAne kAraNe mIjI jagAethI AvatI vadhAre pagAranI ophara temaNe nakArI kADhI. ane jaNAvyu` ke nekarI teA sara cInubhAInIja karIza. ane mAdhubhAi mIlamAM 33 varSanI ekadhArI saravIsa khAda rAjInAmuM ApI AtmakalyANunA mA tarapha vaLyA. daramyAna temanA bhAi harageAvIdabhAI spInIga mAstara ane manasukhabhAi vIvIMga mAstaranI padavI sudhI pahAMcyA. ekaveLA tee temanA geArA ephIsara sAthe besIne vAta karI rahyA hatA tyAre temanA pitAzrI zAmadAsabhAI temane maLavA AvyA. peAtAnA putrane geArA ephIsaranI harALamAM eThaleA joi emanI AMkhamAM nAM AMsu AvyAM. ane temane khAtrI thaI ke peAtAnA putronI unnatI pAchaLa zAsanadevanI kRpA che. dharmo kSati rakSita?--- je dharmanuM pAlana kare che tenu rakSaNa dharma kare che e pramANe ja banyuM che. jaina dharmanA pratApe temanAmA yAnA bhAva ghaNA ja khIlyuM hateA. te samayamAM rUpIyA sAtaso mAsIka kamAtA A ephIsara jIvadayAnA hetusara savAra paDe ne hAthamAM kutarAMnA roTalAnI joLI pakaDI ghera ghera mAgavA nIkaLI paDe. gAmamAMthI phATalA ugharAve, joLI khabhe nAkhI hAthamA cakalAM kabutara, khIsakAlI mATe caNA ane kIDIonAM nagharAM puravA lATa laI ne vagaDAmAM nIkaLI paDe. pazu pakSIe samayasara temanI rAha jotA ubhAM ja hAya, gAmavat sarvabhUteSu....ukti mujaba prANIo sAthe maitrI bAMdhI temanI sevA kace. jatA, ane yathAzakya garIbagarakhAMne paNa sahAya karatA. temAM temanI nirabhimAnatA ane jIvayA pratyenI uMcI bhAvanA jaNAI Ave che. ekavAra eka kutarU mAMdu hAvAthI cAlI zakatu nahAvAne kAraNe tenI pAse esIne tenu' mAM ughADI tene khavaDAvatA hatA. khavaDAvatAM jo kutarAnA mAMmAM jatAM AMgaLIe paherelI sonAnI vIMTI kutarAnA meAMmAM sarI gaI. tee samaya pArakhI gayA ke jo hAhA karIza te seAnAnI vITInI lAlace koi kutarAne mArI nAkhaze. tethI mauna sevyuM. ane jIvananI AkharI sa dhyA sudhI e jIvayAnuM kArya yathAvat jArI rAkhyu. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaI sAtasenA vivIMgamAstara banavA chatAM temaNe kadI paNa pATaluna paheryuM ja na hatu. ekavAra keI kAraNasara majura mahAjana taraphathI mIlane jhAMpe sabhA bharAI hatI. pUjya gAMdhIjI ane anasUyA bahena hAjara hatA. mITIMganuM kArya zarU thatAM gAMdhIjIe mAstarane bolAvavA jaNAvyuM. kArIgara varga balI uTha, bApu! mAstara te amArI vacamAM beThelA che." sAbaramatinA e saMta mAstaranI A sAdAI ane narabhimAnapaNane ane pitAnA kAmadAre pratyenI mamatAne joI navAI pAmyA. rITAyarDa thayA bAda temaNe pitAnA samagra jIvananuM vaheNa pArthiva pravRtimAMthI khaseDI AdhyAtmika pravRttimAM vALyuM. sarasapurane te vakhatane june upAzraya ghaNe agavaDa bharyo hato. bAraNuM eTalAM nIcAM hatAM ke sAdhu-sAdhvIjaonAM mAMthA athaDAya. chaganabhAIe nirNaya karyo ke sAdhu-sAdhvIjIone sArI rIte rAkhavAM hoya te upAzrayane jIrNoddhAra jarUrI che. paNa saMgha pAse jarUrI nANA nahatA. bIjethI madada maLe tema na hatI. tethI gacchAdhipati pUjyazrI hAthIjI mahArAja pAse AzirvAda mAgI jIrNoddhAranuM zubha kArya potAnA bhAIe haragovanadAsa tathA manasukhabhAInA sahakArathI svakharce zarU karyuM. te vakhate emanA eka tiSI mitre AgAhI karI ke "mAstara, dUra rahIne kAma leje mAthe bArame rAhu gAje che" tethI dUra rahIne upAzrayanA kAryanI dekharekha rAkhatA hatA. lalATanA lekha mithyA thatA nathI. tema kAraNa upasthita thatAM temane upAzrayamAM dAkhala thavu paDayuM. sIDI caDhatAM ja lokhaMDanI moTI keza uparathI sIdhI temanA mAthA upara ghA karavA dhasI AvI. paNa jene dharmanuM zaraNu che tene mAranAra keI nathI e ukti pramANe sAdhAraNa IjA thaI. temanA raktathI upAzrayanI dharatIne tRpti maLI ane teo A bhayaMkara viThanamAMthI bacI gayA e daivI camatkAra ja kahevAya. zAsanadevanI kRpAthI upAzrayanuM kArya pUrNa thayuM. chaganabhAI eka divasa pUjyazrI bhAthIjI mahArAjane sukhazAtA puchavA chIpApoLanA upAzraye gayA. pUjyazrIe upAzraya aMge puchaparacha karI. chaganabhAIe zrI saMghanI ArthIka sthiti ane kevA saMjogomAM upAzraya baMdhAya tenI vItakakathA kahI. pUjyazrIe jaJAvyuM ke phikara na karaze. zAsanadevanI kRpAthI sau sArAM vAnAM thaze. cAturmAsa pUruM thae pUjyazrI sarasapuranA upAzraye padhAryA ane thoDA divasa bAda samAdhipUrvaka kALadharma pAmyA. uchAmaNI sArI thaI ane teozrInA dharmopadezanA matApe sarasapura zrI saMghanI unnati uttarottara thatI gaI che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMganabhAI savAre kutarAMnA roTalA nAkhyA pachI upAzraye vyAkhyAnamAM jatA. sAMjanA zaheranA upAzrayAmAM sAdhusAdhvIjInI sukhazAtA puchavA jatA. te pachI sAMjanA samaya gujarAta kalamamAM gALatA. e temanA nityakrama thaI paDaze| hatA. sane 1944 nA makarasaMkAntinA divase kutarAMne roTalA nAkhavA jaI AvyA pachI temane ekAeka hATa eTeka thayeA. temAMthI bacavAnI sabhAvanA ochI lAgI eTale dharma praNAlikA mujaba vrata paccakhANa karI lIdhAM. peAtAnA hAthe je kAMI dAnapuNya karavA jevuM hatu te karI lIdhu. teozrI devaleAka pAmyA te divase savAre yuvAcAya zAMtamUrti pUjyazrI bhAicaMdajI mahArAja sAheba temanI khabara kADhavA padhAryAM. temaNe pharIthI premabhAve vrata paccakhANu karAvyAM. chaganabhAie kIdhuM ke " maraNanI mane ciMtA nathI. khIsrA pATalAM sAthe taiyAra chuM AMhI paNa sAdhu-sAdhvIjInI sevA maLI ane khIjI gatimAM paNa karIza. mAre te banne sthaLe Anada ja AnaMda che" ane teja rAtre-tA. 19-1-1944 nA roja vAta karatAM karatAM temaNe nazvara dehanA tyAga karyo. temanA paricayamAM AvanAra sau koie AghAta anubhacaiA. saMghADAnAM sarva sAdhu sAdhvIjIe ane sa MghAmAM zokanI lAgaNI chavAI gaI. << chaganabhAi tA gayA paNa te pachInI temanI adhurI rahelI zAsana sevA temanAM patnI jamanAbena tathA temanA suputrA bhegIbhAi, cheTAbhAi, zakarAbhAI tathA temanA paheALA kuTuMbe upADI lIdhI, pUjya zrI izvaralAlajI mahArAja sAhebanI zubhAziSathI zrI bhAgIbhAIe sarasapura saMghanuM sukAna saMbhALyu. zaheranI ronaka adalAvA mAMDI tenI sAthe myunIsIpAlITI taraphathI AkarA kAyadA thavA mAMDayA. rastA upara pANI paNa DhALI na zakAya teA dharma karaNI karanArAee dharmakaraNI karavI zI rIte ? samasta zaheranA saMghapatione A mujhavaNu ubhI thavA mAMDI, sarasapura saMghanA sadbhAgye sadgata saMghapati zrI chaganabhAie dharmakaraNI karanArAonA upayoga mATe vADA sahitanI khullI jamIna dIrghadRSTi vAparI agAuthI rAkhelI hatI. A jamIna upara najara ma`DAi. A jagAmAM upAzraya mAMdhavAmAM Ave tA dhamakaraNI karatA jIvAne kAI rIte agavaDa na paDe. e hetuthI upAzraya khAMdhavA mATe vicAra karyo paNa zrI saMgha pAse puratu bhaDALa na hatuM ane upAzraya mAMdhyA vagara cAle tema na hatu. vyApAramAM sAhasa vagara drabyApArjana thatuM nathI, temAM sau kAI sAhasa kheDe paNa dharmInA kAryoMmAM paisA kharacavAnu' sAhasa kANu kheDe? *kta viralA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oja kheDI zake. eka bAju sAdhu-sAdhvIjIonI sarasapura saMgha pratyenI cAhanA. bIjI bAju temane rAkhavA mATenA myu. taraphathI thatA aMtarAyo. kAMte dharma pratyenI mamatA kAMto dhana pratyenI mamatA. bannemAMthI eka svIkAravAnuM hatuM. te paNa keInI sahAya vinA madhyama varganA eka mAnavIne potAnA gajA uparAMtanuM sAhasa kheDavAnuM hatuM. sAhasa kheDe te ja A kArya thAya ema hatuM. zrI bhogIbhAIe vicAryuM ke je kudaratanI IcchA A upAzraya bAMdhavAmAM mane ja nimitta banAvavA mAMgatI hoya te A lAbha mAre zA mATe jate kare ? dhana te puNyane AdhIna che. puNya hoya tyAM sudhI ja lakSamI Take che. "dharma karatAM keInI lAja gaI nathI jANI za" e ukti mujaba vicAra karI pote upAzraya baMdhAvavA nirNaya karyo. popakora khAtara tana, mana ane dhananuM samarpaNa karanAra AvA viralA te kaIkaja hoya che. teozrInA traNa suputro che. jayaMtIbhAI, dinezabhAI ane ramaNabhAI te uparAMta choTAbhAIne lakSmaNabhAI tathA zakarAbhAIne aravindabhAI nAme suputro che. A badhAM bhAIomAM paNa temanA pUrvajone vArase atyArathI ja prajavalita dekhAya che. Aje pUjya AcA"zrI dvArA je apUrva sAhitya-lekhananuM kArya sarasapura mukAme samiti karAve che. temAM paNa zrI bhegIbhAIne sAra e hise che atithi, tathA svadharmi badhue pratye je vAtsalya che, te apUrva che, te ja kAyama mATe rahe tema paramapAla paramAtmA pratye prArthanA che. A uparanA kAryane suMdara banAvavAmAM temanA bhAI choTAlAlabhAI tathA zakarAbhAI temaja ratilAlabhAI Adi sarasapura zrI saMghe paNa khUba sahakAra ApyuM che ne ApI rahyA che. te badala te saune dhanyavAda ghaTe che. zrI jogIbhAIe A upAzrayanA bAMdhakAmanuM sAhasa kheDayuM, ane zAsanadevanI kRpAthI hemakhema keI paNa jAtanI aDacaNa zIvAya kArya pUrNa thayuM. jANeke chaganabhAInuM adhurUM kArya pUrNa thaeluM jevAja jIvyAM hoya tema upAzrayanuM kAma A bAju pUrNa thayuM ane zrI bhegIbhAInAM mAtuzrI jamanAbena ra013nA rAmanavamInA roja devaloka pAmyAM. teonI sevA sau bhAIoe banatA prayAse ghaNuM sArI rIte karI. kudaratanI vAta nyArI che. eka bAju anukuLatAvALa upAzraya- taiyAra che. bIjI bAju zAstroddhAra samitie pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja sAhebane zAstroddhAranuM bhagIratha kArya amadAvAda mukAme rahIne karavA vinaMti karI. pUjyazrIe mAnya rAkhI. samitinA sadUgrahastha AmaMtraNa te ApI AvyA paNa sthaLanI dhamAM paDayA. jogAnujoga temanI daSTi sarasapuranA upAzraya upara pI. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samitinA sabhya ane zrI jogIbhAI bhadrika ane saraLa svabhAvI pUjya zrI IzvaralAlajI mahArAjasAheba pAse vinaMti karavA gayA. ane pUjyazrIe pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja sAhebanuM saMvata 2013nuM cAturmAsa sarasapura mukAme thAya temAM emanI saharSa saMmati ApI, sarasapuranA zrI saMgha ane samiti upara mahAna upakAra karyo. cAturmAsa nakki thatAM sarasapuranA ane zaheranA anya zrI saMghamAM akathya AnaMda vyApI rahyo. pUjya zrI atyAre sarasapuranA upAzraye bIrAjI vayovRddha ummara hovA chatAM bhAvi prajAnA hitArthe avirata parizrama uThAvI zAstroddhAranuM kArya karI rahyA che. bhAgyage zrI chaganabhAInA kuTuMbIjane tathA sarasapuranA zrI saMghane pUjyazrI tathA zAstranI sevAne paramaga prApta thayo te temanA mATe gauravane viSaya che. a. bhA. zAstroddhAra samiti, Page #58 -------------------------------------------------------------------------- Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nandIsUtrastha viSayAnukramaNikA viSaya pRSThAGkA sthavirAvaliH maGgalAcaraNam upodghAtaH jJAnanirUpaNam 10-670 paMcavidhajJAnanAmAni AbhinibodhikajJAnavarNanam 11-14 zrutajJAnavarNanam 14-15 avadhijJAnavarNanam 15-17 manaHparyayajJAnazabdArthaH 18-20 kevalajJAnazabdArthaH 22-25 avaghyAdijJAnataH pUrva mavizruta___ jJAnavarNane hetuH matijJAnAnantaraM zrutajJAnanirdezehetuH 27 matizrutajJAnAnantaramavadhijJAnasyopanyAse hetukathanam 28-29 manaHparyayajJAnAnantaraM kevalajJAno-- panyAse hetukathanam paJcavidhajJAnasya saMkSepato dvaividhyena nirdezaH pratyakSa zabdArthaH pratyakSalakSaNam 33-35 parokSazabdArthaH pratyakSabhedavarNanam indriyapratyakSa bhedavarNanam 38-43 noindriya pratyakSa bhedavarNanam 44 s s s s Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaavadhijJAnapratyakSa bhedavarNanam 44-45 bhavapratyayika pratyakSavarNanam 46-47 kSAyopazamika svarUpavarNanam 48-53 snehapratyaya spardhakArUpaNA 55-57 sarvaghAti prakRtibhedavarNanam 57-58 dezaghAtiprakRti bhedavarNanam 58-59 aghAtiprakRtivarNanam 59-63 kSAyopazamikabhAvaprAdurbhAvavarNanam 63-69 spardhaka bhedaprarUpaNA 70-75 prasaGgataH prakRtInAM bhAvakathanam 75-76 prakArAntareNAvadhijJAnavarNanam 76-78 manaH paryayajJAnaprarUpaNA 78-80 avadhijJAna bhedavarNanam 80-82 sabhedAnugamikAvadhijJAnavarNanam 82-96 anAnugamikAvadhijJAnasvarUpavarNanam 96-97 vardhamAnakAvadhijJAnavarNanam 98-139 avadhijJAnasyajaghanyakSetravarNanam 100-108 avadhijJAnasyotkRSTakSetravarNanam 108-122 avadhijJAnasya madhyamakSetravarNanam 122-131 dravyakSetrakAla bhAvAnAM madhye yasya vRddhau yasya vRddhirbhavati, yasya ca na bhavatIti varNanam 131-137 kSetrasya kAlAdasaMkhyeyaguNatA pratItI hetukathanam 138-139 hIyamAnAvadhijJAnavarNanam 140-141 pratipAtyavadhijJAnavarNanam 141-144 apratipAtyavadhijJAnavarNanam 145-147 dravyAdyapekSayA avadhijJAnasya bhedakathanam 148-153 saMgrahagAthAbhyAmavadhijJAnavarNanam 153-158 manaHparyayajJAna svarUpavarNanam 158-176 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya manAparyayajJAnabhedavarNanam 177-194 kevalajJAnavarNanam 194-274 kevalajJAna bhedasya kevala zabdasya paryAyANAM paryAyArthAnAM ca varNanam 194-198 sabhedasyabhavastha kevalajJAnasyavarNanam 198-201 sabhedasya siddhakevala jJAnasyavarNanam 202 tIrthasiddhAdipadAnam arthanirdezapUrvakaM kvacit kvacit tattatpada sArthakya nirdezaH 203-211 strImokSasamarthanam 212-265 sabhedasya paraspara siddhakevala jJAnasyavarNanam 266-267 prakArAntareNa sabhedakevala jJAna varNanam 268-274 parokSajJAnavarNanaM, parokSajJAna bhedasyAnyonyAnugatatve'pi pArthakyena patipAdanaM, zrutajJAnasya matijJAna pUrvakatvavarNanam , matijJAnasyazruta-- jJAnapUrvakatva nirasanaM ca 275-0294 matijJAna matyajJAnayoH zrutajJAna zrutAjJAnayozca varNanam 294-300 sabhedasya Abhinivodhika jJAnasya varNanam AbhinibodhikajJAna bhedasyAzrutanizritasya cAturvidhya . : pratipAdanaM ca 57 - -autpattikabuddhalakSaNam 305-306 58 autpattikyAbudve rudAharaNAni 306-307 59 / vainayikabuddhalakSaNam 307-309 60 . . vainayika buddharudAharaNAni 309 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya pRSThAGka:karmajAyA buddhe lakSaNam karmajAyA buddhe rudAharaNAni pAriNAmikyA buddha lakSaNam 311-314 pAriNAmikyAbuddherudAharaNAni 314-315 shrutnishritmtijnyaanbhedkthnm| 315-324 avagraha bhedanirUpaNam 325-382 vyaJjanAvagraha bhedanirUpaNam 333-361 arthAvagraha bhedanirUpaNam ___362-364 avagrahanAmAni 365-382 IhAyAH bhedAnAM paryAyANAMca varNanam 382-384 avAyasyabhedAnAMparyAyANAM ca varNanam 385-387 dhAraNA bheda varNanam 388-390 avagrahAdInAM sthitikAla prarUpaNam 392 sadRSTAntaM vyaJjanAvagrahaprarUpaNam 392-401 saddaSTAntaM arthAvagrahanirUpaNam 402-422 matijJAna bhedanirUpaNam 423-438 zrutajJAna parokSa bhedAH . 438 akSarazrutAnakSarazruta0 bheda varNanam 439-457 saMjJizrutAsaMjJizrutabhedavarNanam 457-471 samyakzrutabhedavarNavam 472-483 mithyAzruta bhedavarNanam 484-488 samyakzrutasya sAdiparyavasitatvA nAthaparyavasitatva nirUpaNam 489-523 gamikAgamikazrutavarNanam 523-524 aGgapraviSTAGgavAhyazrutabhedavarNanam 524-528 aGgavAhya zrutabhedavarNanam / 528-546 .. aGgabhaviSTa zrutabheda varNanam 537 AcArAGga svarUpa varNanam . 548-570 . mUtrakRtAgasUtrasya svarUpavarNanam 570-578 . Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 101 102 viSayasthAnAgasvarUpavarNanam 579-583 samavAyAGga svarUpa varNanam 583-587 vyAkhyAmajJapti svarUpa varNanam 588-592 jJAtAdharmakathA svarUpa varNanam 592-600 .. upAsakadazAGga svarUpa varNanam 600-605 antakRtadazAGga svarUpa varNanam anuttaropapAtikadazAGga svarUpa varNanam609-612 praznavyAkaraNa svarUpa varNanam 613-616 vipAkazruta svarUpa varNanam 617-622 dRSTivAdAGga bhedavarNanam siddhazreNikAparikarmavarNanam 623-624 manuSyazreNikAparikarmavarNanam 625 pRSThazreNikAparikarmavarNanam 626 avagADhazreNikA parikama varNanam 626 avagADhazreNikAparikarmaNa upasampAina zreNikAparikarmaNo vimahANa zreNikAparikarmaNa cyutAcyuta zreNikAparikarmaNazca nirUpaNam 627-629 sUtrabhedavarNanam 630-633 pUrvagata bhedavarNanam 634-642 mUlaprathamAnuyogavarNanam 642-645 gaNDikAnuyogavarNanam 645-647 cUlikAvarNanam 648 daSTivAdAGgasya vAcanAdipamANa varNanam 648-650 dvAdazAGgagata bhAvAbhAvadi padArtha varNanam dvAdazAGgavirAdhanA''rAdhanA janita phala varNanam 654-656 103 - or 106 or or or 107 108 109 110 652-653 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 113 viSaya - dvAdazAGgasya dhruvasvAdi pratipAdanam zAkhopasaMhAraH autpattikabuddhedRSTAntAH 1 bharatazilAdRSTAntaH 2 meSadRSTAntaH 3 kukkuTadRSTAntaH 4 tiladRSTAntaH 5 vAlukAdRSTAntaH 6 hastintaH 7 agaDadRSTAntaH 8 vanakhaNDadRSTAntaH 9 pAyasadRSTAntaH 10 ajAdRSTAntaH 11 patradRSTAntaH 12 khADahilAdRSTAntaH 13 paJcapitRkadRSTAntaH autpattibuddhervAcanAntareNa dRSTAntAH 1 bharatazilApaNitetidRSTAntadvayam 2 vRkSadRSTAntaH 3 kSullakadRSTAntaH 4 paTadRSTAntaH 5 saraTadRSTAntaH 6 kAkadRSTAntaH 7 uccAradRSTAntaH 8 gajadRSTAntaH 9 maNDanadRSTAntaH 10 golakadRSTAntaH 11 stambhadRSTAntaH pRSThAMGka 657-661 661-670 671-707 671-681 682-684 684-686 686-687 688-689 689-691 692-693 693-694 694-695 699-700 701-702 702-703 703-707 6061-61061 707-711 711-712 712-721 722-723 723-725 725-726 726-727 728-729 729-731 732 733 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya12 kSullakadRSTAntaH ..13 mArgadRSTAntaH : 14 strIdRSTAntaH . .15 patidRSTAntaH 16 putradRSTAntaH 17 madhusikthadRSTAntaH 18 mudrikAdRSTAntaH 19 aGkadRSTAntaH 20 nANakadRSTAntaH 21 bhikSukadRSTAntaH 22 ceTakanidhAnadRSTAntaH 23 zikSAdRSTAntaH 24 arthazAstradRSTAntaH 25 icchAmahadRSTAntaH 26 zatasahasradRSTAntaH vainayikabuddhedRSTAntAH 1 nimittadRSTAntaH 2 kalpakamantridRSTAntaH 3 lipijJAnadRSTAntaH 4 gaNitajJAnadRSTAntaH 5 kUpadRSTAntaH 6 azvadRSTAntaH 7 gardabhadRSTAntaH 8 lakSaNadRSTAntaH 9 granthidRSTAntaH 10 agadadRSTAntaH 11 rathika dRSTAnta gaNikAdRSTAntoM 12 zATikAdi dRSTAntaH 13 nItrodaka dRSTAntaH 14 vRSabhaharaNAdikaH paJcadazo dRSTAntaH 7 karmajAyA budhdhedRSTAntaH 1 hairaNyakadRSTAntaH . .2 kaSekadRSTAntaH 733-735 736-738 738-739 740-741 742-744 744-746 746-750 750-752 752-754 755-757 757-761 762-764 765-766 767-768 768-770 771-800 771-779 779 779 779 779-780 780 781-783 783-785 785-787 788-789 790 790-792 792-794 794-800 800-806 ___ 800 801-803 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ri viSaya 3 kaulikadRSTAntaH 4 davakAradRSTAntaH 5 mauktika dRSTAntaH 6 ghRtadRSTAntaH 7 plavaka dRSTAntaH 8 tunnavAyadRSTAntaH 9 varSa kaTAntaH 10 ApUpikadRSTAntaH 11 ghaTakAra dRSTAntaH 12 citrakAradRSTAntaH pAriNAmikabudhdherdRSTAntAH / 1 abhayakuma / radRSTAntaH 2 zraSTaSTAntaH 3 kumAradRSTAntaH 4 devIdRSTAntaH 5 uditodaya dRSTAntaH 6 sAdhunandiSeNadRSTAntaH 7 dhanadattadRSTAntaH 8 zrAvakadRSTAntaH 9 amAtyadRSTAntaH 10 kSapakadRSTAntaH 11 amAtyadRSTAntaH 12 cANakyadRSTAntaH 13 sthUlabhadraSTAntaH 14 nAsikyasundarIdRSTAntaH 15 vajradRSTAntaH 16 caraNAhatadRSTAntaH 17 AmaNDa - dRSTAntaH 18 maNidRSTAntaH 19 sarpadRSTAntaH 56 20 khaigiSTAntaH 21 stUpendradRSTAntaH zAstramazastiH pRSThAGga 803 804 804 804 805 805 805 805 806 806 807 807-809 809 810-811 811-812 812-813 813-814 814 815 815-816 816 817 817 818 818-821 822-823 823 824 825 825-826 826-827 828-829 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha sthavirAvalI mUlamjayai jagajIvajoNI,-viyANao jagagurU jgaannNdo| jagaNAho jagabaMdhU, jayai jagappiyAmaho bhayavaM // 1 // chAyAjayati jagajjIvayoni,-vijJAyako jagadgururjagadAnandaH / jagannAtho jagadvandhurjayati jagatpitAmaho bhagavAn // 1 // arthaHjagat (tIna loka) ke jIvoM kI yoni (utpattisthAna) ke jAnanevAle tathA jagadguru, jagadAnanda-saMjJipaMcendriyarUpa jagatako mokSAbhyudayasAdhaka amRtavarSiNI dezanA se aihalaukika pAralaukika Ananda denevAle tathA darzanamAtra se Ananda utpanna karanevAle, jagannAtha (carAcararUpa jagat ke svAmI ) jagabandhu (jagat ke bandhuvat)-sarva mANi samudAyarUpa jagat ko ahiMsArUpakA upadeza karanese rakSaka hone ke kAraNa vandhuke samAna, jagatpitAmaha (jagat ke janaka ke janaka)- arthAtasakala mANiyoM ke nArakAdi kugati-vinipAta bhaya aura anartha (aniSTa ) se rakSA karaneke kAraNa pitAke samAna samyagdarzana jJAna cArita mUlaguNa aura uttaraguNoM kA samudAyarUpa dharma hai usake arthataH utpAdaka, bhagavAn ( sarvezvarya 1 sampat 2 yaza 3 zrI 4 jJAna 5 vairAgya 6 rUpa bhagavAle ) sarvotkarSase vAraMvAra (sadA) virAjate haiM // 1 // mUlam jayai suyANaM pabhavo, titthayarANaM apacchimo jayai / 10 6 jayai gurU logANaM, jayai mahappA mahAvIro // 2 // chAyAjayati zrutAnAM prabhavaH tIrthakarANAmapazcimojayati / jayati gurulokaanaaN, jayati mahAtmA mahAvIraH // 2 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthaSirAvalI arthaHdvAdazAGgarUpa zruta (zAstra ) ke prabhava (utpattikAraNa) arthAt artharUpa se nirmAtA tathA tIrthaMkaroM ke madhya meM apazcima avasarpiNIkAla ke 24 tIrthaMkaroM ke madhyameM antima, aura tInoM loka ke guru, tathA niHspRhabhAvase tattvopadezaka mahAtmA zrI mahAvIrasvAmI sarvotkarSa se vAra vAra (sadA) virAjate haiM // 2 // bhadaM savvaja gujjoyagassa, bhadaM jiNassa vIrassa / bhaI surAsuranamaMsiyassa, bhadaM dhUyarayassa // 3 // chAyAbhadraM sarvajagaduddyotakasya, bhadraM jinasya vIrasya / bhadraM surAsuranamasyitasya, bhadraM dhUtarajasaH // 3 // arthaHsava jagat ke uddyotaka-jJAnarUpa netra de kara jagat ko prakAzita karanevAle sura aura asuroM se vandita karmadhUlI ko nivAraNa karanevAle zrImahAvIrasvAmI jina kA vAraM cAra ( sadA ) kalyANa ho // 3 // mUlam (zrI saGghastuti -) guNa bhavaNagahaNasuyarayaNa,-bhariyadaMsaNa visuddhrtthaagaa| saMghanagara ! bhadaM te, akhaMDacArittapAgArA ! // 4 // chAyAguNabhavanagahanazrutaratna,-bhUtadarzana vizuddharathyAka ! / saGghanagara ! bhadraM te, akhaNDacAritramAkAra ! // 4 // arthaHguNarUpa gharoMse gahana ( durgama) zruta (zAstra ) rUpa ratnoM se bharI huI aura Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI samyagdarzanarUpa vizuddha (nirmala) rathyA (mArga) vAlA aura akhaNDa cAritrarUpa prAkAra (koTa ) vAlA he saGgharUpa nagara ! terA kalyANa ho // 4 // mUlam - saMjama tava tuMbArayassa, namo sammattapAriyallassa / appaDicakassa jao, hou sayA saMghacakkassa // 5 // chAyAsaMyama tapastumbA''rakasya ( kAya ) namaH samyaktvaparikarasya (raay)| apraticakrasya (krAya ) jayo bhavatu sadA saGghacakrasya (krAya) // 5 // arthaHsaMyamarUpa nAbhi ( madhya bhAga) aura taparUpa ArA (cAro tarapha ke kASTha) vAle samyaktva parikara ( upara ke bhAga) vAle aise zatrurahita saGgharUpa cakra ko namaskAra aura usakI jaya sadA ho||5|| mUlam bhadaM sIla paDAgU siyassa, tava niyama turayajuttasta / saMgha rahassa bhagavao sajjhAya sunaMdighosassa // 6 // chAyAbhadraM zIlapatAkocchritasya, tapo niyamaturagayuktasya / saGgharathasya bhagavataH svAdhyAyasunandi ghoSasya // 6 // artha:zIla (savRtta) rUpa patAkA se unnata tapa aura niyamarUpa do ghoDoM se yukta aura pAMca prakAra ke svAdhyAyarUpa mAGgalika zabdavAle bhagavAn (samastaizvaryAdi SaTkasampanna ) saGgharUpa rathakA kalyANa ho // 6 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI. mUlam kammarayajaloha viNiggayasta, suyarayaNadIhanAlasta / paMcamahavvaya thirakaNNiyasta, guNakesarAlassa // 7 // chAyAkamarajojalaughavinirgatasya, zrutaratnadIrghanAlasya / paJcamahAvratasthirakarNikasya, guNakesaravataH // 7 // mUlam sAvagajaNamahuyaraparivuDassa, jiNasUrateyabuddhassa / saMghapaumassa bhaI, samaNagaNasahasrapattassa // 8 // chAyAzrAvakajana madhukara parivRtasya, jinasUryatejobuddhasya / saGghapadmasya bhadraM, zramaNagaNasahasrapatrasya // 8 // (yugmam ) arthaHkarmarUpa raja (kIcaDa ) aura jalasamUhase nikale hue zAstrarUpa ratnamaya lambAyamAna nAlavAle ahiMsAdi pAMca mahAvratarUpa dRDha kaNikAvAle, kSamA-ArjavAdi uttaraguNarUpa kesara ( kiJjalka ) vAle, zrAvaka janarUpa bhauroM se ghere hue tIrthaGkararUpa sUryake teja (kiraNa) se vikasita sAdhusamUharUpa hajAra patravAle saGgharUpa kamala kA kalyANa ho // 7-8 // , mUlam tava saMjamamayalaMchaNa, akiriyarAhamuhaduddharisa ! nicaM / jaya saMghacaMda nimmala,-sammattavisuddhajoNhAgA! // 9 // chAyAtapaH saMyama mRgalAJchana ! akriyarAhumukhadurdharSa ! nityam / jaya sacandra ! nirmala, samyaktva vizuddhajyotsnAka ! // 9 // 64 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI arthaHtapaH pradhAna saMyamarUpa mRgacihnavAle akriya ( nAstikatva ) rUpa rAhumukhase durjaya nirdoSa samyaktvarUpa svaccha candrikAvAle he .saddharUpa candra ! tUM sadA sarvotkRSTa ho // 9 // mUlam 2 paratitthiyagahapahanAsagassa, tavateyadittalesasta / nANujjoyassa jae, bhadaM damasaMghasUrassa // 10 // chAyAparatorthika grahaprabhA nAzakasya, tapastejodIptalezyasya / jJAnod dyotasya jagati, bhadraM damasaGghasarasya // 10 // artha:paratIrthika ( paradarzanAnuyAyI ) rUpa grahoM kI prabhA ko nAza karanevAle tapastejarUpa camakadAra lezyA ( AtmapariNAmavizeSa ) vAle jJAnarUpa prakAzavAle, dama ( indriyanigraha ) pradhAnaka savarUpa sUryakA jagata meM kalyANa ho // 10 // mUlam bhadaM dhii velA parigayasta, sajjhAya yoga magarassa / akkho hassa bhagavao, saMghasamudasta ruMdussa // 11 // chAyAbhadraM dhRtivelAparigatasya, svAdhyAyayogamakarasya / akSobhasya bhagavataH, saGghasamudrasya vistIrNasya / / 11 // arthaHdhairyarUpa velA (jalavRddhi) se yukta svAdhyAyayoga (svAdhyAya rUpa jalacaravAle) kSobha rahita aura vistRta-vistAravAle bhagavAn saGgharUpa samudra kA kalyANa ho // 11 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI mUlam sammadaMsaNa varavaira-daDharUDhagADhAvagADhapeDhassa / dhammavara rayaNa maMDiya,-cAmIyara mehalAgassa // 12 // niyamUsiyakaNaya, silAyalujjalajalaMta cittkuuddss| naMdaNavaNa maNa harasurabhi,-sIlagaMdhuddhamAyasta // 13 // jIvadayAsuMdarakaMdarudariya, maNivara maiMda innassa // heusayadhAupalagaMta,-rayaNaditto sahiguhassa // 14 // saMvaravarajalapagaliya,-ujjharappavirAyamANa hArassa / sAvagajaNapauravaMta-naccaMtamorakuharassa // 15 // viNayanayappavaramuNivara, kuraMtavijjujjalaMtasiharassa / vivihaguNakapparukkhaga,-palabharakusumAulavaNasta // 16 // nANa vara rayaNa dippaMta,-kaMtaveruliyavimalacUlassa / vaMdAmi vinnypnno,sNghmhaamNdrgiriss||17|| (kulaka) chAyAsamyagdarzana vara vajra,-dRDha rUDha gADhAvagADhapIThasya / dharmavararatnamaNDita cAmIkara mekhalA kasya // 12 // niyamakanakazilAtalocchritojjvalajvalaccitta(tra)kUTasya / nandanavana manoharamurabhi,-zIla gandhoddhRmAyasya / / 13 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI jIvadayA sundarakandarod dRpta munivara mRgendrAkIrNasya / hetu zatadhAtu pragaladratna dIptaSadhigRhasya // 14 // saMvaravaraja lamagalitojjhara mavirAjamAna hA (ghA) rasya / zrAvakaja namacuravannRtyanmayUra kuharasya // 15 // vinayanata pravara munivara sphuradvidyujjvalacchikharasya / vividhaguNakalpavRkSaka bharakusumAkulavanasya // 16 // jJAnavararatnadIpyamAna kAntavaiDUryavimala cUlasya / vandevinayapraNataH, saGghamahAmandira gireH // 17 // ( kulakam ) arthaH maiM samyagdarzanarUpa uttama vajramaya dRDha ( sthira - cirakAlika ) atyanta avagADha (bhUmi meM gaDA huA) pITha (AdhArazilA ) vAle tathA dharmarUpa uttama ratnoM se zobhita suvarNamaya mekhalA ( madhyabhAga ) vAle niyamarUpa suvarNamaya zilAtala para ucca ujjvala ( vimala) aura bhAsvara ( camakadAra ) cittarUpa adbhuta kUTa (zikhara - coTI ) vAle, santoSarUpa nandanavanasambandhI cittAkarSaka saurabhya se yukta zIla ( sadAcAra ) rUpa suvAsa - ( khUsavu ) se sampanna, jIvadayArUpa sundara ( acchI ) kandarA (guphA) meM isa ( karmarUpa zatru ke prati aura kumatAnuyAyiyoM ke prati vAdalabdhi se sAttvika abhimAnavAle ) muni ziromaNirUpa siMhoMse vyApta (adhiSThita ) saiMkaDoM heturUpa dhAtu kSAyopazamikabhAva se girate hue zubha vicArarUpa ratnoM se prakAzita . AmapauSadhi Adi auSadhivAlI vyAkhyAnazAlArUpa guphA vAle pAMca maa kA nirodharUpa saMvararUpa svacchalake gire hue prazamAdi vicAradhArArUpa unnata jharanArUpa dhArAvAle zrAvakajanarUpa bahuta bolate nAcate moravAlI kandarAvAle, vinaya se namrIbhUta uttama munivararUpa camakatI huI vijaliyoM se zobhA mAna zikharavAle, aneka guNarUpa kalpavRkSake phaloM ke bhara (samUha) aura puSpoMse vyApta vanavAle, uttama jJAnarUpa ratnoM se zobhAyamAna sundara vaiDUrya maNimaya coTIvAle saGgharUpa mahAna sumeru parvatako ( maiM ) vinaya se praNata ( atinamra ) ho vandana karatA hUM // 12-17 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlam 2 guNaraya NujjvalakaDayaM, sIlasugaMdhi tavamaMDiuddesaM / 3 4 5 suyabArasaga siharaM, saMgha mahAmaMdaraM vaMde // 18 // chAyA guNaratnojjvalakaTakaM, zIla sugandhi tapomaNDitAddezam / zrutadvAdazAGgazikharaM saGghamahAmandaraM vande // 18 // artha: -- sthavirAvalI maiM guNarUpa ratnamaya svaccha madhya bhAgavAle tathA zIla (sadAcAra) rUpa suvAsa ( khusabU ) se suvAsita, aura tapasyA se zobhita, aura uddeza (avayava) vAle dvAdazAGgazAstra vA zAstra ke dvAdazAGgarUpa zikharavAle saGgharUpavaDe sumeru parvatako vaMdatA hUM // 18 // mUlam 2 3 4 nagara raha cakka paume, caMde sUre samuha merummi | 6 10 7 9 8 11 jo uvamijjai sayayaM taM saMgha guNAyaraM vaMde // 19 // , chAyA nagararathacakrapatre, candre sUre samudre merau / ya upamIyate satataM taM saGgha guNAkaraM vande // 19 // arthaH-- - jo nagara, ratha, cakra, kamala, candra, sUrya, samudra aura sumeru meM tuLita kiyA jAtA hai arthAt nagarAdiyoM kI upamA jisameM dI jAtI hai usa guNAkara (guNakIkhAna ) saMghako maiM sadA vandana karatA hUM isameM samudra aura saMgha ina dono zabda meM prAkRta honeke kAraNa vibhakti lopa huA hai // 19 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI mUlam 3 (vaMde) usa ajiyaM saMbhava abhinaMdanasumai suppabhasupAsaM / * 4 5 6 sasipuSpadaMtasIyala, sijjhaMsaM vAsupUjjaM ca // 20 // 7 8 10 11 12 13 14 15 vimalamaNaMta ca dhammaM, saMtiM kuMthuM araM ca maliM ca / 16 17 18 19 20 muni suvvaya naminemiM, pAsaM taha vaddhamANaM ca // 21 // chAyA 2 RSabhamajitaM sambhava-mabhinandanasumatisuprabhasupArzvam / zazipuSpadantazItala - zreyAMsaM vAsupUjyaM ca // 20 // vimalamanantaM ca dharma, zAnti kunthumara ca malliM ca / munisuvrata naminemi, pArzva tathA varddhamAnaM ca // 21 // arthaH maiM zrI RSabhadevasvAmI zrI ajitanAthajI zrI sambhavanAthajI zrI abhinandajI zrI sumatijI zrI suprabhajI zrI supArzvanAthajI zrI candramabhajI zrI puSpadantajI ( zrI suvidhinAthajI ) zrI zItalanAthajI zrI zreyAMsanAthajI zrI vAsupUjyajI zrI vima nAthajI zrI anantanAthajI zrI dharmanAthajI zrI zAntinAthajI zrI kunthunAthajI zrI aranAthajI zrI mallinAthajI zrI muni suvratajI zrI naminAthajI zrI neminAthajI zrI pArzvanAthajI aura zrI varddhamAna ( zrI mahAvIra ) svAmI ko maiM vandana karatA hUM // 20-21 // mUlam 2 1 3 5 6 7 4 15 paDhamittha iMdabhUI, bIe puNa hoi aggibhUitti / 10 11 9 8 12 13 14 taie ya vAu bhUI, tao viyatte suhamme ya // 22 // chAyA prathamo'tra indrabhUti dvitIyaH punarbhavatyagnibhUtiriti / tRtIyazca vAyubhUtistato vyaktaH sudharmA ca // 22 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 arthaH yahAM (zrI mahAvIra svAmIke zAsana meM ) prathama gaNadhara indrabhUti ( zrI gautamasvAmI) haiM, phira dUsare agnibhUti haiM aura tIsare vAyubhUti haiM bAda cauthe vyaktasvAmI haiM pAMca meM zrI sudharmAsvAmI hai // 22 // mUlam 2 3 4 5 maMDiyamoriyaputte, akaMpie ceva ayalabhAyA ya / sthavirAvalI 6 7 8 10 11 9 meyajje ya pahAse gaNaharA huMti vIrassa // 23 // chAyA maNDita-mauryaputrAvakampitazcaivAcala bhrAtA ca / metAryazca prabhAso gaNadharAH santi vIrasya // 23 // arthaH cha maNDita aura sAtame mauryaputra gaNadhara haiM aura aise hI AThame akampita aura navame acalabhrAtA gaNadhara haiM / dazave metAryasvAmI aura gyArave prabhAsa - svAmI ye saba zrI mahAvIrasvAmI ke gaNadhara haiM // 23 // mUlam 1 6 5 2 nivvuipaha sAsaNayaM, jayai sayo savabhAva desaNayaM / 3 4 kusamaya maya nAsaNayaM, jiniMdavara vIra sAsaNayaM // 24 // chAyA nirvRtipatha zAsanakaM, jayati sadA sarvabhAva dezanakam / kusamaya mada nAzanakaM, jinendravaravIrazAsanakam ||24|| artha mokSamArga kA zAsaka savapadArthoM kA upadezaka aura kusiddhAntoM ke ahaGkAra ko naSTa karane vAlA jinendroMmeM zreSTa zrI mahAvIra svAmI kA zAsana sarvotkarSa se sadA virAjatA hai || 24|| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI suhammaM aggivesANaM, jaMbUnAmaM ca kAsavaM / 76 11 109 8 pabhavaM kaccAyaNaM vaMde, vacchaM sijaMbhavaM tahA // 25 // chAyA--- sudharmANa magnivezyAyanaM, jambUnAmAnaM ca kAzyapam / prabhavaM kAtyAyanaM vande, vAtsyaM zayyambhavaM tathA // 25 // artha:maiM agnivezyAyana gotra zrI sudharma svAmI kAzyapagotra zrI jambUsvAmI kAtyAyana gotra zrI prabhavasvAmI aura vatsagotrotpanna zrI zayyambhavasvAmI ko maiM vaMdana karatA hu~ // 25 // mUlam jasabhadaM tuMgiyaM vaMde, saMbhUyaM ceva mADharaM / bhaddabAhuM ca pAinna, thUlabhadaM ca goyamaM // 26 // chAyAyazobhadraM tuGgikaM vande, sambhUtaM caiva mADharam / bhadrabAhuM ca prAcInaM, sthUlabhadraM ca gautamam // 26 // ____ artha:maiM tuGgikagotra zrI yazobhadrasvAmI mAThara gotra zrI sambhUtasvAmI prAcIna gotra zrI bhadrabAhusvAmI aura gautamagotra zrI sthUlabhadrasvAmI ko vaMdana karatA hu~, ina cAroM meM yazobhadrasvAmI zrI zayyambhavasvAmI ke ziSya the, zrI yazobhadrasvAmI ke ziSya zrI sambhUta (vijaya) haiM. zrI sambhUtasvAmI ke ziSya zrI sthUlabhadrAcArya haiM // 26 // mUlam elAvaccasagotta, vaMdAmi mahAgiri suhatthiM ca / tatto kosiyagotta, bahulassa sarivvayaM vaMde // 27 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra chAyA- elApatyasa gotraM vande mahAgiriM suhastinaJca / tataH kauzikagotraM, bahulasya sadRgvayasaM vande ||27|| arthaH maiM elApasya gotra vAle zrImahAgiri aura zrIsuhatsyAcAryako vaMdana karatA hU~, usake bAda kauzika gotra [ vizvAmitra gotrotpannaM ] zrI bahulamunike samAnavayavAle balissahajI ko vandana karatA huN| inameM zrImahAgirijI zrIsthUlabhadrajI ke ziSya the, aura zrIsuhastIjI bhI zrIsthUlabhadrajI ke hI ziSya the, zrImahAgirijI ke zrI bahulajI aura zrI balissahajI ye do pradhAna ziSya the ||27| mUlam 1 2 3 8 5 6 hAriyagutaM sAI ca, vaMdimo hAriyaM ca sAmajaM / 8 11 10 vaMde kausiyagottaM, saMDilaM ajajIya dharaM // 28 // chAyA hArItagotraM svIrti ca, bandAmahe hArItaM ca zyAmAryam / bande kauzika gotraM, zANDilyamAryajItadharam // 28 // - sthavirAvalI arthaH hama hArItagotra zrI svAtyAcArya aura harItagotra zrI zyAmAryajI ko vandana karatA hUM, maiM kA zikagotra zrI zANDilyAcArya aura zrI AryajItadharAcAryajI ko vandana karatA hUM, inameM zrI svAtijI balissahajI ke ziSya the, zyAmArya zrIsvAtijI ke ziSya the, kisIne zyAmArya zrI zANDilyajI kAhI AryajItadhara yaha vizeSaNa lagAkara vandana kahA hai, usakA artha - " maryAdAdarzaka sUtradhAraka hai ||28|| mUlam 2 3 tisamuddakhAya kitti, dIvasamuddesu gahiya peyAlaM / 6 4 vaMde ajjasamuhaM, akkhubhiya samudda gaMbhIraM // 29 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI chAyA trisamudrAkhyAtakIrti, dvIpasamudreSu gRhIta [pecAlam ] pramANam / vande Aryasamudram, akSubhitasamudragambhIram arthaH ||29|| meM pUrvadakSiNa aura pazcima ina tIna samudraparyanta khyAta kIrtivAle aneka dvIpa aura samudra ke viSaya meM ina ke pramANa ke jAnakara arthAm dvIpasamudraprajJaptijJAtA akSubhita-kSobharahita sthira samudra ke samAna gambhIra zrI AryasamudrAcAryajI ko vandana karatA hU~ / ye Arya samudra jI - zANDilyajI ke ziSya the / / 29 / / mUlam 1 ra 3 5 4 bhaNagaM karagaM jharagaM, prabhAvagaM NANadaMsaNaguNANaM / 7 vaMdAmi ajjamaMguM, suyasAgarapAragaM dhIraM // 30 // chAyA- bhANakaM kArakaM smArakaM, prabhAvakaM jJAnadarzanaguNAnAm / vande Aryama, zrutasAgarapATakaM dhIram ||30|| artha: maiM kAlika Adi sUtroM ke pAThaka [paDhanevAle] sUtrokta kriyAkalApa ke kAraka [ karanevAle ] smAraka dharmake dhyAyaka ( dhyAna karanevAle ) isI kAraNa se jJAna darzana aura upalakSaNatayA cAritrarUpa guNoM ke prabhAvaka [ pradIpta karane vAle ] zAstrarUpa samudra ke pAraGgata aura dhIra [ vikAra kAraNa prApta hone para bhI akSubdhacittavAle ] zrI AryamaGgu - nAmaka AcArya ko vandana karatA hU~, ye AryamaGgujI zrI AryasamudrajIke ziSya the ||30| mUlam 13 3 1 7 4 5 6 2 vaMdAmi ajadhammaM tatto vaMde ya bhaddattaM ca / " 8 9 12 10 11 tatto ya ajjavairaM, tavaniyamaguNehiM vairasamaM // 31 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI chAyAvande Aryadharma, tato vande ca bhadraguptaM ca / tatazcAryavajra, taponiyamaguNairvana samam // 31 // arthaHmaiM zrI Arya dharmanAmaka AcArya ko vandana karatA hU~, aura usake bAda zrI bhadragupta nAmaka AcArya ko vandana karatA hU~, aura usake bAda tapa niyama Adi guNoM se vajra ke samAna balavAn zrI AryavajrasvAmo ko vandana karatA hu~ // 31 // mUlam vaMdAmi ajarakkhiya, khavaNe rakkhiya cAritta savvasse / rayaNakaraMNDagabhUo, aNuogo rakkhio jehiM // 32 // chAyAvande Arya rakSita kSapaNAn rakSita cAritra sarvasvAn / ratna karaNDaka bhUto'nuyogo rakSito yaiH / / 32 // arthaHmaiM jinhoMne ratnamaya peTI ke samAna anuyoga kI una cAritra (saMyama rUpa sarvasva kI) bhUtakAlameM rakSA karane vAle zrI Arya rakSita kSapaNa (tapasvI) ko vandana karatA hu~ / / 32 // nANammi daMsaNammi ya, tava viNae NiccakAla mujjuttaM / ajaM naMdila khavaNaM, sirasA vaMde pasaNNamaNaM // 33 // chAyAjAne darzane ca, tapo vinaye nityakAlamudyuktam / Arya nandila kSapaNaM, zirasA vande prasannamanasam / / 33 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAdhalI ___arthaH-- meM samyagjJAna, samyagdarzana, ca se samyak cAritra, tapa aura vinaya meM sadA udyata (apramAdI) rAgadveSa rahita hone ke kAraNa sadA madhyasthabhAvavAle AryazrI nandila nAmaka kSapaNa (tapasvI) ko mastaka se vandana karatA huN| zrI nandilajI zrI AryamazajI ke ziSya the // 33 // mUlam vaDDhau vAyagavaMso, jasavaMto ajanAgahatthINaM / vAgaraNa karaNabhaMgiya, kammappayaDIpahANANaM / / 34 // chAyAvarddhatAM vAcakavaMzo, yazovaMza AryanAgahastinAm / vyAkaraNa karaNa bhAGgika-karmaprakRtipradhAnAnAm // 34 // arthaHvyAkaraNa, karaNa (jyotiSa), bhaGgajAla aura karmaprakRti Adi kI prarUpaNA meM savazreSTha zrI Arya nAgahastI AcArya kI ziSya paramparA aura yazaparamparA sarvadA vaDhe // 34 // mUlam jaccaMjaNadhAu samappahANaM, mudiya kuvalayanihANaM / vaDDhau vAyagavaMso, revaiNakkhattaNAmANaM // 35 // chAyAjAtyAJjana dhAtu samapramANAM, mRdvIkA kuvalayanibhAnAm / varddhatAM vAcakavaMzo, revatonakSatranAmnAm // 35 / / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI arthaHzreSTha jAtimAna kAle maNike saddaza varNavAle tathA paki drAkSA ke samAna kAle varNavAle aura nIlakamala ke samAna nIla zarIra varNavAle revatI nakSatra nAmaka AcAryakA vAcakavaMza baDhe / ye zrI revatI nakSatrajI zrI AryanAgahastIjIke ziSya the // 35 // mUlam ayalapurA NikkhaMte, kAliyasuya ANuogie dhIre / baMbhaddIvagasIhe, vAyagapayamuttamaM patte // 36 // chAyA-- acalapurAniSkrAntAn kAlikazrutAnuyogikAn dhIrAn / brahmadIpakasiMhAn , vAcakapadamuttamaM prAptAn // 36 // artha:-- maiM acalapura se niSkrAnta ( prabajita ) kAlikamutrarUpa zAstrake anuyoga (vyAkhyA ) ke jJAtA dhIra uttamavAcakapadaprApta brahmaddIpakI zAkhAse upalakSita zrI siMhAcAryako vandana karatA hai| ye revati nakSatrAcArya ke ziSya the // 36 // mUlam jesi imo aNuogo, payarai anjAvi aDDhabharahammi / bahunayaraniggAyajase, te vaMde khaMdilAyarie // 37 // chAyA-- yepAmayamanuyogaH pracaratyadyApya bharate / vahunagaranirgatayazasaH, tAn vande skandilAcAryAn // 37 // arthaHmaiM jinakA yaha ( isa samaya meM upalabhyamAna ) anuyoga arddhabharata (bharatakSetra ke ardha-dakSiNa bharatakSetra ) meM Aja bhI pracalita hai aneka nagaroM meM abhyudita prasta 2 54 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthaSirAvalI yazavAle una zrIskandilAcArya ko vandana karatA hUM, ye zrIsiMhAcArya ke ziSya the // 37 // mUlam tatto himavaMtamahaMta-vikame dhiiparakamamaNaMte / sajjhAyamaNaMtadhare, himavaMte vaMdimo sirasA // 38 // choyA-- tato himavanmahAvikramAn anantadhRtiparAkramAn / anantasvAdhyAyadharAn , himavato vande zirasA // 38 // arthaH-- maiM una ( zrIskandilAcArya ) ke bAda himAlayaparvatake samAna bahuta kSetroM meM vihAra karanevAle aparimita dhairyaparAkramavAle aura artha kI dRSTise aparimita svAdhyAyako dhAraNa karanevAle zrI himavadAcArya ko zira (mastaka) se vandana karatA huuN| ye zrI skandilAcArya ke ziSya the // 38 // mUlam kAliyasuyaaNuogassa, dhArae dhArae ya puvvANaM / himavaMtakhamAsamaNe, baMde NAgajjuNAyarie // 39 // chAyA-- kAlikazrutAnuyogasya, dhArakAna dhArakAMzca pUrvANAm / himavatkSamAzramaNAn , vande nAgArjunAcAryAn // 39 // arthaHmaiM kAlikazrutake anuyoga (vyAkhyA ) ke dhAraNa karanevAle aura utpAta Adi pUrvo ke dhAraka zrI himavat nAmake kSamAzramaNa aura zrInAgArjunAcArya ko candana karatA hUM, yahAM zrI himavadAcArya kA vandana duharAyA gayA hai, thI himavadAcArya ke ziSyazrI nAgArjunAcArya hue // 39 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sthavirAvalI miumadavasaMpanne, aNupuvvi vAyagattaNaM patte / ohasuyasamAyAre, nAgajjuNavAyae vaMde // 40 // chAyAmRdumArdavasampannAn , AnupUrvyA vAcakatvaM prAptAn / oghazrutasamAcArAn nAgArjunavAcakAn vande // 40 // arthaHmaiM atIva komalatA guNase sampanna, kramase vAcakapada prApta aura oghazruta (utsarga-vidhimArga ) ke samyak prakArase AcaraNa karanevAle zrInAgArjunAcArya ko candana karatA hUM // 40 // goviMdANaM pi namo, aNuoge viuladhAraNiMdANaM / NiJca khaMtidayANaM parUvaNe dullabhidANaM // 41 // chAyAgovindebhyo'pi namaH, anuyoge vipuladhAraNendrebhyaH / nityaM kSAntidayAnAM, prarUpaNe indradurlabhebhyaH // 41 // arthaHanuyogakI adhika dhAraNa rakhanevAloM meM indra ke samAna, kSamA aura dayA guNoM kI prarUpaNAmeM indroM ke bhI sadA durlabha zrIgovinda nAmaka AcArya ko bhI merA namaskAra ho / 41 // . mUlam tatto ya bhUyadinnaM niccaM tavasaMjame aniviNaM / paMDiyajaNasammANaM, vaMdAmo saMjamavihiSNuM // 42 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sthavirAvalI chAyAtatazca bhUtadinnaM, nityaM tapaHsaMyame'nirviNNam / paNDitajanasaMmAnyaM, vandAmahe saMyamavidhijJam // 42 // arthaHusake bAda hama tapasyA aura saMyamameM sadA glAnirahita tathA paNDitajanoM ke khUba mAnanIya aura saMyamavidhike jAnanevAle zrIbhUtadinnanAmaka AcArya ko vandana karate haiM // 42 // mUlam vrknngtviycNpg-vimulvrkmlgmbhsrivnne| bhavijaNahiyayadaie, dayAguNavisArae dhiire|| 43 // aDDhabharahappahANe, bhuvihsjjhaaysumunniyphaanne| aNuogiyavaravasabhe, naailkulvNsnNdikre||44|| bhUyahiyappaganbhe, vaMdehaM bhuuydinnmaayrie| 11 13 12 bhavabhayavuccheyakare, sIse naagaajjunnrisiinnN||45|| (visesayaM) chAyA varataptakanakacampaka-vimukulavarakamalagarbhasadRgvarNAn / bhavikajanahRdayadayitAn , dayAguNavizAradAna dhIrAn // 43 // arddhabharatapradhAnAn suvijJAtavahuvidhasvAdhyAyapradhAnAn / anuyojitavarakRSabhAn , 'nAgila' kulavaMzanandikarAn // 44 // bhUtahitapragalbhAn , vande'haM bhUtadinnAcAryAn / bhavabhayavyucchedakarAn , ziSyAn nAgArjunarSINAm // 45 // (vizeSakam ) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI arthaHtapta (tapAyA huA) kanaka (suvarNa) tathA campApuSpa, vikasita uttamakamalagarbha (andarake bhAga) ke samAna varNavAle, bhavyajanoM ke hRdayake priya tathA dayArUpa guNa ke svayaM dhAraNa karane meM auroM ko bhI dhAraNa karAne meM vizArada (nipuNa) tathA dhIra, bharatakSetra ke dakSiNArddha bhAgameM pradhAna (zreSTha), tathA aneka prakArake AcArAGga Adi zAstrake svAdhyAya ko acchI tarahase jAnanevAle, tathA aneka puruSa zreSTha sAdhuoM ko svAdhyAya meM lagAnevAle, nAgilakula-nAmaka vaMzako samRddha karanevAle, prANiyoM ke kalyANa karanemeM nirbhIka, aura bhava (janmamaraNarUpa saMsAra ) ke bhayako miTAnevAle nAgArjunaRSi ke ziSya zrI bhUtadinAcAryako vandana karatA hUM / / 43-45 // mUlam sumuNiyaniccAniccaM, sumuNiyasuttatthadhArayaM vNde| sambhAvubbhAvaNayA, tatthaM lohiccaNAmANaM // 46 // chAyAsujJAtanityAnityaM, sujJAtasUtrArthadhArakaM vande / sadbhAvodbhAvanayA, tathyaM lauhityanAmAnam // 46 // arthaHmaiM, nitya aura anitya padArthoM ko acchI taraha se jAnanevAle, sUtrArthoM ko acchI tarahase dhAraNa karanevAle, tathA sadbhAva ( yathAvasthita vidyamAna padArtha ) kI udbhAvanA (prakAzanA ) se tathya-(satya-padArtha tasvoM ko yathArtha patipAdana karane ke kAraNa satyArthabhASI ) zrIlauhitya nAmaka AcArya ko vandana karatA hU~ // 46 // mUlamasthamahatthakhANiM, susamaNavakkhANakahaNanivvANi / vANi, payao paNamAmi dUsagaNiM // 47 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI chAyAarthamahArthakhani, suzravaNavyAkhyAnakathananirvANinam / prakRtyA madhuravANIkaM, prayataH praNamAmi dUSyagaNinam // 47 // artha:maiM artha ( sAdhAraNa artha ) mahArtha ( viziSTa artha ) khani (Akara-khAna ) suzravaNa ( acchA zravaNavAlA - karNapriya ) vyAkhyAna aura pRSTa viSayoM ke kathana ( uttara dene ) meM zAntacitta vAle aura svabhAvase madhurabhASI zrI dRSyanAmakagaNI (AcArya) ko yatanApUrvaka vandana karatA hU~ // 47 // mUlam tvniymsccsNjm-vinnyjjvkhNtimddvryaann| sIlaguNagadiyANaM, aNuogajugappahANANaM // 48 // sukumAlakomalatale, tesiM paNamAmi lkkhnnpstthe| pAe pAvayaNINaM, paDicchayasayaehiM paNivaie // 49 // chAyAtaponiyamasatyasaMyama,-vinayArjavakSAntimArdavaratAnAm / zIlaguNagarvitAnAm , anuyogayugapradhAnAnAm // 48 // sukumArakomalatalAn, teSAM praNamAmi lakSaNaprazastAn / pAdAn pravacaninAM, pratIcchakazatakaiH praNipatitAn // 49 // arthaHmaiM tapasyA, niyama, satya, saMyama, vinaya, saralatA, kSamA aura komalatA meM rata ( saMlagna-lage hue ), zIla (sadAcAra ) rUpa guNa se garvita-sampanna, anuyoga ( vyAkhyAna) meM : yugapradhAna (yugapradhAna-padaprApta ) prazastapravacanasampanna, (zrIdRSyagaNI) ke parama komalatalavAle, lakSaNoM se prazasta (sulakSaNa) aura saikaDauM pratI chako (sUtra aura sUtrArthoM ke grahaNa karanevAle ziSyoM) se praNipatita (abhivandita) caraNoM ko namaskAra karatA hUM // 48-49 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthacirApalI mUlam2 1 5 je anne bhagavaMte kAliyasuyaaNuogie dhiire| te paNamiUNa sirasA, nANassa parUvaNaM vocchaM // 50 // chAyAye'nye bhagavantaH kAlikazrutAnuyogino dhIrAH / tAn praNamya zirasA, jJAnasya prarUpaNAM vakSye // 50 // arthaHmaiM pUrvokta AcAryoM se atirikta jo AcArya kAlikazruta ke vyAkhyAna karanevAle, dhIra aura bhagavAn (aizvarya sampanna ) haiM, unheM mastaka se praNAma kara jJAna kI prarUpaNA karUMgA, arthAt jJAnaviSayaka racanA kruuNgaa| isa lekha se yaha bAta spaSTa hotI hai ki naMdIsUtra devarddhigaNIne nahIM racA hai, unhoMne kisI anya jJAnaviSayaka graMtha kI racanA kI hai| isakA khulAsA isI naMdIsUtra kI TIkA meM kiyA gayA hai / jijJAsu vahAM se dekha leM // 50 // // iti sthavirAvalI sampUrNA // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bdddddd. chochh zrI nandI sUtram Bachchcha Page #90 -------------------------------------------------------------------------- Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIvItarAgAya namaH // jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajImahArAjaviracita-jJAnacandrikA-TIkA-samalaGkam zrI-nandIsUtram / // maGgalAcaraNam // (mAlinI-chandaH) zivasaraNividhAnaM jIvarakSakatAnaM, suranarakRtagAnaM kevalodbhAsamAnam / prazamarasanidAnaM jJAnadAnapradhAna, paramasukhanidhAnaM naumyahaM vardhamAnam // 1 // karaNacaraNadhAraM prAptapUrvAbdhipAraM, zubhataraguNadhAraM prAptasaMsArapAram / kalitasakaLalabdhi labdhavijJAnasiddhi, gaNadharamabhirAmaM gautamaM taM namAmi // 2 // ( anuSTub-vRttam ) zrIsudharmA mahAvIra-labdharatnojjvalo gnnii| nivavandha taduktAthai, namastasmai dayAlave // 3 // (pRthvI-chandaH) sagutisamiti samAM, viratimAdadhAnaM sadA, kSamAvadakhilakSama, kalitamajucAritrakam / sadora-mukhavatrikA-vilasitAnanendaM zubhaM, praNaumi dhiSaNAsavaM, gurumamuM bhavAbdhau plavam // 4 // (anuSTub-vRttam ) jainI sarasvatIM natvA, nandIsUtrArthadarzikA / ghAsIlAlena muninA, kriyate jJAnacandrikA // 5 // na01 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIbhASAnuvAda | maGgalAcaraNakA artha (zivasaraNividhAnam ) muktimArgake praNetA ( jIvarakSakatAnam) jIvoM ke advitIya rakSaka (suranarakRtagAnam ) deva evaM manuSyoMdvArA stuta (kevalodbhAsamAnam ) kevalajJAnase sadA prakAzita, ( prazamarasa nidAnam ) prazamarasake srota (jJAnadAnapradhAnam ) apanI divya dezanA - dvArA manuSyoM ke liye samyakjJAnake dAtA, tathA - (paramasukhanidhAnam ) avyAbAdha sukhake bhaNDAra aise ( vardhamAnaM namAmi ) vardhamAna prabhuko maiM mastaka jhukA kara namaskAra karatA hUM // bhAvArtha - TIkAkAra ne isa zlokadvArA mokSamArgake praNetA, jIvoMko abhayake dAtA, deva evaM manuSyoMdvArA sadA stUyamAna, kevalajJAnarUpa prakhara prabhAsampanna, prazama rasake abhinetA saMsArI prANiyoM ke liye AtmajJAnarUpa divyanidhike dAtA, evaM paramasukhake eka nidhAna aise vardhamAna svAmIko namaskAra kiyA hai / isameM prAyaH sabhI vizeSaNa anyyoggujarAtI bhASAnuvAda. maMgaLAcaraNanA artha - ( zivasaraNividhAnam ) bhuktibhAgaMnA atA ( jIvarakSakatAnam ) lavonA leDa 24 ( suranara kRtagAnam ) devA bhane manuSyodvArA lenI stuti thAya che mevAM (kevalodbhAsamAnam ) ThevaNajJAnathI sahA prAzita, ( prazamarasanidAnam ) zAntarasanu 2, ( jJAnadAnapradhAnam ) potAnI hivya hezanA dvArA manuSyAne mATe samyajJAnanA dAtA, tathA ( paramasukhanidhAnam ) ayAra sumanA bhaMDAra mevA (vardhamAnaM namAmi ) vardhamAna asune hu~ mAthu nabhAvIne namana karUM chuM. bhAvATIkAkAre A zleAka-dvArA me kSamAnA praNetA, jIvAne abhaya denArA, deve tathA manuSyA dvArA sadA jenI stuti thAya che evAM, kevaLajnyaan35, bhahAna, pralAyukta, zAnta rasanA abhinetA, saMsArabhAM rahetA prANI. ene mATe AtmajJAnarUpI daivI bhaMDAranA nidhAna evA vardhamAna ravAmIne praNAma karyAM che. temAM mATe bhAge badhAM vizedAtA ane parama sukhanuM eka ja Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zanayandra kATIkA - jJAnabhedAH / ph vyavacchedaparaka haiM / " zivasaraNividhAnaM " isa padase jo aisA mAnate haiM ki jIvAtmA paramAtmA nahIM bana sakatA hai, aise mImAMsaka Adi matakA vyudAsa kiyA hai / AtmA hI jIvanmukta paramAtmA vana paramAtmA bananekA bhavya jIvoMko upadeza de kara svayaM siddhigatikA netA bana jAtA hai / " jIvarakSaikatAnaM " isa pada dvArA jo aisA mAnate haiM ki ' manuSyake upayogake liye hI manuSyase atirikta zeSa prANiyoM kA nirmANa huvA hai ataH svecchAnusAra manuSya inakA apane liye upayoga kara sakatA hai ' aisI mAnyatAko dUra karate hue yaha batalAyA hai ki prabhukA Adeza saMsArake samasta ekendriyAdika jIvoMke rakSaNa karane kA hai, unakI dRSTimeM aisA anucita pakSapAta nahIM hai / 66 suranara kRtagAnaM " isa padase yaha sUcita hotA hai ki jo prANimAtra ke rakSaka hote haiM ve hI deva aura manuSyoMke stutipAtra hote haiM, anya nahIM / " kecalohrAsamAnam " isa pada dvArA vaizeSika Adi matakI mAnyatA nirasta kI hai / unakI aisI kalpanA hai ki - ' jJAna AtmAkA svabhAva nahIM, tathA buddhAdika nau guNoMke nAzase hI mukti hotI hai / ' isa para aisA yahAM kahA gayA hai ki jJAna AtmAkA svabhAva hai aura yahI jJAna jnyaanaavrSaNA anyayeAgavyavaccheda vALA che zivasaraNividhAnaM " mA paddathI ne mevu mAne che ke jIvAtmA paramAtmA banI zakatA nathI, evAM mImAMsaka vagere matanu khaMDana karyuM. che. AtmA ja jIvanmukta paramAtmA khanIne bhanya jIvAne parabhaatmaa manavAnA upadeza hAne pote siddhagatino netA manI laya che. "jIvarakSaikatAna A padya dvArA je evuM mAne che ke manuSyanA upayogane mATe ja manuSya sivAyanA khAkInA prANIonu nirmANa thayu che tethI peAtAnI IcchA pramANe manuSya temane pAtAne mATe upayoga karI zake che" evI mAnyatAne dUra karIne e batAvAyuM che ke "prabhunA Adeza saMsAranA sarva ekendriya vagere jIvAnu` rakSaNa karavAnA che. temanI dRSTie evA ayeAgya pakSapAta nathI. ' suranarakRtagAnaM " mA paddathI me sUcita thAya che hai ne AzubhAtranA rakSaka hAya che te ja deveza tathA manuSyeAnI stutine pAtra hoya che khIjA nahIM. " kevalodbhAsamAnam " A pada dvArA vaizeSika vagere matanI mAnyatAnuM khaMDana karyuM che. temanI evI kalpanA che ke " jJAna AtmAnA svabhAva nathI, tathA buddhi vagere nava zuSNeAnA nAzathI ja meAkSa hoya che" te khAkhatamAM ahIM evuM kahevAyuM che ke jJAna AtmAnA svabhAva che ane eja jJAna jJAnAvaraNIya (( 88 " Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - nandIsUtre NIya karmake abhAvameM sarvathA nirmala ho kara kevalajJAnarUpa pariNata ho jAtA hai / naiyAyikoM ne 21 ikkIsa prakArake duHkhoMke sAtha sukhakA bhI muktimeM abhAva mAnA hai, ataH isa mAnyatAko haTAneke liye "paramasukhanidhAnam " yaha vizeSaNa diyA gayA hai // 1 // ( karaNacaraNadhAram ) karaNasattarI evaM caraNasattarI ko dhAraNa karanevAle (sarvapUrvAbdhipAram ) gyAraha aMga evaM caudaha pUrvarUpa samudrake pAragAmI (zubhataraguNadhAram ) zubhatara samyagdarzanAdika guNoMke dhAraka (prAptasaMsArapAram ) saMsArake pArako pAnevAle (kalitasakalalabdhim) sakala labdhiyoMke dhAraka (labdhavijJAnasiddhim ) manaHparyayajJAnake dhArI aise (abhirAmam ) sarvottama (taM gautamaM gaNadharaM namAmi ) jagat prasiddha gautama gaNadharako maiM namana karatA huuN| bhAvArtha-isa zlokadvArA vardhamAna bhagavAna ke prasiddha gautama gaNadhara ko namaskAra kiyA hai| gautama gaNadhara ne karaNasattarI evaM caraNasattarI ke sevanase apane jIvanako bahuta adhika zreSThatama banA liyA thaa| caudahapUrvake ve pUrNa pAThI the| samyagdarzanAdika guNoMkI pUrNa jAgRti kamanA abhAvamAM sadA nirmaLa thaIne kevaLajJAnanA rUpamAM pariName che. taiyAcikee ekavIsa prakAranAM duHkhonI sAthe sukhane paNa muktimAM abhAva mAnya che, tethI te mAnyatAnu mana. 42vA bhATe - " paramasukhanidhAnam " me vizeSaNa mUkayu che. 1 ke (karaNacaraNadhAram) 426sattarI bhane yasattarIna dhAraNa 42 // 2 // ( sarvapUrvAbdhipAram ) PIyA2 maga tathA yauha pUrva35 samudrane pAra naa2| (zubhataraguNadhAram) zulata2 sabhyarzana vagere gunne| dhAraNa 42naa| ( prAptasaMsArapAram ) sasAranI pAra paamnaa| (kalitasakalalabdhim ) madhI samidhA pA21 2naa| (labdhavijJAnasiddham ) mana:paryaya jJAna 522pnaa| mevA (abhirAmam ) sarvottama (taM gautama gaNadharaM namAmi) rAta vikhyAta gautama gaNadharane huM namana karUM chuM. bhAvArtha-A zloka dvArA vardhamAna bhagavAnanA prasiddha gautama gaNadharane namaskAra karAyAM che. gautama gaNadhare karaNasattarI ane caraNasarInA sevanathI pitAnAM jIvanane atyaMta zreSTha banAvyuM hatuM. caudapUrvanA teo pUrNa pAThI hatAM. samyagdarzana vagere guNonI pUrNa jAgRtithI temaNe e ja bhavamAM mukti prApta Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| se unhoMne usI bhavase mukti prApta kara lI thii| sakala labdhiyoMkI evaM manAparyaya jJAnakI siddhi unheM mukti jAnese pahile ho cukI thI // 2 // (mahAvIralabdharatnojjvalo gaNI) zramaNa bhagavAn mahAvIrase prApta ratnatrayase prakAzamAna gaNadhara (zrIsudharmA ) zrIsudharmAsvAmI ne (taduktArtha) bhagavAnke dvArA kathita arthako sakala jagajjIvake upakAra ke liye ( nibabandha ) sUtrarUpa se gUMthA hai / (namastasmai dayAlave ) aise parama upakArI dayAlu zrI sudharmAsvAmIko maiM namaskAra karatA hUM // 3 // (samAM saguptisamitim ) sampUrNarUpase pAMca samiti evaM tIna guptiyoMkA pAlana karanevAle (sadAvirati AdadhAnam ) sarvadA sarvavirati ko dhAraNa karanevAle (kSamAvad akhilakSamam ) pRthvIkI taraha saba prakArake parISahoMko sahanevAle (kalitamajucAritrakam ) niraticAra cAritrake pAlana karanevAle (apUrvabodhapradam ) bhavya jIvoMko apUrva Atmabodhako denevAle aise (gurum ) gurudevako ki jinakA (sadoramukhavastrikAvilasitonanendum ) mukhacandramaMDala sadA sadorakamukhavastrikAse suzobhita hotA rahatA hai, tathA (bhavavAridhiplavam ) saMsArarUpa samudra meM karI lIdhI hatI. sarve labdhi tathA mana:paryava jJAnane siddhi temane mekSa pAmyAM pahelAM thaI cukI hatI. 2 (mahAvIralandharatnojjvalo gaNI) zrama bhagavAna mahAvIra dvArA prApta 2tnatrayathI prazabhAna gAMdha2 (zrIsudharmA ) zrI sudharmA svAbhIya ( taduktArtha ) bhagavAna 4thita mathane 4itanA sa4 vAna 542Nthe (nibabandha ) sUtra 35thI gUtheTa che. (namastasmai dayAlave ) meqi 52 54 hayANu zrI sudha. svAmIne huM namana karuM chuM 3 (samA saguptisamitima.) pUrNa 32 pAMya samiti tathA 3 guptine pAnAsa ( sadA viratim AdadhAnam ) saha sarvavitine dhAraNa 42naa| (kSamAvat akhilakSamam ) pRthvInI re mA prA2nA parISahI sahana 42naa| (kalitamajucAritrakam ) nitiyA2 yAtrinai paanaa| (apUrvavodhapradam) bhavya vAne pUrva mAmamA hunaa| savai (gurum ) 13vana renu (sadoramukhavastrikAvilasitAnanendum ) bhubhayandrama // ho| sAthainI muha5tIthI suzalita manI 27 cha, tayA (bhavavAridhiplavam ) re sA235I Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI iha khalu bhagavattIrthaGkaropadiSTamartharUpamAgamamupAdAya gaNadharAH strarUpeNa jagranthuH / uktaJca-" atthaM bhAsai arihA, suttaM gaMthaMti gaNaharA NiugA " ityAdi / tatra pUrvIpara virodharahitAni svataH pramANabhUtAni dvAtriMzat sUtrANi saMpati samupalabhyante / DUbate hue jIvoMke liye naukA jaise haiM unako maiM ( praNaumi ) mastaka jhukA kara namaskAra karatA hU~ // 4 // maiM muni ghAsIlAla (jainIM sarasvatIM natvA) jinendradeva ke mukhacandrase nirgata divyadezanAko namaskAra karake (nandI sUtrArthadarzikA jJAnacandrikA kriyate ) nandI sUtra ke arthako spaSTa karanevAlI yaha 'jJAnacandrikA' nAmakI TIkA banAtA hUM // 5 // ' iha khalu ' ityAdi - isa kAlameM bhagavAn tIrthaGkaroMdvArA upadiSTa artharUpa Agamako lekara gaNadharoMne usakA sUtrarUpa se grathana kiyA hai / anyatra bhI yahI bAta kahI gaI hai- atthaM bhAi arihA, suttaM gati gaNaharA niuNA " ityAdi / CE arhanta prabhu artharUpase sarva prathama AgamakI racanA karate haiM, pazcAt gaNadhara usakI prarUpaNA sUtrarUpase karate haiM / vartamAna samaya meM pUrvApara virodharahita hone ke kAraNa svataH pramANabhUta 32 battIsa sUtra upalabdha haiM, ve isa prakAra haiM sAgaramAM DUmatAM bhavAne bhATe nauasamAna che temane hu~ (praNaumi ) bhAthu namAvIne praNAma karU chuM // 4 // hu~ bhuni ghAsIdAsa (jainIM sarasvatIM natvA ) bhinendra hevanA mubhayandra bhAMthI nIuNesI hivya dezanAne namana arIle ( nandIsUtrArthadarzikA jJAnacandrikA kriyate ) nanhIsUtranA arthane spaSTa 12nArI yA jJAnayandria nAbhanI TIa nA // // iha khalu ' tyiAhi. 6 A kALamAM tIrthaMkara bhagavAnA dvArA upadezAyela arUpa AgamAne laIne gaNudharee tenI sUtrarUpe guthaNI karI che. anyatra paNa e ja vAta kahevAI - " atyaM bhAsai arihA, suttaM gaMthati gaNaharA niuNA " tyAhi ahIMta bhagavAna sarva prathama arUpe AgamanI racanA kare che. pachI gaNadhara sUtrarUpe tenI prarUpaNA kare che. vartamAna kALamAM pUrvAparavidha vinAnA hovAne araye svataHprabhAlulUta (32) matrIsa sUtro upaladha (Apta) che. te nIce pramANe cheH Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikATIkA-zAnabhedA. ___ tatrAcArAgAdInyekAdazAGgasUtrANi (11), aupapAtikAdIni dvAdazopAGgamUtrANi (12), nandyAdIni catvAri mUlasUtrANi (4) bRhatkRlpAdIni catvAri chedasUtrANi (4) AvazyakasUtramekaM (1) ceti [32] / - tatra " nandIsUtranAmnA prasiddhasya mulasUtrasya racayitA devavAcakAcAryaH" iti kecid vadanti / kecittu "sa tasya saGkalayitA, na tu racayitA" iti| etat pakSadvayamasaMgatam , gaNadharasamaye devavAcakAcAryoM nAsIditi sarvasammatam , gaNadharakRte samavAyAGge (88 sa.) bhagavatImUtre (8 za., 2 u.) rAjapraznIyasUtre ca "jahA naMdIe" iti pAThasyopalabhyamAnatvAt nandIsUtraM gaNadharasamaye vidyamAnamAsIdi___AcArAGga Adi 11 gyAraha aGgasUtra, aupapAtika Adi 12 bAraha upAGgasUtra, nandI Adika 4 cAra mUlasUtra, bRhatkalpAdika 4 cAra chedasatra, tathA 1 eka AvazyakasUtra (32) / ___" mUlasUtrarUpase prasiddha isa naMdIsUtrake racayitA devavAcaka AcArya haiM" aisA kitaneka kahate haiN| kitaneka aisA kahate haiM ki "devavAcaka AcArya isa sUtrake racayitA nahIM haiM, kintu isake saMkalanakartA haiM" parantu yaha donoM dhAraNAe~ ThIka nahIM haiM, kAraNa ki gaNadharoMke samayameM devavAcaka AcArya nahIM the, yaha to sarvavidita hI hai| tathA yaha naMdIsUtra to gaNadharoM ke samayameM bhI thA, kyoM ki gaNadharakRta samavAyAGgasUtra meM (88sa.) bhagavatIsUtra meM (8za. 2 u.) tathA rAjapraznIyasUtra meM "jahA naMdIe" aisA pATha dekhane meM AtA hai| isa pAThase gaNadharoMke samayameM nandIsUtrakA astitva spaSTarUpase siddha hotA hai / AcArAMga vagere agiyAra aMgasUtra 11, aupapAtika vagere bAra upAMgasUtra12, naMdI Adi cAra mUlasUtra 4, pRhatkalpAdika cAra cheda sUtra 4, tathA eka mAvazya sUtra. (32) mULasUtrarUpathI prasiddha A nandIsUtranA kartA devavAcaka AcArya che evuM keTalAka kahe che. keTalAka evuM kahe che ke "devavAcaka AcArya A sUtranA racanAra nathI paNa tenuM saMkalana karanAra che. paNa A banne mAnyatAo barAbara nathI, kAraNa ke gaNadharanA samayamAM devavAcaka AcArya hatA nahi, te te sarvavidita ja che. vaLI naMdIsUtra te gaNadharonA samayamAM paNa hatuM, kAraNa ke gaNadharakRta sabhapAyAMga sUtramA (88 sa.) magavatIsUtramA (8za 2 u ) bhane / praznIyasUtramA "jahA na dIe" mevA pA8 nepAmA mAve che, 24 pAthI gaNadharanA samayamAM naMdIsUtranuM astitva spaSTarUpe sAbita thAya che. je pUrvokata Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsame tyavagamyate / uktapakSadvayAGgIkAre tu gaNadharasamaye devavAcakasyAsadbhAvena tatsaMkalitasyApi nandIsUtrasyAbhAvAd "jahA naMdIe" iti gaNadharavAkyaM nopapadyate / tanmate nandIsUtrasaMkalanaM kartumudyatasya devavAcakasya tatmArambhasamaye-" nANassa prarUvaNaM vocchaM" iti vAkyena ' nandIsUtraM vakSye ' ityartho nopalabdhuM zakyate / nandIsUtrAtiriktena kenacid granthAntareNApi jJAnaprarUpaNA bhavitumarhati / / atha 'nandIsUtra'-mityasya kaH zabdArthaH ?, ucyate-nandanaM-nandI='Tunadi samRddhau" ityasmAddhAtoH " ikRSyAdibhyaH" iti vArtikeNa bhAve ikmatyaye, yadvA yadi pUrvokta bAta hI svIkAra kI jAve to yaha samajhane jaisI bAta hai ki gaNadharoMke samayameM devavAcaka AcAryake na honese phira unake dvArA saMkalita isa naMdIsUtrakA sadbhAva bhI kaise usa samaya mAnA jAyagA? ataH isake sadbhAvake abhAvameM " jahA naMdIe" yaha gaNadharavacana saMgata nahIM ho sakatA hai / tathA 'nandIsUtrake saMkalanakartA devavAcaka AcArya hai ' isa mAnyatA " nANassa prarUvaNaM vocchaM" isa vAkyase " nandIsUtraM vakSye" yaha artha upalabdha nahIM ho sakatA hai, kAraNa ki naMdImatrAtirikta anya aura bhI kisI dUsare granthase jJAnakI prarUpaNA ho sakatI hai| __ava " nandIsUtra" isa padakA kyA artha hai yaha bAta pradarzita kI jAtI hai-"Tunadi " dhAtu samRddhi arthameM hai| isameM 'Tu' aura 'i' ye donoM itsaMjJaka haiM / 'nada 'se " ikukRSyAdibhyaH" isa sUtradvArA vAta ja svIkAravAmAM Ave te samajavA jevI vAta e che ke gaNadharanA samayamAM devavAcaka AcArya na thayAM hoya te pachI temanA dvArA saMkalita A naMdIsUtrane sadbhAva (astitva) paNa kevI rIte e samayane mAnI zakAya? tathA tanA sahAvanA manAma " jahA naMdIe" 2 dhanu vayana susgata hoI zake nahIM. tathA "naMdIsUtranuM saMkalana karanAra devavAcaka AcArya che se mAnyatAmA " nANassa prarUvaNa vocchaM" mA pAdhyathA nadIsUtraM vakSye " sevA artha prApta thaI zakato nathI. kAraNa ke naMdIsUtra sivAyanA bIjAM paNa koI granthathI jJAnanI prarUpaNa thaI zake che. have "nadIsUtra" e zabdane zo artha che te vAta darzAvAya che- "Tunadi" dhAtu samRddhimA artha mA che. tamAM "" bhane "i" se bhanne saza cha. "na"thI " ik kRSyAdibhyaH" sUtra dvArA "ik pratyaya, tathA "idito Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikATokA -zAnabhedA / "sarvadhAtubhya in" isyauNAdikasUtreNa bhAve in-pratyaye ' iditonum dhAto:' iti matreNa numAgame nandiriti / tataH " kRdikArAdaktinaH" iti GIpapratyaye'nubandhalope ca kRte "yasyeti ca " itIkAralope ca ' nandI ' itirUpaM bhavati / 'nandI - harpaH, pramodaH' iti paryAyAH / paJcavidhajJAnaM svargApavargasukhajanakamiti nandIjanakatvAnnandItyucyate / paJcavidhajJAnasUcakatvAdidaM sUtraM nandI sUtramucyate / tasyedaM zrIsudharmajambUsaMvAdarUpamAdisUtram -' se kiM taM nANaM ' ityAdi / " 66 66 para " yasyeti "1 " ikU " pratyaya, tathA " idito num dhAtoH " isa sUtradvArA ' num ' karane 'sarvadhAtubhyaH nandi " aisA zabda niSpanna ho jAtA hai / athavA in " isa auNAdika sUtrase bhAvameM 'in' - pratyaya aura 'idito num dhAto: ' isa sUtra se ' num ' hone para bhI " nandi " rUpa bana jAtA hai / pazcAt " kRdikArAdaktinaH " isa sUtra dvArA " GIS ' tathA ca " isa sUtradvArA " i kA lopa karane para nandI " aisA rUpa ho jAtA hai / " nandanaM - nandI - harSaH " nandI - zabda kA artha harSa, pramoda hai| jIvako pramoda ke janaka matyAdika pAMca jJAna haiM, kyoM ki svarga aura mokSakA sukha jIvako matyAdika pAMca jJAnadvArA hI prApta hotA hai, nandI - zabda se ina pAMca jJAnoMkI sUcanA karanevAlA hone se isa sUtrakA nAma ' nandI sUtra' aisA kahA gayA hai| isakA yaha sarva prathama sUtra hai - -' se kiM taM nANaM' ityAdi / ataH num dhAtoH" the sUtra dvArA " num" 42vAthI "nandi" yevo zabda siddha thAya che. athavA " sarvadhAtubhyaH in " me gauNAhi sUtrathI lAva bhAM "in" pratyaya mane " idito num dhAtoH" mA sUtrathI ' num ' thatAM pazu "nandi" 35 manI laya che. tyAra pachI "kRdikArAdaktinaH yA sUtra dvArA "DI" tathA " yasyeti ca" ye sUtra dvArA "i" ne| sopa 12vAthI 'nandI' mevuM 35 thAya che. ' nandanaM nandI = harSa : ' nandI zabdanA artha harSa, pramAda che. jIvane pramodanA denArAM matyAdika pAMca jJAna che, kAraNa svaga ane meAkSanu sukha jIvane matyAdika pAMca jJAna dvArA 4 bhaNe che. tethI 'nandI' zabda me pAMtha jJAnanu sUya hovAthI yA sUtranu nAma 'nandIsUtra' aEvAyu N che. tenu yA sarva prathama sUtra che:- 'se kiM taM nANa' ityAdi na0 2 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nandIsUtre mUlam-se kiM taM nANaM ? / nANaM paMcavihaM pannattaM, taM jahAAbhiNibohiyanANaM, suyanANaM, ohinANaM, maNapajjavanANaM, kevalanANaM // sU0 1 // chAyA-atha kiM tad jJAnam ? / jJAnaM paJcavidhaM prajJaptaM, tad yathA-1 AminivodhikajJAnaM, 2 zrutajJAnam , avadhijJAnaM, 4 manaHparyavajJAnaM, 5 kevalajJAnam // TIkA-jJAnapadArthasya tattvaM jijJAsamAnaH zrIjambUsvAmI zrIsudharmasvAminaM pRcchati-se kiM taM nANaM' iti / atha kiM tajjJAnam ? ' atha' iti praznArthakaH tat-prasiddha jJAnaM kim-kisvarUpam = he bhadanta ! jJAnasya svarUpaM kimasti, tat kRpayA vrnnytaamityrthH| zrIsudharmA svAmI jambUsvAminaM pratyAha-nANaM paMcavihaM paNNattaM' ityAdi / jJAna-jJaptirvastusvarUpAvadhAraNamityarthaH / jJAnAvaraNIyakarmakSayakSayopazamajanito bodharUpa aatmpryaayH| tat paJcavidha-paJcaprakArakaM mUlabhedApekSayetyarthaH, prajJapta-prarUpitam , tiirthngkrrityrthH| 'pannattaM' iti padena-'yathA tIrthakaraiH pratibodhitastathA kathayAmi' iti sUcitam / tad yatheti / yathA-yena prakAreNa, tat-paJcavidhaM bhavati, sa prakAraH pradazyateAbhinivodhikajJAnaM, zrutajJAnam , avadhijJAnaM, manaHparyayajJAnaM, kevalajJAnaM ceti / sudharmAsvAmI se jaMbUsvAmI pUchate hai ki he bhadanta ! jina jJAnoM kA isa satrameM varNana kiyA gayA hai ve jJAna kitane aura kauna 2 se haiN| isake uttarameM zrIsudharmA svAmI jambUsvAmIse kahate haiM ki-ve pAMca prakArake haiM aura unake nAma isa prakAra haiM-1 AbhinibodhikajJAna, 2 zrutajJAna, 3 avadhijJAna, 4 manAparyayajJAna, 5 kevalajJAna / / bhAvArtha-jJAnapadArthake svarUpako jAnane kI icchAse zrI jaMbUsvAmI zrIsudharmA svAmIse pUcha rahe haiM ki jJAnakA svarUpa kyA hai ? isake uttarameM jaMbusvAmI sudharmAsvAmIne pUche che -"he bhadanta! je jJAnanuM A sUtramAM varNana karAyuM che te jJAna keTalAM ane kayAM kayAM che?" tenA javAbamAM zrI sudharmAsvAmI jabUsvAmIne kahe che-te pAMca prakAranAM che ane temanAM nAma mA pramANa cha.-(1) mAminimovijJAna, (2) zrutajJAna (3) avadhi jJAna (4) bhana payajJAna bhane (5) vijJAna. bhAvArtha-jJAnapadArthane svarUpane jANavAnI IcchAthI zrI jakhkhasvAmI zrI sudharmAsvAmIne pUche che ke jJAnanuM zuM svarUpa che? tenA javAbamAM temane Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "maanndrkaattiikaa-anmedaaH| (1) AbhinibodhikajJAnazabdArthaH'abhi' iti-abhimukhaH-yo vastuno yAgyadeze'vasthAnamapekSate sa ityarthaH, tathA 'ni' iti niyataH-indriyamanaH samAzritya tattad viSayamapekSate yo bodhaH so'bhinivodhaH / unheM samajhAneke liye zrI sudharmA svAmI kahate haiM ki-jisase vastusvarUpakA avadhAraNa-nirNaya hotA hai vaha jJAna hai| yaha jJAna AtmAmeM jJAnAvaraNIya karmake kSayase, athavA kSayopazamase utpanna hotA hai| AgamameM isa jJAnake 5pAMva bheda batalAye gaye haiN| ye pAMca bheda jJAnake mUla bheda haiM, aura isI apekSA jJAna pAMca prakArakA batalAyA gayA hai / sUtra meM jo "pannattaM" zabda AyA hai, usakA tAtparya aisA hai ki tIrthaGkara bhagavAnane svayaM hI aisA kahA hai| isIliye sUtrakAra isa pada dvArA yaha sUcita kara rahe haiM ki tIrthaGkara bhagavAnane jJAnameM jo pAMca prakAratA batalAI hai vaha isa prakAra hai, yaha bAta "taM jahA" padase samajhAI gaI hai| aba 'Abhinibodhika jJAna' ityAdi padoMkA vigrahapUrvaka artha likhA jAtA hai (1) AbhinibodhikajJAnaAbhinibodhika jJAnakA artha isa prakAra hai- AbhinibodhikarUpa jo jJAna hai usakA nAma Abhinibodhika jJAna hai / Abhinibodhika samajAvavA mATe zrI sudharmAsvAmI kahe che ke jenAthI vastusvarUpanuM avadhAraNa-nirNaya thAya che te jJAna che. e jJAna AtmAmAM jJAnAvaraNIya karmono kSayathI athavA kSapazamathI utpanna thAya che. AgamamAM e jJAnanA pAMca bheda darzAvyA che. te pAMca bheda jJAnanA mULa bheda che. ane e ja kAraNe jJAna pAMca prakAranuM batAvyuM che. sUtramAre pannattaM / zahana upayoga thayo cha tenuM tAtyaya meche tIrtha42 bhagavAne piote ja evuM kahyuM che, tethI sUtrakAra te pada dvArA e sUcita kare che ke tIrthakara bhagavAne jJAnanAM je pAMca prakAra batAvyA che te A pramANe che. e vAta 'taM jahA' 54thI samalava cha ve " AbhinivodhikajJAna, vagere pahAnI viDa4 artha sama. pAmA mAve che: (1) maaliniyodhijnyaanAbhinibedhika jJAnane Artha A pramANe che-AbhinibedhikarUpa je jJAna che tenuM nAma Abhinibodhika jJAna che, Abhinibodhika jJAnamAM karmadhAraya samAsa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre ___ yadvA-aviparyayarUpatvAdarthAbhimukhaH, asaMzayarUpatvAnniyato yo bodhaH sa abhinibodhaH / sa evAbhinibodhikam , iha vinayAditvAt svArthe Thaka, indriyapaJcakamanonimitto vodha ityarthaH / AbhinivodhikaM ca tajjJAnaM cAbhinivodhikajJAnam / yadvA-abhinibudhyate jJAyate'nenetyabhinivodhaH, sa evAbhinivodhikaM tadAvaraNakarmaNaH kSayopazamaH / yadvA-abhinibudhyate'sminnati jJAnAvaraNIyakarmaNaH jJAnameM karmadhAraya samAsa huA hai| yogya dezameM vastuke avasthAna kI apekSA rakhanA isakA nAma abhi-abhimukha hai|'ni'kaa artha niyata hai / phalitArtha isakA yaha hotA hai ki pAMca indriya aura manakI apekSA karake jo yogya dezameM avasthita vastukA jJAna hotA hai vaha abhinibodha hai| ___ athavA-jJAnameM saMzayarUpatA, athavA viparyayarUpatA kA honA doSa mAnA gayA hai / isa saMzayarUpa tathA viparyayarUpa doSase rahita jo bodha hotA hai vaha abhinibodha hai| abhinibodhakA nAma hI Abhiniyodhika hai / 'Abhinibodhika' pada svArtha meM 'Thaka' pratyaya honese niSpanna hotA hai| isa taraha abhinibodharUpa jJAnakA nAma hI Abhiniyodhika jJAna hai, aimA jAnanA caahiye| athavA-jisake dvArA padArtha jAnA jAtA hai vaha abhinibodha hai| abhinivodha hIAbhiniyodhika hai| yahAM Abhinibodhika zabdase tadAvaraNa karmakA-jJAnAvaraNa karmakA kSayopazama grahaNa huA hai, kAraNa ki thaye che. dezamAM vastunA avasthAnanI apekSA rAkhavI tenuM nAma abhi libhuma che. "ni" no artha niyata che. tenA sitArtha ye thAya che , pAya indriya ane mananI apekSA karIne gya dezamAM avasthita vastunuM je jJAna thAya che te abhinibaMdha che athavA jJAnamA sazayarUpatA athavA viparyayarUpatAnuM hovuM te deSa manAya che. A sazayarUpa tathA viparyayarUpa deSarahita je bodha thAya che te abhinibodha che. abhinidhanu nAma ja Abhinibodhika che. Abhinimodhika pada svArthamAM ka pratyaya hovAthI siddha thAya che. A rIte abhinibodharUpa jJAnanuM nAme ja abhinibodhika jJAna che. ema jANavuM joIe. athavA jenA vaDe padArthanuM jJAna thAya che te abhinibodha che. abhinibodha ja AbhinibaMdhika che ahIM Abhinidhika zabdathI tadAvaraNa kamane eTale ke jJAnAvaraNa kamane kSepazama prahaNa thayuM che, kAraNa ke jJAnAvaraNIya Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA zAnabhedAH / kSayopazame sati AtmA rUpAdikaM jAnAtItyataH kSayopazama evAbhinibodhaH, sa evAbhinibodhikam, AbhinivodhikaM ca yad jJAnaM tattathA / jJAnaM prati jJAnAvaraNIyakarmakSayopazamasya kAraNatvAt kAryakAraNayorabhedAcca sAmAnAdhikaraNyam / yadvA - abhinivudhyate = jAnAtItyabhinibodhaH sa cAtmA / sa evAbhinivodhikam, AbhinivodhikaM ca tajjJAnaM ceti pUrvavat / asmin pakSe dharmadharmiNorabhedAdupayogarUpapariNAmAdananyatvamAtmano'stIti jJAnasAmAnAdhikaraNyam / asyaiva nAmAntaraM matijJAnamiti / uktaJca - * jJAnAvaraNIya karmakSayopazama hone para hI AtmA rUpAdika padArtho ko jAnatA hai / jJAnAvaraNIya karmakA kSayopazama hI jJAna ke prati kAraNa hotA hai, isa liye kAraNarUpa jJAnAvaraNIya karmake kSayopazamameM kAryarUpa jJAna kA abhedopacAra karanese Abhinivodhika padakI jJAnake sAtha samAnAkiraNatA bana jAtI hai / athavA - abhinibodha zabdakA artha AtmA bhI hai, kyoMki AtmA hI padArthoM ko jAnatA hai ataH vahI Abhinibodhika hai / yahAM jo Abhinibodhaka- AtmA ko jJAnasvarUpa prakaTa kiyA gayA hai vaha dharma aura dharmI meM abheda kI apekSA se jAnanA cAhiye / apane upayogarUpa pariNAma se abhinna honeke kAraNa AtmArUpa Abhinibodhika padakI isa pakSa meM bhI jJAna padake sAtha samAnAdhikaraNatA bananemeM koI bAdhA nahIM AtI hai / Abhinibodhika jJAnakA artha matijJAna hai / kahA bhI haikarmInA thayeApazama thatAM ja AtmA rUpAdika padyArthIne jANe che. jJAnAvaraNIya karmAMnA kSaye pazama ja jJAnanuM kAraNa hoya che, tethI kAraNarUpa jJAnAvaraNIya karmanA kSayApazamamAM kArUpa jJAnanA abhedopacAra karavAthI AbhiniSeAdhika padanI jJAnanI sAthe samAnAdhikaraNatA anI jAya che. athavA abhiniSeAdha zabdanA artha AtmA paNa che, kAraNa ke AtmA ja padArthane jANe che tethI te ja AbhiniSeAdhika che, ahI je AbhiniSAdhika- AtmAne jJAna svarUpe pragaTa karelo che te dharma ane dharmImAM abhedyanI apekSAthI jANavA joIe. pAtAnA upacegarUpa pariNAmathI abhinna hovAne kAraNe AtmarUpa AbhiniSeAdhika padanI A pakSamAM paNa jJAnapadanI sAthe samAnAdhikaraNatA banavAmAM kAI vAMdhA AvatA nathI. Abhinidhika jJAnanA a bhatijJAna che, pazu che: Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsatra ___"matiH, smRtiH, saMjJA, cintA, abhinivodha ityanarthAntaram iti / na arthAntaram anarthAntaram , ete zabdA ekArthavAcakA ityarthaH / (2) zrutajJAnazabdArthaHzrutajJAnamiti / zrutaM-zrutiH zravaNaM jJAnavizeSaH iha zrutazabdena sa eva grAhyaH / sa jJAnavizeSaH kIdRzaH? iti cet , ucyate-zabdArthaparyAlocanAnusArI indriyamano. nimitto yo jJAnavizeSaH sa zrutamityucyate / zrutaM ca tajjJAnaM ceti zrutajJAnam / __ yadvA-zRNotIti zrutam , iha zrutazabdArthaH zrotA, sa cAtmA, asmin pakSe dharmadharmiNorabhedavivakSayA zravaNAtmakopayogarUpapariNAmAdananyatvamAtmano'stIti___ "matiH smRtiH, saMjJA, cintA, abhinivodhaH" ye saba paryAyavAcI zabda haiN| paryAyavAcI zabdoM meM zabdakI apekSA antara hone para bhI arthakI apekSA antara nahIM hotA hai-eka hI arthake ye vAcaka hote haiM // 1 // (2) zrutajJAnazrutajJAna zabdakA artha isa prakAra hai-zrutajJAna zabdakA artha zabda zravaNase utpanna jJAna hai| yaha pAMca indriya aura manake nimittase utpanna hotA hai / tathA isameM zabda aura usake arthakI paryAlocanA hotI hai| isa taraha zabdazravaNase jo jJAna AtmAmeM utpanna hotA hai vaha zrutajJAna hai| ____athavA-"zRNotIti zrutam" jo sunatA hai vaha zruta hai| isa vivakSAke anusAra zrutakA artha zrotA hai / zrotA AtmAkA paryAyavAcI 'matiH smRtiH, sajJA, cintA, abhinibodhH| 2. mAM paryAyavAya zaho che. paryAyavAcaka zabdomAM zabdanI apekSAe atara hovA chatAM arthanI apekSAe aMtara hetu nathI. eka ja arthanA te darzAvanArA hoya che. (2) shrutjnyaanzrutajJAna zabdano artha A pramANe che -zrutajJAna zabdane artha-zabda sAMbhaLavAthI utpanna thatuM jJAna, A jJAna pAMca Indriya ane mananA nimittathI utpanna thAya che. tathA temAM zabda ane tenA arthanI paryAlacanA hoya che. A rIte zabdanA zravaNathI je jJAna AtmAmAM utpanna thAya che te zrutajJAna che. mathavA-'zaNotIti zrutam / 2 sAlaNe cha te zruta che. * vivakSA prabhAva tane arthe zrotA thAya che. zrotA AtmAne paryAyavAcI zabda che. A rIte Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| jJAnasAmAnAdhikaraNyam / zroturAtmanaH paryAyatayA jJAnaM tadabhinnamiti / zrutaM ca tajjJAnaM ceti zrutajJAnam / zrutamityatrArthatvAt kartari ktapratyayaH klIvatvaM ca / iha hi agravakSyati-" muNei-tti suyaM " iti / (3) avadhijJAnazabdArthaH- avadhijJAnamiti / avadhAnam-Atmano'rthasAkSAtkaraNavyApAro'vadhiH / yadvA -aba-zabdo'vyayatvenAnekArthatvAdadhaHzabdArthakaH, ava-adhaH, nIcapradeze vistRtaM vastu dhIyate paricchidyate'nenetyavadhiH, adhovistRtavipayakajJAnam / avadhizcAsau zabda hai / isa taraha zrotArUpa jJAnakA nAma zrutajJAna ho jAtA hai| isa pakSameM zravaNAtmaka upayogarUpa pariNAmase AtmAmeM abhinnatA jJApita kI gaI hai, isa liye zruta aura jJAnameM samAnAdhikaraNatA sughaTita ho jAtI hai, kAraNa ki zrotA jo AtmA hai usakI paryAya honese jJAna usase bhinna nahIM hai| 'zru' dhAtu se ArSa honekI vajahase karnAmeM 'kta' pratyaya ho kara 'zrutam ' aisA napuMsaka liGgameM zabda banA hai| zrutajJAnake viSayameM Age phira spaSTa likhA jAyegA // 2 // (3) avadhijJAnaavadhijJAna zabdakA artha isa prakAra hai-arthako sAkSAtkAra karane kA AtmAkA vyApAra hotA hai usakA nAma avadhi hai / athavA 'ava, zabda avyaya bhI hai / avyayake aneka artha hote haiM, ataH yahAM 'ava' zabdakA artha " nIce " aisA jAnanA cAhiye / tAtparya isakA yaha hai ki zrotArUpe jJAnanuM nAma zrutajJAna thAya che. A pakSamAM zravaNAtmaka upayAgarUpa pariNAmathI AtmAmAM abhinnatA sUcita karAI che, tethI kRta ane jJAnamAM samAnAdhikaraNatA baMdha besatI thaI jAya che, kAraNa ke zrotA ke je AtmA che tenI paryAya thavAthI jJAna tanAthI minna nathI, "zru" dhAtuthI mA DAvAne pAraNe attAmA "kta' pratyaya dAgIna zrutam' mevo nAnyata2 tinI za6 panyo che. zratajJAnanA viSayamAM AgaLa pharIthI spaSTatApUrvaka lakhAze ArA (3) avadhijJAna" avadhijJAna" zanI artha pramANe cha:-mano sAkSAt42 42vaane| mAtmAnA vyApAra hAya che tenu nAma aghi cha athavA 'ava' 254 mavyaya 55 cha. madhyayanA ane: maya thAya che tethI mI 'ava' zo matha nAya, e jANavuM joIe. tene bhAvArtha e che ke jenA dvArA nIcA pradezamAM Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre 16 jJAnaM cetyavadhijJAnam / vipayasya bahutvaM svIkRtyaivaM vyutpattiriti bodhyam, anyathA tiryaga Urdhva vA viSaya paricchindAnasyAvadhivyapadezo na syAt / yadvA-avadhirmaryAdA rUpiSveva dravyeSu paricchedakatayA pravRttirUpA, tadupalakSitaM jJAnamavadhijJAnam / yadvAavadhinA=maryAdayA - rUpidravyANyeva jAnAtIti vyavasthayA jJAnam avadhijJAnam / yadvA- aba = maryAdayA = 'etAvat kSetraM pazyan etAvanti dravyANyetAvantaM kAlaM pazyatI'tyAdiniyamitakSetrAdilakSaNayA, dhIyate = paricchidyate rUpivastujAtam anenetyavadhiH, adhivAsa jJAnaM cetyavadhijJAnam / Atmano rUpidravyasAkSAtkAraNamindriyamanonirapekSo jJAnavizeSo'vadhijJAnam / uktaJca-- jisake dvArA nIce pradezameM vistRta vastuko AtmA jAnatA hai usakA nAma avadhi hai / isa taraha adhovistRta viSayako jAnanevAlA jJAna avadhijJAna hai, yaha phalitArtha nikalatA hai / viSayakI bAhulyatA kI apekSA se hI yaha vyutpatti kI gaI jAnanI cAhiye, nahIM to jo viSaya tira che va U~ce phaile hue haiM unako jAnanevAlA jJAna avadhijJAna nahIM kahA jA sakegA / athavA avadhi - zabdakA artha maryAdA bhI hotA hai| isa jJAnameM maryAdA yahI hai ki yaha rUpI dravyoM ko hI spaSTa jAnatA hai, arUpI dravyoMko nahIM / athavA - dravya, kSetra, kAla evaM bhAvakI maryAdAko lekara jo jJAna, rUpI padArthoM ko spaSTa jAnatA hai vaha avadhijJAna hai / isa jJAnameM indriya aura manakI apekSA nahIM rahatI hai / inakI apekSA vinA kiye hI yaha jJAna dravyAdika kI maryAdA ko le kara rUpI padArtha ko jAnatA hai, kahA bhI hai vistRta vastune AtmA jANe che, tenu nAma avidhe che. A rIte adhAvistRta viSayane jANanArU jJAna avadhijJAna che, evA phalitArtha nIkaLe che. viSayanI mAhulyatAnI apekSAe ja A vyutpatti karela che, ema mAnavuM joIe, nahIM' te je viSaya trAsA, athavA UMce phelAyela che temane jANanArU jJAna avadhijJAna kahI zakAze nahI . athavA avadhi-zabdanA artha maryAdA paNa thAya che. A jJAnanI maryAdA e che ke te rUpI drabyAne ja spaSTa jANe che, arUpI dravyone nahIM. athavA dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI maryAdA laIne je jJAnarUpI padArthAne spaSTa rIte jANe che te avadhijJAna che. e jJAnamAM Indriya ane mananI AvazyakatA rahetI nathI--tenI apekSA karyA vinA ja e jJAna dravyAdikanI maryAdAne laIne rUpI yaddArthane lage che. upa -- Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 - shaamcndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| ___ " dravyANi mUrtimantyeva, viSayo yasya sarvataH / naiyatyarahitaM jJAnaM, tatsyAdavadhilakSaNam // 1 // * ayamatra-niSkarSaH-naiyatyarahitam indriyamano'pekSAvarjitamityarthaH / avadhijJAnAvaraNakSayopazamavizeSasamudbhavaM bhavapratyayaM guNapratyayaM ca rUpidravyaviSayakaM jJAnamavadhijJAnam / tatra bhavapratyayaM-bhavahetukaM nArakANAM devAnAM ca / guNapratyayaM samyagdarzanAdiguNanimittakaM tirazcAM manuSyANAM ca bhavati / avadhijJAnAvaraNIyakarmaNaH kSayopazamavizeSaH khalu bhavapratyayasya guNapratyayasya cAvadhijJAnasya kAraNam / sa hi kSayopazamastAdRzabhavaM prati tAdRzaguNaM prati ca sAkSAtkAraNaM avadhijJAna prati paraMparAkAraNamiti / sAkSAtkAraNApekSayA bhavapratyayamityucyate / guNapratyayamiti kSAyopazamika-zabdena vakSyate / " dravyANi mUrtimantyeva, viSayo yasya sarvataH / naiyatyarahitaM jJAnaM, tatsyAdavadhilakSaNam " // 1 // arthAt--jisa jJAnameM indriya evaM manakI sahAyatA nahIM hai, tathA jo rUpI pudgala dravyako hI jAnatA hai vaha avadhijJAna hai / yaha avadhijJAna avadhijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase jIvako prApta hotA hai| isake do bheda haiM-1 guNapratyaya, 2 bhavapratyaya / guNapratyaya avadhijJAna manuSya evaM tiryaJcoM ke hotA hai / isa avadhijJAnakI utpattimeM samyagdarzana Adi guNa nimitta mAne gaye haiN| jisa avadhijJAnakI utpattimeM bhaya kAraNa hotA hai vaha avadhijJAna bhavapratyayaya mAnA gayA hai| yaha avadhijJAna deva evaM nArakI jIvoMke hotA hai| ina donoM prakArake avavijJAnameM avadhijJAnAvaraNIya karmakA kSayopazama kAraNabhUta hotA hai " dravyANi mUrtimantyeva, viSayo yasya sarvataH / nayatyarahitaM jJAnaM, tatsyAdavadhilakSaNam " // 1 // eTale ke je jJAnamAM Indriya tathA mananI sahAyatA nathI, tathA je pI pugala dravyane ja jANe che te avadhijJAna che A avadhijJAna avadhijJAnAvaraNIya karmanA kSapazamathI jIvane prApta thAya che tenA be bheda che(1)guNapratyaya (2) bhava pratyaya. guNapratyaya avadhijJAna manuSya ane tiryaMne thAya che. A avadhijJAnanI utpattimAM samyagdarzana vagere guNo nimittarUpa manAya che. je ava vijJAnanI utpatti mATe bhava kAraNarUpa hoya che te avadhijJAna bhavapratyaya manAya che. A avadhijJAna deva tathA nArakI ne thAya che. e banne prakAranA avadhijJAnamAM avadhijJAnAvaraNIya karmane kSaye pazama jarUra kAraNarUpa hoya che khare na03 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre 18 ___ (4) manaHparyavajJAnazabdArthaHmanaHparyavajJAnamiti / avanam avH| ava-rakSaNagatikAntipItitRptyavagamAdyartheSu paThito'sti, tatrAvagamArthamAzritya niSpannaH / avaH-avagamaH, vodha ityrthH| pari-zabdaH sarvatobhAve, paryavaH samantAdavabodhaH / manasaH paryavo manaHparyavaH-manosahI, parantu vaha paraMparArUpase hotA hai / sAkSAtkAraNa bhavapratyaya avadhimeM deva evaM nArakI bhava, tathA guNapratyaya avadhimeM samyagdarzana Adi guNa mAne gaye haiM, kAraNa ki deva nArakIke bhavake liye vahAM avadhijJAnAvaraNIya karmakA kSayopazama hotA hai, tathA samyagdarzana Adi guNoM ke liye manuSya evaM tiryaJcaparyAyameM avadhijJAnAvaraNIya karmakA kSayopazama hotA hai / guNapratyaya avadhikA nAma kSAyopazamika avadhijJAna bhI hai / deva nArakIkI paryAyameM avadhijJAnakI prApti janmasiddha adhikAra hai, taba ki manuSya tiyaJcoMmeM nahIM // 3 // (4) manaHparyavajJAnamanaHparyavajJAna zabdakA artha isa prakAra hai-'ava' zabda-rakSaNa, gati, kAnti, prIti, tRpti, avagama Adi arthoM meM prayukta huA hai| yahAM ina arthoM meM ke kevala 'avagama' artha isa zabdakA grahaNa kiyA gayA hai| 'pari' zabdakA artha sarvatobhAva hai| sarvatobhAvase hue bodhako paNa te paramparApathI hoya che, sAkSAtkAraNe bhavapratyaya avadhimAM deva ane nArakIne bhava mAnavAmAM AvyuM che. tathA guNapratyaya avadhimAM samyagdarzana Adi guNe manAyA che. kAraNa ke devanArakInA bhavane mATe tyAM avadhijJAnAvaraNIya kamane kSapazama thAya che. tathA samyagdarzana vagere guNone mATe manuSya ane tiryaMca paryAyamAM avadhijJAnAvaraNIya kamIne kSayapa zama thAya che. guNapratyaya avadhinuM nAma kSAyopathamika avadhijJAna paNa che. deva nArakInI paryAyamAM avadhijJAnanI prApti janmasiddha adhikAra che, paNa manuSya, tiyAmAM evuM nathI. paNa (4) mana:paryavajJAnamanaHparyavanAna zanno martha // prArana cha-'ava ' zaNTa, 2kSaNa, gati, nita, prIti, tRpti, apAma vagere mamA 15rAya che. mahA mAmAthI te zaNTana4ta avagama' artha 4 Da 42|yo che. 'pari' mhane garthaH sa tAlAva cha, sAtAmAthI ye mAdhane Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| viSayakaH samantAdavabodha ityarthaH / manaHparyavazcAsau jJAnaM ceti manaHparyava. jJAnam / paryavaH, paryayaH, paryAyaH, ete zabdA ekaarthvaackaaH| tatra paryaya iti 'aya'-dhAtoniSpadyate / ayanaMbodhanamityayaH, paryayanaM samantAt paricchedanaM pryyH| paryAya iti ' iN gatau ' ityasmAniSpadyate / ayanam AyaH, pari-samantAdAyaH paryAyaH / manasaH paryAyo manaHparyAyaH / manaHparyAyazcAsau jJAnaM ceti manaHparyAyajJAnamiti / tathA manaHparyavajJAnavad manaHparyAyajJAnamityapi zAstre prayujyate / yadvA-paryavAH, paryayAH, paryAyAH, dharmAH, ityekArthavAcakAH / manasaH paryavAH bAhyavastucintanAnuguNA ye dharmAH pariNAmA avasthAvizeSAH, vAhyavastvAlocanAdiyahAM 'paryava' zabdakA vAcyArtha kahA gayA hai / isa taraha manakA-parakIya manogata padArthakA jisake dvArA spaSTarUpase bodha hotA hai vaha manAparyavajJAna hai / 'paryava, paryaya tathA paryAya' ye zabda ekArthavAcaka haiN| 'paryaya' yaha zabda "aya gatau" gatyarthaka aya dhAtuse banA hai| isakA artha bodhana hotA hai| 'pari-samantAt '-sarva prakArase 'ayana'-paricchedana jisake dvArA hotA hai vaha paryaya hai, aise isakA ukta artha ho jAtA hai / manasaMbaMdhI jo paryaya vaha manAparyaya hai| "paryAya' yaha zabda jaba rakhate haiM taba usakA artha aisA hotA hai ki manakI jo paryAyeM haiM ve manaHparyAya haiM / isa vivakSAmeM "iN gatau" dhAtuse yaha 'Aya' zabda niSpanna huA hai| athavA--paryava, paryaya, paryAya, dharma, ye zabda ekAryavAcaka haiM, arthAt jo koI vyakti manaHparyavajJAnase bAhya vastu ke dharmakA vicAra ahIM paryava zabdane vAcyArtha kahela che. A rIte manano eTale parakIya mane gata padArthane jenA dvArA spaSTarUpathI bodha thAya che te mana:paryava jJAna che. 'parya, paryAya tathA 5yaya' ye zo 4 04 2ma vicha. 'ya' mA zam 'aya gatau' tivAya 'aya' dhAtumAthI manye cha. tanA artha sAdhana thAya che. pari-samantAt-sarva zata ayana-parizchedana nA thAya cha te paryAya che. e rIte tene uparokata artha thaI jAya che. manasaMbaMdhI je paryaya te mana:paryAya che. paryAya" A zabda jyAre vaparAya che tyAre teno artha e thAya cha bhananI 2 paryAya che te manaHparyAya che. 20 vivakSAmA 'iN gatau' dhAtuthI PAL 'Aya' 56 siddha thy| che. ___athavA-parya, paryaya, paryAya, dharma, se zo me 14 mathanA vAcaka che. arthAt je kaI vyakita mana:paryavajJAnathI bAhya vastunA dharmane vicAra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nandIsUtre prakArAsteSAM jJAnam ' idamitthaMbhUtamanena cintitam' ityevaMrUpaM jJAnaM manaHparyavajJAnamiti jAnazabdena saha SaSThItatpuruSasamAsaH / / idaM cArdhatRtIyadvIpasamudrAntarvatisaMjJimanogatadravyAlambanameveti bhAvaH / idamatrAvadheyam-mano dvividha-dravyamano bhAvamanazca / tatra dravyamano manovargaNA, bhAvamanastu tA eva vargaNA jIvena gRhItAH satyo manyamAnAzcintyamAnA bhAvamano'bhidhIyate / tatreha bhAvamanaH parigRhyate, tasya bhAvamanasaH paryAyAste caivaMvidhAHyadA kazcidevaM cintayet-'kiM svabhAva AtmA ?, jJAnasvabhAvo rUparahitaH kartA sukhAdInAmanubhavitA' ityAdayo jJeyavipayAdhyavasAyAH paragatAsteSu teSAM vA yajjAnaM tnmnHpryaayjnyaanm| tAneva manaHparyAyAn paramArthataH samavavudhyate / vAhyAMstu anumaanaadeveti| karatA hai use usa vastukA spaSTa bodha hotA hai| isameM bhI indriya aura manakI sahAyatA kI AvazyakatA nahIM hotI hai| manaHparyayajJAnI "isane yaha tathA isa prakAra vicAra kiyA hai " yaha bAta batalA detA hai| ____ isakA viSaya aDhAI dvIpa evaM tadantargata samudrake bhItara rahe hue saMjJI paMcendriya jIvoMkA manogata dravya haiN| mana, dravyamana aura bhAva manake bhedase do prakArakA hai| dravyamana manovargaNArUpa hai| yahI vargaNA jIvase jaba gRhIta ho jAtI haiM aura jIva jaba unakA vicAra karane lagatA hai to usa vicArakA nAma hI bhAvamana hai, yahAM mana se bhAvamanakA grahaNa huA hai| isa bhAvamanakI paryAyeM isa prakAra hotI hai -AtmAkA kyA svabhAva hai ? yaha AtmA jJAnasvabhAvavAlA hai, rUparahita evaM kartA aura sukhaadikare che tene te vastuno spaSTa bodha thAya che. temAM paNa Indriye tathA mananI sahAyatAnI jarUra rahetI nathI ane A vicAra karyo che tathA A rIte vicAra karyo che" te vAta mana:paryavajJAnI batAvI de che. tene viSaya aDhAI dvIpa ane tenI aMdara AvelA samudranI aMdara rahelA saMsI pacendriya jenuM mane gata dravya che. dravyamAna ane bhAvamana e bhedathI mana be prakAranuM che. dravyamana anevagaNAya che. A ja vargaNa jyAre jIvathI gRhIta thaI jAya che ane tyAre jIva temane vicAra karavA lAge che tyAre e vicAranuM nAma ja bhAvamana che. ahIM manathI bhAvamananuM grahaNa thayuM che. e bhAvamananI patha A pramANe hoya che-AtmAne karyo svabhAva che ? A AtmA jJAna svabhAvavALo che, rUparahita tathA kartA ane sukhAdino bhaktA che. e ja Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| . (5) kevalajJAnazabdArthaH-- kevalajJAnamiti / kevalam ekam-asahAyam indriyaadisaahaayyaanpekssnnaat| yadvA kevala zuddhaM-nirmalaM-sakalAvaraNamalavyapagamasamudbhUtatvAt 2 / yadvA-kevalaM koMkA bhoktA hai| yahI bhAvamanakI paryAyeM hai / tAtparya-jitanI bhI vicAradhArAe~ hai ve saba hI bhAvamanakI paryAye jAnanA cAhiye / the bhAvasanakI paryAyeM nijAtmagata nahIM kintu paramanogata hI yahAM manAparyayajJAnake prakaraNameM gRhIta kI gaI haiM / bAhyadravyoMkI paryAye to anumAnase hI jAnI jA sakatI haiN| niSkarSa kevala itanA hI hai ki paramanogata vicAradhArArUpa paryAyoM ko spaSTarUpase jAnanevAlA jJAnakA nAma hI __ manAparyayajJAna hai // 4 // (5) kevalajJAna-- kevalajJAnakA zabdArtha isa prakAra hai--jo eka-asahAya jJAna hotA hai usakA nAma kevalajJAna hai| yahAM kevala zabdakA artha eka-asahAya, aisA liyA gayA hai, kyoMki isameM indriya AdikoMkI tathA anya jJAna kI apekSA nahIM rahatI hai, isI liye ise parakI sahAyatAse rahita hone kI vajahase eka-asahAya mAnA gayA hai |athvaa jo zuddha jJAna hotA hai vaha kevalajJAna hai / yahAM kevala zabdakA artha 'zuddha' liyA gayA hai, bhAvamananI paryAya che. sArAMza -jeTalI paNa vicAradhArAo che te badhIja bhAvamananI paryAco jANavI joIe. te bhAvamananI paryAye ja nijAtmagata nahIM paNa paramanogata ja ahIM manaH paryayajJAnanA prakaraNamAM grahaNa karAI che. bAhya dravyonI paryA te anumAnathI ja jANI zakAya che. tAtparya phakata ATaluM ja che ke bIjAnA manamAM rahelI vicAradhArArUpa paryAyone spaSTa rUpathI jANanArA jJAnanuM nAma ja mana payayajJAna che. jo (5) ddevjnyaankevaLajJAnane zabdArtha A pramANe che-je eka asahAya jJAna hoya che tenuM nAma kevaLajJAna che. ahIM kevaLa-zabdano artha eka-asahAya e lIdhe che. kAraNa ke temAM Indriya vagerenI tathA anya jJAnanI AvazyakatA rahetI nathI, tethI tene paranI sahAyatA vinAnuM hovAnA kAraNe eka-asahAya manAyuM che. athavA je zuddha jJAna hoya che te kevaLajJAna che. ahIM kevaLa zabdano artha Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtra =sakalaM-paripUrNa, saMpUrNajJeyagrAhitvAt 3 // yadvA-kevalam asAdhAraNam , ananyasadRzaM, tAdRzA'parajJAnAbhAvAt 4 / yadvA-kevalam anantam apatipAtitvena paryavasAnarahitatvAt , jJeyAnantatvAcca 5 / ityevamekAdiSvartheSu kevalazabdo'tra vrtte| kevalaM ca tajjJAnaM ceti kevalajJAnam / Atyantika-niravazeSa-jJAnAvaraNIyakarmakSayaprabhavaM karatalakalitanistulasthUlamuktAphalAyamAnayathA'vasthitA'zeSabhUtabhavadbhAvibhAvasvabhAvAvabhAsakaM jJAnaM kevalajJAnam / kAraNa ki yaha jJAna sakala AvaraNoM ke kSaya hone para hI hotA hai / athavA-jo jJAna sampUrNa hotA hai vaha kevalajJAna hai / yahAM kevalakA artha sampUrNa aisA batalAyA gayA hai, kAraNa ki yaha jJAna sampUrNa padArthoM ko rUpI arUpI samasta trikAlavartI padArthasamUha ko grahaNa karatA hai 3 / athavA-jo jJAna asAdhAraNa hotA hai usakA nAma kevalajJAna hai| yahAM kevala zabdakA artha asAdhAraNa kiyA gayA hai, kAraNa ki isake jaisA aura koI dUsarA jJAna nahIM hotA hai 4 / athavA jo jJAna anaMta hotA hai usakA nAma kevalajJAna hai| yahAM kevalakA artha anaMta kiyA gayA hai, kAraNa ki eka vAra AtmAmeM isa jJAnake ho jAne para phira isakA pratipAta nahIM hotA hai / tathA anaMta jJeyoM ke jAnane se bhI yaha anaMta mAnA gayA hai 5 / isa taraha ina pAMca arthoMvAlA jo jJAna hotA hai vahI kevalajJAna hai, aisA jAnanA cAhiye / tAtparya isakA yahI hai ki isa jJAnameM jJAnAvaraNIya karmakA samUla kSaya hotA hai / bhUta bhaviSyat evaM vrtzuddha karyo che. kAraNa ke A jJAna sarve AvaraNe naSTa thatAM ja thAya che2. athavA je jJAna sapUrNa hoya che te kevaLajJAna che. ahIM kevaLane artha saMpUrNa darzAvAya che, kAraNa ke A jJAna saMpUrNa padArthone rUpI, arUpI samasta trikAlavatI padArtha samUhane grahaNa kare che 3 athavA je jJAna asAdhAraNa hoya che tenuM nAma kevaLajJAna che. ahIM kevaLa zabdane artha asAdhAraNa karAve che, kAraNa ke tenA jevuM bIju kaI jJAna nathI. athavA je jJAna anaMta hoya che tenuM nAma kevaLajJAna che. ahIM kevaLa artha anaMta karAyA che, kAraNake AtmAmAM eka vakhata A jJAna thayA pachI tene nAza thato nathI. tathA anaMta rene jANavAthI paNa te anaMta manAyuM chuM pa. A rIte e pAMca arthovALuM je jJAna thAya che e ja kevaLajJAna che, evuM jANavuM joIe. tenuM tAtparya e che ke A jJAnamAM jJAnAvaraNIya karmone mULamAMthI ja kSaya thAya che. bhUta, bhaviSya ane vartamAnakALanA sarve padArtho hastAmalakavat temAM pratibiM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| kevalajJAnaM matyAdinirapekSaM bhavati, kevalajJAnaprAdurbhAve matyAdInAmasaMbhavAt / nanu kathaM tadA matyAdInAmasaMbhavaH ?, yadi matijJAnAdIni svasthAvaraNakSayopazame'pi prAdurbhavanti, tarhi sarvathA svasvAvaraNakSaye tu tAni sutarAM prAdurbhaviSyanti cAritrapariNAmavat / uktaJca " AvaraNadesavigame, jAI vijaMti maisuyAINi / AvaraNasavvavigame, kaha tAiM na hoMti jiivss"|| 1 // chAyA--AvaraNadezavigame yAni vidyante matizrutAdIni / AvaraNasarvavigame kathaM tAni na bhavanti jIvasya // 1 // iti cet , ucyate-kathaMcinmalasaMpRktasya marakatAdimaNeryAvat sarvathA malAmAnakAlake samastapadArtha hastAmalakavat isameM pratibimbita hote rahate haiM / tathA yaha kevalajJAna matyAdika kSAyopazamika jJAnoM se nirapekSa rahatA hai, kyoM ki isakI utpatti hone para matyAdika jJAna rahate nahIM haiN| zaGkA-kevalajJAnake sadbhAvameM matyAdikoMkA asadbhAva kyoM rahatA hai? jaya matyAdika jJAna apane2 AvaraNoM ke kSayopazama hone para hI hote haiM to yaha bAta mAnane meM aura adhika sarala par3a jAtI hai ki jaba apane 2 AvaraNoM kA sarvathA kSaya ho jAyagA to ve apane Apa hI pragaTa hone lageMge jaise cAritrapariNAma hotA hai| kahA bhI hai" AvaraNadesavigame, jAiM vijjaMti maisuyAINi / AvaraNasaccavigame, kaha tAI na hoti jiivss"||1|| isa zaGkAkA uttara isa prakAra hai-jisa prakAra malayukta maNise jaba bita thatAM rahe che. tathA e kevaLajJAna matyAdika kSApazamika jJAnethI nirapekSa rahe che, kAraNa ke tenI utpatti thatAM matyAdika jJAna rahetAM nathI. zaMkA-kevaLajJAnanA sadbhAvamAM matyAdikane asaddabhAva kema rahe che ? jyAre atyAdika jJAna pitApitAnAM AvaraNane kSaye pazama thatAM ja thAya che tyAre te vAta mAnavI vadhu saraLa paDe che, ke jyAre pota potAnAM AvaraNone sadaMtara thayu thaI jaze tyAre teo Apa Apa ja pragaTa thavA lAgaze, jevI rIte cAritra pariNAma hAya che. 4 54 cha: "AvaraNadesavigame, jAiM vijjati maisuyAINi / AvaraNasaccavigame, kaha tAI na hauti jIvassa // 1 // e zaMkAne uttara A pramANe che--je rIte mela vALA maNImAMthI jyAM Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nadIsUtre pagamo na bhavati, tAvad yathA yathA dezato malavyapagamastathA tathA dezatastatsvarUpA- ' bhivyaktirupajAyate, sA'pi kvacit kadAcid kathaMcit bhavatItyanekavidhA, tathA''tmano'pikAlatrayavartisakalapadArthasAkSAtkArakaikapAramArthikasvarUpasyApyanAdikAlopacitajJAnAvaraNIyakarmamalapaTalatirohitasya yAvat sarvathA karmamalavyapagamo na bhavati, tAvad yathA yathA dezataH karmamalakSayo jAyate, tathA tathA dezatastasya jJaptiH prAdurbhavati / sA'pi kvacita kadAcit kathaMcid bhavatItyanekavidhA bhvti| uktazca-' taka sarvathA mailakA abhAva nahIM hotA hai taba taka jaise usase thoDe 2 rUpameM mailakA abhAva hotA rahatA hai aura vaha maNi usa thoDe 2 mailake vigamase thoDe2 rUpameM apane svarUpakI abhivyakti karatA rahatA hai| yaha svarUpAbhivyakti usa maNimeM sarvadezameM na ho kara kvacit kadAcit kathaMcit rUpase hotI hai ataH yaha svarUpAbhivyakti anekavidha mAnI jAtI hai, usI prakAra kAlatrayavartI sakala padArthoM ko sAkSAt jAnanekA jisakA pAramArthika svabhAva hai, aura yaha svabhAva jisakA anAdikAlase lage hue jJAnAvaraNIya karmapaTalase tirohita ho rahA hai mo jaba taka AtmAse sarvathA karmamalakA vyapagama nahIM ho jAtA hai taba taka eka dezase jaisA karmamalakA vigama hotA rahatA hai vaise2 usake svarUpakI jJapti hotI rahatI hai / yaha AtyA svarUpakI jJapti bhI jIvakI kvacit kadAcit kathaMcin rUpameM hI hotI hai, sarvarUpameM nahIM, ataH yaha jJapti bhI anekavidha mAnI jAtI hai| kahA bhI haisudhI melane sadaMtara abhAva thato nathI tyAM sudhI jema tenAthI thoDAM thoDAM pramAmAM melane abhAva thayA kare che ane te maNI te thoDA thoDA melanA javAthI DAM thoDA pramANamAM pitAnA svarUpanI abhivyakita karato rahe che. A varUpabhivyakita te maNimAM sarva dezamAM na hatAM kavacit (keI kaI jagyAe) kadAcita (koIka vakhate) kathaMcita rUpathI (kaI kaI prakAre) hoya che tethI te svarUpabhivyakita aneka prakAre manAya che. e ja pramANe trikALavatI sarve padAthone sAkSAta jANavAno jene pAramArthika svabhAva che, ane jeno e svabhAva anAdi kALathI lAgelA jJAnAvaraNIya karmapaTalathI tirahita thaI rahyo che te jyAM sudhI AtmAmAMthI kamaLane sadaMtara nAza thaI jato nathI tyAM sudhI eka dezathI jema jema karmamaLa ja jAya che tema tema tenAM svarUpanI "jJapti" (jaNa) thatI rahe che. A AtmAnA svarUpanI jANa paNa jIvane kavacita, kadAcit kathaMcit rUpathI ja thAya che, samasta rUpe nahIM. tethI A jJapti-jANu) paNa aneka prakAre manAya che. kahyuM paNa che - Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 maancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| " malaviddhamaNivyaktiyathA'nekapakArataH / karmaviddhA''tmavijJaptistathA'nekaprakArataH" // 1 // tadanekavidhatvaM matizrutAdibhedAd bhavati / yadA tu tasya marakatamaNeniravazeSamalavyapagamastadA parisphuTarUpaikAbhivyaktirupajAyate, tadvadAtmano'pi jJAnadarzanacAritraprabhAvato niravazeSAvaraNakSaye sati ekarUpaM parisphuTaM sarvavastuparyAyasAkSAtkArakaM jJAnamAvirbhavati / tathA coktam "yathA jAtyasya ratnasya, niHzeSamalahAnitaH / sphuTakarUpAbhivyaktirvijJaptistadvadAtmanaH " // 1 // tasmAt kevalajJAnaM matyAdinirapekSaM bhavatIti siddham / " malaviddhamaNivyaktiryathA'nekaprakArataH / __ karmavidvAtmavijJaptistathA'nekaprakArataH // 1 // " yaha anekavidha AtmajJapti hI matyAdika cAra jJAnasvarUpa hai| jaba usa marakatamaNise samasta rUpameM malakA apagama ho jAtA hai to jaise usake rUpakI sphuTarUpameM abhivyakti ho jAtI hai usI taraha AtmAke bhI jJAnadarzanacAritrake prabhAvase sampUrNa rUpameM AvaraNake kSaya hone para eka svarUpakI ki jo sarvavastuoM evaM unakI samasta paryAyoMko vizadarUpase sAkSAskAra karanevAlA hotA hai abhivyakti ho jAtI hai / kahA bhI hai " yathA jAtyasya ratnasya, niHshessmlhaanitH| sphuTaikarUpAbhivyakti,-vijJaptistadvadAtmanaH" // 1 // isase yaha siddha huA ki kevalajJAna matyAdinirapekSa hotA hai| " mlviddhmnnivykti,-ythaa'nekprkaartH| karmaviddhAtmavijJapti,-stathA'nekaprakArataH" // 1 // A anekavidha AtmajJapti ja matyAdika cAra jJAna svarUpa che. jyAre te marakatamaNimAMthI saMpUrNa rIte melane nAza thAya che tyAre jema tenAM rUpanI spaSTa rIte abhivyakita thAya che teja pramANe jJAna-darzanacAritranA prabhAvathI AtmAnA AvaraNane paNa saMpUrNa rIte kSaya thatAM eka svarUpanI, ke je sarva vastuo temaja temanI samasta paryAone vizadarUpathI sAkSAtkAra karanAra hoya che, abhivyati taya cha. yu 55 cha: " yathA jAtyasya ratnasya, niHzeSamalahAnitaH / sphuTakarUpAbhivyakti,-vijJaptistadvadAtmanaH" / / 1 / / AthI e siddha thAya che ke kevaLajJAna matyAdinirapekSa hoya che. na04 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIvastre . navavadhyAdijJAnataH pUrva matizrutajJAnanirdeze ko hetuH ?, atrocyate-iha svAmikAlakAraNaviSayaparokSatvasAmyAt , tatsattve cAvadhyAdijJAnasaMbhavAdAdAveva tayorupanyAsa iti / tathAhi-ya eva matijJAnasya svAmI sa eva zrutajJAnasyApi / tathA coktam-' jattha mainANaM tattha suyanANaM' iti / tathAyAvAn matijJAnasya sthitikAlastAvAneva zrutajJAnasya / yathA matijJAnaM kSayopazamahetukaM tathA zrutajJAnamapi / yathA ca-matijJAnaM dezataH sarvadravyAdivipayaM, tathA zrutajJAnamapi / yathA matijJAnaM parokSaM, tathA zrutajJAnamapi / matijJAnazrutajJAnayoH sattve eva cAvadhijJAnAdIni bhavanti / ____ zaGkA-avadhi Adi jJAnoM ke pahile jo matizrutajJAnakA nirdeza kiyA gayA hai isameM kyA kAraNa hai ? / ___ uttara--ina donoMmeM pahile jo matizruta jJAnakA nirdeza kiyA gayA hai usameM eka kAraNa to yaha hai ki bhatijJAna evaM zrutajJAna, ina donoMke eka hI svAmI hote haiM, bhinna2 svAlI nahIM / tathA-inakA kAla bhI eka hI hai, bhinna 2 kAla nahIM hai / tathA viSayakI apekSA bhI inameM samAnatA hai, asamAnatA nhiiN| tathA ye donoM jAna parokSa haiN| dasarA kAraNa yaha hai ki inake hone para hI avadhi Adi jJAna hote haiN| kahA bhI hai-" jattha mainANaM tattha suynaannN"| __jisa AtmAmeM matijJAna hotA hai usI AtmAmeM zrutajJAna hotA hai| jitanA sthitikAla matijJAnakA hai utanA hI sthitikAla zrutajJAnakA hai| matijJAna jisa prakAra bhatijJAnAvaraNIya karmake kSayopazamase utpanna hotA zaMkA-avadhi Adi jJAnamAM pahelAM je mati zruta jJAnane ullekha karAce che tenuM zuM kAraNa che? uttara e jJAnamAM pahelAM je mati zrata jJAnane nirdeza karAyo che tenuM eka kAraNa te e che ke matijJAna ane zrutajJAna e banene eka ja svAmI hoya che, alaga alaga svAmI hoto nathI. vaLI tene kALa paNa eka ja che, jude jude kALa nathI. vaLI viSayanI apekSAe paNa emAM samAnatA che-asamAnatA nathI. tathA te bane jJAna parikSa che. bIjuM kAraNa e che ke e hoya te ja avadhi Adi jJAna thAya che. kahyuM paNa che - "jatya mainANa tatya suyanANa" 2 mAtmAmA bhatijJAna thAya cha 2.4 AtmAmAM zrutajJAna thAya che. eTale sthitikALa matijJAnane che eTale ja sthitikALa zrutajJAnane che. matijJAna je pramANe matijJAnAvaraNIya karmanA kSa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaanndrikaattiikaa-bhaanbhedaaH| nanu matijJAnAnantaraM zrutajJAnanirdeze ko hetuH ?, ucyate-zrutajJAnasya matipUrvakatvAd viziSTamatyaMzarUpatvAd vA tajJAnaM matijJAnAnantaramupanyastam / uktaJca "maipuvvaM jeNa suyaM, teNAdIe maivisiTTho vA / maibheo ceva suyaM, to maisamaNataraM bhnniyN"| chAyA--matipUrva yena zrutaM, tenAdito mativiziSTaM vaa| matibhedazcaiva zrutaM, tato matisamanantaraM bhaNitam / / hai usI prakAra zrutajJAna bhI zrutajJAnAvaraNIya karmake kSayopazamase utpanna hotA hai| jisa prakAra matijJAna sarva dravyoMko parokSarUpase viSaya karatA hai usI prakAra zrutajJAna bhI viSaya karatA hai| pratijJAna jisa prakAra parokSa mAnA gayA hai / usI prakAra zrutajJAna bhI parokSa mAnA gayA hai| ina matijJAna evaM zrutajJAnake sadbhAvameM hI avadhijJAna Adi huA karate haiN| zaMkA--matijJAna ke bAda zrutajJAnakA jo pATha rakkhA gayA hai| usameM kyA kAraNa hai / uttara--matijJAnake bAda zrutajJAnake pATha rakhanemeM kAraNa yaha hai ki zratajJAna, bhatijJAnapUrvaka hotA hai, athavA vaha bhatijJAnakA hI eka viziSTa aMza hai / kahA bhI hai-- " maipubvaM jeNa suyaM, teNAdIe aivisiho vA / maibheo ceva suyaM, to bhaisamaNaMtaraM bhaNiyaM // 1 // " pazamathI utpanna thAya che e ja pramANe zrutajJAna paNa thatajJAnAvaraNIya karmanA kSapazamathI utpanna thAya che. je pramANe matijJAna save dravyane parokSa rUpathI viSaya kare che e ja pramANe zratajJAna paNa viSaya kare che. je rIte matijJAna pakSa manAyuM che e ja rIte zrutajJAna paNa pakSa manAya che. e matijJAna tathA zratajJAnanA sabhAvamAM ja avadhijJAna vagere thayA kare che. zaMkA -matijJAnanI pachI zrutajJAnane je pATha rakhAya che tenuM zuM kAraNa che? uttara-matijJAnanI pachI zratajJAnane pATha rAkhavAnuM kAraNa e che ke zratajJAna matijJAna sAthe thAya che. athavA te matijJAnane eka viziSTa aMza cha. 4hyu pazu cha" maipugvaM jeNa suyaM, tegAdIe maivisiho vA / maibheo ceva suyaM, to maisamaNaMtaraM bhaNiyaM " // 1 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nandIsUtra nanu matizrutajJAnAnantaramavadhijJAnasyopanyAse ko hetuH?, ucyate--kAlaviparyaya-svAmi-lAbhataH sAmyAdavadhijJAnasya matizrutAnantaraM kthnmiti| tathAhi ekajIvApekSayA, nAnAjIvApekSayA ca matijJAnazrutajJAnayoryAvAn sthitikAlo'sti, tAvAnavadhijJAnasyApi sthitikAlostIti kAlataH sAmyam / yathA ca mithyAtvodaye matizrutajJAne ajJAnarUpaM viparyayaM pratipadyate, tathA'vadhijJAnamapIti viparyayasAmyam / tathA ya eva matijJAnazrutajJAnayoH svAmI sa evAvadhijJAnasyApi svAmI bhavatIti svAminA sAmyam / tathA vibhaGgajJAninastridazAdeH samyagdarzanaprAptau yugapadeva jJAnatrayalAbhasaMbhavAt lAbhataH sAmyam / .. zaGkA-matijJAna evaM zrutajJAna ke bAda avadhijJAnakA jo kathana sUtrameM kiyA gayA hai usakA kyA kAraNa hai ? / uttara-isakA kAraNa-kAla, viparyaya, svAmI evaM lAbhakI samAnatA hai / isakA khulAsA isa prakAra hai-eka jIva athavA nAnA jIvoMkI apekSA jitanA matijJAna evaM zrutajJAnakA sthitikAla hai utanA hI sthitikAla avadhijJAnakA bhI hai| yaha kAlakI apekSA matijJAna zrutajJAnake sAtha avadhijJAnakI samAnatA hai / mithyAtvake udya hone para jisa prakAra matijJAna evaM zrutajJAna viparyayarUpa ho jAte haiM usI prakAra avadhijJAna bhI viparyarUpa ho jAtA hai / yaha viparyayakI apekSA ina donoM ke sAtha isakI samAnatA hai / matijJAna evaM zrutajJAnakA jo svAmI hotA hai vahI avadhijJAnakA bhI svAmI hotA hai| isa prakAra svAmIkI apekSA isameM unake sAtha samAnatA ghaTa jAtI hai / vibhaGgajJAnI deva Adiko samyagda zaMkA-matijJAna ane zrutajJAnanI pachI avadhi jJAnanuM je kathana sUtramAM karAyuM che tenuM zuM kAraNa che? uttara-manu 4 / 25-1, viparyaya, 21AmI anesAmanI samAnatA cha. tene| khulAso A pramANe che -eka jIva athavA aneka jIvonI apekSAe jeTale matijJAna ane zrutajJAnane sthitikALa che eTale ja sthitikALa avadhijJAnane paNa che. A kALanI apekSAe matijJAna, kRtajJAnanI sAthe avadhijJAnanI samAna natA che. mithyAtvano udaya thatAM je rIte matijJAna ane zrutajJAna viparyayarUpa thaI jAya che te ja pramANe avadhijJAna paNa viparyayarUpa thaI jAya che. viparyayanI apekSAe te bannenI sAthe tenI samAnatA che. matijJAna ane e zrutajJAnane je svAmI hoya che te ja avadhijJAnane paNa svAmI hoya che. A rIte svAmInI apekSAe temAM temanI sAthe samAnatA baMdhabesatI thaI jAya che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanvndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| tathAchamasthaviSayabhAvapratyakSatvasAdhAdavadhijJAnAnantaraM manaHparyavajJAnasya kathanam / tathAhi-yathA'vadhijJAnaM chadmasthasya bhavati, tadvanmanaHparyavajJAnamapi chanasthasyaiveti chamasthasAmyam / tathA-yathA'vadhijJAnaM rUpidravyaviSayam, tathA manaHparyavajJAnamapi sAmAnyeneti viSayasAmyam / yathA'vadhijJAnaM kSAyopazamike bhAve, tathA manaHparyayajJAnamapIti bhAvataH sAmyam / yathA'vadhijJAnaM pratyakSaM, tathA manaHparyavajJAnamapIti pratyakSatayA sAmyam / / nikI prApti hone para yugapat use matijJAna, zrutajJAna evaM avadhijJAnakA lAbha ho jAtA hai, yaha lAbhakI apekSA samAnatA hai| tathA-chadmastha, viSaya, bhAva, pratyakSatvakI samAnatA kI apekSAko lekara avadhijJAnake bAda manaHparyavajJAnakA sUtrameM nirdeza kiyA gayA hai| jisa prakAra avadhijJAna chadmastha jIvoMko hotA hai usI prakAra manaH paryavajJAna bhI unhIM jIvoMko hotA hai / yaha avadhijJAna aura manaHparyava jJAnakI chadmasthakI apekSA samAnatA hai / avadhijJAna jisa prakAra rUpI dravyako viSaya karatA hai usI prakAra manaHparyavajJAna bhI rUpI dravyoMko viSaya karatA hai| yaha viSayakI apekSA donoMmeM samAnatA hai| kSAyopazamikabhAvameM jisa prakAra avadhi jJAnako ginAyA gayA hai usI prakAra manaHparyavajJAna ko bhI kSAyopazamika bhAvameM ginAyA gayA hai| yaha bhAvakI apekSA samAnatA hai / avadhijJAna jisa prakAra Atmajanya honese pratyakSa mAnA jAtA hai usI prakAra indriya aura manakI sahAyatA virbhAgajJAnI deva Adine samyagdarzananI prApti thatAM yugapatuM (ekIsAthe tene matijJAna, zrutajJAna ane avadhijJAnane lAbha thaI jAya che, A lAbhanI apekSAe samAnatA che. tathA-chadmastha, viSaya, bhAva, pratyakSatvanI samAnatAnI apekSAe avavijJAnanI pachI mana5ryavajJAnane sUtramAM nirdeza karAve che. je rIte avadhijJAna chastha ane thAya che e ja rIte mana:paryavajJAna paNa e ja jIvane thAya che A avadhijJAna ane mana:paryavajJAnanI chadmasthanI apekSAe samAnatA che. avadhijJAna je pramANe rUpI dravyane viSaya kare che e ja pramANe mana 5ryavajJAna paNa rUpI dravyone viSaya kare che. A viSayanI apekSAe banemAM samAnatA che. kSApazamika bhAvamAM je pramANe avadhijJAna gaNAvyuM che e ja pramANe mana:paryava jJAnane paNa kSApazamika bhAvamAM gaNAvyuM che. A bhAvanI apekSAe samAnatA che. avadhijJAna je rIte Atmajanya hovAthI pratyakSa manAya che. e ja rIte mana:paryavajJAna paNa Indriya ane mananI sahAyatA vinA phakata Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nandI sUtre tathA-- apramattasaMyatasvAmisAmyAt viparyayAbhAvasAmyAcca, manaH paryavajJAnAnantaraM kevalajJAnamupanyastam / tathAhi yathA manaHparyavajJAnaM pramAdarahitasyaiva bhAvamunerbhavati, tathA kevalajJAnamapi tAdRzasyaiva bhAvamunerbhavatIti svAmisAbhyam / yathA ca - manaH paryavajJAnaM viparyayajJAnaM na bhavati, tathA kevalajJAnamapIti viparyayAbhAvasAmyam / kiJca - matyAdijJAnacatuSTayApekSayA uttamatvAt, avasAne lAbhAca kevalajJAnaM caramamiti / kevalajJAnasyAtItAnAgatavarttamAnaniHzeSajJeyasvarUpAtrabhAsitvAdutta ke binA kevala AtmAse janya hone kI vajahase manaH paryavajJAna bhI pratyakSa mAnA gayA hai / yaha ina donoMmeM pratyakSatvakI apekSA samAnatA hai| tathA -- apramattasaMyatasvAmI, tathA aviparyayakI apekSAse samAnatA hone se manaH paryavajJAna ke bAda kevalajJAnakA pATha rakkhA hai / manaH paryavajJAna jisa prakAra apramatta bhAvamunike hotA hai usI taraha kevalajJAna bhI apramattabhAvamunike hotA hai| yaha svAmIkI apekSA samAnatA hai / manaHparyavajJAna jisa prakAra viparyayase rahita hotA hai usI prakAra kevalajJAnameM bhaya nahIM hotA hai / yaha aviparyayako apekSAse samAnatA hai / dUsare - kevalajJAnako jo sabase antameM rakhA gayA hai usameM kAraNa yaha hai ki yaha jJAna matyAdika cAra jJAnoM kI apekSA uttama hai, tathA ina sabake antameM hI isakI prApti hotI hai / una jJAnoMko apekSA uttamatA isameM isaliye hai ki isa jJAnameM atIta, anAgata, tathA vartamAnakAlIna samasta jJeya padArthoM kA avabhAsana hotA hai / tathA jisa jIvako cAra jJAna Atmajanya hovAthI pratyakSa manAya che. A mannemAM pratyakSatvanI apekSAe samAnatA che. tathA--apramattasayatasvAmI, tathA aviSayanI apekSAe samAnatA hAvAthI mana:paryava jJAnanI pachI kevaLajJAnanA pATha rAkhyA che. mana:paryavajJAna je pramANe apramatta bhAvamunine thAya che e ja rIte kevaLajJAna paNa apramatta bhAvamunine thAya che. A svAmInI apekSAe samAnatA che. manaH5vajJAna je rIte vipa rahita hAya che e ja rIte kevaLajJAnamAM paNu viSaya tha nathI. A aviparyaMcanI apekSAe samAnatA che. bIju kevaLajJAnane je badhAnI aMte rAkhavAmAM Avyu che tenuM kAraNa e che ke e jJAna matyAdika cAra jJAnA karatAM uttama che ane e badhAne aMte ja tenI prApti thAya che. e jJAtA karatAM temAM uttamatA ethI che ke A jJAnamAM bhUta, bhaviSya ane vamAna Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaamcndrikaattiimaa-bhaanbhedaaH| matvam / tathA yaH paJcavidhaM jJAnaM prApnoti so'pyanta evedaM labhate, ityevaM kevala. jJAnamante nirdiSTam // suu01|| mUlam-taM samAsao duvihaM paNNattaM, taM jahA-paccakkhaM ca parokkhaM ca // sU02 // chAyA-tat samAsato dvividhaM prajJaptam / tad yathA-pratyakSaM ca parokSaM ca // 2 // TIkA-'taM samAsao'ityAdi / tat pUrvoktaM paJcavidhaM jJAnaM, samAsataH saMkSepeNa, dvividhaM prajJaptaM prruupitm| tad yathA-pratyakSaM ca parokSaM c| ayaM bhAvaH tadetat paJcavidhamapi jJAnaM dve pramANe bhavataH, pratyakSaM parokSaM ceti / paJcavidheSu jJAneSvavadhijJAnAdikaM trayaM pratyakSam , AbhinivodhikajJAnaM zrutajJAnaM ceti dvayaM parokSamiti / atha pratyakSazabdArtha:nanu pratyakSamityasya kaH zabdArthaH ?, ucyate-aznute-jJAnAtmanA sarvAnan prApta ho cuke haiM usa jIvako hI antameM kevalajJAnakA lAbha hotA hai| sU0 1 // 'taM samAsao' ityaadi| (tat ) vaha pUrvokta pAMca prakArakA jJAna (samAsataH ) saMkSepase (dvividhaM ) do prakArakA (prajJaptam ) kahA gayA hai / ( tad yathA ) ve do prakAra ye hai-(pratyakSaM ca parokSaM ca ) pratyakSa aura parokSa / inameM avavijJAna manaHparyavajJAna tathA kevalajJAna, ye pratyakSa haiM / matijJAna aura zrutajJAna ye do jJAna parokSa haiN| pratyakSa zabdakA artha zaGkA-pratyakSa-zabdakA kyA artha hai ? / kALanA sa ya padArthone AbhAsa thAya che tathA je jIvane cAra jJAna prApta thaI cUkyAM che te jIvane ja chevaTe kevaLajJAnane lAbha thAya che ke sU0 1 che 'ta samAsao' tyA (tat) pUti pAMya 42na te jJAna (samAsataH) TuMAmA (dvividha) meM prA2nA (prajJaptam ) upAya che. ( tad yathA ) te me 412 - cha:(pratyakSa ca parokSaca ) pratyakSa bane 52 / 1. tayAmA avadhijJAna, manAparyajJAna ane kevaLajJAna te pratyakSa che. matijJAna ane zrutajJAna e be jJAna aparokSa che. pratyakSa zabdano artha zaMkA-pratyakSa zabdane zuM artha che? Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUra nandIsUtre vyApnotItyakSo jIvaH / 'azUG vyAptau ' ityasmAdauNAdikaH sk-prtyyH| akSa= jIvaM prati sAkSAd gatam , anyanirapekSaM vartate yad jJAnaM, tatpratyakSam / 'atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA' iti vArtikena smaasH| avadhi-manaHparyava-kevalAni trINi pratyakSAtmakAni jJAnAni, anyAnapekSatayA sAkSAdarthabodhakatvena teSAM jIvaM prati sAkSAdvartitvAt / iha 'ca'-zabdaH svagatA'nekabhedasaMmUcakaH / ___uttara-pratyakSa-zabdakA artha hai jo indriyAdikoMkI sahAyatAke vinA kevala AtmAkI hI sahAyatAse utpanna hotA hai vaha jJAna pratyakSa hai| pratyakSameM prati+akSa, aise do zabda haiM / 'akSa' yaha zabda " azaGvyAptau" isa vyAptyarthaka 'azaG' dhAtuse auNAdika 'sak'-pratyaya karane para banatA hai / " akSaM prati vartate tat pratyakSam" arthAt-jo jJAna jIvake prati anya nirapekSa hokara rahatA hai vaha pratyakSa hai, aisA isakA phalitArtha hotA hai / "atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA" isa vArtikase yahAM dvitIyA vibhaktike sAtha samAsa huA hai / avadhijJAna, manaHparyavajJAna tathA kevalajJAna, ye tIna jJAna pratyakSasvarUpa isa liye kahe gaye haiM ki inameM indriyAdika anya padArthoM kI sahAyatA kI apekSA nahIM rahatI hai, tathA inakI sahAyatAke vinA hI ye spaSTarUpase apane viSayabhUta padArtha ko grahaNa karate haiM, isaliye inheM jIvake prati sAkSAdvartI kahA gayA hai| sUtra meM jo "ca" zabda AyA hai vaha pratyakSagata aneka bhedoMkA yodhaka hai| uttara-je IndriyanI madada vinA kevaLa AtmAnI madadathI ja utpanna thAya che te jJAna pratyakSa che. pratyakSamA prati+akSa the. me. shh| che. 'akSa' mA zabda " azaG vyAptau" mA vyAptyartha " azuGa " dhAtuthI auNAdika sak pratyaya 20i bhane cha. " akSaM prati vartate tat pratyakSam, meve ? jJAna jImAM anya nirapekSa (bIjAnI apekSArahita) thaIne rahe che te pratyakSa che, meva ten| ma sita thAya cha. " atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA" mA vaatikathI ahIM bIjI vibhakita sAthe samAsa thaye che. avadhijJAna, mana:paryavajJAna, tathA kevaLajJAna e traNa jJAna pratyakSasvarUpa e mATe kahevAya che ke teomAM IndriyAdika bIjA padArthonI sahAyatAnI AvazyakatA rahetI nathI, tathA temanI madada vinA ja te pitAnA viSayabhUta padArthane spaSTarUpe grahaNa kare che, tethI temane jIvanI tarapha sAkSAddavartI kahevAyAM che. sUtramAM je "ra" zabda AvyA te pratyakSagata aneka bhedane bAdhaka che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| atha pratyakSalakSaNamiha pratyakSalakSaNamucyate-matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM jJAnaM tat pratyakSam / yat prANinAM jJAnadarzanAvaraNayoH kSayopazamAt kSayAcca indriyAnindriyanirapekSamAtmAnameva kevalamAzrityotpadyate tat pratyakSamiti niSkarSaH / taccAvadhyAdi / etattrayaM pratyakSa nizcayanayeneti bodhyam / vyavahAratastu cakSurAdIndriyajanyaM jJAnaM pratyakSam / asmin pakSe 'akSa'-zabda indriyArthakaH, akSam-indriyaM prati gataM, pratyakSam , indriyAdhInatayA yadutpadyate tat pratyakSamiti / pratyakSakA lakSaNa isa prakAra pratyakSa zabdakA artha kaha kara aba pratyakSakA lakSaNa spaSTa kiyA jAtA hai, vaha isa prakAra hai-matijJAna aura zrutajJAnase anya jo tIna prakArake jJAna haiM ve pratyakSa haiM / arthAt-jo jJAna prANiyoM ke jJAnAvaraNa evaM darzanAvaraNake kSayopazama se nathA kSaya se indriya aura anindriya nirapekSa hokara kevala AtmA ko Azrita karake utpanna hotA hai vaha pratyakSa hai, aisA jAnanA caahiye| yaha pratyakSa avadhi Adi tIna jJAna haiM / ina tIna jJAnoMko jo pratyakSa kahA hai vaha nizcayanayakI apekSA se hI kahA hai / vyavahAra kI apekSAse to cakSu Adi pAMca indriyoMse jo jJAna hotA hai vaha pratyakSa kahA jAtA hai| vyavahAranayakI apekSAle jaba indriyajanya jJAna ko pratyakSa kahA jAtA hai to isa sthitimeM akSa-zabda indriya arthakA bodhaka hotA hai| isakA tAtparya yaha hotA hai ki jo jJAna indriyoMkI adhInatA se utpanna hai vaha pratyakSa hai| - pratyakSa zabdanuM lakSaNa A pramANe pratyakSa zabdano artha kahIne have pratyakSanuM lakSaNa spaSTa karavAmAM Ave che. te A pramANe che -matijJAna ane zrutajJAna sivAyanAM je traNa prakAranAM jJAna che te pratyakSa che. eTale ke je jJAna prANIonAM jJAnAvaraNa ane dazanAvaraNanA kSapazama tathA kSayathI Indriya ane anidriya nirapekSa thaIne phakata AtmAne Azrita karIne utpanna thAya che te pratyakSa che. ema mAnavuM joIe. A pratyakSa avadhi Adi traNa jJAna che. e traNa jJAnene je pratyakSa kahyAM che te nizcayanayanI apekSAe ja kahyAM che. vyavahAranI apekSAe te cakSa vagere pAMca IndrithI janya je jJAna hoya che te pratyakSa kahevAya che. vyavahAranayanI apekSAe jyAre Indriyajanya jJAnane pratyakSa vAya cha tyAre 2 sthitimA ' akSa' za ndriya arthn| bedhaka hoya che. enuM tAtparya e hoya che ke je jJAna indriyonI adhInatAthI utpanna thAya che te pratyakSa che. na05 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre nanu prati pUrvAdakSizabdAt 'pratiparasamanubhyo'Na : ' ityavyayIbhAvasamAsAnte Taci pratyaye pratyakSamiti sidhyati tadatra kiM tatpuruSasamAsAzrayaNena ? na caivaM spArzanAdipratyakSa pratyakSazabdasyArtho na syAditi vAcyam , atra hi vyutpatti nimittamAtrapradarzanArthamakSizabdaH prayujyate, pratyakSazabdasya pratinimittaM tu spArzanAdipratyakSe'pyastIti tatra pratyakSazabdavAcyatopapatteH / kathamanyathA'kSazabdopAdAne'pyanindriyapratyakSasya pratyakSazabdavAcyatopapattiH syAt / na cAvyayIbhAvasamAsAGgIkAre 'pratyakSo'yaM ghaTaH, pratyakSA ceyaM latA' ityA__zaMkA-jaba pratipUrvaka akSi zabdase "prati-para-samanubhyo'kSNaH" isa sUtrase avyayIbhAvasamAsAntaTaca-pratyaya hone para pratyakSa zabda siddha hotA hai to yahAM tatpuruSasamAsa karanekI AvazyakatA hI kyA hai ? / yadi isa para aisA kahA jAve ki akSi-zabdase avyayIbhAvasamAsAntaTacapratyaya karane para jaba pratyakSa zabdakI siddhi kI jAvegI to esI hAlatameM spArzanAdi pratyakSa, pratyakSa-zabdake vAcyArtha nahIM ho sakeMge so aisI AzaMkA bhI ucita nahIM hai, kAraNa ki yahAM kevala vyutpattinimitta dikhalAne ke liye hI akSi-zabdakA prayoga kiyA gayA hai| pratyakSa zabdakA pravRttinimitta to spArzanAdipratyakSameM bhI hai hI, isaliye vahAM pratyakSa-ThAbdavAcyatA vana jaavegii| nahIM to akSa zabdake upAdAnameM bhI anindriyapratyakSameM pratyakSazabdavAcyatA kase A skegii| ___yadi phira aisI zaMkA kI jAve ki-jaba avyayIbhAva samAsa svIkRta Al--nyAre pratipUrva kSi zavthI "prati-para-samanubhyo'kSNaH" bhA sUtrathA mavyayIbhAvasamAsAnta 'Taca' pratyaya DApAthI pratyakSa za56 siddha thAya che to ahIM tatparUSasamAsa karavAnI AvazyakatA ja zI che? je ahIM me upAya hai ' akSi' zanthI avyayIbhAvasamAsAnta 'Taca' pratyaya 42vAyI jyAre pratyakSa zabdanI siddhi karAze tyAre evI hAlatamAM sparzanAdipratyakSa pratyakSa zabdanA vAccAI thaI zakaze nahIM, te evI AzaMkA paNa cagya nathI, kAraNa ke ahIM phakata vyutpattinimitta batAvavAne mATe ja akSi zabdane pravega karAve che. pratyakSa zabdanuM pravRttinimitta te sparzanAdipratyakSamAM paNa che ja, tethI tyAM pratyakSazabdavAccatA banI jaze. nahIM te akSa zabdanA upAdAnamAM paNa anindriyapratyakSamAM pratyakSazakhavAcatA kevI rIte AvI zakaze? je pharIthI evI zaMkA karavAmAM Ave ke jyAre avyayIbhAva samAsa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| dayaH prayogA na syuH, avyayIbhAvasya sadA napuMsakatvAditi vAcyam , pratyakSama. syAstItyarthe'rza AditvAdac-pratyaye kRte tasiddhisaMbhavAditi cet atrocyate evamapi 'pratyakSo bodhaH' 'pratyakSA buddhiH' ityAdiprayogANAM sAdhutvaM na syAt , na hyatra mabIyArthoM ghaTate, pratyakSAtmakajJAnasyaiva vodhabuddhizabdAbhyAmabhidhAnAdiha tatpuruSasamAsAzrayaNameva zreya iti / kiyA jAyagA to "pratyakSo'yaM ghaTaH pratyakSA ceyaM latA" ityAdika prayoga nahIM bana sakege, kAraNa ki jo avyayIbhAva samAsa hotA hai vaha sadA napuMsakaliGga hotA hai so aisI AzaMkA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki " pratyakSamasyAstIti" isa arthameM "arzaAdibhyo'ca" isa sUtradvArA aca-pratyaya hone para "pratyakSaH pratyakSA" ina zabdoM kI siddhi ho jAtI hai to phira tatpuruSa samAsa kI AvazyakatA nahIM rhtii| ____ uttara-avyayIbhAva samAsa kI siddhi ke nimitta aisA samAdhAna denA ThIka nahIM hai| kAraNa ki aisA mAnane para bhI "pratyakSo bodhaH" "pratyakSA vuddhiH" ityAdi prayogoMmeM lAdhutA nahIM A sakatI hai, kyoM ki yahAM matvIya artha ghaTita hI nahIM hotA hai| yahAM to pratyakSAtmaka jJAnakA hI bodha evaM buddhi zabdoM ke dvArA kathana kiyA gayA hai, isa liye "pratyakSa" yahAM tatpuruSasamAsa hI ThIka mAnanA cAhiye; avyayIbhAva samAsa nhiiN| svIkRta 42vAmA mAze to " pratyakSo'yaM ghaTaH, pratyakSA ceyaM latA" pore prayoga banI zakaze nahIM, kAraNa ke je avyayIbhAva samAsa hoya che te sadA nAnyatara tima hAya cha to savA 2 455 52252 nathI, 4 // 25 " pratyakSamasyAstIti" 2mama ' arza Adibhyo'ca ' 20 sUtradvArA 'ac' pratyaya pAthI 'pratyakSaH pratyakSA' se zahonI siddhi tha ya che to pachI tat535 samAsanI AvazyakatA rahetI nathI. uttara-avyayIbhAva samAsanI siddhinA nimitte evuM samAdhAna devuM 52 / 12 nathI. 51291 3 me mAnavA chatAM 55 'pratyakSo bodhaH ''pratyakSA buddhiH' vagere prayogomAM sAdhutA AvI zakatI nathI, kAraNa ke ahIM mAtvIya artha baMdhabesato ja thatuM nathI. ahIM te pratyakSAtmaka jJAnanuM bedha ane buddhi zabdonA dvArA kathana karAyuM che. tethI "pratyakSa" ahIM tapurUSasamAsa ja cogya mAna joIe, avyayabhAva samAsa nahIM. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre __ atha parokSazabdArthaHnanu parokSamityasya ko'rthaH ?, ucyate-parANi-akSApekSayA bhinnAni dravyendriya dravyamanAMsi pudgalamayatvena rUpitvAt , tebhyaH parebhyo'kSasya jIvasya yadutpadyate, tatparokSam / paranimittavAt parokSamiti jinamate paribhApitam ||suu02|| malam-se kiM taM paccakkhaM ? / paccakkhaM duvihaM pannattaM; taM jahA-iMdiyapaccakkhaM, noiMdiyapaccakkhaM ca // 3 // chAyA--atha kiM tat pratyakSam / pratyakSa dvividhaM prajJaptam / tad yathA-indriyapratyakSa noindriyapratyakSaM ca // 3 // 'se kiM taM paccakkhaM ' ityAdi / TIkA--'se' iti magadhadezaprasiddho'thazabdArthakaH / tat-pUrvamupadiSTaM, pratyakSa kim ? pUrvoktasya pratyakSasya kiMsvarUpam ? iti ziSyasya praznavAkyam / uttaramAha parokSa zabdakA arthaparokSa zabda kA artha isa prakAra hai-AtmAse bhinna dravyendriya evaM dravyamana haiM, kyoM ki ye pudgalamaya honese rUpI haiN| AtmA apaudgalika honese rUpI nahIM hai| isa akSa-AtmA-se jo para dravyendriya evaM dravyamana haiM unase jIva ko-AtmA ko-jo jJAna utpanna hotA hai vaha parokSa hai, pratyakSameM paranimittase jJAna utpanna nahIM hotA, kintu parokSameM nimittase jJAna utpanna hotA hai isaliye usakA nAma parokSa hai / aisA jinendra devakA Adeza hai ||suu02|| 'se kiM tapaccakkhaM' ityaadi| pUrvokta pratyakSakA kyA svarUpa hai ? isa prakAra ziSyakA prazna suna 5|kss zanI mthpakSa zabdano artha A pramANe che-dravyendriya ane dravyamana AtmAthI bhinna che. kAraNa ke teo pudgalamaya rahevAthI rUpI che. AtmA apaudgalika hovAthI rUpI nathI. A bahA-AtmAthI para je dravyendriya ane dravyamAna che AvA jIva-AtmAne je jJAna utpanna thAya che te parokSa che. pratyakSamAM bIjAnAM nimittathI jJAna utpanna thatuM nathI paNa pakSamAM bIjAnAM nimittathI jJAna utpanna thAya che tethI tenuM nAma pakSa che. e jInendra devane Adeza che sUrA " se kita: paccakkhaM' tyAhi. pUrvokta pratyakSanuM zu svarUpa che ? A prakArane ziSyane prazna sAMbhaLIne Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| --paccakkhaM duvihaM pannattaM' ityAdi / pratyakSa dvividhaM dviprakAraka, prajJaptaM-bharUpitaM tIrthaGkarairiti bhAvaH / tad yathA tad-dvaividhyaM yathA'sti tathA kathayAmItyarthaH / indriyapratyakSaM, noindriyapratyakSaM ceti bhedadvayena pratyakSaM dvividhamityarthaH / iha dravyabhAvarUpaM dvividhamindriyaM gRhyate, ekasyApyabhAve indriyapratyakSatvA'nupapatteH / tatrendriyasya pratyakSamindriyapratyakSam , indriyanimittakam indriyasambandhi vA yat pratyakSa, tadindriyapratyakSam / noindriyapratyakSam yad indriyapratyakSaM na bhavati, tat noindriyapratyakSam / nozabdaH sarvaniSedhavAcI, tena manaso'pi kathaJcidindriyatvAGgIkArAt tanimittakaM yad jJAnaM tat paramArthataH pratyakSaM na bhavatIti siddham ||suu03|| indriyapratyakSasya paJcavidhatvamAha-se kiM taM iMdiyapaccakvaM' ityAdi / kara guru mahArAja aba usakA uttara denekA upakrama karate hue kahate haiM ki he ziSya! tIrthakaroMne pratyakSa do prakAra kA batalAyA hai vaha isa prakAra hai 1 indriyapratyakSa aura 2 noindriyapratyakSa / indriyapratyakSa vaha hai jo dravya-indriya aura bhAva-indriya ke dvArA hotA hai| dravyaindriya evaM bhAva indriya ina donoM meM se kisI eka ke abhAvameM indriyapratyakSa jJAna utpanna nahIM ho sakatA hai| jisameM ina indriyoM kI sahAyatA kI apekSA nahIM hotI hai vaha noindriyapratyakSa hai| noindriyameM 'no' zabda sarva indriyoM ke niSedha kA vAcaka hai| isase yaha siddha huA ki agara manako bhI kathaMcit indriyasvarUpa mAna liyA jAya to bhI tajjanya jJAna paramArthase pratyakSa nahIM hai ||suu03|| ___ aba indriyapratyakSa ko kahate haiM-'se ki ta iMndriyapazcakkha' ityaadi| gurUmahArAja tene uttara devAne upakama karatAM kahe che ke he ziSya! tIrthakaroe "pratyakSa " be prakAranA batAvyAM che te A pramANe che(1) Indriya pratyakSa ane (ra) IndriyapratyakSa. IndriyapratyakSa e che ke je dravya Indriya ane bhAvaIndriyanA dvArA thAya che. dravya Indriya ane bhAvaIndriya, e bannemAMthI ekanA abhAvamAM IndriyapratyakSa jJAna utpanna thaI zakatuM nathI. jemAM e IndriyanI sahAyatAnI apekSA rahetI nathI te IndriyapratyakSa che. te chAndrayamA 'no' za6 sandriyAnA niSedhana pAya4 cha, mAthI ye sAmita thayuM ke je manane paNa kathaMcit IndriyasvarUpa mAnavAmAM Ave to paNa tajajanya jJAna paramArthathI pratyakSa nathI ke sU03 che vendriyapratyakSa2 4 cha-'se ki ta idiyapaccakkhaM ' tyAdi Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre mUlam-se kiM taM iMdiyapaccakkhaM ? iMdiyapaccakkhaM paMcavihaM paNNattaM, taM jahA-soiMdiyapaccakkhaM 1, cakkhidiyapaccakkhaM 2, ghANiMdiyapaccakkhaM 3, jibhidiyapaccakkhaM 4, phAsiMdiyapaccakkhaM 5, se taM iMdiyapaccakkhaM // sU0 4 // chAyA-atha kiM tadindriyapatyakSam / indriyapratyakSaM paJcavidhaM prajJapta, tad yathA-zrotrendriyapratyakSaM 1, cakSurindriyapratyakSakSa 2, ghANendriyapratyakSaM 3, jihvendriyapratyakSa 4, sparzendriyapratyakSaM 5, tadetad indriyapratyakSam ||muu04|| TIkA-se-atha ' iti praznamUcakaH / tat-pUrvoktam indriyapratyakSa, kim 1, pUrvoktasya indriyapatyakSasya kiM svarUpamiti / uttaramAha-indriyapatyakSaM paJcavidhaM prajJaptam / tad yathA-zrotrendrimatyakSamityAdi / zrotrendriyapratyakSa, zrotrendriyapratyakSa zrotrandriyanimittakamityarthaH / zrotrendriyaM nimittIkRtya yadutpanna jJAnaM tat zrotrendriyapratyakSamiti bhaavH| evaM cakSurindriyapratyakSAdiSu bhAvanIyam / tat ziSya guru mahArAja se prazna kara rahA hai ki he guru mahArAja ! indriyapratyakSakA kyA svarUpa hai| uttarameM guru mahArAja kahate haiM ki indriyapratyakSa pAMca prakArakA kahA hai vaha isa prakAra hai-jo pratyakSa zrotrendriyake nimittase hotA hai vaha zrotrendriya-pratyakSa hai, arthAt zrotrendriyako nimitta karake jo jJAna utpanna hotA hai vaha zrotrendriya pratyakSa hai 1 / isI prakAra cakSu Adi indriyoMse hone vAle jJAnameM tattadindriyapratyakSatA samajha lenI cAhiye, arthAt cakSu-indriyase utpanna hue jJAnako cakSu-indriya-pratyakSa 2, ghrANa-indriyase utpanna hue jJAnako ghrANendriya-pratyakSa 3, jihvAindriyase utpanna jJAna ko jihvendriya-pratyakSa 4, ziSya gurUmahArAjane prazna kare che ke he gurUmahArAja! IndriyapratyakSanuM zuM svarUpa che? uttaramAM gurUmahArAja kahe che ke Indriya pratyakSa pAMca prakAranAM kahyAM che. te A pramANe che -(1) je zrotrendriyanAM nimittathI pratyakSa thAya che te zrotrendriya pratyakSa che eTale ke zrotrendriyane nimitta karIne je jJAna utpanna thAya che te zrotrendriyapratyakSa che e ja pramANe cakSu Adi IndriyathI thanArAM jJAnamAM te te IndriyanI pratyakSatA samajI levI joIe. eTale ke-(2) cakSu IndriyathI utpanna thayelAM jJAnane cakSuIndriyapratyakSa (3) dhrANendriyathI utpanna thayelAM jJAnane dhrANendriya pratyakSa (4) jIllA IndriyathI utpanna thayelA jJAnane Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| anantaroktam , etat-paJcavidhaM, pratyakSam indriyapratyakSaM bhavatIti shessH| etacca paJcavidhaM pratyakSam vyavahArAducyate, na tu prmaarthtH| nanvetat paJcavidhaM pratyakSaM vyAhArikamityatra kiM pramANam ? iti cet ucyateastyatrAgamapramANam . tathAhi-ihaivAgre pratyakSabhedAbhidhAnAnantaraM vakSyate / 'parokvaM duvihaM paNNattaM, taM jahA-AbhiNivohiyaNANaparokkhaM ca suyaNANaparokkhaM ca ' iti / ___ tatrAbhinivodhikajJAnamavagrahAdirUpam , avagrahAdayazca zrotrendriyAdyAzritAstatra varNitAH, tad yadi zrotrAdIndriyAzritaM jJAnaM paramArthataH pratyakSa, tat kathamavagrahAdayaH tathA sparzana-indriyase utpanna hue jJAnako sparzanendriya-pratyakSa 5 jAnanA cAhiye / isa prakAra ina pAMca indriyoMse jo bhI jJAna hotA hai vaha saba indriyapratyakSa hai, aisA vyavahArakI apekSA jAnanA cAhiye, paramArthakI apekSAse nhiiN| zaMkA-indriyoMse utpanna yaha pAMca prakAra kA pratyakSa vyAvahArika pratyakSa hai, pAramArthika pratyakSa nahIM hai, isameM kyA pramANa hai ? uttara-indriyoMse honevAlA jJAna vAstavameM pratyakSa nahIM hai kintu parokSa hai, isa kaznameM AgamapramANa hai| yahIM para Age pratyakSa ke bheda kathana ke bAda sUtrakAra aisA sUtra kaheMge-"parokkhaM duvihaM paNNattaM taMjahAAbhiNivohiyaNANaparokkha suyaNANaparokkhaca" parokSajJAna do prakAra hai-eka AbhinibodhikajJAna aura dUsarA zrutajJAna / avagraha, IhA Adi rUpa Abhinibodhika jJAna hotA hai| avagrahAdika jJAna zrotra Adi havendriyapratyakSa tathA (5) sparzanendriyathI utpanna thayelAM jJAnane sparzanendriya pratyakSa jANavuM joIe. A pramANe te pAMca IndriyethI je kaI jJAna thAya che te sarve IndriyapratyakSa che ema vyavahAranI apekSAe jANavuM joIe. paramArthanI apekSAe nahIM. zaMkA-IndriyethI utpanna thatuM A pAMca prakAranuM pratyakSa vyavahArika pratyakSa ke pAramArthika pratyakSa nahIM tenI sAbitI zI che? - uttara-indriyo vaDe thanAruM jJAna vAstavamAM pratyakSa nahIM paNa parokSa che. A kathanamAM Agama pramANarUpa che. ahIM AgaLa pratyakSanA bheda kahyAM pachI sUtra42 mA sUtra ze-" parokkhaM duvihaM paNNattaM ta jahA-AbhiNiyohiyaNANaparokkhaM suyaNANaparokkha ca" parokSa jJAna meM prA2nu cha (1) mAli. nimAdhi4 jJAna mana mI zrutajJAna. avagraha, IhA mAhi35 mAlinimodhi4 jJAna hoya che. avagrahAdika jJAna zrotra Adi indriyone Azrita che. je e Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 mandIsUtre parokSatvenAgre varNitAH ? / tasmAduttaratrendriyAzritajJAnasya parokSatvena varNanAdidaM nizcIyate-' indriyAzritajJAnaM saMvyavahAramadhikRtya pratyakSamuktaM na tu paramArthata iti / kiJca-indriyamanonimittakaM matizrutAbhyAmanyat kimapi jJAnaM bhavatIti ceda tarhi paSThajJAnaprasaMgAdAgamavirodhaH syAditi paramArthataH parokSamevedamiti / nandhiha loke vAhyadhUmAdihetukaM yajjJAnaM, tadeva parokSamiti prasiddha, natvindriyajanyaM, kathaM tarhi paramArthato'sya parokSatva manyase ? iti cet , indriyoMke Azrita haiM / yadi ye zrotra Adi indriyAzrita jJAna paramArthataH pratyakSa mAne gaye hote to phira ina avagrahAdikoM ke Age jo parokSarUpase varNita kiyA gayA hai vaha kyoM karate? pratyakSarUpase hI unakA varNana karanA cAhiye thA, so aisA nahIM hai, isaliye Age AnevAle isa indriyAzrita jJAnake parokSarUpase varNana honekI vajahase yaha nizcita ho jAtA hai ki indriyAzrita jJAnameM jo pratyakSatA mAnI jAtI hai vaha vyavahArakI apekSAse hI mAnI jAtI hai, paramArthakI apekSAse nhiiN| phira bhI-indriya aura manake nimittase hone vAlA jJAna matijJAna evaM zrutajJAnase bhinna aura dUsarA koI jJAna mAnA jAya to cha prakArakA jJAna mAnanA par3egA, aura cha prakAra kA jJAna mAnanA Agamaviruddha hogA, isaliye yaha jJAna vastutaH parokSa jJAna hI hai, pratyakSa jJAna nhiiN| zaMkA-lokameM to aisI bAta dekhI jAtI hai ki jo jJAna bAhya dhUmAdika cihnoMkI sahAyatAle hotA hai vahI parokSa mAnAjAtA hai, indriyzrotra Adi IndriyAzrita jJAna paramArthataH pratyakSa manAyAM hota te pachI te avagrahAdikene AgaLa je parokSarUpathI varNita karAyA che te zA mATe kaheta? pratyakSarUpathI ja temanuM varNana karavuM joItuM hatuM. paNa evuM nathI tethI AgaLa AvanArUM A indriyAzrita jJAnanA parokSa rUpe varNana thavAnA kAraNe A cokakasa thaI jAya che ke IndrayAzrita jJAnamAM je pratyakSatA manAya che te vyavahAranI apekSAe ja manAya che, paramArthanI apekSAe nahIM. vaLI Indriya ane mananAM nimittathI thatuM jJAna, matijJAna ane zrutajJAnathI bhinna pharI bIjuM kaI jJAna mAnavAmAM Ave te jJAna cha prakAranuM mAnavuM paDaze, paNa cha prakAranuM jJAna mAnavuM te AgamavirUddhanuM gaNAze, tethI A jJAna vastutaH parokSajJAna ja che, pratyakSa jJAna nathI. zaMkA -lekamAM to evI vAta jovAmAM Ave che ke je jJAna bAhya "mAdika cihnonI sahAyatAthI thAya che eja parokSa che. Indriyajanya jJAnane Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paancndrikaattiikaa-jnmedaaH| ucyate-indriyamanobhirvAhyadhUmAdinimittakaM yadutpadyate jJAnaM, tadekAnte naivendriyANAmAtmanazca parokSaM, paranimittatvAt , dhUmAd vahnijJAnavat , atastat parokSatayA loke prasiddhamasti, yattu sAkSAdindriyamanonimittakaM, tadindriyANAmeva pratyakSam , indriyAzritameva ( indriyamevAzritya ) pratyakSam ; na tvAtmanaH, yathA'vadhyAdikaM jJAnaM saakssaadaatmnimittkm| tatra hi anyAnapekSaNAdAtmaiva sAkSAtkAraNaM bhavati / tathendriyANAM bAyadhUmAdipadArthA'pekSayA yat pratyakSaM bhavati tadindriyANAmeva, na tvAtmanaH, Atmanastu tat parokSameva, paranimittakatvAt anumatijJAnavat , indriyANAmapi tat pratyakSaM na paramArthataH,, kintu vyavahArAdeva / katham ? indriyANAmacetanatvAt / janya jJAna parokSa nahIM mAnA jAtA, to phira Apa indriyajanya jJAnako paramArthataH parokSa kaise mAnate haiM ? / uttara-indriya aura manake dvArA jo jJAna bAhya dhUmAdika cihnoMko nimitta karake utpanna hotA hai vaha parake nimittase honevAlA hone ke kAraNa ekAntarUpase parokSa mAnA gayA hai, kAraNa ki isa jJAnameM na to sAkSAtkAraNa indriyA haiM aura na AtmA, dhUmAdika bAhya sAdhana hI usameM sAkSAtkAraNa hai / jisa jJAnameM indriyA evaM mana nimitta hote haiM vaha jJAna indriyapratyakSa mAnA gayA hai, kAraNa ki indriyapratyakSameM indriyAM hI sAkSAtkAraNa hotI haiN| yadyapi parokSajJAnameM bhI indriyAM nimitta hotI haiM parantu ve paraMparArUpase nimitta hotI haiM, sAkSAt rUpase nhiiN| indriyapratyakSameM indriyAM hI sAkSAtkAraNa hotI haiN| isa pakSa manAya, nahIM te pachI Apa Indriyajanya jJAnane paramAtaH parokSa kevI zata mAnI cha ? uttara Indraya ane mananAM dvArA je jJAna bAhya dhUmAdika cihnone nimitta karIne utpanna thAya che te paranAM nimittathI thanAra hovAne kAraNe ekAntarUpathI parokSa manAyuM che, kAraNa ke A jJAnamAM sAkSAtkAraNa Indriya paNa nathI ane mAtmA pazu nathI. dhUmAdika bAhya sAdhana ja temAM sAkSAt kAraNa che. je jJAnamAM Indriya ane mana nimittarUpa hoya che te jJAna indriyapratyakSa manAyuM che, kAraNa ke IndriyapratyakSamAM Indriye ja sAkSAtkAraNa hoya che. jo ke parokSa jJAnamAM paNa Indriya nimitta hoya che paNa teo paraMparArUpathI nimitta thAya che, sAkSAtarUpathI nahIM. Indriya pratyakSamAM Indriye ja sAkSAtkAra hoya che na06 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para nandIpatre liye vaha indriyoM kA hI pratyakSa mAnA jAtA hai, AtmA kA nhiiN| AtmA hI jisa jJAna kI utpattimeM sAkSAtkAraNa hotA hai vaha jJAna hI AsmAkA pratyakSa mAnA gayA hai, jaise avadhijJAna Adi / AtmA ke pratyakSameM AtmAke sivAya anya indriyAdika sAkSAt yA paraMparArUpase bhI kAraNa nahIM hote haiM, vevala AtmA hI sAkSAtkAraNa hotA hai / isI taraha bAhya dhUmAdika cihna jisa jJAnameM sAkSAtkAraNa nahIM hote haiM, kevala indriyAM hI sAkSAtkAraNa hotI haiM vaha indriyoMkA pratyakSa hai-indriyapratyakSa hai, AtmapratyakSa nahIM / AtmA ke liye to vaha parokSa hI hai, kyoMki yahAM paranimittatA hai, AtmanimittatA nahIM, arthAt-AtmAse bhinna jo indriyAdika haiM ve AtmAse para haiM, aura inhIM pararUpa indriyoMse vaha pratyakSa jJAna utpanna huA hai ataH vaha parokSa hI hai, jisa prakAra anumAnajJAna bAhya liGgAdikoM se hotA hai, aura isIliye vaha parokSa mAnA jAtA hai| yahAM jo indriyoM ke sAkSAtkAraNa hone kI vajahase hone vAle jJAna ko pratyakSa kahA hai vaha paramArthataH nahIM, kintu vyavahAra kI apekSA se hI kahA gayA hai, aisA jAnanA cAhiye, kyoM ki indriyAM acetana haiN| tethI te IndriyanuM pratyakSa manAya che. AtmAnuM nahIM. AtmA ja je jJAnanI utpattimAM sAkSAtkAraNa hoya che te jJAna ja AtmAnuM pratyakSa manAyuM che, jevAMke avadhijJAna Adi. AtmAnA pratyakSamAM AtmA sivAya anya indriyAdika sAkSAt ke paraMparA rUpathI paNa kAraNa hatAM nathI, kevaLa AtmA ja sAkSAt kAraNa hoya che. A rIte bAhA dhUmAdika cihna je jJAnamAM sAkSAtkAraNa hatAM nathI kevaLa Indriye ja sAkSAtkAraNa hoya che te IndriyonuM pratyakSa che-Indriya pratyakSa che, AtmapratyakSa nahIM. AtmAne mATe te te pakSa ja che, kAraNa ke ahIM paranimittatA che, AtmanimittatA nathI. eTale ke AtmAthI bhinna je IndricAdika che te AtmAthI para che ane eja pararUpa InidrathI te pratyakSa jJAna utpanna thayuM che, tethI te parokSa ja che. je rIte anumAna jJAna bAhya liMgAdikethI thAya che, ane tethI te pakSa manAya che. ahIM je indriyenA sAkSAtkAra raNa hevAne kAraNe thanArA jJAnane pratyakSa kahyuM che te paramArthataH nahIM paNa vyavahAranI apekSAe ja kahevAyuM che, ema mAnavuM joIe, kAraNa ke IndriyA acetana che. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| / nanu sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANIndriyANIti kramaH, ayameva ca samIcInaH, pUrvapUrvalAbhe satyevottarottaralAbhasaMbhavAt , tataH kimarthamutkramopanyAsaH kRtaH iti cet, ucyate-" asti pUrvAnupUrvI, asti pazcAnupUrvI" iti nyAyapradarzanArtho'yamukramopanyAsaH kRtaH / api ca-zeSendriyApekSayA zrotrendriyaM pradhAna, zrotrendriyasya hi yat pratyakSaM taditarendriyapratyakSApekSayA spaSTasaMvedanaM bhavati / spaSTasaMvedanaM copavarNyamAnaM ziSyaH sukhenAvabudhyate, tataH spaSTasaMvedanadvAreNa sukhapUrvakAvabodhaprAptihetutvAdiha zrotrendriyAdikrama uktaH // mU0 4 // ___zaMkA-sparzana, rasanA, prANa, cakSu aura zrotra, isa prakAra indriyoM kA krama hai aura yahI samIcIna hai, kAraNa ki pUrva pUrva indriyoMke lAbha hone para hI uttararakI indriyoMkA lAbha hotA hai, to phira sUtra meM isa prakArakA krama na rakhakara vyutkramarUpase upanyAsa kyoM kiyA gayA hai ? / uttara-"pUrvAnupUrvI hai tathA pazcAnupUrvI bhI hai" isa nyAya ko dikhAne ke liye sUtrakArane sUtra meM yaha vyutkramarUpase upanyAsa kiyA hai| arthAt-pUrvAnupUrvI rUpa tathA pazcAnupUrvI rUpase krama do prakAra kA hotA hai| donoM prakArase varNana karane meM kramakA vighAta nahIM hotA hai| phira yaha ki samasta indriyoMmeM zrotra indriya pradhAna hai, kAraNa ki zrotrendriyakA jo pratyakSa hotA hai vaha itara indriyoMse honevAle pratyakSakI apekSA adhika spaSTa hotA hai| ziSyajana varNyamAna viSaya ko zrotra indriya dvArA sunakara hI usa viSayako acchI taraha jAnate haiM / isaliye spaSTa saMvedana dvArA za:--25zana, rasanA, prANu, yakSu, mane zrotra, 2 pramANe chandriyAnA krama che ane eja samIcIna che kAraNa ke pUrva pUrva IndriAnA lAbha thavAthI ja uttara, uttaranI Indriyone lAbha thAya che, te pachI sUtramAM A prakArane kama na rAkhatAM ulaTA kamathI upanyAsa kema karAya che ? uttara:-" pUrvAnupUvI che tathA pazcAnupUrvI 55 cha / 2 // nyAyana zA. vavA mATe sUtrakAre sUtramAM A vyutkama (avaLA) rUpathI upanyAsa karyo che, eTale ke pUrvAnupUvarUpa tathA pazcAnupUvIrUpathI be prakArane kema thAya che. ane rIte varNana karavAmAM kamane vighAta thatuM nathI. pharIe ke sarve IndriyAmAM zrotrandriya mukhya che, kAraNa ke zrotrendriyanuM je pratyakSa hoya che te bIjI IndriyothI thanArAM pratyakSanI apekSAe vadhAre spaSTa hoya che. ziSyajana vaNyamAna viSayane tra" Indriya dvArA sAMbhaLIne ja te viSayane sArI rIte jANe che. tethI spaSTa Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre 44 mUlam-se ki taM noiMdiyapaccakkhaM ? noiMdiyapaccakkhaM tivihaM paNNattaM, taM jahA-ohinANapaccakkhaM, maNapajjavanANapaccakkhaM kevalanANapaccakkhaM // sU0 5 // chAyA-atha kiM tat noindriyapratyakSam ?, noindriyapratyakSaM prividhaM prajJaptam / tad yathA--avadhijJAnapratyakSaM 1, manaHparyavajJAnapratyakSaM 2, kevalajJAnapratyakSam 3 // sU0 5 // 'se kiM taM noiMdiyapaJcakkhaM ' ityaadi| TIkA-'se-atha' iti prshnaarthkH| tat-pUrvoktaM, noindriyapatyakSam= indriyapratyakSabhinna pratyakSaM, kim? indriyapratyakSabhinnasya pratyakSasya svarUpaM kimasti? uttaramAha-'noiMdiyapaccakkhaM tivihaM paNNattaM ' ityAdi / etat sugamam ||suu05|| mUlam se kiM taM ohinANapaccakkhaM ?, ohinANapaccakkhaM duvihaM paNNattaM, taMjahA-savapaccaiyaM ca khAovasamiyaM ca ||suu06|| chAyA-atha kiM tadavadhijJAnapratyakSam?, avadhijJAnapratyakSaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-bhavapratyayikaM ca, kSAyopazamikaM ca // 6 // sukhapUrvaka avabodha kI prAptikA hetu honese yahAM sUtra meM zrotrendriyAdikA krama rakhA gayA hai / suu04|| 'se kiM taM noiMdiyapaJcakkha' ityaadi| pUrvokta noindriyapratyakSa kA kyA svarUpa hai, 1 uttara-noindriyapratyakSa-jo indriyapratyakSa se sarvathA bhinna mAnA gayA hai usakA svarUpa avadhijJAna, manaHparyavajJAna evaM kevalajJAna rUpa hai| yahAM no-zabda indriyoM kI sahAyatAse sarvathA rahita arthakA bodhaka hai| indriyoM kI sahAyatA-avadhijJAna, manaHparyavajJAna evaM kevalajJAnameM bilakula nahIM hotI hai, isaliye ye hI tIna jJAna noindriyapratyakSa kahe gaye haiM ||suu5|| saMvedanadvArA sukhapUrvaka avabodhanI prAptino hetu hovAthI ahIM sUtramAM zrotrendriyAdikane krama rAkhavAmAM Avela che. sU04 " se kiM taM noiMdiyapaccakkha" tyAhi. pUrvAta 'nandriyapratyakSa' nu zu 2135 cha ? uttr:-'ncndriypratyakSa" je IndriyapratyakSathI sada tara bhinna manAyuM che, tenuM svarUpa avadhijJAna, mana:paryavajJAna ane kevaLajJAna rUpa che. ahIM '' zabda IndriyonI sahAyatAthI sadaMtara rahita arthane bedhaka che. avadhijJAna, mana:paryavajJAna ane kevaLajJAnamAM IndriyanI sahAyatA bilakula hotI nathI tethI ja te traNa jJAnane neIndriyapratyakSa kahela che. je sU5 || Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaanndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| ' se kiM taM ohinANapaccakkhaM' ityAdi / TIkA--ziSyaH pRcchati-atha kiM tadavadhijJAnapratyakSam ?, pUrvanirdiSTasyAvadhijJAnapratyakSasya kiM svarUpamiti prshnH| uttaramAha-' ohinANapaccakkhaM duvihaM paNNattaM ' ityaadi| avadhijJAnapratyakSaM dvividhaM prajJaptam / tad dvaividhyaM pradarzayitumAha'ta jahA' ityAdi, 'tad yathA-bhavapratyayikaM ca kSAyopazamikaM ceti / bhavanaM bhavaHjanma, sa pratyayaH kAraNaM yasya tad bhvprtyym|| yadvA-bhavanti-vartante karmavazavartinaH pANino'sminniti bhavaH narakAdijanma, bhava eva pratyayaH kAraNaM yasya tad bhavapratyayam / pratyayazabdazveha kAraNe'rthe vartate / uktaJca--'pratyayaH zapatha-jJAna-hetu-vizvAsa-nizcaye' iti / / tadeva bhavapratyayikaM janmahetukamityarthaH / cakAraH pUrvavat svagatadevanArakAzritamedadvayasUcakaH / tathA-kSayacopazamazca kSayopazamau, tAbhyAM nivRttaM kSAyopamikaM ceti| 'se kiM taM ohinAgapaJcakkha' ityaadi| ziSya yahAM prazna karatA huA pUcha rahA hai ki he bhadanta ! jisa avadhi jJAna ko Apane abhI noindriyapratyakSa kahA hai usakA kyA svarUpa hai ? uttarameM gurumahArAja kahate haiM ki vaha avadhijJAna do prakAra kA hai-1 bhavapratyayika, 2kssaayopshmik| jisa avadhijJAna kI utpattimeM janma kAraNa hotA hai vaha bhavapratyayika avadhijJAna hai / yaha avadhijJAna deva aura nArakiyoM ke hotA hai, kAraNa ki vahAM janma lete hI jIva ko avadhijJAna utpanna ho jAtA hai / kSaya aura upazama se jo avadhijJAna utpanna hotA hai vaha kSAyopazamika avadhijJAna hai| yaha avadhi jJAna tiryazca aura manuSyagati ke jIvoM ko hotA hai| kSayopazama-zabdakA artha 'kSayasahita upazama' aisA hai| udyaprApta karma kA vinAza kSaya hai. __"se kiMta ohinANapaccakkha" tyAla. ziSya ahIM prazna kare che ke he bhadanta ! je avadhijJAnane Ape hamaNAM ja noIndriyapratyakSa kahyuM che tenuM zuM svarUpa che ? uttaramAM gurU mahArAja cha ta dhijJAna meM prA2nu cha. (1) apratyaya: (2) kSAyopazabhiDa ja avadhijJAnanI utpattimAM janma kAraNarUpa hoya che te bhavapratyayika avadhijJAna che. A avadhijJAna deva ane nArakIone thAya che, kAraNa ke tyAM janma letAM ja jIvane avadhijJAna utpanna thaI jAya che. kSaya ane upazamathI je avadhijJAna utpanna thAya che te kSApazamika avadhijJAna che. A avadhijJAna niyaMca ane manuSyagatinA ne thAya che. kSapazama zabdano artha "yasahita upazama" e che. udayaprApta karmane vinAza kSaya che, udayane niSedha upazama che. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nandIsUtre ___ yadvA-kSayeNa=udayaprAptakarmaNo vinAzena sahitaH kSayasahitaH, upazamaH-udayanirodhaH, kSayasahitazcAsAvupazamaH kSayopazamaH / iha madhyamapadalopI samAsaH zAkapArthivAdivat / yadvA-vivakSitajJAnAdiguNa vighAtakasya kamaNa udayaprAptasya kSayaH= sarvathA'pagamaH, anudIrNasya tu tasyaiva upazamaH vipAkata udayAbhAvaH / kSayopalakSita upazamaH kSayopazamaH / kSayopazame bhavaM kSAyopazamikam / / sU06 // ___ mUlam-se ki taM bhavapaccaiyaM ?, bhavapaccaiyaM duNhaM, taM jahA-devANa ya, neraiyANa ya // suu07|| chAyA---atha kiM tad bhavapratyayikam ? / bhavapratyayika dvayoH, tad yathAdevAnAM ca nairayikANAM ca // mU07 // 'se kiM taM bhavapaccaiyaM ' ityAdi / TIkA-ziSyaH pRcchati-atha kiM tad bhavapratyayikam ?-pUrvanirdiSTasya bhavapratyayikasya kiM svarUpamiti / uttaramAha-' bhavapaccaiyaM duNDaM ' ityAdi / bhavapratyaudaya kA nirodha upazama hai| kSayasahitaupazamameM madhyamapadalopI samAsa huA hai, jaise zAkapArthivameM hotA hai / athavA-vivakSita jJAnAdika guNa ke vighAtaka karma kA ki jo udyAgata hai sarvathA vinAza honA, evaM usI kA jo jitanA anudIrNa-udyameM prApta nahIM huA hai usakA upazama honA-vipAka kI apekSA udya kA abhAva honA isakA nAma kSayopazama hai| isa kSayopazama ke hone para jo avadhijJAna hotA hai vaha kSAyopazamika avadhijJAna hai ||suu06|| 'se ki taM bhavapaccaiyaM' ityaadi| ziSya pUchatA hai-he gurumahArAja ! bhavapratyayika avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? uttarameM gurumahArAja kahate haiM ki-yaha bhavapratyayika avdhilayasahita upazamamAM madhyamapadalopI samAsa thayo che jevI rIte zAkapArthivamAM thAya che. athavA vivakSita jJAnAdika guNanA vighAtaka karma ke je udayAgata che tene sadaMtara vinAza thave ane jeTalA anudI-udaya pAmyAM nathI-tene upazama thava-vipAkanI apekSAe udayane abhAva hovo enuM nAma kSapazama che. A bhopazamanA hevAthI je avadhijJAna thAya che te kSApazanika avadhijJAna che. sUdAI 'se kiM taM bhavapaccayaMtyAdi ziSya pUche che-he guru mahArAja ! bhavapratyayika avadhijJAnanuM zuM svarUpa che? javAbamAM guru mahArAja kahe che ke -A bhavapratyayika avadhijJAna be ane Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| 47 yikaM dvayoH jIvasamUhayorbhavati / kayoIyoriti jijJAsAyAmAha-'taMjahA' ityaadi| tad yathA-devAnAM ca nairayikANAM ca / bhavanimittakamavadhijJAnaM devAnAM nArakANAM cetyubhayeSAM bhavatItyarthaH / cakAra ubhayatra svagatA'nekabhedasaMsUcakaH / nanvavadhijJAnaM kSAyopazamike bhAve vartate, nArakAdibhavazcaudayike, tat kathaM devAdInAmavadhijJAnaM bhavapratyayikamiti vyapadizyate ? / naiSa doSaH saMbhavati, avadhijJAnaM hi paramArthataH kSAyopazamikameva, kintu avadhijJAnAvaraNIyakarmakSayopazamo devanArakabhavayoravazyaMbhAvItyavadhijJAnaM devanArakANAmavazyaM bhavatyeva, pakSiNAmAkAzagamanalabdhivat , tasmAd bhavapratyayamiti vyapadizyate / yadvA-avadhijJAna prati yo bhavaH sAkSAtkAraNaM tamadhikRtya bhavapratyayikamiti bhedopanyAsaH kRtaH // sU07 // ziSyaH pRcchati-se kiM taM khAovasamiya' ityAdi / jJAna do jIvoMke hotA hai| ve do jIva ye haiM-deva aura naarkii| bhavapratyayika avadhijJAna deva aura nArakiyoM ke hotA hai| zaMkA-avadhijJAna kSAyopazamika bhAvameM ginAyA gayA hai, tathA nArakAdikabhava audayika bhAvameM, taba phira devAdikoMkA avadhijJAna bhavapratyayika kaise kahalAsakatA hai ? vaha tokSAyopazamika hI khlaavegaa| uttara-avadhijJAna paramArthataH kSAyopazamika hI hotA hai, kintu 'avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama deva aura nArakiyoM ke bhavameM avazya hI hotA hai' isa apekSA se usa avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama meM bhava sAkSAtkAraNa hone se usako bhavapratyayika kahA hai. jaise pakSiyoM meM ur3anA bhavapratyayika kahA jAtA hai, zikSA Adi guNanimittaka nhiiN| isI prakAra deva nArakiyoM kA avadhijJAna tapasyA Adi dvArA honevAle avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazamanimittaka nahIM thAya che. te be jIva A che-deva ane nArakI. bhavapratyayika avadhijJAna deva ane nArakIone thAya che. zaMkA -avadhijJAna lApazamika bhAvamAM gaNAvyuM che tathA nArakAdika bhava odayika bhAvamAM gaNAvela che te pachI devAdikanuM avadhijJAna bhavapratyayika kevI rIte kahI zakAya? te te kSApazamika ja kahevAze. uttara-avadhijJAna paramAtaH lApazamika ja hoya che, paNa "avadhijJAnAvaraNIya karmano kSapazama deva ane nArakIonA bhavamAM avazya thAya che ja A apekSAe te avadhijJAnAvaraNIya karmanA kSApazamamAM bhava sAkSAtkAraNa hovAthI tene bhavapratyayika kahyuM che, jevI rIte pakSIomAM "uDavuM te bhavapratyayika kahevAya che zikSA Adi guNanimittaka nahIM. e ja pramANe deva, nArakI. enuM avadhijJAna tapasyA Adi dvArA thanArAM avadhijJAnAvaraNIya karmanA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 mandIsare mUlam-se ki taM khAovasamiyaM ? / khAovasamiyaM duNhaM / taM jahA-maNussANa ya, paMceMdiyatirikkhajoNiyANa ya / ko heU khAopasamiyaM ? / khAovasamiyaM tayAvarANajjANaM kammANaM udiNNANaM khaeNaM, aNudiNNANaM uvasameNaM ohinANaM samuppajjai // sU0 8 // chAyA--atha kiM tat kSAyopazamikam ? / kSAyopazamikaM dvayoH / tad yathA -manuSyANAM ca paJcendriyatiryagyonikAnAM ca / ko hetuH kSAyopazamika ?, kSAyopaza mikaM tadAvaraNIyAnAM karmaNAm udIrNAnAM kSayeNa, anudIrNAnAmupazamena, abavijJAnaM samutpadyate // mU0 8 // TIkA-'atha kiM tat kSAyopazamikam' iti / bhAyopazamikasyAvadhijJAnasya kiM svarUpa ? miti / uttaramAi-'khAovasamiyaM duNhaM' ityAdi / kSAyopazamikaM-kSayopazamanimittakaM dvayoH jIvasamUhayoH / kayordvayoH ? iti jijJAsAyAmAha-'taM jahA' ityAdi / tad yathA-manuSyANAM ca paJcendriyatiryagyonikAnAM ca / kSAyopazamikamavadhijJAnaM manuSyANAM paJcendriyatirazvAM cetyubhayeSAM bhavatItyarthaH / punarapi ziSyaH pRcchati--' ko heU' ityAdi / ko hetuH kSAyopazamikam ! iti / avadhijJAnaM kSAyopazamikaM bhavatItyatra kiM kAraNamiti prshnH| uttaramAhahotA hai, kintu vahAMke bhavanimittaka hI hotA hai, ataH isa apekSA vaha bhavapratyayika kahA jAtA hai| suu07|| 'se ki taM khAovasamiyaM' ityaadi| ziSya pUchatA hai-kSAyopazamika avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? guru kahate haiM-kSAyopazamika avadhijJAna manuSyoM ke tathA paMcendriyatiryaJca jIvoM ke hotA hai| prazna-kSAyopazamika avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? kSapazamanimittaka hotuM nathI, paNa tyAMnA bhavanimittaka ja thAya che, tethI e apekSAe te bhavapratyayika kahevAya che. e sU cho "se ki taM khAovasamiya" tyAhi, ziSya pUche che-"kSApazamika avadhijJAnanuM zuM svarUpa che? guru kahe che - kSApathamika avadhijJAna manuSya tathA pacendriyatiryaMca ane thAya che. prazna-kSApazamika avadhijJAnanuM zuM svarUpa che? uttara-avadhijJAnane Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / , ' khAovasamiyaM ' ityAdi / tadAvaraNIyAnAm = tasya - avadhijJAnasya, yAni AvaraNIyAni - AvarakANi teSAM karmaNAM madhye, udIrNAnAm = udayAvalikAM prAptAnAM karmadalikAnAM kSaNa-kSayakaraNena, tathA anudIrNAnAm-avadhijJAnAvaraNIyakarmasu yAnyanuditAni Atmani sthitAni karmada likAni teSAm, upazamena - upazamana karaNena vipAkodayanirodhena, yadavadhijJAnaM samutpadyate, tadavadhijJAnaM kSAyopazamikamityucyate / anena kSAyopazamikamavadhijJAnaM prati avadhijJAnAvaraNIyakarmaNAM kSayopazamarUpo heturuktaH / kSayopazamazca dezaghAtirasaspardhakAnAmudaye sati bhavati na tu sarvaghAtirasaspardhakAnAm / manuSyANAM paJcendriyatirazcAM cAvadhijJAnaM nAvazyaMbhAvi, tasmAt samAne'pi, kSAyopazamikatve bhavapratyayikAdidaM bhidyate / paramArthatastu sakalamapyavadhijJAnaM uttara -- avadhijJAna ke AvAraka jitane karma haiM unake udIrNa dalikoM kA kSaya hotA hai, tathA anudIrNa dalikoM kA sadavasthArUpa upazama rahatA hai, isa sthiti meM jo avadhijJAna hotA hai vaha kSAyopazamika avavijJAna hai| isa taraha avadhijJAna ke prati avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama heturUpase kahA gayA hai| avadhijJAnameM avadhijJAnAvaraNIya karma ke dezaghAtirasaspardhakoM ( karmAzoM ) kA udaya tathA sarvaghAtirasaspardhakoM kA kucha kA kSaya aura kucha kA sadavasthArUpa upazama rahatA hai / manuSyoM ke tathA paMcendriya tiryaJcoM ke avadhijJAna avazyaMbhAvI nahIM hotA hai, arthAt kSAyopazamika avadhijJAna samasta manuSya evaM paMcendriya tiryaJcoM ke hotA hI hai, aisA niyama nahIM hai kintu jinake avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai unhIM ke yaha hotA hai, aisA niyama hai, ataH bhavapratyayika avadhijJAna jo samasta deva aura nArakiyoM ke avazyaMbhAvI AvAraka jeTalAM kama che temanA uddI dilakAnA kSaya thAya che ane anuDhINuM dila kAnA sahavasthArUpa upazama rahe che. A sthitimAM je avadhijJAna thAya che te kSAye pazimaka aviSejJAna che. A rIte avadhijJAnanI prati avadhijJAnAvaraNIya kanA kSayeApazama heturUpe kahevAyeA che, avidhajJAnamAM avidhajJAnAvaraNIyanA dezaghAti spardhA kA ( karyAM ze| ) nA udaya tathA sAtirasaspardhA kAmAMnA keTalAMkA kSaya tathA keTalAkanA sadavasthArUpa upazama rahe che. manuSyAnu tathA paMcendriya tiya cAnu` adhijJAna avazyaMbhAvI hAtu nathI, eTale ke kSAce pazimaka aviSejJAna save manuSyeA tathA paMcendriya tiya cAne thAya ja che evA niyama nathI, paNa jene avadhijJAnAvaraNIya karmanA kSApazama thAya che temane te thAya ja che evA niyama che. tethI bhavapratyayika avadhijJAna je samasta deva ane nArakIone na0 7 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsatre kSAyopazamikameva / tatrAvadhijJAnAvaraNakarmaprakRtInAM tathAvidhavizuddhAdhyavasAyataH pracurIbhUtarasasyAlpIkaraNena sarvaghAtiSu rasaspardhakeSu dezaghAtirUpatayA pariNamiteSu, dezaghAtirasaspardhakeSvapi yAni atisnigdhAni rasaspardhakAni santi teSu alparasIkRteSu udayAvalikAprAptasyAMzasya kSaye'nudIrNasya copazame-vipAkodayaviSkambharUpe jIvasyAvadhyAdayo guNAH prAdurbhavanti / hotA hai usase isameM bhinnatA hai / yadyapi bhavapratyaya avadhijJAnameM aura kSAyopazamika avadhijJAna meM avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama kI samAnatA hai, phira bhI bhavapratyaya avadhi to samasta deva aura nArakiyoM ke avazyaMbhAvI hai, taba ki manuSya aura tiryaJcoM kA avadhijJAna aisA nahIM hai, arthAt hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai| avadhijJAna cAhe kSAyopazamika ho cAhe bhavapratyayika ho vaha paramArthataH kSAyopazamika hI hai| usameM kAraNa yaha hai ki avadhijJAna ke AvAraka jitane bhI avadhijJAnAvaraNIya karma ke rasaspardhaka haiM unameM pracurIbhUta jo rasa hai vaha tathAvidha zubha adhyavasAya ke vazase alpa kara diyA jAtA hai, evaM sarvaghAtirasa spardhakoM ko dezaghAtirasaspardhakarUpa pariNamA diyA jAtA hai, tathA udita dezaghAtirasaspardhakoM meM bhI jo atisnigdha rasaspardhaka haiM ve alpa rasavAle kara diye jAte haiM, aisI sthitimeM udayAvalimeM prApta jo aMza hotA hai usa ke kSaya hone para, tathA aludIrNa aMza ke upazama hone para jIva ke avadhi Adi guNa prAdurbhUta huA karate haiN| avasthaMbhAvI hoya che tethI temAM bhinnatA che. jo ke bhavapratyaya avadhijJAnamAM ane kSApazamika avadhijJAnamAM avadhijJAnAvaraNIya karmanA kSapazamanI samAnatA che to paNa bhavapratyaya avadhi te samasta deva ane nArakIone avazya bhAvI che tyAre manuSya ane tiryacenuM avadhijJAna evuM nathI, eTale ke hAya che paNa kharuM ane nathI paNa hatuM. avadhijJAna bhale sApazamika hoya ke bhale bhavapratyayika hoya paNa te paramArthata kSAco pathamika ja che. tenuM kAraNa e che ke avadhijJAnanA AvAraka jeTalAM paNa avadhijJAnAvaraNIya karmanA rasaspardhaka che teomAM pracurIbhUta je rasa che te, te prakAranA zubha adhyavasAyanA vazathI alpa karI devAya che, ane sarvaghAtirasaspardhakane dezaghAtirasaspardhakarUpa pariNamAM vAya che, tathA udita dezaghAtirasaspardhakomAM paNa je atisnigdha rasa spardhake che teone alpa rasavALAM karI devAya che, evI sthitimAM udayAvalimAM prApta je aMza hoya che tene kSaya thatAM tathA anudIrNa aMzane upazama thatAM avadhi Adi guNa prAdurbhata thayA kare che. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanvndrikaattiikaa-shaanbhedaa| ___ kadAcid viziSTaguNapratipattimantareNa kadAcid viziSTaguNapratipattitazca sarvaghAtIni rasaspardhakAni dezaghAtIni bhavanti / tatra viziSTaguNapratipattimantareNa katham ? iti cet , ucyate-yathA''kAze jaladapaTalAcchAditasya sUryamaNDalasya kathaMcid visrasApariNAmena jaladapaTalaikadeza pudgalAnAM niHsnehIbhUya vyapagame sati sajAtena tena chidreNa nirgatAstimiranikaropasaMhArahetavo razmayaH svAvapAtadezAvasthitaM vastu vidyotayanti, tathA mithyAtvAviratipramAdAdihetUpacayopajanitAvadhijJAnAvaraNakarmamalapaTalAcchAditasyAnAdisaMsAre zaMkA-sarvaghAtirasaspardhaka dezaghAtirasaspardhakarUpa kaise hote haiM ? uttara-kadAcit viziSTa guNa kI pratipatti se, tathA kadAcit isake vinA bhI ve usarUpa ho jAte haiN| viziSTaguNa kI pratipatti ke vinA sarvaghAtispardhaka dezaghAtispardhakarUpa ho jAte haiM, isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-jaise AkAzameM jaba sUryamaMDala meghapaTala se ghira jAtA hai-Dhaka jAtA hai taba usakA prakAza ruka jAtA hai, aura jaba vahI meghapaTala vitrasApariNAmasvabhAva se ekadezarUpameM-thoDe 2 rUpameM usake Upara se jaise 2 haTane lagatA hai vaise 2 unake bhItara se sUrya kI timira nikara (andhakArasamUha) kA saMhAra karanevAlI kiraNe chiTakane lagatI haiM, aura apane dvArA prakAzita sthAnameM sthita padArtho ko ve prakAzita karatI haiM, isI taraha mithyAtva, avirati evaM pramAda Adi hetu ke upacaya se janita jo avadhijJAnAvaraNIyarUpa karmamala usase AcchAdita tathA zaMkA-sarvaghAtirasaspardhaka dezaghAtirasaspardhakarUpa kevI rIte thAya che? uttara-kyAreka viziSTa guNanI pratipattithI tathA kyAreka tenA vinA paNa teo e rUpa thaI jAya che. viziNaguNanI pratipatti vinA sarvaghAtispardhaka dezaghAtispardhakarUpa thaI jAya che tenuM spaSTIkaraNa A pramANe che-jema AkAzamAM jyAre sUryamaMDaLa meghapaTalathI AcchAdita thaI jAya che (DhaMkAI jAya che) tyAre tene prakAza rokAya che, ane jyAre eja meghapaTala visasApariNAma svabhAva-thI ekadezarUpamAM thoDAM thoDA pramANamAM tenA uparathI jema jema dUra thavA lAge che tema tema temanI aMdarathI sUryanI timiranikara (aMdhakArasamUha)ne sa hAra karanArI kiraNa nikaLavA lAge che, ane pitAnA dvArA prakAzita sthAnamAM rahelAM padArthone teo prakAzita kare che, e ja rIte mithyAtva, avirati ane pramAda Adi hetunA upacayathI pedA thayela je avadhijJAnAvaraNIyarUpa karmamaLa tenAthI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre bhrAmyamANasya bhAsvarasvarUpasyAtmanaH kathaMcideva yathApravRttyA'nAdikAlato'nAdisaMsiddhaprakAreNa karmakSapaNapravRttAdhyavasAyavizeSarUpayA tathAvidhazubhAdhyavasAyapravRttito'vadhijJAnAvaraNasambandhinAM sarvaghAtirasaspardhakAnAM dezaghAtirasaspardhakatayA jAtAnAmudayAvalikAprAptasyAMzasya parikSayato'nudayAvaliphAprAptasyopazamataH samudbhUtena kSayopazamarUpeNa randhreNAvadhijJAnarUpaH prakAzaH prAdurbhavati / yenendriyamanonirapekSAH santo devA nArakAzca rUpidravyaM vijAnanti / tadetadavadhijJAnaM bhavapratyayikamityucyate / viziSTaguNapratipattistu mUlaguNAdipratipatterbhavatItyanantarasUtra eva vakSyate / yathApravRttikaraNa se anAdi saMsArameM bhramaNa karanevAle sUryatulya isa AtmAke kathaMcit karmakSapaNa meM pravRtta jo zubhAdhyavasAyavizeSa haiM unameM pravRtti karane se jIva avadhijJAnAvaraNIya karmo ke sarvaghAtirasaspardhakoM ko dezaghAtirasaspardhakarUpa pariNamA detA hai| evaM jo unakA aMza udyAvalImeM prApta hotA hai use kSaya kara detA hai, tathA jo aMza udayAvalImeM prApta nahIM hotA hai use upazamita kara detA hai, isa taraha isa kSAyopazamikarUpa chidra se avadhijJAnarUpa prakAza chiTakane lagatA hai| isake dvArA deva evaM nArakI indriya aura manakI sahAyatA ke vinA hI rUpI dravya ko jAnate haiN| isa taraha yaha avadhijJAna bhavapratyayika kahA jAtA hai| mUlaguNAdika kI pratipatti se hI jIva ko viziSTaguNoM kI pratipatti hotI hai, yaha bAta svayaM sUtrakAra anantara sUtra meM kheNge| AcchAdita tathA yathApravRtikaraNathI anAdi saMsAramAM bhramaNa karanArA sUryatulya A AtmAnA kathaMcit karmakSapaNamAM pravRtta zubhAdhyavasAyavizeSa che temAM pravRtti karavAthI jIva avadhijJAnAvaraNIya karmonA sarvaghAtI rasaspardhakone dezaghAtI rasarpAkarUpa pariNamI de che ane temane je aza udayAvalImAM prApta hoya che tene kSaya karI nAkhe che, tathA je aMza udayAvalImAM prApta heta nathI tene upazamita karI nAkhe che. A rIte A kSAyopathamikarUpa chidramAMthI avadhijJAna rUpI prakAza verAvA lAge che. tenA dvArA deva ane nArakI Indriya ane mananI sahAyatA vinA ja rUpI dravyane jANe che. A rIte A avadhijJAna bhavapratyazika kahevAya che. mUlaguNAdikanI pratipattithI ja jIvane viziSTa guNonI pratipatti thAya che, A vAta svayaM sUtrakAra AgaLanA sUtramA kaheze. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| nanu yaduktaM-"kSayopazamaH khalu dezaghAtirasaspardhakAnAmudaye sati bhavati, na tu sarvaghAtirasaspardhakAnAm" iti, tatra rasaspardhakazabdasya ko'rthaH ? / ucyate-karmapudgalAnAM parasparasaMzleSaheturyaH snehastannimittakaM spardhakaM rasaspardhakamityucyate / rasaspardhakaM, snehapratyayaspardhakamityeka eva padArthaH / snehaH cikkaNatA pratyayo nimittaM yasya tat snehapratyayam / snehapratyayaM yat spardhakaM tat snehapratyayaspardhakam / spardhante ivottarottaraddhayA karmavargaNA atreti spardhakaM= vargaNAnAM smudaayH| pudgaladravyANAM parasparaM sambandhaH snehato bhavati tato'vazyaM snehaprarUpaNA kara zaMkA-yahAM jo kahA gayA hai ki-dezaghAtirasaspardhakoM ke udya hone para hI kSayopazama kahalAtA hai, sarvaghAtirasaspardhakoM ke udaya meM nahIM, so yahAM para rasaspardhaka zabda kA kyA artha hai ? uttara--karmapudgaloMmeM jo paraspara meM baMdha kA hetu sneha hotA hai vaha sneha jina spardhakoM kA nimitta hotA hai usakA nAma rasaspardhaka hai| yahI rasaspardhaka zabda kA artha hai / rasaspardhaka aura snehapratyayaspardhaka, ye donoM zabda paryAyavAcI zabda haiM / zabdabheda hone para bhI inake arthameM koI bheda nahIM hai / sneha zabda kA artha cikkaNatA-cikanAI hai| yaha cikanAI jisa spardhakameM nimitta hotI hai vaha sneha pratyayaspardhaka hai| uttarottara vRddhirUpa se karmavargaNA jahA parasparameM spardhA-IyA jaise kare vaha spardhaka hai| yaha spardhaka karmavargaNAoMkA eka samudAya hai| pudgala dravyoM kA paraspara meM baMdha snehaguNa se hotA hai ataH sneha kI zaMkA-ahIM je kahevAmAM AvyuM che ke dezaghAtI rasaspaIne udaya thatAM ja pazama kahevAya che, sarvaghAtI rasaspadha konA udayamAM nahIM te ahIM rasaspardhaka zabdano artha zuM che? uttara-karmayugamAM parasparamAM baMdhane hetu je neha hoya che te sneha je spardhakonuM nimitta hoya che tenuM nAma rasaspardhaka che. A ja rasaspardhaka zabdano artha che. rasaspardhaka ane snehapratyayaspardhaka e bane paryAyavAcI zabda che. zabda bheda hovA chatAM paNa temanA arthamAM kaI bheda nathI. sneha zabdane artha cikaNutA (cikAza) che. A cikAza je spardhakamAM nimitta hoya che te nehapratyayaspardhaka che. uttarettara vRddhirUpathI karmavargaNa jyAM parasparamAM spardhA-IrSA jevI kare te spardhaka che. A spardhaka karmavargaNAone eka samudAya che. pudgala dravyane pasparamAM baMdha snehaguNathI thAya che, tethI snehanI prarUpaNA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstra NIyA / sA ca tridhA bhavati-snehapratyayaspardhakaprarUpaNA 1, nAmapratyayaspardhakArUpaNA 2, prayogapratyayaspardhekanarUpaNA 3 ca / tatra snehapratyayasya-snehanimittasya spardhakasya prarUpaNA snehapratyayaspardhakaprarUpaNA 1 / tathA-zarIrabandhananAmakarmodayataH parasparaM vaddhAnAM zarIrapudgalAnAM snehamadhikRtya spardhekamarUpaNA naamprtyysprdhekprruupnnaa| zabdArthazcAyam-nAmapratyayasya=vandhananAmanimittasya zarIrapudgalaspardhakasya prarUpaNA nAmapratyayaspardhakagrarUpaNA 2 / tathA-prakRSTo yogaH prayogaH vAGmanaHkAyavyApAraH, tena pratyayabhUtena-kAraNabhUtena ye gRhItAH pudgalAsteSAM snehamadhikRtya spardhekaprarUpaNA prayogapratyayaspadhekamarUpaNA 3 / prarUpaNA kI jAtI hai| sneha kI prarUpaNA tIna taraha se hotI hai-(1) snehapratyayaspardhaka prarUpaNA (2) nAmatyayaspardhakaprarUpaNA, (3) prayogapratyayaspardhaka prruupnnaa| jisa spardhaka kA kAraNa sneha hotA hai usa spardhakakI prarUpaNA kA nAma snehapratyayaspadhekaprarUpaNA hai 1 / jisa spadhekakA kAraNa bandhana nAmakarma hotA hai usa spardhaka kI prarUpaNA kA nAma nAmapratyayaspardhaka prarUpaNA hai| arthAt zarIravandhananAmakarma ke udaya se paraspara baddha jo zarIrapudgala haiM unake snehaguNa ko lekara jo spardhaka kI prarUpaNA kI jAtI hai vaha nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA hai| zarIrapudgalokA kAraNa baMdhananAmakama hai| isa zarIrarUpa pudgalaspardhaka kI prarUpaNA kA nAma nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA hai, aisA jAnanA cahiye 2 / tathA prakRSTa yoga kA nAma prayoga hai| vaha mana vacana evaM kAya kA vyApArarUpa batalAyA gayA hai| isa karavAmAM AvI che. snehanI prarUpaNa traNa rIte thAya che.-(1) snehapratyayaspardhaka 5359 / / (2) nAmapratyayaH545359yA. (3) prayogapratyaya-554535. (1) je spardhakanuM kAraNa sneha hoya che te spardhakanI prarUpaNAnuM nAma snehapratyayaspardhakaprarUpaNa che. (2) je spardhakanuM kAraNa bandhana nAmakarma hoya che te spardhakanI prarUpaNAnuM nAma nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA che. eTale ke zarIrabananAmakarmanA udayathI paraspara baddha je zarIra-pudgala che temanA snehaguNane laIne je spardhakanI prarUpaNa karavAmAM Ave che te nAmapratyayaspardhakaprarUpaNuM che. zarIrapudgalonuM kAraNa baMdhananAmakarma che. A zarIrarUpa pugala spardhakanI parUpaNanuM nAma nAmapratyayaspardhakaprarUpaNa che, evuM jANavuM joIe. (3) tathA prakRSTa yoganuM nAma prAga che. te mana, vacana, ane kAyAnA vyApAra Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanvndrikaattiikaa-shaanmedaaH| iha snehapatyayaspardhakasyAdhikArAt tatparUpaNA kriyate snehamatyayaspardhakam- snehapratyayaM-snehanimittam ekaikasnehAvibhAgaTaddhAnAM pudgalavargaNAnAM samudAyarUpaM yat spardhakaM tat snehapratyayayaspardhakam / tad ekaM bhavati / tasmiMzca spardhake avibhAgavargaNAH ekaikasnehAvibhAgAdhikaparamANusamudAyarUpA vargaNA anantA drssttvyaaH| tAsu vargaNAsu alpasnehayuktAH pudgalA bahavaH santi, prabhUtasnehayuktAstu pudgalAH svalpAH / yoga ke nimitta se jo pudgala grahaNa kiye jAte haiM Una ke snehaguNa ko lekara spardhaka kI prarUpaNA kI jAtI hai vaha prayogapratyayaspardhaka prarUpaNA hai 3 / ___yahAM snehapratyayaspardhakakA adhikAra hai ataH usakI prarUpaNA kI jAtI hai| eka 2 snehaguNa ke avibhAga se vardhita jo pudgalavargaNAoM kA samudAyarUpa spardhaka hotA hai vaha snehapratyayaspardhaka hai, aura vaha eka hai| isa eka spardhaka meM avibhAgavargaNAe~-eka 2 snehaguNa ke avibhAga kI adhikatAvAle paramANuoM ke samudAyarUpa vargaNAe~ anaMta hotI haiN| ina vargaNAoM meM alpasnehaguNayukta pudgala bahuta hote haiM, tathA prabhUtasnehaguNayukta pudgala bahuta thoDe hote haiN| rUpa batAvAyuM che. A yuganA nimittathI je pudgalo grahaNa karAya che, temanA snehaguNane laIne spardhakanI prarUpaNa karAya che, te progapratyayaspardhaka prarUpaNa che. ahIM snehapratyayaspardhakane adhikAra che tethI tenI prarUpaNA karavAmAM Ave che. eka eka nehagaNanA avibhAgathI vardhita je pudgalavaNAonA samudAyarUpa spardhaka hoya che te snehapratyayaspardhaka che, ane te eka che A eka spardhakamAM avibhAga vargaNuo-eka eka snehaguNanA avibhAganI adhikatA vALAM paramANuonA samudAyarUpa vargaNAo anaMta hoya che. e varga gAomAM alpasnehaguNavALAM pudgala ghaNAM ja hoya che, tathA vadhAre sneha guNavALAM pugale ghaNuM thoDAM hoya che. (1) snehAvibhAgaH=rasANuH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre iyamatra bhAvanA-iha yaH sarvotkRSTaH snehaH sa kevalipajJAchedanakena chidyate, chittvA chittvA ca nirvibhAgA bhAgAH pRthak pRthag vyavasthApyante / tatra jagati ye kecit paramANava ekena snehasya nivibhAgena bhAgena yuktAH santi, teSAM samudAyaH prathamA vargaNA / ye tu dvAbhyAM snehAvibhAgAbhyAM yuktAH paramANavaH santi teSAM samudAyo dvitIyA vargaNA / evaM tribhizcaturbhiH paJcabhizca snehAvibhAgayuktAnAM pudgalAnAM samudAyastRtIyA, caturthI, paJcamI ca vargaNA / evaM saMkhye yaiH snehAvibhAgaiyuktAnAM pudgalAnAM samudAyaH saMkhyeyA vargaNA vaacyaaH| asaMkhye yaiH snehAvibhAgayuktAnAM pudgalAnAM samudAyastu asaMkhyeyA vargaNA bhavanti / anantaiH snehAvibhAgairyuktAnAM puga___isakA abhiprAya isa prakAra hai-ina vargaNAoM meM jo sarvotkRSTa sneha hai usake, kevalI kI prajJArUpa chainI se cheda-khaMDa-karo, cheda karate 2 jo aMtameM avibhAga khaMDa nikale unheM pRthak eka tarapha rakha do| isa taraha jagatameM jo koi paramANu ekasnehaguNa ke avibhAga bhAgavAle haiM, unake samudAyarUpa yaha prathama vargaNA nikala AtI hai / isI taraha jo pudgalaparamANu do snehaguNa ke avibhAga bhAga se yukta haiM unake samudAyarUpa dvitIyavargaNA sthApita ho jAtI hai| isI taraha tIna, cAra pAMca snehaguNa ke avibhAga bhAgoM se yukta pudgalaparamANuoM ke samudAyarUpa tRtIya caturtha, paMcama vargaNAe~ ho jAtI haiN| isI prakAra saMkhyAta snehaguNa ke avibhAgabhAgoM se viziSTa pudgaloM ke samudAyarUpa saMkhyAtavargaNAe, asaMkhyAta snehaguNa ke avibhAgabhAgoM se yukta pudgaloM ke samudAyarUpa asaMkhyAta vargaNAeM, evaM anaMta snehaguNa ke avibhAgabhAgoM se yukta tenuM tAtparya A pramANe che-e vargaNAomAM je sarvotkRSTa sneha che tenA kevaLInI prajJArUpI chanI (chINa) thI cheda (khaMDa) kare, cheda karatAM karatAM chevaTe je avibhAjya nikaLe tene jude eka bAju mUkI de. A rIte jagatamAM je kAI paramANu eka snehaguNanA avibhAjya bhAgavALAM che emanA samudAyarUpa A pahelI varga nikaLI Ave che. A rIte je pudgalaparamANu be snehaguNanA avibhAjya bhAgathI yukta che temanA samudAyarUpa bIjI vagaNA sthApita thaI jAya che. e ja pramANe traNa, cAra pAMca snehaguNanA avibhAjya bhAgathI yukta pudgala paramANuonA samudAyarUpa trIjI, cothI, pAMcamI vagaNAo thaI jAya che. e ja rIte sa khyAta neha guNanA avibhAjya bhAgothI viziSTa pudagalanA samudAyarUpa sa khyAta vargaNAo, asaMkhya rahaguNanA avibhAjya bhAgothI yukta pudgalenA samudAyarUpa asaMkhyavargaNAo, ane anaMta sneharu Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| 57 lAnAM samudAyastvanantA vargaNA bhavanti / AbhiH sarvAbhirvargaNAbhirekaM spardhakaM bhvti| tAni ca spardhakAni abhavyebhyo'nantaguNAni, siddhebhyo'nantabhAgahInAni bhavanti / // iti snehapratyayaspardhakaprarUpaNA / nAmapratyayaspardhakaM 2 prayogapratyayaspardhakaM 3 cAnyatra prarUpitam , ihAnupayuktasvAd vistarabhayAca virmyte| iha rasabhedataH prakRtInAM sarvaghAtitvaM dezaghAtitvaM ca bhavati, ataH sarvaghAtidezaghAti-prakRtayaH procyante / tatra sarvaghAtinyaH prakRtayo viMzatisaMkhyakA bhavanti, pudgaloM ke samudAyarUpa anaMtavargaNAe~ ho jAtI haiN| ina samastavargaNAoM se eka spardhaka banatA hai| arthAt eka spardhaka meM saMkhyAta asaMkhyAta evaM anaMtavargaNAe~ taka rahatI haiN| ye vargaNAe~ abhavyarAzi se anaMtaguNI aura siddharAzi ke anaMtaveM bhAga batalAI gaI haiM // 1 // yaha snehapratyayaspardhakaparUpaNA huI // 1 // nAmapratyayaspardhaka evaM prayogapratyayaspardhaka, ina donoM kA yahAM prakaraNa nahIM hai ataH inakA kathana yahAM vistArabhaya se nahIM kiyA gayA hai, vaha granthAntara se smjhleveN| karmaprakRtiyoMmeM jo sarvaghAtipanA evaM dezaghAtipanA hai vaha rasabheda kI apekSA se hI hai, isaliye sarvaghAtI prakRtiyAM kauna sI haiM aura dezaghAtIprakRtiyAM kauna sI haiM yaha ghatalAyA jAtA hai-sarvaghAtiprakatiyAM 20 bIsa haiM aura ve isa prakAra haiM-kevalajJAnAvaraNIya 1, kevlzenA avibhAjya bhAgothI yukta pudagalenA samudAyarUpa anaMta vargaNAo thaI jAya che. e samasta vaNAo vaDe eka spardhaka bane che. eTale ke eka spardhakamAM saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta vargaNA paNa rahe che. e vargaNAo abhavyarAzIthI aneka gaNI ane siddharAzInA anaMtamAM bhAganI batAvavAmAM AvI che. tenA // // snehprtyy254535| 7 // 1 // nAmapratyayaspardhaka ane progapratyayaspardhaka e baMnenuM prakaraNa ahIM nahIM hovAthI temanuM varNana ahIM vistArabhayathI karAyuM nathI. te bIjA graMthamAMthI samajI levuM. karmaprakRtimAM je sarvaghAtipaNuM ane dezaghAtipaNuM che te rasabhedanI apekSAe ja che, tethI sarvaghAtI prakRti kaI kaI che, ane dezaghAtI prakRti kaI kaI che te batAvavAmAM Ave che-sarvaghAtI prakRti vIsa che ane te 24 prabhArI cha Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsUtre tathAhi kevalAvaraNadvikam-kevalajJAnAvaraNIyam 1, kevaladarzanAvaraNIyam 2 / nidrApaJcakam-nidrA 1, nidrA-nidrA 2, pracalA 3, pracalA-pracalA 4, styAnaddhiH 5 / dvAdaza kaSAyAH-krodhamAnamAyAlobhAnAM catuNI pratyekamanantAnuvandhya1, pratyAkhyAnavaraNa2-pratyAkhyAnAvaraNa3-nAmatrayeNa dvAdazavidhatvam / tathA-mithyAtvamohanIyaM ceti 20 / etA vizatiH prakRtayaH-sarvamapi svA''vAryaguNaM ghAtayantItyevaMzIlAH sarvaghAtinya ucyante / sarvaghAtiprakRtInAM sarvaghAtInyeva rasaspardhakAni bhavanti / ____ atha dezaghAtinyaH prakRtaya ucyante-dezaghAtirasaspardhakayuktAH prakRtayo matijJAnAvaraNAdirUpAH paJcaviMzatisaMkhyakA dezaghAtinyo vyavahiyante, tathAhi-jJAnAvaraNIyacatuSTayam-matijJAnAvaraNIyam 1, zrutajJAnAvaraNIyam 2, avadhijJAnAvaraNIyam 3, manaHparyayajJAnAvaraNIyam 4 / darzanAvaraNIyatrikam cakSurdarzanAvaraNIyam 1, darzanAvaraNIya 2, nidrA 3, nidrAnidrA 4, pracalA 5, pracalApracalA 6, styAnaddhi 7, anaMtAnubaMdhI 8,krodha-mAna 9,mAyA 10,lobha 11, apratyAkhyAnAvaraNa-krodha 12, mAna 13, mAyA 14, lobha 15, pratyAkhyAnAvaraNakrodha 16, mAna 17, mAyA 18, lobha 19, tathA mithyAtvamohanIya 20 / ye sarvaghAtiprakRtiyAM isa liye kahI jAtI haiM ki ye apane dvArA AvArya jJAnAdika guNoM kA sarvarUpa se ghAta karatI haiN| inake rasaspardhaka bhI sarvaghAtirUpa hI huA karate haiN| dezaghAti prakRtiyAM 25 paccIsa hotI haiN| inake rasaspardhaka dezaghAnI huA karate haiN| matijJAnAvaraNIya 1, zrutajJAnAvaraNIya 2, avadhijJAnAvaraNIya 3, manaHparyayajJAnAvaraNIya 4, cakSurdarzanAvaraNIya 5, acakSu (1) ThevaNajJAnAvaraNIya, (2) varzanAvaraNIya, (3) nidrA (4) nidrAnidrA (5) prayadA, (6) prayAprayA, (7) styAnaddhi, mana tAnu-madhI-(8) adha, (6) bhAna, (10) mAyA, (11) sona, apratyAdhyAnAva26-(12)odha, (13) mAna, (14) bhAyA, (15) soma, pratyAbhyAnA129]-(16)odha, (17) mAna, (18) bhAyA, (18) soma, tathA (20) bhithyAtvamADanIya. teyA sarvadhAtI pratiyA meTadA bhATa kahevAya che ke teo potAnA vaDe AvAya jJAnAdika guNonA sarvarUpathI ghAta kare che. temanA rasaspardhaka paNa sarvaghAtirUpa ja thayA kare che. dezaghAtI prakRti paccIza hoya che temanA rasaspardhaka dezaghAtI thayA 42 cha.-(1) bhatijJAnAvaraNIya, (2) zrutajJAnAvaNIya, (3) avadhijJAnAva2pIya, (4) manaHparyayajJAnA2NIya, (5) yakSuzanA129ya, (6) manyAzanA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. mAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / 59 acakSurdarzanAvaraNIyam 2, avadhidarzanAvaraNIyam 3 / saMjvalanarUpAzcatvAraH krodhAdikaSAyAH 4 / nokapAyA nava-hAsya 1-ratya 2-rati 3-zoka 4-bhaya 5 jugupsA 6-strIveda 7-puMveda 8-napuMsakaveda 9-svruupaaH| paJcavidhamantarAyam-dAna 1lAbha 2-bhogo 3-pabhoga 4-vIrya 5-rUpam / evaM dezaghAtinyaH paJcaviMzatisaMkhyakAH prakRtayo bhavanti / dezaghAtiprakRtInAM dezaghAtIni sarvaghAtIni ca rasaspardhakAni bhavanti / ___ tatpratipakSabhUtA aghAtinyaH prakRtayo bhavanti / etAH paJcasaptatisaMkhyakAH prakRtayo na kazcid guNaM ghAtayanti tasmAdadhAtinya ucyante / etA aghAtinyo'pi sarvadarzanAvaraNIya 6, avadhidarzanAvaraNIya 7, saMjvalana-krodha 8, mAna 9, mAyA 10, lobha 11, hAsya 12, rati 13, arati 14, zoka 15, bhaya 16, jugupsA 17, strIveda 18, puveda 19, napuMsakaveda 20, dAnAntarAya 21, lAbhAntarAya 22, bhogAntarAya 23, upabhogAntarAya 24, vIryAntarAya 25 / isa prakAra ye paccIsa ho jAtI haiN| dezaghAtiprakRtiyoM ke rasaspardhaka dezaghAtI evaM sarvaghAtI donoM prakAra ke hote hai| ye 25 paccIsa prakRtiyAM dezaghAtI isaliye kahI gaI haiM ki ye apane dvArA AvArya jJAnAdika guNoM kA sarvarUpa se ghAta nahIM karatI haiM kintu ekadezarUpa se ghAta karatI haiN| ye pUrvokta bheda ghAtiyA karmoM kI prakRtiyoMmeM hote haiN| aba inake pratipakSabhUta jo aghAtiyA karma haiM unakI prakRtiyAM 75 pacahattara haiN| ye pacahattara prakRtiyAM kisI guNakA ghAta nahIM karatI haiM 127||y, (6) adhishinaa127||y, (7) Arsana (8) 374, (8) bhAna, (10) bhAyA, (11) hosa, (12) hAsya, (13) 2ti, (14) 12ti, (15) zara, (11) laya, (17) zusA, (18) strIva, (18) va6, (20) napusaveha, (21) hAnAntarAya, (22) sAmAntarAya, (23) mAntarAya, (24) pa tarAya, (25) vAryAntarAya, A rIte te pacIza hoya che. dezaghAtI prakRtinA rasaspardhaka dezaghAtI ane sarvaghAtI e banne prakAranA hoya che. te paccIza prakRtine dezaghAtI eTalA mATe kahevAmAM AvI che ke teo potAnA vaDe AvArya jJAnAdika guNeno sarvarUpe vAta karatI nathI paNa eka deza rUpe ghAta kare che. pUrvokta te bheda ghAtiyA karmonI prakRtimAM hoya che. have temanA pratipakSabhUta je aghAtiyA karma che temanI prakRti 75 paMcotera che. te paMcotera prakRti kaI guNane ghAta karatI nathI, tethI aghAtI Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre ghAtinIbhiH saha vedyamAnAH sarvaghAtirasavipAkaM darzayanti / dezaghAtinIbhiH sahavedyamAnAstu dezaghAtirasavipAkaM darzayanti / yathA svayamacaurazcauraiH saha vartamAnazcaura ivAvabhAsate / AsAM nAmAni-pratyekanAmakarmaprakRtayo'STau-parAghAto1-cchvAsAra-''tapo3 -yotA 4-'gurulaghu 5-tIrthakara 6-nirmANo 7-paghAta 8-ruupaaH| zarIrASTakamaudArika1-vaikriyA2-''hAraka3-taijasa4-kArmaNa 5-zarIrANi paJca, upAGgAni trINi-audArika-vaikriyA-''hArakAGgopAGgarUpANi, etAnyaSTau / saMsthAnAni paT / saMhananAni SaT / jAtayaH paJca / gatayazcatasraH / vihAyogatI dve / AnupUrvyazcatasraH / AyUMSi catvAri / sadazakam / sthAvaradazakam / gotradvikam / vedanIyadvayam / varNAdayazcatasraH / iti paJcasaptatiH 75 / ataH aghAnI kahalAtI haiM / ye aghAtI prakRtiyAM sarvaghAtI prakRtiyoM ke sAtha jaba vedyamAna hotI haiM taba sarvaghAtI rasavipAka ko dikhalAtI haiN| aura jaba dezaghAtI prakRtiyoM ke sAtha vedyamAna hotI haiM taba dezaghAtI rasavipAka ko dikhalAtI haiN| jaise koI svayaM cora nahIM hote hue bhI coroM ke sAthameM rahane se caura jaisA ho jAtA hai vaise hI ye prakRtiyAM haiN| ve 75 pacahattara prakRtiyAM isa prakAra haiM-parAghAta 1, ucchvAsa 2, Atapa 3, udyota 4, agurulaghu 5, tIrthakara 6, nirmANa 7, upaghAta 8, audArika 9, vaikriyika 10, AhAraka 11, taijasa 12, kArmaNa 13, audArika aMgopAMga 14, vaikriyika aMgopAMga 15, AhAraka aMgopAMga16, saMsthAna 6 (22), saMhanana 6(28), jAti 5 (33), gati 4 (37), kahevAya che. e aghAtI prakRti sarvaghAtI prakRtinI sAthe jyAre vedyamAna thAya che tyAre sarvaghAtI rasavipAkane darzAve che, ane jyAre dezaghAtI prakRticonI sAthe vedyamAna thAya che tyAre dezaghAtI rasavipAkane darzAve che. jevI rIte keI pite cAra na hovA chatAM paNa enI sAthe rahevAthI cera je banI jAya che. evI ja e prakRti che. te 75 5vyAtera prakRtiyo mA pramANe cha-(1) 52||dhaat, (2) 255vAsa, (3) mAta5, (4) adhota, (5) azu3sadhu, (5) tIrtha42, (7) nirmANa, (8) dhAta, (6) mohAri4, (10) vaiDiyi, (11) mA.24, (12) tesa, (13) bhae], (14) mohA24 bhagAyA, (15) vaiya: gopA, (16) mADA24 agopAMga, saMsthAna 6 (17thI22), sanana 6 (23thI28), jati 5 (28thI33), gati 4 (34thI37), viDAyoti 2 (38thI38), sAnuparvA 4 (40thI43), Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| iha rasabhedataH prakRtInAM sarvaghAtitvaM dezaghAtitvaM ca bhavatItyuktam / rasaH sarvaghAtitvena dezaghAtitvena ca prarUpyate / tatra prathamaM sarvaghAtirasasvarUpamucyate jo ghAei savisayaM, sayalaM so hoi savvaghAiraso / nicchiddo niddho taNu, phalihabbhahAraaivimalo // 1 // chAyA-yaH ghAtayati svaviSayaM sakalaM sa bhavati sarvaghAtirasaH / / nizchidraH snigdhastanuH sphaTikAbhrahArAtivimalaH // 1 // ___ yaH svaviSayaM jJAnAdikaM sakalamapi ghAtayati-svakAryasAdhanaM pratyasamarthaM karoti, sa rasaH sarvaghAtI bhavati / sa ca tAmrabhAjanavat nizchidro, ghRtamivAtizayena snigdhaH, tathA-tanuH drAkSAvat tanupradezopacitaH, tathA sphaTikAbhrahAravaccAtIva vihAyogati 2 (39), AnupUrvI 4 (43), Ayu 4 (47), trasa 10 (57), sthAvara 10 (67), gotra 2 (69), vedanIya 2(71), varNAdika 4 (75) / rasa ke bheda se prakRtiyoM meM sarvaghAtipanA evaM dezaghAtipanA hotA hai, yaha bAta samajhA dI gaI, aba sarvaghAtI evaM dezaghAtI rasoM meM se prathama sarvaghAtI rasakA svarUpa kahate haiM "jo ghAei savisayaM, sayalaM so hoi svvghaairso| nicchiddo niddho taNu, phalihabbhahAraaivimalo" // 1 // jo apane viSayabhUta jJAnAdikoM kA sampUrNarUpa se ghAta karatA hai vaha sarvaghAtI rasa kahalAtA hai| yaha tAmrabhAjana ke samAna nizchidra hotA hai| dhRtake samAna atizaya snigdha hotA hai| drAkSA kI taraha tanupradezoM se upacita hotA hai / tathA sphaTika, zarada Rtu kA megha evaM hAra mAyu 4 (44thI47), trAsa 10 (48thI57), sthA12 10 (58thI67), gotra 2 (68thI6), vahanIya 2 (70, 71), va 4 (72thI75). rasanA bhedathI prakRtimAM sarvaghAtipaNuM ane dezaghAtipaNuM thAya che e vAta samajAvI devAmAM AvI che. have sarvaghAtI ane dezaghAtI rasomAMthI pahelAM sarvaghAtI rasanuM svarUpa kahe che- " jo ghAei savisaya, sayala so hoi svyghaairso| nicchido niddho taNu, phalihamahAraaivimalo" // 1 // je pitAnA viSayabhUta jJAnAdikene saMpUrNa rUpathI ghAta kare che te sarvaghAtirasa kahevAya che. A tAmrapAtranI jema nichidra (darahita) hoya che. ghInA jevuM atizaya snigdha hoya che. drAkSanI jema tanapradezathI upasthita hoya che. tathA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre nirmalo bhavati / iha rasaH kevalo na bhavati, tasmAdrasaspardhakasaMghAta evaMrUpo bhavatIti jJeyam / atha dezaghAtirasasvarUmucyate dezavighAittaNao, iyaro kaDakaMbalaMsusaMkAso / vivihabahuchiddabhario, appasiNeho avimalo y|| 1 // chAyA dezavighAtitvAt , itaraH kaTa-kambalAM-zukasaMkAzaH / vividha-vahucchidra-bhRtaH, alpasnehaH avimalazca // 1 // ____ vyAkhyA-itaraH dezaghAtI rasaH, dezaghAtitvAt svaviSayaikadezaghAtitvAt , vividhabahucchidrabhRto bhavati / tatra dRSTAntamAha-' kaDakaMvalaMsusaMkAso' iti / kaTa-kambalAM-zukasaMkAza:-kaTo vaMzadalanirmitaH, 'caTAi ' iti bhASAprasiddhaH / kambala UrNAmayaH, aMzukaM-vastraM, tatsaGkAzaH tatsadRzaH / kazcit-kaTavad atisthUlacchidrazatasaMkulaH, kazcit kaMbala iva madhyamavivarazatasaMkulaH, kazcittu tathAvidhamasakI taraha atyaMta nirmala hotA hai| isa rasakA svataMtra astitva nahIM pAyA jAtA hai / isa liye yahAM rasa se rasaspardhakarUpa saMghAta kA grahaNa karanA cAhiye aura vaha rasaspardhaka saMghAta pUrvokta svarUpa vAlA hai| aba dezaghAtI rasakA svarUpa kahate haiM "dezavighAittaNao, iyaro kddkNblNsusNkaaso| vivihabahuchiddabhario, appasiNeho avimallo ya" // 1 // apane viSayabhUta jJAnAdika guNoM kA ekadezarUpa se ghAta karane ke kAraNa vaha rasa dezaghAtI kahalAtA hai| yaha vividha bahuchidroM se yukta hotA hai| koI 2 dezaghAtI rasa caTAI ke samAna saikar3oM atisthUla chidroM se yukta hotA hai| koI 2 kaMbala ke samAna saikar3oM madhyama chedoM sphaTika, zaradaRtunA megha ane hAranA jevuM atyaMta nirmaLa hoya che. A rasanuM svataMtra astitva jaNAtuM nathI, tethI ahIM rasathI rasaspardhakarUpa saMghAtane grahaNa karavo joIe, ane te rasaspardhakasaMghAta pUvakathita svarUpavALe che. have dezaghAtI rasanuM svarUpa kahe che - " desavighAittaNao, iyaro kdd-kbl-su-sNkaaso| viviha-bahuchiddabhario, appasiNeho avimalo y"||1|| pitAnA viSayabhUta jJAnAdika guNone eka dezarUpathI ghAta karavAne kAraNe te rasa dezaghAtI kahevAya che. te vividha bahu chidrovALA hoya che. keI kaI dezaghAtI rasa caTAInAM jevAM seMkaDo atisthaLa chidrovALa hoya che. kaI kaI kamaLAnAM jevAM seMkaDe madhyama chidrovALa hoya che. kaI kaI cikaNAM vastranI Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| NavastravadatIvasUkSmavivarasaMvRto bhvtiityrthH| tathA-alpasnehaH-svarUpato'lpasnehaH, stokasnehA'vibhAgasamudAyarUpa ityrthH| tathA avimalazca nairmalyarahitazca bhavati // 1 // karmaNAmuye kSAyopazamikabhAvasya praadurbhaavH| nanu kSAyopazamiko bhAvaH karmaNAmudaye sati bhavatyanudaye vA ?, na tAvadudaye, virodhAt / tathAhi-kSAyopazamiko bhAva udayAvalikApraviSTasyAMzasya kSaye sati, anuditasya copazame vipAkodayanirodhalakSaNe prAdurbhavati, naanythaa| tato yAdayaH, kathaM kSayopazamaH ?, kSayopazamazcet kathamudayaH, tamaHprakAzavata tayorvirodhAditi ? | vAlA hotA hai| koI2 cikane vastra kI taraha atyaMta sUkSma chidroM se yukta hotA hai| isameM snehaguNa alparUpameM rahatA hai arthAt yaha thoDe se snehaguNa ke avibhAgavAle samudAyarUpa hotA hai| tathA nirmalatA se rahita hotA hai // 1 // karmo ke udayameM kSAyopazamika bhAva kA prAdurbhAva zaMkA-kSAyopazamika bhAva karmoM ke udaya hone para hotA hai yA anudayameM hotA hai ? udayameM to ho nahIM sakatA, kyoM ki kSAyopazamika aura udaya kA virodha hai| udyAvalimeM praviSTa aMza ke kSaya hone para, anudita aMza ke upazama hone para-vipAkodaya ke nirodha hone parakSAyopazamika bhAva utpanna hotA hai, anyarUpa se kSAyopazamika bhAva nahIM hotA hai, isaliye yadi kSAyopazamika ko udayajanya mAnA jAyagA to vaha kSAyopazamika kaise kahalAvegA? arthAt vaha to audayika bhAva rUpa hI khlaavegaa| yadi usa ko audAyika mAnA jAya to kssaayopshjema atyata sUkSma chidrovALa hoya che. AmAM snehaguNa alparUpamAM rahe che. eTale ke te thoDA pramANamAM sneharuNanA avibhAgavALAM samudAyarUpa hoya che. tathA nirmaLatAthI rahita hoya che (1) karmonA udayamAM kSAyopathamika bhAvano prAdurbhAva- zaMkA-kSAyopathamika bhAva karmone udaya thatAM thAya che ke anadayamAM thAya che? udayamAM te thaI zakato nathI, kAraNa ke zrApathamika ane udayano virodha hoya che udayAvalimAM praviNa azane kSaya thatA, tathA anudita aMzane upazama thatAM-vipAkedayane nirodha thatAM-kSApazamika bhAva utpanna thAya che. anyarUpathI lApazamika bhAva thatuM nathI, tethI je kSApazamikane udayajanya mAnavAmAM Ave che te kSApazamika kevI rIte kahevAya? eTale ke te te audayikabhAvarUpa ja kahevAze. je audayika mAnavAmAM Ave che temAM kSA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre ___ athAnudaye bhavatIti pakSaH, tathA sati kiM tena kSAyopazamikena bhAvena, udayAbhAvAdeva vivakSitaphalasiddhisaMbhavAt / tathAhi-matijJAnAdIni jJAnAvaraNAdhudayAbhAvAdeva setsyanti, kiM kSAyopazamikabhAvaparikalpanena ? / __ucyate-karmaNAmudaye kSAyopazamiko bhAvaH prAdurbhavati / na ca tatra virodho'sti / uktazca udaye vi ya aviruddho, khAuvasammo aNegabheutti / jai bhavai tiNha eso, padesaudayammi mohassa // 1 // chAyA-udaye'pi ca aviruddhaH, kSAyopazamo'nekabheda iti / yadi bhavati trayANAm eSaH, pradezodaye mohasya // 1 // mikatA usameM kaise AsakegI, isaliye jaise aMdhakAra evaM prakAzameM virodha rahA karatA hai usI prakAra udaya aura kSayopazamameM bhI virodha hai| yadi kaho ki karmoM ke anudayameM hotA hai to aisI mAnyatAmeM kSAyopazamika bhAva se matalaba hI kyA sadha sakatA hai, kAraNa ki karmoM ke udaya ke abhAva se hI vivakSita phala kI siddhi sadha jAyagI, arthAt matijJAna Adi jJAna jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke udaya ke abhAva se hI utpanna hone lageMge phira inheM kSAyopazamika bhAvarUpa se mAnane kI kyA AvazyakatA hai| uttara-kSAyopazamika bhAva karmoM ke udyameM hotA hai isameM koI virodha nahIM hai / kahA bhI hai " udaye vi ya aviruddho, khAuvasammo annegbheutti| jai bhavai tiNha eso, paesaudayammi mohassa" // 1 // pazamikatA kevI rIte Avaze? tethI jema aMdhakAra ane prakAzamAM virodha rahyA kare che, eja pramANe udaya ane kSapazamamAM virodha che. je ema kahe ke karmonA anudayamAM thAya che te evI mAnyatAmAM kSApazamika bhAvathI matalaba ja zI sadhAya che ? kAraNa ke karmonA udayanA abhAvathI ja vivakSita phaLanI siddhi sadhAze, eTale ke matijJAna Adi jJAna jJAnAvaraNIya Adi karmonA udayanA abhAvathI ja utpana thavAM lAgaze, to pachI temane kSApazamikabhAva rUpe mAnavAnI zI AvazyakatA che? uttara-kSApazamika bhAva karmonA udayamAM thAya che AmAM kaI virodha nathI. yu para che. " udaye vi ya aviruddho, khAuvasammo aNegabheutti / jai bhavai tiNha eso, paesaudayammi mohassa" // 1 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaamcndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| vyAkhyA-iha yAni jJAnAvaraNIyAdIni karmANi sarvathAkSayAt prAg dhruvodayAni, teSAmudayAvasthAyAmeva kSayopazamo bhavitumarhati, nAnudaye / udayAbhAve teSAM jJAnAvaraNIyAdikarmaNAmevAsaMbhavAt / tasmAdudayA'viruddhaH kSAyopazamiko bhaavH| _ yattu virodhodbhAvanaM 'yadyudayaH kathaM kSayopazamaH' ityAdi, tadapyayuktam , dezaghAtispardhakAnAmudaye'pi katipayadezaghAtispardhakApekSayA yathoktakSayopazamAvirodhAt / __ sa ca kSayopazamo naikabhedaH, kiM tu tatra dravyakSetrakAlAdisAmagrIto vaicitryasambhavAdanekabheda iti / ayamudayA'viruddhaH kSAyopazamiko bhAvo yadi bhavati tarhi trayANAmeva karmaNAM jJAnAvaraNa-darzanAvaraNA-ntarAyANAm , na tu sarvaprakRtInAm / isa gAthA kA artha isa prakAra hai-kSaya hone se pahile jJAnAvaraNIya Adi karma dhruvodayavAle mAne gaye haiM isaliye udayAvasthAmeM hI inakA kSayopazama hotA hai, anudaya avasthAmeM nahIM, ataH jaba udyAvasthAmeM hI inakA kSayopazama hotA hai aura anudayAvasthAmeM nahIM hotA hai to aisI sthitimeM kSAyopazamika bhAva karmoM ke udaya ke sAtha viruddha nahIM ho sakatA hai / udaya ke sAtha jo isakA virodhodbhAvana kiyA gayA hai so vaha isaliye yuktiyukta nahIM pratIta hotA hai ki kSAyopazamikabhAvameM dezaghAtI spaMdhakoM kA hI udaya rahatA hai, tathA sarvaghAtI spardhakoM kA udayAbhAvarUpa kSaya evaM kitaneka sarvaghAtI spardhakoM kA savasthArUpa upazama rahatA hai, ataH dezaghAtispardhakoM ke udaya kI apekSA kSAyopazamika bhAva meM karmoM kA kSayopazama viruddha nahIM par3atA hai| yaha kSayopazama aneka prakAra kA hotA hai, kAraNa ki isameM dravya, kSetra, kAla Adi A gAthAne artha A pramANe che -kSaya thatAM pahelAM jJAnAvaraNIya Adi kama prayavALa manAya che, tethI udayAvasthAmAM ja temane kSapazama thAya che, anudaya avasthAmAM nahIM. tethI jyAre udayAvasthAmAM ja temane pazama thAya che ane anudayAvasthAmAM thatuM nathI tyAre evI sthitimAM lApazamika bhAva karmonA udayanI sAthe virUddha hoI zakatuM nathI. udayanI sAthe je tenuM virodhabhAvana karavAmAM AvyuM che te A kAraNe yukitayukata pratIta thatuM nathI ke kSApazamika bhAvamAM dezaghAtispardhakane ja udaya rahe che, tathA sarvaghAtispardhakone udayAbhAvarUpa kSaya ane keTalAMka sarvaghAtispardhakonA sadavasthArUpa upazama rahe che, tethI dezadyAtispardhakonA udayanI apekSAe lApazamika bhAvamAM karmone kSopazama virUddha paDatuM nathI. A kSapazama aneka prakAranuM hoya che, kAraNa ke temAM dravya, kSetra, kALa Adi samagInI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre nanu tarhi mohanIyasya karmaNaH kSayopazamaH kathaM bhavatIti jijJAsAyAmAha'padesaudayammi mohassa ' iti / mohasya mohanIyasya pradezodaye bAyopazamikabhAvasya nAsti virodhaH, kintu vipAkodaya eva / kimatra kAraNamiti cet ? sAmagrI kI apekSA se anekavidhatA A jAtI hai / kSAyopazamika bhAva / meM jo karmoM ke udaya ke sAtha avirodhatA batalAI gaI hai vaha jJAnAvaraNa darzanAvaraNa evaM antarAya, ina tIna karmo ke udaya ke sAtha hI jAnanI cAhiye, anya sarva prakRtiyoM ke udaya ke sAtha nahIM / tAtparya isakA yaha hai ki kSAyopazamika bhAva ina tIna karmo ke udyameM hI hotA hai anya karmoM ke udayameM nhiiN| ina tIna karmoM ke udya kA tAtparya hotA hai dezaghAtirasaspardhakoM kA udaya / zaMkA-mohanIya karma kA kSayopazama kaise hotA hai ? / zaMkAkAra kA pUchane kA tAtparya yaha hai ki jaba kSayopazama ina tIna koM kA hI hotA hai to phira mohanIya karma kA kSayopazama kaise hotA hai| * uttara-mohanAya karma kA kSayopazama pradezodaya kI apekSA se hotA hai, vipAkodaya kI apekSA se nahIM, isaliye kSAyopazamika bhAva mohanIya karma ke pradezodayameM viruddha nahIM par3atA hai| arthAt mohanIya karma kA pradezodaya bhI ho aura usake sAtha kSAyopazamika bhAva bhI ho, isameM virodha ke liye koI guMjAiza nahIM hai| hA, virodha vipAkodayameM hI hai| apekSAe anekavidhatA AvI jAya che. kSApathamika bhAvamAM karmonA udayanI sAthe je avidhatA batAvavAmAM AvI che te jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, ane antarAya, e traNa karmonA udayanI sAthe ja jANavI joIe, bIjI sarve prakRtienA udayanI sAthe nahIM. tenuM tAtparya e che ke kSApazamika bhAva e traNa karmonA udayamAM ja thAya che, bIjAM karmonA udayamAM nahIM. e traNa karmonA udayanuM tAtparya dezaghAtirasaspardhakane udaya, evuM thAya che. zaMkA-mehanIya karmane kSayopazama kevI rIte thAya che? zaMkA karanAranI zaMkAnuM tAtparya e che ke je e traNa karmo ja kSapazama thatuM hoya te pachI mehanIya karmane kSapazama kevI rIte thAya che? - uttara-mehanIya kamIne kSayopazama pradezadayanI apekSAe thAya che, vipAkedayanI apekSAe nahIM. tethI kSApazamika bhAva mehanIya karmanA pradezadayamAM virUddha paDatA nathI. eTale ke mehanIya karmane pradezodaya paNa hoya ane tenI sAthe kSAyopathamika bhAva paNa hoya, temAM virodhane mATe kaI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| ucyate yato'nantAnubandhyAdiprakRtayaH sarvaghAtinyaH santi, sarvaghAtinInAM ca rasaspardhakAni sarvANyapi sarvaghAtInyeva, na tu dezaghAtIni bhavanti / sarvaghAtIni ca rasaspardhakAni svaghAtyaM guNaM sarvathA ghnanti, na tu dezataH, atasteSAM vipAkodaye kSayopazamasambhavo nAsti, kintu pradezodaye kSayopazamo bhavitumarhati / / nanu pradezodaye'pi kathaM kSAyopazamikabhAvasya sambhavaH, sarvaghAtirasaspardhakapradezAnAM sarva-svaghAtyaguNaghAtakatvAditi cet ? tadayuktam-vastutattvAparijJAnAt / isakA kAraNa yaha hai ki anaMtAnubaMdhI Adi prakRtiyAM sarvaghAtI hI haiN| sarvaghAtI prakRtiyoM ke samasta rasaspardhaka sarvaghAtI hI hote haiM, dezaghAtI nahIM hote haiM, ataH sarvaghAtI jo rasaspardhaka hote haiM ve apane dvArA ghAta karane yogya guNa kA sarvathA rUpameM hI ghAta karate haiM, dezarUpameM nahIM, isa liye sarvaghAtI rasaspardhakoM ke vipAkodaya meM kSayopazama kI saMbhAvanA hI nahIM hotI hai, kintu yaha saMbhAvanA pradezodayameM hI hotI hai, isaliye mohanIya karma ke pradezodayameM kSayopazama ho sakatA hai| zaMkA-pradezodayameM bhI kSAyopazamika bhAva kaise ho sakatA hai ? kAraNa ki jo sarvaghAtirasaspardhakoM ke pradeza haiM ve apane dvArA ghAta karane yogya jJAnAdika guNoM kA sarvarUpa se hI ghAta karanevAle hote haiM phira . inake pradezodayameM kSAyopazamika bhAvakI sattA aviruddha kaise mAnI jaavegii| sthAna nathI. hA, vidha vipAkedayamAM ja che. tenuM kAraNa e che ke anaMtAnubaMdhI Adi prakRti sarvaghAtI ja che. sarvaghAtI prakRtinA samasta rasaspardhake sarvaghAtI ja hoya che, dezaghAtI hotAM nathI, tethI je sarvaghAtirasaspardhako hoya che teo potAnA dvArA ghAta karavA lAyaka guNane sadaMtaraja ghAta kare che, dezarUpamAM nahIM, tethI sarvaghAtirasAIkenA vipAkedayamAM pazamanI zakyatA ja hotI nathI, paNa te zakyatA pradezadayamAM ja hoya che, tethI mehanIya karmanA pradezadayamAM kSapazama thaI zake che. zaMkA-pradezadayamAM paNa kSAyopathamika bhAva kevI rIte hoI zake che? kAraNa ke je sarvavAtirasaspardhakonA pradeza che te pitAnA dvArA ghAta karavA lAyaka jJAnAdika guNonuM sarvarUpe ja ghAta karanArA hoya che, te pachI temanA pradezadayamAM kSApazamika bhAvanI sattA avirUddha kevI rIte mAnI zakAze ? . Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre .............................. te hi sarvaghAtirasaspardhakapadezAstathAvidhavizuddhA'dhyavasAyavizeSeNa manAra mandAnubhAvIkRtya virala-viralatayA vedyamAnadezaghAtirasaspardhakeSvantaH pravezitA na yathAvasthitaM svamAhAtmyaM prakaTayituM samarthA bhavanti, tato na te kSayopazamahantAra iti na virudhyate pradezodaye kSAyopazamiko bhAvaH / ' aNegabheutti ' ityatreti-zabdasyAdhikasyAdhikAthasaMsUcanAdayamarthaH mucyate-mohanIyaprakRtiSu mithyAtvamohanIyaM tathA'nantAnuvandhyAdidvAdazakaSAyAzca sarvaghAtiprakRtayaH santi, tadbhinnAnAM saMjvalanakapAyanokapAyaprakRtInAM trayo___ uttara-yaha zaMkA ThIka nahIM hai kyoM ki jo sarvaghAtirasaspardhakoM ke pradeza hote haiM ve tathAvidha vizuddha adhyavasAyavizeSa se dhIre 2 mandasavAle banA diye jAte haiM, aura isa taraha ve thoDe 2 rUpameM karake vedyamAnadezaghAtirasaspardhakoMmeM milA diye jAte haiN| isa taraha unakI sarvaghAtirUpa zakti manda kara dI jAtI hai aura isI kAraNa ve apane prabhAva ko prakaTa karane meM asamartha bana jAte haiN| yahI kAraNa hai ki ve kSayopazama ke vighAtaka nahIM ho sakate haiM / isIliye ina ke pradezodayameM kSAyopazamika bhAva kA honA viruddha nahIM par3atA hai / yahI bAta "aNegabheutti" isa gAthAMza dvArA prakaTa kI gaI hai| isameM yaha batalAyA gayA hai ki mohanIya karma kI prakRtiyoMmeM mithyAtva mohanIya, anaMtAnubaMdhI Adi dvAdaza kaSAya, ye saba sarvaghAtI prakRtiyAM haiN| inase bhinna saMjvalanakaSAya tathA nokaSAya (navano kaSAya) ina teraha 13 prakRtiyoM uttara-A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke, sarvaghAtiraspardhakenA je pradeza hoya che teo tathA vidhavizuddhaadhyavasAyavizeSathI dhIme dhIme maMda rasavALA banAvI devAya che, ane e rIte teo ceDAM thoDAM rUpamAM karIne vedyamAna dezaghAti spardhakemAM meLavI devAmAM Ave che. A rIte temanI sarvaghAtirUpa zakti manda karI nAkhavAmAM Ave che ane e ja kAraNe teo pitAnA prabhAvane pragaTa karavAne asamartha banI jAya che. Aja kAraNe teo kSApazamanA vighAtaka thaI zakatA nathI, tethI temanA pradezadayamAM kSApazamika bhAvatuM tevuM te vi35 57tu nathI. me4 vAta "aNegabheutti" mA uthAMza dvA21 pragaTa karAI che, temAM e batAvAyuM che ke mohanIyakamaranI prakRtimAM mithyAtvamohanIya, anaMtAnuMbaMdhI Adi bAra kaSAya, e badhI sarvaghAtI prakRti che. temanAthI bhinna saMjavalana kaSAya tathA nekaSAya (navanekaSAya) e tera prakRtine Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| dazAnAM pradezodayo vA vipAkodayo vA bhavet , tadA kSayopazamo bhavati, tAsAM prakRtInAM dezaghAtitvAt / saptaviMzatiH prakRtayo dhruvodayAH santi / tad yathA-dvAdaza nAmakarmANi1nirmANa, 2sthiram , 3asthiram , 4agurulaghu, 5zubhanAma, 6azubhanAma, 7taijasaM, 8kArmaNaM, varNAdIni catvAri-9varNa, 10gandha, 11rasa, 12sparzarUpANi, tathAjJAnAvaraNapaJcakam 17, antarAyapaJcakaM22, darzanacatuSka26, mithyAtvamiti27 / etAH saptaviMzatiH prakRtayo nityodayAH / AsAM sarvAsAmapi sarvathAkSayAt prAg avyavacchinnodayatvAditi / kA cAhe pradezodaya ho, cAhe vipAkodaya ho usameM kSayopazama bhAva hotA hai, kyoM ki ye prakRtiyAM dezaghAtI haiN| sattAIsa 27 prakRtiyAM dhruvodyavAlI haiM aura ve isa prakAra haiMbAraha 12 nAmakarma kI-(1) nirmANa, 2 sthira, 3 asthira, agurulaghu 4, zubhanAma 5, azubhanAma 6, taijasa 7, kArmaNa 8, varNAdicAra-varNa, rasa, gaMdha, sparza (12), jJAnAvaraNa kI 5, (17) antarAyakI 5 (22), darzanacatuSka-cakSurdarzana 1, acakSudarzana 2, avadhidarzana 3, kevaladarzana 4 (26), aura 1 mithyAtva (27) / isa prakAra ye sattAIsa 27 prakRtiyAM dhruva prakRtiyAM haiN| jaba taka ina sabakA kSaya nahIM ho jAtA hai usa ke pahile inakA udya vyavacchinna nahIM hotA hai, arthAt udya rahatA hI hai| cAhe pradezodaya thAya, ke cAhe vipAkedaya thAya paNa temAM kSaye pazama bhAva hoya che, kAraNa ke te prakRti dezaghAtI che. sattAvIza (27) prakRti mudayavALI che ane te A pramANe che - bhA2 (12) nAmabhanI-(1) nirmA, (2) sthira, (3) sthira, (4) pazu3madhu, (5) zumanAma, (6) mazulanAma, (7) tesa, (8) Abhae, pahiyAra-- 11, 22, 143,5584 (sthA12), jJAnAvarazunI 5 (13thI17), mantarAyanI 5 (18thI22), zanayatu04-yakSudRzana1, mAyakSuzanara, madhizana3, N4 (23thI26), mane mithyAt5 (27). A pramANe ta sattAvIsa (27) pratiyA dhruvaprakRti che. jyAM sudhI te badhIne kSaya thatuM nathI tenAM pahelAM udaya vyavacchinna thatuM nathI. eTale ke udaya rahe che ja, Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre atha spardhaka bhedaprarUpaNAprakRtInAmaudayiko bhAvo dvidhA bhavati, tad yathA-zuddhaH, kSayopazamAnuviddhazca / etatspaSTapatipattaye spardhakabhedaprarUpaNA vAcyA, atastAvat spardhakabhedamarUpaNA kriyate / uktaJca cautiThANa-rasAI, savvaghAINi hoti phddddaaii| duhANayANi mIsANi, desaghAINi sesANi // 1 // chAyA--catusvisthAnarasAni, sarvaghAtIni bhavanti spardhakAni / dvisthAnakAni mizrANi, dezaghAtIni zepANi // 1 // ___ anvayaH--(yAni) catusvisthAnarasAni dvisthAnakAni spardhakAni (santi) tAni ( sarvaghAtipakRtInAM) sarvaghAtIni bhavanti / (dezaghAtiprakRtInAM tu) mizrANi bhavanti / zeSANi dezaghAtIni bhavanti / ___ vyAkhyA--spardhakAnirasaspardhazAni caturdhA bhavanti / tad yathA-ekasthAnakAni dvisthAnakAni, tristhAnakAni, catuHsthAnakAni ca / // spardhakabhedanarUpaNA // prakRtiyoM kA audayika bhAva do prakAra kA hotA hai-(1) zuddha, (2) kSayopazamAnuviddha / isa bAta ko spaSTarUpa se samajhAne ke liye aba spardhakoM ke bheda kI prarUpaNA kI jAtI hai| vaha isa prakAra hai " cautihANarasAI, sadhaghAINi hoti phaDDAI / duTThANayANi mIsANi desaghAINi sesANi ||1||"is gAthA kA artha isa prakAra hai-rasaspardhaka cAra prakAra ke hote hai-1ekasthAnaka, 2 dvisthAnaka, 3 tristhAnaka, 4 catuH sthaank| zubha spardhakebhedaprapaNuM- pratiyAnA mauyi bhAva me prA2no DAya cha-(1) zuddha, (2) kssyopshmaasuvidhe. A vAtane spaSTarUpe samajAvAne mATe have spardhakenA bhedanI prarUpaNA karavAmAM Ave che. te A pramANe che - ___"cautiThThANarasAI, savvaghAINi hoti phddddaaii| duvANayANi mIsANi desa ghAINi sesANi // 1 // " .. mA thAna! artha aa pramANe cha-24254 yAra 4Ana DAya che. (1) sasthAna, (2) dvisthAna, (3) tristhAna, (4) yatu:sthAna. zubha prakRtiyAno Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| __ atha kimidaM rasasyaikasthAnakatva-dvisthAnakatvAdi ? / ucyate-iha zubhaprakRtInAM rasaH kSIrakhaNDAdirasopamo bhavati / azubhaprakRtInAM tu - nimb-kossaatkyaadirsopmH| kSIrAdi-rasazca-ekakarpaparimitaH 'ekatolA' iti bhASAprasiddhaH, svAbhAvika ekasthAnaka ucyate / sa eva mandarasa ityabhidhIyate / dvayostu karpayo hitApairutkAlane kRte sati yo'vaziSyate ekaH kaH sa dvisthAnakaH / sa tIva. rasa ityucyate / trayANAM karSANAM tathaivotkAlane kRte sati ya ekaH ko'vaziSTaH sa tristhAnakaH / sa tIvratararasa ityucyate / caturNI * karSANAmAvartane kRte sati yo'vaziSTa ekaH karSaH, sa ctuHsthaankH| sa tIvratamarasa ityucyate / ekasthAnako'pi prakRtiyoM kA rasa khIra khAMDa Adi ke rasa ke samAna hotA hai| tathA azubha prakRtiyoM kA rasa nIma evaM koSAtakI (kaDacI turaI) Adi ke rasa ke samAna hotA hai| dudhaAdimeM jo eka tolA pramANa svAbhAvika rasa hotA hai vaha ekasthAnika rasa jAnanA caahiye| isI kA dUsarA nAma anda rasa bhI hai 1 / do tolA pramANa rasa jaba agni dvArA ukAlA jAtA hai aura isa taraha ukAlate 2 jaba vaha do tolA kA 1 tolA pramANameM raha jAtA hai to use visthAnika rasa samajhanA cAhiye / isakA dUsarA nAma tIvra rasa bhI hai| tIna tolA pramANa rasa jaba ukAlate 2 eka tolA raha jAtA hai to ise tristhAnika rasa jAnanA caahiye| isakA dUsarA nAma tIvratara rasa bhI hai 3 / isI taraha cAra tolA pramANa dugdhAdi kA rasa ukAlate2 jaba eka tolA pramANa meM baca jAtA hai to vaha catuHsthAnika rasa samajhanA caahiye| isakA dUsarA nAma tIvratama rasabhI hai 4 / eka sthaarasa khIra, khAMDa vagerenA rasa je hoya che. tathA azubha prakRtine rasa lImaDe ane kaSAtakI (kaDavuM turIyuM) vagerenA rasa je hoya che. dUdha AdimAM je eka tolA pramANu svAbhAvika rasa hoya che te eka sthAnika rasa jANavuM joIe. tenuM bIjuM nAma mandarasa paNa che. be telA mApanA rasane jyAre agnivaDe ukALavAmAM Ave ane A rIte ukALatAM ukALatAM jyAre te be tolAmAMthI eka telAnA pramANamAM rahI jAya tyAre tene kristhAnika rasa jANuM joIe. enuM bIjuM nAma tIvra rasa paNa che. traNa talA vajanane rasa jyAre ukALatAM ukALatAM eka telo ja rahI jAya tyAre tene tristhAnika rasa jANavuM joIe. tenuM bIju nAma tIvratara paNa che. e ja rIte cAra telA vajanane dugdhAdika rasa ukALatAM ukALatAM jyAre eka tele bAkI rahe tyAre te catuHsthAnika rasa jANavo joIe tenuM bIjuM nAma tIvratama paNa che. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUme ca raso jala-lava-vindu-cullaka-prasRtya-ali-karaka-( loTA )-kumbha-droNyA(kuDA) diSu prakSepAd manda-mandatarAdyanekabhedatvaM pratipadyate / evaM dvisthAnakAdiSvapi raseSvanekabhedatvaM vAcyam / tathA karmaNAmapi raseSvekasthAnakavAdikaM svadhiyA bhaavniiym| pratyekamanantabhedabhinnAzca karmaNAM caikasthAnakarasAt dvisthAnakAdayo rasA yathottaramanantaguNA vAcyAH / tatra sarvaghAtinInAM dezaghAtinInAM vA prakRtInAM yAni catuHsthAnakarasAni, tristhAnakarasAni, dvisthAnakarasAni vA spardhakAni, tAni sarvaghAtinInAM sarvaghAtInyeva / dezaghAtinInAM tu mizrANi-kAnicit sarvaghAtIni navAlA rasa bhI jaba hama jala ke aMzameM, binduoMmeM, cullUmeM, pasalimeM, aMjalimeM, loTA, kuMbha, kuMDa AdimeM DAlate haiM to vaha bhI manda mandatara Adi aneka bhedavAlA bana jAtA hai| isI taraha dvisthAnaka Adi rasa bhI manda mandatara Adi aneka bhedavAlA bana jAtA hai| jisa prakAra duradhAdika ke rasameM yaha ekasthAnika visthAnika Adi rasa kI vyavasthA samajhAI gaI hai usI prakAra karmoM ke rasoMmeM bhI ekasthAnika Adi kI aura unameM bhI tIca tIvratara Adi aneka bhedoM kI kalpanA apanI buddhi se kara lenA cAhiye / isa taraha ekasthAnika rasa se dvisthAnika rasa, dvisthAnika rasa se tristhAnika rasa, evaM tristhAnikarasa se catuHsthAnika rasa anaMtA'naMta bhedadvAle bana jAte haiN| inameM jo sarvaghAtI athavA dezaghAtI prakRtiyoM ke catuHsthAnika, tristhAnika evaM visthAnika rasavAle spardhaka haiM ve sarvaghAtI prakRtiyoM ke to sarvaghAtI hI haiN| dezaghAtI prakRtiyoM ke mizra hote haiM / inameM kitaneka sarvaghAtI hote haiM aura kiteka sthAnavALe rasa paNa jyAre ApaNe jaLanA aMzamAM, binduomAM, pasalImAM, aMjalimAM, leTA, kuMbha, kuMDa AdimAM nAkhIe chIe te te paNa manda, mandatara vagere aneka bhedavALe thaI jAya che. je rIte dUdha vagerenA rasamAM A ekasthAnika, dristhAnika vagere rasanI vyavasthA samajA vavAmAM AvI che e ja pramANe karmonA rasamAM paNa ekasthAnika AdinI ane temAM paNa tIvra, tIvratara Adi aneka bhedanI kalpanA pitAnI buddhithI karI levI joIe. A rIte ekasthAnika rasamAMthI kristhAnika rasa, dvisthAnika rasamAMthI tristhAnika rasa ane tristhAnika rasamAMthI catuHsthAnika rasa, anaMtAnaMta bheTavALA banI jAya che. temanAmAM je sarvaghAtI athavA dezaghAtI prakRtinA catuHsthAnika, tristhAnika ane kristhAnika rasavALA spardhaka che teo sarva ghAtI prakRtinA te sarvaghAtI che. dezaghAtI prakRtinA mizra hoya che. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaandhndrikaattiikaa-bhaanbhedaaH| kAniciddezaghAtIni spardhakAni bhavantItyarthaH / zeSANi ekasthAnakarasAni spardhakAni tu sarvANyapi dezaghAtInyeva / tAni ca dezaghAtinInAM saMbhavanti, na tu sarvaghAtinInAmiti kRtA sprdhkbhedprruupnnaa| athaudayikabhAvasya dvaividhyaM prarUpyate / uktaJcanihaesu savvaghAI,-rasesu phaDDesu desaghAINaM / jIvassa guNA jAyaM,-ti ohimaNacakkhumAI ya // 1 // chAyA-nihateSu sarvaghAtiraseSu, spardhakeSu dezaghAtinAm / jIvasya guNA jAyante, avadhimanazcakSurAdayazca // 1 // ___ vyAkhyA-dezaghAtinAm avadhijJAnAvaraNaprabhRtInAM karmaNAM sambandhiSu sarvadhAtirasepu-sarvaghAtI raso yatra sa sarvaghAtirasasteSu sarvadhAtirasavatsu spardhakeSu nihaneka dezaghAtI hote hai| zeSa jo ekasthAnika rasavAle spardhaka hote haiM ve to dezaghAtI hI hote haiM, kyoM ki ekasthAnika rasavAle ye spardhaka dezaghAtI prakRtiyoMmeM hI saMbhaSita hote haiM, sarvaghAtiprakRtIyoMmeM nhiiN| isa taraha yaha spardhakabhedaprarUpaNA jAnanI caahiye| ___aba audayikabhAva ke zuddha aura kSayopazamAnuviddha, ina do bhedoM kI prarUpaNA kI jAtI hai, vaha isa prakAra hai___"nihaesu savvaghAI,-rasesu phaDDesu desaghAINaM / jIvassa guNA jAyaM-ti AhimaNacakkhumAI y"||1|| isa gAthA kA artha isa prakAra hai sarvaghAtI rasavAle spardhakoM ko tathAvidha vizuddha adhyavasAya ke bala teomAM keTalAMka sarvaghAtI hoya che ane keTalAMka dezaghAtI hoya che. bAkInA je ekasthAnika rasavALAM spardhaka hoya che teo te dezaghAtI ja hoya che, kAraNa ke eka sthAnika rasavALAM te spardhako dezaghAtI prakRtimAM ja saMbhavita hoya che. sarvaghAtiprakRtimAM nahIM. A rIte A spardhaka bhedaprarUpaNuM jANavI joIe. have audayika bhAvanA zuddha ane kSApazamAnuviddha, e be bhedanI prarU paNA karavAmAM Ave che. te A pramANe che - "nihaesu savvaghAI,-rasesu phaDDesu desaghAINaM / jIvassa guNA jAyaM - ti ohi-maNa cakkhu-mAI ya" || 1 / / A gAthAno artha A pramANe che| sarvaghAtIrasavALA spardhakone tathAvidha vizuddha adhyavasAyanA baLathI ma010 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsUtre 74 teSu = tathAvidhavizuddhAdhyavasAya vizeSavalena dezaghAMtirUpatayA pariNamiteSu dezaghAtirasaspardhakeSvapi ca atisnigdheSu alparasIkRteSu teSAM madhye katipayarasaspardhaka -- gatasyodayAvalikopraviSTasyAMzasya -kSaye, zeSasya copazame vipAkodayaciSkambharUpe sati jIvasyAvadhimana:paryayajJAnacakSurdarzanAdayo guNAH kSAyopazamikAH, jAyante = prAdurbhavanti / ayaM bhAvaH ---- yadA'vadhijJAnAvaraNIyAdInAM dezaghAtinAM karmaNAM sarvaghAtI rasaspardhakAni vipAkodayamAgatAni vartante, tadA tadviSayaH kevala eka eva zuddha auda-vikrabhAvI bhavati / yadA tu dezadhA tirasaspardhakAnAmudayastadA tadudayAdaudayiko bhAvaH katipayAnAM ca dezaghAtirasaspardhakAnAM sambandhina udayAvalikAmaviSTasyazasya kSaye, se dezaghAtIrUpa pariNamAne para, tathA atisnigdha dezaghAtI ke rasaspardhe-' koM ko bhI alpara sarUpaM karane para, aura inake bIcameM bhI jo kitaneka rasaspardhakoM kA aMza hai ki jo udadyAvalimeM praviSTa ho cukA hai vaha jaba naSTa ho jAtA hai, tathA avaziSTa upazama avasthAmeM rahatA hai, aisI sthitimeM - jIva ke kSAyopazamika avadhijJAna, mana:paryayajJAna tathA cakSurdarzana Adi guNa prakaTa hote haiM / ' --> } phalitArtha isakA yaha hai ki - jisa samaya avadhijJAnAvaraNIya Adi dezaghAtI karmoM ke sarvadhAtirasaspardhaka, vipAkodaya vAle hote haiM to usa samaya tadviSayaka kevala eka hI zuddha audadhikabhAva hotA hai 1 / tathA - jisa samaya unake dezaghAtIrasaspardhakoM kA udaya hotA hai usa samaya unake udayase audAyika bhAva, tathA kitaneka dezaghAtira saMspardhakoM ke saMbandhI udayAbalikApraviSTa "aMza kA kSaya hone para aura ava dezaghAtarUpa paramAtA, tathA atisnigdha dezadhAtInA rasaspardhakone paNu alparasa rUpa karatAM, ane temanI vacce paNa je keTalAMka rasaspardhakonA aMza che ke je uyAvasibhI praveza hurI yUkSyAM 'che, te' nyAre' naSTa thAya che, "tathA "avaziSTa Detha ", zama avasthAmAM rahe che, evI sthitimAM jIvane kSAyeApazarmika avadhijJAna, mana paryaM yajJAna 'tathA cakSurdezana Adi guNa pragaTa thAya che (1) tenuM tAtpa e che ke jyAre avadhijJAnAvaraNIya Adi dezaghAtI karmonAM saghAtirasaspardhA kavipAkeAyavALA thAya che tyAre te viSayanA phakata eka ja zuddha aucika bhAva hAya che (1). tathA je samaye temanA dezaghAtisasyakonA uddaya thAya che te samaye tenA udayathI auniyeka bhAva, tathA keTalAMka - dezaghAtirasaspardhA konAM sabaMdhI udayAvalikApraviSTa azanA kSaya thatAM ane ava d P Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaanndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| zeSasya tvAnuditasyopazame,kSAyopazamika iti kSayopazamAnuviddhaH audyikbhaavaa| matizrutAvaraNacakSurdarzanAvaraNaprakRtInAM tu sadaiva dezaghAtinAmeva (rasaspardhakAnAmudayo, na sarvaghAtinAm , tena sarvadApi tAsAmaudayika-bAyopazamiko bhAvI sanmizrI pAyete, na tu kevala audayika iti / ' Tre... ___atha prasaGgavazAt prakRtInAM bhAvA ucyantemohanIyasya kSAyika-kSAyopazamiko-pazamikau-dayika-pAriNAmikalakSaNAH pazcApi bhAvAH sambhavanti / jJAnAvaraNa-darzanAvaraNA-ntarAyANAmauparamikavarjAH zeSAzcasvAro bhAvAH / nAma-gotra-vedanIyA-yuSAM: kSAyiko dAyika-pAriNAmikalakSaNAstrayo bhAvAH sambhavanti / / 18 / / .. ' that. . . . . ziSTakA-jo udita nahIM hai-upazama hone para kSAyopazanikA bhAva hotA hai| isa taraha auyika bhAva kSayopazamAnuSiddha mAnA gayA hai| jaise -matijJAna, zrutajJAna; cakSudarzana kI utpatti meM- matijJAnAvaraNa zruttajJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa:prakRtiyoM ke dezaghAti-rasasparzakoM kA hI sadA udya rahA karatA hai, . sarvaghAtirasaspardhakoM kA nahIM, isaliye sarvadA inake udyameM audayika evaM kSAyopazamika ye donoM bhAva mile hue hote haiM, kevala audayika bhAva nhiiN| isa taraha auyika bhAva kSayopazamAnuviddha siddha ho jAtA hai| ...- stra , ' ! 77 ;- prasaMgavaza aba prakRtiyoM ke Ava batalAye jAte haiN| mohanIyakarmake kSAyika, kSAtyopazamika, aupazamika, audayika evaM pAriNAmika; ye pAMcoM hI bhAva hote haiN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa evaM antarAya, ina-tIna-koM ke aupazamika bhAva ko chor3akara zeSa, cAra ziSThane ke je udita nathI tene upazama thatAM,kSA pazika bhAva thAya che. A rIte yauyimA kSayopazamAnuviddha bhanAI cha (2). .bha-bhatijJAna, zrutajJAna, cakSudarzananI utpattimAM matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNu, cakSurdazanAvaraNa, prakRti nAdezaghAtirasaspardhakone ja sadA udaya rahyA kare che, sarvaghAtirasaspardhake nahIM. tethI hamezAM tenA udayamAM audayika ane kSAzamika, e bane bhAva maLelA hoya che, phakata audacika bhAva nahIM. A rIte audayikabhAva kSayopazamAnuvidhya sidhA yAya. cha. ... prasaMgavaza have prakRtinA bhAva batAvavAmAM Ave che- ? mehanIyamanA kSAyika, kSApazamika, aupazamika, audayika ane pariNA bhi., ye pAya mApa .. nAnA123, zanAvara..bhane patarAya, ye nA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre mUlam - ahavA guNapaDivannassa aNagArassa ohinANaM samuppajjai / taM samAsao chavvihaM pannattaM / taM jahA - ANugAmiyaM?, aNANugAmiyaM 2, vaDDhamANayaM3, hIyamANayaM4, paDivAiyaM 5, appaDivAi6 // sU0 9 // chAyA -- athavA guNapratipannasyAnagArasyAvadhijJAnaM samutpadyate / tat samAsataH SaDvidhaM prajJaptam / tad yathA - AnugAmikam 1, anAnugAmikam 2, vardhamAnakaM 3, hI mAnakaM 4, pratipAtikam 5, apratipAtikam 6 // mu0 9 // 1 TIkA - - ' ahavA' ityAdi - ' athavA ' iti prakArAntaraM pratibodhayati / viziSTaguNapratipattimantareNAvadhijJAnAvaraNakSayopazamo bhavatItyasmAdanyo'yaM prakAra: bhAva hote haiM / nAma, gotra, vedanIya tathA Ayu, ina cAra karmoM ke kSAyika, audayika aura pAriNAmika, ye tIna bhAva hote haiM || sU08 // ' ahavA' ityAdi / athavA guNapratipanna anagAra ke avadhijJAna hotA hai, vaha chaha prakArakA hotA / AnugAmika 1, anAnugAmika 2, vardhamAnaka 3, hIyamAnaka 4, pratipAtika 5, aura apratipAtika 6, / vizeSArtha sUtrameM rahA huA " ahavA" zabda yaha batalAtA hai ki viziSTaguNapratipatti ke binA bhI avadhijJAnAvaraNa kA kSayopazama hotA hai isa kAraNa usa ke kSayopazama ke liye aura bhI dUsarA prakAra hai jo isa taraha hai - mUlaguNa evaM uttaraguNoM ko yahAM guNa-zabda se grahaNa kiyA karmAMnA aumika bhAvane cheDatAM mArkI cAra bhAva hAya che. nAma, gAtra, vedanIya tathA Ayu, e cAra karmanA kSAyika, audayika ane pAriNAmika, e traNa bhAva hoya che. ! sU08 5 " ahavA' tyAhi athavA zuzupratipanna aNugArane avadhijJAna thAya che. te cha prakAra hoya che-(1) AnugAmiGa (2) manAnugAbhi ( 3 ) vardhamAna (4) DIyabhAna (4) pratipAtiGa (6) apratipAtiGa vizeSArtha:-sUtrabhAM bhAvato "ahavA" zabda se darzAve he viziSTaguzu pratipattinA vinA paNa avidhajJAnAvaraNane kSApazama thAya che, te kAraNe tenA yopazamane mATe eka khIje prakAra paNa che je A pramANe che mULaguNa ane uttaraguNAne ahIM guNu zabdathI aNu karela che, e mULaguNu ane uttaraguNAne Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arrafareer-zAnadA 77 3 pradarzyate iti bhAvaH / guNapratipannasya guNAH-mUlottararUpAstAn pratipanno guNapratipannaH / athavA - guNaiH pratipannaH, 'ayamanagAro'smAkamavasthAnapAtra 'miti kRtvA guNairAzrita ityarthaH / anena pAtratAyAM satyAM svayameva guNA AyAntIti sUcitam / uktaJca -- "nodanvAnarthitAmeti, na cAmbhobhirna pUryate / AtmA tu pAtratAM neyaH, pAtramAyAnti saMpadaH " // 1 // hai / ina mUlaguNa aura uttaraguNoM ko jo dhAraNa karate haiM ve guNapratipanna haiM / athavA jo guNoM ke dvArA Azrita kiye gaye hoM ve guNapratipanna haiM / "yaha sAdhu hamAre Thaharane kA sthAna haiM" aisA vicAra kara sAno guNa svayaM usameM Akara nivAsa karane laga jAte haiM, kyoM ki jaba pAtratA AjAtI hai to guNoM kA aisA svabhAva hotA hai ki ve binA bulAye hI svayameva Akara usa pAtra AtmA ko apanA nivAsasthAna banA liyA karate haiM, kahA bhI hai" nodanvAnarthitAmeti na cAmbhobhirna pUryate / AtmA tu pAtratAM neyaH, pAtramAyAnti saMpadaH " // 1 // samudra jala se yaha yAcanA nahIM karatA hai ki tuma hameM Akara bharado kintu samudra meM pAtratA dekhakara jala svayaM usameM Akara bhara jAtA hai / ataH prANI kA kartavya hai ki vaha sarva prathama apane Apako pAtra banAve / pAtratA Ane para guNa rUpa saMpattiyAM svayaM hI use apanA nivAsa sthAna banA letI haiM // 1 // je dhAraNa kare che te guNapratipanna che. athavA je guNovaS Azrita karAyA hAya te guNapratipanna che. ' A sAdhu amAre rahevAnu sthAna che.'eve vicAra karIne jANe ke guNa jAte ja AvIne tenAmAM nivAsa karavA mAMDe che, kAraNa ke jyAre yogyatA AvI jAya che tyAre guNanA evA svabhAva che ke te vagara khAlAvye jAte ja AvIne te lAyaka (pAtra) AtmAne peAtAnuM nivAsa sthAna banAvI de che. kahyu' paNa che-- 88 nodanvAnarthitAmeti na cAmbhobhirna pUryate / AtmA tu pAtratAM neyaH, pAtramAyAnti sa padaH // 1 // "" samudra jaLane e yAcanA karatA nathI ke tu AvIne mane bharI de, paNa samadramAM pAtratA joIne jaLa jAte ja AvIne temAM bharAI jAya che. tethI prANInI pharaja che ke teNe sauthI pahelAM potAnI jAtane lAyaka manAvavI joie. pAtratA AvatAMja guNurUpa saMpatti pAteja tene peAtAnu nivAsasthAna manAvI le che, Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasya guNapatipannasya. anagArasyanna gacchantItyagA-kASThapApANAdayastAn Rcchati-samAzrayati, ityagAraM-gRhaM, na vidyate agAraM yasyAsAvanagAra:-parityaktadravyabhAvagRha ityarthaH / tasya prazasteSvadhyavasAyaSu vartamAnasya sarvaghAtirasaspardhakeSu dezaghAtirasaspardhakatayA jAteSu pUrvoktakrameNa avadhijJAnAvaraNakarmakSayopazameM sati, avadhijJAnamutpadyate / , -' atha manAparyayajJAnaprarUpaNA yajJAnaprarUpaNA hA manAparyayajJAnAvaraNIyasya tu viziSTasaMyamAmamAdAdipratipattAveva . sarvadhAtIni rasaspardhakAni dezaghAtIni bhavanti , tathAsvAbhAvyAt / tacca tathAsvAbhAvyaM, " jinake aMgAra (ghara) nahIM hai ve anagAra hai| kASTha pASANa Adi kAjo Azya karatA hai-arthAt lakaDI patthara Adi kI sahAyatA se jisakA nirmANa hotA hai usakA nAma aMgAra-ghara hai| isa agAra kA jinhoMne parityAga kara diyA hai ve anagora hai / anagAra ke ivya aura bhAvarUpa donoM prakAra ke agAra-ghara kA parityAga hotA hai| isa taraha prazasta adhyavasAyoM meM lavalIna usa anagAra ke.sarvaghAtI jo rasaspardhaka hote haiM ve dezaghAtirasaspardhakarUpase. pariNamita ho jAte haiM, taba pUrvokta krama se avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone para usake. avadhijJAna utpanna ho jAtA hai|.. . . . . . . ., ." , ... ... . ... aba.manAparyayajJAna kI prarUpaNA kI jAtI hai.-... ..... .. . manAparyayajJAnAvaraNIya karma ke. sarvaghAtirasaspardhaka, viziSTa saMyama apramAda Adi guNoM kI pratipatti hone para hI dezaghAtirUpa hote haiM, kyoM sAne 25 // 2 (52) nathI te mn||2 cha.. 4104, pASANa mAhinA re Azraya le che-eTale ke lAkaDuM, paththara vagerenI sahAyatAthI jenuM nirmANa thAya che tenuM nAma agAra (ghara) che. A agArane jeNe tyAga karyo che te anagAra che. anagArane dravya ane bhAvarUpa ane prakAranA agAra--gharane parityAga hoya che. A rIte prazasta adhyavasAyamAM lavalIna te anagAranA je sarvaghAtirasaspardhaka hoya che, te dezaghAtirasaspardhakanArUpe pariNamita thaI jAya che, tyAre pUrveta kramathI avadhijJAnAvaraNa karmane kSapazama thatAM tene avadhijJAna utpanna thaI jAya che. have mana:paryajJAnanI prarUpaNa karavAmAM Ave che - .. mnaapryyjnyaan||12915 manA, sAtirasa:54, viziSTa sayama, apramAda Adi guNenI pratipatti thatAM ja dezaghAtirUpa thAya che, kAraNa ke A Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L mAnavandrikATIkA-zAnabhedA / vandhakAle tathArU pANAmeva teSAM bandhanAt / tato manAparyaMyajJAnaM viziSTaguNapratipannasyaiva veditavyam / ' ... " apayazAna viziSTaguNaprati matizrutAvaraNAcakSurdarzanAvaraNA'ntarA yaprakRtInAM tu sarvaghAtIni rasaspardhakAni yena kenacit tathArUpavizuddhAdhyavasAyena tadadhyavasAyAnurUpaM dezaghAtIni bhavanti, teSAM tathAsvAbhAvyAt / tato matijJAnAvaraNAdInAM sadaiva dezavAtinAmeva rasaspardhakAnAmudayaH, sadaiva ca kSayopazamaH / uktaJca paJcasaMgraha TIkAyAm (dvA. 3 gA. 29) ki isa avasthAmeM unakA aisA hI svabhAva hotA hai| isakA bhI kAraNa : yaha hai ki baMdhakAlameM inakA jo baMdha hotA hai vaha isI prakAra ke hI sarvaghAtirasaspardhakoM kA baMdha hotA hai| isaliye manaHparyayajJAna viziSTaguNAzrita anagAra ke hI hotA hai, aisA jAnanA caahiye| manaHparyayajJAna kI utpattimeM avadhijJAnakI utpatti kI taraha usameM viziSTa guNapratipanatAkA abhAva nahIM hotA hai| . . . . . ___ matizrutAvaraNa, 'acakSurdarzanAvaraNa, antarAya, ina prakRtiyoM ke sarvaghAtirasaspardhaka jisa kisI bhI tathArUpa vizuddha adhyavasAya meM usI ke anusAra dezadhAtirUpameM pariNamita ho jAte haiM, kyoM ki inakA aisA ho svabhAva hotA hai| isaliye matijJAnAvaraNAdikoM ke sadA hI dezaghAtirasaspardhakoM kA hI udaya rahatA hai aura sadA hI unakA kSayopazapa hotA hai| paMcasaMgrahaTIkA (dvA03 gA029) yahI bAta kahI hai avasthAmAM tene e ja ravabhAva hoya che. tenuM kAraNa paNa e ja che ke baMdha kALamAM temane je baMdha hoya che te e prakAranA ja sarvaghAtirasaspardhakone ba dha hoya che, tethI manaHpayajJAna viziSTaguNAzrita anagArane ja thAya che ema mAnavuM joIe. manaparyayajJAnanI utpattimAM avadhijJAnanI utpattinI jema viziSTaguNapratipannatAno abhAva hoto nathI matikRtAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, ane anaMtarAya, e prakRtinA sarva ghAtirasaspardhaka koI paNa evA rUpanA vizudhdha adhyavasAyathI tenA pramANe dezaghAtirUpamAM parimita thaI jAya che, kAraNa ke temane e ja svabhAva hoya che, tethI matijJAnAvaraNAdikonA dezaghAtirasaspardhakone ja hamezA udaya rahe che ane hamezAM temano ja kSapazama thAya che. paMcasaMgraha TIkAmA (ThA. 3 gA. 29) Aja vana kahI che- Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsa " matizrutAvaraNAcakSudarzanAvaraNAntarAyaprakRtInAM ca sadaiva dezaghAtirasaspardhakAnAmevodayaH / tatastAsAM sadaivaudayikakSAyopazamiko bhAvau " iti / ' taM samAsao' ityAdi / tat = avadhijJAnaM, samAsataH = saMkSepeNa paDUvidhaM = SaTprakArakaM, prajJaptaM = prarUpitam / tad yathA - AnugAmikam 1, anAnugAmikam 2, vardhamAnakaM 3, hIyamAnakaM 4, pratipAtikam 5, apratipAtikam 6, iti / " tatrAnugAmikam - anugamanazIlam yadavadhijJAnaM gacchantamavadhijJAninaM locanavadanugacchati, taditi bhAvaH 1 | anAnugAmikam - yad gacchantamavadhijJAninaM nAnugacchati zRMkhalA pratibaddhapradIpavat, tadityarthaH 2 / vardhamAnakam - vardhate iti vardhamAnaM, 80 "matizrutAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa evaM antarAya prakRtiyoM ke dezaghAtirasaspardhakoM kA hI sadA udaya rahatA hai ataH unake sadA hI audayika evaM kSAyopazamika bhAva hote haiN| " vaha avadhijJAna saMkSepa se chaha prakAra kA batalAyA gayA hai- (1) AnugAmika, (2) anAnugAmika, (3) vardhamAnaka, (4) hIyamAnaka, (5) pratipAtika, (6) apratipAtika / jisa prakAra dUsare kSetrameM jAte hue manuSya ke sAtha usakI AMkhe sAtha jAtI haiM usI prakAra jo avadhijJAna avadhijJAnI ke sAtha dUsarI jagaha cale jAne para sAtha jAtA hai usakA nAma AnugAmika avadhijJAna hai 1 / sAMkala se jakaDe hue dIpakakI taraha jo avadhijJAna apane utpattisthAna ko choDa dene para jIva ke sAtha nahIM jAtA hai vaha anAnugAmika hai 2 / jaise zuklapakSa kA caMdramaMDala pratidina baDhatA rahatA hai usI prakAra jo avadhijJAna utpatti kAlameM alpaviSayaka honepara bhI pariNAmazuddhi baDhane ke sAtha hI kramazaH adhika 2 matizrutAvaraNu, acakSuIzanAvaraNu, ane antarAya prakRticeAnA dezaghAtirasaspardhakone ja sadA utkraya rahe che, tethI temanAmAM 'mezA ja auyika ane kSAyeApamika bhAva hAya che. " te avadhijJAna saMkSiptamAM cha prakAranu khatAvAyu - (1) sAnugAbhi, (2) anAnugAmiGa, (3) vardha bhAna, (4) hIyamAna, (4) pratipAtiGa bhane (6) apratipAtika. (1) je rIte khIjA kSetramAM jatAM manuSyanI sAthe tenI AMkhe jAya che e ja rIte je avidhajJAna, avidhajJAnInI sAthe khIjI jagyAe jatAM paNa sAthe ja jAya che tenuM nAma AnugAmika avidhajJAna che. (2) sAMkaLanI sAthe jakaDelA dIvAnI jema je avadhijJAna peAtAnAM utpattisthAnane cheDI devAtAM jIvanI sAthe jatuM nathI te anAnugAmika che. (3) jema zukalapakSanuM candra Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAmacandrikATIkA-zAnamedAH tadeva vardhamAnakam, utpattikAlataH samArabhya pravardhamAnaM zuklapakSacandravadityarthaH3 / 'tathA hIyamAnakam-hIyate iti hIyamAnaM, tadeva hIyamAnakam , 'udayasamayasamainantarameva hIyamAnaM kRSNapakSacandravadityarthaH 4 // tathA pratipAtikam-pratipatanazIlaM pratipAti, tadeva pratipAtikam , yatphUtkAranaSTapradIpavat sarvathA vinazyati tdityrthH5| tathA-apratipAtikam-na pratipAti, apratipAti, tadeva-apratipAtikam , yat kevalajJAnAtpUrva na vinazyati tdityrthH6|, - nanvAnugAmikAnAnugAmikabhedadvaye zeSabhedA vardhamAnakAdayo'ntarbhUtAH santi, kathaM tarhi zeSabhedAnAM vardhamAnakAdInAM pRthagupanyAsaH ? iti / viSayaka hotA jAtA hai vaha vardhamAnaka hai 3 / jisa prakAra kRSNapakSa kA caMdramA pratidina ghaTatA jAtA hai usI prakAra jo avadhijJAna utpatti ke samaya adhikaviSayavAlA hone para bhI pariNAmazuddhi kama ho jAne se kramazaH alpaviSayaka hotA jAtA hai vaha hIyamAnaka hai 4 / jisa prakAra jalatA huA dIpaka phUMka se bujha jAtA hai usI prakAra jo avadhijJAna pilakula chUTa jAtA hai vaha pratipAtika hai 5 / kevalajJAna jabataka AtmAmeM na ho jAve tabataka jo banA rahe vaha apratipAtika hai 6 / zaMkA-AnugAmika anAnugAmika, ye jo avadhijJAna ke do bheda batalAye gaye haiM unameM hI vardhamAnaka Adi avaziSTa avadhijJAna ke bheda antarbhUta ho jAte haiM phira kyoM ina kA pRthakarUpa se nirUpaNa kiyA gayA hai| maMDaLa pratidina vadhatuM jAya che e ja pramANe je avadhijJAna utpattinA vakhate alpaviSayaka hovA chatAM pariNAmazuddhi vadhavAnI sAthe ja krame krame vadhAre ne vadhAre viSayaka thatuM jAya che te vardhamAnaka che. (4) je rIte kRSNapakSane candramA divase divase kSaya pAmate jAya che e ja rIte je avadhijJAna utpattine vakhate vadhAre viSayavALuM hovA chatAM paNa pariNAmazuddhi ochI thavAthI krame krame alpaviSayaka thatuM jAya che te hIyamAnaka che. (5) je rIte baLate dI kuMka mAravAthI olavAI jAya che te ja pramANe je avadhijJAna taddana chUTI jAya che te pratipAtika che. (6) kevaLajJAna jyAM sudhI AtmAmAM pedA na thAya tyAM sudhI je Take te apratipAtika che. zaMkA--AnugAmika ane anAnugAmika e be avadhijJAnanA je bheda batAvyA che temanAmAM ja vardhamAnaka Adi avaziSTa avadhijJAnanA bhedane samAveza thaI jAya che to pachI temanuM juduM ja nirUpaNa zA mATe karAyuM che? na0 11 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ nandIsve ___ucyate- AnugAmikAdibhedadvaye zeSabhedAnAmantarbhAve satyapi tadbhedadvayAdeva zeSabhedAnAM paricchedo na bhavati / tathAhi-AnugAmikamanAnugAmikaM ceti dvayameva yadhuktaM syAt , tarhi vardhamAnakAdayo bhedA nAvagamyante, ityajJAtajJApanAyaM zAstre teSAM pRthagupanyAso'stIti // sU0 9 // mUlam-se kiM taM ANugAmiyaM ohinANaM ? / ANugAmiyaM ohinANaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-aMtagayaM ca majjhagayaM ca / se kiM taM aMtagayaM ? / aMtagayaM tivihaM paNNattaM / taM jahApuraoaMtagayaM 1, maggaoaMtagayaM 2, pAsaoaMtagayaM 3 / se kiM taM puraoaMtagayaM ? / puraoaMtagayaM-se jahAnAmae kei purise ukaM vA, caDuliyaM vA, alAyaMvA, maNiM vA, paIvaMvA, joiM vA, puraokAuM paNollemANe2, gacchejjA, se tNpuroaNtgyN| se kiM taM maggaoaMtagayaM ? / maggaoaMtagayaM se jahA nAmae kei purise ukaM vA, caDuliyaM vA, alAyaM vA, maNi vA, paIvaM vA, joIvA,maggao kAuMaNukaDDhemANe2, gacchijjA,settaM maggaoaMtagayaM / se kiM taM pAsaoaMtagayaM ? / pAsaoaMtagayaM se jahA nAmae kei purise ukaM vA, caDuliyaM vA, alAyaM vA, maNiM vA, uttara-inake pRthakarUpa se nirUpaNa karane kA kAraNa kevala eka yahI hai ki ina donoM se zeSa bhedoM kA pariccheda-jJAna nahIM ho sakatA hai| yadi AnugAmika tathA anAnugAmika ye do hI avadhijJAna ke bheda kahe jAte to vardhamAnakAdika dUsare bheda nahIM jAne jA skte| isaliye alpavuddhivAloM ko samajhAne ke liye zAstra meM ina bhedoM kA pRthakarUpa se pratipAdana karane meM AyA hai| sU09 // uttara-temanuM juduM nirUpaNa karavAnuM kAraNa phakata eka ja che ke te bananethI zeSa (bAkIna) bhedenuM jJAna (paricacheda) thaI zakatuM nathI. je AnugAmika ane anAnugAmika e beja avadhijJAnanA bheda kahevAyA hatA te vardhamAnakAdika bIja bhede jANI zakAta nahIM. tethI alpabuddhivALAMone samajAvavA mATe zAstramAM e bhedanuM alaga rUpathI pratipAdana karavAmAM AvyuM che. mAsU0 lA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikATIkA-zAnabhedA paIvaM vA, jAI vA, pAsao kAuM parikaDDhemANe2 gacchijjA, se taM pAsaoaMtagayaM 3, se taM aMtagayaM / se kiM taM majjhagayaM ? / majjhagayaM se jahA nAmae kei purise ukaM vA caDuliyaM vA, alAyaM vA, maNiM vA, paIvaM vA, joiM vA, matthae kAuMsamukhahamANe2, gacchijjA, se tNmjjhgyN| ' aMtagayassa majjhagayassa ya ko paiviseso ? / goyamA ! puraoaMtagaeNaM ohinANeNaM purao ceva saMkhejjANi vA asaMkhejANi vA joyaNAiM jANai pAsai, maggao aMtagaeNaM ohinANeNaM maggao ceva saMkhejjANi vA asaMkhejjANi vA joyaNAiM jANai pAsai, pAsaoaMtagaeNaM ohinANeNaM pAsao ceva saMkhejjANi vA asaMkhejjANi vA joyaNAIjANai pAsai, majjhagaeNaM ohinANeNaM savvao samaMtA saMkhejjANivA asaMkhejjANi vA joyaNAiM jANai paasi| se taM ANugAmiyaM ohinANaM // sU0 10 // chAyA-atha kiM tad AnugAmikamavadhijJAnam ? AnugAmikamavadhijJAnaM dvividha prajJapta, tadyathA-antagataM ca madhyagataM ca / atha kiM tadantagatam ? antagataM trividhaM prajJaptaM, tadyathA-purato'ntagataM 1, mArgato'ntagataM2, pArzvato'ntagatam3 / atha kiM tat purato'ntagataM ? sa yathAnAmakaH kazcit puruSaH-ulkAM vA, caTulikAM vA, alAtaM vA, maNiM vA. pradIpaM vA, jyotirvA, purataH kRtvA praNudana 2 gacchet , tadetat purato'ntagatam 1 // atha kiM tanmArgato'ntagataM ? mArgato'ntagataM, sa yathAnAmakaH kazcitpuruSaHulkAM vA, caTulikAM vA, alAtaM vA, maNiM vA, pradIpaM vA, jyotirvA, mArgataH kRtvA'nukarSan2 gacchet , tadetanmArgato'ntagatam 2 // atha kiM tat pArzvato'ntagataM ? pAzvato'ntagataM, sa yathAnAmakaH kazcitpurupaH ulkAM vA, caTulikAM vA, alAtaM vA maNiM vA, pradIpaM vA, jyotirvA, pArthataH kRtvA parikarSan2 gacchet , tadetat pArzvato'ntagataM3, tadetadantagatam / / atha kiM tanmadhyagataM ? madhyagataM, sa yathAnAmakaH kazcitpuruSaH-ulkAM yA, Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nandIso caTulikAM vA, alAtaM vA, maNi vA, pradIpaM vA, jyotirvA, mastake kRtvA samudahan2, gacchet , tadetanmadhyagatam / ____ antagatasya madhyagatasya ca kaH prativizeSaH? gautama ! purato'ntagatenA'vadhijJAnena puratazcaiva saMkhyeyAni vA, asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati, mArgato'ntagatenA'vadhijJAnena mArgatazcaiva saMkhyeyAnivA, asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati, pArzvato'ntagatenA'vadhijJAnena pArzvatazcaiva saMkhyeyAni vA, asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati, madhyagatenA'vadhijJAnena sarvataH samantAt saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati, tdetdaanugaamikmvdhijnyaanm||mu010|| ___TIkA-' se kiM taM ANugAmiyaM ' ityAdi / ziSyaH pRcchati-atha kiM tadAnugAmikamavadhijJAnam ? yadavadhijJAnaM pUrvamAnugAmikamiti nAmnA nirdiSTaM, tasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha-AnugAmikamavadhijJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-antagataM ca madhyagataM ca / ihAnta-zabdaH paryantavAcI, vanAntavat, dezAntavat , vastrAntavat / ante-paryante gataMvyavasthitam / antagatam / AtmapradezAnAM paryante sthitmityrthH| - 'se kiMtaM ANugAbhiyaM' ityAdi / ziSya pUchatA hai ki-he bhadanta ! AnugAmika avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? / uttara-avadhijJAnakA prathama bheda jo AnugAnika batalAyA gayA hai usake do prakAra haiN| 1 antagata, 2 madhyagata / vanAnta kI taraha, dezAnta kI taraha, tathA vastrAnta kI taraha yahAM anta-zabda paryanta kA arthAt antabhAga kA vAcaka hai kintu nAza Adi arthakA vAcaka nahIM hai| paryantameM jo vyavasthita ho usakA nAma antagata AnugAmika avadhijJAna hai| yaha avadhijJAna AtmapradezoM ke paryantameM vyavasthita hotA hai| " se ki ta ANugAmiya" tyAdi. ziSya pUche che ke he bhadanta! AnuSamika avadhijJAnanuM svarUpa zuM che? uttara--avadhijJAnane pahelo bheda je AnugAmika batAvavAmAM AvyA cha tenA me 42 cha. (1) mantagata (2) madhyAta. vanAntanI rema, zAntanI ma. mane palAntanI rebha mahIM / anta' 276 paryanta bheTa bhantanAganA vAcaka che paNa nAza vagere arthane vAcaka nathI. paryantamAM je vyavasthita hoya. tenuM nAma antagata AnugAmika avadhijJAna che. A avadhijJAna AtmapradezanAM paryantamAM vyavasthita hoya che. tenuM tAtparya A pramANe che Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaanndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| iyamatra bhAvanA-utpadyamAnaH ko'pyavadhiH spardhakarUpAnusAreNa jAyate / iha spardhakAni nAma-gavAkSajAlAbhyantarasthitapradIpaprabhAnirgamasthAnAnIva avadhimAnAvaraNakSayopazamajanyAni chidrarUpANi-avadhijJAnanirgamasthAnAni / tAni spardhakAni caikajIvasya saMkhyeyAni asaMkhyeyAni vA bhavanti / tAni ca vicitrarUpANi bhavanti / tathA hi-kAnicit spardhakAni paryantavatiSvAtmapradezeSu kSayopazamAnuviddhamudayaM praapnuvnti| tatrApi kAnicit purataH, kAnicit pRSThataH, kAnicit adhobhAge, kAniciduparitanabhAge,kAnicinmadhyavartiSvAtmapradezeSu kSayopazamAnuviddhamudayaM prApnuvanti / yatra yathA spardhakAni bhavanti, tatra tathA'vadhijJAnamupajAyate / tadA____ tAtparya isakA isa prakAra hai-koI 2 avadhijJAna spardhakoM ke anusAra utpanna hotA hai| jisa prakAra makAna ke bhItara se pradIpa kI prabhA ko bAhara nikalane ke liye gavAkSajAla hote haiM isI prakAra avadhijJAna ke nirgamasthAna bhI hote haiN| ye avadhijJAnAvaraNa karma ke kSayopazamajanya hote haiN| inhIM kA nAma spardhaka haiN| ye spardhakarUpa chidra eka jIva ke saMkhyAta athavA asaMkhyAta taka hote haiM aura vividha prakAra ke hote haiN| kitaneka spardhaka to aise hote haiM jo paryantavartI AtmapradezoMmeM kSayopazamase mizrita udayAvasthApanna hote haiN| inameM bhI kitane aise hote haiM jo AtmA ke Ageke pradezoMmeM kSayopazamAnuviddha udaya ko prApta karate haiM, kitaneka aise hote haiM jo AtmA ke pIche ke pradezoMmeM kSayopazama se yukta udaya ko pAte haiN| kitaneka adhobhAgameM, kitaneka uparitanabhAgameM, kitaneka madhyavartI AtmapradezoMmeM kSayopazamAnuviddha udaya ko prApta karate haiN| jahAM jaise spardhaka hote haiM vahAM vaisA avadhijJAna utpanna hotA hai| kaI kaI avadhijJAna spardhakone pramANe utpanna thAya che. je pramANe makAnanI aMdarathI dIvAnA prakAzane bahAra nikaLavA mATe gavAkSajALI hoya che e ja pramANe avadhijJAnanAM nigamasthAne paNa hoya che. teo avadhijJAnAvaraNa karmanA kSapazamajanya hoya che. temanuM ja nAma spardhaka che. e spardhakarUpa chidra eka jIvane saMkhyAta ke asaMkhyAta sudhI hoya che ane vividha prakAranA hoya che. keTalAMka spardhaka te evAM hoya che ke je paryantavatI AtmapradezamAM kSapazamathI mizrita udayAvasthApanna hoya che. temanAmAM paNa keTalAMka evAM hoya che ke je AtmAnA AgaLanA pradezomAM kSapazamAnuviddha udaya prApta kare che. keTalAMka evAM hoya che ke je AtmAnI pAchaLanA pradezamAM kSapazamathI yukata udaya prApta kare che, keTalAMka nIcenA bhAgamAM, keTalAMka uparanA bhAgamAM, keTalAMka madhyavatI AtmapradezamAM kSapazamathI yukta udaya prApta kare che. jyAM jevAM spardhaka hoya che tyAM tevuM avadhijJAna utpanna thAya che. je te spardhaka Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 nandI mano'nte paryante sthitamitikRtvA - antagatamityucyate, taireva paryantavartibhirAtmapradezaiH sAkSAdavadhirUpaM jJAnaM jAyate, na tvaze pairAtmapradezaiH ? iti prathamo'rthaH / athavA - audArikazarIrasya ante gataM - sthitamantagatam, kayAcidekadizayopalambhAt / idamapi spardhakAnurUpamavadhijJAnam / sarveSAmapyAtmapradezAnAM kSayopazamabhAve'pi audArikazarIrAnte kayApi dizayA yadvazAdupalabhyate, tadapyantagatam 2 | nanu yadi sarvAtmapradezAnAM kSayopazamastataH sarvataH kiM na pazyati ? ucyateyadi ye spardhaka AtmA ke pradezoM ke anta meM sthita haiM to ina paryantavartI AtmapradezoMse hI sAkSAt avadhirUpa jJAna utpanna hogA, AtmA ke samasta pradezoMse nahIM / isa prakAra yaha antagata AnugAmika avadhijJAna kA bhAva hai / yaha prathama artha 1 | athavA -- antagata - zabda kA dUsarA artha " jo audArika zarIra ke antameM sthita ho " aisA bhI hotA hai| audArika zarIra ke antameM sthita rahanevAlA yaha avadhijJAna bhI spardhakoM ke anurUpa hI hotA hai, aura kisI eka dizA meM sthita rUpI padArthoM ko spaSTa jAnatA hai / yadyapi avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama samasta AtmapradezoM meM hotA hai to bhI yaha audArika zarIra ke anta meM sthita hokara hI kisI eka dizAmeM vyavasthita rUpI padArthoM ko viSaya karatA hai / zaMkA- yadi avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama samasta AtmapradezoM meM hotA hai to samasta AtmapradezoM se hI yaha avadhijJAna rUpI padArthoM ko kyoM nahIM jAnatA dekhatA hai ? | AtmAnA pradezonA antamAM rahela hoya teA e patavA AtmapradezeAmAMthI ja sAkSAt avidharUpa jJAna utpanna thaze, AtmAnA samasta pradezamAMthI nahI. A pramANe A antagata AnugAmika avadhijJAnanA bhAva che. A pahelA a. athavA-antagata zabdanA khIjo artha " je audArika zarIranA antamAM sthita hoya " evA paNa thAya che audyArika zarIranA antamAM sthita rahenArU avadhijJAna paNa spardhakane anurUpa ja hoya che, ane kAI eka dizAmAM rahelAM rUpI padArthone spaSTa jANe che jo ke avijJAnAvaraNu karmanA kSayApazama samasta AtmapradezemAM thAya che. te paNa / te audArika zarIranA antamAM sthita thaine ja kaI eka dizAmAM vyavasthita rUpI padArthone viSaya kare che. zakA--jo avadhijJAnAvaraNu karmAMnA kSayApazama samasta AtmapradezAmAM thAya che te samasta AtmapradezAvaDe ja A avidhajJAna rUpI padArthone kema jANatuM dekhatuM nathI ? Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| ___ ekadizayaiva vastuno jJAnasaMbhavAt / vicitro hi kSayopazamastataH sarveSAmapyAtmapradezAnAmitthaMbhUta eva svasAmagrIvazAt kSayopazamaH sambhavati, yadauMdArikazarIramapekSya kayAcid vivakSitayA ekadizayA pazyatIti dvitIyo'rthaH 2 / ___athavA-ekadigbhAvinA'vadhijJAnena yaduyotitaM kSetraM tasyAM dizi tadavadhijJAnaM vartate, avadhijJAnavatastadante vartamAnatvAt / tato'nte ekadigurUpasyAvadhijJAnaviSayasya paryante, vyavasthitaM tasmAdavadhijJAnamantagatamityucyate / iti tRtIyo'rthaH3 / idamatra tattvam-antagatamavadhijJAnaM tridhA vyAkhyeyam-AtmapradezAnte, vA audArikazarIrAnte vA taduyotitakSetrAnte vA vyavasthitaM bhavati / sarvAtmapradeza uttara-vastu kA jJAna eka dizAko lekara hI hotA hai isaliye yadyapi avadhijJAnAvaraNa karma kA kSAyopazama samasta AtmapradezoMmeM hotA hai phira bhI vaha kSayopazama svasAmagrI ke vaza se isI DhaMga kA hotA hai ki vaha audArika zarIra kI apekSA karake kisI eka vivakSita dizA ke sahAre usI dizAmeM sthita rUpI padArthoM ko jAnatA dekhatA hai| yaha dUsarA artha 2 / ___ antagata kA tIsarA artha. aisA bhI hotA hai ki-yaha avadhijJAna ekadigbhAvI hotA hai ataH usa ke dvArA jitanA bhI kSetra prakAzita kiyA jAtA hai usa prakAzita kSetra ke ekadigrUpa viSaya ke antameM yaha vyavasthita hotA hai isaliye yaha antagata kahalAtA hai| yaha tIsarA arth| tAtparya isakA isa prakAra jAnanA cAhiye ki antagata avadhijJAna AtmapradezAntameM 1, audArikazarIrAntameM 2, tathA apane dvArA prakAzita uttara-vastunuM jJAna eka dizAne laIne ja thAya che. tethI je ke avadhijJAnAvaraNa kamane kSopazama samasta AtmapradezamAM thAya che te paNa te kSapazama svasAmagrInA vazathI evA prakArane thAya che ke te audArika zarIranI apekSA karIne keI eka vivakSita dizAnI madadathI eja dizAmAM rahela rUpI padArthone jANe che tathA dekhe che. A bIjo artha. antagatane trIjo artha evo paNa thAya che ke A avadhijJAna eka dibhAvI hoya che tethI tenA dvArA jeTaluM paNa kSetra prakAzita karAya che te prakAzita kSetranA eka digrupa viSayanA antamAM te vyavasthita hoya che tethI te antagata kahevAya che. A trIjo artha. tenuM tAtparya A rIte samajavuM joIe ke antagata avadhijJAna- (1) yAtmaprazantamA, (2) mohA2i4zarIrAntamA mane (3) potAnA dvArA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsUtre " kSayopazamAt sakalajIvopayoge satyapi sAkSAdekadeze naiva darzanAdAtmapradezAntagataM yadavadhijJAnaM tadantagatamucyate iti prathamam / athavA - audArikazarI raikadeze naiva darzanAdaudA rikazarIrAnte gataM yadavadhijJAnaM tadapyantagatamucyate, audArika-zarIrasyaikadeze ekasyAM dizi tadavadhijJAnamutpadyate iti dvitIyam / kSetrAntagataM tu avadhijJAnodyotitakSetra digbhAge avadhimato jIvasya vartamAnatvAdekadigurUpasya kSetrasya paryante vyavasthitamavadhijJAnamantagataM bhavatIti vyapadizyate iti tRtIyam / kSetra ke anta meM 3, vyavasthita hone kI vajaha se tIna prakAra kA batalAyA gayA hai / " yadyapi avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama sarva AtmapradezoM meM hotA hai, aura isa apekSA usakA upayoga sarva AtmapradezoM ke sAtha hI hotA hai, phira bhI sAkSAt usakI utpatti jIvake ekadeza se hI hotI dekhI jAtI hai, isaliye vaha AtmapradezAntagata kahA gayA hai 1 / yaha prathama bheda 1 / 88 athavA audArika zarIra kI apekSA kara ke usake eka deza se hI yaha utpanna hotA dekhA jAtA hai isaliye bhI yaha antagata kahA gayA hai| audArika zarIra ke eka dezameM eka dizAmeM vaha avadhijJAna utpanna hotA hai yaha antagata kA dvitIya prakAra hai 2 / tRtIya prakAra aisA hai ki avavijJAna se udyotita kSetra ke digbhAga meM avadhijJAna se yukta jIvameM vartamAna hone ke kAraNa ekadigrUpa artha ke anta meM yaha vyavasthita hotA hai, ataH yaha avadhijJAna aMtagata kahA jAtA hai 3 | prakAzita kSetranA antamAM vyavasthita heAvAthI traNa prakAranu` khatAvavAmAM AvyuM che jo ke avadhijJAnAvaraNu karmanA kSaceApazama sarva AtmapradezAmAM thAya che ane e apekSAe tenA upayAga sarva AtmapadezeAnI sAthe ja thAya che chatAM paNa tenI sAkSAta utpatti jIvanA eka dezathI ja thatI dekhAya che, tethI te AtmapradezAntagata kahevAyela che 1 A pahelA bheda. athavA audArika zarIranI apekSA karIne tenA eka dezathI ja te utpanna thatuM dekhAya che tethI paNa te antagata kahevAyu che. audArika zarIranA eka dezamAM, eka dizAmAM te avadhijJAna utpanna thAya che. A antagatane khIjo prakAra che 2. trIjo prakAra evA che ke avadhijJAnathI udyotita kSetranA TvigsAgamAM avidhajJAnavALA jIvamAM vartamAna hovAne kAraNe ekattuipa anA anve te vyavasthita thAya che, te adhijJAnane atagata kahevAmAM Ave che 3. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 89 madhyagataM ceti / iha madhyaH prasiddha eva jambUdvIpamadhyavat / madhye gataM madhyataM madhye sthitamityarthaH / tacca sarvatra spardhaka vizuddherAtmamadhye - sarvAtmapradezamadhye, yadvA-sarvAtmapradezAnAM kSayopazamayogA vizeSe'pyaudArikazarIramadhyopalabdhestanmadhye, yadvA-sarvadigupalambhAt tatprakAzita kSetramadhye gatamavadhijJAnaM madhyagatam / idamatra tatram - madhyagatamapi tridhA vyAkhyeyam - Atmamadhyagatam 1, audArikazarIramadhyagataM 2, tatpradyotita kSetramadhyagata3 miti | AtmapradezAnAM madhye madhyavartti AtmapradezeSu gataM sthitam Atmamadhyagatam idaM , madhyagata jo AnugAmika avadhijJAna kA bheda hai vaha bhI tIna prakAra kA batalAyA gayA hai - Atmamadhyagata 1, audArikazarIramadhyagata 2' tatpradyotita kSetramadhyagata 3 / yahAM madhyazabda jambUdvIpa ke madhya kI taraha bIca kA vAcaka hai| jo bIcameM sthita hotA hai vaha madhyagata kA vAcyArtha hai / spardhakoM kI vizuddhi se samasta AtmapradezoM ke madhyameM hone ke kAraNa Atmamadhyagata kahalAtA hai 1 / tathA sarvAtmapradezoM meM kSayopazama kI avizeSatA hone para bhI audArika zarIra ke madhya meM hI upalavdha hone ke kAraNa yaha audArikazarIramadhyagata kahA jAtA hai 2 / tathA samastadizArUpa artha kI isa jJAna se upalabdha hotI hai phira avadhijJAna bhI avadhijJAnadvArA prakAzita unake kSetra ke madhya meM hI yaha vyavasthita hotA hai ataH yaha tatpradyotitakSetramadhyagata mAnA jAtA hai 3 / tAtparya isakA isa prakAra hai - madhyagata avadhijJAna ke jo ye tIna prakAra batalAye gaye haiM unameM Atmamadhyagata avadhijJAna AtmA ke madhyavartI madhyagata AnugAmika avidhijJAnanA je bheda che te paNa traNa prakAranA che---- (1) Atmamadhyagata, (2) mohAriezarIramadhyagata, (3) tatpradyotitakSetramadhyagata. gADIM zabda jambudvIpanI madhyenI jema " vacce " evA anA vAcaka che. je vacce rahela hAya che te madhyagatanA vAgyA che. spa kAnI vizuddhithI samasta AtmapradezeAnI vacce hAvAne kAraNe te Atmamagata kahevAya che 1, tathA sarvAMtmapradezamAM kSayApazamanI avizeSatA hovA chatAM paNu audArika zarIranI madhyamAM ja upalabdhi hovAne kAraNe A audArikazarIra madhyagata kahevAya che. ra. tathA samastadizArUpa anI A jJAnathI upalabdhi thAya che te paNa avadhijJAnadvArA prakAzita temanAM kSetranI madhyamAM ja A avadhijJAna vyavasthita thAya che tethI A avadhijJAna tatpradyotitakSetramadhyagata mAnavAmAM Ave che. 3. tenuM tAtparya A pramANe che--madhyagata avadhijJAnanA A je traNa prakAra batAvyA che teomAM Atmamadhyagata avadhijJAna AtmAnA 66 madhya " na0 12 # Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madIne spardhakAnurUpamavadhijJAnaM sarvadigupalambhakAraNaM madhyavartinAmAtmapadezAnAmavaseyam / sarvAtmopayoge satyapi madhye eva spardhakasadbhAvAt sAkSAnmadhyabhAgenopalabdheH 1 / tathA-sarveSAmapyAtmapradezAnAM kSayopazamabhAve'pyaudArikazarIramadhyabhAgenopalamdhestanmadhye gatam audArikazarIramadhyagatam 2 / tathA-tenAvadhijJAnena yaduddyoti kSetraM sarvAsu dikSu, tasya madhye madhyabhAge gataM / sthitaM tatpadyotitakSetramadhyagatam / avadhijJAninastaduddyotitakSetramadhyavartitvAt 3 / ziSyaH pRcchati--' se kiM taM aMtagayaM' iti / atha kiM tad antagatam ?, pUrvanirdiSTasyAntagatasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha-'aMtagayaM tivihaM paNNattaM' pradezoMmeM sthita rahA karatA hai| yaha madhyagata avadhijJAna spardhakoM ke anusAra hotA hai, isase samasta digarUpa artha kI upalabdhi hotI hai| yadyapi isakA upayoga pUrNa AtmA meM hotA hai to bhI usa ke madhyameM hI spardhakoM kA sadbhAva rahA karatA hai isase vaha sAkSAt madhyabhAga se hI upalabdha hotA hai 1 / tathA-samasta AtmapradezoMmeM kSayopazamakA sadbhAva hotA hai to bhI audArika zarIra ke madhmabhAga se isakI upalabdhi hotI hai isaliye audArikazarIramadhyagata yaha kahA jAtA hai 2 / tathA usa avadhijJAna dvArA samasta dizAoMmeM jo kSetra prakAzita kiyA jAtA hai usa kSetra ke madhyameM isa kI upalabdhi hotI hai ataH yaha tatpradyotitakSetramadhyagata kahalAtA hai, kAraNa ki vaha adhijJAnI usa avadhijJAna dvArA prakAzita kSetra ke madhyameM hI rahA karatA hai, usase bAhara nahIM 3 / phira ziSya pUchatA hai-'se kiM taM aMtagayaM' iti / pUrvanirdiSTa antmadhyavarta pradezomAM sthita rahyA kare che A madhyagata avadhijJAna spardhakone anusAra hoya che. tenAthI samasta digurUpa arthanI prApti thAya che. jo ke tene upaga pUrNa AtmAmAM thAya che te paNuM tenI madhyamAM ja spardhake sadbhAva rahyA kare che. tethI te sAkSAt madhyabhAgathI ja prApta thAya che 1 tathA samasta AtmapradezamAM kSapazamane sadbhAva hoya che te paNa dArika zarIranA madhyabhAgathI tenI prApti thAya che, tethI te dArika zarIramadhyagata mAnavAmAM Ave che. 2. tathA te avadhijJAna dvArA samasta dizAomAM je kSetra prakAzita karAya che te kSetranI madhyamAM tenI prApti thAya che, tethI te ta~dyotitakSetramadhyagata kahevAya che, kAraNa ke te avadhijJAnI te avadhijJAna vaDe prakAzita kSetranI madhyamAM ja 26 // 42 cha, tanAthI mAra nahI / ___qNI ziSya pUche cha-" se ki ta aMtagayaM" me, pUniTa mantand Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| ityAdi / antagataM trividhaM prajJaptam / tad yathA-purato'ntagataM 1, mArgato'ntagata2, pArthato'ntagatam 3 / punarapi ziSyaH pRcchati-se kiM taM' iti / atha kiM tata purato'ntagatam ? iti / uttaramAha-'purao aMtagayaM se jahA nAmae ' ityAdi / purato'ntagataM sa yathAnAmakaH vivikSitaH kazcit puruSaH ulkA-prajvalajjvAlArUpAM vA 'masAla' iti prasiddhAM, caTulikAm agnabhAgaprajvalitatRNapUlikAM vA, alAtam-ulmukamagrabhAgaprajvalatkASThaM vA, maNi = padmarAgAdikaM vA, pradIpa-dIpakaM vA, jyotiH = prajvaladagniM 'vijalI, beTarI' ityAdibhASAprasiddhaM prakAzotpAdakaM yaMtravizeSa vA purataH kRtvA agrato hastadaNDAdau gRhItvA, 'paNollemANe 2' praNudan2-prerayan2 gacchati, tadetat purto'ntgm| vivakSitaH kazcit gata avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? AcArya kahate haiM-"aMtagayaM tivihaM paNNattaM " aMtagata avadhijJAna tIna prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra-purato'ntagata 1, mArgato'ntagata 2 aura pArzvato'ntagata 3 / phira ziSya pUchatA hai-"se kiM taM puraoaMtagayaM" iti| purato'ntagata avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? / - aba gurumahArAja purato'ntagata avadhijJAnakA svarUpa dRSTAntapUrvaka samajhAte haiM-'purao aMtagayaM se jahAnAmae' ityaadi| jaise koI (vivakSita) puruSa ulkAko-jAjvalyamAna jvAlA-masAla ko, caTulikAko jisake agrabhAgameM agni jalatI hai aise tRNa ke pUlAko, alAtakoagrabhAgameM agnivAle kATha ko, maNiko-padmarAga Adi maNi ko, pradIpako, jyoti ko sAmAnyajalatI huI agni ko Age kara ke unheM sa~bhAlatA huA 2 unase prakAzita mArgameM calatA hai yahI puratontagata bhavadhijJAnatuM zu 135 cha? nyAyAya 4 cha-" aMtagaya tiviha paNNattaM" matagata mavadhijJAna ra prA2nu upAyu che. te pramANe cha-(1) purato. 'ntagata (2) mArgato'ntagata (3) pArzvato'ntagata. zana ziSya pache che. "se ki tapuraoaMtagaya?" purato'ntagata avadhijJAnanu zu 135 cha ? ve gurubhalA28 " purato'ntagata" bhavadhijJAnanu 2135 dRSTAMta sAthe samAvecha-"purao aMtagayaM se jahA nAmae" ma 7 ( vivakSita) 531 GIne-4Azita javALA-mazAlane, calikAne-jenA AgaLanA bhAgamAM agni saLagatI hoya tevA pULAne, alAtane-AgaLanA bhAgamAM agnivALAM lAkaDAne, maNIne-pArAga Adi maNane, dIvAne, tine-sAmAnya baLatI agnine, AgaLa dharIne tene saMbhALate saMbhALato temanAthI prakAzita mArgamAM cAle che eja puratentagata Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * nandIstre puruSaH ulkAdikaM prakAzaM hastAdinA gRhItvA'gre'gre nayan yathA gacchati tadvat / etAvatA aMzena dRSTAnta ukta / ayaM bhAvaH sa hi gacchan ulkAdibhyaH sakAzAt purata eva pazyati, nAnyatra, evamagragAmiprakAzatulyAd yasmAdavadhijJAnAdepa purata eva pazyati, nAnyatra tat purato'ntagatamityucyate / evaM sarvatra dRSTAnto yojniiyH| ziSyaH pRcchati-se kiM taM maggaoaMtagayaM' iti / atha kiM tanmArgato'ntagatam 1, mArgato yadantagataM bhavati, tasya kiM svarUpamiti prshnH| uttaramAha-'maggao. aMtagayaM se jahA nAmae' ityaadi| mArgato'ntagataM sa yathAnAmakaH kazcit puruSaH, ulkAM vA caTulikA vA alAtaM vA maNi vA pradIpaM vA jyotirvA mAgataH pRSThataH kRtvA'nukarSan 2=pazcAdbhAge prakAzaM nayan2 gacchati, tadvat / tadetanmArgato'ntagatam / ayaM bhAvaH-yasmAdavadhijJAnAdAtmA pRSThabhAgavatinaM kSetraM pazyati tat pRSThagAmyavadhijJAnaM mArgato'ntagatamityucyate / avadhijJAna hai| arthAt-jaise koI puruSa rAtri ke samaya ulkAdika prakAzako hAtha meM lekara unheM Age karake calatA hai aura unase prakAzita Ageke mArgakI ora hI dekhatA hai anyatra nahIM, usI prakAra agragAmI prakAza ke samAna jisa avadhijJAna se Age kI ora hI avadhijJAnI dekhatA hai anyatra nahIM, vaha purato'ntagata avadhijJAna hai 1 / aba ziSya pUchatA hai-mArgato'ntagata avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? / uttarameM AcArya kahate haiM-"maggaoaMtagayaM se jahAnAmae" ityAdi / jaise koI vyakti ulkA ko, caTulikA ko, alAtako, maNiko, pradIpako, jyotiko pIche kara ke calatA hai, yaha mArgato'ntagata avadhijJAna hai| arthAt-jisa prakAra pITha ke pIche prakAzako kara ke calane vAlA vyakti pIche ke padArthoMko avadhijJAna che. eTale ke rAtre jema koI purUSa ukAdika prakAzane hAthamAM laIne tene AgaLa dharIne cAle che ane temanAthI prakAzita thayelA AgaLanA mArganA tarapha ja dekhe che, bIje nahIM, eja pramANe AgaLa jatA prakAzanI jema je avadhijJAnathI bhAgabanA ta2521 avadhijJAna se che bhI nahI, te purato'ntagata avadhijJAna cha 1 / / quii ziSya pUche che-'mArgato'ntagata ' mavadhijJAnanu zusva35 cha 1 mAyAya nAma mA cha-" maggaoaMtagaya se jahA nAmae / tyAhi. bhoI vyati ulakAne, caTTalikAne, alAtane, maNIne, dIvAne, ke tine pAchaLa rAkhIne yAle che te 'mAtontagata' adhijJAna cha, saTaza pAunI 7 prakAza karIne cAlanArI vyakti pAchaLanAM padArthone dekhe che, e ja rIte e avadhi Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| ziSyaH pRcchati-se kiM taM pAsao aMtagayaM' iti / atha kiM tat pArzvato'ntagatam ' iti| yat pArzvato'ntagataM, tasya kiMsvarUpamityarthaH / uttaramAha-'pAsaoaMtagayaM se jahAnAmae' ityAdi / pArzvato'ntagataM, sa yathAnAmakaH kazcit purupaH ulkAM vA, caTulikAM vA, alAtaM vA maNiM vA, pradIpaM vA jyotirvA pArzvataH kRtvA parikarSan2 gacchati, tadetat pArzvato'ntagatam / yathA-vivakSitaH kazcit puruSaH ulkAdikaM svapArzvabhAge kRtyA pArzvapradezasthitaM vastu prakAzayanU gacchati, tadvat, tat-pUrvanirdiSTam, etat pArzvato'ntagatam / ayaM bhAvaH-yasmAdavadhijJAnAt pArzvagatAn padArthAn pazyati, tat pArzvato'ntagatamavadhijJAnam / tadetadantagatam' iti, evametat pUrvanirdiSTamantagataM vrnnitmityrthH| dekhatA hai usI prakAra avadhijJAnI bhI jisa avadhijJAna se pRSThabhAgavartI kSetra ko dekhatA hai vaha pRSThagAmI avadhijJAna mArgato'ntagata avadhijJAna hai 2 / phira ziSya pUchatA hai-" se kiM taM pAsao aMtagayaM" pArzvato'ntagata avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? uttarameM AcArya kahate haiM-" se jahAnAmae" ityAdi / jaise koI vyakti ulkA ko caTulikA ko, alAta ko, maNi ko, pradIpa ko, jyoti ko pasavADemeM karake AjUbAjUmeM prakAza ko karatA huA calatA hai usI taraha yaha pArzvato'ntagata avadhijJAna hai / arthAt ulkAdika prakAzamaya padArtha ko apane pArzvabhAgameM karake mArga meM calanevAlA vyakti jisa taraha AjUbAjU ke padArthoM kA nirIkSaNa karatA calatA hai usI prakAra jisa avadhijJAna se avadhijJAnI pArzvagata padArthoM kA nirIkSaNa karatA hai vaha pArzvato'ntagata avadhijJAna hai / jJAnI paNa je avadhijJAnathI pAchaLanA bhAgamAM rahelA kSetrane dekhe che te pRSThagAmI bhavadhijJAna mArgato'ntagata avadhijJAna che. 2 / vaNI ziSya zathI pUche che-" se ki ta pAsaoaMtagaya" pArzvato'ntagata avadhijJAnanuM zuM svarUpa che? 4mA mAyAya 49 cha-" se jahA nAmae "tyAdi bhoI vyakti ulkAne, caTalikAne, alAtane, maNIne, dIvAne ke jyotine paDakhe karIne AjubAjumAM prakAza karato cAle che enA jevuM A pAzvatantagata avadhijJAna che. eTale ke ukAdika prakAzamaya padArthane pitAnI bAjumAM rAkhIne cAlanAra vyakti je rIte AjubAjunA padArthonuM nirIkSaNa karatA karatA cAle che eja pramANe je avadhijJAnathI avadhijJAnI AjubAjunA padArthonuM nirIkSaNa kare che te pAzvatantagata madhijJAna cha. 3. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstra evamantagatasyAvadhijJAnasya svarUpaM vijJAya ziSyaH pRcchati-' se kiM taM majjhagayaM' iti / atha kiM tanmadhyagatam 1 iti / yadavadhijJAnaM madhyagatamiti nAmnA pUrva nirdiSTaM tasya kiM svarUpamityarthaH ? / uttaramAha-'majjhagayaM se jahAnAmae' ityAdi / 'majjhagayaM' iti| madhyagataM kathayAmItyarthaH / sa yathAnAmakaH vivakSitaH kazcit puruSaH ulkAM vA caTulikAM vA alAtaM vA maNi vA pradIpaM vA jyotirvA prakAzakArakaM vastu mastake kRtvA-zirasi nidhAya, samudvahandhAraya gacchati, tadvat / tadetanmadhyagatam-tat-pUrvanirdiSTam, madhyagataM-madhyagatanAmakam, etat-avadhijJAnamiti / ayaM bhAvaH-yathA kazcit puruSo gacchan mastakasthenolkAdinA sarvatra tatprakAzitamarthaM pazyati, evamAtmA yasmAdavadhijJAnAt tatpradyotitaM catasRSu dikSvavasthitaM vastu pazyati, tnmdhygtmiti| punarapi ziSyaH pRcchati-'aMtagayassa majjhagayassa ya ko paiviseso?' iti / phira ziSya pUchatA hai-"se ki taM majjhagayaM" iti| uttara-"se jahAnAmae" ityaadi| jaise koI puruSa ulkA ko athavA caTulikA se lekara jyotiparyanta ke prakAzAtmaka padArtha ko mastaka Upara dhara kara mArga meM calatA hai vaha madhyagata avadhijJAna hai| arthAt ulkAdika prakAzAtmaka padArtho ko apane mastaka Upara dharakara calanevAlA puruSa jisa prakAra sarvatra phaile hue prakAzagata padArthoM ko dekhanA calatA hai usI prakAra jisa avadhijJAna ke dvArA jIva cAroM dizAoM ke prakAzita padArthoM ko dekhatA hai vaha madhyagata avadhijJAna hai / ziSya pUchatA hai'aMtagayassa ya' ityaadi| antagata avadhijJAnameM aura madhyagata avaM. vijJAnameM kyA antara hai ? abhiprAya yaha hai ki aMtagata avadhijJAna ke zathI ziSya pUche che-"se ki ta majjhagaya" iti / uttara:-" se jahAnAmae" tyAhi. jema keI puruSa ulkAne athavA "calikAthI laIne ati sudhIne prakAzita padArthane mAthe dharIne mArgamAM cAle che eja prakAranuM A madhyagata avadhijJAna che. eTale ke ulkAdikathI prakAzita padArthone pitAnA mAthA upara dharIne cAlanAra puruSa je rIte sarvatra phelAyelA prakAzamAM AvatA padArthone jete jeto cAle che eja rIte je avadhijJAna vaDe jIva cAre dizAonA prakAzita padArthone juve che te "madhyagata avadhijJAna che." ziSya pUche cha-'aMtagayassa ya' tyAdi. santata bhavadhijJAnamA mane madhyagata avadhijJAnamAM zuM bheda che ? bhAvArtha e che ke aMtagata avadhijJAnanA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baamcndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| antagatasya madhyagatasya ca kaH prativizeSaH 1 =ko bhedaH? iti / uttaramAha-purato'ntagatenA'vadhijJAnena puratazcaiva agravInyeva vastUni saMkhyeyAni vA, asaMkhyeyAni vA yojanAni=saMkhyAtayojanaparyantaM, tathA asaMkhyAtayojanaparyantaM vA jAnAti pshyti| mArgato'ntagatenA'vadhijJAnena mArgatazcaiva-pRSThatazcaiva saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pshyti| pAvato'ntagatenA'vadhijJAnena pArzvatazcaiva saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati / madhyagatenA'vadhijJAnena tu-AtmA sarvataH sarvAsu dikSu samantAt sarvAsu vidikSu vizuddhaspardhakaH, 'saMkhijjANi vA' 'saMkhyeyAni vA' iti, saMkhyAyante, iti saMkhyeyAni, ekAdIni zIrSaprahelikAparyantAni gRhyante, tata UrdhvamasakhyeyAni, tadAhajo tIna bheda kiye gaye haiM unameM aura madhyagata avadhijJAnameM kyA bheda hai ?, isakA uttara isa prakAra hai-'puraoaMtagaeNaM' ityaadi| purato'ntagataavadhijJAnadvArA avadhijJAnI agravartI vastuoM ko hI saMkhyAta yojanaparyanta athavA asaMkhyAtayojana paryanta jAnatA aura dekhatA hai| mArgato'ntagata avadhijJAna dvArA avadhijJAnI pRSThagata padArthoM ko hI saMkhyAta tathA asaMkhyAta yojana paryanta jAnatA dekhatA hai| pAvato'ntagata avadhijJAnadvArA avadhijJAnI AjUbAjU ke saMkhyAta athavA asaMkhyAta yojana paryanta rahe hue padArthoM ko jAnatA aura dekhatA hai parantu madhyagata avadhijJAna ke dvArA avadhijJAnI AtmA samasta dizAoMmeM tathA samasta vidizAoMmeM sthita padArthoM ko vizuddha spardhakoM se saMkhyAtaekAdika zIrSaprahelikA yojana paryanta, athavA asaMkhyAta yojana je traNa bheda kahela che temAM ane madhyagata avadhijJAnamAM ze bheda che? tene ma pramANe cha-"puraoaMtagaeNa" tyAdi. puratentagata avadhijJAna vaDe avadhijJAnI agravatI vastuone ja saMkhyAta jana sudhI athavA asaMkhyAta jana sudhI jANe che ane dekhe che. mArgantagata avadhijJAna vaDe avadhijJAnI pRSThagata padArthone saMkhyAta athavA asaMkhyAta jana sudhI jANe che tathA dekhe che. pAzvatantagata avadhijJAna vaDe avadhijJAnI AjubAjunA saMkhyAta athavA asaMkhyAta jana sudhI rahelA padArthane jANe che ane dekhe che. paNa madhyagata avadhijJAna vaDe avadhijJAnI AtmA samasta dizAomAM tathA samasta vidizAomAM rahela padArthone vizuddha spardhakethI saMkhyAta-ekAdika zIrSaprahelikA jana paryanta, athavA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sada namdIsne ' asaMkhijANi vA ' iti, asaMkhyeyAni vA yojanAni / saMkhyAtayojanamadhyartIni, asaMkhyAtayojanamadhyavartIni vastUni jAnAti pazyati / anayorayameva bhedo'stIti / tadetadAnugAmikamavadhijJAnam / ityavadheH prathamo bhedaH 1 // // suu010|| _' malama se kiM taM aNANugAmiyaM ohinANaM ? / aNANugAmiyaM ohinANaM se jahAnAmae kei purise egaM mahaMtaM joiTANaM kAuM tasseva joiTANassa pariperaMtehiM parigholemANe2 tameva joihANaM jANai pAsai, annatthagae na jANai na pAsai, evAmeva aNANugAmiyaM ohinANaM jattheva samuppajai, tattheva saMkhejjANi vA asaMkhejjANi vA saMbaddhANi vA asaMbaddhANi vA joyaNAI jANai pAsai, annatthagae Na jANai Na pAsai, se taM aNANugAmiyaM ohinANaM // sU0 11 // chAyA-atha kiM tadanAnugAmikamavadhijJAnam ? anAnugAmikamavadhijJAnaM sa yathAnAmakaH kazcitpuruSaH eka mahat-jyotiHsthAnaM kRtvA tasyaiva jyotiHsthAnasya pariparyantepu2 parighUrNan2 tadeva jyotiHsthAnaM jAnAti, pazyati, anyatra gato na jAnAti na pazyati, evamevA'nAnugAmikamavadhijJAnaM yatraiva samumpadyate tatraiva saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA sambaddhAni vA'sambaddhAni vA yojanAni jAnAti pazyati, anyatragato na jAnAti na pazyati, tadetadanAnugAmikamavadhijJAnam // sU0 11 // TIkA--ziSyaH pRcchati-se kiM taM aNANugAmiyaM ohinANaM' iti / atha kiM tadanAnugAmikamavadhijJAnam ? / uttaramAha-'aNANugAmiyaM ohinANaM' ityaadi| anAnugAmikamavadhijJAnaM kathayAmIti shessH| sa yathAnAmakaH-vivakSitaH, kazcit paryanta jAnatA dekhatA hai / yahI aMtagata aura madhyagata avadhijJAnameM bhinnatA hai ||suu010|| 'se ki taM aNANugAmiyaM' ityaadi| ziSya pUchatA hai-anAnugAmika avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? AcArya kahate haiM-anAnugAmika avadhijJAna isa prakAra hai-jaise koI puruSa asaMkhyAta jana sudhI jANe tathA dekhe che. aMtagata ane madhyagata avadhijnyaanmaa mA bhinnatA cha // sU 10 // "se ki ta aNANugAmiyaM "tyAdi. ziSya pUche che-anAnugAmika avadhijJAnanuM kevuM svarUpa hoya che? AcArya javAba Ape che--anAnugAmika avadhijJAna A prakAranuM che-jevI Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| puruSaH, ekaM mahat-vizAlaM, jyotiHsthAnaM agnisthAnaM kRtvA, tasyaiva jyotiHsthAnasya 'pariperaMtehiM ' pariparyanteSu2-pari-sarvataH paryanteSu, na tvekadiggatepu, 'parigholemANe 2' parighUrNan 2=paribhraman 2, tadegha jyotiH sthAna-jyotiH prakAzitaM kSetraM pazyati, anyatra gato na pazyati / tathaiva-anAnugAmikamavadhijJAnaM yatraiva kSetre vyavasthitasyA''tmanaH samutpadyate, tatraiva vyavasthitaH san saMkhyeyAni vA asaMkhye yAni vA yojanAni, saMbaddhAni vA asaMvaddhAni vA jAnAti pazyati, anyatra gato na pazyati, avadhijJAnAvaraNakSayopazamasya kSetrasaMvandhasApekSatvAt / tadetat anAnugAmikamavadhijJAnam / iti dvitIyo bhedaH // suu011|| eka baDA bhArI agni kA sthAna banAve aura usameM khUba agni jalAve to jaise agnikA prakAza jaba usa agnisthAnase bAhara idhara udhara nikala kara phaile, aura phaile hue usa prakAzameM idhara udhara paribhramaNa karatA huA vaha puruSa vahAM ke cAroM tarapha ke padArthoM ko dekhatA hai aura vahAM se haTa jAne para anyatra pahuMca kara vaha nahIM dekhatA hai, usI taraha anAnugAmika avadhijJAna jisa kSetrameM sthita jIvAtmA ko utpanna hotA hai vaha jIvAtmA vahIM raha kara saMbaddha athavA asaMbaddha saMkhyAta athavA asaMkhyAta yojana ke bhItara rahe hue padArthoM ko jAnatA aura dekhatA hai| vahAM se haTate hI phira vaha dUsarI jagaha jAkara una padArthoM ko na dekhatA hai aura na jAnatA hai| isa avadhijJAnameM avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama kSetrasApekSa hotA hai| jJasa prakAra yaha anAnugAmika avadhijJAna kA svarUpa hai ||suu011|| rIte kaI puruSa eka ghaNuM moTuM agninuM sthAna banAve ane temAM khUba agni saLagAve te jema agnine prakAza jyAre te agnisthAnanI bahAra Ama tema phelAya che ane te phelAyelA prakAzamAM Ama tema paribhramaNa karate te purUSa tyAMnA cAre taraphanA padArthone jove che, ane tyAMthI khasIne bIje javAthI te temane jeto nathI. e ja pramANe anAnugAmika avadhijJAna je kSetramAM rahelA jIvane utpanna thAya che te jIvAtmA tyAMja rahIne saMbadha asaMbaddha, saMkhyAta ke asaMkhyAta jananI aMdara rahelA padArthone jANe ane dekhe che. tyAMthI khasIne vaLI bIjI jagyAe javAthI te te padArthone jete nathI ane jANa paNa nathI. A avadhijJAnamAM avadhijJAnAvaraNIya karmane kSopazama kSetra-sApekSa heya che, A prakAranuM A anAnugAmika avadhijJAnanuM svarUpa che sU 11 na0 13 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre mUlam-se kiM taM vaDDhamANayaM ohinANaM ? / vaDDhamANayaM ohinANaM pasatthesu ajjhavasAyaThANesu vaDDhamANassa, vaTTamANacarittassa, visujjhamANassa visujjhamANacarittassa savvao samaMtA ohIvaDDhai // ___ chAyA-atha kiM tad va mAnakamavadhijJAnam ? vardhamAnakamavadhijJAna prazasteSu adhyavasAyasthAneSu vartamAnasya vardhamAnacAritrasya vizuddhayamAnasya vizuddhayamAnacAritrasya sarvataH smntaadvdhirvrdhte|| ____TIkA-' se kiM taM vaDhamANayaM' ityAdi / ziSyaH pRcchati-atha kiM tad vardhamAnakamavadhijJAnam?= pUrvanirdiSTasya vardhamAnAvadhijJAnasya kiM svarUpamityarthaH ? / uttaramAha-'vaDDhamANayaM' ityAdi / vardhamAnakamityatra svArthe 'ka' pranyayaH / vardhamAnakamavadhijJAnaM kthyaamiityrthH| prazasteSu adhyavasAyasthAneSu vartamAnasya' prazastAdhyavasAyavata ityarthaH, sarvataH samantAdavadhirvardhate, itynvyH| vardhamAnamavadhijJAnamaviratasamyagda 'se ki taM vadmANayaM' ityAdi / ziSya pUchatA hai-vardhamAnaka avadhijJAna kA kyA svarUpa hai? uttara-vamANayaM ohinANaM' ityAdi / vardhamAna avadhijJAna avadhijJAnAvaraNIyakarmarUpa mala ke apagama se uttarottara zuddhikA anubhava karane vAleaise prazasta adhyavasAyasaMpanna caturthaguNasthAnavartI avirata samyagdaSTijIva ke hotA hai| tathA dezavirata athavA sarvavirata-paMcamaguNasthAnavartI, athavA SaSThaguNasthAnavI jIva ke hotA hai| caturthaguNasthAnavartI paMcamaguNasthAnavartI evaM SaSThaguNasthAnavI jIva ke yaha vardhamAna avadhijJAna cAroM dizAoMmeM pravardhamAna hotA rahatA hai| yahAM adhyavasAyasthAna 'se kiM ta vaDDhamANaya, tyAhi. ziSya pUche che-vardhamAnaka avadhijJAnanuM kevuM svarUpa che? - uttara-vaThmANayaM ohinANa'tyAdi. vardhamAna avadhijJAna avadhijJAnAvaraNa karma rUpa maLanA apagamathI uttarattara zuddhine anubhava karanAra evAM prazasta adhyavasAya saMpanna caturthaguNa sthAnakavartI avirata samyagdaSTi jIvane thAya che. tathA dezavirata athavA sarva virata-paMcamaguNasthAnavatI athavA SaSThaguNasthAnavatI jIvane thAya che. caturthaguNasthAnavatI, ane SaSThaguNasthAnavatI jIvane A vardhamAna avadhijJAna cAre hizAsamA pravadha bhAna tu 27 cha. nmahI madhyavasAyasthAna- mAthI- ogha Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maandhndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| STerapi bhavatIti bhaavH| ihAdhyavasAyasthAna zabdena oghato dravyalezyoparaJjitaM cittamucyate, tasya cAnavasthitatvAt tattavyasAcivye sati bahubhedatvAd vahutvam / atra prazastebdhitivizeSaNena aprazastakRSNanIlakApotadravyalezyoparaJjitaM cittaM nAvadhijJAna yogyamiti sUcitam / 'vardhamAnacAritrasya' vardhanazIla cAritrasaMpannasyetyarthaH / ihApi 'sarvataH samantAdavadhirvadhate' itynvyH| dezaviratasya sarvaviratasya ca vardhamAnamavadhijJAnaM bhavatIti bhaavH| avadhijJAnaM vizuddhijanyamityAha-'visujjhamANassa' ityAdi / 'vizudhyamAnasya ' avadhijJAnAvaraNIyakarmamalApagamAduttarottarAM zuddhimanubhavataH, aviratasamyagdRSTerityarthaH / 'vizudhya mAnacAritrasya ' pariNAmavizuddhayA nirmalacAritravataH, dezaviratasya sarvaviratasya ceti zeSaH, sarvataH smntaadvdhirvrdhte| idamuktaM zabda se ogha (sAmAnya) kI apekSA karake dravyalezyA se anuraMjita citta liyA gayA hai| yaha citta anavasthita hone ke kAraNa usa usa dravya ke saMbaMdha se bahuta bhed vAlA mAnA gayA hai| yahAM prazastapadarUpa vizeSaNa se sUtrakAra yaha bAta batalAte haiM ki aprazasta jo kRSNanIla evaM kApota lezyA se anuraMjitacitta avadhijJAna ke yogya nahIM hotA hai| "visujjhamANacArittassa" yaha pada paMcamaguNasthAnavartI evaM SaSThaguNasthAnavI jIva kA sUcaka hai| isakA artha "nirmalacAritra zAlI jIva" aisA hotA hai| " savvao samaMtA" yaha donoM pad' avirata samyagdRSTi ke tathA dezavirata evaM sarvavirata ke sAtha saMbaMdha rakhate haiN| tAtparya isa sUtrakA isa prakAra hai-pariNAmoM kI vizuddhi ke dvArA (sAmAnya) nI apekSA karIne dravyalezyAthI anuraMjita citta levAyela che. A citta anavasthita rahevAne kAraNe te te dravyanAM saMbaMdhathI ghaNuM ja bhedavALuM manAyuM che. ahIM prazasta-padarUpa vizeSaNathI sUtrakAra e vAta batAve che ke aprazasta je kRSNa, nIla ane kApita lezyAthI anuraMjita citta avadhijJAnane gya hotuM nathI. "visujjhamANacarittassa" 2mA 54 yamagusthAnavatI mane 54gusthaanavatara jIvanuM sUcaka che. tene artha "nirmaLa cAritravALo jIva " evo thAya che. " savvao samaMtA" 2 // manne 56 avirata sabhyaSTinI tathA dezavirata ane sarvaviratanI sAthe saMbaMdha rAkhe che. A sUtranuM tAtparya A pramANe chepariNAmanI vizuddhi vaDe avadhijJAnI jIvanuM je avadhijJAna cAre dizAomAM Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre 100 bhavati-pariNAmavizuddhayA'vadhijJAnino yada vadhijJAnaM casamaSu dikSu pravardhamAna bhavati, tadavadhijJAnaM vardhamAnamiti // athAvadherjaghanyaH kSetramAhamUlam-jAvaiyA tisamayA-hAragasta suhumassa pnngjiivss| ogAhaNA jahannA, ohI-khittaM jahannaM tu // 1 // chAyA--yAvatI trisamayA,-''hArakasya sUkSmasya panakajIvasya / ___ avagAhanA jaghanyA, avadhikSetra jaghanyaM tu // 1 // TIkA--'jAvaiyA' ityAdi / trisamayA''hArakasya trayaH samayA yasyAsau trisamayaH, sa cAsau avigrahagatyA samutpannatvAdAhArakazca-trisamayAhArakaH, tasyautpattisamayAdArabhya tRtIyasamaye vartamAnasyetyarthaH, sUkSmasya-sUkSmanAmakarmodayAt. sUkSmastasya, panakajIvasya=nigodajIvasya vanaspati vizeSasya, yAvatI yatpramANA, jadhanyA sarvato'lpA, avagAhanA=avagAhante yasyAM mANinaH sA'vagAhanA, zarIramAnaM bhavati, jaghanyaM-sarvato'lpaM tu avadhikSetram-avadhijJAnasya kSetraM tAvadeva bhavati / iha 'tu'-zabda evArthe, iti gaathaarthH| avadhijJAnI jIva ke jo avadhijJAna cAroM dizAoMmeM pravardhamAna hotA rahatA hai vaha vardhamAna avadhijJAna hai| aba sUtrakAra avadhijJAna kA jaghanya kSetra batalAte haiM'jAvaiyA' ityAdi gaathaa| utpatti samaya se lekara tRtIya samayameM vartamAna aise sUkSma ekendriya nigodiyA jIva kI jitanI jaghanya avagAhanA hotI hai utanA hI jaghanya kSetra avadhijJAna kA hotA hai| bhAvArtha-apane utpatti samaya se lekara tRtIya samayameM AhAraka bane hue sUkSma ekendriya nigodiyA panaka jIva ke zarIra kA jitanA pramANa hotA hai utanA hI avadhijJAna ke jaghanya kSetra kA pramANa hotA hai| pravardhamAna thatuM rahe che te vardhamAna avadhijJAna che. have sUtrakAra avadhijJAnanuM jaghanya kSetra batAve che- ___"jAvaiyA" tyAhi gAthA-utpatti thI 13 uzana tRtIya samayamA vartamAna evAM sUkSma ekendriya jIvanI jeTalI jaghanya avagAhanA hoya che eTaluM jaghanya kSetra avadhijJAnanuM hoya che. bhAvArtha-pitAnA utpatti kALathI laIne tRtIya samayamAM AhAraka banelA sUkSma ekendriya nigodiyA panaka jIvanA zarIranuM jeTaluM pramANa hoya che eTaluM ja avadhijJAnanA jaghanya kSetranuM pramANa hoya che. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| . ayamarthaH-yaH kila yojanasahasrAyAmamAno matsyo mRtvA svazarI raikadeza saMlagnapanake samutpadyamAnaH prathamasamaye svAtmapradezAnAmAyAmaM saMhRtya svAtmapradeza viSkambhatulyaM karoti, tenAyAmato viSkambhatazca tulyapramANaH prataraH saMpadyate / tatraAyAmo-daidhyema, viSkambho-vistAraH / bAhalyatazcAGgulAsaMkhyeyabhAgapramANo bhavati / tena sthUlatvaM saMkSipya tanutvamApAditam / 'evaMbhUtaM prataraM prathamasamaye kRtvA dvitIyasamaye tameva prataraM sUcI karoti / tatra svAtmapradezaviSkambhaM saMkSipyAMgulAsaMkhyesabhAgapramANaM karoti / tenA''yAmataH svAtmapradezaviSkambhapramANA, viSkambhatastu-aMgulAsaMkhyeyabhAgapramANA sUcI bhavati / isakA khulAzA artha isa prakAra hai-eka hajAra yojana kI avagAhanAvAlA mahAmatsya marakara apane zarIrake eka pradezameM lage hue panaka (zevAla)meM utpanna hotA huA prathama samayameM apane AtmapradezoM ke AyAma ko saMkucita karatA hai, aura saMkucita karake usa AyAma ko vaha AtmapradezoM ke viSkaMbha ke barAbara banAtA hai| isa prakAra yaha prathama samayameM hI AyAma aura vikaMbha kI apekSA tulyapramANavAlA bana jAtA hai / isakA nAma hI pratara hai| AyAma zabda kA artha dIrghatA (laMbAI) aura viSkaMbha kA artha vistAra (cauDAI) hai| isa samaya yaha aMgula se asaMkhyAtaveM bhAgapramANa avagAhanA vAlA hotA hai, kyoMki isameM sthUlatA kA saMkoca hokara tanutA AjAtI hai / arthAt pahile kI sthUlatA sakucita hokara tanutArUpameM pariNata ho jAtI hai / isa prakAra prathama samayameM pratara karake phira vaha dvitIya samayameM usa pratara ko sUcI rUpa karatA hai| isa sUcI avasthAmeM vaha jIva apane AtmA ke viSkambha teno khulAsAvAra artha A pramANe che-eka hajAra ejananI avagAhanA vALe mahAmasya marIne potAnA zarIranA eka dezamAM lAgelA panakamAM utpanna thatAM pahelA samayamAM pitAnA AtmapradezanA AyAmane saMkucita kare che. ane saMkucita karIne te AyAmane te AtmapradezanA vikaeNbhanI barAbara che. A rIte A prathama samayamAM ja AyAma ane viSkabhanI apekSAe tulyapramAsuvALe banI jAya che. AnuM nAma ja pratara che. AyAma zabdano artha dIrghatA ( laMbAI ) ane viSkalane artha pahelAI che. A samaye te aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa avagAhanAvALo hoya che. kAraNa ke temAM sthULatAne saMkucana thaIne tanatA AvI jAya che. eTale ke pahelAnI chULatA saMkucita thaIne tanatA rUpamAM pariName che. A pramANe pahelA samayamAM pratara karIne pharIthI te bIjA samayamAM te pratarane sUcIrUpa kare che. A sUcI ava Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ___ mandI vAhalyatazca puurvvdNgulaa'sNkhyeybhaagprmaannaiv| dvitIyasamaye evaMbhUtAM sUcI kRtvA tRtIyasamaye tatra panakatvena smutpdyte| panakajIvasyotpattisamayAdArabhya tRtIyasamaye zarIramAnaM yAvad bhavati tAvatparimitaM kSetraM jaghanyamavadhijJAnasya bhavatI'-ti vRddhaaH| uktaJca yojanasahasramAno, matsyo mRtvA svakAyadeze yH| utpadyate hi sUkSmaH, panakatveneha sa grAhyaH // 1 // ko saMkSipta kara ke use aMgula ke asakhyAtaveM bhAgapramANa banA letA hai / AyAma kI apekSA apane AtmA ke pradezoM ke viSkaMbha pramANa, tathA viSkaMbha kI apekSA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa yaha sUcI hotI hai| tathA bAhalya kI apekSA pahile kI taraha yaha sUcI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hI rahatI hai / isa prakAra dvitIya samayameM aisI sUcI kara ke vaha jIva tRtIya samayameM panakarUpa paryAya se utpanna hotA hai| isa panaka jIva kA utpatti ke samaya se lekara tRtIya samayameM zarIra kA pramANa jitanA hotA hai utanA hI kSetra jaghanyarUpa se avadhijJAna kA hotaa| aisA vRddhasampradAya kahate hai| kahA bhI hai "yojanasahasramAno, matsyo mRtvA svakAyadeze yH| utpadyate hi sUkSmaH, panakatveneha sa grAhyaH // 1 // sthAmAM te jIva pitAnA AtmAnA vipnabhane TuMkAvIne tene aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa banAvI le che. AyAmanI apekSAe pitAnA AtmAnA pradezanuM viSkabha pramANa, tathA viSkrabhanI apekSAe aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa A sUcI thAya che tathA bahutAnI apekSAe pahelAnI jema A sUcI aguMgalanA asa khyAtamAM bhAga pramANa ja rahe che. A rIte bIjA samaye evI sUcI karIne te jIva trIjA samayamAM pAkarUpa paryAye utpanna thAya che. A panaka jIvanA utpattinA samayathI laIne tRtIya samayamAM zarIranuM pramANa jeTaluM hoya che eTaluM ja kSetra jaghanyarUpathI avadhijJAnanuM hoya che. evuM vRddhAke 4 cha. 4yu 54 cha yojanasahastramAno, matsyo mRtvA svakAyadeze yH| utpadyate hi sUkSmaH, panakatveneha sa grAhyaH // 1 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| saMhatya cAghasamaye, sa hyAyAma karoti ca prataram / saMkhyAtItAravyAMgula-vibhAgavAhalyamAnaM tu // 2 // svatanupRthutvamAtraM, dIrghatvenApi jIvasAmarthyAt / tamApi dvitIyasamaye, saMhRtya karotyasau sacim // 3 // saMkhyAtItAGgula-vi,-bhAgaviSkambhamAnanirdiSTAm / nijatanupRthutvadIrghA, tRtIyasamaye tu saMhatya // 4 // utpadyate ca panakaH, svadeha deze sa sUkSmaparimANaH / samayatrayeNa tasyA'vagAhanA yAvatI bhavati // 5 // tAvaJjaghanyamavadhe-rAlambanavastubhAjana kSetram / idamitthameva munigaNa-susampradAyAt samavaseyam // 6 // saMhRtya cAdyasamaye, sahAyAmaM karoti ca prataram / saMkhyAtItAkhyAigulavibhAgabAhalyamAnaM tu // 2 // svatanupRthutvamAnaM, dIrghatvenApi jiivsaamrthyaat| tamapi dvitIyasamaye, saMhRtya karotyasau sacim // 3 // saMkhyAtItAig2alavibhAga viSkambhamAna nirdissttaam| nijatanupRthutvadIrghA, tRtIyasamaye tu saMhRtya // 4 // utpadyate ca panakaH svadehadeze sa suukssmprimaannH| samayatrayeNa tasyAvagAhanA yAvatI bhavati // 5 // tAbajjaghanyamavadherAlambanavastubhAjanaM kSetram / idamityamevamunigaNa susaMpradAyAtsamavaseyam" // 6 // ina zlokoM kA bhAva Upara pramANa hI hai| saMhatya cAdyasamaye, sa hAyAmaM karoti ca prataram / saMkhyAtItAkhyAgulavibhAgabAhalyamAnaM tu // 2 // svatanupRthutvamAnaM, dIrghatvenApi jIvasAmarthyAt / tamapi dvitIyasamaye, saMhRtya karotyasau sUcim // 3 // saMkhyAtItAgulavibhAgaviSkaMbhamAnanirdiSTAm / nijatanu pRthatva dIrghA, tRtIyasamaye tu saMhRtya // 4 // utpadyate ca panakaH, svadehadeze sa suukssmprimaannH| samayatrayeNa tarayAvagAhanA yAvatI bhavati // 5 // tAvajaghanyamavadherAlambanavastubhAjanaM kSetram / idamitthameva munigaNa, susaMpradAyAtsamavaseyam // 6 // e zlokane bhAva upara pramANe ja che. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 nandIstre nanu kimiti mahAn matsyaH kalpyate ? (1), kiM vA tRtIyasamaye matsyajIjIvasya svadehadeze samutpattiH svIkriyate ? (2), api ca trisamayAhArakatva vA tasya kena kAraNena kalpyate ? (3), kiM vA sUkSmo gRhyate ? (4) kiM vA panaka ityucyate ? (5), kiM vA jaghanyAvagAhanA gRhyate ? (6) iti SaT praznAH / atrocyate yojanasahasra pramANa eva hi mahAmatsyajIvastribhiH samayairAtmapradezAn saMkSipan prayatnavizeSataH sukSmAvagAhanAvAn bhavati nAnyaH, iti mahAmatsyagrahaNam 1 // sa ca mahAmatsyajIvaH prathamasamaye prataraM karoti, dvitIyasamaye sUcIM karoti, tRtIyasamaye panakabhavaM prApnoti, atastRtIyasamaye samutpattiH svIkriyate / / ___ zaMkA-itane laMbe caur3e matsya kI kalpanA kyoM karate haiM ? 1, kyoM usakI apane deha pradezameM hI tRtIya samavameM utpatti mAnate haiM ? 2 kyoM usako utpattisamaya se lekara tRtIya samayameM vartamAna kahate hai ? 3, kyoM usako sUkSmarUpa se grahaNa karate haiM ? 4, kyoM usako 'panaka' isa saMjJA se saMbodhita karate haiM ? 5, aura kyoM yahAM usakI jaghanya avagAhanA lete haiM ? 6 / isa prakAra yahAM ye chaha prazna haiM / inakA uttara isa prakAra hai eka hajAra yojana kI avagAhanA vAlA mahAmatsya hI tIna samayoM meM AtmapradezoM ko saMkucita karatA huA prayatnavizeSa se sUkSma avagAhanA vAlA hotA hai, anyajIva nahIM, isaliye usI kA grahaNa kiyA hai / 1 / yaha mahAmatsya prathama samayameM pratara karatA hai| dvitIya samayameM sUcI karatA hai| tRtIya samayameM panaka kI paryAya se utpanna hotA hai| isa liye tRtIya samayameM hI panakarUpa paryAya kI utpatti mAnI gaI hai / 2 / zaMkA-(1) ATalA lAMbA-pahoLA matsyanI kalpanA zA mATe kare che ? (2) zA mATe tenI pitAnA deha pradezamAM ja trIjA samayamAM u5tti mAno che ? (3) zA mATe tene utpatti samayathI laIne tRtIya samayamAM vartamAna kahe che ? (4) // bhATe tene sUkSma3the yaha ch|(4) // mATata 'panaka' mA saMjJAthI saMbodhita kare che ? (6) ane zA mATe tenI jaghanya avagAhanA lI che ? A pramANe ahIM e cha prazno che. teno uttara A pramANe che (1) eka hajAra ejananI avagAhanAvALo mahAmasya ja traNa samayamAM Atmapradezane saMkucita karate prayatnavizeSathI sUkSma avagAhanAvALe thAya che, bIjA jIva nahIM. tethI ja tene grahaNa karela che. (2) A mahA matsya prathama samayamAM "pratara" kare che. bIjA samayamAM sUcI kare che. trIjA samayamAM panakanI paryAyathI utpanna thAya che, tethI tRtIya samayamAM ja panakarUpa paryAyanI utpatti mAnelI che. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 zAnacandrikATIkA-zAnabhedAH sa panakajIva utpattikAlAdArabhya prathame dvitIye ca samaye'tisUkSmo bhavati, caturthAdiSu samayeSu cAtisthUlo bhavati, tRtIyasamaya eva jaghanyAvadhikSetrayogyAvagAhanAvAn bhavatyatastrisamayAhArakatvaM kalpyate / 3 / / avigrahagatyA svazarI raikadeza eva samutpannatvena sa panakajIvaH sUkSmo bhavatyataH sUkSmagrahaNam / anyathA-yadi svazarIrAdure gatvA'nyatra panakatvena samutpadyeta, vigrahagatyA ca gacchet tadA jIvapradezA vistaratvaM prApnuyurityavagAhanA sthUlatarA syaat|4| ___ panaka jIva utpattisamaya se lekara prathama aura dvitIya samayameM atisUkSma rahatA hai, caturtha Adi samayoM meM atisthUla ho jAtA hai, isaliye ina samayoM kI usa kI avagAhanA grahaNa na kara ke jo tRtIya samaya kI avagAhanA grahaNa kI gaI hai usakA kAraNa kevala yahI hai ki yaha isa tRtIya samayameM hI jaghanya avadhijJAna ke kSetrayogya avagAhanA vAlA hotA hai / isaliye " utpatti ke samaya se lekara tRtIya samayame vartamAna" aisA kahA hai / 3 / avigrahagati se apane zarIra ke ekadezameM hI utpanna hone ke kAraNa vaha panaka jIva sUkSma hotA hai| isa bAta ko batalAne ke liye hI sUkSmapada rakhA gayA hai| yadi vaha apane zarIra se kisI aura dUsarI jagaha dUra jAkara panaka kI paryAya se utpanna hotA aura vigrahagati se jAtA to jIvake pradeza avazya vistAra ko prApta karate, isa taraha usakI avagAhanA sthUlatara ho jaatii|4| (3) panaka jIva utpattisamayathI laIne pahelA ane bIjA samayamAM atisUkSama rahe che. caturtha Adi samayamAM atisthULa thaI jAya che. tethI te samayenI tenI avagAhanA grahaNa na karIne je trIjA samayanI avagAhanA grahaNa karela che tenuM kAraNa phakta eTaluM ja che ke te A tRtIya samayamAM ja jaghanya avadhijJAnanA kSetrane egya avagAhanAvALo thAya che. tethI "utpattinA samacathI zarU karIne tRtIya samayamAM vartamAna" evuM kahela che. (4) avigrahagatithI pitAnA zarIranA eka dezamAM ja utpanna thavAne kAraNe te panaka jIva sUkSama hoya che. A vAtane batAvavA mATe ja sUkSma pada rAkhavAmAM Avela che. je te potAnA zarIrathI kaI bIjI ja jagyAe dara jaIne panakanI paryAyathI utpanna thatuM ane vigraha gatithI jato te jIvanA pradeza jarUra vistArane pAmata, A rIte tenI avagAhanA sthaLatara thaI jAta. na0 14 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre panakajIva eva pRthivyAyanyajIvApekSayA sUkSmaH sUkSmataraH sukSmatamazca bhavatItyataH panakagrahaNam / 5 / panakajIva eva ca sarvajaghanyadeho bhavatIti jaghanyAvagAhanAgrahaNam / 6 / kecittu--'trisamayAhArakasya' iti-AyAmasaMharaNapratarakaraNarUpaH prathamaH 'samayaH 1, pratarasaMharaNamcIkaraNarUpo dvitIyaH samayaH 2, tRtIyastu sUcIsaMhAreNa panakatvenotpattisamayaH 3, tatazca trayaH samayA yasyAsau trisamayaH, vigrahagatyabhAvAdAhArakazca eteSu viSvapi samayeSvAhArakastasmAdutpattisamaya eva trisa isa panaka saMjJA se saMbodhana karane kA prayojana yaha hai ki anya 'pRthivI Adi jIvoM kI apekSA panaka jIva hI sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama hotA hai|5| isakI jaghanya avagAhanA kA grahaNa isaliye kiyA gayA hai ki panaka jIva hI sarva jIvoM kI apekSA jadhanya zarIra vAlA hotA hai|6| ___ koI 2 AcArya aisA kahate haiM ki panaka jIva kI paryAyameM utpanna hone vAlA vaha mahAmatsya kA jIva prathama samayameM apane zarIra ke AyAma kA saMharaNa karatA hai aura yaha AyAla kA saMharaNa hI pratara kA karanA hai| dvitIya samayameM pratara kA saMharaNa aura sUcI kA karanA hotA hai| tRtIya samayameM sUcI ke saMhAra se aura panakarUpa paryAya se utpanna hotA hai| isa taraha tIna samaya lagate haiN| tathA vigrahagati ke abhAva se yaha AhAraka ho jAtA hai| isa prakAra tInoM samayoMmeM yaha AhAraka hotA hai| isaliye utpattisamayameM hI tIna samaya vAlA vaha AhAraka (5) A panakasaMjJAthI saMbodhana karavAnuM prayojana e che ke bIjA pRthivI Adi jInI apekSAe panaka jIvaja sUkSma, sUkSmatara ane sUkSmatama hoya che. (6) tenI jaghanya avagAhanA e mATe grahaNa karavAmAM Avela che ke panaka jIva ja sarvajInI apekSAe jaghanya zarIravALo hoya che. kaI kaI AcArya evuM kahe che ke panaka jIvanI paryAyamAM utpanna thanArA te mahAmasyane jIva prathama samayamAM potAnA zarIranA AyAmanuM saM haraNa kare che ane A AyAmanuM saMharaNa ja prataranuM karavuM che. bIjA samayamAM prataranuM saMharaNa ane sUcInuM karavuM thAya che. trIjA samayamAM sUcInuM saMhAraNe karIne panakarUpa paryAyathI utpanna thAya che. A rIte traNa samaya lAge che. tathA vigrahagatinA abhAvathI te AhAraka thaI jAya che. A rIte traNe samayamAM te AhAraka hoya che. tethI utpatti samaye ja traNa samayavALe te AhAraka Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 - bhaancndrikaattiikaa-bhaanbhedaaH| mayAhArakaH sUkSmaH panakajIvo jaghanyAvagAhanAvAn bhavati, atastaccharIrapramANaM jaghanyamavadhikSetra-miti vadanti / __tadayuktam-bisamayAhArakatvaM hi panakajIvavizepaNatayA proktaM matsyabhavasyAyAmapratara-saMharaNasamayadvayaM ca panakabhavasambandhi na saMbhavatIti trisamayAhArakasvarUpaM vizeSaNaM panakajIvasya nopapadyate // ___ atredaM vodhyam-etAvatpramANasya jaghanyakSetrasya taijasaprAyogyavargaNApAntarAlavarti dravyaM bhApAprAyogyavargaNApAntarAlapati ca dravyamAlambyAvadhiH pravartate / tadapi cAlambyamAnaM dravyaM dvividham-guruladhu, agurulaghu ca / tatra taijasapratyAsannaM gurulaghu, sUkSma panaka jIva jaghanya avagAhanA vAlA hotA hai| isa taraha usa ke zarIra kA jo pramANa hotA hai tatpramANa jaghanyakSetra avadhijJAna kA batalAyA gayA hai| aisA kahanA unakA ThIka nahIM hai kAraNa ki " trisamayAhArakatva" yaha vizeSaNa panaka jIva kA hI kahA hai| isaliye prathama samayameM matsyabhava ke zarIra ke AyAma ke saMharaNa tathA dvitIya samayameM pratara ke saMharaNa karanemeM jo do samaya lagate haiM ve panakabhavasaMbaMdhI nahIM haiM, ataH trisamayAhArakatvarUpa vizeSaNa panaka jIva kA nahIM banatA hai| yahA~ yaha samajhanA cAhiye-pUrvoktapramANaparimita jaghanya kSetra ke taijasaprAyogyavargaNA ke madhyavartI dravya kA aura bhASAprAyogyavargaNAke madhyavartI dravya kA avalambana kara ke avadhijJAna pravRtta hotA hai| vaha avalamvyamAna dravya gurulaghu aura agurulaghu ke seda se do prakAra kA hai| unameM taijasapratyAsanna dravya zurulaghu hai aura bhASApratyAsanna dravya agurusUkSma panaka jIva jaghanya avagAhanAvALo hoya che. A rIte tenA zarIranuM je pramANa hoya che te pramANa ja jaghanyakSetra avadhijJAnanuM batAvyuM che. tamanu me 4thana 52 / 12 nathI / 26 , " trisamayAhArakatva" 21 vizeSaNa panaka jIvanuM ja kahela che, tethI prathama samayamAM masyabhavanA zarIranA AyAmatuM saMharaNa, tathA bIjA samayamAM prataranuM saMharaNa karavAmAM je be samaya lAge che te pakabhavasaMbadhI nathI tethI trijJamayAinava rUpa vizeSaNa panaka jIvanuM banatuM nathI. ahIM ema samajavuM joIe--pUrvokta pramANaparimita jaghanya kSetranA tejasaprAgyavagaNanA madhyavartI dravyanuM, ane bhASAprAgyavagaNanA madhyavartI dravyanuM avalaMbana karIne avadhijJAna pravRtta thAya che. te avalaMkhyamAna dravya gurulaghu ane agurulaghunA bhedathI be prakAranuM che. temAM tejasapratyAsanna dravya Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nandIstre bhASApratyAsannaM cAgurulaghu / tadgatAMzca paryAyAn catuHsaMkhyAneva varNagandharasasparzalakSaNAn jaghanyAvadhijJAnI pazyati, na zeSAniti / ayamatra sArAMza:--aMgulAsaMkhyeyabhAgapramANaM jaghanyaM kSetramavadhijJAnasya bhvti| arthAt-aMgulapramANasya kSetrasya asaMkhyeyAni 'khaNDAni kRtasya ekasmin asaMkhyeyabhAge yAvanti dravyANi samavasthitAni tAni jaghanyAvadhijJAnI pazyati // gaa01|| ___ evaM jaghanyamavadhikSetramuktvA , utkRSTamavadhikSetramAhamUlam-savva-bahu-agaNijIvA, niraMtaraM jattiyaM bharijjaMsu / khittaM savvadisAgaM, paramohI khittanidiho // 2 // chAyA-sarvavadagmijIvA,-nirantaraM yAvad bhRtvntH| kSetraM sarvadikkaM, paramAvadhiH kSetranidiSTaH // 2 // TIkA-sababahuagaNijIvA' ityAdi / sarvavahvamijIvAH-iha sarvalaghu hai| inameM rahe hue varNa rasa gaMdha sparzarUpa cAra paryAyoM ko hI jaghanya avadhijJAnI dekhatA hai, zeSa ko nahIM / isakA sArAMza yaha hai aMgulakA asaMkhyAtavAM bhAga kSetra avadhijJAna kA jadhanya viSaya hai, isa kA tAtparya yaha hai ki aMgulapramANa kSetra ke asaMkhyAta TukaDe karo, aMta kA jo asaMkhyAtavAM Tukar3A bace usameM jitane rUpI dravya avasthita hoM unhe jaghanya avadhijJAnI jAnatA aura dekhatA hai| isa prakAra avadhijJAna kA jaghanya kSetra kaha kara ava utkRSTa kSetra kahate haiM-'savva-bahu-agaNi jIvA' ityAdi / gurulaghu che ane bhASA pratyAsanna dravya agurulaghu che. temanAmAM rahela varNa, gaMdha, sparzarUpa cAra paryAyane ja jaghanya avadhijJAnI jue che, bIjAne kaI nahIM. tene sArAMza A che- aMgulane asaMkhyAta bhAga kSetra avadhijJAnano jaghanya viSaya che. tenuM tAtparya e che ke agulanA mApanA kSetranA asakhya TukaDA kare. chevaTane je asaMkhyAtamo TukaDe bace temAM jeTalA rUpI dravyo rahela hoya temane jaghanya avadhijJAnI jANe ane dekhe che. A rIte avadhijJAnanuM jaghanya kSetra kahIne have utkRSTa kSetra kahe che "sababahubhagaNijIvA" tyAhi, Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaamcndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| zabdena vivakSitakAlavartino vahnijIvA yAvantaH santi, ta eva sarve gRhyante / tatazca ye bhUta-bhaviSyatkAlAvasthAyi vahnijIvAH, ye ca zepajIvAsteSAM grahaNaM nAsti, asaMbhavAt / sarvebhyaH-vivakSitakAlavartibhyo'gnijIvebhya eva ye vahavaste sarvabahavaH, agnayazca te jIvAH, agnijIvAH, sarvabahavazca te'gnijIvAH sarvavagnijIvAH, sarvadikkaM sarvadigbhAvAvasthitaM kSetram-AkAzaM, nirantaraM-antararahitaM, kriyAvizepaNametat , viziSTasUcIracanayA racitAH santaH, yAvat yatparimANaM bhRtavantaH = vyAsavantaH, paramAvadhiH-paramazcAsAvavadhiH sa tathA, kSetranirdiSTa:-kSetram anantaroktaM prabhUtAmijIvapramitamaGgIkRtya nirdiSTaH pratipAdito gaNadharAdibhiriti / tatazcAvadheH paryAyeNa etAvat kSetramutkRSTato viSaya iti bhAvaH / 'bhRtavantaH' iti bhUtakAlanirdezazca 'ajitasvAmikAla eva prAyaH sarvavahavo'gnijIvA bhavanti sma' iti sUcayitum-'sarvabahu' iti vishessnnm| 'asyAmavasarpiNyA'-mitya___isa gAthAmeM sarvazabda se vivakSita kAlavartI agnijIva jitane haiM ve hI saba grahaNa kiye gaye haiN| bhUta-bhaviSyata-kAlavI agnijIva tathA aura jo zeSa jIva haiM ve grahaNa nahIM kiye gaye haiN| isa taraha vivakSitakAlavartI agnijIvoM se aura bhI jo agnijIva haiM ve sarvabahu agni jIva samasta digavasthita jitane AkAzarUpI kSetra ko nirantara rUpameM-antara na rahe isa rUpameM-bharate haiM-use vyApta karate haiM utanA kSetra utkRSTa avadhijJAna kA viSaya hai| aisA gaNadharAdikoM ne kahA hai| isa gAthAmeM "bhRtavantaH" aisA jo bhUtakAlika nirdeza kiyA hai vaha isa bAta kI sUcanA ke lie hai ki ajita svAmI ke samayameM hI prAyaH sarvabahuagnijIva the| "sarva bahu" yaha vizeSaNa isa avasa A gAthAmAM "sarva " zabdathI vivakSitakALavatI agnijIva jeTalAM che te badhAM grahaNa karela che. bhUta-bhaviSyakALavartI agnijIva tathA bIjAM je bAkInAM jIva che te grahaNa karela nathI. A rIte vivakSitakALavatI agnijIvo sivAyanA bIjA paNa je agnijIvo che te badhAbahuagnijIva samasta digavasthita jeTalA AkAzarUpa kSetrane niraMtara rUpamAM (aMtara na rahe te rUpamAM) bhare che, tene vyApta kare che, eTaluM kSetra utkRSTa avadhijJAna viSaya che. evuM gaNadharAdikoe kahyuM che. mA thAma 'bhRtavantaH / so 2 bhUtAna ni ! 428 che te mA vAtanI sUcanAne mATe che ke ajitasvAmInA samayamAM ja prAyaH sarvabahaagni 0 tA. 'sarvabahu ' yA vizeSa! An masapiNI garnu sUya che. tathA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre 110 rthasya khyApanArtham / 'sarvadikam' ityanena sarvataH sUcIparibhramaNa pramitameva sUcitam / athavA - sarvavahnagnijIvA nirantaraM yAvat sarvadikkaM kSetraM bhRtavantaH, etAvati kSetre yAnyavasthitAni dravyANi tatparicchedasAmarthyayuktaH paramAvadhiH, kSetramaGgIkRtya nirdiSTaH, iti / atha sAMpradAyiko'rtha ucyate agnijIvotpattermahAvRSTyAdinA vyAghAtAbhAve samasta bharatairava ta videhalakSaNAmu paJcadazasu karmabhUmiSu sarvavahako vAdarAnnijIvA bhavanti / avasarpiNyAM dvitIyatIrthaMkarakAle ye bhavanti sma, ta eva gRhyante / tatra hi vAdarAgnijIvAnAM saMdhukSaNaMfrpaNa kAla kA sUcaka hai / tathA-" sarvadikam " yaha vizeSaNa sUciparibhramaNaparimita kSetra kA hI sUcaka hai / athavA - sarvabahuagnijIva nirantara saba dizAoM meM rahe hue jitane kSetra ko vyApta karate haiM itane kSetra meM jitane dravya avasthita hote utane dravyoM ko jAnane kI zakti vAlA yaha paramAvadhijJAna kSetrakI apekSA se kahA gayA hai / aba sAmpradAyika artha kyA hai so batalAyA jAtA hai agni jIvoM kI utpatti kA mahAvRSTi Adi ke dvArA bhI vyAghAta nahIM hotA hai isaliye pAMca bharata, pAMca airavata, evaM pAMca mahAvideha, ye jo pandraha karmabhUmiyAM hai inameM sarvabahubAdara agnijIva hote haiM / avasarpiNI kAlameM dvitIya tIrthakara ke samaya meM jo agni jIva hote haiM ve hI yahAM grahaNa kiye gaye haiM, kAraNa ki usa samaya bAdara agni sarvadikkam' mA vizeSa sUcI paribhramaNaparimita kSetranuM 4 sUya che. athavA--sakhahuagnijIva niraMtara badhI dizAomAM rahela jeTalA kSetrane vyApta kare che eTalA kSetramAM jeTalA dravya rahelAM hoya che eTalA dravyone jANavAnI zaktivALuM A paramAdhijJAna kSetranI apekSAe kahela che. have sAMpradAyika atha zA che te matAve che-- 6 agnivAnI utpattinA mahAvRSTi Adi vaDe paNa vyAghAta thatA nathI. tethI pAMca bharata, pAMca airavata, ane pAMca mahAvideha, te padara je kabhUmi che temAM sakhahumAdaraagnijIva hoya che. avasarpiNI kALamAM bIjA tI karanA samayamAM je agnijIva heAya che temane ja ahI* grahaNa karela che, kAraNa ke te samaye khAdara agnijIveAnI saMkSaNu ane javAlana Adi Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH 111 jvAlanAdyArambhaparAH sarvebhyo'pyatItAnAgatebhyaH pracurA garbhajamanuSyAH svabhAvAdeva bhavanti sma / dotkRSTAtha sUkSmAgni jIvAH svabhAvata eva kathamapi saMbhavanti, tadaiva etadarAgnijIvaiH saha sarvavAgnijIvAnAM parimANaM bhavati / idamatra hRdayamanantAnantAravavasarpiNISu madhye sa eva kazcita tIrthaMkarakAlo gRhyate, yatra makSmAni jIvA utkRSTapadinaH prApyante / tatazca tairvAdiraiH sUkSmaizcAgnijIvairutkRpTapadibhimilitaiH sarvabahvagnijIvAnAM parimANaM bhavati / tacca saMbhavamAtramAzritya buddhayA Sar3avidharacanayA'gnijIvAn vyavasthApayituM racanAyA SaD bhedAH ghanadvaya - prataradvaya - zreNidvaya-rUpAH kalpyante / tatra paSTho bhedo jIvoM kI saMkSaNa evaM jvAlana Adi AraMbhakriyAdvArA utpa nemeM tatpara garbhaja manuSya atItaanAgatakAlodabhUta garbhaja manuSyoM kI apekSA pracura mAtrA meM svabhAva se hI the / jaba utkRSTa sUkSmaagnijIva svabhAvataH kisI nimittadvArA utpanna hote haiM taba hI ina bAdarAgni jIvoM ke sAtha sarvabahuagnijIvoM kA parimANa AtA hai / tAtparya yaha hai ki anaMtAnaMta avasarpiNiyoM ke bIca vahI koI eka tIrthaMkarakAla grahaNa kiyA jAtA hai ki jisameM sUkSmagnijIva utkRSTa pada ko prApta hote haiM / isa taraha utkRSTapadaprApta ye bAdara aura sUkSmaagni jIvoM ko milAne para sarvabahuagnijIvoM kA parimANa hotA hai / sarvabahuagnijIvoM kA parimANa nikAlane ke liye apanI buddhi se chaha prakAra kI racanA kI kalpanA karo, ve chaha prakAra ye haiM- (1) do Ara'bhakriyAva` utpatti karavAmAM tatpara garbhaja manuSya atIta kALanA janmelA gaja manuSyAnI apekSAe meATI mAtrAmAM svabhAvathI ja hatA. anAgata jyAre utkRSTa sUkSma agniva svabhAvata: keAi nimitta vaDe peDhA thAya che tyAre ja e khAdArAgnijIvAnI sAthe sakhahu agnijIvAnuM parimANu Ave che. bhAvArtha e ke anaMtAnaMta avasarpiNIonI vacce kAI eka tIthaM karanA samaya grahaNa karAya che ke jemAM sUkSmAgnijIva utkRSTa padane meLave che. A rIte utkRSTa pada prApta karanArA te khAdara ane sUkSma agnijIvAne meLavatA sakhaDuM agnijIvAnu parimANa thAya che. sakhahuM agnijIvAnuM paramANu kADhavAne mATe peAtAnI buddhithI cha prakAranI racanAnI kalpanA kare, te cha prakAra A pramANe che (1) e ghana (2) e pratara Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 cahatarakSetrapUraNaM karoti / anye paJca anAdezAH, SaSThastu zrutAdeza atra sthApanAiti / tathAhi-sarvairapyagnijI vaiH samacaturasro ghano dviprakArakA 1degdegdeg sthApyate / tatra ekaikAkAzapadeze ekaikAgnijIva sthApanayA prathamo ghnH| svAvagAhe ca dehAsaMkhyeyAkAzapradeza lakSaNe ekaikAgnijIvasthApanayA dvitIyo ghanaH / ghanaracanAyAM navAgnijIvAH asatkalpanayA sthApyante / eteSAM navAnAmagnijIvAnAM pratyekamekaikAkAzapradeza vyavasthApitAnAghana, (2) do pratara (varga), (3) do zreNi 6 / inameM chaThavAM zreNIrUpa bheda hI vahutara kSetra ko pUraNa karatA hai| anya pAMca bheda anAdezazAstrasaMmata nahIM hai| chaThavAM hI zrutAdeza-zAstrasaMmata hai| isa kA khulAzA isa prakAra se hai-samasta agnijIvoM kA jo ghana vanAyA gayA hai vaha samacaturasra-samacatuSkoNa hai, aura usa kI do prakAra se sthApanA kI gaI hai-prathama prakArameM eka eka AkAza sthApanA yaMtrake pradezameM eka eka agnijIva sthApita kiyA gayA hai| dvitIya prakArameM jitane asaMkhyAtapradezarUpa AkAzakSetra ko eka agnijIvake zarIra ne roka rakhA hai usa svAvagAhita deharUpa AkAza ke asaMkhyAta pradezameM eka eka agnijIva kI sthApanA kI gaI hai| isa taraha isa 1010/01 ghanaracanAmeM asatkalpanA dvArA nau agnijIva sthApita kiye jAte haiN| (varga) (3) be zreNi. teomAM chaThThI zreNIrUpa bheda ja bahetara kSetrane pUrNa kare che anya pAMca bheda anadeza-zAstrasaMmata nathI. chaThTho mRtadeza ja zAstrasamaMta che. tene khulAse A pramANe che-samasta agnijIvane je ghana banAvavAmAM Avela che te samacaturasa-samarasa che, ane tenI be rIte sthApanA karela che. (1) pahelA prakAramAM eka eka AkAzanA pradezamAM eka eka sthApanAyaMtraanichatra sthApita karela che. (2) bIjA prakAramAM jeTalA asaMkhyAtapradezarUpa AkAza kSetrane eka agnijIvazarIre rokI rAkhela che te svAvagAhita deharUpa AkAzanA asaMkhyAta pradezamAM eka eka agnijIvanI sthApanA karela che. A rIte A ghanaracanAmAM asatkalpanA vaDe nava agnijIva sthApita karAya che. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00 00 maanvndrikaattiikaa-bhaanmevaaH| 113 madhastAt upariSTAca anye'pi nava nava jIvA itthameva sthApyante / epa kalpanayA saptaviMzatyA prathamo ghano bhavati / sthApanA ceyam sadbhAvatastva saMkhyeyairagni jI vairekaikAkAzapradezavyavasthApitai ghano bhvti| dvitIyo'pi ghana itthameva draSTavyaH, kintu iha dehAsaMkhyeyAkAzapradezeSvekaika jIvo vyvsthaapyte| evaM vRttAkAraH prataro'pi dvividho bhavati / tathA hi-ekaikAkAzapradeze ekaikAgnijIvasthApanayA prathamaH, dehAsaMkhye- 18 | __ ina nau agni jIvoM ke bhI pratyeka agni jIva ke Upara nIce aura bhI nau nau agni jIva sthApita kiye jAte haiM / sthApanA isa taraha kI sthApanA se sattAIsa 27 jIvoM kA yaha prathama ghana bana jAtA hai| isase yaha tAtparya nikalatA hai ki eka eka AkAza ke pradeza meM vyavasthA1880 pitahae asaMkhyAta agni jIvoM kA eka ghana bana jAtA hai| dvitIya ghana bhI isa taraha se hotA hai| kintu isa ghanameM deharUpa asaMkhyeya AkAzapradezameM eka eka jIba hI sthApita kiyA jAtA hai / isI prakAra vRttAkAra pratara bhI do taraha se hotA hai-eka 2 AkAza ke pradezameM eka eka agnijIvakI sthApanA se prathama pratara, aura AkAza ke asaMkhyAta pradezarUpa svAvagA te nava agnijInA paNa pratyeka agnijIvanI upara nIce bIjA paNa nava nava agnijIva sthApita karAya che. sthApanA A prakAranI sthApanAthI satyAvIsa (27) ane A prathama ghana banI jAya che. tethI e tAtparya nikaLe che ke eka eka AkAzanA pradezamAM vyavasthApita thayela asaM khyAta agnijIne eka ghana banI jAya che. bIje ghana paNa eja rIte thAya che. paNa A ghanamAM deharUpa asaM kheya AkAza pradezamAM eka eka jIva ja sthApita karAya che. Aja rIte vRttAkAra pratara paNa be rIte thAya che. eka eka AkAzanA pradezamAM eka eka agnijIvanI sthApanA vaDe prathama pratara ane AkAzanA ma0 15 00 000 000 000 000 000 000 0 .07 000 000 000 000 | 000 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsUtre 114 yAkAzapradezAtmake svAvagAhe ekaikAni jIvasthApanayA ca dvitIyaH 2 / evamAyatA sUcyAkArA zreNirapi dvibhedA / tatra catvAro ghanapratarapakSAH, paJcamazca - ekaikAkAzapradezasthApitaikaikajI valakSaNaH zreNipakSaH, ete paJcApi na grAhyAH, doSadvayAnupaGgAt / tathAhi - paJcavidhayA'pyanayA sthApanayA sthApitA agnijIvA avadhijJAnadharasya SaTsvapi dikSu asatkalpanayA bhrAmyamANAH stokameva kSetraM spRzantItyeko doSaH / ekaikAkAzapradeze ekaikajIvasthApanAyAmAgamavirodhazca dvitIyo doSaH / nanu asaMkhyeyAkAzapradezAn vinA Agame jIvAvagAhaniSedhAdasatkalpanayA hita dehameM eka 2 agni jIva kI sthApanA se dvitIya pratara banatA hai / isI taraha sUcI ke AkAra jaisI laMbI zreNi bhI do prakAra kI hai| inameM ghana aura pratara ke dora bhedarUpa cAra pakSa, tathA eka 2 AkAzapradezameM sthApita eka eka jIvarUpa pAMcavAM zreNipakSa, ye pAMcoM pakSa grAhya nahIM hue haiM, kAraNa ki ye do doSoM se dUSita haiM ? ina donoM doSoM kA khulAzA isa prakAra hai - jaba pAMca prakAra kI isa sthApanA se sthApita kiye gaye ye agnijIva avadhijJAnI kI chahoM dizAoM meM asatkalpanA se idhara se udhara ghumAye jAvege taba ye stoka kSetra kA hI sparza kareMge eka to yaha doSa AtA hai 1, dUsarA - eka 2 AkAzapradeza ke Upara eka 2 jIva kI sthApanA karanA yaha Agama se viruddha paDatA hai 2 / zaMkA - yadyapi asaMkhyAta AkAza pradezoM ke vinA AgamameM eka jIva ke avagAha kA niSedha batalAyA gayA hai phira bhI asatkalpanA asaMkhyAta pradezarUpa svAvagAhita dehamAM eka eka agnijIvanI sthApanA vaDe khIne pratara mane che. Aja pramANe sUcInA AkAra jevI lAMkhI zreNI paNa e prakAranI che. temanAmAM ghana ane prataranA e be bhedarUpa cAra pakSa tathA eka eka AkAza pradezamAM sthApita eka eka jIvarUpa pAMcamA zreNIpakSa, e pAMce pakSa grAhya thayA nathI, kAraNa ke te e doSo vaDe dUSita che. e banne doSonA khulAsA A pramANe che--jyAre pAMca prakAranI A sthApanAthI sthApita karela e agnijIva avadhijJAnInI chae dizAmAM asatkalpanAthI ahIMthI tahIM ghumAvAze tyAre e stAka kSetranA ja sparza karaze. eka te A doSa Avaze (1) bIjI -eka eka AkAza pradezanI upara eka eka jIvanI sthApanA karavI te AgamanI virUddhaMtu gaNAze (ra) zaMkA--jo ke asaMkhyAta AkAza pradezeAnA vinA AgamamAM eka jIvanI avagAhanAnA niSedha khatAvyo chete chatAM asatkalpanAthI eka eka pradezamAM eka Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA - jJAnabhedA / 115 pradezAvagAho'pyastu, iti cennaivam, kalpanA'pi sati saMbhave'virodhinyeva kartavyA, kiM virodhena 1 tasmAt - asaMkhyeyAkAzapradezalakSaNasvAvagAhe zreNyAme kaikajIva sthApanena yaH zreNilakSaNaH paSThaH pakSaH sa eva zrute AdiSTatvAt grAhyaH / zeSAstu se eka eka pradezameM eka eka jIvakA avagAha mAna liyA jAve to Agama viruddhatA kaise AsakegI ? uttara - aisA nahIM kahanA cAhiye, kAraNa ki kalpanA bhI vahI kI jAnI cAhiye ki jo vahAM saMbhavita hotI ho, aura jisameM koI virodha nahIM AtA ho / pUrvokta kalpanA to avirodhinI nahIM hai / usameM Agama se doSa AtA hai, AgasameM eka jIva kA AdhArakSetra lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara sampUrNa lokAkAzataka ho sakane kA batalAyA gayA hai / yadyapi lokAkAza asaMkhyAtapradeza parimANa hai tathApi asaMkhyAta saMkhyA ke bhI asaMkhya prakAra hone se lokAkAza ke aise asaMkhyAta bhAgoM kI kalpanA kI jA sakatI hai, jo aMgulA saMkhyeyabhAga parimANa ho / itanA choTA eka bhAga bhI asaMkhyAta pradezAtmaka hI hotA hai / usa eka bhAga meM koI eka jIva raha sakatA hai, utane do bhAgameM bhI raha sakatA hai / isI taraha eka 2 bhAga bar3hate 2 AkhirakAra sarvaloka meM bhI eka jIva raha sakatA hai, arthAt jIvadravya kA choTe se choTA AdhArakSetra aMgulA saMkhyeya bhAga eka jIvanI avagAhanA mAnavAmAM Ave te AgamavirUddhatA kevI rIte AvI zakaze? uttara--evuM na kahevuM joI e kAraNa ke kalpanA paNa evI ja karavI joI e ke je tyAM saMbhavita thatI hoya, ane jemAM kAI virAdha AvatA na hAya. pUrvokta kalpanA te avirAdhinI nathI, temAM AgamathI doSa Ave che. AgamamAM eka jIvavu AdhArakSetra leAkAkAzanA asaMkhyAtamAM bhAgathI laI ne saMpUrNa leAkAkAza sudhI hoI zakavAnu khatAvyu che. je ke leAkAkAza asaMkhyAta pradezaparimANu che tA paNa asaMkhyAta saMkhyAnA paNa asaMkhyAta prakAra hAvAthI leAkAkAzanA evA asaMkhyAta bhAgeAnI kalpanA karI zakAya che ke je AgaLanA asaMkhyeyabhAgaparimANu hAya. AvaDA nAnA eka bhAga paNa asaMkhyAta pradezAtmaka ja hoya che. te eka bhAgamAM kAI eka jIva rahI zake che, eTalA e bhAgamAM paNa rahI zake che, A rIte eka eka bhAga vadhatA vadhatA chevaTe saleAkamAM paNa eka jIva rahI zake che, eTale ke jIvadravyanu` nAnAmAM nAnu Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .116 nandI sUtre paJcAnAdezAH, saMbhavopadarzanamAtreNoktatvAt parihAryAH / iyaM hi yathoktazreNiH ekaikajIvasyA saMkhyeyAkAzapradezAvagAhe vyavasthApitatvAda bahutaraM kSetraM spRzatItyeko guNaH, avagAhavirodhAbhAvastu dvitIyaH / tatazca - eSA'gnijIvazreNiravadhijJAninaH SaTsvapi dikSu asatkalpanayA bhrAmitA satI aloke lokapramANAni parimANa kA khaMDa hotA hai jo samagra lokAkAza kA eka asaMkhyAtavAM hissA hotA hai / aba eka eka pradezameM asatkalpanA se jIva kA avagAhamAnanA Agamavirodha se vihIna kaise ho sakatA hai| ataH asaMkhyAta - pradezarUpa svAvagAhita zreNImeM eka 2 jIva kI sthApanA se jo zreNirUpa chaThavAM pakSa hai vahI AgamameM AdiSTa hone se grAhya mAnA gayA hai| bAkI ke pAMca pakSa AdiSTa na hone kI vajaha se parihArya batalAye gaye haiN| yahAM jo unakA kathana kiyA gayA hai vaha kevala saMbhAvanAmAtra ko dikhalAne ke liye hI kiyA gayA hai / yaha yathokta zreNi eka eka jIva ko asaMkhyeya AkAzapradezarUpa AdhArameM vyavasthApita honekA vajaha se eka to bahuta adhika kSetra kA sparza kara letI hai / dUsare - isa mAnyatAmeM avagAha kA virodha bhI nahIM AtA hai / isa taraha yaha agnijAvoM kI zreNi avadhi jJAnI kI chahoM dizAomeM asatkalpanA se ghumAne para aloka meM lokapramANa asaMkhyeya AkAzakhaMDoM ko sparza karatI hai, isaliye itanA utkRSTa AdhArakSetra AMgaLanA asaMkhyeyabhAgaparimANune khaMDa hoya che. je samagra leAkAkAzanA eka asaMkhyAtamA bhAga hoya che. have eka eka pradezamAM satkalpanAthI jIvanI avagAhanA mAnavI te AgamavirAdha vinAnuM kevI rIte thaI zake che, tethI asaMkhyAta pradezarUpa svAvagAhita zreNImAM eka eka jIvanI sthApanAthI je zreNirUpa chaTho pakSa che e ja AgamamAM AdiSTa hAvAthI grAhya ( svIkAravA cAgya ) manAyo che. khAkInA pAMca pakSa AdiSTa na hovAne kAraNe parihArya khatAvyA che. ahIM je temanu kathana karela che te phakta sabhAvanAmAtrane ja darzAvavA mATe karela che. A yathAkta zreNi eka eka jIvane asaMkhyeya AkAzapradezarUpa AdhAramAM vyavasthApita hovAne kAraNe eka tA ghaNA ja adhika kSetranA sparza karI le che. khIjuM mAnyatAmAM avagAhanAnA virodha paNa AvatA nathI. A rIte A agnijIvAnI zreNi avadhijJAnInI chae dizAmAM asatkalpanAthI dhUmAvavAthI aleAkamAM leAkapramANa asa Mkhyeya AkAza khaDAne sparza kare che tethI ATaluM utkRSTa kSetra Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| 127 asaMkhyeyAkAzakhaNDAni spRzati, ata etAvadutkRSTakSetramavadhevipayaH, ityuktaM bhavatItyAdi svayameva vakSyatIti // nanu SaDbhedAnAM kalpanaM kimarthaM kriyate, ayuktametat, tathAhi-ekaikAkAzapradezAvagAhinA jIvAnAM ghano yAvata eva AkAzapradezAn AkrAmati, prataro'pi tepAM tAvata eva AkAzapradezAn AkrAmati, zreNirapi tepAM tAvata eva tAn spRshti| saMvRttaprasAritanetrapaTAkrAntAkAzapradezavadityevamasaMkhyeyAkAzapradezAvagADhajIvadhana-pratara-zreNyAkrAntAkAgapradezAnAmapi svasthAne saMkhyA tulyaiva bhAvanIyetyato'vagAhabhedadvayavAn ghana evAstu, prataro vA zreNireva vA'stu, iti cet , kSetra avadhijJAna kA viSayabhUta nirdiSTa kiyA gayA hai| ityAdi saba bAteM sUtrakAra Age svayaM hI spaSTa kreNge| __ zaMkA-yaha jo chaha bhedoM kI kalpanA kI gaI hai-vaha ayukta hai, kyoM ki eka eka AkAza ke pradezameM avagAhI jIvoM kA ghana jitane AkAza ke pradezoM ko chUtA hai utane hI pradezoM ko unakA pratara bhI chatA hai aura zreNi bhI unakI utane hI pradezoM ko chUtI hai| jisa prakAra saMkucita avasthAmeM rakkhA huA netrapaTa jaba pasAra diyA jAtA hai to vaha jaise saMkucita avasthAmeM jitane AkAzapradezoM ko ghere hue thA utane hI pradezoM ko vaha pasAra dene para bhI gheratA hai| isa taraha asaMkhyeya AkAza pradezoMmeM avagAhI jIva kA ghana, pratara evaM zreNI ye saba apane 2 dvArA AkrAnta hue AkAza pradezoM ko utanA hI chUeMge ki jitane AkAza pradezoM ko eka dUsarene chUA hai, kAraNa apane 2 sthAnameM AkAzapradezoM avadhijJAnanuM viSayabhUta nirdiSTa karavAmAM AvyuM che. ItyAdi badhI vAte sUtrakAra AgaLa jAte ja spaSTa karaze. zaMkA-A je chabhedenI kalpanA karela che. te agya che, kAraNa ke eka eka AkAzanA pradezamAM avagAhI jIvene ghana jeTalA AkAzanA pradezane sparze che eTalAja pradezane tene pratara paNa spaze che, ane temanI zreNi paNa eTalA ja pradezane spaze che. je rIte saMkucita avasthAmAM rAkhela netrapaTTa jyAre vistAravAmAM Ave che tyAre te jema saMkucita avasthAmAM jeTalA AkAza pradezone gherela hato eTalA ja pradezane te vistAravAthI paNa ghere che, e ja rIte asaMkheya AkAza pradezomAM avagAhI jIvanA ghana pratara ane zreNI e sau pita pitAnA vaDe AkrAnta thayela AkAza pradezane eTale ja sparzaze ke jeTalo AkAza pradezane eka bIjAe sparyo che kAraNa ke pata pitAnAM sthAnamAM akAza pradezonI saMkhyA tulya ja che Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nandIsUtre ucyate-asyAH pavidhakalpanAyA bhedo'vazyaM mantavyaH / ghanAdyakrAntA ye AkAzapradezAsteSAM saMkhyA samatvaviSamatvena cintye, kiM tu ghanAdInAM madhyAd yaH kazcid racanAvizeSo'vadhijJAninaH sarvAsu dikSu bhrAmyamANo bahutaraM kSetra kI saMkhyA tulya hI hai| yadyapi saMvRta avasthAmeM rakkhA huA netrapaTa pasArane para jagaha adhika gheratA hai, isa taraha vaha pahile kI apekSA adhika pradezoM ko gherane vAlA mAnanA cAhiye, parantu saMvRta avasthAmeM jitane sthAna ko usane ghera rakkhA hai utane sthAna meM bhI asaMkhyAta pradeza haiM aura jitane sthAna ko bAdameM usane pasArane para gherA hai utanemeM bhI asaMkhyAta hI pradeza haiM / isa apekSA se yahAM svasthAnameM pradezoM kI saMkhyA tulya batalAI gaI hai| isa apekSA ko lekara aisA kahanA hai ki yA to avagAha ke do bhedo vAlA ghana mAno, pratara mAno yA zreNi mAno / ina chaha bhedoM kI kalpanA karanA vyartha hai / kAraNa inameM koI bheda nahIM banatA hai| uttara-aisA kahanA ThIka nahIM hai / kAraNa isa chaha prakAra kI kalpanAmeM bheda to avazya mAnanA caahiye| yahAM yaha vicAra nahIM kiyA gayA hai ki ghanAdi dvArA AkrAnta jitane AkAza ke pradeza haiM ve sama haiM yA viSama haiN| yahAM to yaha prakaTa kiyA jA rahA hai ki ina ghana Adi koM meM se jo koI racanAvizeSa avadhijJAnI kI samasta dizAoMmeM jo ke saMvRtta avasthAmAM rAkhela netrapaTTa vistAravAthI jagyA vadhAre ghere che, A rIte te pahelAM karatAM vadhAre pradezane gheranAra mAnave joIe, paNa saMvRtta avasthAmAM jeTalAM sthAnane teNe gherI rAkhela che eTalAM sthAnamAM paNa asaMkhyAta pradeza che, ane jeTalA sthAnane tyAra pachI teNe vistAra pAmatAM gherela che eTalAmAM paNa asaMkhyAta ja pradeza che A apekSAe ahIM svasthAnamAM pradezanI saMkhyA tulya batAvela che A apekSAne laIne evuM kahevuM joIe ke kAMte avagAhanane be bhedevALo ghana mAne, pratara mAne ke zreNi mAne. e cha bhedanI kalpanA karavI te vyartha che, kAraNa ke temAM koI bheda banatuM nathI. uttara-ema kahevuM te barAbara nathI. kAraNa ke te cha prakAranI kalpanAmAM bheda to jarUra mAnavo joIe. ahIM A vicAra karavAmAM Avyo nathI ke ghanAdi vaDe AkAnta jeTalA AkAzanA padArtha che teo sama che ke viSama che? ahIM te A pragaTa karAya che ke e ghana AdimAMthI je koI racanAvizeSa avadhijJAnInI samasta dizAomAM ghumatA bahatara kSetrane sparza kare che eja grAhya Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 119 spRzati, sa eva iha grAhyaH / evaM ca sati teSAM bhedaH svIkaraNIyaH / tathAhiekaikapadezAvagADhajIvaghano bhrAmyamANo yAvat kSetraM spRzati, tasmAdasaMkhyeyapradezAvagADhajIvadhano'saMkhyeyaguNaM spRzati / tato'pyekai ka pradezAvagADhajIvaprataro'saMkhyeyaguNaM spRzati / tasmAdapyasaMkhyeyapradezAvagADhajIvamataro'saMkhyeyaguNaM spRzati / tasmAdapyeka dezAvagADhajIvazreNira saMkhyeyaguNaM spRzati / tasmAdapyasaMkhyeyAkAzamadezAvagADhai kaikAgnijIvazreNirasaMkhyeyaguNaM kSetraM spRzati / taccA lokelokapramANAnyasaMkhyeyAkAzakhaNDAni spRzati / ata eva etAvat utkRSTakSetramavadherviSaya ityuktam / ghUmatA huA bahutara kSetra kA sparza karatA hai vahI grAhya mAnA hai / isa prakAra mAnane para yaha bAta svataH siddha ho jAtI hai ki ina chaha prakAroM meM bheda hai / jaise- eka eka AkAza ke pradeza meM avagADha rahA huA jo eka jIva kA ghana hai vaha ghUmatA huA jitane kSetra kA sparza karatA hai usakI apekSA asaMkhyAta AkAza pradezoM meM avagADha huA jIva kA ghana asaMkhyAta guNita kSetra kA sparza karane vAlA hogA / usa kI apekSA bhI eka eka pradezameM avagADha jIva pratara asaMkhyAta guNa kSetra kA sparza karegA, usase bhI asaMkhyAtaguNita kSetra kA sparza asaMkhyeyapradezAvagADha jIvapratara karegA, isa kI apekSA bhI jo ekaeka pradezAvagADha jIva zreNi hogI vaha asaMkhyAta guNita kSetra ko sparza karegI, aura isa kI apekSA bhI jo asaMkhyAta AkAza pradezAvagADha ekaeka agni jIvazreNi hogI vaha asaMkhyAta guNita kSetra kA sparza karegI / isa taraha eka eka pradezAvagADha jIva ghana se lekara asaMkhyAta AkAzapradezAvagADha eka-eka (svIkAravA ceAgya ) mAnyuM che. A rIte mAnavAthI e vAta svataH siddha thaI jAya che ke te cha prakAreImAM bheda che. jema eka eka AkAzanA pradezamAM avagADha (rahela) je eka jIvanA ghana che te ghUmatA ghUmatA jeTalAM kSetranA sparzI kare che tenA karatAM asaMkhyAta AkAza padezAmAM avagADha (rahela) jIvane ghana asa khyAtagaNuAM kSetranA sparza karanAra haze. tenAM karatAM paNa eka eka pradezamAM avagADha jIvanA pratara asaMkhyAta gaNA kSetranA sparza karaze, tenAM karatAM paNa asaMkhyAta gaNuAM kSetranA sparzI asaAya pradezAvagADha jIva pratara karaze, tenAM karatAM paNa je eka-eka-pradezAvagADha jIvazreNi haze te asa khyAta gaNAM kSetranA sparza karaze, ane tenAM karatAM paNa je asaMkhyAtaAkAzapradezAvagADha eka eka agnijIva zreNi haze te asaMkhyAta gaNAM kSetranA sparzI karaze. A rIte eka-eka-pradezAvagADha jIva dhanathI laine asaMkhyAta AkAzapradezAvagADha Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre 120 - nanu rUpiMdravyANyevAvadhiH pazyati, kSetraM tvamUrtatvAt kathaM tadviSayaH?, iti cet , ucyate-'etAvat kSetramavadheviSayaH' iti yaducyate, tadetat tasya sAmarthyamAtraagni jIvazreNitaka kramazaH AkAzapradeza asaMkhyAtaguNita hotA jAtA hai, aura yaha alokameM lokapramANa asaMkhyeya AkAzakhaMDoM taka baDha jAtA hai| isa taraha chaThavAM bhedarUpa jo zreNi hai vaha alokameM lokapraNANa asaMkhyAta AkAzakhaMDoM ko sparza karane vAlI bana jAtI hai, aura itanA hI avadhijJAna kA utkRSTa viSaya kSetra siddha hotA hai| ____ zaMkA-avadhijJAna kA viSaya to zAstrakAroMne rUpa, gaMdha, rasa, aura sparzavAlA rUpI padArtha hI batalAyA hai phira Apa usakA viSaya arUpI padArtha kyoM batalA rahe haiM ? kSetra to amUrta hai aura vaha avadhijJAna kA jaba viSayabhUta hogA taba avadhijJAna arUpI padArtha ko jAnanevAlA hai' yaha bAta mAnanI paDegI jo siddhAnta kI mAnyatA se pratikUla par3atI hai| isa pratikUlatA ke vAraNa karane ke liye yadi kahA jAya ki arUpI padArtha avadhijJAna kA viSaya nahIM hotA hai to phira kSetra amUrta hone se usakA viSaya kaise mAnA jA sakatA hai ? / / uttara--yaha zaMkA vinA samajhe kI gaI hai, kyoM ki-sUtrakAra yaha kahAM kahate haiM ki-'itanA AkAzarUpa kSetra avadhijJAna kA viSaya hai| eka eka agnijIvazreNi sudhI kamazaH AkAzapradeza asaMkhyAta gaNe thatuM jAya che, ane A alekamAM lokapramANu asa kheya AkAzakhaMDe sudhI vadhI jAya che. A rIte chaThThA bhedarUpa je zraNi che te alekamAM lekapramANa asaMkhyAta AkAzakhaMDene sparza karanArI banI jAya che, ane eTaluM ja avadhijJAnanuM utkRSTa viSayakSetra siddha thAya che. zaMkA-avadhijJAnane viSaya te zAstrakAroe varNa, gaMdha, rasa, ane sparzavALa rUpI padArtha ja batAvyuM che te pachI Apa tene viSaya arUpI padArtha zA mATe batAve che. kSetra te amUrta che ane te jyAre avadhijJAnanA viSayabhUta thaze tyAre "avadhijJAna arUpI padArthane jANanArU che" A vAta mAnavI paDaze ke je siddhAMtanI mAnyatAthI pratikULa che. A pratikULatAnuM nivAraNa karavA mATe je ema kahevAya ke arUpI padArtha avadhijJAna viSaya hotuM nathI te pachI kSetra amUrta hovAthI tene viSaya kevI rIte mAnI zakAya? uttara-A zaMkA samajyA vinA karela che, kAraNa ke sUtrakAra evuM kyAM kahe che ke "ATaluM AkAzarUpa kSetra avadhijJAnane viSaya che. te te amUrta Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| mevocyate / yadyetAvati kSetre draSTavyaM kimapi dravyaM bhavet , tat tadA'vadhijJAnI pazyet , na ca tad draSTavyaM tatrAloke kimapi saMbhavati, yato'yamavadhistIrthakarAdibhiH 'rUpidravyamAtraviSayako bhavatI'-tyuktam , tacca rUpidravyamaloke nAstIti / / nanu yadyevamavadhiokapramANo bhUtvA vizuddhivazena lokAd bahirapyasau vardhate satra taddheH kiM phalam ? lokAd vahirdraSTavyAbhAvAditi cet , vaha to amUrta hai, vaha usakA viSaya bhI kaise ho sakatA hai ? parantu 'itanA kSetra avadhijJAna kA viSaya hai aisA jo kahA jAtA hai isase kevala usakA sAmarthya hI dikhalAyA jAtA hai, aura isakA tAtparya yaha nikalatA hai ki yadi itane kSetrameM draSTavya jJAtavya yadi koI bhI dravya ho, to avadhijJAnI usa ko dekha sakatA hai, parantu alokAkAzarUpa kSetrameM to koI aisA dravya draSTavya hai hI nahIM ki jisa ko yaha dekha sake, yadi vahAM aisA koI dravya hotA to usa ko yaha dekha letaa| isIliye tIrthakarAdikoMne-'avadhijJAna kA viSaya rUpI dravya hai| aisA kahA hai| AkAza ke sivAya aura koI dravya alokAkAzameM nahIM hai| zaMkA-isa taraha se avadhijJAna, lokapramANa hokara yadi vizuddhi ke vaza se loka ke bAhira bhI bar3ha jAtA hai to phira isakI vahAM para vRddhi se kyA phala nikala sakatA hai ? vahAM para to isakI vRddhi kevala niSphala hI mAnI jAvegI, kAraNa-vahAM dRSTavya to koI dravya hai hI nahIM ki jisa ko dekhakara yaha apanI vRddhi meM saphalita ho sake ? che, te tene viSaya paNa kevI rIte heI zake ? paNa "ATaluM kSetra avadhijJAnane viSaya che evuM je kahevAya che tenA vaDe phakta tenI zakti ja batAvavAmAM Ave che, ane tenuM tAtparya A nikaLe che ke je ATalAM kSetramAM draSTavyajJAtavya je koI paNa dravya hoya te avadhijJAnI tene joI zake che. paNa alakAkAzarUpa kSetramAM te evuM koI dravya draSTavyuM che ja nahIM ke jene te joI zake, jo tyAM evuM koI dravya heta to tene te joI leta. tethI ja tIrthakarAdikee evuM kahyuM che ke "avadhijJAnane viSaya, rUpI dvavya che." AkAzanA sivAya bIjuM koI dravya akAkAzamAM nathI. zaMkA-A rIte avadhijJAna, lokapramANu thaIne je vizuddhinA vazavaDe lekanI bahAra paNa vadhI jAya che to pachI tenI tyAM vRddhithI karyuM pariNAma AvI zake che? tyAM te tenI vRddhi taddana niSphaLa ja manAze, kAraNa ke tyAM draSTavya te keI dravya che ja nahIM ke jene joIne te pitAnI vRddhimAM saphaLa thaI zake ? Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 mandIsatre ___ucyate--vizuddhivazena lokAd bhirvrdhmaano'vdhiloksthmevaadhiktrN pazyati / sUkSma, sUkSmataraM, sUkSmatamaM caM yAvat sarvataH sUkSmaM paramANumapi paramAvadhiH pazyati / etadeva tadRddhestAttvikaM phalamiti / aloke tu tasya lokapramANA saMkhyeyAkAzakhaNDeSu dravyadarzanasAmarthyamevAstIti / gA0 2 // jaghanyamutkRpTaM cAvadhikSetramuktam , atha etasmAdanyat sarva madhyamaM kSetramiti parizeSAdavagamyata eva / yasmin madhyamakSetravizeSe yat kAlamAnaM bhavati, yAvati ca kAle yad madhyamaM kSetraM bhavati, tatpradarzanAya gAthAcatuSTayamAha____ uttara-isa kI vRddhi kA yaha phala thoDe hI hai ki yaha alokAkAzameM bhI yadi dravya hove touse dekhakara apanI vRddhi kI saphalatA sArthaka kare, aura vahAM para jaba draSTavya dravya hai nahIM to usake abhAvameM yaha apanI vRddhi meM asaphalita mAnA jAve / vRddhi kA tAtparya to kevala itanA hI hai ki vizuddhi ke vaza se loka se bhI bAhira barddhita huA yaha avavijJAna apane viSayabhUta lokastha rUpI dravya ko hI adhikatara rUpameM vizuddha dekhatA hai| paramAvadhi jo avadhijJAna hotA hai vaha sUkSma, sUkSmatara, sUkSmatama dravya ko dekhatA huA saba se sUkSma paramANu ko bhI dekhane vAlA hotA hai| yahI avadhijJAna kI varddhamAnalA kA tAttvika phala hai| alokAkAzameM to lokapramANa asaMkhyeya AkAzakhaMDoMmeM dravyadarzana kI isameM sAmarthya hI hai| vahAM koI bhI dUsarA dravya hai nahIM ataH vaha usa apekSA vahAM anabhivyakta hai|gaa. 2 // uttara-tenI vRddhinuM A phaLa chevuM ja che ke te alakAkAzamAM paNa je dravya hoya te tene joIne pitAnI vRddhinI saphaLatA sArthaka kare, ane tyAM je draSTavya dravya nathI te tenA abhAvamAM te pitAnI vRddhimAM niSphaLa manAya! vRddhinuM tAtparya te phakata eTaluM ja che ke vizuddhivazathI lekathI paNa bahAra vadhela te avadhijJAna pitAnA viSayabhUta lekastha rUpI dravyane ja adhikatararUpe vizuddha jevuM che. je paramAvadhi avadhijJAna hoya che te sUkSma, sUkSmatara, ane sUlamatama dravyane jotAM jotAM badhA karatAM sUkSma paramANune paNa jenAra hoya che. Aja avadhijJAnanI vRddhinu tAtvika phaLa che. alakAkAzamAM te lokapramANe asaMkhya AkAzakhaMDomAM dravyadarzananI tenAmAM zakti che ja. tyAM keI paNa mI dravya nathI tathA te apekSA tyA mAnamivyasta cha // gA. 2 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - maanvndrikaattiiphraa-shaanbhedaaH| mUlam-aMgulamAvaliyANaM, bhAgamasaMkhejja dosu saMkhejjA / / aMgulamAvaliyaMto, AvaliyA aMgulapuhuttaM // 3 // chAyA--aMgulAvalikayoH, bhAgamasaMkhyeyaM dvayoH saMkhyeyam / ___aMgulamAvalikAntaH, AvalikAmaMgulapRthaktvam // 3 // TIkA--'aMgulamAvaliyANaM ' ityAdi / aMgulamiha kSetrAdhikArAt pramANAMgulaM gRhyate / avadhyadhikArAdutsedhAMgulamiti ca kecidaahuH| asaMkhyeyasamayasaMghAtAtmakaH kAlavizeSa AvalikA / aMgulaM cAvalikA ca aMgulAvalike, tayoraMgulAvalikayorbhAgamasaMkhyeyaM pazyati avadhijJAnI / yahAM taka avadhijJAna kA jaghanya aura utkRSTa viSayabhUta kSetra batalAyA gayA hai| ina donoM ke bIca kA jo kSetra hai vaha saba madhyamakSetra hai, isa madhyama kSetravizeSameM jo kAlakA mAna hotA hai, aura jitane kAlameM vaha madhyamakSetra hotA hai isa bAta ko sUtrakAra cAra gAthAoM dvArA spaSTa karate haiM 'aMgulamAvaliyANaM' ityaadi| kSetra kA adhikAra hone se yahAM aMgula-zabda se pramANAMgula grahaNa kiyA hai| koI 2 aisA bhI kahate haiM ki anadhijJAna kA adhikAra hone se aMgula-zabda se utsedhAMgula liyA gayA hai| asaMkhyAta samaya kA samudAyarUpa kAlavizeSa hai usakA nAma AvalikA hai| avadhijJAnI aMgula evaM AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA hai, dekhatA hai| ahIM sudhI avadhijJAnanuM jaghanya ane utkRSTa viSayabhUta kSetra batAvyuM che. te banenI vaccenuM je kSetra che te badhuM madhyama kSetra che. A madhyama kSetra vizeSamAM je kALanuM mAna hoya che, ane jeTalA kALamAM te madhyamakSetra thAya che te pAtana sUtrA2 yA2 gAthAmA 43 2508 42 cha-" aMgulamAvaliyANa" tyAla. banI adhi12 pAthI mahI 'aMgula' za74thI prabhAgiye aDa karela che. keI kaI evuM paNa kahe che ke avadhijJAnane adhikAra hovAthI aMgula-zabdathI dhAMgura levAyuM che. asaMkhyAta samayanA samudAyarUpa je kALavizeSa che, tenuM nAma AvalikA che. avadhijJAnI aMgula ane AvalikAnA asaMkhyAtamAM bhAgane jANe che, dekhe che. tenuM tAtparya A pramANe che-jyAre Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 - nandIsUtre etaduktaM bhavati-avadhijJAnI yadA kSetrato'gulasyAsaMkhyeyabhAgamAtraM pazyati tadA kAlataH-bhAvalikAyA apyasaMkhyeyameva bhAgamatItamanAgataM ca pazyatIti / kSetrakAladarzanaM copacAreNocyate / yataH kSetrataH kSetravyavasthitAni darzanayogyAni dravyANi pazyati, kAlatastu dravyaparyAyAn vivakSitakAlAntarvartinaH pazyatyavadhirna tu kSetrakAlau, tasya rUpidravyAlambanatvAt / evamagre'pi sarvatra draSTavyam / iha gAthAtraye'pi 'jAnAti, pazyati' iti kriyApadamadhyAhAryam / tathA-'dosu saMkhijjA' iti-dvayoH aMgulAvalikayoH saMkhyeyaM bhAgaM pshyti| yadA'vadhijJAnI-aMgulasya saMkhyeyabhAgamAnaM pazyati tadA AvalikAyA api saMkhyeyameva bhAgaM pazyatItyarthaH / / isa kA tAtparya isa prakAra se hai-jaba avadhijJAnI kSetra kI apekSA aMgula ke asaMkhyeyabhAgamAtra kSetra ko dekhatA hai usa samaya vaha kAla kI apekSA AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra hI atIta anAgata kAla ko bhI dekhatA hai| kSetra aura kAla ko avadhi dekhatA hai, yaha to upacAra se kahA jAtA hai, kAraNa ki kSetra kI apekSA kSetravyavasthita darzanayogya dravyoM ko hI avadhijJAnI dekhatA hai, aura kAla kI apekSA vivakSita kAlAntavartI pugaladravya kI paryAyoM ko hI dekhatA hai, kSetra aura kAla ko nahIM dekhatA hai, kyoM ki ye amUrtika haiM, aura avadhijJAna kA viSaya mUrtika dravya hai| "jAnAti pazyati" ina kriyApadoM kA adhyAhAra AgekI tIna gAthAoMmeM aura lagA lenA caahiye| avadhijJAnI jIva jisa samaya aMgula ke asaMkhyeyabhAgamAtra kSetra ko dekhatA hai, usa samaya vaha AvalikA ke saMkhyeyabhAga mAtra kAla ko bhI dekhatA hai| avadhijJAnI kSetranI apekSAe AgaLanA asaMkhyaya bhAgamAtra kSetrane dekhe che te vakhate te kALanI apekSAe Avalika.nA asaMkhyAtamAM bhAgamAtra ja atIta (bhUta) manAta (maviSya) ANale 5 heme che. kSetra mana jana adhi che e te upacArathI kahevAya che, kAraNa ke kSetranI apekSAe kSetravyavasthita darzanagya dravyone ja avadhijJAnI dekhe che, ane kALanI apekSAe vivakSita kAlAntarvata pudgala dravyanI paryAne ja jANe che, kSetra ane kALane jANatA nathI, kAraNa ke teo amUrtika che. ane avadhijJAna viSaya mUrtika dravya che. " jAnAti, pazyati " mA chiyApahornu madhyAhAra mAnI yuAyAmamA dhubhAM lagADI levuM joIe. avadhijJAnI jIva je samaye AgaLanA asaMkhyAtamA bhAgamAtra kSetrane dekhe che, te samaye te AvalikAnA saMkhyayabhAgamAtra kALane paNa dekhe che. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedA / 125 tathA -- ' aMgulamAvaliaMto ' iti / yadA kSetrato'MgulaM pazyati tadA kAlata AvalikAntaH=AvalikAyA antare, na tu vahiH, kicinnyUnAmAvalikAM pazyatItyarthaH / tathA ---- AvaliyA aMgulapuhuttaM ' iti, yadA kAlata AvalikAM pazyati tadA kSetrato'guLapRthaktvam - aGgulapRthaktvaparimitaM kSetraM pazyati / pRthaktvaM ca - zAstraparibhASayA 'dviprabhRti navaparyantA saMkhyA' iti sarvatra draSTavyam ||gaa. 3 || 1 tathA kSetra kI apekSA jisa samaya vaha ekaaMgulapramANa kSetra ko dekhatA hai usa samaya vaha kAla kI apekSA kizcit nyUna AvalikApramANa kAla ko bhI dekhatA hai / jisa samaya kAla kI apekSA eka AvalikA pramANa kAla ko dekhatA hai usa samaya vaha kSetra kI apekSA aMgulapRthaktvaparimita kSetra ko dekhatA hai / 'pRthaktva' yaha do se lekara nau paryanta kI saMkhyA kA nAma zAstrIya paribhASAmeM batalAyA gayA hai / bhAvArtha - isa gAthAmeM kSetra aura kAla ko viSaya karane kI bAta sUtrakAra ne kahI hai / yadyapi kSetra aura kAla, ye donoM amUrtika haiM, inheM avadhijJAnI nahIM jAna sakatA hai, kAraNa avadhijJAna kA viSaya mUrtika padArtha hI batalAyA gayA hai / isaliye jahAM aisA kahA gayA hai ki avadhijJAnI kSetra aura kAla ko itane 2 rUpa meM jAnatA hai vahAM aisA hI jAnanA tathA kSetranI apekSAe jyAre te ekaa gulapramANa kSetrane dekhe che te samaye te kALanI apekSAe kAMika ochA AvalikA pramANa kALane paNa dekhe che je samaye kALanI apekSAe eka AvalikA pramANa kALane dekhe che te samaye te kSetranI apekSAe gulapRthakatvaparimita kSetrane dekhe che. pRthaktva A methI laI ne nava sudhInI saMkhyAnuM nAma zAstrIyaparibhASAmAM tAvavAmAM AvyuM che. "C bhAvArtha- --A gAthAmAM kSetra ane kALane viSaya karavAnI vAta sUtrakAre kahI che. jo ke kSetra ane kALa e ane amUrtika che, temane avadhijJAnI jANI zakatA nathI, kAraNa ke avadhijJAnanA viSaya mUrtika padArtha ja batAvAyA che. tethI jyAM evuM kahevAyu che ke avadhijJAnI kSetra ane kALane ATalA rUpamAM jANe che tyAM ema ja jANavu joI e ke eTalA kSetragata ane kALagata rUpI Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIraye mUlam-hatthammi muhutto divasaMto gAuyammi boddhvvo|| joyaNadivasapuhuttaM, pakkhaMto pannavIsAo // 4 // . chAyA--haste muhUrtAnto, divasAnto gavyUte boddhavyaH / yojanadivasapRthaktvaM, pakSAntaH paJcaviMzatim // 4 // TIkA--' hatthammi muhattaMto' ityAdi / haste kSetrato hastapramANakSetracAhiye ki utane kSetragata aura kAlagata rUpI dravya ko hI vaha jAnatA hai| jisa samaya yaha aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtragata dravya ko jAnegA, usa samaya yaha AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga gata dravyaparyAyoM ko bhI jAnegA, isase adhika kAlagata dravyaparyAyoM ko nahIM jAna skegaa| tathA-jisa samaya yaha aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga gata dravya ko jAnegA, usa samaya yaha AvalikA ke saMkhyAnaveM bhAgagata hI dravyaparyAyoM kA jaanegaa| isI taraha java yaha kSetra kI apekSA aMgulaparimita kSetrAntargata vastu-dravya-ko jAnegA usa samaya yaha kAla kI apekSA kiJcinyUna AvalikAntargata dravyaparyAyoM ko bhI jaanegaa| tathA jaba yaha kAla kI apekSA AvalikApramANa kAla kA jAnanevAlA hogA to usa samaya yaha aMgulapRthaktvaparimita kSetra kA jAnane vAlA hogA |gaa. 3 // 'hatthammi muhuttaMto' ityaadi| kSetra kI apekSA-hastapramANa kSetra ko viSaya karane vAlA avadhijJAna dravyane ja te jANe che je samaye te aMgulanA asaMkhyAtamAbhAgamAtragata dravyane jANaze te samaye te AvalikAnA asaMkhyAtamAbhAgagata dravyaparyA ne paNa jANaze. tenAthI vadhAre kAlagata dravyaparyAne nahIM jANI zake. tathA -je samaye te aMgulanA asaMkhyAtamAbhAgagata dravyane jANaze te samaye te AvalikAnA saMkhyAtamAbhAgagata ja dravyaparyAne jANaze. eja rIte jyAre te kSetranI apekSAe aMgulaparimitakSetrAntargata vastu-dravyane jANaze te samaye te kALanI apekSAe theDA ochA AvalikAntargata dravyaparyAne paNa jANaze. tathA jyAre te kALanI apekSAe AvalikA pramANa kALane jJAtA thaze tyAre te sabhaye te akhapRthatvaparibhita kSetranA paY jJAtA thaze ||gaa 3 // " hatthammi muhuttato" tyAhi. kSetranI apekSAe hastapramANa kSetrane viSaya karanArUM avadhijJAna kALanI Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-bhaanmedaaH| 127 viSayo'vadhiH kAlato muhUrttAntaH kizcinnyUnaM muhUrta pazyatItyarthaH / avadhyavadhimatorabhedopacArAdavadhiH pazyatItyucyate / 'divasaMto gAuyammi boddhavyo' iti, yadA kAlataH divasAntaH kiJcinnyUna divasaM pazyati tadA-kSetrato gavyUte-gavyUtaviSayo'vadhioddhavyaH, krozaparimitakSetraM pazyatItyarthaH / 'joyaNadivasapuhuttaM' yojanadivasapRthaktvam ' iti, kSetrataH-yojanakSetraviSayo'vadhiH, kAlato divasapRthaktvaM pazyati / ' pakkhaMtto pannavIsAo ' ' pakSAntaH paJcaviMzatim' iti / yadA kAlataH pakSAntaH kiJcinyUnaM pakSaM pazyati tadA kSetrataH paJcaviMzati-paJcaviMzatiyojanAni pazyati // gA. 4 // malama-bharahammi aDDhamAso, jaMbuddIvaMli sAhio mAso / vAsaM ca maNuyaloe, vAsapuhuttaM ca ruyagasmi // 5 // chAyA-bharate'rdhamAso, jambUdvIpe sAdhiko maasH| varSa ca manuSyaloke, varSapRthaktvaM ca rucake // 5 // kAla kI apekSA kizcit nyUna eka muhUrta ko dekhatA hai| sUtrameM jo aisA kahA hai ki avadhi dekhatA hai vaha avadhijJAnImeM abheda ke upacAra se hI kahA gayA hai| jisa samaya kAla kI apekSA avadhijJAna kucha kama eka divasarUpa kAla ko jAnatA hai usa samaya kSetra kI apekSA vaha gavyatiparimita kSetra ko-eka koza pramANa kSetrasthita dravya ko jAnatA hai| kSetra kI apekSA eka yojana kSetraviSayaka avadhi kAla kI apekSA se divasapRthaktva ko jAnatA hai| tathA kAla kI apekSA jisa samaya ava. vijJAna kiJcinnyUna eka pakSako jAnatA hai usa samaya vaha kSetrakI apekSA pacIsayojanaparimita kSetra ko jAnatA hai ||gaa. 4 // apekSAe kAMIka nyUna eka muhUrtane dekhe che. sUtramAM je evuM kahyuM che ke avadha dekhe che. te avadhijJAna ane avadhijJAnImAM abhedanA upacArathI ja kahela che. je samaye kALanI apekSAe avadhijJAna theDA ochA eka divasarUpa kALane jANe che te samaye kSetranI apekSAe te gabhUtiparimita kSetrane-eka keza pramANu kSetrasthita dravyane--jANe che. kSetranI apekSAe ekajanakSetraviSayaka avadhi kALanI apekSAe divasapRthakatvane jANe che. tathA kALanI apekSAe je samaye avadhijJAna kAMIka ochuM eka pakSane jANe che te samaye kSetranI apekssaa payAzayAnaparibhita kSetrane gae cha. ||gaa. 4 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nandIsUtre ___TIkA--' bharahammi aDDhamAso' ityAdi / kSetrataH-bharate bharatakSetraviSaye'vadhau jAte sati kAlato'rdhamAsastadviSayatvena boddhvyH| 'jaMbuddIvammi sAhio mAso' iti, kSetrato-jambUdvopaviSaye tu avadhau, kAlataH sAdhiko mAsaH kiJcidadhikamAsaviSayako'vadhirbhavati / 'vAsaM ca maNuyaloe' iti, kSetrato manuSyaloke ardhattIyadvIpasamudraparimANamanuSyalokaviSaye'vadhau jAte sati kAlato varSa saMvatsaraparyantaM pshytiityrthH| tathA-'vAsapuhuttaM ca syagammi' iti, kSetrato rucakAkhyavAhyadvIpaviSayake'vadhau jAte sati kAlataH varSapRthaktvaM pazyatItyarthaH // 5 // mUlama-saMkhejammi u kAle, dIvasamuddA vi iMti sNkhejjaa| kAlammi asaMkhejje, dIvasamudA u bhaiyavvA // 6 // chAyA-saMkhyeye tu kAle, dvIpasamudrA api bhavanti sNkhyeyaaH| _____ kAle asaMkhyeye, dvIpasamudrAstu bhAjyAH // 6 // 'bharahammi aDDhamAso' ityAdi / kSetra kI apekSA-bharatakSetra ko viSaya karanevAle avadhijJAna ke utpanna hone para kAla kI apekSA vaha avadhijJAna ardhamAsa ko-pandraha. dina ko viSaya karanevAlA hogaa| jo avadhijJAna kSetra kI apekSA jambUdvIpa ko viSaya karanevAlA utpanna hogA vaha avadhijJAna kAla kI apekSA kucha adhika eka mAsa ko viSaya karanevAlA hogaa| isI taraha jo avadhijJAna aDhAI dvIpa ko viSaya karanevAlA utpanna hogA vaha kAla kI apekSA eka varSa paryanta ke kAla kA jJAtA hogaa| tathA kSetra kI apekSA jo rucaka nAma ke dvIpa ko viSaya karanevAlA avadhi hogA vaha kAla kI apekSA varSapRthaktva kA jAnanevAlA hogaa|gaa05|| "bharahammi aTTamAso" tyA. kSetranI apekSAe bharata kSetrane viSaya karanArUM avadhijJAna utpanna thatAM kALanI apekSAe te avadhijJAna ardhA mAsane (paMdara dinane) viSaya karanArUM haze avadhijJAna kSetranI apekSAe jambudvIpane viSaya karanAruM utpanna thaze te avadhijJAna kALanI apekSAe eka mAsa karatAM kaMIka vadhu kALa viSaya karanAruM haze. e ja pramANe je avadhijJAna aDhAIdvIpane viSaya karanArUM utpanna thaze te kALanI apekSAe eka varSa sudhInA kALanuM jJAtA haze tathA kSetranI apekSAe je rUcaka nAmanA dvIpane viSaya karanArUM avadhi haze te kALanI apekSAe varSa pRthatva lazunAra ze. ||gaa. 5 // . Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| TokA-'saMkhejjammi u kAle' ityAdi / 'saMkhye ye' iti / saMkhyAyate, iti saMkhyeyaH, sa ca saMvatsaramAsAdirUpo'pi bhavati, ata iha 'tu' zabdo vizeSaNArthaH kRtaH / kathaMbhUtakAle ? saMkhyeye varSasahasrAt paro'tra saMkhyeya-zabdena gRhyate, tasmin varSasahasrAt paratovartini kAle-asaMkhyeyakAlAt mAk, kAlataH= saMkhyeyakAlaviSayake'vadhau jAte sati, kSetrataH saMkhyeyA dvIpasamudrAstasyAvadheviSayA bhavanti / api-zabdAnmahAneko'pi tadekadezo'pyavadheviSayo bhavati / ayamarthaHasaMkhyayojanapramANasvayaMbhUramaNadvIpasamudrAtmakaM mahAntamekaM pazyati, tathA svayaMbhUramaNadvIpasamudrasamutpannatirazco'vadhistadekadezaM yojanapramANaM pazyatIti / / ___tathA-'kAlammi asaMkhijje' ityAdi / kAlato'saMkhyeye palyopamAdi 'saMkhejjami u kAle' ityAdi / isa gAthA meM saMkhyeya-zabda se eka hajAra varSa ke bAda kA aura asaMkhyAta varSa se pahile kA kAla grahaNa kiyA gayA hai| jo avadhijJAna __ kAla kI apekSA saMkhyeya kAla ko viSaya karanevAlA hogA vaha avadhi jJAna kSetra kI apekSA saMkhyAta dvIpa aura samudroM ko viSaya karanevAlA hogaa| isI taraha jo avadhijJAna kAla kI apekSA saMkhyAta kAla ko viSaya karanevAlA hogA, vaha avadhijJAna asaMkhyAtayojanapramANa antima svayaMbhUramaNa dvIpa aura svayaMbhUramaNasamudrarUpa eka mahAna kSetra ko bhI jAnanevAlA hogaa| tathA svayaMbhUramaNa dvIpa aura samudra meM utpanna hue tiryaJca kA avadhijJAna usake yojanapramANa ekadeza ko viSaya karanevAlA hotA hai| tathA kAla kI apekSA jo avadhijJAna palyopama Adi asaMkhyeya "saMkhejami u kAle" tyAhi. A gAthAmAM saMpeya zabda vaDe eka hajAra varSa pachI ane asaMkhyAta varSa pahelAne kALa grahaNa karela che. je avadhijJAna kALanI apekSAe saMkheya kALane viSaya karanArUM haze. e ja rIte je avadhijJAna kALanI apekSAe saMkhyAta kALane viSaya karanArUM haze te avadhijJAna asaMkhyAta rojana pramANa atima svayaMbhUramaNadvIpa ane svayaMbhUramaNa samudrarUpa eka mahAna kSetrane paNa jANanArUM haze, tathA svayaMbhUramaNa dvIpa ane samudramAM utpanna thayela tiryaMcanuM avadhijJAna tenA janapramANa eka dezane viSaya karanArUM hoya che. tathA kALanI apekSAe je avadhijJAna palyopama Adi asaMkhyaya kALane na017 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIko lakSaNe'vadhiviSaye sati, tasyaivAsaMkhyeyakAlaparicchedakasyAvadheH kSetrataH paricchedyatayA dvIpasamudrAstu bhAjyA vikalpayitavyAH / kasyacid-asaMkhyeyAH 2, kasyacit saMkhyeyAH2, kasyacid ekadezaH 3 ityarthaH / ayaM bhAvaH____ yadA iha manuSyasya asaMkhyeyakAlaviSayo'vadhirutpadyate, tadAnImasaMkhyeyA dvIpasamudrAstasya viSayaH / / yadA tu bahidvIpe samudre vA vartamAnasya kasyacit tirazcaH asaMkhyeyakAlaviSayo'vadhirutpadyate, tarhi tasya saMkhyeyA dvIpasamudrAstasya viSayo bhavati / / tathA-yasya manuSyasya asaMkhyeyakAlaviSayo'vadhirjAyate, tadAnI tasya kSetrataH svayaMbhUramaNasya dvIpasya samudrasya vA ekadezo'vadheviSayaH, tathA manuSyakAla ko viSaya karanevAlA hogA usa avadhijJAna ke kSetra kI apekSA ko lekara dvIpa aura samudra viSayatayA bhajanAya hoMge-kisI kA vaha asaMkhyAta dvIpa samudroM ko, kisI kA vaha saMkhyAta dvIpa samudroM ko aura kisI kA vaha unake eka deza ko jAnanevAlA hogaa| isakA tAtyarya isa prakAra hai-jisa samaya yahAM manuSya ke asaMkhyAtakAlaviSayaka avadhijJAna utpanna hogA usa samaya usa avadhijJAna ke asaMkhyAta dvIpa aura samudra viSayabhUta hoMge, parantu jaba bAhira dvIpa samudra meM vartamAna kisI tiryaca ke asaMkhyAta kAla ko viSaya karanevAlA avadhijJAna utpanna hogA to vaha usakA avadhijJAna saMkhyAta dvIpa aura samudroM ko viSaya karanevAlA hogaa| tathA jisa manuSya ke asaMkhyAta kAla ko viSaya karanevAlA avadhijJAna utpanna huA hai usakA vaha avadhijJAna usa samaya kSetra kI apekSA antima svayaMbhUramaNa dvIpa ke aura samudra ke eka deza ko viSaya viSaya karanAruM haze te avadhijJAnanA kSetranI apekSAne laIne dvIpa ane samudra viSayatayA bhajanIya haze-ke te asaMkhyAta dvIpa samudrone, koInuM te saMkhyota dviIpa samudrone, ane keInuM te temanA eka dezane jANanAruM haze. tenuM tAtparya A pramANe che-je samaye ahIM manuSyane asaMkhyAtakALaviSayaka avadhijJAna utpanna thaze te vakhate te avadhijJAnanA asaMkhyAta dvIpa ane samudra viSayabhUta thaze, paNa bahAra dvIpa samudramAM vartamAna keI tiryaMcane asaMkhyAtakALane viSaya karanArUM avadhijJAna utpanna thaze tyAre tenuM te avadhijJAna saMkhyAta dvIpa ane samudrone viSaya karanAruM haze. tathA je mANasane asaMkhyAta kALane viSaya karanArUM avadhijJAna utpanna thayuM che tenuM te avadhijJAna te samaya kSetranI apekSAe antima svayaMbhUramaNa dviIpanA ane samudranA eka dezane viSaya karanAruM haze Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 bhaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| kSetrabahitirvanaH svayaMbhUramaNasamudrotpannasya tirazco'vadhestadekadezo viSayaH / kSetraparimANaM tu yojanApekSayA sarvatrApi jambUdvIpAdArabhya asaMkhyeyadvIpasamudraparimANamavaseyam / api ca-svayaMbhUramaNabhinnA ye manuSyakSetrabahirvatino dvIpasamudrAstatra samutpannasya tiratho'pyavadhistadekadezaviSayako bhavati // gA06 // ___tadevaM kSetravRddhau kAladdhiraniyatA, kAlavRddhau tu kSetraddhirbhavatyeveti kathitam , tadAnIM dravyakSetrakAlabhAvAnAM madhye yasya vRddhI yasya vRddhirbhavati, yasya ca na bhavati, tamartha bodhayitumAimUlam kAle cauNha vuDDhI, kAlo bhaiyavvu khettavuDDhIe // vuDDhIe davvapajjava, bhaiyavvA khettakAlA u // 7 // chAyA-kAle caturNA vRddhiH, kAlo bhajanIyaH kSetravRddhathai / vRddhathai dravyaparyAyayoH bhAjyauM kSetrakAlau tu // 7 // karanevAlA hogA manuSyakSetra se bahirvartI tiryazca ke ki jo svayaMbhUramaNa samudra meM utpanna huA hai usake avadhijJAna kA viSaya svayaMbhUraNa samudra kA eka deza hogaa| kSetra kA parimANa to yojana kI apekSA sarvatra jaMbUdvIpa se lekara asaMkhyAtadvIpasamudraparyaMta jAnanA cAhiye / aura svayaMbhUramaNa samudra se bhinna jitane bhI manuSyakSetrabahirvartI dvIpa aura samudra haiM unameM utpanna hue tiyaJca kA avadhijJAna unake eka deza ko viSaya karanevAlA hotA hai / gaa06|| . ___ isa taraha kSetra kI vRddhi meM kAla kI vRddhi aniyamita hai, parantu kAla kI vRddhi honese kSetrakI vRddhi niyamita hai-vaha hotI hI hai, yaha bAta yahAM prakaTa kI gaI hai / jaba yaha bAta hai to dravya, kSetra, kAla aura bhAva, ina ke bIca meM jisakI vRddhi hone para jisakI vRddhi hotI hai, aura jisakI tathA manuSya kSetranI bahAranA tIrthaMca ke je svayaMbhUramaNa samudramAM utpanna thayela che, temanA avadhijJAnane viSaya svayaMbhUramaNa samudrane eka deza haze. kSetranuM parimANa te jananI apekSAe sarvatra jaMbudvIpathI laIne asaMkhyAta dvIpa samudra sudhI jANavuM joIe. ane svayaMbhUramaNa samudrathI bhinna jeTalAM manuSyakSetra bahAranAM dvIpa ane samudra che teomAM utpanna thayela tiryaMcanuM avadhijJAna tamanA - zina viSaya 42 // 2 DAya che. // gaa.|| A rIte kSetranI vRddhimAM kALanI vRddhi aniyamita che paNa kALanI vRddhi thatA kSetranI vRddhi niyamiMta che-te hoya che ja. A vAta ahIM pragaTa karela che. jo A vAta che te dravya, kSetra, kALa ane bhAva, temanI vacce jenI vRddhi Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nandIsahe ___TIkA-'kALe cauNhavuDDhI ' ityaadi| kAle avadhiviSaye vardhamAne sati catuNI vRddhi dravyakSetrakAlabhAvAnAM caturNAmapi niyamato vRddhirbhavati / tatra bhAvaH paryAyarUpaH / kAlAt-sUkSma-sUkSmatara-sUkSmatamAt kSetradravyaparyAyANAM vRddhirmavati / tathAhi-kAlasya samayepi vardhamAne kSetrasya prabhUtapradezA vardhante, tadRddhI cAvazyaMbhAvinI dravyavRddhiH, pratyAkAzapradezaM dezadravyaprAcuryAt , dravyaddhau ca paryAyavRddhirbhavati, pratidravyaM paryAyavAhulyAditi / nahIM hotI hai isa artha ko samajhAne ke liye aba sUtrakAra gAthA kahate haiM 'kAle cauNha vuDDhI' ityaadi| kAla kI vRddhi hone para dravya, kSetra, kAla, aura bhAva, ina cAroM kI bhI niyamataH vRddhi hotI hai / yahAM 'bhAva' yaha zabda paryAya kA bodhaka hai / 'kAla kI vRddhi hone para cAroM kI vRddhi hotI hai' isa kA tAtparya isa prakAra se hai-jaba sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama rUpa se avadhijJAna kA viSayabhUta kAla varddhita hotA hai taba aisI sthiti meM usa kAla se kSetra kI, dravya kI evaM dravyaparyAyoM kI vRddhi hotI hai| kAla kA java eka bhI samaya vardhamAna ho jAtA hai-taba usa samaya kSetra ke prabhUta pradeza baDha jAte haiM, aura prabhUta pradeza Dhane para dravya kI bhI vRddhi ho jAtI hai, kAraNa AkAzarUpa kSetra ke pratyeka pradeza para dravya kI pracuratA rahI huI hai / jaba dravya kI pracuratArUpa vRddhi ho jAtI hai to isa se svataH yaha thatAM jenI vRddhi thAya che ane jenI thatI nathI, e arthane samajAvavA mATe have sUtrakAra A gAthA kahe che- " kAle cauNha buDhI " tyAhi. kALanI vRddhi thavAthI dravya, kSetra, kALa ane bhAva, e cArenI paNa niyabhit vRddhi thAya cha, mI " bhAva" mA za6 paryAyanI mA che. "janI vRddhi thavAthI cArenI vRddhi thAya che" tenuM tAtparya A pramANe che-jyAre sUma, sUkSamatara ane sUkSmatama rUpathI avadhijJAnane viSayabhUta kALa vRddhita thAya che tyAre evI sthitimAM te kALathI kSetranI, dravyanI, ane dravyayayayAnI vRddhi thAya che. kALane jyAre eka paNa samaya vardhita thaI jAya che tyAre e samaye kSetrane prabhUta pradeza vadhI jAya che, ane prabhUta pradeza vadhatAM ja dravyanA paNa vRddhi thaI jAya che, kAraNa ke AkAzarUpa kSetranA pratyeka pradeza para dravyanI pracuratA rahelI hoya che. jyAre dravyanI pracuratArUpa vRddhi thaI jAya che tyAre Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 maanvndrikaattiikaa-maanbhedaaH| nanu yadyevaM kAle vardhamAne zeSasya kSetrAditrayasya vRddhirbhavatItyevameva vaktusucitaM, kathaM caturNAmapiddhirityuktam ? iti cet , satyam-kintu sAmAnyavacanametat / yathA 'devadatte bhujAne sarvo'pi kuTumbo bhukate' ityAdi / anyathA hitatrApi devadattaM vihAya zeSo'pi kuTumbo bhuGkte ' iti vaktavyaM syAdityadoSaH / bhI siddha ho jAtA hai ki paryAyeM bhI vardhita ho jAtI haiM, kyoM ki pratyeka dravya meM paryAyoM kI bahulatA rahI huI hai| zaMkA-kAla kI vRddhi hone para to isa taraha se dravya, kSetra aura bhAva kI vRddhi honA sAbita hotA hai, kAla kI nahIM, phira aisA sUtrakAra kyoM kaha rahe haiM ki kAla kI vRddhi hone para dravyAdi cAra kI vRddhi hotI hai| yahAM to aisA hI kahanA cAhiye thA ki kAla kI vRddhi hone para dravyAdi tIna kI hI vRddhi hotI hai ? uttara-zaMkA to ThIka hai, parantu aisA jo sUtrakArane kahA hai vaha sAmAnyarUpa se hI kahA hai| jaise-devadatta ke khA lene para "saba kuTuMba khA rahA hai" aisA vyavahAra meM kaha diyA jAtA hai| nahIM to aisA kahanA cAhiye thA, ki devadatta ko chor3akara zeSa kuTumba khA rahA hai| kuTumba ke antargata to devadatta bhI A jAtA hai parantu vaha to usa samaya khA nahIM rahA hai-vaha to khA cukA hai phira bhI 'saba kuTumba khA rahA hai| aisA vyavahAra meM kahA hI jAtA hai, isI taraha kAla ke vardhamAna hone tenAthI Apo Apa te paNa siddha thaI jAya che ke paryAye paNa vardhita thaI jAya che, kAraNa ke dareka dravyamAM paryAnI puSkaLatA rahelI hoya che. zaMkA-kALanI vRddhi thavAthI te A rIte dravya, kSetra ane bhAvanI ja vRddhi thavAnuM sAbita thAya che, kALanI nahI. te pachI sUtrakAra evuM kema kahe che ke kALanI vRddhi thatAM dravyAdi cAranI vRddhi thAya che? ahIM te evuM ja kahevuM joIe ke kALanI vRddhi thavAthI dravyAdi traNanI ja vRddhi thAya che. uttara-zaMkA te barAbara che paNa sUtrakAre evuM je kahyuM che te sAmAnya rUpathI kahyuM che. jema-devadatta khAI lIdhAthI " AkhuM kuTuMba khAya che" evuM vahevAramAM kahevAya che. nahIM te evuM kahevuM joIe ke devadatta sivAyanuM AkhuM kuTuMba khAya che. kuTuMbanI aMdara te devadatta paNa AvI jAya che, te te e samaye khAte heto nathI. teNe te, khAI lIdhuM che, chatAM paNa "AkhuM kuTuMba khAya che" evuM vyavahAramAM kahevAya che. e ja pramANe kALanI vRddhi thavAthI dravyAdi Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 'kAlo bhaiyavvu khittavuDDhIe' iti-kSetravRddho kSetrasya-avadheviSayasya vRddhau-Adhikye sati kAlo bhaktavya bhajanIyaH, vardhate vA, na vA vardhate ityarthaH / kSetraM hi atyantaM mUkSmaM, kAlastu tadapekSayA paristhUlaH / prabhUte kSetre vRddhiMgate kAlo vardhate, na tu svalpe kSetre iti bhAvaH / anyathA hi yadi kSetrasya pradezAdivRddhau kA. lasya niyamena samayAdivRddhiH syAt , tadA'gulamAtre zreNirUpe'pi vardhite kSetre kAlasya asaMkhyeyAvasarpiNIrUpasya vRddhiH syaat| tathA ca vakSyati-'aMgulaseDhImitta, bhosappiNIo asaMkhejjA' iti, tatazca-'AvaliyA aMgulapuhutta' iti tRtIyagAthoktaM virupara dravyAdi cAroM kI vRddhi hotI hai yaha kathana bhI vyAvahArika hai kAraNa ki tInakI hI vRddhi hotI hai, kAla to svayaM vardhamAna hai hii|| ____ avadhijJAna ke viSayabhUta kSetra kI vRddhi hone para kAla meM vRddhi bhajanIya hai-hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai / kSetra atyanta sUkSma hai aura kAla usakI apekSA sthUla hai / java avadhijJAna kA prabhUta kSetra baDha jAtA hai taba to usake kAla meM bhI vardhamAnatA A jAtI hai, parantu jaba kSetra alpa rahatA hai usa samaya kAla meM vRddhi nahIM hotI hai| yadi aisA na mAnA jAve to jaba kSetra meM pradeza Adi rUpa se vRddhi hogI to usa samaya meM kAla kI bhI niyama se samayAdirUpa se vRddhi hogI hI, aisI sthiti meM kSetra ke aMgulamAtra-zreNirUpa meM bhI baDhane para asaMkhyeya avasarpiNIrUpa se kAla meM vRddhi hone lagegI-"aMgulaseDhImitte osappiNIo asaMkhijjA" aisA siddhAnta vacana hai taba tRtIya gAthA meM jo aisA kahA hai ki-" AvaliyA aMgulaputtaM" arthAt-jisa cArenI vRddhi thAya che. A kathana paNa vyAvahArika che, kAraNa ke traNanI ja vRddhi thAya che; kALa te jAte ja vRddhi pAmele ja che. avadhijJAnanA viSayabhUta kSetranI vRddhi thavAthI kALamAM vRddhi bhajanIya che-thAya paNa che ane nathI paNa thatI. kSetra atyanta sUma che, ane kALa tenI apekSAe sthaLa che. jyAre avadhijJAnanuM prabhUta kSetra vadhI jAya che tyAre te enA kALamAM paNa vRddhi AvI jAya che, paNa jyAre kSetra a9pa rahe che te samaye kALamAM vRddhi thatI nathI. je evuM mAnavAmAM na Ave te jyAre kSetramAM pradeza Adi rUpe vRddhi thaze tyAre te samaye kALanI paNa niyamathI samayAdirUpathI vRddhi thaze ja, evI sthitimAM kSetranA aMgulamAtra-zreNirUpamAM vadhavAthI asaMkheya avasarpiNarUpathI kALamAM vRddhi thaqn and-" aMgulaseDhImitte osappiNIo asaM khijjA" mA siddhAMta kyana cha to zrI mAthAmA re duyuche-" AvaliyA aMgulapuhutta mAtra Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedA' dhyeta / tasmAt kSetravRddhau kAlavRddhirbhajanIyaiva / dravyaparyAyau tu kSetravRddhau niyamAd aa vaa svayameva bodhyamiti / 'buDDhI davya - pajjave' ityAdi / dravyaparyAyayovRddhau satyAM kSetrakAlau bhaktavyau= bhajanIyau kadAcidana vA vardhete kadAcid varSe te ityrthH| dravyaparyAyApekSayA kSetrakAlayoH paristhUlatvAt / yato dravyaM kSetrAdapi sUkSmam, ekasminnapi nabhaH pradeze'nantaskandhA - samaya kAla kI apekSA avadhijJAnI eka- AvalikArUpa kAla ko dekhatA hai taba vaha aMgula pRthaktvaparimita kSetra ko dekhatA hai " so vaha viruddha paDegA, kyoMki aMgulapRthaktvaparimita kSetra ke viSaya hone para asaMkhyeya avasarpiNI rUpa meM kAla varddhita hai ataH AvalikArUpa kAla ko na dekhakara asaMkhyeya avasarpiNIrUpa kAla ko hI dekhanA cAhiye, parantu aisA nahIM hai, kAraNa yahAM prabhUtarUpa meM kSetra kI vRddhi nahIM huI hai, ataH kSetra kI vRddhi meM kAla kI vRddhi bhajanIya hI mAnanI cAhiye / jaba kSetra kI vRddhi hotI hai taba dravya aura paryAya, ye donoM hI niyamataH vardhita hote haiM, yaha svayaM samajhane jaisI bAta hai / jaba dravya aura paryAya meM vRddhi hotI hai usa samaya kSetra aura kAla meM vRddhi bhajanIya hotI hai ye kabhI baDhate bhI haiM aura kabhI nahIM bhI baDhate haiM, kyoMki dravya aura paryAya kI apekSA kSetra aura kAla sthUla haiM / eka hI nabhaHpradezarUpa kSetra meM anaMta skaMdhoM kA avagAha ho rahA hai, samaya kALanI apekSAe avadhijJAna eka AvalikArUpa kALane dekhe che tyAre te aNulapRthakatvaparimita kSetrane dekhe che" te virUddha paDaze. kAraNa ke aMgulapRthakatvaparimitakSetranA viSaya hovAthI asaMkhya avasarpiNIrUpamAM kALa vRddhita che. tethI AlikArUpa kALane na jotAM asaMkhyeyaavasarpiNIrUpa kALane ja jovA joI e, paNa evuM nathI, kAraNa ke ahIM` prabhUtarUpamAM kSetranI vRddhi thaI nathI, tethI kSetranI vRddhimAM kALanI vRddhi bhujanIya ja mAnavI joIe. jyAre kSetranI vRddhi thAya che tyAre dravya ane paryAya, e anee ja niyamathI ja vRti thAya che, A jAte ja samajavA jevI vAta che. jyAre dravya ane paryAyamAM vRddhi thAya che te samaye kSetra ane kALamAM vRddhi bhajanIya hoya che--te kayAreka vadhe paNa che kayAreka nathI paNu vadhatA, kAraNa ke dravya ane paryAyanI apekSAe kSetra ane kALa sthULa che. eka ja nabhaHpradezarUpa kSetramAM anaMta skaMdhAnA avagAha thaI rahyo che tethI e Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre 136 vagAhanAt / dravyAdapi sUkSmaH paryAyaH, ekasminneva dravye'nantaparyAyasaMbhavAt / tasmAd dravyaparyAyavRddhau kSetrakAlau bhajanIyAveva bhvtH| tathAhi-avasthitayorapi kSetrakAlayostathAvidhazubhAdhyavasAyataH kSayopazamavRddhau dravyaM vardhate eva, adhikadravyadarzanAditi bhAvaH / dravyadRddhau ca paryAyA niyamato vardhante / pratidravyaM saMkhyeyAnAmasaMkhyeyAnAM vA paryAyANAmavadhinA paricchedasaMbhavAt / paryAyavRddhau ca dravyavRddhirbhAjyA-bhavati na vA bhavatIti bhjniiyaa| ekasminnapi dravye paryAyaviSayAvadhivRddhisaMbhavena tattatparyAyaviziSTadravyavRddhirbhavati / avasthite'pi hi dravye tathAvidhakSayopazamaddhau paryAyA vardhante, paryAyavRddhau na dravyavRddhiriti bhAvaH // isase yaha nizcita hai ki kSetra kI apekSA dravya mUkSma hai, aura dravya kI apekSA kSetra sthUla hai| isI taraha dravya kI apekSA paryAya sUkSma hai, kAraNa eka hI dravya meM anaMta paryAyoM kA honA saMbhavita hai, isI liye dravya aura paryAya kI vRddhi meM kSetra aura kAla kI vRddhi bhajanIya batalAI gaI hai| kSetra aura kAla, ye avasthita haiM to bhI jaba tathAvidha zubha adhyasAya ke vaza se avadhijJAna meM avadhijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama kI vRddhi hotI hai taba vaha adhika dravya ko viSaya karanevAlA hotA hai, isa taraha kSetra aura kAla meM avasthitatA hone para bhI dravya baDha hI jAtA hai / jaba dravya kI vRddhi hotI hai taba paryAyeM bhI niyamataH baDha jAtI haiM, kyoM ki pratyeka dravya meM saMkhyeya athavA asaMkhyeya paryAyoM kA pariccheda honA avadhijJAna dvArA hotA hai| paryAyoM kI vRddhi meM dravya kI vRddhi bhajanIya hai-vaha hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai / isa taraha cokkasa che ke kSetranI apekSAe dravya sUvama che ane dravyanI apekSAe kSetra sthaLa che. e ja pramANe dravyanI apekSAe paryAya sUkSama che, kAraNa ke eka ja dravyamAM aneka paryAnuM kahevuM saMbhavita che, tethI dravya paryAyanI vRddhimAM kSetra ane kALanI vRddhi bhajanIya batAvI che. kSetra ane kALa, e avasthita che, te paNa jyAre te pramANenA zubha adhyavasAyavazathI avadhijJAnamAM avadhijJAnAvaraNa karmanA kSapazamanA vRddhi thAya che tyAre te vadhAre dravyane viSaya karanAruM thAya che. A rIte kSetra ane kALamAM avasthitatA hovA chatAM paNa dravya vadhI ja jAya che. tyAre dravyanI vRddhi thAya che tyAre paya paNa niyamathI ja vadhI jAya che, kAraNa ke pratyeka dravyamAM saMkheya athavA asaMkhyaya paryAne pariccheda thavAnuM avadhijJAna dvArA thAya che. paryAnI vRddhimAM dravyanI vRddhi bhajanIya che-te thAya paNa che ane nathI paNa thatI. A pramANe kALanI vRddhimAM dravyAdi Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgacandrikATIkA-zAnamedAH nanu 'aMgulamAvaliyANaM bhAgamasaMkhejja ' ityAdinA parasparasambandhatvenAvadhi viSayatayA proktayorjaghanyayormadhyamayorutkRSTayozca kSetrakAlayoraMgulAvalikA'saMkhyeyabhAgAdirUpayoH sambandhinAM parasparataH pradezAnAM samayAnAM ca saMkhyAmAzritya kiM tulyatvam ?, uta hInAdhikatvam ?, ucyate-hInAdhikatvam, tathAhi-AvalikAyA asaMkhyeyabhAge jaghanyAvadhiviSaye ye asaMkhyAH samayAstadapekSayA agulasyAsaMkhyeyabhAge jaghanyAvadhiviSaye eva ye asaMkhyeyA namaHpradezAste asaMkhyeyaguNAH, evaM sarvatrApyavadhiviSayAt kAlAdasaMkhyeyaguNatvamavadhiviSayasya kssetrsyaavgntvym|gaa.7|| se kAla kI vRddhi meM dravyAdikoM meM niyamataH vRddhi kA, kSetravRddhi hone para kAlavRddhi meM bhajanIyatA kA, tathA dravyaparyAyoM meM niyamataH vRddhi kA, dravyapraryAyoM kI vRddhi meM kSetra aura kAla kI bhajanIyatA kA, dravyavRddhi meM paryAyoM kI niyamataH vRddhi kA aura paryAyavRddhi meM dravyavRddhi kI bhajanIyatA kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| zaMkA--" aMgulamAvaliyANaM bhAgamasaMkhejja" ityAdigAthAdvArA paraspara sambandha hone se avadhijJAna ke viSayabhUta prakaTa kiye kSetra aura kAla ki-jo jaghanya madhyama, evaM utkRSTa rUpa meM varNita hue haiM tathA jo aMgula evaM AvalikA ke asaMkhyeya bhAga Adi rUpa se prakaTa kiye gaye haiM aise kSetrake pradezoM kI, aura kAlake samayoM kI saMkhyA meM Apasa meM tulyatA hai yA hInAdhikatA hai ? uttara-hInAdhikatA hai, vaha isa prakAra se hai-jaghanya avadhijJAna kA viSayabhUta jo AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAgarUpa kAla hai usameM kemAM niyamataH vRddhinuM, kSetra vRddhi thatAM kALavRddhimAM bhajanIyatAnuM, tathA dravya pardhAmAM niyamataH vRddhinuM, dravya-paryAnI vRddhimAM kSetra ane kALanI bhajanayatAnuM, dravyavRddhimAM paryAnI niyamatara vRdhdhinuM ane paryAyavRdhdhimAM dravya vRdhdhinI bhajanIyatAnuM spaSTIkaraNa karAyuM che. za-"aMgulamAvaliyANa bhAgamasaMkhejja." tyAhiyAdvArA 52252 saMbaMdha hovAthI avadhijJAnanA viSayabhUta pragaTa karela kSetra ane kALanA ke je jaghanya madhyama ane utkRSTa rUpe varNava celA che tathA je aMgula ane AvalikAnA asaMkhyaya bhAga Adi rUpe pragaTa karela che evA kSetranA pradezonI ane kALanA samayenI saMkhyAmAM aMdaro-aMdara tulyatA che ke hInAdhikatA che? uttara-hInAdhitA cha, te 2mA prabhAge che-dhanya avadhijJAnanA vissybhUta je AvalikAne asaMkhyAtamAM bhAgarUpa kALa che temAM jeTalA asaMkhyAta na0 18 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nandIsUtre 138 nanvevaM kSetrasya kAlAdasaMkhyeyaguNatA kathamavasIyate ? tabAha-- mUlam-suhumo ya hoi kAlo, tatto suhumayaraM havai khettaM / aMgulaseDhImatte, osappiNio asaMkhejjA // 8 // se taM vaDDhamANayaM ohinANaM // sU0 12 // chAyA--sUkSmazca bhavati kAlaH, tataH sUkSmataraM bhavati kSetram / __ agulazreNimAtre, avasarpiNyaH asNkhyeyaaH|| 8 // tadetad vartamAnakam avadhijJAnam // sU0 12 // TIkA--" muhumo ya' ityaadi| 'suhumo ya hoi kAlo' iti-yathA sUkSmastAvat kAlo bhavati, yathA utpalapatrazatabhede pratipatrabhedamasaMkhyeyAH samayA lagantItyAgame pratipAdyate / na cAtijitane asaMkhyAta samaya haiM unakI apekSA jaghanya avadhijJAna ke viSayabhUta hue aMgula ke asaMkhyAtaveM sAgarUpa kSetra meM hI jo asaMkhyAta pradeza haiM ve asaMkhyAta guNe haiN| isI taraha se sarvanna avadhi ke viSayakhUna kAla kI apekSA avadhi ke viSayabhUta kSetra meM asaMkhyeya guNe pradeza jAnane cAhive // gA0 7 // isa taraha ke varNana se kAla kI apekSA kSetra meM asaMkhyeyaguNatA kaise jAnI jAtI hai ? so kahate haiM-'suhumo ya hoi kAlo' ityAdi / kAla sUkSma hotA hai, aura isakI apekSA kSetra mUkSma hotA hai / aMgulazreNimAtra kSetra meM asaMkhyAta avasarpiNIkAla sthita hai| isa gAthA kA khulAzA artha isa prakAra hai-kAla itanA sUkSma hotA hai ki kamala ke tarA Upara rakhe hue arthAt eka Upara-eka rakhe hue sau patroM samaya che temanI apekSAe jaghanya avadhijJAnanA viSayabhUta thayela aMgulanAM asaMkhyAtamAM bhAga rUpa kSetramAM ja je asaMkhyAta pradeza che teo asaMkhyAta gaNuM che. A pramANe sarvatra avadhinA viSayabhUta kALanI apekSAe avadhinA viSayabhUta kSetramAM asaMkhyaya gaNuM pradeza jANavA joIe. - A pramANenAM varNanathI kALanI apekSAe kSetramAM asaMyeyaguNatA kevI zata pAya cha ? he cha-" suhumo ya hoi kAlo" tyAdi. 45 sUkSma hoya che. ane tenAM karatAM kSetra sUkSma hoya che. aMguNimAtra kSetramAM asaMkhyAta avasarpiNI kALa sthita che. A gAthAne khulAsAvAra artha A pramANe che-kALa eTale sUkSama hoya che ke kamaLanA tarA upara rAkhelAM eTale ke eka Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 baanbndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| sUkSmatvena te pRthag vibhAvyante / 'tatto suhumayaraM havai khittaM ' iti-tasmAdapi kAlAt sUkSmataraM kSetraM bhavati / kutaH ?-'aMgula seDhImitte osappiNio asaMkhijjA' iti, yasmAdagulazreNimAtre pramANAGgulaikamAtre zreNirUpe namaHkhaNDe kSetre pratipradezaM samayagaNanayA ttprdeshprimaannmvsrpinnyo'sNkhyeyaastiirthkrairuktaaH| ayaM bhAvaH-pramANAMgulaikamAne ekaikapadezazreNirUpenabhaHkhaNDhe yAvanto'saMkhyeyAsu avasarpiNISu samayAstAvatpramANAH pradezA vartante, tasmAt kAlAdasaMkhyeyaguNaM kSetra, kSetrApi cAnantaguNaM dravyaM, dravyAdapi cAvadhiviSayAH paryAyAH saMkhyeyaguNA asaMkhyeyaguNA vA / tasmAd-aMgulazreNimAtrakSetrapradezAgramasaMkhyeyAvasarpiNIsamayarAziparimANamiti siddham / " se taM" ityAdi / tadetad vardhamAnakamavadhijJAnaM vaNitam ||gaa.8||suu0 12 / ke bhedana karane para eka 2 patra ke chedane meM asaMkhyAta samaya laga jAte haiM, aisA Agama meM pratipAdita kiyA hai| samaya itanA atisUkSma hai ki jisase ve asaMkhyAta samaya bhinna 2 rUpa se vibhAjita nahIM kiye jA sakate haiN| isa kAla se kSetra sUkSmatara hotA hai, kyoM ki eka pramANAGgulamAtra zreNirUpa AkAzakhaMDa kSetra meM pratyeka pradeza ke upara samaya kI gaNanA se asaMkhyAta avasarpiNiyoM meM jitane samaya hote haiM utane pramANa pradeza rahate haiM / isa liye kAla se asaMkhyAta guNA kSetra hotA hai / kSetra se bhI asaMkhyAta guNa dravya hotA hai| tathA dravya kI apekSA, aradhijJAna kI viSayabhUta paryAyeM saMkhyAtaguNI athavA asaMkhyAtaguNI hotI haiM, ataH aMgula zreNi mAtra kSetra meM pradezoM kA pramANa asaMkhyAta avasarpiNiyoM ke samayoM kI rAzipramANa siddha ho jAtA hai / isa taraha vardhamAna avavijJAna kA varNana huA // gaa08|| mU0 12 // upara eka rAkhelAM so pAnane bhedatAM eka eka pAnanA bhedanamAM asaMkhyAta samaya lAge che, evuM AgamamAM pratipAdita karAyuM che. samaya eTale badho sUkSama che ke jethI te asaMkhyAta samaya bhinna-bhinna-rUpe vibhAjIta karI zakAtAM nathI. A kALathI kSetra sUphamatara hoya che, kAraNa ke eka pramANAMgulamAtra zreNirUpa nabhaHkhaMDa kSetramAM pratyeka pradezanI upara samayanI gaNatrIthI asaMkhyAta avasarpiNIomAM jeTalA samaya hoya che eTalA pramANa pradeza rahe che, tethI kALathI asaMkhyAta gaNuM kSetra hoya che. kSetra karatAM paNa asaMkhyAta gaNuM dravya hoya che. tathA dravyanAM karatAM avadhijJAnanI viSayabhUta paryAye saMkhyAta gaNI athavA asaMkhyAta gaNI hoya che, tethI aMgulazreNimAtra kSetramAM pradezanuM pramANa asaMkhyAta avasarpiNIonAM rAzipramANa siddha thAya che. A pramANe vardhamAna bhavadhijJAnanu vAna yu // gA. 8 // sU 12 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 nandIstre ___ atha hIyamAnavadhijJAnaM varNayati malama-se kiM taMhIyamANayaM ohinANaM? hIyamANayaM ohinANaMappasatthehiM ajjhavasANahANehiM vaTTamANassavamANacarittassa saMkilistamANassa saMkilislamANacarittassa savvao samaMtA ohI parihAyai, se taM hIyamANayaM ohinANaM4 ||suu0 13 // ____ chAyA-atha kiM tad hIyamAnakamavadhijJAnaM ? hIyamAnakamavadhijJAnam-aprazastedhvadhyavasAyasthAneSu vartamAnasya varttamAnacAritrasya saMklizyamAnasya saMklizyamAnacAstrisya sarvataH samantAdavadhiH parihIyate, tadetad hIyamAnakamavadhijJAnam ||mu013|| ____TIkA--' se kiM taM hIyamANayaM ' ityAdi / ziSyaH pRcchati-he bhadanta ! atha kiM tad hoyamAnakamavadhijJAnam ?,-pUrvanirdiSTasya hIyamAnAvadhijJAnasya kiM svarUpamityarthaH ? / uttaramAha-'hIyamANayaM' ityAdi / he ziSya ! hIyamAnaM-pUrvAvasthA'pekSayA'dho'dhohAsamupagacchadavadhijJAnaM varNyate / aprazasteSu adhyavasAyasthAneSu aba sUtrakAra hIyamAna avadhijJAna kA varNana karate haiM'se kiM taM hIyamANayaM ohinANaM' ityaadi| ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! pUrvanirdiSTa hIyamAna avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-he ziSya ! yaha avadhijJAna jaba utpanna hotA haitaba adhika viSayavAlA hotA hai parantu pariNAmazuddhi kama ho jAne se kramazaH alparaviSayaka hotA jAtA hai, yahI bAta TIkAkArane "pUrvAvasthApekSayA'dho'dho hAsamupagacchat " isa vAkya dvArA prakaTa kI hai| aprazasta adhyavasAya sthAnoM meM vartamAna jIva kA avadhijJAna sarvataH-cAroM dizAoM meM vartamAna padArthoM ke jAnane rUpa kriyA karane se have hIyamAna avadhijJAnanuM varNana kare che- "se kiM taM hIyamANayaM ohinANaM" chatyAhi. ziSya pUche che--he bhadanta! pUrva nirdiSTa hAyamAna avadhijJAnanuM zuM svarUpa che ? uttara-he ziSya! A avadhijJAna jyAre utpanna thAya che tyAre vadhAre viSayavALuM hoya che paNa pariNAmazuddhi ochI thaI javAthI kramazaH alpa-alpa viSaya yatuM jaya che. me 4 vAta TI12 "pUrvAvasthApekSayA'dho'dho hAsamupagacchat" A vAkaya dvArA pragaTa karI che. aprazasta adhyavasAya sthAnamAM vartamAna jIvanuM avadhijJAna sarvatacAre dizAomAM vartamAna padArthone jANavArUpa kriyA karavAthI kramazaH ghaTatuM Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| vartamAnasya aprazastAdhyavasAyavata ityarthaH 'sarvataH samantAdavadhiH parihIyate' itynvyH| zubhAdhyavasAyavazAt prAptaM sadavadhijJAnamaviratasamyagdRSTeDIyamAnaM bhavatIti bhAvaH / tathA-vartamAnacAritrasya cAritrasampannasyetyarthaH, ihApi-'sarvataH samantAdavadhiH parihIyate' itynvyH| dezaviratasya sarvaviratasya ca hIyamAnamavadhijJAnaM bhavatIti bhaavH| ____ tathA-'saMklizyamAnasya' badhyamAnakarmasaMsargAduttarottaraM saMklezamAsAdayataH, aviratasamyagdRSTerityarthaH, aprazastalezyoparaJjitaM cittam , arthAt-anekazubhArthacintanaparaM cittaM saMkliSTamucyate / tathA-saMklizyamAnacAritrasya aprazastalezyoparaJjitasya anekA'zubhArthacintanaparasya avizuddhacAritravato dezaviratasya, sarvaviratasya ceti zeSaH, sarvataH samantAdavadhiH parihIyate prikssiiyte| tadetad hIyamAnavadhijJAnaM varNitam / iti caturthoM bhedaH 4 / / sU0 13 // kramazaH ghaTatA rahatA hai / zubha adhyavasAya ke vaza se prApta kiyA gayA avadhijJAna aviratasamyagdRSTi ke hIyamAna hotA jAtA hai| cAritrasaMpanna avadhijJAnI kA bhI avadhijJAna hIyamAna hotA hai / arthAt cAhe dezavirati zrAvaka ho cAhe sarvaviratisaMpanna anagAra ho usakA bhI avadhijJAna hIyamAna hotA jAtA hai| saMklizyamAna jIva kA-badhyamAna karma ke saMsarga se uttarottara saMkleza bhAva ko prApta hue jIva kA tathA aprazastalezyA se uparaMjita hue aneka azubha artha ke cintana karane meM tatpara bane hae aise avizuddhacAritrasaMpanna dezavirati gRhastha kA evaM sarvaviratisaMpanna sAdhu kA bhI avadhijJAna sarvataH samantAt hIyamAna hotA hai| isa prakAra hIyamAna avadhijJAna kA svarUpa hai| bhAvArtha isakA kevala itanA hI hai ki jisa prakAra parimita dAdya vastuoM meM lagI huI agni nayA dAhya padArtha na milane se kramazaH ghaTatI jAtI hai, usI rahe che. zubha adhyavasAyanA vazathI prApta karAyeluM avadhijJAna avirata samyagdaSTinuM hIyamAna thatuM jAya che. cAritrasaMpanna avadhijJAnInuM avadhijJAna paNa hIyamAna hoya che. eTale ke cAhe dezavirati zrAvaka hoya ke cAhe sarvavirati saMpanna aNagAra hoya, tenuM paNa avadhijJAna hIyamAna thatuM jAya che. sa kilamAna jIvana-adhyamAna karmanA saMsargathI uttarottara sakaleza bhAvane pAmela jIvana, tathA aprazastalezyAthI uparaMjita thayela aneka azubha arthanuM cintana karavAmAM tatpara banela evAM avizuddha cAritrasa panna dezavirati gRhasthanuM ane sarvaviratisaMpanna sAdhunuM paNa avadhijJAna sarvataH samattAt hIyamAna hoya che. A prakAranuM hIyamAna avadhijJAnanuM svarUpa che. tene bhAvArtha phakta eTalo ja che ke je rIte parimita dAdyavastuomAM lAgelI agni no dAhya padArtha na maLavAthI Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsce mUlam--se kiM taM paDivAi ohinANaM? / paDivAi ohinANaM jahANeNaM aMgulasla asaMkhijjabhAgaM vA saMkhijjabhAgaM vA, bAlaggaM vA bAlaggapuhattaM vA, likkhaM vA likkhapuhattaM vA, jUyaM vA jUyapuhattaM vA, javaM vA javapuhattaM vA, aMgulaM vA aMgulapuhattaM vA, pAyaM vA pAyapuhattaM vA, vihatthi vA vihatthipuhattaM vA, rayaNi vA rayaNipuhattaM vA, kucchi vA kucchipuhattaM vA, dhaNuM vA dhaNupuhattaM vA, gAuyaM vA gAuyapuhattaM vA, joyaNaM vA joyaNapuhattaM vA, joyaNasayaM vA joyaNasayapuhattaM vA, joyaNasahassaM vA joyaNasahastapuhattaM vA, joyaNalakkhaM vA joyaNalakkhapuhattaM vA, joyaNakoDiM vA joyaNakoDipuhattaM vA, joyaNakoDAkoDiM vA joyaNakoDAkoDipuhattaM vA,joyaNasaMkhijaM vAjoyaNasaMkhijjapuhattaM vA, joyaNaasaMkhejjavAjoyaNaasaMkhejjapuhattaM vA, ukkoseNaM logaM vA pAsittA gaM paDivaijjA, se taM paDivAi ohinaannN|suu014|| ___ chAyA-atha kiM tatpratipAti-avadhijJAnaM ? pratipAti-avadhijJAnaM jaghanyenAM'gulasyA'saMkhyeyabhAgaM vA, saMkhyeyabhAgaM vA, vAlAgraM vA, vAlAgrapRthaktvaM vA, likSAM vA, likSApathaktvaM vA, yUkAM vA, yUkAMpRthaktvaM vA, yavaM vA, yavapRthaktvaM vA, aMgulaM vA'aMgulapRthaktvaM vA, pAdaM vA, pAdapRthaktvaM vA, vitasti vA vitastipRthaktvaM vA, ratni vA, ralipRthaktvaM vA, kukSi vA, kukSipRthaktvaM vA, dhanurvA, dhanu:pRthaktvaM vA, gavyUtaM vA gavyUtapRthaktvaM vA, yojanaM vA, yojanapRthaktvaM vA, yojanazataM vA, yojanazatapRthaktvaM vA, yojanasahasraM vA, yojanasahasrapRthaktvaM vA, yojanalakSa vA, yojanalakSapRthaktvaM vA, yojanakoTi vA, yojanakoTipRthaktvaM vA, yojanakoTIkoTiM vA, yojanakoTIkoTipRthaktvaM vA, yojanasaMkhyeyaM vA, yojanasaMkhyeyapRthaktvaM vA, yojanA'saMkhyeyaM vA, yojanA'saMkhyeyapRthaktvaM vA, utkarSeNa lokaM vA dRSTvA pratipatet , tadetatyatipAtyavadhijJAnam // mU0 14 // prakAra jo avadhijJAna pariNAmoM kI vizuddhi ke abhAva se kramazaH ghaTatA jAtA hai vaha hIyamAna hai // sU0 13 // kamazaH ghaTatI jAya che e ja pramANe je avadhijJAna pariNAmanI vizaddhinA abhAve kramazaH ghaTatuM jAya che te hIyamAna che sUtra 13 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA -zAnabhedAH / 143 TIkA -' se kiM taM paDivAi' ityAdi / ziSyaH pRcchati -atha kiM tat pratipAti avadhijJAnam ? = he bhadanta ! pUrvanirdiSTasya pratipAtyavadhijJAnasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha - ' paDivAi ohinANa ' ityAdi / he ziSya ! pratipAti = phUtkAreNa dIpakaprakAza iva nazvaram, avadhijJAnaM varNayAmi / yat-avadhijJAnaM jaghanyena sarvastokatayA, aMgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtraM saMkhyeyabhAgamAtraM vA vAlAgraM vA, vAlAgrapRthaktvaM vA, likSAM vA vAlAgrANTakapramANAM, likSA pRthaktvaM vA, yukAM vA=likSASTakamAnAM, yUkApRthaktvaM vA, yathaM vA = yukASTakamAnaM vA, yavapRthaktvaM vA, aMgulaM bA= yavASTakamAna vA, aMgulapRthaktvaM vA, evamaMgulaSaTkamAnAt pAdAdArabhya yAvadu'se kiM taM paDivAi ohinANaM ' ityAdi / ziSyakA prazna - pratipAti avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ?, uttarapratipAti avadhijJAna kA svarUpa isa prakAra hai jo avadhijJAna jaghanya se agula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko athavA saMkhyAtaveM bhAgako, vAlAgra ko athavA vAlAgrapRthaktva ko, likSA ko athavA lakSAyatra ko, yUkA ko athavA yUkA pRthaktva ko, yavasadhya ko athavA yavamadhyapRthaktvako, aGgula ko athavA aGgulapRthaktva ko, pAda ko athavA pAdapRthaktva ko, vitasti ko athavA vitastipRthaktva ko ratna ko athavA ranipRthaktva ko, kukSi ko athavA kukSipRthaktva ko, dhanupa ko athavA dhanupapRthaktva ko, gavyuta ko athavA gavyUtapRthaktva ko, yojana ko athavA yojanapRthaktva ko, yojanazata ko athavA yojanazatapRthaktva ko, yojanasahasra ko athavA yojana sahasrapRthaktva ko, yojanalakSa ko athavA yojanalakSapRthaktva ko, yojanakoTi ko athavA " se kiM taM paDivAi ohinANaM " ityAdi. ziSyanA prazna--pratipAti avadhijJAnanuM zuM svarUpa che?" uttara--pratipAti avadhijJAnanuM svarUpa A pramANe cheH--je avidhajJAna jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgane athavA saMkhyAtamAM bhAgane, bAlAgane ane mAlApRthakatvane, likSAne athavA likSApRthakatvane, cUkAne athavA cUkApRthakatvane, yavamadhyane athavA yavamadhyapRthakatvane, gulane athavA a gulapRthakane, pAne athavA pAdapRthakatvane, kukSine athavA kukSipRthakatvane, dhanuSane athavA dhanuSapRthakatvane, gagUtane athavA gagRtapRthakatvane, ceAjanane athavA ceAjana pRthakatvane, ceAjanazatane athavA yeAjanazatapRthakatvane, yeAjana sahasane athavA ceAjanasahasrapRthakatvane, ceAjanalakSane, athavA ceAjanalakSapRthakatvane yAjanakATIne athavA ceAjanakoTIpRthakatvane, ceAjanasabhyeyane athavA ceAjanasa MkhyeyapRthakatvane Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre 144 karpaNa-sarvapracuratayA yAvat lokaM dRSTvA lokamupalabhya pratipatet-na bhavet , pradIpa iva nAzamupagacchet , tasya tathAvidhakSayopazamajanyatvAt , tade tat prtipaatyvdhijnyaanm| zepaM sugamam / navaraM yava iti yavamadhyam , pAda iti pAdamadhyatalapradezaH, kukSiDhihastapramANaH, dhanuzcatuIstapramANaM, pRthaktvaM sarvatrApi dviprabhRti Anavabhya iti siddhAntaparibhASayA draSTavyam / iti paJcamo bhedaH5 // sU014 // yojanakoTipRthaktva ko, yojanakoTIkoTi ko athavA yojanakoTIkoTi pRthaktva ko, yojanasaMkhyeya ko, athavA yojanasaMkhyeyapRthaktva ko, yojanaasaMkhyeyako, athavA yojana-asaMkhyeya pRthaktva ko, utkRSTarUpa se samastaloka ko dekhakara bhI tathAvidha-kSayopazamajanya hone se pradIpa kI taraha naSTa ho jAtA hai, vaha pratipAti avadhijJAna hai| yahA~ para yaha jAnanA cAhiye-ATha bAlAnoM kI eka likSA hotI hai, ATha likSAoM kI eka yUkA, ATha yUkAoM kA eka yavamadhya, ATha yavamadhyoM kA eka aGgula, cha aGgula kA eka pAda (pAdamadhyatala pradeza), do pAdoM kI eka ktisti-(beta), do vitastiyoM kI eka rani (hAtha), do ratniyoM kI eka kukSi, do kukSiyoM kA eka dhanuSa, do hajAra dhanuSoM kA eka gavyuta (kosa) aura cAra gavyUtoM (kosoM) kA eka yojana hotA hai| yojanasaMkhyA kI uttarottara vRddhi hone se yojanazata, yojanasahana, yojanalakSa, yojanakoTi, yojanakoTIkoTi, yojanasaMkhyeya aura yojanaasaMkhyeya hotA hai| do se lekara nau taka ko pRthaktva kahate haiM yaha jJAna kA pAMcavAM bheda huA 5 / / sU0 14 // / jinaasaMkhyayane athavA janaasaMkhyayapRthakatvane, utkRSTa rUpathI samasta lekane dekhIne paNa tevA prakAranA kSepaNamajanya hevAthI pradIpanI jema naSTa thaI jAya che te pratipAti avadhijJAna che. ahIM e jANavuM joIe ke ATha bAlAonI eka zikSA thAya che, ATha liMkSAonI eka yUkA, ATha yUkAone eka yavamadhya, ATha yavamathyAne eka aMgula, cha aMgulane eka pAda (pAdana madhyatala pradeza), be pAdanI eka vitasti (veMta) be vitastionI eka patni (hAtha). be rAtnionI eka kukSi, be kukSionuM eka dhanuSa, be hajAra dhanuSanuM eka gabUta (kesa) ane cAra gabtone eka yojana thAya che. janasaMkhyAnI uttarettara vRddhi thavAthI ejanazata, janasahastra, janalakSa, janakeTI, janakeTIkeTI, janasaMkheya ane janaasaMkhyaya thAya che. bethI laIne nava sudhInAne pRthakatva kahe che. A jJAnano pAMcamo bheda thayo. // 14 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattikaa-shaanbhedaaH| ___mUlam-se kiM taM apaDivAi ohinANaM ? / apaDivAi ohinANaM jeNaM alogassa egamavi AgAsapaesaM jANai pAsai, teNa paraM apaDivAi ohinANaM, se taM apaDivAi ohinANaMda // sU0 15 // ___chAyA--atha kiM tadapratipAtyavadhijJAnam ? apratipAtyavadhijJAnaM yena alokasya ekamapi AkAzapradezaM jAnAti pazyati, tena param apratipAti avadhijJAnam , tadetat pratipAtyavadhijJAnam 6 // sU0 15 // _____TIkA--se kiM te apaDivAi ohinANaM ' ityAdi / ziSyaH pRcchati-atha kiM tad apratipAtyavadhijJAnam he bhadanta ! pUrvanirdiSTasya apratipAtyavadhijJAnasya kiM svarUpamityarthaH? / uttaramAha--'apaDivAi ohinANaM ' ityAdi / he ziSya! apratipAtyavadhijJAnaM varNyate / yenAvadhijJAnena, alokasya alokAkAzasya sambandhinamekamapyAkAzapradezam , api zabdAt bahUn vA-AkAzapradezAn jAnAti, pazyati, 'se kiM taM apaDivAi ohinANaM' ityAdi / ziSya prazna karatA hai-apratipAti avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-apratipAti avadhijJAna kA svarUpa isa prakAra hai-jisa avadhijJAna kI sahAyatA se avadhijJAnI AtmA alokAkAzataka ke eka bhI AkAzapradeza ko athavA bahuta se AkAzapradezoM ko jAnatA aura dekhatA hai vaha apratipAtI avadhijJAna hai| yahI bAta-"jeNaM alogassa egamavi AgAsapaesaM jANai pAsai0" ityAdi paMktiyoM dvArA yatalAI gaI hai| yadyapi alokAkAza meM avadhijJAna ke dvArA dRSTavya koI vastu nahIM hai phira bhI jo aisA kahA gayA hai ki-"avadhijJAnI alokAkAza ke eka athavA aneka pradezoM ko jAnatA dekhatA hai" vaha " se ki ta apaDivAi ohinANa" tyAhi. ziSya pUche che "apratipAti avadhijJAnanuM zuM svarUpa che?" uttara:-apratipAti avadhijJAnanuM svarUpa A pramANe che-je avadhijJAnanI sahAyatAthI avadhijJAnI AtmA alakAkAza sudhInA eka paNa AkAza pradezane athavA ghaNAM AkAzapradezane jANe ane dekhe che te apratipAti avavijnyaan cha. me pAta "jeNaM alogassa egamavi AgAsapaesa jANai pAsa" ItyAdi. paMkitao dvArA batAvavAmAM AvI che je ke alokAkAzamAM avadhijJAna vaDe draSTavya kaI vastu nathI te paNa je evuM kahyuM che ke "avadhijJAnI alakAkAzanA eka athavA aneka pradezane jANe dekhe che te mAtra tenI na0 19 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIso 146 tathAvidhakSayopazamajanitasAmayasadbhAvAditi bhAvaH / etacca sAmarthyamAtra varNyate, aloke hi avadhijJAnasya draSTavyaM vastu kimapi nAsti, avadhijJAnasya rUpidravyamAtraviSayakatayA''kAzapradezo'pi nAsti draSTavyaH, arUpitvAt , anyasya kasyApi dravyasya ttraabhaavaacc| avadhijJAnamalokAkAzasyaikaM pradezaM bahUn vA pradezAn vyAptuM zaknotIti bhAvaH / lokAlokavibhAgastvevamavagantavyaH dharmAdInAM dravyANAM vRttirbhavati yatra tat kSetraM lokaH / tadviparItaM hi kSetramalokaH / tataH paraM tadanantaraM tadavadhijJAnamapratipAti bhavati, kevalajJAnamanutpAdya na nivartate / / kevalaisakI zaktimAtra ko batalAne ke liye kaha diyA gayA hai| arthAt isa apratipAti avadhijJAna meM itanI zakti hai ki vaha alokAkAzataka ke bhI eka athavA aneka pradezoM ko jAna sakatA hai, dekha sakatA hai aisI zakti bhI isa meM tathAvidha kSayopazama se janita sAmarthya se hI hotI hai / avadhijJAna sirpha rUpI dravya ko hI viSaya karatA hai, arUpI dravya ko nhiiN| AkAza ke pradeza bhI isa taraha arUpI hI haiM, ve isakA viSaya ho nahIM sakate haiM, tathA aura anya 'dravya alokAkAza meM haiM nhiiN| aisI sthiti meM sUtra meM jo 'alokAkAza ke eka pradeza ko athavA bahuta pradezoM ko vaha jAnatA dekhatA hai ' aisA kahA hai vaha kevala isake sAmarthya ko prakaTa karane ke liye kahA gayA jAnanA cAhiye / dharmAdika dravyoM kA jitane AkAza meM nivAsa hai vaha lokAkAza, tathA isase bahirbhUta AkAza kA nAma alokAkAza hai / apratipAtI avadhijJAna kevalajJAna ko utpanna kiye binA nahIM chUTatA hai| zaktimAtrane ja batAvavA mATe kahela che. eTale ke A apratipAti avadhijJAnamAM eTalI zakti che ke te alakAkAza sudhInA paNa eka athavA aneka pradezone jANI zake che evI zakita paNa temAM tevA prakAranA kSayopazamathI pedA thayela sAmarthyathI ja hoya che. avadhijJAna phakta rUpI dravyane ja viSaya kare che. arUpI dravyane nahIM. AkAzanA padArtho paNa A rIte arUpI ja che, te o tene viSaya thaI zakatA nathI tathA bIjA keI dravya akAkAzamAM nathI. AvI sthitimAM sUtramAM je "akAkAzanA eka pradeza pradezane athavA ghaNA pradezane te jANe dekhe che" evuM kahela che te phakta tenA samAne pragaTa karavAne mATe ja kahela che ema mAnavuM joIe. dharmAdika dravyone jeTalAM AkAzamAM nivAsa che te lokAkAza tathA tenI bahAra Avela AkAzanuM nAma alakAkAza che, atipAti avadhijJAna kevaLajJAnane utpanna karyA vinA chUTatuM nathI, Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikATIkA-zAnamaidAH / 147 ayaM bhAvaH--yathA prAbhAtikaH prakAzaH sUryodayaM vinA naiva nivartate, yathA vA kusumaM phalamanutpAdyana nivartate tathA yadavadhijJAnaM kevalaprAptiM vinA na nivartate iti / yathA vA nRpaH pratipakSanAyake nihate sati taditaraiH pratipakSairna punaH paribhUyate zeSamapi zatrusaMghaM vinirjitya rAjyazriyaM labhate, tathA tAdRzaH kSayopazamo labhyate, yataH-karmazatrunAyakaM mohanIyAkhyaM karmazatru nihatyAvadhijJAnI taditaraiH karmazatrubhina punaH paribhUyate, kiM tu zeSamapi karmazatru vinirjityAvadhijJAnI kevalaM praamotyeveti| tadetadapratipAtyavadhijJAnaM varNitam ityavadheH paSTho bhedaH 6 // 015 // isakA bhAva yaha hai ki jisa prakAra prAbhAtika prakAza sUryodaya hue vinA nahIM haTatA hai, athavA jisa prakAra phalavAle vRkSa kA phUla, vinA nahIM jAtA hai usI taraha jo avadhijJAna kevalajJAna kI prApti kiye vinA phala utpanna kiye jIva se nahIM chUTatA hai vaha apratipAti avadhijJAna hai| athavA-jisa prakAra pratipakSa zatrusenA ke nAyaka ke nihata hone para usakI senAke anya vyaktiyoM dvArA vijayazIla nareza parAbhava ko prApta nahIM hotA hai, tathAavaziSTa zatrudalako parAsta kara vaha jaise rAjyazrI kA bhoktA banatA hai usI taraha avadhijJAnI AtmA meM koI aise karmoMkA-avadhijJAnAvaraNIya karmoM kA-kSayopazama hotA hai ki jisake prabhAva se vaha karma zatruoM ke nAyakasvarUpa mohanIya karma ko nAza kara, aura usake abhAva meM anya karmazatruoM se ajeya hokara parAbhUta nahIM hotA hai, kintu avaziSTa zeSakarmazatruoM ko bhI jItakara avazya hI kevalajJAna o prApta karatA hai| yahI apratipAti avadhijJAna kA svarUpa hai // sU0 15 // - tene bhAvArtha e che ke jema prabhAtika prakAza sUryodaya thayA vinA haTate nathI. athavA jema phaLavALAM vRkSanA phUla vinA phaLa utpanna karatAM nathI e ja pramANe je avadhijJAna kevaLajJAnanI prApti karyA vinA jIvathI chUTatuM nathI te apratipAti avadhijJAna che. athavA jema sAmA pakSane nAyaka haNutAM tenI senAnI anya vyaktio dvArA vijayazIla rAjA parAbhava pAmatuM nathI, tathA bAkInAM zatra daLane harAvIne te jema rAjyazrIne bhaktA bane che eja pramANe avadhijJAnI AtmAmAM kaI evAM karmone avadhijJAnAvaraNIya karmone kSayazama hoya che ke jenA prabhAvathI te karmazatruonA nAyaka rUpI mohanIya kamane nAza karIne ane tenA abhAvamAM anya karmazatrue vaDe avijita thaIne parAbhava pAmate nathI, paNa bAkI rahela zeSakarmazatruone paNa jItIne avazya ja kevaLajJAna prApta kare che. Aja apratipAti avadhijJAnanuM svarUpa che. sU 15aa. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre 148 avadhijJAnasya SaDapi bhedA uktAH, sampati dravyAdyapekSayA'vadhijJAnasya bhedA ucyante mUlam-taM samAsao cauvvihaM.paNNattaM, taM jahA-davvao, khittao, kAlao, bhaavo| tattha davvao NaM ohinANI jahanneNaM aNaMtAiM rUvidavvAiM jANai paasi| ukkoseNaM savvAiM rUvidavvAiM jANai pAsai / khittao NaM ohinANI jahanneNaM / aMgulassa asaMkhijaibhAgaM jANai pAsai / ukkoseNaM asaMkhijAI aloge logappamANamittAiM khaMDAiM jANai pAsai / kAlaoNaM ohinANI jahanneNaM AvaliyAe asaMkhijaibhAgaM jANai pAsai / ukkoleNaM asaMkhijjAo ussappiNIo, osappiNIo aIyamaNAgayaM ca kAlaM jANai pAsai / bhAvao NaM ohinANI jahanneNaM aNaMte bhAve jANai pAsai / ukkoseNa vi aNate bhAve jANai pAsai / savvabhAvANamaNaMtabhAgaM jANaipAsai ||suu016|| chAyA-tat samAsatazcaturvidhaM prajJaptam / tad yathA-dravyataH, kSetrataH, kAlato bhaavtH| tatra dravyataH avadhijJAnI jaghanyena anantAni rUpidravyANi jAnAti pazyati / utkarpaNa sarvANi rUpidravyANi jAnAti pazyati / kSetrato'vadhijJAnI jaghanyenAMgulasyA'saMkhyeyabhAgaM jAnAti pazyati, utkarSeNA'saMkhyeyAni aloke lokapramANamAtrANi khaNDAni jAnAti, pazyati / kAlato'vadhijJAnI jaghanyena AvalikAyA asaMkhyeyabhAgaM jAnAti pazyati / utkarSeNa asaMkhyeyA utsarpiNIravasarpiNIH-atItamanAgataM ca kAlaM jAnAti, pazyati / bhAvato'vadhijJAnI jaghanyena anantAn bhAvAn jAnAti, pazyati, utkarSeNApi anantAn bhAvAn jAnAti, pazyati / sarvabhAvAnAmanantabhAgaM jAnAti pazyati / / sU0 16 // isa prakAra avadhijJAna ke chaha bhedoM kA kathana kara aba dravya Adi kI apekSA se usake bheda batalAte haiM-'taM samAsao caunvihaM' ityaadi| A rIte avadhijJAnanA cha bhedanuM kathana karIne have dravya AdinI apekssaaye tenA le matAve che-"samAsao cauvviha " pratyAhi- . Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 149 TIkA -' taM samAsao' ityAdi / tad avadhijJAnaM, samAsataH - saMkSepeNa, caturvidhaM prajJaptam = prarUpitam / tad yathA - dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazca / tatra dravyataH khalu avadhijJAnI jaghanyena anantAni rUpidravyANi taijasabhASAprAyogyavargaNAntarAlavartIni dravyANi jAnAti = vizeSAkAreNa jAnAti / pazyati = sAmAnyAkAreNa budhyate / iha - jJAnaM vizeSagrahaNAtmakam darzanaM - sAmAnyagrahaNAtmakamiti bhAvaH / utkarSeNa sarvANi rUpidravyANi bAdaramukSmANi jAnAti pazyati / jJAnaM darzanaM ca pUrvavat / nanu prathamaM darzanaM bhavati, tato jJAnamiti kramaH, tarhi kimarthaM kramaM parityajya prathamaM jAnAtItyuktam ?, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA vaha avadhijJAna saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai / yahI bAta isa sUtra dvArA prakaTa kI jA rahI hai - vaha avadhijJAna saMkSepa se cAra prakAra kA prarUpita kiyA gayA hai / ve cAra prakAra usake isa prakAra haiM - dravya kI apekSA, kSetra kI apekSA, kAla kI apekSA aura bhAva kI apekSA se / inameM dravya kI apekSA se avadhijJAnasaMpanna AtmA jaghanya avasthA meM anaMta rUpI dravyoM ko - taijasa aura bhASA ke prAyogya vargaNAoM ke antarAlavartI dravyoM ko- vizeSarUpa AkAra se jAnatA hai, aura sAmAnyarUpa AkAra se dekhatA hai / vastu kA vizeSarUpa se jAnanA jJAna hai aura sAmAnyarUpa se usakA grahaNa karanA darzana hai / tathA utkRSTa rUpa se vaha avadhijJAnI AtmA samastarupI dravyoM ko - bAdara sUkSma rUpI padArthoM ko jAnatA hai aura dekhatA hai / dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAe te aSijJAna saMkSepathI cAra prakAranu kahela che, e ja vAta. A sUtra dvArA pagaTa karavAmAM Ave che te avadhijJAna sa MkSepamAM cAra prakAranuM prarUpita karAyuM che. te cAra prakAra A che- dravyakI apekSAe, kSetranI apekSAe, kALanI apekSAe ane bhAvanI apekSAe temAM dravyanI apekSAe avadhijJAnavALA AtmA jaghanya avasthAmAM aneka rUpI dravyAne, taijasabhASAnI prAceAgya vaNuAonA antarAlavatI dravyezane vizeSa rUpa AkArathI jANe che ane sAmAnya rUpa AkArathI dekhe che, vastune vizeSarUpathI jANavI te jJAna che ane sAmAnyarUpathI tene grahaNu karavI te darzana che. tathA utkRSTa rUpe te avadhijJAnI AtmA samasta rUpI dravyAne--khAdara sUkSma rUpI padArthane jANe che ane dekhe che. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 'nandIsUtre ____ ucyate-iha sarvA labdhayaH sAkAropayogavataH prajAyante, avadhirapi labdhivizeSatayA procyate, ato'sau prathamamutpadyamAno jJAnarUpa eva jAyate, na tu darzanarUpaH, tatra hi krameNopayogaH pravartate, jJAnopayogAnantaraM darzanarUpo'pi, tasmAt prathamato jJAnamuktaM, pazcAddarzanam / ___ athavA-ihAdhyayane samyagjJAnaM prarUpayitumupakrAntam / yato'nuyogamArambhe'vazyaM maGgalAya jJAnapaJcakarUpo bhAvanandirvaktavya iti tatparUpaNArthamidamadhyaya zaMkA-jJAna ke pahile darzana hotA hai bAda meM jJAna, phira kyA kAraNa hai jo aise krama kA ullaMghana karake sUtrakArane sUtra meM pahile "jAnatA hai" aisA kahA aura pazcAt "dekhatA hai" aisA kahA ? / ___ uttara-isa prakAra ke kahane kA bhAva sUtrakAra kA yaha hai-jitanI bhI labdhiyAM hotI haiM ve saba sAkAra upayoga vAle jIva ke hotI haiMnirAkAra upayoga vAle jIva ke nahIM, ataH avadhi bhI eka labdhivizeSa hai| isa kAraNa jaba yaha prathama utpanna hotI hai to jJAnarUpa hI utpanna hotI hai, darzanarUpa nahIM / isa meM kramazaH upayogoM kI pravRtti hotI hai / jJAnopayoga ke bAda darzanarUpa bhI upayoga hotA hai, isaliye sUtrakArane sUtra meM pahile jJAna kahA aura isake bAda meM darzana kahA hai| athavA-isa adhyayana meM samyagjJAna kI prarUpaNA hI mukhyataH karanI hai, isI liye anuyoga ke prAraMbha meM maMgalanimitta jJAnapaMcakarUpa bhAvanaMdI vaktavya hai, aura isI bhAvanaMdI kI prarUpaNA ke liye isa zaMkA-jJAnanI pahelA darzana hoya che pachI jJAna. te pachI zA mATe evA kamanuM ullaMghana karIne sUtrakAre sUtramAM pahelAM " jANe che" evuM kahyuM bhane pachI " che" me 4hyu cha? uttara-A pramANe sUtrakAranA kathanane bhAva A che-jeTalI paNa labdhio hoya che te badhI sAkAra upayogavALA jIvane hoya che, nirAkAra upagavALAM jIvane nahIM. kAraNa ke avadhi paNa eka khAsa labdhi che. te kAraNe te jyAre prathama utpanna thAya che tyAre jJAnarUpe ja utnanna thAya che. darzana rUpe nahI. temAM kramazaH upayoganI pravRtti thAya che. jJAnepaganI pachI darzanarUpa paNa upayoga hoya che. tethI sUtrakAre sUtramAM paheluM jJAna kahyuM che ane pachI darzana karyuM che. athavA-A adhyayanamAM samyajJAnanI prarUpaNA ja mukhyatve karavAnI che. tenI anuganI zarUAtamAM maMgaLa nimitta jJAna paMcakarUpa bhAvanaMdI vaktavya che. ane eja bhAvanaMdInI prarUpaNAne mATe A adhyayanane prAraMbha thayo che. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacadrikATIkA - jJAnabhedAH / namArabdham, tasmAt samyagjJAnamiha pradhAnaM, na tu mithyAjJAnaM, tasya mAGgalyahetutvAbhAvAt / darzanaM tu avadhijJAnavibhaGgasAdhAraNamiti tadapradhAnam, pradhAnAnuyAyI ca laukiko kokottarazca mArgaH / tathA ca pradhAnatvAt prathamaM jJAnamuktaM pazcAd darzanamiti / kSetrato'vadhijJAnI jaghanyena sarvataH stokatayA, jaghanyeneti bhAvapradhAno nirdeshH| aMgulasyAsaMkhyeyabhAgaM jAnAti pazyati / utkarSeNa utkarSataH, asaMkhyeyAni =asaMkhyAtasaMkhyakAni, aloke - alokAkAze lokapramANAni = caturdazarajjvAtmakAni khaNDAni jAnAti, pazyati, aloke yadi asaMkhyAtAni lokapramANAni khaMDAniadhyayana kA prAraMbha huA hai, ataH isa sthiti meM samyagjJAna yahAM pradhAna mAnA gayA hai, mithyAjJAna nahIM, kyoM ki mithyAjJAna meM maMgala ke prati heturUpatA nahIM hai / yaha heturUpatA samyagjJAna meM hI hai, kyoM ki vaha mithyAdarzana ke sAtha nahIM rahatA hai / darzana meM aisI bAta nahIM haivaha jisa prakAra avadhijJAnarUpa samyagjJAna ke sAtha rahatA hai usI prakAra mithyAjJAnarUpavibhaGgAvadhi ke bhI sAtha rahatA hai, isaliye darzana meM pradhAnatA nahIM hai / jo pradhAna huA karatA hai usakA hI anuyAyI atar aura lokottara mArga hotA hai, isaliye pradhAna hone se sUtra meM prathama jJAna kahA gayA hai aura bAda meM darzana | kSetra kI apekSA avadhijJAnI jaghanyarUpase aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kSetra ko jAnatA hai aura dekhatA hai / utkRSTarUpa se alokAkAza meM yadi lokapramANa asaMkhyAta khaMDa saMbhavita hojAveM to unheM bhI avadhijJAnI jAna sakatA hai aura dekha sakatA hai / loka kA pramANa caudaha tethI A sthitimAM samyag jJAna ahIM mukhya mAnela che, mithyAjJAna nahI. kAraNa ke mithyAjJAnamAM maoNMgaLanI tarapha heturUpatA tathI. A heturUpatA samyag jJAnamAM ja che kAraNa ke mithyAdananI sAthe rahetuM nathI. danamAM evI vAta nathI. te je pramANe avadhijJAna rUpa samyajJAnanI sAthe rahe che te ja pramANe mithyAjJAnarUpa-vibhagAvadhinI sAthe paNa rahe che tethI darzana mukhya nathI. je pradhAna (mukhya) hAya che tene ja anuyAyI lauka ane leAkeAttara mA hoya che. A rIte pradhAna hAvAthI sUtramAM prathama jJAna kahyu che ane pachI dana kahyu che. 151 kSetranI apekSAe avadhijJAnI jaghanya rUpathI aMzulanA asa khyAtamAM bhAganA kSetrane jANe che ane dekhe che. utkRSTarUpathI aleAkAkAzamAM ne asaMkhyAta khaMDa saMbhavita thaI jAya tA temane paNa avadhijJAnI jANI zake che ane dekhI zake che. leAkeAnuM pramANa cauda rAju khatAvyuM che. kALanI apekSAe avadhijJAnI Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 nandIsatre saMbhaveyustahi tAnyapi avadhijJAnI pazyedityarthaH / kAlato'vadhijJAnI jaghanyena AvalikAyA asaMkhyeyabhAgaM jAnAti pshyti| utkarSato'saMkhyeyA utsarpiNIH asaMkhyAtotsarpiNIpramANam , asaMkhyeyA avasarpiNI-asaMkhyAtAvasarpiNIpramANam , atItamanAgataM ca kAlaM jAnAti pazyati / ca zabdAt vartamAnamapi kAlaM jAnAti pazyatIti / ___ bhAvato'vadhijJAnI jaghanyena anantAn bhAvAn paryAyAn , jAnAti, pazyati / idaM ca-paryAyAdhAradravyAnantatvAduktam , na tu pratidravyApekSayA, ekadravyamAzritya hi saMkhyeyAnasaMkhyeyAn vA paryAyAneva avadhijJAnI jAnAti pshyti| utkarSeNA'pi anantAn bhAvAn jAnAti, pazyati / tatra jaghanyApekSayA utkRSTamanantaguNam bhavatIrAjU batalAyA gayA hai / kAla kI apekSA avadhijJAnI jaghanya se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA aura dekhatA hai, aura utkRSTa kI apekSA se asaMkhyAta utsarpiNIpramANa aura asaMkhyAta avasarpiNIpramANa atIta evaM anAgatakAla ko jAnatA aura dekhatA hai| tathA vartamAnakAla ko bhI jAnatA dekhatA hai / bhAva kI apekSA avadhijJAnI jaghanyarUpa se anaMtaparyAyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| paryAyoM ke AdhArabhUta dravya anaMta haiM, ataH isa apekSA anaMtaparyAyoM ko jAnane dekhane kI bAta avadhijJAnI ke bhAva kI apekSA se kahI gaI hai, eka dravya kI apekSA nhiiN| eka dravya kI apekSA to avadhijJAnI saMkhyAta athavA asaMkhyAta paryAyoM ko hI jAnatA dekhatA hai / utkarSa se avadhijJAnI jIva anaMtaparyAyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / jaghanyarUpa se bhI avadhijJAnI anaMtaparyAyoM ko jAnatA hai aura jaghanyathI AvalikAnA asaMkhyAtamAM bhAgane jANe che ane dekhe che. ane utka STanI apekSAe asaMkhyAta utsarpiNI pramANa ane asakhyAta avasarpiNI pramANa bhUta ane bhaviSyakALane jANe che ane dekhe che. tathA vartamAnakALane paNa jANe che ane dekhe che. bhAvanI apekSAe avadhijJAnI jaghanyarUpathI aneka paryAne jANe che ane dekhe che. paryAnA AdhArabhUta dravya anaMta che tethI te apekSAe anaMta paryAne jANavA dekhavAnI vAta avadhijJAnInA bhAvanI apekSAe kahela che, eka dravyanI apekSAe nahIM. eka dravyanI apekSAe te avadhijJAnI saMkhyAta athavA asaMvyAta paryAne ja jANe che tathA dekhe che utkarSathI avadhijJAnI jIva anaMta paryAne jANe ane dekhe che. jaghanya rUpathI paNa avadhijJAnI anaMta paryAne jANe che ane utkRSTathI paNa anaMta payo Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-zAnamedAH / 153 tyAzayenAvadhijJAnI jaghanyena sarvarUpidravyApekSayA paryAyANAmanantabhAgaM jAnAti pazyati / taducyate-'savvabhAvANa' ityAdi / sarvabhAvAnAmanantabhAgaM jAnAti pshyti|| tadevamavadhijJAnaM dravyAdibhedato'pyabhidhAya saMprati saMgrahagAthAmAhamUlam-ohI bhavapaccaio, guNapaccaio ya vaNNio duviho / tassa ya bahU vikappA, davve khitte ya kAle ya // 1 // chAyA-avadhirbhavapratyayiko, guNapratyayikazca varNito dvividhaH / tasya ca bahavo vikalpAH , dravye kSetre ca kAle ca // 1 // TIkA-'ohI' ityaadi| bhavapratyayikaguNapratyayikazceti dvividho'vdhirvrnnitH| tasya dvividhasya ca bahavo vikalpA bhvnti| dravye iti-dravyaviSayAH, paramANuskandhAdiutkRSTa se bhI anaMtaparyAyoM ko jAnatA hai / usameM jaghanya kI apekSA utkRSTa anaMtaguNA hotA hai, ataH avadhijJAnI jaghanya se sarva rUpI dravyoM kI apekSA paryAyoM ke anaMtaveM bhAga ko jAnatA aura dekhatA hai / / isa prakAra avadhijJAna kA dravyAdika bhedoM kI apekSA varNana karake sUtrakAra aba isa viSayameM saMgraha gAthA kA kathana karate haiM--'ohI bhavapaJcaio' ityAdi / ____ bhavapratyayika aura guNapratyayika ke bheda se avadhijJAna do prakAra kA hotA hai / ina donoM prakAra ke avadhijJAna ke aneka bheda haiN| dvanya, kSetra aura kAla, tathA "ca" zabda se bhAva ko viSaya karane ke kAraNa avadhijJAna ke aura bhI cAra bheda hote haiN| paramANu tathA skaMdha Adi dravya ko viSaya karanevAlA avadhijJAna dravya-avadhijJAna hai / aMgula ke ene jANe che. temAM jaghanyanA karatAM utkRSTa anaMtagaNuM hoya che, tethI avadhijJAnI jaghanyathI sarva rUpI dravyonI apekSAe paryAyenA anaMtamAM bhAgane jANe ane dekhe che. A rIte avajJAnanuM dravyAdika bhedanI apekSAe varNana karIne sUtrakAra have A viSayamAM saMgraha gAthAnuM kathana kare che "ohI bhava pacca i o" chatyAha-- bhAvapratyayika ane guNapratyayikanA bhedathI avadhijJAna be prakAranuM hoya che. A bhane prakAranAM avadhijJAnanA aneka bheda che. dravya, kSetra ene kALa tathA che " zabdathI bhAvake viSaya karavAnA kAraNe avadhijJAnanAM bIjAM paNa cAra bheda thAya che. paramANu ane skaMdha Adi dravyane viSaya karanArUM avadhijJAna na0 20 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsa 154 dravyabhedAt / kSetre iti - kSetraviSayAH aMgulA'saMkhyeyabhAgAdiviziSTakSetrabhedAt / kAle iti kAlaviSayAH AvalikA'saMkhyeyabhAgAdyupalakSitakAlabhedAt / ca-zabdAt bhAvavipayAzca varNAdyanekaprakAratvAda bhAvAnAmityarthaH // 1 // evamadhijJAnamuktaM, saMprati ye niyatAvadhikAH, ye cAniyatAvadhikA bhavanti tAn prAha mUlam-neraiya-deva- titthaMkarA ya, ohissa'bAhirA huMti / pAsaMti savvao khalu, sesA deseNa pAti // 2 // setaM ohinANapaccakkhaM // chAyA -- nairayika- deva - tIrthaMkarAca, avadheravAdyA bhavanti / pazyanti sarvataH H khalu, zeSA dezena pazyanti // 2 // tadetadavadhijJAnapratyakSam // asaMkhyAtaveM bhAga Adi viziSTa kSetra ke bheda se kSetra ko viSaya karanevAlA avadhijJAna kSetra - avadhijJAna hai / AvalikA ke asaMkhyeyabhAga Adi se upalakSita kAla ke bheda se kAla ko viSaya karanevAlA avadhijJAna kAla - avadhijJAna hai / varNa Adi kI apekSA aneka 2 prakAra ke hone se bhAvoM ko - paryAyoM ko viSaya karanevAlA avadhijJAna bhAvaavadhijJAna hai // 1 // isa prakAra avadhijJAna kA varNana karake aba sUtrakAra niyata avafrvAloM kA aura aniyata avadhivAloM kA varNana karate haiM- 'neraiyadeva- tisthaMkarA' ityAdi / dravya avadhijJAna che. 'gulanA asa`khyAtamAM bhAga Adi viziSTa kSetranA bhedyathI kSetrane viSaya karanArU avadhijJAna kSetra avadhijJAna che. AvalikAnA asa jyeya bhAga AdithI upalakSita kALanA bhedathI kALane viSaya karanArUM avadhijJAna kALa avadhijJAna che. vaNu AdinI apekSAe aneka aneka prakAranuM hovAthI bhAvAne--paryAceAne viSaya karanArU adhijJAna bhAva adhijJAna che ! 1 | A pramANe avadhijJAnanuM varNana karIne have sUtrakAra niyata avadhivALAnuM bhane aniyata avadhiSAjAnuM vAnare che-"nera iya deva titthakarA " ityAdi Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| TIkA-'neraiya-deva0' ityaadi| nairayika-deva-tIrthaMkarAzca nairayikAzca devAzca tIrthaMkarAzca, nairayikadevatIrthaMkarAH, ca-zabdo'vadhAraNe, sa ca bhinnakramastena nairayikadevatIrthakarAH, avadheH avadhijJAnasya, avAhyA eva bhavanti, kadApi vAhyA na bhavanti, eSAmavadhiniyamena bhavatItyarthaH / tena cAvadhinA sarvata eva pazyanti, na tu deshtH| 'tIrthaGkarAH' ityatra 'tIrthAccaike' iti vacanAt 'kha' pratyaye tIrthazabdAta 'mam' bhavati / nanu 'pazyanti sarvataH khalu ' ityevAstu 'avadheravAhyA bhavantI'-tyetatkathanaM tvanarthakam , niyatAvadhikatvarUpArthasya sutarAM lAbhAt , tathAhi- doNhaM bhavapaccaiyaM, nArakI jIva, deva aura tIrthaMkara ye niyamataH avadhijJAna se yukta hote haiM / isa avadhijJAna ke dvArA ve sarva padArthoM ko sarvadeza se jAnate haiM aura dekhate haiM, eka deza se nahIM / tAtparya isakA kevala yahI hai ki avadhijJAna kA viSaya kucha paryAyosahita rUpI dravya hai / tIrthakara deva aura nArakI, ye loka meM rahe hue padArthoM ko sarvadeza se jAnate aura dekhate haiM / manuSya aura tiryaJca kucha paryAyosahita rUpI padArtha ko ekadeza se jAnate haiN| inameM manuSya sarvadeza se bhI jAnate haiN| zaMkA-gAthA meM jo "pAsaMti savvao khalu" aisA pada rakhA hai usase hI "ohissa'vAhirA huMti" isa gAthAMza kA artha gRhIta ho jAtA hai| ataH isakI koI sArthakatA nahIM hai / kAraNa ki "avadheH avAhyAH bhavanti" isase jo nairayika deva, tathA tIrthakaroM meM niyatAvadhikatvarUpa artha prakaTa kiyA jAtA hai usakA lAbha "pazyanti sarvataH khalu" isa kathana se sarvathA ho jAtA hai / anyatra bhI aisA hI kahA hai- nArakI jIva, deva ane tIrthakara e niyama avadhijJAnavALAM hoya che. A avadhijJAna vaDe teo sarva padArthone sarvadezathI jANe che ane dekhe che, eka dezathI nahIM. tenuM tAtparya phakta e ja che ke avadhijJAnane viSaya keTalIka paryAye sahita rUpI dravya che. tIrthakara, deva ane nArakI e, lekamAM rahelAM padArthone sarvadezathI jANe che ane dekhe che. manuSya ane tIkaMca keTalIka paryAya sahita rUpI padArthane eka dezathI jANe che. temanAmAM manuSyo sarvadezathI paNa jANe che. za-gAthAmA " pazyanti sarvataH khalu" se 54 ||dhyu cha tethii| "avadheH avAhyAH bhavanti " ma gaathaaNshn| 2martha yaha ya naya cha tathA tanI AI sAtha nathI. 4 // 29 " avadheH avAmAH bhavanti" tanAthI 2 nA24I, deva tathA tIrthakaromAM niyatAdhikatva rUpa artha pragaTa karI che tene lAbha Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 namdIsUtre taM jahA-devANaM neraiyANaM ca' iti / devAnAM nArakANAM cAvadhirbhavamatyayiko bhavati, janmat eva teSAmavadhijJAnaM siddham / tIrthakarANAmapi parabhavasamutpannAvadhijJAnasya prAsijanmataH sutarAM siddhA ? / ucyate-'pazyanti sarvataH khalu' ityetAvanmAtrokto nairayikadevAdInAM niyatAvadhitve siddhe'pi tadavadhijJAnasya na sarvakAlAvasthAyitvasiddhistasmAt 'nairayikadeva-tIrthaMkarAH sadA'vadhijJAnavanto bhavantI'-ti jJApanArtham 'avadheravAyA bhavantI'-tyuktamiti / deva tathA nArakiyoM ke bhavapratyayika avadhijJAna hotA hai| isa kathana se isa bAta kI puSTi hone meM koI bAdhA nahIM AtI hai ki deva aura nArakiyoM ke avadhijJAna janma se hI hotA hai| tathA tIrthaMkaroM ke bhI jo janmataH avadhijJAna hotA hai vaha unheM parabhava se hI prApta huA rahatA hai ataH parabhava meM samutpanna avadhijJAna kI prApti janmataH unameM sahaja hI siddha ho jAtI hai| uttara-yadyapi "pazyanti sarvataH khalu" itanAmAtra kahanepara nairayika tathA devAdikoM meM niyatAvadhikatA siddha ho jAtI hai phira bhI 'unameM avadhijJAna sarvakAlAvasthAyI hotA hai isakI siddhi "pazyanti sarvataH khalu" itane mAtra kahane se nahIM hotI hai isaliye 'narayika, deva tathA tIrthakara sadA avadhijJAna vAle hote haiM ' isa bAta ko batalAne ke ke liye "avadheH abAhyAH bhavanti" aisA kahA hai| ataH yaha kahanA sArthaka hI hai, nirarthaka nhiiN| " pazyanti sarvataH khalu" // ||thaaNshthii 52 / 12 tha taya cha. bhAra 5 kahyuM che-deva tathA nArakIone bhavapratyayika avadhijJAna thAya che. A kathanathI A vAtane samarthana maLavAmAM kaI muzkelI paDatI nathI. ke deva ane nArakIene avadhijJAna janmathI ja hoya che. tathA tIrthakarene paNa je janmathI ja avadhijJAna hoya che te temane parabhavathI ja maLeluM hoya che. tethI parabhavamAM samutpanna avadhijJAnanI prApti janmathI ja teomAM svAbhAvika rIte ja siddha thAya che. uttara- "pazyanti sarvataH khala" mAtra saTa vAthI naa24|| tathA devAdikamAM niyatAdhikatA siddha thaI jAya che te pachI "teomAM ava dhijJAna sarva avasthAyI DAya che" tanI siddhi " pazyanti sarvataH khalu" eTaluM mAtra kahevAthI thatI nathI. tethI nArakI, deva tathA tIrthakara sadA avadhijnyaanvaaj hAya cha me pAtana matAvAne bhATa " avadheH abAhyAH bhavanti " me kahyuM che. tethI A gAthAMza sArthaka ja che nirarthaka nathI. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| yadyevaM, tarhi tIrthaMkarANAmavadheH sarvakAlAvasthAyitvaM virudhyate, iti cenna, chamasthakolasyaiva vivakSitatvAt / ___ yahA-tadevamadhijJAnamuktam , saMprati ye bAhyAvadhikAH, ye cAvAdyAvadhikA bhavanti, tAn pradarzayati-' neraiya' ityAdi / nairayika devatIrthakarAH, avadheH avadhijJAnasya, abAhyAH bhavanti, vAhyA na bhavantItyarthaH / avadhyupalabdha kSetrasyAntarAle vartante iti bhAvaH / tathA-sarvataH sarvAsu dikSu vidikSu ca, khalu-zabdo'vadhAraNAthaMkaH, sarvAsveva dikSu vidikSu pazyanti / zaMkA-'tIrthaMkaroM meM avadhijJAna sarvakAla rahatA hai / yaha kathana Apa kA viruddha par3atA hai, kyoM ki kevalajJAna hone para unase avadhijJAna chUTa jAtA hai| uttara-'tIrthaMkaroM ke avadhijJAna sarvakAla avasthAyI rahatA hai| yaha kathana unameM chadmasthakAla kI apekSA se hI jAnanA cAhiye, aura usI kAla kI yahAM vivakSA hai| isa gAthAkA artha avataraNAsahita dUsare prakArase kiyA jAtA hai athavA-isa taraha avadhijJAna kaha diyA gayA hai, aba jo bAhyAvadhika hote haiM tathA jo bAhyAvadhika nahIM hote haiM unheM batalAyA jAtA haiM-'neraiyadeva.' ityaadi| nairayika, deva, tathA tIrthakara ye avadhijJAna ke abAhya hote haiM arthAt usase bAhira nahIM hote haiM, arthAt-avadhijJAna se upalabdhakSetra ke antarAlavartI hote haiM, tathA sarvataH samasta hI dizAoM meM vidizAoM meM dekhate haiN| zaMkA-tIrthakaromAM avadhijJAna sarvakALa rahe che A kathana ApanI virUddha paDe che, kAraNa ke kevaLajJAna thatAM temAMthI avadhijJAna chUTI jAya che. uttara-tIrthakaronuM avadhijJAna savakALa avasthAyI rahe che. A kathana teomAM chaddastha kALanI apekSAe ja jANavuM joIe. ane eja kALanI ahIM vivakSA che. A gAthAne artha avataraNa sahita bIjI rIte karAya che-athavA A rIte avadhijJAna kahI devAyuM che-have je bAhyAvadhika hoya che tathA je bAhyAvdhi: nathI hAtai tabhane matAvAmAM mAva cha-" neraiya-deva0"tyAhi. narayika, deva tathA tIrthakara teo avadhijJAnathI abAhya hoya che eTale ke teo tenAthI bahAra hotA nathI. eTale ke avadhijJAnathI prApta kSetrane antarAlavatI hoya che. tathA sarvataH samasta ja dizAomAM ane vidizAemAM dekhe che. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 nandIsUtre nanu-avadheravAhyA bhavantItyata eva ' sarvataH' ityasya siddhatvAt ' sarvataH ' iti punaH kathanaM vyartham ?, atrocyate-avadherabhyantaratvAbhidhAne'pi na sarve sarvataH pazyanti, kasyacid digantarAlAdarzanAdavadhijJAnasya vicitrarUpatvAditi 'sarvataH' iti kathanaM na vyarthamiti / zeSAH tiyaJco manupyAzca, dezena-ekadezena pazyanti // 2 // tadetadavadhijJAnapratyakSaM varNitam // sU0 16 // . mUlam-se kiM taM maNapajjavanANaM ?, maNapajjavanANe NaM bhaMte ! kiM maNussANaM uppajjai, amaNussANaM ?, goyamA ! maNussANaM uppajai no amnnussaannN|| ___ chAyA-atha kiM tanmanaHparyavajJAnaM ? manaHparyavajJAnaM khalu bhadanta ! kiM manuSyANAsutpadyate, amanuSyANAm ? / gautama ! manuSyANAmutpadyate, no amanuSyANAm // zaMkA-"avadheH abAhyAH bhavanti" itane se hI "sarvataH" isake artha kI siddhi ho jAtI hai, phira "sarvataH " yaha kathana kyoM kiyA jAtA hai ? uttara-aisA nahIM hai, avadhijJAna ke sadbhAva meM bhI samasta avadhijJAnI sarva tarapha ke padArthoM ko nahIM dekhate haiN| koI 2 avadhijJAnI aise bhI hote haiM jo digantarAla ko bhI nahIM dekha sakate haiN| avadhijJAnakI yaha vicitratA hai, isaliye "sarvataH" yaha kathana vyartha nahIM par3atA hai // 2 // yaha pratyakSa pramANarUpa avadhijJAna kA varNana huA // sU0 16 // za'--" avadheH abAhyAH bhavanti" meTamAthI "sarvataH" mAnA mathanI siddhi ya taya cha to pachI "sarvataH" 2 // 4thana niztha / naya cha ? uttara-evuM nathI. avadhijJAnanA abhAvamAM paNa samasta avadhijJAnI sarva taraphanA padArthone jete nathI. keI kaI avadhijJAnI evA paNa hoya che jemane digantarAlanuM paNa darzana thatuM nathI. avadhijJAnanI A vicitratA che tethI "sarvataH " 2 // 4thana vyartha nathI. // 2 // mA pratyakSa prabhAera 35 avadhijJAnavaryuna thayuH // sU0 16 // ve sUtradhAra manAparyavajJAnanu varNana 42 cha-" se kiM taM maNa pajjavanANaM" tyAdi Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikATIkA-zAnamedAH / 159 TIkA-jambUsvAmI sudharmasvAminaM pRcchati-' se kiM taM maNapajjavanANaM ' iti| pUrvanirdiSTaM yanmanaHparyavajJAnaM tasya kiM svruupmiti| evaM jambUsvAminA pRSTaH sudharmA svAmI manaHparyavajJAnaviSaye bhagavadgItamayoH saMvAdapradarzanapUrvakamuttaramAha'maNapajjavanANe' ityaadi| gautamaH pRcchati-he bhadanta ! manaHparyavajJAnaM kiM. manuSyANAmutpadyate, uta amanuSyANAm ? bhagavAnAha-he gautama ! manuSyANAM manaHparyavajJAnamutpadyate, na tu amanuSyANAM, manuSyajAtibhinnAnAM devanArakatirazcAM manaH paryavajJAnaM notpadyate ityarthaH, teSAM viziSTacAritrapratipatyabhAvAditi bhAvaH / bhagavatA zrIvardhamAnasvAminA gautamaM prati yathA manaHparyavajJAnaM varNitaM tathA varNitena jambU -ziSyaH samyag vijJAsyatItyAzayena sudharmA svAmI bhagavadgautamayoH saMvAdaM prAha___ aba sUtrakAra manaHparyavajJAna kA varNana karate haiM-se kiM taM maNapajjavanANaM ityaadi| jaMbUsvAmI zrI sudharmA svAmI se pUchate haiM-he bhadanta ! pUrvanirdiSTa manaHparyavAna kA kyA svarUpa hai| uttarameM sudharmA svAmI, bhagavAn mahAvIra aura gautamasvAmI kA manaHparyavajJAna ke viSaya meM jo saMvAda huA usako kahate haiM-gautamasvAmI pUchate haiM-'maNapajjavanANe NaM' ityAdi' he bhadanta ! manaHparyavajJAna manuSyoM ko utpanna hotA hai ki amanuSyoM ko ? pratyuttara meM bhagavAna ne kahA-he gautama ! manaHparyavajJAna manuSyoM ko utpanna hotA hai, amanuSyoM ko nhiiN| manuSyajAti se bhinna deva nArakI evaM tiryaJca gati ke jIvoM ko manaHparyavajJAna utpanna nahIM hotA hai, kyoM ki manaHparyavajJAna kI utpatti kA kAraNa viziSTa cAritra kI pAlanA hai| viziSTa cAritra kI pAlanA ina gati ke jIvoM ke nahIM hotI hai / isa prakAra kA jo isa sUtra meM bhagavAn zrI vardhamAnasvAmI aura gautama kA saMvAda manAparyavajJAna ke viSaya meM zrI sudharmAsvAmIne jaMbU svAmI zrI sudharmA svAmIne pUche che-he bhadanta! pUrva nirdiSTa mana . paryavajJAnanuM zuM svarUpa che ? uttaramAM sudharmAsvAmI, bhagavAna mahAvIra, ane gautamasvAmIne mana paryavajJAnanA viSayamAM je saMvAda thaye te kahe che. gautama svAmI pUche che. " maNapajjavanANeNa tyAha. 3 rd! mana paryavajJAna manu. ne utpanna thAya che ke amanuSyane? javAbamAM bhagavAne kahyuM-"he gautama ! mana:paryavajJAna manuSyone utpanna thAya che amanuSyane nahIM. manuSya jAtithI bhinna deva, nArakI ane tiryaMca gatinA ne mana paryAvajJAna utpanna thatuM nathI, kAraNa ke mana paryava jJAnanI Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nandIstre nanu gautamo'pi caturdazapUrvadharaH sarvAkSarasaMnipAtI saMbhinnazrotAH sakalaprajJApanIyabhAvaparijJAnakuzalaH pravacanasya praNetA sarvajJakalpa eva, tarhi kimartha pRcchati?, ucyate-hitamathai svaziSyebhyaH prarUpya, ziSyazraddhAdRDhIkaraNAthai tatsamakSaM bhUyo'pi bhagavantaM pRcchati / athavA-itthameva sUtraracanAmaryAdA tato na kazcidoSa iti // prakaTa kiyA hai usake prakaTa karane kA unakA abhiprAya yaha hai ki isa varNana se jambUsvAmI manaHparyavajJAna ke viSaya meM samyakarUpa se avavuddha ho jaaveN| zaMkA-zrI vardhamAnasvAmI se gautamasvAmIne manaHparyavajJAna ke viSaya meM kyoM pUchA ? kAraNa ki ve svayaM bhI caturdazapUrva ke dhArI the, sarvAkSarasaMnipAtI the, saMbhinnazrotolabdhi ke dhAraka the, samasta prajJApanIya padArthoM ke parijJAna meM kuzala the, pravacana ke praNetAaura sarvajJakalpa the| ____ uttara-yadyapi gautama svAmI svayaM manAparyayajJAna ke viSaya meM acchI jAnakArI rakhate the phira bhI bhagavAna se jo isa viSaya meM pUchA usakA kAraNa yaha hai ki ve apane ziSyoM ko hitakArI zikSA dete rahane para bhI ziSyoM kI zraddhA meM dRDhatA lAne ke liye unake sAmane phira pUchate haiM / athavA-sUtra racane kI maryAdA isI paddhati se calatI hai isaliye bhI gautamasvAmI kA prabhu se isa prakAra pUchanA koI doSAvaha nahIM hai / / utpattinuM kAraNa viziSTa cAritranuM pAlana che. viziSTa cAritranuM pAlana e gatinA jIthI thatu nathI. A pramANene bhagavAna zrI vardhamAna svAmI ane gautamane manaHpayajJAnanA viSayamAM saMvAda je A sUtramAM sudharmAsvAmIe pragaTa karyo che tene pragaTa karavAne temane heta e che ke A varNanathI jabasvAmI mana:paryayajJAnanA viSayamAM sArI rIte jANakAra thAya. zaMkA--zrI vardhamAna svAmIne gautama svAmIe mana:paryayajJAnanA viSayamAM zA mATe pUchyuM? kAraNa ke teo pote ja cauda pUrvanA dhAraNa karanArA hatAM, sarvAkSarasaMnipAtI hatAM, saMbhinnazrotolabdhinA dhAraka hatA, samasta prajJApanIya padArthonA parijJAnamAM kuzaLa hatAM, pravacananA praNetA ane sarvajJakalpa hatAM. uttara--je ke gautama svAmI pite ja manazyajJAnanA viSayamAM sAruM jJAna dharAvatAM hatA te paNa bhagavAnane A viSayamAM je pUchayuM tenuM kAraNa e che ke teo pitAnA ziSyane hitakArI zikSA detAM chatAM paNa ziSyanI zraddhAmAM daDhatA lAvavAne mATe temanI sAme pharIthI pUche che. athavA-sUtra racavAnI maryAdA Aja paddhatithI cAle che tethI paNa gautamasvAmIe prabhune e pramANe pUchayuM te kaI rIte deSapAtra nathI. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaamcndrikaattiikaa-bhaanmevaaH| malam-jai maNussANaM, uppajai kiM saMmucchimamaNussANaM ? gabbhavatiyamaNussANaM ? gAyamA ! gabbhavatiyamaNussANaM uppajjai no saMmucchimamaNussANaM // chAyA-yadi manuSyANAmutpadyate kiM saMmUrchimamanuSyANAM ? garbhavyutkrAntikamanuyANAm ?, gautama ! garbhavyutkrAntikamanuSyANAmutpadyate, no saMmUrchimamanuSyANAm / / TIkA-'jai maNussANaM ' ityAdi / gautamaH pRcchati-yadi manuSyANAmeva manaHparyavajJAnamutpadyaye, tarhi tat kiM saMmUrchimamanuSyANAmutpadyate, uta garbhavyutkrAntikamanuSyANAm ?, bhagavAnAha-he gautama ! saMmUrchimamanuSyANAM notpadyate, kiMtu garbhavyutkrAntikamanuSyANAm-garbhajamanuSyANAmeva manaHparyayajJAnamutpadyata ityarthaH / saMmUrchana-saMmUrcha:, bhAve ghaJ , tena nivRttAH saMmUrchimAH, strIpuruSayoH saMyogena vinA ye prANinaH samutpadyante, te saMmUrchimAH, uccArAdisamudbhavAH / saMmUrchimaviSaye'dhikaM jijJAsubhirAvazyakasUtrasya matkRtAyAM munitoSiNITIkAyAM vilokanIyam / ye tu 'jai maNussANaM uppajjai' ityAdi / phira gautama pUchate haiM-he bhadanta ! yadi manaHparyayajJAna manuSyoM ke hI utpanna hotA hai to kyA saMmUcchima manuSyoM ko utpanna hotA hai athavA garbhaja manuSyoM ko? bhagavAn kahate hai-he gautama ! yaha manAparyayajJAna garbhaja manuSyoM ko hI utpanna hotA haiM, saMsUcchima manuSyoM ko nahIM / strI aura puruSa ke saMyoga ke vinA jinakI utpatti hotI hai ve saMmRcchima kahalAte haiM / jaise-uccAra prasravaNa Adi meM jIvoM kI utpatti hotI hai| yaha janma ekendriya jIvoM se lekara asaMjJI paMcendriyataka ke jIvoM " jai maNussANaM uppajjai" tyAhi pharIthI gautama svAmI pUche che-"he bhadanta ! je mana:paryayajJAna manane ja utpanna thAya che te zuM saMmUcchimamanuSyane utpanna thAya che ke garbhaja manuSyane?" bhagavAna kahe che-"he gautama ! A mana paryayajJAna garbhaja manuSyone ja utpanna thAya che, sAmUcchima manuSyane nahI." strI ane puruSanA saMga vinA jemanI utpatti thAya che te saMmUchima kahevAya che. jemake uccAra prasavaNa AdimAM jIvanI utpatti thAya che A janma ekendriya jIthI laIne asaMjJI paMcendriya sudhInA ane hoya che. A viSayamAM vizeSa jANavuM hoya te Avazyaka sUtranI amArI banAvelI suniSiNI TIkA jevI ma0 21 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandI garbhAzaye samutpadyante te garbhavyutkrAntikAH, zabdArthastvevam garbha-garbhAzaye, vyutkrAntiH utpattiryeSAM te garbhavyutkrAntikAH, vyutkraanti-shbdo'trotpttivaacii| yadvAgarbhAd-garbhAvAsAd vyutkrAntiniSkramaNaM yeSAM te garbhavyutkrAntikAH / te dvidhAmanuSyAH1, paJcendriyatiryagyonikArazceti / garbhavyutkrAntikamanuSyAtridhA bhavantikarmabhUmijAH, akarmabhUmijAH, antadvIpajAzceti // mUlam-jai gabbhavatiyamaNussANaM, uppajjai kiM kammabhUmiya-gabbhavakrAMtiyamaNussANaM ? akammabhUmiya-gabbhavatiyamaNussANaM ?, aMtaradIvagagabbhavakaMtiyamaNussANaM ?, goyamA! kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM uppajjai, no akammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM, no aNtrdiivg-gbbhvkNtiy-mnnussaannN|| ke hotA hai / isa viSaya meM yadi vizeSa jAnanA ho to AvazyakasUtra kI hamArI banAI munitoSiNI TIkA dekhanA cAhiye / jina jIvoM kI utpatti garbhAzaya se hotI hai ve garbhavyutkrAntika haiN| garbha-garbhAzayameM jina jIvoM kI vyutkrAnti-utpatti hotI hai ve garbhavyutkrAntika haiM, yaha garbhavyutkrAntika kA zabdArtha hai / athavA garbha se jinakA vyutkrAntiniSkramaNa-nikalanA-hotA hai ve garbhavyutkrAntika haiM / garbhavyutkrAntika jIva do prakAra ke hote haiM-eka manuSya, dUsare paMcendriya tiryaMcayonika / garbhavyutkrAntika manuSya bhI karmabhUmija, akarmabhUmija, evaMantaradvIpaja, isa taraha tIna prakAra ke hote haiN| prandraha karmabhUmiyoM meM, jo utpanna hote haiM vekarmabhUmija manuSya kahalAte haiN| tIsa akarmabhUmiyoM meM jo utpanna hote haiM ve akarmabhUmija manuSya kahalAte haiM, evaM chappana aMtaradvIpoM meM jo utpanna hote haiM ve antaradvIpaja manuSya kahalAte haiM / joIe. je jIvanI utpatti garbhAzayamAMthI thAya che teo garbhavyutkAtika che. garbhAzayamAM je jIvenI vyutkAnti (utpatti) thAya che teo garbhavyutkAntika che, A garbhavyutkAntikano zabdArtha che. athavA garbhamAMthI jemanI vyutkAnti (niSTha maNa, (nikaLavAnu) thAya che teo garbhavyutkAntika che. garbhavyutkAntika jIva che prakAranA hoya che-eka manuSya, bIjA paMcendriyatiya"canika. garbhavyutkAntika manuSya paNa karmabhUmija, akarmabhUmija eTale ke bhogabhUmija, ane antaradvIpaja, A rIte traNa prakAranAM hoya che. paMdara karmabhUmiomAM, trIsa akarmabhUmiemAM ane chappana aMtaradvIpamAM je utpanna thAya che, teo karmabhUmi ja, akarmabhUmija ane anaMtaradvIpaja manuSya kahevAya che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAndrikATIkA - zAnamaidAH / udda chAyA - yadi garbhavyutkrAntikamanuSyANAmutpadyate, kiM karmabhUmijagarbhavyutkrAntikamanuSyANAM 2, akarmabhUmija garbhavyutkrAntikamanuSyANAm ?, antadvIpa jagarbhavyutkrAntikamanuSyANAm ?, gautama / karmabhUmijagarbhavyutkrAntikamanuSyANAmutpadyate, noakarmabhUmijagarbhanyutkrAntikamanuSyANAm no antadvipaja - garbhanyutkrAntikamanuSyANAm // TIkA- ' jai ganbhavakkaMtiyamaNussANaM ' ityAdi / yadi garbhavyutkrAntikamanuSyANAM manaH paryavajJAnamutpadyate, tarhi tat kiM karmabhUmija - garbhavyutkrAntika- manuSyANAm ?, kRSivANijya tapaH saMyamAnuSThAnAdikarmapradhAnA bhUmayaH karmabhUmayaH, bharatapaJcakairava tapaJcakamahAvidehapaJcakalakSaNAH paJcadaza karmabhUmayaH, tatra samutpannAH karmabhUmijAH, ye garbhavyutkrAntikAH - garbhajAH manuSyAsteSAM manaH paryavajJAnamutpadyate kim uta akarmabhUmijagarbhavyutkrAntika manuSyANAM kRSyAdikarmarahitAH kalpapAdapaphalopabhogapradhAna bhUmayo haimavatapaJcakai - raNyavatapaJcaka- harivarSapazJcaka - ramyakavarSapazcaka - devakurupaJcako - tarakurupaJzcaka rUpAtriMzat akarmabhUmayastatra samutpannA akarmabhU " 3 ' jai gagbhavatiyamaNussANaM' ityAdi / yadi garbhavyutkrAntika manuSyoM ko mana:paryayajJAna utpanna hotA hai to vaha kyA karmabhUmi garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA haiM, athavA akarmabhUmirbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai yA antaradIpagarbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai / jina bhUmiyoM meM kRSi, vANijya, tapaHsaMyama Adi kA anuSThAna pradhAnarUpa se kiyA jAtA hai ve karmabhUmiyAM haiM / ye karmabhUmiyAM pAMca bharata pAMca airavata aura pAMca mahAvideha ke bheda se prandraha batalAI gaI haiM / inameM jo garbha se utpanna hote haiM ve karmabhUmijagarbhavyutkrAntika manuSya haiN| jina bhUmiyoM meM pUrvokta kRSyAdikarmAnuSThAna nahIM hotA hai kintu kalpavRkSoM se hI jahAM jIvoM ko bhoga aura upabhoga kI sAmagrI prApta hotI rahatI hai ve akarma bhUmiyAM haiM, ye pAMca haimavata 66 'jai gabhavakka' tiyamaNussANa " ityAdi. jo gabhavyutkrAntika manuSyane manaHpayajJAna utpanna thAya che te te zuM karma bhUmiga jamanuSyone utpanna thAya che, athavA ama bhUmiga jamanuSyane utpanna thAya che, ke antaradvIpa gajamanuSyAne utpanna thAya che ? je bhUmiyAmAM kRSi, vepAra, tapaHsaMyama Adittu anuSThAna mukhyatve karAya che te kama bhUmiyA che. te kama bhUmiyA pAMca bharata, pAMca airAvata ane pAMca mahivadehanA bhedathI pa Mdara batAvela che. teomAM je gA~thI utpanna thAya che te karmabhUmija-gavyutkrAntika manuSya che. je bhUmiyAmAM pUrva kathita kRSi vagere karmAnuSThAna hAtA nathI paNu kalpavRkSa vaDe ja jyAM jIvAne bhAga ane upaleAganI sAmagrI maLatI rahe che Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 nandIstre mijAH, ye garbhavyutkrAntikA manuSyAsteSAM vA, uta kim antaradvIpaja garbhavyutkAntikamanuSyANAm ?=antare lavaNasamudrasya madhye dvIpAH antaradvIpAH, te ca-himavatparvatapAdapratiSThitA ekorukAdyAH SaTpaJcAzatsaMkhyakA bhavanti, tatra ye samutpanA garbhavyutkrAntikA manuSyAsteSAM vA manaHparyayajJAnamutpadyate, kimiti praznaH / bhagavAnAha- goyamA ! ' ityAdi / he gautama ! karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyAmAmeva manaH paryayajJAnamutpadyate, na tu akarmabhUmijAnAM garbhavyutkrAntikamanuSyANAM nApi cAntaradvIpajAnAM garbhavyutkrAntikamanuSyANAmiti / kSetra, pAMca airaNyavata kSetra, pAMca harivarSa kSetra, pAMca ramyaka kSetra, pAMca devakuru, pAMca uttarakuru, isa prakAra tIsa haiM / jaMbUdvIpa meM bharatakSetra kI sImApara sthita himavAn parvata ke donoM chora-kinAre-pUrvapazcima lavaNa samudra meM phaile hue haiM / isI prakAra airavatakSetra kI sImApara sthita zikharIparvata ke donoM chora bhI lavaNasamudra meM phaile hue haiN| pratyeka chora do bhAga meM vibhAjita hone ke kAraNa kula milAkara donoM parvatoM ke ATha bhAga lavaNasamudra meM Aye hue haiN| ye bhAga dADhake AkAra ke haiN| pratyeka bhAga para yugaliyoM kI vastIvAle sAta 2 dvIpa hone se saba chappana haiM / ye lavaNasamudra meM Aye hue hone ke kAraNa antaradvIpa kahalAte haiN| ye ekorukAdi nAma se prasiddha haiN| unameM akarmabhUmi ( bhogabhUmi )kI racanA hai / isa prakAra gautama kA prazna sunakara prabhune kahA-he gautama ! mana:paryayajJAna karmabhUmija garbhavyutkrAntika manuSyoM ke hI hotA hai / akarmabhUmija garbhavyutkrAntika manuSyoM ke nahIM aura na antaradIpaja garbhavyukrAntika anuSyoM ko // te akarmabhUmi che. teo pAMca haimavata kSetra, pAMca erAyavata kSetra, pAMca hari varSa kSetra, pAMca ramyukavarSa, pAMca devakuru, pAMca uttarakurukSetra, A pramANe trIsa che. jaMbudvIpamAM bharatakSetranI sImA para rahela himavAna parvatanI ane kera (cheDA) pUrva pazcima lavaNasamudramAM phelAyelI che. A rIte eravata kSetranI saMmiAM para rahela zikharI parvatanA bane che. paNa lavaNasamadramAM phelAyelAM che. pratyeka cheDe be bhAgamAM vibhAjita hovAne kAraNe kula maLIne bane parvatAnA ATha bhAga lavaNusamudramAM AvelA che. te bhAge dADhanA AkAranA che. pratyeka bhAga para yugaliyAnI vastIvALA sAta, sAta dvIpa hovAthI kula maLIne chapana I. teo lavaNasamudramAM AvelA hovAthI antaradvIpa kahevAya che. temAM akarmabhUmi (gabhUmi)nI racanA che. gautamane e prazna sAMbhaLIne prabhue kahyuM"he gautama! manaHparyaya jJAna karmabhUmija garbhagyatkAtika manuSyane ja thAya che, akarmabhUmija garbhavyutkAtika manuSyane nahI, ane antaradvIpaja garbhavyutkAntika manuSyAne 55] nahI" Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaanyndrikaattiikaa-shaanmedaaH| mUlam-jai kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM, uppajjai kiMsaMkhijjavAsAuya-kammabhUmiya-gavbhavakaMtiyamaNussANaM?, asaMkhijjavAsAuya-kammabhUmiyaM-gabbhavatiya-maNussANaM ?, goyamA! saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM uppajjai, no asaMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiyamaNussANaM // chAyA--yadi karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAmutpadyate kiM saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, asaMkhyeyavarpAyuSkakarmabhUmijagarbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, gautama! saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAmutpadyate, no asNkhyevrssaayussk-krmbhuumij-grbhvyutkraantik-mnussyaannaam| ____TIkA-'jai kammabhUmiya0' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA / navaraM-saMkhyeyavarSAyuSkAH pUrvakoTyAdijIvinaH, asaMkhyeyavarpAyuSkAH=palyopamAdijIvina iti / 'jai kammabhUmiya.' ityAdi / aba punaH gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM-he bhadanta ! yadi manaHparyayajJAna karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko hotA hai to kyA saMkhyAta varSa kI AyuvAle karmabhUmigarbhaja manuSya haiM unako hotA hai athavA jo asaMkhyAta varSa kI AyuvAle karmabhUmigarbhaja manuSya hai unako hotA hai / ekakoTi pUrva Adi AyuvAloM kA nAma saMkhyAtavarSAyuSka aura gaNanA se pare palyopama Adi AyuvAloM kA nAma asaMkhyAtavarSAyuSka hai / gautama ke isa prazna ko sunakara bhagavAna ne kahA-he gautama ! manaHparyayajJAna saMkhyAtavarSa kI AyuvAle aise karmabhUmigaja manuSyoM ko hI utpanna hotA hai asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko nahIM / / "jai kammabhUmiya0" tyA have gautama svAmI pharIthI prabhune pUche che-"he bhadata ! je mana paryajJAna karmabhUmigarbhaja manuSyane thAya che te zuM saMkhyAta varSanA AyuSyavALA kamabhUmigarbhaja manuSyo che temane thAya che ke je asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA karmabhUmigarbhaja manuSya che temane thAya che?" eka kaTi pUrva Adi AyuvALAonuM nAma saMkhyAtavarSanA AyuvALA, ane gaNanAthI para palyopama Adi AyuvALAonuM nAma asaMkhyAta varSanA AyuvALAM che. gautamane e prazna sAMbhaLIne bhagavAne kahyuM: "he gautama! mana.paryajJAna saMkhyAta varSanAM AyuSyavALA evA karmabhUmigarbhaja manuSyone ja utpanna thAya che. asaMkhyAta varSanAM AyuSyavALA kamabhUmigarbhaja manuSyane nahI. " Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsne mUlam-jai saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiyaM-gabbhavatiya-maNussANaM uppajjai kiM pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiyaganbhavatiyamaNussANaM ?, apajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNuslANaM?, goyamA! pajjattaga-saMkhejjavA- . sAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM, uppajjai,no appjjttg-sNkhejjvaasaauy-kmmbhuumiy-gnbhvtiymnnussaannN|| chAyA--yadi saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntikamanuSyANAmutpadyate, kiM paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntikamanuSyANAm ?, aparyAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, gautama ! paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAmutpadyate, no aparyAptaka-saMkhyeyavarpAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm // ___TIkA-'jai saMkhejjavAsAuya' ityAdi / vyakhyA nigdsiddhaa| navaraMparyAptakanAmakarmodayAnniSpannaparyAptimantaH paryAptAH 'arzaAdibhyo'c ' iti matvarthIyo'n / ta evaM paryAptakanAmakarmodayAdaniSpannaparyAptiyogAdaparyAptAsta evAparyAptakA iti / / 'jai saMkhejjavAsAuya0' ityAdi / prabhu se kathita isa uttara ko sunakara gautamane punaH prabhu se pUchA- . he bhadaMta ! yadi manaHparyayajJAna saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai to kyA vaha paryApta saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko hotA hai athavA aparyAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko hotA hai ? / gautama ke isa prazna ko sunakara prabhune kahA-he gautama ! manAparyayajJAna, praryApta saMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmigarbhaja " jai saMkhejjavAsAuya0" chatyAdi prabhue kahela te uttara sAMbhaLIne gautame pharIthI prabhune pUchayuM -"he bhadanta! je mana paryayajJAna sa khyAta varSanA AyuvALA karmabhUmigarbhaja manuSyane utpanna thAya che te te zuM paryAptaka saMkhyAta varSanAM AyuvALA karmabhUmigarbhaja manuyone thAya che athavA aparyAptaka saMkhyAta varSanAM AyuvALA karmabhUmigarbha ja manuSyane thAya che?" gautamane A prazna sAMbhaLIne prabhue kahyuM-"he gautama! mana paryayajJAna paryAptaka saMkhyAta varSanAM AyuvALA karmabhUmigaja manuSyone Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| 167 mUlam-jai pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakratiya-maNussANaM uppajjai, kiM sammadihi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM ?, micchadihi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM?, sammamicchadidvi-pajjattaga-saMkhejjavAsAu ya-kammabhUmiH ya-gabbhavatiya maNussANaM?, goyamA !sammadiSTi-pajjattagasaMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakaMtiya-maNussANaM uppajjai,nomicchadihi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiyagabbhavatiya-maNussANaM, no sammamicchadihi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM // chAyA-yadi paryAptaka-saMkhyeyavarpAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manughyANAmutpadyate, kiM samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyupka-karmabhUmija-garbhavyukrAntika-manuSyANAM ?, mithyAdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyuskrAntika manuSyANAM ?, samyagmithyAdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmijagarbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, gautama ! samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarpAyuSkakarmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAmutpadyate, no mithyAdRSTiparyAptaka-saMkhyeyava yuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntikamanuSyANAm , no samyagmithyAdRSTi-(mizradRSTi) -pryaaptk-sNkhyeyvrssaayussk-krmbhuumij-grbhvyutkraantik-mnussyaannaam|| manuSyoM ko hI hotA hai| aparyApta saMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko nahIM / paryApta nAmakarma ke udaya se jinakI chaha paryAptiyAM niSpanna ho cukI haiM ve paryApta manuSya haiM, aparyApta nAmakarma ke udaya se jinakI paryAptiyAM niSpanna nahIM huI haiM ve aparyApta manuSya haiM / ja thAya che, aparyAptaka saMkhyAta varSanAM AyuvALA karmabhUmi garbhaja manuSyane nahI." paryAptaka nAma-karmanA udayathI jemanI cha paryAsiyo pUrNa thaI cUkI che te paryApaka manuSyo che ane aparyApta-nAmakarmanA udayathI jemanI paryAsiyo pUrNa thaI nathI te aparyAptaka manuSyo che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ED 168 mandIsare TIkA-'jai pajjattaga-saMkhejjavAsAuya' ityAdi / vyAkhyA nigdsiddhaa| navaraM-samyagdRSTayaH-samyak aviparItA dRSTiyeSAM te tathA, mithyA viparItA dRSTiyeSAM te tathA, samyamithyAdRSTayastu pratipayabhimukhA antarmuhUrtamAtraM bhavanti, na tu parityAgAbhimukhA iti // 'jai pajjattaga0' ityAdi / prabhudvArA isa pUrvokta uttara ko sunakara punaH gautamane pUchA-he bhadanta ! yadi manaHparyayajJAna, paryAptaka saMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmi garbhaja manuSyoM ko hI hotA hai to kyA samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmigarbhaja manupyoM ko utpanna hotA hai ? athavA pUrvokta vizeSaNa viziSTa mithyAdRSTi manuSyoM ko utpanna hotA hai ? yA pUrvokta vizeSaNa sahita samyagmithyAdRSTi manuSyoM ko utpanna hotA hai? / gautama ke isa prazna ko sunakara prabhune kahA-he gautama ! vaha manaHparyayajJAna paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmi garbhaja samyagdRSTi manuSyoM ko hI utpanna hotA hai / paryAptaka, saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmigarbhaja mithyAdRSTi manuSyoM ko, tathA paryAptaka Adi vizeSaNa viziSTamizradRSTisaMpanna manuSyoM ko utpanna nahIM hotA hai| tattvoM meM aviparIta jinakI dRSTi-ruci-hotI hai vesamyagdRSTi haiM, tathA tattvoM meM jinakI ruci viparIta hotI hai ve mithyAdRSTi haiN| antamuhUrtataka pratipatti ke abhibhukha jo hoveM ve mizradRSTi haiN| arthAt jisake udadya samaya meM yathArthatA kI ruci yA aruci na hokara dolAyamAnasthiti rahe vaha mizradRSTi hai // "jai pajjattaga" tyA prabhudvArA pUrvokta uttarane sAMbhaLIne pharI gautame pUchayuM-"he bhadanta ! jo mana:paryayajJAna, paryAptaka saMkhyAta varSanAM AcuvALA karmabhUmigarbhajamanuSyone ja thAya che te zuM samyakdaSTi-paryApaka-saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmi ja manuSyone utpanna thAya che ke pUrvoktavizeSaNa viziSTamithyAdaSTi manuSyone utpanna thAya che? ke pUrvektavizeSaNasahita samyakRmithyAdaSTi manuSyone utpanna thAya che?" gautamane A prazna sAMbhaLIne prabhue kahyuM-"te manaHpayajJAna karmabhUmigaja, paryAptaka saMkhyAtavaSaoNyuSka (saMkhyAta varSanA AyuvALA) samyagdaSTi manuSyone ja utpanna thAya che. paryAptaka, saMkhyAvarSAyuSka karmabhUmigarbhaja mithyASTi manuSyone tathA paryAptakaAdivizeSaNuviziSTamizradaSTisaMpanna manuSyone utpanna thatuM nathI." tattamAM aviparIta jemanI dRSTi-rUci hoya che teo samyagadRSTi che, tathA tamAM jemanI ruci viparIta hoya che teo mithyAdaSTi che. antarmahata sudhI pratipattine abhimukha je hoya teo mizradRSTi che. eTale ke jenA udayasamayamAM yathArthatAnI ruci athavA aruci na thatAM delAyamAna sthiti rahe te mizradaSTi che. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikATikA-jJAnabhedAH / 169 mUlam - jai sammaddiTTi - pajjattaga-saMkhejjavAsAuya - kammabhUmiya-gabbhavatiya- maNussANaM uppajjai, kiM saMjaya - sammaddihipajjattaga-saMkhejjavAsAuya - kasmabhUmiya-gavbhavakkaMtiya - maNussANaM ?, asaMjaya - sammaddiTTi - pajjattaga-saMkhejjavAsAu yakammabhUmiya- gabbhavakkaMtiya- maNussANaM ?, saMjayA saMjaya - samadiTThipajjattaga-saMkhejjavAsAuya kammabhUmiya-gavbhavatiya- maNussANaM? goyamA ! saMjaya - sammaddiTTi - pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya- maNussANaM uppajjai, no asaMjaya - sammadihipajjattaga-saMkhejjavAsAuya kammabhUmiya-kammavatiya-maNussANaM, no saMjayA saMjaya - sammaddiTTi pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya-maNussANaM // - chAyA - yadi samyagdRSTiparyApta saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmijagarbhavyutkAntika- manuSyANAmutpadyate, kiM saMyata-samyagdRSTi- paryApta saMkhyeyavarpAyuSka-karmabhUmija - garbhavyutkrAntika- manuSyANAm ?, asaMyata- samyagdRSTi paryAptaka-saMkhyeyava saMyatAsaMyatasamyagdRSTi-paryAptakayuSka - karmabhUmija - garbhavyutkrAntika- manuSyANAM ?, saMkhyeya varSAyuSka - karmabhUmi - garbhavyutkrAntika- manuSyANAm ?, gautama ! saMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika manuSyANAmutpadyate, no asaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka - saMkhyeyavarSAyuSka - karmabhUmija -- garbhavyutkrAntika- manuSyANAM, no saMyatAsaMyata - samyagdRSTi - paryAptaka - saMkhyeyavarSAyuSka - karmabhUmija - garbhanyuskAntika - manuSyANAm // TIkA- ' jai sammaddiTThi ' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA / navaraM saMyatAH saMyatAsaMyatAH=dezaviratimantaH =sarvaviratimantaH, asaMyatAH=aviratasamyagdRSTayaH, zrAvakA iti // ' jai sammaddiTThi 0 ' ityAdi / phira gautama pUchate haiM - he bhadanta ! yadi yaha mana:paryayajJAna paryAptaka, saMkhyAtavarSa kI AyuvAle, karmabhUmigarbhaja samyagdRSTi manuSyoM ko utpanna hotA hai to kyA jo pUrvoktavizeSaNasahita saMyata-samyagdRSTi "" 'jai samma diTTi0 " ityAhi vaLI gotama svAmI pUche che-" he bhadanta ! A manaHpaya jJAna paryAptaka, saMkhyAta vanAM AyuvALA, kabhUmigaja samyakdaSTi manuSyane utpanna thAya che te zu pUrvoktavizeSaNasahita sayatasamyagraSTi manuSyAne utpanna ma0 22 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 nandIsatre manuSyoM ko utpanna hotA hai athavA pUrvoktavizeSaNasahita asaMyata samyaSTi 'manuSyoM ko utpanna hotA hai ? yA pUrvoktavizeSaNaviziSTa saMyatAsaMyata (paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka) samyagdRSTi manuSyoM ko utpanna hotA hai ? | gautama ke isa prazna ko sunakara prabhune kahA- he gautama! yaha mana:paryayajJAna jo samyagdRSTi saMyata haiM paryAtaka haiM saMkhyAtavarSa kI AyuvAle haiM karmabhUmi meM utpanna hue haiM, garbha se jinakA janma huA hai| unake hI utpanna hotA hai, jo samyagdRSTi manuSya saMyata nahIM haiM cAhe bhale ve paryAptaka hoM, saMkhyAtavarSa kI AyuvAle hoM, karmabhUmi meM janme hoM, garbha se utpanna hue hoM unako mana:paryayajJAna nahIM hotA hai, aura jo samyagdRSTi manuSya saMyatAsaMyata haiM, paMcamaguNasthAnavartI haiM, paryAtaka haiM, saMkhyAtavarSa kI AyuvAle haiM karmabhUmija haiM, garbhajanmavAle haiM to bhI unake utpanna nahIM hotA hai| saMyata kA tAtparya sarvaviratisaMpanna munijanoM se hai / asaMyatakA tAtparya caturthaguNasthAnavartI avirata samyagdRSTi se aura saMyatAsaMyata se paMcamaguNasthAnavartI dezasaMyamI zrAvaka se hai / bhAvArtha - yaha mana:paryayajJAna munijanoM ke hI hotA hai| caturthaguNasthAnavartI yA paMcamaguNasthAnavartI jIvoM ke nahIM hotA hai // thAya che ke pUrvoktavizeSaNasahita asayata-samyagdaSTi manuSyAne utpanna thAya che ke pUrvoktavizeSaNaviziSTa sayatAsayata ( paMcamaguNusthAnavA~ zrAvaka ) sabhyaSTi manuScAne utpanna thAya che ? " gautamanA A prazna sAMbhaLIne bhagavAne kahyuM-"huM gautama ! A manaHpa yajJAna je samyagdaSTi sayata che, paryAptaka che, sakhyAta vaSaeNnAM AyuSyavALA che, karmabhUmimAM utpanna thayA che, ane garbhamAMthI jenA janma thayA che temane ja utpanna thAya che. je samyag dRSTi manuSya sayata nathI bhale teo paryAptaka hAya, saMkhyAta vanAM AyuSyavALA hAya, karmabhUmimAM janmyA hAya, gabhathI utpanna thayAM hAya, chatAM temane manaHpA~cajJAna thatuM nathI, tathA je samyagdaSTi manuSyo sayatAsayata che, (paMcamaguNusthAnavatI che), paryAptaka che, saMkhyAta vaSaeNnAM AyuSyavALAM che, kamabhUmimAM janmelA che. galathI janmelAM che te paNa temane utpanna thatuM nathI. sayatanuM tAtpa savirativALA munijanA che, asaMyatanu' tAtpa caturthAMzuNusthAnava avirata saMyamaSTi, ane sa yatAsayatathI pAMcamanuNutthAnavartI dezavirati zrAvaka che. tAtparya e che ke A mana:paryaM yajJAna munijanAne ja thAya che. caturthAM guNasthAnava ke pacamaguNasthAnavattI jIvAne thatu nathI. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 % E maancndrikaattiikaa-shaanbhevaaH| ____ mUlama-jai saMjayasamadihi-pajattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya maNussANaM uppajjai, kiM pamattasaMjayasammadihi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya-maNussANaM ? apamattasaMjaya- sammadihi-pajjattagasaMkhejjavAsAuya- kammabhUmiya - gabbhavakkaMtiya--maNussANaM?, goyamA ! apamattasaMjaya-sammadihi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuyakammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya-maNussANaM upajai, no pamattasaMjayasammadihi-pajattaga-saMkhejavAsAuya -kmmbhuumiy-gbbhvkkNtiymnnussaannN|| ___chAyA-yadi saMyatasamyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyukrAntika-manuSyANAmutpadyate, kiM pramattasaMyatasamyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka -karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, apramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm ? gautama ! apamatta-saMyata samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika manuSyANAmutpadyate, no pramatta-saMyata-samyagdRSTi-praryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntikamanuSyANAm // TIkA-'jai saMjaya-sammadiTThi' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA / navaraMpramattasaMyatAH-pramAdyanti-mohanIyAdikarmaprabhAvataH saMjvalana kaSAyanidrAdyanyatamapramAdayogataH saMyamayogeSu sIdantIti pramattAH, 'katariktaH,' pramattAzca te saMyatAH pramatta 'jai saMjayasammadihi' ityaadi| phira gautama pUchate haiM-he bhadanta ! yadi manaHparyayajJAna saMyata samyagdRSTi manuSyoM ko hotA hai jaisA ki Upara Apane kahA hai ki jo manuSya paryAtaka hai, saMkhyAtavarSa kI AyuvAlA hai, karmabhUmi meM janmA hai aura garbha se utpanna huA hai aise sakalasaMyamI samyagdRSTi manuSya "jai saMjayasammadidvi tyAha __ NI gautama pache cha-" sahata! ne mana:paryayajJAna sNyt-sbhydaSTi manuSyane thAya che jema ke Ape upara kahyuM ke je manuSyo paryAptaka che, saMkhyAta varSanAM AyuSyavALA che, karmabhUmimAM janmyAM che, ane garbhamAMthI utpanna thayAM che evA sakaLasaMyamI sabhya daSTi manuSyane mana paryayajJAna thAya Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nadIsatre " saMyatAste ca prAyo gacchvAsinaH teSAM kvacidanupayogasaMbhavAt / apramattasaMyatAstu prAyojinakalpikAH parihAravizuddhikAH, yathA laMdakalpikAH, pratimApratipannAsteSAM satatopayogAt / iha tu ye gacchvAsinaH pramAdarahitAste'pyapramattA draSTavyAH / gacchanirgatA api pramAdarahitA apramattA bodhyAH // ke mana:paryayajJAna hotA hai, to kyA pUrvokta vizeSaNavAle pramatta- saMyata samyagdRSTi ko hotA hai ? athavA ina vizeSaNoMvAle apramatta saMyata samyagdRSTi manuSyoM ko hotA hai ? bhAvArtha - gautama kA prazna - yaha mana:paryayajJAna chaThaveM guNasthAnavartI munijanoM ke hotA hai yA sAtaveM guNasthAnavartI munijanoM ke hotA hai ? bhagavAn kahate haiM - he gautama! yaha mana:paryayajJAna unhIM samyagdRSTi manuSyoM ke hotA hai jo paryAptaka Adi vizeSaNoMvAle hote hue apramatta banakara saMyama kA pAlana karate haiM, arthAt - saptamaguNasthAnavartI hote haiM / jo samyagdRSTi paryAtaka Adi vizeSaNoM se suzobhita hote hue bhI pramAdayukta ho saMyama kA pAlana karate haiM- SaSThaguNasthAnavartI hote haiM unako mana:paryayajJAna nahIM hotA hai| mohanIya Adi karma ke prabhAva se jo munijana saMjvalana kaSAya evaM nidrA AdirUpa kisI eka pramAda meM patita hokara saMyama zithilatA karate haiM ve pramattasaMyata haiM / aise sAdhujana prAyaH gacchavAsI hote haiM / inakA saMyamasthAna meM kahIM anupayoga bhI ho sakatA hai / jo apramattasaMyata hote haiM ve prAyaH jinakalpI hote haiM / che, te zuM pUrvoktavizeSaNavALA pramatta-sayata-samyagdaSTine thAya che ? athavA e vizeSaNAthI yukata apramatta-sayata-samyagadRSTi manuScAne thAya che? " bhAvA--gautamane prazna mana:paryaya jJAna chaThThAM guNasthAnavartI munijanAne thAya che ke sAtamAM guNusthAnava munijanAne thAya che? bhagavAna kahe che-" he gotama ! A mana:paryayajJAna eja sabhyaSTi manuSyane thAya che ke je paryAptaka Adi vizeSaNeAvALA hoya che, apramatta banIne sacamanu pAlana kare che, eTale ke saptamaguNusthAnavatI hoya che, jee sabhyaSTi paryApaka Adi vizeSaNeAthI suzAbhita hAvA chatAM paNa pramAdavALA thaIne saMyamanuM pAlana kare che--chaThThAguNasthAnavatI hAya che--temane thatu nathI. " meAhanIya Adi kA~nA prabhAvathI je munijana savalana kaSAya mana paMcajJAna ane nidrA Adi rUpa kAI eka pramAdamAM paDIne sacamamAM zithilatA kare che tee pramattasayata che. evAM sAdhujana prAyaH gacchavAsI haiAya che. temanA sayamasthAnamAM kayAMka anupAga paNa hAI zake che. jee apramatta-sayata hAya che "" Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 mAnandrikATokA-jJAnamedAH / malA-jai appamatta saMjaya-sammadihi-pajjattaga-saMkhejavAsAuyakammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya-maNussANaM uppajjai, kiM iDhipatta-appamatta-saMjaya-sammadihi-pajjattaga- saMkhejavAsAuya-kammabhU'miya-gabbhavakkaMtiya-maNussANaM?, aNiDhipatta-appamatta-saMjayasammadihi-pajjattaga - saMkhenjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiyamaNussANaM ?, goyamA ! iDhipatta-apamatta-saMjaya-sammadihipajattaga-saMkhejavAsAuya - kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya -maNussANaM uppajai, no aNiDhipatta-appamatta-saMjaya-sammadiThipajjattagasaMkhejjavAsAuya--kammabhUmiya-gabbhavatiyaH-maNussANaM maNapajjavanANaM samuppajjai // sU0 17 // chAyA-yadi apramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmija -garbhavyutkrAntika-manuSyANAmutpadyate, kiM RddhiprAptA'pramatta-saMyata-samyagdRSTi-paryAsaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, aRddhimAptAmamatta-saMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, gautama ! RddhimAptA'pramatta-saMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarpAyuSkakarmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAmutpadyate, no anRddhiprAptA'pramattasaMyatasamyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija - garbhavyutkrAntika-manuSyANAM manaHparyayajJAnaM samutpadyate // sU0 17 // parihAra vizuddhi nAmaka cAritra kA pAlana karate haiM / yathAlaMdakalpika hote hai| patimApratipanna hote haiN| saMyama meM inakA satata upayoga rahatA hai| vahAM para jo gacchavAsI sAdhujana haiM ve yadi pramAdarahita hokara saMyama kA pAlana karate haiM to ve bhI apramattasaMyata haiN| tathA gaccha se nikale hue bhI pramAdarahita sAdhujana apramatta hI jAnanA caahiye| teo sAmAnya rIte jinakI hoya che, parihAra vizuddhi nAmanAM cAritranuM pAlana kare che. yathAlaMdakalpika hoya che, pratimApratipanna hoya che, saMyamamAM temane haMmezA upaga rahe che. ahIM je gacchavAsI sAdhujana che teo je pramAda rahita thaIne saMyamanuM pAlana kare che to teo paNa apramatta saMyata che. tathA gacchamAMthI nIkaLI gayela pramAdarahita sAdhujanene paNa apramatta ja jANavA joIe. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - - nandIsUtre ____TIkA-'jai appamattasaMjaya0 ' ityAdi / vyAkhyA spaSTA, navaram-RddhIH AmauMpadhyAdilakSaNAH prAptA RddhiprAptAH, tadviparItAH anRddhipraaptaaH| viziTamuttarottarapUrvArthapratipAdakaM zrutamavagAhamAnAH zrutasAmarthyatastItrAM tIvratarAM zubhamAvanAmadhirohanto'pramattasaMyatA RddhIH prApnuvanti / AmazauSadhyAdInAmanyatamAmRddhimavadhiRddhiM vA prAptasya manaHparyayajJAnamutpadyate. natvaRddhimAptasyeti bhAvaH / ___'jai appamattasaMjayaH' ityAdi / 'gautama manaHparyayajJAna kI prApti kA yaha pUrvokta saba nimitta sunakara prabhu se punaH pUchate haiM ki-he bhadanta ! yadi yahI bAta hai ki manaHparyayajJAna paryAptaka, saMkhyeya varSAyuSka, karmabhUmija-garbhavyutkrAntika apramattasaMyata samyagdRSTi manuSyoM ko hI utpanna hotA hai to kyA jo Rddhi prApta-RddhivAle uktavizeSaNaviziSTa manuSyoM ko utpanna hotA hai ? athavA anRddhiprApta Rddhirahita pUrvokta vizeSaNavAle manuSyoM ko utpanna hotA hai ? bhagavAn ne kahA-he gautama ! yaha manaHparyayajJAna RddhiprApta pUrvokta vizeSaNavAle manuSyoM ko hI utpanna hotA hai kintu anRddhiprApta-Rddhirahita ko nahIM hotA hai| bhAvArtha-prabhune gautama ko isa sUtra dvArA yaha samajhAyA hai ki jo apramatta saMyata samyagdRSTi manuSya RddhiprApta-Amarza-auSadhi Adi landhisaMpanna hote haiM unhIM ko yaha manaHparyayajJAna utpanna hotA hai / jinake Amaza-auSadhi Adi labdhiyAM prApta nahIM huI haiM unake nahIM hotA hai / " jai apramattasaMjaya0" tyAhi. gautama mana:paryaya jJAnanI prAptinA pUrva kathita sarva nimitta sAMbhaLIne prabhune pharIthI pUche che-"he bhadanta! je Aja vAta che ke mana:paryayajJAna paryApaka, saMkheya varSanA AyuvALAM, karmabhUmija, garbhavyutkAntika apramata-saMyata samyagRSTi manuSyane ja utpanna thAya che te zuM je RddhivALA, upara kahela vizeSaNavALA manuSyane utpanna thAya che ke trAddhirahita pUrvokatavizeSaNavALA manuSyane utpanna thAya che?" bhagavAne kahyuM-"he gautama! A manaH5ryAya jJAna RddhivALA pUrvokatavizeSaNavALA manuSyane ja utpanna thAya che paNa Rddhirahita manuSyane prApta thatuM nathI. bhAvArtha-prabhue gautamane A sUtra dvArA e samajAvyuM ke je apramatta saMyata sabhya daSTi manuSyo addhivALA Ama-auSadhi Adi labdhivALa hoya che temane ja A mana:paryayajJAna utpana thAya che. jemane Ama-auSadhi Adi labdhi prApta thaI nathI temane thatuM nathI. keTalAka apramata-saMyata-samyaga Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- ___175 maanndrikaattiikaa-shaanmevaaH| nanu-asyaiva sUtrasya prAraMbhe 'manaHparyayajJAnaM manuSyANAmutpadyate' ityukte sAmarthyAd ' amanuSyANAM notpadyate' ityarthoM jJAtuM zakyate, tataH kathamucyate'no amaNussANaM uppajjaI' ityAdi / / ___ucyate-iha ziSyAstrividhA bhavanti, udghaTitajJAH, madhyamajJAH, mapazcitajJAzca / tatra ye udghaTitajJAste guruNA yathoktasAmarthyam tadavabudhyante, tathaiva madhyakitaneka apramatta saMyata samyagdRSTi jIva viziSTa tathA uttarottara apUrva2 artha ke pratipAdaka AgamoM ke samyak abhyAsa se unake pUrNa jJAtA bana jAte haiN| isase unake citta meM tIvra tIvratara zubha bhAvanAe jAgrata hotI rahatI haiM, ataH ina bhAvanAoM ke bala para ve Amarza-auSadhi Adi labdhiyoM ko prApta kara liyA karate haiN| jina apramatta saMyatoM ke Amarza-auSadhi Adi labdhiyoM meM se koI eka labdhi bhI prApta ho cukI haiM, athavA avadhijJAnalandhi ke ve dhAraka bana cuke haiM to unako manaHparyayajJAna avazya hotA hai, parantu apramatta, saMyama ke dhAraka hone para bhI yadi ve RddhiprApta nahIM haiM to aisI sthiti meM unako manaHparyayajJAna utpanna nahIM hotA hai| zaMkA-isI sUtra ke prAraMbha meM manaHparyayajJAna manuSyoM ke utpanna hotA hai aisA kahane para sAmarthya se hI yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki amanuSyoM ke manaHparyayajJAna utpanna nahIM hotA hai, taba phira "amanuSyANAM notpadyate" aisA kyoM kahA? daSTi jIva viziSTa tathA uttarottara apUrva apUrva arthanA pratipAdaka AgamonA samyaga abhyAsathI temanA pUrNa jANakAra thaI jAya che, tethI temanAM cittamAM tIvra ane tIvratara zubha bhAvanAo jAgRta thatI rahe che, tethI e bhAvanAonA prabhAvathI teo Ama-auSadhi Adi labdhione prApta karyA kare che. je apramatta saMyatone Amarza--eSadhi Adi labdhiomAMthI kaI eka labdhi paNa prApta thaI gaI hoya, athavA avadhijJAnalabdhinA teo dhAranAra banI gayA hoya te temane mana:paryajJAna jarUra utpana thAya che, paNa apramatta saMyamanA dhAraNa karanArA hovA chatAM paNa je teone Rddhi prApta thaI na hoya te evI sthitimAM temane mana paryayajJAna utpanna thatuM nathI. zaMkA-Aja sUtranI zarUAtamAM "mana:paryaya jJAna manuSyane utpanna thAya che ema kahevA mAtrathI ja e vAta spaSTa thaI jAya che ke amanuSyane manaH paryAya zAna panna nathI. chatai 5y " amanuSyANAM notpadyate "meza bhATe ? Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 nandIstre majJA api / ye tu ziSyA avyutpannatvAnna yathoktasAmarthyAvagamakuzalAste prapazcitamevArthaM jJAtuM samarthA bhavanti, tatasteSAnugrahAya sAmarthyalabdhamapyarthaM vodhayituM guravaH yatante / mahApuruSAH khalu paramadayAlutvAdavizeSaNa sarveSAmanugrahAya pravartante, tato 'na kazcid doSaH / / sU0 17 // uttara-isakA kAraNa isa prakAra hai-ziSya tIna prakAra ke hote haiM 1 udvaTitajJa, 2 madhyamajJa, 3 prpNcitjny| inameM jo prathama aura dvitIya naMbara ke ziSya huA karate haiM ve guru ke dvArA kathita arthake sAmarthya se labhya artha ko jAna liyA karate haiN| parantu jo tIsare naMbara ke ziSya hote haiM ve guru ke dvArA kathita artha ke sAmarthya se labhya artha ko jAnane meM akuzalamati huA karate haiM / kyoM ki inakI ghuddhi itanI vyutpanna nahIM hotI hai, ataH inake samakSa jabataka vistArapUrvaka bAta nahIM kahI jAve tabataka ve nahIM samajha sakate haiM, ataH inake Upara anugraha kI bhAvanA se prerita bane hue guru mahArAja sAmarthya labhya bhI artha ko unheM samajhAne ke liye pravRttizIla hote haiM, aura isIliye ve usako phira zabdoM dvArA prakaTa kara diyA karate haiN| mahApuruSa parama dayAlu hote haiM, ataH saba jIvoM ke anugraha kI bhAvanA se ve vinA pakSapAta ke sAmAnyarUpa se 'saba ko bodha ho' isI eka abhilASA ke vazavartI banakara artha kA pratipAdana kiyA karate haiM aura isIke anurUpa unakI pravRtti huA karatI hai // sU0 17 // uttara-tenu 2 mA pramANe -ziSya traya satanA DAya cha (1) EditajJa, (2) madhyamasa, (3) apayitajJa. temamA paresA mana bhI namanA je ziSya hoya che teo guru vaDe kahevAyelA arthanA sAmarthyathI labhya arthane jANI le che, paNa je trIjA naMbaranA ziSyo hoya che teo gurunA dvArA kahe vAyelA arthanA sAmarthyathI labhya ane jANavAmAM akuzaLa mativALA hoya che, kAraNa ke temanI buddhi eTalI badhI kuzaLa hotI nathI, tethI temanI sAme jyAM sudhI vistArapUrvaka vAta kahevAmAM na Ave tyAM sudhI teo samajI zakatA nathI. tethI ja tenA upara kRpA karavAnI bhAvanAthI prerAyelA guru mahArAja sAmarthya labhya artha paNa temane samajAvavAne mATe pravRttizIla rahe che, ane tethI teo tene pharIthI zabdo dvArA pragaTa kare che, mahApuruSa ghaNuM dayALu hoya che. tethI badhA jIvo para kRpA karavAnI bhAvanAthI pakSapAta vinA sAmAnyarUpe badhAne baMdha thAya, evI eka abhilASAne tAbe thaIne arthanuM pratipAdana karyA kare che. ane tene anurUpa temanI pravRtti thayA kare che. sU 17. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| RddhimAptAnAmapramattasaMyatAnAmutpadyamAnaM manaHparyayajJAnaM dvidhA bhavati, tadAha mUlam-taM ca duvihaM upajjai, taM jahA-ujjumaI ya, viulamaI ya / taM samAsao cauvvihaM pannattaM, taM jahA-davvao, khittao, kAlao, bhaavo| tattha davvaoNaM ujjumaI aNaMte, aNaMtapaesie khaMdhe jANai pAsai / te ceva viulamaI abbhahiyataragaM viulataragaM visuddhataragaM, vitimirataragaM jANai paasi| khittaoNaM ujjumaI ya jahannaNaMaMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukoseNaM ahe jAva imIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarima-heDille khuDDagapayare, uDDhaM jAva joisassa uvarimatale, tiriyaM jAva aMtomaNussakhitte aDDhAijjesu dIvasamuddesu, pannarasasu kammabhUmisu, tIsAe akammabhUmisu, chappannAe aMtaradIvagesu, sannipaMciMdiyANaM pajjattayANaM maNogae bhAve jANai pAsai / taM ceva viulamaI aDDhAijjehimaMgulehiM abbhahiyataragaM viulataragaM visuddhataragaM vitimirataragaM khettaM jANai paasi| ___chAyA-tacca dvividhamutpadyate, tadyathA-Rjumatizca vipulamatizca / tat samAsatazcaturvidha prajJaptam / tadyathA-dravyataH, kSetrataH, kAlato bhaavtH| tatra dravyataH khalu RjumatiranantAn anantapradezikAn skandhAna jAnAti pazyati / tAn caiva vipulamatirabhyadhikatarAn vipulatarakaM vizuddhatarakaM vitimiratarakaM jAnAti pazyati, kSetrataH khalu Rjumatizca jaghanyenAGgulasyA'saMkhyeyabhAgam / utkarpaNA'dho yAvadasyA ratnaprabhAyAH pRthivyA uparitanAnadhastanAn kSullakamatarAn, urdhva yAvajjyotiSkasyoparitanatalam , tiryagyAvadantomanuSyakSetre-ardhetRtIyeSu dvIpasamudrapu, paJcadazasu karmabhUmipu, triMzadakarmabhUmipu, SaTpaJcAzadantaradvIpeSu saMjJipaJcendriyANAM paryAptakAnAM manogatAn bhAvAn jAnAti pazyati / taccaiva vipulamatirardhatRtIyairagulairabhyadhikatarakaM vipulatarakaM vizuddhatarakaM vitimirataraka kSetraM jAnAti pazyati / na0 23 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsne kAlao NaM ujjumaI jahanneNaM paliovamassa asaMkhijjayabhAgaM, ukkoseNAvi paliovamassa asaMkhijjayabhAgaM aIyama NAgayaM vA kAlaM jANai paasi|tNcev viulamaI abbhahiyataragaM viulataragaM visuddhataragaM vitimirataragaM kAlaM jANai pAsai / bhAvao NaM ujjumaI aNaMte bhAve jANai pAsai / savvabhAvANaM aNaMtabhAgaM jANai pAsai / taM ceva viulamaI abbhahiyataragaM viulataragaM visuddhataragaM vitimirataragaM bhAvaM jANai paasi|| kAlataH khalu Rjumatirjaghanyena palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam , utkarSeNApi palyopamasyAsaMkhyeyabhAgamatItamanAgataM vA kAlaM jAnAti pazyati / taccaiva vipulamatirabhyadhikatarakaM vipulatarakaM visuddhatarakaM vitimiratarakaM kAlaM jAnAti pazyati / ___ bhAvataH khalu RjumatiranantAn bhAvAn jAnAti pazyati, sarvabhAvAnAmanantabhAgaM jAnAti pazyati / taccaiva vipulamatirabhyadhikatarakaM vipulatarakaM vizuddhatarakaM vitimiratarakaM jAnAti pazyati // TIkA-'taM ca duvihaM uppajjai ' ityAdi / tanmanaHparyayajJAnaM dvividhmutpdyte| tad yathA-Rjumatizcavipulamatizca / tatra-mananaM matiH saMvedanamityarthaH, RjvIsAmAnyagrAhiNI matiH RjumatiH, 'ghaTo'nena cintitaH' ityadhyavasAyahetubhUtA RddhiprApta apramatta saMyatoM ke utpadyamAna manAparyayajJAna do prakAra kA hotA hai so sUtrakAra kahate haiM-'taM ca duvihaM' ityAdi / vaha manaHparyayajJAna do prakAra se utpanna hotA hai| ye do prakAra ye haiMprathama Rjumati aura dUsarA vipulmti| mati-zabda kA artha saMvedanajJAna hai / Rjumati-zabda kA artha sAmAnya hai / isa prakAra viSaya ko sAmAnya rUpa se grahaNa karanevAlA jJAna Rjumati, aura viSaya ko vizeSarUpa se RddhivALA apramatta saMyatene utpanna thatuM mana:paryayajJAna be prakAranuM DAya che, te sUtrA2 4 cha-"taMca duviha" tyAha te manaHparyayajJAna be rIte utpanna thAya che. te be prakAra A che-paheluM rUjumati bhane bhI vipulamati. mti-shn| artha saMvahana-"jJAna" cha. Rju zabdane artha sAmAnya che. A rIte viSayane sAmAnyarUpathI grahaNa karanArUM jJAna Rjumati ane viSayane vizeSarUpathI grahaNa karanArUM jJAna viSa Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 shaamcndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| katipayaparyAyaviziSTamanodravyapratipattirityarthaH / vipulA=vizeSagrAhiNI mativipulamatiH / 'ghaTo'nena cintitaH, sa ca sauvarNaH sthUlo nUtano'pavarakasthitaH payaHpUrNaH' ityAdivizeSAdhyavasAyahetubhUtA manodravyapratipattirityarthaH / yadvA-vipulamatiH-vipulaM bahu vizeSasaMkhyopetaM vastu manyate gRhNAtIti vipulmtiH| vAhulakAt kartari kti-pratyayaH / yadi vA-vipulA paryAyazatopetA cintitaghaTAdivastuvizeSagrAhiNI mti-vipulmtiH| tad dvividhamapi manaHparyayajJAnaM samAsataH saMkSepeNa, caturvidhaM prajJapta-dharUpitam / tad yathA-dratyatA-dravyamAzritya, kSetratA kSetramAzritya, kAlatakAlamAzritya, bhAvata: bhAvamAzritya / tatra RjumatidravyamAzrityAnantAn anantapradezikAn-anantaparamANukAn , skandhAn-viziSTaikapariNatAn parasparasaMyuktapudgalasamUhAn ardhatRtIyadvIpasamudrAntarvatiparyAptasaMjJipaJcendriyairmanastvena pariNamitAn jAnAti-manaHparyayajJAnAvaraNIyakSayopazamasAmarthyavazAt sAkSAtkaroti pazyati-tanmanogrAhyaM vAhyamarthamanumAnato jAnAtItyarthaH / grahaNa karanevAlA jJAna vipulamati hai| jaise-"isane ghaTakA cintavana kiyA hai" isa taraha kI adhyavasAya kI hetubhUta jo katipaya paryAya viziSTa manodravya kI pratipatti hai vaha Rjumati-mana:paryayajJAna hai / tathA "isane jo ghaTakA cintavana kiyA hai, vaha sone ke bane hue ghaTa kA cintavana kiyA hai, tathA vaha sthUla hai navIna hai, koThe meM rakkhA huA hai|" isa taraha jo vizeSa jJAna kI hetubhUta manodravya kI pratipatti hai vaha vipulamati-manAparyaya jJAna hai / athavA-jo jJAna vipula-bahuta vizeSasaMkhyAsaMpannavastu ko grahaNa karatA hai, athavA-aneka paryAya se yukta cintita ghaTAdivastuvizeSa ko jAnatA hai vaha vipulamati-manaHparyayajJAna hai yaha donoM prakAra kA manaHparyaya jJAna saMkSepa se cAra prakAra kA btlamati che. jemake "teNe ghaDAne vicAra karyo" A prakAranI adhyavasAyanI hetubhUta je keTalIka paryAyaviziSTa manedravyanI prApti che te Rjumati mana:parya jJAna che. tathA "teNe je ghaDAne vicAra karyo che te sonAnA banelA ghaDAne vicAra karyo che, tathA te sthaLa che, navIna che, ane koTaDImAM rAkhela che" A rIte je vizeSa jJAnanI hetubhUta madravyanI prApti che te vipulamati bhana:5yaya jJAna cha. 2mathavA- jJAna viSaya-mahu-vizeSa-sadhyAsa 5-na-12tuna grahaNa kare che, athavA aneka paryAyavALI dhArelI chUTAdi vastuvizeSane jANe che te vipulamati manapaya jJAna che. e banne prakAranA manaHparyaya jJAnane sAkSasamAM Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___manastvapariNataskandherAlocitaM vAhya ghaTAdirUpamartha manaHparyayajJAnI na pratyakSatayA jAnAti kintu manodravyameva / bAhya ghaTAdirUpaM cintitamartha tvanumAnato'vagacchati, tanmanasastathAvidhapariNAmAnyathAnupapattyA tadanumAnasaMbhavAt / yato manaHparyayajJAna mUrtadravyAlambanameva bhavati, anumAnena tu amUrtamapi dharmAstikAyAdikaM dravyaM jAnAti / na ca tanmanaHparyayajJAninA sAkSAtkartuM zakyate, atastaccintitamartha ghaTAdikarUpamanumAnAdeva jAnAtIti bodhyam / tatastaM vAhyamarthamAzritya pazyatItyucyate / lAyA gayA hai, vaha isa prakAra-dravya kI apekSA, kSetra kI apekSA, kAla kI apekSA aura bhAva kI apekSA lekara / inameM dravya kI apekSA lekara manAparyayajJAna anaMta aura anaMta pradezavAle skaMdho ko jAnatA aura dekhatA hai| pudgalaparamANuoM kI viziSTa eka avasthArUpa huI pariNati kA nAma skaMdha hai| aDhAI dvIpavartI manavAle saMjJI paMcendriya paryApta kisI bhI vastu kA cintavana mana se karate haiM, cintavana ke samaya cintanIya vastu ke bheda ke anusAra cintanakAryameM pravRtta mana bhinna 2 AkRtiyoM ko dhAraNa karatA hai, ye AkRtiyAM hI mana kI paryAyeM haiN| ina mAnasika AkRtiyoM ko mana:payeMyajJAnI sAkSAt jAnatA hai, aura cintanIya vastu ko manaHparyayajJAnI anumAna se jAnatA hai| jaise koI mAnasa zAstra kA abhyAsI kisI kA caherA dekhakara yA ceSTA pratyakSa dekhakara usa ke AdhAra se vyakti ke manogata bhAvoM ko anumAna se jAna letA hai usI prakAra manaHparyayajJAna se kisI ke mana kI AkRtiyoM ko pratyakSa cAra prakAranuM batAvyuM che, te A pramANe che-dravyanI apekSAe, kSetranI apekSAe, kALanI apekSAe ane bhAvanI apekSAe. temanAmAM dravyanI apekSAe laIne mana:paryayajJAna anaMtAnaMta pradezavALA skaMdhane jANe ane dekhe che. pugalaparamANuonI eka viziSTa avasthArUpa pariNatinuM nAma skaMdha che. aDhAI dvIpavatI manavALA saMjJI paMcendriya paryApta kaI paNa vastunuM cintavana manathI kare che, cittavananA samaye cintanIya vastunA bheda pramANe cittana kAryamAM pravRtta mana bhinna bhinna AkRtiyone dhAraNa karatuM rahe che, e AkRtiyo ja mananI paryAyo che. e mAnasika AkRtiyone manaH5ryayajJAnI sAkSAt jANe che, ane cintanIya vastune mana:paryayajJAnI anumAnathI jANe che. jema keI mAnasazAstrane abhyAsI keIne cahere jeIne athavA ceSTA pratyakSa joI ne tenA AdhAre vyaktinA manogata bhAvene anumAnathI jANI le che, e ja rIte mana:paryayajJAnI mana:paryayajJAnathI keInA mananI AkRtiyone pratyakSa joI ne Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnadrikATIkA - jJAnabhedAH / rA dekhakara bAdameM abhyAsavaza aisA anumAna kara letA hai ki isa vyaktine amuka vantu kA cintavana kiyA hai| isa taraha manarUpa se pariNata skaMdhoM dvArA Alocita bAhya ghaTAdikarUpa artha manaHparyaya jJAnI pratyakSarUpa se nahIM jAnatA hai, usa ko to vaha anumAnadvArA hI jAnatA hai / pratyakSarUpa se to vaha manodravya ko hI jAnatA hai, kyoM ki vaha aisA vicAra karatA hai ki isane amuka vastu kA cintavana kiyA hai, kAraNa ki isakA mana usa vastu ke cintana ke samaya avazya hone vAle amuka prakAra kI pariNati - AkRti - se yukta hai, yadi aisA nahIM hotA to isa prakAra kI AkRti nahIM hotI / isa taraha cintanIya vastu kA anyathAnupapatti dvArA jAnanA hI anumAna se jAnanA hai / jainadarzanane anyathAnupapatti ko anumAna se bhinna nahIM mAnA hai, usakA antarbhAva anumAnapramANameM kiyA hai isa taraha yadyapi mana:paryayajJAnI mUrtadravya ko hI jAnatA hai parantu anumAnadvArA vaha dharmAstikAya Adi amUrttadravyoM ko bhI jAnatA hai / ina amUrtadravyoM kA usa mana:paryayajJAnadhArIdvArA sAkSAtkAra nahIM kiyA jA sakatA hai / niSkarSa isakA yahI hai ki mana:paryayajJAnI cintavana kiye gaye ghaTAdirUpa padArthako anumAna se hI jAnatA hai / yahI bAta prakaTa karaneke liye sUtra meM sUtrakArane "pazyati" isa kriyAkA prayoga kiyA hai| tyAra pachI abhyAsane kAraNe evuM anumAna karI le che ke A vyakitae amuka vastunu' cintavana karyuM che. A rIte manarUpathI pariNata kA dvArA joyela bAhya ghaTAdika rUpa artha sanaHpayajJAnI pratyakSarUpe jANatA nathI, tene te te anumAnathI ja jANe che. pratyakSa rUpe te te manadravyane ja jANe che, kAraNa ke te evA vicAra kare che ke eNe amuka vastunu cintavana karyuM che kAraNa ke tenuM mana e vastunAM cintavana samaye jarUra thanArI amuka prakAranI pariNati-AkRtivALu che. jo ema na heAta tA A prakAranI AkRti hAta nahI. A rIte cintanIya vastune anyathAnupapattidvArA jANavuM eja anumAnathI jANyuM gaNAya che. jainadarzane anyathAnupapattine anumAnathI bhinna mAnela nathI, tenA antabhoMva anumAna pramANamAM karyAM che. A rIte jo ke manaH5 yajJAnI mRta dravyane ja jANe che, paNa anumAnadvArA te dharmAstikAya Adi amUta dravyene paNa jANe che. e amUrta dravyonA e manaHpayajJAnIdvArA sAkSAtkAra karI zakAtA nathI. tenuM tAtparya e che ke mana:paryayajJAnI cintavana karAyelA ghaTAkripa padArthane anumAnathI ja jANe che. Aja vAta pragaTa karavAne mATe sUtramAM sUtrakAre pazyati "" A kriyAnA prayoga karyAM che. 66 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 nandIsUtra ___ athavA sAmAnyata ekarUpe'pi jJAne kSayopazamasya tattadravyAdyapekSayA vaicitryasaMbhavAdanekavidha upayogaH saMbhavati / yathA'traiva Rjumati-viSulamatirUpa : / tato viziSTataramanodravyAkAraparicchedApekSayA jAnAtItyucyate / sAmAnyamanorUpadravyAkAra paricchedApekSayA tu pshytiiti| sAmAnyata ekarUpe'pi kSayopazamalambhe'pAntarAle dravyAdyapekSayA kSayopazamasya viSamasaMbhavAd vividhopayogasaMbhavo bhavatIti, tadevaM viziSTataramanodravyAkArapari____ athavA sAmAnya se ekarUpajJAnameM bhI, usa dravyAdika kI apekSA se kSayopazama kI vicitratA saMbhavita hone se aneka prakArakA upayoga saMbhavita hotA hai| jaise isI manaHparyayajJAnameM Rjumati evaM vipulamatirUpa upayoga kA saMbhava hotA hai, isIliye viziSTatara manodravya ke AkAroM ke jAnane ke kAraNa sUtrakAra ne sUtra meM "jAnAti" yaha kriyA rakhI hai| tAtparya kahane kA yahI hai ki manaHparyayajJAnI sAmAnyarUpa se manodravya ke AkAroM kA paricched jaba karatA hai taba isa apekSA vaha "unheM dekhatA hai " aisA kahA jAtA hai, aura jaba unhIM manodravyoM ke AkAroM kA vizeSarUpa se pariccheda karatA hai taba isa apekSA vaha " unheM jAnatA hai" aisA kahA jAtA hai| isa taraha eka hI jJAnameM usausa dravyAdika kI apekSA kSayopazama kI vicitratA hone se upayoga kI vividhatA kA saMbhava hai| yadyapi sAmAnyarUpa se una2 kA~kA kSayopazama apane 2 jJAnAdika rUpa kAryoM kI prakaTatAmeM vividharUpa na hokara ekarUpa hotA hai phira bhI athavA-sAmAnya rIte ekarUpajJAnamAM paNa dravyAdikanI apekSAe kSayopazamanI vicitratA saMbhavita hovAthI aneka prakAranA upayoga saMbhavita hoya che. jema ke te ja mana:paryayajJAnamAM ajumati ane vipulamatirUpa upayogane saMbhava hoya che, tethI viziSTatara manodravyonA AkArone jANavAne kAraNe sUtrakAre sUtramA "jAnAti" / chiyA rANI che. sema DavAnu tAtparya me cha mana:paryayajJAnI sAmAnyarUpathI mane dravyanA AkAranA paricheda jyAre kare che tyAre te apekSAe "te temane jIve che ema kahevAya che, ane jyAre eja madranA AkAranuM vizeSarUpathI pariccheda kare che tyAre te apekSA e "te temane jANe che evuM kahevAya che. A rIte eka ja jJAnamAM dravyAdikanI apekSAe kSapazamanI vividhatA hovAthI upayoganI vividhatAno saMbhava che. jo ke sAmAnyarUpathI te te karmone kSayopazama pita-patAnA jJAnAdikarUpa kAryonI pragaTatAmAM vividharUpa na hatAM ekarUpa hoya che te paNa vacce Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 mAnacandrikATokA-mAnamedAH cchedApekSayA sAmAnyarUpamanodravyAkAraparicchedo vyavahArato darzanarUpa uktaH / paramArthatastu so'pi jJAnameva, yataH sAmAnyarUpamapi manodravyAkAraM pratiniyatameva pazyati, pratiniyatavizeSagrahaNAtmakaM ca jJAnaM, natu darzanam , ata eva sUtre'pi darzanaM caturvidhamevoktaM, na paJcavidhamapi, manaHparyayadarzanasya paramArthato'saMbhavAt / antarAlameM dravyAdikoM kI apekSA kSayopazamameM vicitratA A jAtI hai, isa liye vividha upayoga kI bhI saMbhAvanA ho jAtI hai| isa taraha viziSTatara manodravya ke AkAroM ke pariccheda kI apekSA sAmAnyarUpa manodravyoM ke AkAroM ke pariccheda ko vyavahAra kI apekSA se "dekhate haiM" esA kaha diyA gayA hai| paramArtha kI apekSA to vaha sAmAnyAkAra kA paricchedarUpa Rjumati jJAna bhI jJAna hI hai| tAtparya isakA kevala yahI hai ki jaba Rjumati sAmAnyagrAhI hai taba to vaha darzanarUpa hI huA, usa ko jJAna kyoM kahA? to isa zaMkA kA yaha samAdhAna hai ki ThIka vaha-Rjumati sAmAnyagrAhI hai parantu isakA tAtparya yaha nahIM hai-kevala sAmAnyagrAhI hI hai, isakA prayojana kevala itanA hI hai ki vaha-Rjumati vizeSoM ko jAnatA avazya hai parantu vipulamati jitane vizeSoM ko jAnatA hai utane vizeSoM ko Rjumati nahIM jaantaa| yahI bAta TIkAkArane "yataH sAmAnyarUpamapi manodravyAkAraM pratiniyatameva pazyati" isa paMkti dvArA spaSTa kI hai| jahAM pratiniyata kA grahaNa hai vahI jJAna hai, dravyAdikanI apekSAe kSopazamamAM vicitratA AvI jAya che, tethI vividha upayoganI paNa saMbhAvanA rahe che. A rIte viziSTatara madravyanA AkAronA parirachedanI apekSAe sAmAnyarUpa mane dravyanA AkAranA paricchedane vyavahAranI apekSAe "juve che" ema kahela che. paramArthanI apekSAe te te sAmAnyAkAranuM paricchedarUpa RjumatijJAna paNa jJAna ja che. tenuM tAtparya phakta aTaluM ja che ke jyAre Rjumati sAmAnyagrAhI che to pachI te darzanarUpa ja thayuM, tene jJAna kema kahyuM . te A zaMkAnuM samAdhAna e che ke te Rjumati sAmAnyagrAhI che te barAbara che paNa tenuM tAtparya evuM nathI ke te vizeSagrAhI nathI, phakata sAmAnyagrAhI ja che. ene Azaya phakata eTalo ja che ke te Rjumati vizeSane avazya jANe che paNa vipulamati jeTalAM vizeSone jANe che teTalAM vizeSona numati natu nathI. me pAta TIjare " yataH sAmAnyarUpamapi manodravyAkAra pratiniyatameva pazyati" 20 48ta dvArA spaSTa 4rI che. yAM pratiniyatanuM grahaNa che eja jJAna che, darzana nathI. tethI sUtramAM paNa darzane Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nandIstra ___tathA tAneva manastvena pariNamitAn skandhAna vipulamatiH abhyadhikatarakam ardhatRtIyAGgulapramANabhUmikSetravartinaH skandhAnAdAyA'dhikataram , sA cAdhikataratA dezato'pi bhavati, tataH sarvAsu dikSu adhikataratApratipAdanArthamAha-'vipulatarakam' prabhUtatarakam , tathA-vizuddhatarakaM- nirmalatarakam , RjumatyapekSayA'tIva sphuTataraprakAzamityarthaH / sphuTapratibhAso viparyayarUpo'pi bhavati, yathA dvicandra: pratibhAsaH, atastadvAraNAya vizeSaNAntaramAha-'vitimiratarakam' iti| vigataM timiraM -timirasaMpAyo bhramo yasmin tata vitimiram , prakRSTaM vitimiraM vitimirataram , darzana nahIM hai| isI liye sUtra meM bhI darzanopayoga cAra prakAra kA hI batalAyA gayA hai, pAMca prakAra kA nahIM, kAraNa ki manaHpayeya darzana kA paramArthataH saMbhava nahIM hai| vipulamati-unhIM manarUpa se pariNata kiye hue aDhAI dvIpakSetravartI skandhoM ko kucha adhika arthAt-aDhAI aMgulapramANa bhUmirUpa kSetrameM rahe hue skandhoM ko lekara adhika dekhatA hai| isa kA abhiprAya yaha hai ki-vipulamati usa kSetra kI apekSA aDhAI aMgula adhika jAnatA hai aura dekhatA hai| adhikataratA deza kI apekSA bhI ho sakatI hai, ataH deza kI apekSA se huI isa adhikataratA ko dUra karane ke liye sUtrakArane sUtra meM vipulatara pada rakkhA hai / isakA tAtparya yaha hotA hai ki vipulamati manAparyayajJAnI cAroM dizAoM ke rUpI padArthoM ko Rjumati manAparyayajJAnI kI apekSA vipulatararUpa se jAnatA aura dekhatA hai| una padArthoM kA jAnanA aura dekhanA Rjumati kI apekSA atIvasphuTatara hotA hai, yaha bAta vizuddhatara zabda se spaSTa hotI hai / sphuTa pratibhAsa paga cAra prakAranA ja batAvyAM che, pAMca prakAranA nahIM. kAraNa ke mana:paryAya zananA 52bhArthata: sa nathI. vipulamati-eja manarUpathI pariNata karela aDhI dvIpa kSetravata skaMdhAne kaMIka vadhAre eTale ke aDhI AMgaLa mApanA bhUmirUpakSetramAM rahela skaMdhane laIne vadhAre dekhe che. tene bhAvArtha e che ke vipulamati te kSetranAM karatAM aDhI AgaLa vadhAre jANe che ane dekhe che. adhistaratA dezanI apekSAe paNa hoI zake che, tethI dezanI apekSAe thayela e adhikataratAne dUra karavAne mATe sUtra kAre sUtramAM vipulatara pada mukayuM che tenuM tAtparya e che ke vipulamati manaHparyayajJAnI cAre dizAonA rUpI padArthone jajumati mana:paryavajJAnI karatAM vipulatararUpe jANe ane dekhe che. te padArthone jANavA ane dekhavAnuM kAjumatinAM karatAM atizaya skuTara hoya che, e vAta vizuddhatara zabdathI spaSTa thAya Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baamcndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| 'du yoH prakRSTe tarap' iti trp-prtyyH| ta eva vitimiratarakAH, svArthe ka pratyayaH / evaM sarvatra vyutpttidrssttvyaa| tat vitimiratarakam = sarvathAbhramarahitamityarthaH jAnAti, pazyati / athavA-'abhyadhikatarakam' vipulatarakam' ityubhe pade ekAthake, tathA-'vizuddhatarakam ' 'vitimiratarakam' ityapi dve pade ekArthake / ziSyA hi nAnAdezajA bhavanti, yasya deze yat masiddhaM, tadeva tadanugrahArthaM prayuktamiti bodhyam / tathA-kSetrataH khalu Rjumatizca jaghanyenA'GgulasyAsaMkhyebhAgaM jAnAti pshyti| utkarSeNAdhastale'syA ratnaprabhAyAH pRthivyA uparitanAn adhastanAn kSullakamatarAn yAvat jAnAti pazyati ca / viparyayarUpa bhI ho sakatA hai, jaise eka candramA meM dvicandrajJAna hotA hai| aise bhrAnta sphuTapratibhAsa kA nirAkaraNa karane ke liye sUtrakArane sUtra meM "vitimirataraka" aisA pada rakkhA hai / athavA abhyadhikataraka evaM vipulataraka ye donoM zabda ekArthavAcI bhI haiM, ina donoM kA prayoga sUtrakArane nAnAdeza ke ziSyoM ko samajhAne kI apekSA yahAM rakkhA hai| jina ziSyoM ke dezaseM jo zabda prasiddha hogA usase unheM dUsare zabda kA arthabodha ho jaavegaa| kSetra kI apekSA Rjumati manaHparyayajJAnI jaghanyarUpa se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgameM sthita rUpI padArthoM ko jAnatA aura dekhatA hai / tathA "utkRSTarUpa se isa pRthvI ke nIce ratnaprabhApRthivI ke uparitana evaM adhastana kSullakaprataroMtaka ko jAnatA aura dekhatA hai| che. skuTa pratibhAsa viparyayarUpa paNa hoI zake che, jema eka candramAmAM be candrone bhAsa thAya che. evA brAnDa sleTa pratibhAsanuM nivAraNa karavAne mATe sUtrAce sUtramA "vitimirataraka" me 54 sayu che. athavA abhyadhikataraka ane vipuDhatA e bane zabda ekAAvAcI paNa che. e bannene prayoga sUtrakAre vividha dezanA ziSyone samajAvavAnI apekSAe ahIM rAkhyo che. je zinA dezamAM je zabda prasiddha haze tenAthI tenA bIjA zabdano artha samajAI jAze. kSetranI apekSAe trAjumati mana:paryayajJAnI jaghanyarUpe aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM rahela rUpI padArthone jANe ane dekhe che, tathA utkRSTa rUpe A pRthvInI nIce ratnaprabhA pRthvInA uparitana ane adhastana mulaka pratane paNa jANe ane dekhe che. ma024 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ' nanu ko'yaM kSullakAtara iti ?, ucyate-iha lokAkAzapradezA uparitanAdhastanapradezarahitatayA vivakSitA maNDalA''kAratayA vyavasthitAH pratara ityucyate / tatra tiryaglokasya UrdhvAdho'pekSayA aSTAdazayojanazatamamANasya madhyabhAge dvau sarvalaghUkSullakAtarau, tayormadhyabhAge jambUdvIpe ratnaprabhAyA bahusame bhUmibhAge merumadhye'STaprAdeziko rucakaH / tatra gostanAkArAzcatvAra uparitanAH pradezAzcatvArazvAdhastanAH / eSa eva ca rucakaH sarvAsAM dizAM vidizAM vA pravartakaH / etadeva ca sakalatiryaglokamadhyam / tau ca dvau sarvalaghU pratarAvaMgulA'saMkhyeyabhAgavAhalyau punaralokA'vadhigatau rjjuprmaannau| zaMkA-yaha kSullakAtara kyA hai ? uttara-lokAkAza ke pradeza uparitana aura adhastana pradezoM se rahita batalAye gaye haiM / unakI vyavasthA maNDalAkAra se hai / ye lokAkAza ke pradeza hI pratara haiM / urdhva evaM adholoka kI apekSA aThArasau (1800) yojana pramANavAle tiryagaloka ke madhyabhAga meM do sarvalaghukSullaka aMtara haiN| inake madhyabhAga meM jaMbUdvIpa meM ratnaprabhApRthivI ke bahusamabhUmibhAga meM meru ke bIca aSTaprAdezika rucaka hai / vahAM gostanAkAra cAra pradeza Upara aura cAra pradeza nIce haiM / yahI rucaka samasta dizAoM athavA vidizAoM kA pravartaka mAnA gayA hai, aura yahI samasta tiryagloka kA madhyabhoga hai / ve do sarvalaghukSullakAtara aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga vistAravAle haiN| alokAkAzataka phaile hue haiM aura eka rAjU inakA pramANa hai| zaMkA-A kSullaka pratara zuM che? uttara-kAkAzanA pradeza uparitana ane adhastana pradeza vinAnI batAvavAmAM AvyA che. temanI vyavasthA maMDaLAkAre che. e lokAkAzanA pradeza ja prata che. urdhva ane adherlokanI apekSAe aDhAraso (1800) jana pramANe vALA tiryaglekanA madhya bhAgamAM be sauthI nAnA kSullaka pratara che. temanA madhyabhAgamAM jaMbudvIpamAM ratnaprabhA pravInA bahasamabhUmi bhAgamAM merunI vacce aSTaprAdezika sUcaka che. tyAM gAyanA AMcaLanA AkAranA cAra pradeza 1 ane cAra pradeza nIce che. eja rUcaka saghaLI dizAo athavA vidizAonI pravartaka manAya che, ane eja samasta tiryaMgakane madhyabhAga che. te e sauthI nAnA kSullaka pratara aMgulanAM asaMkhyAtamAM bhAganA vistAravALAM che, alai. kAkAza sudhI phelAyelA che ane temanuM pramANu eka rAjU che. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikATIkA-zAnabhedAH * tata etayorupari anye'nye pratarAH tiryag aMgulAsaMkhyeyabhAgavRddhayA vardhamAnAstAvad draSTavyAH, yAvadR lokamadhyam / tatra paJcarajjupramANaH prtrH| tata upari anye'nye pratarAstiyaMga aMgulAsaMkhyeyabhAgahAnyA hIyamAnAstAvad draSTavyAH, yAvallokAnte ekarajjupramANaH prataraH / iholokamadhyavartinaM sarvotkRSTaM paJcarajjupramANaM prataramavadhIkRtya anye uparitanA adhastanAzca krameNa hIyamAnA hIyamAnAH sarve'pi pratarAH kSullakapratarA iti vyavahiyante, yAvallokAnte tiryagloke ca rajjupramANaH pratara iti / tathA tiryaglokamadhyavartisarvalaghukSullakamatarasya adhastiryagaMgulAsaMkhyeyabhAgavRddhathA vardhamAnAH pratarAstAvadvaktavyAH, yAvadadholokAnte sarvotkRSTaH saptarajjupramANaH prataraH / taM ca saptarajjupramANaM prataramapekSyAnye uparitanAH sarve'pi krameNa hIyamAnAH kSullakapatarA abhidhIyante, yAvat tiryaglokamadhyavartI sarvalaghuH kSullakA prataraH / eSA kssullkaatrprruupnnaa| isake bAda ina donoM sarvalaghu kSullaka prataroM ke Upara aura aura pratara tiyakU aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI vRddhi se tabataka baDhate hue cale jAte haiM ki jabataka urvaloka kA madhyabhAga nahIM A jAtA hai| yahAM pratara kA pramANa pAMca rAjU kA hotA hai| isa pratara ke Upara bhI aura aura pratara tiryak aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hAni se ghaTate hue cale jAte haiM aura isa taraha ye tabataka ghaTate jAte haiM ki jabataka loka ke antameM eka rAjU pramANa vAlA pratara nahIM A jAtA hai| isa taraha urdhvaloka ke madhyavartI sarvotkRSTa pAMca rAjU pramANa vAle pratara se lagAkara anya uparitana aura adhastana pratara krama 2 se ghaTate ghaTate batalAye gaye haiN| ye saba kSullaka pratara haiN| ye kSullaka pratara loka ke antameM aura tiryagloka meM eka 2 rAjU pramANa vAle haiN| tyAra bAda te banne sarvalaghu kullaka pratonI upara judA judA pratara tiryaka aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAganI vRddhithI tyAM sudhI vadhatA jAya che ke jyAM sudhI urvalakane madhya bhAga AvI jato nathI. ahIM prataranuM pramANa pAMca rAjanuM thaI jAya che. A prataranI upara paNa judA judA pratara tiryapha aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAganI hAnithI ghaTatA jAya che. jyAM sudhI lokanA aMte eka rAja pramANavALuM pratara AvatuM nathI. A rIte urvalakanA madhyavartI sarvotkaTa pAMca rAja pramANavALAM pratarathI mAMDIne bIjA uparitana ane adhastana pratara keme krame ghaTatAM jatAM batAvyAM che. e badhAM kSulaka pratara che e kSullaka pratara lekanA aMtamAM ane tiyakamAM eka eka rAju pramANuvALAM che. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIle tatra-tiryaglokamadhyavartinaH sarvalaghurajjupramANAt kSullakamatarAdArabhya yAvadadho navayojanazatAni tAvadasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM ye pratarAH, te uparitanakSullakamatarA ucyante / teSAmapi cAdhastAd ye pratarAH yAvadadholaukikagrAmeSu sarvAntimAH pratarAH, te'dhastanakSullakamatarA ucyante / tatra-manAparyayajJAnI uparitanAt kSullakamatarAn navayojanazatAni yAvada , adhastAt sahasrayojanAni yAvat adhastanakSullakamatarAn jAnAti, pazyati ca / tathA-tiryagloka ke madhyavartI jo sarvalagu kSullaka pratara hai usake nIce aura 2 prattara tiryagU aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI vRddhi se tabataka baDhate hue cale gaye hai ki jabataka adholoka ke antameM sarvotkRSTa sAtarAja pramANavAlA pratara nahIM A jAtA hai / isa sarvotkRSTa sAtarAjU pramANavAle pratara se lekara dUsare jo Upara ke krama se hIyamAna pratara haiM ve saba kSullaka pratara haiM / aura ina saba kSullaka prataroM kI apekSA tiryagloka ke madhyameM rahA huA jo pratara hai vaha sarvalaghu kSullaka pratara hai| isa prakAra yaha kSullaka pratara kI prarUpaNA hai / tiryagloka ke madhyameM rahe hue eka rAjU pramANavAle sarvalaghu kSullaka pratara se lekara nau sau yojana nIce taka isa ratnaprabhApRthivI meM jitane pratara haiM ve uparitana kSullaka pratara haiN| inake bhI nIce jahAMtaka adholaukika grAmoMmeM sarvAntima pratara hai tabataka ke jitane pratara haiM ve saba tathA-tIya glekanA madhyavatI je sarvalaghu kSullaka pratara che tenI nIce judAM judAM pratara tiryam aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAganI vRdhdhithI tyAM sudhI vadhatAM jAya che ke jyAM sudhI alokane aMte sarvotkRSTa sAtarAja pramANavALAM pratara AvatAM nathI. A sarvotkRSTa sAtarAju pramANavALA pratarathI mAMDIne bIjA je uparanA kramathI hIyamAna pratara che te badhAM kSullaka pratare che, ane te saghaLA kSullaka prata karatAM tiryagUlokanI madhyamAM rahela je pratara che te sarvalaghu kSullaka pratara che. A pramANe A kSullaka prataranI prarUpaNa che. tiryazlokanI madhyamAM rahela eka rAja pramANavALAM sarvalaghu pratarathI laIne navase jana nIce sudhI A ratnaprabhA pRthvImAM jeTalAM pratara che te uparitana kSullaka prata che. temanI paNa nIce jyAM sudhI alaukika grAmamAM sarvAntima pratara che. tyAM sudhImAM jeTalAM pratare che te badhAM adhastana kSullaka pratare che. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanbndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| uktaJca-" ihAdholaukikagrAmAn tiryaglokavivartinaH / ____manogatAMstvasau bhAvAn , vetti tadvartinAmapi" // 1 // asau=manaH paryayajJAnI bhAvAn paryAyAn vetti-jAnAti / zeSa sugamam / 'uDDhe jAva' ityAdi / ardhvaM yAvat jyotizcakrasya uparitanastalaH tiryag yAvadantomanuSya kSetre manuSyalokAnta ityarthaH / asya vyAkhyAmAha____ ardhatRtIyeSu dvIpasamudreSu, paJcadazasu karmabhUmighu, triMzati vA akarmabhUmipu, paTTapaJcAzatsaMkhyeSu cAntaradvIpeSu saMjJinAM, te cApAntarAlagatAvapi tadAyupkasaMvedanAdabhidhIyante eva, na ca tairihAdhikAraH, ato vizepaNamAha-paMciMdiyANaM' ityAdi, paJcendriyANAmiti / paJcendriyAzcopapAtakSetramAgatA indriyaparyAptiparisamAptau manaHparyAptyA aparyAptA api bhavanti / na ca taiH prayojanamiti vishepnnaantrmaah-pryaaptaanaamiti| adhastana kSullaka pratara hai / manaHparyayajJAnI uparitana kSullaka prataroM ko nau sau yojana taka, nIce adhastana kSullaka prataroM ko eka hajAra yojana taka jAnatA aura dekhatA hai / kahA bhI hai " ihAgholaukikagrAmAna, tiryagalokavivartinaH / manogatAMstvasau bhAvAn, vetti tadvatinAmapi " // 1 // isa prakAra prakaTa karake ki Rjumati manaHparyayajJAnI jaghanya se aDgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko, tathA utkRSTa se nIce isa ratnaprabhApRthivI ke uparitana aura adhastana kSullaka prataroM taka ko jAnatA hai aura dekhatA hai / aba sUtrakAra ardhva meM Rjumati manaHparyayajJAno kahAMtaka jAnatA aura dekhatA hai vaha batalAte hai-'uDDhaM jAva' ityAdi / mana:paryayajJAnI uparitana bhullaka pratazene navase jana sudhI, nIce adhastana kSullaka pratirone eka hajAra jana sudhI jANe che ane dekhe che-kahyuM paNa che " ihAdholaukikagrAmAn, tiryglokvivrtinH| manogatAMstvasau bhAvAn, vetti tadvartinAmapi " // 1 // A pramANe "jumati mana:paryayajJAnI jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgane tathA utkRSTathI nIce A ratnaprabhA pRthvInA uparitana ane adhatana kSullaka pratane paNa jANe che ane dekhe che te pragaTa karIne have sUtrakAra Rjumati mana:paryayajJAnI urvamAM kyAM sudhI jANe che ane dekhe che te batAve che-" uDDhe jAva" tyAdi. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 mandIsUtre yadvA-saMjJinAM paJcendriyANAM paryAptakAnAmiti svarUpakathanam / teSAM manogatAn bhAvAn RjumatirjAnAti pazyati / vipulamatistu tadeva, iha tacchabdena manolandhisamanvitajIvAdhArakSetra parAmazyate, iha kSetrAdhikArasyaiva prAdhAnyAt / ardhatRtIyairaMgulaiH-ardhe tRtIyaM yeSu tAni ardhatRtIyAni aMgulAni, tAni ca jJAnAdhikArAducchyAMgulAni draSTavyAni / tairardhatRtI yairaMgulairabhyadhikataraM jAnAti pazyatItyanvayaH / taccaikadezamapi bhavati, ata Aha-vipulataramiti-vistIrNataramityarthaH / . Rjumati manaHparyayajJAnI urdhvameM jahAMtaka jyotizcakra kA uparitana tala hai vahAM taka ke arthAt vahAMtaka ke saMjJI paMcendriya paryApta jIvoM ke manobhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai / tathA tiyaMgarUpa se DhAI dvIpataka ke saMjJendriya paryApta ke prANiyoM ke manobhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| DhAIdvIpa meM pandraha karmabhUmiyAM, tIsa akarmabhUmiyAM tathA chappana antaradvIpa haiN| jaMbUdvIpa, dhAtakIkhaMDa tathA puSkarAdha, ye DhAIdvIpa haiN| inameM ye pUrvokta karmabhUmi evaM akarmabhUmi tathA antara dvIpa haiM / aMtaradvIpa lavaNasamudra meM Aye hue hai / yahI bAta sUtrakArane "aDDhAijjesu dIvasamuddesu" ityAdi sUtrapadoM dvArA prakaTa kI hai / vipulamati manaHparyayajJAnI paryAptaka saMjJI paMcendriya jIvoM ke AdhArabhUta kSetra ko-jisako Rjumati dekhatA hai usI kSetra ko aDhAI aMgula pramANa adhika jAnatA aura dekhatA hai / evaM vipulatara vizuddhatara aura vitimiratara atyanta spaSTa rUpameM jAnatA aura dekhatA hai| yahAM aMgula se jJAna kA prakaraNa hone ke kAraNa ucchyAGgula samajhanA caahiye| - Ajumati manaHpayajJAnI urdhvamAM jyAM sudhI tikSakanuM u5ritanatala che tyAM sudhInA eTale ke tyAM sudhInA saMjJI paMcendriya paryApta jIvonA manebhAvene jANe che ane dekhe che. tathA tIrthagarUpathI ahIdvIpa sudhInA saMjJI paMcendriya paryApta prANIonA manabhAvane jANe che ane dekhe che. aDhIdviIpamAM paMdara karmabhUmi, trIsa akarmabhUmi tathA chappana attaradvIpa che. ja budvIpa, ghAtakI khaMDa tathA puSkarA, e aDhIdvipa che, temAM e pUrvokta karmabhUmi, akarmabhUmi ane antadvapa che. attara dviIpa lavaNa samudramAM AvelAM che. eja vAta sUtrakAre " aDDhAijesu dIvasamuddesu" tyA sUtrapAdvArA pragaTa 41 che. vidhutamati mana:paryayajJAnI paryAptaka saMjJI paMcendriya jIvonA AdhArabhUta kSetrane-jene Rjumati dekhe che eja kSetrane aDhI aMgula pramANamAM vadhAre jANe ane dekhe che. ane vipulatara, vizuddhatara tathA vitimiratara-atyaMta spaSTa rUpe jANe ane dekhe che. ahIM aMgulathI jJAnanuM prakaraNa hovAthI ukyAMgula samajavuM joIe. ' Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| athavA-AyAmaviSkambhAbhyAmabhyadhikataraM, bAhalyamAzritya vipulataramadhikataram / atizuddhataraM, vitimirataram , iti prAgvyAkhyAtam , jAnAti, pazyati 'tAsthyAt tadvayapadezaH' iti / tAvatkSetragatAni manodravyANi jAnAti pazyatItyarthaH / 'kAlataH khalu' ityAdi sugamam / athavA-AyAma aura viSkaMbha kI apekSA kSetra meM adhikataratA evaM bAhalya kI apekSA vipulataratA jAnanI cAhiye / "kSetra ko jAnatA hai" isakA tAtparya yaha hai ki-vipulamati itane pramANa kSetrameM rahe hue saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvoM ke manobhAvoM ko adhikatara Adi rUpa se jAnatA aura dekhatA hai| 'kAlao NaM' ityaadi| kAla kI apekSA Rjumati jaghanya se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgarUpa, tathA utkarSa se bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgarUpa atIta anAgata kAla ko jAnatA aura dekhatA hai| vipulamati usI kAla ko adhikatara, vipulatara, vizuddhatara evaM viti'miratararUpa se jAnatA aura dekhatA hai| 'bhAvao NaM' ityaadi| bhAva se Rjumati ananta bhAvoM ko jAnatA au dekhatA hai, tathA saba bhAvoM ke ananta bhAga ko jAnatA aura dekhatA hai / aura vipulamati unhIM ananta bhAvoM ko tathA saba bhAvoM ke ananta bhAga ko adhikatara, vipulatara, vizuddhatara aura vitimiratararUpa se jAnatA aura dekhatA hai| athavA AyAma ane viSkabhanI apekSAe kSetramAM adhikataratA ane pukuLatAnI apekSAe vipulataratA jANavI joIe "kSetrane jANe che tenuM tAtparya e che ke vipulamati eTalA pramANamAM kSetramAM rahela saMjJI paMcendriya paryAmaka jIvanA manebhAvane adhikatara Adi rUpe jANe ane dekhe che. motyA. 4janI mapekSAye *tumati dhanyathA pasyopamanA , asaMkhyAtamAM bhAgarUpa, tathA utkarSathI paNa palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgarUpe pati kALane jANe ane dekhe che. vipulamati eja kALane adhikatara, vipulatara, vizaddhatara, ane vitimiratara rUpe jANe ane dekhe che. "bhAvaoNa" tyA. bhAvathI jAmati anaMta bhAvane jANe ane dekhe che. tathA badhA bhAvanA aMtabhAgane jANe ane dekhe ane dekhe che ane vipulamati eja anaMta bhAvene tathA badhA bhAvanA antabhAgane adhikatara vipulatara, vizuddhatara ane vitimiratara 13the / mane he che. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIne athopasaMharan gAthAmAhamUlam-maNapajjavanANaM puNa, jaNamaNapariciMtiatthapAgaDaNaM / ' mANusakhittanibaddhaM, guNapaJcaiyaM carittavao // 1 // se taM maNapajjavanANaM // sU0 18 // chAyA-manaH paryayajJAnaMpuna,-janamanaHparicintitArthaprakaTanam / mAnuSakSetranivaddhaM, guNapratyayikaM cAritravataH // 1 // tadetanmanaHparyayajJAnam // mU0 18 // TIkA-'maNapajjavanANaM' ityAdi / manAparyayajJAnaM punaH-iha punaH-zabdo'vadhijJAnAd bhedaM sUcayati / idaM manaHparyayajJAnamavadhijJAnato rUpidravyaviSayakalakSAyopazamikatva-pratyakSatvAdibhiH sAmye'pi svAmyAdibhedAd bhinnamiti bhAvaH / tadyathA-avadhijJAnamaviratasamyagdRSTerapi bhavati, manaHparyayajJAnaM tu saMyatasyApramattasya RddhiprAptasyaiva bhavatIti bhedaH 1 / avadhijJAnaM dravyato'zeSarUpi ___ aba sUtrakAra upasaMhAra karate hue gAthA kahate haiM-'maNapajjavanANaM' ityAdi / gAthA meM jo "punaH" zabda AyA hai vaha isa manaHparyayajJAna kI avadhijJAna se bhinnatA pradarzita karatA hai| isakA tAtparya yaha hai ki-yadyapi avadhijJAna aura manaHparyayajJAna meM rUpI dravya ko viSaya karane kI, kSAyopazamika hone kI tathA pratyakSatva Adi kI apekSA samAnatA hai to bhI ina donoM meM svAmI Adi ke bheda se bhinnatA hai| vaha isa prakAra se-avadhijJAna kA svAmI aviratasamyagdRSTi bhI hotA hai taba ki manaHparyayajJAna kA svAmI apramatta saMyata samyagdRSTi hI hotA hai| usameM bhI jisako koI na-koI-Rddhi-labdhi prApta ho cukI ho vahI hotA hai / / dravya kI apekSA-avadhijJAna samasta rUpI dravyoM ko viSaya ve sUtra 12 upasAra 42tA thA -"maNapajjavanANa" tyAle gAthAmA re " panaH" za mAnyochate // bhana:payaya jJAnanI mAdhajJAnathA bhinnatA darzAve che. tenuM tAtparya e che ke-je ke avadhijJAna ane manaHpaya jJAnamAM rUpI dravyane viSaya karavAnI, kSApazamika hovAnI tathA pratyakSa AdinI apejJAe samAnatA che te paNa e baMnemAM svAmI AdinA taphAvatana kAraNe bhinnatA che. te A pramANe che-(1) avadhijJAnane svAmI avirata samyagRSTi paNa hoya che, tyAre mana:paryaya jJAnane svAmI apramatta saMyata samyagraSTi ja hoya che temAM paNa jene kaIne kaI ddhi-labdhi prApta thaI cUkI hoya eja hoya che. (2) dravyanI apekSAe avadhijJAna samasta rUpI dravyane viSaya kare che, Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAnacandrikATIkA-zAnabhedAra dravyaviSayam , manaHparyayajJAnaM tu dravyataH saMjJimanodravyavipayakamiti bhedaH 2 / avadhijJAna kSetrataH-lokaviSayaM, katipayalokapramANakSetrApekSayA sAmarthyavazAd alokaviSayaM ca, aloke yadi rUpidravyaM syAt tadA tadapi draSTuM zaknoti, manaHparyayajJAnaM tu kSetrataH tiyaglokApekSayA manuSyakSetra viSayakam 3 / avadhijJAnaM kAlato'tItAnAgatA'saMkhyeyotsarpiNyavasarpiNIviSayakam , manaHparyayajJAnaM tu kAlato'tItAnAgatapalyopamA'saMkhyeyabhAgaviSayakam 4 / avadhijJAnaM bhAvato'zeSeSu rUpidravyeSu pratidravyamasaMkhyAtaparyAyaviSayam , manaHparyayajJAna tu bhAvato-mano dravyagatAnantaparyAyaviSayam 5 / avadhijJAnaM-bhavapratyayaM guNapratyayaM ca karatA hai taba ki manaHparyayajJAna sirpha usake anaMtaveM bhAga ko hI viSaya karatA hai, arthAt mAtra manodravya ko hI jAnatA hai / 2 / kSetra kI apekSAavidhijJAna kA viSaya aMzula ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara sampUrNa loka hai / tathA katipaya lokapramANa kSetra kI apekSA se sAmarthyavaza aloka ko bhI jAna sakatA hai, yadi aloka meM rUpI dravya ho to vaha usako bhI grahaNa karane kI zakti rakhatA hai| manaHparyayajJAna kA viSaya kSetra tiryagaloka kI apekSA DhAidvIpa paryaMta hI hai / 3 / kAla kI apekSA avadhijJAna atIta anAgata asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kAla ko jAnatA hai / manaHparyayajJAna kAla kI apekSA atIta anAgata palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko viSaya karatA hai|4| bhAva kI apekSA avadhi. jJAna samasta rUpI dravyoM meM se pratyeka rUpI dravyoM kI asaMkhyAta paryAyoM ko viSaya karatA hai, tathA manaHparyayajJAna manodravya kI anaMtaparyAyoM ko viSaya karatA hai / / avadhijJAna bhavapratyaya aura guNapratyaya donoM rUpa tyAre mana:paryayajJAna phakta tenA anaMtamAM bhAgane ja viSaya kare che, eTale ke mAtra mane dravyane ja jANe che. (3) kSetranI apekSAe avadhijJAnane viSaya aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgathI laIne saMpUrNa leka che. tathA keTalAka lokapramANa kSetranI apekSAe sAmarthyavaza alakane paNa jANI zake che. je alokamAM rUpI dravya hoya te te tene paNa grahaNa karavAnI zakti dharAve che. mana:paryava jJAnanuM viSayakSetra tiryalakanI apekSAe aDhI dvIpa sudhI ja che. (4) kALanI apekSAe avadhijJAna bhUta, bhaviSya asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kALane jANe che. mana:paryaya jJAna kALanI apekSAe bhUta, bhaviSya palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgane viSaya kare che. (5) bhAvanI apekSAe samasta rUpI dravyomAMthI pratyeka rUpI dravyanI asaMkhyAta paryAne viSaya kare che, tathA mana paryayajJAna manodravyanI anaMta paryAyane viSaya kare che. (6) avadhijJAna bhavapratyaya ane guNapratyaya e na0 25 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 mandIsUtre bhavati, mana:paryayajJAnaM tu guNapratyayameveti bhedaH 6 / tasmAdavadhijJAnAnmanaHparyayajJAnaM bhinnm| etadeva saMkSepeNa sUtrakAraH prAha - 'jaNamaNa 0 ' ityAdi / janamana:paricintitArthaprakaTanaM janAnAM manAMsi janamanAMsi taiH paricintitazcAsAvarthava janamanaHparicintitArthastaM prakaTayatiprakAzayatIti tathA bhavati / tathA manuSyakSetranivaddhaM bhavati, na tu tadavahirvyavasthitamANimanodravyaviSayakamityarthaH / tathAcAritravataH =arthAt-apramattasaMyatasya AmazapadhyAdiRddhiprAptasya ca mana:paryayajJAnaM guNapratyayikaM bhavati / tatra guNAHkSAntyAdayaH pratyayaH kAraNaM yasya tad guNapratyayaM tadeva guNapratyayikam / tadetanmanaH paryayajJAnaM varNitam // sU0 18 // " mUlam se kiM taM kevalanANaM ?, kevalanANaM duvihaM paNNattaM / taM jahA - bhavatthakevalanANaM ca siddhakevalanANaM ca // hotA hai / mana:paryayajJAna kevala guNapratyaya hI hotA hai | 6 | inhIM nimittoM se avadhijJAna aura mana:paryayajJAna meM bhinnatA hai / isI ko sUtrakAra isa gAthA meM saMkSeparUpa se kahate haiM- "jaNamaNa0" ityAdi / manuSyoM ke manadvArA cintita artha ko prakAzita karanevAlA, tathA manusya kSetra meM hI rahe hue saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvoM ke manodravyoM ko viSaya karanevAlA - isake bAhira ke prANiyoM ke manodravyoM ko viSaya nahIM karanevAlA, aisA yaha manaH paryayajJAna AmazauSadhyAdilabdhiprApta apramattasaMyamI samyagdRSTi jIva ke hotA hai, aura vaha kSAntyAdiguNakAraNa vAlA hai / isa taraha yahAM taka yaha mana:paryayajJAna kA kathana huA / sU0 18 // aba sUtrakAra kevalajJAna kA prakaraNa prAraMbha karate haiM-' se kiM taM kevalanANaM ityAdi / ane rUpa hAya che, paNa mana:paryaM yajJAna phakta guNupratyaya rUpa ja hAya che. A nimittothI avadhijJAna ane mana:paryaM yajJAna vacce taphAvata che. tene sUtrakAra A gAthAmAM saMkSipta 3ye he che " jaNamaNa 0 " tyAhi. manuSyAnAM manadvArA ciMtita ane prakAzita karanAra, tathA manuSyakSetramAM ja rahela saMsI paoNMcendriya paryAptaka jIveAnAM maneAdravyeAne viSaya karanAra-tenI mahAranA prANIonA maneAdrabyAne viSaya nahIM karanArU evuM A manaHpayajJAna AmazauSadhyAdilabdhiprApta apramatta saMyata sabhyaSTi jIvane thAya che. ane te jJAntyAdinuNukAraNavALu hAya che. A pramANe ahIM sudhI A mana:paryaMcajJAnanuM varNana thayuM. // sU 18 5 `ve sUtrAra vaNajJAnanu' aza3 re -" se kiM ta kevalanANa "tyAhi. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanndrikaattokaa-shaanbhedaaH| chAyA-atha kiM tat kevalajJAnam ?, kevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA bhavasthakevalajJAnaM ca, siddhakevalajJAnaM ca // TIkA-ziSyaH pRcchati-se ki ta kevalanANaM ' iti / atha kiM tat kevalajJAnam ? he bhadanta ! pUrvanirdiSTasya kevalajJAnasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha 'kevalanANaM duvihaM paNNataM' ityAdi / kevalajJAnaM, tatra kevalaM-1 paripUrNam 2 samagram , 3 asAdhAraNam , 4 nirapekSam , 5 vizuddham , 6 sarvathAvaprajJApakam , 7 saMpUrNalokAlokavipayakam , 8 anantaparyAyaM cetyarthaH, tathAvidhaM yad jJAnaM tat kevalajJAnam / tatra 1-paripUrNam-sakala dravyabhAvaparicchedakatvAt / 2-samagram-ekasya jIvapadArthasya yathA sarvathA paricchedaka, tathA'parasyApItyAzayAt / manaHparyayajJAna ke svarUpa suna cukane bAda aba jaba ziSya kevalajJAna ke svarUpa ko pUchatA hai-he bhadanta / pUrvanirdiSTa kevalajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-kevalaMjJAna do prakAra kA prarUpita kiyA hai, ve do prakAra ye haiM-eka bhavastha-kevalajJAna aura dUsarA siddha kevalajJAna / kevala-arthAt1 paripUrNa, 2 samagra, 3 asAdhAraNa, 4 nirapekSa, 5 vizuddha, 6 sarvabhAvaprajJApaka, 7 sampUrNalokAlokaviSayaka, 8 anaMtaparyAya, ye saba kevala ke artha haiN| aisA jo jJAna hai vaha kevalajJAna hai| 1 paripUrNa-yaha jJAna sakala dravya aura unakI samasta trikAlavI paryAyoM ko jAnatA hai isaliye isako paripUrNa ' kahA hai| mana:paryayajJAnanuM svarUpa sAMbhaLI lIdhA pachI have ziSya kevaLajJAnanuM svarUpa pUche che-he bhadanta! pUrvanirdiSTa kevaLajJAnanuM kevuM svarUpa che? uttara--kevaLajJAna be prakAranuM prarUpita karela che te be prakAra A pramANe che(1) sastha-vijJAna mana (2)siddha- jJAna. meTa 4-(1) paripUrNa, (2) samaya, (3) masAdhA23, (4) nirapekSa, (5) vizuddha, (6) samAjJA54, (7) saMpUrNa viSaya, (8) manataparyAya, 2 // yA " " nA mI che. mAre jJAna DAya te jJAna che. (1) paripUrNa- jJAna samasta dravya mane temanI samasta niqi paryAne jANe che tethI tene paripUrNa kahela che. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 3 - asAdhAraNam -matyAdijJAnairatulyatvAt / 4 - nirapekSam -- indriyAdyapekSAyA abhAvAt / 5 - vizuddham - niravazeSajJAnadarzanAvaraNAya karmamaLakSayAt / 6 - sarvabhAvaprajJApakam -- sarva jIvAdibhAvaprarUpakatvAt / mandIsace nanu kevalajJAnaM mUkaM tat kathaM prarUpakamucyate ? zabdo hi prarUpaNAM kartuM zaknAtIti cet , ucyate - upacArAt prarUpakatvaM kevalajJAnasya sidhyati / yataH kevalajJAnadRSTa sarvabhAvAn zabdaH prarUpayati, tasmAta kevalajJAnameva prarUpakamiti manyate / 2 samagra - yaha jisa prakAra eka-jIva padArtha ko sarvathA rUpase jAnatA hai usI prakAra vaha dUsare padArthoM ko bhI sarvathA rUpa se jAnatA hai / kisI bhI padArtha ke jAnane meM isameM nyUnAdhikatA nahIM hai / isaliye yaha 'samagra ' hai / 3 sAdhAraNa -matyAdika jo aura jJAna haiM unakI apekSA yaha viziSTa hai, advitIya hai isaliye yaha 'asAdhAraNa ' hai / 4 nirapekSa- indriyAdikoM kI sahAyatA se yaha rahita hai isaliye 'nirapekSa' hai / 5 vizuddha- samasta jJAnAvaraNa evaM darzanAvaraNa karma ke vigama (kSaya) se yaha hotA hai ataH ise 'vizuddha' kahA hai / 6 sarva bhAvajJApaka - - yaha samasta jIvAdika padArthoM kA prarUpaka hai isaliye yaha 'sarvabhAvaprajJApaka ' hai / zaMkA- kevalajJAna ko to mUka batalAyA gayA hai, phira yaha jIvAdika padArthoM kA prarUpaka kaise ho sakatA hai ? (2) samagra --bha zeDa va paddhArthane sarvathA 35thI lAge che mena rIte A jJAna khIjA padArthone paNa sarvathArUpathI jANe che. kAI paNa padArthane jANavAmAM tebhAM mochA-vadhu yAgu nathI, tethI te samaya che. (3) asAdhAraNa - bhatyAhiGa ne jIla jJAna che tebhanA ratAM mA jJAna viziSTa che, advitIya che, bhATe te asAdhAraNa che. (4) nirapekSa - ndriyAddinI sahAyatA vinAnu (4) vizuddha- samasta jJAnAvaraNa bhane darzanAvara thI te utpanna thAya che, tethI tene vizuddha kahela che. hovAthI te nirapekSa che. urbhanA vigabha (kSaya) (9) sarvabhAvaprajJApaka--te samasta vAhira yahArthenu a3 che tethI te sarvabhAvaprajJApaka che. zaMkA--kevaLajJAnane te mUka darzAvyuM che te te jIvAdika padArthAnu prarUpaka kevI rIte hAI zake ? Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maancndrikaattiikaa-saanmaidaaH| ____7-sampUrNalokAlokaviSayakam-dharmAdInAM dravyANAM vRttiryatra bhavati tat kSetraM lokaH, tadviparItamanantAkAzAstikAyarUpaM kssetrmlokH| yat kiMcit jJeyaM loke'loke vA'sti, tasya sarvasya drshktvaat| 8-anantaparyAyam-svApekSayA jJeyApekSayA vA'nantaparyAyatvAt / uttara-yaha bAta upacAra se usameM siddha hotI hai, ataH use prarUpaka kahA hai, kyoM ki samasta jIvAdika bhAvoM kA sarvarUpa se yathArtha darzI kevalajJAna hai, aura zabda, kevalajJAna dvArA dekhe hue padArthoM kI hI prarUpaNA karatA hai, isaliye upacAra se aisA mAna liyA jAtA hai ki kevalajJAna hI unakA prarUpaka hai| 7 saMpUrNalokAlokaviSayaka-dharmAdika dravyoM kI jahAM vRtti hai usakA nAma loka hai| isase viparIta aloka haiM / isameM AkAza ke sivAya aura koI dravya nahIM hai| yaha anaMta aura astikAyarUpa hai / loka aura aloka meM jo kucha jJeya padArtha hotA hai usakA sarvarUpa se prakAzaka hone se yaha 'sampUrNalokAlokaviSayaka' kahA jAtA hai| 8 anantaparyAya-matyAdikajJAna jisa prakAra sarva dravyoM ko unakI kucha paryAyoM ko parokSa pratyakSarUpa se jAnate haiM isa prakAra yaha jJAna nahIM jAnatA hai kintu yaha to samasta dravyoM ko aura unakI samasta paryAyoM ko yugapat pratyakSa jAnatA hai isaliye yaha anantaparyAya kahA gayA hai| uttara-A vAta upacArathI temAM siddha thAya che, tethI tene prarUpaka kahela che, kAraNa ke samasta jIvAdika bhAvonuM sarvarUpe yathArthadazI kevaLajJAna che ane zabda, kevaLajJAna dvArA joyela padArthonIja prarUpaNA kare che tethI aupacArika rIte evuM mAnI levAya che ke kevaLajJAna ja tenuM prarUpaka che. (7) sampUrNalokAlokavipayaka- dravyAnI nyo vRtti cha menu nAma leka che. tenAthI ulaTe alaka che. temAM AkAzanA sivAya bIjuM kaI dravya nathI. te anaMta ane astikAyarUpa che. leka ane alokamAM je kaMI zeya padArtha hoya che, tenuM sarvarUpathI prakAzaka hovAthI te saMpUrNa kAlaka viSayaka kahevAya che. (C) anaMtaparyAya-bhatyA jJAna ma sa dravyAne ane bhanI keTalIka paryAne parokSa-pratyakSarUpathI jANe che, eja pramANe A jJAna jANutuM nathI paNa A (jJAna) to samasta dravyane ane temanI samasta paryAyane yugapat pratyakSa jANe che, tethI A jJAnane anaMta paryAya kahela che. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 nandIpatre tat kevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam-tadyathA-bhavastha-kevalajJAnaM, siddha-kevalajJAnaM c|| mUlam-se kiM taM bhavattha-kevalanANaM ? / bhavattha-kevalanANaM duvihaMpaNNattaM / taMjahA-sajogi-bhavattha- kevalanANaM ca, ajogibhavattha-kevalanANaM ca // chAyA-atha kiM tad bhavastha-kevalajJAnam ? / bhavastha-kevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-sayogi-bhavastha-kevalajJAnaM ca ayogi-bhavastha-kevalajJAnaM ca // ____TIkA-ziSyaH pRcchati-' se kiM taM bhavattha-kevalanANaM' iti, pUrvanirdiSTasya bhavasthakevalajJAnasya kiM svarUpa ? mityarthaH / uttaramAha-'bhavattha-kevalanANaM duvihaM paNNattaM ' ityAdi / bhavastha-kevalajJAnaM-bhavo manuSyajanma, tatra tiSThatIti bhavasthA, tasya kevalajJAnamiti vigrahaH / tad dvividhaM prajJaptaM-tIrthakaraiH kathitam / tad yathAsayogi-bhavasthakevalajJAnam , ayogi-bhavastha-kevalajJAnamiti / / ___ yaha kevalajJAna do prakAra kA hai-1 bhavastha-kevalajJAna aura 2siddhakevalajJAna // 'se ki taM bhavatthakevalanANaM' ityAdi / ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! bhavastha-kevalajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-bhavastha-kevalajJAna do prakAra kA batalAyA gayA hai, vaha isa prakAraekasayogi-bhavastha-kevalajJAna dUsarA ayogi-bhvsth-kevljnyaan| manuSya janma kA nAma yahAM bhava hai| isa bhava meM rahanevAle kA jo kevalajJAna hai vaha bhavastha-kevalajJAna hai| vaha bhavastha-kevalajJAna do prakAra kA batalAyA gayA hai|syogi-bhvsth-kevljnyaan aura dUsarA ayogi-bhvsth-kevljnyaan| mA vaNajJAna meM prA2nu cha-(1) avastha-vajJAna ane (2) siddhkevaLajJAna. "se kiM taM bhavatthakevalanANa' tyAdi. ziSya pUche che-he bhadanta! bhavastha-kevaLajJAnanuM zuM svarUpa che? uttara-sastha-vajJAna meM prAnu matAvara cha. 1 mA prabhAe cha. (1) sayogi-mastha-DevaNazAna mana (2) ayoni-mastha-vajJAna. bhaDA manuSyajanmanuM nAma bhava che. A bhavamAM rahenAranuM je kevaLajJAna che te bhavasthakevaLajJAna kahevAya che. te bhavastha kevaLajJAna be prakAranuM che-sAgirbhavasthakevaLajJAna ane bIjuM agirbhavastha-kevaLajJAna. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| malam-se kiM taM sajogi-bhavattha-kevalanANaM ? / sajogibhavattha-kevalanANaM duvihaM paNNattaM / taMjahA-paDhamasamayasajogibhavattha-kevalanANaM ca, apaDhamasamayasajogibhavatthakevalanANaM c| ahavA-caramasamayasajogibhavatthakevalanANaM ca acaramasamayasajogibhavatthakevalanANaM ca / se taM sajogibhavatthakevalanANaM // chAyA--atha kiM tat sayogibhavasthakevalajJAnam ? / sayogibhavasthakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-prathamasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM ca, aprathamasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM ca / athavA-caramasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM ca, acaramasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM ca / tadetat sayogibhavasthakevalajJAnam // TIkA--ziSyaH pRcchati-' se kiM taM sajogibhavatthakevalanANaM ?' iti / uttaramAha-'sajogibhavatthakevalanANaM' ityAdi / sayogibhavasthakevalajJAnam. 'se kiM taM sajogi-bhavattha-kevalanANaM' ityaadi| prazna-sayogi-bhavastha-kevalajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-mana, vacana, aura kAyakI kriyA kA nAma yoga hai / yaha yoga jisake hotA hai vaha sayogI kahalAtA hai / sayogI hokara jo bhavastha hotA hai vaha sayAgibhavastha hai| usakA jo kevalajJAna hotA hai usakA nAma sayogibhavasthakevalajJAna hai / vaha do prakAra kA batalAyA gayA hai-eka prathamasamayasayogi-bhavastha kevalajJAna aura dUsarA aprathamasamaya-sayogi-bhavasthakevavajJAna / jisa sayogI bhavastha AtmA ko kevalajJAna utpanna hone meM eka samaya huA ho usakA kevalajJAna prathamasamaya sayogi-bhavastha-kevala " se ki ta sajogi-bhavattha-kevalanANa" tyAdi. prazna-sayoji-mastha-qNazAnanu zu sva35 cha ? uttara-mana, vacana ane kAyAnI kriyAnuM nAma ga che, A yoga jene thAya che te sayogI kahevAya che. sagI thaIne je bhavastha hoya che te sAgibhavastha che. tenuM je kevaLajJAna hoya che tene sogi bhavastha kevaLajJAna kahe che. te be prakAranuM batAvyuM che-(1) prathamasamaya-sagi-bhavastha-kevaLajJAna ane (2) aprathamasamaya sogi-bhavastha-kevaLajJAna, je sogI bhavastha AtmAne kevaLajJAna utpanna thavAmAM eka samaya lAgyo hoya tenuM kevaLajJAna Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 200 nandIstre tatra-yogAH-vyApArAH / tai saha vartante ye, te sayogAH savyApArAmanovAkkAyAH, te vidyante yasya sa sayogI / sa cAsau bhavasthazca sayogibhavasthastasya kevalajJAnamitivigrahaH / tad dvividhaM prajJaptam , tad yathA-prathamasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM ca / prathamaH samayaH sayogitve yasya sa prathamasamayaH, kevalajJAnaprAptau prathamaH samayo yasya sa ityarthaH / sa cAsau sayogibhavasthazceti prathasamayasayogibhavasthA, tasya kevalajJAnamityarthaH / evamaprathamaH dvitIyAdiH samayo yasya so'prathamasamayaH, zeSa prAgvat / athavetyAdi / caramaH antyaH samayo yasya sayogyavasthAyAH, sa tathA, zeSa prAgvat / evamacaramA caramAdanyaH samayo yasya so'caramasamayaH, pazcAnupUrvyA caramAdArabhya sarve eva AkevalaprApteracaramA iti / zeSa prAgvat // malama se kiM taM ajogibhavatthakevalanANaM? / ajogibhava. sthakevalanANaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-paDhamasamayaajogibhavasthakevalanANaM ca, apaDhamasamayaajogibhavatthakevalanANaM ca / jJAna hai / tathA jisa kevalajJAna ke utpanna hone meM dvitIyAdi samaya ho gaye hoM vaha aprathamasamaya-sayogibhavastha-kevalajJAna hai / athavA isa taraha se bhI kevalajJAna ke do bheda hote haiM-caramasamaya-sayogi-bhavasthakevalajJAna evaM acaramasamaya-sayogi-bhavastha-kevalajJAna / sayogIavasthA ke antyasamaya kA jo kevalajJAna hai vaha caramasamaya-sayogibhavastha-kevalajJAna hai| isase viparIta, arthAt pazcAnupUrvI kI apekSA sayogI avasthA ke caramasamaya se lekara jitane samaya kevalajJAna kI prApti paryanta ho gaye haiM ve saba acaramasamaya haiN| una samayoM kA kevalajJAna acaramasamaya-sayogi-bhavastha-kevalajJAna kahalAtA hai // prathamasamaya-sagirbhavastha-kevaLajJAna che. tathA je kevaLajJAna utpanna thavAmAM be vagere samaya lAgyA hoya te aprathamasamaya-sAgirbhavastha-kevaLajJAna che. athavA kevaLajJAnanA A pramANe paNa be bheda paDe che-caramasamaya-sagi-bhavasthakevaLajJAna ane acaramasamaya-sagarbhavastha-kevaLajJAna, sAgI avasthAnA aMtya samayanuM je kevaLajJAna che te caramasamaya-sagi -bhavI -kevaLajJAna che. tethI ulaTuM eTale ke pazcAnupUvanI apekSAe sagI avasthAnA carama samayathI laIne kevaLajJAnanI prApti sudhI jeTalA samaya thaI gayA hoya te badhA acarama samaye che. te samayanuM kevaLajJAna acaramasamaya-sogi-bhavastha-kevaLajJAne vAya che. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saamcndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| 201 ahavA-caramasamaya-ajogibhavatthakevalanANaM ca, acaramasamaya-ajogibhavatthakevalanANaM ca / se taM ajogibhavatthakevalanANaM, se taM bhavatthakevalanANaM // sU0 19 // chAyA--atha kiM tad ayogibhavasthakevalajJAnam ? / ayogibhavasthakevalajJAnaM dvividhaM prjnyptm| tad yathA-prathamasamayA'yogibhavasthakevalajJAnaM ca, aprathamasamayA'yogibhavasthakevalajJAnaM c| athavA -caramasamayA'yogibhavasthakevalajJAnaM ca, acaramasamayA'yogibhavasthakevalajJAnaM c| tadetadayogibhavasthakevalajJAnam , tadetad bhavasthakevalajJAnam / / sU0 19 // ____TokA-' se kiM taM ajogibhavatthakevalanANaM' ityAdi / na yogI ityayogI, zailezyavasthAmupagataH / sa cAsau bhavasthazca-ayogibhavasthaH tasya kevalajJAnam / ayogibhavasthakevalajJAnam / zeSaM sugamam // 19 // isa prakAra sayogi-bhavastha-kevalajJAna kA svarUpa batalAyA, aba ayogi-bhavastha-kevalajJAna kA svarUpa kahate haiM-'se kiMtaM ajogibhavatthakevalanANaM' ityaadi| zailezI avasthA ko jo prApta ho cuke haiM ve ayogI haiM, ayogI hokara bhI jo bhavastha haiM ve ayogIbhavastha haiM / inakA jo kevalajJAna hai vaha ayogi-bhavastha-kevalajJAna hai| vaha do prakAra kA hai, jaise-prathamasamayaayogi-bhavastha-kevalajJAna aura aprathamasamaya-ayogibhavastha-kevalajJAna / unameM jina bhavastha AtmA ko zailezI avasthA prApta karane meM eka samaya huvA ho, unakA kevalajJAna prathamasamaya-ayogi-bhavastha-kevalajJAna kahalAtA hai, aura jinako zailezI avasthA prApta karane meM dvitIyAdi samaya A pramANe sagarbhavastha-kevaLajJAnanuM svarUpa batAvyuM, have agisvsth-vjnyaan 2135 4cha-"se kiM taM ajogi bhavattha kevalanANa" tyAhi. zelezI avasthAne je pAmI gayAM che te ayogI che. agI hovA chatAM paNa je bhavastha che teo agi bhavastha che. temanuM je kevaLajJAna che te agi- savastha-vijJAna che. te me prAtu cha-(1) prthmsmy-myogi-ssthkevaLajJAna ane (2) aprathamasamaya-agirbhavastha-kevaLajJAna che. temAM je bhavastha AtmAne zelezI avasthA prApta karavAmAM eka samaya lAgyuM hoya, temanuM kevaLajJAna prathamasamaya-agirbhavastha-kevaLajJAna kahevAya che. ane jemane zelezI ma0 26 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 202 nandIle malama-se kiM taM siddhakevalanANaM ? siddhakevalanANaM duvihaM . paNNataM / taM jahA-aNaMtarasiddhakevalanANaM ca, paraMparAsiddhakevalanANaM ca // sU020 // chAyA--atha kiM tat siddhakevalajJAnam ? / siddhakevalajJAnaM dvividhaM prAptam / tad yathA-anantarasiddhakevalajJAnaM ca, paramparasiddhakevalajJAnaM ca // sU0 20 // - TIkA-ziSyaH pRcchati-' se kiM taM siddha kevalanANaM ' iti / atha kiM tat siddhakevalajJAnamiti / uttaramAha-siddhakevalajJAna-siddhasya zailezyavasthAcaramasamayaprAptasiddhatvasya kevalajJAnaM, dvividhaM prajJaptam / tad yathA-anantarasiddha kevalajJAnaM ca, paraMparasiddhakevalajJAnaM ca // sU0 20 // ho gaye haiM unake kevalajJAna ko aprathamasamaya-ayogi-bhavastha-kevalajJAna kahate haiM / athavA carama acarama ke bheda se yaha phira do prakAra kA hai1 mokSa pahoMcane ke antima samaya kA jo kevalajJAna hai caramasamayaayogi-bhavastha-kevalajJAna hai, aura 2 jo mokSa pahuMcane ke antima samaya ke pahale pazcAnupUrvI se zailezI avasthA kI prApti ke samaya taka kA jo kevalajJAna hai vaha acaramasamaya-ayogi-bhavastha-kevalajJAna hai isa prakAra ayogi-bhavastha-kevalajJAna kI tathA bhavasthakevalajJAna kI prarUpaNA 'se kiM taM siddha kevalanANaM' ityaadi| prazna-siddha-kevalajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-siddha-kevalajJAna do prakAra kA hai| 1 anaMtarasiddha-kevalajJAna aura 2 paramparasiddha-kevala. avasthA prApta karavAmAM be vagere samaya lAgyA hoya temanA kevaLajJAnane aprathamasamaya-ayogi-bhavastha-kevaLajJAna kahe che. athavA carama-acaramanA bhedathI vaLI te prakAranuM che-(1) makSa pahoMcavAnA aMtima samayanuM je kevaLajJAna che te caramasmy-myoji-msth-vjnyaan cha, mana (2) 2 bhAkSa pAyavAnA matima samayanA pahelAM pazcAnupUvIthI zelezI avasthAnI prAptinA samaya sudhInuM je kevaLa cha / anyaramasamaya-ayogi-mastha-vajJAna cha. yA pramANe ayoni-avsthkevaLajJAnanI tathA bhavastha kevaLajJAnI prarUpaNa thaI che sU. 19 / " se kiM taM siMddhakevalanoNa" tyAla. prazna-siddha-kevaLajJAnanuM zuM svarUpa che? uttara-siddha-kevaLajJAna e prA2nu che. (1) manatara-siddha-vajJAna mana (2) 52252-siddha-ThevaNajJAna. siddhanuM zailezI avasthAnA carama samayamAM prApta siddhatva avasthAnuM je kevaLajJAna Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 hAnacandrikATIkA-zAnabhedAH mUlama-se kiM taM aNaMtarasiddhakevalanANaM ? / aNaMtarasiddhakevalanANaM pannarasavihaM paNNattaM / taM jahA-titthasiddhA1, atisthasiddhA 2, titthayarasiddhA 3, atitthayarasiddhA 4, sayaMbuddhasiddhA 5, patteyabuddhasiddhA 6, buddhabohiyAsiddhA 7, ithiliMgasiddhA 8, purisaliMgasiddhA 9, napuMsakaliMgasiddhA 10, saliMgasiddhA 11, annaliMgasiddhA 12, gihiliMgasiddhA 13, egasiddhA 14, aNegasiddhA 15, se taM aNaMtarasiddhakevalanANaM // sU0 21 // ___ chAyA-atha kiM tadanantarasiddhakevalajJAnam ?, anantarasiddhakevalajJAnaM paJcadazavidhaM prajaptaM / tad yathA-tIrthasiddhAH 1, atIrthasiddhAH 2, tIrthakarasiddhAH 3, atIrthakarasiddhAH 4, svayaMbuddhasiddhAH 5, pratyekabuddhasiddhAH 6, buddhavodhitasiddhAH7, strIliGgasiddhAH 8, purupaliGgasiddhAH 9, napuMsakaliGgasiddhAH 10, svaliGgasiddhAH 11, anyaliGgasiddhAH 12, gRhiliGgasiddhAH13, ekasiddhAH14, anekasiddhAH15, tadetadanantarasiddha kevalajJAnam // sU0 21 // TIkA-ziSyaH pRcchati-'se kiM taM aNaMtarasiddhakevalanANaM?' iti| atha kiM tad anantarasiddhakevalajJAnam ? / pUrvanirdiSTasya anantarasiddhakevalajJAnasya kiM svarUpamiti praznaH / uttaramAha-'aNaMtarasiddhakevalanANaM' ityAdi / anantarasiddhakevalajJAnam na vidyate'ntaraM vyavadhAnam arthAt-samayena yeSAM te'nantarAHte ca te siddhAzcAnantarasiddhAH siddhatvaprAptAH prathamasamayevartamAnAH siddhAanantarasiddhA ityarthaH / tepAM kevalajJAnaM paJcadazavidhaM prajJaptam , anantarasiddhAH paJcadazavidhA bhavanti, atasteSAM jJAna / siddha kA zailezI avasthA ke caramasamaya meM prApta siddhatva avasthA kA jo kevalajJAna hai vaha siddha-kevalajJAna hai| yaha anantara aura parampara ke bheda se do prakAra kA hai / / sU0 20 // 'se ki taM aNaMtarasiddha-kevalanANaM' ? ityAdi / prazna-anantarasiddha-kevalajJAna kA kyA svarUpa hai? uttara-anaMtarasiddha kevalajJAna pandraha prakAra kA hai| ve prakAra ye haiM-1 tIrthasiddha, 2 atiirthche te siddha-kevaLajJAna che. te anantara ane paramparanA bhedathI be prakAranuM cha / suu20|| " se ki ta aNaMtara-siddha kevalanANa? " tyAhi. prazna-mana-tara-siddha- zAnanu zu 135 cha ? uttara-mananta2-siddha. yaNazAna 542 mA che. te 2 // pramANe che-(1) tIrtha siddha, (2) matIya Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nandI kevalajJAnaM paJcadazavidhaM bhavatIti bhAvaH / ke te paJcadaza bhedAH ? ityAha-' taM jahA ' ityAdi / tad yathA - ' tIrthasiddhAH 'ityAdi / tatra tIrthasiddhAH - yadAzritya jIvA anantasaMsArasAgaraM taranti tat tIrtham, tacca yathAvasthitasakalajIvAjIvAdipadArthasArthaprarUpakaM catustriMzadatizayasamanvitaparamagurutIrthaMkarapraNItaM pravacanam, etacca nirAdhAraM na bhavatIti gaNadharA vA caturvidhasaMgho vA tadAdhAro veditavyaH / tatazca tasmin tIrthe - tIrthakarazAsane pravRtte sati ye siddhAH = nirvRtAH nirvANaM prAptAste tIrthasiddhAH, yathA vRSabhasenagaNadharAdayaH 1 / siddha, 3 tIrthakara siddha, 4 atIrthaMkarasiddha, 5 svayaMkuddhasiddha, 5 pratyekabuddhasiddha, 7 vuddhabodhitasiddha, 8 strIliGgasiddha, 9 puruSaliGgasiddha, 10 napuMsakaliGgasiddha, 11 svaliGgasiddha, 12 anyaliGgasiddha, 13 gRhiliGgasiddha, 14 ekasiddha, 15 anekasiddha, yaha anantarasiddha kevalajJAna hai / bhAvArtha - siddhatva ko prApta huA siddhU AtmA prathama samaya meM jaba taka vartamAna hai vaha anantarasiddha hai / siddhatva pada prApta AtmA eka samaya ke bhItara 2 hI siddha bana jAtA hai eka samaya kA bhI yahAM antaravyavadhAna nahIM par3atA hai / isa anantarasiddha AtmA kA jo kevalajJAna hai vaha anantarasiddha-kevalajJAna hai / yaha pandraha prakAra kA batalAyA gayA hai / ve pandraha bheda ye haiM - jisakA Azraya kara jIva ananta saMsAra ko pAra kara dete haiM vaha tIrtha hai / yaha tIrtha yathAvasthita sakala jIvAdika padArthoM ke yathArtha svarUpa kA prarUpaka jo pravacana hai tatsvarUpa mAnA gyaa| isa pravacana ke praNetA 34 cauMtIsa atizayoM se virAjamAna paramaguru tIrtha siddha, (3) tIrtharasiddha, (4) atIrtha 12 - siddha, (4) svayamuddhasiddha, (ha) pratye4muddhasiddha, (7) yuddhameodhitasiddha, (8) strIliMga siddha, (8) puruSasiMga siddha, (10) napuMsaliMga siddha, (11) svasiMga siddha, (12) anyasigasiddha, (73) gRDisigasiddha, (14) mesiddha, (15) bhane siddha yA anantara siddha kevaLajJAnanuM svarUpa che. bhAvArtha:- siddhatva pAsa siddha AtmA prathama samayamA nayAM sudhI vrtmAna che te anantarasiddha che. siddhatva pada pAmela AtmA eka samayanI aMdara ja siddha banI jAya che. eka samayanuM' paNa tyAM antara-vyavadhAna paDatuM nathI, A anantarasiddha AtmAnuM je kevaLajJAna che te anantarasiddha kevaLajJAna che. e paMdara prakAranuM batAvyuM che. te padara bheda A pramANe che-jene Azraya laIne jIva anata sa'sArane pAra karI nAkhe che te tItha che. A tI yathAvasthita saghaLA chavA dika padArthonA yathArtha svarUpanuM prarUpaka je pravacana che tatsvarUpa mAnela che. A pravacananA praNetA 34 cAtrIsa atizayAthI virAjamAna paramaguru tItha Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| atIrthasiddhAH tIrthasyAbhAvo'tIrtha, tIrthasyAbhAvazca-anutpattirUpaH, apAntarAle vyavacchedo vA, tasmin ye siddhAste'tIrthasiddhAH / tatra marudevyAdayo'tIrthasiddhA ucyante, tadA tiirthaanutptteH| tathA tIrthasya vyavacchedazcandraprabhasvAmi-suvidhisvAmyapAntarAle, tatra ye jAtismaraNAdinA mokSamArga pApya siddhAstetIrthavyavacchedasiddhA atIrthasiddhA ucyante 2 / tIrthakarasiddhAH-tIrthakarA eva 3 / atIrthakarasiddhA anye sAmAnyakevalinaH 4 / svayaMbuddhasiddhAH-ye svayam Atmanaiva buddhAstattvaM jJAtavantaH / paropadezaM vinA samyagvaravodhiprAptyA mithyAtvanidrApagamena samyagbodhaM prAptAste svayaMbuddhAH, tathAvidhAH santo ye siddhAste svayaMvuddhakara hote haiM / yaha pravacanarUpa tIrtha nirAdhAra nahIM hotA hai / isake AdhAra-yA to gaNadhara hote haiM yA caturvidha saMgha hotA hai / isatIrtha ke pravRtta hone para, arthAt tIrthaMkara ke zAsanakAla ke cAlU rahane para jo siddha hote haiM-nirvANapada pAte haiM-ve tIrthasiddha haiM / jaise vRSabhasena gaNadhara Adi 1 / tIrtha kA abhAva-anutpatti athavA antarAlakAla meM tIrtha kA vyavaccheda atIrtha hai / isa atIrtha meM jo siddha hue haiM ve atIrthasiddha haiM, jaise marudevI Adi / inake samaya tIrtha kI utpatti nahIM thii| tathA tIrtha kA vyavacched candraprabhasvAmI evaM suvidhi svAmI ke antarAla meM huA thaa| aise samaya meM jo jAtismaraNa Adi ke dvArA mokSamArga ko prAptakara siddha hue haiM ve tIrthavyavacchedasiddha atIrthasiddha kahe gaye haiM 2 / tIrthakarasiddha tIrthakara hI haiM3 / sAmAnyakevalI atIrthaMkarasiddha haiM / / jo svayaM hI tattvoM ke jJAtA bane haiM, arthAt para ke upadeza vinA hI kare hoya che. A pravacanarUpa tIrtha nirAdhAra hetuM nathI. tene AdhAra kAMta gaNadhare hoya che ke caturvidha saMgha hoya che. A tIrtha pravRtta thatAM, eTale ke tIrthakarane zAsanakALa cAlu rahetAM je siddha thAya che-nirvANapada pAme che. teo tIrthasiddha che-jevAM ke vRSabhasena gaNadhara vagere (2). tIrthane abhAva-anatpatti athavA vacagALAnA kALamAM tIrthane vyava cheda atIrtha che. A atIthamAM je siddha thayA teo atIrthasiddha che, jevAM ke marUdevI vagere. temanA samayamAM tIrthanI utpatti thaI na hatI. tathA tIrthano vyavaccheda caMdraprabhasvAmI ane suvidhisvAmInA vacagALAnA samayamAM thayo hato. evA samayamAM jeo jAtismaraNa vagere dvArA mekSamAne prApta karIne siddha thayAM che, temane tIrtha vyavacchedasiddha satIza siddha vAya cha (2). tAya 42siddha tIrtha 42 4 cha (3). sAmAnya paNA atIrthaMkarasiddha che (4). jeo jAte ja tanA jANakAra banyAM che, eTale ke Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre siddhAH 5 / pratyekabudhdhasiddhAH-ye tu ekaM kiMcidanityatvAdibhAvanAkAraNaM vRSabhAdikaM pratItya buddhAH-paramArtha jJAtavantaste pratyekabuddhAH / ye pratyekavuddhAH siddhAste pratyekabudhdhasiddhAH 6 / / nanu svayaMvuddha-pratyekabuddhAnAM ko bhedaH ?, ucyate-bodhyupAdhizrutaliGgakRto bhedastatrAsti / tathAhi-svayaMbuddhAnAM vAhyanimittaM vinaiva nijajAtismaraNA"dinA vodhirupajAyate, pratyekabuddhAnAM tu vAhyanimittApekSayA vodhiH, zrUyate cajinheM samyak varabodhi kI prApti huI hai, aura isIke prabhAva se jinhoMne mithyAtvarUpa nidrA kA abhAva kiyA hai, aura isI kAraNa jinheM samyak bodha prApta ho cukA hai ve svayaMvuddha haiN| isa svayaMvuddha avasthA meM jo siddha hue haiM ve svayaMvuddhasiddha haiM 5 / jo kisI anityatvAdi bhAvanA ke kAraNabhUta bAhya kisI vastu-vRSabha Adi kA nimitta pAkara vuddha ho jAte haiM-paramArtha ke jJAtA bana jAtA haiM ve pratyekavuddha haiM / jo pratyeka ghuddha hokara siddha bana jAte haiM ve pratyekavuddhasiddha haiM 6 / zaMkA-svayaMvuddha aura pratyekavuddha meM kyA bheda hai ? uttara-bodhi, upadhi, zruta evaM liGga kI apekSA bheda rahatA hai| jo svayaMvuddha huA karate haiM unheM bAhya nimitta ke vinA hI bodhi prApta ho jAtI hai / isameM antaraMga nimitta jAtismaraNa Adi par3ate haiM / pratyeka vuddhoM meM aisA nahIM hotA hai| unheM bodhi kI prApti vAhyanimittAdhIna bIjAnA upadeza vinA ja jemane samyagavarabodhinI prApti thaI che, ane tenAja prabhAvathI jemaNe mithyAtvarUpa nidrAne nAza karyo che, ane e ja kAraNe jemane samyaka badha prApta thaI gayuM che teo svayaM buddha che. A svayaM buddha avasthAmAM jeo siddha thayAM che teo svayaM buddha siddha che (6). je ke anityasvAdi bhAvanAnA kAraNabhUta kaI vastu-vRSabha AdinuM nimitta meLavIne buddha thaI jAya che-paramArthanA jANakAra banI jAya che, teo pratyekabaddha che. jeo pratyekabuddha thaIne sidhyAya cha tes| pratyesuddha siddha cha (6). zaMkA-ravayaMbuddha ane pratyekabuddha vacce taphAvata che ? uttara-dhi, upAdhi, mRta ane liMganI apekSAe bheda rahe che. jeo svayaMbuddha thAya che temane bAhya nimitta vinA ja bAdhi prApta thaI jAya che. temAM aMtaraMga nimitta jAtira maraNa Adi hoya che. "pratyeka buddhomAM" evuM thatuM nathI-temane bedhinI prApti bAhya nimittAdhIna hoya che. karaka Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 207 karakaNDavAdInAM pratyekabuddhAnAM bodhirvAhmavRSabhAdi jJAnasApekSA / pratyekabuddhAca bAhyanimittamapekSya buddhAH santo ni yamataH pratyekameva viharanti, na tu gacchvAsina iva saMhatAH / upadhiH svayaMvRddhAnAM dvAdazavidha eva pAtrAdiH / pratyekabuddhAnAM tu dvidhA - jaghanyatautkarSatazca tatra jaghanyato dvividhaH, utkarSato navavidhaH prAvaraNavarjaH 6 / tathA - svayaM buddhAnAM pUrvAdhItaM zrutaM bhavati vA na vA bhavati / yadi bhavati, tato liGgaM devatA vA prayacchati, gurusaMnidhau gatvA vA pratipadyate / yadi cakAkI vihartuM samarthaH, icchA'pi tAdRzI bhavet, tadA ekAkI viharati, anyathA gacchAvAse'vatiSThate / hotI hai / karakaNDU Adi pratvekabuddhoM ke jIvanacaritra meM isa bAta kA kathana milatA hai / pratyekabuddha bAhya nimitta ke prabhAva se buddha hokara niyamataH pratyeka akele 2 hI vihAra karate haiM - gacchavAsI sAdhuoM kI taraha samudAyarUpa meM nahIM / svayaMvuddhoM kI upadhi pAtra Adi bAhara prakAra kI hai / pratyekabuddhoM kI do prakAra kI upadhi hotI hai - prathama jaghanya kI apekSA aura dUsarI utkRSTa kI apekSA / jaghanya kI apekSA inake do prakAra kI upAdhi hotI hai, tathA utkarSa kI apekSA nau prakAra kI / isameM prAvaraNa chUTa jAtA hai / tathA svayaMvuddhoM meM jo zruta hotA hai vaha pUrva meM adhIta kiyA huA bhI hotA hai athavA nahIM bhI hotA hai / pUrvAdhItazruta inameM jaba hotA hai taba inake liye veSa kI prApti yA to devatA se hotI hai yA ve svayaM guru ke nikaTa jAkara unase prApta kara liyA karate haiM / inameM yadi akele Adi pratyekabuddhonA jIvanacaritramAM A vAtano ullekha maLe che. pratyekabuddha khAdyanimittanA prabhAvathI buddha thaI ne niyamataH pratyekae kalA ja vihAra kare che gacchavAsI sAdhuonI jema samudAyamAM nahIM. svayaM buddhonI upaSi pAtra ADhi khAra prakAranI che. pratyeka yuddhonI upadhi e prakAranI hAya che pahelI jadhanyanI apekSAe ane bIjI utkRSTanI apekSAe. jaghanyanI apekSAe temane e prakAranI upadhi hAya che, tathA utkRSTanI apekSAe nava prakAranI. temAM prAvaraNu chUTI jAya che. tathA svayaM buddhomAM je zruta heAya che te pUrve adhIta karela paNa hoya che athavA nathI paNa hotu. temanAmAM jyAre pUrvAdhIta zruta thAya che tyAre temane mATe veSanI prApti kAMtA deva vaDe thAya che ke te jAte ja gurunI pAse jaIne temanI pAsethI meLavI le che. temanAmAM ekalA vihAra karavAnI jo zakti heAya Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 208 nandIstre yadi pUrvAdhItaM zrutaM na bhavati, tarhi niyamAd gurusaMnidhau gatvA liGgaM patipadyate, gacchaM vA'vazyaM na muJcati / pratyekavuddhAnAM tu pUrvAdhItaM zrutaM niyamato bhavati, tacca jaghanyataH ekAda. zAGgAni, utkarSataH kiMcinnyUnAni daza pUrvANi / tebhyo devatA liGgaM prayacchati / liGgavarjitA vA kadAcid bhavanti 6 / buddhavodhitasiddhAH-vuddhA-AcAryadayastaiodhitAH santo ye siddhAste tathA 7 / strIliGgasiddhAH 8 / puMliGgasiddhAH / napuMsakaliGgasiddhAH 10 / tathA hokara vihAra karane kI zakti hotI hai, aura icchA bhI yadi isI prakAra : kI inakI ho to ye akele hI vihAra karate haiM, nahIM to gacchAvAsa meM rahate haiM / inakA zruta jaba pUrvAdhIta nahIM hotA hai to ye niyamataH guru ke nikaTa jAkara sAdhuveSa aMgIkAra karate haiM, aura gaccha ko nahIM chor3ate haiN| pratyekavuddhoM kA zruta niyama se pUrvAdhIta hotA hai / jaghanya se ye gyAraha aMga paryanta paDhe hue hote haiM, tathA utkRSTarUpa se kucha kama daza pUrvataka / inake liye sAdhuveSa devatA pradAna karate haiN| athavA ye kabhI 2 sAdhuveSa se varjita bhI rahate haiN| 6 / buddhavodhitasiddha ve haiM ki jinheM AcArya Adi bodha dete haiM / aura unase pratibodhita hokara hI jo siddha avasthA prApta karate haiM 7 / strIliGga se, pulliGga se tathA napuMsakaliGga se yukta hokara jo siddha hote haiM ve strIliGga puMliGga aura napuMsakaliMga, siddha 8-9-10 kahalAte haiM / svliNgane temanI evI IcchA paNa hoya che teo ekalA ja vihAra kare che, nahIM te gacchavAsamAM rahe che. je temanuM zrata pUrvAdhIta na hoya te teo niyamata gurunI pAse jaIne sAdhu-veSa svIkAre che. ane gacchane cheDatAM nathI. pratyekabudhdhanuM kRta niyamathI ja pUrvAdhIta hoya che. jaghanyathI teo agiyAra aMga sudhI bhaNela hoya che ane utkRSTarUpathI daza pUrvathI kaIka ochuM bhaNela hoya che. temane mATe deva sAdhuveSa Ape che. athavA teo kyAreka kyAreka sAdhuveSathI varjita paNa rahe che pedA jemane AcArya vagere badha Ape che, ane temanA dvArA pratibaMdhita thaIne jeo sidhdha avasthA prApta kare che, teo budhdhabadhita sidhdha che IIii nArIjAti, narajAti ane nAnyatara jAtithI yukta thaIne je sidhdha thAya che to strIliMgA, pukhi bhane nasasi sidhdha 42vAya che. // 8-8-10 // Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| 201 svaliGgasiddhAH svaliGga-jinazAsanaveSaH sadorakamukhavastrikArajoharaNAdirUpastatra -tasmin veSe ye siddhAste svaliGgasiddhAH 11 / anyaliGgasiddhAH-parivrAjakAdiliGge siddhAH 12 / gRhiliGgasiddhAH 13 / ekasiddhAH-ekasmin samaye eke eva siddhaaH| evaMbhUtA ye siddhAste ekasiddhAH 14 / anekasiddhAH ekasmin samaye aneke sidhyanti sma, te anekasiddhAH 15 / utkarSato'STottarazatasaMkhya kA siddhA bhavanti / uktaJca vattIsA aDayAlA, saTThI bAvattarI ya boddhvyaa| culasII channauI, durahiya aThuttara sayaM ca // 1 // 15 // siddha ve haiM ki jinake pAsa jinazAsanakathita muniveSa hotA hai, jaisesadorakamukhavastrikA kA honA, rajoharaNa Adi kA honaa| isa veSa meM rahakara jo siddhi prApta karate haiM 11 / parivrAjaka Adi ke veSa meM rahakara jo siddha hote haiM ve anyaliMgasiddha kahalAte haiM 12 / gRhI ke liGga meM-gRhastha kI paryAya meM-rahakara hI siddha jo hote haiM ve gRhiliMgasiddha haiM 13 / tathA eka samaya meM jo eka hI jo siddha hote haiM ve ekasiddha kahe gaye haiM 14 / eka samaya meM aneka siddha hote haiM ve aneka siddha haiM 15 / anekasidhdha utkRSTa kI apekSA eka samaya meM eka sau ATha (108) hote haiM, kahA bhI hai "battIsA aDayAlA, sahI bAvattarI ya boddhavvA / culasII channauI, durahiya advattara sayaM ca" // 1 // jemanI pAse jina zAsana kathita niveSa hoya che--jemake derA sAthenI muhapatti, rajoharaNa AdinuM hovuM-temane svaliMga sidhdha kahe che. A veSamAM rahIne je siddhi prApta kare che te svaliMga sidhdha che tenA parivrAjaka AdinA veSamAM rahIne je siddha thAya che te anyaliMga siddha kahevAya che. 1rA gRhInAM liMgamAM-gRhasthanI paryAyamAM-rahIne ja je siddha thAya che teo gRhIliMga siddha che tenA tathA eka samayamAM je ekajasiddha thAya che teo ekasiddha kahevAya che 14 eka samayamAM aneka siddha thAya che teo anekasiddha che 1pa anekasiddha utkRSTanI apekSAe eka samayamAM ekase ATha (108) thAya che. usa pAche "battIsA aDayAlA, saTTI bAvattarI ya boddhavvA / culasII channaI, durahiya ahettara saya ca" // 1 // na0 27 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- nandI chAyA-dvAtriMzat aSTacatvAriMzat , paSTiH dvAsaptatizca boddhvyaa| - caturazItiH SaNNavatiH, dvayadhika (dvayadhikazataM ) aSTottara zataM ca // 1 // vyAkhyA-prathamasamaye jaghanyata eko dvau vA, utkarSato dvAtriMzat sidhyantaH prApyante / dvitIyasamaye jaghanyata eko dvau vA, utkarpato dvAtrizat / evaM tRtIya'samaye'pi / evaM caturthasamaye'pi / evaM yAvadaSTame'pi samaye jaghanyata eko dvau vA utkarSato dvAtriMzat / tataH paramavazyamantaram / tathA-trayastriMzadAdaya utkarSato'STacatvAriMzatparyantAH nirantaraM sidhyantaH sapta samayAn yAvat prApyante / tathAhi-prathamasamaye jaghanyatastrayastriMzaccatustriMzad vA, utkarSato'STacatvAriMzat sidhyantaH prApyante, iti rItyA saptamasamayAvadhi bhAvanA kAryA ___ tathA--ekonapazcAdazadAdaya utkarSataH papTiparyantA nirantaraM sidhyanta SaTsamamayAn yAvadavApyante / parato'vazyamantaram / tathA-ekaSaSTayAdaya utkarSato dvisaptatiparyantA nirantaraM sidhyantaH-paJcasamayAna yAvadavApyante / tataH paramantaram / prathama samaya meM jaghanya se eka yA do jIva, tathA utkRSTa se battIsa jIva siddha hote haiM / dvitIya samaya meM bhI jaghanya se eka yA do jIva, tathA utkRSTa se battIsa jIva siddha hote haiM / isI taraha tRtIya, caturtha, paMcama, SaSTa, saptama aura aSTama samaya meM bhI jaghanya aura utkRSTa kI apekSA siddha honevAle jIvoM kA pramANa jAnanA cAhiye / isake bAda niyamataH antara ho jAtA hai / tathA tetIsa se lekara utkRSTa aDatAlIsa paryanta jIva nirantara siddha hote rahate haiM, aura ye sAta samaya taka siddha hote haiN| jaise-prathama samaya meM jaghanya se teMtIsa athavA cautIsa, utkarSa se aDatAlIsa siddha hote haiM, isa rIti se sAta samaya paryanta bhAvanA kara lenI cAhiye / bAdameM niyamataH antara ho jAtA hai / tathA prathama samayamAM jaghanyathI eka ke be jIva, tathA utkRSTathI batrIsa jIva siddha thAya che. bIjA samayamAM paNa jaghanyathI eka ke be jIva ane utkRSTathI wala O siddha thAya che. 4 pramANe trIta, yAthA, pAMyamI, 7gi, sAtabhA, ane AThamAM samayamAM jaghanya ane utkarSanI apekSAe siddha thanAra chavAi pramANa jANavuM joIe. tyAra pachI niyamathI ja aMtara paDI jAya che. tathA tetrIsathI laIne utkRSTa aDatAlIsa sudhI jIva niraMtara siddha thatAM rahe che, ane e sAta samaya sudhI siddha hoya che. jemake prathama samayamAM jaghanyathI tetrAsa athavA cetrIsa, utkRSTathI aDatAlIsa siddha hoya che, A rIte sAta samaya' sudhI samajI levuM joIe. pachI niyamathI aMtara paDI jAya che. tathA ega Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / ra tathA -- trisaptatyAdaya utkarSatazcaturazItiparyantA nirantaraM sidhyantacaturaH samayAn yAvat prApyante / tata Urdhvamantaram / tathA - paJcAzItyAdaya utkarSataH SaNNatratiparyantA nirantaraM sidhyantastrIn samayAn yAvadavApyante / parato'vazyamantaram / tathA - saptanavatyAdaya utkarSato dvaghuttarazataparyantA nirantaraM sidhyanto dvau samaya yAdavApyante / parato niyamAdantaram / tathA - tryuttarazatAdaya utkarSato'STottarazataparyAntAH sidhyanto niyamAdekameva samayaM yAvadavApyante, na tu dvitrAdisamayAniti 15 / unacAsa 49 se lekara utkRSTa sATha jIvoM taka nirantara siddha hote haiM / ye chaha samaya taka siddha hote haiM / isake bAda antara avazya ho jAtA / tathA ikasaTha 61 se lekara utkRSTa bahattara 72 jIva nirantara siddha hote haiM, ye pAMca samaya taka sidhdha hote haiM, bAda meM niyama se antara par3a jAtA hai / tathA tehattara 73 se lagAkara utkRSTa corAsI 84 jIva nirantara siddha hote haiM, ye pAMca samayoM taka pAye jAte haiM / isake bAda niyamataH antara ho jAtA hai / pacAsI 85 se lekara utkRSTa chayAnave taka jIva nirantara siddha hote haiN| ye tIna samaya taka pAye jAte haiM / isake bAda antara ho jAtA hai / santAnave 97 se lekara utkRSTa ekasau do 102 taka nirantara siddha hote hai, ye do samayoM taka pAye jAte haiM / isake bAda antara par3ajAtA hai / ekasau tIna 103 se lekara utkRSTa eka sau ATha 108 taka siddha hote haiM, ye eka hI samaya taka pAye jAte haiM, do tIna Adi samaya taka nahIM / isa prakAra isa gAthA kA artha hai / pacAsa (49) thI laIne utkRSTa sATha jIvA sudhI niraMtara siddha hAya che e cha samaya sudhI siddha thAya che, tyAra bAda aMtara avasya paDI jAya che. tathA ekasaTha (61)thI laI ne utkRSTa tera (ra) jIva niraMtara siddha thAya che. teo pAMca samaya sudhI siddha thAya che, pachI niyamathI aMtara paDI jAya che. tathA teAMtera (73) thI sahane utkRSTa yoryAsI (84) nirataMra siddha thAya che. me pAMtha sabhyo sudhI prApta thAya che. tyAra bAda niyamathI atara paDI jAya che. paMcAzI (85) thI laIne utkRSTa channu (96) sudhI jIva nira'tara siddha thAya che. te traNa samaya sudhI prApta thAya che. tyAra bAda aMtara paDI jAya che. sattANuthI (97) laIne utkRSTa ekase e (102) sudhI nirantara siddha thAya che. te e samaye sudhI prApta thAya che. tyAra bAda aMtara paDI jAya che. ekasA traNa (103) thI laI ne utkRSTa ekase ATha (108) sudhI siddha thAya che, e eka ja sudhI prApta thAya che, e traNa Adi samaya sudhI nahIM. A pramANe A gAyAnA atha che. samaya Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nandIso . ___ strImokSasamarthanamiha strIliGgasiddhA iti yaduktaM, tat kecinna manyante / evaM hi te pralapanti-'strINAM na mokSaH, puruSebhyo hInatvAt , napuMsakAdivat' iti / atra brUmaH-sAmAnyenAtra dharmitvenopAttAH striyo vivAdAspadIbhUtA vA ? / AdhapakSe pakSaikadezasiddhasAdhyatA, asaMkhyAtavarSAyuSkaduHSamAdikAlotpanna tirathI -devya-bhavyAdistrINAM bhUyasInAmasmAbhirapi mokSAbhAvasyAbhidhAnAt , dvitIye strImokSasamarthanayahAM para "strIliGgasiddhAH" yaha jo kahA hai isa bAta ko kaI eka nahIM mAnate haiM, ve isa prakAra kahate haiM-'striyoM ko mukti nahIM hotI hai, kAraNa ki ve puruSa kI apekSA hIna haiM, jaise napuMsaka Adi / isapara yaha pUchanA hai ki Apa kina striyoM meM mokSa kA abhAva siddha karate haiM ? kyA sAmAnya striyoM meM, athavA kinhIM vizeSa striyoM meM ? / yadi sAmAnya striyoM meM muktiprApti kA abhAva Apa siddha karate ho to yaha bAta hama bhI mAnate haiM ki asaMkhyAta varSakI AyuvAlI akarmabhUmija striyoM ko, duSSamAdikAlotpanna tiryaJcaniyoM ko, evaM deviyoM ko, tathA abhavya striyoM ko mukti prApta nahIM hotI hai, ataH pakSakadeza meM yaha hetu siddhasAdhyavAlA hone se yadi kaho ki koI viziSTa striyAM mukti prApti ke yogya nahIM haiM to yaha bAta pakSabhUta strIpada se jJAta nahIM strImokSasamarthanamaDI mAgaNa "strIliGgasiddhAH" mAmale Dasa che se vAtana 321 mAnatA nathI, teo A pramANe kahe che-"strIone mukti maLatI nathI, kAraNa ke teo puruSo karatAM hIna che. jema napuMsaka Adi " A bAbatamAM e pUchavAnuM che ke Apa kaI strIone mokSa nathI maLato ema siddha kare che? zuM sAmAnya strIone ke kaI viziSTa strIone?. je sAmAnya strIone mukti prApta thatI nathI evuM Apa siddha karatA ho te e vAta ame paNa mAnIya chIe ke asaMkhyAta varSanA AyuvALI akarmabhUmi ja strIone, duSamAdi kAlI tpanna tiryacaniyene ane devIone tathA abhavya strIone mukti prApta thatI nathI. tethI pakSakadezamAM A heta siddhasAdhyavALa hovAthI je Apa kaho ke kaI viziSTa strIo mukti prApta karavAne yogya nathI te e vAta pakSabhUta Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikATokA-zAnamedAH tu nyUnatA pakSasya, vivAdAspadIbhUteti vizeSaNaM vinA niyatastrIlAbhAbhAvAt / yadi tadupAdIyate, tadA tatpatibodhArtha kiMciducyate-striyo muktyoH , muktikAraNA'vaikalyAt , yathA pumAMsaH, yatra hi yasya nAsti saMbhavastatra tatkAraNavaikalyaM, yathA siddhazilAyAM zAlyaGkarasya / imAstu muktikAraNavaikalyarahitAH, tasmAnmuktyahA~ iti / ho sakatI hai, ataH isa bAta ko spaSTa karane ke liye yadi aisA kahA jAya ki hama unheM hI mukti kI prApti niSiddha karate haiM jinheM Apa mukti prApti ke yogya ginate ho, to isa para bhI hamArA yahI kahanA hai ki jinheM tuma muktiprApti ke yogya nahIM kahate ho unheM hI hama isa prakAra se muktiprApti ke yogya siddha karate haiM-"striyo muktyarhAH, muktikAraNAvaikalyAt, yathA pumAMsaH" jaise puruSoM meM mukti ke kAraNoM kI avikalatA dekhI jAtI hai usI prakAra se striyoM meM bhI mukti ke kAraNoM kI avikalatA hone se ve bhI muktiprApti ke yogya haiN| jahAM para jisakI saMbhavatA nahIM hotI hai vahIM para usake kAraNoM kI vikalatA rahatI hai, jaise siddhazilA meM zAlyaGkura kI saMbhavatA nahIM hai, ataH vahAM para usake kAraNoM kI bhI vikalatA hai, parantu vivakSita striyAM aisI nahIM haiM, unameM to mukti ke saba kAraNoM kA sadbhAva hai, ataH ve mukti ke yogya strIpadathI jANI zakAtI nathI, tethI A vAtane spaSTa karavAne mATe je ema kahevAmAM Ave ke ame temane ja muktinI prApti niSiddha karIe chIe jene tame muktiprAptine egya gaNe che, te e bAbatamAM paNa amArU eja kahevuM che ke jemane tame muktiprAptine yegya kahetA nathI temane ja ame A zata bhuti prAta 42vAne dAya siddha 4ii chI-" striyo muktyAH , muktikAraNavaikalyot yathA pumAMsaH "bha puruSomA bhutino raNanI avikalatA jovAmAM Ave che tema strIomAM paNa muktinAM kAraNenI avikalatA hovAthI teo paNa mukti prApta karavAne yogya che. jyAM jenI saMbhavatA hotI nathI tyAM ja tenA kAraNenI vikalatA rahe che, jema siddhazilAmAM zAsthaMkaranI saMbhavatA hotI nathI tethI tyAM AgaLa tenAM kAraNenI paNa vikalatA che, paNa vivakSita strIo evI nathI, temanAmAM to muktinAM badhA kAraNone sadbhAva che tethI te muktine egya che. je A viSe pharI paNa evuM ja kahevAya ke Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nadIsame nanu strISu muktikAraNAnAmasadbhAvAt tatrAyaM heturnAstItyasiddho'yaM heturiti cet / ucyate -- uktahetorasiddhatvaM vadasi tat kiM strINAM puruSebhyo'pakRSTasvena 1, kimuta nirvANasthAnAdyaprasidhdhatvena 2, kiM vA muktisAdhakapramANAbhAvena 31, tatra yadi tAvat puruSebhyo'pakRSTatvena strISu muktikAraNAnAmasadbhAva iti vadasi, tarhi idaM brUhi tvadaGgIkRtaM puruSebhyo'pakRSTatvaM strISu kiM samyagdarzanAdiratnatrayAbhAvena 1, kiMvA viziSTasAmarthyAbhAvena 2, kiM vA puruSAnabhivandyatvena 3, kiM vA smaraNAdyakartRtvena 4, kiMvA amaharddhikatvena 5, kimuta mAyAdiprakarSavatvena 6, iti vikalpAH / haiM / yadi isa para phira bhI aisA hI kahA jAve ki striyoM meM mukti ke kAraNoM kI asadbhAvatA hai ataH unameM isa hetu ke asadbhAva se hetu meM asiddhatA AtI hai, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki hamArA isa para aisA pUchanA hai ki Apa jo striyoM meM isa hetu kI asiddhatA prakaTa kara rahe ho so kisa kAraNa se ? kyA ve puruSoM kI apekSA hIna haiM isaliye, athavA nirvANarUpa sthAna kI aprasiddhi hai isaliye, yA mukti ke sAdhaka pramANa nahIM hai isaliye ? | yadi aisA kahA jAya ki striyAM puruSoM kI apekSA hIna haiM isaliye unameM mukti ke kAraNoM kA sadbhAva nahIM hai so punaH isapara hama yaha pUchate haiM ki Apa jina striyoM ko puruSoM kI apekSA hIna batalAte hai vaha kisa kAraNa se batalAte haiM ?, kyA unameM samyagdarzanAdikarUpa jo ratnatraya hai usakA abhAva rahatA hai ? 1, yA unameM viziSTa sAmarthya kA abhAva hai ? 2, athavA ve puruSoM dvArA strIomAM muktinAM kAraNeAnI asAvatA che tethI temanAmAM te hetunA asadbhAvathI hetumAM asiddhatA Ave che te ema kahevu' te paNa sAcuM nathI, kAraNa ke amAre e khAkhatamAM evu' pUchavAnu` che ke Apa strIomAM A hetunI je asiddhatA pragaTa karI rahyAM che te kayA kAraNe ? zuM teo puruSo karatAM hIna che tethI, athavA nirvANurUpa sthAnanI aprasiddhi che tethI, ke mukitanA sAdhaka pramANu nathI tethI ?. jo ema kahevAmAM Ave ke strIo puruSo karatAM hIna che tethI temanAmAM muktinAM kAMrAnA sadbhAva nathI teA pharI te viSe amAre e prazna che ke Apa je strIone puruSo karatAM hIna khatAvA che te zA kAraNe khatAvA che? (1) zu temanAmAM samyagdarzanAdika rUpa je ratnatraya che tene abhAva rahela che? ke (2) zuM temanAmAM viziSTa samathyanA abhAva che? (3) athavA te puruSo dvArA avadha che ? ke smaraNa Adi jJAna temanAmAM rahetuM nathI ? (5) Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 215 tatra yaducyate strISu ratnatrayAbhAva iti tadayuktam samyagdarzanAdIni puruSANAmiva strINAmapyavikalAni dRzyante / tathAhi dRzyante striyospi sakalamapi pravacanArthaM zraddadhAnAH, jAnate ca SaDAvazyakakAlikotkAlikAdibhedabhinnaM zrutam, paripAlayanti saptadazavidhaM saMyamam, dhArayanti ca devAsurANAmapi durdharaM brahmacaryam, tayante ca tapAMsi mAsakSapaNAdIni tataH kathamiva na tAsAM mokSasaMbhavaH / kiM castrISu ratnatrayAbhAva iti yaducyate, tat kiM ratnatrayasya avaziSTasya tatrAbhAvo vivakSitaH, kiM vA prakarSaparyantaprAptasya ratnatrayasya tatrAbhAvaH ? / avadha haiM ? 3, yA smaraNa Adi jJAna unameM nahIM rahatA hai ? 4, yA unameM koI strI maharddhika nahIM hai ? 5, athavA mAyAdika kI unameM prakarSatA pAI jAtI hai ? 6 / yadi ina chaha vikalpoM meM se yaha vikalpa mAnA jAya ki striyoM meM ratnatraya kA abhAva hai ataH unameM puruSoM kI apekSA hInatA hai so aisA kahanA yuktiyukta nahIM mAnA jAtA hai, kyoM ki samyagdarzanAdika ratnatraya puruSoM kI taraha unameM bhI avikala dekhe jAte haiM / striyAM bhI sakala pravacana ke artha kI zraddhA karanevAlI, SaDAvazyaka kAlika utkAlika Adi ke bheda se bhinna zruta ko jAnane vAlI, tathA satraha prakAra ke saMyama ko pAlane vAlI dekhI jAtI hai / deva aura asuroM dvArA bhI durdhara aisA brahmacarya vrata ve pAlatI haiM / mAsakSapaNa Adi vividha prakAra kI tapasyA ve karatI haiM, isaliye unameM mukti kA saMbhava kaise nahIM ho sakatA hai ? / tathA Apa jo striyoM meM ratnatraya kA abhAva kahate ho so inameM ratnatraya kA abhAva kaise vivakSita hai ?, kyA sAmA ke temAMthI kAI strI maharSika nathI ? (6) athavA mAyAdikanI temanAmAM adhikatA hAya che ?. jo A cha vikalpamAMthI A vikalpa mAnI laIe ke strIomAM ratnatrayanA abhAva che tethI temanAmAM puruSo karatAM hInatA che, te ema kahevuM te yuti yukta mAnI zakAya nahIM kAraNa ke samyakdarzanAdika ratnatraya puruSonI jema temanAmAM paNu avikala najare paDe che. strIo paNa sakaLa pravacananA arthInI zraddhA karanArI cha Avazyaka kAlika-tkAlika AdinA bhedathI zrutane jANanArI, tathA sattara prakAranA sayamane pALanArI jovAmAM Ave che. deva ane asuro vaDe paNu dura evu' brahmacarya vrata teo pALe che, mAsakSapaNu Adi vividha prakAranI tapasyA teo kare che, te pachI temanAmAM muktinA saMbhava kevI rIte hoI zake nahI' ?, tathA Apa je strIomAM ratnatrayane abhAva kahetA he te temanAmAM ratnatrayanA abhAva kevI rIte vivakSita che, zu` sAmAnyarUpa ratna Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 nandIsne tatra yadi avaziSTasya ratnatrayasya strISu abhAva ityucyate bhavatA, tarhi kathaya, ayaM ratnatrayAbhAvazcAritrAsaMbhavAt kim ? uta jJAnadarzanayordvayorabhAvAt ?, kiMvA samyagdarzanAdInAM trayANAmabhAvAt / ____ atha-cAritrAsaMbhavena ratnatrayAbhAva iti pakSasya nirAkaraNam-tatra-yadi cAritrasyA saMbhavAd ratnatrayAbhAvo vivakSitastarhi so'pi cAritrAsaMbhavaH kiM sacelatvena ? 1, kiM vA strItvasyacAritra virodhitvena ? 2, kiM vA mandasattvatayA ? 3, // cailasya cAritrAbhAvahetutvanirAkaraNam-- tatra yadi sacelatvena cAstriAsaMbhava ityucyate bhavatA, tarhi tAvat kathaya tva. daGgIkRtamidaM celasyApi cAritrAbhAva hetu kiM celasya paribhogamAtreNa bhavati 11, kiM vA celasya parigraharUpatvena ? 2, / nyarUpa ratnatraya kA athavA prakarSaparyantaprApta ratnatraya kaa?| yadi prathama pakSa svIkAra kiyA jAya to hama isa para punaH yaha pUchate haiM ki sAmAnyatayA ratnatraya kA abhAva cAritra ke abhAva se kahate ho? athavA jJAnadarzana, donoM ke abhAva se kahate ho ? athavA samyagdarzanAdika tInoM ke abhAva se kahate ho? yadi kaho ki cAritra ke asaMbhava se ratnatraya kA abhAva hai, aisA hama kahate haiM so isapara puna: yaha vikalpa hotA hai ki unameM cAritra kI asaMbhavatA kyA savastra hone se AtI hai ? yA strIpane ke cAritra virodhI hone se AtI hai ? athavA mandasAmarthya hone kI vajaha se AtI hai ? / yadi kahA jAya ki ve vastrasahita rahatI haiM isaliye unameM cAritra kI asaMbhavatA hai so kyA vastra ke paribhogamAtra se cAritrAbhAva ke prati trayane ke prakarSa paryanta prApta ratnatrayano pahelo pakSa svIkAravAmAM Ave te ame te bAbatamAM e prazna pUchIe chIe ke sAmAnyarIte ratnatrayane abhAva caritranA abhAvathI kahe che athavA jJAnadarzana e bannenA abhAvathI kahe che? athavA samyaggadarzanAdika traNenA abhAvathI kahe che? je Apa ema kahetA ho ke cAritranA asaMbhavathI ratnatrayane abhAva che evuM ame kahIe chIe te te bAbatamAM vaLI e vikalpa hoya che ke temanAmAM cAritranI asaMbhavatA zuM savastra hovAthI Ave che ke strIpaNuM cAritranuM virodho hovAthI Ave che? athavA maMda sAmarthya hovAne kAraNe Ave che . jo ema kahevAmAM Ave ke teo vastrasahita rahe che tethI temanAmAM cAritranI asara bhavatA che te zuM vastranA paribhegamAtrathI cAritrAbhAva tarapha hetutA hoya che ? Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A bhAnacandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) 217 satra yadi paribhogamAtreNa cailaM cAritrAmAvaheturiti manyase tarhi vada tAvad, ayaM cailaparibhogaH strINAM kiM tatparityAgAzaktatvena 1, kiM vA gurUpadiSTatvena 2, cAritrAbhAvaheturvivakSitaH ? / tatra yadi strINAM cailaparityAgAzaktatvena cailaparibhogazcAritrAbhAvaheturiti svIkaroSi, naitad yuktam ,yataH yadyapi prANebhyo nAparaM priyaM prANinAm' tathApi-prANAnapi tyajantyaH kAzcit striyaH pradRzyante kiM punazcalaM parityaktumazaktAstA itisaMbhAvanA ____ atha gurUpadiSTatvena cailaparibhogaH strINAm , ityaGgIkaropi, tarhi kathaya tAvat -kiM cailasya cAritropakAritvena gurubhistAsAM cailaparibhogopadezaH kRtaH kiM vA anyathA ? / hetutA hotI hai ? athavA parigraharUpa hone se hotI hai ?, yadi paribhoga mAtra se caila (vastra) cAritrAbhAva kA hetu hotA hai, aisA mAnA jAya to kaho yaha caila kA paribhoga striyoM ke usake parityAga karane kI azakti hone se hai ? athavA zurUpadiSTa hone se hai ?, yadi isameM aisA kahA jAya ki striyoM meM vastra kA tyAga karane kI azakti hone se cailaparibhoga hotA hai, aura yaha cailaparibhoga unameM cAritrAbhAva kA hetuhotA hai, so aisA kahanA ucita nahIM hai, kAraNa ki prANiyoM ko saba se adhika pyAre prANa hote haiM, jaba striyAM prANoM ko bhI chor3a detI dekhI jAtI haiM to phira unake liye vastroM ko chor3ane kI bAta kauna kaThina hai ?, isaliye yaha bAta to sAnI nahIM jA sakatI hai ki ve vastra ke chor3ane meM asamartha haiM / yadi yaha kahA jAya ki guru se upadiSTa hokara ve vastra kA paribhoga karatI hai to isapara bhI hama pUchate haiM ki athavA parigraharUpa hovAthI hoya che je paribhogamAtrathI cala cAritrAbhAvane hetu hoya che, evuM mAnI laIe te kahe zuM A calane pariga strIonI tene parityAga karavAnI azakita hovAne lIdhe che? athavA gurUpadiSTa hovAthI che ? jo te viSe evuM kahevAmAM Ave ke strIomAM vastrano tyAga karavAnI azakita hovAthI cala paribhegA thAya che ane te cila paribhega temanAmAM cAritrA bhAvane hetu hoya che, te ema kahevuM ucita nathI, kAraNa ke prANIone sauthI vadhAre vahAle prANuM hoya che, je strIo prANanuM paNa balidAna detI najare paDe che te pachI temane mATe vo choDavAnI vAta zI rIte kaThina kahI zakAya? tethI e vAta te mAnI zakAya tema nathI ke teo vastrano tyAga karavAne asamartha che. je ema kahevAmAM Ave ke guruvaDe upadiSTa thaIne teo vaane pari. 10 28 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nadIsUtre yadi cAritropakAritvena tadupadezastarhi kiM na puruSANAmapi tadupadezo gurubhiH kriyate / athaitA abalA eva, yato valAdapi puruSaiH paribhujyante iti cailaM vinA tAsAM cAritrabhaGgasaMbhavaH, na tu puruSANAmiti na teSAM tadupadezaH / evaM sati na cailAccAritrAbhAvaH, cailasya cAritropakAritvAt / tathAhi - yad yasyopakAri, na tat tasyAbhAvahetuH, yathA ghaTasya mRtpiNDAdi, upakAri coktarItyA cAritrasya cailam, tasmAccailaM na cAritrAbhAva heturiti / guruoMne unheM cAritra meM upakArI jAnakara vastra ke paribhoga kA Adeza kiyA yA aura koI rUpa se jAnakara vastra ke paribhoga karane kA upadeza diyA hai ? | yadi yaha kahA jAya ki guruoM ne vastra pahirane kA upadeza unheM isaliye diyA hai ki vaha cAritra kA upakArI hai to phira unhoMne vaha upadeza puruSoM ko kyoM nahIM diyA / yadi kahA jAya ki ye abalA haiM, yadi nagna raheM to puruSa unapara balAtkAra kara sakate haiM isaliye caila ke binA cAritrabhaMga hone kI unameM saMbhAvanA rahatI hai ataH guruoMne unheM cAritra kA upakArI jAnakara cailaparibhoga kI AjJA dI hai| puruSoM ko nahIM dI / to phira isa prakAra kI mAnyatA se yaha bAta tumhAre hI mukha se siddha ho jAtI hai ki vastra kA upabhoga cAritra kA upakArI hai, isake sadbhAva se cAritra kA abhAva siddha nahIM hotA hai / 46 'yad yasyopakAri na tat tasyAbhAvahetuH, yathA ghaTasya mRtpiNDAdi, upakAri ca uktarItyA cAritrasya cailam tasmAnna tat cAritrAbhAvahetuH " bhAga kare che teA te viSe paNa ame pUchIe chIe ke guruoe cAritramAM upakArI gaNIne temane vastranA paribhAgano Adeza ApyuM ke kAI khIjA kAraNe vastranA paribhAga karavAnA upadeza ApyA che? jo ema kahevAmAM Ave ke gurue temane vastra paheravAnA upadeza e kAraNe ApyA che ke te cAritra mATe upakArI che, te pachI temaNe te upadeza purUSone kema na dIdhA?. jo ema kahevAmAM Ave ke te akhaLA che, tethI jo nagna rahe te purUSo temanA upara maLAtkAra karI zake che tethI cala vinA temanA cAritrabhaMga thavAnI sabhAvanA rahe che tethI guruoe temane cAritrane upakArI gaNIne "calaparabhAganI AjJA ApI che. puruSone ApI nathI te pachI A prakAranI mAnyatAthI tamAre mukhe ja e vAta siddha thaI jAya che ke vastranA upabhAga cAritrane mATe upakArI che, tenA sahUlAvadhI yAstrino abhAva siddha thte| nathI. " yad yasyopakAri na tat tasyAbhAvahetuH, yathA ghaTasya mRtpiNDAdi, upakAri ca uktarItyA cAritrasya cailama, tasmAnna tat cAritrAbhAvahetuH " je jenuM upakArI hoya che te tenA abhA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnamedAH / ( strI mokSasamarthanam ) 219 , atha ' anyathA' iti pakSastavasaMmataH ?, nAyamapi yuktisahaH, yataH ' anyathA ityanena pakSadvayamihopasthitaM bhavati / kiM cAritraM prati cailamudAsInaM, bAdhakaM vA ? iti / ayamarthaH - udAsInaM nAma nAsti cAritrasya sAdhakaM, nAsti vA tasya bAdhakamiti / kiM vA cAritrasya vAdhakameveti / cAritraM prati audAsInyaM vA bAdhakatvaM .vA ubhayamapi nAtra vartate / puruSakRtAbhibhavarakSakatayA cailaM khINAM cAritropakArakamastItyanantaramevoktatvAditi / ataH jo jisakA upakArI hotA hai vaha usake abhAva kA hetu nahIM hotA hai, jaise mRpiDAdika ghaTake abhAva kA hetu nahIM hotA hai / ukta rIti se caila bhI cAritra kA upakArI hotA hai ataH vaha usake abhAva kA hetu nahIM hotA hai / yadi " anyathA " yaha pakSa svIkAra kiyA jAya to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoM ki "anyathA " isa pada se do pakSa upasthita hote haiM-kyA cAritra ke prati caila udAsIna hai ? athavA bAdhaka hai ? yadi udAsIna hai to udAsIna kA tAtparya hotA hai ki vaha na to cAritra kA sAdhaka hotA hai aura na usakA bAdhaka hI hotA hai, ataH yaha pakSa mAnya nahIM hai / yadi kaho ki vaha cAritra kA bAdhaka hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki jaba vaha cAritra ke prati upakArI hai to phira udAsIna hI ho sakatA hai, na bAdhaka hI ho sakatA hai ataH puruSakRta parAbhava se rakSA karanevAlA hone ke kAraNa caila cAritra kA upakArI hai, aisA hI mAnanA cAhiye / aba jo kahA jAya ki cala vanuM kAraNa hotuM nathI, jema mRthiDADhika ghaDAnA abhAvanu kAraNa hotAM nathI. kahela rIta pramANe cala paNa cAritranuM... upakArI heAya che tethI te tenA abhAvanuM Ayu hotuM nathI. le "anyathA " mA yakSa svIara 42vAmAM Ave to te ya kharAkhara nathI, kAraNa anyathA 13 padathI e pakSa raju thAya che--zuM cAritra pratye cala udAsIna che? athavA khAdhaka che?, jo udAsIna hoya teA udAsInane bhAvArtha e che ke te cAritranu sAdhaka paNa thatuM nathI ane tenu khAdhaka paNa hAtu nathI tethI e pakSa svIkArI zakAya nahIM. .6 jo ema kaho ke te cAritranuM mAdhaka che teA ema kahevuM" te paNa kharAkhara nathI, kAraNa ke je te cAritrane mATe upakArI che te pachI udAsIna paNa hAi zakatuM nathI ane khAdhaka paNa heAi zakatuM nathI. tethI puruSakRta parAbhavathI rakSA karanAra heAvAne kAraNe cala cAritrane mATe upakArI ja che, ema mAnavu joie. have jo ema kahevAmAM Ave ke cela parigraharUpa hovAthI cAritranA Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nandIsUtre ___nApi cailasya parigraharUpatvena cAritrAbhAvahetutvaM saMbhavati, yato 'mucchA pariggahI vutto' ityAdivacanena 'mUrchava parigrahaH' iti dazavaikAlike SaSThe'dhyayane nirNItam / mUrchArahito bharatazcakravartI sAntaHpuro'pyAdarzakagRhe'vatiSThamAno niSparigraho gIyate / anyathA tasya kevalotpattinasyAt / yadi ca cailasya parigraharUpatvaM syAt , tadA tathAvidharogAdiSu puruSANAmapi cailasaMbhave cAritrAbhAvena muktyabhAvaH syAt / uktaJca 'arzIbhagandarAdiSu gRhItacIro yatina mucyeta' / iti / kizca-yadi mUrchAyA abhAve'pi vastrasaMsargamAnaM parigraho bhavet tato jinakalpapratipannasya kasyacit sAdhostupArakaNAnupakte prapatati zIte kenApi dharmArthinA parigraharUpa hone se cAritra ke abhAva kA hetu hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoM ki parigraha kA lakSaNa mUbhiAva kahA gayA hai| yaha dazavakAlika ke chaThaveM adhyayana meM "mucchA pariggaho vutto" isa vAkya se bhagavAn ne pharamAyA hai| Adarzaghara meM antaHpurasahita bhI paiThe hue bharatacakravartI bhU bhAvarahita hone ke kAraNa hI parigraharahita mAne gaye haiN| yadi aisI bAta nahIM hotI to unheM kevalajJAna kI utpatti nahIM ho sktii| yadi caila ko parigraharUpa mAnA jAya to tathAvidha rogAdikoM meM puruSoM ke bhI caila ke sadbhAva meM cAritrAbhAva hone kI prasakti se mukti ke abhAva kI prasakti mAnanI paDegI / kahA bhI hai "arzIbhagandAdiSu gRhItacIro yatina mucyeta" iti / / aura bhI-mUchA ke abhAva meM bhI vastra kA mAtra saMsarga yadi parigraha mAnA jAya to aisI hAlata meM kisI jinakalpI sAdhu ke Upara tuSArapAta abhAvanuM kAraNa che te ema kahevuM te paNa barAbara nathI, kAraNa ke parigrahanuM AAY bhUchImA vAyu che. 2 // zavaisinA cha?! 25dhyayanamA "mucchA pariggaho vutto" 2 pAyathA bhagavAna 52bhAvyu cha mAgharamA mata:pura sahita beThela bharata cakravartI mUrabhAvarahita hovAne kAraNe ja parigraharahita manAya che. je ema na hota te temane kevaLajJAna utpanna thaI zakata nahIM. je calane parigraharUpa mAnavAmAM Ave te tathAvidha gAdikamAM puruSonA calanA sabhAvamAM cAritrAbhAva hovAnA prasaMgathI satinA abhAvane prasaMga mAnava 57. yuM 554 cha " azobhagandarAdiSu gRhItacIro yatina mucyate" chati. vaLI mUcchanA abhAvamAM paNa vastrane mAtra saMsarga je parigraha manAyata evI hAlatamAM kaI jinakalapI sAdhunA upara tuSArapAta paDatAM ke dharmAtmApurUSa Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayandrikATokA-zAnamedAH / (strImokSasamarthanam ) zirasi vastre prakSipte tasya saparigrahatA bhavet / na caitadiSTa, tasmAnna vastrasaMsargamAtraM parigrahaH, kiMtu mUrchA / sA ca strINAM vastrAdipu na vidyate, dharmopakaraNamAtratayA tasyopAdAnAt / na khalu tA vastramaMtareNAtmAnaM rakSayitumIzate, tato dIrghatarasaMyama paripAlanAya yatanayA vastraM paribhuJjAnAstAH parigrahavatyaH katha bhaveyuH / kiJca-cailasya parigraharUpatve-" No kappai NiggaMthINaM pakke tAlapalaMve -abhinne pariggahittae " ityeyarUpo nirgranthyA vyapadezazcAgame na zrUyeta / ato na sacailatvena caaritraasNbhvH| par3ane para dharmAtmApuruSadvArA DAlA gayA vastra bhI parigraharUpa mAnA jAnA cAhiye, parantu vaha aisA nahIM mAnA jAtA hai / isaliye vastra kA kevala saMsarga parigraharUpa nahIM mAnA jA sakatA hai, kintu mUrchA hI parigraha hai / jaba parigraha kA yaha sunizcita lakSaNa mAnya ho jAtA hai to yaha bAta mAnanI paDegI ki vaha mUrchA vastrAdikoM ke viSaya meM sAdhvI striyoM ko nahIM hotI hai| kevala ve to use dharma kA upakaraNa jAnakara hI dhAraNa karatI haiM / vastrake vinA ve apanA rakSaNa bhI nahIM kara sakatI haiM, isaliye dIrghatarasaMyama pAlane ke liye yatanA se vastra kA paribhoga karatI huIve parigrahavAlI kaise mAnI jA sakatI haiM ? / tathA-cela ke parigraharUpa mAnane para"No kappaiNiggaMthINaM pakke tAlapalaMce abhinne pariggAhittae" isa prakAra se jo ninthiyoM kA vyapadeza Agama meM sunane meM vA dekhane meM AtA hai vaha nahIM AnA cAhiye aura AyA hai. ataH isa zAstrIyavyapadeza se aisA hI jJAta hotA hai ki sacela hone se cAritra dvArA nAkheluM vastra paNa parigraharUpa mAnavuM joIe paNa ema manAtuM nathI. tethI vastrane phakata saMsarga ja pariDarUpa mAnI zakAto nathI, paNa mUchI ja parigraha che. jyAre parigrahanuM A cokkasa lakSaNa mAnya thAya che tyAre e vAta svIkAravI paDaze ke te mUcha vastrAdikanA viSayamAM sAdhvI strIone thatI nathI. teo to phakta tene dharmanuM upakaraNa mAnIne ja dhAraNa kare che vastra vinA teo potAnuM rakSaNa paNa karI zakatI nathI, zItakALa AdimAM svAdhyAya paNa karI zakatI nathI, tethI dIrghatara saMyama pALavAne mATe yatanApUrvaka vastrano paribhega karatI evI teo parigrahavALI kevI rIte mAnI zakAya ? tathA-vana parigraha35 bhAnavAthI "No kappai NiggaMdhINaM pakke tAlapalaMbe abhinne pariggahittae" yA prazna nidhiinthiyaane| vyapaheza 2mArAmamA sAMbhaLavAmAM ane jovAmAM Ave che te na Avavo joIe, ane Avyo che, tethI A zAstrIya vyapadezathI evuM ja jANavA maLe che ke sacela hovAthI Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 mandIsave evaM ca-" nAsti strINAM mokSaH, parigrahavattvAt , gRhasthavat" ityanumAna nirAkRtaM dharmopakaraNavastrasyAparigrahatvena prasAdhitatvAditi / // iti cailasya cAritrAbhAvahetutvanirAkaraNam // 1 // strItvameva cAritravirodhItyagIkRtya strISu cAritrAsaMbhava ityapi kathanaM na yuktam / yato-yadi strItvasya cAritravirodhaH syAt , tadA tAsAmavizeSeNaiva pratrAjanaM . niSidhyat ' itthIo pavvAveuM na kappai' ityevaM vadet , na tu vizeSeNa, yathocyate--" gambhiNI vAlavacchA ya pavAveuM na kappai " iti / / // iti strItvameva cAritravirodhIti pakSasya nirAkaraNam // 2 // kA abhAva nahIM hotA hai, ataH jaba vastra meM parigraharUpatA nahIM AtI hai taba aisA bolanA ki "strINAM na mokSaH parigrahavattvAt gRhasthavat" "gRhastha kI taraha parigrahayukta hone se striyoM ko mokSa nahIM hotA hai" vahakhaNDita ho jAtA hai, kyoM ki vastra dharma kA upakaraNa hai ataH vaha parigraharUpa nahIM hai| ____ isI taraha aisA ki "strItvameva cAritravirodhi" arthAt "strIpanA hI cAritra kA virodhI hai" so ThIka nahIM hai, kAraNa ki isa taraha yadi strIpane ke sAtha cAritra kA virodha hotA to unheM vinA kisI vizeSatA ke dIkSA denA hI niSiddha hotA, parantu aisA to hai nhiiN| zAstra meM to kevala aisA hI likhA milatA hai ki"gambhiNI bAlavacchA ya pavAve na kappA"-garbhiNI ko bAlavatsA ko arthAt choTe bacce vAlI ko dIkSA nahIM denI cAhiye / yadi sAmAnyataH striyoM ke liye dIkSA kA niSedha karanA hotA to " itthIo pavAveuM na kappai" aisA kahate! cAritrane abhAva thatuM nathI, tethI je vastramAM parigraharUpatA AvatI nathI to me mAta "strINAM na mokSaH parigraha vatvAt gRhasthavat" " gRhasthAnA jema parigrahayukata hovAthI strIone mokSa maLato nathI" e yuktinuM khaMDana thaI jAya che, kAraNa ke vastra dharmanuM upakaraNa che, tethI te parigraharUpa nathI. yA zata ma he " strItvameva cAritravirodhi" meTa , strIpa ja cAritranuM virodhI che" te paNa barAbara nathI, kAraNa ke A pramANe je strIpaNAnI sAthe cAritrane virodha hota te temane kaI paNa vizeSatA vinA dIkSA ApavAnuM ja niSiddha hota, paNa evuM to che nahIM. zAstramAM te phakata sa metu bhaNe cha ? "ganbhiNI vAlavacchA ya pavvAveuM na kappai" sagalAna tathA bAlavatsAne eTale ke nAnAM bALakavALIne dIkSA na ApavI joIe. jo sAmAnyata: sImAne dIkSAnA niSedha 42vA Dota t| itthIo pavAveu na kappai" Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnaccandrikATIkA - jJAnabhedAH / ( strImokSasamarthanam ) 223 striyo mandasatvA bhavantIti matvA strISu cAritrAsaMbhava iti vadasi cet ? tadapyayuktam, iha saccaM khalu vratatapodhAraNaviprayakameva vAcyam, anyavidhasya sattvasyAnupayogitvAt, tacca durdharSazIlavatISu strISu analpaM saMbhavati / tathAcoktam" brAhmI sundaryAryA rAjImatI candanA gaNadharAdyAH / api devamanujamahitAH, vikhyAtA zIlasattvAbhyAm " // 1 // // iti striyo mandasatvA bhavantIti pakSasya nirAkaraNam ||3|| ityevaM cAritrA saMbhavena ratnatrayAbhAva iti tatrapakSI nirAkRto bhavatIti // parantu zAstrakArane aisA kahA nahIM; isase spaSTa pratIta hotA hai ki striyoM ke liye dIkSA denekA niSedha nahIM hai / ataH strItva cAritra kA virodhI nahIM hai / isI prakAra yadi aisA kahA jAya ki striyAM manda zakti vAlI hotI haiM ataH striyoM meM cAritra kI asaMbhavatA hai, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki yahAM vrata, tapa dhAraNa karane yogya hI zakti kA grahaNa kiyA gayA hai, usake sivAya aura zakti kA nahIM, kAraNa ki anya zakti anupayogI mAnI gaI hai / jisake dvArA vrata evaM tapoM ko dhAraNa evaM unakA anuSThAna kiyA jAtA hai vaha zakti durdharSa zIla vAlI striyoM meM khUba hotI hai / jaise kahA bhI hai "brAhmI sundaryAya, rAjImatI candanA gaNadharAdyAH / api devamanujamahitA, vikhyAtAH zIlasattvAbhyAm " // 1 // ema ja kaheta paNa zAsakAre temaja kahyu nathI jethI e spaSTa thAya che ke strIone sAmAnyataH dIkSAnA niSedha nathI eTale ke strItva e cAritranuM vidhI nathI. eja pramANe jo ema kahevAmAM Ave ke strIe madya zaktivALI hoya che tethI strIomAM cAritranI asaMbhavatA che, te ema kahevuM te paNa kharAkhara nathI, kAraNa ke ahI' vrata, tapa karavA lAyaka zakti evA atha grahaNa karAyela che, tenA sivAyanI bIjI zakitanA nahI, kAraNa ke bIjI zakita anupayegI manAyela che. jenA dvArA vrata, ane tapa dhAraNa karAya che ane temanuM anuSThAna karAya che te zakita duSa zIlavALI strIemAM khUba hoya che,jemake kahyu paNa che " bAjhI sundaryAryA rAjImatI candanA gaNadharAdyAH / api deva - manuja - mahitAH, vikhyAtAH zIlasattvAbhyAm " // 1 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- mandIsUtre itthaM ca strISu cAritrasya saMbhava iti nizcite sati jJAnadarzanayorapi saMbhavaH sutarAM nizcito bhavati, jJAnadarzanapUrvakatvAccAritrasya / jJAnadarzanAbhyAM vinA cAritraM na bhavitumarhati / tathA coktam " pUrvadvayalAbhaH punaruttaralAbhe bhavati siddhaH" iti / ityevaM 'strISu jJAnadarzanayorabhAvaH' iti pakSo'pi nirAkRto bhavati / tatazca samyagdarzanAdInAM trayANAM siddhau satyAM 'ratnatrayAbhAvAt striyaH puruSebhyopakRSTAH' iti pralApamAtram / dRzyante hi saMpratyapi tAH samyagdarzanAditritayamabhyasyanti / arthAt isa zloka meM kahI huI brAhmI, sundarI, rAjImatI, candanabAlA Adi sAdhviyAM deva manuSyoM se pUjita hokara zIla aura sattva se vikhyAta haiN| isa taraha " striyAM manda zakti vAlI hone se ratnatraya kA abhAva striyoM meM hai" aisA tumhArA pakSa nirAkRta ho gayA hai // isa taraha java striyoM meM cAritra kI saMbhavatA nizcita ho jAtI hai taba jJAnadarzana kI bhI saMbhavatA sutarAM nizcita ho jAtI hai / kyoM ki cAritra, jJAna evaM darzanapUrvaka hotA hai, inake vinA cAritra nahIM hotA hai| "pUrvadvayalAbhaH punaruttaralAbhe bhavati siddhaH" uttara ke lAbha meM cAritra kI prApti meM-pUrvadaya kA lAbha siddha hotA hai, arthAt cAritra ke lAbha meM samyagjJAna samyakadarzana kA lAbha siddha hotA hai, ataH striyoM meM jJAnadarzana kA abhAva hai, aisA kathana bhI ThIka nahIM hai, isaliye aisA kahanA ki samyagdarzanAdika ratnatraya kA abhAva hone se striyAM puruSoM se eTale ke A zlekamAM kahela brAhmI, sundarI, rAjImati, candanabALA Adi sAdhvIo deva manuSya vaDe pUjAIne zIla ane sarva vaDe vikhyAta che. A pramANe strIo maMda zakitavALI hovAthI strIomAM ratnatrayane abhAva che" evA tamArA pakSanuM khaMDana thaI jAya che. A pramANe je strIomAM cAritranI saMbhavatA nizcita thaI jAya che te jJAna dinanI paNa saMbhavatA sArI rIte nizcita thaI jAya che. kAraNa ke cAritra jJAna mane darzana sahita DAya che. tabhanA vinA sAritrAtuM nathI "pUrvavdayalAbhaH punaruttaralAbhe bhavati siddhaH" uttarana sAlamAM-yAzvinI prAptimAM-pUrvadayanA lAbha siddha thAya che, eTale ke cAritranA lAbha sAthe ja samyakdarzanane lAla prApta thAya che. tethI "strIomAM jJAnadarzanano abhAva che" evuM kathana paNa barAbara nathI. tethI evuM kahevuM ke "samyagadarzanAdika ratnatrayane abhAva hovAthI strIo puruSa karatAM apakRSTahIna che " e kathana paNa phakta eka pralApa ja Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 sAmacandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) tathAcoktam"jAnIte jinavacanaM, zraddhatte carati cAryikA'zavalam " iti| nanvastu nAma strINAmapi samyagdarzanAdikaM ratnatrayam , paraM tu na tat saMbhavamAtreNa muktipadamApakaM bhavati, kiM tu prakarSaprAptam , anyathA dIkSAnantarameva sarvepAmapyavizeSeNa muktipadaprAptiprasaktiH, samyagdarzanAdiratnatrayaprakarpazca strINAM na saMbhavati, tathA ca-prakarSaparyantasya ratnatrayasyAbhAva iti matvA striyaH puruSebhyo'pakRSTA iti cet, tadayuktam-strISu hi ratnatrayAsaMbhavagrAhakaM pramANaM nAsti, dezaapakRSTa-hIna haiM, so yaha kathana kevala eka pralApamAtra hai| isa samaya bhI striyAMsamyagdarzanAdika traya kA abhyAsa karatI huI dekhane meM AtI hai, jaise kahA bhI hai-"jAnIte jinavacanaM zraddhatte carati cAryikA'zavalam / " prazna-striyoM meM samyagdarzanAdikatrikake sadbhAvamAtra se mukti prApti saMvita nahIM hotI hai, arthAt samyagdarzanAdika kA trika kevala saMbhavamAtra se unheM muktipada kA prApaka nahIM banatA hai kintu prakarSa prApta hI samyagdarzanAdika kA trika suktipada kI prApti kA hetu hotA hai / yadi aisA na mAnA jAya to dIkSA lene ke bAda hI saba ko mukti kI prApti ho jAnI cAhiye, parantu aisA hotA nahIM hai| isase yahI mAnanA paDatA hai ki samyagdarzanAdikatrika jaba prakarSAvasthA ko prApta ho jAtA hai tabhI mukti kI prApti jIva ko hotI hai, yaha inakA prakarSa striyoM meM nahIM hai-puruSoM meM hI hotA hai, isase samyagdarzanAdika ke prakarSa kA abhAva hone se striyAM puruSoM kI apekSA apakRSTa mAnI gaI haiN| che. A samayamAM paNa strIe samyaggadarzanAdika ratnatrayane abhyAsa karatI jovAmAM mAve cha. ma yu 55 che-jAnIte jinavacanaM zraddhatte carati cAryikA'zamalam " prazna-strIomAM samyagadarzanAdika ratnatrayanA sadbhAvathI muktinI prApti saMbhavita hotI nathI, eTale ke samyagadarzanAdika ratnatrayanA saMbhavamAtrathI ja temane muktipadanI prApti thatI nathI paNa prakarSa prApta ja samyagradarzanAdika ratnatraya ja mukitapadanI prAptinuM kAraNa hoya che je ema na mAnavAmAM Ave te dIkSA lIdhA pachI ja sarvene mukita prApta thavI joIe, paNa evuM thatuM nathI. tethI ema mAnavuM paDe che ke samyagadarzanAdika ratnatraya jyAre prakarSAvasthAne pAme che tyAre ja jIvane mukita prApta thAya che. temane A praka strIomAM hotuM nathI-puruSomAM ja hoya che, tethI samyagadarzanAdikanA prakopane abhAva hovAthI strIo puruSo karatAM apakRSTa-hIna manAya che. na0 29 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 nandIstre kAlaviprakRSTeSu pratyakSasyApravRtteH, tadapravRttau ca anumAnasyApyasaMbhavAt / nApi tAsu ratnatrayaprakarSAsaMbhavapratipAdakaH ko'pyAgamo vidyate, pratyuta saMbhavapratipAdaka eva sthAne sthAne'sti. yathA-' itthIpurisasiddhA ya' iti prastutaiva gAthA, tato na tAsAM ratnatrayaprakarSAsaMbhavaH / kiMca-kathaya tAvat-strISu uktarUpasya ratnatrayasyAbhAvaH ki kAraNAbhAvena, kiM svabhAvata eva kiM vA strItvasya ratnatrayaprakarSavirodhitvena, tava saMmato'stIti / tatra na tAvat kAraNAbhAvena prakarSaparyantaprAptaratnatrayAbhAvaH, yataH ____uttara-aisA bhI kahanA ThIka nahIM hai kyoM ki aisA koI pramANa nahIM hai jo striyoM meM samyagdarzanAdika trika ke prakarSa kI asaMbhavatA siddha kara sake / dezaviprakRSTa evaM kAlaviprakRSTa padArthoM meM pratyakSapramANa kI apravRtti hone se vaha to isa bAta kA samarthaka hotA nahIM / isI taraha pratyakSa kI apravRtti honeke kAraNa anumAna kI bhI vahAM pravRtti nahIM hotI hai, arthAt anumAna bhI yaha nahIM batalA sakatA hai ki striyoM meM samyagdarzanAdika ke prakarSa kI asaMbhavatA hai| rahA Agama, so vaha bhI to yahIsthAna sthAna para prakaTa karatA hai ki striyoM meM inakA prakarSa ho sakatA hai " itthIpurisasiddhAya" yaha gAthA hI isake liye pramANabhUta hai| isaliye ratnatraya ke prakarSa kI asaMbhavatA se jo striyoM meM puruSoM kI apekSA hInatA batalAI jAtI hai vaha ThIka nahIM hai| aura bhI Apa jo striyoM meM ratnatraya ke prakarSa kA abhAva pratipAdana karate ho so kyoM karate ho ? kaho, kyA unameM unake prakarSa hone ke kAraNoM kA abhAva hai ? athavA striyoM kA svabhAva hI aisA hai jo unake uttara-ema kahevuM paNa barAbara nathI. evuM kaI pramANa nathI ke je strIomAM samyadarzanAdika ratnatrayanA prakarSanI asaMbhavatA siddha karI zake. dezavipravRSTi ane kALaviprakRSTa padArthomAM pratyakSa pramANanI apravRtti hovAthI te te A vAtanA samarthaka thatAM nathI. eja pramANe pratyakSanI apravRtti hovAne kAraNe tyAM anumAnanI paNa pravRtti hotI nathI, eTale ke anumAna paNa e batAvI zakatuM nathI ke strIomAM samyagadarzanAdikanA prakarSanI asaMbhavatA che. bAkI rahyAM Agama, te te sthaLe sthale pragaTa 42 cha / strIyAma tamanA a za ? che "itthI parisa siddhAya " 20 1 te bhATa pramANabhUta che. tethI ratnatrayA apanA asaMbhavatA vaDe strIomAM purUSo karatAM je hInatA darzAvAya che te barAbara nathI. vaLI-Apa strIomAM ratnatrayanA prakane je abhAva siddha kare che te kema kare che? kaho ke zuM temanAmAM temano prakaSahevAnAM kAraNene abhAva che ? Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikATokA-zAnamaidAH / (strImokSasamarthanam ) 227 -ratnatrayAbhyAsa eva prakarSaparyantaprAptaratnatrayasya prAptikAraNamitizAstre prarUpitam , ratnatrayAbhyAsaH strISu vartate iti samarthitameva / strItvaM ratnatrayaprakarpasya virodhItyapi na vaktuM yuktam , tathAhi-ratnatrayaprakapaH sa ucyate, yato'nantaraM muktipadaprAptiH, sa ca ratnatrayaprakarSaH khalu ayogino'vasthAyAM bhavati, sa hi caramasamayabhAvI / ayogino'sthA ca chadmasthAnAmapratyakSA, tarhi strItvaM ratnatrayaprakarpasya virodhIti jJAnaM kathaM tvayA prAptam / na hi adRSTena saha virodho jJAtuM zakyate / adRSTavirodhakalpane tu puruSeSvapi ratnatrayaprakarSavirodhApattistava mate prasajyeta / evaM ca na ratnatrayAbhAvena strINAM puruSebhyo'pakRSTatvam // 1 // prakarSa ko nahIM hone detA ? yA ratnatraya kA virodhI vahAM strIpanA hai ? prathama pakSa to isaliye ucita nahIM mAnA jA sakatA ki jaba ve abhyAsa karatI rahatI hai to yahI abhyAsa unake prakarSa kI prApti kA kAraNa unheM bana jAtA hai, aisA zAstroM meM kahA hai| ratnatraya kA abhyAsa triyoM meM vartatA hai isameM to vivAda hI nahIM hai| strItva ratnatraya ke prakarSa kA virodhI hai, yaha bhI ThIka nahIM hai, ratnatraya kA prakarSa vahI hai ki jisake anantara muktipada kI prApti ho jAve / aisA vaha prakarSa ayogI avasthA meM hotA hai, aura yaha caramasamaya bhAvI hai / ayogI kI avasthA chadmasthoM ke apratyakSa hotI hai tava 'strItva ratnatraya ke prakarSa kA virodhI hai' yaha kaise jAnA jA sakatA hai ? kyoM ki vaha paramaprakarSa pratyakSa kA viSaya nahIM hotA hai| jo dRSTa nahIM hai usake sAtha virodhI kI kalpanA karanA ThIka nahIM hotA hai| yadi athavA zuM strIone svabhAva ja e che ke je temane prakarSa thavA detA nathI ? ke ratnatrayanuM virodhI tyAM strIpaNuM che? pahele pakSa to e kAraNe ja ucita mAnI na zakAya ke jayAre teo abhyAsa karatI rahe che te eja abhyAsa temanA prakarSanI prAptinuM kAraNa temane mATe banI jAya che, evuM zAmAM kahela che. ratnatrayane abhyAsa strIomAM hoya che te bAbatamAM te vivAda che ja nahIM. strItva ratnatrayanA prakarSanuM virodhI che, e paNa barAbara nathI. ratnatrayane praka eja che ke jenA pachI mukitapadanI prApti thaI jAya. eve te prakarSa agIguNasthAna avasthAmAM hoya che, ane te caramasamayabhAvI che. agIguNasthAna avasthA chaghane apratyakSa hAya che te "strItva ratnatrayanA prakanuM virodhI che" e kevI rIte jANI zakAya che? kAraNa ke te parama prakarSa pratyakSane viSaya nathI je dRzyamAna nathI tenI sAthe vireAdhInI kalpanA karavI te barAbara nathI. je Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nandIsne ____ atha viziSTasAmarthyAMsattvena striyaH puruSebhyo'pakRSTA iti cet-zRNu, strINAM kathamidaM viziSTasAmarthyAsattvaM bhavati ? kiM tAvat asaptamanarakapRthvIgamanatvena 1, Ahozvid vAdAdilabdhirahitatvena 2, kiM vA alpazrutatvena 3, kiM vA-anupasthApyatA-pArAJcikatA-zUnyatvena 4, iti / ___ nanvasaptamanarakapRthivIgamanatvena trINAM viziSTasAmarthyAbhAvaH, tathAhi-iha jagati sarvotkRSTapadaprAptiH sarvotkRSTenAdhyavasAyena bhavati nAnyatheti dvayorapyAvayo rAgamaprAmANyavalAt siddhaM sarvotkRSTaduHkhasthAnaM, sarvotkRSTasukhasthAnaM c| tatra adRSTa prakarSa ke sAtha virodha mAnate ho to phira puruSoM ke sAtha bhI isakA virodha mAna lenA caahiye| isa taraha ratnatraya ke abhAva se striyoM meM puruSoM kI apekSA hInatA nahIM mAnI jA sakatI hai| ___yadi kaho ki viziSTa sAmarthya kA abhAva hone se striyAM puruSoM kI apekSA apakRSTa haiM aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, suno-unameM viziSTa sAmartha kA asattva hai, yaha kisa kAraNa se Apa kahate haiM ? kyA ve saptama naraka meM nahIM jAtI haiM isaliye ?, athavA vAdAdi labdhi se ve rahita haiM isaliye ?, athavA alpazrutajJAna unheM hotA hai isaliye ?, athavA anupasthApyatA pArAzcita se zUnya hotI hai isaliye ? / ____ yadi kaho ki ve saptama pRthivI meM nahIM jAtI hai isaliye unameM viziSTa sAmarthya kA abhAva hai, jagata meM sarvotkRSTa-pada-prApti sarvotkRSTa adhyavasAya se hotI hai, anya prakAra se nahIM hotI hai| aisI mAnyatA aTaya prakaSanI sAthe virodha mAnatA ho te pachI purUSonI sAthe paNa tene vidha mAnI levuM joIe. A pramANe ratnatrayanA abhAve strIomAM puruSo karatAM hInatA mAnI zakAya nahIM. je ema kaho ke viziSTa sAmarthyano abhAva hovAthI strIo paNa purUSo karatAM hIna che te ema kahevuM te paNa barAbara nathI. zA mATe ? sAMbhaLI temanAmAM viziSTa sAmarthyane abhAva che. ema Apa kyA kAraNe kaho che? zuM teo sAtamI narake nathI jatI mATe?, athavA vAdAdilabdhirahita hovAne kAraNe? athavA temane alpa zrutajJAna thAya che te mATe ? athavA anupazya pratA pArAMgita rahita hoya che te kAraNe ? - je kahe ke teo saptama pRthvImAM jatI nathI tethI temanAmAM viziSTa sAmarthyane abhAva che. jagatamAM sarvotkRSTapadaprApti sarvotkRSTa adhyavasAyathI thAya che. bIjI rIte thatI nathI. evI ApanI tathA amArI mAnyatA che. kAraNa Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA - jJAnabhedAH / ( strImokSasamarthanam ) 229 sarvokRSTaduHkhasthAnaM saptamanarakapRthvI, ataH paraM paramaduHkhasthAnasyAbhAvAt / sarvoskRSTa sukhasthAnaM tu niHzreyasam / tatra strINAM saptamanaraka pRthvIgamanaM zrute niSiddham / niSedhasya ca kAraNaM tadgamanayogyatathAvidhasarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvaH / tataH saptamanarakapRthivIgamanavattvAbhAvAt saMmUrchimAdivat strINAM sarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvaH, iticet, , tadayuktam- -yadi strINAM saptamanarakapRthivIgamanaM prati sarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvastadetat kathamavasIyate niHzreyasaM pratyapi tAsAM sarvotkRSTamanovIryapariNa tyabhAvaH ?, na hi yo bhUmikarSaNAdikaM karma kartuM na zaknoti, sa zAstrANyapyavagantuM na zaknotIti pratyetuM zakyaM, pratyakSavirodhAt nApi vA hastI sUcImutthApayituM na zaknotIti vRkSazAkhAmapi troTayituM na zaknotIti mantavyaM bhavati pratyakSavirodhAt / ApakI aura hamArI hai, kyoM ki isa viSaya ko batalAne vAlA Agama pramANa apana donoM ko mAnya hai / sarvotkRSTa duHkha kA sthAna saptamanaraka hai kyoM ki isase Age aura koI dukha kA sthAna nahIM hai / tathA sarvotkRSTa sukha kA sthAna mokSa hai / zAstra batalAtA hai ki striyAM saptamanaraka meM nahIM jAtI haiM, kAraNa ki saptamanaraka meM jAne ke yogya tathAvidha sarvotkRSTa manovIryarUpa pariNati kA unameM abhAva hai / isaliye saptamanaraka meM jAne kA abhAva hone se saMmUcchima Adi kI taraha striyoM meM sarvokRSTa manovIryarUpa pariNati kA abhAva siddha hotA hai / 1 aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki yadi unameM saptamanaraka meM jAne ke yogya sarvotkRSTa manovIrya pariNati kA abhAva hai to yaha kaise Apa jAnate haiM ki unameM niHzreyasa ke prati sarvotkRSTa manovIryarUpa ke e vAta darzAvanAra Agama pramANu ApaNune bannene mAnya che. sarvotkRSTa duHkhanu` sthAna sAtamI naraka che kAraNa ke tenAthI AgaLa khInnuM keAI du:khanuM sthAna nathI. tathA sarvotkRSTa sukhanuM sthAna meAkSa che. zAstro khatAve che ke strIe sAtamI narake jatI nathI, kAraNa ke sAtamI narake javAne ceAgya tathAvidha sarvotkRSTa manAvI rUpa pariNatinA temanAmAM abhAva che. A rIte sAtamI narakamAM javAne abhAva hAvAthI samUmi AdinI jema strIomAM sarvotkRSTa manAvI rUpa pariNatinA abhAva siddha thAya che. ema kahevu te paNa kharAkhara nathI. kAraNa ke je temanAmA sAtamI narakamAM javAne cAgya sarvotkRSTa pariNatinA abhAva che te Apa ema kevI rIte jANA che ke temanAmAM nizcayasa pratye sarvotkRSTa manAvIrUpa pariNatinA paNa Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre ___ atha saMmUrchimAdiSu sarvotkRSTaduHkhasthAne sarvotkRSTasukhasthAne cetyubhayatrApi tadgamanayogyatathAvidhasarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvo dRSTastato'trApi tAdRzamanovIryapariNatyabhAvo nizcetavya iti cet , saMmUrchimAdiSu prativandhavalena tAdRzamanovIryapariNatyabhAvaH, na tvatra prativandho vidyate, na khalu saptamapRthivIgamanaM nirvANagamanasya kAraNam , nApi saptamapRthivIgamanAvinAbhAvi nirvANagamanam , caramazarIriNAM saptamapRthivIgamanamantareNaiva nirvANagamanadarzanAt / pariNati kA bhI abhAva hai| yaha to koI bAta nahIM hai ki jo puruSa bhUmikarSaNAdika kArya karane meM asamartha hoM ve zAstroM ke bhI par3hane meM athavA jAnane meM samartha nahIM hoM ? / kyoM ki isameM pratyakSa se virodha AtA hai / jo hAthI eka sUcI ko nahIM uThA sakatA hai kyA vaha vRkSa kI zAkhAoM ke toDane meM asamartha hotA hai ? nahIM hotA hai| yadi aisA mAnA jAya to isameM pratyakSa se virodha AtA hai / yadi kahA jAya ki laMmUcchima AdikomeM sarvotkRSTa duHkha ke sthAna meM tathA sarvotkRSTa sukha ke sthAna meM jAne yogya tathAvidha sarvokRSTa manovIryarUpa pariNati kA abhAva dekhA jAtA hai usI taraha striyoM meM bhI tAdRzamanovIryarUpa pariNati kA abhAva nizcita hotA hai so aisA kahanA ThIka isaliye nahIM baiThatA hai ki saMmUchima AdikoM meM jo tAdRza manovIryarUpa pariNati kA abhAva hai isakA kAraNa vahAM pratibaMdha hai, yahAM aisA koI pratibaMdha nahIM hai / tathA saptama pRthivI meM gamana koI nirvaannabhAva che. evI te kaI vAta nathI ke je puruSa bhUmikarSaNAdika kArya karavAne asamartha hoya teo zA bhaNavAnA athavA jANavAmAM paNa asamartha hoya? kAraNa ke temAM pratyakSathI virodha Ave che. je hAthI eka soyane uThAvI na zakatuM hoya te zuM vRkSanI zAkhAone teDavAne asamartha hoya che? hato nathI. jo ema mAnavAmAM Ave to emAM pratyakSathI virodha Ave che. je ema mAnI laIe ke saMmUrijhama AdikemAM sarvotkRSTa duHkhanA sthAnamAM tathA sarvotkRSTa sukhanA sthAnamAM javAne cagya tathAvidha sarvotkRSTa manevIya rUpa pariNatine abhAva jovAmAM Ave che e ja pramANe strIomAM paNa tAdRzamanI varUpa pariNatino abhAva nizcita thAya che to ema kahevuM che e kAraNe barAbara lAgatuM nathI ke saMmU7ima AdimAM je tAdRza mane vIryarUpa pariNatine abhAva che tenuM kAraNa tyAM pratibaMdha che, ahIM e kaI pratibaMdha nathI. tathA sAtamI pRthvImAM gamana thavuM e keI nirvANa gamananA prati kAraNa te che Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / ( svImokSasamarthanam ) kizca yadi asaptamanarakapRthivIgamanatvena khISu viziSTasAmarthyAbhAvaH, atastAH puruSebhyo'pakRSTA iti vadasi tarhi brUhi sa saptamanarakagamanAbhAvaH kiM yatraiva janmani striyo muktigAminyastatraiva vivakSitaH ?, kiM vA sAmAnyena ? | tatrAdyapakSAGgIkAre puruSANAmapi muktyabhAvaprasaGgaH tepAmapi hi yatra janmani muktigAmitA, na tatraiva saptamapRthivIgamanamiti / 231 atha sAmAnyena saptamanarakapRthivIgamanAbhAva iti vivakSitaH, atrAyamAzayaH"chaTTiM ca itthiyAo, sacchA maNuyA ya sattamiM puDhatriM " ityAgamavacanAt puruSANAmeva saptamanaraka pRthivIgamanayogya karmopArjanasAmarthya, na tu strINAm / evaM cAdhogatI puruSatulyasAmarthyAbhAvA dUrdhvagatAvapi strINAM puruSatulyasAmarthyAbhAva ityanumIyate / gamana ke prati kAraNa to hai nahIM, aura na nirvANagasana saptamapRthivI gamana - avinAbhAvI hai, kyoM ki caramazarIrI jo vyakti huA karate haiM saptamapRthivI gamana ke binA hI nirvANa meM jAte hue dekhe jAte haiM / tathA yadi tumhArI yahI bAta mAnalI jAve ki striyAM saptama naraka meM nahIM jAtI haiM isaliye unameM viziSTa sAmarthya kA abhAva hai aura isIliye ve puruSoM se hIna mAnI gaI haiM so isa para hamArA tuma se aisA pUchanA hai ki yaha jo unameM saptama naraka meM gamana kA abhAva hai so vaha kyA jisa bhava meM unheM mukti prApta hotI hai usI bhava kI apekSA se vivakSita hai ? yA sAmAnyarUpa se vivakSita hai ?, yadi isameM prathama pakSa aMgIkAra kiyA jAya to isa taraha puruSoM ko bhI mukti kI prApti nahIM ho sakatI hai, kyoM ki jisa janma meM unheM mukti jAnA hotA hai usa janma meM ve saptamanaraka meM nahIM jAte haiM / nahIM, ane na nirvANugamana saptamapRthvIgamanaavinAbhAvI che, kAraNa ke carama zarIrI je vyaktie heya che teo saptamapRthvIMgamana vinA ja mekSe jatAM jovAmAM Ave che. tathA tamArI A vAta mAnI laIe ke strIe sAtamI narakamAM jatI nathI tethI temanAmAM viziSTa sAmarthya nA abhAva che ane tethI ja teone puruSo karatAM hIna mAnavAmAM AvI che te e khAkhatamAM amAro Apane e prazna che ke A je temanAmAM sAtamI narake gamananA abhAva che te zuM je bhavamAM temane mukita prApta thAya che eja bhavanI apekSAe vivakSita che ? ke sAmAnyarUpe vivakSita che?. jo temAMnA pahelA pakSa svIkArya gaNAya te e janmamAM temane mekSe rIte puruSAne paNa mukita maLI zakatI nathI, kAraNa ke javAnuM thAya che te janmamAM te sAtamI narakamAM jatA nathI. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 nandIstre atastAH puruSebhyo'pakRpTA iti cet ? shRnnu|| adhogato yeSAmatulyaM sAmarthya, teSAmUrdhvagatAvapi sAmarthyamatulyameva bhavatIti niyamo nAsti / tathA coktam - smucchim-bhuyg-khg,-cuppy-sppi-tthi-jlcrehito| sa narehito sattasu, kamovavajjaMti naraesu // 1 // yadi kaho ki yaha bAta sAmAnya se kahI hai ki striyoM meM sasamanaraka meM jAne kA abhAva hai, arthAt isakA Azaya yaha hai ki-"chaTTi ca itthiyAo macchA maNuyA ya sattami puDhaviM" chaThavIM naraka taka striyAM jAtI haiM tathA maccha evaM manuSya saptama naraka taka jAte haiM, ataH saptama naraka meM jAne ke yogya karmoMke upArjana karane kI zakti puruSoM meM hI hai striyoM meM nahIM hai, isa prakAra java striyoM meM adhogamana ke liye puruSatulya sAmarthya kA abhAva hai to Urdhvagamana meM bhI puruSatulya sAmartha kA abhAva unameM hai, yaha bAta bhI anumati hotI hai / isIse ve puruSoM kI apekSA hIna mAnI gaI haiN| aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai / kAraNa ki aisA koI niyama nahIM hai ki jinameM adhogati meM jAne kA sAmarthya nahIM hai unameM Urdhvagati meM bhI jAne kA sAmarthya nahIM hai / phira kahA bhI hai"samucchimarabhuyaga2, khaga3-caupaya4sappitthitaMjalacarehito / sanarehiMto7 sattasu, kamovavajjaMti naraesu // 1 // " je ema kahe ke A vAta sAmAnyarUpe kahI che ke strIomAM sAtamI na2 pAna mA che seTale tanA mAzaya mA pramANe che-"chaThiM ca itthiyAo macchA maNuyA ya sattami puDhaviM" 74ii na24 sudhI sImA taya cha, tathA maccha ane mANasa sAtamI naraka sudhI jAya che, tethI sAtamI narakamAM javAne gya karmonuM upArjana karavAnI zakti puruSomAM ja che strIomAM nathI. A pramANe je strIomAM adhegamanane mATe puruSa jeTalA sAmarthyane abhAva che to urdhvagamanamAM paNa puruSa jeTalA sAmarthyano abhAva temanAmAM che, e vAtanuM paNa anumAna karI zakAya che, tethI temane puruSo karatAM hIna gaNela che. ema kahevuM te paNa barAbara nathI kAraNa ke e keI niyama nathI ke jemanAmAM adhogatimAM javAnuM sAmarthya na hoya temanAmAM urvagatimAM javAnuM paNa sAmarthya na hoya vaLI kahyuM paNa che " samucchima 1-bhuyaga 2-khaga 3-cauppaya 4-sappi 5-tthi 6-jlcrehito| sanarehiM to, sattasu, kamovavajjati naraesu" // 1 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 bhaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (sromokSasamarthanam ) chaayaa-sNmuuchim-bhujg-khg-ctusspd-srp-strii-jlcrebhyH| ___ sanarebhyaH saptasu, kramaza upapadyante narakepu / / iti // saMmUrchima (1),-bhujaga (2),-khaga (3), catuSpada (4), sarpa (5), strI (6), -jalacara (7)-narANAmadhogatau nAsti tulyaM sAmarthyam , Urdhvagatau tu tulyameva sAmarthyam / taduktam sanni-tirikkhehito, sahassAraMtiesu devesu / uppajjaMti paresuvi, savvesu vi mANusehito // 2 // chAyA-saMjJi-tiryagbhyaH, sahasrArAntikeSu deveSu / utpadyante pareSvapi, sarveSvapi manuSyebhyaH // 2 // tathA cordhvagatau strINAM puruSatulyasAmarthyasadbhAvAnna viziSTasAmarthyAsattvam / tatazca puruSavat strINAmapyUvaMgatiyogyatA'styeveti / arthAt saMmUrchima 1, bhujaga 2, khaga 3, catuSpada 4, sarpa 5, strI 6, jalacara aura manuSya 7 / inakI adhogati prApti meM eka sI zakti nahIM hai, phira bhI urdhvagati prApti meM eka sI zakti hai| kahA bhI hai "sannitirikkhehito, sahassAraMtiesu devesu|| . uppajjaMti paresu vi, savvesu vi mANusehito" // 2 // arthAt-saMjJitiyaMca se nikala kara jIva sahasrAra nAmake AThaveM devaloka taka jAtA hai| manuSyase nikalA huA jIva usase Age saba devalokoM meM jA sakatA hai / isaliye UrdhvagatimeM striyoM ke purupatulya sAmarthyakA sadbhAva honese unameM viziSTa sAmarthyakA asattva nahIM hai, ataH puruSakI taraha striyoM meM UrdhvagamanakI yogyatA hai hii| meTa (1) sabhUmi , (2) bhupa, (3) 401, (4) yatuSpa4, (5) sarpa, (E) sI, (7) jaya mane manuSya, manAmA madheAgati pratinI 4 sajI zakti nathI. te paNa urdhvagatinI prAptinI eka sarakhI zakita che. kahyuM paNa che " sannitirikkhehito, sahassAraMtiesu devesu / utpajjati paresu vi, savvesu vi mANuse hito // 2 // eTale ke saMsi tiryaMcamAMthI nIkaLIne jIva sahastrAra nAmanAM AThamAM devaloka sudhI jAya che. manuSyamAMthI nIkaLela jIva tenAthI AgaLa badhA devalekamAM jaI zake che, tethI urdhvagatimAM strIone puruSatulya sAmarthyane sadbhAva hovAthI temanAmAM viziSTa sAmarthyane abhAva nathI, tethI puruSanI jema strIomAM urdhvagamananI yogyatA che ja. ma. 30 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsatre " atha vAdAdilabdhirahitatvena viziSTa sAmarthyAsattvam strINAM hi vAdalabdhau vikurvaNatvAdilabdhau pUrvagatazrutAvigatau ca na sAmarthyagatirastItya tastAsAM mokSagamanasAmarthyamapi na saMbhavati, iti cenna, bAdAdilabdhirahitasyApi kvacid viziSTasAmarthyaM dRzyate, vAdavikurvaNatvAdilabdhivirahe'pi viziSTapUrvagatazrutAbhAcespi manuSyAdInAM niHzreyasapadaprAptizravaNAt / tathA jinakalpa - manaH paryayavirahe'pi na siddhiviro'sti / tathA ca yatra yatra vAdAdilabdhimattvaM tatraiva viziSTasAmarthyamiti niyamo nAsti, kathaM tarhi vAdAdilabdhirahitatvena viziSTasAmarthyAbhAva iti vaktuM prabhavasIti / api ca - vAdAdilabdhyabhAvavad yadi niHzreyasAbhAvo'pi strINAmabhaviSyat tatastathaiva zAstre pratyapAdayiSyat, na ca pratipAdyate, tasmAdupapadyate strINAM nirvANamiti / 534 yadi kahA jAya ki vAdAdilabdhirahita honese unameM viziSTa zakti kA abhAva hai| striyoM meM vAdalabdhikA sAmarthya, vaikriya Adi labdhikA sAmarthya, pUrvagata zrutAvadhigamakA sAmarthya nahIM hotA hai, isa liye mokSagamana sAmarthya bhI unameM saMbhAvita nahIM hotA hai / so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai / kAraNa ki vAdAdilabdhirahita ke bhI viziSTa sAmarthya dekhA jAtA hai| zAstroM meM aisI kaI kathAe~ AtI haiM jo isa bAtako batalAtI haiM ki vAdalabdhi vikurvaNatva Adi labdhike abhAva meM bhI viziSTa pUrvagata zrutake abhAva meM bhI manuSya AdikoM ko mokSapadakI prApti huI hai| tathA jinakalpa evaM manaHparyayake abhAvameM bhI siddhikA abhAva nahIM hotA hai / isaliye isa pUrvokta kathanase yaha bAta siddha ho jAtI hai ki aisA niyama nahIM bana 1 jo ema kahevAmAM Ave ke vAdAdilabdhirahita hAvAthI temanAmAM viziSTa zaktinA abhAva che, strIomAM vAdalabdhinuM sAmarthya, vaikriya Adi labdhinuM sAmarthya, ane pUrvagatazrutAdhigamanu sAmarthya hAtu nathI tethI meAkSagamananuM sAmarthya temanAmAM saMbhavita hAtu nathI, te ema kahevuM te paNa kharAkhara nathI. kAraNu ke vAdADhilabdhirahitamAM paNa viziSTa sAmarthya jovAmAM Ave che. zAstrAmAM evI keTalIe kathA Ave che je e vAta darzAve che ke vAilabdhi, viSuvaNutva Adi lagdhinA abhAvamAM ane viziSTa pUgatazrutanA abhAvamAM paNa manuSya Adine mekSanI prApti thaI che. tathA jinakalpa ane mana:paryavanA abhAvamAM paNa siddhinA abhAva hAtA nathI, tethI A pUyaeNkata kathanathI e vAta sAkhIta thaI jAya che ke evA niyama thaI zaktA nathI ke jyAM Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F zrAnacandrikATIkA -zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) 235 yatra yatrApazrutatvaM, tatra tatra viziSTasAmarthyAbhAva iti niyamo nAsti / samiti paJcakamAtrasya guptitrayamAtrasya ca jJAnasadbhAve'pi cAritraprakarSabalAt kevalotpattirbhavatyeveti pravacane prasiddham / tathA cAlpazrutatve'pi viziSTasAmarthyaM saMbhavatIti tadabhAvo nopapadyate || sakatA hai ki jahAM 2 vAdalabdhimattA hai vahIM 2 viziSTa sAmarthya hai, ataH jaba aisA niyama nahIM bana sakatA hai to phira aisA kahanA ki vAdAdilaforse rahita hone ke kAraNa striyoMmeM viziSTa sAmarthyakA abhAva hai, yaha kaise ucita mAnA jA sakatA hai / phira bhI vAdAdilabdhi abhAvakI taraha yadi mokSakA abhAva bhI striyoM meM hotA to zAstrakAra siddhAnta meM aisA hI kahate ki striyoMko muktikI prApti nahIM hotI hai / parantu aisA to ve zAstrakAra kahate nahIM haiM, ataH isase yahI jAnanA cAhiye ki striyoMko nirvANakI prApti hotI hai| 1 tathA - jahAM 2 alpazruta jJAna hai vahAMra viziSTa sAmarthyakA abhAva hai, aisA bhI koI niyama nahIM hai / samitipaJcaka mAtra tathA guptitraya mAtra jJAnake sadbhAvameM bhI cAritra ke prakarSa ke balase kevalajJAnakI utpatti ho jAtI hai, aisA pravacana meM siddha hai / isaliye alpazrutajJAna hone para bhI viziSTa sAmarthya striyoM meM saMbhavita ho sakatA hai, ataH usa viziSTa sAmarthyakA abhAva unameM nahIM banatA hai / vAdAdilabdhimattA che tyAM tyAM viziSTa sAmarthya che. tethI jo AvA niyama thaI zakatA nathI te pachI evuM kahevu. ke vAdAdilabdhiyeAthI rahita hovAne kAraNe strIomAM viziSTa sAmarthyanA abhAva che, e kevI rIte ucita mAnI zakAya? vaLI vAdAdilabdhinA abhAvanI jema jo strImAM mekSane abhAva paNa hAta tA zAstrakAra siddhAntamAM evu' ja kaheta ke 'strIone meAkSa maLatA nathI.' paNa evu te te zAstrakAro kahetAM nathI, tethI ema ja mAnavuM oie ke srIone meAkSanI prApti thAya che. tathA jyAM jyAM alpazruta jJAna che tyAM tyAM viziSTa sAmarthyane abhAva che, evA paNa koi niyama nathI pAMca samiti mAtra tathA traNa gupti mAtranA jJAnanA sadbhAvamAM paNa cAritranA prakanA khaLathI kevaLajJAna pedA thAya che, evu' pravacanamAM siddha thayela che. tethI azruta jJAna heAvA chatA paNa soemAM viziSTa sAmarthya sabhavita hAi zake che, tethI te viziSTa sAmarthya nA abhAva temanAmAM hoI zake nahIM. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsatre anupasthApyatA -pArAzcikatA-zUnyatvena strINAM viziSTasAmarthyAsastramiticettadapyayuktam - yatastanniSedhAt viziSTasAmarthyAbhAvo na nizretuM zakyate / katham 2, adhikAriNAM yogyatA'pekSayA zAstre nAnAprakArakaprAyazcittopadezaH zrUyate / tatra puruSApekSayA'pi yogyatAnusAreNa gurulaghuprAyazcittopadezaH kRtaH / tatra laghuprAyacittavatAM puruSANAmapi cAritraprakarSe kevalotpattirbhavatyeva, guruprAyazcittavatAmapi cAritraprakarSAbhAve kevalotpattirna bhavati / kiJca - nAnAvidha tapasovidhAnaM zAstre zrUyate tacca puruSANAmiva strINAmapyupakArakaM tatrobhayeSAmadhikArAt prAyazcitta vidhAnaM tu yogyatAspekSayA kathitam / 236 yadi kaho ki striyoM meM anupasthApyatA evaM pArAzcita prAyazcitakI zUnyatA hai isase unameM viziSTa sAmarthyakA abhAva hai so yaha bhI kahanA ThIka nahIM hai, kAraNa ki inake niSedha honese bhI viziSTa sAmarthyakA abhAva- nizcita nahIM ho sakatA hai, kyoM ki adhikAriyoM ko yogyatA kI apekSA se zAstroM meM nAnA prakAra ke prAyazcittoM kA upadeza sunA jAtA hai| puruSoM kI apekSA bhI yogyatA ke anusAra guru evaM laghu prAyacittoM kA vahAM upadeza huA hai / jinheM laghu prAyazcitta dene kI bAta kahI gaI hai aise puruSoM ko bhI cAritra ke prakarSa meM kevalajJAna kI utpatti hotI hai / tathA jinheM guru prAyazcitta kA adhikArI batalAyA gayA hai| unake bhI yadi cAritra kA prakarSa nahIM hai to kevalajJAna kI utpatti nahIM hotI hai / tathA - aneka prakAra ke tapoM kA vidhAna zAstra meM sunA jAtA hai / jo ema kaheA ke strIomAM anupasthApyatA ane pArAMcita prAyazcita nA abhAva che tethI temanAmAM sAmarthyane abhAva che, te ema kahevu te paNa kharAkhara nathI. kAraNa ke temanA niSedha hAvAthI paNa viziSTa sAmarthya nA abhAva nizcita thaI zakatI nathI, kAraNa ke adhikArIonI ceAgyatAnI apekSAe zAaAmAM vividha prakAranA prAyazcitAnA upadeza sAMbhaLavAmAM Ave che. puruSonI apekSAe paNa caiAgyatA pramANe meTAM ane nAnAM prAyazcittone temAM upadeza apAyA che. jemane nAnA prAyazcita devAnI vAta kahela che evAM purUSAne paNa cAritranA prakamAM kevaLajJAnanI utpatti thAya che. tathA jemane meTAM prAyazrittanA adhikArI batAvyA che temane paNa je cAritranA prakarSI hAtA nathI te kevaLajJAna utpanna thatuM nathI. tathA-zAlAmAM aneka prakAranAM tapAnu vidhAna sAMbhaLavAmAM Ave che. te Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zocandrikATIkA - jnyaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) tathA ca strINAM viziSTasAmarthyAbhAvaH gurutaraprAyazcittAnadhikAritvAditi kathanaM na yuktamiti // 2 // // iti strINAMviziSTasAmarthyAbhAvanirAkaraNam / / atha puruSAnabhivandyatvena striyaH puruSebhyo'pakRSTA iti cet, tadapyayuktamyataH - tat puruSAnabhivandyatvaM kiM sAmAnyena kiM vA guNAdhika puruSApekSayA vivakSitam ?, yadi sAmAnyena tadA sAmAnyataH sarvAsu strISu puruSAnabhivandyatvaM nAstItyato'siddhatvadoSaprasaGgaH / tIrthakarasya jananIM zakrAdayo'pi praNamanti, anye praNamantIti kiM punarvAcyam / 237 vaha jisa prakAra puruSoM kA upakAraka hotA hai usI taraha striyoM kA bhI upakAraka hotA hai, kyoM ki donoM kA vahAM adhikAra hai / rahA prAyazcitta kA vidhAna so vaha yogyatA kI apekSA rakhatA hai / isI apekSA ko lekara usakA vidhAna huA hai / ataH gurutara prAyazcitta kI adhikAriNI nahIM hone se striyoM meM viziSTa sAmarthya kA abhAva hai, yaha kahanA yukti yukta nahIM hai / yadi kaho ki puruSoM se ye anabhivaMdya haiM isaliye ye unase apakRSTa haiM, so aisA bhI kathana ucita pratIta nahIM hotA hai / kAraNa ki yaha anabhivaMdyatA kisa rUpa se Apa kahate haiM - kyA sAmAnya puruSoM kI apekSA se yA guNAdhika puruSoM kI apekSAse yadi kaho ki yaha anabhivaMdyatA sAmAnya puruSoM kI apekSA se unameM hai so aisA kahanA ucita nahIM hai, kyoM ki sAmAnya puruSa unheM vandana karate haiM / tIrthaMkara kI mAtA ko to zakrAdika bhI namaskAra karate haiM, phira dUsare vyakti kI to bAta hI kyA kahanA / je rIte puruSane upakAraka thAya che, eja rIte srIone paNa upakAraka thAya che, kAraNa ke bannenA tyAM adhikAra che. have rahyu. prAyazcitanuM vidhAna te te ceAgyatAnI apekSA rAkhe che. e apekSAne laIne ja tenuM vidhAna thayu che. tethI gurUtara prAyazcitanI adhikAriNI na heAvAthI strIomAM viziSTa sAmarthyanA abhAva che, ema kahevuM te yukitayukata nathI, je ema kaheA ke purUSo vaDe tee anabhivaMdya che tethI teo temanAM karatAM hIna che, te evu kathana paNa ucita lAgatuM nathI, kArayu ke Apa kayA rUpe tene anabhivadhatA kahe che ? zuM sAmAnya purUSonI apekSAe ke guNAMSika puruSonI apekSAe ? je ema kahetA haiA ke te sAmAnya puruSAnI apekSAe te anabhiva MdyatA temanAmAM che tA ema kahevu' te cAgyu nathI, kAraNa ke sAmAnya puruSa temane vaMdana kare che. tIrthaMkaranI mAtAne te zakrAdika paNu namaskAra kare che, te khIjI vyaktionI Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre yadi guNAdhikapuruSApekSayA tadityucyate-tadA tIrthakarA api gaNadharAn nAbhivandante iti gaNadharA api puruSAnabhivandyatayA muktyanahIM bhaveyuriti / evaM gaNadharA api svaziSyAnnAbhivandante, tatazca tepAmapi na mokSaH syAt , iti / atha smAraNAyakartRtvena striyaH puruSebhyo'pakRSTA iti cet , tanna yuktamtathAhi-evaM sati guruziSyayoH samyagdarzanAdiratnatraye samAne'pyAcAryasyaiva muktiH syAnna tu ziSyasya, tasya smAraNAdhakartRtvena puruSebhyo'pakRSTatvAt / na cAgame ziSyasya mokSazravaNaM nAstIti vAcyam , caNDarudrAdyAcAryaziSyANAmAgame mokSa zravaNAt / ___yadi kaho ki guNoM se jo adhika hote haiM ve striyoM ko namana nahIM karate haiM, unakI apekSA vahAM anabhivaMdyatA hone se ve unakI apekSA hIna mAnI jAtI haiM, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai / gaNadharoM meM bhI guNAdhika puruSoM ko apekSA anabhivaMdyatA AjAne se mukti kI prApti kA abhAva mAnanA pddegaa| isI taraha gaNadhara bhI apane ziSyoM ko nahIM baMdate haiM ataH una ziSyoM ko bhI mokSa prApti nahIM honAmAnanA pdd'egaa| yadi kaho ki smAraNA Adi kI akartA hone se striyAM puruSoM kI apekSA hIna mAnI gaI haiM so yaha bhI koI yukti yukta nahIM hai, kyoM ki yadi isa taraha unameM hInatA mAnI jAyagI to guru ko hI mukti hogI, aisA mAnane kA prasaMga AvegA, ziSyoM ko nahIM, kAraNa ki unake samyagdarzanAdiratnatraya samAna hone para bhI AcArya hI unheM smAraNA te vAta ja zI karavI? jo evI dalIla kare ke jemAM adhika guNavALAM hoya che teo strIone namana karatA nathI, temanI apekSAe tyAM anabhivaMghatA hovAthI temane te puruSo karatAM hIna mAnavAmAM Ave che, te ema kahevuM te paNa ucita nathI. kAraNa ke e rIte te tIrtha kare paNa gaNadharene namana karatAM nathI gaNudharemAM paNa guNAdhika puruSanI apekSAe anabhivaMdhatA AvI javAthI mokSa pAmavAne abhAva mAnavo paDe. e ja pramANe gaNadhare paNa pitAnA ziSyane vaMdana karatAM nathI te te ziSyane paNa mokSaprApti thaI zake nahIM ema mAnavuM paDe. vaLI je evI dalIla kare ke smAraNA AdinI akartA hovAthI strIo purU karatAM hIna mAnavAmAM AvI che, te e paNa kaI rIte ucita nathI, kAraNa ke jo e rIte emanAmAM hInatA mAnI laIe te gurUne ja mekSa prApta thAya che, evuM mAnavuM paDaze. ziSyane nahIM, kAraNa ke temanA samyagadarzanAdiranatraya samAna hovA chatAM paNa AcArya ja temane mAraNu Adi Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattikaa-shaanbhedaaH| (stromokSasamarthanam) / 239 .. amahardikatvenApi strINAM puruSebhyo'pakRSTatvaM na yujyate, yadyevaM syAt tarhi kathaya tAvat , AdhyAtmikImRddhimAzritya tadamaharddhikatva manyase, kiM vA bAhyAm ?, AdyapakSastatra nirAkRta eva strINAM ratnatrayarUpAyA AdhyAtmikyAH RddheH samathitatvAt / nApi vAhyAmRddhimAzrityAmahardikatvena strINAM puruSebhyo'pakRSTatvAnmukti kAraNavaikalyamiti vAcyama , yA mahatI tIrthakarAdInAmRddhiH sA gaNadharAdInAM nAsti, cakradharAdInAmapi yA RddhiH sA taditarepAM kSatriyAdInAM nAstItyevaM tepAmapyamahaddhikatvenApakRSTatvAnmuktikAraNavaikalyaprasaGgAt / Adi ko karAte haiM, zipya unheM nahIM karAte haiM, parantu Agama meM aisI yAta to sanI nahIM jAtI hai ki garuoM ko hI mukti hotI hai. zipyoM ko nahIM hotI hai| caNDarudra Adi AcArya ke ziSyoM ko mukti huI sunI gaI hai| isI taraha aharddhika honese bhI striyAM puruSoMse hIna haiM, aisA kahanA bhI ThIka nahIM jacatA. kAraNa ki Apa kima RddhikA abhAva unameM batalAte haiM ? AdhyAtmika RddhikA yA bAdhya RddhikA ? / AdhyAtmika RddhikA to unameM abhAva hai nahIM, kyoM ki ratnatrayarUpa jo AdhyAtmika Rddhi hai vaha unameM samarthita kI hI jA cukI hai| isI taraha bAhya Rddhiko Azrita karake jo yaha kahA jAya ki bAhya Rddhi unameM nahIM hai ataH ve amahaddhika honese puruSoMkI apekSA hIna haiM, aura isI liye unameM muktike kAraNa kI vikalatA hai, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki dekho jo bAhyaRddhi tIrthaMkaroM ko hotI haiM vaha gaNadharoM ko nahIM hotI hai, isI taraha cakradharoM kI jo Rddhi hotI hai vaha karAve che. ziSyo temane karAvatA nathI paNa AgamamAM evI bAta sAMbhaLavAmAM AvatI nathI ke guruone ja mokSa maLe che, ziSyone maLato nathI. caMDa Adi AcAryanA ziSyone mokSa maLyAnuM sAMbhaLavAmAM AvyuM che. eja pramANe amahaddhika hovAthI strIo purUSathI hIna che ema kahevuM te paNa ucita lAgatuM nathI, kAraNa ke Apa temanAmAM kaI ddhino abhAva batAve che ? AdhyAtmika Rddhino ke bAhya-Rddhine ? AdhyAtmika Rddhine to temanAmAM abhAva nathI, kAraNa ke ratnatrayarUpa je AdhyAtmika addhi che te temanAmAM rahevAnuM siddha karAI gayuM che. e ja pramANe bAhyAddhino adhAra laIne je ema kahevAmAM Ave ke bAhyaRddhi temanAmAM nathI tethI teo amahartika hovAthI puruSo karatAM hIna che, ane tethI ja temanAmAM mokSanA kAraNanI vika latA che, te ema kahevuM te paNa cagya nathI, kAraNa ke je bAdhaRddhi tIrtha. karene hoya che te gaNadharone hotI nathI, eja pramANe cakravatione je ddhi Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsatre atha yAssau puruSavargasya mahatI samRddhistIrthakaratvalakSaNA sA strISu nAstItyamaharddhikamAsAM vivakSyate, tadAnImapyasiddhatA, strINAmapi paramapuNyapAtrabhUtAnAM kAsAMcit tIrthakaratvAvirodhAt tadvirodhasAdhakapramANasya kasyApyabhAvAt / yadapi mAyAdiprakarSayatvena puruSebhyo'pakRSTatvamityucyate, tadapyasat - striyaH puruSA api tulyatvena mAyAdi prakarSavanta iti loke lakSyate, Agame'pi zrUyatecaramazarIriNAmapi nAradAdInAM mAyAdiprakarSavattvam, ato na strINAM puruSebhyosuSTatvena muktikAraNAvaikalyarUpasya hetorasiddhatvamiti / 240 unase bhinna anya kSatriyAdikoM meM nahIM hotI hai / isa liye inameM bhI eka kI apekSA amaharddhikapanA Anese apakRSTatA A jAvegI / isa taraha inake bhI muktikAraNoMkI vikalatA honekA prasaMga prApta hogA / yadi kaho ki puruSavarga kI jo bar3I bhArI tIrthakaratvarUpa mahARddhi hai vaha unameM nahIM hai, isa apekSA unameM amaharddhikatA pAI jAtI hai, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki kitanIka parama puNya kI bhAjana striyoM ko to tIrthaMkaravibhUti kI bhI prApti huI hai / isakI prApti hone meM vahAM koI virodha nahIM AtA hai, kAraNa usake virodha ke sAdhaka koI bhI pramANa nahIM hai / tathA jo aisA tuma kahate ho ki striyoM meM mAyAdika kI prakarSatA hai ataH isa prakarSatA vAlI hone se ve puruSoM kI apekSA hIna haiM, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki isa loka meM strI aura puruSa hAya che te tenAthI judA ja prakAranA khIjAM kSatriyAkrikAmAM hAtI nathI, tethI teomAM paNa ekanA karatAM amahuddhi kapaNu AvavAthI apakRSTatA AvI jAya. A rIte temane paNa meAkSaprAptinA kAraNeAnI vikalatA hovAnA prasaMga maLaze. jo evI dalIla karI ke purUSavanI je ghaNI ja bhAre tIrthaMkaratvarUpa mahARddhi che te teemAM nathI, A apekSAe temanAmAM amahuddhikatA gaNAya che. te ema kahevuM te paNa ucita nathI, kAraNa ke keTalIka mahApuNyazALI strIone te tIthaMkaravibhUtinI paNa prApti thaI che. tenI prApti thavAmAM tyAM kAI virodha naDatA nathI, kAraNa ke tenA virAdhane siddha karanAra kAi paNa pramANu nathI. tathA tame evI je dalIla karI che ke strIomAM mAyAdikanI prakatA che tethI e prakarSatAvALI hAvAne kAraNe te purUSo karatAM hIna che, te ema kahevu te paNa ucita nathI, kAraNa ke A lekamAM strI ane purUSa banne samAna Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAnacandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) rI nanu strINAM muktisthAnAdipasiddhinAsti, ataH strINAM muktinabhavatIti / yadi strINAM muktikAraNAvaikalyamabhaviSyat tadA muktirapyudapatsyata, tathA ca-mukti sthAnAdiprasiddhirapi syAt , iti yaduktaM, tanna, yatra yatra muktisthAnAdiprasiddhistatraiva muktiriticettarhi puruSANAmapi muktisthAnAdyaprasiddhiH, 'idaM puruSANAmeva mokSasthAnam ', iti vizeSya noktaM, kiM tu 'bhavyA mokSAhI 'iti pratipAditam , tatazca svanmate puruSANAmapi mokSo na syAditi / / donoM hI samAnarUpa se mAyAdika ke prakarSavAle dekhe jAte haiN| Agama bhI aisA hI kahatA hai ki caramazarIrI nAradAdikoM ke bhI mAyAdika prakarSatA hai / isaliye puruSoM se apakRSTa hone se striyoM ke mukti ke kAraNoM kI vikalatA nahIM sadhatI hai, arthAt mukti ke kAraNoM kA striyoM meM sadbhAva hai| ___yadi kaho ki striyoM ke muktisthAna Adi kI prasiddhi nahIM hai isaliye usake abhAva se yahI mAlUma hotA hai ki unheM mokSa nahIM milatA hai| yadi striyoM meM mukti ke kAraNoM kI avikalatA hotI to unheM mukti bhI hotI, aura isa kAraNa se unake mukti ke sthAnoM kI bhI prasiddhi hotI, ataH yaha kucha nahIM hai, isase sApha spaSTa mAlUma hotA hai ki inheM mukti prApta nahIM hotI hai / so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki aisI koI yaha vyApti to hai nahIM ki jina2 ke muktisthAnoM kI prasiddhi hai unheM hI mukti prApta huI ho / aisA to zAstroM meM vizeSarUpa se kahA nahIM hai ki yaha puruSoM kA mokSa sthAna hai, kintu aisA hI rUpe mAyAnA prakarSavALA dekhAya che. Agama paNa evuM ja kahe che ke caramazarIra nAradAdikemAM paNa mayAdikanI prakarSatA hoya che. tethI purUSo karatAM hIna hevAthI strIonA mekSanA kAraNonI vikalatA siddha thatI nathI. eTale ke mokSanAM kAraNene strIomAM sadbhAva che. vaLI tame evI dalIla kare ke muktisthAna AdinI prasiddhi nahIM hovAthI tenA abhAve eja jANavA maLe che ke temane mokSa maLatuM nathI. je strIomAM mokSanAM kAraNonI avikalatA hota to temane mokSa paNa hoI zakata, ane e kAraNathI temanAM muktinAM sthAnanI paNa prasiddhi thAta, evuM kaMI paNa na hovAthI spaSTa samajAya che ke temane mokSa maLatuM nathI. to ema kahevuM te paNa ucita nathI, kAraNa ke evI koI A vyApti te che nahI ke jemanA jemanA muktisthAnanI prasiddhi che temane ja me maLyo hoya che? evuM te zArAmAM vizeSarUpe kahela nathI ke A purUSonuM mekSa sthAna che paNa evuM ja na0 31 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsUtre atha strIviSaye muktisAdhakapramANAbhAvena muktikAraNAvaikalyarUpasya hetorasiddhasvamiti cet, tarhi tAvat brUhi - muktisAdhakapramANAbhAva ityatra kasya pramANasyAbhAvastvayA vivakSitaH ?, kiM pratyakSasya, kiM vA'numAnasya kiM vA - Agamasyeti 1 / tatra yadi pratyakSasyAbhAva iti manyase, tarhi vada, kiM svasambandhinaH, kiMvA sarvasambandhinaH ? yadi svasambandhinastadA kiM bAhyaM yathAvihitapratilekhanAdirUpaM kAraNAvaikalyaM tadvipayasya ?, kiM vA''ntaraM cAritrAdipariNAmarUpaM tadvipayasyeti ? | kahA hai ki bhavya hI mokSa ke yogya hote haiM, ataH muktisthAna Adi kI aprasiddhi se jo striyoM ko mokSa na mAnA jAve to tumhAre mata se puruSoM ko bhI mokSa nahIM honA cAhiye / aba yadi kaho ki strI ke viSaya meM muktisAdhaka pramANa kA abhAva hone se muktikAraNA'vaikalyarUpa hetu kI asiddhi hai, so hama tumase yahI pUchate haiM ki kaho kauna se pramANa kA abhAva Apa ko vivakSita hai ? kyA pratyakSa kA kiM vA anumAna kA athavA Agama kA ? / yadi kaho ki pratyakSa kA abhAva hai so isa para punaH yaha pUchA jAtA hai ki svasaMbaMdhI pratyakSa kA abhAva hai athavA sarvasaMbaMdhI pratyakSa kA abhAva hai ? | yadi kaho ki svasaMbaMdhI pratyakSa kA abhAva hai, to isa para bhI yaha prazna hotA hai ki yathAvihita pratilekhanAdirUpa bAhya kAraNakI avikalatAko dekhane vAle pratyakSakA abhAva hai ? athavA aMtaracaritra Adi pariNAmarUpa kAraNakI avikalatAko dekhanevAle pratyakSa kA abhAva hai ? | 242 kahela che ke bhavya ja mAkSane mATe ceAgya heAya che. tethI muktisthAna AdinI aprasiddhithI jo strIone mekSa mAnavAmAM na Ave teA tamArA mata pramANe te purUSone paNa mAkSa maLavA na joIe. huve jo tame ema kahetA haiA ke strIonI khAkhatamAM muktisAdhaka pramAcunaa lAva hoSAthI muktikAraNA'vaikalyarUpa hetunI asiddhi che, to sabhA Apane e prazna che ke kayAM pramANeAnA abhAva Apane vivakSita che ? zu' pratyakSanA ke anumAnane ke AgamanA jo tame pratyakSanA abhAva kahetA he! te e mAbatamAM amAre vaLI e pUchavAnu` che ke svasabaMdhI pratyakSanA abhAva che athavA sasaMbaMdhI pratyakSanA abhAva che, je Apa ema kahetA haiA ke svasa''dhI pratyakSanA abhAva che, te e viSe paNa amAre e prazna che ke yathavihita pratilekhanAdvirUpa khA kAraNanI avikalatAne dekhanAra pratyakSanA abhAva che? athavA aMtara caritra Adi pariNAmarUpa kAraNanI avikalatA dekhanAra pratyakSanA abhAva che ? Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnindrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam) ____243 __ AdyapakSastava saMmatazcet , nAsI yuktaH, strISvapi yathoktapratilekhanAdeH sarvathA darzanAt / yadi dvitIyaH pakSastadA chadmasthAHpuruSeSvapicAritrAdipariNAma pratyakSatayA na pazyantIti tvanmate puruSasyApi mokSo na syAt / - atha sarvasamvandhinaH pratyakSasyAbhAva iti tvatsaMmatazcet, so'pyasaMgata eva / tathAhi-asarvajJajanena sakalajanasambandhipratyakSAtmakaM jJAnaM kvacidapi bhavitumazakyam , tathA sati puruSasyApi mokSo na syAditi / ___ athAnumAnasyAbhAvAt pramANAbhAva ityucyate, tarhi anumAnAbhAvasya puruSeSvapi tulyatvena muktikAraNavaikalyaprasaGgaH syAt / ____ yadi isameM prathamapakSa svIkAra kiyA jAya to yaha yukta nahIM hai, kyoM ki striyoM meM bhI yathokta pratilekhanAdi sarvathA dekhe jAte haiM-ve bhI pratilekhanAdika karatI haiM / yadi dvitIya pakSa mAnA jAya to chadmastha prANI puruSoM meM bhI cAritrAdi pariNAma ko pratyakSarUpa se nahIM dekha sakate haiM, ataH tumhAre matameM puruSoM ko bhI mukti nahIM honI caahiye| yadi kaho ki sarvasaMbaMdhI pratyakSa kA abhAva hai so esA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki asarvajJa ko aisA jJAna hI nahIM ho sakatA hai ki sarvasaMbaMdhI pratyakSa kA abhAva hai| aisA hone para puruSa ko bhI mokSa nahIM ho sakatA hai| yadi kaho ki anumAna kA abhAva hone se pramANa kA abhAva hai so anumAna kA abhAva puruSoM meM bhI tulya hai, isaliye vahAM bhI mukti kAraNavaikalya kA prasaMga prApta hogaa| je temAM pahele pakSa svIkAravAmAM Ave te te ucita nathI, kAraNa ke strIomAM paNa yukta pratilekhanAdi sarvathA jovAmAM Ave che teo paNa pratilekhanAdika kare che. je bIje pakSa mAnavAmAM Ave te chadmasthaprANI puruSomAM paNuM cAritrAdi pariNAmane pratyakSarUpe joI zakatA nathI, tethI tamArA mata pramANe puruSone paNa mukita na maLavI joIe ema kahe ke sarvasaMbaMdhI pratyakSane abhAva che te ema kahevuM te paNa cogya nathI, kAraNa ke asarvajJane evuM jJAna ja heI zakatuM nathI ke sarva. saMbaMdhI pratyakSa abhAva che. evuM hoya te puruSone paNa mekSa maLI zake nahIM. jo ema kahe ke anumAnane abhAva hovAthI pramANane abhAva che te anumAnane abhAva puruSamAM paNa tulya che. tethI tyAM paNa mukitakAraNakalyane prasaMga utpanna thaze. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nandIsUtre atha puruSepvevAnumAnapramANamasti, tathAhi-yadutkarSApakarSAbhyAM yasyApakarSotkauM, tasyAtyantApakarSe tadatyantotkarSavad dRSTam , yathA'bhrapaTalApagame sUryaprakAzaH / evaM rAgAdyutkarSApakarpAbhyAmapakarpotkarSavacca cAritrAdikaM bhavati / rAgAderatyantApakarSaH strISu na bhavatItyatastatra nAsti cAritrotkarSe iti cet , tadasat-puruSeSveva rAgAderatyantApakarSoM bhavati, na tu strISu, iti niyamo nAsti, pratyakSavirodhAt , dRzyate hi strISvapi raagaadertyntaapkpH|| nApyAgamapramANasyAbhAva iti vAcyaM, tasyeha 'itthIpurisasiddhAya ' ityAdinA prastutasyApi sAkSAt strImokSAbhidhAyakatvenArthatastatkAraNA'vaikalyasAdhakatvAt / __ yadi kaho ki puruSoM meM to anumAna pramANa hai aura vaha isa prakAra hai-jisake utkarSa evaM apakarSa meM jisakA apakarSa aura utkarSa dekhA jAtA hai vaha usake atyaMta apakarSa meM atyanna utkarSa vAlA hotA hai / jaiseabhrapaTala ke apagama hone para sUrya prakAza kA utkarSa hotA dekhA jAtA hai| isI taraha rAgAdikoM ke utkarSa meM cAritrAdika kAapakarSa aura unake apakarSe meM unakA utkarSe hotA hai| ataH isa anumAna se puruSoM meM hI 'rAgAdikoM ke apakarSase cAritra Adi guNoMkA utkarSa sAbita hotA hai| striyoM meM nahIM, kyoM ki unameM rAgAdikoMkA atyaMta apakarSa saMbhavita nahIM hotAhai, so aisA kahanA bhI ThIkanahIM, kAraNa ki aisA koI niyama nahIM hai jo puruSoM meM hI rAgAdikakA atyanta apakarSa ho, tathA strioMmeM na ho, kyoM ki aisA mAnanA pratyakSase bAdhita hotA hai / pratyakSa pramANa isa bAtakA samarthaka hai ki rAgAdikoMkA atyanta apakarSa striyoM meM bhI hotA hai, isa jo ema kahe ke puruSamAM te anumAna pramANa che ane te A prakAre chejenA utkarSa ane apakarSamAM jene apakarSa ane utkarSa jevAmAM Ave che te tenA atyaMta apakarSamAM atyaMta utkarSavALuM hoya che. jema-abhrapaTalano apagama thatAM sUryaprakAzane utkarSa thate najare paDe che. e ja pramANe rAgAdikenA utkarSamAM cAritrAdikene apakarSa ane temanA apakarSamAM temano (cAritrAdine) utkarSa thAya che, tethI A anumAnathI puruSamAM ja rAgAdikanA apakarSathI cAritra Adi guNenA utkarSa sAbita thAya che, strIomAM nahIM, kAraNa ke temAM rAgAdikene atyaMta apakarSa saMbhavita hotuM nathI, to ema kahevuM te paNa ucita nathI, kAraNa ke e koI niyama nathI ke puruSamAM ja rAgAdikane atyaMta apakarSa hoya, tathA strIomAM na hoya kAraNa ke ema mAnavuM te pratyakSathI bAdhita thAya che. pratyakSa pramANa e vAtanuM samarthaka che ke AgAdikene atyaMta apakarSa strIomAM paNa hoya che, emAM Agamana pramANane abhAva paNa nathI, Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnacandrikATokA-zAna maidAH / (strImokSasamarthanam ) 245 na ceha strIzabdasyAnyArthakatvaM parikalpanIyam , taddhilokarUDhitaH, AgamaparibhASAto vA bhavet / tatra lokarUditastAvadanyArthakatvaM na saMbhavati, loke hi yasminnartha yaH zabdo'nvayavyatirekAbhyAM vAcakatvena dRzyate, sa tasyArthaH, yathA gavAdizabdAnAM sAsnAdiviziSTAdayaH, strIzabdasya lokaprasiddhamarthamantareNAnyaraya na vAcyatvena loke zAstre vA pratItirasti / meM Agama pramANakA bhI abhAva nahIM hai, dekho-" itthIpurisasiddhAya" yaha vAkya svayaM Agama pramANa hai| isase sAkSAt strIke mokSakI siddhi hotI hai, kyoM ki yaha vAkya striyoM meM arthataH mokSake kAraNoMkI avikalatAko siddha karatA hai| ___yadi kaho ki yahA~ " strI" zabda anyArthaka hai so aisA bhI kathana ThIka nahIM hai, kAraNa ki yaha 'strI zabda anyArthaka hai' yaha vAta Apa kyA lokarUDhise yA AgamakI paribhASAse kahate ho ? kisase kahate ho ? so kaho, yadi lokarUDhise kahate ho so yaha mAnyatA ApakI ThIka nahIM hai, kAraNa ki lokameM to yahI mAnA jAtA hai ki jisa artha meM jo zabda anvaya-vyatireka saMbaMdhadvArA saMketita hotA hai vaha zabda usI artha ko kahatA hai, bhinna arthako nahIM / " strI" yaha zabda anvaya-vyatireka dvArA strIrUpa sAdhya arthameM hI prayukta kiyA gayA milatA hai, ataH strI rUpa padArtha hI isa strI-zabdakA vAcya hai| jaise go Adi zabdoMkA vAcya sAsnA (galakaMbala ) Adise viziSTa padArtha hotA hai / isa strI gumA-" itthIpurisasiddhA ya" mA pAdhya pAta mAgamapramANa cha, tathA sAkSAt strInA mokSanI siddhi thAya che kAraNa ke A vAkya strIomAM arthataH mokSanAM kAraNonI avikalatAne siddha kare che. ne mA5 sema utA DogaDI "strI" 26 manyA cha to me kathana paNa barAbara nathI kAraNa ke A "strI zabda anyArthaka che" e vAta Apa zuM lekarUDhIthI ke AgamanI paribhASAthI kaho che ? zAthI kahe che te batAvo. je lekarUDhIthI kahetA ho te ApanI e mAnyatA barAbara nathI, kAraNa ke lokomAM to eja manAya che ke je arthamAM je zabda anvayuvyatireka saMbaMdhadvArA saMketita hoya che, te zabda eja artha darzAve che, judo nahIM " strI" // 6 sankyavyatire dvArA zrI35 sAdhya arthamA 1 152yesa bhaNe cha, tethI bhI35 pahA 1 2 // "sI" zahanA pAya che. ma "go" mAha zahonA vAya sAsnA ( MR) hithI viziSTa pahArya che. mA Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI nApyAgAmaparibhASAto'nyArthatvaM strI - zabdasya saMbhavati kvacidapyAgame hi strIzabdasya paribhASito'rtho nAstIti / yathA - cyAkaraNe "vRddhirAdaic " 11, 1, 1 / " iti vRddhi-zabdasyAdaicau / dRzyate cAgame'pi lokarUDha evArthe strIzabdaH prayuktaH / ' itthIo jaMti chaTThi ' ityAdau / , 3 na ca tatrApyarthAntarakalpanA kartuM zakyeti vAcyam bAdhakaM vinA tadanupapatteH / uktazca - paribhASito na zAstre, manujI- zabdo'tha laukiko'dhigataH / asti ca na tatra bAdhA, strI- nirvANaM tato na kutaH // 1 // 26 zabdakA loka prasiddha arthake sivAya anya artha hai, yaha bAta na to loka meM prasiddha hai aura na Agama meM prasiddha hai / isI taraha AgamakI paribhASAse 'strI zabda anya arthakA vAcaka hai' aisA kahanA ThIka nahIM hai, kAraNa ki kisI bhI AgamameM kahIM para bhI strI zabdakA anya artha kathita nahIM huA hai| jisa prakAra vyAkaraNa meM vRddhi zabdakA artha 'At aica' (A ai au ) hotA hai / isI prakAra AgamameM bhI lokarUDha hI artha meM strI - zabda prayukta huA haiM / jaise" itthIo jati chaTThi' ityAdikI taraha | 1 - yadi kaho ki hama yahAM bhI anya arthakI kalpanA kara leMge, so aisA kahanA bhI ucita nahIM hai, kAraNa ki yaha bAta bAdhakake vinA nahIM bana sakatI hai / kahA bhI hai " paribhASito na zAstre, manujI - zabdo'tha laukiko'dhigataH / asti ca tatra na bAdhA, strI-nirvANaM tato na kutaH " // 1 // "zrI" zabdanA leAkaprasiddha arthanA sivAya khIo artha che, e vAta leAkamAM prasiddha nathI, ane AgamamAM paNa prasiddha nathI. A rIte AgamanI paribhASAthI " strI zabda anya artha darzAvanAra che' ema kahevuM te ucita nathI; kAraNa ke keAI paNa AgamamAM kayAM ya paNa strI zabdanA khIjo atha kahela nathI. je prakAre vyAkaraNamA vRddhi zabdano artha At aic (A ai au ) thAya che, khena prahAre bhAgabhabhA yA bo438 arthabhAM 4 strI parAye che. bhebhaDe- " itthIo jaMti chaTThi " ityAhinI nema, jo Apa ema kaheA ke ame ahIM paNa anya anI kalpanA karI leza, tA ema kahevu te paNa ucita nathI, kAraNa ke A vAta kAi paNa muzkelI vinA nizcita thaI zake che kahyuM paNa che " paribhASito na zAtre, - manujI - zabdo'tha laukiko'dhigataH / asti ca tatra na bAdhA, strInirvANaM tato na kutaH " // 1 // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-maanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) 247 . nanu puruSAbhilASAtmani vedAkhye bhAve strIzabda Agame prayukto dRzyate, iti zAstre'rthAntaradarzanAdanyo'rthastatra kalpanIyaH iti cet , zaNu, puruSAbhilAparUpo vedaH strI-zabdasyArtha iti tvayA kathaM nizcitam ? kiM 'strIvedaH' iti zabdazravaNamAtrAdeva so'rthoM nizcitaH ? kiM vA-strItvasya palyazatapRthaktvAvasthAnAbhidhAnAt ? / tAtparya yaha ki-manujI-zabda arthAt strI-zabda pAribhASika nahIM hai, ataH vyAkaraNameM vRddhi zabdake samAna strI-zabdakA koI AgamaparibhASita artha nahIM ho sktaa| rahA lokarUDhipakSa ! usameM bhI strI zabdakA lokaprasiddha 'strI' arthase bhinna artha nahIM ho sktaa| kyoMki aisA artha usI sthalameM hotA hai jahAM ki mukhya artha bAdhita hotA ho| jaise-'gaGgAyAM ghoSaH' yahAM para gaGgAke mukhya artha pravAhameM ghoSakI sthiti asaMbhava hai, isI liye vahAM para 'gaGgA' zabdakA artha lakSaNAse tIra hotA hai / usI prakAra yahAM para strI-zabdake mukhyArtha meM koI bAdhA nahI hai, isa liye mukhyArthako chor3a kara gauNa artha nahIM liyA jA sakatA, taba striyoMko mokSa prAptimeM bAdhA kyA ? unheM mokSa kyoM nahIM milegA? vastutaH ve bhI mokSake adhikAravAlI haiN| yadi kaho ki puruSAbhilASAtmaka bhAvavedameM strI zabda AgamameM prayukta huA hai ataH strI-zabdakA yaha bhAvavedarUpa strI-artha hama mAna leMge, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki 'strI-zabdakA puru tAtparya e ke manuSI zabda eTale ke strI-zabda pAribhASika nathI tethI vyAkaraNamAM vRddhi zabdanA je "zrI" zabdane kaI AgamaparibhASita artha hoI zake nahIM. have rahyo lokarUDha pakSa! temAM paNa "Izabdane lekaprasiddha "zrI" arthathI bhinna artha hoI zake nahIM. kAraNa ke e artha eja sthaLe, thAya cha tyo bhubhya patha vyAdhita yo sAya. bhale- gaMgAyAM ghopa. " mahI gaMgAne mukhya artha pravAhamAM ghoSanI sthiti asaMbhavita che, tethI te sthAne "gaMgA' zabdano artha lakSaNathI tIra' thAya che. e prakAre ahIM strI zabdanA mukhyArthImAM koI bAdhA nathI, tethI mukhyArthIne jato karIne gauNa artha laI zakAya nahIM. te strIone mokSa prAptimAM muzkelI zI ? temane zA mATe mokSa na maLe? kharI rIte te teo paNa mekSanI adhikArI che. je Apa ema kaho ke puruSAbhilASAtmaka bhAvedamAM strI-zada AgamamAM vaparAya che tethI strI-zabdane A bhAvavedarUpa strI-artha ame mAnI laI te ema kahevuM te paNa yogya nathI, kAraNa ke "strI-zabdane puruSAbhilASarUpa Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra48 nandIstre na tAvat 'strIvedaH' iti zabdazravaNamAtrAt so'rthoM nizcetuM zakyate, yadyatra strI cAsau vedazca strIveda iti samAnAdhikaraNasamAso bhavet tadA strIzabdasyArthAntare vRttibhavet / sa ca samAnAdhikaraNasamAsaH kiM vAdhakAbhAvena kalpanIyaH ? kiM vA samAsAntarA'saMbhavena ? / na tAvad bAdhakAbhAvena samAnAdhikaraNasamAsaH kalpanIya iti vaktuM yuktam / tatra hi strIzabdasya puruSAbhilApAtmako bhAva evArthoM bhavet , tat kiM sa eva sAkSAdarthaH ?, kiM vA tadupalakSitaM zarIram ? / / SAbhilASarUpa bhAvaveda' yaha artha hai, yaha bAta Apa kaise nizcita karate haiM ? kyA 'strIveda' isa zabdake zravaNamAtrase hI, athavA strItvake palyazalapRthaktvaparyanta avasthAke abhidhAnase ? / yadi prathamapakSa aMgIkAra karo so ThIka nahIM hai, kAraNa ki "strIveda" isa zabdake zravaNamAtrase bhAvavedarUpa strI-artha nizcita nahIM hotA hai| hAM yadi " strI cAsau vedaH-strIvedaH" aisA samAnAdhikaraNa samAsa hotA to strI-zabdakI anya arthameM vRtti ho sktii| yahAM aisA samAnAdhikaraNa samAsa bAdhakAbhAvase kalpanIya huA hai yA anya samAsake yahAM abhAvase huA hai / yadi kaho ki bAdhakake abhAvase samAnAdhikaraNa samAsa kalpanIya huA hai so isa samAsameM strI zabdakA artha puruSAbhilASarUpa bhAvaveda hI hogA so yahI artha kyA isakA sAkSAt artha hogA yA isase upalakSita 'zarIra' usakA artha hogaa| yadi kaho ki puruSA bhAvaveda e artha che, e vAta Apa kevI rIte nakI kare che ? zuM "strIveda" A zabdanA zravaNamAtrathI ja athavA strItvanA palpazatapRthakatvaparyanta avasthAnanA abhidhAnathI ? je pahele pakSa svIkAro te ucita nathI, kAraNa ke "veda" A zanA zravaNa mAtrathI mAva35 zrI artha nIyatA nathI. , " strI cAsau vedaH-strIvedaH " vo samAnAdhi421 samAsAta to sI-zanI bhI arthamAM vRtti heI zakata. ahIM evo samAnAdhikaraNa samAsa bAdhakanA abhAvathI kalpanIya thayo che ke anya samAsanA ahIM abhAvathI thayo che? je ema kaho ke bAdhakanA abhAvathI samAnAdhikaraNa samAsa kalpanIya thayA che te A samAsamAM strI-zabdane artha puruSAbhilASarUpa bhAva veda ja haze, te eja artha zuM tene sAkSAt artha thaze ke tenA vaDe upalakSita zarIra tene artha Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 zAnacandrikATIkA-zAnamevAH / (strImokSasamarthanam ) __ yadi puruSAbhilAparUpo bhAva eva sAkSAdartha iti manyase, tadA brUhi-ki tadaiva tadbhAvastava saMmataH, kiM bhUtapUrvagatyA vA ?, tatra yadi tadeva sa puruSAbhilAlApAtmako bhAvaH, strIzabdArthastadA bhavadabhimata puruSa nirvANAvasthAyAmapi vedasaMbhavaH syAt / na caitadAgamaprasiddhamiti tAdRzArthasvIkAre aagmvirodhH| ___ yadi bhUtapUrvagatyA puruSAbhilAparUpo bhAvaH strIzabdArthaH, iti saMmatastarhi devAdInAmapi nirvANaprAptisaMbhavaHsyAt / tathA ca-"suraNAraemu cattAri hoti " suranArakeSu catvAri bhavanti 'guNasthAnAni ' ityAdyAgamavirodhaH, teSvapi bhUtapUrvagatyA caturdazaguNasthAnasaMbhavAt / bhilASarUpa bhAva hI sAkSAt strI zabdakA artha hogA to hama pUchate haiM ki kyA usI samaya yaha bhAva tumheM saMmata hai yA bhUtapUrvagatise yaha bhAva tumheM saMmata hai| yadi kaho strI-zabdakA artha uso samaya-usa paryAyameM hI puruSAbhilASarUpa bhAvaveda hai, aisA hameM saMmata hai, so aimI avasthAmeM Apake abhimata puruSanirvANameM bhI vedakA saMbhava mAnA jaayegaa| parantu nirvANa avasthAmeM to vedakI saMbhavatA hotI hI nahIM hai, yaha bAta AgamameM prasiddha hai, ataH strI zabdakA artha bhAvaveda strI mAnanA yaha ThIka nahIM hai| yadi kaho ki bhUtapUrva gatise puruSAbhilASarUpa bhAva, strI-zabdakA vAcya hai to aisI sthitimeM devAdikoMke bhI nirvANakI prApti hone kA prasaMga AtA hai, jo "suraNAraesu cattAri hoti" arthAt deva aura thaze ? je ema kahetA ho ke puruSAbhilASarUpa bhAva ja sAkSAt zrI zabdane artha thaze te ame pUchIe chIe ke zuM eja samaye A bhAva tamane kabUla che ke bhUtapUrvagatithI A bhAva tamane kabUla che? je Apa ema kahetA ho ke strI-zabdano artha e ja samaye-e paryAyamAM-ja puruSAbhilASarUpa bhAva veda che evuM amane maMjura che te evI avasthAmAM ApanA abhimata puruSanirvANumAM paNa vedane saMbhava manAze. paNa nirvANa--avasthAmAM te vedanI saMbhavitatA hetI ja nathI, e vAta AgamamAM prasiddha che, tethI -zabdano artha bhAva strI mAnave ucita nathI. je ema kahetA ho ke bhUtapUrva gatithI puruSAbhilASarUpa bhAva, strI-zabdane vAce che te evI sthitimAM devAdikene paNa nirvANanI prApti thavAno prasaMga va gana nA24ImA yAra mAre cha, ma "suraNAraesu cattAri hoti" meTa na0 32 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 mandIsUtre atha tadupalakSitaM puruSazarIraM strIzabdArtha iti cet, tadA kathaya, puruSAbhilAparUpo bhAvaH puruSazarIropalakSaNatayA yadi vivakSitastatrAsau kiM niyatavRttiH ? kiM vA aniyatavRtti ? riti / yadi niyatavRttistadA''gamavirodhaH ?, parivartamAnatayaiva puruSazarIre vedodayasya tatrAbhidhAnAt niyatavRttitAyA anubhavo'pi na bhavati / " athAniyatavRttizreda, tadaivaM vada - kathamasau tadupalakSaNam ? athaivaMrUpamapi gRhAdiSu kAkAdyupalakSaNaM dRzyate ityatrApi tathocyate, 1 nArakI meM cAra guNasthAna hote haiM, isa AgamavAkyakA virodhaka hotA hai, kAraNa ki bhUtapUrvagatikI apekSAse to deva nArakoM meM bhI caturdaza guNasthAnoM kI saMbhAvanA hogI / yadi 'strI - zabdakA artha bhAvavedase upalakSita puruSakA zarIra hai ' aisA kaho to kaho - puruSAbhilASarUpa bhAvapuruSa zarIra ke upalakSaNapanese yadi vivakSita hai to yaha kyA vahAM niyata-vRttivAlA hai ki aniyata vRttivAlA hai ? | yadi niyata - vRttivAlA mAnA jAya to Agama se virodha AtA hai, kyoM ki parivartanapane se hI puruSazarIrameM vedakA udaya AgamameM kahA hai / tathA niyatavRttirUpase to anubhava bhI nahIM hotA hai / yadi yaha vahAM " kauAvAlA devadatta kA ghara hai " isake samAna aniyana - vRttivAlA hai, aisA kahate hotA strI- zarIra meM bhI kabhI 2 puruSavedakA udaya-saMbhavita hotA hai, ataH tumhAre matameM bhI striyoMko nirvANa guNasthAna heAya che, e AgamavAkayanuM' viSedhaka thAya che, kAraNa ke bhUtapUrvagatinI apekSAe te deva-nArakAmAM paNa cauDhaguNasthAnAnI sabhAvanA haze. jo "strI zabdanA atha bhAvavedathI upalakSita puruSanu zarIra che" ema kaho te puruSAbhilASarUpa- bhAvapuruSa-zarIranAM upalakSaNapaNAthI je vikSita che tA te zu tyA niyatavRttivALA che ke aniyatavRttivALA che? jo niyatavRttivALA mAnavAmAM Ave te AgamathI virUddha gaNAya, kAraNa ke parivartanapaNAthI ja puruSazarIramAM vedanA udaya AgamamAM kahela che. tathA niyatavRttirUpathI te anubhava paNa thatA nathI jo A tyAM 5 kAgaDAvALu devadattanu ghara che" enA jevA aniyata- vRttivALA che, ema kahetA hai| tA -zarIramAM kAreka kayAreka purUSavedanA udaya sabhavita hAya che, tethI tamArA mata pramANe paNa strIone nirvANuprApti Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanndrkaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) ___ evaM sati strIzarIre'pi kadAcit purupavedasyodaya saMbhavAt strINAmapi tavamatenirvANApattiH, yathA hi puruSANAM bhAvataH strItvam , evaM strINAmapi bhAvataH purupatvasaMbhavo'sti, bhAva eva ca mukhya muktikAraNam / tathA ca yadyapakRNTenApi strItvena puruSANAM nirvANam , evamutkRSTena bhAvapuruSatvena strINAmapi kuto nirvANaM na syAt iti / na ca samAsAntarAsaMbhavena 'strIvedaH' ityatra samAnAdhikaraNasamAsakalpanaM, striyAvedaH strIveda iti SaSThI samAsasyApi saMbhavAt na cAsya strIzarIra-purupAbhilApAtmaka vedayoH sambandhAbhAvenAyuktatvamiti vAcyam , yatastayoH sambandhAbhAvaH kiM bhinnakarmodaya rUpatvena kiM vA puruSavat striyA api striyAM pravRttidarzanena ? / prApti honekI Apatti AtI hai| jaise puruSoM ke bhAvakI apekSA strItva hai isI taraha striyoMke bhI bhAvakI apekSA puMstva saMbhava hai / tathA mukti kA kAraNa mukhyatAle bhAva hI batalAyA gayA hai, ataH jaba apakRSTabhAva strIpanese yukta puruSoMko nirvANa hotA hai taba striyoMko bhI utkRSTa bhAva puruSatvakI apekSAse nirvANa prApta kyoM nahIM ho sakegA ? avazya ho sakegA? tathA samAsAntara ke asaMbhava hone se "strIveda" yahAM 'samAnAdhikaraNa samAsa huA hai aisA nahIM mAnanA cAhiye, kyoM ki "striyo vedaH" isa taraha yahAM SaSThItatpuruSa samAsa bhI bana sakatA hai / ___ yadi kaho ki strI-zarIra aura puruSAbhilASAtmaka veda, ina donoM kA saMbaMdha nahIM bana sakatA hai isaliye yaha samAsa ayukta hai, so ina hevAnI Apatti Ave che jema puruSane bhAvanI apekSAe strItva hoya che eja pramANe strIone paNa bhAvanI apekSAe strItva hoya che eja pramANe strIone paNa bhAvanI apekSAe purUSatva saMbhavita che, tathA mokSanuM kAraNa mukhyatve bhAva ja darzAvavAmAM Avela che, tethI je apakRSTabhAva strItvathI yukta purUSane nirvANa maLe che te strIone paNa utkRSTa bhAva purUSatvanI apekSAe nirvANa prApta kema na thaI zake ? avazya thaI zake. tathA samAsAntaranI masavitatA pAthI " sIva" mADI " samAnAghi4265 samAsa thayo cha " menumAna naye nahI, 12 "strIyo vedaH" e rIte ahIM SaDatayurUSa samAsa banI zake che. che ema kahe ke strI ane puruSAbhilASAtmakada, e banane saMbadha banI zakatuM nathI tethI A samAsa agya che te e viSe amAro e prazna Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara nandI na tAvad bhinna karmodayarUpatvena, bhinnakarmodakarUpANAmapi paJcendriyajAtyAdInAM ca sadA sambandhadarzanAt / nApi puruSavat striyA api striyAM pravRttidarzanena tayoH sambandhAbhAva iti vaktuM yuktam, iyaM hi puruSAprAptau svavedodayAdapi saMbhavatyeva / uktaJca" sA svakavedAt tiryagvadalAbhe mattakAminyAH " iti / atha strItvasya palyazatapRthaktvAvasthAnAbhidhAnAt puruSAbhilAparUpe vedAkhye bhAve strIzabda Agame prayukta ityapi na vaktuM yuktam, dvisaMkhyAmArabhya pRthaktvami para hama yaha pUchate haiM ki inameM paraspara meM saMbaMdha kA abhAva kyoM hai ? kyA ye bhinna2 karmodayarUpa haiM isaliye ? athavA puruSa kI taraha striyoM ke bhI striyoM meM pravRtti dekhI jAtI hai isaliye ? | yadi prathama pakSa aMgIkAra kiyA jAve to isase bhinnatA siddha nahIM hotI hai, kyoMki bhinna karmoMdarUpa bhI paMcendriya jAti Adi kA, tathA devagati Adi kA sadA saMbaMdha dekhA jAtA hai / dvitIya pakSa bhI ucita nahIM, kAraNa ki strIkI strI meM pravRtti, puruSa kI prApti na hone para vedodaya ke kAraNa hI hotI hai / kahA bhI hai "sA svakavedAta tiryagvadalAbhe mattakAminyAH " arthAt yaha pravRtti strIveda ke udaya se puruSa kI prApti na hone para tiryacanI meM tiryaMcanI kI taraha kAmonmatta strIkI strI meM hotI hai / "strItvakA palyazatapRthakatva - taka avasthAna kahA gayA hai, isase yaha patA calatA hai ki puruSa kI abhilAvArUpa bhAvaveda meM strI-zabda kA prayoga Agama meM prayukta huA hai " so aisA kahanA bhI yuktiyukta nahIM hai / dvi-saMkhyA se lekara nvche ke temanAmAM parasparanA sa madhane abhAva zA mATe che ? zuM te bhinna bhinna karmAMcarUpa che tethI ? athavA puruSanI jema strIenI paNa strIomAM pravRtti jevAmA Ave che tethI? jo paheleA pakSa svIkAravAmAM Ave te tethI bhinnatA siddha thatI nathI, kAraNa ke bhinnaka hRdayarUpa paNa pacendriya jAti AdinA, tathA devagati AdinA saMbadha jovAmA Ave che. khInne pakSa paNa ucita nathI, kAraNa ke skrInIM strImAM pravRtti, puruSanI prApti na thatA vedAyane arAge thAya che. udhuM pazu che--" sA svakavedAt tiryagvadalAbhe mattakAminyAH " eTale ke A pravRtti strIvedanA udayathI puruSanI prApti na thatAM tiryaMcanImAM tiryaMcanInI jema kAmAnyanta strInI srImAM thAya che. " strItvanu paTyazatapRthaktva sudhi avasthAna kahevAyuM che, tethI e jANavA maLe che ke puruSanI abhilASArUpa bhAvavedamAM strI-zabdanA prayoga AgamamA prayukta thayA che" te ema kahevuM te paNa ucita nathI. dvi-saMkhyAthI laIne nava saMkhyA sudhI pRthaktva kahevAya Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnandrikATikA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) 253 tyanena navasaMkhyAparyanta mucyate / navazatapalyo pamaparyantaM strItvajAtyavasthAnaM strI zarIre janma bhavatItyarthaH / strIzarIraprAptau puruSAbhilApAtmako vedo na hetuH, kiM tu strItvamAptikAraNabhUtakarmodaya eva kAraNam / puruSAbhilAparUpasya vedasya strItyamAptihetutvAbhAvAt sa strIzabdArthoM na bhavitumarhati / tatra palyazatapRthaktvAvasthAne strItvAnuvandha eva hetutvena vivakSitaH, na tu vedAkhyo bhAva / saMbhavati hi mRtyukAle stryAkAravicchede'pi tatkAraNakarmodayavicchedo na bhavati, tadavicchedAcca puMstvA dyavyavadhAnena punaH strIgrahaNamiti / kiJca-' maNuyagaIe caudasa guNaThANANi hoti / ' saMkhyAtaka pRthaktva kahalAtA hai / isakA tAtparya yaha hai ki nau sau palyataka strItva jAti meM-strI ke zarIra meM janma hotA hai| puruSAbhilApAtmaka bhAvaveda strIzarIra kI prApti meM hetu nahIM hai, kintu strItva kI prApti meM kAraNIbhUta mAyAdikarma kA udaya hI kAraNa hai, puruSAbhilASarUpa veda strI kI prApti meM hetu nahIM hai isaliye vaha strI-zabda kA artha nahIM hotA hai / vahAM palyazatapRthaktvataka strIzarIra meM janma lene meM strItva kA anubaMdha hI heturUpa se vivakSita huA hai, kintu veda nAmakA bhAva nahIM, arthAt bhAvaveda nhiiN| mRtyu ke samaya strI-AkAra kA viccheda honepara bhI strItva kI prAptimeM kAraNIbhUta karmakA viccheda nahIM hotA hai| karmake viccheda nahIM hone ke kAraNa puMstva Adi ke avyavadhAna se punaH strI-zarIrakA hI grahaNa hotA hai| tathA-"maNuyagaIe caudasaguNaThANANi hoti" manuSya gati meM caudaha guNasthAna hote haiM, tathA-"paMce che. tenuM tAtparya e che ke nava se patya sudhI strItva jAtimAM-strInA zarIramAM janma thAya che. puruSAbhilASAtmaka bhAvaveda strI-zarIranI prAptimAM heta nathI, paNa strItvanI prAptimAM mAyAdi karmane udaya ja kAraNarUpa che puruSAbhilArUpa veda strItvanI prAptimAM kAraNa nathI, tethI te strI-zabdano artha thatuM nathI. tyA patyazata pRthakRtva sudhI zarIramAM janma levAmAM strItvane anuba dha ja hetarUpe vivalita thayo che, paNa veda nAmane bhAva nahI, eTale ke bhAveda nahIM. mRtyu samaye strInA AkArane viccheda thavA chatA paNa strItvanI prAptine mATe kAraNabhUta karmanI viccheda thato nathI. karmane viccheda nahIM thavAne kAraNe puruSatva AdinA avyavadhAnathI pharIthI strI-zarIra ja rahaNa thAya che. tathA "maNuyagaIecaudasa guNaThANANi hoti" manuSyatima yauTa gusthAna DAya che. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che nandIsUtra tathA-paMcidiemu guNaThANANi huMti cuds|' tathA-' caudasa tasesu guNaThANANi huMti / ' tathA--' bhavasiddhiyA ya savvaTThANesu hoti / ' ityAdi pravacanaM strIzabdarahitamapi strInirvANapramANamasti, strINAmapi puMvanmanuSyagatyAdidharmayogAt / atha sAmAnyaviSayakatvAdidaM pravacanaM strIrUpe viSayavizeSa pramANaM na syAditi cet , shRnnu| ___ yadyetat pravacanaM strIviSayakaM nAstIti vadasi, tarhi kathaya tAvat puruSANAmapi ki manuSyagativizeSarUpatvaM, paJcendriyavizeSarUpatvaM vA trasavizeSarUpatvaM vA nAsti, asti veti ? diesu guNaThANANi huMti caudasa" paJcendriyoMmeM caudaha guNasthAna hote haiM, tathA " caudasa tasesu guNaThANANi huMti' basoMmeM caudaha guNasthAna hote haiM, tathA-" bhavasiddhiyA ya savvaTThANesu hoti" sabhI sthAnoM meM bhavasiddhika hote haiN| yaha pUrvokta samasta sAmAnya pravacana bhI strInirvANa kA samarthaka hai, kyoM ki striyoM meM bhI puruSa kI taraha manuSyagati Adi dharmakA saMbaMdha rahatA hai| yadi isa para yoM kahA jAya ki yaha pravacana to sAmAnyarUpa se vastu kA pratipAdaka hai ataH strIrUpa vizeSa kA nahIM / suno___ yadi 'yaha pravacana strIrUpa vizeSaviSayaka nahIM hai| aisA mAnA jAya to hama pUchate haiM ki puruSoM meM manuSyagatirUpa vizeSatA, paMcendriyarUpa vizeSatA athavA trasarUpa vizeSatA hai yA nahIM ? 'nahIM hai' aisA to tathA-"paMcidiesu guNa ThANANi huMti caudasa" payandriyAmA yo guNasthAna DAya cha, tathA " caudasa tasesu guNaThANANi huMti" somA nyauH zuzusthAna DAya cha, tathA-" bhavasiddhiyA ya savvaTThANesu hoti" sajA sthAnamA avasiddhi hoya che. A pUrvokta samasta sAmAnya pravacana paNa strInirvANanuM samarthaka che, kAraNa ke strIomAM paNa puruSanI jema manuSyagati Adi dharmane saMbadha rahe che. je te viSe ema kahevAmAM Ave ke A pravacana te amAnyarUpe vastunuM pratipAdaka che, tethI strIrUpa vizeSanuM nathI. sAbhaLa je "A pravacana strIrUpa vizeSa viSayaka nathI che ema mAnavAmAM Ave te amAre e prazna che ke puruSomAM manuSyagatirUpa vizeSatA, paMcendriyarUpa vizeSatA athavA trasarUpa vizeSatA che ke nathI? " nathI" ema te kahI zakAya Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) nAstIti vaktuM na yuktam , teSAM manuSyagativizeSarUpatvAt / atha puruSANAmapi vizeSarUpatA'stIti cet , tathA sati puruSeSvapi kathametat pravacanaM pramANam ? yathA ca puruSeSu pramANaM tathA strISvapi pramANaM syAditi / ___atha puruSeSveva taccaritArthamiti strISu tasyAprattiH kalpanIyA syAditi cenna, evaM sati viparyayakalpanA'pi kiM na syAt / nanvevaM tatpazcanasya sAmAnyavipayakatve aparyApsakamanuSyAdInAM devanArakatirazcAM ca nirvANaprasaGgaH, iti cenna, tepAmetat pravacanavAkyAvipayatvAt , etadaviSayatvaM cApavAdaviSayatvAt / uktaM hikahA nahIM jA sakatA hai, kAraNa ki unameM manuSyagati AvirUpa vize. SatA hai hii| yadi kaho ki puruSoM meM manuSyagati AdirUpa vizeSatA hai, to 'puruSoM meM bhI yaha pravacana kaise pramANa hogA ?, kyoM ki puruSa bhI vizeSarUpa hI haiN| phira bhI yadi Apa kaheM ki yaha pravacana purupoM meM pramANa haiM, to samAna nyAyase isako striyoM meM bhI pramANa mAnanA hI caahiye| ___ yadi kaho ki puruSoM meM hI isa pravacana kI caritArthatA hai ataH yaha vahAM hI pramANa mAnA jAyagA, striyoM meM nahIM, aise kahane meM pramANa nahIM hai sirpha kahanA mAtra hai / jisa prakAra tuma aisA kahate so hama bhI aisA kaha sakate haiM ki yaha pravacana puruSoM meM caritArtha nahIM hai striyoM meM hI caritArtha hai / ataH isa pravacana ko sAmAnya viSayaka mAnanA caahiye| __zaMkA-yadi isa pravacana ko sAmAnyaviSayaka mAnA jAve to nahIM. kAraNa ke temanAmAM manuSyagati AdirUpa vizeSatA che ja, je Apa ema kahetA che ke puruSomAM manuSyagati AdirUpa vizeSatA che, te puruSomAM paNa A pravacana kevI rIte pramANu gaNAze ? kAraNa ke puruSa paNa vizeSarUpa ja che. chatAM paNa Apa je ema kaho ke A pravacana purumA pramANa che, te samAna nyAyathI tene strIomAM paNa pramANa mAnavuM joIe. jo ema kaho ke puruSamAM ja A vacananI caritArthatA che tethI te tyAM ja pramANa mAnI zakAya, strIomAM nahIM. te evuM kahevAmAM pramANa nathI paNa phakta kathana ja che. je rIte tame ema kaho cho e rIte ame paNa ema kahI zakIe ke A pravacana puruSomAM caritArtha nathI, strIomAM ja caritArtha che tethI A pravacanane sAmAnya viSayaka mAnavuM joIe. zaMkA-2 mA apayanane sAmAnyaviSaya mAnavAmA sAve to apayAMsa Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 mandImane " apavAda parihatya, utsargazca pravartate " iti / apavAdazca-" micchAdiTThI apjjttge"| tathA-" suranAraesu hoti cattAri tiriesu jANa paMceva " ityaadiraagmH| tathA coktam " manujagatau santi guNAzcaturdazetyAdhapi pramANaM syAt / puMvat strINAM siddhau, nAparyAptAdivadvAdhA " // 1 // iti / aparyAptaka manuSyAdikoM meM tathA devanAraka evaM tiryaMcoM meM bhI nirvANapad prApta hone kA prasaMga mAnanA paDegA / so isa prakAra kI zaMkA karanA bhI ThIka nahIM hai / kAraNa ki aparyApta manuSya Adi isa pravacana ke viSaya nahIM haiM / ve to apavAda ke viSaya haiM / aura apavAda ko chor3akara utsarga kI pravRtti hotI hai, kahA bhI hai-"apavAdaM parihatya, utsargazca pravartate" iti| vaha apavAda "micchAdiTThIapajjattage" nathA-"suranAraesu hoMti cattAri tiriesujANa paMceva" isa prakAra hai| ina mithyAdRSTi, aparyAptaka, deva, nAraka aura tiryazcako chor3akara uparokta AgamavAkya caritArtha hotA hai / arthAt-inako chor3akara saba-manuSya mAtra mukti ke adhikArI hai / kahA bhI haiM"manujagatau santi guNAzcaturdazetyAdyapi pramANa syAt / puMvat strINAM siddhau, nAparyAptAdivadvAdhA // 1 // " iti / manuSyAdike mA tathA deva nAraka ane tiryomAM paNa nirvANapada prApta thavAne prasaMga mAnave paDaze. te A prakAranI zaMkA karavI te paNa cagya nathI. kAraNa ke aparyApta manuSya Adi A pravacanane viSaya nathI. te to apavAdanA viSa che. ane apavAdane jAte karIne utsarganI pravRtti thAya che, kahyuM paNa che- "apavAda parihatya utsargazca pravartate"dhati. te sapA "micchAdiTiapajjattage" tathA "sura nAraesu hoti cattAri tiriesu jANa paMceva" mA prare cha. se mithyASTi, aparyAptaka, deva, nAraka ane tiryaMcane choDIne uparokta AgamavAkya caritArtha thAya che. eTale ke emane cheDIne badhA manuSya muktinA adhikArI che. kahela paNa che- " manujagatau santi guNAzcaturdazetyAdyapi pramANaM syAt / puMvat strINAM siddhau nAparyAptAdivadvAdhA" // 1 // iti Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) tathAcArya niSkarSa: manuSyakhI kAcinnirvANaM prAmoti, avikalatatkAraNavattvAt puruSavat / nirvANasya hi kAraNamavikalaM samyagdarzanAditrayaM tacca tAsu vidyate eveti pUrvameva proktm| api ca- manuSyastrI kAcid muktyavikalakAraNaviziSTA mokSaM prApnoti, pravrajyAdhikAritvAt puruSavat / na caitadasiddhaM sAdhanam, "gubviNI vAlavacchA ya panvA na kappar3a " iti siddhAntena tAsAM tadadhikAritvapratipAdanAda vizeSasya zeSAbhyanujJAnanAntarIyakatvAt / 44 257 isa taraha isakA niSkarSa yaha hai - koI 2 manuSyastrI nirvANa ko pAtI hai kAraNa ki puruSa kI taraha vahAM mukti ke kAraNoM kI avikalatA rahatI hai| nirvANa kA kAraNa avikala samyagdarzanAditraya hai yaha adhikala samyagdarzanAdikoM kA trika unameM vidyamAna rahatA hI hai, yaha bAta hamane pahile siddha karadI hai / isaliye koI 2 manuSyastrI mukti ke kAraNoM kI avikalatA se yukta hone ke kAraNa mukti ko prApta karatI hai" yaha hamArA kathana sarvathA nirdoSa hai / tathA jisa prakAra pravrajyA grahaNa karane ke adhikArI puruSa haiM usI taraha ve bhI haiM, ataH isase bhI yahI bAta puSTa hotI hai / koI 2 manuSyastrI pravrajyA kI adhikAriNI hai yaha hamArA kathana asiddha nahIM hai, kAraNa ki - " gubviNI bAlavacchA ya pavvAveDaM na kappar3a " isa siddhAnta arret garbhiNI evaM bAlavatsA ko dIkSA dene kA niSedha hai, ataH jaya A pramANe tenu' tAtpa e che ke kAI kAI manuSya zrI nirvANa pAme che kAraNa puruSanI jema tyAM meAkSanAM kAraNeAnI avikalatA rahe che. nirvANunu kAraNu avikala samyagdarzanAdi ratnatraya che. A avikala samyagdarzanAdi ratnatraya temanAmAM vidyamAna rahe che, e vAta ame pahelAM siddha karI che. tethI keI manuSya zrI meAkSanAM kAraNeAnI avikalatAthI yukta hevAne kAraNe meAkSa prApta kare che, amArUM e kathana taddana niSi che. tathA jema puruSA pratrajyA (dIkSA) grahaNa karavAnA adhikArI che eja pramANe teo paNa che, tethI te vaDe paNa eja vAtane puSTI maLe che. kAI kAI manuSya strI pratrajyAnI adhikAriNI che A amArUM kathana siddha thayAM vinAnuM " A siddhAnta nathI, are " guvviNI bAlavacchA ya pavvAveDaM na kappai vAkathI garbhiNI tathA khAlavatsAne dIkSA devAnA niSedha che, tethI jo temane ma0 33 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 namvIko kiJca-strINAmapi tadbhava eva saMsArakSayo bhavati / striyo hi uttamadharmasAdhikAH, tatazca kevalajJAnaprApti saMbhavastAsAm / sati ca kevale niyamAnmokSa iti / tathA coktam "No khalu itthI ajIvo, Na yAsu abhabvA, Na yAvi daMsaNavirohiNI, No amANusA, No aNAri uppattI, No asaMkhejjAuyA, No aikUramaI, No Na uvasaMtamohA, No Na suddhAcArA, No asuddhavauMdI, No vavasAyavajjiyA, No apuvakaraNa virohiNI, No NavaguNaTThANarahiyA, kahaM na uttamadhammasAhi gtti"| inheM dIkSA dene kA niSedha hai to isase yaha jJAta hotA hai ki isake atirikta striyoM ko dIkSita hone kA adhikAra hai, vizeSa kA niSedha avaziSTa meM saMmati kA poSaka hotA hai| ___tathA-striyoM kA bhI tadbhava meM hI saMsAra kA kSaya ho jAtA hai, kyoM ki ve bhI uttamadharma ko sAdhana karane vAlI hotI haiM / isaliye isase unameM kevalajJAna kI utpatti hotI hai| kevalajJAna ke hone para niyama se mukti kA lAbha hotA hI hai / kahA bhI hai "No khalu itthI ajIvo, Na yAsu abhavyA Na yAvi daMsaNavirohiNI, No amANusA No aNAriuppattI, No asaMkhejjAuyA, No aikUramaI, No Na uvasaMtamohA, No Na suddhAcArA, No asuddhaboMdI, No vavasAyavajjiyA, No apuzvakaraNavirohiNI, No NavaguNahANarahiyA kaha na uttamadhammasAhi gatti" dIkSA devAne niSedha che te tethI e jANavA maLe che ke te sivAyanI strIonI dIkSA levAne adhikAra che; viziSTa niSedha aviziSTamAM saMmatino piSaka hoya che. tathA strIone paNa te bhavamAM saMsArane kSaya thaI jAya che, kAraNa ke teo paNa uttama dhamane sAdhanArI hoya che. tethI te vaDe temanAmAM kevaLajJAna pedA thAya che. kevaLajJAna thatAM niyama pramANe muktine lAbha maLe ja che. 4thu 54 cha "No khalu itthI ajIvo, Na yAsu abhavyA NayAvi daMsaNavirohiNI, No amANusA, No aNAriuppattI, No asaMkhejjAuyA, No aikUramaI, No Na uva saMtamohA, No Na suddhAcArA, No azuddhavoMdI, No vavasAyavajjiyA, No apulya karaNavirohiNI, No NavaguNavANarahiyA, kahaM na uttamadhamma sAhi gatti" . Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnandrikATIkA-bhAnamaidAH / (stromokSasamarthanam ) chAyA-na khalu strI ajIvaH, na cAsu abhavyA, na cApi darzanavirodhinI, no anAryotpattiH, no asaMkhyeyAyuH, no atikrUramatiH, no na upazAntamohA, no na zuddhAcArA, no na azuddhazarIrA, no vyavasAyajitA, no apUrvakaraNavirodhinI, no navaguNasthAnarahitA, kathaM na uttamadharmasAdhiketi // _____ vyAkhyA strI khalu na ajIvaH kiM tu jIva eva, jIvasya cottamadharmasAdhakatvena saha virodho nAsti tathaiva loke darzanAditi bhAvaH / nanu sarvo'pi jIva uttamadharmasAdhako na bhavati, abhavyajIvAnAmuttamadharmasAdhakatvAbhAvAdata Aha-'Na yAsu abhavyA ' iti, na cA''nu abhavyeti / yadyapi strIpu kAcidabhavyA, tathApi sarvaivAbhavyA na bhavati, saMsAranirveda-nirvAdhadharmAdvepazuzrUSAdidarzanAditi bhAvaH / / chAyA-na khalu strI ajIvaH, na cAsu abhavyA na cApi darzanavirodhinI, no amAnuSI, na anAryotpattiH, no asaMkhyeyAyuSkA, no atikrUramatiH, no na upazAntamohA, no na zuddhAcArA, no azuddhazarIrA, no vyavasAyavarjitA, no apUrvakaraNavirodhinI, no navaguNasthAnarahitA kathaM na uttamadharmasAdhiketi / tAtparya isakA isa prakAra hai-" no khalu strI ajIvaH " strI ajAva nahIM hai kintu jIva hI hai| ataH usakA uttamadharmasAdhana karane ke sAtha koI virodha nahIM hai loka meM bhI isI taraha se dekhA jAtA hai| zaMkA-jIva-mAtra ko yadi uttamadharma sAdhaka mAnA jAya to phira abhavyoM ko bhI jIva done se uttamadharma kA sAdhaka mAnanA pddegaa| parantu unameM to uttamadharmasAdhakatA mAnI nahIM jAtI hai| isa prakAra kI AzaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakAra kahate haiM ki-" na cAsu __chAyA-na khalu strI ajIvaH, na cAsu abhavyA, na cApi darzanavirodhinI, no amAnuSI, no anAryotpattiH, no asaMkhyeyAyuSkA, no atikrUramatiH, no na upazAntamohA, no na zuddhAcArA, no azuddhazarIrA, no vyavasAyavarjitA, no apUrvakaraNavirodhinI, no navaguNasthAnarahitA kathaM na uttamadharmasAdhiketi / tanu tAtparya yA pramANe cha-"na khalu strI ajIvaH" zrI 101 nathI paNu jIva ja che. tethI tene uttama dharma sAdhana karavA sAthe koI virodha nathI. lekamAM paNa e pramANe ja jovA maLe che zaMkA-je jIva mAtrane uttama dharma sAdhaka mAnavAmAM Ave te pachI abhane paNa jIva hovAthI uttamadharma sAdhaka mAnavA paDe, paNa temanAmAM te uttamadharmasAdhakatA manAtI nathI. A prakAranI mAza nivaa21|| mATesUtrA2 4 cha / "na cAsu abhavyA" malavya navI. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIrale 260 bhavyo'pi kazcid darzanavirodhI siddho na bhavati, ityata Aha-'NayAvi desaNavirohiNI' iti, na cApi darzanavirodhinI ' iti / darzanamiha samyagdarzanaMtattvArthazraddhAnarUpaM parigRhyate, na khalu tadvirodhinI, AstikyAdidarzanAditi bhaavH| nandhamAnuSyapi darzanAvirodhinI, sA tu nirvANAya no kalpate, tasmAdAha'No amANusA' iti / 'no amAnupI ' iti, manuSyajAtau bhavA mAnuSI, tatra viziSTakaracaraNorugrIvAdyavayavasaMnivezadarzanAditi bhAvaH / nanu mAnuSyapi anAryotpannA'niSTA tadapanodArthamAha-"No aNAriuppattI" iti 'no anAryotpattiH / anAryeSu anAryakuleSu, utpattiryasyAH sA tathAvidhA naastiiti| abhavyA" strI abhavya nahIM hai / yadyapi striyoM meM bhI kitanIka striyAM abhavya hotI haiM tathApi sarva abhavya hI haiM aisI bAta nahIM hai / saMsAra se nirveda, dharma se adveSa tathA zuzrUSA Adi guNa unameM dekhe jAte haiM, "na cApi darzanavirodhinI" bhavya hote hue ye samyagdarzana kI virodhinI bhI nahIM hotI hai / kitaneka prANI to aise hote haiM jo bhavya honepara bhI samyagdarzana se virodha rakhate haiM, parantu ye aisI nahIM haiM, kyoM ki inameM Astikya Adi guNa dekhe jAte haiN| "na ammanuSI" manuSyajAtimeM ye utpanna hotI haiM, kyoM ki inameM manuSya jAti kI racanA ke anusAra viziSTa-kara, caraNa, uru, evaM grIvA Adi avayavoM kI racanA dekhI jAtI hai| isa liye ye "amAnuSI" nahIM haiM arthAt manuSya haiN| "na anAryotpattiH" kitanIka mAnuSI bhI hotI haiM parantu yadi ve anAryA haiM to nirvANa ke yogya nahIM mAnI jAtI haiM ataH ye anaayeje ke strIomAM paNa keTalIka strIo abhacu hoya che te paNa sarve abhavyaja che evI vAta nathI. saMsArathI niveda, dharmathI adveSa, tathA sevA Adi guNa tamanAma nA 5 cha. "na cApi darzanavirodhinI" bhavya dhana tethe| samyagudarzananI vidhinI hetI nathI. keTalAka prANIo evAM hoya che ke teo bhavya hovA chatAM paNa samyagadarzanathI virodha rAkhe che, paNa teo evI nathI 25 tamanAmA mAstitA mAhi guNa vA bhaNe che. "na amAnuSI" manuSyajAtimAM teo utpanna thAya che kAraNa ke temanAmAM manuSyajAtinI racanA pramANe viziSTahAtha, paga, chAtI, ane grIvA vagere avayanI racanA jovAmAM sAva cha. bhATe tasA " amAnuSI" nathI "no anAryotpattiH"TasI bhAnuSI 55 hoya che paNa jo teo anAryo hoya te nirvANune cagya manAtI nathI tethI Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikATIkA-zAnabhedAH / (sromokSasamarthanam ) navAryakulotpannA'pyasaMkhyeyAyuSkA na bhavati nirvANayogyetyata Aha-'No asaMkhejjAuyA ' iti, 'no asaMkhyeyAyuSkA' iti, yA tu asaMkhyeyAyuSkA yugalajanmA na bhavati, kiM tu saMkhyeyAyuSkA tathAvidhA nirvANayogyA bhavatyeveti bhaavH| ___ nanusaMkhyeyAyuSkA'pi krUramatirnAdhikAriNI nirvANasyeti tannirAkaraNArthamAha'No aikUramaI' iti, 'no atikrUramatiH' iti / atikrUramatina bhavati, saptamanarakAyurnibandhanaraudradhyAnAbhAvAt / na tu tadvat prakRSTazubhadhyAnAbhAvo'pi na syAttasyA iti cet , na, tena tasya prativandhAbhAvAt / kuloM meM utpanna nahIM huI haiM kintu Aryakulodbhava haiN| isI taraha "no asaMkhyeyAyuSkA" ye Aryakulotpanna hokara phira asaMkhyAta varSa kI AyuvAlI nahIM haiM, kyoM ki asaMkhyAta varSa kI AyuvAle bhoga bhUmiyA jIva hote haiM, ve mokSa ke adhikArI nahIM hote haiN| ye saMkhyAta varSa kI AyuvAlI haiM, ataH nirvANayogya haiN| saMkhyAta varSa kI AyuvAlI bhI kitanIka atikrUra mativAlI striyAM nirvANa kI adhikAriNI nahIM hotI haiM ataH isa doSako dUra karaneke liye aisA kahA hai ki ye ati kara mativAlI nahIM haiM, isaliye ye saptamanaraka kI Ayu ke baMdha ke kAraNabhUta raudradhyAna se rahita hotI haiN| jisa taraha inameM saptamanaraka kI Ayu ke baMdha ke kAraNabhUta raudradhyAna kA abhAva hai usI taraha inameM prakRSTa zubhadhyAna kA bhI abhAva mAnanA cAhiye so yaha bAta nahIM hai, kAraNa azubha raudradhyAna ke sAtha isakA koI avinAbhAva-saMbaMdharUpa teo anAryakuLamAM utpanna thayela nathI paNa AryakulamAM utpanna thayela che. eja pramANe "no asaMkhyeyAyuSkA" te mAryotpanna dhane masabhyAta varSanA AyuSyavALI nathI, kAraNa ke asaMkhyAta varSanAM AyuvALAM bhegabhUmiyA jIva hoya che te melanA adhikArI hotA nathI. teo te saMkhyAta varSanAM AyuvALI che, tethI nirvANune cagya che. saMkhyAta varSanA AyuvALI paNa keTalIka atikramativALI strIo nirvANanI adhikAriNI hotI nathI tethI e doSane dUra karavA mATe evuM sachatamA "no atikraramati" mAtabhativANI nathI, tethItamA sAtamI na24nA AyubaMdhane kAraNabhUta raudradhyAnathI rahita hoya che. jema temanAmAM sAtamI narakanA AyubaMdhanA kAraNarUpa raudradhyAnane abhAva che eja pramANe temanAmAM prakRi zubhadhyAnane paNa abhAva mAne joIe evI A vAta nathI, kAraNa ke azubha raudradhyAnanI sAthe tene koI avinAbhAva saMbaMdharUpa pratibaMdha nathI. te dhyAnanA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - -- - - - nandIsUtre __ akrUramatirapi yA ratilAlasA sA na bhavati nirvANayogyetyata Aha-'No Na uvasaMtamohA' iti, 'no na upazAntamohA' iti / kAcidupazAntamohA'pi saMbhavati, tathAdarzanAditi bhAvaH / upazAntamohA'pi yA khalbazuddhAcArA garhitA, sA na bhavati nirvANayogyetyata Aha-"No Na suddhAcArA" iti, 'no na zuddhAcArA' iti / kAcit zuddhAcAro'pi bhavati, aticAravarjanena zuddhAcAradarzanAditi bhaavH|| zuddhAcArA'pi kAcidazuddhavondirna nirvANAdhikAriNItyata Aha-" No asuvoMdI " iti, 'no azuddhazarIrA' iti / yA vajrapebhanArAcasaMhananarahitA sA azuddhazarIrA, sA na bhavati mokSayogyA sarvai tathAvidhA na bhavatItyarthaH / kAcit zuddhazarIrA'pi bhavatIti bhaavH|| pratibaMdha nahIM hai| usa dhyAna ke abhAva meM bhI prakRSTa zubha dhyAna ho sakatA hai / "no na upazAntamohA" kitanIka striyAM atikrUra mativAlI nahIM bhI hotI haiM parantu unameM rati kI lAlasA rahatI hai ataH aisI striyAM nirvANayogya nahIM mAnI gaI haiM so isa bAdhAkI nivRtti ke liye sUtrakAra kahate haiM ki ye vivakSita striyAM akrUramativAlI hokara upazAMta mohavAlI haiN| inakI ratilAlasArUpa mohapariNati upazAnta ho cukI hai| "no na zuddhAcArA" kitanIka striyAM aisI bhI hotI haiM jo upazAMtamohapariNati viziSTa hone para bhI azuddha AcAravAlI hotI hai parantu jinheM mukti prApta karanI haiM ve zuddha AcAra viziSTa nahIM hotI haiM, yaha bAta nahIM hai api tu zuddhAcAra viziSTa hI hotI haiM, kyoM ki ye apane AcAra meM doSoM ko nahIM lagane detI haiM, tathA lagane para unakI zuddhi karatI haiM / "no azuddhazarIrA" zuddhAcAra viziSTa hone manAvamA para praSTa zumadhyAna che. "no na upazAnta mohA" TakSI strIo akramativALI hatI paNa teomAM ratinI lAlasA rahe che, tethI evI strIo nirvANane pAtra manAyela nathI. to e bAdhAnA nivAraNa mATe sUtrakAra kahe che ke te vivakSita strIo akramativALI thaIne upazAMta mehavALI cha. tebhanI 2tidAsasA35 mA pariNati 5id 5 gaye cha. "no na zuddhAcArA" isI strIya savI paNa DAya che zAMtabhApariNati yukta hovA chatAM azuddha AcAravALI hoya che, paNa jene mokSa prApta karavA che te zuddha acAyukta hotI nathI evI kaI vAta nathI, paNa zuddhAcAra yukta ja hoya che, kAraNa teo pitAnA AcAramAM be lAgavA deto nathI ane sAga tanI zuddhi 42 che. "no azuddha zarIrA"zuddha mAyArayuta 32613 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 baancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam) zuddhazarIrA'pi vyavasAyavarjitA ninditaivetyata Aha-"No vavasAyavajjiyA" iti, 'no vyavasAyavarjitA' / zAstroktArthe zraddhAlutayA kAcit paralokavyavasAyinI bhavati, paralokArthaM tatpravRttidarzanAditi bhAvaH / __nanu kAcid vyavasAyasahitA'pi apUrvakaraNavirodhinyeva dRzyate, ityata Aha "No apuvvakaraNavirohiNI" iti, 'no apUrvakaraNavirodhinI' iti strIjAtAvapyapUrvakaraNasaMbhavasya pratipAditatvAt / para bhI kitanIka striyAM zarIra se azuddha rahA karatI haiM ataH ve nirvANa prApti kI adhikAriNI nahIM hotI haiM so isa zaMkA ke samAdhAna nimitta sUtrakAra kahate haiM ki yaha ekAnta niyama nahIM hai, kitanIka striyAM aisI bhI hotI haiM ki jo zuddha AcArasaMpanna hone para bhI zarIra se azuddha nahIM bhI rahatI haiM / jinake vajrarSabhanArAca saMhanana nahIM hotA hai ve hI azuddha zarIra hotI haiM aura mokSa prApti ke yogya nahIM hotI haiN| samasta striyAM aisI hI hotI haiM so bAta nahIM hai, kitanIka zuddha zarIra vAlI bhI hotI haiN| "no vyavasAyavarjitA" zuddha zarIra hone para bhI kitanIka nAriyAM vyavasAya se varjita hotI haiM arthAt nindita hotI haiM so yaha bhI niyama nahIM bana sakatA, kAraNa ki zAstrokta artha meM zraddhAlu hone ke kAraNa kitanIka striyAM paraloka sudhArane meM vyavasAya se vihIna nahIM bhI hotI haiM, isIliye unakI pravRtti paraloka ke nimitta dekhI jAtI hai / 'no apUrvakaraNavirodhinI' vyavasAyasahita hone para bhI strIo zarIre azuddha rahyAM kare che tethI teo nirvANa prApta karavAnI adhikAriNuM hotI nathI, te A zaMkAnuM samAdhAna karavAne mATe sUtrakAra kahe che ke A ekAnta niyama nathI. keTalIka strIo evI paNa hoya che ke je zuddhAcAravALI thaIne zarIre azuddha paNa rahetI nathI. jemane varSabha nArA saMtanana hotuM nathI teo ja azuddha zarIravALI hoya che ane mokSa pAmavAne pAtra hatI nathI. saghaLI strIo evI ja hoya che evI vAta nathI, keTalIka zuddha zarIravALI paNa hoya che. "no vyavasAyavarjitA" zuddha zarI2 DApA chatai pa 48sI sImA vyavasAyathI varjita hoya che eTale ke nindita hoya che, te e paNa niyama banI zakto nathI, kAraNa ke zAkta arthamAM zraddhAlu hovAne kAraNe keTalIka strIo paraloka sudhAravAmAM vyavasAyathI vihIna hotI nathI, tethI temanI pravRtti pa rnu nimitta nepAmA mAve cha. "no apUrvakaraNavirodhinI" vyavasAyayukata hovA chatAM paNa keTalIka strIo evI paNa hoya che ke je Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 mandIra nanvapUrvakaraNavatyapi navaguNasthAnarahitA nirvANayogyA na syAdityata Aha"No NavaguNahANarahiyA" iti, 'no navaguNasthAnarahitA' iti / SaSThaguNasthAnamAdAya caturdazaguNasthAnaparyantAni navasaMkhyakAni guNasthAnAni, tadrahitAH sarvAH striyo na bhavanti, kAcit navaguNasthAnayuktApi bhavatItyarthaH / kitanIka striyAM aisI bhI hotI haiM jo apUrvakaraNa kI virodhinI hotI haiM so yaha bAta bhI ekAntataH mAnya nahIM ho sakatI, kAraNa ki kitanIka striyAM aisI bhI to hotI haiM jo apUrvakaraNa kI virodhinI nahIM bhI hotI haiM, kyoM ki strI-jAti meM bhI apUrvakaraNa kA saMbhava pratipAdita huA hai, ataH ye apUrvakaraNa kI virodhinI nahIM hotI haiM / "no navaguNasthAnarahitA" isI taraha apUrvakaraNa-guNasthAnavAlI hokara bhI kitanIka nau guNasthAnavAlI nahIM bhI hotI haiM so isa AzaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakAra kahate haiM ki yaha bAta bhI ekAntataH niyamita nahIM hai / kAraNa ki chaThaveM guNasthAna se lekara nau guNasthAnataka arthAt caudaha guNasthAnataka-sAtavAM, AThavAM, nau vAM, dasavAM, gyAravAM, bArahavA terahavAM evaM caudahavAM, ye nau guNasthAna bhI striyoM meM hote haiM-ina no guNasthAnoM se ve rahita nahIM hotI hai / arthAt kitanIka striyAM nava guNasthAna yukta bhI hotI haiM / jaba ye striyAM isa taraha kI hotI haiM to phira ye uttama dharmakI sAdhikA kyoM nahIM ho sakatI haiN| sArAMza isakA yaha apUrvakaraNanI vidhinI hoya che, to A vAta paNa ekAntataH mAnya thaI zakatI nathI kAraNa ke keTalIka strIo evI paNa hoya che je apUrvakaraNa vidhinI hotI nathI, kAraNa ke strI jAtimAM paNa apUrvakaraNane saMbhava sAmita thye| cha, tethI tamAma542panI vidhinI hotI nathI. "no navaguNasthAnarahitA" // zata ma 4265 gusthAnavANI DAvA chatai 5 TadA nava guNasthAnavALI nathI paNa hotI, te A zaMkAnAM nivAraNa mATe sauthI kahe che ke A vAta paNa ekAntataH niyamita nathI. kAraNa ke chaThThAM guNasthAnathI laIne navaguNasthAna sudhI eTale ke cauda guNasthAna sudhI-sAtamA, AThamA navamAM, dasamAM, agIyAramAM, bAramAM, teramAM ane caudamAM, e nava guNa paNa strIomAM hoya che. e navaguNasthAnothI teo rahita hotI nathI. eTale ke keTalIka strIo navaguNasthAnayukata paNa hoya che. je te strIo A prakAranA hoya che te pachI teo uttama dharmanI sAdhaka kema na hoI zake ? tene sArA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikATIkA - jJAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) ta evaMbhUtA sA, ataH 'kathaM nottamadharmasAdhikA ' iti, uttamadharmasAdhike vesyrthH| ayaM bhAvaH-tattatkAlApekSayA puruSavad etAvadguNasaMyamasamanvitaivottamadhasAdhikA, tathA ceyaM kevalasAdhikA bhavati / sati ca kevale niyamAn mokSa iti // // iti strI mokSasamarthanam // 265 nanu sarva evaite bhedAstIrthasiddheSvatIrthasiddheSu caivAntarbhUtAH santi / tathAhitIrthakarasiddhAste tIrthasiddhA eva, ye tu tadbhinnAste sarve'pyatIrthasiddhA eveti kimetAvadbhirbhe dairiti cet --- atrocyate=antarbhAve satyapi tIrthasiddhA tIrthasiddhabhedadvayAdeva taduttarottarabhedAnAM jJAnaM na syAt, tasmAdajJAtabhedajJApanArthaM tattadbhedasya viziSya kathanamiti // tadetadanantarasiddha kevalajJAnaM varNitam // hai - tattatkAla kI apekSA se puruSa kI taraha itane guNa aura saMyama se samanvita strI bhI uttamadharma kI sAdhikA hotI hai / jaba yaha uttamadharma kI sAdhikA hotI hai to kevalajJAna ko prApta karatI hai, aura kevalajJAna ke hone para niyama se mokSa isako prApta ho jAtA hai / // isa taraha yahAM taka strImukti kA samarthana kiyA gayA hai // zaMkA- ye samasta bheda tIrthasiddha aura atIrthasiddha, ina donoM meM hI antarbhUta ho jAte haiM, kyoM ki jo tIrthaMkarasiddha haiM ve tIrthasiddha hI haiM tathA inase bhinna jo siddha haiM ve saba atIrthasiddha haiM phira itane bhedoM se kyA matalaba ? / e che ke te te kALanI apekSAe puruSanI jema ATalo guNu ane saMyamathI samanvita strI paNa uttamanI sAdhikA hoya che. jo te uttama dharmAMnI sAdhikA hoya che teA kevaLajJAna pAme che ane kevaLajJAna thatAM tene niyama pramANe meAkSa maLe che. ! A pramANe ahIM sudhI strI muktinuM samana karAyu' che ! zakA--e saghaLA bhedanA tIrthaMsiddha ane atIsiddha e bannemAM samAveza thaI jAya che, kAraNa ke je tIrthaMkaro siddha che te tIthaeNsiddha ja che tathA emanAthI bhinna je siddhA che te sarve atIsiddha che teA pachI ATalA badhA bhedonA uddeza ze? na0 34 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 nandIdane mUlam-se kiM taM paraMparasiddhakevalanANaM ? / paraMparasiddhakevalanANaM aNegavihaM paNNattaM / taM jahA-apaDhamasamayasiddhA, dusamayasiddhA, tisamayasiddhA, causamayasiddhA, jAva dssmysiddhaa| saMkhijjasamayasiddhA, asaMkhijasamayasiddhA, annNtsmysiddhaa|setN paraMparasiddhakevalanANaM se taM siddhkevlnaannaa21|| chAyA-atha kiM tat paraMparasiddhakevalajJAnam ? / paraMparasidakevalajJAnamanekavidha prajJaptam / tad yathA-aprathamasamayasiddhAH, dvisamayasiddhAH, trisamayasiddhAH, catuHsamayasiddhAH, yaavddshsmysiddhaaH| sNkhyeysmysiddhaaH| asaMkhyeyasamayasiddhAH / anantasamayasiddhAH / tadetat paraMparasiddhakevalajJAnam / tadetat siddhakevalajJAnam // 21 // ____TIkA-ziSyaH pRcchati-' se kiM taM paraMparasiddhakevalanANaM ' iti / atha kiM tat paraMparasiddhakevalajJAnam ?, pUrvanirdiSTasya paraMpaparasiddha kevalajJAnasya kiM svarUpamiti praznaH / uttaramAha-'paraMparasiddha kevalanANaM aNegavihaM paNNattaM' ityaadi| ___ uttara-yadyapi isa taraha se ina saba kA antarbhAva ho jAtA hai phira bhI jo inakA pRthakU 2 nirdeza kiyA hai vaha uttarottara bhedoM ke samajhAne ke liye hI kiyA hai| tIrthasiddha atIrthasiddha kahane mAtra se hI ina bhedoM kA jJAna nahIM ho sakatA hai, isaliye ajJAtabhedoM ke samajhAne ke liye vizeSarUpa se ina saba bhedoM ko pRthak pRthaka upAdAna karake samajhAyA gayA hai| yaha anantarasiddha kevalajJAna kA varNana huaa| __ aba paraMparasiddhakevalajJAna kA varNana kiyA jAtA hai-' se ki taM paraMparasiddhakevalanANaM0' ? ityAdi / uttara-je ke A rIte e badhAne samAveza thaI jAya che chatAM paNa temane je alaga alaga nirdeza karyo che te uttarottara bhedane samajAvavA mATe ja karyo che. tIrtha siddha ke atIrthasiddha kahevA mAtrathI te bhedanuM jJAna thaI zakatuM nathI, tethI ajJAta bhedane samajAvavAne mATe vizeSarUpe e badhA bhedane alaga alaga upAdAna karIne samajAvyA che. A anantara siddha kevaLajJAnanuM varNana thayu. Dave 52 52siddhavajJAnanu varNana :zaya cha-" se kiM taM paraMparasiddha kevalanANa" chatyA. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATikA - jJAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) 267 paraMparasiddha kevalajJAnamiti - paraMpare ca te siddhAya paraMparasiddhAH / siddhatvaprApti samayAd dvayAdisamayavartinaH, teSAM kevalajJAnaM paraMparasiddha kevalajJAnam, tadanekavidhaM prajJaptam / tad yathA- aprathamasamayasiddhAH = prathamaH samayo yeSAM te prathamasamayAH, ta eva siddhAH, prathamasamayasiddhAH, na prathamasamaya siddhAH aprthmsmysiddhaaH| ityetat sAmAnyato'bhidhAya vizeSatastadarthamAha-' dusamayasiddhA ' ityAdi / tathA dvisamayasiddhAH, dvau samayau yeSAM te dvisamayAH, te siddhAH dvisamayasiddhAH, zeSaM sugamam // sU021 / / prazna - pUrvakathita paraMparasiddha kevalajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara - paraMparasiddha kevalajJAna aneka prakAra kA kahA gayA hai / siddhatvaprApti ke samaya se do Adi samayavartI siddha paraMparasiddha kahalAte haiM / inakA jo kevala jJAna hai vaha paraMparasiddha kevalajJAna hai / prathama samaya meM jo siddha nahIM hue haiM ve aprathamasamayasiddha haiM / isa prakAra sAmAnyarUpa se paraMparasiddha kevalajJAna kA svarUpa batalAkara sUtrakAra use vizeSarUpa se samajhAne ke abhiprAya se " dusamayasiddhA " ityAdi padoM dvArA spaSTa karate haiM - jinake siddha hone ke do samaya haiM ve dvisamayasiddha haiM, isI taraha trisamayasiddha, catuHsamayasiddha se dazasamayasiddhataka, evaM saMkhyAta samayasiddha asaMkhyAtasamayasiddha aura anantasamayasiddha jAna lenA cAhiye / yaha paraMparasiddha kevalajJAna kA varNana huaa| isake varNana se siddha kevalajJAna kA pUrA varNana huA // sU0 21 / / -pUrvAMkata para parasiddhakevaLajJAnanu` zu` svarUpa che? uttara-paraMparasiddhakevaLajJAna aneka prakAranuM kahela che. siddhatvaprAptinA samayathI e Adi samayavartI siddhapara parasiddha kahevAya che. temanu je kevaLajJAna che te para MparasiddhakevaLajJAna che, prathama samayamAM je siddha che. A pramANe sAmAnyarUpe , para parasiddha kevaLajJAnanuM svarUpa khatAvIne sUtrakAra tene vizeSa 3ye samanvavAnA hetuthI " dusamayasiddhA " tyAhi yaha dvArA spaSTa re chejemane siddha thavAnA e samaya che te dvisamayasiddha che. eja pramANe trisamayasiddha, catuHsamaya siddhathI dasasamayasiddha sudhI, ane saMkhyAtasamaya siddha asa MkhyAtasamayasiddha ane anantasamayasiddha samajI levAneI e. azra A paraMparasiddhakevaLajJAnanuM vana thayuM. tenA vanathI siddha kevaLajJAnanuM saMyuM // sU 21 // Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ___ evaM bhavasthakevalajJAnaM siddhakevalajJAnaM ceti bhedadvayamabhidhAya punaH prakArAntareNa kevalajJAnasya bhedamAha mUlama-taM samAsao cauvvihaM paNNattaM / taM jahA-davvao, khittao, kAlao, bhAvao / tattha davvaoNaM kevalanANI savvadavvAiM jANai pAsai / khittao NaM kevalanANI savvaM khittaM jANai paasi| kAlaoNaM kevalanANI savvaM kAlaM jANai pAsai / bhAvao NaM kevalanANI savve bhAve jANai pAsai / gAhA-"aha savvadavvapariNAma bhAvaviNNattikAraNamaNaMtaM / sAsayamappaDivAi, egavihaM kevalaM naannN"||1||suu022|| chAyA-tat samAsatazcaturvidhaM prajJaptam / tad yathA-dravyataH, kSetrataH, kAlato, bhaavtH| tatra dravyataH khalu kevalajJAnI sarvadravyANi jAnAti pazyati / kSetrataH khalu kevalajJAnI sarva kSetraM jAnAti pazyati / kAlataH khalu kevalajJAnI sarva kAlaM jAnAti pazyati / bhAvataH khalu kevalajJAnI sarvAn bhAvAn jAnAti pazyati / gAthA-atha sarvadravyapariNAmabhAvavijJaptikAraNamanantam / ___ zAzvatamamatipAti, ekavidhaM kevalajJAnam / / sU0 22 // TIkA-'taM samAsao' ityAdi / sAmAnyataH kevalajJAnaM, samAsatA saMkSepeNa caturvidhaM prajJaptam / tad yathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazca / tatra dravyataH khalu kevalajJAnI sarvadravyANi dharmAstikAyAdIni sAkSAjjAnAti pazyati / kSetrataH keva isa prakAra bhavasthasiddha kevalajJAna aura siddha kevalajJAna ke bheda se kevalajJAna ke do bhedoM kA nirUpaNa kara sUtrakAra aba prakArAntara se kevalajJAnake bhedoMkA nirUpaNa karate haiM-'taM samAsaocauvvihaM0' ityaadi| ___vaha kevalajJAna saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai| jaise-dravya kI apekSA, kSetra kI apekSA, kAla kI apekSA aura bhAva kI apekssaa| dravya kI apekSA kevalajJAnI samasta dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| A rIte bhavasiddhakevaLajJAna ane siddhakevaLajJAnanA bhedathI kevaLa jJAnanA be bhedanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra prakArAntarathI kevaLajJAnanA kSedAnuM ni3594 42 cha-"taM samAsao cauviha" tyAhi. te kevaLajJAnane saMkSepamAM cAra prakAranuM kahyuM che. jevAM ke dravyanI apekSAe kSetranI apekSAo, kALanI apekSAe ane bhAvanI apekSAe dravyanI apekSAe kevaLajJAnI sarve dravyane jANe che ane dekhe che. kSetranI apekSAe kevaLajJAnI Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanmaidaaH| (strImokSasamarthanam) chajJAnI sarva kSetraM-saMpUrNa lokamalokaM ca sAkSAjjAnAti pazyati / iha yadyapi sarvadravyagrahaNena AkAzAstikAyo'pi gRhyate, tathApi tasya kSetratvena prasiddhatvAd pRthaka kathanam , evamagre'pi kAlaviSaye bodhyam / kAlataH kevalajJAnI sarvakAlam atItAnAgatavartamAnabhedabhinnaM jAnAti pshyti| bhAvataH kevalajJAnI sarvAn jIvAdigatAn bhAvAn paryAyAna-gatikaSAyAgurulaghuprabhRtIn jAnAti pazyati / ___ 'aha0' ityAdi / atha-manaHparyAyajJAnAnantaraM kevalajJAnaM tIrthakaraNitam , iti shessH| tat kIdRzam ? ityAha-'savvadacca0' ityAdi / sarvadravya-parikSetra kI apekSA kevalajJAnI samasta lokAkAza aura alokAkAgarUpa kSetra ko sAkSAt jAnatA aura dekhatA hai / yadyapi "dravya kI apekSA kevalajJAnI samasta dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai " aisA kahane se hI AkAzAstikAya Adi kA jAnanA dekhanA siddha ho jAtA hai phira bhI yahAM jo kSetra kI apekSA usakA jAnanA dekhanA kahA hai vaha kSetrarUpa se usakI pRthak prasiddhi kA honA hai| arthAt 'loka kA kSetra alaga hai aura aloka kA kSetra alaga hai, isa bAta ko samajhAne ke liye aisA kahA hai| isI taraha kAla-dravya ke viSayameM bhI yahI samajhanA caahiye| kAla kI apekSA kevalajJAnI bhUta, bhaviSyat aura vartamAna, ina tInoM kAloM ko jAnatA aura dekhatA hai / bhAva kI apekSA kevalajJAnI samasta jIvAdika padArthagata gati, kaSAya, agurulaghu Adi paryAyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| "aha savvadvva0" ityAdi gAthA kA artha isa gAthAmeM atha-zabda yaha bAta pradarzita karane ke liye rakhA gayA hai ki manaHparyaya jJAna ke bAda hI tIrthaMkaroM ne isa kevalajJAna kA varNana samasta kAkAza ane akAkAza rUpa kSetrane sAkSAt jANe che ane dekhe che. ke dravyanI apekSAe kevaLajJAnI samasta dravyane jANe che ane dekhe che" ema kahevAthI ja AkAzAstikAya AdinuM jANavA dekhavAnuM siddha thaI jAya che chatAM paNa ahIM je kSetranI apekSAe tenuM jANavA dekhavAnuM kahyuM che te kSetrarUpe tenI alaga prasiddhinuM hovuM che. eTale ke "lekanuM kSetra alaga che ene alakanuM kSetra alaga che" A vAtane samajAvavAne mATe evuM kahyuM che. eja pramANe kAla ane dravyanA viSayamAM paNa eja samajavuM joIe. kALanI apekSAe kevaLajJAnI bhUta, bhaviSya ane vartamAna, e traNe kALane jANe che ane dekhe che. bhAvanI apekSAe kevaLajJAnI samastajIvAdika padArthagata gati, kaSAya, aguru sadhu mAhi paryAyAne nage mana me cha, " aha savvadaca" tyAhi thAnA artha-A gAthAmAM "atha' zabda e vAta darzAvavAne mATe mUkyo che ke mana Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 270 nendIsUtre NAmabhAvavijJaptikAraNam sarvANi ca tAni dravyANi sarvadravyANi jIvAjIvarUpANi, teSAM pariNAmAH-prayogavisrasArUpA utpAdAdayaH paryAyAH sarvadravyapariNAmAH, teSAM bhAvaH-sattA, svalakSaNaM svaM svamasAdhAraNaM svarUpaM, tasya vijJaptiH-vizeSeNa jJAnam , tasyAH kAraNaM hetuH, tathA jJeyAnAmanantatvAdanantaM, tathA zAzvataM-nityam , nirantaropayogayuktamityarthaH / tathA-apratipAti-na pratipatana zIlaM, sadA'vasthAyItyarthaH / nanu yat khalu zAzvataM, tadapratipAtyeva syAt kiM punaretena vizeSaNene ?ti, ucyate-zAzvataM hi nAma anavarataM bhavaducyate, tacca svalpakAle'pi nairantaryeNa bhavanAd bhavati, apratipAtivizeSaNopAdAnaM tu sarvakAle kevalajJAnamavatiSThate, iti bodhanArthamiti / nairantaryeNa sarvasmin kAle kevalajJAnaM bhavatIti bhAvaH / tathA-ekakiyA hai| yaha kevalajJAna "sarvadravyapariNAmabhAvavijJaptikAraNam" arthAt samasta jIva aura ajIvarUpa dravyoM meM jo utpAdAdika pariNAma svanimitta evaM paranimitta se hote rahate haiM unake apane 2 asAdhAraNarUpa kI vijJapti kA kAraNa hai| anaMta evaM zAzvata hai / apratipatanazIla hai-sadA avasthAyI hai| dUsare jJAnoM kI taraha isake bheda prabheda nahIM haiN| zaMkA-jo zAzvata hogA vaha apratipAtI hI hogA to phira gAthAmeM " apratipAti" yaha vizeSaNa svatantrarUpa se kyoM rakhA ? uttara-zAzvata-zabda kA artha nirantara hote rahanA hai / jo padArtha svalpakAlAvasthAyI hotA hai vaha bhI utane samaya taka yadi nirantara hotA rahatA hai to vaha bhI zAzvata kahA jAtA hai| "apratipAti" vizeSaNa paryayajJAnanA pachI ja tIrthakaree A kevaLajJAnanuM varNana karyuM che. A keva jJAna " sarvadravyapariNAmabhAvavijJaptikAraNam" aTale samasta 71 mana ajIva rU5 dravyamAM je utpAdAdika pariNAma svanimitta ane paranimittathI thato rahe che temanA pita-pitAnA asAdhAraNa rUpanI vijJaptinuM kAraNa che anaMta ane zAzvata che apritipatanazIla che-sadA avasthAyI che. bIjAM jJAnanI jema tenA bheda prabheda nathI. zaMkA-je zAzvata hoya te apratipAtI ja hoya te pachI gAthAmAM " apratipAti" se vizeSa svataMtra 3 // bhATa rAjyu cha ? uttara-zAzvata zabdano artha niraMtara thatuM rahevuM e thAya che. je padArtha svalpakAlAvasthAyI hoya che te paNa eTalA samaya sudhI je niratara thatA rahe the to te 55 zayata upAya che. " apratipAti " vizeSa yatamA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam) vidham ekaprakArakaM, kSAyikatvAt , tadAvaraNakSayasyaikarUpatvAt / yadyapi kevalajJAnasya svAmyapekSayA bhavasthasiddhabhedamAzritya bhedo'sti, tathApi-jJAnApekSayA nAsti bhedaH, matijJAnAdInAM caturNI tu kSAyopazamikatvAt , kSayopazamasya ca vaicitryAdanekavidhatvamiti bodhyam // mU0 22 // nanu tIrthakaraH kevalajJAne samutpanne sati tIrthakaranAmakarmodayAt sarvajIvAnugrahArtha dezanAM karoti, tatra keSAMcidevamAzaGkA bhavet-bhagavato'pi tIrthakRtastAvat dravyazrutamakSaradhvanirUpaM vartate, dravyazrutaM ca bhAvazruta pUrvakaM, tasmAd bhagavAnapi zrutajJAnIti cet , tatrAhaisa zAzvatameM itanI vizeSatA pradarzita karatA hai ki kevalajJAna aisA zAzvata nahIM hai kintu apratipAti zAzvata hai, arthAt kisI bhI kAlameM isakA patana nahIM hotA hai| nirantararUpa se sarvakAlameM kevalajJAna rahatA hai| kevalajJAna kSAyika hai, jJAnAvaraNa karma ke kSaya se hotA hai, aura jJAnAvaraNa karmakA kSaya ekarUpa hotA hai, ataH vaha bhI ekarUpa hI hai| yadyapi svAmI kI apekSA bhavasthasiddha kA Azraya karake isake bhI bheda batalAye gaye haiM phira bhI jJAna kI apekSA isameM koI bheda nahIM hai| matijJAna Adi cAra jJAna kSAyopazamika haiM, isaliye unameM kSayopazamakI vicitratA rahatI hai, aura isI kAraNa unameM anekavidhatA batalAI gaI hai // suu022|| tIrthakara bhagavAn kevalajJAna utpanna hone para tIrthakaranAmakarma ke udaya hone se samasta jIvoM ke anugraha ke liye-kalyANa ke liye dezanA eTalI vizeSatA darzAve che ke kevaLajJAna evuM zAzvata nathI paNa apratipAti zAzvata che, eTale ke kaI paNa kALe tenuM patana thatuM nathI. niraMtara rUpe sarvakALe kevaLajJAna rahe che. kevaLajJAna kSAvika che, jJAnAvaraNa karmanA kSayathI thAya che, ane jJAnAvaraNa karmane kSaya ekarUpa hoya che, tethI te paNa ekarUpa ja che. jo ke svAmInI apekSAe bhavasiddhane AdhAra laIne tenA paNa bheda batAvavAmAM Avela che te paNa jJAnathI temAM kaI bheda nathI. matijJAna Adi cAra jJAna kSApazamika che, tethI temanAmAM kSapazamanI vicitratA rahe che, ane eja 4120 tamanAmI mane vidhatA matAvAmA mA cha. // sU 22 // tIrthakara bhagavAna kevaLajJAna utpanna thatAM tIrthaMkara nAmakarmane udaya hovAthI samasta jenA anugrahane mATe dezanA Ape che, te viSe koI evI AzaMkA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre 272 malam-gAhA kevalanANeNa'tthe, nAlaM je tattha pnnnnvnnjoggaa| te bhAsai titthayarA, vaijogasuaM havai sesaM // 1 // se taM kevalanANaM, se taM noiMdiyapaccakkhaM / se taM paccakkhanANaM // sU0 23 // chAyA-kevalajJAnenArthAn , jJAtvA ye tatra prjnyaapnyogyaaH| ___tAn bhASate tIrthakaro, vAgyogazrutaM bhavati zeSam // 1 // tadetat kevalajJAna, tadetannoindriyapratyakSaM, tadetat pratyakSajJAnam // sU0 23 // TIkA-'kevalanANeNa'sthe0 ' ityaadi| tIrthaMkaraH arthAna-dharmAstikAyAdIn , mUrtAmUrtAn bhAvAn kevajJAnena jJAtvA na tu zrutajJAne netyarthaH, zrutajJAnasya kSAyopazamikatvAt , kevalinazca jJAnAvaraNIyAdeH sarvathA kSaye sati dezataH kSayAbhAvAt dete haiM / isa para koI aisI AzaMkA kara sakatA hai ki bhagavAn kI vaha dezanA akSaradhvanirUpa dravyazrata hai, aura dravyazruta bhAvazrutapUrvaka hotA hai, isaliye isa akSaradhvanirUpa dezanA ke sadbhAva se unameM bhI zrutajJAnIpanekA prasaMga prApta hotA hai| isa para sUtrakAra kahate haiM-'kevalanANeNatthe0 ' ityaadi| tIrthakara prabhu dharmAstikAyAdika samasta mUrta amUrta padArthoM ko kevalajJAna se jAna karake unameM jo prarUpaNA karane yogya hote haiM una padArthoM ko kahate haiM / isa taraha kevalI bhagavAna kA vaha vAgyoga-arthAbhidhAyaka zabdasamUha-bhAvazrutasvarUpa nahIM hai kintu dravyazruta svarUpa hai| bhAvArtha-tIrthakara prabhu kevalajJAna ke dvArA hI samasta rUpI Ara arUpI padArthoM ko jAnate haiM, zrutajJAna ke dvArA nahIM, kAraNa ki zrutajJAna karI zake che ke bhagavAnanI te dezanA akSaradhvanirUpa dravya kRta che. ane dravyu zruta, bhAvakRtapUrvaka hoya che, tethI A akSaradhvanirUpa dezanAnA sabhAvathI temanAmAM paNa zratajJAnIpaNAne prasaMga prApta thAya che, te te viSe sUtrakAra karyuM cha-" kevalanANeNatthe0" tyAhi. tIrthakara bhagavAna dharmAstikAyAdika samasta mata amUrta padAthone kevaLa nathI jANuMne temAM je prarUpaNA karavA lAyaka hoya che te padArthone kahe che. A rIte kevaLI bhagavAnane te vAgaathabhidhAyaka zabdasamUha-bhAvata" nathI paNa dravyazrutasvarUpa che. tIrthaMkara prabhu kevaLajJAna dvArA ja samasta rUpI ane arUpe padAthone jANe che, zrutajJAna dvArA nahIM, kAraNa ke zrutajJAna kSApathamika jJAna che, sa Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiikaa-saanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) 273 tIrthakaraH kevalajJAne naiva tattvaM jAnAtIti bhAvaH / tatra-tepAmarthAnAM madhye, ye prajJApanayogyA:-parUpaNAyogyA:, tAn bhASate netarAn / prajJApanIyeSvapi na sarvAn prajJApanIyAn bhASate, teSAmanantatvena sarveSAM bhApituma zakyatvAt , AyuSastu parimitatvAt / kiM tu katipayAneva anantabhAgamAtrAn grahItRzaktyapekSayA yogyAnevArthAn bhASate, yo grahItA yAvatAmarthAnAM grahaNe yogya iti buddhyA dezanAM karotIti bhAvaH / 'vaijogasuyaM havai sesaM' iti / 'vAgyogaH zrutaM bhavati zeSam ' iticchAyA, atra vAgyogazabdena bhagavato vAgyogo gRhyate / kSAyopazamika jJAna hai / isa kevalajJAna kI prApti jIva ko tabhI hotI hai ki jaba samasta jJAnAvaraNa Adi cAra ghAti karmoM kA nAza ho cukatA hai kSAyopazamika jJAna kI prApti meM tattatkamoM kA dezataH vinAza hotA hai| isa taraha kevalajJAna se samasta padArthoM ko jAna kara bhI kevalI una samasta padArthoM kI prarUpaNA nahIM karate haiM, kintu inameM jo prajJApanIya padArtha hote haiM unhIM kI prarUpaNA karate haiM, aprajJApanIya padArtho kI nhiiN| prajJApanIya padArthoM meM bhI saba kI nahIM, kintu kitaneka hI padArthoM kI prarUpaNA karate haiM, kAraNa ve ananta hone se vacana dvArA kahe nahIM jA sakate, aura Ayu parimita hai, parimita AyumeM samasta prajJApanIya padArthoM kI prarUpaNA nahIM ho sakatI hai, isaliye prajJApanIyoMmeM se kitaneka anaMtabhAgamAtra kI-jo grahItA (grahaNa karanevAle ) kI zakti kI apekSA grahaNa ke yogya hote haiM, arthAt grahItA jitane arthoM ke grahaNa karane meM yogya ho utane arthoM kI ve dezanA karate haiN| vAgyoga kA kevaLajJAna kSAyika jJAna che. A kevaLajJAnanI prApti jIvane tyAre ja thAya che ke jyAre samasta jJAnAvaraNa Adi cAra ghAti karmone nAza thaI jAya che. kSApazamika jJAnanI prAptimAM te te karmone dezataH vinAza thAya che. A rIte kevaLajJAnavaDe samasta padArthone jANIne paNa kevaLI samasta padArthonI prarUpaNA karatAM nathI, paNa temanAmAM je prajJApanIya padArtho hoya che temanI ja prarUpaNa kare che, aprajJApanIya padArthonI nahIM, prajJApanIya padArthomAM paNa badhAnI nahIM, paNa keTalAka padArthonI ja prarUpaNa kare che, kAraNa ke te anaMta havAthI vacana dvArA kahI zakAtAM nathI ane Ayuparimita AyumAM samasta prajJApanIya padArthonI prarUpaNa thaI zakatI nathI, tethI prajJApanImAMthI keTalAka anaMtabhAga mAtranI, je grahItA (grahaNa karanAra) nI zaktinI apekSAe grahaNane egya hoya che eTale ke hItA jeTalA arthone grahaNa karavAne cagya hoya eTalA AryonI yo dezanA 43 cha. "vAgyoga"nu tAtparya yahI jJAnathI prAta athAnI ma0 35 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mandIsUtra * ayamarthaH-bhagavataH kevalajJAnopabdhArthAbhidhAyakaH zabdarAziH procyamAnastasya bhagayato vAgyoga eva bhavati, na tu zrutam , vAgyogasya bhASAparyAptyAdinAmakarmodayahetukatvAt , zratasya tu kSAyopazamikatvAditi / sa ca vaagyogH| zeSaM zrutaM bhavatotyandhayaH / zeSam apradhAnaM zrutaM dravyazrutamityarthaH / zrotRNAM bhAvazrutakAraNatvAt tadaGgatvAdapradhAnatayA dravyazrutamiti vyavahriyate, iti bhAvaH // - ____tadetat kevalajJAnaM varNitam / tadetat-avadhijJAna-manaHparyayajJAna-kevalajJAnarUpaM noindriyapratyakSaM varNitam / tadetat pratyakSajJAna-pratyakSAtmakaM jJAnaM varNitamityarthaH // sU0 23 // atha parokSajJAnaM vaya'te-se kiM taM parokkhanANaM0 ityAdi / tAtparya yahAM kevalajJAna se upalabdha arthoM kI abhidhAyikA-kathana karanevAlI-bhagavAn ke dvArA uccArita huI usa zabdarAzi se hai| vaha zabdasamUha bhagavAn kA vAgyoga hotA hai, zrutajJAna nhiiN| isa vAgyoga kA kAraNa bhASAparyApti Adi nAmakarma kA udaya hai| yaha vAgyoga bhAvazrutarUpa isaliye nahIM mAnA jAtA hai ki bhAvazruta kSAyopazamika hotA hai / dravyazruta kA isameM vyavahAra isaliye kiyA jAtA hai ki yaha zrotAoM ke bhAvazruta kA kAraNa hotA hai, ataH bhAvazruta kA kAraNa hone se isameM dravyazrutatA hai| yaha kevalajJAna kA varNana huvA / isa taraha yahAM taka avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna rUpa noindriya pratvakSa kA varNana huvaa| ye tInoM jJAna hI pratyakSajJAna haiN| isaliye pratyakSa jJAna kA varNana ho cukA hai / / suu023|| ___ ava parokSajJAna kA varNana kiyA jAtA hai-se kiM taM parokkhanANaM ? ' ityaadi| abhidhAcikA-kathana karanArI-bhagavAna dvArA uccAravAmAM Avela te zabdarAzi che. te zabdarAzi bhagavAnane vAga hoya che, zratajJAna nahIM. A vAgyeganuM kAraNa bhASAparyApta Adi nAma-karmane udaya che. A vAgyo. te kAraNe bhAvathura nathI manAte ke bhAvakRta lApazamika hoya che. dravyazratane temAM vahevAra te kAraNe karAya che ke te zrotAonA bhAvakRtanuM kAraNa hoya che, tethI bhAvanI kAraNa hovAthI temAM dravyatatA che. A kevaLajJAnanuM varNana thayuM. A rIta ahIM sudhI avadhijJAna, manaHpayajJAna, ane kevaLajJAna ne Indriya pratyakSanuM varNana thayuM. e traNejJAna ja pratyakSajJAna che. tethI pratyakSa jJAnanuM varNana 53 thayu ||suu 23 / / va pakSa jJAnanu varNana 42pAmA mAcha-"se kiM taM parokkhanANaM tyAl. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 pAnacandrikATIkA-zAnamedAH / (strImokSasamarthanam ) malamase kiM taM prokkhnaannN?|prokkhnaannN duvihaM paNNattaM / taM jahA-AbhiNibohiyanANaparokkhaM ca, suyanANaparokkhaM ca / jattha AbhiNibohiyanANaM, tattha suyanANaM, jattha suyanANaM tattha AbhiNibohiyanANaM, do'vi eyAiM aNNamaNNamaNugayAI, tahavi puNa ittha AyariyA nANattaM paNNavayaMti / abhiNibujjhai tti AbhiNibohiyaM, suNei-tti suyaM, maipuvvaM jeNa suyaM na maI suyapubviyA // sU0 24 // chAyA-atha kiM tat parokSajJAnam ? parokSajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathAAbhiniyodhikajJAnaparokSaM ca, zrutajJAnaparokSaM ca / yatra AbhinivodhikajJAnaM tatra zrutajJAnaM, yatra zrutajJAnaM tatrAbhinivodhikajJAnam , dve apyete anyonyamanugate, tathApi punaratrAcAryA nAnAtvaM prajJApayanti-abhinibudhyata ityAbhinivodhikam / zRNotiiti zrutam / matipUrva yena zrutaM, na matiH zrutapUrvikA // sU0 24 // ' se kiM taM parokkhanANaM0 ' ityaadi| TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM taM parokkhanANaM' iti / atha kiM tat parokSajJAnamiti / pUrvanirdiSTasya parokSajJAnasya kiM svarUpamiti prshnH| uttaramAha'parokkhanANaM duvihaM paNNattaM ' ityAdi / parokSajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tatra parokSajJAnazabdArtha ucyate-parebhyo'kSasya yajjAyate, tat parokSam / apaudgalikatvAdarUpI jIvaH, paudgalikatvAt tu rUpINi dravyendriyamanAMsi, tatazca jIvApekSayA parANi= ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! pUrvanirdiSTa parokSajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-parokSajJAna do prakAra kA batalAyA gayA hai| ve do prakAra ye haiM-Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna / AtmA se bhinna dravya indriya aura mana se jo jIva ko jJAna hotA hai vaha parokSajJAna kahalAtA hai| jIva se indriyAM aura mana isaliye para-bhinna mAnI gaI haiM ki jIva arUpI haiM aura dravya-indriyAM tathA mana, rUpI haiN| jIva arUpI isaliye ziSya pUche che -he bhadanta! pUrvanirdiSTa pakSa jJAnanuM kevuM svarUpa che? uttarA-parokSajJAna be prakAranuM batAvyuM che, te be prakAra A pramANe cheAbhinidhika jJAna ane zrutajJAna AtmAthI bhinna dravya Indriya ane manathI jIvane je jJAna thAya che te parokSajJAna kahevAya che. jIvathI Indriyo ane mana te kAraNe bhinna mAnavAmAM Avela che ke jIva arUpI che, tathA dravya Indri Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rada mandIsa anyAni dravyendriyamanAMsi, tebhyaH paugalikebhyaH dravyendriyamanobhyaH akSarasya= jIvasya yad jJAnamupajAyate tat parokSajJAnam / tad dvividhaM prajJaptaM tIrthakaraiH prarUpitam / tad yathA--AbhinivodhikajJAnaparokSaM ca, zrutajJAnaparokSaM ca , iha cakAradvayaM svAgatAnekabhedasUcakaM parasparasahayoga sUcakaM ca, anayorevaM krameNa nidaze kAraNaM 'nANaM paMcavihaM paNNattaM ' iti sUtrasya TIkAyAM prAgevoktam / saMprati svAmyapekSayA abhedapatibodhanArthamAha-'jattha AbhiNivohiyanANaM0' ityAdi / yadvA-anayoH parasparasahayogaM darzayati-'jattha0' ityAdi / yatra puruSe AbhinibodhikajJAnaM, tatraiva zrutajJAnamapi, tathA yatra zrutajJAnaM tatrAbhinibodhikajJAnam / hai ki vaha apaugalika hai, tathA dravya-indriyAM aura mana paudgalika hai isaliye ve rUpI haiM / isaliye para-jo dravyendriya aura mana, inase jIva ko jo jJAna utpanna hotA hai vaha parokSajJAna hai / vaha do prakAra kA hotA hai 1-AbhinibodhikajJAna aura 2-zrutajJAna / sUtrameM do cakAra yaha sUcita karate haiM ki ina donoM jJAnoM ke aura bhI bheda haiM, tathA inakA parasparameM sahayoga hai| inadonoM kA isa krama se nirdeza karane kA kAraNa " nANaM paMcavihaM paNNattaM" isa sUtra kI TIkAmeM pahile pradarzita kara diyA hai| aba ina donoMmeM svAmIkI apekSA sUtrakAra abhed pradarzita karane ke abhiprAya se kahate haiM ki jisa AtmAmeM Abhinibodhika jJAna hotA hai usa AtmAmeM zrutajJAna hotA hai, tathA jisa AtmAmeM zrutajJAna hotA hai usa AtmAmeM AbhinibodhikajJAna hotA hai| isa kathana se ina donoMmeM sahayoga hai yaha bAta bhI jAnI jAtI hai| ane mana, rUpI che. jIva e kAraNe arUpI che ke te apauddhagalika che, tathA dravya-Indri ane mana paugalika che te kAraNe te rUpI che. tethI je dravyaIndriya ane mana vaDe jIvane je jJAna utpanna thAya che te pakSa jJAna che. te be prakAranuM hoya che (1) Abhinidhika jJAna ane (2) zrutajJAna. sUtramAM be cakAra" e sUcita kare che ke A bane jJAnanAM bIjA paNa bheda che, tathA temane 52252mA sahayoga cha, me mannenama prAre niza 42vAnu 12 " naNaM paMcavihaM paNNattaM" mA sUtranI TIma pakSa harzita / Ayu che. ve se bannemAM svAmInI apekSAe abheda pradarzita karavAnA uddezathI sUtrakAra kahe cheje AtmAmAM Abhinibedhika jJAna hoya che te AtmAmAM zrutajJAna hoya che tathA je AtmAmAM thatajJAna hoya che te AtmAmAM abhinibedhika jJAna hoya che A kathanathI e banemAM sahayoga che te vAta paNa jANavA maLe che. . Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandrikATIkA - jJAnabhedAH (khomokSasamarthanam ) 2909 nanu ' yatrAbhinivodhikajJAnaM tatra zrutajJAnam ' ityukte sati 'yatra zrutajJAnaM tatrAbhinivodhikajJAna' - miti jJAtaM bhavatyeva kiM punastadupAdAneneti cet, atro cyate - niyamato na jJAyate tasmAnniyamAvadhAraNArthaM ' yatra zrutajJAnaM tatrAbhinivodhikajJAna - mityucyate / niyamAvadhAraNameva spaSTayati- ' dovi eyAiM0 ' ityAdi / Abhinibodhakazrute anyonyamanugate = parasparaM saMvaddhe, anayorniyamena sahabhAvo'stIti bhAvaH / nanu yadyanayoH parasparaM niyamena sahabhAvastarhi anayorabheda evAstu kathaM bhedena vyavahAro bhavatItyata Aha- ' taha vi0 ' ityAdi / yadyapyete ubhe jJAne anyonyAnugate zaMkA- " jattha AbhiNibohiyanANaM tattha suyanANaM " " jahAM AbhiniyodhikajJAna hotA hai vahAM zrutajJAna hotA hai, aura jahAM zrutajJAna hotA hai vahAM AbhinibodhikajJAna hotA hai to phira sUtrakAra ko isa bAtako prakaTa karane ke liye sUtrameM " jattha suyanANaM tatya AbhiNibohiyanANaM phira ina padoM ke rakhane kI kyA AvazyakatA thI 1 / 39 uttara - niyama se yaha bAta nahIM jAnI jAtI hai isaliye isa prakAra ke niyama ke nirNaya ke liye " jattha suyanANaM tattha abhinivohiarti " aisA kahA hai / isI niyama kA nirNaya ve 'do'vi eyAI aNNatorygAI' ina padoM se karate haiN| isameM batalAyA gayA hai ki ye donoM jJAna paraspara saMbaddha haiM, arthAt niyamataH inakA sahayoga hai / , zaMkA- yadi inakA paraspara meM niyamataH sahabhAva hai to phira inameM koI bheda nahIM rahanA cAhiye, aura bheda se jo inakA vyavahAra hotA hai 88 zA- jattha AbhiNivohiyanANaM tattha muyanANaM " yA mAlinimodhi jJAna heAya che tyAM zrutajJAna heAya che'' ATaluM kahevAthI ja jyAre e vAta jANI zakAya che ke jyAM zrutajJAna hAya che tyAM AbhiniSeAdhikajJAna hoya che te pachI sUtrArane yA vAta pragaTa khA bhATe sUtramA " jattha suyanANaM tattha AbhiNibohiyA " e padone mUkavAnI jarUra zI hatI ? uttara--niyamathI A vAta jANI zakAtI nathI tethI A pramANenA niyabhnaa nirNaya bhATe " jattha suyanANa' tattha AbhinitrohiyAnANa " niymn| nirNaya tethe "do'vi evAI aNNamaNNa maNugayAI " che. temAM batAvyu` che ke e banne jJAna paraspara saMbaddha che, bhataH tebhne| sahayoga che. bhadhuM che. mena se pothI re eTale ke niya zaMkAjo temanA parasparamAM niyamataH sahabhAva che te pachI temanAmAM koI bheda rahevA joie nahIM, ane bhedathI je temane vyavahAra thAya che te naSTa Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nandIsa staH tathApi punaratra = Abhinibodhika zrutayoH, AcAryAH - tIrthaMkaragaNadharAH, nAnAtvaM bhedaM prajJApayanti=prarUpayanti / kathamiti cet, ucyate - parasparamanugatayorapi lakSaNabhedAd bhedo dRzyate / yathA - ekAkAzasthayordharmAdharmAstikAyayoH, tathAhi dharmAstikAyArmAstikAya parasparaM lolIbhAvena ekasminnAkAzapradeze sthitau tathApi yo gatipariNAmapariNatayorjIvapudgalayorgatyupaSTambhaheturjalamiva matsyasya sa khalu asaMvaha lupta ho jAnA cAhiye, parantu aisA nahIM hotA hai, bhedavyavahAra to inameM hotA hI hai so yaha bhedavyavahAra kaise hotA hai ? samAdhAna- isakA samAdhAna - " taha vi puNa ittha " ityAdi sUtrAMza dvArA sUtrakAra karate haiM, ve isameM yaha batalAte haiM ki yadyapi ye donoM jJAna anyonyAnugata haiM - paraspara saMbaddha haiM phira AcArya - tIrthaMkara gaNadhara inameM bhinnatA kI prarUpaNA karate haiM / isa prarUpaNA kA kAraNa yaha hai ki paraspara anugata hone para bhI ina donoM meM lakSaNa kI apekSA bheda hai, ataH lakSaNabheda se inameM bheda AjAtA hai / jaise eka AkAzarUpa AdhAra meM sthita dharmAstikAya aura adharmAstikAya meM paraspara anugata hone para bhI lakSaNabheda se bheda mAnA jAtA hai / ye donoM dravya eka AkAzapradeza meM paraspara lolI bhAva se sthita mAne gaye haiM phira bhI inameM lakSaNabheda se bhinnatA mAnI jAtI hai| jisa prakAra svayaM gamana karane kI zaktisaMpanna machalI ko calane meM jala sahAyaka hotA hai usI prakAra svayaM gamana thavA joie, paNa ema thatu' nathI, bhevyavahAra tA temanAmAM thAya che ja teA te bhedavyavahAra kevI rIte thAya che ? 88 samAdhAnaH--tenuM samAdhAna taha vi puNa ittha " ityAdi sUtrAMza dvArA sUtrakAra kare che. teo temAM ema batAve che ke-jo ke e banne jJAna anyAnyA nugata che--paraspara samadre che te paNa AcAya-tIrthaMkara gaNadhara temanAmAM bhinnatAnI prarUpaNA kare che. A prarUpaNAnu kAraNa e che ke paraspara anugata hovA chatAM paNa e khannemAM lakSaNunI apekSAe le che, tethI lakSaNabhedathI temanAmAM bheda AvI jAya che. jema eka AkAzarUpa AdhAramAM rahela dharmAstikAya ane adharmAstikAyamAM paraspara anugata hAvA chatAM lakSaNa-bhedathI bhedya manAya che tema te banne jJAna viSe paNa le che. e ane dravya eka AkAzapradezamAM paraspara leAlIbhAvathI rahela manAya che te paNa temanAmAM lakSaNabhedathI bhinnatA mAnavAmAM Ave che. je prakAre jAte cAlavAnI zaktivALI mAchalIne cAlavAmAM jaLa sahAyaka thAya che, eja pragaNe jAte gamana karavAnI zaktivALA jIva ane Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam) 279 khyeyapradezAtmako rUparahito dharmAstikAyaH, tathA yaH sthitipariNAmapariNatayorjIvapudgalayorevasthityupapTambhahetuH zrAntapathikasya chAyeva, sa khalu asaMkhyeyapradezAtma ko rUparahita evAdharmAstikAyaH, iti lakSaNabhedAd bhedo bhvti| evamAbhinivodhika zrutayorapi lakSaNabhedAd bhedo vijJeyaH / lakSaNabhedameva darzayati-' abhiNibujjhai0' ityAdi / abhi=abhimukhayogyadezAvasthita niyatamarthamindriyamanodvAreNa budhyate paricchinatti, AtmA yenapariNAma vizeSeNa sa pariNAmavizeSo jJAnAparaparyAyaH-abhinibodhaH, sa eva Abhinivodhikam , tathA-zRNoti-vAcyavAcakabhAvapuraHsaraM zravaNa viSayeNa zabdena saha saMspRSTamartha paricchinatti AtmA yena pariNAmavizepeNa, sa pariNAmavizeSaH zrutam / karane kI zaktisaMpanna jIva aura pudgala ko jo calane meM sahAyaka hotA hai vaha dharmAstikAya hai| yaha dravya arUpI evaM asaMkhyAtapradezI mAnA gayA hai| sthitikriyA karane meM svayaM upAdAnabhUta jIva pudgala ko sthita karane meM jo pathika ko chAyA kI taraha sahAyaka hotA hai vaha adharmA. stikAya hai / yaha dravya bhI asaMkhyAtapradezI aura arUpI mAnA gayA hai| isa prakAra dharmAstikAya aura adharmAstikAya dravya kA lakSaNa zAstrakAroM ne mAnA hai / isa lakSaNa kI bhinnatA se hI una donoM dravyoM meM bhinnatA mAnI gaI hai / isI prakAra Abhinivodhika jJAna aura zrutajJAna na bhI lakSaNabheda se bhintA mAnI huI hai| abhimukha evaM yogyadezameM sthita niyata artha ko indriya aura mana dvArA AtmA jisa pariNAma. vizeSa se jAnatA hai vaha pariNAma vizeSa hI Abhiniyodhika jJAna hai| padagalane cAlavAmAM je sahAyaka thAya che te dharmAstikAya che. A dravya arUpI ane asaMkhyAta pradezI manAya che. sthitikriyA karavAmAM svayaM upAdAna bhUtajIva ane pudgalane sthita karavAmAM je musApharane chAyAnI jema sahAyaka thAya che te adharmAstikAya che. A dravya paNa asaMkhyAta pradezI ane arUpI manAya che A pramANe dharmAstikAya ane adharmAstikAyanAM lakSaNe zAstrakAroe mAnyAM che. A lakSaNanI bhinnatAne kAraNe ja te banne dravyamAM bhinnatA mAnavAmAM AvI che. eja pramANe Abhinibedhika jJAna ane zrutajJAnamAM paNa lakSaNabhedathI bhinnatA mAnavAmAM AvI che. abhimukha ane yogya dezamAM rahela niyata arthane Indriya ane mana dvArA AtmA je pariNAmavizeSathI jANe che, te pariNAmavizeSa ja Abhinidhika jJAna che. zravaNa IndriyanA viSayabhUta thayela zabdanI sAthe saMskRSTa Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 nandIstre nanu yadyevaM zrutasya lakSaNaM syAt tarhi ya eva zrotrendriyalabdhimAn bhASAlabdhimAn vA, tasyaiva zrutamutpadyeta, na tu tadanyasyaikendriyasya / tathAhi-yaH zrotrendriyalabdhimAn bhavati, sa eva vivakSitaM zabdaM zrutvA tena zabdena vAcyArthaM jJAtuM zaknoti, na tu tadanyaH, tAdRzazaktyabhAvAt / yo'pi ca bhASAlandhimAn bhavati, so'pi dvIndriyAdirapi prAyaH svacetasi kimapi vikalpya ( tadanusArataH ) tadabhidhAnAnumAnataH zabdamuccArayati, nAnyathA, tatastasyApi zrutaM saMbhAvyate / yastu ekendriyaH, sa na zrotrendriyalabdhimAn , nApi bhASAlabdhimAn , tataH kathaM tasya zrutasaMbhavaH ? / atha pravacane tasyApi zrutamityucyate iti cet , tarhi prAguktaM zrutalakSaNaM na saMgacchate ? / zravaNa indriya ke viSayabhUta hue zabda ke sAtha saMspRSTa artha ko AtmA vAcya vAcaka saMbaMdhapUrvaka jisa pariNAmavizeSa ke dvArA jAnatA hai vaha AtmA kA pariNAmavizeSa hI zrutajJAna hai| zaMkA-zruta kA jo Apane isa prakAra lakSaNa kiyA hai vaha lakSaNa jo zrotra-indriya labdhivAlA hai athavA bhASAlabdhivAlA hai usImeM ghaTita hotA hai, ekendriyameM nahIM, kAraNa ki jo zrotrendriyalabdhivAlA hotA hai, vahI vivakSita zabda sunakara usa zabda se usake vAcya artha ko jAna sakatA hai, dUsarA nahIM, kyoM ki usameM aisI zakti kA abhAva hai ? / tathA jo bhASAlabdhisaMpanna dvIndriyArika jIva haiM ve bhI prAyaH karake apane cittameM kucha bhI vikalpa karake usI ke anusAra zabdoM kA uccAraNa karate haiM, isase unameM bhI zruta kI saMbhAvanA hotI hai / jo ekendriya jIva haiM vena to zrotrendriya labdhivAle haiM aura na bhASAlandhivAle hI, to phira kaise arthane AtmA vacca-vAcasaMbaMdhapUrvaka je pariNAmavizeSadvArA jANe che te AtmAne pariNAmavizeSa ja zrutajJAna che. zaMkA-Ape zratanuM je A pramANe lakSaNa karyuM che te lakSaNa ja zrotra Indriya labdhivALe che athavA bhASAlabdhivALo che temAM ja ghaTAvI zakAya che, ekendriyamAM nahIM, kAraNa ke je prANa zrotrendriya lakidhavALuM hoya che eja vivakSita zabda sAMbhaLIne te zabdathI tenAM vAcya arthane jANI zake che, bIjo nahIM, kAraNa ke tenAmAM evI zaktine abhAva che? tathA je bhASAlabdhisaMpanna DhIdriyAdika jIva che teo paNa sAmAnya rIte pitAnAM cittamAM kaI paNa vikalpa karIne tenA anusAra zabda uccAraNa kare che, tethI temanAmAM paNa zratanI saMbhAvanA hoya che. je ekendriya jIve che te zrotrendriya labdhivALA paNa nathI ane bhASAlabdhivALA paNa nathI, te Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnacandrikATIkA-zAnabhedAH / (sromokSasamarthanam ) 28 ___ atrocyate-iha hi tAvadekendriyANAmAhArAdisaMjJA vidyate, tathA sUtre'nekazo'bhidhAnAt / saMjJA cAbhilApa ucyate / uktazca "AhArasaMjJA AhArAbhilApaH kSudvedanIyaprabhavaH khalu AtmapariNAmavizeSaH" iti, abhilASazca 'mamaivaMrUpaM vastu puSTikAri, tad yadIdamavApyate, tataH samIcInaM bhavatI'-tyevaM zabdArthollekhAnuviddhaH svapuSTinimittabhUta-pratiniyatavastuprAptyadhyavasAyaH, sa ca zrutameva, tasya zabdArthaparyAlocanAtmakatvaM ca-'mamaivarUpaM vastu inameM zrutakI saMbhAvanA ho sakatI? so phira isa prakAra kI mAnyatAmeM yaha pUrvakathita zrutakA lakSaNa nahIM banatA hai| uttara-aisA kahanA ThIka nahIM hai, kAraNa ki ekendriya jIvoM ke AhAra AdicAra saMjJAe~ haiM, yaha bAta sUtra meM aneka vAra batalAI gaI hai| jo saMjJA hai vahI abhilASA hai / kahA bhI hai___"AhArasaMjJA AhArAbhilASaH kSudvedanIyaprabhavaH khalu AtmapariNAma vizeSaH" AhArasaMjJA kA tAtparya hai AhAra kI abhilASA, yaha jIvoM ke kSudhAvedanIya ke udaya se hotI hai| yaha AtmA kA eka pariNAma vizeSa hai| 'mere liye isa prakAra kI vastu puSTikAraka hai, vaha vastu yadi mujhe mila jAya to acchA hai ' isa prakAra apanI puSTi ko nimitta kara ke jo zabda aura usake artha ke ullekha se anuviddha pratiniyata vastu kI prApti kA adhyavasAya hotA hai yahI to abhilASA hai, aura yaha abhilASA hI zruta hai| isa zrutameM zabda aura usake artha kI pryaalocpachI temanAmAM zratanI saMbhAvanA kevI rIte hoI zake? jo ema kahe ke zAstramAM te temanA paNa zratane sabhAva batAvyuM che tethI ame ema kahIe chIe te pachI e prakAranI mAnyatAmAM A pUrvakathita zratanuM lakSaNa banatuM nathI. uttaraM--ema kahevuM te barAbara nathI. kAraNa ke ekendriya jIvone AhAra Adi cAra saMjJAo che, e vAta sUtramAM anekavAra batAvavAmAM Avela che. 2 saMjJA cha me04 gAliyAche. yu 55 cha-"AhArasaMjJA AhArAbhilApaH kSudvadanIyaprabhavaH khalu AtmapariNAmavizeSaH " mA2 saMjJAnu tAtparya cha 2081ranI abhilASA, te jIne sudhAvedanIyanA udayathI thAya che. A AtmAnuM eka pariNAmavizeSa che, "mAre mATe A prakAranI vastu puSTikAraka che, te vastu je mane maLI jAya te sAruM." A pramANe pitAnI puSTine nimitta banAvIne je zabda ane tenA arthanA ullekhathI anuviddha pratiniyata vastunI prAptine je na036 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 mandIsUtre puSTikAri, tad yadIdamavApyate' ityevamAdInAM zabdAnAmAntaradhvanirUpANAmapi vivakSitArthavAcakatayA pravartamAnatvAt , zrutasya caivaM lakSaNAt / uktaJca iMdiyamaNonimittaM, jaM vinnANaM suyANusAreNaM / / niyayattho-tti samatthaM, taM bhAvasuyaM maI sesaM // 1 // chAyA-indriyamano nimittaM, yad vijJAnaM zrutAnusAreNa / niyatArtha iti samastaM, tad bhAvazrutaM matiH zeSam // 1 // 'suyANusAreNaM' iti / zrutAnusAreNa=zabdArthaparyAlocanAnusAreNa, zabdArtha paryAlocanaM ca nAma vAcyavAcakabhAvapUrvakaM zabdasaMspRSTasyArthasya pratipattiH, kevalamekendriyANAmavyaktameva / nAtmakatA yahI hai ki usake cittameM jo yaha Antaradhvani uTha rahI hai ki-" mujhe yaha vastu puSTikAraka hogI, aura vaha yadi mujhe mila jAya to acchA ho" vaha zabdasvarUpa hai, evaM isa dhvani kA jo vivakSita abhilaSita artha hai vaha usakA vAcya hai / yahI zruta kA lakSaNa hai| kahA bhI hai___" iMdiyamaNonimittaM, jaM vinnANaM suyANusAreNaM / niya yatyo tti samatthaM, taM bhAvasuyaM maI sesaM" // 1 // zruta ke anusAra-zabda aura artha kI paryAlocanA ke anusAra arthAt zabda aura artha kA vAcya-vAcaka saMbaMdha hai aura 'isa zabda kA yaha artha hai' isa prakAra vAcya-vAcakabhAvapUrvaka zabdasaMspRSTa artha ke jJAna ke anusAra jo ki kevala ekendriya jIvomeM avyakta hai indriya aura mana ke dvArA jo apane artha ke kathana karane meM samartha jJAna hotA hai vaha bhAvazruta hai / isase zeSa matijJAna hai // 1 // prayatna thAya che eja abhilASA che, ane e abhilASA ja zrata che. A zrutamAM zabda ane tenA arthanI paryAlocanAtmakatA eja che ke tenAM cittamAM je AMtaradhvani nIkaLI rahyo che ke "mane A vastu puSTikAraka thaze. ane te jo mane maLI jAya te sAruM te zabda svarUpa che. ane A dhvanine je vivakSita abhilaSita artha che te tene vAcya che. eja zratanuM lakSaNa che. kahyuM paNa che "iMdiya-maNo-nimittaM, jaM vinnANaM suyANusAre NaM / / niyayattho-tti samatthaM, taM bhAvasuyaM maIsesaM // 1 // " zratanA pramANe-zabda ane athanI paryAlocanA pramANe eTale ke zabda ane arthane vAcya, vAcaka sabaMdha che. "A zabdane A artha che" A prakAre vAgya-vAcaka-bhAvapUrvaka zabdasaMskRSTa arthanA jJAna pramANe je kevaLa endriya mAM avyakta che, Indriya ane mana dvArA je pitAnA arthanuM kathana karavAne samartha jJAna hoya che te bhAvathuta che. te sivAyanuM matijJAna che. - Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-bhaanbhedaa| (strImokSasamarthanam ) 283 kiJca-ekendriyANAM zrutajJAnaM nApyanirvacanIyaM, tathArUpakSayopazamajanyatvAt , anyathA-AhArAdisaMjJA'nupapatteH / yadapyucyate-yadyevaM zrutasya lakSaNaM syAt , tarhi ya eva zrotrendriyalabdhimAn bhASAlabdhimAn vA, tasyaiva zrutamutpadyate, na tu tadanyasyaikendriyasyeti, tadapyasamIkSitArthakathanam , samyakpravacanArthA'parijJAnArthA'parijJAnAt , tathAhi-bakulAdInAM sparzanendriyAtiriktadravyendriyalandhyabhAve'pi teSAM kimapi sUkSmaM bhAvendriyapaJcakavijJAnamabhyupagamyate, tathA bhApAzrotrendrilabdhivikalatve'pi tepAM kimapi sUkSma zrutaM bhavati, anythaa''haaraadisNjnyaanupptteH| tathA-ekendriya jIvo kA zrutajJAna anirvacanIya bhI nahIM hai kyoM ki vaha isI prakAra ke kSayopazama se janya mAnA gayA hai / anyathA-yadi vahAM zrutajJAna kA sadbhAva na mAnA jAve to inameM AhAra Adi saMjJAe~ utpanna nahIM ho sktii| jo aisA kahA hai ki-'zruta kA lakSaNa aisA mAnA jAve tojo zrotrendriyalabdhivAle evaM bhASAlandhivAle prANI haiM unhIM ke zruta kI utpatti hogI, unase bhinna ekendriya jIva ke nahIM' so aisA kathana bhI vinA vicAre hI kahA gayA hai, kyoM ki isa kathana se yahI mAlUma hotA hai ki kahane vAle ko pravacana ke artha kA samyak parijJAna nahIM hai| bakula Adi vRkSoM ke sparzana indriya se atirikta anya dravyendriyalabdhi kA yadyapi abhAva hai to bhI unameM sUkSma bhAvendriyapaMcakarUpa vijJAna mAnA gayA hai| isase bhASA aura zrotrendriya labdhi kI vikalatA hone para bhI - tathA-ekendriya jIvanuM zrutajJAna anirvacanIya paNa nathI, kAraNa ke te e ja prakAranA kSapazamathI utpanna thayela manAya che. anyathA-je tyAM zrutajJAnane sadUbhAva manAya nahIM te temanAmAM AhArAdi saMjJAo utpanna thaI zake nahIM. je ema kahevAmAM Ave ke-"zrutalakSaNa evuM mAnavAmAM Ave to je zrondriya labdhivALA ane bhASAlabdhivALA prANI che temane zratanI utpatti thaze, temanAthI bhinna ekendriya jIvane nahIM " te evuM kathana paNa vicAryA vinA karAyuM che, kAraNa ke A kathanathI emaja lAge che ke kahenArane pravacananA arthanuM samyapha parijJAna nathI. bakula Adi vRkSomAM sparzana Indriya sivAyanI bIjI dravyendriyalabdhine che ke abhAva che te paNa temanAmAM sUma bhAvendriyapaMcakarUpa vijJAna mAnavAmAM AvyuM che. te kAraNe bhASA ane zrotrendriya labdhinI Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 mandIrace uktaJca-jaha suhumaM bhAveMdiya,-nANaM dabeMdiyAvarohe vi| taha davyasuyAbhAve, bhAvasuyaM patthivAINaM // 1 // chAyA-yathA mUkSmaM bhAvendriya-jJAnaM dravyendriyAparodhepi / tathA dravyazrutAbhAve bhAvazrutaM pArthivAdInAm // 1 // tasmAt pUrvoktameva zrutalakSaNaM samIcInaM nAnyaditi / tadevaM lakSaNabhedAd bhedamabhidhAya, saMprati prakArAntareNa bhedamAha- maipuvaM0' ityAdi / 'matipUrva yena zrutaM, na matiH zrutapUrvikA' iti / iha pUrvazabdArthaH kAraNam , 'pR pAlanapUraNayo'-rityasmAdauNAdiko vamatyayaH, pUryatemApyate unameM sUkSma zruta jJAna kA sadbhAva siddha hotA hai| jo aisA na ho to unameM AhAra Adi saMjJAe~ nahIM bana sktii| kahA bhI hai "jaha suhumaM bhAveM diya,-nANaM dabveMdiyAvarohe vi| taha dabbasuyAbhAve, bhAvasuyaM patthivAINaM " // 1 // isaliye pUrvokta hI zruta kA lakSaNa samIcIna hai, isase anya, zruta kA lakSaNa samIcIna nahIM hai| isa prakAra sUtrakAra lakSaNa ke bheda se matijJAna aura zrutajJAnameM bheda kA pratipAdana karake aba prakArAntara se ina donoMmeM bheda kA pratipAdana karate haiM-"maipuvvaM jeNa suyaM, na maI suyapubdhiyA" (matipUrvayena zrutaM, na matiH zrutapUrvikA) yahAM pUrva zabda kA artha kAraNaparaka hai| "pR pAlanapUraNayoH" pR dhAtu se auNAdika vak pratyaya hone para pUrva vikalatA hovA chatAM paNa temanAmAM sUma zrutajJAnane sadbhAva siddha thAya che. je ema na hoya te temanAmAM AhAra Adi saMjJAo saMbhaveja nahI. kahyuM paNa che "jaha suhumaM bhAvediya, nANaM davveM diyAvarohe vi| taha danvayAbhAve, bhAvasuyaM patthivAINaM " // 1 // arthAta-jema dravyendriyanA svabhAvamAM sUkSma bhAvendriyajJAna hoya che temaja pRthvI Adi jImAM paNa dravya kRtanA abhAvamAM bhAvazruta hoya che (1). tethI pUrvokta ja mRtanuM lakSaNa samIcIna che, tethI judu zratanuM lakSaNe samIcIna nathI. A pramANe lakSaNanA bhedathI matijJAna ane zratajJAnamAM bhedane siddha karIne have sUtra52 mInA Are se mannenA menu pratipAhana re cha-" maipuvaM jeNa surya, na maI suyapubviyA" (matipUrva yena bhUtaM, na matiH shrutpuuvikaa| mahI pUrva zahanA artha 2524 che. "pR pAlana-pUraNayoH" 'pU' dhAtuthA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) 282 kArya yena tat pUrva kAraNa-mityarthaH, matiHpUrva yasya tad matipUrvam , zrutaM-zrutajJAnaM, tathAhi-zrutajJAnaM matyA pUryate prApyate pAlyate vA / matijJAnAbhAve zrutajJAnaM vinazyatItyarthaH / ' na matiH zrutapUrvikA' iti / matiH zrutapUrvikA nAstItyarthaH, tasmAnmatizrutayomahAn bhedaH // 1 // ___ yacca yadutkarSApakarSavazAdutkarSApakarSabhAka , tat tasya kAraNam / yathA ghaTasya mRtpiNDaH / evaM matyutkarSApakarSavazAca zrutasyotkarSApakapauM, tasmAnmatijJAnaM zrutajJAnasya kAraNam / kiJca-matyA zrutaM pAlyate'vasthitiM prApyate, iti zrutasya kAraNaM matiH, yathA ghaTesya mRttikA / tathAhi-zruteSvapi bahuSu zAstreSu yadvipayakaM smaraNam UhApohAdinA adhikataraM bhavati, tat zAstraM sphuTataraM pratibhAti, na tvanyat / etacca svAnubhavasiddhaM sarveSAM prANinAm / tato yathA ghaTo mRttikAyA abhAve na bhavati, mRttikAyAM tiSThantyAbhavatiSThate iti mRttikA ghaTasya kAraNam , evaM zrutasyApi matiH kAraNam / zabda niSyanna huA hai / matijJAna hai kAraNa jisakA aisA zrutajJAna hotA hai, isa prakAra "matipUrva zrutam" isa padakA artha hotA hai| zrutajJAna matijJAna ke dvArA pUrA kiyA jAtA hai, arthAt prApta kiyA jAtA hai, athavA pAlA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki matijJAna ke abhAvameM zrutajJAna naSTa ho jAtA hai| matijJAna ke abhAvameM zrutajJAna kI utpatti nahIM hotI hai| jisa prakAra yaha niyama hai usa prakAra yaha niyama nahIM hai ki zrutajJAnapUrvaka matijJAna hotA hai, isaliye matijJAna aura zrutajJAna meM bar3A bhArI antara hai // 1 // ___ zrutajJAna ko jo matijJAnakAraNavAlA mAnA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki matijJAna kI utkarSatA se zrutajJAnameM utkarSatA evaM apakarSatA AtI hai| jaise kAraNabhUta mRtpiNDa kI utkarSatA evaM apakarSatA se kAryarUpa ghaTameM utkarSatA evaM apakarSatA AtI hai| isa kAraNa kI apekSA se auNAdika vada pratyaya AvatA pUrva zabda banyo che. jenuM kAraNa matijJAna che, evuM zratajJAna, matijJAna dvArA pUruM karAya che eTale ke prApta karAya che, athavA pAlana karAya che. tenuM tAtparya e che ke matijJAnanA abhAve kRtajJAna nAza pAme che. matijJAnanA abhAve zrutajJAnanI utpatti thatI nathI. je rIte A niyama che te rIte e niyama nathI ke kRtajJAnapUrvaka matijJAna hoya che. tethI matijJAna ane zrutajJAna vacce ghaNe meM taphAvata che. 15 zratajJAnane je matijJAnakAraNavALuM mAneluM che tenuM kAraNa e che ke matijJAnanI utkarSatA ane apakarSatAthI zrutajJAnamAM utkarSatA ane apakarSatA Ave che. jevI rIte kAraNabhUta mATInA piMDanI utkarSatA ane apakarSatAthI kAryarUpa ghaDAmAM utkarSatA ane apakarSatA Ave che tevI rIte matijJAnanI Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 nandIsatre nanu matizrutayoyugapadeva samyaktvaprAptau samutpattiH, tadajJAnayociMgamo'pi yugapadeva bhavati, kathaM tarhi matipUrva zruta ? miti kiJca-zrutajJAnasya matipUrvakatvasvIkAre matijJAne samutpanne tatsamakAlaM zrutajJAne'nabhyupagamyamAne zrutAjJAnaM jIvasya prasajyate, zrutajJAnAnutpAde'dyApi tadanivRtteH / na caitadiSTamiti / . zrutajJAnameM matipUrvakatA batalAI hai| "matyA pAlyate" isa apekSA zrutameM matipUrvakatA isa prakAra hai-jisa prakAra ghaTa mRttikA ke abhAvameM nahIM hotA hai, kintu mRttikA ke sadbhAvameM hI hotA hai, ataHmRttikA ghaTa kA kAraNa hai| usI taraha zrutajJAna bhI mati ke hone para hI hotA hai, usake abhAvameM nhiiN| yaha bAta pratyeka prANIko svAnubhava se siddha hai ki-aneka zAstroM ke sunane para bhI jisa zAstra ke viSaya kA smaraNa rahatA hai, athavA jisakA adhikatara UhApoha Adi hotA rahatA hai vahI zAstra sphuTanara pratibhAsita hotA hai , anya zAstra nhiiN| isase yaha bAta siddha ho jAtI hai ki zAstra kA-tadtaviSaya kA-sphuTatara pratibhAsarUpa zrutajJAna smaraNAdirUpa matijJAna ke AdhIna hai, jaise ghaTa kI sthiti mRttikA ke AdhIna hai, isase zrutameM matipUrvakatA spaSTa hai| prazna-java jIva ko samyaktva kI prApti hotI hai taba matijJAna aura zrutajJAna kI utpatti ekasAtha hotI hai, kyoM ki samyaktvotpatti se utkarSatA ane apakarSatAthI zrutajJAnamAM utkarSatA ane apakarSatA Ave che. 2 4129nI mapekSA zrutajJAnamA matitA havI cha. "matyA pAlyate" e apekSAe zratamAM matipUrvakatA A prakAre che-jema mATIne abhAve ghaDe hoI zakatA nathI, paNa mATInA abhAvamAM ja thAya che, tethI mATI ghaDAnuM kAraNa che. e ja pramANe zrutajJAna paNa matijJAnanA abhAvamAM ja thAya che, tenA abhAvamAM nahIM. e vAta pratyeka prANune svAnubhavathI siddha che ke aneka zAstrone sAMbhaLavA chatAM je zAstranA viSayanuM smaraNa rahe che, athavA jene vadhAre uhApaNa Adi thato rahe che, eja zAstra adhika spaSTatAthI pratibhAsita thAya che, anya zAstra nahIM, tethI e vAta siddha thAya che ke zAstranA-temAM rahela viSayane spaSTapratibhAsarUpa zrutajJAna smaraNadipa matijJAnane AdhIna che, jema ghaDAnI sthiti mATIne AdhIna che te pramANe zratajJAnanI sthiti matine Adhina che. A kAraNe zrutamAM matipUrvatA spaSTa che. prazna-jyAre jIvane samyakatvanI prApti thAya che tyAre matijJAna ane thatajJAnanI utpatti eka sAthe thAya che, kAraNa ke samyakatvanI utpattinA pahelA Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiiphraa-shaanbhedaaH| (zrImokSasamarthanam ) 287 ___ atrocyate-labdhi prati matizrute yugapad bhavataH, na tu tayorupayogo yugapad bhavatIti matipUrva zrutam / ayaM bhAvaH-zrutopayogo matyA janyate, yadi matyA na cintyate tadA zrutopayogo na jAyate / pahile jo jIva ke matiajJAna evaM zrutaajJAna the ve usakI utpatti hone se eka hI sAtha naSTa ho jAte haiN| jaba aisI sthitimeM zrutameM matipUrvakatA kaise AsakatI hai ? dUsarI bAta eka yaha bhI hai ki jaba zrutajJAna ko matipUrvaka mAnA jAya to matijJAna ke utpanna hone para usake samakAla meM zrutajJAna utpanna nahIM huA to usa avasthA meM jIva ko zrutaajJAna kA prasaGga AvegA, kyoM ki jabataka zrutajJAna utpanna nahIM huA hai tabataka zruta ajJAna kA vigama bhI nahIM huA hai to usa hAlata meM jIvako jJAna aura ajJAna kI eka sAtha upasthiti rahegI, aura aisA honA iSTa nahIM hai, kyoM ki andhakAra aura prakAza kI taraha jJAna aura ajJAna eka sAtha nahIM raha sakate ? / uttara-labdhi kI apekSA mati aura zruta ye donoM eka sAtha hote haiM, upayoga kI apekSA nahIM, upayoga kI apekSA to ye donoM bhinnara samaya meM hote haiM, isaliye zrutajJAna matipUrvaka mAnA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki yadi matijJAna ke dvArA vicAra na kiyA jAve to zrutopayoga utpanna nahIM ho sakatA hai, ataH zrutopayoga kA janaka matijJAna hai| jIvamAM je matijJAna ane kRtaajJAna hatAM te tenI utpatti thavAthI eka sAthe nAza pAme che. te evI sthitimAM zratamAM matipUrvakatA kevI rIte AvI zake che? bIjI eka vAta e paNa che ke je zrutajJAnane matipUrvaka mAnavAmAM Ave to jayAre matijJAna utpanna thatAM tenA samakALe zratajJAna utpanna na thAya te te avasthAmAM jIvane zrutajJAnane prasaMga Avaze, kAraNa ke jyAM sudhI kRtajJAna utpanna thayuM nathI tyAM sudhI zrutaajJAnane vigama paNa thayo nathI, to e sthitimAM jIvane jJAna ane ajJAnanI eka sAthe hAjarI raheze, paNa ema thavuM te ISTa nathI, kAraNa ke aMdhakAra ane prakAzanI jema jJAna ane ajJAna eka sAthe rahI zakatA nathI ? uttara-labdhinI apekSAe mati ane zrata e banne eka sAthe thAya che, upaganI apekSAe nahIM. upaganI apekSAe te te bane bhinna bhinna samaye thAya che, tethI zrutajJAna matipUrvaka manAya che. tAtparya e che ke-jo matijJAna dvArA vicAra na karAya te zrutapayoga utpanna thaI zakatuM nathI, tethI zrutepaganuM janaka matijJAna che. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nandIsne ____nanvevaM matirapi zrutapUrvA bhavatyeva / tathAhi-zabdaM zrutvA yA matirutpadyate, sA zrutapUrveti prasiddham / ato nAsti vizeSaH, yathA matipvaM zrutaM, tathA matirapi zrutapUrve ?-ti cet, ___ atrocyate-matiH khalu zabdAtmakena dravyazrutena janyate, iha tu-'na matiH zrutapUrvA' ityasyAyamarthaH-upayogarUpAd bhAvazrutAt matirna bhavatIti / yadvA-mati A~vazrutakAryatayA niSidhyate, na tu krameNa, krameNa tu zrutopayogAccyutasya matyavasthAnamiSyate eveti / zaMkA--isa taraha to matijJAna bhI zrutapUrvaka hotA hai, zabda ko suna kara jo matijJAna utpanna hotA hai vaha zrutapUrvaka matijJAna hai, yaha yAta prasiddha hai, isaliye jaise matipUrvaka zruta hotA hai vaise hI zrutajJAnapUrvaka matijJAna bhI hotA hai phira kArya kAraNa Adi kI apekSA jo inameM bheda kA pradarzana kara rahe haiM vaha nahIM banatA hai| uttara-yahAM matijJAna se zrutajJAna kI utpatti hotI hai" aisA jo kahA jAtA hai vaha bhAvazruta kI apekSA lekara kahA jAtA hai / bhAvazrutajJAna upayogarUpa mAnA gayA hai| vaha upayogarUpa bhAvazrutajJAna matijJAnapUrvaka hI hotA hai, aba rahI bAta zruta se mati ke utpanna hone kI, so zabdAtmaka dravyazruta se vaha utpanna hotI hI hai, parantu jahAM aisA kahA jAtA hai ki "na matiH zrutapUrvA" usakA tAtparya yaha hai ki upayogarUpa bhAvazruta se matijJAna utpanna nahIM hotA hai / athavA "bhAvazruta kA kArya mati hai" yaha bAta niSiddha kI gaI hai / ina donoM ke krama zaMkA-A rIte te matijJAna paNa zratapUrvaka hoya che, zabdane sAMbhaLIne je matijJAna utpanna thAya che te mRtapUrvaka matijJAna che, e vAta prasiddha che. tethI jema matipUrvaka zrata thAya che eja rIte thatapUrvaka matijJAna paNa thAya che, te pachI kAryakAraNa AdinI apekSAe temanAmAM bhedanuM pradarzana kare che te saMbhave nahIM uttara-2mahI " bhatijJAnathI zrutajJAnanI utpatti thAya cha" bho kahevAya che te bhAvakRtanI apekSAo kahevAya che. bhAvakRtajJAna upagarUpa manAyuM che. te upayogarUpa bhAvakRtajJAna matijJAnapUrvaka ja hoya che. have zrutathI mAta utpanna thavAnI vAta bAkI rahI, te zabdAtmaka dravyazratathI te utpanna thAya che ja. 5 nnyAM sama vAmAM Ave che , "matiH zrutapUrvA" tenu tAtparya 25 cha ke upagarUpa bhAvakRtathI matijJAna utpanna thatuM nathI. athavA "bhAvazutanuM kArya mati che" e vAta niSiddha karAyela che. e banenA kamane niSedha karAyA Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 bhAmacandrikATIkA-zAnamedAH / (sromokSasamarthanam) itazcApi matizrutayorbhedaH, bhedabhedAt / tathAhi-avagrahAdibhedAdaSTAviMzatividhaM matijJAnam , aGgapraviSTAdhanekabhedabhinnaM ca zrutajJAnam / 2 / indriyopalabdhivibhAgAdapi mtishrutyorbhedH| tathA coktam "soiMdiyovaladdhI, hoi suyaM sesayaM tu mainANaM / mottUNaM davvasuyaM, akkharalaMbho ya sesesu" // 1 // chAyA-zrotrendriyopalabdhiH , bhavati zrutaM zeSakaM tu matijJAnam / muktvA dravyazrutam , akSaralAbhazca zeSeSu // 1 // vyAkhyA-zrotrendriyeNopalabdhireva zrotrendriyopalabdhiH zrutaM bhavati, sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAzrayaNAt / iha zrotrendriyopalabdhirapi yA zrutA'nusAriNI saiva zrutamucyate, yA tu avagrahehAvAyarUpA sA mtiH| yadi zrotrendriyeNopalabdhiH zrutamevetyucyate, tarhi materapi zrutatvamApadyate, taccAniSTam , ataH zrotrendriyeNopalabdhireva zrutamityavagantavyam / kA niSedha nahIM kiyA gayA hai, kyoM ki zrutopayoga se cyuta hue jIva kA krama se mati meM avasthAna mAnA hI jAtA hai| bhedoM kI bhinnatA kI apekSA ko lekara bhI matijJAna aura zrutajJAna meM bhinnatA AtI hai, kyoM ki avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA Adike bheda se matijJAna aThAIsa prakAra kA hai, tathA aMgapraviSTa aura aMgavAtha Adike bheda se zrutajJAna aneka prakAra kA mAnA gayA haiM // 2 // indriyoM ke dvArA jo upalabdhi hotI hai so usa upalabdhi ke vibhAga se bhI mati aura zruta meM bheda hai / kahA bhI hai "soiMdiyovaladdhI, hoi suyaM sesayaM tu mainANaM / mottUNaM davvasuyaM, akkharalaMbho ya sesesu" // 1 // nathI, kAraNa ke zratApagathI cuta thayela jIvanA kamathI matimAM avasthAna manAya che ja. bhedanI bhinnatAnI apekSAe gaNatAM paNa matijJAna ane zrutajJAnamAM bhinnatA Ave che kAraNa ke avagraha IhA, avAya ane dhAraNA AdinA bhedathI matijJAna aThThAvIsa prakAranuM, tathA aMgapraviSTa ane aMgabAhya AdinA bhedathI zrutajJAna bhane 542rnu bhanAya che. // 2 // Indriyo dvArA je upalabdhi thAya che te upalabdhinA vibhAgathI paNa mati ane zrutanA bheda che. kahyuM paNa che- __"soiMdiyovaladdhI, hoi suyaM sesayaM tu mainANaM / mottUNaM davvasuyaM, akkharalaMbho ya sesesu"||1|| ma037 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 ___ mandIpa ___ tathA zeSaM yat cakSurAdIndriyopalabdhirUpaM jJAnaM tanmatijJAnaM bhavatItyanvayaH / tu-zabdo'nuktasamuccayArthaH / tatazca-zrotrendriyopalabdhirapi kAcid avagrahehAvAyarUpA matijJAnam , ito'nyat khalu cakSurAdIndriyopalabdhirUpaM matijJAnamastyeveti bhaavH| isa gAthA kA tAtparya isa prakAra hai-jitane bhI vAkya hote haiM ve saba avadhAraNa sahita hote haiM, isa nyAya ke anusAra yahAM jo upalabdhi zrotrendriyopalabdhi, avagraha, IhA aura avAyarUpa ho vaha zruta nahIM hai, vaha to matijJAnarUpa hI hai, kAraNa ki avagrahAdirUpa zrotrendiyopalabdhi zrutAnusAraNI nahIM hotI hai| yadi aisA kahA jAve ki "zrotrendriyopalabdhiH zrutameva" zrotrendriyopalabdhi zruta hI hai to isa prakAra ke kathana se matijJAna meM bhI zrutajJAnapane kA prasaMga prApta ho sakatA hai, ataH aisA na kahakara jo aisA kahA hai ki "zrotrendriyopalabdhireva zrutam' zrotra indriya se utpanna huA jJAna hI zruta hai, yahI nirdoSa hai| isa kathana se yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki jaba zrotrendriyopalabdhi zrutAnusAriNI nahIM hotI hai taba to vaha matijJAnarUpa hotI hai, aura jaba vaha zrutAnusAriNI hotI hai taba vaha zrutajJAnarUpa hotI hai / __(zeSakaM tu matijJAnam ) jo upalabdhi cakSu Adi indriyoM se utpanna hotI hai vaha upalabdhirUpajJAna matijJAna hai, zrutajJAna nahIM hai| gAthA meM A gAthAne bhAvArtha A pramANe che-jeTalA vAka hoya che te badhA avadhAraNasahita hoya che. A nyAyAnusAra ahIM je upalabdhi zretrendriyathI utpanna thaI che. eja upalabdhi thatajJAna mAnavAmAM Avela che. zAtrendriyApalabdhi paNa ahIM eja zrutajJAnarUpa samajavI ke je zratAnusAriNI hoya. je zregendripalabdhi avagraha, IhA, ane avAyarUpa hoya te zrata nathI, te te matijJAnarUpa ja che, kAraNa ke avagrahAdirUpa zrotrendripalabdhi zrutAnusAriNI DAtI nathI. ne sabha avAma mA "zrotrendriyopalabdhiH zrutameva " zrondri capalabdhi mRta ja che te A prakAranA kathanathI matijJAnamAM paNa zratajJAnapaNAnI prs| prAta 14 za? che. tethI ma na utA bhare 4sa cha "zrotrendri: yopalabdhireva zrutam" zrotra chandriyathI utpanna thaye jJAna zruta che. bhaka nirdoSa che. A kathanathI e vAta paNa siddha thaI jAya che ke jyAre zrotraMthiIpalabdhi thatAnusAriNI hotI nathI tyAre to te matijJAnarUpa hoya che, ane jyAre te zrutAnusAriNI hoya che tyAre te zrutajJAnarUpa hoya che. (zepakaMtu matijJAnam 2 Sevdha yakSa mAhindriyothI utpanna thAya che te upalabdhirUpa jJAna matijJAna che, kRtajJAna nathI. gAthAmAM Avela "huM" Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnamandrikATIkA-zAnabhedA / (strImokSasamarthanam ) ' tadevaM cakSurAdIndriyopalabdheH sAmAnyato matijJAnarUpatvaM mAptamityatastadapavAdamAha-'mottUNaM davvasuyaM' iti / muktvA dravyazrutamiti / ayaM bhAvaH--dravyazrutaM muktvA-vihAya, yaH zeSeSu-cakSurAdIndriyeSu akSaralAbhaH-zabdArthaparyAlocanAtmakaH so'vi zrutam , na tu kevalo'kSaralAbhaH, IhAdirUpAyAM matAvapi kevalasyAkSaralAbhasya saMbhavAt / nanu yadi zeSendriyeSu akSaralAbhaH zrutaM, tarhi yadavadhAraNaM pUrvamuktaM-'zrotrendriyopalabdhireva zruta'-miti tadvirudhyate, zeSendriyopalabdherapi saMpati zrutatvena pratipannatvAditicet , ucyate-iha zependriyAkSaralAbhaH sa eva gRhyate yaH khalu zabdArthaparyAlocanAnusArI cAkSaralAbhaH zrotrendriyopalabdhikalpa iti na kazciddopaH // 3 // AyA huA 'tu' zabda yaha batalAtA hai ki zrotra indriya se janya bhI koI 2 upalabdhi jo avagraha, IhA evaM avAyarUpa hotI hai vaha matijJAna hai| isa prakAra cakSurAdi indriyajanya upalabdhi meM sAmAnyarUpa se matijJAnarUpatA prApta hone para sUtrakAra isameM bhI saMzodhana upasthita karate hue kahate haiM ki-"mottUNaM vvasuyaM"-"muktvA dravyazrutam" dravyazruta ko chor3akara zeSa indriyo meM jo akSaralAbha hotA hai-zabda aura usake arthako paryAlocanA hotI hai-vaha bhI zrutajJAna hai, matijJAna nahIM hai| mAtra akSara kA lAbha zrutajJAna nahIM hai kintu zabda aura usake arthakI paryAlocanAtmakatArUpa jo akSaralAma hai vahI zruta hai, kAraNa kevala akSaralAbha to IhAdirUpa bhatijJAna meM bhI saMbhavita hotA hai| zaMkA-yadi zeSa indriyoM meM akSaralAbha zruta hai to pUrva meM jo aisA avadhAraNa kiyA hai ki-"zrotrendriyopalabdhireva zrutam" vaha ThIka zabda e batAve che ke zrotra IndriyathI janya paNa kaI kaI upalabdhi je avagraha, IhA, ane avAyarUpa hoya che te matijJAna che. A pramANe cakSa vagere indriyajanya upalabdhimAM sAmAnyarUpe matijJAnarUpatA prApta hovAthI sUtradhAra tamA 5 sazAcana 204 42tA cha ?-"mottaNa vvasuyaM "-"muktvA , dravyazrutam" dravyazrutane choDIne pAnIndriyAmA 2 sakSasAla thAya chane tenA arthanI paryAlacanA thAya che. te paNa zrutajJAna che matijJAna nathI. mAtra akSarane lAbha zrutajJAna nathI paNa zabda ane tenA arthanI paryAlacanAtmakatArUpa je akSaralAbha che eja zruta che, kAraNa ke kevaLa akSaralAbhato IhAdirUpa matijJAnamAM paNa saMbhavita hoya che. zaMkA-je bAkInI IndrimAM akSaralAbha zuta che te pahelA je evuM bhaqdhAraNa 4yu cha , " zrotrendriyopalandhireva zrutam " te yogya dAtu nathI. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsaMtre ayamapi matizrutayorbhedaH - matijJAnaM valkalasamaM kAraNatvAt / zrutajJAnaM tu muMbasamaM - ( valkalaniSpannarajjusamaM ) tatkAryatvAt / tatazca yathA - vlklmuNb| yorbhedastathA matizrutayorapi // 4 // 292 punarapyanayorathaM bhedaH - matijJAnam - anakSaraM sAkSaraM ca / zrutajJAnaM tu sAkSaramevaakSarAnugatameva / tathAhi - avagrahajJAnamanakSaraM tasya sAmAnyamAtra pratibhAsakatayA nivikalpatvAt / IhAdijJAnaM tu sAkSaraM tasya paramarzAdirUpatayA'vazyaM varNanirUpitatvAt / zrutajJAnaM tu sAkSarameva, akSaramantareNa zabdArthaparyAlocanasyAnupapatteH // 5 // nahIM baiThatA hai, kAraNa ki Apa to zeSendriyopalabdhi ko bhI zrutarUpa se aba pratipAdita kara rahe haiM / uttara - zeSendriyopalabdhi ko zrutajJAnapane kA pratipAdana nahIM kiyA gayA hai, kintu zabdArthaparyAlocanarUpa akSaralAbha hI zrutajJAna kahA hai / yaha zabdArthaparyAlocanarUpa akSaralAbhazrotrendriyopalabdhi jaisA hI hotA hai, ataH isameM koI doSa nahIM hai // 3 // matijJAna aura zrutajJAna meM eka yaha bhI bheda hai ki matijJAna valkala ke samAna hai aura zrutajJAna suMba ke samAna hai / jisa prakAra valkala se suMba ( valkala kI banI dorI) kI utpatti hotI hai usI prakAra matijJAna se zrutajJAna kI utpatti hotI hai, ataH kArya aura kAraNa kI apekSA inameM bheda bana jAtA hai // 4 // matijJAna aura zrutajJAna meM bheda hone kA kAraNa eka yaha bhI hai ki matijJAna akSara aura anakSara donoM rUpa hotA hai taba ki zrutajJAna akSarAtmaka hI hotA hai / matijJAna ke bheda jo avagraha Adi haiM inameM avgrhkAraNa ke Apa te zeSendriyeApalabdhi paNe zrutarUpe have pratipAdana karI rahyA che. uttara - zeSendriyopalabdhi thI zrutajJAna pathAnu pratipAdana vAmAM A nathI, paNa zabdArtha paryAlAcanarUpa akSaralAbha zretrendriyeApalabdhi jevA ja hAya che, tethI temAM hoSa nathI // 3 // matijJAna ane zrutajJAnamAM eka A paNa bheda che ke matijJAna valkalanAM jevuM che ane zrutajJAna sukhanAM jevuM che. je pramANe valkalamAMthI sukha ( valkalanI vadhelI dorI )nI utpatti thAya che, eja rIte matijJAnathI zrutajJAnanI utpatti thAya che, tethI artha bhane aragunI apekSA temanAmAM leha paDI laya he // 4 // matijJAna ane zrutajJAnamAM bheda hovAnu eka kAraNa e paNa che ke matijJAna akSara ane anakSara bannerUpa hoya che, tyAre zrutajJAna akSarAtmaka ja hAya che, matijJAnanA avagraha Adi je bheda che temanAmAM avagrahajJAna tA Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 maanndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (stromokSasamarthanam ) punarapyayaM matizrutayorbhedaH-mUkavat svapratyAyakaM matinAnaM, amUkavat svaparapratyAyakaM zrutajJAnam // 6 // jJAna to anakSarAtmaka hai, kyoMki isameM jo vastu kA pratibhAsa hotA hai vaha sAmAnyarUpa se hI hotA hai, isaliye isa jJAna meM kisI bhI prakAra kA vikalpa utpanna nahIM hotA hai / IhA Adi jJAna akSarAtmaka hai, kyoM ki avagraha se gRhIta padArthakA hI isameM parAmarza Adi hotA hai| "zrutajJAna sAkSara hI hai" isakA tAtparya yaha hai ki jabataka zabda kA zravaNa nahIM hotA hai tabataka usa zabda aura usake artha ke viSaya meM paryAlocana nahIM ho sakatA hai| zabda aura artha ke paryAlocanasvarUpa ho to zrutajJAna mAnA gayA hai, isaliye 'zrutajJAna sAkSara hI hai| aisA jAnanA cAhiye // 5 // svapratyAyaka evaM sva-parapratyAyaka kI apekSA bhI mati evaM zrata meM bheda hai| matijJAna mUka kI taraha svapratyAyaka hI hai| jisa prakAra vacana kA abhAva hone se mUka parapratyayaka nahIM hotA hai usI prakAra matijJAna bhI dravya zrutarUpa vacanAtmaka nahIM hone se parapratyAyaka nahIM hotA hai / apane pratyaya ke hetubhUta vacanoM ke sadbhAva hone se zruta meM sva aura para-pratyAyakatA bolanevAle kI taraha siddha hI hotI haiN| isa taraha se bhI mati aura zrutajJAna meM bheda hai // 6 // anakSarAtmaka che, kAraNa ke temAM je vastune pratibhAsa thAya che te sAmAnyarUpe thAya che, tethI te jJAnamAM koI paNa prakArane vikalpa utpanana thatuM nathI. IMDA Adi jJAna akSarAtmaka che, kAraNa ke avagrahathI grahaNa thayela padArthano ja temAM parAmarza Adi thAya che, "zrutajJAna sAkSara ja che" tenuM tAtparya e che ke jyAM sudhI zabda saMbhaLAtuM nathI tyAM sudhI te zabda ane tenA arthanA viSayamAM paryAlocanA thaI zakatI nathI. zabda ane arthanA paryAlacanasvarUpa zrutajJAna manAyuM che, te kAraNe "zrutajJAna sAkSara ja che" ema samajavuM naye // 5 // svapratyAyaka ane sva-para-pratyAyakanI apekSAe paNa mati ane zratamAM bheda che. matijJAna mUka (mUMgA)nI jema svapratyAyaka ja che. je pramANe vacanane abhAva hovAthI mUka parapratyAyaka hotA nathI eja pramANe matijJAna paNa dravyakRtarUpa vacanAtmaka nahIM hovAthI parapratyAyaka hotuM nathI. potAnA pratyAyanA hetabhUta vacanane sadUbhAva hovAthI zratamAM sva ane para pratyAyaktA belanAranI jema siddha DAya che. mA zata 5 mati mana zrutamA se che / / 6 / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsatre 204 kiJca - AvaraNabhedAd matizrutayorbhedaH // 7 // sU0 24 // yathAmatizrutayoH kAryakAraNabhAvAt parasparaM bhedaH, tathA - samyadarzana - mithyAdarzana - parigrahabhedAt svarUpato'pi tayorbheda iti pradarzayitumAha " mUlam -- atrisesiyA maI mainANaM ca mai annANaM ca / visesiyA sammaddissi maI mainANaM, micchAdiTThissa maI mai annANaM | avisesiyaM suyaM suyanANaM ca suya- annANaM ca / visesiyaM suyaM sammaddiTThissa suyaM suyanANaM, micchadihissa suyaM suya annANaM // sU0 25 // chAyA - avizeSitA matirmatijJAnaM ca, matyajJAnaM ca / vizeSitA samyagdRSTermatirmatijJAnaM, mithyAdRSTermatirmatyajJAnam / avizeSitaM zrutaM zrutajJAnaM ca zrutAjJAnaM ca / vizeSitaM zrutaM samyagdRSTeH zrutaM zrutajJAnaM, midhyAdRSTeH zrutaM zrutA'jJAnam // 025 / / TIkA - ' avisesiyA' ityAdi / avizeSitA = svAmivizeSaparigraharahitA sAmAnyarUpeNa vivakSitetyarthaH, matijJAnam, matyajJAnaM cetyubhayamucyate / vizeSitA = svAmivizeSaparigRhItA svAminA vizeSyamANA, vizeSarUpeNa vivakSitA matiH svAmivizeSApekSayA matiH samyagdRSTermavijJAnamucyate, samyagdRSTimateryathAvasthitArtha - matijJAna kA kAraNa matijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama, tathA zrutajJAna kA kAraNa zrutajJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hai| isa AvaraNa ke bheda se bhI ina donoM meM bhinnatA AtI hai // 7 // sU0 24 // jisa prakAra matijJAna aura zrutajJAna meM kAryakaraNabhAva ko lekara bheda pradarzita kiyA gayA hai usI prakAra samyagdRSTi aura mithyAdRSTi ke parigraha ( svIkRti ) ke bheda se ina donoM meM svarUpataH bhI bheda hai, isa bAta ko sUtrakAra dikhalAte haiM - " avisesiyA maI " ityAdi / matijJAnanuM kAraNa matijJAnAvaraNIya karmanA kSayApazama, tathA zrutajJAnanuM kAraNa zrutajJAnAvaraNIya karmanA kSaye pazama che. A AvaraNanA taphAvatane lIdhe yazu meM jantemAM bhinnatA che. // 7 // su. 24 // je rIte matijJAna ane zrutajJAnamAM kAryakAraNabhAvane lIdhe bheda darzAvAyA che, eja rIte samyagdaSTi ane mithyASTinA parigraha ( svIkRti ) nA bhedathI e bannemAM svarUpataH paNa bheda che, e vAtane sUtrakAra batAve che " avisesiyA maI0 " hatyAhi. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam) 295 grAhakatvAt , nizcayanayadarzanena svakAryaprasAdhakatvAcca / mithyAdRSTestu matimatyajJAnamucyate, mithyAdRSTimaterekAntAvalambitayA yathAvasthitArthagrahaNAbhAvAt tattvato matiphalarahitatvAcca / vizeSa svAmI ke dvArA grahaNa karane kI apekSA se avizeSita mati matijJAna aura matyajJAna, ina donoM rUpa mAnI jAtI hai / arthAt samyagdRSTi mithyAdRSTi kI vivakSA na karake sAmAnyarUpa se vivakSita mati donoM prakAra ko batalAtI hai, parantu jaba mati meM samyagdRSTi aura mithyAdRSTi ke dvArA parigRhIta hone kI apekSA vizeSatA AtI hai taba vahIM mati yadi samyagdRSTi ke dvArA parigRhIta hai to vaha matijJAna kahI jAtI hai, aura jaba vaha yadi mithyAdRSTirUpa svAmI-vizeSa se paragRhIta huI hai to vahI mati matiajJAnarUpa mAnI jAtI hai| samyagdRSTi kI mati matijJAna isaliye mAnI jAtI hai ki vaha yathAvasthita artha kI grAhaka hotI hai, tathA nizcayanaya ko sAdhya banAkara usIke anusAra apane kAryoM kI sAdhikA hotI hai, isa dRSTi dvArA vyavahAradharma kA lopa nahIM kiyA jAtA hai, parantu lakSya koTi meM nizcayanaya rahatA hai| mithyAdRSTi kI mati matiajJAnarUpa isaliye mAnI jAtI hai ki vaha ekAnta kA avalambana karake vastu kA pratipAdana karatI hai, isaliye usase yathAvasthita artha ke grahaNa ke abhAva meM vaha mati tattvavicAraNArUpa phala se rahita hotI hai| - vizeSa svAmI dvArA grahaNa karavAnI apekSAe avizeSita mati matijJAna ane matyajJAna, e bane rUpa mAnavAmAM AvI che. eTale ke samyagadRSTi mithyA daSTinI vivakSA na karIne sAmAnyarUpe vivakSita mati banne prakArane darzAve che, paNa jyAre matimAM samyagadaSTi ane mithyAdRSTi dvArA parigrahIta thavAnI apekSAe vizeSatA Ave che tyAre eja mati je samyagRSTi dvArA parigrahIta hoya te te matijJAna kahevAya che, ane je te mithyASTirUpa svAmI vizeSathI parigrahIta hoya te eja mati matiajJAnarUpa manAya che samyagdaSTinI mati matijJAna te kAraNe manAya che ke te yathAvasthita arthane grahaNa karanArI hoya che tathA nizcayanayane sAdhya banAvIne tenA anusAra potAnA kAryonI sAdhikA thAya che. A daSTi dvArA vyavahAra dharmane lepa karAtA nathI paNa lakSya keTimAM nizcaya naya rahe che mithyASTinI mati matiajJAnarUpa te kAraNe mAnavAmAM AvI che ke te ekAntanuM avalaMbana karIne vastunuM pratipAdana kare che, tethI tenA vaDe yathAvasthita artha grahaNa thatuM nathI. yathAvasthita artha grahaNanA abhAve te mati tatvavicAraNArUpa phaLathI rahita hoya che. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 mandIsce yadyavizeSitaM-sAmAnyarUpeNa vivakSitaM tadA-zrutamityanena-zrutajJAnaM zrutAjJAnaM cetyubhayamucyate / yadi tu zrutaM vizeSitaM-svAmivizeSarUpeNa vivakSitaM, tarhi samyagdRSTeH zrutaM-zrutajJAnamucyate, mithyAdRSTestu zrutaM zrutAjJAnamucyate / nanu mithyAdRSTematizrute kathamajJAnarUpe ucyete ?, yataH-kSayopazamAdirUpe kAraNe nAsti bhedaH, nApi ca laukike ghaTAdi jJAnarUpe kArye bhedo bhavati / kSayopazamAdeva mithyAdRSTerapi matizrute bhavataH, iti cet , ___isI taraha zruta bhI jaba sAmAnyarUpa se vivakSita hotA hai taba vaha zrutajJAna evaM zrutaajJAna donoM kA bodhaka hotA hai, parantu jaba yaha vizeSaNaviziSTa hotA hai taba yadi isameM samyagdRSTirUpa vizeSaNa rahatA hai to yaha zrutajJAna kahalAtA hai aura jaba isameM mithyAdRSTi aisA vizeSaNa rahatA hai taba yahI zrutaajJAna kahalAtA hai| zaMkA-mithyAdRSTi ke matijJAna aura zratajJAna ajJAnarUpa kyoM hote haiM ? kyoM ki mithyAdRSTi ke bhI ye donoM apane 2 AvaraNa ke kSayopazama se hI hote haiM, ataH inakI utpatti kA jo apane 2AvaraNa kA kSayopazama Adi kAraNa haiM unameM mithyAdRSTi aura samyagdRSTi ko lekara bheda nahIM hai / tathA samyagdRSTi jisa prakAra matijJAna aura zrutajJAna se ghaTapaTa Adi padArthoM ko jAnatA hai usI prakAra mithyAdRSTi bhI unheM vaisA hI jAnatA hai, ataH ina donoM ke jAnanerUpa kArya meM bhI koI bheda nahIM hai ? / eja pramANe zrata paNa jyAre sAmAnyarUpe vivakSita thAya che tyAre te zrutajJAna ane zrutajJAna e baMnenuM bedhaka thAya che, paNa jyAre te vizeSaNa viziSTa hoya che tyAre je temAM samyagadaSTirUpa vizeSaNa rahe che te te zratajJAna kahevAya che. ane jyAre mithyASTi evuM vizeSaNa rahe che tyAre eja zrutajJAna kahevAya che. zaMkA-mithyASTinu matijJAna ane zrutajJAna ajJAnarUpa kema hoya che? kAraNa ke mithyAdaSTine paNa te bane pita-pitAnAM AvaraNanAM kSapazamathI ja thAya che, tethI temanI utpattinuM pita-pitAnAM AvaraNane kSapazama Adi je kAraNa che temanAmAM mithyASTi ane samyagadaSTine lIdhe bheda nathI. tathA samyagadaSTi je pramANe matijJAna ane zrutajJAnathI ghaTa paTa Adi padAthone jANe che. e ja rIte mithyASTi paNa temane evAM ja jANe che, tethI e bannenA jANuvArUpI kAryamAM paNa bheda nathI ? Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAnacandrikATIkA-zAnabhedAH / (sromokSasamarthanam ) 297 tatrocyate-mithyAdRSTeH sadasadvivekaparijJAnAbhAvAt / tathAhi-mithyAdRSTiH khalu sarvamapyekAntavAdapuraHsaraM pratipadyate, na tu sarvajJabhagavaduktasyAdvAdamAzritya, tatazca mithyAdRSTiyaMdA 'ghaTa evAya'-miti vadati tadA taramin ghaTe ghaTatvaparyAyavyatirekeNa zeSAn sattva-jJeyatva-prameyatvAdIn sato'pi dharmAnapalapati, anyathA'ghaTa evAya '-mityekAntenA'vadhAraNAnupapatteH / 'ghaTaH sanneva ' iti yadA brUte, tadA pararUpeNa nAstitvasyAMnabhyupagamAdasadbhUtaM pararUpamapi tatrAstIti pratipadyate / tatazca santamasantaM manyate, asantaM ca santaM manyate, iti sadasadvizepaparijJAnAbhAvAmithyAdRSTematizrute ajJAnarUpe bhavataH // 1 // uttara-mithyAdRSTi ko sat aura asat kA vivekajJAna nahIM hai| samasta vastuoM ko vaha ekAntadharmaviziSTa hI jAnatA hai, kAraNa ki ekAntavAda kA hI vaha avalambana karatA hai, bhagavatkathita sthAbAda kA nahIM / jaba vaha "ghaTa evAtham " yaha ghaTa hI hai, aisA kahatA hai taya usa ghaTameM vartamAna sattva, jJeyatva, prameyatva Adi dhokA vaha apalApa karatA hai / yadi aisA vaha nahIM karatA hai to phira "yaha ghaTa hI hai" isa prakAra kA vaha avadhAraNa kyoM karatA hai| tathA " ghaTaH sanneva" ghaTa sat. svarUpa hI hai, aisA jaba vaha kahatA hai to usake isa kathana se pararUpa kI apekSA bhI ghaTameM astitva dharma hai, isa bAta ko bhI use kabUla karanA par3egA, kyoM ki pararUpa kI apekSA usameM nAsti-zabda kA prayoga nahIM kiyA hai| isa taraha vaha mithyAdRSTi sat ko asat aura asat ko sata mAnatA hai, ataH sat aura asat meM isakI dRSTi meM koI na hone se usa mithyAdRSTi kA matijJAna aura zrutajJAna ajJAnarUpa mAnA jAtA hai| 1 uttara- midaSTine sat ane asat nuM vivekajJAna hotuM nathI. samasta vastuone te ekAntadhamaviziSTa ja jANe che, kAraNa ke ekAntavAdanuM ja te bhaksa mana 42 cha, sAvana mAsa syAhArnu nahI nyAre te " ghaTa evAyam" "mAdhAna cha" me 4thana re che tyAre te ghaTamA 27sa satva, jJeyatva, prameya Adi dharmone te apalApa kare che. je te evuM karate na hoya te pachI " mA ghaDI 4 cha " 2 prA2nu madhAta mATe 43 cha ? tathA "ghaTaH sanneva" "gh8| sat1354 che" me nyAre te he che tyAre tenA mA kathanathI pararUpanI apekSAe paNa ghaDAmAM astitva dharma che e vAta paNa tene kabUla karavI paDaze, kAraNa ke pararUpanI apekSAe temAM nAsti zabdane praga dhyA nathI. - zata ta bhithyATa sat 2 asat ma asat ne sat mAne che, tethI tenI daSTie sata ane asatamAM koI bheda na hovAthI te mithyASTinuM atijJAna ane zrutajJAna ajJAnarUpa mAnavAmAM AvyuM che. na0 38 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre kizca -- itazca mithyAdRSTermatizrute ajJAne, bhavahetutvAt, mithyAdarzanavat / tathAhi - mithyAdRSTInAM matizrute pazuvadhamaithunAdInAM dharmasAdhakatvena paricchedake, tato dIrghatara saMsAra pathapravartakatvAdajJAnarUpatvam // 2 // tathA - itazvApi mithyAdRSTermatizrute ajJAnarUpe bhavataH ?, yadRcchopalabdheH, unmattakavikalpavat / yathA hi unmattakavikalpamidhyAdRSTiyo vastu anapekSyaiva yathA kathaMcita pravartante / yadyapi ca te kvacida yathAvasthitavastusaMvAdinastathApi samyaga yathAvasthitavastutattvaparyAlocanaviraheNa pravarttamAnatvAt, paramArthato'paramArthikAH | 3 | 298 kiM ca mithyAdRSTi jIva ke matijJAna aura zrutajJAna isaliye bhI ajJAnasvarUpa hote haiM ki ye donoM mithyAdarzana kI taraha bhavabhramaNa ke hetu hote haiM / bhava ke hetubhUta ye isaliye mAne jAte haiM ki pazuvadha, maithuna Adi jaise kukarmoM ko "ye dharma ke sAdhanabhRta haiM" aisA mAnate haiM, isaliye dIrghatarasaMsAramArga ke pravartaka hone ke kAraNa ye donoM mithyAdRSTi ke ajJAnasvarUpa haiM / jisa prakAra unmatta kA jJAna svecchAnusAra padArthoM kA grAhaka hotA hai aura isI liye vaha ajJAnarUpa mAnA jAtA hai, usI prakAra midhyAdRSTi kA jJAna bhI ajJAnarUpa hI mAnA gayA hai, yadyapi unmattajana jo vastu jaisI hai use vaisI jAnatA hai, sone ko sonA aura lohe ko lohA jAnakara yathArthajJAna lAbha kara letA hai, para unmAda ke kAraNa vaha satya asatya kA antara jAnane meM asamartha hotA hai, isase usakA saccA jhUThA sabhI jJAna paramArthataH vicArazUnya yA ajJAna hI kahalAtA hai, tathA-mithyAsRSTi jIvanu matijJAna ane zrutajJAna te kAraNe paNa ajJAna svarUpa hoya che ke e banne mithyAdarzananI jema bhavabhramaNanA kAraNarUpa hAya che. bhavanA kAraNabhUta teo e kAraNe manAya che ke pazuvadha, maithuna vagere jevAM 'bheni " me dharmanA sAdhanabhUta che" me bhAne che, tethI hIrghatara sNsaarmArganA pravartaka hovAne kAraNe e banne mithyASTine mATe ajJAnasvarUpa che. je rIte unmattanuM jJAna svacchAnusAra padArthAMnu grAhaka thAya che ane te kAraNe te ajJAnarUpa manAya che, eja rIte mithyAdaeNSTinu jJAna paNa ajJAnarUpa manAya che. jo ke unmatta mANasa je vastu jevI che evI tene jANe che. seAnAne sAnu ane leADhAne letuM jANIne yathA jJAna lAbha karI le che, paNa unmAdane kAraNe te satya asatyane bheda jANavAne asamarthI hoya che, tethI tenuM sAcuM khATuM samasta jJAna paramAta; vicArazUnya ke ajJAna ja kahevAya che. eja pramANe Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATokA-zAnamedAH / (strImokSasamarthanam) ___ tathA-mithyAdRSTInAM matizrute yathAvasthitaM vastu avicAryaiva pravartete, tato yadyapi ca tavayaM kvacid 'raso'yaM ' 'sparzIya' ityAdI avadhAraNAdhyavasAyAbhAve saMvAdi, tathApi na tavayaM syAdvAdaparibhAvanAtastathA pravRttaM kintu yathA kathaMcit / ato matizrutarUpametad dvayam ajJAnam / / 4 // tathA-jJAnaphalAbhAvAt mithyAdRSTemaitizrute ajJAne bhavataH / jJAnasya hi phalaM heyasya hAniH, upAdeyasya copAdAnam / na ca saMsArAt paraM kiMcit heyamasti, na usI prakAra mithyAdRSTi AtmA kitanA hI adhika jJAnavAlA kyoM na ho para AtmA ke viSaya meM aMdherA hone ke kAraNa usakA sArA laukika jJAna zAstradRSTi se ajJAna hI hai / yahI bAta "mithyAdRSTInAM matizrute yathAvasthitaM vastu avicAryaiva pravartete" ityAdi paMktiyoM dvArA spaSTa kI gaI hai| inameM batalAyA hai ki mithyAdRSTi jIva ke matizrutajJAna vastu ke vAstavika svarUpa kA vicAra nahIM karake hI pravRtta huA karate haiM / yadyapi mithyAdRSTi jIva kA "yaha rasa hai yaha sparza hai" isa prakAra kA jJAna avadhAraNarUpa adhyavasAya ke vinA pravRtta hotA hai, aura vaha isa taraha apane viSayabhUta padArtha kA saMvAdaka bhI ho jAtA hai to bhI isake isa jJAna meM sthAbAda-siddhAnta kI thor3I sI bhI puTa nahIM hotI hai / vaha to yathAkathaMcit hI pravRtta hotA hai| tathA-jJAna ke phala kA abhAva hone se mithyAdRSTi ke matijJAna aura zrutajJAna ajJAnasvarUpa hote haiM / jJAna kA phala heya-chor3ane yogyapadArtha kA parityAga karanA aura upAdeya-grahaNa karane yogya-padArtha kA mithyAdRSTi AtmA keTaleya adhikajJAnI bhale hoya paNa AtmAnA viSayamAM aMdhAruM hovAne kAraNe tenuM samasta laukika jJAna zAstranI dRSTithI ajJAna ja che. merI vAta "mithyAdRSTInAM matizrute yathAvasthita vastu avicAryaiva pravartate" tyAhi paMktio dvArA spaSTa karAI che. temAM e batAvavAmAM AvyuM che ke mithyAdaSTi jIvana matizrutajJAna vastunAM vAstavika svarUpane vicAra na karone ja pravRtta thayA kare che. jo ke mithyAdaSTi jIvanuM "A rasa che, A sparza che" A prakAranuM jJAna avadhAraNarUpa adhyavasAya vinA pravRtta thAya che, ane te A rIte pitAnA viSayabhUta padArthanuM saMvAdaka paNa thaI jAya che te paNa tenA te jJAnamAM syAdvAda siddhAMtane saheja paNa paTa hotuM nathI. te te yathA kathaMcit pravRtta hoya che. tathA-jJAnanAM phaLano abhAva hovAthI mithyASTinAM matijJAna ane zanajnyaanmshaan 135 DAya che. jJAnatu 3 "heya-tyAgakA sAya paane| parityAga 423 // mane upAdeya- 423 // sAya: pahA aDa 42vA," se Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 nandIstre ca mokSAt paraM kiMcidupAdeyaM, tato bhavamokSAvekAntena heyopAdeyau / tayoIyopAdeyayorbhavamokSayozcahAnyupAdAne sarvasaMgaviraterbhavataH, tato viratiravazyaM kartavyA / saiva ca paramArthato jJAnasya phalam / sA ca mithyAdRSTernAstIti jJAnaphalAbhAvAd mithyAdRSTemaitizrute ajJAne bhavataH / uktaJca "sadasadavisesaNAo, bhvheujhicchiovlNbhaao| nANaphalAbhAvAo, micchadihissa annANaM " // 1 // chAyA - sadasadavizeSaNAt , bhavahetuyadRcchito( manaHkalpito)palambhAt / jJAnaphalAbhAvAt , mithyAdRSTerajJAnam // 1 // 5 // sU0 25 // zrutaM matipUrvakaM bhavatItyuktam / saMprati matijJAnamevAdhikRtya ziSyaH pRcchatiupAdAna karanA hai| saMsAra ke sivAya aura koI padArtha heya nahIM hai, tathA mokSa ke sivAya aura koI upAdeya nahIM hai / saMsAra heya hai aura mokSa ekAntataH upAdeya hai, ye donoM bAteM sarvaparigraha kI virativAle samyagdRSTi jIvake hI hotI haiM, isaliye virati avazya aMgIkAra karane yogya hai / yahI paramArthataH jJAna kA phala hai| yaha sarvasaMgaviratirUpa jJAna kA phala mithyAdRSTi ko prApta nahIM hai, isaliye mithyAdRSTi ke jJAna ke phala kA abhAva hone se usake matizrutajJAna ajJAnasvarUpa hote haiM / kahA bhI hai "sadasadavisesaNAo, bhavauja hicchiova lNbhaao| nANaphalAbhAvAo, micchaddihissa annANaM" // 1 // sU0 25 // zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai yaha bAta yahAMtaka kaha dI / aba ziSya matijJAna ke viSaya meM pUchatA hai aura sUtrakAra usakA uttara dete haiM-'se kiM taM AbhiNibohiyanANaM' ityaadi| che. saMsAranA sivAya bIjo koI padArtha heya nathI tathA mokSanA sivAya bIjuM keI upAdeya nathI, saMsAra heya che ane mekSa ekAntataH upAdeya che, e banne vAte sarvaparigrahanI virativALA samyagraSTi jIvane ja hoya che. te kAraNe virati avazya aMgIkAra karavA yogya che. e ja paramArthataH jJAnanuM phaLa che. A sarva: saMgaviratirUpa jJAnanuM phaLa mithyASTine prApta nathI, tethI mithyASTine jJAnanA phaLane abhAva hovAthI tenAM mazritajJAna ajJAnasvarUpa hoya che. kahyuM paNa che "sadasada-visesaNAo, bhavaheuja hicchi ovlNbhaao| nANaphalAbhAvAo. micchadiTThissa annANa" || 1 / / sU 25 // zrutajJAna matijJAna pUrvaka hoya che e vAta ahIM sudhI kahI. have ziSya bhatijJAna (varSa pache che mana sUtrA2 tena uttara bhASecha-" se ki ta AbhiNibohiyanANa" tyAhi. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / ( strImokSasamarthanam ) 30 mUlam--se kiM taM AbhiNibohiyanANaM ? / AbhiNivohinANaM duvihaM paNNattaM / taM jahA - suyanissiyaM ca, asuyanissiyaM ca / se kiM taM asuyanissiyaM ? / asuyanisliyaM cauvvihaM paNNattaM / taM jahA gAhA -- utpattiyA 1, veNaiA 2, kammayA 3, pariNAmiyA 4 / buddhI cauvvihA vRttA, paMcamA novalabbhaI // 1 // chAyA --- atha kiM tadAbhinibodhikajJAnam ? abhinivodhikajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA zrutanizritaM ca azrutanizritaM ca / atha kiM tad azrutanizritam / azruta nizritaM caturvidhaM prajJaptam / tad yathAgAthA - autpattikI 1, vainayikI 2, karmajA 3, pAriNAmikI 4 / buddhizcaturvidhA uktA, paJcamI nopalabhyate // 1 // TIkA' se kiM taM ' ityAdi / atha kiM tadAbhinivodhikajJAnam ? pUrvani rdiSTasyAbhinibodhikajJAnasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha - 'AbhiNivohiya nANaM duvihaM paNNattaM ' ityAdi / AbhinivodhikajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA zrutanizritaM ca, azrutanizritaM ca / iha zruta zabdena - sAmAyikamArabhya lokavindusAraparyantaM , prazna - pUrvanirdiSTa AbhinivodhikajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttaraAbhinibodhijJAna do prakAra kA kahA gayA hai / ve do prakAra ye haiM - 1 zrutanizrita aura 2 azrutanizrita / zrutazabda se sAmAyika se Thekara lokabindusAranAmaka caudahaveM pUrvaparyanta dravyazruta grahaNa kiyA gayA hai / isa dravyazruta ke abhyAsa se janita jo saMskAra, usa saMskAra se samanvita jisakI buddhi hai aise prANI ko mati ke utpatti ke samaya prazna--pUrvanirdiSTa AbhiniedhikajJAnanuM zuM svarUpa che ? uttara--AbhinimeAdhikajJAna e prakAranu khatAvyu` che. e be prakAra A prabhASe che-(1) zrutanizrita ane (2) azrutanizrita zrutazabda vaDe sAmAyi thI laIne leAkabindusAra nAmanA caudamAM pUrva sudhInu dravyazruta grahaNa karela che. A dravyazrutanA abhyAsathI utpanna thayela je saMskAra, e saMskArathI samanvita jenI buddhi che evAM prANIne matinI utpatti samaye zAsra ane tenA arthanI Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU02 nandIsUtre dravyazrutaM gRhyate, tadanusAreNa zrutAbhyAsajanitasaMskArasamanvitamaterutpAdakAle zAstrAthaparyAlocanamapekSyaiva yadupajAyate matijJAnaM tat zrutanizritam / yathA-avagrahAdi / rUparasAdibhedairanirdezyasya sAmAnyamAtrarUpArthasya grhnnruupo'vgrhH| yattu sarvathA zAstrasaMsparzarahitasya tathAvidhakSayopazamasaddhAvAdevameva yathAvasthitavastusaMsparzi matijJAnamupajAyate, tat azrutanizritam / yathA-autpattikyAdikam / nanu autpattikyAdikamapyavagrahAdirUpameva, tat ko'nayovizeSaH ?, iti cet , atrocyate-yadyapi avagrahAdirUpameva, paraM tu zAstramanapekSyotpadyate, ityetAvatA bhedenotpattyAdikaM pRthagupanyastam / / meM zAstra aura usake artha kI paryAlocanA kI apekSA karake jo matijJAna hotA hai vaha zrutanizrita matijJAna hai, jaise avagraha Adi / rUpa rasa Adi bhedoM se anirdezya-jisakA nirdeza na ho sake aise padArtha kA sAmAnyarUpa se jAnane kA nAma avagraha hai 1 / sarvathA zAstra ke saMsparza se rahita prANI ko tathAvidha kSayopazama ke sadbhAva se yathAvasthita vastu ko jAnane vAlA jo pratijJAna hotA hai vaha azrutanizrita matijJAna hai, jaise autpattiko Adi dhuddhi 2 / / ____ zaMkA-autpatti kI Adi jo buddhiyAM haiM ve bhI avagraha AdirUpa hI haiM to phira avagraha Adi meM aura autpattikI Adi vRddhiyoM meM kyA bheda hai| uttara-yadyapi ye vuddhiryA avagraha AdirUpa hI haiM, parantu phira bhI zAstra kI apekSA nahIM karake hI ye vuddhiyAM utpanna hotI haiM, ataH inheM avagraha Adi se bhinnarUpa meM mAnA hai, aura isI abhiprAya se sUtrakArane inakA pRthakarUpa se pratipAdana kiyA hai| palecanAnI apekSA karIne je matijJAna thAya che te kRtanizrita matijJAna che, jema ke avagraha Adi 1. rUpa rasa Adi bhedathI anidezya-jene nirdeza na thaI zake evA padArthane sAmAnyarUpe jANavAnuM nAma avagraha che. sarvathA zAstranA saMsargathI rahita prANIne tathAvidha kSapazamanA sabhAvathI yathAvasthita vastune jANanAra je matijJAna thAya che te zratanizcita matijJAna che, jemake zautti zI mAhimuddhi 2. zaMkA-tpattikI Adi je buddhio che te paNa avagraha Adi rUpa ja che, te pachI avagraha AdimAM autpattikI Adi buddhiomAM ze bheda che ? uttara-je ke e buddhie avagraha Adi rUpaja che, to paNa zAstranI apekSA karyA vinA ja e buddhio utpanna thAya che, tethI tene avagraha AdithI bhinnarUpa mAnI che, ane e kAraNe ja sUtrakAre temanuM alaga rIte pratipAdana karyuM che. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 bhAnacandrikATIkA mAnabhedAH / (strAmokSasamarthanam ) tatrAzrutanizritasya svalpavipayakatayA pUrva tadeva prastauti-' se kiM taM ' ityaadi| azrutanizritasyAbhinivodhikasya kiM svarUpamiti praznaH / uttaramAha-'assuyanissiyaM-cauvhiM paNNattaM ' ityAdi / azrutanizritaM caturvidhaM prajJaptam / tad yathA autpattikI 1, vainayikI 2, karmajA 3, pAriNAmikI 4 / ityevaM caturvidhA buddhiH proktaa| autpattikI-utpattireva na tu zAstrAbhyAsakarmaparizIlanAdikaM prayojanaM kAraNaM yasyAH sA autpttikii| nanu sarvasyAH buddheH kAraNaM kSayopazamastat kathamucyate 'utpattireva prayojanamasyAH? iti cet , ucyate-kSayopazamaH sarvabuddhisAdhAraNastato nAsauM bhedena pratipatteH kAraNaM bhavati / atha ca buddhayantarAd bhedena pratipattyarthaM vyapadezAntaraM kartumArabdhaM, tatra vyapadezAntaranimittaM na kimapi vinayAdikaM vidyate, kevalamevameva tathotpattiriti saiva sAkSAnirdiSTA / 1 / ____ azrutanizrita ke viSaya kA vivecana alpa hai, isaliye sUtrakAra pahile zratanizrita matijJAna kA vivecana na karake pahile azratanizita matijJAna kA hI vivecana karate haiM se kiM taM assuyanissiyaM' ityaadi| prazna-azrutanizrita matijJAna kA kyA svarUpa hai ? / uttara-azrutanizrita matijJAna cAra prakAra kA hai ve usake cAra prakAra ye haiM-autpattikI 1. vainayikI 2, karmajA 3 evaM pAriNAmikI 4, ye cAra vuddhiyAM haiN| jo buddhi zAstrAbhyAsa Adi ke karane se utpanna nahIM hotI hai, kintu jIva ko svataH hI utpanna hotI hai-jisa ko vyavahAra meM " hAjirajavAva" kahate haiM isakA nAma autpattikI buddhi hai| ___ zaMkA-samasta dhuddhiyoM kA kAraNa kSayopazama kahA gayA hai, to phira yaha bAta kaise mAnI jA sakatI hai ki isa buddhi kA kAraNa apanI utpatti hI hai| amRtanizritanA viSayanuM vivecana TUMkuM che. tethI sUtrakAra pahelAM kRtanizritanuM vivecana na karatAM azrutanizritanuM ja vivecana kare che. prazna-patanizrita bhatijJAnanu zu 1135 cha ? utta2-2 zrutanizrita bhatijJAna yA2 412nu cha-(1) motpattiI , (2) vainAyI, (3) meM mana (4) pArivAbhiTI, ye yAra mati che. 2 mati zAstrAbhyAsa Adi karavAthI utpanna thatI nathI paNa ApoApa utpanna thAya chejene vahevAramAM "hAjara javAba" kahe che. enuM nAma autpattikI mati che. zaMkA-samasta matinuM kAraNa zopazama darzAvela che, te A vAta kevI rIte mAnI zakAya ke e mati svataH utpanna thAya che ? Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsatre vainayikI - vinayo- guruzuzrUSAlakSaNaH, sa prayojanaM kAraNaM yasyAH sA tathA, yadvA - vinayapradhAnA buddhirvainayikI / 2 / tathA - karmajA - anAcAryakaM karma, sAcAryakaM zilpam / tatra karmaNo jAtA karmajA / zilpaM tu vinayotpannam, tadutpannA buddhirvainayikyAmantarbhUtA / 3 / / 304 uttara -- yaha to ThIka hai, parantu kSayopazama ina buddhiyoM meM bheda kI pratipatti ( samajhane) kA kAraNa nahIM ho sakatA hai, kyoM ki kSayopazama sarva buddhiyoM kI utpatti meM sarvasAdhAraNa rUpa se kAraNa hotA hI hai, isaliye vaha pRthagrUpa se pratipratti kA kAraNa nahIM ho sakatA, aura jahAM autpattikI buddhi kA anya vainayikI Adi buddhiyoM se pRthakUrUpa pratipratti ( samajhane ke liye vyapadezAntara karanA prAraMbha kiyA vahAM para vyapadezAntara kA nimitta vinayAdika koI nahIM hai, kevala usa prakAra kI usakI utpatti hI nimitta hai isaliye yahAM vahI sAkSAt rUpa se nirdiSTa kI gaI hai / 1 / guru kI zuzrUSA karanA isakA nAma vinaya hai / isa vinayarUpa kAraNa se jo buddhi hotI hai vaha vainayikI buddhi hai / athavA jisameM vinayapradhAna ho vaha bhI vainayikI buddhi hai 2 / AcArya ke vinA svayaM prApta huI kalA ko karma kahate haiM, aura AcArya se prApta huI kalA ko zilpa kahate haiN| inameM karma se jo buddhi utpanna hotI hai vaha karmajA buddhi hai| zilpa, uttara--e teA kharAkhara che, paNu kSayApazama e matimAM bhedanI pratipatti (samajavA) nuM kAraNa hoI zakatu nathI, kAraNa ke kSayeApazama save matienI utpattimAM sarvasadhAraNa rIte kAraNa hoya ja che, tethI te alaga rIte pranipattinuM kAraNa hoI zakatuM prathI, ane jyAM autpattikI matinu anya vainayikI Adi matiothI alaga rIte pratipatti (samajavA ne mATe vyapade zAntara karavAnA prAraMbha karyAM tyAM byapadezAntaranuM nimitta vinayAdika koI nathI, phakta e prakAranI tenI utpatti ja nimitta che tethI ahIM eja sAkSAtarUpe niSTi karavAmAM AvI che // 1 // gurunI zuzrUSA karavI tenuM nAma vinaya che. A vinayarUpa kAraNathI je mati utpanna thAya che te vaiyika mati che. athavA jemAM vinaya pradhAna heAya te paNa vaiyikI mati che ra. AcAya vinA svayaM prApta thayela kaLAne kama kahe che, ane AcAryathI prApta thayela kaLAne zilpa kahe che. emAM kathI je mati utpanna thai heAya te kamajA mati che. zilpa, vinayathI prApta thAya che, zilpathI utpanna Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) __ tathA-pAriNAmikI-parimsamantAt namanaM pariNAmaH sudIrghakAlapUrvAparArtha paryAlocanajanyaH svAtmano dharmavizeSaH, sa prayojanamasyAH sA paarinnaamikii| sA ca-anumAnakAraNamAtradRSTAntaiH sAdhyasAdhikA, vayovipAke ca puSTIbhUtA, abhyudayamokSaphalA ceti / 4 / ____ ityevaM caturvidhA buddhiH-budhyate-jJAyate'nayeti buddhiH matiH, uktA tIrthakaragaNadharaiH kathitA / kathaM caturvi dhaiva kathitA ? yasmAt paJcamI buddhinopalabhyate, sarvasyApi azrutanizritamativizeSasya autpattikyAdibuddhicatuSTayamAtre'ntarbhAvataH paJcamyA buddharabhAvAt kevalinA'pi paJcamI buddhirna dRSTeti bhAvaH // gA. 1 // tatra ' yathoddezaM nirdezaH' iti nyAyamAzritya puurvmautpttikiilkssnnmaahmlm-gaahaa--puvmdihssuy-mveiy-tkkhnn-visuddhghiytthaa| avvAhayaphalajogA, buddhI uppattiyA nAma // 2 // chAyA-pUrvAdRSTA'zrutA'vidita-tatkSaNavizuddhagRhItArthA / ____ avyAhataphalayogA, buddhirautpattikI nAma // 2 // vinaya se prApta hotA hai, zilpa se utpanna huI buddhi kA vainayikI meM antarbhAva hai 3 / sudIrgha kAlataka pUrvApara artha ke vicAra se janya AtmadharmavizeSa jisa buddhi kI utpatti meM kAraNabhUta hotA hai vaha pAriNAmikI buddhi anumAna, kAraNa-mAtra evaM dRSTAnta se sAdhya ko siddha karanevAlI hotI hai, tathA jaisI 2 avasthA bItatI jAtI hai usIke anusAra puSTa hotI huI yaha svarga aura mokSa phala ko denevAlI hotI hai 4 / isa prakAra kI vuddhirUpa mati tIrthakara gaNadharoMne kahI hai / inake sivAya buddhi kA aura koI pAMcavAM prakAra nahIM hai, kAraNa ki jitanA bhI azrutanizrita matijJAna hai vaha saba ina cAra vuddhiyoM meM hI antarbhUta ho jAtA hai |gaa0 1 // thayela matine nayikImAM samAveza thaI jAya che 3 ghaNA lAMbA kALa sudhI pUrvApara athanA vicArathI janita AtmadharmavizeSa je matinI utpattimAM kAraNabhUta hoya che te pAriNAmikI mati che. A pAriNamikI mati anumAna, kAraNumAtra ane deSTAntathI sAdhyane siddha karanArI hoya che, ane jema jema avasthA vItatI jAya che tema tema puSTa thatI te svarga ane mekSa phaLane denArI che. A prakAre A cAra prakAranI mati tIrthakara, gaNadharae kahela che. kAraNa ke jeTalu azratanizrita matijJAna che te badhuM A cAra matiomAM ja samAveza pAmI laya che. // 1 // na039 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre TIkA - 'puvva' ityAdi / pUrvA'dRSTAzrutA'viditatatkSaNavizuddha gRhItArthA pUrva=buddhayutpatteH prAk, adRSTaH = svayaM cakSupA na dRSTaH, azrutaH = na cApyanyataH zrutaH, aviditaH=manasApyavidita:- aparyAlocitaH, tatkSaNe = tasmin kSaNe - buddhayutpattikAle, vizuddhaH = yathAvasthitaH, gRhItaH = avadhArito'rthaH yayA sA tathA / ' puvvamadihasyamaya ' ityatra makAratrayam AryatvAt / tathA avyAhataphalayogA - avyAhataM ==vyAghAtarahitaM ca tat phalaM cAvyAhataphalam tena yogo yasyA sA avyAhataphalayogA - avAdhitArthaviSayakA buddhiH, autpattikI nAma-nAmnA autpattikItyarthaH // 2 // saMprati ziSyAnugrahArthamatpattikyAH svarUpaM pratibodhayitumudAharaNAnyAha - " 306 mUlam - gAhA - bharahasila 1, miMDha 2, kukkuDa 3, tila 4, vAluya 5, hatthi 6, agaDa 7, vaNasaMDe 8 / pAyasa 9, aiyA 10, patte 11, khADahilA 12, paMcapiyaro 13, ya // 3 // chAyA - bharatazilA, 1, meNTa 2, kukkuTa 3, tila 4, vAlukA 5, hastya - gaDa 6-7, vanapaNDAH 8 / pAyasAtiga 9 - 10, patrANi 11, khADahilA 12, pazcapitarazca 13 // 3 // TIkA- 'bharahasila' ityAdi / asyA arthaH trayodazakathAnakebhyo'vagantavyaH / tAni ca kathAnakAni TIkAsamAptyanantaraM draSTavyAni // 3 // aba autpattikI buddhi kA kyA lakSaNa hai ise sUtrakAra nIce kI gAthA dvArA batalAte haiM - 'pucamadiTTha0' ityAdi / jo padArtha pahile kabhI dekhA nahIM hai, kisI dUsare se sunA bhI nahIM hai, aura na jisakI mana se bhI kalpanA kI gaI hai, aise padArtha kA usI samaya yathAvasthitarUpa se jisake dvArA nizcaya ho jAve usa buddhi kA nAma autpattikI buddhi hai / tAtparya kahane kA yahI hai ki isa buddhi kA viSaya abAdhita hotA hai / arthAt yaha buddhi sabhI viSayoM ko nissandeha rUpa se spaSTa karatI hai // 2 // have autpattikI matinuM zuM lakSaNa che te sUtrakAra nIcenI gAthA dvArA matAve che. - " puvvamadiTTha0 " tyAhi. je padmA pahelAM kadI joce na hAya, khIjA kAinI pAsethI sAMbhaLyA paNa na hoya, ane manathI jenI kalpanA paNa karI na heAya, evA padArthanA eja samaye yathAvasthita rUpe jenA dvArA nizcaya thaI jAya e matinuM nAma otpattikI mati che tenu tAtpa e che ke A matinA viSaya amAdhita hAya che. eTale ke buddhi samasta viSayAne niHsa Mdeha rUpe spaSTa kare che. 5 gA. 25 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 mAnacandrikATikA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) autpattikyA buddhervAcanAntareNa punarudAharaNAni gAthAdvayenAha mUlam-bharahasila 1, paNiya 2, rukkhe 3, khuDDaga 4, paDa 5, saraDa 6, kAya7, uccAre 8 gaya 9,ghayaNa 10, gola 11,khaMbhe 12, khuDDaga 13, maggitthi 14-15, pai 16, putte 17 // 4 // mahusittha 18, mudiyaM 19, ke 20, nANae 21, bhikkhu 22, ceDaganihANe 23 / sikkhA ya 24, atthasatthe 25, icchA ya mahaM 26, sayasahasse 26 // 5 // chAyA-bharatazilA 1, paNita 2, vRkSAH 3, kSullaka 4, paTa 5, saraTa 6, kAkoccArAH 7-8 / gaja 9, ghayaNa (bhANDa) 10, golaka 11, stambhAH 12, kSullaka 13, mArga 14, strI 15, pati 16, putrAH 17 // 4 // madhusiktha 18, mudrikA 19, aGkaH 20, jJAyaka 21, bhikSu 22, ceTakanidhAnAni 23 / zikSA 24, ca arthazAstram 25, icchA ca mahatI 26, zatasahasram 27 // 5 // TIkA-'bharahasila ' ityAdi / asya gAthAdvayasthArthaH saptaviMzatikathAnakebhyo'vagantavyaH / tAni ca kathAnakAni TIkAsamAptyanantaraM draSTavyAni // 4-5 // vainayikolakSaNamAhamUlam-gAhA-bharanirattharaNa samatthA, tivggsutttthghiypeyaalaa| ____ubhaologaphalavaI, viNayasamutthA havai buddhI // 1 // isake udAharaNa nimna prakAra haiM-' bharahasila 1' ityAdi / ina bAraha udAharaNoM kA spaSTarUpa se khulAsA TIkA ke anta meM hai // 3 // vAcanAntara se bhI autpattikI buddhi ke sattAIsa udAharaNa isa prakAra haiM-'bharahasila 1, paNiya 2' ityaadi| ina sattAIsa udAharaNoM kA bhI khulAsA TIkA ke anta meM hai // 4 // 6 // 'aba vainayikI buddhi kA lakSaNa kahate haiM-'bharanittharaNasamatthA' ityaadi| tanA hI nIya pramANe 2-"bharahasila 1" tyAhi me // 2 Galharane spaSTa rIte khulAse TIkAne aMte che. te gA. 3 | vAcanAntarathI paNa autpattikI matinA sattAvIsa udAharaNa nIce mujaba -"bharahasila1praNiya 2" tyAha. e sattAvIza udAharaNone khulAso paNa TIkAne aMte che. gA4pa che va vainAyakI bhatinu vakSa 4 cha-" bharanittharaNasamatthA" chatyA. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 chAyA-gAthA-bharanistaraNasamarthA, trivargasUtrArthagRhItapeyAlA (prmaannaa)| ubhayalokaphalavatI, vinayasamutthA bhavati buddhiH // 1 // TIkA-'bharanittharaNasamatthA' ityAdi / bharanistaraNasamarthAM-bhara iva bharastasya nistaraNe samarthA, gurukAyasaMpAdanaM kAtarANAM duSkaraM bhavatIti gurukAryameva bhArasAdRzyAhArastasya vahane dakSetyarthaH / tathA-trivargasUtrArthagRhItapeyAlA-trayo vargAstrivargAH, lokarUDyA dharmArthakAmAH, teSAM sUtra-tadarjanopAyapratipAdakaM sUtram , artha:-tadarthazca, tau trivargasUtrAthau~, tayorgRhItaM peyAlaM-pramANaM sAro vA yayA sA trivargasatrAthagRhItapeyAlA, niitishaastrnipunnaa-ityrthH| - ____nanu vainayikyA matetrivargasUtrArthagRhItasAratve satyazrutanizritatvaM nopapadyate, na hi zrutAbhyAsamantareNa trivargasUtrArthagRhItasAratvaM saMbhavatIti cet , ____ kaThina kArya kA saMpAdana karanA kAtaroM ke liye duSkara hotA hai ataH vaha bhArakI sadRzatA se bhAra kahA gayA hai, usake sampAdana karane meM dakSa, tathA dharma, artha evaM kAma ke upArjana ke upAya batalAne vAle sUtra aura unake artha kA jisake dvArA sAra grahaNa kiyA jAsake aisI, arthAt nItizAstra meM nipuNa, tathA isa loka evaM paraloka meM sundara phala denevAlI vinaya se utpanna vainayikI vRddhi kahalAtI hai / zaMkA-jaba Apa vainayikI buddhi ko trivarga ke upAya ko batalAne vAle sUtra artha kA sAra grahaNa karane vAlI kahate haiM to phira yaha azrutanizrita kaise mAnI jA sakatI hai, kyoM ki zruta ke abhyAsa ke vinA trivarga ke svarUpa kA samajhanA saMbhavita nahIM ho sakatA hai| kaThina kAryonuM saMpAdana karavuM e kAyarene mATe duSkara hoya che tethI te bejA samAna hovAthI bhAra kahela che. tenuM saMpAdana karavAmAM dakSa, tathA, dharma, artha ane kAmanA upArjanane upAya darzAvanAra sUtra ane temanA arthane jenA vaDe sAra grahaNa karI zakAya evI, eTale ke nItizAstramAM nipuNa, tathA Aleka ane paralokanA suMdara phaLa denArI vinayathI utpanna thayelI matine niyikI mati kahe che. zaMkA-je Apa vanayikI matine trivarganA upAya batAvanArI sUtra arthane sAra grahaNa karanArI kahe che. te pachI te azratanizrita kevI rIta mAnI zakAya, kAraNa ke kRtanA abhyAsa vinA trivarganAM svarUpane samajavAnuM saMbhavita haI zakatuM nathI? Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanndikaattiikaa-shaanbhedaaH| (sromokSasamarthanam ) . ___ ucyate---iha prAyottimAzrityAzrutanizrutatvamuktam , ataH svalpazrutanizri. tatvasadbhAve'pi na ko'pi doSaH / tathA-ubhayalokaphalavatI-ubhayaloke -ihaloke paraloke ca, phalavatI-phaladAyinI, vinayasamutthA-vinayodbhavA vainayiko buddhirbhavati // 1 // saMprati ziSyAnugrahArthaM vainayikImateH svarUpamudAharaNaH pradarzayati mUlam-gAhA-nimitte 1, atthasatthe 2, ya, lehe 3, gaNie 4, ya kUva 5, asse 6 ya / gaddabha 7, lakkhaNa 8, gaMThI 9, agae 10, rahie 11 ya gaNiyA 12 ya // 2 // chAyA-nimittam 1, arthazAstraM 2 ca, lekho 3, gaNitaM ca 4, kUpAzcau ca 5-6 / gardabha 7, lakSaNa 8, granthyagadAH 9-10, rathikazca 11, gaNiko 12 c||2|| tathAgAhA-sIyA sADI dIhaM ca taNaM, avasavvayaM ca kuMcassa 13 / nivvodae 14ya goNe, ghoDagapaDaNaM ca rukakhAo 15 // 3 // chAyA-zItA zATI dIrgha ca tRNam apasavyakaM ca kroJcasya 13 / nItrodakaM 14 ca gauH, ghoTaka-patanaM ( maraNaM ) ca vRkSAt 15 // 3 // TIkA-'nimitte' ityAdigAthAdvayArthaH kathAnakebhyo'vagantavyaH / tAni ca kathAnakAni TIkA'nte draSTavyAni // 2-3 // uttara-cainayikI buddhi meM jo azrutanizritatA batalAI gaI hai vaha prAyovRtti ko Azrita karake batalAI gaI hai, arthAt isameM prAyaH karake azrutanizritatA hai, isaliye thor3e rUpameM yadi zrutanizritatA rahatI bhI hai to bhI isameM koI doSa nahIM hai // 1 // uttara-vanayikI matimA je azrutanizcitatA batAvavAmAM AvI che te pravRttine AdhAre batAvAI che, eTale ke temAM prAyaH amRtanizcitatA che, tethI jo temAM thoDA pramANamAM kRtanizcitatA paNa hoya che temAM kaI hoSa nathI. // // 1 // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre karmajAyA buddherlakSaNamAhamUlam-gAhA-uvaogadiTThasArA, kmmpsNgprigholnnvisaalaa| sAhukAraphalavaI, kammasamutthA havai buddhii||1|| gAyA--upayoga dRSTasArA, krmprsnggprigholnvishaalaa| sAdhukAra phalavatI, karmasamutthA bhavati buddhiH // 1 // ___TIkA-'uvaogadiTThasArA' ityaadi| upayogadRSTasArA-upayogaH vivakSite karmaNi manaso'bhinivezaH, tena dRSTaH sAraH tasyaiva karmaNaH paramArthoM yayA, sA upyogdRssttsaaraa-abhiniveshoplbdhkrmprmaarthetyrthH| tathA karmaprasaGgaparigholanavizAlA-karmaNi prasaGga:-karmaprasaGgaH, prasaGgo'bhyAsaH, parigholana-vicAraH, karmaprasaGgaparigholanAbhyAM vizAlA-vistAramupagatA / tathA-sAdhukRtaM-muSThukRtamiti vi. dvadbhiH kRtA-prazaMsA sAdhukAraH, tena phalavatI sAdhukArapurassaraM jJAnAdilAbharUpaM phalaM yasyAH setyarthaH / karmasamutthA kamajA buddhirbhavati // 1 // ziSyAnugrahArthamudAharaNaiH karmajAyAH svarUpaM varNayati mUlam-heraNNie 1, karisae 2, koliyaM 3, Dove 4, ya mutti 5, ghaya 6, pavae 7|tunnaae 8, vaDDhaI 9, ya, pUiya 10, ghaDa11, cittakAre 12 ya // 2 // ___ chAyA-hairaNyakaH 1 karSakaH 3, Dovazva (darvIkArazca ). 4 mauktika-ghRtaplavakAH 5-6-7 / tunnAgo 8, barddhakizca 9, ApUpikaH 10, ghaTa-citrakArau ca 11-12 // 2 // ___TIkA-' heraNNie ' ityAdi / asyA apyarthaH dvaadshkthaankebhyo'vgntvyH| tAni ca kathAnakAni TIkA'nte draSTavyAni // 2 // ____aba bAraha udAharaNoM dvArA sUtrakAra isakA svarUpa pratipAdana karate haiM-'nimitte' ityAdi / tathA-'sIyA sADI' ityAdi / ina donoM gAthAoMke sattAIsa dRSTAntoMkA spaSTIkaraNa TIkA ke antameM hai // 2-3 // have bAra udAharaNe dvArA sUtrakAra tenAM svarUpanuM pratipAdana kare che- " nimitte" tyAdi. sIyA sADI" tyAhi. A bane gAthAonAM sattAvIza daSTAnuM spaSTIkaraNa TIkAne aMte ApyuM che. je gA. 2 3 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedA / (strImokSasamarthanam ) pAriNAmikyA lakSaNamAha mUlam - gAhA -- aNumANahe udita sAhiyA vayavivAgapariNAmA | hiyanisseyasa phalavaI, buddhI pariNAmiyA nAma // 1 // chAyA - anumAnahetudRSTAnta - sAdhikA, vayo vipAkapariNAmA / hitaniHzreyasaphalavatI, buddhiH pAriNAmikI nAma // 1 // TIkA' aNumANa 0 ' ityAdi / anumAna hetudRSTAntasAdhikA - anumAnamiha svArtham / anumAnapratipAdakaM vaco hetu: - paJcAvayavavAkyarUpaH parArthAnumAnamityarthaH / 311 , aba sUtrakAra karmajA buddhikA svarUpa batalAte haiM - ' uvaogadiTThasArA' ityAdi / jisa buddhike dvArA kartavya karma - kArya kA manakI lagana pUrvaka acchI taraha se sAra grahaNa kara liyA jAtA hai, tathA jo buddhi, kArya ke abhyAsa aura usake vicArase vistArako prApta huI ho, evaM jisa buddhise saMsAra meM prazaMsA ho vaha vRddhi karmajA kahalAtI hai // 1 // karmajA buddhike bAraha udAharaNa kahate haiM- ' heraNie ' ityAdi / ina bAraha dRSTAntoM kA khulAsA TIkAke anta meM hai // 2 // aba pAriNAmikI buddhikA svarUpa kahate haiM-' anumANaheMDa dihaMta ' ityAdi / anumAna hetu evaM dRSTAntake dvArA sAdhya arthako siddha karanevAlI, kamara ke anusAra puSTa honevAlI, tathA abhyudaya evaM niHzreyasarUpa phalavAlI buddhi pAriNAmikI buddhi hai // 1 // huve sUtrAra una bhatinu sva35 matAve che-" uvaogaTThisArA " tyAhi je mati dvArA kavya ka-kAnA mananI lInatA pUrvaka sArI rIte sAra grahaNa karAya che, tathA je mati kAryanA abhyAsa ane vicArathI vistAra pAmI heAya; ane je matine lIdhe saMsAramAM prazasA thAya te matine karmAMjAbhti ahe che. // // 1 // urbhalabhatinAM bAra bAra 4 che - " heriNae " ityAdi. e khAra dRSTAntAnuM spaSTIkaraNa TIkAne aMte ApyuM che. ! gA. 25 have thothI pArizAbhizrI bhatinu sva35 he che - " aNumANa he udiTTha0 " ItyAdi. anumAna, hetu ane dRSTAnta dvArA sAdhya ane siddha karanArI, umaranA pramANe puSTa thanArI, tathA abhyudaya ane niHzreyasarUpa phaLavALI matine pAi bhiDI bhati he che. // 1 // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsatre idamatra bodhyam -- anumAnaM dvividhaM svArtha parArthaM ca / tatra svayameva nizcitAt sAdhanAt sAdhyajJAnaM svArthAnumAnam / paropadezamanapekSya svayameva nizcitAt mAka tarkAnubhUtavyAptismaraNasaha kRtAd dhUmAdeH sAdhanAdutpannaM parvatAdau dharmiNi agnyAdeH sAdhyasya jJAnaM svArthAnumAnamityarthaH / yathA - parvato'yaM vahnimAn dhUmavavAditi / ayaM hi svArthAnumAnasya jJAnarUpasyApi zabdenollekhaH, yathA 'ayaM ghaTa: ' iti zabdena pratyakSasyollekho bhavati / 312 anumAna svArthAnumAna aura parArthAnumAnake bheda se do prakArakA batalAyA gayA hai| yahAM prakRtameM svArthAnumAna gRhIta huA hai| svArthAnumAnake pratipAdaka jo paMcAvayavarUpa vacana hai vaha hetu hai / yaha hetu parArthAnumAna hai| jahAM paropadeza kI apekSA vinA hI manuSya ko svayaM nizcita kiye gaye sAdhana se - jisa sAdhana kA sahAyaka pUrvakAlIna tarkAnubhUta vyApti kA smaraNa hotA hai usase - sAdhya kA jJAna hotA hai vaha svArthAnumAna hai / jaise- rasoIghara Adi meM bAra 2 dhUma aura vahni ke dekhane se anumAtA puruSa ko yaha dRDha dhAraNA bana jAtI hai ki jahAM 2 dhUma hogA vahAM 2 agni hogI, kAraNa ki jitanA bhI dhUma hotA hai vaha agni ke vinA utpanna nahIM hotA / isa taraha dhUma aura vahni kI tarka se vyApti grahaNa kara jaba vaha kisI parvatAdika dharmI meM dhUmarUpa sAdhana ko dekhatA hai to use zIghra hI prAk tarkAnubhUta dhUma aura vahni kI vyApti kA smaraNa ho AtA hai / isake bala para vaha usa dhUmarUpa sAdhana se yaha jAna letA anumAna svAnumAna ane parArthAnumAnanA bhedathI e prakAranuM darzAvyu che. ahIM prakRtimAM svArthAnumAna grahaNa karAyuM che. svArthAnumAnanuM pratipAdaka je pacAvayavarUpa vacana che te hetu che. A hetu parArthonumAna che. jyAM parApadezanI apekSA vinAja manuSyane svayaM nizcita karela sAdhanathI je sAdhananuM sahAyaka pUrvakAlIna tarkoMnubhUta vyAptinu smaraNa thavuM che te vaDe sAdhyanuM jJAna thAya che te svAsthyanumAna che. jema ke-rasoDAM AdimAM vAraMvAra dhumADA tathA agnine jovAthI anumAna karanAra puruSane e majabUta anumAna thAya che ke jyAM jyAM dhumADA hoya tyAM tyAM agni heAya ja, kAraNa ke jeTaleA dhumADA thAya che te agni vinA utpanna thatA nathI. A rIte dhumADo ane agninI tarkathI vyApti grahaNa karIne jyAre te keAI parvatAki dharmImAM dhumADArUpa sAdhanane jove che te tene tarataja AgaLa tarkoMnubhUta dhumADA tathA agninI vyAptinuM smaraNa thaI Ave che. tenA AdhAre te dhumADArUpa sAdhana vaDe e jANI le che ke A Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAmapandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) paropadezamapekSya sAdhyajJAnaM, tat parArthAnumAnam / yathA-parvato vaDhimAna , (pratijJA 1), dhUmAt , ( hetuH2), yathA mahAnasam ( dRSTAntaH 3), tathA cAyam , (upanayaH 4 ), tasmAt tathA (nigamanam 5), ityAdi paJcAvayavavAkyaM yatra prayajyate, tat parArthAnumAnam / hai ki isa parvata meM agni hai / yadi agni nahIM hotI to yaha avicchinna zAkhAvAlA dhUma jo dikha rahA hai vaha nahIM dikhtaa| svArthAnumAna yadyapi jJAnarUpa hotA hai parantu samajhAne ke liye hI vahAM vaha " parvato'yaM vahnimAn dhUmavattvAt" isa rUpa se zabdoM dvArA ullikhita kiyA gayA hai, jaise pratyakSa kA"ayaM ghaTa: " isa zabda dvArA ullekha kiyA jAtA hai| jisa anumAna meM para ke upadeza kI apekSA karake sAdhana se sAdhya kA jJAna hotA hai vaha parArthAnumAna hai| jaise kisI se aisA jaba kahA jAtA hai ki dekho bhAI ! isa parvata meM agni hai, kyoM ki dhUma uTha rahA hai, jaise-rasoIghara meM dhUma uThatA rahatA hai to vahAM agni rahatI hai, usI prakAra parvata meM bhI aisA hI ho rahA hai, isaliye yahAM bhI agni hai / yaha paJcAvayava vAkya hai, kyoM ki parvata meM agni kA sadbhAva khyApita kiyA jA rahA hai ataH vaha pakSa hai, agni sAdhya hai, pakSa aura hetu kA samudAyarUpa kathana pratijJA kahalAtI hai / isaliye 'parvata agnivAlA hai| aisA kathana pratijJA huI 1 / 'dhUmavattvAt yaha paMcamyanta sAdhana huA 2 / mahAnasa dRSTAnta 3 / pakSameM hetu kA upasaMhAra parvatamAM agni che. je agni na hota te A avicchinna zAkhAvALe je dhumADo dekhAya che te dekhAto nahIM. A svArthanumAna je jJAnarUpa hoya che 5 samalavAne mATe mI tn| "parvato'ya batimAn dhUmavattvAt " m| zata 54 dvArA Geeopa rAya.. cha ravI zata prtykssn| "ayaM ghttH|| 2 // zabda dvArA ullekha karavAmAM Ave che. je anumAnamAM paropadezanI apekSA karIne sAdhanathI sAdhyanuM jJAna thAya che te parArthonumAna che. jemake jyAre koI evuM kahe ke juo bhAI! A parvatamAM agni che, kAraNa ke dhumADo nIkaLI rahyo che, jema-rasoDAmAMthI dhumADe nIkaLatuM hoya te tyAM agni rahela hoya che, eja pramANe parvatamAM paNa evuM thaI rahyuM che tethI tyAM paNa agni che. A pacAvacava vAkya che, kAraNa ke parvatamAM agninA bhAva sthApita karAI rahyo che tethI te pakSa che 1. agni sAdhya che 2. pakSa ane hetunA samudAyarUpa 4thanane pratijJA upAya cha 1. dhUmavatvAt ye payasyanta sAdhana thayu 2. na0 40 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 mandIpatra ___ athavA-anumAnaM-jJApakam , hetu:-kArakam-utpAdakam , dRSTAntaH-dRSTo'nto -nirNayo vastutattvasya yatra sa dRSTAntaH-udAharaNam , tepAmitaretarayogadvandvaH, anumAnahetudRSTAntAstaiH sAdhikA, anumAnahetudRSTAntaiH sAdhyamathaM sAdhayati yA setyarthaH / tathA-cayovipAkapariNAmA-vayaH kAlakRtA dehAvasthA, tasya vipAkena-prakarSaNa, pariNAmA=pupTatA yasyA sA tathA / api ca hitaniHzreyasaphalavatI-hitam-abhyudayaH, tatkAraNaM vA, niHzreyasaM-mokSaH, tatkAraNaM vA, hitaniHzreyasAbhyAM phalavatI saphalA, abhyudayamokSasAdhikA yA buddhiH sA pAriNAmikI nAma-nAmnA pAriNAmikItyarthaH // 1 // ziSyAnugrahArthamudAharaNaH pAriNAmikyAH svarUpaM darzayitumAhamUlam abhae1, siTi2, kumAre3, devI4, udiodae havai rAyA 5 / sAha ya naMdiseNe 6, dhaNadatte 7, sAvaga 8, amacce 9 // 2 // upanaya 4 aura sAdhya kA upasaMhAra nigamana huA 5 / isa taraha zrotA ko paMcAvayavarUpa vAkya dvArA jo jJAna karAyA jAtA hai vaha parArthAnumAna kahalAtA hai| ___athavA-jo jJApaka hotA hai vaha anumAna 1, evaM jo kAraka hotA hai vaha hetu 2 / vastutattva kA nirNaya jisameM dekhA jAtA hai vaha dRSTAnta hai 3 / gAthA meM "anumAna-hetu-dRSTAnta" yahAM itaretara dvandva samAsa huA hai / kAlakRta dehAvasthA kA nAma vaya hai| isa taraha anumAna, hetu, dRSTAnta dvArA sAdhya artha ko siddha karane vAlI, vaya ke vipAka ke anurUpa pariNamanavAlI, evaM hita aura kalyANarUpa phalavAlI buddhi kA nAma pAriNAmikI buddhi hai 4 / / mahAnasa duchAta 3. pakSamAM hetune upasaMhAra 4. ane sAdhyane upasaMhAra nigamana thaye pa. A rIte zrotAne paMcAvayavarUpa vAkaya dvArA je jJAna karAvAya che te parArthanamAna kahevAya che. athavA (1) je jJApaka heAya che te anumAna ane (2) je kAraNa hoya che te hetu che. (3) vastutattvane nirNaya jemAM vAmAM Ave che te dRita cha gAthAbhA " anumAna-hetu-dRSTAnta" mI taretara dvanda samAsa thayo che. kAlakRta dehAvasthAnuM nAma vaya che. A rIte anumAna, hetu, dAMta dvArA sAdhya arthane siddha karanArI, vayanA vipAka pramANe pariNAmanavALI, ane hita ane kalyANarUpa phaLavALI matinuM nAma pariNAmikI mati che ! Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 zAnacandrikA TIkA-pAriNAmikavuddhasadAharaNAni. khamae10, amaccaputte 11, cANake12, ceva thUlabhadde 13 ya / nAsikasuMdarinaMde 14, vaire 15, pariNAmiyA buddhI // 3 // calaNA''haNa 16, AmaMDe 17, maNIya 18, sappe 19, yakhamgi 20 thUbhiMde 21 / pariNAmiyabuddhIe, evamAI udAharaNA // 4 // se taM assuyanissiyaM // sU0 26 // chAyA-abhayaH 1, zreSThikumArau 2-3, devI 4, uditodayo bhavati raajaa5| sAdhuzca nandiSeNaH 6, dhanadattaH 7, zrAvako'mAtyaH 8-9 // 2 // kSapako'mAtyaputraH-10-11, cANakyazcaiva 12, sthUlabhadrazca 13 / nAsikyasundarInandaH 14, vajraH 15 pAriNAmikI buddhiH // 3 // calanAhata16, AmaMDe-kRtrima AmalakaH17, maNizca 18, sarpazca19, khaDgo20 stupendraH 21 / pAriNAmikyA buddhayA evamAdInyudAharaNAni // 4 // tadetadazrutanizritam // sU0 26 // TIkA- abhae ' ityAdi / AsAM timRNAM gAthAnAmartha ekaviMzatikathAnakebhyo'vagantavyaH / tAni ca kathAnakAni TIkAnte draSTavyAni // 2-3-4 // tadetadazrutanizritaM matijJAnaM varNitam / / atha zrutanizritamatijJAnamAha mUlam-se kiM taM suyanistiyaM ? / suyanisliyaM cauvvihaM paNNattaM / taM jahA-uggahe1, IhAra, avAo3, dhAraNA 4||suu027|| isake dRSTAnta isa prakAra haiM-'abhae' ityAdi gAthAtrayam / ina tIna gAthAoM ke ikkIsa udAharaNoM kA khulAsA TIkAke antameM hai // 4 // isa prakAra yahAM taka azrutanizrita matijJAnakA varNana kiyA gayA hai| sU0 26 // ___ aba sUtrakAra zrutanizrita matijJAnakA varNana karate haiM-se kitaM suyanissiyaM ? ' ityAdi / tenaTAMta mA prabhArI cha-"abhae0"tyAhie gAthA. gAthA. enAM ekavIsa udAharaNonuM spaSTIkaraNa TIkAne aMte che dA. A rIte ahI sudhA mizrutanizrita bhatijJAnatuM vana 4yu che| sU. 26 // ve sUtrA2 zrutanizrita bhatijJAnanu varNana 43 cha-" se kiM nasugani ssiya?"tyAdi Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D mandIstre chAyA-atha kiM tat zrutanizritaM ? / zrutanizritaM caturvidhaM prajJaptam / tad yathA-avagrahaH 1, IhA 2, avAyaH 3, dhAraNA 4 // sU0 26 // ___TIkA-' se kiM taM ' ityAdi / ziSyaH pRcchati-atha kiM tat zrutanizritamiti / pUrvanirdiSTasya zrutanizritasya matijJAnasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha'suyanissiyaM' ityaadi| zrutanizritaM matijJAnaM caturvidhaM prajJaptam / tad yathA-avagrahaH 1, IhA 2, avAyaH 3, dhAraNA 4 / tatrAvagrahaNamavagrahaH sAmAnyArthaparicchedaH / yad vijJAna sAmAnyasya zabdarUparasAdibhiranirdezyasvarUpakalpanArahitasya nAmajAtyAdikalpanArahitasya ca vastunaH paricchedakamekasAmAyika, so'vagrahaH, avyaktaM jJAnamiti ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! zrutanizrita matijJAnakA kyA svarUpa hai ? uttara-zrutanizrita matijJAna cAra prakArakA hai, ve usake cAra prakAra ye haiM-avagraha 1, IhA 2, avAya 3, aura dhAraNA 4 / vastukA sAmAnya rUpase jJAna honA isakA nAma avagraha hai / avagraha jJAnase aisI vastu gRhIta hotI hai ki jisameM jaba taka vaha avagrahake viSaya bhUtavAlI rahatI hai taba taka nAma jAti AdikI kalpanA nahIM hotI hai| avagraha kA kAla eka samaya mAtra hai| tAtparya-nAma jAti AdikI vizeSa kalpanAse rahita sAmAnya mAtra kA jJAna avagraha hai| jaise gADha aMdhakArameM kucha chU jAne para ' yaha kucha hai' aisA jJAna / isa jJAnameM yaha nahIM mAlUma hotA ki kisa cIjakA sparza hai ?, isa liye isa avyakta jJAnakA nAma avagraha hai| yahI bAta "sAmAnyasya zabdarUparasAdibhiranirdezyastha " ityAdi paMktiyoM dvArA spaSTa kI gaI hai / avagraha jJAnameM ziSya pUche che--he bhadanta ! zrata nizrita matijJAnanuM zuM svarUpa che? uttara-zrutaniti matijJAna nIce pramANe cAra prakAranuM che-(1) avagraha (2) / (3) AqAya mana (4) dhaar|pstunu sAmAnya35thI jJAna thatanu nAma avagraha che. avagraha jJAnathI evI vastu grahaNa thAya che ke jemAM jyAM sudhI te avagrahanA viSayabhUta vALI rahe che tyAM sudhI nAma jAti AdinA kalpanA thatI nathI. avagrahane kALa mAtra eka samaye ja che. tAtparya-nAma jAti AdinI vizeSa kalpanAthI rahita sAmAnya mAtranuM jJAna avagraha che. jema ke gADha aMdhArAmAM koI vastune sparza thaI jatAM "A kaMIka che" evuM jJAna A jJAnamAM e khabara paDatI nathI ke kaI cIjane sparza che? tethI A avyakta zAna nAma 14 che. 4 vAta " sAmAnyasya zabdarUparasAdibhiranidezyasya " Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnayandrikATIkA-zrutanizritamati jJAnabhedAH / yAvat / Ihanam-vastunirNayArtha ceSTA IhA / nAmajAtyAdi vizepakalpanArahitasAmAnyajJAnottaraM vizepanizcayArtha vicAraNA / yathA-sparzanendriyeNa sparzasAmAnya jJAte sati, tadanu kIdRzo'yaM sparzaH ? kasyAyaM sparzaH ? kimayaM kamalanAlasparzaH, utAho bhujaGgamasparzaH ? iti gADhAndhakAre cakSuSmato'pi vicAraNA pravartate / nanu saMzayasya IhAyAzca kaH prativizeSaH ? kimayaM sthANuH Ahozcit puruSaH 1 tathA kimayaM kamalanAlasparzaH, uta bhujaGgamasparzaH, ityanizcayAtmakasya saMzayarUpatvAditi cet, vastu, rUpa rasa Adike dvArA anirdezya hotI hai, kAraNa ki yaha jJAna avyakta hotA hai / vastuke nirNayake liye jo ceSThA hotI hai usakA nAma IhA hai| avagrahake dvArA nAma jAti Adi vizeSa kalpanAle rahita jo sAmAnya mAtra grahaNa kiyA gayA hai usake uttarakAlameM usI sAmAnyako vizeparUpase nizcita karaneke liye jo vicAraNA hotI hai vaha IhA jJAna hai| jaise sparzana indriyake dvArA sAmAnya rUpale sparza gRhIta hone para aisI jo vicAraNA hotI hai ' yaha sparza kaisA hai ? kisakA hai? kyA kamalanAlakA hai ? athavA sarpakA hai ' isa prakArakI vicAraNA gADha aMdhakArameM jo sUjhate bhI manuSya hote haiM unheM bhI ho jAyA karatI hai| zaGkA-saMzayameM aura IhA jJAnameM kyA bheda hai ? 'yaha sthANu hai ? yA puruSa hai' isa prakArakA jaise saMzaya hotA hai usI prakArakA 'kyA yaha kamalanAlakA sparza hai athavA sarpakA sparza hai ' aisA anizcayAtmaka e paMktio dvArA spaSTa karela che. avagraha jJAnamAM vastu, rUpa, rasa Adi dvArA anirdezya hoya che, kAraNa ke A jJAna vyakata hoya che. (1) vastunA nirNayane mATe je ceSTA thAya che tenuM nAma IhA che. avagraha dvArA nAma. jAti Adi vizeSa kalpanAthI rahita je sAmAnya mAtra grahaNa karAyela che tenA uttara kALamAM eja sAmAnyane vizeSarUpe nizcita karavAne mATe je vicAraNuM thAya che te IhAjJAna che. jema spazana Indraya dvArA sAmAnyarUpathI sparza gRhIta thatAM evI je vicAraNA thAya che ke "A sparza ke che? ke che zuM kamaLanALane che? athavA sapane che? A prakAranI vicAraNA gADha aMdhakAramAM je sUjatA manuSya hoya che temane paNa thayA kare che. zaMkA-saMzaya tathA IhA jJAnamAM ze bheda che "A sthAya che ke puruSa che " A prakArane jema saMzaya thAya che e ja pramANe " zuM A kamaLanALano Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 nandIstre unyate -vastyapratipattirUpatvAdajJAnAtmakaH saMzayaH / IhA tu mtijnyaanbhedH| idamatra tatvam-avagrahAduttarakAlamavAyAt pUrva sadbhUtArthavizeSopAdAnAbhimukho'sa dbhUtArthavizeSaparityAgAbhimukhazca vastudharmavicAraNArUpo mativizeSa IhA / yathA pUrva sAmAnyataH zabde zrute sati, tadanu "prAyo'tra zabde madhuratvAdayaH zaGkhAdi. zabdadharmA vidyante, na tu karkazaniSThuratAdayo dhanuHzabdadharmAH" iti vicAraNArUpo mtivishessH| yathA vA-rUpaviSaye IhA-kazcidastaMgate savitari vane sthANu IhA jJAna bhI hotA hai to phira isa anizcayAtmaka IhA jJAnameM saMzayarUpatA Anese IhA jJAna saMzayarUpa hI ho gyaa| uttara-aisA kahanA ThIka nahIM hai, kAraNa ki saMzayajJAnameM vastu kI pratipatti nahIM hotI hai isa liye vaha ajJAnasvarUpa mAnA gayA hai, IhA aisI nahIM hai / kAraNa vaha matijJAnakA bheda hai / tAtparya isakA isa prakAra hai, avagrahajJAna ke bAda saMzaya hotA hai| usa saMzayako dUra karane ke liye jo prayatna hotA hai vaha IhA hai / jaba gADha aMdhakArameM kisI vastu kA sparza hotA hai taba aisA vicAra hotA hai ki-'yaha sparza kamalanAla kA hai yA sAMpakA hai ? ' yaha vicAra hI saMzaya hai| isa saMzayako dUra karaneke liye jo uttarakAlameM aisA vicAra AtA hai ki 'yaha sparza kamalanAlakA honA cAhiye, kAraNa ki yadi sAMpakA sparza hotA to vaha aisI sthitimeM phuphakAra' kiye binA nahIM rhtaa| basa yahI vicAraNA IhA sparza che ke sapane sparza che" evuM anizcayAtmaka IhAjJAna paNa hoya che te pachI A anizcayAtmaka IhAjJAnamAM saMzayarUpatA AvavAthI A IhAjJAna saMzayarUpa thaI gayuM. uttara-ema kahevuM te ucita nathI, kAraNa ke saMzayajJAnamAM vastunI samajaNa paDatI nathI tethI te ajJAnasvarUpa manAyuM che, IhA evI nathI. kAraNa ke te matijJAnane bheda che. tenuM tAtparya A pramANe che-avagrahajJAna pachI saMzaya thAya che. e saMzayane dUra karavAne mATe je prayatna thAya che te IhA che. jyAre gADha aMdhakAramAM kaI vastune sparza thAya che tyAre e vicAra thAya che ke A sparza kamaLanALane che ke sApano che A vicAra ja saMzaya che. A saMzayane dUra karavAne uttarakALamAM je e vicAra Ave che ke "A sparza kamaLanALane have joIe, kAraNa ke je sApano sparza hota te te e paristhitimAM kuMphADe karyA vinA na raheta, basa eja vicaraNane IhA kahe che. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-dhuta nizritamati jJAnabhedAH / 315 dRSTavAn, tatastasya vimarzaH samutpanna: -' kimayaM sthANuH puruSo vA' iti / ayaM vimarzaH saMzayarUpatvAdajJAnam / tato'sau tatra sthANoM vallyArohaNaM pakSiNAM nilayanaM ca dRSTvA vicArayati - 'sthANurayaM saMbhavati, vallyutsarpaNakAkAdi nilayanopalambhAt / haiN| isI bAta ko TAkAkArane " avagrahAduttarakAlam avAyAt pUrvam " ityAdi paMktiyoM dvArA spaSTa kiyA hai / inake dvArA ve batalA rahe hai ki avagraha - jJAnase uttarakAlameM aura avAya se pahile sadbhUta artha ke upAdAna ke sanmukha jhukA huA aura asadabhUta artha ke parityAgakI ora rahA huA yaha matijJAnakA vizeSarUpa IhA - jJAna hotA hai / jaise- kisI vyaktine pahile sAmAnyarUpa se zabda sunA, sunane para aisA khyAla hotA hai ki isa zabda meM prAyaH madhuratA Adi zaMkhadharma vidyamAna haiM, karkazatA niSThuratA Adi dhanuSa - zabda ke dharma vidyamAna nahIM haiM, isaliye yaha zaMkha kA zabda honA cAhiye / athavA eka vyaktiko banameM sUrya ke asta ho jAne para jaba sthANuke dekhane se aisA khyAla hotA hai ki 'kyA sthANu hai yA puruSa hai ' / isa khyAlake hone para na sthANukA nizcaya hotA hai aura na puruSakA hI, basa yahI saMzaya hai, parantu jaba usake dekhane meM yaha AtA hai ki yahAM para to vallIkA ArohaNa evaM pakSiyoMke ghosale haiM to phira vicArane lagatA hai ki yaha sthANu honA cAhiye, kyoM ki isa para balliyoM kA eja vAtane TIkAkAre avagrahAduttarakAlam atrAyAt pUrvam" ityAdi pattiyo dvArA spaSTa karela che. temanA dvArA te batAve che ke avagaDa jJAnanA uttarakALamAM mane 'avAya'nA paDesAM saddabhUta arthanA upAchAnanI tara juThejha, bhane sdbhUta anA parityAganI tarapha rahela A matijJAnanuM vizeSarUpa IhAjJAna heAya che. jema ke-kAi vyaktie pahelAM sAmAnyarUpe zabda sAMbhaLye, sAMbhaLatA evuM lAge che ke A zabdamAM sAmAnyarIte madhuratA Adi zaMkhadhamAM vidyamAna che, kazatA niSThuratA Adi dhanuSa-zabdanA dharma vidyamAna nathI, tethI te zakhane avAja hovA joIe. athavA eka vyaktine vanamAM sUryAsta thaI javAthI jyAre sthANune jevAthI evu' lAge che ke '"zuM A sthANu che ke puruSa che'' A vicAra AvatA sthANunA paNa nirNaya thatA nathI ane puruSane paNa niSNuya thatA nathI, khasa eja sazaya che, paNa jyAre tenA jovAmA e Ave che ke ahIMyA te latAe caDelI che ane pakSIenA mALA paNa che tyAre te vicAravA lAge che ke A sthANu hAvu' joie kAraNa ke tenA upara latAe Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 mandIsUtre tathA saMbhavasya paryAlocanaM karoti-astAcalAntarite savitari ISattamasi prasarati mahAraNye'smin sthANurayaMsaMbhAvyate na tu purupaH, ziraHkaNDUyanagrIvAcalanAdestadvayavasthApakahetorabhAvAd , IdRze ca pradeze'syAM velAyAM prAyastasyA saMbhavAt / tasmAt sthANunA'tra sadbhUtena bhAvyaM na tu puruSeNa / taduktam / araNyametat savitA'stamAgato, na cAdhunA saMbhavatIha mAnavaH / prAyastadetena khagAdibhAjA, bhAvyaM smarArAti samAnanAmnA // 1 // vyAkhyA-pUrvAdhaM spaSTam / tat=tasmAt , etena-dRzyamAnavastunA, prAyaH smarArAtisamAnanAmnA-smarasya-kAmasya, arAtiH zatruH zivastasya samAna nAmnA, samAnaM nAma 'sthANu'-riti tena nAmnA bhAvyam / tatra hetuM pradarzayan vishessnnmaahkhgaadibhaajeti| pakSyAdinivAsayuktenetyarthaH // 1 // car3hanA aura kaue Adi pakSiyoM ke ghosale spaSTa dIkha rahe haiM / yahAM jaba sUrya asta ho rahA hai aura thor3A 2 aMdhakAra chA rahA hai to isa mahAraNya meM yaha sthANu kI hI saMbhAvanA hai, puruSa kI nahIM, kAraNa ki puruSa ke sadbhAvakhyApaka jo zirakA khujAnA hAtha grIvA Adi kA calAnA Adi dharma haiM ve nahIM ho rahe haiM, ataH aise pradeza meM isa samaya prAyaH manuSya ke sadbhAvanA kI saMbhAvanA nahIM hotI hai, isaliye yaha sthANu hI honA cAhiye, puruSa nahIM / kahA bhI hai "araNyametat savitA'stamAgato, na cAdhunA saMbhavatIha mAnavaH / prAyastadetena khagAdibhAjA, bhAvyaM smraaraatismaannaamnaa"||1|| caDelI che, ane kAgaDA vagere pakSIonA mALA spaSTa dekhAya che. ahI jyAre sUrya asta pAmI rahyo che ane A che A che aMdhakAra chavAI rahyo che tyAra A mahAraNyamAM A sthANunI ja saMbhAvanA che, puruSanI nahIM, kAraNa ke 30 panuM astiva darzAvanAra mAthuM khaMjavALavuM, hAtha Deka AdinuM halanacalana Adi dhama che te jaNAtAM nathI, tethI AvA pradezamAM A samaye sAmAnya rIte manuSyanA astitvanI saMbhAvanA nathI, tethI e sthANa ja hovuM joIe, puruSa nahI. 45 cha "araNyametat savitA'stamAgato, na cAdhunA saMbhavatIha mAnavaH / prAyastadetena khagAdibhAjA, bhAvyaM smraaraatismaannaamnaa"||1|| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-zrutanizritamati shaanbhedaaH| 321 - etAdRzaM jJAnam 'IhA' ityucyate, nizcayAbhimukhatvena saMzayAduttIrNatvAt , sarvathA nizcaye'vAyaprasaGgena nizcayAdadhovartitvAceti saMzayehayoH prativizeSaH / ___ yathA vA-'ayaM manuSyaH' ityavagRhIte sati, tatra sadbhUtavizepArthaparyAlocanaM bhavati, yathA tatra-'kimayaM dAkSiNAtyaH? kiM vA'yamaudIcyaH?' iti saMzayasya nirAkaraNAthai bhavati / ayaM dAkSiNAtyo bhavitumarhati, taddezIyavepAdisamanvitatvAt ,iti 2 / ___arthAt-yaha nirjana araNya hai, sUrya bhI asta ho gayA hai, isaliye isa samaya yahAM manuSya kI saMbhAvanA nahIM hai, ataH ghosale aura latAoM se yukta yaha sthANu hI honA cAhiye // 1 // isa zloka meM jo 'smarArAtisamAnanAmnA' yaha pada hai, usakA artha hai-smarArAti-mahAdeva ke nAma sadRza nAmavAlA arthAt sthANu / isa prakAra jo vastu ke nirNaya karane kI ora jhukatA huA jJAna hai usI kA nAma IhA hai| saMzaya meM aura IhA meM isa taraha bheda ho jAtA hai-saMzaya meM nirNaya kI tarapha jhukAva nahIM hai taba ki IhA meM hai| IhA meM sarvathA nizcaya nahIM hai| aisA nizcaya to avAyajJAna meM hai, isIliye IhA ko avAyajJAna se pahile mAnA hai| isI taraha jaba avagrahajJAna kA viSaya 'yaha manuSya hai' aisA hotA hai taba vahAM para bhI sadbhuta vizeSa artha kI paryAlocanA hotI hai jaise yaha manuSya daNikSa kA hai athavA uttara kA hai| jaba isa prakAra kA avagraha ke pazcAt saMzayajJAna hotA hai taba usake nirAkaraNa ke liye jo aisA jJAna hotA hai ki-'yaha eTale ke-A nirjana vana che, sUrya paNa asta pAmyo che, tethI A samaye ahIM manuSyanI saMbhAvanA nathI, tethI mALAo ane latAothI yukta sthANa ja hAniye ma2 "smarArAti samAnanAmnA" ye 56 che, ten| ma 2 prabhArI che-smarArAti-mahAnA nAma samAna nAmavANu sthA(Y. mA zata vastunA nirNaya karavAnI tarapha DhaLatuM je jJAna che tenuM nAma phraha che. saMzayamAM ane IhAmAM A rIte taphAvata paDe che-saMzayamAM nirNayanI tarapha jhukavApaNuM nathI tyAre phrA mAM che. IhAmAM taddana nizcaya nathI. e nizcaya te vAcajJAna mAM ja che. tethI IhA ne avAyajJAna nI mAgaNa bhAna che. me rIta nyAre satya jAnanA viSaya " A manuSya che" e hoya che tyAre temAM paNa sabhUta vizeSa arthanI paryAlacanA thAya che, jemake "A manuSya dakSiNane che ke uttarane che" tyAre A prakAranA avagraha pachI saMzayajJAna thAya che tyAre tenA nivAraNane mATe je evuM jJAna thAya che ke-"e dakSiNa dezane huM joIe, kAraNa ke dakSiNadezamAM na0 41 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 mandIyo tathA--avagRhItArthasya nirnnyruupo'dhyvsaayo'caayH| avAyaH, nirNayaH, nizcayaH, avagamaH, iti paryAyAH / yathA-ayaM zabdaH zaMkhasyaiva, ityAdinizcayAtmako'vavodho'vAya ityucyate 3 / nirNItArthavizeSasya dhAraNaM dhAraNA / sA ca tridhA-avicyutiH 1, vAsanA 2, smRti 3zca / tatra tdupyogaadvicyvnm-avicyutiH| sA cAntarmuhUrtapramANA // 1 // tatastayA Ahito yaH saMskAraH sA vaasnaa| sA ca saMkhyeyamasaMkhyeyaM vA kAlaM dakSiNa deza kA honA cAhiye, kAraNa dakSiNa deza meM jisa prakAra kI veSabhUSA hotI hai usa prakAra kI veSabhUSA se yaha susajjita hai|' tathA avagraha se gRhIta artha kA nirNayarUpa jo adhyavasAya hai vaha avAya hai| jaise 'yaha zabda zaMkha kA hI hai|' athavA 'yaha sthANu hI hai' Adi / isa prakAra nizcayAtmaka bodha kA nAma avAya hai| nirNaya, nizcaya, avagama, ye saba avAya ke hI paryAyavAcI zabda haiN| avAya-nizcaya-kucha kAla taka kAyama rahatA hai phira viSayAntara meM mana calA jAtA hai isase vaha nizcaya lupta ho jAtA hai, vaha aise saMskAra ko DAla jAtA hai ki jisase Age kabhI koI yogya nimitta milane para usa nizcita viSaya kA smaraNa ho AtA hai| isa nizcaya kI satata dhArA, tajjanyasaMskAra aura saMskArajanya smaraNa, mati ke ye saba vyApAra dhAraNA hai / isI bAta kA khulAsA karate hue TIkAkAra kahate haiM kinirNIta arthavizeSa kA dhAraNa hI dhAraNA hai / isa dhAraNA ke avicyuti, vAsanA aura smRti, isa taraha tIna bhei haiN| avAyadvArA nizcita artha je jAtane paheraveza hoya che te prakArane paheraveza teNe dhAraNa karela che tathA avagrahathI grahaNa karela arthanA nirNayarUpa je adhyavasAya (prayatna) che te avAya che. ma " mA za6 zamana che" athavA " mA sthAna cha" mAhi. // zata nizcayAtma sAdhana nAma avAya cha. niya, aparAbha, adhA avAya naion paryAyavAcI zahache avAya-nizcaya | samaya sudhA kAyama rahe che pachI mana viSayAntaramAM cAlyuM jAya che, tethI te nizcayane lIpa thAya che, paNa te evA saMskAra mUkI jAya che ke jethI AgaLa kaI cogya nimitta maLatAM te nizcita viSayanuM smaraNa thaI Ave che. "A nizcayanI satata dhArA, tenAthI janita saMskAra ane saMskArajanita maraNa" matinA e saghaLA vyApAra dhAraNuM che. eja vAtanuM spaSTIkaraNa karatA TIkAkAra kahe che ke-nirNata arthavizeSanuM grahaNa ja dhAraNA che. A dhAraNAnAM A rIte che. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnayandrikATIkA-zrutanizritamati shaanmedaaH| 323 yAvadbhavati // 2 // tataHkAlAntare kutazcit tAdRzArthadarzanAdikAraNAt saMskArasyodvodhe yad jJAnamudayate, yathA 'tadevedaM yanmayA prAgupalabdham' ityAdirUpaM sA smRtiH // 3 // etAzca-avicyuti-vAsanA-smRtayo dhAraNAlakSaNasAmAnyAnvarthayogAd dhaarnnaashbdvaacyaaH| uktaMca "tayaNaMtaraM tayatthA-'vicavaNaM jo ya vAsaNA jogo| kAlaMtare ya ja puNa, aNusaraNaM dhAraNA sA u" // 1 // chAyA-tadanantaraM tadarthAvicyavanaM yazca vaasnaayogH| kAlAntare ca yat punaranusmaraNaM dhAraNA sA tu // 1 // meM avAya ke bAda jabataka upayoga kI dhArA kAyama rahatI hai, isakA nAma avicyuti hai| avicyuti kA kAla antarmuhUrta kA hai| isa avicyuti se jo saMskAra AtmA meM sthApita kara diyA jAtA hai usakA nAma vAsanA hai / vAsanA saMkhyAta asaMkhyAta kAla taka rahatI hai| isa vAsanA se yaha bAta hotI hai ki kAlAntara meM kisI tAdRza artha ke dekhanerUpa kAraNa se saMskAra kI udbhUti ho jAtI hai| usase aisA jJAna hotA hai ki yaha vastu vahI hai ki jisako maiMne pahile dekhA thaa| isa taraha kA jJAna hI smRti hai| avicyuti, vAsanA aura smRti, ina tInoM meM dhAraNA kA sAmAnya lakSaNa rahatA hai, isaliye ye tInoM bheda dhAraNAsvarUpa mAne gaye haiN| kahA bhI hai " tayaNaMtaraM tayathA'viccavaNaM jo ya vAsaNA jogo / kAlaMtare ya ja puNa, aNusaraNaM dhAraNA sA u"||1|| se cha-(1) avicyuti (2) vAsanA bhane (3) smRti. 'pAya' dvArA nizcita arthamAM avAyanI pachI jyAM sudhI upaganI dhArA kAyama rahe che, tenuM nAma avismRti che. avismRtine kALa antarmuhUrtane che. A avismRti vaDe je saMskAra AtmAmAM sthApita karAya che tenuM nAma vAsanA che. saMkhyAta asaMkhyAta kALa sudhI rahe che. A vAsanAthI e vAta bane che ke kALAntare kaI tAdaza ane dekhAvArUpa kAraNe saMskAranI utpatti thaI jAya che. tenAthI evuM jJAna thAya che ke A vasta e ja che ke jene meM pahelAM joI hatI. A prakAranuM jJAna ja smRti che. avismRti, vAsanA ane smRti,e traNemAM dhAraNAnuM sAmAnya lakSaNa rahe che, tethI te traNe bheda dhAraNAravarUpa mAnavAmAM AvyA che. kahyuM paNa che " tayaNatara tayathA'viccavarNa joya vAsaNA jogo| phAlaM tare yaja puNa, aNusaraNa dhAraNA sA u" // 1 // Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstra vyAkhyA-tasmAdavAyAdanantaraM-tadanantaraM yat tadarthAdavicyavanam-upayogamAzrityAbhraMzaH // 1 // tathA yazca jIvena saha vAsanAyA yogaH-sambandhaH // 2 // tathA yacca tasyArthasya kAlAntare punarindriyarupalabdhasya, tathaiva-indriyairanupalabdhasya vA manasA'nusmaraNa-smRtirbhavati // 3 // seyaM trividhA'pyarthasyAvadhAraNarUpA dhAraNA vijnyeyaa| ayaM bhAvArtha:--avAyena nizcite'rthe tadanantaraM yAvadadyApi tadarthopayogaH sAtatyena vartate, na tu tasmAnnivartate tAvat tadarthopayogAdavicyutirnAma, sA dhAraNAyAH prathamabhedo bhavati 1 / tatastasyArthopayogasya yadAvaraNaM karma tasya kSayopazamena jIvo yujyate, yena kAlAntare indriyavyApArAdisAmagrIvazAt punarapi tadarthopayogaH smRtirUpeNa prAdurbhavati, sA ceyaM tadAvaraNakSayopazamarUpA vAsanA nAma dvitIyasta i~do bhavati 2 / kAlAntare ca vAsanAvazAt tadarthasyendriyairupalabdhasya, athavA tairanupalabdhasyApi manasi yA smRtirAvirbhavati, sA tRtIyastabheda 3 iti / evaM tribhedA dhAraNA vijJeyA / iha tu zabdo'vagrahAdibhyo vizeSadyotanArthaH // 1 // 026 // // iti zrutanizritamatijJAnabhedAH // isa gAthA kA artha isa prakAra hai-avAya ke bAda avAyagRhIta artha meM upayoga kI apekSA ko lekara jo upayoga kI dhArA kA avicyavana hotA hai / tathA jIva ke sAtha vAsanA kA jo saMbaMdha hotA hai / pazcAt kAlAntara meM indriyoM dvArA upalabdha hone para athavA nahIM hone para mana se jo usa artha kI smRti hotI hai 2 / isa taraha trividharUpa se jo artha kA avadhAraNa hotA hai vahI dhAraNA hai| bhAvArtha isa kA isa prakAra hai-avAya ke dvArA nizcita hue padArtha meM usake bAda jabataka nirantara usa padArtha kA jo upayoga banA rahatA hai so isa upayoga kA banA rahanA hI avicyuti hai / yaha dhAraNA kA A gAthAne artha A pramANe che-(1) "avAya pachI avAyagrahIta arthamAM upayoganI apekSAne laIne je upaganI dhArAnuM avicyavana thAya che. tathA (2) panI sAthai pAsatAnA 2 saya thAya cha, (3) pachI lAntara indriyo dvArA upalabdha thatA athavA na thatA mana vaDe te arthanI je smRti cAya che, A rIte trividharUpe je arthanuM avadhAraNa thAya che eja dhAraNA che. tene bhAvArtha A pramANe che-avAyadvArA nizcita thayela padArthamAM tenA pachI tyAM sudhI niraMtara te padArthane je upayoga kAyama rahe che te upayoga kAyama rahevuM te avismRti che. A dhAraNAne pahele bheda che 1. A asara Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 zAnacandrikATIkA-avagrahamedAH / ||ath avagrahabhedanirUpaNam // mUlam-se kiM taM uggahe ? / uggahe duvihe paNNatte; taM jahAatthuggahe ya, vaMjaNuggahe ya // 27 // chAyA-atha kaH so'vagrahaH / avagraho dvividhaH prajJaptaH / tad yathA arthAvagrazca, vyaJjanAvagrAhazca // sU0 27 // TIkA--'se kiM taM uggahe0 ' ityAdi / atha kaH so'vagrahaH-avagrahasya ki svarUpamiti shissyprshnH| uttaramAha'uggahe duvihe ' ityaadi| avagraho dvividhaH prjnyptH| tad yathA-arthAvagrahaH, prathama bheda hai 1 / isa arthopayoga kA jo AvaraNa karane vAlA karma hai usakA kSayopazama honA yaha vAsanA hai / vAsanA ke bala para hI kAlAntara meM jIva usa artha ke upayoga se vAsita banA rahatA hai, aura usa padArtha kI smRti kiyA karatA hai yaha vAsanA dhAraNA kA dvitIya bheda hai 2 / kAlAntara meM jaba usa dRSTa padArtha ke sAtha indriyoM kA saMbaMdha hotA hai athavA nahIM hotA taba bhI jIva mana meM jo usa padArtha kA smaraNa karatA hai yaha smRti dhAraNA kA tRtIya bheda hai 3 / isakA phalitArtha kevala itanA hI hai ki avAya ke bAda usa dRSTa padArtha kA AtmA meM jo upayoga banA rahatA hai vaha avicyuni 1, aura isa avicyuti se usake AvAraka karmakA kSayopazama honA yaha vAsanA 2, aura vAsanA ke bala para usa padArtha kA smaraNa honA yaha smRti hai 3 / isa prakAra se dhAraNA ke tIna bheda haiN| isa taraha ye zrutanizrita matijJAna ke bheda haiM / sU0 26 // paganuM je AvaraNa karanAra karma che tene kSapazama te vAsanA che. vAsanAnA baLe ja kALAntare jIva te arthanA upayogathI vAsita banI rahe che. ane e padArthanI smRti karyA kare che. A vAsanA dhAraNAne bIje bheda che , kAlAntare jyAre te joyela padArthanI sAthe Indriyone saMba dha thAya che ke te nathI tyAre paNa jIva manamAM e padArthanuM je smaraNa kare che e smRti dhAraNAno trIje bheda che 3. tenuM tAtparya phakta eTaluM ja che ke-(1) avAyanI pachI te joyela padArthane AtmAmAM je upayoga kAyama rahe che te avismRti, ane (2) te avismRtithI tenuM AvaraNa karanAra karmone kSapazama thave te vAsanA, ane (3) vAsanAne baLe te padArthanuM smaraNa thavuM te smRti che. A rIte dhAraNAnA traNa bheda che. A rIte e kRtanizcita matijJAnanA bheda che pAsa.2A. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ }} 326 nandIsUtre vyaJjanAvagrahazceti / arthasyavastuno'vagrahaH - avagrahaNaM sAmAnyajJAnam, arthAvagrahaH, rUpAdisakala vizeSa nirapekSA'nirdezyasAmAnyamAtrArthagrahaNa mekasAmakiyamiti bhAvArtha: ||1|| tathA - artho vyajyate = prakaTIkriyate 'nena, ghaTaH pradopeneveti vyaJjanam / taccopakaraNendriyasya zrotrAdeH zabdAdipariNatadravyANAM ca parasparaM sambandhaH, yataH sambandhe sati so'rthaH zabdAdirUpaH zrotrAdIndriyeNa vyaJjayituM - = jJApayituM zakyate, nAnyathA, tatazca samvandho vyaJjanam / vyaJjanena = aba sUtrakAra avagraha ke bhedoM kA nirUpaNa karate haiMhe' ityAdi / 'se kiM taM , ziSya pUchatA hai - pUrvanirdiSTa avagraha kA kyA svarUpa hai ? uttaraavagraha do prakAra kA batalAyA gayA hai / arthAvagraha aura vyaJjanAvagraha / jisameM vastu kA sAmAnyajJAna hotA hai vaha arthAvagraha hai / isameM rUpAdika the fazeSoM se nirapekSa aise anirdezya sAmAnya mAtra artha kA grahaNa hotA hai / isakA kAla eka samaya hai 1 / jisa prakAra pradIpa se ghaTa paTAdika arthoM kI abhivyakti hotI hai usI prakAra jisake dvArA arthakI vyaJjanAabhivyakti hotI hai vaha vyaJjana hai / yaha vyaMjana upakaraNendriya jo zrotra Adika haiM unakA aura unake viSayabhUta zabdAdikoM kA paraspara sambandhasvarUpa mAnA gayA hai / arthAt upakaraNendriyakA viSaya ke sAtha sambandha honA yaha vyaJjana hai / indriya aura padArthoM kA sambandha hone para hI indriyoMkA zabdAdirUpa viSaya, zrotrAdika indriyoMdvArA jJApita kiyA jA sakatA hai, anyathA nahIM, ataH sambandhakA nAma vyaJjana hai / indriya Duve sUtrAra avagrahunA lehonu ni35 42 che " se kiM taM ugAhe " tyAhi. ziSya pUche che-pUrvanirdiSTa avagrahanuM zuM svarUpa che? uttara-avagraha e prakAranA darzAvyA che-arthAvagraha ane nya-janAvagrahe jemAM vastunuM sAmAnya jJAna thAya che te arthAvagraha che temAM rUpAkisamasta vizeSAthI nirapekSa evA anirdezya sAmAnya mAtra arthanuM grahaNa thAya che. tenA kALa eka samaya che 1. je prakAre dIvA vaDe ghaTa, paTa Adi arthAnI abhivyakti thAya che eja rIte jenA dvArA arthanI vyaMjanA--abhivyakti thAya che te vyaMjana che, te vyaMjana zrotra ADhi upakaraNendriya ane temanA viSayabhUta zabdAdinu paraspara saMbaMdhasvarUpa mAnavAmA Avela che. eTale ke upakaraNendriyanA viSayanI sAthe sabaMdha thavA te vyaMjana che. Indriya ane padArthAnA saMbaMdha thatA ja IndriyAnA zabdAdri rUpa viSaya, zrAtrAdika indriyA dvArA jANI zakAya che, khIjI rIte nahIM, tethI saMkha dhanuM nAma vyaMjana che. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-avgrhmedaaH| 327 sambandhena avagrahaNaM-sambadhyamAnasyazabdAdi rUpasyArthasyAvyaktarUpaH paricchedo vyaJjanAvagrahaH, athavA vyajyante=jJAyante iti vyaJjanAni, zabdAdirUpA arthAH, teSAmupakaraNendriyasaMpAptAnAmavagrahaH avyaktarUpaH paricchedo vyaJjanAvagrahaH / athavA -arthoM vyajyate'nena, ghaTaH pradIpena iveti vyaJjanam-upakaraNendriyaM, tena svasambaddhasyArthasya zabdAderavagrahaNam avyaktarUpaH paricchedA vynyjnaa'vgrhH| upakaraNe aura padArthake saMbaMdharUpa vyaJjana dvArA jo zabdAdikarUpa arthakA sarvaprathama ati-alpa mAtrAmeM avagraha-pariccheda hotA hai vaha vyaJjanAvagraha hai| tAtparya yaha hai ki-prArambhameM jJAnakI mAtrA itanI alpa hotI hai ki usase " yaha kucha hai " aisA sAmAnya bodha bhI nahIM hone pAtA hai, isI kA nAma avyakta pariccheda hai, aura yahI vyaJjanAgraha hai / athavA-"vyajyante-jJAyante iti vyaJjanAni-zabdAdirUpAH" arthAt-isa vyutpattike anusAra vyaJjanakA artha zabdAdikarUpa artha hai, kyoM ki ve hI avyaktarUpase vyajita kiye jAte haiN| isa taraha ina vyaJjanoMkA upakaraNendriyoM ke viSayabhUta hone para jo avyaktarUpase grahaNa hotA hai vaha vyaJjanAgraha hai / athavA-" artho vyajyate prakaTI kriyate'nena ghaTaH pradIpeneveti vyaJjanam" isa vyutpattike anusAra vyaJjana zabda kA artha upakaraNa-indriya bhI hotA hai, kAraNa ki upakaraNa-indriyake dvArA zabdAdika viSayarUpa artha avyaktarUpase grahaNa kiye jAte haiN| yahI vyaJjanAvagraha hai| upkIndriya ane padArthanA saMbaMdharUpa vyaMjana dvArA je zabdAdika rUpa arthane sarvaprathama atialpamAtrAmAM avagraha-pariccheda thAya che te vyaMjanAvagraha che. tAtparya e ke-prAraMbhamAM jJAnAnI mAtrA eTalI ochI hoya che ke tenA vaDe "A kaMIka che" e sAmAnya baMdha paNa thavA pAmate nathI, enuM ja nAma nmayata pariche cha, bhane melA vyasanAvaha cha. athavA-"vyajyante-jJAyante iti vyaJjanAni-zabdAdi rUpAH " meTale 2 // vyutpattimA vyasanama shhaadikarUpa artha che, kAraNa ke temane ja avyaktarUpe vyaMjita karAya che. A rIte e vyaMjanonuM upakaraNendriyane viSayabhUta thaIne je avyaktarUpe grahaNa thAya cha ta vyasanAva cha. athavA-" artho vyajyate-prakaTI kriyate'nena ghaTaH pradIpeneveti vyaJjanam " / vyutpatti pramANe vyasana hn| maI 754281 dhandriya Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre ndriya-zabdAdyarthasambandhe sati prathamasamayAdArabhya, arthAvagrahAta prAru yA suptamattamUcchitAdipuruSANAmiva zabdAdidravyasambandhamAtraviSayA kAcidavyaktA jJAnamAtrA sA vyaJjanAvagrahaH / sa cAntarmuhUrtapramANaH / nanu-vyaJjanAvagrahakAle kimapi saMvedanaM na saMvedyate, tat kathamasau jJAnarUpaH syAt ?, ucyate-avyaktatvAnna saMvedyate, tato na kshciddopH| tathAhi-yadi prathamasamaye'pi zabdAdipariNatadravyairupakaraNendriyasya saMbandhe kAcidapi jJAnamAtrA na bhavet , tato dvitIye'pi samaye na bhavet vizeSAbhAvAt / yAvaccaramasamaye'pi / atha yadi caramasamaye jJAnamarthAvagraharUpaM jAyamAnamupalabhyate, tadA prAgapi kyApi kiyatI jJAnamAtrA bhavatIti mantavyam / raNa-indriyakA zabdAdikarUpa apane viSayake sAtha sambandha honepara prathama samayase le kara arthAvagrahake pahile 2 jo unakA bahuta hI kama alpa mAtrAmeM jJAna hotA hai, jaise-supta, matta evaM mUJchita vyaktiyoMko padArtha kA sambandha hone para alpa mAtrAmeM avyakta bodha hotA hai usakA nAma vyaJjanAvagraha hai / isakA kAla antarmuhUrtakA hai / zaGkA-vyajanAvagrahake samayameM jaba "yaha kucha hai" aisA sAmAnya bodha bhI nahIM hone pAtA hai to phira usako jJAnarUpa kyoM kahA? arthAt jaba vyajanAvagrahake kAlameM jJAnakA thoDAsAbhI saMvedana-anubhavana nahIM hotA hai to phira vaha jJAnarUpa kaise mAnA jA sakatA hai ki jisase yaha matijJAnakA eka bhedarUpa mAnA jA sake? / dvArA zabdAdika viSayarUpa artha avyaktarUpe grahaNa thAya che. eja vyaMjanAvagraha che. upakaraNa Indriyane zabdAdika rUpa pitAnA viSayanI sAthe saMbaMdha thatA prathama samayathI laIne arthAvagrahanA pahelAM je temanuM bahuja ceDAM pramANamAM jJAna thAya che, jemake susa, matta ane mUcchita vyaktione padArthane saMbaMdha thatA thoDA pramANamAM avyakta baMdha thAya che tenuM nAma vyaMjanAgraha che. tene kALa ane muhUrtane che. zaMkA--vyaMjanAvagrahanA samaye jyAre "A kaMIka che" e sAmAnya baMdha paNa thavA pAmatuM nathI. te pachI tene jJAnarUpa kema kahyuM? eTale ke je vyaMjanAvagrahanA samaye jJAnanuM thoDuM paNa saMvedana (anubhava) thatuM nathI tA pachI e jJAnarUpa kevI rIte mAnI zakAya ke jethI te matijJAnanA eka bhedarUpa mAnI zakAya? Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiikaa-avprhmedaaH| uttara-vyaJjanAvagrahameM jJAnakI mAtrA ani alpa hai-avyakta hai, isa liye usakA saMvedana nahIM hotA hai / saMvedana na honese usameM jJAnarUpatA kA abhAva nahIM A sakatA hai| yadi usameM jJAnAMzarUpatA na hove arthAta prathama samayameM bhI zabdAdirUpase pariNata dravyoMke sAtha upakaraNa-indriya kA sambandha hone para vyaJjanAvagraha anirvacanIya thor3I sI bhI jJAnamAtrA nahIM svIkRta kI jAve-to phira dvitIya samayameM bhI jJAnamAtrA nahIM honI caahiye| isa taraha antima samayameM bhI jJAna nahIM hogA, ataH arthAvagraha ho hI nahIM skegaa| tAtparya isakA isa prakAra hai ki-prathama samayameM jJAnakI mAtrA ati alpa hotI hai parantu jyoM 2 viSaya aura indriyoMkA sambandha puSTa hotA jAtA hai tyoM 2 jJAnakI mAtrA bhI puSTa hotI calI jAtI hai / jJAnakI mAtrAkI jaba itanI puSTi ho jAtI hai ki usase yaha mAlUma hone lage ki 'yaha kucha hai' taba yahA vyaJjanAvagraha arthAvagrahake rUpameM pariNata ho jAtA hai / yadi vyaJjanAvagrahameM jJAna kI mAtrA jo ki usa samaya avyaktatama, avyaktatara yA avyakta rUpameM rahatI hai vaha nahIM mAnI jAve to phira vyaJjanAvagrahakI Age 2 ke samayoM meM puSTi hone para jo arthAvagraharUpa meM pariNati hotI hai vaha kase ho sakatI uttara-vyaMjanAvagrahamAM jJAnanI mAtrA ghaNI cheDI che. avyakta che. tethI tenuM saMvedana thatuM nathI. saMvedana na thavAthI temAM jJAnarUpatAne abhAva AvI zakato nathI je temAM jJAnAMzarUpatA na hoya eTale ke prathama samaye paNa zabdAdi rUpe pariNata dravyonI sAthe upakaraNa Indriyene sabaMdha thatA vyaMjana nAvagraha anivArcanIya cheDI paNa jJAnamAtrAne svIkAra karavAmAM na Ave te pachI dvitIya samayamAM paNa jJAna mAtrA na hovI joIe. A rIte aMtIma samaye paNa jJAna nahIM hoya, tethI arthAvagraha thaIja nahIM zake. tenuM tAtparya A pramANe che-prathama samayamAM jJAnamAtrA ati alpa hoya che, paNa jema jema viSaya ane Indriyane saMbaMdha puSTa thatuM jAya che tema tema jJAnanI mAtrA puSTa thatI jAya che. jJAnanI mAtrA jyAre eTalI puSTa thAya ke tenA vaDe ema khabara paDavA mAMDe ke "A kaMIka che" tyAre eja vyaMjanAvagraha arthAvagrahanA rUpe pariName che. je vyaMjanAvagrahamAM jJAnanI mAtrA ke je te samaye avyatetara ke avyakta rUpe rahe che ema na mAnavAmAM Ave te pachI vyaMjanAvagrahanI pachInA puSTi thatAM je avagraharUpe pariNati thAya che te kevI rIte thaI zake vyaMjanAvagrahIne ma0 42 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIpatre atha prathamasamayAdiSu zabdAdivipariNatadravyasambandhe'pi kAcidapi jJAnamAtrA mAbhUt zabdAdidravyANAM teSu samayeSu stokatvena grAhyatvAt , caramasamaye tu jJAnamAtrA syAt zabdAdirUpapariNatadravyasamUhasya tadAnIM bhUyastvena viSayatvAt / iti cet , tadayuktam-yadi hi prathamasamayAdiSu zabdAdidravyANAM stokatvAta saMpRktA vaSyavyaktA kAcidapi jJAnamAtrA na samullaset , tarhi prabhUtasamudAyasamparke'pi hai ? / paripuSTa vyaJjanAvagraha hI to arthAvagraha hotA hai| arthAvagrahase honevAlA viSayakA bhAna jJAtAke dhyAnameM A jAtA hai, aura vyacanAvagrahase honevAlA arthakA bodha jJAtAke dhyAna meM nahIM AtA hai, yahI to inameM bheda hai| jJAnake abhAvako le kara inameM bheda nahIM mAnA gayA hai / isa liye yaha svIkAra karanA cAhiye ki vyaJjanAvagrahameM thor3I sI jJAna kI mAtrA haiN| yahA~ zaMkAkAra kahatA hai yaha ki prathamAdi samayoM meM zabdAdirUpa se pariNata pudgala dravyoM kA saMbaMdha hone para bhI vyaJjanAvagraha meM jo thor3I sI bhI jJAnamAtrA nahIM hotI hai ? usakA kAraNa yaha hai ki ve una samayoM meM bahuta hI stokarUpa se-sUkSmarUpa se-grAhya hote haiM, parantu antima samaya meM jo unakA jJAna hotA hai usakA kAraNa yaha hai ki usa samaya zabdA dirUpa pariNata dravyasamUha kA bhUyastvarUpa se grahaNa hotA hai| tAtparya zaMkAkAra kA yaha hai ki abhI siddhAntI kI ora se jo vyaMjanAvagraha meM jJAnarUpatA pratipAdana karane ke liye aisA kahA gayA hai ki-'yadi vyaMjanAvagraha meM jJAnarUpatA na mAnI jAvegI to arthAvagraha meM jJAnarUpatA eka puSTa aMza ja arthAvagraha thAya che. arthAvagrahathI thanAraarthane badhA jANe nAranA dhyAnamAM Avato nathI, eja temanI vacce bheda che, jJAnanA abhAve karIne temAM bheda manAvyA nathI tethI e svIkAravuM joIe ke vyAMjanAvagrahamAM keTalIka jJAnanI mAtrA che ja. je zaMkA karanAranI taraphathI ema kahevAmAM Ave ke prathamAdi samayamAM zabdAdi rUpe pariNata yugala dravyane sabaMdha thatA paNa je thoDA pramANamAM paNa jJAnamAtrA nathI hovI tenuM kAraNa e che ke teo te samayamAM bahu ja stakarUpe-sUkSmarUpe-grAhya thAya che, paNa atima samaye je temanuM jJAna thAya che tenuM kAraNa e che ke te samaye zabdAdi rUpa pariNata dravya samUhanuM bhaya svarUpe grahaNa thAya che. zaMkA karanArane kahevAnuM tAtparya e che ke hamaNAM ja siddhAMta dvArA vyaMjanAvagrahamAM rAnarUpatAnuM pratipAdana karavAne mATe evuM je kahyuM che ke-"je vyaMjanAvagrahamAM jJAnarUpatA mAnavAmAM na Ave te athAga Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maancndrikaattiikaa-avgrhmaidaaH| nahIM A sakatI hai, arthAt-yadi prathama samaya meM bhI zabdAdipariNata dravyo ke sAtha upakaraNendriya kA saMbaMdha hone para thor3I bhI jJAnamAtrA na hove to vaha dvitIya samaya meM bhA nahIM hogI, isa taraha calate 2 vaha antima samayarUpa arthAvagraha meM bhI nahIM A sakegI so isa para yaha kahanA hai ki carama samaya meM jo jJAnarUpatA kA vedana hotA hai usakA kAraNa yaha hai ki usa carama samayameM zabdAdirUpa pariNata dravyasamUhakA bhUyastvarUpase grahaNa hotA hai / aisA grahaNa dvitIyAdi samayoM meM nahIM hotA hai vahAM to stokarUpase hI unakA grahaNa hotA hai / isaliye vyaJcanAvagraha meM jJAna mAtrA nahIM hotI hai / isa para siddhAntIkA aisA uttara hai ki-yadi prathamAdi samayoM meM zabdAdi dravya stoka hote haiM isa khyAlase vahAM thor3I sI bhI jJAnamAtrA nahIM hotI haiM, arthAt-una dravyoMkA jo grahaNa hotA hai vaha jJAtAke anubhavameM nahIM AtA hai-ve bahuta hI sUkSma hote haiM, isa liye usa avasthAmeM unakA jJAna " ye kucha haiM " isa rUpase nirdezya nahIM hotA hai, kAraNa ki usa samayakA indriya aura padArthakA sambandha apuSTa rahatA hai, aisA kahakara una samayoM meM thoDI bhI jJAnamAtrA na mAnI jAve hamAM jJAnarUpatA AvI zakatI nathI. eTale ke je prathama samayamAM paNa zabdAdi pariNata dravyanI sAthe upakaraNendriyane saMbaMdha thatA thoDI paNa jJAnAmAtrA na hoya te te dvitIya samayamAM paNa nahIM hoya, A rIte AgaLa vadhatA vadhatA te antima samayarUpa athavagrahamAM paNa AvI nahIM zake " to te bAbatamAM tenuM A pUrvokta kathana che-te kahe che ke carama samayamAM je jJAnarUpatAnu saMvedana thAya che tenuM kAraNa e che ke te caramasamayamAM zabdAdirUpa pariNata dravya samUhanuM thatuM nathI tyAM te sUkSmarUpe ja temanuM grahaNa thAya che ? tene sUtrakAra taraphathI e javAba maLe che ke-je prathamAdi samayamAM zabdAdi dravya sUkSama hoya che te mAnyatAthI tyAM thoDI paNa jJAnamAtrA hatI nathI, eTale ke e dravyonuM je grahaNa thAya che te jJAtAnA anubhavamAM Avatu nathI-teo bahuja sUma hoya che, te kAraNe te paristhitimAM temanuM jJAna e kaMIka che " e rUpe nirdezya thatuM nathI, kAraNa ke te samayane Indriya ane padArthane saMbaMdha apuSTa hoya che, ema kahIne te samaye mA zeDI paNa jJAnamAtrA mAnavAmAM na Ave te moTA samUdAyane saMparka thatA paNa jJAnamAtrA kevI rIte Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 nandIstre na bhavet , na hi khalu sikatAkaNeSu pratyekaM tailAbhAve samudAye'pi tailaM samudbhavadupalabhyate / asti ca caramasamaye prabhUtazabdAdidravyasaMpRktau jJAnam , tataH prAktaneSvapi samayeSu stokastokatarairapi zabdAdi pariNata dravyaiH sambandhe kAcidavyaktA jJAnamAtrAmantavyA, anyathA caramasamaye'pi jJAnAnupapatteH / tathA ca-'vyaJjanAvagraho jJAnarUpaH ' iti siddham / tacca jJAnamavyaktameveti bodhyam / so cakAradvayaM svagatAnekabhedasUcakam / te ca svagatAnekabhedAH svayameva sUtrakRtAgre vakSyate / nanu prathamaM vyaJjanAvagraho bhavati, tato'rthAvagrahaH tarhi kathamihArthAvagrahaH pUrvamuktaH ? iti cet , ucyate-spaSTatayopalabhyamAnatvAdarthAvagrahaH pUrvamupanyastaH / to prabhUta samudAyake samparka hone para bhI jJAnamAtrA kaisI mAnI jA sakegI ? / jaba stokarUpameM unake grahaNakarane para unameM jJAnamAtrA nahIM hai to vaha bhUyastvarUpase unake grahaNa hone para bhI kahAMse AyagI ? / yaha to pratyakSa mAlUma detA hai ki bAluke eka 2 kaNameM taila nahIM hai, isIliye vaha usake samudAyameM bhI nahIM hai / carama samayameM jaba jJAna honAanubhava meM AtA hai to mAnanA cAhiye ki pahileke samayoM meM bhI jJAna hai, bhale vaha stokatama Adi rUpameM ho, para hai avazya / isa liye vyaJjanAvagraha ajJAnarUpa na hokara jJAnarUpa hai, aisA mAnane meM koI bAdhA nahIM AtI hai / vyaJjanAvagrahameM kisarUpameM jJAnarUpatA hai yaha vAta vahAM avyakta hI hai / sUtra meM do cakAra svagata aneka bhedoM kI sUcanA dete haiN| ina bhedoMkA kathana mUtrakAra Age cala kara kreNge| . zaGkA-jaba vyaJjanAvagraha pahile hotA hai bAdameM arthAvagraha hotA hai to mUtrakArane pahile arthAvagraha kyoM kahA? mAnI zakAze ? je sUkSmarUpe temane grahaNa karatA temanAmAM jJAnamAtrA na hoya te te bhUyavarUpe temanuM grahaNa karatAM kayAthI Avaze? A te pratyakSa anubhavanI vAta che ke retInA pratyeka kaNamAM tela nathI. tethI te temanA samudIyamAM paNa nathI. carama samaye je jJAna thavAne anubhava thAya che te e strIkAravuM joIe ke pahelAMnA samayamAM paNa jJAna hatuM ja, bhale te sumita Adipe hoya, paNa che avazya. te kAraNe vyaMjanAvagraha ajJAnarUpa nathI paNa jJAnarUpa che, ema mAnavAmAM keI muzkelI rahetI nathI. vyaMjanAvagrahamAM kayA rUpe jJAnarUpatA che e vAta tyAM avyakta ja che. sUtramAM be cakAra svagata anaka bhedanuM sUcana kare che. e bhedanuM varNana sUtrakAra AgaLa jatAM karaze, zakA-je vyaMjanAvagraha pahelAM thAya che ane tyAra bAda arthAvagraha thAya che te sUtrakAre pahelAM arthAvagraha kema karyo? Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 maanyndrikaattiikaa-avgrhbhedaaH| tathAhi-sarvairapi jIvairAvagrahaH spaSTarUpatayA saMvedyate / zIghrataragamanAdau sakRt tvarayopalabdhe vastuni "mayA kiMcid dRSTaM, paraM na paribhAvitaM samya-" giti vyavahAradarzanAta / api ca arthAvagrahaH sarvendriyamanobhAvI, vyaJjanAvagrahastu na tathA bhavatIti prAdhAnyAt prathamamarthAvagraha uktaH / / 27 // mU0 // atha vyaJjanAvagrahAdanantaramarthAvagraho bhavatItyata utpattikramamAzritya prathamaM vyaanAvagrahaM varNayati___ mUlama-se kiM taM vaMjaNuggahe ? / vaMjaNuggahe cauvvihe pnnnntte| taM jahA-soiMdiyavaMjaNuggahe, ghANiMdiyavaMjaNuggahe, jibhidiyavaMjaNuggahe, phAsiMdiya vaMjaNuggahe, se taM vaMjaNuggahe // suu028|| __ chAyA-atha kaH sa vyaanAvagrahaH 1 vyaJjanAvagrAhazcaturvidhaH prajJaptaH, tad yathA -zrotrendriya vyaJjanAvagrahaH, ghrANendriyavyaJjanA'vagrahaH, jihendriyavyaJjanAvagrahaH, spazendriyavyaJjanAvagrahaH, sa eSa vyaJjanAvagrahaH // mU0 28 // _____TIkA-ziSyaH pRcchati-'se kiM taM vaMjaNuggahe ?' iti / atha kaH sa vyaJjanAvagrahaH, iti / uttaramAha-'vaMjaNuggahe-caubihe paNNatte' ityAdi vyaJjanAvagrahacaturvidhaH prajJaptaH, tad yathA-zrotrendriyavyaJjanAvagrahaH, ghrANendriyavyaJjanAvagrahaH, jilendriyavyaJjanAvagrahaH, sparzendriyavyaJjanAvAhaH, sa epa vyaanAvagraha iti / uttara-arthAvagraha anubhavameM AtA hai, vyaJjanAvagraha nahIM, isaliye sUtrakArane aisA kiyA hai| dekho jaba hama zIghrAtizIghrarUpase calate phirate haiM to usa samaya upalabdha vastumeM aisA bhAna hotA hai ki yaha kucha hai' para kyA hai isakA spaSTa bodha nahIM hotaa| dUsare - bAta eka yaha hai ki arthAvagraha pAMca indriyoMse evaM manase hotA hai| vyaJjanAvagraha cakSu aura manase nahIM hotA hai| isa liye vyaJjanAvagrahakI apekSA arthAvagrahameM pradhAnatA AtI hai, ataH pradhAna honese sUtrakArane arthAvagraha kA pahile ullekha kiyA hai, aura pIche vyaJjanAvagraha kA // sU0 27 / / uttara-arthAvagraha anubhavamAM Ave che vyaMjanAvagraha nahIM, tethI sarakAre ema karyuM che. jema ke ApaNe jhaDapImAM jhaDapI rIte cAlatA hoIe tyAre upalabdha vastumAM evuM bhAna thAya che ke "A kaIka che paNa zuM che tenuM spaSTa bhAna thatuM nathI. bIjI vAta e che ke arthAvagraha pAMca Indriyo ane manathI thAya che. vyaMjanAvagraha AMkha ane manathI thato nathI. te kAraNe vyaMjanAvagraha karatA arthAvagrahamAM pradhAnatA Ave che. tethI mukhya hovAthI sUtrakAre arthAvaganDane pahelAM ullekha karyo che, ane pAchaLa vyAjanAvagra / sUra7 || Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre nanu paJcendriyANi santi paSThaM manazvAsti, kathaM tarhi vyaJjanAvagrahazcaturvidha evoktaH ? iti cet ucyate-ihopakaraNendriyasya zabdAdidravyANAM ca parasparaM sambandho vyaJjanamucyate, sa ca sambandhazcaturNAmeva zrotrendriyAdInAM bhavati, na tu cakSurmanasoH, tayorapApyakAritvAt / cakSurmanazca hi rUpAdisambandhena vinaiva jJAnamutpAdayati / ___ aba sUtrakAra utpattikramakI apekSAse vyaJjanAvagrahakA varNana karate haiM-'se kiM taM vaMjaNuggahe' ityaadi| ziSya prazna karatA hai ki-he bhadanta ! pUrvanirdiSTa vyaJjanAvagraha kA kyA svarUpa hai ? uttara-vyaMjanAvagraha cAra prakAra kA batalAyA gayA hai / jaise-zrotrendriya-vyaMjanAvagraha 1, ghrANendriya-vyaMjanAvagraha 2, jihvendriya vyaMjanAvagraha 2 aura sparzendriya-vyaJjanAvagraha 4 / isa taraha yaha cAra prakAra kA avagraha vyaMjanAvagraha hai| zaMkA-indriyAM to pAMca vatalAI gaI haiM tathA chaThA mana bhI batalAyA gayA hai phira vyaMjanAvagraha cAra prakAra hI hotA hai aisA kyoM kahA ? use chaha prakArakA kahanA cAhiye thaa| uttara-upakaraNendriya kA aura zabdAdika paulika dravyoM kA jo paraspara meM saMbaMdha hotA hai vaha vyaMjana hai, yaha bAta pIche batalAI jA cukI hai ___ yaha jo indriya aura padArthoM kA saMbaMdha hai vaha ina cAra indriyoM se hI hotA hai, cakSu aura mana meM nahIM hotA hai, kAraNa ye donoM aprApya have sUtrakAra utpatti kamanI apekSAe vyaMjanAvagrahanuM varNana kare che" se ki ta vaMjaNuggahe" chatyAhi. prazna-hebhadanta! pUrvanirdiSTa vyaMjanAvagrahanuM zuM svarUpa che? uttara-vyAyaDa yA2 prA2no matAnyo che (1) zrIndriya-vya. nAyaDa, (2) prANendriya-vya/nAvaDa (3) zivendriya vyADa mana (4) sparzendriya-vyaMjanAvagraha. A rIte A cAra prakArano avagraha-vyaMjanAvagraha che. zaMkA-Indriya to pAMca darzAvI che. tathA chaThThuM mana paNa batAvyuM che, te pachI vyaMjanAvagraha cAra prakArane ja hoya che ema zA mATe kahyuM ? te che prakAranuM kahevuM joIto hate. uttara-upakaraNendriya ane zabdAdika padagalika dravyone je parasparamAM saMparka thAya che te vyaMjana che. A vAta pAchaLa batAvI dIdhA che. Ilika ane padArthone A je saMparka che te e cAra Indriyo vaDe ja thAya che, cakSu Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-vyaanAvagrahabhedAH / nanu kathamaprApyakAritvaM tayoravasIyate? ucyate-viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt / tathAhi-yadi prAptamartha cakSurmano vA gRhNIyAt tadA yathA sparzanendriyaM srakcandanAdikasya aGgArAdikasya ca prAptasyArthasya paricchedaM kurvat tatkRtAnugrahopaghAtabhAg bhavati, tathA cakSurmanazcApi syAt vizeSAbhAvAt , na tu tathA bhavati, tasmAdetavayamaprApyakArIti siddhm| kArI haiN| apane viSaya ke sAtha saMbaMdha kiye binA hI ye donoM indriyAM usakA jJAna karA detI haiN| isa taraha vyaMjanAvagraha cAra prakAra kA hI hotA hai, chaha prakArakA nhiiN| zaMkA-cakSu aura mana aprApyakArI haiM-viSaya ke sAtha saMbaMdha kiye vinA hI apane viSaya kA jJAna karA dete haiM, yaha bAta kaise jAnI jAtI hai| uttara-'ye donoM aprApyakArI haiN| yaha bAta isa taraha jAnI jAtI hai ki inameM apane viSaya se kRta upaghAta aura anugraha nahIM hotA hai| yadi prApta artha ko cakSu aura mana grahaNa kareM to jisa prakAra prApta artha ko grahaNa karanevAlI sparzandriya meM apane viSayadvArA srakU, caMdanaaMgAra Adi dvArA anugraha aura upaghAta dekhA jAtA hai usI taraha ina do indriyoM meM yaha bAta dekhI jAnI cAhiye, parantu aisI bAta inameM nahIM dekhI jAtI hai, isaliye ye do aprApyakArI mAne gaye haiN| ane manamAM thatuM nathI, kAraNa ke e bane aprApyakArI che. pitAnA viSaya sAthe saMparka karyA vinA ja e bane Idriya tenuM jJAna karAvI de che. A rIte vyaMjanAvagraha cAra prakArane ja hoya che, cha prakArane nahIM. zaMkA-cakSu ane mana aprApyakArI che-viSayanI sAthe saMparka karyo vinA ja pitAnA viSayanuM jJAna karAvI de che, e vAta kevI rIte jANI zakAya ? uttara--e bane aprApyakArI che, e vAta A rIte jANI zakAya che ke temanAmAM pitAnA viSaya vaDe karAyela upaghAta ane anugraha letA nathI. je prAsa arthane caDyuM ane mana grahaNa kare te je rIte prApta arthane grahaNa karanArI sparzendriyamAM potAnA viSaya dvArA sapha, caMdana-aMgAra Adi dvArAanugraha ane upaghAta jovA maLe che, eja rIte e banne IndrimAM A vAta dekhAvI joIe, paNa evI vAta temanAmAM dekhAtI nathI. tethI e bane aprApyakArI mAnavAmAM AvI che. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre nanvevaM na dRzyate, cakSuSo'pi hi viSayakRtAvanugrahopaghAtI bhvtH| tathAhimegharahite nabhasi pracaNDamArtaNDamaNDalaM pazyato bhavati cakSuSo vidhAtaH, tathA candramaNDalaM taraGgamAlopazobhitaM jalaM zADvalaM haritatarumaNDalaM ca pazyatazcakSuSo'nugraho bhavatIti, tasmAccakSuSaH prApyakAritvameva sidhyatIticet , __atrocyate-viSayakRtAnugrahopaghAtau cakSuSaH sarvathA na bhavataH, iti vayaM na brUmaH kiM tu etAvadeva brUmaH-yadA viSayaM viSayatayA cakSuravalambate, tadA ___ zaMkA-Apa aisA kaise kahate haiM ki cakSu meM viSayakRta upaghAta aura anugraha nahIM dekhA jAtA hai / viSayakRta upaghAta aura anugraha cakSu / indriya meM dekhA jAtA hai, ataH usameM anya indriyoM kI taraha prApyakAritA siddha hotI hai / megharahita AkAza meM jo vyakti sUryamaMDala kA nirIkSaNa karatA hai usake cakSu kA vighAta hotA hai, tathA candramaMDala kA, taraGgamAlA se upazobhita jala kA, haritaghAsa kA evaM hare 2 vRkSoM kA jo nirIkSaNa karatA hai usakI AMkhoM meM zItalatA AtI hai, yaha cakSu kA viSayakRna upaghAta evaM anugraha hai| uttara-isa kathanase cakSumeM prApyakAritA siddha nahIM hotI hai| isase to kevala yahI bAta jAnI jAtI hai ki dravyake saMbaMdhase cakSukA upaghAta aura anugraha hotA hai| hama isa bAtakA niSedha thoDe hI karate haiM ki viSaya-padArtha-kRta upaghAta aura anugraha cAmeM nahIM hotA hai ? kintu hama to yaha batalAte hai ki cakSu jaba padArthako viSaya karatA hai zaMkA---Apa ema kevI rIte kahe che ke cakSumAM viSayakRta upaghAta ane anugraha dekhAtA nathI. viSayakata upaghAta ane anugraha cakSu IndriyamAM javA maLe che, tethI temAM bIjI IndrinI jema prAkArItA siddha thAya che. megha rahita AkAzamAM je vyakti sUryamaMDaLanuM nirIkSaNa kare che tenAM cakSune vighAta thAya che, tathA candramaMDaLanuM taraMgamALAthI zobhatA jaLanuM, lIlAM ghAsanuM ane lIlAMchama vRkSonuM je nirIkSaNa kare che tenI AMkhomAM zItaLatA Ave che, A cakSuno viSayakRta upaghAta ane anugraha che. uttara--A kathanathI cakSamAM prAgyakAritA sAbIta thatI nathI. te to phakta eja vAta jANavA maLe che ke dravyanA saMparkathI cakSune upaghAta mAM anugraha thAya che. ame e vAtane niSedha cheDe karIe chIe ke viSaya-padArtha upaghAta ane anugraha cakSumAM thatuM nathI ? paNa ame te e batAvIe chIe ke cakSu jyAre padArthane viSaya kare che tyAre te viSayabhUta padArthane viSaya * * Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maanvndrikaattiikaa-vyjnaavgrhbhedaaH| tatkRtAvanugrahopaghAtau tasya na bhavata iti, tasmAt tdmaapykaari| yadA tu vipaya viSayatayA nAvalambate kiM tu yadA-cakSuSi svopaghAtakAvayavANupravezo bhavati, tadopaghAtaH, anugrAhakAvAyavANupraveze sati cAnugraho bhavati / yathA-pracaNDamArtaNDarazmayaH sarvatrApi prasaranto yadA cakSupi saMprAptA bhavanti, tadA te sparzanendriyamiva cakSurupananti, tathA candrarazmayAcakSupi saMprAptAH santaH sparzanendriyamiva cakSuranugRhNanti, tathA-cakSuSi jalakaNasaMspRSTapavanasaMsparzAdanugraho bhavati, tathAzADvalatarucchAyAsaMparkazItIbhUtasamIrasaMsparzAdanugraho bhvti| vipayatayA'valambane tu na bhavati cakSuSi tatparamANupravezastasmAd viSayatayA jalAyavalokane taba usa viSayabhUta padArthase cakSukA upaghAta aura anugraha nahIM hotA hai, isaliye vaha aprApyakArI hai / cakSu kA pUrvoktakathana se jo upaghAta anugraha batalAye gaye haiM ve usameM apane dvArA unheM gRhIta karane se nahIM hue haiM kintu jaba apane upaghAtaka avayavANu kA praveza usameM ho jAtA hai usa samaya usake dvArA usakA upaghAta hotA hai, isI taraha anugraha hotA hai| jaise pracaNDa mArtaNDa kI kiraNeM phailate samaya java cakSu ke sAtha saMbaMdha karatI haiM usa lamaya ve sparzanendriya kI taraha cakSu kA upaghAta karatI haiN| tathA candra kI kiraNeM jaba cakSu ke sAtha saMbaMdha karatI haiM to ve sparzanendriya kI taraha usakA anugraha karatI haiM / isI taraha jalakaNasikta vAyu ke saMsparza se usakA anugraha hotA hai| parantu jaba cakSu inheM viSayarUpa se avalambana karatA hai taba cakSu ke bhItara inake paramANu kA praveza nahIM hotA hai / isa taraha viSayarUpa se jalAdika ke avlotyAre te viSayabhUta padArthathI cakSune upaghAta ane anugraha thato nathI, tethI te aprApyakArI che. pUrvokta kathanathI cakSune je upaghAta anugraha batAvavAmAM AvyA che. te tenAmAM pitAnA dvArA temane gRhIta karavAthI thayela nathI, paNa jyAre pitAnA upaghAtaka avayava aNune praveza temAM thaI jAya che te samaye temanA dvArA teno upaghAta thAya che. e ja rIte anugrAhaka avayava Agane jyAre cakSumAM praveza thaI jAya che tyAre temanA dvArA tene anugraha thAya che. jema pracaMDa sUryanAM kiraNe phelAtI vakhate jyAre cakSunI sAthe saMparka kare che tyAre teo sparzendriyanI jema cakSune upaghAta kare che. tathA candranAM kiraNe jyAre cakSanI sAthe saMparka kare che tyAre teo sparzendriyanI jema tene anugraha kare che. e ja pramANe jaLakaNa yukta vAyunA saMsparzathI tene anugraha thAya che. paNa jyAre cakSu viSayarUpe temanuM avalaMbana kare che tyAre cakSunI aMdara temanAM paramANune praveza thatuM nathI. eja rIte viSayarUpe jalAdikanuM ma043 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre upaghAtAbhAvAdanugrahopacAro mantavyaH / upaghAtAbhAve'nugrahopacAro loke dRzyate, yathA'tisUkSmAkSaranirIkSaNAd vinivRtya nIlaharitavasanAdinirIkSaNe yathAsukhaM lokaH pravartate tasmAdupaghAtAbhAve'nugrahopacAro bhavatIti mantavyam / prApyakAritve tu tulye saMparka sUrya pazyataH sUryeNa yathopaghAto bhavati, tathA agnijalazUlAdinikana karane para tatkRta upaghAta kA abhAva hone se usameM anugraha kA upacAra mAnA jAtA hai / upaghAta ke abhAva meM anugraha kA upacAra loka meM dekhA jAtA hai, jaise atisUkSma akSaroM ke dekhane se manuSya jaba nivRtta hokara nIla, harita vastra Adi ko dekhane meM pravRtta hotA hai to usase usako AMkhoM meM eka prakAra kA sukha kA anubhava hotA hai / yaha sukhAbhava hI vyAghAta kA abhAva hai, aura isIse usake dvArA anugraha kA upacAra vahAM hotA hai / tAtparya isakA yaha hai ki atisUkSma akSaroM ke dekhane meM AMkhoM ko jora par3atA hai, vaha jora nIla vastrAdika ke nirIkSaNa karate samaya nahIM hotA hai ataH loga usase dRSTi kA upaghAta aura nIla vastrAdika se usakA anugraha mAna lete haiM, parantu jaba isa para vicAra kiyA jAtA hai to yaha anugraha upaghAtAbhAva hone se vahAM upacarita hai, vAstavika nahIM hai| na to viSayIkRta padArtha se cakSu kA upaghAta hotA hai aura na anugraha hI hotA hai / yadi cakSu ko prApyakArI mAnA jAve to isa prApyakAritva kI samAnatA meM padArtha ke sAtha usakA saMparka tulya rahatA hai| aisI sthiti meM jisa prakAra sUrya kA nirIkSaNa karate 1 kuTa avaaAkana karatA tenA vaDe karAyela. ughAtane abhAva hAvAthI temAM anutrahaeNnA upacAra mAnavAmAM Ave che. upaghAtanA abhAvamAM anugrahune upacAra leAkamAM jovA maLe che, jemake atisUkSma akSara joyA pachI manuSya jyAre bhUrAM, lIlAM vastra Adine jovAne pravRtta thAya che tyAre tethI tene AMkhamAM eka prakAranAM sukhanA anubhava thAya che. A sukhanA anubhava ja vyAghAtanA abhAva che, ane tethI tenA vaDe anugrahanA upacAra tyAM hoya che, tenu' tAtparya e ke atisUkSma akSarAne jovAmAM AkhAne jora paDe che, te jora nIla vasrAdikanu nirIkSaNa karatI vakhate paDatu nathI tethI lAke te vaDe STinA upaghAta ane nIlavastrAdikathI tenA anugraha mAnI le che, paNa jyAre enA para vicAra karavAmAM Ave che tyAre A anugraha upadhAtAbhAva hAvAthI tyA uparita che, vAstavika nathI. viSayIkRta padArthathI cakSunA upaghAta paNa thatA nathI ane anugraha paNa thatA nathI. je cakSune prApyakArI mAnavAmAM Ave te A prApyakAritvanI samAnatAmAM padArthanI sAthe tenA sapaka tulya rahe che. evI paristhitimAM je prakAre Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kATIkA vyaJjanAvagrahamedAH / 339 rIkSaNe dAha-kleda - pATanAdayaH kasmAnna bhavantIti / tasmAdvipayadeze cakSupo gamanaM na bhavati, nApi ca cakSuSi svaviSayapravezo bhavati, tatazca viSayatayAvalambane cakSuSastatkRtopaghAtAnugrahau na bhavata iti sthitam / api ca- yadi cakSuH prApyakAri, tarhi svadezagatarajomalAanazalAkAdikaM kiM na pazyati ?, tasmAccakSuraprApyakAryevAstIti mantavyam / samaya usakA ApakI dRSTi se upaghAta hotA hai usI prakAra agni, jala, zUla Adike nirIkSaNa karate samaya isakA saMparka rahegA to phira usa samaya inake dvArA cakSukA dAha, kledana, evaM pATanAdika bhI honA cAhiye, parantu ye bAteM to hotI nahIM hai, so kyoM nahIM hotI ? isa parase vicAranA cAhiye ki cakSumeM prApyakAritA nahIM hai| arthAt cakSu indriya na to viSayake pAsa jA kara usakA prakAzana karatI hai aura na viSaya hI cakSumeM A kara praviSTa hotA hai, isa liye viSayabhUta jJeyase cakSukA upaghAta anugraha kucha bhI nahIM hotA hai / yaha siddhAnta hI ThIka hai / dUsarI bAta eka yaha bhI hai ki yadi cakSu prApyakArI mAnA jAve to phira usako apane meM paDe hue rajakaNa, mala evaM aMjanazalAkA AdikA bhI prakAzana karanA cAhiye, parantu aisA nahIM hotA hai, ataH aprApyakArI maMtavya hI nirdoSa hai| sUryanuM nirIkSaNa karatI vakhate tenA ApaNI dRSTie upaghAta thAya che. eja prakAre agni, jaLa zUla AdinuM nirIkSaNa karatI vakhate tenA sapa raheze teA pachI te samaye temanA dvArA cakSune dAha, kleina (palaLavu) ane pATanAdika paNu thavu joI e paNa e khAmatA khanatI nathI tenuM kAraNa zuM? A uparathI vicAravuM joI e cakSumAM prApyakAritA nathI, eTale ke cakSu Indriya vastunI pAse jaI ne tenuM prakAzana karatI nathI ane vastu ja cakSumAM AvIne praveza paNa karatI nathI, tethI viSayabhUta jJeyathI cakSune upAdhAta anugraha kaMI paNa thatuM nathI. A siddhAMta ja kharAkhara che. mIjI eka paNa che ke je cakSune prApyakArI mAnavAmAM Ave te pachI teNe peAtAnI aMdara paDelA rajakaNa, mela ane aMjanazalAka Adinu` paNa prakAzana karavuM joie. paNa ema thatuM nathI tethI aprApyakArI maMtavya ja nirdoSa che, vAta e Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 nandIstre nanu yadi cakSuraprApyakArIti manyase, tarhi manovad vizeSeNa sarvAnapi dUravyavahitAdInarthAn kuto na gRhNAti ? / yadi hi prAptameva viSayaM cakSu guhAti, tarhi yuktaM, devAnAmapicakSuranAdRtameva adUradezameva adUrasthameva vastu vA gRhNAti, nAvRtaM dUradezaM dUrasthaM vA, iti / tatra cakSuSo razmInAM gamanAsaMbhavena saMparkAsaMbhavAt , tasmAcakSuH prApyakAryeva mantavyam / tathA yadi hi-cakSuramApyakAri bhavet tadA tadAvaraNamupaghAtakaraNasamartha na syAt , tatazcAvaraNasadbhAve'nupalabdhiranya. thopalabdhiriti vyavasthA na syAt / prApyakAritve tu vyavahite tadAvaraNa sabhAvAcakSuHsaMparkAsaMbhavaH, atidure'pi cakSuSo razmInAM gamanAbhAvAnna cakSuHsaMparkasaMbhava iti cakSuH prApyakAryeveti mantavyamiti cet , zaGkA yadi cakSuko aprApyakArI Apa mAnate ho to vaha manakI taraha vinA kisI vizeSatAke dUra vyavasthita padArthoM kA prakAzana kyoM nahIM karatA hai ? / arthAt jaba cakSu aprApta arthakA prakAzaka mAnA jAtA hai to yaha bAta svAbhAvika hai ki usake dvarA samasta dUrasthita padArthoM kA bhI prakAzana honA cAhiye, mana jaise dUrasthita padArthoM kA prakAzaka mAnA gayA hai " jaba cakSu arthako prApta ho kara usakA prakAza karatA hai to aisI hAlatameM usase dUra vyavasthita athavA AvRta padArthakA prakAzana nahIM ho sakatA, kyoM ki unake sAtha usakA saMbaMdha nahIM hai / devoMkI AMkheM bhI adUradezastha anAvRta padArthoM kA hI prakAzana karatI hai, dUradezastha, AvRta padArthakA nahIM, kyoM ki vahAM taka unakI kiraNeM jA nahIM sakatI haiM, ataH cakSukiraNoMke gamanake abhAvameM una padArthoM ke sAtha asaMparka honekI vajahase una dUradezastha AvRta padArthoM kA unake zaMkA-je Apa cakSane aprApyakArI mAnatA ho to te mananI jema koI vizeSatA vinA dUra rahela padArthonuM pradarzana kema karatI nathI? eTale ke je cakSune aprAsa arthanI prakAzaka mAnavAmAM Ave te e vAta svAbhAvika che, ke jema sana dUra rahela padArthonuM prakAzaka manAya che, tema tenA vaDe paNa samasta dUra padArthonuM pradarzana thavuM joIe. je cakSu arthane pAmIne tene batAve che te evI sthitimAM tenAthI dUra rahela athavA DhaMkAela padArthanuM prakAzana thaI zakatuM nathI, kAraNa ke tenI sAthe tene saMparka nathI. devenI AMkhe paNa dUra nahIM evA pradezamAM rahela anAvRtta padArthonuM ja prakAzana kare che, dUra dezastha AvRtta padArthonuM nahIM, kAraNa ke tyAM sudhI temanAM kiraNe jaI zakatAM nathI, tethI cakSu kiraNAnA gamanane abhAve te padArthonI sAthe asaMparka rahevAne kAraNe Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-vyaJjanAvagrahamedAH / ____ ucyate-manovaccakSuramApyakAryevAsti / aprApyakAritvAGgIkAre dUravyavahitAdInAn kuto na gRhNAtIti yad dUSaNamupanyastaM tasya nAstyatra prasaGgaH, yataH khalu mano'pi nAzeSAna viSayAn gRhNAti, tasyApi sUkSmeSvAgamagamyAdiSu artheSu mohadarzanAt / tasmAd yathA mano'prApyakAryapi svAvaraNakSayopazamasApekSatvAniyatavipayaM, tathA-cakSurapi svAvaraNakSayopazamasApekSatvAdaprApyakAryapi niyataviSayam , arthAtyogyadezAvasthitamAtrArUpa viSayakam / tatazca na vyavahitAnAmupalabdhiprasaGgaH, nApi duursthitaanaampi| dvArA prakAzana nahI ho sakatA hai, ataH cakSudvArA gRhIta padArthakA hI jaya prakAzana hotA hai to yaha mAnane meM koI bAdhA nahIM hai ki cakSu prApyakArI hai| uttara-cakSu manakI taraha aprApyakArI hI hai / aprApyakArI pakSameM jo ye pUrvokta bAteM kahI gaI haiM ki vaha manakI taraha dUra, vyavahita padArthoM kA prakAzana kyoM nahIM karatA hai so ina bAtoM ke liye yahAM prApta hone kAavasara hI nahIM hai, kAraNa ki mana bhI to Agamagamya Adi sUkSma padAau~kA prakAzana nahIM karatA hai| isa liye jaise mana aprApyakArI hone para bhI apane AvaraNake kSayopazamake anusAra niyata viSayavAlA mAnA gayA hai, arthAt-yogya dezameM avasthita hue padArthakA grAhaka mAnA gayA hai, aniyata padArthakA nahIM, isI taraha cakSu bhI aprApyakArI hotA huA apane AvaraNa ke kSayopazamAnusAra niyata viSaya kA prakAzaka hotA hai, e dura dezastha AvRta padArthonuM temanA dvArA prakAzana thaI zakatuM nathI, tethI cakSu dvArA gRhIta padArthanuM ja je prakAzana thAya che to e mAnavAmAM kaI vAMdho nathI ke cakSu prApyakArI che. uttara mananI jema aprApyakArI ja che. aprApyAkArInA pakSamAM e pUrvokta je vAta kahevAI che ke te mananI jema dUra rahela padArthonuM prakAzana kema karatAM nathI te e vAtane mATe ahIM prApta thavAne avasara ja nathI, kAraNa ke mana paNa Agamagamya Adi sUkSma padArthonuM prakAzana karatuM nathI, parAma tethI jema mana aprApyakArI hovA chatAM paNa potAnA AvaraNonA pramANe niyataviSayavALu manAyuM che-eTale ke yogya dezamAM rahela padArthanuM grAhaka manAyuM che, aniyata padArthanuM nahIM eja rIte cakSu paNa aprApyAkArI hovA chatAM potAnAM AvaraNanA sopazama pramANe niyata viSayanA prakAzaka Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kera nandIsUtre api ca-aprApyakAritve'pi yogyadezApekSA tathAvidhasvabhAvavizeSAd dRzyate, yathA-ayaskAntasya ('cuMbaka' iti prsiddhmy)| lohasyAprApyasya karSaNe pravartamAno'yaskAnto na khalu sarvasyApi jagadvatino lohasyAkarSako bhavati, kiMtu pratiniyatasyaiva / aniyata viSaya kA nahIM, arthAt-yogya dezameM rahe hue rUpakA prakAzana karatA hai, aviSayabhUta sthAna meM rahe hue rUpakA nhiiN| isa taraha yaha bAta samajhane meM derI nahIM lagatI hai ki cakSu vyavahita padArthoM kA tathA durasthita padArthoM kA prakAzana nahIM karatA hai, ataH isa prakAra kA prasaMga jo zaMkAkAra ne aprApyakAritva kI mAnyatA meM diyA hai vaha ucita nahIM hai| ___tathA-tathAvidhasvabhAvavizeSa se cakSu meM yogya deza kI apekSA dekhI jAtI hai / tAtparya isakA yaha hai ki cakSu aprApyakArI hone para bhI yogya dezasthita vastu kA hI prakAzana karegA, kAraNa usakA aisA hI svabhAva hai / ayogya dezasthita vastu ke prakAzana karane kA usakA svabhAva nahIM hai / jisa prakAra cuMbaka patthara kA svabhAva aprApta lohe ko AkarSaNa karane kA hai to isakA tAtparya yaha thor3e hI hotA hai ki vaha saMsArabhara ke lohe kA AkarSaNa kare / vaha to yogya dezasthita lohe kA hI AkarSaNa karegA, kAraNa ki usakA aisA hI svabhAva hai / isI taraha cakSu kA bhI heya che, aniyata viSayanA nahIM, eTale ke gya dezamAM rahela rUpanuM prakAzana kare che, viSayabhUta sthAnamAM rahela rUpanuM nahIM. A rIte e vAta samajavAmAM vAra thatI nathI ke cakSu vyavahita padArthonuM tathA dUra rahela padArthanuM prakAzana karatAM nathI, tethI A prakArane prasaMga je zaMkA karanAre aprApyakArInI mAnyatA mATe Apela che te egya nathI. tathA-te prakAranA svabhAva vizeSathI cakSumAM yogya dezanI apekSA dekhAya che. tenuM tAtparya e che ke cakSu aprApyakArI hovA chatAM paNa yogya sthAnamAM rahela padArthanuM ja prakAzana karaze, kAraNa ke tene e svabhAva che. ayogya sthAnamAM rahela vastunuM prakAzana karavAne tene svabhAva ja nathI. jema lehacuMbakane svabhAva aprApta loDhAne AkarSavAno che te tenuM tAtparya e thoDuM che ke te AkhA saMsAranA loDhAne AkarSe ! tete cogya sthAnamAM rahela leDhAnuM AkarSaNa karaze, kAraNa ke tene e ja svabhAva che. e ja pramANe cakSune Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgandrikATIkA-dhyAnAvagrahamedAH / 343 atra kecit-vadanti ayaskAnto'pi prApyakArI bhavati ayaskAntacchAyA'NubhiH saha samAkRSyamANavastunaH sambandhAt , kevalaM te chAyANavaH sUkSmatvAnnopalabhyante iti tadasat , tadgrAhakamamANAbhAvAt , nahi tatra chAyANusaMbhavagrAhakaM pramANamasti, pramANarahita na kimapi svIkartuM zaknumaH / nanvatra chAyANusaMbhave pramANamanumAnamasti, iha hi-' yadAkarSaNaM, tat saMsargapUrvakaM, yathA'yogolokasyAkarSaNaM saMdaMzena vA ayaskAntena vA bhavati, tatrAyaskAnte sAkSAtsaMsargaH kvacidapi na dRSTa iti sAkSAtsasargaH pratyakSabAdhitaH, tatazca tatra tacchAyANubhiH saMsoM mantavya iti cenna, hetoranaikAntikatvAt mantreNa vyabhicArAt , mantraH smaryamANo'pi vivakSitaM vastu AkarSati, na ca tatra ko'pi saMsarga iti / aisA hI svabhAva hai ki vaha aprApyakArI hotA huA bhI yogya dezasthita padArtha kA hI prakAzana karatA hai, dezabhara ke saba padArthoM kA nahIM / koI 2 aisA kahate hai ki ayaskAnta (cumbaka patthara) aprApyakAritva kI siddhi meM dRSTAntabhUta nahIM bana sakatA hai, kAraNa ki vaha svayaM prApyakArI hai / ayaskAMta jo lohe kA AkarSaNa karatA hai vaha aprApta hokara usakA AkarSaNa nahIM karatA hai kintu AkRSyamANa vastu ke sAtha meM usake chAyANuoM kA sabaMdha hotA hai, isI se vaha usakA AkarSaNa karatA hai| ve chAyANu atyanta sUkSata honese dekhe nahIM jAte hai| aisA kathana bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki chAyANukA grAhaka koI pramANa nahIM hai / jisakA grAhaka pramANa nahIM hotA hai vaha kevala kahane mAtrase svIkAra karane yogya nahIM hotA hai| paNa e svabhAva che ke te aprApyakArI hovA chatAM paNa gya pradezamAM rahela padArthanuM ja prakAzana kare che, samasta dezanA samasta padArthonuM nahIM. me 4 cha hai ayaskAnta (yuma 5thya2) mAyazasvanI sAbItImAM dRSTAMtarUpa banI zakatuM nathI, kAraNa ke te pote ja prApyakArI che. cuMbaka paththara je loDhAnuM AkarSaNa kare che te aprApta thaIne tenuM AkarSaNa karate nathI paNa AkarSAtI vastunI sAthe tenA chAyANuone saMbaMdha hoya che, tethI te tenuM AkarSaNa kare che. e chAyANu atyaMta sUkSma hovAthI dekhAtA nathI. evuM kathana paNa yogya nathI, kAraNa ke chAyAne grAhaka kaI pramANa nathI jene grAhaka (grahaNa karanAra) pramANu na hoya te phakta kahevA mAtrathI svIkAra 42vAmAM Avatu nathI. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIstre zaGkA-'chAyANu haiM ' isa bAtakA saMvAdaka anumAna pramANa hai aura vaha isa tarahase hai " jo 2 AkarSaNa hotA hai vaha 2 saMsargapUrvaka hotA hai, jaise ayogolakakA AkarSaNa saMDAsIse hotA hai, athavA ayaskAMta se hotA hai| saMDAsI se jo ayogolaka kA AkarSaNa hotA hai usameM saMDAsI aura ayogolakakA saMsarga sAkSAt dikhatA hai, parantu ayaskAMtake dvArA jaba ayogolakakA AkarSaNa hotA hai usa samaya ayaskAMtameM yaha saMsarga sAkSAt nahIM dikhatA hai, kyoM ki ayaskAMtameM sAkSAt saMsarga kahIM para bhI dekhA nahIM gayA hai, isa liye sAkSAtsaMsarga vahAM pratyakSase bAdhita hotA hai, parantu jaba aisI vyApta hai ki jo 2 AkarSaNa hotA hai vaha 2 saMsargapUrvaka hotA hai taba yaha mAnanA par3atA hai ki ayaskAMtake chAyANuoMke sAtha lohekA maMsarga hai| uttara-isa prakArakA kathana bhI ThIka nahIM hai, kAraNa yaha vyApti yuktiyukta nahIM hai / nirdoSa vyAptise utpanna anumAna hI pramANakoTi meM AtA hai / yuktiyukta nahIM hone ke kAraNa yaha hai ki-dekho maMtrAdikoM ke dvArA bhI to AkarSaNa hotA hai, parantu AkarSaNIya vastuke sAtha usakA koI saMsarga nahIM hotA hai / isa taraha sAdhyAbhAvameM hetuke rahane se AkarSaka hetu vyabhicarita ho jAtA hai / isameM samajhAne jaisI koI A-" chAyA cha" mA pAtanu sapA anumAna pramANa cha. mane. te A pramANe che-"je je AkarSaNa thAya che te te saMsagapUrva thAya che jemake ayogolaka nu sASA sAsIthI thAya cha, athavA yu54 paththarathI thAya che. saMDAsIthI agolakanuM je AkarSaNa thAya che, temAM saMDAsI ane agAlakane saMsarga pratyakSa dekhAya che, paNa cuMbaka paththaranA dvArA jyAre agolakanuM AkarSaNa thAya che te samaye cuMbaka paththaramAM A saMsarga pratyakSa dekhAtuM nathI, kAraNa ke lehakAntamAM sAkSAt saMsarga kayAM ya paNa levAmAM AvyuM nathI, tethI tyAM sAkSAt saMsarga tyAM pratyakSathI bAdhita thAya che, paNa jyAre evI vyApti che ke je je AkarSaNa thAya che te te saMsargapUrvaka thAya che. tyAre te e mAnavuM paDe che ke lehakAntanA chAyANuMonI sAthe loDhAne saMsarga che. uttara-e prakAranuM kathana paNa barAbara nathI, kAraNa ke A vyApti yuktiyukta nathI. nirdoSa vyAptithI utpanna anumAna je pramANa keTinuM che. yuktiyukta na hovAnuM kAraNa e che ke maMtrAdi dvArA paNa AkarSaNa thAya che. paNa AkarSaNIya vastunI sAthe tene keI saMsarga thato nathI, A rIte sAdhyabhAvamAM hetunA rahevAthI AkarSaNa hetu vyabhicarita thaI jAya che. temAM sama Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-vyaJjanAvaprahamedAH / ___api ca-yathA chAyANavaH prAptameva lohaM samAkarSanti, tathA kASThAdikamapi prApta kasmAnna samAkarSanti / yadi pratiniyatazaktimattvAt kASThAdikaM nAkarpantIsyucyate, tarhi manaso'pi zaktiH pratiniyataiveti mano yathA sUkSmeSvartheSu kvacinna jJAnamutpAdayati, zaktipratiniyamAt , tathA cakSurapi vyavahitadUradezasthitAn vipayAna gRhNAtIti mantavyam , kimanena chAyANuparikalpaneneti / yAta nahIM hai ki-maMtrakA jaba mAMtrika smaraNa karatA hai taba usake dvArA vivakSita vastukA AkarSaNa hotA hai / phira bhI uttara yaha hai ki-jisa taraha chAyANu, prApta hue lohakA Apake mantavyAnusAra AkarSaNa karate haiM to isI taraha ve prApta kASTAdika kA AkarSaNa kyoM nahIM karate haiM ? yadi isake samAdhAna meM aisA kahA jAya ki unakI zakti prati niyata hai, prati niyata zaktiviziSTa honese hI ve prApta kASTAdikakA AkarSaNa nahIM karate haiM to phira yahI bAta manameM bhI mAna lenI cAhiye, arthAt manakI zakti bhI pratiniyata hI hai isI liye vaha sUkSmAdika arthoM meM jJAnakA utpAdaka nahIM hotA hai, ataH jisa prakAra pratiniyata zaktivAlA honese mana kahIM sUkSmAdika padArthoM meM jJAnakA utpAdaka nahIM hotA, usI prakAra cakSu bhI vyavahita evaM dara dezasthita viSayoMkA prakAzaka nahIM hotA hai phira apanI vAtako siddha karaneke liye aprasiddha chAyANuoMkI kalpanA karanese kyA lAbha ? / jAvavA jevI kaI vAta nathI ke-jyAre mAMtrika maMtranuM smaraNa kare che tyAre tyAre tenA dvArA vivakSita vastunuM AkarSaNa thAya che. vaLI bIje javAba e che ke jema chAyANu, prApta thayela loDhAnuM ApanA mata pramANe AkarSaNa kare che te e ja pramANe te prApta kASThAdikanuM AkarSaNa kema karatA nathI? je tenA samAdhAnarUpe ema kahevAmAM Ave ke tenI zakita pratiniyata che. pratiniyata zakitaviziSTa hevAthI te prApta kASThAdikanuM AkarSaNa karatA nathI to pachI eja vAta mananI bAbatamAM paNa mAnavI joIe, eTale ke mananI zakita paNa pratiniyata ja che tethI te sUkSmAdika arthomAM jJAnanuM utpAdaka thatuM nathI, tethI jema pratiniyata zakitavALuM hovAne lIdhe mana kaI sUramAdika padArthomAM jJAnanuM utpAdaka thatuM nathI eja pramANe cakSu paNa vyavahita ane dUra sthAnamAM rahela vastunuM prakAzaka thatuM nathI, te pitAnI vAta siddha karavAne mATe aprasiddha chAyANuonI kalpanA karavAthI zuM lAbha? na0 44 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIratra yattu-vyavahitArthAnupalabdhidarzanAccakSuH prApyakArIti manyate tadayuktamkAcA-bhrakapaTala-sphaTikaiya'vahitasyApyupalabdhidarzanena hetoranaikAntikatvAt / ___ atha nayanarazmayo nirgatya tamartha gRhNanti, nayanarazmayazca taijasatvAnna tejodravyaiH pratiskhalitA bhavantIti cakSupaH prApyakAritvasvIkAre nAsti kazciddoSa iti cet, tadapi na samIcInam , mahAjvAlAdau skhalanopalavdheH, tasmAccakSuraprApyakArIti sthitam // ___ evaM manaso'pyaprApyakAritvaM vijJeyam / tatrApi viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt / ___ vyavahita arthakI upalabdhi nahIM hotI' isase jo tuma cakSumeM prApyakAritA mAnate ho so yaha bAta ThIka nahIM hai, kAraNa ki kAca, evaM bhoDala evaM sphaTikamaNiyoMse Dhake hue vyavahita padArthoM kI bhI upalabdhi hotI dekhI jAtI hai| ___yadi isa para yaha kahA jAve ki cakSukI kiraNeM nikala kara usa kAca abhrakapaTala Adise vyavahita padArthako grahaNa karatI haiN| ye razmiyAM taijasa haiM ataH taijasa dravyoMdvArA inakI pratiskhalanA-rukAvaTa nahIM hotI hai, isa liye cakSuko prApyakAri mAnanemeM koI doSa nahIM hai, so aisI dhAraNA bhI yuktiyukta nahIM hai, kAraNa ki mahAjvAlA AdimeM isakI skhalanA dekhI jAtI hai / isa liye yahI mAnanA cAhiye kI cakSu aprApyakArI hai| __ isI taraha viSayakRta anugraha aura upaghAtakA manake sAtha saMparka na honese usako bhI aprApyakArI jAnanA cAhiye / vyavahita arthanI prApti thatI nathI " tame cakSamAM je prAkAritA mAne che te vAta barAbara nathI, kAraNa ke kAca, abrakha ane sphaTikamaNIomAM DhaMkAyela vyavahita padArthonI upalabdhi thatI dekhAya che. je e bAbatamAM ema kahevAmAM Ave ke-cakSanAM kiraNo nIkaLIne te kAca, abrapaTala, AdithI AcchAdita padArthane grahaNa kare che. e kiraNe tejasvI che tethI tejasvI dravya dvArA tenI rUkAvaTa thatI nathI, tethI cakSane prApyakArI mAnavAmAM kaIdeSa nathI, te evI mAnyatA paNa cukitayuMkata nathI, kAraNa ke agni mahAjavALA AdimAM tenI rUkAvaTa dekhAya che. te kAraNe ema ja mAnavuM joIe ke cakSu aprApyakArI che. e ja rIte viSayakRta anugraha ane upaghAtane mananI sAthe paNa saMparka na hovAthI tene paNa aprApyakArI bhAna naya. Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zocandrikATIkA - vyaJjanAvagrahamedAH / 347 nanu manaso'pi harSAdiSvanugrahaH zarIropacayadarzanAt, tathAhi - harSaprakarSavazAnmanasaH puSTatA bhavati, tadvazAcca zarIrasyopacayaH / tathA - zokAdibhiH zarIradaurbalyoraHkSatA didarzanAt, atizoka karaNena manaso vighAtaH saMbhavati tatazca zarIra daurbalyam, aticintAkaraNena tu hRdayarogo bhavatIti cet ? ucyate - manaso'prApyakAritvaM vartate, viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt / vipayakRto'nugrahastathopaghAtazca manaso na bhavati, zarIrasyAnugrahopaghAta manaH svayaM pugalamayatvAt kartuM zaknoti, yathA - iSTarUpa AhAraH paribhujyamAnaH zarIrasya puSTi karoti, aniSTarUpastu hAniM karoti, tathA mano'pISTapudgalopacitaM harSAdikAraNaM sat puSTiM janayati, aniSTapudgalopacitaM ca zokAdicintAkAraNaM sat zarIrasya hAniM janayati / tasmAd mano'pi viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAd aprApyakArIti sthitam / zaMkA- viSayakRta upaghAta aura anugrahakA saMbaMdha manameM dekhA jAtA hai, jaise jaba harSapariNati hotI hai to manameM puSTatA AtI hai, aura isa puSTatArUpa prasannatA kI vajahase zarIrakA upacaya hotA hai / isI taraha jaba zoka AdikA saMbaMdha hotA hai to usa samaya manakA vighAta hotA hai, isase zarIrameM durbalatA AtI hai| ati cintA karane se manuSya hRdayarogI hotA huA dekhA jAtA hai| isase isI bAtakI puSTi hotI hai ki manake Upara viSayakRta padArtho kA anugraha aura upaghAta hotA hai, phira yaha mana aprApyakArI kaise ho sakatA hai ? | uttara - manameM prApyakAritAkA niSedha hama isa liye karate haiM ki usameM viSayakRta anugraha aura upaghAta nahIM hote haiM, kintu mana pula zaMkA--viSayakRta upAta ane anugrahanA saMbaMdha manamAM dekhAya che. jema ke jyAre huM pariNati thAya che tyAre manamAM puSTatA thAya che, ane A puSTatArUpa prasannatAne kAraNe zarIranA upacaya thAya che. eja rIte jyAre zAka AdinA saMbaMdha thAya che tyAre manamAM vidyAta thAya che, te kAraNe zarIramAM du - LatA Ave che, aticintA karavAthI, mANasa hRdayarogI thate jovA maLe che, tethI e vAtane puSTi maLe che ke mana upara viSayakRta padArthAne anugraha ane upaghAta thAya che, teA pachI A mana kevI rIte aprApyakArI heAi zake ? uttara--ema mAnavAmAM prApyakAritAnA niSedha e kAraNe karIe chIe ke temAM viSayakRta anugraha ane upaghAta thatAM nathI, paNa mana pudUMgalamaya hovAthI Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 nandIso ____ iha saugatA AhuH-cakSuH zrotraM mano'prApyakArIti, tanna samyak, tadeva hi aprApyakAri bhavitumarhati yasya viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvau bhavataH, ythaa-ckssurmnsoH| zrotrendriyasya tu zabdakRta upaghAto dRzyate, yathA-sadyojAtazizoH maya honese zarIrakA anugraha aura upaghAta svayaM kara sakatA hai / jisa taraha icchita AhAra zArIrika puSTi karatA hai aura aniSTa AhAra hAni karatA hai usI taraha mana bhI iSTa pudgaloMse upacita ho kara harSAdikakA kAraNa hotA huA zarIrakI puSTi karatA hai, tathA aniSTa pudgaloM se upacita ho kara zokAdi cintAkA kAraNa hotA huA zarIrakI hAni karatA hai, isa liye mana bhI viSayakRta anugraha upaghAtakA abhAvavAle honese aprApyakArI hai, yaha bAta siddha ho jAtI hai| ___ bauddhoM kA aisA kahanA hai ki 'cakSu zrotra aura mana ye tInoM aprApyakArI haiM' so 'cakSu aura mana aprApyakArI haiN| isa viSayameM to hameM koI vivAda nahIM haiM parantu zrotrako aprApyakArI mAnanA yaha viSaya iSTa nahIM hai, kAraNa aprApyakArI vahI ho sakatA hai, jisameM viSayakRta anugraha aura upaghAta nahIM hote haiM / viSayakRta upaghAta aura anugraha cakSu manameM nahIM hote haiM, isa liye ve hI aprApyakArI haiM, zrotra indriya nahIM, kAraNa usameM viSayakRta upaghAta aura anugraha hote haiM / sadyojAta bAlakake pAsa jaba bar3e jorase jhallarIkA zarIrane anura ane upaghAta pite ja karI zake che. jema Icchita AhAra zArIrika puSTi kare che ane aniSTa AhAra hAni kare che eja pramANe mana paNa Icchita pudgalothI upasthita thaIne harSAdikanuM kAraNa thaIne zarIranI puSTi kare che, tathA aniSTa gugalethI upasthita thaIne zokadi cintAnuM kAraNe thaIne zarIrane hAni kare che, te kAraNe mana paNa viSayakata anugraha upaghAtanA abhAvavALuM hovAthI aprAkArI che. e vAta siddha thAya che. bauddhonuM evuM kahevuM che ke "cakSu, zretra, ane mana e traNe aprApyakArI che " te cakSu ane mana aprApyakArI che, e viSayamAM te amAre keI vivAda nathI paNa chAtrane aprApyakArI mAnavI te vAta ISTa nathI, kAraNa ke aprApyakArI eja hoI zake che ke jemAM viSayakRta anugraha ane upaghAta hotA nathI. viSayakRta upaghAta ane anugraha cakSu ane manamAM thatAM nathI tethI eja aprApyakArI che zrotrendriya nahIM, kAraNa ke temAM viSayakRta upaghAta ane anugraha thAya che. taratanA janmelA bALakanI pAse je ghaNu jorathI jhAlara vagADavAmAM Ave, te tenAM Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikATIkA-vyaJjanAvagrahabhedAH / rUcha samIpe'titADitajhallarInAdazravaNataH, tathA vidyutpAtapratyAsannadezAvasthitajanAnAM vidyutpAtanirghoSazravaNato badhirIbhAvaH prajAyate / zabdaparamANavo hi utpattidezAdArabhya sarvato jalataraGganyAyena prasarantaH zrotrendriyadezamAgacchanti, tataH saMbhavatyupadhAtaH / ataH zrotrendriyasya aprApyakAritvaM na sidhyatIti / nanu yadi zrotrendriyaM svadezamAptameva zabdaM gRhNAti natvaprApta, tarhi yathA ghANendriyeNa gandhe gRhyamANe tatra dUrAsannatayA bhedapratItinaM bhavati, tathA zabde'pi na syAt , prAptasyaiva viSayasya grahaNe sarvo'pi viSayaH saMnihita eva syAditi durAsasannatayA bhedapratItina saMbhavati, loke tu pratIyate dUrAsannatayA zabdaH, yathA-' ayaM dUravartI zabdaH zrUyate ' iti vadanti loke / tADana hotA hai, taba usake kAna bahire ho jAte haiN| isI taraha vidyutpAta ke samaya meM jo vyakti usake patana ke sthAna se pAsa ke sthAna meM rahate haiM unake kAnoM meM usake nirghoSa ke zravaNa se badhiratA AjAtI hai / jisa prakAra jala meM usakI taraGge utpatti sthAna se lekara taTa taka phailatI huI AtI haiM isI prakAra zabda ke paramANu bhI utpatti sthAna se lekara zrotA ke zrotrendriya pradezataka phailate hue Ate hai, isase zrotrendriya meM usa zabda ke dvArA upaghAta hotA hai / isaliye viSayakRta upaghAta hone se zrotrendriya prApyakArI siddha hotI hai| __ zaMkA--yadi zrotrendriya meM prApyakAritA mAnI jAve to jisa prakAra prApyakArI ghrANendriya dvArA gandha ke grahaNa hone para usa gaMdha meM dUra Asanna Adi kA bheda vyavahAra nahIM hotA hai, usI prakAra zabda meM bhI yaha bheda vyavahAra nahIM honA cAhiye, kAraNa vaha to prApta ko hI grahaNa kAna baherA thaI jAya che. e ja pramANe vijaLI paDavAne samaye, je vyaktio tenA patananA sthAnanI najIkanI jagyAe hoya che, temanA kAnamAM tene kaDAko sAMbhaLavAthI baherAza AvI jAya che. jema pANImAM tenAM jAMo utpatti sthAnathI mAMDIne kinArA sudhI phelAtAM phelAtA Ave che e ja pramANe zabdanA para. mANuo paNa utpatti sthAnathI laIne sAMbhaLanAranA kAna sudhI phelAtAM phelAtAM Ave che. tethI zrotrendriyamAM e zabda dvArA upaghAta thAya che. tethI viSayakRta upaghAta hovAthI zrotrendriya prApyakArI siddha thAya che. zaMkA-je zAtrendriya dvArA gaMdha grahaNa karatA te gaMdhamAM dUra rahela vagerane bheda vyavahAra thatuM nathI, eja pramANe zabdamAM paNa e bheda vyahAra have na joIe. kAraNa ke te te prAsane ja grahaNa kare che. prApta thayela padArtha Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 nandIstre api ca-zrotrendriyaM prAptameva zabdaM gRhNAti, tarhi cANDAlabhASito'pi zabdaH zrotrendriyeNa sa eva gRhyate, yaH khalu zrotrendriyasaMspRSTo bhavati tatazca zrotrendriyasya cANDAlasparzadopaprasaGgaH syAditi cet ?, atrocyate-zrotrendriyasya yadaprApyakAritvaM manyase, tadetanmahAmohavilasitam , yadyapi prApta eva zabdaH zrotrendriyeNa gRhyate, tathApi zabde zaktivaicitryasaMbhavAd dUrAsannAdibhedapratItirbhavati, tathAhi-dUrAdAgataH zabdaH kSINazaktikatayA kSINo'spaSTarUpo vA upalakSyate / tatazca loko vadati-'dUre zabdaH zrUyate' iti, dUrAdAgataH zabdaH zrUyate, iti tadarthaH / karatI hai, prApta huA padArtha samIpa meM hI hotA hai, phira isa vyavahAra ke hone kA vahAM virodha kyoM nahIM AvegA? parantu zabda meM dUra Asanna Adi kA bheda vyavahAra loka meM hotA huA dekhA hI jAtA hai| loka kahate haiM-yaha dUra kA zabda sunane meM A rahA hai, yaha najadIka kA zabda sunane meM A rahA hai| phira bhI-zrotrendriya prApta hue hI zabda ko grahaNa karatI hai aisA mAnane para eka yaha aura Apatti AtI hai ki zabda jaba cAMDAla ke mukha se nirgata hokara hamAre kAna ko prApta hogA to zrAtrendriya meM aspRzyatA A jAvegI, kyoM ki usane cAMDAla ke aspRzya zabda ko grahaNa kiyA hai, ataH vaha cANDAla ke sparza karane ke doSa se mukta kaise mAnA jA skegaa| ___ uttara-zronendriya meM yaha AprApyakAritA kI mAnyatA mahAmoha kA eka vilAsa hai, kyoM ki yaha jo kucha kahA gayA hai vaha vinA vicAre najIkamAM ja hoya che, te pachI A vyavahAra havAmAM tyAM virodha kema nahI Ave ? paNa zabdamAM dUra rahela Adine bheda vyavahAra lekamAM thato jovAmAM Ave che ja. leke kahe che ke-A dara zabda saMbhaLAI rahyo che, A najIkane zabda saMbhaLAI rahyo che. vaLI-zrotrendriya prApta thayela zabdane caNa kare che evuM mAnavAmAM A eka bIjI muzkelI paNa naDe che ke zabda je cAMDALanA mukhamAMthI nIkaLIne amArA kAne paDaze te zrotrendriyamAM aspRzyatA AvI jaze, kAraNa ke teNe cAMThALanA aspRzya zabdane grahaNa karyA che, tethI te cAMDALanA sparza thavAnA deSathI mukata kevI rIte mAnI zakAze ? uttara-zrotrendriyamAM AprAkAritAnI mAnyatA mahAmahane eka vilAsa che, kAraNa ke A je kaMI kahevAyuM che te vicAryA vinA ja kahevAyuM che. prApya Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAmapandrikATIkA-yaanAvagrahamedAH / nanu syAdetat , evametadapi vaktuM zakyate-'dUre rUpamupalabhyate' iti / darAdAgata rUpamupalabhyate, iti tdrthH| tatazca cakSurapi prApyakAri syAt , na ca tdissyte| tatazca zabde zaktivaicitryakalpanaM, zrotrendriyasya ca prApyakAritvakalpanaM na yuktamiti cenn| hI kahA gayA hai / prApyakArI hone para bhI zrotrendriya dvArA gRhIta zabda meM jo dUra aura samIpa AdikA bheda vyavahAra hotA hai, vaha zabdazakti kI vicitratA se hotA hai / jaba zabda dUra deza se AtA hai to usakI zakti kSINa ho jAtI hai, usa samaya vaha aspaSTarUpa se yA mandarUpa se sunane meM AtA hai, isaliye loka kahate haiM ki yaha zabda dUra se AyA huA sunAI de rahA hai| prazna yadi isa para yaha AkSepa kiyA jAya ki jisa prakAra "dara se AyA huA zabda sunAI de rahA hai" aisA bodha hone se zrotrendriya meM prApyakAritAkA Apa samarthana karate haiM to phira " durerUpasupalabhyate" dUrase Aye hue rUpako cakSu indriya jAnatI hai, isa prakArake bodhase cakSu indriya ko bhI prApyakArI mAna lenA cAhiye, parantu isa tarahase cakSu indriya prApyakArI to Apane mAnI nahIM hai, ataH zabdameM vicitrazakti kI mAnyatA, tathA zrotrendriyameM prApyakAritAkI kalpanA yuktiyukta nahIM kahI jA sakatI ? kArI hovA chatAM paNa zrotrendriya dvArA grahaNa thayela zabdamAM dUra ane samIpa Adine je bhedavyavahAra thAya che te zabdazaktinI vicitratAne lIdhe thAya che. jyAre zabda dUranA sthAnethI Ave che. tyAre tenI zakita kSINa thaI jAya che; te samaye te aspaSTa rUpe manda rIte saMbhaLAya che, tethI teo kahe che ke A zabda dUrathI Avate saMbhaLAya che. zaMkA-je te bAbatamAM e AkSepa mUkavAmAM Ave ke je prakAre "darathI ovate zabda saMbhaLAya che" e badha thavAthI zrotrendriyamAM prApya AritA 25 samarthana 42 // chau, to pachI " dUre rUpamupalabhyate " " 62thI mAtA rUpane cakSu Indriya jANe che ?" A prakAranA bodhathI cakSu Indriyane paNa prApya kArI mAnavI joIe. paNa e rIte cakSu indriyane te Ape prApyakArI mAnI nathI, tethI zabdamAM vicitra zakitanI mAnyatA, tathA zrotrendriyamAM prApyAri. tAnI kalpanA cukitayukta kahI zakAya nahIM? Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iha hi cakSuSo rUpakRtAvanugrahopaghAtau na bhavataH, zrotrendriyasya tu zabdakRta upaghAto'sti, etacca prAgeva pradarzitam , tasmAdatiprasaGgApAdanaM nAtra saMbhavati / ___aparaM ca-prasyAsanno'pi janaH pavanasya pratikUlamavasthitaH zabdaM na zRNoti, pavanAnukUlAvasthAne tu dUradezAvasthito'pi zabda zRNoti, ataeva loke janA vadanti'vayaM pratyAsannA api tvadIyaM vaco na zRNumaH' iti / yadi tu janA aprAptameva zabdaM rUpamiva gRhNIyustarhi pavanapratikUlAvasthAne'pi janA rUpamiva zabdaM grahItuM zaknuyuH, na ca tathA zabdaM gRhNanti, tasmAt zrotrendriyadeze prAptA eva zabdaparamANavaH uttara-yaha bAta abhI hI yuktiyoM dvArA siddha kI jA cukI hai, cakSu meM viSayakRta upaghAta aura anugraha nahIM hote haiM tathA ye upaghAta aura anugraha apane viSaya dvArA zrotrendriya meM hote haiM, isaliye zrotrendriya ke prasaGga ko lekara cakSu meM prApyakAritA ke prasaMga kA pratipAdana karanA ThIka nahIM hai, kAraNa ki usa prasaMga kA pratipAdana yahAM saMbhavita hI nahIM hotA hai| phira bhI manuSya jaba pratikUla vAyu ke samakSa sthita rahatA hai tava vaha apane pAsa ke vyakti dvArA uccarita zabda ko bhI nahIM suna sakatA hai, tathA jaba anukUla vAyu ke samakSa upasthita hotA hai taba vaha dUra dezameM bhI kyoM na rahA ho usa samaya vaha zabda ko suna letA hai, isI liye loga aisA kahA karate haiM ki-hama tumhAre zabda ko pAsa meM rahane para bhI isa pratikUla pavana meM rahane kI vajaha se suna nahIM pA rahe haiM / cakSu jisa prakAra aprAptarUpa ko grahaNa karatA hai usI prakAra zrotre - uttara-A vAta hamaNuM ja yukitao dvArA siddha karAI gaI che ke cakSumAM viSayakRta upaghAta ane anugraha hotA nathI, tathA e upaghAta ane anugraha pitAnA viSayadvArA zrotrendriyamAM thAya che. tethI zrotrendriyanA prasaMgane lIdhe cakSamAM prApyakAritAnA prasaMganuM pratipAdana karavuM te yogya nathI, kAraNa ke te prasaMganuM pratipAdana ahIM saMbhavita ja thatuM nathI. vaLI-mANasa jyAre pratikULa vAyu samakSa rahela hoya che tyAre te pitAnI pAsenI vyakita dvArA uccAravAmAM Avela zabdane paNa sAMbhaLI zakatA nathI, paNa jyAre te anukuLa vAyu samakSa rahela hoya che tyAre dUra sthAne paNa rahevuM chatAM te zabdane sAMbhaLI zake che, tethI leke ema kahyAM kare che ke-ame pAsa rahevA chatAM paNa tamArA zabdane pratikULa pavanamAM rahevAne kAraNe sAMbhaLI zakatA nathI. jema cakSu aprApta rUpane grahaNa kare che eja pramANe zrotrendriya Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikATIkA vyaanAvagrahamedAH / zrotrendriyeNa gRhyante, ityavazyamaGgIkaraNIyam / tathA svIkAre pavanapratikUlAvasthAne zabdaparamANavo bAhulyena zrotrendriyaM na prApnuvanti, tepAM pratikUlapavanAdanyathA nIyamAnatvAt , ata eva pavanapratikUlamavasthitA na zRNvantIti nAsmAkaM matekA'pi kSatiH / ___yacca cANDAlasparzadopaprasaGgaH syAdityuktaM tadapi na samyaka, sparzAsparzavyavasthAyA loke kAlpanikatvAt / tathAhi na sparzasya vyavasthA loke pAramArthikI, yAmeva bhUmimagre cANDAlaH spRzan vrajati, tAmeva pRSThataH zrotriyo'pi spRzati, ndriya bhI aprApta zabda ko yadi grahaNa karatI to vicAro ki-pratikUla vAyu meM rahane para bhI rUpa kI taraha zabda kA bhI grahaNa zrotrendriya dvArA honA cAhiye, parantu aisA nahIM hotA hai, ataH yahI-siddhAMta nirdoSa hai, ki zabda ke paramANu jaba zrotrendriya ke pAsa Akara prApta hote haiM tabhI ve usake dvArA grahaNa karane meM Ate haiM, anyathA nhiiN| isIse yaha bAta bhI bana jAtI hai ki jaba zrotA pratikUla pavana kI ora upasthita rahatA hai, taba vaha jo mandarUpa se yA bilakula zabda ko nahIM sunatA hai, usakA kAraNa pratikUla vAyu ke dvArA zabda ke paramANuoM kA prAya:karake uDA le jAnA hotA hai, isaliye ve zcotrendriya taka kama yA bilakula nahIM A sakate haiN| tathA zrotrendriya ko prApyakArI mAnane para, jo cANDAla ke sparza ho jAnekA doSa diyA hai, vaha bhI ThIka nahIM hai. kAraNa ki-sparza aura asparza kI vyavasthA loka meM kevala kAlpanika hai / dekho-jisa bhUmi ko Age 2 paNa aprApta zabdane je grahaNa karatI hota te vicAronA pratikULa vAyumAM rahevA chatAM paNa rUpanI jema zabdanuM grahaNa paNa zrotrendriya dvArA thavuM joIe, paNa evuM banatuM nathI; tethI eja siddhAMta nirdoSa che ke zabdanAM paramANu jyAre zrosendriyanI pAse AvIne maLe che. tyAre temanuM tenA dvArA grahaNa karAya che, bIjI koI rIte nahIM. tethI A vAta paNa nizcita thAya che ke jyAre zrotA pratikULa pavananI tarapha rahela hoya che tyAre te je mandarUpe zabdane sAMbhaLe che ke bilakula sAMbhaLatuM nathI tenuM kAraNa pratikULa vAyu dvArA zabdanAM paramANuonuM sAmAnya rIte kheMcI javuM te che; tethI teo zrotrendriya sudhI thoDA pramANamAM jaI zake che ke bilakula jaI zakatA nathI. - tathA zrotrendriyane prApyakArI mAnavAthI je cAMDALane sparza thaI javAne doSa dIdho che te paNa egya nathI, kAraNa ke sparzAsparzanI vyavasthA temAM na0 55 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drint nandIstra tathA yAmeva nAvamArohati sma cANDAlastAmevArohati zrotriyo'pi / tathA sa eva pavanazcANDAlamapi spRSTvA zrotriyamapi spRzati, na ca tatra loke sparzadopavyavasthA, tathA zabdapudgalasaMsparze'pi loke sparzadoSavyavasthA na bhavatIti na ko'pi doSa iti / __ api ca-yadA cANDAlaH ketakIpuSpanicayaM padmAdipuSpanicayaM vA zirasi nidhAya zarIre kastUrIcandanAdhanulepanaM vidhAya vIthyAmAgatya tiSThati, tadA tadgataketakIpuSpAdigandhapudgalAH zrotriyAdinAsikAsu praviSTA bhavantIti tatrApi cANDAlasparzadoSaprasaGgaH syAt , tasmAt nAsikendriyamapyaprApyakArIti mantavyaM, na ca tad bhavato'pyAgame kacit pratipAditam / atazcANDAlasparzadopaprasaGgaH syAditi kathanaM bAlizajalpitam / cANDAla sparza karatA huA calatA hai usI bhUmi ko pIche se sparza karatA huA zrotriya-brAhmaNa-bhI calatA hai| jisa nAva meM baiThakara cAMDAla nadI pAra pahuMcatA hai usI nAva meM zrotriya brAhmaNa bhI savAra hokara nadI pAra karatA hai| jo vAyumaMDala cAMDAla kA sparzakara bahatA hai vahI pavana zrotriyako bhI sparza karatA hai| ina bAtoM meM lokameM jaise sparzadoSakI vyavasthA nahIM mAnI jAtI hai, isI prakAra zabda pudgalake saMsparza hone para bhI lokameM sparzadISakI vyavasthA nahIM mAnI gaI hai, ataH yaha vyavasthA kAlpanika honese pAramArthika nahIM hai| phira bhI-jisa samaya cANDAla ketakIke puSpoM ko athavA kamalAdi puSpoMko mastaka para dhAraNa karake athavA zarIrameM kastUrI AdikA uvaTana karake rastemeM Akara khar3A hotA hai usa samaya vahAM rahe hue zrotriya Adi vyaktiyoM kI nAsikA meM ve ketakI evaM kamalAdi puSpoMke gaMdha kevaLa kAlpanika che juo-je bhUmino sparza karate cAMDALa AgaLane AgaLa jAya che eja bhUmine pAchaLathI sparza karate zrotriya-brAhmaNa cAle che. je heDImAM besIne cAMDAla nadI oLaMge che eja nAvamAM besIne zrotriya brAhmaNa paNa nadIne oLaMge che. je vAyu cAMDAlane sparza karate vAya che eja vAyu triyane paNa sparza kare che. e bAbatamAM jema lokamAM spaSanI vyavasthA mAnavAmAM AvatI nathI eja prakAre zabdapudgalano saMsparza thavAthI lokomAM sparzadeSanI vyavasthA mAnavAmAM AvI nathI; tethI e vyavasthA kAlpanika hovAthI pAramArthika nathI. vaLI-je samaye cAMDAla ketakInA puSpane athavA kamalAdi puchapane mAthe upADIne athavA zarIra para kastUrI Adine lepa karIne rastAmAM AvIne ubhe rahe che, te samaye tyAM rahela zrotriya Adi vyaktionI nAsikAmAM ketakI ane Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA vyaJjanAvagrahamedAH / 355 kecittu zrotrendriyasyAprApyakAritvaM manyante, zabdasya cAkAzaguNatvam, tadayuktam - AkAzaguNatvasvIkAre zabdasyAmUrtatvamasaGgAt / yo hi yasya guNaH, sa tatsamAnadharmA bhavati, yathA - jJAnamAtmano guNaH, tatrAtmA khaltramUrttastatastadguNo jJAnamapyamUrttameva / tathA zabdo'pi yathAkAzaguNastahiM AkAzasyApUrtatvAt zabdasyApi tadguNatvenAmUrtatApattiH syAt / na cAsau yuktiH samIcInA, tallakSaNAyogAt / mUrtatvaviraho hi amUrtatAyA lakSaNam / na ca zabdAnAM mUrtasvavirahaH, sparzavaccAt / paramANu ghusate haiM to phira yahAM bhI cANDAlake sparza honeke doSakA prasaMga prApta hogA, isaliye nAsikA indriyako aprApyakArI mAnanA cAhiye, paraMtu aisI vyavasthA Apake bhI AgasameM pratipAdita nahIM huI hai, isa liye yaha cANDAlake sparza hone kA doSa yuktiyukta nahIM hai / kitaneka vyakti zrotrendriyako AprApyakArI isaliye mAnate haiM ki usakA viSaya jo zabda hai, vaha AkAzakA guNa hai, so aisI mAnyatA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki - zabdako yadi AkAzakA guNa mAnA jAvegA to usameM mUrtatA na Akara amUrtatA hI AvegI, kyoM ki jo jisakA guNa hotA hai vaha usake hI samAna dharmavAlA hotA hai, jaise- AtmAkA guNajJAna | AtmA amUrta hai to usakA guNajJAna bhI amUrta hI hai / isI taraha yadi AkAzakA guNa zabda hai to AkAza ke amRrta hone kI vajahase usakA guNa zabda bhI amUrta hI hogA, parantu zabda meM amUrtatA hai nahIM, kyoM ki amUrtatAkA lakSaNa zabda meM ghaTita nahIM hotA hai / kamalAdi puSpAnAM gaMdhaparamANu praveze che te pachI tyAM paNa cAMDAlanA spa thavAnA doSanA prasa'ga prApta thaze, te mATe nAsikA Indriyane aprApyakArI mAnavI joie, paNa evI vyavasthAnuM ApanA ogameAmAM paNa pratipAdana thayuM. nathI. te kAraNe cAMDAlanA sparza thavAnA e deSa yutiyukata nathI, keTalIka vyakitae zrotrendriyane aprApyakArI e kAraNe mAne che ke tenA viSaya je zabda che te AkAzanA guNu mAnavAmAM Ave te temAM mRtA na AvatA amUrtatA ja Avaze, kAraNu ke je jenA guNu hAya che te tenA sampana dharmavALA hoya che. jemake AtmAnA guNu jJAna. AtmA amRta che, te tene guNu 'jJAna'paNa amUrta ja che. eja pramANe je AkAzane guNu zabda hoya te AkAza amRta heAvAne kAraNe tenA guNu 'zabda' paNa amUrta ja hoya, pa zabdamAM amRtatA nathI, kAraNa ke amUtAnuM lakSaNu zabdamAM ghaTAvI zakAtu Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 nandIsne tathAhi-sparzavantaH zabdAH, tatsaMparkAt upaghAtadarzanAt loSTavat / na cAyamasiddho hetuH, yataH sadyojAtazizUnAM karNAntikA''nItagADhAsphAlitajhallarIzabdazruvaNato badhiratA bhavatIti dRzyate / yatra sparzo nAsti, tatropaghAto'pi nAsti, yathA''kAzaH / tatazca vipakSe upaghAtA'bhAvAnnAnakAntiko'pi hetuH / / ____ api ca-sparzavantaH zabdAH, tairabhighAte girigahvarAdiSu zabdotthAnAt , loSTavat / tIvramayatnoccAritazabdAbhighAte girigaharAdiSu pratizabdAH zrUyante prtidik| tatazca sparzavattvAt mUrtA eva zabdA iti sthitam , "rUpaspRzAdisaMnivezo mUrti" -riti vacanaprAmANyAt / asmAdAkAzaguNatvaM zabdAnAM nopapannamiti / / mUrtatvakA viraha amUrtatAkA lakSaNa hai, parantu zabdameM mUrtatvakA virahaabhAva nahIM hai, kyoM ki usakA sparza hotA hai, arthAt zabda sparza guNavAlA hai| yaha sparza guNavAlA isaliye hai ki usase zrotrendriyameM upaghAta hotA dekhA jAtA hai / turtake janme hue bAlakake kAnake pAsa lAkara jaba jhallarI baDe jorase bajAne meM AtI hai to usake zabdake saMparkase usake kAnakI jhillI phaTa jAtI hai, aura vaha bahirA ho jAtA hai| jisameM sparzaguNa nahIM hotA hai usameM upaghAtake guNa bhI nahIM hotA hai, jaise AkAzameM / isaliye vipakSa AkAzameM upaghAta karanekA abhAva honese hamArA hetu vipakSameM nahIM rahatA hai| vipakSameM vartamAna hetu svasAdhyakA gamaka nahIM hotA hai| yahAM sparzavattvakA vipakSa AkAza hai, usameM yaha hetu nahIM rahatA ataH vahAM upaghAta karanA rUpa sAdhya bhI nahIM rahatA / yaha to apane hetuke sAtha hI rahatA hai / nathI. amUrtatAne abhAva amUrtatAnuM lakSaNa che, paNa zabdamAM mUrtatAne abhAva nathI, kAraNa ke tene sparza thAya che. eTale ke zabda sparzaguNavALo che. te sparza guNavALe te kAraNe che ke tenAthI zrotrendriyamAM upaghAta thate dekhAya che. taratanA janmelA bALakanA kAna pAse laI jaIne jyAre jhAlarane ghaNA jorathI vagADavAmAM Ave che tyAre tenA zabdanA sparzathI tenA kAnane paDade tUTI jAya che ane te bahere thaI jAya che. jemAM sparzaguNa na hoya temAM upaghAtaka guNa paNuM hota nathI. jemake AkAzamAM tathI vipakSa AkAzamAM upaghAta karavAne abhAva hovAthI ApaNo hetu vipakSamAM rahetuM nathI. vipakSamAM vartamAna hita svasAdayane gama cata nathI. ahIM sparzatvane vipakSa AkAza che, temAM te hetu raheto nathI, tethI tyAM upaghAta karavArUpa sAdhya paNa rahetuM nathI e te pitAnA hetunI sAthe ja rahe che, Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikATIkA-vyaJjanAvaprahamedAH / ___ api ca-AkAzaM kimekam ? anekaM vA ?, yadyekaM, tarhi dUratarAdapi zabdaH zrUyeta, AkAzasyaikatvena zabdasya ca tadguNatayA dUrAsannAdibhedAbhAvam / yadyanekam , tarhi mukhadeza eva zabdo vidyate iti kathaM bhinnadezavartibhiH zrotRbhiH zrUyate, mukhadezAkAzaguNatayA zrotagatazrotrendriyA kAzasaMvandhAbhAvAt ! phira bhI-zabda, sparzaguNavAlA hai, yaha bAta isa kAraNa bhI siddha hotI hai ki-jaba giriguphAmeM zabdakA uccAraNa kiyA jAtA hai, to vahAM se pratidhvani hotI hai / isa taraha sparzavattAse zabdameM mRrtatA siddha hotI hai, aura mUrtatAkI sidvise AkAzaguNatvAbhAva siddha hotA hai| rUpa rasa Adi guNoMkA jahAM sadbhAva hotA hai usakA nAma mUrta haiM / mRrta hone se AkAzaguNatA zabdameM nahIM AtI hai| ___aura bhI-AkAza eka hai athavA aneka hai ? yadi 'AkAza eka hai aisA mAnA jAya to atyanta dUrase bhI zabda sunane meM AnA cAhiye, kyoM ki sarvatra AkAza eka hI hai / zabdameM dUra Asanna Adi aisA vyavahAra to ho nahIM sakatA hai| tAtparya isakA yaha hai ki jaba AkAza eka hai aura zabda usakA guNa hai to AkAzake sarvatra eka honese jaba ke guNarUpa zabdameM-' yaha darakA zabda hai yaha najadIkakA zabda hai ' aisA vyavahAra hI nahIM ho sakatA hai| yadi AkAza aneka hai aisA mAnA jAve to bhinna dezavartI pratyayoM dvArA zabdakA zravaNa kaise ho sakegA ? kAraNa ki zabda to vaktA ke mukharUpI AkAza meM hI rhegaa| vaha vaktA 1 vaLI-zabda sparzaguNavALe che, A vAta e kAraNe paNa siddha thAya che ke-jyAre parvatanI guphAmAM zabda bolavAmAM Ave che, tyAre tyAMthI paDagho paDe che. A rIte sparzavatvathI zabdamAM mUrtatA siddha thAya che, ane mUrtatAnI siddhithI AkAzaguNatvAbhAva siddha thAya che. rUpa, rasa, Adi guNene tyAM sadabhAva hoya che tenuM nAma mUrta che. mUrta hovAne lIdhe zabdamAM AkAzaguNatA AvatI nathI. vaLI-AkAza eka che athavA aneka che? je AkAza eka che ema mAnavAmAM Ave te atyaMta dUrathI paNa zabda saMbhaLAvo joIe, kAraNa ke sarvatra AkAza eka ja che. te zabdamAM dUrathI Avato Adi vyavahAra hoI zake nahIM. tenuM tAtparya e che ke je AkAza eka che. ane zabda tene guNa che te sarvatra eka AkAza hovAthI tenA guNarUpa zabdamAM-"A hRrane zabda che, A najIkano zabda che" evo vyavahAra ja thaI zake nahIM. je AkAza aneka che ema mAnavAmA Ave to bhinna sthAnamAM rahelA prANIo dvArA zabdanuM zravaNa kevI rIte thaI zake ? kAraNa ke zakha te vaktAnAM mukharUpI AkAzamAM ja raheze, te Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 nandIstre atha ca zrotrendriyavivaravalkAzasambandhena zabdasya zravaNaM bhavatIti svIkAre zabdasyAkAzaguNatvAbhyupagamo na yujyate / nanyAkAzaguNatvamantareNa zabdasyAvasthAnameva nopapadyate, sthiti vinA padArthasya sadbhAva eva na syAt tasmAdavazyaM padArthana sthitimatA bhavitavyam , tatra rUparasasparzagandhAnAM pRthivyAdimahAbhUtacatuSTayamAzrayaH, zabdasya tu AkAzamiti cet , ke mukharUpI AkAza kA jaba guNa hai to phira vaha bhinnadezavartI zrotA ke zrotrendriyarUpa AkAza ke sAtha saMbaMdha kaise kara sakatA hai ki jisase vaha sunAI paDa ske| yadi kahA jAve ki 'zabda kA saMbaMdha zrotrendriya ke vivara meM rahe hue AkAza ke sAtha hotA hai isaliye vaha sunane meM AtA hai, to phira isa mAnyatA meM 'zabda AkAza kA guNa hai' yaha bAta siddha nahIM hotI hai| yadi isa para yaha kahA jAya ki 'zabda ko AkAza kA guNa na mAnA jAve lo usakI sthiti hI nahIM banatI hai, sthiti ke vinA padArtha kA sadbhAva mAnA nahIM jAtA hai, ataH jaba zabda sthitivAlA padArtha mAnA jAtA hai to aisI hAlata meM kahIM na kahIM isakI sthiti bhI mAnanI cAhiye / pRthivyAdika bhUtoM meM to isakI sthiti hotI nahIM hai, kAraNa ki ve to rUpa rasAdikoM ke hI AdhArabhUta haiM / aba rahA AkAza soyaha AkAza hI zabda kA Azzya siddha hotA haiN| vaktAnAM mukharUpI AkAzane je guNa che, te pachI te bhinna sthAnamAM rahelA zrAtAnA endriyarUpa AkAzanI sAthe saMbaMdha kevI rIte karI zake che, ke jethI te saMbhaLAI zake. je ema kahevAmAM Ave ke "zadane saMbaMdha kAnanAM pilANamAM rahela AkAza sAthe thAya che tethI te sAMbhaLavAmAM Ave che, te pachI e mAnyatAthI "zabda AkAzane guNa che" e vAta siddha thatI nathI. je te viSe ema kahevAmAM Ave ke "zabdane AkAzane guNa mAnavAmAM na Ave to tevI sthiti ja saMbhavatI nathI. sthiti vinA padArthane saddabhAva (astitva) manAte nathI; tethI jyAre zabda sthitivALA padArtha manAya che tyAre evI hAlatamAM tenI kaIne kaI sthiti paNa mAnavI joIe. pRthivyAdika padArthomAM te tenI sthiti hatI nathI, kAraNa ke e te rU parasAdikenAM ja AdhAra tache ye sArI Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhAnacandrikATIkA-vyasanAvagrahamedAH / tadayuktam , evaM sati pRthivyAdInAmapyAkAzaguNatvapasaGgAt , tepAmayAkAzAzritatvAt , na khalvAkAzamantareNa pRthivyAdInAmapyanyaH kazcidAzrayaH / na ca pRthivyAdInAmaguNatvAdAjhAzaguNatvamanupapannAmiti vAcyam , AkAzAzritatve sati pRthivyAdInAM bhavanmate valAdapi tadguNatvaprasaGgAt / * nanvAzrayaNamAnaM na tadguNatvaprAptikAraNaM, kiM tu samavAyaH, sa cAsti zabdasyAkAze, na tu pRthivyAdInAmiti cet , aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki isa taraha kI mAnyatA se pRthivyAdika bhUtacatuSTaya meM bhA AkAzAzrita hone se guNatvApatti AtI hai| AkAza ke sivAya aura koI to ina bhUtoM kA Azraya hai nhiiN| yadi kahA jAya ki 'pRthivyAdikabhUta guNarUpa nahIM hai ki jisakI vajaha se unameM AkAzaguNatA AsakeM so aisA kathana bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki-jaba Apa aisA kahate haiM ki 'zabda AkAza ke Azrita rahatA hai ataH vaha usakA guNa hai' to phira isa kathana ke anusAra pRthivyAdikabhUtoM meM tadAzrayatA hone se guNatvApatti kA vAraNa kauna kaise kara sakatA hai ? / isa mAnyatA meM to guNatvApatti unameM balAta A jAtI hai| yadi phira bhI aisA kahA jAya ki-'sAmAnyarUpa se Azrita hone meM guNatvApatti nahIM AtI hai kintu samavAyasaMbaMdha se Azrita rahane meM guNarUpatA AtI hai, pRthivyAdikabhUta AkAza meM samavAyasaMbaMdha se Azrita ema kahevuM te paNa barAbara nathI, kAraNa ke e prakAranI mAnyatAthI pRthivyAdika cAra padArthomAM paNa AkAzAzrita hovAthI guNatvApatti Ave che. AkAza sivAya bIjuM kaI e bhUtene (padArthone) Azraya nathI. je ema kahevAmAM Ave ke "pRthivyAdikabhUta guNarUpa nathI ke jene kAraNe temanAmAM AkAzaguNatA AvI zake te evuM kathana paNa barAbara nathI, kAraNa ke tyAre Apa ema kaho cho ke "zabda AkAzane Azrita rahe che, tethI te guNa che" te pachI A kathana pramANe pRthigyAdika bhUtemAM te AzrayatA hovAthI guNatvapattinuM nivAraNa ke kevI rIte karI zake che? A mAnyatAthI te temanAmAM guNatvApatti baLAtkAre AvI jAya che. vaLI je ema kahevAmAM Ave ke "sAmAnyarUpe Azrita thavAmAM guNavApatti AvatI nathI paNa samavAyasaMbaMdhathI Azrita rahevAmAM guNarUpatA Ave che. pRthivyAdika bhUta AkAzamAM samavAya saMbaMdhathI Azrita rahetA nathI, teo te Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre atrocyate-- ko'yaM bhavaduktaH samavAyaH ?, yadyekacalolI bhAvenAvasthAnaM, yathA ghaTAstagatarUpAdeva yaH sambandhaH sa samavAya ityucyate, tarhi zabdasyAkAzaguNatvaM na saMbhavati, AkAzena sahaikatra lolobhAvena tasyAnavasthAnAt na hi ghaTAdau rUpAdivat sadA nabhasi zabda sadbhAvo'sti / " athAkAze upalabhyamAnatvAt tadguNatvaM zabdasyAstItyucyate, tarhi ulkAderapyAkAza upalabhyamAnatvAt tadguNatvaprasaGgaH syAt / " yadi tu ulkAdeH paramArthataH sthAnaM pRthivyAdikam AkAze tadupalabdhistu pavanena saMcAryamANatvAdityucyate, tarhi tathaiva zabdasyApi paramArthataH sthAnamAkAzaM nAsti, kiM tu zrotrAdikamiti brUmaH / yattu AkAze tadavasthAnamupalabhyate, tat pavanena saMcAryamANatvAditi bodhyam, tathAhi yatra yatra pavanaH saMcarati, tatra tatra zabdo'pi gacchati, pavanapratikUlagamanaM zabdasya nAsti / uktaJca 360 - nahIM rahate haiM, ve to vahAM saMyoga saMbaMdha se Azrita rahate hai' aisA kahanA isa prazna ko sthAna dene ke liye bAdhya karatA hai ki yaha samavAya kyA vastu hai ? kyA ekatra lolIbhAva se rahanA yahI samavAya hai jaisA ghaTAdika aura usake rUpAdikoM meM haiM ? / so isa kathana se to zabda meM AkAzaguNatA nahIM AtI hai, kAraNa ki zabda aura AkAza meM isa prakAra kA lolI bhAvarUpa samavAya saMbaMdha nahIM hai / jisa prakAra ghaTAdika meM sadA rUpAdika kA ekatra lolIbhAva rahA karatA hai usa prakAra se AkAza meM zabda kA sadA lolIbhAva nahIM rahatA hai / yadi kahA jAve ki 'AkAza meM zabda kI upalabdha hotI hai ataH vaha usakA guNa hai ' so aisI bAta to ulkAdika meM bhI hotI hai ataH unameM bhI AkAzaguNatA mAnanI par3egI / tyAM saMcAga saMkha dhe Azrita rahe che' ema kahevuM te A praznane sthAna devA mATe pharaja pADe che ke e samavAya zI vastu che ? zu' ekatra leAlIbhAvathI rahevu eja samavAya che, jevA ghaTAdika ane tenA rUpAdikAmAM che? te A kathanathI te zabdamAM AkAzaguNutA AvatI nathI, kAraNa ke zabda ane AkAzamAM prakAranA leAlIbhAvarUpa samavAya saMbadha nathI, je prakAre ghaTAkrikamAM hamezAM rUpAdikane eka mAtra leAlIbhAva rahyA kare che, te prakAre AkAzamAM zabdanA haMmezAM leAlIbhAva rahI zakatA nathI. jo ema kahevAmAM Ave ke " AkAzamAM zabdanI prApti thAya che tethI te tenA guNa che" te evI vAta teA ulkAdikamAM paNa thAya che tethItemanAmAM paNa AkAza guNutA mAnavI paDe, Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhAnacandrikATIkA-vyaanAvagrahamedAH / yathA ca pUryate tUla,-mAkAze mAtarizvanA / tathA zabdo'pi kiM vAyoH pratIpaM ko'pi zabdavit // 1 // tasmAnnAkAzaguNaH zabdaH, kiMtu pudgalamaya iti sthitam / vyaanAvagrahasya dRSTAnto mallaka iti TIkAnte draSTavyaH // na0 28 // // iti vyajanAvagrahaprakaraNam // ____ yadi isa para aisA kahA jAve ki 'ulkAdikoM kA paramArthataH sthAna to pRthivI Adika hI haiM parantu ve jo AkAza meM upalabdha hote haiM usakA kAraNa pavana dvArA unakA vahAM saMcaraNa karavAnA hai to phira isI taraha se yaha bhI mAna lenA cAhiye ki paramArthataH zabda kA sthAna AkAza nahIM hai kintu zrotrAdika hI hai, parantu AkAza meM jo usakA avasthAna mAlUma par3atA hai vaha pavana ke dvArA usakA vahAM saMcaraNa honA hai / jahAM jahAM pavana kA saMcAra hotA hai vahAM vahAM zabda bhI jAtA hai, zabda kA pavana ke pratikUla gamana nahIM hotA hai / kahA bhI hai "yathA ca pUryate tUla,-mAkAze mAtarizvanA / tathA zabdo'pi kiM vAyoH, pratIpaMko'pi zabdavit" // 1 // ____ artha-jaise pavana rUI ko uDAkara AkAzameM bharadetA hai, usItaraha zabda ko bhI AkAza meM bharadetA hai / kyA pavana kI pratikUlatA meM koI bhI manuSya kisIke zabda ko samajha pAtA hai ? arthAt koI bhI nahIM samajha pAtA hai| - je te viSe ema kahevAmAM Ave ke "ulkAdikanuM paramAtaH sthAna te pRthvI Adi ja che, paNa AkAzamAM teo je prApta thAya che tenuM kAraNa pavana dvArA temanuM tyAM saMcaraNa karAvavAnI kriyA ja che" te pachI eja rIte e paNa mAnI levuM joIe ke paramArthataH zabdanuM sthAna AkAza nathI paNa zrotrAdika ja che. paNa AkAzamAM je tenuM avasthAne mAlama paDe che te pavananA dvArA tenuM tyAM saMcaraNa thavAnI kriyA che, jyAM jyAM pavanane saMcAra thAya che tyAM tyA zabda paNa jAya che. zabdanuM gamana pavanathI pratikULa hotuM nathI. kahyuM paNa che " yathA ca pUryate tUla, mAkAze mAtarizvanA tathA zabdo'pi kiMvAyoH, pratIpa ko'pi zabdavit " // 1 // artha-jema pavana rUpe uDADIne AkAzamAM bharI de che, tevI ja rIte zabdane paNa AkAzamAM bharI de che. zuM ? pavananI pratikRlatAmAM koI paNa mANasa koInA zabdane samajI zake che je athaoNt koIpaNa samajI zakatA nathI na0 46 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 mandI sUtre athArthAvagrahaH procyate mUlam - se kiM taM atthuggahe ? / atthuggahe chavihe paNNatte; taM jahAsoiMdiya- atthuggahe 1, cakkhidiya- atthuggahe 2, ghANidiya- atyuggahe 3, jibhidiya- atthuggahe 4, phAsiMdiya- atthuhe 5, noiMdiya- atthuggahe // sU0 29 // chAyA - atha kaH so'rthAvigrahaH ? | arthAvagrahaH SaDvidhaH prajJaptaH / tad yathAzrotrendriyArthAvagrahaH 1 cakSurindriyArthAvagrahaH 2, ghrANendriyArthAvagrahaH 3, jivendriyArthAvagrahaH 4, sparzendriyArthAvagrahaH 5, noindriyArthAvagrahaH 6 | 029 // , TIkA--' se kiM taM atyuggahe0 ' ityAdi / katividho'sAvarthAvagrahaiti ziSyapraznaH / uttaramAha--' atthugga he chabihe paNNatte 0 ' ityAdi / arthasyAvagrahaNam-arthAvagrahaH / sakalarUpAdivizeSanirapekSA'nirdezyasAmAnyamAtrA'rthagrahaNarUpaH / prathamaparicchedanamarthAvagraha iti nirvikalpakaM jJAnaM darzanarUpamityucyate / ayaM ca naiyika ekasAmAyikaH, yastu vyAvahArikaH 'zabdo'yam' ityAdyullekhacAn sa AntarmauhUrtika iti / arthAvagrahatha - manaH sahitendriyapaJcakajanyatvAt SoDhA isaliye zabda AkAza kA guNa nahIM hai, kintu vaha pudgala kI eka paryAya hai, yaha siddha ho jAtA hai / vyaJjanAvagraha kA dRSTAMnta mallaka-mRttikA kA navIna sakArA - batalAyA gayA hai vaha TIkA ke anta meM diyA gayA hai ataH vahAM se samajha lenA cAhiye || sU0 28 // // isa prakAra yaha vyaJjanAvagraha huA // aba sUtrakAra arthAvagrahako kahate haiM-'se kiM taM atyuggahe0 ' ityAdi / prazna - he bhadaMta ! pUrvanirdiSTa arthAvagrahakA kyA svarUpa hai ? tethI zabda AkAzane guNu nathI, paNa te puddagalano eka paryAya che. e siddha thaI jAya che. vyaMjanAvagrahanuM dRSTAMta mallaka--mATInuM navIna zakerU batAvavAmAM Avela che te TIkAne ate Apela che. tethI tyAMthI samajI levu sU, 285 / A prakAre A vyaMjanAvagrahanu varNana thayuM|| 3ve sUtrAra arthAvagrahenu' vana 13 che-" se kiM taM' atthuggadde0 " ityAdi prazna--he bhadanta ! pUrvanirdiSTa arthAvagrahanu zuM svarUpa che? Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-arthAvagrahamaidAH / bhavatItyAha-'atthuggahe' iti / arthAvagrahaH pavidhaH prajJaptaH / zrotrendriyArthAvagrahaH zrotrendriyeNa, evaM cakSurindriyArthAvagrahAdipu vijJeyam / idamatra bodhyam-cakSurmanasostu vyaJjanAvagraho na bhavati, tatastayoravigraha eva bhavati / tatra paSThabhedamAha-'no iMdiyaatthuggahe ' iti| no indriyAvigrahaH-no indriyeNa-bhAvamanasA'rthAvagnaho dravye ndriyavyApAranirapekSo ghaTAdyarthasvarUpaparibhAvanA'bhimukhaH prathamamekasAmayiko rUpAdyarthAkArAdivizeSacintArahito'nirdezyasAmAnyamAnacintAtmako bodhaH - no indriyAthAvagrahaH-no indriyaM hi manaH, tacca dvidhA-dravyarUpaM bhAvarUpaM ca / tatra manaHparyAptinAmakarmodayAd yanmanaHprAyogyavargaNAdalikAnAdAya manastvena pariNamati tad dravyarUpaM manaH / tathA dravyamano'vaSTambhena jIvasya yo mananapariNAmaH sa bhaavmnH| tatreha bhAvamano gRhyate / tadgrahaNe hi dravyamanaso'pi grahaNaM bhavatyeva, dravyamano vinA bhAvamanaso'saMbhavAt , bhAvamano vinA'pi ca dravyamano bhavati // su0 29 // uttara-arthAvagnaha chaha prakArakA batalAyA gayA hai, ve isa prakAra haiM-1 zrotrendriya arthAvagraha, 2 cakSurindriya arthAvagraha, 3 jidvendriya arthAvagraha, 4 ghrANendriya arthAvagraha, 5 sparzendriyArthAvagraha aura 6 no indriya arthAvagraha / artha kA avagraha honA isakA nAma arthAvagraha hai / sakala rUpAdika vizeSa se nirapekSa hone kI vajaha se anirdezya sAmAnya mAtra artha kA jAnanA, jaise 'yaha kucha hai' isakA nAma arthAvagraha hai| naizcayika aura vyAvahArika rUpa se arthAvagraha do prakAra kA hotA hai| naizcayika arthAvagraha kA kAla eka samayamAtra hai| yaha nivikalpakajJAnarUpa hotA hai / nirvikalpakajJAna, darzanarUpa hotA hai / tathA jo vyAvahArika arthAvagraha hotA hai, arthAt-'yaha zabda hai' ityAdi prakAra ke uttara-arthAvagraha cha prakAranA batAvyA che. te A pramANe che-(1) zrotrandriya arthAvagraha (2) cakSurindriya arthAvagraDa (3) jihavendriya arthAvagraha (4) ghrANendriya arthAvagraha (5) pazendriyAarthAvagraha (6) ne Indriya arthAvagraha arthane avagraha thavo tenuM nAma arthAvagraha che. sakaLa rUpAdika vizeSavI nirapekSa hovAne kAraNe anidezya sAmAnyamAtra arthanuM jANavuM, jemake A kaMIka che tenuM nAma athavagraha che. neRyika ane vyAvahArika rUpe arthAvagraha be prakAra che. pazciyika arthAvagrahane kALa eka samayamAtra che. e nirvika pakajJAnarUpa hoya che. nirvikalpakajJAna darzanarUpa hoya che. tathA je vyavahArika arthAvagraha zrAya cha, meTa " 21 256 cha" tyA nA pANI hAya chetenI Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 nandIsatre ullekha vAlA hotA hai usakA kAla antarmuharta kA hai| yaha arthAvagraha mana aura pAMca indriyoM se utpanna hone ke kAraNa chaha prakAra kA batalAyA gayA hai| yaha bAta pahile vyaMjanAvagraha ke prakaraNa meM kahI jA cukI hai ki cakSu aura mana aprApyakArI hone ke kAraNa inase vyaMjanAvagraha nahIM hotA hai. arthAt inase arthAvagraha hI hotA hai| sUtra meM "no indriya" zabda se bhAvamana gRhIta huA hai / mana do prakAra kA batalAyA gayA hai| eka dravya mana aura dUsarA bhAvamana / bhAvamana ke dvArA jo artha kA grahaNa hotA hai-jisameM ki dravyendriya ke vyApAra kI apekSA nahIM hotI hai, tathA ghaTAdikarUpa padArtha ke svarUpa kI vicAraNA ke jo sanmukha hotA hai, vizeSa kA jisameM koI vicAra nahIM hotA hai kintu anirdezya sAmAnyamAtra kA hI jisameM bodha rahA karatA hai-usakA nAma no indriyArthAvagraha hai| manaHprApti nAma karma ke udaya se yukta jIva manaH prAyogya vargaNAdalikoM ko grahaNa karake jo unheM manarUpa se pariNamAtA hai isakA nAma dravyamana hai / tathA dravyamana kI sahAyatA se jIva kA jo mananarUpa pariNAma hotA hai vaha bhAvamana hai / tAtparya isakA isa prakAra hai-manovargaNAoM kA manarUpa se pariNamana hAnA isakA nAma dravyamana, tathA isa dravyamana kI sahAyatA se jIva ke jo una 2 padArthoM kA vicAra kALa antamuhurta che. A arthAvagraha mana ane pAMca indriyathI utpanna thavAne kAraNe cha prakArane batAvyuM che. e vAta pahelAM vyaMjanAvagrahanA prakaraNamAM kahevAI gaI che ke cakSu ane mana aprApyakArI hovAthI temanA vaDe vyaMjanAvagraha thatuM nathI, eTale hai tamanAthI bhAva thAya che. sUtramA "no indriya " zapathI lA bhana 1791 42 . mana me ranu matAvyu cha (1) dravya bhana, (2) lA bhana. "mmnnaavaa|| 2 mathanu ghaDapa thAya cha, "bhA dravyAndrayanA vyApAranI apekSA rahetI nathI, tathA ghaTAdikarUpa padArthanA svarUpanI vicAraNAnI je samIpa hoya che, vizeSane jemAM kaI vicAra thatuM nathI, paNa anidezya sAmAnyamAtrane ja jemAM baMdha rahyA kare che. tenuM nAma no IndriyALovazrIM che. mana:paryApti nAmakarmanA udayathI cukata jIva manaHprAyogya vagaNadaline rahaNa karIne temane je manarUpe pariNumAve che, tenuM nAma dravyamAna che. tathA dravyamananI sahAyatAthI jIvanuM je mananaya pariNAma Ave che, te bhAvamana che. tenuM tAtparya e che kemavargaNAonuM manarUpe pariNamana thavuM tenuM nAma dravyamana, tathA te dazamananI sahAyatAthI jIvane te te padArthone je vicAra Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiikaa-avgrhmedaaH| mUlam-tasla NaM ime egaThiyA nANAghoSA nANAvaMjaNA paMca nAmadhijjA bhavaMti, taM jahA-ogeNhaNayA,uvadhAraNayA,savaNayA, avalaMbaNayA, mehA / se taM uggahe // sU0 30 // __chAyA-tassa khalu imAni ekAthikAni nAnAghopANi nAnAvyaJjanAni, paJcanAmadheyAni bhavanti, tat yathA-avagrahaNatA, upadhAraNatA, zravaNatA, avalambanatA, medhA / sa eSo'vagrahaH ||s0 30 // TIkA-' tassa NaM0 ' ityAdi / tasya avagrahasya khalu imAni anantaravakSyamANAni, nAnAghoSANi = nAnA - anekavidhAH ghopA = udAttAdayo yatra tAni / tathA nAnAvyaJjanAni - nAnA = anekavidhAni, vyajanAni vyaJjanavarNAH kakarAdayo yatra tAni, paJca-paJcasaMkhyakAni, nAmadheyAni nAmAni ekArthakAni-avagrahasAmAnyApekSayA abhinnArthakAni / avagrahavizeSApekSayA tu huA karatA hai vaha bhAvamana hai| yahAM bhAvamana kA grahaNa huA hai| isIse dravya mana kA bhI grahaNa ho jAtA hai, kAraNa ki-dravyamana ke vinA bhAvamana nahIM hotA / bhAvamana ke vinA dravyamana to ho jAtA hai| isI taraha zrotra indriya se jo artha kA avagraha hotA hai vaha zrotrendriyArthAvagraha, cakSu indriya se jo artha kA avagraha hotA hai vaha cakSuindriya arthAvagraha hai, ityAdi rUpa se zeSa indriyoM meM bhI jAna lenA cAhiye // sU0 29 // 'tassa NaM0' ityaadi| avagraha ke nAnA udAtta Adi ghoSa tathA aneka vidha vyaMjana-- kakAra Adi vyaMjana-varNa vAle ekArthaka pAMca nAma haiN| arthAt ye pAMca thayA kare che te bhAvamana che. ahIM bhAvamana grahaNa karela che. tethI dravyamananuM paNa grahaNa thaI jAya che, kAraNa ke dravyamana vinA bhAvamana hotuM nathI bhAvamana vinA dravyamana hoI zake che. e ja pramANe zrotrendriyathI je arthana avagraha thAya che te zrotrendriyAthavagraha, cakSuIndriyathI je arthane avagraha thAya che te cakSurindriya arthAvagraha che, ItyAdi rIte bAkInI InidrAmAM paNa sama de // 28 // " tassa 0" tyAha avagAhanA aneka udAtta Adi ghoSa tathA anekavidha vyaMjana-kakAra Adi. vyaMjana-varNavALA ekAka pAMca nAma che. eTale ke e pAca nAma ana Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstra kathaMcid bhinnArthakAni / tathAhi-iha agrahastridhA-vyaJjanAvagrahaH, sAmAnyArthAvagrahaH, vizepasAmAnyArthAvagrahazceti / tatra vizeSasAmAnyArthAvagraha aupacArikaH, sa cAnantaramevAgre pradarzayiSyate / avagrahasya pazcanAmAni pradarzayitumAha-'taM jahA' ityAdi / tadyathA-tAni yathA-'avagrahaNatA' iti / atragRhyate'ne netyavagrahaNamvyaJjanAvagraha-prathamasamayapraviSTa-zabdAdi-pudgalA''dAnapariNAmaH ityarthaH / avagrahaNameva-avagrahaNatA / svArthe tal pratyaya ApatvAt / evamagre'pi tal matyayo bodhyH||1|| nAma avagraha sAmAnya kI apekSA se samAna artha vAle haiM / tathA avagraha vizeSa kI apekSA ye pAMcoM hI nAma kathaMcit bhinnArthaka bhI haiM / avagraha tIna prakAra kA hai-vyasanAvagraha, sAmAlyArthAvagraha tathA vizeSa sAmAnyA vagraha / inameM tIsarA leda jo vizeSa sAmAnyArthAvagraha hai vaha opacArika hai| yaha bAta abhI Age pradarzita kI jaavegii| avagraha ke pAMca nAma ye haiM-avagrahatA 1, upadhAraNatA 2, zravaNatA 3, avalambanatA 4, medhA 5 / vyaJjanAvagraha ki jisako sthiti antarmuhUrta kI hai usake prathama samaya meM praviSTa zabdAdika pugaloM ke grahaNa karane rUpa pariNAma kA nAma avagrahaNatA hai 1 / vyaJjanAvagraha ke dvitIya Adi samaya se lekara vyajanAvagraha kI samApti prayanta pratisamaya apUrva 2 praviSTa zabdAdika pugaloM ke grahaNa pUrvaka prAktana pratisamayagRhIta zabdAdika pudgaloM kA jo dhAraNApariNAma hai vaha upadhAraNA hai 2 / tAtparya isakA yaha hai ki vyaMjanAvagraha kA anta arthAvagraha ke hone kA prathama samaya paryanta graha sAmAnyanI apekSAe samAna athavALA che. tathA avagrahavizeSanI apekSAe pAMce nAma kaMIka bhinnArthaka paNa che. avagraha traNa prakAranA che-vyaMjanAvagraha, sAmAnyArthAvagraha, tathA vizeSa sAmAnyArthAvagraha. AmAM trIjo bheda-vizeSa sAmAnyArthAvagraha aupacArika che. A vAta have AgaLa batAvavAmAM Avaze. avagrahanA 20 yAMya nAma cha-(1) mA , (2) GdhAratA (3) avatA (4) sa manatA mane. (5) meghA. . (1) je vyaMjanAvagrahanI sthiti antarmahatanI che, tenA prathamasamayamAM praviSTa zabdArdika pudgalene grahaNa karavArUpa pariNAmanuM nAma avagrahaNatA che. (2) vyaMjanAvagrahanA dvitIya Adi samayathI laIne vyaMjanAvagrahanI samApti sudhI, prati samaya apUrva apUrva praviSTa zabdAdika pudgalenA grahaNa pUrvaka prAtanA pratisamayagRhIta zabdAdika pudagalonuM je dhAraNA pariNAma che, te upadhAraNA che. tenuM tAtparya e che ke vyaMjanAvagrahane aMta arthAvagraha thavAnA Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-aghamahamedAH / 367 'upadhAraNatA' iti / dhAryate'neneti dhAraNam / upa-sAmIpyena dhAraNam upadhAraNam , vyaJjanAvagraha-dvitIyAdi-samayevarasAnaparyantaM pratisamayamapUrvApUrvapraviSTazabdAdipudgalagrahaNapurassaraprAktanapratisamayagRhItazabdAdipudgaladhAraNapariNAma ityarthaH / tdevopdhaarnntaa| apagrahaNatopadhAraNatA ceti dvayaM vyaJjanAvagraharUpam // 2 // 'zravaNatA' iti / zrUyate'neneti zravaNam , ekasAmAyikasAmAnyArthAvagraharUpo vodhapariNAma ityarthaH / tadeva zravaNatA // 3 // avalambanatA' iti / avalamvyata ityavalambanas / vizepasAmAnyArthAvagraha ityarthaH / tadeva avalambanatA // 4 // mAnA gayA hai / yaha pahile banalAyA jA cukA hai ki-arthAvagraha kA pUrvavartIjJAnavyApAra vyaMjala se utpanna hotA hai aura usa vyaMjana kI puSTi ke sAtha puSTa hotA calA jAtA hai, ataH vyaMjanAcagraha kA prathama kSaNavartI jitanA bhI jJAnavyApAra hai vaha avagrahaNatA 1 aura dvitIya Adi samaya se lekara anta samaya taka jo apUrva 2 jJAnavyApAra hai vaha saba upadhAraNatA hai 2 / yaha upadhAra gatA yaha karatI hai ki vyaMjanAvagraha ke ina dvitIyAdi samayoM se lekara jo antasamaya taka apUrva 2 jJAnavyApAra puSTa hotA jAtA hai usa saba ko apane meM jamA karatI jAtI hai| tathA dvitIyAdi samaya ke jJAnavyApAra ko Age 2 ke samayoM meM hue jJAnavyApAra ke sAtha joDatI rahatI hai / isa taraha una samayoM ke jJAnavyApAra kI antataka eka dhArA citta meM jamatI calI jAtI hai / isI kA nAma upadhAraNatA hai 2 / isa upadhAraNatA ke anantara samaya meM hI prathama samaya sudhI mAnavAmAM Avela che. e pahelAM batAvavAmAM AvI gayuM che ke-arthAvagraha pUrvavarta jJAnavyApAra vyaMjanathI utpanna thAya che ane te vyaMjananI puSTinI sAthe ja puSTa thatuM jAya che, tethI vyaMjanAvagrahane prathama kSaNavartI jeTalo jJAna vyApAra che te avagrahaNatA ane dvitIya Adi samayathI laIne anta samaya sudhI je apUrva apUrva jJAnavyApAra che te badhI upadhAratA che. A upadhAraNatA e kAma kare che ke vyaMjanAvagrahanAM e dvitIyAdi samayathI laIne anta samaya sudhI je apUrva apUrva jJAna vyApAra puSTa thatuM jAya che te badhAne pitAnI aMdara jamA karatI jAya che. tathA dvitIyAdi samayanA jJAna vyApArane AgaLa AgaLanA samayamAM thayela jJAnavyApAranI sAthe joDatI rahe che. A rIte te samayanA jJAnavyApAranI aMta sudhI eka dhArA cittamAM jAmatI jAya che. enuM ja nAma upadhAraNutA che 2. A upadhAraNatA bAdanA samaye ja Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Fe mandIsUtre nanu kathaM vizeSasAmAnyArthAvagraho'valamvanamiti cet, ucyate - iha 'zabdo'yam ' ityapi jJAnaM vizeSAvagamarUpatvAdavAyajJAnam / tathAhi zabdo'yaM nAzabdo rUpAdiriti zabdasvarUpAvadhAraNaM vizeSAvagamaH / ato yat pUrvamanirdezyasAmAnyamAtragrahaNamekasAmAyikaM sa pAramArthiko'rthAvagrahaH / tataH UrdhvaM tu yat 'kimida' - miti vimarzanaM sA IhA / tadanantaraM zabdasvarUpAvadhAraNaM ' zabdo'yam ' iti bhavati "yaha kucha hai " aisA arthAvagraha hotA hai / avagrahatA aura upadhAraNatA ye donoM prakAzarUpajJAna vyApAra vyaMjanAvagraha svarUpa hote haiM / eka sAmayika jo sAmAnyarUpa artha kA avagraharUpa bodha pariNAma hotA hai vaha zravaNatA hai 3 | tathA vizeSa aura sAmAnyarUpa artha kA jo avagraharUpa bodha pariNAma hotA hai, arthAt jo vizeSa sAmAnyArthAvagraha hotA hai usakA nAma avalambanatA hai 4 / zaMkA - vizeSa sAmAnyArthAvagraha ko Apa avalambana kaise kahate haiM ? uttara- 'zabdo'yam'- yaha zabda hai, isa prakAra kA jJAna vizeSAvagamarUpa hone se avAyajJAna hai, kyoM ki yaha zabda hai, azabda rUpAdi nahIM hai, isa prakAra zabdasvarUpa ke avadhAraka hone se yaha avAyajJAna vizeSAvagama hai | avAyajJAna vizeSAvagamasvarUpa isa prakAra hotA hai / sarva prathama jo anirdezya eka samayaparyanta sAmAnya mAtra kA grahaNa hotA hai vaha pAramArthika arthAgravaha hai / isa prakAra arthAvagraha hone ke bAda jo 'zabdo'yam' - isa prakAra zabdasvarUpa kA avadhAraNa hotA hai " A kaMIka che" evA avagraha thAya che. avagrahaNutA ane upadhAraNatA e banne prakAzarUpa jJAnavyApAra vyaMjanAvagrahasvarUpa hoya che. je sAmAnyarUpa arthanA avagraharUpa medha parigrAma eka sAmayika hoya che te zravaNutA che 3, tathA vizeSarUpa ane sAmAnyarUpa anA je avagraharUpa medha pariNAma hoya che eTale ke je vizeSasAmAnyArthAvagraha thAya che. tenuM nAma avalakhanatA che 4. zakA--vizeSa sAmAnyArthAvagrahane Apa avalakhana kevI rIte kaheA che ? uttara--"zabdo'yam" mA zabda che. A aAranujJAna vizeSAvagama3ya hovAthI avAya jJAna che, araNa hai yA zabda che, zabda 3yAhi nathI, yA are zabdasvarUpanuM avadhAraka hAvAthI te avAyajJAna vizeSAvagama che. avAyajJAna vizeSAvagamasvarUpa A prakAre hoyache. sarvoprathama jeanirdezya ekasamaya sudhI sAmAnya mAtranuM grahaNa thAya che, te pAramArthikaarthAvagraha che, A rIte arthAvthdd thayA pachI ? " zabdo'yam " mA aAre zabdasvanuM avadhAra thAya che, te Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAna candrikATIkA adhprhbhedaaH| tadavAyajJAnam / tatrApi yadA uttaradharmajijJAsA bhavati-'kimayaM zabdaH zAhaH ?, kiM vA zArGgaH ' ? iti, tadA 'zabdaH' iti jJAnamuttarakAlabhAvivizeSajJAnApekSayA sAmAnyamAtrA''lambanamityavagraha ityupacaryate / sa ca paramArthataH sAmAnyavizeSarUpAlimvana iti vizeSasAmAnyArthAvagraha ityupacaryate / idameva hi 'zabdaH' iti jJAnamavalambya 'kimayaM zabdaH zAGkaH?, kiM vA shaaraiH| itIhArUpaM jJAnamutpadyate / tatazca vizeSasAmAnyArthAvagraho'valambanamityuktam / 'kimayaM zabdaH zAH ?, kiM vA zArGgaH? ' itIhAnantaraM yat-zAsa eva, zAI eva' iti jJAnamutpadyate, tadavAyajJAnam / tadapi ca 'kimayaM zAso'pi zabdo vaha avAyajJAna hai / yaha avAyajJAna zandetararUpAdi kI vyAvRtti karake zabda kA nizcAyaka hotA hai, isaliye yaha vizeSAvagama svarUpa hai / isa prakAra 'yaha zabda hai ' isa avAyajJAna ke hone ke bAda phira uttarakAlika jijJAsA hotI hai-'yaha zabda zava kA hai ? yA zRGga kA hai ? / isa jijJAsA ke bAda jo vizeSajJAna hotA hai usakI apekSA 'yaha zabda hai' yaha jJAna sAmAnyamAtrAvalambana hai, isaliye yaha avagraha zabda se upacarita hotA hai / vaha avagraha sAmAnyavizeSarUpa arthAvalambana vAlA hai isaliye vaha 'vizeSasAmAnyArthAvagraha' isa zabda se upacarita hotA hai, kyoM ki 'yaha zabda hai-isa prakAra ke jJAna kA avalambana karake 'yaha zabda zaMkha kA hai yA zRMga kA hai ?' isa prakAra kI IhA rUpajJAna utpanna hotA hai, isIliye 'vizeSasAmAnyArthAvagraha avalambana hai| yaha kahA hai| yaha zaMkha kA zabda hai athavA zRMga kA ? isa prakAra kI IhA ke bAda jo 'yaha-zaMkha kA hI zabda hai athavA zRMga kA hI zabda hai| aisA jo avAyajJAna che. A avAyajJAna zabdatara rUpAdinI vyAvRtti karIne zabdanuM nizcAyaka hoya che, tethI te vizeSAvagamasvarUpa che. A rIte "A zabda che A avAyajJAna thayAM pachI vaLI uttarakAlikadharmanIjijJAsA thAya che..." A zabda zaMkhano che ke gaMgAne che ?" A jijJAsA bAda je vizeSajJAna thAya che tenA karatAM "A zabda che" e jJAna sAmAnya mAtrAvalaMbana che tethI te avagraha zabdathI upacarita thAya che. te avagraha sAmAnya vizeSarUpa athavalaMbanavALe che tethI te "vizeSasAmAnyArthAvagraha' e zabdathI upacakti thAya che, kAraNa ke "A zabda che ke A prakAranAM jJAnanuM avalaMbana laIne " A zabda zaMkhane che ke kaMgane che ? " A prakAranuM IhArUpa jJAna utpanna thAya che, tethI vizeSa sAmAnyArthAvagraha avalaMbana che" ema kahyuM che. " A zaMkhano zabda che ke zRMgane ?" A prakAranI IhA pachI je "A zaMkhane ja zabda che ke iMgane na0 47 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 nandIsUtre mandraH (gambhIraH) kiM vA tAraH' ityuttaravizeSa jijJAsAyAM sAmAnyAvalambanamityavagraha ityuparyate / kiM mandraH kiM vA tAraH' itIhAnantaraM 'mandra evAyaM, tAra evAyaM ve' -ti jJAnaM yadutpadyate, tadavAyarUpam / evamuttarottaravizeSa jijJAsAyAM pUrva pUrvamavAvAyajJAnamuttarottaravizeSAvagamApekSayA sAmAnyArthAvalambanamityavagraha ityupacaryate / yadA tUttaradharmajijJAsA na bhavati, tadA tadantya vizeSajJAnamavAyajJAnameva, na tatropacAraH, upacArakAraNAbhAvAt , tadanantaraM hi vizeSAkAGkSAyA apagamAt / atastadanantaramavicyutirUpA dhAraNA pravartate / vAsanArUpA smRtirUpA tu dhAraNA sarveSvapi vizeSAvagameSu drssttvyaa| hotA hai vaha avAyajJAna hai| usake bAda 'yaha zaMkha kA zabda mandra (gaMbhIra ) hai athavA tAra hai' isa prakAra vizeSa jijJAsA hone para 'yaha zaMkha kA zabda hai-yaha avAyajJAna sAmAnyAvalambana hone ke kAraNa avagraha zabda se upacarita hotA hai / phira 'mandra hai athavAtAra hai ? ' isa IhA ke bAda yaha mandra hI hai athavA tAra hI hai| isa prakAra kA jo nizcayAtmaka jJAna hotA hai vaha avAyajJAna hai / isa prakAra uttarottara vizeSa jijJAsA hone para pUrva pUrva kA avAyajJAna uttarottara vizeSAvagama kI apekSA sAmAnyArthAvalambana hone se avagraha zabda se upacarita hotA hai / jaba uttara kAla meM jijJAsA nahIM hotI taba vaha antima vizeSajJAna avAyajJAna hI rahatA hai, kyoM ki vahAM upacAra nahIM hotA / upacAra to taba hotA hai jaba upacAra kA kAraNa rahe, antima vizeSajJAna hone para upacAra ke kAraNa vizeSAkAkSA kA apagama ho jAtA hai, ata eva vahAM ja zabda che" evuM je jJAna thAya che te javAyajJAna che. tyAra bAda "A zaMkhane zabda mandra (gaMbhIra) che ke meTe che A rIte vizeSa jijJAsA thatAM "A zaMkhane zabda che" A avAyajJAna sAmAnyAvalaMbana hovAne kAraNe avagraha zabdathI upacarita thAya che. vaLI "maMda che ke moTo che?" A IhA pachI A maMda ja che ke moTe che" evA prakAranuM je nizcayAtmaka jJAna thAya che te avAya jJAna che. A rIte uttarottara vizeSa jijJAsA thatA AgaLa AgaLanuM avAya jJAna uttarottara vizeSAvagamanI apekSAe sAmAnyArthIvala bana hovAthI avagraha zawdathI upacarita thAya che. jyAre uttara dharmamAM jijJAsA thatI nathI tyAre te antima vizeSajJAna avAyajJAna ja rahe che. kAraNa ke tyAM upacAra thato nathI. upacAra che tyAre thAya che ke jyAre upacAranuM kAraNa rahe; aMtima vizeSajJAna thatAM upacAranI kAraNa vizeSa AkAMkSAne apagama thaI jAya Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA - avagrahamedAH / idamatra tatvaM bodhyam-uttarottaradharmajijJAsAyAM satyAM zabdAdijJAnamevAvalambyehAdayaH pravartante - ' kimayaM zabdaH zAGkhaH kiM vA zArGgaH ? ' ityAdi / ataH zabdAdijJAnAntarameva IhAdeH pravRttirbhavatItyato vizeSasAmAnyArthAvagraho'valamvanamucyate / iti / 4 / iha ziSyANAM spaSTapratipattyarthamuktamevArthaM punarvizadIkurmaH - arthAvagraho dvividhaH -naizcayiko vyAvahArikaca / tatra prathamo'rthAvagraha ekasamayamAtramAno nirupacaritaH pAramArthikaH sAmAnyavastumAtragrAhako bhavati / sAmayikAni hi jJAnAdivastUni paramayogina eva nizrayavedino'vagacchantIti naizvayiko'rthAvagraha ucyate / yastu 30 upacAra kA kAraNa rahatA hI nahIM / upacAra ke kAraNa ke abhAva meM antima vizeSAvagama avAyajJAna svarUpa hI rahatA hai / antima vizeSAvagama ke bAda avicyutirUpa dhAraNA pravRtta hotI hai / vAsanArUpa smRtirUpa dhAraNA to sabhI vizeSAvagamoM meM hotI hai / isa pUrvokta sandarbhakA abhiprAya hai ki uttarottara dharma kI jijJAsA hone para zabdAdi jJAna kA avalambana karake IhAdi pravRtta hote haiM, jaise kyA yaha zabda zaMkha kA hai athavA zRGgakA hai 1 / isaliye zabdAdi jJAna ke bAda hI IhAdi kI pravRtti hotI hai, ataeva vizeSasAmAnyArthAvagraha ko avalambana kahA hai / - ziSyoM ko spaSTarUpa se samajhAne ke liye phira bhI isako spaSTa karate haiM naizcayika aura vyAvahArika ke bheda se arthAvagraha do prakAra kA hai / naizcaka arthAvagraha eka samaya kA hotA hai| isameM kisI bhI prakAra kA upacAra nahIM hotA hai / ataH yaha paramArthika hai| isakA viSaya kevala che, tethI ja tyAM upacAranu kAraNa rahetu ja nathI. upacAranA kAraNanA abhAve antima vizeSAvagama avAya jJAna svarUpa ja rahe che. antima vizeSAvagamanI pachI avicyutirUpa dhAraNA pravRtta thAya che, vAsanArUpa ane smRtirUpa dhAraNA tA saghaLA vizeSAvagameAmAM hAya che. (( pUrvokta kathananu tAtparya e che ke-uttarAttara dharmanI jijJAsA thatA zabdAdi jJAnanuM avalaMbana laIne IhAdi pravRtta thAya che, jema ke zu' A zabda zakhanA che ke zrRMgane che ? '" te kAraNe zabdAdi jJAnanI pachI ja ihAdinI pravRtti thAya che, tethI vizeSa sAmAnyAvagrahane avalaMbana kahela che. ziSyAne spaSTa rIte samajAvavAne mATe pharIthI paNa tene spaSTa kare che. naikSayika ane vyAvahArikanA bhedathI arthAvagaDu be prakAranA che, naiRRyika arthA vagaha eka samayanA hoya che, temAM koI paNa prakAranA upacAra hotA nathI, tethI Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre chaasthavyavahAribhirapi vyavahiyate, sa vyAvahArika upacarito'rthAvagraha ucyte| / naizcayikArthAvagrahAdanantaramIhitasya vastuvizeSasya yo'vAyaH sa punarbhAvinImIhAm avAyaM cApekSya upacarito'rthAvagrahaH / bhAvivizeSApekSayA sAmAnyamavAyo'pi san gRhNAti / yazca sAmAnyaM gRhNAti, so'rthAvagrahaH, yathA prathamo naizcayikArthAvagrahaH / idamatra tAtparyam / prathamaM naizcayike'rthAvagrahe rUpAdibhyo'vyAvRttamavyaktaM zabdasAmAnya vastu gRhItaM bhavati / tatastasminnIhite sati 'zabda evAyam ' ityAdisAmAnya hai samayamAtrAbhavI jJAnAdikoM ko nizcayavedI paramayogI jana hI jAnate haiM, isIliye isakA nAma naizcayika arthAvagraha hai| tAtparya naizcayika arthAvagraha ko chadmasthajana nahIM jAnate haiM / chadmasthajanoM ko jo vyavahAra meM AtA hai vaha vyAvahArika arthAvagraha haiM aura yaha pAramArthika nahIM hai upacarita hai, kyoM ki naizcayika arthAvagraha ke anantara jo Ihita vastu vizeSa kA avAyajJAna hotA hai vaha punarbhAvinI IhA aura avAyakI apekSA karake upacarita arthAvagraharUpa se mAnA jAtA hai| usa avAyajJAna kA viSaya bhAvivizeSa kI apekSA sAmAnya ho jAtA hai| aura isa taraha vaha avAyajJAna usa sAmAnya ko viSaya rakhatA hai, isI liye sAmAnya ko viSaya karanevAlA hone se avAyajJAna arthAvagraha upacAra se mAna liyA jAtA hai, kyoM ki jo sAmAnya ko viSaya karatA hai vaha prathama naizcayika arthAvagraha kI taraha arthAvagraha hai| niSkarSa isakA yaha hai ki-prathama naizcayika arthAvagrahameM rUpAdikoM dvArA anirdezya avyakta aisI zabdasAmAnyarUpa vastu gRhIta hotI hai te paramArthika che. tene viSaya phakta sAmAnya che. samayamatrabhAvI jJAnAdikene nizcayavedI parogI jana ja jANe che, tethI tenuM nAma naiRyikaarthAvagraha che. tAtparya- nizcayika arthAvagrahane chamastha jana jANatA nathI. chabhasthajananA vyavahAramAM je Ave che te vyAvahArika arthAvagraha che ane te pAramArthika nathI, upacarita che, kAraNa ke nizcayiarthAvagrahanI pachI je Ihita vastu vizeSanuM avAyajJAna thAya che, te punarbhAvinI IhA ane avAyanI apekSAe karIne upacaritaarthAvagraharUpe manAya che. te avAyajJAna viSaya bhAvavizeSanI ape. kSAe sAmAnya thaI jAya che, ane A rIte te avAyajJAna te sAmAnyane viSaya kare che, tethI sAmAnya viSayakaranAra hovAthI avAyajJAnaarthAvagraha upacArathI mAnI levAya che, kAraNa ke je sAmAnyane viSaya kare che, te prathama naiRyika arthAvagrahanI jema arthAvagraha che. tene sAra e che ke-prathama naiRyika arthAvagrahamAM rUpAdike dvArA ani Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnandrikATIkA-arthAvagrahamedAH / 373 nizcayarUpo'vAyo bhavati / arthAvagraheNa mamAtA zabdamAtraM rUparasAdivyAvRttyA'navadhAritatvAt zabdatayA anizcitaM gRhnnaatiiti| etAvatAM'zena zabdo'vagrahajJAnaviSayo bhavati, natu zabdabuddhayA 'zabdo'yam' ityadhyavasAyena zabdasya grahaNaM bhavati, zabdanizcayasya AntamauhUrtikatvAt , arthAvagrahasya tu ekasAmayikatvAttadasaMbhavAt / arthAt naizcayika arthAvagraha kA viSaya kevala anirdezya sAmAnya hai| ___ jaba isa sAmAnya ko vizeSarUpameM jAnane kI abhilASA jJAtA ke citta meM jagatI hai taba vaha yaha nizcaya karatA hai ki "yaha zabda hI hai " isI kA nAma avAya hai| arthAvagraha ke dvArA pramAtA anubhava karanevAlA zabda sAmAnya rUpa vastuko jAnatA hai, isakA tAtparya yaha hai ki vaha zabda sAmAnya rUpa vastu, rUpa rasAdikoM ko vyAvRtti se usa samaya anavadhArita hotI hai isI liye vaha zabda rUpase nizcita nahIM hotI hai, kintu " yaha kucha hai " aisA hI jJAna vahAM usako hotA hai, ataH inake hI aMza ko lekara vaha zabda avagraha jJAna kA viSaya mAnA jAtA hai| usa samaya ' yaha zabda hai' isa prakAra ke adhyavasAya se yukta hokara pramAtA ke dvArA vaha zabda gRhIta nahIM hotA hai, kAraNa ki "yaha zabda hai " isa prakAra kA nizcaya to pramAtA ko antamuhUrta kAlameM hotA hai / itanA kAla arthAvagraha kA mAnA nahIM gayA hai / arthAvagraha kA kAla to kevala eka samaya kA hai| dezya, avyakta evI zabdasAmAnyarUpa vastu grahaNa thAya che, eTale ke mauyika arthagravahana viSaya kevaLa anirdezyasAmAnya che. jyAre A sAmAnyane vizeSarUpe jANavAnI abhilASA jJAtAnA cittamAM jAge che tyAre te e nizcaya kare che ke "A zabda ja che" enuM ja nAma avAya che. arthAvagragadvArA pAmatA zabdasAmAnyarUpavastune jANe che, tenuM tAtparya e che ke te zabdasAmAnyarUpavastu, rUpa, rasAdikenI vyAvRttithI te samaye anavadhArita hoya che, tethI ja te zabdarUpe nizcita hotI nathI. paNa "A kaMIka che" evuM ja jJAna tyAM tene thAya che, tethI eTalA ja aMzane laIne te zabda avagraha jJAnane viSaya manAya che te samaye "A zabda che" A prakAranA adhyavasAyathI yukta thaIne pramAtA dvArA te zabda gRhIta thato nathI, kAraNa ke "A zabda che? e prakArane nizcaya te pramAtAne attamuhUrtamAM thAya che. eTale kALa arthAvagrahane mAnavAmAM AvyuM nathI. arthAvagrahane kALo phakta eka samayane che. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nandIsne nanu prathamasamaya eva rUpAdiparihAreNa 'zabdo'yam ' iti jJAnamavigrahatvena manyatAm , zabdamAtratvena sAmAnyatvAt , taduttarakAlaM tu prAyo mAdhuryAdayaH zaGkazabdadharmA atra ghaTante, na tu zAGgadharmAH kharakarkazatvAdaya iti vimarzabuddhirIhA bhaviSyati / tatazca 'zAha evAyaM zabdaH' iti zabdavizeSAvagamo'vAyo'stu ? iti cet , zRNu yadi zandabuddhimAnaM 'zabdo'yam ' iti nizcayajJAnamapi bhavatA'rthAvagraho manyate, zabdavizeSajJAnamavAya iti bhedo'GgIkriyate, tarhi avagrahAbhAvaprasaGgaH syAt, avgrhsthaane'vaaysyaivaanggiikaaraat| ___zaMkA-rUparasAdika ke parihAra se prathama samaya meM hI 'yaha zabda hai, azabda-rUpAdika nahIM hai, ' aisA jJAna arthAvagraharUpa se mAna lenA cAhiye, kyoM ki arthAvagraha kA viSaya Apa sAmAnya kahate haiM aura "yaha zabda hai" aisA jJAna mAtra kI apekSA sAmAnya par3a jAtA hai| aba isameM IhA bhI uttara kAla meM utpanna ho jAvegI-jaba aisA vimarza hogA ki zAGga zabda ke dharma khara karkazatA Adi isameM ghaTita nahIM hote haiM, kintu prAyaH mAdhurya Adi zaMkha zabda ke dharma yahAM ghaTita ho rahe haiM / isake bAda aisA zabda vizeSa kA nirNaya hone para ki "yaha zaMkha kA hI zabda hai" avAyajJAna mAna liyA jaaygaa| uttara-aisA mantavya bhI ThIka nahIM mAnA jA sakatA hai kyoM ki "zabdo'yam" yaha zabda hai / aisI zabdabuddhi bhI yadi arthAvagraharUpa se mAnI jAvegI, aura zabda vizeSa kA nirNaya avAyarUpa se mAnA jAvegA to phira avagraha jJAna kyA hogA-aisI kalpanA meM to avagraha kA abhAva zaMkA-rUparasAdikanAparihArathI prathamasamayamAM A zabda che, azabdarUpAdika nathI," evuM jJAna arthavagraha rUpe mAnI levuM joIe. kAraNa ke arthAvagrahane viSaya anya sAmAnya kahe che ane A zabda che" evuM jJAna zabdamAtranI apekSAe sAmAnya ja lAge che. have temAM IhA paNa uttarakAlamAM utpanna thaI jaze, jyAre e anubhava thaze ke kaMga zabdanA dharma tIkhA ane kaThora Adi temAM ghaTAvI zakAtA nathI, paNa sAmAnya rIte mAdhurya Adi zaMkha zabdanAmeM temAM ghaTAvI zakAya che. tyAra bAda zabda vizeSano "A zaMkhane ja avAja che" e nirNaya thatA tene avAyajJAna mAnI levAze. uttara--mevI mAnyatA paNa sAthIbhAnAzayatebhanathI 25 hai "za do 'yam" mA 254 cha. mevI zambhuddhi 55 nne arthAvaDape manAya, mane zabdavizeSane nirNaya avAyarUpemanAya te pachI avagrahajJAna zuM haze? Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - arthAvagrahamedAH / 375 H nanu ' zabdo'ya ' - miti jJAnasya kathamavAyatvamiti ced, ucyate - tasyApi vizeSagrAhakatvAt, vizeSajJAnasya cAvAyatvAt / , nanu ' zAGkha evAyaM zabda: ' iti taduttarakAlabhAvi jJAnaM vizeSArthagrAhakaM, zabdajJAne tu zabdasAmAnyasyaiva pratibhAsanAt kathaM vizeSapratibhAsaH, yenAvAyaprasaGgaH syAditi cet, ucyate--- zabdo'yamityapi jJAnaM vizeSagrAhakameva, tathAhi - 'zabdoSyaM nAzabdaH ' iti vizeSapratibhAsa eva / yasmAt na rUpAdirayaM, tebhyo vyATTatatvena gRhItatvAt, ato 'nAzabdo'ya ' - miti nizcIyate / yadi tu ruupaadi| hI prasakta hogA, kAraNa ki avagraha kA sthAna avAya le letA hai / yadi kaho ki -' yaha zabda hai " aisA sAmAnya jJAna avAya kaise mAnA jAvegA ? isakA uttara isa prakAra hai - yaha jJAna sAmAnya nahIM hai kintu vizeSa hai / vizeSagrAhaka jJAna avAya mAnA gayA hai / prazna -- yadi phira bhI aisA kahA jAya ki " zaMkha kA hI yaha zabda hai" isa prakAra kA uttara kAlabhAvIjJAna hI zabdavizeSa kA grAhaka hone se vizeSagrAhaka jJAna mAnA jAvegA, "yaha zabda hai " aisA jJAna nahIM, arthAt - yaha to zabda sAmAnya kA grAhaka hone se sAmAnya jJAna hI mAnA jAvegA, kyoM ki isameM zabda sAmAnya kA hI pratibhAsa hotA hai, vizeSa kA nahIM / ataH yaha zabda hai " aisA sAmAnya pratibhAsavAle jJAna ko avAya prApta hone kA prasaMga kaise pratipAdita kiyA hai| 66 evI kalpanAmAM te avagrahanA abhAva ja prasakta haze, kAraNa ke avagrahanu sthAna avAyalaileche. jo Apa emakahA ke A zabda che " evA sAmAnyajJAnane avAya kema manAya ? tenA uttara A pramANe che-A jJAna sAmAnya nathI paNa vizeSa che. vizeSa grAhaka jJAnane avAya mAnavAmAM avela che. zabda prazna- --jo pharIthI paNa ema kahevAmAM Aveke "zaMkhanA ja A che" A prakAranuM uttara kAlabhAvIjJAna ja zabdavizeSanuM grAhaka heAvAthI vizeSa grAhakajJAna mAnIzakAze, "A zabda che ' evuM jJAna nahI, eTale ke e te zabda sAmAnyanu grAhaka hAvAthI sAmAnyajJAna ja mAnavAmAM Avaze; kAraNa ke temAM zabda sAmAnyanA ja pratibhAsa thAya che, vizeSane nahIM. tethI " A zabda che" evAM sAmAnya pratibhAsavALAM jJAnane avAya prApta hAvAnA prasaMga kevI rIte pratipAdita karyA che ? Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 mandIratre bhyo'pi vyAvRttigrahItA na syAt , tadA 'zabdo'ya'-miti nizcayo'pi na syAt / tasmAt 'zabdo'yaM nAzabdaH' iti vizeSajJAnameva / tathA ca ' zabdo'ya'-miti jJAnasya vizeSagrAhakatvAnnizcayarUpatvAcAvAya eva, na tu avAha iti / uttara--" yaha zabda hai" aisA jJAna bhI vizeSagrAhaka hI mAnA jAvegA, kAraNa ki-" yaha zabda hai-azabda nahIM hai-arthAt yaha rUpAdika nahIM hai " aisA jJAna, vizeSa kA pratibhAsa svarUpa hone se vizeSapratibhAsAtmaka hI hai, kAraNa ki-isa jJAnameM zabda ko rUpAdika se vyAvRttirUpameM-pRthakarUpa-grahaNa kiyA gayA hai, nahIM to "yaha zabda nahIM hai" isa prakAra kA nizcaya zabdameM kaise kiyA jA sakatA hai / rUpAdikoMse bhinnatA jaba taka zabdameM nahIM jAnI jAvegI jaba taka yaha kaise bodha ho sakegA ki-"yaha azabda nahIM hai-zabda hai" isa prakAra kI bhinnatAkA usameM bodha hone se zabda kA bodha hotA hai, taba yaha jJAna sAmAnyapratibhAma vAlA na hokara vizeSa pratibhAsa vAlA hI mAnA gayA hai| sAmAnyapratibhAsa vAle jJAnameM para kI vyAvRtti pUrvaka apane viSayakA nizcaya nahIM hotA hai, vahAM to sAmAnyarUpa se hI bodha rahA karatA hai, ataH azabda vyAvRtti pUrvaka huA yaha zabda kA nizcaya avAyajJAna hai aisA mAna lenA cAhiye-avagraharUpa nahIM mAnanA caahiye| uttara- 2 // 276 cha" zAna para vizeSa yA mAnI zAya. kAraNa ke A zabda che-azabda nathI. eTale ke rUpAdika nathI" evuM jJAna vizeSanA pratibhAsa svarUpa hovAthI vizeSa pratibhAsAtmaka ja che, kAraNa ke A jJAnamAM-zabdane rUpAdikathI vyAvRtirUpepRthakarUpe-grahaNa karAyela che, nahIM te "A azabda nathI" e prakArane nizcaya zabdamAM kevI rIte karI zakAya che. rUpAdikethI jyAM sudhI zabdamAM bhinnatA nahIM jANavAmAM Ave tyAM sudhI e bodha kevI rIte thaze ke "A azabda nathI e prakArane nizcaya zabdamAM kevI rIte karI zakAya che. rUpAdikethI tyAM sudhI zabdamAM bhinnatA nahIM jANu vAmAM Ave tyAM sudhI e badha kevI rIte thaze ke "A azabda nathI, zabda che A prakAranI bhinnatAne temAM baMdha thavAthI zabdane baMdha thAya che, tyAre ja A jJAna sAmAnya pratibhAsavALuM na gaNatA vizeSa pratibhAsavALuM ja gaNAyuM che. sAmAnya pratibhAsavALAM jJAnamAM paranI vyAvRtti pUrvaka pitAnA viSayane nizcayathatA nathI, tyAM te sAmAnyarUpe ja rahyA kare che tethI azabda vyAvRttipUrvaka thayela A zabdano nizcaya avAyajJAnarUpa che, evuM mAnI levuM joIe-avagraharUpa na mAnavuM joIe. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiikaa-arthaavprhbhedaaH| 377 nanu stokavizeSagrAhakaM jJAnamavagraho'stu, bRhadvizeSagrAhakaM jJAnaM tu avAyaH iti, evaM sati zabdamAtrarUpasya vizeSasya grAhakatayA 'zabdo'ya'-miti jJAnamagrahaH, 'zAho'yaMzabdaH' ityAdivizeSaNaviziSTaM yad jJAnaM tadavAyaH, bRhadvizeSAvavodhakatvAt ? iti cet , ____ ucyate-'yat yat stokaM tattannAvAyaH' iti svIkAre bhavanmate'vAyAbhAvaprasaGgA, uttarottarArthavizeSagrahaNApekSayA pUrvapUrvArthavizeSAvabodhasya stokatvAt / prazna-thoDe se vizeSako grahaNa karanevAlA jo jJAna hogA vaha avagraha mAnaliyA jAvegA, tathA adhika vizeSa ko grahaNa karane vAlA jo jJAna hogA vaha avAya mAna liyA jaavegaa| isa taraha avagraha aura avAya kA svarUpa nirdhAraNa karane para aba isa bAta ke samajhane meM dera nahIM lagegI ki-"zabdo'yam" yaha jJAna avagraha aura 'yaha zaMkha kA zabda hai' aisA jJAna avAya hogA, kAraNa ki avagrahameM jo zabda viSaya huA hai vaha stoka vizeSa ko lekara huA hai| zabda mAtra hI vahAM avagraha kA viSaya hai| jaba 'yaha zaMkha kA zabda hai' aisA vizeSaNaviziSTa zabda viSaya hogA to adhika vizeSa ko viSaya karanevAlA hone se yaha jJAna avAya mAna liyA jaavegaa| uttara-'jo jo thoDe vizeSa ko grahaNa karane vAlA hogA vaha avAya nahIM hogA' rasa prakAra ke mantavyameM avAya kA abhAvaprasaktahogA, kAraNa ki-uttarottara arthavizeSa grahaNa hone kI apekSA pUrva pUrvakA arthavizeSakA bodha saba hI stoka hone se avagraha rUpa hI kahA jaavegaa| prazna-DAsarakhAvizeSanegrahaNakaranArUM je jJAna haze te avagrahamAnI levAze tathA adhikavizeSane grahaNakaranAra je jJAnaheze, tene avAya, mAnI levAze. A pramANe avagraha ane avAyanuM svarUpa nakkI karyA pachI e vAtane sabhAmA vA2 nahI khANe " zabdo'yam" se jJAna mayaDa mane " 21 zaMkhane zabda che" evuM jJAna avAya haze, kAraNa ke avagrahamAM je zabda viSaya thaye che te sUkSma vizeSane lIdhe thayo che. zabda mAtra ja tyAM avagrahane viSaya che. jyAre " A zaMkhane zabda che" evo vizeSaNaviziSTa zabda viSaya thaze te adhikaviSayane viSayakaranArahevAthI e jJAna avAya mAnI levAze. uttarabaje je thoDA viSayane grahaNa karanAra haze te avAya nahIM heya" A prakAranA maMtavyamAM avAyane abhAva prasakta haze, kAraNa ke uttarettara arthavizeSa grahaNathavAnI apekSAe pUrva pUrvanA arthavizeSane bodha badhuM ja sUkSma hovAthI avagraharUpa ja kahevAze. na0 48 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nandIsne 378 tathAhi-zAGkhazabdasya ye uttarottarabhedAH mandramadhuratvAdayaH, taruNamadhyamaddhastrIpuruSajanyatvAdayazca, tadapekSAyAM satyAmidamapi-'zAGkho'yaM-zabdaH' ityAdi jJAnaM stokavizeSagrAhakameva-iti nAvAyaH syAt / evamuttarottaravizeSagrAhiNAmapi jJAnAnAM tadu. ttarottarabhedApekSayA stokatvAdavAyAbhAva eva syAditi / tasmAt 'zabdo'ya'-miti nizcayo'vAya eva mantavyaH / tadanantaraM tu 'zabdo'yaM kiM zAGkha, zAGgo vA' ityAdizabdavizeSaviSayA punarIhA pravartiSyate / 'zAha evAyaM zabdaH / ityAdizabda___ jaba aisA jJAna hogA ki-'yaha zabda zaMkha kA hai ' to yaha avAya isaliye nahIM ho sakegA ki isameM uttarottara mandratA madhuratA Adi kI, tathA tarUNa madhyapra, vRddha, strI Adi ke dvArA bole gaye AdikI, apekSA rahegI, ataH yaha stoka vizeSa kA grAhaka mAnA jAvegA, isaliye 'jo jJAna stokavizeSa kA grAhaka hogA vaha avagraha evaM jo vRhadvizeSakAgrAhaka hogA vaha avAya hai aisA niyama bananA kisI prakAra se bhI ucita nahIM mAnA jA sktaa| isa taraha kI ekAntamAnyatAmeM uttarottara vizeSAgrAhI jitane bhI jJAna hoMge ve saba uttarottara bhedoMkI apekSA stokaviSayavAle raheMge, isa taraha avAya kA sarvathA abhAva hI hogA, ataH avAya kA lopana ho isa taraha " yaha zabda hai" isa jJAna ko avAya mAnanA hI ucita hai / isake bAda-'yaha zabda zaMkha kA hai yA zrRMga kA hai' ityAdi AkAMkSA kA jo ki zabda vizeSa ko Ihita karatI haiM IhAjJAnarUpase pravRtti hogii| isa pravRttimeM jaba aisA nirNaya ho jAvegA ki "yaha zabda zaMkha kA hI hai " to yaha zabda vizeSa ko viSaya jyAre evuM jJAna thaze ke- "A zabdazaMkhane che tyAre te avAya te kAraNe nahIM hoIzake ke temAM uttarottara gaMbhiratA, madhuratA, Adini, tathA taruNa, madhyama, vRddha, strI, Adi dvArA bolAyA AdinI apekSA raheze, tethI te tekavizeSanuM grAhakamanAze, te kAraNe "je jJAna tekavizeSanuM grAhaka thaze te avagraha, ane je bRhad vizeSane grAhaka thaze te avAya che. e niyama kare te koI paNa rIte ucita mAnI zakAyanahIM. A prakAranI ekAnta mAnyatAmAM uttarottara vizeSagAhI jeTalAMpaNajJAnathaze te badhAM uttarottara bhedanI apekSAe sUmaviSayavALAM raheze. A rIte avAyano sarvathA abhAva ja haze; tethI avAyane lepa na thAya e rIte "A zabda che ? e jJAnane avAya mAnavuM eja ucita che. tyArabAda " A zabda zaMkhane che ke zraganA che ItyAdi AkAMkSAnI ke je zabdavizeSane Ihitakare che. IhAjJAna rUpe pravRtti thaze. A pravRttimAM jyAre e nirNaya thaI jaze ke "A zabda Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jJAnacandrikATIkA - arthAvagrahabhedAH / phe vizeSaviSayo'vAyazca yo bhaviSyati, tadapekSayA ' zabda evAyam' iti nizcayaH prathamosvAyospi san upacArAdarthAvagraha ucyate / yadanantaramIhA'vAyau pravateMte yazva sAmAnyaM gRhNAti, so'rthAvagrahaH / yathA - Adyo naizvayikaH / ' zabda evAya ' mityAdyavAyAnantaraM punarIDAvAyau ca pravartete / 'zAGko'ya ' - mityAdibhAvivizepApekSayA zabdaH sAmAnyam tasmAdarthAvagraho bhAvivizeSApekSayA sAmAnyaM gRhNAtItyuktam / " tatazca sAmAnyena zabdanizcayarUpAt prathamAvAyAdanantaraM ' kimayaM zabdaH zAGkhaH, zArGga vA ' ityAdirUpA IhA pravartate / tataH ' zAGkha evAyam' ityAdirUpeNa zabdavizeSasya nizcayarUposvAyo bhavati / ayamapi ca punarvizeSAkAGkSAvataH pramAturbhAvinImataraaryaM cApekSya bhAvivizeSApekSayA sAmAnyAlambanatvAcca arthAvagraha ityupacaryate / karane vAlA jJAna avAya ho jaavegaa| aba isa avAya jJAna kI apekSA se pahile jo aisA avAya jJAna huA hai ki " yaha zabda hI hai " vaha upacAra se arthAvagraha kahA jaavegaa| jisa ke bAda IhA aura avAya jJAna pravRtta hote haiM, tathA jo sAmAnya ko grahaNa karatA hai vaha arthAvagraha hai, jaise Adi kA naizcaka arthAvagraha | " yaha zabda hI hai " ityAdi avA jJAna ke anantara punaH IhA aura avAya pravRtta hote haiM isaliye " yaha zabda hI hai " yaha avAyajJAna hote hue bhI upacAra se avagraharUpa mAnA jAvegA, kAraNa ki isameM " yaha zabda zaMkhakA hai " ityAdirUpase bhAvI vizeSoM kI AkAMkSA rahatI hai, ataH isa apekSA se zabda, sAmAnya bana jAtA hai, isaliye arthAvagraha bhAvIvizeSa kI apekSA sAmAnya ko grahaNa karatA hai, aisA kahA hai / "mA jemake khAda zakhanA ja che" tyAre e zabda vizeSane viSayakaranArUM jJAna avAya thaI jaze. have avAyajJAnanI apekSAe pahelAM je evuM avAyajJAna thayu che ke zabda ja che " te upacArathI arthAvagraha kahevAze, jenA pachI IhA ane avAya jJAna pravRttathAyache, tathA je sAmAnyanegrahaNakare che te arthAvagraha che, Adine naiRRyika arthAvagraha. " A zabda ja che" ItyAdi avAyajJAna pharIthI IhA ane avAya pravRttathAya che tethI A zabda ja che " A yajJAna hAvAM chatAM paNa upacArathI avagraharUpa manAze kAraNa ke temAM zabda zaMkhanA che'' ityAdi rUpe bhAvI vizeSeAnI apekSAe zabda, sAmAnyamanIjAyache, te apekSAe sAmAnyanegrahaNakareche, ema kahyuM che, 66 avA A kAraNe AkAMkSAraheche. tethI A arthAvagraha bhAvIvizeSanI Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 nandIsatre iyaM ca sAmAnyavizeSApekSA tAvat kartavyA, yAvadantyo vastuno vishessH| yasmAca vizeSAt parato'nye vizeSA na saMbhavanti, so'ntyaH / athavA-saMbhavatsvapi phira-sAmAnyataH zabda kA nizcaya karane vAle prathama avAyajJAna ke bAda "kimayaM zabdaH zaGkhaH zAGgovA-kyA yaha zabda zaMkha kA hai athavA zRGga kA hai" ityAdi rUpa se IhA jJAnakI pravRtti hotI haiN| isake bAda " zaMkha kA hI yaha zabda hai" ityAdi rUpa se zabdavizeSa kA nizcayarUpa avAya jJAna hotA hai| isa taraha kA yaha avAyajJAna bhI upacAra se arthAvagraha rUpa taba mAnA jAtA hai jaba ki pramAtA ko usameM aura bhI vizeSa jAnane kI AkAMkSA hotI hai| isa AkAMkSAmeM avAya ke viSayabhUta bane hue usa zaMkha ke zabdameM pramAtA ko IhA aura avAya punaH hote haiN| isa taraha "zaMkha kA hI yaha zabda hai" yaha avAyajJAna hone para bhI usameM bhAvi vizeSa ko jAnane kI AkAMkSA kI apekSA lekara honevAlI IhA aura avAyajJAna kI apekSA se pramAtA kA vaha avAyajJAna sAmAnya ko viSaya karanevAlA mAna liyA jAtA hai, ataH uha upacAra se arthAvagraha kaha diyA jAtA hai| ___yaha sAmAnyavizeSa kI apekSA tabataka karanI cAhiye jabataka vastu kA antya vizeSa nirNIta na huA ho| jisa vizeSa ko Age phira anyavizeSa kI saMbhAvanA nahIM hotI ho vaha vizeSa antya hai| athavA tayA-sAmAnyarIte zabdane nizcayakaranArA prathama avayajJAnanA pachI " kimayaM zabdaH zAMkhaH zArkovA-zumA 274 zamanAche zraganA cha " tyAdi rUpe IhAjJAnanI pravRtti thAya che. tyArabAda "zaMkhane ja zabda che" ItyAdi rUpe zabdavizeSanAnizcayarUpa avAyajJAna thAya che. A prakAranuM A AvAyajJAna paNa upacArathI arthAvagraharUpa tyAremanAya che ke jyAre pramAtAne temAM hajI paNa vizeSa jANavAnI AkAMkSA thAya che. A AkAMkSAmAM avAyanA viSayabhUta banela te zaMkhanA zabdamAM pramAtAne IhA ane avAya pharIthI thAya che. A rIte "zaMkhaneja A zabda che >> A avAyajJAna thavA chatAM paNa temAM bhAvivizeSane jANavAnI AkAMkSAnI apekSAe thanArI IhA ane avAyajJAnanI apekSAe pramAtAnuM te avAyajJAna sAmAnyane viSaya karanAra mAnavAmAM Ave che, tethI te upacArathI arthAvagraha kahI devAya che. A sAmAnyavizeSanI apekSA tyAM sudhI karavI joIe ke, jyAMsudhI vastunuM atyavizeSa nizcita na thayuM hoya. je vizeSathI AgaLa pharIthI anyavizeSanI saMbhAvanA na rahetI hoya te vizeSa atya che. athavA anyavizeSAnA Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-arthAvagrahamedAH / anyavizeSeSu yato vizepAt parataH pramAtustajjijJAsA nivartate so'ntyaH / antyavizeSApekSayA ca vyAvahArikArthAvagrahehA'vAyArtha sAmAnyavizepA'pekSA krtvyaa| tasmAduttarottaravizeSAkAGkSA yAvat pravartate, tAvat sarvatra yo yo'vAyaH sa sa upacArato'rthAvagrahaH / yadA tu pramAtustajjijJAsA nivartate, tadA tadvizeSArthanizcayarUpo'dhAyo nAvagraha ini vibhAvanIyam // 4 // 'medhA' iti / zabdo'yamityAkArakaM prathama vizepasAmAnyArthAvagrahaM vijJAya, uttaraH sarvo'pi vizepasAmAnyArthAvagraho 'medhA' ityucyate / yathA-' zAdo'yaM anya vizeSoM ke rahane para bhI jisa vizeSa se Age pramAtA ko phira vizeSaviSayaka jijJAsA nahIM hotI ho vaha antya hai| antyavizeSa apekSA se hI vyAvahArika arthAvagraha IhA aura avAya ke liye sAmAnya vizeSa kI apekSA karanI par3atI hai isaliye jabataka apane viSaya meM uttarottara vizeSa kI AkAMkSA cAlU rahatI hai tabataka sarvatra jo jo avAyajJAna hotA hai vaha upacAra se arthAvagraha mAna liyA jAtA hai| jaise hI pramAtA kI apane viSaya meM vizeSa ko jAnane kI AkAMkSA zAMta ho jAtI hai ki vaise hI vaha avAya apane viSaya ko nizcaya karane vAlA avAya hI rahatA hai, arthAvagraha nahIM hotA hai // 4 // " yaha zabda hai" ityAkAraka jo prathama sAmAnyavizeSarUpa arthAvagraha hotA hai usako chor3akara isake bAda ke jitane bhI sAmAnyavizeparUpa arthAvagraha haiM ve saba medhA zabda vAcya mAne gaye haiN| arthAt-"yaha rahevA chatAM paNa je vizeSanI AgaLa pramAtAne vizeSaviSayaka jijJAsA thatI nathI te atya che atyavizeSanI apekSAe ja vyAvahArika arthAvagraha IhA ane avAyane mATe sAmAnya vizeSanI apekSA karavI paDe che. te kAraNe jyAM sudhI pitAnAviSayamAM uttarottaravizeSanI AkAMkSA cAlurahe che tyAMsudhI sarvatra je je avAyasAna thAya che te upacArathI arthAvagraha mAnI levAya che. jevI pramAtAnI pitAnA viSayamAM vizeSa jANavAnI AkAMkSA zAntapaDI jAya che, evuM ja te avAya pitAnAviSayane nizcita karanArUM avAyaja rahe che. arthAvagraha thato nathI. te 4 "A zabda che" ItyAkAraka je prathama sAmAnya vizeSarUpaarthAvagraha thAya che, tene choDI daIne tyArabAda jeTalAM sAmAnya vizeSarUpe arthAvagraha che. e badhA Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 nandIstra zabdaH' ityArabhyAntyavizeSAt prAk yo yo vizeSasAmAnyArthAvagrahaH sa sarvo'pi 'medhA' iti vizeSaH / tathA ca zravaNatA'valambanatA medhA cetyetat trayamarthAvagraharUpaM bodhyam / 'avagrAhaNatA, upadhAraNatA cepyetad dvayaM vyaanAvagraharUpamiti prAguktam // 5 / / avagraho varNita ityAha-se taM' iti / sa epo'vagrAha iti // 5030 // mUlam-se kiM taM IhA? / IhA chavvihA paNNattA, taM jhaasoiNdiy-iihaa| cakkhidiya-IhA / ghaannidiy-iihaa| jibhidiya-IhA / phAsiMdiya-IhA / noiNdiy-iihaa| tIse NaM ime egaThiyA nANAghosA nANAvaMjaNA paMcanAmadhijjA bhavaMti, taM jahA-AbhogaNayA, maggaNayA, gavesaNayA, ciMtA, vImaMsA / se taM IhA // sU0 31 // ___ chAyA-atha kA sA IhA ?, IhA paividhA prajJaptA, tad yathA-zrotrendriyehA / cakSurindriyehA / ghrANendriyehA, jivendriyehA, sparzendriyehA , noindriyehA / tasyA imAni-ekArthakAni nAnAghopANi nAnAvyaJjanAni paJca nAmadheyAni bhavanti / tad yathA-AbhoganatA?, mArgaNatAra, gavepaNatA3, cintA4, vimarzaH (miimaaNsaa)| sA epA IhA // m0 31 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM taM IhA ? ityAdi / atha kA sA IhA?! uttaramAha- IhA chavhiA paNNattA' ityaadi| vastunirNayArtha vicAraNA IhA, zaMkha kA zabda hai" isa prakAra ke bodha se lagAkara antyavizeSa ke pahile pahile kA jo sAmAnyavizeSarUpa arthAvagraha hai vaha saba medhA hai // 5 // isa taraha avaNatA avalambanatA aura medhA ye tIna arthAvagraharUpa, tathA avagrahatA, upadhAraNatA ye do vyaMjanAvagraharUpa hote haiM aisA jAnanA cAhiye / / isa prakAra yaha avagraha kA varNana hai // sU0 // 30 // medhA zabdavAminAya che. eTale ke "A zaMkhanazabda che " A prakAranA bodhathI laIne atyavizeSanI AgaLa AgaLane je sAmAnya vizeSarUpa arthAvagraha che te sau meghA che. paNa A prakAre zravaNatA avalaMbanatA ane medhA etraNa athavagraharUpa, tathA avagrahaNatA, upadhAraNatA, e be vyaMjanAvagraharUpa hoya che ema yj na. 2 mAre 2 anupana cha. / / sU.30 // Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayadrikATIkA - IhAmedAH / 383 sA SaDUvidhA prajJaptA / tad yathA - zrotrendriyehA - ityAdi / zrotrendriyeNa IhA - zrotre - ndriyArthAvagrahamadhikRtya yA pravRttA IhA sA zrotrendriyehA, ityarthaH / evaM zeSAcakSurindrayehAdayo'pi sAdhanIyAH / ' tIse gaM0 ' ityAdi / tasyAH = IhAyAH / anyat sugamam / navaraM sAmAnyApekSayA ekArthakAni / vizeSacintAyAM tu bhinnArthakAni / 'se kiM taM IhA ?' ityAdi 0 / ziSya pUchatA hai ki he bhadaMta ! pUrvanirdiSTa IhA kA kyA svarUpa hai ? uttara - IhA chaha prakAra kI batalAI gaI hai / vaha isa prakAra hai - zrotra indriya IhA 1, cakSu indriya IhA, ghrANa indriya IhA 3, jihvA indriya hA 4, sparzaindriya IhA 5, no indriya IhA 6 / usake ye nAnA ghoSavAle tathA nAnA vyaMjanAvAle ekArthaka pAMca nAma hai / jaise- AbhoganatA, mArgaNA 2, gaveSaNatA 3, cintA 4, aura vimarza 5, isa prakAra ye pAMca IhA ke nAma haiM / vastu ke nirNaya ke liye jo vicAraNA hotI hai usakA nAma IhA hai| zrotrendriya se janya arthAvagraha ke bAda jo vicAraNA calatI hai usakA nAma zrotrendriya IhA hai / isI taraha avaziSTa indriyoM kI IhA bhI una 2 indriyoM ke arthAvagraha ke bAda huI vicAraNA svarUpa jAnanI cAhiye / isa IhA ke jo pAMca nAma ekArthaka batalAye gaye haiM ve sAmAnya kI apekSA hI batalAye gaye jAnanA cAhiye, vizeSa kI apekSA nahIM, kAraNa- vizeSa kI apekSA ye saba bhinna 2 arthavAle ho " se kiM ta IhA ? " tyAhi ziSya yUcheche-helahanta! pUrvanirdiSTa "IhA" nuM zuM sva35che ? uttara- IhAnI cha prAramatAvyAche. te yApramANe che - ( 1 ) zrotrendriya dhaDA, (2) cakSurdhandriya DDA, (3) prANendriya DDA, (4) laDvArdhandriya dhaDA, (4) sparzendriya DDA, mane (6) no indriya DA. tenA vivadyaghoSavANA tathA vividhavyananavANA artha yAMganAmache nevAM (1) bhAloganatA, ( 2 ) bhArgazrutA, (3) gaveSaNutA, (4) yintA, ane ( 4 ) vimarza. mA aAre DAnA pAMca nAma che. vastunAni yamATe je vicAraNAthayache tenu nAma IhAche. zrotrendriyajanita arthAvagrahamAda je vicAraNAthAya che tenu nAma zrotrendriya IhAche. ejarIte khAkInIIndriyAnI IhA paNa te te IndriyAnA arthAvagraha khAda thayelavicAraNAsvarUpasamajIlevI. A iMDAnA je pAMca ekAka nAma batAvyA che, te sAmAnyanIapekSAe ja batAvelamAnavAjoI e, vizeSanI apekSAenahI', kAraNa ke vizeSanIapekSAe e khadhAM bhinnabhinna Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 nandIsUtre tatra-AbhoganatA-Abhogyate-Alocyate'neneti Abhoganam - arthAvagrahasamayasamanantarameva sadbhUtArthavizeSAbhimukhamAlocanaM, tadevAbhoganatA11 tathA-mRgyate= anvipyate'nena pariNAmakaraNeneti mArgaNaM-sadbhUtA'rthavizeSAbhimukhameva tadurdhvamanvayavyatirekadharmAnveSaNam , tadeva mArgatA2 / tathA-gaveSyate anviSyate'neneti gavepaNa-tata UrdhvaM sadbhUtArthavizeSAbhimukhameva vyatirekadharmaparihAreNAnvayadharmA'dhyAsena Alocanam , tadeva gaveSaNatA3 / tathA-tato muhurmahuH kSayopazamavizeSataH svadharmAnugatasadbhUtArthavizeSacintanaM cintA 4 / tata Urdhva kSayopazamavizeSAt spaSTataraM sadbhUtArthavizeSA'bhimukhameva vyatirekadharmaparityAgena anvayadharmAparityAgena cAnvayadharmavimarzanaM vimarzaH 1 / sA eSA IhA varNitA // sU0 31 // jAte haiM / arthAvagraha ke samaya ke samanantara hI sadbhUta arthavizeSa kI tarapha jhukatA huA jo vicAra hai usakA nAma AbhoganatA hai 1 / isa AbhoganatA ke bAda jo usa sadabhUta arthavizeSa ko lekara vicAraNA calatI hai ki jisameM usa artha ke sAtha anvaya vyatireka dharmoM kA anveSaNa hotA hai vaha mArgaNatA hai 2 / Isake bAda usa adbhata arthavizeSa kI vyatireka dharma ke parihAra se evaM usameM anvayadharma ke adhyAsa se jo gaveSaNA kI jAtI hai vaha gaveSaNatA hai 3 / isake pazcAt kSayopazama vizeSa se jo aisA vicAra AtA hai ki yaha sadbhUta artha apane dharma ke sAtha anugata hai, isakA nAma cintA hai 4 / phira jo aisA vicAra hotA hai ki isa sadbhUta artha meM yaha vyatireka dharma nahIM hai kintu yaha anvayadharma hai ataH vyatireka dharma ke parityAga pUrvaka jo yaha anvaya dharma kA vahAM vicAra hotA hai isakA nAma vimarza hai| arthavALA thaI jAya che. (1) arthAvagrahanA samayane samanantara ja sabhUta artha vizeSanI tarapha DhaLate je vicAra che tenuM nAma AganatA che. (2) A abheganatAbAda te sabhUta arthavizeSane laIne je vicAraNA cAle che ke jemAM te arthanI sAthe anya vyatireka dharmonuM anveSaNa thAya che tenuM nAma mArga NatA che. (3) tyArabAda te sadabhUtaarthavizeSanAvyatireka dharmanAM pariha** ane temAM anvayadharmanA adhyAsathI je gaSaNA karAya che tenuM nAma gaSathatA che (4) tyArabAda lApazamavizeSathI je evicAra Ave che ke A sadbhata artha pitAnA dharmanI sAthe anugata che. tenA nAma cintA che. (5) pachI je evicArathAya che ke A sadabhUtaarthamAM A vyatirakadharmanA paNa A anvayadharma che; tethI vyatireka dharmanA parityAgapUrvaka je A a yadharmane vicArathAya che tenuM nAma vimarza che. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jJAnacandrikATIkA - avAyamedAH / 385 mUlam se kiM taM avAe ? | avAe chavvihe paNNatte, taM jahA- soiMdiya - avAe | cakkhidiya - avAe / ghANidiyaavAe / jibhidiya - avAe / phAsiMdiya - avAe / noiMdiyaavAe / / tassa NaM ime egaTTiyA nANAghosA nANAvaMjaNA paMca nAmadhijA bhavanti, taM jahA-AuTTaNayA1, paccAuTTaNayAra, avAe3, buddhI4, viSNANe5 / setaM avAe // sU0 32 // dRSTAnta dvArA isa viSaya ko isa prakAra samajhanA cAhiye - jaba aisA jJAna hotA hai ki 'yaha kucha hai' taba svabhAvataH yaha jijJAsA hotI hai ki kyA yaha baka paMkti hai athavA patAkA hai 1 / patAkA honI cAhiye isa vicAra dhArA kA nAma hI AbhoganatA hai 1 / isake bAda jo aisA citta meM vicAra AtA hai ki vaha havA ke Ane para Upara kI ora ur3atI hai, nahIM Ane para baiTha jAtI hai, ataH Upara phaDakanA nIce AnA Adi jo isake anvarupa dharma haiM ve isameM pAye jAte hai, baka paMkti meM yaha bAte nahIM pAI jAtI haiM, ataH yaha patAkA hI honi cAhiye, kyoM ki isameM patAkA ke dharmoM kA hI saMbaMdha baiThatA hai bakapaMkti ke dharmo kA nhiiN| isa taraha mArgaNatA, gaveSaNatA, cintA pavaM vimarza ye IhA ke prakAra sadha jAte haiM | sU0 31 // jyAre evuMna na dRSTAntadvArA A viSayane ArIte samajAvIzakAya. thAyache ke " A kaMIkache? tyAre svAbhAvika rIte ja e jijJAsAthAyache "zuM yA bhagavAnIhArache athavA catAo che ?" "patA aahe| pIle'bhe " A vicAradhArAnuMnAmaja AbhAganatAche. tyArabAda manamAMevA je vicAraAveche ke te pavanaAvatA uparanItarapha che, pavana na AvatA nIcIja raheche, tethI upara pharakavuM nIce AvavuM Adi je tenA anvayarUpa dharma che te emAM maLIAveche, khagalAMnIhAramAM AvAta khanatInathI, tethI te patAkA jahAvI joIe, kAraNa ke temAM patAkAnA dharmane samaMdha ja dhabesate thAya che, agasAnI hAranA nahIM. yA ahAre bhArgagutA, gaveSaNutA, cintA, ane vimarza ye DAnA arono nizuyathaliyache / / sU. 31 / / na0 49 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamdIsUtre " chAyA - atha kaH so'vAyaH ? | avAyaH paDvidhaH prajJaptaH / tad yathA - zrotre - ndriyAvAyaH 1 / cakSurindriyAvAyaH 2 / ghrANendriyAvAyaH 3 / jivendriyAvAyaH 4 / sparzendriyAvAyaH 5 / noindriyAvAyaH 6 / tasya khalu imAni ekArthakAni nAnAghopANi nAnAvyaJjanAni paJca nAmadheyAni bhavanti tad yathA - AvartanatA 1, pratyAvartanatA 2, avAyaH 3, buddhi: 4, vijJAnam 5 / sa eSo'vAyaH / / 0 32 || TIkA -- ziSyaH pRcchati' se kiM taM0 ' ityAdi / atha kaH so'vAyaH ? iti / uttaramAha- 'avAe chavihe paNNatte0 ' ityAdi / avAyo nizcayAtmakAvabodhaH / sa paviidhaH prajJaptaH tad yathA - zrotrendriyAvAya - ityAdi / zrotrendriyeNAvAya:zrotrendriyAvAyaH / zrotrendriyehAmadhikRtya yaH pravRtto'vAyo - nizcayaH, sa zrotrendriyAvAya ityarthaH / evaM cakSurindriyAvAyAdayaH sAdhanIyAH / tasya = avAyasya khalu sara ekArthAni nAnAghopANi nAnAvyaJjanAni paJca nAmadheyAni bhavanti / eteSAM vyAkhyA prAgvat / navaraM avAyasAmAnyavivakSayA ekArthakAni / tadvizeSacintAyAM tu nAnArthakAni / tatra - Avartate A maryAdayA vartate - IhAto nivRtyA avAyabhAvaM prati abhimukho vartate yena vodhapariNAmena sa AvartanaH sa evAvartanatA // 1 // tathA - pratyAvartanatA - AvartanaM prati gato yo'rthavizeSeSu uttarottareSu vivakSitAvAyapratyAsannataro bodhavizeSaH sa pratyAvartanaH sa eva pratyAvartanatA // 2 // , , 386 " se kiM taM avAe0 ' ityAdi / ziSya pUchatA hai- pUrvanirdiSTa avAya jJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara- avAyajJAna chaha prakAra kA kahA gayA hai / ve prakAra ye haiMzrotraindriya se utpanna huA avAya, 2 cajhu indriya se utpanna huA avAya 2 ghrANendriya se utpanna huA avAya, 3 jihvA iMdriya se utpanna huA avAya 4, sparza indriya se utpanna huA avAya 5 tathA no indriya se utpanna huA avAya 6 / usa avAya ke ye nAnA ghoSavAle tathA nAnA vyaMjanavAle ekArthaka pAMca nAma haiN| " se kiM taM avAe0 " ityAdi ziSyapUcheche- pUrvanirdiSTa avAyajJAnanuM zuM svarUpache ? 66 uttara--avAyajJAna nIcepramANe cha prakAranu kahelache-( 1 ) zrotrendriyathI pedAthayela avAya ( 2 ), cakSuindriyathI peDhAthayela avAya, ghrANendriyathI pedA thayela avAya ( 4 ), jihvAindriyathI pedA thayela avAya (5), sparzendriyathI pedA thayela avAya, tathA (6) nA indriyathI pedAthayela avAya. te avAyanA e vividha ghASavALA tathA vyaMjanavALA ekAka pAMcanAmache, jevAMke (1) Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATikA - avAyabhedAH / tathA - avAyaH nizcayaH, sarvathA IhAto vinivRttasyAvadhAraNAvadhAritamarthamavagacchato jIvasya yo bodhavizeSaH so'yAyaH // 3 // tathA - buddhiH - tatastamevAvadhAritamartha kSayopazama vizeSAt sthiratayA punaH punaH spaSTataramavabudhyamAnasya yA vodhapariNatiH sA buddhiH || 4 || tathA - vijJAnaM viziSTaM jJAnaM vijJAnaM, kSayopazamavizeSAdeva avadhAritArthaviSayaka eva tIvrataradhAraNAheturbodhavizeSa ityarthaH ||5|| sa eSo'vAyo varNitaH / / sU0 32 // 287 jaise - AvartanatA 1, pratyAvartanatA 2, avAya re, buddhi 4, aura vijJAna 5 / isa taraha pUrvokta avAya jJAna kA yaha svarUpa hai / zrotrandriya se utpanna IhAjJAna ke bAda jo aisA jJAna hotA hai ki 'yaha zabda amuka kA hI hai ' isakA nAma zrotraindriyajanya avAya hai / jaise yaha zaMkha kA hI zabda hai / isI taraha zeSa indriyoM ke viSayoMmeM utpanna IhA ke bAda jo usa usa viSaya ke nizcayakA jJAna hotA hai, vaha tattat indriyajanya avAya jAnanA cAhiye / AvartanatA Adi pAMca nAmoM meM jo ekArthakatA batalAI gaI hai, vaha sAmAnya avAya kI vivakSA se batalAI gaI jAnanI caahiye| jisa bodha pariNAma dvArA IhA se nivRtta hokara jIva avAyabhAva kI tarapha jhukAyA jAtA hai usakA nAma AvartanatA 1 | isa Avatana ke prati jo bodha vizeSa hotA hai ki jisa bodha se jIva uttarottara arthavizeSoM meM vivakSita avAya ke bilakula samIpa A jAtA hai usakA nAma pratyAvartanatA hai 2 / IhA se haTakara jIva ke liye jo usa Ihita bhAvartanatA, (2) pratyAvartanatA, ( 3 ) avAya, (4) muddhi, bhane (4) vijJAna. mA rIte pUrvokta avAyajJAnanu A svarUpa che. zrotrendriyathIutpannathayela IhAjJAna je evuM jJAnathAyache ke A zabda amukane che" tenu nAma zrotrendriyajanyaavAya che. jema ke zakhanAja zabdache. ejaprakAre bAkInI indriyAnAviSayamAM utpannathayela IhAnI pachI je te te viSayanAM nizcayanuM jJAnathAyache, te jJAnane te te indriyajanya avAyajJAna mAnavuM. Avarta natA Adi pAcanAmeAmAM je ekAtA khatAvelache te sAmAnya avAyanI vivakSAthI matAvAI che ema samajavuM (1) je medha pariNAmadgArA IhAthI nivRttathaIne jIva avAyabhAva tarapha jhukAvAtA jAya che tenu nAma AvanatA che. (2) A AvartananA prati je medha vizeSa thAya che, ane je medhathI jIva uttarottara avizeSAmAM vivakSita avAyanI bilakula samIpa Aveche. tenu nAma pratyAvartanatAche. (3) IhAthI darajaI te jIvanemATe te 66 mAda A Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre atha dhAraNA svarUpamAha - mUlam - se kiM taM dhAraNA ? | dhAraNA chavvihA paNNattA; taM jahA- soiMdiyadhAraNA | cakkhidiyadhAraNA / ghANidiyadhAraNA / jibhidiyadhAraNA / phAsiMdiyadhAraNA / noiMdiyadhAraNA / tIseNaM ime egaDiyA nANAghosA nANAvaMjaNA paMca nAmadhijA bhavati, taM jahA - dharaNA1, dhAraNA2, ThavaNA3, paiTThA 4, koTThe5 / se taM dhAraNA // sU0 33 // chAyA-atha kA sA dhAraNA ? | dhAraNA SaDvidhA prajJaptA; tad yathA-zrotre - ndriyadhAraNA 1 / cakSurindriyadhAraNA 2 / ghrANendriyadhAraNA 3 / jihUvendriyadhAraNA 4 | sparzendriyadhAraNA 5 / noindriyadhAraNA 6 / tasyA imAni ekArthakAni nAnAghopANi nAnAvyaJjanAni paJca nAmadheyAni bhavanti tad yathA - dharaNA 1, dhAraNA 2, sthApanA 3, pratiSThA 4, koSThaH 5 / sA eSA dhAraNA || sU0 33 // mato TIkA -' se kiM taM dhAraNA ' ityAdi / ziSyaH pRcchati - atha kA sA dhAraNA iti / uttaramAha- ' dhAraNA chavvihA paNNattA ' ityAdi / dhAraNA -nirNItArthavizepadArtha kA bilakula nizcitajJAna hotA hai vaha avAya hai 3 / isa avAya ke dvArA nizcita kiye gaye padArtha kA jo sthirarUpa se punaH punaH spaSTatara bodha hotA hai usakA nAma buddhi hai 4 / isa buddhi ke bAda jo aisA jIva ko bodha hotA hai ki jisake bala para jIva dhAraNA ke nikaTa pahuMca jAtA hai - jo dhAraNA kI utpatti meM hetubhUta hotA hai usa viziSTa jJAna kA nAma vijJAna hai 5 / yaha avAya kA svarUpa huA || sU0 32 // aba dhAraNAkA svarUpa kahA jAtA hai - ' se kiM laM dhAraNA0 ' ityAdi ihita padArthanu je taddana nizcita jJAna thAyache te avAyache. ( 4 ) A vAya dvArA nizcitakarAyela padAnA je sthirUpe pharIne spaSTatara medhathAyache tenu nAma buddhiche. (5) e buddhinI pachI je evA jIvane khAdha thAya che ke jenA AdhAre jIva dhAraNAnI samIpa pahoMcIjAyache je dhAraNAnI utpattimAM hetubhUta thAyache--e viziSTajJAnanuM nAmavijJAnache. A avAyanAM svarUpanu vana thyu // sU. 32 // suve dhArakhAnu stra3ya matApavAmA Ave che-" se ki ta dhAraNA0 " ityAdi Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-dhaarnnaamedaa| 389 pasya dhAraNam avismaraNam / sA paDvidhA prajJaptA, tad yathA-' zrotrendriya dhAraNA' ityAdi / zrotrendriyeNa yA dhAraNA sA zrotrendriyadhAraNA / evaM cakSurindriyadhAraNAdayaH saadhniiyaaH| tasyAH dhaarnnaayaaH| anyat sugamam / atrApi sAmAnyavivakSayA ekArthakAni / vizepArthacintAyAM tu bhinnArthAni / tatrAvAyAnantaramavagatasyArthasyAvicyutyA antarmuhUrtakAlaM yAvat dharaNaM dharaNA // 1 / / tatastasyaivArthasyopayogAccyutasya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarpataH saMkhyeyA'saMkhyeyakAlaparyantaM yat smaraNaM sAdhAraNA // 2 // tathA-sthApana-sthApanA / avAyAvadhAritasyArthasya hadi sthApana, jalapUrNa prazna-pUrvanirdiSTa dhAraNA kA kyA svarUpa hai ? uttara-dhAraNA chaha prakAra kI kahI gaI hai| usake chaha prakAra ye haiM-zrotrahandriya se hone vAlI dhAraNA 1, cakSu indriya se hone vAlI dhAraNA 2, nANendriya se honevAlI dhAraNA 3, jihvA indriya se honevAlI dhAraNA 4, sparze indriya se honevAlI dhAraNA 5, tathA no indriya se honevAlI dhAraNA 6 / usa dhAraNA meM ye pAMca nAnAghoSa evaM nAnA vyaMjanavAle ekArthaka nAma haiN| jaise-dharaNA 1, dhaarnn| 2, sthApanA 3, pratiSThA 4, tathA koSTa 5 / nirNIta artha kA nahIM bhUlanA isakA nAma dhAraNA haiN| yaha chaha prakAra kI hai / zrotra indriya ke viSayabhUta zabdarUpa padArthameM jo avAya jJAna ke bAda usa vipaya kI dhAraNA hotI hai ki jisameM jIva usa viSaya ko kAlAntarameM bhI nahIM bhUlatA hai usakA nAma oDendriya dhAraNA hai| isI taraha usa 2 indriya ke viSayabhUta padArtho meM avAya jJAna ke bAda jo usa 2 viSaya kI dhAraNA jIva ko hotI hai vaha cakSu Adi indriyoM prazna-pUrva nidiSTa dhAraNAnuM zuM svarUpa che? uttara-dhAraNA nIce pramANe cha prakAranI batAvela che-(1) zrotrendriyathI thanArI dhAraNA, (2) cakSu IndriyathI thanArI dhAraNA, (3) ghrANendriyathI thanArI dhAraNA, (4) jivA indriyathI thanArI gha2 () spazendriyathA yanArI thA26, gane (6) bhandriyathI thanArI pA29. te dhAraNAnA A pAMca vividha zaiSavALAM ane vividha vyaMjanavALAM ekAka nAma cha-(1) 52, (2) thaa2||, (4) sthApanA, (4) pratihI, tathA (5) Ahe. nigIta arthane na bhUla tenu nAma dhAraNA che. te ja prakAranI che zoyinA vipayabhUta zabdarUpa padArthamAM je avAyajJAnanI pachI te viSayanI dhAraNa thAya che ke jethI jIve te viSayane kAlAntare paNa bhUlato nathI tenuM nAma zrotrendriya dhAraNA che. e ja pramANe te te IndriyenA viSayabhUta padArthomAM vAyajJAnanI pachI te te viSayanI dhAraNA jIvane thAya che te cakSu Adi Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre ghaTasthApanavat , vAsanetyarthaH // 3 // tathA pratiSThAna-pratiSThA-avAyAvadhAritasyaivAthasya hRdi prabhedena pratiSThApanamityarthaH, yathA-jale upalaprakSepapratiSThA bhavati // 4 // 'koSThaH ' iti, koSTha iva kosstthH| avinaSTasUtrArthavIja dhAraNAt koSThabad yA dhAraNA, sA koSTha ityucyate // 5 / / mU0 33 // ke viSayameM bhI samajha lenA cAhiye / dhAraNA ke pAMca nAmomeM jo ekArthakatA batalAI gaI hai vaha dhAraNA sAmAnya kI apekSA se kahI gaI hai| vaise to vizeSa-artha kI apekSA se inameM bhinnArthatA bhI hai| avAya ke dvArA nirNIta padArtha ke ho jAne para usa padArtha kI jo avicyuti dvArA antarmuhUrta kAla taka dhAraNA banI rahatI hai usakA nAma dhAraNA hai / avAyajJAna dvArA nirNIta padArtha kI tarapha se jIva kA upayoga haTa jAne para bhI kama se kama antarmuhUrtataka aura jyAdA saMkhyAta aura asaMkhyAta kAlataka usa padArtha kI jo smRti banI rahatI hai usakA nAma dhAraNA hai 2 / avAya dvArA nizcita kiye gaye artha kA hRdayameM jo jalapUrNakuMbha kI taraha sthApana ho jAnA hai vaha sthApanA hai, isakA dUsarA nAma vAsanA bhI hai 3 / avAya ke dvArA avadhArita artha kA jo hRdayameM bhedaprabheda se sthApana hotA hai usakA nAma pratiSThA hai 4 / avinaSTa sUtrArtharUpa vIja ke dhAraNa le jo dhAraNA koSTha kI taraha hotI hai vaha koSTha hai 5 / yaha dhAraNA kA svarUpa huA / / sU0 33 // IndrinA viSayamAM paNa samajIlevI joIe. dhAraNAnAM pAMcanAmamAM je ekAItA batAvavAmAM Avela che te dhAraNuM sAmAnyanI apekSAe batAvavAmAM AvI che. ema te vizeSa arthanI apekSAe temanAmAM bhinnatA paNa che. (1) avAya dvArA padArtha nirNata thaI jatA te padArthanI je avismRti dvArA antamuhUrta kALa sudhI dhAraNuM banI rahe che tenu nAma dhAraNA che. (2) avAyajJAna dvArA nirNata padArthanI taraphathI jIvana upaga dUra thatAM paNa ochAmAM ochI antarmuhUrta sudhI ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta ane asaMkhyAtakALa sudhI te padArthanI je smRti banI rahe che tenuM nAma dhAraNA che. (3) avAyadvArA nizcita karAyela arthanu hadayamAM jalapUrNa kuMbhanI jema sthApana thavu te sthApanA kahevAya che, tenuM bIjuM nAma vAsanApaNa che. (4) avAyadvArA avadhArita arthanuM hadayamAM je bhedaprabhedathI sthApanA thAya che tenuM nAma pratiSThA che. (5) avinaSTa sUtrArtharUpa bIjanAM dhAraNathI je dhAraNA kepTanI jema thAya che tenuM nAma keSTha che. A dhAraNAnuM svarUpa thayuM che. 33 ll Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikA TIkA - avagrahArInAM sthitikAlaprarUpaNam avagrahAdInAM kAlamAnamAha - mUlam - uggahe ikkasamaie, aMtomuhuttiyA IhA, aMtomuhuttie avAe, dhAraNA saMkhejjaM vA kAlaM asaMkhejjaM vA kAlaM // sU0 34 // chAyA - avagraha ekasAmAyikaH / AntamauhUrtikI IhA / AntamauhUrtiko satyaH / dhAraNA - saMkhyeyaM vA kAlam, asaMkhyeyaM vA kAlam // sU0 34 // TIkA - ' uggahe ' ityAdi / avagrahaH = naizcayiko'rthAvagrahaH, sa eka sAmafrat bhavati / IhA AntamauhUrtikI bhavati / avAya Antamahartiko bhavati / dhAraNA trividhA - avicyuti - vAsanA - smRtibhedAt / tatra - vAsanArUpA dhAraNA, saMkhyeyaM vA kAlaM bhavati, asaMkhyeyaM vA kAlaM bhavati / tatra saMkhyeyavarSAyuSkANAM saMkhyeyakAlam, asaMkhyeyavarSAyuSkANAmasaMkhyeyaM kAlaM yugalAdyapekSayA bhavati / avicyutirUpA, smRtirUpA ca dhAraNA pratyekamantarmuhUrta bhavati // sR0 34 // 391 aba ina avagraha Adi jJAnoM kA kAlamAna kitanA hai yaha sUtrakAra spaSTa karate haiM- ' uggahe0 ' ityAdi / naika arthAgraha kA kAla eka samaya kA hai / IhAjJAna kA kAla antarmuhUrta kA hai / avAyajJAna kA bhI kAla itanA hI hai| avicyuti. vAsanA aura smRti ke bheda se dhAraNA tIna prakAra kI hai| inameM vAsanArUpa dhAraNA kA kAla saMkhyAta athavA asaMkhyAta kAla hai| jinakI saMkhyAta varSa kI Ayu hotI hai unakI apekSA saMkhyAtakAla, tathA jina jIvoM kI asaMkhyAtavarSa kI Ayu hotI hai unakI apekSA asaMkhyAta kAla jAnanA cAhiye / avicyuti tathA smRtirUpa dhAraNA kA kAla antarmuhUrta pramANa hai / / sU0 34 // have e avagraha Adi jJAnAnuM kAlamAna keTaluM che te sUtrakAra spaSTa 42 che-" uggahe0 " ityAdi, naiyika arthAvagrahanA kALa eka samayanA che. ihAjJAnanA kALa atarmuDUtanA che. avAyajJAnanA kALa paNu eTale ja che avicyuti, vAsanA ane smRti e traNa bhedathI dhAraNA traNa prakAranI che. temanAmAM vAsanArUpa dhAraNAnA kALa sakhyAta athavA asaMkhyAta samaya che jemanI saMkhyAta vaSa~nI Ayu hAya che temanI apekSAe saMkhyAtakALa, tathA je jIveAnI asaMkhyAtavanI Ayu heAya che temanI apekSAe asakhyAtakALa samajI levA joIe. avisyuti tathA smRti3ya dhAraNAno Aja antarmuhUrta prabhANu che // sU. 34 // " ergiatus fage" Seule. Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre ___mUlam-evaM aTThAvIsaivihassa AbhiNivohiyanANassa (parUvaNaM karissAmi, tattha NaM paDhama) vaMjaNuggahassa parUvaNaM karissAmi paDibohagAdateNaM, mallagadidvaMteNa ya / se kiM taM paDibohagadiluteNaM? / paDibohagadiTTateNaM-se jahAnAmae kei purise kaMci purisaM suttaM paDibohijjA-amugA amugatti / tattha coyage pannavagaM evaM vayAsI-kiM egasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti ?, dulamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti ? jAva dusasamayapaviThThA puggalA gahaNamAgacchaMti ? saMkhijjalamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti ? asaMkhijjasamayapaviThThA puggalA gahaNamAgacchati ? / evaM vayaMtaM coyagaM paNNavae evaM vayAsI-no egasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti, no dusamayapaviThThA puggalA gahaNamAgacchaMti, jAva no dasasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti, no saMkhijjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti, asaMkhijjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti / se taM paDibohagadiluteNaM // chAyA-evamaSTAviMzatividhasya AbhinivodhikajJAnasya [ prarUpaNaM kariSyAmi tatra khalu prathamaM] vyaJjanAvagrahasya prarUpaNaM kariSyAmi prativodhakadRSTAntena, mallakadRSTAntena ca / atha ki tat prativodhakadRSTAntena ? / prativodhakadRSTAntena-sa yathAnAmakA kazcit puruSaH kaMcit puruSa suptaM pratibodhayet-amuka-amuka ! iti / tatra nodakaH prajJApakamevamavAdIt-kimekasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti ?, dvisamayapraviSTAH pudgalAH grahaNamAgacchanti? yAvaddazasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti ?, saMkhyeyasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti ?, asaMkhyeyasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAga Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 zAnacandrikA TIkA-prativodhakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. cchanti ? evaM vadantaM nodakaM prajJApaka evamavAdIt-no ekasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti, no dvisamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti, yAvanno dazasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti, no saMkhyeyasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti, asaMkhyeyasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti / tadetat ( prarUpaNaM) prativodhakadRSTAntena // ___TIkA-'evaM aTThAvIsaivihassa' ityaadi| evam pUrvoktena prakAreNa, aSTAviMzatividhasya caturdA vyaJjanAvagrahaH, paDvidho'rthAvagrahaH pavidhA IhA, paDvidho'vAyaH, pavidhA dhAraNA, ityaSTAviMzatiprakArakasya, AbhiniyodhikajJAnasya prarUpaNaM kariSyAmi / tatra khalu prathamaM pUrva vyaJjanAvagrahasya prarUpaNaM varNana sUtrakAra kahate haiM-isa taraha AbhinibodhikajJAna ke aTThAIsa bheda ho jAte haiM, usakI maiM prarUpaNA kruuNgaa| matijJAna aTThAIsa prakAra kA isa taraha hotA hai-vyasanAvagraha cAra prakAra kA hotA hai / cakSu evaM mana se yaha avagraha hotA nahIM hai, zeSa cAra indriyoM se hI hotA hai| tathA vyaMjana ke IhA, avAya, evaM dhAraNAye prakAra hote nahIM hai isaliye vyaMjana kA avagraha hI hotA hai, aura yaha avagraha cAra indriyoM se hotA hai, ataH vyaMjanAvagraha cAra prakArakA hotA hai 4 / artha kA avagraha pAMca indriya aura mana se hotA hai isaliye vaha chaha prakAra kA hotA hai 6 / isI taraha IhA bhI chaha prakAra kI hotI hai 12 / avAya bhI chaha prakAra kA 18, tathA dhAraNA bhI chaha prakAra kI 24, isa taraha ye saba covIsa bheda hote haiN| isa prakAra matijJAna aTThAIsa prakAra kA hotA hai / sUtrakAra kahate haiM evaM aTThAvIsai vihassa chatyAdi. sUtrakAra kahe che-A rIte Abhinidhika jJAnanAM je adrevIsa bheda paDe che, tenI huM prarUpaNA karuM chuM. matijJAna A rIte aThThAvIsa prakAranuM thAya chevyaMjanAvagraha cAra prakArane thAya che. cakSu ane manathI te avagraha thato nathI, bAkInI cAra IndriyothI ja thAya che. tathA vyaMjananA IhA, avAya ane dhAraNA e prakAra paDatAM nathI; te kAraNe vyaMjanane avagraha ja thAya che, ane te avagraha cAra Idri vaDe thAya che, tethI vyaMjanAvagraha cAra prakAranuM hoya che 4. ane avagraha pAMca Indriye ane manathI thAya che te kAraNe te e che prakAra hoya che. 6. Aja prakAre IhA paNa cha prakAranI hoya che 12. avAya paNa cha prakArano 18, tathA dhAraNA paNa cha prakAranI 24. A rIte e badhA maLIne cAvIsa bheda thAya che. A prakAre matijJAna akvIsa prakAranuM hoya che. na0 50 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 nandIstre kariSyAmi / spaSTatarasvarUpaprativodhanArthamiti bhAvaH / kathaM tat prarUpaNaM kariSyatItyAkAGkSAyAmAha-'paDivohagadihateNaM0' ityAdi / prativodhakadRSTAntena, mallakadRSTAntena ca / tatra-pratibodhayatIti prativodhakA-suptasyotthApakaH, sa eva dRSTAntaH - pratibodhakadRSTAntastena / tathA mallakaM zarAvaM, tadeva dRSTAnto mallakadRSTAntastena ca / 'se kiM taM0' ityAdi / atha kiM tat pratibodhakadRSTAntena vyaanAvagrahasya prarUpaNamiti praznaH / uttaramAha-prativodhakadRSTAntena vyaanAvagrahaprarUpaNamevaM bhavati-sa yathAnAmakaH-yatkicinnAmadhAraka:-anirdiSTanAmaka ityarthaH, kazcit puruSaH, yadvA-' se ' iti saH dRSTAntarUpo'rthaH, yathA yena prakAreNa, 'nAma' saMbhAvyate, taM varNayAmItyarthaH / 'e' iti vAkyAlaMkAre / kazcit puruSaH kaMcit anirdiSTanAmAnaM yathAsaMbhavanAmakaM-devadattAdikaM puruSaM supta santaM pratibodhayet / kathaM pratibodhayedityAha -'amuka ! amuka ! ' iti / tatraivamukte sati jJAnAvaraNIyakarmodayAt kathitamapi sUtrArthamanavabudhyamAno nodakaH = praznakartA ziSyaH prajJApakaM - yathA'vasthitasutrArtha , prajJApayatIti prajJApakastaM-gurum , evam vakSyamANaprakAreNa, avAdI-apRcchat / iha bhUtakAlaki isa aTThAIsa prakAra ke matijJAna kI prarUpaNAmeM hama pahile spaSTatara svarUpa samajhAne ke liye vyaMjanAvagraha kI prarUpaNA kareMge / yaha prarUpaNA pratibodhaka tathA navInamallaka (zarAvA) ke dRSTAnta se kI jaavegii| pratibodhaka kA dRSTAnta isa prakAra se hai___ koI eka puruSa gAr3hanidrAmeM soye hue kisI puruSa ko pukAra pukAra kara jagAtA hai, parantu vaha zabda usake kAnameM nahIM pahuMcA ho jaisA ho jAtA hai| taba isa para jJAnAvaraNIya karma ke udaya se kathita sUtrArtha ko bhI nahIM jAnane vAlA ziSya sUtrArtha kI yathAvasthita prarUpaNA karanevAle guru mahArAja se prazna karatA hai ki he bhadanta ! yaha jagAne para bhI kyoM sUtrakAra kahe che ke A akvIsa prakAranAM matijJAnanI prarUpaNAmAM ame pahelAM vadhAre spaSTa svarUpe samajAvavAne mATe vyaMjanAvagrahanI prarUpaNa karazuM. A prarUpaNa pratibaMdhaka tathA navInamalaka (zarAvA) nAM dRSTAMtathI karAze. pratibodhakanuM dRSTAMta A pramANe che keIeka puruSa gADhanidrAmAM paDela ke I puruSane avAja karI karIne jagADe che, paNa te zabda tenA kAne pahoMcato ja na hoya evuM thAya che. tyAre jJAnAvaraNIyakarmanA udayathI kahela sUtrAthane paNa na jANanAra ziSya satrAthanI yathAvasthita prarUpaNuM karanAra gurumahArAjane prazna pUche che kebhadanta ! te jagADavA chatAM paNa kema jAgate nathI? zuM tenA kAnamAM eka Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-pratibodhakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. nirdezastu 'Agamo'yamanAdi'-riti prtivodhnaarthH| ziSyaH kimavAdo ? dityAha -'kiM egasamayappavidvA0 ' ityAdi / bhadanta ! kim ekasamayapraviSTAH pudgalAH, grahaNamAgacchanti grAhyA bhavanti ?, yAvat asaMkhyeyasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti grAhyA bhavantIti praznaH / evaM vadantaM nodakaM prajJApaka evamavAdIt'no egasamayapaviTThA0 ' ityAdi / ekasamayapraviSTAH pudgalA yAvat saMkhyeyasamayapraviSTA pudgalA na grAhyA bhavantItyarthaH / ayaM pratiSedhaH sphuTamatibhAsarUpArthAvagrahala. kSaNavijJAnagrAhyatAmadhikRtya vijnyeyH| yAvatA punaH prathamasamayAdArabhya kiMcida vyaktaM grahaNamAgacchantyeveti pratipattavyam / 'asaMkhejja0' ityaadi| Adita Arabhya pratisamayabhavezanena asaMkhyeyAn samayAn yAvat ye praviSTAste asaMkhyeyasamayapraviSTAH na tu viMzatyA'hobhiH pathikagRhapravezavadapAntarAlAgamanasamayApekSayA'saMkhyeyasamayapraviSTA iti / pudgalAH zabdadravyavizeSAH, grahaNamAgacchanti arthAvagrahajJAnahe. tavo bhavantIti bhaavH| pudgaleSu asaMkhyeyasamayapraviSTeSu caramasamaye'rthAvagrahajJAnanahIM jagatA hai ? kyA usake kAnameM ekasamayapraviSTa pudgaloM se lagAkara asaMkhyAta samaya praviSTa pudgala bharate nahIM haiM ? yadi bharate haiM to usako jaga jAnA cAhiye, phira kyoM nahIM jagatA? AcArya isakA uttara dete haiM ki eka samaya se lekara asaMkhyAta samaya taka praviSTa hue pudgala usake kAna meM par3ate haiM, para belapta ho jAte haiM, yahI kAraNa hai ki vaha do tIna bAra jagAne para bhI nahIM jAgatA hai, parantu jyoM hI ve manda 2 rIti se cAra-pAMca vAra jagAne para usake kAnameM bhara jAte haiM aura lupta nahIM hote haiM to vaha vyakti zIghra jaga uThatA hai| isakA tAtparya yahI hai ki ve adhika bole gaye zabda jaba usake kAnameM bhara jAte haiMusake grahaNa meM Ane lagate haiM to vaha jaga jAtA hai, arthAt-ve shbdsamaya-praviSTa pugalothI mAMDIne asa khyAta samaye-praviSTa-pudgala bharAtA nathI? je bharAtA hoya te teNe jAgI javuM joIe. chatAM paNa kema jAgato nathI? AcArya teno javAba Ape che ke eka samayathI mAMDIne asaMkhyAta samaya sudhI praviSTa thayela pugala tenA kAnamAM paDe che, paNa te lupta thaI jAya che, eja kAraNe te be traNavAra jagADavA chatAM paNa jAgato nathI, paNa jevA te maMda maMda rIte cAra pAMca vAra jagADatA tenA kAnamAM bharAI jAya che, ane lupta thatAM nathI tevo ja te mANasa jAgI uThe che. enuM tAtparya e che ke te adhika bolAyela zabdo jyAre tenA kAnamAM bharAI jAya che. tenAthI grahaNa thavA mAMDe che, tyAre te jAgI jAya che. eTale ke te zabda pudgala arthAvagrahanuM kAraNa Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIstra mupajAyate ityarthaH / arthAvagraha vijJAnAcca prAk sarvo'pi vyaanAvagrahaH / caramasamaye jAyamAno'rthAvagraha ekasamayamAnaH paramayoginAM sphuTagamyaH / vyaJjanAvagrahasya ca kAlo jaghanyata AvalikA'saMkhyeyabhAgaH, utkarpataH saMkhyeyA AvalikAH / tA api saMkhyeyA AvalikAH prANApAna (ucchvAsaniHzvAsa)- pRthaktyakAlamAnA veditavyAH / tadetat prativodhakadRSTAntena vyaJjanAvagrahasya prarUpaNam / / pudgala arthAvagraha ke kAraNa ho jAte haiN| eka samaya se lekara asaMkhyAta samayataka ke zabda pudgala aise haiM jo usake arthAvagraharUpa jJAna ke hetu nahIM hote haiM, kintu antima samaya meM hI yaha arthAvagraharUpa jJAna kA hetu hotA hai, ataH eka samaya ke una zabda pudgaloM se lekara asaMkhyAta samaya taka ke ye jitane zabdapudgala haiM ve spaSTa pratibhAsajanaka na ho sakane ke kAraNa vyaMjanAvagraharUpa hI haiN| jisa antima zabda pudgala ke grahaNa meM spaSTajJAna huAhai vaha antima pudgala hI arthAvagraha kA janaka huA hai / isakA kAla eka samaya pramANa hai, yaha paramayogiyoM ke jJAna kA viSaya hai| vyaMjanAvagraha kA jaghanya samaya AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai, tathA utkRSTarUpa se saMkhyAna AvalikA pramANa hai / ve saMkhyAna AvalikAeM prANApAnapRthaktva arthAt-dokhe naba taka uchvAsa-niHzvAsa-parimita kAlapramANa vAlI samajhanA cAhiye / yaha vyaMjanAvagraha kA khulAsA pratiyodhaka ke dRSTAnta se huaa| thaI jAya che, eka samayathI mAMDIne asaMkhyAta samaya sudhInA zabdapudgala evAM che je tenA arthAvagraha rUpa jJAnanuM kAraNa thatAM nathI. paNa aMtima samayamAM ja te arthAvagraharUpa jJAnanuM kAraNa bane che; tethI eka samayanAM te zabdapudgalathI mAMDIne asaMkhyAta samaya sudhInA e jeTalAM zabdapudgala che te spaSTa pratibhAsajanaka hoI na zakavAne kAraNe vyaMjanAvagraharUpa ja che. je antima zabdapudgalanA prahaNathI spaSTa jJAna thayuM che te antimapudaMgala ja arthAvagrahanuM janaka thayuM che. tene kALa ekasamayane che. te paramAgIonA jJAna viSaya che. vyaMjanAvagrahane jaghanya samaya AvalikAnA asa khyAtamA bhAgane che; tathA utkRSTa rUpathI saMkhyAtaAvalikApramANe che. te saMkhyAtaAvalikAo prANApAnapRthakatva eTale ke bethI nava sudhI uchUvAsa-niHzvAsaparimikola-pramANuvALI samajavI joIe. vyaMjanAvagrahane A khulAse pratibodhakanA dRSTAMtathI thaye. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhaoNnacandrikA TIkA-mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam 397 ___mUlam-se kiM taM mallagadiDhateNaM? / mallagadiluteNa-se jahAnAmae kei purise AvAgasIsAo mallagaM gahAya tatthegaM udagabiMdu pakkhevijA se nahe, aNNe'vi pakkhitte se'vi nahe, evaM pakkhippamANesu pakkhippabhANesu hohI se udagabiMdU, jeNaM taM mallagaMrAvehiitti, hohIle udagabiMdU jeNaM taMsi mallagaMsi ThAhiti, hohI se udagabiMdU je NaM taM mallagaM bharihiti, hohI se udagabiMdU je NaM mallagaM pvaahiti| evAmeva pakkhippamANehiM pakkhi. ppasANehiM agaMtehiM puggalahiM jAhe taM vaMjaNaM pUriyaM hoi tAhe 'huti karei, no ceva NaM jANai ke esa sadAi ? / tao IhaM pavisai tao jANai amuge esa sadAi / tao avAyaM pavisai tao se uvagayaM hvi| tao dhAraNaM pavisai / tao NaM dhArei saMkhijaM vA kAlaM, asaMkhijjaM vA kAlaM // chAyA-atha kiM tat mallakadRSTAntena ? / mallakadRSTAntena-sa yathAnAmakaH kazcit puruSaH ApAkazIrpato mallakaM gRhItvA tatraikamudakavindaM prakSipet sa naSTaH, anyo'pi prakSiptaH so'pi naSTaH / evaM prakSipyamANeSu 2 bhaviSyati sa udakavinduryoM tu taM mallakam AdrayiSyati, bhaviSyati sa udakavinduryo nu tasmin mallake sthAsyati, bhaviSyati sa udakavinduryoM nu taM mallakaM bhariSyati. bhaviSyati sa udakavinduryoM nu taM mallakaM pravAhayiSyatIti, evameva prakSipyamANaiH 2 anantaiH pudgalaiyaMdA tad vyaJjanaM pUritaM bhavati, tadA 'hu'-miti karoti, no caiva khalu jAnAti ka eSa zabda ? iti / tata IhAM pravizati, tato jAnAti amuka epa zabda iti / tato'vAyaM pravizati, tataH sa upagato bhavati / tato dhAraNAM pravizati, tataH khalu dhArayati saMkhyeyaM vA kAlamasaMkhyeyaM vA kAlam // TIkA-ziSyaH pRcchati-' se kiM taM mallagadiTateNaM0 ' ityAdi / adha ki tata-prarUpaNaM mallakadRSTAntena ? iti / uttaramAha-mallakadRSTAntena vyaJjanAvagraha Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 nandIstre prarUpaNamevaM bhavati sa yathAnAmakA yatkiJcinnAmakaH kazcit puruSaH, ApAkazIrSataH -ApAke: kumbhakArasya bhANDapAkasthAne sthApito bhANDarAziH, tasya zIrpataHzIrSamiva zIrSam uparitano bhAgastasmAt , mallaka-zarAvaM gRhItvA, tatraikamudakavinda prakSipet akSiptaM kuryAt , sa udakavindurnaSTaH-sarvathA nUtanazarAvasya rUkSatvAn tatraiva tadbhAvapariNatimApanna ityarthaH / tadanantaram anyo'pi jalavinduH prakSiptaH, mo'pi naSTaH, evaM prakSipyamANeSu prakSipyamANeSu bhaviSyati sa udakavinduryaH khalu taM mallaka =zarAvaM (rAvehiti) ArdrayiSyati-Adra kariSyatIti / 'rAvehiti' iti 'rAva' iti dezIyadhAtobhaviSyati rUpam / bhaviSyati sa udakavinduryaH khalu tasmin mallake sthAsyati / bhaviSyati sa udaka vinduryaH khalu taM mallakaM bhariSyati / bhaviSyati sa aba mallaka ke dRSTAnta se isakA khulAsA karate haiM-'se kiM taM mallagadidaMteNaM0 ?' ityAdi / ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! mallakadRSTAnta kA kyA svarUpa hai ? uttara-mallaka dRSTAnta isa prakAra hai-jaise koI puruSa kuMbhAra ke AvA meM se eka navIna mallaka-zarAve ko lAve, aura usameM eka pAnI kI vRMda DAle parantu vaha pAnI kI eka bUMda usa para DAlate hI naSTa ho jAtI hai, kyoM ki vaha sarvathA rUkSa hotA hai / isI taraha dUsarI pAnI kI bUMda bhI usameM DAlI jAne para naSTa ho jAtI hai| isa taraha bAra 2 DAlI jAne para una jala kI binduoM meM koI eka baMda aisI hotI hai jo usa zarAve ko gIlA kara detI hai| tathA koI baMda aisI hotI hai jo usameM ThaharatI hai / koI bUMda aisI hotI hai jo usako bhara detI hai| koI bUMda have mallakanAM daSTAtathI tenuM spaSTIkaraNa kare che " se kiM taM mallagadiTuMteNaM0 ?" tyaahiziSya pUche che he bhadanta! malakadaSTAMtanu zuM svarUpa che? uttara-mallakadaSTAMta A pramANe che-jemake kaI puruSa kuMbhAranA nibhADAmAthI eka navuMzakeruM lAve ane temAM pANInuM eka TIpuM nAkhe, paNa te pANInuM eka TIpuM tenA para nAkhatA ja nAza pAme che, kAraNake te taddana sUkuM hoya che. e ja pramANe temAM pANInuM bIjuM TIpuM paNa nakhAtA tene paNa nAza thAya che. A rIte vAraMvAra nakhAtA te pANInA TIpAomAMthI keI eka TIpuM evuM hoya che ke je te zakarAne bhInuM kare che. tathA koI TIpAM evAM hoya che ke je temAM Take che. keI TIpAM evAM hoya che ke je tene bharI de Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na mAnacandrikA TIkA-mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam udakavinduryaH khalu taM mallakaM pravAhayiSyati=zarAvAd bahirnirgato bhaviSyatItyarthaH / evameva-udakavindubhiriva, nirantaraM prakSipyamANaiH prakSipyamANairanantaiH pudgalaiH zabdapatayA pariNatayaMdA tad vyaJjanaM zrotrarUpamupakaraNendriyaM pUritaM bhavati, tadA-hu~' iti karoti-arthAvagraharUpeNa jJAnena tamarthaM gRhNAti-nAmajAtyAdikalpanArahitameva jAnAti natvevaM jAnAti 'ka epa zabdaH / 1 iti-' kathaMbhUto'yaM zabdaH, kasya vA'yaM zabda'-ityAdi na jAnAti / svarUpadravyaguNakriyAvizeSakalpanArahitamanirdezya sAmAnyamAtramasaMkhyeyasamayeSu caramasamaye jAnAti / arthAvagrahasya ekasAmAyikakakhAt sAmAnyamAtragrahaNakAraNatvAcca / asmAt prAk sarvo'pi vyaJjanAvagraha eva / tadetat mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahasya prarUpaNaM kRtam / iha huMkArakaraNaM cArthAvagrahajanitam / tataH tadanantaram , IhAM pravizati='kimidaM kimida'-miti vimarzakaraNe pratto bhavati / tataH IhAnantaram , jAnAti-'amuka eSa zabdaH' iti, tadA kSAyopazamavizeSotpatteriti bhaavH| tataH tadA-IdRze jJAnapariNAme jAte sati sa puruSo'vAyaM pravizati / tataH tadA-avAyakAle'ntarmuhUrtakAlaM yAvat sa zabda upaaisI hotI hai jo usa zarAve ko vahA detI hai, arthAt-zarAve se jala bAhara nikalane lagatA hai| isI taraha prakSipyamANa-bhare jAne vAle anaMta pudgaloM se jaba vaha zrotrendriyarUpa upakaraNendriya bhara jAtI hai taba vaha soyA huA puruSa hu~' isa prakAra ke zabda ko karatA hai, arthAt arthAvagraharUpa jJAna se nAmajAtyAdi kI kalpanA se rahita hI usa artha ko jAnatA hai, para vaha yaha nahIM jAnatA hai ki yaha zabda kyA hai ? isake bAda jaba vaha IhA jJAna meM praviSTa hotA hai taba jAna jAtA hai ki 'yaha amuka zabda hai| bAda meM vizeSa nizcaya karane ke liye vaha avAya meM praviSTa hotA hai taba vaha usase paricita ho jAtA hai| bAda meM vaha jaba che. koI TIpAM evAM hoya che ke je te zakarAne chalakAvI nAkhe che. eja pramANe prakSipyamANa-bharAIjanArAM anaMtapudgalathI jyAre te zrotrendriyarUpa upakaraNendriya bharAI jAya che tyAre te sUtelo mANasa "huM" e zabda bolIne, eTale ke arthAvagraharUpa jJAnavaDe nAma, jAti AdinI kalpanAthI rahita ja te arthane jANe che, paNa te e nathI jANatA ke A zabda zo che? tyArabAda jyAre te IhAjJAnamAM praviSTa thAya che tyAre jANI jAya che ke A amuka zabda ja che". tyArabAda vizeSa nirNaya karavAne mATe te avAyamAM praviSTa thAya che tyAre te tenAthI paricita thaI jAya che. tyArabAda te jyAre dhAraNAne Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T nandI sUtre 400 gato bhavati nizcayena jJAto bhavati - nirNayAtmakajJAnaviSayo bhavatItyarthaH / tato dhAraNAM pravizati / sA ca dhAraNA vAsanArUpA draSTavyA / tataH = dhAraNAyAM pravezAt saMkhyeyaM vA asaMkhyeyaM vA kAlaM hRdi dhArayati / tatra saMkhyeyavayukaH saMkhye yakAlam, asaMkhyeyavarSAyuSkastu asaMkhyeyaM kAlamityarthaH // suptaM puruSamaGgIkRtya pUrvoktaH sarve'pi prakAraH saMghaTate, jAgratastu kathamavagrahAdInAM kramaH saMghaTeta, jAgradavasthAyAM zabdazravaNasamanantaramevAvagrahe hA vyatirekeNAvAyajJAnamupajAyate, tathaiva pratiprANi saMvedanA dityAzaGkAyA nivAraNArthaM mallakadRSTAntenaiva vidhAnarthAvagrahAdIn varNayati - dhAraNA kA viSaya hotA hai taba nizcaya se vaha usako isa taraha ke hRdaya meM dhAraNa kara letA hai ki jisase vaha saMkhyAtakAla athavA asaMkhyAta kAlataka vismRta nahIM hotA hai / isa sUtra kA tAtparya isa prakAra hai jisa prakAra kuMbhAra ke AvA meM pakA huA usI samaya kA nayA sakorA eka vyakti apane ghara para lAve aura usameM eka bUMda pAnI kI DAle to sakorA usI vakta usako sokha legA, yahAM taka ki usakA vahAM nAmonizAM taka nahIM rahegA / isI taraha Age bhI eka 2 kara DAle gaye aneka jalabinduoM ko vaha sakorA sokhalegA, para antameM aisA samaya AvegA ki jaba vaha jalavinduoM ko sokhane meM asamartha bana jAyagA | phira vaha unheM na sokhakara unase gIlA hone lagegA / tathA usameM DAle gaye jalakaNa ikaTThe hokara dikhalAI dene lageMge | aba yahAM para vicAra karane kI bAta hai ki zarAbe kI ArdratA jaba pahile-pahila viSaya thAya che tyAre nizcayathI te tene e prakAre hRdayamAM dhAraNa karI le che ke jethI te sakhyAta kALa athavA asa`khyAta kALa sudhI bhUlAtA nathI. A sUtranu tAtparya A pramANe che. je prakAre kuMbhAranA nibhADAmAM pakAvela eja samayanuM navuM zakeArUM eka mANasa peAtAne ghera lAve ane temAM pANInuM TIpuM nAkhe te zakerUM tyAre ja tene zeASI le che, eTale sudhI ke tyAM tenuM nAnizAna paNa raheze nahIM. ejarIte pachI paNa eke eke nAkhavAmAM Avela pANInAM TIpAMne te zakeArU zASI leze, paNa chevaTe eve samaya Avaze ke jyAre te zarUM pANInAM TIpAMone zASavAne asamartha thaze. tyAre te tene zeSatAM bhInuM na thavAM lAgaze. ane temA nAkhelAM TIpAMe ekatra thaIne dekhAvAM lAgaze. have A jagyAe vicAravAnI vAta e che ke zakArAnI ArdratA jyAre pahela vahelI Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-mallakadRSTAntena jyajanAvagrahaprarUpaNam. 401 jJAta hone lagatI hai to kyA yaha ArdratA pahile-pahila hI usameM AI hai isake pUrvameM vaha usameM jalavinduoM ke DAlane para nahIM AI thI ? parantu aisA nahIM hai, jaba se usameM jalabinduoM kA DAlanA prAraMbha kiyA gayA taba hI se usameM ArdratA kA AnA prAraMbha ho gayA, parantu vaha usameM jJAta jo nahIM hotI thI usakA kAraNa usameM usakA tirobhAva ho jAnA thaa| jaise 2 jala kI mAtrA baDhI aura sarAvemeM pAnI ko sokhane kI zakti kama hone lagI, taba kahIM usameM ArdratA spaSTa jJAta hone lgii| isI prakAra jaba kisI supta vyakti ko pukArA jAtA hai taba vaha zabda usake kAnameM lupta sA ho jAtA hai / do cAra bAra pukArane se usake kAnameM jaba paudgalika zabdoM kI mAtrA kAphI rUpameM bhara jAtI hai taba jalakaNoM se pahile-pahila Ardra hone vAle zarAbe kI taraha usa supta vyakti ke kAna bhI zabdoM se paripUrita hokara unako sAmAnyarUpa se jAnanemeM samartha ho jAte haiN| __ "yaha kyA hai ?"-yahI sAmAnyajJAna hai jo zabda ko pahile-pahila sphuTatayA jAnatA hai| isa ke bAda vizeSajJAna kA krama prAraMbha hotA hai / isameM IhA, avAya aura dhAraNA kA saMbaMdha rahA huA hai / dhAraNA se yahAM para usakA bheda rUpa vAsanA kA grahaNa kiyA gayA hai| yadi dekhAvA lAge che, tyAre ja zuM pahela vahelI ja te temAM AvI che, tenA pahelAM pANInA TIpAM nAkhatAM zuM te AvI na hatI ? paNa evuM nathI, jyArathI temAM pANInAM TIpAM nAkhavAnuM zarU karyuM tyArathI ja temAM AdratAnuM AvavuM zarU thayuM, paNa te temAM jaNAtI na hatI, tenuM kAraNa temAM tene tibhAva thaI jato te hatuM. jema jema pANInuM pramANa vadhyuM, ane zakarAnI pANI zoSavAnI zakti ghaTI, tyAre ja temAM bhInAza spaSTarUpe jaNAvA lAgI. eja rIte jyAre kaI uMghatI vyaktine belAvavAmAM Ave che tyAre te zabda tenA kAnamAM jANe lupta thaI jAya che. be cAra vAra bolAvavAthI jyAre tenA kAnamAM paugalika zabdanI mAtrA puratAM pramANamAM bharAI jAya che tyAre jalakaNathI pahela vahelA bhInAM thatAM zarkarAnI jema te UMghatI vyaktinA kAna paNa zabdothI paripUrita thaIne temane sAmAnyarUpe jANavAne samartha thaI jAya che. A zuM che" eja sAmAnyajJAna che, je zabdane pahela vahelA spaSTa rIte jANe che. tyAra bAda vizeSajJAnane krama zarU thAya che, temAM IhA, avAya ane dhAraNAne saMbaMdha rahela che. dhAraNAthI ahIM tenA bhedarUpa vAsanAnuM na0 51 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 mandI mUlam se jahAnAmae kei purise avvattaM sadaM suNijjA, teNaMsadotti uggahie, no ceva NaM jANai ke vesa sdaai| tao IhaM pavisai / tao jANai amuge esa sadde / tao avArya pvisi| tao se uvagayaM havai / tao dhAraNaM pavisai / tao NaM dhArei-saMkhenaM vA kAlaM, asaMkhejnaM vA kaalN| se jahAnAmae kei purise avvattaM rUvaM pAsijjA, teNaM rUvetti uggahie, no ceva NaM jANai, ke vesa rUvatti / tao yaha vAsanArUpa dhAraNA saMkhyAta varSa kI AyuvAle ke hRdayameM jama gaI hai to usakI apekSA yaha saMkhyAtakAla kI jAnanI cAhiye, aura yadi yaha asaMkhyAtakAla vAle bhogabhUmiyA Adi jIvoM ke hRdaya meM jamI hai to isa apekSA yaha asaMkhyAtakAla kI jAnanI caahiye| yaha pUrvokta avagrahAdika kA samasta prakAra kA krama supta puruSa kI apekSA lekara to ThIka baiTha jAtA hai, parantu jAgrata vyaktiyoM meM vaha avagrahAdika kA krama kisa prakAra ghaTita ho sakatA hai ? kAraNa-vahAM to zabdazravaNa ke anantara hI avagraha IhA ko choDakara avAyajJAna ho jAtA hai| yaha bAta haraeka prANI jAnatA hai| isa AzaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakAra mallaka ke dRSTAnta se hI chaha prakAra ke avagraha Adi kA pradarzana karate haiM-'se jahAnAmae0' ityaadi| prahaNa karAyu che. je A vAsanArUpa dhAraNuM saMkhyAta varSanI AyuvALAno hadayamAM jAmI gaI hoya te tenI apekSAe te saMkhyAtakALanI jANavI joIe, ane je te asaMkhyAtakALavALA bhegabhUmiyA Adi jIvonAM hRdayamAM jAmI hoya te te apekSAe te asaMkhyAtakALanI jANavI joIe. A pUrvokta avagrahAdikanA samasta prakArano kama supta puruSanI apekSAe te barAbara baMdha besate Ave che paNa jAgrata puruSamAM A avagrahAdikanI krama kevI rIte ghaTAvI zakAya? kAraNa ke tyAM te zabdazravaNa pachI ja avagraha IhAne cheDIne avAyajJAna thaI jAya che. A vAta dareka prANI jANe che. A azaMkAnAM nivAraNa mATe sUtrakAra zarkarAnAM dRSTAMtathI ja cha prakAranI avarSa mAni pradarzana 42 cha.-" se jahAnAmae0" tyAhi. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-malakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. 403 IhaM pavisai / tao jANai-amuge esa rUve / tao avArya pavisai / tao se uvagayaM havai / tao dhAraNaM pavisai / tao NaM dhArei-saMkheja vA kAlaM, asaMkheja vA kAlaM / se jahAnAmae kei purise avvattaM gaMdhaM agghAijjA, teNaM gaMdhaMti uggahie, no ceva NaM jANai-ke vesa gaMdhetti ? tao IhaM pavisai / tao jANai-amuge esa gaMdhe / tao avAyaM pvisi| tao se uvagayaM havai / tao dhAraNaM pavisai / tao gaMdhAreisaMkhenaM vA kAlaM, asaMkhejaM vA kAlaM / se jahAnAmae kei purise avvattaM rasaM AsAijA, teNaM rasotti uggahie, no ceva NaM jANai ke vesa rasetti ? / tao IhaM pavisai / tao jANai-amuge esa rse| tao avArya pavisai / tao se uvagayaM havai / tao dhAraNaM pavisai / tao NaM dhArei-saMkheja vA kAlaM asaMkhenaM vA kAlaM / se jahAnAmae kei purise avvattaM phAsaM paDisaMveijjA, teNaM phAsetti uggahie, no ceva NaM jANai-ke vesa phAsaoti ? / tao IhaM pavisai / tao jANai-amuge esa phAse / tao avAyaM pavisai / tao se uvagayaM hvi| tao dhAraNaM pvisi| tao NaM dhArei-saMkhejaM vA kAlaM asaMkhejaM vA kAlaM / se jahAnAmae kei purise avvattaM sumiNaM pAsijjA, teNaM sumiNotti uggahie, no ceva NaM jANai-ke vesa sumiNetti ? / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 nadIsUtre tao IhaM pavisai / tao jANai-amuge esa sumiNe / tao avAyaM pavisai / tao se uvagayaM havai / tao dhAraNaM pvisi| tao NaM dhArei-saMkhejjaM vA kAlaM asaMkhejjaM vA kAlaM / setaM mallagadiTTateNaM // sU0 35 // ___ chAyA-sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM zabdaM zRNuyAt , tena zabda ityavagRhItam , no caiva khalu jAnAti-ko vaipa zabda iti ? / tata IhAM pravizati / tato jAnAti-amuka eSa shbdH| tato'vAyaM pravizati / tataH sa upagato bhavati / tato dhAraNAM pravizati / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlam , asaMkhyeyaM vA kaalm| sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM rUpaM pazyet , tena rUpamityavagRhItam , no khalu caiva jAnAti-kiM vA etad rUpamati / tata IhAM pravizati / tato jAnAti-amukametad rUpam / tato'vAyaM pravizati / tatastadupagataM bhavati / tato dhAraNAM pravizati / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlamasaMkhyeyaM vA kAlam / sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM gandhamAji t , tena gandha ityavagRhItam , nocaiva khalu jAnAti-ko vaipa gandha iti ? / tata IhAM pravizati / tato jAnAti-amuka eSa gandha iti / tato'vAyaM pravizati, tataH sa upagato bhavati / tato dhAraNAM pravizati / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlam asaMkhyeyaM vA kAlam / sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM rasamAsvAdayet , tena rasa ityavagRhItam , no caiva khalu jAnAti-ko vaiSa rasa iti / tata IhAM pravizati / tato jAnAti-amuka epa rsH| tato'vAyaM pravizati / tataH sa upagato bhavati / tato dhAraNAM pravizati / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlam , asaMkhyeyaM vA kAlam / sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM sparza pratisaMvedayet , tena sparza ityavagRhItam , no caiva khalu jAnAti ko vaiSa sparza iti / tata IhAM pravizati / tato jAnAti -amuka epa sparzaH / tato'vAyaM pravizati / tataH sa upagato bhavati / tato dhAraNA pravizati / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlam , asaMkhyeyaM vA kAlam / sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM svapnaM pazyeta , tena svapna ityavagRhItam , no caiva khalu jAnAti-ko vaiSa svapna iti ? / tata IhAM pravizati / tato jAnAti-amuka epa svapnaH / tato'vAyaM pravizati / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlam asakhyeyaM vA kAlam / tadetat mallakadRSTAntena // mU0 35 // Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 zAnacandrikA TokA-mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. TIkA-'se jahAnAmae0' ityAdi / sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM zabdaM zRNuyAt , avyaktamityanena nAmajAtyAdikalpanArahitamanirdezyamiti gamyate, tathAcArthAvagrahajJAnamuktam / arthAvagrahazca zrotrendriyasambandhI vyaanAvagrahaM vinA na bhavatIti pUrva vyaanAvagraho bhavatItyapi sUcitam / nanvevaM kramo nopalabhyate, kiMtu prathamata eva zabdasyAvAyajJAnaM jAyate, iha jaise koI puruSa jaba nAma, jAti Adi kI kalpanA se rahita zabda ko sunatA hai taba use aisA sAmAnya bodha hotA hai ki yaha zabda hai| isI bodha kA nAma arthAvagraha hai / isa bodha meM usako aisA jJAna nahIM hotA hai ki yaha zabda kisa svarUpa vAlA, athavA kisakA hai| kAraNa arthAvagraha meM sAmAnya bodha rahatA hai, vizeSa nhiiN| yahAM jo zabda kA sAmAnya bodha usa sunane vAle ko huA hai vaha zrotraindriya-saMbaMdhI arthAvagraha hai| yaha niyama hai ki arthAvagraha ke pahile vyaJjanAvagraha hotA hI hai, ataH aba zrotrendriya-saMbaMdhI arthAvagraha huA hai to svataH siddha ho jAtA hai ki usako pahile vyaMjanAvagraha ho cukA hai| jaba vaha Age jAnane kI AkAMkSA meM praviSTa hotA hai to vaha zabdaviSayaka IhAjJAna meM apane ko pAtA hai| taba vaha yaha jAnane kI tarapha jhukatA hai ki yaha zabda yaha svarUpakAlA honA cAhiye / zaMkA-jAgrata avasthA meM puruSa ko aisA krama to mAlUma par3atA nahIM hai, kintu pahile se hI usako zabda kA avAyarUpa jJAna ho jAtA hai| jema keI puruSa jyAre nAma, jAti AdinI kalpanAthI rahita zabdane sAMbhaLe che, tyAre e sAmAnya bodha thAya che ke A zabda che. eja bodhanuM nAma arthAvagraha che. te badhamAM tene evuM jJAna nathI thatuM ke A zabda kayAM svarUpa vALe athavA kone che? kAraNa ke arthAvagrahamAM sAmAnya bodha rahe che. vizeSa nahIM. ne sAMbhaLanArane je zabdano sAmAnya baMdha thayo che te zregendriya saMbaMdhI arthAvagraha che. e niyama che ke arthAvagrahanA pahelAM vyaMjanAvagraha thAya ja che; tethI jyAre zrotrendriyasaMbadhI arthAvagraha thayo che, tyAre e ApoApa siddha thAya che ke tene pahelA vyaMjanAvagraha thaI gayA che. jyAre te AgaLa jANavAnI IcchAmAM praveza kare che tyAre te zabdaviSayaka IhAjJAnamAM pitAne pAme che. tyAre te e jANavA tarapha jhuke che ke A zabda A svarUpavALo hovo joIe. zaMkA-jAgRta avasthAmAM puruSane evo krama te jaNAtuM nathI; paNa pahelethI ja tene zabdanuM avAyarUpa jJAna thaI jAya che. sUtramAM zabdanuM "avyakta" Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 nandIste sUtre'pi avyaktamiti vizeSaNaM zabdasya kRtam , tasmAdayamarthoM vyAkhyeyaHavyaktam anavadhAritazAGkhazA divizepaM, puruSAdizabdasaMzayAkrAntaM vA zabda zRNuyAditi / idaM ca vyAkhyAnamuttaravAkyAnukUlam , tathAhi-'teNaM saddetti uggahie' tena zrotrA 'zabda' ityavagRhItaM jJAtam ityanantaramevocyate / kiMtu 'no ceva NaM jANai ke vesa saddAi' no caiva khalu jAnAti ko vA epa zabda iti-eSa zabdaH zAGkaH sUtra meM jo zabda kA 'avyakta' aisA vizeSaNa kiyA hai, usase aisA artha labhya hotA hai ki zabda sunane para zabda kA to avAyajJAna hI hotA hai, kintu 'yaha zabda zaMkha kA hai athavA sIMge kA hai yA kisI puruSa Adi kA hai' isa rUpa se nizcaya nahIM ho sakane ke kAraNa vaha avyakta hai| aisA artha karane para hI nIce ke sUtrAMza ke sAtha arthasaMgati baiTha sakatI hai| vaha isa prakAra se-jaba zrotA zabda ko sunatA hai to usako yaha nizcaya ho jAtA hai ki yaha zabda hai, parantu vaha yaha nahIM jAnatA hai ki yaha zabda kisakA hai ? zaMkha kA hai yA sIMga kA hai ? athavA puruSa vagairaha kA hai ? jaba isa prakAra se vizeSa jAnane kI AkAMkSA hotI hai to vaha IhAjJAnameM praveza karatA hai| to phira vaha yaha jAna letA hai ki vaha zabda amuka kA hai|-ityaadiruup se vyAkhyAna karane para hI artha kI susaMgati baiThatI hai ? / zaMkAkAra kI isa zaMkA kA tAtparya isa prakAra haizaMkAkAra jAgrata avasthAmeM zabda kA zravaNa hone para kevala usakA evuM je vizeSaNa lagADela che, tenAthI e artha prApta thAya che, ke zabda sAMbhaLatAM zabdanuM te avAyajJAna ja thAya che. paNa A zabda zaMkhane che athavA ziMgaDAne che ke kaI puruSa Adine che " te rUpe nizcaya nahIM thaI zakavAne kAraNe te avyakta che. e artha karatA ja nIcenA sUtrAzanI sAthe susaMgatatA AvI zakaze. te A prakAre-jyAre zrotA zabda sAMbhaLe che tyAre tene e nizcaya thaI jAya che ke A zabda che, paNa te e nathI jANatA ke A zabda ke che? zakhane che ke ziMgaDAne che? athavA puruSa vagerene che ? jyAre A prakAre vizeSa jANavAnI AkAMkSA thAya che, tyAre te IhAjJAnamAM praveza kare che. tyArapachI te e jANI le che ke A zabda amukane che. A prakAre samajAvavAthI ja arthanI susaMgatatA ghaTAvI zakAya che. zaMkA karanAranA A zaMkAnuM tAtparya A pramANe che-zaMkA karanAra jAgRta avasthAmAM zabdanuM zravaNa thatAM kevaLa tenuM avAyajJAna ja mAne che, avagraharUpa jJAna nahIM, te kAraNe Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-mallakadRSTAnTema dhyAnAvagrahaprarUpaNam 407 zAGgoM vA, puruSAdisamuttho vA iti / tathA-'tata IhAM pravizati' ityAdyapi sarva samanvitaM bhavatIti cet, ____ tadayuktam-iha hi yat kimapi vastu nizcIyate, tatsarvamIhApUrvakam , IhAvarjitasya samyagnizcitatvAyogAt / cakSuSi dhUmasaMnipAte sati dhUmAdarzane prathamato yAvat-'kimayaM dhUmaH, kiM vA mazakavizepaH ?' iti vimRzya, dhUmagatakaNThakSaraNakAlIkaraNa-soSmatAdidharmadarzanAt samyag dhUmaM dhUmatvena na vinizcinoti, tAvata sa dhUmo nizcito na bhavati, saMzayAnivRttyA tasya samyag nizcitatvAyogAt / tasmAavAyajJAna hI mAnatA hai, avagrahajJAna nahIM; isIliye zaMkAkArane isasUtra ke artha ko zabda kA avAyajJAna hone para bAdameM 'yaha zabda kisa kA hai ' isa viSaya kI jijJAsAmeM IhA Adi ke saMbaMdha meM baiThAyA hai| uttara-'zaMkAkAra kA aisA kahanA ucita nahIM hai, kAraNa jaba bhI jisa kisI bhI vastu kA nizcaya hotA hai to vaha nizcaya IhAjJAnapUrvaka hI hotA hai, aisA niyama hai| vinA IhAjJAna hue vastu kA yathArtha nizcaya nahIM ho sakatA / dekho A~kheM jaba dhuMA se rUMdha jAtI haiM taba usa samaya dhuMA dikhalAI nahIM par3atA hai, taba dhuMA se rUMdhI huI A~khoMvAlA vaha vyakti isa soca-vicArameM par3a jAtA hai ki kyA yaha dhuMA hai athavA koI macchara vizeSa hai ? isa prakAra saMdehazIla vicAra ke bAda jaba taka vaha dhuMe se hone vAle kaNThakSaraNa, kAlIkaraNa tathA soSmatA Adi dharmo kA anubhava nahIM kara letA hai tabataka vaha dhUma kA dhUmarUpa se nizcaya nahIM karatA hai, kAraNa abhItaka usakA usa viSayameM zaMkA karanAra A sUtranA arthane zabdanuM avAyajJAna thayAM pachI "A zabda kene che te viSenI jijJAsAmAM IhA AdinA saMbaMdhamAM ghaTAvyA che. uttara-zaMkAkaranAranuM ema kahevuM te ucita nathI, kAraNa ke jyAre paNa je kaI paNa vastune nizcaya thAya che, tyAre te IhAjJAnapUrvaka ja thAya che, evo niyama che. IhAjJAna thayAM vinA vastune yathArtha nizcaya thaI zakato nathI. juvo AMkho jyAre dhumADAthI raMdhAI jAya che tyAre dhumADAthI rUMdhAyela AMkhovALI te vyakti evA vicAramAM paDI jAya che ke zuM A dhumADo che ke kaI maracharavizeSa che? A rIte saMdehazIla vicAra pachI jyAM sudhI te dhumADA vaDe thatA kaMThakSaraNa, kAlIkaraNa, tathA sempatA Adi dharmone anubhava karatuM nathI, tyAM sudhI te dhumADAne dhumADArUpe nirNaya karI zakatuM nathI. kAraNa Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 ___ nandIsUtre davazyaM yo vastuvizeSanizcayaH sa IhApUrvakaH / zabdo'yamiti ca nizcayo rUpAdi vyavacchedAt / tato'vazyamitaH pUrvamIhayA bhavitavyam / IhA ca prathamataH sAmAnyarUpeNAvagRhIte sati bhavati, na tvanavagRhIte / na khalu sarvathA nirAlambanamIhanaM bhavadupalabhyate / na cAnupalabhyamAnaM pratipattuM zaknumaH, tasmAt IhAyAH prAg avagraho'pi niyamena bhavatIti mantavyam / avagrahazca 'zabdo'ya'-miti jJAnAt pUrva pravartamAno'nirdezyasAmAnyamAtragrahaNarUpa evopapadyate nAnyaH / ata evoktaM bhagavatA -' avvattaM sadaM suNijjA' iti / sa hi paramArthataH zabda eva, kiMtu avyaktamitisaMzaya banA huA hai| dhRmaviSayaka saMzaya kI nivRtti hote hI 'yaha dhUma hai| aisA usako nizcaya ho jAtA hai, ataH yaha mAnanA par3atA hai ki vastu kA jo nirNayajJAna hai vaha IhAjJAnapUrvaka hI hotA hai| jaba zrotA "yaha zabda hai" aisA nizcayajJAna kara letA hai to isakA tAtparya yaha hai ki usako yaha nizcaya ho cukA hai ki yaha zabda hI hai, rUpAdika nahIM hai / isa prakAra rUpAdika ke vyavaccheda se jaba vaha zabda kA nizcaya kara letA hai to yaha jJAna usako IhApUrvaka huA hI mAnA jAvegA, aura yaha IhAjJAna vinA avagraha ke hotA nahIM hai, ataH IhA ke sadbhAva se zabda kA avagraharUpajJAna usako huA hai, yaha bAta bhI svIkAra karanI par3egI, kyoM ki IhAjJAna kA AdhAra avagrahajJAna hotA hai / avagraha kA viSaya sAmAnya hai, isaliye " yaha zabda hai," aisA jo avagrahajJAna kA viSaya zabda huA hai vaha vizeSajJAna rUpa nahIM hai, kintu avyakta ke hajI sudhI tene te viSe saMzaya raheleja che. dhumADA viSenA saMzayanuM nirAkaraNa thatAM ja "A dhumADe che " e tene nirNaya thaI jAya che, tethI e mAnavuM paDe che ke vastunuM je nirNayajJAna che te IhAjJAnapUrvaka ja thAya che. je zrotA "A zabda che" evuM nizcayajJAna karI le che, te tenuM tAtparya e che ke tene e nizcaya thaI cukyuM che ke "A zabda ja che, rUpAdika nathI. " A prakAre rUpAdikanA vyavacachedathI jyAre te zabdane nizcaya karI le che, tyAre tenuM e jJAna IhApUrvaka ja mAnI zakAze, ane e IhAjJAna avagraha vinA thatuM nathI, tethI IhAnA sadubhAvathI tene zabdanuM avagraharUpa jJAna thayuM che, e vAta paNa svIkAravI paDaze. kAraNa ke IhAjJAnane AdhAra avagrahajJAna hoya che. avaghaDanA viSaya sAmAnya cha, taraNe 2 // 256 cha" mA 2 savaya jJAnane viSaya zabda thayo che te vizeSajJAnarUpa nathI; paNa avyakta nAma jAtyA Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhAnacandrikA TIkA-mallakadRSTAntena vyaJjanAvaprahaprarUpaNam. vyaktaM na zRNoti, kiMtu sAmAnyamAtramanirdezyaM gRhNAtItyarthaH / yadapi coktam-tena zrotrA zabda ityavagRhItamiti, tadidamavagrahapatipAdanArthamuktam , na tu tena zrotrA 'zabdaH' iti nizcayena jJAtam , ata eva tasya vivaraNaM kurvan bhagavAnAha-'no ceva NaM' ityaadi| no caiva jAnAti-ka eSa zabdaH? iti-zabdatayA tamartha na jAnAtItyarthaH, arthAvagrahasya anirdeshysaamaanymaatrprtibhaasktvaat| arthAvagrahazca zrotrendriyaghrANendriyAdInAM vyaJjanAvagrahapUrvaka iti pUrva vyaJjanAvagraho'pi draSTavyaH / tadevaM nAmajAtyAdika se anirdezya mAtra sAmAnyarUpa hI hai| yahI bAta sUtrakArane " anvattaM sadaM suNijjA" isa sUtrAMza se prakaTa kI hai| zrotA ke kAnameM par3ate hI vaha yaha jAna letA hai ki 'yaha paramArthataH zabda hI hai kintu avyakta hai' vyaktarUpa-vizeSarUpa-se vaha use grahaNa nahIM karatA hai-mAtra sAmAnyarUpa se hI vaha use jAnatA hai| sUtrakArane jo aisA kahA hai ki usa zrotA ne 'yaha zabda hai ' aisA jo jAnA hai so usakA tAtparya yahI hai ki usane usako avagrahajJAna ke dvArA hI jAnA hai| isa taraha sUtrakAra kA yaha kathana avagraha ke pratipAdana nimitta jAnanA caahiye| isakA tAtparya yaha nahIM hai ki usa zrotA ne zabda kA nizcaya kara liyA hai| isI bAta kA vivaraNa karate hue sUtrakAra Age kaha rahe haiM-ki "no ceva NaM" ityaadi| yaha zabda kisakA hai ' athavA 'kisa svarUpa vAlA hai' yaha bAta usa samaya zrotA nahIM jAnatA hai| avagraha do prakAra kA hai-(1) vyaMjanAvagraha (2) arthAvagraha / vyaMjanAvagraha kI hI thI anizyi mAtra sAmAnya351 cha. me pAta sUtradhAre "avvattaM saddha suNijjA" yA sUtrAMzathI pragaTa 428 cha. zrotAnAne 5tA te se jANI le che ke "A paramArthataH zabda ja che paNa avyakta che" vyaktarUpa vizeSarUpe te tene grahaNa karatuM nathI. mAtra sAmAnyarUpe ja te tene jANe che. sUtrakAre je ema kahyuM ke zrotAe "A zabda che " evuM je jANyuM che, tenuM tAtparya e ja che ke teNe tene avagrahajJAna dvArA ja jANe cheA rIte sUtrakAranuM A kathana avagrahanA pratipAdana nimitte jANavuM joIe. tenuM tAtparya e nathI ke zrotAe zabdane nizcaya karI lIdho che. eja vAtanuM vivaraNa karatAM sUtra2 mA che 4-" no ceva Na" ityAhi "2 // za6 AnA " athavA "kayA svarUpavALA che" A vAta te samaye zrAtA jANatuM nathI. avaghr meM mAranA cha-(1) vyasanAyaDa, (2) arthAt yaha nAnI puTa. paryAya arthAvagraha che, A vAta hamaNAM ja batAvAI gaI che. arthAvagrahane na0 52 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 mandIsare sarvatrApi avagrahehApUrvamavAyajJAnamutpadyate, kevalamabhyAsadazAmApannasya zIghrataramavagrahAdayaH pravartante iti kAlasaukSmyAt te spaSTaM na sNvedynte| yathA utpalapatrazatabhedane kAlabhedo durlakSyastathA'vagrahehAkAlasya durlakSyatayA suspaSTavodho na bhavati / puSTaparyAya arthAvagraha hai, yaha bAta abhI batalAI hI jA cukI hai| arthAvagraha kA viSaya mAtra sAmAnya hai aura yaha zrotrendriya janya arthAvagraha athavA ghrANendriya Adi janya arthAvagraha vyaMjanAvagrahapUrvaka hI hotA hai| isaliye yaha bAta sarvatra padArtha kA jJAna hote samaya svIkAra karanI cAhiye ki avAyajJAna avagraha tathA IhApUrvaka hI hotA hai, vinA inake nhiiN| hAM ! jo abhyAsadazAsaMpanna vyakti haiM unameM ye avagrahAdika zIghratara pravartita hote rahate haiM, ataH kAla kI sUkSmatA se spaSTarUpa se anubhavameM nahIM Ate, aura aisA jJAna hotA hai ki avagraha IhA ke vinA bhI avAyajJAna ho gayA hai| kamala ke sau patoM ko eka para eka rakhakara jaba koI vyakti unheM suI se chedatA hai to use aisA hI mAlUma hotA hai ki ye saba patte eka hI sAtha chid gaye haiM, parantu ye saba patte eka sAtha nahIM chide haiM, kramazaH hI chide haiM, parantu kAla kI sUkSmatA eka sAtha chide hI jJAta hote haiN| isI taraha abhyAsadazAmeM avagraha Adi kA kAla atisUkSma hone se durlakSya hotA hai, ataH vahAM inakA samayabheda anubhavameM nahIM AtA hai| viSaya mAtra sAmAnya che, ane A zregnendriyajanya arthAvagraha, athavA dhrANendriya Adi janya arthAvagraha, vyaMjanAvagrahapUrvaka ja thAya che. te kAraNe A vAta sarvatra padArthanuM jJAna thatI vakhate svIkAravI joIe ke avAyajJAna, avagraha tathA IhApUrvaka ja thAya che, temanA vinA nahIM. hA, je abhyAsadazAsaMpanna vyaktio che temanAmAM avagrahAdika vadhAre jhaDapathI pravartita thatAM rahe che. tethI kALanI sUkSamatAthI teo spaSTarUpe anubhavavAmAM AvatA nathI, ane evuM lAge che ke avagraha IhA vinA paNa avAyajJAna thaI gayuM che. kamaLanAM se pAnane eka upara eka goThavIne jyAre keI vyakita temane soya vaDe chede che, te tene ema ja lAge che ke e saghaLAM pAna ekaja sAthe chedAI gayAM che. paNa te badhA pAna ekasAthe chedAyAM nathI, vArA pharatI cheDAyAM che, topaNa kALanA saMdarbha: tAne lIdhe teo ekasAthe chedAyAM hoya evuM lAge che. e ja rIte abhyAsaMdazAmAM avagraha Adine kALa atisUkSama hovAthI durlakSya thAya che, tethI tyAM temanA samayabheda anubhavavAmAM AvatuM nathI. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zocandrikA TIkA - malakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. 411 nanu IhA'pi ' kimayaM zAGkhaH, kiM vA zArGgaH ?' ityevaMrUpatayA pravartate, saMzayo'pi caivameva, tataH ko'nayoH prativizeSaH 1, ucyate--iha yad jJAnaM zAGkhazArGgAdivizeSAn anekAn Alamvate, na cAsadbhUtaM vizeSamapahAtuM zaknoti, kiM tu sarvAtmanA zayAnamiva vartate kuNThIbhUtaM tiSThatItyarthaH, tadasadbhUtavizeSAparyudAsaparikuNThitaM saMzayajJAnamucyate / yattu jJAnaM sadbhUtArthavizepaviSaye hetU papattivyApAratayA sadbhUtArthavizeSopAdAnAbhimukhamasadbhUvizeSatyAgAbhimukhaM ca tadIhA / iha yadi vastu subodhaM bhavati, viziSTazca matijJA zaMkA- " kyA yaha zaMkha kA zabda hai athavA sIMga kA zabda hai" isarUpa se pravartita hone vAle jJAna ko Apa IhA kaha rahe haiM to phira saMzameM aura IhAmeM kyA bheda rahegA, kAraNa saMzayajJAna bhI isI taraha se pravartita hotA hai ? | uttara - jo jJAna zaMkha aura zArGga Adi paraspara viruddha aneka vizeSoM ko viSaya karatA hai - unakA parityAga nahIM karatA hai; kintu una paraspara viruddha aneka koTiyoMmeM soyA jaisA rahatA huA hai - kisI bhI vizeSa kA nizcaya nahIM kara sakatA hai, aise jJAna kA nAma saMzaya hai / aisA jJAna IhA nahIM hai, kyoM ki isa jJAnameM sadbhUtArthavizeSaviSayatA rahatI hai, kAraNa yaha jJAna hetu Adi ke vyApAra se sadbhUtArthavizeSa ko upAdAna karane kI tarpha jhukA rahatA hai, tathA asadbhUtavizeSa kA isameM parityAga rahatA hai / tAtparya isakA yaha hai - saMzayajJAnameM aisA bodha rahatA hai ki 'yaha zaMkha kA zabda hai athavA sIMge kA zabda hai ' / zaMkA--" zuM "A zaMkhanA zabda che athavA ziMgaDAnA zabda che" e rUpe pratita thanArAM jJAnane Apa IMDA kaheA che, te pachI saMzayamAM ane ihAmAM zA bheda haze, kAraNa ke saMzayajJAna paNa eja rIte pravartita thAya che ? uttara----je jJAna zaMkha ane ziMgaDA Adi parasparaviruddha aneka vizeSeAne viSaya kare che. temanA parityAga karatuM nathI, paNa e parasparaviruddha aneka kATIemAM susa hAya ema rahe che-kAipaNa vizeSanA nirNaya karI zakatuM nathI, evAM jJAnanu nAma saMzaya che. evuM jJAna ihA nathI, kAraNa ke A jJAnamAM sadbhUtAvizeSaviSayatA rahe che, kAraNa ke A jJAna hetu AdinA vyApArathI sadbhUtAvizeSane upAdAna karavAnI tarapha jhukela raheche, tathA asatAtpa e che ke-sazaya bhUtavizeSane temAM parityAga rahyA kare che. tenu jJAnamAM evA medha rahe che ke " A zaMkhanA zakhsa che ke ziMgaDAnA zabda che. ' Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 mandIratre nAvaraNakSayopazamo vartate, tato'ntarmuhUrtakAlena niyamAt tadvastu nizcinoti / yadi tu vastu durbodha bhavati, na ca tathAvidho viziSTo matijJAnAvaraNakSayopazamastata IhopayogAdacyutaH punrpyntrmuhuurtkaalmiihte| evamIhopayogAvicchedena prabhUtAnyantarmuhurtAni isa taraha paraspara viruddha aneka koTiyoM ko avalaMbana karanevAlA saMzaya jJAna hotA hai taba ki IhAmeM 'yaha zaMkha kA zabda honA cAhiye athavA sIMga kA zabda honA cAhiye' aisA hI eka tarpha nirNayAbhimukha bodha rahatA hai| yaha zaMkha kA zabda honA cAhiye; kyoM ki isake hI mAdhurya Adi amuka 2 vizeSa dharma pAye jAte haiM, sIMga kA yaha zabda nahIM honA cAhiye, kyoM ki usake karkazatA, kaThoratA Adi amuka 2 vizeSa dharma yahAM upalabdha nahIM ho rahe haiN|' isa taraha IhAjJAnameM vizeSArtha ke nirNaya ke sanmukha hue tathA asadbhUtavizeSa artha ke parityAga kI tarapha jhuke hue bodha kA udaya rahatA hai| saMzayameM aisA nahIM hotaa| isaliye IhAjJAnameM aura saMzayajJAnameM baDAantara hai| Ihita vastu yadi subodha hotI hai, tathA matijJAnAvaraNa karma kA viziSTa kSayopazama usa jIva ke hotA hai to vaha vastu antarmuhUrttakAlameM niyamase nizcita ho jAtI hai| yadi vaha Ihita vastu du ya hai, tathA jJAtA ke matijJAnAvaraNIya karma kA viziSTa kSayopazama nahIM hai to vaha jJAtA IhArUpa upayoga se acyuta banA huA hI A prakAre parasparaviruddha aneka keTIonuM avalaMbana karanAra saMzayajJAna hoya che, tyAre IhAmAM "A zaMkhane zabda have joIe. athavA ziMgaDAne zabda he joIe" e eka taraphanA nirNaya tarapha jhukata bedha rahyA kare che." A zaMkhane zabda hoIe; kAraNa ke temAM tenA ja mAdhurya Adi amuka amuka vizeSaguNa maLe che, ziMgaDAne A zabda na hovuM joIe, kAraNa ke tenA karkazatA, kaThoratA Adi amuka amuka vizeSaguNa ahIM prApta thatA nathI." A rIte IhAjJAnamAM vizeSArthanA nirNayanItarapha ane asabhUtavizeSa arthanA parityAga tarapha jhukela badho udaya rahe che. saMzayamAM evuM thatuM nathI. te kAraNe IhAjJAna ane saMzayajJAna vacce moTe bheda che. Ihita vastu je subodha heya che. tathA te jIvane matijJAnAvaraNa karmane viziSTa kSayapazama thAya che, to te vastu antarmuhUrtakALamAM niyamathI nizcita thaI jAya che. je te ihita vastu duya heya tathA jJAtAnA matijJAnAvaraNIyakarmane viziSTakSopazama na thayo hoya, te te jJAtA IhArUpa upagathI azruta banIne ja pharithI attanuM Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikA TIkA-mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. 413 yaavdiihte| tata IhAnantaraM jAnAti-'amuka eSo'rthaH zabdaH' iti-ayamarthaH zabda eva na tu rUpAdiriti / idaM ca jJAnamavAyarUpam / tataH tadA saH zabdarUpo'rthaH upagataH jJAto bhavati-tadavAyajJAnamAtmani pariNataM bhavatIti bhAvaH / tato dhAraNAM pravizati, iha dhAraNA kAlAntare'pyavismaNarUpA / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlam , asaMkhyeyaM vA kAlam / cakSurindriyeNa yathA'vagrahAdayo bhavanti, tathA varNayati-' se jahAnAmae kei purise avvattaM rUvaM pAsijjA0' ityAdi / sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM punaH antarmuhUrtakAlataka usa vastu kA IhAjJAna kA viSayabhUta banatA hai| isa taraha iMhArUpa upayoga ke aviccheda se usake aneka antarmuhUrta IhAjJAnameM nikala jAte haiM taba yaha jAnatA hai ki " amuka eSo'rthaH zabdaH" yaha zabda hI hai, rUpAdika nahIM haiN| isake bAda vaha avAyajJAnameM praviSTa hotA hai, taba usako vaha zabdarUpa artha upagata-jJAta hotA hai| avAyajJAna jisa samaya AtmAmeM pariNata ho jAtA hai to vaha jJAtA usa zabdarUpa artha ko hRdayameM dhAraNa karane ke liye dhAraNArUpa jJAnameM praveza karatA hai / dhAraNA AtmAmeM aisA saMskAra utpanna kara detI hai ki jisase AtmA usa vastu ko kAlAntarameM bhI nahIM bhUlatA hai| saMkhyAtakAla taka athavA asaMkhyAta kAla taka vaha vastu avadhArita banI rahatI hai| aba cakSu indriya se avagrahAdika jisa taraha se hote haiM satrakAra ghaha varNana karate haiM-'se jahAnAmae0' ityaadi| hUrta kALasudhIe vastune IhAjJAnanA viSayabhUta banAve che. ArIte IhArUpa upaganA avicchedathI tenAM aneka antamuhUrta IhAjJAnamAM vItI jAya che, tyAre cha " amuka epo'rthaH zabdaH " - 15404 cha 3 nathI. tyArabAda te avAyajJAnamAM praveza kare che. tene te zabdarUpa artha upagata-jJAta thAya che. avAyajJAna je samaye AtmAmAM pariNata thaI jAya che, tyAre te jJAtA vyakita te zabdarUpa athane hRdayamAM dhAraNakaravAne mATe dhAraNArUpa jJAnamAM praveza kare che. dhAraNA AtmAmAM evA saMskAra utpanna karI nAkhe che ke jethI AtmA te vastune kALAntare paNa bhUlato nathI. saMdhyAtakALa sudhI athavA asaMkhyAta kALa sudhI te vastu avadhArita banI rahe che. - have cakSu IndriyathI avagrahAdika kevI rIte thAya che tenuM sUtrakAra varNana 42 cha.-" se jahAnAmae0" tyAhi. Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIstre rUpaM pazyet / asya vyAkhyA prAgvat / navaram-iha vyaJjanAvagraho na vyAkhyeyaH, cakSuSo'prApyakAritvAt / ghrANendriyAdipu tu vyaakhyeyH| ghrANendriyajanitAnavagrahAdIn varNayati-' se jahAnAmae0 / ityAdi / vyAkhyA prAgvat / rasanendriyajanitAnavagrahAdIn varNayati-' se jahAnAmae0' ityAdi / sugamam / sparzendriyajanitAnavagrahAdIn varNayati-' se jahAnAmae.' ityAdi / sugamam / isakA artha zrotraindriyake viSayameM kiye gaye arthake samAna hI hai| parantu yahAM vizeSatA yaha hai ki zrotrendriyake viSayabhUta padArthameM zrotrendriyajanya arthAvagrahake pahile jaisA vyaJjanAvagrahakA honA kahA gayA hai yahAM vaha vyaJjanAvagraha nahIM hotA hai, isakA kAraNa yaha hai ki ye donoM indriyAM aprApyakArI haiN| zeSa indriyoMke viSayabhUta padArtha meM hI yaha vyaJjanAvagrahake pahile hotA hai, kAraNa ye cAra indriyAM aprApyakArI haiM, zeSa padoM kA vyAkhyAna zrotrendriyasambandhI sUtra meM rahe hue padoM ke anusAra jAnanA caahiye| ___ aba sUtrakAra ghrANendriyajanita avagrahAdikoM kA varNana karate haiM'se jahA nAmae0 ' ityAdi / ina padoMkI vyAkhyA bhI pUrvavat jAnanI cAhiye / isI taraha rasanendriyajanita avagrahAdikoMkA, sparzendriyajanita avagrahAdikoMkA, noindriyajanita avagrahAdikoM kA varNana bhI jAnanA Ane atha zrotrendriyanA viSayamAM karAyela artha samAna ja che, paNa ahIM, e vizeSatA che ke zrotrendriyanA viSayabhUtapadArthamAM zrotrendriyajanya arthAvagrahanA pahelAM je vyaMjanAvagraha thavAnuM kahyuM che, e vyaMjanAvagraha ahIMthato nathI. tenuM kAraNa e che ke e bane Indriya aprApyakArI che. zeSa IndrAnA viSayabhUta padArthamAM ja A vyaMjanAvagraha arthAvagrahanA pahelAM thAya che, kAraNa ke cAra Indriya prApyakArI che. bAkInAM padonuM vyAkhyAna zrotrekTri viSenAM sUtramAM rahela yada pramANeja samajavAnuM che have sUtra12 prAyondriyanita apahADinu pani 42 cha-" se jahAnAmae0" tyAhi. yApahonI vyAcyA 55 paDasAnI sabhA samanavAnI che, megA pramANe rasanendriya janita avagrahAdikenuM, sparzendriyajanita avagrahAdikenuM ane ne Indriyajanita avagrahAdikanuM varNana paNa samajI levuM joIe. ne Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhAnacandrikA TIkA-mallakASTAntena dhyAnAvagrahaprarUpaNam ___ noindriyajanitAvagrahAdIn varNayati-' se jahAnAmae0 ' ityAdi / sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM svapnaM pazyet / avyaktaM sakalavizeSarahitam , anidezyamityarthaH / tena svapna ityavagRhItam , svapnaH paramArthatayA yadyapi dRSTaH parantu vizeSarahito'nabhivyaktaH sAmAnyarUpa eva jJAta ityarthaH / tamevArthamAha-'no ceva jANai0 ' ityAdi / no caiva jAnAti-'ko vA eSa svapnaH' iti, svapno'yamityapi na nizcinotItyarthaH / ata eva pAha-'tao IhaM pavisai' ityAdi / tata IhAM pravizatItyAdi / evaM svamamadhikRtya jAgradavasthAyAM noindriyasyArthAvagrahAdayoyodhyAH / ihApi vyaanAvagraho na vyAkhyeyaH, manaso'prApyakAritvAt / saMprati mallakadRSTAntamupasaMharan prAha-' se taM mallakadidaMteNaM ' iti / tadetat mallakadRSTAntenASTAviMzatividhasyA''bhinivodhakajJAnasya prarUpaNaM kRtmityrthH| caahiye| noindriyajanita arthAvagrahake pahile vyaJjanAvagraha nahIM hotA hai| yaha bAta batalAI jA cukI hai, kyoM ki mana aprApyakArI haiM / aba sUtrakAra mallakake dRSTAntakA upasaMhAra karate hue kahate haiM ki mallakake dRSTAntase aThAIsa prakArake Abhiniyodhika jJAnakI yaha prarUpaNA kI hai| tAtparya isakA yaha hai ki yada Abhinibodhika jJAna pAMca indriya aura chaThe manase hotA hai| pratyeka indriyase jJAta padArtha meM avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA, ye saba hote haiN| isa taraha arthAvagrahakI apekSA coIsa bheda hote haiN| tathA vyaJjanAvagrahakI apekSA cAra bheda aura hote haiM / isa taraha Abhinibodhika jJAna aThAIsa prakArakA yaha mallakake dRSTAnnase lekara varNita ho cukA hai| Indriyajanita arthAvagrahanI pahelAM vyaMjanAvagraha thato nathI. A vAta samajAvI devAmAM AvI che, kAraNa ke mana aprApyakArI che. have sUtrakAra malaka (zakerA)nAM daSTAMtane upasaMhAra karatA kahe che ke malakanAM dRSTAMtathI aThThAvIsa prakAranA AbhinibAdhika jJAnanI A prarUpaNa karI che. tenuM tAtparya e che ke A AbhinibodhikajJAna pAMca Indriya ane manathI thAya che. pratyeka IndriyathI jJAta padArthamAM avagraha, IhA, avAya, ane dhAraNa e badhuM thAya che. ArIte arthAvagrahanI apekSAe covIsa bhedapaDe che. tathA vyaMjanAvagrahanI apekSAe bIjA cArabhedapaDe che ArIte aThThAvIsa prakAranA AbhinibadhijJAnanI prarUpaNA malakanuM dRSTAMta laIne pUrNa thaI. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 nandIsUtre ___ete cAvagrahAdayo'STAviMzatibhedAH pratyekaM bahAdibhistadbhinnaizca dvAdazasaMkhyakairbhadairbhidyamAnAH SaTtriMzadadhikazatatraya (336) saMkhyakA bhavanti / tathAhi-avagrahAdayaH khalu bahu-bahuvidha-kSipA-'nizritA-'saMdigdha-dhruva-bhedena SaDvidhAnAM tadbhinnAnAM ca Sa vidhAnAM zabdAdyarthAnAM grAhakA bhavanti / bahvarthabhinnaH stokArthaH / vahuvidha ityasmAd bhinno'tha ekavidhaH, kSipramityasmAdbhinnaM ciramiti / evaM cAvagraho bahvavagRhNAti 1, alpamavagRhNAti 2, bahuvidhamavagRhNAti 3, ekavidhamavagRhNAti 4, kSipramavagRhNAti 5, cireNAvagRhNAti 6, anizritam-(anumAnAgamyam) avagRhNAti 7, nizritam ( anumAnagamyam) avagRhNAti 8 / asadigdhaM (saMdeharahitam ) avagRhNAti 9, saMdigdham-( saMdehayuktam ) avagRhNAti 10, dhruvamava gRhNAti 11, adhruvamavagRhNAti 12, tasmAt-bahvavagrahaH 1, alpAvagrahaH 2, bahuvi aba sUtrakAra Abhinibodhika jJAnake-matijJAnake tInasauchattIsa ( 336 ) bheda kisa prakArase hote haiM yaha bAta prakaTa karate haiM-bahu 1, bahuvidha 2, kSipra 3, anizrita 4, asaMdigdha 5 aura dhruva 6, ina bhedoM se, tathA inake ulTe eka 1, ekavidha 2, akSipra 3, nizrita 4, saMdigdha 5 aura adhruva 6, ina bhedoMse zabdAdika padArtha bAraha bAraha prakAra ke hote haiN| ye bAraha bAraha prakArake zabdAdi padArtha zrotrendriyAdi cha se yathAyogya gRhIta hote haiN| isa liye bArahako cha se guNA karane para bahattara bheda hote haiN| ina bahattarameM bhI pratyeka avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAke bhedase cAra cAra prakArakA hotA haiM / isa prakAra sabako joDanese 288 bheda hote haiN| tathA vyajanAvagraha cakSa aura manake viSayoMmeM nahIM - have sUtrakAra AminibedhikajJAnanA-matijJAnanA-traNase chatrIsa (336) le 44 zata thAya che the pAta pragaTa 42 cha. (1) maI, (2) mahuvidha, (3) kSipra, (4) nizcita, (5) madhi , mana (6) pa. yA sothI tathA tanA Geet (1) 24, (2) vidha, (3) akSipra. (4) nizcita, (5) saMhigya, (6) madhrupa. e bhedathI zabdAdika padArtha bAra bAra prakAranA hoya che. e bAra bAra prakAranA zabdAdipadArtha zrotrendriyAdi cha vaDe yathAyogya gRhIta thAya che. tethI bArane cha vaDe guNatA tera bheda thAya che. e boteramAM paNa pratyeka avagraha, IhA, avAya, ane dhAraNAnA bhedathI cAra cAra prakAranA hoya che. A prakAre badhA maLIne base aAsI (288) bheda thAya che. tathA Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnacandrikA TIkA-avaprahAdInAM medakathanam. dhAgrahaH 3, ekavidhA'vagrahaH 4, kSiprAvagraha 5, cirAvagrahaH 6, anizritAvagrahaH 7, nizritAvagrahaH 8, asaMdigdhAvagrahaH 9, saMdigdhAvagrahaH 10, dhruvAvagrahaH 11, adhruvAvagrahazca 12, ityevaM zrotrAvagrahasya dvAdazabhedAH, evaM cakSurindriyAvagrahAderapi dvAdaza -dvAdazabhedA bodhyAH / uktabhedA matijJAnAvaraNakSayopazamasyotkarSAdapakarSAca bhavantIti codhyam / ___ nanvavagrahaH zAstre ekasAmAyikaH proktaH, bahvavagrahAderekasmin samaye nAsti saMbhavastasya vizeSagrAhakatvAditi cet, hotA hai, kevala cAra indriyoM ke viSayoM meM hI hotA hai / isa liye vaha cAra prakArakA hai| una cAra prakAroM meM pratyeka kSiprAdi bhedase bAraha bAraha prakAra ke hote haiN| ataH saba bhedoM ke joDanese vaha 48 prakArakA hotA hai| pUrvokta 288 arthAvagrahake bhedoM meM vyajanAvagrahake 48 bhedoMko joDanese 336 bheda hote haiN| isa prakAra Abhinivodhika jJAna tInasauchattIsa (336) bhedavAlA hotA hai| ye bheda matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazamakI utkarSatA aura apakarSatAko le kara hote haiM / zaGkA-avagrahakA kAla zAstra meM eka samaya kahA hai| bahu, avagraha, bahavidha avagraha AdirUpa avagraha jo bAraha prakArakA abhI batalAyA gayA hai vaha eka samaya pramANavAlA kaise ho sakatA hai, kyoM ki yaha avagraha vizeSakA grAhaka hotA hai| vyaMjanAvagraha cahyuM ane mananAviSayamAM thatuM nathI. phakata cAra IndriyonA viSayamAM ja thAya che. tethI te cAra prakAra che. te cAraprakAramAMnA dareka kSiprAdibhedathI bAra bAra prakAranA hoya che. tethI badhA bheda maLIne te aDatALIsa (48) prakArane thAya che. pUrvokata 288 arthAvagrahanabhedemA vyaMjanAvagrahanA 48 bheda umeratA kula 336 bheda thAya che. A rIte Abhinidhika jJAna traNase chatrIsa (336) bhedavALuM hoya che. e bheda matijJAnavaraNa karmanA kSapazamanI utkarSatA ane apakarSatAne lIdhe thAya che. zaMkA-avagrahane kALa zAstramAM ekasamaya kahyo che. bahu avagraha, bahuvidha avagraha, AdirUpa je bAra prakAranA avagraha hamaNuM batAvavAmAM AvyA che, te ekasamayapramANavALA kevI rIte hoI zake che, kAraNa ke A avagrahavizeSane grAhaka thAya che? na0 53 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsatre " ucyate--sahayamevaitat kintu avagraho dvidhA - naizvayiko vyAvahArikazca / tatra naizcayako nAma sAmAnyaparicchedaH, sa caikasAmAyikaH paramayoginAM sphuTagamya iti / tato naizcayikAdanantaramIhA pravartate / tadanantaramavAyo bhavati / ayaM cAvAyaH - avagraha ityupacaryate / ' zabdo'yam' ityavAyAnantaraM punarIhA pravartate - ' zAGkho'yaM zabdaH, kimuta zArGga : ? ' iti / tadanantaraM ' zAGkha evAyaM zabda: ' iti zabdavizeSaviSayako'vAyo bhavati / tadapekSayA zabdo'yamityasya sAmAnyaviSayatvAt / ayamapi 418 - uttara-- zaGkA -- ThIka hai, kintu vicAra karanese samAdhAna mila jAtA hai / vaha isa prakAra hai- avagraha do prakAra kA kahA gayA hai (1) naizvayika, (2) vyAvahArika / naizcayika avagrahakA hI kAla eka samayakA hai, isakA viSaya sAmAnya hai, aura yaha parama yogijJAna gamya hai / isa naizcayika avagrahake bAda IhA, aura IhAke bAda avAya pravartita hotA hai / yaha jo avAyajJAna hai vaha upacArase avagraharUpa mAna liyA jAtA hai, kyoM ki isake bAda anyAnya vizeSoM kI jijJAsA hotI haiN| jaba 44 yaha zabda hai " isa prakAra kA avAyajJAna ho jAtA hai taba yaha jijJAsA hotI hai ki - " yaha zabda kisa kA hai- kyA zaMkha kA hai athavA sIMge kA hai ? zaMkha kA honA cAhiye " isa prakAra nirNayAbhimukha jo bodha hotA hai vaha IhA hai / isa IhA ke bAda avAya hotA hai ki " yaha zabda zaMkha kA hI hai / " isa prakAra jaba yaha avAyajJAna zabda vizeSa ko viSaya uttara--zaMkA kharAkhara che, paNa vicArakaravAthI tenuM samAdhAna maLI jAya che. te yA aThAre che-mavagraha meyabharanA matAvyA che (1) naizcayi, (2) vyaavhArika. naiRRyika avagrahanA ja kALa ekasamayanA che, tenA viSaya sAmAnya che, ane te paramacaiAgijJAnagamya che. A naiRyika avagrahanI pachI IhA, ane IhA pachI avAya pravartita thAya che. A je avAyajJAna che te aupacArika rIte avagraharUpa mAnI levAya che, kAraNa ke tenA pachI anyAnya vizeSAnI jijJAsA thAya che. jyAre " mA zabda che " A prakAranuM avAyajJAna thAya che tyAre e jijJAsA thAya che ke " A zabda nA che? zuM zaMkhanA che athavA zRMganA che? " zaMkhanA hovA joI e " A pramANe niOya tarapha DhaLatA je bedha thAya che te IhA che. A chaThThA pachI avAya thAya che ke A zabda zakhanA ja che" A prakAre jo avAyajJAna zabdavizeSane viSaya karanArUM hoya che Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAnacandrikA TokA-avagrahamedapratipAdanam. cAvAyaH punaravagraha ityupacaryate / uttarottaravartinImIhAmavAyaM cAzritya pUrvapUrvo'vAyaH sAmAnyagrAhako bhavatItyatastatra tatrAvagrahatvopacAraH / yadA tu-aparaM vizeSa nAkA kSati, tadA'vAya eva bhavati, na tatropacAraH, tasyAvAyasya sAmAnyarUpatvAbhAvAt / tasmAd bahvavagrahAdi raupacAriko vizeSasAmAnyAvagraharUpo'vagrahaH, na tvekasamayavartI naizcayiko'vagraha iti sthitam / karane vAlA hotA hai to isa apekSA " zabdo'yam" yaha bodha sAmAnyaviSayaka mAnA jAtA hai| sAmAnya viSaya karanevAlA avagraha hotA hai, ataH isa avAya ko upacAra se avagraha mAna liyA hai| tAtparya isakA yaha hai jo pahile pahila sAmAnyamAtra ko viSaya karatA hai vaha naizcayika avagraha hai / tathA jisa vizeSagrAhI avAyajJAna ke bAda anyAnya vizeSoM kI jijJAsA aura avAya hote rahate haiM ve sAmAnyavizeSagrAhI avAyajJAna vyAvahArika arthAvagraha haiN| jisake bAda anyavizeSoM kI jijJAsA na ho vaha avAyajJAna vyavahArika, arthAvagraha nahIM mAnA gayA hai / anya sabhI avAyajJAna jo apane bAda naye naye vizeSoM kI jijJAsA utpanna karate haiM ve vyAvahArika arthAvagraha haiM / yahI bAta TIkAkAra ne " uttarottaravartinImIhAmavAyaM cAzrityapUrvapUrvo'vAyaH sAmAnya grAhako bhavatItyatastatra tatrAvagrahatvopacAraH / yadA tu aparaM vizeSanAkAGkSatitadAavAya eva bhavati na tatropacAraH, tasya avAyasya saamaanyruuptvaabhaavaat| tasmAt bahvavagrahAdi raupacariko vizeSasAmAnyAvagraharUpo'vagrahaH, natveka samayato apekSAye " zabdo'yam " ye mAdha sAmAnyaviSayabhanAya che. sAmA. nyane viSaya karanAra avagraha hoya che. tethI A avAyane aupacArika rIte avagraha mAnI lIdhuM che. tenuM tAtparya e che ke je pahelavaheluM sAmAnya mAtrane viSaya kare che, te nezcayika avagraha che. tathA je vizeSagrAhI avAyajJAnanI pachI anyAnya vizenI jijJAsA ane avAya thatAM rahe che, te sAmAnya vizeSa grAhI avAyajJAna vyAvahArika arthAvagraha che. jenAM pachI anya vizenI jijJAsA na thAya, te avAyajJAnane vyAvahArika arthAvagraha mAnela nathI. bIjA badhAM avAyajJAna je pitAnA pachI navA navA vizenI jijJAsA utpanna kare che, te vyApAri4 arthAva cha. merI pAta uttarottara vartinImIhAmavAyaM cAzritya pUrva pUrvo'vAyaH sAmAnya grAhako bhavatItyatastatratatrAvagrahatvopacAraH / yadA tu apara vizeSa nAkAGkSati tadA avAya eva bhavati na tatropacAraH, tasya avAyasya sAmAnyarUpatvAbhAvAt / tasmAd batragRhAdi raupacAriko vizeSa sAmAnyA Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 nadIsU tatra bavagrahAdiH zabdamadhikRtya kathyate - zaGkhapaTahAdinAnAzabdasamUhaM pRthagekaikaM yadA'vagRhNAti, tadA vahnavagrahaH 1 | yadA tu ekameva kaMcit zabdamavagRhNAti, tadA alpAvagrahaH 2 / yadA zaGkhapaTahAdinAnAzabdasamUhamadhye ekaikaM zabdamanekaiH paryAyaiH snigdhagAmbhIryAdibhirviziSTaM yathAvasthitamavagRhNAti, tadA sa bahuvidhAvagrahaH 3 / yadA antarasagraha iti sthitam " ina paMktiyoM dvArA spaSTa kI hai / ve kahate haiM ki uttarottaravartI IhA, aura avAya, kI apekSA karake pUrva pUrva kA avAyajJAna sAmAnyAgrAhaka ho jAtA hai / isaliye sAmAnyagrAhaka hone kI vajaha se usa avAyajJAna meM avagraharUpatA kA upacAra kara liyA jAtA hai / jaba vaha avAyajJAna uttara kAla meM apara vizeSa kI AkAMkSA nahIM karatA hai to vaha avAya hI rahatA hai, upacAra se usameM avagraharUpatA kalpita nahIM kI jAtI haiM, kAraNa usameM sAmAnyarUpatA uma samaya nahIM AtI hai / isaliye bahu Adi bAraha prakAra ke padArthoM avagraharUpa jJAna eka samayavartI naicayika arthAvagraharUpa nahIM mAnA gayA hai kintu vyAvahArika arthAvagraharUpa hI mAnA gayA hai kyoM ki isameM sAmAnyavizeSa kA jJAna hotA hai, ataH yaha avAyarUpa hokara upacAra se avagraharUpa mAna liyA gayA hai / aba yaha spaSTa kiyA jAtA hai ki bahu Adika padArthaviSayaka avagraha zabda meM kisa prakAra hote hai ? vagRha rUpo'vagrahaH, natveka samayavartI naizcayiko'vagraha iti sthitam " yA paMDita dvArA spaSTa karela che. tee kahe che ke uttarAttaravatI IhA ane avAyanI apekSAe karIne pUrva pUrvanuM avAyajJAna sAmAnya grAhaka thaI jAya che. tethI sAmAnya grAhaka heAvAne kAraNe te avAya jJAnamAM avagraha rUpatAne upacAra karI levAmAM Ave che jyAre te avAyajJAna uttarakALamA apara vizeSanI AkAMkSA karatuM nathI tyAre te avAya ja rahe che, upacArathI temAM avagrahapatA kalpavAmA AvatI nathI, kAraNa ke temA sAmAnyarUpatA te samaye AvatI nathI. te kAraNe bahu Adi khAra prakAranA padArthonu avagraharUpa jJAna eka samayavartI naiRRyika arthAvagraharUpa mAnavAmA Avyu nathI, paNa gyAvahArika arthAvagraharUpa ja mAnyuM che kAraNa ke temA sAmAnya vizeSanu jJAna thAya che, tethI te avAyarUpa hAvAthI upacArathI avagraharUpa mAnI levAmAM Avela che. have e spaSTa karavAmAM Ave che ke bahu Adika padA zabdamA kevI rIte thAya che? viSayaka avagraha Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnandrikA TIkA-avagrahamaidapratipAdanam.. da6 tu ekamanekaMvA zabdamekaparyAyaviziSTam , arthAt-gAmbhIryamAdhuryAdikameka paryAyaviziSTameva jAnAti, tadA sa ekavidhAvagrahaH 4 / yadA tameva zabdaM kSipraM-zIghraM jAnAti, tadA kSiprAvagrahaH 5 / yadA tu bahunA kAlena jAnAti, tadA cirAvagrahaH6 / - yahAM bahu kA tAtparya aneka se hai / jaba zrotA zaMkha, paTaha, Adi nAnA zabda samUha meM se pRthakU 2 eka eka ke zabda ko avagraha jJAnakA viSayabhUta karatA hai isakA nAma bahukA avagraha / kramazaH do yA isase adhika zabdoMkA jJAna isa bahuke avagrahameM vivakSita huA hai / jaba zrotA eka hI kisI zabdako sunatA hai to vaha isa se viparIta alpakA avagraha jJAna mAnA jAtA hai 2 / jisa samaya zaMkha padaha Adi ke aneka zabdasamUhameM se eka eka zabdako snigdha, gAMbhIrya Adi aneka paryAyoM se viziSTa jaba zrotA jAnatA hai taba isa prakArakA jJAna bahuvidha kA avagraha kahalAtA hai 3 / aura jaba zrotA eka yA aneka zabdoMko eka hI paryAyase viziSTa jAnatA hai taba vaha jJAna ekavidhakA avagraha kahalAtA hai 4 / bahuvidha meM apanI paryAyoM meM vividhatA rakhanevAle aneka padArthoM kA jJAna vivakSita huA hai| taba ki apanI paryAyoM meM eka prakAratA rakhanevAle padArthoM kA jJAna ekavidhameM vivakSita huA hai| zabdako zIghra jAnanA yaha kSiprakA avagraha hai 5 / bahunakAlameM zabdakA jJAna honA isakA nAma cirakA avagraha hai 6 / yaha dekhA jAtA hai ki indriya ahIM bahanuM tAtparya aneka che. jyAre zrotA zakha, paTaha, Adi vividha zabda samUhamAthI eka ekanA zabdane avagrahajJAnanA viSayabhUta kare che, tyAre tene nAma " vane avagraha che kramazaH be ke tethI vadhu zabdonuM jJAna A bahunA avagrahamAM vivakSita thayuM che 1. jyAre zrotA eka ja keI zabdane sAbhaLe che tyAre te tenAthI nAnuM avagrahajJAna manAya che 2. je samaye zrotA zaMkha paTaha AdinA aneka zabdasamUhamAMthI eka eka zabdane snigdha, gAMbhIrya Adi aneka paryAyathI viziSTa jANe che, tyAre te prakAranuM jJAna bahuvidha avagraha kahevAya che 3. ane jyAre zrotA eka ke aneka zabdone eka ja paryAyathI viziSTa jANe che tyAre te jJAna ekavidha avagraha kahevAya che bahavidhamAM pitAnI paryAmAM vividhatA rAkhanAra aneka padArthonuM jJAna vivakSita thayuM che, tyAre pitAnI paryAyomAM eka prakAratA rAkhanAra padArthonuM jJAna ekavidhamAM vivakSita thayu che 4. zabdane jaladI jANa te kSiprAne avagraha che 5. lAMbe kALe zabdanuM jJAna thayuM tenuM nAma cirane avagraha che 6. Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pherare 'nandI sUtre tameva zabdaM yadA svarUpeNa jAnAti, na tvanumAnena, tadA anizritAvagrahaH 7 / yadA tu anumAnena jAnAti, tadA nizritAvagrahaH 8 / yadA - asaMdigdhaM - niHsaMdehaM gRhahNAti, tadA - asaMdigdhAvagrahaH 9 / yadA tu saMdigdhamavagRhNAti tadA saMdigdhAvagrahaH10 / sarvadaiva bahvAdirUpeNAvagRhNato dhruvAvagrahaH 19 / kadAcideva tu vahnAdirUpeNAvagRhUNato'dhruvAvagraha 12 iti // sU0 35 // viSaya Adi saba bAhya sAmagrI barAbara hone para bhI kevala kSayopazama kI paTutAke kAraNa eka manuSya usa viSayakA jJAna jaldI kara letA hai| aura kSayopazamakI mandatA ke kAraNa dUsarA manuSya dera se karatA hai 5-6 / zabda svarUpase zabdako jAnanA, anumAnase nahIM, isakA nAma anizritAvagraha hai 7 | anumAnase zabdako jAnanA isakA nAma nizritAvagraha hai 8 | saMdeharahita ho kara zabdako jAnanA asaMdigdhAvagraha hai 9 / saMdehayukta zabdakA jJAna honA isakA nAma saMdigdhAvagraha hai 10 / sadA bahu Adi rUpase zabdakA jAnanA dhruvAgraha 11, aura kabhI 2 jAnanA adhruvAvagraha hai 12 / asaMdigdhAvagrahakA tAtparya isa prakAra hai - jaise yaha zabda manuSyakA hI anyakA nahIM ' / saMdigdhAvagrahameM isa prakAra jJAna hogA ki 'yaha zabda manuSyakA hai athavA aura kisIkA hai ' / dhruvakA tAtparya avazyaMbhAvI aura adhruvakA tAtparya kadAcit bhAvI hai | sU0 35 // evu' jovAmAM Ave che ke indriya viSaya Adi saghaLI khAdya sAmagrI kharAkhara hovA chatAM paNa phakta kSayApazamanI paTutAne kAraNe eka mANasa te viSayanuM jJAna jaldI prApta karI le che, ane kSayApazamanI mantratAne kAraNe khIje mANusa mADu prApta kare che (5-6). zabdasvarUpathI zabdane jANavA, anumAnathI nahIM, tenuM nAma anizritAvagraha che 7. anumAnathI zabdane jANavA tenu nAma nizritAvagraha che 8. sadeharahita thaIne zabdane jANavA tenuM nAma asa'digdhAvagraha che 9. saMdehayukta zabdanuM jJAna thavuM tenuM nAma saMdigdhAvagraha che 10. sadA bahu Adi rUpathI zabdane jANavA tenuM nAma dhruvAvagraha che 11. ane koI koI vAra jANavA tenu nAma ambuvAvagraha che 12. asa Mdigdha avagrahanuM tAtparyuM. A pramANe che. jemake " A zabda manuSyane ja che bIjAne nahI. saMdigdhAvagrahamAM A prakAranuM jJAna thaze ke " A zabda manuSyanA che athavA khIjA koIne che" dhruvanuM tAtparya avazya bananAra, ane azruvanuM tAtparya kadAca bananAra che. aa sU. 35 // Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 mAnandrikA TIkA-bhatikSAnamedanirUpaNam, saMprati matijJAnasya dravyAdibhedacatuHmakAratAmAha mUlam-taM samAsao cauvvihaM paNNattaM, taM jahA-davvao, khettao, kAlao, bhAvao / tattha davvao NaM AbhiNibohiyanANI AeseNaM savvAiM davvAiM jANai, na pAsai / khettao NaM AbhiNibohiyanANI AesaNaM savvaM khettaM jANai na paasi| kAlaoNaM AbhiNibohiyanANI AeseNaM savvaM kAlaM jANai, na pAsai / bhAvao NaM AbhiNibohiyanANI AeseNaM save bhAve jANai, na pAsai // chAyA-tatsamAsatazcaturvidha prajJaptam / tad yathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvataH / tatra dravyataH khalu AbhinivodhikajJAnI Adezena sarvANi dravyANi jAnAti, na pazyati / kSetrataH khalu AbhinivodhikajJAnI Adezena sarva kSetraM jAnAti, na pazyati / kAlataH khalu AbhinivodhikajJAnI Adezena sarva kAlaM jAnAti, na pazyati / bhAvataH khalu AbhinivodhikajJAnI Adezena sarvAn bhAvAn, na pazyati / / ___TokA-'taM samAsao0 ' ityAdi / tat-matijJAnaM, samAsataH saMkSepeNa, catuvidha prajJaptam-arUpitaM tIrthakarAdibhirityarthaH / tad yathA-dradhyataH kSetrataH kAlato bhAvatazca / tatra dravyataH khalu AbhinibodhikajJAnI-matijJAnI, Adezena-AdezaH___ aba sUtrakAra matijJAnake dravya, kSetra AdikI apekSA cAra bheda batalAte haiM-'taM samAsao cauvvihaM0' ityaadi| dravya, kSetra, kAla ora bhAvakI apekSA matijJAna saMkSepase cAra prakArakA kahA gayA hai| ina dravyakI apekSA Abhinibodhika jJAnI-matijJAnI AtmA-Adezase dravya jAtirUpa sAmAnya prakArase dharmAstikAyA have sUtrakAra matijJAnanA dravya, kSetra, AdinI apekSAe cAra bheda matAva cha- "taM samAsao caviha" tyAdi. dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAe matijJAna saMkSiptamAM cAra prakAranuM kahela che. e dravyanI apekSAe AbhinibedhikajJAnI-matijJAnI AtmA- AdezathI dravya jAtirUpa sAmAnya prakAre dharmAstikAya Adika samasta dravyane Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 - nandIsne prakAraH, sa ca dvidhA-sAmAnyarUpo vizeSarUpazca, tatreha prAyaH sAmAnyarUpo grAhyaH, tatazca-Adezena-dravyajAtirUpasAmAnyaprakAreNa, sarvadravyANi dharmAstikAyAdIni jAnAti / kiMcid vizeSato'pi jAnAti / yathA-dharmAstikAyaM, dharmAstikAyasya pradezam , tathA-dharmAstikAyo gatyupaSTambhaheturamUrtI lokAkAza pramANa ityAdi / na pazyati sarvAtmanA, dharmAstikAyAdIn na pazyati, ghaTAdIstu yogyadezAvasthitAn pazyatyapi / athavA-Adeza iti bhratrAdezaH, tena mutrAdezena-sUtrAjJayA sarvadravyANi -dharmAstikAyadIni jAnAti, na tu sAkSAt pazyati / dika samasta dravyoMko jAnatA hai / yahAM AdezakA tAtparya prakArase hai| sAmAnya aura vizeSakI apekSA yaha prakAra do tarahakA kahA gayA hai / yahAM sAmAnyarUpa prakAra vivakSita huA hai| yadyapi matijJAnI AtmA samasta dharmAdika dravyoMko sAmAnyarUpase hI jAnatA hai, phira bhI vaha unake viSaya meM kucha 2 vizeSarUpase bhI jAnatA hai| jaise-dharmAstikAya kA kArya jIva pudgaloM ko gamanameM sahAyatA pradAna karanA hai| yaha dravya amUrtika evaM lokAkAzavyApI hai| isake asaMkhyAta pradeza haiN| ise yaha matijJAnI AtmA dharmAdika dravyoMko sAmAnyarUpase jAnatA huA bhI unheM kucha 2 vizeSarUpase bhI jAnatA hai| jAnatA hai, parantu unheM sAkSAt rUpase sarvAtmatA dekhatA nahIM hai| hAM, jo ghaTAdika dravya yogya dezAvasthita hote haiM unheM yaha dekhatA bhI hai| athavA Adeza zabdakA artha sUtrAjJA hai| sUtra-Agama-kI AjJA ke anusAra matijJAnI AtmA dharmAdika dravyoM ko kevala jAnatAmAtra hai, unheM sAkSAt dekhatA nahIM hai| jANe che ahIM Adezane bhAvArtha prakAra che. sAmAnya ane vizeSanI apekSAe A prakAra be jAtane batAvyuM che. ahIM sAmAnyarUpa prakAra vilita thayo che, je ke matijJAnI AtmA samasta dharmAdika dravyone sAmAnyarUpa ja jINa che, te paNa te temanA viSe kaMIka kaMIka vizeSarUpe paNa jANe che. jemake-- dharmAstikAyanuM kArya jIva ane pudgalene gamanamAM sahAyatA ApavAnuM che. A dravya amUrtika ane lekAkAzavyApI che. tenAmAM asaMkhyAta pradeza che. A rIte te matijJAnI AtmA dharmAdika dravyane sAmAnya rUpe jANavA chatAM paNa temane ceDA thoDA vizeSarUpe paNa jANe che, jANe che, paNa temane pratyakSara sarvAtmanA dekhate nathI. hA, je ghaDe Adi dravya egya sthAnamAM rahela hoya temane te dekhe paNa che. athavA "Adeza - zabdano artha sUtrAjJA che. sUtra AgamananI AjJA pramANe matijJAnI AtmA dharmAdika dravyone kevaLa jANeja cha, tebhane pratyakSa mata nathI. Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TokA-matimAnamedanirUpaNam. 425 __nanu sUtrAdezato yad jJAnamupajAyate, tat khalu zrutajJAnaM bhavati, tasya zabdArthaparijJAna rUpatvAt , atra tu matijJAnamucyate, tat kathamiha sUtrAdezo vyAkhyAyate ? iti cet , tadayuktam , samyagvastutattvAparijJAnAt / iha hi zrutabhAvitamateH zrutopalavdheSvapi artheSu sUtrAnusAramAtreNa ye'vagrahehAvAyAdayo jJAnavizeSAH prAdurbhavanti, te matijJAnameva, na tu zrutajJAnaM, sUtrAnusAranirapekSatvAt 1 / / evaM kSetrAdiSvapi vAcyam / kSetraM lokAlokAtmakam 2 / kAlaH sarvAddhArUpaH, atItAnAgatavartamAnarUpo vA 3 / bhAvAzca paJcasaMkhyakAH-audayikAdayaH 4 // __zaMkA-jaba Adeza zabda kA artha sUtrAjJA hai, aura yaha kahA jAtA hai ki matijJAnI AtmA Agama kI AjJA ke anusAra dharmAdika dravyoM __ ko jAnatA hai, to sUtra se jo jJAna hotA hai vaha to zrutajJAna kahalAtA hai yahAM prakaraNa cala rahA hai bhatijJAna kA, phira vaha jJAna matijJAna kaise khlaavegaa?| uttara-yaha prazna tattva ko nahIM samajhakara hI kiyA gayA hai, kyoM ki jisakI mati, zrutajJAna se paribhAvita ho rahI hai aise puruSa ko zrutopalabdha padArthoM meM bhI sUtrAnusArI jo avagraha IhA, avAyajJAna hote haiM ve matijJAna hI haiM. zrutajJAna nahIM, kyoMki usa samaya ve sUtra ke anusaraNa kI apekSA se nirapekSa hote haiN| isI taraha kA saMbaMdha kSetra AdikoM meM lagA lenA cAhiye / kSetra kI apekSA jaba vicAra kiyA jAtA hai to matijJAnI AtmA sAmAnyarUpa se athavA sUtra kI AjJA ke anusAra lokAlokAtmaka samasta kSetra ko jAnatA mAtra hai, usako sAkSAt dekhatA za- mAheza' zahanA patha sUtrAzA DAya, mana sebha vAmAM Ave che ke matijJAnI AtmA AgamanI AjJA pramANe dharmAdika dravyane jANe che, te sUtrathI je jJAna thAya che te te zrutajJAna kahevAya che. ahIM matijJAnanuM prakaraNa cAlI rahyuM che, te te jJAna matijJAna kevI rIte kahevAya ? uttara-A prazna tatvane samajyA vinA karAya che, kAraNa ke jemanI mati zrutajJAnathI paribhAvita thaI rahI che, evA puruSone zrapalabdha padArthomAM paNa sUtrAnusArI je avagraha, IhA, avAyajJAna thAya che, e matijJAna ja che, kRtajJAna nahIM. kAraNa ke te samaye teo sUtrane anusaravAnI apekSAe nirapekSa hoya che. e ja prakArane saMbaMdha kSetra AdikamAM samajI levuM joIe, kSetranI apekSAe jyAre vicAra karAya che tyAre matijJAnI AtmA sAmAnyarUpe athavA sUtranI AjJA anusAra kAlokAtmaka samasta kSetrane phakta jANe ja che, tene na0 54 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - 426 saMprati matijJAnaviSaye saMgrahagAthA Aha mUlamgAhA-uggaha IhA'vAo, ya dhAraNA eva huMti cttaari| AbhiNibohiyanANa,-ssa bheyavatthU samAseNa // 1 // atthANaM uggahaNaM,-mi uggaho taha viyAlaNe iihaa| vavasAyaMmi avAyo, dharaNaM puNaM dhAraNaM biMti // 2 // uggaha ikke samayaM, IhAvAyA muhuttamaddhaM tu| kAlamasaMkhaM saMkhaM, ca dhAraNA hoi nAyavvA // 3 // puDhe suNei sadaM, rUvaM puNa pAsai apuDhe tu| gaMdhaM rasaM ca phAsaM, ca baddhapuDhe viyAgare // 4 // bhAsA samaseDhIo, sadaM jaM suNai mIsiyaM suNai / vIseDhI puNa sadaM suNei, niyamA parAghAe // 5 // IhA-apoha-vImaMsA, maggaNA ya gvesnnaa| sannA saI maI pannA, savvaM AbhiNibohiyaM // 6 // nahIM hai / kAla kI apekSA matijJAnI sAmAnyarUpa se athavA Agama kI AjJA ke anusAra sarvAddhArUpa nizcayakAla ko yA bhUta, bhaviSyata, vata mAnarUpa vyavahAra kAla ko jAnatA mAtra hai, use sAkSAt dekhatA nahIM hai| isI taraha bhAva kI apekSA matijJAnI sAmAnyarUpa se athavA Agama kI AjJA ke anusAra samasta bhAvoM ko-paryAyo ko-jAnatAmAtra hai, unheM dekhatA nahIM hai / / pratyakSa dekhatuM nathI. kALanI apekSAe matijJAnI sAmAnyarUpe athavA Agamana AjJA anusAra sarvaddhArUpa nizcaya kALane bhUta, bhaviSya vartamAnarUpa vyavahAra kALane mAtra jANe ja che, tene pratyakSa dekhate nathI. e ja pramANe bhI apekSAe matijJAnI sAmAnyarUpe athavA AgamanI AjJAnusAra samasta ! paryAyane mAtra jANe ja che, temane dekhate nathI. bhAvanI Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara7 bhAnacandrikA TIkA-saMkSepato matijJAnaprarUpaNam. chAyA-avagraha IhA'vAyazca, dhAraNA evaM bhavanti catvAri / AbhinivodhikajJAnasya, bhedavastUni samAsena // 1 // arthAnAmavagrahaNe, avagrahastathA vicAraNe IhA / vyavasAye'vAyaH, dharaNaM punardhAraNAM bruvate // 2 // avagraha eka samayam IhA'vAyau muhUrtamadhaM tu / kAlamasaMkhyaM saMkhyaM, ca dhAraNA bhavati jJAtavyA // 3 // spRSTaM zaNoti zabda, rUpaM punaH pazyatyaspRSTaM tu / gandhaM rasaM ca sparza ca, baddhaspRSTaM vyAgRNIyAt // 4 // bhASAsamazreNItaH, zabdaM yaM zRNoti mizritaM zRNoti / vizreNiM punaH zabda, zRNoti niyamAt pArAdhAte // 5 // IhA'pohavimarzAH, mArgaNA ca gavepaNA / saMjJA smRtirmatiH prajJA, sarvamAbhinivodhikam // 6 // se taM AbhiNibohiyanANaparokkhaM / se taM mainANaM ||suu036|| tadetat AbhinivodhikajJAnaparokSam / tadetanmatijJAnam // sU0 36 // TIkA-'uggaha0 ' ityAdi / AbhinivodhikajJAnasya-matijJAnasya, samAsena=saMkSepeNa, bhedavastUni=bhedAH prakArAsta eva vastUni-padArthAH, evam , ane naiva krameNa catvAri bhavanti, tad yathA-avagrahaH 1, IhA 2, avAyaH 3, dhAraNA 4 c| cakAraH samuccayArthakaH / nanvevaM kramaH kathamavagrahAdInA ? miti cet-ucyateyato'navagRhItasyehA na bhavati, anIhitasya cAvAyo na bhavati, anavagatasya ca matijJAna ke viSaya meM saMgraha gAthAeM isa prakAra haiM-'uggaha IhA0' ityAdi / gAthAoM kA artha-matijJAna ke saMkSepa se cAra bheda haiN| ve isa prakAra haiM-avagraha 1, IhA 2, avAya 3 aura dhAraNA 4|is prakAra inake kramakA kAraNa hai ki-jabataka padArtha kA avagraha jJAna nahIM hotA hai tabataka usakI IhA nahIM hotI hai / IhA ke nahIM hone para avAya nahIM hotA hai bhatijJAnanA viSayamA ma pramANe saa ||yaamaa cha-" uggaha IhA0" ItyAdi gAthAone artha-matijJAnanA saMkSepathI cAra bheda che. e A prakAre che avagraha 1, IhA 2, avAya 3, ane dhAraNA 4. temanA A prakAranA kamanuM kAraNa e che ke-jyAM sudhI padArthanuM avagrahajJAna thatuM nathI tyAMsudhI tenI IhA thatI nathI. IhA na thAya te avAya thatuM nathI tathA avAyajJAnanA abhAve ghAraNA Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsatre dhAraNA na bhavatIti // 1 // avagrahAdInAM svarUpamAha-' atthANaM0 ' ityAdi / arthAnAM zabdAdInAm ; avagrahaNe sati prathamadarzanAntaram-vyaJjanAvagrahAnantaramityarthaH, avagraho bhavati / nanu vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatayA viziSTatvAt kathaM prathamaM darzanaM tato jJAna ? miti cet, ucyate-jJAnasya prabalAvaraNavattvAt , darzanasya cAlpAvaraNavattvAditi / arthAnAmityasyAgre'pi smbndhH| tathA arthAnAM vicAraNe-paryAlocane IhA bhavati / tathA arthAnAM vyavasAye nizcaye avAyo tathA, avAyajJAna ke abhAva meM dhAraNA nahIM hotI hai / avagraha Adi jJAnoM kA svarUpa isa prakAra hai-zabdAdika padArthoM kA jo prathama darzanarUpa vyaMjanAvagraha ke bAda sAmAnya bodha hotA hai usakA nAma avagraha hai 1 / ___zaMkA-jaba vastu sAmAnya vizeSa dharmAtmaka hai to kyA kAraNa hai jo usakA sarva prathama darzana hI hotA hai jJAna nahIM hotA ? aura kyoM darzana ke bAda jJAna hotA hai / uttara--jJAna kA jo AvaraNa hai vaha darzana kA AvaraNa alpa hai, isaliye prabala AvaraNavAlA hone se darzana ke bAda hI jJAna hotA hai / darzana kA AvaraNa jaldI haTa jAtA hai aura jJAna kA AvaraNa dera se haTatA hai, isaliye jJAnakI apekSA darzana pahile hotA hai, bAda meM jJAna / arthoM kI jo vicAraNA hotI hai usakA nAma IhA 2 / aura unakA thatI nathI, avagraha Adi jJAnanuM svarUpa A pramANe che-zabdAdika padArthonA prathamadarzanarUpa vyaMjanAvagrahanI pachI je sAmAnyadha thAya che, tenuM nAma avaghaDa cha. (1) zaMkA-je vastu sAmAnya vizeSa dharmAtmaka hoya che, te kayAM kAraNe tenuM sarvaprathama darzana ja thAya che, paNa jJAna thatuM nathI? ane zA kAraNe darzana pachI jJAna thAya che ? uttara-jJAnanuM je AvaraNa che te darzananAM AvaraNa karatAM prabaLa che. ane darzananuM AvaraNa alpa che, tethI prabaLa AvaraNavALuM hovAthI darzana pachI ja jJAna thAya che. darzananuM AvaraNa jaldI khasI jAya che, ane jJAnanA AvaraNane khasatA vAra lAge che. te kAraNe jJAna karatAM darzana paheluM thAya che, ane pachI jJAna thAya che. arthonI je vicAra thAya che tenuM nAma Ihi. 2. ane temane je Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TIkA-saMkSepato matijJAnaprarUpaNam . 422 bhavati / tathA-dharaNam-vAsanAdirUpeNa yaddhAraNaM, tat, dhAraNAM bruvate yadanti tIrthakarAdaya ityarthaH // 2 // ____ avagrahAdInAM sthitimAnamAha-'uggaha ikke0' ityaadi| avagrahaH-ekaM samayaM bhavati / ihAvagrahazabdena naizcayikorthAvagraho gRhyate / sarvajaghanyaH kAlavizeSaH smyH| sa ca pravacanoktAdutpalapatrazatavyatibhedodAharaNAt , jaratpaTazATikApATanadRSTAntAca vijJeyaH / tamekaM samayamavagraho vartate, na tu tataH prmityrthH| vyaJjanAvagraha-vyAvahArikArthAvagrahau ca pratyekamantarmuhUrta bhavata iti draSTavyam / IhAvAyau tu ardha muhattaM bhavataH / muhUrto ghaTikAdvayapramANaH kaalvishessH| ardhe muhurtamiti vyavahArApekSayA kthitm| paramArthatastu iha muhuttamaddhaM' ityanenAntarmuhurtameva mantavyam / tu zabdaH smuccye| jo nizcaya hotA hai usakA nAma avAya 3 / tathA una zabdAdika padArthoM kA jo vAsanA Adi rUpa se hRdaya meM dhAraNa hotA hai usakA nAma dhAraNA hai 4 / aisA tIrthakara gaNadharoM ne kahA hai / inakA kAlamAna isa prakAra haiM avagraha naizcayika arthAvagraha-kA kAla eka samaya mAtra hai| kAlakA sabase jaghanya bheda samaya kahA hai / utpalake zatapatroMko eka sAtha chedane meM tathA jIrNa vastrAdikake phADanemeM asaMkhyAta samaya ho jAte haiM, isase jAnA jAtA hai ki samaya, kAlakA sabase sUkSma bheda hai| naizcayika arthAvagraha eka samaya taka hI rahatA hai, isake bAda nahIM / vyaMjanAvagraha tathA vyAvahArika arthAvagraha, inakA kAla pratyekakA antarmuhUrta hai| IhA tathA avAya, inakA kAla AdhA muhUrtakA hai| do ghaDIkA eka muhUrta hotA hai| yahAM jo AdhA muhUrtakAla batalAyA gayA hai vaha vyavahArakI apekSA kahA nizcaya thAya che tenuM nAma avAya 3. tathA e zabdAdika padArthonuM je vAsanA Adi rUpe hadayamAM dhAraNa thAya che tenuM nAma dhAraNa che 4. evuM tIrthakara gaNudharee kahyuM che. temanuM kALamAna A pramANe che avagraha-naizcayika arthAvagraha-ne kALa mAtra eka samayane che. kALano sauthI jaghanya bheda samaya kahevAya che. utpalanA so pAnane eka sAthe chedavAmA tathA jIrNa vastrAdikane phADavAmAM asaMkhyAta samaya lAge che, tethI jANI zakAya che ke samaya, kALane sauthI sUkSma bheda che. naizcayika arthAvagraha eka samaya sudhI ja rahe che, tyArabAda rahetuM nathI. vya janAvagreDa tathA vyAvahArika arthAvagraha e pratyekane kALa antarmuhurta che, IhA tathA avAyane kALa ardhA muhatane che. be ghaDInuM eka muharta thAya che, ahIM je ardho muhartAkALa batAvyo Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 nadIsa dhAraNA 3 - asaMkhyaM saMkhyaM ca kAlaM jJAtavyA bhavati / asaMkhyaM - na vidyate saMkhyA - pakSa:mAsa - Rtu - ayana - saMvatsarAdiko yasyAsAvasaMkhyaH - palyopamAdilakSaNastaM kAlamasaMkhyam, tathA - saMkhyAyate iti saMkhyaH - pakSamAsartvayanAdipramita ityarthaH / taM saMkhyaM, ca zabdAdantarmuhUrtaM ca kAlaM dhAraNA bhavatItyarthaH / idamuktaM bhavati - avicyutivAsanAsmRtibhedAd dhAraNA trividhA / tatrAvicyutirUpA smRtirUpA ca pratyekamantamuhUrtta bhavati / yA tu tadarthajJAnAvaraNakSayopazamarUpA smRtibIjarUpA vAsanAkhyA dhAraNA sA saMkhyeyavarSAyuSAM prANinAM saMkhyeyakAlam, asaMkhyeyavarSAyuSAM tu palyopamAdijI vinAmasaMkhyeyaM kAlaM bhavatIti // 3 // gayA jAnanA cAhiye | vaise to vAstavika rUpameM inakA kAla " muhuttamarddha " isa kathana se antarmuhUrtakA hI mAnanA cAhiye / dhAraNA kA samaya saMkhyAta asaMkhyAta - kAlarUpa kahA gayA hai / pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara AdirUpa saMkhyA jisameM nahIM hotI hai aisA jo panyopama Adi rUpa kAla hai usakA nAma asaMkhyAta kAla hai, tathA jisameM pakSa mAsa Rtu AdikA vyavahAra hotA hai vaha saMkhyAtakAla hai / tathA "ca" zabda se yaha bAta bhI jAnI jAtI hai ki isakA kAla antarmuhUrta bhI hai / isa kA tAtparya yaha hai ki zAstroM meM dhAraNA ke (1) avicyuti, (2) vAsanA tathA (3) smRti, isa taraha tIna bheda batalAye haiN| inameM avicyuti tathA smRtirUpa dhAraNa kA kAla pratyeka kA antarmuhUrta kA hai / tathA vAsanArUpa jo dhAraNA hai, ki jisase smRti hotI hai evaM jo tattat artha ke jJAnAvaraNa ke kSayopazamarUpa hotI hai, vaha saMkhyAta varSa kI AyuvAle prANiyoM che, te vyavahAranI apekSAe kahela che ema samajavAnuM che. Ama te vAstavika rUpe tenA kALa "mutta A kathanathI antamurhuta ja mAnavA joI e. dhAraNAnA kALa asaMkhyAta ane saMkhyAtakALarUpa kahevAya che. pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara AdirUpa saMkhyA jemAM hotI nathI evA je palyApama Adi rUpa kALa che tenu nAma asaMkhyAta kALa che, tathA jemAM pakSa, mAsa, Rtu AdinA vyavahAra thAya che te saMkhyAta kALa che. tathA " " zabdathI A vAta paNa jANavA maLe che ke tenA kALa antarmuhurta paNa che. tenuM tAtparya e che ke zAstrobhAM dhAraNAnA, (1) avibhyuti, (2) vAsanA, tathA (3) smRti me te traNa bheda khatAvyA che. teemAM avicyuti tathA smRtirUpa dhAraNA e pratyekanA kALa antamurhutanA che. ane vAsanArUpa je dhAraNA che ke jethI smRti thAya che, ane je te te arthanAM jJAnAvaraNanA kSayApazamarUpa hAya che, te sakhyAta " "( Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAna candrikA TIkA-saMkSepato matijJAnaprarUpaNam. ___ tadevamavagrahAdInAM svarUpaM kAlapramANaM cAbhidhAya zrotrendriyAdInAM prAptAprAptaviSayatAmAha-' puDhe suNei0' ityAdi / spRSTa zrotrendriyeNa spRSTamAtraM zabdaM zRNoti / ayamarthaH-yathA zarIropari dhUlikaNasaMpAtastathA zrotrendriyeNa saha zabdasparzamAtra sati zabdaM jaanaatiiti| nanu kathaM spRSTamAtraM zabdaM zRNotI ? ti cet , ucyate-iha zeSendriyagaNApekSayA zrotrendriyaM prAyaH paTutaram , tathA gandhAdidravyApekSayA zabdadravyANi sakSmANi kI apekSA saMkhyAtavarSa pramita kAlavAlI mAnI jAtI hai, aura jo palyopama Adi asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle jIva hote haiM unakI apekSA asaMkhyAtavarSa pramita kAla vAlI mAnI jAtI hai| isa apekSA isakA kAla saMkhyAta tathA asaMkhyAta varSa kA batalAyA hai // 3 // isa prakAra avagraha Adi kA svarUpa evaM kAla pramANa batalAkara aba zrotra indriya AdikoM meM prApyakAritA tathA aprApyakAritA prakaTa karate haiM-"puDhe suNei sa0" ityAdi |jii zrotra indriya hai vaha spRSTamAtra zabda ko sunatI hai, isaliye vaha prApyakArI hai| jisa prakAra zarIra ke Upara dhUlikaNoM kA saMpAta hotA hai usI taraha zrotra indriya ke sAtha zabda kA sparzamAtra hote hI vaha use jAna letI hai| zaMkA-spRSTamAtra hone para zrotrendriya zabda ko kaise suna letI hai ? uttara-zeSa indriyoM kI apekSA zrotra indriya prAyaH paTutara hotI hai, tathA gaMdha Adi dravya kI apekSA zabda, dravya, sUkSma, prabhUta, aura bhAvuka varSanA AyuSyavALA prANIonI apekSAe saMkhyAta varSa pramita kALavALI manAya che, ane je palyopama Adi asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA jIva hoya che. temanI apekSAe asaMkhyAta varSa pramita kALavALI manAya che. te apekSAe tene kALa asaMkhyAta tathA saMkhyAta varSane batAvyuM che. 3 A rIte avagraha AdinuM svarUpa ane kALapramANa batAvIne have zregnendriya AdimAM prAdhyakAritA tathA aprAkAritA pragaTa kare che- " puDhe saNei sahatyAhira zrotra chandriya che, te mAtra sTa zahane / sAMbhaLe che. te kAraNe te prApyakArI che. jema zarIra upara dhalikaNane saMpAta thAya che e ja pramANe zregnendriyanI sAthe zabdane sparza mAtra thatAM ja te tene on a che. zaMkA-sparzamAtra thatAM ja zrotrendriya zabdane kevI rIte sAMbhaLe che? uttara-bAkInI indriyo karatAM zrotra indriya sAmAnya rIte vadhAre capaLa hoya che, tathA gaMdha Adi dravyanI apekSAe zabdadravya, sUma, prabhUta ane Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandIsUtre prabhUtAni bhAvukAni ca, arthAt-zrotrendriyasaMsargeNa tathAvidhapariNamanazIlAni, zabdapudgalA eva sarvatastadindriyaM vyApnuvanti / tataH spRSTamAtrANyapi zabdadravyANi zrotrendriyeNa grahItuM zakyante / rUpaM punaraspRSTameva asaMbaddhameva pazyati gRhNAti / punaH zabdAdaspRSTamapi yogyadezAvasthitameva gRhNAti, natvayogyadezAvasthitamadholokAdisthitam , cakSuSoprApyakAritvAt , parimitadezasthaviSayagrAhitvAcca / 'tu' zabda evakArArthe vartate / tathA hote haiM, arthAt-zrotra indriya ke sAtha zabda dravya kA saMsarga hote hI usameM tathAvidha pariNaman zIlatA A jAtI hai| zabda pudgala hI sarva tarapha se usa indriya ko vyApta kara lete haiM, isaliye spRSTamAtra zabda dravya zrotra indriya dvArA grahaNa kiye jAte haiM, ataH vaha prApyakArI yata. lAI gaI hai| yahI bAta gAthAkArane "puTaM suNeisa " 'spRSTaM zRNoti zabdam ' isa gAthAMza dvArA spaSTa kI hai| cakSu indriya aspRSTarUpa ko dekhatI hai, ataH vaha aprApyakArI kahI gaI hai / gAthA meM punaH zabda isa bAta kI sUcanA ke nimitta hai ki yadyapi cakSu indriya aspRSTarUpa ko hI jAnatI hai to bhI vaha yogya deza meM avasthita hue hI usa rUpa ko grahaNa karatI hai, adholoka Adi ayogya deza meM sthitarUpa ko nahIM, kyoM ki yaha aprApyakArI mAnI gaI hai / tathA isa indriya kA svabhAva hI kucha aisA hai ki jisakI vajaha se yaha parimita deza meM rahe hue viSaya ko grahaNa karatI hai / gAthA meM 'tu' zabda 'eva' ke artha meM AyA hai / ghraannbhAvuka hoya che, eTale ke-zrotra IndriyanI sAthe zabdadravyane saMsarga thatA ja temAM te prakAranI pariNamana zIlatA AvI jAya che. zabda pugala ja badhI taraphathI te Indriyane AvarI le che, te kAraNe zabdadravyane sparzamAtra zrotrandriya vaDe grahaNa thAya che, tethI tene prApyakArI darzAvI che. eja vAta sUtra42 " puDhe suNei saha-spRSTa zrRNoti zabdam" the thAMza dvArA spaSTa 42sa che. cakSu Indriya aspRzya rUpane dekhe che, tethI tene aprApyakArI kahela che. gAthAmAM punaH zabda e bAbatanI sUcanAne mATe che. ke cakSa Indriya aspRzya rUpane ja jANe te paNa te gya sthAnamAM rahela te rUpane ja grahaNa kare che, aloka Adi ayogya sthAnamAM rahela rUpane nahIM, kAraNa ke te aprApyakArI gaNela che. tathA A Indriyane svabhAva ja kaMIka ave che ke jene kAraNe te bharyAdita sthAnamA 2sa viSayane yaha re cha. gAthAmA "tu, 76 "eva"nA Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 bhAnacandrikA TIkA-saMkSepato bhatijJAnaprarUpaNam. gandhaM rasaM ca sparza ca baddhaspRSTaM-baddham AzliSTam AtmapradezairAtmIkRta-dugdhe jalamivetyarthaH, spRSTaM-spRSTamAtram , zarIre rajaHkaNavat / ASatvAt-' baddhapuDhe ' iti / arthastu spRSTaM baddhaM ca spRSTavaddhamiti bodhyam , pUrva spRSTaM pazcAd baddhaM spRSTavaddham , sprshmaatraa'nntrmaatmprdeshairaagRhiitmityrthH| ghANAdibhirindriyairjAnAtIti vyAyaNAti-tIrthakaraH kathayati / ___ iha zabdamutkarSato dvAdazayojanebhya AgataM jIvaH zRNoti / gandharasasparza dravyANi tu pratyekamutkarSato navabhyo yojanebhya AgatAni ghANarasanasparzanendriyaijIvo gRhNAti / jaghanyatasturUpaM vihAya zabdAdidravyANi agulAsaMkhyeyabhAgAdAgatAni gRhNAti / cakSuSA tu jaghanyato yogyadezasthaMyogyaviSayamagulasaMkhyeyabhAgavati dravyaM gRhNAti / utkarSatastu AtmAGgulena sAtirekayojanalakSaNavarti indriya, rasanAindriya tathA sparzaindriya, ye azliSTa evaM spRSTa hue apane viSaya ko-gaMdha rasa evaM sparza ko jAnatI haiM / " baddha puTuM" yaha ArSavAkya hai ataH yahAM 'puTaM baddha' aisA samajhanA cAhiye, arthAt ina indriyoM kA viSaya pahile ina indriyoMke sAtha spRSTa hotA hai bAdameM baddha hotA hai| aisA tIrthakara gaNadharoMne kahA hai| ____ bAraha yojanase Aye hue zabdako karNa indriyake dvArA jIva utkRSTa kI apekSA viSaya kara liyA karatA hai / isI taraha utkRSTakI apekSA nau 2 yojana taka ke gaMdha, rasa, aura sparza dravyoM ko prANa Adi indriyoM ke dvArA jIva viSaya kara liyA karatA hai / jaghanyakI apekSA rUpako choDa kara aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgase Aye hue zabdAdika dravyoMko arthamAM AvyuM che. prANendriya, rasanAIndriya tathA sparza Indriya, e AzliSTa mana spRSTa thayeyAtAnA viSayana-dha, 24 mate 25zana ko cha. " baddha puTTa" se mASA:ya cha tathI mI " puDhe ghaddha" mema samayAnu che. eTale ke e Indriyano viSaya pahelAM e IndriyanI sAthe spaSTa thAya che, pachI baddha thAya che. evuM tIrthakara gaNudharee kahyuM che. bAra ejanathI Avela zabdane jIva karNa Indraya dvArA utkRTanI apekSAe viSaya karI le che. e ja pramANe utkRSTanI apekSAe nava, nava, jana sudhInA gaMdha, rasa ane sparza dravyane dhrANendriya Adi Indri dvArA jIva viSaya karI le che. jaghanyanI apekSAe rUpane cheDIne aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgathI na0 55 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dravyam / etadapi bhAsvaradravyamadhikRtyocyate / bhAsvaradravyamekaviMzatiyojanalakSebhyo'pi parataH pazyanti / yathA puSkaravaraTTIpArdhe mAnuSottara parvatapratyAsannavartino manuSyAH karkasaMkrAntau sUryavimbaM pazyantIti vijJeyam / tathAcoktam nandIsatre lakkhehi egavIsA, - e sAiregehi pukkharaddhamma | udae pecchaMti narA, sUraM ukkosa divase // 1 // chAyA - lakSairekaviMzatyA, sAtirekaiH puSkarAdhe | udaye prekSante narAH, sUryam utkarSa ke divase // 1 // iti ||4|| nanu 'spRSTaM zRNoti zabda' - mityuktam, tatra kiM zabdaprayoganiHsRtAnyeva kevalAni zabda dravyANi zaNoti, utAnyAnyeva tadbhAvitAni, Ahozvita mizrANIti / jIva jAna letA hai / jaghanyakI apekSA cakSuke dvArA jIva aMgulake saMkhyAtaveM bhAgavarti, yogya dezasthita aise yogya viSayarUpa dravyako jAna letA hai / tathA utkRSTakI apekSA AtmAGgula ke mApase kucha adhika eka lAkha yojanavartI dravya ko jAna letA hai| yaha kathana bhAsvara - camakatA huA dravyakI apekSA kahA gayA jAnanA cAhiye / jIva cakSu indriyake dvArA ikkIsa lAkha yojanase bhI dUra rahe hue bhAsvara dravyako dekha letA haiM, jaise - karka saMkrAntimeM puSkara dvIpArdhameM rahe hue mAnuSottara parvata ke pratyAsannavartIjIva sUrya ke forest dekha liyA karate haiM / kahA bhI hai " lakkhehi egavIsAe, sAiregehi pukkharavararddhami / udaye pecchati narA, sUraM ukkosa divase " // 1 // Avela zabdAdika dravyAne jIva jANI le che. jadhanyanI apekSAe cakSu dvArA jIva aMzulanA asa`khyAtamAM bhAgavati, cegya sthAnamA rahela evAM ceAgya viSayarUpa dravyAne jANI le che. tathA utkRSTanI apekSAe AtmAGgalanA mApathI kaina vadhAre eka lAkha caiAjanavI dravyane jANI le che. A kathana dravyanI apekSAe kahela che, ema samajavAnu` che. jIva cakSuindriya dvArA ekavIsa lAkha ceAjanathI paNu dUra rahela bhAsvara draSya jove che. jemake ka* sakrAtimA puSpakavara dvIpAmAM rahela mAnuSAntara parvatanA pratyAsannavatI jIva sUryaMnA Si ane leve che. pazu che bhAvara " lakkhe hi egavIsAe sAi rege hi pukkhara vararddhami / udaye pecchati narA, suraMukosa divase " ||1|| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAnacandrikA TakA-saMkSepato matijJAnaprarUpaNam. ucyate-na kevalAni zabdaprayoganiHsRtAni zabdadravyANi shRnnoti| yataH kevalAnivAsakAni, tathA-zabdayogyAni ca dravyANi sakalalokavyAptAni, atastadbhAvitAni vinA kevalAnAmasattvAt kevalAni na zrotuM zakyante / kiMtu tadbhAvitAni mizrANi vA zRNoti / amumathai prativodhayitumAha-'bhAsA' iti / bhASyate iti bhASAvAk / zabdarUpatayA nisRtA pudgaladravyasaMhatirityarthaH ! sA ca dvividhA-varNAtmikA zaMkA-manuSya karNa indriya dvArA spRSTa zabdako sunatA hai aisA jo kahanA hai usa viSayameM yaha prazna hai ki manuSya karNa indriyadvArA zabda prayoga karate samaya nikale hue eka mAtra zabda dravyoMko sunatA hai ? athavA inase jude tadbhAvita zabdoM ko ? athavA mizra zabdoMkoM sunatA hai? uttara-manuSya karNa indriya dvArA kevala zabda prayoga nimRta zabda dravyoM ko nahIM sunatA hai, kyoM ki ve usa samaya vAsaka (saMskAraka) hote haiN| tathA zabda yogya dravya sakala lokameM vyApta rahate haiM, isa liye tadbhAvita zabdoM ke vinA kevala zabda dravyoMkA karNa indriyadvArA sunanA asaMbhava hai, ataH tadbhAvita zabdoMkA athavA mizra zabdoMkA hI sunanA saMbhava hai, isa liye zrotA aise zabdoM ko hI sunatA hai, kevala zabda dravyoM ko nahIM / / 4 / yahI bAta sUtrakAra agalI gAthAse spaSTa karate haiM-' bhAsA samaseDhIo0' ityAdi / zabda rUpase pariNata ho kara nikale hue pudgala dravya samUhako bhASA kahate haiM / yaha bhASA varNasvarUpa zaMkA-manuSya kaNendriya dvArA spaSTa zabdane sAMbhaLe che ema je kaheluM che, te viSayamAM A prazna che ke-manuSya kandriya dvArA zabda prayoga karatI vakhate nikaLela eka mAtra zabda dravyone sAMbhaLe che athavA temanAthI judA tabhAvita zabdane? athavA mizra zabdone sAMbhaLe che? uttara-manuSya kandriya dvArA phakta zabda prayoga niruta zabda dravyane sAMbhaLatuM nathI, kAraNa ke teo te samaye vAsaka (saMskAraka) hoya che. tathA zabdagya dravya sakaLa lokamAM vyApta rahyA kare che, tethI tadbhAvita zabdo vinA phakta zabda dravyonuM karNanidraya dvArA saMbhaLAvuM te asaMbhavita che, tethI tadrabhAvita zabdonu athavA mizra zabdonuM ja sa bhaLAvuM saMbhavita che, te kAraNe zotA evA zabdane ja sAMbhaLe che, phakta zabda dravyane ja nahIM majA e ja vAta sUtrakAra have pachInI gAthAmAM spaSTa kare che "bhAsA samaseDhIo0" tyA. zabdarUpe pariNata thaIne nikaLela pudagala dravyasamUhane bhASA kahe che. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandI raida 1 avarNAtmikA ca / tatra varNAtmikA lokavyavahArarUpA, avarNAtmikA ca bherIbhAGkArAdirUpA / tasyAH samAH zreNayaH- bhApAsamazreNayaH / iha zreNayaH kSetra pradeze pajanya ucyante / tAzca sarvasyaiva bhASamANasya SaTsu dikSu vidyante / yAsu zreNiSu niHsRtA satI bhASA prathamasamaya eva lokAntamanudhAvati, tA itaH - gataH - prAptaH- bhASAsama - zreNItaH = bhASAsamazreNivyavasthita ityarthaH, yaM zabda - puruSAdisambandhinaM bheryAdisambandhinaM vA zRNoti = jAnAti, yattacchandayornityasambandhAt taM mizritaM zRNotiniHsRtazabda dravyabhAvitA'pAntarAlasthazabdadravya mityarthaH / vizreNi punaH ita iti yojyam / vizreNim itaH gataH - prAptaH - vizreNivyavasthita ityarthaH / athavA - vizre Nisthito vizreNirityucyate, pade'pi padAvayavaprayogadarzanAt yathA- 'bhImasenaH senaH, satyabhAmA bhAmA' iti / sa tu niyamAt parAghAte sati zabdaM zRNoti / ayaM bhAvaH yAni vAsitAni zabdadravyANi tAnyeva niHsRtazabdadravyAbhighAte sati zRNoti, na tu niHsRtAni kevalAni teSAmanuzreNigamanAt pratighAtAbhAvAcceti // 5 // aura avarNa svarUpase do prakArakI hotI hai / jisa bhASA meM lokavyavahAra calatA hai vaha varNAtmaka bhASA hai, tathA bherI AdikI dhvanirUpa bhASA avarNasvarUpa hai / bhASAkI samazreNI kA tAtparya hai - bhASA ke kSetra pradeza meM samAna paMktikA honA / ye zreNiyAM bolanevAle vyaktikI chahoM dizAoM meM huA karatI haiM / inhIM meM se ho kara bhASA prathama samayameM hI lokake anta taka pahuMca jAtI hai, ataH bhASAkI samazreNimeM vyavasthita huA jaba kisI zabdako cAhe vaha puruSa Adi saMbaMdhI ho yA bherI Adi saMbaMdhI ho sunatA hai to vaha use mizrita hI sunatA hai / tathA jo vyakti bhASAkI samazreNI meM sthita nahIM hai kintu vizreNimeM sthita hai vaha niya mataH parAghAta hone para vAsita zabda dravyoM ko hI sunatA hai, kevala e bhASA vaNusvarUpa ane avaNusvarUpa e e prakAranI hAya che. je bhASAmAM leAkavyavahAra cAle che te varNAtmaka bhASA che, tathA bherI AdinA nirUpa bhASA avaSNusvarUpa che. bhASAnI samazreNInu tAtparya A che bhASAnA kSetrapradezamAM samAna paMktinu' hAvu. e zreNie kheAlanAra vyaktinI chae dizAomAM thAya che. temanI aMdaratho bhASA prathama samayamAM ja leAkanA anta sudhI paheAMcI jAya che, tethI bhASAnI samazreNimAM rahela zrotA jyAre keI zabdane-bhale te puruSa Adi saMbaMdhI hAya ke bherI Adi saMbaMdhI hAya-sAMbhaLe che tyAre te tene mizrita ja sAMbhaLe che. tathA je vyakti bhASAnI samazreNimA rahela nathI paNa vizreNimAM rahela che, te niyamataH parAghAta thatA vAsita zabdadrabyAne ja sAMbhaLe che. phakta nita zabdone nahIM, kAraNa ke te Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TIkA-saMkSepato matijJAnaprarUpaNam. saMprati matijJAnaparyAyazabdAnAha-'IhA0' ityAdi / Ihanam IhA sadarthaparyAlocanam / apohA nishcyH| vimarzaH vimarzanam-avAyAt pUrva IhAyAzcottaraH prAyaH 'zirakaNDUyanAdayaH puruSadharmA iha na ghaTante' iti saMpatyayaH, IhA'vAyamadhyavartI pratyaya ityrthH| tathA-mArgaNA-anvayadharmAnvepaNarUpA / ca zabdaH samuccayArthaH / gaveSaNA vyatirekadharmA''locanam / tathA-saMjJA-saMjJAna, vyajanAvagrahottarakAlabhAvI mativizeSa ityrthH| smRtim smaraNaM-pUrvAnubhUtArthAlambanaH pratyayanisRta zabdoM ko nahIM, kAraNa ke ve zreNike anusAra gamana kara jAte haiM aura unameM pratighAtakA usa samaya abhAva rahatA hai // 5 // ____aba matijJAnake paryAyavAcI zabdoM ko sUtrakAra batalAte haiM'IhA0' ityaadi| matijJAnake paryAyavAcI nau nAma isa prakAra haiM-IhA 1, apoha 2, vimarza 3, mArgaNA 4, gaveSaNA 5, saMjJA 6, smRti 7, mati 8, prajJA 9 / sadarthakA vicAra karanA isakA nAma ihA 1, usa vastukA nizcaya ho jAnA apoha 2, avAya ke pahile evaM IhAke bAda honevAle vicArake nAma vimarza 3, evaM anvaya dharmoM kA anveSaNa karanA mArgaNA hai 4 / vyatireka dharmoM kI AlocanA karanA isakA nAma gaveSaNA hai 5 / vyaJjanAvagrahake uttarakAlameM jo mativizeSa hotA hai vaha saMjJA hai 6 / pUrva meM anubhUta arthakA smaraNa karanA isakA nAma smRti hai 7 / arthakA pariccheda ho jAne para bhI usa artha ke sUkSma dharmoM kA Alocana karanA zreNi pramANe gamana kare che. ane temanAmAM te samaye pratighAtano abhAva rahe che | 5 | ve bhatijJAnanA paryAyavAcI shh| sUtrA2 matAve cha-" IhA tyA matijJAnanA paryAyavAcI nava nAma A pramANe che-(1) IhA, (2) apaha, (3) vibhaza, (4) bhA , (5)gaveSa!, (6) saMjJA, (7) smRti, (8) bhati mana (6) prazA. (1) sahanA viyA2 42 // tenu nAma 'IhA' (2) te paratunI nizcaya thay rand nAma "apoha" (3) mAyanI paDekhai -mane DAnI pachI thanA2 viyAnuM nAma "vimarza" (4) bhane anyadharbhAnu anveSaNa 427 te "mArgaNA" che. (5) vyatira dhanI mAsoyanA 42vI tenu nAma "gavepaNA' je. (6) vyAvanA utta2 mA matavizeSa thAya cha tenu nAma "saMjA" che. (7) pUrva manumaveta artha nu smaraNa 42 tenuM nAma " smRti " che. (8) arthane parijha cheda thaI gayA pachI paNa te arthanA sUramadharmonuM Alecana karavuM Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre vizeSaH / matiH manana-kathaMcidarthaparicchede'pi sUkSmadharmAlocanarUpA buddhiH| tathA -prajJA-viziSTakSayopazamajanyA prabhUtavastugatayathAvasthitadharmAlocanarUpA sNvit| sarvamidamAbhinivodhikaM mtijnyaanmityrthH| kathaMcit kiMcid bhedadarzane'pi tattvataH sarva matijJAnamevedamiti bhAvaH // 6 // tadetat AbhinivodhikajJAnaparokSam / tadetanmatijJAnaM varNitamiti shepH||suu036|| saMprati sakalacaraNakaraNakriyAdhArazrutajJAnasvarUpaM varNayati malama-se kiMtaM suyanANaparokkhaM? suyanANaparokkhaM codasavihaM paNNate, taM jahA-akkharasuyaM 1, aNakkharasuyaM 2, saNNisuyaM 3, asapiNasuyaM 4, sammasuyaM 5, micchAsuyaM6, sAiyaM 7, aNAiyaM 8, sapajjavaliyaM 9, apajjavasiya 10, gamiyaM 11, agamiyaM 12, aMgapaviTaM 13, aNaMgapaviDhe 14 // sU0 37 // ___ chAyA-atha kiM tacchutajJAnaparokSam ? / zrutajJAnaparokSaM caturdazavidhaM prajJaptam / tad yathA-akSarazrutam 1, anakSarazrutam 2, saMjJizrutam 3, asaMjJizrutam 4, samyak zrutam 5, mithyAzrutam 6, sAdikam 7, anAdikam 8, saparyavasitam 9, apayavasitam 10, gamikam 11, agamikam 12, aGgapraviSTam 13, anaGgapraviSTam 14 // suu037|| mati 8 / tathA usa padArtha ke yathArtha prabhUta dharmoM kA vicAra karanA prajJA hai| ye saba matijJAnake hI paryAyavAcI zabda haiM / yadyapi inameM zAbdika bheda hai to bhI matijJAnarUpatA kI samAnatA honese ye saba matijJAna svarUpa hI haiN| yaha Abhinibodhika jJAna parokSajJAna hai| isa taraha matijJAnakA varNana kiyA / / sU0 36 // aba sakala caraNa karaNakriyAke AdhArabhUta zrutajJAnakA varNana karate haiM-'se kiM taM suyanANa parokkhaM0 ?' ityAdi / "mati" che. () tathA te pahAnA yathArtha prabhUta ghAnA viyA2 423 / te "pranA" che. me macA bhatijJAnanA 1 paryAyavAcI zaNho cha.le tamanAmA zAbdika bheda che te paNa matijJAna rUpatAnI samAnatA hovAthI e badhAM matijJAna svarUpa ja che. A abhinidhika jJAna parokSa jJAna che. A pramANe matijJAnanuM varNana karAyuM | sU. 36 che have sakaLa caraNa karaNa kiyAnA AdhArabhUta kRtajJAnanuM varNana kare che " se ki ta suyanANa parokkhaM ?" tyAhi. Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikA TokA-zrutajJAnaparokSamedAH_ TIkA-' se ki taM suyanANaparokkhaM ' iti / atha kiM tan zrutajJAnaparokSamiti ziSyapraznaH / uttaramAha-zrutajJAnaparokSa-zrutajJAnarUpaM parokSajJAnaM caturdazavidha prajJapta-tIrthakaraiH prarUpitam / tad yathA-akSarazrutam 1, anakSarazrutam 2 ityAdi / eteSAM bhedAnAM svarUpamagre vakSyate / akSarazrutAnakSarazrutabhedadvaye saMjJizrAdInAM zeSabhedAnAmantarbhAve'pi pRthagupanyAso mandamatInAM ziSyANAmanugrahAyakRta iti sN037|| atha sUtrakAraH zrutajJAnasya caturdaza bhedAn varNayati mUlam-se kiM taM akkharasuyaM ? / akkharasuyaM tivihaM paNNattaM / taM jahA-sannakkharaM 1, vaMjaNakkharaM 2, laddhiakkharaM 3 / se kiM taM sannakkharaM ? sannakkharaM-akkharassa saMThANAgiI, se taM sannakkharaM / se kiM taM vaMjaNakkharaM ? / vaMjaNakkharaM-akkharassa vaMja. NAbhilAvo / se taM vaMjaNakkharaM / se kiM taM laddhiakkharaM / / laddhibhakkharaM-akkharaladdhiyassa laddhi akkharaM samuppajjai / taM chavvihaM paNNattaM taM jahA-soiMdiyaladdhi-akkharaM, cakkhidiyaladdhi akkharaM, pANiMdiyaladdhi akkharaM, rasaNiMdiyaladdhi-akkharaM, phAsiMdiyaladdhi akkharaM, noiMdiyaladdhi-akkharaM / se taM laddhiakkharaM, se taM akkharasuyaM / pUrvavarNita zrutajJAna ki jisakA parokSarUpase varNana kiyA gayA hai usakA kyA svarUpa hai ? uttara- zrutajJAna ki jisako parokSa kahA gayA hai vaha caudaha prakArakA kahA gayA hai / ve caudaha prakAra ye haiM-akSarazruta 1, anakSarazruta 2, saMjJIzruta 6, asaMjJIzruta 4, ityAdi / mU0 37 // pUrva varNita kRtajJAna ke jenuM parokSarUpe varNana karAyuM che, tenuM zuM svarUpa che? uttara-zratajJAna ke jene pakSa kahevAyuM che. te cauda prakAranuM che te cauda 42 // pramANe cha-(1) 162 zruta, (2) manakSa2 zruta, (3) sAzruta, (4) yasa zIzruta. tyAhi // 2. 37 // Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsa se kiM taM aNakkharasuyaM ? | aNavakharasuyaM aNegavihaM paNNattaM / taM jahA gAhA - UsasiyaM nIsasiyaM, nicchUDhaM khAsiyaM ca chIyaM ca / nissighiyamaNusAraM, aNakkharaM cheliyAIyaM // 1 // se aNakkharasuyaM // sU0 38 // 1 chAyA - atha kiM tadakSarazrutam ? | akSarazrutaM trividhaM prajJaptam / tad yathAsaMjJAkSaraM 1, vyaJjanAkSaraM 2, labdhyakSaraM 3 | atha kiM tat saMjJAkSaram ? | saMjJAkSaramakSarasya saMsthAnA''kRtiH / tadetat saMjJAkSaram / atha kiM tad vyaJjanAkSaram ? | vyaJjanAkSaram-akSarasya vyaJjanAbhilApaH / tadetat vyaJjanAkSaram | atha kiM talla - vdhyakSaram ? / labdhyakSaram-akSaralabdhikarasya labdhyakSaraM samutpadyate / tat SaDvidhaM prajJaptaM, tad yathA-- zrotrendriyalabdhyakSaram 1, cakSurindriyalabdhyakSaram 2, ghrANendrilabdhyakSaram 3, rasanendriyalabdhyakSaram 4, sparzendriyalabdhyakSaram 5, noindriyalabdhyakSaram 6 / tadetallabdhyakSaram / tadetadakSarazrutam / atha kiM tadakSarazrutam ? anakSarazrutamanekavidhaM prajJaptam / tad yathAgAthA - ucchvasitaM niHzvasitaM niSThayataM kAsitaM ca kSutaM ca / nissisitamanusAraH, anakSaraM khelitAdikam // 1 // 3 tadetadakSarazrutam || sU0 38 // TIkA - ' se kiM taM akkharasuyaM ' iti / atha kiM tad akSarazrutamiti / pUrvanirdiSTasyAkSara zrutasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha - ' akkharasuyaM tivihaM paNNattaM ' ityAdi / akSarazrutaM trividhaM prajJaptam / tad yathA - saMjJAkSaraM, vyaJjanAkSaraM, 440 aba sUtrakAra zrutajJAnake caudaha bhedoMkA varNana karate haiM-' se kiM taM akkhara suyaM 0 ?' ityAdi / prazna - pUrvanirdiSTa akSarazrutakA kyA svarUpa hai ? uttara-- pUrvanirdiSTa akSarazruta tIna prakArakA batalAyA gayA hai| usake tIna prakAra ye haiM / have sUtrakAra zrutajJAnA coda bhedanuM varNana kare che. se ki ta akkhara suyaM ?" tyAhi. "C prazna--pUrvanirdiSTa akSarazrutanu' zuM svarUpa che ? uttara--pUnirdiSTa akSaraznata traNa prakAranuM batAvyuM che. te traNa prakAza Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TIkA-akSarazrutamedAH labdhyakSaraM ca / nanu akSarazrutamityasya kA zabdArthaH ?, ucyate-na kSarati-na calasyanupayoge'pi na vinazyati-ityakSaraM-sAmAnyajJAnam / taddhi jIvasvabhAvatayA'nupayoge'pi tattvato na pracyavate / yadyapi matyAdikaM sarva jJAnamavizeSeNAkSaraM bhavati, tathApIha zrutajJAnasya prastAvAdakSaraM zrutajJAnameva draSTavyam / asya zrutajJAnarUpasya bhA. vAkSarasya kAraNaM cAkArAdivarNavRndam , tato'kArAdivarNo'pyupacArAdakSaramucyate / tasmAt-akSaraM-jJAnarUpaM ca tacchrutam akSarazrutaM-bhAvazrutamityarthaH / tathA-akSaram= akArAdivarNarUpaM zrutam-akSarazrutaM, dravyazrutamityarthaH / akSarazrutamityanena dravyazrutaM, bhAvazrutamitidvayaM bodhyam / tatra dravyazrutasya dvau bhedau / saMjJAkSaraM, vyaJjanAkSaraM ca / bhAvazrutaM ca labdhyakSararUpamiti bodhyam / saMjJAkSarazruta 1, vyaJjanAkSarazruta 2, evaM labdhyakSarazruta 3 / akSara zabdakA kyA artha hai ? akSara zabdakA artha hai-sAmAnya jJAna / anupayoga avasthA meM bhI jo naSTa nahIM hotA hai vaha akSara hai, aisI akSarakI vyutpatti hai| jJAna sAmAnya jIvakA lakSaNa hai, ataH akSara zabdakA vAcyArtha sAmAnya jJAna hotA hai / yadyapi matijJAna Adi samasta vizeSa jJAna sAmAnyarUpa se akSara rUpa haiM to bhI yahAM zrutajJAnakA saMbaMdha cala rahA hai ataH "akSara" se zrutajJAna hI yahAM gRhIta huA hai anya jJAna nhiiN| isa zrutajJAnarUpa bhAvAkSarakA kAraNa akAra Adi varNasamUha hai, ataH akAra Adi varNa bhI upacArase akSararUpa mAna liye gaye haiM, isa liye jJAnarUpa jo zruta hai vaha akSarazruta-bhAvazruta hai| aura isa bhAvazrutakA kAraNa honeseakArAdi akSara dravyazruta haiN| akSarazrutapadse dravyazruta aura bhAvazruta ina nIya pramANe cha-(1) saMjJAkSara zruta, (2) vyaJjanAkSara zruta, mana (3) labdhyakSara zrata akSara zabdane zuM artha che? akSara zabdano artha "sAmAnya jJAna " che. anupayoga avasthAmAM paNa je nAza pAmatuM nathI te akSara che, evI akSaranI vyutpatti che. jJAna sAmAnya jIvanuM lakSaNa che, tethI akSara zabdane vAcArya sAmAnyajJAna thAya che. jo ke matirAna Adi samasta vizeSajJAna sAmAnyarUpe akSararUpa che. te paNa ahIM zrutajJAnane viSaya cAlI rahyo che, tethI "akSara vaDe ahIM zrutajJAna ja grahaNa karAyuM che. bIjuM jJAna nahIM. A zrutajJAnarUpa bhAvAkSaranuM kAraNa akAra Adi varNasamUha che, tethI AkAra Adi varNa paNa aupacArika rIte akSararUpa mAnI levAmAM AvyA che, te kAraNe jJAnarUpa je zruta che te akSarazrata-bhAvakSata che. ane A bhAvakRtanuM kAraNa hovAthI akArAdi akSara dravyadbhuta che. akSaradyuta padathI dravyazruta ane bhAvakRta e bane grahaNa karAyA na0 56 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIrace atha kiM tat saMjJAkSaram ? iti ziSyapraznaH ? / uttaramAha-'sannakkharaM0' ityaadi| saMjJAkSaram - akSarasya = akArAdevarNasya saMsthAnA''kRtiH-ayamarthaHsaMjJAnam-avabodhaH-saMjJA, athavA-saMjJAyate'nayeti saMjJA, tatkAraNam-akSaraM saMjJAkSaram / saMjJAyAzca - kAraNamAkRtivizeSaH, AkRtivizeSa eva nAmnaH kAraNAd vyavaharaNAcca / tato'kSarasya paTTikAdau likhitasya saMsthAnAkRtiH sNjnyaa'kssrmucyte| taca brAhmayAdilipibhedato'nekapakAram / tacca samavAyAGgasUtre'STAdaze samavAye draSTavyam / tadetat saMjJAkSaraM varNitam / donoM kA grahaNa huA hai, inameM dravyazrutake saMjJAkSara evaM vyaJjanAkSara, ye do bheda haiN| tathA bhAvazrutakA labdhyAkSararUpa eka bheda hai, kAraNa-bhAvazrata labdhyakSararUpa hotA hai| phira ziSya pUchatA hai-pUrvanirdiSTa saMjJAkSarakA kyA svarUpa hai ? uttara-akAra Adi varNakA jo saMsthAnA kRti-racanA vizeSa hai vaha saMjJAkSara hai| saMjJA zabdakA artha-avabodha-jJAna hai, athavA jisake dvArA padArthakA bhAna hotA hai vaha saMjJA hai, isakA jo kAraNa hai vaha saMjJAkSara hai| saMjJAkA kAraNa AkRti vizeSa hotA hai / AkRti vizeSameM hI to nAma kiyA jAtA hai, aura vyavahArameM bhI use hI kAmameM liyA jAtA hai, isaliye paTikA AdimeM likhita akSara kI jo saMsthAnAkRti hai vaha saMjJAkSara hai, aisA isakA phalitArtha hotA hai / yaha saMjJAkSara brAhmI Adi lipi ke bhedase aThAraha prakArakA batalAyA gayA hai / yaha bAta samavIyAGgasUtrama aThArahaveM samavAyameM kahI gaI hai, ataH jijJAsuoM ko vahAM dekha lenA che, temanAmAM dravyazratanA saMjJAkSara ane vyaMjanAkSara e be bheda che, tathA bhAva zratane ladhyakSara rUpa eka bheda che. kAraNa ke bhAvakRta ladhyakSara rUpa hoya che. vaLI ziSya pUche che-pUrvanirdiSTa saMjJAkSaranuM zuM ravarUpa che? uttara-akAra Adi varNanI je saMsthAkRti-racanA vizeSa che te sA: kSara che. saMjJA zabdano artha--avadha-jJAna che athavA jenA dvArA padArthanuM bhAna thAya che te saMjJA che. tenuM ja kAraNa che te saMjJAkSara che. saMjJAnuM kAraNa AkRti vizeSa hoya che. AkRtivizeSamAM ja te nAma karAya che, ane vyavahAramAM paNa tene ja kAmamAM levAya che. te kAraNe pATI AdimAM lakhela akSaranI je saMsthAnAkRti che te saMjJAkSara che. eve tene phalitArtha thAya che. A saMsAra brAhmI Adi lipinA bhedathI aneka prakArano batAvyo che. A vAta samavAyoga sUtranA aDhAramAM adhyayanamAM kahI che, tethI jijJAsuoe tyAM joI leja Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 zAnacandrikA TIkA-vyaJjanAkSaranirUpaNam. atha kiM tat vyaJjanAkSaram ? iti ziSya praznaH / uttaramAha -- vaMjaNakkharaM0' ityAdi / vyaJjanAkSaram-akSarasya vyaJjanAbhilApa iti / vyajyate-prakAzyate'nenArthaH pradIpeneva ghaTa iti vyaJjanam-uccAryamANamakArAdikaM varNajAtam , tasya vivakSitArthA'bhivyaJjakatvAt / vyaJjanaM ca tadakSaraM ceti vyaJjanAkSaram / amumarthamAzrityAha 'vaMjaNakkharaM akkharassa vaMjaNAbhilAvo' iti / vyaJjanAkSaramakSarasya vyaJjanAbhilApaH / akSarasya-akArAdervarNasamUhasya, vyaJjanAbhilApaH-vyaJjanena vyaJjakasvena, abhilApa:-uccAraNam / arthavyaJjakatvenocAryamANamakArAdivarNajAtamityarthaH / iha prasaGgavazAd vyaJjanAkSarasya bhedAH pradazyante - arthAbhivyaJjakaM tad vyaJjanAkSaraM dvividham-yathArthaniyatam , ayathArthaniyataM c| tatra-yathArthaniyatam-anvarthayuktam / yathA-kSapayatIti kSapaNaH muniH, tapasA karmacAhiye / isa prakAra yaha saMjJAkSara hai| prazna-vyaJjanAkSara kyA hai ? uttara-dIpakake dvArA jisa tarahase ghaTa prakAzita kiyA jAtA hai, usI prakAra jisake dvArA arthakA prakAzana hotA hai vaha vyaJjanAkSara hai| isa taraha uccAryamANa akAra Adi samUha kA nAma vyaanAkSara kahA gayA hai, kyoM ki isIke dvArA hI vivakSita arthakA bodha huA karatA hai / vyaJjanAkSara zruta yathArthaniyata 1 aura ayathArthaniyata 2 ke bhedase do prakArakA hai / sArthaka nAmasaMpanna jo akSarahotA hai usakA nAma yathArthaniyata hai jaise kSapaNa zabda / yaha zabda "kSapayatIti kSapaNaH" jo karmoM ko naSTa kare vaha kSapaNa-muni kahalAtA hai, isa sArthaka nAma vAlA hai, isaliye isa zabda ko apane artha ke sAtha niyata mAnA gayA hai| isI taraha tapana-sUrya Adi zabda bhI isI taraha ke mA 42 mA sAkSara cha (1). praznavyaMjanAkSara zuM che ? uttara--je rIte dIvA vaDe ghaDAne prakAzita karAya che eja rIte jenA dvArA artha prakAzita thAya che, te vyaMjanAkSara che. A rIte uccAryamANa akAra Adi samUhanuM nAma vyaMjanAkSara kahela che, kAraNa ke tenA dvArA ja vivakSata arthane bodha thAya che. vyaMjanAkSarakRtanA be bheda che-(1) yathArtha niyata, ane (2) ayathArtha -niyata. sArthaka nAma saMpanna je akSara hoya che, tenu nAma yathArtha niyata cha. ma 155 176. mA za6 "kSapayatIti kSapaNaH" 2 bhAnA kSaya 42 te 15-muni uvAya che se sAtha nAmapAko che, te kAraNe e zabdane pitAnA arthanI sAthe niyata mAnela che. e ja rIte tapana Adi zabdane paNa eja prakAranA jANavA. ayathArthaniyata te che ke je sArthaka Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 . nandIstre kSapakatvAt / tapatIti tapanA sUryaH-ityAdi / ayathArthaniyataM yathA-indraM na gopAyati-na pAlayati, tathApIndra-gopakaH kITavizeSaH / na palamaznAti-na mAMsa bhakSati tathApi palAzaH ityAdi / _ athavA-tad vyaJjanAkSaraM dvividham-ekaparyAyam , anekaparyAyaM ca / ekaH paryAyo'bhidheyo yasya tadekaparyAyam / yathA - alokaH, sthaNDilam-ityAdi / alokazabdena hi alokAkAzalakSaNa eka eva paryAyo'bhidhIyate / sthaNDilazabdena ca sthaNDilarUpa eka eva pryaayH| aneke paryAyA abhidheyA yasya tadaneka paryAyam / yathA-loka iti / jagat , bhuvanam , saMsAraH, ityaneke paryAyA lokazabdasya santi / jAnanA cAhiye / ayathArthaniyata vaha hai jo sArthaka nAmavAlA nahIM haijaise-indragopaka zabda / indragopaka kITavizeSa kA nAma hai| yaha zabda apane artha se saMpanna nahIM hai, kAraNa vaha indra kI rakSA thor3e hI karatA hai| kevala isakA nAma hI nAma hai| aise arthazUnya zabda ayathArthaniyata mAne gaye haiN| isI taraha palAza Adi zabda bhI isI zreNI ke jAnanA cAhiye, kAraNa pala-mAMsa ko jo khAtA hai usakA nAma palAza hotA hai, parantu palAza-DhAMka mAMsa ko khAne ke kAraNa palAza nahIM kahA gayA hai kintu vaha to usakA nAma hI nAma hai| athavA-dUsarI taraha se bhI vyaMjanAkSara do prakAra kA batalAkA gayA hai-eka paryAya jisakA abhidheya-nAma hotA hai vaha eka paryAya vAlA vyaMjanAkSara hai aura aneka paryAya jisakA abhidheya nAma hote haiM vaha aneka paryAyavAlA vyaMjanAkSara hai / eka paryAyavAlA vyaMjanAkSara aloka sthaNDila Adi zabda haiM, kyoM ki aloka zabda kA abhidhey-caacynAmavALuM nathI. jemake Indrapaka zabda. Idropaka khAsa prakAranuM jetu che. te zabda pitAnA arthathI saMpanna nathI, kAraNa te IndranI rakSA theDI ja kare che ! phakta tenuM nAma ja e prakAranuM che. AvA athazanya zabda ayathArthaniyata manAya che. eja rIte palAza Adi zabda paNa eja prakAranA jANavA, kAraNa ke bhUla mAMsane je khAya che tenuM nAma palAza che. paNa palAza-khAkharAne mAMsa khAne kAraNe palAza kahetA nathI, paNa e to phakata tenuM nAma ja che. athavA bIjI rAte paNa vyaMjanAkSara be prakAranA batAvyA che--jenuM abhiya-nAma eka 111 hoya che te eka paryAyavALuM vyaMjanAkSara che ane jenuM abhidheya-nAma ane paryAya hAya che te aneka paryAyavALa vyaMjanAkSara che. eka paryAyavALuM vyaMjanAkSara alaka sthaDila Adi zabda che. kAraNa ke aleka zabdanuM abhiya-11 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnavandrikA TIkA-vyaJjanAkSaranirUpaNam. ___ evameva ekAkSarAnekAkSabhedena vyaJjanAkSaraM dvividham / tatraikAkSaraM-dhIH zrIrityAdi / anekAkSaraM-vINA, latA, mAlA, ityAdi / athavA-saMskRtaprAkRtabhASAbhedena dvividham / yathA-vRkSaH, rukkho-iti / tathA-nAnAdezAnAzritya tad vyaJjanAkSaramanekavidham / yathA-mAgadhAnAm-odanaH, 'cAvala' iti bhASA prasiddhaH, lATAnAM 'kUraH', drAviDAnAM 'cauraH', AndhrANAm-'iDAku'-riti nAma prasiddham / kevala eka alokAkAzarUpa paryAya hI hai / isI taraha sthaNDila zabda kA abhidheya eka sthaNDilarUpa paryAya hI hai| "loka" yaha vyaMjanAkSara aneka paryAyavAlA hai, kyoMki isake jagata, bhuvana, saMsAra Adi aneka abhidheya-nAma hote haiN| ekAkSara, anekAkSara, isa taraha se bhI vyaMjanAkSara do prakAra kA batalAyA gayA hai| jisameM kevala eka hI akSara hotA hai vaha ekAkSara vyaMjanAkSara hai-jaise-dhI, (buddhi) zrI Adi akSara / aneka akSara jisameM hote haiM vaha anekAkSara vyaMjanAkSara hai, jaise-vINA, latA, mAlA Adi zabda / athavA saMskRta evaM prAkRta Adi ke bheda se bhI yaha vyaMjanAkSara do prakAra kA mAnA gayA hai-'vRkSa' zabda saMskRta aura 'rukkha' zabda prAkRta hai| athavA nAnA dezoM kI apekSA vyaMjanAkSara aneka prakAra kA bhI batalAyA gayA hai-jaise-magadhadeza meM cAvaloM ko 'odana' kahate haiM, lATadeza meM 'kUra' kahate haiM, drAviDadeza meM 'caura' kahate haiM aura AMdhradeza meM 'iDAku' kahate haiN| kevaLa eka alakAkAza rUpa paryAya ja che. eja rIte spaMDila zabdanuM abhigheya eka spaMDilarUpa paryAya ja che. "a" mA vyAkSa2 mane pryaayvaanne| cha. 1291 tenA sata, bhuvana, saMsAra Adi aneka abhidheya thAya che. - ekAkSara, anekAkSara, A rIte paNa vyaMjanAkSara be prakAranuM batAvyuM che. jemAM phakata eka ja akSara hoya che te ekAkSara vyaMjanAkSara che jemake--dhI, zrI Adi akSara. jemAM aneka akSara hoya che te anekAkSara vyaMjanAkSara che; jemake vi, satA, mAtA, mAhiza6. athavA saMskRta ane prAkRta AdinA bhedathI paNa e vyaMjanosara be prahAra bhanAya che. "vRkSa" za6 saMskRta mana "rukkha' zav4 prAkRta cha, athavA vividha dezonI apekSAe vyaMjanAkSara aneka prakAranuM paNa batAvyuM che bhASa dezamA yAmAna 'odana' 4 cha, dATamA "kUra" he che. drAviDa dezamA "cauMra" 4 cha nmane mAM dezamA "iDAku" De che. Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre tathA - vyaJjanAkSaraM svAbhidheyAd bhinnamabhinnaM ca / tatra tAdAtmyAbhAvAd bhinnam / tathAhi kSurazabdoccAraNe, agnizabdoccAraNe modakazabdoccAraNe ca yathAkramaM vadato sukhasya, zRNvataH zravaNasya na chedo, nApi dAho, nApi pUraNaM bhavati, ato jJAyate svAbhidheyAdbhinnaH zabdaH / anyathA - tAdAtmyasadbhAve kSurAdayo'pi tatra 'santIti mukhasya zravaNasya ca chedAdiprasaGgaH / 446 abhinnatvaM=sambaddhatvam / yaH khalu sambaddhaH sa loke'pyabhinna ityucyate / yathA-yasya yena sahAzanapAnaM sambaddhaM, sa tadabhimna icyucyate ' ayamasmAkamabhinnaH ' vyaMjanAkSara apane abhidheya se kathaMcit bhinna bhI hai aura kathaMcit abhinna bhI hai / bhinna isaliye hai ki zabda aura usake artha kA tAdAtmya saMbaMdha nahIM hai / yadi tAdAtmya saMbaMdha hotA to kSura zabda ke uccAraNa karane para sukha kaTa jAnA cAhiye, aura sunane vAle ke kAna bhI kaTa jAnA cAhiye | isI taraha agni zabda ke uccAraNa karane para uccAraNa karttA ke sukha meM dAha, aura sunane vAle ke kAnoM meM jalana paidA ho jAnI cAhiye. modaka zabda ke bolane para sukha kA bharanA aura sunane vAle ke kAnoM kA bharanA ho jAnA cAhiye, parantu aisA hotA nahIM hai, ataH mAlUma hotA hai ki zabdakA aura usake arthakA tAdAtmya saMbaMdha nahIM hai, kintu zabda aura usake artha meM paraspara bhinnatA hai / abhinna kA tAtparya hai apane artha ko batalAnA - bodha karAnA / apane artha ke sAtha zabda kA sambaddha honA / loka meM bhI jisakA jisake vyaMjanAkSara peAtAnA vAcyathI kaIka bhinna paNa che ane kaIka abhinna pazu che. bhinna eTalA mATe che ke zabda ane tenA ane tAdRzya saMbaMdha nathI. jo tAdRzya saMbaMdha hota te kSura zabdanuM uccAraNa karatAM ja meDhuM kapAI javuM joIe ane sAMbhaLanAranA kAna paNu phATI javA joie. eja rIte agni zabda kheAlatA ja khelanAranAM mukhamAM. baLatarA ane zrotAnA kAnamAM paNa dAha pedA thavA joIe. 'lADu' zabda khelatAja khelanAranu mADhuM bharAI javuM joI e, ane zrotAnA kAna bharAI javA joIe, paNa evuM thatuM nathI, tethI ema lAge che ke zabdanA ane tenA arthanA tArdazya saMbaMdha nathI, paNa zabda ane tenA arthamAM anyonya bhinnatA che. abhinnanu tAtpa che peAtAnA ane darzAvavA-edha karAvavA pAtAnA arthanI sAthe zabdanA saMbaMdha hovA, leAkamAM paNa jenA jenI sAthe khAvA Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-vyaJjanAkSaranirUpaNam. modakazabde uccArite modakaviSaya eva pratyayo bhavati / modakarUpArthAdbhinnatve isambaddhatve ca sati, tatra niyamena modakarUpArthasya pratyayo na syAt / sambandhAbhAvato niyAmakAbhAvenAnyatrApi modakArtha pratyayaraya prasaGga Apadyeta / tasmAd jJAyate -arthAdabhinnaH zabda iti / arthena saha vAcyavAcakabhAvasambandhaH zabdasyeti / sAtha khAnA pInA sambaddha rahatA hai vaha umase abhinna mAnA jAtA hai| jaba uccAraNa kartAmodaka Adi zabdoM kA uccAraNa karatA hai to sunane vAle ko saMketa ke vazase modakarUpa artha kA hI bodha hotA hai anya artha kA nahIM / yadi modakarUpa artha se modaka (laDDU)zabda sarvathA bhinna tathA asaMbaddha mAnA jAve to modaka zabda meM modakarUpa artha kI niyamataH pratIti nahIM ho sakatI hai| jaba modakarUpa artha ke sAtha modaka zabda sambaddha hI nahIM hogA to phira saMbaMdha ke abhAva se modaka zabda dvArA anya padArtha kA bhI bodha hone lgegaa| isa taraha niyAmaka ke abhAva meM zabda svAbhidheya kA pratyAyaka-bodhaka nahIM ho sakane ke kAraNa hara eka padArtha kA pratyAyaka-bodhaka ho jAvegA taba vivakSita artha kI pratIti usase kaise ho skegii| parantu vyavahAra meM aisA nahIM hotA hai| vivakSita zabda se viva. kSita artha kI pratIti hotI hai, ataH yaha mAnanA cAhiye ki gavda se artha kathaMcit abhinna bhI hai| isa abhinnatA meM hI zabda aura artha kA vAcya vAcaka saMbaMdha siddha hotA hai| zabda aura artha kA yaha sambandha hI ina donoM kI bhinnatA kA kathaMcit prakhyAyaka-bodhaka mAnA gayA hai| pIvAna sa baMdha hoya che, te tenAthI abhinna manAya che. jyAre bolanAra modaka Adi zabdanuM uccAraNa kare che tyAre sAMbhaLanArane saMketane kAraNe modakarUpa arthane ja bodha thAya che, bIjA arthane nahIM. je mAdakarUpa arthathI modaka zabda taddana bhinna tathA asaMbaddha mAnavAmAM Ave te modaka zabdathI medakarUpa arthanI niyamatA pratIti thaI zakatI nathI je modakarU5 artha sAthe modaka zabda saMbaddha ja na hoya te pachI saMbaMdhane abhAve medaka zabda dvArA bIja padArthane paNa baMdha thavA lAgaze. A rIte niyAmakane abhAve zabda vAbhi dheyanuM pratyA caka-bedhaka nahIM thaI zakavAne kAraNe dareka padArthanuM bAdhaka thaI jaze tyAre tenAthI vivakSita arthanI pratIti kevI rIte thaI zakaze? paNa vyavahAramAM evuM thatuM nathI. vivakSita zakhathI vivakSita arthanI pratIti thAya che, tethI e mAnavuM joIe ke zabdathI artha kayAreka abhiMja paNa hoya che A abhinna tAmAM ja zabda ane arthane vAcavAcaka saMbaMdha siddha thAya che. zabda ane arthano A saMbaMdha ja e bannenI abhinnatAne kayAreka bodhaka manAya che. Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 mandI tathA-vyaJjanAkSarasyaikaikasya dvividhAH paryAyA bhavanti / yathA-svaparyAyAH, paraparyAyAzca / tatretthaM svaparyAyA avarNasya bhavanti, avarNastridhA-hasvo dIrghaH plutazca / punarekaikastridhA-udAtto'nudAttaH svritshc| punarekaiko dvidhA-anunAsiko niranunAsikazca / evamaSTAdazaprakAro'varNaH / tathA ye ekaikAkSarasaMyogato'kSarasaMyogata evaM yAvantaH saMyogA ghaTante, tAvatsaMyogavazato ye'vasthAvizeSAH, ye ca tattadarthAbhidhAyakatvasvabhAvAste'pi tasya svpryaayaaH| ye tu tatrAsantaste prpryaayaaH| evamivarNAdInAmapi svaparyAyAH paraparyAyAH vktvyaaH| ye'pi paraparyAyAste'pi tasyeti vyapadizyante, vyavacchedyatayA teSAM tadvizeSakatvAd / yathA'yaM me zatruriti / tathA-eka eka vyaJjanAkSarakI do 2 prakArakI paryAyeM hotI haiN| inakA nAma svaparyAya aura paraparyAya hai| arthAt svaparyAya aura paraparyAya ke bhedase ye paryAyeM do prakArakI hotI haiM / jaise-akAra yaha akSara isva dIrgha aura pluta ke bheda se tIna prakAra kA kahA gayA hai, tathA hasva dIrgha aura pluta ye bhI pratyeka udAtta, anudAtta aura svarita ke bheda se tIna tIna prakArake batalAye gaye haiM, aise ye nau bheda hue| ye bhI sAnunAsika aura niranunAsikake bheda se do do prakArake honese avarNa aThAraha (18) prakArakA ho jAtA hai| ye svaparyAya haiN| isI taraha eka eka akSarake saMyoga se jitane saMyoga akSaroMke niSpanna hote haiM tathA ina saMyogoM ke vaza se jo akSaroMkI avasthAe~ hotI haiM, tathA ina avasthAoM meM ve ve zabda jo apane 2 tattadarthake abhidhAyaka svabhAvavAle hote haiM ye saba bhI vyaJjanAkSarakI svaparyAye haiN| jo paryAyeM inameM nahIM haiM ve saba para paryAyeM haiN| isI prakAra ivarNa Adi vyaJjanAkSaroM meM bhI svaparyAya aura paraparyAya tathA-eka eka vyaMjanAkSaranI be be prakAranI paryAye thAya che. temanuM nAma svaparyAya ane paraparyAya che. eTale ke svaparyAya ane paraparyAyanA bhedathI e paryAya be prakAranI hoya che. jemake-akAra A akSara huva, dIrdha ane hutanA bhedathI traNa prakArane kahela che, tathA husva, dIrgha, ane huta, e paNa pratyeka udAtta, anudAtta ane svaritanA bhedathI traNa traNa prakAranA batAvyA che. ema A nava bheda thayA. e paNa sAnunAsika, ane niranunAsikanA bhedathI be be prakAranA hovAthI avarNa aDhAra prakArane thAya che. e ja rIte eka eka akSaranA sAgathI akSarenA jeTalA saMga prApta thAya che, tathA e saMgene kAraNe akSaronI je avasthAo thAya che, tathA te avasthAmAM te te zabdo je pitapatAnA te te arthanA abhidhAyaka svabhAvavALA hoya che, e saghaLI paNa vyaMjanAkSaranI svaparyA che, je paryAye temanAmAM nathI te Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %DI mAnavandrikA TIkA-yaanAkSaranirUpaNam. te svaparyAyAH paraparyAzca ekaike dvidhA bhavanti / tad yathA-sambaddhAH asNtrdvaashc| ye akArasya svaparyAyAste tatrAstitvena sambaddhA bhavanti / nAstitvena punasta eva sarve'pyasambaddhAH / tatra teSAM nAstitvAbhAvAt / evamevAsantaH paraparyAyA api nAstitvena sambaddhA bhavanti / te ca paraparyAyA astitvenAsambaddhAH, tepAmastitvasya tatrAbhAvAt / yathA-ghaTazabde dhakAraTakArAkArA ye paryAyAsta ete tatrAstitvena sambaddhA jAna lenA cAhiye / ye jo paraparyAyeM haiM ve usa vyaJjanAkSarakI hI svaparyAyakI taraha paryAyeM haiM / arthAt-jisa prakAra svaparyAyeM vyaJjanAkSarakI nija paryAyeM kahI gaI haiM, usI prakAra paraparyAyeM bhI usa vyaJjanAkSara kI mAnI jAtI haiM, kyoM ki ve vahAM vyavacchedya haiM aura isI liye usa virakSita akArAdi akSarakI ve vizeSaka hotI haiM, jaise-kahA jAtA hai ki-- 'yaha merA zatru hai|' svaparyAya aura paraparyAya ye donoM do 2 prakArakI batalAI gaI hai eka saMbaddha aura dUsarI asaMbaddha / vivakSita zabdakI jo svaparyAye huA karatI haiM ve vahAM astitva dharmase saMbaMdhita rahA karatI haiM, aura jo paraparyAyeM huA karatI haiM ve vahAM nAstitva dharmase saMbaMdhita rahA karatI haiN| svaparyAyeM nAstitva dharma se saMbaMdhita nahIM hotI haiM, kyoMki vastu kI svaparyAyeM vastu meM astitva dharma se saMbaMdhita aura nAstitva dharma se asaMbaMdhita mAnI gaI haiN| isI taraha para paryAyeM vastu meM nAstitva dharma badhI paraparyA che. e ja prakAre ivarNa Adi vyaMjanAkSaromAM paNa svaryAya ane paraparyAya samajI levI joIe. e je paraparyAya che te te vyaMjanAkSaranI ja svaparyAyanA jevI paryA che. eTale ke jema svaparyAye vyaMjanAkSaranI pitAnI paryAye kahevAmAM AvI che tema para paryAye paNa te vyaMjanAkSaranI mAnavAmAM Ave che, kAraNa ke teo tyAM vyavaechedya che ane tethI te vivakSita akArAdi akSaranI teo vizeSaka hoya che, jemake "A mAre zatru che" ema kahevAmAM Ave che. svaparyAya ane paraparyAya e bane be be prakAranI batAvI che. eka saMbaddha ane bIjI asaMbaddha. vivalita zabdanI je paryAye thayA kare che teo tyAM astitvadharmathI saMbaMdhita rahyA kare che, ane je paraparyAya hoya che teo tyAM nAstitvadharmathI saMbaMdhita rahyA kare che. svaparyAyo nAstitvadharmathI saMbaMdhita hotI nathI, kAraNa ke vastunI svaparyAye vastumAM astitvadharmathI saMbaMdhita ane nAstitvadharmathI asaMbaMdhita mAnavAmAM AvI che. e ja pramANe paraparyAya vastumAM nAstitvadharmathI saMbaMdhita ane astitvadharmathI asaMbaMdhita batAvavAmAM na0 57 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandImo bhavanti, teSAM tatra vidyamAnatvAt / ta eva ghakAraTakArAkAraparyAyA rathazandAdiSa astitvenA'sambaddhA bhavanti, teSAM tatrAbhAvAt / tadevaM svaparyAyA astitvena tatra sambaddhA anyatra cA'mambaddhA bhavanti / ta eva svaparyAyA nAstitvena tatrAsambaddhAH, anyatra tu sambaddhA bhavanti / tathA-ye sthazabdasya svaparyAyAste tatrAstitvena sambaddhAH, teSAM tatra vidyamAnatvAt / ghaTazabde tvasambaddhAH, teSAM tatrAsattvAt / ta eva ca rathazabde nAstitvenAsambaddhAH, ghaTazabde tu sambaddhA iti tadetad anAkSaraM varNitamiti shessH| se saMbaMdhita aura astitva dharma se asaMbaMdhita kahI gaI haiN| jaise-ghaTa zabda meM "gha, 8, a" rUpa arthAt-ghakAra, TakAra, akArarUpa jo paryAyeM haiM, ye vahAM (ghaTa meM) astitva dharma se saMbaMdha rakhane vAlI haiM, kyoM ki inakI yahAM vidyamAnatA hai / tathA ratha Adi zabdoM meM inakI vidyamAnatA nahIM hone ke kAraNa ye vahAM ratha Adi meM astitva dharma se asaMyaMdhita haiN| isa taraha svaparyAya vahAM (ghaTa zabda meM ) astitva se saMbaddha hai aura anyatra ratha Adi meM astitva se vaha saMbaddha nahIM hai, tathA yahI svaparyAya nAstitva se vahAM asaMbaddha hai, aura astitva se saMbaddha hai| isI taraha ratha Adi zabdoM kI jo svaparyAyeM haiM ve vahAM astitva dharma se susaMbaMdhita haiM, kAraNa unakI hI vahAM vidyamAnatA hai, ghaTa zabda meM inakI vidyamAnatA nahIM hone se ye vahAM asaMbaMdhita haiN| ratha zabda meM ye nAstitva dharma se asaMbaddha isa liye mAnI gaI haiM ki vahAM unakI (ra, tha, a) kI vidyamAnatA hai aura ghaTa zabda meM nAstitva dharmase saMbaMdhita isaliye mAvesa cha. ma ghaTa' mA "gha, Ta, a," 35 meTa 542, 8412, akAra rUpa je paryAya che teo tyAM (ghaTamAM) astitvadharmathI saMbaMdha rAkhanArI che, kAraNa ke temanI tyAM hAjarI che tathA "ratha" AdimAM temanI vidyamAnatA ( 4) nAvAne ho tasA tyAM ( 25 mAhimA) mArata dharmathI asaMbadhita che. A rIte svarNAya tyAM (ghaTa zabdamAM) astitvathI sabaddha che ane anyatra (ratha AdimAM) astitvathI te saMbaddha nathI, tathA eja svaparyAya nAstitvathI tyAM asaMbaddha che ane astitvathI saMbaddha che. eja pramANe ratha Adi zabdonI je svaparyA che teo tyAM astitvadharmathI susaMbadhita che, kAraNa ke temanI ja tyAM vidyamAnatA che, "ghaTa" zabdamAM temanI vidyamAnatA na hovAthI teo tyAM asa baMdhita che. "ratha' zabdamAM teo nAstitvadharmathI 25 te pAraNe mAnI cha ? tyAM tamanI (ra, tha, a) vidyamAnatA che ane ghaTa zabdamAM nAstitvadharmathI saMbaMdhita te kAraNe mAnelI Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikA TIkA-labdhyakSaranirUpaNam. ziSyaH pRcchati-se kiM ta0 ' ityAdi / atha kiM tad labdhyakSaramiti / uttaramAha-laddhiakkharaM0 ' ityAdi / labdhyakSaram-labdhiH -upayogarUpA, sA ceha prastutvAt zabdArthaparyAlocanAnusAriNI gRhyate / labdhirUpamakSaraM labdhyakSaraM bhAvazrutamityarthaH, akSaralabdhikasya-akSare akSarocAraNe akSarAvabodhe vA labdhiA upayogo yasya so'kSaralabdhikastasya-akArAdyakSarAnugatazrutalabdhisamanvitasyetyarthaH, labdhyakSaraM-bhAvazrutaM samutpadyate-zabdAdigrahaNasamanantaramindriyamanonimittaM zabdArthaparyAlocanAnusAri 'zAGkho'yam ' ityAdyakSarAnugataM vijJAnamupajAyate ityarthaH / mAnI gaI hai ki vahAM unakI (ra, tha, a, kI) avidyamAnatA hai| isa taraha svaparyAya aura paraparyAya, ye donoM prakArakI paryAyeM apane vyaMjanAkSaroMmeM saMbaddha aura asaMbaddha bhedavAlI siddha ho jAtI haiN| isa prakAra yahAM taka vyaMjanAkSarakA varNana huaa| ziSya labdhyakSarake viSayameM pUchatA hai-'le ki naM laddhi-akkharaM0 , ityaadi| labdhyakSarakA kyA svarUpa hai ? uttara-labdhi nAma hai upayogakA, yaha upayoga, zabda aura arthakA jo paryAlocanarUpa vyApAra hotA hai usakA svarUpa yahAM grahaNa kiyA gayA hai / isa taraha labdhirUpa jo akSara hai vaha labdhyakSara hai, aura yaha bhAvazrutarUpa hai| akSaralabdhika-arthAt akSarake uccAraNa karane meM athavA akSarake avabodha karane meM upayogayuktavyaktiko yaha bhAvazruta utpanna hotA hai| AkArAdi akSarAnugatazratalabdhi samanvita prANIko zabdAdi grahaNake bAda indriya aura mana nimicha , tyo tamanI (ra, tha, anI) vidhamAnatA cha. 2 rIta 215ryAya mane paraparyAya, e banne prakAranI paryAya pitapotAnA vyaMjanAkSaremAM saMbaddha ane asa baddha bhedavALI siddha thAya che. A prakAre ahIM sudhI vyaMjanAkSaranuM varNana thayu. ziSya yakSaranA viSayamA pUche cha-" se kiM taM laddhiakakhara" tyAta ladhyakSaranuM zuM svarUpa che ? uttara-labdhi upaganuM nAma che, A upayoga zabda ane arthane je paryAlocanarUpa vyApAra hoya che tenuM svarUpa ahIM grahaNa karela che. A rIte labdhirUpa je akSara che te ladhyakSara che, ane te bhAvazratarUpa che. akSaralabdhika-eTale ke akSaranuM uccAraNa karavAmAM athavA akSarane avabodha karavAmAM upaga-nyukta vyakitane e bhAvathuna utpanna thAya che. akArAdi akSarAnugata-zrutalabdhi samanvita prANIne zabdAdi grahaNa karyA Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstra ___ nanvidaM labdhyakSaraM saMjinAmeva puruSAdInAM sambhavati, natvasaMjJinAmekendriyAdInAm , teSAmakArAdivarNAnAmavagame uccAraNe vA labdhyasambhavAt / nahi teSAM paropadezazravaNaM sambhavati, yenA'kArAdivarNAnAmavagamAdirbhavet / atha ca-ekendriyAdInAmapi bhAvazrutarUpaM labdhyakSaramiSyate / tathAhi-pRthivyAdInAmapi bhAvazrutaM varNitam tathA coktam-' vvasuyAbhAvami vi, bhAvasuyaM patthivAINaM' iti / chAyA-'dravyazrutAbhAve'pi bhAvazrutaM pArthivAdInAm ' iti / ttaka jo zabda aura arthakI paryAlocanoke anusAra jJAna utpanna hotA hai yahI bhAvazruta hai / jaise zaMkhakA zabda jaba kAnameM par3atA hai taba zrotA ko aisA jo vicAra hotA hai ki 'yaha anyakA zabda nahIM hai yaha to zaMkhakA zabda hai' isIkA nAma bhAvazruta hai| __ zaMkA-ladhadhyakSararUpa bhAdazrutakA jo aisA Apa svarUpa prakaTa kara rahe haiM vaha to saMjJI paMcendriya prANIke hI ghaTita ho sakatA hai, asaMjJI ekendriyAdikoM ke nahIM. kyoM ki unameM aisI labdhi nahIM hai, ki jisase ve akAra Adi akSaroMkA avagama, athavA uccAraNa kara skeN| akAra Adi akSaroMkA jo avagama Adi hotA hai, vaha parake upadeza zravaNapUrvaka hotA hai / unameM karNa indriya aura manakA abhAva honese paropadeza zravaNatA AtI nahIM hai, parantu labdhyakSararUpa yaha bhAvazruta to ekendriya Adi prANiyoM meM bhI zAstrakAroMne batalAyA hai| jaise kahA haipachI, Indriya ane mana nimittaka je zabda ane arthanI paryAlocanA anusAra, jJAna utpanna thAya che eja bhAvakRta che. jemake zaMkhane zabda jyAre kAne paDe che, tyAre zrotAne e je vicAra thAya che ke " A bIjAne zabda nathI, A te zaMkhane zabda che" enuM nAma bhAvakSata che. zaMkA-layakSararUpa bhAvakRtanuM Aya je svarUpe pragaTa kare che, te te saMjJIpaMcendriya prANImAM ja ghaTAvI zakAya che, asaMsI ekendriyAdikamAM nahIM, kAraNa ke temanAmAM evI labdhi nathI ke jethI teo akAra Adi akSarane avagama athavA uccAraNa karI zake. akAra Adi akSaranuM je avagama AdI thAya che te paranA upadeza zravaNa pUvaka thAya che. temanAmAM kendriya ane manane abhAva hevAthI parapadeza zravaNatA AvatI nathI. paNa ladhyakSarUpa A bhAvakRta te ekendriya Adi prANiomAM paNa zAstrakAroe batAvyuM che. jemake kahyuM che ke Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnandrakA TIkA-labdhyakSaranirUpaNamaM. bhAvazrutaM ca zabdArtha paryAlocanAnusAri vijJAnam / zabdArthaparyAlocanaM cAkSara vinA na sambhavatIti cet ?, satyametat-kiMtu yadyapi teSAmekendriyAdInAM paropadezazravaNA'sambhavaratathApi teSAM tathAvidhakSayopazamabhAvataH kAcidavyaktA'kSaralabdhirbhavati, yadvazAdakSarAnuSaktaM zrutajJAnamupajAyate / itthaM caitadaGgIkartavyam , tathAhi-tepAmapyAhArAghabhilApa upajAyate, abhilASazca prArthanA, sA ca ' yadIdamahaM prApnomi, tato bhavyaM bhavatI' -tyaadykssraanugtaiv| "vvasuyAbhAmi vi, bhAksuyaM patthivAINaM" iti dravyazrutake abhAvameM bhI pRthivyAdi ekendriyAdika jIvoMmeM mAvazruta hotA hai, parantu jaba bhAvazrutakA artha " zabda aura arthakA paryAlokana karanA bhAvazruta hai" aisA kiyA jAtA hai, taba unameM bhAvazrutakA sadbhAva kaise siddha ho sakatA hai, kyoM ki zabda aura arthakA paryAlocanarUpa bhAvata akSarake binA saMbhavita nahIM hotA hai| uttara-zaGkA ThIka hai / parantu jaba isakA vicAra kiyA jAtA hai to yaha bAta samajhameM A hI jAtI hai| hAM yaha ucita hai ki una ekendriyAdika jIvoM meM paropadeza zravaNa kI saMbhavatA nahIM hai, parantu phira bhI unameM isa prakAra kA kSayopazama avazya hai ki jisase unameM avyakta akSaralabdhi hotI hai, aura isIse akSarAnusaMbaddha zrutajJAna unake hotA hai| yaha bAta isa taraha se unameM jAnI jAtI hai ki AhAra, bhaya, maithuna aura "davasayAbhAva mi vi, bhAvasuya patthivAiNa" ita. dravyazrutanA mlaavamAM paNa pRthivyAdi-ekendriyAdika jamA bhAvakRta thAya che, paNa jo bhAvazratane artha "zabda ane arthanuM paryAlocana karavuM te bhAvakRta che" e pramANe karAya te temanAmAM bhAvakRtane sadbhAva kevI rIte siddha thaI zake che, kAraNa ke zabda ane arthanA paryAlacanarUpa bhAvakRta akSaranA vinA saMbhavita DAtuM nathI. uttara--zaMkA barAbara che, paNa je tenA para vicAra karavAmAM Ave to e vAta samajavAmAM AvI ja jAya che. hA, e ucita che ke e ekendriyAdika jIvomAM papadeza zravaNanI saMbhavitatA nathI, chatA paNa temanAmAM e prakArano kSapazama avazya che, ke jethI temanAmAM avyakta akSaralabdhi hoya che, ane tethI ja akSarAnaSata zratajJAna temane thAya che. e vAta A rIte temanAmAM jANI zakAya che ke AhAra, bhaya, maithuna ane parigraha, e cAra prakAranI je Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIputre tatasteSAmapi kAcidavyaktA'kSaralabdhiravazyamaGgIkartavyA / tatasteSAmapi ladhyakSaraM bhavatIti na kazciddoSaH / 3 tacca labdhyakSaraM paDvidhaM prajJaptam / tad yathA - zrotrendriyalabdhyakSaramityAdi / iha yat zrAMtrendriyeNa zabdazravaNe sati ' zAGkho'yam ' ityAdyakSarAnugataM zabdArthaparyAlocanAnusAri vijJAnaM, tat zrotrendriyalabdhyakSaram tasya zrotrendriyanimittatvAt / parigraha, ye cAra prakAra kI jo saMjJAeN zAstrakAroM ne batalAI haiM ve ina ekendriyAdi jIvoM meM bhI hotI haiM / ye AhAra Adi saMjJAe~ abhilASA svarUpa mAnI gaI haiN| abhilASA kA tAtparya yahAM isa prakAra kA hai| ki - " yadi maiM ise prApta kara letA hUM to yaha bahuta acchI bAta hotI hai " / jaba isa prakAra kI abhilASA unameM hai to yaha mAnanA hI par3atA hai ki unameM akSarAnuSakta zrutajJAna bhI hai, kyoM ki yaha prArthanA rUpa abhilASA akSarAnusaMbaddha hI haiM, isaliye unameM bhI thor3I bahuta avyakta akSaralabdhi avazya aMgIkAra karanI cAhiye / jaba yaha bAta mAna lI jAtI hai to unake bhI lagdhyakSararUpa bhAvazruta hai, yaha siddhAnta saMgata baiTha jAtA hai / zreSTha yaha labdhyakSara chaha prakAra kA batalAyA gayA hai-zrotrendraya labdhyakSara, cakSu indriya labdhyakSara ityAdi / zrotra indriya se zabdasunane para jaba aisA bhAna hotA hai ki " yaha zabda zaMkha kA hai " taba yaha jJAna akSarA lugata zabda aura artha kI paryAlocanA ke anusAra udbhUta hone ke kAraNa sajJAe zAstrakAroe batAvI che, te e ekendriyAdi jIvemAM paNa hoya che. e AhAra Adi saMjJAe abhilASA svarUpa mAnavAmAM AvI che. abhilASAnu tAtpa ahIM e prakAnI prArthanA che ke "je huM tene prApta karUM te e ghaNI sarasa vAta che" jyAre A prakAranI abhilASA temAM che, tyAre e mAnavuM ja paDe che ke temanAmAM akSarAnuSAta zrutajJAna paNa che. kAraNu ke e prArthanA rUpa abhilASA akSarAnugata ja che, te kAraNe temAM pazu gheADI jhajhI anyakata akSaralabdhi avazya agIkAra karavI joie. jo e vAta svIkArIe te temanAmAM paNa lakhyakSararUpa bhAvazruta che. A siddhAMta susa Mgata thaI jAya che. A lakhyakSara cha prakAranuM' khatAvyu che-zrotrendriya lakhyakSara, cakSu indriya lakhyakSara ityAdi. zrotrendrayathI zabda sabhaLatA jyAre evu bhAna thAya che ke '' A zabda zakhanA che" tyAre te jJAna akSarAnugata zabda ane arthanI paryAlAcanA anusAra utpanna thavAne kAraNe zrAtrendriya lakhyakSara che, kAraNu (( ke Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-anakSarazrutanirUpaNam. 455 yattu cakSuSA AmraphalAdikamupalabhya 'Amraphalam ' ityAdyakSarAnugata zabdArthaparyAlocanAtmakaM vijJAnaM, taccakSurindriyalabdhyakSaram / evaM zeSendriyalAdhyakSaramapi bodhyam / ziSyaH pRcchati--' se ki taM' iti / atha kiM tadanakSarazrutamiti / uttaramAha-'aNakkharasuyaM0' ityAdi / anakSarAtmakam-akSararahita zrutam-anakSarazrutam , tat anekavidhaM prajJaptam / tad yathA-unchvasitapityAdi / ucchvasitam-ucchvasanam / niHzvasitaM-niHzvasanam / niSTayUtaM niSThIvanam / kAsitam=kAsanam / ca zabdaH samuccayArthaH / kSutaM-kSavaNam-'chIka' iti bhASAprasiddham / niHsiddhitam niHsichanam-nAsikAjanyaH zabdaH, anusAraH anusaraNam-adhovAyonissaraNaM, tajjanitaH zrotrendriya labdhyakSara hai, kAraNa yaha zrotrendriya ke nimitta se utpanna huA haiN| AMkha se Amraphala Adi ko dekhakara jo aisA vicAra hotA hai ki "yaha Amra kA phala hai" yaha cakSuindriya labdhyakSara hai, kyoM ki " yaha Ana kA phala hai" isa prakAra ke akSara se yaha jJAna milA huA hai aura isameM zabda evaM usake artha kI paryAlocanA ho rahI hai| isI taraha se zeSaindriya labdhyakSara bhI jAna lenA caahiye| phira ziSya pUchatA hai-'se kiM taM aNakkhara suyaM0 ' ityAdi / anakSararUpa zrutajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-anakSararUpa zrutajJAna aneka prakAra kA batalAyA gayA hai-(1) ucchcasita, (2) niHzvasita (3) niSThayUta, (4) kAsita, (2) kSuta, (chIMka) (6) niHsiddhita, (7) anusAra, (8) khelita, Adi (zleSmita, cItkAra Adi ) / nAsikAjanya zabda te zrotrendriyanA nimittathI utpanna thayuM che AMkhathI amraphaLa Adine joIne je evo vicAra Ave che ke "A AmraphaLa che" e cakSuIndriyaladhyakSara che, kAraNa ke A AmraphaLa che" A prakAranA akSarathI A jJAna maLeluM che, ane temAM zabda ane tenA arthanI paryAlacanA thaI rahI che. e ja prakAre bAkInI IndriyenuM ladhyakSara paNa samajI levuM. qNI ziSya pUche cha-" se ki ta aNakkhara surya" tyAEUR. anakSararUpa zrutajJAnanuM zuM svarUpa che! uttara-anakSara35 zrutajJAna aneka prakAranuM batAvyuM che-(1) ucchavanita (2) nizvasita, (3) niyUta, (4) sita, (5) kSuta (83), (6) nisabita, (7) manusA2 (8) melita mAha (mita, yoc42, mA) nAsi Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIstre 453 ityarthaH / khelitAdikam-khelitamAdiryasya tat khelitAdikam , khelitam-leSmitazleSmazabdaH, Adizabdena cItkAradikam , etatsarvam anakSaram anakSarazrutaM bodhym| ihocchvasitAdikaM dravyazrutaM draSTavyam , dhvanimAtratvAt bhAvazrutajanakatvAt bhAvazrutakAryatvAcca / tathA hi-yadA'nyaM kaMcit puruSaM prati kamapyartha bodhayitumabhisandhipUrvakaM savizeSataramucchvasitAdikaM kriyate, tadA taducchvasitAdikaM prayokturbhAvazrutaraya phalam , zrotuzca mAvazrutasya kAraNaM bhavati / tasmAd dravyazrutamityucyate / ____nanvevaM tarhi karAdiceSTAyA api dravyazrutatvaprasaGgaH, sA'pi hi buddhipUrvikA kriyate, sA ca kartu vazrutasya phalaM, draSTuzca bhAvazrutasya kAraNam ? iti cenna, kA nAma nilikhita hai / tayA adhovAyu ke nisaraNa hote samaya jo zabda hotA hai usakA nAma anusAra-anusaraNa hai / ye saba anakSarAtmaka zruta haiM / ye ucchvasita Adi saba dhvanimAtra hone se bhAvazruta ke janaka honese evaM sAvazrunake kArya honese dravyazruta lAne gaye haiN| tAtparya isakA yaha hai ki-jaba koI prayoktA kisI vizeSa vAtako samajhAneke liye icchApUrvaka kisIke prati ina ucchvasita AdikA prayoga karatA hai, taba ye ucchvasita Adi usa prayoktA ke bhAvazruta kA phalarUpa hote haiM, aura zrotA ke ye jJAna ke-bhAvazruta ke janaka hote haiM, isaliye inheM dravyazrutarUpa batalAyA gayA hai| zaMkA-isa taraha yadi uccasina Adi ko Apa dravyazrutarUpa mAnate haiM, nophira hastAdi kI ceSTA ko bhI dravyazrutarUpa mAnanA cAhiye. kAraNa yaha bhI prayoktA ke dvArA buddhipUrvaka hI kI jAtI hai, tathA ceSTA janya zabdanuM nAma niHsidhita che. tathA adhevAyunuM niHsaraNa thatI vakhate je zabda thAya che tenuM nAma anusAra-anusaraNa che e badhA akSarAtmaka zruta che e uchuvati Adi badhA vinimAtra hovAthI bhAvakRtanA janaka hovAthI ane bhAvakRtanA kArya hovAthI dravyathanarUpa mAnavAmAM AvyAM che tenuM tAtparyuM e che ke-jyAre keI pratA keI vizeSa vAtane samajAvAvavAne mATe IcchApUrvaka keIna tarapha e uSNavasita Adine prayoga kare che, tyAre e ucchavasita Adi te prayakatAnA bhAvakRtanA phaLarUpa hoya che, ane zrotAnA e jJAnanuM -bhAvathunanuM janaka hoya che, te kAraNe temane dravyahyutarUpa batAvyuM che. zaMkA--A rIte je Apa uvasita Adine dravyadhRtarUpa mAne che te pachI hastAdinI ceSTAne paNa dravyazratarUpa mAnavI joIe, kAraNa ke e paNa prayatA dvArA buddhipUrvaka ja karAya che, tathA e ceSTAthI prayatAnA hAdika Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikA TIkA - anakSarathutamedAH 457 1 zrutamityatra zrutazabdArthAzrayaNAt / tathAhi zrUyate yat tacchrutamityucyate / karAdiceSTA tu na zrUyate, tato na tatra dravyazrutatvaprasaGgaH / ucchvasitAdikaM tu zrUyate, anakSarAtmakaM c| atastadanakSarazrutamityuktam / tadetadnakSarazrutaM varNitam ||sr038|| atha savjJizrutaM varNayati / mUlam - se kiM taM sapiNasuyaM ? | sapiNasuyaM tivihaM paNNattaM; taM jahA- kAliovaraseNaM, heUvaeseNaM, diTTivAovaeseNaM / se kiM taM kAliovaraseNaM ? / kAliovaseNaM jassa NaM asthi IhA, avoho, maggaNA, gavesaNA, ciMtA, vImaMsA se NaM saNNIti labbhai / jassa NaM natthi IhA, avoho, maggaNA, gavesaNA, ciMtA, vImaMsA, seNaM asaNNIti labbhai / settaM kAliovaraseNaM / se prayoktA ke hArdika bhAvoMkA patA laga jAtA hai, evaM prayoktA ise jAnabUjhakara kahatA hai ataH ucchvasita Adi kI taraha yaha bhI bhAvazruta kA kArya evaM bhAvata kA janaka hai / uttara - isa prakAra kI zaMkA ThIka nahIM hai, kAraNa - " zruta" yahAM zrutazabda ke artha kA Azraya liyA gayA hai, aura isakA tAtparya yaha hai ki- " zrUyate yattaditi zrutamityucyate " arthAt jo sunA jAve vaha zruta hai / hastAdi kI ceSTA sunI nahIM jAtI hai vaha to dekhI jAtI hai isaliye vaha dravyazrutarUpa nahIM mAnI gaI hai| ye ucchvasita Adi sune jAte haiM aura svayaM akSara se rahita haiM isaliye ye anakSarazrutarUpa mAne gaye haiM / isa taraha anakSarazruta kA varNana huA || sU0 38 // bhAvanI khakhara paDI jAya che. ane prayeAkatA ene jANI joIne kare che, tethI uvasita AdinI jema, e paNa bhAvadyutanu` kA` ane bhAvadyutanu' janaka che. uttara--mA aThAranI zaM yogya nathI, arazu " zruta" sahI zruta zahanA arthano AdhAra sevaaye| che. ane tenuM tAtparya me che ! " zrUyate yattaditizrutamityucyate " meTo ne saMjAya che te zruta che. istAhinI yeSTA saMbhaLAtI nathI, te teA jovAya che, te kAraNe te dravyazrutarUpa manAI nathI. e ucchavasita Adi saMbhaLAya che ane svaya' akSara rahita che tethI, tene anakSarashrut3y bhAnyA che. yA rIte yA anakSarazrutanuM vana thyu che. // sU. 38 // na0 58 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre se kiM taM heUvaseNaM ? / heUvaeseNaM-jassa NaM asthi abhisaMdhAraNapuvviyA karaNasattI se NaM saNNIti labbhai / jassa NaM natthi abhisaMdhAraNapuvviyA karaNasattI se NaM asaNNIti labbhai / setaM heUvaeseNaM / se kiM taM diTTivAovaeseNaM ? diTTivAovaeseNaM - sapiNasuyassa khaovasameNaM saNNI labbhar3a, asaNNisuyassa khaovasameNaM asaNNI labbhai / se taM diTTivAovaeseNaM / se taM saSNisuyaM / se taM asaNNisuyaM // sU0 39 // / chAyA -- atha kiM tat saMjJizrutam ? | saMjJizrutaM trividhaM prajJaptam ; tad yathAkAlikyupadezena, hetUpadezena, dRSTivAdopadezena / atha ko'sau kAlikyupadezena ( saMjI ) 1 kAlikyupadezena yasya khalu asti IhA, apohaH, mArgaNA, gaveSaNA, cintA, vimarzaH, sa saMjJIti labhyate / yasya khala nAsti IhA, apohaH, mArgaNA, gaveSaNA, cintA, vimarzaH, so'saMjJIti labhyate / sa eSa kalikyupadezena (sajJI) / atha ko'sau hetUpadezena (saMjJI) ? | hetUpadezena - yasya khalu asti abhisaMdhAraNapUrvikA karaNazaktiH, sa saMjJIti labhyate, yasya khalu nAsti abhisaMdhAraNapUrvikA karaNazaktiH so'saMjJIti labhyate / sa eSa hetUpadezena ( saMjJI ) / atha ko'sau dRSTivAdopadezena ( saMjJI) 1 / dRSTivAdopadezena - saMjJizrutasya kSayopazamena saMjJI labhyate, asaMjJizrutasya kSayopazamena asaMjJI labhyate / sa eSa dRSTivAdopadezena ( saMjJI ) / tadetat saMjJizrutam / tadetadasaMjJizrutam // sU0 39 // TIkA - ziSyaH pRcchati--' se kiM taM saNNisurya' iti / atha kiM tat saMjJizrutam ? iti / uttaramAha -- 'saNNisuyaM 0 ' ityAdi / saMjJizrutaM trividhaM prajJaptaM, tad yathA - kAlikyupadezena, hetupadezena, dRSTivAdopadezena / aba saMjJita kA varNana karate haiM-' se kiM taM saNNisuyaM0 ' ityAdi / ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! pUrvavarNita saMjJizruta kA kyA svarUpa hai / uttara - saMjJizruta tIna prakAra kA kahA hai| ve isa prakAra -kAlikI upadeza se 1, hetu upadeza se 2, tathA dRSTivAda ke upadeza se 3 / huve saMjJIzrutanuM vardhuna 4re che-se kiM taM saNNisuyaM 0 " ityaahziSya pUche che- he bhadanta / pUrvavarNita sAMnnizrutanuM zuM svarUpa che ? uttara-saMjJizruta traNa prakAranu kahyuM che. te A prakAre che (1) kAlikI upadezathI, (2) hetu upadezathI, bhane (3) dRSTivAhanA upadezathI. Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikA TIkA - saMjJidhuta nirUpaNam. prAra nanu yadi saMjJAyAH sambandhAt saMjJI bhavatItyucyate, tarhi saMjJAsambandhena sarve - 'pyekendriyAdayo jIvAH saMjJinaH syuH, na tu ke'pyasaMjJinaH, tathA hi sarvajIvAnAmekendriyAdInAmapi prajJApanAdau dazavidhA saMjJA prarUpitA; tad yathA " ergidiyANaM bhaMte! kaivihA saNNA paNNattA ? / goyamA ! dasavihA paNNataM jahA - AhArasaNNA 1, bhayasaNNA 2, mehuNasaNNA 3, pariggahasaNNA 4, kohasaNNA 5, mANasaNNA 6, mAyAsaNNA 7, lohasaNNA 8, ohasaNNA 9, logaNNA 10 / " chAyA - ekendriyANAM bhadanta ! katividhA saMjJA prajJaptA ? gautama ! dazavidhA prajJaptA; tad yathA - AhArasaMjJA 1, bhayasaMjJA 2, maithunasaMjJA 3, parigrahasaMjJA 4, krodhasaMjJA 5, mAnasaMjJA 7, lobhasaMjJA 8, oghasaMjJA 9, lokasaMjJA 10 | zaMkA- yadi saMjJA ke saMbaMdha se jIva saMjJI mAnA jAya to phira isa prakAra se koI bhI prANI asaMjJI nahIM mAnA jAsakatA hai, kAraNa prajJApanAdi sUtro meM samasta ekendriyAdi jIvoM ke bhI dazaprakAra kI saMjJAe~ prarUpita kI gaI haiM, ataH ve bhI saMjJA ke saMbaMdha se saMjJI siddha ho jAte haiM / jaise " egiMdiyANaM bhaMte! kaivihA saNNA paNNattA ? goyamA ! dasavihA paNNattA" ityAdi isa pATha se ki jisameM yahIM batalAyA huA hai ki ekendriya jIvoM ke AhArasaMjJA 1, bhayasaMjJA 2, maithunasaMjJA 3, parigrahasaMjJA 4, krodhasaMjJA 5, mAnasaMjJA 6, mAyAsaMjJA 7, lobhasaMjJA 8, oghasaMjJA 9, aura lokasaMjJA 10, ye daza prakAra kI saMjJAe~ hai / isI prakAra dIndriya Adi jIvoM meM bhI ye hI dasa prakAra kI saMjJAeN jAnanI cAhiye, ataH jaba yaha bAta hai : taba 'saMjJA ke saMbaMdha se jIva saMjJI hai ' zakA~~jo saMjJAnA saMbadhathI jIva sa'nI gaNAya te pachI e prakAre te koI paNa prANI asanI mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke prajJApana AdimAM samasta ekendriyAdi jIvAne paNa dasa prakAranI sa'jJAe prarUpIta karela che, tethI teo paNa saMjJAnA saMbadhathI sa'jJI siddha thai jAya che. jemake-- " egiMdiyANa' bhate ! kaivihA saNNa / paNNattA ? goyamA ! dasavihA paNNattA " ityAdi. A pAThathI ke jemAM eja batAvyu che ke ekendriya jIvAne (1) AhAra saMjJA, (2) laya sajJA, (3) maithuna saMjJA, (4) parigraha saMjJA, (4) Godha saMjJA, (h) bhAna saMjJA, (7) bhAyA saMjJA, (4) bola saMjJA, (4) zodha saMjJA, mane (10) soGa saMjJA se isa prAranI saMjJAyA hoya che. bhe pramANe dvIndriya Adi jIvAmAM paNa eja dasa prakAranI saMjJAe jANavI joie, tethI jyAre Ama vAta che tyAre " saMjJAnA saMbaMdhathI jIva sannI che " Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 nandavitra ___--------.........-~~~-. . .. .---- evaM dvIndriyAdInAM vAcyam / tat kathaM jIvA asaMjJinaH proktAH ? iti cet| ucyate-atra sA dazavidhA saMjJA nAdhikriyate / yatastatra kAcit svalpA bhavati, yathA-oghasaMjJeti / tayA saMjJayA saMjJIti vyapadezo na yujyate / nahi kArSApaNamAtrasadbhAve dhanavAnityucyate loke / AhAra-bhaya-parigraha-maithunAdisaMjJA apyAzritya saMjJIti nirdezaH katumazakyaH, tAsAM mohAdijanyatvena sAmAnyarUpatvAdazobhanatyAcca / loke'pyaviziSTena rUpamAtreNa rUpavAniti na vyavahiyate / tasmAt isa kathana meM koI bhI jIva asaMjJI nahIM siddha hotA hai phira "asaMjJI jIva hai" yaha bAta kevala asaMbaMddha hI mAnI jAnI cAhiye, kyoM ki isa taraha koI bhI asaMjJI jIva nahIM hotA hai ? / uttara-kathana ko nahIM samajhane ke kAraNa isa prakAra kI zaMkA upasthita kI gaI hai / saMjJI zabda ke artha kA jahAM vicAra kiyA gayA hai vahAM ina daza prakAra kI saMjJA kA saMbaMdha vivakSita nahIM hai, kAraNa ki koI 2 saMjJAeN vahAM alpa bhI hotI haiM, jaise-oghsNjnyaa| yadi ina saMjJAoM ko lekara saMjJI jIva mAne jAte to ogha saMjJA kI alpatA meM saMjJIpanA vahAM nahIM A sktaa| kor3I mAtra dhana ke hone para koI jIva saMsAra meM dhanI nahIM mAnA jAtA hai| AhAra, bhaya, parigraha, maithuna Adi saMjJAoM ke saMbaMdha ko lekara bhI jIva meM "saMjJI" isa prakAra kA nirdeza nahIM kiyA gayA haiM, kyoM ki ye saMjJAe~ mohAdijanya hone se sAmAnyarUpa haiN| tathA azobhana haiN| jaise-loka meM sAmAnyarUpa ko lekara koI prANI rUpavAn nahIM kahA jAtA hai usI prakAra sAmAnyarUpa vAlI-samAnarUpa A kathanathI keI paNa jIva asa nI siddha thatuM nathI te "asaMzI jIva che? e vAta kevaLa asaMbaddha ja mAnavI joIe. kAraNa ke A rIte koI paNa asaMjJI jIva hotA nathI ? uttara-kathanane nahIM samajavAne kAraNe A prakAranI zaMkA uThAvavAmAM AvI che. saMsI zabdanA arthane tyAM vicAra karAve che, tyAM A daza prakAranA saMjJAne saMbaMdha vivakSita nathI. kAraNa ke kaI kaI saMjJAo tyAM a5 paDyuM hoya che, jemake egha saMjJA. je A saMjJAone lIdhe saMjJI jIva mAnavAmAM Ave te ghasaMjJAnI apatAmAM tyAM saMjJIpaNuM AvI zake nahIM. mAtra eka keDI dhana hoya te e keI jIva saMsAramAM dhanika manAya nahIM. AhAra bhaya, parigraha, mithuna Adi saMjJAonA saMbaMdhane lIdhe paNa jIvamAM "sa" evA prakArane nirdeza karI nathI, kAraNa ke e saMjJAo mahAdijanya hevAthI sAmAnyarUpa che, tathA azobhana che. jema lokamAM sAmAnyarUpane lIdhe keAI prANa Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikA TIkA-kAlikyupadezena saMzizrutam. 461 yathA loke bahudravya eva dhanavAnityucyate, prazastarUpa eva rUpavAniti vyapadizyate, tathA'trApi mahatyA zobhanayA ca saMjJayA jJAnAvaraNIkamakSayopazamajanyamanojJAnarUpayA saMjJI vyapadizyate / saMjJAna-saMjJA, manojJAnamiti tadarthaH / manojJAnarUpA saMjJA mahatI zobhanA cAstIti saiva gRhyate, na tvanyA / tatazca manojJAnarUpA saMjJA yepAmasti ta eva saMjJina iti bodhyam / ____ atha ko'sau kAlikyupadezena saMjJI ?--ti ziSya prshnH| dIrghakAlikI saMjJA kAlikItyucyate, tasyA upadezaH kathanaM tena saMjJI kIdRzo bhavatI ?ti bhAvaH / / se saba jIvoM meM pAI jAnevAlI ina AhAra Adi saMjJAoM ke saMbaMdha se koI bhI jIva saMjJI nahIM batalAyA gayA hai, ataH jisa prakAra bahuta dravya ke sadbhAva meM prANI dhanazAlI mAnA jAtA hai, tathA prazastarUpa ke hone para rUpasaMpanna ginA jAtA hai usI prakAra yahAM bhI mahatI-viziSTa evaM zobhana-sundarasaMjJA se arthAt jJAnavaraNIya kamake kSayopazamajanya jo manojJAnarUpa saMjJA hai usase jo jIva yukta hotA hai vaha saMjJI kahA gayA hai / yaha manojJAnarUpa saMjJA mahatI evaM zobhanIya hai, isaliye yaha saMjJA jina jIvoM ke pAI jAtI hai ve hI zAstrakAroM kI dRSTi meM saMjJIrUpa se vyapadiSTa hue haiM, anya saMjJAoM ke saMbaMdha se nhiiN| ziSya saMjJizruta ke bheda pUchatA hai-he bhadanta ! kAlikyupadeza ke saMbaMdha se saMjJI jIva kA kyA svarUpa hai ? ziSya ke isa prazna kA tAtparya yaha hai ki dIrghakAlikI saMjJA kA nAma kAlikI hai, isa kAlikI ke kathana se jo saMjJI jIva kaheM gaye haiM unakA kyA svarUpa hai-ve kaise hote haiM / rUpALuM kahevAtuM nathI, eja prakAre sAmAnyarUpavALI-samAnarUpe saghaLA jIvomAM dekhAtI e AhAra Adi saMjJAonA saMbadhathI koI paNa jIvane saMratI batAvyo nathI, tethI jema vadhAre dravyanA sarbhAvathI prANI dhanavAna manAya che, tathA prazastarUpa hovAthI rUpALo gaNAya che eja prakAre ahIM paNa mahatIviziSTa ane zebhana-suMdara saMjJAthI eTale ke jJAnAvaraNIya karmanA kSapazama janya je manojJAnarUpa saMjJA che tenA vaDe je jIva yukta hoya che tene saMjJI kahela che. A mane jJAnarUpa saMjJA mahatI ane zebhanIya che, tethI te saMjJA je jImAM jovA maLe che te jIva ja zAstrakAranI daSTie saMjJI rUpe prarUpIta thayAM che, bIjI sattAonA saMbadhathI nahI. ziSya saMnnizratanA bheda pUche che-he bhadanta! kAlikI upadezanA saMbaMdhathI saMjJI jIvanuM zuM svarUpa che ? ziSyanA A praznanuM tAtparya e che ke-dIrghakAlinI saMjJAnuM nAma kAlikI che, e kAlikInA kathanathI je saMjJI jIva kahevAyA che temanuM zuM svarUpa che-teo kevAM hoya che? Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre __uttaramAha-~' kAliovadeseNaM jassa NaM0 ' ityAdi / kAlikyupadezena saMjhI sa ucyate, yasya prANinaH khalu IhA-sadartha paryAlocanarUpA, asti-vidyate / tathAapohaH = nizcayaH, mArgaNA-anvayadharmAnvepaNam , gavepaNA = vyatirekadharmasvarUpa paryAlocanam , tathA-cintA= idaM kena prakAreNa jAtaM, idaM saMprati kena prakAreNa vartate, kena prakAreNa caitad bhaviSyatI'-ti paryAlocanam , tathA-vimarzaH vimarzanam-' idamityameva ghaTate, itthaM vA tad bhUtam , itthameva vA tad bhaviSyatI'-ti yathA'vasthitavastusvarUpanirNayaH, asti-vidyate sa prANI saMjJIti labhyate / sa ca garbhavyutkrAntiko manuSyAdiH aupapAtikazca devAdimanaHparyAptiyukto vijJeyaH / / tasyaiva trikAlavipayacintAvimarzAdisambhavAt / __uttara-kAlikI ke upadeza ke saMbaMdha se saMjJI jIva vaha hai ki jisake IhA Adi jJAna hote haiM / sadartha kI paryAlocanA kA nAma IhA hai 1 / apoha vastu kA nizcaya honA 2 / 'mArgaNA'-zabda kA artha hai vastu meM anvaya dharma kI gaveSaNA karanA, jaise-'yaha amuka vastu hI hai, kyoM ki isameM inake sAtha saMbaMdha rakhane vAle amuka 2 dharma pAye jAte haiM' 3 / gaveSaNA zabda kA artha hai vyatireka dharmoM ke svarUpa kI vastu meM paryAlocanA karanA 4 / "yaha kisa taraha se huA hai, isa samaya yaha kisa taraha hai, Age kisa taraha se hogA" isa prakAra kI vicAra dhArA kA nAma cintA hai 5 / " yaha isI taraha se ghaTita hotA hai, pahile bhI yaha isI taraha se ghaTita huA thA, Age bhI yaha isI rUpa se ghaTita hogA" isa taraha vastu kA jo svarUpa hai usakA nirNaya honA so vizama hai 6 / ye saba bAte jina meM pAI jAtI hai ve saMjJI jIva garbhajanmavAle uttara-kAlikInA upadezanA saMbaMdhathI saMsI jIva te che ke jemane IhA Adi jJAna hoya che. (1) sadanI paryAlacanAnuM nAma IhA che. (2) vastunI nirNaya thavA te mayA che (3) "mArgaNA' shn| ma cha-vastumA mnvydharmanI gaveSaNa karavI jemake- "A amuka vastu ja che, kAraNa ke temAM tenI sAthe saMbaMdha rAkhanAra amuka amuka dharma maLe che. (4) "gaveSaNa" zabdane artha che-vyatireka dharmonAM svarUpanI vastumAM paryAlocanA karavI. "A kevI rIta thayuM che, A samaye A kayA prakAranuM che. AgaLa kevI rIte haze. A prakAra vicAra dhArAnuM nAma citA che. (5) A rIte ghaTAvI zakAya che, pahelA paNa A rIte ja ghaTita thayuM hatuM, AgaLa paNa te A rIte ja ghaTAvI zakAze" A rIte vastunuM ja svarUpa che teno nirNaya thavo te "vimarza che (6) e badhI vAta jemanAmAM jovA maLe che teo saMjJI jIva che. e sarjina Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TIkA-kAliphyupadezena saMzitrutama. 463 eSa ca prAyaH sarvamapyartha sphuTarUpamupalabhate / tathAhi-yathA cakSuSmAn pradIpAdiprakAzena sphuTamarthamupalabhate, tadvadayaM manolabdhisampanno manodravyA''lambana samutpannavimarzavazAt pUrvAparAnusaMdhAnena yathAvasthitaM sphuTamarthamupalabhate / ____ ayaM bhAvaH-yaH kazcinmanojJAnAvAra karmakSayopazamAd manolabdhisaMpanno manoyogyAnanantAn skandhAna manovargaNAbhyo gRhItvA manastvena pariNamayya cintanIyaM vastujAnAti, sa kAlikyupadezena saMjJI vijJeyaH / sa ca garbhajastiryag manuSyo vA devo nArakazceti / puruSa tathA tiryazca evaM aupapAtika janmavAle deva aura nArakI hote haiN| ina saba ke manaHparyApti hotI hai aura isIse ye bhUta, bhaviSyat aura vartamAna kAla saMbaMdhI vastu kA vicAra Adi kara sakate haiN| yaha saMjJI jIva prAyaH samasta padArthoM ko sphuTarUpa se jAna letA hai| jaise acchI dRSTi vAlA vyakti dIpAdi ke prakAza kI sahAyatA se padArthoM ko jaise kA taisA jAna letA hai usI prakAra manolabdhi saMpanna prANI manodravya ke avalambana se utpanna vimarza ke vaza se pUrvAparAnusaMdhAnapUrvaka yathAvasthita padArtha ko sphuTarUpa se jAna liyA karatA hai| tAtparya isakA yaha hai ki jo prANI manojJAna ko AvaraNa karane vAle karmake kSayopazama ke vazase manolabdhiyukta hotA huA manoyogya anaMta skandhoM ko manovargaNAoM se grahaNa karake unheM manarUpa se pariNamAkara cintanIya jAnane yogya vastu ko jAnatA hai vaha kAlikI-upadeza ke saMbaMdha se saMjJIjIva kahA gayA hai| aise jIva garbhajanma vAle manuSya evaM tiryazca tathA deva evaM nArakI haiM / garbhajamavALA puruSa tathA tiryaMca ane aupapAtika janmavALA deva ane nArakI hoya che. e badhAne mana:paryApti hoya che, ane te vaDe teo bhUta, bhaviSya ane vartamAnakALa saMbaMdhI vastune vicAra Adi karI zake che. e saMjJIjIva sAmAnya rIte samasta padArthone skuTarUpe jANI le che. jema sArI najaravALI vyakti pradIpAdinA prakAzanI madadathI padArthone tAdRzya svarUpe jANI le che eja prakAre labdhisaMpanna prANI mane dravyane AdhAre utpanna vimarzane kAraNe pUrvoparAnuM saMdhAnapUrvaka yathAvasthita padArthane skuTarUpe jANe che tenuM tAtparya e che ke je prANI mane jJAnanuM AvaraNa karanAra karmanA kSapazamane kAraNe mane labdhiyukta thaIne manoyogya anaMta skaMdhane manevagaNAothI grahaNa karIne temane manarUpathI pariNamAvIne cintanIya jANavAyogya-vastune jANe che te kAlikI-upadezanA saMbaMdhathI saMjJIjIva kahela che. evA jIva garbhajanmavALA manuSya ane tiryaMca tathA deva ane nArakI che. Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ yasya tu hA'poho mArgaNA gaveSaNA cintA vimarzazca nAsti sa khalu asaMhIti labhyate / sa cAlpamanolabdhitvAt saMmUchimapaJcendriyo'sphuTamartha jAnAti / tato'pyasphuTaM caturindriyo jAnAti / tato'pyasphuTataraM trIndriyaH / tato'pyasphuTatama hIndriyaH / tato'pyasphuTatamamekendriyo jAnAti, tasya hi dravyamano nAsti, kiM tu alpataramavyaktaM bhAvamano vidyate, yadvazAdAhArAdisaMjJA avyaktarUpAH praadurbhvnti| sa epa kAlikyupadezena saMjJI varNitaH / asaMDyapi varNitaH // jisa jIva ke IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA cintA tathA vimarza, ye nahIM hote haiM ve asaMgI haiM, aisA jAnanA cAhiye / aisA jIva alpamanolabdhivAlA hotA hai, aura vaha saMmUcchima paMcendriya yahAM grahaNa kiyA gayA hai| yaha padArtha ko sphuTarUpa se nahIM jAnatA hai, kintu asphuTarUpa se jAnatA hai / isakI apekSA caturindriyavAlA jIva padArtha ko asphuTarUpa se jAnatA hai, tathA caturindriyavAle jIva kI apekSA tAna indriya vAlA jIva padArtha ko aura adhika asphuTa rUpa se, tathA tIna indriyavAle jIva kI apekSA do indriya vAlA jIva padArtha ko aura adhika asphuTarUpa se, evaM do indriya vAle jIva kI apekSA ekendriya jIva padArtha ko aura adhika asphuTarUpa se jAnatA hai / isa asaMjJI jIva ke dravya mana nahIM hotA hai, kintu atyalpa avyakta bhAva mana hotA hai, isIse AhAra Adi saMjJAe~ avyaktarUpa meM isake huA karatI haiN| isa taraha yaha kAlikIupadeza ke saMbaMdha se saMjJI kA aura tadviparIta asaMjJI kA yahAM taka kathana-varNana huaa| je jIvane IhA, apaha, mAgaNa, gaveSaNa, cintA tathA vimarza hato nathI te asaMsI che, ema samajavuM. e jIva a5mane labdhivALA hoya che, ane te saMmUchima paMcendriya ahIM grahaNa karavAmAM Avela che. e padArthane TarUpe jANatA nathI paNa askuTararUpe jANe che, tenA karatAM caturindraya Ila padArthane askuTarUpe jANe che tathA catarindrayavALA jIva karatAM traNe indriya vALe jIva padArthane tenAthI paNa vadhAre askUTarUpe tathA traNa IdriyavALA karatAM be IndriyavALe jIva padArthane vadhAre aphaTarUpe ane be IndriyavALA jIva karatA ekendriyajIva padArthane tenA karatAM paNa vadhAre askuTarUpe jANe che, A asaMjJI jIvane dravyamAna hotuM nathI. paNa aya alpa avyakta bhAva mana hoya che, tethI temane AhAra Adi saMjJAo avyaktarUpe thayA kare che A rIte A kAlikI-upadezanA saMbaMdhathI saMsInuM ane tenAthI viparIta asa" sInuM varNana ahIM sudhI thayuM. Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TokA-hetupadezena saMzizrutam. 1 atha ko'sau hetupadezena saMjJIti ziSyapraznaH / uttaramAha - ' heUvara seNaM0 ' ityAdi / hetUpadezena - hetuH = kAraNaM, tasyopadezaH = kathanaM, hetUpadezastena-kAraNopadezenetyarthaH / kAlikyupadezenA'satyapi yaH saMjJitvakAraNamupalabhya saMjJIti vyapadi - zyate sa evaM bhavati - yasya prANinaH khalu abhisaMdhAraNapUrvikA = abhisandhAraNam = avyaktena vyaktena vA vijJAnena AlocanaM, tatpUrvikA = tatkAraNikA, karaNazakti:karaNaM kriyA, tasyAM zaktiH = pravRttiH, asti = vidyate sa prANI khalu hetupadezena saMjJIti labhyate / ayaM ca dvIndriyAdiH saMmUcchimapaJcendriyaparyanto vijJeyaH / - 1 -vyakta phira ziSya pUchatA hai - he bhadanta ! hetupadeza se saMbaMdha se saMjJI kA kyA svarUpa hai ? uttara - jisa jIva meM abhisaMdhAraNapUrvikA kAraNa zakti hotI hai vaha jIva hetUpadeza ke saMbaMdha se saMjJI mAnA gayA hai / tAtparya isakA yaha hai - yadyapi aisA jIva kAlikI upadeza kI apekSA saMjJI nahIM mAnA jAtA hai, parantu saMjJipane ke kAraNoM se use saMjJI kaha diyA jAtA hai / abhisaMdhAraNapUrvikA karaNazakti kA tAtparya isa prakAra haitathA avyakta vijJAna se jo AlocanA hotI hai- vicAra dhArA calatI hai - usakA nAma abhisaMdhAraNa hai, kriyA meM jo pravRtti hotI hai vaha karaNazakti hai / abhisaMdhAraNapUrvaka jo kriyAmeM pravRtti hotI hai vaha abhisaMdhAraNa pUrvikA karaNa zakti hai| yaha abhisaMdhAraNa pUrvikAkaraNazakti hI yaha hetUpadeza hai| yahAM hetUpadeza kI apekSA saMjJIpanA asaMjJI saMmUcchima paMcendriya jIva se lekara dvIndriya jIvoM taka mAnA gayA hai| tAtparya isakA yaha hai, jo jIva apane zarIra ke pAlana ke liye vaLI ziSya pUche che-he bhadanta ! hetUpadezanA sa''dhathI sa jJInuM zu svarUpe che? uttara--je jIvamAM abhisaMdharaNa pUrvikA kAraNa zakti hAya che te jIva hetupadezanA saMbaMdhathI sajJI mAnavAmAM AvyA che. tenuM tAtparya e che ke evA jIva kAlakI upadezanI apekSAe sannI mAnavAmAM AvatA nathI, paNa saMjJIpaNAnA kAraNeAthI tene sanI kahI devAya che. abhisaMdhAraNa pUrvikA karaNa zaktinu* tAtparya A pramANe che--vyakta tathA avyakta vijJAnathI je AleAcanA thAya che-vicAradhArA cAle che tenuM nAma abhisa dhAraNa che, kriyAmAM je pravRtti thAya che te karaNazakti che. abhisaMdhAraNa pUrvaka je kriyAmA pravRtti thAya che te abhisa'dhAraNa pUrvikA kAraNuzakti che. A abhisa dhAraNa pUrvikA karaNazakita ja ahIM hetUpadeza che. A hetupadezanI apekSAe sajJIpaNu asaMsI samUcchima paMcendriya jIvathI laIne dvIndriyajIvA sudhI mAnavAmAM Avela che. na0 59 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstra ayaM bhAvaH-yo buddhipUrvakaM svadehaparipAlanArthamiSTeSvAhAreSu vastuSu pravartate, aniSTebhyazca nivartate, sa hetUpadezena saMjJI / sa ca dvIndriyAdirapi veditavyaH / tathAhi-iSTAniSTaviSayapravRttinivRtticintanaM, na manovyApAramantareNa sambhavati / manasA ca paryAlocanaM sNjnyaa| sA ca dvIndriyAderapi vidyate, tasyApi pratiniyateSTAniSTaviSayapravRttinivRttidarzanAt / tato dvIndriyAdirapi hetUpadezena saMjJI lbhyte| navaram-asya saMcintanaM prAyo vartamAnakAlaviSayaM bhavati, na tu bhUtabhaviSyadviSayam , asya bhAvamanaskatvAditi na kAlikyupadezena saMjJI labhyate / buddhipUrvaka iSTa AhAra meM pravartita hotA hai tathA aniSTa AhAra se nivartita hotA haiM vaha hetUdepaza kI apekSA saMjJI kahA gayA hai| aisA prANI dvIndriyAdika jIva bhI hai, kyoM ki isake jo iSTa evaM aniSTa padArthoM meM pravRtti tathA nivRtti yA cintana hotA hai vaha mAnasika vyApAra ke vinA nahIM hotA hai| mAnasika vyArakA nAma hI saMjJA hai| jaba isa prakAra kI saMjJA yahAM hai to phira ye bhI saMjJI hI haiM, arthAt isa taraha hetUpadeza kI apekSA asaMjJI jIva bhI saMjJI mAna liye jAte haiM, kyoM ki ina jIvoMmeM bhI pratiniyata viSayoM ke prati pravRtti aura nivRtti lakSita hotI hai| dvIndriyAdika jIvoMmeM jo iSTAniSTa viSayoM ke prati cintana hotA hai vaha vartamAna kAlika hI hotA hai-bhUta bhaviSyata kAlIna viSayoMko lekara nahIM hotA / isa hetUpadeza kI apekSA saMjJIpane ke vicArameM bhAvamana kI apekSA rakhI gaI hai, aura kAlikI upadeza kI apekSA se tenuM tAtparya e che ke je jIva pitAnAM zarIranA pAlanane mATe buddhipUrvaka ISTa AhAramAM pravartita thAya che tathA aniSTa AhArathI nivartita thAya che te hetupadezanI apekSAe saMjJI kahela che. evuM prANI zrIndriyAdika jIva paNa che, kAraNa ke tenI je ISTa ane aniSTa padArthomAM pravRtti tathA nivRtti ke ciMtana thAya che te mAnasika vyApAra vinA thatuM nathI. mAnasika vyApAranuM nAma ja saMjJA che. je A prakAranI saMjJA ahI che to teo paNa saMsI ja che, eTale ke A rIte hetupadezanI apekSAe asaMgI jIva paNa saMjJI mAnI levAya che, kAraNa ke e jImAM paNa pratiniyata viSayenI tarapha pravRtti ane nivRtti lakSita hoya che. zrIndriyAdika jIvamAM je ITAniSTa viSanuM cintana thAya che te vartamAna kAlika ja hoya che-bhUta bhaviSya viSayane laIne thatuM nathI. A hetupadezanI apekSAe saMjJIpaNAnA vicAramAM bhAvamananI apekSA rAkhela che, ane kAlikI upadezanI apekSAe saMjJIpaNAnA vicAramAM dravyamananI e rIta Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda zAnacandrikA TIkA-hetUpadezena saMzrutazim. yasya tu khalu nAstyabhisaMdhAraNapUrvikA karaNazaktiH sa pANI khalu hetUpadezenApyasaMjJIti labhyate / sa ca pRthivyAdirekendriyo vijJeyaH / tasyAbhisandhipUrvakamiSTAniSTapravRttinivRttyasaMbhavAt / yAzcAhArAdisaMjJAH pRthivyAdInAM vartante, tAapyatyantamavyaktarUpA iti tadapekSayA'pi na teSAM sNjnyitvvypdeshH| sa eSa hetUpadezena saMjJI varNitaH, asaMzyapi vrnnitH|| atha ko'sau dRSTivAdena saMjJI ? iti ziSya praznaH / uttaramAha-'diDivAovaeseNaM0' ityAdi / dRSTivAdopadezena-dRSTidarzanaM samyaktvAdiH, dRSTInAM vAdo dRSTivAdaH, tadupadezena tadapekSayA saMjJI sa bhavati yaH saMjJizrutasya kSayopazamena saMjJIpane ke vicArameM dravyamana kii| isa taraha bhAvamana kI apekSA se jo ki AtmasvarUpa hotA hai dvIndriyAdika asaMjJI jIva saMjJI kaha diye jAte haiN| jina jIvoMmeM abhisaMdhAraNapUrvaka kAraNazakti nahIM hai ve hetRpadeza kI avekSA se bhI saMjJI nahIM haiM kintu asaMjJI hI haiM / aise jIva pRthivyAdika ekendriya mAne gaye haiM, kyoM ki ina javoM kI jo iSTAniSTa padArthoM meM pravRtti nivRtti hotI hai vaha abhisaMdhAraNa pUrvaka nahIM hotI haiN| tathA jo AhAra Adi saMjJAe~ ina pRthivyAdikoMmeM haiM ve bhI atyanta avyaktarUpameM haiM, ataH isa apekSA se bhI unameM saMjJIpane kA vyapadeza nahIM bana sakatA hai| isa taraha yahAM taka hetapadeza kI apekSA saMjI jIva kA varNana huaa| tathA isake saMbaMdha se asaMjJI jIva kA bhI varNana huaa| - phira ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! dRSTivAda kI apekSA se saMjJI jIva kA kyA svarUpa hai ? uttara-dRSTivAda kI apekSA se saMjJI jIva kA svarUpa yaha hai-jo bhAvamananI apekSAe je ke AtmasvarUpa hoya che dvIndriyAdika asa zI jIva saMsI kahevAya che. je jImAM abhisaMdhAraNa pUrvaka karaNazakita hotI nathI teo hetu padezanI apekSAe paNa saMjJI nathI paNa asaMjJI ja che. evA jIva pRthivyAdika ekendriya mAnavAmAM AvyAM che, kAraNa ke te jIvonI je ITAniSTa padArthomAM pravRtti nivRtti thAya che te abhisaMdhAraNapUrvaka thatI nathI. tathA je AhArAdi saMjJA te pRthivyAdirkamAM che te paNa atyaMta avyaktarUpamAM che, tethI e apekSAe paNa temanAmAM sajJIpaNAnuM AropaNa zakaya nathI. A rIte ahIM sudhI hetUpadezanI apekSAe saMjJI jIvanuM varNana thayuM. tathA tenA saMbaMdhathI asaMgIjIvatuM paNa varNana thayuM. ziSya pUche che-he bhadanta ! duSTivAdanI apekSAe saMgIjIvanuM zuM svarUpa che? uttaradaSTivAdanI apekSAe saMjJIjIvanuM svarUpa A pramANe che Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIstra saMjJIti labhyate / ayamarthaH-saMjJA-samyagjJAnaM, sA'syAstIti saMjI=samyagdRSTiH, tasya zrutaM saMjJizrutaM-samyakzrutamityarthaH / tasya tadAvarakarasya karmaNaH, kSayopazamabhAvena saMjJIti labhyate / ayaM bhAvaH-yaH samyagdRSTiH kSAyopazamikajJAnayuktaH, sa dRSTivAdopadezena saMjJIti vyapadizyate / sa ca yathAzakti rAgAdinigrahaparo mahApurupo vijJeyaH, sa hi samyagdRSTiH yaH samyagjJAnIva rAgAdIn nigRhNAti, anyathA hitAhiteSu pravRttinivRtyabhAvAt samyagdRSTitvAyogAt / uktaJcasaMjJI zruta ke AvAraka karma ke kSayopazama se jIva 'saMjJI' isa taraha ke vyapadeza se yukta hai| samyakjJAna kA nAma saMjJA hai| yaha saMjJA jisa jIva meM prApta haiM vaha saMjJI mAnA gayA hai| isa apekSA samyagdRSTi jIva hI yahAM saMjJIpada se vyavahRta huA hai| samyagdRSTi jIva kA jo zruta hai vaha, saMjJIzruta samyakzruta hai| isa saMjJizruta ke AvAraka karma-zrutajJAnAvaraNIya karma-ke kSayopazama se jisa jIvameM " saMjJI" isa taraha kA vyapadeza huA hai vaha dRSTivAda kI apekSA se saMjJI mAnA gayA hai / kSAyopazamika jJAna zAlI samyak dRSTi jIva hI dRSTivAda kI dRSTi se saMjJIpada kA vAcyArtha kahA gayA hai| yaha jIva apanI zakti ke anusAra rAgAdika doSoM ko dUra karanemeM tatpara rahatA hai, aura isakI AtmA anya sAdhAraNa jIvoM kI apekSA vizeSa mahatvazAlI huA karatI hai| samyagjJAnI jIva jisa taraha anaMtasaMsAra ke kAraNabhUta rAgAdikoM ko sarvathA vilIna karanemeM udyoga zAlI rahatA hai usI taraha yaha samyagdRSTi jIva bhI yahI vicAra kiyA karatA hai ki maiM bhI rAgAdikoM ke nigraha karane meM jaba tatpara rahUMgA taba saMjJIzrutanA AvAraka karmane kSapazamathI jIva "saMjJI" e prakAranA vyapadezathI yukta che. samyakrajJAnanuM nAma saMjJA che. A saMjJA je jIvane prApta che te saMsI manAya che. e apekSAe samyagadaSTi jIva ja ahIM saMjJA padethI vyavahuda thayela che. samyagadaSTi jIvanuM je zrata che te saMjJIzrata samyaphazuta che. A saMgIkRtanA AvAraka karma-kRtajJAnAvaraNIya karmanA kSapazamathI je jIvamAM "saMsI" A prakArane vyapadeza thaye che te daSTivAdanI apekSAe saMI manAyA che. kSApazamika jJAnavALe samyaka daSTi jIva ja daSTivAdanI daSTie saMjJApadanA vAcyArthI kahela che. e jIva potAnI zakti pramANe rAgAdika deASAne phira karavA tatpara rahe che, ane tene AtmA bIjA sAdhAraNa jI karatAM vira mahatvavALo hoya che. samyaga jJAnI jIva je rIte anaMta saMsAranA kAraNe rAgAdikene sarvathA nAza karavAmAM udyogI rahe che. e ja rIte A samyagRSTi jIva paNa eja vicAra karyA kare che ke huM paNa rAgAdikene nigraha karavAne Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnardhAndrakA TIkA-dRSTivAdopadezena saMzizrutam, tajjJAnameva na bhavati, yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / tamasaH kuto'sti zakti,-dinakarakiraNAgrataH sthAtum // 1 // anyastu mithyAdRSTirasaMjJI vijJeya ityAha-' asaNNisuyassa0' ityAdi / asaMjJizrutasya-mithyAzrutasya, kSayopazamenA'saMjJIti labhyate / sa epa dRSTivAdopadezena saMjJI varNitaH, asaMjJI ca varNitaH / nanu prathamaM hetUpadezena saMjJI vaktuM yujyate, hetUpadezena alpamanolabdhisaMpannasyApi dvIndriyAdeH saMjJitvena svIkArAt , tasya cAvizuddhataratvAt , hetUpadezena yaH saMjJI jIvastadapekSayA kAlikyupadezena saMjJino manaHparyAptiyuktatayA vizuddhatvAt , tat kimarthamutkrameNopanyAsaH kRta ? iti cet , hI mere samyagdRSTitva kI zobhA hai, anyathA-hitameM pravRtti aura ahitameM nivRtti kA abhAva hone se mujhameM yathArthataH samyagdRSTitva kA ayoga hI mAnA jaaygaa| kahA bhI hai-"tajjJAnameva na bhavati, yasminnudite vibhAti raaggnnH| "tamasaH kuto'sti zakti,-dinakara kiraNAgrataH sthAtum " // 1 // usa jJAna se jIva ko lAbha hI kyA ho sakatA hai ki jisake hone para bhI rAgAdikoM kA sadbhAva AtmAmeM banA rahatA hai / sUrya ke sadbhAvameM andhakAra kA sadbhAva kaise ho sakatA hai // 1 // asaMjJI-zruta ke kSayopazama se-mithyAzruta ke sadbhAva se-jIva asaMjI mAnA gayA hai| tAtparya yaha hai ki dRSTivAda kI apekSA se samyagdRSTi jIva saMjI tathA mithyA dRSTi jIva asaMhI kahA gayA hai| je tatpara rahuM teja mArAM samyagadaSTivanI zobhA che. anyathA hitamAM pravRtti ane ahitamAM nivRttine abhAva hovAthI mArAmAM vAstavika rIte samyagudaSTivane ayoga ja mAnavAmAM Avaze. kahyuM paNa che- "tajjJAnameva na bhavati, yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / tamaH kuto'sti zakti,-dinakara kiraNAgrataH sthAtum " // 1 // te jJAnathI jIvane lAbha ja zuM hoI zake ke je hovA chatAM paNa te AtmAmAM rAgAdikene sadbhAva TakI rahe. sUryanA sadubhAvamAM aMdhakArane saddabhAva kevI rIte heI zake ? | 1 | asaMsI-mRtanA kSapazamathI-mithyAzrutanA bhAvathI-jIva asaMjJI manA che. tenuM tAtparya e che ke daSTivAdanI apekSAe samyagadaSTi jIva saMjJI tathA mithyASTi jIva asaMsI kahevA che. Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 nandIstre ____ ucyate-iha sarvatra sUtre yatra kvacit saMjJI asaMjJI vA parigRhyate, tatra sarvatrApi prAyaH kAlikyupadezena gRhyate, na hetUpadezena, nApi dRSTivAdopadezena / tasmA___ zaMkA-sUtrakArako sUtrameM sarvaprathama hetUpadezase saMjJI jIvakA kathana karanA cAhiye thA, kAraNa ki isa kathana kI dRSTi se alpamanolabdhi saMpanna dvIndriyAdika jIva bhI saMjJIrUpa se siddha ho jAte haiN| yaha bAta sUtrakAra ne bhI mAnI hai / hetUpadeza kI apekSA jo jIva saMjJI svIkAra kiyA gayA hai usako avizuddhatara mAnA gayA hai, kAraNa ki vaha manaHparyAptiyukta nahIM hotA hai| isakI apekSA kAlikI upadeza se jo jIva saMjJI kahA gayA hai vaha vizuddhatara mAnA gayA hai, kAraNa yaha manaHparyApti yukta batalAyA gayA hai, ataHsUtrakAra ne aisA krama na rakhakara jo kAlikI upadeza se saMjJI jIva kA prathama kathana kiyA hai vaha utkrama hai| aisA kyoM kiyA? uttara-zaMkA ThIka hai parantu yahAM sUtra meM jo sUtrakAra ne aisA kathana kiyA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki saMjJI aura asaMjJI kA kathana jahAM bhI huA hai vahAM isI kAlikI upadeza kI apekSA se huA hai| hetUpadeza tathA dRSTivAda ke upadeza se saMjJI tathA asaMjJo panekA vicAra nahIM huA hai| zaMkA-sUtrakAra sUtramAM sauthI pahelAM hetupadezathI saMjJI jIvanuM kathana karavuM joItuM hatuM, kAraNa ke A kathananI dRSTie alpamalabdhiyukta dvIndri yAdika jIva paNa saMjJI rUpe siddha thaI jAya che. A vAta sUtrakAre paNa mAnya karI che. hetupadezanI apekSAe je jIva saMzI tarIke svIkAryA che temane avizuddhatara mAnyA che, kAraNa ke te manaH paryANiyukta hetA nathI. tenA karatAM kAlikI upadezathI je jIva saMzI kahevAya che te vizuddhatara mAnya che, kAraNe ke te mana:paryAptiyukta batAvela che, tethI sUtrakAre A krama na rAkhatA je kAlikI upadezathI saMjJI jIvanuM prathama kathana karyuM te utkrama che. evuM kema karyuM? uttara-zaMkA ThIka che, paNa ahIM sUtramAM sUtrakAre je evuM kathana karyuM che, tene bhAvArtha e che ke saMsI ane asaMsIne ulekha jyAM thayA hoya tyAM eja kAlikI upadezanI apekSAe thayela che. hepadeza tathA dRSTivAdanA saMjJI tathA asaMjJIpaNAne vicAra karAyo nathI. Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-saMkSizrutopasaMhAraH 471 detatpratibodhanArtha prathamaM kAlikyupadezena saMjJino grahaNam / tadanantaramapradhAnatvAddhetUpadezena saMjJino grahaNaM, tataH sarvapradhAnatvAdante dRSTivAdopadezena saMjJino grahaNamiti / tadetat sajJizrutaM varNitam / asaMjJizrutamapi varNitamityAzayenAha-' se taM asaNNisuyaM0 ' iti / tadetat asaMjJizrutaM varNitamityarthaH // sU0 39 // saMprati sUtrakAraH samyakzrutaM varNayati mUlam-se kiM taM sammasuyaM ? sammasuyaM jaM imaM arihaMtehi bhagavaMtehiM uppaNNanANadaMsaNadharahiM telukanirikkhiyamahiyapUiehiM tIyapaDuppaNNamaNAgayajANaehiM savvaNNUhiM savvadarisAhiM parNAyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM; taM jahA-AyAro 1, sUyagaDe 2, ThANaM 3, samavAo 4, vivAhapaNNattI 5, nAyAdhammakahAo 6, uvAsagadasAo7, aMtagaDadasAo8,aNuttarovavAiyadasAo 9, paNhAvAgaraNAiM 10, vivAgasuyaM 11, dihivAo 12, icceyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM codasapuvvissa sammasuyaM, abhiNNadasapuvivasa sammasuyaM, teNa prNbhinnnnesubhynnaa|settNsmmsuyN|suu040|| ___arthAt-jahAM para bhI jIva ko saMjJI tathA asaMjJI mAnAgayA hai vaha kAli kI upadeza se hI mAnA gayA jAnanA cAhiye, hetUpadeza tathA dRSTivAda kI apekSA se nhiiN| isI bAta ko samajhAne ke liye sUtrakAra ne sUtra meM sarvaprathama kAlikI upadeza kI apekSA saMjJI jIva kA kathana kiyA hai| pazcAt apradhAna hone se hetUpadeza kI apekSA se aura sarvapradhAna hone se antameM dRSTivAda kI apekSA se saMjJI jIva kA kathana kiyA hai| isa prakAra yahAMtaka saMjJizruta aura usake saMbaMdha se asaMjJizrutakA varNana huA / sU0 39 // eTale ke je koI jagyAe jIvane saMsI tathA asaMsI mAnavAmAM Avyo che, te kAlikI upadezathI ja mAnavAmAM AvyA che tema samajavuM. hetupadeza tathA dRSTivAdanI apekSAe nahIM. eja vAtane samajAvavAne mATe sUtrakAre sUtramAM sauthI pahelAM kAlikI upadezanI apekSAe saMjJI jIvanuM varNana karyuM che. tyAra bAda amaghAna hovAthI hetUpadezanI apekSAo ane sarvapradhAna hovAthI ane dRSTivAdanI apekSAe saMjJI jIvanuM kathana karyuM che. A rIte ahIM sudhI saMjJIzruta ane tenA sadhathI masajJizrutanu varNana thayu. // sU38 // Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre CV chAyA - atha kiM tat samyak zrutam ? samyak zrutaM yadidam arhadbhirbhagavadbhirutpannajJAnadarzanadharailokyanirIkSitamahitapUjitaiH, atIta pratyutpannAnAgatajJAya keH sarvajJaH sarvadarzibhiH praNItaM dvAdazAGgaM gaNipiTakaH, tadyathA - AcAraH 1, sUtrakRtam 2, sthAnas 3, samavAyaH 4, vivAhamajJapti: 5, jJAtAdharmakathAH 6, upAsakadazAH 7, antakRdazAH 8, anuttaropapAtikadazAH 9, praznavyAkaraNAni 10, vipAkazrutam 11, dRSTivAdaH 12, ityeSa dvAdazAGgaga TikazcaturdazapUrviNaH samyak zrutam / abhinadazapUrviNaH samyak zrutam / tataH paraM bhinneSu bhajanA / tadetat samyak zrutam || sU0 40 // 9 TIkA - ziSyaH pRcchati' se kiM taM sammasuyaM ' iti / atha kiM tat samyak zrutamiti / samyak zrutasya kiM svarUpa ? miti praznaH / uttaramAha - ' sammasuyaM 0 ityAdi / samyakazrutaM taducyate, yadidam arhadbhiH = tIrthakaraiH, bhagavadbhiH - bhagaH = samagraizvaryAdiH, uktaJca - 472 "aizvaryasya samagrasya, rUpasya yazasaH zriyaH / dharmasyAtha prayatnasya, SaNNAM bhaga itIGganA " // 1 // iti / bhago vidyate yeSAM te bhagavantastaiH samagraizvarya samagra rUpAdiyuktaH, tathA utpannajJAnadarzanadharaiH = utpanne jJAnadarzane kevalajJAna kevaladarzane, utpannajJAnadarzane tayordharAH, utpannajJAnadarzanadharAstaiH, tathA trailokyanirIkSitama hitapUjitaiH - nirIkSitAzca mahitazra aba sUtrakAra samyak zruta kA varNana karate haiM-- 'se kiM taM sammasuyaM ? ' ityAdi ziSya pUchatA hai - hai bhadanta ! pUrvavarNita samyakrazruta kA kyA svarUpa hai ? uttara - pUrvavarNita samyak zruta vaha hai jo bhagavAn samagraaizvarya 1, rUpa 2, yaza 3, lakSmI jJAnAdilakSmI 4, dharma 5, aura prayatna 6, ina chahoM arthoM se saMpanna tathA anaMtajJAna anaMtadarzana zAlI, tathA trailokyadvArAbhavanapati, vyantara, nara, vidyAdhara, jyotiSka evaM vaimAnika devoM dvArA - nirIkSita- arthAt manorathoM se paripUrNa hone ke nizcaya se samutpanna huve sUtrabhara sabhyazrutanuM varNana ure che-se kiM taM sammasuyaM ? tyA ziSya pUche che he bhadanta ! pUrvavarNita samyakzrutanu zuM svarUpa che? uttara--pUrvavarNita samyakUzruta e che je bhagavAna-(1) samagra aizvarya, (2) 35 (3) yaza (4) lakSmI ( jJAnAhi samdhi ) (4) dharma zone (1) prayatna e cha arthAthI yukta tathA anaMta jJAna anaMta dazanazAlI, tathA treleAkaya dvArA lavanapati, vyantara, nara, vidyAdhara, jyotiSTha bhane vaibhAni devA dvArA nirIkSita eTale ke manerathAnA pirapUrNa thavAnA nizcayathI prApta AnaMda vikasita leAca Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnacandrikA TIkA - samyak zrutamedAH 473 pUjitAzceti samAsaH / tralokyena nirIkSitamahitapUjitAH - trailokya nirIkSitamahitapUjitAstairiti vigrahaH / trailokyazabdena bhavanapati 1 - vyantara - nara - vidyAdhara -jyotiSka 2 - vaimAnikAnAM 3 grahaNam / tatra nirIkSitAH = manorathaparaMparAsaMpatti saMbhavavinizvayasamutthasaMmadavikAzilo canairbhaktinamrairAlokitAH, mahitAH = ananyasAdhAraNaguNotkIrtanena prazaMsitAH, pUjitAH = mazasvabhAvena kAyena namaskRtAH vItarAgANAM puSpAdibhiH sAvadyapUjAyA niSiddhatvAt / tathA - atItapratyutpannAnAgata zAyakaiH - atItaM bhUtakAlikaM, pratyutpannaM= vartamAnakAlikam, anAgataM - bhaviSyatkAlikaM teSAM jJAyakAH = jJAtArastaiH, tathA sarvajJe:- sarva samastaM dravyapradezaparyAyarUpaM vastu jAnantIti sarvajJAstaiH, tathA, sarvadarzibhiH = sarvaprANigaNamAtmavat pazyantIti sarvadarzinastaiH praNItam = arthakathanadvAreNa prarUpitam, dvAdazAGgaM dvAdaza aGgAni AcArAdIni yasmiMstat dvAdazAGgam / gaNipiTaka H gaNo gacchaH, guNagaNo vA'syAstIti gaNI AcAryastasya piTaka: = maJjUSA, piTaka iva piTakaH - sarvasvamityarthaH / sarvajJaiH sarvadarzibhistIrthakarairyad gaNipiTakarUpaM dvAdazAGgaM praNItaM tat samyak zrutamiti niSkarpaH / Ananda - vikasita locanoM ke Alokita, mahita=ananya sAdhAraNa guNokIrtana pUrvaka prazaMsita pUjita - vitarAgoM kI puNyAdi sAmagrI se kI gayI sAvadyapUjA niSiddha hone ke kAraNa prazasta bhAva yukta zarIra se namaskRta, aise arihaMta prabhu dvArA arthakathana- pUrvaka prarUpita huA hai| ye arhata prabhu atIta- bhUta, pratyutpanna - vartamAna, tathA anAgata- bhaviSyatkAla saMbaMdhI samasta padArtho ke jJAtA, tathA sarvajJa- samasta - dravyoM ke tathA unakI samasta paryAyoM ke vettA, evaM sarvadarzI - triloka-vartI samasta jIva rAzi ko apane tulya dekhanevAle hote haiM / sarvajJa evaM sarvadarzI tIrthakara prabhune jisakA arthataH prarUpaNa kiyA hai vaha dvAdazAGgagaNipiTaka hai / nAthI AleAti, mahita=ananya sAdhAraNa guNeAtkIna pUrvaka prazasita, pUjita=vItarAgAnI puSpAdI sAmagrIthI karAtI sAvadya pUjA niSiddha hovAne kAraNe prazasta bhAvayukata zarIrathI namaskRta, evA arihaMta prabhu dvArA akathana prarUpita thayu che. te aMta prabhu bhUta, vamAna tathA bhaviSyakALa saMkhaMdhI saghaLA padArthAMnA jJAtA, tathA sarvajJa--samasta drancAnA pradezAnA tathA temanI paryAcAnA jANanArA, ane saOdazI-trileAkavartI samasta jIvarAzine peAtAnI jema dekhanArA hoya che. satta ane sarvadarzI tIrthaMkara prabhue jenu apUrva ka prarUpaNa karyuM che te dvAdazAMgaNa piTaka che. tene gaNipiTaka te kAraNe kahyuM che na0 60 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIstre kAni tAni dvAdazAGgAnIti jijJAsAyAmAha-taM jahA0' ityAdi / tad yathA-tAni dvAdazAGgAni yathA santi tathA varNayAmItyarthaH / AcAra: AcArAGgam 1 / sUtrakRtasUtrakRtAGgam 2 / sthAna-sthAnAGgam 3 / samavAyaH samavAyAGgam 4 / vivAhaprajJaptiH= bhagavatIsUtram 5 / jJAtadharmakathAH jJAtAdharmakathA'Ggam 6 / upAsakadazAH-upAsakadazAGgam 7 / antakRddazAH antakRddazAGgam 8 / anuttaropapAtikadazA: anuttaropapAtikadazAGgam 9 / praznavyAkaraNAni praznavyAkaraNasUtram 10 / vipAkazrutaM-vipAkazrutasUtram 11 / dRSTivAdaH 12 / ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakarUpaM caturdazapUrviNaH samyakzrutam / yazcaturdazapUrvI, tasya sakalamapi sAmAyikAdi-vindusAraparyantaM zrutaM niyamAt samyakzrutam / tato'dhomukhaparihAnyA niyamataH sarva samyakzrutaM tAvad vaktavyaM yAvadabhinnadazapUrviNaH saMpUrNadazapUrvadharasyApi samyakzrutam / saMpUrNadazapUrvadhagaNipiTaka ise isa liye kahA gayA hai ki yaha gaNI-AcAryakA piTaka maMjUSAke samAna mAnA gayA hai| vaha isa prakAra hai-1 AcArAMga, 2 sUtrakRtAGga, 3 sthAnAGga, 4 samavAyAGga, 5vivAhaprajJapti-bhagavatIsUtra, 6 jJAtAdharmakathAGga, 7 upAsakadazAGga, 8 antakRtadazAGga, 9 anuttaropapAtikadazAGga, 10 praznavyAkaraNasUtra, 11 vipAkazruta, 12 dRSTivAda / yaha caturdazapUrvadhArIkA gaNipiTakarUpa dvAdazAMga samyakazruta hai / tAtparya yaha hai ki caudaha pUrvapAThIkA jitanA bhI sAmAyika Adise le kara vindusAra paryanta zruta hai, vaha samasta samyakazruta hai / isa prakAra pazcAnupUrvIse kama se kama abhinnadazapUrvadhArIkA-samasta dazapUrvapAThIkAzruta hai vaha bhI samyakazruta hai, kAraNa ye sampUrNa dazapUrva niyamataH samyagdRSTi jIvake hote haiM-mithyAdRSTike nahIM / tAtparya kahanekA yaha hai ki pUre daza ke te gaNa-AcAryanuM piTaka-peTInA samAna gaNAya che. te A pramANe che (1) mAyAsaMga, (2) sUtrakRtain (3) sthAnAMga (4) sabhavAyain (5) vivAhaprati lApatI sUtra, (6) zAtA dhamathAMga (7) pAsa 4in (8) mantakRta zain (6) manutta5pAti4za (10) prazna vyA426sUtra (11) vipAkazrata sUtra (12) dRSTivAda. A cauda pUrvArikA gaNipiTaka rUpa dvAdazAMga samyaphathuta che. tenuM tAtparya e che ke cauda pUrvapAThInA sAmAyika AdithI laIne bindusAra sudhI jeTalAM zrata che te samyakazrata che. A prakAre pazcAtupUrvIthI ochAmAM ochA abhinna daza pUrvadhArInA-samasta daza pUrva pAThanuM zrata che te paNa sabhyazruta che, kAraNa ke e saMpUrNa dazapUrva niyamathI samyagadaSTi jIvane heya che-mithyASTine nahIM. tenuM tAtparya e che ke pUrA daza pUrvazratane jeNe Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnandrikA TIkA - samyakkSutamedAH aMkala ratvAdikaM hi niyamataH samyagdRSTereva, na tu mithyAdRSTeH, tathA svAbhASyAt / tathA hi-yathA abhavyo granthidezamupAgato'pi tathAsvabhAvatvAnna granthibhedamAdhAtuM samarthaH, evaM midhyAdRSTirapi zrutamavagAhamAnaH prakarSato'pi tAvadavagAhate, yAvat kiMcinyUnAni daza pUrvANi bhavanti, paripUrNAni tu tAni nAvagAhituM zaknoti, tathAsvabhAvatvAditi / tataH paraM = saMpUrNadazapUrvaratvAt pacAnupUrvyAH paraM bhinneSu nyUneSu dazasu pUrveSu, bhajanA - vikalpanA / kadAcit samyakazrutaM kadAcit mithyA zrutamityarthaH / pUrvazrutako jisane par3ha liyA hai aisA jIva niyamase samyagdRSTi hI hotA hai, mithyAdRSTi nahI, kyoM ki mithyAdRSTi jIva sampUrNa daza pUrvI kA adhyetA nahIM ho sakatA hai, yaha niyata hai / jisa prakAra abhavya jIva rAgadveSarUpI granthidezataka Akara bhI use bheda nahIM sakatA, - kAraNa usakA svabhAva hI kucha aisA hotA hai ki, jisa kAraNa se usase usa granthikA bheda karanA nahIM bana sakatA hai / rAgadveSarUpI isa granthikA bheda - vinAza to jo samyagdRSTi jIva huA karate haiN| isI taraha mithyAdRSTi jIva bhI zrutakA adhyayana karatA huA bhI use yahAM taka paDha letA hai ki jisase vaha kucha kama dazapUrvakA pAThI bana jAtA hai, parantu phira bhI usakA mithyAtva nahIM jAtA, ataH usa kAraNa se vaha sampUrNa dazapUrvakA pAThI nahIM bana sakatA hai| jo sampUrNa deza pUrvake pAThI nahIM hote haiM unameM samyak zrutakI bhajanA hai arthAt unameM kabhI samyakJjata aura kabhI mithyAzrata hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki jina samyagdRSTi vAMcI lIdhA che evA jIva niyamathI samyagdaSTi ja hoya che, mithyAdRSTi nahI. kAraNa ke miAdRSTi jIva saMpUrNa dazapUrvanA abhyAsI thaI zakatA nathI, e niyata che. je prakAre abhavyajIva rAgadveSarUpI granthideza sudhI AvIne paNa tene bhedI zakatA nathI, kAraNa ke tenA svabhAvaja kaIka evA hAya che ke je kAraNe tenAthI te granthine bhedavAnu khanI zakatuM nathI, rAgadveSarUpI A graMthinA nAza tA je jIva samyagdRSTi DAya che teoja kare che. A rIte mithyAsRSTi jIva paNa zrutanuM adhyayana karavA chatAM paNa tene tyAM sudhI abhyAsa karI le che ke jethI te dazapUrvanA pAThI karatAM kaMIka nyUna thaI zake che, paNa te chatAM tenuM mithyAtva jatuM nathI, tethI te kAraNe te saMpUrNa dezapUrvanA pAThI banI zakatA nathI. je saMpUrNa dezapUrvanA pAThI haiAtA nathI, temanAmAM sabhyazrutanI bhajanA che. eTale ke temanAmAM kayAreka samyakUzruta ane kayAreka mithyAzruta hoya che. Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 nandIsUtre ayaM bhAvaH-samyagdRSTeH prazamAdiguNagaNopetasya samyakzrutaM bhavati, yathAvasthitArthatayA tasya samyak pariNamanAt / mithyAdRSTestu mithyAzrutaM bhavati, viparItAryatayA tasya pariNamanAt / tadetat samyakzrutam / ____ atha 'bhagavaMtehiM0' ityAdi vizeSaNAnAM sArthakyamucyate-arhadbhirityuktyaiva bhagavadpArthasya vodhaH saMbhavati, punaH 'bhagavadbhiriti vizeSaNopAdAnaM kimarthamiti jIvoM meM prazama Adi guNa maujUda hoM ve yadyapi sampUrNa dazapUrvake pAThI na bhI hoM to bhI unakA jitanA bhI zruta hai vaha samyak zruta hai tathA jina jIvoM meM mithyAtva bharA huA hai aise jo mithyAdRSTi jIva haiM unakA jitanA bhI zruta hai vaha saba mithyAzruta hai / samyakadRSTi jIva ke zruta ko samyak zruta kahane kA kAraNa yaha hai ki vaha padArtha ke svarUpa ko yathArtharUpa se jAnatA hai| tathA mithyAdRSTi jIva padArtha ke svarUpa ko mithyAtva ke prabhAva se yathArtharUpa se nahIM jAnatA, ataH kiJcit nyUna dazapUrva ke pAThI do jIvoM meM eka kA zruta samyakzruta, tathA dUsare kA zruta mithyAzruta kahA gayA hai| isIliye kizcit nyUna dazapUrvapAThI jIvoM meM samyakzruta kI bhjn| batalAI gaI hai| isa taraha yahAM taka samyakazruta kA varNana huA // ___ aba TIkAkAra sUtra meM rahe hue " bhagavaMtehiM0 " Adi vizeSaNapadoM kI sArthakatA prakaTa karate haiNtenuM tAtparya e che ke je samyagRSTi jemAM prazama Adi guNa mejUda hoya teo kadAca saMpUrNa dazapUrvanA pAThI na hoya te paNa temanuM jeTaluM paNa zrata che te badhuM samyaphathuta che. tathA je jImAM mithyAtva bharela che evA je mithyASTi jIva che temanuM jeTaluM paNa zrata che te badhuM mithyAzruta che. samyakdaSTi jIvanA kRtane samyakRta kahevAnuM kAraNa e che ke te padArthano svarUpane yathArtha rUpe jANe che. tathA mithyASTi jIva padArthanAM svarUpane mithyAtvanA prabhAve yathArtharUpe jANatA nathI, tethI dazapUrva karatAM thoDA jUnanA pAThI be jImAM ekanuM zrata sabhyazrata, tathA bIjAnuM zrata mithyAzruta kahyuM che. tethI dazapUrva karatAM kaMIka nyUnanA pAThI jIvemAM samyakratanI bhajanA darzAvavAmAM AvI che. A rIte ahIM sudhI samyakRtanuM varNana thayuM. have sUtrA2 sUtramA mAvasa " bhagavatehiM" mA vizeSa pahAnI sArtha utA pragaTa kare che Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ airefront east- samyakuzrutamedAH be cet, ucyate - zuddhadravyAstikanayamatAnusAribhiH kaizcidanAdisiddhA muktA arha - vena svIkriyante / uktaJca taiHjJAnamapratighaM yasya, "" vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmazva, sahasiddhaM catuSTayam " // 1 // ityAdi / teSAmiha grahaNaM nAstIti bodhayituM bhagavadbhiriti vizeSaNam / zaMkA- sUtra meM jaba " arhadbhiH " aisA pada sUtrakAra ne rakhA hai taba isa eka pada se hI bhagavadrUpa artha kA bodha ho jAtA hai to phira " bhagavadbhiH " isa vizeSaNa kA svatantrarUpa se sUtra meM grahaNa kyoM kiyA gayA hai ? | uttara - kitaneka aise bhI prANI haiM jo zuddhadravyAstikanaya kI mAnyatA ko lekara aisA kahate haiM ki mukta jIva anAdi kAla se siddha haiM aura ve arhata pada vAcya mAne gaye haiM / jaise " jJAnamapratighaM yasya, vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryacaiva dharmazva, saha siddhaM catuSTayam " // 1 // apratigha - anaMta - jJAna, vairAgya, aizvarya evaM dharma ye cAra bAteM jagapati prabhu meM svAbhAvikarUpa se siddha haiM so aise anAdisiddha paramAtmA kA yahAM " bhagavaMtehiM " pada se grahaNa nahIM huA hai, isa bAta ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne sUtra meM " bhagavaMtehi " yaha pada rakhA hai / bhUyu che, to me bhe yahathIna lAgavaddazya arthano sodha thA laya che to pachI "bhagavadbhiH " mA SizeSaNune svataMtrarUpe sUtramAM kema grahaNa karyu" che ? zaMbha-sUtrabhAM le " arhadbhiH " me yaha sUtra uttara--keTalAka evAM prANIo che je zuddha dravyAstika nayanI mAnyatAne lIdhe evuM kahe che ke mukatajIva anAdi kALathI siddha che ane temane adbhuta yahavAya bhAnya che. nema jJAnamapratighaM, yasya, vairAgyaM ca jagatpateH // aizvaryaM caiva, dharmazca saha siddhaM catuSTayam " // 1 // apratidha- anaMta-jJAna, vairAjya, bhaizvarya bhane dharma se yAra bAta bha pati prabhumAM svAbhAvika rIte siddha che, teA evA anAdi siddha paramAtmAnu aDDoM "bhagavatehiM " pahathI zraSu thayuM nathI, me vAtane pragaTa ukhA bhATe sUtrAre sUtrabhAM "bhagavatehi " se yaha bhUmyu che, "bhagavaMta" paDhathI zevA para 46 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 - - .. F T . . nandIsUtre anAdisiddhA arhanto hi rUpAbhAvAdeva samagrarUpavanto na bhavanti, azarIritvAt , zarIrasya ca rAgAdikAryatvAt , tepAM ca rAgAdyabhAvAditi teSAM bhagavattvaM noppdyte| nanu parasammatA api siddhAH svecchayA zarIraM nirmAtuM zaknuvantIti te'pi bhagavantaHsyurato vizeSaNAntaramAha-' uppaNNanANadasaNadharehiM ' - utpannajJAnadarzanadharai 'riti / te'nAdisiddhA jJAnavairAgyAdicatuSTayasya nityasiddhatvAd utpannajJAnadarzanadharA na bhavantIti neha teSAM grahaNam / "bhagavaMta" pada se aise paramAtmA kA pArthakya isaliye ho jAtA hai ki anAdisiddha ahaMta meM zarIra ke abhAva se samagrarUpazAlitA nahIM AtI hai, kAraNa jo anAdisiddha ahaMta hoMge unameM rAgAdika kA kAryarUpa zarIra kA sadbhAva kaise bana sakatA hai| yadi zarIra unameM mAnA jAya to unameM rAgAdika kA abhAva evaM anAdisiddhatA nahIM mAnI jA sakatI, parantu aisI mAnyatA to hai nahIM, vahAM to rAgAdika kA abhAva mAnA hI gayA hai, ataH yaha nizcaya hai ki anAdisiddha ahaita, bhagavanta nahIM bana sakate haiM, kintu jo sAdi siddha ahaMta hoMge ve hI bhagavaMta bana sakeMge, isa bAta ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne sUtra meM " bhagavaMtehiM" yaha pada svataMtrarUpa se nivezita kiyA / 1 / ___ zaMkA-jo anAdisiddha ahaMta paramAtmA dUsaroM ne mAne haiM ve bhagavaMta bhI bana sakate haiM, kAraNa unameM jaba zarIra nirmANa karane kI icchA hotI haiM taba ve zarIra kA bhI nirmANa kara liyA karate haiM, phira unameM bhgmAtmAnuM pArthakya e kAraNe thaI jAya che ke anAdi siddha atamAM zarIrane abhAve samagra rUpazAlItA AvatI nathI, kAraNa ke je anAdi siddha ahaMta haze temanAmAM rAgAdikanAM kAryarUpa zarIra kevI rIte hoI zake ! je teone zarIra hoya che ema mAnavAmAM Ave to teomAM rAgAdikane abhAva ane anAdi siddhatA mAnI zakAya nahIM, paNa evI mAnyatA te nathI, tyAM te rAgAdikanA abhAva mAnavAmAM Avyo ja che, tethI te nakkI thAya che ke anAdi siddha ahaMta bhagavanta banI zakatA nathI, paNa je sAdi siddha ahaMta haze teo ja bhagavaMta banI zakaze, e vAtane pragaTa karavAne mATe sUtrakAre sUtramAM " bhagava tehiM " 2mA 56 svataMtrate bhUjyuche // 1 // zaMkA-je anAdisiddha ahaMta paramAtmA bIjA leke e mAnyA che teo bhagavaMta paNa banI zake che, kAraNa ke temane jyAre zarIra nirmANa karavAnI IcchA thAya che, tyAre teo zarIranuM nirmANa karI le che, chatAM Apa temanAmAM bhagava Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TIkA-samyakzrutamedAH nanu tarhi 'utpannajJAnadarzanadharaiH' ityetAvanmAtraM vizepaNamastu alaM bhagavadbhiH' vattA kA abhAva Apa kaise kaha sakate haiM / isa prakAra kI dUsarI zaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakArane sUtra meM " uppaNanANa dasaNadhare hiM" yaha pad rakhA hai| isa pada dvArA sUtrakAra yaha pramANita karate haiM ki jo anAdisiddha mAne gaye haiM ve utpanna hue jJAna evaM darzana ko dhAraNa karane vAle nahIM hote haiM, kintu ve to nityasiddha jJAna vairAgya Adi ke adhi. pati hote haiM, ataH yahAM aise hI ahaMtaprabhu kA grahaNa kiyA gayA hai,jo bhagavaMta hoM tathA utpanna hue jJAna darzana ko dhAraNa karanevAla hoN| tAtparya isakA isa prakAra hai ki para saMmata anAdisiddha paramAtmA bhale hI apane zarIra kA svecchA se nirmANa karaleM etAvatA unameM bhagavattA bhale hI AjAve parantu itane mAtra se unameM ahaMtatA nahIM AsakatI hai, kintu ahaMtatA Aneke liye sUtrakAra kI dRSTi meM utpanna hue jJAna aura darzana ko dhAraNakaranApanA bhI AvazyakIya hai / anAdisiddhoM meM yaha bAta banatI nahIM hai, ataH unameM ahaMtatA ghaTita nahIM hotii|2| zaMkA-jaba aisI bAta hai to phira "ahaMtatA prakaTa karane ke liye "utpanna jJAnadarzanadharaiH" yahI eka pada kAphI hai| vyartha meM " bhagavadbhiH" isa pada kA nyAsa kyoM kiyA gayA hai ?" tAno abhAva kevI rIte kahI zake che? A prakAranI bIjI zaMkAnI nivRttine bhATe sUtradhAre sUtramA " uppaNanANadasaNaMdhare hiM " 20 56 bhUyuche. 23 // 54 dvArA sUtrakAra e sAbita kare che ke je anAdi siddha manAya che. teo utpanna thayela jJAna ane darzanane dhAraNa karanAra hotA nathI, paNa teo te nityasiddha jJAna vairAgya AdinA adhipati hoya che, tethI ahIM evA ja ahaMta prabhu grahaNa karavAmAM AvyA che ke je bhagavaMta hoya ane utpanna thayela jJAnadarzanane dhAraNa karanAra hoya tenuM tAtparya evuM che ke para saMmata anAdi siddha paramAtmA bhale pitAnAM zarIranuM svarachAthI nirmANa karI le, eTalA pramANamAM temanAmAM bhale bhagavattA AvI jAya paNa mAtra eTalAthI ja temanAmAM ahaMtatA AvI zakatI nathI, paNa ahaMtatA AvavAne mATe sUtrakAranI dRSTie utpanna thayela jJAna ane darzanane dhAraNa karavuM te paNa Avazyaka che. anAdi siddhomAM A vAta banatI nathI, eTalA mATe emanAmAM ahaMtatA ghaTatI nathI rA za - savI pAta che to pachI " arhatatA" pragaTa 42pAne bhATa " utpanna jJAna darzanadharaiH" me 4 56 puratu cha. "bhagavadbhi" se pahanA upaga zA mATe karyo che? Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 mandIle iti vizeSaNopanyAsena ? iti cet , ucyate-sAmAnyakevalino'pi hi-utpannajJAnadarzanadharA bhavanti kintu teSAM samagraizvaryarUpAdyabhAvAtte tIrthakaravad bhagavantona mavanti, tasmAt samagraizvaryAdiguNapratibodhanArtha bhagavadbhiH' iti vizeSaNopAdAnamAvazyakamiti / uktavizeSaNaiH zuddhadravyAstikanayamatAnusAriparikalpitAnAmanAdisiddhAnAM vyavacchedaH kRtaH / saMprati paryAyAstikanayamatAnusAriparikalpitAH ye muktAste'pyutpannajJAnadarzanadharA bhavantItyatastadvayAvRttyarthamAha- telukanirikkhiyamahiya uttara-ahaMtatA Ane ke liye utpanna hue jJAna aura darzana ko dhAraNa karanA mAtra kAraNa nahIM mAnA gayA hai, kintu sAtha meM bhagavattA bhI kAraNa hai / yahI bAta prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne sUtra meM donoM pada sthApita kiye haiN| utpannajJAnadarzanadharatva sAmAnyakevaliyoM meM bhI hotA hai, parantu vahAM samagrarUpAdimattA nahIM hotI, isaliye ve tIrthaMkara prabhu kI taraha bhagavAn nahIM hote haiM, ataH ahaMta banane meM samagra aizvaryAdiguNa cAhiye yaha bAta " bhagavadbhiH" isa pada se sUtrakAra ne khyApita kI hai|3|| ___ isa taraha ina vizeSaNoM dvArA zuddha dravyArthikanaya kI mAnyatA ko lekara jo anAdisiddha mukta mAnane vAle haiM, unakA vyavaccheda ho jAtA hai| aba paryAyArthika nayakI mAnyatA ko lekara ke jina vyaktiyoM ne sAdi siddha mukta mAne haiM ve yadyapi utpanna darzana jJAnadhArI hote haiM parantu unameM arhatatA nahIM AtI hai, kAraNa ahaMtatA AnemeM " tellukka nirikkhiyamahiya pUiehiM" kAraNa mAnA gayA hai| tAtparya isakA isa prakAra-jo uttara-arvatatA AvavAne mATe phakta utpannajJAna, ane darzanane dhAraNa karavuM eja kAraNa manAyuM nathI, paNa sAthe bhagavattA paNa kAraNa che. eja vAta pragaTa karavAne mATe sUtrakAre sUtramAM banne pada mUkyAM che. utpanna jJAna darzana dhArakatA sAmAnya kevaLIomAM paNa hoya che. paNa tyAM samagra rUpAdimattA hatA nathI tethI teo tIrthaMkara prabhunI jema bhagavAna thatA nathI, tethI huM tema pAmA samaya maizcaryAdigu naye sAta "bhagavadbhiH" mA 54thI sUtradhAra sthApita 42rI cha. (3). A rIte e vizeSaNa dvArA zuddha dravyArthika nayanI mAnyatAne lIdhe ja anAdi siddha mukata mAnanArA che, temanuM khaMDana thaI jAya che. have payayA*i nayanI mamatAne lIdhe je vyaktioe sAdi siddha mukata mAnyA che tema je ke utpana darzana jJAnadhArI hoya che paNa temanAmAM ahetatA AvatI nathI, 425 maI tatA mApAmA " telukka nirikkhiya mahiyapuiehiM" 42 bhanAyu Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-samyakzrutamedAH pUiehiM ' iti / trailokyanirIkSitamahitapUjitairiti / na ca te tathA bhavantIti / nanu saugatamate'pi paryAyA stikanayamatAnusAribhiH sugatAstrailokyanirIkSitamahitapUjitA eva svIkriyante, tatazca tattulyatApattiH syAdata Aha-tIyapaDuppaNNamaNAgayajANaehiM ' iti / atItapratyutpannAnAgatajJAyakairiti / sugatAH khaluatItapratyutpannA nAgatajJA na saMbhavanti, teSAmekAntakSaNikatvAbhyupagamena sarvathA'tItAnAgatayorasattvAt , asatAM ca grahaNA'sambhavAt / nanu vyavahAranayamatAnusAribhistu jIva sAdisiddha hote haiM unameM anaMtajJAna aura anantadarzana utpanna ho jAtA hai parantu aise saba jIva ahaMta nahIM hote haiN| ahaMta prabhu hI trailokya dvArA nirIkSita, mahita evaM pUjita huA karate haiM, kAraNa inake tIrthakara prakRti kA udya rahatA hai, anya ke nhiiN| 4 / / zaMkA-yadi ahaMta banane meM trailokya nirIkSita, mahita evaM pUjitapanA kAraNa ho to bauddhasiddhAnta dvArA ki jo paryAyAstika naya satAnusArI hai kalpita vuddha bhI ahaMta mAne jAvege kAraNa ve bhI trailokya dvArA nirIkSita, mahita evaM pUjita mAne gaye haiM, isa taraha ubhayatratulyatA kI Apatti AtI hai| uttara-isa taraha tulyatA kI Apatti nahIM AsakatI hai, kAraNa ahaMta banane meM jisa taraha trailokya nirIkSita mahita pUjitatA kAraNa hai usI prakAra "tIya paDuppaNNa maNAgaya jANaehiM" atIta pratyutpanna evaM anAgata viSayoMkA jJApakapanA bhI kAraNa hai| buddha bhale hI unakemAnane vAloM dvArA che. tenuM tAtparya A pramANe che-je jIva sAdisiddha hoya che, temanAmAM anaMta jJAna ane anaMta darzana utpanna thaI jAya che, paNa evA badhA jIva ahaMta thatA nathI. ahata prabhu ja aikya dvArA nirIkSita, mahita ane pUjita thAya cha, 12 tamanI tItha 42 pratinI haya 29 cha. manyana nahI. (4). zaMkA-je ahaMta banavAmAM railokya nirIkSita, mahita ane pUjitapaNuM kAraNa hoya te bauddha siddhAMta dvArA ke je paryAyAstika naya matAnusArI che, kalpita buddha paNa ahaMta manAze kAraNa ke teo paNa tralokaya dvArA nirIkSita, mahita ane pUjita manAyA che, A rIte ubhayatra tulyatAnI muzkelI Ave che. uttara-A rIte tulyatAnI muzkelI AvI zakatI nathI, kAraNa ke ahaMta banavAmAM je rIte lekaya nirIkSita, sahita pUjitatA kAraNarUpa che eja prakAre "tIya paDuppaNNa maNAgaya jANaehi" bhUta, vartamAna ne piNyanA viSayAnI jANakArI paNa kAraNarUpa che. buddhane bhale temane mAnanArAoe rolekaya nirIn0 61 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAra mandIsatre kaizcidiSyante'tItAnAgatavartamAnArthajJAyakA RSayaH / uktazca " RSayaH saMyatAtmAnaH phalamUlA'nilAzanAH / tapasaiva prapazyanti, trailokyaM sacarAcaram // 1 // atItAnAgatAn bhAvAn, vartamAnAMzca bhArata ! | jJAnAlokena pazyanti, tyaktasaMgA jitendriyAH " // 2 // ityAdi / trailokya nirIkSita mahita evaM pUjita svIkRta kiye gaye hoM, parantu unameM atIta, pratyutpanna evaM anAgata viSayoM kI jJApakatA nahIM hai, kAraNa unake siddhAntAnusAra atIta aura anAgatatA siddha hI nahIM hotI / yaha siddhAnta ekAntataH kSaNika vAdI hai, ataH isameM ekAnta vartamAna kSaNa kA hI astitva svIkAra kiyA gayA hai / isa taraha atIta aura anAgata kSaNoM kA attva hone se unakA grahaNa unake dvArA nahIM ho sakatA hai / isa prakAra tulyatA kI Apatti haTa jAtI hai / 5 / zaMkA - vyavahAranaya kI mAnyatA ko mAnanevAle kitaneka vyakti isa bAta ko svIkAra karate haiM ki RSijana atIta, anAgata evaM pratyutpanna viSayoM ke jJAtA hote haiM / kahA bhI hai FF RSayaH saMyatAtmAnaH, phala mUlA nilAzanAH / tapasaiva prapazyanti, trailokyaM sacarAcaram // 1 // atItAnAgatAn bhAvA, varttamAnAMzca bhArata ! | jJAnAlokena pazyanti, tyaktasaMGgA jitendriyAH" // 2 // kSita sahita ane pUjita tarIke svIkAryo hAya, paNa temanAmAM bhUta, vartamAna ane bhaviSyanA viSayonI jANakArI nathI. kAraNa ke temanA siddhAMta pramANe bhUta ane bhaviSyatA siddhaja nathI thatI. e siddhAMta ekAntataH kSaNikavAdI che, tethI temAM ekAnta vartamAna kSaNanuM ja astitva svIkAryuM che. A rIte atIta(bhUta) ane anAgata (bhaviSya) kSAnuM asahtva hovAthI temanuM grahaNu temanA dvArA thai zakatuM nathI. A rIte tulyatAnI muzkelI dUra thAya che. (5). zaMkA--vyavahAra nayanI mAnyatAne mAnanArI keTalIka vyakti e vAtanA svIkAra kare che ke RSijana bhUta, bhaviSya ane vata mAna viSaceAnA jANakAra hAya che. yAgu che 46 RSayaH saMyatAtmAnaH phalamUlA nilAzanAH / tapasaiva prapazyanti, trailokyaM sacarAcaram // 1 // " atItAnAgatAn bhAvAn, vartamAnAMzca bhArata ? jJAnAlokena pazyanti, tyaktasaGgA jitendriyAH " // 2 // Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 mAnandrikA TIkA-samyakazrutamedAH atastattulyatApattiH syAdata Aha-savaNNUhiM savvadarisIhiM '-sarva jJaiH sarvadarzibhiriti / te tu RSayo na bhavanti sarvajJAH-sarvadravyapradezaparyAyajJAnAbhAvAt , tathA te sarvadarzino'pi na bhavanti, phalamUlAnilAdyAhArakaraNena sarvaprANiSvAtmatulyadRSTayabhAvAt / tadevaM dravyAstikaparyAyAstikanayamatAnusAriparikalpitamuktebhyo bhinnAstIrthakarA ityuktam // sU0 40 // yadi atIta, anAgata evaM pratyutpannaviSayoM kA jAnanA ahaMta hone meM kAraNa mAnA jAya to vyavahAranaya kI mAnyatA ke anusAra calane vAle kitaneka vyaktiyoM dvArA kalpita RSiyoM meM bhI ahaMtatA aajaavegii| isa taraha inake sAtha tulyatA kI Apatti khar3I hI rahatI hai| uttara-isa taraha se bhI tulyatA kI Apatti nahIM AtI hai, kAraNa sUtra meM isa bAta kI nivRtti ke liye "savaNNUhiM sabvadarisIhiM" ye pada rakkhe gaye haiM / ye pada yaha spaSTa karate haiM ki tIrthaMkara ahaMta hI sarvajJa aura sarvadarzI haiM, ye RSijana nahIM / inameM sarvajJatA isaliye nahIM AtI hai ki ye samasta jIvAdika dravyoM ke pradeza aura unakI paryAyoM ke jJAtA nahIM hote haiM / tathA sarvadarzitva isaliye nahIM AtA hai ki ye phalamUla Adi kA AhAra karate haiN| phalamUla Adi ke AhAra karane vAloM meM samasta prANiyoM ke sAtha AtmatulyatA kI dRSTi nahIM rahatI haiM / isa taraha dravyArthika evaM paryAyArthikanaya kI mAnyatA ke anusAra parikalpita je bhUta, bhaviSya ane vartamAna viSayane jANavA te heta thavAmAM kAraNarUpa manAya te vyavahAra nayanI mAnyatA pramANe cAlanAra keTalIka vyaktie dvArA kalpita vASiomAM paNa ahaMtatA AvI jaze. A rIte temanI sAthe tulyatAnI muzkelI AvI ja paDe che ? uttara-A rIte paNa tulyatAnI muzkelI AvatI nathI kAraNa ke sUtramAM te pAtanA nirA4211 mATe "savva NNUhi saba drisiihiN"| yaha bhUzyAM cha. e pade e spaSTa kare che ke tIrthakara ahaMta ja sarvajJa ane sarvadarzI che, e kaSijana nathI. temanAmAM sarvajJatA e kAraNe AvatI nathI ke teo samasta jIvAdika dravyonA pradeza ane temanI paryAnA jANakAra hotA nathI. tathA sarvadazitva te kAraNe Avatu nathI ke teo phaLamULa Adine AhAra kare che. limULa Adine AhAra karanAramAM samasta prANIonI sAthe AtmatulyatAnI daSTi rahetI nathI. A rIte dravyArthika ane paryAyArthika nayanI mAnyatA pramANe Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddhe nandI sUtre atha mithyAzrutaM varNayati mUlam - se kiM taM micchAsuyaM ? | micchAsuyaM jaM imaM aNNANiehiM micchAdiTThiehiM sacchaMdabuddhimaivigappiyaM, taM jahAbhArahaM 1, rAmAyaNaM 2, bhImAsurukaM 3, koDillayaM 4, sagaDabhadi - yAo 5 khoDa - (ghoDaga) muhaM 6, kappAsiyaM 7, nAgasuhumaM 8, kaNagasattarI 9, vaisesiyaM 10, buddhavayaNaM 11, terAsiya 12, kAviliyaM 13, logAyayaM 14, sahitaMtaM 15, mADharaM 16, purANaM 17, vAgaraNaM 18, bhAgavayaM 19, pAyaMjalI 20, pussadevayaM 21, lehaM 22, gaNiyaM 23, sauNaruyaM 24, nADayAI 25, ahavA bAvantarikalAo, cattAri ya veyA saMgovaMgA / eyAI micchAdiTThissa micchattapariggahiyAI micchAsuyaM / eyAI caiva sammadiTThissa sammattapariggahiyAI sammasuyaM | ahavA-micchadiTThissa vi eyAIM ceva sammasuyaM, kamhA ? sammattaheuttaNao, jamhA micchadiTTiyA tehiM ceva samaehiM coiyA samANA kei sapakkhadiTTio cayaMti / se taM micchAsuyaM // sU0 41 // chAyA - atha kiM tanmithyA zrutam / mithyAtaM yadidamajJa nikai rmithyAdRSTikaiH svacchanda buddhimativikalpitam, tadyathA - bhAratam 1, rAmAyaNam 2, bhImAsuroktam 3, kauTilyakam 4, zakaTabhadrikAH 5, khoDA (ghoTaka ) mukham 6, kArpAsikam 7, nAgamukSmam 8, kanakasaptatiH 9, vaizeSikam 10, buddhavacanam 11, trairAzikam 12, mukta jIvoM se bhinna tIrthaMkara arhata prabhu haiM, yaha bAta ina vizeSaNoM dvArA pratipAdita kI gaI hai 6 // sU0 40 // parikalpita mukata jIvAthI bhinna tIrthaMkara adbhuta prabhu che, e vAta e vizessttthe| dvArA siddha IzkhAbhAM bhAvI che. (1) // sU. 40 // Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikA TIkA-mithyAzrutamedAH kaDa kApilikam 13, lokAyatikam 14, paSTitantram 15, mATharam 16, purANam 17, vyAkaraNam 18, bhAgavatam 19, pAtaalam 20, puNyadaivatam 21, lekham 22, gaNitam 23, zakunarutam 24, nATakAni 25, athavA - dvAsaptatiH kalAH, catvA - razca vedAH sAGgopAGgAH, etAni midhyAdRSTemidhyAtvaparigRhItAni midhyAzrutam / etAni caiva samyagdRSTeH samyaktvaparigRhItAni samyak zrutam / athavA mithyAdRSTerapyetAni caiva samyak zrutam kasmAt ? samyaktva hetutvAt yasmAtte mithyAdRSTayastaizcaiva samayenoMditAH santaH kecit svapakSadRSTIstyajanti / tadetanmithyAzrutam // " " TIkA - ziSyaH pRcchati -' se kiM taM micchAsuyaM 0 ' iti / atha kiM tanmithyAzrutam iti / uttaramAha - micchAyaM 0 ' ityAdi / tat khalu mithyAzrutaM bhavati, yadidam ajJAnikaiH = alpamatibhiH midhyAdRSTibhiH - mithyAtvabhiH, svacchandabuddhimativikalpitam, tatra buddhi: - avagrahehArUpA, matiH = avAyadhAraNArUpA, svacchandena = svAbhiprAyeNa, na tu sarvajJamaNItArthAnusAreNa, buddhimatibhyAM vikalpitam, svabuddhi " aba sUtrakAra mithyAzruta kA varNana karate haiM-' se kiM taM micchAyaM. ityAdi / ziSya pUchatA hai - he bhadanta ! mithyAzruta kA kyA svarUpa hai ! uttara - mithyAta vaha hai ki jise ajJAnI alpamatiyukta - mithyAdRSTi jIvoM ne apanI svacchaMda mati evaM buddhi dvArA parikalpita kiyA hai| yahAM jo " svacchaMda mati buddhi " aisA kahA hai usakA abhiprAya yaha hai ki jo midhyAdRSTi jIva huA karate haiM ve sarvajJa praNIta arthake anusAra padArthoM kI prarUpaNA nahIM karate, kintu apane abhiprAya ke anusAra jo apanI buddhi aura matimeM AtA hai use hI satya kalpita kara liyA karate haiM / yahAM avagraha evaM IhArUpa mAnyatA kA nAma buddhi hai, tathA avAya evaM dhAraNArUpa mAnyatA kA nAma mati hai / isa taraha buddhi aura matimeM bheda have sUtrAra bhithyAzrutavu varNana 42 che - "se ki ta micchAsuyaM 0 " tyAhi ziSya pUche che-De bhadanta! mithyAzrutanu' zu' svarUpa che ? uttara--mithyAzruta te che ke jene ajJAnI--alpamativALA mithyASTi jIvAe peAtAnI svacchaMda mati ane buddhi dvArA parikalpita karyuM che. ahIM je " svacchaMda mati buddhi " ema kahyuM che tenuM tAtparya e che ke je mithyArdaSTi jIva hAya che te sarvaijJa praNIta artha pramANe padArthonI prarUpaNA karatA nathI, paNa peAtAnA abhiprAya pramANe je peAtAnI buddhi ane matimAM Ave che ene ja satya kalpI le che. ahI avagraha ane IhArUpa mAnyatAnuM nAma buddhi che, Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIso priklpitmityrthH| tad yathA-tat-mithyAzrutaM, yathAnyena prakAreNa bhagavatA kathitaM tathA kathayAmItyarthaH / bhArataM 1, rAmAyaNam 2, bhImAsuroktaM-bhImAsureNa racitaM zAstram 3, kauTilyakaM-kauTilyena-cANakyena nirmitam arthazAstram 4, zakaTabhadrikAH 5, ghoTakamukhaghoTakamukhanAmakaM zAstraM 6, kArpAsikaM 7, nAgamUmam 8, kanakasaptatiH 9, vaizeSikaMkaNAdadarzanam 10, buddhavacanaM tripiTakarUpaM 11 trairAzika-trairAzikasampradAyasambandhI granthavizeSaH 12, kApilakaM sAMkhyazAstram 13, lokAyatikaM cArvAkadarzanam 14, paSTitantraM sAMkhyazAstragranthavizeSaH 15, mATharaM-mATharanimitaM zAstraM poDazatantrasthApako nyAyazAstravizeSaH 16, purANaM 17, vyAkaraNaM 18, bhAgavataM 19, pAtaJjalaM 20, puSyadaivataM 21, lekhaH 22, gaNitaM23, zakunarutam 24, nATakAni 25 iti / athavA-atha cetyarthaH / dvAsaptatiH kalAH, catvAro vedAH sAGgopAGgAH / etAni bhAratAdIni zAstrANi, yadA mithyAdRSTemithyAtvena parigRhItAni bhavanti, tadA viparItAbhinivezaddhihetutvAnmithyAzrutaM jAnanA cAhiye / ve mithyAzruta ye haiM-bhArata 1, rAmAyaNa 2, bhImAsura ke dvArA racita zAstra, cANakya ke dvArA banAyA huA arthazAstra 4, zakaTa bhadrikA 5, ghoTakamukha nAmakA zAstra 6, kAsika 7, nAgasUkSma 8, kanakasaptati 9, vaizeSikadarzana 10, piTakatraya 11, trairAzikasaMpradAya saMbaMdhI granthavizeSa 12, sAMkhyazAstra 13, cArvAka darzana 14, SaSThitaMtra sAMkhyoM kA grantha vizeSa 15, mAThara-solaha tatvoM kI sthApanA karanevAlA nyAyazAstra kA granthavizeSa 16, purANa 17, vyAkaraNa 18, bhAgavata 19, pAtaJjala 20, puSpadaivata 21, lekha 22, gaNita 23, zakunasta 24, evaM nATaka 26.1 tathA vahattara kalAe~ sAMgopAGga cAroveda / ye bhAratAdikazruta java mithyAdRSTi jIvoM dvArA mithyAtvapUrvaka parigRhIta tathA avAya ane dhAraNArUpa mAnyatAnuM nAma mati che. A rIte mati ane buddhi vacce bheTa samajavAnuM che. e mithyAzrata A pramANe che-(1) bhArata (2) rAmAyaey (3) bhImasura dvArA 2thita zAstra (4) yANezye manAvA mayazAna, (5) 48 madirA (6) bATa bhu5 nAmanu zara, (7) yasi, (8) nAgasUkSma. (6) na4 saH, (10) vaizeSi darzana, (11) piTatraya, (12) zazi saMpradAya samadhI annavizeSa, (13) sAMbhyazAstra, (14) yAvAzana, (15) pachitaMtra- sAMne granthavizeSa, (16) mAThara-seLa tanI sthApanA 42nA2 nyaayshaasn| anyavizeSa, (17) puruSa, (18) vyA429, (18) mAlvRta, (20) pAdra, (21) purUSavata, (22) vebha, (23) gaNita, (24) 2. nata ane (25) nATaka tathA tera kaLAo sAMgopAMga cAre veda. e bhAratAdika zruta jyAre siccAdaSTi jI dvArA mithyAtvapUrvaka parigrahIta karAya che, Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-mithyAbhuta medAH 487 bhavanti / etAnyeva ca bhAratAdIni zAstrANi, samyagdRSTeH samyavatvaparigRhItAni - samyaktvena=yathAvasthitA'sAratAparibhAvena rUpeNa parigRhItAni bhavanti, tasya samyakuzrutam, tadgatA'sAratAdarzanena sthiratarasamyaktvapariNAmajanakatvAt / athavetyAdi / athavA mithyAdRSTerapi kasyacit, etAni - bhAratAdIni zAstrANi samyak zrutaM bhavati / ziSyaH pRcchati - ' kamhA ? " iti / kasmAt ? samyaktvahetutvAt / samyaktvahetutvameva darzayati- ' jamhA0 ' ityAdi / yasmAt te mithyAdRSTayastaicaiva samayaiH = bhAratAdyuktaireva svasiddhAntaiH pUrvAparavirodhena yadvA rAgAdiparItaH puruSastAvannAtIndriyamartha mavabudhyate, rAgAdiparItakiye jAte haiM usa samaya ye viparIta abhiniveza ko baDhAne ke kAraNa hone se midhyAzruta mAne jAte haiM / tathA jisa samaya ye samyagdRSTi jIvoM dvArA samyakvapUrvaka gRhIta kiye jAte haiM usa samaya ye use apane bhItara rahI huI asAratA ke pradarzaka hote haiM isase usakI AtmA meM samyaktva pariNAma sthiratara ho jAtA hai ataH usa samyagdaSTi kI apekSA ye samyakta rUpase bhI mAne jAte haiN| athavA kisI mithyAdRSTi jIva ke liye bhI ye bhAratAdikazruta samyak zrutarUpa se pariNamita ho jAte haiM, kAraNa ki usa AtmAmeM samyaktva ke kAraNa bana jAte haiN| samyaktva ke kAraNa ye usako kisa taraha se banate haiM ? yahI bAta yahAM spaSTa kI jAtI hai - mithyAdRSTi jIva jaba bhAratAdi zAstroMmeM pratipAdita siddhAntoM kA avalokana karatA hai, to jaba use vahAM pUrvAparavirodha dRSTigata hotA hai. athavA vaha aisA bhI vicAra karatA hai ki ina vedAdika zAstroM meM prAyaH te vakhate te viparIta abhinivezane vadhAravAnu kAraNa hAvAthI mithyAta manAya che. tathA je samaye e sabhyaSTi jIveA dvArA samyakRtvapUrvaka grahaNu karAya che, tyAre te tene peAtAnI aMdara rahela asAratAnA pradarzaka thAya che. tethI tenA AtmAmAM samyaktva pariNAma vadhAre sthira thAya che. tethI te samyagdaSTinI apekSAe temane samyakzrutarUpe paNa manAya che. athavA kAi koI mithyASTi jIvane mATe paNa e bhAratAdika zruta sabhyazrutarUpe pariNaNumita thAya che, kAraNa ke te te AtmAmAM samyakatvanuM kAraNa bane che. te tene mATe samyakatvanuM kAraNa kevI rIte ane che? eja vAta ahIM spaSTa kara vAmAM Ave che-mithyAdaSTi jIva jyAre bhAratAdi zAomAM pratipAdita siddhAMtAnuM avaleAkana kare che tyAre jo tene pUrvApara virodha najare paDe che athavA te evA Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 nandIstre tvAdasmAdRzavata / vedeSu cAtIndriyA arthAH prAyo vrnnitaaH| parantvatIndriyArthadarzI ca vItarAgaH sarvajJaH, sa ca tadvaktA nAsti tatra parasparaviruddhArthadarzanAta , tata kathaM vedArthapratItirityevaM noditAH santaH kecid vivekenaH satyakyAdaya iva svapakSadRSTIH svadarzanAni tyajanti arhato bhagavataH sarvajJasya zAsanaM svIkurvanti / tadevaM samyaktva hetutvAd vedAdInyapi zAstrANi kasyacinmithyAdRSTerapi samyakzrutaM bhavati / tadetanmithyAzrutaM varNitam // sU0 41 // atIndriyArthoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, parantu inake pratipAdana karane vAle vItarAga sarvajJa nahIM haiM, jinhoMne unheM pratipAdana kiyA hai veto hamAre jaise rAgAdika doSoM se hI dUSita vyakti haiM, ataH inake dvArA atIndriya arthoM kA pratipAdana samIcIna rUpa se nahIM ho sakatA hai kAraNa ye usa viSaya ko pUrNarUpase samajha hI nahIM sake haiM, isI liye ina zAstroMmeM paraspara viruddhArtha prarUpaNatA dekhI jAtI hai, ataH jaba aisI bAta hai to phira vedAdikoM dvArA vAstavika artha kI pratIti bhI kaise ho sakatI hai ? isa taraha pUrvApara virodha ke vicAra se prerita hue kitanekavivekI mithyAdRSTi jIva apane 2 darzanoM kA parityAga kara dete haiM aura ahaMta bhagavAna sarvajJa ke zAsana ko aMgIkAra kara lete haiM / isa taraha kisI 2 mithyAdRSTi jIva meM samyagdRSTi jagAne meM kAraNa honese vedAdika zAstra usakI apekSA samyakrazrata bhI mAna liye jAte haiM / isa prakAra yahAM taka mithyAzruta kA varNana huaa| sU0 41 // paNa vicAra kare che ke A vedAdika zAstromAM meTe bhAge atIndriyArthonuM samarthana karyuM che paNa tenuM samarthana karanArA vitarAga sarvajJa nathI, jemaNe temanuM samarthana karyuM che teo te amArA jevI rAgAdika dezothI dUSita vyakti che, tethI temanA dvArA atIndriya arthonuM pratipAdana samIcIna rIte thaI zake nahIM kAraNa ke teo e viSayane pUrNa rIte samajI ja zakyA nathI, te kAraNe e zAstromAM paraspara virUddhArtha prarUpaNatA najare paDe che, tethI jo vAta e pramANe che te pachI e vedAdike dvArA vAstavika arthanI pratIti kevI rIte thaI zake ? " pramANe pUrvApara virodhanA vicArathI prerAtA keTalAka vivekI mithyadRSTi che pita pitAnAM darzane parityAga kare che ane ahaMta bhagavAna sarvajJanA zAsana aMgIkAra kare che. A rIte kaI kaI mithyAdaSTi jIvamAM samyagadaSTi pedA karavAne kAraNarUpa hovAthI vedAdika zAstra tenI apekSAe samyaguzruta paNe mAnI Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikATIkA-samyapazrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdhaparyavasitatvanirU0 489 sampati samyaktvatasya sAdisaparyavasitatAmanAdyaparyavasitatAM ca varNayati mulAse kiM taM sAiyaM sapajjavasiyaM? / aNAiyaM apajjavasiyaM ca ? icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM vucchittinayaTTayAe sAiyaM sapajjavasiyaM, avvucchittinayaTTayAe aNAiyaM apajjavasiyaM, taM samAsao cauvihaM paNNattaM; taM jahA-davvao, khittao, kAlao, bhaavo| tattha davvao NaM sammasuyaM egaM purisaM paDucca sAiyaM sapajjavasiyaM, bahave purise ya paDucca aNAiyaM apajjavasiyaM / khettao NaM paMca bharahAiM paMceravayAiM paDucca sAiyaM sapajavasiyaM, paMcamahAvidehAiM paDucca aNAiyaM apajjavasiyaM / kAlao NaM ussappiNi osappiNiM ca paDucca sAiyaM sapajjavasiyaM, no ussappiNiM no osappiNiM ca paDucca aNAiyaM apajjavasiyaM / bhAvao NaM je jayA jiNapannattA bhAvA AghavinaMti, paNNavinaMti, parUvijaMti, daMsijjaMti, nidaMsijjaMti, uvadaMsijjati tayA te bhAve paDucca sAiyaM sapajjavasiyaM, khAovasamiyaM puNa bhAvaM paDucca aNAiyaM apajjavasiyaM, ahavA avasiddhiyassa suyaM sAiyaM sapajjavasiyaM ca abhavasiddhiyasla suyaM aNAiyaM apajjavasiyaM / savvAgAsapaesaggaM savvAgAsapaesehi aNaMtaguNiyaM pajjavaggakkharaM-nipphajjai / savvajIvANaM pi i NaM akkharassa aNaMtabhAgo niccu. gyADio cidui / jai puNa so'vi AvarijjA te NaM jIvo ajIvattaM pAvijjAma0 62 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIratre ___"su? vi mehasamudaye, hoi pabhAcaMdasUrANaM / " setaMsAiyaM sapajjavasiyaM,setaMaNAiyaM apajjavasiyaM ||suu042|| __ chAyA-atha kiM tat sAdikaM saparyavasitam ? / anAdikamaparyavasitaM ca ? ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM vyavacchittinayArthatayA sAdikaM saparyavasitam / avyavacchittinayArthatayA'nAdikamaparyavasitam , tat samAsatazcaturvidhaM prajJaptam / tada yathA-dravyataH, kSetrataH, kAlato, bhaavtH| ___ tatra dravyataH khalu samyakzrutam-ekaM puruSa pratItya sAdikaM saparyavasitam , bahUn puruSAMzca pratItya anAdikamaparyavasitam / kSetrataH khalu paJca bharatAni paJcairavatAni pratItya sAdikaM saparyavasitam , paJcamahAvidehAn pratItyAnAdikamaparyavasitam / kAlata utsarpiNImavasarpiNIM ca pratItya sAdikaM saparyavasitam , no utsarpiNI no avasarpiNIM ca pratItyAnAdikamaparyavasitam / bhAvataH khalu ye yadA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidarzyante, upadaya'nte, tadA tAn bhAvAn pratItya sAdikaM saparyavasitam , kSAyopazamikaM punarbhAvaM pratItyAnAdikamapayavasitam / athavA bhavasiddhikasya zrutaM sAdikaM saparyavasitaM ca / abhavasiddhikasya zrutamanAdikamaparyavasitaM ca / sarvAkAzapradezAgraM sarvAkAzapradezairanantaguNitaM paryavAgrAkSaraM nippadyate, sarvajIvAnAmapi ca akSarasyAnantabhAgo nityamudghATitaH tiSThati, yadi punaH so'piAtriyeta, tena jIvo'jIvatvaM prApnuyAt / 'suSTyapi meghasamudaye bhavati prabhAcandrasUryaNAm / ' tadetat sAdikaM saparyavasitam , tadetadanAdikamaparyavasitam // mU0 42 // TIkA-ziSyaH pRcchati-' se ki ta0' ityAdi / he bhadanta ! atha kiM tat sAdikam-AdisahitaM, saparyavasitam-antasahitaM samyakUzrutam , tathA anAdikamAdirahitam , aparyavasitam-antarahitaM samyakzrutaM kimitipshnH| ___ aba samyakuzruta kA sAdiparyavasita aura anAdi aparyavasita rUpa se varNana karate haiM-'se kiM taM sAiyaM sapajjavasiyaM0 ?' ityaadi| ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! Adi evaM anta sahita samyakzruta kA kyA svarUpa hai ? tathA anAdi evaM antarahita samyakazruta kA kyA svruuph| have sabhyazcatanuM sAdiparyavasita ane anAdi aparyavasita rUpe varNana 4re cha-"se ki ta sAiyaM sapajjavasiyaM0 1" tyAta ziSya pUche che-he bhadanta Adi ane aMta sahita samyaphaphyutanuM zuM svarUpa che ? tathA anAdi ane antarahita sabhyazratanuM zuM svarUpa che ? Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnandrikATIkA-samyaka tasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 491 uttaramAha-'icce iyaM duvAlasaMgaM0 ' ityAdi / ityetat-pUrvoktametat dvAdazAGgaM gaNipiTakA AcArAGgAdirUpaH yad gaNinaH sarvasvaM, tadeva vyavacchittinayArthatayA vyavacchitti bodhako nayaH-vyavacchittinayaH paryAyAthika ityarthaH, tasyArthaH-vyavacchittinayArthaH, tadbhAvaH-vyavacchitti nayArthatA, tayA, paryAyArthikanayA pekSayetyarthaH, sAdikaM-saparyavasitam-Adisahitam , antasahitaM ca samyakzrutam / tathAavyavacchittinayArthatayA avyavacchittipratipAdanaparonayaH-avyavacchittinayaH, dravyArthika ityarthaH, tasyArthaH-avyavacchittinayArthaH, tadbhAvaH-avyavacchitinayArthatA, tayA dravyAthikanayApekSayetyarthaH / anAdikamaparyavasitam-anAdyanantaM ca samyakzrutam / uttara-yaha pUrvokta gaNipiTakasvarUpa dvAdazAMgazruta paryAyAthikanaya kI apekSA se Adi anta sahita hai| vyavacchitti zabda kA artha hai paryAya / isa paryAya kA bodhaka jo naya hai usakA nAma vyavacchittinaya hai / tathA dravyArthikanaya kI apekSA se yaha anAdi anaMtarUpa hai| yahAM avyavacchitti zabda kA artha dravya hai / isa dravya ko jo naya, pradhAnatayA viSaya karatA hai vaha dravyArthinaya avyavacchittinaya hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki jaba samyakzruta kA paryAyAthikanaya kI apekSA vicAra kiyA jAtA hai to yaha gaNipiTakarUpa samyakzruta sAdi aura sAMta hotA hai, kAraNa-paryAyAthikanaya dravya ko pradhAnapane viSaya nahIM karatA-paryAya ko hI pradhAnatayA viSaya karatA hai / paryAya koI bhI nitya nahIM hotI hai| saba hI paryAyeM sAdi aura sAMta hotI haiM / isa taraha jaba gaNipiTakarUpa yaha dvAdazAMga samyakazruta paryAyarUpa mAnA jAyagA to isameM uttara-A pUrvokta gaNipiTaka rUpa dvAdazAMgathata paryAyArthikanayanI ape. kSAe Adi anta sahita che. vyavacchitti zabdano artha che "paryAya. A paryAyane bodhaka je naya che tenuM nAma vyavachittinaya che. tathA dravyArthika nayanI apekSAe te anAdi anaMtarUpa che. ahIM avyavacchitti zabdano artha dravya che. e dravyane je naya mukhya viSaya kare che te dravyArthinaya avyavachittinaya che. kahevAnuM tAtparya e che ke jyAre samyakuzratane paryAyArthikanayanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che tyAre e gaNipiTakarUpa samyakakRta sAdi ane aMtasahita hoya che, kAraNa ke paryAyArthikanaya dravyane mukhyatve viSaya karato nathI. paryAyane ja mukhyatve viSaya kare che. koI paNa paryAya nitya hatI nathI. saghaLI paryAye sAdi (Adi sahita) ane sAMta (aMta sahita) heya che. A rIte ja gaNipiTakarUpa e dvAdazAMga samyakRta paryAyarUpa mAnavAmAM Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIstra tat-samyakzrutaM samAsataH-saMkSepataH, caturvidhaM prajJaptam , tad yathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazca / ___ tatra dravyataH khalu samyakzrutam ekaM puruSaM pratItya, sAdi saparyavasitam / tathA hi-samyaktva prAptau, tatprathamapAThato vA sAdi, punarmithyAtvamAptI, samyaktve vA sati pramAdavazAt glAnatvAdvA paralokagamanasaMbhavAd vA vismRtimupAgate sati, tathA -kevalajJAnotpattyA sarvathA vinaSTe ca sati saparyavasitaM-saparyavasAnaM sAntaM bhavati / sAdi aura sAMtatA AtI hai / tathA jaba isakA dravyArthikanaya kI apekSA vicAra kiyA jAtA hai to dravya anAdi anaMta hotA hai| drArthikanaya pradhAnatayA dravya ko hI viSaya karatA hai / isa apekSA samyakzruta anAdi aura aparyavasita-antarahita mAnA jAtA hai| dravya kA maulika svarUpa hI anaMta anaMtarUpa hai| yaha samyakzruta saMkSepa se cAra prakAra kA varNita kiyA gayA hai ? usake cAra prakAra ye haiM-eka prakAra dravya kI apekSA, dUsarA prakAra kSetra kI apekSA, tIsarA prakAra kAla kI apekSA, evaM cauthA prakAra bhAva kI apekssaa| ___ dravya kI apekSAjo prathama prakAra hai usakA tAtparya yaha hai, ki jaba eka puruSa kI apekSA samyakzruta kA vicAra kiyA jAtA hai, to usameM usakI apekSA sAdi sAMtatA hI AtI hai. kAraNa jaba yaha samyaktva prApta puruSa ko hogA, taba hI usake dvArA gRhIta usa zruta meM samyakpanA AjAvegA, Ave te temAM sAdi ane sAMtatA Ave che. tathA je tene dravyArthikanayanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te dravya anAdi anaMta hoya che. dravyArthika naya mukhyatve dravyane ja viSaya kare che. A apekSAe samyakSata anAdi ane aparyavasita-antarahita manAya che. dravyanuM maulika svarUpa ja anaMta anaMtarUpa che. A samyakRta saMkSiptamAM cAra prakAranuM varNaveluM che. te cAra prakAra A pramANe che-eka prakAra dravyanI apekSAe, bIjo prakAra kSetranI apekSAe, trIjo prakAra kALanI apekSAe, ane e prakAra bhAvanI apekSAe. dravyanI apekSAe je pahele prakAra che tenuM tAtparya e che ke jyAre eka puruSanI apekSAe samyakrakRtane vicAra karAya che tyAre temAM tenI apakSAe sAdi sAMtatA ja Ave che, kAraNa ke jyAre te samyaktva puruSane prApta thaze tyAre ja tenA dvArA gRhita te zrutamAM sabhyapaNuM Avaze, athavA te sabhya Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikATIkA-samyak_tasya sAdisaparyavasitatyAnAdyaparyavasitatvanika0 463 bahUn puruSAn-kAlatrayavarti naH punaH pratItya anAdyaparyavasitam pravAharUpeNa pravRttatvAt kAlavaditi bhaavH| athavA vaha samyak dRSTi jIva jaba usakA sarva prathama pATha karegA taba vaha samyakzruta khlaavegaa| isa taraha samyakadRSTi eka jIva kI apekSA usameM sAditA AtI hai| jaba jIva ko samakita hokara chUTa jAtA hai aura vaha mithyAtvadazA saMpanna bana jAtA hai taba athavA samyakttva kI prApti hone para bhI yadi pramAda se yA glAna avasthAmeM patita ho jAne ke kAraNa, yA mRtyu kI saMbhAvanAmeM AjAne ke kAraNa se vaha jIva jaba ise bhUla jAtA hai yA kevalajJAna kI utpatti hone se jaba yaha naSTa ho jAtA hai, taba yaha samyakUzruta aMta sahita bhI mAnA gayA hai| isa avasthAmeM usa jIva kI apekSA samyakazruta kA astitva nahIM rahatA hai| isa prakAra eka samyagdRSTi jIva kI apekSA usa zruta kI use prApti hone ke kAraNa, aura usake dvArA mithyAtva Adi avasthAmeM parityakta hone ke kAraNa samyakzrutameM sAdi sAntatA hotI hai / aba sUtrakAra samyakazrutameM nAnA jIvoM kI apekSA anAdi anaMtatA prakaTa karate hue kahate haiM-jaba samyak zrutakA vicAra nAnA puruSoM kI apekSA kiyA jAtA hai, to isameM anAdi anaMtatA hI AtI hai| vaha daSTi jIva jyAre tene sarva prathama pATha karaze tyAre te samyakrakRta kahevAze. A rIte samyakdaSTi eka jIvanI apekSAe temAM sAditA Ave che. jyAre jIvane samakita thaIne chUTI jAya che, ane te mithyAtva dazAvALo banI jAya che tyAre, athavA samyaktvanI prApti thavA chatAM paNa je pramAdathI ke plAna avasthAmAM patita thaI javAne kAraNe, ke mRtyunI saMbhAvanAmAM AvI javAne kAraNe te jIva jyAre tene bhUlI jAya che, ke kevaLajJAna pedA thavAthI jyAre te naSTa thaI jAya che, tyAre te sabhyazrata aMta sahita paNa mAnavAmAM Avyu che. te avasthAmAM te jIvanI apekSAe samyakrakRtanuM astitva rahetuM nathI. A prakAre eka samyaphaNI jIvanI apekSAe te zratanI prApti thavAne kAraNe ane tenA dvArA mithyAtva Adi avasthAmAM parityakRta thavAne kAraNe samyaphazrutamAM sAdi sAMtatA hoya che. have sUtrakAra samyakRtamAM vividha jInI apekSAe anAdi anaMtatA pragaTa karatA kahe che-jyAre sabhyazratane vicAra vividha puruSonI apekSAe karavAmAM Ave che tyAre temAM anAdi anaMtatA ja Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 __tathA kSetrataH khalu paJca bharatAni, paJca airavatAni pratItya, sAdi saparyavasitam / tathAhi-tepu kSetreSu avasarpiNyAM supamaduHpamAparyavasAne, utsarpiNyAM tu duHSamasuSamApArambhe tIrthakaradharmasaMghAnAM tatpathamatayotpatteH sAdi bhavati, ekAntaduHSamAdaukAle ca tadabhAvAt saparyavasitaM-antasahitaM bhavati / tathA-mahAvidehAn pratItya anAdyaparyavasitaM, tatra pravAharUpeNa tIrthakarAdInAM vyavacchedAbhAvAditi bhAvaH 'mahAvidehAI' ityatra sautratvAnnapuMsatyam / isa prakAra se bhUta, bhaviSyat evaM vartamAnakAlameM koi na koi puruSa isa samyakzruta kA dhAraka banA hI rahatA hai, ataH pravAharUpa se vartamAna rahane ke kAraNa kAla kI taraha yaha anAdi anaMta rUpa mAnA jAtA hai| isa taraha dravya kI apekSA samyakUzrutameM kathaMcit sAdi sAMtatA aura kathaMcit anAdi anaMtatA sUtrakArane prakaTa kI hai 1 / ___aba kSetra kI apekSA ve ise spaSTa karate haiM-pAMca bharatakSetra, evaM pAMca airavata kSetrameM avasarpiNIkAla ke suSamaduSSamA ArA ke antameM, tathA utsarpiNI ke duSSama suSamA ArA ke prAraMbhameM tIrthakara, dharma evaM saMgha kI sarvaprathama utpatti hotI hai, isa apekSA yaha samyakazruta sAdi hai aura ekAntataH duHkhasvarUpa duSamAdi kAlameM tIrthakara AdikA sarvathA abhAva ho jAtA hai isa kAraNa yaha samyakazruta-paryavasita-anta sahita bhI hai| tathA pAMca mahAvideha kSetroM meM sadAcaturthakAla vartamAna rahatA hai| isa apekSA vahAM tIrthaMkara AdikA sadA sadbhAva mAnA gayA hai, isaliye Ave che. te A prakAre-bhUta, bhaviSya ane vartamAnakALamAM kaIne kaI puruSa - A samyaphatane dhAraka banI rahe che ja, tethI pravAharUpe vartamAna rahevAne kAraNe kALanI jema te anAdi anaMtarUpa manAya che. A rIte dravyanI a6 kSAe samyakakRtamAM kaMIka sAdi sAMtatA ane kaMIka anAdi anaMtatA sUtrakAra pragaTa 43rI cha. (1) - have kSetranI apekSAe tene spaSTa kare che-pAMca bharatakSetra ane pAMca airAvata kSetramAM avasarpiNI kALanA suSamadaSamA ArAnA aMte, tathA utsaNInA duSama suSamA ArAnA prAraMbhamAM tIrthakara, dharma ane saMghanI sarva prathama utpatti thAya che, te apekSAe A samyakakRta sAdi che. ane ekAntataH duHkha svarUpa duSamAdi kALamAM tIrthakara Adine sarvathA abhAva thaI jAya che. te kAraNe A samyakRta-paryavasita-aMta sahita paNa che, tathA pAMca mahAvideha kSetramAM sadA caturthIkALa vartamAna rahe che. e apekSAe tyAM tIrthakara Adine sadA Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikATokA-samyakthutasya sAdisaparyavasitatyAnAdhaparyavasitatvanirU0 15 kAlataH khalu utsarpiNImavasarpiNI ca pratItya sAdikam-Adisahitam-saparyavasitam-antasahitaM bhavati / tathAhi-utsarpiNyA dvayoH samayoH-duHpamasupamA-suSamaduHSamA rUpayorbhavati, na prtH| avasarpiNyAM tu tisRSveva samAsu supamaduHpamA-dupamasuSamA duSamArUpAsu bhavati tasmAt sAdi saparyavasitam / no utsarpiNIM no avasarpiNI ca pratItyAnAdikamaparyavasitam / mahAvideheSu hi utsarpiNIrUpastathA'vasarpiNI rUpazcakAlo nAsti, tatra ca sadaivAvasthitaM samyakzrutam , tasmAdanAghaparyavasitam / pravAharUpa se vahAM tIrthakara Adi kA astitva hone ke kAraNa samyakzrutameM usa apekSA anAdi anaMtatA ghaTita hotI hai 2 / ___kAla kI apekSA jaba samyakazrutameM sAdi sAMtatA evaM anAdianaMtatA kA vicAra kiyA jAtA hai, to phalitArtha yaha nikalatA hai ki utsarpiNI kAlake duSSama suSamA tathA suSamaduSamA, ina do AroM meM hotA hai, bAkI meM nahIM / isI taraha avasarpiNI ke suSamaduSSamA, duSSamasuSamA, tathA duSSamA, ina tIna AroM meM hotA hai, avaziSTa AroM meM nhiiN| isa taraha ina donoM utsarpiNI aura avasarpiNI kAla kI apekSA isameM sAdi sAMtatA AtI hai| jahAM para utsarpiNI evaM avasarpiNIrUpa kAla nahIM hai aise mahAvideha kSetra kI apekSA isameM sadA avasthita hone ke kAraNa isakI anAdi anaMtatA mAnI jAtI haiM / yahI bAta sUtrakAra "no ussappiNi no o sappiNi ca paDuccA aNAiyaM apajjavasiyaM" sadbhAva mAnavAmAM AvyuM che, te kAraNe pravAharUpe tyAM tIrthakara AdinuM astitva hovAne kAraNe samyakUzratamAM te apekSAe anAdi anaMtatA ghaTAvI 24Aya che. (2) kALanI apekSAe jyAre samyakakRtamAM sAdi sAMtatA ane anAdi anaMtatAne vicAra karavAmAM Ave che tyAre phalitArtha e nikaLe che ke utsarpiNI kALanA duSamasuSamA tathA suSamaduSamA, e be ArAmAM thAya che, bAkInAmAM nahIM. e ja rIte avasarpiNInA suSamaduSamA, duSamasuSamA, tathA duSamA e traNe ArAmAM thAya che, bAkInA ArAmAM nahIM. A rIte e bane utsapiNI ane avasarpiNIkALanI apekSAe temAM sAdi sAMtatA Ave che. jyAM utsarpiNI ane avasarpiNI rUpakALa kALa nathI evA mahAvideha kSetranI apekSAe temAM sadA avarita hovAne kAraNe tenI anAdi anaMtatA manAya cha. me pAta sUtra42 " no ussappiNiM no o sappiNiM ca yahacca aNAiyaM Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 mandIra bhAvataH khalu ye kecit-pUrvAhlAdau jinamajJaptA bhAvAH jIvAdayaH padArthAH, AkhyAyante-sAmAnyarUpatayA, vizeSarUpatayA vA dezanArUpeNa kathyante ityarthaH / prajJApyante-bhedakathanenAkhyAyante, prarUpyante-bhedAnAM svarUpakathanena prakhyAyante / tathA-dayante-upamAnamAtrapradarzanenaprakaTIkriyante, yathA "gauriva gavayaH' ityAdi / nidarzyante-hetu dRSTAntopadarzanena spaSTatarI kriyante / upadayante-upanayanigamanAbhyAM niHzaGka ziSyavuddhau sthApyante / tAn bhAvAn tadA-tasminkAle, pratItya sAdi saparyavasitam , prajJApakopayogasvaraprayatnAsanabhedAt pratisamayamanyayA cAnyathA ca bhavanAditi bhAvaH / kSAyopazamikaM bhAvaM punaH pratItya anAdyaparyavasi"no utsarpiNI no avasarpiNI ca pratItya anAdikam aparyavasitam" ina padoM dvArA prakaTa kI hai| ___bhAva kI apekSA sAdi sAMtatA tathA anAdi anaMtatA yahAM isa prakAra AtI hai ki jo paraMparArUpa se jina devoM dvArA prajJapta jIvAdika padArtha vivakSita kisI tIrthakara Adi dvArA pUrvAhna Adi jisa samaya meM sAmAnya vizeSarUpa se kathita kiye jAte haiM, bhedakathanapUrvaka samajhAye jAte haiM, bhedoM kA svarUpa spaSTa karate hue batalAye jAte haiM, tathA upamAna upameya bhAvapurassara spaSTarUpa se jhalakA diye jAte haiM, aura hetu, dRSTAnta dvArA samarthita kiye jAte haiM, tathA upanaya evaM nigamana dvArA ziSya kI buddhi meM dRDhatararUpa se sthApita kara diye jAte haiM usa samaya una padArtho kI prarUpaNA karane meM prajJApaka ke upayoga, svara, prayatna, evaM Asana Adi bhAvomeM bheda AjAne ke kAraNa tathA pratisamayameM una paapajjavasiya ( nA utsarpiNI no avasarpiNIM ca pratItya anAdikam aparyavasitam") A pada dvArA pragaTa karI che. - bhAvanI apekSAe sAdi sAMtatA tathA anAdi anaMtatA ahIM A rIte Ave che ke je paraMparArUpe jinadeve dvArA prajJapta jIvAdika padArtha vivakSita keI tIrthakara Adi dvArA pUrvAhaNa Adi je samayamAM sAmAnya vizeSarUpe kahevAya che, bhedakathana sahita samajAvAya che, bhedanuM spaSTa karIne batAvAya che, tathA upamAna upameya bhAvapUrvaka spaSTarUpe prakAzita karAya che, ane hetu, dRSTAMta dvArA samarthita karAya che, tathA upanaya ane nigama dvArA ziSyanI buddhimAM daDhatara rIta ThasAvavAmAM Ave che tyAre te padArthonI prarUpaNa karavAmAM prajJApakanA upaga, svara, prayatna ane Asana Adi bhAvamAM bheda AvI javAne kAraNe tathA pratisamaya e padArthomAM paNa parivartana thatuM rahetuM hovAthI Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAmapandrikATIkA-samyaktasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 495 tam , pravAharUpeNa kSAyopazamikabhAvasya anAdyaparyavasitatvAt / yadvA-atra caturbhaGgikA -sAdisaparyavasitaM 1, sAdyaparyavasitaM 2, anAdisaparyavasitam 3, anAdhaparyavasitam 4 / tatra prathamabhaGgapradarzanAyAha-'ahavA0' ityAdi / athavA-bhavasiddhikasya-bhavasiddhiko bhavyastasya zruta-samyakazrutaM sAdikaM saparyavasitaM ca, samyaktvalAme tadutpatteH, punarmithyAtvaprAptau kevalotpattau vA tadvinAzAt / dvitIyastu bhaGgaHzUnyaH, dArthoM meM bhI parivartana hotA rahane ke kAraNa samyakazrutameM sAdi sAMtatA hotI hai, aura pravAharUpa se anAdi aura aparyavasitarUpa kSAyopazamika bhAva ko lekara samyakazrutameM anAdi anaMtatA hotI hai| athavA yahAM caturbhaGgI bhI banatI hai, jo isa prakAra se hai-1 sAdisAMta, 2 sAdi anaMta, 3 AnAdi sAMta tathA 4 anAdi anNt| prathama bhaMga kisa prakAra ghaTita hotA hai yaha sUtrakAra kahate haiM-'ahvA0' ityaadi| jo jIva bhavasiddhika (eka bhavase athavA aneka bhavoM se siddhiko prApta karanevAlA) hai usameM samyakUzruta kI utpati samyaktva ke lAbha hone para hotI hai, isa apekSA samyakazruta kI prAraMbhatA vahAM AtI hai, tathA jaba vaha mithyAtvadazAmeM A jAtA hai, athavA kevalajJAna kI utpatti se viziSTa bana jAtA hai to isa avasthAmeM samyakzruta vahAM nahIM rahatA-usakA usameM abhAva ho jAtA hai, isaliye isa rUpase samyakzruta kA vahAM aMta mAna liyA jAtA hai| yaha prathama bhaMga hai 1 / dvItIyabhaMga zUnya hai, kAraNa cAhe mithyaasamyakRtamAM sAdi sAMtatA hoya che, ane pravAharUpe anAdi ane aparyavasita rUpa kSApazamika bhAvane lIdhe samyakakRtamAM anAdi anaMtatA hoya che. athavA mAhI yatula 50 paY mana cha 2 mA prabhArI cha-(1) sAhisAMta (2) sAha anaMta (3) anAdi sAMta tathA (4) anAdi anaMta. prathama bhaMga kevI rIte dharita thAya cha / suutr||2 4 cha-" ahavA0 " tyA je jIva bhavasiddhika (eka bhave athavA aneka bhave siddhine prApta karanAra) che tenAmAM samyakUzratanI utpatti samyakatvane lAbha thatA thAya che, e apekSAe samyaphathatanI prAraMbhatA tyAM Ave che, tathA jyAre te mithyAtva dazAmAM AvI jAya che, athavA kevaLajJAnanI utpattithI viziSTa banI jAya che tyAre e avasthAmAM tyAM samyaphathata rahetuM nathI, tene tenAmAM abhAva thaI jAya che, te kAraNe te rUpe samyakRtane tyAM aMta mAnI levAya che. A paData cha. (1) Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIra 428 nahi samyakzrutaM mithyAzruta vA sAdi bhUtvA aparyavasitaM saMbhavati, mithyAtvaprAptI kevalotpattau vA niyamena samyakzrutasya vinAzAt / mithyAzrutasyApi ca sAderavazya kAlAntare samyaktva prAptau tasya paryavasitatvAt / tRtIyabhaGgastu mithyAzrutApekSayA. ghodhyA-bhavyasyAnAdimithyAdRSTemithyAzrutamanAdi bhavati, samyaktva prAptau ca tadaeyAtIti saparyavasitaM bhavati / atha caturthabhagamudarzayati-'abhavasiddhiyassa' ityAdi / abhavasiddhikasya abhavasiddhiko'bhavyastasya zrutaM-mithyAzrutam , anAzruta ho yA samyakta ho, aisA koI bhI zruta nahIM hai jo sAdi hokara aparyavasita ho jAya / samyakazruta mithyAtva kI prApti hone para, athavA kevalajJAna kI utpatti hone para niyama se naSTa ho jAtA hai| mithyAzruta bhI jIva ko jaba samyakazruta prApta ho jAtA hai taba calA jAtA hai / tRtIyabhaMga mithyAzruta kI apekSA jAnanA cAhiye, jase koI anAdi mithyAdRSTi bhavyajIva ko javataka samyaktva kA lAbha nahIM huA hai tabataka usake sAtha lagA huA mithyAzrata anAdi hI mAnA gayA hai, parantu jyoM hI isa AtmA ke samakita ho jAtA hai to vaha mithyAzruta naSTa ho jAtA hai| isa apekSA anAdi sAMta yaha tatIya bhaMga bana jAtA hai / atha caturthabhaMga kahate haiM-'abhavasiddhiyassa0' ityaadi| jo abhavya jIva huA karate haiM unakA mithyAzruta anAdi anaMta huA karatA hai, kAraNaina abhavya jIvoM meM kisI bhI samayameM samyaktva Adi guNoM kA lAbha nahIM hotA hai atAisa apekSA mithyAzruta kI inameM anAditAke sAtha 2 bIjo bhaMga zUnya che, kAraNa ke bhale mithyAzrata hoya ke samyakruta hoya, paNa evuM keI zrata nathI je sAdi hovA chatAM aparyavasita thaI jAya sabhyazruta mithyAtvanI prApti thatAM, athavA kevaLajJAna pidA thatAM niyamathI ja nAza pAme che. jyAre jIvane samyakazrata prApta thAya che tyAre mithyAzu , cAlyu jAya che. (2) trIjo bhaMga mithyAzratanI apekSAe samajavo, jemake koi anAdi mithyASTi bhavya jIvane jyAM sudhI samyakatvane lAbha thayo nathI. sudhI tene lAgelu mithyAzrata anAdi ja mAnavAmAM AvyuM che, paNa jevuM AtmAne samati prApta thAya che ke tarata ja te mithyAzruta nAza pAme che apekSAe e trIjo bhaMga anAdi sAta banI jAya che. (3) have ce bhaga 49 cha-" abhavasiddhiyassa0" tyAdi.2 alavya DAya che tamanu bhira zrata anAdi anaMta hoya che, kAraNa ke te abhavya jemAM koI paNa saMja samyakatva Adi guNene lAbha thato nathI. tethI te apekSAe temanAmAM micchA" Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAnacandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyayasitatvanirU0 499 dyaparyavasitaM tasya sadaiva samyaktvAdiguNahInatvAt / eSA caturbhaGgikA yathA zrutasyotA, tathA materapi draSTavyA, matizrutayoranyAnugatatvAt , paraMtviha zrutameva prakrAntaM, tatastasyaiva caturbhaGgI pradarzitA / , nanu tRtIyabhaGge caturthabhaGge vA zrutasyAnAdibhAva uktaH sa ca kiM jaghanyaH, uta madhyamaH, Ahozvit utkRSTaH ? iti / ucyate-jaghanyo madhyamo vA natUtkRSTaH, yatastasyedaM mAnamityAhasavyAgAsapaesaggaM savyAgAsapaesehiM aNataguNiya pajjavaggakkharaM niSphajjai" iti sarvAMkAzapradezAgre savaM ca tat AkAzaM ca sarvAkAza-lokAlokAkAzamityarthaH tasya anaMtatA bhI sughaTita ho jAtI hai 4 / yaha caturbhagI jisa prakAra sAmAnyarUpa se zrutameM ghaTitakara batalAI gaI hai usI prakAra se matijJAnameM bhI ghaTita kara lenA cAhiye, kAraNa mati aura zrutaye donoM sAtha 2 hI jIvoM meM rahate haiM parantu phira bhI yahAM para zrutajJAna kA prakaraNa cala rahA hai ataH usomeM yaha catubhaMgI pradarzita karanemeM AI haiN| __yahAM koI zaMkA karatA hai-tRtIyabhaMgameM athavA caturthabhaMgameM zrutameM jo anAditA prakaTa karane meM AI hai vaha jaghanyarUpa se hai yA madhyamarUpa se hai athavA utkRSTa rUpa se hai ? ____ uttara-zrutakI anAditA utkRSTarUpa se nahIM hai kintu vaha jaghanya evaM madhyamarUpa se hai, kyoMki isakA mAna isa prakAra hai "savvAgAsapaesaggaM savvAgAsapaesehiM agaMtaguNiyaMpajavaggakkharaM niphajada" tAtparya yaha hai ki sarvAkAza se lokAkAza aura alokA anAditAnI sAthe sAthe anaMtatA paNa sughaTita thaI jAya che. (4) A catubhe gI je prakAre sAmAnyarUpe zrutamAM ghaTita karI batAvAI che eja prakAre matijJAnamAM paNa ghaTita karI levI, kAraNa ke jemAM mati ane zrata sAthe ja rahe che, chatAM paNa ahI zrutajJAnanuM prakaraNa cAle che tethI temAM ja A caturbha gI darzAvavAmAM AvI che. ahIM keI zaMkA kare che ke-tRtIyabhaMgamAM ane caturthabhaMgamAM zratamAM je anAditA pragaTa karavAmAM AvI che, te jaghanyarUpe che ke madhyamarUpe che ke utkRSTa32 cha ? - uttara-zrutanI anAditA utkRSTarUpe nathI paNa te jaghanya ane madhyama 32 che, 4 / 26 tenumAna (prabhAra) 2prabhA cha ___"savvAgAsapaesaggaM savvAgAsapaesehi aNaMtaguNiya pajavagAkharaM .niSphajjA" tAtparya se che sAkSazathI alsista mane a za, ye mannane Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 500 ___ nandIko pradezAH nirvibhAgA bhAgAH, sarvAkAzapradezAsteSAmagraM-parimANaM, sarvAMkAzapadezaH, anantaguNitam-anantazoguNitam , ekaikasminnAkAzapradeze'nantAgurulaghuparyAyamAvAt , paryAyAgrAkSaraM-paryAyaparimANAm-akSaraM-niSpadyate sarvadravyaparyAyaparimANaM bhavatItyarthaH / idamatra bodhyam-sarvAkAzapadezaparimANaM sarvAkAzapadezairanantazoguNitaM yAvat parimANaM bhavati, tAvat parimANaM sarvAkAzapadezaparyAyANAmagaM-parimANa bhavati / ekaikasmin AkAzapradeze yAvanto'gurulaghuparyAyAste sarve'pi ekatra piNDitA yAvanto bhaveyuH, etAvatpramANaM cAkSaraM bhavati / iha stokatvAd dharmAstikAyAdayaH sAkSAt sUtre noktAH / arthatastu te'pi gRhItA eva / ayamarthaH-saveMdravyAkAza, ina donoM kA grahaNa huA hai| isa sarvAkAza ke.jo nirvibhAga bhAga haiM unakA nAma pradeza hai| ina pradezoM ke parimANa kA nAma agra hai| isa taraha 'sarvAkAza pradezAgram' isa padakA "samasta AkAzake pradezoM kA parimANa" aisA vAcyArtha hotA hai| yaha samasta AkAza ke pradezoMkA parimANa samasta AkAza ke pradezoM se anaMtaguNita karane para paryAyAgrAkSara-paryAyaparimANa akSara niSpanna hotA hai, kAraNa eka 2 AkAza ke pradeza para anaMta 2 agurulaghu paryAyoM kA sadbhAva mAnA gayA hai| isa taraha samasta AkAza ke pradezoM kI paryAyoM kA yaha parimANa nikala AtA hai| aura itanA hI pramANa akSara kA batalAyA gayA hai| vAtparya isakA yaha hai ki eka 2 AkAza ke pradeza Upara jitanI bhI agurulaghu paryAyeM haiM ve saba ekatra joDalI jAne para jitanA unakA pramANa Ave utanA hI pramANa akSara kA hai| yadyapi mutrameM sUtrakArane AkAza grahaNa karela che. A sarvakAzanA je nirvibhAga bhAga che temanuM nAma pradeza che. se prazAnA paribhAnu nAma agra cha. mA zata "sarvAkAza pradezAgram / A padane "samasta AkAzanA pradezane parimANa >> e vAcyArtha thAya che. A samasta AkAzanA pradezane parimANa samasta AkAzanA pradezathI ane gaNe karatA paryAyAgrAkSara-paryAyaparimANa akSara niSpanna thAya che, kAraNa ke A eka AkAzanA pradeza para anaMta anaMta agarulaghu paryAne saddabhAva mAnavAmAM AvyuM che. A rIte samasta AkAzanA pradezanI paryAyAnuM A parimA nIkaLe che. ane eTalu ja pramANa akSaranuM batAvavAmAM AvyuM che. tenuM tAtpa e che ke eka eka AkAzanA pradeza upara jeTalI agarulaghu paryAya che. badhI ekaThI karatAM jeTaluM temanuM pramANa Ave eTale ja pramANa akSara che Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikATIkA-samyak tasya sAdisaparyavasitatyAnAdhaparyavasitatvanirU0 505 dezAgraM sarvadravyapradezairanantazoguNitaM yAvat parimANaM bhavati tAvat parimANaM sarvadravyaparyAya parimANaM, etAvat parimANaM cAkSaraM bhavati / tadapi cAkSaraM dvidhA-jJAnam , akArAdi varNajAtaM ca / ubhayatrApyarthepyakSarazabdamavRtterUDhatvAt , dvividhamapi ceha gRhyate virodhAbhAvAt , iti / nanu sarvadravyaparyAyaparimANamakSaraM bhavatItyuktaM, tatrAkSarazabdena jJAnamakArAdi varNajAtaM cetyubhayaM gRhyate iti yaduktaM tannopapadyate, tathAhi-yadhapi jJAnaM sarvadravyaparyAya padakA hI sAkSAt upAdAna kiyA hai-dharmAstikAya AdikA nahIM. so isakA kAraNa yaha hai ki ye AkAza kI apekSA stoka haiM, parantu arthataH sUtrakArane dharmAstikAya Adi kA bhI grahaNa kiyA hI hai| isa apekSA artha kI saMgati isa prakAra hotI hai-samasta dravyoM ke pradezoM kA parimANa unake samasta pradezoM se anaMtaguNita hai, aura itanA hI parimANa una samasta dravyoM ko paryAyoM kA AtA hai| isa taraha samasta dravyoM kI jitanI paryAyeM haiM utanA pramANa eka akSara kA batalAyA gayA haiM / yadyapi samasta dravyoM kA paryAya pramANa eka akSara kA pramANa kahA gayA hai, phira bhI jJAna aura akAra Adi varNa samUha ke bheda se akSara do prakAra kA bhI kahA hai| akSara ke ye donoM hI prakAra yahAM gRhIta hue haiN| isameM koI virodha nahIM AtA hai| zaMkA-jJAna aura akAra AdivarNa ke bheda se jo Apane akSara jo ke sUtrakAre sUtramAM AkAzapadanuM ja pratyakSa upAdAna karyuM che, dharmAstikAya AdinuM nahIM to tenuM kAraNa e che ke teo AkAzanI apekSAe sUma che, paNa arthataH sUtrakAre dharmAstikAya Adine paNa grahaNa karela che. e apekSAe arthanI saMgatatA A pramANe thAya che-samasta dravyanA pradezanuM parimANu temanA samasta pradezathI anaMtagaNuM che, ane eTaluM ja parimANa te samasta dranI praryAnuM Ave che. A rIte samasta dravyanI jeTalI paryA che eTaluM pramANa eka akSaranuM batAvavAmAM AvyuM che. jo ke samasta dravyanuM paryAya pramANe eka akSaranuM pramANa kahevAmAM AvyuM che te paNa jJAna ane akAra Adi varNasamUhanA bhedathI akSara be prakAranA kahyA che. akSaranA e bane prakAra ahIM grahaNa karavAmAM AvyA che. temAM kaI virodha AvatuM nathI. zaMkA-jJAna ane akAra Adi varNanA bhedathI Ape je akSara zabda Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre - parimANaM saMbhavati, yato jJAnamihAvizeSoktyA sarvadravyaparyAyaparimANatulyatAbhidhAnAt prakramAd vA kevalajJAnaM grahISyate, tacca saveMdravyaparyAyaparimANaM ghaTate eva / tathAhinyAvanto jagati rUpi dravyANAmarUpi dravyANAM vA ye gurulaghuparyAyAstAna sarvAnapi bhagavAn sAkSAt karatalakalitamuktAphalamiva kevalAlokena pratikSaNamavalokate / yena svabhAve naikaM paryAyaM jAnAti, te naiva svabhAvena paryAyAntaraM na jAnAti tayoH paryAyayorekatvaprasakteH tathAhi-ghaTaparyAyaparicchedana svabhAvaM yad jJAnaM, tad zabda dvArA vividha akSara kA sUtrameM grahaNa huA batalAyA hai so yaha bAta samajhameM nahIM AtI, kAraNa akArAdi akSarameM sarvadravya paryAyapramANatA kA virodha AtA hai| jJAnameM yaha bAta ghaTa sakatI haiM, kAraNa jJAna se anya mati Adi jJAnoM kA grahaNa na hokara prakaraNavaza kevalajJAna kA hI jaba grahaNa hogA to usa apekSA usameM yaha sarva dravyaparyAya pramANatA ghaTita honemeM koI bAdhA nahIM AtI haiM, kAraNa-jagatameM rUpidravyoM kI tathA arUpIdravyoM kI jitanI bhI gurulaghuparyAyeM evaM agurulaghuparyAyeM haiM una saba ko kevalajJAnI bhagavAn sAkSAt karatala meM rakhe hue motI ke samAna kevalajJAnarUpa Aloka se pratikSaNa jAnate aura dekhate haiN| aba isa kevalajJAnarUpa Aloka meM sarvadravya paryAya pramANatA isa prakAra ghaTa jAtI hai ki prabhu jaba jisa svabhAva se eka paryAya ko-jAnate haiM usI svabhAva se dUsarI paryAya ko nahIM jAnate haiM, kintu usa samaya dvArA dvividha akSaranuM sUtramAM grahaNa thayela darzAvyuM che. e vAta samajavAmAM AvatI nathI, kAraNa ke akAra Adi akSaramAM sarvadravya praryAya pramANutAne virodha naDe che. jJAnamAM e vAta baMdhabesatI thatI nathI kAraNa ke jJAnathI anya mati Adi jJAnanuM grahaNa na thatA prakaraNavaza kevaLajJAnanuM ja je grahaNa thaze te te apekSAe A sarvadravya paryAya pramANatA ghaTAvavAmAM kaI muzkelI naDatI nathI, kAraNa ke jagatamAM rUpIdronI tathA arUpIdravyonI jeTalI guru laghu paryAye ane agurulaghu paryA che te badhIne kevaLajJAnI bhagavAna pratyakSa hatheLImAM rAkhela matI samAna kevaLajJAnarUpa AlekathI pratikSaNa jANe ane dekhe che. have te kevaLajJAnarUpa AlokathI pratikSaNa jANe ane dekhe che. have te kevaLajJAnarUpa AlekamAM sarvadravya paryAya pramANutA A prakAre dhaTita thAya che ke prabhu jyAre je svabhAvathI eka paryAyane jANe che eja svabhAvathI bIjI paryAyane jANatA nathI, paNa tyAre tene jANavAmAM bhinna Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdhaparyavasitatvanirU0 503 yadA paTaparyAyaparicchedanaM kuryAt , tadA paTaparyAyasyApi ghaTaparyAyarUpatApattiH syAt anyathA-tasya tatparicchedakatvAnupapatteH, tathArUpasvabhAvAt / tato yAvantaH paricchedyAH paryAyAstAvantaH paricchedakAjJAnaparyAyAstasya kevalajJAnasya svabhAvA vijJeyAH / svabhAvAzca pryaayaaH| tasmAt paryAyAnadhikRtya sarvadravyaparyAyaparimANaM jJAnamupapadyate, paraM tu yadakArAdikaM varNajAtaM tat kathaM sarvadravyaparyAyaparimANaM bhavitumarhati, varNaparyAyarAzeH sarvadravyaparyAyANAmanantatame bhAge vartamAnatvAditi cet ?, usako jAnane meM bhinna svabhAvatA AjAtI hai| yadi aisA nahIM mAnA jAtA hai to phira eka svabhAvAdhigata hone se una donoM meM ekatvApatti kA prasaMga hogaa| ghaTa praryAya ko jAnane ke svabhAvavAlA vaha jJAna usI svabhAva dvArA yadi paTaparyAya ko jAnegA to paTaparyAya meM ghalaparyAyarUpatA ke Ane meM bAdhaka hI kauna ho sakatA hai / yadi aisA nahIM hogA to phira usake dvArA paTaparyAya kA adhigama ho hI nahIM sakegA, isaliye yaha avazya mAnanA par3atA hai ki jagata meM jitane paricchedya-padArtha haiM-paryAyeM haiM-utanI hI unheM jAnane vAlI usa jJAna kI paryAye haiM / ye samastaparyAye usa kevalajJAna kI svabhAvabhUta paryAyeM haiN| isaliye paryAyoM kI apekSA samastadravyoM kI paryAyoM ke pramANAnusAra jJAnameM sarvadravya paryAya pramANatA AjAtI hai| parantu jo akAra Adi varNa samUha hai usameM sarvadravya paryAya pramANatA kaise A sakatI hai, kAraNa jo varNa paryAyarAzi hai vaha sarvadravyaparyAyoM ke anaMtatamabhAgameM vartamAna kahI gaI hai| svabhAvatA AvI jAya che. je ema mAnavAmAM na Ave te eka svAbhAvA hiMgata hovAthI te banemAM ekatva Apattine prasaMga Avaze. ghaTa paryAyane jANavAnA svabhAvavALe te jJAnI eja svabhAva dvArA je paTa paryAyane jANaze paTa paryAyamAM ghaTa paryAyarUpatA AvavAmAM bAdhaka ja keNa thaI zake che. je ema na thAya te pachI tenA dvArA paTaparyAyanI samajaNa paDI ja na zake, te kAraNe e avazya mAnavuM paDe che ke jagatamAM jeTalA parichedya-padArtha che-paryAya che. eTalI ja tene jANanArI te jJAnanI paryAya che. e samasta paryAye te kevaLajJAnanI svabhAvabhUta paryAye che. tethI paryAnI apekSAe samasta dravyanI payAnA pramANAnusAra jJAnamAM sarvadravya paryAya pramANunA AvI jAya che paNa je akAra Adi varNasamUha che temAM sarvadravya paryAya pramANatA kevI rIte AvI zake che, kAraNa ke je varNaparyAya rAzi che te sarvadravya paryAnA anaMtatama bhAgamAM vartamAna kahevAmAM AvI che. Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 ___ mandIra ____ ucyate-akArAderapivarNasya svaparaparyAyabhedabhinnatayA sarvadravyaparyAyaparimANa tulyatvAdakArAdivarNajAtamapi sarvadravyaparyAyaparimANaM bhavatIti / nanvakArAdervarNasya svaparaparyAyApekSayA sarvadravyaparyAyarAzitulyatA kena prakAreNa bhavatI? ti cet, - ucyate-iha 'a, a, a, ' ityakAra udAtto'nudAttaH svaritaH / sa punarekaiko dvidhA-sAnunAsiko niranunAsikazcetyakArasya ssddbhedaaH| evaM isvo dIrghaplutazca / tadevamaSTAdazaprabhedAn kevalo'kAro lbhte| tathA-dhanyavarNasahito'pyakAro'nekAn bhedAn labhate / tathAhi-kakAreNa saMyukto'kAro'pTAdazabhedAn labhate / evaM khakAreNa / ____uttara-ThIka hai, parantu akAra Adi jo varNa haiM unake bhI svaparyAya aura paraparyAya kI apekSA aneka bheda ho jAte haiM, isaliye unameM bhI sarvadravyaparyAyapramANatA sughaTita hone meM koI bAdhA nahIM AtI hai| zaMkA-akAra Adi vargoM meM sva ora paraparyAya kI apekSA sarvadravyaparyAya rAzitulyatA kaise ghaTatI hai ? uttara-suno-akAra-udAtta, anudAtta aura svarita ke bheda se tIna prakAra kA kahA huA hai| udAtta akAra ke, anudAtta akAra ke, aura svarita akAra ke sAnunAsika aura niranunAsika, isa taraha aura bhI do do bheda kiye gaye haiN| ina chaha bhedoM ke bhI hasva, dIrgha, pluta aise aura bhI tIna tIna bheda hote haiN| isa taraha akelA akAra aThAraha prakAra kA ho jAtA hai| isI taraha anyavoM se samanvita huA akAra bhI aneka bhedoM vAlA bana jAtA hai| jaise-"ka" meM milA huA "a" uttara-zaMkA barAbara che paNa akAra Adi je varNa che temanA paNa svaparyAya ane paraparyAyanI apekSAe aneka bheda thaI jAya che, te kAraNe temanAmAM paNa sarvadravya paryAya pramANutA sughaTita thavAmAM koI muzkelI naDatA nathI. zaMkA-akAra Adi varSomAM sva ane para paryAyanI apekSAe sarvadravya paryAya rAzitulyatA kevI rIte ghaTADI zakAya che ? uttara-udAtta, anudAtta ane svaritanA bhedathI akAra traNa prakAranA kahela che. udAtta akAranA, anudAtta akAranA ane svarita akAranA sAnunAsika ane niranunAsika, A rIte bIjA paNa be be bheda paDe che. e cha bhedanA paNa hasya, dIrgha, stuta evAM bIjA paNa traNa traNa bheda thAya che. A prakA eka akAra aDhAra prakArane thAya che. e ja rIte anya sAthe joDAyela mA2 56 bhane lehovaann| tha laya che. rema-"ka"Hi bhaNamA 'a' Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 505 evaM yAvat hakAreNa / evamekaika kevala vyaJjana sayoge iva sajAtIya vijAtIya vyaJjanadvika sNyoge'pi| tathA svarAntara saMyukta tattadvayaJjanasahito'pyanekAn bhedAn lbhte| api caikaiko'pyudAttAdiko bhedo vaktuH svara vizeSAdaneka bhedo bhavati / vAcya bhedAdapi ca samAnavarNazreNIkasyApi zabdasya bhedo jAyate / tathAhi-karazabdo hastarUpamartha yena svabhAvena vodhayati, nahi tenaiva svabhAvena kiraNarUpamartham , kiMtu svabhAvabhedena / tathA-akAro'pi tena tena kakArAdinA saMyujyamAnastaM tamartha aThAraha prakAra kA bana jAtA hai, isI prakAra "kha" meM milA huA tathA "ga" se lekara "ha" taka milA huA "a" bhI aThAraha prakAra kA vana jAtA hai| jisa taraha yaha "a" kevala eka 2 vyaMjanoM ke sAtha milane para aneka prakAra kA prakaTa kiyA gayA hai usI prakAra jaba yaha sajAtIya evaM vijAtIya do do vyajano ke sAtha tathA svarAntarasaMyukta una 2 vyaMjanoM ke sAtha milatA hai taba aneka bheda vAlA ho jAtA hai, yaha jAnanA cAhiye-adhika aura kyA kahA jAya eka 2 bhI udAttAdika bheda vaktA ke svaroM ke bheda se aneka bhedavAlA bana jAyA karatA hai| vAcyabheda se bhI samAnavarNa zreNI vAle zabdameM bhI bheda A jAtA hai, jaise 'kara' zabda jisa svabhAva se hastarUpa artha kA bodhana karatA hai usI svabhAva se vaha kiraNarUpa artha kA bodhana nahIM karatA hai, kintu svabhAva bheda se hI karatA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki-karazabda kA artha hAtha hai, kiraNa hai, parantu jisa svabhAva se 'kara' zabda apane hAtha rUpa vAcyArtha kA pratipAdana AAR AURnA manI naya cha, merI pramANe "kha"mAM bhagesa tathA "ga"thI chana "ha" sudhI bhole| 'a' 55 2madAra taya che. 2 zata A "r" phakta eka eka vyaMjananI sAthe maLatA aneka prakArano pragaTa karyo che eja prakAre jyAre te sajAtIya ane vijAtIya babbe vyaMjananI sAthe tathA varAnta saMyukta te te vyaMjananI sAthe maLe che tyAre aneka bhedavALe thaI jAya che, ema samajavuM. vadhAre zuM kahevuM ! eka eka paNa udAttAdika bheda bolanAranA svaronA bhedathI aneka bhedavALo banI jAya che. vAsthabhedathI paNa samAnavaNe zreNIvALA zabdamAM paNa bheda AvI jAya che, jemake "kara" zabda je svabhAvathI hastarUpa arthane baMdha kare che eja svabhAvathI te kiraNa rUpa arthane baMdha karatuM nathI, paNa svabhAva bhedathI ja kare che. kahevAnuM tAtparya e che ke-"kara" zabdano artha hAtha che, kiraNa che, paNa je svabhAvathI "kara" zabda pitAnA hAtharUpa vAcyArthInuM pratipAdana kare che eja na064 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 nandIstre bodhayan bhinnasvabhAvo veditvkH| te ca svabhAvA anantA bhavanti, uccAryamANazabdasya paramANudvayaNukAdibhedenA'nantatvAt / dhvanezca tathA tathA'bhidhAyakatvapariNAme satyeva tattadarthapratipAdakatvAt / ete ca sarve'pyakArasya svaparyAyAH zeSAstusarve'pi ghaTAdiparyAyAH prpryaayaaH| te ca svpryaayebhyo'nntgunnaaH| paraparyAyA apyakArasya sambandhitayA vijJeyAH karatA hai usI svabhAva se vaha kiraNarUpa arthakA nahIM, kAraNa apane 2 vAcyArtha ke pratipAdana karane meM zabdoMmeM bhinna 2 svabhAvatA mAnI gaI hai| isI taraha akAra bhI bhinna 2 kakAra Adi zabdoM ke sAtha saMgata hokara bhinna 2 svabhAva se bhinna2 arthoM kA pratyAyaka hotA hai| isa taraha eka hI akele akArameM anaMta svabhAva samAviSTa hue mAne gaye haiN| jo zabda uccarita hotA hai usameM paramANu tathA thANuka Adi ke bheda se anaMtatA AtI hai| tAtparya isakA yaha hai ki zabda paugalika hai, ataH pudgalajanya isa zabdameM paramANuka ghaNuka Adi kI bhinnatA se bhinnatA AtI hai. aura yaha bhinnatA anaMtarUpameM pariNata ho jAtI hai| isI taraha padArtha anaMta hai aura una padArthoM ko pratipAdana karane kA pariNAma dhvanI-zabdameM rahA huA hai tabhI jAkara vaha una 2 padArthoM kA pratipAdana kiyA karatA hai| isa taraha se samasta akAra kI nija paryAyeM haiM tathA inase bhinna jo ghaTAdi paryAya haiM ve isa kI para paryAya haiN| ye para paryAyeM apanI svabhAvathI te kiraNarUpa arthanuM pratipAdana karatuM nathI, kAraNa ke potapotAnA vAcyArthInuM pratipAdana karavAmAM zabdamAM bhinna bhinna svabhAvatA mAnavAmAM AvI che. eja rIte "akAra paNa bhinna bhinna kakAra Adi zabdanI sAthe saMgata thaIne bhinna bhinna svabhAvathI bhinna bhinna ane pratyAyaka thAya che. A rIte ekalA akAramAM ja anaMta svabhAvane samAveza thayela manAve che. je zabda belAya che temAM paramANu tathA kayaNuka AdinA bhedathI anaMtanA Ave che. tenuM tAtparya e che ke zabda paulika che tethI pukalajanya te zabdamAM paramANu, drayaJka AdinI bhinnatAthI bhinnanA Ave che, ane te bhinnatA anaMtarUpe pariName che. A rIte padArtha anaMta che ane te padArthonuM pratipAdana karavAne pariNAma dhvani-zabdamAM rahela che tyAre ja jaIne te, te te padArthonuM pratipAdana karyA kare che. A rIte samasta akAranI pitAnI paryAya che tathA temanAthI bhinna je ghaTAdi paryAya che e tenI para paryAya che. e para Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 507 nanu ye svaparyAyAste tasya sambandhino bhavantu, ye tu paraparyAyAste bhinnavastvAzrayatvAt kathaM tasya sambandhinaH syuriti cet ?, ucyate-iha dvidhA sambandho bhavati, astitvena nAstitvena ca / tatrAstitvena sambandhaH svaparyAyaiH saha bhavati, yathA-ghaTasya rUpAdibhiH nAstitvena saMvandhaH paraparyAyaiH saha bhavati teSAM tatrAsaMbhavAt / yathA-ghaTAvasthAyAM mRtpiNDAkAreNa paryAyoM se anaMtaguNI haiN| svaparyAyeM jisa prakAra akAra kI saMbaMdhI mAna jAtI hai usI prakAra para paryAyeM bhI isakI saMbaMdhI mAnI gaI haiN| zaMkA-yaha to ThIka hai ki akAra kI jitanI bhI nija paryAyeM haiM ve saba isakI saMbaMdhI mAnI jAveM-para jo paraparyAyeM haiM ve isakI saMbaMdhI kaise mAnI jA sakatI haiM ? / kAraNa-ye paraparyAyeM bhinna vastu ke sAtha rahI huI hotI haiM / ataH usIkI saMbaMdhI mAnI jAvegI?____ uttara-saMbaMdha do prakAra se huA karatA hai-eka astitva mukha se, aura dUsarA nAstvitvamukha se / astitvamukha se jo saMbaMdha hotA hai, vaha apanI paryAyoM ke sAtha paryAyI kA hotA hai| jaise rUpAdikoM ke sAtha ghaTa kA hotA hai| nAstitvamukha se jo saMbaMdha huA karatA hai vaha paraparyAyoM kA paryAyI ke sAtha huA karatA hai| kAraNa ye paraparyAyeM usameM rahatI nahIM haiN| jaise miTTI se jaba ghaTa bana kara taiyAra ho jAtA hai, taba usameM piNDAkAra paryAye pitAnI paryAthI anekagaNI che. svaparyA jema akAranI saMbaMdhI mAnavAmAM Ave che eja prakAre paraparyAye paNa tenI saMbaMdhI mAnavAmAM mAvI che. zaMkA--e to barAbara che ke akAranI jeTalI svaparyA che te badhI tenI saMbaMdhI manAya, paNa je paraparyAyo che te tenI saMbaMdhI kevI rIte mAnI zakAya ? kAraNa ke e paraparyAye bhinna vastunI sAthe rahela heya che. tethI tenI ja saMbaMdhI mAnI zakAze. uttara-saMbaMdha be rIte thayA kare che-eka astitvamukhathI ane bIje nAstitvamukhathI. astitvamukhathI je saMbaMdha thAya che te svaparyAyonI sAthe paryAne hoya che. jema rUpAdikanI sAthe ghaDAne hoya che. nAstitvamukhathI je saMbaMdha thayA kare che te paraparyAne paryAyInI sAthe thayA kare che. kAraNa ke te paryA temAM rahetI nathI, jemake mATImAMthI jyAre ghaDe taiyAra thAya Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 mandIstre paryAyeNa saha sambandho nAstitva sambandhena / yato'sau piNDAkAraH paryAyastasyatadAnIM nAstIti nAstitva sambandhena sambandhaH / ata eva ca sa paraparyAya iti vypdishyte| anyathA tasyApi tatrAstitva svIkAre so'pi svaparyAya eva syAt / nanu ye yatra na vidyante te kathaM ' tasye '-ti vyapadizyante / dhanaM daridrasya nAstIti 'dhanaM tasya sambandhI'-ti vyapadeSTuM na zakyam , anyathA paraparyAyasyApi sambandhitve lokavyavahArAtikrama prasaGgaH ? iti cenna, ___yadi nAma te-paraparyAyA nAstitva sambandhamadhikRtya ' tasye '-ti na vyapaparyAya nahIM rahatI hai| ataH usa ghaTa ke sAtha piNDAkAra paryAya kA saMbaMdha nAstitvamukha se mAnA jaaygaa| isIliye vaha piNDAkAra paryAya paraparyAya hone se nija paryAya nahIM hai| anyathA ghaTameM usakA astitva hone se vaha usakI nijaparyAya mAnI jaavegii| ataH yaha avazya svIkAra karanA cAhiye ki paryAyoM kA saMbaMdha padArtha meM nAstitvamukha se hI rahA karatA hai| __ zaMkA-daridra ke pAsa dhana jisa prakAra nahIM hone se vaha usakA saMbaMdhI nahIM kahA jAtA hai, usI prakAra jo jahAM nahIM hai vaha usakA saMbaMdhI kaise kahA jA sakegA? paraparyAya para padArthameM hotI hai vaha vivakSita padArtha kI saMbaMdhI kaise mAnI jA sakatI hai yadi isa prakAra kA vyavahAra hone lage to phira loka vyavahAra kA hI atikrama karanA khlaayegaa| uttara-paraparyAyeM vivakSita padArtha kI saMbaMdhI haiM isakA tAtparya yaha che tyAre temAM piMDAkAra paryAya rahetI nathI. tethI te ghaDAnI sAthe piMDAkAra paryAyane saMbaMdha nAstitvamukhathI mAnavAmAM Avaze. te kAraNe te piMDAkAra paryAya paraparyAya hevAthI svaparyAya nathI. nahIM te ghaDAmAM tenuM astitva hovAthI te tenI svaparyAya mAnavAmAM Ave tethI e avazya svIkAravuM joIe ke paraparyAyane saMbaMdha padArthamAM nAstitvamukhathI rahyA kare che. zaMka-jema daridranI pAse dhana na hovAthI te tene saMbaMdhI kahevAte nathI eja prakAre je jyAM nathI te tenuM saMbaMdhI kevI rIte kahI zakAya? paraparyAya para padArthamAM hoya che te vivakSita padArthanI saMbaMdhI kevI rIte mAnI zakAya. jo A prakArane vyavahAra thavA lAge te pachI loka vyavahArane ja atikrama karyo kahevAya. uttara--paraparyAye vivakSita padArthanI saMbaMdhI che tenuM tAtparya evuM Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikATIkA-samyakbhRtasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 506 dizyante, tarhi sAmAnyato na santIti prAptam / tathA ca te svarUpeNA'pi na bhaveyuH, na caitad dRSTaM zrutaM vA tasmAdavazyaM te nAstitva sambandhamaGgIkRtya 'tasye '-ti vyapadezyAH / dhanamapi ca nAstitva sambandhamadhikRtya ' daridrasye '-ti vyapadizyate eva / tathA-'dhanamasya daridrasya na vidyate ' iti lokvaadH| yadapi coktaM 'tat tasye '-ti vyapadeSTuM na zakyamiti, tatrApi tadastitvena tasyeti vyapadeSTuM na zakyaM, na tu nAstitvenApi / tato na kazcit laukika vyvhaaraatikrmH| nahIM hai ki ve usameM astitva mukha se saMbaMdhita haiN| yaha zaMkA to ucita usa samaya monI jAtI ki jaba use vivakSita padArthameM astitvamukha se saMbaMdhita kI jaatii| yahAM to aisA kahA jAtA hai ki-padArthameM eka dUsare padArtha kI paryAyoM kA jo itaretarAbhAva-anyonyAbhAva rUpa se saMbaMdha hai vaha vahAM nAstitvamukha se hai / yadi nAstitvamukha se ve paraparyAyeM vivakSita padArtha kI saMbaMdhI haiM to isameM kyA Apati ho sakatI hai| yadi nAstitva ke saMbaMdhase ve para paryAyeM vivakSita padArtha kI saMbaMdhI na mAnI jAveM to isakA tAtparya yaha hotA hai ki ye sAmAnyarUpa se bhI astitva viziSTa nahIM haiN| isa taraha svarUpataH bhI inakA koI astitva nahIM bana skegaa| nAstitva saMbadha se dhana bhI daridra kA saMbaMdhI mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| aisA vyapadeza hotA hI hai| nAstitva saMbaMdha se dhana daridravyakti kA hai isakA tAtparya yahI hai ki daridra ke pAsa dhana nahIM hai| nathI ke teo temAM astitvamukhathI saMbaMdhita che. A zaMkA che tyAre gya manAya ke jyAre tene vivakSita padArthamAM astitvamukhathI saMbaMdhIta karavAmAM Ave. ahIM te evuM kahevAmAM Ave che ke-padArthamAM eka bIjA padArthanI paryAne je itaretarA bhAva rUpe saMbaMdha che te tyAM nAstitvamukhathI che. je nAstitvamukhathI te paryAye vivakSita padArthanI saMbaMdhI hoya to temAM zI muzkelI hoI zake che ? je nAstitvanA saMbaMdhathI te para paryAye vivakSita padArthanI saMbaMdhI manAya nahIM te tenuM tAtparya e thAya che ke teo sAmAnya - rUpa paNa astitva viziSTa nathI. A rIte svarUpathI paNa temanuM keI astitva banI zakaze nahIM. nAstitva saMbaMdhathI dhanane paNa daridranuM saMbaMdhI mAnavAmAM che keI vadhe nathI. e vyapadeza hoya che ja, nAstitva saMbaMdhathI dhana daridra vyaktinuM che tenuM tAtparya e che ke daridranI pAse dhana nathI. A rIte para Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 mandIle nanu nAstitvamabhAvarUpam , abhAvazca svarUpazUnyastena saha kathaM sambandhaH, zUnyasya sakalazakti vikalatayA sambandhazakterabhAvAt / ____ anyacca-yadi paraparyAyANAM tatra nAstitvaM, tarhi nAstitvena saha sambandho bhavatu, paraparyA yaistu kathaM sambandhaH ? / ghaTaH paTAbhAvena saMvaddhaH iti na paTenApi saha sambaddho bhavitumarhati, tathA pratIterabhAvAt ? / / isI taraha paraparyAyeM nAstitvasaMbaMdha se vivakSita padArtha kI saMbaMdhI haiM isakA bhI tAtparyArtha yahI hai ki ye usameM nahIM haiN| "paraparyAyeM vivakSita padArtha kI haiM" isa rUpase unakA vyApadeza nahIM ho sakatA hai, aisA jo kahanA hai so isameM koI Apatti nahIM hai / zAstra bhI to yahI kahate haiM ki astitva mukha se paraparyAyeM vivakSita padArtha kI haiM aisA vyApadeza nahIM ho sakatA hai| parantu nAstitvamukha se vahAM unakA vyapadeza hone meM koI laukika vyavahAra kA atikrama nahIM hotA hai| zaMkA-nAstvi abhAvarUpa hotA hai / abhAva kA tAtparya hotA hai svarUpazUnyatA / to phira padArtha kA isa svarUpazUnyarUpa nAstitva ke sAtha saMbaMdha kaise bana sakatA hai / kyoM ki zUnyameM sakala zakti kI vikalatA hone se saMbaMdha sthApita karane kI zakti kA sadbhAva mAnA hI kaise jA sakatA hai| dUsarI bAta eka yaha bhI hai ki "vivakSita padArthameM paraparyAyoMkA nAstitva hai| isa prakAra ke kathanameM yahI phalitArtha nikalatA hai ki padArtha kA una paryAyAM ke sAthe saMbaMdha nahIM hai kintu nAstitva ke sAtha paryAye nAstitva saMbaMdhathI vivakSita padArthanI saMbaMdhI che tenuM tAtparya paNa e ja che ke e temAM nathI. "paraparyAye vivakSita padArthanI che" A rUpe temane vyapadeza thaI zakato nathI, ema je kahevuM che temAM keI Apatti nathI. zAstro paNa eja kahe che ke astitvamukhathI paraparyAye vivakSita padArthanI che e vyApadeza thaI zakatuM nathI. paNa nAstitvamukhathI tyAM te vyapadeza thavAmAM kaI laukika vyavahArane atikrama thatuM nathI. zaMkA-nAstitva abhAvarUpa hoya che. abhAvanuM tAtparya che. svarUpazanyatA te pachI padArthane A svarUpa zUnyarUpa nAstitvanI sAthe saMbaMdha kevI rIte banI zake? kAraNa ke zUnyamAM sakaLa zaktinI vikalatA rahevAthI saMbaMdha sthApita karavAnI zaktine sadbhAva mAnI ja kevI rIte zakAya? bIjI eka vAta e paNa che ke vivakSita padArthamAM paraparyAnuM nAstitva che A prakAranA kathanamAM eja phalitArtha nIkaLe che ke padArthane e paryAya sAthe saMbaMdha nathI paNa nAstitvanI sAthe che. jemake "ghaTa parAbhavathI saMbaddha Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikATIkA-samyakbhutasya sAdisaparyavasitatyAnAdhaparyavasitatvanirU0 511 ucyate--ayuktametat , samyag vastutattvAparijJAnAt / tathAhi-nAstitvaM nAma tena tena rUpeNA'bhavanamiSyate, tacca tena tena rUpeNA'bhavanaM vastudharmastato naikAntena sacchUnyarUpamiti na saha smbndhaabhaavH| tadapi ca tena rUpeNA'bhavana taM taM paryAyamapekSya bhavati, nAnyathA / tathAhi-tho yo ghaTAdigataH paryAyastena tena rUpeNa hai| jaise-" ghaTa parAbhAva se saMbaMddha hai" isa prakAra ke vAcyArtha meM yaha tAtparya thoDe hI nikala sakatA hai ki ghaTa paTa ke sAtha saMbaMdhita haiN| kintu ghaTa paTAbhAva se hI yukta hai, paTa se nahIM, yahI bodha hotA hai| isI prakAra parapasyoM kA abhAva vivakSita padArtha meM hai isakA bhI yahI tAtparya nikalatA hai ki paraparyAyoM kA abhAva hI virakSita padArtha ke sAtha saMbaMdha hai-paraparyAyeM nhiiN| uttara-vastutattva kA samIcIna parijJAna nahIM hone se yaha zaMkA kI gaI hai| jaba nAstitva kA " usa usa rUpa se nahIM honA" aisA tAtparya hai to phira yaha vastu kA hI nijadharma hai| nijadharma jo hotA hai vaha ekAntataH zUnyarUpa nahIM hotA hai / isa taraha nAstitva ke sAtha saMbaMdha hone meM koI virodha nahIM hai / tAtparya isakA yaha hai ki zaMkAkAra ne " nAstitva" kA tAtparya " svarUpazUnya" mAnakara jo usakA padArtha ke sAtha saMbaMdhAbhAva sthApita kiyA thA usakA yahAM yaha uttara diyA gayA hai| nAstitva kA bhAva svarUpazunyatA nahIM hai kintu usa usa rUpa che" A prakAranA vAcyArthamAM e tAtparya DuM ja nIkaLe che ke ghaTa (ghaDo) paTanI sAthe saMbaMdhita che, paNa ghaTa paTAbhAvathI ja yukta che, paTathI nahI. eja bodha thAya che. e ja prakAre paraparyAne abhAva vivakSita padArthamAM che enuM paNa eja tAtparya nIkaLe che ke paraparyAne abhAva ja vivakSita padArthanI sAthe saMbaMdha che-paraparyAye nahIM. uttara-vastutatvanuM saMpUrNa parijJAna na hovAthI A zaMkA uThAvavAmAM AvI che. je nAstitvanuM" te te rUpe na hevuM" evuM tAtparya che te e vastune ja pitAne dharma che. je pitAne dhama hoya che te ekAntata zUnyarUpa hotuM nathI. A rIte nAstitvanI sAthe sabaMdha havAmAM kaI virodha nathI. tevuM tAtparya e che ke zaMkAkAre "nAstitva"nuM tAtparya "svarUpazUnya"mAnIne tene padArthanI sAthe je saMbaMdhAbhAva sthApita karyo hato tene ahIM A uttara ApavAmAM Avyo che. nAstitvane artha svarUpazUnyatA nathI paNa te te Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre paTAdauM na bhavitavyamiti sAmarthyAt taM taM paryAyamapekSate, iti supratItametat / tatastena tena paryAyeNA'bhavanasya taM taM paryAyamapekSya saMbhavAt / te'pi paraparyAyAstasyo payogina iti ' tasye'-ti vyapadizyante / evaM rUpAyAM ca vivAkSAyAM paTo'pi ghaTasya paraparyAya sambandhena sambandhI bhavatyeva, paTamapekSya ghaTe paTarUpeNa abhavanasya sadbhAvAt / tathA ca-laukikA api ghaTapaTAdIn parasparamanyonyAbhAvamadhikRtya sambandhino vyavaharantIti suprasiddhametat / 1 / se nahIM honA hai| aba yaha usa 2 rUpa se nahIM honA rUpa jo nAstitva hai vaha padArtha meM pratIta hI hai / ataH yaha vastu kA hI dharma hai / jo vastu kA dharma hotA hai vaha ekAntataH abhAvarUpa-tucchAbhAvarUpa nahIM mAnA jAtA hai| vivakSita padArtha " usa usa rUpavAlA nahIM hai" aisA jo kahA jAtA hai vaha bhinna 2 paraparyAya kI apekSA lekara hI kahA jAtA hai| arthAta-ghaTa meM paTarUpatA nahIM hai aisA jo kahA jAtA hai usakA tAtparya yaha hai ki paTAdigata jo paryAya hai vaha ghaTa meM nahIM hai isaliye vaha paryAya apekSita hokara ghaTa meM abhAvarUpa se pratipAdita kI jAtI hai| yahI paraparyAya kA vahAM nAstitvarUpa saMbaMdha hai / yaha nAstitvarUpa abhavana usa usa paryAya kI apekSA vinA banatA nahIM hai isaliye usa usa paryAya kI apekSA par3atI hai / isa taraha ye paraparyAyeM usa vivakSita padArtha kI sthiti meM upayogI hotI haiM isaliye " ye usakI haiM" aisA vyapadeza hotA hai / isa taraha kI mAnyatA meM-vivakSA meM-paTa bhI ghaTakA rUpe na hovuM" che. have te te rUpe nahIM havA rUpa e ja nAstitva che te padArthamAM pratIta ja che. tethI te vastune ja dharma che. je vastune dharma hoya che te ekAntataH abhAvarUpa-tucchabhAvarUpa mAnI zakAto nathI. vivakSita padArtha te te rUpavALa nathI evuM je kahevAmAM Ave che te bhinna bhinna paraparyAyanI apekSAe ja kahevAya che. eTale ke ghaDAmAM paTarUpatA nathI evuM je kahevAya che tenuM tAtparya e che ke paTAdigata je paryAya che te ghaDAmAM nathI. te kAraNe te paryAya apekSita thaIne ghaDAmAM abhAvarUpe pratipAdita karAya che. e ja paraparyAne tyAM nAsvirUpa saMbaMdha che e nAstitvarUpa abhavana te te paryAyanI apekSA vinA banatuM nathI, te kAraNe te te paryAyanI AvazyakatA rahe che. A rIte e paryAye te vivakSita padArthanI sthitimAM upayogI thAya che te kAraNe te tenI che" e vyapadeza thAya che. A prakAranI mAnyatAmA-vivakSAmAM paTa Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA samyak zrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdya paryavasitatvanirU0 513 kizca - asmAdapi kAraNAt te paraparyAyAH ' tasye ' - ti vyapadizyante, svaparyAya vizeSaNatvena teSAmupayogAt / iha ye yasya svaparyAya-vizeSaNatvena upayujyante, te tasya paryAyAH [ yathA ghaTasya rUpAdayaH paryAyAH paraspara vizeSakatayA ghaTAdi paryAyAH, ] tAnantareNa teSAM svaparyAyavyapadezAsaMbhavAt / tathAhi - yadi te paryAya ke saMbaMdha se saMbaMdhI ho jAtA hai| kyoM ki paTakI apekSA ghaTa meM paTarUpatA ke abhAva kA sadbhAva pAyA jAtA hai / loka meM bhI ghaTapaTa Adi padArthoM ko paraspara meM anyonyAbhAva ko lekara saMbaMdhIrUpa se kahate hI hai / 1 / aura bhI ye paraparyAyeM vivakSita padArtha kI saMbaMdhI isaliye bhI mAnI jAtI hai ki ye svaparyAMya kI vizeSaNa hotI haiN| " jo paryAyeM jisa padArtha kI svaparyAMyoM kI vizeSaNarUpa se hotI haiM ve usa padArtha kI saMbaMdhI haiM " aisA mAnA jAtA hai jaise rUpAdika ghaTakI paryAyeM mAnI jAtI haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki ye paraparyAyeM svaparyAyoM kI sthiti hone meM vizeSaNarUpa se vyavahRta huA karatI haiM, isaliye unheM vivakSita padArthoM kI saMbaMdhinI mAna lI jAtI haiN| jaise rUpAdika paryAyeM ghaTakI sthiti meM vizeSaNarUpa se hotI hai aura ve usakI saMbaMdhI mAnI jAtI haiM / vizeSaNarUpa se hone kA tAtparya yaha hai ki svaparyAMyoM meM jo yaha svazabda hai vaha para " isa zabda kI apekSA vAlA hai / sva kI kImata " para " isa para rahI huI haiM / " para " hai tabhI jAkara "sva" kI zobhA hai| paNa ghaTanA paraparyAyanA samadhathI sadhI thai jAya che. kAraNa ke 5TanI apekSAe ghaTamAM parUpatAnA abhAvane sadbhAva jovA maLe che. leAkamAM paNa ghaTapaTa Adi padArthone parasparamAM anyeAnyAbhAvane lIdhe saMbaMdhI rUpe kahe ja che. (1) 46 ane e paraparyAya vivakSita padArthanI sakha dhI te kAraNe paNa manAya che ke te svaparyAyanI vizeSaNa heAya che. " je paryAyA je padArthInI svaparyAyeAnA vizeSarUpe hAya che te te padArthanI sabaMdhI che' ema manAya che. jema rUpAdika ghaDAnI paryaMcA manAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke e paraparyAye svaparyaMcAnI sthiti thavAmAM vizeSaNurUpe vyavata thayA kare che, te kAraNe temane vivikSata padArthonI saMdhinI mAnI levAmAM Ave che. jema rUpAdika paryAyA ghaTanI sthitimAM vizeSarUpe heAya che ane te tenI sakha dhI manAya che. vize- svaparyAyAmAM ? yA svache te "52" SaNarUpe heAvAnuM tAtparya e e zabdanI apekSAvALA che svanI kImata 52" enA upara rahI che. "para" na0 65 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 515 nandIsa paraparyAyA na bhaveyustahiM 'akArasya svaparyAyAH' iti na vyapadizyeran , parApekSayA svavyapadezasya saMbhavAt / tataH svaparyAyavyapadezakAraNatayA tepi paraparyAyAstasyopayogina iti tasye' ti vyapadizyante / 2 / ___ api ca -sarva vastu pratiniyatasvabhAvaM, pratiniyatasvabhAvatA ca pratiyogyabhAvAtmakatAnivandhanA / tato yAvanna pratiyogivijJAnaM bhavati, tAvannAdhikRtaM vastu tadabhAvAtmakaM tattvato jJAtuM zakyate / tathA ca sati ghaTAdi paryAyANAmapi abhAva pratiyogitvAt tadavijJAnaM yAvad bhavati. tAvannAdhikRtaM vastu tadabhAvAtmakaM parijJAtamiti nAkAro yathAtmanA'vagantuM zakyate, iti ghaTAdiparyAyA apyakArasya paryAyAH yadi ve paraparyAyeM na hoM to ye akAra kI svaparyAyeM haiM aisA vyapadeza hI nahIM ho skegaa| kAraNa sva vyapadeza parApekSa hai / isaliye paryAyoM meM sva vyapadeza kA kAraNa hone se ve paraparyAyeM bhI usa vivakSita padArtha kI upayogI haiM ataH unameM " tasya" aisA vyapadeza hotA hai // 2 // phira bhI-saMsAra kI jitanI bhI vastue~ haiM ve saba pratiniyata svabhAva vAlI haiN| aura yaha pratiniyata svabhAvatA unameM pratiyogI padArtha ke abhAva ko lekara hI AI huI hai| isaliye yaha dhruva satya hai ki vastu apane svabhAva meM pratiniyata hai yaha bAta spaSTarUpa se jAnane ke liye pratiyogI padArtha kA jJAna honA caahiye| tabhI jAkara vivakSita vastu meM "pratiyogI padArtha kA abhAva rahA huA hai" aisA kahA jA sakatA hai| aura bhI "akAra kI ye nija paryAyeM haiM" aisA bodha akAra paryAyoM che tyAre ja "sva" nI zobhA che. jo e paraparyA na hota te e AkAranI svaparyAya che. e vyapadeza ja thaI zakata nahIM. kAraNa ke sva vyapadeza parApekSa che. te kAraNe paryAyamAM sva vyapadezanuM kAraNa hovAthI e paraparyAyA 4 te vivakSita pahAyane upayogI thAya cha, tethI tamanAma " tasya" mevA vyapadeza thAya che. 25 vaLI saMsAranI jeTalI vastuo che te badhI pratiniyata svabhAvavALI che. ane e pratiniyata svabhAvatA temanAmAM prativegI padArthanA abhAvane lIdhe ja AvelI che. te kAraNe e dhruva satya che ke vastu pitAnA svabhAvamAM pratiniyata che e vAta spaSTarUpe samajavAne mATe pratiyogI padArthanuM jJAna hovuM joIe. tyAre ja vivakSita vastumAM "pratiyegI padArthane abhAva rahela che" ema kahI zakAya che. vaLI-"akAranI e svaparyAye che" e be akAra paryAyomAM tyAre Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAnacandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 515 tathA cAtra prayogaH-yadanupalabdhau yasyAnupalabdhiH sa tasya sambandhI / yathA ghaTasya rUpAdayaH / ghaTAdi paryAyAnupalabdhau cAkArasya na yathAvasthita svarUpeNopalabdhiriti te tasya sambandhinaH / ___ na cAyamasiddho hetuH, ghaTAdi paryAyarUpapratiyogyaparijJAnAt tadabhAvAtmakasyAkArasya tattvato jJAtatvAyogAt / meM tabhI ho sakatA hai ki jaba usameM para ke-ghaTAdi paryAyoM ke abhAva kA bodha ho / jaba taka inakA unameM abhAva kA bodha nahIM hogA taba taka akAra kA vAstavikarUpa se parijJAna nahIM ho skegaa| isa taraha akAra kA yathArthabodha hone ke liye ghaTAdi paryAyoM kA bodha honA Avazyaka hai| isa dRSTi se ghaTAdi paryAya bhI akAra ke saMbaMdhI haiM aisA kahA jAtA hai| ___yahAM prayoga isa prakAra hai-jisakI anupalabdhi hone para jisakI anupalabdhi hotI hai, vaha usakA saMbaMdhI hotA hai-jaise rUpAdika kI anupalabdhi hone para ghaTa kI anupalabdhi hotI hai / isI prakAra se ghaTAdiparyAyoM kI anupalabdhi meM akAra kI yathAvasthitarUpa se upalabdhi nahIM hotI hai isaliye ve usakI saMbaMdhinI haiM aisA mAnA jAtA hai / isa anumAna prayoga meM hetu asiddha nahIM hai kAraNa ghaTAdiparyAyarUpa jo pratiyogI padArtha hai vaha jabataka parijJAta nahIM ho jAtA hai jabataka usake abhAvarUpa akAra kA tatvataH jJAna nahIM ho sakatA hai| isaliye yaha ja thaI zake che ke jyAre temAM paranA-ghaTAdi paryAyonA-abhAvane bodha thAya. jyAM sudhI temanAmAM temanA abhAvane bodha nahIM thAya tyAM sudhI Aka ranuM vAstavikarUpe parijJAna thaI zakaze nahIM. A rIte AkArano yathArtha baMdha thavAne mATe ghaTAdi paryAne bodha thavo te Avazyaka che. A daSTie ghaTAdi paryAya paNa akAranI saMbaMdhI che ema kahevAmAM Ave che. ahIM prayAga A prakAre che-jenI anupalabdhi thatA jenI anupalabdhi thAya che te tenuM saMbaMdhI hoya che jemake rUpAdikanI anupalabdhi (abhAva) thatA ghaDAnI anupalabdhi hoya che; eja pramANe ghaTAdi paryAnI anupalabdhimAM akAranI yathAvasthita rUpe upalabdhi thatI nathI te kAraNe teo tenI saMbadhinI che ema mAnavAmAM Ave che A anumAna prayogamAM hetu asiddha nathI kAraNa ke ghaTAdi paryAyarUpa je pratiyogI padArtha che. te kyAM sudhI parijJAta thaI jate nathI tyAM sudhI tenA abhAvarUpa akAranuM tattvataH jJAna thaI zakatuM nathI. te Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtra tasmAd ghaTAdiparyAyA apyakArasya sambandhina iti svaparyAyApekSayA'kAraH sarvadravya paryAya primaannH| evamAkArAdayo'pi varNAH sarve pratyekaM sarva dravyaparyAya parimANA veditvyaaH| evaM ghaTAdikamapi pratyekaM sarva vastu jAtaM paribhAvanIya, nyAyasya samAnatvAt / na caitadanApaM, yata uktamAcArAGge "je egaM jANai, se savvaM jANai / je savvaM jANai, se egaM jANai / " ayamarthaH-ya eka vastu sarvaparyA yaiH saha jAnAti, sa niyamena sarva vastu jAnAti / sarvopalabdhimantareNa vivakSitasyaikasya svaparyAyabhedabhinnatayA sarvAtmanA'vagantumazakyatvAt yazca sarva sarvAtmanAsAkSAd jAnAti, sa ekaM svaparyAyabhedabhinna jAnAti / mAnanA cAhiye ki ghaTAdi paraparyAyeM bhI akAra kI saMbaMdhI haiM / isa taraha akAra sarvadravya paryAya bhI parimANavAlA siddha ho jAtA hai / isa taraha aura bhI AkAra Adi jo varNa haiM ve bhI pratyeka sarvadravyaparyAyapramANAnurUpa haiM yaha siddha ho jAtA haiN| ghaTAdika jo vastue~ haiM unameM bhI isa nyAya ke samAna hone se sarvaparyAyapramANatA ghaTita ho jAtI hai| hamArA isa prakAra kA yaha kathana Agama se pratikUla nahIM par3atA hai, kAraNa AcArAGga meM aisA hI kahA hai-"je egaM jANai se savvaM jANai, je savvaM jANai se egaM jANai" iti / isakA bhAva yaha hai ki jo eka jIvAdika vastu ko apanI 2 samasta paryAyoM sahita jAnatA hai vaha niyama se samasta vastuoM ko jAnatA hai / vivakSita eka vastu kA " yaha apanI samasta paryAyoM se sahita hai tathA paraparyAyoM kA isameM kAraNe ema mAnavuM joIe ke ghaTAdi paraparyAye paNa akAranI saMbaMdhI che. A rIte akAra sarvadravyaparyAya pariNAmavALe siddha thaI jAya che. e ja rIte bIjA paNa jAra Adi je varNana che teo paNa pratyeka sarvadravyaparyAya pramANAnurUpa che te siddha thaI jAya che. ghaTAdika je vastuo che temanAmAM paNa A nyAyathI samAnatA hovAthI sarva paeNya pramANutA ghaTita thaI jAya che. amArUM e prakAranuM A kathana AgamathI virUddha jatuM nathI. kAraNa ke AcArAMgamAM evuM ja kahyuM "je egaM jANai se savvaM jANai, je savvaM jANai se ega jANai" tanu tAtparya e che ke je eka jIvAdika vastune pota potAnI samasta pocA sahita jANe che te niyamathI samasta vastuone jANe che. vivaNita eka vastune A pitAnI samasta paryAyukta che tathA parapayAne temAM abhAva che" Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnandrikATIkA-samyak tasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 517 anyatrApyuktam" eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH, sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH, eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH " // 1 // tadevamakArAdikarmApa varNajAtaM kevalajJAnavat sarvadravyaparyAya parimANamiti na kshcidvirodhH| api ca-kevalajJAnapi svaparaparyAyabhedabhinnaM bhavati / taccAtmasvabhAvarUpaM na abhAva hai " aisA bodha jabataka nahIM hogA tabataka vaha vastu sarvAtmanA jAnI huI nahIM kahalA skegii| ataH jaba vaha isa rUpa se jAna lI jAtI hai to isakA tAtparya hI yaha hai ki usa jAnane vAle ko sarva padArtha kI upalabdhi ho cukI hai tabhI vaha vivakSita vastu ko sarva paryAyoM sahita jAna sakA hai / isI taraha jo sarva vastu ko sarvAtmanA sAkSAt jAnatA hai vaha eka vastu ko svaparaparyAya ke bhedarUpa se jAnatA hai / anyatra bhI isI bAta kI puSTi isa prakAra se kI hai"eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH, sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH eko bhAvaH sarvathA tena dRssttH||1||" iti| isa taraha akAra Adi samasta varNa samUha kevalajJAna kI taraha sarvadravyaparyAyoM ke pramANAnurUpa hai isa kathana meM koI virodha nahIM AtA hai| e badha jyAM sudhI nahIM thAya tyAM sudhI te vastu sarvAtmanA jANelI kahI zakAze nahIM. tethI je te e rUpe jANI levAya che te tenuM tAtparya ja e che ke te jANanArane sarva padArthanI upalabdhi thaI gaI che tyAre ja te vivakSita vastune sarvaparyAye sahita jANI zake che. A rIte je sarvavastune sarvAtmanA pratyakSa paNe che te eka vastune svarUpa paryAyanA bhedarUpathI jANe che. anyatra paNa eja vAtanI puSTi A rIte karI che "eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH, sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH, eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // 1 // " A rIte AkAra Adi samasta varNasamUha kevaLajJAnanI jema sarvadravya paryAyonA pramANanurUpa che A kathanamAM kaI virodha naDato nathI. Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4RITEMAP 518 nandIsUtre tu ghaTAdivastusvabhAvAtmakam / tasmAd ye ghaTAdivastunaH svabhAvAste kevalajJAnasya paraparyAyAH, ye tu paricchedakatva svabhAvAste svpryaayaaH| paraparyAyA api pUrvoktayuktestasya sambandhina iti svaparaparyAyabhedabhinnaM bhavati / tataH svaparyAyaparimANacintAyAM paramArthato na kazcidakArAdi saMyuktazrutakevalajJAnayorvizeSaH / etAvAneva vizeSa:-kevalajJAnaM svaparyA yaireva sarvadravyaparyAyaparimANatulyam / akArAdikaM tu svpryaayaiH| tathAhi-akArasya svaparyAyAH phira bhI-kevalajJAna meM bhI svaparyAya kI bhinnatA se bheda siddha hotA hai| AtmasvabhAvarUpatA yaha kevalajJAnako nija paryAya hai / tathA ghaTAdirUpa jo vastue~ haiM tadAtmakatA usameM nahIM hai yaha kevalajJAna kI paraparyAya hai| kevalajJAna meM AtmasvabhAvarUpatA jo nijaparyAya hai usakA tAtparya padArtha paricchedaka svabhAva se hai / jisa prakAra nijaparyAya kevalajJAna kI saMbaMdhI mAnI gaI hai usI prakAra pUrvoktayukti ke anusAra paraparyAya bhI usakI saMbaMdhI hotI haiN| isa tahara kevalajJAna meM ina donoM paryAyoM kI bhinnatA se bheda A jAtA hai / jaba isa prakAra se svaparyAyaparimANa kA vicAra kiyA jAtA hai taba paramArthataH akArAdi saMyukta zrutajJAna meM aura kevalajJAna meM yadyapi koI bheda nahIM pratIta hotA hai| parantu phira bhI kevalajJAna meM jo sarvadravyaparyAya parimANa tulyatAkahI gaI hai vaha svaparyAyoM se hI jAnanI caahiye| paraparyAyoM dvArA nhiiN| aura akArAdikoM meM yaha sarvadravyaparyAyaparimANatA tathA-kevaLajJAnamAM paNa svaparyAya ane paraparyAyanI bhinnatAthI bheda siddha thAya che. AtmasvabhAvarUpatA e kevaLajJAnanI svaparyAya che. tathA ghaTAdirUpa je vastuo che temAM tadAtmakatA nathI, te kevaLajJAnanI paraparyAya che. kevaLajJAnamAM AtmasvabhAvarUpatA je svaparyAya che tenuM tAtparya padArtha paricchedaka svabhAva che. jema svaparyAya kevaLajJAnanI saMbaMdhI mAnavAmAM AvI che ema pUrvokata yukita pramANe paraparyAya paNa tenI saMbaMdhI hoya che. A rIte e banne paryAnI bhinnatAthI kevaLajJAnamAM bheda AvI jAya che. jyAre A rIte svaparyAya parimANane vicAra karavAmAM Ave che tyAre paramAtaH AkArAdi saMyukta kRtajJAnamAM ane kevaLajJAnamAM che ke kaI bheda lAgatuM nathI, chatAM paNa kevaLajJAnamAM je sarvadravyaparyAya parimANu tulyatA kahela che te svaparyAthI ja jANavI joIe, paraparyAya dvArA nahIM. ane akArAdikamAM A sarvadravyapayoya parimANatA sva ane parapa dvArA jANavI joIe akAra Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparyaSasitatvAnAdhaparyavasitatvanirU0 515 sarvadravyaparyAyANAmanantabhAgakalpAH, paraparyAyAstu svaparyAyarUpAnantatamabhAgonAH sarvadravyaparyAyAH / tasmAdakArAdikaM svaparaparyA yaireva sarvadravyaparyAyaparimANaM bhvti| yathA cA'kArAdikaM sarvadravyaparyAyaparimANaM tathA matyAdInyapi jJAnAni draSTadhyAni, nyAyasya samAnatvAt / iha yadyapi sarva jJAnamavizeSeNAkSara mucyate, sarvadravyaparyAyaparimANaM ca bhavati, tathApi zrutAdhikArAdihAkSaraM zrutajJAnaM grAhyam / zrutajJAnaM ca matijJAnAvinAbhUtaM, tato mati jJAnamapi / tadevaM zrutajJAnamakArAdikaM cotkarpataH sarvadravyaparyAyaparimANaM, sva aura paraparyAyoM dvArA jAnanI cAhiye / akAra Adi vargoM meM jo svaparyAyeM haiM ve to sarva dravyaparyAyoM ke anantaveM bhAga pramANa haiM, tathA jo paraparyAyeM haiM ve vahAM svaparyAyarUpa anantaveM bhAgahIna sarvadravyaparyAyapramANa haiM / isaliye akArAdi meM sva evaM paraparyAyoM dvArA hI sarvadravyaparyAyapramANatA siddha hotI hai| jisa prakAra akArAdi sarva dravyaparyAya parimANavAle prakaTa kiye gaye haiM usI prakAra mati Adi jJAnoM meM bhI yaha sarva dravyaparyAyapramANatA jAna lenI cAhiye / kyoM ki nyAya sarvatra samAna hotA hai| yahAM para yadyapi sAmAnyarUpase samasta jJAna akSararUpase kahA gayA hai aura vaha sarvadravyaparyAya parimANarUpa batalAyA gayA hai, to bhI zruta kA adhikAra honese yahAM akSara zabdase zrutajJAnakA grahaNa karanA cAhiye / zrutajJAna matijJAnakA avinAbhAvI hotA hai isa apekSAse usameM bhI sarva dravparyAya pramANatA siddha ho jAtI hai| isa taraha zrutajJAna Adi varSomAM je svaparyA che te te sarvadravyaparyAyanA anaMtamAMbhAga pramANa che, tathA je paraparyA che te tyAM svaparyAyarUpa anaMtamAM bhAgahIna sarvadravyaparyAyapramANa che. te kAraNe akArAdimAM sva ane paraparyAye dvArA ja sarvadravyaparyAya pramANatA siddha thAya che. je rIte akArAdi sarvadravyaparyAyavALA pragaTa karela che eja rIte mati Adi jJAnamAM paNa e sarvadravyaparyAyapramANatA samajI levI kAraNa ke sarvatra nyAya samAna ja hoya che. ahIM je ke sAmAnyarUpe samastajJAna akSararUpe kahevAmAM AvyuM che ane te sarvadravyaparyAyaparimANarUpa batAvavAmAM AvyuM che, te paNa zratane adhikAra hovAthI ahIM akSara zabdathI zrutajJAnane grahaNa karavuM joIe. zrutajJAna matijJAnanuM avinAbhAvI hoya che te apekSAe temAM paNa sarvadravyaparyAyapramANatA Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIstre 520 tacca sarvotkRSTa zrutakevalino dvAdazAGgavidaH saMbhavati. na tu zeSasya / tasmAt anAdibhAvaH zrutasya jantUnAM jaghanyo madhyamo vA draSTavyo na tUtkRSTa iti sthitam / nanu zrutasyAnAdibhAva evakathamupasapadyate yadA hi sarvotkRSTa zrutajJAnAvaraNastyAnaddhinidrArUpadarzanAvaraNodayaH-saMbhavati, tadA sAkalyena zrutasyAvaraNaM saMbhAvyate, yathA'vadhyAdi jJAnasya / tasmAdavadhyAdijJAnamiva zrutamapi-AdimaditikathaM tRtIya caturthabhaGgasaMbhavastata Aha-savva jIvANapi0' ityAdi / sarvajIvAnAmapi ca aura akAra Adi akSaroM meM jo yaha utkRSTarUpase sarvadravya paryAyapramANatA prakaTa kI gaI hai vaha dvAdazAMgake pAThI sarvotkRSTa zrutakevalI kI apekSAse hI jAnanI cAhiye / kyoM ki vahIM para yaha utkRSTatA saMbhavita hotI hai anya jIvoM ke zrutajJAna AdimeM nhiiN| kAraNa ki vahAM para zrutakA anAdibhAva jadhanya yA madhyamarUpase batalAyA gayA hai| utkRSTa rUpase nhiiN| zaMkA-zrutameM jo anAditA prakaTa kI gaI hai vaha samajhameM nahIM AtI hai / kAraNa jaba jIva ke sarvotkRSTa zruta jJAnAvaraNakA styAnaddhikA evaM nidrArUpa darzanAvaraNa karmakA udaya hotA hai taba usa sthitimeM saMpUrNa rUpase zrutakA AvaraNa ho jAtA hai / jisa prakAra ki avadhijJAnAvaraNI ke udayameM avadhi jJAnakA AvaraNa ho jAtA hai| ataH yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki zrutajJAna anAdi hai / avadhijJAna Adi kI taraha vaha bhI sAdi hI hai aura isa taraha usameM ye tRtIya aura caturtha bhaMga saMbhakti nahIM hote haiN| siddha thaI jAya che. A rIte zrutajJAna ane akArAdi akSaramAM je A utkRSTa rUpe sarvadravyaparyAya pramANatA pragaTa karavAmAM AvI che te dvAdazAMganA pAThI sarvoskUda zrutakevaLInI apekSAe ja jANavI joIe. kAraNa ke tyAM ja te utkRSTatA saMbhavita hoya che anya jInAM zrutajJAna AdimAM nahIM. kAraNa ke tyAM zratane anAdi bhAva jaghanya ke madhyamarUpe batAvavAmAM AvyuM che, utkRSTa rUpe nahIM. zaMkA-kRtamAM je anAhitA pragaTa karavAmAM AvI che te samajAtI nathI. kAraNa ke jyAre jIvanA sarvotkRSTa zrata jJAnAvaraNanA tyAnaDhiMkA ane nidrArUpa darzanAvaraNa karmane udaya thAya che tyAre te sthitamAM saMpUrNarUpekRtanuM AvaraNa thaI jAya che, jema avadhijJAnavaraNInA udayamAM avadhijJAnanuM AvaraNa thaI jAya che. tema kRtamAM paNa thAya che. tethI zratajJAna anAdi che ema kevI rIte mAnI zakAya! avadhijJAna AdinI jema te paNa sAdI ja che ane A rIte temAM e trIjo ane ce bhaMga saMbhavita hete nathI. Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikATIkA-samyakbhutasya sAdisaparyaSasitasthAnAdhaparyavasitatyanirU0 521 akSarasya zrutajJAnasya, zrutajJAnaM ca matijJanAvinAbhAvi, ato matijJAnasyApItyarthaH, anantabhAgaH-anantamo bhAgaH, nityodghATitaH-sadA'nAtastiSThatItyarthaH / sa punrnnttmbhaago'pynekvidhH| tatra sarvajaghanyobhAgazcaitanyamAtram / tatpunaH sarvotkRSTa zrutAvaraNa-styAnaddhinidrodayabhAve'pi nA biyate, tathA jIvasvabhAvatvAt , tadevAha -'jaipuNa.' ityAdi / yadi punaH so'pi Atriyeta, tena-AvaraNena, jIvaH-caitanyalakSaNaH, ajItvaM prApnuyAt-svalakSaNaparityAgAditi bhAvaH / na caitad dRSTa miSTaM ___uttara-samasta jIvoMkA jo ra tajJAna hai tathA matijJAna hai vaha sadA apane anantaveM bhAga meM anAvRta hI rahA karatA hai ataH usakA AvaraNa nahIM hotA hai / tAtparya isakA yaha hai ki jo zaMkAkArane zrutajJAnameM anAditA kA AvaraNa dazAmeM asadbhAva prakaTa kiyA hai usakA uttara dete hue sUtrakAra kahate haiM ki ThIka hai AvaraNa dazAmeM yadyapi avadhi Adi jJAna bilakula AvRtta ho jAte haiM parantu matijJAna evaM zrutajJAnameM aisA nahIM hai / ve to apanI AvRttadazAmeM bhI anantaveM bhAga meM sadA anAvRtta rahA karate haiN| matijJAna zrutajJAnakA jo anantavAM bhAga hai vaha aneka prakArakA batalAyA gayA hai / usameM sarva jaghanya jo bhAga hai vaha mAtra caitanyarUpa par3atA hai| yaha caitanyarUpa sarva jaghanya bhAga satkRiSTa zrutAvaraNa, styAnaddhi evaM nidrAvaraNa karmake udyameM bhI AvRtta nahIM hotA hai kAraNa jIvakA svabhAva hI aisA hai| yadi yaha svabhAva bhI AvRttamAnA jAve to isa dazAmeM caitanya lakSaNa jIvameM apane lakSaNake parityAgake uttara-samasta jIvanuM je zrutajJAna tathA matijJAna che, te sadA pitAnA anaMtamAM bhAgamAM anAvRta ja rahyA kare che tethI tenuM AvaraNa hetuM nathI. tenuM tAtparya e che ke zaMkAkaranAre je zrutajJAnamAM anAdiyAne AvaraNa dazAmAM asadubhAva pragaTa karyo che tene javAba ApatA sUtrakAra kahe che ke AvaraNa dazAmAM je ke avadhi Adi jJAna bilakula AvRta thaI jAya che paNa matijJAna ane kRtajJAnamAM evuM thatuM nathI. te te pitAnI AvRtta dazAmAM paNa anaMtamAM bhAgamAM sadA anuvRtta rahyA kare che. matijJAna zrutajJAnane je anekamAM bhAga che te aneka prakArano batAvyo che. temAM sarvajaghanya je bhAga che te mAtra caitanyarUpa paDe che. A caitanyarUpa sarvajaghanya bhAga satkRSTa kRtAvaraNa, myAnaddhi ane nidrAvaraNa karmanA udayamAM paNa AvRtta thatI nathI, kAraNa ke jIvane svabhAva ja eve che. je te svabhAva paNa AvRtta mAnavAmAM Ave te e dazAmAM caitanyalakSaNa jIvamAM pitAnA lakSaNanA parityAgane kAraNe ajIvatvanI prati na0 66 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtra 522 vA sarvasya jIvAdipadArthasya sarvathA svabhAvaparihArAsaMbhavAt / atra dRSTAntamAha'sudRThu vi0 ' ityAdi / suSTu api meghasamudaye-candrasUryaprabhA paTalAcchAdake sati candramUryayoH prabhA prakAzaH, bhavati-tiSThati / ayaM bhAvaH-yathA niviDatarameghapaTalairAcchAditayorapi candrasUryayornaikAntena tatmabhAnAzo bhavati, sarvasya sarvathAsvabhAvApanayanasya kartumazakyatvAt / evamanantAnantairapi jJAnadarzanAvaraNakarmaparamANubhirekaikasyAtmapradezasya samAcchAditasyApi naikAntena caitanyamAtrasyA'bhAvo bhavati / yataH sarvajaghanyaM tanmatizrutAtmakam , ato'kSarasyAnantatamobhAgo nityodghATita iti siddham / tathA ca sati matijJAnasya zrutajJAnasya vA'nAdi bhAvo na virudhyate, iti sthitam / kAraNa ajIvatvakI prasakti AvegI paraMtu aisI sthiti jIva padArtha kI na kabhI dekhI gaI hai aura na kisI ko yaha iSTa hI hai. kyoM ki samasta jIvAdi padArthoM ke apane 2 svabhAva kA sarvathA parihAra honA asaMbhava hai| aba sUtrakAra isI viSaya ko dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM-jisa prakAra niviDatara meghapaTaloM dvArA caMdra aura sUrya AvRtta ho jAte haiM, parantu inakI prabhA ekAntataH AvRtta nahIM hotI hai-naSTa nahIM hotI hai, kAraNa una meghapaTaloM meM aisI zakti nahIM hai, jo ve caMdra sUrya ke prabhAsvarUpa svabhAva kA sarvathA apanayana kara skeN| isI prakAra bhale hI anaMtAnaMta bhI jJAna darzanAvaraNa karmaparamANuoM dvArA eka eka AtmA kA pradeza Dhaka diyA jAye to bhI ekAntataH caitanya mAtra kA usa avasthA meM abhAva nahIM ho sakatA hai| yaha jo sarva jaghanya caitanyamAna avasthA hai yahI matizrutajJAna kA anaMtavAM bhAga hai / isaliye akSara kA anaMtavAM Avaze paNa jIva padArthanI evI sthiti kadI jovAmAM AvI nathI ane koIne te ISTa paNa nathI. kAraNa ke samasta jIvAdi padArthonA pitapatAnA svabhAvane tyAga ke asaMbhavita che. have sUtrakAra eja viSayane dRSTAMta dvArA spaSTa kare che-je rIte ghADa vAdaLa dvArA caMdra ane sUrya kAI jAya che paNa temanuM teja ekAntataH DhaMkAtuM nathI. nAza pAmatuM nathI kAraNa ke te meghapaTalamAM evI zakti hotI nathI ke teo caMdra sUryanA prabhAsvarUpa svabhAvane sarvathA nAza karI zake, eja rIte bhale anaMtAnaMta jJAna darzanAvaraNa karmaparamANuo dvArA eka AtmAne pradeza DhAMkI devAya te paNa ekAntataH caitanya bhAvane te avasthAmAM abhAva hoI zakatA nathI. A je sarvajaghanya caitanya mAtra avasthA che eja matizruta jJAnane anaMta bhAga che. te kAraNe akSarane anaMta Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAnamaMndrakA TIkA-gamikAmika atanirUpaNam 'se taM0' ityAdi / tadetat sAdikaM saparyavasitaM zrutaM vrnnitm| tathA-tadetadanAdikamaparyavasitaM ca zrutaM varNitam ||suu042 / / mUlam-se kiM taM gamiyaM ? / gamiyaM dihivaao| se kiM taM agamiyaM ? / agamiyaM kAliyaM suyaM / se taM gamiyaM / se taM agamiyaM // ___ chAyA-atha kiM tad gamikam ? / gamikaM dRSTivAdaH / atha kiM tadagamikam ? agamikaM kAlikaM zrutam / tadetad gamikam / tadetad agamikam // ___TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM taM gamiyaMka' iti / atha kiM tad gamikam ? iti ziSya prazna ? / uttaramAha-'gamiyaM0 ' ityAdi / gamikaM dRSTivAda iti / gamo nAma Adi madhyAvasAneSu kiMcid vizeSato bhUyobhUyastasyaiva pAThasyoccAraNam / yathAsUtrAdau-sUyaM me A usaMteNaM bhagavayA eva makkhAyaM iha khalu ityAdi / evaM madhye'vasAne vA yathA saMbhavaM draSTavyam / gamo'sya vidyate, iti gamakam / tacca bhAga nitya udghATita siddha hotA hai / isa taraha matijJAna evaM zrutajJAna meM anAditA kA kathana viruddha nahIM par3atA hai / isa taraha yahAM taka sAdisAMta aura anAdi anaMta zrutajJAna kA yaha varNana huA // sU0 42 / / se kiM taM gamiyaM ?' ityAdi / ziSya pUchatA hai-bhadanta ! gamika zrutakA kyA lakSaNa hai ? uttarabArahaveM dRSTivAdakA nAma gamika hai| Adi madhya aura antameM kucha 2 vizeSatAse jo usI pAThakA punaH 2 uccAraNa kiyA jAtA hai usakA nAma gama hai| jaise sUtrakI AdimeM "suyaM me A usaMteNaM bhagavayA eva makkhAyaM iha khalu." ityAdi, aisA pATha kaha diyA jAtA hai| bhAga sadA udghATita siddha thAya che. e rIte matijJAna ane zrutajJAnamAM anA- ditAnuM kathana viruddha paDatuM nathI. A rIte ahIM sudhI sAdikSAMta ane anAdi anaMta zrutajJAnanuM A varNana thayu ! sU. 42 / " se ki taM gamiyaMka" tyaadi| ziSya pUche che-he bhadanta! gamika mRtanuM zuM lakSaNa che? uttara-bAramAM daSTivAdanuM nAma gamika che. Adi madhya ane antamAM keIka kaIka vizeSatAthI je eja pAThanuM pharI pharIne uccAraNa karAya che tenuM nAma gama che. ma sUtranA prArale "suyaM me AusaMteNaM bhagavayA evamakkhAyaM iha khalu" tyAla, mevo pA8 apAmA mAve che. se. te madhya bhane santamA Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 nandI sUtre mAyo dRSTivAda iti / atha punaH ziSyaH pRcchati - ' se kiM taM0 ' ityAdi / atha kiM tad agamika ? miti / uttaramAha - ' agamiyaM 0 ' ityAdi / agamikaM kAlikaM zrutam / agamikaM - gamikAd bhinnam / tacca kAlikaM - prAyaH AcArAdizrutam, Adau yathA pAThossti- 'suyaM me AusaMteNaM ' iti, tathA madhye'vasAne ca punaH pAThonAstIti gamikatvAbhAvAt / tadetad gamikaMzrutam agamikaM ca zrutaM varNitam // mUlam - ahavA taM samAsao duvihaM paNNattaM / taM jahA aMgapaviDaM, aMgabAhiraM ca / se kiM taM aMgabAhiraM ? | aMgabAhiraM duvihaM paNNattaM / taM jahA - AvastayaM ca Avassaya - vairittaM ca / se kiM taM AvasyaM ? / AvastayaM chavvihaM paNNattaM / taM jahAsAmAiyaM 1, caDavIsatthao 2, vaMdaNayaM 3, paDikkamaNaM 4, kAusaggo 5, paccakkhANaM 6 / se ttaM AvastayaM // isI tarahase madhya evaM avasAnameM bhI isI prakArake pAThakA uccAraNa yathAsaMbhava jAna lenA cAhiye / isa prakArakA gama jisa zrutameM hotA hai usakA nAma gamikazruta hai / yaha gamikazruta-prAyaH bArahavAM dRSTivAda aMga hai / ziSya punaH pUchatA hai / he bhadanta ! Agamika zruta kyA hai ? uttarakAlika zrutakA nAma Agamika zruta hai, kyoM ki yaha gamika zrutase bhinna paDatA hai | yaha prAyaH AcArAdi zrutarUpa hotA hai / gamika zrutameM sUtra kI Adi meM " suyaM me A usaMteNaM " yaha pATha uccarita hotA hai usI taraha se madhya aura Adi meM punaH isa pAThakA uccAraNa agamika zrutameM nahIM kiyA hai, ataH agamika zrutameM gamika zrutase bhinnatA A jAtI hai| yaha gati aura agamika zrutakA varNana huA || paNa eja prakAranA pAThanu uccAraNa yathAsa'bhava samajI levuM joie e prakArana gama je je zrutamAM thAya che tenu nAma gamikazruta che. A gamikazruta-prAyaH khAramAM dRSTivAda aMga che. ziSya zrIthI pUche che he bhadanta ! agamika zruta zu che? uttara--kAlika zrutanuM nAma amika zruta che, kAraNa ke temAM gamika zrutathI bhinnatA rahela che. te sAmAnya rIte AcArAdi zrutarUpa hAya che. gamika zrutamAM sUtrane Arale " suya me A UsaMteNaM" mA pATha ubhyA rAya che se prabhA madhya ane AdimAM pharIthI A pAThanu uccAraNa agamika zrutamAM karAtuM nathI, tethI agamika zrutamAM gamika zruta karatAM bhinnatA Ave che. Agamika zruta ane agamika zrutanuM varNana thayuM. Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnandrikA TIkA-aGgapraviSTAGgabAhayabhutamedAra chAyAathavA tat samAsato dvividhaM prajJaptam / tad yathA-aGgapraviSTam , aGgabAhyaM ca / atha kiM tad aGgavAhyam ? / aGgavAhyaM dvividhaM prajJaptam / tad yathAAvazyakaM ca, AvazyakavyatiriktaM c| atha kiM tadAvazyakam / AvazyakaM paividhaM prajJaptam-tad yathA sAmAyikaM 1, caturviMzatistavaH 2, vandanakaM 3, pratikramaNaM 4, kAyotsargaH 5, pratyAkhyAnam 6 / tadetad Avazyakam // TIkA-'ahavA0' ityAdi / athavA tat zrutam ahaMdupadezAnusAri zrutamityarthaH samAsataH-saMkSepeNa dvividhaM prajJaptam / tat yathA-aGgapraviSTam , aGgabAhyaM ca / nanu pUrvameva caturdazabhedakathanAdhikAre trayodazacaturdazabhedarUpeNa aGgamaviSTamanaGgapraviSTamityupanyastam , tat kimarthamiha-" ahavA taM samAsao duvihaM paNNattaM " ityAdhupanyAsena tadeva punarucyate ? iti cet ? / ucyate-iha sarve zrutabhedA aGgapraviSTAnaGgapraviSTarUpabhedadvaya evAntarbhavanti / "ahavA taM samAsao0" ityAdi / athavA-arhanta bhagavAnake upadezakA anusaraNa karanevAlA vaha zruta saMkSepase do prakArakA bhI kahA gayA hai, ve do prakAra ye haiM1 aMgapravigR-2 aMgabAhya / / zaMkA-pahile hI caudaha bhedoM ke kathanake adhikArameM teraha aura caudaha bhedoMke rUpase aMgapraviSTha tathA anaMgapraviSTa aisA kaha diyA gayA hai phira yahAM dubArA "ahavA taM samAsao duvihaM paNNattaM " isa prakAra ke kathana kI kyA AvazyakatA thii?| uttara-isa taraha jo yahAM para punaH pragaTa karane meM AyA hai usakA kAraNa yaha hai ki sUtrakAra yaha kahanA cAhate haiM ki jitane bhI samasta zrutake bheda haiM ve saba inhIM do bhedoM meM antarbhUta ho jAte haiM / tathA " ahavA taM samAsa o0" tyAhi. athavA-ahaMta bhagavAnanA upadezane anusAranA te zruta saMkSiptamAM A prabhArI ne prArnu DeTA cha-(1)-41 praviSTa, (2) 2 mAgha. zaMkA--pahelAM ja cauda bhedenAM kathananAM adhikAramAM tera ane cauda bhedanA rUpe aMgapraviSTa tathA anaMgapraviSTa ema kahevAI gayuM che te pachI maDI bhI pAra " ahavA taM samAsao duvihaM paNNataM // 2mA prajAnAM yananI zI AvazyakatA hatI ? uttara--A rIte je ahIM pharIthI pragaTa karavAmAM Avela che tenuM kAraNa e che ke sUtrakAra e kahevA mAge che ke jeTalA samasta zratanA bheda che te badhAne Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 nandIsUtre etasartha bodhayituM punarupanyAsaH / athavA sarveSu zrutabhedeSvaGgapraviSTAnaGgapraviSTabhedayorahaMdupadezAnusAritvAt prAdhAnyamastIti bodhayituM punastadupAdAnamiti na doSaH / __aGgapraviSTamiti / iha yathA puruSasya dvAdazAGgAni bhavanti, "dvauM caraNau, dve jaDe, dve UruNI, dve gAtrAdhe, dvau bAhU, grIvA, zirazca / tathA coktam pAdadugaM jaMghorU, gAtadugaddhaM tu do ya bAhUo / gIvA siraM ca puriso, bArasa aMgo suyavisiTTho // 1 // chAyA-pAdadvikaM jaGghorU gAtra dvikArdhe tu dvau ca bAhU / grIvA zirazca puruSo dvAdazAGgaH zrutaviziSTaH // 1 // tathA zrutarUpasyApi paramapuruSasya dvAdazAGgAni AcArAdIni santIti veditavyam / zrutapuruSasyAGgeSu praviSTam aGgabhAvena vyavasthitamityarthaH / anggvaahymiti| yattu tasyaiva dvAdazAGgAtmakasya zrutapuruSasyArthAvagame paramopakArakatvena sthitaM zrutaM tadaGgavAhyam tadevAnaGgapraviSTamiti / tatrAlpavaktavyatayA prathamamaGgabAhyamadhikRtya pRcchati-se kiM taM0 ' ityAdi / atha kiM tad aGgavAhya ? miti ziSya praznaH / uttaramAha-'aMgabAhiraM0 ' ityAdi / samasta zrutake bhedoM meM inhIM do bhedoM kI pradhAnatA hai, kAraNa inameM hI arhanta prabhuke upadeza kI anusAritA rahatI hai| jisa prakAra puruSake ye do paira 2, do jAMce 4, do urU 6, do pArzvabhAga 8, do vAhu 10, grIvA 11 aura zira 12, ye bAraha aMga hote haiM usI prakArase zrutarUpa parama puruSake bhI ye AcArAMga Adi bAraha aMga hote haiM / ina bAraha aMgoM meM jo zrutanibaddha huA hai vaha aMgapraviSTa zruta hai / tathA jo zruta dvAdazAgAtmakazruta puruSake arthAvagamameM parama sahAyaka hotA hai vaha aMgabAhyazruta hai / aMgavAhyazrutakA dusarA nAma anaGgapraviSTa bhI hai| A be bhedamAM samAveza thaI jAya che. tathA zratanA samasta bhedamAM e be bhedanI pradhAnatA che, kAraNa ke temanAmAM ja ahaMta bhagavAnanA upadezanI anusAritA rahe che. je prakAre puruSanA be paga 2, be jaMghA 4, be urU 6, be pArzvabhAga 8, be bhUjA 10, grIvA 11, ane zira 12, e bAra aMga hoya che. e bAra aMge mAM je zrata nibaddha thayuM che te aMgapraviSTa kRta che. tathA je zrata dvAdazAMgAtmakazruta puruSanA arthAvagamamAM parama sahAyaka thAya che te aMgabAhyazrata che. aMgabAhA zratanuM bIjuM nAma anaMgapraviSTa paNa che. Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikA TIkA-aGgapraviSTAyAhayazrutamedAH aGgabAhya zrutaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-AvazyakaM ca AvazyakavyatiriktaM ca / punaH pRcchati-se ki ta0' ityAdi / atha kiM tadAvazyaka ? miti| praznaH / uttaramAha-'AvassayaM0' ityAdi / Avazyakamiti / avazyaM kartavyam Avazyakam , zramaNAdibhiravazyamubhayakAlaM yat kriyate tadityarthaH / yadvA-A-samantAd , vazyA indriyakaSAyAdi bhAvazatravo yasmAta tadAvazyakam / yadvA-jJAnAdiguNakadambakaM mokSo vA A-samantAd , vazyaH kriyate'nenetyAvazyakam / AvazyakapratipAdakaM yat zrutaM tadapyAvazyakam / AvazyakaM SaDravidhaM prajJaptam / tad yathA-sAmAyikam 1, caturvizatistavaH 2, vandanaka 3, pratikramaNa 4, kAyotsargaH 5, pratyAkhyAnam 6, sAmA____ aGgapraviSTa aura aGgabAhya ina donoM bhedoM meM se alpavaktavyatA honeke kAraNa ziSya prathama aGgabAhya ke viSayameM pUchatA hai-he bhadanta ! aMgaghAyazrutakA kyA svarUpa hai ? uttara-aMmabAhyazrutajJAna do prakArakA kahA gayA hai, ve do prakAra ye haiM-Avazyakazruta 1, Avazyaka vyatirekazruta 2 / sAdhu zrAvaka Adi jo kRtya ubhayakAlameM avazya karate haiM vaha Avazyaka hai, athavA jisase indriya, kaSAya Adi bhAvazruta acchI tarahase vazameM kiye jAte haiM vaha Avazyaka hai, athavA jisake dvArA jJAnAdi guNoMkA samUha va mokSa bhale prakArase svAdhIna kiyA jA sakatA hai vaha Avazyaka hai| isa Avazyaka bAcyArtha kA pratipAdakaka jo zruta hai vaha Avazyaka zruta hai| yaha Avazyaka chaha prakArakA batalAyA hai, ve chaha prakAra ye hai-sAmAyika 1, caturviMzatistava 2, vandanaka 3, pratikramaNa 4, kAyotsarga 5 aura pratyAkhyAna 6 / ina chaha AvazyakoM kI aMgapraviSTa ane aMgabAhya e baMne bhedamAMthI alpavatavyatA hovAne kAraNe ziSya prathama aMgabAhAne viSe pUche che-he bhadata! aMgabAhya zratanuM zuM svarUpa che ? uttara--aMgabAhya kRtajJAna nIce pramANe be prakAranuM che. (1) Avazyaka zruta, (2) Avazyaka vyatirikta zrata. sAdhu, zrAvaka Adi je kriyA ane kALe avazya kare che te Avazyaka che. athavA je vaDe Indriya, kaSAya Adi bhAvakRta sArI rIte kAbumAM levAya che te Avazyaka che. athavA jenA dvArA jJAnAdi guNene samUha athavA mokSa sArI rIte prApta karI zakAya che te Ava zyaka che. A Avazyaka vAcyArthInuM pratipAdaka je zrata che te Avazyaka kRta che. * mAvazya cha / matAcyA cha-te 7 412 2mA pramANe cha-(1) sAmA. thi:, (2) vyAvIsa tapa, (3) vA , (4) pratibhay, (5) yotsa1. bhane (6) pratyAkhyAna, e cha AvazyakonI vyAkhyA ame uttarAdhyAna sUtranI priya Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 mandIstre yikAdInAM vyAkhyA'smAbhiruttarAdhyayana sUtrasya priyadarzanI TIkAyAmekonatriMzattamAdhyayane kRteti tatra draSTavyA jijJAsubhiH / tadetadAvazyakaM varNitam / / ___mUlam-se kiM taM AvassayavairittaM ? / AvassayavairittaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-kAliyaM ca, ukkAliyaM ca / se kiM taM ukkAliyaM ? / ukAliyaM aNegavihaM paNapattaM / taM jahA-dasaveyAliyaM 1, kappiyAkappiyaM 2, cullakappasuyaM 3, mahAkappasuyaM 4, uvavAiyaM 5, rAyapaseNiyaM 6, jIvAbhigamo 7, paNNavaNA 8, mahApaNNavaNA9, pamAyappamAyaM 10,naMdI 11,aNuogadArAI 12, deviMdatthao 13, taMdulaveyAliyaM 14, caMdAvijayaM 15, sUrapapaNattI 16, porisimaMDalaM 17, maMDalapaveso 18, vijjAcaraNaviNicchao 19, gaNivijjA 20, jhANavibhattI 21, maraNavibhattI 22, AyavisohI 23, vIyarAgasuyaM 24,saMlehaNAsuyaM 25, vihArakappo 26, caraNavihI 27, AurapaccakkhANaM 28, mahApaccakkhANaM 29, evamAi / se taM ukAliyaM // chAyA-atha kiM tadAvazyakavyatiriktam ? AvazyakavyatiriktaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-kAlikaM ca, utkAlikaM ca / atha kiM tadutkAlikam ? / utkAlikamanekavidha prajJaptam / tad yathA-dazavaikAlikam 1, kalpikAkalpikam , (kalpAkalpam )2, culla-(kSulla) kalpazrutam 3, mahAkalpazrutam 4, aupapAtika 5, rAjapraznIyam 6. jIvAbhigamaH 7, prajJApanA 8, mahAprajJApanA 9, pramAdApramAdaM 10, nandiH 11, anuyogadvArANi 12, devendrastavaH 13, tandulavaicArikaM 14, vyAkhyA hamane uttarAdhyayana sUtrakI priyadarzanI TIkAmeM unatIsaveM adhyayanameM kI hai ataH jijJAsujana isa viSayako vahA~se jAna sakate haiN| isa prakAra AvazyakakA yaha chaha bheda rUpa kathana hai // dazanI TIkAmAM ogaNatrIsamAM adhyayanamAM karI che to jijJAsuo e viSayane temAMthI samajI zake che. A rIte AvazyakanuM A cha bhedarU5 kathana che. Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmacandrikA TIkA-aGgavAhapazrutamedAH 529 candrakavedhyaM 15, sUryaprajJaptiH 16, pauruSImaNDalam 17, maNDalapravezaH 18, vidyAcaraNa vinizcayaH 19, gaNividyA 20, dhyAnavibhaktiH 21, maraNavibhaktiH 22, AtmavizodhiH 23, vItarAgazrutam 24, saMlekhanAzrutam 25, vihArakalpaH 26, caraNavidhiH 27, AturapratyAkhyAnam 28, mahApratyAkhyAnam 29, evmaadi| tadetadutkAlikam // ___TIkA-ziSyaH pRcchati-'se kiM taka ityAdi / atha kiM tadAvazyakavyatiriktam ?, iti ziSya praznaH / uttaramAha-'AvassayavairittaM0 ' ityAdi / AvazyakavyatiriktaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-kAlikam , utkAlikaM ca / tatra yad divase rAtrau ca prathama caramapauruSI dvaye eva paThyate, tat kAlikam , kAlena nivRttaM kAlika miti vyutpatteH / yattu kAlavelAvarja paThyate, tadutkAlikam / tatrAlpavaktavyatayA prathamamutkAlikamadhikRtya ziSyaH pRcchati-se kiM taM0' ityAdi / atha kiM tadutkAlikaM zruta ?-miti ziSyapraznaH / uttaramAha-' ukAliyaM0 ' ityAdi / 'se kiM taM AvassayavaharittaM' ityAdi / ziSya pUchatA haiM-he bhadanta ! Avazyaka vyatiriktazruta kA kyA svarUpa hai ? uttara-Avazyaka vyatiriktazruta do prakAra kA batalAyA gayA hai, ve usake do prakAra ye haiM-1 kAlika 2 utkAlika / dina tathA rAtri meM jo prathama caramapauruSIdvaya meM hI paThita hotA hai vaha kAlika, evaM jo asvAdhyAyarUpa kAla ko chor3akara paThita hotA hai vaha utkAlika hai / ___ ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! utkAlikazruta kA kyA svarUpa hai ? yahAM para bhI ziSya ne jo yaha prazna vyatikrama se kiyA hai usakA tAtparya yahI hai ki sUtrakAra ko utkAlika ke viSaya meM alparUpa se kahanA hai ataHkAlika ke viSaya meM ziSya ke prazna kA udbhAvana karake utkAlika ke viSaya meM hI sarvaprathama sUtrakAra ne prazna kA udbhAvana kiyA hai| "se ki taM Avassaya vairisaM0 "tyAdi. ziSya pUche che- he bhadanta! Avazyaka vyatirikta kRtanuM zuM svarUpa che? uttara--Avazyaka vyatirikta zrata be prakAranuM batAvyuM che te A pramANe che (1) kAlika, (2) utkAlika, divasa tathA rAtre jene prathama carama pauruSaDhayamAM ja pATha thAya che te kAlika, ane jene kALane cheDIne pATha karAya che te utkAlika che. ziSya pUche che- he bhadanta ! ulkAlika zratanuM zuM svarUpa che? ahIM paNa ziSya je A prazna vyatikramathI karyo che tenuM tAtparya e che ke sUtrakArane utkAlikane viSe thoDA pramANamAM ja kahevAnuM che tethI kAlikanA viSe ziSyano prazna ubho na karatAM utkAlikanA viSayamAM ja sauthI pahelA sUtrakAre prazna ule karyo che? na0 67 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre utkAlikaM zrutamanekavidhaM prajJaptam / tad yathA-'dazavaikAlikam' ityAdi / tatra dazavaikAlikaM suprasiddham ? / tathA-kalpikAkalpikam-kalpAkalpapratipAdakaM sUtramityarthaH 2 / tathA-cullakalpazrutaM 3, mahAkalpazrutamiti / kalpaH-sthavirAdikalpaH / tatpratipAdakaM zrutaM-kalpazrutam / tacca dvividhaM-cullakalpazrutaM mahAkalpazrutamiti / uttara-utkAlikazruta aneka prakAra kA kahA gayA hai, jaise-dazavaikAlika 1, kalpikAkalpika-kalpAkalpapratipAdakasUtra 2, cullakalpazruta 3, mahAkalpazruta 4, aupapAtika 5, rAjapraznIya 6, jIvAbhigama 7, prajJApanA 8, mahAprajJApanA 9, pramAdApramAda 10, naMdi 11, anuyogadvAra 12, devendrastava 13, tandula vaicArika 14, candrakavedhya 15, sUryaprajJapti 16, pauruSImaNDala 17, maNDalapraveza 18, vidyAcaraNavinizcaya 19, gaNi. vidyA 20, dhyAnavibhaktiH 21, maraNavibhakti 22, Atmavizodhi 23, vItarAgazruta 24, saMkhelanAzruta 25, vihArakalpa 26, caraNavidhi 27, AturapratyAkhyAna 28, mahApratyAkhyAna 29, ityAdi, ye samasta zruta utkAlika haiN| ___ inameM dazavakAlika prasiddha hai 1 / kalpAkalpa kA pratipAdakazruta kalpikAkalpika hai 2 / sthavira Adi ke kalpa kA pratipAdaka jo zruta hai vaha kalpasUtra hai / yaha cullakalpazruta tathA mahAkalpazruta ke bheda se do prakAra kA batalAyA gayA hai / jo zruta, graMtha evaM artha kI apekSA alpa uttara-Alizruta mane Rai & cha, vai (1) zazles, (2) 54 alpi4-465365 pratipA64 sUtra, (3) yusa465zruta, (4) bhaDA45 zruta, (5) soyAti4, (6) rApraznIya, (7) nigama, (8) prajJAyanA, () mahAprajJApanA, (10) pramApramAda, (11) nahI, (12) manuyAra, (13) hevendrasta, (14) tandura kyAri4, (15) yandra vedhya, (16) sUrya prajJati, (17) pauSI bhasa, (18) meM praveza, (18) vidyAya vinizcaya, (20) gaNividhA, (21) dhyAnavimati, (22) bha25 viti , (23) mAtmavidhi, (24) vAta zruta, (25) saMvemanA zruta, (26) vihAra 465, (27) caraNavidhi, (28) Atura pratyAkhyAna. mahApratyAkhyAna ItyAdi A saghaLI utkAlika zrata che. teomAM dazavaikAlika prasiddha che. 1 kalyAkalpanuM pratipAdaka zrata kalpikAkalpika che. 2 sthavira AdinA kalpanuM pratipAdaka je zrata che te kalpasUtra che. te cullakalpakRta tathA mahAkalpakRta e bhedathI be prakAranuM darzAvyuM che. je zruta Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-aGgabAhayadhutamedAH tatra yadalpagranthamalpArtha ca tat cullakalpazrutam 3, yattumahAgranthaM-mahAthai ca tanmahAkalpazrutamiti 4, kalpikAkalpikAdikaM trayaM vicchinnam / aupapAtikaM 5, rAjapraznIyaM 6, jIvAbhigamaH 7, etatrayaM prasiddham , ' prajJApanA, mahAprajJApanA' iti / jIvAdInAM padArthAnAM prajJApanaM prajJApanA, tacca mUtraM prajJApanAsUtram / etadupalabhyate8, saivabRhattarA mahAprajJApanA, tacca mUtraM mahAprajJApanAsUtraM tadvicchinnam 9 / tathApramAdApramAdam-pramAdApramAdasvarUpa bhedaphala pratipAdakaM sUtramityarthaH / tatra pramAda svarUpaM caivamuktam-pracurakarmendhana prabhava-nirantarA'vidhmAtazArIramAnasAnekaduHkhahutavahajvAlAkalApaparItamazeSamevasaMsAravAsagRhaM pazyaMstanmadhyavartyapi, sati ca tannirgahai vaha cullakalpazruta hai 3, evaM jo zruta, grantha aura artha kI apekSA mahAn hai vaha mahAkalpa zruta hai 4 / ye kalpikA kalpika Adi tIna vicchinna ho gaye haiM / aupapAtika sUtra 5, rAjapraznIya sUtra 6 aura jIvAbhigama sUtra 7, ye tIna prasiddha haiM / jIvAdika padArthoM ke svarUpakA pratipAdaka jo sUtra hai vaha prajJApanA sUtra hai / yaha sUtra abhI upalabdha hotA hai 8 / mahA prajJApanA mUtra vicchinna ho gayA hai 9 / jisa sUtra meM pramAda tathA apramA ke svarUpakA unake bhedoMkA tathA phalakA pratipAdana huA hai vaha pramAdApramAda sUtra hai, isa sUtra meM pramAdakA svarUpa isa prakArase kahA hai-"yaha saMsArI jIva acchI taraha se dekha rahA hai ki maiM jisa saMsArarUpI nivAsagRhake bhItara rahatA hUM vaha pracura karmarUpI indhanase utpanna huI aneka prakArake zArIrika tathA mAnasika duHkharUpI agnijvAlAse ki jo kabhI bujhanevAlI nahIM hai bahuta burI taraha cAroM ora se ghirA huA hai, tathA graMtha ane arthanI apekSAe alpa che te cullakalpazrata che. (3) temaja je kRta, grantha ane arthanI apekSAe mahAna che te mahAna kalpakRta che. (4) e kalpikAkalpika Adi traNa vichina thaI gayAM che. papAtika sUtra, (5) rAjaprakSIya sUtra (6) ane jIvAbhigama sUtra (7) e traNa prasiddha che. jIvAdika padArthonA svarUpanuM pratipAdaka je sUtra che te prajJApanA sUtra che. A sUtra atyAre upalabdha che. 8 mahAprajJApanA sUtra vicichana thaI gayuM che. huM je sUtramAM prasAda tathA apramAdanAM svarUpanuM, temanA bhedenu tathA phaLanuM pratipAdana thayuM che te pramAdA pramAda sUtra che, te sUtramAM pramAdanuM svarUpa A pramANe kahela che-"A saMsArI jIva sArI rIte joI rahyo che ke huM je saMsArarUpI nivAsagRhanI aMdara rahuM chuM te apAra karma rUpI InadhanathI utpana thayela aneka prakAranA zArIrika tathA mAnasika duHkharUpI agnijavALAthI, ke je kadI bujhAtI nathI, ghaNI "kharAba rIte cAre bAjuthI gherAyela che, tathA temAMthI nIkaLavAne upAya che ke vItarAga praNIta Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 mandIstre manopAye vItarAgapraNItacintAmaNo yato vicitrakarmodayasAhAyyajanitAt pariNAmavizeSAdapazyanniva tadbhayamavigaNayya viziSTa paralokakriyAvimukhaevA''ste jIvaH, sa khalu prmaadH| tasya ca pramAdasya ye hetavo madyAdayaste'pi pramAdAH, tatkAraNatvAt / uktaJca " majjaM visaya kasAyA, niddA vigahA ya paMcamA bhnniyaa| ee paMca pamAyA, jIvaM pADeMti saMsAre // 1 // " etasya ca paJcavidhasyApi pramAdasya phalaM caturgatika saMsArapatanam / kiJcaisase nikalanekA upAya yadyapi vItarAgapraNIta dharmarUpI cintAmaNi hai so vaha merI dRSTi meM nahIM A rahA hai, kAraNa mere bhItara kucha aisA vicitra karmodayakI sahAyatAse pariNAma vizeSa A gayA hai ki jisakA vajaha se merI draSTi usa ora jAtI hI nahIM hai, aura na isa saMsAra nivAsagRhameM rahate hue mujhe koI bhaya hI pratIta hotA hai, isI liye maiM viziSTa paralokakI kriyAoM se parAGmukha ho rahA hUM" isa narahakI paristhitiko banAnevAlA eka pramAda hai / tAtparya yaha ki jAnabUjha kara bhI jIva pramAdake kAraNa hI AtmakalyANake mArgase parAGmukha banA rahatA hai / isa pramAdake jo kAraNa madyAdika batalAye gaye haiM ve bhI pramAda meM hI parigaNita hote haiM / kahA bhI hai___"majjaM visayakasAyA, niddA vigahA ya paMcamA bhnniyaa| ____ee paMca pamAyA, jIvaM pADeMti saMsAre" // 1 // dharmarUpI citAmaNI che te mArI najare paDatuM nathI kAraNa ke mArI aMdara keI evA vicitra karmodayanI sahAyatAthI pariNAma vizeSa AvI gayuM che ke jene kAraNe mArI najara tenI tarapha thatI ja nathI, ane A saMsArarUpI nivAsaMgrahamAM rahetA evA mane keAI bhaya paNa lAgatuM nathI; te kAraNe huM viziSTa paralokanI kriyAothI vimukha rahyo chuM" A prakAranI paristhitine utpanna karanAra pramAda che. tAtparya e ke jANavA chatAM jIva pramAdane kAraNe ja AtmakalyANanA mArgathI vimukha rahe che. A pramAdanA maghAdika je kAraNe batAvyA che. te paNa pramAdamAM ja pariNita thayA che. kahyuM paNa che - __ " majjaM visaya kasAyA, niddA vigahA ya paMcamA bhnniyaa| e e paMca pamAyA, jIvaM pADeMti saMsAre" // 1 // Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bonandrikA TIkA-aGgabAhayaMzruttamaidAH "zreyo viSamupabhoktuM, kSamaM bhavet krIDituM hutAzena / jo vairiha saMsAre, na tu pramAdaH kSamaH kartum // 1 // asyAmeva hi jAto, naramupahanyAd viSa hutAzo vA / AsevitaH pramAdo, hanyAjjanmAntarazatAni // 2 // yanna prayAnti puruSAH, svarga yacca prayAnti vinipAtam / tatra nimittamanAryaH, pramAda iti nizcitamidaM me // 3 // madya 1, viSaya 2, kaSAya 3, nidrA 4 tathA vikathA 5, ye pAMca pramAda haiM, aura ye jIvako saMsArameM girAte hai yahI inake sevanakA phala hai| isa pramAdakA svarUpa isa prakAra kahA hai " zreyo viSamupabhoktuM, kSamaM bhavet krIDituM hutAzena / jIvairiha saMsAre, na tu pramAdaH kSamaH kartum" // 1 // viSa khA lenA acchA hai, agnike sAtha krIDA karanA ThIka hai parantu manuSyoM ko isa saMsArameM eka kSaNakA bhI pramAda karanA ucita nahIM hai|1| "asyAmeva hi jAto, naramupahanyAd viSaM hutAzo vaa| ___ AsevitaH pramAdo, hanyAjjanmAntara zatAni" // 2 // kAraNa khAyA huA viSa athavA sevita huI agni prANIko isI paryAya meM jIvitase vimukta kara detI hai, parantu sevita kiyA gayA pramAda janma, janmAntara takameM bhI isa jIvako mAratA rahatA hai // 2 // (1) madha, (2) viSaya, (3) pAya, nidrA (4) tathA (5) vitha the pAMya pramAda che, ane te jIvane saMsAramAM pADe che eja emanAM sevananuM phaLa che. te pramAdanuM svarUpa A pramANe kahyuM che- "zreyo viSamupabhoktuM, kSamaM bhavet krIDituM hutaashen| jIvairiha saMsAre, na tu pramAdaH kSamaH kartum " // 1 // jhera khAvuM sAruM che, agninI sAthe khelavuM paNa sAruM che paraMtu manuSya A saMsAramAM eka kSaNano paNa pramAda karo te yogya nathI. 5/15 "asyAmeva hi jAto, naramupahanyAd viSaM hutAzovA / AsevitaH pramAdo, hanyAjjanmAntara zatAni " // 2 // kAraNa ke khAvAmAM Avela jhera athavA sevavAmAM Avela agni prANIo eja paryAyamAM jIvanathI vimukta karI nAkhe che paNa sevavAmAM Avela pramAda janma, janmAktara sudhImAM paNa A jIvane mArate rahe che. # 2 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra bandhanagato, jAti jarAvyAdhi maraNa duHkhaartH| yanno dvijate sattvaH, so'pyaparAdhaH pramAdasya // 4 // ajJApyate yadavaza, stulyodara pANipAdavadanena / karma ca karoti bahuvidha, metadapi phalaM pramAdasya // 5 // "yanna prayAnti puruSAH, svarga yacca prayAnti vinipaatm| tatra nimittamanAryaH, pramAda iti nizcitamidaMme" // 3 // - puruSa-AtmA jo svarga ko prApta nahIM karate haiM tathA kevala adhoMgati ke hI pAtra banate haiM isameM pradhAnakAraNa eka yaha anArya pramAda hI hai yaha nizcita bAta hai // 3 // "saMsArabandhanagato, jAti jarA vyAdhi maraNa duHkhaartH| __yannodvijate sattvaH, so'pyaparAdhaH pramAdasya" // 4 // isa saMsArarUpI kArAgArameM par3A huA yaha prANI jo janma, jarA 'evaM maraNake duHkhoM se saMtrasta ho rahA hai, tathA aisI paristhitiko bhogatA huA bhI jo yahAM se udvigna citta nahIM hotA hai isameM yadi koI aparAdhI hai to vaha eka pramAda hI hai // 4 // "AjJApyate yadavaza,-stulyodara pANipAdavadanena / karma ca karoti bahuvidha,-metadapi phalaM pramAdasya" // 5 // " yanna prayAnti puruSAH, svarga yacca prayAnti vinipAtam / tatra nimittamanAryaH pramAda iti nizcitamidaM me" // 3 // puruSa-AtmA, je svarga prApta karatA nathI tathA phakta adhogatine ja pAtra thAya che temAM eka mukhya kAraNa A anArya pramAda ja che e vAta nizcita che. // 3 // " saMsAra vandhanagato, jAti jarAvyAdhi maraNa dukhArtaH / ___ yanno dvijate sattvaH, so'pyaparAdhaH pramAdasya" // 4 // A saMsArarUpI kArAgArAmAM paDela A prANI je janma, jarA, ane maraNanA duHkhothI trAsI gayela che, tathA evI paristhitine jogavatA bhagavatA paNa je ahIMthI udvigna citta nathI thatA temAM je kaMI aparAdhI hoya to se prabhAha che // 4 // "AjJApyate yadavaza-stulyodara pANi pAda vadanena / karmaca karoti bahu vidha,-metadapi phalaM pramAdasya" // 5 // Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mcandrikA TIkA-aGgadhAhayatamedAH iha hi pramattamanasaH, sonmAdavadanibhRtendriyAzcapalAH / yat kRtyaM tadakhA, satatamakAryeSvabhipatanti // 6 // teSAmabhipatitAnA-mubhrAntAnAM pramattahRdayAnAm / vardhanta eva doSAH, vanataravazvAmbusekena // 7 // .. mAnava paryAyakI dRSTise hAtha paira Adi avayavoM kI samAnatA hone para bhI jo prANI eka dUsarekI parAdhInatA bhoga rahA hai-nAnA prakAra kI dAsavRtti kara rahA hai-yaha saba pramAdakA hI phala hai // 5 // " iha hi pramattamanasaH, sonmAdavadanibhRtendriyAzcapalAH / yat kRtyaM tadakRtvA, satatamakAryeSvabhipatanti " // 6 // yaha kitane duHkhakI bAta hai ki yaha prANI pramatta citta ho kara unmAdI puruSakI taraha indriyoMkA dAsa bana kara jo kartavya kArya hai use to karatA nahIM hai tathA jo nahIM karane yogya hai use hI rAta dina karatA rahatA hai // 6 // . "teSAmabhipatitAnA,-mubhrAntAnAM pramattahRdayAnAm / vardhanta eva doSAH, vanataravazvAmbusekena" // 7 // ' jisa prakAra jalake siMcana se jaMgalake vRkSa baDha jAte haiM usI prakAra pramatta hRdayavAle vyaktiyoM meM bhI udbhrAnta cittatA evaM viSayakaSAyoMmeM 'patanazIlatA Adi aneka prakArake durguNa baDha jAte haiN||| 7 // mAnava paryAyanI dRSTie hAtha, paga Adi avayavonI samAnatA havA . chatAM paNa je prANI eka bIjAnI parAdhinatA bhogavI rahyAM che. vividha prakAranI . gulAmI karI rahyA che. A badhuM pramAdanuM ja phaLa che . pa . " iha hi pramattamanasaH, sonmAdavadanibhRtendriyAzcapalAH / __yat kRtyaM tadakRtvA, satatamakAryeSvabhipatanti" // 6 // e keTalA duHkhanI vAta che ke A prANa pramatta citta thaIne unmAdI puruSanI jema IndrinuM gulAma banIne je kartavya bajAvavAnuM che te te bajAvatu nathI paNa je karavA cogya nathI eja rAtadina karatuM rahe che. te 6 . "teSAmabhipatitAnAmuddhAntAnAM pramattahRdayAnAm / vardhanta eva doSAH vntrvshvaambuseken"||7|| jema jaLanA siMcanathI jaMgalanAM vRkSo vadhI jAya che e ja prakAre pramatta hRdayavALI vyaktiomAM paNa udbhrAnta cittatA ane viSaya kaSAmAM patanazIlatA Adi aneka prakAranA durguNa vadhI jAya che ke cho Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsatre esspyAlokaM naiva vizrambhitavyaM, tIraM nItA bhrAmyate vAyunA nauH / labdhvA vairAgyaM bhraSTayogaH pramAdAt bhUyobhUyaH saMsRtau vabhramIti // 8 // evaM pramAdapratipakSasyA'pramAdasya svarUpAdayo vAcyAH 90 / nandiH 11, anuyogadvArANi etat sUtradvayamupalabhyate 12 / devendrastavaH 13, tandulavaicArikaM 14, candrakadhyam 15, etat tryaM nopalabhyate / yattu tandulavaicArikanAmnA kvacididAnImupalabhyate, tadanyadeveti vijJeyam / sUryaprajJaptiH - sUryacarita prajJApanaM " dRSTvA''pyAlokaM naiva vizrambhitavyaM, tIraM nItA bhrAmyate vAyunA nauH / labdhvA vairAgyaM bhraSTayogaH pramAdAta, bhUyo bhUyaH saMsRtau bambhramIti // 8 // jisa taraha tIra para AI huI bhI naukA vAyuke jhokoMse kaMpita ho uThatI hai usI prakAra pramAdI jIva Aloka pAkara bhI-gurvAdikakA upadeza prApta kara bhI saMsArakI vAsanAoM se hI kaMpita hotA rahatA hai| vairAgyakA samaya pA kara bhI vaha usa yogase pramAda ke kAraNa vaMcita ho jAtA hai / isa taraha yaha abhAgA bAra 2 saMsArameM hI cakkara kATA karatA hai // 8 // 536 isase viparIta apramAdakA svarUpa samajha lenA cAhiye // 10 // naMdi 11 tathA anuyogadvAra 12 ye donoM sUtra aba bhI upalabdha hote haiM / devendrastava 13, tandula vaicArika 14 evaM candrakavaidhya 15, ye tIna sUtra nahIM milate haiM | aba bhI jo tandula vaicArika nAmase kahIM 2 sUtra upalabdha hotA hai yaha vaha tandula vaicArika sUtra nahIM hai - yaha to usase judA hI hai / jisa AgamapaddhatimeM sUrya sambandhI carita kI prajJA 46 essori nai vizrabhitavyaM, tIraM nItA bhrAmyate vAyunA nauH / labdhvA vairAgyaM bhraSTayogaH pramAdAt bhUyo bhUyaH saMsRtau vabhramIti // 8 // " je rIte kAMThe AvelI hADI paNa vAyunI laherathI DAlI uThe che eja prakAre pramAdI jIva AleAka pAmIne paNa-guru AdinA upadeza prApta karIne pazu saMsAranI vAsanAethI DolAyamAna thayA kare che. vairAgyane samaya pAmavA chatAM paNa te pramAdane kAraNe te takathI vaMcita thAya che. A rIte te abhAgIce vAravAra saMsAramAM aTavAyA kare che / / 8 / enAthI viparIta judA apramAdanuM svarUpa samajI levu joI e. 10 nadi 11 tathA anuceAga dvArA 12 e banne sUtreA hajI paNa upalabdha che. devendrastava 13, tandulavaicArika 14 ane candraka vaidhya 15 e traNa sUtreA maLatAM nathI. halamAM paNa tandula vaicArika nAmanuM sUtra koI koI sthAne maLI Ave che, te asala tandulavaicArikasUtra nathI te te tenA karatAM juduM ja che. je Agama Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TIkA-aGgavAhapazrutamedAH 537 yasyAmAgamapaddhatau sA sUryaprajJaptiH 16 / tathA-pauruSImaNDalam-puruSaH-zaGkaH zarIraM vA, tasmAnniSpannA pauruSI / ayaM bhAvaH-yadA sarvasya vastunaH svapramANA chAyA jAyate tadA pauruSI bhavati, ityetacca paurupImAnamuttarAyaNAnte dakSiNAyanAdauvaikadinaM bhavati, tata UrdhvamaGgulasyASTAvekaSaSTibhAgA dakSiNAyane vardhante uttarAyaNe ca isantIti / evaM paurupI, maNDale 2 anyAre pratipAdyate yatra tadadhyayanamiti 17 / itaH prabhRti mahApratyAkhyAna paryantAni sarvANi sUtrANi vicchinnAni, tathApi tAni nAmataH pradarzyante _maNDalapravezaH-yatra candrasUryayodakSiNottareSu maNDaleSu pravezo vaNyate tadadhyayanamiti / 18 / vidyAcaraNavinizcaya iti-vidyA-jJAnaM, tacca samyagdarzanasahitaM panA batalAI gaI hai vaha sUrya prajJapti sUtra hai / 16 / pauruSI maNDala, yaha ekAdhyayanAtmaka eka zAstrakA nAma hai| purUSa nAsa zaGka athavA zarIra kA hai, usase jo niSpanna ho usakA nAma pauruSI hai| isakA abhiprAya yaha hai-jisa kAlameM sabhI padArthoM kI apane pramANa parimita chAyA hotI hai / yaha pauruSImAna uttarAyaNake antameM aura dakSiNAyanake AdimeM eka dinakA hotA hai| usake bAda dakSiNAyanameM agulakA ekalaThiyA ATha bhAga baDhatA hai aura uttarAyaNa meM utanA hI kama hotA hai| isa prakAra maNDala maNDala meM bhinna bhinna pauruSIkA pratipAdana jahAM kiyA gayA hai vaha adhyayana pauruSI maNDala kahalAtA hai 17 / yahAMse lekara mahApratyAkhyAna takake samasta sUtra vicchinna ho cuke haiM to bhI ve nAmase dikhalAye jAte haiM-maNDala praveza, jahAM candra aura sUrya ke dakSiNa aura uttara paddhatimAM sUrya viSene caritanI prajJApanA batAvI che te sUryaprajJapti sUtra che. 16 pauruSI maMDala, e ekAdhyayanAtmaka eka zAstranuM nAma che. puruSa zaMku athavA zarIranuM nAma che, tenAthI je pratipAdita thAya tenuM nAma pauruSI che tenuM tAtparya A che-je kALe samasta padArthonI pitAnA pramANa jeTalI chAyA hoya che tyAre pauruSI thAya che. A pauruSI pramANe uttarAyaNane ane ane dakSiNayaNane prAraMbhe eka dinanuM thAya che. tyAra bAda dakSiNAyaNamAM aMgulanA ekasaThamAM ATha bhAga jeTaluM vadhe che ane uttarAyaNamAM eTaluM ja ghaTe che. A prakAre maMDaLe maMDaLe bhinna bhinna pauruSInuM pratipAdana jyAM karavAmAM AvyuM che te adhyayanane pauruSI maMDala kahe che. 17 ahIMthI laIne mahApratyAkhyAna sudhInA saghaLA sUtra vicchina thaI gayAM che te paNa temane nAmathI batAvavAmAM Ave che na068 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtra gRhyate, anyathA jJAnatvAyogAt , caraNaM-cAritram , eteSAM phalavinizcayapratipAdaka AgamaH-vidyAcaraNavinizcayaH 19 / tathA-gaNividyA-vAlavRddhasahito gaccho gaNaH, so'syAstIti gaNI-AcAryaH, tasya vidyA-jJAnaM gaNividyA / sA ceha jyotiSka nimittAdi parijJAnarUpA veditavyA / jyotiSkanimittAdikaM hi samyak parijJAya pratrAjana-sAmAyikAropaNo - pasthApana-zrutodezAnujJA-gaNAropaNa - dizAnujJAvihArakramAdiSu prayojaneSUpasthiteSu prazasta tithikaraNamuhUrtanakSatrayoge yad yatra kartavyaM bhavati, tat tatra gaNinA kartavyam / tathA cenna karoti, tarhi mahAnU dossH| " joisa nimitta nANaM, gaNiNA pavAyaNA i kajjesu / ___uvajujjai tihikaraNA, i jANaNaha'nahA doso" // 1 // maNDaloM meM praveza kA varNana kiyA jAtA hai vaha adhyayana maNDala praveza hai| 18 / vidyAcaraNa vinizcaya sUtra meM samyagdarzana sahita samyakjJAnakA tathA cAritrakA kyA phala hotA hai ? isa bAtakA nizcaya kiyA huA hai // 19 // gaNividyA sUtra meM yaha batalAyA gayA hai ki AcArya ko cAhiye ki vaha jyotiSa athavA nimitta Adi vidyAoM meM paTu ho kara unake dvArA pravrAjana, sAmAyikAropaNa, upasthApana, zrutodezAnujJA, gaNAropaNa, dizAnujJA tathA vihArakrama Adi prayojanoM ke upasthita hone para prazasta, tithi, nakSatra evaM karaNa Adi kA yoga dekhe aura jisa samaya jo kartavya ho vaha kre| yadi vaha aisA nahIM karatA hai to doSa kA pAtra use honA par3atA hai| kahA bhI haimaMDala praveza, jyAM candra ane sUryanA dakSiNa ane uttara maMDAmAM pravezanuM varNana karAya che te adhyayana maMDala praveza che. 18 vidyAcaraNa vinizcaya sUtramAM samyagu darzana sahita samyaphajJAnanuM tathA cAritranuM zuM phaLa hoya che te vAtane nizcaya karela che. 19 gaNividyAsutramAM e batAvyuM che ke AcAryo tiSa athavA nimitta Adi vidyAomAM pravINa thaIne temanA dvArA pravAjana, sAmAyikArepaNuM, upasthApana, muddezAnujJA, gaNapaNa, dizAnujJA, tathA vihArakama Adi prayajana upasthita thatAM prazasta tithi, nakSatra ane karaNa Adine ga jeve ane je samaye je karavA cAgya heya te kare. je te ema karatA nathI to temane doSapAtra thavuM paDe che. hyu 5 cha Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA - aGgabAhaya dhutamedAH chAyA - jyotiSa nimitta jJAnaM, gaNinA pratrAjanAdi kAryeSu / upayujyate tithikaraNA - di jJAnArtha manyathA dopaH // 1 // 20 // dhyAnavibhaktiriti dhyAnAni - ArtadhyAnAdIni teSAM vibhaktiH - vibhAgo yasyAmAgamapaddhatI sAdhyAnavibhaktiH 21 / tathA-maraNavibhaktiriti, maraNAni prANatyAgalakSaNAni tAni dvividhAni bhavanti - prazastAni, aprazastAni / teSAM vibhaktiH vibhAgaH, pArthakyena svarUpaprakaTanaM yasyAmAgamapaddhatau sA maraNavibhaktiH 22 / Atmavizodhiriti, AtmanovizodhiH- AlocanAprAyazcittapratipacyAdi prakAreNa karmamalApagamalakSaNA yatra pratipAdyate sA AtmavizodhiH 23 / tathA vItarAgazrutamiti, sarAgapratiSedhena vItarAgasvarUpaM pratipAdyate yatra zrute tad vItarAgazrutam 24 / tathAsaMlekhanA zrutamiti, dravyabhAva saMlekhanA yatra zrute pratipAdyate tat saMlekhanAzrutam 'joisa nimittanANaM, gaNiNA patravAyaNA i kajjesu / uvajujjaitihikaraNA, -i jANaNanahA doso " // 1 // iti // 20 // dhyAnavibhaktinAmaka sUtra meM ArtadhyAna, raudradhyAna Adi cAra prakAra ke dhyAnoM kA vibhAga batalAyA gayA hai / 21 / maraNavibhaktinAmaka sUtra meM prazastamaraNa evaM aprazastamaraNa kA pRthak 2 rUpa se svarUpa prakaTa kiyA gayA hai 22 / AtmavizodhasUtra meM - " AlocanA pratikramaNa Adi prAyazcittoM ke dvArA yaha AtmA apane sAtha lage hue karmamala kA abhAva kaise kara sakatA hai " yaha viSaya pratipAdita huA hai 23 / vItarAgazruta meM - yaha viSana samajhAyA gayA hai ki sarAgatA kA tyAga kara vItarAgatA ko dhAraNa karanA cAhiye / tathA vItarAga kA svarUpa amuka 2 prakAra se hai 24 | saMlekhanAta meM - dravya evaM bhAva kI apekSA dvividha saMlekhanA " joisa nimittanANaM, gaNiNA pancAyaNA i kajjesu / uvajujjaitihi karaNA, -i jANaNanahA doso " // 1 // iti // 20 // dhyAna nimitta nAmanAM sUtramAM Ata dhyAna, raudradhyAna, Adi cAra prakAranAM dhyAnAnA vibhAga banAvyo che (21). maraNu vibhakti nAmanAM sUtramAM prazasta maraNu ane aprazasta maraNanu alaga alaga rIte svarUpa pragaTa karyu che (22). Atmavize|dhi sUtramAM " AleAcanA pratikamaNu Adi prAyazcitto dvArA A AtmA peAtAne lAgelA kamaLanA abhAva kevI rIte karI zake che" e viSayanuM pratipAdana thayuM che (23). vItarAgazrutamAM e viSaya samAnye che ke sarAgatAnA tyAga karIne vItarAgane dhAraNa karavA joIe. tathA vItarAganuM svarUpa amuka amuka prakAre che (24). salekhanA zrutamAM drazya ane bhAvanI apekSAe Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 nandIsUtra 25 / tathA-vihArakalpa iti, vihArasyakalpo vyavasthA-sthavirakalpAdirUpA yatrAgamevarNyate sa vihArakalpaH 26 / tathA-caraNavidhiH-caraNa-cAritraM tasya vidhiyaMtra varNyate sa caraNavidhiH 27 / tathA-Atura pratyAkhyAnamiti, AturaH-vyAdhitaH tasya yA cikitsA tasyAH pratyAkhyAnaM yatra vidhipUrvaka mupavarNyate tadAturapratyAkhyAnam , tatrAyaM vivekaH-jinakalpikasya sarvathA cikitsA pratyAkhyAnam / sthavirakalpikasya tu sAvadya cikitsA pratyAkhyAnamiti 28 / tathA-mahApratyAkhyAnamiti, mahacca tat pratyAkhyAnaM ceti samAsaH / carama pratyAkhyAnamityarthaH / ayaM bhAvaH-sthavirakalpena jinakalpena vA vihRtyAnte sthavirakalpikA dvAdazavarSANi saMlekhanAM kRtvA, jinakalpikAH punarvihAreNaiva saMlekhanAyuktAH, tathApi yathA yuktaM kA kathana kiyA gayA hai 25 / sthavirakalpAdirUpa vihAra kI vyavasthA jila Agama meM varNita huI hai vaha vihArakalpa hai 26 / tathA cAritra kI vidhi kA jahAM para varNana huA hai vaha caraNavidhi hai 27 / vyAdhi se yukta hue saMyamI kI cikitsA ke pratyAkhyAna kA savidhi kathana jisa Agama meM AyA hai vaha Atura pratyAkhyAna sUtra hai| jinakalpi sAdhuoM ke liye to cikitsA karavAne kA sarvathA niSedha hI hai, sthavirakalpiyoM ke liye aisA nahIM hai para ve sAvadya cikitsA nahIM karavA sakate haiM niravadya cikitsA hI karavA sakate haiN| isa prakAra kA vidhAna Atura pratyAkhyAna sUtra meM batalAyA gayA hai 28 / mahApratyAkhyAna-mahApratyAkhyAna kA artha hai-carama pratyAkhyAna / muni do prakAra ke hote haiM sthavirakalpika aura jinakalpika / unameM sthavirakalpika suni bAraha varSa taka saMlekhanA karake antameM saceSTa arthAt sAvadhAna hI vyaaghaatdvividha saMlekhanAnuM varNana karela che (25). sthavira kalpAdi rUpa vihAranI vyavasthAnuM je AgamamAM varNana thayu che te vihArakalpa che (26), tathA cAritranI jyAM varNana thayuM che te caraNavidhi sUtra che (27) vyAdhithI yukta thayela saMyamInI cikitsAnA pratyAkhyAnanuM vidhipUrvakanuM varNana je AgamamAM Ave che te Atura pratyAkhyAna sUtra che. jina kalpika sAdhuone mATe to cikitsA karAvavAne taddana niSedha che; sthavira kalpIone mATe evuM nathI, paNa teo sAvadya cikitsA karAvI zaktA nathI niravadya cikitsA ja karAvI zake che. A prakAranuM vidhAna Atura pratyAkhyAna sUtramAM batAvavAmAM AvyuM che (28). mahApratyAkhyAna-mahApratyAkhyAnano artha che carama pratyAkhyAna. muni be be prakAranA hoya che. vira kalpika ane jina kalpika, teomAM sthavira kalpika muni bAra varSa Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___541 pAnandrikA TIkA-aGgabAhayazrutamaidAH saMlekhanAM kRtvA nirvyAghAtaM saceSTA eva bhava caramaM pratyAkhyAnti, etat savistara yatrAdhyayane varNyate tadadhyayanaM mahApratyAkhyAnamiti / 29 / evamAdi / evamanyadapi utkAlikaM zrutaM bodhyam , upalakSaNametaditi bhAvaH / iha pauruSI maNDala sUtrAdArabhya mahApatyAkhyAna paryantaM sUtratrayodazakamapi noplbhyte| uktamartha nigamayati-se taM0' ityAdi / tadetadutkAlika zrutaM varNitamiti // sU0 43 // atha kAlika zrutamAha mUlam-se kiM taM kAliyaM ? / kAliyaM aNegavihaM paNNattaM / taM jahA-uttarajjhayaNaM 1, dasAo 2, kappo, 3, vavahAro 4, nisIhaM 5, mahAnisIhaM 6, isibhAsiyaM 7, jaMbUdIvapannattI 8, dIvasAgarapannattI 9, caMdapannattI 10, khuDDiyAvimANapavibhattI 11, mahalliyAvimANapavibhattI 12, aMgacUliyA 13, vaggacUliyA 14, vivAhacUliyA 15, aruNovavAe 16, varuNovavAe 17, garulovavAe 18, dharaNovavAe 19, vesamaNovavAha 20, velaMdharovavAe 21, deviMdovavAe 22, uhANasuyaM 23, samuThThANasuyaM 24, nAgapari varjita carama bhavakA pratyAkhyAna karate haiN| jinakalpika muni to yadyapi vihArase hI saMlekhanA yukta hote haiM tathApi ve yathAyukta saMlekhanA karake antameM saceSTa arthAt sAvadhAna hI vyAghAtavarjita carama bhavakA pratyAkhyAna karate haiN| isa viSayakA jisa adhyayanameM varNana kiyA gayA hai vaha adhyayana mahApratyAkhyAna hai 29 / isa taraha se aura bhI aneka utkAlika sUtra haiM / yaha utkAlika sUtrakA varNana huA ||suu042|| sudhI saMkhanA karIne anta saceSTa eTale ke sAvadhAna ja vyAghAta varjita carama bhavanuM pratyAkhyAna kare che. jina kalpika munita je ke vihArathI ja saMlekhanA yukta thAya che chatAM paNa teo yathAyogya saMlekhanA karIne aMte saceSTa eTale ke sAvadhAna ja vyAghAta varjita carama bhavanuM pratyAkhyAna kare che. A viSayanuM je adhyayanamAM varNana karAyuM che te adhyayananuM nAma mahApratyA khAna che (29). A rIte bIjAM paNa aneka utkAlika sUtra che. A utkAlika sUtranuM varNana thayuM che sU. 4ra che Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIstra 542 yAvaNiyAo 25, nirayAvaliyAo-kappiyAo 26, kappavaDaMsiyAo 27, puphiyAo 28, pupphacUliyAo 29, vaNhidasAo 30, AsIvisabhAvaNaM 1, diTTivisabhAvaNaM 2, sumiNabhAvaNaM 3, mahAsumiNabhAvaNaM 4, teyagginisaggaM 5, evamAiyAiM caurAsIiM painnagasahassAI bhagavao arahao usahasAmissa Aititthayarassa / tahA saMkhijjAiM painnagasahassAI majhimagaNaM jiNavarANaM / codasapainnagasahassAI bhagavao vaddhamANasAmissa / ahavA jassa jattiyA sIsA uppattiyAe veNaiyAe kammayAe pariNAmiyAe cauvvihAe buddhIe uvaveyA, tassa tattiyAiM painnagasahassAI, patteyabuddhA vi tattiyA ceva se taM kaaliyN| se taM AvassayavairittaM / se taM annNgpvittN|suu043|| __chAyA-atha kiM tat kAlikam ? / kAlikamanekavidhaM prajJaptam / tad yathAuttarAdhyayanam 1, dazAH 2, kalpaH 3, vyavahAraH 4, nizItham 5, mahAnizItham6, RpibhASitam 7, jambUdvIpaprajJaptiH 8, dvIpasAgaraprajJaptiH 9, candraprajJaptiH 10, kSullikAvimAnapravibhaktiH 11, mahallikA (mahA) vimAnapravibhaktiH 12, aGgacUlikA 13, vargacUlikA 14, vivAhacUlikA 15, aruNopapAtaH 16, varuNopapAtaH 17, garuDopapAtaH 18, dharaNopapAtaH 19, vai zramaNopapAtaH 20, velaMdharopapAtaH 21, devendropapAtaH 22, utthAnazrutaM 23, samutthAnazrutaM 24, nAgaparijJApanikAH 25, nirayAvalikAH-kalpikAH26, kalpAvataMsikAH 27, puSpitAH 28, puSpacUlikAH 29, vRSNidazAH 30 / AzIviSabhAvanam 1, dRSTivipabhAvanam 2, svapnabhAvanam 3, mahAsvapnabhAvanam 4, tejo'gninisargam 5, evamAdikAni caturazIti prakIrNaka sahasrANi bhagavato'haMta RSabhasvAmina Adi tIrthakarasya / tathA saMkhyeyAni prakIrNakasahasrANi madhyamakAnAM jinavarANAm / caturdaza prakIrNaka sahasrANi bhagavato vardhamAnasvAminaH / athavA-yasya yAvantaH ziSyA autpattikyA vainayikyA karmajayA pAriNAmikyA caturvidhayA buddhayopapetAH tasya tAvanti prakIrNakasahasrANi pratyekabuddhA api tAvantazcaiva / tadetat kAlikam / tadetadAvazyakavyatiriktam / tadetadanaGgapraviSTam // sU0 43 // Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 543 bhAnacandrikA TIkA-aGgabAhapazrutamedAH TIkA-ziSyaH pRcchati--' se kiM taM0 ' ityAdi / atha kiM tat kAlikamiti ziSya praznaH / uttaramAha- kAliyaM0' ityAdi / kAlikaM zrutamanekavidhaM prajJaptam / tadyathA-uttarAdhyayanam = uttarAdhyayanasUtram 1, dazAH dazAzrutaskandhamUtram 2, kalpaH-bRhatkalpamRtram 3, vyavahAraH vyavahAsatram 4, nizIthaM-nizIthamatram 5 / mahAnizIthaM mahAnizIthamatraM saMpati nopalabhyate, yattu mahAnizIthamatraM kvacidupalabhyamAnaM tadanyadetad bodhyam 6 / RSibhASitam = RSibhASitasUtram 7 / etadapi nopalabhyate / tathA-jambUdvIpaprajJaptiH-jambUdvIpaprajJaptimUtram 8 / dvIpasAgaraprajJaptiHdvIpasAgaraprajJaptisUtraM vicchinnam 9 / candraprajJaptiH 10, kSudrikAvimAnapravibhaktiH 11, mahAvimAnapravibhaktiH 12, aGgacUlikA 13, vargacUlikA 14, vivAhacUlikA 15, aruNopapAtaH 16, varuNopapAtaH 17, garuDopapAtaH 18, dharaNopapAtaH 19, aba kAlika sUtrakA varNana karate haiM-se kiM taM kAliyaM0' ityaadi| ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! kAlikazrutakA kyA svarUpa hai ? uttara-kAlikazruta aneka prakArakA kahA gayA hai jaise-uttarAdhyayanasUtra 1, dazAzrutaskaMdhasUtra 2, bRhatkalpasUtra 3, vyavahArasUtra 4, nizIthAna 5, ye pAMca sUtra upalabdha haiN| mahAnizItharasatra, yaha satra upalabdha nahIM hai| yadyapi kahIM 2 isa nAmakA sUtra aba bhI milatA hai parantu yaha vaha nahIM hai 6 / RSibhASitasrana yaha upalabdha nahIM hai 7 / jaMbUdvIpaprajJapti sUtra, yaha upalabdha hai 8, dvIpasAgara-prajJaptisUtra-yaha upalabdha nahIM 9, caMdraprajJapti yaha upalabdha hotA hai 10 / kSudrikAvimAnapravibhakti 11, mahAvimAnapravibhakti, 12, aMgacUlikA 13, vargacUlikA 14, vivAhacUlikA 15, aruNopapAta 16, varuNopapAta 17, garuDopapAta 18, dharaNopapAta, Dave li4 sUtra na 2 cha-"se ki ta kAliyaM" tyA ziSya pUche che he bhadanta kAlikazratanuM zuM svarUpa che? uttara-kAlikakRta aneka prakAranuM kahela che, jevA ke (1) uttarAdhyAyana sUtra, (2) zAta 245 sUtra, (3) mahat45sUtra, (4) vyavahAra sUtra, (5) nizItha sUtra, A pAMca sUtra upalabdha che. (6) mahAnizItha sUtra, A upalabdha nathI. chatAM paNa kaI kaI sthaLe e nAmanuM sUtra hAlamAM paNa maLe che paNa te asala nathI. (7) RSibhASita sUtra-te upalabdha nathI. (8) jaMbudvIpa prajJapti sUtra, te cha, (6) dvIpasAgara prajJapti sUtra- 6v nathI. (10) caMdra prajJapti-te upalabdha che. (11) zudrikA vimAna pravibhakti, (12) mahAvimAnapravi sahita, (13) bhagayUmiDI, (14) yUliyA, (15) vivADa yUlita, (16) marupAta, (17) 12|5yaat, (18) 125pAta, (18) ghAyapAta, (20) Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 mandIsUtre caizravaNopapAtaH 20, velandharopapAtaH 21, devendropapAtaH 22, utthAnazrutaM 23, zudrikAvimAnapravibhaktimatrAdArabhyotthAnazrutaparyantaM nopalabhyate / samutthAnazrutam 24, idamidAnImupalabhyate / 'nAgaparijJApanikAH ' iti, nAgAH-nAgakumArAsteSAM parijJApana yasyAmAgamapaddhatau sA nAgaparijJApanikA, idaM sUtraM nopalabhyate 25 // nirayAvalikAH AvalikApraviSTAH zreNirUpeNa vyavasthitAH, narakAvAsAH prasaGgatastaddvAminonarAstiyaJcazca varNyante yatra tA nirayAvalikAH / ekasminnAgame vAcye bahuvacanaprayogaH zaktisvAbhAvyAt , yathA ' pazcAlAH' ityAdau / 'kalpikAH! iti, nirayAvalikA maMtrasya nAmAntaram / narakAvAsamadhikRtya 'nirayAvalikAH' ityucyate / ceTakamadhikRtya 'kalpikAH' ityucyate / ceTako hi kalpasamutpanna iti tatra varNyate / sUtramidam antakRddazAGgasyopAGgam 26 / tathA-kalpAvataMsikA iti / yatra kalyAvataMsakAdevarimAnAnAM varNanaM vidyate tAH kalpAvataMsikAH / anutta19, vaizramaNopapAta 20, velaMdharopapAta 21, devendropapAta 22, utthAna zruta23, kSudrikAvimAnapravibhaktisUtra se lekara isa utthAnazruta takake teraha sUtra upalabdha nahIM haiM 23, samutthAnazruta yaha isa samaya upalabdha hai 24, nAgaparijJApanikA isa satra meM nAgakumAra jAtike devoMkA varNana kiyA gayA hai, yaha isa samaya upalabdha nahIM hai 25, nirayAvalikA isameM zreNi rUpase vyavasthita narakoM kA, prasaGgataH unameM jAnevAle manuSya evaM tiryaJcoM kA varNana kiyA gayA hai| kalpikA yaha nirayAvalikA sUtrakA hI dUsarA nAma hai / narakAvAsakI apekSA isakA nAma nirayAvalikA tathA kalpasamutpanna ceTakakA isameM varNana honese 'kalpikA' aisA nAma prathina huA hai / yaha sUtra antakRta dazAMgakA upAMga hai 26 / jisa sUtra vaizrama 55Ata, (21) dharoSapAta, (22) hevendropAta, (23) utthAnazruta. mudrikAvimAna pravibhakti sUtrathI laIne utthAnakRta sudhInA tera sUtra S5saya nathI (24) samutthAnazruta. se satyAre 85875 che. (25) nAgara jJAnikA-A sUtramAM nAgakumAra jAtinA devenuM varNana karela che. te hAlamAM upalabdha nathI. (26) nirayAvalikA-temAM zreNIrUpe vyavasthita narakenuM, prasaMgataH temAM janAra manuSya ane tiryonuM varNana karela che. A nirayAvalikA sUtranuM bIjuM nAma kalpikA che. narakAvAsanI apekSAe tenuM nAma nirayAvalikA tathA kalpasamutpanna ceTakanuM temAM varNana hovAthI kAlikA evuM nAma pracalita thayuM che. A sUtra annakRta dazAMganuM upAMga che. Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-aGgabAhavazrutamedAH 545 , ropapAtikadazAGgasyopAGgam 27 / tathA-' puSpitAH' iti / yatrAgamapaddhatau gRhavAsamukulana parityAgena prANinaH saMyamabhAvapuSpitAH sukhitAH, punaH saMyamabhAvaparityAgato duHkhamAptimukulitAH, punastatparityAgAdeva puSpitAH pratipAdyante, tAH puSpitA ucyante / puSpitA sUtraM prazna vyAkaraNasUtrasyopAnam 28 / tathA - 'puppacUlikA: ' iti, adhikRtArtha vizeSapratipAdikAH puSpacUlikAH / puppacUlikAsUtraM vipAkasUtrasyopAGgam 29 / tathA-' dRSNidazAH ' iti, andhakadRSNi narAdhipakule ye jAtAste'pi andhakavRSNayaH, iha vRSNi zabdena taeva gRhyante / teSAM dazA - avasthAvaritagati siddhigamanalakSaNA yAsu varNyante tA dRSNi dazAH / athavA - andhakavRSNi caritapratipAdikA dazAH - adhyayanAni vRSNidazAH / vRSNidazAsUtraM dRSTivAda sUtrasyopAGgam 30 / AzIviSabhAvanam 1, dRSTivipabhAvanam 2, svapnabhAvanam 3, mahAsvameM kalpAvataMsaka devavimAnoM kA varNana kiyA gayA hai vaha kalpAvartasikA sUtra hai / yaha sUtra anuttaropapAtika dazAMgakA upAGga hai27 / jisa Agama meM gRhavAsa kA parityAga kara prANI saMyasabhAvako grahaNa kara sukhI hue varNita kiye gaye hai, tathA 'saMyamabhAvakA parityAga kara duHkha prApta karane vAle bane haiM, tathA yadi sukhI hue hai to ve saMyamabhAva se hI hue haiM aisA varNana kiyA gayA hai vaha puSpitA sUtra hai / yaha sUtra prazna vyAkaraNa sUtrakA upAGga hai / 28 / puSpitA sUtra kathita viSaya ko jo vizeSarUpase pratipAdana karatA hai vaha puSpa cUlikA sUtra hai / yaha sUtra vipAka sUtra kA upAGga hai 29 / andhakavRSNi rAjA ke kula meM jo utpanna hue haiM ve bhI andhakavRSNi mAne gaye haiN| yahAM vRSNi zabda se andhakavRSNi rAjA ke 3 (27) je sUtramAM kalpAvata'saka devivamAnAnu varNana karela che te kalpA- vatasikA sUtra che. A sUtra anuttapAtika dazAMganu upAMga che. (28) je AgamamAM gRhavAsanA parityAga karIne prANI saMyama bhAvane grahaNa karavAthI sukhI thatAM vaLyu che, tathA saMyama bhAvanA parityAga karIne duHkha prApta karanAra ane che, ane jo sukhI thayAM che te tee saMyama bhAvathI ja thayAM che" evuM varNana karavAmAM Avyu che te puSitAsUtra che. A sUtra prazna vyAkaraNa sUtranuM upAMga che. (29) puSpitAsUtramAM kathita viSayanuM je vizeSarUpe pratipAdana kare che, te puSpacUlikA sUtra che. A sUtra vipAka sUtranuM yAMga che. (30) anyakavRSNui rAjAnA kuLamAM je utpanna thayA che teo paNa andhaka vRSNui sanAyA che. ahIM vRSNui zabdathI aMdhaka vRSNui rAjAnA kuLamAM janmelAtu ja grahaNa thayu che. temanI AvasthAonu caritagatinuM carita na0 69 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 nandIsUtre nabhAvanam 4, tejo'gni nisargam 5, evamAdikAni - etatprabhRtIni - 'caurAsIipar3anagasahassAI ' iti / caturazIti prakIrNaka sahasrANi bhagavato'rhata - RSabhasvAmina Adi tIrthaGkarasyeti / ayamarthaH - prathamatIrthaGkarasya bhagavataH zrI RpabhadevasvAminaH prakIrNakAni caturazIti sahasra saMkhyakAni babhUvuH / tathA - madhyamakAnAM - dvitIya tIrthaGkarAdArabhya trayoviMzatitamatIrthaGkaraparyantAnAM, jinavarANAM prakIrNakAni saMkhyAta sahasra saMkhyakAni babhUvuH / tathA - bhagavataH zrI vardhamAnasvAminaH prakIrNakAni caturdazasahasrasaMkhyakAni Asan / ' ahavA0 ' ityAdi sugamam / tadetat kAlikazrutaM varNitam / tathA Avazyakavyatirikta varNitam / tathA-anaGgapraviSTazrutaM varNitam // 43 // kula meM janma lene vAloM kA hI grahaNa kiyA gayA hai / inakI avasthAoM - caritagatikA cAritra prApti kA mukti prApti kA -jisa sUtra meM varNana huA hai vaha vRSNidazA sUtra hai / athavA jisa sUtra meM aMdhakavRSNi kI avasthAoM kA varNana karane vAle adhyayana hoM vaha bhI vRSNidazAsUtra hai / yaha dRSTivAda sUtra kA upAGga hai 30 / ye tathA inase atirikta aura bhI jo zruta haiM ve saba kAlika zruta haiM / jaise- AzIviSabhAvana 1, dRSTi viSabhAvana 2, svapnabhAvana 3, mahAsvaprabhAvana 4, tejo'gninisarga 5 ityAdi / prathamatIrthaMkara zrI RSabhadeva svAmI ke corAsI hajAra prakIrNaka zruta the / tathA dvitIyatIrthaMkara zrI ajitanAtha se lekara teIsaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAthasvAmI paryanta bAIsa tIrthaMkaroM ke prakIrNaka zrutasaMkhyAta hajAra the / tathA zrIvardhamAnasvAmI ke prakIrNaka caudaha hajAra the / athavA autpattikI, vainayikI, karmajA evaM pAriNAmikI, ina cAra prakAra kI kA 1 prAptinuM mekSa prAptinuM jemAM varNana thayuM che te vRSNui dazAsUtra che. athavA je sUtramAM aMdhaka vRSNuinI avasthAenu varNana karanArA adhyayana hoya te paNu vRSNui dazAsUtra che. te dRSTivAda sUtranu upAMga che. e tathA temanA sivAyanAM bIjA paNa je zruta che te khamAM kAlikazruta che. jevAM ke (1) AzIviSa bhAvana, (2) hRSTi viSalAvana, (3) svapna lAvana, bhahAsvapna lAvana, tele agninisaga vagere. pahelAM tIrthaMkara zrI RSabhadeva svAmInA cAyeMsI hajAra prakIrNaka zruta hatAM. tathA khIjA tIrtha"kara ajitanAthathI mAMDIne trevIsamAM tIrthaMkara zrI, pArzvanAtha svAmI sudhInA khAvIsa tIrthaMkarAnA prakIrNaka sakhyAta hajAra zruta hatAM tathA zrI. vamAna svAmInAM prakIrNaka cauda hajAra zruta hatAM, athavA autpattikI, vainacikI, kama~jA ane parimArthikI, e cAra prakAranI matithI Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-aGgapraviSTazrutabhedAH dhakahe sAmpratamaGgapraviSTazrutamAha mUlam-se kiM taM aMgapaviThaM? / aMgapaviTaM duvAlasavihaM paNNattaM / taM jahA-AyAro 1 sUyagaDo 2 ThANaM 3 samavAyo 4, vivAhapannattI 5, nAyAdhammakahAo 6 ubAsagadasAo 7, aMtagaudasAo 8, aNuttarovavAiyadasAo 9,paNhAvAgaraNaM 10, vivAgasuyaM 11, dihivAo 12 // sU0 44 // chAyA-atha kiM tad aGgapraviSTam ? aGgapraviSTaM dvAdazavidhaM prajJaptam / tad yathA AcAraH 1, sUtrakRtam 2, sthAnam 3, samavAyaH 4, vivAhaprajJaptiH 5, jJAtAdharmakathAH 6, upAsakadazAH 7, antakRzAH 8, anuttaropapAtikadazAH 9, praznavyAkaraNam 10, vipAkazrutam 11, dRSTivAdaH 12 / / sa0 44 // ___TIkA-sugamam // sU0 44 // buddhiyoM se samanvita jitane ziSyajana jina 2 tIrthaMkaroM ke the una ke vAre meM utane hI hajAra prakIrNaka the| tathA pratyeka vuddha bhI utane hI the| yaha Avazyaka vyatirikta ke bhedarUpa kAlika zrutakA varNana huvaa| yahAM taka anaMgapraviSTa kA kathana huvA // sU0 43 // aba aGgapraviSTa zruta kahate haiM-'se kiM taM aMgapaviTTha0' ityAdi / ziSya pUchatA hai-he badanta ! aMgapraviSTa zruta kA kyA svarUpa hai| uttara-aMgapraviSTa zruta bAraha prakAra kA kahA gayA hai, jaise-AcArAMga 1, sUtrakRtAMga 2, sthAnAMga 3, samavAyAMga 4, vivAhaprajJapti 5, yukta jeTalA ziSyajana, je je tIrtha karanA hatAM temanA paNa eTalA ja hajAra prakIrNaka zrata hatAM. tathA pratyeka buddha paNa eTalAM ja hatA. A Avazyaka vyatiriktanA bhedarUpa kAlika zrutanuM varNana thayuM. ahIM sudhI anaMgapraviSTanuM varNana thayuM. e sU. 43 ve 24 praviSTa sUtra vana re cha-" se ki ta aMgapaviTTha' "tyA. ziSya pUche che-he bhadanta' agapraviSTa sUtranuM zuM svarUpa che? uttara--- praviSTa zruta mAra mArnu hesa cha-(1) mAyArAma, (2) bhutain, (3) 2thAnail, (4) samavAyain, (5) vivAha prajJAsi, (6) mAtA Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre 548 athaiSAM pRthak pRthak svarUpaM varNayitukAmaH prathamamAcArAGgasvarUpaM darzayati mUlam-se kiM taM AyAre? AyAre NaM samaNANaM niggaMthANaM AyAra-goyara-viNaya-veNaiya-sikkhA-bhAsA-'bhAsA-caraNa -karaNa-jAyA-mAyA-vittIo aaghvinNti| se samAsao paMcavihe paNNatte, taM jahA-nANAyAre, daMsaNAyAre, carittAyAre, tavAyAre, vIriyAyAre / AyAre NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhijAveDhA, saMkhejA silogA, saMkhijAo nijjuttIo, saMkhijAo pddivttiio| se NaM aMgahayAe paDhame aMge, do suyakkhaMdhA, paNavIsaM ajjhayaNA; paMcAsII uddesaNakAlA, paMcAsIi samudesaNakAlA, aTThArasa-payasahassAiM payaggeNaM, saMkhijjA akkharA, aNetA gamA, aNaMtA pajavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsaya-kaDa-nibaddha nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijaMti, pannavijjaMti, parUvijjaMti, daMsijjaMti, nidaMsijjaMti, uvadaMsijjati / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNa karaNa parUvaNA Aghavijjai, paNNavijjai, prarUvijjai, daMsijjai, nidaMsijjai, uvdNsijji|se taM aayaare||suu045|| chAyA-atha kaH sa AcAraH ? / AcAre khalu zramaNAnAM nigranthAnAmAcAragocara vinayavainayika zikSA bhASA'bhApAcaraNakaraNayAtrAmAtrAvRttaya AkhyAyante / sa samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH / tad yathA-jJAnAcAraH 1, darzanAcAraH 2, jJAtAdharmakathAMga 6, upAsakadazAMga 7, antakRtadazAMga 8, anuttaropapAtikadazAMga 9, praznavyAkaraNa 10, vipAkazruta tathA 11 dRSTivAda 22, ||suu044|| dharmathAMga, (7) upAsa6, (8) mantatazain, () manuttarA5pAti 11, (10) 5 vyA429, (11) vidhA zruta, tA TivA. // sU. 44 // Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnamandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam, 549 cAritrAcAraH 3, tapa AcAraH 4, vIryAcAraH 5 / AcAre khalu parItA (parimitA) vAcanA, saMkhyeyAni-anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / sa khalu aGgArthatayA prathamamaGgam , dvau zrutaskandhau, paJcaviMzatiradhyayanAni, paJcAzItirudezanakAlAH, paJcAzItiH samudezanakAlAH, aSTAdaza padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAnyakSarANi, anantAgamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH anantAH sthAvarAH, zAzvatakRtanivaddha nikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dRzyante nidazyante, upadazyante / sa evamAtmAjJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate, prajJApyate, prarUpyate, dazyate, nidazyate, upadayate, sa eSa AcAraH ||suu0 45 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se ki taM AyAre0 ' iti / atha kaH sa AcAra iti / he bhadanta ! yo bhavatA dvAdazAGgazrutapurupasya prathamAGgatayA''cAro'nupadamevoktaH sa AcAraH kIdRk svarUpaH ? iti praznaH / uttaramAha---AyAreNaM' ityAdi / he ziSya ! AcAre AcArAgasUtre khalu zramaNAnAM sAdhUnAma, kIdRzAnAmityAha-'niggaMthANaM' iti / nigranthAnAM vAhyAbhyantaragrantharahitAnAm , idaM vizeSaNaM zAkyAdizramaNanityartham / zramaNA hi paJcavidhA bhavanti / uktaJca aba ina sabakA svarUpa sUtrakAra bhinna 2 sUtroM dvArA spaSTa karate haiM'se kiM taM AyAre0' ityAdi ziSya pUchatA hai- he bhadanta ! Apane abhI jo dvAdazAMga zruta purUSa kA prathama aMga AcArAMgasUtra batalAyA hai usakA kyA svarUpa hai ? uttara-AcArAMgasUtra meM nirgrantha zramaNoM ke AcAra, gocara, vinaya, vainayika, bhASA, abhASA, caraNa, karaNa, yAtrA, mAtrA, evaM vRtti kA kathana kiyA gayA hai| grantha nAma parigraha kA hai| vaha bAhya aura Abhya have e badhAMnuM svarUpa sUtrakAra alaga alaga sUtra dvArA spaSTa kare che"se ki ta AyAre0 " tyAhi. ziSya pUche che-he bhadanta ! Ape hamANA ja je dvAdazAMgazrata puruSanuM paheluM aMga AcArAMgasUtra batAvyuM che tenuM zuM svarUpa che? uttara-AcArasUtramAM nigrantha zramaNonA AcAra, gocara, vinaya, dhanayika, bhASA, abhASA, caraNa, karaNa, yAtrA mAtrA ane vRttinuM varNana karAyu che. parigrahanuM nAma grantha che. te bAhya ane AbhyantaranA bhedathI be prakArane Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 nandI sUtre " nimgaMthasakatAvasaruya AjIva paMcahA samaNA " / chAyA - nirgrantha - zAkya - tApasa - gairikA jIvAH paJcadhA zramaNaH / iti // / AcAragocara vinayavainayika zikSAbhASA'bhASAcaraNakaraNayAtrAmAtrAvRttaya AkhyAyante / tatrAcAraH - jJAnAcArAdyanekabhedabhinnaH, gocara: - bhikSAgrahaNavidhiH- yathA gauH paricitA paricitobhayakSetre grAsAya pravartate tathA sAdhurapi paricitA paricitobhayakule bhikSArthaM caratIti bhAvaH / vinayaH - vinIyate apanIyate karmAneneti vinayaH jJAnAdi rUpaH, vainayikam - vinayajanyaM karmakSayAdirUpaM phalam, zikSA grahaNazikSA ntara ke bheda se do prakAra kA batalAyA gayA hai / amaNoM kA jo yaha nirgranthapada vizeSaNarUpa se sUtra meM rakhA gayA hai / usakA tAtparya yaha hai ki jaina muni isa donoM prakAra ke grantha se rahita huA karate haiM / zAkyAdi zramaNa aise nahIM hote| pAMca prakAra ke bhramaNa batalAye gaye haiM-nirgrantha 1, zAkya 2 tApasa 3, gairika 4, AjIvaka 5, inameM nintha jaina zramaNa hI hote haiN| munijana jise apane dainika AcaraNameM lAte hai vaha AcAra hai, yaha jJAnAcAra Adi ke bheda se aneka prakAra kA hotA hai / bhikSA grahaNa karane kI jo vidhi hai vaha gocara hai / jaise gAya paricita evaM aparicita ubhayaprakAra ke kheta meM caratI hai usI prakAra nirgranthamunijana bhI paricita evaM aparicita ubhaprakAra ke gharoM meM bhikSA ke liye jAte haiN| isa prakAra jI bhikSA kI vidhi hai vaha gocara hai / karmarUpa maila jisake dvArA dUra kiyA jAtA hai vaha vinaya hai | jJAnAdirUpa se vinaya bhI anekaprakAra kA batalAyA gayA khatAvela che. zramaNAnu je A ninthapada vizeSarUpe sUtramAM mUkavAmAM Avyu che tenuM tAtparya e che ke jaina muni e ane prakAranA granthathI rahita hoya che. zAkayAdi zramaNa evAM hatAM nathI. pAMca prakAranA zramaNu khatAvavAmAM bhAvyA che-(1) nirgrantha, (2) zAya, ( 3 ) tApasa, (4) gairiGa, bhane (4) bhaaluvaka. emanAmAM jainazramaNa ja nigrantha hoya che. munie jene potAnA dainika AcaraNamAM upayAga kare che te AcAra che, te jJAnAcAra AdinA bhedathI aneka prakAranA hAya che. bhikSAgrahaNa karavAnI je vidhi che te gAcara kahevAya che. jema gAya paricita ane aparicita banne prakAranAM khetarAmAM care che eja prakAre nigrantha muni paNa paricita ane aparicita ane prakAranAM ghare bhikSAne mATe jAya che. A rIte bhikSAnI je vidhi che tene geAcara kahe che. jenA dvAra karmarUpa mela dUra karAya che te vinaya che. jJAnAdirUpe vinaya paNa aneka prakAranA batAvyA che. Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnacandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam. AsevanazikSA ca, yadvA-ziSyazikSA, bhASA-satyA asatyA mRpA ca, abhApA-- asatyA satyamRSA ca, caraNaM-vratAdikaM, karaNaM-piNDa-vizuddhayAdikam / uktaJca (5) (10) (17) (10) (9) vaya samaNadhamma saMjama, veyAvaccaM ca vNbhgutiio| (3) (12) (4) (70) NANAitiyaM tava kohaniggahAre caraNameyaM // 70 // (4) (5) (12) (13) (5) piMDavisohI samiI, bhAvaNa paDimA ya iMdiyaniroho / (25) (3) (4) (70) / paDilehaNa guttIo, abhiggahA ceva karaNaM tu|| hai| vinaya janya karmakSayAdi rUpa phala kA nAma vainayika hai / grahaNazikSA tathA AsevanazikSA ke bheda se zikSA do prakAra kI batalAI gaI hai| athavA munijana jo apane ziSyavarga ko zikSA dete haiM vaha zikSA bhI zikSA zabda se yahAM gRhIta huI hai| bhASA-satya, asatyAmRSArUpa, abhASA-asatya, satyamRSArUpa hai| vratAdikakA AcaraNa yaha caraNa hai| piNDavizuddhi Adi karaNa hai / kahA bhI hai __(5) (10) (17) (10) "vaya samaNadhamma saMjama, veyAvaccaM ca bNbhguttiio| (9) NANAitiyaM tava koha niggahAI caraNameyaM (70) // 1 // vinayajanya karmakSayAdirUpa phaLanuM nAma vainayika che. zikSA be prakAranI batAvI cha-(1) ra zikSA, tathA (2) mAsevana zikSA. athavA munina pAtAnA ziSyone je zikSA Ape che te paNa zikSA zabdathI ahIM grahaNa karavAmAM mAvesa cha. bhASA-satya, satyAbhUSA35, masApA-masatya, satyabhUSA35 che. tratAdikanuM AcaraNa te caraNa kahevAya che. piMDavizuddhi Adi karaNa che. kahyuM paNa che "vaya samaNadhamma saMjama, veyAvacca ca vaMbhaguttIof NANaitiyaM tava koha niggahAI caraNabhedaM (70) // 11 // Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nandIsUtre chAyA-vrata-zravaNadharma saMyama-vaiyAvRttyaM ca brahmaguptayaH / jJAnAditrikaM tapaH krodhanigrahAdi caraNametat / / piNDavizuddhiH samitiH bhAvanA pratimA ca indriyanirodhaH / pratilekhanA guptayaH abhigrahAzcaiva karaNaM tu // iti / tathA yAtrA-saMyamayAtrA-ratnatrayArAdhanalakSaNA, mAtrA-tannirvAhArthameva parimitAhAragrahaNalakSaNA, vRttiH-vividhairabhigrahavize pairvartanam , AcArAdivRttiparyantAnAM (4aa . (5) (12) (13) (5), piMDavisohI samiI, bhAvaNa paDimA ya iMdiyaniro ho| paDilehaNa guttIo, abhiggahA ceva karaNaM (70) tu" // 2 // pA~ca prakAra kA mahAvrata dasa prakAra kA zramaNa dharma, satraha prakAra kA saMyama, dasa prakAra kA vaiyAvRtya, nau prakAra kI brahmacaryagupti, jJAnAdi tIna, bAraha prakAra kA tapa, cAra prakAra ke krodhAdikoM kA nigraha 70, isa taraha yaha caraNa sattarI hai| isa caraNa sattarI kA hI yahAM caraNa zabda se grahaNa huA hai| cAra prakAra kI piNDavizuddhi, pAMca prakAra kI samiti, bAraha kI bhAvanA, vAraha prakAra kI pratimA, pAMca prakAra kA indriyanirodha, pacIsa prakAra kI pratilekhanA, tIna gupti tathA cAra prakAra kA abhigraha 70, ye saba karaNa sattarI hai| isakA grahaNa yahA~ karaNa zabda se huA hai| ratnatrayarUpa saMyama kA nirvAha karanA yaha saMya piDa visohI samiI bhAvaNa paDimA ya iMdiya niroho / paDilehaNa guttIo, abhiggahA ceva karaNaM (70) tu // 2 // pAMca prakAranAM mahAvrata, dasa prakAranAM zramaNa dharma, sattara prakAranA saMyama dasa prakAranuM vaiyAvRtya, nava prakAranI brahmacarya gupti, jJAnAdi traNa, bAra prakAranAM tapa, cAra prakAranA krodhAdine nigraha, (70) A rIte A caraNasattarI che. A caraNa sattarInuM ja ahIM caraNa zabdathI grahaNa thayela che. cAra prakAranI piMDa vizuddhi, pAMca prakAranI samiti, bAra prakAranI bhAvanA, bAra prakAranI pratimA, pAMca prakArane indriyanirodha, pacIza prakAranI pratilekhanA, traNa gupti tathA cAra prakArane abhigraha (70) A badhAM karaNa sattarI che. ahIM karaNa zabdathI tenuM grahaNa karavAmAM AvyuM che. ratnatrayarUpa saMyamane nirvAha kare te Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-AcArAgasvarUpavarNanam. ___ 553 zabdAnAM dvandvaH / AcArAdi vRtyantAH atrAcArAgasUtre kathyante iti bhaavH| sa pUrvokta AcAraH samAsataH--saMkSepataH paJcavidhaH prajJaptaH, paJcavidhatvamevAha-'taM jahA0' ityAdinA / tatra prathame AcAro jJAnAcAraH sa hi zrutajJAnaviSayaH kAlavinayavahumAnopadhAnAnihava vyaJjanAthaM tadubhayarUpo'STavidha', vyaJjanazabdo'tra padavAcakaH, tacca sUtrasthapadAnAM samyaguccAraNam / uktaJca jJAnAcArasvarUpam---- "kAle viNaye bahumANe upahANe tahA aniNhavaNe / ___vaMjaNa tattha tadubhaye aTTaviho NANamAyAro" // 1 // chAyA-kAlo vinayo bahumAna upadhAna tathA anihavanam / ___ vyaJjanamarthastadubhayam aSTavidho jJAnAcAraH // iti / mayAtrA hai| tathA isa ratnatrayarUpa saMyana ke nirvAha nimitta jo parimitamAtrAmeM AhAra grahaNa kiyA jAtA hai vaha mAtrA hai| tathA aneka prakAra ke abhigrahoM kA dhAraNa karanA yaha vRttizabda kA artha hai| tAtparya isakA yaha hai ki ina sAdhu ke AcAra Adi samasta kartavyoM kA AcArAMgasUgrameM varNana kiyA gayA hai| vaha AcAra saMkSepa se pAMca prakAra kA kahA gayA hai, jaise-jJAnAcAra 1, darzanAcAra 2, cAritrAcAra 3, tapa AcAra 4, aura vIryAcAra 5 / inameM jJAnAcAra zrutajJAna ke viSaya meM hotA hai| yaha-kAla 1, vinaya 2, vahumAna 3, upadhAna (upavAsAditapa) 4, anilava 5, vyaMjana 6, artha 7, evaM tadubhaya 8, isa rUpa se ATha prakAra kA batalAyA gayA hai| sutrasthita padoM kA acchI taraha se uccAraNa karanA isakA nAma vyaMjana hai / saMyamayAtrA che. tathA te ratnatrayarUpa saMyamanA nirvAha mATe je parimita mAtrAmAM AhAra bahaNa karAya che tenuM nAma mAtrA che. tathA aneka prakAranA abhigrahane dhAraNa kare e vRtti zabdano artha che. tenuM tAtparya e che ke e sAdhuenA AcAra Adi samasta kartavyanuM AcArAMga sUtramAM varNana karavAmAM mAvata cha. se mAyA2 sakSitama pAMca mAranA DeTa cha-(1) jJAnAyA2, (2) zanAyA2, (3) zAstriAyA2, (4) ta5 AyA2, mane (5) vIryAyA2. tesamAM zAnAyA2. zrutajJAnatA viSayamA thAya che. (1) 4, (2) vinaya, (3) bhAna. (4) upadhAna, (5) manihnava, (9) vyaind, (7) 25 gane (8) tahamaya, sema ATha prakArano batAvyo che. sUtramAM rahela padArthanuM sArI rIte uccAraNa karavuM tenuM nAma vyaMjana che (1) darzanAcAra. samyakatvine AcAra. te ATha ma070 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre darzanAcAraH - samyaktvavatAM niHzaGkita 1, niSkAGkSita 2, nirvicikitsA 3 SmUha dRSTyu 4 pabRMhA 5, sthirIkaraNa - vAtsalya 7 - prabhAvanA 8 rUpaH upahA sAdharmiNAM vRddhikaraNaM poSaNaM ca / 554 uktaJca darzanAcAra svarUpam - P siMkiya kkhikiya NicvitimicchA amRDha diTTI ya / uvavUha thirIkaraNe, cacchapabhAvaNe aTTa // chAyA - niHzaGkitaM 1 niSkAGkSitaM 2 nirvicikitsA 3 amUDhadRSTi 4 / upahA 5 sthirIkaraNaM 6 vAtsalyaM 7 prabhAvanA 8 aSTa // iti // cAritrAcAraH - cAritrvatAM samitiguptyAdi pAlanarUpo vyavahAraH / uktaJca" paNihANa jogajutto, paMcahi samitihiM tirhi ya guttahiM / esa caritA yAro, aDaviho hoi NAyaco || chAyA - praNidhAnayogayuktaH paJcabhiH samitibhistisRbhizca guptibhiH / eSa cAritrAcAraH, aSTavidho bhavati jJAtavyaH // iti // tapa AcAraH - anazanAdi dvAdazavidhatapaH - samAcaraNalakSaNaH / uktaJca"vArasavihammi vi tave, sabhitara bAhire jiNuvadiTTe / agilA ANAjIvI, NAyacco so tavAyAro " chAyA - - dvAdazavidhe'pi tapasi sAbhyantara bAhye jinopadiSTe / aglAnaH anAjIvI, jJAtavyaH sa tapa AcAraH // iti / darzanAcAra - samyakttviyoM kA AcAra, yaha ATha prakAra kA kahA gayA hai jaise - niHzaMkita 1, niSkAMkSita 2 nirvicikitsA 3, amUDhadRSTi 4, upahA 5, sthirIkaraNa 6, vAtsalya 7, aura prabhAvanA 8 / sAdharmIjanoM kI vRddhi karanA tathA unakA poSaNa karanA yaha upabrahA hai / ye samya va ke ATha aMga haiN| inheM samyagdRSTi jIva pAlana karatA hai 2 | cAritra zAlI jIvoM kA gupti, samiti Adi kA pAlana karane rUpa jo vyavahAra hai usakA nAma cAritrAcAra hai / 3 / anazana Adi bAraha prakAra ke tapoM kA pAlana karanA yaha tapa AcAra hai / tapa bAhya aura abhyantara ke 11 aAranA 4Desa che, USAM} - (1) niHzaDita, (2) niSAMkSita, (3) nirvidhibhitsA, (4) abhUDha dRSTi, (4) upaDA, (6) sthirI42, (7) vAtsalya bhane prabhAvanA sAdharmI janane vadhAre karavA tathA temanu pASaNa karavu te upamR hA che. e samyakatvanAM ATha maga che. samyagdRSTijIva temane pALe che (2) cAritrazALI jIvAnA gupti, samiti Adinu pAlana karavArUpa je vyavahAra che tenuM nAma cAritrAcAra che (3). anazana Adi mAra prakAranAM tapatuM pAlana karavuM te tapa Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnandrakA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam. vIryAcAraH-jJAnadarzanAcArAdhane bAhyAbhyantara vIryasyAgopanam / uktaJca-- aNigRhiyavalavirio, parakamai jo jahuttamAuo / jujai ya jahA thAma, NAyavyo vIriyAro // chAyA-anigRhitabalavIryaH parAkramati yo ythoktmaayuktH| yunakti ca yathAsthAma, jJAtavyo vIryAcAraH // iti // evaM paJcavidha AcAraH prarUpitaH / tathA-AcAre AcArAne khalu vAcanAH sUtrArthAdhyApanalakSaNAH parItAH saMkhyAtAH santi / AcArAGgasya AdhantopalabdhyA vAcanAH saMkhyeyA vijJeyAH / idamavasarpiNI kAlamAzrityoktam / avasarpiNyutsarpiNIkAlobhayamAzritya tu kAlatrayApekSayA anantA api vAcanA bhaveyuH / tathAanuyogadvArANi sUtrArthasya kathanavidhirajuyogaH, dvArANIva dvArANi, anuyogasya dvArANi-anuyoga dvArANi-upakramanikSepAdhigama naya rUpANi saMkhyeyAni saMkhyAbheda se bAraha prakAra kA batalAyA gayA hai| isa ko munijana AcaraNameM lAte haiN| 4 / jJAna evaM darzana ke ArAdhanameM bAtya aura abhyantara vIryakA gopana nahIM karanA, arthAt zakti ke anusAra jJAna darzana Adi kI ArAdhanAmeM laganA yaha vIryAcAra hai| isa taraha pAMca prakAra kA AcAra kahA hai| isa AcArAMgameM nizcaya se sUtra aura artha ke adhyApanarUpa vAcanAe~ saMkhyAta haiN| yaha kathana avasarpiNI kAla kI apekSA se kahA gayA jAnanA caahiye| utsarpiNI aura avasarpiNI ina donoM kAlo ko lekara to kAlatraya kI apekSA le isakI ananta vAcanAe~ ho sakatI haiN| sUtra aura artha ke kahane kI vidhi kA nAma anuyoga hai| dvAra sadRza hone se dvAra hai anuyoMga ke jo dvAra haiM unheM anuyoga dvAra kahate haiN| ye dvAra upakrama, nikSepa, adhigama evaM naya rUpa hote haiN| ye upakrama Adi AcAra che. bAhA ane AbhyantaranA bhedathI tapa bAra prakAranuM batAvyuM che. tene munijana AcaraNamAM mUke che (4) jJAna ane darzananAM ArAdhanamAM bAhya ane AbhyAntara vIryanuM gepana na karavuM eTale ke zakti anusAra jJAna darzana AdinI ArAdhanAmAM lAgavuM te vIryAcAra che. A rIte pAMca prakAranA AcAra che. A AcArAMcamAM nizcayathI sUtra ane arthanA adhyApanarUpa vAcanAo saMkhyAta che. A kathana avasarpiNI kALanI apekSAe kahela mAnavuM joIe. utsarpiNI ane avasarpiNI e bane kALone laIne te kALAtrayanI epekSAe tenI ananta vAcanAo thaI zake che. sUtra ane arthane kahevAnI vidhinuM nAma anuga che. dvAra samAna hovAthI, anuganA je dvAra che temane anuga dviAra kahe che, e dvArA upakama, nikSepa, adhigama ane nayarUpa hoya che. e Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre 556 tAni-parimitAni santi / tathA-veSTakA: jJAnAdyanyatamaviSaya pratipAdakavacana sandarbharUpAH, AryopagItyAdicchando vizeSA vA saMkhyeyAH santi / tathA-zlokAH -anuSTuvAdayaH saMkhyeyAH santi / tathA-niyuktayaH-niyuktanAM sUtrAbhimatArthAnAM yuktayA saMyojanAni niyuktayaH, atra ASatvAd yukta zabdalopo draSTavyaH, yadvAnizcayena artha pratipAdikA yuktayaH-niyuktayaH saMkhyeyAH santi / tathA pratipattayaH -paramatapadArtha pradarzanarUpA bhikSumatimAghabhigrahavizeSA bA saMkhyeyAH santi / sa AcAraH khalu aGgArthatathA zrutapuruSasyAGgarUpatayA prathamamaGgam / aGgAnAM racanAnantaraM yasteSAM kramastamapekSyedamAcArAGgaM prathamamamaGgamuktam / racanApekSayA tu dvAdazaM dRSTianuyoga dvAra AvArAMgameM saMkhyAta haiN| jJAla AdirUpa kisI eka viSayako pratipAdana karane vAle jo vAkya haiM unakA nAma veSTaka hai| athavAAryA, upagIti Adi chaMda vizeSoM kA nAma bhI veSTaka hai| ye bhI usameM saMkhyAta haiN| tathA anuSTup Adi zloka bhI saMkhyAta haiN| niyuktiyAM bhI saMkhyAta hI hai| sUtra abhimata artha kA saMyojana karanA isakA nAma niyukti hai| athavA-nizcayase arthapratipAdana karane vAlI jo yukti hai, vaha niyukti hai / isa prakArakI niyuktiyAM AcArAMgasUtra meM saMkhyAta ho haiN| tathA pratipattiyAM bhI saMkhyAta haiN| anyavAdi saMmata padArthoM kA pradarzana karanA athavA bhikSu pratimA Adike abhigrahoM kA kathana karanA ye saba pratipatti zabda ke vAcyArtha haiN| isa AcArAMga ko jo prathama aMga kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki yaha zrutapurUSa kA sarvaprathama aMga hai| jaba aMgoM kI racanA huI taba unake krama ko lekara ilako prathama aMgarUpa se prakaTa upakama Adi anuga dvArA AcArAMgamAM saMkhyAta che. jJAna Adi rUpa keI eka viSayanuM pratipAdana karanAra jevA hoya che temanuM nAma veSTaka che. e paNa temAM saMkhyAta che tathA anuSa Adi glaeNka paNa saMvyAta che. niryuktio paNa saMkhyAta che. sUtra abhimata arthanuM saMjanA karavuM. tenuM nAma niryukti che. athavA-nizcayathI arthanuM pratipAdana karanArI je yukti che te niryukti che. AcArAMga satramAM e prakAranI saMkhyAta nikitao che. tathA pratipatti paNa saMkhyAta che. anyavAdi saMmata padArthonuM samarthana karavuM, athavA bhikSu pratimAM AdinA abhigrahanuM kathana karavuM e badhA pratipatti zabdanA vAcAryuM che. A AcArAMgane je pahelu aMga kahevAmAM Avela che tenuM kAraNa e che ke te zupuruSanuM sauthI paheluM aMga che. jyAre aMgenI racanA thaI tyAre temanA kramane Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandrikA TIkA - AcArAnasvarUpavarNanam. 667 , 1 vAdAnaM prathamam tasya sarvapravacanApekSayA pUrvamuktatvAt / asya dvau zrutaskandhau = adhyayanasamUhau, paJcaviMzatiradhyayanAniprathame zrutaskandhe nava, dvitIye poDaza, iti paJcaviMzatiH / eSAM nAmAni evaM vijJeyAni zastraparijJA 1. lokavijayaH 2, zIto SNIyam 3, samyaktvam 4, AvantI 5, ghutaM 6, vimohaH 7, mahAparijJA 8, upa dhAnazrutam 9, iti prathama zrutaskandhe navAdhyayanAni / piNDepaNA 1, zayyaiNA 2, IpaNA 3, bhASaiSaNA 4, vastrepaNA 5, pAtrepaNA 6, avagrahamatimA 7, saptasaptaikikA - asyAM sthAnasaptaikaka 1 - naiSedhikI saptaikaka 2 sthaNDila saptaikaka 3-zabdasaptaikaka 4 - rUpasamaikaka 5 - parakriyA saptaikakA 6-nyonyakriyAsaptai kake 7 - ti saptAkiyA gayA hai| vaise racanA kI apekSA to bArahavAM jo dRSTivAda aMga hai vahI prathama aMgamAnA gayA haiM, kyoM ki sarvapravacana kI apekSA usako pahile kahA gayA hai / isa AcArAMgamUtra ke do zrutaskaMdha -adhyayana samRha haiN| prathama zrutaskandhameM nava adhyayana tathA dvitIya zrutaskaMdha meM solaha adhyayana, isa prakAra donoM zrutaskaMdhoMmeM pacIsa adhyayana haiN| prathama zrutaskaMdha meM lokavijaya 2, kahe gaye nau adhyayanoM ke nAma ye haiM- zastraparijJA 1, zItoSNIya 3, samyaktva 4, AvantI 5, dyuta 6, vimoha 7, mahAparijJA 8, tathA upadhAnazruta 9 / dUsare zrutaskaMdha meM kahe gaye solaha adhyayanoM ke vastraye nAma haiM - piNDeSaNA 1, zayyaiSaNA 2, IryeSaNA 3, bhASaiSaNA 4, SaNA 5, pASaNA 6, avagraha pratimA 7, tathA saptasaplaikikA 14, yathA sthAna saptaikaka 8, naiSedhikI- saptaikaka 9 sthaNDila saptaikaka 10, zabda saptaikaka 11, rUpasaptaikaka 12, parakriyA saptaka 13, anyonyA laIne Ane prathama aga rUpe pragaTa karavAmAM Avela che. Ama te racanAnI apekSAe teA khArasu je dRSTivAdya aMga che ene ja prathama aMga mAnela che, kAraNa ke sarva pravacananI apekSAe tene pahelu kahyu che. A AcArAMga sUtranA be zruta skaMdha-adhyayana samUDa che. pahelA zruta skaMdhamAM nava adhyayana ane khIjA zrutaska MdhamAM sALa adhyaya, A rIte banne zrutaska MdhAmAM maLIne pacIsa adhyayana che. pahelA zrutaskaMdhamAM A nava adhyayanA che-(1) zAsraparijJA (2) so vinaya, (3) zItoSNIya, (4) sabhyaddatva, (4) bhAvantI, (6) zruta. (7) vibhoDa, (8) bhaDAyarijJA tathA, (8) upadhAna zruta. jIna zrutas dhabhAM bhAvatA soNa adhyayanAnAM nAma A abhAe~] che - (1) piMDepaNA, (2) zapatha, (3) 4ryeSaNa, (4) lASaiSaNA, (5) vastraiSaNA, (6) pAtraiSaNA, (7) avadhaDa pratibhA, (8) yathA-sthAnasa tai44, (8) naiSadhiDI, sAta, (10) sthaDijha saptai, (11) zaha saptai44, (12) 3pasarate::, (13) paraDiyA sapte14, (14) anyo Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 nandIsUtre dhyayanAni santi 14, tathA-bhAvanA 15, vimuktiH 16, iti poDazAdhyayanAni dvitIya zrutaskandhe / evametAni nizIthAdhyayanavarjitAni paJcaviMzatiradhyayanAni / paJcAzItiruddezanakAlAH suutraadhyaapnkaalaa| uddezanakAlasya paJcAzItisaMkhyakatvameva vijJeyam-zastraparijJAdhArabhya avagrahamatimAparyanteSu poDazAdhyayaneSu krameNa-sapta 1, paT 2, catvAraH 3, catvAraH 4, paT 5, paJca 6, aSTa 7, sapta 8, catvAraH 9, ekAsaptaikaka 14, bhAvanA 15 tathA vimukti16 ye nizIthAdhyayanavarjita solaha adhyana dUsare zrutaskaMdhameM haiN| isa taraha ye saba milakara pacIsa adhyayana AcArAMga sUtra ke donoM zrutaskaMdhoM ke haiN| bhUtrAdhyApanarUpa jo uddezana kAla haiM ve pacAsI 85 haiM, gaNanA unakI isa prakAra se hai-pahale zrutaskandhameM nau adhyayana haiM, unameM prathama zastraparijJA adhyayana ke sAta 7 uddezanakAla haiM, dUsare lokavijaya ke chaha 6, tIsare zItoSNIya adhyayana ke cAra 4, cauthe samyaktva adhyayana ke cAra 4, pAMcave lokasAra adhyayana ke chaha 6 chaThe dyuta adhyayana ke pAMca 5, sAtaveM vimoha adhyayana ke ATha 8, AThaveM mahAparijJA adhyayana ke sAta 7, aura nauveM upadhAna zruta adhyayana ke cAra 4 uddezana kAla haiN| isa prakAra prathamazrutaskandha ke nau adhyayanoMmeM sava ekAvana (51) uddezanakAla hote haiN| dUsare zrutAMkandha ke solaha (16) adhyayanoM ke uddezanakAla isa prakAra hai-prathama piNDeSaNA adhyayana ke gyAraha 11 uddezana kAla hai, jakiyA saptaka, (15) bhAvanA, tathA (16) vimukita e nizIthAdhyayana varjita seLa adhyayana bIjA skaMdhazratamAM che. A rIte AcArAMga sUtranA bane skadhanA maLIne paccIza adhyayana che. sUtrAdhyAyanarUpa je uddezanakAla che te paMcAzI (85) che. temanI gaNatrI A pramANe che. pahelA zrutaskaMdhamAM nava adhyayana che temAM prathama zastraparijJA adhyayananA sAta (7) uddezanakAla che, bIjA lekavijayanA che. trIjA zIteNIya adhyayananA cAra, cethA samyaktva adhyayananA cAra, pAMcamAM lokasAgara adhyayananA cha, chaThThA dyuta adhyayananA pAMca, sAtamAM vimoha adhyayananA ATha, AThamAM mahA parijJA adhyayananA sAta, ane navamAM upadhAnazruta adhyayananA cAra uddezanakALa che. A prakAre pahelA zrutaskaMdhanA nava adhyayananA kula ekAvana (51) uddezanakALa che. bIjA grutaskaMdhanA soLa (16) adhyayananA uddezakALa A pramANe chepahelA pikaikaNuM adhyayananA agIyAra (11) upadezana kALa che, bIjA zarmeSaNa Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam. 559 daza 10, trayaH 11, trayaH 12, dvau 13, dvau 14, dvau 15, dvau 16, iti paT saptati ruddezanakAlAjAtAH / avaziSTeSu saptamaptaikikA-bhAvanA-vimuktinAmakepu navasvadhyayaneSu pratyekasmin adhyayane ekaikoddezanakAlasya sadbhAvAnnavoddezanakAlA jAtA iti sarvasaMkalanayApaJcAzItiruddezanakAlA bhavanti / evaM paJcAzItiH samuddezanakAlA: mUtrAdhyApanakAlA avgntvyaaH| aSTAdazapadasahasrANi = aSTAdazasahasrANi padAni padAgreNa-padaparimANena santi / iha padamarthavad vijJeyam / dUsare zayyaiSaNA adhyayana ke tIna 3, tIsare IthaiSaNA adhyayana ke tIna 3, cauthe bhASaiSaNA adhyayana ke do 2 pAMcaveM vasyaiSaNA adhyayana ke do 2, chaThe pAtraiSaNA adhyayana ke do 2, sAtave avagraha pratimA adhyayana ke do 2, AThave sthAna saptaikaka adhyayana kA eka 1, nauve naiSedhikI saptakaka adhyayana kA eka 1, dazave sthaNDila saptakaka adhyayana kA eka 1, gyArahave zabda saptakaka adhyayana kA eka 1, bArahave rUpa saptaikaka adhyayana kA eka 1, terahave parakriyA saptakaka adhyayana kA eka 1, caudahaveM anyonyakriyA saptaikaka adhyayana kA eka 1; pandrahave bhAvanA adhyayana kA eka 2 aura solahaveM vimukti adhyayana kA eka 1 / isa prakAra dUsare zrutaskandha ke solaha (16) adhyayanoM ke cotIsa 34 uddezanakAla hote haiN| isa taraha AcArAMga sUtrake donoM zrutaskandhoM ke pacIsa adhyayanoMmeM sabhI uddezanakAla pacAsI (85) hote haiN| tathA sUtra aura artha ko paDhAne rUpa jo samuddezana kAla haiM ve bhI pacAsI 85 hai aura unakI gaNanA bhI adhyayananA traNa 3, trIjA IryeSaNa adhyayananA traNa 3, cothA bhASaNa adhyayananA be 2, pAMcamAM vaSaNuM adhyayananA be 2, chA pAvaiSaNA adhyayananA be 2, sAtamA avagraha pratimA adhyayananA be 2, AThamAM sataikaka adhyayanane eka 1, navamAM naidhikI sataikaka adhyayanane eka, dasamAM spaMDila sataikaka adhyayanane eka, agIyAramAM zabda saptakaka adhyayanano eka, bAramAM rUpasataikaka adhyayanane eka, teramAM parakiyA saukaka adhyayanane eka, caudamAM anyonya kiyA sataikaka adhyayanane eka, paMdaramAM bhAvanA adhyayanano eka ane seLamAM vimukita adhyayanane eka. A pramANe bIjA zrutaskaMdhanA seLa (16) adhyayanA kula cotrIsa (34) uddezana kALa thAya che. A rIte AcArAMga sUtranA bane chuna ska dhanA pacIza adhyayanemAM badhA maLIne paMcAzI (85) uddezakALa thAya che. tathA sUtra ane arthane bhaNAvavA rUpa je samudezanakALa che te paNa paMcAzI (85) che. Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre 560 nanu aSTAdaza sahasrAtmakaM pada parimANamuktam , tatparimANaM yadi paJcavizatyadhyayanAtmakasya zrutaskandhadvayasya, tadA ' navavaMbhaceramaio aTThArasapaya saha ssioveo' iti yaduvataM tadvirudhyate ? iticeducyate 'do suyakhaMdhA, paNavIsaM ajjhayaNA, paMcAsII uddesaNakAlA paMcAsIiM samuddesaNakAlA' iti yaduktaM tadAcArAGgasya pramANamuktam , yatpunaruktam 'aTThArasa payasahassAiM payaggeNaM' iti, tad navabrahmacaryAdhyayanAtmakasya prathamazrutaskandhasya pramANaM vijJeyam / ukta prakAra se hI hotI hai| AcArAMga sUtra meM padoM kI saMkhyA aThAraha 18 hajAra hai| arthAt-AcArAMga sUtrameM aThAraha 18 hajAra pada hai| sArthaka zabdoM kA nAma pada hai| zaMkA-AcArAMgasutra meM aThAraha 18 hajAra pada jo kahe jAte haiM ve yadi saMpUrNa pacIla adhyayanavAle AcArAM sUtra ke pada haiM to "nava baMbhacera maha o advArasa paya sahassio ve o" isa kathana se usakA virodha AtA hai / uttara-yaha bAta nahIM hai| kAraNa jo aisA kahA gayA hai ki AcArAMgameM do zrutaskaMdha, paccIsa adhyayana, pacAsI 85 uddezanakAla, pacAsI 85 samuddezanakAla haiM vaha to samasta AcArAMga sUtra kA pramANa kahA hai| tathA aisA jo kahA hai ki AcArAMgameM aThAraha 18 hajAra pad haiM yaha kathana brahmacaryAtmaka prathama zrutaskandha kA hai aisA jAnanA caahiye| ataH isa kathanameM koI virodha nahIM AtA hai| ane temanI gaNatrI paNa upara kahyA pramANe thAya che. AcArAMga sUtramAM padenI saMkhyA aDhAra (18) hajAra che. eTale ke AcArAMga sUtramAM aDhAra hajAra pada . sArthaka zabdanuM nAma pada . zaMkA-AcArAMga sUtramAM aDhAra hajAra pada je kahevAmAM Ave che te ne saMpUrNa payIza madhyayanavAjA mAyAzaMga sUtrana 56 hAya tA" nava baMbhacera maio aTThArasa payasahassi o ve o" 2 // 4thanathI te vi38 naya cha? uttara-ema vAta nathI. kAraNa ke je ema kahevAmAM AvyuM che ke AcArAMgamAM be zrataskaMdha, pacIza adhyayana, paMcAzI adhyayanakALa, paMcAzI samudezenakALa che te to samasta AcArAMga sUtranuM pramANa kahyuM che tathA evuM je kahyuM che ke AcArAMgamAM aDhAra hajAra pada te kathana brahmacaryAtmaka prathama zrutaskaMdhanuM che ema samajavuM joIe. tethI te kathanamAM ke virodha lAgatuM nathI. Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam. tathA-saMkhyeyAni akSarANi-vepTakAdInAM saMkhyeyatvAt saMkhyeyAnyakSarANi / anantA gamAH, gamAH-arthagamAH-arthaparicchedA ityarthaH, te ca anantAH-antarahitAH AnantyaM caipAm-' ege AyA0' ityAdi rUpAt eksmaadevsuutraattttddhrmvishissttaa| nantadharmAtmaka vastupratipatteH / yadvA-abhidhAnAbhidheyavazAd gamA bhavanti / te cAnantA bhavanti / AnantyaM caipAmabhidheyavazAdevaM vijJeyam- "saMkhejjA akkharA' AcArAMgameM akSaroM kA pramANa saMkhyAta hai, kAraNa veSTaka Adika svayaM saMkhyAta haiN| tathA gamA-padArthoM kA nirNaya anaMta haiM-anta rahita haiN| inakA jo Anantya kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki-"eNe AyA0" ityAdirUpa eka hI stra se tattadanaMta dharmAtmaka vastu kA bodha zrotA ko hotA hai| tAtparya kahane kA yaha hai jivAdika samasta vastue~ anaMta dharmAtmaka haiM-koI bhI vastu ekAntarUpa se eka dharma viziSTa nahIM hai aisI mAnyatA jainadharma kI hai, ataH jaba siddhAntAnusAra kisI bhI sUtradvArA jIvAdika vastuoM kA pratipAdana hogA to vaha usI rUpameM hogA jaise-" ege AyA" AtmA eka hai" yaha sUtra AtmAmeM ekatA ko pradarzita karatA huvA yaha nirUpaNa karatA hai-ki AtmA trikAlavartI anaMta paryAyo se yukta hai, tathA vaha anaMtazaktirUpa anaMtadharmavAlA hai| 'alaMtA gamA' isa taraha se arthaparicchedajIvAdika padArthoM kA jJAna isa sUtra dvArA hotA hai, ataHyaha mAnanA par3atA hai ki isa sUtra meM isa prakAra se arthabodhakatA rahI huI hai| "saMkhejjA akkharA" mAyAmA akSarAnuM pramANa sadhyAna che, 124 ke veNakAdika pite ja saMkhyAta che. tathA gamA-padArthone nirNaya anaMta che. tamanI 2 manatA hevAbhA yAvI cha tenuM // 25 me che , " egeAyA." ItyAdi rUpa eka ja sUtrathI te te anaMta dharmAtmaka vastune bedha chetAne thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke jIvAdika samasta vastuo anaMta dharmAtmaka che-kaI paNa vastu ekAnta rUpathI eka dhama viziSTa nathI, evI jaina dharmanI mAnyatA che, tethI saghaLA siddhAMta granthonA keI paNa sUtra dvArA jIvAdika vastumAnu pratipAdana thaze ta ta 4 3 thaze, bha, " ege AyA" mA sUtra AtmAmAM ekatA batAvatA e batAve che-ke AtmA trikALavartI aneka paryAyAthI yuta cha tathA te manata zati35 mana ta dharmavANI cha. "anaMtAgamA" A rIte artha paricacheda jIvAdika padArthonuM jJAna A sUtra dvArA thAya che, tethI ema mAnavuM paDe che ke A sUtramAM A prakAre ardhabedhakatA rahelI che. eja na0 71 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsUtre " sudharmAsvAmI jambUsvAminaM pratyAha - " suyaM me Ausa teNa bhagavayA evamakkhAyaM " iti / tatrAyamarthaH zrutaM mayA he AyuSman ! tena bhagavatAvardhamAnasvAminA evamAkhyAtam (1) / athavA zrutaM mayA AyuSmadante - AyuSmato bhagavato vardhamAnasvAmino'nte - samIpe, 'NaM ' iti vAkyAlaGkAre, tathAca - bhagavatA evamAkhyAyahI gama hai aura aise gama isa AcArAMga zrutameM anaMta haiM / athavAisakA tAtparya yaha bhI hotA hai ki abhidhAna tathA abhidheya ke anusAra hI gama artha bodha hotA hai aura vaha anaMta rUpameM hotA hai- eka rUpameM nhiiN| jaise- sudharmAsvAmI ne jaMbUsvAmI se kahA- "suyaMme Ause terNa bhagavayA evamakkhAyaM """ 'zrutaMmayA AyuSman ! tena bhagavatA evam AkhyAtam " he AyuSman ! jambU maine sunA hai ki una bhagavAna vardhamAna svAmIne aisA kahA hai eka to ina padoM kA yaha tAtparya hotA hai 1 / dUsarA artha isa prakAra hotA hai ki "suyaM me AusaMtenaM bhagavayA evamakkhAyaM " " zrutaM mayA AyuSmadante bhagavatA evama AkhyAtam' maiMne AyuSmAn bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa sunA hai ki unhoMne aisA kahA hai / isa prakAra ke vAcyArtha meM "NaM" yaha zabda vAkyAlaMkAra rUpa se prayukta mAna liyA jAvegA 2 / pahile artha meM "AusaM" yaha pada jaMbUsvAmI kA " AyuSman " rUpa se vizeSaNarUpameM prayukta huA thA, aba isa dvitIya artha meM " AyuSmadnte " yaha pada bhagavAna vardhamAna svAmIkA 66 gama " che bhane meSAM 'gama' yA AzAraMgasUtramAM ne che. athavA tenuM tAtparya e paNa thAya che ke abhiyAna tathA abhidheyanA anusAra ja gamana akhAdha thAya che, ane te ana'tarUpe thAya che, eka rUpe nahIM jema ke sudharmAM svAbhIme bhUsvAbhIne adhu - " suyaM me Ausa teNaM bhagavayA evamakkhAyaM " " zrutaM mayA AyuSyamAn ! tena bhagavatA evam AkhyAtam " " he AyuSbhana ! meM sAMbhaLyuM che ke te bhagavAna vardhamAna svAmIe evu kahyu che" eka tA e yahonu mA tAtparya thAya che. (1) jIle artha mA aAre thAya che " suyaM me AusaMteNaM bhagavayA evamakkhAyaM " " zrutaM mayA AyuSmadante bhagavatA evaM AkhyAtam " meM AyuSmAn bhagavAna mahAvIra svAmI pAse sAMbhaLyu che ke temaNe Ama kahyuM che. A prakAranA vAcyAmAM naM" A zabda vAkacAla kArarUpe vaparAyela mAnI devAze (2) paDelA arthabhAM "AusaM" me yaha bhyUsvAbhInA " AyuSman " 35thI vizeSaNu3ye patharAyuM tu have yA jIna arthabhAM " AyuSmadante " bha , 66 562 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 563 mAnacandrikA TIkA-AcArAMGgasvarUpavarNanam. tam 2, athavA zrutaM mayA AyuSmatA 3, athavA zrutaM mayA bhagavatpAdAravindayugalamAmuzatA 4, athavA zrutaM mayA gurukulamAvasatA 5, athavA zrutaM mayA he Ayujyaman ! ' teNa' tat , prathamArtha tRtIyA, bhagavatA evamAkhyAtam 6, athavA-zrutaM mayA he AyuSman ! 'teNaM' tadA bhagavatA evamAkhyAtam 7, athavA-zrutaM mayA bodhaka ho jAtA hai 2 / tIsarA arthabodha isa prakAra se hai " zrutaM mayA AyuSmatA" mujha AyuSmAn dvArA sunA gayA hai" isa kathanameM yaha "AyuSmatA" vizeSaNa sudharmAsvAmI ke sAtha prayukta hotA huA pratIta hotA hai 3 / " zrutaM mayA AmRzatA" yahAM "AusaMteNaM" kI chAyA "AmRzatA" huI hai, isaliye caturtha artha aisA hotA hai ki "bhagavAn ke pAdAravindayugala ko sparza karane vAle maiMne sunA hai" 4 / athavA-"AusaMteNaM" kI chAyA 'AvasatA' bhI hotI hai jisakA artha hotA hai ki "gurukulameM nivAsa karate hue maiMne sunA hai" 5 / "teNaM" yaha pada jaba prathamA ke arthameM tRtIyArUpa se prayukta huA mAnA jAvegA taba "teNaM" kI chAyA "tat" hogI, taba aisA artha bodha hogA ki-"zrutaM mayA AyuSman / tat bhagavatA evamAkhyAtam" he AyuSman ! maiM ne sunA hai jina jIvAdivastuoM ko bhagavAn ne isa prakAra se pratipAdita kiyA hai 6 / athavA"teNaM" yaha pada "tadA" ke rUpameM prayukta huA jaba mAnA jAvegA taba "zrutaM mayA AyuSman tadA bhagavatA evamAkhyAtam" aisA artha bodha hogA" arthAt-he AyuSman ! jaMbU ! maiM ne taba sunA thA jaba bhagavAnne aisA pada bhagavAna mahAvIra svAmInuM bAdhaka banI jAya che (2) trIjo artha che A pramANe cha-"zrutaM mayA AyuSmatA" " mAyuSmAna mevA bhaa2| dvArA salavAyu cha' 2mA thanamA mA "AyuSmatA" vizeSa sudhAsvAbhAnI sAthe parAyu hAya tabha mAge cha (3) zrutaM mayA AmRzatA" mahI "AusaMteNaM" nI chaay| "AmRzatA" cha, tathA yaath| ma sevA thAya che "lagavAna nA pAhA2. viyugatanA spaza 42nAra meM sAmanyu cha." (4) athavA " AusaMteNaM" nI chAyA " AvasatA" 5] thAya che rana / artha thAya cha , " gurusamA nivAsa 42tA sevA meM sAmanyu cha" (5). " teNaM" mA 54 prathamAnA marthabhAM tRtIyA32 15zayesa mAnavAmA mAne to " teNaM"nI chaay| " tat " thaze, tyAre 2 // prabhArI mana mA 3-" zrutaM mayA AyuSman ! tat bhagavatA evamAkhyAtam" mAyabhAna ! 2 vAstumAna lagavAna mA sAre prati. pAhita aresa chata meM salajyu tu. (6) mathavA "teNaM" mA 56 tadA nA 35 15rAya ne mAnI vAya to " zrutaM mayA AyuSman tadA bhagavatA avamA Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 nandIsUtra he AyuSyaman ! 'teNaM' tatra-paDjIvanikAya vipaye 8, tatra vA samavasaraNe sthitena bhagavatA evamAkhyAtam 9, athavA-zrutaM mama he AyuSman ! vartate, yatastena bhagavatA evamAkhyAtam 10, evamAdayastaM tamarthamadhikRtya gamA bhavanti / abhidhAnavazAtpunarevaM gamA bhavanti-'suyaM me AusaMteNaM ' 'Ausa suyaM me' 'me suyaM AusaM0 ' ityAdi / arthabhedena padAnAM tathA tathA saMyojane abhidhAnagamA kahA7 |athvaa-"tennN" kI chAyA 'tatra' ke rUpameM jaba kI jAvegI taba aisA artha bodha hogA ki-" zrutaM mayA AyuSman tatra-paDajIvanikAyavipaye", he AyuSyaman jambU / maiMne sunA hai jo bhagavAn ne SaDjIvanikAya ke viSaya meM aisA kahA hai 8. athavA-"tatra-samavasaraNe bhagavatA evamAkhyAtam " maiMne sunA hai jo samavasaraNa meM sthita hue bhagavAna ne aisA kahA hai 9 / athavA "me" kI chAyA vatIyA vibhakti "mayA" ke rUpa meM na karake jaba "mai" kI chAyA "masa" ke rUpa meM kI jAvegI taba aisA arthavodha hogA-" zrutaM sabha AyuSman ! vartate yatastena bhagavatA evamAkhyAtam" una bhagavAn ne jo aisA kahA hai vaha maiMne suna hI rakkhA hai" 10 / / isa taraha bhinna 2 artha ko lekara ina padoM se jo bodha hogA vaha abhidheya ke vaza se hae gama jAnane caahiye| __abhidhAna arthAt nAma ke vaza se jo gama hote haiM ve isa prakAra haiMkhyAtam " mev| ma mAya tharI meTa -mAyuSmana! ! jyAre - pAne mAma. 4yuM tyAre meM sAmanyu tu (7). athavA "teNaM' nI chAyA "tatra" nA 3the nyAre 15rAya tyAre / artha mAya thaze "zrutaM mayA AyuSman tatra-SaDU jIva nikAya vipaye" hai mAyuSmAn nyU ! meM sAmanyu cha 3 mA pAne 7 71 nijAyanA viSayamA 2mA pramANe yuche(8). athavA " samavasaraNa bhagavatA evamAkhyAtam " meM sAlajyuche sabhavasamA 22sa lagavAne mAma 4 cha" (6). mathavA "me" nI chAyA tRtIya vimati "mayA'' nA 3 na 42tA le "me" nI chAyA "mama" na 3 42zaya to m|| pramANe matha mAdha thaza " zrutaM mama AyuSman! vartate yatastena bhagavatA evamAkhyAtam " ye mAvAne / evuM kahyuM che te meM sAMbhaLI ja rAkhyuM che (1). A rIte bhinna bhinna arthane lIdhe e padothI je baMdha thaze te abhidheyanA vazathI thayela gama jANavA joIe. abhidhAnane kAraNe je gama thAya che te A pramANe che Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnandrikA TIkA-AcArAgasvarUpavarNanam. bhavanti / evaM bhUtA gamA anantA bhavanti / tathA-paryavAH-paryAyAH padArthadharmAH anantA bhavanti, te ca svaparabhedabhinnA akSarArthagocarA veditvyaaH| tathA-trasAH trasyanti uSNAghabhisaMtaptAH svAdhiSThitoSNAdi sthAnAt udvijante gacchanti ca chAyAdyAsevanArtha sthAnAntaramiti trasAH-dvIndriyAdayaH parItAH asaMkhyAtAH santi 'suyaM me AusaMteNaM 'AusaM suthaM me 'me suyaM AusaM' ityAdi / isa taraha artha ke bheda se padoM kA usa usa rUpa se saMyojana ho jAyagA ye abhidhAna ke anusAra gama kahe jaayeNge| isa taraha ke gama anaMta hote haiN| 'anaMtA pajjavA'-AcArAMgasUtra meM paryava-paryAya-padArthadharma-anaMta hote haiM yaha dikhalAyA gayA hai| svaparyAya evaM paraparyAya, isa taraha se paryAyoM ke ye do bheda kahe gaye haiM, aura ye padArtha ke hI dharmarUpa se pratipAdita hue haiN| yaha abhI kahA jAcukA hai ki lijaparyAyoM kA saMbaMdha padArtha ke sAtha astitva dharma dvArA hotA hai, tathA paraparyAyoM kA saMbaMdha vahAM nAstitvadharma ke dvArA hotA hai / haraeka padArtha svaparyAyoM se yukta hai evaM paraparyAyoM se vihIna hai / 'parittA tasA' asa nAmakarma ke udya se yukta jo jIva uSNa Adi se saMtapta hokara duHkhI hote haiM evaM uSNAdi samanvita svasthAna kA parityAga kara chAyA se samanvita hue dUsare sthAna meM chAyA ke levana ke liye cale jAte haiM ve na jIva haiM / dvIndriya, teindriya, caturindriya evaM pancendriya, isa taraha inake aneka bheda haiM / "suyaM me AusaMteNaM " " AusaM suyaM me " " me suyaM Ausa" tyAhi. A rIte arthanA bhedathI padenuM te te rUpe sAjana thaI jaze. te abhidhAna anusAra gama kahevAze. A prakAranA gama anaMta hoya che. "anaMtA pajjavA" mAyA sUtramA 5-paryAyA-pahAtha-dharma-mAnata hoya che te batAvavAmAM AvyuM che. svaparyAya ane paraparyAya, A rIte paryAnA be bheda batAvyA che, ane e padArthanA ja dharmarUpe pratipAdita thayAM che. e hamaNA ja batAvavAmAM AvyuM che ke nijaparyAne saMbaMdha padArthanI sAthe astitva dharma dvArA thAya che, tathA paraparyAno saMbadha tyAM nAstitva dharma dvArA thAya cha. 424 pahAtha 21paryAya vANa cha mana. 525ryAyo vinAnA che. "parittA tasA" vasa nAmakamanA udayathI yukta je jIva uSNa AdithI trAsIne duHkhI thAya che ane uSNAdi samanvita potAnA sthAnane parityAga karIne chAyAthI samanvita evA bIjAM sthAne chAyAnA sevanane mATe cAlyA jAya che te trasa jIva che. dviIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya, A rIte temanA aneka bheda paDe che. Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre ntvnntaaH| tathA-sthAvarA:-tiSThantyevaM-zIlAH sthAvarAH-zItAtapAyabhibhUtA api sthAnAntaraM gantumasamarthAH pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyalakSaNA anantAH santi / vanaspaterAnantyAtsthAvarANAmAnantyaM cocyam / upari nirdiSTA ete sarva-zAzvatakRtanivaddhanikAcitAH, tatra-zAzvatAH-dravyArthikanayApekSayA nityAH, kRtAH paryAyArthatayA pratisamayamanyathAtvAvAptyAkRtA:-anityA ityarthaH, nivaddhAH sUtra eva grathitA na tu itastato vikIrNAH, nikAcitAH-niyuktihetRdAharaNAdibhiH pratiSThitAH zAzvatAdInAM catuNI padAnAmitaretarayogadvandvaH, jinaprajJaptAm tIrthaMkara prarUpitA ye brasa jIva parIta-asaMkhyAta haiM, anaMta nhiiN| tathA-'aNaMtA thAvarA' sthAvara jIva anaMta haiM / sthAvara nAmakarma kA jinake udaya hai ve ekendriya jIva sthAvara jIva kahe gaye haiM / ve zIta tathA Atapa se pIDita hokara bhI eka sthAna se dUsare sthAna para jAne ke liye asamartha hote haiM / pRdhivIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya tathA vanaspatikAya, isa prakAra inake ye pAMca bheda haiM / sthAvara kAya jIva anaMta haiM isakA kAraNa yaha hai ki vanaspati kAyika jIva anaMta haiM isaliye sthAvara jIvoMmeM anaMtatA prakaTa kI gaI hai| aura pRthvI, ap , tejo vAyu pratyeka meM asaMkhyAta asaMkhyAta jIva hai ye saba jIva-trasajIva evaM sthAvara jIva 'zAzvata' dravyAthiMkanaya kI apekSA se nitya haiM, 'kRta' paryAyArthika nayakI apekSA se anitya haiM, 'nibaddha'-sUtra meM hI grathita hone se ye nibaddha haiM tathA 'nikAcita'-niyukti, hetu, udAharaNa Adi ke dvArA ye acchI taraha se pratiSThita haiM isaliye ye nikAcita haiN| 'jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante' me sa 01 parIta-masabhyAta cha, mana ta nathI. tathA-" aNaMta thAvarA" sthaavara jIva anaMta che. sthAvara nAma kamane jemane udaya che e ekendriya jIvAne sthAvara jIva kahela che. teo zIta tathA AtapathI trAsIne eka sthAnethI bIje sthAne javAne mATe asamartha hoya che. pRthivIkAya, apUkAya, tejaskAya, vAyukAya tathA vanaspatikAya, A rIte temanA pAMca bheda che. sthAvara kAya jIva anaMta che, tenuM kAraNa e che ke vanaspatikAyika jIva ana ta che te kAraNe sthAvara chavAmAM anaMtatA pragaTa karavAmAM Avela che. e badhAM jIva-trasajIva ane sthAvara jIva "zAzvata" dravyAthi 4 nayanI apekSA nitya cha, "kRta" paryAyAthi nayanA apekSA anitya cha, "nibaddha" sUtramA athita pAthI nimaddha che tathA " nikAcita" niyuti, tu, hADa mAhArAta sArI zata pratiSThita cha tathA te niAyita che. "jina prajJaptA bhAvA ANyAyante" se samasta ch| Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnacandrikA TIkA-AdhArANasvarUpavarNanam. 567 bhAvAH jIvAdayaH padArthAH atrAcArAGgasUtre AkhyAyante sAmAnyatayA vizeSatayA yA kathyante, prajJApyante vacana paryAyAdibhedena nAmAdibhedena vA kathyante, prarUpyante svarUpataH kathyante, dazyante upamAnopameyabhAvAdibhiH kathyante, nidayante parAnukampayA bhavyakalyANApekSayA vA nizcayena punaH punardazyante, upadaya'nte upanaya nigamanAbhyAM sakalanayAbhiprAyato vA nizzata ziSyabuddhI vyvsthaapynte| __ sampatyAcArAgAdhyayanaphalamAha-'se0 ' ityAdi / saH-AcArAgasvAdhyetA ye samasta jIvAdika padArtha jisarUpameM tIrthaMkara prabhune prarUpita kiye haiM usI rUpase isa AcArAMgasUtra meM sAmAnyarUpa se athavA vizeSarUpa se kahe gaye haiN| 'prajJApyante' bacanaparyAya adi ke bheda se athavA nAma Adi ke bheda se prajJApita hue haiN| 'prarUpyante' prarUpita hue haiM-svarUpa kathanapUrvaka pratipAdita hue haiN| 'dayante' upamAna upameya bhAva pradarzana purassara dikhalAye gaye haiN| 'nidazyante' nidarzita kiye gaye haiM-dUsare jIvoM kI dayA se athavA bhavya jIvoM ke kalyANa kI bhAvanA se punaH punaH kahe gaye haiM, 'upadayante' upanaya tathA nigamana dvArA athavA samastanayoM dvArA ziSyajanoM kI buddhimeM nizcita rUpase vyavasthApita kiye gaye haiN| ___ aba sUtrakAra isa AcArAMga zruta ke adhyayana ke phala ko prakaTa karane ke abhiprAya se kahate haiM-'se evaM AyA0 ' ityAdi / jo prANI isa dika padArtha je rUpe tIrthaMkara prabhue prarUpita karyA che eja rUpe A AcA2|| sUtramA sAmAnya rIte athavA vizeSa3pesa cha. "prajJApyante" kyana, vacana paryAya AdinA bhedathI athavA nAma AdinA bhedathI prajJApita thayAM che. "prarUtyante" pra3pita thayAM che-2135 4thanapUrva pratipAhita thayAM che. "dRzyante" upamAna pameya mApa prazana sahita zivivAmAM mAvyAM cha. "nidazyante" nihzita karAyA che-bIjA nI dayAthI athavA bhavya jIvonAM kalyANanI IcchAthI zrI zrIna upAya . "upadazyante" panaya tathA nigama dvArA athavA samasta nadvArA ziSyajanI buddhimAM nizcatarUpe kasAvavAmAM Avela che. have sUtrakAra A AcArAMga sUtranA adhyayananA phaLane pragaTa karavAnA tuthI 4 cha -"se avaM AyA0 "tyAdi.2 prA mA mAyAsaMga sunanA Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre evamAtmA=asmin bhAvataH samyagadhIte sati evamAtmA bhavati, taduktakriyApariNAmapariNamanAdAtmasvarUpo bhavatItyarthaH / eva kriyAsAramevajJAna zreyaskaramitikhyApayituM kriyA pariNAmamabhidhAya sAmprataM jJAnamadhikRtyAha - ' evaM jJAtA ' iti / sa evaM jJAtA bhavati - idamadhItya sarvapadArthasArthajJAyako bhavatIti bhAvaH / tathA evaM vijJAtA AcArAMgasUtrakA bhAvapUrvaka adhyetA hotA hai vaha saccA AtmA vana jAtA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki zAstra ke adhyayana kA phala hotA hai - usake dvArA pratipAdita AcaraNa ko upadeza ko apane jIvanameM utAranA / yahI bhAvapUrvaka usakA paThana kahalAtA hai| bhAvata DamI kA nAma hai, ataH jaba AtmA isa AcArAMga sUtrakA adhyetA samyakurIti se bana jAtA hai to vaha niyamataH usake dvArA pratipAdita zuddha kriyAoM kA apane manuSyajIvana meM AcaraNa karane vAlA vana jAtA hai / ina kriyAoM ko apane jIvana meM utAranA isakA artha yahI hai ki AtmA sacce arthameM Atma bana gayA hai- samIcIna AcaraNa karanA yahI jJAna kA phala hai aura aisA jJAna hI zreyaskara hotA hai, kriyA hIna jJAna kI koI kImata nahIM, aisA jAnakara vaha AtmA-prANI AtmA kI parabhAva pariNatirUpa asadAcaraNa kA parityAga kara AtmA kA nija svabhAvarUpa jo sadAcaraNa hai usakA Acarita karane vAlA bana jAtA hai, yahI AtmA kA AtmA bananA hai / ' evaM NAyA' jaba AtmA sacce artha meM AtmA 568 bhAvapUrvaka abhyAsa kare che te sAceA AtmA ane che. kahevAnu tAtparya e che ke zAstranA adhyayananuM phaLa hAya che--tenA dvArA pratipAti AcaraNane-upadezane peAtAnA jIvanamAM utAravA. eja bhAvapUrvakanuM tenuM paThana kahevAya che. bhAvazruta tevu ja nAma che. tethI jo AtmA A AcArAMga sUtrane abhyAsaka samyak rIte khanI jAya che te te niyamapUrvaka tenA dvArA pratipAdita zuddha kriyAone peAtAnA jIvanamAM AcaranAra banI jAya che. e kriyAone potAnA jIvanamAM utAravI tenA atha eja che ke AtmA sAcA arthamAM AtmA banI gayA che. samIcIna AcaraNa karavuM eja jJAnanu' phaLa che ane evuM jJAna ja kalyANakArI hoya che, kriyAnya jJAnanI kaMI ja kImata nathI, ema samajIne te AtmAprANI AtmAnI parabhAva pariNatirUpa asadAcaraNanA parityAga karIne AtmAnA nija svabhAvarUpa je sadAcaraNu che tene AcAranArA banI jAya che, eja AtmAnuM AtmA manavu che. "ava NAyA" nyAre AtmA sAyA arthabhAM AtmA Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam, 569 bhavati-evaM vidha vividha jJAnavAn bhavati / ayaM bhAvaH yathA AcArAne parasamayanirAkaraNapurassaraM svasamayaH sthApito varttate tathaiva asyAcArAGgasyAdhyayanazIlaH svasamayajJaH parasamayajJazca bhUtvA parasamayaM nirAkRtya svasamayasthApanena viziSTataro bhavati / vaktavyamupasaMharannAha-evaM0' ityAdi / evam-anena prakAreNa arthAd-AcAragocaravinayAdi kathanena asminnAcArAGge caraNa-karaNa prarUpaNA, caraNaM vratazramaNadharmasaMyamAdikaM saptati saMkhyakam , karaNaM-piNDa-vizuddhi samityAdi saptati saMkhyakam , tayoH prarUpaNA AkhyAyate prajJApyate prarUpyate dayate, nidarzyate updyte| eSAbana jAtA hai tava baha jJAtA ho jAtA hai-isa zAstra kA adhyayana kara vaha samasta jIvAdika padArthoM kA tathA unake sacce svarUpa kA jAnanevAlA hotA hai|' evaM viNNAMyA' vijJAtA ho jAtA hai-vividha jJAnavAlA bana jAtA hai, tAtparya yaha hai ki jisa prakAra AcArAMgasUtra meM parasamaya nirAkaraNa purarasara svasamaya sthApita kiyA gayA hai, aba jo mokSAbhilASI isakA adhyetA bana jAyagA baha usa taraha svasamaya evaM parasamayakA jJAtA avazya bana jAyagA / isa taraha vaha prANI parasamaya kA nirAkaraNa karake jaba svasamayakI sthApanA karatA hai to isase vaha viziSTatara hI kahA jAtA hai| aba vaktavyakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki isa taraha AcAra, gocara, vinaya Adike kathanase isa AcArAMgasUtrameM caraNasattarI evaM karaNasattarI kI prarUpaNA kI gaI hai, prajJApita huI hai, dikhalAI gaI hai, nidarzita kI gaI hai, tathA upada banI jAya che tyAre te jJAtA banI jAya che-A zAstranuM adhyayana karIne te samasta jIvAdika padArthone tathA temanA sAcA svarUpane jANanAra thaI jAya che. "avaM viNNAyA" vijnyaat| laya cha-vividha jnyaanvaanne| manI laya che, tAtparya e che ke je prakAre AcArAMga sUtramAM para samayanirAkaraNapUrvaka svamamaya sthApita karAcela che, have je mumukSu tene pAThI bane te e rIte svasamaya ane parasamayane jJAtA avazya banaze. A rIte te prANI parasamayanuM nirAkaraNa karIne jyAre svasamayanI sthApanA kare che, tyAre te vaDe te viziSTatara ja kahevAya che. have vaktavyane upasaMhAra karatA sUtrakAra kahe che ke A rIte AcAra, gocara, vinaya AdinA kathanathI A AcArAMga sUtramAM caraNasattarI ane karaNasattarInI prarUpaNa karavAmAM AvI che-prajJApita thaI che, dekhADavAnuM AvI che, nidarzita karAI che, na072 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIratre 570 martha pUrvavad bodhyaH / AcArAGgasvarUpamuktvA''cAryaH ziSyamAha-'se taM Agare' iti| sa eSa AcAra:-he jambUH ! yattvayA''cArAGgabhAvaH pRSTaH sa jJAnAcArAdilakSaNa AcAro'yamanantarokto vijJeyaH // mU0 45 // AcArAGgasvarUpamabhidhAya sAmprataM dvitIyasUtrakRtAGgamatrasya svarUpamAha-' se ki taM sUyagaDe0 ' ityaadi| mUlam-se kiM taM sUyagaDe ? sUyagaDe NaM loe sUijjai, aloe sUijjai, loyAloe sUijjai, jIvA sUijjati, ajIvA sUijjati, jIvAjIvA sUijjati, sasamae sUijjai, parasamae sUijjai, sasamayaparasamae sUijjai, sUyagaDe NaM asIyassa kirivAi sayassa, caurAsIe akiriyAvAINaM, sattahIe, aNNANiyavAINaM vattIsAe, veNaiyavAINaM, tiNhaM tesahANaM pAsaNDiyasayANaM bUhaM kiccA sasamae ThAvijjai / sUyagaDe NaM parittA vAyaNA, saMkhijjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhijjAo nijjuttIo, (saMkhijjAo saMgahaNIo) zita huI hai / ( ina sabakA artha pahile kI taraha hI hai ) / isa taraha AcArAMgake svarUpako kaha kara aba sudharmAsvAmI-jaMbUsvAmIse kahate haiM ki he jambU ! jo tumane AcArake svarUpake viSayameM prazna kiyA thA vaha AcAra jJAnAcAra Adike bhedase isa prakArakA hai ki jisake viSaya meM yahAM taka kathana kiyA gayA hai // sU0 45 // tathA upadarzita thaI che. (A badhAne artha AgaLa ApyA pramANe che) A rIte AcArAMganAM svarUpane kahIne have sudharmAsvAmI jabUsvAmIne kahe che ke he ja! tame AcAranAM svarUpanA viSayamAM je prazna karyo hato, te AcAra jJAnAcAra AdinA bhedathI kevA prakAra che tenA viSe ahIM sudhI varNana karapaamaa mAvyu che. ||suu. 45 // Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TIkA-sUtrakRtAGgasvarUpavarNanam, saMkhijjAo pddivttiio| se NaM aMgaTTayAe biIe aMge, dosuyakkhaMdhA, tevIsaM ajjhayaNA, tittIsaM uddesaNakAlA tittIsaM samuddesaNakAlA, chattIsaMpayasahassAiM payaggeNaM,saMkhijjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsaya-kaDa-nibaddha-nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati paNNavijjaMti parUvijjaMti daMsijjati nidaMsiMjaMti uvdNsijjti| se evaMAyA,evaM bahAyA evaM vipnnaayaa| evaM caraNa karaNaparUvaNA Aghavijjai,paNNavijjai, daMsijjai, nidaMsijjai, uvdNsijji| se taM sUyagaDe // sU0 46 // chAyA-atha kiM tat sUtrakRtam ? sUtrakRte khalu lokaH sUcyate, alokaH sUcyate, lokAlokaM sUcyate, jIvAH sUcyante, ajIvAH mucyante, jIvAjIvAH sUcyante, svasamayaH mucyate, parasamayaH sUcyate, svasamaya-parasamayaM sUcyate / sUtrakRte khalu azItyadhikasya kriyAvAdikazatasya, caturazIterakriyAvAdinAM, saptapaSTayA ajJAnika vAdinAm , dvAtriMzato vainayikavAdinAM, trayANAM triSaSTayadhikAnAM pApaNDika zatAnAM vyUhaM kRtvA svasamayaH sthApyate / sUtrakRte khalu parotA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyAH veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, (saMkhyeyAH saMgrahaNyaH ) saMkhyeyAH pratipattayaH tatkhalu aGgArthatayA dvitIyamaGgam , dvau zrutaskandhau, trayoviMzatiradhyayanAni trayastriMzaduddezanakAlAH, trayastriMzasamuddezanakAlAH, patriMzat padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvata-kRta-nivaddhanikAcitA-jinamajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, daya'nte, nidazyante, upadaya'nte / sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijnyaataa| evaM caraNa karaNaprarUpaNA AkhyAyate prajJApyate prarUpyate dazyate nidaya'te upadazyate / tadetat sUtrakRtam // sU046 // Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 nandIsUtre TIkA-' se ki taM0' ityAdi atha kiM tat sUtrakRtam-sUtrakRtAGgam ? sUcanAt jIvA-jIvAdipadArthAnAM prativodhanAt sUtram , yadvA-sarvadravyaparyAyanayAdhartha sUcanAt sUtram , athavA-suptamiva sUtram , yathA-suptaH puruSaH prativodhitaH sannabhISTaM kArya sAdhayati, tathaivedamarthena pratiyodhitaM sanniHzreyasaM sAdhayati / tathA sUtraM tantuH, tadiva sUtram , yathA tantunA dve trINi tadadhikAni vA vastUni ekatra saMyojyate, tathaiva ekena sUtreNa bahavo'rthA nivadhyante iti sUtram / athavedamapi sUtralakSaNam sUtrakAra AcArAMgakA svarUpa kaha kara aba dUsare aGga sUtrakRtAGga kA svarUpa kahate haiM-se kiM taM syUyagaDe0 ' ityAdi / ziSya prazna-he bhadanta ! dvitIya aGga khUtrakRtAGgakA kyA svarUpa hai ? uttara-jo sUtrarUpase racA gayA hai vaha " sUtrakRta" hai / yadyapi sUtrarUpase hI samasta aMgoMkI racanA huI hai, phira bhI ise "jo sUtra rUpase racA gayA vaha sUtrakRta hai " aisA jo kahA gayA hai vaha rUDhikI apekSA se jAnanA cAhiye / "sUcanAt mUtram " samasta jIvAdika padArthoM kA jo pratibodhaka hotA hai vaha sUtra hai athavA-dravyArthika evaM paryAyArthikanayake viSavabhUta samasta jIvAdika padArtho kA jo prarUpaka hotA hai vaha sUtra hai athavA "suptaliva lUtram " jaise soyA huA koI puruSa jaba jagA diyA jAtA hai to vaha apane abhISTa kAryako karane meM laga jAtA hai usI prakAra artha se pratiyodhita huA sUtra niHzreyasa Atma sUtrakAra AcArAMganuM svarUpa kahIne bIjA aMga-sUtrakRtAMganuM svarUpa kahe cha--"se ki ta sUyagaDe0 " tyaahiziSya pUche che-he bhadanta ! dvitIya aMga sUtrakRtAMganuM zuM svarUpa che? utta2-2 sUtra3ce syAmA mAvesa che te "sUtrakRta" cha. ne samasta aMgenI racanA sUtrarUpe ja thaI che te paNa tene "je sUtrarUpe racavAmAM Avela che te sUtrakRta che" evuM je kahela che te rUDhInI apekSAe jANavuM joIe. " sUcanAt sUtram " samasta pAhi pAtu 2 pratimAya khAya cha te sUtra che. athavA dravyArthika ane paryAyArthika nayanA viSayabhUta samasta jIvAdika hArthAnu pra354 hAya che te sUtra cha. athavA " suptamiva sUtram " rema sutelA ke purUSane jyAre jagADavAmAM Ave che tyAre te pitAnA abhISTa kArya karavAne maMDI jAya che e ja prakAre arthathI pratibaMdhita thayela sUtra Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikA TIkA-sUtrakRtAGgasvarUpavarNanam. " alpAkSaramasandigdha, sAra vad vizvato mukham / astobhamanavA ca, sUtraM sUtravido viduH " // iti / kalyANakI siddhi kara letA hai / " sUtramiva sUtram " jisa prakAra tantu ke dvArA do, tIna athavA adhika bhI vastue~ eka jagaha bAMdha dI jAtI haiM usI prakAra eka hI sUtradvArA bahutase artha bhI bAMdhe jAte haiM isa liye sUtrakI taraha yaha sUtra kahA gayA hai / athavA sUtrakA yaha bhIlakSaNa kahA gayA hai "alpAkSara masaMdigdhaM, sAravat vizvatomukham / astobhamanavayaM ca, sUtraM sUtravido viduH" // 1 // alpAkSara-jisameM akSara alpa hoM, tathA-asandigdha-sandeharahita, arthAt jo sandeha ko utpanna karane vAle anekArthaka zabdoMle rahita ho, sAravat-sArayukta, arthAt aneka paryAyoM se yukta ho athavA bahuta arthako kahane vAlA ho, vizvatomukha-arthAt cAroM anuyogo se yukta ho astobha-arthAt-'vA, vai, hi' Adi stobhoM-nirarthaka nipAtoM se rahita hoM, anavadya-gahIM rahita arthAt hiMsA kA pratipAdaka na ho, isa prakAra ke lakSaNoM se yukta ko hI sUtra ke jAnane vAloM ne sUtra kahA hai // 1 // niHzreyasa-mAtma4yAzunI siddhi 4 se che. " sUtramiva sUtram " rama sUtra (derI) dvArA be, traNa athavA vadhAre vastuo paNa eka jagyAe bAMdhI devAya che tema eka ja sUtra dvArA bahu ja artho paNa bAMdhI zakAya che, te kAraNe A sUtrane sUtra (rA) jevuM kahela che. athavA sUtranuM A paNa lakSaNa kahela che "alpAkSara masaMdigdhaM, sAravat vizvatomukham / ___ astoma manavayaMca, sUtraM sUtravido viduH" // 1 // - alpAkSara-remA thA! yakSa2 DAya, tathA asaMdigdha-saDa 2Dita theTa 2 saha atyanna 42naa2| 2pane AvatthI. 2Dita hAya, sAravat-sA2yuta mero mane pAyAthI yuta athavA ! artha ne nA2 chAya, vizvatomukhameTo yAre manuyogIvANu kAya, astobha-meTale "vA, vai, hi mAhi stotA-mA nipAtA vinAnu DAya, anavaMdya-rahita meTala DisAnu pratipAdaka na hoya, A prakAranAM lakSaNavALAne ja sUtranA jANakAroe sUtra isa che. // 1 // Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __nandIso vikaI sUtreNa-sUtrarUpatayA kRtaMracitam , sUtrakRtam / yadyapi sarvANyaGgAni sUtrarUpatayaiva vihitAni, tathApi rUDhivazAdidamevAjhaM sUtrakRtAGgazabdena procyate / iti / uttarayati-sUtrakRte khalu loka:-lokyate kevaLAlokena dRzyate iti lokA-paJcAstikAyAtmakaH sa suucyte| tathA-alokA lokabhinnaH sa suucyte| lokAloka lakSaNaM cedam___" dharmAdInAM vRtti, dravyANAM bhavati yatra tat kSetram / taidravyaiH sahaloka,-stadviparItaM hyalokAkhyam // ||iti / / tathA lokAlokaM lokazca alokazca-lokAlokaM tat sUcyate / tathA-jIvA:-cetanAlakSaNAH sUcyante, ajIvAH jIvaviparItasvarUpAH dharmAdharmAkAzapudgalAstikAyAddhAsamayAH isa taraha jo sUtrarUpa se racA gayA hai vaha sUtrakRta aMga hai aura yaha dvitIya aMga hai| isI viSaya ko jAnane ke liye yaha prazna upasthita huA hai| uttararUpameM aba sUtrakAra kahate haiM-'yagaDeNaM0' ityaadi| sUtrakRtAGga meM paJcAstikAyAtmaka isa loka kI prarUpaNA kI gayI hai| 'lokyate iti lokaH' isa vyutpatti ke anusAra jo kevalajJAnarUpI AlokaprakAza se dekhA jAve vaha loka hai| yaha pAca astikAyoM se yukta hai| isa prakAra ke loka kI prarUpaNA huI hai / loka se bhinna aloka hai, isa alokAkAza kI bhI vahA prarUpaNA huI hai / lokAkAza aura alokAkAza kA svarUpa isa prakAra batalAyA hai-'jitane kSetra meM dharmAdika dravyoM kA astitva pAyA jAtA hai utanA kSetra lokAkAza, evaM jahA~ kevala AkAza hI AkAza hai vaha alokAkAza hai|' isI taraha isameM jIva, ajIva aura jIvAjIva varNita hue haiM / cetanA jisakA eka mAtra lakSaNa hai vaha - A prakAre je svarUpe racAyuM che te sUtrakRta aMga che, ane te bIjuM aMga che. eja viSayane jANavAne mATe A prazna udbhavyuM che. uttararUpe have sUtrA2 49 cha-"sUyagaDe NaM. "tyAhi. sUtradinwi yAstiya35 mA aasnI pr35|| 4cha, 'lokyate iti lokaH' 2 vyutpatti manusAra, 2 upasajJAnarupI mAzayI nevAya te als che. e pAMca astikAyothI yukta che. A prakAranA lokanI prarUpaNuM A sUtramAM karAI che. lokathI jude alAka che A alakAkAzanI paNa tyA prarUpaNa thaI che. lokAkAza, ane alakAkAzanuM svarUpa A prakAre batAvyuM che. jeTalAM kSetramAM dharmAdika dravyonuM astitva hoya che. eTaluM kSetra kAkAza temaja jyAM kevaLa AkAza ja AkAza che, te alakAkAza che. e ja rIte emAM jIva ajIva ane jIvAjIvanuM varNana thayuM che. cetanA jenuM ekamAtra lakSaNa che. te jIva che. Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 575 bhAnacandrikA TIkA-sUtrakRtAsvarUpavarNanam. te sUjyante, jIvA jIvAH jIvAjIvAdi dravyANi sUcyante / tathA-svasamaya arhanmatAnusArisiddhAntaH sUcyate, parasamayaH itara darzanasiddhAntaH sUcyate, svasamaya parasamaya-svasya parasya ca siddhAntaH sUcyate / tathA-sUtrakRte khalu 'asI assa' azItyadhikasya kriyAvAdika zatasya-kriyAMvadituM zIlaM yeSAM te kriyAvAdinasta eva kriyAvAdikAsteSAM zataM tasya, azItyadhikazatasaMkhyakAnAM kriyAvAdinAM vyahaM kRtvA svasamayaH sthApyate-ityagreNa saMbandhaH / evaM sarvatra / kriyAvAdyAdInAM vistara svarUpaM samavAyAnasUtrasya bhAvabodhinI TIkAto'vaseyam / evaM trayANAM triSaSTayadhikAnAM pApaNDikazatAnAm-upari nirdiSTAnAM sarveSAM mIlane triSaSTyadhikatrizatAni pASaNDikamatAni teSAM vyUhammatikSepaM kRtvA sarvANi matAni dUSayitvA svasamayaH jIva hai / isa lakSaNa se viparIta ajIva haiM / dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, puGgalAstikAya tathA kAla, ye saba ajIva hai| tathA isa sUtrakRtAGga meM svasamaya sUcita hue haiM / vItarAga, sarvajJa, hitopadezI arhanta prabhu dvArA jina siddhAntoM kI prarUpaNA kI gayI hai, ve svasamaya haiN| anya darzanoM ke jo siddhAnta haiM ve parasamaya haiN| inakI sUcanA bhI sUtrakRtIGga meM hai / tathA svapara siddhAnta kI sUcanA bhI isa sUtrakRtAGga meM kI gayI hai| ____tathA-sUtrakRtAGgameM ekasau assI 180 bheda kriyAvAdiyoM ke corAsI, 84 bheda akriyAvAdiyo ke, saDasaTha 67 bheda ajJAnavAdiyoM ke, tathA battIsa 32 bheda vinaya vAdiyoM ke isa prakAra tInasau tesaTha 363 pAkhaMDiyoM ke mata kA nirasana karake svasamaya-svasiddhAnta kI sthApanA kI gaI hai| e lakSaNathI bhinna ajIva che. dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pagalAstikAya tathA kAla, e badhA ajIva che tathA A sUtrakRtAMgamAM svasamaya sUcita thayela che. vitarAga, sarvajJa, hitepadezI ahaMta prabhu dvArA jIna siddhAMtenI prarUpaNa karAI che. te sva samaya che. anya darzane je siddhAMta che, te para samaya che. tenI sUcanA paNa "sUtrakRtAMgamAM che. tathA sva, para siddhAMtanI sUcanA paNa e "sUtrakRtAMgamAM karavAmAM AvI che. sUtrakRtAMgamAM ekasoeMsI 180 bheda kiyAvAdIonA, corAzI (84) bhede akiyAvAdIonA, saDasaTha (67) bhede ajJAnavAdIonA tathA batrIsa (32) bheda vinayavAdIonA, A prakAre traNa tesaTha (363) pAkhaMDIonA matanuM nirasana karIne svasamaya-svasiddhAMtanI sthApanA karavAmAM AvI che. Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 nandI sUtre jaina siddhAnta H sthApyate / tathA sUtrakRte khalu parItA: saMkhyAtAH vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi saMkhyeyAH veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH niryuktayaH, ( saMkhyeyAH saMgrahaNyaH ), saMkhyeyAH pratipattayaH / etAni padAni atraiva AcArAGga nirUpaNAvasare vyAkhyAtAni / ' se NaM ' tatkhalu aGgArthatayA = aGgasvarUpa vastutayA dvitIyamaGgamasti, tatra dvau zrutaskandhau trayoviMzatiradhyayanAni, prathama zrutaskandhe poDapAdhyayanAni, dvitIye saptAdhyayanAni, iti sarvasaMkalanayA trayoviMzati radhyayanAni, trayastriMzaduddezana kAlAH / 5 taduktam-- 46 cau-tiya cauro do do, ekArasa ceva huti ekasarA / satteva mahajjhayaNA, egasarA vIyasuya khaMdhe " // 1 // chAyA - catvArastrayazcatvAro dvau dvau ekAdaza caiva bhavanti eka sarakAH / saptaiva mahAdhyayanAni ekasarANi dvitIya zrutaskandhe // iti / ayaM bhAvaH - prathama zrutaskandhasya prathame'dhyayane catvAra uddezanakAlAH dvitIye tathA - isa sUtrakRtAMga sUtrake sUtra aura artha yaha haiM / tathA isa dvitIya aMga meM saMkhyAtI vAcanAeM haiM, saMkhyAte anuyoga dvAra hai, saMkhyAtI pratipattiyAM haiM, saMkhyAte veSTaka haiM, saMkhyAte zloka haiM, tathA saMkhyAtI niryuktiyA haiM / vAcanA Adi zabdoM kA artha AcArAMgasUtra ke 45 paiMtAlisa sUtra meM vyAkhyAnameM likhA jA cukA hai / aMgArthapane se yaha dUsarA aMga hai / isameM do zrutaskandha haiM / te Isa adhyayana haiM- prathama zrutaska meM solaha tathA dvitIya zrutaskandha meM sAta / tetIsa uddezanakAla haiM, ve isa taraha se haiM" cautiya cauro do do, ekkArasa ceva hu~ti ekkasarA / satteca mahajjhayaNA, egasarA bIya sukhaMdhe " // 1 // iti / prathama skaMdha ke pahile adhyayanameM cAra uddezanakAla hai, dvitIya A sUtrakRtAMga sUtranAM sUtra ane artha che. tathA A dvitIya aMgamAM sakhyAta vAcanAe che, sakhyAta anuyAga dvAra che, sakhyAta pratipattiyeA che, sakhyAta veSTaka che, saMkhyAta zrleAka che, tathA saMkhyAta niyukita che. vAcanA Adi zabdonA artha AcArAMganA 45 pistAlIsa sUtranAM vyAkhyAnamAM lakhAI gayA che, agA paNAthI A khIjuM aMga che. temAM e zrutaskaMdha che. tevIsa adhyayana che-prathama zrutaskaMdhamAM soLa tathA dvitIya zrutaska MdhamAM sAta. tetrIsa uddezakALa che te A pramANe che-- 66 cautiya cauro do do, ekkArasa ceva huti ekasarA / satteva mahajjhayaNA, egaMsarA vIyasukhaMdhe " // 1 // prathama zruta sakaMdhanA pahelA adhyayanamAM cAra uddezanakALa che, bIjA adhya Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ areendrikA TIkA-sUtrakRtAGgasvarUpavarNanam. 577 trayaH, tRtIye catvAraH, caturthe dvau, paJcame dvau, avaziSTeSu ekAdazastradhyayaneSu pratyekatra ekaika uddezanakAlaH iti ekAdaza uddezanakAlAH, tathA dvitIya zrutaskandhasya saptasvadhyayaneSu pratyekatra ekaika uddezanakAla, iti saptoddezanakAlAH, evaM sarva saMkalanayA trayatriza duddezana kAlAH, trayastriMzatsamuddezanakAlA, tathA - patriMzatpadasahasrANi 36000 padAgreNa = padaparimANena prajJaptAni / ' prajJaptAni ' ityasya liGgavacana vipariNAmena sarvatrAnvayaH kAryaH / tathA-atra - saMkhyeyAni akSarANi, anantAgamAH, anantAH paryAyAH, parItAH = asaMkhyAtAstrasAH, anantAH sthAvarAH santi / upari nirdiSTAH sarve jina prajJaptA bhAvAH santi / kIdRzA ete ? ityAha- ' sAsayA' zAzvatAH kRtAH, nivaddhAH punaH nikAcitAH / ta ete bhAvA atra - AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, darzyante, adhyayanameM tIna, tIsare adhyayanameM cAra, cauthe adhyayana meM do, pAMcave adhyayanameM do, isa taraha pAMca adhyayanoMmeM pandraha uddezanakAla hue / tathA avaziSTa gyAraha adhyayanoM meM pratyeka meM eka uddezanakAla hone se gyAraha uddezana kAla hue, isa prakAra prathama zrutaskaMdha ke ye chAIsa uddezanakAla hue / dvitIya zrutaskaMdhake jo sAta adhyayana haiM unameM pratyeka meM eka-eka uddezanakAla hone se sAta uddezanakAla hue, isa prakAra donoM zrutaskaMdhoM ke uddezanakAla teMtIsa 33 ho jAte haiM / isI prakAra samudde - zanakAla bhI taiMtIsa haiM / aura chattIsa hajAra pada haiN| saMkhyAta akSara haiM, anaMtagame haiM, anaMtaparyAyeM haiM, parItA-asaMkhyAte trasa haiM, anaMta sthAvara haiM / ye jIva zAzvata haiM - dravyArthika nayakI apekSAse, kRta- azAzvata haiM - paryAyArthika nayakI apekSA se, nibaddha haiM-sUtra meM grathita honese, nikAcita haiM - niryukti hetu udAharaNa Adike dvArA ye acchI taraha se yanamAM traNa, trIjA adhyayanamAM cAra, ceAthA adhyayanamAM che, pAMcamAM adhyayanamAM e, A rIte pAMca adhyayanAmAM paMdara uddezanakALa thayAM. tathA khAkInA agIyAramAMnA pratyekamAM eka eka uddezanakALa hAvAthI, temanAM AgIyAra uddezanakALa thayAM, A rIte prathamazruta skaMdhanA kula chavIza uddezanakALa thayAM. dvitIyazruta ska MdhanA je sAta adhyayana che te pratyekamAM eka eka uddezanakALa hAvAthI tenA sAta uddezanakALa thayAM. A rIte banne zruta skaMdhAnA maLIne kula tetrIsa (33) uddezanakALa thAya che. eja pramANe samudezanakALa paNa tetrIsa che, ane chatrIsa Dennara yaha che, saMkhyAta akSara che, anaMta gama che, anaMta pryaay| che, aykhyAta trasa che. anaMta sthAvara che. e jIva zAzvata che, dravyAkinayanI apekSa e niSaddha che-sUtramAM grathita hAvAthI, nikAcita che-niyukita hetu udAharaNa Adi dvArA sArI rIte pratiSThita hAvAthI, e jIvArdika padArtha je rUpe tItha na0 73 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 mandISa nidayante, upadayante / 'se' sa ya etadaGgamadhIte sa janaH evamAtmA-atrokta guNa viziSTaH san AtmaravarUpo bhavati / evaM jJAtA bhavati, evaM vijJAtA bhavati / anena prakAreNA'tra sUtrakRtAGge caraNakaraNa prarUpaNA AkhyAyate, prajJApyate, prarUpyate, dazyate, nidaryate, upadazyate / atrA'vyAkhyAtapadAnAM vyAkhyA AcArAGga nirUpaNAvasare gatA / AcAryaH sUtrakRtasvarUpamuktvA ziSyamAha-' se taM sUyagaDe'tadetat sUtrakRtam sUtrakRtasvarUpamevaM vijJeyamiti // sU0 46 // pratiSThita honese / ye jIvAdika padArtha jisa rUpase tIrthaGkara prabhune pratipAdita kiye haiM usI rUpase yahAM sUtrakRtAMga sUtra meM pratipAdita kiye gaye haiM, prajJApita kiye gaye haiM, prarUpita kiye gaye haiM, dikhalAye gaye haiM, nidarzita kiye gaye haiM, upadarzita kiye gaye haiN| jo prANI isa dvitIya aMgakA adhyayana karatA hai vaha pUrvokta guNa viziSTa ho kara AtmasvarUpa bana jAtA hai, jJAtA ho jAtA hai tathA vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra se isa sUtrakRtAMgameM caraNa aura karaNakI prarUpaNA kI gaI hai, prajJApita kI gaI hai, prarUpita kI gaI hai, dikhalAI gaI hai, nidarzita kI gaI hai tathA upadarzita kI gaI hai| yahAM jinapadoM kI vyAkhyA nahIM kI gaI hai una pado kI vyAkhyA AcArAMgasUtrake nirUpaNameM kI gaI hai ataH vahAMse jAna lenI cAhiye / zrIsudharmAsvAmI jambUsvAmIse kahate haiM-he AyuSman ! isa prakArase yaha sUtrakRtAMgakA svarUpa hai // mU0 46 // kara prabhue pratipAdita karyA che, eja rUpe ahIM sUtrakRtAMga sUtramAM pratipAdita karela che, prajJApita karela che, prarUpita karela che, batAvavAmAM Avela che, nidarzita karela che, upadarzita karAyela che. je prANI A dvitIya aMganuM adhyayana kare che te pUrvokata guNayukta thaIne AtmasvarUpa banI jAya che, jJAtA thaI jAya che ane vijJAtA thaI jAya che. A rIte A sUtrakRtAMgamAM caraNa ane karaNanI prarUpaNa karavAmAM AvI che, prajJApita karAI che, prarUpIta karAI che, darzAvavAmAM AvI che, nidarzita thaI che tathA upadarzita karavAmAM AvI che. ahIM je sUtrenI vyAkhyA ApI nathI te padanI vyAkhyA AcArAMga sUtranA nirUpaNamAM ApavAmAM AvI che tethI tyAMthI jANI levI. zrI. sudharmA svAmI jabU svAmIne kahe che-"he AyuSmana ! A prakAranuM A sUtrakRtAMganuM 5135 cha " ||s. 46 // Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arrant TIkA sthAnAM svarUpavarjanam. var mUlam - se kiM taM ThANe ? ThANe NaM jIvA ThAvijjaMti, ajIvA ThAvijjaMti, jIvAjIvA ThAvijaMti, sasamae ThAvijjai, parasamae ThAvijjai, sasamayaparasamae ThAvijai, loe ThAvijai, aloe ThAvijjai, loyAloe ThAvijjai / ThANeNaM TaMkA, kUDA, selA, sihariNo, panbhArA, kuMNDAI, guhAo, AgarA, dahA, naIo Aghavijjati / ThANe NaM egAiyAe eguttariyAe buDDhIe dasaDAgavivaDiyANaM bhAvANaM parUvaNA Aghavijjai / ThANe NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhejjAo saMgahaNIo saMkhejjAo paDivattIo se NaM aMgaTTayAe taIe aMge, ege suyakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA, egavIsaM uddesaNakAlA, egavIsaM samudesaNakAlA bAvantaripayasahassA payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, anaMtA gamA, anaMtA pajjavA, paritA tasA, anaMtA thAvarA, sAsayakaDa Nibaddha NikAiyA jiNapannattA bhAvA Aghavijjati, parUvijjati, daMsijjaiti nidaMsijjaMti, uvadaMsijjati / se evaM AyA evaM NAyA, evaM viSNAyA / evaM caraNa karaNa parUvaNA Aghavijjai 6 / se ttaM ThANe // sU0 47 // 1 chAyA- - atha kiM tat sthAnam ? sthAne khalu jIvAH sthApyante, ajIvAH sthApyante, jIvAjIvAH sthApyante, strasamayaH svApyate, parasamayaH sthApyate, svasamaya parasamayaM sthApyate, lokaH sthApyate, alokaH sthApyate, lokAlokaM sthApyate / sthAne khalu TaGkAH kUTAH zailAH zikhariNaH prAgbhArAH kuNDAni guhAH AkarAH idAH nayaH AkhyAyante / sthAne khalu ekAdikayA ekotarikA vRddhayA dazasthA Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 nandIso nakavivaddhitAnAM bhAvAnAM prarUpaNA AkhyAyate / sthAne khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH prtipttyH| tat khalu aGgArthatayA tRtIyamaGgam , ekaH zrutaskandhaH daza adhyayanAni, ekaviMzatiruddezanakAlAH, ekaviMzatiH samuddezana kAlAH, dvisaptatiH pada sahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAnyakSarANi, anantAH gamAH, anantAH paryAyAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRta nibaddha nikAcitAH jinaprajJaptAH bhAvAH AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidazyante, upadazyante / sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNa prarUpaNA AkhyAyate 6 / tat etat sthAnam // mU0 47 // TIkA-'se kiM taM ThANe0 ' ityAdi atha kiM tatsthAnam ? tiSThanti-vidyante pratipAdyatayA jIvAdipadArthA yasmistatsthAnaM, tatkim ? iti praznaH ? uttarayati-sthAne sthAnAGge khalu athavA ' ThANeNaM' iti tRtIyAmAzritya sthAnena-sthAnAGgena jIvAH sthApyante / ajIvAH sthApyante, aba tIsare aMga sthAnAGgasUtrakI prarUpaNA karate haiM - 'se kiM taM ThANe ? ' ityAdi ziSya pUchatA hai-he bhadanta! sthAna nAma kA jo tIsarA aMga hai usakA kyA bhAva hai ? uttara-jisameM jIvAdika padArthoM ke svarUpa kA kathana kiyA gayA hai vaha sthAna hai, isa vyutpatti ke anusAra isa tRtIya aMga sthAnAMgameM pratipAdya hone kI vajaha se jIva Adi padArthoM ke svarUpa kI vyavasthA kahI gaI hai| isI viSaya ko sUtrakAra spaSTa karane ke liye kahate haiM-isa tRtIya aMga sthAnAMgameM jIva kI sthapanA kI gaI hai, athavA isa tRtIya DavetrI mA sthAnAM sUtranI 359 // 42 che. "se ki taM ThANe ?" tyAdi. ziSya pUche che-he bhadanta! sthAna nAmanuM je trIjuM aMga che tenuM zuM tAtparya cha ? uttara-jemAM jIvAdika padArthonAM svarUpanuM kathana karavAmAM AvyuM che te "sthAna' che, 2mA vyutpatti pramANe mA zrI 5 sthAnAMgamA pratipAdya hovAne kAraNe jIva Adi padArthane svarUpanI vyavasthA kahevAmAM AvI che. Aja viSayane spaSTa karavAne mATe sUtrakAra kahe che-A trIjA aMga-sthAnAMgamAM jIvanI sthApanA karavAmAM AvI che, athavA A trIjA aMga-sthAnAga dvArA jIvanI Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnandikA TIkA-sthAnAgasvarUpavarNanam. 581 jIvA jIvAH sthApyante / svasamayaH sthApyate-paramata nirAkaraNapUrvakaM svasiddhAntasthApanAkriyate, parasamayaH sthApyate, svasamaya parasamayaM sthApyate / tathA-lokaH sthApyate, alokaH sthApyate, lokAlokaM sthApyate / punazca-sthAne sthAnAGge khalu TaGkAHparvatavicchinnataTAH, kUTAH zikharANi, zailA: himavadAdiparvatAH, zikhariNaH zikharayuktAH parvatAH, prArabhArAH iSadavanatAH kUTAH, athavA-parvatopari bhAge vinirgatA hastikumbhAkRtikA parvatavibhAgAH,athavA prAgbhArAm siddhazilA,kuNDAni-gaGgAprapAtakuNDaprabhRtIni, guhAH kandarAH, AkarA:-lohAdidhAtUtpattisthAnAni, hRdA jalAzayAH, nadyaH gaGgAdyAnadyazca aakhyaaynte| tathA-sthAne sthAnAGge khalu ekAdikayAaMga sthAnAMga ke dvArA jIva kI sthApanA kI gaI hai| ajIva kI sthApanA kI gaI hai tathA jIva ajIva kI sthApanA kI gaI hai| isI taraha paramata nirAkaraNapUrvaka svamata kI sthApanA kI gaI hai, paramata kI sthApanA kI gaI hai evaM paramata aura svamata ina donoM kI sthApanA kI gaI hai| tathA loka kI sthApanA kI gaI hai, aloka kI sthApanA kI gaI hai aura loka evaM aloka kI sthapanA kI gaI hai| __ isI taraha isa sUtrameM TaGkakA-arthAt parvata ke vicchinna taTakA kUTakA arthAt zikhara kA, zailoM kA himavAn, mahAhimavAn, niSadha, nIla, rukmI aura zikharI ina chaha parvatoM kA, zikhariyoM kA-zikharayukta parvatoM kA, prArabhAra kA kucha 2 jhuke hue zikharoM kA, athavA parvata ke UparI bhAgameM nikale hue hAthI ke mastakoM ke AkAra sadRza parvata vibhAgoM kA, kuNDoM kA-gaGgA prapAta Adi kuNDoM kA, guhAoM kA, loha sthApanA karavAmAM AvI che, ajIvanI sthApanA karAI che. tathA jIva ane ajIvanI sthApanA karela che. A rIte paramatanA nirAkaraNa pUrvaka svamatanI sthApanA karela che, paramatanI sthApanA karela che, svamata ane paramatanI sthApanA karela che. tathA lekanI sthApanA karela che, ane alekanI sthApanA karela che leka ane alekanI sthApanA karela che. eja rIte A sUtramAM TaMkanuM-parvatanAM vicchinnataTatu, phUTanuM-zikharanuM, zinuM-himAvAna, mahAhimAvAna, niSadha, nIla, rukamI ane zikharI A che patenuM, zikhariyenuM-zikharamukta parvatanuM, prabhAranuM-kyAMka kyAMka jhukelA zikhazinuM athavA-parvatanA uparI bhAgamAM nikaLelA hAthInA mastaka jevA parvata vibhAganuM, kaMDonuM-gaMgAprapAta Adi kuMDenuM, guphAonu, leha Adi dhAtuonA Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 mandIko eka Adau pArambhe yasyAM sA ekAdikA tayA, ekottatkiyA krameNaikaikasaMkhyArUpayA vRddhayA dazasthAnakavivarddhitAnAM dazasthAnaka paryantaM vRddhimupagatAnAM bhAvAnAM padArthAnAM prarUpaNA AkhyAyate-kathyate / ayaM bhAvaH-sthAnAGgasUtre-eka sthAnakatvenArabhya krameNaikaikasthAnaddhayA vRddhimupagatAnAM dazasthAnaka paryantAnAM bhAvAnAM prarUpaNA kriyate -iti / tathA sthAne sthAnAGge khalu parotA saMkhyAtA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyAH veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / tatkhalu aGgArthatayA agApekSayA tRtIyamaGgam / atraekaH zrutaskandhaH, daza adhyayanAni, ekaviMzatirUddezanakAlAH-dvitIya tRtIya caturtheSu sthAneSu catvArazcatvAra uddezakAH paJcame trayaH tathA-prathama paSTha saptamASTamanavamadazameSu sthAneSu pratyekatraikaikodezasatvAt SaT ityevamekaviMzati ruddezanakAlAH, ekaviMzatiH samuddezanakAlAH, tathA-padAgreNa padapariNAmena dvisaptatiH padasahasrANi-dvi saptatiAdidhAtuoM ke utpattisthAna, AkaroM-khAnokA hRdoM kA-jalAzayoM kA, aura gaGgA Adi mahAnadiyoM kA, kathana kiyA gayA hai| tathA ekavidhavaktavyatA kA dvividhavaktavyatAkA yAvat dazavidhavaktavyatA taka kA bhI yahAM kathana kiyA gayA hai| tathA jIvAdiko kI, pudgaloMkI evaM dharmAstikAya AdikoM kI yahAM prarUpaNA kI gaI hai| isa sthAnAMgasUtra kI saMkhyAtI vAcanAe~ haiM, saMkhyAte anuyoga dvAra haiM, saMkhyAte veSTaka hai saMkhyAte zloka haiM saMkhyAtI niyuktiyAM haiM pratipattiyAM haiM, tathA saMkhyAtI saMgrahaNi gAthAeM haiN| yaha sthAnAMgamUtra aMgoM kI apekSA tIsarA aMga hai / isa tIsare aMgameM eka zrutapkandha hai| daza adhyayanasthAna haiN| ikkIsa uddezanakAla tathA ikkIsa hI samuddezanakAla utpatti sthAna Akare (khA)nuM hunuM-jalAzanuM ane gaMgA Adi mahAnadiyAnuM kathana karavAmAM AvyuM che. tathA ekavidha vaktavyatAnuM, kividha vaktavyatAnuM te pramANe dazavidhavaktavyatA sudhInuM paNa temAM varNana karyuM che. tathA jIvAdikenI, pudgalenI, ane dharmAstikAya AdikenI temAM prarUpaNa karavAmAM AvI che. A sthAnAMgasUtranI saMkhyAta vAcanAo che, saMkhyAta anuga dvAra che, saMkhyAta veSTaka che, saMkhyAta zleka che, saMkhyAta niyuktio che, saMkhyAta pratipattio che, tathA saMkhyAta saMgrahaNi gAthAo che. agonI apekSAe A sthAnAMgasUtra trIjuM aMga che. A trIjA aMgamAM eka taskaMdha che. dasa adhyayanasthAna che. ekavIza uzanakALa ane ekavIsa ja samudezanakALa che. Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAmacandrikA TIkA-sthAnAgasvarUpavarNanam. sahasrANi 72000 padAni, sakhyeyAnyakSarANi, anantAgamAH, anantA paryAyAH, parItAH ekata Arabhya asaMkhyAtAstrasAH, anantAH sthAvarAH snti| upari nirdiSTA ete zAzvatakRtanibaddhanikAcitAH jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidazyante, upadayante / 'se' saH etadaGgAdhyayana zIlojanA, evamAtmA-atroktaguNaviziSTaH san Atma svarUpo bhavati / evaM jJAtA bhavati, eva vijJAtA bhavati, evam anena prakAreNA'tra sthAnAGgecaraNakaraNa prarUpaNA AkhyAyate 6 / 'AkhyAyate' ityArabhya 'upadazyate' ityantaM padaSaTkamAcArAGgaprakaraNavadatrApi vijnyeym| akSaragamAdInAmartho'traiva pazcacatvAriMzattamamatre vyAkhyAto vijJeyaH ||suu047|| malama-se kiM taM samavAe NaM jIvA samAsijjaMti, ajIvA samAsijjati, jIvAjIvA samAsijjaMti, sasamae samAsijjai, parasamae samAsijjai, sasamayaparasamae samAsijjai, loe samAsijjai, aloe samAsijjai, loyAloe samA sijji| samavAe NaM egAiyANaM eguttariyANaM ThANa saya vivaDhiyANaM bhAvANaM parUvaNA Aghavijjai, duvAlasa vihassa ya gaNipiDagassa pallavaggo samAsijjai / samavAyassa NaM parittA vAyaNA, saMkhijjA haiN| ikkIsa uddezana kAla isa prakAra hai-dUsare tIsare aura cauthe sthanoMmeM cAra cAra tathA pAMcaveM meM tIna evaM avaziSTa chaha adhyayanoMmeM pratyeka meM eka eka / isameM bahattara hajAra (72000) pada haiM / 'saMkhejjA akkharA' ityAdi padoM kI vyAkhyA yahIM sUtra 45 peMtAlIsameM kI jA cukI hai-so usI ke anusAra jAnanA caahiye| yaha sthAnAMgakA kathana huA // 5047 // ekavIsa uddezakALa A pramANe che-bIjA, trIjA ane cothA sthAnamAM cAra cAra, tathA pAMcamAMmAM traNa ane bAkInA cha adhyayanamAM pratyekamAM eka me4 dezana cha. ma mAMtara 12 (72000) 56 che. " saMkhejjA akkharA" ItyAdi padanI vyAkhyA ahIM pIstAlIsamAM (45) sUtramAM karAI gaI che te te pramANu samala vI. mA sthAnaind pAna thyu / / sU047 // Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIstre aNuogadArA, saMkhijjA veDhA, saMkhijjAsilogA, saMkhijjAo nijjuttiio,sNkhijjaaosNghnniio,sNkhijjaaopddivttiio| se NaM aMgaTTayAe cautthe aMge, ege suyakkhaMdhe, ege ajjhayaNe, ege uddesaNakAle, ege samuddesaNakAle, ege coyAle sayasahassepayaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayakaDanibaddhanikAiyAjiNapapaNattA bhAvA Aghavijjati, paNNavijaMti, parUvijjaMti, daMsijjaMti, nidasijjaMti uvadaMsijjaMti / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai 6 / se taM samavAe suu048|| ____ chAyA-atha ko'sau samavAyaH ? samavAye khalu jIvAH samAzrIyante, ajIvAH samAzrIyante, jIvAjIvAH samAzrIyante / svasamayaH samAzrIyate, parasamayaH samAzrIyate, svasamayaparasamayaM samAzrIyate, lokaH samAzrIyate, alokaH samAzrIyate, lokAlokaM samAzrIyate / samavAye khalu ekAdikAnAm ekottarikANAm sthAnazatavivarddhitAnAM bhAvAnAM prarUpaNA AkhyAyate, dvAdazavidhasya ca gaNipiTakasya paryavAgraH samAzrIyate / samavAyasya khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH sa khalu aGgArthatayA caturtham aGgam , ekaH zrutaskandhaH, ekam adhyayanam , eka uzanakAla', ekaH samuddezanakAlaH, eka catuzcatvAriMzadadhikaM zatasahasraM padAgreNa, saMkhyeyAnyakSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRtanibaddhanikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dazyante, nidarzyante upadaya'nte / sa evamAtmA, evaMjJAtA evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNAAkhyAyate 6 / sa eSa samavAyaH // sU0 48 // Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-samaghAyAsvarUpavarNanam, * TIkA-se ki taM0 ' ityAdi / atha ko'sau samavAyaH ? samavAyanam-jIvAjIvAdibhAvAnAm ekAdivibhAgena samAvezanaM-samavAyaH, yadvA-samavayanti-samavataranti-saMmilanti nAnAvidhA AtmAdayo bhAvA abhidheyatayA yasminnasau samavAyaH, tatkAraNamAgamo'pi kAraNe kAryopacArAt samavAya ucyate, sa kaH ? iti praznaH / uttarayati-samavAye-samavAyAGgasUtre khalu jIvAH samAzrIyante yathA'vasthitarUpeNa nirUpyante, ajIvAH samAzrIyante, jIvAjIvAH samAzrIyante, svasamayaH samAzrIyate, parasamayaH samAzrIyate. svasamayaparasamayaM samAdhIyate, lokaH samAzrIyate, alokaH samAzrIyate, lokAlokaM samAzrIyate / tathA-samavAye khalu ekAdikAnAm aba cauthe aMga samavAyAMga sUtrakI prarUpaNA karate haiM'se kiM taM samavAe ? ' ityaadi| ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! samavAya kA kyA svarUpa hai ? uttara-jIva ajIva Adi padArthoM kA eka Adi vibhAgarUpa se jahAM samAveza kiyA gayA hai, athavA pratipAdya rUpa se jahAM nAnAvidha AtmA Adi padArthoM kA varNana huA hai vaha samavAya hai| isa vyutpatti ke anusAra samavAya nAma ke isa caturtha aMgameM jIva kA samAveza kiyA gayA hai, ajIva kA samAveza kiyA gayA hai, arthAt yaha samajhAyA gayA hai ki jIva kyA hai ? tathA ajIva kyA hai ? / isa taraha isa caturtha aMgameM jIva aura ajIva ina donoM kA bhI pratipAdyarUpa se samAveza kiyA gayA hai| svasamaya, parasamaya, evaM svasamaya-parasamaya, loka, aloka, tathA lokAloka, ina saba kA bhI yahAM para pratipAdya ke rUpameM samAveza huA have cethA aMga samavAyAMga sUtranI prarUpaNa kare che. "se kiM taM samavAe ?" tyaahziSya pUche che-he bhadanta samavAyanuM zuM svarUpa che? uttara-jIva ajIva Adi padArthone eka Adi vibhAgarUpe jyAM samAveza karAve che. athavA pratipAdyarUpe jyAM vividha AtmA Adi padArthonuM pAna thayu che te "samavAya" cha. 2. vyutpatti pramANe samavAya nAmanA A cethA aMgamAM jIvane samAveza karAve che, ajIvane samAveza karAye che eTale ke e samajAvyuM che ke jIva zuM che ? tathA ajIva zuM che? A rIte A cethA aMgamAM jIva ane ajIva e bannene paNa pratipAdyarUpe samAveza karavAmAM AvyuM che. svasamaya, parasamaya, ane vaparasamaya, leka, alaka tathA lekAleka, e badhAne paNa temAM pratipAdyarUpe samAveza na0 74 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsare eka Adi yeSAM teSAm , tathA-ekotarikANAm-krameNaikaikasaMkhyAvRddhayA vRddhimupagatAnAm , kiyatparyantaM vRddhimupagatAnAm ? ityAha-sthAnazatavarddhitAnAm sthAnazatavRddhyA vRddhimupagatAnAM bhAvAnAM-padArthAnAm prarUpaNA AkhyAyate-kriyate, upalakSaNAdanekottarikA vRddhirapi vijJeyA / tatra zataparyantamekottarikA vRddhistata UrdhvamanekotarikA vRddhiH| tathA-dvAdazavidhasya-dvAdazaprakArasya gaNipiTakasya paryavAgra: paryAyaparimANam-abhidheyAditaddharmasaMkhyAnam , 'pallavAyaH' iticchAyApakSe tu pallayA iva pallavA avayavAsteSAM parimANam samAzrIyate yathA'vasthitarUpeNa niruuhai| tathA yahAM ekAdika-ekArthaka kitaneka jIvAdika padArthoM kI tathA gaNipiTakarUpa dvAdazAMga kI ekottarika vRddhi dvArA paryAyoM ke parimANa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki yahAM eka, do, tIna, cAra Adi se lekara sau taka tathA koTI koTI taka ke kinaneka jIvAdika padArthoM kI eka, do, tIna, cAra, pAMca Adi paryAyoM kA kramazaH eka eka paryAyakI vRddhipUrvaka, tathA aneka paryAyoMkI vRddhipUrvaka vicAra kiyA gayA hai| eka, do, tIna Adi se lekara sau aMka taka ke padAthoM kI paryAyoM kA to yahAM kramazaH eka 2 paryAya kI vRddhi karate hue vicAra kiyA gayA hai| tathA unameM isase Age kI paryAyoM kA jo vicAra kiyA gayA hai vaha aneka paryAyoM kI vRddhi karate hue kiyA gayA hai| isI taraha se gaNipiTaka rUpa dvAdazAMga kI paryAyoM ke parimANa ke viSayameM bhI jAnanA caahiye| yaha artha "pallavagge" kI chAyA-paryavAna thayo che. tathA ahIM ekAdika-ekAIka keTalAka jIvAdika padArthonI tathA gaNipiTakarUpa dvAdazAMganI ekattarika tathA anekattarika vRddhi dvArA paryAnA parimANanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. kahevAnuM tAtparya e che ke ahIM eka, be, traNa, cAra AdithI mAMDIne se sudhI tathA keTI keTI sudhInA keTalAka jIvAdika padArthonI eka, be, traNa, cAra, pAMca Adi paryAye kramazaH eka eka paryAyanI vRddhipUrvaka, tathA aneka paryAnI vRddhipUrvaka vicAra karavAmAM AvyuM che. eka, be, traNa AdithI laIne se aMka sudhInA padArthonI paryA ne te ahIM kamazaH eka eka paryAyanI vRddhi karatA karatA vicAra karela che. tathA temanAmAM tethI AgaLanI paryAne je vicAra karI che te aneka paryAnI vRddhi karatA karatA karI che. A prakAre gaNipiTakarUpa dvAdazAMganI paryAyAnA paribhAna viSayamA paY naye. mA artha "pallavagge", Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TIkA-samavAyAGgasvarUpavarNanam, 587 pyate / samavAyasya khalu parItA vAcanAH, 'parItA vAcanAH' ityArabhya ' saMkhyeyAH pratipattayaH' ityantaM pUrvavad vyAkhyeyam / tathA sa samavAyaH khalu aGgArthatayA caturtham aGgam / tathA-atra ekaH zrutaskandhaH, ekam adhyayanam , eka uddezanakAlA, ekaH samudezanakAlaH / tathA-ekaM catuzcatvAriMzaM zatasahasram catuzcatvAriMzatsahasrAdhikam ekaM lakSaM padAni padAgreNa padaparimANenAtra sUtre vijnyeyaani| tathA-atra saMkhyeyAni akSarANi santi / 'saMkhyeyAni akSarANi ' ityArabhya evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate' ityantaM sarvaM pUrvavad vyAkhyeyam / prakRtamupasaMharanAha- se taM samavAe ' sa eSa samavAya iti // sU0 48 // mAnakara kiyA hai / parantu jaba isakI chAyA "pallavAna" hogI taba vahAM artha hogA avayavoM kA primaann| ___ isa samavAyAMga sUtra kI saMkhyAtI vAcanAe~ haiN| yAvat zabda se saMkhyAta anuyogadvAra haiM saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyAM haiM, saMkhyAta pratipattiyAM haiM, ina vAkyoM kA yahAM grahaNa huA hai| ina saba kA artha pahale AcArAMga ke varNanameM sUtra 45 paiMtAlIsameM ho cukA hai| isa taraha yaha aMgoM kI apekSA caturtha aMga hai| isameM eka adhyayana hai, eka zrutaskaMdha hai, eka uddezanakAla hai, aura eka hI samuddezanakAla hai| isameM padoM kI saMkhyA eka lAkha cavAlIsa 44 hajAra hai| isameM saMkhyAta akSara haiN| tathA anaMta gama haiM, anaMta paryAyeM haiM, asaMkhyAta trasa haiM, anaMta sthAvara haiM / ye saba dravyArthikanaya kI apekSA se zAzvata haiM, paryAyArthikanaya kI apekSA se kRta-azAzvata haiM, sUtra meM nI chAyA-" paryavAya " mAnIna dhya che. pa tI chAyA " pallavAya" thAya te tyAM avayavonuM parimANa evo artha thaze." 2mA samAyain sUtranI sabhyAta vAyanAmA cha, yAvat 74thI. sabhyAta anugadvAra che saMkhyAta veSTaka che, saMkhyAta kaleka che, saMkhyA niryuktio che, saMkhyAta pratipattiyo che, je vAkane ahI vAparyA che te badhAne artha AgaLa AcArAMganA varNanamAM ApI devAmAM AvyuM che. A rIte te aMgenI apekSAe cothuM aMga che. temAM eka adhyayana che, eka zrutaska dha che, eka uzanakAla che, ane eka ja samurezanakALa che. temAM padenI saMkhyA eka sAma yubhANIsa 12 (144000) che. te sadhyAta sakSa2 che. tathA anaMta gama che anaMta paryA che, asaMkhyAta trasa che, anaMta sthAvara che. e badhA dravyArthika nayanI apekSAe zAzvata che, paryAyArthika nayanI apekSAe Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 nadIsatre atha paJcamAgasvarUpamAha - mUlam - se kiM taM vivAhe ? vivAhe NaM jIvA viyAhijjaMti, ajIvA viyAhinjaMti, jIvAjIvA viyAhijjati, sasamae viyA hijjai, parasamae viyAhijjai, sasamayaparasamae viyAhijjai, loe viyAhijjai, aloe viyAhijjai, loyAloe viyAhijjai / vivAhassa NaM parittA vAyaNA, saMkhijjA aNuogadArA, saMkhijjA veDhA, saMkhijjA silogA, saMkhijjAo nijjutIo, saMkhijjAo saMgahaNIo, saMkhijjAo pddivttiio| se NaM aMgaTTayAe paMcame aMge, ege suyakkhaMdhe, ege sAirege ajjhayaNasae, dasa uddesagasahassAI dasa samuddesaga sahassAI, chattIsaM vAgaraNasahassAiM do lakkhA aTThAsIiM payasahassAiM payaggeNaM, saMkhijjA akkharA, anaMtA gamA, anaMtA pajjavA, parittA tasA, anaMtA thAvarA, sAsayakaDanibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati paNNavijjaMti parUvijjaMti daMsijjaMti nidaMsijjaMti uvadaMsijjati / se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viSNAyA / evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai 6 / se taM vivAhe // sU049 // grathita hone se nibaddha haiM, niryukti hetu udAharaNa Adi se pratiSThita hone se nikAcita haiM, ye saba yahA~ sAmAnyarUpa se kahe gaye haiM / ina samasta padoM kA artha AcArAMga ke varNana meM varNita ho cukA hai| isa taraha isa sUtra meM caraNa karaNa kI prarUpaNA huI hai / yaha samavAyAGga kA varNana huA // sU0 48 // aba pAMcaveM aMga vyAkhyAprajJapti kA varNana kiyA jAtA haikRta-azAzvata che, sUtramAM grathita hAvAthI niSaddha che, niyukti hetu udAharaNa AdithI pratiSThita hAvAthI nikAcita che, A badhA ahIM sAmAnyarUpe kahevAyela che. e badhAM padonA artha AcArAMganA varNanamAM viNata thai gayA che. A rIte A sUtramAM caraNakaraNanI prarUpaNA thai che. A samavAyAMga sUtranu varNana thayu' usU. 485 hnave pAMyabhAM bhauMga vyAsyAprajJapti tu varNana uravAmAM Ave che Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikA TIkA-vyAkhyAprAptisvarUpavarNanam. __ chAyA-atha kA sA vyAkhyA vyAkhyAyAM khalu jovA vyAkhyAyante, ajIvA vyAkhyAyante, jIvAjIvA vyAkhyAyante, svasamayo vyAkhyAyate, parasasamayo vyAkhyAyate, svasamayaparasamayaM vyAkhyAyate, loko vyAkhyAyate, aloko vyAkhyAyate, lokAlokaM vyAkhyAyate / vyAkhyAyAH khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyA zlokAH, saMkhyeyAH niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH, sA khalu aGgArthatayA paJcamamaGgam , ekaH zrutaskandhaH, ekaM sAtirekamadhyayanazataM, daza uddezakasahasrANi, daza samuddezakasahasrANi, SaTtriMzat vyAkaraNasahasrANi, dve lakSe aSTAzItiH padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRtanibaddhanikAcitAH jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, daryante nidarzyante, upadayante / sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate / saiSA vyaakhyaa||mu049|| TIkA-' se kiM ta0' ityaadi| atha kA sA vyAkhyA iti prshnH|' viyAhe ' iti puMliGganirdezaH prAkRtatvAt / vyAkhyA vyAkhyAprajJaptiH, nAmaikadezena nAmagrahaNAt / uttarayati-vyAkhyAyAMvyAkhyAyante'rthA yasyAM sA vyAkhyA tasyAM vyAkhyAprajJaptyAM bhagavatyAmiti yAvat , khalu-nizcayena jIvA vyAkhyAyante savistAraM pratipAdyante / ajIvA vyaakhyaaynte| jIvAjIvA vyAkhyAyante / svasamayo vyAkhyAyate / parasamayo vyAkhyAyate / svasamayaparasamayaM vyAkhyAyate / loko vyAkhyAyate / aloko vyaakhyaayte| lokAlokaM ' se kiM taM viyAhe0 ' ityaadi| ziSya prazna-he bhadanta ! vyAkhyA prajJapti kA kyA svarUpa hai ? uttaraisa vyAkhyAprajJapti meM jIva kA vyAkhyAna kiyA gayA hai, ajIva kA vyAkhyAna kiyA gayA hai, evaM jIva aura ajIva, ina donoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai / tathA svasamaya, parasamaya aura svaparasamaya kA, tathA loka aloka aura lokAloka kA bhI vyAkhyAna kiyA gayA hai| " se ki taM viyAhe." tyAhaziSyanA prazna-3 mahanta ! 'vyAkhyA prajJapti 'nu zu2135 cha ? uttara-A vyAkhyA prajJaptimAM jIvanuM vyAkhyAna karAyuM che, ajIvanuM vyAkhyAna karAyuM che. ane jIva tathA ajIva banenuM vyAkhyAna karAyuM che. tathA svasamaya, parasamaya ane svaparasamayanuM, tathA leka, alAka ane kAlekanuM paNuM vyAkhyAna karAyuM che. Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIra vyAkhyAyate / vyAkhyAyAH khalu parItAH=saMkhyAtA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyo. gadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / sA khalu aGgArthatayA paJcamamaGgam / atra ekaH zrutaskandhaH, ekaM sAtirekamadhyayanazatam-kiMcidadhikAni ekazatamadhyayanAni, daza uddezakasahasrANi, daza samuddezakasahasrANi, SaTtriMzad vyAkaraNasahasrANi-patrizatsahasrANi vyAkaraNAni, dve lakSe aSTAzItiH padasahasrANi-aSTAzItisahasrAdhikadvilakSaparimitAni padAni padAgreNa-padaparimANena kthitaani| tathA'trasaMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH paryAyAH, parItA=asaMkhyAtAH trasAH anantAH sthAvarAzca santi / ete uparinirdiSTAH zAzvata-kRta-nivaddha -nikAcitA jinaprajJaptA bhAvA atra AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidayante, upadaya'nte / ya etAM vyAkhyAM yathAvadhote, sa evam AtmasvarUpo ___ isa paMcama aMgarUpa vyAkhyAprajJapti kI vAcanAe~ saMkhyAta haiM / saMkhyAta anuyoya dvAra haiM, saMkhyAta veSTaka haiM / saMkhyAta zloka haiM / saMkhyAta niyuktiyAM haiM / saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiM / saMkhyAta pratipattiyAM haiN| yaha vyAkhyAprajJapti aMgoM kI apekSA pAMcamA aMga hai| isameM eka zrutaskaMdha hai| isameM kucha adhika eka sau adhyayana haiM / dazahajAra uddezaka haiM / chattIsa hajAra praznottara haiM / do lAkha aThAsI hajAra pada haiM / saMkhyAta akSara haiN| anaMta gama haiM / anaMta paryAyeM haiM / asaMkhyAta trasa haiN| anaMta sthAvara haiN| ye trasAdi padArtha jo Upara batalAye gaye haiM ve zAzvata, kRta, nibaddha evaM nikAcita haiM isameM jinaprajJapta samasta bhAvoM kA AkhyAna huA hai, prajJApana huA hai, prarUpaNa huA hai, darzana huA hai, nidarzana huA hai A pAMcamAM agarUpa vyAkhyA prajJaminI vAcanAo sakhyAta che saMkhyAta anuga dvAra che, saMkhyAta veSTaka che, sakhyAta leka che. saMkhyAta niyuktio che, saMkhyAta saMgrahaNIo che, saMkhyAta pratipatti che. A vyAkhyA prajJapti aMgenI apekSAe pAcamuM aMga che. temAM eka zrataskaMdha che. temAM ekasethI ceDAM vadhAre adhyayana che. daza hajAra udezaka che. chatrIsa hajAra praznottara che. be lAkha aThayAsI hajAra pada , saMkhyAta akSara che. anaMta gama che. anaMta paryAya che. asaMkhyAta trasa che. anaMta sthAvara che. te trasAdi padArtho je upara batAvavAmAM AvyA che teo zAzvata, kRta, nibaddha ane nikAcita che. temAM jinaprajJasa samasta bhAnu AkhyAna thayuM che, prajJApana thayuM che, prarUpaNa thayuM che, darzana karAyuM che, nidarzana karAyuM che, tathA upadarzana Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA vyAkhyAprajJa tisvarUpavarNanam. 591 bhavati, eva jJAtA bhavati, eva vijJAtA bhavati / evam = uparyuktaprakAreNa caraNakaraNaprarUpaNA'tra AkhyAyate 6 | 'parItA vAcanAH' ityArabhya 'caraNa karaNaprarUpaNA AkhyAyate ' ityantAnAM padAnAM vyAkhyA AcArAGgasvarUpanirUpaNAvasare kRtA, tato 'vaseyA / prakRtamupasaMharannAha - ' se taM vivAhe ' saiSA vyAkhyA iti // sU049 // atha SaSThAGgajJAtAdharmakathAsvarUpamAha - mUlam--se kiM taM nAyAdhammakahAo ? nAyAdhammakahAsu NaM nAyANaM nagarAI 1, ujjANAI 2, ceiyAI 3, vaNasaMDA 4, samosaraNAI 5, rAyANI 6, ammApiyaro 7, dhammAyariyA 8, dhammakahAo 9, ihaloiyaparaloiyA iDhivisesA 10, bhogapariccAyA 11, pavvajjAo 12, pariAyA 13, suyapariggahA 14, tavovahANAI 15, saMlehaNAo 16, bhatta paJcakkhANAI 17, pAovagama tathA upadarzana huA hai / jo vyakti isa aMga kA acchI taraha se adhyayana karatA hai vaha prANI AtmasvarUpa ho jAtA hai, jJAtA ho jAtA hai, evaM vijJAtA ho jAtA hai / isa taraha se ima aMgameM uparyukta prakAra se caraNa aura karaNa kI prarUpaNA AkhyAta huI hai. prajJApita huI hai, prarUpita huI hai, darzita huI hai nidarzita huI hai. upadarzita huI hai| isa prakAra yaha vyAkhyAprajJapti aMga kA svarUpa hai|-" parItA vAcanAH" ina padoM se lekara 44 caraNa karaNa prarUpaNA AkhyAyate " yahAM taka ke ye jitane bhI pada haiM una saba kI vyAkhyA AcArAMga ke svarUpa nirUpaNa karate samaya sUtra 45 meM kI jA cukI hai ataH vahA~ se jAna lenA cAhiye / / sU0 49 // thayu' che. je vyakti A aMganuM sArI rIte adhyayana kare che te vyakti AtmasvarUpa thai jAya che, jJAtA thAya che ane vijJAtA thAya che. A rIte A aMgamAM upara pramANe caraNu ane karaNanI prarUpaNA thaI che, prajJApita thaI che, prarUpita thaI che, darzita karAI che, nidarzita thaI che, upazita thai che. A pramANe A vyAcyA prajJapti garnu sva35 che. "paritAvAcanAH" me yaha thI saI ne " caraNa karaNa prarUpaNA AkhyAyate " sudhInA bheTatAM yaha che te madhAnI vyAcyA maayaarAMganuM svarUpa nirUpaNa karatI vakhate 45mAM sUtramAM karI nAkhela che, te tyAMthI samajIlevI, 5 su0 49 // Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsa - NAI 18, devalogagamaNAI 19, sukulapaJcAyAIo 20, puNabohilAbhA21, aMtakiriyAo 22, ya AghavinaMti / dasa dhammakahANaM vaggA, tattha NaM egamegAe dhammakahAe paMca paMca akkhAiyAsayAI, egamegAe akkhAiyAe paMca paMca uvakkhAiyAsayAI, egamegAe uvakkhAiyAepaMca paMca akkhAiya-uvakkhAiyA sayAI, evameva sapuvvAvareNaM adhuTAokahANagakoDIohavaMtIti samakkhAyaM |naayaadhmmkhaannN parittA vAyaNA,saMkhijjAaNuogadArA, saMkhijjA veDhA, saMkhijjA silogA, saMkhijjAo nijjuttIo, saMkhijjAo saMgahaNIo, saMkhijjAo paDivattIo / se NaM aMgaTThayAe chaTe aMge, do suyakkhaMdhA, egUNavIsaM ajjhayaNA, eMgUNavIsaM uddesaNakAlA; egUNavIsaM samuddesaNakAlA, saMkhejjAI payasahassAiM payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA, pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayakaDanibaddhanikAiyA jiNapaNNattAbhAvA Aghavijjati, paNNavinaMti, parUvijjati, daMsijaMti, NidaMsijjati uvadaMsijjati, se evaM AyA, evaM gAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijai 6 / se taM naayaadhmmkhaao|| sU0 50 // ___ chAyA-atha kAstA jJAtAdharmakathAH ? jJAtAdharmakathAsu khalu jJAtAnAM nagarANi 1, udyAnAni 2, caityAni 3, vanaSaNDAH 4, samavasaraNAni 5, rAjAnaH 6, mAtApitarau 7, dharmAcAryAH 8, dharmakathAH 9, aihalaukikapAralaukikA RddhivizeSAH 10, bhogaparityAgAH 11, pravrajyAH 12, paryAyAH 13, zrutaparigrahAH 14, tapaupadhAnani 15, saMlekhanAH 16, bhaktamatyAkhyAnAni 17, pAdapopagama Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAmacandrikA TIkA-bhAtAdharmakathAgasvarUpavarNanam, 593 nAni 18, devalokagamanAni 19, sukulapratyAyAtayaH 20, punarvAdhilAbhAH 21, antakriyAzca 22, AkhyAyante / daza dharmakathAnAM vargAH tatra khalu ekaikasyAM dharmakathAyAM paJca paJca AkhyAyikAzatAni, ekaikasyAm AkhyAyikAyAM paJca paJca upAkhyAyikAzatAni, ekaikasyAmupAkhyAyikAyAM paJca paJca AkhyAyikopAkhyAyikAzatAni, evameva sapUrvApareNa ardhacaturthA AkhyAyikAkovyo bhavantItisamAkhyAtam / jJAtAdharmakathAnAM khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi saMkhyeyAH veSTakAH saMkhyeyAH zlokAH saMkhyeyA niyuktayaH saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / tAH khalu aGgArthatayA SaSThamaGgam , dvau zrutaskandhau, ekonaviMzatiradhyayanAni, ekonaviMzatiruddezanakAlAH, ekonaviMzatiH samuddezanakAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRtanivaddhanikAcitA jinamajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidazyante, upadAnte / sa evam AtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNamarUpaNA AkhyAyate 6 / tA etA jJAtAdharmakathAH // mU0 50 // TokA-se kiM ta0' ityaadi| atha kAstA jJAtAdharmakathA:-pravacanasya SaSThamaGgaM jJAtAdharmakathAGgasUtraM kiMvidham ? iti prshnH| uttarayati-jJAtAdharmakathAsu jJAtAni-udAharaNAni, tatpradhAnA dharmakathAH, athavA-prathamazrutaskandho jJAtAbhidhAyakatvAt jJAtAni, dvitIyastu dharmakathAH, jJAtAni 'se kiM taM NAyA dhammakahAo ?' ityAdi / ziSya prazna he bhadanta ! jJAtA dharmakathA nAmaka chaThaveM aMga kA kyA svarUpa haiM ? uttara-jJAtA dharmakathA nAma ke chaThaveM aMga kA svarUpa isa prakAra hai-jJAta nAma udAharaNoM kA hai| jisameM udAharaNa pradhAna dharmakathAe~ haiM vaha jJAtAdharma kathA hai / athavA-isake do zrutaskaMdha hai| inameM prathama zrutaskaMdha kA nAma jJAtA hai aura dUsare kA nAma dharmakathA hai / isa " se ki ta NAyA dhammakahAo ? tyaahziSyane prazna-he bhadanta! jJAtA dharmakathA nAmanA chaThThAM aMgenuM zuM svarUpa che? uttara-jJAtAdharmakathA nAmanA chaThThAM aMganuM svarUpa A pramANe che jJAtA nAma udAharaNenuM che. jemAM udAharaNa pradhAna dharmakathAo che te jJAtAdharmakathA che. athavA tenA be zrutaskaMdha che temanA pahelA zrutaska dhanuM nAma jJAtA che, ane bIjAnuM nAma dharmakathA che. A rIte e bane maLavAthI ma0 75 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre ca dharmakathAzca jJAtAdharmakathAH, 'jJAtA' ityatrAkArAgama ApatvAt , tAsu khalu jJAtAnAm udAharaNatvenopanyastAnAM meghakumArAdInAM nagarANi 1, udyAnAni paridhRtavastrAbharaNAH gRhItAsanAhArA janA yatra krIDArthamudyAnti-gacchanti tAni udyAnAni 2, caityAniSaRtupuSpaphalasamRddhAni vanAni 3, vanaSaNDAH ekajAtIyakSayuktAni udyAnAni, nAnAjAtIyavRkSasampannAni vA 4, samavasaraNAni 5, rAjAnaH 6, mAtApitarau 7, dharmAcAryAH 8, dharmakathAH 9, aihalaukikapAralaukikA RddhivizeSAH aihalaukikapAralaukikasaMpadaH 10, bhogaparityAgAH 11, pravrajyAH 12, paryAyAH navInapravrajyApradAnalakSaNAH pUrvAvasthAtyAgenAvasthAntaragamanalakSaNA vA 13, zrutaparigrahAH zrutAdhyayanAni 14, tapa upadhAnAni utkRSTa tapaH karaNAni 15, taraha ina donoM ke milane se isakA "jJAtA dharmakathA' yaha nAma par3a gayA hai / isa jJAtA dharmakathA nAmake chaThave aMga meM udAharaNarUpa se upanyasta hue meghakumAra Adi ke nagaroM kA 1, udyAnoM kA-vastra evaM AbharaNa Adi se susajjita hokara tathA bhojana Adi sAmagrI lekara loga jisameM krIDA karane ke liye jAte haiM usa sthAna kA nAma udyAna hai, 2, vanoMkA-arthAt chahoM Rtuo meM puSpa evaM phala se samRddha hue vanoM kA 3, vanapaMDoM kA-eka jAtIya vRkSoM se yukta, athavA nAnA jAtIya vRkSoM ke yukta hue bagIcoM kA 1, rAjAoM kA 5, mAtApitA kA 6, samavasaraNa kA 7 dharmAcAryoM kA 8, dharmakathAoM kA 9, aihalaukika tathA pAralaukika Rddhi vizeSoM kA 10, bhAgoM ke parityAga kA 11, pravrajyA kA 12, zrutaparigraha-zrutAdhyayana kA 13, utkRSTa tapa ke vidhAnoM kA 14, tenuM nAma "jJAtAdharmakathA" paDayuM che. A jJAtAdhamakathA nAmanA chaThThA aMgamAM udAharaNarUpe upanyasta thayela meghakumAra AdinA nagaranuM (1), udyAnenuM-vastra ane AbhUSaNa AdithI susajijata thaIne tathA bhejana Adi sAmagrI laIne leke jyAM kriIDA karavAne mATe jAya che te sthAnanuM nAma udyAna che (2). cetyonuM. eTale ke chae RtuonAM puSpa ane phaLathI samRddha vanenuM (3), vanaSaDenuM eka ja jAtanAM vRkSevALAM, athavA vividha jAtanAM vRkSavALAM bagInyaamaanu (4); zamyAnu (5), mAtApitAnu (6); sabhasaraNa (7); dhiicAnuM (8) dharmakathAonuM (); A loka tathA paralokanI Rddhi vizenuM (10); mAgAnAM parityAganu (11); pravanyAnu (12) zrutariyaDa-zrutAdhyayana (13) utkRSTa tapanA vidhAnanuM (14); navIna dIkSA paryAyanuM athavA pUrva avasthAnA tyAgapUrvaka uttara avasthAne grahaNa karavArUpa, paryAyanuM (15); saMlekhanAnuM kAya Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnandrakA TIkA-zAtAdharmakathAGgasvarUpavarNanam 595 saMlekhanAH zarIrakaSAyAdizoSaNalakSaNAH 16, bhaktamatyAkhyAnAni maraNavizeSAH 17, pAdapopagamanAni-pAdapasyeva-taroriva upagamanAni nizcalatayA'vasthAnAni -yathApatitacchinnataruzAkhAvanizcalAnAM caturvidhAhAraparityAgapUrvakamaraNAnItyarthaH 18, devalokagamanAni 19, sukulapratyAyAtayaH uttamakulajanmAni 20, punarbodhilAbhA-jinapraNItadharmaprAptirUpAH 21, antakriyA sakalakarmakSayalakSaNA-22 zceti AkhyAyante / tathA-' dasa dhammakahANaM vaggA' iti, dharmakathAnAM=dharmakathAkhye dvitIye zrutaskandhe-ahiMsAdirUpadharmakathAnAM daza-dazasaMkhyakAH vargA: samUhAH santi / atra hi-arthAdhikArasamUhAtmakAni adhyayanAnyeva vargA vijJeyAH, tatra khalu ekaikasyAM dharmakathAyAM paJca paJca AkhyAyikAzatAni kathAzatAni santi / tathA ekaikanavIna dIkSAparyAya kA athavA pUrva avasthA ke tyAgapUrvaka uttara avasthA ke grahaNa karane rUpa paryAya kA 15, saMlekhanA kA kAya aura kaSAyoM ko kRza karane rUpa saMlekhanA kA 16, bhakta pratyAkhyAna kA 17, pAdapopagamana saMthAre kA-jisameM gire hue vRkSa kI taraha prANI .nizcala rahatA hai aura cAroM prakAra ke AhAra kA parityAga kara detA hai aise maraNa kA 18, devaloka meM utpanna hone kA 19, uttamakula meM janma lene kA 20, jinapraNIta dharma kI prAptirUpa bodhilAbha kA 21, tathA sakalakarmakSayarUpa antakriyA 22 kA varNana kiyA gayA hai| ___ yahAMjo anta meM dharmakathA nAmaka dvitIya zrutaskandha meM ahiMsAdi rUpa dharmakathAoM ke dasa varga, arthAt dasa samUha haiM / arthAdhikAra samUharUpa adhyayana hI varga kahe jAte haiM / ina dharmakathAoM ke eka 2 dharmakathA meM pAcasau pAcasau AkhyAyikAyeM-kathAyeM haiM eka 2 AkhyAyikA meM pAcasau pAcasau upAkhyAyikAyeM-avAntara kathAyeM haiN| eka eka upAkhyAyikA ane kaSAne kSaya karavArUpa saMkhanAnuM (16); bhakta pratyAkhyAnanuM (17); pAdapapagamana saMthArAnuM jemAM pahelAM vRkSanI jema prANa nizcala rahe che ane cAre prakAranA AhArane parityAga karI de che evAM maraNanuM (18); devalokamAM utpanna thavAnuM (19); uttama kuLamAM janma levAnuM (20); jina praNIta dhamanI prAptirUpa be dhilAbhanuM (21); tathA sarvakarmakSayarUpa antakiyAnuM (22), " AkhyAyante" varNana rAyu che. dharmakathAnamaka bIjA zrutaskaMdhamAM ahiMsAdi rUpa dharmakathAonA daza vargo eTale daza samUhe che. arthAdhikAra samUharUpa adhyayanane ja varga kahevAmAM Ave che. A dharmakathAonI eka eka dharmakathAmAM pAMca pAMca AkhyAyi Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAmAkhyAyikAyAM paJca paJca upAkhyAyikA zatAni avAntarakathAzatAni / ekaikasyAmupAkhyAyikAyAM paJca paJca AkhyAyikopAkhyAyikAzatAni santi / evameva-anenaprakAreNa sapUrvApareNa-pUrvAparasaMyojanayA ardhacaturthA kathAnakAkoTyA AkhyAyikAnAM sArvatrikoTayo (35000000) bhavantIti samAkhyAtaM bhagavatA mahAvIreNa / ___nanu dharmakathAsu AkhyAyikAnAm upAkhyAyikA nAm AkhyAyikopAkhyAyikAnAM ca tisRNAM saMkhyA sapAdazatakoTiparimitA (1250000000) bhavati, tarhi kathamatra AkhyAyikAdInAM sA trikoTisaMkhyA'bhihitA ? iti cet , Aha, navAnAM jJAtAnAM paJcAzallakSAdhikaikaviMzatikoTyadhikaikazatakoTisaMkhyakA (1215000000) yA AkhyAyikAdaya uktAstAdRzya eva AkhyAyikAdayo dazasu dharmakathAsvapyuktAH, ato dazadharmakathoktA''khyAyikAdi-(1250000000) pAcasau pAcasau AkhyAyikA-upAkhyAyikAyeM haiN| ina sabhI AkhyAyikAyoM ko jor3ane se inakI saMkhyA sADhe tIna karor3a (35000000) hotI hai aisA bhagavAna mahAvIra svAmIne kahA hai| ____ yahAM yaha zaMkA hotI hai ki-'dharmakathA meM AI huI AkhyAyikAupAkhyAyikA aura AkhyAyikopAkhyAyikAoM kI sammilita saMkhyA ekasau paccIsa karor3a (1250000000) hotI hai, to phira yahA~ para unakI saMkhyA sAr3hetIna karor3a (35000000) kaise kahI gaI hai ?' isakA samAdhAna isa prakAra hai-nava jJAtoM meM jo AkhyAyikAdikoM kI eka sau sAr3he ijhIsa karor3a (1215000000) saMkhyA TIkA meM upara kAo-kathAo che. eka eka AkhyAyikAmAM pAMca se pAMca upAkhyAyikAoavAtarakathAo che. eka eka upAkhyAyikAmAM pAMca pAMca AkhyAyikAupAkhyAyikAo che. A badhI AkhyAyikAone meLavavAthI sADA traNa karoDa (35000000) thAya che. ema bhagavAna mahAvIra svAmIe kahyuM che. ahIM e zaMkA thAya che ke "dharmakathAomAM Avela AkhyAyikAo, upAkhyAyikAo ane AkhyAyike pAkhyAyikAonI kula saMkhyA eka se pacIsa karoDa (1250000000) thAya che te pachI ahIM temanI saMkhyA sADA traNa kareDa (350000000) kevI rIte kahevAmAM AvI che?" tenuM samAdhAna A pramANe karI zakAya-navA jJAtamAM AkhyAyikA AdinI ekase sADI ekavIsa kareDa (1215000000) nI saMkhyA TakAmAM upara kahevAmAM AvI che, eja Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnandrikA TIkA-zAtAdharmakathAGgasvarUpavarNanam. saMkhyAmadhyAt navajJAtoktA''khyAyikAdisaMkhyAm (1215000000) apakRSya punaruktivarjitA yA AkhyAyikAdayo'vaziSyante tAsAM saMkhyA sArddhatrikoTiparimitaiva ( 35000000 ) bhavati / punaruktivarjitA''khyAyikAdisaMkhyA hRdikRtyaiva bhagavatA-evameva sapuvvAvareNaM adhur3hAo-kahANagakoDoo bhavaMtIti samakkhAya' ityuktam / ato nAtra kazcidoSa iti / atra viSaye gAthAdvayamapyuktam / " paNavIsaM koDisayaM, ettha ya samalakkhaNAiyA jamhA / navanAyayasambaddhA, akkhAiyamAjhyA teNaM // 1 // te sohijjaMti phuDaM, imAu rAsIu veggalANaM tu / punaruttavajjiyANaM, pamANameyaM viNididaM " // 2 // chAyA-paJcaviMzaM koTi zatam , atra ca samalakSaNAdikA yasmAt / nava jJAtaka sambaddhA, AkhyAyikAdikAstena // 1 // tAH zodhyante sphuTam , asmAd rAzerviviktAnAM tu / punaruktavarjitAnAM, pramANametad vinirdiSTam // 2 // iti / sthApanA cAvetthamkahI gaI hai, usI taraha kI AkhyAyikAdika dasa dharmakathAoM meM bhI kahI gaI haiM, isaliye navajJAtoM meM kahe jAne ke kAraNa dasa dharmakathAoM meM ye eka sau sADhe ikkIsa karor3a AkhyAyikAdika punarakta hotI haiN| ina punarukta AkhyAyikAdikoM ko chor3akara avaziSTa AkhyAyikAdikoM kI saMkhyA sAr3he tIna karor3a (35000000) hI bacatI hai / ina apunarukta AkhyAyikAdikoM ko manameM rakhakara hI bhagavAna ne 'evameva sapuvAvareNaM adhuDhAo kahANagakoDIo bhavaMtItimakkhAo'-aisA kahA hai| isaliye yahAM para koI doSa nahIM hai| prakAranI saMkhyA AkhyAyAkAdika dasa dharmakathAomAM paNa kahevAmAM Avela che, A kAraNe navajJAtamAM kahevAyAne kAraNe dasa dharmakathAomAM e eka sADI ekavIsa karoDa AkhyAyikA Adika punarukata thAya che. e punarukata AkhyAyikA Adikene cheDIne bAkI rahetI AdhyAcikAonI saMkhyA sADA traNa karoDa (35000000) rahe che. e punaruta AkhyAyikAdi kone manamAM rAkhIne ja bhagavAna " evameva sapuvvAvareNaM adhuvAo kahANagakoDIo bhavaMtIti makkhAo" ema kahela che. tethI ahIM keI doSa nathI. Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakathAsthitA''khyAyikAdi saMkhyA 1250000000 zodhyAnAM jJAtAsthitA''khyAyikAdInAM saMkhyA 1215000000 isa viSaya meM do gAthAyeM haiM--- "paNavIsaMkoDisayaM, etthayasamalakkhaNAjhyA jamhA / navanAyaya saMbaddhA, akkhA iyamA iyA teNaM // 1 // te sohijjaMti phuDa, imA urAsI u veggalANaM (viviktAnAM) tu| puNarutta vajjiyANa, pamANameyaM viNihiM" // 2 // iti / isakA bhAva yaha hai-dharmakathA meM AI huI AkhyAyikAdikoM kI saMkhyA eka sau paccIsa karor3a hai| inameM se nau jJAtoM meM kahI huI samAnalakSaNavAlI-samAnasvarUpavAlI eka sau sADhe ekIsa karor3a AkhyAyikAdikAe~ nikAla lI jAtI haiM taba pUrvokta rAzi se bacI huI punaruktivarjita AkhyAyikAdikoM kI saMkhyA sADhe tIna karor3a hotI hai / yahI sAr3he tIna karor3a pramANamUla meM AkhyAyikAdikoM kA kahA hai| yahAM para sthApanA isa prakAra haidharmakathA meM AI huI AkhyAyikAdikoM kI saMkhyA- 1250000000 zodhanIya jJAtAsthita AkhyAyikAdikoM kI saMkhyA- 1215000000 A viSayamAM be gAthAo che- "paNavIsaM koDisayaM, etthaya samalakkhaNAiyA jamhA / navanAyayasaMvaddhA, akkhAiyamAjhyA teNaM // 1 // te sohijjati phuDaM, imAu rAsIuveggalANaM (viviktAnAM) tu / puNaratta vajiyANaM, pamANameyaM viNididaM" // 2 // iti / tene bhAvArtha A pramANe che-gharmakathAmAM Avela AkhyAyikAdikenI saMkhyA ekse pacIza karela che. temAMthI navajJAtemAM kahela samAna lakSaNavALI-samAna svarUpavALI eka sADI ekavIsa karoDa AkhyAyikAdikene bAda karavAmAM Ave te pUrvokta rAzithI bacela punarukita rahita AkhyAyikAdikanI saMkhyA sADA traNa karoDa thAya che. mULamAM eja sADAtraNa kareDa AkhyAyikAdikenuM pramANa kahela che. maDI 2prabhArI sthApanA chdharmakathAmAM Avela AkhyAyikAdikenI saMkhyA 125000U00 zadhanIya jJAtAsthita AkhyAyikAdikenI saMkhyA 15000000 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhAmacandrikA TIkA-mAtAdharmakathAsvarUpavarNanam... upalabdhA''khyAyikAdInAM saMkhyA 35000000 itthaM jJAtAnAM dharmakathAnAM ca saMkalitA AkhyAyikAdi saMkhyA pazcAzallakSAdhika SaTcatvAriMzatkoTyadhikadvizatakoTipramANA (2465900000) bhavati / tataH pazcAzallakSAdhikaikaviMzati koTyadhikaikazatakoTi (1215000000) pramANapunaruktA''khyAyikAdi zodhanena apunaruktA''khyAyikAdi pramANaM paJcaviMzati koTathadhikaika zatakoTiparimitaM (1250000000 ) jJAtAdharmakathAsu bhavatIti / jJAtAdharmakathAnAM khalu parItAH saMkhyAtA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pattipattayaH, tAH khalu aGgArthatayA SaSThamaGgam / atra-dvau zrutaskandhau, ekonaviMzatiradhyayanAni-prathamazrutaskandhe / bAkI rahI huI AkhyAyikAdikoM kI saMkhyA- 35000000 isa prakAra jJAtA aura dharmakathA kI saMkalita AkhyAyikAdi saMkhyA do araba chayAlIsa karor3a pacAsa lAkha (2465000000) hotI hai| se eka araba sADhe ikkIsa karor3a (1215000000) punarukta AkhyAyikAdikoM ko ghaTAne para jJAtAdharmakathAMga meM apunarukta AkhyAyikAdikoM kA pramANa eka araba paccIsa karor3a (1250000000) hotA hai| ___isa jJAtA dharmakathA nAmake aMgameM saMkhyAta vAcanAe~ haiM, saMkhyAta anuyoga dvAra haiM, saMkhyAtaveSTaka haiM. saMkhyAta zloka haiM,saMkhyAta niyuktiyAM hai, saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiM evaM saMkhyAta pratipattiyAM haiN| yaha aMgomeM chaThavAM aMga hai / isa chaThaveM aMgameM do zruta skaMdha haiN| prathama zrutaskandhameM unnIsa adhyayana 19 uddezanakAla aura unnIsa 19 hI samuddezana kAla haiN| bAkI rahela AkhayikAdikanI saMkhyA 35000000 A rIte jJAtA ane dharmakathAnI saMkalita AkhyAyikAdinI saMkhyA be abaja, beMtALIza karoDa pacAza lAkha (2465000000) thAya che. temAMthI eka abaja sADI ekavIsa kareDa (1215000000) punarukta AkhyAyikAdikene bAda karatAM jJAtAdharmakathAgamAM apunarukta AkhyAyikAdikanuM pramANa eka abaja pacIza karoDa (1250000000) thAya che. A jJAtAdharmakathA nAmanA aMgamAM saMkhyAta vAcanAo che, saMkhyAta anuyAga dvAra che, zabdathI saMkhyAta veSTaka che. saMkhyAta zleka che, saMkhyAta niryukita che. saMkhyAta saMgrahaNi che, ane saMpAta pratipatti che. A badhAM aMgomAMnuM chaThuM aMga che. A chaThThAM aMgamAM be zrutaskaMdha che. pahelA zrutaskaMdhamAM ogaNIsa adhyayana che. ogaNIsa (19) udezanakALa che. ane mAgaNIsa (18) samuzana che. Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 mandIso ___ atra-ekonaviMzatiruddezanakalAH, ekonaviMzatiH samuddezanakAlAH / saMkhyeyAni padasahasrANi-ghaTsaptati sahasrAdhikapazcalakSapadAni (576000) padAgreNa-padaparimANena prajJaptAni / tathA'tra-saMkhyeyAni akSarANi santi / anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dazyante, nidazyate, upadayante / sa evamAtmA bhavati, evaM jJAtA, evaM vijJatA bhavati / ityevaM prakAreNa atra caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate 6 / tA etA jJAtA dharmakathAH // sU0 50 // atha saptamAGgasya upAsakadazAGgasya svarUpamAha mUlam-se kiM taM uvAsagadasAo? / uvAsagadasAsu NaM samaNovAsayANaM nagarAiM 1, ujjANAiM2, ceiyAiM 3, vaNasaMDAI 4, samosaraNAiM 5, rAyANo 6, ammApiyaro7, dhammApiyaroTa, dhammakahAo 9, ihaloiyaparaloiyAiDhivisesA 10, bhogapariccAyA 11, pavvajAo 12, pariyAyA 13, suyapariggahA 14, tavovahANAI 15, sIlavvayaveramaNaguNapaJcakkhANaposahovavAsapaDivajaNayA 16, paDimAo17, uvasaggA 18, saMlehaNAo19, bhattapaJcakkhANAiM 20, pAovagamaNAI 21, devalogagamaNAI 22, isameM pA~ca lAkha chihattara hajAra 576000 pada haiM / isameM saMkhyAta akSara haiM ananta gama hai, anaMta paryAye haiM, asaMkhyAta trasa haiM, anaMta sthAvara haiM-ityAdi padoM kI vyAkhyA AcArAMga sUtrakA svarUpa nirUpaNa karate samaya sUtra 45meM kIyA jA cukI hai| isa prakAra yaha jJAtAdharmakathA aMga kA svarUpa hai // sU0 50 // A aMgamAM pAMca lAkha chotera hajAra (576000) pade che. emAM saMkhyAta akSara che. ananta gama che, anaMta paryA che, asaMkhyAta trasa che. anaMta sthAvara che, vagere padanI vyAkhyA AcArAMga sUtranuM svarUpa-nirUpaNa karatI vakhate sUtra 4pamAM karavAmAM AvI che. A pramANe A "jJAtAdharmakathA" aMganuM svarUpa che. 50 che. Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 601 mAmacandrikA TIkA-upAsakadazAmasvarUpavarNanam, sukulapaJcAyAIo 23, puNo bohilAmA 24, aMtakiriyAoya, Aghavijjati / uvAsayadasA NaM parittA vAyaNA, saMkhejjAaNuogadArA saMkhejjAveDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjutIo saMkhejjAo saMgahaNIo saMkhejjAo pddivttiio| se NaM aMgaTTayAe sattame aMge, ege suyakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA, dasa uddesaNakAlA, dasa samudesaNakAlA, saMkhejjAiM payasahassAiM payaggeNaM, saMkkhejjA akkharA aNaMtAgamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtAthAvarA, sAsaya-kaDa-nibaddha-nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati, paNNavijjaMti, parUvijjati, daMsijjaMti, nidasijjaMti, uvadaMsijjaMti / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai 6 / se taM uvAsagadasAo // sU0 51 // ___ chAyA-atha kAstA upAsakadazAH ? upAsakadazAsu khalu zramaNopAsakAnAM nagarANi 1, udyAnAni 2, caityAni 3, vanaSaNDAH 4, samavasaraNAni 5, rAjAnaH6, ambApitarau 7, dharmAcAryAH 8, dharmakathAH 9, aihalaukika pAralaukikA RddhivizepAH 10, bhogaparityAgAH 11, pravrajyAH 12, paryAyAH, 13, zrutaparigrahAH 14, tapaupadhAnAni 15, zIlavrata viramaNaguNapratyAkhyAnapoSadhopavAsapratipAdanatAH 16, pratimAH 17, upasargAH 18, saMlekhanA 19, bhaktapratyAkhyAnAni 20, pAdapopagamanAni 21, devalokagamanAni 22, sukulapatyAyAtayaH 23, punarvAdhilAbhAH 24, antakriyAzcaAkhyAyante 25, upAsakadazAnAM parItAvAcanAH saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH prattipattayaH / tAH khalu aGgArthatayA saptamamaGgam , ekaH zrutaskana0 76 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 nandIsUtre ndhaH, daza adhyayanAni, daza uddezana kAlAH, ddazasamuddezana kAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvata - kRta - nivaddha - nikAcitA jinamajJaptA bhAvA AkhyAyante prajJApyante, prarUpyante, dazyante, nidazyante upadazyante / sa evAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate 6 / tA etA upAsakadazAH / / sU0 51 // atha saptamAGgasvarUpaM kathayatiTIkA' se kiM taM0 ' ityAdi / atha kAstA upAsakadazAH ? uttarayatti - upAsakadazAsu = upAsakAH = zrAvakAH teSAmupAsakatva bodhikA dazAdhyayana prativaddhAdazAH = avasthAH - upAsakadazAstAsu khalu upAsakAnAM=zrAvakANAM nagarANi 1, udyAnAni 2. caityAni 3, vanaSaNDAH 4, samavasaraNAni 5, rAjAnaH 6, amvApitarau 7, dharmAcAryAH 8, dharmakathAH aba saptama aMga upAsaka dazAMga kA svarUpa kahate haiM-' se kiM taM 'uvAsagadasAo0 ' ityAdi / ziSya prazna- sAtavAM aMga jo upAsakadazA hai usakA kyA svarUpa hai ? uttara--upAsakoM - zrAvakoM kI upAsakatva bodhaka jo avasthAe~ haiM, ve uvAsaka dazAyeM haiM daza adhyayanoM dvArA ina dazAoM kApratibodhaka jo aMga haiM vaha upAsakadazAMga hai / isa upAsakadazAMgameM zrAvakoM ke nagaroM kA kathana kiyA gayA hai, tathA udyAnoM kA, caityoM- vyantarA yatanoM kA, paMDoMkA, una zrAvakoM ke samaya ke samavasaraNoMkA, unake rAjAoM kA, unake mAtApitAoM kA, unake dharmAca kA, dharmakathAoM kA, unakI aihalaukika vana Duve sAtamAM aMga-pAsa zAMganu sva35 ahe che - "se kiM taM vAsaga Gerent?" Scale ziSyane prazna--sAtamuM aMga je upAsaka dazA che tenuM zu' svarUpa che? uttara----upAsake-zrAvakanI upAsakatva khAdhaka je avasthAe che te upAsaka dazAo che. daza adhyayanA dvArA e dazAonu pratiAdhaka je aMga te upAsaka dazAMga'" che. A upAsaka dazAMgamAM zrAvakeAnAM nagarAnuM varNana karAyu' che. tathA udyAnAnuM caityeAjyantarAyatanAnu, vanakhaDAtuM, te zrAvakeAnA samayanA samavasaraNAnuM, rAjAnu, temanA mAtApitAonuM, temanA dharmAMcAcaunuM, dhama kathAonuM, temanI Aleka ane paraleAkanI RddhivizeSAnuM bhAga Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikA TIkA-upAsakadazAGgasvarUpavarNanam, 603 aihalaukikapAralaukikaRddhivizeSAH 10, bhogaparityAgAH 11, pravrajyAH 12, paryAyAH 13, zrutaparigrahAH zrutAdhyayanAni 14, tapaupadhAnAni-ugratapazcaraNAni 15, zIlavrataviramaNaguNapratyAkhyAnapoSadhopavAsapratipAdanatAH 16-tatra-zIlavatAni-aNuvratAni, viramaNAni-rAgAdiviratayaH, guNAH-guNavratAni, pratyAkhyAnAni namaskAra sahitAdIni, poSadhopavAsaH poSa-puSTiM dhatte yadAhAraparityAgAdikaM kuzalAnuSThAnaM tatpoSadhaM, tena saha upavAsa = avasthAnam ahorAtra yAvaditi poSadhopavAsaH, eteSAM dvandvaH, teSAM pratipAdanatAH pratipattayaH-svIkaraNAni, pratimA: ekAdaza upAsakapratimAH 17, upasargAH devAdikRtopadravAH 18, saMlekhanAH zarIratathA pAralaukika RddhivizeSoM kA bhogaparityAga kA, pravrajyA kA, paryAya kA, zrutaparigraha kA-zrutAdhyayana kA, tapaupadhAna kA-tapazcaraNa kA bhI kathana kiyA gayA hai| sAthameM yaha bhI batalAyA gayA ki zIlavata-aNuvrata kyA hai-inakA kyA svarUpa hai, aura ye kisa taraha dhAraNa kiye jAte haiM viramaNa-rAgAdika bhAvoMse virakti kyA hai aura yaha kisa taraha dhAraNa kI jAtI haiM tathA isakA svarUpa kyA hai-guNa-guNa-vrata kyA tathA kitane hai, aura ye kisa taraha dhAraNa kiye jAte haiM ? paMca namaskAra sahita pratyAkhyAna kyA-kaise hote haiM aura ye kaba kaise dhAraNa kiye jAte haiM ? poSadhopavAsa-poSa-puSTiko jo dhAraNa karevaha AhAra-parityAga Adi poSadha kahalAtA hai, usake sAtha jo ahorAtra rahanA vaha poSadhopavAsa hai| tathA zrAvakoM ke gyAraha 11 prakAra kI pratimA, tathA devAdikRta-upadrava rUpa upasarga, saMlekhanA-zarIra tathA kaSAya Adi parityAganu ananyAnu, paryAyanu, zrutapariyaDa -zrutAdhyayananu, t55dhaannu:tapazcaraNanuM paNa varNana karAyuM che. vaLI e paNa batAvyuM che ke zIlavrataaNuvrata zuM che? temanuM zuM svarUpa che? ane te kevI rIte dhAraNa karAya che? viramaNa-rAgAdika bhAvathI virakti zuM che? ane te kevI rIte dhAraNa karAya che? tathA tenuM zuM svarUpa che, guNa-guNavata zuM che ane keTalAM che, ane te kevI rIte dhAraNa karAya che? paMca namaskAra sahita pratyAkhyAna kevAM hoya che ane temane kayAre ane kevI rIte dhAraNa karAya che? piSadhopavAsa paSa-puSTine je dhAraNa kare-Ape te AhAra parityAga Adine piSadha kahevAya che, tenI sAthe je rAtadivasa rahevuM te piSadhopavAsa kahevAya che. tathA zrAvakanAM agIyAra prakAranI pratimA tathA devAdikRta upadravarUpa upasarga, saMkhanA-zarIra tathA kaSAya Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 nandIsUtre kaSAyAdizoSaNalakSaNAH 19, bhaktapratyAkhyAnAni 20, pAdapopagamanAni 21, devalokagamanAni 22, devalokAt punaH sukulapratyAyAtayaH sukulajanmAni 23, punarvAdhilAbhAH 24, antakriyAzca AkhyAyante 25 / / upAsakadazAnAM parItAH-saMkhyAtA vAcanAH saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayazca santi / ekaH zrutaskandhaH daza adhyayanAni, tA khalu aGgArthatayA saptamamaGgam daza uddezanakAlAH, daza samuddezanakAlAH, saMkhyeyAnipada sahasrANi-ekAdazalakSANi dvipaJcAzatsahasrANi (1152000) ca padAni padAgreNa-padaparimANena prajJaptAni / tathA'tra saMkhyeyAni akSarANi, anantAH gamAH, anantAH paryavAH prasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRta nibaddha nikAcitA jinakA zoSaNa karanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, devaloka gamana vahAM se cyana kara unakA sukulameM janmalAbha punaHbodhi kI prApti tathA antakriyA, ina sabakA bhI isameM akhyAna huA hai| ila aMgameM saMkhyAta vAcanAe~ haiM, saMkhyAta anuyoga dvAra haiM, saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyAM haiM, saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiM tathA saMkhyAta pratipattiyAM ina sabakA artha AcArAMga ke svarUpa nirUpaNa karate samaya sUtra 45meM likhA jA cukA hai| yaha aMga sAtavAM aMga hai| isameM eka zrutaskandha aura daza adhyayana haiM / tathA daza uddezana kAla aura daza hI samuddezanakAla haiN| isake padoM kA pramANa gyAraha lAkha bAvana hajAra (1152000) hai| isameM saMkhyAta akSara haiM, 'anantA gamAH' yahAM se lekara "evaM vijJAtA taka ke padoM kA artha AcArAMga ke svarUpa AdinuM zoSaNa karavuM, bhaktapratyAkhyAna, pAdapiyagamana, devalokagamana, tyAMthI AvIne temane sArAM kuLamAM janmalAbha, punaHbodhinI prApti tathA antakiyA, e badhAnuM paNa temAM varNana thayuM che. A aMgamAM saMkhyAta vAcanAo che, saMkhyAta anuyoga dvAra che, saMkhyAta veNaka che, saMkhyAta zloka che, saMkhyAta niryukti che, tathA saMkhyAta saMgrahahIo che, saMkhyAta pratipatti che. e badhAne artha AcArAMganuM svarUpanirUpaNa karatI vakhate sUtra 45mAM lakhAI gayo che. A aMge sAtamuM aMga che. temAM eka zrutaskaMdha ane dasa adhyayana che, tathA dasa udezanakALa ane dasa ja samudezanakALa che. temAM agIyAra lAkha bAvana hajAra (1152000) pada che. temA sajyAta sakSa2 che. "anantA gamAH" thI bhAMDIta "evaM vijJAtA" Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikA TIkA-upAsaMkadazANasvarUpavarNana. prajJaptA bhAvA AkhyAyante prajJApyante prarUpyante darzyante nidarzyante upadaya'nte / sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate / saMkhyeyAni akSarANi' ityAdInAmarthAH pUrvavadvodhyAH / upasaMharannAhatA etA upAsakadazA iti // sU0 51 // aSTamAGgasya svarUpamAha malama se kiM taM aMtagaDadasAo ?, aMtagaDadasAsu NaM aMtagaDANaM nagarAI ujjANAiM ceiyAI vaNasaMDAiM samosaraNAI rAyANo ammApiyaro dhammAyariyA dhammakahA ihaloiyaparaloiyaiDhivisesA bhogaparicAyA pavvajjAo pariyAyA suyapariggahA tavovahANAI saMlehaNAo bhattapaccakkhANAiM pAovagamaNAI, aMtakiriyAo Aghavijjati / aMtagaDadasAsu NaM parittA vAyaNA, saMkhijjA aNuogadArA saMkhejjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhejjAo nijjuttIo saMkhejjAo saMgahaNIo saMkhejjAo paDivattIo, se NaM aMgaThyAe ahame aNge| ege suyakkhaMdhe, avaggA, aTTha udesaNakAlA, aTTa samuddesaNakAlA, saMkhejjAiM nirUpaNa karate samaya sUtra 45meM likhA jA cukA hai| isa prakAra yahAM yaha caraNa karaNa kA AkhyAna prajJApana Adi kiyA gayA hai| yahAM "prajJApyante" Adi pAMca padoM kA saMgraha samajha lenA caahiye| inakA artha pahale kahA jA cukA hai| yaha upAsakadazAMga ke svarUpa kA varNana huA // sU0 51 // sudhInAM padone artha AcArAMganuM svarUpanirUpaNa karatI vakhate lakhAI gaye che. A rIte temAM caraNa karaNanuM AkhyAna, prajJApana Adi karAyuM che. ahIM "prajJApyante " mAha pAya pahonA saba sabha devana. tamanA artha pahelAM kahevAI gayuM che. A upAsaka dazAMganAM svarUpanuM varNana thayu | sU. 51 che. Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 mandIstra payasahassAiM payaggeNaM, saMkhijjA akkharA / aNaMtA gamA; aNaMtA, pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayakaDanivaddhanikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati; pannavijjaMti parUvijjati dasijjaMti nidaMsijjati uvadaMsijjati / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai 6 / se taM aMtagaDadasAo // sU0 52 // chAyA-atha kAstA antakRtadazAH ? antakRtadazAsu khalu antakRtAnAM nagarANi udyAnAni caityAni vanapaNDAH samavasaraNAni rAjAnaH ambApitarau dharmAcAryAH dharmakathAH aihalaukika pAralaukika RddhivizepAH bhogaparityAgAH pravrajyAH paryAyAH zrutaparigrahAH tapa upadhAnAni saMlekhanAH bhaktapatyAkhyAnAni pAdapopagamanAni antakriyA AkhyAyante / antakRtadazAsu khalu parItAH vAcanAH saMkhyeyAni anuyogadvArANi yAvat saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / tAH khalu aGgArthatayA aSTamamaGgam , ekaH zrutaskandhaH, apTa vargAH, apTa uddezanakAlAH, aSTa samuddezanakAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAH trasAH, anantAH sthAvarAH zAzvatakRtanivaddhanikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dazyante, nidazyante, upadayante / sa evam AtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate 6 / tA etA antakRtadazAH // muu052|| TIkA-se kiM taM0' ityAdi / atha kAstA antakRtadazAH ? iti prshnH| uttarayati-antakRtadazAsu-antaH karmaNastatphalasya saMsArasya vA'ntasamaye vinAzaH kRto yaiste-antakRtAsteSAM dazAH ava aSTama aMga antakRtadazAMgakA svarUpa kahA jAtA hai-"se kiM taM aMtagaDadasAo ?' ityaadi| have AThamAM aMga aMtakRtadazAMganuM svarUpa kahevAmAM Ave che- "se ki ta aMtagaDadasAo 1 // tyAdi. Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 607 zAndrikA TIkA-antakRtadazAsvarUpavarNanama. =avasthAH-tatmatipAdakA vargA yAsu tAH, yadvA-antakRtavaktavyatApratibaddhA dazAH dazAdhyayanarUpA granthapaddhatayo'ntakRtadazAH / iyaM vyutpattiH prathamavarge dazAdhyayanAni santi-ityupalakSya kriyate, tAsu-antakRtadazAsu antakRtAnAM munInAM nagarANi, udyAnAni, caityAni, vanaSaNDAH, samavasaraNAni, rAjAnaH, ambApitarau, dharmAcAryAH, dharmakathAH, aihalaukikapAralaukika RddhivizeSAH, bhogaparityAgAH, pravrajyAH, paryAyAH, zrutaparigrahAH zrutAdhyayanAni, tapaupadhAnAni, saMlekhanAH, bhaktapratyAkhyAnAni, pAdapopagamanAni,upadhAnAni,antakriyA AkhyAyante / antakRtadazAsu prazna- he bhadanta ! AThaveM aMga atakRtadazAMga kA kyA svarUpa hai ? uttara-isakA svarUpa isa prakAra haiM-jinhoMne karma kA athavA karma ke phalabhUta saMsAra kA aMtasamayameM vinAza abhAva kara diyA hai ve haiM antkRt| ina antakRtoM kI avasthAoM kA pratipAdana karanevAle varga-- adhyayana jisameM haiM vaha antakRtadazAMga hai| tAtparya yaha hai ki isa aMtakRtadazAMgameM daza adhyayana haiM, inameM antakRtoM kI avasthAoM kA varNana kiyA gayA hai isaliye, athavA-antakRtoM kI vaktavyatA se pratibaddha isameM daza adhyayana rUpa granthapaddhatiyAM haiM isaliye isakA nAma antakRtadazAMga huA hai| yaha vyutpatti prathamavargameM kathita daza adhyayanoM kI apekSA ko lekara kI gaI hai| isa aMgameM-antakRta, muniyoM ke nagaroM kA; udyAnoM kA, caityoM-vyantarAyatanoM kA; vanaSaNDoM kA; 'samavasaraNoM kA; rAjAoM kA, mAtApitA kA; dharmAcAryoM kA, dharmakathAoM kA aihalaukika tathA paralaukika RdvivizeSoM kA, bhogoM ke parityAga kA praznanhe bhadanta ! AThamAM aMga aMtakRtadazAMganuM zuM svarUpa che ? uttara--tenuM svarUpa A pramANe che-jemaNe kamane athavA karma phaLarUpa saMsArane aMta samaye vinAza-abhAva karI nAkhe che teo antakRta kahevAya che. e antakRtanI avasthAonuM pratipAdana karanAra adhyayane jemAM che te aMtakRta dazAMga che. tAtparya e che ke-A aMtakRta dazAMgamAM dasa adhyayana che, temAM aMtakRtanI avasthAonuM varNana karavAmAM Avela che tethI, athavA antakRtanI vaktavyatA vaDe pratibaddha dasa adhyayanarUpa granthapaddhati temAM che te kAraNe tenuM nAma aMtakRta dazAMga paDayuM che. A aMgamAM, aMtakRta munionAM nagarnu, dhAnAnu, yetyA-vya-tarAyatanAnu, vanaSAnu, samavasaraNAnu, 2001enuM, mAtA-pitAnuM, dharmAcAryonuM, dharmakathAonuM, Aleka tathA paralokanI siddhi Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 = mandIstre khalu parItA saMkhyAtA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyA zlokAH, saMkhyeyAH niyuktayaH, tathA-saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH prtipttyH| tAH khalu aGgArthatayA aSTamamaGgam / atra-ekaH zrutaskandhaH, aSTavargAH, aSTa uddezanakAlAH, aSTa smuddeshnkaalaaH| saMkhyeyAni padasahasrANi-trayoviMzati lakSANi catuH sahasrANi ca padAni padAgreNa padaparimANena prajJaptAni / saMkhyeyAni akSarANi anantA gamAH, anantA paryavAH, parItAH asaMkhyAtAH prasAH, anantAH sthAvarAH, ete uparinirdiSTAH zAzvata kRta nibaddha nikAcitA jinaprajJaptA bhAvA atra AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidazyante, upadaya'nte / sa evamAtmA bhavati, sa eva jJAtA, sa evaM vijJAtA ca bhavati / evam uparinirdiSTa prakAreNAtra antakRtAnAM munInAM caraNakaraNa prarUpaNA AkhyAyate / upasaMharati-se taM0' ityaadi| tA etA antakRtadazAH - antakRtadazAGgasvarUpamevaMvijJeyamiti bhAvaH // mU0 52 // pravrajyA kA paryAyoM kA, zrutoM ke adhyayana kA, tapa upadhAnoM kA, saMlekhanA kA, bhaktapratyAkhyAnoM kA pAdapopagamana kA aura antakriyA kA varNana kiyA gayA haiN| ___isa aMgameM saMkhyAta vAcanAyeM haiM, saMkhyAta anuyoga dvAra haiM, saMkhyAta veSTaka hai, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiM evaM saMkhyAta pratipattiyAM hai| yaha aMgoM kI apekSA AThamA aMga hai| isameM eka zrutaskaMdha hai| ATha varga haiM / ATha uddezanakAla aura ATha samuddezana kAla haiN| teIsa lAkha cAra hajAra (234000) isameM pada haiN| saMkhyAta akSara haiN| isase Age "aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parItA tasA, aNaMtA vizenuM, bhegenAM parityAganuM pravajyAnuM paryAnuM, kRtanAM adhyayananuM, tapa upadhAnenuM, saMlekhanAnuM, bhakta pratyAkhyAnanuM, pAdapapagamananuM ane aMtakriyAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. A aMgamAM saMkhyAta vAcanAo che, saMkhyAta anuga dvAra che. saMkhyAta viSTaka che, saMkhyAta glaeNka che, saMkhyAta niryukti, saMkhyAta saMgrahaNiyo ane saMkhyAta pratipatti che. aMgenI apekSAe A AThamuM aMga che. temAM eka zrutaskaMdha che. ATha varga che. ATha udezanakALa ane ATha samudezana kALa che. temAM tevIsa lAkha cAra hajAra (234000) pada che, saMkhyAta akSara che. ahIMthI laIne " aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parItA tasA aNaMtA thAvarA sAsaya-kaDa-nibaddha Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 609 jAnabandrikA TIkA-anuttaropapAtikadazAsvarUpavarNanam. navamAgasvarUpamAha. mUlam-se kiM taM aNuttarovavAiyadasAo ? aNuttarovavAidayAsu NaM aNuttarovavAiyANaM nagarAiM ujANAI ceiyAiM vaNasaMDAiM samosaraNAiM rAyANo ammApiyaro dhammAyariyA dhammakahAo ihalogaparaloiyA iDhivisesA bhogaparicAyA pavvajAo pariyAgA suyapariggahA tavovahANAiM paDimAo uksaggA saMlehaNAo bhattapaccakkhANAI, pAovagamaNAI, aNuttarovavAiyatte uvavattI, sukulapaccAyAIo, puNa bohilAbhA, aMtakiriyAo aaghvijNti| aNuttarovavAiyadasAsu NaM parittAvAyaNA, saMkhejA aNuogadArA, saMkhejA veDhA, saMkhejA silogA, saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhejAo saMgahaNIo, saMkhejAo pddivttiio| se gaM aMgaTTayAe navame aMge, ege suyakkhaMdhe, tinni vaggA, thAvarA, sAsayakaDanibaddha nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghatajjaMti paNNavijjati, parUvijjati, dasijjaMti, nidaMsijjaMti, uvadaMsijjaMti se evaMAyA, evaMNAyA, evaM viNNAyA" ina samasta pado kA artha AcArAMga ke svarUpa kA nirUpaNa karate samaya kara diyA gayA hai| isa prakAra isa aMgameM uparyukta prakAra se antakRta muniyoM kI caraNasattarI tathA karaNa sattarI kA AkhyAna prajJApana Adi karane meM AyA hai| jJasa taraha se antakRtadazAGga kA yaha svarUpa jAnanA caahiye| suu052|| nikAiyA, jiNapaNNatA bhAvA, Aghavijjati paNNavijaMti parUvijjiti daMsijaMti, nidaMsijjaMti, uvadaMsijjaMti se evaM AyA evaM NAyA evaM viNNAyA" e badhAM padene artha AcArAMga sUtranuM svarUpanirUpaNa karatI vakhate ApI dIdho che. A rIte A aMgamAM upara kahyA pramANe aMtakRta munionI caraNa sattarI tathA karaNa sattarInuM AkhyAna, prajJApanA Adi karavAmAM AvyuM che. A rIte aMtakRtadazAMganuM A svarUpa samajavuM / sU. 5ra ! na070 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtra tinni udesaNakAlA, tinni samuddesaNakAlA, saMkhejjAiM payasahassAiM payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjaMti, parUvijaMti, daMsijjaMti, nidaMsirjati uvadaMsijjaMti, se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai 6 / se taM aNuttarovavAiyadasAo // sU0 53 // chAyA-atha kAstA anuttaropapAtikadazAH ? anuttaropapAtikadazAsu khalu anucaropapAtikAnAM nagarANi udyAnAni caityAni vanapaNDAH rAjAnaH ambApitarauM samavasaraNAni dharmAcAryAH dharmakathAH aihalaukika pAralaukika RddhivizeSAH bhogaparityAgAH pravrajyAH paryAyAH zrutaparigrahAH tapa upadhAnAni pratimA upasargAH saMlekhanAH bhaktapratyAkhyAnAni pAdapopagamanAni anuttaropapAtikatve upapAtaH, mukulapratyAyAtayaH punarvAdhilAbhAH antakriyA AkhyAyante anuttaropapAtikadazAsu khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / tAH khalu aGgArthatayA navamamaGgam , ekaH zrutaskandhaH trayo vargAH, traya uddezanakAlA, trayaH samudezanakAlAH, saMkhyeyAni pada sahasrANi padAgreNa, saMkhyAtAni akSarANi, anantA gamAH, parItAstrasAH, anantA sthAvarAH, zAzvatakRtanibaddhanikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidazyante, upada yante, sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUvaNA AkhyAyate, tA etA anuttaropapAtikadazAH // sU0 53 / / TIkA-'se kiM taM0 ' ityAdi / atha kAstA anuttaropapAtikadazA ? iti praznaH / uttarayati-anuttaropapAtikadazAsu-na vidyate uttaraH zreSTho'smAdityanuttaraH upapattanam-upapAta: janma, anuttara upapAto yeSAM te'nuttaropapAtAsta eva-anuttaropapAtikAsteSAM dazAstAsu tathoktAsu khalu anuttaropapAtikAnAM munInAM nagarANi, udyAnAni, caityAni, vana Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-anuttaropapAtikadazAGgasvarUpavarNanam.. paNDAH, rAjAnaH, ambApitaraH, samavasaraNAni, dharmAcAryAH dharmakathAH, ihaloka paraloka RddhivizeSAH, bhogaparityAgAH=bhogaparihArAH, pravrajyAH, paryAyAH, zrutaparigrahAH, tapa upadhAnAni, pratimAH upasargAH, saMlekhanAH, bhaktapratyAkhyAnAni, pAdapopagamanAni, anuttaropapAtikatve anuttaropapAtikavimAneSu-upapattiH upapAtaH, mukulapatyAyAtayaH anuttaravimAnAdAyuHkSayeNa cyutAnAM teSAM zobhanepukuleSu janmAni, ___ aba nauveM aMgakA svarUpa kahate haiM-' se kiM aNuttarovavAiyadasAo0' ityaadi| ziSya prazna-he bhadanta ! anuttaropapAtikadazAMga kA kyA svarUpa hai ? uttara-jisakI apekSA aura koI dUsarA janma zreSTha na ho usakA nAma anuttaropapAta hai| yaha anuttaropapAta jinakA hotA hai ye anuttaropapAtika haiM / inakI avasthAoM kA jisameM varNana hai vaha anuttaropapAtikadazAMga hai / isa anuttaropapAtikadazAMga meM anuttaropapAtika suniyoM ke nagaroM kA, udyAnoM kA, caityoMvyantarAyatanoM kA, banapaMDoM kA, rAjAoM kA, mAtApitA kA, samavasahaNoM kA, dharmAcAryoM kA, dharmakathAoM kA, isa loka saMbaMdhI tathA paraloka saMbaMdhI RddhivizeSoM kA, bhAgoM ke parityAga kA, dIkSA kA paryAyoM kA, zruta ke adhyayana kA duSkaratapoM kA, vividha avasthAoM kA, bAraha bhikSu pratimAoM kA, upasagoM kA, bhaktapratyAkhyAna nAmake saMthAre kA, pAdapopagamana nAsake saMthAre kA, anuttaropapAta kAanuttara vimAnoM meM utpatti hone kA, phira vahAM se Ayu ke anta meM va navabhai mArnu 213517 ve che-"se kiM taM aNuttarovavAiyadasAo0" chatyAhi | ziSya prazna-he bhadanta ! anuttare papAtika dazAMganuM zuM svarUpa che ? uttarajenA karatAM bIje kaMI paNa janma zreSTha na hoya tenuM nAma anuttarapapAta che. jene A anuttarapapAta thAya che teo anuttarAyapAtika kahevAya che. A anuttaropapAtika dazAMgamAM anuttarapapAtika munionAM nagaranuM udyAnuM, yetyA-vya-tarAyatanAnu, panaSAnu, zatamAnu, mAtApitAnu, samavasaraNAnu, dharmAcAryonuM, dharmakathAonuM, Aloka tathA parakanI khAsa RddhionuM, bhegenA parityAganuM, dIkSAnuM, paryAnu, kRtanAM adhyayananuM, duSkara tapanuM, vividha avasthAenuM, bAra bhikSu pratimAonuM, upasargonu, saMlekhanA maraNanuM, bhakta pratyAkhyAna nAmanA saMthArAnu, pAdapapagamana nAmanA saMthArAnuM, anuttaropapAtanuM anuttara vimAnemAM utpatti thavAnuM, vaLI tyAMthI AyuSya pUrNa thatAM cyavane uttama kuLomAM Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 nandIsUtre punarvAdhilAbhAH, antakriyAzca-mokSaprAptilakSaNAzca AkhyAyante / anuttaropapAtikadazAsu khalu parItA saMkhyAtA vAcanAH, saMnyeyAni anuyogadvArANi, 'saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / tAH khalu aGgArthatayA navamamaGgam / atra-ekaH zrutaskandhaH trayovargAH, tya uddezanakAlAH, trayaH samuddezanakAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi-paTcatvAriMzalakSANi aSTau ca sahasrANi (4608000) padAni padAgreNa-padaparimANena, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavA, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRtanivaddhanikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidazyante, upadayante, sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate 6 / tA etA anuttaropapAtikadazAH / vyAkhyA pUrvavat vodhyA ||muu0 53 // cyava kara uttama kuloM meM unake janma lene kA punaH bodhiprApti kA tathA anta meM mokSa prApta karane kA kathana kiyA huA hai| isa aMga meM saMkhyAta vAcanAe~ haiM saMkhyAta anuyoga dvAra haiM saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyA~ haiM, saMkhyAta saMgrahaNiyA haiM aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiN| yaha aMga, aMga kI apekSA navamA aMga hai / isameM eka zrutaskaMdha hai, tIna varga haiM, tIna uddezanakAla haiM, tIna samuddezanakAla haiN| isameM padoM kA parimANa chayAlIsa lAkha ATha hajAra (4608000) haiM / saMkhyAta akSara haiN| yahAM bhI " anantAgamAH" ityAdi pATha kA artha pahale kI bhAMti samajha lenA cAhiye / isa taraha isa aMga meM sAdhuoM ke caraNa aura karaNa kI prarUpaNA huI hai| yaha anuttaropapAtikazA kA svarUpa hai| suu053|| temane janma thavAnuM, punaH bedhi prAptinuM tathA chevaTe mokSa prAptinuM varNana karavAmAM AvyuM che. A aMgamAM saMkhyAta vAcanAo che, saMkhyAta anuyoga dvAra che, saMkhyAta veSTaka che. saMkhyAta zloka che, saMkhyAta niyukti che, saMkhyAta saMgrahaNiye che, ane saMkhyAta pratipatti che. aMgenI apekSAe A navamuM aMga che. temAM eka grutaskaMdha che, traNa vargo che, traNa uddezanakALa tathA traNa samudrezanakALa che. temAM chatALIza lAkha aDhi hajAra (4608000) pada che. saMkhyAta akSara che. ahIM para "aNaMtA gamA" chatyAdi pAine artha mAgaNI rebha sabha savA joIe. A rIte A aMgamAM sAdhuonA caraNe ane karaNanI prarUpaNa thaI 7. manuttarApAti: zAnu mA 2235 che. // sU. 53 // Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandrikA TIkA praznavyAkaraNasvarUpavarNanam. samprati praznavyAkaraNanAmakaM dazamamaGgamAha - 613 mUlam - se kiM taM paNhAvAgaraNAI ? paNhAvAgaraNesu NaM aTThattaraM pasiNasayaM aTThattaraM apasiNasayaM, aTTuttaraM pasiNApasiNasayaM; taM jahA - aMguTThapasiNAI, bAhupasiNAI, addAgapasiNAI, anne vivacittA vijAisayA, nAgasuvannehiM, saddhiM divvA saMvAyA AghavinaMti / paNhAvAgarANaM paritA vAyaNA, saMkhejA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhejjAo saMgahaNIo, saMkhejjAo pddivttiio| se NaM aMgaDayAe dasame aMge, ege suyavakhaMdhe, paNayAlIsaM ajjayaNA paNayAlIsaM uddesaNakAlA, paNayAlIsaM samuddesaNakAlA, saMkhejjAI payasahassAyaM payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, anaMtA gamA anaMtA pajjavA, parittA tasA, anaMtA thAvarA, sAsayakaDanibaddhanikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjaMti, paruvijjaMti, daMsijjaMti, nidaMsijjaMti, uvadaMsijjati / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viSNAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai 6 / se taM paNNAvAgaraNAI || sU0 54 // chAyA -- atha kAnitAni praznavyAkaraNAni ? praznavyAkaraNeSu khalu aSTottaraM praznazatam, aSTottaram apraznazatam, aSTottaraM praznApraznazataM vidyAtizayAH, nAgasuparNaiH sArddhaM divyA saMvAdA AkhyAyante, tadyathA - aGguSThapraznAH, bAhupraznAH, AdapannAH anye'pi vicitrA praznavyAkaraNAnAM parItA vAcanAH, saMkhyeyAnyanuyogadvArANi, sakhyeyA veSTakAH saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH niryuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / tAni khalu aGgArthatayA dazamamaGgam ekaH zruta 1 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre skandhaH, paJcacatvAriMzadadhyayanAni paJcacatvAriMzad uddezanakAlA, paJcacatvAriMzat samuddezanakAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAni, akSarANi, anantAgamAH anantAH paryAyAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvata kRtanivaddhanikAcitAH jinamajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidazyante, upadazyante, sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate tAnyetAni praznavyAkaraNAni // su0 54 / / TIkA-se kiM taM0' ityAdi-- gaNipiTakasya dazamAGgasvarUpajijJAsayA pRcchati-atha kAnitAniprazvavyAkaraNAni-praznA jijJAsAviSayIbhUtAH padArthAH, vyAkaraNAni-tannirvacanAni, eteSAM yogAdaGgamapi pazcavyAkaraNAni, athavA-praznavyAkaraNAni ca santi yeSu tAnipraznavyAkaraNAni ?, uttarayati -praznavyAkaraNeSu khalu aSTottaraM praznazatamaSTottarazatasaMkhyakAH praznAH, aSTottaramapraznazatam - aSTottarazatasaMkhyakA apraznAH, aSTottaraM praznAprazna zatam - aSTottarazatasaMkhyakAH praznApraznAH, tatra-aGguSThabAhumaznAdikA mantravidyAH prazAH ayaM bhAvaH-yAsAM mantravidyAnAM prabhA aba dazaveM aMga praznavyAkaraNakA svarUpa batalAyA jAtA hai'se kiM taM paNhAvAgaraNAI0' ityAdi / ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! dazaveM aMga praznavyAkaraNakA kyA svarUpa hai ? ___ uttara-jijJAsAke viSayabhUta padArtha aura unakA nirvacana, ina donoM ke yoga se yaha aMga bhI 'praznavyAkaraNa' isa nAmale kahAgayA hai| athavA prazna aura vyAkaraNa (uttara)ye donoM jisa aMgameM hai yaha praznavyAkaraNa hai| isa praznavyAkaraNameM ekasau ATha 108 prazna, ekasau ATha 108 aprazna tathA ekasauATha 108 hI praznAprazna haiN| jina maMtravidyAoMke prabhAvale aMguSTha have dezamAM aMga "praznavyAkaraNa" nuM svarUpa batAvavAmAM Ave che"se ki ta paNhAvAgaraNAiM0 "tyAhi. ziSya pUche che-he bhadanta! dazamAM aMga praznavyAkaraNanuM zuM svarUpa che? uttara-jijJAsAnA viSayabhUta padArtho ane temanuM nirvacana, e baMnenA yogathI A aMge paNa "praznavyAkaraNa nA nAme oLakhAya che. athavA prazna ane vyAkaraNa-(uttara) e ene je aMgamA che te praznavyAkaraNa nAmanuM aMga che. A praznavyAkaraNamAM eka se ATha (108) prazno, eka ATha (108) aprazna ane ekaso ATha (108) ja praznAprakana che, je maMtravidyAonA prabhAvathI Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -zAnacandrikA TIkA-praznavyAkaraNasvarUpavarNanam, veNa aGguSThanAhvAdayo'pi pRSTAnAM viSayANAmuttaraM dadati sA mantravidyA aGguSThavAhupraznAdikA ucyante / tA eva iha praznazabdena vivakSitA iti / yAH punarvidyA mantravidhinA japyamAnA apRSTA evaM zubhAzubhaM kathayanti tA apraznAH yAH punarvidyA aguSThAdi praznabhAvaM tadabhAvaM cAdhigamya zubhAzubhaM kathayanti tAH prshnaaprshnaaH| pate caturvizatyadhikatrizatasaMkhyakAH praznAprazna-praznApraznAH AkhyAyante / tAnevAha -tadyathA-aguSThapraznAH, bAhupraznAH, AdarzapraznAH, tathA-ito'nye'pi vicitrA anekvidhaaH| vidyAtizayAH stambhanavazIkaraNavidveSaNoccATanAdayaH, tathA-sAdhakAnAM nAgamuparNaiH-upalakSaNatvAd yakSAdibhizca saha divyA: tAttvikAH saMvAdA:= yAha Adi, pUche hue viSayoM kA uttara dete haiM ve aMtravidyAeM yahAM prazna zabda se gRhIta huI haiN| jo vidyAe~ maMtrakI vidhike anusAra japI jAne para vinA pUche hI zubha aura azubhako batalAtI haiM ve aprazna zabdase yahAM gRhIta huI haiN| tathA jo vidyAe~ aMguSTha Adike praznabhAvako tathA inake abhAvako lekara zubha aura azubha ko prakaTa karatI haiM ve praznAprazna haiM, aura inakA grahaNa yahAM praznAprazna zabdase huA hai| ina sabakI saMkhyA yoga karane para tInasau cobIsa 324 holI haiN| inhIM prazna AdikoM ko sUtrakAra 'taM jahA' ityAdise sUcita karate hai, ve kahate haiM ki isa aGga meM aGguSThaprazna, bAhuprazna, AdarzapraznakA varNana kiyA gayA hai, tathA inase atirikta aneka prakArake jo staMbhana, vidveSaNa, vazIkaraNa uccATana Adi ye vidyAtizaya haiM, tathA nAgasuparNo ke sAtha evaM upalakSaNase yakSa aMguSTha bAhu Adi, pUchavAmAM Avela viSayane uttara Ape che te maMtravidyAo ahIM prazna zabdathI gRhIta thayela che. je vidyAo maMtranI vidhi pramANe japI javA chatAM paNa vinA pUchaye ja zubha ane azubhane batAve che te aprazna che, ane emanuM ja aprazna zabdathI ahIM grahaNa thayela che. tathA je vidyAo aMguSTha AdinA praznabhAvane tathA temanA abhAvane laIne zubha ane azubhane pragaTa kare che teo praznAprazna kahevAya che, ane ahIM praznAprazna zabda vaDe temanuM grahaNa karAyela che. A badhAne saravALo karatA temanI kula saMkhyA traNaso yovIsa (324) thAya che. te prazna porana sUyita 42 / mATe sUtradhAre 'taM jahA' ItyAdi pade ApyA che, teo kahe che ke A aMgamAM aMguSThaprazna, bAhuprazna, Adarza prazna vagerenuM varNana karavAmAM AvyuM che. ane tenAthI atirikta aneka prakAranA je staMbhana, vidveSaNa, vazIkaraNa, uccATana Adi je vidyAtizaya che, tathA nAgasuparNonI sAthe ane upalakSaNathI yakSa AdikanI sAthe sAdhakone Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre saMlApazca AkhyAyante / tathA praznavyAkaraNeSu khalu parItA saMkhyeyA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH tAni khalu aGgArthatayA dazamamaGgam / atra-ekaH zrutaskandhaH, paJcacatvAriMzaduddezanakAlAH, mahApraznavidyAmAnaH prazna vidyAdipratipAdaka praznavyAkaraNApekSayA paJcacatvAriMzaduddezanakAlaH uktAH, tadvicchittyA sAmpataM dazAdhyayanatvena dazaivoddezanakAlA labhyante iti bodhyam / paJcacatvAriMzatsamuddezanakAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi-dvinavatilakSANi SoDazasahasrANi (9216000) ca padAni padANa-padaparimANena, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, ityArabhya evaM caraNakaraNaprarUpaNAAkhyAyate-ityanta pUrvavad vyAkhyeyam / upasaMhannAha-' se taM0 ' ityAdi tAnyetAni praznavyAkaraNAni // sU0 54 // AdikoM ke sAtha jo sAdhakajanoM kA tAttvika saMlApa hotA hai vaha divya saMvAda hai / unakA bhI isa aMgameM varNana kiyA gayA hai| isa aMgameM saMkhyAta vAcanAe~ haiM,saMkhyAta anuyoga dvAra haiM, saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyAM haiM,saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiM, saMkhyAta pratipattiyAM haiM / yaha aMgakI apekSA dasavAM aMga hai / isameM eka zrutaskaMdha hai / paiMtAlIsa uddezanakAla aura paiMtAlIsa hI samuddezanakAla haiM / padaparimANase isameM saMkhyAta-9216000 bAnave lAkha solaha hajAra pada haiM / saMkhyAta akSara haiM, anaMta gama haiM ityAdi saba pIche kahI gaI vAcanA caraNakaraNaprarUpaNAparyanta yahAM lagA lenI cAhiye / isa prakAra yaha praznavyAkaraNa kA svarUpa hai / sU0 54 // je tAtvika saMvAda thAya che te divyasaMvAda che, teonuM paNa A aMgamAM varNana karavAmAM AvyuM che. A aMgamAM saMkhyAta vAcanAo che, saMkhyAta anuyAga dvAra che, saMkhyAta veSTaka che, saMkhyAta laika che, saMkhyAta niyukti che, saMkhyAta saMgrahaNio che, tathA saMkhyAta pratipatti che. aMgenI apekSAe A dasamuM aga che. temAM eka kutaskaMdha che. pIstALIza uddezakALa ane pIstALIza ja samudezanakALa che. temAM saMkhyAta-ANuM lAkha soLa hajAra (216000) pada che. saMkhyAta akSara che. anaMta gama che, vagere pahelAM kahela vAcanA caraNa karaNa prarUpaNA sudhI ahIM samajI levI. A prakAranuM A praznavyAkaraNanuM sva35 cha. (2. 54) Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnacandrikA TIkA-vipAkazrutasvarUpavarNanam, ekAdazAGgasvarUpamAi mUlam se kiM taM vivAgasuyaM ? vivAgasueNaM sukkaDadukkaDANaM kammANaM phalavivAgo Aghavijai / tattha NaM dasa duhavivAgA, dasa suhavivAgA / se kiM taM duhavivAgA ? duhavivAgesu NaM duhavivAgANaM nagarAiM ujANAI vaNasaMDAiM ceiyAiM samosaraNAI rAyANo ammApiyaro dhammAyariyA dhammakahAo ihaloiyaparaloiyA iDhivisesA, nirayagamaNAI saMsArabhavapavaMcA, duhaparaMparAo dukkulapaccAyAIo dullahabohiyattaM AghavinaMti / se taM duhavivAgA / se kiM taM suhavivAgA ? suhavivAgesu NaM suhavivAgANaM nagarAiM ujjANAI vaNasaMDAiM samosaraNAiM rAyANo ammApiyaro dhammAyariyA dhammakahAo ihaloiyaparaloiya iDhivisesA bhogapariccAgA pavvajjAo pariyAgA suyapariggahAtabovahANAiM saMlehaNAo, bhattapaccakkhANAI, pAovagamaNAI, devalogagamaNAI, suhaparaMmparAo, sukulapaJcAyAIo, puNabohilAhA, aMtakiriyAo aaghvijjti| vivAgasuyassaNaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhijjAo saMgahaNIo saMkhejjAo pddivttiio| se NaM aMgaThThayAe ikArasame aMge, do suyakkhaMdhA, vIsaM ajjhayaNA, vIsaM uddesaNakAlA, vIsaM samudesaNakAlA,saMkhejjAiM payasahassAiM payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, ma074 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre sAsayakaDanibaddhanikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjaMti, parUvijjati, daMsijjaMti nidaMsijjaMti, uvadaMsijjaMti / sa evaM AyA, evaM nAyA, evaM vipaNAyA / evaM caraNa karaNa parUvaNA Aghavijjai / setta vivAgasuyaM // sU0 55 // chAyA-atha siM tad vipAkazrutaM ? vipAkazrute khalu sukRta dupkRtAnAM karmaNAM phala vipAka AkhyAyate / tatra rakhala daza duHkhavipAkAH daza sukhavipAkAH / atha ke te duHkha vipAkAH ? duHkha viNakeSu khalu daHkhavipAkAnAM nagarANi udyAnAni vanaSaNDAH catyAna. samansaraNani, rAjAnaH ambANtiraH dharmAcAryAH dharmakathAH aihalaukikapAralaukikA RddhivizeSAH, nirayagamanAni saMsAra bhavaprapaJcAH, duHkha paramparA dapkulapratyAyotayaH durlabhavodhikatvam AnyAyate ta ete duHkhavipAkAH / atha ke te sukhavipAkAH ? sukhavipAkeSu khalu suraripAkAnAM nagarANi, udyAnAni, vanapaNDAH. caityAni. samavasaraNAni. rAjAnaH, asgapitaraH, dharmAcAryAH, dharmakathAH, ehalaukika pAralaukikA Rddhi vizeSAH bhogaparityAgAH. pravrajyAH, paryAyAH, zrutaparigrahAH. tapa upadhAnAni, saMlekhanAH, bhaktapatyAkhyAnAni, pAdapopagamanAni, devalokagamanAni, sukhaparamparAH, sakula pratyAyAtayaH, punarvAdhilAbhAH, antakriyA AkhyAyante / vipAkazrutasya khalu parItA vAcanA sakhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakA, saMkhyeyA zlokAH, saMkhyeyAH niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH tat khalu aGgArthatayA ekAdazamaGgam , 'viMzatiradhyayanAni, viMzatiruddezanakAlAH, viMzatiH samuddezanakAlAH, saravyeyAni pada sahasrANi, padAgreNa, saMkhyeyAni akSarANi, anannA' gamAH. anantAH paryavAH parItAstramAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRtanivadanikAcitA jinaprajaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, daya'nte. nidazyante, upadazyante / sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate / tadetad vipAkazrutam / sU0 55 // TIkA-' se kiM taM vivAgasuyaM0' ityAdiekAdazAGgajijJAsAyAM pRcchati-atha tiM tad vipAkazrutam vipacanaM vipAkA ava gyArahaveM aMga vipAkazrutakA svarUpa kahate haiM-se kiMtaM vivAgasuyaM ?' ityAdi / gyArahaveM aga vikazrutake svarUpako jAnanekI icchA havemagIyAramA ma-vipAzrutarnu 2135 vaNava cha-" se ki ta vivAgasuyaM ?" tyAdi sabhIyAramA mavipAzrutarnu 2135 sabhAvAne bhATe ziSya Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-vipAkazrutasvarUpavarNanam ...... zubhAzubhakarmapariNAmastatpratipAdaka zrutaM vipAkazrutam , tatkisvarUpamiti praznaH ? uttarayati-vipAkazrute khalu sukRtaduSkRtAnAM karmaNAM phalavipAkaAkhyAyate / tatra-vipAke khalu daza duHkhavipAkA duHkhavipAkapradarzakAni dazAdhyayanAni santi, sukhavipAka pradarzakAni ca dazAdhyayanAni santi / duHkhavipAka svarUpajijJAsAyAM pRcchati-atha ke te duHkhavipAkAH ? iti / uttarayati-duHkhavipAkepu khalu duHkhavipAkAnAm-duHkhavipAko'styeSAmiti duHkhavipAkAH, matvarthIyo'c pratyayaH, teSAM tathoktAnAm-duHkhaphalabhoktRNAM jIvAnAM nagarANi, udyAnAni, vanaSaNDAH, se ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! vipAkazrutakA svarUpa kyA hai ? uttara-zubha aura azubha karmoM ke paripAkakA nAma vipAka hai / isa vipAkakA pratipAdaka jo zruta hai vaha vipAkazruta hai / isa aMgameM puNya aura pApaprativipAka kA kathana kiyA gayA hai / isameM duHkhavipAka daza haiM tathA sukha vipAka bhI daza haiM arthAt-isa vipAkazrutameM duHkhavipAkapradarzaka daza adhyayana haiM aura sukhavipAka pradarzaka bhI daza adhyayana haiM, isa taraha yaha vipAkazruta bosa adhyayanoMvAlA hai| duHkhavipAka pradarzaka adhyayanoM kA nAma duHkhavipAka aura sukhavipAkapradarzaka adhyayanoM kA nAma sukhavipAka hai| aba ziSya duHkhavipAka ke svarUpa ko jAnane kI icchA se pUchatA hai-he bhadanta ! ve dukhaHvipAka kyA hai ? uttara-ina duHkhavipAkoMmeM duHkhavipAka ko bhoganevAloM ke nagaroM kA, udyAnoM kA, vanapaNDoM kA, caityoM kA arthAt vyantarAyatanoM kA, samapUche cha- mahanta ! vizrutanu zu 2135 cha 1 / uttara-zubha ane azubha karmonA paripAkanuM nAma vi pAka che. A vipAkanuM pratipAdana karanAra je sUtra che te sUtranuM nAma vipAkakRta che. A aMgamAM punya ane pApaprakRti rUpa karmonA phaLasvarUpa vipAkanuM varNana karAyuM che. A vipAka zratamAM dukhavipAka pradaka dasa adhyayana che ane sukhavi pAka pradazaka paNa dasa adhyayana che, A rIte A vipAkazrata vIla adhyayane vALuM che du khavipAka pradarzaka adhyayananuM nAma dukhavipAka ane sukhavipAka pradarzaka adhyayananuM nAma sukhavipAka che. have ziSya dukhavipAkanuM svarUpa jANavAne mATe pUche che-he bhadanta! te duHkhavipAka zuM che? uttara-e duHkhavipAkamAM duHkhavipAka bhAga nArAonAM nagaronuM udyAnuM, vanaSa Denu cityanuM eTale ke cantarAyatanu, Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 mandIle caityAni, samavasaraNAni rAjAnaH, amvApitaraH, dharmAcAryAH, dharmakathAH, aihalaukika pAralaukikA RddhivizeSAH, nirayagamanAni-narakagamanAni, saMsArabhavaprapazcA:saMsAre saMsRtau bhavAnAM-janmanAM prapaJcAH vistArAH, duHkhaparamparAH, duSkulapratyAyAtayaH duSkuleSu janmAni, durlabhavodhitA ca AkhyAyate / ta ete duHkhavipAkAH / sampati sukhavipAkaM jijJAsate-atha ke te sukhavipAkAH ? iti / uttarayati-sukhavipAkeSu khalu sukhavipAkAnAM-mukhaphalabhoktRRNAM nagarANi, udyAnAni, vanaSaNDAH, caityAni, samavasaraNAni, rAjAnaH, ambApitaraH, dharmAcAryAH, dharmakathAH, aihalaukika pAralaukikA RddhivizeSAH, bhogaparityAgAH, pravrajyAH, paryAyAH, zrutaparigrahAH, tapa upadhAnAni, saMlekhanAH, bhaktapratyAkhyAnAni, pAdapopagamanAni, devalokagamanAni, sukhaparamparAH, sukulapratyAyAtayaH devalokaccyavavasaraNo kA, rAjAoM kA, unake mAtA pitAoM kA, dharmacAryoM kA, aihalaukika pAralaukika RddhivizeSoM kA naraka gamana kA, saMsArameM janma lene kI paramparA kA, duSkuloMmeM janma lene kA, aura durlabhabodhitA kA kathana karane meM AyA hai| ye duHkha vipAka kahe gaye haiN| aba ziSya sukhavipAka ke svarUpa ko pUchatA hai-he bhadanta ! sukhavipAka kA svarUpa kyA hai ? uttara-sukhavipAkomeM sukha rUpa phala bhoganevAle jIvoM ke nagaroM kA, udyAnoM kA, vanaSaNDoM kA, caityo-vyantarAyatanoM kA, samavasaraNoM kA, rAjAoM kA, unake mAtA pitAoM kA, dharmAcAryoM kA dharmakathAoM kA unakI ihaloka saMbaMdhI tathA paralokasaMbaMdhI RddhiyoM kA bhogoM ke parityAga kA pravrajyA kA paryAyoM kA zrutAdhyayano kA, prakRSTatapoM kA, saMlekhanA ke ArAdhana kA, bhaktapratyAkhyAna kA, pAdapopagamana kA, devalokaprApti kA, samavasaraNanuM, rAjAonuM temanuM mAtApitAnuM, dharmAcAryonuM, dharmakathAonuM, aihalokika paralaukika RdhivizeSonuM, narakagamananuM, saMsAramAM janma levAnI paraMparAnuM duSkuLamAM janmavAnuM, ane durlabha badhitAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. e dukhene vipAka kahevAmAM AvyAM che. have ziSya sukhavipAkanuM svarUpa pUche che-he bhadanta! sukhavipAkanuM zuM svarUpa che ? uttarasukhavipAkamAM sukharUpa phaLa bhegavanAra chanAM nagaronuM, udyAnanuM, vanakhaMDonuM, caitya-vyantarAyatanuM samavasaraNenuM, rAjAonuM, temanA mAtApitAnuM, dharmAcAryonuM, dharmakathAonuM, temanI Alaka saMbaMdhI tathA paraka saMbaMdhI ddhionuM, bhegenA parityAganuM pravajyAnuM, paryAnuM, zrAdhyayanuM, prakRSTa tapanuM, saMlekhanAnAM ArAdhananuM, bhakta pratyAkhyAnanuM pAdapapagamananuM, devaleka prAptinuM, sukhanI paraMparAnuM tyAMthI Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAnacandrikA TIkA-vipAkazrutasvarUpavarNanam. nAnantaraM zobhanakuleSutpattayaH, punarbodhilAbhAH, antakriyAzca AkhyAyante / vipAka zrutasya khalu parItAH saMkhyeyA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, yAvat saMkhyeyA veSTakAH saMkhyeyA zlokAH, saMkhyeyA niryuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyA matipattayaH / sa-vipAkaH khalu aGgArthatayA ekAdazamaGgam / atra viMzatiradhyayanAni, vizatiruddezanakAlAH, viMzatiH smuddeshnkaalaaH| tathA-saMkhyeyAni padasahasrANi-ekAkoTizcaturazItilakSANi dvAtriMzatsahasrANi (18432000) ca padAni padAgreNa padaparimANena, tathA-saMkhyeyAni akSarANi, anantAgamAH anantAH paryavAH, 'parItAstrasAH' ityAdhArabhya 'evaM vijJAtA' ityantaH pATho bodhyaH / evam-uktaprakAreNAtrAGge sAdhUnAM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate-kathyate / tadetad vipAkazrutam // sU0 55 // sukhoM kI paramparA kA sukuloMmeM janma dhAraNa karane kA, punarbodhi kI prApti hone kA, tathA unakI antakriyA kA-muktimeM pahuMcane kA kathana karane meM AyA hai| vipAka zrutameM saMkhyAtavAcanAe~ hai.saMkhyAta anuyoga dvAra haiM' saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka hai, saMkhyAta niyuktiyAM haiM, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiM, aura saMkhyAta pratipattiyAM haiN| yaha vipAka zruta aMga kI apekSA gyArahavAM aMga hai, isameM do zrutaskandha bIsa adhyayana haiM, bIsa hI uddezana kAla evaM bIsa hI samuddezanakAla haiM / isake saMkhyAtapada haiM arthAt padoM kA pramANa eka karor3a corAsI lAkha battIsa hajAra (18432000) hai| isameM saMkhyAta akSara haiM, anaMta gama haiM, paryAya bhI anaMta haiM, saMkhyAta prasa haiM-yahA se lekara 'isa prakAra kA vijJAtA do hai' yahA~ taka samajhalenA caahiye| vIne te sukuLamAM janma dhAraNa karavAnuM, punarbodhinI prApti thavAnuM tathA temanI antakriyAnuM-mekSe pahoMcavAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. vipAkakRtamAM saMkhyAta vAcanAo che. saMkhyAta anuga dvAra che, saMkhyAta veSTaka che, saMkhyAta zleka che, sakhyAta niryukti che, saMkhyAta saMgrahaNiyo che ane saMkhyAta pratipatti che. aMgonI apekSAe A vipAkakSuta agIyAramuM aMga che. temAM be zrutaskaMdho che. vIsa adhyayana che, vasaja uddezakALa che ane vIsa ja samudezanakALa che. temAM saMkhyA pada che, eTale padanuM pramANe eka karoDa ceryAsI lAkha batrIsa hajAra ( 18432000 ) che. temAM saMkhyAta akSara che. anaMta gama che, paryAya paNa anaMta che, saMkhyAta trasa che-ahIMthI laIne "A prakArane vijJAtA hoya che-ahIM sudhI samajI levuM joIe. Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 623 nandIsa pravacana puruSasya dvAdazamaGgamAha mUlam - se kiM taM diTTivAe ? diTTivAe NaM savvabhAvaprarUvaNA Aghavijjai / se samAsao paMcavihe paNNatte, taM jahA - parikamme, suttAI 2, puvvagayaM 3, aNuogo 4, cUliyA5 / se kiM taM parikamme ? parikamme sattavihe paNNatte, taM jahA- siddhaseNiyA parikamme 1, maNuseNiyAparikam 2, puTThaseNiyA parikamme 3, ogADha seNiyA parikamme 4, uvasaMpajaNaseNiyA parikamme 5, vippajahaNaseNiyA parikamme 6, cuyAcuyaseNiyA parikamme 7, chAyA - atha ko'sau dRSTivAdaH 1 dRSTivAde khalu sarvabhAvaprarUpaNA AkhyAyate, sa samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA - parikarma 1, mUtrANi 2, pUrvagatam 3, anuyogaH 4, cUlikA 5, atha kiM tatparikarma 2, parikarma saptavidhaM prajJaptam, tadyathA - siddhazreNikA parikarma 1, manuSyazreNikA parikarma 2, pRSTazreNikA parikarma3, gADhazreNikA parikarma 4, upasaMpAdana zreNikA parikarma 5, viprahANazreNikA parikarma 6, cyutAcyutazreNikA parikarma 7 / , TIkA -' se kiM taM0 diTTivAe0 ' ityAdi / sammati dvAdazasya dRSTivAdAGgasya svarUpaM pRcchati -- atha kau'sau dRSTivAdaH ? iti / uttarayati - dRSTivAde - dRSTayo- darzanAni isa taraha isa aMga meM sAdhuoM kI caraNasattarI aura karaNa sattarI prarUpita karanemeM AI hai / yaha vipAka thunakA svarUpa hai | sU0 55 // aba sUtrakAra pravacana puruSa ke bArahave aMga dRSTivAda kA svarUpa batalAte haiM - ' se kiMta diTTivAe0 ' ityAdi / ziSya prazna - he bhadanta ! dRSTivAda jo bArahavA~ aga hai usakA kyA A rIte A aMgamA sAdhuonI caraNusattarI ane karaNusattarI prarUpita karavAmAM AvI che. vipAkazrutanuM A svarUpa che. ! sU. 55 have sUtrakAra pravacana puruSanA mAramAM aMga-tRSTivAdanu svarUpa matAve che. " se kiM taM diTTivAe0 " tyAhi ziSya pUche che-he bhadanta! dRSTivAda ke je khAramu aMga che tenuM zu Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAndrakA TIkA dRSTivAdAsvarUpavarNanam. 623 se kiM taM siddhaseNiyAparikamme ?, siddhasaNiyAparikamme cauddasavihe paNNatte, taM jahA-mAugApayAiM 1, egaThiyapayAI 2, aTThapayAiM 3, pADhoAgAsapayAiM 4, keubhUyaM 5, rAsibaddhaM 6, egaguNaM7, duguNaM 8, tiguNaM, keubhUyaM 10, paDiggaho 11, saMsArapaDiggaho 12, naMdAvattaM 13, siddhAvattaM 14, settaM siddhaseNiyA parikamme // 1 // ___ chAyA-atha kiM tat siddhazreNikA parikarma ? siddhazreNikA parikarma caturdazavidhaM prajJaptam , tadyathA-mAtRkApadAni 1. ekAthikapadAni2, arthapadAni3, pRthagAkAzapadAni 4, ketubhUta 5. rAzibaddham 6, ekaguNam 7, dviguNaM 8, triguNaM 9, ketubhUtaM 10, pratigrahaH 11, saMsArapatigrahaH 12, nandAvarta 13, siddhAvarttam 14, tadetasiddha zreNikAparikarma // 1 // matAni, vadanaM-vAdaH, dRSTinAM vAdaH kathanaM yatra sa tasmin , yadvA-dRSTInAM sarvanaya dRSTInAM vAdaH kathanaM yatra sa tasmin , sarvabhAva prarUpaNA-sarve ca te bhAvA:-sarvabhAvAH-jIvAdayaH sakalapadArthAH dharmAstikAyAdayo vA, teSAM prarUpaNA AkhyAyate / sa dRSTivAdaH khalu samAsataH saMkSepataH paJcavidhaH paJcaprakAraH prajJaptaH kathitaH sarvamidaM dRSTivAdAGga prAyo vicchinnaM, tathApi yathopalabdhaM kiMcillikhyate, tadyathAparikarma 1, sUtrANi 2, pUrvagatam 3, anuyogaH 4, cUlikA 5, ceti / paJcaprasvarUpa hai ? uttara-isameM darzanoM kA athavA sarvanayoM kI dRSTiyoM kA kathana kiyA gayA haiM, isaliye isa kA nAma dRSTivAda huA hai| isa dRSTivAda aMgameM samasta jIvadika padArthoM kI athavA dharmAstikAyAdikoM kI prarUpaNA karane meM AI hai| yaha aMga saMkSepa se pAMca prakAra kA hai, vaha prakAra yaha haiMparikarma 1, sUtra 2, pUrvagata 3, anuyoga 4, evaM cUlikA 5 / yadyapi yaha svarUpa che? uttara-temAM darzanenuM athavA sarvananI daSTienuM kathana karAyuM che tethI tenuM nAma dRSTivAda paDayuM che A dRSTivAda aMgamAM samasta jIvAdika padArthonI athavA dharmAstikAyAdikenI prarUpaNa karavAmAM AvI cheA aMga sakSitabhA pAMya 42nu cha. prArI 2 // pramANe cha-(1) paribha, (2) sUtra, (3) pUrvata, (4) anuyoga mane (5) yUli. ne mAmAbhuTipA maga Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandI kAre'smin dRSTivAde prathamaH prakAraH kIdRzaH? iti pRcchati-atha kiM tat parikarma? iti / uttarayati-parikarmabhUtrAdi grahaNa-yogyatAsaMpAdanam avasthitasya vastuno guNAdhAna vA, taddhetutvAt zAstramapi parikarmetyucyate, taddhi saptavidhaM prajJaptam , tadyathAsiddhazreNikAparikarma 1, manuSyazreNikA parikarma 2, pRSTazreNikA parikarma 3, avagAhanazreNikA parikama 4, upasaMpAdanazreNikA parikarma 5, viprahANazreNikA parikarma 6, cyutAcyutazreNikA parikarma ca7 iti / ____ atha kiM tat siddhazreNikA parikarma ? iti praznaH / uttarayati-siddhazreNikA parikarma caturdazavidhaM prajJaptam , tadyathA-mAtRkApadAni 1, ekAthikapadAni-ekasamasta ddaSTivAda aMga prAyaH vicchinna ho cukA hai phira bhI jo kucha upalabdha huA hai usa para kucha likhA jAtA hai ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! parikarma kA kyA svarUpa hai ? uttara-sUtrAdikoM ke grahaNa karane kI yogyatA kA saMpAdana karanA, athavA avasthita vastu kA guNadhAna karanA isakA nAma parikarma hai| isa parikama kA hetu hone se zAstra bhI parikama zabda se vyavahRta ho gayA hai| yaha parikameM sAta prakAra kA kahA hai, jaise-siddhazreNi kA parikama 1, manuSyazreNi kA parikarma 2, pRSTazreNi kA parikarma 3, avagADhazreNi kA parikarma 4, upasaMpAdanazreNi kA parikarma 5, viprahANazreNi kA parikarma 6 tathA cyutAcyutazreNi kA parikarma 7 / aba ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! siddhazreNikA parikarma kA kyA svarUpa hai? ___uttara-siddhazreNi kA parikarma caudaha prakAra kA kahA gayA hai, ve vicchinna thaI gayuM che te paNa je kaMI upalabdha thayuM che. te viSe thoDuM mAmAM Ave cheziSya pUche che--he bhadaH parikarmanuM zuM svarUpa che? uttara-sUtrAdikene grahaNa karavAnI yogyatA prApta karavI athavA avasthita vastunA guNAdhAna karavA tene parikama kahe che. A parikamane hetu hevAthI zAstra paNa parikarma zabdathI vyavahata thaI gayuM che. e parikame sAta prakAranA 2 -(1) siddhapiribha (2) manuSyazreNiparibha, (3) pRSTa zreNiyaparibha, (4) AqsAda zreNuiparibha, (5) 6spaahnshrennui| pari4bha, (6) viDazreNiparibha, tathA (7) zyutAyutazreNuiparibha, have ziSya pUche che-he bhadanta! siddha zreNikAparikamanuM zuM svarUpa che? uttara--siddha zreNika parikarma nIce pramANe cauda prakAranuM kahela che Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-manuSyazreNikAparikarmavarNanam. se kiM taM maNussaseNiyAparikamme ?, maNussaseNiyAparikamme cauddasavihe paNNatte, taM jahA-mAugApayAiM 1, egaTTiyapayAiM 2, aTThapayAI 3, pADhoAgasapayAI 4, keubhUyaM 5, rAsibaddhaM 6, egaguNaM 7, duguNaMTa, tiguNaM9, keubhUyaM 10, paDiggaho 11, saMsArapaDiggaho 12, naMdAvattaM 13, maNussAvattaM 14; se taM maNussaseNiyAparikamme // 2 // -atha kiM tanmanuSyazreNikAparikarma ?, manuSyazreNikAparikarma caturdazavidha prajJaptam , tadyathA-mAtRkApadAni 1, ekAthikapadAni 2, arthapadAni 3, pRthagAkAzapadAni 4, ketubhUtaM 5, rAzivaddham 6, ekaguNaM 7, dviguNaM 8, triguNaM 9, ketubhUtaM 10, pratigrahaH 11, saMsArapratigrahaH 12, nandAvarta 13, manuSyAvatam 14, tadetanmanuSyazreNikAparikama // 2 // samAno'rtha ekArthaH, so'sti yeSAM tAni ekAthikAni, tAni ca padAni ceti karmadhArayaH 2, arthapadAni 3, pRthagAkAzapadAni 4, ketubhUtaM 5, rAzivaddham 6, ekaguNam 7, dviguNaM 8, triguNaM 9, ketubhUtaM 10, pratigrahaH 11, saMsAramatigrahaH 12, nandAvatta 13, siddhAvarttam 14 / tadetat siddhazreNikAparikama // 1 // atha kiM tanmanuSyazreNikAparikama ? iti praznaH / uttarayati-manuSyazreNikAparikarma caturdazavidhaM prajJaptam , tadyathA-mAtRkApadAnItyAdi / atra mAtRkApadAprakAra ye haiM-mAtRkApada 1, ekArthikapada 2, arthapada 3, pRthagAkAzapada 4, ketubhUta 5, rAzibaddha 6, ekaraNa 7, dviguNa 8. triguNa 9, ketubhUta 10, pratigraha 11 saMsArapratigraha 12, naMdAvana 13, aura siddhAvarta 14 / isa prakAra yaha siddhazreNi kA parikarma kA svarUpa hai // 1 // ziSyaprazna-manuSyazreNi kA parikama kA kyA svarUpa hai ? uttara-manuSyazreNikA parikarma bhI caudaha prakAra kA hai, ve prakAra (1) bhAtR56, (2) sArthiya, (3) atha paha, (4) pRthaza54, (5) hetubhUta, (6) zimaddha, (7) me guNa, (8) dviguNa, (e) trizu), (10) tubhUta, (11) pratiya, (12) sasA2pratiya. (13) nahAvata mana (14) siddhAvata'. A prakAranuM A siddhazreNika parikarmanuM svarUpa che. ziSya pUche che manuSya zreNikAparikamanuM zuM svarUpa che? ____ uttara-manuSyazreNi524 5 nAya pramANe yo prA2nu cha-(1) na0 79 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre 126 se kiM taM puTThaseNiyAparikamme ? puDhaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taM jahA-pADhoAgAsapayAiM 1, keubhUyaM 2, rAsibaddhaM 3, egaguNaM 4, duguNaM5, tiguNaM 6, keubhUyaM 7, paDiggaho 8, saMsArapaDiggaho 9, naMdAvattaM 10, puTThAvattaM 11, se taM puTaseNiyA parikamme // 3 // ___ atha kiM tat pRSTazreNikAparikarma ?, pRSTazreNikAparikarma ekAdazavidhaM prajJaptam , tadyathA-pRthagAkAzapadAni 1, ketubhUtaM 2, rAzivaddham 3, ekaguNaM 4, dviguNaM 5, triguNaM 6, ketubhUtaM 7, pratigrahaH 8, saMsAramatigrahaH 9, nandAvarta 10, pRSTAvartam 10, tadetatpRSTazreNikAparikarma // 3 // nyArabhya nandAvarta yAvat pUrvoktAnyeva trayodaza parikarmANi, caturdazaM tu parikarma manuSyAvarttam / tadetanmanuSyazreNikAparikama 14 / tadubhayoH saMkalane'STAviMzatibhaidAH 28 / avazeSANi parikarmANi pRSTAdikAni = pRSTazreNikAparikarmAdIni cyutAcyutazreNikAparikarmAntAni paJcavidhAnyavaziSTAni parikarmANi pratyekamekAdazavidhAni, tathAhi-pRSTazreNikAparikarma-pRthagAkAzapadAnyArabhya pRSTAvataparyantamekAye haiM-mAtRkApada 1, ekArthikapada 2, arthapada 3, Adi teraha bhedasiddhazreNikAparikarma jaise hI haiM kevala caudahaveM bheda kA nAma 'manuSyAvarta' hai| yaha manuSyazreNikAparikarma kA svarUpa hai| ina donoM ke bhedoM ko milAne se aTThAIsa bheda hote haiM 28 / avaziSTa pRSTazreNikAparikarma se lekara jo cyutAcyutazreNikAparikarma taka ke pAMca bheda aura bacate haiM ve saba gyAraha gyAraha prakAra ke haiN| inameM pratyeka ke 'pRthagAkAzapad ' se lekara daza daza bheda to pUrvokta hI haiM, antima eka eka bheda apane mAtRkApada, (2) ekarthika pada, (3) arthapada Adi tera bheda siddhazreNikAparikarma jevAM ja che, phakta caudamAM bhedanuM nAma manuSyAvarta che. A manuSya zreNikAparikarmanuM svarUpa che. A bannenA bhedane saravALe karatAM kula advIsa (28) bheda thAya che. bAkInA pRSTaNikAparikamathI mAMDIne cutAgrutazreNikAparikama sudhInA je pAMca bheda rahe che te dareka agIyAra agIyAra prakAranA che, te pratyekamAM "pRthagAkAzapadathI mAMDIne daza daza bhedate AgaLa kahyA pramANe ja che, antima eka eka bheda pitA-pitAnA nAma pramANe svataMtra che, te batAvavAmAM Ave che-pRSTha Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnandrikA TIkA-pRSTazreNikAparikarmAdivarNanam, se kiM taM ogADhaseNiyAparikamme ?, ogADhaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taM jahA-pADhoAgAsapayAiM 1, keubhUyaM 2, rAsibaddhaM 3, egaguNaM 4, duguNaM 5, tiguNaM 6, keubhUyaM 7, paDiggaho, 8, saMsArapaDiggaho 9, naMdAvattaM 10, ogADhAvattaM 11, ogADhaseNiyAparikamme // 4 // se kiM taM uvasaMpajjaNaseNiyAparikamme ? uvasaMpajjaNaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taMjahA-pADhoAgAsapayAiM 1, keubhUyaM 2, rAsibaddhaM 3, egaguNaM 4, duguNaM 5, tiguNaM 6, keubhUyaM 7, paDiggaho 8, saMsArapaDiggaho 9, naMdAvattaM 10, uvasaMpajaNAvattaM 11; se ttaM uvasaMpajjaNaseNiyAparikamme // 5 // ____ atha kiM tat avagADhazreNikAparikarma ? avagADhazreNikAparikama ekAdazavidha prajJaptam , tadyathA-pRthagAkAzapadAni 1, ketubhUtaM 2, rAzivaddham 3, ekaguNam 4, dviguNaM 5, triguNaM 6, ketubhUtaM 7, pratigrahaH 8, saMsAraparigrahaH 9, nandAvarttam 10, avagADhAvattaM 11; tadetadavagADhazreNikAparikama // 4 // atha kiM tat upasaMpAdanazreNikA parikama 1 upasaMpAdanazreNikAparikarma ekAdazavidhaM prajJaptam , tadyathA-pRthagAkAzapadAni 1, ketubhUtaM 2, rAzivaddham 3, ekaguNaM 4, dviguNaM 5, triguNaM 6, ketubhUtaM 7, pravigrahaH 8, saMsArapratigrahaH 9, nandAvartam 10, upasampAdanAvarttam 11; tadetat upasampAdanazreNikAparikarma // 5 // dazavidham 1 / avagADhazreNikAparikarma-pRthagAkAzapadAnyArabhyAvagADhAvartaparyantamekAdazavidham 2 / upasaMpAdanazreNikAparikarma-pRthagAkAzapadAnyArabhyopasaMpAdanAvaapane nAma se svatantra haiM, unheM dikhalAte haiM-pRSTazreNikAparikarma ke 'pRthagAkAzapada 'se lekara nandAvarta ' taka daza aura gyArahvAM 'pRSTAvata' hai| isI prakAra avagADhazreNikAparikarma kA gyArahavAM bheda 'avagADhAvarta' hai| upasaMpAdanazreNikAparikarma kA gyArahavAM bheda 'upasaMpAdanAvarta' hai, zreNikAparikarmane "pRthagAkAzapadathI mAMDIne "nandAvatta " sudhI dasa ane agIyArame "pRchAvatta... bheda che. e ja pramANe avagADhazreNikAparikarmane agIyAramo bheda "avagADhAvarta" che. upasaMpAdana zreNikAparikamane agIyA Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamdIstra se kiM taM vippajahaNaseNiyAparikamme ? vippajahaNaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte,taM jahA-pADhoAgAsapayAiM 1, keubhUyaM 2, rAsibaddhaM 3, egaguNaM 4, duguNaM 5, tiguNaM 6, keubhUyaM 7, paDiggaho 8, saMsArapaDiggaho 9, naMdAvattaM 10, vippajahaNAvattaM 11; se taM vippajahaNaseNiyAparikamme // 6 // se kiM taM cuyAcuyaseNiyAparikamme ? cuyAcuyaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taM jahA-pADho AgAsapayAiM 1, keubhUyaM 2, rAsibaddhaM 3, egaguNaM 4, duguNaM 5, tiguNaM 6, keubhUyaM 7, paDiggaho 8, saMsAraparingaho 9, naMdAvattaM 10, cuyAcuyavattaM 11; se taM cuyAcuyaseNiyAparikamme // 7 // cha caukkanaiyAiM satta terAsiyAiM, se taM parikamme // 1 // ____ atha kiM tad viprahANazreNikA parikama ? viprahANazreNikA parikarma ekAdazavidhaM prajJaptam , tadyathA-pRthagAkAzapadAni 1, ketubhUtaM 2, rAzivaddham 3, ekaguNaM4, dviguNaM 5, triguNaM 6, ketubhUtaM 4, pratigrahaH 8, saMsArapratigrahaH 9, nandAvataM 10, viprahANAvarttam 11; tadetat viprahANazreNikAparikarma // 6 // ___ atha kiM tat cyutAcyutazreNikAparikarma ? cyutAcyutazreNikA parikarma ekAdazavidhaM prajJaptam , tadyathA-pRthagAkAzapadAni 1, ketubhUtaM 2, rAzivaddham 3, ekaguNaM 4, dviguNaM 5, triguNaM 6, ketubhUtaM 7, pratigrahaH 8, saMsArapratigrahaH 9, nandAvarta10, cyutAcyutAvarttam 11, tadetaccyutAcyutazreNikAparikarma // 7 // taparyantamekAdazavidham 3 / viprahANazreNikAparikarma-pRthagAkAzapadAnyArabhya vimahANAvarttaparyantamekAdazavidham 4 / cyutAcyutazreNikAparikarma-pRthagAkAzapadAnyArabhya cyutAcyutAvataparyantamekAdazavidham 5 / itthamete paJcapaJcAzadbhedAH 55 / eteSu viprahANazreNikAparikarma kA gyArahavAM bheda 'viprahANAvarta' hai, tathA cyutAcyutazreNikAparikarma kA gyArahavAM bheda 'cyutAcyutAvata' hai| isa rame bheda "upasaMpAdanAvI che, viprahANazreNikAparikamane agIyArame bheda viprahAmAvata'cha. tathA yutAcyutazreNiparimanA mAyA le '2yutA Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TIkA-svaparAbhimataparikarmanirUpaNam. 629 saptamu parikarmasu AditaH SaT parikarmANi catuSkanathikAni-catvAra eva catuSkAH , te ca te nayAzceti catuSkanayAH, te santi yeSAM tAni tathoktAni, saMgraha 1-vyavahAra 2RjusUtra 3-zabdAdi 4-rUpacaturnayayuktAni SaT parikarmANi svasAmAyikAni / ____ ayaM bhAvaH-naigamanayaH sAMgrAhikA'sAMgrAhikabhedena dvividhaH, tatra-sAMgrAhikasya saMgrahe samAvezaH, asAMgrAhikasya tu vyavahAre samAvezaH, zabdasamabhirUdvaivambhUtAtrayo nayAH zabdAdirUpa eka eva nayaH, evaM ca saMgrahavyavahAraRjusUtrazabdAdirUpacaturnayayutAni SaT parikarmANi nayacintayA svsaamyikaaniiti| tathA sapta parikarmANi trairAprakAra ina pAMcoM ke saba bheda milAne se pacapana (55) bheda ho jAte haiN| isa taraha 14-14-11-11-11-11-11 saba milAkara parikarma ke tirAsI (83) bheda ho jAte haiN| parikarma ke ina sAta bhedoMmeM Adi ke jo chaha bheda haiM be, saMgraha vyavahAra RjusUtra tathA zabdAdi ina cAra nayoM se yukta hone ke kAraNa catuSkanayika haiM, arthAt svasAmayika haiN| tAtparya yaha ki-naigamanaya-sAMgrAhika aura asAgrAhika ke bheda se do prakAra kA hai, unameM saMgrAhikanaya kA saMgrahanayameM samAveza ho jAtA hai, aura asAMgrAhikanaya kA vyavahAra nayameM samAveza hotA hai| zabda, samabhirUDha aura evambhUta, ye tIna naya 'zabdAdi' isa nAma se eka hI natha mAne gaye haiN| isa taraha saMgraha vyavahAra RjumUtra aura zabdAdirUpa cAra nayoM se yukta chaha parikarma nayavicAra se svasAmayika haiN| tathA sAta parikarma, samasta vastuoM ko tryAtmaka cutAvata" che. A rIte e pAMcenA bhedane saravALe paMcAvana (55) thAya. A rIte 14-14-11-11-11-11-11 e badhA maLIne parikarmanA tyAsI (83) le thAya che. parikamanA e sAta bhedamAM AdinA je cha bheda che te, saMdha, vyavahAra, RjusUtra, tathA zabdAdi e cAra nathI yukta hovAthI catuSkanAyaka che, arthAt svasAmayika che. tAtparya e che ke nigamanaya-sAMjhAhika ane asAMjhAhika bhedathI be prakAra che, temAM sAMgAhikanayane saMgrahAyamAM samAveza thaI jAya che, ane asAMgAhikanayane vyavahAranayamAM samAveza thAya che. zabda, samabhirUDha ane ebhUta e traNa nayane "zabdAdi " e nAmathI eka ja naya gaNela che. A rIte saMgraha, vyavahAra, jusUtra ane zabdAdirUpa cAra nathI yukta cha parikama na vicArathI svasAmayika che. tayA sAta parika, samasta vastuone Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 nandIstra se kiM taM suttAiM ? suttAiM bAvIsaM pannattAI, taM jahA-ujjusuyaM 1, pariNayApariNayaM, 2 bahubhaMgiyaM 3, vijayacariyaM 4, aNaMtaraM 5, paraMparaM 6, AsANaM 7,sajUhaM 8, saMbhiNNaM 9,AhavvAyaM 10, SaT catuSkanayikAni, sapta trairAzikAni tadetat parikama // 1 // atha kAni vAni sUtrANi ? sUtrANi dvAviMzatiH prajJaptAni, tadyathA-RjukaM 1, pariNatApariNatam 2, bahubhaGgikam 3, vijayacaritam 4, anantaram 5, paramparam 6, AsAnam 7, sayUtham 8, saMbhinnam 9, yathAvAdam 10, sauvastikAvatam 11, zikAni-trairAzikAbhimatAni / AjIvikA eva trairAzikA ucyante, yataste sarva vyAtmakamicchanti / tanmate jIvo'jIvo jIvAjIvaH, loko'loko lokAlokaH, sat asat sadasat-ityevamAdi / tathA nayacintAyAmapi trividhaM nayamicchanti, tadyathA-dravyArthikanayaH, paryAyArthikanayaH, ubhayArthikanaya iti / etAni sapta parikarmANi pUrvAparasaMkalanayA tryazItividhAni bhavantIti vijJeyam / upasaMharanAhatadetat parikarmeti // 1 // mAnanevAle trairAzikoM dvArA saMmata haiM trairAzikamatavAle samasta vastuoM ko tryAtmaka mAnate haiN| unake matameM-jIva 1, ajIva 2, jIvAjIva 3, loka 1 aloka 2, lokAloka 3, sat 1, asat 2, sadasat 3, ityAdirUpa se padArthoM kA vibhAga kiyA gayA hai| tathA jaba nayoM kA vicAra kiyA gayA hai taba vahAM bhI aisA hI kahA huA hai ki naya dravyArthika 1, paryAyAthika 2, evaM ubhayArthika 3, bheda se tIna prakAra kA hai| isa taraha sAta parikamoM ke bhedoM kA saMkalana karane se tirAsI (83) bheda hote haiN| yaha parikarma kA svarUpa hai||1|| cAtmaka mAnanAra rAzika dvArA saMmata che. rAzikamatavALA samasta vastusone yAtma mAne che, tenA matamAM-(1) 04 (2) 04 (3) pAla, (1) va (2) mA (3) alstats, (1) sat (2) asat (3) sdRstItyAdirUpathI padArthone vibhAga karavAmAM AvyuM che. tathA jyAre nAne vicAra karI che tyAre paNa tenI bAbatamAM evuM ja kahela che ke naya, (1) dravyAthi, (2) paryAyAthi: 2mana (3) ayArthi me hAthI 3 prazna che. A rIte sAte parikarmonA bhede ekatra karatAM kula tyAsI bheda thAya che. mA paribharnu sva35 che. (1) Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnacandrikA TIkA-sUtramedavarNanam. sovatthiyAvattaM 11, naMdAvattaM 12, bahulaM 13, puDhApuDhe 14, viyAvittaM 15, evaMbhUyaM 16, duyAvattaM 17, vattamANapayaM 18, samabhirUDhaM 19, savvaobhadaM 20, passAsaM 21, dupaDiggahaM 22; icceiyAI bAvIsaM suttAI chinnaccheyanaiyANi sasamayasuttaparivADIe, icceiyAiM bAvIsaM suttAiM acchinnaccheyanaiyAiM AjIviyasuttaparivADIe, icceiyAiM bAvIsaM suttAiM tigaNaiyAiM terAsiyasuttaparivADIe, icceiyAiM bAvIsaM suttAI caukanaiyAI ssmysuttprivaaddiie| evAmeva sapuvvAvareNaM aTThAsII suttAiMbhavaMtittimakkhAyAiM, se taM suttAI // 2 // nandAvartam 12, bahulam 13, pRSTApRSTam 14, vyAvarttam 15, evaMbhUtam 16, dvikAvartam 17, vartamAnapadam 18, samabhirUDham 19, sarvatobhadram 20, praziSyam 21, duSpratigraham 22, ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi chinnacchedanayikAni svasamayasUtraparipATayA, ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi acchinnacchedanayikAni AjIvikasUtraparipATyA, ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi trinayikAni rAzikasUtraparipATayA, ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi catuSkanayikAni svsmysuutrpripaattyaa| evameva sapUrvApareNa aSTAzItiH sUtrANi bhavantItyAkhyAtAni / tAnyetAni sUtrANi // 2 // atha dvitIyaM bhedamAha-atha kAni tAni sUtrANi ? iti / uttarayati-sUtrANi= sarvadravyaparyAyanayAdyarthasUcanAt sUtrANi dvAviMzatiH dvAviMzatisaMkhyakAni prajJaptAni, tadyathA-RjusUtram 1, pariNatApariNatam 2, bahubhaGgikam 3, vijayacaritam 4, anantaram 5, paramparam 6, AsAnam 7, sayUtham 8, saMbhinnam 9, yathAvAdam 10, ziSyaprazna-he bhadanta ! dRSTivAda kA jo dvitIya bheda sUtra hai usakA kyA svarUpa hai? uttara-sUtra bAisa prakAra kA hai, ve prakAra ye haiM-RjusUtra 1, paritApariNata 2, bahubhaMgika 3, vijayacarita 4, anaMtara 5, paraMpara 6, ziSya pUche che--he bhadanta! daSTivAdane je bIje bheda "sUtra" che tenuM zuM 2135 cha ? uttara-sUtrIya pramANe mAvIsa (22) 42 // cha-(1) #sUtra, (2) pariyatAparita, (3) mahula 1i5, (4) viyayarita, (5) manata2, Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsse sauvastikAvarttam 11, nandAvarttam 12, bahulam 13, pRSTApRSTam 14, vyAvarttam 15, evambhUtam 16, dvikAvarttam 17, vartamAnapadam 18, samabhirUDham 19, sarvatobhadram 20, praziSyam 21, duSpatigraham 22 / ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi chinnacchedanayikrAni-chinnaM chedenecchati yo nayaH sa chinnacchedanayaH, yathA'dhammo maMgalamukkiTuM' ityAdizlokaH satrArthataH pratyekacchedena sthito na dvitIyAdizlokamapekSate, ityatra chinnacchedanayo'sti yepAM tAni chinnacchedanayikAni svasamayaparipATayA / ayaM bhAvaH-jinasiddhAntAnusAreNa RjumUtrAdIni dvAviMzatiH sUtrANi chinncchednyikaaniiti| tathA AjIvikasUtraparipATayA ityetAni dvAviMzatiH AsAna 7, saMyUtha 8, saMbhinna 9, yathAvAda 10, sauvastika 11, naMdAvarta 12, bahula 13, pRSTApRSTa 14, vyAvarta 15, evaMbhUta 16, dvikAvarta 17, vartamAnapada 18, samabhirUDha 19, sarvatobhadra 20, praziSya 21, aura duSpratigraha 22 / ye bAIsa sUtra jinasiddhAnta ke anusAra chinnacchedanayika haiN| jo naya cheda se-padaccheda se chinna padake-lokagata bhinna 2 padake artha kA bodhaka hotA hai vaha chinnacched naya hai| jaise-"dhammo maMgalamukki" yaha zloka hai| yaha zloka sUtrArtha kI apekSA bhinna 2 pada vAlA hai / isameM isake artha ko samajhane ke liye dvitIyazlokagata padoM kI apekSA nahIM paDatI hai| tAtparya isakA yaha hai ki jisa zloka ke artha kA bodha usI zlokameM rahe hue bhinna 2 padoM dvArA ho jAtA hai, isake samajhane ke liye anya zlokagata padoM kI apekSA nahIM karanI par3atI hai aura na dUsare zlokoM ke padoM kI vahAM AvRtti hI lenI par3atI hai ve saba zloka chinnacchedanayika haiN| (6) 52 52, (7) mAsAna, (8) sayUtha, (6) samina, (10) yathAvA,(11) sau1i4, (11) nApata, (13) pahusa, (14) pRSTA pRSTa, (15) vyAvata, (16) mevabhUta, (17) vitta, (18) vartamAnapaha, (18) samani38 (20) sarvatobhadra, (21) praziSya, ane (22) duSpatigraha. A bAvIsa sUtra jaina siddhAMta anusAra chinnadAyika che. je naya chedathI-padachedathI chinna padanA-zlokagata judA judA pahanA marthana mAgha thAya chete chinnarachehanaya che. nema "dhammo maMgalamukkiTuM". A leka che. A zloka sUtrArthanI apekSAe bhinna bhinna padavALe che. temAM tenA arthane samajAvavA mATe dvitIya zlokamAM Avela padanI jarUra paDatI nathI, tenuM tAtparya e che ke je lekanA arthane baMdha eja kokamAM rahela bhinna bhinna pade dvArA thaI jAya che, tene samajavAne mATe bIjA zlokamAM AvelA padonI jarUra paDatI nathI ane bIjA zlokenA padenI tyA AvRtti ja levI paDatI nathI. e badhA zleka chinnadAyika kahevAya che. tathA AjIvikamatA Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / bhAnacandrikA TIkA-sUtramedavarNanam, sUtrANi acchinnacchedanayikAni, yo nayaH sUtramacchinnaM chedenecchati so'cchi. bacchedanayaH, atra naye -'dhammo maMgalamukkiTa' ityAdiH prathamaH zloko dvitIyAdi zlokamapekSamANastiSThati dvitIyAdi zloko'pi prathamaM zlokam apekSamANastiSThati, arthAdanyo'nyasApekSastiSThati, so'sti yeSAM tAni acchinnacchedanayikAni / ayaMbhAva:-AjIvakamate RjukAdInidvAviMzatiH sUtrANi parasparasApekSANi sntiiti| tathA-ityetAni dvAviMzatiH mUtrANi trikanayikAni trairAzikasUtraparipATayA / ayaM bhAva:-trairAzikAnAM paripATayA Rju mUtrAdIni dvAviMzatiH sUtrANi dravyAyikA paryAyArthikobhayArthiMketi nayatrikavanti sntiiti| tathA ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi catuSkanayikAni svasamayasUtraparipATayA / ayaM bhAvaH-jinasiddhAnta sUtra tathA AjIvika matAnusAra ye bAIsa sUtra acchinnacchedanayika haiN| tAtparya isakA yaha hai ki ye RjumUtrAdika ghAIsa sUtra apane 2 artha kA bodha karAne ke liye eka dusare ke padoM kI apekSA rakhate haiN| jaise-dhammo maMgalamukkiTa" yaha zloka chinnacchedanayakI apekSA apane artha kA bodha svataMtrarUpa se karatA hai, parantu isa acchinnachedanaya kI apekSA yaha zloka apane artha kA bodha karAne ke liye dvitIyazloka gata padoM kI apekSA rakhatA hai, tathA dvitIya zloka apane artha kA bodha karAne ke liye prathama loka kI apekSA rakhatA hai, aisI mAnyatA AjIvikAsiddhAnta mAnane vAloM kI hai| tathA ye RjusUtrAdika baIsa sUtra dravyArthika, paryAyArthika evaM ubhayArthika, ina tInoM nayoM kI apekSA vAle haiM, aisI mAnyatA trairAzika matavAloM kI hai| tathA ye RjusUtrAdika vAIsa sUtra catuSka naya vAle haiM, aisI mAnyatA jinasiddhAnta ko mAnanevAloM kI hai| saMgrahanaya, nusAra e bAvIsa sUtra achinaecheda nayika che. tenuM tAtparya e che ke te AjusUtrAdika bAvIsa sUtra pita-pitAnA arthanA bodhaka thavAne mATe eka bIjAnA pahAnI makSA rAmecha.bha" dhammo maMgalamukkidra" as chinnanchehanayanI apekSAe pitAnA arthane bedha svataMtrarUpe kare che. paNa te acchinnacacheda nayanI apekSAe A zloka pitAnA arthane baMdha karAvavAne mATe dvitIya lekamAM Avela padanI apekSA rAkhe che, tathA dvitIya zloka pitAnA arthane baMdha karAvavAne mATe prathama zlekanI apekSA rAkhe che, evI mAnyatA AjIvaka siddhAMtane mAnanArAonI che. tathA A jusUtrAdika bAvIsa sUtra dravyArthika, paryAyArthika, ane ubhayArthika, e traNa nAnI apekSA vALA che, evI mAnyatA bairAzika matavALAonI che. tathA A RjusUtrAdika bAvIsa sUtra catuSkanayavALAM che. evI mAnyatA jina siddhAMta-mAnanArAonI che. saMgrahanaya, vyavahAranaya, jusatran080 Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre se kiM taM puvagae ? puvvagae cauddasavihe paNNatte, taM jahAuppAyapuvvaM 1, aggANIyaM 2, vIriyaM 3, atthinatthippavAyaM 4, nANappavAyaM 5, saccappavAyaM 6, AyappavAyaM 7, kammappavAyaM 8, paccakkhANappavAyaM 9, vijANuppavAyaM 10, avaMjhaM 11, pANAU 12, kiriyAvisAlaM 13, logabiMdusAraM 14 / ___ atha kiM tat pUrvagatam ? pUrvagataM caturdazavidhaM prajJaptam , tadyathA-utpAdapUrvam 1, agrAyaNIyam 2, vIryam 3, astinAstipravAdam 4, jJAnapravAdam 5, satyapravAdam 6, AtmapravAdam 7, karmapavAdam 8, pratyAkhyAnapavAdam 9, vidyAnupravAdam 10, avandhyaM 11, prANAyuH 12, kriyAvizAlaM 13, lokavindusAram 14 / utpAdapUrvasya khalu dazavastUni, catvAri cUlikAvastUni prajJaptAni 1, agrAyaNIyapUrvasya paripATayA RjumUtrAdIni dvAviMzatiH sUtrANi saMgraha 1, vyavahAra 2, RjumUtra 3, zabdAdi 4, naya catuSkayuktAni santIti / evameva sapUrvApareNa-pUrvAparasaMkalanayA aSTAzAtiH sUtrANi bhavantItyAkhyAtam / upasaMhannAha-' se taMsuttAI ' tAnyetAni sUtrANi-tvajjijJAsitAni sUtrANyetAnyeveti // 2 // vyavahAranaya, RjusUtranaya evaM zabdAdinaya ye cAra naya haiN| jinasiddhAntasUtra paripATI ke anusAra ye bAIsa sUtra ina cAra nayoM vAle haiM, aisI mAnyatA sva sAmayika hai| isa taraha ina saba mAnyatAoM ke anusAra sUtrake aTThAsI prakAra ho jAte haiN| chinnacchedanaya, acchinnacchedanaya, catukanaya aura trinaya, ina cAroMmeM chinnacchedanaya aura catuSkanaya ye donoM svasiddhAnta-jinasiddhAnta saMmata haiM, acchinnacchedanaya, AjIvaka saMmata hai aura trinaya, trairAzika-saMmata hai| ye saba sUtra haiM, arthAt yaha dRSTivAda ke dusare sUtra nAma ke bheda kA svarUpa hai // 2 // naya ane zabdAdinaya e cAra naya che. jaina siddhAnta sUtranI paramparA pramANe te bAvIsa sUtra A cAra navALAM che, evI mAnyatA svasAmAyika che. A rIte e badhI mAnyatAo pramANe sUtranA aThayAsI (88) prakAra thAya che. chinnadanaya, achinna chedanaya, catuSkanaya ane trinaya e cAremAM chinacchedanaya, ane catura naya e bane siddhAMta-jaina siddha te saMmata che, achinnacchedanaya, A vasaMmata che, ane trinaya vairAzikasaMmata che. e badhAM sUtra che, eTale dRSTivAnA mIta 'sUtra' nAmanA sana 2135 che. (2) Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnandrikA TIkA-pUrvagatamedavarNanam, ___ atha tRtIyabhedamAha-se ki taM putagayaM ' atha kiM tat pUrvagatam ? iti / uttarayati-pUrvagataM caturdazavidhaM prajJaptaM, ayaMbhAva-tIrthakRto hi tIrtha pravartanakAle gaNadharebhyaH sakalasUtrAdhArakatvena pUrva pUrvagataM sUtrArthameva bhASante, tadanugaNadharAH prathamaM pUrvagatameva racayanti, tata AcArAGgAdikam / 'savvesi AyAropaDhamo ' iti tu kramanyAsamapekSya procyate, akSararacanApekSayA tu pUrvagatazrutameva prathamam / tatpUrvagatazrutaM caturdazavidhaM kathitam / tadevAha-tadyathA-prathamam utpAdapUrvamatra sarva dravyANAM sarvaparyAyAcotpAdabhAvamaGgIkRtya prajJApanA kRtA / asya padaparimANamekA kottiH| dvitIyam-agrAyaNIyam-atra hi sarveSAM ___ aba dRSTivAda ke tIsare bheda pUrvagata kA svarUpa kahate haiM-se kiM taM punvagayaM0' ityaadi| ziSya prazna-pUrvagata jo dRSTivAda kA tIsarA bheda hai usakA kyA svarUpa hai? ___ uttara-pUrvagata caudaha prakAra kA hai| tIrthakara prabhu tIrthapravartana ke samaya gaNadharoM ke liye sarvaprathama sakala sUtroM kA AdhAra bhUta hone se pUrvagata sUtrArtha ko ho prarUpaNA karate haiN| bAdameM gaNadhara bhagavAna saba se pahile pUrvagata sUtra hI racate haiM, pazcAt AcArAMga aadi| "samvesi AyAro paDhamo" aisA jo kahA jAtA hai vaha kramanyAsa ko apekSA se hI kahA gayA jAnanA caahiye| akSara racanA kI apekSA se to pUrvagata zruta hI sarvaprathama hai / bAdameM aura aMga-AcArAdika haiM / pUrvagata zruta ke caudaha prakAra ye haiM-utpAdapUrva 1, agrAyaNIyapUrva 2, vIryapravAdapUrva svaSTiyAnA aln le. "pUta" nu 2135 13 cha-"se kiM taM puvvagayaM ?" tyAle. ziSyane pUche che-daSTivAdane je trIjo bheda "pUrvagata che tenuM zuM svarUpa che? uttara-pUrvagata cauda prakAranuM che. tIrthaMkara prabhu tIrthapravartanane samaye gaNadharane mATe sauthI pahelA sakaLa sUtranuM AdhArabhUta hovAthI pUrvagata sUtrAthanI ja prarUpaNa kare che, tyAra bAda gaNadhara bhagavAna sauthI pahelAM pUrvagata sUtra 2ye cha. tyA2 pachI mAyA mAhi " savvesiM AyAro paDhano" samaya kahevAmAM Ave che te kamaLyAsanI apekSAe ja kahela mAnavuM joIe. akSara racanAnI apekSAe te pUrvagata mRta ja sauthI paheluM che. pachI bIjAM aMga-AcAraay mAhi. pUrvAta zrutanA yauha 2 cha-(1) tyAH , (2) mAyaNIya Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre dravyANAM paryAyANAM jIvavizeSANAM ca agraMparimANaM varNyate ityata idaM pUrvamagrAyaNIyam / atra SaNNavati lakSANi padAni santi / tRtIyaM-vIryavIryapavAdama, atra karmasahitAnAM tadrahitAnAM ca jIvAjIvAnAM vIrya procyate ityato vIryamavAdametaducyate / asya padaparimANaM saptatilakSAtmakam / caturtham-asti nAstipravAdamyaghalloke yathA'sti yathA vA nAsti athavA-syAdvAdAbhiprAyeNa 'tadevAsti tadeva nAsti' ityevaM pravadati yattat / atra padaparimANaM SaSTi lakSAtmakam / paJcamaM jJAna3, astinAstipravAdapUrva 4, jJAnapravAdapUrva 5, satyapravAdapUrva 6, AtmapravAdapUrva 7, karmapravAdapUrva 8, pratyAkhyAnapravAdapUrva 9, vidyAnupravAdapUrva 10, avandhyapUrva 11, prANAyupUrva 12, kriyAvizAlapUrva 13, tathA lokavindusArapUrva 14 / utpAdapurvameM samastadravyoM evaM unakI paryAyoM kI, utpAdabhAva ko lekara prarUpaNA kI gaI hai| isake padoM kA pramANa eka karor3a hai||agraaynniiy nAma ke dvitIya purvameM samasta jIvAdika dravyoM kA, unakI paryAyoM kA aura jIvavizeSoM kA parimANa varNita huA hai| isake padoM kA parimANa chayAnnave 96 lAkha hai / 2 / tIsare-vIrya pravAda purvameM karma sahita evaM karmarahita jIvoM kA tathA ajIvoM kA varNana huA hai / isake padoM kA parimANa sattara 70 lAkha hai / 3 / cauthe-astinAsti pravAdapurvameM syAvAda siddhAntAnusAra yaha batalAyA gayA hai ki lokameM jo bhI kucha hai vaha kisa apekSA astirUpa hai aura kisa apekSA nAstirUpa hai| isake padoM kA parimANa 60 lAkha hai 4 / pAMcave-jJAna pravAda pUrva meM matijJAna pUrva, (3) vIryavAhapUrva, (4) mastinAstipravAhapUrva, (5) jJAnapravAhapUrva, (8) satyapravAhapUrva, (7) mAtmapravAhapUrNa, (8) pravAhapUrva (6) pratyAbhyAnapravAhapUrva, (10) vidhAnupravAhapUrva, (11) madhyapUrva, (12) AyupUrva, (13) chiyAvizatapUrva, (14) tathA mindusA2pUrva (1) pratyAbhA samasta dravyuM ane temanI paryAnI utpAda bhAvane laIne prarUpaNa karela che. tenA padonuM pramANa eka karoDa che. (2) agrAyaNIya nAmanA bIjAM pUrvamAM samasta jIvAdika dravyanuM, temanI paryAnuM, ane jIvavizeSanuM pramANa varNavyuM cha, tabhA channu sAma (8600000) pahA cha. (3) jIta pAyapravAha bhI karma sahita ane karma rahita chanuM tathA ajInuM varNana thayuM che. temAM (70) sIttara lAkha pade che. (4) cethA astinAsti pravAda pUrvamAM syAdvAda siddhAMntAnusAra e batAvyuM che ke lokamAM je kaMI paNa che te kaI apekSAe nAstirUpa che ane kaI apekSAe atirUpa che. temAM sAITha (60) lAkha pade che. Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlacandrikA TIkA-pUrvagatamedavarNanam, 637 pavAdam , atra matyAdInAM paJcAnAM jJAnAnAM bhedaprarUpaNA yasmAdasti tasmAdidaM pUrva jJAnapravAdamucyate / atra padaparimANamekapadanyUnakA kottiH| SaSThaM satyapavAdamsatyaM saMyamaH satyavacanaM vA, tadyatra sabhedaM sapratipakSaM ca varNyate tatsatyapravAdam , tasya padaparimANaM ssdddhikaikkottiH| saptamam-AtmapravAdam-yatra nayadarzanapUrvakamAtmA'nekadhA varNyate tat / tasya padasaMkhyA SaDviMzatikoTipramANA / aSTamaM karmabhavAdam-jJAnAvaraNIyAdikamaSTavidhaM karma yatra prakRtisthityanubhAgapradezAdibhi maiMderitaraizcottarottara bhedaivarNyate tat / padaparimANaM cAsya ekAkoTirazItizca sahasrANi / navama-pratyAkhyAnapravAdam-atra yataH sarvapratyAkhyAnasvarUpaM varNyate tata idaM pratyAkhyAnamavAdamucyate / atra pada saMkhyA caturazItilakSANi / dazama-vidyAnuprathA Adi pAMca jJAna ke bhedoM kI prarUpaNA huI hai| isa ke padoM kA pramANa eka pada kama eka karor3a hai 5 / chaThe-satyapravAdapUrvameM satya arthAt-saMyama, athavA satyavacana kA bheda sahita, evaM pratipakSasahita varNana huA hai| isa ke padoM kA parimANa cha 6 adhika eka karor3a hai 6 / sAtaveM AtmapravAdapUrva meM nayoM kI mAnyatAnusAra Atmadravya kA aneka prakAra se varNana huA hai / isa ke padoM kA parimANa chabbIsa 26 karor3a hai 7 / AThaveM-- karmapravAdapUrva meM jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmoM kA prakRti sthiti anubhAga tathA pradeza Adi bhedoM dvArA, tathA aura bhI uttarottara bhedoM dvArA varNana karane meM AyA hai / isa ke padoM kA parimANa eka 1 karADa 80 assI hajAra hai 8 / nauveM-pratyAkhyAnapravAdapUrva meM samasta pratyAkhyAnoM ke svarUpa kA kathana kiyA gayA hai| isake padoM kA parimANa (5) pAMcamAM jJAnapravAdapUrvamAM matijJAna Adi pAMca bhedanI prarUpaNa thaI che. temAM eka kareDamAM eka nyUna pada che. (6) chaThThAM satyapravAdapUrvamAM satya eTale saMyama athavA satyavacananA bhedasahita ane pratipakSa sahita varNana thayuM che. tenA pAnuM pramANa eka karoDa ane chanuM che. (7) sAtamAM AtmapravAda pUrvamAM nAnI mAnyatA pramANe Atma dravyanuM aneka prakAre varNana thayuM che. tenA padenuM pramANa chavIsa (26) karela che. (8) AThamAM karmapravAda pUrvamAM jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM kamanuM prakRti, sthiti, anubhAga tathA pradeza Adi bhede dvArA ane bIjA paNa uttarottara bhede dvArA varNana karAyuM che. tenA padenuM pramANuM eka karoDa eMsI hajAra che. 6 navamAM pratyAkhyAna pravAha pUrvamAM samasta pratyAkhyAnonAM svarUpanuM varNana karavAmAM AvyuM che. tenA padonuM Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 nandIsUtre dam , vidyAnupravAde'neke vidyAtizayA varNitAH / tasya padaparimANamekA koTirdaza calakSANi / ekAdazam-avandhyam-bandhya-niSphalam , na vandhyamavandhyaM saphalamityayaH, atra hi sarve jJAnAtapAssaMyamayogAH zubhaphalena saphalA varNyante, aprazastAzca mAmA. dAdikAH sarve'zubhaphalA varNyante, ata idamavandhyamucyate / asya padaparimANaM SaDvizatikoTiparimitam / dvAdazaM-prANAyu:-atra AyupaH prANasya ca varNanaM sabhedamupadaya'te, tathA anye'pi ca prANA upa dayante / asya padaparimANamekA-koTiH SaT paJcAzaccalakSANi / trayodazaM kriyAvizAla-kriyAH kAyikyAdayaH saMyamakriyAcchandakriyAdayazca tAbhirvizAlaM vistIrNa yat tat / asya padaparimANaM nvkottyH| caturdaza-lokabindusAram-idaM cAsmin loke zruta loke vA bindurivAkSarasya sarvottamiti, sarvAkSarasannipAtapratiSThitatvena lokavindusAramucyate / asya pdprimaannmrddhtryodshkottyH| 84 corAsI lAkha hai 9 / dasaveM-vidyAnupravAdapUrva meM vidyAoM ke aneka atizaya varNita hue haiN| isa ke padoM kA parimANa 1 eka karoDa 10 dasa lAkha hai 10 / gyArahave avandhyapravAipUrva meM jJAna, tapa evaM saMyama tathA zubhayoga ye saba saphala-zubhaphala pradAyaka hote haiM tathA aprazasta jitane bhI pramAda Adi haiM ve saba azubha phalavAle hote haiM, yaha viSaya varNita huA hai| isa ke padoM kA parimANa 26 chabbIsa karor3a hai 11 / bArahaveMprANAyupUrva meM Ayu aura prAga kA tathA anya aura bhI prANoM kA bheda sahita varNana huA hai| isa ke padoM kA pramANa 1 eka karoDa 56 chappana lAkha hai 12 / terahaveM-kriyAvizAlapUrva meM kAyi ko Adi kriyAoM ke bhedoM kA tathA saMyamakriyAoM ke evaM chaMdakriyAoM ke bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| isa ke padoM kA parimANa 9 nau karor3a hai 13 / caudahavAMpUrva jo lokpramANa coryAsI (84) lAkha che (10) dasamAM vidyAnapravAdapUrvamAM vidyAonA aneka atizayanuM varNana karAyuM che, tenA padanuM pramANa eka karoDa dasa lAkha che. (11) agIyAramAM avadhyapravAda pUrvamAM jJAna, tapa, ane saMyama tathA zubhaga e badhA zubhaphaLa pradAyaka hoya che, tathA pramAda Adi je aprazasta che te azubhaphaLa denAra che. A viSayanuM varNana karAyuM che. temAM chavIsa karoDa (260000000) 5o cha, (12) mAramA prANAyupUrva nAM mAyu mane prazunA tathA bIjo prANenuM bhedasahita varNana thayuM che temAM padenuM pramANa eka karoDa chappana lAkha che. (13) teramAM kriyAvizApUrvamAM kAyikI Adi kiyA enA bhedanuM tathA saMyama kriyAo ane chaMdakriyAonA bhedanuM varNana thayu che. temAM nava karoDa de che. (14) caudamuM je kabindusArapUrva che te akSara para Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikA TIkA-pUrvagata medavarNanam. 639 upAya puvvassa NaM dasa vatthU, cattAri cUliyAvatthU paNNattA 1 / aggANIya puvvasa coddasa vatthU. dubAlasa cUliyAvatthU paNNattAza vAri pusaNaM avatthU aTTacUliyAvatthU paNNattA3 / asthiNatthiSpakhalu caturdaza vastUni dvAdaza cUlikA vastUni prajJaptAni 2, vIryapUrvasya khala aSTavastUni, aSTa cUlikA vastUni prajJaptAni 3 / astinAstipravAdapUrvasya khalu aSTA utpAda pUrvasya khalu vastUni prajJaptAni nizcitArthAdhikAra- pratibaddho'dhyayanaReal granthavizeSo vastu procyate / tathA catvAri cUlikA vastUni=cUDA iva cUDAH, iha dRSTA parikarmasUtrapUrvagatAnuyogeSvanuktArthAnAM saMgrahaparA granthapaddhatayacUDAzabdenAbhidhIyante, cUDA eva cUlikAH, DalayorekatvasmaraNAt / tAsAM vastUni prajJaptAni / agrAyaNIyasya khalu pUrvasya caturdaza vastUni prajJaptAni tathA - dvAdaza cUlikAvastUni prajJaptAni / vIrya pUrvasya khalu aSTa vastUni prajJatAni, tathA-aSTa cUli 1 bindusAra hai vaha akSara para bindu ke samAna, isa loka meM athavA zrunaloka meM sarvottama mAnA gayA hai| isa meM sarvAkSara saMnipAta labdhi Adi labdhiyoM kA varNana hai, isa ke padoM kA parimANa sAr3he bAraha 1 2 || karor3a hai 14 | nizcita adhikAra se pratibaddha adhyayana ke jaisA jo granthavizeSa hotA hai usakA nAma vastu hai / utpAda pUrva kI daza vastue haiM, tathA cAra cUlikA vastu haiM / dRSTivAda ke parikarma, sUtra, pUrvagata evaM anuyoga ina cAra bhedoM meM jo artha nahIM kahA gayA hai usa artha kA saMgraha karane vAlI jo granthapaddhati hai vaha 'cUr3A ' zabda kA vAcyArtha hai / 'cUDA' ke samAna jo ho vaha cUli kA hai / kahIM 2 'Da' aura 'la' meM bheda nahIM mAnA jAtA hai, ataH cUr3ikA yA cUlikA eka hI hai| inakI vastu kA nAma cUlikA vastu hai 1 / dUsare agrAyaNIyapUrva kI caudaha vastue~ evaM vAha * bindunA jevA AleAkamAM athavA zrutaleAkamAM sarvottama manAyu che temAM sarvokSara sanipAta labdhi Adi labdhinu varNana che, temAM sADA bAra karADa pado che. nizcita arthI dhakArathI pratikhaddha adhyayananA jevA je granthavizeSa hoya che tenuM nAma vastu che utpAda pUrvanI dasa vastu che. tathA cAra cUlikA vastu che. dRSTivAdanA parikarma, sUtra, pUrvagata, ane anuyAga e cAra bhedamAM je a kahevAye na heAya te arthanA sa Mgraha karanArI je granthapaddhati che te cUDA zabdano vAcyA che cUDAnA jevI je hAya te cUlikA kahevAya che. kayAMka kayAMka "OM" ane "" mAM bheda manAtA nathI, tethI cUDikA ke cUlikA eka ja che. temanI vastunuM nAma cUlikA vastu che (1) khIjA agrANIya pUrvenI cauda vastue tathA Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta mamdIsatre vAyavvasta NaM aTThArasavatthU, dasa cUliyAvatthU paNNattA4 nANappavAya puvvassa NaM bArasavatthU paNNattA 5, saccappavAya puvvassa doSNivatthU paNNattA 6, AyappavAyapuvssa NaM solasavatthU paNNattA 7, kammappavAyapuvvassa NaM tIsaMvatthU paNNattA 8, paccakkhANapuNvasa NaM vIsaMvatthU paNNattA 9, vijjANuSpavAya puNvastra NaM pannarasavatthU paNNattA 10, ajha puvvassa NaM bArasa vatthU dazavastUni daza cUlikAvastUni prajJaptAni / jJAnamavAdapUrvasya khalu dvAdazavastUni prajJanAni 5 / satyapravAdapUrvasya khalu dve vastUni prajJapte 6 | AtmapravAdapUrvasya khalu SoDaza vastUni prajJaptAni 7 / karmapravAdapUrvasya khalu triMzad vastUni prajJaptAni 8 / pratyAkhyAnapUrvasya khalu viMzatirvastuni prajJaptAni 9 / vidyAnupravAdapUrvasya khalu kAvastUni prajJaptAni | astinAstipravAda pUrvasya khalu aSTAdaza vastUni prajJaptAni, tathA - daza cUlikAvastUni prajJaptAni / jJAnapravAda pUrvasya khalu dvAdaza vastUni prajJaptAni / satyamavAda pUrvasya khalu dve vastunI prajJapte / AtmapravAda pUrvasya khalu SoDaza vastUni prajJatAni / karmapravAdapUrvasya khalu triMzad vastUni prajJaptAni / pratyAkhyAna pUrvasya khalu triMzatirbrastUni prajJaptAni / vidyAnupravAda pUrvasya khalu paJcadazavastU niprajJaptAni / cUlikA vastue~ haiM 2 | tIsare - vIryapravAdapUrva kI ATha vastue~, tathA ATha hI cUlikA vastue~ haiM 3 | cauthe - astinAsti pravAdapUrva kI aThAraha vastue~ tathA dasa cUlikA vastue~ haiM 4 | pAMcaveM - jJAnapravAdapUrva kI bAraha vastue~ haiM 5 / chaThe - satyapravAdapUrva kI do vastue~ haiM 6 / sAtaveM - AtmapravAdapUrva kI solaha vastue~ haiM 7 / AThaveM - karmapravAdapUrva kI tIsa vastue~ 8 hai / nauveMpratyAkhyAna pUrva kI vIsa vastue~ haiM 9 / dasaveM - vidyAnupravAdapUrva kI pandraha khAra cUlikA vastu che(2). trIjA vIvAda pUrvanI ATha vastuo tathA ATha ja cUlikAvastue che. (3). cethAM astinAsti pravAda pUrvanI aDhAra vastu tathA krama cUlikA vastue che (4). pAcamAM jJAnapravAda pUrvanI khAra vastuo che (5) (5). chaThThA satyapravAdapUrvanI e vastue che (6). sAtamA AtmapravAdapUrvanI sALa vastuyo che (7). sabhAM urbha pravAhapUrvanI zrIsa vastuo che (8). navabhAM prtyaakhyAnapUrvanI vIsa vastue che (9). dasamAM vidyAnupravAdapUrvanI paMdara vastu Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikA TIkA-pUrvagatamedavarNanam. 645 paNNattA 11, pANAUpuvvassa gaM terasa vatthU paNNattA 12, kiriyAvisAlapuvvasa gaM tIsaM vatthU paNNattA 13, logabiMdusArapussa NaM paNNavIsaMvatthU paNNattA 14 / ___ gAhA-"dasa 1 codaha 2 aTTa 3 hArase 4 va, bArasa 5 duve ya vtthuunni| solasa 7 tIsA 8 vIsA 9 pannarasa annuppvaaymmi||1|| paJcadazavastUni prajJaptAni 10 / anandhyapUrvasya khalu dvAdaza vastUni prajJaptAni 11 / pAgAyuHpUrvasya khalu trayodaza vastUni prajJaptAni 12 / kriyAvizAlapUrvasya khalu triMzadvastUni prajJaptAni 13 / lokavindusArapUrvasya khalu paJcaviMzatirvastUni prajJaptAni 14 / gAhA-"daza caturdazASTASTAdazaiva dvAdaza dve ca vastUni / SoDaza triMzad viMzatiH paJcadazAnu pravAde // 1 // avandhyapUrvasya khalu dvAdazavastUniprajJaptAni / prANAyuHpUrvasya khalu trayodazavastUni prajJaptAni / kriyAvizAlapUrvasya khalu triNshdvstuuniprjnyptaani| lokavindusArapUrvasya khalu paJcaviMzatirvastUniprajJaptAni / etadeva saMkSepeNAha "daza codasa aTThAraseva, vArasa duve ya vatthUNi / solasa tIsA vIsA pannarasa aNuppavAyammi // 1 // vastue~ haiM 10 / gyArahaveM-avaMdhyapUrva kI bAraha vastue~ haiM 11 / bArahaveMprANAyupUrva kI teraha vastue~ haiM 12 / terahaveM-kriyAvizAlapUrva kI tIsa vastue~ haiM 13 / caudahaveM lokabindusArapUrva kI paccIsa vastue~ haiM-aisA jinendra deva ne kahA hai| yahI viSaya saMkSepa se " dasa codasa" ityAdi gAthAoM dvArA spaSTa samajhAyA gayA hai| isa prakAra yaha pUrvagata kA svarUpa hai|3| cha (10). mazIyAramA madhyapUrva nI mA2 paratu cha (11). mAramA prAyAyuH pUrvanI tera vastuo che (12). teramAM kriyAvizAlapUrvanI trIsa vastuo che (13). caudamAM lokabindusArapUrvanI pacIsa vastuo che evuM jinendra have 4 cha. me viSaya sakSitamA " dasa codasa" tyA mAyAmA nArA 25Ta samAnya cha, mA pramANe mA pUrva tanu 2135 che. (3) na0 81 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsatre bArasa ekkArasame 11, bArasame teraseva 12 vatthUNi / tIsA puNa terasame 13, codasame pannavIsAo 14 // 2 // cattAri 1 duvAla 2, aTTha 3 caiva dasa 4 ceva cUlla vatthUNi / AillANa cauNhaM, sesANaM cUliyA Natthi // 3 // setaM putragae // 3 // se kiM taM aNuoge ?, aNuoge duvihe paNNatte, taM jahAmUlapaDhamANuoge ya gaMDiyANuoge ya / se kiM taM mUlapaDhamAdvAdazaikAdaze dvAdaze trayodazaiva vastUni / triMzat punastrayodaze caturdaze paJcaviMzatiH // 2 // catvAri dvAdazASTa caiva daza caiva cUlikA vastuni / phar AdimAnAM caturNI cUlikAH zeSANAM cUlikA na santi " // 3 // tadetatpUrvagatam // 3 // atha kossAvanuyogaH ? anuyogo dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - mUlamathamAnuyogo gaNDikAnuyogazca / atha kau'sau mUla prathamAnuyogaH ? mUlaprathamAnuyoge khalu bArasa ekkArasame bArasame teraseva vatthUNi / tIsA puNa terasame caudasame paNNavIsAo " // 2 // chayA -- daza caturdazASTASTA dazaiva dvAdaza dve ca vastUni / SoDaza triMzad viMzatiH paJcadazAnu pravAde // 1 // dvAdazaikAdaze dvAdaze trayodazaiva vastUni / triMzatpunastrayodaze caturdaze paJcaviMzatiH // 2 // tathA - " cattAri dubAlasa aTTha caiva dasacetra cUlavatthUNi / AllA caunheM, sesANaM cUliyANatthi // 3 // chAyA - catvAri dvAdazASTa caiva daza caiva cUlikA yastUni / AdimAnAM caturNI, zeSANAM cUlikA na santi // 3 // iti / upasaMharannAha - tadetatpUrvagatam / iti // atha caturtha bhedamAha-- ' se kiM taM aNuoge 0 ' ityAdi / ' atha ko'sAvanuyogaH' iti / uttarayati -- anuyogaH = anu - anukUlo'nurUpo vA yogaH - sUtrasya Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAdrikA TIkA- mUlaprathamAnuyogavarNanam oge ? mUla paDhamANuoge NaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM puvvabhavA, devalogagamaNAI, AuM, cavaNAI, jammaNANi, abhiseyA; rAyavarasirIo, pavvajjAo, tavA ya uggA kevalanANuSpAyAo, titthapavattaNANi ya, sIsA, gaNA, gaNaharA, ajjA, pavattaNIo, arhatAM bhagavatAM pUrvabhavAH devalokagamanAni AyuH, cyavanAni, janmAni, abhiSekAH rAjavarazriyaH, pravrajyAH, tapAMsi ca ugrANi, kevalajJAnotpAdaH, tIrtha pravarttanAni ca, svAbhidheyena saha saMbandho'nuyogaH, sa dvividhaH prajJaptaH, dvaividhyamevAha - ' taM jahA0 ' "ityAdinA tadyathA - mUlamathamAnuyogaH, gaNDikAnuyogazca / tatra punaH pRcchati atha - kossau-mUla prathamAnuyogaH ? iti / uttarayati - mUlaprathamAnuyoge khalu arhatAM bhagavatAM pUrvabhavAH = pUrvajanmAni devalokagamanAni, AyuH cyavanAni, janmAni abhiSekAH, rAjavarAzreyaH, pravrajyAH, ugrANi= ghorANi ca tapAMsi kavalajJAnotpAdAH, " aba cauthe bheda anuyoga kA svarUpa kahate haiM-' se kiM taM aguAMge0 ' ityAdi / ziSya puchatA hai - he bhadanta / anuyoga kA kyA svarUpa hai ? uttara--sUtra kA jo apane abhidheya ke sAtha anukUla athavA anurUpa saMbaMdha ho usa kA nAma anuyoga hai / arthAt sUtra ke anukUla artha karanA anuyoga hai / yaha anuyoga do prakAra kA hai, ve prakAra ye haiM-mUlaprathamAnuyoga aura gaNDikA yoga / ziSya prazna - mUlaprathamanuyoga kA kyA svarUpa hai ? uttara - mUlaprathamAnuyoga meM arhanta bhagavAna ke pUrva bhavoM kA, devaloka meM unakI utpatti hone kA una kI Ayu kA, devaloka se una ke cyavana kA, unake janma kA, unake abhiSeka kA, una kI rAjalakSmI - vibhUti kA huve yothA leha-anuyoganuM svarUpa De che - " se ki ta aNuoge " tyAhi. ziSya pUche cheDe bhadanta! anuyAganu zu svarUpa che? uttara--sUtrane je peAtAnA abhidheyanI sAthe anukULa athavA anurUpa saMbaMdha heAya tenuM nAma anuyAga che. eTale ke sUtrano anukULa artha karavA ta anuceAtra kahe che. A anuyAga e prakArano che-mUlaprathamAnuyAga ane gaDikAnuceAga. ziSya pUche che-mUlaprathamAnuceAganuM zuM svarUpa che ? uttara--mUlaprathamAnuyAgamAM ahu ta bhagavAnanA pUrvabhavAnuM, devale kamAM temanI utpatti thavAna, temanA Ayunu, devAkathI temanA cyavananu, temanA bhanbhanu, temanA aliSe'nu, tebhanI rASTralakSmI - vibhUtinu temanI avalyAnu Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 mandIsUtra saMghassa cauThivahassa jaM ca parimANaM, jiNamaNapajava ohinANI, sammatta suya nANiNo ya vAI, aNuttaragaI ya, uttaraveuvviNo ya muNiNo, siddhipaho jaha desio jacciraM ca kAlaM, pAovajattiyA siddhA, gayA je jahiM jattiyAI bhattAI aNasaNAe ziSyAH, gaNAH, gaNadharAH, AryAH, pravatinyaH, saMghasya caturvidhasya yacca parimANaM --jinamanaH paryavAvadhi jJAninaH, samasta zrutajJAninazca, vAdinaH, anuttaragatayazca, uttaravaikurviNazca munayo, yAvantaH siddhAH, siddhipatho yathA dezitaH, yAvacciraM ca kAlaM pAdapopagatAH, ye yatra yAvanti bhaktAni chittvA antakRto munivarottamAstimirautIrthapravarttanAni ca, ziSyAH, gaNAH, gaNadharAztha, AryAH, pravattinyaH, saMghasya catuvidhasya yacca parimANam , jinamanaH payavAvadhijJAnina:-tatra-jinA iti kevalinaH, manaH-paryavAvadhijJAne yeSAM te manaH paryavAvadhi jJAninaH, jinAzca manaH paryavAvadhi jJAninazceti dvandvaH, tathA-samastazrutajJAnizca, vAdinaH, anuttaragatayazca, uttaravaikuviNazca, tathA yAvantaH siddhAH, yaciraM ca kAlaM pAdapopagatAH-tathA-yo yatra yAvanti bhaktAni chedayitvA antakRto munivarottamaH, timiraughavipramuktaH-timiramunakI pravrajyA kA, unakI ghora tapasyA kA, unake kevalajJAna kI utpatti hone kA, unake tIrtha pravartana kA, unake ziSyoM kA, unake gaNoM kA unake gaNadharoM kA, unakI AryAyoM kA aura AryAyoM ke gaccha kI pravartiniyoM kA, unake caturvidhasaMgha ke parimANa kA, kevalajJAniyoM kA, manaH paryayajJA. niyoM kA, avadhijJAniyoM kA samasta zrutajJAniyoM kA, vAdiyoM kA, anu tara vimAnoM meM utpatti hone kA, uttara vaikriyalabdhidhAriyoM kA tathA jitane siddha hue haiM una kA, tathA-jo jitane kAla taka pAdapopagamana kiye usa kAla kA, tathA jahAM jitane anazana kara ke antakRta kevalI temanI ghera tapasyAnuM, temane kevaLajJAna pedA thayAnuM temanA tIrthapravatananuM, temanA ziSyonuM, temanA gaNenuM temanA gaNadharenuM, temanI ArthIonuM, ane AryAonA gacchanI pravartinIonuM, temanA caturvidha saMghanAM parimANanuM, kevaLa jJAnIonuM, mana:paryaya jJAnIonuM, avadhijJAnIonuM, samasta zrutajJAnIonuM, vAdIonuM, anuttara vimAnamAM utpatti thavAnuM, uttarakiya labdhidhAriyenuM, tathA jeTalA siddha thayAM che temanuM, tathA je jeTalA kALa sudhI pAdapiyagamana karyo te kALanuM, tathA jeo jyAM jeTalAM anazana karIne aMtakRta kevaLI thayAM che, Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAmandrikA TIkA-mUlaprathamAnuyogavarNanam, cheittA aMtagaDe, muNivaruttame timiraoghavippamukke mukkhasuhamaNuttaraM ca patte, evamanne ya evamAibhAvA mUlapaDhamANuoge kahiyA, se taM muulpddhmaannuoge| ___ se kiM taM gaMDiyANuoge? gaMDiyANuoge aNegavihe paNNatte, taM jahA-kulagaragaMDiyAo, titthayaragaMDiyAo, cakkavaTTigaMDiyAo, dasAra gaMDiyAo, baladevagaMDiyAo, vAsudevagaMDiyAo, ghavipramuktAH mokSasukhamanuttaraM ca prAptAH, evamanye ca evamAdibhAvA mUlapathamAnuyoge kathitAH, sa eSa mUlapathamAnuyogaH / - atha ko'sau gaNDikAnuyogaH ? gaNDikAnuyoge kulakaragaNDikAH tIrthakaragaNDikAH, cakravattigaNDikAH, dazAragaNDikAH, valadevagaNDikAH, vAsudevagaNDikAH ajJAnam buddhimalinakArakatvAt , tasya oghA samhastato vipramuktaH rahitaH san , mokSasukham , kIdRzaM mokSasukham ? ityAha-anuttaram pradhAnaM-punarAgamana rahitatvAt prAptaH / evam anena prakAreNa anye ca ata itare ca evamAdi bhAvA-evaM rUpA jIvAdi padArthI mUlaprathamAnuyoge kathitAH sa eSa muulprthmaanuyogH| atha ko'sau gaNDikAnuyogaH ? gaNDikAnuyoge-eka vaktavyatArthA'dhikArAnugatAvAkyapaddhatayo gaNDikAstAsAmanuyogo'rthakathanavidhiNDikAnuyogaH, tasmin -kulakaragaNDikAH, atra kulakarANAM vimala vAhanAdInAM pUrva janmAdInyabhihue haiM, jo ki munivaromeM uttama haiM, jinhoM ne ajJAna ke samUha se rahita hokara anuttara mokSa sukha ko prApta kiyA hai unakA varNana kiyA gayA hai| tathA ina varNanoM ke atirikta aura bhI isI taraha ke jIvAdika padArtha bhI isameM kahe gaye haiM / isa prakAra yaha mUlaprathamAnuyoga kA svarUpa hai| phira ziSya pUchatA hai ki-he bhadanta ! gaNDikAnuyoga kyA hai ? jeo munivaromAM uttama che, jeo ajJAnanA samUhathI rahita thaIne anuttara mokSasukhane pAmyAM che, temanuM varNana thayuM che. tathA A varNana uparAMta bIjA paNa A ja prakAranA jIvAdika padArthanuM paNa temAM varNana karAyuM che. A prakAranuM A mUlaprathamAnuganuM svarUpa che. . vaLI ziSya pUche che--he bhadantA caMDikAnuganuM zuM svarUpa che? Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandI stra gaNadharagaMDiyAo, bhadabAhugaMDiyAo tavokammagaMDiyAo harivaMsagaMDiyAo, ussappiNIgaMDiyAo, osappiNIgaMDiyAo, cittaMtaragaMDiyAo, amara-nara-tiriya-niraya-gai-gamaNa-vivihagaNadharagaNDikAH, bhadrabAhugaNDikAH, tapaH karmagaNDikAH, harivaMzagaNDikAH, utsarpiNIgaNDikAH, avasarpiNI gaNDikAH, citrAntaragaNDikAH, amaranara-tiryag -niraya -tiyaG- nirayagati-gamana - vividha - parivartanAnuyogeSu dhoyante; tIrthakaragaNDikAH, cakravattigaNDikA, Asu gaNDikAsa tIrthakara cakravattinAM pUrvajanmAdonyabhidhIyante; dazArhagaNDikAH-samudravijayAdi vasudevAntAnAmatrapUrvajanmAdi varNanam / evamevetaragaNDikAsvapi tattad varNanaM vijJeyam / baladeva gaNDikAH, vAsudevagaNDikAH, gaNadharagaNDikAH, bhadrabAhugaNDikAH, tapAkarmagaNDikAH, harivaMzagaNDikAH, utsarpigogaNDikAH, avasarpiNIgaNDikAH, citrAntaragaNDikAH,___uttara-gaNDikAnuyogameM, arthAt-eka artha ke adhikAra vAlI grantha paddhati ko gaMDikA kahate haiM, unake anuyoga arthakathana vidhi-ko gaNDikAnuyoga kahate haiN| usameM kulakaragaNDikA-isameM vimalavAhana Adi kula karoM ke purvajanma Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai / tIrthaMkaragaNDikA-isameM tIrthakara ke purvajanma Adi viSayo para vivecana kiyA gayA hai| cakravartigaNDikA-isameM cakravartiyoM ke janma Adi kA, varNana kiyA gayA hai| dazAhagANDikA-isameM saudra vijaya se lekara vasudeva taka ke yAdavavaziyoM ke janma Adi kA varNana kiyA gayA hai / isI taraha se jo baladevagANDikA, vAsudegANDikA gaNadharagaNDikA bhadrAbAhugaNDikA; tapaHkarmagaNDikA, harivaMzagaNDikA, utsarpiNIgANDikA, ava uttara-gaDikAnugamA, eTale eka arthanA adhikAravALI gratha paddhatine gaMDikA kahe che. temanA anuga-arthakathana vidhine gaMDikAnAga kahe che, temAM kulakara gaThikA-temAM vimalavAhana Adi kulakaranA pUrvajanma Adi viSayo para... prakAza pADavAmAM AvyuM che, tIrthakara gaThikA-temAM tIrthakaronA pUrvajanma Adi viSayanuM vivecana karyuM che. cakravarti gaThikA-temAM cakravartIonA janma AdinuM varNana thayuM che. darzAha caMDikA-temAM samudravijayathI mAMDIne vasudeva sudhInA yAdava vaMzavALAone janma AdinuM varNana karyuM che. e ja rIte je baLadeva gaDikA, vAsudeva gaThikA, gaNudhara gaMDikA, bhadrabAhu gaMDikA, tapa karma Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnandrikA TIkA-gaNDikAnuzegavarNanam. pariyaNA-NuoMgesu evamAiyAo gaMDiyAo AghavinaMti, paNNavinaMti se taM gaMDiyANuoge, se aNuoge // 4 // evamAdikAH gaNDikAH AkhyAyante, prajJApyante 6 / sa eSa gaNDikAnuyogaH / sa eSo'nuyogaH // 4 // atha kAstAzcUlikAH ? cUlikAH-AdimAnAM catuNI pUrvANAM cUlikAH, zeSANi pUrvANi acUlikAni / tA etAzcUlikAH // 5 // citrAH anekArthAH antare jhAbhAjitatIrthakRtorantare yA gaDikAstAzcitrAntaragaNDakAH, ayaMbhAvaH-RSabhAjitanAthayorantare ye zeSagatigamanarahitAstadvaMzajA nRpAsteSAM zivagatyanuttaropapAtaprApti pratipadikA gaNDikAzcitrAntaragaNDikA abhidhIyante / tathA-amara nara tirya niraya gatigamanavividha paryaTanAnuyogeSu-amara nara tiryaka nirayagatiSu yad gamanAni tatra vividhAni yAni paryaTanAni-paribhramaNAni teSAmanuyogA: kathana vidhayasteSu evamAdikAH gaNDikAH AkhyAyante prajJApyante / sa eSa gaNDikAnuyogaH 4 / sarpiNIgaNDikA haiM, unameM bhI usa 2 viSaya kA varNana kiyA gayA hai| citrAntaragaNDikA-RSabha aura ajitanAtha ke antarAla meM unake vaMzaja jo nRpati the ki jina kI ziva pada prAptirUpa gati ke sivAya aura dUmarI gati hI nahIM hotI thI una ko isa zivagati kI prAti kA varNana karane vAlI jo gaNDi kA hai usakA nAma citrAntaragaNDikA hai| tathA devagati, manuSyagati tiryazcagati aura narakagati meM jIva ke vividha prakAra ke paribhramaNoM ko pratipAdana karane vAlI vidhikA nAma amaranaratiyag nirayagati gamana vividhaparyaTanAnuyoga hai| isameM isa prakAra kI gaNDikAyeM sAmAnya-vizeSarUpa se kahI gayI haiN| isa prakAra yaha gaNDikAnuyogakA svarUpa hai||| 4 // gaMDikA, harivaMza caMDikA, utsarpiNI caMDikA che temAM te te viSayanuM varNana karela che citrAtara ga DikA-Sabha ane ajitanAthanA vacagALAnA samayamAM temanA vaMzaja je nRpatio hatA ke jemanI mokSaprAptirU5 gati sivAya bIjI keI gati ja na hatI temanI te mokSagatinI prAptinuM varNana karanArI je gaMDikA che tenuM nAma citrAntara gaMDikA che. tathA devagati, manuSyagati, tiryaMcagati, ane naraka gatimAM jIvanA vividha prakAranA paribhramaNonuM pratipAdana 42nArI vidhi nAma " amara nara tiryaga nirayagati gamana vividha paryaTanAnuyoga" che temAM A prakAranI gaMDikAo sAmAnya-vizeSarUpe vaNita thaI che. A HzArane nuya che. (4) Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre se kiM taM cUliyAo?, cUliyAo AillANaM cauNhaM puvvANaM cUliyA, sesAiM puvvAiM acuuliyaaii| setNcuuliyaao||5|| diThivAyasta NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejA veDhA, saMkhejA silogA; saMkhejjAo paDivattIo, saMkhe____dRSTivAdasya khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA prattipattayaH, saMkhyeyAH niyuktayaH saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, sa khalu aGgArthatayA dvAdazamaGgam , ekaH zrutaskandhaH, caturdaza pUrvANi, saMkhyeyAni vastUni, saMkhyeyAni cUla vastUni, saMkhyeyAni prAbhRtAni, atha paJcamaM bhedamAha-'se kiM taM cUliyAo0' ityAdi / athakAstAlikAH ? uttarayati-yatkhalu AdimAnAM caturNA pUrvANAm utpAdAdimArabhyAsti nAsti patrAdAntAnAM caturNA pUrvANAM cUlikAH santi tAlikA ucyante, tathA zeSANi pUrvANi acUlikAni santi tA etaathuulikaaH| ___ dRSTivAdasya khalu parItAH sakhyeyAH vAcanAH, saMkhyeyAnyanuyogadvArANi, saMkhyeyAH veSTakAH, gaMkhyeyAH zlokAH. saMkhyeyAH pratipattayaH, saMkhyeyA niyuktayaH, _____ aba dRSTivAda ke pAMcaveM bheda ko kahate haiM-'se kiM taM cUliyAo0' ityaadi| ziSya puchanA hai-he bhadanta ! culikAoM kA kyA svarUpa hai ? uttara-utpAdapUrva, agrAyaNIyapUrva, vIryapravAda aura astinAsti pravAda, ina cAra pUrvo kI to cUlikAe~ haiM aura bAkI ke pUrvo para cUlikAe~ nahIM haiN| yaha cUlikAoM kA svarUpa hai| 5 // ima dRSTivAda aMga ko saMkhyAta vAcanAe~ haiM, saMkhyAta anuyoga dvAra haiN| saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta pratipattiyAM haiM, have sUtrA2 heSTivAhana pAMyamA varNana 42 cha-" se ki taM cUliyAo ?" chatyAha ziSya pUche che--he bhadanta! cUlikAonuM zuM svarUpa che? uttara-utpAda pUrva, agrAyaNIya pUrva, vIrya pravAda pUrva ane astinAstipravAda e cAra pUrvenI te cUlikAo che; ane bAkInA pUrvonI cUlikAe nathI. o yUnidhImArnu 2135 che. (5) daSTivAda aMganI saMkhyAta vAcanAo che, saMkhyAta anuyoga dvAra che Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-dRSTiyAdAGgasvarUpavarNanam, 646 jAoM nijjuttIo, saMkhejAo saMgahaNIo, se NaM aMgaThyAe bArasame aMge, ege suyakkhaMdhe, caudasa puvvAiM saMkhejo vatthU, saMkhejjA cUlavatthU, saMkhejA pAhuDA, saMkhejA pAhuDApAhuDA, saMkhejAo pAhuDiyAo, saMkhejjAo pAhuDapAhuDiyAo, saMkhejjAiM payasahassAiM payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA saMkhyeyAni prAbhRtapAbhRtAni, saMkhyeyAH prAbhRtikAH, saMkhyeyAH prAbhRtaprAbhRtikAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAnyakSarANi, anantA gamAH, anantA saMkhyeyAH sNgrhnnyH| sa khalu dRSTivAdaH aGgArthatayA dvAdazamaGgam , atra-ekA zrutaskandhA, caturdaza pUrvANi, saMkhyeyAni vastUni, saMkhyeyAni cUlavastUni, saMkhyeyAni bhAbhRtAni granthAMzavizeSAH, saMkhyeyAni prAbhRtapAbhRtAni-prAbhRtasya-granthAMzavizeSasya prAbhRtAni aMzavizeSAH-prAbhRtamAbhRtAni, saMkhyeyAH prAbhRtikA, saMkhyeyAH prAbhRtaprAbhRtikAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padANa-padaparimANena prajJaptAni / tathAtra saMkhyeyAni akSarANi, anantAH gamAH, anantAH paryavAH, saMkhyAta niyuktiyAM haiM, tathA saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiN| yaha dRSTivAda aMgoM kI apekSA bArahavAM aMga hai / isameM ekazrutaskandha hai| caudahapUrva haiN| saMkhyAta vastue~ haiN| saMkhyAta cUla vastue~ haiN| saMkhyAta prAmRta haiN| granthAMzavizeSa kA nAma prAbhRta hai| saMkhyAta prAbhRtaprAbhUta haiN| granthAMzavizeSa ke jo aura aMzavizeSa haiM ve prAbhRtaprAbhRta haiN| saMkhyAta prAbhRtikAe~ haiN| saMkhyAta prAbhRtaprAbhRtikAe~ haiN| tathA isake padoM kA pramANa bhI saMkhyAta hI batalAyA gayA hai| saMkhyAta akSara haiM, anaMta gama hai, anaMta paryAyeM haiM, asNsaMkhyAta veSTaka che, saMkhyAta loka che, saMkhyAta pratipattio che, saMkhyAta niyuMktio che, saMdhyAta saMgrahaNio che, aMgenI apekSAe A dRSTivAda bAramuM aMga che. temAM eka zrataskaMdha che cauda pUrva che, saMkhyAta vastuo che, saMkhyAta cUla vastuo che, saMdhyAta prabhUta che. prAbhava e (granthAMzavizeSanuM nAma che.) saMkhyAta prAbhUta prAbhUta che. graMthAMzavizeSanA aMza vizeSane kA bhUtaprAbhUta kahe che. saMkhyAta prAbhUtikAo che, saMkhyAta prAbhUta-pratikAo che. tenAM padenuM pramANa paNa saMkhyAta matAvyu cha. sabhyAta makSa cha, anaMta gabha cha, manaMta paryAyo che, sabhya sache; 'ma 82 Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 mandIsUtra pajavA parittA, tasA, aNaMtA thAvarA sAsaya kaDa nibaddha nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjaMti, parUvijjaMti, daMsijjaMti, nidaMsijjaMti; uvadasijjaMti, se evaM AyA; evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNa prarUvaNA Aghavijjai 6 / se taM diTivAe 12 // sU0 56 // paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAzca zAzvata-kRta-nivaddha-nikAcitAH jinaprajJaptA bhAvAH AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, darzyante, nidayante, upadazyante / sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA / evaM caraNakaraNa prarUpaNA AkhyAyate 6 / sa eSa dRSTivAdaH // sU0 56 // parItAH = asaMkhyAtAstrasAH, anantAH sthAvarAzca santi / uparinirdiSTAH sarve jinaprajJaptA bhAvAH zAzvatakRtanivaddhanikAcitAH-zAzvatAH = dravyArthatayA'vicchena pravRtyAnityAH kRtAH paryAyArthatayA matisamaya manyathAtvaprAptyAkRtAH nivaddhAH= sUtra eva grathitAH, tathA - nikAcitAH - niyukti saMgrahaNI hetUdAharaNAdimiH pratiSThitAzca atra AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, = darzyante upamAnopameyabhAvAdibhiH kathyante, nidarzyante = parAnukampayAbhavyajanakalyANApekSayA vA nizcayena punaH punardazyante upadayante upanayanigamanAbhyAM sakalanayAbhiprAyato khyAta vasa haiM, anaMta sthAvara haiN| ye saba uparyukta sAdipadArtha jinendra dvArA prarUpita hue haiM, tathA dravyArthikanaya kI apekSA se santatirUpa se avichinna hone ke kAraNa ye nitya haiM, paryAyAthikanaya kI apekSA se prati samaya pariNamana zIla hone ke kAraNa ye anitya haiM, sUtra meM hI grathita hone ke kAraNa ye nibaddha haiM, tathA niyukti saMgrahagI hetu evaM udAharaNa Adi dvArA pratiSThita hone ke kAraNa ye nikAcita haiN| isa aMga meM ye saba padArtha AkhyAta hue haiM, prajJApita Adi hue haiN| " AkhyAyante" anaMta sthAvara che. e badhA uparyukta trasAdi padArtha jinendra dvArA prarUpita thayAM che. tathA dravyArthika nayanI apekSAe satirUpe avicchinna hovAne kAraNe nitya che, tathA paryAyArthika nayanI apekSAe pratisamaya pariNamanazIla hevAne kAraNe anitya che, sUtramAM ja grathita hovAne kAraNe nibaddha che, tathA-niryukita, saMgrahaNI, hetu ane udAharaNa Adi dvArA pratiSThita hevAnA kAraNe nikAcita che, A aMgamAM e badhA padArtha AkhyAta thayA che, prajJApita Adi thayela che, Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAmacandrikA TIkA-dRSTivAdAsvarUpavarNanam. prastutaviSayamupasaMharanAha mulam-icceiyammi duvAlasaMge gaNipiDage aNaMtA bhAvA, aNaMtA abhAvA, aNaMtA heU, aNaMtA aheU, aNaMtA kAraNA, aNaMtA akAraNA, aNaMtA jIvA, aNaMtA ajIvA, aNaMtA bhavasiddhiyA, aNaMtA abhavasiddhiyA, aNaMtA siddhA, aNaMtA asiddhA paNNattA bhAvamabhAvAheU-maheukAraNamakAraNe ceva / jIvAjIvA bhaviyamabhaviyA siddhA asiddhA ya // 1 // vA ziSyabuddhau niHzavaM vyavasthApyante / saMpati dRSTivAdAGgAdhyayanaphalamAha-'se' sa: dRSTivAdAsyAdhyetA evamAtmA asmina bhAvataH samyagadhIte sati evamAtmA bhavati, taduktakriyApariNAmapariNamanAdAtmasvarUpo bhavatItyarthaH / evaM 'kriyAsAra 'meva jJAnazreyaskara'-miti khyApayituM kriyApariNAmamabhidhAya sAMgataM jJAnamadhikRtyAha-evaM jJAtA iti / ayaM bhAvaH-idamadhItya sarva padArthasArtha jJAyako bhavati / tathA-evaM vijJAtA-evam amunA prakAreNa vijJAtA-vividha jJAnavAn bhavati / anena prakAreNAtra sAdhUnAM caraNakaraNa prarUpaNA AkhyAyate 6 / upasaMharannAha-sa epa dRSTivAdaH / sa eSa dvAdazAGgo gaNipiTakaH-AcArAdi dRSTivAdAnta dvAdazAGga yuktaH gaNipiTakarUpaH pravacana puruSa eSa eva vijJeya iti / / sU0 56 // Adi kriyA padoM kA artha pahile AcArAMGga ke varNana ke samaya sU. 45 meM spaSTa likhA jA cukA hai|" sa evamAtmA" Adi padoM se isa aMga ke adhyayana kA phala tathA jJAna kA phala prakaTa kiyA gayA hai| isa taraha isa aMga meM sAdhuoM ke caraNa karaNa kI prarUpaNA kahI gaI hai 6 / yaha dRSTivAdaaMga kA svarUpa hai| isa prakAra AcArAMga se lekara dRSTivAda taka kA samasta gaNipiTakarUpa dvAdazAMga hai / / sU0 56 // "AkhyAyante " sAhayiApahonA matha paDasA sAyAsaMganApAna mate sU. 45 pistAlIsamA spaSTa 42rAya che. "sa evamAtmA" ma yahAthI ma maganA adhyayananuM phaLa tathA jJAnanuM phaLa pragaTa karela che. A rIte A aMgamAM sAdhue nAM caraNakaraNanI prarUpaNa karavAmAM AvI che (6). A dRSTivAda-aMganuM svarUpa che. A pramANe AcArAMgathI laIne daSTivAda sudhInA samasta gaNipiTakarUpa bAga cha. // sU0 56 // Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsatre chAyA--ityetasmin dvAdazAGge gaNipiTake anantA bhAvAH, anantA abhAvAH, anantA hetavaH, anantA ahetavaH, anantAni kAraNAni, anantAni akAraNAni, anantA jIvAH, anantA ajIvAH, anantA bhavasiddhikAH, anantA abhavasiddhikAH, anantAH siddhAH, anantA asiddhAH prajJaptAH / bhAvAbhAvo vahetU kAraNAkAraNe caiva / jIvA ajIvA bhavikA abhavikAH siddhA asiddhAya // 1 // TIkA -' iccheyamma0 ' ityAdi / ityetasmin - iti-ittham - anena prakAreNa nirdiSTe asmin dvAdazAGke gaNipiTake anantA bhAvAH = jIvapudgalAnAmanantatvAt, tathA anantA abhAvAH = anyabhAvarUpeNAnyabhAvasyAsacvAtta eva bhAvA abhAvA bhavanti, ityato'nantA - abhAvAH, tathA -- anantA hetavaH - hinvanti - gamayanti - bodhayanti jijJAsAviSayIbhUta dharmaviziSTAnarthAn ye te hetavaH, te ca vastuno'nantadharmAtmakatvAt, tatmativaddhAnantadharmaviziSTAnantavastugamakatvAccAnantAH, ato'nantA hetavaH / tathA - anantA ahetavaH dUra dvAdazaGgI kA svarUpa varNana rUpa viSaya kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM-' icceiyammi0 ' ityAdi / isa dvAdazAMgarUpa gaNipiTakameM jIva aura puloM ke anaMta bhAva hai, tathA anaMta abhAva haiM - eka bhAva - padArtha anya bhAvarUpa se nahIM rahatA, isa liye sabhI bhAva paraspara meM eka dUsare ke rUpa meM abhAvatA ko prApta hote hai, ataH abhAvoM kI anaMtatA hai, anaMta hetu hai-jijJAsA ke viSayIbhUta-dharmaviziSTa arthoM ko jo bodha karAtA hai vaha hetu hai, ve hetu vastuoM ke ananta 'dharmAtmaka hone se, tathA hetuyukta anaMtadharmaviziSTa anaMta vastuoMke bodhaka hone se ananta haiM, ataH hetu meM anaMtatA hai / tathA anaMta ahetu hai haiM- eka dvAdazAMgInA svarUpa varNana rUpa viSayane upasa'hAra karatAM sUtrakAra kahe che. " icceyammi0 " dhetyAhi A dvAdazAMga-rUpa gaNapiTakamAM jIva ane pudgalA ana'ta hAvAthI ana'ta bhAva che, tathA anaMta abhAva che-eka bhAva-padArtha anya bhAvarUpe rahetA nathI, te kAraNe samasta bhAva parasparamAM eka bIjAnA rUpamAM abhAvatAne pAme che. tethI abhAvAnI anaMtatA che. anaMta hetu che jijJAsAnA viSayabhUta dhama viziSTa arthanA je bedha karAve che te hetu kahevAya che. te hetue vastuonA anantadharmAtmaka hovAthI, tathA hetuyukta anaMta dharmaviziSTa anata vastuonA edhika hAvAthI ananta che, tethI hetumAM anaMtatA che. tathA ana ta ahetu che-eka eka Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnandrikA TIkA-dvAdazAGgagata-bhAvAbhAvAdipadArthavarNanam. 653 pratyekahetupratibaddha-pratyekadharmaviziSTavastugamakatvaM parasminnAstItyanantA ahetavaH, tathA-anantAni kAraNAni-mRtpiNDatantvAdInyanantAni ghaTapaTAdinirvartakAni kAraNAni, tathA-anantAnyakAraNAni-tantu naM ghaTasya kAraNam , mRtpiNDaM na paTasya kAraNam , ityevamanantAniakAraNAni, tathA-anantA jIvAH, anantA ajIvA dvaghaNukAdayaH, anantA bhavasiddhikAH, anantAH abhavasiddhikAH, anantAH siddhAH, anantA asiddhAzca prjnyptaaH| - amumevAthai sUcayituM gAthAmAha bhAvamabhAvA0 ' ityAdi / gAthArthaH spssttH|| 2 hetuyukta eka 2 dharma viziSTa vastu kI bodhakatA dUsare meM nahIM hone se eka hetu dusare ke prati ahetu ho jAtA hai isaliye ananta ahetu haiM, tathA ananna kAraNa haiM-tathA ghaTapaTAdi anantakAryoM ke niSpAdaka mRtpiNDatantu Adi ananta kAraNa haiN| tathA-anaMta akAraNa haiM-tantu ghaTa kA kAraNa nahIM hotA, mRtpiNDa paTa kA kAraNa nahIM hotA, isa taraha eka kI anya ke prati kAraNatA nahIM hone se kAraNa meM anantatA hai| tathA-ananta jIva, ananta ajIva-dvayaNukAdika, ananta bhavasiddhika, ananta abha. vasiddhika, ananta siddha, ananta asiddha, ye saba prajJapta hue haiN| isa pUrvokta artha ko sUcita karanevAlI gaathaa| sUtrakAra kahate haiM-'bhAvamabhAva' ityaadi| isa dvAdazAGga meM bhAva, abhAva, hetu, ahetu, jIva, ajIva, bhavika (bhavasiddhika), abhavika (abhavasiddhika), siddha aura asiddha kA prarUpaNa kiyA gayA hai| hetu cukata eka eka dharmaviziSTa vastunI bodhakatA bIjAmAM na hovAthI eka hatu bIjAnI prati ahetu thaI jAya che tethI ananta ahetu che, tathA ananta kAraNa che-ghaTapaTAdi ananta kAryone niSpAdaka mATIne piDa-tatu Adi ananta kAraNa che. tathA anaMta akAraNa che -tatu ghaTa (ghaDA) nuM kAraNa nathI hotA, mRtipaDa ghaTanuM kAraNa nathI hete, A rIte ekanI anyanA prati kAraNatA na hovAthI kAraNamAM anaMtatA che. tathA anaMta jIva, anaMta ajIva-dvayaNukAdika, anaMta bhavasiddhika, anaMta abhava siddhika, anaMta siddha, anaMta asiddha, e badhAnuM varNanakarAyuM che. ApUrvokta ane sUcita karavAvALI gAthA sUtrakAra kahe che'bhaavmbhaav' tyAha inwi q, mApa, tu, atu, 4, 294, sAvi4 (la. siddhika), abhavika ( abhAvasiddhika), siddha ane addhinuM prarUpaNa karavAmAM mAtyuche. Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandImatra __sAmprataMdvAdazAGga virAdhanA''rAdhanAjanitaM traikAlikaM phalamupadarzayati malama-icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM tIe kAle aNaMtA jIvA ANAe virAhittA cAurataM saMsArakaMtAraM annupriyhisu| icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM paDuppaNNakAle parittA jIvA ANAe virAhittA cAurataM saMsArakatAraM aNupariyati / icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaMaNAgae kAle aNaMtA jIvA ANAe virahittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM aNupariyahissaMti / / chAyA-ityetaM dvAdazAGgaM gaNipiTakam atItakAle anantAH jIvAH AjJayA virAdhya cAturanta saMsArakAntAram anuparyaTan / ityetaM dvAdazAGgaM gaNipiTakaM pratyutpanne kAle parItA jIvAH AjJayA virAdhya cAturantasaMsArakAntAram anupayanti / ityetaM dvAdazAGgaM gaNipiTakaM anAgatekAle anantA jIvAH AjJayA virAdhya cAturantasaMsArakAtAraM anuparya TiSyanti / TIkA-'icceiyaM0' ityAdi / ityetaM dvAdazAGgaM gaNipiTakam atItakAle anantAH jIvAH AjJayA virAdhya = cAturantasaMsArakAntAraM = catvAraH = narakatiryamanuSyadevagatiparibhramaNalakSaNA: antAH pariNAmA yasya sa caturantaH, sa eva cAturantaH, cAturantazcAsau saMsArazcati karmadhArayaH, tataH 'kAntarazabdenasahopamitasamAsaH' anuparyaTana-janmamaraNAdikchezamanvabhavan / ayaM bhAvaH-imaM dvAdazAGgaM gaNipiTakam abhinivezavazAdanyathA ____ ava mUtrakAra isa dvAdazAMga kI ArAdhanA evaM virAdhanA se traikAlika phala ko kahate haiM-"icceiyaM duvAlasaMgaM0" ityaadi| isa dvAdazAMgarUpa gaNi piTaka kI bhUtakAlameM AjJAdvArA virAdhanA kara ke anaMta jIvoM ne naraka, tiryaGa, manuSya, tathA deva, ina cAra gatighAle saMsArarUpa gahana vana meM paribhramaNa kiyA hai / tAtparya isakA yaha hai have sUtrakAra A dvAdazAMganI ArAdhanA ane virAdhanAthI thavAvALA vaikAni 4 cha-'icceiyaM duvAlasaMgaM0 ' tyAhi. A dvAdazAMgarUpa gaNipiTakanI bhUtakALamAM virAdhanA karIne anaMta jIe naraka, tiryaMca, manuSya, tathA deva e cAra gativALA saMsArarUpa gahanavanamAM parijamaNa karyuM che. tenuM tAtparya e che ke bhUtakALamAM jamAlinA jevAM anaMta Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikA TIkA-dvAdazAGga virAdhanA''rAdhanA janita phalavarNanam. 655 pAThAdilakSaNayA sUtrAjJayA virAdhya bhUtakAle'nantA jIvA narakatiryaGmanuja devagatiganAM bhAva jamAlivat anuparyaTana | punarabhinivezavazAt anyathA prarUpaNAdilakSaNayA arthAjJayA virAdhyajIvA goThamAhila - daNDi - trayodazapathadhAri (terahapaMthI) prabhRtIvat caturanta saMsArakAntAramanuparyaTan / sUtrArthobhayAjJayA ca virAdhyA'nantA jIvAzcaturgatika saMsArakAntAramanu paryaTan / ityetaM dvAdazAGgaM gaNipiTakaM pratyutpannekAle vartamAnakAle parItA jIvAH saMkhyAtA jIvAH, yAvatparyaTanti, evaM bhaviSyakAle'pi jinAjJAM virAdhya paryaTiSyanti / mUlam - icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM tIe kAle anaMtA jIvA ANAe ArAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM vIIvaiMsu / icceiyaM duvAlasa~gaM gaNipiDagaM paDuppaNNakAle parittA jIvA bhUtakAla meM jamAli kI taraha anaMta jIva aise hue haiM ki jinhoM ne durabhiniveza vaza anyathA prarUpaNA Adi dvArA sUtrAjJA kI virAdhanA kI hai / isa virAdhanA janya pApa kA pariNAma unhoM ne caturgatirUpa bhayaMkara saMsAra kAntAra meM paribhramaNa karane rUpa meM hI pAyA hai / tathA goSThamAhila, daMDI, terahapaMthI Adi kitaneka aise jIva hue haiM jinhoMne sUtrArtha kI AjJA kA khoTe abhiprAyavaza anyathA prarUpaNa kiyA hai / isa bhayaMkara virAdhanA janya pApa kA pariNAma unheM bhI yahI bhoganA paDA hai / tathA sUtra artha aura ubhaya kI AjJA kI jinhoMne virAdhanA kI hai aise bhI aneka jIva hue haiM, aura unheM bhI isa virAdhAjanya pApa kA pariNAma yahI bhoganA paDA hai / isI taraha isa dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka kI durabhiniveza vaza anya thA prarUpaNA kara ke isa vartamAnakAla meM bhI kitaneka evAM jIvA thayAM che ke jemaNe duiibhanaveza vaza khIjI rIte prarUpaNA Adi dvArA sUtrAjJAnI virAdhanA karI che. e virAdhanA janya pApane pariNAme temane catu gatirUpa bhayaMkara saMsAravanamAM paribhramaNa karavu paDayu che. tathA geASThamAhila, daMDI, terahapa thI, Adi keTalAka evAM jIvA thayAM che ke jemaNe sUtrAnI AjJAnu khATAM abhiprAyane kAraNe judI rIte prarUpaNa karyuM" che. e bhayaMkara virAdhanA janya pApanuM pariNAma temane paNa ahI bhAgavavuM paDayu che. tathA sUtra artha ane mane AjJAnI jemaNe virAdhanA karI che evAM paNa aneka thayAM che ane temane paNa A virAdhanA janya pApeAnI eja pariNAma bhAgavavuM paDayuM che. eja prakAre A dvAdazAMgarUpa gaNiSiTakanI dubhiniveza vaza khIjI rIte prarUpaNA karIne A vartamAna kALamAM paNu keTalAMka evAM jIva che ke je catutivALA Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 mandIsUtre ANAe ArAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM vIIvayaMti / icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM aNAgae kAle aNaMtA jIvA ANAeM ArAhittA cAurataM saMsArakaMtAraM vIIvaissati // chAyA-ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakam atIte kAle anantA jIvA AjhayA ArAdhya caturantaM saMsArakAntAraM vyatyatrajan / ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM pratyutpannakAle parIttA jIvA AjJayA ArAdhya cAturantaM saMsArakAntAraM vyativrajanti / ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakam anantA jIvA AjJayA ArAdhya caturantaM saMsArakAntAraM vyatitrajiSyanti // TIkA-'icceiyaM0' ityaadi| , ityetaM dvAdazAGgaM gaNipiTakam atItakAle anantA jIvA AzayA sUtrArtha tadubhayarUpatrividhAjJayA ArAdhya samyak paripAlya cAturantasaMsArakAntAraM vyatyatrajan paarNjgmuH| anena prakAreNeva pratyutpanne'pi-vartamAne'pikAle parItA saMkhyeyA jIvA vyativrajanti / evam anAgate'pi bhaviSyatyapikAle anantA jIvA vyatijiSyanti / / jIva aise haiM jo isa caturgativAle saMsArakAntAra meM paryaTana kara rahe haiN| isI taraha bhaviSyatkAla meM bhI anaMta jIva aise hoMge jo durabhinivezavaza isa dvAdazAMga rUpa gaNipiTaka kI AjJA kI virAdhanA kara ke isa caturgativAle saMsArarUpa gahanavana meM paribhramaNa kreNge| tathA--atItakAla meM aise bhI anaMta jIva hue haiM ki jinhoMne sUtra, artha evaM ubhaya kI AjJA kI samyak ArAdhanA kI hai aura isa taraha ve isa caturgatirUpa saMsAra vana se pAra ho gaye haiN| isI taraha vartamAna kAla meM bhI aise saMkhyAta bhavya prANI haiM jo isa dvAdazAMga gaNipiTaka kI samyak ArAdhanA karake isa saMsAra rUpa gahana vana se saMsArakAnanamAM paribhramaNa karI rahyAM che. e ja rIte bhaviSya kALamAM paNa anaMta jIva evAM thaze ke je durabhiniveza vaza A dvAdazAgarU5 gaNipiTakanI virodhanI karIne A caturgativALA saMsArarUpa gahanavanamAM paribhramaNa karaze. tathA bhUtakALamAM evAM paNa anaMta jIva thayAM che ke jemaNe sUtra, artha ane ubhayanI samyak ArAdhanA karI che ane e rIte teo catugatirUpa saMsAra vanane tarI gayAM che. e ja rIte vartamAna kALamAM paNa evAM saMkhyAta bhavya jIve che ke je dvAdazAMgarUpa gaNipiTakanI samyapha ArAdhanA karIne A saMsArarUpa Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikA TIkA-bAdazAGgasya dhruvatvAvipratipAdanam: __ mUlam-icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayAi nAsI, na kayAi na bhavai na kayAi na bhavissai, bhuvaM ca, bhavai ya, bhavissai ya, dhuve niyae sAsae akkhae avvae avahie Nicce / se jahA NAmae-paMca asthikAyA na kayAi nAsI, na kayAi natthi, na kayAi na bhavissai, bhuviM ca, bhavai ya, bhavissai ya, dhuvA NiiyA sAsayA akkhayA avvayA avaTiyA NiccA evAmeva duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayAi nAsI, na kayAi natthi, na kayAi na bhavissai, bhuvi ca, bhavai ya, bhavissai ya, dhuve, niyae, sAsae, akkhae, avvae, avaTTie, nicce / se samAsao cauvvihe paNNatte, taM jahA-davvao, khittao, kAlao, bhaavo| tattha davvaoNaM suyanANI uvautte savvavvAiMjANai pAsai / khittao NaM suyanANI uvautte savvaM khettaM jANai paasi| kAlao NaM suyanANI uvautte savva kAlaM jANai pAsai / bhAvao NaM suyanANI uvautte savvaM bhAvaM jANaiM pAsai ||suu0 57 // ___ chAyA-ityeSa dvAdazAGgaH khalu gaNipiTako na kadApi nAsIt , na kadApina bhavati, na kadApi na bhaviSyati, abhUcca, bhavati ca, bhaviSyati ca, dhruvaH niyataH, zAzvataH akSayaH avyayaH avasthitaH nityH| tadyathA nAma-paJcAstikAyAH na kadApi nAsan , na kadApi na santi, na kadApi na bhaviSyanti, abhUvaMzca, santi ca, bhaviSyanti ca, dhruvA niyatAH zAzvatAH akSayAH avyayAH avasthitAH nityAH, evameva dvAdazAGgo gaNipiTako na kadApi nAsIt , na kadApi nAsti, na kadApi na bhavipAra ho rahe haiN| isI prakAra bhaviSyatkAla meM bhI anaMta jIva isa dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka kI ArAdhanA kara ke saMsArakAntAra se pAra hoNge| gahana vanane pAra karI rahyA che. e ja rIte bhaviSyakALamAM paNa anaMta jIva A dvAdazAMgarUpa gaNipiTakanI ArAdhanA karIne saMsAravanane oLaMgI jaze. ma0 83 Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 mandI Syati, abhUcca, bhavati ca, bhaviSyati ca, dhruvaH niyataH zAzvataH akSayaH avyayaH avasthitaH nityaH / sa samAsatazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH / tatra dravyataH khalu zrutajJAnI upayuktaH sarvadravyANi jAnAti pazyati / kSetrataH khalu zrutajJAnI upayuktaH sarva kSetraM jAnAti pazyati / kAlataH khalu zrutajJAnI uparyuktaH sarva kAlaM jAnAti pazyati / bhAvataH khalu zrutajJAnI upayuktaH sarva bhAvaM jAnAti pazyati // sU0 57 // ___TIkA -'icceiyaM duvAlasaMga' ityAdi / sAmpratamasya dvAdazAGgasya gaNipiTakasya trikAlAvasthAyitvaM darzayati - ityeSa dvAdazAGga khalugaNipiTakaH na kadApi nAsIt kasmiMzcidapi kAle 'ayaM nAsIt ' iti no zaGkanIyam , api tu ayaM sarvadA''sIdeva anAditvAt / tathA na kadApi na bhavati' kasmizcidapi kAle'sya sthitirnAsti' ityapi no zaGkanIyam , api tu ayaM sarva devAsti - sarvadA sadbhAvAt / tathA ayaM na kadApi na bhaviSyati-arthAt'ayaM kasmiMzcidapi kAle na bhaviSyati' iti no zaGkanIyam , api tu-ayaM sarva daiva bhvissyti-apryvsittvaat| amumevArthamAha-ayam-abhUcca, bhavati ca, aba isa dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka kI traikAlika sattA ko dikhalAte haiM-'icceiyaM duvAlasaMgaM0' ityAdi____ yaha dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka kisI samaya meM nahIM thA aisI bAta nahIM hai kAraNa yaha anAdi hai, aura anAdi hone ke kAraNa aisA koI bhI samaya nahIM thA ki jisame isakA sadbhAva na rahA ho / tathA. vartamAna meM bhI aisA koI samaya nahIM hai, ki jisa samaya meM isakA sadbhAva na pAyA jAtA ho, tathA bhaviSt kAla meM bhI aisA koI samaya nahIM AvegA ki jisa meM isako astitva na banA rhegaa| tAtparya yaha hai ki yaha dvAdazAMgarUpa zruta bhUtakAla meM thA, vartamAnakAla meM hai aura bhaviSyatkAla meM have A dvAdazAMgarUpa gaNipiTakanI zaikAlika sattAnuM sUtrakAra batAve che" icceiyaM duvAla saMgaM0" tyAhi A dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka keI paNa samaye na hatuM evI vAta nathI, kAraNa ke te anAdi che. ane anAdi hovAthI evo koI paNa samaya na hato ke jyAre tenuM astitva na hoya. tathA vartamAnamAM paNa e keI samaya nathI ke je samaye tenuM astitva na hoya, tathA bhaviSyakALamAM paNa e keIsamaya nahIM Ave ke jyAre tenuM astitva nahIM hoya, bhAvArtha e che ke A dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka bhUtakALamAM hatuM, vartamAnakALamAM che, ane bhaviSyakALamAM Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAmandrikA TIkA-dvAdazAGgasya dhruvatvAdikathanam bhaviSyati ca / tasmAd ayaM dvAdazAGgo gaNipiTakaH-dhruvaH-sthiraH meruparvatAdivat , dhruvatvAd niyataH nizcitaH paJcAstikAyeSu lokavacanavat , niyatatvAdeva zAzvata:= nityaH samayAvalikAdiSu kAlavacanavat , zAzvatatvAdeva-akSayaH sahasrazo vAcanAdi pradAne'pi kSayarahitatvAt , gaGgAsindhupravAhe'pi padmahUdavat , akSayatvAdeva-avyayaH mAnuSottarAdvahiH samudravat , avyayatvAdeva avasthitaH svapramANe jambUdvIpAdivat , bhI rahegA, yahI bAta " abhUcca, bhavati ca bhaviSyati ca" ina kriyApadoM dvArA pradarzita kI gaI hai, isaliye yaha dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka kAlatraya meM rahane ke kAraNa (1) dhruva, (2) sthira, (3) niyata-nizcita, (4) zAzvata, akSaya-kSayarahita, (5) avyaya, (6) avasthita, evaM (7) nitya mAnA gayA hai| ye dhruva Adi zabda hetu hetumadbhAvase yahAM vyAkhyAta hue haiN| yaha dvAdazAGgarUpa gaNipiTaka acala hone ke kAraNa hI yaha sumeru parvata Adi kI taraha dhruvarUpa meM gayA hai| (1)paMcAstikAyoM meM jaise lokavacana nizcita hai usI taraha dhruva hone ke kAraNa yaha dvAdazAMga bhI niyatarUpa vAlA mAnA gayA hai| (2)samaya,Ava likA Adi koM meM jaise kAlavyavahAra zAzvata mAnA jAtA hai usI prakAra yaha bhI niyata hone se zAzvata mAnA gayA hai| hajAroM (3) vAcanAe~ Adi dene para bhI isakA kabhI bhI kSaya nahIM hotA hai| jaise gaMgA sindhu Adi rUpa pravAha ke nikalate rahane para bhI padmada akSaya hai / (4) akSaya hone ke kAraNa yaha avyaya batalAyA gayA hai, jaise mAnuSottara ke bAhara samudra 55 27ze, me pAta "abhUcca, bhavati ca bhaviSyati ca" 2 miyApaha! vA darzAvavAmAM AvI che, tethI dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka traNe kALamAM rahevAne kAraNe (1) dhruva-sthira, (2) niyata-nizcita, (3) zavata, (4) akSaya-kSaya rahita, (5) 2mavyaya, (6) mapasthita mane (7) nitya bhAnAmata mAvyu cha. ye dhruva Adi zabda hetu hetumabhAvathI ahIM vyAkhyAta thayAM che. A dvAdazAMgarUpa gaNi piTakane sumeru parvata AdinA jevuM dhruva kahela che (1). paMcAstikAyomAM jema lekavacana nizcita che eja rIte dhruva hovAne kAraNe A dvAdazAMga paNa niyatarUpa vALuM manAyuM che (2). samaya, AvalikA AdikamAM jema kALa vyavahAra zAzvata manAya che eja prakAre te paNa niyata hovAthI zAzvata manAyuM che (3). hajAra vAcanAo Adi devA chatAM paNa tene kadI kSaya thato nathI, jema gaMgA, siMdhu AdirUpa pravAha nIkaLato rahevA chatAM paNa paddha savara akSaya che, tema hajAre vAcanAo Adi devA chatAM paNa dvAdazAMgano kadI kSaya thato nathI mATe tene akSaya kahela che (4). akSaya hovAne kAraNe te avyaya batAvela che, jema mAnu Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre 660 " avasthitatvAdeva nityaH- AkAzavat / asminnevArthe dRSTAntamAha - tadyathAnAma - paJcAstikAyAH=dharmAstikAyAdayaH na kadApi nAsan, na kadApi na santi, na kadApi na bhaviSyati / ayaM bhAvaH - dharmAstikAyAdayaH Asanneva, santyeva, bhaviSyantyeva / amumevArthamAha- abhUvaMztha, santi ca bhaviSyanti ca dharmAstikAyAdayaH / ete hi-pravAH, niyatAH zAzvatA, akSayAH, avyayAH, avasthitAH, nityAH pravAdInAmarthAH pUrvavat / evameva = anena prakAreNaiva dvAdazAGgo gaNipiTakaH na kadApi nAsIt, na kadApi nAsti, na kadApi na bhaviSyati, niSedha mukhenAsya traikAavyayarUpa meM haiM usI prakAra yaha dvAdazAMga bhI akSaya hone ke kAraNa avyayarUpavAlA kahA gayA hai 5 / jisa prakAra apane pramANa meM jaMbU dvIpa Adi avasthita haiM usI taraha yaha bhI avasthita hai 6 | aura isIliye yaha AkAza kI taraha nitya hai 7 / isI bAta ko dRSTAnta dvArA sUtrakAra samajhAte haiM - jIvAstikAya 1, pudgalAstikAya 2, dharmAstikAya re, adharmAstikAya 4, aura AkAzAstikAya 5, ye pAMca astikAya dravya jaise bhUtakAla meM kabhI nahIM the, vartamAnakAla meM nahIM haiM tathA bhaviSyatkAla meM nahIM hogeM, aisI bAta nahIM ho sakatI, arthAt ye bhUtakAla meM the, vartamAna meM haiM aura bhaviSyatkAla meM raheMge, isI liye jaise ye dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita evaM nitya mAne gaye haiM isI taraha yaha dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka kabhI nahIM thA yaha bAta nahIM hai, vartamAna meM nahIM hai yaha bhI bAta nahIM hai, evaM bhaviSyat kAla meM nahIM rahegA yaha bhI bAta SottaranI bahAra samudra avyayarUpe ja che eja prakAre A dvAdazAMga paNu akSaya hevAne kAraNe anyayarUpavALu' kahela che. (5). jema peAtAnA pramANamAM jamuddIpa Adi avasthita che eja pramANe A dvAdazAMga paNa avasthita che (6). ane te kAraNe te AkAzanI jema nitya che (7). eja vAtane sUtrakAra dRSTAMta dvArA samannave che--(1) lavAstihAya, (2) yugasAstiaya, (3) dharmAstiAya, (4) adharmAstikAya ane (5) AkAzAstikAya. e pAMca astikAya dravya jema bhUtakALamAM kadI na hatAM, vartamAnakALamAM nathI, tathA bhaviSyakALamAM haze nahIM, evI vAta azakaya che eTale ke te bhUtakALamAM hatAM, vartamAna kALamAM che ane laviSya aNabhAM raheze, te aro teyAne prema dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, anyaya, avasthita ane nitya mAnyAM che eja pramANe A dvAdazAMgarUpa gaNupiTaka paNa kadI na hatuM evI vAta nathI, vartamAnamAM nathI evI paNa vAta nathI, Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikA TIkA-bAdazAGgasya dhruvatvAdikathanam. likatvaM samarthya vidhimukhena tadeva samarthayati-abhUcca bhavati ca bhaviSyati c| ata evAyam-dhruvo niyataH zAzvataH akSayaH avyayaH avasthito nityaH / sa dvAdazaGgo gaNipiTakaH samAsataH saMkSepataH caturvidhA catuSprakArakaH prajJaptaH / tAn prakArAnAha 'tdythaa'-ityaadi| vyAkhyA sugamA / nvrm-upyuktH-upyogvaaniti||mu057|| sampati sUtrakAra upasaMharan saMgrahagAthAH prAhamUlam-aksara sapaNI samma, sAiyaM khalu sapajjavasiyaM ca / gamiyaM aMgapaviDaM, satta vi ee sapaDivakkhA // 1 // nahIM hai, kintu thA, hai aura rhegaa| isI liye yaha dhruva Adi vizeSaNoM vAlA hokara avasthita evaM nitya hai| isa taraha sUtrakAra ne pahile niSedhamukha se isa meM traikAlika sattA kA samarthana kiyA aura aba ve "abhUcca bhavati ca bhaviSyati ca" ina kriyApadoM dvArA isakA vidhimukha se samarthana kiyA hai, ataH isa kathana meM yahAM punarukti kI AzaMkA nahIM ho sakatI hai| yaha dvAdazAGga saMkSepa meM cAra prakAra ke kahe gaye haiN| ve cAra prakAra dravya se, kAla se aura bhAva se jAnane caahiyeN| dravya se upayogavAna zrutajJAnI samasta dravyoM ko jAnatA hai, dekhatA hai| kSetra se-upayogavAna zrutajJAnI samasta kSetroM ko jAnatA hai, dekhatA hai| kAlase-upayogavAna zrutajJAnI samasta kAlako jAnatA hai, dekhatA hai / bhAva se upayogavAna zrutajJAnI samasta bhAvoM ko jAnatA hai, dekhatA hai |luu057|| ane bhaviSyamAM nahIM rahe evI vAta paNa nathI, paratu hatuM, che, ane raheze. te kAraNe te acala, dhruva Adi vizeSaNavALuM hevAthI avasthita ane nitya che. A rIte sUtrakAre pahelAM niSedhakhe temAM zaikAlika sattAnuM samarthana karyuM mane have tabho " abhUcca bhavati ca bhaviSyati ca" yiAyahI dvArA tanu vidhimukhe samarthana karyuM che, tethI A kathanamAM ahIM punaruktinI AzaMkA karI zAtI nathI. A dvAdazAMga saMkSepamAM cAra prakAre che. te cAra prakAre, dravyathI, kSetrathI, kALathI ane bhAvathI jANavA jeIe dravyathakI upagavAna zrutajJAnI samasta dravyone jANe che, jue che. kSetra thakI upagavAna zrutajJAnI samasta kSetrene jANe che. jue che. kALathakI upagavAna zrutajJAnI samastakALane jANe che, jue che, bhAvathakI upagavAna zrutajJAnI samasta bhAvene jANe che, jue che. (sU0 57) Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsU AgamasatthaggahaNaM, jaM buddhiguNahiM ahiM dihaM / biMti suyanANa laMbhaM, taM puvvavisArayA dhIrA // 2 // sussUsei paDipucchaMi, suNeI giNi ya Ihaai yAvi / tatto apoe vA, dhArei karei~ vA sammaM // 3 // sUrya huMkAraM vA, bADhaMkAraM3 paDipuccha4 vImaMsA5 / tatto palaMgapArA - yaNaM6 ca pariNidR7 sattama // 4 // suttattho khalu paDhamo, bIo nijjuttimIsio bhaNio / taio ya nirava seso, esa vihI hoi aNuoge // 5 // setaM aMgapaviddhaM / se taM suyanANaM / se taM parokkhanANaM / se ttaM nANaM // sU058 // 662 // naMdI samattA // chAyA - akSarasaMjJi samyak, sAdikaM khalu saparyavasitaM ca / gamikamaGgamaviSTaM, saptA'pyetAni sapratipakSANi // 1 // AgamazAstragrahaNaM, yadbuddhiguNairaSTabhirdRSTam / bruvate zrutajJAnalAbhaM, tatpUrvavizAradA dhIrAH // 2 // zuzrUpate pratipRcchati zRNoti gRhNAti cehate vA'pi / tatospohate vA dhArayati karoti vA samyak // 3 // mUka: huGkAraH vADhaMkAraH, pratipRcchA vimarzaH / tataH prasaGga paroyaNaM ca pariniSThA saptamakaH // 4 // sUtrArthaH khalu prathamaH, dvitIyo niyukti-mizrito bhaNitaH / tRtIyazca niravaveSa, epa vidhirbhavatyanuyoge // 5 // tadetadaGgabhaviSTam, tadetacchrutajJAnam, tadetat parokSajJAnam / tdetjjnyaanm| s058|| // nandI samAptA // TIkA -- ' akkharasannI ' ityAdi / akSaram = akSarazrutam 1, saMjJi = saMjJi - aba sUtrakAra zAstra kA upasaMhAra karate hue saMgraha gAthAeM kahate haiM- 'akkharasaNNI0 ' ityAdi have sUtrakAra zAstranA upasa'hAra karatA saMgraha gAthAo kahe che akkhara Hoofte" Sellle Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-zAlopasaMhAraH zrutam 2, samyaka-samyakzrutam 3, sAdika-sAdikazrutam , yasya zrutasyAdividyate tat sAdikazrutam 4, tathA-saparyavasitam=paryavasitaM-paryavasAnaM vidyate yasya tat saparyavasitam antasahitaM zrutamityarthaH 5, gamikam sadRzapAThayuktaM zAstram 6, aGgapraviSTam dvAdazavidhaM pravacanam-AcArAdidRSTivAdaparyantam 7 / etAni sapta zrutajJAnAni sapratipakSANi-pratipakSasahitAni santi / iha zrutajJAnaprakaraNe etacchabdena akSarasaMjJipabhRtInyeva zrutajJAnAni gRhynte| 'ee sapaDivakkhA' iti puMliGganirdezastvArSatvAt / ete saptazrutajJAnabhedAH sapratipakSAH' iti vyAkhyAne mUle puMliGganirdezaH saMgacchate / anye tu puMliGga nirdezAnurodhena 'pakSAH' ityadhyAhAraM kurvanti, tana samyak pakSA ityasya pUrvAnuktatvAt / ____ ayamarthaH-akSarazrutam 1, anakSarazrutam 2, saMjJizrutam 3, asaMjJizrutam 4, samyakazrutam 5, mithyAzrutam 6, sAdikazrutam 7, anAdikazrutam 8, saparyavasitazrutam 9, aparyavasitazrutam 10, gamikazrutam 11, agamikazrutam 12, aGgamaviSTazrutam 13, anaGgapraviSTazrutas14, ityevaM caturdazabhedAH zrutajJAnasya bhvntiiti||1|| idaM zrutajJAnaM sarvotkRSTa ratnatulyaM prAyogarvadhInaM ca, ataH ziSyAnugrahArthaM zrutajJAnalAbhaM varNayati __ akSarazruta 1, saMjJizruta 2, samyakazruta 3, sAdikazruta 4, saparyavasitazruta 5, gamikazruta 5, aura aMga praviSTazruta 7 / ye zruta ke sAtoM hI bheda apane 2 pratipakSa sahita haiM / jaise-akSarazruna kA pratipakSa anakSarazruta 1, saMjJizruta kA pratipakSa asaMjJizruta 2, samyakazruta kA pratipakSa mithyAzruta 3, sAdikazruta kA pratipakSa anAdikazruta 4, saparyavasita kA pratipakSa aparyavasitazruta 5, gamika kA pratipakSa agamikazruta 6, tathA aMgapraviSTa kA pratipakSa anaMgapraviSTa 7 / isa taraha zrutajJAna ke ye 14 caude bheda haiM / inameM se jisa zruta kI Adi hai vaha sAdikazruta hai, jisakA paryavasAna-anta hai vaha saparyavasitazruta hai| sadRzapATha se yukta zruta (1) sakSazruta, (2) sajJizruta, (3) sabhya:zruta, (4) sAzruta (5) saparyavasiMtakRta, (6) gamikakRta ane (7) aMgapraviSTakRta e kRtanA sAte bheda pita pitAnA pratipakSa yukta che. jemake akSarazratanuM pratipakSa anakSarabrata, saMjJi zratanuM pratipakSa asaMsithata, samyak kRtanuM pratipakSa mithyAtvakRta, sAdikazrutanuM pratipakSa anAdikRta, saparyavasitanuM pratipakSa aparyavasita zruta, gamikanu pratipakSa agamikazrata tathA aMgapraviSTanuM pratipakSa anaMgapraviSTa, A rIte mRta sAnanA te code (14) bheda che. teomAM je zratane Adi che te sAdikakRta che, jenuM paryavasAna--aMta che te saparyavasita zrata che. sadazapAThavALuM zruta gamika Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 mandIra 'AgamasatthaggahaNaM.' ityAdi / aSTabhiH buddhiguNaiH avyavahitottara gAthAyAM vakSamANaiH zuzrUSAdibhiH, yat AgamazAstragrahaNaM-A-maryAdayA, yathAvasthitaparUpaNArUpayAparicchidyante arthAyena sa aagmH| sa coktavyutpattyA'vadhikevalAdijJAnarUpo'pi bhavati, atastannirAkaraNArthamiha zAstrapadaM prayuktam / zAsyate'neneti zAstram / gamika zruta hai / evaM AcArAMga Adi se lekara dRSTivAda paryanta samasta zruta aMgapraviSTa hai // 1 // 'AgamasatyaH' ityAdi / vuddhi ke ATha guNoM se yukta hokara jo manuSyoM dvArA AgamazAstra kA jJAna prApta kiyA jAtA hai isI kA nAma zrutajJAna lAbha hai, aisA dhIra vIra zruta kevaliyoM kA kathana hai / buddhi ke ATha guNa abhI nIce kI gAthA dvArA sUtrakAra svayaM prakaTa kareMge-A-yathAvasthita prarUpaNArUpa maryAdApUrvaka-gama-jIvAdika padArtha jisake dvArA jAne jAte haiM usakA nAma Agama hai| Agama kI jaba isa prakAra vyutpattilabhya artha avadhijJAna manaH paryavajJAna tathA kevalajJAna meM bhI ghaTika ho jAtA hai, kAraNa unameM bhI yathAvasthitaprarUpaNArUpa maryAdA rahI hue hai| isa taraha isa vyutpattilabhya artha meM ativyApti doSa kA prasaMga AtA hai so yaha prasaMga yahAM upasthita na ho isake liye Agama ke sAtha sUtrakAra ne zAstrapada prayukta kiyA hai / avadhijJAna Adi jJAnazAstra nahIM haiM / "zAsyate'nena iti zAstram" zruta che. ane AcArAMga AdithI laIne dRSTivAda sudhInA samasta zruta aMga praviSTa zruta cha // 1 // "Agama sattha0 "tyAhi. buddhinA ATha guNethI yukta thaIne je manuSya dvArA AgamazAstranuM jJAna prApta karAya che enuM nAma zratajJAna lAbha che, evuM dhIra, vIra zrata kevaLIeAnuM kathana che. buddhinA ATha guNa nIcenI gAthA dvArA sUtrakAra pAte hamaNA ja prATa 422. -A- yathAvasthita pr35| 35 mAha pUrva -nAma- 8 padArthane jenA dvArA jANavAmAM Ave che tene nAma kahe che. AgamanI ja A pramANe vyutpatti karavAmAM Ave che te vyatpattilabhya artha avadhijJAna mana:paryayajJAna tathA kevaLajJAnamAM paNa ghaTAvI zakAya che, kAraNa ke temanA paNa yathAvasthita prarUpaNArUpa maryAdA rahela che. A rIte A vyutpattilabhya arthamAM ativyApti deSane prasaMga Ave che, te A prasaMga ahIM upasthita na thAya te mATe AgamanI sAthe sUtrakAre zAstrapadano upayoga karyo che. avadhijnyaan mAhi jJAnazAsI nathI. "zAsyate'nena iti shaastrm||2|| dvArA zikSA Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA- zAstropasaMhAraH 665 AgamavAsI zAstraM ca, AgamazAstraM tasya grahaNam / paSTitantrAdi kuzAstra niraakrnnaarthmaagmgrhnnm| SaSTitantrAdInAM yathAvasthitArthaprakAzanAbhAvAdanAgamatvAt, zAstratayA ca rUDhatvAt / AgamarUpasya yathAvasthitArthAnAM prarUpakasya zAstrasya grahaNa- jJAnaM bhavatoti tIrthakara gaNadharAdibhiravalokitam / tat-tadeva AgamazAstrajJAnaM pUrvavizAradAH- caturdaza pUrvadharAH dhIrAH vratapAlane dRDhAH munayaH zrutajJAnalAbhaM bruvate vadanti / jinapraNIta pravacanArtha parijJAnameva paramArthataH zrutajJAnaM nAnyaditi bhAvaH // 2 // prAguktAnaSTau buddhiguNAn mAha - 'sustUsai0 ' ityAdi / zuzrUSate - vinItaH san guruvacanaM zrotumicchati, zuzrUSate sevate vA gurum 1, pratipRcchati - saMzaye jisake dvArA zikSA dI jAve vahI zAstra hotA hai / ye to pratyakSajJAna hai / zAstra - parokSajJAna hai / SaSTitantra AdikuzAstroM meM AgamatA kA niSedha karane ke liye zAstra ke pahile Agama pada rakkhA hai / vyavahAra meM SaSTitantrAdika zAstrarUpa se mAne jAte haiM, para ye Agama nahIM haiM, anAgama haiM | isa taraha yathAvasthita arthoM kA prarUpaka jo zAstra hai usakA jJAna hI AgamazAstra jJAna hai / aura yaha AgamajJAna jisa AtmA meM ho gayA hai vahI zrutajJAnalAbha hai / aisA kathana vratapAlana meM dRr3ha pratijJA hue caturdazapUrvadhArI munirAjoM kA hai| tAtparya isakA yahI hai ki jinapraNIta pravacana ke artha kA parijJAna hI paramArthataH zrutajJAna hai, anyapraNIta zruta kA jJAna zrutajJAna nahIM hai // 2 // aba buddhi ke ATha guNoM ko kahate haiM - 'susa 0 ' ityAdi / vinIta banakara guru ke vacana ko sunane kI icchA rakhanA, athavA guru kI apAya te zAstra kahevAya che. e tA pratyakSa jJAna che. zAstra parAkSa jJAna che. SaSTitaMtra Adi kuzAstromAM AgamatAne niSedha karavAne mATe zAstranI pahelAM Agama zabda mUkayo che. vyavahAramAM SaSTitaMtra Adika zAsrarUpe manAya che paNa te Agama nathI, anAgama che. A rIte yathAvasthita arthAnu prarUpaka je zAstra che tenuM jJAna ja AgamazAstra jJAna che. ane te AgamajJAna je AtmAmAM thaI gayu che e ja zrutajJAna lAbha che. evuM kathana vratapAlanamAM dRDhapratijJa evAM cauda pUrvAdhArI munirAjonuM che. tenu' tAtparya e che ke jinapraNita pravacananA anu parijJAna ja paramAtaH zrutajJAna che, anyapraNita zrutanuM jJAna zrutajJAna nathI.ra have muddhinA Ahe / tAve che - " sussUsai0 " ityAdi (1) vinita thaIne gurunAM vacanAne sAMbhaLavAnI IcchA rAkhavI, athavA na0 84 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIra samutpanne vinayanamratayA gurumanaH prahAdayan punaH pRcchati 2, zRNoti-pRSTaH sana guruya't kathayati, tat sAvadhAno bhUtvA zRNoti 3, ca-punaH gRhNAti-grahaNaM karoti, zabdato'rthatazca jAnAti 4, api vA-Ihate-IhAM karoti, pUrvAparavirodhena paryAlocayati, kiMcit svavuddhayA utpekSate iti bhAvaH / 5 / tataH tadanantaram apohate nirNayaM karoti / 6||vaa punaH, dhArayatidhAraNAM karoti 7 / samyak karotidhAraNA'nurUpaM kArya samyak karoti, zAstroktamanuSTAnaM samyagAcaratItyarthaH / yathoktAnuSThAnamapi zrutajJAna prApti heturiti bhAvaH // 8 // zrutajJAnAvaraNakarmaNaH kSayopazamAjjAyamAnakhAdime buddherguNA ityuktam // 3 // zAstrazrotuH saptaguNAnAha-'mU yaM0 ' ityAdi / prathamo guNaH-mUkaM zRNoti, sevA karanA 1 / guru dvArA pAThita pATha meM saMzaya ke hone para bar3I namratA ke sAtha gurujana kA mana harSita karate hue saMzaya kI nivRtti ke nimitta punaH pUchanA 2 / pUchane para gurujana kyA kahate haiM yaha bar3I sAvadhAnI se sunnaa3| pazcAt pUche gaye viSaya kA zabda aura arthapUrvaka avadhAraNa karanA 4 / pazcAt pUrvApara virodha na Ave isa rUpa se usakI paryAlocanA karanA 5 / bAda meM usakA nizcaya karanA 6 / kAlAntara meM bhI vaha viSaya vismRta na ho isa rUpa se usako dhAraNa karanA 7 / phira dhAraNA ke anusAra zAstrokta anuSThAna ko apane jIvana meM utaarnaa8| ye dhuddhi ke ATha guNa haiM / ye ATha guNa zrutajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se paidA hote haiM, isaliye inheM buddhi ke guNarUpa meM pragaTa kiye haiM // 3 // aba zAstrakAra zAstra sunanevAle ke sAta guNa kahate haiM-'mUrya' ityAdi / prathamaguNa-zrotA zAstra ko jaba sune taba bar3I namratA ke sAtha gurunI sevA karavI, (2) guru dvArA pAThita pAThamAM saMzaya AvatAM ghaNuM namratApUrvaka gurujananuM mana harSita karatAM saMzayanuM nivAraNa karavA mATe pharIthI pUchavuM, (3) pUchatAM gurujana je kahe te sAvadhAnIthI sAMbhaLavuM, (4) pachI pUchela viSayanuM zabda ane arthapUrvaka avadhAraNa karavuM, (5) pachI pUrvApara virodhana Ave te rIte tenI paryAlocanA karavI, (6) pachI tene nizcaya kara, (7) kAlAntare paNa te viSaya bhUlAya nahIM te rIte tene dhAraNa karavo, (8) ane dhAraNA pramANe zAstrokata anuSThAnane pitAnA jIvanamAM utAravuM, e buddhinA ATha guNa che. e ATha guNa kRtajJAnAvaraNIya karmanA kSapazamathI pedA thAya che tethI temane buddhinA guNarUpe pragaTa karyA che va 2 zAsanAna sAta 49 cha-'mUyaM0" chatyA. (1) prathamaguNazretA zAstranuM jyAre zravaNa kare tyAre ghaNuM namratApUrvaka Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 667 bAnacandrikA TIkA-zAstropasaMhAra. ayaM bhAvaH-saMyatagAtraH san maunaM karotIti / 1 / dvitIyo guNaH-huMkAraM karoti svIkAra sUcakaM "hA" ityavyaktadhvani karotItyarthaH / 2 / tRtIyo guNaH-bAdakAraM karoti, bADham-evametat , nAnyathetyuktvA svIkAraM karotItyarthaH / 3 / caturthoM guNaH-pratipRcchAM karoti ayaM bhAvaH gRhIta pUrvApara sUtrAbhipAyavAn saMzaye sati kiMcit pRcchati-'kathametat ' iti 4 / paJcamo guNaH-vimarza karoti-pramANa jijJAsAM karotIti bhAvaH 5 / tataH-prasaGgaparAyaNaM bhavati / prasaGgazca parAyaNaM ceti samAhAraH / ayamarthaH-pUrvokta guNayuktasya zrotuH prasaGgaH uttaraguNaprasaGgaH, uttaraguNa prasaMgo bhavati parAyaNaM-pAragamanaM zAsrasya ceti SaSTho guNo bhavati / tataH saptamako saptamo guNaH - pariniSThA-saMpUrNatA bhavati / ayamarthaH-asau zrotA guruvat pariniSThito bhavatItyarthaH / guruvadanu bhASate eveti bhAvaH / 7 / athavAzarIra ko saMyatakara maunapUrvaka sunatA hai, arthAt bIca bIca meM bAtacIta nahIM karatA hai 1 / dUsarA guNa-huMkAra karatA hai, arthAt svIkRtisUcaka 'hA' aisI avyakta dhvani karatA hai 2 / tRtIyaguNa-bADhaMkAra karatA hai, arthAt-'tahatti-tatheti' karatA hai aisA bolatA hai ki-'jaisA Apa kahate haiM vaha vaisA hI hai anyathA nahIM hai ' aisA kahakara zAstrokta viSaya ko mAnya karatA hai 3 / caturthaguNa-pratipRcchA karatA hai, arthAt-pUrvApararUpa se zAstra kA abhiprAya grahaNakara jaba usameM saMzaya utpanna hotA hai to 'he bhadanta ! yaha bAta kaise hai ? ' isa rUpa se kucha pUchatA hai 4 / paMcamaguNa-'isameM kyA pramANa hai ? ' isa prakAra kA pramANa jijJAsArUpa vimarza karatA hai 5 / chaThAguNa-phira zrotA uttarottara guNoM kI vRddhi se zAstra kA pAragAmI hotA hai 6 / sAtavA guNa-isa taraha zrotA guru ko taraha bolanevAlA bana jAtA hai 7 / vAstava meM to yaha zAstrazravaNa meM sAta zarIrane saMyata karIne maunapUrvaka sAMbhaLe che, eTale ke vacce vacce vAto karatA nathI. (2) bhI zudha-942 42 cha bheTale svIkRtisUya4 " " ske| manyAta pani 42 che. (3) trIle gu-mA 12 42 cha-meTa hai "tahatti-tatheti" 46 cha me mA cha, " mAya bhI ch| tabha cha, anyathA nathI" Ama kahIne zAstrokta viSayane mAnya kare che. (4) e guNapratipRcchA kare che, eTale ke pUrvApara rUpe zAstrane abhiprAya grahaNa karIne je temAM saMzaya pedA thAya te " he bhadanta ! A vAta kevI rIte che?" A rIte kaIke pUche che. (5) pAMcamo guNa-"AmAM kayuM pramANa che. A prakAranuM pramANujijJAsArUpa vimarza kare che. (6) chaThTho guNa-vaLI zrotA uttarottara guNenI vRddhithI zAstrane pAragAmI thAya che. (7) sAtame guNa-A rIte zrotA gurunI pramANe Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ nandIsUtre zAstrazravaNe'yaM saptavidho vidhirbhavatiH - mUkaH- mUkabhAvaH-AcAryAdivAkyAparisamAptau maunAvalambanaM prathamaH / 1 / huGkAraH - AcAryAdivAkyAvasAne tadanumodanAtha 'hAM' ityavyakta dhvanikaraNaM dvitIyaH / 2 / bADhaGkAraH'tatheti bhadanta !' ityAdi vAcA tadaGgokaraNaM tRtIyaH / 3 / pratipRcchAsaMzaye samutpanne sati tannivAraNArtha vAkyAvasAne sa vinayaM pracchanaM caturthaH / 4 / prakAra kI vidhi hai, jaise-prathamavidhi-AcArya Adi zurujana jaba zAstra kA pravacana kareM tava zrotA kA yaha kartavya hai ki vaha zAstrIya pravacana ko sunane ke liye sarvaprathama maunAvalambana kare, vahAM idhara-udhara kI bAteM na kare / dhyAnapUrvaka AcArya mahArAja kyA pratipAdana kara rahe haiM isako sune 1 / dUsarI vidhi-jaba ve apane viSaya kA pratipAdana kara cukeM taba unake dvArA kathita viSaya kI anumodanA karane ke liye huMkAra zabda kare arthAt 'hA' aisA bole 2 / tIsarI vidhi-bADhaMkAra kare, arthAt 'tahatti' kahakara unake vacanoM ko svIkAra kare, aura yaha prakAzita kare ki-he bhadanta ! Apane jo kucha kahA hai vaha aisA hI hai 3 / cauthI vidhi-pratipRcchA kare, arthAt zrotAoM ko jaba guru mahArAja dvArA prakAzita artha meM kisI bhI prakAra kA saMzaya ho jAve to usakI nivRtti ke liye jaba ve apanA vaktavya samApta kara deM taba bar3I namratA ke sAtha bolanAra thaI jAya che. vAstavamAM te zAstrazravaNamAM A sAta prakAranI vidhi che, jemake-prathama vidhi AcArya Adi gurujana jyAre zAstranuM pravacana kare tyAre zretAnI e pharaja che ke te zAstrIya pravacana sAMbhaLavA mATe sauthI pahelAM mauna pALe, tyAM ahIMtahIMnI vAta na kare. dhyAnapUrvaka AcArya mahArAja zuM pratipAdana karI rahyA che te sAMbhaLe (1). bIjI vidhi-jyAre teo potAnA viSayanuM pratipAdana karI rahe tyAre temanA dvArA kathita viSayanuM anumodana karavA mATe huMkAra zabda kare athavA "hA" evuM bole (2) trIjI vidhi-bAhaMkAra 42, bheTave " tahatti-tatheti" jAna tamanA kyAno svI4.2 42, mane. se naI2 42 hai, 'he mahanta ! sApera 474 te 1252 cha." (3). cothI vidhi-pratipRcchA kare-eTale ke zrotAone je gurumahArAja dvArA prakAzita artha viSe kaI paNa prakArane saMzaya thAya to tenA nivAraNa mATe jyAre teo temanuM vaktavya pUruM kare tyAre ghaNuM namratApUrvaka temane te viSayamAM Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAnacAndrakA TIkA-zAstropasaMhAraH vimarzaH-padArthAnAM heyopAdeyatvena vicAraH pnycmaaH| prasaGgaparAyaNam-prasaGgena-uttarottara guNavRddhayA pare-utkRSTabhAve ayanaM gamanaM SaSThaH / 6 / saptamovidhiH pariniSThA-pari=samantAt niSThA zraddhA pariniSThA-vItarAga vacaneSvavicalazraddhA / 7 / sUtre 'mUka 'mityAdau sautratvAnapuMsakatvam // 4 // - zravaNavidhiruktaH, adhunA vyAkhyAna vidhimAha-'muttattho0 ' ityAdi / unase usa viSaya meM pUche 4 / pAMcavI vidhi-vimarza kare, arthAt-padArthoM ke viSaya meM heya aura upAdeyarUpa se jo vicAra kiyA jAtA hai, arthAtguru mahArAja ke vacanazravaNa ke bAda jo zrotA ke aMtaraMga meM aisI vicAradhArA utpanna hotI hai ki-' yaha padArtha grahaNa karane yogya hai tathA yaha padArtha tyAgane yogya hai, evaM isa padArtha para hamArI upekSAvRtti rahanI cAhiye' ityAdi rUpa se parAmarza kare 5 / chaThIvidhi-prasaMgaparAyaNa hove, arthAt-zrotA ke hRdaya meM sAMsArika padArthoM ke prati Asakti ghaTakara unake prati virakti baDhe / isa taraha uttarottara guNoM kI vRddhi se zrotA kA unake tyAgane rUpa utkRSTa bhAva meM pahuMcanA 6 / sAtavIM vidhi-pariniSThA hove, arthAt-zrotA ke citta meM vItarAga prabhu ke vacanoM meM avicala zraddhA kA honA 7 // 4 // zravaNavidhi kahakara aba sUtrakAra vyAkhyAna kI vidhi prakaTa karate haiM-'suttattho0 ' ityaadi| prazna pUche (4). pAMcamI vidhi-vimarza kare eTale ke-padenA viSayamAM haya ane upAdeya rUpe je vicAra karAya che, eTale ke gurumahArAjanA vacana sAMbhaLyA pachI zrotAnA aMtaraMgamAM je evI vicAradhArA utpanna thAya che ke, "A padArtha grahaNa karavA yogya che tathA A padArtha tyAgavA lAgyA che, ane A padArtha para amArI upekSAvRtti rahevI joIe" ItyAdi rIte parAmarza kare (5). chaThThI vidhi- prasaMga parAyaNa thAya-eTale ke zrotAnAM hadayamAM sAMsArika padArtho pratye Asakti ghaTIne temanA tarapha virakti vadhe. A rIte uttarottara guNonI vRddhithI zrotAnuM temane tyAgavA rUpa utkRSTa bhAvamAM pahoMcavuM (6). sAtamI vidhi-pari. niSThA thAya-eTale ke zrotAnAM cittamAM vItarAga prabhunAM vacanamAM avicalA zraddhA thavI (7). // 4 // zravaNavidhinuM varNana karIne have sUtrakAra vyAkhyAnanI vidhi pragaTa 42 cha-"suttattho" tyAdi. Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIratra sUtrArthaH-sUtrArthamAtrakathanarUpa eva prathamo'nuyogaH kaaryH| prAthamika ziSyANAM moho na bhavedityetadartha mUtrArthamAtropadezaH kartavya iti bhAvaH / iha 'khalu' zabdo'va- . dhaarnnaarthkH| dvitIyo'nuyogaH, niyuktimizritaH sUtrasparzika niyuktisahitaH, bhaNitaH kathitaH / tRtIyo'nuyogazca niravazeSa prasaMgAnuprasaMga pratipAdanaparaH mUtrArthoMbhayaniyukti prabhRtipurassaraM nirUpaNarUpa ityarthaH kathitaH / eSaH-uktalakSaNaH, vidhiH prakAraH, 'aNuoge' iti-sUtrasya svAbhidheyena saha anukUlo yogo'nuyogaHsUtrArtha vyAkhyAnam , tasmin anuyoge, mUtrArtha vyAkhyAne bhavati / tadetad aGgamaviSTaM varNitam tadetacchUtajJAnaM varNitam / tadetat parokSajJAnaM varNitam ||suu058|| // iti nandIsUtraM sampUrNam // prathamavidhi-prAthamika ziSyajanoM ko saMdeha utpanna na ho, isake liye AcArya Adi gurujana unheM sUtra ke arthamAtra kA upadeza deveM / yaha ' sUtrArtha' nAmakA prathama anuyoga hai 1 / sUtra ke artha ko sparza karanevAlI niyukti hotI hai, isase mizrita pravacana karanA yaha niyukti mizrita nAmakA dvitIya anuyoga hai 2 / sUtra, artha evaM tadubhaya (sUtrArtha) kA tathA inakI niyukti Adi kA pravacana karanA yaha niravazeSa nAmakA tRtIya anuyoga hai 3 / anuyoga zabda kA artha sUtra artha AdikA vyAkhyAna karanA hai / isa vyAkhyAnarUpa anuyoga meM sUtra kA apane abhidheya ke sAtha anukUla yoga-sambandha hotA hai, isIliye isako anuyoga kahA hai // 5 // . isa taraha aMga praviSTakA varNana huaa| isakA varNana samApta hone para zrutajJAna kA varNana samApta huaa| zrutajJAnake isa pUrNavarNana meM parokSa pahelI vidhi-prAthamika ziSyajanene saMdeha pedA na thAya, te mATe AcArya mAhi gurugana bhane sUtranA artha bhAvanA paheza mApe. 2mA "sUtrArtha' nAmanA pahele anuga che (1). sUtranA arthane sparza karanArI niryukti hoya che, tenAthI mizrita pravacana karavuM te "niryukti mizrita nAmane bIjo anuyoga che (2). sUtra, artha tathA te bane (sUtrArtha) nuM tathA temanI niryukti AdinuM prakyana 42 te "niravazeSa" nAmanI trIle manuyoga cha (3). manuyAsa meTale sUtra artha AdinuM vyAkhyAna karavuM. A vyAkhyAnarUpa anugamAM sUtrane pitAnA abhidheyanI sAthe anukULa ga-saMbaMdha hoya che, tethI tene anuga kahe che5 che A rIte A aMgapraviSTanuM varNana thayuM. tenuM varNana pUruM thatAM zrutajJAnanuM vana samApta thayuM. zrutajJAnanA A pUrNa varNanamAM parokSajJAnanuM varNana thayuM. Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA - bhaurapattikI buddhidRSTAntAH atha SaDaviMzatitama sUtroktAni ( pR0 301 ) udAharaNAni varNyanteautpattikI buddhidRSTAntAH K autpattikyA buddherudAharaNAni - ' bharahasila miDhakukkuDa ' iti gAthAyAM nAma mAtrato nirdiSTAni / adhunA kramazastAnyudAharaNAni pradarzyante / tatra ' bharatazilA ' iti prathamo dRSTAntaH / sa caivam jJAna varNita huA / tAtparya isakA yaha hai ki, pahile ziSyane pUchA thA ki, he bhadanta ! aMgapraviSTa kA kyA svarUpa hai ? isake uttara meM AcArya mahArAjane yaha kahA hai ki " tadetad aMgapraviSTaM varNitam " ki AcArAMga Adi aMgapraviSTakA svarUpa hai / jaba AcArAMga AdikA varNana samApta ho cukA to isa taraha aGgapraviSTa aura anaMgapraviSTa Adi kA varNana ho cukane para zrutajJAna kA varNana pUrNarUpa se ho cukA hai aisA jAnanA cAhiye / zrutajJAna ke isa pUrNa varNana meM hI parokSajJAna kA pUrNavarNana A jAtA hai, ataH ' tadetat parokSajJAnaM varNitam " aisA AcAryane kahA hai // // iti naMdIsUtra saMpUrNa // aba chabbIsaveM sUtra ( pR0301) meM ukta udAharaNoM kA varNana kiyA jAtA hai|| autpattikI buddhi ke dRSTAnta // 66 autpattikI buddhi ke Upara jo udAharaNa " bharahasila miDhakukkuDa " isa gAthAmeM nAma mAtra rUpase sUcita kiye gaye haiM, ve aba kramazaH prdtenu tAtpa e che ke, pahelAM ziSye pUchyuM hatuM ke bhadanta ! aMgapraviSTanu zuM svarUpa che?" tenA uttaramAM AcArya mahArAje e kahyu che ke tadetad aMgapraviSTaM varNitam , mAyArAMga Adi aMgapraviSTa che bhane mena saMgapraviSTa svarUpa che--jyAre AcArAMga Adittu varNana samApta thai gayuM tyAre A rIte aMgapraviSTa ane ana'gapraviSTa AdinuM varNana thaI jatAM zrutajJAnanuM varNana saMpUrNa rIte thaI gayu che ema samajavu joie. zrutajJAnanA A pUrNa vanamAM ja parAkSajJAnanuM pUrNa varNana AvI jAya che, tethI " tadetat parokSajJAnaM varNitam " evu' AcArye kahyu che. // iti naMdI sUtra saMpUrNa // have chavvIsamAM sUtra (pR0301)mAM kahelA udAharaNAnuM varNana karavAmAM Ave che " autpattikI buddhinAM dRSTAnto " 66 autpattikI buddhinA upara je udAharaNa bharahasila miMTakukkuDa " mA gAthAmAM nAma mAtrathI ja sUcita karAyA che te have kramazaH batAvavAmAM Ave Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIstre 672 ___AsIt kazcidujjayinI nagaryAH samIpe naTAnAM grAmaH / tatra bharato nAma naTaH prativasati / tasya bhAryA mRtA / rohaka nAmakastatputraH AsIt / __atha bhAryAyAM mRtAyAM bharatena dvitIyA bhAryAMkRtA / sAca rohakaM prati samyag na vartate, tato rohakeNoktam-mAtarmayA saha samyagU na vartase, tadetasya phalaM jJAsyasi / tatastayA kathitam-are rohaka ! kiM kariSyasi ? / rohako'bravI-evaM kariSyAmi yathA maJcaraNopari patiSyasi / / zita kiye jAte haiM-unameM " bharatazilA" yaha prathama dRSTAnta isa prakAra hai ujjayinI nagarI ke pAsa eka naToM kA gAMva thaa| usameM " bharata" isa nAma kA naTa rahatA thaa| usakI patnI bhara cukI thii| usase usako eka putra prApta huA thA, jisakA nAma rohaka thaa| patnI vinA ghara kA kAma calanA bar3A kaThina hai aisA samajha kara usane apanA dUsarA vivAha kara liyaa| sautelI mAtA hone ke kAraNa usakA vyavahAra rohaka ke sAtha ThIka nahIM baiThatA thaa| eka dina sautelI mAtAke durvyavahAra se aprasanna hokara rohaka ne usase kahA-he mAtA! dhyAna rakhanA, yadi tuma mere sAtha ThIka 2 vyavahAra nahIM karogI, to isakA phala eka na eka dina tumheM bhoganA hI paDegA |rohk kI isa bAta ko sunakara sautelI mAtA ko krodha car3ha gyaa| vaha bolI-are rohaka ! tU merA kyA karegA? rohakane kahA kyA karegA? vaha karU~gA jisale tU mere caraNoM meM pddegii| cha. temamA " bharatazilA " 20 paDA haTAMta 2 // pramANe cha ___GarryinI nAza pAse nahAnu me ||m uta. tamA "" nAmane naTa rahetuM hatuM. tenI patnI marI gaI hatI. tenAthI tene eka putranI prApti thaI hatI, jenuM nAma rehaka hatuM. patnI vinA gharanuM kAma cAlavuM ghaNuM muzkela che ema mAnIne teNe pitAne bIje vivAha karyo. aparamAta hovAne kAraNe hakanI sAthe tenuM vartana barAbara hatuM nahIM. eka divasa aparamatA nA durvyavahArathI nAkhuza thaIne rohake tene kahyuM--"he mAtA ! dhyAna rAkho je tame mArI sAthe yogya vartana nahIM rAkhe to tenuM phaLa tamAre koI divase jarUra bhegavavuM paDaze " rehakanI A vAta sAMbhaLIne aparamAtAne ghaNe krodha thayA. te mAtI,-"are zaha! tu' bhane zurI zIza?" roDa 4ghu-"Y karIza? evuM karIza ke jethI tuM mAre page paDIza." Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnandrikA TIkA - autpattikI buddhidRSTAntAH 673 athaikadA rohakastasyAM dveSAvezena nizi sahasA svapitaramAha - bho bho pitaH / palAyamAno'yaM kazcit puruSo gacchati, taM pazya / vAlakasya vacanaM zrutvA naTaH svabhAyIM prati zIlabhaGgazaGkayA prIti rahito jAtaH / tato naTabhAryA cintayAmAsanUnametaccaritaM rohasya, yanmama patiH prItyA na saMbhASate / anyathA kathamakANDa evAyaM mayi doSAbhAve'pi parAGmukho jAtastasmAd rohakaM prasAdayAmi / evaM eka dinakI bAta hai ki rohaka ne sautelI mAtA ke dveSa se prerita hokara yoM hI apane pitA se rAmameM kahA pitAjI ! dekhiye, dekhiye, apane ghara se nikalakara koI yaha puruSa daur3A huA bAhara jA rahA hai| rohaka ke mukha se aisA sunakara naTa ke cittameM apanI bhAryA ke prati zIlabhaMga hone kI AzaMkA ne sthAna kara liyA / isa taraha vaha usameM sneharahita bana gayA / apane pati kI isa vRtti se usa sautelI mAtA ko baDA duHkha hone lagA / usane socA- yaha saba karAmAta rohaka putra kI hai / dekho, pahile merA pati mere prati kitanA snehAla thA ? aba to yaha mujhase prItipUrvaka bolatA bhI nahIM hai / maiM jaba apane viSaya meM vicAratI hUM, to mujha meM bhI doSa najara nahIM AtA hai, phira vinA kAraNa pati kI aprIti kA kyA kAraNa ho sakatA hai / jJAta hotA hai ki isa sabakA mUla kAraNa eka rohaka hI hai ataH usako hI sabase pahile aba prasanna kara lenA cAhiye, isameM merI bhalAI hai, isa prakAra kI vicAradhArA se prerita hokara kucha "( tyAra bAda eka divase aparamAtAnA dveSathI prerAine rAhake amastuM ja pAtAnA pitAne rAtre kahyuM-"pitAjI, juveA-juvA, ApaNA gharamAMthI nIkaLIne koI purUSa doDatA doDatA bahAra jAya che.' rAhukanA mATe evuM sAMbhaLIne naTanA manamAM peAtAnI patnI cAritrabhaSTa hAvAnI zakAe sthAna jamAvyu. te rIte te tenAmAM sneharahita mantyA. pAtAnA patinI A vRttithI te aparamAtAne ghaNuM duHkha thyu. teo vidyAyu A badhI rAhukanI ja karAmata che. jue, pahelAM mArA pati mArA pratye keTalA badhA snehALa hatA! have te te mArI sAthe premathI khelatA paNa nathI. huM je mArI khAkhatamAM vicAra karU chu' tA mane mAro kAI paNu doSa dekhAtA nathI. te vinA kAraNu patinI aprItinuM zuM kAraNa hAI zake? evu lAge che ke A badhAnuM mULa kAraNa eka rAhaka ja che, te sauthI pahelAM tene ja prasanna karI leveA joI e, temAMja mArUM hita che." A prakAranI vicAradhArAthI prerAI ne na0 85 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 674 mandI vicintya sA rohakamAha-vatsa ! kimidaM tvayAkRtam / tava pitA mayi pratikUlo jAtaH / rohakaH prAha-kimiti mayi bhavatyA samyag na vartitam ? / tayoktam-ita acaM tava vipriyaM nAcariSyAmi / tato rohakaH prAha-bhavyaM tarhi, tathA yatiSye yathA mama pitA tvayi suprasannaH syAt / / ____ athAnyadArohako nizi candrikAprakAze nijacchAyAmagulyagreNa darzayan vAlabhAvena pituH zaGkAmapanetukAmaH pitaramabravIt-bho bho pitaH ? pazya eSa puruSo usane rohakase kahA-putra ! yaha tUne kyA kiyA jo apane pitAko mere prati aprasanna kara diyA ? / rohaka ne sunakara kahA tumane jaisA kiyA usakA aba phala bhogo / kyoM nahIM tuma mere prati sadvyavahAra karatI ho ? rohaka kI bAta dhyAna meM rakhakara sautelI mAtA bolI-veTA ! jo kucha huA so huA, aba Age aisA nahIM hogA, maiM tumhArA kisI bhI prakAra kA aniSTa nahIM karU~gI, aura na aba tumase viruddha hokara hI cluuNgii| sautelI mAtA ke mantavya se sahamata hokara rohaka ne usase kahA-acchI bAta hai, aba maiM isa prayatnameM rahUMgA ki jisase pitA kA sneha tuma para pUrvavat ho jAya / ___ aba eka samaya kI bAta hai ki rohaka cAMdanI rAta meM pitA kI pAsa baiThA huA thaa| usa samaya pAsa meM aura koI thA nahIM, sahasA bAlasulabha capalatA se usa cAMdanI ke prakAzameM apanI chAyA dekhakara usane aMgulI ke izAre se pitA se kahA-pitAjI ! dekhiye, vaha puruSa yaha jA rahA teNe rohakane kahyuM, "beTA! evuM te zuM karyuM che ke tArA pitA mArA tarapha aprasanna rahe che?" rahake javAba Apyo, "teM je karyuM che tenuM phaLa have tuM bhegava. kAraNa ke tuM mArA pratye agya vyavahAra kare che." hakanI vAta sAMbhaLIne aparamAtAe kahyuM, "beTA ! je thayuM te thayu, have AgaLa evuM nahIM bane, huM tAruM kaMI paNa rIte aniSTa nahIM karuM, ane havethI tArI virUddha cAlIza nahIM." aparamAtAnA maMtavya sAthe sahamata thaIne rehake tene kahyuM, "ghaNuM sarasa, have huM e prayatna karIza ke jethI mArA pitAne tArI para pUrvavat prema thaI jAya." have eka samayanI vAta che. rehaka cAMdanI rAtre pitAnI sAthe beThA hatuM tyAre temanI pAse bIjuM kaI na hatuM. sahasA bAlasulabha capaLatAthI te cAMdanInA prakAzamAM pitAne paDachAyo joIne teNe AgaLInA IzArAthI pitAne kahyuM, "pitAjI ! juo, A te puruSa jaI rahyo che. pitAnA putra rohakanI Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAnacandrikA TIkA-bharatazilAdRSTAntaH gacchati / tataH svavAlakasya vacanaM nizamya bharataH parapuruSapravezazaGkayA khagamudyamya dhAvamAno vadati-bada putra ! kutrAsau puruSaH / tato rohakaH piturantike vAlabhAvaM prakaTayan nijacchAyAM pradarzayannAha-epa puruSo gacchatIti / tato bharato rohaka pRcchati-pUrva tvatpadarzitaH puruSaH kIdRza AsIt ?, rohakeNoktam-so'yamevAsti / tato bharatazcintayati-dhiGamAm , yadaha vAlakavacanA dalIkaMsaMbhAvya doSarahitAyAH priyAyA apriyaM kRtavAniti, tato'sau pazcAttApaM kRtvA tasyAM sAnurAgo jAtaH / rohako'pi-'kadAcidevA pUrvavipriyakAriNaM mAM viSAdinA mArayiSyatIti' vicintya pitrA sahaiva bhuGkte, na tu kevalaH / hai / apane putra rohaka kI isa bAta ko sunakara bharata ne sahasA gRhameM parapuruSa ke praveza kI AzaMkA se use mArane ke liye apanI talavAra myAna se bAhara nikAla lI, aura Avega se dauDa kara kahane lagA-beTA ! batalA vaha puruSa kahAM hai| rohaka ne pitA kI isa sahasAvRtti ko dekhakara pAsa meM jAkara apanI chAyA batalAte hue kahA-pitAjI ! dekhiye, yaha rahA vaha puruSa / bharata ne rohaka kI isa bAlocita lolA ko dekha kara Azcarya ke sAtha pUchA-to kyA tUne jisa puruSa ke viSaya meM pahile mujhase kahA thA vaha bhI aisA hI thA? hAM aisA hI thA / isa prakAra rohaka kA uttara suna kara bharata ne vicAra kiyA, mujha mUrkhako dhikAra hai| vyartha hI maiMne bAlaka ke kahane meM Akara nirdoSa apanI patnI ko dUSita mAna kara kaSTa phuNcaayaa| isa taraha apanI patnI ko nirdoSa jAnakara aba bharata pahile kI taraha usake sAtha premamaya vyavahAra karane lgaa| idhara rohaka ne yaha vicAra A vAta sAMbhaLIne bharate sahasA gharamAM parapuruSanA pravezanI AzaMkAthI tene mAravAne mATe pitAnI talavArane myAnamAMthI bahAra kADhI, ane AvegapUrvaka deDate kahevA lAgyuM, "beTA' batAva, te purUSa kayAM che? " rehake pitAnuM A sAhasa joIne temanI pAse jaIne pitAne paDachA batAvIne kahyuM, "pitAjI juo, A rahyo te purUSa ! " bharate rehakanI te bAlacita lIlA joIne Azcarya sAthe pUchayuM, "zuM te je purUSane viSe pahelAM mane kahyuM hatuM te paNa Avo ja hato?" "hA, e ja hato. A pramANe rehakane javAba sAMbhaLIne bharate vicAra karyo, dhikkAra che mane mUrkhane nakAmI meM bALakanI vAta sAcI mAnIne mArI nirdoSa patnIne deSita mAnIne tene dukha pahoMcADayuM." A rIte potAnI patnIne nirdoSa mAnIne have bhArata pahelAnI jema tenI sAthe premamaya vatana rAkhavA Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 nandIsUtre ____ athaikadA kAryavazAt pitrA saha rohakaH samIpavartinImujjayinIM gataH, sa deva nagarImivojjayinI vilokyAtIva hRSTo jAtaH / tataH pitraiva saha nagarIto nisskraantH| pitA ca tatra nagayA~ 'kimapi vismRta'-miti kRtvA rohakaM kSiprA nadI taTe'vasthApya tadAnetuM punarapi nagarI prAvizat / rohakeNApi ca tatra kSiprAnadItaTopari bAlabhAvena saMpUrNojjayinI nagarI siktaabhiraalikhitaa| ___ itazca rAjA'zvArUDhaH kathaMcidekAkI bhUtastena pathA gantuM pravRttaH / tadA rohakaH svalikhitaganarImadhyabhAgena samAgacchantaM taM nRpaM vadati-rAjan ! anena pathA mA kiyA ki zAyada lautelI mAtA kadAcit pUrva virodha ke kAraNa mujhe viSa Adi dekara na bhAra DAle, isaliye vaha isa vicAra se prerita ho apane pitA bharatake hI sAtha bhojana karane ke liye jAne lagA, akelA nhiiN| eka dinako bAta hai ki, pitA ko ujjayinI meM kisI kAryavaza jAnA thA, so rohaka bhI usake sAtha gyaa| devanagarI ke samAna ujjayinI nagarI ko dekhakara rohaka ke citta meM bar3A vismaya huaa| jaba vaha vahAM se calA to pitA calate samaya vahAM apanI koI cIja bhUla AyA thA isaliye vaha usake lAne ke liye nagarI meM vApisa Ate samaya rohaka ko liprA nadI ke taTa para ThaharA diyaa| rohaka ne vahAM taTa para bAlukA se saMpUrNa ujjayinI kA citra aMkita kara diyaa| itane meM vahAM kA rAjA ghor3e para car3hakara akelA hI usa rAste se A nikalA / apane dvArA citrita usa bAlukA kI nagarI ke madhya bhAga se nikalakara jAte hue rAjA ko dekhakara rohaka ne khaalAge. have rehake e vicAra karyo ke kadAca A aparamAtA AgaLanA virodhane kAraNe mane viSa Adi ApIne mArI nAkhaze. tethI te e vicArathI prerAIne pitAnA pitA bharatanI sAthe ja bhajana karavA javA lAgyA, ekalo nahIM. eka divase tenA pitAne keI kArya mATe ujajayinI javAnuM thayuM, te rehaka paNa tenI sAthe gaye. devanagarI jevI ujjayinI nagarIne joIne rohakanA manamAM bhAre navAI thaI. jyAre tyAMthI upaDayA tyAre pitA upaDatI vakhate pitAnI kaI vastu nagarImAM bhUlI Avyo hato tethI te rehakane siprA nadIne kinAre besADIne, tene lAvavA mATe nagarImA pAcho pharyo. rahake tyAM kAMThA para retInI madadathI AkhI ujayinI nagarInuM citra doryuM. evAmAM tyAM rAjA ghaDesvAra thaIne ekale ja te rastethI nIkaLyo. pite citrala te retInI nagarInA madhya bhAgamAMthI nIkaLIne jatA hatA te rAjAne joIne rahake Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnandrikA TIkA-bharatazilAdRSTAntaH 67 gaccha / nRpeNoktam-kiM kAraNam 1 / rohakaH prAha-mayA likhitamidaM rAjabhavanaM kiM na pazyasi / tataH sa rAjA kautukavazAt tallikhitAM nagarIM vilokya pRcchatibho bAlaka ! anyadApi kiM tvayA nagarIyaM dRSTA ? rohakovadati-pUrvamiyaM nagarI mayA na dRSTA, kevalamadyaivagrAmAdihAgato'smi / tatonRpeNa cintitam-aho ! bAlakasya kIdRzaH prajJAtizayaH / atha nRpaH pRcchati-bho vAlaka / kiM te nAma, kutra ca vAsasthAnam ? / bAlakenoktam-rohaka iti madIyaM nAma, etannagarI samIpavartini naTAnAM grAme nivasAmi / rAjan ! isa mArga se hokara Apa na jAiye / rAjA ne na jAne kA kAraNa jyoM hI rohaka se pUchA to vaha kahane lagA-kyA Apa nahIM dekha rahe haiM ki yahAM mere dvArA banAyA huA yaha rAjabhavana hai jo Apake calane se kharAba ho jAyaNA / rAjA ne usakI bAta mAna lI aura bar3e kautuka se usake dvArA citrita rAjanagarI ko dekhakara pUchA-bAlaka ! kyA tumane pahile kabhI yaha nagarI dekhI hai ? rAjA kI bAta sunakara rohaka ne uttara diyA-mahArAja! isake pahile maiMne kabhI bhI isa nagarI ko nahIM dekhA hai / maiM to Aja hI grAma se yahAM AyA huuN| rohaka kI bAta se prasanna hokara rAjA ne vicAra kiyA ki, aho ! isa bAlaka kI prajJA kitanI atizayavAlI hai ! acchA, aba isakA nAma-ThAma bhI to pUcha, rAjA ne kahA-bAlaka ! terA nAma kyA hai ? / kahAM rahatA hai ? / bAlaka ne uttara diyA- merA nAma rohaka hai, aura Apa kI isa nagarI ke pAsa kI-naToM kI vasatI meM rahatA huuN| kahyuM, "he rAjana! A mArgethI Apa jaze nahIM." rAjAe na javAnuM kAraNa jevuM rehakane pUchyuM ke teNe kahyuM "zuM Apa jotA nathI ke ahIM meM banAvela A rAjabhavana che je ApanA cAlavAthI bagaDaze." rAjAe tenI vAta mAnI lIdhI ane bhAre kautuka sAthe tenA vaDe citrita rAjanagarIne joIne pUchayu, "mANa4! teM patA hI 241 nagarI na cha?" 2rAnI pAta sinLIne rahake javAba Ape, "mahArAja ! A agAu meM kadI paNa A nagarI joI nathI. huM te Aje ja gAmaDethI ahIM Avyo chuM." hakanI vAtathI khuzI thaIne rAjAe vicAra karyo ke "ahe! A bALakanI prajJA keTalI madhI viza cha! 18, 6 tanuM nAmAma to pUrcha." naye hyu. mANa! tAruM nAma zuM che ? tuM kyAM rahe che?" bALake javAba Ape, "mAruM nAma haka che ane ApanI A nagarI pAsenA nAnA gAmamAM huM rahuM chuM." Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI atrAntare rohakasya pitA tatrAgatya putreNa saha svagrAmaM praticalitaH / rAjA ca cintayati - ' mamaikonAnipaJcazatAnimantriNaH santi, yadi svasthAnamAgatya mantrimaNDale kazcideko mahAprajJaH paramo mantrI bhavet tadA mama rAjyaM sukhena vardheta / buddhibala saMpanno hi nRpaH prAyaH senAdivalanyUno'pi zatrataH parAjayaM na labhate ' evaM cintayitvA sa rAjA rohabuddhi parIkSArthamudyato babhUva / 68 ekadA sa rAjA tadgrAmanivAsinaH pradhAnapurupAnAdiSTavAn-' yuSmadgrAmasya vahiratIva mahatI ziMlA vartate, tAmanutpATaya rAjayogyamaNDapaM kuruta ' / tatastadgrAma itane meM hI rohaka kA pitA bhI ujjayinI se lauTakara vApisa vahAM A gayA aura apane putra rohaka ke sAtha grAma kI ora cala diyA / rAjA bhI vahAM se calA gayA / apane sthAnapara Akara rAjA ne vicAra kiyA - mere cArasau ninyAnave 499 maMtrI haiM / isa vizAla maMtrImaMDala meM kama se kama eka aisA mahAprajJAzAlI maMtrI avazya honA cAhiye jo isa rAjya kI anAyAsa vRddhi karane meM sahAyaka ho / yaha bAta prAyaH mAnI huI hai ki, rAjA bhale hI senAdivala se nyUna ho para yadi vaha buddhi bala se yukta hai to kabhI bhI zatru se parAjita nahIM kiyA jA sakatA / isa vicAra se prerita hokara rAjA ne rohaka kI buddhi kI parIkSA karane kA prayatna prAraMbha kara diyaa| rAjA ne eka dina naTa grAmavAsiyoM ke pradhAna vyaktiyoM ko bulAkara kahA ki, Apa logoM ke gAMva ke bAhira eka bahuta bar3I zilA hai, so tuma saba usake vinA ukhADe hI eka rAja eTalAmA jAhakanA pitA paNa ujjayinI jaIne tyAM pAchAM AvI gayAM ane peAtAnA putra rAhakanI sAthe peAtAnA gAma tarapha upaDayAM, rAjA paNa tyAMthI cAlyA gayA. peAtAnA sthAne jaine rAjAe vicAra karyAM" mArA cArasA navANu' (49) matrI che. A vizALa maMtrImaDaLamAM eka evA mahAprajJAzALI matrI avazya have joIe ke je A rAjyanI anAyAsa vRddhi karavAmAM sahAyaka thAya. sAmAnya rIte A vAtane badhA mAnya kare che ke rAjA pAse bhale senAdi khaLa nyUna hAya paNa jo te buddhibaLathI yukta hAya tA zatru tene kadI paNa parAjita karI zakatA nathI. " A vicArathI prerAine rAjAe rAhakanI buddhinI kasoTI karavAnA prayatna zarU karyAM. rAjAe eka divasa naTagrAmavAsIonA AgevAne ne kheAlAvIne kahyu " ApanA gAma bahAra eka ghaNI ja mATI zilA che. teA tame badhA tene ukhADayA vinA eka meATA rAjamaMDapa tyAM taiyAra karI. ' rAjAnI te AjJA sAMbhaLIne te badhA leAkeA cintita thaIne Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmacandrikA TIkA-bharatazilAdRSTAntaH 679 vAsino lokA rAjJa Adeza zrutvA kathamevaM maNDapaM kartuM pArayAma iti cintayA myAkulIbhUtA ekatra kutracid grAmasya bahibhAMge samAgatya sabhAM kRtavantaH / tatrAya vicAraH prastutaH-asmAbhiH kimidAnI kartavyam , duSkaro'yaM nRpAdezaH, asaMpanne ca nRpAdeze mahAnanarthaH samApatediti / evaM cintayatAM teSAMmadhyAhnakAla:-samAgataH / tadA rohakasya pitA grAmasabhAyAmAsIditi tena vinA rohako na bhuGakte / kSudhayA pIDito rohakaH pitR sannidhau samAgatyAha-pitaH ? kSudhayA pIDito'smi gaccha gRhaM bhojanAya / bharataH pAha-vatsa! sukhito'si, kiMcidapi grAmakaSTaM na jAnAsi / yogya maNDapa tayAra kro| rAjA kI isa AjJA ko sunakara ve saba loga cintita hokara paraspara meM vicAra karane lage ki, kaho bhAI ! yaha kAma kaise ho sakegA? vicAravinimaya ke liye unhoMne gAMva ke bAhira eka sabhA kA Ayojana kiyaa| apanI 2 vicAradhArA sunAne ke bAda yaha vicAra baDe jora se vahAM calane lagA ki, AI ! kaho, aba kyA karanA cAhiye ? rAjA kI ukta AjJA mahAn duSkara hai / yadi isakI pUrti hama logoM se nahIM ho sakI to yaha bhUlane kI bAta nahIM hai ki, rAjAkI tarapha se hama logoM para aneka anartho kI varSA na ho isa prakAra vicAra calate 2 madhyAhnakAla ho gyaa| khAnepIne kI bhI cintA logoM ke citta se calI gaI / sabhA meM rohaka ke pitAjI bhI sammilita the / idhara rohakane ghara para vicAra kiyA ki maiM vinA pitA ke kaise bhojana karUM ? bhUkha mujhe satA rahI hai, na mAlUma ve kaba ghara aayeNge| isa liye maiM svayaM hI jAkara paraspara vicAra karavA lAgyA ke kaho bhAI, A kAma kevI rIte thaI zakaze? vicAravinimaya mATe temaNe gAmanI bahAra eka sabhA paNa belAvI. pita pitAnI vicAradhArA sabhaLAvyA pachI vicAra ghaNA jorathI tyAM cAlavA lAgyA ke bhAI kahe have zuM karavuM joIe? rAjanI te AjJAnuM pAlana karavuM ghaNuM duSkara che. je ApaNe tenuM pAlana nahI karIe to e bhUlavA jevuM nathI ke rAjAnI taraphathI ApaNA upara aneka mahAna anarthonI varSA thaze. A pramANe vicAra karatAM karatAM madhyAhnakALa thaye. lokonAM cittamAMthI khAvApIvAnI cintA paNa cAlI gaI. sabhAmAM rehakanA pitA paNa hAjara hatAM. have ghera rahake vicAra karyo ke "pitAjI vinA huM kevI rIte bhejana karU? sudhA mane satAvI rahI che. zI khabara teo jyAre ghera pAchAM Avaze ? te huM jAte ja tyAM jaIne temane bolAvI lAvuM." A pramANe vicAra karIne te sabhAmAM pitAnI pAse gaye Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 mandIsUtre rohako vadati - kiM tat kaSTam ? / tato bharatena nRpAdezaH savistaraM varNitaH / rohakaH piturvacanaM zrutvA vihasyAha - adhunaiva kaSTamidaM dUrI karomi alamanayA cintayA, maNDapaniSpAdanAya zilAyA adhastAd bhUmiH khanyatAm stambhA api yathAsthAnaM unheM kyoM na bulA lAUM ? isa taraha vicAra kara vaha pitA ke pAsa usa sabhA meM AyA aura bolA- pitAjI! khAne kA samaya ho gayA hai, maiM kSudhA se Akulita ho rahA hUM, ataH aba Apa ghara caliye / rohaka kI bAta sunakara pitAne tAne mAra kara usase kahA- beTA ! tumheM khAne kI paDI hai, yahAM to khAyA huA bhI nahIM paca rahA hai / tumheM nahIM mAlUma isa samaya gAMva kitane kaSTa paDA huA hai / pitAkI aisI anokhI bAta suna kara rohaka se cUpa nahIM rahA gayA, vaha bolA- pitAjI ! mujhe kahiye ki - isa samaya grAma para kauna sA kaSTa Akara par3A hai ? / putra kI bAta sunakara pitA ne usako jo kucha rAjA kA Adeza thA vaha saba AdyopAnta sunA diyA / pitA ke vacanoM ko sunakara rohaka ko kucha ha~sI sI A gaI, vaha bolA- pitAjI ! yaha kauna sA kaSTa hai isakI nivRtti abhI ho jAtI hai, Apa cintA na kIjiye, dekho, maMDapa banAne ke liye zilA ke nIce kI jamIna khudavAIye, aura sAtha 2 meM vahAM yathAsthAna khaMbhe bhI lagAte jAIye, tathA usake cAroM ora bhIta bhI banavAte jAIye / isa 66 66 " ane kahyuM. " pitAjI! jamavAnA vakhata thaI gayA che. huM kSudhAthI vyAkULa thaI gayA chuM, te have Apa ghera cAle'rAhakanI vAta sAMbhaLIne pitAe maheNu mArIne tene kahyuM, " beTA tane khAvAnI paDI che, ahIM te khAdheluM paNa pacatuM nathI. tane khabara nathI ke atyAre gAma kevAM saMkaTamAM mUkAcu che. '' pitAnI evI aneAkhI vAta sAMbhaLIne rAhaka grUpa rahI zakyeA nahIM, teNe kahyuM, " pitAjI ! mane kahe ke atyAre gAma para karyu sa`kaTa AvI paDyu che ? " putranI vAta sAMbhaLIne pitAe tene rAjAnA je Adeza hatA te AdithI aMta sudhI kahI saMbhaLAvyeA. pitAnAM vacana sAMbhaLIne rAhakane saheja hAsya thayu teNe kahyuM, "pitAjI! A kayu meTuM kaSTa che? tenuM hamaNA ja nivAraNa thaI jaze. Apa cintA na kare. maMDapa manAvavAne mATe zilAnI nIcenI jamIna kheAdAvA ane sAthe sAthe tyAM yathAsthAne sthA paNa ubhA karAveA, tathA tenI cAre tarapha divAla paNa anAvarAvatA jAo. A pramANe karavAthI rAjya ceAgya maMDapa taiyAra thaI jaze. " Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 681 pAnacandrikA TIkA-bharatazilAdRSTAntaH nivezanIyA iti tadartha madhyavartibhUmirapi khananIyA, catasRSudikSu ca bhittinirmIyatAm , evaM rAjayogyamaNDapo bhaviSyati / evaM rohakasya vacanaM nizamya savairapi grAsapradhAnapuruSairbhadramiti pratipannam / tataH sarve bhojanArtha svasvagRhaM gtaaH| bhuktvA ca tatra samAgatya sarvelokAH zilApradeze khananaM prArabdhavantaH / alpeSveva divaseSu paripUrNI maNDapaH saMjAtaH / zilA ca nRpAdezAnusAreNa maNDapAcchAdanarUpA'bhavat / tadA rAjJaH samIpe samAgatya grAmavAsibhiH pradhAnapuruSainiveditam he deva ! niSpAdito bhvdiiyaadeshH| rAjA mAha-kathamiti ? / tataste sarvamapi maNDapaniSpAdanaprakAraM kthyaamaasuH| taraha karane se rAjayogya maMDapa taiyAra ho jaavegaa| isa prakAra rohaka ke ghacana sunakara una sabane ekamata ho usakI bAta mAna lI aura kahane lage-acchA! prazasta mArga usa bAlaka ne batalAyA / ve saba nizcita ho gaye aura bhojana ke liye vahAM se apane 2 ghara para cale Aye / khAnepIne ke bAda saba loga vahAM punaH ekatrita hue, aura usa zilAtala kI bhUmi khodane meM juTa gaye / nizcita mArga ke anusAra thor3e hI dinoM meM vahAM eka rAjayogya maMDapa banakara taiyAra ho gyaa| vaha zilA rAjA ke kahane ke mAphika usa maMDapa kI Dhakkana jaisI banA dI gaI / kAma samApta hote hI grAmavAsI pradhAnapuruSoM ne rAjA ke pAsa jAkara nivedana kiyAhe mahArAja ! Apane jo kAma karane kI AjJA dI thI vaha hamalogoM ne pUrI kara dI hai rAjA ne kahA-acchA, yaha kAma kisa prakAra se Apa logoM ne kiyA ? sabane rAjA ko maMDapa banAne ke prakAra se jaba paricita rohakanAM A prakAranAM vacana sAMbhaLIne te badhAe ekamatIthI tenI vAta svIkArI lIdhI ane kahyuM ke A bALake ghaNo sarasa mArga kADhayo che. teo badhA nizcita thaIne bhajana karavA mATe pitApitAne ghera gayA. khAI pIne teo badhAM tyAM pharIthI ekaThAM thayAM ane te zilAtaLanI jamIna kheDavA lAgI gayA nizcita mAga pramANe thoDA divasamAM ja tyAM eka rAjagya maMDapa taiyAra thaI gayo. te zilA rAjAnA kahevA pramANe te maMDapa uparanA AvaraNa jevI banAvI devAmAM AvI, kAma saMpUrNa thatA gAmanA AgevAnoe rAjAnI pAse jaIne nivedana karyuM, "he mahArAja ! Ape je kAma karavAnI AjJA ApI hatI te AjJAnuM ame saMpUrNa rIte pAlana karyuM che." rAjAe kahyuM, "sAruM! te kAma tame kevI rIte karyuM?" badhAe jyAre maMDapa kevI rIte na0 86 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre ___ rAjA pRcchati-kasyeyaM buddhiH ? / grAmavAsibhirUktam-he deva / bharataputrasya rohakasyeyaM buddhiH| // iti prathamo bharatazilAdRSTAntaH // 1 // atha dvitIyo meSadRSTAntaH tato rAjA rohakabuddhi parIkSArtha grAmyapuruSAn pratimeSamekaM preSitavAn , AdiSTavAMzca / eSa yAvatpalamamANaH saMprati vartate, pakSAti krame'pi tAvat-palapramANa eva yuSmAbhiH samarpaNIyo na nyUno nApyadhika iti / tatastadgrAmanivAsinaH sarve puruSA rAjAdezaM zrutvA vyAkulIbhUtA vahiH sabhAyAM rohakamAhUya sAdaramuktavantaHkarAyA to rAjA ko bar3A Azcarya huaa| rAjA ne kahA-isameM kisakI buddhi ne kAma kiyA hai ? saba ne saba eka svara se kahA ki, mahArAja ! bharata ke putra rohaka kI buddhi ne // // yaha bharatazilA nAmaka prathama dRSTAnta // 1 // aba isI para dUsarA meSa dRSTAnta kahate haiM punaH rohaka kI buddhi kI parIkSA karane ke bhAva se prerita hokara rAjA ne una grAmavAsiyoM ke pAsa eka meMr3hA bhejA, aura sAtha meM yaha bhI kahalA bhejA ki, dekho, isa meDhe kA jitanA vajana hai vaha utanA hI rahanA cAhiye, eka rattIbhara bhI ghaTanA-baDhanA nahIM cAhiye / khAne ko khUba ghAsa Adi isako milate rahe, isa vyavasthA meM koI khAmI na rahe / yaha eka pakSa taka hI tumhAre pAsa rakhA jaaygaa| adhika dinoM taka nhiiN| banyo te vAtanI rAjAne mAhitI ApI tyAre rAjAne ghaNu acaraja thayuM. rAjAe kahyuM, "AmAM kenI buddhie kAma karyuM che?" badhAe ekI avAje 4aaN, " bhaDArA ! maratanA putra roDanI muddhiye " ! A bharatazilA nAmanuM paheluM dRSTAMta samApta 1 have tenA 52 mInu meSadRSTAMta 43 the vaLI rehakanI buddhinI kasoTI karavAnI vRttithI prerAIne rAjAe te gAmavAsIo pAse eka gheTuM kahyuM, ane sAthe ema paNa kahevarAvyuM ke "juo, A gheTAnuM jeTaluM vajana che eTaluM ja vajana rahevuM joIe, eka ratIbhAra vadhavuM-ghaTavuM na joIe. tene khAvA mATe khUba ghAsa Adi maLatuM rahevuM joIe, te vyavasthAmAM kaI paNa khAmI rahevI joIe nahIM. A gheTuM eka pakhavADiyA sudhI tamArI pAse raheze, vadhAre divasa sudhI nahIM. rAjAnI Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-meSadRSTAntaH vatsa ! pUrva tvayA svabuddhivalena vayaM rAjadaNDato mocitAH, adya punaH svabuddhayA grAmakaSTa nivAraya / ityuktvA te duSkaraM nRpAdezaM rohakAya nivedyaamaasuH| tato rohakaH prAha-paJjarasthaM vyAghra pratyAsannaM kRtvA meSamenaM yavasadAnena poSaya yavasaM hi bhuJjAnaH khalveSa durvalo na bhaviSyati, vyAghraM ca dRSTvA na vRddhi prApsyati / tato rAjA kI isa aTapaTo AjJA sunakara saba loga baDe cintita hue, pahile kI taraha ho una sabane milakara gA~va ke bAhara sabhA ekatrita kii| usameM rohaka ko AmaMtrita kiyaa| rohaka ke Ane para baDe Adara se saba ne usase kahA-bhAI ! tumane apanI buddhi ke bala se pahile jisa prakAra upAya batalAkara hamArI rakSA kI aura rAjadaMDa se hameM bacAyA, usI taraha Aja bhI hameM upAya batalAkara rAjadaMDa se bcaao| rAjAne isa prakAra karane kI AjJA dI hai-so samasta grAma Aja kaSTa meM par3A huA hai, samajha meM nahIM AtA hai ki isa viSaya meM kyA karanA caahiye| saba kI duHkhabharI AvAja sunakara rohaka ne musakurAte hue kahAki-isameM apane ko ghabarAnA nahIM cAhiye, upAya koI baDA bhArI kaThina nahIM hai / suniye-eka vyAghra ko piMjareMmeM banda kara meMDhe ke sAmane kucha thoDI dUra para bAMdha kara rakhanA cAhiye, aura usIke ThIka sAmhane eka dUsarI ora meNddheko| isa taraha karane se meMDhA khA pIkara bhI na ghaTa sakegA aura na bar3ha skegaa| jitanA usakA vajana hogA utanA hI rhegaa| rohaka kI A aTapaTI AjJA sAMbhaLIne badhA leke cintita thayAM. pahelAMnI jemaja te badhAe maLIne gAmanI bahAra sabhA karI. temAM rehakane AmaMtraNa ApyuM. rAhaka AvatA badhAe ghaNA AdarathI tene kahyuM, "bhAI ! tame tamArI buddhinA prabhAve pahelAM je rIte upAya batAvIne amAruM rakSaNa karyuM ane rAjadaMDathI amane bacAvyA eja rIte Aje paNa koI upAya batAvIne, rAjadaMDathI amane bacAve. rAjAe A pramANe karavAnI AjJA karI che. tethI AkhuM gAma muzkelImAM mUkAyuM che. amane te samajAtuM nathI ke A bAbatamAM zuM karavuM?" badhAne duHkhabharyo avAja sAMbhaLIne rohake malakAtA malakAtAM kahyuM " tamAre gabharAvAnI koI jarUra nathI. tene upAya bahu muzkela nathI. sAMbhaLe, eka vAghane pAMjarAmAM pUrIne gheTInI sAme cheDe dUra rAkhavuM joIe, ane tenI barAbara sAme cheDe aMtare gheTAne bAMdhavuM. A pramANe karavAthI gheTuM khAvApIvA chatAM paNa vajanamAM vadhaze-ghaTaze nahIM. tenuM jeTaluM vajana haze teTaluM Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 nandI sUtre grAmavAsibhiH purupaistathaiva kRtam / pakSAtikrame ca sa mepo rAjJe samarpitaH / rAjJaH samIpe tolane kRte sa meSastAvatpalapramANa eva jAto na tu nyUnapramANo nApyadhika pramANa iti / // iti dvitIyo meSadRSTAntaH // 2 // atha kukkuTadRSTAntaH athaikadA punarasau rAjA rohakabuddhi parIkSArthaM grAmavAsinAM samIpe kukkuTamekaM prepitavAn AdiSTavAM / anyakukkuTamantareNa yathA'yaM kukkuTo yuddhakArI bhavet tathA kRtvA mama saMnidhau samAnetavya iti / evaM vidhaM nRpAdezaM zrutvA punaH sarve grAmavAsinaH isa salAha sunakara grAmavAsiyoM ne aisA hI kiyA / jaba pandraha dina nikala cuke taba unhoMne isa meMDhe ko le jAkara rAjA ke pAsa arpaNa kiyA / rAjA ne jaba usakI taula karAI to jitanA usakA vajana pandraha dina pahile thA utanA hI vajana usa dina bhI nikalA, na vaha baDhA aura na ghaTA // 2 // // yaha dUsarA meSa dRSTAnta huA // 2 // tIsarA kukkuTa dRSTAnta eka dina punaH rAjAne rohaka kI buddhi kI parIkSA karane ke lie grAmavAsiyoM ke pAsa eka kukkuTa bhejA aura kahalA bhejA ki binA kisI dUsare kukkuTa ke jisa taraha yaha yuddha karanevAlA bana jAya usa taraha ise sikhalAkara mere pAsa vApisa bheja diyA jaave| isa prakAra kA rAjA kA ja raheze 'rAhakanI A salAha sAMbhaLIne grAmavAsIee te pramANe karyuM. jyAre paMdara divasa prasAra thayAM tyAre temaNe te gheMTu lai jaIne rAjAne arpaNu karyuM.. rAjAe jyAre tenu vajana karAvyuM tyAre paMdara divasa pahelAM tenu' jeTalu vajana hatuM teTaluM ja vajana tyAre paNa thayuM te vadhyuM paNa nahIM ke ghaTayu nahIM // 2 // 5 A khIjuM' gheTAnuM dRSTAMta samApta thayuM|rA trIjI kUkaDAnuM dRSTAMta-- eka divasa pharIthI rAhakanI buddhinI parIkSA karavA mATe rAjAe te gAmavAsIo pAse eka kUkaDA mAkalyA, ane kahevarAvyu ke " khIjA kAI kUkaDA nI madada lIdhA sivAya A kUkaDA yuddha karanAra ane evI rIte tene tAlIma ApIne mArI pAse pAchA meAkalA." rAjAnI te prakAranI AjJA sAMbhaLIne badhA Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikA TokA-kukkuTadRSTAntaH 685 rohakAntikamAgatyAbruvan-vatsa ! kukkuTAntaraM vinA kathamayaM rAjakukkuTo yuddhaM kartumutsaheta, kenopAyena nRpAdezaM kattu pArayAmaH ?, pUrvavat svabuddhibalena grAmakaSTaM nivAraya' iti / tato rohakeNoktam-eko nirmalomahAdarpaNaH samAnIyatAm / . ___atha rohakavacanAd grAmavAsibhistathAkRte sati rohakeNa sa mahAdarpaNastasya kukkuTasya samakSaM sthApitaH / tatra darpaNe sa rAjakukkuTaH svaprativimbamavalokya dvitIyaM svapratipakSaM kukkuTaM matvA tena saha yoddhu pravRttaH / tiryaJco hi jaDabuddhayo Adeza pAkara samasta grAmavAsI puruSa cintita jaise bana kara rohakake pAsa Aye, aura rAjA kA Adeza sunAkara kahane lage-vatsa! vinA dUsare kukkuTa ke yaha rAjAkA kukkuTa yuddhakArI kaise bana sakatA hai ? jaba taka yaha bAta pUrI nahIM ho sakatI hai rAjAkA Adeza taba taka pAlita bhI kaise ho sakatA hai ? ataH jisa prakAra tumane pahile hameM do saMkaToM se ubArA hai aba tIsarI bAra bhI hameM isa saMkaTa se ubArane kI yukti kaho ? grAmavAsiyoM kI isa saMkaTamaya sthitiko dekhakara rohaka ne unase kahAApa loga isakI jarA bhI cintA na kareM, maiM jaisA kahUM vaisA Apa kIjiye / eka bar3A bhArI svaccha darpaNa le aaiiye| logoMne aisA hI kiyaa| jaba darpaNa AyA, to rohaka ne usa darpaNa ko rAjakukkuTa ke samakSa rakha diyA / rAjakukkuTa ne usameM jyoM hI apanA pratibimba jhalakate dekhA to usake citta meM yaha bAta jama gaI ki yahAM koI dUsarA kukkuTa hai| isa taraha una donoM meM jamakara paraspara yuddha honA prAraMbha ho gyaa| usa gAmavAsI puruSa citita thaIne rehakanI pAse AvyA ane rAjAnI AjJA tene kahI saMbhaLAvIne kahevA lAgyAM, "beTA ! bIjA kUkaDAnI madada vinA rAjAne A kUkaDe yuddha karanAra kevI rIte banI zake ? jyAM sudhI A vAta bane nahIM tyAM sudhI rAjAnI AjJAnuM pAlana paNa kevI rIte thAya? te tame A pahelAM je rIte be saMkaTomAMthI amane ugArI lIdhAM che tema A saMkaTamAMthI paNa ugAravAnI yukti batAve." grAmavAsIonI A saMkaTabharI sthiti joIne rehake temane kahyuM, "Apa tenI jarI paNa cintA karaze nahIM huM kahuM tema Apa kare. eka meTa svaccha arIso lAvo." lokee te pramANe karyuM. jyAre arIso Avyo tyAre rehake te arIsAne rAjAnA kukaDA sAme mUkya, rojAnA kukaDAe jyAre te darpaNamAM tenuM pratibiMba joyuM tyAre tenA manamAM e vAta daDha thaI gaI ke ahIM keI bIje kukaDe che. A rIte te banne vacce bhayaMkara yuddha jAmyuM. rAjAnA te phakaDAne, pate tiryaMca hevAne kAraNe Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 nandI bhavanti / evamanyakukkuTAbhAve'pi rAjakukkuTaM yudhyamAnaM vilokya grAmavAsinaH puruSAH sA rohasya buddhiM prazaMsanti sma / tatastai rasau rAjakukkuTo rAjJe sama- rpitaH / dvitIyarahitasyApi kukkuTasya pUrvavad yuddhakaraNa nirIkSyarAjA suprasanno jAtaH / // iti tRtIyo kukkuTadRSTAntaH // 3 // atha tiladRSTAntaH athAnyadA punarasau nRpastadgrAmanivAsinaH puruSAnAdiSTavAn - yuSmAkamagreyastilarAzirasti tatra kiyantastilAH santIti tilAn gaNayitvA zIghraM brUta / rAjJevamAdiSTAstadyAmanivAsino lokAzcintitA abhavan / tataste rohakAntikamAgatya rAjA rAjakukkuTa ko tiryaMca hone ke nAte itanA bhAna to thA hI nahIM ki, yaha merA hI pratibimba hai / maiM kisa ke sAtha jhagaDa rahA hUM ? kukkuTa ko isa taraha anya kukkuTa ke abhAva meM bhI yuddha karatA dekhakara grAmavAsiyoM ko rohakakI buddhi para baDA Azcarya huA / saboM ne mila kara usakI bar3I sarAhanA kii| kucha dinoM bAda jaba vaha kukkuTa yuddhakArI bana gayA to una grAmavAsiyoM ne use rAjA ke pAsa vApisa bheja diyaa| rAjA ne bhI jaba kukkuTa kI isa sthiti kA avalokana kiyA to vaha bar3A hI saMtuSTa huA // 3 // // yaha tIsarA kukkuTa dRSTAnta huA // 3 // cauthA tila dRSTAnta eka samaya kI bAta hai ki rAjA ne una grAmavAsiyoM se aisA kahA ki bhAIyoM! Apa logoM ke samakSa jo yaha tila kI rAzi par3I huI hai, so eTaluM bhAna te| na hatuM ke te tenu N ja pratibiMba che, ane pAte keAnI sAthe laDI rahyo che, A rIte bIjo kUkaDA na heAvA chatAM paNa pratibiMkhane kUkaDA mAnIne tenI sAthe rAjAnA kUkaDAne yuddha karatA joI gAmanA lokone rAhakanI buddhi mATe ghaNuM acaraja thayuM. badhAe maLIne tenI buddhinI ghaNI prazaMsA karI keTalAka divase pachI te kUkaDo yuddhakaLAmAM pravINa thaI gayA, tyAre gAmavAsIoe tene rAjAnI pAse pAchA meAlI dIdheA. rAjAe paNa jyAre phUMkaDAnI te sthitinuM avaleAkana karyuM" te te ghaNA sa teASa pAmyA // 3 // // mA trIbhuMDAnuM dRSTAMta sabhApta // 3 // 88 cothuM talanuM dRSTAMta---- eka samayanI A vAta che. rAjAe gAmavAsIone evu kahyu ke, bhAi, ApanI pAse A je talanA DhagalA paDaceA che temAM talanA keTalA Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavadrikATIkA-tilaSTaSTAnTaH 687 | dezamabruvana | roha ke Noktam - vimadhunA rAjJa unmAdo jAtaH, evaM vidho'pi praznaH saMbhavati kim ?, astu / gacchantu sarve bruvantu rAjAnam / bho rAjan ! vayaM na gaNitajJAH, kathamasmAbhistilasaMkhyA vAcyA, tathApi bhavadIyAdezaM zirasi nidhAya tadupamAmavalamvyakathayAmaH - grAmoparibhAge nabhasi yAvatyastArakAH santi tAvantastilA atra - tilarAzau vidyante / tato rohaka vacanAt sarvairgrAmavAsibhistathaiva rAjJaH samIpe kathitam / rAjA parituSTo'bhavat / // iti caturthastiladRSTAntaH // 4 // talavo ki isameM kitane tilakaNa haiN| rAjAkI isa bAtakoM suna kara logoM ko baDA Azcarya huaa| sAtha meM rAjAkI AjJA anullaMghya hotI hai, isakI bhI unheM baDI cintA laga gaI / isakA koI upAya na dekhakara ve rohaka ke pAsa Aye aura rAjA ne jo Adeza diyA thA vaha yathAvat kaha sunAyA / sunakara rohaka ko bhI baDA acaMbhA huA, usane kahA- kyA rAjA ko koI unmAda kA roga to nahIM ho gayA hai jo aisI asaMbhava bAna ko bhI saMbhavita karane kA prazna kara rahA hai ? khaira ! koI cintA nahIM, aba Apa loga jAyeM aura rAjA se kaheM mahArAja ! hama loga koI gaNitajJa to haiM nahIM jo tiloM ko ginakara unakI saMkhyA Apa ko batalA sakeM, phira bhI ApakA Adeza zira para rakhakara itanA kaha sakate haiM ki isa grAma ke Upara rahe hue AkAza meM jitane tAre haiM utane hI tila isa tilarAzi meM maujUda haiN| rohaka kI isa sUjha se saba grAmavAsI baDe hI prasanna hue / saba ne jAkara rAjA se aisA hI kahA / dANA che te batAvA " rAjAnI A vAta sAMbhaLIne leAkeAne bhAre acaraja thaI. vaLI rAjAnI AjJA anullaMghya hAya che tenI paNa temane meATI vimAsaNu thaI paDI. tenA koi upAya na samajAvAthI te rAhakanI pAse gayA ane rAjAe je Adeza ApTeA hateA te saMpUrNa rIte kahI sa MbhaLAvyo. te sAMbhaLIne rAhakane paNa ghaNI navAI thaI. teNe kahyu, "zuM rAjAne kaiAI unmAdanA rAga tA nathI thayAne ke jethI te AvI azakaya vAtane paNa zakaya karavAnA prazna pUchI rahela che! khera ! koI ciMtA nahIM, have Apa loko jAva ane rAjAne kahe ke mahArAja! ame evA gaNitajJa tA nathI ke talane gaNIne tenI saMkhyA Apane batAvI zakIe, chatAM paNa ApanI AjJA mAthe caDAvIne eTaluM kahI zakIe chIe ke A gAmanI upara rahela AkAzamAM jeTalA tArA che, eTalA ja tala A talanA DhagalAmAM meAjUda che. " rAhakanI A akkala joine gAmavAsIo ghaNA khuzI thayA. badhAe jaIne rAjAne e pramANe ja Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre atha vAlukAdRSTAnta: athAnyadA punarasau nRpo rohakabuddhi parIkSArtha grAmya puruSAn pratinijAdezaM prepitavAn yuSmadgrAmasya samIpe ramaNIyA vAlukA vartante, tAbhirvahusthUlA rajju kRtvA zIghra preSayata / evaM nRpAdezaM zrutvA grAmyalokA rohakAntikamAgatya nRpAdezamabruvan / rohakeNoktam-yUyaM rAjJaH samIpe evaM brUta-caya naTAH smaH, nRtyameva kartuM jAnImo na tu rajjum / tathApi rAja Adezo'vazyaM kartavyaH, tasmAdasmAkamiyaM rAjA bhI isa uttara ko sunakara baDA pramudita mana huA // // yaha cauthA tiladRSTAnta huA // 4 // pAMcavAM vAlukAdRSTAntakisI eka samaya rAjA ne punaH rohaka kI vRddhi kI parIkSA karane ke liye grAmavAsiyoM ke pAsa aisA apanA Adeza bhejA, ki tumhAre isa grAma ke bAhara jo ramaNIya bAla hai, usase tuma loga bahuta sthUla rassI banAkara zIghra hI bhejo / rAjA ke isa Adeza se una grAmavAsiyoM meM khalabalI maca gii| sabake saba eka hokara rohaka ke pAsa aaye| Ane kA kAraNa pUchane para rohaka ko unhone rAjA kA Adeza kaha sunaayaa| rohaka ne apanI buddhi kI caturAI se unake kaSTa ko dUra karane kA unheM AzvAsana diyaa| isameM unheM usane samajhAyA ki tuma saba rAjA ke pAsa jAkara kaho ki mahArAja ! hama loga to naTa haiM. naToM kA kAma nAcane kA hai ataH hama nAcanA hI jAnate haiM rassI banAnA nahIM, phira bhI kahyuM rAjA A uttara sAMbhaLIne manamAM ghaNe khuza tha. // 2mA yAthu tava dRSTAMta samAsa // 4 // pAyabhuretI dRssttaaNtkaI eka divase rAjAe pharIthI rohakanI buddhinI parIkSA karavA mATe gAmavAsIone evI AjJA ApI ke, "tamArA A gAmanI bahAra je aMdara retI che, tenuM eka bahu ja jADuM deraDuM banAvIne jaladI mArI pAse mokalA." rAjAnI A AjJA sAMbhaLIne te gAmavAsIomAM khaLabhaLATa macyA, gAmanA badhA leke ekaThA maLIne rehakanI pAse AvyA AvavAnuM kAraNa pUchatAM temaNe rAhakane rAjAnI AjJA kahI saMbhaLAvI rehake pitAnA buddhicAturyathI temanA kaSTanuM nivAraNa karavAnuM temane AzvAsana dIdhuM. teNe temane samajAvyuM ke, "tema badhA rAjAnI pAse jaIne kahe ke he mahArAja ! ame leke te naTa chIe. nAnuM kAma te nAcavAnuM che. te ame nAcavAnuM ja jANIe deraDAM varNavAnuM Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TokA-vAlukAdRSTAntaH prArthanA bhavati-bhavadIyaM rAjakulaM cirantanamiti cirantanA rajjavo vAlukAmayAH katicidrAjabhavane bhaviSyantIti tanmadhyAdekA kAcit purAtanA rajjuH prepaNIyA yena tadanusAreNa vayamapi vAlukAmayAM rajju kurma iti / rohakavacanaM zrutvA grAmyapuruparnapasamIpe samAgatya tathaivoktam / rAjA grAmyapuruSANAM vacaH zrutvA suprasannojAtaH / // iti paJcamo vAlukAdRSTAntaH // 5 // atha hastidRSTAntaH athAnyadA punarasau nRpatirekaM pratyAsannamRtyuM hastinaM grAmyapuruSANAmantike prepitavAn evamAdiSTavAMzca-'gajo'yaM mRtaH / iti na vAcyaM, tathA tasya vArtA ApakA Adeza hameM pramANa hai, ataH hamArI Apa se yaha prArthanA hai ki yaha ApakA rAjakula bahuta adhika purAne samaya se calA A rahA hai| isameM usa-usa samaya kI purAnI bAlukAnirmita kitanIka rassiyAM hoMgI hI, ataH jisa rassI ko banAne kA Apane hameM Adeza diyA hai, hameM samajhAyA jAve ki hama use kisa rassI ke anusAra banAveM, isaliye ghar3I dayA hogI jo Apa una purAnI bAlukA kI rassiyomeM se kucha rassiyAM hamAre pAsa bheja deM to| hama unhIM ke anusAra isa navIna bAlukAkI rassI ko banAkara Apa kI sevAmeM upasthita kara deNge| isa prakAra rohaka kI salAha mAnakara una grAmanivAsiyoM ne rAjA kI pAsa jAkara isI taraha se kahA / rAjA unake isa prakAra ke vacana sunakara baDA prasanna huaa| // yaha pAMcavA vAlukAdRSTAnta huaa||5|| nahIM. te paNa ApanI AjJA ame mAthe caDAvIe chIe. te amArI Apane e vinaMti che ke ApanuM A rAjakuLa ghaNAM ja prAcIna samayathI cAlyuM Ave che. temAM te te samayanI purANI, retImAMthI banAvelAM keTalAMka doraDAM haze ja. te je deraDuM banAvavA Ape amane Adeza Ape che, te doraDuM kyAM deraDA pramANe banAvavuM te amane samajAvavAmAM Ave evI amArI vinaMti che. te dayA karIne Apa purANA deraDAMomAMthI keTalAMka doraDAMnA namUnAo amane mokalo te ame te namUnA pramANe navIna retInAM doraDAM banAvIne ApanI sevAmAM mokalI ApazuM." hakanI A prakAranI salAha mAnIne te grAmavAsIoe rAjAnI pAse jaIne eja pramANe kahyuM. rAjA temanAM te prakAranAM vacana sAMbhaLIne ghaNe prasanna thaye. ||maa pAyabhu retInu dRSTAMta sabhAH // 5 // na0 87 Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namdIsUtre pratyahaM nivedanIyA, anyathA tIvradaNDo bhaviSyati / evaM bhUtaM nRpAdezaM zrutvA sarve grAmyalokAzcintayA vyAkulIbhUtA rohakAntike rAjA''jJAmabruvan / rohakeNoktam -yavaso'smai dIyatAm yat pazcAt bhaviSyati, tasyopAyaM kariSyAmi / tato rohakavacanAd grAmya purupAstasmai hastine dhAnyAdi yavasaM dattavantastathApyasau hastI tasyAmeva rAtrau mRtaH / tato rohakavacanAd grAmyapuruSanapAntika mAgatya niveditam chaTThA hastidRSTAntaeka dina kI bAta hai-rAjAne una grAmavAsiyoM ke pAsa eka aise hAthI ko bhejA jisakA mRtyusamaya vilakula najadIka thaa| bhejakara yaha kahalAyA ki "hamAre pAsa aisA samAcAra ki "yaha hAthI mara gayA hai" isa rUpameM nahIM AnA cAhiye, tathA hAthI kI sthiti kaisI kyA rahatI hai yaha samAcAra pratidina Ate rahanA cAhiye / isa kAryameM yadi jarA bhI pramAda yA truTi hogI to tuma logoM ko isakA tIvradaMDa bhugatanA pddegaa|" isa taraha kA nRpAdeza sunakara ve saba ke saba grAmanivAsIjana cintA se AkulavyAkula banakara rohaka ke pAsa pahuMce aura usase "rAjA kI aisI AjJA huI hai" yaha saba samAcAra khe| rohaka ne kahA-ghavarAo nahIM, maiM isakA upAya kahatA hai, isako pratidina ghAsa to DAlate hI raho, isake bAda jo kucha hogA so dekha liyA jAvegA / usa ke isa batalAye hue upAya ko sunakara unhoMne aisA hI kiyaa| pratidina ve usako ghAsa Adi khAne ko dene lage phira bhI hAthI kI sthiti bigaDatI hI calI gaI, cha8 DAthInu dRssttaaNteka divasanI vAta che. rAjAe te gAmavAsIo pAse eka e hAthI mekalyo ke jene mRtyusamaya bilakula najadIka hatuM, ane ema kahevarAvyuM ke, "A hAthI marI go che " e rUpe evA samAcAra mArI pAse AvavA joIe nahIM, tathA hAthInI sthiti kevI rahe che te samAcAra darAja mane maLavA joIe. A kAryamAM saheja paNa pramAda ke khAmI raheze te te mATe tamane AkarI sajA thaze." A prakAranI rAjAnI AjJA sAMbhaLIne te gAmanA badhA leka cintAthI AkuLavyAkuLa thaIne rahakanI pAse AvyA ane tene "rAjAnI A pramANe AjJA thaI che" te badhA samAcAra kahyA. rohake kahyuM, "gabharAzo nahIM, huM tene upAya kahuM chuM. A hAthIne dararoja ghAsa te nAkhatA rahe tyAra bAda zuM thAya che te joI levAze " teNe batAvelo te upAya sAMbhaLIne temaNe te pramANe ja karyuM. dararoja tene ghAsa Adi khAvA ApyuM, te paNa hAthInI sthiti bagaDatI ja gaI ane te te ja rAtre marI gayA. temaNe hakanI Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-hastidRSTAntaH -he deva ! adya hastInottiSThati nopavizati na ca khAdati nApi malaM mUtra vA utsRjati, na cocchvAsa niHzvAsau karoti, kiM bahunA, he deva ! kApi ceSTA sacetanasya nAsti / tato rAjJAkathitam-are ! hastI bhRtaH kim / grAmyalokairuktam he deva ! bhavanta eva evaM vadanti na tu vayamiti / grAmyalokairevamukto rAjA tUSNIM sthitaH / rAjA suprasanno jAta iti matvA grAmyalokAH saharSa grAmaM prvissttaaH| // iti SaSTho hastidRSTAntaH // 6 // aura vaha usI rAta ko mara gyaa| rohaka ke pAsa jAkara unhoM ne jaba isa samAcAra se use avagata karAyA to usane una se kahA ki tuma saba rAjA ke pAsa jAkara aisA kaho-"deva! Aja hAthI na to uThatA hai aura na baiThatA hai, na khAtA hai na pItA hai, na malamUtra kA hI tyAga karatA hai, ucchAsa-nizvAsa kriyA bhI usa kI baMdha ho gaI hai, aura adhika kyA kaheM jo sacetana prANI kIceSTA hotI hai usakI aisI koI bhI ceSTA nahIM ho rahI hai"| grAmanivAsIjanoM ne rAjA ke pAsa jAkara aisA hI kahA touna kI aisI bAta sunakara rAjA ne kahA "to kyA hAthI mara gayA hai ?" rAjA kI aisI bAta sunakara una grAmanivAsiyoM ne kahA-mahArAja! Apa hI aisA kaha rahe haiM, hama to aisA kucha kahate nahIM haiN| grAmanivAsI puruSoM kI isa bAta se rAjA cUpa ho gayA aura baDA prasanna huaa| ve saba ke saba vAdameM harSita hote hue apane 2 ghara para vApisa lauTa aaye|| ||yh chaTThA hasti dRSTAnta huaa||6|| pAse jaIne A samAcAra tene ApyA tyAre teNe temane kahyuM ke tame badhA rAjAnI pAse jaIne A pramANe kahe "deva Aje hAthI uThate nathI, besato nathI, khAto nathI, pote nathI, maLamUtrano tyAga paNa karato nathI, tenI uDDa vAsa ni:zvAsanI kriyA paNa baMdha paDI gaI che, vadhu zuM kahIe sacetana prANInI je ceSTA hoya che evI koI paNa ceSTA te karato nathI. gAmavAsIoe rAjAnI pAse jaIne e pramANe ja kahyuM, te temanI vAta sAMbhaLIne rAjAe kahyuM, "te zuM hAthI marI gayo che?" rAjAnI evI vAta sAMbhaLIne te gAma vAsIoe kahyuM, "mahArAja! Apa ja evuM kahe che, ame te evuM kaMI kahetA nathI " gAmavAsIonI e vAta sAMbhaLIne rAjA cUpa thaI gayo ane ghaNe prasanna thayA. te badhA rAjI thatA pitapotAne ghera pAchA pharyA. che A chauM hAthInuM dRSTAMta samApta . 6 Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsatra athAgaDadRSTAntaHagaDa: kUpaH / evaM tadudAharaNam anyadA punarasau nRpati myapuruSAn samAdiSTavAn-yuSmadgrAme yaH susvAdujalapUrNaH kUpo'sti, sa iha sattvaraM pressnniiyH| evamAdiSTA grAmyapuruSAzcintayA vyAkulacittAH santo rohakAgre nRpAdezaM niveditavantaH / rohakeNoktam-yUyaM nRpAntike gatvA vadata-prAmINaH kUpaH svabhAvato bhIrubhavati na ca tasya sajAtIyaM vinA'nyasmin vizvAso jAyate ataH kazcideko nAgarikaH kUpaH preSaNIyaH, yena sAtavAM agaDa dRSTAntaeka dina rAjA ne grAmavAsI puruSoM se aisA kahA ki tumhAre gAvameM jo susvAdujala se pUrNa kuA hai use yahAM zIghra bheja do / rAjA kI isa aTapaTI AjJA ko sunakara ve saba baDe cakita hue| upAya kucha jaba samajha meM nahIM AyA to vecAre ve rohaka ke pAsa pahU~ce / rohaka ne Ane kA kAraNa pUchA to unhoM ne rAjA kI kuA bhejane kI jo bAta thI vaha use sunA dii| rohaka ne zIghra hI unhe upAya batalAte hue sacetakara kahA dekho tuma saba isI samaya rAjA ke pAsa jAo aura kaho-mahArAja! gAva kA kuA svabhAvataH bhIru-Darapoka hotA hai, jabataka use sajAtIya dusarA kuA na mila jAve tabataka vaha anya kisI dUsare vyakti meM vizvAsa nahIM kara sakatA hai, isa liye Apa use valAne ke liye koI dUsarA nAgarika kuA bheja dIjiye ki jisase usa para yaha vizvAsa kara Apake nagarameM usI ke sAtha 2 AjAve / rohaka ke isa upAya se saMmata sAtabhu agaDa dRSTAMta (pAnu httaaNt)eka divasa rAjAe te gAmanA lokene kahyuM ke, "tamArA gAmamAM je mIThA pANIthI bharele kuve che tene jaldI ahIM mokalI Ape." rAjAnI A aTapaTI AjJA sAbhaLIne badhAne dhaNI ja navAI thaI jyAre keI upAya na jaDe tyAre bicArA teo rehakanI pAse AvyA. rehake temanA AgamananuM kAraNa pUchayu tyAre temaNe rAjAnI kuve mokalavAnI je AjJA hatI te tene kahI saMbhaLAvI. rehake tarata ja temane upAya batAvatAM saceta karIne kahyuM, "tame badhA atyAre ja rAjAnI pAse jAo ane kahe "mahArAja ! gAmaDAne ku svabhAve Darapoka hoya che. jyAM sudhI tene sajAtIya bIje ke na maLe tyAM sudhI te bIjI koI paNa vyakti para vizvAsa mUkato nathI. te Apa tene bolAvavA mATe nagaranA bIjA keI kuvAne mokale ke jethI tenA para vizvAsa mUkIne Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnayadrikA TIkA-agaDedRSTAntaH, vanakhaNDadRSTAntaH 63 tasminneSa vizvasya tena saha samAgamiSyati / tato rohaka vacanAd grAmyapuruSairnRpAntikamAgatya tathaiva niveditam / rAjA ca svacetasi rohakasya buddhyatizayaM vibhAvya alandarse sthitaH / grAmyalokA rAjAnaM suprasannaM matvA harSeNa svsthaanmaagtaaH| // iti saptamo'gaDadRSTAntaH // 7 // atha vanakhaNDadRSTAntaH athA'nyadA punarnRpatigrAmavAsinaH puruSAnAdiSTavAn - yuSmAbhirgrAmasya pUrvasyAM dizi vartamAno vanakhaNDaH pazcimAyAM dizi kartavya iti / asminnapi rAjJa Adeze samAgate rohakavacanAd grAmyapuruSAvanakhaNDasya pUrvasyAM dizi vyavasthitAH / tathA hokara ve saba ke saba rAjA ke pAsa pahu~ce aura pUrvokta rUpa se unase nivedana kiyA / rAjA ne isa taraha kI unakI bAta sunakara yaha samajha liyA ki yaha saba rohaka kI buddhi kA hI prabhAva hai| isa prakAra rohaka kI buddhi kI atizaya vizAlatA ko jAnakara rAjA cUpa ho gayA / tathA saba grAmanivAsI jana bhI prasanna hote hue apane 2 ghara para lauTa Aye || // yaha sAtavAM agaDa ( kUpa) dRSTAnta huA // 7 // AThavAM vanakhaNDa dRSTAnta rAjA ne eka dina grAmavAsiyoM se aisA kahA ki tumhAre isa grAma kI pUrva dizA meM jo vanakhaNDa hai usako tuma saba milakara pazcima dizA meM kara do / rAjA ke isa Adeza ko sunakara unalogoM ne rohaka ke pAsa jAkara rAjA kA vaha Adeza kaha sunAyA / rohaka ne bhI unheM isakA upAya batalA diyA / usIke anusAra ve saba ke saba aba vanakhaMDa kI tenI sAthe nagaramAM Ave. ' rAhakanA A upAya sAthe sa Mmata thaine te adhAya rAjAnI pAse paheAMcyA. ane AgaLa kahyA pramANe temane vinaMti karI. rAjAe temanI e prakAranI vAta sAMbhaLIne evuM mAnyuM ke A mA rAhakanI buddhinA ja prabhAva che. A rIte rAhakanI buddhinI vizALatA joIne rAjA cUpa thai gayA. tathA te gAmavAsI le paNa prasanna thaIne potAtAne ghera pAchAM IrSyA. ||maa sAta agaDa (kUpa) dRSTAMta sabhApta // 7 // ArTasu vanakhaMDa dRSTAMta rAjAe eka divasa gAmavAsIone kahyu ke, " tamArA gAmanI pUrva dizAmAM je vanakha'Da che tene tameA badhA maLIne pazcima dizAmAM karI nAkheA. rAjAnA A Adeza sAMbhaLIne te leAkeAe rAhakanI pAse jaI te rAjAnA te Adeza kahI saMbhaLAvyA. rAhake paNa temane tenA upAya matAnye. te pramANe teo Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nendIsUtre ress.-.2-Error. sati vanakhaNDo grAmasya pazcimAyAM dizi saMvRttaH / rAjJa AdezaH pUrNA jAta iti niveditaM rAjJaH samIpe rAjapuruSaiH / // iti vanakhaNDanAmako'STamo dRSTAntaH // 8 // atha pAyasadRSTAntaH pAyasaM-paramAnnaM 'khIra' iti bhASA prasiddham / punaranyadA sa nRpatirAdiSTavAn-bho grAmavAsinaH puruSAH ! yUyaM vinA'gni saMyogenaM pAyasaM kRlA preSayata / tatastaiH puruSai pAdezaM zrutvA rohakAntike samAgatya nRpAdezaH proktaH / rohakeNoktam -taNDulAn jale nikSipya taNDuleSu praphulliteSu pazcAt 'paripakvacUrNazarkaropari taNDulapayobhRtA pratalA sthAlo nivezyatAm , tadanu tAH paripakvacUrNazakerA muhurmuhujelaiH pUrva dizA meM jAkara basa gye| isa taraha vaha vanakhaMDa svabhAvataH grAma kI pazcima dizAmeM ho gyaa| rAjA kA Adeza isa prakAra pUrNa huA jAnakara una logoM ne isakI khabara rAjapuruSoM ko de dii| rAjapuruSoM ne bhI yaha samAcAra rAjA ke pAsa bheja diyaa| sunakara rAjA bar3A prasanna huaa| // yaha AThavA vanakhaNDa dRSTAnta huA // 8 // nauvAM pAyasa dRSTAntaeka dina rAjA ne grAmanivAsiyoM se aisA kahA ki tuma loga vinA agni para pakAye khIra banA kara bhejo| logoM ne isa Adeza kI pUrti kA upAya rohaka se pUchA / rohaka ne kahA-tuma aisA karo-cAvaloM ko pAnImeM DAla do aura jaba ve phUla jAveM taba unheM tathA dUdha ko eka patalI sI thAlI bharakara rakha lo, bAdameM cUne ke kakar3oM ke Upara usa thAlI ko jmaabadhAM te vanakhaMDanI pUrva dizAe jaIne rahevA lAgyA. A rIte te khaMDa svAbhAvika rIte ja gAmanI pazcima dizAmAM AvI gayo. A rIte rAjAne Adeza pUrNa thatAM temaNe tenI khabara rAjapuruSane ApI. rAjapuruSae te samAcAra rAjAne mokalyA. sAMbhaLIne rAjA ghaNe khuzI thaye. che A AThamuM vanakhaDa daSTAMta samApta 8 ____ navabhu pAyasa dRssttaaNteka divasa rAjAe gAmavAsIone evI AjJA ApI ke, "tame agnipara pakAvyA vinA khIra banAvIne mokalI Apa" lokee te AdezanuM pAlana karavAne upAya rehakane pU. rehake kahyuM, "tame A pramANe kare-cekhAne pANImAM nAkhI rAkhe tyAre te palaLIne kule tyAre tene tathA dUdhane eka pAtaLI evI thALImAM bharI rAkhe pachI cunAnA kAMkarAo para te thALIne goThavIne 1 pake hue cUneke kNkr| Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-pAyasaSTAntaH, atigaSTAntazca. secanIyA yena paramAnnaM saMpadyate / tato rohakavacanAd grAmavAsibhistathaiva kRte sati paramAnnaM saMpannam / tacca rAjJe tai niveditam / rAjAsAzcarya suprasanno jAtaH / // iti navamaH paaysdRssttaantH||9|| atha atigadRSTAntaH atigaH-tIvravuddhimAn / athAnyadA rAjA rohakasya buddhayatizayamavagatya tamAkArayitumAdiSTavAn-yena vAlakena svabuddhivazAt sarvA api mamAjJAH saMpAditAstena mama samIpe samAgantavyam kiM tu (1) na zuklapakSe, na kRSNapakSe, (2) kara rakha do / dhIre 2 una kakaDoM ko pAnI kI binduoM se sizcita karate jaao| isa taraha bahuta acchI khIra banakara taiyAra ho jaavegii| rohaka kI isa yukti se sahamata hokara sabane aisA hI kiyaa| baDhiyA sundara khIra pakakara taiyAra ho gii| logoM ne jAkara vaha khIra rAjA ko dii| rAjAne dekhakara bar3I prasannatA prakaTa kii| // yaha nauvAM pAyasadRSTAnta huA // 9 // dasavAM atigadRSTAntakucha dinoM ke bAda rAjA jaba isa taraha se vaha rohaka kI buddhi ke atizaya se paricita ho gayA to usako apane pAsa bulAne ke liye khabara bhejI, aura sAtha meM yaha bhI kahalA bhejA ki jisa bAlaka ne merI saba AjJAe~ saMpanna kI usa bAlaka rohaka ko hamAre pAsa isa taraha se AnA cAhiye ki jisameM (1) na zuklapakSa ho, na kRSNapakSa ho, (2) na rAtri mUke. dhIre dhIre te kAMkarAo para pANInA TIpAM chAMTatA rahe. A rIte ghaNI sarasa khIra banIne taiyAra thaze. rehakanI A yukti sAthe sammata thaIne badhAe te pramANe karyuM. ghaNI ja sarasa khIra raMdhAIne taiyAra thaI gaI. lekae jaIne te khIra rAjAne ApI. rAjAe te khIra joIne ghaNI prasannatA darzAvI. ||maa navabhu pAyasa dRSTAMta samAta // sa atiga dRssttaaNtkeTalAka divasa pachI rAjA jyAre A prakAranI rehakanI buddhinI tIvra tAthI paricita thaI gaye tyAre teNe tene pitAnI pAse belAvavAne mATe khabara mokalyA, ane sAthe e paNa kahevarAvyuM ke "je bALaka rahake mArI badhI AjJA pUrNa karI te bALaka rehake amArI pAse A rIte AvavuM jyAre (1) na zukalapakSa hoya, na kRSNa pakSa hoya, (2) na rAtrI hoya na divasa hoya, Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandI sUtre 696 na rAtrau na divase, (3) na chAyAyAM na cAtape tenAgantavyam / ( 4 ) na chatreNa, nacAchatreNa, (5) na vAhanena, na caraNAbhyAM (6) na mArgeNa, nacADamArgeNa, (7) na snAna, nacAsnAtena (8) na rikta hastena nApyariktahastena samAgantavyam / evaM nRpeNAdiSTo rohakaH kaNThadeza paryantaM zarIraM jalena prakSAlya zirasi cAlanikAM kRtvA padapathena - 'pagadaMDI' iti bhASA prasiddhena mArgeNa meSamAruhya sAyaMkAle mAvAsyA pratipatsaMgame ekaM mRtkhaNDaM haste nidhAya rAjJaH pArzve samAgataH / (1) rAjA pRcchati - kiM zuklapakSe samAgato'si kiM vA kRSNapakSe ? / rohakeho, (3)na dina ho, na dhUpa ho aura na chAyA hI ho / (4) nachatra sahita ho na chatra rahita ho sAthameM isakA bhI pUrA dhyAna rahanA cAhiye ki vaha Agamana ( 5 ) vAhana se na ho, pairoM se na ho, aura (6) na mArga se ho aura na amArga se ho / tathA (7) na snAna kara ho, na asnAna kara ho, (8) na rikta hAtha ho aura na arikta hAtha ho / jaba rohakane apane AnemeM isa niyamoM se yukta isa prakAra kI rAjA kI AjJA sunI to vaha bar3A prasanna huaa| usI samaya usane apanA zarIra kaMThataka dholiyA aura meSa para caDhakara pagadaMDI vAle mArga se vaha rAjA ke pAsa cala diyA / calate samaya sAyaMkAla thA amAvAsyA aura pratipadA kA saMgama thA / hAthameM usane eka miTTI kA DhelA le rakkhA thA / rAjA ke pAsa jyoM hI vaha pahu~cA to / f na (1) rAjA ne usase pUchA- rohaka ! kaha ki tU zuklapakSameM AyA hai (3) na taDakA hAya na chAMyaDA hAya, (4) chatrasahita na heAya tema chatrarahita paNa na hAya, vaLI enu paNa pUr` dhyAna rAkhavuM ke te Agamana (5) vAhana vaDe na thAya, pagapALA na thAya, (6) mAthI na hAya ane amAga thI paNa na heAya. tathA (7) snAna karIne paNa na Ave, snAna karyAM vinA paNa na Ave, (8) khAlI hAthe na heAya, bharyAM hAthe paNa na hAya." jyAre rAhake peAtAne tyAM javA mATenI A niyamAthI yukta rAjAnI AjJA sAMbhaLI tyArete ghaNA khuza thayA. tyAre ja teNe kaiM sudhI peAtAnu zarIra dheAi nAkhyu ane gheTA para besIne paga DIvALA mAge te rAjAnI pAse javA upaDayeA. cAlatI vakhate sadhyAkALa hatA, amAvAsyA ane pratipAdAnA saMgama hatA, teNe hAthamAM mATInuM eka Theka rAkhyuM hatuM. jevA te rAjAnI pAse pahoMcyA ke tarata ja, (1) rAlo tene pRchyu, "roDa ! hetu zu4yakSamAM bhaavye| che hai pRS 88 Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvandrikA TIkA-atigahaSTAntaH 697 Noktam-nAhaM zuklapakSe samAgato'smi, nApi kRSNapakSe, kiM tvamAvAsyA pratipasaMgame samAgato'smi, asau samayo na zuklapakSo na kRSNapakSaH / (2-3) rAjA punaH pRcchati-are rohaka ! rAtrau tvamAgato'si kiM divase, kiM vA chAyAyAm , athavA-Atape ? / rohakeNoktam-nAhaM divase samAgato'smi, na rAtrau na chAyAyAm, nApyAtape, kiM tu sAyaMkAle samAgato'smi, asau samayo na divasarUpo na rAtrirUpaH tathA na chAyArUpo na caatpruupH| (4) punaH rAjA pRcchati-ki chatreNa samAgato'si kimacchatreNa ? rohakaH prAha-rAjan ! na chatreNa na cAchatreNa samAgato'smi, zirasacAlanikayA''cchAditatvAt , (5) rAjA pRcchati-kiM vAhanena samAgato'si, kiM vA caraNAbhyAm-rohakaH prAha-nAhaM vAhanena samAgato'smi na yA kRSNapakSameM AyA hai ? rohaka ne uttara diyA na maiM zuklapakSameM AyA hUM aura na kRSNapakSameM AyA hU~ kintu amAvAsyA aura pratipadAke saMgamameM AyA hU~ vaha samaya na zuklapakSakA hai na kRSNapakSa kaa| (2) rAjAne phira pUchA-rohaka! tU rAtrimeM AyA hai yA dinameM ? (3)chAyAmeM AyA hai yA dhUpameM ? rohaka ne kahA-rAjan ! na maiM rAtrimeM AyA hUM aura na dinameM, tathA na chAyAmeM AyA hUna dhUpameM, kintu sAyaMkAlameM AyA hUM kyoM ki yaha samaya na dina kA hai na rAtri kA hai tathA na dhUpa kA hai aura na chAyA kA hai| rAjA ne phira pUchA-(4) kyA lUM chatra sahita AyA hai? yA chatra rahita ? rohaka ne kahA-rAjan ! na maiM chantra sahita AyA hUM aura na chatra rahita hI; kintu zira para cAlanI rakhakara AyA huuN| (5) rAjA ne phira pUchA-kyA tU vAhana se AyA hai yA pairoM se calakara AyA hai ? rohaka pakSamAM? hake javAba Apyo, "huM zukalapakSamAM Avyo nathI ane kRSNapakSamAM paNa AkhyA nathI paNa amAsa ane pratipadAnA saMgamamAM Avyo chuM; te samaya zupakSanA nathI. 4075kSane 5 nathI." (2) zanaye vajI yUchayu," / 4 ! tuM rAtre AvyuM che ke divase ? (3) chAMyaDAmAM AvyuM che ke taDakAmAM? "hake kahyuM, "rAjana ! huM rAtre Avyo nathI ane divase paNa AvyuM nathI, tathA taDake Avyo nathI ke chAMyaDAmAM paNa Avyo nathI, paNa saMdhyAkALe Avyo chuM kAraNa ke te divasane samaya nathI ane rAtrIne paNa samaya nathI, taDakAne samaya nathI ane chAMyaDAne paNa samaya nathI. vaLI rAjAe pUchayuM, (4) chatra sAthe Ave che ke chatra vagara? rehake kahyuM huM chatra sahita paNa AvyA nathI ane chatrarahita paNa AvyuM nathI paNa mAthe cAraNI mUkIne Avyo chuM tethI chatra sahita paNa nathI ane chatra vagara paNa na kahevAya. "(5) zuM tuM vAhanamAM na088 Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre caraNAbhyAm , mepArUDhaH samAgato'smi / (6) rAjA pRcchati-rohaka! svaM mArgeNa samAgataH uta amArgeNa ? rohakeNoktam-na mArgeNa na cAmArgeNa samAgato'smi, hastyazvAdi gamanAgamanamArga vihAya padapathena 'pagadaMDI' iti prasiddhena mArgaNa samAgamanAt , sa tu na mArgo na cAmArgaH / (7) rAjA pRcchati-kiM snAto'si, kiM vA-asnAto'si ? rohakeNoktam-kaNThadezapayantaM zarIraM prakSAlya samAgato'smi tena na snAto'smi nApyasnAto'smi (8) nRpeNoktam-re rohaka ! kiM riktahastaH kimariktahasto vA samAgato'si ? / rohako mRtkhaNDaM napasya purataH saMsthApya nigadati-rAjan ! na riktahasto nApyariktahastaH samAgato'smi / rAjA''hane kahA-rAjan ! na maiM vAhana se AyA hUM na pairoM se calakara, kintu meSa para caDha kara AyA huuN| (6) rAjA ne phira pUchA-kyA tU mArga se hokara AyA hai yA amArga se ? rohaka ne kahA-rAjan ! na maiM mArga se hokara AyA hUM aura na amArga se, kintu pagadaMDI se AyA hUM kyoM ki vaha hAthI ghoDoM ke gamanAgamana se rahita hone se na mArga hai aura pagadaMDI hone se na amArga hai| (7) rAjA ne phira pUchA-tU snAna karake AyA hai yA vinA snAna kiye ? tava rohaka ne kahA-maiM nahIM to snAna karake AyA hUM aura na vinA snAna kiye AyA hUM kintu kaNTha taka zarIra dhokara AyA huuN| (8) rAjA ne punaH pUchA ki tU rikta hAtha AyA hai yA arikta hAtha? isa para rohaka ne miTTI ke Dhele ko sAmane rakhakara kahAmahArAja ! nahIM meM rikta hAtha AyA hai aura na arikta hAtha rAjA ne Avyo che ke pagapALA Avyo che?" rehake javAba Ape, "rAjanuM huM vAhanamAM AvyuM nathI ane page cAlIne paNa Avyo nathI, paNa gheTA para mesIna. maavye| chu. (6)zathI zantaye 57ya, "zu tu bhAthI mAvya cha / amArgathI ? rohake javAba Ape, "he mArga parathI AvyA nathI ke amANa parathI paNa Avyo nathI. paNa pagadaMDI parathI Avyo chuM, kAraNa ke te hAtha gheDAnI avarajavara vinAnI hovAthI mArga na gaNAya ane pagadaMDI hovAthI amArga paNa na gaNAya." pharIthI rAjAe pUchyuM. " tuM snAna karIne AvyA che ke snAna karyA vinA AvyuM che?tyAre rehake kahyuM, "huM snAna karIne paNa Avyo nathI ane snAna karyA vinA paNa Avyo nathI paNa kahe zarIrane dhoI ne Avyo chuM." pharIthI rAjAe pUchayuM, "tuM khAlI hAtha Avyo che ke bharyA hAthe Avyo che ? >> tyAre rAhake mATInA DhephAne sAme mUkIne kahyuM, " mahArAja! huM khAlI hAthe paNa AvyuM nathI ane bharyA hAtha Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-atigadRSTAntaH, ajAdRSTAntaH kathametat 1 / rohakaH prAha-bhavAn pRthivIpatiH, ato mayA pRthivI samAnItA tena na rikta hasto'ham , mRtkhaNDasya tuccharUpatvAnnApyariktahasto'ham / prathamadarzanasamaye rohakasya maGgalavacaH zrutvA rAjA parituSTo'bhavat / grAmavAsino lokA api grAmaM gtvntH| // iti dazamo'tigadRSTAntaH // 10 // yadvA-' aiyA' ityasya 'ajikA' iticchAyA / 'ajA' eva ajikaa| tathA ca-ajA dRSTAnta iti bodhyam / sa caivam. atha rAjA parituSTaH san rAtrau rohakaM svasamIpe zAyitavAn / anye'pi lokA itastatastatsamIpe zAyitAH / rajanyAH prathama-yAmAnte rohakaM pAha-re rohaka ! kahA-yaha kaise ? rohaka ne uttara diyA-miTTI kA DhelA hAthameM lekara Ayo huM rAjA ne kahA yaha kaise ? rohakane uttara diyA-Apa pRthivI pati haiM ataH maiM pRthivI lekara AyA hU~ isaliye maiM rikta hasta-khAlI hAtha nahIM AyA hUM, aura miTTI kA DhelA tuccha rUpa hone se arikta hasta-bhare hAtha bhI nahIM AyA huuN| isa taraha prathama darzanakAlameM rohaka ke isa prakAra ke maMgalIka vacana sunakara rAjA bahuta santuSTa huaa| grAmavAsI loga apane grAma kI tarapha cale gye|| // yaha dasavAM atigadRSTAnta huA // 10 // ___ yahAM mUlameM 'aiyA' pada hai usa kI chAyA 'ajikA' aisI bhI hotI hai isaliye phira dasavAM ajAdRSTAnta hai tuSTa hue rAjA ne rohaka ko rAtri meM apane pAsa sulAyA, tathA aura jo loga the unheM idhara udhara usake pAsa sulaayaa| rAtri kA jaba prathama paNa AvyuM nathI. " rAjAe kahyuM, "e kevI rIte ?" rahake javAba Ape " 25 pRthvIpati ch|. tathAI pRthvI (mATI) sana 20ye| chu, tethI khAlI hAthe AvyA nathI ane mATInuM DhekuM tuccha hevAthI bharyA hAthe paNa AvyA nathI." A rIte prathama darzanakaLe rehakanAM A prakAranA mAMgalika vacana sAMbhaLIne rAjA ghaNe saMteSa pAme. gAmavAsI leke pitAne gAma cAlyA gayA. // isa atiga dRSTAMta samAsa // 10 // mahI bhUbhA " aiyA" 54 che. tenI chAyA "ajikA" 55 thAya che. tethI izathI isa ajAdRSTAMta bhUyu cha- saMtuSTa thayela rAjAe rohakane rAtre pitAnI pAse suvADa, ane bIjA je leke hatA temane ahIM tahIM tenI pAse suvADayA, jyAre rAtrine pahele Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre 700 jAgarSi kiMvA svapiSi ? | rohaka Aha - mahArAja ! jAgarmi / rAjAprAha-re rohaka ! tarhi kiM cintayasi ? | rohakaH prAha - rAjan ! ajAyA udare yantrottIrNA iva vartulagulikAH kathaM bhavantIti cintayAmi / tata evamukte sati rAjA tameva pRSTavAn-kathaya rohaka ! kathamiti / roha keNoktam - rAjan / saMvartaka nAmakAd vAyu vizeSAt / evamuktvA rohakaH suptaH / // iti ajAdRSTAntaH // 10 // prahara pUrA huA to rAjAne rohaka se kahA- rohaka ! tU jaga rahA hai yA so rahA hai? rohaka ne sunate hI jhaTa se uttara diyA- mahArAja jaga rahA hUM / sunakara rAjA ne phira usase kahA- jagatA huA kyA vicAra kara rahA hai ? rohaka ne kahA - mahArAja ! kyA batalAU~ - bar3A acchA vicAra kara rahA huuN| vaha yaha hai ki bakarI ke peTameM yaMtra ( mazIna) para ghaDI gaI ke samAna jo gola 2gulikA - leMDI hotI haiM ve kaise hotI haiN| rohaka kI isa bAta ko sunakara rAjA ne kucha bhI uttara na dete hue usase hI pUchA ki rohaka ! tU hI isakA khulAzA uttara batalA / rohaka ne kahA- rAjan ! suno, bakarI ke peTameM eka saMvartaka vAyu rahA karatI hai jisase usa ke udara meM isa prakAra kI gola 2 leMDiyAM banA karatI haiM / isa uttara se rAjA prasanna huA / rohaka bAda meM so gayA || // yaha dasavAM dUsarA ajAdRSTAnta huA // 10 // prahara pUrA thayA tyAre rAjAe rAhakane kahyuM, " rAhaka ! tu jAge che ke sUrya gayA che?" rAhuke sAMbhaLatAM ja tarata javAba ApyuM " mahArAja! jANu chuM." javAma sAMbhaLIne rAjAe pharI pUchyu, " lgte| lgte| zo vicAra re che ?" rAhake kahyu, << mahArAja! zuM matAvuM? ghaNA ja sarasa vicAra karI rahyo chuM. te e che ke bakarInA peTamAM yatra vaDe manI heAya tevI je gALa gALa gALIo lI'DIe hAya che te kevI rIte banatI haze ? '' rAjAe rAhakanI A vAta sAMbhaLIne kaMI paNa javAma na ApatAM tene ja pUchyuM " rAhaka ! tu ja tene khulAsA vAra javAba Apa. '" rAhake kahyuM, " rAjan' sAMbhaLe. makarInA peTamAM eka saMvataka vAyu hAya che jethI tenA peTamAM A prakAranI gALa goLa lIDIe manyA kare che." A javAbathI rAjA prasanna thayeA. pachI rAhaka uMghI gayA. || mamI vamata hasabhu ajA dRSTAMta sabhApta // 10 // Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikA TIkA-padRSTAntaH atha patradRSTAntaH rAjJaH samIpe suptaM rohakaM rAtrau yAmadvaye vyatIte sati rAjA punarabravIt - are rohaka ! jAgaffff vA svapiSi ? | rohaka Aha- rAjan ! jAgarmi / rAjJA proktam- tarhi kiM cintayasi ? | roha keNoktam - rAjan ! azvattha patrasya kiM daNDo mahAn bhavati, uta zikhArUpa :- patrAgrabhAgaH ? / evamukte rAjA saMzayamApanno vadati - rohaka ! tvayA samyak cintitam kiM tu nirNayaH ka iti vada | rohakaH mAhayAvat patrAgrabhAgo na zuSyati, tAvad dve api same / tato rAjJA pArzvavartI lokaH pRSTaH gyArahavAM patradRSTAnta rp rAjA ke pAsa meM soye hue rohaka ke jaba rAtri ke do prahara vyatIta ho cuke to rAjA ne usase kahA- rohaka ! jaga rahA hai yA so rahA hai? rohaka ne saMbhalakara uttara diyA- mahArAja ! jaga rahA hUM / jagatA 2 kyA vicAra kara rahA hai / isa prakAra rAjA ke pUchane para rohaka ne uttara diyAmahArAja ! maiM vicAra kara rahA hUM ki azvattha - pIpala ke pate kA daNDa mahAn hotA hai yA usakA zikhArUpa agrabhAga mahAn hotA hai ? rohaka kI isa vicAradhArA se paricita hone para rAjA svayaM saMzayApanna hokara kahane lagA rohaka ! tUM ne vicAra to acchA kiyA para nirNaya isakA kyA hai so tUM hI kaha merI to samajhameM kucha bhI nahIM A rahA hai| rohaka ne rAjA kI bAta sunate hI uttara diyA- dekho, jaba taka patrAgrabhAga zuSka nahIM hotA hai tabataka donoM hI samAna mAne jAte haiM / rohaka kI isa bAta agIyAramuM patra dRSTAMta 88 rAjAnI pAse sUtelA Ahakane rAtrinA e prahara pasAra thatAM rAjAe kahyuM, " rohaka ! jAge che ke sUI gayA che ? 'Arohake te sAMbhaLIne javAkha bhAthyo, mahArAja ! jAgu` chuM." jAgatA jAgatA ze vicAra karI rahyo che ? evA rAjAne prazna sAMbhaLIne rohake javAkha ApyA, " mahArAja! huM te vicAra karU' chuM ke pIpaLAnA pAnanA IMDa mahAn hAya che ke tene zikhArUpa agrabhAga mahAn hAya che ? " rohakanI A vicAra dhArAthI paricita thatAM rAjA peAteja saMzayayukta thaIne kahevA lAgyA, " rohaka! te vicAra tA sarasa karyAM paNa tenA ze| niya che te tuja kahe. mane te kaMI paNa samajAtu nathI." rohake rAjAnI vAta sAMbhaLatA ja javAkha ApyA, jue, jyAM sudhI patrAgrabhAga sUkAtA nathI tyAM sudhI anne samAna ja manAya che. " rohakanI A vAtanA nirNaya Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 nandIsUtre .. rohakasya kathanaM tathyamatathyaM veti kathyatAm / lokenApyuktam-tathyame vaitat / tato rohakaH punarapi suptaH // // ityekAdazaH ptrdRssttaantH||11|| atha khADahilAdRSTAntaH khADahilA-'khisakolI' 'TAlI' iti bhASA prasiddhaH paJcendriya jIva vishessH| rAtrau tRtIyA yAme vyatIte rAjA rohakaM punaH pRSTavAn-re rohaka ! kiM jAgarSi kiM vA svapipi ? / rohakaH prAha-rAjan ! jAgarmi / rAjA prAha-are rohaka ! kiM cintayasi ? / rohakeNoktam-rAjan ! khADahilA-jIvasya yAvanmAnaM zarIraM, kA nirNaya rAjA ne jaba pAzvavartI logoM se pUchA ki rohaka kA yaha kathana satya rUpa hai yA asatya rUpa hai ? to unhoM ne eka svara se kahA ki ThIka hai, taba rAjA ne isa bAta ko mAnalI // // yaha gyAravAM patradRSTAnta huA // 11 // bArahavAM khADahilAdRSTAntakhADehilA kA artha hai khisakolI-isako hindI bhASAmeM TAlI yA gilaharI kahate haiN| yaha pAMcoM indriyavAlI hotI hai| rAtri kA jaba tIsarA pahara vyatIta ho gayA, taba rAjAne rohaka se punaH pUchA-kaha bhAI ! tUM jaga rahA hai yA so rahA hai ? sunakara rohaka ne kahA / rAjan ! maiM jaga rahA huuN| to kyA vicAra kara rahA hai| rAjA kI bAta sunakara rohaka ne uttara diyA-rAjan ! maiM isa samaya yaha vicAra kara rahA hUM ki khADahilA jyAre rAjAe pAse rahelA lokone pUche ke rohakanuM A kathana satya che ke asatya che te temaNe ekI avAje kahyuM ke tenuM kathana barAbara che. tyAre rAjAe te vAta mAnI lIdhI. // 2 // mAyAra patra dRSTAMta sabhAta // 11 // bhArabhu khADahilA (bhisA ) nttaaNt(khADahilAno artha khisakelI thAya che tene hindI bhASAmAM TAlI ke gilaharI kahe che. te pAMce IndriyavALI hoya che.) rAtrine trIjo pahera jyAre prasAra thaye tyAre rAjAe hakane pharI pUchayuM, "kahe bhAI! tuM jAge che ke ughe che ?" te sAMbhaLIne rehake kahyuM, "rAjana! huM jANuM chuM" rAjAe pUchyuM, "te tuM ze vicAra karI rahyo che?" rehake javAba Ape, "rAjana ! huM atyAre te vicAra karuM chuM ke Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ areafter TIkA-khADahilAdRSTAntaH 03 tAvanmAtraM pucchaM kiM vA nyUnam ? adhikaM vA ' iti cintayAmi / rAjAtannirNayaM kartumazaktastameva pRSTavAn-re rohaka ! ko'tra nirNayaH / rohakeNoktam - rAjan ! dve api same bhavataH / eva muktvA rohakaH suptaH // // iti dvAdaza: khADahilAdRSTAntaH // 12 // atha paJcapitRkadRSTAntaH - itazca prAbhAtike mAGgalikvAdyaniHsvane pravRtte sati rAjA prabuddhaH san rohaka mAha - are rohaka ! kiM jAgarSi ? kiMvA svapiSi ? / tadA rohako gADha nAma kA jo paMcendriya prANI hotA hai usakA jitanA zarIra hai utanI hI usakI pUMcha hotI hai, athavA usase kucha kama hotI hai yA usase adhika hotI hai ? yadi isa viSaya ko Apa jAnate hoM to Apa batalAIye / rAjA ne rohaka kI bAta sunakara kahA- maiM svayaM isa viSaya kA nirNaya nahIM kara sakatA hUM to tere ko kyA batalAU~ ? tU hI kaha / rohakane jhaTa jabAba diyA ki rAjan ! ye donoM hI samAna hote haiM / kamatI baDhatI nahIM hote / basa aisA kahakara rohaka so gayA || // yaha bArahavAM khADahilA kA dRSTAnta huA // 12 // terahavAM paMca pitRka kA dRSTAnta rAtri samApta prAya ho cukI thI / idhara prabhAtakAla ke sUcaka vAdyoM kI tumula dhvani mana ko haraNa kara rahI thI / rAjA ne jagakara sote hue khisakAlI nAmanu' je 5'cendriya prANI hAya che tenu zarIra jevaDuM che. evaDI ja pUchaDI heAya che athavA tenA karatAM TukI heAya che, ke tenA karatAM lAMkhI hoya che? jo A khAkhatamAM Apa mAhitagAra hai| tA mane samajAvA.'' rAjAe rAhakanI vAta sAMbhaLIne kahyu, " huM pAte te vAtanA nirNaya karI zakatA nathI to tAre te hevu paDaze." rohaDe tara 4 navA sAdhyo, "he zann ! e banne samAna ja heAya che. vadhu ke ochAM hAtAM nathI. " khasa ema kahIne rAhaka sUI gayA. !! A khAramuM vAAinuM deSTAMta samApta / 12 / / terabhu paMcapitRka nuM dRSTAMta lagabhaga rAtri pUrI dhruvanI manane AkarSI rahyo thaI hatI. tyAM prabhAtakALanA sUcaka vAdyonA tumula hatA. rAjAe jAgIne sUtelA rAhakane jagADavA Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamdIstre 704 nidrAmupagataH kiMcinnovAca / tato rAjA lIlAkaRtikayA rohakaM manAk spRzati / tatazca rohako vinidraH saMjAtaH / rAjA pRcchati-are rohakaH ! kiM svapipi ? / rohakeNoktam-rAjan ! jAgarmi / rAjA prAha-tarhi kiM cintayasi ? / rohakeNoktamrAjan ! etacintayAmi-bhavataH katipaye pitaraH santIti / tato rAjA salajjaH san manAk tUSNIMsthitvA pAha-kathaya-mama kati pitaraH santIti / rohakaH prAharAjan ! paJca / rAjA punaH pRcchati-kathaya-te ca ke| rohakeNoktam-prathamastAvad vaizravaNaH vaizravaNasyeva bhavato dAnazakterdarzanAt / dvitIyazcANDAlaH, zatrusamUhaM prati cANDAlarohaka ko jagAyA para vaha nahIM jagA / itanemeM rAjAne sote hue usake zarIrameM kaMghI ke doMtoM kA sparza karAyA to vaha nidrArahita ho gayA para jyoM kA tyoM par3A rahA / itane meM rAjA ne punaH usase pUchA-rohaka! jaga rahA hai yA so rahA hai|rohkne uttara diyA mahArAja!jaga rahA huuN| rAjA ne kahA-kyA vicAra kara rahA hai ? rAjA ke isa prazna ko sunakara rohaka ne kahA-kyA kahUM? rAjAne kahA kucha to kh|rohk ne kahA-yadi kahaMgA to Apa nArAja ho jAveMge, rAjA ne kahA-nArAja nahIM hoUMgA, kh| taba rohakane kahA-suniye meM isa samaya yaha vicAra kara rahA hu~ ki Apa ke kitane pitA haiM ? rAjA ko isa rohaka ke vicAra para kucha lajjA jaisI to AI para usane vaha usake liye prakaTa nahIM hone dI, thoDI hI dera cupa rahane ke bAda rAjA ne rohaka se kahA-mere kitane pitA haiM ? rohaka ne kahA-Apake pAMca pitA haiN| rAjA-ve kauna 2 se haiM? btlaa| mAM paNa te jAge nahIM. evAmAM rAjAe sUtelA evA tenA zarIra para kAMsakInAM dAMtAone sparza karAvyuM te nidrA rahita thaI gaye paNa tyAMne tyAM paDI rahyo, eTale rAjAe tene pharIthI pUchayuM, "haka ! tuM jAge che ke ughe cha ?" roDa 4vAya sAdhyA, "mhaa2|4! nachu., zalame pUchyu," viyA2 42 cha ?'" / 2mA prazna sAmajI roDa 4dyu, "zuM 49" rAjAe kahyuM, "kaMIka te kahe " rehake kahyuM "je kahIza te tame nArAja tha." rAta prayu "49, nAga nahI thA." za 4hyu, "sAlA, atyAre huM te vicAra karI rahyo chuM ke ApanA pitA keTalA che?" rAjAne rehakanA A vicAra para cheDI zarama jevuM to lAgyuM paNa teNe te tenI pAse pragaTa thavA dIdhI nahIM. thoDIvAra mauna rahIne rAjAe rohakane pUchyuM "mAre keTalA pitA cha 1" / hyu " mApanA pAMya pitA che." zata pUchyu "t| Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnacandrikA TIkA-paJcapitRkASTAntAH 705 syeva kopadarzanAt / tRtIyo rajakaH, yato yathA rajako vastraM pariniSpIDya tasya sarva malamapaharati tathA'parAdhinaH sarvasvaM harasi / caturthovRzcikaH, yanmAmapi bAlakaMnidrAbhara suptaM lIlAkaGkatikAgreNa vRzcika iva nirdayaM tudsi| paJcamastu nijapi taiva, yena yathAvasthitaM nyAyaM samyaka paripAlayasi / eva mukte sati rAjA tUSNImAsthAya prAbhAtikaM kRtyaM jinasmaraNAdikaM kRtavAn / tato rAjA mAtuH samIpamAgatya namaskRtya rohaka-suno, eka hai ApakA pitA vaizravaNa, kyoM ki vaizravaNa ke samAna ApameM dAnazakti ke darzana hote haiM 1 dUsarA pitA hai Apa kA cAMDAla, kyoM ki zatrusamUha ke prati ApameM cAMDAla kI taraha kopa dikhalAI detA hai 2, tIsarA pitA haiM Apa kA dhobI, dhobI jisa taraha vastra ko pachADakara usake maila ko hara letA hai usI taraha Apa bhI aparAdhI ko pachADakara usa ke sarvasva rUpa maila kA haraNa kara lete ho / cauthA pitA hai ApakA vRzcika, vRzcika jisa taraha soye hue vyakti ko nirdaya hokara DaMka mAra kara vyathita kara detA hai usI prakAra Apane bhI abhI soye hue muja bAlaka ko kaMdhI cubho kara vyathita kara diyA hai 4 / pA~cavA pitA hai ApakA vaha ki jisane Apako janma diyA hai, kAraNa usI ke anusAra Apa apanI prajA kA nyAyanIti pUrvaka pAlana kara rahe ho / isa bAta ko sunakara rAjA cupacApa ho gayA aura jinasmaraNa pUrvaka samasta prAbhAtika kArya samApta kara apanI mAtA ke pAsa cala diyaa| keNa ke che te batAva." rehake kahyuM "sAMbhaLe, eka ApanA pitA zravaNa che, kAraNa ke ApanAmAM vaizravaNa jevI dAna zaktinAM darzana thAya che (1) Apane bIje pitA cAMDAla che kAraNa ke zatrusamUha pratye ApanAmAM cAMDAla jevo koMdha najare paDe che. (2) Apane trIjo pitA dhabI che kAraNa ke jema dhAbI vastrane pachADI pachADIne tene mela dUra kare che tema Apa paNa aparAdhIne pachADI pachADIne tenA sarvasvarUpa melanuM haraNa kare che. (3) Apane e pitA vIMchI che, jema vIMchI sUtelI vyaktine nirdaya thaIne DaMkha daIne vyathita kare che tema Ape paNa sUtelA evA manebALakane kAMsakI lekIne vyathita karyo che. (4) ApanA pAMcamAM pitA te che ke jemaNe Apane janma Ape che, kAraNa ke temanA pramANe Apa ApanI prajAnuM nyAya, nItipUrvaka pAlana karI rahyA che." (5) A vAta sAMbhaLIne rAjA cUpa thaI gaye ane jina smaraNa pUrvaka samasta prAtaHkarma pUrA karIne potAnI mAtAnI pAse cAlyA gaye. tyAM pahoMcIne mAtAne namana karyuM na0 89 Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nandIsatre . . 706 rahasi pRSTavAn-mAtaH ! kathaya, ahaM katibhirjAto'smi ? / jananI mAha-vatsa!. kimetat praSTavyam nijapitrA tvaM jAto'si / tato rAjA rohakoktaM vacaH kathayitvA jananImidamabravIt-mAtaH ! sa rohakaH prAyo'lIka buddhina bhavatIti tataH kathaya sasyam , evaM punaH punaH pRSTA mAtA rAjAnaM prAha-yadA mama kukSau tvaM samavataritaH tat prabhAte taba pituH samIpe vaizravaNa sadRzaH paramodAro jinadattanAmA nagarazreSThI mayA dRSTaH, tathA-tadA cANDAlarajakavRzcikA api tatra dRssttaaH| evaM tvatpitrAdInAM pazcAnAM darzanena tatsaMskArayuktastvamutpannaH / atastvAM nirIkSya rohakaH proktavAn / tata eva mukte sati rAjA jananIM praNamya rohakavuddhiM prati sAzcaryacittaH sna, svApahuMcate hI usane mAtA ko namaskAra kiyA aura ekAnta pAkara pRchA-he mAtA! maiM kitane bApa kI saMtAna hUM? mAne sunakara kahA-beTA! isameM pUchane kI bAta hI kaunasI hai ? tuma apane pitA kI hI saMtAna ho| bAdameM rAjA ne apanI mAtA ko rohaka kI bAta se paricita karAte hue kahA, mAtA! rohaka kI bAteM prAyaH saba satya nikalatI haiM to tuma saca 2 kaho, rohakane hamako aisA kyoM kahA? isa taraha mAtA se bAraMbAra pUchane para usane apane putra se kahA-beTA! tuma jisa samaya merI kukSi meM avatarita hue the usI dina prAtaH tumhAre pitA ke pAsa maiMne vaizramaNa jaise parama udAra nagara zeTha jinadatta zreSThI ko dekhA thA 1 / tathA usI samaya vaha cANDAla, rajaka evaM vRzcika bhI dekhe the| isa taraha ina pAMcoM ke dekhane se tuma ina ke saMskAroM se yukta utpanna hue ho| rohaka ne tumheM dekhakara isI liye aisA kahA hai| mAtA kI isa bAta ko sunakara rAjA ane ekAnta joIne pUchayuM-"he mAtA ha keTalA pitAne patra che ?" mAe sAMbhaLIne kahyuM, "temAM pUchavA jevuM ja zuM che? tuM tArA pitAne ja putra che. " tyAra bAda rAjAe potAnI mAtAne rohakanI vAtathI paricita karAvIne kahyuM, "mAtA ! rohakanI vAte sAmAnya rIte sAcI paDI che to tame sAce sAcuM kahe, rehake mane evuM zA mATe kahyuM haze? >> A pramANe te mAtAne vAraMvAra pUchavAmAM AvatAM temaNe potAnA putrane kahyuM. "he beTA! je samaye mArI kukhe tAro janma thayo te ja divase prAta:kALe tArA pitAnI pAse meM vaizravaNa jevA parama udAra nagarazeTha jinadatta zreSThIne joyAM hatAM. tathA te ja samaye te cAMDAla, dhobI ane vIMchIne paNa joyAM hatAM. A rIte te pAcene jevAthI temanA te te saMskAra tArAmAM utaryA che. rohake tane joIne te kAraNe ja evuM kahyuM che." mAtAnI A vAta sAMbhaLIne rAjAnA manamAM rehakanI buddhi mATe bhAva Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-paJcapitRkadRSTAntaH, bharatazilAdRSTAntaH, paNitadRSTAntaHos vAsasthAnamagamat / rohakaM ca sarveSAM mantriNAM mukhyaM mantriNaM kRtavAn / // iti trayodazaH paJcapitakadRSTAntaH // 13 // ___ autpattikI buddhervAcanAntareNodAharaNAni pradarzitAni / yathA-'bharahasila paNiyarukkhe0 ' ityAdi / tatra-'bharatazilAnAmakaH prathamo dRSTAntaH puurvoktvdbodhyH| ____ atha dvitIyaH paNitadRSTAnta ucyate-kazcid grAmINaH kRSIvalaH svagrAmAcibhiTikA AnIya vikretuM nagaradvAre vartate, taM prati dhUrtI nAgarikaH pAha-kimeko manuSyastava sarvAcibhiTikA bhakSayituM na prabhavati ? / grAmINaH prAha-ka evaM samarthaH syAt, ya etAzcibhiTikA bhakSayet / nAgarika Aha-yadyahaM bhakSayAmi, tarhi kiM me ke cittameM rohaka kI buddhi ke prati bar3A acaMbhA huA aura mAtA ko namaskAra kI isa caturAI ko dekhakara rAjA ne usako apane yahAM pradhAnamaMtrI ke pada para rakhaliyA 13 // yaha terahavAM paMcapitRkadRSTAnta huA // 13 // autpatti kI buddhi ke Upara anya vAcanAoM ke anusAra dRSTAnta isa prakAra haiM-" bhara hasila paNiyarukkhe0" ityaadi| inameM bharatazilA nAmakA prathama udAharaNa jaisA pUrvameM likhA gayA hai vaisA jAnanA cAhiye 1 / paNita dRSTAnta isa prakAra hai____ koI eka grAmINa kRSIvala bahuta se cIbhaDoM ko bhara kara becane ke liye nagara ke dvAra para aayaa| yaha dekhakara eka nAgarika dhUrtane usako kahA-kyA eka manuSya tumhAre ina cIbhaDoM ko nahIM khA sakatA hai ? kRSI acara ja thaI ane mAtAne namana karIne te pitAne sthAne cAlyA gaye. rehakanI A caturAI joIne rAjAe tene pitAne tyAM vaDA pradhAna pade sabhI sIdhI. // tarabhu paMcapitRka dRSTAMta sabhAta // 13 // tpattikI buddhinA viSayamAM bIjI vAcanAo pramANe A prakAranAM dRSTAMta cha-" bhara hasila paNiya rUkhe0" tyAhi temAM bharatazilA nAmanuM paheluM udAharaNa je rIte pAchaLa lakhela che te pramANe 4 sabha devAnu cha (1). paNita dRSTAMta 21 pramANe cha keI eka gAmaDAne kheDUta ghaNAM cibhaDAM laIne vecavAne mATe nagaranA daravAjA pAse AvyA. te joIne nagaranA eka dhUtArAe tene kahyuM "zuM eka mANasa tArAM A cibhaDAMone khAI zakatuM nathI?" kheDUte kahyuM, "hA, nathI Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsUtra 78 prayacchasi / idamasaMbhavaM matvA grAmINa Aha yadi bhakSayiSyasi, tarhi yAdRzo modako'nena dvAreNa praviSTo na syAt evaM bhUtaM modakaM tubhyaM pAritoSikaM dAsyAmi / tadA tAvubhau kaMcit sAkSiNaM kRtvA pratijJAM kRtavantau / tato'sau nAgarikastasya sakalAcimiTikA ucchiSTAH kRtvA tyajati / tataH pazcAnnAgariko vadati-mayA sakalAzcibhiTikA bhakSitAH, ataH svapratijJA'nusAreNa tathAvidhaM mahAmodakaM mahyaM prayaccha / grAmINaH prAha-tvayA mama cimiTikA na bhakSitAH, kathaM te mahAmodakaM dAsyAmi / nAgarika:-mayA sarvAzcibhiTikA bhakSitA iti na manyase cet tahiM tava balane kahA-hAM nahIM khA sakatA hai| nAgarika dhUrta ne kahA-yadi khA jAya to? kRSIvala ne kahA kauna aisA samartha vyakti hai ? / nAgarika dhUrtane kahA meM huM / bolo maiM yadi inheM khA jAU to kyA inAma doge| nAgarika ke isa kathana kA asaMbhava mAnakara grAmINa ne kahA-yadi khAjAo to maiM tumheM inAsameM itanA baDA laDraDa dUMgA jo isa davAjemeM nahIM ghusa sakegA isa taraha una donoM ne kisI eka vyakti ko apanI 2 pratijJA ke viSayameM sAkSIbhUta banA liyaa| aba usa nAgarika ne usa kisAna ke ve samasta cIbhaDe thoDA 2 khAkara jhuMThe kara diye aura eka tarapha cIbhar3oM ko khAliyA hai isaliye tuma apanI zarta ke anusAra mujhe modaka do| grAmINa ne kahA-kyoM dU-tumane samasta cIbhaDe khAye kahAM haiM / khAne para hI to modaka dene kI zarta haiM / nAgarika ne kahA vAha ! bhAI ! vAha ! kauna kahatA hai ki maiMne tumhAre samasta cIbhaDe nahIM khAye haiN| yadi yaha khAI zakata." nagaranA dhUtArAe kahyuM, je khAI jAya to?" kheDUte kahyuM ema karavAne samartha vyakti keNu che ?" nAgarIka dhUtAre kahyuM, "huM te ja chuM. je huM A badhAM cibhaDAM khAI jauM to mane zuM InAma ApIza ?" dhUtArAnI A vAtane asaMbhavita mAnIne gAmaDIyAe kahyuM, "je tame khAI jAo te tamane huM InAmamAM evaDe mATe lADu ApIza je A daravAjAmAM pesI zakaze nahIM. A rIte te banee koI eka vyaktine pota potAnI pratijJAne sAkSI banAvyo. have te dhUtArAe te kheDUtanA badhA cibhaDAMne thoDAM thoDAM khAIne eMThAM karI nAkhyAM. ane eka tarapha mukI dIdhA. te kahevA lAgyA, je kheDUta ! me tArA badhA cibhaDA khAI lIdhA tethI tuM tArI zarata pramANe ne lADu mane Apa." gAmaDIyAe kahyuM "zA mATe Apu ? tame badhA cibhaDA mAyA nathI. pAdhApI tAI mApavAnI zarata cha " dhUtArA 4yuM," vAha! bhAI, vAha! keNuM kahe che ke meM tArAM badhAM cibhaDAM khAdhA nathI? je tane Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 709 bAmandrikA TIkA-paNitadRSTAntaH vizvAsamutpAdayAmi / tenoktam-vizvAsamutpAdaya / nAgarikeNoktam-cibhiTikA vipaNivIthyAM vikrayArtha vistIrya parIkSyatAm / grAmINena tad vacaH svIkRtam / tato dvAbhyAmapi vipaNivIthyAM vikrayArtha cibhiTikA vistAritAH / grAhakAH samAgatAH / tairuktam-etAH sarvA api cibhiTikA bhakSitA eva santi eva mukte sati nAgarika mAha-lokAnAM vAkyavizvAsaH kriyatAm / nAgarika vacanaM zrutvA grAmINaH kSubdho bhUtvA cintayati-kathaM mayA'nena dvAreNA'gamyo mahAmodakaH pradeyaH iti cintayA vyAkulo bhUtaH sa grAmINastasmAnAgarika dhUrtAdAtmAnaM mocayituM bhItaH sannekaM rupyakaM dAtumudyato'bhavat kiM tu tenadhUrtena rUpyakaM na gRhItam / ante sa bAta tumheM maMjUra nahIM hai to tuma aisA karo inheM vecane ke liye bAjArameM le calo phira dekho tumheM yaha vizvAsa ho jAvegA ki maiMne tumhAre ye samasta cIbhaDe khAye haiM yA nhiiN| kRSIbala ne nAgarika dhUrta kI isa bAta ko mAna liyA / aba kyA thA ve donoM vahAM se una cIbhaDoM ko lekara bAjArameM Aye, aura vahAM unheM rakha kara ve becane lge| grAhakoM ne vahAM Akara aisA kahanA prAraMbhakaradiyA ki ye samasta cIbhaDe to khAye hue hai| aisA kahate hI nAgarika dhUtane usa kisAna se kahA dekhoM bhAI ye saba loga kyA kaha rahe haiM ? aba to tuma vizvAsa kro| nAgarika ke ina vacanoM ko sunakara grAmINa kRSaka kSubdha ho uThA aura socane lagA itanA baDA modaka meM ise kahAM se lAkara duuN| Isa prakAra kI cintA se vyAkula hokara usa kRSIbala ne usa dhUrta se apanA bacAva karane ke e vAta maMjUra na hoya te tuM tene vecavA mATe bajAramAM laI jA pachI je je tane khAtarI thaze ke meM tArAM A badhAM cibhaDAM khAdhAM che ke nahIM? kheDUte nAgarika dhUtArAnI te vAta mAnya karI. have teo bane te cibhaDAMne laIne bajAramAM AvyA, ane tyAM tene mUkIne vecavA lAgyA. grAhake e tyAM AvIne evuM kahevA mAMDayuM ke A badhAM cibhaDAM to keIe khAdhelAM che. evuM sAMbha LatAM ja te dhUtArAo te kheDUtane kahyuM, "je bhAI! A badhA loko zuM kahe che? have te tane khAtarI thaIne?" dhUtArAnAM e vacana sAMbhaLIne te gAmaDI kheDUta kSobha pAmyo ane te vicAravA lAgyo "evaDo moTo loDo huM A mANasane kyAMthI lAvIne ApuM?" A prakAranI cintAthI vyAkuLa thaIne te kheDUte te dhUtArAthI pitAne bacAva karavA mATe kahyuM, "bhAI, tame Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 nandIsUtre grAmINaH zataM rUpyakANi dAtuM pravRttaH kiMtu tadadhikaM lipsunA tena dhUrtena zataM grahItuM na svIkRtam tato'sau grAmINazcintayati-hastI hastinaivApaneyo bhavati, ayaM nAgarikaH kenacidanyena nAgarikadhUrtenaiva samAdheyo bhaviSyatItyanena saha katipayadinAni vyavasthAM kRtvA nAgarika dhUtaiH saha miliNyAmi / iti vicintya tathaiva kRtam / kenacidanyena nAgarika dhUtena tasmai grAmINAya buddhiH pradattA / tatastabuddhivalena pUpikA''paNata ekaM mahAmodakamAdAya grAmINena pratidvandvI dhUrta AkAritaH, sAkSiliye kahA-bhAI ! tuma mujha se isake badalemeM eka rupayA le lo| parantu usa dhUrta ne isa bAta ko kabUla nahIM kiyA / antameM hote 2 usa kRSaka ne use sau rupaye taka dene ko kahA, parantu adhika lene kI cAhanA se usane unheM lenA bhI maMjUra nahIM kiyA / "grAmINa ne vicArA" baDI muzkila kI bAta hai ava kyA kiyA jAya ? khaira-"hAthI hAthI se hI haThatA hai" Isa kahAvata ke anusAra yaha dhUrta kisI dUsare nAgarika dhUrta se hI samajhAyA jA sakatA hai| aisA socakara usane usa dhUrta se kahA ki bhAI tuma kucha samaya taka aba Thahara jAo, jo tuma mAMgoge so duuNgaa| aisA vicAra kara vaha kisI aura dusare nAgarika dhUrta ke sAtha mila gyaa| aba kyA thA-usa grAmINa kRSaka ke liye dusare dhUrtane buddhi dii| usa buddhibala se vaha halavAI kI dukAna se eka vaDAsA modaka le AyA, aura usa pratidvandvI dhUrta ke pAsa A pahuMcA, tathA isa zartameM jo pahile ke sAthI the unheM bhI bulA liyaa| una saba ke sAmane usane usa tenA badalAmAM mArI pAsethI eka rUpI lo. paNa te dhUtArAe tenI te vAta majUra na karI. chevaTe vadhatAM vadhatAM te kheDUte tene se rUpIyA ApavAnuM kahyuM. paNa vadhAre meLavavAnI IcchAthI teNe te rakama levAnI nA pADI. " AmaDIyAme, viyAyu" mAre bhusI bhI 27 cha. ve zu 431 me2 ! "hAthIne hAthI ja khaseDI zake che." A kahevata pramANe A dhutArAne kaI bIjA nAgarika dhUtArA vaDe ja samajAvI zakAze." ema vicArIne teNe te dhUtArAne ghu, " tame thoDI vA2 mI thonI, tame bhAgazata mAdhIza." e vicAra karIne te zaheranA keI bIjA dhUtArAne jaIne maLyo. have zuM thayuM ? te gAmaDIyA kheDUtane bIjA dhUtArAe buddhi ApI (yukti batAvI) te buddhibaLe te eka kadaInI dukAnethI mATe e lADu laI Avyo. ane te pratispardhi dhutArAnI pAse AvI pahoMcyA ane zaratane je sAkSI hatA tene paNa bolAvI lIdhA. e badhAnI sAme teNe lADune daravAjAnI eka tarapha Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAmacandrikA TIkA-paNi tadRSTAntaH, vRkSASTAntaH nno'pyaakaaritaaH| tato grAmINena sAkSiNAM samakSesa mahAmodakaH kasmiMzcidindrakIlake (nagaradvAraikadeze) sthApitaH kathitazca re modaka ! gamyatAm , gamyatAm / tato'sau modako na calati / tatastena grAmINena sAkSiNAM samIpe kathitam-mayA yupmatamIpe evaM pratijJAtam , yadyahaM parAjito bhaviSyAmi, tadA nagara dvAreNa yo na nirgacchati sa mahAmodako mayA pradeyaH, ayamapi modako na gacchati, tasmAdahaM svapratijJAvandhAnmukto jAtaH / etacca sAkSibhiranyaizca nAgarikaiH pratipannamiti sa pratidvandvIdhRtaH parAjitaH itIya nAgarikadhUrtasyotpattikIbuddhadvitIyaH paNitadRSTAntaH // 2 // itidvitIyaH paNitadraSTAntaH atha tRtIyo vRkSadRSTAntaH AmraphalAbhilASiNAM pathikAnAM kvacidvane markaTA antarAyaM kRtavantaH / tataH pathikAsteSAmAmraphalAnAprApte rupAyaM vicintya tadupari pASANakhaNDaiH prahAraM kRtvntH| modaka ko daravAje kI eka ora rakhA diyA aura kahanA prAraMbha kiyA ki o modaka? jaa-jaa| parantu yaha modaka usa sthAna se cala vicala nahIM huaa| taba grAmINane sAkSiyoM ke sAmane aisA kahA ki maiMne Apa logoM ke sAmane aisI pratijJA kI thI ki yadi maiM hAra jAUMgA to isa nagara ke dvAra se jo nahIM nikalegA aisA baDA modaka duuNgaa| so yaha modaka yahAM se nahIM calatA hai ataH Apa ise le lIjiye / aba maiM apanI pratijJA se mukta hotA huuN| usake isa kathana kI sarAhanA sAkSiyoM ne tathA anya nAgariko ne bhI kI aura usakI bAta ko svIkAra bhI kiyA isa taraha usa kRSIvala ne autpatti kI buddhi ke prabhAva se usa nAgarika dhUrta ko parAstakara apane ghara gayA // 2 // yaha dusarA paNitadRSTAnta huA // 2 // mUka ane kahevA lAgyuM, "he lADI jA ! jA, paNa te lADu te jagyAethI khasyo nahIM. tyAre gAmaDIyAe sAkSIonI sAme evuM kahyuM ke "meM Apa lekenI AgaLa evI pratijJA karI hatI ke je huM hArIza te A nagaranA daravAjAmAMthI nahIM nIkaLe te mATe lADu ApIza, te A lADu ahIMthI cAlato nathI. te Apa tene laI le. have huM mArI pratijJAthI mukta thayo chuM"tenA A kathananI sAkSIoe tathA bIja nAgarIkee paNa prazaMsA karI. ane tenI vAtane mAnya paNa karI. A rIte te kheDUte autpattikI buddhinA prabhAvathI te nAgarIka dhutArAne parAsta karyo ane te pitAne ghera gaye, 2 A bIjuM paNa dRSTAMta samAsa mArA Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 mandIratre markaTA api krodhavazAt pathikAn pratihantumAmravRkSoparisamAruhyAmraphalAni troTayitvA pathikoparipaharantisma / evaM pathikAnAM svAbhISTasiddhiranAyAsataH sNjaataa| iti tRtIyo vRkSadRSTAntaH / / 3 // atha caturthaH kSullakadRSTAntaHprAyaH sArdhasahasradvayaM varSANi pUrva rAjagRhanagare prasenajita nAmA nRpa AsIt / tIsarA vRkSa dRSTAntaeka vanameM aneka Ama ke vRkSa the| vahIM para bandara bhI bahuta seM rahA karate the| Rtu ke samaya jaba una vRkSoMmeM phala laga Ate to vahAM se nikala ne vAle rAstAgiroM kA mana una phaloM ko tor3akara khAne ke liye lAlAyita hone lagatA, parantu kareM kyA? kyoM ki una para bandara rahate the isaliye rAstAgIra una phaloM ko nahIM khA sakate the| phira aMtameM ve apane buddhibala se phala prApta karane kA upAya socakara pattharoM ke DheloM se bandaroM kI tarapha pheMkane lge| taba ve bandara isa sthitimeM una vRkSoM ke phaloM ko toDa 2 kara una rAstAgiroM para prahAra karanekI bhAvanAse phala pheMkane lage isase rAstA giro ko anAyAsa hI Amraphala khAneko mila gaye // 3 // ||yh tIsarA vRkSadRSTAnta huA // 3 // cauthA kSullakadRSTAntaprAyaH DhAIhajAra varSa pahile kI yaha kathA hai-jaba ki prasenajita nAma trIju vRkSadaSTAMta eka vanamAM AMbAnAM aneka vRkSa hatAM. tenA upara ghaNuM vAnarA rahetA hatA. phaLa pAkavAnI samamAM te vRkSo para phaLa lAgatAM, te temane joIne tyAMthI prasAra thatA musApharanuM mana te phaLane teDIne khAvA mATe lalacAtuM, hatu, paNa kare zuM ? kAraNa ke te vRkSo upara vAnarA rahetA hatA tethI rAhagIre te phaLa khAI zakatA nahIM. pachI temaNe potAnI buddhithI phaLa meLavavAnI yukti zodhI kADhI. teo vAnarAone paththara mAravA lAgyAM, tyAre vAnarA te vRkSono phaLe teDI teDIne te rAhagIrane mAravAnI bhAvanAthI phekavA lAgyA. A rIte rAhagIrane anAyAse ja kerI khAvAne maLI gaI. che A trIjuM vRkSanuM dRSTAMta samApta thayA yAthu kssussaassttaaNtaDhI hajAra varSa pahelAMnI A kathA che, jyAre prasenajita nAmane rAjA Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAmacandrikA TIkA-kSullakadRSTAntaH tasya bahavaH putrA Asan / tatraikaH zreNika eva rAjalakSaNasampannaH putrastasya saMmataH / ata eva rAjA tasmai na kicidapi dadAti, na ca vacasA'pi lAlanaM vA kriyate, tadA'nye mama putrA IrSyAvazAt zreNikaM haniSyantIti / itthaM vicintya sa manasaiva sAvadhAnastadrakSaNaparAyaNa AsIt / athaikadA zreNikaH pituH kiMcidapyalabhamAnaH sakhedaH svabhavanAt prasthitaH / sa ca pathigacchan krameNa vennAtaTanAmake nagare gtH| tatrAsau zreNikaH dhanyanAmakasya zreSThino vipaNo samupaviSTaH tena ca zreSThinA tasyAmeva rAtrau svapne sarvaguNakA rAjA rAjagRha nagarameM rAjya zAsana karatA thA / usa ke aneka putra the| unameM zreNika nAma kA putra hI aisA thA jo rAjalakSaNoM se saMpanna hone ke kAraNa usako adhika priya thA parantu yaha usakA prema anya putroM para prakaTa nahIM ho pAtA, kAraNa rAjA na to usake liye kucha detA aura na kabhI premapUrvaka usase bolatA hI thA aisA bhI vaha isaliye nahIM karatA thA ki aisA karane se anya putroM ke hRdaya meM dAha hogI aura isase ve isako mAra ddaaleNge| phira bhI manameM yaha dhyAna sadA rakhatA ki zreNika kI rakSAmeM kisI bhI prakAra truTi na rhe| ekadina kI bAta hai ki zreNika apane pitA ke pAsa se kucha bhI jaba nahIM pAyA to khedakhinna hokara vaha apane bhavana se bAhara jAne ke liye nikala paDA / calate 2 vaha vennAtaTa nAma ke kisI eka nagarameM jA phuNcaa| vahAM eka dhanya nAma ke seTha rahate the| inake yahAM dukAnadArI kA kAma rAjagRha nagaramAM rAjya karato hato. tene aneka putra hatA. te badhAmAM zreNika nAmane putra ja e hatuM ke je rAjalakSaNethI yukta hovAne kAraNe tene vadhAre priya hatuM, paraMtu tene te prema bIjA putronA jANavAmAM Avate nahIM, kAraNa ke rAjA tene mATe kaMI Apate paNa nahIM ane tenI sAthe premathI bolate paNa nahIM. evuM paNa te tene mATe karatuM na hatuM ke evuM karavAthI bIjA putranA manamAM IrSA thAya ane teo tene mArI nAkhe te paNa tenA manamAM te cintA haMmezA rahetI hatI ke zreNikanI rakSAmAM keI truTi rahevI se nahI. eka divasanI vAta che ke zreNikane pitAnA pitA pAsethI kaMI paNa nahIM maLavAthI te gamagIna thaIne pitAnA mahelamAMthI bahAra javA nIkaLI paDayo. cAlate cAlate te vennAtaTa nAmanAM kaI eka nagaramAM jaI pahoMce tyAM dhanya nAmano eka zeTha rahetuM hatuM. tenI dukAna cAlatI hatI. nagaramAM na0 90 Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 mandIstre sampannaH kumAro nijaduhitaraM pariNayan dRSTaH / tasya zreSThinaH zreNikapuNyaprabhAvAt tasmin dine cirasaMcitapracuradravyavikrayeNa mahAn lAbho jAtaH / mlecchahastAca mahAratnAni svalpamUlyena labdhAni / tataH so'cintayat-asya mamAntikamupAgatasyAyaM puNyaprabhAvaH, yanmayA'dya mahatI saMpattiH prAptA / tataHsa zreSThI zreNikasyAkRti matimanoharAmAlokya svacetasi vicArayati-ayamevakumAraH svapne mayA rAtrau dRssttH| tato'sau zreSThI kRtAJjalI saMpuTaH savinayaM zreNikaM proktavAn-kasya yUya prAghUrNikAH?] hotA thaa| nagarameM pahuMcate hI zreNika inakI dukAna para jAkara baiTha gyaa| isa seThane usI rAtrimeM eka aisA svapna dekhA thA ki merI putrI kA vaivAhika saMbaMdha kisI sarvaguNasaMpanna kumAra ke sAtha ho gayA hai| zreNika ke puNya prabhAva se usa dina seTha ko bahuta dinoM kA saMcita sAmAna bika jAne se baDA lAbha huA, tathA kisI mleccha ke pAsa se unheM usI dina bahumUlya ratna bhI alpamUlyameM mila gaye, isaliye usane vicArA ki-yaha saba Aja kA lAbha mere pAsa Aye hue isa vyakti ke hI prabhAva kA phala hai| jo lAbha isa dukAnameM Ajataka mujhe nahIM prApta huA vaha itanA adhika Aja mujhe milA hai, isameM isake sivAya aura kyA kAraNa ho sakatA hai / isa taraha ke vicAra karane ke sAtha 2 usane yaha bhI vicAra kiyA ki yaha lar3akA AkRti se kitanA adhika sundara hai jo dekhane vAloM ke mana ko apanI ora AkRSTa kara letA hai| mAlUma paDatA hai jisa sundara kumAra ko maiMne svapnameM dekhA hai vaha yahI hai| isa taraha apanI vicAra dhArAmeM magna hue zreSThIne kumAra ko vinayAvanata pahoMcIne zreNika temanI dukAne jaIne besI gaye. te ze te ja rAtre eka evuM svapna joyuM hatuM ke mArI putrIne vivAha keI sarvaguNasaMpanna kumAranI sAthe thaI gaye. zreNikanA pUnyaprabhAve te divase zeThane ghaNA divasathI saMgraha karela mAla vecAI gaye, tathA koI svecchanI pAsethI tene ghaNuM kImatI ratna e ja divase deDI kImatamAM maLI gayuM. tethI teNe mAnyuM ke Ajane A badhe lAbha mArI pAse Avela A vyaktinA prabhAve ja maLe che. Aja sudhI A dukAnamAM jeTalo lAbha tha nathI eTalo lAbha Aje mane menyA che, tenuM A vyakti sivAya bIjuM zuM kAraNa saMbhavI zake? A pramANe vicAra karatAM karatAM tene e paNa vicAra thayo ke A chokare dekhAvamAM keTalA badho suMdara che je jonAranA manane tenA tarapha AkarSe che. je suMdara kumAra svapnAmAM je hatuM te A kumAra ja hovuM joIe ema lAge che. A pramANe vicAradhArAmAM lIna thayela te zeThe te kumArane vinayapUrvaka pUchayuM Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnadhandrikA TIkA-kSulakadRSTAntaH zreNika Aha-bhavataH / tataH zreSThI zreNikavacanazravaNato varSA''hatakadambakusumamiva pulakitasamastadehaH zreNikaM sabahumAnaM svagRhaM nItavAn / bhojanAdikaM sakalamapi taducitaM tasmai pradattam / tasya puNyaprabhAvAt pratidivasaM mama saMpattivardhamAnA'stIti manvAnaH sa zreSThI katipayadinAtikrame tasmai nandA nAmnI svaduhitaraM pradattavAn / vyatIteSu katipayadivaseSu nandA garbhavatI jaataa| itazca prasenajinnRpaH svAntasamayamupAgataM vicintya zreNikasya vArtA janaparamparAgatAmadhigatya tadAkAraNArthamuSTravAhanAt puruSAn pressyti| taizca zreNikAntika hokara kahA / Apa kisa ke yahAM mahamAna hokara ke Aye hue haiN| sunakara kumAra ne pratyuttara diyA-Apa ke yahAM / aba kyA thA kumAra kI isa bAta ko sunakara seTha kA samasta zarIra aisA AnaMdollAsa se pulakita ho uThA jaisA varSA ke jala se kadamba kA puSya vikasita ho uThatA hai| vaha dukAna se zIghra uThA aura bar3e Adara ke sAtha kumAra ko apane ghara le gyaa| vahAM usane ucita bhojanAdi sAmagrI se kumAra kA khUba Adara satkAra kiyA / kumAra jitane dinoM taka usake ghara rahA, utane dinoM taka seTha ko vyApAra meM acchA lAbha hotA rahA ataH usako adhika puNyazAlI mAnakara seTha ne kucha dinoM ke nikala jAne ke bAda apanI putrI nandA kA vivAha usa kumAra ke sAtha kara diyaa| vivAha ho jAne para jaba kitaneka dina nikala cuke to seTha kI putrI nandA garbhavatI ho gii| idhara rAjagRha nagara meM zreNika ke nikala jAne ke kAraNa bar3I khala balI macI / prasenajita rAjA ne usI dina se usakI talAza karavAnI Apa kene tyAM atithi thaIne AvyA che ?" te sAMbhaLIne kumAre javAba Ape, "Apane tyAM " have zuM thayuM ? jema varSAkALe kadambanuM phUla vikase che tema kumAranAM A vacane sAMbhaLIne zeThanuM samasta zarIra AnaMdelAsathI pulakita thaI gayu. teo tarata ja dukAnethI ubhA thaIne kumArane mAnapUrvaka pitAne ghera laI gayA. tyAM temaNe gya bhejanAdi sAmagrI vaDe kumArane khUba AdarasatkAra karyo, kumAra jeTalA divasa tyAM rahyo eTalA divasa sudhI zeThane vepAramAM sAre lAbha maLato rahyo. tethI tene ghaNe punyazALI mAnIne zeTha keTalAka divaso vyatIta thayA pachI potAnI putrI nandAnA lagna tenI sAthe karyo. vivAha karyA pachI keTaleka divase zeThanI putrI naMdA garbhavatI thaI. - have rAjagRha nagaramAM zreNikanA cAlyA javAthI bhAre khaLabhaLATa mace prasenajita rAjAe e ja divasathI tenI zodha karAvavA mAMDI. dhIre dhIre samA Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 nandIstre mAgatya vijJApitam-kumAra ! zIghramAgamyatAm , rAjA satvaramAkArayati / tataH zreNikaH piturvacanaM zirodhArya matvA sagI nandAM pRSTvA rAjapuruSaiH saha rAjagRhaM nagaraM pasthitaH / tadA zreNikena svaparicayapradAnArtha nandAnivAsabhavanasya bhittau svanAmagrAmAdikaM likhitam / nirgate zreNike mAsatraye vyatIte sati nandAyAzca devalokacyutamahAnubhAvagarbhasattva prabhAvAdevaM dohadaH samutpannaH-ahaM gajopari samAsInA dInebhyaH pracuraM dravyadAnaM dadAmi, amAriyopaNAM kArayitvA-cAbhayadAnaM ddaamiiti| prAraMbha kara dii| dhIre 2 patA calA ki zreNika vennAtaTa nagara meM dhanyazreSThI ke ghara para hai| baDe AnaMda ke sAtha vaha usakA jAmAtA banakara apanA samaya vyatIta kara rahA hai / eka samaya kI bAta hai ki prasenajita rAjA ko jaba apanA anta samaya A cukA hai aisA jJAta huA to usane zreNika ko bulAne ke liye apane yahAM ke uSTravAhakoM ko usake pAsa bhejaa| ve vahAM pahuMcakara kahane lage-kumAra! Apa zIghra ghara caliye, rAjA ne Apa ko bahuta jaldI bulAyA hai| una uSTravAhakoM kI isa bAta ko sunakara evaM pitA ke AjJArUpa vacanoM ko zirodhArya mAnakara zreNikane sagarbhA naMdA ko vahIM para choDakara una logoM ke sAtha 2 vahAM se rAjagRha kI tarapha prasthAna kara diyaa| zreNika jisa samaya vahAM se prasthita huA thA usa samaya usane apanA grAma Adi kA samaya paricaya naMdA ke nivAsa bhavana kI bhitti para likha diyA thaa| zreNika ko gaye hue jaba tIna mAsa vyatIta ho cuke taba devaloka se cyuta hokara garbha meM Aye hue mahAprabhAvazAlI bAlaka ke prabhAva se naMdA ko dohada utpanna cAra maLyA ke zreNika vennAtaTa nagaramAM dhanya zeThane ghera rahe che, ane temano jamAI thaIne ghaNA AnaMdamAM pitAne samaya vyatIta kare che. eka divasanI vAta che ke jyAre prasenajita rAjAne pitAne atakALa najika che tema lAgyuM, tyAre temaNe zreNikane bolAvavA mATe potAne tyAMthI UMTavAhakene tenI pAse mokalyA. temaNe tyAM jaIne kahyuM, "kumAra ! Apa jaladI ghera Ave, rAjAe Apane ghaNuM jaladI bolAvyA che. te UMTavAhakenI A vAta sAMbhaLIne ane pitAnI AjJAne mAthe caDAvIne, zreNika sagarbhA nandAne tyAM ja mUkIne te tenA sAthe ja rAjagRha javA upaDaze. zreNika jyAre tyAMthI ravAnA thaze tyAre teNe pitAnA gAma Adine badho paricaya naMdAnA nivAsasthAnanI divAla para lakhI dIdhuM hatuM. jyAre zreNikane tyAMthI game traNa mAsa pasAra thayA tyAre devalamAMthI vIne garbhamAM Avela mahAprabhAvazALI bALakane prabhAve naMdAne e dohada utpanna thayo ke huM hAthI para savAra thaIne garIba lokone puSkaLa dAna Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 717 mAnavandrikA TIkA-kSullakadRSTAntaH nandAyAH pitA taddohadaM vijJAya venAtaTanagarAdhIzasya rAjJo'numatimAdAya dohadaM pUritavAn / kAlakrameNaprasavasamaye samAgate tasyAH prAtaH sUryamaNDalamiva dizaH prakAzayan putraH smutpnnH| dvAdaze divase dhanyazreSThinA dohadAnusAreNa 'abhayakumAra' iti tannAmakRtam / abhayakumAro'pi nandanavane kalpatarurivasukhena vardhate / tena yathA samayaM sakalA'pi kalA gRhiitaa| huA ki maiM hAthI ke Upara baiThakara dInajanoM ko pracura dravya dAna karU~, aura amAri ghoSaNA dvArA jIvoM ko abhayadAna dUM / nadA ke pitA ne apanI putrI ke isa dohada ko jAnakara usako pUrti kI AjJA vennAtaTa nagara ke rAjA se lekara dAna puNyapUrvaka amAri ghoSaNA dvArA jIvoM ko abhayadAna dekara apanI putrI ke dohada kI pUrti kii| naMdA kA dhIre 2 garbha kA samaya vyatIta hone lgaa| kAlakrama se usake nau bhAsa sADhe sAta rAtri bItane para dazoM dizAoM ko prakAzita karane vAle prAtaH kAlika sUryamaNDala ke samAna apanI prabhA se dizAoM ko prakAzita karate hue eka mahAtejasvI putra kA janma huaa| bAraha dina ke bAda dhanya zreSThI ne dohaka ke anusAra arthAt garbha meM abhayadAnakA bhAvanA honese usa navIna bAlaka kA nAma abhayakumAra rakhA / naMdanavana meM jisa taraha kalpavRkSa vRddhiMgata hotA hai usI prakAra abhayakumAra bhI apane nAnA ke yahAM sukhapUrvaka baDhane lgaa| kramazaH jaisA 2 yaha kumAra baDhatA gayA vaise 2 vaha anekavidha kalAeN bhI sIkhatA gyaa| isa taraha dhIre dhIre 2 sakalakalAoM meM vaha pAraMgata ho gayA / ApuM ane amAri ghoSaNu dvArA jIvane abhayadAna ApuM. naMdAnA pitAe potAnI putrInA A dehadane jANIne te pUruM karavA mATe vennAtaTa nagaranA rAjAnI AjJA laIne dAna punya sahita amArizeSaNa dvArA jIne abhayadAna daIne potAnI putrIne dehada pUro karyo. naMdAnA garbhane samaya dhIme dhIme vyatIta thavA lAgyo kAlakrame nava mAsa ane sADAsAta rAtri pasAra thatAM teNe dase dizAone prakAzita karanAra prAtaHkALanA sUryamaMDaLa jevAM, pitAnA tejathI dizAone prakAzita karatA eka mahAtejasvI putrane janma Apyo. bAra divasa pachI dhanyazeThe abhayadAnanA dehada anusAra te navAgata bALakanuM nAma abhayakumAra rAkhyuM. naMdanavanamAM jema kalpavRkSa vadhe che tema abhayakumAra paNa pitAnA dAdAne tyAM sukhapUrvaka meTa thavA lAgyuM, jema jema te mATe te game tema tema te aneka prakAranI kaLAo paNa zIkhate gayo. A rIte dhIre dhIre te saghaLI kaLAomAM pAraMgata thaye. Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 nandIsUtra sa caikadA mAtaraM pRSTavAn-mAtaH ! pitA mama ko'sti ? sa ca kutra vartate ? / abhayakumArasya vacaH zrutvA jananI mUlataH samArabhya sarva vRttaM tasmai kathayitvA zreNika likhitaM paricayaM bhittau darzayatisma / tato mAturvacanAt bhittilikhita paThanAca pituH paricayaM jJAtvA sa mAtaramabravIt-rAjagRhe'smAbhirgantavyam / evaM vicArya tau dhanyazreSThinamApRcchaya rAjagRhanagarasamope smaagto| abhayakumArastatra vahirudyAne mAtaraM nivezya piturdarzanArtha rAjagRhanagaraM praviSTaH / tatra puraH praveza eva nirjala kUpataTe samantAdavasthitaM lokasamUhaM dRSTavAn / eka dina kI bAta hai ki abhayakumAra ne apanI mAtA se pUchA ki mAtAjI-yaha to batAo ki merA pitA kauna hai aura ve kahAM rahate haiN| putra kI isa bAta se prabhAvita hokara usakI mAtA naMdA ne usase pitA kA vRttAnta AdyopAnta usako sunA diyA, tathA unakA bhittipara likhita patA bhI usako batalA diyA mAtA se kahane se tathA bhittipara likhe hue paricaya ke dekhane se abhayakumAra ne jaba apane pitA kA paricaya pA liyA to vaha bAda meM apanI mAM se kahane lagA-mAtA! calo-hama tuma donoM rAjagRhanagara caleM / vicAra nizcita ho cukane ke bAda ve donoM dhanya zreSThI ko pUchakara vahAM se cale, aura calate 2 rAjagRha ke pAsa aagye|abhykumaar bAhira ke bagIce meM mAtA ko rakhakara svayaM pitAse milane ke liye rAjagRha nagara meM jAne lgaa| vahAM usane logoM kA eka samUha dekhA jo nirjala kue ko saba tarapha se ghera kara khaDA thaa| eka divasa abhayakumAre tenI mAtAne pUchayuM. "mAtAjI! e te batAve ke mArA pitAjI keNu che ane kyAM rahe che?" putranI A vAtathI prabhAvita thaIne tenI mAtA nandAe AdithI anta sudhInuM tenA pitAnuM vRttAMta tene saMbhaLAvyuM, ane divAla para lakhela temanuM ThekANuM paNa tene batAvyuM. mAtAnA kahevAthI tathA divAla para lakhela paricaya joIne jyAre abhayakumArane tenA pitAnA pasyiya bhanyo tyAre te tanI bhAna vA sAmyo, "bhAta! yAl, ApaNe bane rAjagRha nagaramAM jaIe." cekasa nirNaya thatAM dhanya zreSThIne pUchIne teo banne rAjagRha javAne UpaDyAM, ane cAlatAM cAlatAM rAjagRhanI pAse AvI gayAM. abhayakumAra bahAra bagIcAmAM mAtAne makIne pite pitAne maLavA mATe rAjagRha nagaramAM javA lAgyA. tyAM teNe kenuM eka TeLuM joyuM ke eka nirjaLa kuvAne cAre taraphathI gherIne Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-zullakASTAntaH ___79 abhayakumArastatra gatvA lokAn pRcchati-kimityeSa lokasamUhaH 1 / janairuktamasya madhye rAjJo'gulimudrikAvartate, yaH khalu taTesthita eva svahastena gRhNAti, tasmai rAjA mahat pAritoSikaM prdaasyti| tato'sau kumAro rAjapuruSAn pRcchati-kimityepa loka samUhI vartate / rAjapuruSairapi tathaiva kathitam / abhayakumAro rAjapuruSAn prAha -ahaM kUpAd bahiH sthita eva tadaGgulyAbharaNaM samuddharAmi yadi rAjA svapratijJA pAlayet / rAjapuruSairuktam-he bhadra ! udbhiyatAM tadaGgulIyakam rAjA svapratijJamavazyaM pAlayiSyati / abhayakumArastadaGgulIyakaM samyanirIkSya tadupari azuSkaM gomayaM pAtayati / azuSkagomayA''hataM sat tadaGgulIyakaM tatra saMlagnam / tatastadupari abhayakumAra zIghra hI vahAM pahuMcA aura logoM se pUchane lagA -yaha logoM kA samudAya yahAM kyoM ekatrita huA hai| sunakara logoM ne uttara diyA-isameM rAjA kI aMgUThI giragaI hai, jo vyakti usako Upara khaDe 2 hI apane hAtha se nikAla degA-usa ko rAjA baDI bhArI inAma pradAna kregaa| logoM kI isa bAta kA saMvAda pAne ke liye abhayakumAra ne vahAM khaDe hue rAjapuruSoM se pUchA to vahI pahilI vAlI bAta unhoM ne bhI usa se khii| sunakara abhayakumAra ne rAjapuruSoM se kahA-maiM kuMe se rAjA kI aMgUThI ko bAhira khaDe raha kara hI nikAla sakatA hai, yadi ve apanI pratijJA ke pakke hoM to| abhayakumAra kI isa bAta se prasanna hokara unhoM ne kahA-sadra ! Apa to apanA kAma kIjiye, rAjA apanI pratijJA kA pAlana avazya kregaa| isa bAta ko sunakara abhayakumAra ne kue meM aMgUThI kisa ora paDI hai yaha acchI taraha dekhA, pazcAt usa ke Upara usane kahIM se lAkara gobara ubhuM hatuM. abhayakumAra tarata ja tyAM pahoMce, ane lokone pUchavA lAge ke lokonuM ToLuM ahIM zA mATe ekaThuM thayuM che ? lokoe javAba Ape, A kuvAmAM rAjAnI vIMTI paDI gaI che je vyakti upara ubhA ubhA ja potAnA hAthe tene bahAra kADhaze, tene rAjA moTuM InAma Apaze." lekenI A vAtanI khAtarI karavA mATe abhayakumAre tyAM ubhelA rAjapuruSane pUchayuM ke temaNe paNa e ja pramANe kahyuM, te sAMbhaLIne abhayakumAre rAjapuruSane kahyuM, "je rAjA potAnI pratijJAmAM daDha hAya te huM kuvAmAMthI rAjAnI vIMTI bahAra ubho rahIne ja kADhI zakuM tema chuM." abhayakumAranI A vAtathI prasanna thaIne temaNe kahyuM, "bhadra! Apa ApanuM kAma pUruM kare. rAjA pitAnI pratijJAnuM avazya pAlana karaze." A vAtane sAMbhaLIne abhayakumAre kuvAmAM kaI bAjue vIMTI paDI che te dhyAnapUrvaka joyuM, pachI teNe kaI jagyAethI chANa lAvIne tenA Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 mandasatre zuSkatRNAni pAtitAni / atha kathaMcit tatrAgni saMyogekRte gomayaH zuSko jAtaH / evaM gomaye zuSke sati kUpAntarAt pAnIyamAnIya tena kumAreNa sa kUpaH saMbhRtaH / jalaparipUrNasya kUpasyopari tadaGgulIyaka sahitaH zuSkagomayastarati / tataH kUpataTastha evAbhayakumArastadaGgulIyakaM gRhItavAn / tadA lokA AnandakolAhalaM kurvanti / rAjapuruSA rAjJaH samIpamAgatya nivedayanti-svAmin ! ekena bAlakenAGgulIyakaM kUpAt samuddhRtam, na cAsau bAlakaH kUpe praviSTaH / tato rAjJA so'bhayakumAro rAjapuruSairAkAritaH / abhayakumArastadaGgulIyakaM gRhItvA rAjJaH samIpamAgatya tadagulIyakaM rAjJe samarpitam / rAjA taM pRcchati - kastvam / abhayakumAreNoktamDAla diyA / govara meM vaha aMgUThI cipaka gii| bAda meM usane usa gobara ke Upara zuSkatRNoM ko DAlakara kisI taraha vahAM agni prajvalita kii| isa taraha gobara ke sUka jAne para dusare kue se pAnI lAkara usa kue meM bhara diyA gyaa| pAnI bhI itanA bharA gayA ki vaha kue ke kaMTha taka AgayA usameM aMgUThI yukta vaha zuSka gomaya bhI Upara tira aayaa| abhayakumAra ne usako kue para khar3e rahakara hI uThA liyaa| isa taraha jaba usake pAsa rAjA kI aMgUThI AgaI to logoM ne yaha dekhakara bar3A bhArI AnaMda kolAhala karanA prAraMbha kiyaa| rAjA ko jaba rAjApuruSoM ne jAkara yaha samAcAra sunAyA to usane prasanna hokara bAlaka abhayakumAra ko apane pAsa bulvaayaa| rAjapuruSoM ne Akara abhayakumAra se kahA ki Apa ko rAjA sAheba bulA rahe haiN| abhayakumAra unake sAtha aMgUThI ko lekara rAjA ke samIpa AyA, aura vaha aMgUThI baDe AnaMda ke sAtha rAjAko de dii| rAjA ne harSita hote hue usa se pUchA- tuma kauna ho / abhykuupara nAkhyu, chANumAM te vIMTI cATI gaI. tyAra bAda teNe te chANu upara sUkuM ghAsa nAkhIne kaI paNa rIte tyAM agni saLagAvye. A rIte chANu sUkAI jatAM khIjA kuvAmAMthI pANI lAvIne te kuvAne pANIthI bharI dIdheA. eTaluM pANI bhayuM ke te kue kAMThA sudhI bharAI gayA. vIMTI vALu te sUku chANu paNa pANI para taravA lAgyu. abhayakumAre kuvA para ubhA rahIne ja peAtAnA hAthe te upADI lIdhuM. A rIte jyAre tenI pAse rAjAnI vITI AvI tyAre leAkAe te joIne Ana MdasUcaka dhvani karyAM. rAjAne rAjapuruSoe jaIne samAcAra saMbhaLAvyA tyAre teNe prasanna thaI ne khAlaka abhayakumArane peAtAnI pAse kheAlAvye rAjapuruSAe AvIne abhayakumArane kahyu ke " Apane rAjA sAheba elAve che." abhayakumAra temanI sAthe vIMTI laIne rAjAnI pAse gayA, ane te vITI ghaNA AnaMda sAthe rAjAne ApI. rAjAe khuzI thaine tene pUchyuM. " tame kANueA ? ' 88 Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnavandrikA rokA-kSullakaTaraSTAntaH 721 svayameva parIkSyatAm / evamukte sati rAjJA tallakSaNAdinA'sau kumAraH svaputratvena zAtaH / tato'sau kumAro rAjJApRSTaH san prAktanavRttAntaM kathitavAn / abhayakumArasya vacaH zrutvA rAjA pramudito jAtaH / tato rAjA prAha-vatsa ! tava jananI kutra vartate / abhayakumAraH prAha asya nagarasya bahirudyAne, tato rAjA saparivArastasyAH saMmukhe gataH / abhayakumArazcAne gatvA sarva vRttaM mAtra nivedayati sma / atrAntare rAjA samAgataH / taccaraNayonandA praNamati / tato rAjA bhUSaNAdipradAnena saMmAnitA sA saputrA vipulA nagaraM pravezitA / abhayakumArazcAmAtyapade sthApitaH // ||iti caturthaH kSullakadRSTAntaH // 4 // mAra ne kahA Apa isa kI svayaM jAca kiijiye| rAjA ne usake lakSaNa Adi dekhakara yaha nizcaya kara liyA ki yaha kumAra merA hI nijaputra hai| rAjA ne usa se satra pahile kI bAte pUchI to usane saba apanI pahile kI bAte batalA diiN| isa taraha abhayakumAra ke vacanoM ko sunakara rAjA ko bar3I bhArI prasannatA huii| usane kahA beTA! tumhArI mAtA kahAM hai| abhayakumAra ne kahA-isa nagara ke bagIce meM hai| sunate hI rAjA saparivAra usa ke saMmukha gyaa| abhayakumAra mAtA se unake jAne se pahile pahile hI pahu~cakara saba samAcAra kaha rahA thA ki itane meM rAjA vahAM saparivAra A pahu~cA / pati ko AyA huA dekhakara naMdA ne unake caraNoM meM namaskAra kiyaa| rAjA ne bhUSaNa Adi pradAna kara usakA bahuta acchA svAgata satkAra kiyaa| bAda meM baDe ThATha bATa ke sAtha usakA putrasahita nagara meM praveza karAyA gyaa| rAjA abhayakumAra ko pradhAna pada dekara abhayakumAre kahyuM, "Apa jAte ja tenI tapAsa karo." rAjAe tenAM lakSaNa Adi joIne e nirNaya karyo ke A kumAra mAre pitAne ja putra che. rAjAe pahelAMnI badhI vAte tene pUchI te teNe pitAnI pahelAMnI badhI vAta batAvI dIdhI A pramANe abhayakumAranAM vacano sAMbhaLIne rAjA ghaNe sanASa pAbhyA. teNe dhu, "meTa ! tArI bhaat| 4yAM cha? " samayamAre 4ghu, A nagaranI bahAra Avela bagIcAmAM che. te sAMbhaLatA ja rAjA saparivAra tenI pAse gayA. temanA tyAM pahoMcatAM pahelAM ja abhayakumAra tenI mAtAne badhA samAcAra Apato hate evAmAM rAjA saparivAra tyAM AvI pahoMcyA patine Avela jeIne naMdAe temane caraNe paDIne namana karyuM, rAjAe AbhUSaNe Adi ApIne tenuM ghaNuM ja svAgata karyuM. pachI meTA ThATha mAThathI putra sAhata tene nagaramAM praveza karAvavAmAM AvyuM. rAjA abhayakumArane pradhAna pada na0 91 Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 nandIstre atha paJcamaH paTadRSTAnta:ubhau puruSo kvacijjalAzaye sahaiva gatvA snAtuM pravRttau / tatraikasyorNAmayaM prAvaraNamAsIt dvitIyasya zarIrAcchAdanavastraM kAryAsikasUtramayam / kambaladharaH puruSastadA snAtvA satvara manyasya kAAsikasUtramayaM vastramAdAya calitaH / tadA dvitIyastamAhvayana vadati-ayi ! idaM bhavadIyaM vastramatravartate tvayA mama vastraM gRhItam atastanme dehi ityukto'sauM tadvacanamazaNvanneva gataH / tato grAme samAgatya vivadamAnau tau puruSau nyAyArtha rAjakulaM gatavantau / tatra nyAyAdhyakSa nidezena kazcidrA- / baDe utsAha aura harSa ke sAtha apanA samaya vyatIta karane lgaa| // yaha cauthA kSullakaddaSTAnta huvA // 4 // pAMcavAM paTadRSTAntaeka samaya kI bAta hai ki koI do puruSa kisI jalAzaya meM sAtha 2 snAna karane ke liye utre| eka ke pAsa UnI kapaDe the aura dUsare ke pAsa sUtI / jisa ke pAsa UnI kapaDe the vaha jaba snAnakara jalAzaya se bAhara nikalA to usane dusare vyakti ke ve sUtI kapaDe uThA liye aura lekara calA gyaa| usane usako pukArA ki bhaaii| tumhAre UnI kapaDe to yahAM rakkhe haiM mere sUtI kapaDe tuma le jA rahe ho so mujhe de do| parantu usa kI bAta usane nahIM sunI aura Age calA gyaa| vaha bhI nahA dhokara usake sAtha hI claa| paraspara meM dono kI bAtacIta hone lgii| ApIne ghaNA harSa tathA utsAhapUrvaka pitAne samaya vyatIta karavA lAge. che A cothuM kSullaka dRSTAMta samApta 4 __yAMcyabhu pttdRssttaaNteka samayanI vAta che. keI be puruSa kaI jaLAzayamAM ekI sAthe snAna karavAne mATe utaryA. ekanI pAse garama kapaDAM hatAM ane bIjAnI pAse sUtarAu kapaDAM hatAM. jenI pAse garama kapaDAM hatAM te jyAre jaLAzayamAMthI snAna karIne bahAra nIkaLe tyAre teNe bIjA mANasanA sUtarAu kapaDAM upADI laIne cAlate thayo. bIjA mANase jyAre A jeyu tyAre tene moTA avAje kahyuM "bhAI! tamArAM garama kapaDAM te ahIM paDyAM che. mArAM sUtarAu kapaDAM tame laI jAo che te mane te ApI de" paNa teNe tenI te vAta sAMbhaLI ja nahIM ane te AgaLa cAlyo gayo. te paNa nAhI dhoIne tenI pAchaLa paDe; ane tenI sAthe thaI gayo. banne vacce carcA thavA lAgI. vAta Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnandrikA TIkA-paTadRSTAntaH japuruSastayoyorapi ziraH kezAn kaGkatikayA saMmArjayati / kezAnAM saMmArjane kRte sati UrNAmayapaTa svAminaH kezebhya UrNAvayavA vinirgatAH, tato jJAtam ayameva kambalasya svAmIti dvitIyo nigRhItaH / sa nyAyAdhyakSeNa samarpitaM svakIya sUtramayaM vastraM gRhItvA prathamo gtH| ||iti paJcamaH paTadRSTAntaH // 5 // atha SaSThaH saraTadRSTAntaH-- kazcit puruSaH purIpotsarga kartuM vane praviSTaH / tatra kvacid bilamadRSTvA tatsamIpe malatyAgArthamupaviSTaH tadA saraTo vile pravizan svapucchena tasya gudaM spRSTavAn / bAta karate karate yahAM taka bAta bana gaI ki una donoM ko apanA nyAya prApta karane ke liye rAjakUla taka meM jAnA paDA / nyAyAdhyakSa ne ina donoM kI bAteM suna kara apane buddhivala se kacaharI ke kisI sipAhI ko Adeza diyA ki tuma ina donoM ke kezoM ko kaMdhI se ucho| usane vaisA hI kiyaa| jisake Unake vastra the usake kezoM meM se Una ke avayava nikle| isase yaha bAte jAnane meM dera nahIM lagI ki yaha UnI vastroM kA mAlika hai, sUtI kA nhiiN| isa taraha nyAyAdhyakSa dvArA apane sUtI vastra prAptakara vaha calA gayA // 5 // ||yh pAMcavAM paTadRSTAnta huA // 5 // chahA saradRSTAntakoI puruSa malatyAga karane ke liye jaMgala meM gyaa| vahA~ vaha puruSa kisI sthAna para malatyAga karane ke nimitta baitthaa| jahA~ vaha baiThA thA, usI ke samIpa meM giragiTa kI bila thI jisa ko usa ne nahIM dekhaa| usI eTale sudhI AgaLa vadhI ke te bannene nyAya karAvavA mATe rAjasabhAmAM javuM paDyuM. nyAyAdhIze te banenI vAta sAMbhaLIne pitAnA buddhibaLathI tene nikAla karyo. temaNe kacerInA eka sipAIne AjJA karI ke tu A bane mANasanA vALane kAMsakI vaDe oLa. teNe te pramANe ja karyuM. tethI jenAM garama vastro hatAM tenA vALamAMthI unanA resA nIkaLyAM. tethI te vAta samajatA vAra na lAgI ke te garama vastrone mAlika che, sUtarAune nahIM. A pramANe nyAyAdhIza dvArA pitAnAM sUtarAu kapaDAM meLavIne te cAlyA gaye. 5 . che A pAMcamuM pada daSTAMta sAmApta che 5 che cha saraTa dRssttaaNtkeI puruSa jhADe pharavA mATe jaMgalamAM gaye. tyAM kaI sthAne te jhADe karavA mATe beThe, te jyAM beThA hatA tenI ja pAse kAcIMDAnuM eka dara hatuM, Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 nendIstra etAvataiva tasyaivaM-zaGkA samutpannA-gudamArgeNa mamodare saraTaH praviSTaH / tato gRhaM gato'sau tacintayA rogIva pratidivasa durbalo jAtaH / vahuzazcikitsAkRtA kiMtu sarvA'pi niSphalaiba jAtA / ekadA kenacid vaidyena samyak parIkSya tarkabuddhayA jJAtam kevalaM bhramo'sya vartate anyat kimapi nAsti, ityevaM viditvA vaidyo'bravIttava roga nivartayiSyAmi kiMtu zataM rUpyakANi tvatto grahISyAmi / tato vaidyavacanaM tena svIkRtam / tato'sau vaidyastasmai virecakauSadhaM dattvA mRnmayabhANDaM lAkSArasena samaya vila meM praveza karate hue giragiTa kI pUMcha kA usa ke guda pradeza meM sparza ho gyaa| girigiTa kI pUMcha ke sparza ho jAne se usa puruSa ke mana meM yaha AzaGkA huI ki yaha giragaTa gudamArga se mere udra meM praviSTa ho gai hai aisI AzaMkA se yukta vaha puruSa apane ghara gayA, parantu 'mere peTa meM giragiTa ghusa gai haiM ' isa cintA se vaha rogI ke samAna pratidina durvala hone lgaa| usane aneka prakAra kI cikitsAyeM karAyIM, kintu sabhI niSphala ho gyiiN| eka samaya eka vaidyane usakI acchI taraha parIkSA kara apanI tarka buddhi se usa ke roga ke nidAna ko jAna liyA aura usa ko yaha bAta acchI taraha samajha meM A gayI ki isa ko koI roga nahIM haiM, mAtra roga kA bhrama hai| phira usa vaidyane usa puruSa se kahA-maiM tumhArA roga dUra kara dUMgA, parantu tumheM sau rupaye dene hoNge| vaidya kI bAta usa puruSa ne mAna lii| taba vaidya ne usako virecaka auSadha (julAba) diyA aura eka miTA ke pAtra ko lAkSA rasa se bharakara usameM eka marI hue girje teNe joyuM na hatuM. tyAre daramAM praveza karatA kAcIMDAnI pUchaDIne tenI gudAnA bhAge sparza thaI gaye. kAcIMDAnI pUMchaDIne sparza thatAM te puruSanA manamAM e saMdeha thaye ke te kAcIMDA gudA mArge mArA udaramAM pasI gayela che. A saMdehavALe te puruSa pitAne ghera gaye, paNa "mArA peTamAM kAcI3 pesI gayo che" A cintAne lIdhe te regInI jema divase divase dubaLA paDavA lAgyA teNe ghaNu prakAranI cikitsA karAvI paNa te badhI niSphaLa gaI eka divasa eka vade tenI sArI rIte parIkSA karIne pitAnI taka zaktithI tenA reganuM nidAna jANI lIdhuM, ane tenI e vAta spaSTa rIte samajAI gaI ke tene kaI roga ja nathI, mAtra rezane bhrama ja che. pachI te vide tene kahyuM, huM tamAre roga maTADIza, paNa tamAre mane se rUpIyA ApavA paDaze." teNe vaidanI vAtane svIkAra karyo. tyAre vaide tene julAba Apyo, ane eka mATInA kAmane rAkhathI bharIne temAM eka marele kAcaDe mUkIne tene kahyuM ke tamAre Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnandrikA TIkA-saraTaMdRSTAntaH, kAkadRSTAntaH 725 bhRtvA tatra-mRtaM saraTaM prakSipya vadati tvayA'smin bhANDe purIpotsargaH krtvyH| tena tathAkate sati vaidyastadbhANDe saraTaM darzayan pAha-pazya tvadudarAdayaM saraTo nirgataH / tadaiva tasya zaGkA'pagatA, acireNaiva sa nIrogaH saMjAtaH / // iti SaSThaH srttdRssttaantH||6|| atha kAkadRSTAnta:venAtaTe nagare ripumardananAmako rAjA dhIramatinAmakaM sacivaM buddhiparIkSArtha pRSTavAn-asmin grAme kiyantaH kAkAH ? iti / evaM pRSTaH sa prAha-paSTisahasrANi kAkA atra grAme nivasanti / rAjJA proktam-yadi tvaduktasaMkhyAto nyUnA giTa ko DAlakara usa se kahA-tuma isa miTTI ke pAtra meM mala tyaga krnaa| usa puruSa ne vaisA hI kiyA taba usa vaidya ne usa puruSa ko usa pAtra meM mare hue giragaTa ko dikhalAte hue kahA-dekhoM, tumhAre peTa se yaha giragiTa nikalA hai| usa mare hue giragiTa ko dekhakara usa puruSa kI AzaGkA dUra ho gyii| aura bahuta zIghra hI nIroga ho gayA // 6 // // yaha chaTA saraTadRSTAnta huaa||6|| sAtavAM kAkadRSTAntavennAtaTa nAma kA nagara thaa| yahAM ke rAjA kA nAma ripumardana thaa| isa kA dhIramati nAma kA eka maMtrI thaa| eka dina kI bata hai ki dhIramati kI parIkSA karane ke nimitta rAjAne usa se pUchA-isa grAma meM kitane kauve rahate haiN| sunakara usane zIghra hI rAjA ko uttara diyaa-mhaaraaj| isa grAma meM sATha hajAra kauve rahate haiN| maMtrI kI bAta sunakara rAjAne A mATInA vAsaNamAM ja jhADe javuM te puruSe te pramANe ja karyuM. tyAre te de te puruSane te pAtramAM marelo kAcIMDe batAvIne kahyuM, "juve, tamArA peTamAMthI A kAcIMDA nIkaLe che. te marelA kAcIMDAne joIne tenI AzaMkAnuM nivAraNa thaI gayuM. ane te ghaNI jhaDapathI nIrogI bane. // mA cha saraTa dRSTAMta samAsa // 6 // sAtabhu kAka idvennAtaTa nAme nagara hatuM. tyAM ripumardana nAmane rAjA have tene dhIra mati nAmano eka maMtrI hatA. eka divasa dhIramatinI parIkSA karavAne mATe tene pUchyuM, "A gAmamAM keTalA kAgaDA rahe che?" te sAMbhaLatA ja teNe javAba Ape, "mahArAja ! A gAmamAM sATha hajAra kAgaDA rahe che " maMtrInI A vAta sAMbhaLIne rAjAe kahyuM ke "je tamArI vAta sAcI na paDe to keTale daMDa Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 nandI sUtre adhikA vA bhaveyustarhi daNDanIyo bhaviSyasi / sacivenoktam -- yadi kadAcidebhyaH kAkebhyo nyUna saMkhyakA bhaveyustadA kecit prAghuNikatayA grAmAntaraM gatA ityavaseyam / yadyadhika saMkhyakA bhaveyustadA prAghuNikA ihA gatA ityavagantavyam / evaM mantrivacanaM zrutvA rAjA tuSTo jAtaH / // iti saptamaH kAkadRSTAntaH // 7 // athASTama uccAradRSTAntaH uccAro malaH / kvacinnagare kazcid brAhmaNa AsIt / ekadA sa brAhmaNaH svabhAryayA saha dezAntaraM gacchati / tasya pathi kazcid dhUrto militaH / sa dhUrto brAhmakahA ki yadi yaha bAta ThIka nahIM nikalI to bolo kyA daNDa doge| maMtrI ne sunate hI javAba diyA mahArAja / daNDa kI kyA bAta hai - ve to itane hI haiM, parantu merI saMkhyA se unakI saMkhyA yadi kadAcit kucha baDha jAMya to samajha lenA cAhiye ki bAhara se kucha kauve ina kauvoM ke yahAM pAhunacArI karane ke liye Aye hue haiM / yadi kadAcit ghaTa jAya to yaha samajha lenA cAhiye ki inameM se kucha kauve dusare gA~va pAhunacArI ke liye gaye hue haiN| isa prakAra maMtra ke vacana sunakara rAjA bahuta hI prasanna huA // 7 // // yaha sAtavAM kAkadRSTAnta huA // 7 // AThavAM uccAradRSTAnta kisI eka nagara meM koI eka brAhmaNa rahatA thaa| eka dina kI bAta hai ki vaha apanI patnI ke sAtha dezAntara claa| calate 2 usako bharaze ?" te sAMbhaLatA ja maMtrIe javAkha ApyuM " mahArAja ! daMDanI vAta ja kayAM che ? me kahyA teTalA ja te te che, paNa chatAM meM kahela saMkhyA karatAM temanI saMkhyA kadAca vadhAre thAya te ema samajavu` ke bahArathI keTalAka kAgaDA A kAgaDAone tyAM mahemAna tarIke AvyA che, ane kadAca te saMkhyA ochI thAya te tema samajI levuM paDe ke temanAmAMthI keTalAka kAgaDA khIje gAma mahemAna thaIne gayA che." matrInAM A prakAranA vacana sAbhaLIne rAjA ghaNA khuzI thA. !! A sAtamu kAkadRSTAMta samAsa / 7 / AThamuM uccAradRSTAMta---- koi eka nagaramAM kAI eka brAhmaNa rahetA hatA. eka divasa te peAtAnI patnInI sAthe khIje deza javA nIkaLyA. cAlatAM cAlatAM mArgamAM Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikA TIkA-uccAradRSTAntaH 727 bhAryayA saha vArtAlApamAtreNa tAM premAnubaddhAmakarot / tataH kiMciddUraM gatvA dhUrtaH prAha- mamaiSA bhAryAM / brAhmaNo'vadat-maivam / iyaM madIyA dharmapatnI / evaM vivadamAnau tau nyAyArtha rAjakulaM prAptau nyAyAdhIzena tAvubhau pRthak pRthaganyatra sthApayitvA pRSTau - gata divase tvayA kiM bhakSitam ? brAhmaNenoktam - mayA bhAryayA saha gata dine tilamodakA bhakSitAH dhUrtenAnyat kimapyuktam / tadA virecanauSadhaM davA dhUrta brAhmaNayoH parIkSA kRtA / brAhmaNasya bhASaNaM satyamabhUt / tato nyAyAdhIzena sA brAhmaNAya samarpitA dhUrtastu nigRhIta / // ityaSTama uccAradRSTAntaH // 8 // yaha mArga meM eka dhUrta mila gayA / vaha bar3A cAlAka thA / usane brAhmaNa kI se bAtacIta meM hI apanA premamaya saMbaMdha jor3a liyA / kucha dUrajAne para brAhmaNa se vaha dhUrta kahane lagA ki yaha strI merI hai| dhUrta kI bAta se aprasanna hokara brAhmaNa bolA- bhAI yaha kyA kaha rahe ho ? aisA mata kaho to merI hI patnI hai / isa taraha una donoM kI paraspara meM adhika se adhika bAtacIta baDha gaI aura nyAya prApta karane ke liye una donoM ko rAjakula ke pAsa jAnA pdd'aa| rAjakula meM pahu~cate hI nyAyAdhyakSa ne una donoM ko alaga 2 baiThA diyA aura pUchA kaho - - kala tumane kyA khAyA thA ? brAhmaNa ne kahA- mahArAja ! maiMne aura merI patnI ne tila ke laDDU khAye the / dhUrta ko bulAkara pUchA to usane koI dusarI hI bAta batalAI / isa taraha satya jhUTha kI parIkSA ke liye nyAyAdhIza ne apane buddhi bala se una donoM ko virecana kI auSadhi dii| isase brAhmaNa kA kathana satya tene eka dhUtArA maLyA. te ghaNA cAlAka hatA. teNe brAhmaNanI patnI sAthe vAtacItamAM ja peAtAnA premasaMbaMdha bAMdhI dIdheA. thADe dUra jatAM te dhRtArAe brAhmaNane kahyuM, " A mArI strI che. " dhRtArAnI vAtathI nArAja thaIne brAhmaNe kahyuM, 88 bhAi, A tame zuM kahe che? evuM khelazA mA. A te mArI ja patnI che." A rIte te anne vacce parasparamAM vadhAremA vadhAre vAdavivAda thA chevaTe nyAya karAvavAne mATe te mane rAjakacerIe pahe McyA, nyAyAdhIze temanI vAta sAMbhaLIne te bannene judA judA sthAne besADayA, ane pUchyuM, "huDA, kAle tame zuM khAdhuM hatuM ?" brAhmaNe kahyuM, " sAheba ! meM tathA bhArI patnI me talanA lADu khAdhA hatA, pUta ne kheAlAvIne e ja prazna pUchyA tA teNe bIjI koI cIja khAdhI hatI tema khatAvyu. have nyAyAdhIze sAcA-khATAnI parIkSA mATe peAtAnI buddhithI te khannene virecaka auSadhi ApI. te vaDe brAhmaNunu zd dr Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 mandIsa atha navamo gajadRSTAntaHvasantapurAdhIzo nRpati viziSTa buddhisampanna saciva prAptyartha catuSpathe AlAnastambhe gajamekaM vandhayitvA ghoSaNAM kArayati imaM gajaM yastolayiSyati, tasmai rAjApAritoSikatayA vRttiM dAsyatIti / ghoSaNAM zrutvA kazcid buddhimAna puruSastaM garja tolayituM svIkRtavAn / tato'sau kvacijjalAzaye naukAyAM gajamArohya nArva cAlayati / gajabhAreNa naukAyA yAvAn bhAgojale nimagno'bhavat taM rekhAGkitaM kRtvA niklaa| bAda meM brAhmaNI usa ko soMpakara nyAyAdhIza ne dhUrta ko daNDita kiyA // 8 // ||yh AThavAM uccAradRSTAnta haA // 8 // nauvAM gajadRSTAntavasantapura nAma kA eka pura thaa| vahAM ke rAjAne viziSTa vuddhi saMpanna maMtrI kI prApti ke liye eka upAya isa prakAra kiyA-cauhaTTe meM eka AlAnastaMbha meM usane eka hAthI baMdhavA diyA, aura isa prakAra ghoSaNA karavAI ki jo koI isa hAthI kI taula kara degA usa ko rAjA pAritoSika rUpa meM vRtti pradAna kregaa| isa ghoSaNA ko sunakara kisI eka viziSTa vuddhi saMpanna vyakti ne hAthI ko tola ne kI zarta maMjUra krlii| usane phira usa ko isa prakAra tolA-kisI jalAzaya meM jAkara usane usa hAthI ko eka naukA meM caDhAyA, bAda meM usa ko pAnI meM calAyA to naukA kA jitanA bhAga pAnI meM DUbA gayA usa bhAga meM usane eka kathana sAcuM TharyuM. pachI brAhmaNane tenI patnI soMpIne nyAyAdhIze dhUrtane sata 42. // 8 // // 2mA mA4/ syATAMta samApta // 8 // navamuM gajadaSTAMta - vasantapura nAme eka nagara hatuM. tyAMnA rAjAe viziSTa buddhivALA maMtrI meLavavAne mATe A pramANe eka upAya karyo-cekamAM hAthI bAMdhavAnA khIlA sAthe teNe eka hAthI baMdhAvyo, ane A pramANe ghoSaNA karAvI ke je koI A hAthInuM vajana karI Apaze tene InAma rUpe UMce hoddo ApavAmAM Avaze. A ghaSaNa sAMbhaLIne keI eka viziSTa buddhisaMpanna mANase hAthInuM vajana karI ApavAnI zarata maMjUra karI. pachI teNe A rIte tene te -kaI jaLazayamAM laI jaIne teNe te hAthIne eka hoDImAM caDAvyo, pachI te naukA pANImAM calAvI tene jeTale bhAga pANImAM DUbI ga ta bhAgamAM teNe eka Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 729 zAnacandrikA TIkA-gajadRSTAntaH, bhaNDanadRSTAntaH tena naukAyA gajo'vatAritaH / tato'sau naukA pASANaistathA saMbhRto yathA naukAyAH pUrvo rekhAGkito bhAgo jalamagnaH syAt / pazcAt te pASANAstolitAH tadanusAreNa gajasya mAna jJAtam / rAjA tasya buddhi prati prasano jAtaH / // iti navamo gajadRSTAntaH / / 9 // atha dazamo bhaNDanadRSTAnta:AsIt ko'pi puruSo rAjJaH pratyAsannavartI / tatsamIpe rAjA bhAyAH prazaMsAM karoti / ekadA rAjJA kathitam-mama rAjJI caturA'sti nidezakAriNI ca / puruSeNoktam-mahArAja ! yadi tavAjJAkAriNI syAt tadA svArthavazAt / madvacane rekhA aMkita kara dii| bAda meM hAthI ko naukA se utAra diyA, pazcAt usa meM pASANakhaMDa itane bhare ki jinhoM ke vajana se rekhAGkita vaha naukA kA bhAga pAnI meM DUba gyaa| bAda meM ve samasta patthara naukA se bAhara nikAla kara taule gaye to jitanA una kA vajana huA vahI hAthI kA vajana mAnA gyaa| isa taraha rAjA usa kI isa vuddhi kA vaibhava dekhakara bar3A adhika prasanna huA // 9 // yaha nauvAM gajadRSTAnta huA // 9 // dasavAM bhaNDanadRSTAntaeka puruSa rAjA ke pAsa sadaiva rahatA thaa| rAjA usake sAmane apanI rAnI kI prazaMsA khUba kiyA karatA thaa| yaha bhI usa ko bar3e cAva se sunatA rhtaa| eka dina jaba rAjA ne usa se aisA kahA ki merI rAnI bar3I catura evaM AjJAkAriNI hai to usane isa ke pratyuttara meM kahA-ThIka lITI derI dIdhI, pachI hAthIne haDImAMthI utArI nAkhyA ane hoDImAM eTalAM paththara bharyo ke jenA vajanathI lITI karelA bhAga sudhI hADI pANImAM DUbI gaI. pachI e badhAM paththarane hoDImAMthI bahAra kADhIne temanuM vajana karyuM te jeTaluM temanuM vajana thayuM te hAthIna vajana mAnI lIdhuM. A prakAranI tenI tIna muddhithI / gho| prasanna thayo. // 8 // // 2 // nabhuM TAMta samAsa // 6 // dasamuM bhaNDanadaSTAMta- eka puruSa haMmezAM keI eka rAjA pAse rahetuM hatuM. rAjA tenI AgaLa potAnI rANInAM khUba vakhANa karyA karatuM hatuM. te paNa tene ghaNuM rasapUrvaka sAMbhaLatuM hatuM. eka divasa jyAre rAjAe tene evuM kahyuM ke mArI rANI ghaNI catura ane AjJAkAriNI che tyAre teNe tene javAba Ape, "sAruM, paNa na0 92 Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 mandIle saMzayo'sti cet parIkSya drssttvym| tasyA agre evamucyatAm-aparAMkAMcid bhAryA kartumicchAmi, tatputrAya rAjapadaM pradAsyAmi / etat tavapriyaM ced bhavet tarhi mayA evaM kartavyam / evameva rAjJA dvitIye divase kathitam / rAjJI pratyAharAjan ! yadi bhavAn dvitIyAM bhAryA kartumicchati tarhi karotu kiMtu rAjyAdhikAraH pUrvotpannasya mamaiva putrasya syAd nAnyasya / etadvacanaM zrutvA rAjA smitaM karoti / hai yadi vaha Apa kI pratyeka AjJA ko mAnatI hai to isa meM usa kA nija svArtha bharA huA hai| apane svArtha ke vaza se hI vaha Apa ke pratyeka Adeza ko svIkAra kara liyA karatI hai| yadi mere isa kathana meM Apako kisI bhI taraha kA saMzaya ho to Apa isa kI parIkSA kara sakate ho| acchA aisA karo-Aja usase jAkara kahanA ki maiM dusarI rAnI karanA cAhatA hUM aura usa se jo putra utpanna hogA use maiM rAjya denA cAhatA huuN| bolo yaha bAta merI tumheM mAnya hai ki nahIM?mAnya hone para hI maiM apanI isa vicAradhArA ko saphala karU~gA / usa puruSa kI isa salAha ke anusAra rAjA ne apanI yaha pUrvokta bAta dusare dina rAnI se jAkara jyoM kI tyoM kaha dii| rAnI ne sunakara jabAba diyA-mahArAja! Apa dUsarI strI karanA cAhate haiM to khuzI se kariye, "isameM hameM koI AkSepa nahIM hai, parantu Apa kA jo aisA vicAra hai ki hama usake hI lar3ake ko rAjya deMge so yaha bAta mujhe mAnya nahIM hai| rAjya kA adhikArI to merA hI putra hogaa| rAnI ke ina vacanoM se rAjA ko kucha haMsI je te tamArI badhI AjJA pALatI hoya te temAM tene pitAne svArtha rahela che. pitAne svArtha sAdhavA mATe ja te ApanI pratyeka AjJA svIkAryA kare che. jo mArA A kathanamAM tamane kaI paNa prakArane saMzaya hoya te Apa tenI kasoTI karI zake che. A pramANe kare-Aje ja tenI pAse jaIne kahe ke huM bIjI rANI karavA mAguM chuM. ane tene je putra thaze tene ja huM rAjya ApavA mAguM chuM. bele, mArI A vAta Apane maMjura che ke nahIM ? mAnya hoya te ja huM mArI A vicAradhArAne saphaLatAnuM rUpa ApIza." te puruSanI A salAha pramANe rAjAe bIje divasa rANI pAse jaIne pUrvokta vAta te puruSe kahyA pramANe ja kahI dIdhI te sAMbhaLIne rANIe javAba ApTe, "emAM mane kaI vAMdhe nathI, paNa Apane je e vicAra che ke Apa tenA ja putrane rAjya saMpaze te vAta mane maMjura nathI. mAre ja putra rAjyane adhikArI thaze." rANInAM A vacanothI rAjAne saheja hasavuM AvyuM. rANAe Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAnacandrikA TIkA-bhaNDanadRSTAntaH rAjJI smitasya kAraNaM pRcchati / rAjJA maunamAlambitam / punaH punastayA pRSTo rAjA pratyAsannavartipurupaproktaM vacaH kathitavAn / rAjJI krodhavazAt tasya dezavahiSkArArthamAdezaM kRtavatI / tato'sau puruSazcintayati-kimadhunA vidheyam , antataH sa svabuddhayA 'mahAntamupAnahAM bhAraM zirasi gRhItvA rAjJI proktavAn-adhunA dezAntaraM gacchAmi / rAjJI pAha-kimarthamupAnadbhAraM vahasi / sa vadati-devi ! iyatIbhirupAnadbhiryAvanti dezAntarANi gantuM zakSyAmi tAvatsu dezAntareSu bhavatyA bhaNDanaM ( akIrti ) kariSyAmi / tato rAjJI lokApavAdabhayAt satvaraM pUrvaktiM nideza nivartayati sma / // iti dazamo bhaNDanadRSTAntaH // 10 // aagii| rAnIne rAjA se isa ha~sI kA kAraNa pUchA to usane jaba kucha javAba nahIM diyA to punaH usane jAnane kA Agraha kiyA, anta meM rAjAne jo bAta jaisI thI vaha usa se kaha dii| rAnI ko usa puruSa para bar3A krodha AyA aura isI Aveza meM usane usa puruSa ko deza se bAhira cale jAne kI AjJA jArI krdii| rAnI ke isa Adeza se cintita ho usa puruSa ne vicAra kiyA-aba kyA upAya karanA cAhiye ? anta meM usako eka vuddhi sUjhI aura usI ke anusAra usane jUtoM kI eka bar3I bhArI gaTharI bAMdhakara usa ko mAthe para uThAlI aura rAnI se bolA meM aba yahAM se dusare deza ko jA rahA huuN| rAnI ne pUchA-to yaha jUtoM kI gaTharI zira.para kyoM rakha choDI haiN| usane jabAba diyA ki itane jUtoM se jitane dezoM meM jA sakuMgA utane dezoM meM Apa kI apakIrti kruuNgaa| rAnI ne rAjAne te hAsyanuM kAraNa pUchayuM te teNe kaMI javAba Ape nahIM. tyAre pharIthI teNe kAraNa jANavAno Agraha karyo. chevaTe rAjAe je vAta banI hatI te tene kahI. rANune te puruSa para ghaNe krodha caDe ane AvezamAM ne AvezamAM teNe te puruSane dezavaTAnI AjJA ApI dIdhI. rANInA A hukamathI cintAtura thayela te puruSe vicAra karyo-"have zuM upAya kare ?" chevaTe tene eka yukti jaDI ane te yukti pramANe teNe jeDAnuM eka ghaNuM bhAre piTalu bAMdhIne tene mAthe upADI lIdhuM, ane rANIne kahyuM ke huM ahIMthI bIjA dezamAM jauM chuM." rANIe pUchayuM, "te A DAnuM poTaluM zA mATe mAthe mUkayuM che?" teNe javAba Apyo, "ATalA joDAthI jeTalA dezamAM Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gra mandIsa athaikAdazo golakadRSTAntaH-- kasyacid vAlakasya nAsA nalikAyAM lAkSAgolakaH kathaMcit praviSTaH / tasya pitA suvarNakArasya samIpe taM vAlakaM nItavAn / suvarNakAraH prataptAgrabhAgayA lauhazalAkayA zanaiH zanairyatnato lAkSAgolakaM pratApya zanaiH zanaiH samAkRSTavAn / // ityekAdazo golakadRSTAntaH // 11 // isa prakAra ke lokApavAda ke bhaya se deza bAhira cale jAne kA usakA vaha apanA Adeza vApisa le liyA // 10 // ||yh dasavAM bhaNDanadRSTAnta huvA // 10 // gyArahavAM golakadRSTAntaeka kisI vAlaka kI nAka meM lAkha kI eka golI andara calI gaI thii| usake pitA ne jaba bAlaka kI isa sthiti ko dekhA to vaha zIghra hI usako kimI sunAra ke pAsa le gyaa| sunAra ne baDI caturAI ke sAtha use bAhara nikAlane kA prayatna kiyaa| sava se pahile usane eka lohe kI patalI so zalAI lii| usa ko AgI meM garama kiyA aura dhIre 2 usa lAkha kI golI para use cipakAyA to isa taraha kucha dera taka karate rahane se vaha lAkha kI golI pighalakara nAka se bAhara nikala aaii| bAda meM usane phira use bAhara kheMca liyA // 11 // // yaha gyArahavAM golakadRSTAnta huA // 11 // jaI zakIza eTalA dezamAM ApanI apakIrti karIza." rANIe pitAnI apakIrtinA bhayathI tene dezavaTe ApavAnI pitAnI AjJA pAchI kheMcI lIdhI. // // zabhuM unaTAta samAta // 10 // magiyArabhuM gttaaNtkeI eka bALakanA nAkanI aMdara lAkhanI goLI UMDI utarI gaI. jyAre tenA pitAe bALakanI A sthiti joI tyAre te tarata ja tene eka senI pAse laI gaye. sanIe ghaNI caturAIthI te gALIne bahAra kADhavAno prayatna karyo. sauthI pahelAM teNe loDhAnI eka pAtaLI saLI lIdhI. tene aMgIThImAM garama karI. ane dhIme dhIme te lAkhanI goLImAM tene bheMkI. A pramANe thoDI vAra karatA rahevAthI te lAkhanI goLI ogaLIne nAkamAMthI bahAra nIkaLI bhAvI. pachI tene mA2 yA sIdhI // 11 // che A agiyAramuM golakadaSTAMtasamApta . 11 Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnadrikA TIkA- golakadRSTAntaH, stambhadRSTIH atha dvAdazaH stambhadRSTAntaH kazcit rAjA yogyasaciva prAptyarthaM nagaravartino mahAvistarasya jalAzayasya madhye stammaM sthApitavAn evaM ghoSaNAM ca kAritavAn - yastaTe tiSThan rajjvAstambhamimaM badhnIyAt tasmai lakSaM pAritoSikaM rAjA dAsyatIti / evaM bhUtAM ghoSaNAM zrutvA kenacid buddhimatA tathAkartuM svIkRtam / tato'sau jalAzayasya taTe kIlakamekaM sthApayitvA tatra rajjuMbaddhvA caturSu taTeSu tAM nayan samAgataH / tena sa madhyavartI stambho rajjubaddho jAtaH / evaM tadbuddhiM nirIkSya parituSTo rAjA taM svasacivaM kRtavAn / // iti dvAdazaH stambhadraSTAntaH // 12 // - 733 bArahavAM stambhadRSTAnta kisI rAjA ne yogya maMtrI kI prApti ke liye nagara ke pAsa ke vistRta tAlAba ke bIca meM eka stambha gaDhavA kara isa prakAra kI ghoSaNA karavAI ki jo koI vyakti taTa para baiThA 2 rassI se isa stambha ko bAMdha degA usa ke liye rAjA eka lAkha rupaye kA pAritoSika degA / isa prakAra kI ghoSaNA ko sunakara kisI buddhimAn vyakti ne isa prakAra karanA svIkAra kara liyA / bAda meM usane jalAzaya ke eka taTa para eka lohe kI kIla gADha dI aura usa meM rassI bAMdhakara usa ko talAba ke cAroM konoM para usane phirAyA / isa taraha cAroM konoM para rassI ke phirAne se vaha madhyavartI khaMbhA usa rassI dvArA anAyAsa baMdha gayA / usa vyakti kI aisI buddhi kI caturAI dekhakara rAjA ne bar3I prasannatA prakaTa karate hue bAramuM stambhadRSTAMta-- koi eka rAjAe ceAgya maMtrI meLavavAne mATe nagaranI pAsenA vizALa taLAvanI vacce sthaMbha bheA karAvIne evI ghASaNA karAvI ke je keAI mANasa taLAvanA kAMThe beThAM beThAM doraDA vaDe A thAMbhalAne bAMdhI deze tene rAjA eka lAkha rUpIyAnuM InAma Apaze. A prakAranI gheASA sAMbhaLIne keAI buddhi. zALI mANuse te kAma karavAnu` mAthe lIdhuM. pachI jaLAzayane eka kAMThe teNe eka leADhAnA khIle kheADayA ane temAM doraDu khAMdhIne te deraDAne taLAvanI cAre tarapha teNe pheravyuM. A pramANe cAre khUNe doraDu' pharI vaLavAthI vaccenA te sthaMbha te doraDA dvArA anAyAsa aMdhAI gayA. te mANasanuM A buddhicAtuya joine rAjAe ghaNI prasannatA pragaTa karIne tene potAnA rAjyanuM pradhAnayaha socyu // 12 // // mamArabhuM " stambhaSTAMta " sabhA // 12 // Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre 734 atha trayodazaH khuDDaga-kSallaka ( bAlaka ) dRSTAnta: kAcit parivrAjikA rAjJaH samIpe pratijJA kRtavatI-sarva kArya kartuM zaknomi, kalAsu mAM parAjetuM ko'pi samarthoM nAsti / rAjJA ghopaNA kAritA-yadi kazcit kalAkAraH kalAsu paritrAjikAM parAjayet , tadA tasmai rAjJA pAritopikaM daasyte| ghoSaNAM zrutvA kazcid bAlako rAjJaH samIpamAgatya vadati-rAjan ! ahaM parivAjikAM parAjeSyAmi kintu mamAparAdhaH kSantavyaH / rAjJA tathaiva svIkRtam / parivrAjikA usa ko apane rAjya kA maMtrI pada pradAna kara diyA // 12 // ||yh bArahavA stambhadRSTAnta huA // 12 // terahavAM kSullaka (bAlaka) dRSTAntakisI parivrAjikA ne rAjA ke pAsa aisI pratijJA ki maiM saba kAma kara sakatI hu~ / aisA koI vyakti nahIM hai jo kalAoM meM mujhe parAjita kara sake / kAraNa muja se koI bhI kalA achUtI nahIM bacI hai| maiM sava kalAoM meM nipuNa hU / usa kI aisI bAta sunakara rAjAne ghoSaNA karavAI ki yadi koI kalAkAra kalAoM meM parivAji kA ko parAjita kara sake to vaha isa ke samakSa apanI kalAbhijJatA prakaTa karane ke liye Ave yadi vaha isa ke samakSa vijaya zrI pAne kA adhikArI pramANita ho jAyagA to usa ko merI orase vizeSa pAritoSika diyA jaaygaa| isa ghoSaNA ko sunakara rAjA ke pAsa usI samaya eka bAlaka AyA aura Ate hI usane kahA-mahArAja! maiM parivAji kA ko jIta sakatA hUM parantu merA eka aparAdha kSamA kiyA jAve to| rAjA ne usa ko abhaya dekara kahA terabhuM kSusAra (mA ) dRssttaaNtkaI paritrAjikAe rAjAnI pAse evI pratijJA karI ke "huM saghaLAM kAma karI zakuM chuM. kaLAomAM mane parAjita karI zake tevI koI vyakti nathI. kAraNa ke kaI paNa kaLAne mane anubhava na hoya tevuM nathI. huM saghaLI kaLAomAM nipuNa chuM tenI evI vAta sAMbhaLIne rAjAe gheSaNa karAvI ke je kaI kaLAkAra kaLAomAM parivrAjikAne parAjita karI zake tema hoya te te tenI pAse pitAnI kaLAnipuNatA pragaTa karavA mATe Ave, je te tenI samakSa vijaya prApta karavAno adhikArI sAbIta thaze to tene mArA taraphathI vadhArAnuM InAma paNa ApavAmAM Avaze. A ghoSaNA sAMbhaLIne e ja vakhate rAjAnI pAse eka bALaka AvyuM ane AvatAM ja teNe kahyuM "mahArAja ! huM paritrAjikAne harAvI zakuM tema chuM paranta Apa mAre eka aparAdha mApha kare te ja tema banI zakaze." rAjAe tene abhaya daIne kahyuM "tAre aparAdha Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-kSullakASTAntaH 735 pAha-laghurayaMbAlakaH kathaM mama parAjayaM kariSyati / tato vAlakaH svakIyaM kaupInavastramapanIya nagnamudrayAnAnAvidhamAsanaM pradaya parivrAjikAmavadatparivAjike ! evameva nagnamudrayA svakalAkauzalaM pradarzaya / tadA evaM kartumasamarthA parivrAjikA svaparAjayaM matvA lajjitA satI tatazcalitA / lokAstasya bAlakasya vijayaM proktvntH|| / iti trayodazaH kSullakadRSTAntaH // 13 // tumhArA aparAdha kSamA hai, batAo apanI kalAoM kA kaushl| bAlaka ko dekhakara parivrAjikA kahane lagI-mahArAja ! yaha nanhAsA bAlaka kalAoM meM kyA kuzalatA prakaTa kara sakegA? aura kaise mer| parAjaya kara skegaa| isa taraha parivrAjikA kA AkSepa sunakara vAlaka ne usI samaya laMgoTI kholakara nagnAvasthA meM hI aneka prakAra ke AsanoM kA pradarzana karanA prAraMbha kiyaa| jaba vaha apanA kAma pUrNarUpa se samApta kara cukA to vAda meM parivrAjikA se bolA paribrAji ke! tuma bhI isI mudrA meM hokara apanI kalAkuzalatA btlaao| bAlaka kI isa bAta se asahamata hokara vaha apanI kalAkuzalatA pradarzita karane meM isa rUpa meM asamartha rahI isaliye bAlaka ke samakSa usane apanA parAjaya svIkAra kara liyA aura vahAM se anasanI hokara vaha calI gii| logoM ne bAlaka kI khUba prazaMsA kI // 13 // // yaha terahavA kSullaka (bAlaka) dRSTAnta huA // 13 // mApha karIza, tAruM kaLAkauzala batAva." bALakane joIne parivrAjikA kahevA lAgI, "A nAnakaDo bALaka kaLAomAM zI kuzaLatA pragaTa karI zakavAno che? ane mAro parAjaya kevI rIte karI zakaze? paritrAjikAne A prakArano AkSepa sAMbhaLIne te bALake tyAre ja laMgoTI cheDI nAkhIne nagnAvasthAmAM ja aneka prakAranAM Asane batAvavAno prAraMbha karyo. jyAre teNe pUrNarUpe pitAnuM kAma pUruM karyuM tyAre teNe paritrAjikAne kahyuM, "paritrAjikA ! tame paNa mArA pramA nI mudrAmAM tamAruM kaLAkauzala batAve." bALakanI A vAta sAthe asammata thaIne te pitAnuM kaLAkIzalya e rIte batAvavAne asamartha thaI. te kAraNe bALakanI pAse teNe potAno parAjaya svIkArI lIdhuM ane tyAthI nArAja thaIne te cAlI gaI. lekee bALakanI khUba prazaMsA karI. 13 A teramuM kSullaka (bALaka) daSTAMta samAsa che 13 che Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIstre 736 atha caturdazo mArgadRSTAntaH sabhAryaH kazcit puruSo yAnena nAmAntaraM gacchati / kvacit pathi tasya bhAryA zarIra cintArtha yAnAdavatIrya kiMciddare gatvA zaGkA nivArayati / atrAntare tatra pradeze nivasantI kAcid vidyAdharI rathArUDhaM taM puruSamatisundaraM dRSTvA mohitA jaataa| sA tasya bhAryAyArUpaM dhRtvA satvaramAgatya rathopari samArUDhA / yadA sA tadbhAryA zarIracintAM nivArya rathasamIpe samAyAti, tadA'nyAM striyaM svasamAnarUpAM rathopari pazyati / vidyAdharI tadbhAryAmantikAgatAM vIkSya puruSaM kathayati-iyaM kAcid vyantarI matsadRzarUpaM vidhAya tvatsamIpe samAgacchati / ato yAnaM cAlaya / evamuktaH caudahavAM mArgadRSTAntaeka samaya kI bAta hai ki koI puruSa apanI patnI ke sAtha ratha meM baiThakara kisI dUsare gAMva jA rahA thaa| calate 2 mArga meM usa kI patnI ko malatyAga kI bAdhA ho gii| vaha kucha dura jAkara nibaTane lgii| itane meM eka vidyAdharI ne jo usa sthAna para rahatI thI, ratha meM baiThe hue usa sundara yuvA ko dekhA, dekhate hI vaha usa para mugdha ho gii| usI samaya usa ne vidyA ke prabhAva se usa kI strI kA rUpa dhAraNa kiyA aura usa ke pAsa Akara vaha ratha para baiTha gii| itane meM hI malatyAga se usa kI khAsa patnI aagii| usa ne Ate hI jyoM hI usa vidyAdharI ko ratha meM baiThI huI dekhI aura vidyAdharI ne usa ko AtI huI dekhI to vaha vanAvaTI strI usa yuvA se kahane lagI-dekho! yaha koI vyantarI merA jaisA rUpa banAkara Apa ke pAsa A rahI hai isaliye Apa yobhu mArga dRssttaaNteka samayanI vAta che ke keI puruSa pitAnI patnI sAthe rathamAM besIne bIje gAma jate hate. musApharI daramiyAna mArgamAM tenI patnIne jhADe pharavA javAnI jarUra paDI, te cheDe dUra jaIne jhADe pharavA beThI. evAmAM eka vidyA dharI, ke je te sthAne rahetI hatI, teNe rathamAM beThela te suMdara yuvAnane je. jotAM ja te tenA upara mehita thaI gaI e ja vakhate teNe pitAnI vidyAnA prabhAvathI tenI strInuM rUpa dhAraNa karyuM ane tenI pAse AvIne te rathamAM besI gaI. evAmAM jhADe javAnuM kAma patAvIne tenI pitAnI patnI AvI pahoMcI teNe AvatAM ja jevI te vidyAdharIne rathamAM beThelI joI ane vidyAdharIe tene AvatI joI tyAre te banAvaTI strIe te yuvAnane kahyuM, "ju, A keAI nyU ntarI mArA jevuM rUpa banAvIne tamArI pAse AvI rahI che. tethI Apa jaEURdA Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnacandrikA TIkA-mArgaTaSTAntaH puruSastathaiva rathaM cAlayati / itazca sA rudatI AtanAdaM kurvatI rathasya pazcAdbhAge saMlagnA dhAvamAnA samAgacchati / tasyAH ArtanAdaM zrutvA sa puruSo mandaM manda rayaM cAlayati / tadA sA mAnuSI strI vidyAdharI ca mithaH kalahaM kurvatI grAme samAgatya nyAyAdhIzasya purastAdabhiyogaM karoti / nyAyAdhIzaH puruSaM pRcchati-kathaya, kA tvadIyA bhAryA / evaM pRSTo'sau puruSaH striyaM nirNatumasamarthoM jAtaH / tato nyAyAdhIzaH svabuddhayA puruSaM dUre nItvA dve api striyAvuktavAn-kathitavAn yuvayomadhye yA pUrva svahaste nAsya sparza kariSyati-tasyA eva patirayaM bhaviSyati / tadA vidyAdharI divyazaktyA svahastaM vistRtaM kRtvA pUrvameva taM spRzati / nyAyAdhIzo vidyAdharI ratha ko zIghra yahAM se le cliye| vanAvaTI strI kI aisI bAta sunakara usane vahAM se ratha ko Age hAMkanA praraMbha kara diyaa| pahilI strI ne yaha hAlata dekhI to vaha ratha ke pIche 2 rotI huI calane lgii| yuvAne jaba usakA ArtanAda sunA to usa ko usa para karuNA AgaI aura ratha kI cAla usane kucha DhIlI kara dii| donoM striyAM paraspara meM lar3ane jhagaDa ne lagI aura isI hAlata meM gAMva meM aaphuNcii| vahAM Ate hI pahilI strIne usa dusarI strI para abhiyoga lagAkara usako kacaharI meM nyAyAdhIza ke samakSa upasthita kiyaa| nyAyAdhIza ne puruSa se pUchA-kaho inameM tumhArI strI kaunasI haiM ? puruSa ne kahA-mahArAja! maiM isakA nirNaya karane ke liye asamartha huuN| jaba puruSa kI asamarthatA nyAyAdhIza ne dekhI to usane usa ko vahAM se dUra kara ke una donoM striyoM se kahA-tuma donoM meM se jo saba se pahile apane hAtha se yahAM hI khaDI 2 isa puruSako sparza kareMgI vahI isa kI patnI aura usI kA yaha pati mAnA jaavegaa| nyAyAdhIza rathane ahIMthI haMkArI mUke." banAvaTI sInI evI vAta sAMbhaLIne teNe rathane tyAMthI AgaLa haMkAravA mAMDayo. kharI patnIe jyAre te joyuM tyAre te rotI rotI rathanI pAchaLa doDavA lAgI. yuvAne jyAre tene ArtanAda sAMbhaLe tyAre tene tenA para dayA AvI, ane teNe rathanI gati DI ghaTADI nAkhI. bane aoi paraspara jhagaDe karavA lAgI ane e ja hAlatamAM gAmamAM AvI pahoMcI. tyAM AvatAM ja pahelI strIe bIjI strI para phariyAda karIne tene kacerImAM nyAyAdhIzanI AgaLa hAjara karI, nyAyAdhIze puruSane pUchayuM, "kaho A bemAMthI tamArI patnI keNa che?" puruSe kahyuM, "sAheba, tene nirNaya karavAne huM asamartha chuM. jyAre puruSanI asamarthatA nyAyAdhIze joI tyAre temaNe tene tyAMthI dUra mokalIne te bane strIone kahyuM, " tamArA baMnemAMthI je ahIM ubhI ubhI pitAnA hAthathI sauthI pahelAM tene sparza karaze e ja tenI patnI na0 93 Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre 738 vijJAya vadati- ito gaccha, tvamasya bhAryA na bhavasi iyaM mAnupI ayaM svatpatinAsti, vidyAdharI tvamasi / tvayA devazaktyA svahasto vistaaritH| iyaM tu mAnuSI' ityuktvA tasmai mAnuSI striyaM pradattavAn / // iti caturdazo mArgadRSTAntaH // 14 // atha paJcadazaH strIdRSTAntaH mUla devaH kaNDarIka nAmnA mitreNa saha gacchati itazca ko'pi sabhAyaH puruSastena mArgeNa tatsaMmukha samAyAti / kaNDarIkastadbhAryAmavalokya mohito jAtaH / kI isa bAta ko sunate hI vidyAdhArI ne divyazakti ke prabhAva se apanA hAtha lambAkara vahIM se khaDI 2 usa puruSa ko pahile sparza kara liyaa| aisI sthiti dekhakara "yaha vidyAdharI hai" aisA nyayAdhIza ne jAna liyA aura vaha usa se kahane lagA-basa aba tuma yahAM se calI jAo, tuma isa kI patnI nahIM ho| patnI to isa kI yaha hai| tuma to vidyAdharI ho| divyazakti ke prabhAva se hI tumane apanA hAtha vistArita kiyA hai / isa taraha autpattikI budvise nyAyAdhIza ne isa abhiyoga kA ucita nirNaya kara vaha strI usa ke pati ko de dI // 14 // // yaha caudahavAM mArgadRSTAnta huaa||14|| pandrahavAM strIdRSTAntaeka thA mUladeva aura usake mitra kA nAma thA kaNDarIka / ye donoM kahIM jA rahe the| jisa mArga se hokara ye donoM cala rahe the usI mArga ane tene ja te pati mAnavAmAM Avaze nyAyAdhIzanI A vAta sAMbhaLatAM ja vidyApArIe divya zaktinA prabhAvathI pitAne hAtha laMbAvIne tyAM ubhA ubhA ja te puruSane pahelAM sparza karyo. A sthiti joIne nyAyAdhIza samajI gayAM 2 " 21 vidyAdharI cha," mana tabhI , "masa ve tu mAthI yAdI jA. tuM AnI patnI nathI. A strI ja tenI patnI che. huM te vidyAdharI che. divyazaktinA prabhAvathI ja teM tAre hAtha laMbAvyo che. A pramANe autpattikI buddhithI nyAyAdhIze A phariyAdane cagya nirNaya karIne te strI tenA patine pI. che A caudamuM mArgadaSTAMta samApta . 14 yaharabhu zrI hssttaaNtmULadeva nAmane eka mANasa hato. tene kaMDarIka nAmane mitra hatuM. teo bane keI sthaLe jatAM hatAM. je mAge teo jatAM hatAM e ja mArga uparathI Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikA TokA-strodRSTAntaH 739 kaNDarIko mUladevaM vadati-yadIyaM prApyate tadA jIviSyAmi, nAnyathA / mUladevaH pAi-tvarito mA bhava sAdhayiSyAmi tava manoratham / tatastau dvAvapyalakSitau satvaraM dUraM gatau / tato mUladevaH kaNDarIkamekasmin vanakubjestrIveSaNasaMsthApya mArge samAgataH / tataH pazcAt sabhAyaH sa puruSastatra samAyAtaH / mUladevastaM puruSaM vadatibho mahApuruSa! asmin vananikuJja mama bhAryAyAH prasavakAlo vartate / ataH kSaNamAtraM svabhAryA tatra gantumAjJApaya / patyA visarjitA sA kaNDarIkasya pArzva samAgatA / tatra sA puruSaM vijJAya svazIlaM rakSayantI svapatisamIpe punaH samAgatA // // iti paJcadazaH strIdRSTAntaH // 15 // se eka koI dUsarA manuSya apanI patnIko sAtha meM lekara inakI tarapha A rahA thaa| kaNDarIka ne jyoM hI usakI patnI ko dekhA to vaha usa para mugdha ho gyaa| mUladeva se kahane lagA-bhAI yadi mujhe yaha strI mile to hI maiM jI sakatA hUM nahIM to nahIM / kaNDarIka kI aisI bAta sunakara mUladeva ne usase kahA-zIghratA mata karo-dhIre 2 tumhArA manoratha maiM puurnnkruuNgaa| aisA kaha kara usane usako dhairya baMdhA diyaa| aba ve donoM alakSita hokara vahAM se dUra cala diye / mUladeva ne isake bAda kaMDarIka ko eka vana nikuJja meM strI veSa pahirAkara baiThA diyA aura Apa rAste meM Akara baiTha gyaa| calate 2 vaha puruSa bhI sapatnIka vahAM A gayA / mUladeva ne usase kahA-bhAI isa vana nikuJja meM merI bhAryA baiThI huI hai, usakA prasava kAla bilakula hI najadIka hai so Apa kRpA kara usake pAsa eka kSaNa mAtra ke liye apanI patnI ko jAne kI AjJA kaI bIje mANasa pitAnI patnIne sAthe laIne temanA tarapha Avato hate. kaMDarIke jevI tenI patanIne joI ke te tenA para mohita thaI gaye. teNe mULadevane kahyuM, "bhAI! je mane A strI maLaze te ja huM jIvI zakIza, nahIM te jIvI zakIza nahIM * kaMDarIkanI evI vAta sAMbhaLIne mULadeve tene kahyuM, "utAvaLa karo mA dhIre dhIre huM tAro manoratha pUro karIza." Ama kahIne teNe tene AzvAsana ApyuM. have teo ane temanI najare na paDe eTale dara cAlyA gayA. tyAra bAda mULadeve kaMDarIkane strIne pioSAka paherAvIne eka vana nikuMjamAM besADI dIdho ane pote rastA para AvIne besI gaye. cAlatAM cAlatAM pelo puruSa paNa patnInI sAthe tyAM AvI pahoMcyA. mULadeve tene kahyuM "A vana nikuMjamAM mArI patnI beThI che, tene prasavakALa taddana najadIka Avyo che. te Apa kRpA karIne tenI pAse eka kSaNa mAtrane mATe tamArI patnIne javAnI AjJA Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 740 mandIsUtra atha SoDazaH patidRSTAntaH ekasya kSetrasya svAmI kazcit kRSIvala AsIt / taM durbalaM vijJAya kazcidaparodhUrtaH kRSIvalaH mAha-are asya kSetrasya pati vinA ko'nyo bhavitumarhati / evaM vivadamAnau tau nyAyAlayaM gatau / nyAyAdhIzaH pRthak pRthagubhau rahasi nItvA mAhade dIjiye / mUladeva kI aisI karuNotpAdaka bAta sunakara usane apanI patnI ko vahAM jAne ke liye Adeza de diyaa| vaha pati kA Adeza pAkara kaNDarIka ke pAsa calI AI / parantu jaba usane strI ke veSa meM chipe hue puruSa ko jAnA to vaha apane zIla kI kisI taraha rakSA karatI huI vApisa apane pati ke pAsa lauTa AI // 15 // ||yh pandrahavAM strIdRSTAnta huA // 15 // solahavAM patidRSTAntakisI eka kheta kA svAmI koI kisAna thaa| vaha kamajora thaa| usako kamajora dekhakara kisI dUsare dhUrta kisAnane usase kahA-bhAI ! isa kheta ke mAlika tuma nahIM ho, maiM hUM, kAraNa mere sivAya yahAM kheta kA mAlika aura kauna ho sakatA hai / isa taraha una donoM meM usa kheta ko lekara vivAda khar3A ho gyaa| paraspara meM jaba isakA nibaTerA nahIM huA to ve donoM kacaharI phuNce| kacaharI meM unhoM ne apanA 2 abhiyoga peza kiyA / nyAyAdhIza ne baDe dhyAna se una donoM kI bAtoM ko sunaa| anta meM vaha alaga 2 ekAnta meM lejAkara eka eka se pUchane lagA, Ape" mULadevanI AvI karuNAjanaka vAta sAMbhaLIne teNe pitAnI patnIne tyAM javAnI AjJA karI. te patinI AjJA thatAM kaMDarIka pAse cAlI aviI. paNa jyAre teNe strInA veSamAM chupAyela puruSane che tyAre te potAnA ziyaLanI rakSA karatI keI paNa rIte pitAnA pati pAse pAchI pharI ne 15 che A paMdaramuM strI daSTAnta samAsa che 15 seLayuM patidaSTAntakeIeka khetarane mAlIka eka kheDUta hate. te kamajora hatuM. tene kamajora joIne keI bIjA dhUta kheDUte tene kahyuM, "bhAI ! A khetaranA mAlIka tame nathI, huM chuM, kAraNa ke mArA sivAya ahIM bIje kaI khetarane mAlika na hoI zake." A rIte A khetara bAbatamAM te baMne vacce vivAda thayo. Apasa ApasamAM tene keI niveDe nA AvatA teo kacerImAM pahoMcyA. kacerImAM temaNe pitapatAnI hakIkata raju karI, nyAyAdhIze ghaNuM dhyAnapUrvaka te banenI vAta sAMbhaLI. chevaTe temaNe te darekane alaga alaga ekAntamAM laI jaIne pUchayuM Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAdrikA TIkA-patiSTAntaH 4 atIteSu dvAdazeSu varSeSu prativarSaM yAni dhAnyAni tvayA samutpAditAni tAni kramazo brUhi / evamuktaH kSetrapatiH krameNa dvAdazeSu varSeSu tatrotpAdita dhAnyAnAM nAmAnyuktavAn / apareNa dhUrtena tu tadviparItamevoktam / nyAyAdhIzaH punarAha - svabhASite pramANapatra pradarzaya / tadA kSetra patinA prativarSIya pramANapatraM svagRhAdAnIya tasmai pradarzitam / aparo dhUrtastu pramANapatramAnetumasamartho jAtaH / tatastasmai kSetra svAmine nyAyAdhIzena kSetra pradattam ' aparastu dhUrto nigRhItaH / // iti SoDazaH patidRSTAntaH // 16 // pahile kSetrapati ko pUchA ki gata bAraha varSoM meM pratyeka varSa meM jitanA anAja isa kheta meM upajA hai una saba kA hameM pRthag 2 nAma lekara hisAba samajhAo / isa taraha nyAyAdhIza ke kathana ko sunakara kSetrapati ne bAraha varSa meM jo jo anAja jitanA paidA kiyA thA usa sabakA nAma nideza karate usako hisAba samajhA diyaa| phira ekAnta meM usa dhUrta se yahI bAta pUchI gaI to usane usa pahile kathana se apanA mantavya viparIta batalAyA / isa taraha una donoM kI bhinna 2 bAteM sunakara nyAyAdhIza ne punaH unase kahA- bhAI tuma apanA 2 pramANa patra upasthita karo / kSetrapati ne usI samaya ghara se lAkara pratyeka varSa kA pramANa patra nyAyAdhIza ko lekara de diyA / parantu jo dhUrta thA vaha isa bAta meM asamartha pAyA gayA / phira nyAyAdhIzane vaha kheta kheta ke mAlika ko dilAyA aura usa dhUrta ko daMDita kiyA // 16 // // yaha solahavAM patidRSTAnta huA / / 16 / / pahelAM khetaranA mAlikane pUchyuM, " gayA khAra varSomAM dareka varSI jeTalu anAja A khetaramAM pAkayu hAya te badhAnA nAma vAra mane hiMsAma samajAve." A pramANe nyAyAdhIzanuM kathana sAMbhaLIne khetaranA sAcA mAlike khAra varSamAM je je anAja jeTaluM jeTaluM pAyu hatu. te badhAnA nAmanA ullekha sAthe tene hisAba samajAvI dIdhA. pachI ekAntamAM dhUtane paNa e ja vAta pUchavAmAM evI, te teNe pahelA kheDUtanA kathana karatAM potAnu viparita ma tathya khatAvyuM. A pramANe te bannenI judI judI vAta sAMbhaLIne nyAyAdhoze pharIthI temane kahyu', "bhAie ! tame pAtapAtAnI sAkhItie rajI karA. '' kSetrapatie tarata ja ghare jaIne pratyeka varSanA pAkanuM pramANapatra lAvIne nyAyAdhIza AgaLa rajI karyuM. paNa dhRta tema karavAne asamartha nivaDayeA. pachI nyAyAdhIze te khetara khetaranA sAcA mAlikane apAvyuM ane dhUtane zikSA karI // 16 // A seALamu* patiESTAMta samAsa| 16 // Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtra % 3D atha saptadazaH putradRSTAntaH kasyacid vaNijo dve bhAryestaH / tatraikA putravatI, aparAtvaputrA''sIt / aputrA bhAryA taM sapatnIbAlakaM lAlayati pAlayati / ataH sa bAlako na jAnAti-iyaM mama mAtuH sapatnI iti / ekadA sa vaNik svabhAryAputrasahito dezAntaraM gataH / gatamAtra evAsau mRtaH / tatastayoH striyoH putrArtha kalaho jAtaH / ekAvadati-ayaM mama putrastato'haM gRhasvAminI / aparAmAha-ayaM mama putrastato'hameva gRhasvAminI' iti / evaM tayovivAde pravRtte sati dve api nyAyAlayaM gate / rAjasacivaH svabuddhayA nirNatuM rAjapuruSAn prAha-anayoryAvanti dhanAni santi, teSAM dvi bhAgaM kRtvA bAlakaM karapatreNa satrahavAM putradRSTAntakisI vaNik ke do striyAM thiiN| inameM eka putravatI thI aura dUsarI putra vinA kI thii| jisake putra nahIM thA vaha strI apanI sauta ke putra kA lAlana pAlana baDe cAva se kiyA karatI thI, isaliye usa bAlaka ko yaha nahIM mAlUma ho pAyA ki yaha merI mAM hai aura yaha merI vimAtA hai| eka dina kI bAta hai ki vaha vaNik ina donoM striyoM ke sAtha bAlaka ko lekara paradeza gayA, parantu daivadurvipAka se vaha jAte hI mara gyaa| usake marate hI una donoM striyoM meM usa lar3ake ke liye parasparameM vivAda khar3A ho gyaa| eka ne kahA - yaha merA lar3akA hai ataH maiM ghara kI svAminI huuN| dUsarIne kahA-yaha merA laDakA hai, ataH maiM hI gharakI svAminI huuN| isa prakAra jaba una donoM meM vivAda baDha gayA to ve donoM hI anta meM nyAyAlaya kI zaraNa meM phcii| rAjamaMtrI ne apanI sttrbhuputrhssttaaNtkeI eka vaNikane be patnI hatI. temAMnI ekane eka putra hate bIjIne kaMI saMtAna na hatuM. jene saMtAna na hatuM te strI potAnI zakayanA putranuM ghaNuM premathI lAlana pAlana karatI hatI, tethI te bALakane te khabara paNa na hatI ke te tenI mAtA che ke aparamAtA. eka divasa te zeTha bane patnIo tathA bALakane laIne paradeza gaye, paNa durbhAgye te tyAM pahoMcatA ja maraNa pAmyuM. tenuM mRtyu thatAM ja te banne strIo vacce te bALakanI bAbatamAM jhagaDe ubhe thayo. eke kahyuM-A mAre putra che mATe gharanI mAlika huM chuM. bIjI strIe kahyuM-A te mAre putra che. tethI huM ja gharanI mAlika chuM. A rIte bane vacce jhagaDe vadhatAM te banne nyAyAlayamAM pahoMcI. rAjamaMtrIe pitAnI buddhithI Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 743 bhAnacandrikA TIkA-putradRSTAntaH dvau bhAgau kuruta / ekaikaM bhAgame kaikasyai samarpayata / etanmantrivacanaM zrutvA tasya cAlakasya jananI zirasi kRtavajraprahAreva paramavyAkulA sati maMtriNaM pAha-he svAmin! ayametasyA eva putro'stu ahaM tu putra necchaami| putro'yamasyA evadIyatAm , kiMtvayaM na hantavyaH varamiyaM gRhasvAminI bhavatu nAsti me kiMcidapi duHkham / ahaM tvanyasya kasyacidAsIbhUtvA dUrasthitA'pi bAlakaM yadi jIvitaM drakSyAmi, tAvatA'pi manasi mama saMtoSaH syAt / kiM tu vAlakamanAlokya mayA prANAn dhuddhi se una donoM ke vivAda kA nirNaya kiyA aura rAjapuruSoM ko Adeza diyA, ki ina donoM kA jitanA dravya hai usake do vibhAga karo, sAtha meM bAlaka ke bhI karoMta se cIra kara do TukaDe karo / eka eka Tukar3A aura dravya kA eka eka vibhAga ina donoM ko de do| isa taraha maMtrI ke vacana sunakara bAlaka kI mAtA ke hRdaya meM coTa pahu~cI / vaha vajra ke prahAra se nihata hokara rotI huI maMtrI se kahane lagI-svAmin / bAlaka ke do TukaDe mata karavAiye / bhale hI yaha bAlaka isakA rhe| mujhe aisI avasthA meM bAlaka kI cAhanA nahIM hai / putra isako hI de dIjiye / kama se kama isake pAsa rahane se yaha jIvita to rhegaa| mujhe ghara kI svAminI banane meM aisI avasthA meM koI sukha nahIM hai| yahI ghara kI svAminI bane, mujhe isa bAta kA jarA bhI duHkha nahIM hai| maiM to kisI dUsare ke ghara kA kAma kAja kara apane dina nikAla lUMgI, parantu bAlaka to surakSita rahegA aura maiM vahIM se isako dekha 2 kara AnaMdita temanA jhagaDAne nirNaya karyo ane rAjapurUSone hukama karyo ke A banne pAse je dhana che tenA be bhAga pADe ane bALakanA paNa karavatathI cIrIne be TukaDA kare. eka eka TukaDe tathA dravyane eka eka hisso A banene Ape. maMtrInA evAM vacane sAMbhaLatAM ja bALakanI mAtAnA hRdayamAM AghAta lAgyo. tenA para jANe vajane prahAra paDaye hoya tema AghAta pAmelI te raDatI raDatI maMtrIne kahevA lAgI, "sAheba bALakanA be TukaDA na karAvazo. bhale A bALaka tenI pAse rahe. mane A hAlatamAM bALaka levAnI IcchA nathI. putra tene ja ApI de. tenI pAse rahevAthI te jIvata to raheze. A sthitimAM gharanI mAlika banavAmAM mane kaMI sukha nahIM maLe. bhale te ja gharanI mAlika bane, mane e vAtanuM bilakula duHkha nathI. huM te bIjA lokonA gharanuM kAmakAja karIne jIdagInA bAkInA divase kApIza, paNa bALaka te surakSita raheze, ane Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 mandIstre dhArayituM na zakyate / tadA tatsapatnI tu na kiMcit proktavatI / tataH sacivastAM putra zokAH dRSTvA jAnAti-eSA vAlakasya mAtA, tasmAdiyameva gRhasvAminI bhavitumarhati, iti / tato mantriNA proktam-ayametasyAH putro nAsyA iti, saiva ca gRhasvAminI kRtA, anyA tu nigRhItA // // iti saptadazaH putradRSTAntaH // 17 // athASTAdazo madhusikthadRSTAntaH madhuyuktaM sikthaM-madhusikthaM madhucchatram / kasyAzcit parvatIya nadhA ubhayataTe dhIvarA nivasanti / ubhayataTanivAsinAM dhIvarANAM jAtIya sambandhe satyapi parasparaM vaimanasyamAsIt / ataste dhIvarAH sva sva bhAryA paratIragamane pratiSedhayantisma / hotI rahuMgI / bAlaka ke mara jAne para to mahArAja ! maiM kisI bhI taraha jIvita nahIM raha sakatI hUM / jaba bAlaka kI mAtA aisA kaha rahI thI taba usa vimAtAne aisA kucha nahIM kahA / ataH maMtrI ne yaha jAna liyA ki bAlaka kI khAsa mAtA yahI hai aura yaha nahIM hai / isaliye yahI gRhasvAminI ke yogya hai| aisA jAnakara vaha putra usako soMpA aura gRhasvAminI kA pada bhI usako hI diyaa| dUsarI usa vimAtA ko daMDita kiyA // 17 // // yaha satrahavAM putradRSTAnta huA // 17 // aThArahavAM madhusiktha (madhucchantra) dRSTAntaeka nadI thI usake donoM taTa para dhIvara loga rahate the| inameM yadyapi jAtIya saMbaMdha thA to bhI ye paraspara meM lar3ate jhagar3ate rahate the| huM tyAMthI ja tene joIne AnaMdita thatI rahIza. mahArAja bALaka maraze te huM kaI paNa rIte jIvI zakIza nahIM?' jyAre bALakanI mAtA Ama kahetI hatI tyAre vimAtA e evuM kaMI paNa na kahyuM. tethI maMtrIe samajI lIdhuM ke bALakanI sAcI mAtA A strI ja che. pelI nathI. tethI teja gharanI mAlika thavAnI hakadAra che. tema samajIne temaNe te putra tene meM ane gharanI mAlika paNa tene ja banAvI. ane bIjI strIne-vimAtAne sajA karI. 17 II A sattaramuM putradaSTAMta samAsa 17 aDhAramuM madhusika (madhapuDA)nuM dRSTAMtaeka nadI hatI. tenA banne kAMThe mAchImAra rahetAM hatAM. teo vacce jAtivyavahAra hovAM chatAM teo aMdara aMdara jhagaDatAM hatAM A jhagaDAne kAraNe Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA-madhusiktharazAntaH kiM tu yadA dhIvarAH svavyavasAyArtha gRhAd vahirgacchanti, tadA teSAM palyaH paratIre gatvA svasvasambandhinAM gRhe gamanAgamanaM kurvanti / ___ ekadA kAciddhIvarI svagRhasya samIpe kubje madhucchanaM paratIrAd dRSTavatI / dvitIyadivase tasyAH patirmadhukrayaNArthaM pravRttaH / tadA tasya bhAryA prAha-madhu mA kRNIhi, Agaccha tava svagRhasamIpe eva madhucchatraM darzayAmi |-ityuktvaa madhucchana darzayituM patyA saha gatavatI / kintu tayA madhucchatraM tatra na dRSTam / tataH sA sAzcarya isa lar3AI jhagar3e meM vicArI striyoM para Apatti AtI rahatI, veM dUsare taTa para kabhI bhI apane saMbaMdhiyoM ke yahAM nahIM jA sakatI thIM, parantu ye loga apane 2 vyApAra ke liye ghara se bAhara cale jAte the usa samaya ve striyAM apane 2 saMbaMdhiyoM ke ghara para AtI jAtI thii| aba eka dina kI yAta hai kisI dhIvarI ne dUsare taTa para se apane ghara ke pAsa kuMja meM eka madhucchantra lagA huA dekhaa| dUsare dina hI usake pati ko madhu kI AvazyakatA par3a gaI to vaha madhu lene ke liye jaba bAhara jAne lagA to usakI patnI ne manA karate hue usase kahA-bAhara madhu lene ko mata jAo, tumhAre ghara ke pAsa hI madhucchatra lagA huA hai, calo, hama tumheM yatalAveM / aisA kahakara vaha usa madhucchatra ko batAne ke liye pati ke sAtha gaI, parantu vahAM usako madhucchanna dikhalAI nahIM par3A / usane Azcarya ke sAtha apane pati se kahA-yahAM se to madhucchatra dikhalAI bicArI strIo para suzkelI AvI paDatI. teo sAme kAMThe rahetA pitAnA sagAM-saMbaMdhIone maLavA jaI zakatI nahIM; chatAM paNa teo jyAre pita- pitAnA dhaMdhAne mATe bahAra jatAM tyAre te strIo pota-potAnA saMbaMdhIone tyAM AvatI-jatI rahetI. have eka divasa evuM banyuM ke koI mAchaNe bIjA kAMThethI pitAnA gharanI pAsenI vRkSakuMjamAM eka madhapUDo lAge che. bIje divase ja tenA patine madhanI jarUra paDI, tethI te madha levA mATe bahAra javA lAgyA. tyAre tenI patnIe tene bahAra jato rokIne kahyuM-"madha levA mATe bahAra jaze mA. tamArA gharanI pAse ja madhapUDo lAgelo che, cAle te huM tamane batAvuM." Ama kahIne te madhapUDe batAvavA mATe patinI sAthe gaI, paNa tyAM tene madhapUDo dekhAye nahIM. teNe Azcarya sAthe pitAnA patine kahyuM--"ahIM te madhapUDo dekhAtuM nathI, paNa pelA kinArethI te spaSTa dekhAya che, to cAle tyAMthI batAvuM." patnInI evI vAta sAMbhaLIne te te kinArA para tenI sAthe gaye. je gharamAM tene AvavA-javAnI manAI karI hatI, eja gharanI pAse ma0 94 Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 - vadati - paratIrato madhucchanaM spaSTaM dRzyate, gaccha tatra gatvA pazyAmi / dhIvaro'pi tayA saha paratIraM gataH / tatra sA pratiSiddhagRhasya samIpa eva sthitvA madhucchatraM pradarzitavatI / dhIvareNa jJAtam-iyamana pratiSiddhe gRhe yAti samAyAti ca / iti dhIvarasyautpattikI buddhiH| ityaSTAdazo mdhusikthdRssttaantH|| 18 // athaikonaviMzatitamo mudrikAdRSTAntaH ekasminnagare satyavAdinAmakaH purohito vartate / lokasyaivaM vizvAso jAta:ayaM samayAtikrame'pi kenaciddhRtaM nikSepaM dadAti / evaM jAtavizvAsaH kazcid dramaka (daridraH )-stasyAntike svanikSepaM nidhAya dezAntaraM gtH| nahIM par3atA hai, parantu usa taTa se dekhane se yaha spaSTa dikhalAI detA hai, isa liye calo vahAM se dikhlaauuN| patnI kI aisI bAta sunakara vaha usa tIra para usake sAtha calA gyaa| jisa ghara meM usa strI kA AnA jAnA niSiddha kara rakhA thA vaha usI ghara ke pAsa khaDI hokara apane pati ko madhucchana dikhAne lagI to patine apanI buddhi se jAna liyA ki yaha mere niSedha kiye hue ghara meM pratidina AtI jAtI hai // 18 // // yaha aThArahavAM madhusiktha (madhucchantra) dRSTAnta huvA // 18 // unnIsavAM mudrikAdRSTAntaeka nagara meM koI satyavAdI nAma kA purohita rahatA thaa| usake Upara logoM kA aisA vizvAsa jamA huA thA ki yaha avadhi nikala jAne para bhI kabhI bhI kisI kI dharohara kohaDapa kara apanA nahIM karatA hai-vApisa lauTA detA hai| eka samaya kisI daridra ne usake pAsa apanI kucha dharohara rakhakara dezAntara gyaa| ubhI rahIne te tenA patine madhapUDo batAvavA lAgI tyAre patie pitAnI buddhithI samajI lIdhuM ke A meM jyAM javAnI manAI karI che te ghera dararoja Ave jAya che. e 18 che * A agIyAramuM madhapUDAnuM daSTAMta samAsa 18 mAgaNIsabhu mudrikA dRssttaaNteka nagaramAM satyavAdI nAmane keIeka purohita raheto hato. tenA upara lokone evo vizvAsa besI gaye hatuM ke mudata prasAra thaI javA chatA paNuM te keInI anAmata (thApaNu) pacAvI pADatuM nathI. eka vakhata keI daridra mANasa tenI pAse potAnI amuka thApaNa mUkIne paradeza gaye. Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandrikA TIkA-mudrikAdRSTAntaH sa videze bahUni dinAni sthitvA yadA svagRhamAgatastadA purohitaM pAha-he purohita ! mayA tvayi nihito nikSepo mahyaM diiytaam| purohitaH prAha-kastvam ? taba nikSepaH kIdRzaH?,nAhaM jAnAmi tava nikssepm|-iti purohita vacanaM zrutvA sa svanikSepArtha cintAturA jAtaH / dvitIyadivase rAjamantrI pathi gacchaMstena dramakeNa dRSTaH / sa rAjamantriNamAha-mahAnubhAva ! mayA purohitAntike sahasrarUpyakanikSepo nihitaH, sa mahyaM na dAtumicchati, kRpayA dApayatu, mahAnupakAro bhaviSyati / savai vRttaM vijJAya mantrI tasmin ___ vahAM rahate 2 usako bahuta dina nikala cuke / jaba vaha vApisa vahAM se apane ghara para AyA to usane purohita se kahA-purohitajI! maiMne Apake pAsa jo dharohara rakha chor3I hai vaha aba mujhe de diijiye| sunate hI purohita ne kahA-tuma kauna ho ? aura kaisI tumhArI dharohara hai ? mujhe to isa kI khabara taka bhI nahIM hai| purohita kI isa bAta se bicAre usa daridra ke citta meM bar3I cintA huI aura vaha vizeSa vicAra meM par3a gyaa| dUsare dina kI bAta hai ki jaba rAjamaMtrI vahAM se hokara jA rahe the to usa daridrane unheM dekha liyA aura dekhate hI unake pAsa jAkara kahane lagA-mahArAja! maiMne purohitajI ke pAsa eka hajAra rupayA dharohara ke rUpa meM rakha choDe the aba ve unheM dete nahIM haiM, baDI kRpA hogI nAtha ! jo Apa unheM dilA deveN| mujha garIba kA baDA upakAra hogaa| daridra kI aisI bAta sunakara maMtrI ko usake Upara bar3I dayA aagii| jaba maMtrI ne saba bAta acchI taraha samajha lI to usane jAkara yaha vRttAnta rAjA se bhI kaha diyaa| rAjAne usI samaya purohitajI ko bulAyA tyAM rahetA rahetA tene ghaNo samaya vyatIta thaI gaye. jyAre te tyAMthI pAchA pharyo tyAre teNe purohitane kahyuM-"meM tamAre tyAM je thApaNa mUkI che te have mane pAchI Apa." te sAMbhaLatA ja puhite kahyuM, "tame koNa che ? ane kevI tamArI thApaNa che? huM to te bAbatamAM kaMi ja jANatA nathI." purohitanI e vAtathI bicArA daridranA manamAM cintA thaI ane te muMjavaNamAM paDayo. bIje divase jyAre rAjamaMtrI tyAMthI jatAM hatAM tyAre te daridre temane joyA ane temane jotA ja temanI pAse jaIne kahyuM--"mahArAja! me eka hajAra rUpIyA purohite tajI pAse thApaNa rUpe mUkyA hatA. have teo mane te ApatA nathI, Apa te mane apAve te ApanI moTI maherabAnI. mArA jevAM garIba upara maTe upakAra karyo gaNAze." daridranI evI vAta sAMbhaLIne maMtrIne tenA para dayA AvI, jyAre maMtrIe badhI vigata barAbara samajI lIdhI tyAre teNe rAjA pAse jaIne A vRttAta kahI dIdhuM. rAjAe eja vakhate purohitane bolAvyo Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 mandIsne dramake dayAvAn jAtaH / mantriNA rAjJe niveditam / tato rAjA purohitamAhUya vadati-asya dramakasya nikSepastvayA dhRtaH sa tasmai dIyatAm / purohitaH prAha-rAjan ! asya kimapi mayA na gRhItam , ki deyam 1 / purohitavacanaM zrutvA rAjA tUSNIM babhUva / purohite gRhaM gate sati rAjA taM dramakaM pRSTavAn-satyaM vada, kasyAntike tvayA nikSepaH sthApitaH / rAjJA pRSTo'sau dramako ' yadA yatra yasya samakSe ca nikSepaH sthApitaH ' sarva rAjJe niveditavAn / tato rAjA tadvacanaM nirNetumekadA tena purohitena saha kaMcit krIDAvizeSa kartuM pravRttaH / tadA nRpaH krIDAkrameNa svakIyAGgulimudrikA purohitasya haste dattvA purohitasya mudrikAM svayaM gRhItavAn / tadvRttaM aura kahA-tumhAre pAsa jisa daridra kI dharohara rakkhI huI hai vaha usako vApisa kara do| rAjA kI bAta sunate hI purohita ne kahA-mahArAja! mere pAsa to isakI koI bhI dharohara nahIM rakhI huI hai maiM kyA hU~? purohita kI aisI bAteM sunakara rAjA cupa ho gyaa| purohita vahAM se uThakara apane ghara calA AyA / aba rAjAne usa daridra ko bulAkara pUchAtuma satya 2 kahanA kisake pAsa tumane dharohara rakhI hai| rAjA ke pUchane para usa daridra ne jisa samaya jahAM jisake samakSa dharohara rakkhI thI vaha saba bAta rAjA se spaSTa kaha dI / aba rAjA ne isakA nirNaya karane ke liye apanI buddhi se eka upAya socA, jo isa prakAra hai-eka dina rAjA ne purohita ko bulAkara unase kahA-purohitajI! Ao, Aja hama loga koI vizeSa khela kheleN| aisA hI huaa| ve donoM krIDAvizeSa karane lge| khela khela meM aMgUThiyoM kA una donoM ne parivartana ane kahyuM, "tamArI pAse je daridranI thApaNa paDela che te tene pAchI soMpe. rAjAnI vAta sAMbhaLatA ja purohite kahyuM-"mahArAja ! mAre tyAM te teNe mUkelI keI thApaNa nathI. huM zuM ApuM?" purohitanI evI vAta sAMbhaLIne rAjA cupa thaI gaye, purohita tyAMthI uThIne pitAne ghera cAlyA gaye. have rAjAe te daridrane bolAvIne pUchayuM ane kahyuM, "tuM sAce sAcuM kahe, kenI pAse te thApaNa mUkI che?" tyAre teNe je samaye, jyAM, jenI samakSa thApaNa mUkI hatI te badhI vigata rAjAne spaSTa kahI dIdhI. have rAjAe tene nirNaya karavAne mATe potAnI buddhithI eka yukti zeAdhI je A pramANe hatI-eka divasa rAjAe purohitane belAvIne kahyuM-"purohitajI ! cAlo, Aje ApaNe keI ramata ramIe. evuM ja banyuM. te bane kaI khAsa ramata ramavA lAgyA. ramatA ramatA te bannee pitAnI aMgUThIo badalI lIdhI. rAjAe pitAnI Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uchera jAnandrikA TIkA-mudrikAdRSTAntaH purohitena na jJAtam / tato rAjA purohitAGgulimudrikA kasyacit svapuruSasya haste dattvA proktavAn-purohitasya gRhe gatvA tadbhAryAmevaM vada-ahaM purohitena preSito'smi, idaM ca nAmamudrA'bhijJAnam , tasmin dine tasyAM velAyAM yA nikSepasya navalikA tvatsamakSamamukapradeze sthApitA tAM zIghraM samarpaya ' iti / nRpAjJayA tena puruSeNa tathaiva kRtam , sA'pi ca purohitasya bhAryA nAmamudrAM dRSTvA'bhijJAnamilanAca 'satyameSa purohitena preSitaH' iti vizvAsaM kRtavatI / tataH sA purohitabhAryA tAM dramakanikSepanavalikAM samarpitavatI / rAjJA cAnyAsAM navalikAnAM madhye sA dramakakara liyA-rAjA ne apanI aMgUThI purohita ko pahirA dI aura purohita kI aMgUThI rAjA ne pahira lI-" yaha aisA kyoM kiyA ?" yaha bAta purohita ke dhyAnameM nahIM AI / rAjAne purohita kI aMgUTho kisI rAjapuruSa ke hAtha meM dete hue kahA-jAo purohita ke ghara para, vahAM usakI patnI se aisA kahanA-"mujhe purohitajI ne bhejA hai, vizvAsa na ho to dekho unake nAma kI yaha mudrikA hai| aura unhoMne yaha kahalA bhejA hai ki usa dina, usa samaya meM jo dharohara kI navalikA (poTalI)-tumhAre samakSa amuka sthAna para maiMne rakha dI thI vaha isako zIghra hI de do|" rAjapuruSa ne purohita ke ghara para Akara aisA hI unakI dharmapatnI se khaa| dharmapatnI ne bhI " isako apane nAma kI mudrikA dekara hI purohita ne mere pAsa bhejA hai aisA pUrNa vizvAsa usa mudrikA ko dekhakara kara liyaa| aura jo dharohara kI navalikA purohita ne usake samakSa jahAM rakkhI thI usako uThAkara usane usa rAjapuruSa ko de dii| aMgUThI rohine paherAvI dIdhI, ane purohitanI aMgUThI piote paherI lIdhI. "Ama kema karyuM?" te vAta purohitanA dhyAnamAM AvI nahIM. rAjAe purehitanI aMgUThI keI rAjapuruSanA hAthamAM ApIne kahyuM-"jAo, purohitajIne ghera jaIne temanI patnIne A pramANe kaheje-"mane purohitajIe mokalyo che. vizvAsa na Ave to ja, emanA nAmanI A mudrikA che, ane kahevarAvyuM che ke te divase, te samaye meM je thApaNanI thelI tamArI rUbarU amuka sthAna mUkI che te ane tarata ja ApI deze." rAjapuruSe purohitane ghera jaIne temanI patnIne e pramANe kahyuM-temanI dharmapatnIe paNa "A mANasane pitAnI mudrikA ApIne purohitajIe ja mArI pAse mokalyo che " e saMpUrNa vizvAsa te mudrikAne joIne mUkyo ane je thApaNanI thelI purohitajIe tenI rUbarUmAM jyAM mUkI hatI tyAMthI laIne te rAjapuruSane ApI dIdhI, Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 : mandIsUtre navalikA prkssiptaa| tato rAjA taM dramakamAhUya svanavalikA sparzayitumAdiSTavAn / tato'sA dramakaH navalikA parijJAya hastena spRSTavAn / tato rAjA'dramako'yaM satyaM bravIti'-iti matvA tAM navalikAM grahItumAdizati / purohitaM tu daNDayati sma / // ityekonaviMzatitamo mudrikAdRSTAntaH // 19 // atha viMzatitamo'GkadRSTAntaH kenApi puruSeNa kasyacit zreSThinaH samIpe sahasrasaMkhyakarUpyakaiH saMbhRtA navalikA nikSiptA / sa zreSThi navalikAyA adhobhAga chittvA tato rUpyakANi ni:sArya kUTarUpyakai tvA chinnabhAgaM sIvitvA yathAsvarUpAM tAM navalikAM sthApitavAn / rAjapuruSa ne lAkara vaha rAjA ko de dii| rAjA ne anya poTaliyoM ke sAtha usako milAkara bIca meM rakha diyaa| pazcAt daridra ko bulAkara usa se kahA-dekho ina poTaliyoM meM jo tumhArI dharohara kI poTalI ho unako tuma mujhe chUkarake btaao| rAjA kI AjJA se usa daridra ne vaisA hI kiyaa| rAjA ne taba jAna liyA ki yaha daridrI Thoka kahatA hai aura yaha isakI hI dharohara kI poTalI hai / use Adeza diyA ki tuma isako le lo / daridra ne use le liyA aura bahuta prasanna huaa| rAjA ne isa kRtya para purohita ko daMDita kiyA // 19 // ||yh unnIsavAM mudrikAdRSTAnta huA // 19 // bIsavAM aMkadRSTAntakisI puruSa ne kisI seTha ke pAsa eka hajAra rUpayoM se bharI huI eka naulI nikSeparUpa meM rkhii| seTha cAlAka thaa| usane usa naulI ke rAjapurUSe lAvIne te rAjAne ApI. rAjAe bIjI thelIo bhegI tene paNa vacamAM goThavI. pachI daridrane belAvIne kahyuM, "juo, A thelIomAMthI je tArI thApaNanI thelI hoya tene sparzIne mane batAva." rAjAnI AjJAthI te daridra te pramANe karyuM. rAjA tyAre samajI gayo ke A daridra AdamI sAcu ja kahe che, ane A tenI ja thApaNanI thelI che tethI temaNe tene Adeza Apyo ke tuM Ane laIle, daridra te laI lIdhI ane te ghaNe rAjI thayo. rAjAe A kRtya mATe purehitane zikSA karI che 19 che ___yA mAgaNIsabhu mudrikA 48ita sabhAta // 18 // vIsabhu aMka dRssttaaNtke puruSa eka zeThane tyAM eka hajAra rUpiyA bharelI thelI thApaNa tarIke mUkI. zeTha cAlAka hatA. teNe te thelIno nIceno bhAga kApIne rUpIyA kADhI Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA TIkA aGkaTAntaH 751 tataH kAlAntare nikSepasvAminA svanavalikA yAcitA / zreSThI tasmai navalikAM dattavAn / yadA sa navaLikAmudghATaya pazyati tadA sarvANi kUTarUpyakANi dRSTvA nyAyAdhIzasamIpe'bhiyAgaM kRtavAn / nyAyAdhIzaH pRcchati - tava navalikAyAM kiyanti rUpyakANyAsan ? / nikSepasvAmI prAha - sahasram / nyAyAdhIzena parIkSitam " yAvAn bhAgo navalikAyAzchinna AsIt tAvantyeva rUpyakANyavaziSTAni, navalikA tu paripUrNA jAtA / kiMtu yAvAn bhAgo'dhastAcchinnastAvAn nyUna iti nIce ke bhAga ko kATakara rUpaye nikAla liye aura khoTe rUpaye usameM bhara diye tathA phaTe hue bhAga ko sIkara usako jyoM kA tyoM kara naulI ko rakha dii| kucha dinoM ke bAda jisane vaha naulI seTha ke pAsa rakhI thI vaha AyA aura usase apanI vaha dharohara kI rakhI huI naulI maaNgii| seTha ne mAMgate hI usako vaha sauMpa dI / usako lekara vaha jyoM hI kholakara dekhatA hai to usameM saba ke saba rUpaye khoTe khoTe usako dikhalAI diye / seTha se kahA to 'ulaTA cora kotavAla ko daMDe ' vAlI kahAvata caritArtha huI / bicArA vahAM se daur3A huA nyAyAdhIza ke pAsa aayaa| mukaddamA cAlU huA / nyAyAdhIza ne pUchA- bhAI ! tumhArI naulI meM kitane rUpaye bhare jA sakate haiM? to usane kahA- eka hajAra / nyAyAdhIza ne usa naulI meM hajAra rupaye bharakara parIkSA kI / parantu usa naulI ke nIce kA bhAga jitanA kaTA thA utane hI rupaye baca gaye, naulI bhara gaI / avaziSTa rupaye DAla dene para vaha naulI sII nahIM jA sakatI thI / isase nyAyAdhIza ko pUrNa vizvAsa ho gayA ki isa naulI ke nIce ke lIdhA ane temAM khoTA rUpIyA bharI dIdhA, tathA phADelA bhAgane sIvIne tene hatA tevA karIne thelIne mUkI dIdhI, keTalAka divasa pachI jeNe te thelI zeThane tyAM mUkI hatI te AbyA ane teNe peAtAnI thApaNanI thelI zeThanI pAsethI pAchI mAgI, zeThe mAgatAM ja te tene seAMpI dIdhI, tene hAthamAM laI te jevI teNe kholIne joI ke tarata ja badhA khoTA rUpIyA tenI najare paDayA. teNe zeThane kahyuM teA " cAra koTavALane DaeNDa " vALI kahevata jevuM thayu, bicArA tyAMthI doDatA nyAyAdhIzanI pAse gayeA. kesa cAlu thayA. nyAyAdhIze pUchyuM, " bhAI ! tamArI thelImAM keTalA rUpIyA samAya che ? teA teNe kahyuM, hajAra '. nyAyAdhIze te thelImAM hajAra rUpIyA bharI joIne tenI khAtrI karI paNa te thelInI nIcenA jeTaleA bhAga kapAyA hatA teTalA bhAgamAM samAya eTalA rUpIyA khAkI rahyAM chatAM thelI bharAI gaI. bAkInA rUpIyA temAM bharavAthI te celIne sIvI zakAtI na hatI. tethI nyAyAdhIzane khAtarI thaI gaI ke A huM eka Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 tadupari sIvituM na zakyate" iti / tato nyAyAdhIzena nirNItam-nUnamasyApahatAni rUpyakANi / tato nikSepakartre nyAyAdhIzo rUpyakasahasraM dApayati sma / iti viMzatitamo'GkaSTAntaH // 20 // __ 'athaikaviMzatitamo nANakadRSTAnta: eko vaNik kasyacit zreSTino'ntike suvarNamudrAsaMbhRtAmekAM navalikAM nikSipya dezAntaraM gtH| sa zreSThI tasyA navalikAyA uttamasuvarNamudrA apahRtya tAvassaMkhyakA alpamUlyAH suvarNamudrAstatra bhRtvA pUrvavannAvalikAM sIvyati sma / ____ anyadA navalikAnikSepako vaNik videzAtsamAgataH / sa zreSThinaH samIpaM bhAga ko kATa kara rUpaye nikAla liye gaye haiN| ata eva jitanA bhAga kATa diyA gayA hai utane bhAga meM Ane vAle rUpaye avaziSTa raha jAte haiN| isa prakAra parIkSA kara ke yathArtha nirNaya para pahu~ce hue usa nyAyAdhIzane yahI vidhAna kiyA ki isake rUpaye nikAla liye gaye haiN| taya usa nyAyAdhIza ne usa naulI vAle ko eka hajAra rupaye usa seTha se dilavA diye // // yaha vIsavAM aMkadRSTAnta huA // 20 // ikkIsavAM nANakadRSTAntakoI eka vaNika kisI seTha ke pAsa sone kI muharoM se bharI huI eka naulI-thailI rakhakara bAhara paradeza ke liye gyaa| seThane usameM se uttama sone kI muharoM ko nikAla kara usameM utanI hI aura thor3I kImata kI muhareM bhara dI, aura sIkara usako rakha dii| eka dina kI bAta hai ki vaha vaNik paradeza se lauTakara vApisa A gyaa| seTha ke pAsa thelIne nIceno bhAga kApIne rUpIyA kADhI levAmAM AvyA chetethI jeTalo bhAga kApI lIdho che teTalA bhAgamAM bharI zakAya teTalA rUpIyA vadhe che, A pramANe parIkSA karIne yathArtha nirNaya para Avela te nyAyAdhIze evo nirNaya karyo ke tenA rUpIyA kADhI levAmAM AvyA che. tyAre te nyAyAdhIze te thApaNanI 2sI vAmAna : pAthI 2 3SIyA 2350yA // 20 // che A vIsamuM 5 dRSTAMta samAsa | 20 | savIsabhuM nANaka dRssttaaNtkoI eka vaNika koI eka zeThane tyAM sonAmahorothI bharelI eka thelI mUkone paradeza upaDaye. zeThe temAMthI uttama senAnI mahere kADhI laIne temAM eTalI ja paNa ochI kImatanI bIjI mahAre bharI dIdhI, ane thelIne sIvIne mUkI dIdhI. eka divasa te vaNika paradezathI pAchA pharyo. zeThanI pAse AvIne Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnavandrikA TIkA-nANakazaSTAntaH 753 gatvA svanavalikAM yAcitavAn / zreSThinA tasmai navalikA dattA / sa navalikA samyaga daSTvA-"seveyaM mama navalikA " iti jAnAti / yadA tu gRhamAgatya tAmudATitavAn , tadA tena jJAtam-atra suvarNamudrA madIyA na santi, imAstu sarvAH kUTamudrAH santi / sa punarAgatya zreSThinaH samIpe vadati-yA navalikA tvayA dattA tatra madIyA mudrA na santi / zreSThI prAha-tvayA yA navalikA mayi nikSiptA saiva tubhyaM mayA smrpitaa| tato nyAyAlaye vyavahAro jAtaH / nyAyAdhIzo navalikAyA usane apanI naulI maaNgii| seTha ne usako uThAkara usakI naulI de dii| usane usako pahicAna kara le lI / lekara jaba yaha ghara AyA aura kholakara jyoM hI usane usako dekhA to usako mAlUma hone lagA ki isameM jo ye suvarNamudrAe~ bharI huI haiM ve merI nahIM haiM / ye to unake sthAna meM kUTa mudrAe~ bhara dI gaI haiN| aba vaha usako lekara vApisa seTha ke pAsa AyA, kahane lagA-he seTha ! jo naulI Apane mujhe dI hai usameM merI svarNamudrAe~ nahIM haiM / vaNik kI isa bAta se saceta hokara seTha ne kahA-bhAI ! tumane jo naulI mujhe rakhane ko dI thI vahI tumhAre mAMgane para maiMne tumheM vApisa uThAkara dI hai, aba maiM kyA jAnUM ki vaha tumhArI nahIM hai / tumane lete samaya bhI yaha acchI taraha dekha hI liyA thA ki yahI navalikA hamArI hai, aba aisA kyoM kahate ho ? seTha ke isa prakAra ke vyavahAra se asaMtuSTa hokara vaNika ne nyAyAlaya meM usa para abhiyoga kara diyaa| nyAyAdhIza ne donoM tarpha kI bAteM sunii| teNe pitAnI thelI mAgI. zeThe lAvIne tene tenI thelI ApI dIdhI. teNe oLakhIne te laI lIdhI, laIne jyAre te ghera AvyuM ane tene khelIne joI te tene khabara paDI ke AmAM A je senAmahora bharelI che te mArI nathI. A te tenI jagyAe beTI mahora bharelI che. have te tene laIne zeThanI pAse pAcho pharyo ane kahyuM "he zeTha! tame je thelI mane ApI che temAM mArI mahera nathI.vaNikanI A vAtathI sAvaceta banIne zeThe kahyuM-"bhAI tame je thelI mane sAcavavA ApI hatI eja thelI tame mAgI tyAre lAvIne meM tamane ApI che, have huM kevI rIte mAnuM ke te tamArI thelI nathI? tame te letI vakhate barAbara joI lIdhuM hatuM ke te thelI tamArI ja che. have A pramANe kema kahe che ? "zeThane A prakAranA vyavahArathI asaMtuSTa thaIne vaNike kacerImAM tenI sAme phariyAda dAkhala karI. nyAyAdhIze banne pakSanI hakIkata 10 95 Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 - mandIstre nikSeptAraM prAha-kasmin kAle tvayA navalikA muktA / tato vANijA yasmin varSe yasmin divase navalikA nikSiptA sarva vRtta nyAyAdhIzasya purataH proktam / nyA. yAdhIzaH suvarNamudrAsu likhitaM tannirmANakAlaM pazyati / nikSepa kAlAntarasamutpannA etA mudrAH santIti vijJAya zreSThinaM proktavAn-etA mudrA asya na santi, yato nikSepe kRte sati tataH pazcAdetA nirmitAstasmAdasya mudrAstvayAgRhItAstA asmai dehi / tataH zreSThinA tasmai mudrAH pradattAH / ityekaviMzatitamo nANakadRSTAntaH // 21 // pazcAt apanI buddhi se socakara nyAyAdhIza ne vaNika se kahA-tumane kisa samaya inake pAsa apanI naulI rakhI thI ? nyAyAdhIza ke isa prazna ko sunakara naulI vAle vaNik ne jisa varSa meM jisa dina meM vaha naulI seTha ke yahAM rakhI thI vaha saba bAta yathAvat sunA dii| vaNik kI bAta ko sunakara nyAyAdhIza ne una kUTa suvarNamudrAoM meM unake nirmANa kA samaya dekhA to usako patA calA ki "nikSepakAla ke bAda hI ye kUTa suvarNamudrAe~ banAI gaI hai"| aisA jAnakara phira usane seTha se kahAhe seTha ! ye mudrAe~ isakI nahIM haiN| kAraNa, rakhane ke samaya se ye pIche kI dhanI huI haiM / isaliye yaha nizcita hai ki isakI mudrAe~ tumane le lI haiM, ataH tuma ve isako de do / seTha ne nyAyAdhyakSa ke dvArA pradatta nyAya ke anusAra usakI saba mudrAe~ usako de dIM // 21 // // yaha ikkIsavAM nANakadRSTAnta huA // 21 // sAMbhaLI. pachI pitAnI buddhithI upAya zodhIne teNe vaNikane pUchayuM" tame kayA divase te zeThane tyAM tamArI thelI mUkI hatI ?" nyAyAdhIzane te prazna sAMbhaLIne thelIvALa vaNike je varSanA je divase te thelI zeThane tyAM mUkI hatI te badhI vigata barAbara kahI. vaNikanI vAta sAMbhaLIne nyAyAdhIze te khoTI senA maherAmAM temanA nirmANane samaya vAMce te tene khabara paDI ke "thApaNuM mUkyA pachIne samaye ja e khoTI senA mahAre banelI che" ema samajIne temaNe pharIthI zeThane kahyuM "he zeTha! A sonAmahoro tenI nathI, kAraNa ke tamAre tyAM tenI thApaNa mUkyA pachI samaye te banela che. tethI te vAta cakakasa thAya che ke tame tenI senAmahoro laI lIdhI che, te tame te tene ApI de." zeThe nyAyAdhIze Apela cukAdA pramANe tenI badhI sonAmahora tene soMpI dIdhI. 21 che A ekavIsamuM nANaka daSTAMta samApta karavA Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnandrikA TIkA-bhikSukadRSTAntaH 755 atha dvAviMzatitamo bhikSukadRSTAntaHeko vaNik kasyacinmaThAdhIzabhikSukasya samIpe suvarNamudrAsahasraM nikSiptavAn / kAlAntare yadA sa bhikSukAt svanikSepaM yAcate, tadA sa bhikSukaH-adya dAsyAmi, ityuktavAn / punastena yAcitaH " zvastubhyaM dAsyAmi" ityuktvA kAlAvikramaM kRtavAn / sa vaNik tadanantaraM dyUtakAribhimaitrI kRtavAn / tato vaNig 'bhikSukeNa nikSepo gRhItaH' iti svamitrebhyaH kathayati / dyUtakAribhiH proktamtubhyaM svadIyAH sarvAH suvarNamudrAstasmAd bhikSukAt padApayiSyAmaH / tataste bAIsavAM bhikSukadRSTAntakisI eka vaNik ne eka maThAdhIza bhikSuka ke pAsa eka hajAra suvarNa mudrikAe~ dharohara ke rUpa meM rakha dI thIM / kAlAntara meM jaba usane usase ve mAMgI to bhikSuka ne 'abhI detA hUM' aisA kahakara usako TAla diyA / punaH usane jaba ve usako nahIM dI gaI to kahA-mahArAja / aba de dIjiye-taba bhikSuka ne kahA- bhAI kala de duuNgaa'| isa taraha se jaba bahAnA banAkara vaha maThAdhIza bhikSuka use usakA nikSepa dene meM TAlamaTUla karane lagA to vaNik ne apanI buddhi se ekayukti socI, vaha yaha haivaha zIghra hI juAriyoM ke pAsa AyA aura unase mitratA kara kahane lagA-bhAI ! maiM kyA kahUM-dekho to sahI usa maThAdhIza bhikSuka ne merI eka hajAra suvarNamudrikAe~ jo maiMne usake pAsa dharohara ke rUpa meM rakha dI thIM pacAlI haiM, mAMgane para bhI vaha nahIM detA hai, isakA koI upAya ho mAvIsa littaatkeI eka vaNike eka maThAdhIza bhikSuka pAse eka hajAra sonAmahere anAmata tarIke mUkI hatI. thoDA vakhata pachI jyAre teNe te tenI pAse mAgI te bhikSuke " hamaNAM AvuM chuM" ema kahIne tene ravAnA kya. pharIthI paNa te vaNike jyAre te mAgI tyAre bhikSuke kahyuM, "bhAI ! kAle ApI daIza." A rIta bAnA kADhIne jyAre te maThAdhIza bhikSuka tene tenI thApaNa ApavAmAM AMTA pherA khavarAvavA lAgyA tyAre te vaNike potAnI buddhithI eka yukti zelI kADhI te yukti A pramANe hatI-te tarata ja jugArIo pAse Avyo ane temanI sAthe mitratA bAMdhI. pachI temane kahyuM "bhAI zuM vAta kare ! juve te kharA ! te maThAdhIza bhikSuke mArI eka hajAra sonAmahoro je meM tenI pAse thApaNa rUpe mUkI hatI te pacAvI paDI che, mAgavA chatAM paNa te Apane nathI, to te meLavavAne keI upAya hoya to Apa leke mane batAve." jugA Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- --- -- more 756 nandIsne gairikaraktavastraiH sAdhuveSaM kRtvA suvarNeSTakAM gRhItvA vaNija tatsamaye tatrAgamanAya saMketaM kRtvA bhikSukasya samIpe samAgatya moktavantaH-vayaM tIrthayAtrAM kartuM gacchAmastvaM tu paramavizvAsapAtramasi, atastvatsamIpe suvarNeSTakAmimAM nikSipAma iti| tasminneva kAle pUrvasaMketitaH sa vaNik tatrAgatya vadati-'mahArAja! mama nikSepa dehi ' iti / tadA sa maThAdhIzo bhikSukaH suvarNeSTakAlobhavazAt tadaiva tasmai suvarNato Apa loga batalAo / juAriyoM ne apane isa navIna mitra kI ghAta sunakara usako dhaiyeM baMdhAte hue kahA-he mitra! isakI kyA cintA karate ho ghabar3Avo nahIM, hama ve sabakI saba tumheM dilA deNge| tuma eka upAya karo-hama saba gairika-raktavastra pahinakara Aja hI sAdhu ke veSa meM usa maThAdhIza bhikSuka ke pAsa eka sone kI IMTa lekara calate haiM jyoM hI hama vahAM pahuMce ki tuma bhI usake pAsa A jAnA / isa prakAra kA saMketa dekara jyoM hI ve saba ke saba gairika vastradhArI bhikSuka ke veSa meM usa maThAdhIza bhikSuka ke pAsa pahu~ce ki yaha bhI usI samaya usa ke pAsa jAne ke liye claa| ina gairika vastradhArI bhikSukoM ne usa maThAdhIza bhikSaka se kahA-mahArAja! hama loga tIrthayAtrA karane jA rahe haiM, hamAre pAsa yaha sone kI IMTa hai| sunA hai-Apa baDe vizvAsapAtra haiM ataH isa ko hama Apa ke pAsa rakhane Aye haiN| ve saba aisA kaha hI rahe the ki itane meM yaha vaNika bhI vahAM Apahu~catA hai| Ate hI vaha kahane lagAmahArAja! hamArI jo Apa ke pAsa eka hajAra suvarNa mudrikAe~ rakhI haiM rIo e pitAnA A navA mitranI vAta sAMbhaLIne tene AzvAsana ApatAkahyuM, "he mitra, tenI cintA zA mATe kare che. gabharAzo nahIM. ame te badhI tamane apAvazuM. tame eka upAya karo. ame badhA bhagavAM vastradhArI sAdhunA veSamAM Aje ja te maThAdhIza bhikSukanI pAse eka senAnI ITa laIne jaIe chIe, jevAM ame tyAM pahoMcI ke tarata ja tamAre paNa tenI pAse AvI pahoMcavuM. A pramANe saMketa karIne te badhA bhagavAM vastradhArI bhikSukanA veSamAM jevAM mIThAdhIza bhikSukanI pAse pahoMcyA ke tarata ja te paNa tenI pAse javAne mATe nIkaLyo. te bhagavAM vastradhArI bhikSakee te mIThAdhIza bhikSukane kahyuM, "mahArAja ! ame tIrthayAtrA karavA jaIe chIe, amArI pAse senAnI A ITa che. sAMbhaLyuM che ke Apa ghaNuM vizvAsapAtra che. tethI ame A sonAnI iTa tamArI pAse mUkavA mATe AvyA chIe." teo A pramANe kahetA hatA evAmAM te vaNika paNa tyAM AvI poMcyo. AvatAM ja kahevA lAgyo, "mahera rAja ! ApanI pAse meM je eka hajAra sonAmahore mUkI che te mane pAchI Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rower TIkA- bhikSukadRSTAntaH, ceTaka nidhAnadRSTAntaH mudrAsahasraM pradattavAn / dyUtakAriNaH kiMcid vimRzya bhikSukaM prAhu: - 'mahArAja ! 'atraivAvazyakaM kiMcit kAryamupasthitam, ato'dhunA'smAbhirna gantavyam ' ityuktvA bhikSukAt suvarNeSTakAM gRhItvA dyUtakAriNo gatavantaH / iti dvAviMzatitamo bhikSukadRSTAntaH // 22 // frq atha trayoviMzatitamaH ceTaka nidhAnadRSTAntaHceTakaH - bAlakaH / nidhAnaM - prasiddham / at puruSau parasparaM mitrabhAvaM pratipannau / tAbhyAmanyadA kvacit pradeze nidhAnaM prAptam / tatraikaH prathamaH kapaTahRdayaH / dvitIyaH saralahRdayaH / kapaTahRdayo brUte - AgAve de dIjiye / maThAdhIza bhikSuka ne suvarNa kI IMTa ke lobha ke vaza meM Akara usI samaya usa ko eka hajAra suvarNamudrikAe~ de diiN| una dyUtakAroM ne jaba yaha dekhA to ve thoDI dera bAda usa maThAdhIza bhikSuka se bole - mahArAja ! hameM yahAM hI kucha Avazyaka kArya AgayA hai so aba abhI hama loga nahIM jA sakeMge ataH vaha IMTa vApisa kara dIjiye, jaba jAveMge taba punaH Akara Apa ke pAsa rakha jAvege / aisA kaha kara ve usa se usa IMTa ko vApisa lekara bahAM se khuzI khuzI hote hue vApisa apane sthAna para cale Aye // 22 // // yaha bAIsavAM bhikSukadRSTAnta huA // 22 // teIsavAM ceTaka (bAlaka) nidhAnadRSTAnta - kisI sthAna para do puruSa rahate the / paraspara meM una kI baDI mitratA thI / eka samaya kI bAta hai ki inheM kisI sthAna para eka nidhAna prApta # Ape." maThAdhIza bhikSuke seAnAnI iMTanA lAbhane vaza thaIne eja vakhate tenI eka hajAka sAnAmahero tene ApI dIdhI. te jugArIoe jyAre te jeyu tyAre thoDA samaya pachI temaNe te mIThAdhIza bhikSukane kahyuM, " mahArAja! ahIM ja amAre eka Avazyaka kArya AvI paDyu che to have atyAre ame jaI zakIe tema nathI. te te iMTa pAchI ApI do, jyAre javAnu thaze tyAre AvIne ApanI pAse te mUkI jaIzuM. A pramANe kahIne tenI pAsethI te iMTa pAchI laI ne teo khuzI thatAM tyAMthI peta peAtAne sthAne pAchAM pharyA // 22 // / A bAvIsamu' bhikSukaSTAMta // 22 / / tevIsamu " theTa4 " (Asa4 ) " nidhAna " dRSTAMta kAI eka jagyAe e puruSo rahetA hatA temanI vacce gADha maitrI hatI. eka vakhata temaNe keAI eka jagyAe jamInamAM dATela khajAne joce. tene Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dat mandI sUtre I midivase zubhe nakSatre nidhAnamidaM grhiissyaamH| dvitIyaH saralacittatayA tathaiva svIkRtam / tatastena kUTamanaskena tatra rAtrAvAgatya nidhAnamAdAya tatrAGgArakAH (koyalA) prkssiptaaH| tato dvitIyadine dvAvapi saha bhUtvA tatra gatau / tau tatrAGgArakAn dRSTavantau / tataH sa mAyAvI svavakSastADayan krandituM pravRttaH san prAha - " vayaM bhAgya - hInAH, yato daivena nidhAnasthAne'GgArakAH pradarzitAH / yathA'smAkamakSi davA daivena punastadapahRtam ' iti jAnAmi / - ityuktvA sa mAyAvI punaH punaH svamitraM pazyati / dvitIyastasya kapaTacintayA sarve satyavRttaM vijJAya bhAvaparivartanena vadatimitra ! nidhAnArthaM mA cintaya, gaccha evameva bhAgyamasmAkam / tataH zAntacetasA araft svasvagRhaM gatavantau / ho gyaa| usa ko dekhate hI eka ke hRdaya meM kapaTa bhAva jAga gayA, usane apane mitra se ki jisa kA citta kapaTa se rahita thA kahA- bhAI ! yaha nidhAna Aja nahIM leMge, kala leNge| calo aba yahAM se ghara para cale / ve donoM ghara A gye| aba kapaTa hRdayavAle mitra ne sarala hRdaya vAle mitra ko vinA khabara diye hI rAtri meM Akara usa khajAne ko vahAM se nikAla kara usa ke sthAna meM koyale bhara diye aura nidhAna apane ghara le gyaa| dUsare dina prAtaHkAla hote hI jaba ve donoM milakara vahAM Aye to unhoM ne nidhAna ke sthAna para koyale bhare hue dekhe / dekhate hI vaha mAyAvI vyakti chAtI ko kUTa 2 kara rone lagA aura kahane lgaa| 46 hAya hAya hama kitane bhAgya hIna haiM jo bhAgya ne nidhAna ke sthAna para hameM koyale bhare hue dikhalAye haiN| " bhAgya ne AMkhe dekara phira phoDa DAlI hai / yahI yukti isa samaya hamAre Upara caritArtha ho rahI hai / isa taraha jotA ja ekanA hRdayamAM kapaTabhAva pedA thaye teNe potAnA mitra ke je niSNupaTI cittavALA hato tene kahyuM, " bhAI A khajAnA Aje levA nathI, kAle sazu yA huve sahIM thI ghera 44 me. " tethe| janne dhera bhAvyA. have kapaTI mitre saraLadayI mitrane khabara ApyA vinA rAtre jaIne khajAnAne tyAMthI kADhIne tenI jagyAe kAlasA bharI dIdhA ane khajAnA peAtAnA ghara bhegA karyAM. bIje divase prAtaHkALe te banne maLIne tyAM AvyA to temaNe khajAnAnI jagyAe kAlasA bharelA bhALyAM. te jotA ja te kapaTI mANusa chAtI kUTI phUTIne raDavA lAgyA ane kahevA lAgyA " hAya, hAya ! ApaNe keTalA durbhAgI chIe nasIbe ApaNane khajAnAnI jagyAe kAyalA bharelA matAnyA che.'" "nasIe AMkhA ApIne pAchI phADI nAkhyA jevuM karyu che" AAja vAta atyAre ApaNune kharAkhara lAgu paDe che. ' A pramANe anAvaTI vAto manAvIne te mitranI tarapha << Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikA TIkA-peTakanidhAnadRSTAntaH 759 itazca saralahRdayo dvitIyastasya mAyAvino mitrasya lepyamayI pratikRti kRtvaan| kenacit pAlito dvau markaTAvapi gRhItavAn / tayomarkaTayorbhakSyaM phalAdika pratikRtezrotsaGge haste zirasi skandhe'nyatra ca yathAyogyaM dadAtisma / tau ca markaTau kSudhitau tatrAgatya pratikRte rutsaGgAdau nikSiptaM bhakSyaM bhakSitavantau / evaM ca prati divasaM karaNe tayostAdRzaH svabhAva eva saMjAtaH / banAvaTI bAteM banArakara vaha mitra kI ora nihAra ne lgaa| usa niSkapaTI mitra ne usa kI banAvaTI bAtoM ko sunakara apanI buddhi se jAnaliyA ki 'yaha kapaTI hai| aisA jAnakara usa samaya usase kucha nahIM kahA, parantu apane mana meM jAna hI liyA ki yaha saba karAmAta bhAgya kI nahIM kintu isI kapaTI mitra kI hai| apane bhAvoM ko badalate hue usa ne usa se kahA-mitra cintA mata karo, hama logoM kA aisA hI khoTA bhAgya hai, calo aba ghara cliye| isa taraha paraspara meM ve dono vicAra karate hue apane 2 ghara para A gaye // kucha dinoM ke bAda usa niSkapaTI mitra ne usa mAyAvI mitra kI eka lepyamayI AkRti taiyAra kii| jaba vaha acchI taraha bana cukI to usane usa ke goda, hAtha, zira, skaMdha, evaM aura bhI jagaha para phala vagairaha rakhanA prAraMbha kiyaa| do pAlatU bandoM ko bhI yaha kahIM se le aayaa| una baMdaroM ne jaba isa AkRti ke aMga upAMgoM para rakhe hue phalAdika dekhe to ve vahAM Akara unheM khAne lge| isa taraha karate 2 una baMdaroM kA nihALavA lAgyA. te saraLahadayI mitre tene banAvaTI vAto sAMbhaLIne pitAnI buddhithI samajI lIdhuM ke "A kapaTI che." ema samajIne paNa tyAre teNe tene kaMI paNa kahyuM nahIM, paNa pitAnA manamAM samajI lIdhuM ke A badhI karAmata bhAgyanI nathI paNa A kapaTI mitranI ja che. pitAnA manabhAvane chUpAvIne teNe mitrane kahyuM, "mitra! citA na kare, ApaNuM nasIba ja kharAba che; cAla have ghera jaIe. A pramANe parasparamAM vicAra karatAM karatAM teo bane ghera AvyAM. keTalAka divasa pachI te niSkapaTI mitre te kapaTI mitranI eka mATInI mUrti banAvavA mAMDo. jyAre te pUre pUrI banI gaI tyAre teNe tenI geda, hAtha, mastaka, khabhA ane bIjI jagyAo para paNa phaLa vagere mukavA mAMDayAM. be pALelA vAnarAone paNa te kaI sthaLethI laI AvyA. te vAnaree jyAre te mUrtinAM aMga upAMga para mUkela phaLAdi joyAM tyAre teo vyA AvIne tene khAvA lAgyAM. A pramANe karatAM karatAM te vAnarene evI Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsUtre ekadA parvadivasamupalakSya sarala hRdayena mAyAvimitrasya dvAvapi putrau bhojanArtha nimantritau, mahatAssdareNa premNA ca tau mitrasya putrau bhojayitvA tatraiva kutracid guptasthAne sukhapUrvakaM saMgopitau / dvitIya divase'pi vAlako nAgatau tatastatpitA tayoranveSaNArthaM mitrasya samIpaM gatvA pRcchati - mitra ! kva dvau bAlakau staH ? mitregoktam - mitra ! mahAn khedo'sti, tau tvatputrau markaTau saMjAtau / tato'sau svamitrasya gRhaM pravizati, tadA tena saralahRdayena mitreNa tau pAlitau markaTo bandhanAdunmocitau / tau kilakilAzabdaM kurvantau samAgatya tasyAGgeSu saMlagnau lIDhavantau ca / 1 760 aisA svabhAva ho gayA ki jyoM hI yaha usa para phalAdikoM ko caDhAtA to ve Arakara unheM vahAM se uThAkara khAne laga jaate| isa taraha baMdara aura vaha paraspara meM khUba hilamila gaye / eka dina kI bAta hai ki parva kA dina aayaa| usa samaya sarala hRdaya vAle mitra ne kapaTI hRdayavAle mitra ke do bAlakoM ko apane ghara para AmaMtrita kiyaa| baDe Adara se una donoM bAlakoM ko jimAkara anta meM usane unheM kisI surakSita gupta sthAna para chupA diyA / jaya ve donoM bAlaka apane ghara para nahIM pahu~ce to unake pitA ne unake viSaya meM mitra ke ghara Akara pUchA- bhAI ve donoM bAlaka kahAM haiM / mitra ne kahAbhAI kyA kaheM, baDe duHkha kI bAta hai ki ve donoM hI bAlaka baMdara bana gaye haiM / yaha sunate hI vaha usa ke ghara meM ghusa gayA to usane ve donoM pAlita baMdara baMdhana se nirmukta kara diye| chUTate hI ve kila kilAhaTa karate hue usake aMgo para Akara cipaTa gaye usako cATane lage baMdaroM ko Teva paDI gaI ke jevA te tenA para phaLAdika mUkatA ke teo AvI AvIne temane tyAMthI uThAvI uThAvIne khAvA maMDI jatA. A pramANe vAnarA ane te parasparamAM khUba haLImaLI gayAM. eka divasanI vAta che. kAI parvanA divasa hatA. te divase saraLa hRdayI mitre kapaTI mitranAM e mALakAne peAtAne ghera AmaMtraNa Apyu ghaNA bhAvathI anne bALakAne jamADIne chevaTe teNe temane kAi surakSita gupta jagyAe satADI dIdhAM. jyAre te banne bALakeA peAtAne ghera pahoMcyA nahI tyAre temanA pitAe mitrane ghera AvIne pUchyuM, " bhAI te anne khaLakA kayAM che?" mitre kahyu " bhAI! zuM vAta karU', bhAre duHkhanI vAta che ke te mane khALakA vAnarA banI gayAM che" A sAMbhaLatAM ja te tenA gharamAM ghUsyA tyAre teNe te pALelA mane vAnarAne madhanathI mukta karyAM. chUTatAM ja kilakilATa karatAM te tenA a Mga upara AvIne cAMTI gayA; ane tenuM zarIra cATavA lAgyA, vAnarane Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 761 bhAgacandrikA TIkA-ghaTakanidhAnadRSTAntaH saralahRdayenoktam-pazya ! imau tvayi putravat prema drshytH| tatpitA vadatimitra ! manuSyaH kiM kSaNamAtreNa markaTo bhavitumarhati ? / saralahRdayenoktam-he bhrAtaH ! asmAkaM svakarmavazAt nidhAnaM yathA'GgArakarUpaM jAtaM tathaiva tvatkarmavazAt tvatputrau markaTau saMjAtau / tatastatpitA cintayati-aho nUnamanena matkRtaM nidhAnApaharaNaM vijJAtam / yadhuccaiH zabdaM kariSyAmi, tarhi rAjJA nigRhIto bhaviSyAmi, putrAvapi na me milissytH| tatastena mAyAvimitreNa sarva yathAvasthitaM vRttaM niveditam , dattathApahate nidhAne tasya bhAgaH / saralahRdayena mitreNa ca samarpitau tasya putrau / // iti trayoviMzatitamazceTakanidhAnadRSTAntaH // 23 // aisA karate hue dekhakara saralahRdayavAle mitra ne usa se kahA-bhAI dekho ye kaisA tumhAre Upara putra jaisA sneha prakaTa kara rahe haiN| putroM ke pitA ne kahAkyA mitra! manuSya bhI kSaNamAtra meM baMdara bana sakatA hai| sunate hI saralahRdaya vAle mitra ne usase kahA-bhAI ! jaba hamAre karmo ke vaza se nidhAna aMgArarUpa (koyalerUpa) ho sakatA hai to tumhAre putra bhI karmoM ke anusAra baMdara bana sakate haiN| isa meM kahane suna ne jaisI bAta hI kyA ho sakatI hai| mitra kI aisI anokhI bAta sunakara usa ne vicAra kiyA-nizcaya se merA kapaTa isa ko jJAta ho cukA haiM-isa ko patA paDa gayA hai ki nidhAna maiM ne hI apahRta kiyA hai| aba yadi maiM isa viSaya meM rotA pITatA hUM aura kisI se kucha kahatA hUM to isa bAta kA patA rAjA ko bhI kAnoM kAna laga sakatA hai| aisI sthiti meM bar3I bhArI Apatti meM paDa sakatA huuN| rAjA dvArA nigRhIta hokara merA gharabAra saba A pramANe karatAM jaIne saraLa hadayavALA mitre kahyuM, "bhAI ! juvo, teo tamArA para ke putranA je prema pragaTa kare che?" putrenA pitAe kahyuM, "mitra! zuM mANasa paNa kSaNavAramAM vAnara banI zakato haze?" te sAMbhaLatA ja saraLahRdayavALA mitre kahyuM, "bhAI ! je ApaNuM durbhAgye khajAne aMgAra rapa (kAyelArUpa) banI zake te tamArA putro paNa durbhAgya vaza vAnara banI zake che. temAM kahevA ke sAMbhaLavA jevI vAta ja zI hoI zake ?" mitranI AvI anekhI vAta sAMbhaLIne teNe vicAra karyo, " cakkasa mArU kapaTa A jANI gayA che-tene khabara paDI gaI che ke khajAne meM ja laI lIdho che. have ja A bAbatamAM huM raDuM ke mAthuMkaTa, ke kaIne kaI kahuM te A vAtanI khabara rAjAne kAne paNa pahoMcI jAya. A paristhitimAM huM bhAre muzkelImAM makAI jaIza. rAjA dvArA mane gharamAMthI bahAra paNa kADhI mUkAya ane mArA dharamAMnuM badhuM naSTa paNa karI zakAya. putra paNa maLe nahIM. tethI mAruM bhalu na0 96 Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 mandIratre atha caturviMzatitamaH zikSAdRSTAntaHzikSA dhanurvedaviSaye / ko'pi puruSo dhanurveda nipuNaH paribhraman kasmiMzcinagare samAgataH / sa tatra dhanikAnAM putrAn zikSayituM prvRttH| asau kalAcArya stebhyo bAlakebhyaH pracurANi dhanAni prAptavAn / etad viditvA zreSThinazcintayanti-asmai kalAcAryAya vAlakaiH prabhUtaM dhanaM dattam , ato'sya svagRhaM pratigantumudyatasya sarva naSTa ho sakatA hai| putra bhI nahIM mila sakate haiM / ataH aba bhalAI merI isI meM hai ki maiM, jo kucha huA hai vaha saba yathArtharUpa se isa apane mitra se nivedita kara duuN| aisA vicAra kara usa ne jo kucha nidhAna ke viSaya meM ghaTanA ghaTita huI thI vaha sava mitra se prakaTa kara dI aura kSamA yAcanA kii| isa ke bAda sarala hRdaya vAle mitra ne usase apanA AdhA bhAga nidhAna kA prApta kara usa ke donoM putroM ko usa ko samarpita kara diyA // 23 // // yaha teisavAM ceTakanidhAnadRSTAnta huA // 23 // coIsavAM zikSAdRSTAntayaha dRSTAnta dhanurvidyA ke viSaya meM hai, jo isa prakAra hai-eka dhanuveda vidyAvizArada manuSya idhara-udhara bhramaNa karatA huA kisI nagara meM A niklaa| vahAM ke eka dhanika ne isa se apane bAlakoM ko dhanuvidyA meM nipuNa karane ke liye isa ko sauMpa diyaa| anya aura bhI dhanikoM ke pAlaka isa vidyA ko sIkhane ke liye isake pAsa Ane lage / gurubhakti se prerita hokara bAlakoM ne isako pracura dravya diyA / jaba seTha ko yaha emAM ja raheluM che ke je kaMI banyuM che te satya rIte A mArA mitra AgaLa jAhera karuM." e vicAra karIne khajAnA bAbatamAM je kaMI banyu hatuM te mitra pAse jAhera karyuM ane tenI kSamA mAgI. tyAra bAda saraLahRdayI mitre tenI pAsethI khajAnAne pitAne arthe hise meLavIne tenA bane putre tene seMpyA. 23 che A tevIsamuM ceTakanidhAnadaSTAnta samApta che 23 covIsamuM zikSAdaSTAMtaA daSTAMta dhanuvidyAnA viSayamAM che, je A pramANe che eka dhanurveda vidyAvizArada manuSya ahIM-tahIM pharate pharate ke eka nagaramAM AvI pahoMcyo. tyAMnA eka dhanike pitAnA bALakane dhanurvidyAmAM nipuNa karavAne mATe tene seMkhyA. bIjA dhanikanAM bALake paNa dhanuvighA zIkhavA mATe tenI pAse AvavA lAgyAM. guru bhaktithI prerAIne te bALakee tene ghaNuM dhana ApyuM. jyAre zeThane te vAtanI khabara paDI tyAre temaNe vicAra Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA - zikSAdRSTAntaH 765 dhanaM grahISyAma iti / kalAcAryeNa kathaMcididaM vRttaM jJAtam / tato'sAvanyasmin grAme'vasthitAn svavandhUn vijJApayati- ahamamukasyAM rAtrau nadyAM gomayapiNDAn kSepsyAmi, bhavadbhiste grAhyA iti / tatastabandhubhistathaiva svIkRtam tataH kalAcAryo gomayapiNDeSu dravyANi nikSipya tAn gomaya piNDAn sUryakiraNeSu zoSayati / tataH kalAcAryo bAlakAn brUte - evamasmAkaM kulAcAraH, matkulotpannA amukaparvaNi snAnaM kRtvA nadyAM gomayapiNDAn mantrapUrvakaM pAtayanti / bAlakairuktam - zobhanam / tataH kuLAcAryastairvAlakaiH saha tasyAM rAtrau nadyAM gomayapiNDAn mantrapUrvakaM prakSiptavAn / itaca te gomayayiNDAH kalAcAryasya vandhubhigRhItAH / bAta jJAta huI to usane vicAra kiyA ki kalAcArya ne hamAre bAlakoM se pracuradravya liyA hai to hameM aba isa ko pArizramika dene kI kyA AvazyakatA hai, tathA isake pAsa jo hamAre bAlakoM dvArA dravya pahu~ca cukA hai vaha bhI apahRta kara lenA cAhiye / seTha kA jaba yaha vicAra kalAcArya ko kisI taraha vidita ho gayA to usane apanI buddhi se upAya socA, vaha yaha anya grAmoM meM rahe hue apane baMdhuoM ko bulAyA aura kahA dekho maiM amuka rAtri meM nadI meM sUkhe gobara piNDo ko DAlUMgA so tuma saba unako uThA lenA / isa prakAra unheM apane vicAroM se sahamata karake kalAcArya ne gobara piNDoM meM dravya bharakara unheM dhUpa meM sukAnA prAraMbha kara diyA / aura bAlakoM se phira vaha kahane lagA ki hamAre kula kA AcAra calA A rahA hai jo hamAre vaMzaja amuka parva meM gomaya piNDoM ko nadI meM snAna karake maMtra japate hue pheMkate haiM / ataH maiM bhI aisA hI karyo ke kalAcArya amArA khALA pAsethI ghaNu dhana lIdhuM che to have tene mahenatANuM ApavAnI zI AvazyakatA che? tathA tenI pAse amArAM khALaka dvArA je dhana pahoMcyuM che te paNa paDAvI levuM joIe. zeThane A vicAra jyAre kAi paNa rIte kalAcArye jANI lIdhA tyAre teNe pAtAnI buddhithI tene upAya zeAdhI kADhaceA te vicAra A pramANe hatA teNe bIjA gAmAmAM rahetA peAtAnA bhAI ene melAvyA ane kahyuM, " juvA, amuka rAtre huM nadImAM sUkAM chANAM nAkhIza, to tame te khadhAne laI lejo " A pramANenA pAtAnA vicAra sAthe temane sammata karIne kaLAcAye chANanAM piMDAmAM dravya bharIne te piMDAne taDakAmAM sUkavavA mAMDayA. pachI te bALakeAne kahevA lAgyA, amArA kuTumamAM evA rivAja cAlyA Ave che ke amArA kuTuMkhanA leAkeA amuka parvane divase nadImAM snAna karIne maMtra japatA japatA gAyanA chANunAM piMDone nadImAM pheMke che. tethI huM paNa te pramANe karIza." kalAcAyanI te vAta sAMbhaLIne Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddezva mandIsatre anyadA kalAcAryastAn bAlakAn zreSThinazca pRSTvA deharakSaNopayogimAtraM vastramAdAya svagrAmaM praticalitaH / zreSThino'pi kalAcAryasya zarIre dhanAdikamadRSTvA tadvadhArthamanudyatA abhUvan / 'anena kiMcid dhanamasmAkaM na gRhIta ' - miti matvA kalAcArya muktavantaH / ityevaM kaLAcAryeNa svazarIraM dhanaM ca rakSitam / // iti caturviMzatitamaH zikSAdRSTAntaH // 24 // karU~gA / kalAcArya kI isa bAta ko sunakara bAlakoMne kahA bahuta acchI bAta hai mahArAja ! isake bAda kalAcArya una bAlakoM ko sAtha lekara rAtri meM nadI para jA pahu~cA, aura snAna kara una sUkhe gobara piNDoM ko maMtra japate hue usameM pheMkane lagA ! una gobara piNDoM ko nadI meM se pUrvasaMketita usake baMdhuoM ne pheMkate hI uThAnA zurU kara diyA / isa taraha jaba ve samasta gobarapiNDa baMdhuoM ke hAtha meM Agaye taba yaha nizcinta hokara apane sthAna para una bAlakoM ke sAtha vApisa lauTa AyA ! kucha dinoM ke pazcAt bAlakoM evaM seThoM se pUchakara yaha kalAcArya deha kI rakSA meM upayukta mAtra vastroM ko lekara apane grAma kI ora calane ko taiyAra huA / seThoM ne jaba yaha dekhA ki isake pAsa vastroM ke sivAya aura kucha nahIM hai to ve usako mArane Adi ke vicAra se rahita ho gaye aura ' isane hamArA kucha bhI nahIM liyA hai' aisA samajhakara una sabane usa kalAcArya ko khuzI se ghara jAne kI bhI AjJA de dI ! isa taraha kalAcArya ne apanI aura dravya kI rakSA kI // 24 // yaha coIsavAM zikSAdRSTAnta huA || 24 // Ajaakhe uchu, " ghaegI sarasa vAta che, mahArASTra !" tyAra mAha te mAyArya te bALakAne sAthe laIne rAtre nadIe paheAMcyA, ane snAna karIne te sUkAM chANAMne maMtra japatA japatA nadImAM pheMkavA lAgyA. te chANAMne pUrva saMketa pramANe nadImAMthI tenA bhAI ee phUMkatA ja upADavA mAMDayAM. A rIte e badhAM chANAM jyAre tenA bhAI enA hAthamAM pahoMcyAM tyAre te nizcita thaI ne te bALaka sAthe peAtAne sthAne pAchA pharyAM. keTalAka divasA bAda khALakA tathA zeThane pUchIne te kaLAcA dehanI rakSA mATe jarUrI eTalAM ja vaaA laine peAtAnA gAma tarapha upaDavA taiyAra thayA. zeThAe jyAre te joyu ke temanI pAse vasro sivAi kaMI paNa nathI. tyAre te tene mAravAnA vicArathI rahita thaI gayA, ane " ANe amArUM kaI paNa lIdhuM nathI " ema samajIne te badhAe te te kaLAcAryane khuzIthI ghera javAnI rajA ApI. A rIte kaLAcA2e peAtAnI tathA dravyanI rakSA karI // 24 // !! A covIsamu' zikSAdRSTAMta samApta 5 24 5 Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kATIkA ziSTAstaH, arthazAstradRSTAnta: atha paJcaviMzatitamo'rthazAstra dRSTAntaH ekasya zreSThano dve bhAyaistaH / tatraikA putravatI, aparA tvaputrA jAtA / paraMtva putrA'pi taM bAlakamatIvalALayati pAlayati / yato'sau bAlakastayormAtrorbhedonAmanyata / ekadA sa zreSThI vyavasAyArthaM paribhraman hastinApure gatavAn / sa daivAt tatra mRtaH / atha tatsaMpattiprAptyarthamubhayorbhAryayoH kalahaH pravRttaH / ekA vadati - ayaM mama putraH, tasmAdahaM gRhasvAminI / dvitIyA vadati - naivam, ahameva gRhasvAminI yato'yaM putro mamaivAsti / kalahe pravardhamAne nyAyArtha rAjakule gatavatyau / rAjJI maGgalAdevI paccIsavAM arthazAstradRSTAnta - ha eka seTha kI do striyAM thiiN| inameM eka putravatI thI dUsarI vinA putra kii| jisake putra nahI thA vaha bhI pahilI ke bAlaka kA acchI taraha se lAlana pAlana karatI rahatI thI, isase usa bAlaka ke dhyAna meM yaha kabhI nahIM AyA ki yaha merI mAtA hai, agara yaha merI mAtA nahIM haiM / eka dina kI bAta hai ki seTha ke citta meM aisA vicAra AyA ki kahIM paradeza calakara apanA vyavasAya calAnA cAhiye, ataH vyavasAya (vyApAra) ke nimitta idhara udhara paribhramaNa karatA huA vaha hastinApura AyA / bhAgyavazAt vahAM usa kI mRtyu hogii| aba usakI doMnoM striyoM meM saMpatti prApti ke liye jhagaDA khaDA ho gyaa| sAtha meM usa bAlaka ke prati bhI / eka ne kahAyaha merA putra hai - ataH meM ghara kI svAminI huuN| dUsarI ne kahA- nahIM meM hI ghara kI svAminI huM kAraNa yaha putra merA hai / isa taraha paraspara meM baDhe hue unake vivAda kA jaba koI nibaTorA nahIM ho sakA to ve donoM pacIzam' artha zAstradRSTAMta eka zeThane e patnIe hatI. temAM ekane putra hato khIjI niHsatAna hatI. jene putra na hato te paNa zokayanA khALakanu sArI rIte lAlana pAlana karatI hatI, tethI te khALakanA dhyAnamAM e vAta kadI AvI na hatI ke A mArI mAtA nathI. eka divasa zeThane manamAM evA vicAra AnyA ke kAi paradezamAM jaIne peAtAnA vyavasAya calAvavA, tethI vyavasAyane nimitte pharatA pharatA te hastinApura AvyeA. bhAgyavazAt tyAM tenuM mRtyu thayu. have tenI banne patnIe vacce tenI milakata meLavavA mATe jhaghaDA ubheA thayA. ane te khALakanI khAkhatamAM paNa jhagaDA paDayA. eke kahyuM " A mArA putra che, mATe gharanI mAlika hu . " mIlase, nA gharanI mAlika huMja chuM kAraNa ke A putra mArA che. " A pramANe temanI vacce vadhelA vivAdanA jyAre parasparamAM kAi 66 Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nendIsUtra yadA vRttamidaM jAnAti sma, tadA svapArzvete ubhestriyAvAhUya vadati-kiMcidinAnantaraM mama putro bhaviSyati, sa ca vardhito'syAzokavRkSasyAdhastAdupaviSTaH san yuvayoAyaM kariSyati, tAvatparyantamatra yuvAM tiSThatam / ayaM ca bAlako mamAdhInastichatu / nyAye jAte sati pazcAd yasyAH putro bhaviSyati, tasyai dAsyAmi / iti tadvacaH zrutvA tadAnImaputrA bhAryA maGgalA devyAvacanaM saharSa svIkRtavatI / tAvataiva maGgalAdevyA vijJAtam-iyamevAputrAsti nAyaM bAlako'syAH putra iti / tatastayA putravatyai bhAryA yai putraH samarpitaH, saiva ca gRhasvAminI kRtA / evamubhayorartha viSayaH kalaho nivRttH| // iti paJcaviMzatitamo'rthazAstradRSTAntaH // 25 // nyAyaprApti ke liye rAjakula meM gii| vahAM rAjA kI rAnA maMgalA devI ko jaba una ke vivAda kA patA calA to usane buddhi socI aura una donoM striyoM ko apane pAsa bulAkara kahA-tuma donoM yahIM para Thaharo, jhagaDA mata karo dekhoM mere yahAM kucha dinoM ke bAda putra hogA-jaba vaha ghaDA ho jAvegA taba isa azokavRkSa ke nIce baiTha kara tuma donoM kAnyAya kara degA, ataH jaba-taka tumhArA nyAya nahIM ho hai tabataka yaha tumhArA bAlaka mere pAsa hI rhegaa| nyAyaprApta hone para yaha bAlaka jisakA pramANita hogA usa ko hI sauMpa diyA jaavegaa| isa taraha rAnI maMgalAvatI devI ke vacanoM ko sunakara vaha aputravatI strI baDI khuza huI aura usa ne rAnI kI bAta maanlii| apanI bAta svIkRta hote hI rAnI ne yaha jAna liyA ki yaha bAlaka isakA nahIM hai| isa taraha vaha bAlaka jisa ukela na Avyo tyAre teo nyAya meLavavA mATe rAjadarabAre pahoMcI. tyAM rAjAnI rANI maMgaLadevIne jyAre temanA vivAdanI khabara paDI tyAre temaNe pitAnI buddhithI upAya zodhI kADhayo, ane te ane strIone potAnI pAse belAvIne yu. " tame manne mAhI 1 29, agalI 42 / / bhI, duvA, mAre tyAM 21 divasa pachI putra janmaze. te jyAre meTe thaze tyAre A azokavRkSa nIce besIne tamAre banene nyAya karaze, to jyAM sudhI tamAre nyAya na thAya tyAM sudhI tamAre A bALaka mArI pAse ja raheze, nyAya maLatAM A bALaka jene sAbIta thaze tene ja seMpI devAze rANI maMgalAvatI devInI A prakAranA vAta sAMbhaLIne te aputravatI strI ghaNuM khuza thaI ane teNe rANInI vAta majUra karI. tenA dvArA pitAnI vAtane svIkAra thatAM ja rANI samajI gaI ke A bALaka tene nathI. bIjI strIe rANInI vAta svIkArI nahIM. jeNe rANInI vAta Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 767 zAnacandrikA TIkA-arthazAstradRSTAntaH, icchAmahad eSTAntaH atha SaSThaviMzatitamaH icchAmahad dRSTAntaH kA'pi zreSTinaH patnI svabhartari mRtyumupAgate sati vRddhyarthaM pUrvaprayuktaM dravyaM lokebhyo na labhate / tataH sA patimitraM vadati-'mamadApaya lokebhyo dhanam ' iti / tenoktam-yadi prApteSu dravyeSu kiMcinmahyaM dAsyasi tarhi lokebhyastava dhanaM dApayAmi / zreSThibhAryA prAha yAdRzI tavAnukampA syAt tathA mayA vidheyam / tato'sau lokebhyaH sarva taddhanaM gRhItam , kiMtu prAptasya taddhanasyAlpIyAn bhAgaH zreSThi bhAryAya strI kA thA ki jisane rAnI kI bAta kabUla nahIM kI thI usako vaha de diyA gayA aura vahI gRhasvAminI ghoSita kI gii| isa prakAra ina donoM kA artha viSaya kalaha nivRtta huA // 25 // // yaha paccIsavAM arthazAstradRSTAnta huA // 25 // chAIsavAM icchAmahatdRSTAntakoI eka seTha kI patnI ne jaba ki pati ke mara jAne para vyAja para diye gaye apane dravya kI vasUlI hote nahIM dekhI to apane pati ke mitra se kahA-vyAja para diye gaye dravya kI ugAhI nahIM ho rahI hai, ataH Apa una logoM se kahakara dravya kI vasUlI karavA deM to bar3I kRpA hogii| mitra ne sunate hI javAba diyA-yadi mujhe prApta dravya meM se Apa hissA deM to maiM logoM ko udhAra diyA gayA Apa kA dravya vasUla karavA sakatA huuN| mitra kI isa bAta ko sunakara seThAnI ne kahA-ThIka hai, jaisI Apa kI AjJA hogI vaisA hI maiM kruuNgii| seThAnI kI isa bAta se sahamata hokara mitra ne seTha kA udhArI para rahA huA samasta dhana logoM svIkArI nahIM tene ja te bALaka che ema samajIne rANIe te bALaka tene seM , ane tene ja gharanI mAlika jAhera karI. A pramANe te bannenA artha (dravya) mATenA jhagaDAne aMta Avyo. 25 che A pacIsamuM arthazAstradaSTAMta samApta ! 25 che chavIsamuM IchAmahat daSTAMtakeI eka zeThanuM mRtyu thatAM temanI patnIe jyAre patie vyAje dhIrela leNuM vasUla thavA na mAMDyuM tyAre pitAnA patinA mitrane kahyuM, "vyAje Apela nANAnI ugharANI patatI nathI. te Apa kRpA karIne te deNadAro pAsethI te nANAM vasUla karI de" mitre javAba Apyo, "je patelI ugharArANImAMthI mane hisso Ape te lokone uchInA Apela nANAnI huM vasUlata karI zakuM tema chuM." mitranI A vAta sAMbhaLIne zeThANIe kahyuM "ThIka, Apa jema kaheze tema huM karIza. zeThANInI A vAta sAthe sahamata thaIne zeThanA mitre zeThanI ugharANI patAvavAnuM kAma zarU karyuM. ugharANInI je rakama AvatI Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 768 nandIstre dAtu micchati / zreSThipatnI aparituSTA jAtA / rAjakule vyavahAro jAtaH / nyAyAdhIzastaddhanaM dvidhA vibhaktaM kRtavAn ekastatra mahAn bhAgaH, dvitIyastokaH kRtH| tato nyAyAdhIzaH zreSThimitraM prAha-atra kaM bhAgaM grahItumicchasi ? / mahAntaM bhAgaM grahItumicchAmi / nyAyAdhIzaH svamanasi vicArya proktavAn-asyA mahAn bhAgo'sti / dvitIyastutavAsti / // iti Sar3aviMzatitama icchAmahaddRSTAntaH // 26 // atha saptaviMzatitamaH zatasahasradRSTAntaHkasyacit parivrAjakasya ranatamayaM mahat khorakAbhidhaM bhANDamAsIt / tasmin se ugAnA prAraMbha kara diyaa| jo dravya ugAhI meM AtA usa meM se vaha mitra seThAnI ke liye bahuta kama dene kI bhAvanA rakhane kI vajaha se kama detaa| seThAnI isa kAraNa usa para aprasanna rahane lgii|hote hote rAjakula meM ina donoM kI yaha takarAra pahuMcI to vahAM nyAyAdhIzane apanI buddhi lagA kara usa dravya ke do vibhAga kiye| eka vibhAga meM apAra dhanarAzi rakhI aura dUsare vibhAga meM thoDI sii| phira usane zreSThi mitra se kahA ina meM se Apa kisa vibhAga ko lenA cAhate ho to jhaTa se usa ne kaha diyA ki mahArAja ! isa apAra dhanarAzivAle vibhAga ko| sunate hI nyAyAdhIza ne apane mana meM soca samajha kara usa se kahA-nahIM yaha vibhAga to seThAnI kA hai tumhArA nahIM, tumhArA to yaha dUsarA vibhAga hai / / 26 // // yaha chAIsavAM icchAmahat dRSTAnta huaa|| 26 // temAMthI te mitra zeThANIne mATe ghaNuM ochuM ApavAnI bhAvanAthI temane ghaNI thoDI rakama Apate A kAraNe zeThANI tenA para nArAja rahevA lAgI. chevaTe te bannenI A takarAra rAjAnI kacerImAM pahoMcI tyAre tyAM nyAyAdhIze pitAnI buddhi calAvIne te dravyanA be vibhAga karyA. eka vibhAgamAM apAra dhanarAzi mUkI ane bIjAmAM thoDuM ja dhana mUkayuM. pachI temaNe zeThanA mitrane kahyuM, "A be mAMthI tame kaye vibhAga levA mAge che. tyAre teNe turata ja kahyuM, "mahArAja ! A apAra dhanarAzivALe vibhAga." te sAMbhaLatA ja nyAyAdhIza pitAnA manamAM vicAra karIne tathA samajIne tene kahyuM, "nA A vibhAga te zeThANIne che, tamAre nathI; tamAre te A bIjo vibhAga che 26 // An chapIsabhu 2chAmachat 1ein samAsa // 26 // Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-zatasahasraraSTAntaH parivrAjake caiko viziSToguNa AsIt-yadasau sakRt zRNoti, tad dhArayati, atastasyAhaGkAraH samutpannaH / evamasau ghoSaNAM kArayati-yaH kazcinmayaM kiMcidazrutapUrva vRttaM zrAvayet , tasmai dadAmIdaM bhAjanam , iti / paraM tu na ko'pya pUrva zrAvayituM zaknoti, sa hi yat kimapi zRNoti tat sarvamaskhalitaM tthaivaanuvdti| tataH kenApi siddhaputreNa jJAtapratijJena kathitam-apUrva zrAvayiSyAmi yadi parivAjakaH svapratijJA pAlayet / etad vRttaM rAjJA vijJAtam / rAjabhavane bahutaro loko militaH / parivrAjako'pi samAgataH / rAjJaH samakSaM siddhaputraH paThati sattAIsavAM zatasahasradRSTAntakisI parivrAjaka ke pAsa eka cAMdI kA bar3A bhAjana thaa| isakA nAma khoraka thaa| parivrAjaka meM eka viziSTa guNa yaha thA ki vaha eka hI bAra meM sunI gaI bAta ko hRdaya meM dhAraNa kara letA thaa| isa se usake mana meM bar3A bhArI apanI isa sthiti kA ahaGkAra thaa| vaha jagaha 2 kahatA phiratA thA ki jo koI mujhe azrutapUrva bAta sunAvegA vaha bhAjana kA mAlika hovegaa| parantu koI bhI vyakti usako aisA nahIM milA jo azrutapUrva bAta usako sunAve / jo bhI kucha usako sunAyA jAtA vaha jhaTa se askhalita rUpa meM usI taraha usako kaha detA, ataH saba loga isase bahuta taMga aagye| yaha bAta dhIre 2 kisI siddhaputra ke pAsa pahuMcI to usane kahA ki yadi parivrAjaka apanI pratijJA para aTala raheM to maiM avazya hI unheM abhutapUrva bAta sunA sakatA huuN| hote 2 yaha khabara rAjA taka bhI pahuMca gii| rAjAne eka sabhA ekatrita kI-vahAM styaaviisbhushtshsaassttaaNtkaI parivrAjakanI pAse cAMdInuM eka moTuM pAtra hatuM. tenuM nAma preraka hatuM. parivrAjakamAM eka viziSTa guNa hato ke te eka ja vakhata sAMbhaLelI vAtane manamAM yAda rAkhI zakatuM hatuM. tethI pitAnI A siddhinuM tene ghaNuM bhAre abhimAna hatuM. te sthaLe sthaLe ema kahete pharate ho ke je kaI mane azrutapUrva vAta saMbhaLAvaze te A pAtrane mAlika thaze. paNa tene koI evI vyakti na maLI ke je tene amRtapUrva vAta saMbhaLAve. tene je kaMI saMbhaLAvavAmAM AvatuM, te akhalita rIte ane eja prakAre te bolI jato, te kAraNe badhA ke tenAthI gaLe AvI gayA. A vAta dhIre dhIre kaI siddhaputranI pAse pahoMcI te teNe kahyuM ke je parivrAjaka pitAnI pratijJA pALavAmAM makakama hoya te huM tene abhUtapUrva vAta saMbhaLAvavA taiyAra chuM dhIre, dhIre A vAta rAjAne kone paNa paDI. rAjAe eka sabhA bolAvI. tyAM parin0 97 Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -770 madIne 66 tujha piyA maha piuNo, dhArei aNUNagaM sayasahassaM / jai suyapuvvaM dijjau, aha na suyaM khoraya desu " // chAyA - tava pitA mama pitu rdhArayati anyUnakaM zatasahasram / yadi zrutapUrvaM dadAtu atha na zrutaM khorakaM dehi // 1 // siddhaputraH parivrAjakaM parAjayati sma / tataH parivrAjakaH svakIyaM khorakaM rajatabhAjanaM siddhaputrAya dattavAn / iti saptaviMzatitamaH zatasahasradRSTAntaH // 27 // // iti - autpattikabuddhivarNanam // 1 // atha vainayibuddhidRSTAntAH pradazyante ( pRSTha 309 ) / tatra prathamo nimitta dRSTAntaH procyate parivrAjaka bhI bulAye gaye jaba saba loga yathAsthAna baiTha cuke taba usa siddhaputra ne eka gAthA par3hI jisakA bhAva yaha thA ki mahArAja ! tumhAre pitA para hamAre pitA kA ThIka eka lAkha kA karjA hai, yadi yaha bAta Apake sunane meM AI hai to Apa vaha karjA cukatA kIjiye, nahIM to isa khoraka-bhAjana ko hameM de dIjiye / siddhaputra kI isa bAta ko sunakara vaha parivrAjaka parAjita ho gayA aura apanA khoraka usako de diyA || 27 // // yaha sattAIsavAM zatasahasradRSTAnta huA // 27 // // yaha autpattikI buddhi kA varNana huA // 1 // aba vainayikI buddhi ke udAharaNa kahe jAte haiM (pRSTha 309) jisameM - prathama nimittadRSTAnta isa prakAra hai trAjakane paNa khelAvavAmAM AvyA. jyAre badhA leAkeA pAta peAtAnI jagyAe esI gayA tyAre te siddhaputra eka gAthA khelyA, jenA bhAvArtha A pramANe hatA--" mahArAja ! tamArA pitA pAse mArA pitAnuM kharAkhara eka lAkhanuM leNuM che. jo te vAta tamArA sAMbhaLavAmAM AvI hAya to Apa te deNu bharapAI karI do. nahIMM tA A kheArakapAtra mane ApI do. siddhaputranI te vAta sAMbhaLIne te parivrAjake hAra kabUla karI lIdhI ane peAtAnu khAraka tene ApyuM, // 27 // !! A satyAvIsamuM zatasahastraSTAMta samAsa ! 27 A autpattikImuddhinuM varNana thayuM / 1 / / have vainayika buddhinAM udAharaNA ApavAmAM Ave che (pR. 309) pahelu' nimittadRSTAMtaA pramANe che-- Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / jAnandrikA TIkA-zatasahanadRSTAntaH 77 kasmiMzcinnagare siddhaputraH svakIyau dvau ziSyau nimittazAstraM pAThayati sma / tayoreko vinayasampanna AsIt sa gurorupadezaM vahumAnapUrvakaM svIkaroti / yatra saMzayaH samutpadyate, tannirAkaraNArtha gurorantikaM gatvA savinayaM pRcchati / evamasau vinayavivekapurassaraM zAstramadhItya tIvrabuddhilabdhavAn / dvitIyastu ziSyo vinayAdi guNarahitatvAt kevalaM zabdajJAnaM prAptavAn / ekadA tauM gurunidezena samIpavartinimAye gcchtH| mArge kasya cinmahA pANinazcaraNacihnAni tAbhyAM dRSTAni / vinayI ziSyo dvitIyaM pRcchati-ime kasya caraNAH ? dvitIyaH ziSya Aha-atra kA pRcchA ? / imAni hastinazcaraNacihnAni kisI nagara meM koI siddhaputra apane do ziSyoM ko nimitta zAstra par3hAyA karatA thaa| unameM eka ziSya bahuta vinayI thaa| vaha apane guru ke upadeza kA bahuta bhArI sanmAna karatA aura usako mAnatA thaa| usameM jaba isako koI saMzaya jaisI bAta mAlUma par3atI to vaha usako dUra karane ke liye bar3I vinayake sAtha guru ke pAsa jAkara pUchA krtaa| isa taraha vinaya viveka purassara zAstra kA adhyayana kara vaha tIna buddhi vAlA bana gyaa| dUsarA ziSya aisA nahIM thA vaha vinayAdi guNa se rikta thaa| isase usako mAtra zabdajJAna hI prApta ho sakA, adhika kucha nhiiN| eka dina kI bAta hai ki ye donoM ziSya guru kI AjJA se kisI samIpavartI grAma meM gye| mArga meM ina logoMne kisI mahAprANI ke caraNacihno ko dekhA / vinIta ziSya ne usa avinIta ziSya se puuchaabhaaii| ye caraNa kisake haiM ? sunate hI avinIta ziSya ne kahA-isameM pUchane kI kyA bAta hai-ye hAthI ke paira ke cihna haiM yaha kyA tuma nahIM keI eka nagaramAM keI siddhaputra pitAnA be ziSyane nimittazAstra bhaNAvatAM hatAM. temAM eka ziSya ghaNe ja vinayI hatuM. te gurunA upadezanuM ghaNuM sanmAna karato hato ane tene mAnato hato. temAM tene koI bAbatamAM saMzaya thato to tenuM nivAraNa karavA mATe te vinayapUrvaka gurunI pAse jaIne pUchato hato. A pramANe te vinaya vivekapUrvaka zAstrane abhyAsa karIne tIvra buddhivALe banI gaye. bIje ziSya e na hato. te vinayAdi guNothI rahita hato. tethI tene mAtra zabdajJAna ja prApta thayuM vadhAre kaMI nahIM. eka divasa te bane ziSyo gurUnI AjJAthI pAsenA gAmamAM gayAM. rastAmAM temaNe keI moTAM prANInA pagalAM joyAM. vinIta ziSya te avinIta ziSyane pUchayuM, "bhAI A kenAM pagalA che?" tarata ja avinIta ziSya kahyuM, "AmAM pUchavA jevuM zuM che ? A hAthInAM pagalAM che, te zuM tuM samajI Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 nandIsUtre dRzyante / vinIto vadati-naivam , naivam , imAni hastinIcaraNacihnAni / hastinI vAmAkSNA kANA / tadupari mahAkulInA sadhavA strI samupaviSTA gacchati / adyazvo vA prasaviSyati / putrazca tasyA bhaviSyati / evamukte cAvinIto brUte-kathametadavasIyate ? / vinItaH prAha-pratyayAd vyaktaM bhaviSyati / tatastau grAmaM gatavantau / tasya grAmasya bahiH pradeze mahAsarasaH samIpe vastranirmita nivAsasthAne rAjJI tAbhyAM daSTA / vAmena cakSuSA kANA hastinI ca dssttaa| atrAntare kAcid dAsaceTI hastipakaM vadati-rAjJaH putro jAta iti rAjAnaM jaya jayetyAdizabdena vardhApaya / vinIto dvitIyaM pratyAha-dAsaceTI vacanaM parijAna sakate ho ? vinIta-hAM jAna to sakatA hUM para ye hAthI ke paira ke cihna nahIM haiM ye to hastinI ke caraNacihna haiN| tathA aura dekho-yaha hathinI vAma AMkha se kAMnI hai| isake Upara koI mahAkulIna sadhavA strI vaiThI huI gaI hai / jisake Ajakala meM prasava hone vAlA hai / usa prasava meM usake putra kA janma hogaa| isa prakAra vinIta ziSya ke kahane para avinIta ziSyane usase kahA-yaha saba tuma kaise jaanaa| vinIta ne uttara diyA-kisa prakAra kI sAdhana sAmagrI se yaha pIche btlaauuNgaa| isa taraha bAtacIta karate hue ve donoM hI jisa grAma ko jAnA thA usa grAma kI ora cale / jAte 2 grAma ke bAhara unhoMne dekhA ki eka bar3I bhArI tAlAva ke taTa para eka bar3A tambU tanA huA hai| usameM eka rAnI ThaharI hai| pAsa meM taMbU kI eka ora eka vAMye AMkha se kAnI hathinI bhI baMdhI huI hai| isI samaya unhoMne yaha bhI sunA ki eka ceTI mahAvata se yaha kaha rahI hai ki jAo aura rAjA ko jaya jaya zabda pUrvaka badhAI do, zakate nathI?" vinIta ziSya kahyuM, "hA samajI te zakuM chuM ke A hAthInA pagalAM nathI paNa hAthaNInAM pagalAM che. vaLI juve, A hAthaNe DAbI AMkhe kANuM che. tenI upara keI mahAkulIna sagarbhA strI beThela che, jene AjakAlamAM prasava thavAne che. tene putrane prasava thavAnuM che. A pramANe vinIta ziSyanuM kathana sAMbhaLIne avinIta ziSya kahyuM, A badhuM tame kevI rIte jANyuM. vinIta ziSya kahyuM, kayA prakAranI sAdhana sAmagrIthI te pachI batAvIza." A pramANe vAtacIta karatAM karatAM te bane je gAma javAnuM hatuM te tarapha cAlyA jatA jatAM gAmanI bahAra temaNe joyuM ke eka moTAM taLAvane kAThe eka mATe taMbU tANele che. temAM eka rANI utarI che. pAse taMbUnI eka tarapha DAbI AMkhe kANI eka hAthaNI paNa bAMdhelI che. eja vakhate temaNe e paNa sAMbhaLyuM ke eka dAsI mahAvatane kahetI hatI ke jAo ane, rAjAne jaya jaya za06 Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 773 mAnacandrikA TIkA-nimittadRSTAntaH bhAvaya / tenoktam-paribhAvitaM mayA sarva, tavajJAnaM satyamevAsti / tatastau tasmin mahAsarasastaTe karacaraNaM prakSAlya vaTavRkSasyAdhastAd vizrAmArthaM sthitau / tadaikA vRddhA zirasi jalapUrNaghaTaM dhRtvA gacchati / sA vRddhAtAvubhau AkRtyAdinA naimittiko vijJAya pRcchati-he Aya ! dezAntaragato mama putraH kadA punarAgamiSyati / tadAnImeva tanmastakAd ghaTaH patitaH khaNDazo bhagnaH / avinotenAvimRzyaiva tadA jhaTiti kathitam-tava putro ghaTa iva naSTo jAtaH / tadA vinIto vimRzya brUte-naivam naivam , asyAH putro gRhe samAgato vartate / he mAtahaM gaccha, svaputramukhamavalokaya / evakAraNa unake yahAM putra ratna kA janma huA hai| isa taraha dAsI ke vacana sunakara vinItaziSya ne avinIta se kahA-dekhA sunA dAsI kyA kaha rahI hai ? / avinIta ne kahA-hAM dekha suna liyA-bhAI ! tumhArA jJAna vilakula saccA hai| isa taraha paraspara meM bAteM karate hue una donoM ne usa tAlAva ke taTa para apane hAtha pairoM ko dhoyA aura vahIM para ke eka vaTavRkSa kI chAyA meM vizrAma kiyaa| itane meM hI vahAM eka vRddhA ne jo jala se bhare hue ghar3e ko apane mAthe para rakhe huI jArahI thI inheM dekhA / AkRti Adi se vaha inheM jyotiSI jAnakara pUchane lagI he Aya! merA putra dezAntara gayA huA hai so batalAI ye vaha kaba aavegaa| isa prazna ke sAtha hI usa bicArI kA ghaDA mAthe para se nIce gira kara phUTa gyaa| avinIta ziSya ne yaha dekhakara usa se kahA-mA~! terA to putra isa dhaDe kI taraha samajhale naSTa ho gayA hai| avinIta kI isa bAta ko sunakara vinIta ne kahA-bhAI ! nahIM 2 aisA mata kaho isakA putra to pUrvaka vadhAmaNuM Ape ke temane tyAM putrane janma thayo che. dAsInA evAM vacane sAMbhaLIne vinIta ziSya avinIta ziSyane kahyuM, "sAMbhaLyuM, dAsI zuM kahI rahI che?" avanIta ziSya kahyuM, "hA, joyuM ane sAMbhaLyuM. bhAI! tamArI kalpanA taddana sAcI che?" A pramANe vAto karatA karatAM te bannee taLAvane kAMThe pitAnA hAthapaga dhAyA ane tyAM ja eka vaDanI nIce chAMyaDAmAM vizrAma levA lAgyA. evAmAM mAthe pANIne ghaDe laIne jatI eka vRddhAe temane joyAM. mukhAkRti AdithI temane tiSI mAnIne pUchavA lAgI, "he Arya ! mAre putra paradeza gayela che. te te kyAre Avaze te batAvo." A praznanI sAthe ja te bicArIne ghaDe mAthA uparathI nIce paDaye ane phuTI gaye. avinIta ziSya A joIne tene kahyuM, "mA! A ghaDAnI jema tamAre putra nAza pAmyuM che ema samajI lo." avanIta ziSyanI A vAta sAMbhaLIne vinIta ziSya kahyuM, "nA, nA me na 47. tamanA putra to yAranAya 32 2mApI gye| che. bhA ! Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwf ___ mandIsne muktA sA taM vimRzyakAriNaM vinItaM zubhAzIrvacanazatAni prayuJjAnA svagRhaM gtvto| sA svaputraM gRhamAgataM pazyati / putro mAtaraM praNamati / sA ca nijaputrAya zubhAzIvacanaM dadAti / naimittikena vimRzyakAriNA yathAkathitaM putrAya tayA sarva niveditam / tataH sA vRddhA putraM pRSTvA tatrAgatya tasmai vimRzyakAriNe vastrayugalaM suvarNamudrAdivividhavastujAtaM ca samarpayati / avimRzyakArI tadA cintayati-ahaM guruNA na samyak pAThitaH / kathamanyathA'haM na jAnAmi ayaM tu jAnAti / / kabhI kA ghara para A gayA hai / mA ! tuma ghara jAo aura apane putra ke mukha kA avalokana karo / isa prakAra vaha vinIta ziSya ke vacana suna usa ko samajhadAra samajha aneka zubhAzIrvAda detI huI apane ghara A phuNcii| vahAM Ate hI usa ne prANAdhika apane priya putra ko dekhaa| usa ko bar3I prasannatA huii| putra ne bhI jyoM hI apanI mAtA ko dekhA to vaha Akara usa ke caraNoM se lipaTa gyaa| zubhAzIrvAda dekara usa ne putra ko uThA kara chAtI se lagA liyaa| usa mAtA ne putra se jo kucha usa se usa naimittika ne kahA thA saba yathAvasthita kaha diyaa| pazcAt usa jyotiSI ke liye usa ne apane putra se pUchakara eka dhotI, eka dupaTTA, tathA suvarNa mudrA Adi aneka kImatI vastue~ pradAna kI ! vimRzyakArI ziSya kI isa pratiSThA se prabhAvita hokara usa avinIta ziSya apane mana meM vicAra kiyA-mujhe guru ne acchI taraha nahIM paDhAyA hai, isa ko hI acchI taraha paDhAyA hai, nahIM to aisA kaise ho sakatA thA ki yaha to vAte jAna jAve aura maiM na jAna skuN| tame ghera jAo ane tamArA putranA mukhanA darzana kare." A pramANe te vinIta ziSyanA vacana sAMbhaLIne, tene buddhizALI mAnIne aneka zubha AzIrvAda daI ne te pitAne ghera pahoMcI. tyAM AvatAM ja teNe potAnA prANathI paNa priya putrane je. te ghaNI khuza thaI. putre paNa jevI pitAnI mAne che ke te temanA caraNe paDayo. zubhAzIrvAda daIne te putrane bheTI paDI. te mAtAe te naimittike je kaMI potAne kahyuM hatuM tenAthI pitAnA putrane sa pUrNa rIte vAkepha karyo. pachI pitAnA putrane pUchIne teNe te tiSIne mATe eka dhotI, eka dupaTTo, tathA sonAmahora vagere ghaNI kImatI vastuo bheTa ApI. vinIta ziSyanI A pratiSThAthI prabhAvita thaIne te avinIta ziSya pitAnA manamAM vicAra karyo, "mane gurUe sArI rIte bhaNAvyo nathI, Ane ja sArI rIte bhaNAvyo che, nahI te evuM kema bane ke te je vAte jANI zake te huM na jANI zakuM ? Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-nimittaSTAntaH 775 ____ gurukArya saMpanne sati dvAvapi guroH pArzva samAgatau / tatra vimRzyakArI ziSyo darzanamAtre eva ziro namayitvA kRtAJjalipuTaH sa bahumAna harSAzrupUrNalocano gurovaraNayozironidhAya praNAmaMkRtvA prAptaM tatsarvaM vastujAtaM gurave samarpitavAn / dvitIyastu zailastambha iva manAgapyanamita zarIro dveSapUrNaH san gurusamIpe'vatiSThate / tadA dvitIya ziSyaM prati gururAha - are ! kiM kAraNam adya na praNamasi ? sa prAha - yaH samyak pAThitaH sa eva caraNe patiSyati / gururAha - tvaM mayA na samyaka pAThito'si kim ? tato'sau sarva pUrvavRttAntaM niveditavAn / ___aba-jisa kArya ke liye guru ne una donoM ko grAma meM bhejA thA vaha kArya jaba unakA samApta ho cukA taba ve donoM vahAM se vApisa guru ke pAsa A gye| ina meM vinItaziSya ne Ate hI guru ke darzana se apane Apa ko vaDA bhAgyazAlI mAnate hue unheM donoM hAtha joDakara praNAma kiyaa| tathA bahu mAnapUrvaka una ke caraNoM meM apanA zira rakhakara vAraMvAra unheM sparza kiyA / evaM grAma meM jo kucha milA thA vaha saba una ke samakSa rakha diyaa| avinIta ziSya ne aisA kucha nahIM kiyA-vidveSa se bharA hokara vaha to guru ke pAsa zailastambha (parvatastambha) kI taraha kevala akaDakara hI khaDA rhaa| guru ne jaba usa kI aisI hAlata dekhI to usase kahA-tU aisA kyoM khaDA huA hai / kyoM tU Aja mujhe praNAmAdi nahIM kara rahA hai ? / sunate hI guru se usa ne kahA-mahArAja! kyA karU~, jisa ko Apane acchI taraha se vidyA meM niSNAta banAyA hai vahI Apa ke caraNoM meM paDe, mujhe to Apane aisA kucha nahIM kiyaa| avinIta kI isa have temane je kAme te gAmamAM mokalyA hatA te kAma pUruM thatAM teo bane tyAMthI gurUnI pAse pAchAM pharyA. teomAMnA vinIta ziSya AvatAM ja gurunA darzanathI pitAne ghaNe bhAgyazALI mAnIne banne hAtha joDIne temane praNAma karyA. ane ghaNA mAnapUrvaka temanAM caraNamAM mastaka namAvIne vAraMvAra temane caraNasparza karyo ane gAmamAMthI je kaMI maLyuM hatuM te badhuM temanA caraNa AgaLa dharyuM. avinIta ziSya evuM kaMI na karyuM. dveSathI bharelo e te gurunI pAse zaila staMbha (parvatastaMbha) nI jema akakaDa ja ubho rahyo. gurue jyAre tenI evI hAlata joI tyAre kahyuM, "tuM Aje Ama kema ubhe che? Aje tuM mane praNAmAdi kema karatuM nathI ? te sAMbhaLatA ja teNe gurune kahyuM-'mahArAja ! zA mATe karUM? Ape jene sArI rIte vidyAmAM niSNAta banAvyo che te ApanA caraNamAM paDe, mArAM upara to Ape evI koI kRpA karI nathI" avinIta Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 mandIra tato gururvinayina ziSyaM pRcchati-kathaya, tadvRttaM tvayA kathaM viditm| vima3 yakArI ziSyaH prAha-he gurudeva ! mayA bhavaccaraNanidezena vimarzaH kartumArabdhaHhastizcaraNA dRzyanta eva. vintvatra ko vizeSaH ? iti cintayatA mayA mUtra darzanena nirNItam-etecaraNA hastinyA eva bhavitumarhanti / dakSiNabhAgavartivRkSazAkhA bhakSitAH, na tu vAmabhAgasthAH, ityanena mayA viditam-' iyaM vAmena cakSuSA kANA' iti / bAta se guru ne usa se kahA to kyA tUM yaha mAna rahA hai ki maiMne tumheM acchI taraha se nahIM paDhAyA hai ? hA~ meM yahI mAna rahA huuN| kAraNayahI hai ki Apa ke cinIta ziSya ne vidyA ke bala se Aja aisAra kara ke batalAyA hai| guru ne jyoM hI avinIta kI yaha bAta sunI to unhoMne vinIta ziSya se pUchA-kaho ziSya ! tumane yaha saba kaise jAnakara batalAyA hai / vinIta ne kahA he guru mahArAja ! maiMne jo kucha batalAyA hai vaha Apake zrI caraNoM kA pratApa hai / jyoM hI maiMne vahAM una caraNoM kA nirIkSaNa kiyA jAnane meM derI nahIM lagI ki ye caraNa hAthI ke hI haiN| kyoM ki ve to spaSTa dikhalAI par3a rahe the, parantu unhIM ke pAsa jo mUtra par3A thA usase maiMne yaha nirNaya kara liyA ki ye caraNacihna hAthI ke nahIM kintu hathinI ke haiN| vaha jisa mArga se hokara nikalI thI usake dakSiNa bhAga meM jo vRkSa khaDA thA usakI zAkhA usa ne khAI thI, vAmabhAga kI nhiiN| isase maiMne yaha jAna liyA ki vaha vAmacakSu se ziSyanI A vAta sAMbhaLIne gurue tene kahyuM, to zuM tuM ema mAne che ke meM tane sArI zata mAyAvyA nathI ? " " , bhana bhAnu'chu"" 42ya ?" kAraNa eja che ke ApanA vinIta ziSya Aje vidyAnA prabhAve AvuM AvuM karI batAvyuM che." gurue jyAre avinIta ziSyanI A vAta sAMbhaLI tyAra temaNe vinIta ziSyane pUchayuM, "kaho ziSya, tame A badhuM kevI rIte jANIne batAvyuM " vinIta ziSya kahyuM, "guru mahArAja! meM je kaMI batAvyuM che te ApanA zrI caraNene pratApa che. jevuM meM te pagalAMonuM nirIkSaNa karyuM ke te jANatA vAra na lAgI ke te pagalAMnAM nizAna hAthInInA ja che, kAraNa ke te to spaSTa najare paDatAM hatAM, paNa te pagalAM pAse je mUtra paDayuM hatuM tenI madadathI meM e nirNaya karyo ke te pagalAM hAthInAM nathI paNa hAthaNInAM che. te je mArgethI pasAra thaI hatI tenI jamaNI bAju je vRkSa ugelAM hatAM tenI DALiyo teNe khAdhI hatI. DAbI bAjunAM vRkSonI nahIM. tethI huM evA nirNaya para AvyuM ke te hAthaNI DAbI AMkhe kANI che. sAdhAraNa vyakti te hAthaNI para Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgacandrikA TIkA-nimittadRSTAntaH 777 sAdhAraNo jano hastiyAnena gantuM nAhatIti ko'pi rAjakIyo janogataH, iti nizcitam / raktavastra tantuM saMlagnaM vRkSe dRSTvA mayA viditam-sadhavA rAjJI gtvtiiti| kvacit pradeze hastinyA avatIya laghuzaGkA kRtvA bhUmau hastaM nivezya, utthiteti, tathA-vidhahastacihna tatra dRSTvA mayA nizcitam-iyaM rAjJI garbhavatI' iti / dakSiNe caraNe hastecAdhikabhAro jAta ityanena stokaeva samaye putrotpattibhaviSyatIti kAnI hai ? sAdhAraNa vyakti to hastinI para baiTha kara cala phira nahIM sakatA isaliye jo vyakti isa para baiTha kara yahAM se nikalA hai vaha koI rAjakIya vyakti hI honA caahiye| jyoM hI mere citta meM yaha vicAra A rahA thA ki itane meM hI mujhe pAsa ke eka vRkSa ke Upara raktavastra kA tantu lagA huA dikhalAI pdd'aa| maiM isase isa nizcaya para pahu~cA ki aise vastra ko dhAraNa karane vAlI rAjA kI rAnI hI ho sakatI hai, sAdhAraNa strI nahIM / evaM jisane yaha vastra pahira rakkhA hai vaha vidhavA nahIM sadhavA hai / tathA vahIM pAsa ke kisI sthAna para jo mujhe mUtra dikhalAI diyA aura vahIM para hAtha kI hathelI kA jamIna para cihna pratIta huAevaM paira kA cihna bhI vahIM najara par3A to maiM isa niSkarSa para pahuMcA ki vaha garbhavatI hai| kAraNa pezAba se nibaTa kara jaba vaha uThI hai to usa samaya vaha jamIna para hAtha Tekakara hI uThI hai, isase usake zarIra meM garbha kA bhAra hai yaha mAlUma par3A / tathA hathanI se jaba vaha pezAba karane ke liye utarI hogI to utarate samaya usake dakSiNa paira para zarIra kA besIne pharI zake nahIM tethI tenA para savAra thaIne tyAMthI nIkaLela vyakti kerAI rAjakIya vyakti ja hovI joIe. e meM nirNaya karyo. je mArA manamAM A vicAra Avyo ke tarata ja pAsenAM eka vRkSa upara lAlavastrane eka tAMtaNe lAgele mArI najare paDaze. tethI huM evA nirNaya para AvyuM ke A prakAranuM vastra dhAraNa karanAra rAjAnI rANI ja hoI zake, sAmAnya strI nahIM, ane jeNe te vastra paheryuM che te vidhavA nahIM paNa sadhavA ja che. tathA tyAM ja pAsenI eka jagyAe je mUtra mArI najare paDayuM ane tyAM ja jamIna para hAthanI hatheLInuM nizAna dekhAyuM, ane paganAM nizAna paNa tyAM najare paDayAM tyAre huM te nirNaya para pahoMce ke te strI garbhavatI che, kAraNa ke pezAba karIne jyAre te uThI haze tyAre te jamIna para hAthane Teko daIne uThI haze, tethI tenA zarIramAM garbhano bhAra che te khabara paDI. tathA jyAre te hAthaNI uparathI pezAba karavA mATe nIce utarI haze tyAre tenA jamaNA paga upara na0 98 Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsa 37. viditam / tathA-tasyAvRddhAyAH praznAnantaraM ghaTaH patito bhagnazca khaNDaza iti dRSTvA mayA vimarzaH kRtaH - yat sarastIre ghaTasya mRdbhAgo mRttikAyAM jalabhAgo jale yathA militastathA vRddhAyA api putro milipyatIti saMbhAvyate / yadvA - eSa ghaTo yata utpannastatra militaH, jalamapisaraso gRhItaM sarasyevamilitaM tathA putro'pyasyA milipyati' iti nizcitam / vinayayuktasya tasya vimRzyakAriNaH ziSyasya vacanaM bhAra adhika par3ane ke kAraNa usakI nisAnI jamIna meM adhika gar3hI huI najara ArahI thI / aura isI taraha se hAtha kI nizAnI bhI / isa se maiM isa niSkarSa para pahu~cA ki yaha AsannaprasavA hai, aura isake garbha meM putra hai isake binA dakSiNa hAtha aura dakSiNa paira ke cihna jamIna para adhikarUpa meM gar3he hue nahIM ho sakate haiM / isI taraha " vRddhA ke putra kA milApa vRddhA se hogA aisA jo maiMne ke vicAra kiyA usakA kAraNa yaha hai- jaba maiMne yaha dekhA ki vRddhA mastaka se prazna pUchate hI ghaTa gira kara bhagna ho gayA hai, to maiMne aisI saMbhAvanA kI ki jisa prakAra talAba ke taTa para ghaTa saMbaMdhI mRttikAdravya mRttikAdravya ke sAtha, jalabhAga jala ke sAtha mila gayA hai usI prakAra isa vRddhA kA bhI putra isako mila jAyagA / athavA - yaha nizcita hai ki jisa taraha yaha ghar3A jisa se utpanna huA hai usa se mila gayA, tathA talAba se bhI gRhIta huA jala talAba meM mila gayA hai usI taraha isa kA putra isa se milegA / isa prakAra apane vinIta ziSya ke vacana sunakara guru zarIranA vadhAre bhAra paDavAne kAraNe te paganuM nizAna jamInamAM vadhAre UMDuM utareluM dekhAtu hatu, ane eja pramANe hAthanuM paNa. tethI huM' evA nic para AvyA ke te strInA prasavakALa najIka che, ane tenA garbhamAM putra che nahIto jamaNA hAtha ane jamaNA paganu nizAna jamInamAM vadhAre UMDuM utareluM na hoI zake. eja pramANe vRddhAne tenA putranA meLApa thaze evA je meM nirNaya karyA tenu` kAraNa A pramANe che jyAre meM joyuM ke prazna pUchatAM ja vRddhAnA mAthethI ghaDA paDIne phuTI gaye, tyAre me' evI kalpanA karI ke je rIte taLAvanAM kAMThA upara ghaDAmAMnuM mRttikA dravya (mATI) mRttikAdravyanI sAthe tathA jaLabhAga pANInI sAthe maLI gayA che tema A vRddhAnA putra paNa tene maLaze. athavA-e ceAkakasa che ke jema A ghaTA jemAMthI utpanna thayA temAM maLI gayA tathA taLAvamAMthI lIdheluM pANI jema taLAvamAM maLI gayuM eja pramANe tene putra paNa tene maLaze. " A pramANe peAtAnA vinIta ziSyanAM vacana 88 8 * Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-nimittadRSTAntaH e nizamya gurustaM prazaMsati sma / avimRzya kAriNaM dvitIyaMziSyaM gururvadati-vatsa ! atra nAsti mama doSaH, kiMtu tavAyaM doSaH, yad vimarza na karoSIti, asmAbhirubhayoH sadRzaM pAThitamiti / // iti vainayibuddheH prathamo nimittadRSTAntaH // 1 // arthazAstraviSaye kalpakamantridRSTAntaH zrUyate / sa ca vainayikyA buddherdvitIyo dRSTAnto boddhavyaH // 2 // lipijJAnaM tRtIyA vainayibuddhiH // 3 // gaNitajJAnaM caturthI vainayikI buddhiriti draSTavyam // 4 // ne paJcamastu kUpadRSTAntaH -- kUpa ityanena bhUmivijJAnekuzala ityavagamyate sa caivam --kazcid bhUmivijJAnakuzalaH puruSaH kRSIvalaM prAha - atra bhUmyAmiyati dUre jalamasti / usa kI bahuta adhika prazaMsA kI / tathA avinIta ziSya ko samajhAte hue usase kahA- vatsa ! isa meM merA kucha bhI doSa nahIM hai, doSa hai to kevala tumhArA hI / jo tuma vinayAdi guNoM se vivarjita hokara merI kahI huI bAta para kucha bhI vimarza nahIM karate ho| yaha vizvAsa rakkho - hamane to tuma donoM ko hI ekasAtha paDhAyA hai // 1 // // yaha prathama nimittadRSTAnta huA // 1 // arthazAstra ke Upara jo kalpaka maMtrI kA dRSTAnta hai - baha vainayika buddhi kA dvitIya dRSTAnta hai 2 / lipijJAna, yaha vainayika buddhi kA tIsarA dRSTAnta hai 3 | gaNitajJAna yaha vainayika buddhi kA cauthA dRSTAnta hai 4 / kUpa dRSTAnta isa prakAra haiM koI eka vyakti aisA thA jo bhUmivijJAna meM vizeSa kuzala thA / usane kisI kisAna se kahA ki isa bhUmi meM itanI dUrI para jala hai / sAMbhaLIne gurue tenI ghaNI ja prazaMsA karI, tathA avinIta ziSyane samajAvatA kahyuM. "vatsa! AmAM mArA koI doSa nathI. dASa hAya tA phakta tAro ja che ke tuM vinayAdi guEAthI rahita khanIne meM kahelI vAta para koI nirNaya ja karatA nathI, e vizvAsa rAkha ke meM to tamane bannene eka sarakhuM ja zikhavyu che. 5 A paheluM nimittaeSTAMta samApta // 1 // arthazAstra upara je kalpakamatrInuM dRSTAMta che, te vainacikabuddhinu bIjI dRSTAMta che. (2). vidhijJAna, se vainayiGa buddhinu trIn dRSTAMta che (3). gaNitajJAna, e vainacikabuddhinuM ceAthuM dRSTAMta che (4). pAMcamuM krUpa deSTAMta A pramANe che Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 nendIsUtra tAvatyA bhUmeH khanane kRte sati jalaM na nirgatam / tataH sa kRpIvalaH prAha-tatpArtha bhAge stokaM pANi (eDI) prahAraM kuru / evaM kRte sati tadaiva jalaM tatra smucchlitm| // iti vainayikyA buddheH paJcamaH kUpadRSTAntaH // 5 // atha SaSTho'zvadRSTAntaH bahavo'zvavaNijo dvAravatI jagmuH / tatra sarve kumArAH sthUlAn bRhatazcAzvAn gRhNanti / vAsudevena tu durbalo lakSaNa sampanno laghIyAnazvaH kriitH| sa ca kAryanihikaH prabhUtAzvAgresarazca jaatH| // iti pssttho'shvdRssttaantH||6|| kisAna ne isa bAta ko sunate hI bhUmi khodanA prAraMbha kiyaa| jitanI dUrataka jala batalAyA thA vahAM taka usa ne jamIna khoda DAlI parantu jala nahIM nikalA / taba kisAna ne usa se kahA-bhAI ! jala to nahIM niklaa| taba usa ne kahA-dekho / usake pArzvabhAga meM dhIre se eDI kA prahAra karo to vahAM jala niklegaa| aisA karate hI vahAM usI samaya jala uchala pdd'aa|||5|| // yaha pAMcavAM kUpadRSTAnta haa||5|| chaThA ghoDe kA dRSTAntabahuta se dhoDe ke vyApArI eka samaya dvArikA nagarI meM gaye hue the| vahAM samasta yAdava kumAroM ne unake sthUla kAya baDe 2 ghoDe kharIda liye, parantu vAsudeva ne aisA nahIM kiyaa| usane to kamajora patalA dubalA hI eka ghoDA kharIdA / dhIre 2 vahI una saba meM aisA majabUta keI eka mANasa bhUmivijJAnamAM vizeSa kuzaLa hatuM teNe kaI kheDUtane kahyuM ke A bhUmimAM ATalI uMDAIe pANI che. kheDUte te vAta sAMbhaLatA ja bhUmi bodavA mAMDI. jeTalI uDAIe pANI batAvyuM hatuM teTalI uMDAI sudhI teNe jamIna khodI nAkhI paNa pANI nIkaLyuM nahIM. tyAre kheDUte tene kahyuM " mAS! pANI to na nIjyu" tyAre taNe hyu, "duvA! tenI mAnA bhAgamAM dhImethI lAta mAre te pANI nIkaLaze " ema karavAmAM AvatA tyAMthI eja samaye pANI nIkaLyuM che che A pAMcamuM phUpadaSTAMta samAsa pA cha ghAnu dussttaaNteka vakhata ghaNA ghaDAnA vepArI dvArikA nagarImAM AvyA, tyAMnA badhA yAdavakumAree temanA sthULa zarIravALA moTA moTA ghaDA kharIdI lIdhA. paNa vAsudeve tema karyuM nahIM. teNe to dubaLe, pAtaLe ane kamajora eka ja cheDe kharIdyo. dhIre dhIre eja gheDo te badhA ghaDAmAM e majabUta ane upayogI Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sex nandrikA TIkA - kUpadRSTAntaH, arzvadRSTAntaH, gardabhadRSTAntaH atha saptamo gardabhadRSTAntaH ko'pi rAjA yauvanamArambhe rAjyaM prAptavAn / atastAruNyameva sarvakAryakSamaM ramaNIyaM ca matvA nijasainyeSu taruNAneva dhAritavAn vRddhAMstu sarvAnapi vaddiSkarotisma / sa cAnyadA sainyena saha gacchan kvacidaTavyAM gataH, tatra ca samasto'pi jana: pipAsayA pIDito jAtaH / tadA rAjA kiM kartavyamUDho'bhavat / tato rAjJaH samIpaaura kAryasadhaka nikalA ki jisa ke Age ve saba ghoDe phIke evaM kamajora sAbita hue isa taraha vAsudeva kA vaha ghoDA saba ghoDe ke bIca vizeSa mahatva zAlI pramANita hone ke kAraNa una saba meM agresara mAnA gayA // 6 // // yaha chaThA ghoDe kA dRSTAnta huA // 6 // sAtavAM gardabhadRSTAnta kisI rAjA ne yauvana ke prAraMbha kAla meM hI rAjya prApta kara liyA thA, ataH usake dhyAna meM yaha bAta jama gaI ki samasta kAryo kI sAdhaka eka mAtra yauvana avasthA hI hai, isaliye usane apanI senA meM taruNa vyaktiyoM ko hI bhartI karane kA Adeza jArI kiyA, tathA jo vRddhajana pahile se senAvibhAga meM kAma karate A rahe the unheM nikAlanA prAraMbha kara diyA / eka dina kI bAta hai - rAjA apanI senA ko sAtha lekara kahIM 'bAhara jA rahA thaa| calate 2 vaha eka mahAn aTavI meM ApahueNcA, jisa meM pAnI Adi kA bilakula abhAva thA / vahAM Ate hI usa ke sainika jana nIvaDaye ke tenI AgaLa bIjA gheADA phrIkA ane kamajora sAkhita thayA. A rIte vAsudevanA gheADA te badhA ghoDAomAM vadhAre mahatvazALI sAbita thavAthI te badhAnA AgevAna gaNAvA lAgyA 5 65 5 A chaThThuM ghoDAnu dRSTAMta samAsa uu sAtamuM gaI bhadRSTAMta koI rAjAe yuvAvasthAnA prAraMbhakALe ja rAjya meLavyuM hatuM, tethI tenA manamAM evA pAke nirNaya thayA ke saghaLA kAryA sAdhanArI eka mAtra yuvAvasthA ja che. tethI teNe peAtAnA sainyamAM yuvAna mANasAnI ja bharatI karavAne Adeza ApyA, tathA je vRddha mANase pahelethI tenI senAmAM kAma karatA hatA temane chUTA karavA mAMDayA. eka divasa rAjA peAtAnI senA sAthe kAIka sthaLe jatA hatA. cAlatAM cAlatAM te eka meTA jaMgalamAM AvI pahoMcyA, jyAM pANI AdinA taddana abhAva hatA. tyAM AvatA tenA sani tRSAthI Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 mAgatyakazcit sevako vadati-deva ! ayamApatsamudraH kathamasyApatsumudrasyapAraM gacchAmaH, vRddha puruSasya buddhiriha naukA bhavet ataH kyApi vRddhaMgaveSayantu bhvntH| tato rAjJA sarvasminnapikaTa ke ghoSaNAkAritA / tatra caikaH pitRbhaktaH sainikaH pracchannatayA svapitaraM samAnItavAn / tatastenoktam-rAjan ! mama pitAvRddho'stIti / tato rAjAjJayA tenAsau rAjJaH pArthaM nItaH / rAjA vahumAnapurassaraM pRcchatimahApuruSa ! kathaya, kathaM me kaTake jalaM bhaviSyati ? / tenoktam-rAjan rAsabhAH svairaM pyAsa se Akulita hokara vyAkula ho uThe / rAjA ne jyoM hI apane sainikoM kI yaha hAlata dekhI to vaha ghavaDA uThA aura kartavya vimUDha bana gyaa| itane meM usa ke pAsa eka sevaka ne Akara kahA-mahArAja! yaha eka bar3A bhArI ApattirUpa samudra sAmhane AgayA hai, isa kA pAra pAnA bar3A kaThinatara dikhalAI de rahA hai / hAM! yadi yahAM koI vRddhajana salAha dene vAlA ho to isa vipatti se chuTakArA mila sakatA hai, isaliye merI rAya aisI hai ki kisI vRddhajana kI Apa gaveSaNA kraaveN| sevaka kI isa bAta se prabhAvita hokara rAjA ne aisA hI kiyaa| usa ne zIghra hI apane samasta kaTaka meM isI taraha kI ghoSaNA karavA dii| senA meM eka pitRbhakta sainika ne pracchanna rUpa se apane vRddha pitA ko sevA karane ke liye sAtha meM lAyA thA vaha rAjA ke pAsa jAkara yaha khabara dI ki mahArAja ! merA pitA vRddha hai yadi Apa kI AjJA ho to usako Apake pAsa upasthita kruuN| rAjA kI svIkRti pAkara vaha apane vRddha AkuLa vyAkuLa thayA. rAjAe jevI pitAnA sainikonI te hAlata joI ke te gabharAI gayo ane zuM karavuM tenI kaMI sUjha paDI nahIM. evAmAM eka sevake tenI pAse AvIne kahyuM, "mahArAja! ApanI samakSa A eka mATe Apatti rUpa sAgara AvI paDe che, tene pAra pAme ghaNuM kaThina lAge che. paNa salAha denAra kaI vRddha mANasa maLI Ave te A muzkelImAMthI ugarI zakAya tema che. te mArI evI salAha che ke Apa kaI vRddha puruSanI zedha karA" sevakanI A vAtanI rAjA para sArI asara thatA rAjAe e pramANe karyuM. teNe tarata ja pitAnA AkhA sinyamAM e prakAranI ghoSaNA karAvI dIdhI. senAmane eka pitRbhakta sinika sevA karavAnI IcchAthI pitAnA pitAne chUpAvIne sAthe lAvyA hatA. teNe rAjAnI pAse jaIne khabara ApI ke mahArAja! mArA pitA vRddha che. je Apa AjJA Ape te temane ApanI samakSa hAjara karU" rAjAnI maMjUrI maLatA te tenA vRddha pitAne rAjAnI pAse laI gayo. rAjAe Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikA TIkA-gardabhadRSTAntaH, lakSaNadRSTAnta: 783 mucyatAm , yatra te bhUmi ghrAsyanti, tatra jalamatipratyAsannabhaviSyati / rAjA tathaiva kAritam / jalaM ca prAdurbhUtam / samastaM kaTakaM svasthIbhUtam / iti sthavirasya vainayikI buddhiH // iti saptamo gardabhaSTAntaH // 7 // athASTamo lakSaNadRSTAntaH AsIta pArasadezIyaH kazcidazvAnAM svAmI / sa ca kacit yogyaM puruSamazvarakSaNArtha niyuktavAn / tadA'zva svAmI tamazvarakSakaM proktavAna-etAvadvarSaparyantaM tva kama pitA ko rAjA ke pAsa le gyaa| rAjA ne bahumAna purassara usa vRddha se pUchA-mahApuruSa ! merA samasta kaTaka pyAsa se Akulita ho rahA hai, yahAM pAsa meM kahIM para bhI jaLa kA nAma dikhalAI nahIM par3a rahA hai, ataH Apa koI upAya batalAiye ki jisa se Apatti dUra ho jaaveN| rAjA kI bAta sunakara usa vRddha ne kahA maharAja ! aba Apa aisA kIjiye ki gadho ko apanI icchAnusAra choDa dIjiye, ve jahAM para jamIna ko sUghe, samajhalIjiye vahIM para nIce jala atinikaTa hai| rAjA ne uma vRddha kI sammati ke anusAra aisA hI kiyA to usa ko jala kI prApti hogaI aura kaTaka kA saMkaTa Tala gyaa| yaha sthavira kI vainayika buddhi huI // // yaha sAtavAM gadabhadRSTAnta huA // 7 // AThavA lakSaNadRSTAntapArasadeza kA nivAsI eka vyakti thaa| jisake yahAM aneka ghor3e the| usane una ghor3o kI sAra saMbhAla karane ke liye eka yogya puruSa kI niyukti kii| pArizramika usakA isa prakAra nirNIta kiyA gayA ghaNA mAnapUrvaka tene pUchayuM, "mahApuruSa ! mArUM samasta sainya tRSAthI AkuLa vyAkuLa thaI gayu che. ATalAmAM pAse kayAMya paNa pANI bilakula dekhAtuM nathI. to Apa e koI upAya batAve ke jethI A muzkelI TaLe" rAjAnI vAta sAMbhaLIne ne vRddha kahyuM "mahArAja! Apa A pramANe karo-gadheDAone temanI IcchA pramANe javA de, teo je jagyAe jamIna saMghe, te jamInanI nIce DI ja uMDAIe pANI maLaze tema mAnavuM." rAjAe te vRddhanI salAha pramANe ja karyuM, te tene pANI maLyuM ane sinyanI muzkelIne paNa aMta Avyo. A vRddhanI nacikabuddhi thaI che A sAtamuM gardabhadRSTAMta samApta chA mA bhu saattidIrAnane nivAsI eka mANasa hatuM. tene tyAM aneka ghoDA hatA. teNe te ghoDAnI saMbhALa rAkhavA mATe eka mANasanI nimaNuMka karI. A prakAre tenuM vetana nakakI karyuM-tame ATalA varSa sudhI ahIM kAma karaze to tenA badalAmAM Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 mandIce kariSyasi, tadA'zvarakSaNasya pArizramikaM dvAvazvau tubhyaM daasyaami| tenApi svIkatam / sahanivasatastasyAzvarakSakasya tatputryA saha snehAnuvandhaH saMjAtaH / ekadA'sau tAM pRcchati-sarveSvazveSu ko bhavyau ? iti / tayoktam-amIpAmazvAnAM vizvastAnAM madhye yau pApANabhRtakutapAnAM vRkSazikharAnmuktAnAmapi zabdamAkarNya no trasyatastau bhavyau / tena tathaivatAvazvau parIkSitau / tato'zvarakSakaH sva vetanagrahaNasamaye svAminaM brUte-imau dvAvazvau mahyaM dehi| svAmI prAha-are ! anye vahavo'zvAH santi zobhanAH ki yadi tuma itane varSataka yahAM kAma karoge to isake upalakSa meM tumheM do ghor3e diye jAyeMge / mAlika kI isa bAta se vaha sahamata ho gayA aura apane kAma meM laga gyaa| mAlika kI eka lar3akI bhI thii| rahate 2 usakI usase jAna pahicAna ho gaI aura dhIre 2 usake sAtha usakA sneha bhI baDha gyaa| eka dina lar3akI se usane pUchA ! tumhAre ina samasta ghor3oM meM acche kauna 2 do ghor3e mAne jAte haiN| uttara meM usane kahA-dekho ina vizvasta samasta ghor3o ke bIca meM jo do ghor3e vRkSa ke zikhara le girAye gaye patthara ke TukaDoM se bhare hue kUDo (camar3e ke ghI bharane ke pAtroM ) ke zabda ko sunakara bhI nahIM Dare ve hI samajha lo acche haiN| usakI bAta mAnakara usane unakI parIkSA kI to jo isa parIkSA meM uttIrNa hue ve usane apane dhyAnameM rkhliye| bAda meM jaba vetana grahaNa karane kA samaya AyA to usane mAlika se vetana meM ve donoM ghor3e maaNge| mAlika ne kahA-are-ina ghor3oM ke atirikta aura bhI bahuta se ghor3e bar3e acche haiM unheM tuma le lo inheM kyoM lete ho| tamane be ghoDA ApavAmAM Avaze mAlikanI te vAta maMjUra karIne te pitAne kAme lAgI gaye mAlikane eka putrI paNa hatI. dhIme dhIme tene tenI sAthe paricaya thayuM ane te paricaya vadhatA vadhatA tenI sAthenA premamAM pariNamyuM. eka divasa te chokarIne teNe pUchyuM, "tamArA A badhA ghoDAmAM kayA kayA ghoDA sArAmAM sArA gaNAya che?" teNe javAba Ape, "jo A badhA vizvAsa pAtra ghoDAmAMnA je be ghoDA vRkSanI Toca uparathI nIce pheMkelA paththaranA TukaDAothI bharelA kuMDA (ghI bharavA mATenA cAmaDAnAM pAtro) ne avAja sAMbhaLIne paNa Dare nahIM emane ja sArAmAM sArA samajI levA. tenI salAha mAnIne teNe temanI kasoTI karI te je ghaDA te kasoTImAM saphaLa thayA temane teNe dhyAnamAM rAkhI lIdhA. pachI jyAre vetana levAno samaya pAka tyAre teNe vetana tarIke te be ghaDA mAgyA. mAlike kahyuM "are! A ghaDAo karatAM te bIjA ghaNA ghaDA vadhAre sArA che, te A ghoDAne badale tuM bIjA ghaDA pasaMda Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiArIkA-rakSaNaSTAntaH, praziSTAntaH 75 tAn gRhANa , AbhyAmaram , imau na zobhanau / eva mukto'sAvazvarakSakaH svAmivacanaM nAmanyata / tato'zvasvAminAcintitam-ayamazvarakSako mayA gRhajAmAtAkaraNIyaH / anyathA'yaM tAvazcau gRhItvA gamiSyati / lakSaNasampannenAzvena kuTumbasya vA'zvasya vA vRddhirbhaviSyati / evaM vicintya sa svaputryA saha tasya vivAha kAritavAn / taM ca gRhajAmAtaraM vidhAya dvAvapi lakSaNasampannAvazvau svagRhe sthApitavAn / ityazva svAmino vinayajA buddhiH| // ityaSTamo lakSaNadRSTAntaH // 8 // atha navamo granthidRSTAntaH kadAcit pATaliputra nAmninagare muruNDa nAmako rAjA rAjyaM karoti / anya ye to acche nahIM haiN| isa prakAra svAmI ke vacana sunakara usane kahA-mahArAja ! maiM to inheM hI lUMgA, dasaroM kI cAhanA mujhe nahIM hai| azvamAlika ne isa taraha ke jaba usake vacana sune to mana meM usane vicAra kiyA ki aba to ise gharajamAI banAne meM hI lAbha hai, nahIM to yaha ina donoM ghoDoM ko lekara yahAM se avazya calA jaaygaa| isa taraha vicAra kara usane apanI putrI ke sAtha usakA vivAha kara diyaa| aura usako dhara jamAI rakha liyaa| tathA una donoM lakSaNasaMpanna ghor3oM ko bhI / isa prakAra azvasvAmI ne vainayikIvuddhi ke prabhAva se apanA kAma banA liyA // 8 // // yaha AThavAM lakSaNadRSTAnta huA // 8 // nauvAM granthidRSTAntakisI samaya pATaliputra meM (paTanA zahara meM ) muruNDa nAma kA rAjA kara. A ghaDA zA mATe le che ? e te sArI nathI " mAlikanA A prakAranAM vacane sAMbhaLIne teNe kahyuM "zeTha sAheba ! huM te e gheDA ja laIza, bIjA levAnI mArI IcchA nathI." gheDAnA mAlike jyAre A prakAranA tenA zabdo sAMbhaLyA tyAre teNe vicAryuM ke have to tene gharajamAI banAvavAmAM ja lAbha che, nahIM to te A banne ghaDAne laIne ahIMthI cAlyo jaze. A vicAra karIne teNe potAnI putrI sAthe tenA lagna karI nAkhyA. ane tene gharajamAI tarIke rAkhe, ane te ane lakSaNAyukta ghoDA paNa tenI pAse ja rahyA. A rIte azvanA mAlike nayikIbuddhinA prabhAve pitAnuM kAma pAra pADayuM che 8 | // // 2mA musakSAMta samApta // 8 // nbhuprnthidRssttaaNtkeI samaye pATaliputramAM (paTaNA zaheramAM) muruDa nAmane rAjA rAjya na0.99 Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 nadIsatre 3 rASTrasya rAjA ekadA kautukArthaM tatsamIpe trINi vastUni preSitavAn- gUDhaM sUtramguptagranthimatsUtram 1, samAyaSTiH- samabhAgaM kASTham 2, alakSitadvAraH samudrako jatunA liptaH 3 | muruNDastAnivastUni svapuruSAnAhUya darzayati na ca tAni kenApi viditAni tato rAjA kalAcAryamAhUya pRcchati - he Arya ! bhavAn asya granthidvAraM jAnAti ? SyAcArya Aha-- jAnAmi / ityukvA tena tadaiva sUtramuSNajale nikSiptam, tatastatsUtramuSNajalasaMyogena nirmalaM jAtam malApagame sati labdhaH sUtrasyAntaH, granthibhAgo'pi dRSTaH / yaSTirapi jale nikSiptA / tato gurubhAgo mUlamiti vijJAtam / gurubhAge eva granthirbhavati / samudrako'pyuSNodake kSiptaH, tena sarva jatu rAjya karatA thA / usake pAsa kisI dUsare rASTra ke rAjA ne krIDAnimitta tIna vastue~ bhejI / unameM eka gUDhasUtra thA, jisameM gAMTha gupta thI 9 / dUsarI samabhAgavAlI yaSTi thI jisakA mUla bhAga gupta thA 2 / tIsarA lAkha se alakSita dvAravAlA DibbA thA 3 / muruNDa ne ina tInoM cIjoM ko apane nijI vyaktiyoM ko bulAkara dikhalAyA parantu koI bhI ina ke bheda ko nahIM jAna sakA / bAda meM kalAcArya ko bulAkara rAjA ne usa se pUchA- he Arya ! Apa isa sUtra ke granthidvAra ko jAnate haiM / kalAcArya ne kahA- hAM jAnatA hUM / phira usa kalAcArya ne garmajala maMgavAkara usa sUtra ko usa garamajala meM DAla diyA / garamajala ke saMbaMdha se vaha nirmala ho gayA / mala rahita hote hI sUtra kA aMta aura granthibhAga ye donoM dikhalAI dene lge| bAda meM usa ne yaSTi ko bhI jala meM DAla diyA / DAlate hI yaSTi kA jo mUlabhAga thA vaha jala meM DUba gayA / DUbate hI usako isa bAta kA karatA hatA. kAI khIjA rAjyanA rAjAe tenI pAse krIDAnimitte traNa vastu bhoDalI. (1) temAM me gUDhasUtra tuM, mAM zubha gAMDa hutI. (2) mIla saramA bhAga vALI lAkaDI hatI jenA mULa bhAga gupta hatA (3) lAkhathI alakSita dvAravALA DakhkhA hatA. muruDe te traNe cIjo peAtAnA khAsa mANasAne melAvIne khatAvI, paNu kAI paNa tenuM rahasya samajI zakayuM nahI. tyAra bAda kaLAcAyUne khelAvIne rAjAe temane pUchyuM, "huM Aya! Apa A sUtranA granthi dvArane lge| cho ? usAyAyeM urchu, "DA lAgU chu" pachI te ujAyAyeM garabha pANI maMgAvyuM, ane te sUtrane te garama pANImAM mUkayuM. garama pANInA saMsagathI te svaccha thayuM. nirmaLa thatAM ja sUtranA ata tathA granthiloga e mant dekhAvA lAgyA. pachI temaNe lAkaDIne paNa pANImAM mUkI mUkatA ja lAkaDInA je mULa bhAga hatA te pANImAM DUbI gayA. DUbatA ja temane te vAta samajAI Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fy 82 zAnacandrikA TIkA-pranthidRSTAntaH galitam / tatazca tasya dvAraM prakaTIbhUtam / tato rAjA tamAcArya prAha-he Arya ! durvijJeyaMkimapikautukaM bhavAnapi karotu yena tatra preSayAmi / AcAryeNa kAcit tumbI ekasmin pradeze khaNDamekamapahAya ratna tA / tat khaNDaM tathA mudritaM yathA na kenApi lakSyate / tato rAjA tAM tumbI dattvA svAn puruSAn tatsamIpe prepayati kathayati ca-imAM tumbImatroTayitvA ratnAni grahItavyAnIti / te puruSAstAM tumbImAdAya tatra gatvA tasmai tAM samarpya tathaiva bruvanti-tatrasthA rAjapuruSA bahuzaH prayatne kRte'pi tathA kartumasamarthA abhUvan / iyamAcAryasya vinayajA buddhiH / // iti navamo granthidRSTAntaH // 9 // patA par3a gayA ki yaSTi kA yaha mUlabhAga hai| aura isI meM gAMTha hai| isI taraha samudgaka-Dibbe ko bhI garamajala meM DAlakara kalAcArya ne usake dvAra kA patA lagA liyaa| kAraNa garamajala meM DAlate hI usa ke Upara lipta huI lAkha pighalakara dUra ho gaI thii| kalAcArya kI isa abhijJatA se rAjA vaDA prasanna huaa|| usane kalAcArya se kahA-Arya / tuma bhI durvijJeya kucha kautuka karo ki jisa ko hama bhI usa rAjA ke pAsa bheja ske| rAjA kI bAta sunakara kalAcArya ne eka tuMbI lI aura usa kA eka Tukar3A alaga kara usa meM ratna bhara diye aura usa khaMDa ko isa prakAra cipakA diyA ki jisa se usakA saMdhibhAga kisI ko bhI jJAta na ho sake / bAda meM rAjA ne isa tuMbI ko apane karmacAriyoM ko dekara una se kahA-yaha tuMbI usa rAjA ke pAsa le jAo aura unheM de kara kahanA ki isako vinA toDe hI isa meM se Apa ratna nikAla lo / rAjA kI aajnyaagaI ke lAkaDIne A mULa bhAga che. ane emAMja gAMTha che. eja rIte DabbAne paNuM garama pANImAM mUkIne kalAcA tenuM dvAra paNa gotI kADhayuM kAraNa ke garama pANImAM nAkhatA ja tenA upara je lAkha hatI te pIgaLIne dUra thaI gaI. kalAcAryanI A prakAranI buddhithI rAjA ghaNe khuzI thaye. teNe kalAcAryane kahyuM, "Arya ! tame paNa evuM kaMI durviya kautuka kare ke jene ame paNa te rAjA pAse mokalI zakIe." rAjAnI vAta sAMbhaLIne kaLAcAce eka tuMbaDI lIdhI, ane tene eka TukaDe jude karIne temAM ratna bharI dIdhAM ane pachI te TukaDAne tenA para evI rIte coTADI dIdhuM ke tene sAMdhe keIne paNa jaDI zake nahIM. pachI rAjAe te tuMbaDI pitAnA sevakone ApIne kahyuM, "A tuMbaDI te rAjA pAse laI jAva, ane temane A ApIne kahejo ke tene teDayA vinA tenI aMdarathI rane kADhI le. rAjAnI AjJAnusAra te mANase te Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nq nandIsUtre atha dazamo'gadadRSTAntaH__ kasyacidvAjJaH sainyaM zatrubhUpena viSaprayogeNa mUcchitaM kRtam / tAdRzIM svasainyasthitiM vilokya rAjA vaidyamAhUya vadati-pracuraM mama sainyaM paracakreNa vipAkrAntaM kRtaM tatkathametat pracuraM mama sainyaM nirviSaM bhavet ? / vaidyenoktam-sarva svalpenaiva kAlena nairujyaM prApsyati / tato vaidyaH stokamaupadhamAnIya rAjAnaM darzayati / rAjA nusAra ve puruSa usa tuvI ko lekara usa rAjA ke pAsa pahuMce aura jaisA rAjA ne una se kahane ko kahA thA vaisA hI unhoM ne vahAM jAkara khaa| usa rAjA ne apane rAjapuruSoM ko usa samaya bulAyA aura tuMbI dekara kahA-ki vinA phoDe isa meM se ratno ko bAhara nikaalo| rAjapuruSoM ne aneka prakAra ke prayatna kiye parantu ve usa meM se ratna nahIM nikAla sake / yaha AcArya kI vinayajA buddhi kA nauvAM udAharaNa huaa||9|| dasavAM agadRSTAntakisI eka rAjA kI senA ko usa se kisI vipakSI rAjAne viSaprayoga dvArA mUcchita kara diyA thaa| apanI senA kI isa sthiti se cintita hokara rAjA ne usI samaya vaidya ko bulAkara kahA-vaidhajI! merA pracura sainya paracakra ne (zatru kI senA ne ) viSaprayoga dvArA mUcchita kara diyA hai to aba Apa batalAIye-yaha kaise saceta ho sakatA hai| rAjA kI bAta sunakara vaidya ne kahA Apa cintA na kIjiye bahuta jaldI ApakA yaha sainya ThIka ho jaavegaa| aisA kahakara usane rAjA ko thor3I sI auSadhI lAkarake dikhlaaii| tuMbaDI laIne te rAjA pAse pahoMcyA, ane rAjAe je pramANe kahevAnI sUcanA ApI hatI te pramANe tyAM jaIne kahyuM. te rAjAe te ja samaye pitAnA rAjapuruSane belAvyA. ane tuMbaDI ApIne kahyuM ke Ane kApyA vinA temAMthI ratno bahAra kADhI de. rAjapuruSoe aneka prakAranA prayatno karyA paNa teo temAMthI ratno kADhI zakyA nahIM. | A AcAryanI vinacikIbuddhinuM navamuM udAharaNa | 9 | sabhu maha (moSadha) ssttaaNtkeI eka rAjAnI senAne tenA duzmana rAjAe viSaprayoga dvArA mUcchita karI nAkhI hatI. potAnI senAnI e hAlatathI cintatura thaIne rAjAe eja samaye vaidyane bolAvIne kahyuM, "vaidyajI mArA AkhAM saiinyane duzamananI senAe viSaprayoga dvArA mUcchita karI nAkhyuM che, te Apa batAve ke A loke kevI rIte saceta thaze ?" rAjAnI vAta sAMbhaLIne vaidya kahyuM, "Apa cintA na kare ghaNuM jaladI ApanuM sainya sAruM thaI jaze." evuM kahIne teNe rAjAne thoDI Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAMnacandrikA TIkA-agadRSTAntaH ca stokamauSadhaM dRSTvA tadupari kopaM kRtavAn / vaidho vadati-mahArAja ! idaM lakSArogyapadamauSadhamasti, alpaM daSTvA bhavAn kopaM mA karotu / rAjA pRcchati-kathametanizcetavyam ? vaidyaH pAha-rAjan ! AnAyyatAM ko'pi vipAkrAntaH / rAjJA tAzo hastIdarzitaH / tato vaidyo hastinaH pucchadeze vAlamekamutpATya tadIyarandhre tadIpa saMcAritam / tena sahastI svastho jAtaH vaidyo vadati-rAjan / hastI nairujyaM prAptaH / evametadauSadhaM lakSArogyapradam / hastini svasthe jAte sati rAjA zAntacetasA vaidya vadati-karotvevam vaidyena tadaupadhaprayogaH sainye saMcAritaH / jAtaM tatpracuramapi sainyaM nirviSam / rAjA vaidyaM prati saMtuSTo jAtaH / iti vaidyasya vinayajA buddhiH / // iti dazamo'gadadRSTAntaH // 10 // thor3I auSadhI dekhakara rAjA ko vaidya ke prati krodha kA Avega jaga gyaa| vaidya ne yaha dekhakara rAjA se usI samaya kahA-mahArAja ! itanI sI yaha auSadhI eka lAkha AdamiyoM ko Arogya pradAna karane vAlI hai, Apa isako thoDI sI jAnakara kopa na kIjiye / vaidya kI isa bAta kA vizvAsa na karate hue rAjA ne usase kahA-isa bAta kA nizcaya kaise kiyA jAve? / vaidya ne kahA mahArAja! Apa kisI viSAkrAnta prANI ko maMgavAIye / rAjA ne vaisA hI kiyA-eka hAthI jo viSa kI vedanA se sUcchita thA dikhalAyA vaidya ne usI samaya usakI pUMcha kA eka bAla nikAlA aura usa sthAna meM usa auSadhi ko khara diyaa| thor3I dera bAda vaha hAthI mUcrchA se rahita hokara svastha ho gayA / vaidya ne kahA-mahArAja ! dekhiye isa auSadhi kA kitanA prabhAva hai? jo thor3I hI dera meM hastI mUrchA se rahita ho gayA hai| isI taraha yaha auSadhI eka lAkha prANiyoM ko sarakhI davA lAvI batAvI. thoDI davA joIne rAjAne vaidya pratye krodhane Avega AvI gaye, vaidhe te joIne teja vakhate rAjAne kahyuM "ATalI ja auSadhi lAkha mANasene Arogya denArI che. tenuM thoDuM pramANa joIne Apa gusso na karaze. vaidyanI A vAta para vizvAsa na mUkatA rAjAe kahyuM, "e vAtanI khAtarI kevI rIte thAya?" vidya kahyuM, "Apa jherane bhega banela keI prANIne batAve." rAjAe evuM ja karyuM -eka hAthI ke je viSanI vedanAthI mUcchita hate te batAvyo. vighe tarata ja tenI pUchaDImAMthI eka vALa kheMcI kADho ane te sthAne te auSadhine mUkI. thoDI ja vAramAM te hAthInI mUcha vaLI ane te svastha thaI gayA. veve kahyuM, "mahArAja ! juvo A auSadhine keTalo prabhAva che, ke DI ja vAramA hAthI mUcchathI rahita thaI gaye. e ja pramANe A auSadhi eka lAkha mANasane Arogya apI zake che." rAjAe hAthIne svastha Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI rathikadRSTAnto-gaNikAdRSTAntazca vainayikabuddherekAdazo dvAdazazca dRSTAntaH krameNa bodhyaH / sthUlabhadrakathAnake rathikasya yat sahakAraphalagucchatroTanam , yacca gaNikAyAH sarpaparAzerupari nartanaM, te dve api vainayikI buddhiphale // atha trayodazaH zATikAdidRSTAntaH ekaH kalAcAryoM rAjakumArAn zikSayati / rAjakumArA api bahumUlyadravyaiH Arogya pradAna kara sakatI hai| rAjA ne hastI ko svastha dekhakara zAnta citta ho vaidya se kahA-acchA Apa isa auSadhi kA prayoga sainyajanoM ko svastha karane ke liye kiijiye| merI tarapha se Apako AjJA hai| rAjA ko AjJA pAte hI vaidyane usa auSadhi kA prayoga sainya ko svastha karane ke liye kiyA to vaha samasta mUcchita huA sainya svastha ho gyaa| rAjA vaidya kI isa cikitsA se bar3A prasanna huA // 10 // // yaha dasavAM agadadRSTAnta huA // 10 // isI taraha rathika dRSTAnta aura gaNikA kA dRSTAnta ye vainayika vuddhi ke gyArahaveM evaM bArahaveM dRSTAnta haiN| sthUlabhadra kI kathA meM ye donoM dRSTAnta likhe hue haiN| rathika ne jo Amra ke phala ke gucchoM ko toDA hai, tathA sarasoM kI rAzi ke Upara jo vezyA ne nRtya kiyA hai ye donoM vAte vainayika vuddhi ke phala haiM // 11-12 // // yaha gyAravAM rathikadRSTAnta, bArahavA vezyAdRSTAnta huA // 11-12 // ___ terahavAM zATikAdidRSTAntaeka kalAcArya rAjakumAroM ko par3hAtA thaa| rAjakumAra bhI usakA thayela joIne zAta citta thaIne te vaidyane kahyuM, "sAruM, Apa A auSadhine upayoga sinikone svastha karavA mATe kare Apane mAre te Adeza che" rAjAno Adeza maLatAM ja vidhe te auSadhine prayoga mUchita sinyane svastha karavA mATe karyo tyAre te AkhuM mUchita thayela sinya svastha thayu. rAjA vaidyanI A cikitsAthI ghaNe khuzI thayela che 10 | che A dasamuM agadardaSTAMta samApta che 10 che eja pramANe rathikadaSTAMta ane gaNikAdaSTAMta te vaiyika buddhinA agIyAramAM ane bAramAM dRSTAMta che. sthUlabhadranI kathAmAM te banne dRSTAMta lakhelAM che. rathike je AmraphaLanA gucchAone toDayAM che, tathA sarasavanA DhagalA para vezyAe je nRtya karyuM che te bane te nacikabuddhinuM phaLa che ! 11-12 che che A agIyAramuM rathikadaSTAMta, ane bAramuM vezyAdaSTAMta samAsa che 11-12 che tabhu ttissttaaNteka kalAcArya rAjakumArane bhaNAvatA hatA. rAjakumAre paNa vakhato Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 711 mAnavandrikA TIkA-zATakAviSTAntaH samaye samaye kalAcArya sammAnayati / kalAcAryo mama putrebhyo bahumUlyAni dravyAni gRhItavAniti jJAtvA rAjAkopavazAt taM kalAcArya intumicchati / rAjakumArairidaM vRtta kathaMcid jJAtam / taizcintitam-AcAryo'pyasmAkaM pitA'sti / ato'smAbhiH kenApyupAyena sa rkssnniiyH| tasminneva AcAryoM bhojanArthamAgataH, snAnaM kRtvA paridhAnArtha svazATikAM yAcate / rAjakumArAH-zuSkAM zATikAM viditvA'pi snAnazATI ArdrA'stItyuktavantaH, tathA dvArasya samIpe laghu tRNaM sthApayitvA proktavantaHtRNamidaM dIrghamasti / evameva krauJcanAmA ziSyaH pUrva kalAcAryasya dakSiNataH pradakSiNAM kartumarhati, kiM tu idAnIM sa vAmabhAgena pradakSiNAM kroti| evaM kumArANAmArdrazATI samaya 2 para bahu mUlya dravyoM se satkRta kiyA karate the| rAjA ko jaba yaha bAta jJAta huI ki kalAcArya mere putroM se bahumUlya vastuoM ko letA rahatA hai to rAjA ne kalAcArya ko mArane kA vicAra kiyA / rAjakumAroM ko apane pitA kA yaha kuvicAra jaba kisI taraha se mAlUma par3a gayA to unhoM ne socA-AcArya bhI to hamAre pitA haiM ataH hameM una kI rakSA kisI na kisI upAya dvArA avazya karanI cAhiye / ve aisA vicAra kara hI rahe the ki itane meM usI samaya kalAcArya bhI vahAM bhojana karane ke liye Aye / Ate hI kalAcArya snAna kara ke pahirane ke liye rAjakumAroM se dhotI mAMgI to una rAjakumAroM ne sUkhI dhotI ko gIlI btlaayaa| tathA dvAra ke pAsa laghu tRNa rakhakara usako dIrgha (baDA) btlaayaa| tathA ina ziSyoM meM jo koMca nAma kA ziSya thA ki jo pahile ina kI pradakSiNA dakSiNa bhAga se kiyA karatA thA usane vAmabhAga se pradakSiNA vakhata bahuM mUlya dravyathI temane satkAra karatA hatA. rAjAne jyAre A vAtanI khabara paDI ke kalAcArya mArA putra pAsethI bahu mUlya cIjo meLave che, tyAre rAjAe kalAcAryane mAravAno vicAra karyo. rAjakumArane pitAnA pitAne te kuvicAra jyAre keI paNa rIte jANavAmAM Avyo tyAre temaNe vicAyuM-AcArya paNa ApaNA pitA samAna che, tethI ApaNe kaI paNa upAye avazya temanuM rakSaNa karavuM joIe. teo A vicAra karI rahyA hatA ke evAmAM kalAcArya paNa bhejana karavA mATe tyAM AvyAM AvatAM ja kalAcAye snAna karIne paheravA mATe rAjakumAra pAse dhotI mAgI tyAre te rAjakumAree sUkI dhotIne bhInI batAvI, tathA dvAranI pAse laghu tRNa rAkhIne tene dIrgha (mo) batAvyuM. tathA te ziSyomAM je krauMca nAmane ziSya hato ke je pahelAM temanI pradakSiNA jamaNI bAjuthI karyA karato hato teNe DAbI bAjuthI pradakSiNa karavA mAMDI A pramANenA kumAronA AcaraNathI Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 792 mandIkhatre kathanena tRNasya dIrghatvakathanena krauJcasya vAmabhramaNena ca kalAcAryoM jJAtavAnsarve mama viruddhAH santi, kevalaM kumArA eva bhakti vijJApayanti / evaM vicintya kalAcAryoM nRpeNAlakSitaH san nagarAdvahirgatavAn / iyaM saMketajJAnenAcAryasya, saMketadvArA kalAcAryasya hita saMpAdanena kumArANAM ca vainayikI buddhiH / zATikA zabdenAtra dhautavastraM gRhyte| // iti trayodazaH zATikAdidRSTAntaH // 13 // atha caturdazo nIbodakadRSTAntaH nIbodakam-gRhacchAdana prAntapatitaM jalam / kAcid vaNijobhAryA cira propite bhartari dAsyai nijabhAvaM nivedayati / Anaya kamapi puruSam ' iti / tatastayA denA prAraMbha kiyaa| isa taraha kumArI ke isa AcaraNa se AcArya ne yaha samajha liyA ki isa samaya mujha se saba viruddha haiM, kevala kumAra hI mujha meM apanI bhakti pradarzita kara rahe haiN| isa taraha vicAra kara vaha kalAcArya rAjA se alakSita hokara vahA~ se bAhira calA gayA isa prakAra AcArya ne saMketa dvArA jo apanI va apane dravya kI rakSA kI vaha vainayikI buddhi kA hI pariNAma hai| tathA ziSyoM kA jo kalAcArya dvArA hita saMpAdana huA usa se jo una meM buddhi udbhUta huI vaha bhI isI vainayikI buddhi kA phala hai // 13 // ||yh terahavAM zATikAdidRSTAnta haA // 13 / / caudavAM nIbodakadRSTAntaeka vaNika thaa| vaha apanI patnI ko ghara para choDakara prAyaH paradeza meM hI rahatA thaa| eka dina kI bAta hai ki usakI patnI ne kAma vyathA se vyathita hokara apanI dAsI se kahA ki tU kisI puruSa ko le aa| AcAryuM te samajI lIdhuM ke atyAre badhA mArI virUddha che, phakta kumAre ja mArA uparano temano bhaktibhAva pradarzita karI rahyA che. A pramANe vicAra karIne te kalAcArya rAjAnI najare paDayA vinA tyAMthI bahAra cAlyA gayA. A pramANe AcAra saMketa dvArA pitAnI tathA dravyanI je rakSA karI te jainacikabuddhina ja pariNAma hatuM. tathA ziSyonuM kalAcArya dvArA je hita saMpAdana thayuM te kAraNe temanAmAM buddhi utpanna thaI te paNa eja vanacikIbuddhinuM phaLa hatuM. che A teramuM zATikAdiSTAMta samApta. che 13 che yobhu naanottaaNteka vaNika hato. te pitAnI patnIne ghera mukI jaIne sAmAnya rIte paradezamAM ja vasate hate eka divase tenI patnIe kAmavyathAthI vyAkuLa thaIne pitAnI dAsIne kahyuM ke tuM kaI paNa puruSane bolAvI lAva. dAsIe Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAmacandrikA TIkA- nIvodakadRSTAntaH 793 samAnItaH / tato nApitena tasya navakRntanAdikaM tayA kAritam / rAtrau ca tau dvAvapi saMbhogArtha dvitIyabhUmikAmArUDhavantau / meghazca vRSTi kartumArabdhavAna / tatastena pipAsAvyAkulena puruSeNa nItrodakaM pItam / tatazca tvagvipabhujadrasaMspRSTa tajjalapAnena sa mRtaH / tatastayA vaNigbhAryayA rAtripazcimayAma eva zUnya devAlaye mocitaH / prabhAte daNDadharAH pAzadharAya rAjapuruSAstaM mRtakaM dRSTavantaH / tasya nakhAdikarma dRSTvA tenApitAn pRSTavantaH asyakenedaM nakhakRntanaM kSaurakarma ca kRtam / dAsI ne aisA hI kiyaa| vaha kisI puruSa ko le aaii| vaNika kI patnI ne eka nAI ko bulavAkara usase unake nakha keA kaTavAlA Adi krvaayaa| rAta kA jaba samaya AyA to ve donoM makAna ke Upara ke bhavana gaye / usa samaya AkAza meM megha ghirA huA thaa| dhIre 2 pAnI caramAnA prAraMbha huaa| usa puruSa ko pyAsa lagI huI thI ataH uma ne nIvodaka nevA kA jala- pI liyaa| vaha jala tvagviSa jisa kI camaDI meM viSa bhaga huA thA aisA sarpa ke zarIra se huA huA AyA thA, isaliye pIne ke kucha hI dera bAda usakI mRtyu ho gii| usa ko marA huA dekhakara vaNika bhAryA ko vaDI cintA huI / usa ne rAtri ke pichale pahara meM uma mRtaka zarIra ko kisI zUnya devAlaya meM rakhavA diyaa| prabhAta hote hI rAjapuruSoM ne isa mRtaka zarIra ko jyoM hI dekhA to usa ke tAje nakhakRntana Adi cihnoM ko dekhakara unhoM ne vahAM ke 'nAIyoM ko bulavAkara pUchA ki kaho isa kA navakRntana tathA kSaurakarma tuma logoM meM se kisa ne pramANe ja karyu.. te koI puruSane laI AvI. vaNikanI patnIe eka hajAmane melAvIne tenA nakha, vALa vagere kapAvyA. rAtri paDatAM teo mane makAnane uparane mALe gayAM. tyAre AkAzamAM vAdaLAM chavAyelAM hatAM. dhIre dhIre varasAda varasavA zarU thaye tyAre te puruSane tarasa lAgI hatI. tethI teNe nItroika (nevAMmAMthI paDatuM pANI) pI lIdhu. te pANI tvaviSa-jenI cAmaDImAM viSa bharelu hAya evA sa`nA zarIrane sparzIne AvyuM hatuM, tethI te pIdhAM pachI gheADIja vAramAM mRtyu pAmyA. tene mRtyu pAmela joI ne vaNikanI patnIne bhAre cintA thai. teNe rAtrine pAchaLe prahare te mUrchAne kAi khAlIdevAlayamAM mUkAvI dIghuM'. savAra paDatAMja rAjapuruSAe jevuM temUdu oyuM ke tenA nakha kapAvyA AdinAM tAjA nizAna joI ne temaNe tyAMnA hajAmeAne beAlAvIne pUchyuM, kahe| AnA nakha kApavAnuM tathA vALa kApavAnuM kAma tamArAmAthI kahyuM na0 100 Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandI sUtre 794 tata ekena nApitenoktam - amukavaNigbhAryAdAsyAdezena mayA'sya nakhakRntanAdikaM kRtam / tataH sA, pRSTA sA'pi ca pUrvaM na kathitavatI / tato rAjapuruSaistADyamAnA yathAvasthitaM kathayAmAsa / iti rAjapuruSANAM vainayikabuddhiH / // iti caturdazI nItrodakadRSTAntaH (pRSTha 309 ) // 14 // vRSabhasya haraNam, azvasya maraNam, vRkSAt patanaM ceti paJcadazo dRSTAntaHAsIdekasmin grAme kazciddaridra puruSaH / sa svamitrAd vRSabhaM yAcitvA halaM cAlayati sma / sAyaM samaye taM vRSabhaM mitrAlaye nItvA tyaktavAn / tadA tasya kiyA hai ? | unakI isa bAta ko sunate hI eka nAI ne uttara meM kahA ki maiMne isake navakRntana Adi kiye haiN| mujhe amuka seTha kI patnI kI dAsI vulAkara le gaI thI aura usane mujha se aisA kara ne ko kahA thaa| rAjapuruSoM ne usI samaya usa dAsI ko bulvaayaa| usase pUchane para jaba usa ne kucha nahIM batalAyA to unhoM ne dAsI ko tAr3anA dI / mAra khAte hI usane usI samaya jo kucha ghaTanA ghaTI thI vahu saba yAthArtha kaha dI / yaha rAjapuruSoM kI vainayikI buddhi kA udAharaNa hai // 14 // yaha caudahavAM nIvrodakadRSTAnta huA || 14 || vRSabha kA haranA, azva kA maranA tathA vRkSa se giranA yaha pandrahavAM dRSTAnta hai - jo isa prakAra hai kisI grAma meM eka daridra rahatA thA / usa ke pAsa khetI karane ke liye baila nahIM the / ataH usane apane mitra se baila mAMge aura kheta meM hala calAkara anAja bo diyaa| pazcAt sAyaMkAla meM yaha una bailoM ko apane mitra ke ghara pahuMcAne AyA / jaba yaha una bailoM ko vahAM pahu~cAne karyuM' hatuM? " temanI A vAta sAMbhaLIne eka hajAmA kahyuM ke me' tenA nakha kApavA Adi kArya karyo che. mane amuka zeThanI dAsI kheAlAvIne laI gaI hatI ane teNe mane te pramANe karavAnu kahyu hatu. rAjapuruSAe eja samaye te dAsIne khAlAvI. tene pUchavAmAM AvatA kaI javAba na maLatAM temaNe tene mAravA mAMDI. mAra paDatAM ja teNe je kaI anya hetu. te khadhuM sAce sAcu uhI hIdhuM. yA rAnpuruSonI vainayiSThImuddhinu 2e che. // 14 // 5 A caudamuM nItrokaSTAMta samApta 5 14 5 baLadanI cArI, azvanuM maraNa tathA vRkSathI paDavAnuM A padaramuM dRSTAMtakAI eka gAmamAM eka garIkha mANasa rahetA hatA. tenI pAse khetI karavA mATe khaLada na hatAM. tethI teNe potAnA mitranA maLada lAvIne ane khetara kheDIne anAja vAvI dIdhu. pachI sAMje te e khaLadone pAchA ApavA peAtAnA Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TIkA-vRSabhaharaNAdidRSTAntaH suhRd bhuJjAna AsIt , ato'sau vRSabhasya samIpe na gataH, kiM tu tRpamaM dRSTavAn , ataH sa daridra puruSo mitramanuktvA gRhaM gtH| svAmino'navadhAnena tRpabhastadAlayAd bahirnirgataH / taM caurA apahRtya nItavantaH / vRSabhasvAmI svAlaye vRSabhamanAlokya daridra puruSasya gRhaM gatvA tasmAd yAcate -yo mama vRSabhastvayA samAnItastaM vRSabhaM dehi / cau rairapahRtatvAt sa vRpabhastena kathaM deyaH syAt / tato'sau daridra puruSaM nyAyAlaye netuM pravRttaH ? / / gayA thA to usa samaya usa kA mitra bhojana kara rahA thA, isaliye una bailoM ke pAsa vaha nahIM AsakA, para bailoM ko usa ne AyA huA avazya dekha liyA thA, ataH mitra se vaha daridra vyakti vinA kucha kahe sune hI apane ghara para calA aayaa| vahAM baila apane svAmI kI asAvadhAnI se ghara se bAhara nikala gye| arakSita sthiti meM una bailoM ko dekhakara caura na jAne unheM kahAM le gye| jaba bailoM ke mAlika ne bailoM ko ThANa meM nahIM dekhA tA vaha bhagakara apane daridra mitra ke ghara phuNcaa| vahAM jAkara usane usa daridra mitra se bailoM kI mAMga kii| kahA jo tuma vaila mere vahA~ se lAye the ve do| mitra ne sunakara kahA-baila tumhAre ghara pahuMcA diye haiN| parantu mitra ne usa kI nahIM mAnI aura bailoM ko dRDhakara lAne kI bAta usase khii| usa ne bailoM kI khoja kI to ve usa ko nahIM mile, unheM to caura le gaye the, isaliye paraspara meM ina donoM meM jhagar3A ho gyaa| anta meM bailoM ke mAlika ne usako kacaharI meM nyAya prApta karane kI mitrane ghera AvyA. jyAre te e baLadane laIne AvyA tyAre tene mitra bhajana karato hato, tethI te e baLadanI pAse AvI zake nahIM paNa teNe baLadone AvatAM avazya joyA hatA, tethI te garIba AdamI mitrane kaMIpaNa kahyA vinA pitAne ghera cAlyo gayo. have evuM banyuM ke te baLado pitAnA mAlikanI bekALajIthI bahAra cAlyA gayA. te baLadone arakSita hAlatamAM joIne cora temane keI ajANya sthaLe laI gayA. jayAre baLadanA mAlike baLadane gamANa pAse na joyA tyAre te jhaDapathI tenA mitrane ghera pahoMcyA. tyAM jaIne teNe te garIba mitra pAse pitAnA baLade mAMgyA. teNe kahyuM ke tame je baLado mArI pAsethI laI gayA hatA te mane pAchA Apo. te sAbha LatAM ja mitre kahyuM ke baLade to tamAre ghera pahoMcADI dIdhAM che, paNa mitre tenI vAta mAnI nahIM ane baLade zedhI lAvavAnuM tane kahyuM ghaNI zodha karavA chatAM paNa baLado jayAM nahIM kAraNa ke temane cera laI gayo hato. te kAraNe te baMne vacce jhagaDe paDe. chevaTe baLadanA mAlike tene nyAya meLavavA Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadI kazcizvArUDhaH puruSastasyAbhimukhamAgacchati / akasmAdazvo bhItyA samucchalitastena so'zvAt patitaH, azvazca palAyitaH / daridra puruSeNa sahAsau vRSabhasvAmI mArge tadabhimukhamAgacchati, tamAyAntaM dRSTvA'zvasvAmI prAha - palAyamAnamazvaM mahAreNAvarundhi / tato'sau daridrapuruSastadvacanaM zrutvaivAzvasya prahAraM kRtavAn / sa mahArastasya marmaNi saMlagnastena so'zvaH prakRti komalatvAt mRtaH / tato'zva svAmI daridra puruSaM gRhItvA tadabhiyogaM kartuM pravRttaH / teSu sarveSu nagarAntikamupAgateSu sUryostaM gataH / rAtrau tannagaro pAnte vahiH pradeze te sarve sthitAH 2 / se; AzA se le jAne kA Ayojana kiyaa| jaba yaha kacaharI ke liye le 'jAyA jA rahA thA to isa ke Upara daiva durvipAka se mArga meM do ghaTanAe~ aura ghaTa gaI jo isa prakAra haiM- eka vyakti ghoDe para car3hA huA usakI tarapha A rahA thaa| ghor3A acAnaka bhaya se jyoM hI uchalA ki vaha vyakti ghor3e para se uchala kara nIce A girA, aura ghoDA bhAga gayA / bhAgate hue apane ghoDe ko dekhakara usa ne daridra puruSa se jo kacaharI kI tarapha bailoM ke mAlika ke sAtha jA rahA thA kahA- bhAI ! isa ghor3e ko mAro aura jaise vane vaise roka lo / daridrapuruSa ne vaisA hI kiyA / daridra purUSa ne ghoDe ko jo mAra mArA vaha jAkara usake marmasthAna meM lagI, lagate hI ghor3A svabhAvataH komala honese usI samaya mara gayA / ghoDe ko marA huA dekhakara usake mAlika ne usa para hatyA kA abhiyoga lagA diyA, aura isa taraha laDate jhagaDate ye saba ke saba nagara ke pAsa jyoM hI Akara upasthita hu ki itane meM sUrya asta ho gyaa| rAtri meM nagara meM na jAkara ye loga bAhara hI kahIM Thahara gye| vahAM vRkSa ke nIce aneka naTa Thahare nAsavA mATe kacerImAM laI javAnA nirNaya karyo. jyAre te tene kacerImAM lai jatA hatA tyAre mArgamAM tene durbhAgye bIjI be durghaTanAo naDI, je A pramANe che--eka vyakti gheADe savAra thaine tenI taraph AvatI hatI. gheADA acAnaka bhayathI jevA uchaLyo ke te savAra uchaLIne nIce paDayA, ane gheADo lAgyA. pAtAnA gheADAne nAsatA joIne teNe, maLadAnA mAlika sAthe kacerImAM jatA te daridra AdamIne kahyuM-bhAI A gheADAne mAre, ane je prakAre manI zake te prakAre tene rAkeAridra AdamIe evuM ja karyu'. daridra puruSe ghoDAne je mAra mAryA te tene mama sthAne vAgavAthI, jevA mAra vAgyeA ke svabhAvataH te gheADA kAmaLa hAvAthI eja samaye marI gayeA. gheADAne marI gayelA joIne ghoDAnA mAlike tenA upara gheADAnI hatyAnA Aropa mUkayA, ane A pramANe teo laDatA jhagaDatA jevAM nagaranI pAse paheAMcyAM ke sUrya asta thaI gayA. rAtre nagaramAM na jatA tee nagaranI bahAra ja kaI sthaLe theAlI gayAM. tyAM Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnacandrikA TokA-vRSabhaharaNAdidRSTAntaH tatra bahavo naTAkSatale suptAH santi / tadAnIM daridra puruSazcintayati-asmAdApatsamudrAnmama nistAro nAstIti vRkSamAruhya gale pAzaM paddhvA prANAMstyajAmi, iti cintayitvA tathaiva kartumArabdham / jorNavatakhaNDena gale paashovddhH| taccavastra khaNDamatidurbalamiti tadbhArAkrAntaM sat truTitam / sa daridra puruSo'dhastAt muptanaTa mukhyasyopari patitaH, yenA'sau naTo mRtaH / naTA apitaM daridra puruSa gRhiitvntH3| hue the| ve saba ke saba usa samaya so rahe the| isa vicAre daridrapurUSa ke citta meM vahAM ina samasta ApatiyoM se pIDita hone ke kAraNa aisA vicAra utpanna huA ki-ina ApattiyoM ko bhogane kI apekSA ava to mara jAnA hI kahIM acchA hai| isa taraha vicAra kara isa ne vRkSapara caDhakara gale meM phAMsI lagAne kI Ayojana kiyA / jisa vastra kI usane phAMsI vanAi thI vaha purAnA evaM bahuta adhika jIrNazIrNa thA isaliye jyoM hI yaha gale meM usa phAMsI ko DAlakara laTakA to vaha usa ke bhAra ko sahana nahIM kara sakane ke kAraNa TUTa pddii| jisa sthAna para isa ne phAMsI lagAI huI thI usa sthAna para eka naTa kA mukhiyA ThIka isa ke nIce so rahA thA, jo rAtri hone ke kAraNa isako dikhalAI nahIM diyA thaa| phAMsI ke TUTate hI yaha usa naTa ke mukhiye para Akara giraa| isake girate hI vaha naTa mara gyaa| usa kI cIkha sunakara sabanaTa jAga paDe aura unhone isa bicAre Apattigrasta daridrako pakaDa liyA / prAtaHkAla java huA to saba kaI vRkSanI nIce aneka naTa paNa utaryA hatAM. te badhA tyAre sUtAM hatAM. have A badhI ApattithI vyAkuLa banela te daridra AdamInA manamAM evo vicAra Avyo ke A muzkelI veThavA karatAM te marI javuM vadhAre sAruM, A pramANe vicAra karIne teNe vRkSa para caDIne gaLe phAMso khAvAnI cejanA karI. je vastrane teNe phAMse banAvyo hato te januM ane taddana jIrNazIrNa hovAthI je te gaLAmAM phAMso lagAvIne laTako ke tene bhAra sahana na karI zakavAne kAraNe phAMsA vALuM vastra tuTI gayu. je sthAne teNe phAMso khAvA mATe vasa laTakAvyuM hatuM. te sthAnanI barAbara nIce ja naralokene eka AgevAna sUta hato, te rAtrinA aMdhArAne lIdhe tenI najare paDyA na hatA. phAso tUTatA ja te e naTanA AgevAna upara AvIne paDayo. te paDatA ja te naTa marI gayo. tenI cIsa sAbhaLIne badhA naTa jAgI gayA, ane temaNe e bicArA Apa ttimAM mukAyelA daridrane pakaDI lIdhe. savAra paDatA ja teo badhA nagaramAM Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7268 nandI sUtre atha prabhAte daridrapuruSaM gRhItvA sarve rAjakulaM gatAH / rAjakumAraH sarveSAM bhASaNaM zrutvA daridrapuruSaM pRcchati - kimeteSAM bhASaNaM satyam ?, daridrapuruSaH sadainyaM brUte - mahArAja ! yadete vadanti - tat satyamapi / tato rAjakumAraH daridrapuruSaM pratijAtAnukampastasya mitramatravIt - epa tubhyaM vRSabhau dAsyati kiM tu tavAkSiNI utpATayiSyati, eSa tadaivAnRNo jAtaH, yadA'nena samarpitau vRSabhau tvayA'valokitauM / yadi tu tvayA na dRSTo syAtAM tadA'yamapi svagRhaM na gacchet / ayaM tu tavasamakSaM vRSabho nItavAn, ato'yaM nirdoSaH ? / , ke saba nagara meM jAkara apanA 2 abhiyoga isa para calAne ke liye kacaharI meM upasthita hue| vahAM vahIM ke rAjakumAra mukaddamoM kA nipaTerA kiyA karate the / ina logoM se jaba rAjakumAra ne kacaharI meM Ane kA kAraNa pUchA to saba ne apanA 2 jo mAmalA thA vaha kaha diyA / sabakI pRthak 2 rUpa se bAta sunakara rAjakumAra ne usa daridrapuruSa se pUchA- kaho, ina saba kA jo tumhAre viSaya meM aisA 2 kahanA hai vaha satya hai kyA ? hAtha jor3akara daridrapuruSa ne usase kahA hA mahArAja ! jo kucha ye kaha rahe haiN| vaha saba satya hai / isa prakAra kaha kara usane jo 2 ghaTanAe~ jisa 2 rUpa se ghaTita huI thI ve saba usa rAjakumAra ko sunAdI / sunakara rAjakumAra ke citta meM usa ke prati dayAkA bhAva jaga utthaa| rAjakumAra ne usa ke mitra se kahA tumhAre donoM bailoM ko dene ko taiyAra hai - parantu tumheM ise apanI donoM AkheM ukhADakara denI paDegI / kAraNa - yaha to usI samaya RNa rahita ho gayA- jaba isane tumhAre dekhate 2 donoM bailo ko tumhAre jaIne te daradra para pAta peAtAnI phariyAda karavA mATe kacerImAM gayA. tyAM tyAMnAja rAjakumArA phariyAdo sAMbhaLI temane nikAla karatA hatA. jyAre rAja kumAre A leAkAne kacerImAM AvavAnu kAraNa pUchyuM tyAre te madhAe peAta peAtAnI je hakIkata hatI te rajI karI. te badhAnI alaga alaga vAta sAMbhaLIne rAjakumAre te daradrane pUchyuM, "kaheA, A leAkeAnI tArI sAme A, A prakAranI phariyAda che, te zuM sAcI che? ridra AdamIe hAtha joDIne temane kahyuM, " mahArAja ! teo je kai kahe che. te satya che. A pramANe kahIne teNe je je ghaTanAe je je rIte banI hatI te badhI te rAjakumArane kahI saMbhaLAvI. te sAMbhaLIne te rAjakumAranA manamAM tene mATe dayA utpanna thaI. rAjakumAre tenA mitrane kahyuM, "te tamArA ane khaLada ApavAne taiyAra che paNa tamAre tene tamArI ane AMkha kADhI ApavI paDaze, kAraNa ke jyAre teNe tamArA dekhatAM ja tamArA ane khaLaDhAne tamAre 66 Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 799 bAmacandrikA TIkA-vRSamaharaNAdiSTAntaH ___ tathA dvitIyo'zvasvAmI shbditH| rAjakumAro vadati-tavAzvaM dApayiSyAmaH, kiM tu svayA svajihAM chitvA'gmai dAtavyA, yadA hi tvayA bhASitam-'enamazva daNDena tADayitvA parAvartaya ' iti, tadA'nena daNDenAhatastavAzvaH / prathamodoSastava jitAyA eva, ato'ya nirdoSaH 2 / tathA naTAna pratyAha-pazya, asya pAca kimapi nAsti, kiM dApayAmaH, ghara para choDa diyaa| yadi tuma unheM nahIM dekhate to yaha usa samaya ghara nahIM jaataa| ataH isa meM isakA doSa nahIM hai, tumhArI AMkhoM kA doSa hai| ataH usa kI sajA tamhArI AMkhoM ko bhugatanA cAhiye, na ki isko| tumane kyoM nahIM apane bailoM ko sNbhaalaa| isa taraha yaha nirdoSa pramANita kara diyA gyaa| yaha huA bailoM kA haraNa kA dRSTAnta // 1 // ava azva ke svAmI se balAkara gajakumAra ne kahA-maiM tamhArA ghoDA isase dilavA daMgA, para tumheM isa ke liye apanI jIbha kATakara denI hogii| kAraNa-jisa samaya tama ne aisA kahA thA ki "isa ghoDe ko mAro aura roko" tabhI to isane tumhAre ghoDe ko DaDe se Ahata kiyaa| isaliye sarva prathama yaha aparAdha tumhArI jihvA kA hI hai, isakA nahIM, yaha to niraparAdha hai|| ||yh huA ghoDe ke maraNa kA dRSTAnta // 2 // ..aba naToM kI bArI aaii| jaba rAjakumAra ne naToM se kahA-dekho bhaaiiyo| isa ke pAsa to aisI koI cIja hai nahIM jo tumheM dilavA dI tyAM chuTA kyA tyArathI ja te tamArA RNathI mukta thaI gayo gaNAya. je tame te baLade joyA na hota to te, te samaye ghera gayo na hota. tethI temAM tene doSa nathI, deSa tamArI AMkhe ja che. te tenI sajA tamArI AMkhee bhegavavI joIe. teNe nahIM. tame tamArA baLadanI saMbhALa kema na lIdhI ?" A rIte tene nirdoSa sAbita karavAmAM Avyo. A baLadenA apaharaNanuM daSTAMta thayuM (1) have azvanA mAlikane bolAvIne rAjakumAre kahyuM, "huM A mANasa pAsethI tamane gheDe apAvIza, paNa te mATe tamAre tamArI jIbha kApIne ApavI paDaze, kAraNa ke jyAre tame evuM kahyuM ke A gheDAne mAre ane reke" tyAre A mANase tamArA ghoDAne ThaMDe mAryo, te temAM aparAdha tamArI jIbhaneja che, A mANasane nathI, te to nirdoSa cha. 2mA ghoDAnA bharaparnu dRSTAMta thayu (2). have naTalekene vAro Avyo. rAjakumAre naTane kahyuM, "juve bhAIe A mANasanI pAse evI kaI cIja nathI ke je tamane apAvI Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 mandIra yathA'yaM gale pAzaM baddhyA vRkSAt tvatsvAmizaroroparipatitaH, evameva yuSmAsu kazcit pradhAnaH puruSastathaiva vRkSAt patatu, ayamadhastAt suptastiSThatu / evaM kumArasya vacanaM zrutvA sarve tUSNIMbhAvaM samAzritAH / sa daridra puruSastadabhiyogato muktaH / iti rAjakumArasya vainayikI buddhiH| // iti paJcadazo dRSTAntaH // 15 // // iti vainayikavuddhivarNanam (pRSTa 309) // 2 // atha karmajAyAvuddhedRSTAntAH mocyante (pR0 310) / tatra prathamo hairaNyakadRSTAntaH pradaryate / hairaNyakA=suvarNakAraH / yaH suvarNakAraH suvarNAdivijJAnaM samyak prAptavAn , sa samayaM prApya hastasparzamAtreNa darzanamAtreNa vo suvarNa rajataM vA yathArtha jAnAti / iti suvarNakArasya karmajA buddhiH| ||iti prathamo hairaNyakadRSTAntaH // 1 // jAve-ataH tuma aisA karo-jisa prakAra yaha gale meM phAMsI dekara vRkSa se tumhAre svAmI ke Upara girA hai-usI taraha tuma logoM meM se koI eka naTa gale meM phAMsI lagAkara vRkSale isake Upara giro| hama ise usa ke nIce sulAye dete haiN| isa prakAra ke rAjakumAra ke vacana sunakara ve saba naTa bilakula cupacApa ho gye| aura vaha bicArA daridrapuruSa unake abhiyoga se mukta ho gyaa| yaha huA vRkSa se girane kA dRSTAnna / yaha sava rAjakumAra kI vainayikIvuddhi hai| // yaha pandrahavA dRSTAnta huA (pR0 310) // 14 // // yaha vainayikIvuddhi ke udAharaNa hue // 2 // zakAya te tame A pramANe kare. je pramANe A mANasa gaLAmAM phAMso lagAvIne tamArA AgevAna upara paDA, eja pramANe tamArAmAMthI koI eka naTa gaLAmAM phAMse lagAvIne vRkSa uparathI tenA para paDe. ame tene te vRkSa nIce sUvarAvIe chIe " A prakAranA te rAjakumAranAM vacana sAMbhaLIne te badhA naTa cUpa thaI gayAM. ane te bicAre daridra AdamI tenA aparAdhamAMthI mukta thaI gaye. A vRkSanI nIce paDavAnuM daSTAta thayuM. A badhAM rAjakumAranI vanayikI buddhinAM daSTAMta che. A paMdaramuM daSTAMta samApta che 14 che A vanayikI buddhinAM udAharaNa thayAM (pR. 310) me 2 have karmaja buddhinAM daSTAMte kahe che-paheluM daSTAMta-heraNyaka eTale sonI. te suvarNa ke cAMdIne joIne ke spazIne temAM yathArthatva ke ayathArtha tvane jANuM le che te karmabuddhinuM pariNAma che. te 1che Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-karSakadRSTAntaH atha dvitIyaH karSakadRSTAntaH kazciccauro rAtrau kasyacidvaNijo gRhe padmAkAraM khAtaM khAtavAn / prAtaH kAle arat lokAstatra samAgatya caurasya khAtakaraNaM prazaMsanti sma / guptarUpeNa taskaro'pi svaprazaMsA zRNoti / tatraikaH karSako'bravIt - zikSitasya kiM duSkaram, yena yat kAryamabhyastam sa tasmin kuzalo bhavatyeva, atra kimAzcaryam ? karSakasya vacaH zrutvA caurasya krodhaH samutpannaH / sa ekaM janaM pRcchati ko'yam ?, kutra nivasati ca ? / * - 801 aba karmajo buddhike dRSTAnta kahate haiM ( pR0 310 ) - prathama hairaNyaka dRSTAnta / hairaNyaka nAma sonI - sunAra kA hai| vaha jo suvarNa yA cAMdI Adi ko dekha kara yA chU kara unameM yathArthatva yA ayathArthatva kI pahicAna kara liyA karatA hai vaha karmajA buddhi kA pariNAma hai // 1 // | yaha pahalA hairaNyakadRSTAnta huA // 1 // dUsarA karSakadRSTAnta - eka cora ne kisI vaNik ke makAna meM rAtrike samaya kamalAkAra khAta diyA / jaba prAtaHkAla huA to lokoM ne isa khAta ko dekha kara cIra kI prazaMsA kI / ina logoM meM cora bhI guptarUpa se sammilita thA / loga jaba aisA kaha rahe the ki dhanya hai usa cora ko jisane kamala ke AkAravAlA yaha khAta diyA hai / to vahAM eka khaDe hue kisAna ne aisA kahA ki bhAI ! zikSita ko kyA duSkara hotA hai / jo jisa kAma ko sIkhe hue hotA hai vaha usa meM nipuNa hotA hI hai / isameM prazaMsA karane kI bAta hI kauna sI hai ? isa taraha apanI prazaMsA ke niSedhaka vacanoM ko sunakara usa cora ko krodha jaga gyaa| usane pAsa meM khaDe hue eka A paheluM heraNyaka dRSTAMta thayuM... / / 1 / / khIju` karyAMka dRSTAMta eka core kAI eka vaNikanA makAnamAM rAtre kamaLanA AkAre khAtara pADyuM. jyAre prabhAta thayu' tyAre lAke te khAtarane joI ne cAranI kaLAnI prazaMsA karavA lAgyA. e leAkeAmAM cAra paNa gupta rIte sAmela hatA. leAkeA jyAre evuM kahevA lAgyA ke dhanya che e cArane ke jeNe kamaLanA AkAranuM A khAtara dIdhu che, tyAre tyAM ubhelA eka kheDute kahyuM, "bhAI! zikSitane mATe duSkara zuM che? jee je kAma zIkhyA heAya che temAM te nipuNa hAya ja che. AmAM prazasA karavA jevI zI vAta che ? " A pramANe peAtAnI prazaMsAnA virAdhI vacana sAMbhaLatA ja te cArane krodha caDace. teNe pAse ubhela eka na0 101 Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre 802 iti / kasyacijjanasya vacanAt tatparicayaM jJAtvA sa cauraH kiMcit kAlAnantaraM karSakasya samIpe kSetre churikAmAkRSya gataH / tatacauro vadati - tvAmadyahaniSyAmi / karSako brUte - kena kAraNena mAM haniSyasi / cauraH prAha - tvayA tadAnIM mama khAtaM na prazaMsitamiti / karSakovadati-yo yasmin karmaNi sadaivAbhyAsaparaH sa tadvipaye prajJAprakarSavAn bhavatyeva, tatrAhameva dRSTAntaH / tathAhi--amUn mudgAn hastagatAna yadi bhaNasi, tarhi sarvAnapyadhomukhAn pAtayAmi, yadvA UrdhvamukhAn / athavA --- AdamI se pUchA- yaha kauna hai aura kahAM rahatA hai| usane usa kA pari usa ko de diyA / kucha samaya bAda jaba yaha kisAna apane khetapara gayA huA thA taba yaha cora bhI usa ke pIche 2 calA gayA aura vahAM jA kara churI ko khecate hue usa se kahane lagA-saMbhala jAo - maiM Aja tumhArA khUna kruuNgaa| cora ke isa prakAra vacana suna kara kRSaka ne kahA mere khUna karane kA kAraNa kyA hai ? / uttara meM corane kahA yAda karo - jisa dina loga mere diye kamalAkAra khAta kI mukta kaMTha se prazaMsA kara rahe the usa dina tumane mere kRtya kI prazaMsA nahIM kI hai| cora ke isa taraha vacana suna kara kRSaka ne kahA bhAI ! isameM prazaMsA karane kI bAta hI kauna sI hai ? jo jisa viSaya meM sadA abhyastazIla hotA hai vaha usa viSaya meM vizeSa buddhi prakarSavAlA hotA hai / isa meM maiM dUsare kI kyA bAta kahUM apanI hI bAta kahatA hUM - suniye mere hAtha meM ye mUMga ke dAne haiM / aba Apa kahiye maiM inheM " saba ko nIce mukha rahe " isa rUpa se mAsane pUchyuM, " A kANu che ane kayAM rahe che? " teNe tene tene paricaya ApyA. keTalAka divasa pachI jyAre te kheDuta peAtAnAM khetare jatA hatA tyAre te cAra paNa tenI pAchaLa pAchaLa cAlI nIkaLye ane tyAM jaI ne charI kADhIne tene kahevA lAgyA, " sAvadhAna! huM Aje tArU' khUna karI nAkhIza. cAranA A prakAranAM vacane sAMbhaLIne kheDute kahyu, " mArU khUna karavAnuM zuM kAraNa che ? " tenA javAkhamAM core kahyuM, yAda kara, te divase leAkeA meM dIdhela kamaLAkAra khAtaranI jyAre prazaMsA karatA hatA tyAre te mArA kAryanI prazaMsA karI na hatI. " cAranI A prakAranI vAta sAMbhaLIne kheDUte kahyu, " bhAI! temAM prazaMsA karavA jevI vAta ja zI che ? je viSayanA jene haMmezanA anubhava hAya che te mANasa te viSayamAM vizeSa buddhiprakavALA hoya che. te khAkhatamAM huM bIjAnI zI vAta karU mArI peAtAnI ja vAta kahuM chuM te sAMbhaLa mArA hAthamAM A maganA dANA che. tame ja kahe huM temane badhAnuM sukha nIce rahe te pramANe dd Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnandrikA TIkA-karSakadRSTAntaH, kaulikadRSTAntaH pArthasthitAna , iti / tato'sau sAzcaryamAha-sarvAnapyadhomukhAn pAtaya, iti bhUmau paTo vistAritaH / sarve'pyadhomukhAmudgAH pAtitAH / mahAzcarya jAtam / caurastasya punaH punaH prazaMsAM kRtavAn-' aho ! karSakasya vijJAnam ?, iti yadyete muddA adhomukhAH pAtitA, nAbhaviSyan , tadA niyamena tvAmahaniSyam / iti karSakasya taskarasya ca karmajA buddhiH| // iti dvitIyaH krsskdRssttaantH||2|| atha tRtIyaH kaulikadRSTAntaH kaulikstntuvaayH| tantuvAyo muSTayA tantUn gRhItvA jAnAti etAvadbhiH kaNDakaiH paTo bhaviSyati // 3 // girAU~ yA " U~cA mukha rahe " isa rUpa se girAU~, yA 'ye saba tumhAre pAsa hI gireM' isa rUpa se girAU~ ? jisa se eka bhI dAnA idhara udhara na gire kisAna kI aisI bAta suna kara Azcaryacakita hue usa cora ne usa se kahA- ina saba dAnoM ko Apa isa rUpameM girAveM ki jisa se ye saba adhomukha A kara paDe / kisAna ne jaldI se jamIna para vastra phailA diyaa| usa para usane una samasta mUMga ke dAnoM ko isa rUpa se girAyA ki ve saba ke saba usa para adhomukha ho kara gire / cora ko isa bAta se baDA Azcarya huaa| kisAna kI usane bAra 2 bhUri prazaMsA kii| bAda meM volA-yadi Aja Apa ina mUMga ke dAnoM ko adhomukha patita na karate to niyama se maiM Apa kA khUna kara detaa| isa prakAra yaha taskara aura kRSaka kI karmajAvuddhikA pariNAma hai| // yaha dUsarA karSakadRSTAnta huA // 2 // nAkhuM ke uMce mukha rahe te pramANe nAkhuM ke badhA tamArI pAse ja paDe e rIte nAkhuM?" kheDutanI evI vAta sAMbhaLIne navAI pAmelA re kahyuM, "e badhA dANAne tame evI rIte pheke ke jethI te badhA adhamukha paDe. kheDUte jaladI jamIna para vastra pAtharI dIdhuM. tenA para teNe e badhA maganA dANAne evI rIte-pheMkyA ke te badhA adhamukha thaIne ja paDyA. cerane A vAtathI ghaNuM Azcarya thayuM. teNe kheDutanI vAraMvAra ghaNuM prazaMsA karI. pachI teNe kahyuM, jo Aje tame A maganA dANAne adhamukha pheMkyA na hatA te jarUra huM mAruM khUna karata." A hakIkata te kheDUta ane ceranI karmajA buddhinuM deSTAMta che2 che A bIjuM harSakadaSTAMta thayuM che 2 . Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 04 nandIstra atha caturthoM drviikaardRssttaantH| darvIkAro ( lohakAro) jAnAti etAvadatra mAsyatIti // 4 // atha paJcamo mauktikadRSTAntaH maNikAro (maNiyArA ) nabhasi mauktikaM prakSipya sUkaravAlaM tathA-dhArayati yathA patano mauktikasya randhre sa pravizatIti paJcamo mauktikdRssttaantH||5|| atha SaSTho ghRtadRSTAnta: ghRtavikrayI svavijJAna prakarSaprApto yadi rocate, tarhi zakaTe'pi sthito'dhastAt kuNDikAnAle'pi ghRtaM prakSipati / // iti SaSTho ghRtadRSTAntaH // 6 // tIsarA kaulikadRSTAntaH kaulika nAma vastra vunanavAle kA hai / vaha muTThI se DoroM ko pakaDa kara yaha jAna liyA karatA hai ki itane kaNDakoM se nirmita ho sakatA hai / / 3 // cauthA darvIkAra dRSTAnta -luhAra kA nAma darvIkAra hai| yaha jAnatA hai ki isameM itanA mAvegA // 4 // pAMcavA mauktika dRSTAnta-maNihArA AkAzameM moti ko uchAla kara sUara ke bAla-keza ko isa rUpa se rakhatA hai ki jisase vaha nIce girate hue usa motI ke chidra meM svataH praviSTa ho jAtA hai // 5 // chaThA dhRtadRSTAnta-ghRta kA vyApArI jaba usakA viziSTa jJAnavAlA bana jAtA hai to vaha gAr3I meM baiTha kara bhI nIce rakhI huI kuNDikA ke nAle meM ghI ko DAla detA hai // 6 // trI sissttaaNtkapaDAM vaNanArane kaulika kahe che. te muThThImAM derAne pakaDIne te jANuM zake che ke ATalA tArathI vastra banI zake tema che 3 cethuM davakAradaSTAMta-luhArane ivIMkAra kahe che. te e jANe che ke AmAM mATa samAze. // 4 // pAMcamuM mauktikardaSTAMta-maNiyAra matIne UMce uchALIne sUvaranA vALane evI rIte rAkhe che ke te nIce paDatAM metInAM chidramAM ApoApa pesI jAya che pa . chaTakuM vRtadaSTAMta-ghIne vepArI jyAre tenA khAsa anubhava vALe thAya che tyAre te gAdI para besIne paNa nIce rAkhela DambAnAM nALacAmAM ghIne reDI de che ke dare Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 805 zAndrikA TIkA-dakiArAdayaH sapta dRSTAntAH atha saptamaH plavakadRSTAntaHplavakaH-kUrdakaH puruSaH / sa cAkAze'neka vidhAM krIDAM pradarzayati / // iti saptamaH plvkdRssttaantH||7|| athASTamaH 'tunAe' iti tunnavAyadRSTAntaH tunnavAyaH-sIvanakarmakArakaH / sa ca svavijJAna prakarSaprAptastathA sIvati, yathA kenApi lakSito na bhavati / // ityaSTamastunnavAyadRSTAntaH // 8 // atha navamovadhakidRSTAntaH vardhakiA rathakAraH 'baDhaI ' iti prsiddhH| sa ca svavijJAnaprakarSaprAptomAnamakasvApi rathAdau yojanIyakASThasya mAnaM vijAnAti // // iti navamovardhakidRSTAntaH // 9 // atha dazama ApUpikadRSTAntaH apUpaH-'mAlapUA' iti bhASAprasiddhaH / apUpanirmANakuzalaH ApUpikaH / sa tanmAnamakRtvA'pi tanmAnaM jAnAti, grAhako yathA''dizati-tathA'pUpAdikaM vastu nirmAti / // iti dazama ApUpikadRSTAntaH // 10 // sAtavAM plavaka dRSTAnta-jo naTa hotA hai vaha AkAza meM aneka prakAra kI krIDAoM kA pradarzana karatA hai // 7 // __AThavAM tunnavAya dRSTAnta-tunnavAya zabdakA artha sIne kI kalA meM jo catura hai / vaha isa DhaMga se sItA hai ki vastrameM usakI silAI kA patA bhI nahIM par3atA // 8 // nauvAM vardhakidRSTAnta-jaba baDhaI apane viSayakA vizeSa vijJAtA bana jAtA hai to vaha vinA nApa kiye hI ratha Adi meM lagAne yogya kASThakA nApa apane Apa jAna letA hai // 9 // sAtamuM patvakadaSTAMta-naTa AkAzamAM aneka prakAranA khela karI batAve che chA Am annavAyadaSTAMta-sIvavAnI kaLAmAM je catura hoya tene tujavAya kahe che. te evI rIte sIve che ke vastramAM tenI silAI paNa najare paDatI nathI 8 che. navamuM vardhakadaSTAMta-jyAre suthAra pitAnA dhaMdhAne khAsa jANakAra thAya che tyAre te mApa lIdhA vinA paNa ratha AdimAM jaDavAnA lAkaDAnuM mApa Apa Apa jANI zake che ke huM Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ d athaikAdazo ghaTakAradRSTAntaHkumbhakAraH svavijJAnaprakarSaprAptaH prathamataH pramANayuktAM mRdaM gRhNAti / // ityekAdaza ghaTakAraSTAntaH // 11 // atha dvAdazacitrakAradRSTAntaH nandIsatre nipuNacitrakAra citrasya bhUmimamitvA citrapramANaM jAnAti, varNakuJcikAyAM tAvanmAtrameva varNaM gRhNAti, yAvanmAtrasya tasya prayojanam / // iti dvAdazacitrakAra dRSTAntaH // 12 // // iti karmajAyA buddherudAharaNAni // 12 // dasavAM ApUpikadRSTAnta-jo vyakti mAlapuA ke nirmANa kArya meM niSNAta hotA hai vaha usakI taula kiye binA hI usakA pramANa kara letA hai aura grAhaka jitanI taula kA usase mAMgatA hai vaha vinA taule hI ThIka utanA hI usako de detA hai // 10 // gyArahavAM ghaTakAra dRSTAnta---ghaTa kArya ke banAne meM jo kuMbhakAra niSNAta hotA hai vaha pahile se hI jitane pramANa kA ghaTa banAnA cAhatA hai utane pramANa kI miTTI le letA hai // 11 // bArahavAM citrakAradRSTAnta - nipuNa citrakAra cikake sthAnakA nApa kiye binA hI usake pramANa ko jAna letA hai / aura jitanA raMga usake nirmANa kArya meM kharca honA hotA hai utanA hI raMga vaha apanI kuJcikA meM bharatA hai // 12 // // ye karmajAvuddhike udAharaNa hue || 3 || dasamuM ApUpikadRSTAMta--je vyakti mAlapuA manAvavAmAM niSNAta hAya che, te tenuM vajana karyA vinA ja pramANa nakkI karI zake che. ane grAhaka jeTalA vajananA mAlapuA tenI pAse mAge che eTalA ja te tAla karyo vinA ja tene Ape che. ! 10 || agIyAramuM ghaTakAradRSTAMta-ghaDA banAvavAnA kAmamAM je kuMbhAra nipuNa hAya chete pahelethI ja jevaDA mApanA ghaDA banAvavA mAgatA hAya eTalA pramANamAM ja mATI le che. 5 11 5 khAramuM citrakAra dRSTAMta-nipuNa citrakAra citranA sthAnanuM mApa lIdhA vinA ja tenuM pramANa jANI le che. ane te citra nirmANumAM jeTalA raMganI jarUra paDe tema hAya teTaleA ja raga te peAtAnI kucikAmAM bhare che ! 12 // / A kajAmuddhinA udAharaNeA thayAM 5 rU| Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgacandrikA TIkA-ghaTakAra-citrakArA-bhayakumAra-zreSThidRSTAntAH 807 - atha pAriNAmikyA buddhedAharaNAni pradarzyante (pR0314)| prAyAM vayovipAka janyobuddhivizeSaH pAriNAmikI buddhiH / tatrAbhayakumAradRSTAntaH prathamaH procyate. abhayakumAreNa yaccaNDapadyotAd varacatuSTayaM yAcitam , yaccacaNDapradhotaM baddhyA , nagaramadhyenA''raTantaM nItavAnityAdi / // iti prathama abhykumaardRssttaantH||1|| atha dvitIyaH zreSThidRSTAntaH ko'pi zreSThI svabhAryAyA duzcAritramAlokya dIkSAM gRhItavAn / itazca tasyAH parapuruSasamAgamena garbho jAtaH / tadanantaraM rAjapuruSaiH sA rAjAntikaM smaaniitaa| tasminnevakAle eka munivihArakrameNa tasmAd grAmAnnigataH sA tamAlokya rAjapuruSANAM samakSaM brUte-he mune ! ayaM garbhastvadIyo'sti, tvamenaM vihAya grAmAntaraM aba yahAM se pAriNAmika buddhi ke udAharaNa kahate haiM pR0 314 jo buddhi prAyaH vaya ke vipAka se utpanna hotI hai usakA nAma pAriNAmikI buddhi hai / isa para sarva prathama abhayakumAra kA dRSTAnta haiabhayakumAra ne caNDa pradyotana se cAra vara mAMge the| phira bAda meM usako usane bAMdha liyA thA, aura bAMdha kara vaha usako nagarake bIcase cillAte hue le gayA thaa| ityAdi // 1 // dUsarA zreSThi dRSTAnta-kisI seTha ne apanI patnI kA duzcAritra dekhakara dIkSA lelii| idhara vaha parapuruSa ke sAtha samAgama karane se garbhavatI ho gii| rAjapuruSoM ne jaba isa kI yaha hAlata dekhI to ve usako rAjA ke pAsa le cle| jaba ve usa ko le jA rahe the ki itane meM usa grAma se vihAra karate hue koI eka munirAja jA rahe the| unheM dekhakara usane rAjapuruSoMke have ahIMthI pariNAmika buddhinAM udAharaNa Ape che-pR. 314) je buddhi sAmAnya rIte vayanA vipAkathI utpanna thAya che tene pariNAmika buddhi kahe che. te viSe paheluM abhayakumAranuM daSTAMta che abhayakumAre caDapradyota pAsethI cAra vacana mAgyAM hatAM. pachI teNe tene bAMdhI lIdhuM hatuM, ane bAMdhIne te tene raDate raDate nagaranI vaccethI laI gaye hato. ItyAdi che 1 che bIjuM zreSThidaSTAMta-kaI zeThe pitAnI patnInuM duzcaritra joIne dIkSA laI lIdhI. have te parapuruSa sAthe samAgama karavAthI garbhavatI thaI rAjapuru e jyAre tenI evI hAlata joI tyAre teo tene rAjA pAse laI javA lAgyA. jyAre teo tene laIne jatAM hatAM tyAre ja te gAmathI vihAra karIne kaI eka munirAja jatAM hatAM. temane joIne te strIe rAjapuruSanI sAme ja Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 % 3D mandIsne gacchasi, kathamahaM bhaviSyAmi / etadvacanaM zrutvA munizcintayati-asatyabhASaNe naiSA jinazAsanasya saccaritra sAMdhUnAM cAkIti kariSyati, atastanivAraNaM kartavyam / ityevaM vicintya muninA tasyai zApaH pradattaH-yadi matkRto'yaM garbhastarhi pUrNe samaye yonito niHsaratu / yadi tu matkRto nAsti, tarhi udaraM bhittvA nirgacchatu / tatastasya zApaprabhAvAd garbhastatkSaNa evodaraM bhitvA nirgantuM pravRttaH, atastasyA atikaSTaM samutpannam / tataH sA rAjapuruSANAM samakSa munirAjaM prArthayati-mahAgaja / ayaM garbho bhavatkRto nAsti, mayA mithyApavAdaH kRtH| punarevaM na kariSyAmi / tasyA asA sAmhane hI una munirAja se kahA-he mune! yaha garbha Apa kA hai| Apa isa ko choDakara kyoM grAmAntara jA rahe haiN| kahiye aba merA kyA hogaa| isa prakAra usa kI bAta sunakara muni ne mana meM vicAra kiyA-yaha asatya bhASaNa kara ke jina zAsana kI tathA saccaritra sAdhuoM kI akIrti kara rahI hai, isaliye isakA nivAraNa avazya karanA caahiye| aisA vicAra kara unhoM ne usI samaya aisA use zApa diyA ki yadi yaha garbha merA hai to pUrNa samaya meM yaha hove, aura yadi aisA nahIM hai to abhI hI yaha terA peTa phAr3akara bAhara nikle| isa ke bAda muni ke zApa ke prabhAva se usI samaya garbha peTa phADa kara bAhara nikalanA cAhA, ataH usa ko mahAn kaSTa hone lgaa| taba punaH usane munirAja se unhIM rAjapuruSoM ke samakSa aisA kahA-mahArAja !yaha garbha Apake dvArA nahIM huA hai maiMne vyartha hI ApakA apavAda kiyA hai-ataH maiM isa ke liye Apa se kSamA cAhatI hUM, Age temane kahyuM, "he muni! A garbha ApathI ja rahela che. Apa tene choDIne bahAragAma zA mATe jaI rahyA che ? kahe, have mAruM zuM thaze?" A prakAranI tenI vAta sAMbhaLIne munie manamAM vicAra karyo, "A strI jahuM belIne jina zAsananI tathA saccaritra sAdhuonI apakIrti karI rahI che, te tenuM nivAraNa avazya karavuM ja joIe." e vicAra karIne temaNe eja samaye tene evo zApa dIdhuM ke A garbha mArAthI rahela hoya to pUrA dahADe tane prasUti thAya, ane je evuM na hoya to te tArUM peTa phADIne atyAre ja bahAra nIkaLe." tyArabAda muninA zApanA prabhAve tene garbha peTa phADIne bahAra AvavA lAgyo tethI tene bhAre kaSTa thavAM lAgyuM. tyAre teNe pharIthI te munirAja samakSa eja rAjapuruSanI rUbarU A pramANe kahyuM, "mahArAja ! ApanA dvArA A garbha raho nathI meM ApanA upara cheTuM kalaMka caDAvyuM hatuM. to huM te mATe ApanI Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnacandrikA TIkA-zreSThidRSTAntaH, kumAradRSTAntaH kaSTamAlokya sa kAruNiko muniH svazApaM pratinivartya dharmasya mAnaM striyaM garbha 'ca rkssitvaan| // iti dvitIyaH zreSThidRSTAntaH // 2 // - atha tRtIyaH kumAradRSTAntaH kasyacidrAjakumArasya miSTAnnaM priyamAsIt / ekadA'sau pUrNodaraM yAvad modakAn bhakSitavAn / atibhojanenAjIrNarogaH sNjaatH| tatazca mukhAd durgandho nirgtH| duHkhI bhUtvA rAjakumArazcintayati-anenAzuci zarIreNa saMyogaM prApya miSTAnna rUpaM manoharaM vastu vikRtaM saMjAtam , asya dehasya sukhArtha lokA anekavidhaM pApaM kurvanti, iti vicintya sa virakto jAtaH / iti rAjakumArasya pAriNAmikI buddhiH / // iti tRtIyaH kumAradRSTAntaH // 3 // aisA nahIM kruuNgii| isa taraha usa kI prArthanA sunakara aura asahya usakA kaSTa dekhakara una kArUNika munirAja ne apane zApa ko vApisa lauTAkara dharma kI prabhAvanA evaM usa strI ke prANoM kI tathA garbhakI rakSA kI // 2 // tIsarA kumAradRSTAnta-kisI eka rAjakumAra ko miSTAnna vizeSa priya thaa| eka dina kI bAta hai ki isa ne peTa bhara laDDa khA liye| ve pace nahIM ataH isa ko ajIrNa roga ho gyaa| isa ke mukha se durgaMdha nikalane lgii| duHkhita hokara usa rAjakumAra ne mana meM aisA vicAra kiyA ki jisa azuci isa zarIra ke saMparka se yaha miSTAnnarUpa manohara vastu bhI vikRta ho gaI hai usa zarIra ko sukha pahu~cAne ke liye loga aneka prakAra ke pApa karate rahate haiN| isa taraha ke vicAra se usa ko vairAgya ho gayA aura vaha saMsAra, zarIra aura bhogo se virakta ho gayA // 3 // kSamA mAguM chuM, havethI kadI paNa AvuM nahIM karuM." A pramANe tenI vinaMti sAMbhaLIne ane tenuM asahya kaSTa joIne te dayALuM munirAje pitAne zApa pAcho kheMcyuM ane e rIte dharmanA prabhAvanI tathA te strInA prANa tathA zarmanI 2kSA 43rI. // 2 // triIjuM kumAradaSTAMta-koI eka rAjakumArane miSTAnna vadhAre priya hatuM. eka divasa teNe peTa bharIne lADu khAdhA. te paccAM nahIM. tethI tene ajINane rega thayo. tene meMmAMthI durgadha nIkaLavA lAgI. tethI duHkhI thayela te rAjakumAre vicAra karyo "azuci evA A zarIranA saMparkathI A miSTAnna rUpa manahara vastu paNa vikRta thaI gaI che, te zarIrane sukha ApavA mATe lIkA aneka prakAranAM pApa kare che. A prakArane vicAra AvatA ja tene vairAgya utpanna thayo ane te saMsAra, zarIra ane bhegothI virakta thaIgaye. . 31 ma. 102 Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 nadIsUtre atha caturthI devIdRSTAntaH - yourat nAma kAcit pravajyAM paripAlya devaloke devItvena samutpannA | sA svapUrvabhavaputraputrayoranucita sambandhamavalokya cintayati - hamau parasparaM viSayamUcchivau jaatii| anayoravazyaM durgatirbhaviSyati / tasmAdanayoH sanmArge sthApanaM mama kartavyamasti / iti manasi nidhAya sA devI tayoH prathamadine rajanyAM svapne narakanigodaduHkha pradarzanaM kAritavatI / tatastayocintA samutpannA narakalokaduHkhebhyaH kathaM muktau bhaviSyAva iti / dvitIye dine tayoH svapne devalokasukhaM pradarzitam / cauthA devI dRSTAnta-puSpavatI nAma kI eka strI thI, usane saMsAra, zarIra evaM bhogo se virakta hokara bhAgavatI dIkSA dhAraNa karalI / jaba Ayu ke aMta meM vaha marI to devaloka meM vaha devI kI paryAya se utpanna huii| vahAM usane avadhijJAna se apane putra aura putrI ko anucita saMbaMdha jAnakara vicAra kiyA- dekho ye donoM kitane viSaya sevana kI mUrcchA se mUcchita ho rahe haiM jo yaha bhI nahIM samajha rahe haiM ki hama donoM kauna haiM ? aura kyA kara rahe haiM ? / ina logoM kI avazya khoTI gati hogI / isaliye isa avasthA meM ina donoM ko samajhAnA merA kartavya hai, tAki ye sanmArga meM laga jAyeM / isa prakAra vicAra kara usa ne una donoM ke liye svapna meM prathama rAtri meM naraka aura nigoda ke duHkhoM kA pradarzana kraayaa| ina dukhoM ko dekhakara una donoM ke citta meM bar3I bhArI cintA huii| unhoM ne vicAra kiyA - hama ina duHkhoM se kaise mukta ho skeNge| dUsare dina usa deva ne svapna meM una donoM ko svargaloka ke sukhoM kA pradarzana kraayaa| ina sukhoM ko dekhakara ve mugdha ho gaye, aura dharmAcArya ceAthuM devI dRSTAMta puSpavatI nAme eka strI hatI. teNe saMsAra, zarIra ane bhAgeAthI virakta thaIne bhagavatI dIkSA lIdhI hatI. AyuSya pUrNa thatAM te marIne devaleAkamAM devI rUpe utpanna thaI. tyAM teNe avadhijJAnathI peAtAnA putra ane putrInA anucita samaya jANIne vicAra karyAM-" A leAkeA viSaya sevananI mUrchAthI keTalA badhA smRcchita thayAM che ke tee eTaluM paNa samajI zakatA nathI ke ame banne kANu chIe? ane zuM karI rahyAM chIe ? A leAkeAnI avazya duti thaze. tethI A paristhitimAM temane samajAvavAnI mArI pharaja che ke jethI teo sanmArge vaLe. A pramANe vicAra karIne teNe te bannene rAtre svapnamAM naraka ane nigeAdanAM duHkhonuM darzana karAvyu. e duHkho joIne te khannenAM cittamAM ghaNI bhAre cintA pedA thai. temaNe vicAra karyAM ke ApaNA A duHkhAmAMthI kevI rIte chuTakArA thaze ? khIje divase te devIe rAtre svapnamAM temane svargaleAkeAnAM sukha khatAvyAM. e sukhAne joine teo mugdha thayAM, ane Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 816 mAnandrikA TIkA-devIdRSTAntaH, uditodayadRSTAntaH tadanantaramAcAryasya pArzva samAgatya tau pRSTavantau-bhagavan ! yenopAyena jIvasya narakagatinaM bhavet , devagatiprAptizca bhavet , tamupAyaM samAdizantu bhavantaH / AcAryaH svargaprAptimArga pradarzayan dharmopadezaM kRtavAn / devyAH pUrvabhavIyaH putraH putrI ca tasyAcAryasya samIpe dIkSAM gRhItvA sakaladuHkhAtyantavimokSarUpaM mokSaM prAptavantau // iti devyAH pAriNAmiko buddhiH // iti caturthoM devIdRSTAntaH // 4 // atha paJcama uditodayadRSTAntaH // 5 // purimatAle nagare uditodayanAmako nRpa AsIt / tasya bhAryA ca viziSTarUpavatI shriikaantaanaamnii| zrIkAntAnimittaM vArANasInivAsinA karmarucinAmnA rAjJA sarvavalena samAgatya purimatAlanagaraM veSTitam / uditodayazcintayati-niSkAraNa ke pAsa pahuMcakara unhoM ne pUchA-bhanavan ! Apa aisA upAya batalAIye ki jisa se jIva ko narakagati kI prApti na hove, aura svargIya sukhoM kA lAbha hove| AcArya ne unakI isa prakAra jijJAsA jAnakara svarga kI prAptikA mArga vatalAte hue unheM dharma kA upadeza diyaa| anta meM una donoM ne vipayAdika se virakta hokara unhIM AcArya ke pAsa jina dIkSA dhAraNa kara sakala dukhoM se sarvathA rahita aise mokSa ko prApta kiyaa|||4|| pAMcavAM uditodya dRSTAnta-purimatAla nAma ke nagara meM uditodaya nAmakA eka rAjA rahatA thaa| usa kI rAnI kA nAma zrIkAntA thaa| yaha viziSTa rUpavatI thii| isa ke rUpa saundarya kI prazaMsA sunakara vANArasI nagara ke rahanevAle karmarUci nAma ke rAjA ne sainya ko lekara purimatAla nagara ko cAroM ora se ghera liyaa| nagara ko ghirA dekhakara uditodaya ne dharmAcAryanI pAse jaIne temaNe temane pUchyuM, "mahArAja ! Apa evo upAya batAve ke jethI jIvane naraka gati prApta na thAya ane svargIyaM sukhanI prApti thAya." AcArye temanI te prakAranI jijJAsA jANuMne svarganI prAptine mArga batAvatA temane dharmane upadeza Ape. ane temaNe viSayAdikathI virakta thaIne eja AcAryanI pAse jina dikSA aMgIkAra karI ane sakaLa duHkhothI sarvathA rahita evA mokSanI prApti karI che ja pAMcamuM vito daSTAMta-parimatAla nAmanA nagaramAM uditadaya nAmane rAjA rAjya karatA hatA, tenI rANInuM nAma zrIkAntA hatuM. te bahu ja suMdara hatI. tenAM rUpa-saudaryanAM vakhANa sAMbhaLIne vArANasI nagaranA karmaruci nAmanA rAjAe sainyane laIne purimatAla nagarane cAre tarapha ghere ghAle. nagarane gherAyela joIne udito vicAra karyo ke eka jIvanI rakSA mATe saMgrAmamAM nakAmI Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre 82 prabhUtajanAnAM parikSayobhaviSyatIti / evaM vicintya sa upavAsaM kRtvA tapobalena vaizravaNadeva mAvAhayati / sa devo karmaruciM nItvA vArANasyAmeva sthApitavAn / ityevamuditodayanRpaH svAtmAnaM prajAjanaM ca rakSitavAn / iti rAjJaH pAriNAmikIbuddhiH // iti paJcama uditodayadRSTAntaH // 5 // atha SaSThaH sAdhunandipeNadRSTAntaH // 6 // bhagavato mahAvIrasvAminaH samavasaraNe kazcit sAdhuzcittacAJcalyavazAt sAdhuparihAtumicchati sma / tadA prabhuvandanArthaM rAjakumAro nandiSeNaH svAntaHpureNa saha samAgataH / tasyAntaHpuraM rUpalAvaNyenApsarovRndaM jayati tathApi prabhorupadezena nandiSeNo virakto bhUtvA sarvamantaHpuraM parityajati / idaM dRSTvA sa sAdhurapi vicAra kiyA eka jIva kI rakSA ke nimitta vyartha hI saMgrAma meM aneka jIvoM kA vadha karanA ucita nahIM / aisA vicAra kara vaha upavAsa dhAraNa kara baiTha gyaa| isa ke tapobala ke prabhAva se vaizravaNa nAma ke deva ne Akara usa karmarUci rAjA ko vahAM se uThAkara usI ke nagara meM rakha diyA / isa taraha uditodaya ne apanI aura apane prajAjanoM kI rakSA kI // 5 // chaTThA sAdhu nandiSeNa kA dRSTAnta - kisI sAdhu ne mahAvIra svAmI ke samavasaraNa meM citta kI caMcalatA ke vaza hokara sunitrata choDane kA vicAra kiyA / itane meM vahAM prabhu kI vaMdanA karane ke liye naMdiSeNa nAma kA eka rAjakumAra Apahu~cA / usa ke sAtha usa kA antaHpura thA / antaHpura kA rUpa lAvaNya itanA adhika thA ki usake sAmane apsarAoM kA samudAya bhI na kucha thA / naMdiSeNa prabhu kA upadeza sunakara usI samaya usa sAdhu ke dekhate 2 antaHpura kA parityAga kara virakta ho gayA / sAdhu aneka jIvAnI hatyA karavI te ceAnya nathI. evA vicAra karIne te upavAsa karIne besI gayeA. tenA tapeAmaLane prabhAve vaizravaNa nAmanA deve AvIne te kaci rAjAne tyAMthI upADIne tenA nagaramAM mUkI dIdho. A rIte chatAye peAtAnI tathA peAtAnI prajAnI rakSA karI // 5 // chaThThuM sAdhu nandiSeNunuM dRSTAMta kAI sAdhue mahAvIra svAmInA samavasarajImAM cittanI caMcaLatAne kAraNe munitrata cheDavAnA vicAra karyAM. evAmAM tyAM prabhune vaMdaNA karavA mATe nardiSeNu nAmanA eka rAjakumAra AvI paheAMcyA. tenI sAthe tenuM antaHpura hatuM. antaHpuratuM rUpa lAvaNya eTaluM badhu` hatu` ke temanI gAgaLa apsarAonA samUha paNu kAI visAtamAM na hateA. nardiSaNu prabhune upadeza sAMbhaLIne eja samaye te sAdhunI najara samakSa ja antaHpuranA parityAga Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bonabaMndrikA TIkA-sAdhunandiSeNadRSTAntaH, dhanadattadRSTAntaH samyak saMyamArAdhanatatparo jAtaH // iti sAdhoH pAriNAmikI buddhiH // iti SaSThaH sAdhunandiSeNadRSTAntaH // 6 // atha saptamo dhanadattadRSTAntaH // 7 // campAnagaryA dhanadatto nAma zreSThI nivasati / tasya puNyaprabhAveNa vipulaM dhana vipulaH parivAro vipulA RddhirAsIt / sa ca vipulasatkArasammAnasaMpannaH sarvasukhasamanvitaH samRdvisamRddhaH kenA'pyaparibhUtazcAbhUt / ekasmin dine tasya zreSThinaH supAtradAnakaruNAdAnAbhayadAnAdiviSaye buddhiviparyAsaH sNjaatH| tataH sa cintayatikathamadya mama buddhiviparyAsaH saMjAta iti / tata stena zubhakarmodayavazAt tatkSaNameva ne jaba yaha dekhA to apane vicAra kI nindA kI aura uso samaya saMbhala kara apane vratoM kI rakSA kI // 6 // sAtavAM ghanadatta kA dRSTAnta-caMpAnagarI meM dhanadatta nAma kA eka seTha rahatA thaa| usa ke yahAM puNyodaya se vipula dhana, vipula parivAra aura vipula Rddhi thii| loga usakA saba se adhika Adara satkAra evaM sanmAna kiyA karate the| sAMsArika kisI bhI sukha kI usake yahAM kamI nahIM thii| tiraskAra kaisA hotA hai yaha vaha svapna meM bhI nahIM jAnatA thaa| eka dina kI bAta hai ki isa seTha ke supAtradAna, karUNAdAna, tathA abhayadAna Adi ke viSaya meM vuddhi kI viparyAsatA ho gii| isa vipasitA ke Ane kA kAraNa kyA hai isa bAta kA jaba usane jJAnadRSTi se vicAra kiyA to zubha karmoke udaya se usake antaHkaraNa meM saMsAra kI asAratAkA bhAna hone lagA, usane 'zubhasya zIghram' kI uktiko cAritArtha karIne virakta thaI gaye. sAdhue jyAre te joyuM tyAre tene potAnA vicAra mATe pastAvo thayo ane teja samayathI sAvadhAnIpUrvaka te pitAnAM vattonuM rakSaNa 72 sAzya. // 6 // sAtamuM dhanadattanuM dRSTAMtacaMpA nagarImAM dhanadatta nAmanA eka zeTha rahetA hatA. temane tyAM yudayane kAraNe vipula dhana, vipula parivAra ane vipula Rddhi hatI. leke sauthI vadhAre temane Adara satkAra karatA hatA. keI paNa prakAranAM sAMsArika sukhanI temane tyA uNapa na hatI tirasakAra eTale zuM e te temaNe svapnamAM paNa anubhavyuM na hatuM. eka divasa evuM banyuM ke supAtradAna, karuNAdAna, abhayadAna AdinA viSayamAM te zeThanI buddhinI azraddhA thaI 'gaI. A azraddhA AvavAnuM zuM kAraNa che tene jyAre temaNe jJAnadaSTithI vicAra karyo tyAre zubha karmanA udayathA temanA aMtaHkaraNamAM saMsAranI asAratAnuM bhAna thavA Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 21 nandIsUtre jJAnadRSTyA saMsArAsAratAM vicArya pravrajyA gRhItA / tasyeyaM pAriNAmikI buddhiH|| iti saptamo dhanadattadRSTAntaH // 7 // athASTamaH zrAvakadRSTAntaH // 8 // kazcidekaH zrAvakaH parastrIgamanaparityAgavataM gRhItavAn / ekadA strapanyAH sakhIM vilokya manasi vikAro jAtaH / tadbhAryA madhuravacanena tamAzvAsya ekadA rAtrau svasakhIveSeNa sA patyurantike gatA / tAM dRSTvA tatkAlameva parastrIparityAgavataM smRtvA pazcAttApaM kRtavAn / tasya bhAryA vadati- ahamevAsaM na sakhI'-iti / pazcAdasau gurusamIpe gatvA dRpitamanaHsaMkalpanimittavatabhaGgazuddhayarthaM prAyazcittaM gRhItavAn / iyaM zrAvakasya pAriNAmikI buddhiH / ityaSTamaH zrAvakadRSTAntaH // 8 // karate hue usI samaya jina dIkSA aMgIkAra krliiN| yaha usakI pAriNAmikI buddhi kA phala hai // 7 // AThavAM zrAvaka dRSTAnta-kisI eka zrAvaka ke parastrIgamanatyAgarUpa vrata thaa| eka dina jaba usane apanI patnI kI sakhI ko dekhA to usa ke prati citta meM usake vikAra bhAva A gyaa| jaba yaha bAta usakI patnI ko jJAta huI to usane usako madhura vacanoM se khuba samajhAyA vujhAyA, parantu yaha nahIM smjhaa| eka dina rAtri meM usakI patnI ne usa ko pratibodha dene ke abhiprAya se apanI sakhI kA veSa banAyA, aura phira vaha pati ke pAsa gaI / usa ko dekhakara zrAvaka ko tatkSaNa hI parastrI tyAgarUpa vratakI smRti aagii| isa ke prabhAva se vaha pazcAttApa karane lgaa| pazcAttApa karate hue apane pati ko dekhakara strI ne kahA-nAtha ! maiM sakhI nahIM hUM, maiM toM Apa kI patnI huN| bAda meM vaha gurU ke pAsa pahuMcA sAyu, tebhaye "zubhasya zIghram " nI tine sAtha 42di, me4 samaye dina dIkSA aMgIkAra karI lIdhI. A temanI pAriNAmikabuddhinuM phaLa che. 7 | * AThamuM zrAvakaSTAMta-kaI eka zrAvakane parastrI gamananA tyAganuM vrata hatuM. eka divasa jyAre temaNe temanI patnInI sakhIne joI to tenA pratye temanA cittamAM vikAra bhAva thaye. jyAre temanI patnIe A vAta jANI tyAre temaNe temane madhura vacana dvArA khUba samajAvyAM paNa te samajyAM ja nahIM eka rAtre temanI patnIe tene bodha ApavA mATe potAnI sakhIne veSa lIdhe ane pachI te patinI pAse gaI. tene jotA te ja kSaNe te zrAvakane parastrI tyAganA vatanI yAda AvI. tenA prabhAve te pazcAttApa karavA lAgyA. pitAnA patine pazcA sApa karate joIne te strIe kahyuM, "nAtha ! huM sakhI nathI, huM te ApanI ja Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jAnavandrikA TIkA-zrAvakaraSTAntaH, amAtyadRSTAntaH, kSapakaSTAntaH 815 atha navamo'mAtyadRSTAntaH // 9 // amAtyo mntrii| dhanunAmako mantrI svAmiputrasya brahmadattasya rakSArtha bilamArga khanayitvA tena mArgeNa brahmadattaM vahinItavAn / iyaM mantriNaH pAriNAmikI buddhiH // iti navamo'mAtyadRSTAntaH // 9 // atha dazamaH kSapaka (sAdhu) dRSTAntaH // 10 // ___ ko'pi sAdhuH krodhAvezena mRtastena kAraNena sa so jAtaH / sarpabhave mRtaH san zubhakarmodayAt kutracidrAjakule janma labdhavAn / sa munInAmupadezena virakto bhUtvA pravajyAM gRhItavAn / sa ca sukumAratayA tapazcaryAyAmasamartha AsIt / sAMvatsarika aura unase parastrItyAgarUpa vrata meM isa manaH saMkalpa se utpanna doSa kI zuddhi ke liye usane prAyazcitta liyaa| yaha zrAvaka kI pAriNAmikI buddhi hai // 8 // nauvAM amAtya dRSTAnta-dhanu nAma ke kisI maMtrI ne apane svAmI ke putra brahmadatta kA rakSA kara ne ke abhiprAya se suraMgamArga khudvaayaa| usa mArga se vaha brahmadatta ko bAhara le gyaa| yaha maMtrI kI pAriNAmi kI buddhi kA udAharaNa hai // 9 // dasavAM kSapaka sAdhu kA dRSTAnta-koI eka sAdhu krodha ke Avega meM marA isaliye vaha mara kara sarpa kI paryAya meM utpanna huaa| vahAM se mara kara phira vaha zubhakarma ke udaya se kisI rAjakula meM putra rUpa se avatArita huaa| vahAM usako munirAja ke upadeza ko sunane kA avasara milaa| isase vaha saMsAra se virakta hogayA, aura dIkSA dhAraNa kara lii| sukumAra zarIra hone ke kAraNa yaha ThIka2 rIti se tapazcaryA karane meM asamartha rahatA patnI chuM." tyAra pachI te gurunI pAse pahoMce ane pitAnAthI parastrI tyAga rUpa vratamAM manaHsaMkalpane kAraNe utpanna thayela doSane mATe temanI pAse prAyazcita mAgyuM. A zrAvakanI pariNAmikI buddhinuM dRSTAMta che ke 8 navamuM amAtyadaSTAMta-dhana nAmanA keI maMtrIe potAnA rAjAnA putra brahmadattanA rakSaNa ne mATe eka suraMgamArga khodA te mAge te brahmadattane bahAra laI gaye. A maMtrInI pariNAmikI buddhinuM udAharaNa che. 9 dasamuM kSepaka sAdhunuM dRSTAMta-kaI eka sAdhu krodhanA AvegamAM maravAne kAraNe sarpanI paryAyamAM utpanna thayA. tyAMthI marIne pharIthI zubhakarmanA udayathI te koI rAjakuLamAM putra rUpe avataryo. tyAM tene munirAjane upadeza sAMbhaLavAne avasara maLyo. tethI te saMsArathI virakta thaI gayo, ane dikSA aMgIkAra karI lIdhI. sukumAra zarIra hovAne kAraNe te egya rIte tapazcaryA karavAne asamartha hate. Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsatre dine'lpAhAramAnIya gurave pradarzitavAn / guruNA dRSTA tatpAtre dhUtkRtam / tato'sau svAtmanindAM kartu pravRttaH - 'dhigastu mAM yat sAMvatsarikaparvArAdhane'pya samartho'smI' -ti / evamAtmAnaM nindayan zubhena pariNAmena, prazastAdhyavasAyena tadAvaraNIyAnAM karmaNAM kSayeNa kevalajJAnaM prAptavAn / iyaM tasya pAriNAmikI buddhiH // iti dazamaH kSapakadRSTAntaH // 10 // 816 athaikAdazo'mAtyaputradRSTAntaH // 11 // dIrghapRSTharAjA varadhanurnAmakamamAtyaputraM brahmadattaviSaye'neka praznAn pRcchati sma / teSAmuttaraM varadhanustathA dattavAn yena dIrghapRSThanRpo na jAnAti - ' ayaM mama pratikUlavartI ' -ti / tathA - varadhanurbrahmadattasyApi rakSAM kRtavAn / iyaM tasya pAriNAmikI buddhiH // / / ityekAdazo'mAtyaputradRSTAntaH // 11 // thaa| isaliye sAMvatsarika ke dina meM bhI isa se AhAra kA parityAga karate nahIM bana sakA, ataH vaha AhAra lene calA gayA / AhAra meM jo kucha yaha lAyA thA vaha saba isane apane guru ko batalAyA to gurudeva ne dekhakara usa ke pAtra meM thUka diyaa| isa se apanI bar3I bhArI niMdA kI aura socane lagA- dekhA maiM kitane dhikkAra kA pAtra hUM, jo Aja sAMvatsakaparva kI ArAdhanA karane meM bhI asamartha ho rahA haiM / isa prakAra AtmaniMdA karate hue usa ko zubhAdhyavasAya ke prabhAva se tadAvaraNIya karmoM kA kSaya ho jAne ke kAraNa kevalajJAna prApta ho gyaa| yaha usa kI pariNAma ko buddhi kA phala hai // 10 // gyArahavAM amAtyaputra kA dRSTAnta - dIrghapRSTha rAjA ne varadhanu nAmaka amAtyaputra se brahmadatta ke viSaya meM aneka praznoM ko pUchA thA / una kA uttara usa varadhanu ne isa prakAra se diyA ki jisa se dIrghapRSTha yaha nahIM tethI saMvatsarIne divase paNa te AhAranA tyAga karI zakacA nahIM.. tethI geAcarImAM je kaMi maLyuM te badhuM teNe peAtAnA gurune matAvyuM. tyAre gurUdeva te joine tenAM pAtramAM thUkayA. tethI tene peAtAnI jAtane ghaNI niMdI ane vicAra karyo, " huM keTaleA badhA dhikakArane pAtra chuM ke jethI Aje saoNMvatsarI parvanI ArAdhanA karavAne paNa asamatha nivaDaye| . " niMdA karatA, tene zubhASyavasAyane prabhAve tenuM AvaraNa karatA karmAMnA kSaya A pramANe AtmathavAthI kevaLajJAna prApta thayuM. A tenI pAriNAmikI buddhinuM phaLa hatuM. // 10 // agIyAramuM amAtyaputranu dRSTAMta-dIrgha pRSTha rAjAe varadhanuM nAmanA amAtyaputrane brahmadattanA viSayamAM aneka prazno pUchyA hatA. te praznonA javAya te varatue e rIte ApyA ke jethI dIrgha pRSTha te vAta samajI zakace| nahIM ke Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnacandrikATIkA-amAtyaputradRSTAntaH, cANakyadRSTAntaH, sthUlabhadradRSTAntaH 817 // atha dvAdazazcANakyadRSTAntaH // cANakyenodghoSaNA kAritA- yad divasaikamAtrajAtAnAmazvAnAM mahiSANAM suSamANAM kukkurANAM ca pratyekaM sapAdapaJcazatakamadya pUrvAhna eva samAnayantu, no cet pratigRheNa mudrAzataM daNDo deyaH' iti / evaM bhANDAgAraM pUrNa kRtavAn / iyaM cANakyasya pAriNAmikI buddhiH // // iti dvAdazazcANakyadRSTAntaH // 12 // // atha trayodazaH sthUlabhadradRSTAntaH // sthUlabhadrasya pitari hate sati nando mantripadaparipAlanArtha sthUlabhadraM prArthayati sma / kiM tu sthUlabhadraH saMsAra sambandhaM duHkhakaraM vijJAya pravrajyAM gRhItavAn / iyaM tasya pAriNAmikI buddhiH|| // iti trayodazaH sthUlabhadradRSTAntaH // 13 // jAna sakA ki amAtya putra mere pratikUla hai| isa taraha varadhanune apanI pAriNAmikI buddhi ke prabhAva se brahmadatta kI rakSA kI // 11 // bArahavAM cANakya dRSTAnta-cANakya ne isa prakAra kI ghoSaNA kI ki haraeka prajAjana eka hI dina meM utpanna hue pAMca sau pacIsa 525 ghor3oM ko pAMcasau pacIsa 525, bhaisoM ko pAMcasau pacIsa 525 bailoM ko aura pAMcaso pacIsa 525 kuttoM ko AjapUrvAha meM lAkara upasthita kare nahIM to pratyeka ghara ko sau sau muharoM kA jurmAnA denA pddegaa| isa taraha kI AjJA se usane apane bhANDAra ko dravya se khUba bhara diyaa| yaha usa kI pAriNAmikI buddhi kA prabhAva hai // 12 // terahavAM sthUlabhadra dRSTAnta-sthUlabhadra kA pitA jaba mAra diyA gayA to nanda ne sthUlabhadra se apane pitA ke sthAna ko grahaNa karane kI prArthanA kI amAtyaputra mArI virUddha che. A rIte varadhanue pitAnI pAriNAmikI buddhithI brahmadattanuM rakSaNa karyuM che 11 bAramuM cANakyadaSTAMta-cANakaye A prakAranI ghoSaNA karAvI ke dareka prajAsn me hivasensa pAyasa payIza (525) ghoDA, pAMyasa pthii| (525) bheMse, pAMca pacIza (para5) baLade ane pAMca pacIza (pa25) kUtarAo Aje madhyAhna pahelAM lAvIne hAjara kare, nahIM te darekane sese senAmahene daMDa bharavo paDaze. A prakAranI AjJAthI teNe pitAnA bhAMDAgArane dravyathI bharI dIdhuM. A tenI pariNAmikI buddhine prabhAva che 12 che teramuM sthUlabhadra dRSTAMta-jyAre sthUlabhadranA pitAnI hatyA karavAmAM AvA tyAre nanda sthUlabhadrane tenA pitAnuM sthAna grahaNa karavA vinaMti karI, paNa sthaLan0 103 Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TATa mandIsUtre atha nAsikya sundarI nandadRSTAntaH nAsikyapure nandanAmako bhUpatirAmIt / tasya mahiSI sundarI nAmnI / bhUpatebhratA dharmapriyanAmakaH / sa sImantAcAryasamIpe dezanAM zrutvA matrajitaH / vividhakaThinatapazcaraNena vividhalabdhisaMpanno jAtaH / sa caikadA rAjAnaM rAjJIM ca labdhiprabhAveNa devadevIdarzanaM kAritavAn / tadanu tAvubhau pravrajitau / sAdhoriyaM pAriNAmikI buddhiH // iti caturdazo nAsikya sundarI nandadRSTAntaH // 14 // atha paJcadazo vajradRSTAntaH // AsIdantI deze ujjayinInagaryo kazcidibhyaputro dhanagirinAmakaH / tasya mAtApitarau dhanapAlaputryA sunandA nAmnyA saha tasya pANigrahaNaM kAritavantau / dharnAgarizca parantu sthUlabhadra ne saMsAra ke saMbaMdha ko duHkhakara jAnakara jo dIkSA dhAraNa kara lI yaha unakI pAriNAmikIbuddhi kA prabhAva thA // 13 // caudahavAM nAsikya sundarInanda dRSTAnta-nAsikyapura meM eka nanda nAma kA rAjA thaa| usa kI strI kA nAma sundarI thA / rAjA kA jo bhAI thA usakA nAma dharmapriya thA / dharmapriya ne sImantAcArya ke pAsa dharmade - zanA sunakara bhAgavatI dIkSA dhAraNa krlii| aneka prakAra ke tapazcaraNoM ke prabhAva se usako usake aneka prakAra kI labdhiyA siddha ho gaI / usane rAjA aura rAnI ko labdhi ke prabhAva se deva aura devI ke darzana karavAye / darzana kara ve donoM dIkSita ho gaye / sAdhu kI yaha pAriNAmi kI buddhi kA prabhAva hai // 14 // -- pandrahavA vajra dRSTAnta-avantI deza kI ujjayinI nagarI meM koI eka ghanagiri nAmakA dhanika putra rahatA thA / usa ke mAtA pitA ne bhadre saMsAranA saMkha dhone duHkhakara mAnIne dIkSA aMgIkAra karI. A tenI pAriNAmikIbuddhine prabhAva hatA // 135 caudamuM nAsikayasundarInandaSTAMta-nAsikayapuramAM nanda nAmanA eka rAjA hatA. tenI strInuM nAma suMdarI hatuM. rAjAnA bhAInuM nAma dharmapriya hatuM. dhamapriye sImantAcAya pAse dharmadezanA sAMbhaLIne bhagavatI dIkSA aMgIkAra karI. aneka prakAranI tapasyAne prabhAve tene aneka prakAranI labdhiyeA prApta thai teNe labdhinA prabhAve rAjA ane rANIne deva ane devInAM darzana karAvyAM, darzana karIne te bannee dIkSA laI lIdhI. A sAdhunI pAriNAmikI buddhinA prabhAva thaye 5 145 pa'darabhu' vadRSTAMta-avantI dezanI ujjiyanI nagarImAM dhanagiri nAmanA phAi eka dhanika putra rahetA hatA. tenA mAtA pitAe tenA vivAha dhanapAlanI Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnavandrikA TIkA-nAsikyasundarInandadRSTAntaH, vajradRSTAntaH saMsArAsAratA buddhvA garbhavatyA sunandAbhAryayA patirudvo'pi siMhagirisamIpe pratrajitaH / tadanu prasUtisamaye sA nandA putraM janitavatI / tasya vajravaddehaM daSTvA-'vajra' iti nAma kRtam / ekadA strIbhiH parasparamuktam-ayaM dhanagireH putraH puNyazAlI vartate / yadyasya pitA dIkSAM nAgrahISyat tadA'syApUrvI mahotsavo'bhaviSyat / tAsAmetadvacanaM zrutvA sa vAlaH pAlanastha eva jAtismRti prAptavAn / tena svapUrvabhavaM pratrajitaM pitaraM ca jJAtvA tathA roditumArebhe yathA mAtA taM prati nirvedaM prApnuyAt / usakA vivAha dhanapAla kI putrI sunaMdA ke sAtha kara diyaa| dhanagiri ne dhIre 2 gRhastha jIvana bItAte hue apanA samaya zAMti ke sAtha vyatIta kiyaa| kAla labdhi ke prabhAva se dhanagiri ko saMsAra kI asAratA kA jyoM hI bhAna huA to usane apanI garbhavatI sunaMdA bhAyoM dvArA samajhAye jAne para bhI siMhagiri ke samIpa jAkara jinadIkSA dhAraNa karalI / sunaMdA kA jaba prasUti kA samaya AyA to usake eka putra huA jisa kA nAma vajra thaa| isakI deha vana jaisI thii| eka samaya kI bAta hai ki kucha striyoM ne milakara paraspara aisI bAtacIta kI ki-yaha dhanagiri kA putra vajra bar3A bhAgyazAlI hai| yadi isake pitA jina dIkSA dhAraNa na karate to ve isa ke janma ke samaya kA utsava baDe ThATabATa se manAte / jisa samaya yaha bAtacIta una striyoM meM cala rahI thI-usa samaya vaha bAlaka pAlane meM soyA huA thaa| una kI isa bAta ko sunate hI usa bAlaka ko apane pUrvabhava kI yAda aagii| jaba usane apane pUrvabhava evaM dIkSita hue pitA ko jAnA to aisA ronA prAraMbha kiyA ki jisa se putrI sunaMdA sAthe karyo. dhanagirie gRhastha jIvana vyatIta karatA karatAM pitAne samaya zAntithI pasAra karyo. kAlalabdhinA prabhAvathI dhanagirine jevuM saMsAranI asAratAnuM bhAna thayuM ke tarata ja potAnI garbhavatI patnI sunaMdAe samajAvyA chatAM paNa sihagiri samakSa jaIne jinadIkSA grahaNa karI. sunaMdAne prasUtine samaya AvatA eka putra janme jenuM nAma vajI rAkhyuM. tenuM zarIra vaja jevuM hatuM. eka divasa evuM banyuM ke keTalIka strIobhegI thaIne Apasa ApasamAM vAtacIta karavA lAgI ke A dhanagirine putra vajI ghaNo ja bhAgyazALI che, je tenA pitAe jina dikSA aMgIkAra na karI hota te teo tene jamotsava bhAre ThAThamAThatho ujavata. jyAre te strIo vacce A pramANe vAtacIta cAlatI hatI, tyAre te bALaka pAraNAmAM sUte hato. temanI A vAta sAMbhaLatA ja tene pitAne pUrva bhava yAda AvyuM. jyAre teNe pitAne pUrvabhava tathA dIkSita thayela pitAnI A vAta jANI tyAre teNe evuM raDavA mAMDayuM ke jethI tenI mAtAne Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 mandIstra evaM SaNmAsAH vytiitaaH| ekadA tatra siMhagirirAcAryaH dhanagiryAdiziSyapari vAreNa saha smaagtH| dhanagiriNA bhikSAcaryArthaM gantuM pRSTa AcAryaH mAha-he dhanagire ! adya tava pAtre yatkizcitsacittamacittaM vA patet tadgrAhyameveti / tato dhanagirirakasmAt sunandAgRhe bhikSArtha mAvizat / sA ca svapatimuni vilokyoktavatI-iyanti dinAni tavArbhako mayA yathAkathaJcit pAlitaH, saMprati gRhANaitaM nityaM rudantaM vAlam / ahamasmin bAlake niHspRhA'smIti kRtvA sA taM munipAtre sasAkSikaM nyastavatI / dhanagirimunizca tamAnIya guroragre sthApitavAna / guruNA sa usa kI mAtA ko usakI tarapha se virakti ho gii| isa taraha chaha mAsa vyatIta ho cuke / eka samaya kI bAta hai ki vahAM siMhagiri AcArya apane dhanagiri Adi ziSya parivAroM ke sAtha vihAra karate hue aaye| dhanagiri ne AcArya mahArAja se gocarI jAne ke liye AjJA mAMgI to AcArya mahArAja ne kahA-Aja tumhAre pAtra meM jo bhI vastu AjAve cAhe vaha sacitta ho yA acitta, sabhI le AnA / AcArya mahArAja kI isa prakAra AjJA pAte hI dhanagiri vahAM se gocarI ke liye nikle| akasmAt saba se pahile ve sunaMdA ke ghara pahuMce, sunaMdA ne jaba yaha dekhA ki ye hamAre pati haiM to usa ne unase kahA-maiMne itane dinoM taka jaise bhI banA vaise Apa ke bAlaka kA pAlana poSaNa kiyA hai aba Apa isako le jAiye, yaha rAta dina rotA rahatA hai| maiM to isa ke isa rone se bahuta adhika parezAna rahatI hai, isIliye aba isa bAlaka ke prati merI koI mamatA nahIM rahI hai| aisA kaha kara usane usa bAlaka ko muni ke pAtra meM logoM ko sAkSi banA kara DAla diyaa| dhanagiri muni ne usa ko tenA tarapha virakita thaI gaI. A rIte cha mAsa vyatIta thaI gayAM. eka samaya evuM banyuM ke siMhagiri AcArya pitAnA dhanagiri Adi ziSya parivAra sahita vihAra karatAM karatAM tyAM AvyA. dhanagirie AcArya mahArAja pAse gocarI mATe javAnI AjJA mAgI tyAre AcArya mahArAje kahyuM-Aje tamArA pAtramAM je kaI vastu ane te bhale sacitta hoya ke acitta hoya paNa te badhI letA Avaje. "AcArya mahArAjanI A prakAranI AjJA maLatAM ja dhanagiri tyAMthI gocarI mATe upaDyA. akasmAta teo sauthI pahelAM sanaMdAne ghera pahoMcyA. sunaMdAe joyuM ke A mArA pati che tyAre teNe temane kahyuM, mArAthI banI zakyuM te rIte ATalA divaso sudhI ApanA bAlakanuM pAlana poSaNa karyuM, have Apa tene laI jAve. te te rAtadivasa raDayA ja kare che. tenA rUdanathI huM te gaLe AvI gaI chuM. te kAraNe A bALaka pratye mane keImamatA nathI." Ama kahIne teNe te bALakane muninAM pAtramAM lekene sAkSi banAvIne mUkI dIdhuM. dhanagiri Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandrikA TokA-vanadRSTAntaH 826 saMghAya smrpitH| saMghena sa pAlito'STavarSIyo jaatH| tadanu tanmAtA svaputraM prahItuM saMghasya samIpe samAgatA / saMghena ekato vividhAlaMkAra vaibhavAdikA aneke padArthAH sthApitAH, ekatazca sadorakamukhavatrikA-rajoharaNapAtrAdInyupakaraNAni sthApitAni / kathitaM ca-yadasmai vAlakAya rocate tadayaM gRhNAtu, ayamevAtra nyAyaH / etanizamya sa vAlakaH zIghramutthAya sadorakAM mukhavastrikA mukhe vaddhvA rajoharaNapAtrANi gRhItavAn / iyaM vajrasvAminaH pAriNAmikI buddhiH // // iti paJcadazo vajradRSTAntaH // 15 // atha caraNAhatadRSTAntaHvasantapure ripumardano nAma nRpatirAsIt / ekadA taruNAH sevakA rAjAnamabruvanlAkara AcArya mahArAja ke samakSa rakha diyaa| gurumahArAja ne vaha bAlaka zrIsaMgha ko sauMpa diyaa| saMgha ne usakA lAlana pAlana baDe premake sAtha kiyaa| jaba vaha bAlaka ATha varSakA ho gayA to mAtA sunaMdA bAlaka vajra ko vApisa lene ke liye zrIsaMgha ke pAsa aaii| saMgha ne usa samaya eka tarapha vividha alaMkAra tathA vaibhava kA puMja ekatrita kara rakha diyA aura dUsarI tarapha sadorakamukhavastrikA, rajoharaNa, tathA pAtra Adi upakaraNa rakha diye, aura aisA kahA-jo ina meM se isa bAlaka ko rUce vahI yaha le leMve, hameM isameM koI vivAda nahIM hai| isa prakAra kA nyAya sunakara usa bAlaka ne zIghra hI uThakara sadorakamukhavastrikA ko apanI mukha para bAMdha liyA aura rajo haraNa tathA pAtroM ko apane hAtha le liyaa| isa taraha yaha vajrasvAmI kI pAriNAmikIvuddhi kA dRSTAnta hai||16|| solahavAM caraNAhata dRSTAnta-vasantapurameM ripumardana nAmakA rAjA munie tene lAvIne AcArya mahArAja samakSa mUkI dIdho. gurumahArAje te bAlaka zrI saMghane seMpI dIdhe saMghe ghaNuM premapUrvaka tenuM lAlanapAlana karyuM. jyAre te bAlaka ATha varSano thayo tyAre tenI mAtA sunaMdA bAlaka vajAne pAchA levA mATe zrI saMghanI pAse AvI. saMghe te samaye eka tarapha vividha alaMkAra tathA vaibhavane puMja ekatra karIne mUko ane bIjI tarapha derA sAthenI muhapattI, rajoharaNa, tathA pAtra Adi upakaraNa mUkayAM ane evuM kahyuM ke AmAMthI A bAlakane je game te te laI le, temAM amane koI vAMdho nathI. A prakA. rane nyAya sAMbhaLatA ja te bALaka tarata ja uThIne dIrA sahitanI mahepattIne pitAnA mukha para bAMdhI lIdhI, tathA rajoharaNa ane pAtrone potAnA hAthamAM laI lIdhAM. A rItanuM A vajI svAmInA pariNAmaka buddhinuM dRSTAMta che5 soLamuM caraNAhatadaSTAMta-vasantapuramAM ripumana nAmane rAjA rAjya karato Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstra Rs22 svAmin ! jIrNazarIrAn pakvakezAn vRddhAn sevakAnapanIya bhavatA taruNA eva sevakA niyujyantAm / ta eva sarvANi kAryANi samyak sAdhayiSyanti / ekadA rAjA parIkSArthaM tAn pRcchati-yadi kazcinmama zirasi caraNamahAraM kuryAt tarhi kIdRzo daNDo deyaH ? taruNA UcuH mahArAja ! khaNDaM khaNDaM kRtvA sa hantavyaH / rAjA punarimaM praznaM vRddhAnapi pRSTavAn / vRddhairuktam-svAmin ! vicArya kthyissyaamH| ityuktvA te nirjanasthAnaM gatAH, tatra gatvA te vicArayanti-rAjJImantareNa ko'nyo rAjya karatA thaa| eka samaya kucha taruNa sevakoM ne mila kara rAjA se kahA-mahArAja ! jIrNa zarIra hue, tathA dhavalita keza hue, aise vRddha puruSoM ko Apa rAjyakArya se muktakara takaga sevakoM ko rakhiye. kAraNa vuTToM se kucha kAma nahIM ho sakatA hai| taruNa aise hote haiM ki ve samasta kAyeM acchI taraha se karate hai, aura kara sakate haiN| unakI isa bAta ko sunakara rAjA ne eka dina una kI parIkSA lene ke abhiprAya se aisA pUchA-batAo yadi koI mere mastaka para caraNa kA prahAra kare to usako kyA daMDa denA cAhiye / rAjA kI isa bAta ko sunakara una taruNoM ne kahA-mahArAja! isa meM pUchane kI kyA bAta hai.yaha to spaSTa hai ki aise vyakti ko tila 2 barAbara khaMDa 2 kara ke mAra denA caahiye| unakI isa bAta ko sunakara rAjA ne yahI vAta vRddhajanoM se pUchI to unhoMne kahAsvAmin ! hama isakA uttara vicAra kara kheNge| aisA kahakara ve eka nirjana sthAna meM jAkara vicAra karane lage, vicAra karate 2 yaha bAta una kI samajha meM AI ki rAnI ke sivAya rAjA ke mastaka para caraNa hate. eka vakhata keTalAka yuvAna sevakee maLIne rAjAne kahyuM, "mahArAja! jIrNazIrNa zarIravALA tathA dhaLAM vALavALAM puruSone Apa rAjyanA kAryamAMthI chUTA karIne yuvAna sevakane rAkhe, kAraNa ke vRddhothI kaMI kAma thaI zakatuM nathI. yuvAne evA hoya che ke te samasta kAryane sArI rIte kare che, ane karI zake che. temanI e vAta sAMbhaLIne rAjAe eka divasa temanI kasoTI karavA mATe temane evuM pUchayuM ke kahe, keI mAga mastaka para lAta mAre te tene ze daMDa Apa joIe. rAjAnI e vAta sAMbhaLIne te yuvAnoe kahyuM, "mahArAja! temAM pUchavAnI vAta ja zI che? e te spaSTa che ke evI vyaktinA te rAI rAI jevAM TukaDA karIne tene mArI nAkhavI joIe. temanI A vAta sAMbhaLIne temaNe eja vAta vRddhone pUchI tyAre temaNe kahyuM, "mahArAja! vicAra karIne ame tene javAba ApazuM" A pramANe kahIne ekAtamAM jaIne teo vicAra karavA lAgyA. vicAra karatAM karatAM e vAta temanA samajavAmAM AvI gaI ke rANInA sivAya rAjAnA mastaka para lAta mAravAnuM sAmarthya ke hiMmata Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAgacandrikA TIkA-dharaNAhataSTAntaH, kRtrimAmalakadRSTAntaH 823 rAjJaH zirasi caraNena prahAraM kattuM zaknoti ? sA rAjJI tu vizeSasammAnayogyA bhavati, iti vicintya rAjJaH samIpamAgatya vRddhA UcuH--rAjan ! zirasi caraNamahArakaraNe viziSTasatkAraH karaNIyaH / vRddhAnAM vacaH zrutvA tad buddhi prati rAjA parituSTo jAtaH / tatazcAsau vRddhAneva svapArzva sthApayAmAsa / iyaM rAjJastathA vRddhAnAM ca pAriNAmikI buddhiH| // iti poDazazvaraNAhatadRSTAntaH // 16 // atha saptadaza AmaMDa-kRtrimAmalakadRSTAntaH kazcit kumbhakAraH kasmaicit kRtrimamAmalakaM dattavAn / varNataH svarUpatazcAmalakasAdRzyasadbhAve'pyatikaThinasparzavatvAt , tadutpattikAlAbhAvAca nedaM vAstavikamAmalakaM kintu kRtrimamiti tena jnyaatm| tasyAmalakaparIkSakasyeyaM pAriNAmikI buddhiH| // iti saptadaza AmaDa-kRtrisAmalakadRSTAntaH // 17 // prahAra dene kI sAmarthya aura kisa meM ho sakatI hai| phira bhI vaha vizeSa saMmAna ke hI yogya mAnI jAtI hai| aisA vicAra kara cukane para ve pIche rAjA ke pAsa Akara kahane lage-rAjan ! Apake zira para caraNa prahAra karane vAlA vyakti vizeSa satkAra kA pAtra hotA hai / isa prakAra unake vacana sunakara rAjA unake vuddhivaibhava para bar3A prasanna huA, aura unheM hI usane apane pAsa rkhaa| isa taraha yaha rAjA aura vRddhoM kI pAriNAmikI buddhi kA dRSTAnta hai // 16 // satrahavAM AmaMDa-kRtrimAmalaka dRSTAnna-kisI eka kuMbhArane kisI dUsare vyakti ke liye banAvaTI AMbalA diyaa| jo rUpa tathA raMga meM bilakula sacce AMbale ke samAna thA, parantu usane use kaThina sparza honeke kAraNa tathA vaha samaya usakI utpatti kA na hone ke kAraNa yaha bIjA kenAmAM saMbhavI zake ? chatAM paNa te vizeSa sanmAnane cepagya manAya che. A pramANe vicAra karIne teo rAjA pAse pAchAM pharyA ane temaNe rAjAne kahyuM, "mahArAjaApanA zira para caraNa prahAra karanAra vyakti to vizeSa satkArane pAtra hoya che. A pramANe temanA vacana sAMbhaLIne rAjA temane buddhivaibhava joIne ghaNuM khuza thaye ane temane ja teNe pitAnI sevAmAM rAkhI lIdhA. A pramANe A rAjA ane vRddhonI pariNAmikI buddhinuM daSTAMta che 16 . sattarabhu AmaDa-kRtrimAmalaka dRSTAMta- humAre 44 vyatina mATe banAvaTI AMbaLuM dIdhuM. te rUpa ane raMgamAM sAcAM AMbaLA jevuM ja hatuM. paNa teNe tene sparza karatAM kaThaNa lAgavAthI tathA te tenI utpattine samaya na Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 814 mandIsatre athASTAdazomaNidRSTAntaH kazcit sarpo vRkSamAruhya pakSizAvakAn nityaM khAdati / ekadA sa sarpoM vRkSAd vicyuto'dhaH patitaH / tasya maNistasya vRkSasya kvacit pradeze sthita AsIt / maNiprakAze bhramaNazIlo'sau sarpastatprakAzAbhAvAtcavRkSAdhastalasthita kUpe patito mRtH| vRkSazAkhAvasthitamaNikiraNacchAyayA tasya kUpasya sakalajalaM raktavarNa sama - dRzyata / tataH kazcidvAlakastatra krIDannidaM sAzcaryamapazyat / tatastena vAlakena pituH samIpe samAgatya tadvRttaM nigaditam / vRddhastatpitA'pi tatrAgatya samyak pazyati, tataH pazcAdasau maNi nizcitya vRkSamAruhya taM gRhItavAn / tasyeyaM pAriNAmikI buddhiH| // ityaSTAdazo maNiSTAntaH // 18 // samajhane meM dera nahIM kI ki yaha vAstavika nahIM hai kintu banAvaTI hI hai / yaha usakI pAriNAmikI buddhi kA phala hai // 17 // jA aThArahavAM maNi dRSTAnta - eka sarpa ki jisa kI phaNA meM maNi thA / vRkSa para caDha kara pakSiyoM ke baccoM ko pratidina khA jAyA karatA thA / eka dina kI bAta hai ki vaha sarpa vRkSa se cUka kara nIce gira pdd'aa| usakA maNi usa vRkSa ke eka kone meM rakhA huA thA / isa se usa kA prakAza dUsarI zAkhA para na par3ane se vaha jyoM hI girA to kue kara par3a gayA aura mara gyaa| kue kA jala vRkSa kI zAkhA para rakhe hue maNi kI kiraNoM kI chAyA se raktavarNa kA dikhalAI detA thA / vahAM eka bAlaka khela rahA thA / usane jyoM hI isa drazya ko dekhA to usa ko bar3A Azcarya huaa| pitA ke pAsa A kara usane yaha saba bAta unase kaha dI / vaha zIghra hI vahAM gayA aura acchI taraha dekhabhAla kI / hAvAthI tene samajI javAmAM vAra na lAgI ke te sAcuM AMmaLuM nathI paNa manAvaTI che, mA tenI pAriNAbhiTTI muddhinu 35 hutu. // 17 // aDhAramu maLi dRSTAMta-eka sarpa ke jenI pheNamAM miNe hatA te darAja vRkSa para caDIne pakSIonAM baccAne khAi jatA hatA. eka divasa evuM banyu ke te sarpa vRkSa parathI cUkavAthI nIce paDI garcA. tenA macchu te vRkSanA eka khUNe mUkelA hatA. tethI teneA prakAza khIjI DALI para na paDavAthI te jevA paDayA ke nIce kUvAmAM jaIne paDayA ane marI gayA. kUvAnuM pANI vRkSanI DALI para paDelA te maNinAM kiraNeAnI chAyAthI lAlaraMganuM dekhAtuM hatuM. tyAM eka khALaka ramatA hatA. teNe jevuM te dRzya joyu ke tene bhAre Azcaya thayuM. pitAnI pAse jaIne teNe te badhI vAta temane kahI. te tarata ja tyAM Avyo ane kharAkhara nirIkSaNa karyuM. jyAre tene maNi viSe khAtarI thaI gaI tyAre teNe vRkSa para Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikA TIkA-sarpadRSTAntaH, svagihaSTAtaH 825 athaikonaviMzatitamaH sarpadRSTAntaHbhagavato mahAvIrasyAlaukikaraktamAsvAdya caNDakauzikaso jJAna prAptavAn / iyaM tasya pAriNAmikI buddhiH| ityekonaviMzatitamaH sarpadRSTAntaH / / 19 // atha viMzatitamaH khagidRSTAntaHkhaDgI-'geMDA' iti prasiddho'raNyapazuvizeSaH / ko'pi zrAvako yauvanamadena vratAvicArANAmAlocanAmakRtvA mRtH| tato'sau vane khaDgipazubhavaM prApya tasmin vaneM AgantukAn manuSyAn nihatya bhakSayati / ekadA tena mArgeNa gacchaMnto baddhA sadorakamukhavastrikAH sAMdhavastena dRSTAH / sa khaDgI pazustAn sAdhUnAkAmati, kintu jaba usa ko maNi kA nizcaya ho gayA to usane vRkSa para caDha kara usa maNi ko le liyaa| isa prakAra yaha usa kI pAriNomikI buddhi ko udAharaNa hai // 18 // unnIsavAM sarpa dRSTAnta-caNDakauzika sarpane mahAvIra svAmI ke alaukika rakta kA AsvAdana karane ke jo jJAna prApta kiyA vaha usakI pAriNAmi kI buddhikA phala hai // 19 // bIsavAM khaDgi dRSTAnta-koI zrAvaka yauvana ke mada meM A kara vratoM meM lage hue doSoM kI AlocanA nahIM kara ke marA to vaha geMDAkI paryAya se utpanna huaa| vaha itanA nRzaMsa thA ki vana meM jo bhI koI manuSya AtA usa ko yaha mAra kara khA jAtA / eka samaya isane mArga meM jAte hue mukha para sadorakamukhavastrikA bAMdhe hue aneka muniyoM ko dekhaa| dekhate hI yaha una para AkramaNa karane ke liye jhapaTA, parantu caDIne te maNi laI lIdho. A pramANe A tenI pariNamikI buddhinuM Gussy thayu // 18 // mAgaNIsabhu sarpa dRSTAMta-yauzi nAme maDAvIra svAmIna mahI raktane cAkhIne je jJAna prApta karyuM te tenI pariNAmikI buddhinuM phaLa hatuM 1lA vIsamuM vahI daSTAMta-koI eka zrAvaka yauvananA madamAM AvIne vratamAM Avela denI AlocanA karyA vinA maravAthI guMDArUpe utpanna thaye. te eTale badhe nirdaya hato ke vanamAM je kaMI manuSya Avate tene mArIne khAI jate. eka divasa teNe mArga parathI jatAM mukhapara derI sahitanI muhapattIvALA aneka muniyAne joyA. temane jotAM ja te temanA para AkramaNa karavA mATe dUdha na0 10 // Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 mandIsUtre teSAM tapaHprabhAvAt tathA kartumasamartho jAtaH / 'kathamakSamo jAto'smI 'ti punaH punarvicintanena tena pUrvabhavasmaraNAtmakaM jJAnaM prAptam, tathA'zanaM kRtvA devalokaM gataH / tasyeyaM pAriNAmikI buddhiH // 20 // // iti viMzatitamaH khgidRssttaantH|| athaikaviMzatitamaH stUpendradRSTAntaH ajitasvAmizAsane tadvaMze samArAdhitadevaH samaranAmA bhUpa AsIt / sa devasAhAyyena dezarakSArthaM rAjyarakSArtha kuladhanavabhavAdirakSArtha ca stUpendraM vizAlaM kIrtistambha-samAropitavAn asau stUpendro'nekeSAM prANinAmAzrayabhUto jaatH| tadvaMze cireNa nItirahito navanItanAmA bhUpo babhUva / sa caikadA jIrNazIrNa vividhamANinivAsAspadaM taM kIrtistambhamutpATayituM bhRtyavargamAdiSTavAn / tadA tatra vividhalatapake prabhAva se yaha una para AkramaNa nahIM kara skaa| merA AkramaNa ina para khAlI kyoM gayA? isakA bAra 2 vicAra karate hue usako jAtismaraNa jJAna prApta ho gayA isase vaha anazana kara marA aura devaloka meM jAkara utpanna huaa| isa prakAra yaha usa kI pAriNAmi kI buddhi kA dRSTAnta hai // 20 // .. ikkIsavAM stUpendra dRSTAnta-ajitanAtha svAmI kA jaba zAsana cala rahA thA usa samaya una ke vaMza meM samara nAmakA eka rAjA huaa| yaha donoM kI vizeSarUpa se ArAdhanA kiyA karatA thaa| isane deva kI sahAyatA se deza kI rakSA, rAjya kI rakSA, tathA kula vaibhava Adi kI rakSA ke liye eka vizAlakIrtistaMbha bnvaayaa| isameM aneka prANiyoM ko nivAsa karane rUpa Azraya milatA thaa| samara ke vaMzameM eka navanIta nAma kA rAjA huA jo nyAyanIti se rahita thaa| isane isa vizAla kIrtistambha paNa temanA tapanA prabhAve te temanA para AkramaNa karI zakaze nahIM. A leke paranuM mAruM AkramaNa zA kAraNe niSphaLa gayuM tene vAraMvAra vicAra karatAM tene jAtismaraNa jJAna utpanna thayuM. tethI te anazana karIne mAryo ane devalokamAM utpanna thaye. A pramANe A tenI pariNAmikIbuddhinuM dRSTAMta thayuM 20 che. - ekavIsamuM stUpendra daSTAMta-jyAre ajitanAtha svAmInuM zAsana cAlatuM hatuM tyAre temanAM vaMzamAM samara nAme eka rAjA thaye. te vizeSarUpe devenI ArAdhanA karato hato. teNe devanI sahAyatAthI deza, rAjya tathA kuLabhava AdinI rakSA mATe eka vizALa kIrtisthaMbha banAvarAvyuM. temAM aneka prANI ene rahevA mATe Azraya maLato hate. samaranA vaMzamAM eka navanIta nAmane rAjA thaye je nyAyanItithI rahita hate. te vizALakIrtistambhane jIrNazIrNa Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA- stUpendraSTAntaH 927 bdhisampannaH susaMyatanAmAnagAraH samAgataH / stUpotpATanaviSayakaM vRttaM vijJAya svasamIpe darzanArthamAgatAya navanItabhUpAya kathayati - he rAjan ! asyotpATane vividhapANinAM saMhAraH surakoSeNa dezaviplava rAjyaviplavAdirmahAnanartho bhaviSyatIti notpATanIyo'yaM stUpendraH / // ityekaviMzatitamaH stUpendradRSTAntaH // 21 // // ityazrutanizritamatijJAnadRSTAntabhAgaH saMpUrNaH // ko jaba ki yaha jIrNazIrNa ho cukA ukhAr3ane kA apane bhRtyavarga ko Adeza de diyA / isI samaya vahAM vividhalabdhisaMpanna susaMyata nAmake munirAja vihAra karate hue Aye / jaba unheM isa kIrtistaMbha ko ukhAr3e jAne kA patA par3A to unhoM ne navanIta rAjA se jo vaMdanA karane ke liye AyA huA thA kahA- rAjan ! isa kIrtistaMbha ko ukhADane se aneka prANiyoM kA saMhAra, deva prakopa se deza meM upadrava, rAjya meM viplava Adi aneka hoMge, isaliye isa ko Apa mata ukhaDavAIye / isa prakAra yaha susaMyata munirAja kI pAriNAmikI buddhi kA prabhava hai jo vaha vizAlakIrtistaMbha nahIM ukhAr3A gayA // 21 // isa taraha ye saba dRSTAnta azruta nizrita matijJAna ke hue // // naMdIsUtra kA hindI anuvAda saMpUrNa // thayela joIne, teNe peAtAnA sevakAne te pADI nAkhavAnA Adeza ApyA. eja vakhate vividha labdhi saMpanna susaMyata nAmanA munirAja vihAra karatAM karatAM tyAM padhAryA. jyAre temane A kIrtista Mbhane pADI nAkhavAnA che evI khakhara paDI tyAre navanIta rAjA ke je tyAM temane vaDhaNuA karatrA AvyA hatA tene kahyuM, " rAjan! A kIrtistaMbhane pADI nAkhavAthI aneka prANIonA saMhAra thaze, deva, devaprakApathI dezamAM upadrava, rAjyamAM viplava Adi aneka muzkelIo AvI paDaze. tA Apa tene paDAvaze nahIM." A prakAranI susayata muninI pAriNAmikIbuddhine prabhAve te vizALa kIrtistaMbhane pADavAmAM Avyo nahIM'. // 21 / / A rIte A badhAM azruta nizrita matijJAnanAM dRSTAMtA pUrAM thayAM / / // naMdIsUtranA gujarAtI anuvAda saMpUrNa 5 Page #918 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rs28 atha zAstraprazastiH / samyaktvadhArau janatopakArI, vicArakArI jindhrmcaarii| kandhAragotraH khalu " vallabho "'bhUva , zreSThI samApanavipanihantA // 1 // (2) tasyAtmajanmA kSapitA'dhakarmA, sNpraaptdhrmaa'vitdhrmmrmaa| " zrInemicandro" gurubhaktyatandro, jinendradharme paramAnuraktaH // 2 // (3) patnI "samarthA" patisevanArthA, jinoktadharmAcaraNe samarthA / tasyAtizuddhA sukRtaprabuddhA, ceto'nukUlA sadayA suzIlA // 3 // (4) tasyAM zubhasvapnavazena jAtaH, "zrIvADilAla "-stanayo'sti dhImAna / zrIsaGgharAjyAdiSu mukhya eSa, sarvopakArI kila mAivivAkaH ( vkiil)||4|| (5) zIlaM dadhAnA mahilAmadhAnA, ___" rambhA "'bhidhAnA saralasvabhAvA / svAmyekabhaktA sukRtA'nuraktA, chAyeva tasyA'nucarA priyA'sti // 5 // Page #919 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavandrikA TIkA-zAstraprazastiH (6) putrI zuzIlA zubhavAlalIlA, "zrIsundarI" nAma virAjate'sya / smerAnanA paGkajinIva kalye, tathe-" ndumatya"-nyamanoharA''khyA // 6 // (7) zrI vADilAlasya kaniSThabandhu, "manoharo" nAma manoharAGgaH / tasyA'sti bhAryA kiLa " majulA"-khyA, dharmAnuraktA saralasvabhAvA // 7 // yoga-zItAMzu-zUnyA-kSi,-(2013) mite vaikramavatsare / vaizAkhasya site pakSe, tRtIyAyAM gurodine // 8 // pure "vIramagAme "'smin , " gurjarA"-ntargate gataH / "nandIsUtrasya " sampUrNI, TokAM tatprArthito vyadhAm // 9 // // iti zAstramazastiH sampUrNA // iti zrIvizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcakapaJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka-pravizuddhagadhapadyanaikagranthanirmAyaka-vAdimAnamardaka zrIzAhUchatrapati-kolhApurarAjamadatta'jainazAstrAcArya'-padabhUSita-kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcAryajainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlavrativiracitA nandIsUtrasyajJAnacandrikA TokA sampUrNA / // zubhaM bhUyAt // ||shriirstu // Page #920 -------------------------------------------------------------------------- Page #921 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inni dAtAonI nAmAvalI AghamurabbIzrI, murabbIzrI, sahAyaka membare tathA membaranI yAdI nurturintinuuuu Luuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuu gAmavAra kakkAvArI lIsTa tA. 18-10-44 thI tA. 20-pa-18 sudhImAM dAkhala thaela membare, , iiiiiiiiiiiiiiiiiii| (rU. 250 thI ochI rakama A yAdImAM sAmela karI nathI.) nountri| zrI akhila bhArata zvetAmbara sthAnakvAsI jaina zAstroddhAra samiti Juanimiiiiiiiiiiiiiimumml gareDIA kuvArADa- grIna loja pAse rAjakeTa uuuuuu IIIIIIIIIIIIII I Page #922 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo-4 (ochAmAM ochI rUA. pa000 nI rakama ApanAra) naMbara nAma gAma rUpiyA 1 zeTha zAnatIlAla maMgaLadAsabhAI jANItA mIlamAlIka amadAvAda 10000 2 zeTha harakhacaMda kAlIdAsabhAIvArIyA ha. zeTha lAlacaMdabhAI. jecaMdabhAI nagInabhAI vRjalAlabhAI tathA vallabhadAsabhAI bhANavaDa 6000 3 ke ThArI jecaMdabhAI ajarAmara hA. haragovIMdabhAIjecaMdabhAI rAjakeTa pa251 4 zeTha dhArazIbhAI jIvanabhAI solApura 5001 murabbIzrIo-22 (ochAmAM ochI rUA. 1000 nI rakama ApanAra) 1 vakIla jIvarAjabhAI vardhamAna koThArI ha. kahAnadAsabhAI tathA veNIlAlabhAI jetapura 3605 2 dezI prabhudAsa mULajIbhAI rAjakoTa 3604 3 mahetA gulAbacaMda pAnAcaMda rAjakoTa 328lAtA 4 sva. pitAzrI chaganalAla zAmaLadAsanA smaraNArthe ha. bhAvasAra bhegIlAla chaganalAla amadAvAda 3251 5 mahetA mANekalAla amulakharAya ghATakopara 3250 saMghavI pItAmbaradAsa gulAbacaMda jAmanagara 3101 7 zeTha zAmajIbhAI velajIbhAI virANI rAjakeTa 2500 8 nAmadAra ThAkora sAheba lakhadhIrasiMhajI bahAdura morabI 2000 9 zeTha laheracaMda kuMvarajI hA. zeTha nyAlacaMda laheracaMda siddhapura 2000 10 zAha chaganalAla hemacaMda vasA hA. mehanalAlabhAI tathA motIlAlabhAI muMbaI 2000 11 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha merabI 1963 12 mahetA semacaMda tulasIdAsa tathA temanA dharmapatnI a. so. maNIgaurI maganalAla ratalAma 1500 13 mahetA pipaTalAla mAvajIbhAI jAmajodhapura 1301 14 dezI kapuracaMda amarazI hA. dalapatarAmabhAI jAmajodhapura 1002 15 bagaDIA jagajIvanadAsa ratanazI dAmanagara 1002 16 zeTha AtmArAma mANekalAla amadAvAda 1001 17 zeTha mANekalAla bhANajIbhAI porabaMdara 1001 18 zrImAna cAMdrasiMhajI mahetA relve menejara sAheba) kalakattA 1001 Page #923 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 mahetA samacaMda neNasIbhAI (karAMcIvAlA) - morabI 1001 20 zAha harIlAla anepacaMdabhAI khaMbhAta 1001 21 koThArI chabIladAsa harakhacaMdabhAI muMbaI 1000 22 koThArI raMgIladAsa harakhacaMdabhAI zihera 1000 sahAyaka membara-41 (ochAmAM ochI rUA. 500 nI rakama ApanAra) 1 zAha raMgajIbhAI mehanalAla amadAvAda 751 2 medI kezavalAla harIcaMdra sAbaramatI 750 3 zrI sthAnakavAsI jainasaMgha hAzeTha jhuMjhAbhAI velasIbhAI vaDhavANa zahera 750 4 zeTha narottamadAsa oghaDabhAI jorAvaranagara 700 pa zeTha ratanazI hIrajIbhAI hA. goradhanadAsabhAI jAmajodhapura papapa 6 bATavIyA gIradhara pramANaMda hA amIcaMdabhAI khAkhIjALIA pa27 7 morabIvALA saMghavI devacaMda neNazIbhAI tathA temanA dharmapatnI a.sau. maNIbAI taraphathI ha. muLacaMda devacaMda (karAMcIvAlA) malADa 511 8 verA maNIlAla popaTalAla amadAvAda 102 9 gosalIyA harIlAla lAlacaMda tathA a. sau. caMpAbena gosalIyA amadAvAda 502 10 premacaMda mANekacaMda tathA a.sau. samaratabena(rAjasItApura)amadAvAda 102 11 zeTha IzvaralAla puratamadAsa amadAvAda 501 12 zeTha caMdulAla chaganalAla amadAvAda 501 13 zAha zAntIlAla mANekalAla amadAvAda 501 14 zeTha zIvalAla DamarabhAI (karAMcIvALA) lIMmaDI 501 15 kAmadAra tArAcaMda pipaTalAla dhorAjIvALA rAjakoTa 501 16 mahetA mohanalAla kapuracaMda rAjakoTa 500 17 zeTha govIMdajI popaTabhAI rAjakeTa 500 18 zeTha rAmajI zAmajI vIrANI rAjakoTa 501 19 sva. pitAzrI naMdAjInA maraNArthe hA. veNIcaMda zAntIlAla (jAbuvALA) meghanagara 501 20 zrI sthAnakavAsI jainasaMgha hA zeTha ThAkarazI karasanajI thAnagaDha 500 21 zeTha tArAcaMdajI pukharAjajI auraMgAbAda 500 22 zrI sthAnakavAsI jainasaMgha auraMgAbAda 500 150 zeTha zeSamalajI jIvarAjajI 125 zeTha anarAjajI lAlacaMdajI Page #924 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $ $ 125 yukaDadajI rUpacaMdajI 100 dagaDumalajI cAMdamalajI 500 23 hetA mULacaMda rAghavajI hA. maganalAlabhAI tathA durlabhajIbhAI dhrAphA 750 24 zeTha harakhacaMda purUSotama hA. IndukumAra cAravADa 500 25 zeTha kesarImalajI vasatImalajI gugalIyA rANAvAsa 501 26 sthA jainasaMgha hA. bATavIA amIcaMda gIradharabhAI khAkhIjALIA 501 27 zeTha khImajIbhAI bAvAbhAI hA. kulacaMdabhAI, nAgaradAsabhAI tathA jamanAdAsabhAI muMbaI 501 28 zeTha maNIlAla mohanalAla DagalI hA. muLajIbhAI maNIlAla muMbaI 501 29 sva. kAMtIlAlabhAIne maraNArthe hA. zeTha bAlacaMda sAkaracaMda muMbaI 501 30 kAmadAra ratIlAla durlabhajI (jetapuravALA) muMbaI 501 31 zAha jayaMtIlAla amRtalAla zIva 501 32 verA maNIlAla lakSmIcaMda zIva 501 33 zeTha gulAbacaMda bhudarabhAI khAroDa 501 34 mahAna tyAgI bena dhIrajakuMvara cunIlAla mahetA bhANavaDa 501 35 zrI sthAnakavAsI jainasaMgha dhrAphA 101 36 zrI maganalAla chaganalAla zeTha rAjakeTa 501 37 zeTha caturadAsa ThAkarazI tathA a.sau. naMdakuMvarabena taraphathI jAmanagara 103 38 zeTha devacaMda amarazI (bena dhIrajakuMvaranI dikSA prasaMge bheTa) bhANavaDa 501 39 zrI sthAnakavAsI jainasaMgha (bena dhIrajakuMvaranI dikSA prasaMge bheTa). bhANavaDa 501 40 vakIla vADIlAla nemacaMda zAha viramagAma 501 41 mahetA zAMtilAla maNIlAla ha. kamaLAbena mahetA amadAvAda 256 33pa membarAnuM gAmavAra lIsTa amadAvAda tathA parAMo. 1 zeTha gIradharalAla karamacaMda 251 2 zeTha choTAlAla vakhatacaMda ha. phakIracaMdabhAI 251 3 zAha kAntIlAla trIbhovanadAsa 251 4 zAha pAcAlAla pItAmbaradAsa 251 5 zAha piTalAla mehanalAla 251 # Page #925 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 251 6 zeTha premacaMda sAkaracaMda 7 zAha ratIlAla vADIlAla 251 8 zeTha lAlabhAI maMgaLadAsa 9 sva. amRtalAla desAI hA. kAnajIbhAI amRtalAla vardhamAnanA smaraNArthe 251 10 bhAvasAra bhegIlAla jamanAdAsa (pATaNavALA) 251 11 zAha naTavaralAla caMdulAla 251 12 zAha narasiMhadAsa trIvanadAsa 251 13 zrI zAhapura darIyApurI AThakeTI sthA. jaina upAzraya hA. vahIvaTa kartA zeTha izvaralAla purUSotamadAsa 251 14 zrI chIpApoLa darIyApurI AThakeTI sthA. jainasaMgha hA.caMdulAla amRtalAla 251 15 zAha cInubhAI bAlAbhAI C/O zAha bAlAbhAI mahAsukharAma 251 16 zAha bhAIlAla ujamazI 251 17 zrI sukhalAla DI. zeTha hA. De. ku. sarasvatIbahena zeTha 251 18 zrI saurASTra sthA. jainasaMgha hA. zAha kAntIlAla jIvaNalAla 251 19 medI nAthAlAla mahAdevadAsa 251 20 zAha mehanalAla trIkamadAsa 251 21 zrI chakeTI sthA. jainasaMgha hA. pocAlAla pItAmbaradAsa 251 22 zeTha pipaTalAla haMsarAjanA smaraNArthe hA. zeTha bAbulAla paTalAla 251 23 dezAI amRtalAla vardhamAna bApodarAvALA hA. bhAIlAla amRtalAla desAI 251 24 zAha navanItalAla amulakharAya 251 25 zAha maNalAla AzArAma 251 26 zAha cInubhAI sAkaracaMda 251 27 zAha varajIvanadAsa umedacaMda 251 28 zAha rajanIkAnta kasturacaMda 251 ra9 saMghavI jIvaNalAla chaganalAla (sthA. jaina) 251 30 zAha zAMtilAla mohanalAla dhrAMgadhrAvALA 251 31 a. sau. bena ratanabhAI nAdecA hA. zAha dhulAjI caMpAlAlajI 32 zAha harilAla jeThAlAla bhADalAvALA 251 33 zrI sarasapura darIyApurI AThakeTI sthA. jaina upAzraya hA. bhAvasAra bhegIlAla chaganalAla 251 Page #926 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 34 zeTha pukharAjajI samatIrAmajI sAdaDIvALA 251 35 zeTha lAlacaMda mIzrIlAla 36 sva. pitAzrI javAharalAlajI tathA pUjya cAcAjI hajArImalajI 251 bAraDIyAnA maraNArthe hA. mULacaMda javAharalAla 37 sva. bhAvasAra babAbhAI (maMgaLadAsa) pAnAcaMdanA smaraNArthe hA. temanA dharmapatnI purIbena 251 38 sva. pitAzrI ravajIbhAI tathA sava. mAtuzrI mULIbAIne smaraNArthe hA. kakalabhAI ke ThArI 301 39 bhAvasAra kezavalAla maganalAla 251 40 zAha kezavalAla nAnacaMda jAkhaDAvALA hA. pArvatIbena 251 41 zAha jItendrakumAra vADIlAla mANekacaMda rAjasItApuravALA(sAbaramatI) 251 42 zrI sthA. jaina saMgha (sAbaramatI) 250 43 bIpInacaMdra tathA umAkAMta cunIlAla gopANa (rANapuravALA) 301 44 bhAvasAra choTAlAla chaganalAla 251 45 bhAvasAra sakarAbhAI chaganalAla 251 46 a.sau. jIvIbena ratIlAla ha. bhAvasAra ratIlAla haragoviMdadAsa 251 47 saMghavI bAlubhAI kamaLazI tathA temanA dharmapatnie a. sI. caMpAbena tathA vasaMtabena taraphathI 251 48 a. sI. vidyAbena vanecaMda dezAI hA. bhUpendrakumAra vanecaMda dezAI 251 49 sva. pArekha nAnacaMda goviMdajI morabIvALAnA smaraNArthe hA. ratIlAla nAnacaMda pArekha 301 amalanera 1 zAha nAgaradAsa vAghajIbhAI 251 2 zrI sthA. jainasaMgha hA. zAha gAMDAlAla bhIkhAlAla 251 ANaMda 1 zeTha ramaNIkalAla e. kapAsI ha. manasukhalAlabhAI 251 Asanasela 1 bAvIsI maNIlAla catrabhujanA smaraNArthe temanAM dharmapatni maNIbAI taraphathI hA. rasIkalAla, anIlakAMta, vinedarAya ATakeTa 1 zAha cunIlAla nAraNajI 301 251 1 zeTha motIlAlajI raNajItalAla hIMgaDa 251 Page #927 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 25 2 zeTha maganalAlajI bAgacA 251 3 a. sI. bahena caMdrAvatI te zrImAna bahetalAlajI nAharanAM dharmapatnI hA. zeTha raNajItalAla hIMgaDa 251 4 sva. zeTha kALalAlajI leDhAnA smaraNArthe hA. zeTha delatasiMhajI loDhA 251 5 sva. zeTha pratA5malajI sAkhalAnA smaraNArthe ha. prANalAla hIrAlAla sAkhalA 251 6 pUjya pitAzrI motIlAlajI mahetAnA smaNArthe hA. raNajItalAlajI motIlAlajI mahetA 251 7 zeTha chaganalAla bAgacA umaragAMvareDa 1 zAha mehanalAla pipaTalAla pAnelIvALA upaleTA 1 zeTha jeThAlAla goradhanadAsa 251 2 sva. bena saMtakabena kacarA hA, egamacaMdabhAI choTAlAlabhAI tathA amRtalAlabhAI vAlajI (kalyANavALA) 251 3 zeTha khuzAlacaMda kAnajIbhAI hA. zeTha pratApabhAI 251 4 saMghANI mULazaMkara harajIvanabhAInA smaraNArthe hA. temanA putra jayaMtIlAlabhAI tathA ramaNIkalAla 251 5 dezI viThThalajI harakhacaMda (AgaLanA rUA. 151 maLIne) eDana kempa 1 zAha gokaLadAsa zAmajI udANI 251 kalela 1 zeTha mohanalAla jeThAbhAInA smaraNArthe hA. zeTha AtmArAma mohanalAla 251 2 De. mAyAcaMda maganalAla zeTha hA. De. ratanacaMda mAyAcaMda 251 3 sva. nAthAlAla umedacaMdanA smaraNArthe hA. zAha ratIlAla nAthAlAla 251 4 zAhamaNIlAla talakacaMdanA smaraNArthe hA.mAraphatIyA caMdulAla maNIlAla 251 251 1 zrI sthA. darIyApurI jaina saMgha hA. bhAvasAra dAmodaradAsa IzvarabhAI ra51 - kAnapura 1 zAha ramaNIkalAla premacaMda (AgaLanA rUA. 150 maLIne) kuMdaNuM -(ATakeTa) 1 dezI ratIlAla TekaraNI 251 300 Page #928 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara 251 kelakI 1 paTela govIMdalAla bhagavAnajI 251 2 paTela khImajI jeThAbhAI vAghaNI(temanA sva. suputra rAmajIbhAI smaraNArthe 302 khAkhIjALIyA 1 bATavIyA gulAbacaMda lIlAdhara (AgaLanA rUA. 151 maLIne) 251 khIcana 1 zeTha kIzanalAla pRthvIrAja khaMbhAta 1 zeTha mANekalAla bhagavAnadAsa 251 2 zrI sthA. jaina saMgha hA. paTela kAntIlAla aMbAlAla 251 3 zAha sAkaracaMda mehanalAla 251 4 zAha caMdulAla harIlAla 251 gudA 1 sva. mahetA punamacaMda bhavAnabhAInA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni dIvALIbena lIlAdhara Dela 1 sva. bAkhaDA vacharAja tulasIdAsanAM dharmapatni kamaLabAI taraphathI ha. mANekacaMdabhAI tathA kapuracaMdabhAI 251 2 pIpaLIA lIlAdhara dAdara taraphathI temanAM dharmapatnI a. sau. lIlAvatI sAkaracaMda ke ThArInA bIjA varasItapanI khuzAlImAM 301 3 kAmadAra juThAlAla kezavajInA samaraNArthe hA. harIlAla juThAbhAI 301 godharA 1 zAha trIbhavanadAsa chaganalAla 301 ghaTakaNa 1 zAha caMdulAla kezavalAla delavADa (thANA) 1 mahetA gulAbacaMdajI gaMbhIralAlajI cuDA (jhAlAvADa) 1 zrI sthA. jainasaMgha hA. ratIlAla gAMdhI pramukha lesara (bAlAsara) 1 saMghavI nAnacaMda popaTabhAI thAnagaDhavALA 251 jAmajodhapura 1 zrI sthA. jaina saMgha 387 300 251 Page #929 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 2 zAha trIbhovanadAsa bhagavAnajI pAnelIvALA 251 3 dezI mANekacaMda bhavAna (AgaLanA rUA. 151 maLIne) 251 4 paTela lAlajI juThAbhAI (AgaLanA rUA. 151 maLIne) 251. 5 zeTha bAvanajI jeThAbhAI (AgaLanA rUA. 151 maLIne) 251 jAmanagara 1 zeTha iTAlAla kezavajI 251 2 vorA cImanalAla devajIbhAI 251 jAmakhaMbhALIA 1 zeTha vasanajI nAraNajI 251 2 zrI sthA. jainasaMgha hA. mahetA raNachoDadAsa paramAnaMda 251 3 saMghavI prANalAla lavajIbhAI 251 junAgaDha 1 zAha maNIlAla mIThAbhAI hA. harIlAlabhAI (hATInA mALIovALA) 251 junAradeva (madhya prAMta) 1 ghelANI trIkamajI lAdhAbhAI jetapura 1 zeTha amRtalAla hIrajIbhAI hA. narabherAma (jasApuravALA) 2 dezI choTAlAla vanecaMda 251 3 kaThArI DelarakumAra veNIlAla jetalasara 1 zAha lakSmIcaMda kapuracaMda 251 2 kAmadAra lIlAdhara jIvarAjanA smaraNArthe temanAM dharmapatni janakabena taraphathI hA. zAntIlAlabhAI geDalavALA 251 DabhAsa 1 sva. turakhIA laheracaMda mANekacaMdanA smaraNArthe temanAM dharmapatni jIvatIbAI taraphathI hA. jayaMtIbhAI 251 DAMDAIcA 1 zrI sthA. jaina saMgha ha. zeTha caMpAlAlajI mAra thAnagaDha. 1 zAha ThAkarazIbhAI karazanajI 251 2 zeTha jeThAlAla trIbhe vanadAsa 251 3 zAha dhArazI pAzavIra che. sukhalAlabhAI 251 251 251 250 Page #930 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dahANu reDa (thANA). 1 zAha harajIvanadAsa oghaDa khaMdhAra (karAMcIvALA) 251 dilahI 351 1 lAlA pUrNacaMdajI jaina senTrala beMkavALA) dhAra (madhyaprAMta) 1 zeTha sAgaramalajI panAlAlajI 251 dhAMgadhrA 251 351 1 zrI sthA. jaina moTA saMgha hA. zeTha mAvajIbhAI jIvarAja 251 2 saMghavI nAraNadAsa vakhatacaMda. 301 3 Thakkara nAraNadAsa haragovIMdadAsa dhorAjI 1 mahetA prabhudAsa mULajIbhAI 2 sva. pitAzrI bhagavAnajI kacarAbhAInA smaraNArthe ha. paTela dalIcaMda bhagavAnajI 251 3 a. sI. bacIbena bAbubhAI 251 4 dhI navasaurASTra oIla mIla prA. lImITeDa 251 5 sva. rAyacaMda pAnAcaMda zAhanA smaraNArthe hA. cImanalAla rAyacaMda 301 6 gAMdhI pipaTalAla jecaMda 250 7 dezAI chaganalAla DAhyAbhAI lAThavALAnAM dharmapatnI divALIbena taraphathI hA. kumArI hasumatI 251 1 bhAvasAra eDIdAsa gaNezabhAI 251 2 zeTha popaTalAla dhArazI 251 3 sva. gulAbacaMdabhAInA smaraNArthe hA. verA pipaTalAla nAnacaMda 251 4 vasANuM catrabhuja vAghajIbhAI 251 naMdurabAra 1 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha hA. zeTha premacaMda bhagavAnalAla pAsaNuM 1 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha pAlaNapura 1 lakSmIbena hA. hetA harIlAla pItAmbaradAsa 251 2 zrI kAgaccha sthAnakavAsI jaina pustakAlaya 251 250 251 Page #931 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 pAleja 1 sva. manasukhalAla mohanalAla saMghavInA smaraNArthe hA, bhAI dhIrajalAla manasukhalAla baravALA (ghelAzA) 2 sva. mehanalAla narasIdAsanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni surajabena merArajI 251 bagasarA (bhAyANa) 1 sva. pUjya mAtuzrI jakalabAInA smaraNArthe hA. dezAI vrajalAla kALIdAsa 251 2 zeTha popaTalAla rAghavajI rAyaDIvALA hA. zeTha mAnasaMga premacaMda 251 berAjA (kaccha) 1 zeTha gAMgajI kezavajI (jJAnabhaMDAra mATe) 251 beMgalora 1 bATavIyA vanecaMda amIcaMda mahAvIra TekSaTAIla sTera taraphathI bhAI caMdrakAMtanI lagnanI khuzAlImAM 252 boTAda 1 sva. vasANa haragoviMdadAsa chaganalAlanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni chabalabena 251 2 zrI sthAnakavAsI jainasaMdha (250 bAkI) 251 beDelI 1 zAha pravINacaMdra narasIdAsa (sANaMdavALA) 2 zAha gIradharalAla sAkaracaMda bhANavaDa 1 zeTha jecaMdabhAI mANekacaMda 2 saMghavI mANekacaMda mAdhavajI 251 3 zeTha lAlajIbhAI mANekacaMda (lAlapuravALA) 251 4 zeTha rAmajI jINAbhAI 251 5 zeTha padamazI bhImajI phepharIA 251 6 phepharIA gAMDAlAla kAnajIbhAI hA. a. sau. zAMtAbena vasanajI 251 7 vakIla maNIlAla kheMgArabhAI pUnAtara 251 jAya (kaccha) 1 jJAna maMdiranA sekreTarI zAha kuMvarajI jIvarAja 251 251 251 351 ja Page #932 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 251 P madrAsa 1 zeTha megharAjajI devacaMdajI manera (thANA) .. 1 zAha zeramalajI devIcaMdajI jasavaMtagaDhavALA hA. pUnamacaMdajI zeramalajI belyA 251 mAnakuvA (kaccha) 1 sva. mahetA kuMvarajI nAthAlAlanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni kuMvarabAI harakhacaMda (mAnakuvA sthAnakavAsI jainasaMgha mATe) muMbAI tathA parAo ? 1 zeTha chaganalAla nAnajIbhAI 2 zAha harajIvana kezavajI 251 3 ghelANuM prabhulAla trIkamajI (berIvalI) 252 4 zeTha cheTubhAI haragoviMdadAsa kaTerIvAlA 251 5 zrI vardhamAna sthA. jaina saMgha hA. kesarImalajI anepacaMdajI gugaLIyA (malADa) 251 6 zeTha DuMgarazI haMsarAja vIsarIyA. 251 7 zAha ramaNIkalAla kALIdAsa tathA a. sau. kAntAbena ramaNIkalAla 221 8 zAha hiMmatalAla harajIvanadAsa 251 9 zAha ratanazI meNuzInI kaMpanI 251 10 zAha zIvajI mANeka (kaccha berAjAvALA) 251 11 dA pAnAcaMda saMghavInA smaraNArthe hA. naMbakalAla pAnAcaMda enDa bradharsa 12 sva. pU. pitAzrI vIracaMda jesIMgabhAI lakhataravALAnA maraNArthe hA. kezavalAla vIracaMda zeTha 251 13 zA. kuMvarajI haMsarAja 251 14 sva. mAtuzrI mANekabenanA smaraNArthe hA. zeTha valabhadAsa nAnajI (porabaMdaravALA) 15 zeTha devarAjajI jItamalajI pUnamIyA sAdaDIvALA 251 16 eka saggaharatha ha. zeTha suMdaralAla mANekacaMda 251 17 a. sau. pAnabAI hA. zeTha padamazI narasiMhabhAI (malADa) 251 18 zrIyuta amRtalAla vardhamAna bApodarAvALA ha. dalIcaMda amRtalAla 251 19 sva. zAha nAgAzI sejapALa guMdALAvALAnA smaraNArthe che. rAmajI nAgazI (malADa) 301 251 301 Page #933 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *, * 250 2- zAha rAmajI karazanajI thAnagaDhavALA 251 21 zAha nagInadAsa kalyANajI verAvaLavALA 251 22 zIvalAla gulAbacaMda zeTha mevAvALA 251 23 sva. jaTAzaMkara devajI dezInA smaraNArthe hA. raNachoDadAsa (bAbulAla) jaTAzaMkara dezI 301 24 sva. gaDA vaNarazI trIlevana sarasaIvALAnA samaraNArthe hA. jagajIvana vaNArazI gaDA (malADa) 251 ra5. . trIbhovanadAsa vrajapALa vIMchIyAvALAnA smaraNArthe hA. harageviMdadAsa tribhovanadAsa ajamerA 251 26 sva. kAnajI mULajInA maraNArthe tathA mAtuzrI divALIbAIne 16 upavAsanA pAraNA prasaMge hA.jayaMtIlAla kAnajI kALAvaDavALA (malADa) 251 ra7 zeTha khuzAlabhAI kheMgArabhAI 28 zAha premajI mAlazI gaMgara (malADa) 251 ra9 sava. pitAzrI manubhAI menAbhAinA maraNArthe hA. zAha kAnajI patabhAI (malADa) 25 30 zAha velajI jezIMgabhAI chAsarAvALA taraphathI temanAM dharmapatni a. sau. va. nAnabAIne smaraNArthe 301 31 sva. pitAzrI rAmazI velajInA smaraNArthe hA. zAha dAmajI rAmazI (malADa) 301 32 zeTha naMbakalAla kasturacaMda lIMbaDIvALA taraphathI zrI ajarAmara zAmabhaMDAra lIMbaDI mATe (mATuMgA) 33 sva.pitAzrI bhImajI kerazI tathA mAtuzrI pAlAbAInA smaraNArthe hA. zAha umarazIbhAI bhImazI ka75tarIvALA (malADa) 34 zeTha cunIlAla narabherAma vekarIvALA 251 35 zAha vrajAMgabhAI zIvajI (malADa) 251 36 ratIlAla bhAIcaMda mahetA ' 251 37 zAha khImajI mULajI paMjA (malADa) 251 38 mesarsa savANI TrAnsaporTa kaMpanI hA. zeTha mANekalAla vADIlAla 251 39 ghelANuM valabhajI narabherAma hA. narasIbhAI valabhajI 30 a.sau. samatAbena zAntIlAla C zAntIlAla ujamazI zAha(malADa)251 41 tejANI kuberadAsa pAnAcaMda 251 251 301 251 Page #934 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 251 251 25 jara? kapAsI mehanalAla zIvalAla 251 43 va. pitAzrI kezavalAla vacharAja ke ThArInA smaraNArthe surajabena taraphathI hA. tanasukhalAlabhAI (malADa) 44 daDIyA amRtalAla motIcaMda (ghATakopara) 251 45 zeTha saradAramalajI devIcaMdajI kADIyA (sAdaDIvALA) 251 46 dezI catrabhuja suMdarajI (ghATakopara) 251 47 dezI jugalakIzora catrabhuja (ghATakopara) 251 48 dezI pravINacaMdra catrabhuja (ghATakopara) 49 zAha trIbhavanadAsa mAnasiMga deDhIvALAnA smaraNArthe hA. zAha harakhacaMda trIbhovanadAsa 50 zAha jeThAlAla DAmarazI dhAMgadhrAvALA hA. zAha vADIlAla jeThAlAla 250 51 zAha caMdulAla kezavalAla ra51 para sva. pitAzrI zAmaLajI kalyANajI gAMDalavALAnA smaraNArthe temanA putro taraphathI hA. vRjalAla zAmaLajI bAvIzI 301 53 zAha premajI hIrajI gAlA 54 sva. pitAzrI bhagavAnajI hIrAcaMda jasANInA smaraNArthe hA. lakSamIcaMda tathA kezavalAlabhAI 31 55 sva. pitAzrI haMsarAja hIrAnA smaraNArthe hA. devazI haMsarAja kaccha bIDAlAvALA (malADa) 251 paka sva. mAtuzrI gamatIbAInA smaraNArthe hA. zAha piTalAla pAnAcaMda 251 pa7 zeTha nemacaMda svarUpacaMda khaMbhAtavALA hA. bhAI jeThAlAla nemacaMda 251 58 sva. pitAzrI zAha aMbAlAla parasetama pANazaNAvALAnA smaraNArthe temanA putro taraphathI hA. bApAlAlabhAI 251 59 bena kezarabAI caMdulAla jesIMgalAla zAha 255 60 daDIyA jesIMgalAla trIkamajI 251 dala zAha kAntIlAla maganalAla (ghATake para) dara kaThArI sukhalAlajI pUnamacaMdajI (khAra) rA 63 sva. mAtuzrI kaDavIbAInA smaraNArthe hA. temanAM pautra hakamIcaMda tArAcaMda dezI (kAMdIvalI) ra51 64 zeTha sArAbhAI cImanalAla 251 6pa zAha kerazIbhAI hIrajIbhAI 31 ra51 Page #935 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 251 dada pitAzrI kuMdanamalajI motIlAlajInA smaraNArthe hA, metIlAla jubaramala (ahamadanagaravALA) 251 67 zrI vardhamAna zvetAmbara sthA. jaina saMgha hA. zeTha rUpacaMda zIvalAla kAmadAra (aMdherI) 251 68 a. sI. kamaLAbena kAmadAra hA. rUpacaMda zIvalAla (aMdherI) 251 69 dhI marInA meDana hAIskula TrasTa phaMDa hA. zAha maNIlAla ThAkarazI. 251 70 sva, mAtuzrI jIvIbAInA samaraNArthe hA. zAmajI zIvajI kacha guMdALAvALA ( goregAMva ) 251 71 zAha rAvajIbhAI tathA bhAIlAlabhAInI kaMpanI (kAMdIvalI) 251 72 a. sau. lAbena hA. ravajI zAmajI (kAMdIvalI) 251 73 a. sI. bena kuMdanagaurI manaharalAla saMghavI (khArareDa) 74 zAha karazana ladhubhAI (dAdara) 301 75 a.sau. raMjanagaurI caMdulAla zAha C/o caMdulAla lakSmIcaMda (mATuMgA) 251 76 mahetA moTara sTasa ha. ane pacaMda DI. mahetA (muMbaI) ra51 77 zeTha manubhAI mANekacaMda hA. jhATakIyA narabherAma morArajI (ghATake para) 251 78 khetANuM maNIlAla kezavajI (vaDIyAvALA) ghATake para 79 sva. kasturacaMda amarazInA samaraNArthe hA. temanAM dharmapatni jhaverabena maganalAlanI vatIjayaMtIlAla kasturacaMda maskArIyA (cuDAvALA) 251 mAMDavI (kaccha) 1 zrI sthA. koTI jaina saMgha hA. mahetA cunilAla velajI ra77 mesANuM 1 zAha padamazI suracaMdanA smaraNArthe hAzIvalAla padamaNI viramagAmavALAra51 mombAsA 1 zAha devarAja petharAja 2 zrIyuta nAthAlAla DI. mahetA yAdagIrI 1 zeTha bAdaramalajI sUrajamalajI benkarsa rANapura (jhAlAvADa) 1 zrImatI mAtuzrI amRtabhAInA smaraNArthe . hA. De. nattamadAsa cunIlAla 251 250 255 250 Page #936 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 ja rANAvAsa (mAravADa) 1 zeTha javAnamalajI nemIcaMdajI hA. bAbu rIpabacaMdajI rAjakoTa 1 dhI vADIlAla DAIga enDa prinTIMga varkasa 400 2 zeTha ratIlAla nyAlacaMda 251 3 bAbu parazurAma chaganalAla zeTha (udepuravALA) 250 4 zeTha manubhAI muLacaMda (ejInIara sAheba) 251 5 zeTha zAntIlAla premacaMda temanAM dharmapatninA varasItapa prasaMge 251 6 udANI nyAlacaMda hAkemacaMda vakIla 251 7 zeTha prajArAma viThThalajI 251 8 zeTha hakamIcaMda dIpacaMda (gaMDalavALA) raTezana mAstara 251 9, bahena sabALa nauttamalAla jasANI (varasItapanI khuzAlI) 251 10 medI saubhAgyacaMda metIcaMda 251 11 badANuM bhImajI velajI taraphathI temanAM dharmapatni a. sau. samaratabenanA varasItapanI khuzAlI - 251" 12 dezI motIcaMda dhArazIbhAI (rITAyarDa ejInIara sAheba) 251 13 kAmadAra caMdulAla jIvarAja 250 14 hemA ghelubhAI savacaMda 251 raMguna 1 kAmadAra goradhanadAsa maganalAlanAM dharmapatni a. sI. kamaLAbena 251 lakhatara 1 zAha rAyacaMda ThAkarazInA smaraNArthe hA. zAha zAntIlAla rAyacaMda 251 re bhAvasAra harajIvanadAsa prabhudAsanA samaraNArthe hA. bhAI trIbhovanadAsa harajIvanadAsa 251 3 zAha talakazI hIrAcaMdanA smaraNArthe hA. bhAI amRtalAla talakazI 251 4 zAha cunIlAla mANekacaMda ra51 5 zAha jAdavajI oghaDabhAI sadAdavALAnA smaraNArthe hA. bhAI zAntIlAla jAdava 251 che dezI ThAkarazI gulAbacaMdanA smaraNArthe temanAM dharmapatni samaratabena vRjalAla taraphathI hA. jayaMtIlAla ThAkarazI lAlapura 1 zeTha nemacaMda savajIbhAI medI hA. maganalAlabhAI 251 251 Page #937 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 zeTha muLacaMda pipaTalAla ha. maNIlAlabhAI tathA jesIMgalAlabhAI 251 lAkherI (rAjasthAna) 1 mAstara jeThAlAla manajIbhAI ha. mahetA amRtalAla jeThAlAla | (sIvIla enajInIara sAheba) 251 lImaDI (paMcamahAla) 251 1 zAha kuMvarajI gulAbacaMda 2 chAjeDa ghAsIrAma gulAbacaMda 251 lenAvAlA 1 zeTha dhanarAjajI mULacaMdajI mULA 251 vaDhavANa zahera ( 1 zAha dilIpakumAra savAIlAla ha. savAIlAla traMbakalAla zAha 251 2 zAha maganalAla gokaLadAsa hA. ratIlAla maganalAla kAmadAra 251 3 saMghavI muLacaMda becarabhAI ha. bhAI jIvaNalAla gaphaladAsa rapa1 4 zeTha vRjalAla sukhalAla 251 5 zeTha kAntIlAla nAgaradAsa 251 6 vorA catrabhuja maganalAla 251 7 saMghavI zIvalAla hImajIbhAI 251 8 zAha devazI devakaraNa 251 9 verA DosAbhAIlAlacaMda sthA. jaina saMgha hA. verA nAnacaMda zIvalAla 251 10 rAdhanajIbhAIlAlacaMda sthA. jaina saMgha hA. verA pAnAcaMda gokaLadAsa 251 11 dezI vIracaMda suracaMda hA. dezI nAnacaMda ujamazI 251 12 sva. verA maNIlAla maganalAla ha. verA catrabhuja maganalAla 251 vaTAmaNa 1 zrI vaTAmaNa sthA. jaina saMgha hA. zrI DAhyAbhAI halubhAI paTela 251 valasADa 1 zAha khImacaMda mULajIbhAI vaNI 1 mahetA nAnAlAla chaganalAlanAM dharmapatni sva. caMcaLabena tathA purIbenanA smaraNArthe hA. bhAI manaharalAla nAnAlAla vaDedarA 1 kAmadAra kezavalAla himatarAma prophesara sAheba (geDalavALA) 251 2 vakIla maNIlAla kezavalAla zAha 251 251 251 Page #938 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 sva. pitAzrI zAha kIracaMda puMjAbhAinA smaraNAthe hA. zAhu ramaNalAla phakIracaMda vaDIyA 1 paMcamIyA bhavAnabhAI kALAbhAi (jetapuravALA) vAMkAnera 1 mAstara kAntIlAla trakalAla kha DherIyA 51 2 zrI sthA. jaina saMgha (rUA. 250 mAkI) 251 3 daphtarI cunIlAla pApaTabhAI mArakhIvALA hA.bhAi prAgulAla cunIlAla 251 vIMchIyA 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. ajamerA rAyacaMda vrajapALa vIramagAma Ta zAha vIThThalabhAi meAdI mAstara zAha nAgaradAsa mANekacaMda 10 11 1 2 3 zAha maNIlAla jIvaNalAla (zAhapuravALA) 4 zAhu amulakha(bacubhAi)nAgaradAsanAM dharma patni a.sau.ena lIlAvatInA varasItapanA pAraNAnI khuzAlImAM hA bhAI kAntIlAla nAgaradAsa 5 sva. zeTha ujamazI nAnacaMdanA smaraNArthe temanA putrA taraphathI hA. zeTha cunIlAla nAnacaMda sva. zeTha maNIlAla lakSmIcaMdanA smaraNArthe temanA putro taraphathI hA. khImacaMdabhAI (khArAgheADAvALA) 12 251 13 14 51 51 51 251 251 251 7 sva. zeTha hIrAlAla prabhudAsanA smaraNArthe hA. zeTha anubhAI harIlAla 251 8 sa`ghavI jecaMdabhAI nAraNudAsa 251 300 9 sva. zAha velazIbhAi sAkaracaMdabhAInA smaraNArthe hA. cImanalAla velazI (katrAsavALA) 251 pArekha maNIlAla TokarazI lAtIvALA taraphathI (meTIenanA smaraNuAthe) 251 zAha nAraNudAsa nAnajIbhAinA suputra vADIlAlabhAInAM dhama patni a. sau. nAragIenanA varasItapa nimItte hA. zAntIbhAI 251 251 sva. chakhIladAsa gAkaLadAsanA smaraNArthe temanAM dharmapatni kamaLAbena taraphathI hA. majIlAkumArI 251 zrI sthA. jaina zrAvikA saMgha hA. pramukha a. sau. 2'bhAmena vADIlAla 251 sva. trIseAvanadAsa devacaMda tathA sva. a. sau. caMcaLabenanA smaraNArthe hA. DaoN. hiMmatalAla sukhalAla 51 Page #939 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 15 zAha mULacaMda kAnajIbhAI taraphathI hA. zAha nAgaradAsa e ghaDabhAI 251 16 zeTha mohanalAla pItAMbaradAsa hA.bhAI kezavalAla tathA manasukhalAlabhAI 251 17 zrImatI hIrAbena nAthubhAIne varasItapa nimitte hA. nAthubhAI nAnacaMda zAha 18 sva. maNIyAra parasotamadAsa su darajInA smaraNArthe . hA. zeTha sAkaracaMda parasetamadAsa 251 19 zeTha maNIlAla zIvalAla 251. verAvala 1 zAha kezavalAla jecaMdabhAI 251 2 zAha khImacaMda sobhAgyacaMda vasanajI 251 satArA 251 50. 251 1 sva. madanalAlajI kuMdanamalajI ke ThArInA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni rAjakuMvarabAI madanalAlajI sAlabanI (baMgALa) 1 dezI cunIlAla kulacaMda morabIvALA sANaMda 1 zAha hIrAcaMda chaganalAla hA. zAha cImanalAla hIrAcaMda 2 a. sau. caMpAbena hA. dezI jIvarAja lAlacaMda 251 3 paTela mahAsukhalAla DesAbhAI 251 4 zAha sAkaracaMda kAnajIbhAI 5 purIbena cImanalAla kalyANajI saMghavI lIMmaDIvALAne samaraNArthe hA. vADIlAla mehanalAla ke ThArI 251 6 pArekha nemacaMda motIcaMda muLIvALAnA smaraNArthe hA. pArekha bhIkhAlAla nemacaMda 251 7 saMghavI nAraNadAsa dharamazInA smaraNArthe hA.bhAI jayaMtIlAla nAraNudAsa 251 surata 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. zAha cheTubhAI abhecaMda 2pa1 suvaI (kaccha) 1 sAvaLA zAmajI hIrajI taraphathI sadAnaMdI jaina munizrI choTAlAla mahArAjanA upadezathI suvaI, sthA. jaina saMgha jJAnabhaMDArane bheTa 251 surendranagara 1 zeTha cAMpazIbhAI sukhalAla 251 2 bhAvasAra cunIlAla premacaMda 251 Page #940 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 3 sava. kezavalAla mULajIbhAInAM dharmapatni amRtabAInA maraNArthe . hA. zAha bhAIlAla kezavalAla (thAnagaDhavALA) 251 4 zAha nyAlacaMda harakhacaMda 251 5 zAha vADIlAla harakhacaMda 251 saMjelI (paMcamahAla) 1 zAha ucha gulAbacaMda 251 2 zrI sthA. jaina saMgha hA. zeTha premacaMda dalIcaMda 251 hATInAmALIyA 1 zeTha gopAlajI mIThAbhAI 250 hArIja 1 zAha amulakhabhAI muLajI hA. prakAzacaMda amulakha 301 2 sva. bena caMdrakAntAnA maraNArthe hA. amulakha muLajIbhAI 2 hubalI 1 hIrAcaMda vanecaMdajI kaTArIA 251 kale membaronI saMkhyA tA. 20-5-58 sudhI 4 Adha surIzrIo 33 prathama varganA membara 22 murabbIzrIo 77 bIjA varganA membare 41 sahAyaka membare 479 kulla membare (bIjA vargane sadaMtara baMdha karavAmAM Avela che.) rAjakoTa, tA. 20-5-58 sAkaracaMda bhAIcaMda zeTha maMtrI zrI a. bhA. 2. sthA. jaina zA. sa. tA. 7-6-18 sudhImAM nIcenI rakama maLI che. amadAvAda 1 bhAvasAra chaganalAla zAmaLadAsanA smaraNArthe temanA putro taraphathI hi. bhegIlAla chaganalAla bhAvasAra agAu rUA. 3000] maLela ja che, temAM be hajAra vadhAre mekalAvyA che, teozrI murabbI padamAMthI Adya murabbImAM dAkhala thAya che. 2000 2 zAha naTavaralAla gokaLadAsa 251 3 zAha zAmaLabhAI amarazIbhAI 251 - ' ! mArAM 1 zAha naTavaralAla dIpacaMda taraphathI temanAM dharmapatni e, sI. zuzIlAbenanA varasItapanI khuzAlImAM 251 rAjakoTa 1 daphatarI prabhulAla nyAlacaMda