Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| अहम् ।। कलिकालसर्वज्ञ - श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते
श्रीसिद्धहमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।।
[चतुर्थो विभागः] [ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयपादत आरभ्य चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थपादपर्यन्तम् ]
सम्पादकः
आचार्य-श्रीविजयशीलचन्द्ररि-शिष्यः
मुनि-विमलकीर्तिविजयः
श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशकः कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी
स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि - अहमदाबाद.
ई. २०११
वि.सं. २०६७
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अर्हम् ।। कलिकालसर्वज्ञ - श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ॥ [ चतुर्थी विभागः ]
[ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयपादत आरभ्य चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थपादपर्यन्तम् ]
सम्पादकः
आचार्य श्रीविजयशीलचन्द्रसूरि-शिष्यः
मुनि - विमलकीर्तिविजयः
श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशकः
कलिकालसर्वज्ञ श्री हेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी
स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि
अहमदाबाद.
ई. २०११
-
वि.सं. २०६७
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ( चतुर्थी विभागः) | सम्पादकः मुनि- विमलकीर्तिविजयः ।
प्रकाशक: कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि
अहमदाबाद
प्रथमावृत्तिः ई.स. २०११ I वि.सं. २०६७ I वीर नि.सं. २५३७
प्रतयः २५०
पृष्ठानि १५+३९०
प्राप्तिस्थान:
(१) श्रीविजयनेमिसूरीश्वरजी स्वाध्याय मंदिर, १२, भगतबाग, नवा शारदामंदिर रोड,
शेठ आणंदजी कल्याणजीनी पेढी पासे, पालडी, अहमदाबाद- ३८०००७. फोन : २६६२२४६५
(२) सरस्वती पुस्तक भण्डार ११२, हाथीखाना, रतनपोल,
मूल्यम् रू. ३५०/
अहमदाबाद- ३८०००१.
फोन : २५३५६६९२
मुद्रक: क्रिष्ना ग्राफिक्स
९६६, नारणपुरा जूना गाम, नारणपुरा, अहमदाबाद - १३. फोन : २७४९४३९३
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
III
સમર્પણ
પરમપૂજ્ય તેજોમૂર્તિ ગચ્છાધિપતિ પરમગુરુદેવ આચાર્ય શ્રીવિજયસૂર્યોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજની પુણ્ય-પાવન-સ્મૃતિમાં સમર્પિત
મારા દીક્ષાદાતા ભવતારક તે પૂજ્યપાદ પરમગુરુજીની સ્મૃતિમાં શ્રુતોપાસનાના એક નાના-શા સત્કાર્યની અંજલિ, આ ગ્રંથના રૂપમાં, તેઓશ્રીના સ્મૃતિશેષ છતાં પરમપાવન અને પરમ ઉપકારી ચરણકમલોમાં, અર્પણ કરતાં, હૃદયમાં અનેરી ધન્યતાનો અનુભવ થાય છે.
લિ. વિમલકીર્તિવિજય
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય નિવેદન.....
ધરમપૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયસૂર્યોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજની શુભ ભાવના તેમજ પ્રેરણાથી વિ.સં. ૨૦૪૫ના વર્ષે સ્થપાયેલ, કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય ભગવંતના નામ સાથે જોડાયેલ આ ટ્રસ્ટે, પૂજ્ય આચાર્યશ્રીના શિષ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયશીલચન્દ્રસૂરિજી મહારાજના માર્ગદર્શનમાં અનેક સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ કરી છે. તેમાં આપણા મૂર્ધન્ય વિદ્વજ્જનોને ‘શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય ચન્દ્રક' અર્પણ કરી તેમનું બહુમાન કરવામાં આવે છે. વિદ્વજ્જનોને આમંત્રણ આપીને વિવિધ વિષયો પર પરિસંવાદ અને સંગોષ્ઠીનું આયોજન થાય છે અને પ્રાચીન સાહિત્યના ગ્રંથોનું સંશોધન-સંપાદન કરાવવાપૂર્વક તેનું પ્રકાશન કરવામાં આવે છે. આજ પર્યંત આ ટ્રસ્ટના આશ્રયે આવા અનેક ગ્રંથોનું પ્રકાશન થયેલ છે, જે જૈન સંઘમાં જ નહિ પણ દેશ-વિદેશના અસંખ્ય વિદ્વાનોમાં પણ પ્રશંસાપાત્ર તથા ઉપાદેય બનેલા છે. ‘અનુસન્થાન’ નામે એક શોધપત્રિકા પણ આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે, જેના અઘાધિમાં ૫૬ અંકો થઈ ચુક્યા છે.
IV
આજે આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યના સિદ્ધહેમવ્યારણ ઉ૫૨ લખાયેલા ટુમ્બ્રિા નામના અપ્રગટ વિવરણનો ગ્રંથ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે, જેનો અમને આનંદ છે. આ ગ્રંથનું હસ્તલિખિત પ્રતિઓ પરથી પ્રતિલિપિ-લેખન તેમજ સંપાદન, પૂજ્ય આ.શ્રી વિજયશીલચન્દ્રસૂરિમહારાજના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રીવિમલકીર્તિવિજયજી મહારાજે કરેલ છે. આવું સરસ કાર્ય કરવા બદલ તેઓ અભિનંદનના અધિકારી છે.
શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યના ગ્રંથ પરની અપ્રકાશિત ટીકાના ગ્રંથના ત્રીજા ભાગનું પ્રકાશન થઈ ગયેલ છે, ચોથા ભાગનું પ્રકાશન કરવાનો લાભ અમારા ટ્રસ્ટને સાંપડ્યો, તે અમારું સદ્ભાગ્ય છે. અમો આશા રાખીએ છીએ કે બાકીના ભાગ પણ આ જ રીતે તૈયાર થશે અને તેના પ્રકાશનનો લાભ પણ અમોને-અમારા ટ્રસ્ટને જ પ્રાપ્ત થશે.
આસો સુદ-૫, ૨૦૬૭
લિ.
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય નવમજન્મ
શતાબ્દી સ્મૃતિ સંસ્કાર-શિક્ષણનિધિ
અમદાવાદ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદકીય નિવેદન
લૌકિક-લોકોત્તર ધર્મોના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોને-તત્ત્વોને-પદાર્થોને-રહસ્યોને સારી રીતે જાણવાં હોય-માણવાં હોયમૂળ સુધી પહોંચી ઉજજાગરિત કરવા હોય તો વ્યાકરણનો અભ્યાસ કરવો-કરાવવો અતિ આવશ્યક કાર્ય બની રહે છે. કારણકે કોઈ પણ શબ્દની સ્પષ્ટ વ્યુત્પત્તિ વ્યાકરણથી જ થઈ શકે છે- કરી શકાય છે, અર્થનો નિર્ણય પણ વ્યાકરણના આધારે થઈ શકે છે. જ્ઞાન પણ વ્યાકરણના અભ્યાસથી જ મૂર્તિમંત બને છે. પ્રકૃતિ અને પ્રત્યયોના વિભાગ દ્વારા પદોનું સ્પષ્ટીકરણ વ્યાકરણથી જ કરી શકાય છે. તેથી પ્રાચીનકાળથી વર્તમાનકાળ સુધીમાં અનેકવિધ મહર્ષિકારો-જૈનાચાર્યોએ સૈકે સૈકે ભિન્ન ભિન્ન વ્યાકરણોની રચના કરી. ભગવાન મહાવીરસ્વામીના સમયમાં ઐન્દ્ર વ્યાકરણની રચના થઈ હતી. ભગવાન મહાવીરસ્વામીના પછીના સમયમાં શબ્દપ્રાભૃત વ્યાકરણની રચના થઈ હતી. વિક્રમની છઠ્ઠી શતાબ્દીમાં જૈનેન્દ્રવ્યાકરણની રચના થઈ હતી. વિક્રમની નવમી શતાબ્દીમાં યાપનીય સંઘના આચાર્ય પાલ્યકીર્તિ-શાકટાયને શબ્દાનુશાસનની રચના કરી હતી. વિ.સં. ૧૦૮૦માં આચાર્ય વર્ધમાનસૂરિ મહારાજના શિષ્ય આચાર્ય બુદ્ધિસાગરસૂરિ મહારાજે પંચગ્રંથી વ્યાકરણની રચના કરી હતી. ત્યારબાદ વિ.સં. ૧૧૯૪માં ગૂર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજ જયસિંહની પ્રેરણાથી કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યે પંચાંગી સિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન નામનાં વ્યાકરણની રચના કરી હતી. ત્યાર પછી પણ મુષ્ટિવ્યાકરણ-દીપકવ્યાકરણ આદિ અનેક વ્યાકરણોની રચના થઈ હતી, તે તમામ વ્યાકરણોમાં કલિકાલસર્વજ્ઞ રચેલું વ્યાકરણ સર્વશ્રેષ્ઠ-સર્વોત્કૃષ્ટ-સર્વમાન્ય બન્યું હતું.
મંદબુદ્ધિવાળા વિદ્યાર્થીઓ પણ વ્યાકરણના બોધથી વંચિત ન રહે-વિમુખ ન બને તે માટે મૂળસૂત્રો પર છે હજાર શ્લોક પ્રમાણ સૂત્રાર્થપ્રદર્શિકા લઘુવૃત્તિની રચના કરી. કુશાગ્રબુદ્ધિવાળા વિદ્યાર્થીઓ શબ્દોની સિદ્ધિ સારી રીતે કરી શકે તે માટે અઢાર હજાર શ્લોક પ્રમાણ તત્ત્વપ્રકાશિકા નામની બૃહદવૃત્તિની પણ રચના કરી. તત્ત્વપ્રકાશિકા 'નામની બહવૃત્તિ પર અનેક ન્યાયના સૂત્રોની ચર્ચાથી સભર ૮૪,૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ શબ્દમહાર્ણવન્યાસની પણ રચના કરી. તે દ્વારા પોતાની પહેલાંના વ્યાકરણોમાં રહેલી ત્રુટિઓને દૂર કરી હતી. તથા સંસ્કૃત વ્યાકરણની સાથે પ્રાકૃત-શૌરસેની-માગધી-પિશાચી-ચૂલિકાપિશાચી-અપભ્રંશ વ્યાકરણ લખવાની પ્રથાના આદિ આવિર્ભાવક હેમચન્દ્રાચાર્ય જ હતા.
( શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસનવ્યાકરણના મૂળસૂત્રોમાં આવેલા શબ્દો, તથા ઉદાહરણ-પ્રત્યુદાહરણની સાધનિકાઓ કોઈક વ્યાકરણ વિશારદે તૈયાર કરી ઢિકા નામે પ્રસિદ્ધ કરી હતી. તેની એક હસ્તલિખિત પ્રતિ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનમંદિર-પાટણનાં જ્ઞાનભંડારમાં રહેલી “સિદ્ધહેમચન્દ્રાનુશાસન બૃહદુવૃત્તિ ઢુંઢિકા પંચાધ્યાયપર્યત” (ચતુષ્ક-આખ્યાતકદુવૃત્તિઢંઢિકા) પત્ર-૩૫૭, ડો. ૯૭, નં. ૨૪00 તથા બીજી હસ્તલિખિત પ્રતિ શ્રીહંસવિજયજી-કાંતિવિજયજી મહારાજ
Jain Education Intemational
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
N
સંગહીત જ્ઞાનભંડાર (જાની શેરી - વડોદરા)માં રહેલી ““સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન ઢુંઢિકાવૃત્તિ – પંચમાધ્યાયપર્યત” પત્ર૨૯૫, પ્રતિ નંબર ૨૦૨૦ને આધારે અજ્ઞાતકર્તૃકા ઢુંઢિકાના ચોથા ભાગનું સંપાદન કાર્ય કર્યું છે. અધ્યયન-અધ્યાપનમાં સુગમતા રહે તે હેતુથી વ્યાકરણ સંબંધી ધાતુપારાયણ-ક્રિયારત્નસમુચ્ચયાદિ અનેકવિધ ગ્રંથોના ઉદ્ધરણો આપ્યાં છે. તથા પાટણ જ્ઞાનભંડારમાંથી પ્રાપ્ત થયેલી બીજી હસ્તલિખિત પ્રતિને આધારે ઉદ્ધરણો-પાઠાંતરો આપવામાં આવ્યાં છે ત્યાં રે કરવામાં આવ્યો છે.
બાલબ્રહ્મચારી તપાગચ્છાધિપતિ શાસનસમ્રાટ આચાર્ય શ્રીવિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયના પ્રવચન પ્રભાવક તેજોમૂર્તિ પરમપૂજય આચાર્ય શ્રીવિજયસૂર્યોદયસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના વિદ્વધર્ય શિષ્યરત્ન પરમપૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયશીલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણા-કૃપાથી ચોથા ભાગનું સંપાદન કાર્ય કરી શક્યો છું.
સંપાદન કાર્યમાં શંકાસ્પદ સ્થાનોનું સમાધાન કરી આપનાર પંડિત ચંદ્રકાન્તભાઈ સંઘવી (પાટણ) તથા પંડિત રાજેન્દ્રભાઈ સંઘવીનો પણ ઘણો આભાર.
ગ્રંથનું સંપાદન કરતાં કોઈ પણ ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તો સુધારી લેવા વિનંતિ.
શાસનસમ્રાટ શ્રીવિજયનેમિસૂરિ જ્ઞાનશાળા રિલીફ રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧ આસો સુદ-૫
મુનિ વિમલકીર્તિવિજય
Jain Education Intemational
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
VII
॥ सम्पादनोपयुक्तग्रन्थसूचिः ॥ (१) श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनं स्वोपज्ञमध्यमवृत्त्यवचूरिभ्यामलङ्कृतम् । द्वितीयो विभागः । (२) श्रीमद्विजयलावण्यसूरिप्रणीतो धातुरलाकरः [भाग १ थी ७] (३) श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवद्विरचितं धातुपारायणम् ।
(४) श्रीहैमव्याकरणसत्का श्रीउणादिगणविवृत्तिः ।
(५) आचार्यगुणरत्नसूरिविरचितः क्रियारत्नसमुच्चयः ।
(६) श्रीहेमहंसगणिविरचितो न्यायसंग्रहः ।
(७) हैमकृदन्तश्रेणिः । सम्पादिका - साध्वी श्रीअमीरत्नाश्रीजी ।
(८) शब्दरत्नमहोदधिः १-२-३ । संकलनकर्ता - पंन्यासप्रवरंमुक्तिविजयो गणिः ।
आर्थिक सहयोग . सुरेन्द्रनगर जैन संघना पूर्व-विभागमा वि.सं. २०६७ना वर्षे चातुर्मास बिराजमान शासनसम्राटश्रीविजयनेमिसूरीश्वरजी-समुदायना सा.श्रीधृतियशाश्रीजीना शिष्या सा.श्रीधुवयशाश्रीजीए करेल मासक्षमणनी उत्कट तपश्चर्यानी अनुमोदनार्थे तेमना भक्तगण तरफथी आ प्रकाशन माटे उदार आर्थिक सहयोग प्राप्त थयेल छे.
Jain Education Intemational
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृजादिषु सन्ध्यक्षरान्तधातोः आत्विधानम् शिति-थवि-णवि सन्ध्यक्षरान्तधातोः आत्निषेधः घञि - णमि धातोः सन्ध्यक्षरस्य आत्विधानम् सनि-यपि अक्डिति आत्विधानम् यपि खलादिवर्जिताक्ङिति आत्विधानम्
णौ आत्विधानम्
णौ रुहः पविधानम्
णी नोऽन्तविधानम्
णी लोऽन्तविधानम्
जोऽन्तविधानम्
योऽन्तविधानम्
णी पुरन्तविधानम्
ft स्फाय: स्फाविधानम्
णी अगत्यर्थशदेः शात्विधानम्
॥ संक्षेपतो विषयानुक्रमः ॥
चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः । आख्यातप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या - १२३ । पत्राङ्कः १-९९ ।
णौ ह्रस्वविधानम्- ञि-णमि तु वा दीर्घविधानम्
णी ह्रस्वविधानम्
इसादिपरे णौ ह्रस्वविधानम्
घपरे णौ ह्रस्वविधानम् परे णौ ह्रस्वविधानम्
Jain Education Intemational
VIII
सूत्राङ्कः
४।२।१
४।२।२, ४।२।३
४१२४, ४२५
४।२।६, ४२२१७
४१२१८, ४१२१९
४।२।१०-४।२।१३
४।२।१४
४।२१५, ४।२।१८
४।२।१६, ४।२।१७
४।२।१९
४।२।२०
४।२।२१
४।२।२२
४।२।२३
४।२।२४-४।२।३१
४।२।३२
४।२।३३
४।२।३४
४२३५, ४२१३६
पत्राङ्कः
9
२
३
३-४
५-६
७-९
९
९, ११
90
१२
१३
१४
१६
१६
१६-२५
२६
२७
२८
२९-३३
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्राङ्क:
४।२१३७
४१
ङपरे णौ ऋवर्णस्य ऋत्विधानम् डपरे णौ अवर्णस्य इत्विधानम् णौ उपान्त्योवर्णस्य ऊत्विधानम् स्वरे प्रत्यये उपान्त्यस्वरस्य ऊत्विधानम् परोक्षा-अद्यतन्योः उपान्त्यस्वरस्य ऊत्विधानम् अनङि स्वरादिक्डिति उपान्त्यस्वरस्य लुविधानम् क्डिति धातोरुपान्त्यनो लुविधानम् जौ धातोरुपान्त्यनो लुकविधानम् शवि धातोरुपान्त्यनो लुविधानम् अकटि-घिनणि-शवि धातोरुपान्त्यनो लुविधानम् णौ धातोरुपान्त्यनो लुविधानम् घञि धातोरुपान्त्यनो लुविधानम् जवे स्यदो निपातितः दशनादीनि निपातितानि धुटि क्डिति मकारादीनां लुविधानम् यपि मकारादीनां लुविधानम् क्वौ मकारादीनां लुविधानम् तिकि मकारादीनां लुक-दीर्घश्च निषेधः धुटि क्डिति नकारस्य आविधानम् धुटि सनि नकारस्य आत्विधानम् ये क्डिति नकारस्य आत्विधानम् तिकि नकारस्य लुक्-आत्विधानम् वनि पञ्चमस्य आत्विधानम् क्तौ अपपूर्वस्य चायतेः चिविधानम् क्तयोः-क्तौ लादो हुलद्विधानम् क्ति-क्त क्तवतूनां तकारस्य नकारविधानम् क्तयोः तकारस्य मादीनि विधानानि निर्वाणं निपातितम् क्तान्ताः क्षीबादयो निपातिताः भित्तं निपातितम् वित्तं निपातनम् हे: धिविधानम्
४।२।३८, ४।२।३९ ४।२।४०, ४२१४१ ૪ોર ૪૨ ४।२।४३ ४२१४४ ४।२।४५-४।२।४७ ४।२।४८ ४।२।४९ ४।२।५० ४।२।५१ ४२५२ ४।२।५३ ४।२।५४ ४।२।५५ ४।२।५६, , ४।२।५७ ४।२५८ ४।२।५९ ४।२।६० ४।२१६१ ४।२।६२, ४।२।६३ ४।२१६४ ४।२।६५ ४।२।६६ ४।२।६७ ४।२।६८-४।२७७ ४२७८ ४।२७९ ४।२।८० ४।२।८१ ४।२।८२ ४।२४८३
Jain Education Intemational
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्राङ्कः
४२१८४
४।२४८५, ४।२८६ ૪રિ૮૭ ४।२।८८, ४।२।८९ ४।२।९० ४।२।९१-४।२।९३ ४।२।९४, ४।२।९५ ४।२९६ ४।२।९७
४।२।९८
शासादीनां शाध्यादयो निपातिताः हिप्रत्ययस्य लुविधानम् उप्रत्ययस्य लुविधानम् शित्यविति कृगोऽस्य उत्विधानम् शित्यविति श्नस्य अस्तेश्चास्य लुकविधानम् अन्प्रत्ययस्य पुस्विधानम् अन्तो नो लुविधानम् शित्यवित्यायो लुविधानम् व्यञ्जनादौ शित्यवित्यात ईविधानम् व्यञ्जनादौ शित्यवित्यात इतविधानम् व्यञ्जनादौ शित्यवितीत इतविधानम् हौ आत आदादीनि विधानानि यादौ शिति आतो लुकविधानम् श्ये धातोरोतो लुविधानम् अत्यादौ शिति ज्ञा-जनोः जाविधानम् अत्यादौ शिति प्वादीनां ह्रस्वविधानम् अत्यादौ शिति गमादीनां छविधानम् अत्यादौ शिति सर्तेः धाविधानम् अत्यादौ शिति श्र्वादीनां श्रादीनि विधानानि अत्यादौ शिति दीर्घविधानम् श्ये दीर्घविधानम् अनटि दीर्घविधानम् मादौ वादौ च अत आतविधानम् आत्मनेपदस्थस्य अन्तः अतविधानम् आत्मनेपदस्थस्य अन्तः रत्विधानम् तिवादिनवप्रत्ययस्थाने णवादिनवप्रत्ययाः तिवादिपञ्चप्रत्ययस्थाने णवादिपञ्चप्रत्ययाः आशिषि तु-ह्योः तातड़विधानम् णव औत्विधानम् आतामादिप्रत्ययस्थात इत्विधानम् सप्तमीप्रत्ययस्थस्य य इतविधानम् सप्तम्या याम इयम्-युस इयुविधानम्
९१.
४।२।९९ ४२११००, ४२११०१ ४।२।१०२ ४।२।१०३ ४।२।१०४ ४।२।१०५ ४।२।१०६ ४।२।१०७ ४/२/१०८ ४।२।१०९, ४।२।११० ४२११११ ४।२।११२ ४।२।११३ ४।२।११४ ४।२।११५, ४।२।११६ ४।२।११७ ४२१११८ ४२१११९ ४/२/१२० ४।२।१२१ ४।२।१२२ ४।२।१२३
Jain Education Intemational
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
XI
चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः । आख्यातप्रकरणम् ।
सूत्रसंख्या - ११५ । पत्राङ्क: १००-२१६ ।
सूत्राङ्कः
पत्राङ्क:
१००-१०२, १०४
१०२ १०५ १०५
१०६
१०६-१०९
११० ११२ ११४ ११४
११५
११७ ११८
०
१२०
०
अक्डिति गुणविधानम् पुसि-पौ गुणविधानम् श्ये गुणविधानम् किति गुणविधानम् अङि गुणविधानम् परोक्षायामकि गुणविधानम् क्ये-यङि-आशीर्ये गुणविधानम् अविति क्डिल्लोपे गुण-वृद्धिनिषेधौ सिज्लुपि गुणनिषेधः पञ्चम्यां गुणनिषेधः स्वरादौ शिति गुणनिषेधः स्वरादौ अप्विति व्-य विधानम् स्वरादावविति शिति विधानम् अञ्णित्प्रत्ययो डिद्वविधानम् इट् द्वित्विधानम् अविशित्प्रत्ययो डिद्वत्विधानम् अवित्परोक्षा किद्वत्विधानम् क्त्वाप्रत्ययः किद्वविधानम् क्त्वा-सन्प्रत्ययौ किद्वत्विधानम् क्त-क्तवतुप्रत्ययौ किद्वत्विधानम् क्त-क्तवतुप्रत्ययौ किद्वत्निषेधः क्त्वाप्रत्ययः किद्वत्निषेधः सन्प्रत्ययः किद्वत्विधानम् सिजाशिषौ प्रत्ययौ किद्वविधानम् गुणे सति समानस्वरवृद्धिविधानम् स्वरादी प्रत्यये समानस्वरवृद्धिविधानम् अडिति सिचि समानस्वरवृद्धिविधानम् अनिटि सिचि समानस्वरवृद्धिविधानम् सेटि सिचि समानस्वरवृद्धिविधानम् सेटि सिचि समानस्वरवृद्धिनिषेधः ज्जिति समानस्वरवृद्धिविधानम्
४।३।१, ४।३२, ४।३।४ ४।३।३ ४।३५ ४।३६ ४।३७ ४।३।८, ४।३।९ ४।३।१० ४।३।११ ४।३।१२ ४।३।१३ ४।३।१४ ४।३।१५ ४।३।१६ ४।३।१७ ४।३।१८, ४।३।१९ ४।३।२० ४।३।२१, ४।३।२२ ४।३१२३, ४।३।२४, ४।३।३१ ४।३।२५, ४।३।३२ ४।३।२६ ४।३।२७, ४।३।२८ ४।३।२९, ४।३।३० ४३।३३, ४।३।३४ ४।३।३५-४।३।४१ ४।३।४२ ४।३।४३ ४।३।४४ ४।३।४५ ४।३।४६-४।३।४८ ४।३।४९ ४।३।५०-४।३.५२
१२१
१२३-१२५ १२५, १२६, १३३ १२७, १३४
१२९ १३०:१३२ १३२, १३३ १३५.१३७ १३७-१४१
१४२
१४३ १४४
१४६ १४८-१५०
१५१ १५३-१५६
Jain Education Intemational
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
XII
सूत्राङ्कः
पत्राङ्क:
१५६
१५७ १५८
१६१ १६२
१६२ १६३-१६५
१६५ १६५-१६७
१६९ १७०-१७३
१७४ १७५-१७७
१७८ १७९ १७९ १८२
ञ्णिति कृति-औ आत ऐत्विधानम् ञ्णिति कृति-ौ वृद्धिनिषेधः ञ्णिति कृति-औ वृद्धिविधानम् उद्यम-उपरमौ निपातितौ परोक्षाया अन्त्यो णव् णित्विधानम् व्यञ्जनादौ विति अद्युक्तोदन्तधातोः औत्विधानम् दि-स्योः अद्युक्तोदन्तधातोः औनिषेधः व्यञ्जनादौ विति ईत्विधानम् दि-स्योः परयोः ईत्विधानम् सिचो लुपविधानम् सिज्लुपि सन आत्विधानम् सिचो लुविधानम् धादौ प्रत्यये सो लुविधानम् सादौ प्रत्यये सो लुविधानम् दन्त्यादौ सको लुक्विधानम् स्वरादौ प्रत्यये सकोऽस्य लुविधानम् अद्यतन्यां आत लुविधानम् । सादिसन्नादिवर्जिताशिति आतो लुकविधानम् दिप्रत्ययलुविधानम् सिप्रत्ययलुविधानम् अशिति प्रत्यये यप्रत्ययलुविधानम् अशिति प्रत्यये क्यप्रत्ययलुविधानम् अशिति प्रत्यये धातोरतो लुकविधानम् अनिट्यशिति प्रत्यये णे: लुक्विधानम् क्तयोः णेः लुक्विधानम् आमादिप्रत्ययपरेषु णेः अस्विधानम् यपि णेः अविधानम् यपि मेडो मित्विधानम् यपि क्षेः क्षीविधानम् शक्ती क्षय्य-जय्यौ निपातितौ क्रयार्थे क्रय्यनिपातितः सादौ प्रत्यये सकारस्य तकारविधानम् क्डिति स्वरे दीडो दीयविधानम्
४।३१५३ ४।३।५४, ४।३।५५ ४।३५६ ४/३१५७ ४।३।५८ ४।३।५९, ४।३।६० ४।३।६१ ४।३।६२-४।३।६४ ४।३।६५ ४।३।६६-४।३१६८ ४।३।६९ ४।३७०, ४।३७१ ४।३७२ ४।३७३ ४।३।७४ ४।३।७५ ४।३७६ ४।३७७ ४।३।७८ ४।३।७९ ४।३१८० ४।३।८१ ४।३।८२ ४।३।८३ ४।३।८४ ४।३८५ ४।३।८६, ४।३।८७ ४।३।८८ ४।३।८९ ४।३९० ४।३।९१ ४।३।९२ ४।३।९३
१८३
१८३ १८५ १८५ १८७ १८८ १८९ १९० १९२
१९२ १९३. १९४
१९४ १९४ १९५ १९५ १९५ १९७
Jain Education Intemational
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्डित्यशिति स्वरे - इडादिषु धातोरातो लुक्विधानम् क्डित्याशिषि धातोरात एत्विधानम् यब्वर्जितव्यञ्जनादिक्डित्यशिति आत ईत्वधानम्
यङि हन्तेः घ्नीविधानम्
ञ्णिति हन्तेः घात्विधानम्
ञिणवि हन्तेः घन्विधानम्
अङि नशेः नेश्वधानम्
अङि श्वयत्यादीनां श्वादय आदेशाः
शिति शीङः एत्वधानम्
यादी क्ङिति शीङः शविधानम्
यादी क्ङिति ऊहतेरुतो ह्रस्वविधानम् यादी क्ङित्याशिषि ईतो हूस्वविधानम् च्यादौ-यादावाशिषि दीर्घविधानम्
च्व्यादौ ऋतः रीविधानम्
शादौ ऋतः रिविधानम्
अव्ययवर्जितावर्णस्य ईत्वधानम्
क्यनि अवर्णस्य ईत्विधानम् अशनायादीनि निपातनानि
मैथुने क्यनि सन्तविधानम् लौल्ये क्यनि स्-असन्तविधानम्
-
अशिति अस्तेः भू-बुवो वच्विधानम् अघञादावशिति अजे: वीविधानम् अशिति चक्षः क्शांग्-ख्यांग्विधानम् अशिति भृज्जतेः भर्जुविधानम् ते दागः विधानम्
तादौ किति धावर्जितदासंज्ञकधातोः त्त्-दत्त्वधानम्
तादौ किति आत इत्विधानम्
तादौ किति हाको हिविधानम्
तादौ किति धागो हिविधानम्
तादौ किति-यपि अदेः जग्ध्वधानम्
XIII
सूत्राङ्कः
४।३।९४
४/३/९५, ४१३१९६
४।३।९७, ४।३।९८
४ ३१९९
४|३|१००
चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः । आख्यातप्रकरणम् 1
सूत्रसंख्या १२२ । पत्राङ्कः २१७-३५३ ।
४ | ३ |१०१
४|३|१०२
४|३|१०३
४|३|१०४
४|३|१०५
४ | ३ |१०६
४।३।१०७
४।३।१०८
४।३।१०९
४।३।११०
४।३।१११
४।३।११२
४।३।११३
४|३|११४
४।३।११५
सूत्राङ्कः
४|४|१
४।४।२, ४।४।३
४/४/४, ४/४/५
४|४|६
४/४१७, ४/४/८
४/४१९, ४|४|१०
४|४|११-४|४|१३
४|४|१४
४|४|१५
४|४|१६
पत्राङ्कः
१९७
१९९, २००
२०१-२०४
२०४
२०५
२०६
२०६
२०६
२०८
२०८
२०९
२१०
२१०
२११
२१२
२१३
२१४
२१४
२१४
२१६
पत्राङ्कः
२१७
२२०, २२१
२२१-२२३ २२३
२२५, २२६
२२७, २२८
२२९, २३०
२३१ २३१
२३३
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
सनादिषु अदे: घस्लृविधानम् परोक्षायां वेगो वय्विधानम् परोक्षायां श्रादीनामृत ऋत्विधानम्
आशिषि - अद्यतन्यां हन्तेः वधविधानम्
अद्यतन्यां इणिकोः गाविधानम्
णी इणिकोः गमुविधानम् सनि इङ: - इणिकोः गमुविधानम् परोक्षायामिडो गाविधानम् सन् - इपरे णौ इडो गाविधानम् अद्यतनी - क्रियातिपत्त्योः इडो गीविधानम्
ह्यस्तन्यादिषु धातोरादिः अविधानम् ह्यस्तन्यामिणिकोरस्तेश्च वृद्धिविधानम् अद्यतन्यादिषु स्वरादेर्धातोः वृद्धिविधानम् स्ताद्यशित आदि: इट्विधानम्
क्तेरादिः इट्विधानम् इटो दीर्घविधानम् सिजाशिषोरादिः इट्विधानम्
क्तयोरादिः इट्विधानम्
क्त्व आदिः इट्विधानम् क्त क्तवतु- क्त्व आदिः इट्विधानम्
स्ताद्यशितस्तादेः इट्विधानम्
सन आदिः इट्विधानम्
स्यस्यादिः इट्विधानम् स्ताद्यशितः सादेरादिः इविधानम् स्ताद्यशितः आदिः इट्विधानम् स्ताद्यशितः तुरादिः इट्विधानम् स्ताद्यशितः आदिः इनिषेधः कित आदिः इनिषेधः
सन आदि: इट्निषेधः क्तयोरादिः इट्निषेधः
क्ते वृते: वृत्तं निपातितम् बलिनि स्थूले दृढो निपातितः
XIV
सूत्राङ्कः
४|४|१७, ४|४|१८
४|४|१९
४।४।२०
४।४।२१, ४।४।२२
४।४।२३
४।४।२४
४।४।२५
४|४|२६
४।४।२७
४।४।२८
४|४|२९
४|४|३०
४ |४ |३१
४।४।३२, ४।४।३८
४|४|३३
४ ४ ३४, ४ ४ ३५
४ ४ ३६, ४२४१३७
४।४।३९, ४/४/४०
४।४।४१, ४।४।४२
४।४।४३ - ४१४१४५
४ |४ |४६
४ । ४ । ४७, ४१४।४८ ४|४ |४९
४|४|५०, ४/४/५१
४।४।५२, ४/४/५३
४|४१५४
४/४/५५, ४/४/५६
४/४/५७, ४/४/५८
४|४|५९, ४/४/६०
४१४१६१-४१४१६४, ४/४/६६
४|४|६८, ४।४।७१
४/४/६५
४ |४१६९
पत्राङ्कः
२३४, २३५
२३६
२३६
२३७, २३८
२३९
२४०
२४०
२४१
२४१
२४२
२४३
२४४
२४४
२४६, २५५
२४८
२५०, २५१
२५३, २५४
२५८
२५९
२६०, २६१
२६२ २६४-२६६ २६८ २६९-२७१
२७३, २७४
२७५
२७६-२७८ २९६-२९७
२९८, २९९
२९९-३०३, ३०४,
३०५, ३०७
३०४
३०५
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
मन्थादिष्वर्थेषु क्तान्ताः क्षुब्धादयो निपातिताः क्तयोरादिः वेनिषेधः
४|४|७० ४।४।७२, ४।४।७३, ४।४।७५
४|४७६
३०६ ३०८. ३०९, ३१०-३१२
३०९
३१२ ३१२, ३१५
३१४
३१५ ३१८-३२० ३२१-३२३
३२५
३२५ ३२६
३२७ ३२८, ३२९
तान्ता दान्तादयो निपातिताः अपचितो निपातितः थव आदिः इट्विधानम् थव आदि: इनिषेधः व्यञ्जनादिपरोक्षादिः इट्विधानम् क्वसोरादिः इविधानम् सिच आदि: इविधानम् से-ध्वयोः, स्व-ध्वमोरादिः इट्विधानम् यादिवर्जितव्यञ्जनादिशित्प्रत्ययादिः इटविधानम् दि-स्योरादि: ईट्विधानम् दि-स्योरादि: अट्विधानम् कृग आदिः स्सट्विधानम् किरतेरादिः स्सविधानम् वौ विष्किरो निपातितः तुम्पतेरादिः स्सट्विधानम् स्वरात्परो नोऽन्तविधानम् स्वरात्परः अदन्तविधानम् पित्कृति तोऽन्तविधानम् आने मोऽन्तविधानम् आसीनो निपातितः विङति कृत इर्विधानम् क्डिति ऋत उर्विधानम् अडि-क्डिति-व्यञ्जनादौ शासः शिस्विधानम् पौ-यवर्जितव्यञ्जनादौ य्वोः लुविधानम् कृतः कीर्त्तविधानम्
४|४|७४ ४/४/७७ ४।४।७८, ४।४।८० ४।४।७९ ४।४८१ ४।४।८२, ४/४/८३ ४।४।८४-४।४।८६ ४।४।८७ ४।४।८८ ४।४।८९ ४।४।९० ४।४।९१, ४/४/९२ ४।४।९३-४।४।९५ ४।४।९६ ४।४।९७ ४।४।९८-४।४।११० ४।४।१११, ४।४।११२ ४।४।११३ ४|४|११४ ४|४|११५ ४।४।११६ ४|४|११७ ४।४।११८-४।४।१२० ४/४/१२१ ४|४|१२२
३३० ३३१
३३१ ३३२-३३९ ३४०-३४२
३४४
३४६
३४६
३४७ ३४८-३५०
३५०
३५२
Jain Education Intemational
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुड़गुड़गुड़ वन व वन व वन वन 44 4 4 4 4 4 45
0000000000000
ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ,००,०००
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने
अर्हम् ॥
कलिकालसर्वज्ञ श्रीमा
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ॥
[प्रथमो विभागः )
[ प्रथमाध्यायस्य प्रथमपादतः आरभ्य द्वितीयाऽध्यायस्य प्रथमपादपर्यन्तम् ]
सम्पादकः
मुनि - विमलकीर्तिविजयः
श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशकः
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि - अहमदाबाद. ई. २००८.
वि. सं. २०६५
અઘાવિધ ત્રણ ભાગ પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યા છે.
अर्हम् ।।
अर्हम् ॥ कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ॥ [ तृतीयो विभागः ]
[तृतीयाध्यायस्य द्वितीयच आरभ्य पध्यायस्य प्रथमपाप]
सम्पादकः
आचार्य श्रीविजयशीलचन्द्रसूरि-शिष्यः मुनि- विमलकीर्तिविजयः
श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशकः
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी
स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि - अहमदाबाद. ई. २०१०. वि. सं. २०६६
444545454544
अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ना
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञानकर्तृका दुण्डिका ॥
[द्वितीय विभागः ]
[द्वितीयाध्यायस्य द्वितीययावत आरभ्य तृतीयाध्यायस्य प्रथमपादपर्यन्तम् ]
सम्पादकः
आचार्य श्रीविजयशीलचन्द्रसूरि-शिष्यः मुनि - विमलकीर्तिविजयः
श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशक:
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि - अहमदाबाद. ई. २००९. वि. सं. २०६५
હજી આગળ ત્રણેક ગ્રંથોમાં આ હૂંઢિકા પૂર્ણ થશે તેવી સંભાવના છે.
પ્રાપ્તિસ્થાન : શ્રીવિજયનેમિસૂરીશ્વરજી સ્વાધ્યાય મંદિર १२, लगतमाग, नया शारा मंदिर रोड, શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી પાસે, पापडी, समहावाह - ३८०००७ ફોન : ૨૬૬૨૨૪૬૫
સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર ११२, हाथीजाना, रतनपोज,
महावाह-३८०००१
ལལལསལམ་ལ་ལམ་ལལལལལལལལལལ གལག་
०००००००००००, ॐ, ॐ, ॐ, ॐ, ॐ,ॐ.. ॐ ॐ ॐ ॐ ॐ.0.0.0.05,05,, ॐ.. ॐ. ॐ.. ॐ.. ॐ, ॐ ॐ ॐ ॐ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अर्हम् ॥ कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविरचितं श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ।। श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ॥
॥ अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
आत् सन्ध्यक्षरस्य ||४ | २|१||
[आत्] आत् प्रथमा सि ।
[ सन्ध्यक्षरस्य ] सन्धि-अक्षर । सन्धौ अक्षरं = सन्ध्यक्षरम्, तस्य । 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा, सम्पूर्व० । सन्धिः । उपसर्गाद्दः कि' (५।३।८७) किप्र० इ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः,
सन्धानं
ततः समासः निर्निमित्तः ।
[संव्याता ] 'व्यंगू संवरणे' (९९३) व्ये । अनेन आत्० तृच्प्र० तृ । प्रथमा सि । ऋदुशनस्- पुरुदंशोऽनेहसश्च (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
व्या० सम्पूर्व० । संव्ययतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५1१1४८) सेर्डा : ' (१।४।८४) सि० डा० । ' डित्यन्त्यस्वरादेः'
[दाता ] 'देंङ् पालने' (६०४) दे । अनेन आत्० तृ । प्रथमा सि । ऋदुशनस्- पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डा : ' (१।४।८४) सि० अन्त्यस्वरादिलोपः ।
दा० । दयत इति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० डा० । डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१ ।११४)
[म्लाता ] 'म्लें गात्रविनामे' (३२) म्ले । अनेन आत् । म्लायतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । [निशाता ] 'शच् तक्षणे' (११४७) शो, निपूर्व० । अनेन आत्० । निश्यतीति । 'णक-तृचौ' (५1१/४८) तृच्प्र०
→ तृ ।
[सुग्लः ] 'ग्लै हर्षक्षये' (३१) ग्लै । अनेन आत्० ग्ला०, सुपूर्व० । सुष्ठु ग्लायतीति । 'उपसर्गादातो डोऽश्यः' (५/१/५६) डप्र० अ । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा सि ।
[सुम्लः ] सुष्ठु म्लायतीति । 'उपसर्गादातो डोऽश्यः' (५।११५६) डप्र० अ । डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२|१|११४ ) अन्त्यस्वरादिलोपः । प्रथमा सि ।
[ सुग्लानम् ] सुष्ठु ग्लायते । 'शासू-युधि - दृशि - धृषि - मृपा - ऽऽतोऽन: ' ( ५|३ | १४१ ) अनप्र० । [सुम्लानम् ] सुष्ठु म्लायते । 'शासू-युधि दृशि धृषि- मृषा- Sऽतोऽन:' ( ५।३ । १४१ ) अनप्र० ।
[कर्ता] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । करोतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । प्रथमा सि । ऋदुशनस् ० ' (१।४।८४) सि० डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४ )
अन्त्यस्वरादिलोपः ।
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [चेता] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । चिनोतीति । 'णक-तृचौ ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस् ० ' (१।४।८४) सि० डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
२
[स्तोता ] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'पः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्ष० ( १ ) / सूत्र (२९) स्तु । स्तौतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । 'नामिनो गुणोऽक्ति' (४।३।१) गु० ओ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस् ० ' (१।४।८४) सि० डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । इह लाक्षणिकत्वात् आत् न भवति ॥ छ।
न शिति ||४ |२| २ ॥
[न] न प्रथमा सि ।
[शिति ] श् इदनुबन्धो यस्याऽसौ शित्, तस्मिन् ।
[ग्लायति] 'ग्लैं हर्षक्षये' (३१) ग्लै । अनेन आत् निषेधः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[म्लायति] 'म्लें गात्रविनामे' (३२) म्लै । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनदभ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[संव्ययति ] 'व्र्व्यग् संवरणे' (९९३) व्ये, सम्पूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।छ।।
व्यस्थव् - णवि ।।४।२।३ ॥
[व्यः ] व्या पष्ठी इस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२1१।१०७) आलुक् ।
[थव्णवि] थव् च णव् च = धव्णव्, तस्मिन् ।
[ संविव्ययिथ] 'व्र्व्येग् संवरणे' (९९३) व्ये, सम्पूर्व० । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४|१|१) " व्ये" द्विः | ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ज्या व्ये- व्यधि-व्यचि-व्यथेरिः' (४।१।७१) इकारस्य इ० पूर्व० 'ऋ-वृ-व्ये ऽद इट्' (४।४।८०) इट् ततो द्विः ।
[ संविव्याय ] सम् 'व्येंग् संवरणे' (९९३) व्ये । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४1१1१) "व्ये" द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ' ज्या व्ये- व्यधि-व्यचि-व्यथेरिः' (४।१।७१) इ० → इ० । 'नामिनोऽकलि-हले : ' ( ४।३।५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[अहं संविव्यय ] अस्मद् प्रथमा सि । ' त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः' (२1१1१२) सि सउं " अहम् " आदेशः । अत्र 'णिद्वान्त्यो णव्' (४।३।५८ ) इत्यनेन अन्त्यो णव् विकल्पेन द्भिवति, णिदभावे वृद्ध्यभावोऽत्र ज्ञेयः ।
[ संव्याता ] संव्ययतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्०' (१।४।८४) सि० - डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) आत् ।
[ संव्यातुम् ] सम् 'व्यंग्] संवरणे' (९९३) व्ये । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) व्या । संव्यानाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ त्वक्त्रः संविव्ययुर्देहान् ] त्वचो वक्त्राणि
त्वक्त्राणि (त्वचं त्रायन्ते = त्वक्त्राः), तैः = त्वक्त्रैः- कवचैः । सम्व्ये । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४1919) "व्ये" द्विः । ' व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ह्रस्वः’ (४।१।३९) ह्रस्वः । ' ज्या व्ये- व्यधि-व्यचि व्यथेरिः' (४।१।७१ ) इ० इ० । एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
[त्वक्त्रैः संविव्युरङ्गानि ] सम्-व्ये । परोक्षा उस् । 'यजादि-वचेः किति' (४/१/७९) य्वृत्० इ० । 'द्विर्धातुः परोक्षाङे० ' (४।१।१) “वि’द्विः । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।११५६) यत्वम् ||छ ||
=
[ स्फुरस्फुलोः ] स्फुरश्च स्फुल् च = स्फुरस्फुली, तयोः
[ घञि ] घञ् सप्तमी ङि ।
स्फुर - स्फुलोर्घञ ||४१२ ॥४॥
[विस्फारः, विष्फारः ] 'स्फुरत् स्फुरणे' (१४६०) स्फुर्, विपूर्व० । विस्फुरणम् । 'भावा- ऽकर्त्री : ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ । अनेन ओ० आ० | 'वेः' (२।३।५४) सस्य षत्वं विकल्पेन ।
[विस्फालः, विष्फालः ] 'स्फुलत् संचये च' (१४६१) स्फुल्, विपूर्व० । विस्फुलनम् । 'भावा- ऽकर्त्रीः ' ( ५|३|१८ ) घञ्प्र० अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन ओ० आ० | 'वेः' (२।३।५४) सस्य षत्वं विकल्पेन । [विस्फोरकः] विस्फुरतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८ ) णकप्र० अक । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।।छ। वाऽपगुरो मि ||४| २|५ ॥
[वा ] वा प्रथमा सि ।
=
[अपगुरः] अपात् अपपूर्वो वा गुरु ( र् ) [मि] णम् सप्तमी ङि ।
[दीङ: ] दी षष्ठी डस् । [सनि] सन् सप्तमी ङि ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
P. अभीक्ष्णं अपगुरणं पूर्वम् ।
स्फुरस्फुलोः । षष्ठी ओस् ।
Jain Education Intemational
[अपगारमपगारम्, अपगोरमपगोरम् ] 'गुरैति उद्यमे' (१४६४) गुर्, अपपूर्व० । अपगुरणं पूर्वम् । 'ख्णम् चाऽऽभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) खगम्प्र० अम् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन वा ओ० → आ० । ‘भृशाSऽभीक्ष्ण्या-विच्छेदे द्विः प्राक् तमबादेः' (७।४।७३ ) द्विर्वचनम् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
अपगुर्, तस्य ।
[ अस्यपगार, अस्यपगोरं युध्यन्ते ] असि-अपगुर् । असि (सिं) अपसूर्य-निष्कास्य युध्यन्ते । 'द्वितीयया' (५१४।७८) णम्प्र० → अम् । गुणे सति अनेन वा ओ० आ० । 'युधिंच् संप्रहारे' (१२६०) युध् । वर्त्त० अन्ते । 'दिवादेः श्य (३।४।७२ ) श्यप्र०य । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । । छ ||
दीङः सनि वा ||४|१२|६||
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [दिदासते, दिदीषते] 'दींच् क्षये' (१२४४) दी । दातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन वा ई० → आ० । 'सन्-यङञ्च' (४।१।३) “दा-दी" द्विः । 'इस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० ते ।
उपदिदासते, उपदिदीषते] उपदातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सनप्र० । अनेन वा ई० → आ । 'सन्-यश्च' (४।१।३) “दा-दी" द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'नाम्यन्तस्था० (२।३।१५) षत्वम् ।।छ।।
यबक्डिति ।।४।२७॥
[यबक्ङिति] क् च ङ्च = ङौ, कावितावनुबन्धौ यस्याऽसौ विङत्, न क्ङित् = अक्डित् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ० । यप् च अक्ङिच्च = यबक्डित्, तस्मिन् ।
[उपदाय] उप 'दींच् क्षये' (१२४४) दी । उपदानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । अनेन ई० → आ० ।
[उपदाता] उपदीयते । 'णक-तृचौ' (५।११४८) तृप्र० →तृ ।
[अवदाय] अवदानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४१४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । अनेन ई० → आ० ।
[उपदातुम्] उपदानाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । अनेन ई० → आ० । [उपदातव्यम्] उपदीयते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । अनेन ई० → आ० ।
[उपादास्त] उप ‘दींच् क्षये' (१२४४) दी । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । अनेन ई० → आ० । 'अड़ धातोरादिर्हास्तन्यां चाऽमाडा' (४।४।२९) अट । 'सिजाशिषावात्मने' (४३३५) इत्यनेन सिच आत्मनेपदविर्षायनः कित्त्वम् ।
[ईषदुपदानः] ईपदनायासेनोपदीयते । 'शासू-युधि-दृशि-धृषि-मृषा-5ऽतोऽनः' (५।३।१४१) अनप्र० । अनेन ई० →
आ० ।
[उपदायो वर्त्तते] उपदानं = उपदायः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ | आत्त्वम् । अन्यथा 'युवर्णवृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल् स्यात् । ‘आत ऐ: कृऔ' (४।३।५३) आ० → ऐ० । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
[दीनः] दी । दीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । ‘सूयत्वाद्योदितः' (४।२।७०) त० → न० । [उपदीयते] ‘दींच् क्षये' (१२४४) दी, उपपूर्व० । वर्त० ते । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
उपदेदीयते] दी । भृशं पुनः पुनर्वा दीयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "दी"द्वि: । 'हस्वः' (४/११३९) हस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए छ।।
Jain Education Intemational
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
____मिग्-मीगोऽखलचलि ।।४।२।८।। [मिग्मीगः] मिग् च मीग् च = मिग्मीग्, तस्य । [अखलचलि] खल् च अच् च अल् च = खलचल, न खलचल = अखलचल, तस्मिन् ।
[निमाय] 'डुमिंग्ट प्रक्षेपणे' (१२८९) मि, निपूर्व० । निमानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् ।
[निमाता] निमिनोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । अनेन इ० → आ० । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्पुरुदंशो-ऽनेहसश्च सेहः' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२११११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[निमातुम्] निमि(मा)नाय = निमातुम् । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । [निमातव्यम्] निमीयते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० ।
[न्यमासीत्] नि 'डुमिंग्ट प्रक्षेपणे' (१२८९) मि । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अनेन सर्वत्र इ० → आ० ।
[प्रमाय] 'मींग्श् हिंसायाम्' (१५१२) मी, प्रपूर्व० । प्रमाणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप' (३।२।१५४) यप् ।
[प्रमाता] प्रमीनातीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । [प्रमातुम्] प्रमाणाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । अनेन सर्वत्र ई० → आ० । [प्रमातव्यम्] प्रमीयते । ‘तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । अनेन ई० → आ० ।
[प्रामासीत्] प्र ‘मींग्श् हिंसायाम्' (१५१२) मी । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अनेन ई० → आ० ।
ईषन्निमयः] ईषदनायासेन निमीयते । 'दुः-स्वीषतः कृच्छा०' (५।३।१३९) खलप्र० ।
[दुष्प्रमयः दुःखेनाऽनायासेन प्रमीयते । 'दुः-स्वीषतः कृच्छ्रा०' (५३१३९) खलप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[मयः]5 मिनोतीति मयः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[आमयः] आमिनोतीति आमयः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[निमयः] निमानं = निमयः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
P. दुःखेन-महता कष्टेन प्रमीयते । P.5 मिनोतीति-मीनातीति ।
P. + आमिनोतीति - आमीनातीति ।
Jain Education Intemational
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [ प्रमयः ] प्रमाणं = प्रमयः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
६
[निमेमेति] भृशं पुनः पुनर्वा निमिनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) "मि द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० तिव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३ |१) गु० ए ।
[प्रमेमेति] भृशं पुनः पुनर्वा प्रमीनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३ | ४ |९) य० । 'बहुलं लुप् ' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "मी" द्विः । 'ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० तिव् । 'नामिनो गुणोऽविडति' (४।३।१) गु० ए ।
[निमितः] निमिनोति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक- पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र०
।
[प्रमीतः ] प्रमीनाति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक- पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त ।
[निमेमीयते] भृशं पुनः पुनर्वा निमिनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्यङश्च' (४।१।३) “मि’द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'दीर्घश्च्वि-यङ्- यक्-क्येषु च ' ( ४१३ १०८ ) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् ।
[प्रमेमीयते] भृशं पुनः पुनर्वा प्रमीनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३।४1९) य० । 'सन् यङश्च' ( ४।१।३) ‘“मी”द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ' आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् ।
[मेता] 'मींड्च् हिंसायाम्' ( १२४६ ) मी । मीयते । 'णक-तृचौ ' (५/११४८) तृच्प्र० तृ । [मेतुम्] मयनाय = मेतुम् । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । [ माता ] मीयते । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । अत्र मतान्तरेण अनेन आ । [मातुम्] मयनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्० ' ( ५ | ३|१३ ) तुम्प्र० । अत्र मतान्तरेण अनेन आ । । छ । ।
ली - लिनोर्वा ||४ |२|९ ॥
लीलिनौ तयोः लीलिनोः ।
[लीलिनो : ] लीङ् च लिनाश्च = [वा ] वा प्रथमा सि ।
[ विलाय, विलीय] 'लींच् श्लेषणे' (१२४८) ली, विपूर्व० । विलानं पूर्वम्, विलयनं पूर्वं वा । 'प्राक्काले ' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् । अनेन वा आ० ।
[ विलाता, विलेता ] ली । श्वस्तनी ता ।
[ विलास्यते, विलेष्यते] 'लींच् श्लेषणे' (१२४८) ली, विपूर्व० । भविष्यन्ती स्यते । P. विलीयते विलिनातीति वा । 'णक-तृची' (५।१।४८) तृच्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४।३।१) गु० ए ।
-
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ विलास्यति, विलेष्यति ] 'लींश् श् लेषणे' (१५२६) ली, विपूर्व० । भविष्यन्ती स्यति । :
[व्यलासीत्, व्यलैषीत्] ली, विपूर्व० । अद्यतनी दि स्यो:' (४।३।६५) ईत् ई । अनेन वा सर्वत्र ई०
[ईषद्विलयः] ईषत् ली, विपूर्व० । ईषदनायासेन विलीयते । 'दुः स्वीषतः कृच्छ्रा० (५|३|१३९) खल्प्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
तू । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिआ० । अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[विलयः] विलीयते विलिनाति वा विलयः । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० → अ । गुणे सति एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
→ न० ।
७
[ विलयो वर्त्तते] विलयनं = विलयः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प्र० । गुणे सति 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
[लीनः ] लीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०
[ विलीनः ] विलिनाति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०
त । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२३७०) त० न० ।
त । 'ऋ- ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) ०
[लीयते] ली । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य ।
[लेलीयते] भृशं पुनः पुनर्वा लीयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडञ्च' (४।१।३) "ली द्विः । ' ह्रस्वः ' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः ' ( ४।१।४८ ) गु० ए । वर्त्त० ते ।
[लिनाति] ली । वर्त्त० तिव् । 'क्र्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । 'प्वादेईस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । डिल्लुप्ततिवो निर्देशाद्यड्लुपि न भवति
[लेलेति] भृशं पुनः पुनर्वा लिनाति लीयते वा । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९ ) य० । 'सन् - यश्च' (४।१।३) ‘“ली’द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ' आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३|४|१४) यङ्लुप् । ‘नामिनो गुणोऽक्डिति' (४१३।१) गु० ए ।
[विलयति] ‘लीण् द्रवीकरणे' (१९४२) ली, विपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । ‘नामिनो गुणोऽक्ति' ( ४ | ३ |१) ग० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । यौजादिकस्य न भवति आत्त्वम् ||छ||
णौ क्री-जीङः ॥४ ॥२॥१०॥
[णौ ] णि सप्तमी ङि ।
[क्रीजीङ: ] क्रीश्च जिश्च इङ् च = क्रीजीङ्, तस्य ।
[क्रापयति] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । क्रीणन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन ई० → आ० । अर्त्ति-री-व्ली - ह्री क्नूयि - क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१ ) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । ‘नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
[जापयति] 'जिं अभिभवे' (८) जि । जयन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अनेन इ०
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
AN
→ आ० । 'अर्ति-री-व्ली-ही०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय ।
[अध्यापयति] 'इंडूक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । अनेन इ० → आ० । 'अर्त्ति-री-व्ली-ही-क्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय छ।।
सिध्यतेरज्ञाने ||४२११।।
[सिध्यतेः] सिध्यति षष्ठी डस् । [अज्ञाने] न ज्ञानमज्ञानम्, तस्मिन् ।
[मन्त्रं साधयति] 'षिधूंच् संराद्धौ' (११८५) षिध् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिध् । सिध्यन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन इ० → आ० । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति (४।३।१) ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
अन्नं साधयति साधर्मिकेभ्यो दातुम] 'समानो धर्मः = सधर्मः । 'समानस्य धर्माऽऽदिषु' । (३।२।१४९) समान० → सभावः । सधर्मः प्रयोजनमेषाम् । 'प्रयोजनम्' (६।४।११७) इकण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धि: आ । यदा समानो धर्मोऽस्येति बहुव्रीहौ(हिः) तदा 'द्विपदाद् धर्मादन्' (७।३।१४१) अन् स्यात् ।
[तपस्तपस्विनं सेधयति] तपस् । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् । तपस् । तपोऽस्याऽस्तीति तापसः । 'ज्योत्सादिभ्योऽण' (७।२।३४) अणप्र० → अ। 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । यद्वा तपोऽस्याऽस्तीति । 'अस्-तपो-माया-मेधा-सजो विन्' (७।२।४७) विन्प्र० । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । सिध् । सिध्यन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए | सिध्यति-जानीते तपस्वी ज्ञानविशेषमासादयति तं तपः प्रयुक्ते इत्यर्थः ।
[स्वान्येवैनं कर्माणि सेधयन्ति] स्वान्येवैनं कर्माणि सेधयति(न्ति), अस्य अनुभवविशेषमुत्पादयती(न्ती)त्यर्थः । अनुभवः = साक्षात्कारः, स च ज्ञानमेव ।
. [अन्नं सेधयति] अन्न द्वितीया अम् । 'षिधू गत्याम्' (३२०) षिध् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिध् । सेधन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ॥छ।।
चि-स्फुरोर्नवा ।।४।२।१२।। [चिस्फुरोः] चिश्च स्फुर् च = चिस्फुरौ, तयोः = चिस्फुरोः, षष्ठी ओस् । [नवा] नवा प्रथमा सि ।
[चापयति, चाययति] 'चिंट चयने' (१२९०) चि । चिन्वन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । अनेन वा इ० → आ० । 'अर्त्ति-री-व्ली-ही-क्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । पक्षे 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१)
Jain Education Intemational
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[स्फारयति, स्फोरयति] 'स्फुरत् स्फुरणे' (१४६०) स्फुर् । स्फुरन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अनेन वा उ० आ० । पक्षे 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त्त० तिव् । गुणे सति 'एदैतोऽयाय्'
(१।२।२३) अय् ।
'स्फु (फ) र ' (१३९८ ) - 'स्फु (फ) लत् स्फुरणे' (१३९९) इत्यनेनैव सिद्धे स्फुरेरात्ववचनं ण्यन्तात् सनि पुस्फारयिषती - त्येवमर्थम् ।।छ।
वियः प्रजने ||४ | २|१३॥
[वियः] वी षष्ठी डस् । ' धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये' (२।१।५० ) इय् ।
[प्रजने] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन्, प्रपूर्व० । प्रजननं = प्रजनः | 'भावा ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० । 'न जन- वधः' (४।३।५४ ) इत्यनेन वृद्धिनिषेधः तस्मिन् ।
[पुरो वातो गाः प्रवापयति प्रवाययति ] पूर्व । पूर्वस्या दिश आगतः । 'पूर्वा ऽवरा-ऽधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम्' (७।२।११५) अस्प्र० - पूर्वस्य पुरस् । प्र० सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । वात प्रथमा सि । गो द्वितीया शस् । 'आ अम्-शसोऽता' (१।४।७५ ) गाः । 'वक् प्रजन-कान्त्यसनखादनेषु च ' (१०७६) वी, प्रपूर्व० । प्रवियन्ति गावस्ताः प्रवियतीः पुरो वातः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अनेन वा आ । 'अर्त्ति - री - व्ली - ही- क्नूयि० (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । पक्षे 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । गर्भं ग्राहयतीत्यर्थः । वातेः प्रजने वृत्तिर्नास्तीत्यारम्भः || छ ||
[रुहः] रुह् षष्ठी डस् ।
[प] प प्रथमा सि ।
९
रुहः पः || ४|२|१४||
[रोपयति, रोहयति ब्रीहीन्] 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह् । रोहन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अनेन वा पोऽन्तः । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ ।
रोहत्यर्थे रुप्यतिर्न दृश्यते इति योगारम्भः ||छ।
Jain Education Intemational
=
लियो नोऽन्तः स्नेहवे ||४|२|१५||
लीः, तस्य । षष्ठी ङस् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५०) इय् ।
[लियः ] लियः ई
[नः ] न प्रथमा सि । 'सो रुः ' (२।१।७२ ) स०र० ।
[ अन्तः ] अन्त प्रथमा सि ।
[स्नेहद्रवे] स्नेहस्य द्रवः = स्नेहद्रवस्तस्मिन् ।
[घृतं विलीनयति, विलाययति ] 'लींश् श् लेषणे' (१५२६) ली । 'लींच् श्लेषणे' (१२४८) ली, विपूर्व० ।
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
, श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका । विली(लि)नन् विलीयमानं वा प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन वा नोऽन्तः । पक्षे 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । वर्तः तिव् ।
[घृतं विलालयति, विलापयति] विली(लि)नन्तं विलीयमानं वा प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'लीड़-लिनोर्वा' (४।२।९) ई० → आ० । 'लो लः' (४/२/१६) लोऽन्तः । 'अर्ति-री-ब्ली-ही-क्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
व्यलीलिनत] वि-ली । विली(लि)नन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । अनेन नोऽन्तः । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) डप्र० → अ । द्विः । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि-शास्वृदितो डे' (४।२।३५) मूलधातोर्हस्वः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।छ।।
लो लः ।।४।२।१६।। [लः] ला षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलुक् । [लः] ल प्रथमा सि ।
घृतं विलालयति, विलापयति] 'लांक आदाने' (१०६८) ला । ‘लींच् श्लेषणे' (१२४८) ली । ‘लींश् श्लेषणे' (१५२६) ली, विपूर्व० । विलात्(न्)-विलीयमानं-विलिनद्वा प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'लीङ् लिनोर्वा' (४।२।९) ई० → आ० । अनेन लोऽन्तः । 'अर्ति-री-व्ली-ही-क्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
घृतं व्यलीललत] विलायते विलीयते घृतं स्वयमेव, तद् घृतं विलात्(न्)-विलीयमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'लीङ्-लिनोर्वा' (४।२।९) ई० → आ० । अनेन लोऽन्तः । अद्यतनी दि→त् । ‘णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डा० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “लाल्"द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) मूलधातोर्हस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
जटाभिरालापयते जटा तृतीया भिस् । ली, आङ्पूर्व० । आलीयते तपस्वी, तं तपस्विनमालीयमानं जटाभिः कृत्वा गुरुः प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'लीङ्-लिनोऽर्चा-ऽभिभवे चाऽऽच्चाकर्त्तर्यपि' (३।३।९०) ई०
→ आ०, आत्मनेपदं च । 'अर्ति-री-व्ली-ही-क्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । परैरात्मानं पूजयतीत्यर्थः ।
श्येनो वर्तिकामुल्लापयते श्येन प्रथमा सि । वर्त्तिका द्वितीया अम् । उत-ली । उल्लीयमानं उल्लीनं वा प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ली-लिनोऽर्चा-ऽभिभवे चाऽऽच्चाकर्त्तर्यपि' (३।३।९०) आत्त्वम्-आत्मनेपदं च । 'अर्ति-री-व्ली-ही-क्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । अभिभवतीत्यर्थः ।।छ।।
पातेः ।।४।२।१७॥
[पातेः] पाति षष्ठी डस् ।
पृथग्योगाद्वेति निवृत्तम् ।
Jain Education Intemational
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
११
[पालयति] 'पांक् रक्षणे' (१०६७) पा । पान्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । अनेन लोऽन्तः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । ‘एदेतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[अपीपलत्] पान्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । अनेन लोऽन्तः । अद्यतनी दि →तु । 'णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्त्तरि ङः' (३।४।५८) डग्र० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक्' (४।१।१) “पाल्'द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'असमानलोपे सन्वल्लधुनि डे' (४१।६३) इ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि-शास्वृदितो डे' (४।२।३५) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादे:' (४११६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४1३।८३) णिगलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[पाययति] 'पां पाने' (२) पा । 'पैं शोषणे' (४७) पै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) पा । पिबन्तं पायन्तं वा प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'पा-शा-छा-सा-वे-व्या-हो यः' (४।२।२०) योऽन्तः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[पापाययति] 'पांक रक्षणे' (१०६७) पा । भृशं पुनः पुनर्वा पाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “पा''द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । पापान्तं(पापतं) प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'पा-शा-छा-सावे-व्या-हो-यः' (४।२।२०) योऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।।छ।।
धूग-प्रीगोनः ।।४।२१८॥
[धूम्प्रीगोः] धूम् च प्रीग् च = धूम्प्रीगौ, तयोः = धूम्प्रीगोः । षष्ठी ओस् । [नः] न प्रथमा सि ।
[धूनयति] 'धूग्ट् कम्पने' (१२९१) धू । 'धूग्श् कम्पने' (१५२०) धू । 'धूग्ण् कम्पने' (१९४५) धू । धून्वन्तं धून्वानं वा, धुनन्तं धुनानं वा, धूनयन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । अनेन नोऽन्तः । वर्त० तिव् ।
[अदूधुनत्] धू । अधावीत् कश्चित् तं दुधु(धू)वान्सं अन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र०' । अनेन नोऽन्तः । “णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) प्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४११1१) द्वि: । हूस्वः' (४1१।३९) हूस्वः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) धु० → दु० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४२॥३५) ह्रस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४११६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३८३) णिगलोपः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[प्रीणयति] 'प्रींग्श् तृप्ति-कान्त्योः ' (१५१०) प्री । प्रीणन्तं प्रीणानं वा प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'प्रीगण तर्पणे' (१९४४) प्री । 'चुरादिभ्यो णिच' (३।४।१७) णिचप्र० । अनेन नोऽन्तः । वर्त्त
[अपिप्रिणत्] प्री । अप्रैषीत् कश्चित्, तं प्रि(पि)प्रीवांसं अन्यः प्रयुक्ते (प्रायुक्त) । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) डा० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) पूर्वं ह्रस्वः, ततो द्विः ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
NA
‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
अनुबन्धनिर्देशो यड्लुबनिवृत्त्यर्थः ।
[दोधावयति धू । भृशं पुनः पुनर्वा धु(धू)नोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्प० → य । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "धू''द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) धु० → दु० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । दोध्वन्तं(दोधुवतं) प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय ।
पेप्राययति प्री । भृशं पुनः पुनर्वा प्रीणाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद०' (३।४।९) यम० → य । 'सन-यडश्च' (४।१३) “प्री'"द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'इस्वः' (४१३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४११४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । पेप्रियन्तं (यतं) प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (११२।२३) आय् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
'धूत् विधूनने' (१४३०) धू, 'प्रीच् प्रीतौ' (१२५३) प्री इति निवृत्त्यर्थश्च
[धावयति] 'धूत विधूनने' (१४३०) धू । धुवन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धि: औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[प्राययति] 'प्रींच प्रीतौ' (१२५३) प्री । प्रि(प्री)यमाणं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय' (११२।२३) आय । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।छ।।
__ वो विधूनने जः ।।४।२।१९।। [वः] वा षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलोपः । [विधूनने] विधून्यते = विधूननम्, तस्मिन् । [जः] ज प्रथमा सि ।
[पक्षकेण उपवाजयति] पक्ष । कुत्सितः पक्षः = पक्षकः । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कपप्र० →क, तेन । 'वांक गति-गन्धनयोः' (१०६३) वा, उपपूर्व० । उपवान्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । अनेन जोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[प्रवाजयति प्रवान्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । अनेन जोऽन्तः । शेषं पूर्ववत् ।
[अवीवजत वान्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप्र० । अनेन जोऽन्तः । अद्यतनी दि→त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) डा० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “वाज्"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) मूलधातोईस्वः ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
'असमानलोपे०' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४११६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४१३४८३) णिगलोपः । 'अडू धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[केशानावापयति] केश द्वितीया शस् । 4 (४७) - ‘ओवै शोषणे' (४८) वै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) वा, आड़पूर्व० । आवायन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'अर्त्ति-री-व्ली-ही०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । शोषयतीत्यर्थः ।
वजिनैव सिद्धे वाते रूपान्तरनिवृत्त्यर्थं वचनम् ॥छ।।
पा-शा-छा-सा-वे-व्या-हो यः ।।४।२।२०।।
[पाशाछासावेव्याह्नः] पाश्च शाश्च छाश्च साश्च वेश्च व्याश्च हाश्च = तत्, तस्य, षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।११०७) आलुक् ।
[यः] य प्रथमा सि ।
[पाययति] 'पा पाने' (२) पा । 'पैं शोषणे' (४७) पै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) आ = पा । पिवन्तं पायन्तं वा प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । अनेन योऽन्तः । पातेस्तु लकार उक्तः ।
[शाययति] 'शोंच तक्षणे' (११४७) शो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) आ = शा । श्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन योऽन्तः ।।
[अवच्छाययति] दो (११४८) - ‘छोंच् छेदने' (११४९) छो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) छा, अवपूर्व० । अवच्छयन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिम्प० । अनेन योऽन्तः ।
[अवसाययति] 'षोंच् अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सो । 'सैं क्षये' (४४) सै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२११) आ = सा, अवपूर्व० । अवस्यन्तं अवसायन्तं वा प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन योऽन्तः ।।
__ [वाययति] ‘वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) वा । वयन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । अनेन योऽन्तः ।
वे इत्यनात्वेन निर्देशो 'वांक गति-गन्धनयोः' (१०६३) वा, 4 (४७) . 'ओवै शोषणे' (४८) वै इत्यनयोर्निवृत्त्यर्थः, तयोरुदाहरणं दर्शयति ।
[वापयति] वान्तं वायन्तं वा प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्ति-री-ब्ली-ही-क्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः ।
[व्याययति] 'व्यंग् संवरणे' (९९३) व्ये । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) व्या । व्ययन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । अनेन योऽन्तः ।
हाययति] ‘हेंग स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४२११) हा । हयन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् (३।४।२०) णिगप्र० । अनेन योऽन्तः ।
Jain Education Intemational
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[अपीपयत्] 'पैं शोषणे' (४७) पै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२1१) पा । पायन्तं प्रायुक्त । प्रयोक्तृव्यापारे णिग् ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन योऽन्तः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रिद्रु-सु०' ( ३।४।५८) डप्र० । ' उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) मूलधातोर्हस्वः । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) “पाय द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।२।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'असमानलोपे० ' ( ४|१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घो ०' (४।१।६४) दीर्घः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
१४
[ अशीशयत् ] शोंच् तक्षणे ( ११४७) शो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) शा । श्यन्तं प्रायुक्त | 'प्रयोक्तृव्यापारे ग्'ि ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन योऽन्तः । अद्यतनी दित् । 'णि-श्रि-दु-सु०' (३।४।५८) डप० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) मूलधातोर्ह्रस्वः । द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) “शाय द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्व:' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'असमानलोपे' सन्वल्लघुनि डे' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
पिबतेस्तु 'ङे पिवः पीप्य्' (४|१|३३ ) इत्यनेन पीप्यदिति भवति ।
[क्राययति] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । क्रीणन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'णौ क्री-जीङः' (४।२।१०) ई० आ० । अनेन योऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्ति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । अत्र लाक्षणिक आकारः । पोरपवादो योगः ||छ ||
तेषाम् ।
अति-री- व्ली-ही-क्नूय - क्ष्माय्यातां पुः || ४ | २|२१|
[अर्त्तिरीव्लीह्रीक्नूयिक्ष्माय्याताम्] अर्त्तिश्च रीश्च व्लीश्च ह्रीश्च क्नूयिश्च क्ष्मायिश्च आच्च = अर्त्तिरीव्लीह्रीक्नूयिक्ष्माय्यातः,
[पुः] पु प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२ ) स०र० ।
[अर्पयति] 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । 'ऋ प्रापणे च' (२६) ऋ । इयन्तं ऋच्छन्तं वा प्रयुङ्क्ते । प्रयोक्तृव्यापारे ( ३।४।२०) प्रि० । अनेन पोऽन्तः । ' पुस्- पौ' (४।३।३) गु० अर् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनदृभ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । ‘नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
तिनिर्देशो यङ्लुनिवृत्त्यर्थः
[अरारयति, अरियारयति] ऋ । भृशं पुनः पुनर्वा ऋच्छति । भृशं पुनः पुनर्वा इयर्ति । 'अट्यर्त्ति सूत्रि - मूत्रि - सूच्यशूर्णोः' ( ३।४।१० ) य० । प्रथमे 'क्य याऽऽशीर्ये' (४।३।१० ) गु० अर् । 'लोकात्' (१1१1३) "अ" पाठउ विश्लेषिय | ‘स्वराऽऽदेर्द्वितीयः’ (४।१।४) "र्य द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) यलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यङश्च' ( ४।१।३) “ऋ'द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । ‘रि-रौ च लुपि' (४।१।५६) "रि" आगमः । ' पूर्वस्याऽस्वे स्वरे योरियुक्' (४।१।३७ ) इय् । अरर्ति कश्चित्, तं आरतमन्यः प्रयुङ्क्ते । अरियर्ति कश्चित् तं अरियूतमन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४|३|५१) वृद्धिः आर् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्’ (३।४।७१.) शव् । ‘नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
मध्यमवृत्ति-वृहद्वृत्ति-क्रियारत्नसमुच्चयेषु क्रापयति ।
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[रेपयति ] 'च स्रवणे' ( १२४७) री । 'रींश् गति-रेषणयोः ' (१५२५) री । रीयमाणं रिणन्तं वा प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्’ (३।४।२० ) णिग्प्र० । अनेन पोऽन्तः । ' पुस्- पौ' ( ४ | ३ | ३) गु० ए ।
[लेपयति ] 'ब्लींश् वरणे' (१५२७) व्ली । क्लिनन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन पोऽन्तः । ' पुस्- पौ' (४।३।३) गु० ए ।
१५
[ह्रेपयति] ‘ह्रींक् लज्जायाम्’ (११३३) ही । जिह्नियतं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन पोऽन्तः । ' पुस्- पौ' (४।३।३) गु० ए ।
[क्नोपयति] 'क्नूयैङ् शब्दोन्दनयोः' (८०२) क्नूय् । क्नूयमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन पोऽन्तः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' ( ४|४|१२१ ) यलुक् । 'पुस्- पौ' (४।३।३) गु० ओ ।
[क्ष्मापयति ] 'क्ष्मायैङ् विधूनने' (८०३) क्ष्माय् । क्ष्मायमाणं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे गिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अनेन पोऽन्तः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलुक् ।
[दापयति] 'डुदांग्क् दाने' (११३८ ) दा । ददतं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन पोऽन्तः ।
[धापयति ] 'डुधांग्क् धारणे च ' (११३८) धा । दधतं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन
पोऽन्तः ।
[जापयति] 'जिं अभिभवे' (८) जि । जयन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । णौ क्रीजीङ' (४/२/१०) आत्त्वम् । अनेन पोऽन्तः ।
[क्रापयति] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । क्रीणन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'णौ क्री-जीङ' (४।२।१०) आत्त्वम् । अनेन पोऽन्तः ।
[अध्यापयति ] 'इंक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'णौ क्री - जीङ: ' ( ४।२।१० ) आत्त्वम् । अनेन पोऽन्तः ।
[अदीदपत्] ददतं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन पोऽन्तः । अद्यतनी दि→ त् । 'णि-श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङः' (३|४|५८) प्र० अ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि ० ' ( ४।२।३५) ह्रस्वः । 'द्विर्धातुः परोक्षाङे०' (४।१।१) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'असमानलोपे०' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
बहुवचनं व्याप्त्यर्थम् तेन नाम्नोऽपि -
[सत्यापयति ] सत्य । सत्यमाचष्टे । णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२) णिच्प्र० इ । 'सत्या-ऽर्थ-वेदस्याः ' ( ३ | ४ |४४) आ । अनेन पोऽन्तः ।
[अर्थापयति] अर्थ | अर्थमाचष्टे । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० इ । 'सत्या-ऽर्थ-वेदस्याः' ( ३ | ४|४४) आ । अनेन पोऽन्तः ।
[वेदापयति] वेद । वेदमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४१४२) णिज् (च्) प्र० इ । 'सत्या - ऽर्थ वेदस्याः ' ( ३ |४ |४४ ) आ । अनेन पोऽन्तः ।
Jain Education Intemational.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [प्रापयति] प्रिय । प्रियमाचष्टे । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० इ । 'प्रिय स्थिर स्फिरोरु-गुरु- बहुलतृप्र-दीर्घ वृद्ध-वृन्दारकस्येमनि च प्रा-स्था-स्फा-वर- गर- बंह- त्रप- द्राघ - वर्ष-वृन्दम्' (७।४।३८) "प्रा" आदेशः । अनेन पोऽन्तः ।
१६
[ स्थापयति ] स्थिर । स्थिरमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिज् (च्) प्र० इ । 'प्रिय स्थिर-स्फिरोरु-गुरुबहुल-तृप्र-दीर्घ-वृद्ध-वृन्दारकस्येर्मान च प्रा-स्था०' (७।४।३८) "स्था" आदेशः । अनेन पोऽन्तः ।
[स्फापयति] स्फिर । स्फिरमाचष्टे । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० इ । 'प्रिय स्थिर-स्फिरोरु-गुरुबहुल-तृप्र-दीर्घ-वृद्ध-वृन्दारकस्येमनि च०' (७।४।३८) "स्फा" आदेशः । सर्वत्र वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
पोरुकारः ' पुस्- पौ' ( ४ | ३ | ३ ) इत्यत्र विशेषणार्थः । । छ ||
[ स्फाय् ] स्फाय् प्रथमा सि ।
[ स्फाव्] स्फाव् प्रथमा सि ।
[स्फावयति ] 'स्फायैङ् वृद्धौ' (८०४) स्फाय् । स्फायमाणं ( नं) प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन स्फा । विभक्त्या अभेदनिर्देशोऽन्त्यधिकारनिवृत्त्यर्थः ||छ ||
शदिरगतौ शात् ॥ ४।२।२३ ॥
[शदिः ] शदि प्रथमा सि ।
[अगतौ] न गतिरगतिस्तस्याम् ।
[शात् ] शात् प्रथमा सि ।
[ पुष्पाणि शातयति ] 'शद्लृ शातने' (९६७) शद् । शीयमानानि प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) प्रि० । अनेन शात् । 'शदेः शिति' ( ३ | ३ | ४१) आत्मनेपदम् ।
स्फाय् स्फाव् ||४|२|२२||
[ गोपालको गाः शादयति ] गोपाल एव = गोपालकः । स्वार्थे कप्र० । प्रथमा सि । गो द्वितीया शस् । 'आ अम्शसोऽता' (१।४।७५) ओ० आ० शसोऽकारेण सह । शद् । शीयमानाः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः । गमयतीत्यर्थः । । छ । ।
P. शीयमानम् ।
[घटादेः] घट् आदिर्यस्याऽसौ घटादिस्तस्य ।
[ह्रस्वः ] ह्रस्व प्रथमा सि ।
[ दीर्घः ] दीर्घ प्रथमा सि ।
[तु] तु प्रथमा सि ।
घटादेर्ह्रस्वो दीर्घस्तु वा जि - णम्परे ||४|२|२४||
P. + शीयमानम् ।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१७
[वा] वा प्रथमा सि । [ञिणम्परे] निश्च णम् च = ञिणमौ, ञिणमौ परौ यस्मात् असौ ञिणम्परः, तस्मिन् ।
[घटयति] ‘घटिष् चेष्टायाम्' (१०००) घट् । घटमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन ह्रस्वः । वर्त्तः तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदेतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[अघाटि, अघटि] घट् । घटमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन ह्रस्वः । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट ।
_ [घाटघाटम्, घटंघटम्] घटमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन ह्रस्वः । अभीक्ष्णं घटनं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० । अनेन “दीर्घस्तु वा जि-णम्परे" पुनरपि वा दीर्घः । 'णेरनिटि' (४३.८३) णिगलोपः । 'भृशा-5ऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे द्विः प्राक तमबादेः' (७।४७३) “घाटम्-घटम्” इति द्विवचनम् ।
व्यथयति] 'व्यथिषु भय-चलनयोः' (१००२) व्यथ् । व्यथमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन ह्रस्वः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।१७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (११२।२३) अय् ।
[अव्याथि, अव्यथि] व्यथमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन ह्रस्वः । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच-तलोपश्च । पुनरपि “दीर्घस्तु वा जि-णम्परे" इत्यनेन वा दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[व्यार्थव्याथम्, व्यर्थव्यथम् व्यथमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन ह्रस्वः । अभीक्ष्णं व्यथनं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प० → अम् । अनेन वा दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'भृशा-5ऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे द्विः प्राक् तमबादेः' (७।४७३) "व्याथम्-व्यथम्" द्विर्वचनम् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
हिडयति] 'हेड वेष्टने' (१०३५) हेड् । हेडन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन ह्रस्वः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) ए । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[अहीडि, अहिडि हेडन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । अनेन ह्रस्वः । अद्यतनी त । 'भावकर्मणोः' (३।४।६८) जिच्-तलोपश्च । पुनरपि अनेन वा दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट ।
[हीडंहीडम्, हिडंहिडम्] हेडन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप्र० । अनेन हूस्वः । अभीक्ष्णं हेडनं पूर्वम् । 'ख्णम्-चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प० → अम् । अनेन वा दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४१३१८३) णिगलोपः । 'भृशाऽऽभीक्ष्ण्या०' (७।४।७३) द्विः ।
[अक्षाञ्जि, अक्षजि] 'क्षजुङ गति-दानयोः' (१००१) क्षज् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । क्षञ्जमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप० । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
।
Jain Education Intemational
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[क्षाचंक्षाञ्जम्, क्षक्षञ्जम् ] क्षअमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अभीक्ष्णं क्षञ्जनं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० अम् । अनेन वा दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ' भृशाऽऽभीक्ष्ण्या
S विच्छेदे० ' (७।४।७३) द्विः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः ।
१८
[ अदाक्षि, अदक्षि] 'दक्षि हिंसा- गत्योः ' (१०१२ ) दक्षू । दक्षमाणं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिप्र० । अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणोः ' ( ३।४१६८) ञिच्-तलोपश्च ।
अनेन ( " वा ञिणम्पर" इत्येव ह्रस्वविकल्पेन) सिद्धे दीर्घग्रहणं हेडेरिकारस्य दीर्घत्वार्थम्, ह्रस्वविकल्पे हि पक्षे एकारश्रुतिः स्यात्, णिग्-यव्यवहितेऽपि णौ ञिणम्परे दीर्घत्वार्थं च । णिग्व्यवहिते
[अशामि, अशमि] 'शमू उपशमे ' (१२३०) शम् । शाम्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'शमोऽदर्शने ' ( ४।२।२८ ) ह्रस्वः । शमयन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[शामंशामम्, शमंशमम्] शमि । अभीक्ष्णं शमनं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५/४१४८) ख्णम्प्र० अम् । अनेन वा दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'भृशाऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे० ' (७।४।७३) द्विः ।
[शंशमयते] शम् । भृशं पुनः पुनर्वा शाम्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' ( ३।४।९) य० । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) “श” द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' ( ४|१|५१ ) मोऽन्तः । शंशम्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन ह्रस्वस्यापि ह्रस्वः । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । ' योऽशिति' ( ४ | ३ |८०) यलोपः । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्’ (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[अशंशामि, अशंशमि] शंशम्यन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः’ ( ३।४१६८) ञिच्-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । अग्रे पूर्ववत् ।
[शंशामंशंशामम्, शंशमंशंशमम् ] अभीक्ष्णं शंशम्यन्तं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० । अनेन वा दीर्घः । ‘अतः’ (४।३।८२) अलोपः । ' योऽशिति' ( ४ | ३ |८० ) यलोपः । भृशा - ऽऽभीक्ष्ण्या -ऽविच्छेदे० ' (७।४।७३) द्वित्वम् ।
यत्र योऽसौ णी णिर्लुप्यते, यश्च योऽकारस्तस्य स्थानिवद्भावप्रतिषेधादानन्तर्यमेव सिध्यति । 'न सन्धि-डी-य- क्वि-द्विदीर्घाऽसद्विधावस्क्लुकि' (७|४|१११) दीर्घविधिं प्रत्यनेन स्थानिवद्भावनिषेधः ।
[फाणयति ] 'फण गतौ' (१०३७) फण् । फणन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । मतान्तरे ह्रस्वो न स्यात् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽविइति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ||छ ।
कगे - वनू - जनै- जुष्-क्नस्- रञ्जः ।।४।२।२५।।
[कगेवनूजनेष्वनस्रञ्जः ] कगेश्च वनूश्च जनैश्च नृप् च क्नस् च र च = कगेवनृजनैज्प्क्नसूरज्ज्, तस्य ।
[कयति] 'कगे मिथः संप्रहारे' (१९८९) कग् इति सौत्रो धातुः । कगन्तं प्रयुङ्क्ते । पयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । ‘ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन ह्रस्वः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । ‘नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
Jain Education Intemational.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
१९
[अकागि, अकगि] हूस्वयुक्तः कगि मण्ड्यते । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।।
[कागकागम्, कगंकगम् कगि । अभीक्ष्णं कगनं पूर्वम् । ‘ख्णम्-चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णमप्र० । अनेन वा दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे द्विः प्राक् तमबादेः' (७।४।७३) द्विः ।
[उपवनयति] 'वनूयि याचने' (१५०६) वन्, उपपूर्व० । उपवन्वानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन ह्रस्वः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[उपावानि, उपावनि, अवानि, अवनि] इस्वयुक्त उपवनि मण्ड्यते । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच्तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । ‘अड धातोरादि०' (४।४।२९) अट । एवं उपरहितः ‘अवानि' - 'अवनि' ।
उपवानमपवानम, उपवनमपवनम] उपवनि मण्ड्यते । अभीक्ष्णमपवननं पर्वम । 'ख्णम चाभीक्ष्ण्ये (५४|४८) ख्णम्प० । अनेन वा दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८) णिग्लोपः । 'भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे०' (७।४।७३) द्विः ।
जनयति] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । जायमानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन हूस्वः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (११२१२३) अय् ।
[अजानि, अजनि] जन् । जायमानं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । “णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन ह्रस्वः । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच्-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
__[जानजानम्, जनंजनम्] हूस्वयुक्तो जनि मण्ड्यते । अभीक्ष्णं जननं पूर्वम् । ‘ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प० । अनेन वा दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे०' (७।४।७४) द्विः ।
[जरयति] 'जूष्च् जरसि' (११४५) । जीर्यन्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । अनेन ह्रस्वः ।
[अजारि, अजरि] » । जरन्तं(जीर्यन्तं) प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः आर । अनेन ह्रस्वः । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच-तलोपश्च । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[जारंजारम् जरंजरम्] जृ । अभीक्ष्णं जरणं पूर्वम् । ‘ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । अनेन ह्रस्वः । 'भृशा-55भीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे द्वि:०' (७।४।७३) द्विः ।
[क्नसयति] 'क्नसूच हृति-दीप्त्योः ' (११७०) क्नस् । क्नस्यन्तं प्रयुङ्क्ते । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन ह्रस्वः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[अक्नासि, अक्नसि] हूस्वयुक्तः क्नसिं मण्ड्यते । अद्यतनी त । ‘भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच्-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
क्नासंबनासम्, क्नसक्नसम] क्नसि । अभीक्ष्णं क्नसनं पूर्वम् । ‘ख्णम-चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णमप्र० । अनेन वा दीर्घः । 'भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे०' (७।४।७३) द्विः ।
रजयति मृगान् व्याधः] 'रञ्जी रागे' (८९६) रा । रजन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप० । 'णी मृगरमणे' (४।२।५१) पूर्वं नलोपः । वृद्धिः । ततोऽनेन ह्रस्वः ।
[अराजि, अरजि] ह्रस्वयुतः कृते नलोपे रजि । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४६८) जिच्-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[राजराजम, रजरजम] रजि । अभीक्ष्णं रञ्जनं पूर्वम् । 'ख्णम्-चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) खणमप्र० । अनेन वा दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) सर्वत्र णिग्लोपः । 'भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे० ' (७।४।७३) द्विः ।
[स्नसयति] ‘ष्णसूच निरसने' (११६९) ण्णस् । 'पः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-प्वष्कः' (२।३।९८) स्नस् । स्नस्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । वृद्धौ अनेन मतान्तरे ह्रस्वः ।।
[अकगीत्] ‘कगे मिथःसंप्रहारे' (१९८९) कग् इति सौत्रो धातुः । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।२९) इट् । ‘इट ईति' (४।३७१) सिच्लोपः । 'व्यञ्जनादेर्वोपान्त्यस्याऽतः' (४।३।४७) इत्यनेन वृद्धिः प्राप्ता 'न श्वि-जागृ-शस-क्षण-हम्येदितः' (४।३।४९) इति एदितत्वात् न भवति । 'समानानां तेन दीर्घः' (१४२११) दीर्घः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
वनू इत्यूकारनिर्देशात् अग्रेतनस्यास्य न भवति
[वानयति] 'वन भक्तौ' (३२९) वन् । वनन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । वृद्धिः । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[अवानि] णिगन्तो वानि मण्ड्यते । अद्यतनी त । ‘भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच्-तलोपश्च । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[वानवानम्] वानि । अभीक्ष्णं वाननं पूर्वम् । 'ख्णम्-चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'भृशा-5ऽभीक्ष्ण्या०' (७।४।७३) द्वि: । अर्थान्तरे तु
[उद्घाटयति] उत् ‘घटिए चेष्टायाम्' (१०००) घट् । उद्घटमानं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । नियोजयति द्वारम् ।
[श्रापयति] 'श्रांक पाके' (१०६५) श्रा । श्रान्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । अतिरी-व्ली-ही-क्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । खेदयति ।
[स्मारयति] 'स्मृ चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । स्मरन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । स्मृ इति धातुः उत्कण्ट्यपूर्वके स्मरणे वर्त्तते, अत्र तु स्मरणमात्र ।
[दारयति] 'दृ भये' (१०१५) दू । दरन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४३५१) वृद्धिः आर् । विदारणेऽर्थे वर्त्तते ।
[नाटयति ‘णट नृत्तौ' (१८७) णट् । 'पाठे धात्वादेो नः' (२।३।९७) नट् । नटन्तं पयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । नर्त्तयतीत्यर्थः ।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ॥
२१
लाडयति] 'लड जिह्वोन्मन्थने' (१०३६) लड् । लडन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । विनाशयतीत्यर्थः ।
[छादयति] 'छदण अपवारणे' (१९६४) छद् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । आवृणोति (इत्यर्थः) ।
[प्रमादयति] 'मदै हर्ष-ग्लपनयोः' (१०४८) मद्, प्रपूर्व० । प्रमाद्यन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । प्रमादं कारयतीत्यर्थः ।
[ध्वानयति] 'ष्टन' (१०४९) - ‘स्तन' (१०५०) - 'ध्वन शब्दे' (१०५१) ध्वन् । ध्वनन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । ज्ञापयति गमयतीत्यर्थः ।
[स्वानयति] 'स्वन अवतंसने' (१०५२) स्वन् । स्वनन्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धि: आ । शब्दं करोतीत्यर्थः ।
[चालयति] 'चल कम्पने' (१०५५) चल् । यत्र चालना प्रयोगः । चालनानः चालयेत्, तत्र चलनं = चालः । घञ्प्र० । चालं करोतीति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिज्(च)प्र० । 'चन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । दूषयतीत्यर्थः ।
कगादीनां तु अर्थविशेषो नोपादीयते, पूर्वेण सूत्रेण सह भिन्नकरणत्वात् ।।छ।।
अमोऽकम्यमि-चमः ।।४।२।२६।। [अमः] अम् षष्ी डस् । [अकम्यमिचमः] कमिश्च अमिश्च चम् च = कम्यमिचम्, न कम्यमिचम् = अकम्यमिचम्, तस्य ।
[रमयति] 'रमिं क्रीडायाम' (९८९) रम् । रममाणं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन ह्रस्वः ।
[अरामि, अरमि] रममाणं प्रायुक्त । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । “णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन ह्रस्वः । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच्-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
-
[रामरामम, रमरमम] रम् । अभीक्ष्णं रमणं पूर्वम् । 'ख्णम्-चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णमप्र० । अनेन वा दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'भृशा-5ऽभीक्ष्ण्या -ऽविच्छेदे०' (७।४।४३) द्वित्वम् ।
[दमयति] 'शमू' (१२३०) - ‘दमूच्' उपशमे (१२३१) दम् । दाम्यन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन ह्रस्वः ।
[अदामि, अदमि दम् । अदमत् कश्चित, सो देमिवान् अन्येन प्रायोजि । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन ह्रस्वः । अद्यतनी त । ‘भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच्-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः ।
[दामंदामम्, दमंदमम्] दम् । अभीक्ष्णं दमनं पूर्वम् । 'रुणम्-चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प० । अनेन वा दीर्घः । 'भृशा-5ऽभीक्ष्ण्या -ऽविच्छेदे द्वि:०' (७।४।७३) द्विः ।
Jain Education Intemational
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
केचित्तु 'ज्वल - हल०' (४/२/३२ ) इत्यत्र संक्रमिग्रहणं विकल्पार्थं कुर्वन्ति, तन्मत आशङ्कमानः प्राह
[ कथं संक्रामयति ] कथं 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम्, सम्पूर्व० । संक्रामन्तं करोति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२) णिचप्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) वृद्धिः आ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[कामयते] 'कमूङ् कान्तौ ' ( ७८९) कम् । 'कमेर्णिङ्' ( ३।४।२) णिप्र० इ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । वर्त्त ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३19) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ अकामि] कामि । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्-तलोपश्च । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । [ कामकामम् ] अभीक्ष्णं कमनं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलोपः । 'भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे० ' ( ७।४।७३) द्विः ।
[आमयति] 'अम गतौ' (३९२) अम् । अमन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[आम] अम् । आमीत् कश्चित् तं आमिवांसमन्यः प्रायुक्त । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । वृद्धिः आ । अद्यतनी त । 'भाव- कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्-तलोपश्च ।
[आममाम् ] आमि पूर्ववत् । अभीक्ष्णममनं पूर्वम् । 'ख्णम् - चाभीक्ष्ण्ये' (५/४१४८) ख्णम्प्र० । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । भृशाऽऽभीक्ष्ण्याऽविच्छेदे द्विः प्राक् तमवादेः' (७।४।७३) द्विः । 'अमण् रोगे' (१७४७) अम् तदा 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० ।
[आचामयति] 'चमू अदने' (३८०) चम्, आङ्पूर्व० । आचमन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३ | १) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[आचामि] आचमीत् कश्चित् तं आचमिवांसमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'ति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्-तलोपश्च ।
[आचाममाचामम्] आचामि मांडणी । अभीक्ष्णमाचमनं पूर्वम् । 'ख्णम्- चाभीक्ष्ण्ये' (५/४१४८) खणम्प्र० । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । भृशा ऽऽभीक्ष्ण्याऽविच्छेदे द्विः ०' (७।४।७३) द्विः ।।छ।।
पर्यपात् खदः || ४|२|२७||
[ पर्यपात्] परिश्च अपश्च = पर्यपम्, तस्मात् ।
[स्खदः ] स्खद् पष्ठी डस् ।
[परिस्खदयति] ‘स्खदिष् खदने' (१००५) स्खद्, परिपूर्व० । परिस्खदमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'ति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन ह्रस्वः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
२३
पर्यस्खादि, पर्यस्खदि परिस्खदि पूर्ववत् । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) अिच् -> इ-तलोपश्च । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अनेन वा दीर्घः ।
[परिस्खादंपरिस्खादम्, परिस्खदंपरिस्खदम् ण्यन्तहस्वयुतः परिस्खदि मण्ड्यते । अभीक्ष्णं परिस्खदनं पूर्वम् । 'खगाम्चाभीक्ष्ण्ये' (५।४|४८) ख्णमप० । अनेन वा दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'भृशा-55भीक्षाया-ऽविच्छेदे०' (७।४।७३) द्विः ।
[अपस्खदयति] 'स्खदिष् खदने' (१००५) स्खद्, अपपूर्व० । अपस्खदमानं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन ह्रस्वः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[अपास्खादि, अपास्खदि] अपस्खदि मण्ड्यते । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) ञिच → इ-तलोपश्च । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अनेन वा दीर्घः ।
[अपस्खादमपस्खादम्, अपस्खदमपस्खदम] ण्यन्तहस्वयुतः अपस्खदि मण्ड्यते । अभीक्ष्णमपस्खदनं पूर्वम् । 'ख्णम चाभीक्षण्ये' (५।४।४८) ख्यमप्र० । 'णेरनिटि' (४१३१८३) णिगलोपः । अनेन वा दीर्घः । भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे०' (७।४।७३) द्विः ।
स्खदेर्घटादिपाठेन सिद्धे नियमार्थं वचनम् ।।छ।।
शमोऽदर्शने ।।४।२।२८॥ [शमयति रोगम्] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । शाम्यन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन ह्रस्वः ।
अशामि, अशमि] ण्यन्तहस्वयुतः शमि मण्ड्यते । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
शामंशामम, शमंशमम] शमि । अभीक्ष्णं शमनं पूर्वम् । 'ख्णम्-चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णमप्र० । अनेन वा दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे०' (७।४।७३) द्विः ।
निशामयति रूपम् निशाम्यति रूपं कर्तृ, तन्निशाम्यत् अन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'ज्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । पश्यन्तीत्यर्थः ।।छ।।
यमोऽपरिवेषणे णिचि च ।।४।२।२९।।
[यमः] यम् षष्ठी डस् । [अपरिवेषणे] परिवेष्यते = परिवेषणम, परिवेषणं-धान्यस्य दानं-परिवेष्टनं वा, न परिवेषणमपरिवेषणम, तस्मिन ।
[णिचि] णिच् सप्तमी ङि । [च] च प्रथमा सि । [यमयति] 'यमण परिवेषणे' (१६८१) यम् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप्र० । यदा 'यमूं उपरमे' (३८६)
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । यम् । यच्छन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ, तदा अनेन ह्रस्वः ।
२४
[ अयामि, अयमि] यम् । अयंसीत् कश्चित् सो येमिवान् अन्येन प्रायोजि । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । अनेन ह्रस्वः । अद्यतनी त । 'भावकर्मणोः' (३।४।६८) ञिच्-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[यामंयामम्, यमंयमम् ] ण्यन्तह्रस्वयुतः यमि । अभीक्ष्णं यमनं पूर्वम् । 'ख्णम् - चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० । अनेन वा दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । भृशा -ऽऽभीक्ष्ण्या-विच्छेदे०' (७।४।७३) द्विः ।
[ यामयति अतिथीन् ] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । यच्छन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अतिथि द्वितीया शस् ।
[यामयति चन्द्रमसम्] 'यमण् परिवेषणे' (१६८१) यम् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । परिवेषणं वेष्टनं करोति कारयति वेत्यर्थः ।
=
[ स्यामयते ] 'स्यमिण् वितर्के' (१८३५) स्यम् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । ञ्णिति' (४|३|५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
[ अस्यामि ] स्यामि । अद्यतनी त । 'भाव- कर्मणोः ' ( ३।४।६८) 'ञिच्-तलोपश्च । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अट् ।
[स्यामंस्यामम् ] णिजन्तः स्यामि । अभीक्ष्णं स्यामनं पूर्वम् । 'ख्णम्- चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० । 'णेरनिटि ' (४।३।८३) णिज्लोपः । 'भृशा - ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे० ' (७/४/७३) द्विः ||छ ||
मारण- तोषण- निशाने ज्ञश्च ||४|२|३०||
[मारणतोषणनिशाने] मारणं च तोषणं च निशानं च = मारणतोषणनिशानम्, तस्मिन् ।
[ज्ञः ] ज्ञा षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलोपः ।
[च] च प्रथमा सि ।
चकारो णिचि चेत्यस्याऽनुकर्षणार्थः ।
[संज्ञपयति पशुम् ] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा, सम्पूर्व० । संज्ञा ( जा ) नन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । ' ज्ञाण् मारणादिनियोजनेषु' (१७२०) ज्ञा । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'अर्त्ति - री - व्ली- क्नूय ० ' ( ४।२।२१) पोऽन्तः । अनेन ह्रस्वः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
तोषणे- [ज्ञपयति गुरुम् ] ज्ञा । जानन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'अर्त्ति - री - व्ली-हीक्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । गुरु द्वितीया अम् । अनेन ह्रस्वः ।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[विज्ञपयति राजानम्] वि-ज्ञा । विजानन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्ति-री-व्लीह्री-क्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४३ 19 ) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । अनेन ह्रस्वः । राजन् द्वितीया अम् ।
निशाने- निशानम् = तेजनम् तीक्ष्णकरणम्
[ज्ञपयति शरान्] ज्ञा । जानन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्तिरी - व्ली - ही क्नूयि० ' (४।२।२१ ) पोऽन्तः । अनेन ह्रस्वः ।
-
[ प्रज्ञपयति शस्त्रम् ] प्र-ज्ञा । प्रजानन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्ति-री-व्ली-हीक्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । अनेन ह्रस्वः ।
[ अज्ञापि, अज्ञपि] ज्ञपि मांडणीयइ । अद्यतनी त । 'भावकर्मणोः' ( ३।४।६८) ञिच्-तलोपश्च । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । पूर्वं अनेन वा दीर्घः ।
२५
[ज्ञापंज्ञापम्, ज्ञपंज्ञपम् ] ज्ञपि । अभीक्ष्णं ज्ञपनं पूर्वम् । 'ख्णम्- चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) खणम्प्र० । अनेन वा दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । भृशा ऽऽभीक्ष्ण्याऽविच्छेदे द्विः प्राक् तमवादेः' (७।४।७३) द्विः ।
इह पूर्वत्र च सूत्रे णिचि अणिचि च णौ रूपसाम्येऽप्यर्थभेदः, एकत्र स्वार्थोऽन्यत्र प्रयोक्तृव्यापारः ॥ छ ||
चहणः शाठ्ये ||४ |२ |३१||
[ चहणः ] चहण षष्ठी इस् ।
[शाठ्ये] शठ । शठस्य भावः । 'पति- राजान्त - गुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यण्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिगति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः तस्मिन् ।
णिजन्तस्य णिगन्तस्य
शाठ्ये ननु भौवादिक्रेन चौरादिकेन च चहधातुना भविष्यति, किमर्थमिदम् ? सत्यम् चार्थभेदात् वचनम् । सूत्राभावेऽपि णिगन्तेन चौरादिकेन सर्वाण्यपि रूपाणि सिध्यन्त्येव, नैवम् चाहिष्यते इति सिध्यन्ति, तदा भौवादिकेनाणिगन्तेन भाव्यम् ।
-
[चहयति] 'चहण् कल्कने' (१९२४) चह । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । चा (च) हयन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन ह्रस्वः ।
[चाहिष्यते, चहिष्यते] चहि पूर्ववत् । भविष्यन्ती स्यते । 'स्वर -ग्रह- दृश- हन्भ्यः स्य- सिजाशी:- श्वस्तन्यां ञिट् वा ' ( ३।४।६९) ञिप्र० इ । अनेन वा दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३|१५ ) पत्वम् ।
[अचाहि, अहि] चहि मांडणीयइ । अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ चाहंचाहम्, चहचहम् ] चहि मांडणीयइ । अभीक्ष्णं चहनं पूर्वम् । ख्णम् - चाभीक्ष्ण्ये' (५१४१४८) ख्णम्प्र० । अनेन वा दीर्घः । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । भृशा - ऽऽभीक्ष्ण्याऽविच्छेदे द्विः ० ' ( ७।४।७३) द्विः ।
इदमुदाहरणं बृहद्वृत्तौ नास्ति ।
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[चाहयति] 'चहण कल्कने' (५५३) चहू । चहन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ज्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[अचाहि चाहि । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच-तलोपश्च । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[चाहंचाहम्] अभीक्ष्णं चाहणं(नं) पूर्वम् । 'खणम्-चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'भृशा-55भीक्ष्ण्या -ऽविच्छेदे०' (७।४।७३) द्वि: ।।छ।।
ज्वल-हल-हमल-ग्ला-स्ना-वनू-बम-नमोऽनुपसर्गस्य वा ।।४।२।३.२।।
ज्वलहलहमलग्लास्नावनूवमनमः] ज्वलश्च हलश्च हमलश्च ग्लाश्च स्नाश्च वनूश्च वमश्च नम् च = ज्वलहलहमलग्लास्नावनूवमनम्, तस्य ।
[अनुपसर्गस्य न विद्यते उपसर्गो यस्य तत, तस्य ।
[ज्वलयति, ज्वालयति 'ज्वल दीप्तौ' (९६०) ज्वल् । ज्वलन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप० । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन वा ह्रस्वः । वर्त्त० तिव् । 'कतर्यनभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदेतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
हलयति, हालयति] 'हल चलने' (१०५६) हल । हलन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृन्द्रिः आ । अनेन वा हस्वः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव' (३।४७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[हमलयति, हमालयति] 'मल चलने' (१०५७) मल । हमलन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप० । ‘णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन वा ह्रस्वः । वर्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽविडति' (४१३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय ।
[ग्लपयति, ग्लापयति] ‘ग्लैं हर्षक्षये' (३१) ग्लै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ग्ला । ग्लायन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । अनेन वा हस्वः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[स्नपयति, स्नापयति] ‘ष्णांक शौचे' (१०६४) ष्णा । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-प्वष्कः' (२।३।९८) स्ना । स्नान्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प० । 'अर्ति-री-क्ली-ही-क्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । अनेन वा ह्रस्वः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
वनयति, वानयति] 'वनूयि याचने' (१५०६) वन् । वन्वानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन वा हस्वः । वर्त० तिन् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽकडिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (११२।२३) अय् ।
Jain Education Intemational
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
[वमयति, वामयति] 'टुवमू उगिरणे' (९६९) वम् । वमन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ज्यिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन वा ह्रस्वः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव् (३।४।७१) शव् । 'नामिनों गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[नमयति, नामयति] ‘णमं प्रत्ये' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम् । नमन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अनेन वा ह्रस्वः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[अज्चालि, अज्वलि ण्यन्त"ज्वलि' इत्यादिर्मण्ड्यते । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच-तलोपश्च । अनेन वा दीर्घः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
ज्वालंज्वालम, ज्वलंज्वलम] अभीक्ष्णं ज्वलनं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णमप्र० । अनेन वा दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे द्विः प्राक् तमबादे:' (७।४।७३) द्विः ।
[प्रज्वलयति] 'ज्वल दीप्तौ' (९६०) ज्वल, प्रपूर्व० । प्रज्वलन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'घटादेहूस्वो०' (४।२।२४) हूस्वत्वम् ।
[प्रवनयति] प्रवनयतीत्यत्र 'कगे-वन-जनै-जष्-क्नस्-रजः' (४।२।२५) इति इस्वत्वम् । [प्रवमयति] प्रवमयतीत्यत्र ‘अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वत्वम् ।
[प्रणमयति] प्रणमन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) हस्वत्वम् ।
ग्ला-स्नोरप्राप्ते, शेषाणां तु प्राप्ते विभाषा ।।छ।।
छदेरिस्-मन्-बट-क्वौ ।।४।२।३३।। [छदेः] छदि पप्ठी डस् । इस्मन्त्रटक्चौ] इस् च मन् च त्रट् च क्विश्च = इस्मन्त्रवि, तस्मिन् ।
[छदि: 'छदण संवरणे' (१६५५) छद् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप्र० । 'णिति' (४।३५०) उपान्त्ववृद्धिः आ । छादयतीति । 'रुच्यर्चि-शुचि-हु-सृपि-छादि-दिभ्य इस्' (उणा० ९८९) इस्प० । अनेन ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
[छदम छादि ।+ छादयतीति । 'मन्' (उणा० ९११) मनप्र० । अनेन ह्रस्वः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिचलोपः ।
[छत्त्रम्] छादि । छादयतीति । त्रट्' (उणा० ४४६) त्रटप्र० → त्र । अनेन ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिचुलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० । सि-अम् ।
[छत्त्री] छादि । छादयतीति । 'त्रट्' (उणा० ४४६) त्रटप० →त्र । अनेन ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिचलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) द० त० । 'अणजेयेकण-ना-स्नञ-टिताम' (२।४।२०) डी→ई । 'अस्य P. ' 'छदण अपवारणे' (१९६४) छन् । P. + छादयतीति । 'मन्-वन-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) मनप० । अनेन हूस्वः । पथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलोपः ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
इयां लुक्' (२।४।८६) अलोपः ।
उपच्छत उप-छादि । उपच्छादयतीति क्विप् । अनेन हूस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३८३) णिचलोपः । ‘अप्रयोगीत' (१।१।३७) विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । 'विरामे वा' (११३५१) द० →
त० ।
[धामच्छत] धामन - छादि । धाम तेजच्छादयतीति क्विप । अनेन ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिचलोपः । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विफ्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० → त० ।
[छात्रः] ‘छदण संवरणे' (१६५) छद् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । गुरुछिद्राणि छ(छा)दयतीति छात्रः । 'हु-या-मा-श्रु-वसि-भसि-गु-वी-वचि धृ यम्यमि-मनि-तनि-सदि-छादि-क्षि क्षदि-लुपि-पति-धूभ्यस्त्रः' (उणा० ४५१) त्रप्र० । ‘णेरनिटि' (४।३८३) णिचलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) द० → त० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'र: पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।।छ।।
एकोपसर्गस्य च घे ।।४।२।३४।। [एकोपसर्गस्य] एक उपसर्गो यस्य स एकोपसर्गः, तस्य ।
[च] “च"शब्दोऽप्यर्थे ।
[घे] घ सप्तमी ङि ।
[प्रच्छदः] 'छदण् संवरणे' (१६५५) छद् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धि: आ । प्रच्छाद्यतेऽनेनेति प्रच्छदः । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० -→ अ । अनेन ह्रस्वः ।
[उपच्छदः] उपच्छाद्यतेऽनेनेति उपच्छदः । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० → अ । अनेन ह्रस्वः ।
[छदः छादि णिजन्तो मण्ड्यते । छाद्यतेऽनेनेति । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० । अनेन हूस्वः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[सप्तच्छदः] सप्तन् । सप्त छदा अस्येति सप्तच्छदः ।
[उरश्छदः] उरसश्छद: = उरश्छदः ।
[दन्तच्छद:] दन्तानां छद: = दन्तच्छद: । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[समुपच्छादः] छादि मांडणीयइ, सम्-उपपूर्व० । समुपच्छाद्यतेऽनेनेति । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० → अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० । 'र: पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[समुपाभिच्छाद:] छादि मांडणीयइ, सम्-उप-अभिपूर्व० । समुपाभिच्छाद्यतेऽनेनेति । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० → अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः । . P. 'छदण् अपवारणे' (१९६४) छन् ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[प्रच्छादनम् ] छादि, प्रपूर्व० । प्रच्छाद्यतेऽनेनेति । ' करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० अन । णेरनिटिः( ४ | ३ |८३) णिच्लोपः ।
[तनुच्छादनम् ] छाद्यतेऽनेनेति । 'करणा-ऽऽधारे' (५|३|१२९) अनट्प्र० अन । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । तनोः छादनं तनुच्छादनम् । 'कृति' ( ३।१।७७) समासः ||छ ||
=
=
उपान्त्यस्याऽसमानलोपि शास्वृदितो ङे || ४|२|३५||
[ उपान्त्यस्य ] उपगतो ऽन्त्यः = उपान्त्यः, तस्य ।
[ असमानलोपिशास्वृदितः ] समानस्य लोपः समानलोपः समानलोपो ऽस्यास्तीत्यसौ समानलोपी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७१४।६८) अलोपः । ऋत् इदनुवन्धो यस्याऽसौ ऋदित्, समानलोपी च शासूश्च ऋदिच्च समानलोपिशास्वृदित्, न समानलोपिशास्वृदित् असमानलोपिशास्वृदित्, तस्य ।
====
=
२९
[] ङ सप्तमी ङि ।
[अपीपचत्] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पचन्तं प्रायुक्त । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'मिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी दि त् । 'णि-नि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङ' ( ३।४।५८ ) ङप्र० । अनेन ह्रस्वः । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यचनलोपः । ' ह्रस्वः' ( ४।१।३९) ह्रस्वः । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि ङे (४।१।६३) अ० इ० । 'लघोर्दीर्घो ऽस्वरादे:' ( ४११ १६४ ) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ' अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अदीदपत्] 'डुदांगक् दाने' (११३८) दा । ददतं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ०' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्ति-री- व्ली-ही-क्नूयि० ' (४।२।२१) पोऽन्तः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु० ' ( ३।४।५८) डप्र० । अनेन ह्रस्वः । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'असमानलोपे० ' (४।११६३) अ० इ० । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अचीकरत्] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रायुक्त | 'प्रयोक्तृव्यापारे गिग' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । अद्यतनी दित् । 'णि-श्रि-दु-सु०' (३|४|५८) प्र० । अनेन ह्रस्वः । द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'कडञ्च -ञ्' (४।१।४६) क० च० । ‘असमानलोपे०' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४|१|६४) दीर्घः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अलीलवत् ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लुनन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'नामिनो ऽकलि-हले:' ( ४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु० ' (३।४।५८) डप्र० । अनेन ह्रस्वः । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'असमानलोपे०' (४।१।६३) इति सूत्रेण सन्वद्भावात् 'ओर्जा - ऽन्तस्था० ' ( ४।१।६० ) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४|१|६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' ( ४१३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
अत्र न केवलं “प्राक् तु स्वरे" इत्यनेन प्राप्तनित्यमपि द्विर्वचनं वाधित्वा प्रागेव ह्रस्वो भवति, ओणेः ऋदित्करणे ज्ञापकात् । ओणे ऋदनुबन्धो ज्ञापयति नित्यमपि द्विर्वचनं ह्रस्वत्वेन बाध्यते, तद्धि
P. 'आद्योंऽश एकस्वर:' ( ४।१।२) "प’द्विः ।
-
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[मा भवान् ओणिणत्] 'ओट अपनयने' (२७३) ओण, माड्पूर्व० । मा ओणन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दित् । 'लोकात्' (१।१।३) ओ पाठउ विश्लेषिया । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) “णि”द्विः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । अत्र ऋदित्त्वादुपान्त्यह्रस्वत्वप्रतिषेधो यथा स्यादित्येवमर्थं क्रियते ।
३०
[मा भवान् अटिटत्] 'अट गतौ' (१९४) अट, माङ्पूर्व० । अटन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । ‘ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु०' ( ३।४।५८) डप्र० । अनेनैव ह्रस्वः । 'लोकात् ' (१।१।३) “अ”पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "टि द्विः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[ मा भवान् अशिशत्] 'अशश् भोजने' (१५५८) अश्, माड्पूर्व० । अश्नन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी दि तू । 'णि श्रि द्रु-सु०' ( ३।४।५८) प्र० । अनेनैव ह्रस्वः । ‘लोकात्’ (१।१।३) "अ" पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' ( ४।१।४ ) " शिद्विः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
[अजूगुनत्] गो नौ मांडणी । गौरेव नौर्यस्याऽसौ गोनौः । गोनावमाख्यत् । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिज् (च्)प्र० । ‘त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) औलोपः । अद्यतनी दित् । 'णि-श्रि-दु-स्रु०' ( ३।४।५८) डप्र० । अनेन ह्रस्वः । द्विः ‘“गुन्” । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) नलुक् । 'ग- होर्ज : ' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'लघोर्दीर्घो ऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिज्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[कारयति] ‘डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[पाचयति] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पचन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
'येन नाव्यवधानं तेन व्यवहितेऽपि स्यात्' (न्या० सं० वक्षस्कार ( २ ) / सूत्र (१३) इति न्यायेनैव सिद्धे उपान्त्यग्रहणमुत्तरार्थम् ।
[अत्यरराजत्] अति-राजन् मांडणी । राजानमतिक्रान्तवान् असौ अतिराजः । ' राजन् सखे:' (७।३।१०६) अट्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१ ) अन्लोपः । अतिराजमाख्यत् । णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । अद्यतनी दि→ तू । 'णि श्रि-दु-स्रु कमः ० ( ३ | ४|५८) डप्र० । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' ( ४|१| ३९ ) ह्रस्वः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अन्वलुलोमत्] अनु-लोमन् । लोमान्यनुगृष्टवान् । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः ' ( ७।४।४३) अनुलोपः । अग्रे पूर्ववत् ।
[ असस्वामत्] स्वामिन् । स्वामिनमाख्यत् । णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७/४१४३) इनुलोपः । अद्यतनी दि→ त् । 'णि श्रि दु-सु०' (३|४|५८) उप० । शेपं पूर्ववत् ।
[ अततादत् ] तादृश् । तादृशमाख्यत् । 'णिज्वहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७/४१४३) ऋश्लोपः । अद्यतनी दि→ त् । 'णि श्रि-दु-सु० ' ( ३।४।५८ ) ङप० । शेषं पूर्ववत् ।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[अममातत्] मातृ । मातरमाख्यत् । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३ ) ऋलोपः । अद्यतनी दि → त् । ‘णि श्रि-दु-सु० ' ( ३।४१५८) प्र० । शेषं पूर्ववत् ।
यत्राऽन्त्यस्वरादिलोपस्तत्र 'स्वरस्य परे प्राग्विधौ' (७|४|११० ) इत्यनेन स्थानिवद्भावेन न सिध्यतीति वचनम् ।
[अममालत्] माला । मालामाख्यत् । 'णिज्बहुलं० ' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः ' ( ७।४।४३ ) आलोपः । अद्यतनी दि→ त् । 'णि श्रि-दु-सु-कम: ० ' ( ३ | ४|५८) डप्र० । द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४/१/४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अससारत्] सार । सारमाख्यत् । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । अद्यतनी दि→ त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु-कम: ० ' ( ३।४।५८) डप्र० । द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् ।
[ असुसूरत्] सूर । सूरमाख्यत् । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः ' ( ७१४।४३) अलोपः । अद्यतनी दि→त् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः ० ' ( ३।४।५८) डप्र० । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ' णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादिर्ह्यस्तन्यां०' (४।४।२९) अट् ।
39
ननु यत्रापि स्वख्यञ्जनलोपस्तत्राप्यवयवावयविनोरभेदनयेन स्वरादेश एवेति स्थानिवद्भावेनैव सिध्यति, किमसमानलोपिवचनेन ? सत्यम् - स्थानिवद्भावस्य अनित्यत्वख्यापनार्थं वचनम् -
--
[पर्यवीवसत्] परि-वासी मांडणीयइ । वास्या परिच्छिन्नवान् । 'णिज् - बहुलं०' (३।४।४२) णिज् (च्) प्र० । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः ऐ । ' त्रन्त्यस्वरादेः ' ( ७।४।४३ ) ऐलोपः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु-कम: ० ' ( ३।४।५८) डप्र० । अनेन ह्रस्वः । द्विः । ' व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४/१/४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । 'असमानलोपे०' (४।१।६३) अ० इ० । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३१८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ असिस्वदत् ]
स्वादुमकृतवान् । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिपु ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) औलोपः । अद्यतनी दि - त् । 'णि श्रि द्रु-सु-कमः ० ' ( ३।४।५८) डप्र० । अनेन ह्रस्वः । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । 'असमानलोपे० ' (४।१।६३) अ० इ० । ' णेरनिटि ' ( ४ | ३ |८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् | अत्रेकारोकारयोः ‘नामिनोऽकलि-हलेः’ (४।३।५१ ) इति वृद्धौ कृतायामन्त्यस्वरादिलोपादसमानलोपित्वम् ।
ननु च परत्वात् प्रथमं लोपेनैव भवितव्यम् ? नैवम् - कलि-हलिवर्जनात् परमपि लोपं वृद्धिर्बाधते - अत एव कलिहलिवर्जनमर्थवत् ।
[अशशासत् ] 'शासूक् अनुशिष्टौ ' (१०९५ ) शास् । शासन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि→ त् । 'णि-श्रि-दु-सु० ' ( ३।४।५८) डप्र० । द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
'आङ: शासूकि इच्छायाम्' (१११८) आशास्, इत्यस्याऽपीच्छन्त्यः
[आशशासत्] आशासमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प० । अद्यतनी दित् । 'णि-श्रि-दु-सु०' ( ३।४।५८ ) ङ । द्विः शेषं पूर्ववत् ।
'स्थानिवद्भाव-पुंवद्भावैकशेष- द्वन्द्वैकत्व-दीर्घत्वान्यनित्यानि ' (२ / ३९) न्याये स्वादु कृतवान् ।
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [ मा भवान् ओणिणत्] 'ओट अपनयने (२७३) ओण् । ओणन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । शेषं
पूर्ववत् ।
३२
[मा भवानोचिखत् ] 'ओखृ शोषणालमर्थयोः' (५५) ओख् । ओखन्तं प्रायुक्त | प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अद्यतनी दि→ त् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः ० ' ( ३।४।५८ ) ङप्र० । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४ ) “खि 'द्विः । ‘द्वितीय-तुर्ययोः०' (४।१।४२) ख० क० । 'क ङश्च ञ्' (४/१/४६) क० च० ।
[ मा भवान् एजिजत् ] 'एज कम्पने' (१४८) एज् । एजन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि → तू । ‘णि-श्रि०’ (३।४।५८ ) ङप्र० । 'लोकात् ' (१1१1३) “ए” पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः ( ४।१।४ ) " जि”द्विः । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः ।
[अययाचत्] ‘डुयाचृग् याच्ञायाम्' (८९१) याच् । याचमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि→ त् । 'णि-श्रि-दु-सु-कमः ०' (३।४।५८) डप्र० । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[असिसेकत्] ककुङ् (६२२) - श्वकुङ् (६२३) - कुङ् (६२४) - श्रकुङ् (६२५) - श्लकुङ् (६२६) ढौकृङ् (६२७) त्रोकृङ् (६२८) - ष्वष्कि (६२९ ) - वस्कि (६३० ) - मस्कि (६३१ ) - तिकि (६३२) - टिकि (६३३) - टीकृङ् (६३४) 'सेकृङ् गतौ' (६३५) सेक् । सेकमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ०' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दित् । 'णि श्रिद्रु-सु०' (३।४।५८) डप्र० । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । 'णेरनिटि’ ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अलुलोकत्] लोकृङ् दर्शने (६१२) लोक् । लोकमानं प्रायुक्त | 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि त् । 'णि- श्रि-दु-सु० ' ( ३।४।५८) उप० । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९ ) ह्रस्वः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अट् ।
[अडुढौकत्] ककुङ् (६२२) - धकुङ् (६२३) - कुङ् (६२४) - श्रकुङ् (६२५) - श्लकुङ् (६२६) - 'ढौकृङ् गती' (६२७) ढौक् । ढौकमानं प्रायुक्त | 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि त् । 'णि श्रि द्रु-सु-कमः ०' (३|४|५८) डप्र० । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ह्रस्व:' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी ' (४।१।४२) ढ०ड० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अट् ।
शासि (से) रूदित्करणं यङ्लुपि निवृत्त्यर्थम्
[अशाशसत् ] 'शासूक् अनुशिप्टी' (१०९५ ) शास् । भृशं पुनः पुनर्वा अशिषत् । ' व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) य० । 'सन् - यडच' (४।१।३) “शा' 'द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । ‘बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । अनेन ह्रस्वः मूलधातोः अशासीत् (अशाशासीत्) कश्चित् तं शासन्तमन्यः (शाशासतमन्यः) प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि त् । 'णि श्रि- द्रु-सु-कमः ० ' ( ३ | ४|५८) ङप्र० । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लोपः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् |
-
-
Jain Education Intemational.
[अवीवदद् वीणां परिवादकेन] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वदति स्म वीणा, तां परिवादकः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ०' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । परिवादयति वीणां परिवादकस्तं (स्तां) परिवादयन्तमन्यः प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृ०’ (३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि तू । 'णि श्रिदु स्रु० ' ( ३।४।५८) प्र० । अनेन ह्रस्वः । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'असमानलोपे० ' ( ४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४|१|६४ )
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
३३
wwwwwwwwwww
दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्(२)लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । वीणा द्वितीया अम् । परिवादक तृतीया. टा । णेः जात्याश्रयणात् सिद्धम् ।।छ।।
भ्राज-भास-भाष-दीप-पीड-जीव-मील-कण-रण-वण-भण-श्रण-हे हेठ-लुट-लुप-लपां नवा ।।४।२।३६।।
[भ्राजभासभाषदीपपीडजीवमीलकणरणवणभणश्रणहेहेटलुटलुपलपाम्] भ्राजश्च भासश्च भाषश्च दीपश्च पीडश्च जीवश्च मीलश्च कणश्च रणश्च वणश्च भणश्च श्रणश्च ह्वेश्च हेठश्च लुटश्च लुपश्च लप् च = भ्राजभासभाषदीपपीडजीवमीलकणरणवणभणश्रणहेहेठलुटलुपलपः, तेषाम् ।
[नवा] नवा प्रथमा सि ।
[अबिभ्रजत्, अबभ्राजत्] राजृग् (८९३) - ‘टुभ्राजि दीप्तौ' (८९४) भ्राज् । भ्राजमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । अद्यतनी दि →त । 'णि-शि-दु-मु०' (३।४५८) डा० । अनेन इस्वो वा । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) "भ्र"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेलक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२ ब० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे' (४।१।६३) इ । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
[अबीभसत्, अबभासत्] ‘भासि दीप्तौ' (८४६) भास् । भासमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्त०' (३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि →त् । 'णि-श्रि-दु-सु-कम:०' (३।४५८) ङप० । अनेन इस्वो वा । 'आद्योंऽश एकस्वरः' (४१२) “भ''द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।११४२) भ० → ब० । 'असमानलोपे०' (४।११६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१९६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अबीभषत्, अबभाषत्] 'भाषि व्यक्तायां वाचि' (८३२) भाष् । भाषमाणं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । अद्यतनी दि → त् । “णि-शि-दु-नु-कम:०' (३।४।५८) डा० । अनेन ह्रस्वो वा । 'आद्योंऽश एकस्वरः' (४।१।२) "भ"द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'असमानलोपे०' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादे:' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदीदिपत्, अदिदीपत्] 'दीपैचि दीप्तौ' (१२६६) दीप् । दीप्यमानं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । अद्यतनी दि→त् । णि-श्रि-द्रु-सु-कमः०' (३।४५८) ङप्र० । अनेन वा ह्रस्वः, ततो द्विः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादे:' (४११६४) दीर्घः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अपीपिडत्, अपिपीडत्] 'पीडण् गहने' (१६२५) पीड् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प० । अद्यतनी दि →त् । 'णि-शि-द्रु-सु-कमः०' (३।४।५८) डप० । अनेन वा ह्रस्वः । द्विः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अजीजिवत्, अजिजीवत्] 'जीव प्राणधारणे' (४६५) जीव् । जीवन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । अद्यतनी दि→ त् । ‘णि-श्रि-द्रु-सु-कमः०' (३।४।५८) डप्र० । अनेन वा हूस्वः । द्विः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४११६४) दीर्घः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अमीमिलत्, अमिमीलत्] 'मील निमेषणे' (४१५) मील । मीलन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प० । अद्यतनी दि→ त् । 'णि-श्रि-दु-मु-कमः०' (३।४।५८) ङप्र० । अनेन वा ह्रस्वः । द्विः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'हस्वः' (४१३९) ह्रस्वः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अचीकणत्, अचकाणत्] अण (२५९) - रण (२६०) - वण (२६१) - व्रण (२६२) - बण (२६३) - भणं (२६४) - भ्रण (२६५) - मण (२६६) - धण (२६७) - ध्वण (२६८) - ध्रण (२६९) - 'कण शब्दे' (२७०) कण् । कणन्तं
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ठिका ।
प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प० । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी दि→त् । 'णि-श्रि-द्रु-सुकमः०' (३।४।५८) डप० । अनेन वा ह्रस्वः । द्विः । ‘क-ङश्च-ञ्' (४।१।४६) क० →च० । 'असमानलोपे०' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दी?ऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट ।
[अरीरणत्, अरराणत्] अण (२५९) - ‘रण शब्दे' (२६०) रण् । रणन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी दि → त् । ‘णि-श्रि-दु-उ०' (३।४।५८) डा० । अनेन वा ह्रस्वः । द्विः । 'असमानलोपे०' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अवीवणत्, अववाणत्] अण (२५९) - रण (२६०) - ‘वण शब्दे' (२६१) वण् । वणन्तं प्रायुक्त । ‘प्रयोक्तृव्यापारे०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ज्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ | अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु-कमः०' (३।४।५८) डप्र० । अनेन वा ह्रस्वः । द्विः । 'असमानलोपे०' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अबीभणत्, अबभाणत्] अण (२५९) - रण (२६०) - वण (२६१) - व्रण (२६२) - बण (२६३) - ‘भण शब्दे' (२६४) भण् । भणन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डप० । अनेन वा ह्रस्वः । द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब०। 'असमानलोपे०' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४११६४) दीर्घः । हूस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अशिश्रणत्, अशश्राणत्] शण (१०४१) - ‘श्रण दाने' (१०४२) श्रण् । श्रणन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ | अद्यतनी दि → त् । 'णि-शि-दु-सु०' (३।४।५८) डा० ।
नेन वा ह्रस्वः । द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे' (४।१।६३) इ । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादिॉ०' (४।४।२९) अट् ।
शण (१०४१) - 'श्रण दाने' (१०४२) इत्यस्य दानार्थस्य घटादित्वेनैव सिद्धे 'श्रणण् दाने' (१६४६) इत्यस्यापि घटादित्वम् । भ्वादि श्रणस्य चुरादौ पाठयत्, ततोऽस्य ‘यमोऽपरिवेषणे णिचि च' (४।२।२९) इति नियमादप्राप्तं ह्रस्वत्वं विकल्प्यते ।
[अजूहवत्, अजुहावत्] 'डेंग् स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२१) ह्या 15 अह्वत् अहृत अह्वास्त वा कश्चित, तं ज(जु)हूवांसमन्यः प्रायुक्त । णिग्विषये ‘णौ इ-सनि' (४|११८८) वृत् वा० → उ० । णिचि(गि) आगते 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४३५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अद्यतनी दि→ त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु-कमः०' (३।४।५८) ङप्र० । अनेन वा ह्रस्वः । “हु"द्विः । 'ग-होर्जः' (४।११४०) ह० → ज० । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अजीहिठत्, अजिहेठत्] 'हेटश् भूतप्रादुर्भावे' (१५४४) हे I+ अहेठीत् कश्चित्, तं जिहेविठ्)वांसमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग' (३।४।२०) णिगप० । अद्यतनी दि→ त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डप० । अनेन वा ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) हि० → जि० । ‘लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः ।
[अलूलुटत् अलुलोटत्] 'लुटच् विलोटने' (११७७) लुट् । ‘लुट विलोटने' (१९०) लुट् ।* अलुटत् अलोटीत् वा P. हयन्तं प्रयुक्ते । ।
9 मध्यमवृत्तौ - 'हेठि विबाधायाम्' । P. + हेठमानं प्रयुक्ते ।
P.* लुटन्तं प्रयुक्ते ।
Jain Education Intemational
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
कश्चित्, तं लुलोटि(लुलुट्)वांसमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४३३१४) गु०
ओ । अद्यतनी दि→ त् । 'णि-श्रि-दु-सु-कमः०' (३।४।५८) उप० । अनेन बा ह्रस्वः । द्वि: । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अलूलुपत्, अलुलोपत्] 'लुप्लुंती छेदने' (१३२३) लुप् ।+ अलुपत् कश्चित्, तं लुपो(लो)पि(लुलुप्)वांसमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे' णिग् । (३।४।२०) णिग्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अघतनी दि → त् । ‘णि-श्रि-द्रुसु-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) अप्र० । अनेन वा ह्रस्वः । द्विः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादे.' (४११६४) दीर्घः । 'हूस्वः' (४।१३९) हूस्वः । 'णेरनिटि' (४१३१८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४१४२९) अट् ।
[अलीलपत्, अललापत्] रप (३३५) - ‘लप व्यक्ते बचने' (३३६) लप् । अलपीत् कश्चित्, तं ललपि(लेपि)वांसमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी दि → त् । 'णिश्रि-दु-सु०' (३।४१५८) डप० । अनेन वा हूस्वः । द्वि: । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि ङ' (४११६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'हूस्वः' (४११३९) ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । बहुवचनं शिष्टप्रयोगानुसारेणाऽन्येषामपि परिग्रहार्थम्, तेन अबिभ्रसत् अबभ्रासदित्यादि सिद्धम् ।।७।।
ऋदृवर्णस्य ।।४।२।३७॥ [ऋत्] ऋत् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलोपः । [ऋवर्णस्य] ऋवर्ण षष्ठी डस् ।
हस्वाधिकारेण सिद्धे ऋत्करणमचीकृतदित्यत्र गुणनिषेधार्थम्, ह्रस्वकरणसामर्थ्याद् गुणो न स्यादिति न वाच्यम्, गुणकरणे ह्रस्वकरणस्य चरितार्थत्वात् ।
[अवीवृतत्, अववर्तत्] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । अवर्तिष्ट अवृतत् वा कश्चित्, तं ववर्ता (ववृता)नः(नं) अन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् | अद्यतनी दि → त् । 'णिश्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) डा० । अनेन वा अर् लोपित्वात् “ऋत्" द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अवीवृधत्, अववर्धत्] 'वृधूङ् वृद्धौ' (८५७) वृध् । वर्धमानं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अद्यतनी दि→त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) उप० । अनेन वा अर् लोपित्वात् "ऋत्" द्विः । 'ऋतोऽत्' (४१३८) ऋ० → अ० । 'असमानलोपे०' (४११६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४११६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अमीमृजत्, अममार्जत्] 'मृजौक् शुद्धौ' (१०९७) मृज् । अमाक्षीत् अमार्जीत् वा कश्चित्, तं ममर्जि(ममृज्)वांसमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अद्यतनी दि → त् । 'णिश्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) उप० । अनेन वा अर् लोपित्वात् “ऋत्'द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'असमानलोपे०' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादे:' (४।१।६४) दीर्घः । 'मृजोऽस्य वृद्धिः' (४।३।४२) "मा" आदेशः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादिय॑स्तन्यां चाऽमाडा' (४।४।२९) अट् । P. + लुप(म्प)न्तं प्रयुङ्क्ते । P.5 लपन्तं प्रयुक्ते ।
Jain Education Intemational
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [अदीदृशत्, अददर्शत्] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । अदर्शत् अद्राक्षीत् वा कश्चित्, तं ददर्शि ( ददृशि ) वांसमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दित् । णि- श्रि-दु-सु-कमः ० ' ( ३।४।५८) ङप्र० । अनेन वा अर् लोपित्वात् "ऋत् द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । 'असमानलोपे०' (४।१।६३ ) इ । 'लघोर्दीर्घो ऽस्वरादेः' - ( ४।१।६४ ) दीर्घः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
३६
[ अचीकृतत्, अचिकीर्तत्] 'कृतण संशब्दने' (१६४९) कृत् । ' चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि- द्रु-सु-कमः ० ( ३।४।५८) प्र० । अनेन वा ऋत् । द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क-डश्च - ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'असमानलोपे०' (४।१।६३ ) इ । 'लघोर्दीर्घो ऽस्वरादेः ' ( ४|१|६४) दीर्घः । पक्षे 'कृतः कीर्त्तिः ' ( ४|४|१२२) " कीर्त्” आदेशः । शेषं पूर्ववत् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । वचनसामर्थ्यादर्कीर्त्यादेशौ बाध्य ( ये ) ते ।
[ अचीकरत् ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रायुक्त । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।४१) वृद्धिः आर् । अद्यतनी दि त् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः ० ' ( ३।४।५८) डप्र० । द्विः “कृ” । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क-डश्चञ्' (४।१।४६) क० च० । पूर्वं 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि ० ' (४।२।३५) ह्रस्वः, ततो द्वित्वादिः । 'असमानलोपे० ' ( ४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ' अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अटू |छ ।
जिघ्रतेरिः || ४|२|३८|
[जिघ्रतेरिः ] जिघ्रति षष्ठी डस् । इ प्रथमा सि ।
[ अजिघ्रिपत्, अजिघ्रपत्] 'घां गन्धोपादाने' (३) घा । अघात् अघ्रासीत् वा कश्चित् तं जिघ्रन्तमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्ति -री- व्ली०' (४।२।२१) पोऽन्तः । 'णि श्रि-दु-सु-कमः कर्तरि ङः ' ( ३।४।५८) डप्र० । अनेन वा आ० इ० । पक्षे 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' ( ४।२।३५ ) ह्रस्वः । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' ( ४।१।४४ ) रलोपः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) घ०ग० । 'ग होर्ज:' ( ४|१/४०) ग० ज० । 'असमानलोपे० ' ( ४।१।६३) इ । 'णेरनिटि' ( ४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४१४१२९) अट् ।
तिनिर्देशो यङ्लु निवृत्त्यर्थः
[ अजाघ्रपत्] घ्रा । भृशं पुनः पुनर्वा जिघ्रति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९ ) यप्र० । 'सन्-यडश्च' ( ४।१।३) “घ्राद्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० → ज० । पूर्वं द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ०ग० । 'आ-गुणावन्यादेः ' ( ४|११४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । जाघ्रतं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ०' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'अर्त्ति -री- व्ली - ही- क्नूयि ० ' ( ४।२।२१) पोऽन्तः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु-कम: ० ' ( ३ | ४|५८) डप्र० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२ । ३५ ) ह्रस्वः । ' णेरनिटि' ( ४ । २ । ३५ ) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९ ) अट् ||छ ।
तिष्ठतेः ||४|२| ३९ ॥
[तिष्ठतेः ] तिष्ठति षष्ठी डस् । ' डित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'एदोद्भ्यां डसि - डसो रः' (१।४।३५ ) ङस् ०० । 'रः पदान्ते० " (१।३।५३) विसर्गः ।
[अतिष्ठिपत्, अतिष्ठिपताम्, अतिष्ठिपन्] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । ' षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था ।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
३७
'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्ष० (१) / सूत्र (२९) स्था । अस्थात् कश्चित्, तं तस्थिवांसमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । अद्यतनी दि → त् - ताम् - अन् । अनेन आ० → इ० । पूर्वं ‘अतिरी-ब्ली-ही०' (४।२।२१) पोऽन्तः । 'णि-शि-द्रु-सु०' (३४।५८) इप्र० । “स्थिप्' द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) थ० → त० । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अतास्थपत भृशं पुनः पुनर्वा तिष्ठति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । द्विः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः । 'हस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) थ० → त० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४१११४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । तिष्ठन्तं(तास्थतं) प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'अर्त्ति-री-ब्लीह्री-क्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । अद्यतनी दि→त् । 'णि-शि-दु-स्र-कमः०' (३।४।५८) डप्र० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।छ।।
ऊद् दुषो णौ ॥४।२।४०॥ [ऊत्] ऊत् प्रथमा सि । [दुषः] दुष् षष्ठी डस् । [णौ] णि सप्तमी ङि ।
[दूषयति] 'दुषंच वैकृत्ये' (१२०९) दुष् । दुष्यन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन ऊत् । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[प्रदूष्य गतः] दुष्यन्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन ऊत् । प्रदूषणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । गत प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । ‘रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
दोषो वर्त्तते] दुष् । दोषणं = दोषः । 'भावा-ऽकोः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४१३।४) गु० ओ । प्रथमा सि ।
__ [दुषयति] दुष् । दोषणं = दुट् । क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । दुषमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिज(च)प्र० →इ । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४३19) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
पुनर्णिग्ग्रहणं अनिवृत्त्यर्थम्, डे ह्रस्वो न भवतीत्यन्ये, तन्मतसंग्रहार्थमूकारप्रश्लेषो विधेयः ।
[अदुदूषत्] दुष् । भृशं पुनः पुनर्वा दुष्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । ‘सन्-ग्रडश्च' (४।१।३) द्विः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । दुदुषन्तं(दोदुषतं) प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । अनेन ऊत् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
स्वमते तु अदूदुषत् ।।छ।।
चित्ते वा ।।४।२।४१॥
[चित्ते] चित्त सप्तमी ङि ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
raamawwwwwwwwwwwwe
[वा] वा प्रथमा सि ।
[चित्तं दूषयति, चित्तं दोषयति] 'दुषंच् वैकृत्ये' (१२०९) दुष् । चित्तं दुष्यति, तच्चित्तं दुष्यन् अन्यः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । अनेन वा ऊत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३.१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१२।२३) अय् ।
[मनो दूषयति, मनो दोषयति] मनो दुष्यति, तन्मनो दुष्यन् अन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । अनेन वा ऊत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४१३१) गु० ए । 'एदेतोऽयाय' (१।२।२३) अय ।
चित्तग्रहणेन प्रज्ञाया अपि ग्रहणात्
[प्रज्ञां दूषयति, प्रज्ञां दोषयति प्रज्ञा दुष्यति, तां दुष्यन्ती(न्ती) अन्यः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । अनेन वा ऊत् । पक्षे 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । शेषं सुगमम् ।।छ।।
गोहः स्वरे ।।४।२४२॥ [गोहः] गोह षष्ठी डस् । [स्वरे] स्वर सप्तमी ङि ।
[निगृहति] ‘गुहू(हौ)ग् संवरणे' (९३५) गुह्, निपूर्व० । वर्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन ऊत् ।
[निगृहयति] निगूहन्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन ऊत् ।
[निगूहकः] नि-गुह् । निगूहतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन ऊत् ।
[साधुनिगृही] साधु निगूहतीति । ‘साधौ' (५।१।१५५) णिन्प्र० → इन् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन ऊत् । प्रथमा सि । 'इन-हन-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याव-व्यञ्जनात सेः' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः ।
[निगृहनिगूहम्] निगूहनं पूर्वम् । 'ख्णम्-चाऽऽभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन ऊत् । 'भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे द्विः प्राक् तमबादेः' (७।४।७३) द्विः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः ।
[निजुगृह] गुह्, निपूर्व० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) "गुह"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) गु० -→ जु० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन ऊत् ।
[निजुगुहतुः] गुह्, निपूर्व० । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । शेषं पूर्ववत् ।
[निजुगुहुः] गुह्, निपूर्व० । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । शेषं पूर्ववत् । गुण-उ(ऊोतो न भवतः ।
• [निगोढा] निगूहतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ ।
P.卐 दुष्यति मनः, तत् दुःखादन्यः प्रयुक्ते ।
Jain Education Intemational
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
गु० ओ । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ष्टवर्गाभ्यां योगे च टवर्गी' (१।३।६०) ध०
[निगोढुम् ] निगो (गू) हनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच्०' (५।३।१३ ) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । ' तवर्गस्य श्चवर्गढ० । 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलोपः ॥ छ ॥
भुवो वः परोक्षाऽद्यतन्योः || ४|२|४३||
[भुवः] भू षष्ठी इस् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये ' (२।१।५०) उब् ।
[व] व् षष्ठी डस् ।
[परोक्षाऽद्यतन्योः ] परोक्षा च अद्यतनी च तयोः ।
नन्वत्र पूर्वसूत्रात् स्वरमनुवर्त्य ततश्च परोक्षाऽद्यतन्योः स्वरे परे इति व्याख्याने स्वयमेव वकारान्तत्वं लप्स्यते, किं वग्रहणेन ? उच्यते यदि स्वरोऽनुवर्त्यते तदा उत्तरसूत्रेऽनुवर्तमानो दुर्निवारः स्यात्तथा च त्रस्त इत्यादी 'नो व्यञ्जनस्या० ' ( ४।२।४५) इति नलोपो न स्यात्, अत एवं 'गम-हन०' (४।२।४४) सूत्रे स्वरग्रहणम् ।
३९
[बभूव] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'भू-स्वपोरदुतौ' (४।१।७०) उ० अ० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । अनेन ऊत् । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० ।
[बभूवतुः ] भू । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । 'भू-स्वपोरदुती' (४।१।७०) उ० अ० । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५० ) उव् । अनेन ऊत् । द्वितीय-तुर्ययो: पूर्वी' (४।१।४२)
भ० ब० ।
[ बभूवुः ] भू । परोक्षा उस् । 'शेषं 'बभूवतुः' वत् ।
[बभूविथ ] भू । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४|१|१) द्विः | 'भू-स्वपोरदुतौ' (४।१।७०) ऊ० अ० । ‘स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु-श्रु-स्त्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । अनेन ऊत् । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० ।
[बभूवुषः ] भू । बभूवान्, तस्य । ' तत्र क्वसु - कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । ' भू-स्वपोरदुतौ' (४।१।७०) ऊ० अ० । 'द्वितीय-तुर्ययो: पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । षष्ठी डस् । 'क्वसुष्मतौ च' (२।१।१०५) उष् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५० ) उव् । अनेन ऊत् ।
[ अभूवन् ] भू । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३ | ४|५३) सिच् । 'पिबैति - दा - भू-स्थः सिचो ० ' ( ४१३ १६६ ) सिच्लुपू । 'भवतेः सिज्लुपि' ( ४ | ३ |१२) गुणनिषेधः । ' धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्० ' (२।१।५० ) उबू । अनेन ऊत् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अभूवम्] भू । अद्यतनी अम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू-स्थः ० ' ( ४१३ १६६) सिच्लुप् । 'भवतेः सिज्लुपि' (४।३।१२) गुणनिषेधः । ' धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्० ' (२।१।५० ) उद् । अनेन ऊत् । 'अड् धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् । अत्र वृद्धिगुणोवादेशेषु कृतेषु भुवो वकारान्तत्वम् ।
[बभूवान्] भू । बभूव । ‘तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र०वस् । द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९ ) ह्रस्वः । 'भू-स्वपोरदुतो' (४/१/७०) उ० अ० । द्वितीय- तुर्ययोः' पूर्वी (४।१।४२ ) भ० ब० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः '
Jain Education Intemational
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
(१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । दीर्घयाब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१८९) सलोपः ।
[अभूत्] भू । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप्०' (४।३।६६) सिच्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
भविष्यति भू । भविष्यन्ती स्यति । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ | 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिडु-नान्तरेऽपि' (२।३।१५) षत्वम् ।।छ।।
गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्डिति लुक ।।४।२१४४।।
[गमहनजनखनघसः] गमश्च हनश्च जनश्च खनश्च घस् च = गमहनजनखनघस्, तस्य । [स्वरे] स्वर सप्तमी ङि । [अनङि] न अङ् = अनङ्, तस्मिन् । [क्डिति] क् च ङ् च = क्डौ, क्डवितावनुबन्धौ यस्याऽसौ विडत्, तस्मिन् । [लुक्] लुक् प्रथमा सि ।
[जग्मतुः, जग्मुः] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीमृ (३९५) - ‘गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । परोक्षा अतुस्-उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक्०' (४।१।१) “गम्"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । अनेन अलोपः ।
[जघ्नतुः, जघ्नुः] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । परोक्षा अतुस्-उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'अङे हि-हनो हो घः पूर्वात्' (४।१।३४) ह० → घ० । अनेन अलोपः ।
[जज्ञे, जज्ञाते, जज्ञिरे] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । परोक्षा ए-आते-इरे । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन अलोपः । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गा' (१३१६०) न० → ० ।।
[चख्नतुः, चख्नुः] 'खनूग् अवदारणे' (९१३) खन् । परोक्षा अतुस-उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ख० → क० । 'क-डश्च-ञ्' (४।११४६) क० → च० । अनेन अलोपः ।
जक्षतुः, जक्षुः] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । परोक्षा अतुस्-उस् । ‘परोक्षायां नवा' (४।४।१८) अद्० → घस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४१1१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) घ० → ग० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । अनेन अलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) घ० →क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम्, क-षसंयोगे क्ष० ।
जक्षिवान] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । जघास । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'परोक्षायां नवा' (४।४।१८) अद्० → घस् । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ० → ग० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'घसेकस्वराऽऽतः क्वसोः' (४।४।८२)
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
.
४१
इट् । अनेन अलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) घ० → क० । 'घस्-वसः' (२॥३३६) स० → ष० । कषसंयोगे क्ष० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । 'स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) सलोपः ।
[घ्नन्ति] 'हनं हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । वर्त० अन्ति । अनेन अलोपः । 'हनो नो घ्नः' (२।१।११२) नादेशः ।
[कतीह निघ्नानाः] कति प्रथमा जस् । इह प्रथमा सि । नि-हन् । निहन्तुं शक्याः(क्ताः) । 'वयः-शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र० → आन । अनेन अलोपः । 'हनो नो नः' (२।१।११२) नादेशः ।।
[गम्यते] गम् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । [हन्यते] हन् । वर्त० ते । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[अगमत् गम् । अद्यतनी दि → त् । 'लदिद-धुतादि-पुष्यादे: परस्मै' (३।४।६४) अप० । अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अघसत्] घस् । अद्यतनी दि → त् । 'लुदिद्-धुतादि-पुष्यादेः परस्मै' (३।४।६४) अम० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[हननम्] हन्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनट्प० → अन । सि-अम् ।।छ।।
नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः ।।४।२।४५।।
[नः] न् षष्ठी डस् । [व्यञ्जनस्य] व्यञ्जन षष्ठी डस् । [अनुदितः] उत् इदनुबन्धो यस्य सः = उदित, न उदित् = अनुदित्, तस्य ।
[स्रस्तः] भ्रंशूङ् (९५२) - ‘संसूङ् अवसंसने' (९५३) संस् । सस्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । अनेन नलोपः ।
[सस्तवान्] संसते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन नलोपः । [सस्यते] संस् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य । अनेन नलोपः ।
[सनीस्त्रस्यते] संस् । भृशं पुनः पुनर्वा संसते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'सन्-यङश्च' (४।१३) "सद्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'वश्व-संस-ध्वंस-भ्रंश-कस-पत-पद-स्कन्दोऽन्तो नीः' (४।१५०) "नी" आगमः । अनेन नलोपः । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ध्वस्तः] 'ध्वंसूङ् गतौ च' (९५४) ध्वंस् । ध्वस्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । अनेन नलोपः । [ध्वस्तवान्] ध्वंसते स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन नलोपः । [ध्वस्यते] ध्वंस् । वर्त० ते । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन नलोपः ।
[दनीध्वस्यते] ध्वंस् । भृशं पुनः पुनर्वा ध्वंसते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४191४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० । 'वञ्च-संस
Jain Education Intemational
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका । ध्वंस०' (४।१।५०) “नी" आगमः । वर्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[अस्तभत्] 'स्तम्भू स्तम्भे' (१९८५) स्तम्भ इति सौत्रो धातुः । अद्यतनी दि →त् । 'ऋदिच्छ्वि-स्तम्भू-मुचू-म्लुचूगुचू-ग्लुचू-ग्लुच-जो वा' (३।४।६५) अड्य० → अ । अनेन नलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अग्लुचत् वशू (१०६) - चञ्चू (१०७) - तशू (१०८) - त्वशू (१०९) - मशू (११०) - मुशू (१११) - मुशू (११२) - मुचू (११३) - म्लुचू (११४) - ‘ग्लुशू गतौ' (११५) ग्लुथ् । अद्यतनी दि → त् । 'ऋदिच्छ्वि-स्तम्भू-मुचूम्लुचू-गुचू-ग्लुचू-ग्लुशू जो वा' (३।४।६५) अड्म० → अ । अनेन नलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[परिष्वजते] ‘ष्वअिंत् सङ्गे' (१४७१) ष्वञ्, परिपूर्व० । वर्त्त० ते । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । 'स्वआश्च' (२।३।४५) षत्वम् ।
[परिष्वजेते] 'ष्वअिंत् सङ्गे' (१४७१) ष्वङ्ग्, परिपूर्व० । वर्त्तः आते । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । 'आतामाते-आथामाथे आदि:' (४।२।१२१) आ० → इ० । 'अवर्णस्ये०' (१९२१६) ए । 'स्वअश्च' (२।३।४५) षत्वम् ।
[नीयते] ‘णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । वर्त० ते । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
ननीयते] नी । भृशं पुनः पुनर्वा नयति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद' (३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) "नी"द्वि: । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त० ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः ।
[नन्द्यते] 'टुनदु समृद्धो' (३१२) नद् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य ।
नानन्द्यते नन्द । भृशं पुनः पुनर्वा नन्दति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[संसिता] संस् । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । [ध्वंसिता] ध्वंस् । श्वस्तनी ता । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[नहाते] 'णहीच बन्धने' (१२८५) णह । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२१३।९७) नह । वर्त्त० ते | "दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य ।
[नानहाते] नह । भृशं पुनः पुनर्वा नह्यते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४११४८) आ । वर्त्तते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११३) अलोपः ||छ।।
अञ्चोऽनर्चायाम् ॥४।२।४६।। [अञ्चोऽनायाम्] अच्() षष्ठी ङस् । न अर्चा = अनर्चा | 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्याम् । 'आपो डितां यै-यास्-यास-याम्' (१।४।१७) डि० → याम० ।
Jain Education Intemational
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[उदक्तमुदकं कूपात्] 'अचू गतौ च' (१०५) अञ्च्, उत्पूर्व० । उदच्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । अनेन नलोपः । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० । सि-अम् । उदक द्वितीया अम् । कूप पञ्चमी सि ।
[अञ्चिता गुरवः] अञ्च |+ अञ्च्यते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) क्तप्र० । 'लुभ्यर्विमोहाचे' (४।४।४४) इट् । प्रथमा जस् ।
पूर्वेण सिद्धे नियमार्थो योगः ॥छ।।
लङ्गि कम्प्योरुपताया-ऽङ्गविकृत्योः ।।४।२।४७॥ [लङ्गिकम्प्योः] लगिश्च कम्पिश्च = लङ्गिकम्पी, तयोः = लङ्गिकम्प्योः । षष्ठी ओस् ।
[उपतापाङ्गविकृत्योः] अङ्गस्य विकृतिरङ्गविकृतिः, उपतापश्च अङ्गविकृतिश्च = उपतापाऽङ्गविकृती, तयोः = उपतापाविकृत्योः।
मामला .
.
[विलगितः] उख (६३) - नख (६४) - णख (६५) - वख (६६) - मख (६७) · रख (६८) - लख (६९) - मखु (७०) - रखु (७१) - लखु (७२) - रिखु (७३) - इख (७४) - इखु (७५) - ईखु (७६) - वल्ग (७७) - रगु (७८) - 'लगु गतौ' (७९) लग् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) लङ्ग. विपूर्व० । विलङ्ग्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । यद्वा विलङ्गति' स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१११) क्तप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[विकपितः] टुवेपृङ् (७५४) - केपृङ् (७५५) - गेपृङ् (७५६) - 'कपुङ चलने' (७५७) कप् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) कम्प, विपूर्व० । विकम्प्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । यद्वा विकम्पते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिबभुजेः' (५।१११) क्तप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[विलङ्गितः] विलङ्ग्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । इट् ।
[विकम्पितः] विकम्प्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० । इट् ।
लङ्गि कम्प्योरुदित्त्वात् पूर्वेणाप्राप्ते वचनम् । द्विवचनं क्डितीत्यनेन यथासंख्यनिवृत्त्यर्थम् ।।छ।।
भञ्जओं वा ॥४२॥४८॥ [भजेः] भञ्जि षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) इ० → ए० । 'एदोद्भ्यां इसि-डसो रः' (१।४।३५) इस्० → र० ।
[औ] ञि सप्तमी ङि ।
[वा] वा प्रथमा सि ।
[अभाजि, अभजि] 'भोंप आमर्दने' (१४८६) भञ्ज । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच् - तलोपश्च । अनेन वा नलोपः । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । ‘अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् ।।छ।। P. उदशति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० । P. + अञ्च्य ते स्म ।
Jain Education Intemational
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
दंश-सञ्जः शवि ।।४।२।४९।।
[दंशसञ्जः] दंशश्च सञ् च = दंशसञ्, तस्य । [शवि] शव् सप्तमी ङि । [दशति] 'दंशं दशने' (४९६) दंश् । वर्त० तिव । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । अनेन नलोपः ।
[सजति] ‘षजं सङ्गे (१७३) पञ् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सञ् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन नलोपः ।
तुदादावपठित्वानयोदिौ पाठः शवर्थः । तुदादिपाठे पूर्वेणैव नलोपो भवति, तेन
[दशन्ती] दशतीति । ‘शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । 'श्य-शवः' (२।१।११६) अत्० → अन्त्० । अनेन नलोपः ।।छ।।
[सजन्ती] सजतीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कर्त्तर्य० (३।४।७१) शव् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । 'श्य-शवः' (२१११६) अत्० → अन्त० । अनेन नलोपः ।।छ।।
अकट्-धिनोश्च रञ्जः ।।४।२।५०॥ [अकघिनोः] अकट् च घिन् च = अकघिनौ, तयोः = अकघिनोः । सप्तमी ओस् । [च] च प्रथमा सि । [रञ्जः] रञ्जि षष्ठी डस् ।
[रजकः] 'रञ्जी रागे' (८९६) रञ् । रजतीत्येवंशीलः । 'नृत्-खन्-रञ्जः शिल्पिन्यकट्' (५।१।६५) अकट्प्र० → अक । अनेन नलोपः ।
[रागी] रअ । रजतीत्येवंशीलः । 'युज-भुज-भज-त्यज-रज-द्विष-दुष-दुह-दुहाऽभ्याहनः' (५।२।५०) घिनणप्र०→इन् । अनेन नलोपः । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० ।
[रजति रञ् । वर्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन नलोपः । [रजः] रजतीति । 'मिथि-रज्युषि-तृ-पृ-शृ-भू-वष्टिभ्यः कित्' (उणा० ९७१) कित् अस्प० । [रजनिः] रजतीति । ‘रजेः कित्' (उणा० ६८१) कित् अनिप्र० । [रजनम] रजतीति । 'तुदादि-वृजि-रञ्जि-निधाभ्यः कित्' (उणा० २७३) कित् अनप्र० ।
[रजतम रजतीति । 'पृषि-रञ्जि-सिकि-का-ला-वृभ्यः कित्' (उणा० २०८) कित् अतप्र० । सर्वत्र 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । कित्प्रत्ययान्ता अमी ।।छ।।
णौ मृगरमणे ।।४।२।५१॥
[णौ] णि सप्तमी ङि ।
[मृगरमणे] मृगाणां रमणं = मृगरमणम्, तस्मिन् ।
PF अकट् च घिनण् च = अकट्धिनणौ ।
Jain Education Intemational
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ रजयति मृगान् व्याधः ] रज् ।
रज्यन्ते मृगाः स्वयमेव, तान् रज्यमानान् व्याधः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग् ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अनेन नलोपः । मृग द्वितीया शस् । व्याध प्रथमा सि ।
[ रञ्जयति रजको वस्त्रम् ] रज्यते वस्त्रं स्वयमेव, तत् रजकः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० ।
[ रञ्जयति सभां नटः] रञ्ज् । रज्यते सभा, तां सभां रजन्तीं नटः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ॥छ ।
[घञि ] घञ् सप्तमी ङि ।
[भावकरणे] भावश्च करणं च = भावकरणम्, तस्मिन् ।
[ रागः ] र । रञ्जनं रजत्यनेनेति वा रागः । 'भावा ऽकर्त्रीः' (५।३।१८) घञ्प्र०
( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । क्तेऽनिटश्च - जो: क- गौ घिति' ( ४ 91999 ) ज०म० ।
घञि भावकरणे ||४।२।५२ ॥
=
[ स्यदः ] स्यद् षष्ठी डस् ।
[जवे ] जव सप्तमी ङि ।
[रञ्जनम् ] रञ्ज । रज्यते रञ्जनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन ।
[रङ्गः] रस् । रजन्त्यस्मिन्निति रङ्गः । व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० अ । 'क्तेऽनिटश्च -जो : ० '
(४।१।१११ ) ज०
ग० ॥ छ ॥
४५
स्यदो जवे || ४|२|५३॥
Jain Education Intemational
अ । अनेन नलोपः । 'ति'
[गोस्यदः ] 'स्यन्दू(दौ) ङ् स्रवणे' (९५६) स्यन्द् । स्यन्दनं = स्यदः । ' भावा- ऽकर्त्रीः ' (५।३।१८) घञ्प्र० अ । अनेन नलोपः । गो: स्यदः = गोस्यदः ।
[ अश्वस्यदः ] अश्वस्य स्यदः ।
[ घृतस्यन्दः ] घृतस्य स्यन्दः ।
[ तैलस्यन्दः ] तैलस्य स्यन्दः । तिलानां विकारः । ' विकारे' ( ६ । २ । ३०) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'तिल - यवादनाम्नि' (६।२।५२ ) इति अनाम्नि मयट् । इदं
नाम ॥छ ||
दशना - Saraौद्म-प्रश्रथ - हिमश्रथम् ।।४।२।५४।।
[दशनाऽवोदैधौद्मप्रश्रथहिमश्रथम् ] दशनश्च अवोदश्च एधश्च ओमश्च प्रश्रथश्च हिमश्रथश्च = तत् प्रथमा सि ।
P. रजन्ति मृगास्तान् रजतो व्याधः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अनेन नलोपः । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । 'कगे बनू - जनै०' (४।२।२५ ) ह्रस्वः ।
P. दशनं च ।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
अन ।
[दशनम् ] 'दंशं दशने' (४९६) दंशू । + दश्यते = दशनम् । 'अनट्' (५|३|१२४) अनट्प्र० [अवोदः ] अव 'उन्दै क्लेदने' (१४९१ ) उन्द् । अवोदनं = अवोदः । ' भावा- ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० । ‘लघोरुपान्त्यस्य’ (४।३।४) गु० ओ । ' उपसर्गस्याऽनिषेधेदोति' (१।२।२९ ) अलोपः ।
[ एधः ] 'ञिइन्धैपि दीप्तौ ' (१४९८) इन्ध् । * इध्यतेऽनेनेति एधः । घञ्प्र० । एतावता एधशब्दोऽकारान्तः । [ओम (:)] 'उन्दैप् क्लेदने' (१४९१) उन्द् । उनत्तीति । 'मन् वन्- क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) मन्प्र० । [ श्रथः] प्र श्रन्थ मोचन - प्रतिहर्षयोः ' (१५४६) श्रन्थ् | प्रश्रन्थनं = प्रश्रथः । 'भावा ऽकर्त्री : ' (५।३।१८) घञ्प्र०
→ अ ।
४६
[हिमश्रथः] 'श्रन्थश् मोचन प्रतिहर्षयोः ' (१५४६) श्रन्थ, हिमपूर्व० । हिमं श्रन्थनं अ । अनेन नलोप- वृद्ध्यभावश्च निपात्यते ॥ छ ॥
( ५।३।१८) घञ्प्र०
तस्य ।
यम-रमि-नाम-गमि-हन-मनि-वनति - तनादेर्धुटि क्ङिति || ४|२|५५ ||
[यमिरमिनमिगमिहनिमनिवनतितनादेः ] यमिश्च रमिश्च नमिश्च गमिश्च हनिश्च मनिश्च वनतिश्च ++ तनादयश्च = तत्,
[धुटि] धुट् सप्तमी ङि ।
[क्ङिति ] क् चङ् च = क्डौ, क्झवितावनुबन्धौ यस्य सः = क्डित्, तस्मिन् ।
[यतः] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । यच्छति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० त । अनेन
मलोपः ।
P. + दश्यतेऽनेनेति ।
P. 5 हिमस्य श्रन्थनम् ।
[यतवान् ] यच्छति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । अनेन मलोपः । [यत्वा ] यमनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । अनेन मलोपः ।
[यतिः] यमनं = यतिः । स्त्रियां क्तिः ' ( ५ | ३ |९१) क्तिप्र०ति । अनेन मलोपः ।
[रतः] 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । रमते स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक- पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त ।
[रतवान्] रमते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
तवत् । अनेन मलोपः ।
त्वा ।
[रत्वा ] रमणं पूर्वम् । प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० [ रतिः ] रमणं = रतिः । ' स्त्रियां क्तिः ' ( ५।३।९१) क्तिप्र०
ति । अनेन मलोपः ।
[नतः ] 'णमं प्रहृत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम् । नमति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिबभुजेः' (५|१|११) क्तप्र०
।
[नतवान् ] नमति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । अनेन मलोपः ।
P.
P.
*
=
++
हिमश्रथः । भावा ऽकर्त्रीः '
इन्धनं = एधः ।
तनादिश्च ।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
४७
[गतः] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५)- 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । गच्छति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० →त ।
[गतवान्] गच्छति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । [गत्वा] गमनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । गितिः] गमनं = गतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन मलोपः ।
[हतः] ‘हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । हन्ति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त। अनेन नलोपः ।
हतवान् हन्ति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२११८९) तलोपः ।
__ [हत्वा] हननं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । सर्वत्र प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
हतिः हननं = हतिः । 'वादिभ्यः' (५।३।९२) क्तिप्र० → ति । 'साति-हेति-यूति-जूति-ज्ञप्ति-कीर्तिः' (५।३।९४) इत्यादिना हेति इति स्यात् । सर्वत्र प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) स० →र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१३५३) विसर्गः ।
[आहत] हन्, आड्यूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'आडो यम-हनः, स्वेऽङ्गे च' (३।३।८६) इत्यात्मनेपदम् । 'हनः सिच्' (४।३।३८) कित्त्वम् । अनेन सर्वत्र नलोपः । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिच्लोपः ।
[आहथाः] हन्, आङ्पूर्व० । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'आडझे यम-हनः, स्वेऽते च' (३।३।८६) इत्यात्मनेपदम् । 'हनः सिच्' (४।३।३८) कित्त्वम् । अनेन नलोपः । 'धुड्-ह्रस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिचलोपः ।
[मतः] बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच् ज्ञाने' (१२६३) मन् । मन्यते स्म । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) क्तप्र० → त ।
[मतवान्] मन्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० -→ तवत् । [मत्वा] मननं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । [मतिः] मननं = मतिः । क्तिप्र० → ति ।
[वतिः] + 'वनः संभक्तौ' (३२९) वन् । वननं = वतिः । क्तिप्र० । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) तिकि 'न तिकि०' (४।२।५९) प्रतिषेधं वक्ष्यति, अनेन नलोपः ।
[ततः] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । तन्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । [ततवान्] तनोति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
P.फ हन्यते स्म ।
+ लघुवृत्ति-धातुरत्नाकर-धातुपारायणेषु - "वन भक्तो' ।
Jain Education Intemational
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
[तत्वा ] तननं पूर्वम् । प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र०
[ततिः] तननं = ततिः । स्त्रियां क्तिः ' ( ५। ३ ।९१) क्तिप्र०
सनोतेरात्वं वक्ष्यति ।
त्वा ।
[क्षतः ] ' क्षणूग् (यी) हिंसायाम् ' (१५०१) क्षण । क्षण्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त ।
[क्षतवान् ] क्षण्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
तवत् ।
[क्षत्वा ] क्षणनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा ।
[क्षतिः ] क्षणनं = क्षतिः । क्तिप्र० → ति ।
[ऋतः ] 'ऋणूयी गतौ' (१५०३) अण् । अर्णोति स्म । गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त ।
[ऋतवान् ] अर्णोति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
[तृतः ] 'तृणूयी अदने ' (१५०४) तृण् । तर्णोति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
ति ।
[तृतवान् ] तर्णोति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
[घृतः ] 'घृणूयी दीप्तौ ' (१५०५) घृण् । घर्णोति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक- पिब- भुजेः' ( ५1१1११) क्तप्र० त । [घृतवान्] ‘घर्णोति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
तवत् ।
[वतः] 'वनूयि याचने' (१५०६ ) वन् । वनुते स्म ।
[मतः ] 'मनूयि बोधने' (१५०७ ) मन् । मन्यते स्म । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ - ञीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) क्तप्र० → त ।
[मतवान् ] मन्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
[शान्तः] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । शाम्यति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि - क्ङिति' (४।१।१०७) दीर्घः आ ।
[ दान्तः ] शमू (१२३०) 'दमूच् उपशमे' (१२३१) दम् । दाम्यति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र०
त । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि - क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः आ ।
-
-
[वंवान्तः] 'वन संभक्तौ' (३२९) वन् । भृशं पुनः पुनर्वा वनति (तः) । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडञ्च' (४।१।३) " व "द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । ' बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्त० तस् । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि - क्ङिति' (४।१।१०७ ) दीर्घः ।
[तन्तान्तः] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । भृशं पुनः पुनर्वा तनोति (तनुतः) । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४१९) यप्र० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) “त द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१ ) मोऽन्तः । ' बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । वर्त्त० तस् । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि - क्डिति' (४।१।१०७ ) दीर्घः ।
• अन्यत्र भवति
[यंयतः ] यम् । भृशं पुनः पुनर्वा यच्छतः । व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३ | ४१९ ) यप्र० । 'सन् - यङश्च ' ( ४1१1३) "यद्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । ' बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुपि वर्त्त० तस् । अनेनैव मलोपः ।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ररतः] रम् । भृशं पुनः पुनर्वा रमेते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) “र"द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुपि वर्त० तस् । अनेनैव मलोपः ।
[नंनतः] नम् । भृशं पुनः पुनर्वा नमतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “न''द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१५१) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप' (३।४।१४) यड्लुपि वर्त० तस् । अनेनैव मलोपः ।
[जङ्गतः] गम् । भृशं पुनः पुनर्वा गच्छतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यय० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) "ग"द्वि: । 'ग-होर्जः' (४१४०) ग० → ज० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।११५१) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुपि वर्त० तस् । अनेनैव मलोपः ।
[जड़तः] हन् । भृशं पुनः पुनर्वा हतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यडप० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "ह"द्विः । 'अडे हि-हनो हो घः पूर्वात्' (४१३४) ह० → घ० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४१५१) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुपि वर्त्तः तस् । अनेनैव नलोपः ।
ममतः मन् । भृशं पुनः पुनर्वा मन्यते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४१३) "म"द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४१५१) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुपि वर्त्त० तस् । अनेनैव नलोपः ।
[यम्यते] यम् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[यंयम्यते] भृशं पुनः पुनर्वा यच्छति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । वर्त० ते । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[यन्ता] यम् । श्वस्तनी ता । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) म० → न० । [रन्ता] रम् । श्वस्तनी ता । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) म० → न० ।।छ।।
यपि ||४२॥५६॥ [यपि] यप् सप्तमी ङि । [प्रहत्य] प्र-हन् । प्रहननं पूर्वम् । [प्रमत्य] प्र-मन् । प्रमननं पूर्वम् । [प्रवत्य] प्र-वन् । प्रवननं पूर्वम् । तनादि- [प्रतत्य] प्रतननं पूर्वम् । [प्रसत्य] प्रष(स)ननं पूर्वम् ।
[प्रक्षत्य प्रक्षणनं पूर्वम् । सर्वत्र 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप' (३।२।१५४) यप् । अनेन नलोपः । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः ।।छ।।
वा मः ।।४।२१५७॥
[वा] वा प्रथमा सि । [मः] म् षष्ठी डस् ।
Jain Education Intemational
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
वा म इति वचनात् मान्तानामेवाऽयं विधिः ।
[प्रयत्य, प्रयम्य] प्र-यम् । प्रयमनं पूर्वम् ।
[विरत्य, विरम्य] वि-रम् । विरमणं पूर्वम् ।
[प्रणत्य, प्रणम्य] प्र-नम् । प्रणमनं पूर्वम् ।
[आगत्य, आगम्य आ-गम् । आगमनं पूर्वम् । सर्वत्र ‘प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५) यप् । अनेन वा मलोपः ।
___ [प्रशम्य] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम्, प्रपूर्व० । प्रशमनं पूर्वम् । ‘प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् ||छ।।
गमां क्वौ ।।४।२५८॥ [गयाम्] गम् षष्ठी आम् । [क्वौ] क्वि सप्तमी ङि ।
[कलिङ्गत्] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । कलिं गच्छतीति कलिङ्गत् । गच्छतीति क्विप् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प० । अनेन मलोपः । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
सिंयत] सम 'य{ उपरमे' (३८६) यम् । संयच्छतीति क्विप् । अनेन मलोपः । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् ।
[वियत्] वि ‘यमूं उपरमे' (३८६) यम् । वियच्छतीति क्विप् । अनेन मलोपः । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् ।
[परीतत्] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन्, परिपूर्व० । परितनोतीति क्विप् । 'गति-कारकस्य नहि-वृति-वृषि-व्यधिरुचि-सहि-तनो क्वौ' (३१२१८५) दीर्घः । अनेन नलोपः । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत' (१७३७) विवप्लोपः ।
[उपातत्] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन्, उपपूर्व० । उपतनोतीति क्विप् । ‘गति-कारकस्य नहि०' (३।२।८५) दीर्घः । अनेन नलोपः । ‘ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[सुसत्] सु ‘षणूयी दाने' (१५००) षण् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सन् । सुष्ठु सनोतीति क्विप् । अनेन नलोपः । 'इस्वस्य०' (४।४।११३) तोऽन्तः ।।
[सुमत्] ‘मनूयि बोधने' (१५०७) मन्, सुपूर्व० । सुष्ठु मनुते इति क्विप् । अनेन नलोपः । 'हस्वस्य०' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[सुबत् 'वनूयि याचने' (१५०६) वन्, सुपूर्व० । सुष्टु वनुते इति क्विप् । अनेन नलोपः । 'हस्वस्य०' (४।४।११३) तोऽन्तः । ॐ वृहद्वृत्ती - उपशम्य ।
Jain Education Intemational
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
सुक्षत्] 'क्षणूग(यी) हिंसायाम्' (१५०१) क्षण, सुपूर्व० । सुष्टु क्षणोतीति क्विप् । अनेन नलोपः । 'हस्वस्य०' (४|४|११३) तोऽन्तः ।
(विक्षत्] 'क्षणूग(यी) हिंसायाम्' (१५०१) क्षण, विपूर्व० । विशेषेण क्षणोतीति क्विप् । अनेन नलोपः । 'हूस्वस्य०' (४।४।११३) तोऽन्तः । सर्वत्र ‘अप्रयोगीत' (१1१1३७) क्विपलोपः ।
[अग्रेगू:] अग्रे-गम् । अग्रे गच्छतीति । 'भ्रमि-गमि-तनिभ्यो डित्' (उणा० ८४३) डिद् ऊप० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अमलोपः ।
मध्यस्थस्य गमो ग्रहणादग्रेतनायां पाश्चात्यानां च धातूनां ग्रहणम, तर्हि यमामिति कृत्यमति न वाच्यम, विचित्रा सूत्राणामित्यस्य विद्यमानत्वात्, तेन गमसहचरिता एव यमः प्रभृतयो गृह्यन्ते ।।छ।।
न तिकि दीर्घश्च ।।४।२५९।।
[न न प्रथमा सि ।
[तिकि] तिक् सप्तमी ङि ।
[दीर्घश्च] दीर्घ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) र० । च प्रथमा सि । 'च-ट-ते सद्वितीये' (११३७) र०
→
श० ।
[यन्तिः] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । यम्यादित्याशास्यमानः = यन्तिः ।
[रन्तिः] 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । रंसीष्ट इत्याशास्यमानः = रन्तिः । नन्तिः] नम्यादित्याशास्यमानः = नन्तिः ।
[गन्तिः] गम्यादित्याशास्यमानः = गन्तिः ।
[हन्तिः] हन्यादित्याशास्यमानः = हन्तिः ।
[मन्तिः] मंसीष्ट इत्याशास्यमानः = मन्तिः । [वन्तिः] वन्यादित्याशास्यमानः = वन्तिः । तन्तिः] तन्यादित्याशास्यमानः = तन्तिः ।
[क्षन्तिः] 'क्षणग(यी) हिंसायाम्' (१५०१) क्षण् । क्षण्यादित्याशास्यमानः । सर्वत्र ‘तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) तिक्प० → ति । म्नामिति बहुवचनाण्णत्वं कृतमपि वर्गान्ते कर्तव्ये निवर्त्तते । अन्तलोपे प्रतिषिद्धे 'अहन्पञ्चम०' (४।१1१०७) इत्यादिना दीर्घत्वं प्राप्तं तदपि प्रतिषिध्यते ।
[शान्तिर्भगवान] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । अशिवं शम्यादित्याशास्यमानः = शान्तिः । 'तिक्कृती नाम्नि' (५1१७१) तिप्र० → ति । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१३।३९) म० → न० । भग । भगो ज्ञानं विद्यते यस्याऽसौ भगवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'मावर्णान्तो०' (२।१।९४) म० → व० । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९० दीर्घः । 'दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२११८९) तलोपः ।
Jain Education Intemational
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
viewewana
Nahane
[यतिः] यमनं = यतिः ।
[रतिः] रमणं = रतिः ।।
[ततिः] तननं = ततिः । सर्वत्र 'स्त्रियां क्तिः ' (५।३।९१) क्तिप्र० -> ति । 'यमि-रमि नमि-गमि-हनि०' (४।२१५५) म-नलोपः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० । 'र: पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ॥छ।।'
आः खनि-सनि-जनः ।।४।२।६०।।
[आः] आ प्रथमा सि ।
[खनिसनिजनः] खनिश्च सनिश्च जन च = खनिसनिजन, तस्य ।
[खातः] 'खनूग अवदारणे' (९१३) खन् । खन्यते स्म । 'क्त-क्तवत्' (५1१1१७४) तप०
→ त ।
[खातवान] खनते स्म । 'क्त क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । [खात्वा] खननं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा ।
[खातिः] खननं = खातिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन न० → आ० ।
[सातः] 'षणूयी दाने' (१५००) षण् । वन (३२९) - पण संभक्तौ' (३३०) षण् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-प्वप्कः' (२।३।९८) सन् । सायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1५1१७४) क्तप्र० →त ।
[सातवान्] सनोति स्म । 'क्त-क्तवतू' (4191१७४) क्तवतुप्र० -> तवत् ।
[सात्वा] सननं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा ।
[सातिः] सननं = सातिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० →ति । अनेन न० → आ० ।
[जातः] 'जनैघि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । जायते स्म । 'श्लिष-शीङ्-स्था-ऽऽस बस-जन-रुह-जू-भजेः क्तः' (५।१।९) क्तप्र० →त ।
[जातवान् जायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
[जात्वा] जननं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप० - त्वा ।
[जातिः] जायतेऽभिधानप्रत्ययौ अस्यामिति जातिः । 'श्वादिभ्यः' (५।३।९२) क्तिप्र० → ति । अनेन न० → आ० ।
चन्ति खन् । भृशं पुनः पुनर्वा खनति । 'व्यञ्जनादेरेकस्बराद' (३।४।९) यप० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) ख० →क० । क-डश्च-ज' (४।११४६) क० --> च० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१५१) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्तः तिव् । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) म० → ड० ।
संसन्ति सन् । भृशं पुनः पुनर्वा सनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद०' (३।४।९) यड्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । ‘बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । वर्त्तः तिव् । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१३३१) म० → न० ।
--
म धातुपारायणादिषु - ‘षन भक्तौ' ।
Jain Education Intemational
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ जञ्जन्ति ] जन् । भृशं पुनः पुनर्वा जायते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । ' सन् - यङश्च' (४|११३) द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव् । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्यो० ' (१।३।३९ )
म० अ० ॥छ।
सनि ||४|२|६१ ||
[सनि] सन् सप्तमी ङि ।
[ सिषासति ] वन (३२९) 'षण संभक्तौ ' ( ३३० ) षण् । 'षणूयी दाने' (१५०० ) षण् । सनितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सन:' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन न० आ० । 'सन् यडञ्च' ( ४|१|३ ) " सा 'द्विः । 'ह्रस्वः ' (४।१।३९) ह्रस्वः । ' सन्यस्य' (४/१/५९) इ । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव् (३।४।७१) शव् ।
खनि जनोरिटा भवितव्यमिति धुडादिः सन्न भवति ।
[सिसनिषति] सन् । सनितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्- यङश्च' ( ४।१।३ ) द्विः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । इवृध - भ्रस्ज- दम्भ - श्रि-यूणु-भर-ज्ञपि सनि-तनि-पति-वृद्-दरिद्रः सनः' (४।४।४७ ) इट् । वर्त्त० तिव् । " कर्त्तर्य०' (३।४।७१ ) शव् ||छ।।
५३
ये नवा ||४|२| ६२ ॥
[ये] य सप्तमी ङि ।
[नवा ] नवा प्रथमा सि ।
[ खायते, खन्यते] 'खनूग् अवदारणे' (९१३) खन् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य ।
[ चाखायते चन्यते ] खन् । भृशं पुनः पुनर्वा खनति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' ( ३।४।९) यङ् - प्र० । अनेन न० आ० | 'सन्-यश्च' (४।१।३) “खा द्विः । ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । द्वितीय-तुर्ययो: पूर्वी' (४।१।४२ ) ख० क० । 'क ङञ्च ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) आ । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४/१/५१) मोऽन्तः ।
[प्रखाय, प्रखन्य] प्रखन् । प्रखननं पूर्वम् । प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् । अनेन वा आ० ।
[सायते, सन्यते] वन (३२९) 'पण संभक्तौ' (३३०) षण् । 'षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सन् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन वा आ० ।
[ सासायते, संसन्यते] भृशं पुनः पुनर्वा सनति सनोति वा । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३/४/९) यप्र० → य । अनेन वा आ० । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) “सा द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ' आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१ ) मोऽन्तः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
[ प्रसाय, प्रसन्य, प्रसत्य ] प्र-सन् । प्रसननं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५१४१४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप् ( ३।२।१५४) यप् । अनेन वा आ० । 'यपि' (४/२/५६) नलोपः । ' ह्रस्वस्य०' (४|४|११३ ) तोऽन्तः ।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [जायते, जन्यते ] 'जर्नैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन
वा आ० ।
५४
[जाजायते, जञ्जन्यते ] जन् । भृशं पुनः पुनर्वा जायते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४१९) यप्र० । अनेन वा आ० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "जा" द्विः । 'ह्रस्वः' (४।११३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४/१/५१ ) मोऽन्तः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यन०' (३।४।७१ ) शव् ।
[ प्रजाय, प्रजन्य] प्र-जन् । प्रजननं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् । अनेन वा आ० ।
->
[ जायते ] जन् । वर्त्त० ते । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०य । 'जा ज्ञा- जनोऽत्यादी' (४।२।१०४) जन्०
जा० ।
[खन्यात्] खन् । आशीः क्यात्प्र०
→ यात् ।
[ सन्यात्] सन् । आशीः क्यात्प्र०
यात् ।
[खायात्] खन् । आशीः क्यात्प्र०
यात् । मतान्तरेऽनेन आ० ।
[सायात्] सन् । आशीः क्यात्प्र०
यात् । मतान्तरेऽनेन आ० ।
[ सान्यम् ] सन् । सायते सन्यते वा = सान्यम् । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद्०' (५/१/१७) घ्यण्प्र०य । —णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[जन्यम् ] जन् । जायते जन्यते वा = जन्यम् । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५/१/१७) घ्यण्प्र०य । 'न जनवध:' ( ४ | ३ |५४) वृद्धिनिषेधः ॥ छ ||
तनः क्ये ||४१२१६३ ॥
[तनः] तन् षष्ठी डस् ।
[D] क् सप्तमी ङि ।
[ तायते तन्यते ] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन
वा आ० ।
[तन्तन्यते] तन् । भृशं पुनः पुनर्वा तनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३।४।९) यप्र० । 'सन्- यश्च' (४|१ |३) द्विः | 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
तौ सनस्तिकि ||४ |२ |६४ ॥
[तौ] तद् प्रथमा औ ।
[सनः] सन् षष्ठी स् ।
[तिकि] तिक् सप्तमी ङि ।
[सतिः, सातिः, सन्तिः] 'षणूयी दाने' (१५००) षण् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव- ष्वष्कः' ( २ । ३ । ९८) सन् । सन्यादित्याशास्यमाना
Jain Education Intemational.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
५५
mamwwwmummon
= सतिः । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५१.७१) तिकप्र० → ति । प्रथमे नलोपः । द्वितीये आ० । 'तृतीये म्नां धुडवर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → न० ।
- सतिः, सातिः, सान्तिः] वन (३२९) - 'षण संभक्तौ' (३३०) षण् । 'षः सोऽष्ट्य-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२०३९८) सन् । सन्यादित्याशास्यमाना । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१७१) तिकप० → ति । अनेन नलोपः - आ० । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → न० छ।।
वन्याङ् पञ्चमस्य ।।४।२।६५।। [वनि] वन् सप्तमी ङि । [आङ्] आश्चासौ आङ् च = आङ् । प्रथमा सि । [पञ्चमस्य] पञ्चानां पूरणः = पञ्चमः । 'नो मट्' (७।१।१५९) मट्प्र० → म, तस्य ।
अन्यथा 'लि लौ' (११३६५) इत्यनेन हि तवर्गस्य सानुनासिकस्य सानुनासिकः-निरनुनासिकः, निरनुनासिकस्य निरनुनासिकः, द्विवचनसामर्थ्यात, अन्यत्तु सानुनासिकस्यापि निरनुनासिक एव भवति । 'वाष्टन आः स्यादौ' (१।४।५२) इत्यनेन सानुनासिकस्य निरनुनासिक एव ।
[विजावा] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन्, विपूर्व० । विजायत इति । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) वन्प० । अनेन न० → आ० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[विखावा] ‘खनूग् अवदारणे' (९१३) खन्, विपूर्व० । विखायत इति । ‘मन्-वन्०' (५।१।१४७) वन्प० । अनेन न० → आ० ।
[दधिक्रावा] दधि 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । दधि क्रामति । 'मन्-वन्०' (५।१।१४७) वन्प्र० । अनेन म० → आ० ।
[अग्रेगावा अग्रे अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीमृ (३९५) - 'गम्लुं गतौ (३९६) गम् । अग्रे गच्छतीति । 'तत्पुरुषे कृति' (३।२।२०) अलुप्समासः । ‘मन्-वन्-क्वनिप्०' (५।१।१४७) वन्प्र० । अनेन म० → आ० ।
[ध्वावा] 'घुण भ्रमणे' (१३६७) घुण । घुणतीति । 'मन-वन्०' (५1१1१४७) वनप० । अनेन ण० → आ० । 'इवर्णादरस्वे स्वरे०' (१।२।२१) व० ।
[घूरावा] घुण (१३६७) - 'घूर्णत् भ्रमणे' (१३६८) घूर्ण । घूर्णतीति । 'मन्-वन्०' (५।१।१४७) वन्प्र० । अनेन ण० → आ० ।
[अवावा] 'ओण अपनयने' (२७३) ओण् । ओणतीति । ‘मन्-वन्-क्वनिप्०' (५।१।१४७) वन्प्र० । अनेन ण० → आ० । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[यावा] ‘इवु व्याप्तौ च' (४८८) इव् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) इन्व् । इन्वतीति । ‘मन्-वन्०' (५।१।१४७) वन्प्र० । “य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) वलोपः । अनेन न० → आ० । ‘इवर्णादे०' (१।२।२१) य० ।
पुनराग्रहणं ताविति नवेति च निवृत्त्यर्थम् । ङित्करणं घ्यावेत्यादौ गुणनिषेधार्थम् ।।छ।।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
अपाच्चायश्चिः क्तौ ।।४।२।६६॥ [अपात्] अप पञ्चमी डसि । [चायः] चाय षष्ठी डस् । [चिः] चि प्रथमा सि । [क्तौ] क्ति सप्तमी ङि । [अपचितिः] 'चायुग पूजा-निशामनयोः' (९१७) चाय, अपपूर्व० । अपचायनमपचितिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) → ति । अनेन चाय० → चि० ।छ।।
क्तिप्र०
ह्लादो हृद् क्तयोश्च ।।४।२।६७।। [हादः] हाद् षष्ठी ङस् । [हृद्] हृद् प्रथमा सि । [क्तयोः] क्तिश्च क्तश्च (क्तवांश्च) = क्तौ, तयोः = क्तयोः । ‘स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) क्तिलोपः । सप्तमी ओस । [च] च प्रथमा सि ।
[लन्नः] ‘हादैङ् सुखे च' (७३८) ह्राद् । ह्रादते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । अनेन "हृद्" आदेशः । 'रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० → न० ।
[हन्नवान्] ह्लादते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन ‘हृद्' आदेशः । ‘रदादमूर्छ-मद:०' (४।२।६९) द-त० → न० ।
__ [प्रहन्नः, प्रहन्नवान्] प्रह्लादते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप०→त-क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन "ह्रद्" आदेशः । 'रदादमूर्छ०' (४।२।६९) द-त० → न० ।
[हृत्तिः] ह्वादनं = हत्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन हद् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० ।
प्रहत्तिः] प्रह्लादनं = प्रहत्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० →ति । अनेन हद । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (१।३।५०) द० → त० ।
[हादित्वा] हादनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।।छ।।'
ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः ।।४।२।६८।।
[ऋल्वादेः] लूरादिर्यस्याऽसौ ल्वादिः, ऋश्च ल्वादिश्च = ऋल्वादिः, तस्मात् ।
[एषाम् इदम् । षष्ठी आम् । 'आ ढेरः' (२११४१) म० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः । 'अवर्णस्याऽऽमः साम्' (१।४।१५) आम्० → साम्० । 'अनक्' (२।१।३६) अ० । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) अ० → ए० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
Jain Education Intemational
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[तः ] त् षष्ठी ङस् ।
[नः ] न प्रथमा सि । सो रुः' (२।१।७२ ) स०र० ।
[ अप्रः ] न पृ = अपृ, तस्मात् = अप्रः । पञ्चमी इसि । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१ ) २० । [तीर्णिः] ‘तॄ प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । तरणं = तीर्णिः । ' स्त्रियां क्तिः ' ( ५। ३ ।९१) क्तिप्र० ति । अनेन तस्य न० । 'ऋतां क्डितीर्' (४|४|११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो० (२।११६३) दीर्घः । 'र-पृवर्णान्नो ण० ' (२|३ | ६३ ) णत्वम् । [ तीर्णः ] तृ । तीर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१।१७४) क्तप्र० त । अनेन तस्य न० । 'ऋतां क्डितीर् ' ( ४|४|११६ ) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । 'र- पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३ ) णत्वम् ।
[तीर्णवान् ] तृ । तरति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । अनेन तस्य न० । 'तेर्ग्रहादिभ्यः' (४।४।३३) इट्प्राप्ते 'ऋवर्ण-यूणुगः कितः' ( ४/४/५७) इण्निषेध: । 'ऋतां क्डितीर्' (४|४|११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' ( २।१।६३) दीर्घः । ' र पृवर्णान्नो ण० ' (२|३|६३ ) णत्वम् ।
[कीर्णिः] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । करणं = कीर्णिः । 'स्त्रियां क्तिः ' ( ५|३|९१) क्तिप्र० ति ।
[ कीर्णः ] कीर्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त ।
[कीर्णवान् ] किरति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
( ४|४|११६ ) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । स्पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[गीर्णिः] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । गरणं
[ गीर्णः ] गीर्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त ।
[गीर्णवान् ] गिरति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
( ४|४|११६ ) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'र- पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न०० ।
[लूनिः] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लवनं निः । क्तिप्र० ।
[लूनः ] लूयते स्म । क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । [लूनवान् ] लुनाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । [धूनिः] 'धूग्श् कम्पने' (१५२०) धू । धवनं धूनिः । क्तिप्र० । [धूनः ] धूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्रत ।
।
[ धनवान् ] धुनाति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । अनेन तस्य न० । [लीनिः] 'लींश् श् लेषणे' (१५२६) ली । लीनं लयनं वा । क्तिप्र० । [लीनः ] लीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० [लीनवान् ] लिनाति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० [पूर्त्तिः] 'पृश् पालन- पूरणयोः ' (१५३२ ) पृ । परणं 'भ्वादेमिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः ।
=
=
५७
गीर्णिः । 'स्त्रियां क्ति:' ( ५ | ३ |९१) क्तिप्रति ।
=
तवत् । अनेन तस्य न० । 'ऋतां विडतीर्'
तवत् । अनेन तस्य न० । 'ऋतां विङतीर्'
तवत् । अनेन तस्य न० |
पूर्त्तिः । क्तिप्र० । 'ओष्ट्यादुर्' (४|४|११७) उर् ।
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । पूर्णिरित्यपि कश्चित्, ते हि उत्तरसूत्रेऽ.. ग्रहणं......, तत्र च क्तयोरेव विधानात् तत्रैव निषेधः, तो तु 'ॠ ल्वादेः ०' (४/२/६८) इति भवत्येव ।
५८
[ पूर्त्तः ] पूर्यते स्म । त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०
[ पूर्त्तवान् ] पृणाति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० (२।१।६३) दीर्घः ।
ल्वादिषु ये ऋकारान्ताः स्तृदृप्रभृतयस्तेपामृग्रहणेनैव सिद्धे तत्र पाठः प्वादिकार्यार्थः । क्राद्यन्तर्गणो ल्वादिः ।।छ।।
रदादमूर्च्छ- मदः क्तयोर्दस्य च ||४ |२|६९ ।।
[रदात्] रश्च दश्च रदम् तस्मात् ।
[ अमूर्च्छमदः ] मूर्च्छश्च मद् च = मूर्च्छमद्, न मूर्च्छमद्
अमूर्च्छमद्, तस्मात् ।
[क्तयोः ] क्तश्च क्तवांश्च क्तौ, तयोः = क्तयोः । पष्ठी ओस् । 'स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) एकशेषः समासः । [दस्य ] द षष्ठी इस् । 'टा-इसोरिन-स्यौ' (१।४।५) डस् स्य ।
[च] च प्रथमा सि ।
[पूर्ण:, पूर्णवान् ] 'पूरैचि आप्यायने' (१२६८) पूर् । पूर्यते स्म । क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन तस्य न० । ' र पृवर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्या - ऽल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२१३।६३) न०
० ।
[गूर्ण, गूर्णवान् ] धूरैङ् (१२७१) 'गृरेचि गतौ' (१२७२) गूर् । गूर्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त, क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन तस्य न० । 'र-पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न०
० ।
त ।
त । 'ओष्ट्यादुर्' (४|४|११७) उर् । 'भ्वादेर्नामिनो० '
-
[ भिन्नः, भिन्नवान् ] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भिद्यते स्म । भिनत्ति स्म । 'क्तक्तवतू' (५1१।१७४) क्तप्र० → त क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन दत्तस्य न० ।
[छिन्नः, छिन्नवान् ] 'छिपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । छिद्यते स्म । छिनत्ति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन दन्तस्य न० ।
[चितः, चितवान् ] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । चीयते स्म । चिनोति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त, क्तवतुप्र० तवत् ।
[मूर्त:] 'मुर्छा मोह समुच्छ्राययोः' (१२६) मुर्छु । मूर्छति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० त । 'राल्लुक्' (४।१।११०) छलोपः । ' भ्वादेर्नामिनो दीर्घो वर्व्यञ्जने' (२।१।६३) दीर्घः ।
तवत् । 'राल्लुक्' (४।१।११०) छलोपः ।
[ मूर्तवान् ] मूर्छति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः ।
[ मत्तः ] 'मदैच् हर्षे' (१२३६) मद् । माद्यति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक- पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० त । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१|३|५०) ५० त० ।
P. 'गत्यर्था- Sकर्मक-पिब-भुजेः' (419199) क्तप्र० त ।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
५९
[ मत्तवान् ] माद्यति स्म । क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) द० → त० । सर्वत्र प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब् (१।४।४५) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[ कार्तिः] कृत । कृतस्याऽपत्यम् । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः इत्यत्र 'असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे' (न्या० सं० वक्ष० (१) / सूत्र ( २० ) ) इति न्यायात् अन्तरङ्गे नत्वे कर्त्तव्ये आर् न भवति ।
[चूर्तिः ] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर । चरणं
उ० ।
=
चूर्तिः । क्तिप्र० । 'ति चोपान्त्याऽतोनोदुः' (४।१।५४) अ० →
[ भित्तिः ] भिद् । भेदनम् । क्तिप्र० ।
[चूर्णिः ] 'चूरेचि दाहे' (१२७५) चूर् । चूरणं = चूर्णि: । चूर्यते दाते शास्त्रसंदेहोऽस्यामिति चूर्णि: । 'का-वा-वीक्री- श्रि-क्षु ज्वरि तूरि-चूरि-पूरिभ्यो णि:' (उणा० ६३४) णिप्र० ।
[चरितम् ] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । चरणम् । 'क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४/४/३२) इट् ।
[मुदितम् ] 'मुदि हर्षे' (७२६ ) मुद् । मोदनम् । 'क्लीबे क्तः ' ( ५|३|१२३) क्तप्र० त । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४/४/३२) इट् ।
[कृतः कृतवान् ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । क्रियते स्म । करोति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त, क्तवतुप्र० → तवत् इत्यत्र वर्णैकदेशानां ऋकारादिसंबंधिनां वर्णग्रहणेनाग्रहणान्न भवति ।
[चीर्ण:, चीर्णवान् ] चूत् आवरणे ( ) चु । चर्यति (ते) स्म । चरति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त क्तवतुप्र० → तवत् । 'ऋतां विडतीर्' (४|४|११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । 'स्पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० - ० । चू इति धात्वन्तरं चरति समानार्थं क्त क्तवतुविषयमामनन्ति ।।छ।।
सूयत्याद्योदितः || ४|२।७० ।।
=
[सूयत्याद्योदितः ] सूयतिरादिर्येषां ते = सूयत्यादयः, ओत् इदनुवन्धो येषां ते सूयत्याद्योदित्, तस्मात् ।
[सून, सूनवान् ] 'पूडौच् प्राणिप्रसवे' (१२४२) पू । पः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः ' (२।३।९८) सू । सूयते स्म । [दूनः, दूनवान् ] 'दूङ्च् परितापे' (१२४३) दू । दूयते स्म । [दीनः, दीनवान् ] 'दींङ्च् क्षये' (१२४४) दी । दीयते स्म । [धीनः, धीनवान्] 'धींच् अनादरे ' (१२४५) धी । धीयते
।
[मीन:, मीनवान् ] 'मींच हिंसायाम् ' (१२४६) मी । मीयते स्म ।
उक्तं च 'शिष्टनामनिष्पत्तिप्रयोगधातूनां सौत्रत्वाल्लक्ष्यानुरोधाद् वा सिद्धि:' (न्या० सं० वक्ष० (४) / सूत्र ( १ ) ) इति न्याये "चू - भक्षणगत्योः' इति चरतिसमानार्थोऽयमन्य एवं धातुः क्तक्तवतुविषयत्वेन कैश्चित् स्मर्यते । उक्तश्चायमर्थः 'रदादमूर्छ- मदः ० ' ( ४१२१६९ ) इत्यस्य वृत्ती ।
ओदितः सूयत्यादयश्च ओदितश्च
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[रीणः, रीणवान] 'रीच स्रवणे' (१२४७) री । रीयते स्म ।
[लीनः, लीनवान्] 'लींच् श्लेषणे' (१२४८) ली । लीयते स्म । [डीनः, डीनवान्] ‘डीच् गतौ' (१२४९) डी । डीयते स्म ।
वीणः, वीणवान] 'वींच वरणे' (१२५०) वी । वीयते स्म । सर्वत्र 'क्त-क्तवतू' (५।१११७४) क्तप० → त, क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन तस्य न० । 'र-पृवर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्या-उल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२।३।६३) न० → ण० ।
लग्नः] ओलजैङ (१४६९) - 'ओलस्जैति वीडे' (१४७०) लस्ज । लज्जते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भूजेः' (५।१११) क्तप्र० → त । 'संयोगस्यादौ स्कोलुंक' (२।१।८८) सलुक् । 'च-जः क-गम्' (२।१९८६) ज० → ग० । अनेन तस्य न० ।
[लग्नवान] लस्ज् । लज्ज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'संयोगस्यादौ स्कोर्लुक' (२।११८८) सलुक् । 'च-जः क गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । अनेन तस्य न० ।
[उद्विग्नः, उद्विग्नवान] 'ओविजैति भय-चलनयोः' (१४६८) विज, उतपूर्व० । उद्विजते स्म । उद्विज्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त, क्तवतुप्र० → तवत् । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) ज० → ग० । अनेन तस्य न० ।
[पीनः] स्फायैङ (८०४) .. 'ओप्यायै वृद्धौ' (८०५) प्याय । प्यायते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप० → त । ‘क्तयोरनुपसर्गस्य' (४।१।९२) प्याय० → “पी" आदेशः । अनेन तस्य न० ।
_ [पीनवान्] प्याय् । प्याय्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप० → तवत् । 'क्तयोरनुपसर्गस्य' (४।१।९२) प्याय० → “पी" आदेशः । अनेन तस्य न० ।
शूनः] 'ट्वोश्चि गति-वृद्धयोः' (९९७) श्चि । शूयते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त । 'यजादि वचे: किति' (४११७९) वृत । दीर्धमवोऽन्त्यम्' (४११०३) दीर्घः । अनेन तस्य न० ।
[शूनवान] श्चि । श्वयति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'यजादि-वचेः किति' (४।११७९) वृत् । दीर्घमवोऽन्त्यम' (४११०३) दीर्घः । अनेन तस्य न० ।
[वृक्णः] 'ओव्रस्चौत् छेदने' (१३४१) व्रस्च् । वृश्च्यते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'संयोगस्यादौ०' (२।१।८८) सलुक् । अनेन तस्य न० । 'ग्रह-व्रस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) य्वृत् । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[वृक्णवान्] वस्च् । वृश्चति स्म । ‘क्त क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'संयोगस्यादौ स्कोर्लुक्' (२।१।८८) सलुक् । अनेन तस्य न० ॥छ।।
व्यञ्जनान्तस्थातोऽख्या-ध्यः ।।४।२।७१।। [व्यञ्जनान्तस्थातः] व्यञ्जनात् अन्तस्था(:) = व्यञ्जनान्तस्था(:), व्यञ्जनान्तस्थाया आत् = व्यञ्जनान्तस्थात्, तस्मात् ।
[स्त्यानः, स्त्यानवान] प्ट्य (३९) - स्त्य सङ्घाते च (४०) स्त्यै । ‘आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) स्त्या । स्त्यायति स्म । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र० → त । ‘क्त क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन तस्य न० ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
TNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN
निद्राणः, निद्राणवान] 'द्रांक कुत्सितगतौ' (१०६६) द्रा, निपूर्व० । निद्राति स्म । 'गत्यर्था०' (५1१1११) क्तप्र० → त । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन तस्य न० ।
[ग्लानः, ग्लानवान] 'ग्लै हर्षक्षये' (३१) ग्लै । 'आत सन्ध्यक्षरस्य' (४२११) ग्ला । ग्लायति रम । 'गत्या०' (५।१११) क्तप्र० → त । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन तस्य न० ।
[यातः, यातवान्] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । याति स्म । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप० → त । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
स्नातः, स्नातवान्] 'ष्णांक शौचे' (१०६४) ष्णा । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) स्ना । साति स्म । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
[च्युतः, च्युतवान्] 'च्युङ् गतौ' (५९४) च्यु । च्यवते स्म । 'गत्यर्था०' (५1१1११) क्तप्र० -> त । 'क्त क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
[द्रुतः, द्रुतवान्] इं (११) - दुं (१२) - ‘टुं गतौ' (१३) दु । द्रवति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
[प्लुतः, प्लुतवान्] च्युङ् (५९३) प्लुंङ् (५९४) - ज्युङ् (५९५) - जुंङ् (५९६) - पुंङ (५९७) - प्लुं गतौ (५९८) प्लु । प्लवते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
निर्यातः, निर्यातवान] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या, निरपूर्व० । नियति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक०' (५1१1११) क्तप० → त । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१1३।३१) द्वित्वम् ।
ख्यातः, ख्यातवान्] ‘ख्यांक प्रकथने' (१०७१) ख्या । ख्याति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक०' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'क्त क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
[ध्यातः, ध्यातवान] 'ध्ये चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४२११) ध्या । ध्यायति स्म । 'गत्यर्थाऽकर्मक०' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'क्त-क्तवतू' (५१११७४) क्तवतुप० → तवत् ।
आत इति किमित्यनया व्यावृत्त्या सिद्धम्, किमनया ? सत्यम्, आकाररूपस्य 'स्वरस्य (७।४।११०) इति स्थानित्वेन प्राप्नोति, अतः परस्येत्युक्तम्, तत्र तु स्थानित्वमातो नास्ति ।
दरिद्रितः, दरिद्रितवान] 'दरिद्राक् दुर्गतौ' (१०९२) दरिद्रा । दरिद्राति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक०' (५1१1११) क्तप्र० → त । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘दरिद्रोऽद्यतन्यां वा' (४।३।७६) अधिकार(रे) 'अशित्यस्सन्-णकज्णकाऽनटि' (४।३।७७) इत्यनेन अशिद्विपये आलोपः, ततः क्त-इट्, अन्यथा पूर्वस्माद्विधिरिति व्याख्यानात् 'स्वरस्य०' (७।४।११०) इति परिभाषया स्थानित्वं स्यात् आकारस्य ।।छ।।
पू-दिव्यशेर्नाशा-ऽद्यूता-ऽनपादाने ।।४।२।७२ ।। [प्रदिव्यञ्चेः] पूश्च दिविश्च अविश्च = पूदिव्यथि, तस्मात् ।
[नाशाऽद्यूताऽनपादाने] नश् घञ्प्र० । देवनं = द्यूतम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त । 'अनुनासिके
P.
ध्यायते स्म ।
Jain Education Intemational
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
ऊ
च च्छ्-वः शूट्' (४।१।१०८) व० ऊ । 'इवर्णादिरस्वे स्वरे० ' (१।२।२१) यत् । न द्यूतमद्यूतम् । अपादीयते यस्मात् तदपादानम् । 'भुजि - पत्यादिभ्यः कर्माऽपादाने' (५।३।१२८) अनट्प०अन । न अपादानमनपादानम् । नाशश्च अद्यूतं च अनपादानं च = नाशाद्यूतानपादानम्, तस्मिन् ।
६२
[पूना यवाः] 'पुङ् पवने' (६००) पू । 'पूगश् पवने' ( १५१८) पू । पवन्ते स्म । पुनन्ति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मकपिब-भुजे : ' ( ५1१1११) क्तप्र० त । 'उवर्णात्' (४।४।५८) इग्निषेधः । प्रथमा जस् । यव प्रथमा जस् । विनष्टा इत्यर्थः । [आद्यूनः ] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिपु' (११४४) दिव्, आङ्पूर्व० । आदीव्यति स्म । 'गत्यर्थाSकर्मक०' (५1१1११) क्तप्र० त । अनेन त० न० । 'अनुनासिके च च्छ् वः शूटू' (४।१।१०८) ऊट् । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे०' (१।२।२१ ) य० ।
[परिद्यूनः ] परिदीव्यति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक०' (५1१199) प्र० तं । शेषं पूर्ववत् ।
[समवनौ शकुनेः पक्षी ] 'अशू गतो च' (१०५) अञ्च्, सम्पूर्व० । समच्येते स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक- पिव-भुजेः ' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'च-जः क गम्' (२।११८६) च० क० । अनेन त० न० । 'अञ्चोऽनर्थायाम्' ( ४ |२| ४६ ) नलोपः । औ । सङ्गतावित्यर्थः ।
[पूतं धान्यम्] पू । पवनं = पूतम् । 'क्लीवे क्तः ' ( ५|३|१२३) प्र० → त ।
[ द्यूतं वर्त्तते] दिव् । देवनं द्यूतम् । 'क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० (४/१/१०८) व० ऊ ऊ । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे० ' (१।२।२१) य० ।
[ उदक्तमुदकं कूपात् ] * उदच्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । अञ्चोऽनर्थायाम्' (४१२।४६) नलोपः । 'न-जः क गम्' (२।११८६) च० क० । सि अम् ।
[व्यक्तम् ] 'अप् व्यक्ति-प्रक्षण गतिषु' (१४८८) असू, विपूर्व० । व्यज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) रूप० → त । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । 'च-जः क गम्' (२।११८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) ग० क० । सि अम् ||छ ||
सेग्रसि कर्मकर्तरि ||४|२॥ ७३ ॥
[से:] सि पञ्चमी इसि ।
[ग्रासे] ग्रास सप्तमी ङि ।
[ कर्मकर्तरि ] कर्म चासौ कर्त्ता च = कर्मकर्त्ता, तस्मिन् ।
[सिनो ग्रासः स्वयमेव ] 'पिंग्ट् बन्धने' (१२८७) पि । 'पः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सि । सिनोति स्म ग्रासं देवदत्तः, स एवं विवक्षिते नाहं सिनोमि, किन्तु + सीयते ग्रासः स्वयमेव । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५1१199) क्तप्र० → त । अनेन त० न० । स्वयमेव संवद्ध इत्यर्थः । एवं “सितं कर्म स्वयमेव" ।
[ सितो ग्रासो मैत्रेण] सीयते स्म । तप० ||छ ।!
P.
P. *
समञ्चतः स्म । उदञ्चति स्म ।
त । अनुनासिके च च्छ्र-वः शूट'
Jain Education Intemational
P. सिनो ।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[क्षेः] क्षि षष्ठी इस् ।
[क्षी ] क्षी प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लोपः ।
[च] च प्रथमा सि ।
[ अध्यार्थे] घ्यस्याऽर्थः
भवतीत्यर्थः ।
=
[क्षितमस्य ] क्षण पष्ठी ||छ ||
क्षेः क्षी चाघ्यार्थे ||४|२|७४ ||
[क्षीणः ] 'क्षिं क्षये' (१०) क्षि । क्षयति स्म । गत्यर्था ऽकर्मक- पिव-भुजेः' (५/१1११) क्तप्र० त । अनेन त० → न० - "क्षी" आदेशश्च 1
[क्षीणवान् मैत्रः ] क्षयति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । अनेन त० न०- "क्षी"
आदेशश्च ।
=
घ्याऽर्थः न घ्यार्थोऽध्यार्थः तस्मिन् । घ्यणर्थो भावकर्मणी - भाव-कर्मणि च ध्यण्प्रत्ययो
[इदमेषां क्षीणम् ] इदम् प्रथमा सि । इदम् षष्ठी आम् । 'आ द्वेरः ' (२।१।४१) म० अ० 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'अवर्णस्याऽऽमः साम्' (१।४।१५) आम्० साम्० । 'अनकू' (२।१।३६) अ । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । क्षि । क्षीयते स्म अस्मिन्निति । 'अद्यर्थाच्चाऽऽधारे' (५।१।१२) तप्र० त । अनेन त० न०क्षीश्च ।
Jain Education Intemational
६३
क्षितम् । 'क्लीवे क्तः' (५|३|१२३) क्तप्र० त । अस्येत्यत्र 'वा क्लीबे' (२१२१९२)
वाऽऽक्रोश- दैन्ये ||४ |२| ७५ ॥
[वा ] वा प्रथमा सि ।
।
[आक्रोशदैन्ये] 'दींच क्षये' (१२४४) दी । दीयते स्म = दीनम् । क्तक्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० न० । दीनस्य भावः कर्म वा = दैन्यम् । 'पति-राजान्त-गुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' ( ७।१।६०) ट्यण्प्र०य । वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलोपः । आक्रोशश्च दैन्यं च आक्रोशदैन्यम्, तस्मिन् ।
आक्रोशे - [क्षीणाऽऽयुः, क्षिताऽऽयुर्वा जाल्मः ] 'क्षि क्षये' (१०) क्षि | क्षयति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० त । अनेन तस्य न० क्षीश्च । क्षीणमाऽऽयुर्यस्य सः = क्षीणाऽऽयुः । क्षितमाऽऽयुर्यस्य सः = क्षिताऽऽयुः ।
-
दैन्ये- [ क्षीणकः, क्षितकः तपस्वी] क्षयति स्म = क्षीणः । गत्यर्था - ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५19199) क्तप्र० त । अनेन त० न०- श्रीश्च । अनुकम्पितः क्षीणं ( णः ) क्षीणकः । अनुकम्पितः क्षितः = क्षितकः । 'अनुकम्पा-तद्युक्तनीत्योः' ( ७।३।३४) कप्प्र० क । प्रथमा सि । तपस्विन् प्रथमा सि । ' इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याव० ' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनन ' (२।१।११) नलोपः ।
[क्षितं जाल्मस्य ] क्षयणं क्षितम् । भावे क्तप्रत ।
[क्षितं तपस्विनः ] क्षयणं = क्षितम् । भावे क्तप्र० → त ।
[ क्षीणमनेन, क्षितमनेन ] क्षीयते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१११७४) क्तप्र० त ।
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
क्षेर्भावकर्मणोर्भाषायां क्त एव नास्तीति कश्चित् छन्दस्येव न लक्षणशास्त्रे इत्यर्थः ||छ ||
ऋ - ह्री -घ्रा - ध्रा-त्रोन्द-नुद-विन्तेर्वा ||४|२|७६ ||
[ऋीघ्राधात्रोन्दनुदविन्तेः ] ऋश्च ह्रीश्च घ्राश्च धाश्च त्राश्च उन्दश्च नुदश्च विन्तिश्च =
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[ऋणम्, ऋतम्] 'ऋक् गतौ ' (११३५ ) ॠ । 'ऋ प्रापणे च' (२६) ऋ । इयर्त्ति ऋच्छति स्म वा = ऋणम्, अर्यते स्म वा । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त ।
स्म ।
[ह्रीणः, ह्रीणवान्, ह्रीतः, ह्रीतवान् ] 'ड्रींक् लज्जायाम्' (११३३ ) ही । जिह्रेति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० त । क्तक्तवतू' (५1१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । अनेन वा तस्य न० ।
[ घ्राणः, घ्राणवान्, घ्रातः, घ्रातवान् ] 'घां गन्धोपादाने' (३) घ्रा । जिघ्रति स्म ।
[ध्राणः, ध्राणवान्, ध्रातः, धातवान् ] 'धें तृप्तौ' (३५) धै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' ( ४।२।१) धा । धायति स्म । [त्राणः, त्राणवान्, त्रातः, त्रातवान् ] दें (६०४) ' पालने' (६०५) । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) त्रा ।
-
त्रायते स्म ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[समुन्नः समुन्नवान्, समुत्तः, समुत्तवान् ] 'उन्दैप् क्लेदने' (१४९१) उन्द्, सम्पूर्व० । समुन्नति स्म । 'गत्यर्थाSoर्मक-पब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० त । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्रतवत् । यद्वा समुद्यते स्म । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५ ) नलोपः ।
[नुन्नः, नुन्नवान्, नुत्तः, नुत्तवान् ] 'णुदंत् प्रेरणे' (१३७०) णुद् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नुद् । नुद्यते
ऋहीघ्राधात्रोन्दनुदविन्ति, तस्मात् ।
[विन्नः, विन्नवान्, वित्तः, वित्तवान् ] 'विदिप् विचारणे' (१४९७) विद् । विद्यते स्म । विनत्ति (विन्ते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त, क्तवतुप्र० → तवत् । सर्वत्र अनेन वा तस्य न० ।
[त्रातः, देवत्रातः] देंङ् (६०४) - ' पालने' (६०५) देवता एनं त्रासीरन् । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५1१।७१) क्तप्र०
[विन्नः, विन्नवान् ] 'विद्लृती लाभे' (१३२२) विद् । विद्यते स्म । विन्दते स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब-भुजेः ' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । 'रदादमूर्च्छ- मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२१६९) द
त० न० ।
Jain Education Intemational.
दु-गोरू च ||४|२|७७ ॥
। 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) त्रा । त्रासीष्ट त्रातः त । प्रथमा सि ॥ छ ||
[ दुगो : ] दुश्च गुश्च तस्मात् ।
[ऊ] ऊ प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लोपः ।
[च] च प्रथमा सि ।
[दूनः, दूनवान्] 'टुदुंट् उपतापे ' (१२९७) दु । दूयते स्म । दुनोति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१199 )
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
क्तप्र० → त । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
[गूनः, गूनवान्] 'गुंत् पुरीषोत्सर्गे' (१४२७) गु क्तप्र० → त । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० अभ्वादिदुसाहचर्यात् न गुझे ग्रहणम् ||छ ||
तवत् । अनेनैव तस्य न० ऊकारश्च ।
। गूयते स्म । गुवति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५19199) तवत् । अनेनैव तस्य न० - ऊकारश्च ।
- शुषि-पचो म-क-वम् ||४१२१७८ || क्षैशुषिपच्, तस्मात् ।
[ क्षैशुषिपचः ] क्षैश्च शुषिश्च पच् च =
[मकवम् ] मश्च कश्च वश्च = मकवम् ।
[क्षामः, क्षामवान् ] 'क्षै क्षये' (४२) क्षै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) क्षा । क्षायति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिबत । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
भुजेः' (५।१।११) क्तप्र०
तवत् । अनेन तस्य म० ।
[शुष्कः, शुष्कवान् ] 'शुषंच् शोषणे' (१२०८) शुषु । शुष्यति स्म । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र० → त । —क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्रतवत् । अनेन तस्य क० ।
=
६५
[पक्वः, पक्ववान् ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पच्यते स्म । पचति स्म । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र० → त । —क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । अनेन तस्य न० । 'क्ताऽऽदेशोऽषि ' (२1१।६१ ) इत्यनेन असत्, तस्य फलम् -'च-जः क- गम्' (२१११८६) च० कत्वम् ॥ छ ॥
निर्वाणमवाते ||४|२|७९ ॥
[निर्वाणम् ] निर्वाण प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम् (१।४।५७) अम् ।
[अवाते ] न वातोऽवातस्तस्मिन् ।
[निर्वाणो मुनिः] 'वांक् गति- गन्धनयो: (१०६३) वा निपूर्व० । निर्वाति स्म (५1१1११) क्तप्र० त । अनेन तस्य न० निपात्यते । 'स्वरात्' (२।३।८५) न०
त । सि-अम् । वात तृतीया टा । त । निर्वाति स्म निर्वाणः । ' गत्यर्था - त । प्रदीप प्रथमा सि । वात तृतीया टा, इत्यत्र तु प्रदीपः कर्ता, वातस्तु हेतुः करणं वेति प्रतिषेधो न भवति, अनेन तस्य न० । 'स्वरात्' (२।३।८५) न० ० ॥ छ ॥
[निर्वातं वातेन] निर्वाणं निर्वातम् । ‘क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० [निर्वाणः प्रदीपो वातेन] निर्वायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० Sकर्मक०' (419199) क्तप्र०
अनुपसर्गाः क्षीबोल्लाघ- कृश-परिकृश-फुल्लोत्फुल्ल-संफुल्लाः ||४|२|८०| [ अनुपसर्गाः ] न विद्यते उपसर्गो येषां ते
=
। 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः ' ० । एवं "निर्वातो वातः” ।
अनुपसर्गाः । प्रथमा जस् ।
[क्षीबोल्लाघकृशपरिकृशफुल्लोत्फुल्लसंफुल्लाः ] क्षीवश्च उल्लाघश्च कृशश्च परिकृशश्च फुल्लश्च उत्फुल्लश्च संफुल्लश्च क्षीवोल्लाघकृशपरिकृशफुल्लोत्फुल्लसंफुल्लाः । प्रथमा जस् ।
[क्षीब: ] 'क्षीबृङ् मदे' (७६९) क्षी । क्षीबते स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक- पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० त । अनेन
तस्य य० ।
=
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[उल्लाघः] 'लाघृङ् सामर्थ्य' (६४३) लाघ, उत्पूर्व० । उल्लाघ्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । अनेन तस्य लोपः - उल्लाघः निपातः । नीरोगः ।
[कृशः] ‘कृशच् तनुत्वे' (१२०७) कृश् ।+ कृश्यते स्म । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र० --> त । अनेन तलोपः - इडभावश्च निपात्यते ।
[परिकृशः] ‘कृशच तनुत्वे' (१२०७) कृश्, परिपूर्व० ।* परिकृश्यते स्म । 'गत्यर्थाऽकर्मक०' (५1१1११) क्तप० → त । अनेन तकारलोपः - इडभावश्च निपात्यते ।
[फुल्लः] दल (४१३) - ‘ञिफला विशरणे' (४१४) फल् । फलति स्म । 'ज्ञानेच्छा-ऽर्चार्थ-जीच्छील्यादिभ्यः०' (५।२।९२) क्तप्र० → त ।
[उत्फुल्लः ] उत्फलति स्म । 'ज्ञानेच्छा-ऽर्चार्थ०' (५।२।९२) क्तप्र० → त ।
[संफुल्लः] संफलति स्म । 'ज्ञानेच्छा-ऽर्चार्थ०' (५।२।९२) क्तप० → त । सर्वत्र अनेन तस्य लादेशो भावारम्भविवक्षायामिडभावश्च निपात्यते, यतो 'नवा भावा-ऽऽरम्भे' (४।४।७२) इति सूत्रेण इट् प्राप्नोति ।
केचित् तु क्षीबवान् इत्यादि क्तवतुप्रत्ययान्तस्य तस्य बत्वं अकारान्तत्वं निपातयन्ति । [प्रक्षीबितः] प्रक्षीब्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
घितः] प्रोल्लाघ्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२)
[प्रकृशितः] प्रकृश्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । [संपरिकृशितः] संपरिकृश्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२)
इट् ।
[प्रफुल्लः ] प्रफुल्ल्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । 'आदितः' (४।४७१) इट्प्रतिषेधः ।
[फलितः] ‘फल निष्पत्ती' (४२८) फल् । फलति स्म । ‘गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[फलितवान्] फलति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
क्षीबादयः शब्दाः केनाचापि च सिध्यन्ति, क्षीबित इत्यादि रूपनिवृत्त्यर्थं तु वचनम ।
[प्रक्षीबः] प्रगतः क्षीबः ।।छ।।
P.' उल्लाघते स्म । P. + कृश्यति स्म ।
P. * परिकृश्यति स्म । 9 धातुपारायणे - प्रफुल्ल इत्यत्र यः प्रशब्द: स क्रियान्तरयोगात् फुल्लिं प्रत्यनुपसर्ग एव, 'यत्क्रियायुक्ताः पादयस्तं प्रत्येवोपसर्गसंज्ञा' (न्यायसंग्रह:
वक्षस्कारः (२) | सूत्र-५१) इति वचनात् प्रगतः फुल्लः = प्रफुल्लः इति प्रादिसमासः ।
Jain Education Intemational
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
६७
भित्तं शकलम् ।।४।२।८१।।
[भित्तम्] भित्त प्रथमा सि । [शकलम् शकल प्रथमा सि ।
[भित्तं शकलमित्यर्थः] 'भिदूंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भिद्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१११७४) क्तप्र० → त । अनेन भित्तं निपातः, शकलमित्यर्थः । एवं "भिन्न-भित्तम्" । प्रथमे 'रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४२१६९) द-त० → न० । सि-अम् ।छ।।
वित्तं धन-प्रतीतम् ।।४।२८२।।
[वित्तम] वित्त प्रथमा सि ।
[धनप्रतीतम] धनं च + प्रतीतं च = धनप्रतीतम् ।
[वित्तं धनम्] 'विद्रोंती लाभे' (१३२२) विद् । विद्यते-लभ्यते इति वित्तं धनम् । अनेन नत्वाभावः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० ।
. वित्तः प्रतीतः] विद्यते-उपलभ्यतेऽसाविति वित्तः प्रतीतः । अनेन नत्वाऽभावः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० ।
[विदितम्] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । विद्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१११७४) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[विन्नम्, वित्तम्] 'विदिप विचारणे' (१४९७) विद् । विद्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । 'ऋही-घा०' (४।२७६) विकल्पेन तस्य न० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) द० → त० ।
[विन्नम्] 'विदिंच सत्तायाम्' (१२५८) विद् । विद्यते स्म । क्तप्र० । ‘रदादमूर्च्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द०-त० → न० ।
वित्तं धन(ने) प्रतीते च विन्दतेर्विन्नमन्यत्र ।।छ।।
हु-धुटो हेधिः ।।४।२।८३।। [हुधुटः] हुश्च धुट् च = हुधुट, तस्मात् । [हे:] हि षष्ठी डस् । [धिः धि प्रथमा सि ।
[जुहुधि] 'हुंक् दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । पञ्चमी हि । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हु''द्वि: । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन हि० → धि० ।
[छिन्द्रि] 'छिद्रूपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । पञ्चमी हि । ‘रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० → P. 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० । P. + प्रतीतश्च ।
Jain Education Intemational
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
न । 'श्ना-ऽस्त्योर्लुक्' (४।२९०) अलुक् । अनेन हि० → धि० ।।
→
[भिन्द्धि 'भिदूपी विदारणे' (१४७७) भिद | पञ्चमी हि । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक च' (३।४।८२) श्नप्र० न । 'श्ना-ऽस्त्योर्मुक' (४।२।९०) अलुक् । अनेन हि० → धि० ।
[अद्धि] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । पञ्चमी हि । अनेन हि० → धि० । [विद्धि] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । पञ्चमी हि । अनेन हि० → धि० । [रुदिहि] 'रुदृक अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद । पञ्चमी हि । 'रुत्पञ्चकाच्छिदयः' (४।४।८८) इट |
[स्वपिहि] 'जिष्वपंक शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । पञ्चमी हि । 'रुत्पञ्चकाच्छिदयः' (४।४।८८) इट् ।
[क्रीणीहि] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । पञ्चमी हि । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) ई ।
[जुहोतु] 'हुंक् दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । पञ्चमी तुव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हु'द्विः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ ।
[अत्तु] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । पञ्चमी तुव् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द०
→ त० ।
[जुहुतात् त्वम्] 'हुंक् दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । पञ्चमी तुव् । 'आशिषि तु-ह्योस्तातङ्' (४।२।११९) तुव् → "तात" आदेशः, ततो द्वि: । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० ।
[भिन्तात् त्वम्] 'भिदूपी विदारणे' (१४७७) भिद् । पञ्चमी तुव् । 'आशिषि तु-ह्योस्तातङ् (४।२।११९) तुव् → तातङ्→ तात् । 'रुधां स्वर. ' (३।४।८२) श्नप्र० →न । 'श्ना-ऽस्त्योर्लुक' (४।२।९०) अलुक । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) द० → त० ।
[हिंस] 'हिसु हिंसायाम्' (१४९४) हिस् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) हिन्स । पञ्चमी हि । मतान्तरे अत् आदेशः ।
[भुञ्ज, भुग्धि] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज । पञ्चमी हि । मतान्तरे हिस्थाने वा अत आदेशः । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक च' (३।४।८२) श्नप्र० →न । 'श्ना-ऽस्त्योर्मुक' (४।२।९०) अलोपः । अनेन हि० → धि० ।
[भञ्ज, भग्धि] 'भोंप आमर्दने' (१४८६) भञ् । पञ्चमी हि । मतान्तरे हिस्थाने वा अत् आदेशः । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । 'श्ना-ऽस्त्यो क्' (४।२।९०) अलोपः । अनेन हि० → धि० ।
हिन्धि] हिस् । पञ्चमी हि । 'रुधां स्वराच्छनो नलुक च' (३।४१८२) श्नप्र० →न । 'श्ना-ऽस्त्योर्मुक्' (४।२।९०) अलोपः । अनेन हि० → धि० । 'सो धि वा' (४।३।७२) सकारस्य लुक् । एतदुदाहरणं स्वमते ।।छ।।
शासस्-हनः शाध्येधि-जहि ।।४।२।८४।। [शासस्हनः] शास् च अस् च हन् च = शासस्हन्, तस्य ।
[शाध्येधिजहि] शाधिश्च एधिश्च जहिश्च = शाध्येधिजहि, प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप ।
Jain Education Intemational
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[शाधि] 'शासूक् अनुशिष्टौ ' (१०९५ ) शास् । पञ्चमी हि । अनेन शाधि निपात्यते । एवं प्रपूर्वकः ।
[ एधि] 'असक् भुवि' (११०२) अस् । पञ्चमी हि । अनेन एधि निपातः ।
[हि ] 'हनंक् हिंसा - गत्योः ' (११००) हन् । पञ्चमी हि । अनेन जहि निपातः ।
[शाधि] शास् । भृशं पुनः पुनर्वा शास्ति । व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्- यङश्च' (४|१|३) द्विः । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यलुप् । पञ्चमी हि । अनेन शाधि निपातः ।
[हि] हन् । भृशं पुनः पुनर्वा हन्ति । व्यञ्जनादेरेकस्वरा० (३|४|९) यप्र० । ' सन् - यश्च' (४।१।३) द्विः । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यलुप् । पञ्चमी हि । अनेन जहि निपातः ।
[हि] हन् । भृशं पुनः पुनर्वा हन्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३१४१९) य० । 'सन्-यडश्च' (३) द्विः | 'ग-होर्ज:' ( ४।१।४०) ह० ज० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । पञ्चमी हि । 'अङे हि-हनो हो घः पूर्वात्' (४।१।३४) हस्य घ० । 'यमि-रमि- नमि- गमि हनि-मनि-वनति-तनादेर्धुटि क्ङिति' (४।२।५५) नस्य लोपः ||छ ||
अतः प्रत्ययाल्लुक् ||४|२|८५ ॥
[ अतः ] अत् पञ्चमी इसि ।
[प्रत्ययाल्लुक्] प्रत्यय पञ्चमी इसि । लुक् प्रथमा सि । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त० द० । 'लि लौ' (१।३।६५)
द० ल० ।
६९
[दीव्य] 'दिवच् क्रीडा-जयेच्छा-पंणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । पञ्चमी हि । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घो वर्व्यञ्जने' (२।१।६३) दीर्घः ।
[पच] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
[पठ] 'पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[तुद्] ‘तुर्दीत् व्यथने' (१३१५) तुद् । पञ्चमी हि । 'तुदादे: श:' ( ३।४।८१) शप्र० अ ।
[चोरय ] 'चुरण् स्तेये' (१५६८) चुंर् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४ ) गु० ओ । पञ्चमी हि । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्’ (१।२।२३) अय् । अनेन सर्वत्र हिलोपः ।
[राध्नुहि ] 'राधं संसिद्धी' (१३०४ ) राधू । पञ्चमी हि । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु ।
[प्राप्नुहि ] 'आप्लृट् व्याप्तौ' (१३०७), आप्, प्रपूर्व० । पञ्चमी हि । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु ।
[ पापहि ] अयि (७९०) वयि ( ७९१) पयि गतौ' (७९२) पय् । भृशं पुनः पुनर्वापयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' ( ३।४।९) यप्र० । द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । पञ्चमी हि । ‘य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलुक् ।
P. कुटिलं पयस्व 'गत्यर्थात् कुटिले' (३|४|११ ) य०य ।
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [वावहि] अयि (७९०) - 'वयि गतौ ' ( ७९१) वय् । भृशं पुनः पुनर्वा वयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४१९) यप्र० । द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । पञ्चमी हि । 'खोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलुक् ॥ छ।
७०
असंयोगादोः || ४|२|८६ ॥
[ असंयोगादोः ] न संयोगः = असंयोगस्तस्मात् । उ पञ्चमी ङसि । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ओ । 'एदोद्भ्यां इसि - डसो रः' (१।४।३५) र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः ' (१।३।५३) विसर्गः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त०
द० ।
[सुनु] 'पुंग्ट् अभिषवे' (१२८६ ) षु । ' षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । पञ्चमी हि । ' स्वादेः श्नुः ' (३।४।७५) श्नुप्र० नु । अनेन हिलोपः ।
[चिनु] 'चिंग्ट् चयने' (१२९० ) चि । पञ्चमी हि । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५ ) श्नुप्र० नु । अनेन हिलोपः । [तनु] 'तनूयी विस्तारे' ( १४९९ ) तन् । पञ्चमी हि । 'कृग्-तनादेरुः ' ( ३।४।८३) उप्र० । अनेन हिलोपः ।
[कुरु] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । पञ्चमी हि । 'कृग्-तनादेरुः ' ( ३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० उ० । अनेन हिलोपः ।
[ अर्णुहि ] 'ऋणूयी गतौ' (१५०३ ) ऋण्
(४।३।४) गु० अर् ।
। पञ्चमी हि । 'कृग् - तनादेरु : ' ( ३ | ४ | ८३) उप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य'
[अक्ष्णुहि ] 'अक्षौ व्याप्तौ च' (५७० ) अक्ष् । पञ्चमी हि । 'वाऽक्षः' (३।४।७६) श्नुप्र० नु । 'र-वर्णान्न ण एकपदेऽनन्त्यस्याऽल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२।३।६३) न० ण० ।
[आप्नुहि] 'आप्लृट् व्याप्तौ ' (१३०७) आप् । पञ्चमी हि । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । [राध्नुहि ] 'राधं संसिद्धौ' (१३०४ ) राधू । पञ्चमी हि । ' स्वादेः श्नुः' (३।४।७५ ) श्नुप्र०
नु ।
[क्रीणीहि ] ( ४।२।८३) सूत्रवत् ।
[हि ] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । पञ्चमी हि ।
[ रुहि ] टुक्षु ( १०८४) 'रु शब्दे' (१०८५) रु । पञ्चमी हि ||छ ।
वम्यविति वा ||४१२ । ८७ ।।
[वमि] वश्च म् च = वम्, तस्मिन् ।
[ अविति] व् इदनुबन्धौ यस्य सः = [C] वा प्रथमा सि ।
[सुन्वः, सुनुवः ] 'पुंग्ट् अभिषवे ' (१२८६ ) षु । ' षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । वर्त्त० वस् । 'स्वादेः धनु:' (३।४।७५) श्नुप्र० नु । अनेन उकारस्य वा लोपः ।
इदमुदाहरणं बृहद्वृत्ती नास्ति ।
वित्, न वित् = अवित्, तस्मिन् ।
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
७१
[सुन्मः, सुनुमः] सु । वर्त० मस् । 'स्वादे: श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । अनेन उकारस्य वा लोपः । [सन्महे, सुनुमहे] सु । वर्त० महे । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । अनेन उकारस्य वा लोपः । [सुनुतः] सु । वर्त्तः तस् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । [तनुतः] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । वर्त्त० तस् । ‘कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । [सुनोमि] सु । वर्त० मिव् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । [तनोमि] तन् । वर्त० मिव् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ ।
[क्रीणीवः] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) की । वर्त्त० वस् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'एषामी व्यानेऽदः' (४।२।९७) ई० ।
[क्रोणीमः] क्री । वर्त० मस् । ‘क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । ‘एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) ई० । [युवः] ‘युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । वर्त० वस् । [युमः] ‘युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । वर्त० मस् । [तक्ष्णुवः] 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तक्ष । वर्त० वस् । 'तक्षः स्वार्थे वा' (३।४।७७) श्नुप० → नु । [तक्ष्णुमः] तक्ष् । वर्त० मस् । 'तक्षः स्वार्थे वा' (३।४।७७) श्नुप्र० → नु ।
[अणुवः] 'ऋणूयी गतौ' (१५०३) ऋण् । वर्त्तः वस् । ‘कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४३४) गु० अर् ।
[अणुमः] ऋण । वर्त० मस् । ‘कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । [आप्नुवः] ‘आप्लँट् व्याप्तौ' (१३०७) आप् । वर्त० वस् । [आप्नुमः] आप | वर्त्त० मस् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० →नु ॥छ।।
कृगो यि च ।।४।२।८८।।
[कृगः] कृग पञ्चमी डसि । [यि] य् सप्तमी ङि । [च] च प्रथमा सि ।
[कुर्यात्, कुर्याताम्, कुर्युः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । सप्तमी यात्-याताम्-युस् । ‘कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२८९) अ० → उ० । अनेन उलुक् ।
[कुर्वः, कुर्मः] कृ । वर्त० वस्-मस् । ‘कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० → उ० । अनेन उलुक् ।
कुर्वहे, कुर्महे] कृ । वर्त्त० वहे-महे । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० → उ० । अनेन उलुक् ।
[कुरुतः] कृ । वर्त्त तस् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । ‘अतः शित्युत्' (४१२१८९) अ० → उ० ।
Jain Education Intemational
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [करोमि] कृ । वर्त० मिव् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'उ-श्नोः ' (४।३।२) गु० ओ ।
कुर्मीत्यत्र मतान्तरेण उलुक् ।
[कृणुयात् 'कुंगटु हिंसायाम्' (१२९३) कृ । सप्तमी यात् । 'स्वादे: श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० →नु । 'र-पृवर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्याऽल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२।३।६३) न० -→ ण० ।
[कृणुवः, कृणुमः] 'कंग्ट् हिंसायाम्' (१२९३) कृ । वर्त० वस्-मस् । ‘स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । 'स्-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।।छ।।
अतः शित्युत् ।।४।२८९।। [अतः] अत् षष्ठी डस् । [शिति श् इदनुबन्धो यस्याऽसौ शित्, तस्मिन् । [उत्] उत् प्रथमा सि ।
[कुरुतः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त्त० तस् । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन अ० → उ० ।
कुर्वन्ति कृ । वर्त० अन्ति । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४१३१) गु० अर् । अनेन अ० → उ० । 'इवर्णादरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) वत् ।
[कुरु] कृ । पञ्चमी हि । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन अ० → उ० । 'असंयोगादोः' (४।२।८६) हिलुक् ।
कुरुताम] कृ । पञ्चमी ताम् । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन अ० → उ० ।
कुर्यात कृ । सप्तमी यात् । 'कृग-तनादेरुः' (३।४१८३) उप० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० अर् । अनेन अ० → उ० । 'कृगो यि च' (४।२।८८) उलुक् ।
[अकुरुताम्] कृ । ह्यस्तनी ताम् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन अ० → उ० । 'अड् धातोरादिद्यस्तन्यां चाऽमाङ' (४।४।२९) अट् ।
कुर्वन करोतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० →अत् । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन अ० → उ० । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) वत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१९८९) तलोपः ।
[कुर्वाणः] कृ । कुरुते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) . उप० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन अ० → उ० । ‘इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) वत् । 'र-पृवर्णान्नो
ण०' (२।३।६३) न० →ण० । प्रथमा सि ।
Jain Education Intemational
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।
७३
[अकुरुत] कृ । ह्यस्तनी त । ‘कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन अ० → उ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
कुरुत] कृ । पञ्चमी त । 'कृग-तनादेरु:' (३।४।८३) उप० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर । अनेन अ० → उ० ।
ॐ [करोति सुगमम् ।छ।।
श्ना-ऽस्त्योर्मुक् ।।४।२।९०॥ [श्नाऽस्त्योः] श्नश्च अस्तिश्च = श्नाऽस्ती, तयोः = श्नाऽस्त्योः । षष्ठी ओस । [लुक्] लुक् प्रथमा सि ।
[रुन्द्धः] 'रुधूपी आवरणे' (१४७३) रुध् । वर्त० तस् । 'रुधां स्वराइनो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । अनेन नस्य अस्य लुक् । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२११७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३१४९) ध० → द० ।
[रुन्धन्ति] रुध् । वर्त्त० अन्ति । 'रुधां स्वराच्छनो०' (३।४।८२) श्नप्र० → न । अनेन नस्य अस्य लुक् ।
[रुन्ध्यात्] रुधु । सप्तमी यात् । 'रुधां स्वराच्छनो०' (३।४।८२) श्नप्र० → न । अनेन नस्य अस्य लुक ।
[रुन्धन] रुध । रुणद्धि । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'रुधां स्वराच्श्नो०' (३।४।८२) श्नप्र० → न । अनेन नस्य अस्य लुक् । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → अनुस्वारः (न०) ।
[रुन्धानः] रुन्द्धे । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनशप्र० → आन । 'रुधां स्वराच्छनो नलुक च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । अनेन नस्य अस्य लुक् । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → अनुस्वारः (न०) ।
[स्तः] 'असक् भुवि' (११०२) अस् । वर्त० तस् । अनेन अस्य लुक् । [सन्ति अस् । वर्त० अन्ति । अनेन अस्य लुक । [स्थः] अस् । वर्त्त० थस् । [स्थ] अस् । वर्त० थ । [स्वः] अस् । वर्त्त० वस् । [स्मः] अस् । वर्त० मस् । [स्यात्] अस् । सप्तमी यात् । [स्ताम्] अस् । पञ्चमी ताम् । [सन्] अस्तीति सन् । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । अनेन सर्वत्र अस्य लुक् । [रुणद्धि] रुध् । वर्त्तः तिव् । 'रुधां स्वराच्छनो०' (३।४।८२) श्नप्र० → न । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३)
• P.卐 करोमि ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
न० → ण० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[अस्ति] अस् । वर्त्तः तिव् । [आस्ताम्] + 'आसिक उपवेशने' (१११९) आस् । पञ्चमी ताम् । [अस्यतः] ‘असूच क्षेपणे' (१२२१) अस् । वर्त्तः तस् । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य छ।।
वा द्विषाऽऽतोऽनः पुस ।।४।२।९१।।
[वा] वा प्रथमा सि । [द्विषाऽऽतः] द्विप् च आच्च = द्विषात, तस्मात् । [अनः] अन् षष्ठी डस् । [पुस्] पुस् प्रथमा सि ।
[अद्विषुः, अद्विषन] 'द्विपींक अप्रीतौ' (११२६) द्विप् । हस्तनी अन् । अनेन वा अन्० → पुस्० → उस्० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अयुः, अयान] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । ह्यस्तनी अन् । अनेन अनु० → पुस्० → उस्० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक' (४।३।९४) आलोपः । 'अड् धातोरा०' (४।४।२९) अट् ।
[अरुः, अरान्] 'रांक दाने' (१०६९) रा । हास्तनी अन् । अनेन अन्० → पुस्० → उस्० । ‘इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अलुः, अलान्] 'लांक् आदाने' (१०६८) ला । ह्यस्तनी अन् । अनेन अन्० → पुस्० → उस्० । ‘इडेत्पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदधुः] 'डुधांगा धारणे च' (११३९) धा । हस्तनी अन् । 'हवः शिति' (४/१/१२) “धाद्विः । 'हूस्वः ' (४१३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) ध० → द० । 'व्युक्त जक्षपञ्चतः' (४।२।९३) अन्० → पुस्।
→ उस्० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक' (४।३।९४) आलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।छ।।
सिज्विदोऽभुवः ।।४।२।१२।।
[सिज्विदः] सिच् च विद् च = सिज्विद्, तस्मात् - सिज्विद: । 'धुटस्तृतीयः' (२११७६) च० → ज० ।
[अभुवः] न भूः = अभूः, तस्मात् = अभुवः । पशमी डसि । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव स्वरे प्रत्यये' (२१५०) उव् ।
[अकार्षुः] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) वृद्धिः आर् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्-नान्तरेऽपि' (२॥३।१५) प० । पूर्वं अनेन अन्० → पुस्० → उस्० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अहार्युः] 'हंग् हरणे' (८८५) ह । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४)
। 'नाम्यन्तस्था०' (२१३।१५) प० । पूर्व अनेन अन० → पुस० → उस० । 'अड धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । P. + अस् । यस्तनी ताम् । 'एत्यस्तेर्वृद्धिः' (४।४।३०) अ० → आ० । अनेन अन्त्यस्य आकारस्य च लुक् न स्यात् ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ||
[अगुः] 'इंण्क् गतौ' (१०७५ ) इ । अद्यतनी अन् । 'इणिकोर्गा' (४।४।२३) इ० "गा" आदेशः । प्रथमं सिच्प्र० ततो गा० । ‘पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट्' (४।३।६६) अत्र अग्रेतनेषु च सिज्लुक् (प्) पूर्वमनेन अन्० पुस्० उस्० । 'इडेत्-पुसि० ' ( ४।३।९४) आलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदुः] ‘डुदांग्क् दाने’ (११३८ ) दा । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन अन्० → पुस्० → उस्० । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप्०' (४।३।६६) सिज्लुप् । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक् (४।३।९४) आलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
७५
[ अधुः ] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन अन्० → पुस्० → उस्० । 'पिबैति - दा भू-स्थः सिचो लुप्०' (४।३।६६) सिज्लुप । 'इडेत् - पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अपु ] 'पां पाने' (२) पा । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । अनेन अन्० पुस् उस्० । ‘पिवैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप्०' ( ४ | ३ |६६) सिज्लुप् । 'इडेत्-पुसि० ' ( ४।३।९४) आलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अस्थुः ] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ ' (५) ष्ठा । षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्षस्कार (१ ) / सूत्र (२९)) स्था । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन अन्० पुस्० → उस्० । ‘पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप्०' ( ४ | ३ |६६ ) सिज्लुप् । 'इडेत्-पुसि० ' ( ४ | ३ |९४) आलोपः । 'अड्ο' (४।४।२९) अट् ।
[अविदुः, अविदन्नित्यपि कश्चित् ] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । अद्यतनी (?) (ह्यस्तनी) अन् । मतान्तरे वा अनेन पुस् । 'अड्०' (४।४।२९) अट् ।
[अभूवन् ] 'भू सत्तायाम् ' (१) भू । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू०' (४।३।६६) सिज्लुप् । ‘धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५०) उद् । 'भुवो वः परोक्षा - ऽद्यतन्योः' (४।२।४३) ऊ० । 'अड् धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् ||छ।
द्वयुक्त - जक्षपञ्चतः ||४।२१९३ ॥
[द्व्युक्तजक्षपञ्चतः ] द्वे उक्ते यस्य सः = युक्तः । पञ्चन् । पञ्च संख्या मानमस्याऽसौ पञ्चत् । पञ्चद्-दशद् वर्गे वा' (६।४।१७५) पञ्चन्निपात्यते । जक्षाणां पञ्चत् = जक्षपञ्चत्, द्व्युक्तश्च जक्षपञ्चच्च = द्वयुक्तजक्षपञ्चत् तस्मात् ।
[अजुहवुः ] 'हुंक् दाना- Sदनयोः ' (११३०) हु । ह्यस्तनी अन् । 'हवः शिति' ( ४।१।१२ ) " हु 'द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन पुस्० । 'पुस्- पौ' (४।३।३) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अबिभयुः ] 'ञिर्भीक् भये' (११३२) भी । ह्यस्तनी अन् । 'हवः शिति' ( ४।१।१२) “ भी द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । ‘द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । अनेन पुस्० । ' पुस्- पौ' (४।३।३) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९)
अट् ।
P. पञ्चेति संख्यामानमस्य पञ्चानां वर्गो वा ।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [अददुः] 'डुदांगक् दाने' (११३८) दा । ह्यस्तनी अन् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) इस्वः । अनेन पुस्० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अनेनिजुः] ‘णिजॅकी शौचे च' (११४१) णिज् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) निज् । हस्तनी अन् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विः । 'निजां शित्येत्' (४।११५७) ए । अनेन पुस्० । 'अड् धातोरादिय॑स्तन्यां०' (४।४।२९) अट् ।
अबोभवः] 'भू सत्तायाम' (१) भू । भशं पुनः पुनर्वा अभवन । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद भशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ वा' (३।४।९) यय० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “भू''द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ०
→ ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । हस्तनी अन् । अनेन पुस्० । 'पुस्-पौ' (४।३।३) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अजक्षुः] 'जक्षक भक्ष-हसनयोः' (१०९१) जक्ष् । एस्तनी अन् । अनेन पुस्० ।
[अदरिद्रुः] 'दरिद्राक् दुर्गतौ' (१०९२) दरिद्रा । ह्यस्तनी अन् । अनेन पुस्० । ‘इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्’ (४।३।९४) आलोपः । 'अड़ धातोरादिद्यस्तन्यां०' (४।४।२९) अट ।
[अजागरुः] 'जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । हास्तनी अन् । अनेन पुस्० । 'पुस्-पौ' (४।३।३) गु० अर् | 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अचकासुः] ‘चकासृक् दीप्तौ' (१०९४) चकास् । ह्यस्तनी अन् । अनेन पुस्० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अशासुः] 'शासूक् अनुशिष्टौ' (१०९५) शास् । हस्तनी अन् । अनेन पुस्० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् छ।।
अन्तो
नो लुक ।।४।२।९४।।
[अन्तः] अन्त् षष्ठी डस् । [नः] न् षष्ठी डस् । [लुक्] लुक् प्रथमा सि ।
[जुह्वति] 'हुंक दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । वर्त्त० अन्ति । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हु"द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन नलुक् । 'ह्विणोरप्विति व-यौ' (४।३।१५) व० ।
[जुहतु] हु । पञ्चमी अन्तु । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हु"द्विः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन नलुक् । 'ह्विणोरप्विति व्-यौ' (४।३।१५) वत्वम् ।
[जुत्, जुह्वती, जुहूतः] जुहोतीति । जुहुत इति । जुह्वतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'हवः शिति' (४।१११२) "हु"द्वि: । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । प्रथमा सि-औ-जस् । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । अनेन नलुक् । 'ह्विणोरप्विति व्-यौ' (४।३।१५) वत्वम् ।
[जुहृतम्] हु । जुहोतीति । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हु''द्विः । 'गहोर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । द्वितीया अम् । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । अनेन नलुक् । 'ह्विणोरप्विति०'
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।।
७७
(४।३।१५) वत्वम् ।
दिदति] 'डुदांगक दाने' (११३८) दा । वर्त० अन्ति । 'हवः शिति' (४।१।१२) "दा"द्वि: । 'हूस्वः' (४1१1३९) हूस्वः । अनेन नलुक् । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[ददतु] दा । पञ्चमी अन्तु । 'हवः शिति' (४।१।१२) “दा''द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन नलुक् । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[ददत दा । ददातीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "दा"द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । अनेन नलुक् ।
ददती स्त्री कुले वा] दत्त इति = ददती कुले-ददती स्त्री । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विः । ‘ह्रस्वः' (४१1३९) ह्रस्वः । 'औरीः' (१।४।५६) औ → ई । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । 'अवर्णादश्नोऽन्तो वाऽतुरीड्योः' (२।१।११५) अत्० → अन्त्० । अनेन नलुक् । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[जक्षति] 'जक्षक् भक्ष-हसनयोः' (१०९१) जश् । वर्त्त० अन्ति । अनेन नलुक् ।
[जक्षतु] जक्ष् । पञ्चमी अन्तु । अनेन नलुक् ।
[जक्षत्] जक्षितीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । अनेन नलुक् ।
[दरिद्रति] 'दरिद्राक् दुर्गतौ' (१०९२) दरिद्रा । वर्त० अन्ति । अनेन नलुक् । ‘श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् । [दरिद्रतु] दरिद्रा । पञ्चमी अन्तु । अनेन नलुक् । ‘श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[दरिद्रत्] दरिद्रातीति । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । अनेन नलुक् । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[दरिद्रती स्त्री कुले वा] दरिद्रातीति स्त्री । दरिद्रित इति कुले । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'औरीः' (१।४।५६) औ →ई । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । 'अवर्णादश्नोऽन्तो वाऽतुरीड्योः ' (२।१।११५) अत्० → अन्तु० । अनेन नलुक् । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[जाग्रति] 'जागृक् निद्राक्षये' (१०९१) जागृ । वर्त्तः अन्ति । अनेन नलुक् ।
[जाग्रत्] जागर्त्ति इति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । अनेन नलुक् ।
[चकासति] 'चकासृक् दीप्तौ' (१०९४) चकास् । वर्त्त० अन्ति । अनेन नलुक् । [चकासतु] चकास् । पञ्चमी अन्तु । अनेन नलुक् ।
[चकासत्] चकास्तीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । अनेन नलुक् । 'दीर्घड्याब-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलुक् ।
[शासति 'शासूक अनुशिष्टौ' (१०९५) शास् । वर्त० अन्ति । अनेन नलुक् ।
Jain Education Intemational
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[शासतु] शास् । पञ्चमी अन्तु । अनेन नलुक ।
[शासत्] शास्तीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । शेषं पूर्ववत् ॥छ।।
शौ वा ।।४।२।९५।।
[शौ] शि सप्तमी ङि ।
[वा] वा प्रथमा सि ।
[ददति, ददन्ति कुलानि] 'डुदांग दाने' (११३८) दा । ददतीति यानि कुलानि तानि । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्वि: । 'हस्वः' (४1१1३९) ह्रस्वः । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि०→इ० । धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । अनेन वा नलुक् । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[जक्षति, जक्षन्ति कुलानि] 'जक्षक भक्ष-हसनयोः' (१०९१) जश् । जक्षतीति यानि कुलानि तानि । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'धुटां प्राक' (१।४।६६) नोऽन्तः । अनेन वा नलुक ।
[दरिद्रति, दरिद्रन्ति कुलानि] 'दरिद्राक दुर्गतौ' (१०९२) दरिद्रा । दरिद्रतीति यानि कुलानि तानि । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । अनेन वा नलुक् । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[जाग्रति, जाग्रन्ति कुलानि] 'जागृक निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । जाग्रतीति यानि कुलानि तानि । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'धुटां प्राक् (१।४।६६) नोऽन्तः । अनेन वा नलुक् ।
[चकासति, चकासन्ति कुलानि] 'चकासृक् दीप्तौ' (१०९४) चकास् । चकासतीति यानि कुलानि तानि । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शि० → इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । अनेन वा नलुक् ।
[शासति, शासन्ति कुलानि] 'शासूक अनुशिष्टौ' (१०९५) शास् । शासतीति यानि कुलानि तानि । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (११४५५) शि० → इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । अनेन वा नलुक् ।
[ददती, दधती कुले] दत्त इति, धत्त इति येषु कुले(षु) ते । शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'औरीः' (११४५६) औ→ई । 'हवः शिति' (४1१1१२) द्वि: । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अवर्णादश्नोऽन्तो वाऽतुरीड्योः' (२१११५) अत्० → अन्त० । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ।।छ।।
श्नश्चाऽऽतः ।।४।२।१६।।
[श्नः] श्ना षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२1१1१०७) आलुक ।
[च] च प्रथमा सि । #P. संज्ञकहस्तप्रतौ 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) सूत्रस्थाने 'ऋदुदितः' (१।४।७०) सूत्रमस्ति ।
Jain Education Intemational
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ आतः] आत् पष्ठी इस् ।
[मिमते] 'मांडूक् मान - शब्दयोः ' (११३७ ) मा । वर्त्त० अन्ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) "मा 'द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । पृ-भृ-मा-हाडामि:' (४।१।५८) इ । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२१९४) नलोपः । [मिमताम्] मा । पञ्चमी अन्ताम् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "मा' द्विः । ' ह्रस्वः' (४|१|३९ ) ह्रस्वः । पृ-भृ-माहामि:' (४/१/५८) इ । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' ( ४१२।९४) नलोपः ।
[ अमित ] मा । ह्यस्तनी अन्त । 'हवः शिति' (४।१।१२ ) " मा "द्धिः । ह्रस्वः' (४|१|३९ ) | ह्रस्वः । पृ-भृ-माहामि : ' (४/१/५८) इ । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४१२१९४) नलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । [ संजिहते] सम् 'ओहांक् गतौ' (११३६ ) हा । वर्त० अन्ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा" द्विः । ' ह्रस्वः ' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ह० ज० । पृ-भृ-मा-हाडामि:' (४/१/५८) इ । अनेन आलुक् । 'अन्तो
नो लुक्' (४।२।१४ ) नलोपः ।
७९
[ संहिताम् ] सम्-हा । पञ्चमी अन्ताम् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा 'द्विः । 'ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । 'गहोर्ज : ' ( ४।१।४०) ह० ज० । पृ-भृ-मा-हाडामि:' (४।१।५८) इ । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलोपः ।
[ समजिहत ] सम्-हा । ह्यस्तनी अन्त । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा द्विः । 'ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । 'ग- होर्ज : ' (४१११४०) ह० ज० । 'पृ-भृ मा हाझमिः' (४/१/५८ ) इ । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[यायति] 'यांक् प्रापणे' (१०६२) या । भृशं पुनः पुनर्वा यान्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा ' ( ३।४।९) यप्र० । ' सन्- यडश्च' (४|११३) " या " द्विः | 'ह्रस्व:' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१५) यङ्लुप् । वर्त्त० अन्ति । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलोपः ।
[यायतु] भृशं पुनः पुनर्वा यान्तु । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) " या द्विः । ' ह्रस्व:' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४१११४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१५) यङ्लुप् । पञ्चमी अन्तु । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलोपः ।
[ दरिद्रति ] 'दरिद्राक् दुर्गतौ' (१०९२) दरिद्रा । वर्त्त० अन्ति । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४/२/९४) नलोपः ।
[ दरिद्रतु] दरिद्रा । पञ्चमी अन्तु । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक् ' ( ४।२।१४ ) नलोपः ।
[क्रीणन्ति ] 'डुक्रींश् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । वर्त्त० अन्ति । 'क्र्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना। अनेन आलुक् । 'र-पृवर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्या- ऽल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२।३।६३) न० ० ।
ना । अनेन आलुक् । 'र-पृवर्णान्नो ण० '
[ क्रीणन्तु ] क्री । पञ्चमी अन्तु । ' क्यादेः' ( ३ | ४|७९) श्नाप्र० (२।३।६३) न०
० ।
[ अक्रीणन् ] क्री । ह्यस्तनी अन् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । अनेन आलुक् । 'र-पृवर्णान्नो ० ' (२।३।६३) न० ण० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[लुनते ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । वर्त्त० अन्ते । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । 'प्वादेर्ह्रस्वः'
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
( ४।२।१०५ ) ह्रस्वः । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४ ) नलोपः ।
[लुनताम्] लू । पञ्चमी अन्ताम् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[अलुनत] लू । ह्यस्तनी अन्त । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । ' प्वादेर्हस्व:' ( ४।२।१०५ ) ह्रस्वः । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[पुनते] 'पूग्श् पवने' ( १५१८) पू । वर्त्त० अन्ते । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । 'प्वादेर्हस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' ( ४१२ ।९४ ) नलोपः ।
ना । 'प्वादेर्हस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । अनेन
[पुनताम्] पू । पञ्चमी अन्ताम् । 'क्र्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । 'प्वादेर्ह्रस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलोपः ।
[ अपुनत ] पू । ह्यस्तनी अन्त । 'क्र्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । 'प्वादेर्हस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । अनेन आलुक् । 'अन्तो नो लुक् (४।२।९४) नलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[बिभ्रति] 'टुडुभृंग्क् पोषणे च' (११४०) भृ । वर्त्त० अन्ति । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'पृ-भृ-मा-हासमि:' (४।१।५८) इ । 'द्वितीय-तुर्ययोः ० (४।१।४२) भि० वि० । 'अन्तो नो लुक' (४।२।९४) नलोपः । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत् ।
[जक्षति ] 'जक्षक् भक्ष हसनयो: ' (१०९१) जक्ष् । वर्त्त० अन्ति । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलोपः । [अजहाम्] हा । ह्यस्तनी अम्व् → अम् । 'हवः शिति' ( ४|१|१२ ) " हा 'द्विः । ' ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । 'ग होर्जः' (४।१।४०) ह० ज० । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अक्रीणाम् ] क्री । ह्यस्तनी अम्बू अम् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । 'र-पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० → ण० । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१ ) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ||छ।।
एषामी व्यञ्जनेऽदः ||४।२।९७ ।।
[ एषाम् ] इदम् षष्ठी आम् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) म्० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'अनक्' (२।१।३६) अ० । 'अवर्णस्याऽऽमः साम्' (१।४।१५) साम् । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए ।
[ई] ई प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लोपः ।
[ व्यञ्जने] व्यञ्जन सप्तमी ङि ।
[अदः ] न दा = अदा, तस्य = अदः । षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनाप:' ( २।१।१०७) आलुक् ।
[मिमीते] 'मां मान- शब्दयोः ' (११३७) मा । वर्त्त० ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) “माद्विः । ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । पृ-भृ-मा-हाडामि:' ( ४।१।५८) इ । अनेन आ०
ई० ।
..
[दादीतः] ‘दांव्क् लवने' (१०७०) दा । 'र्दैव् शोधने' (२९) दै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२1१) दा । भृशं पुनः पुनर्वा दाति दायति वा । ‘व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) "दा 'द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः ' ( ४|१|४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । वर्त्त० तस् । अनेन आ० ई० ।
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
ANNAINA
[दादीथः] दा-दै । भृशं पुनः पुनर्वा दाति दायति वा । 'व्यञ्जनादेरेक०' (३।४।९) यप्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१३) "दा" द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त० थस् । अनेन आ० → ई० ।
लुनीतः] 'लूगश छेदने' (१५१९) लू । वर्त्त० तस् । 'ज़्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । प्वादेहस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । अनेन आ० → ई० ।
[लुनीहि] लू । पञ्चमी हि । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'प्वादेईस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । अनेन आ० → ई० ।
लुनीयात लू । सप्तमी यात् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० →ना | 'प्वादेहूस्वः' (४।२।१०५) इस्वः । अनेन आ० → ई० ।
मिमते] 'मांक मान-शब्दयोः' (११३७) मा । वर्त्त० अन्ते । 'हवः शिति' (४191१२) “मा''द्वि: । 'हस्वः' (४१३९) ह्रस्वः । 'पृ-भृ-मा-हाडामिः' (४।११५८) इ । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक । 'अन्तो नो लुक' (४।२।९४) नलोपः ।
[लुनन्ति लू । वर्त० अन्ति । 'व्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'प्वादेईस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[दत्तः] 'डुदांग दाने' (११३८) दा । वर्त्त० तस् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "दा''द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'श्नश्चाऽऽतः' (४१२९६) आलुक् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० ।
[धत्तः] 'डुधांगक धारणे च' (११३९) धा । वर्त० तस् । 'हवः शिति' (४।१1१२) "धा'द्विः । 'हूस्वः' (४/१३९) हस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) ध० → द० । 'धागस्त-थोश्च' (२।१।७८) द० → ध० । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) ध० → त० ।
[दद्वः] दा । वर्त० वस् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “दा''द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[दद्मः] दा । वर्त० मस् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “दा''द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[दध्वः] धा । वर्त० वस् । ‘हवः शिति' (४।१।१२) “धा"द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[दध्मः] धा । वर्त० मस् । ‘हवः शिति' (४।१।१२) “धा"द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) ध० → द० । 'श्नश्चाऽऽत:' (४।२।९६) आलुकू ।
[दद्यात दा । सप्तमी यात । 'हवः शिति' (४।१।१२) “दा"द्विः । 'हस्वः' (४।१३९) ह्रस्वः । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[दध्यात धा । सप्तमी यात् । 'हवः शिति' (४।११२) "धाद्विः । 'इस्वः' (४।१३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४११४४२) ध० → द० । 'श्नश्चाऽऽतः (४।२।९६) आलुक ।
Jain Education Intemational
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[संजिहासते] सम् 'ओहांङ् गतौ' (११३६) हा । संहातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) “हा''द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'सन्यस्य (४।११५९) इ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३१४७१) शव | ‘लुगस्यादेत्यपदे' (२191११३) अलुक् ।।छ।।
इर्दरिद्रः ।।४।२।९८॥
[इ.] इ प्रथमा सि । [दरिद्रः] दरिद्रा षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलुक् । [दरिद्रितः] 'दरिद्राक् दुर्गतौ' (१०९२) दरिद्रा । वर्त० तस् । अनेन आ० → इ० ।
[दरिद्रिथः] दरिद्रा । वर्त० थस् । अनेन आ०
→ इ० ।
[दरिद्रिथ] दरिद्रा । वर्त्त० थ । अनेन आ० → इ० ।
[दरिद्रिवः] दरिद्रा । वर्त्त० वस् । अनेन आ०
→ इ० ।
[दरिद्रिमः] दरिद्रा । वर्त० मस् । अनेन आ० → इ० ।
[दरिद्रियात्] दरिद्रा । सप्तमी यात् । अनेन आ० → इ० । [दरिद्रति] दरिद्रा । वर्त० अन्ति । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ।
[दिदरिद्रासति] दरिद्रा । दरिद्रा(दि)तुमिच्छति । तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "द''द्वि: । 'सन्यस्य' (191५९) इ । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे (२।१।११३) अलोपः ।।छ।।
भियो नवा ।।४।२।९९।।
[भियः] भी षष्ठी डस् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये' (२।१।५०) इय् । [नवा] नवा प्रथमा सि ।
[बिभितः, बिभीतः] 'जिभीक भये' (११३२) भी । वर्त० तस् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “भी"द्विः । 'इस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । अनेन वा ई० → इ० ।
बिभिथः, बिभीथः] भी । वर्त्त० थस् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "भी"द्विः । 'इस्वः' (४१३९) हूस्वः । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । अनेन वा ई० → इ० ।
[विभियात्, बिभीयात्] भी । सप्तमी यात् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “भी''द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) हस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) भ० → ब० । अनेन वा ई० → इ० ।
[बेभितः, बेभीतः] भी । भृशं पुनः पुनर्वा बिभितः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ्वा' (३।४।९) यड्प० । 'सन-यडश्च' (४।१।३) "भी''द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → व० । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । वर्त्तः तस् । अनेन वा ई० -→ इ० |
Jain Education Intemational
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[बिभ्यति भी । वर्त० अन्ति । ‘हवः शिति' (४।१।१२) "भी''द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) भ० → ब० । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् । 'योऽनेकस्वरस्य' (२१११५६) यत् ।
[बिभ्यतु] भी । पञ्चमी अन्तु । 'हवः शिति' (४।१।१२) "भी"द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।११५६) यत् ।
[बिभीषति भी । भेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४/१३) "भी"द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
बिभीयते भी । भृशं पुनः पुनर्वा बिभेति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) "भी"द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[बिभेषि] भी । वर्त० सिव । शेषं पूर्ववत्
छ।।
हाकः ।।४२११००।।
[हाकः] हाक् षष्ठी डस् ।
[जहितः, जहीतः] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । वर्त्त० तस् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा"द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० →ज० । अनेन वा आ० → इ० । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) आ० → ई० ।
[जहिथः, जहीथः] हा । वर्त० थस् । ‘हवः शिति' (४।१।१२) "हा"द्विः । 'हस्वः (४।१।३९) ह्रस्वः ।' ग-होर्जः (४११४०) ह० → ज० । अनेन वा आ० → इ० । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) आ० → ई० ।
[जहिवः, जहीवः] हा । वर्त्त० वस् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा''द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होजः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन वा आ० → इ० । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) आ० → ई० ।
[जहिमः, जहीमः] हा । वर्त्त० मस् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा"द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन वा आ० → इ० । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) आ० → ई० ।
[जहति] हा । वर्त० अन्ति । ‘हवः शिति' (४।१।१२) "हा"द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ।
[जहतु हा । पञ्चमी अन्तु । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा"द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ।
[जिहासति] हा । हातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) "हा"द्विः । 'इस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ ।
[जेहीयते] हा । भृशं पुनः पुना जहाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद' (३।४।९) यय० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) "हा" द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । पूर्वं 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) ई, ततो द्वि: । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
'आ-गुणावन्यादेः' (४१९४८) गु० ए । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यप्रदे' (२१११३) अलोपः ।
[उज्जिहीते] उत् 'ओहां ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह०
गतौ' (११३६) हा । वर्त्त० ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा"द्विः । हूस्वः' (४।१३९) → ज० । 'पृ-भृ-मा-हाडामिः' (४१५८) इ० । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) ई० ।
[संजिहीते] सम् 'ओहांड्क् गतौ' (११३६) हा । वर्त० ते । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा"द्विः । 'हस्वः' (४।१३९) हस्वः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'पृ-भृ-मा-हाडमिः ' (४।१५८) इ० । 'एषामी व्यञ्जनेऽद:' (४।२।९७) ई० ।।
[जहीतः] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । भृशं पुनः पुनर्वा जहाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद०' (३।४।९) या० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “हा''द्वि: । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४१।४०) ह० → ज० । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) ई० । शेषं पूर्ववत् । वर्त्तः तस् ।।छ।।
आ च हौ ।।४।२।१०१।।
[आ
आ प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लुप् ।
[च] च प्रथमा सि । [हौ] हि सप्तमी ङि ।
[जहाहि, जहिहि, जहीहि] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । पञ्चमी हि । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा"द्वि: । हूस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । 'ग-होर्जः (४११४०) ह० → ज० । अनेन प्रथमे आ० । द्वितीये इ० । तृतीये 'एषामी व्यञ्जनेऽद:' (४।२।९७) ई० ॥छ।।
यि लुक् ।।४।२।१०२।।
[यि] य् सप्तमी ङि ।
[लुक्] लुक् प्रथमा सि ।
[जह्मात्] हा । सप्तमी यात् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हा''द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन आलुक् ।।
जाताम] हा | सप्तमी याताम् । ‘हवः शिति' (४।१।१२) "हा"द्विः । 'इस्वः' (४१३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४१४०) ह० → ज० । अनेन आलुक् ।
जा: हा । सप्तमी युस । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हा"द्वि: । हूस्वः' (४/१३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (8191४०) → ज० । अनेन आलुक् ।
ह०
[जेहीयते] (४।२।१००) सूत्रवत् ।।छ।।
ओतः श्ये ||४२११०३।।
[ओतः] ओत् षष्ठी ङस् ।
Jain Education Intemational
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
८५
[श्ये] श्य सप्तमी ङि ।
[अवधति] 'दों छेदने' (११४८) दो, अवपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४७२) श्यप्र० → य । अनेन ओलुक् ।
[अवस्यति] 'षोंच अन्तकर्मणि' (११५०) षो, अवपूर्व० । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सो । वर्त्तः तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन ओलुक् ।
निश्यति 'शोंच तक्षणे' (११४७) शो, निपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन ओलुक् ।
[अवच्छयति] दो (११४८) - ‘छोंच् छेदने' (११४९) छो, अवपूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन ओलुक् ।
[गवति] गो । गौरिवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप०' (३।४।२५) क्विपप्र० । 'अप्रयोगीत' (१११३७) क्विपलोपः । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।।छ।।
जा ज्ञा-जनोऽत्यादौ ।।४।२।१०४।।
[जा] जा प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लुप् । [ज्ञाजनः] ज्ञाश्च जन् च = ज्ञाजन्, तस्य । [अत्यादौ] तिरादिर्यस्य सः = त्यादिः, न त्यादिरत्यादिस्तस्मिन् ।
[जानाति] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । वर्त्तः तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । अनेन ज्ञा० → जा० ।
[जानीते] ज्ञा । वर्त्त० ते । 'ज़्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) ई । अनेन ज्ञा० → जा० । 'ज्ञोऽनुपसर्गात्' (३।३।९६) आत्मनेपदम् ।
[जानन] ज्ञा । जानातीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । अनेन जा० । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । दीर्घयाब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलुक । 'पदस्य' (२191८९) तलोपः ।
[जानानः] ज्ञा । जानीते इति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक । अनेन जन० → जादेशः ।
जायते] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । वर्त्त० ते । “दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० →य । अनेन जन० → जादेशः ।
[जायमानः] जन् । जायते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । अनेन जन० → जादेशः ।
[ज्ञायते] ज्ञा । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
आ० ।
I
[जन्यते ] जन् । वर्त्त० तें । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । 'ये नवा' (४।२१६२) वा न्० [जाज्ञाति] ज्ञा । भृशं पुनः पुनर्वा जानाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडश्च’ (४।१।३) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव् ।
८६
[जञ्जन्ति ] जन् । भृशं पुनः पुनर्वा जायते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' ( ४।१।५१) मोऽन्तः । ' बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव् ||छ ||
प्वादेर्ह्रस्वः ||४|२|१०५ ॥
[ प्वादेः ] पूरादिर्यस्य सः = प्वादिस्तस्य ।
[ह्रस्वः ] ह्रस्व प्रथमा सि ।
[पुनाति] ‘पूग्श् पवने’ (१५१८ ) पू । वर्त्त० तिव् । 'क्र्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० [लुनाति] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । वर्त्त० तिव् । 'क्र्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० [धुनाति ] 'धूग्श् कम्पने' (१५२०) धू । वर्त्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० क्र्यादिषु 'पूग्श् पवने' ( १५१८) इत्यारभ्य वृत्करणपर्यन्ताः प्वादयः ।
[ व्रीणाति] 'वींश् वरणे' (१५४२) व्री । वर्त्त० तिव् । 'क्र्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० - ना । रषृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ण० ।
[भ्रीणाति] 'भ्रींश् भरणे' (१५४३ ) श्री । वर्त्त० तिव् । 'क्र्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० - ना । स्पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० ० ।
वृत्करणं ल्वादिसमाप्त्यर्थम् । मतान्तरे व्रिणाति भ्रिणाति अत्र ह्रस्वः । जानाति पूर्ववत्, विधानसामर्थ्याद् ह्रस्वो न भवति ||छ।
→ ना । अनेन ह्रस्वः ।
ना । अनेन ह्रस्वः ।
ना । अनेन ह्रस्वः ।
गमिषद्यमश्छः || ४१२ |१०६ ।।
Jain Education Intemational
[ गमिषद्यमः ] गम् च इषच्च यम् च = गमिषद्यम्, तस्य ।
[छः ] छ प्रथमा सि ।
[ गच्छति ] अम (३९२) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । वर्त्त० तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्’ (३।४।७१ ) शव् । अनेन म० छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) छस्य द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः '
(१|३|५०) छस्य च० ।
[सङ्गच्छते] सम्-गम् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन म० छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) छस्य द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५० ) छस्य च० । 'समो गमृच्छि-प्रच्छि-श्रु-वित्-स्वरत्यर्त्ति-दृशः ' ( ३ | ३ |८४ ) आत्मनेपदम् ।
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[इच्छति] ‘इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः शः ' ( ३।४।८१) शप्र० । अनेन ष० छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) छस्य द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५० ) छ० च० ।
[ व्यतीच्छते ] वि-अति-इप् । वर्त्त० ते । 'तुदादेः श:' ( ३ । ४ । ८१) शप्र० । अनेन ष० छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) छस्य द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३ । ५०) छ० च० ।
[यच्छति ] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन म० छ० । 'स्वरेभ्यः' (१।३।३०) छस्य द्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) छ० च० ।
[आयच्छते ] आङ्-यम् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन म० (१।३।३०) छद्वित्वम् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) छ०
च० । 'आडो यम- हनः
आत्मनेपदम् ।
८७
[गन्ता] गम् । गच्छतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्- पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डा : ' (१।४।८४) डा । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) म० → न० ।
[एष्टा] इष् । इच्छतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस् ० ' (१।४।८४) डा । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । ' लघोरुपान्त्यस्य' ( ४१३।४) गु० ए । ' तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१|३|६० )
त०ट० /
छ० । 'स्वरेभ्यः ' स्वेऽङ्गे च' ( ३।३।८६)
अन्यथा द्व्यङ्गवैकल्यं स्यात्, यतो यथाऽत्र शित् नास्ति तथा अत्यादिरपि नास्तीति ।
[जङ्गन्ति] गम् । भृशं पुनः पुनर्वा गच्छति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) "मु ' आगमु । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४ ) यङ्लुप् ।
व् ।
[यम्यन्ति ] यम् । भृशं पुनः पुनर्वा यच्छति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) “मु" आगमु । ' बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव् ||छ ।
[ स ] सर्त्ति पष्ठी इस् ।
[ धाव् ] धाव् प्रथमा सि ।
वेगे सव् ||४ |२| १०७ ।।
[वेगे] 'अज क्षेपणे च' (१३९) अज् । अजति- क्षिपतीति वेगः । ' गम्यमि- रम्यजि-गद्यदि छाग-डि-खडि-गृ-भृ-वृ-स्वृभ्यो गः' (उणा० ९२) गप्र० । 'अघञ्क्यबलच्यजेवीं ' ( ४।४।२) वी । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३|१) गु० ए । सप्तम्येक ० ङि ।
[ धावति ] 'सृ गतौ ' (२५) सृ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन " धाव्" आदेशः । [धाव] सृ । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन " धाव्" आदेशः । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' ( ४ । २ । ८४ ) हिलोपः ।
P. कुटिलं गच्छति । 'गत्यर्थात् कुटिले' ( ३।४।११) यग्र० ।
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [कतीह धावमानाः ] कति प्रथमा जस् । इह प्रथमा सि । 'सृ गतौ ' (२५) सृ । वेगेन सर्तुं शक्तः । ' वयः-शक्तिशीले' (५।२।२४) शानप्र० आन । अनेन धाव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'अतो म आने' (४|४|११४ )
मोऽन्तः ।
८८
[प्रियामनुसरति] प्रिया द्वितीया अम् । सृ, अनुपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[सस्रुत्, सरीस्रत्, सरिस्रत्] सृ । भृशं पुनः पुनर्वा सरति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' ( ३।४१९) यङ्ग्य्र० । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'बहुलं लुप्' (३|४|१४) यङ्लुप् । 'रिरौ च लुपि' (४।१।५६) "र्-री- रि" आगमु । सर्सरीतीति । सरीसरीतीति । सरिसरीतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) शतृप्र० अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः' । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४ ) नलुक् । 'दीर्घङ्याव्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५ ) सिलुक् ||छ ।
श्रौति-कृवु-धिवु-पा-घ्राध्मा-स्था-म्ना-दाम् - दृश्यर्त्ति-शद-सदः
शृ-कृ-धि-पिब-जिघ्र-धम-तिष्ठ-मन-यच्छ-पश्यर्च्छ-शीय-सीदम् ||४|२|१०७ ||
[श्रौतिकृबुधिवुपाघ्राध्मास्थाम्नादाम्दृश्यर्त्तिशदसदः ] श्रीतिश्च कृवुश्च धिवश्च पाश्च घाश्च ध्माश्च स्थाश्च म्नाश्च दाम् च दृश् च (दृशिश्च) अर्त्तिश्च शदश्च सद् च = श्रौतिकृवुधिवुपाघ्राध्मास्थाम्नादाम्दृश्यर्त्तिशदसद्, तस्य ।
[शृकृधिपिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छशीयसीदम् ] शृश्च कृश्च धिश्च पिवश्च जिघ्रश्च धमश्च तिष्टश्च मनश्च यच्छश्च पश्यश्च ऋच्छश्च शीयश्च सीदश्च = शृकृधिपिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छशीयसीदम् । प्रथमा सि ।
[शृणोति] 'श्रुंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । वर्त्त० तिव् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु । अनेन "शृ” आदेशः । ' उ-श्नो:' ( ४।३।२) गु० ओ ।
[शृण्वन्] श्रु । शृणोतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) शतृप्र० → अत् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु । अनेन "शृ" आदेशः । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) वत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः । ' दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
[कृणोति ] 'कृवुट् हिंसा-करणयोः ' (१३१०) कृव् । वर्त्त० तिव् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५ ) श्नुप्र० नु । अनेन "कृ" आदेश: । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ ।
[कृण्वन्] कृणोतीति कृण्वन् । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । ' स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । अनेन "कृ" आदेशः । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) वत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
[धिनोति] 'धिवुट् गतौ ' (१३११) धिव् । वर्त्त० तिव् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु । अनेन “धि" आदेशः । ' उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ ।
[धिन्वन्] धिनोतीति । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । ' स्वादेः श्नुः' (३।४।७५ ) श्नुप्र० नु । अनेन “धि” - आदेशः । ' इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) वत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । ' पदस्य' (२।१।८९) तलोपः । ' दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
Jain Education Intemational
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पाद: ।
[पिबति] 'पां पाने' (२) पा । वर्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन पिबाऽऽदेश एव अकारान्तो गुणबाधनार्थम् । 'लुगस्या०' (२११११३) अलोपः ।
[पिबन] पा । पिबतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । अनेन पिबादेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1919१३) अलोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । 'दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१९८९) तलोपः ।
[उत्पिबः] उत्-पा । उत्पिबतीति । 'घ्रा-मा-पा-ट्धे-दृशः शः' (५।१५८) शप्र० → अ । अनेन पिब० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[जिघ्रति] 'नां गन्धोपादाने' (३) घ्रा । वर्त्तः तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन जिघादेशः । 'लुगस्या०' (२1१1११३) अलोपः ।।
[जिघ्रन] घा । जिघतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन जिघ्र० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' २११८९) तलोपः ।
[उज्जिघ्रः] घा, उत्पूर्व० । उज्जिघतीति । 'घा-मा-पा-ट्धे-दृशः शः' (५।१।५८) शप० → अ । अनेन जिघ्र० । 'धुटस्तृतीयः' (२१७६) त० → द० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गो' (१1३।६०) द० → ज० ।
[धमति] 'मां शब्दा-ऽग्निसंयोगयोः' (४) मा । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन “धम" आदेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः ।।
[धमन्] मा । धमतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । अनेन "धम" आदेशः ।
उद्धमः] उद्धमतीति । 'घा-ध्मा-पा-टधे-दशः शः' (५1१1५८) शप्र० । अनेन धम० । 'घटस्ततीयः' (२११७६) त० → द० ।
[तिष्ठति] 'ष्ठ गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-प्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्या० सं० वक्ष०(१) सूत्र (२९)) स्था । वर्त्तः तिव । 'कर्त्तर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शव । अनेन तिष्ठ० 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१1११३) अलोपः ।
[तिष्ठन्] तिष्ठतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० । शेषं सुगमम् ।
[उत्तिष्ठमानः] उत्-स्था । उत्तिष्ठते इति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव्' (३१४७१) शव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । अनेन तिष्ठ० । 'उदोऽनुषंहे' (३।३।६२) इत्यात्मनेपदम् ।
[आमनति] 'म्नां अभ्यासे' (६) म्ना, आयूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन "मन" आदेशः ।
[आमनन्] आमनति इति । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७२) शव । अनेन "मन" आदेशः ।
[कतीहामनमानाः] कति प्रथमा जस् । इह प्रथमा सि । आ-म्ना । आम्नातुं शक्ताः । 'वयः-शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र० → आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । अनेन मन० । प्रथमा जस् ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका । [प्रयच्छति ] 'दां दाने' (७) दा, प्रपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन यछ्० । [प्रयच्छन् ] प्रयच्छतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२० ) शतृप्र० अत् । शेषं सुगमम् ।
[ दास्या संप्रयच्छमानः ] दासी तृतीया टा । संप्रयच्छते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२० ) आनश्प्र० आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'अतो म आने ' ( ४|४|११४) मोऽन्तः । अनेन यछ्० ।
९०
[पश्यति ] 'दृशृं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन "पश्य” आदेशः । [पश्यन् ] पश्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२० ) शतृप्र० । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन " पश्य" आदेश: ।
[उत्पश्यः] उत्पश्यतीति । 'घ्राध्मा-पा- दूधे दृशः शः' (५/१/५८) शप्र० अ । अनेन “पश्य" आदेशः । [ ऋच्छति ] 'ऋ प्रापणे च' (२६) ॠ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन ऋछ्० । [ऋच्छन् ] ऋच्छतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन ऋछ्० ।
[समृच्छमानः ] समृच्छते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५/२/२०) आनश्प्र० आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । 'अतो म आने' ( ४|४|११४ ) मोऽन्तः । अनेन ऋछ्र० । 'लुगस्या०' (२।१।११३) अलोपः ।
[शीयते] 'शदलं शातने' (९६७) शद् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन शीय० । 'शदेः शिति' ( ३ | ३ | ४१) आत्मनेपदम् ।
[शीयमानः ] शीयते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२० ) आनश्प्र० आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । ‘अतो म आने' ( ४|४|११४ ) मोऽन्तः । अनेन " शीय" आदेशः ।
[सीदति] 'पद्ॡ विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६ ) षद् । 'पः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव - ष्वष्कः' (२।३।९८) सद् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन "सीद" आदेशः ।
[पान्] 'पांक् रक्षणे' (१०६७) पा । पातीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । प्रथमा सि । नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[इय्रत्] 'ऋक् गतौ' (११३५ ) ऋ । इयर्त्तीिति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “ऋ”द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । पृ-भृ-मा- हाङामिः ' ( ४३१।५८) इ । 'पूर्वस्यास्वे स्व योरियुक्' (४।१।३७ ) इय् । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) रत्वम् ।
[शोश्रुवत्] 'श्रुंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । भृशं पुनः पुनर्वा शृणोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "श्रु द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । ‘बहुलं लुप्’ (३।४।१४ ) यङ्लुप् । शोश्रोतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२० ) शतृप्र० → अत् । 'संयोगात्' (२।१।५२) उब् ।
[आरत्] 'क्रं प्रापणे च' (२६) ॠ । भृशं पुनः पुनर्वा इयर्त्ति (?) (ऋच्छति ) । ' अट्यर्त्ति - सूत्रि - मूत्रि-सूच्यशूर्णोः ' ( ३।४।१० ) य० । द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८ ) ऋ० अ० । आ-गुणावन्यादेः (४।१।४८) आ प्रथमं 'बहुलं लुप्'
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
( ३।४।१४ ) यलुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६ ) “र्” आगमु । आ (अ) रर्त्तीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) शतृप्र० → अत् । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१ ) रत् । 'रो रे लुग् दीर्घश्चाऽदिदुतः' (१।३।४१) रलोपः - पूर्वस्य दीर्घः ।
[चरीकृण्वत् ] 'कृवुट् हिंसा-करणयोः ' (१३१०) कृव् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । भृशं पुनः पुनर्वा कृणोति । ‘व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) य० । 'सन् - यङश्च' ( ४।१।३) द्विः । ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । ‘क-डञ्श्च-ञ्’ (४।१।४६) क० च० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६ ) " री” आगमु । चरीकृण्वतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२० ) शतृप्र० अत् ।
[देधिन्वत्] 'धिवुट् गतौ' (१३११) धिव् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः ' ( ४।४।९८) नोऽन्तः धिन्व् । भृशं पुनः पुनर्वा धिनोति । ‘व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यङश्च' (४1१1३) द्विः । ' बहुलं लुप् ' ( ३।४।१४ ) यलुप् । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) ध० द० । 'आ-गुणावन्यादेः ' ( ४।१।४८) गु० ए । देधिन्वतीति । शतृप्र० ।
[दर्दृशत्] दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । भृशं पुनः पुनर्वा पश्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्यङश्च’ (४।१।३) द्विः । ‘बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६ ) “र्” आगमु । दर्द्रष्टीति । शतृप्र० ।
[दादत्] 'दां दाने' (७) दा । भृशं पुनः पुनर्वा यच्छति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) य० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । ' ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । दादातीति । शतृप्र० । 'श्नश्चाऽऽतः ' ( ४।२ ।९६ ) आलोपः ॥
[क्रमः ] क्रम् षष्ठी स् ।
[ दीर्घः ] दीर्घ प्रथमा सि । [ परस्मै] परार्थं पदं =
पदलोपः ।
९१
क्रमो दीर्घः परस्मै || ४|२| १०९ ॥
परस्मैपदम्, तस्मिन्
=
परस्मै । सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् डिलोपः । ' ते लुग्वा' (३।२।१०८)
[क्रामति, क्राम्यति ] ' क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । वर्त्त० तिव् । 'भ्रास - भ्लास-भ्रम-क्रम - क्लम- त्रसि- त्रुटि-लपि-यसि - संयसेर्वा (३।४।७३) विकल्पेन श्यप्र०य । अनेन दीर्घः ।
[क्रामन्, क्राम्यन्] क्रम् । क्राम्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) शतृप्र० अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१) शव् । अनेन दीर्घः । प्रथमा सि । नोऽन्तः । 'दीर्घङ्याव्० ' (१।४।४५) सिलोपः । ' पदस्य ' (२।१।८९) तलोपः ।
[क्रामेत्, क्राम्येत्] क्रम् । सप्तमी यात् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन दीर्घः । यः सप्तम्याः ' ( ४।२।१२२) या० इ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदर ' (१।२।६) ए ।
[आक्रमते सूर्यः] क्रम्, आडपूर्व० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'आझे ज्योतिरुद्गमे' ( ३ । ३ । ५२ ) इत्यात्मनेपदम् ।
[ आक्रममाणः ] आक्रमते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२० ) आनश्प्र० आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) इदमुदाहरणं वृहद्वृत्तौ नास्ति ।
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
शव् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० ।
[क्राम] क्रम् । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः । अनेन दीर्घः ।
[संक्राम] क्रम्, सम्पूर्व० । पचमी हि । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलोपः । अनेन दीर्घः ॥छ।।
ष्टिवू-क्लम्वाऽऽचमः ।।४।२।११०॥ [ष्ठिवूक्लम्वाऽऽचमः] ष्ठिवूश्च क्लमूश्च आचम् च = ष्ठिवूक्लम्वाऽऽचम्, तस्य । [ष्टीवति] 'ष्ठिवू निरसने' (४६३) ष्ठिव् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन दीर्घः ।
[क्लामति, क्लाम्यति] 'क्लमूच् ग्लानौ' (१२३७) क्लम् । वर्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । द्वितीये 'भ्रास-भ्लास-भ्रम-क्रम-क्लम-त्रसि-त्रुटि-लषि-यसि-संयसेर्वा' (३।४।७३) श्यप्र० → य । अनेन दीर्घः ।
[आचामति] 'चमू अदने' (३८०) चम्, आङ्पूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन दीर्घः ।
ष्ठिव्-क्लमोरूकारनिर्देशाद्यड्लुपि निवृत्त्यर्थः
तेष्टिवत्] ष्टिव् । भृशं पुनः पुनर्वा ष्ठीवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यप्र० । द्वि: । 'अघोषे शिट:' (४।१।४५) षलोपः । 'तिर्वा ष्ट्विः ' (४११४३) ति । 'आ-गुणावन्यादे:' (४।११४८) गु० ए । पूर्वं यङलुप, ततो द्वित्वादिः । तेष्टिवीतीति । शतृप्र० → अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ।
[चंक्लमत्] क्लम् । भृशं पुनः पुनर्वा क्लामति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये०' (३।४।९) यङ्प्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४११५१) मोऽन्तः । चंक्लमीतीति । शतृप्र० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ।।छ।।
शमसप्तकस्य श्ये ।।४।२।१११।। [शम्सप्तकस्य शमां सप्तकं = शम्सप्तकम्, तस्य । [श्ये] श्य सप्तमी ङि । अत्यादाविति निवृत्तम्, श्येति भणनात् । [शाम्यति] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । वर्त्तः तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन दीर्घः ।
[दाम्यति] शमू (१२३०) - ‘दमूच् उपशमे' (१२३१) दम् । वर्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन दीर्घः ।
[ताम्यति] 'तमूच् काङ्क्षायाम्' (१२३२) तम् । वर्तः तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अनेन दीर्घः ।
[श्राम्यति] 'श्रमूच् खेद-तपसोः' (१२३३) श्रम् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य० अनेन दीर्घः ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[भ्राम्यति] 'भ्रमूच् अनवस्थाने' (१२३४) भ्रम् । वर्त्त० तिव् । 'भ्रास- भ्लास-भ्रम-क्रम - क्लम- त्रसित्रुटि - लषि-यतिसंयसेर्वा' (३।४।७३) श्यप्र०य । भ्रमतीति भ्रमूच् अनवस्थाने' (१२३४) इत्यस्य रूपं, अस्य यङ्लुपि न दीर्घः शमादिगणनिर्देशात् श्यस्तु भवत्येव, 'भ्रास- भ्लास०' (३।४।७३) इति प्रतिपदोक्तत्वात् तेन ब्रभ्रम्यतीति भवति ।
[क्षाम्यति] 'क्षमू (मौ)च् सहने ' (१२३५) क्षम् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०य । अनेन
दीर्घः ।
[माद्यति] 'मदैच् हर्षे' (१२३६) मद् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०य । अनेन दीर्घः । [अस्यति] 'असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र० → य । [भ्रमति] भ्रम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१) शब् ।।छ।।
ष्ठिव - सिवोऽनटि वा ॥४।२।११२ ।।
[ष्ठिसिवः ] ष्ठिव् च सिव् च = ष्ठसि तस्य ।
[अनटि] अनट् सप्तमी ङि ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[निष्ठीवनम्, निष्ठेवनम्] 'ष्ठ्वूि निरसने' (४६३) ष्ठिव्, निपूर्व० । निष्ठीव्यते । 'अनट्' (५|३|१२४) अनट्प्र० अन । अनेन वा दीर्घः । पक्षे 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[सीवनम्, सेवनम्] 'षिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' ( २ । ३ ।९८) सिव् । सीव्यते । 'अनट्' ( ५ | ३|१२४) अनट्प्र० अन । अनेन वा दीर्घः । पक्षे 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ||छ ||
९३
म-व्यस्याः ॥४॥२॥११३॥
[मवि ] मश्च व् च = मव्, तस्मिन् ।
[अस्य ] अषष्ठी डस् । 'टा- डसोरिन - स्यौ' (१।४।५) स्य ।
[आ] आ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२ ) २० ।
[पचामि] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । वर्त्त० मिद् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन दीर्घः ।
[पचावः] पच् । वर्त्त० वस् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन दीर्घः । [पचामः ] पच् । वर्त्त० मस् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन दीर्घः । [ पचावहे] पच् । वर्त्त० वहे । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन दीर्घः । [पचामहे ] पच् । वर्त्त० महे । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन दीर्घः ।
[वावामि] 'वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) वा । भृशं पुनः पुनर्वा वये । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' ( ३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० मिव् । अनेन आ दीर्घः ।
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[वावावः] वा । भृशं पुनः पुनर्वा वयावहे । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) आ । वर्त्त० वस् । अनेन आ दीर्घः ।
[वावामः] वा । भृशं पुनः पुनर्वा वयामहे । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । द्विः । 'हस्वः' (४1१1३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४/११४८) आ । वर्त० मस् । अनेन आ दीर्घः । 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७।४।९८) इत्यनेनाऽनन्त्यस्याऽपि मतान्तरे प्लुतः प्राप्नोति, तन्निषेधार्थं दीर्घकरणम् ।
[चिनुवः] 'चिंग्ट चयने' (१२९०) चि । वर्त० वस् । ‘स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । [चिनुमः] चि । वर्त० मस् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । [रुवः] टुक्षु (१०८४) - ‘रु शब्दे' (१०८५) रु । वर्त० वस् । [रुमः] रु । वर्त्त० मस् ।
'लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणम्' (न्या०सं० वक्ष० (१) | सूत्र (१५) इत्यस्य जागरूकत्वान्न 'एषामी व्यञ्जनेऽद:' (४।२।९७) ई० ।
अनतोऽन्तोऽदात्मने ।।४।२१११४।।
[अनतः] न अत् = अनत्, तस्मात् ।
[अन्तः] अन्त् षष्ठी डस् । [अत्] अत् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलोपः ।
[आत्मने] आत्मार्थं पदं = आत्मनेपदम्, तस्य । षष्ठी डस् । ‘ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलोपः । पूर्वं सूत्रत्वात् इस्लोपः ।
[चिन्वते] ‘चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । वर्त्तः अन्ते । ‘स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । अनेन अन्त० → अत्० आदेशः ।
[चिन्वताम्] चि । पञ्चमी अन्ताम् । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । अनेन अन्त्० → अत्० आदेशः ।
[अचिन्वत चि । ह्यस्तनी अन्त । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अनेन अन्त्० → अत्० आदेशः ।
[लुनते] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । वर्त० अन्ते । 'क्यादेः' (३।४७९) श्नाप्र० → ना । 'प्वादेर्हस्वः' (४।२।१०५) इस्वः । ‘श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् । अनेन अन्त्० → अत्० नलोप इत्यर्थः ।
[लुनताम्] लू । पञ्चमी अन्ताम् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'प्वादेईस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् । अनेन अन्त्० → अत्० ।
[अलुनत] लू । एस्तनी अन्त । 'क़्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → ना । 'प्वादेहूं स्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अनेन अन्त्० → अत् ।
[चिन्वन्ति] चि । वर्त० अन्ति । 'स्वादे: श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु ।
Jain Education Intemational
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
NNAAoNNNNNNARMA
__ [लुनन्ति] लू । वर्त्त० अन्ति । 'त्र्यादेः' (३।४७९) श्नाप्र० → ना । 'प्वादेर्हस्वः' (४।२।१०५) ह्रस्वः । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलुक् ।
[पचन्ते] पच् । वर्त० अन्ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[पच्यन्ते] पच् । वर्त० अन्ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।।छ।।
शीङझे रत् ।।४।२।११५।। [शीङः] शीङ् पञ्चमी डसि । [रत्] रत् प्रथमा सि । सूत्रत्वात् 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः ।
[शेरते] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । वर्त्तः अन्ते । 'शीङ ए: शिति' (४।३।१०४) ए । अनेन अन्त्० → रत्० आदेशः ।
शेरताम्] शी । पञ्चमी अन्ताम् । ‘शीङ ए: शिति' (४।३।१०४) ए । अनेन अन्त्० → रत्० आदेशः । [अशेरत] शी । ह्यस्तनी अन्त । 'शीङ ए: शिति' (४।३।१०४) ए । अनेन अन्त्० → रत्० आदेशः ।
यङलुपि............. व्यतिशेश्यते ।।छ।।
वेत्तेर्नवा ।।४।२।११६।। [वेत्तेः] वेत्ति पञ्चमी डसि । [नवा] नवा प्रथमा सि ।
वेत्तेस्तिनिर्देशो यड्लुपि निवृत्त्यर्थश्च तेन व्यतिवेविदते । [संविद्रते, संविदते] 'विदक ज्ञाने' (१०९९) विद्, सम्पूर्व० । 'समो गमृच्छि प्रच्छि-श्रु-वित्-स्वरत्यर्ति-दृशः' (३।३।८४) इत्यात्मनेपदम् । वर्त्त० अन्ते । अनेन विकल्पेन अन्त० → रत्० आदेशः । पक्षे 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२११४) अन्त → अत् ।
[संविद्रताम्, संविदताम्] सम्-विद् । पञ्चमी अन्ताम् । अनेन विकल्पेन अन्त्० → रत्० । पक्षे 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२।११४) अन्त्० → अत्० ।
[समविद्रत, समविदत सम-विद् । हस्तनी अन्त । अनेन विकल्पेन अन्त० → रत० । पक्षे 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२।११४) अन्त० → अत्० । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[विदन्ति] विद् । वर्तः अन्ति ।
[विन्दते] 'विदिप विचारणे' (१४९७) विद् । वर्त्तः अन्ते । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । 'श्ना-ऽस्त्योर्लुक' (४।२।९०) अस्य लुक् । 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२।११४) अन्त० → अत्० ।।छ।।
तिवां णवः परस्मै ।।४।२।११७।।
[तिवाम्] तिव् षष्ठी आम् । [णवः] णव् प्रथमा जस् ।
Jain Education Intemational
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [परस्मै] परार्थं पदं = परस्मैपदम्, तस्मिन् = परस्मै । सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् डिलोपः । ‘ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलोपः ।
वर्तमानातिवादिनव परस्मैपदस्थाने क्रमेण परोक्षाणवादयो नव यथाक्रमेण भवन्तीत्यर्थः ।
[वेद, विदतुः, विदुः, वेत्थ, विदधुः, विद, वेद, विद्व, विद्म] 'विदक ज्ञाने' (१०९९) विद् । वर्त्त० तिव-तस्-अन्तिसिव्-थस्-थ-मिव-वस्-मस् । अनेन तिवादयः अमीषां स्थाने क्रमेण णवादयो नव क्रियन्ते । 'तदादेशस्तद्वत्' इति न्यायात तिवाद्यादेशानां तिवादिकार्य, न तु परोक्षाकार्यम् । प्रथमे गुणः, चतुर्थे सप्तमे च गुणः, पक्षे वेत्ति, वित्तः, विदन्ति, वेत्सि, वित्थः, वित्थ, वेदमि, विद्वः, विमः ।।छ।।
बूगः पञ्चानां पञ्चाऽऽहश्च ।।४।२।११८।। [बूगः] बूग् पञ्चमी ङसि ।
[पञ्चानाम् पञ्चन् षष्ठी आम् । 'संख्यानां णाम्' (१।४।३३) आम्० → नाम्० । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२११।९१) नलोपः । 'दी| नाम्यतिसृ-चतसृ- पूः' (१।४।४७) दीर्घः ।
[पञ्च] पञ्चन् । प्रथमा जस् । ‘डति-ष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) जस्लुप् । [आहश्च] आह प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) र० । च प्रथमा सि ।
[आह, आहतुः, आहुः, आत्थ, आहथुः, ब्रवीति, बूतः, बुवन्ति, ब्रवीषि, बूथः] 'बूंग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । वर्त्त० तिव-तस-अन्ति-सिव-थस् । अनेन तिवादयः ५ एषां स्थाने णवादयः ५ क्रियन्ते, बू०→आह० आदेशः । आत्थेत्यत्र 'नहाहोर्ध-तौ' (२।१।८५) ह० → त० । बू । वर्त० तिव् । 'बूतः परादिः' (४।३।६३) ईत्० → ई० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । ब्रवीषि इत्यत्र ‘बूतः परादिः' (४।३।६३) ईत्, गुणे सति अव् ।
[बूथ बू । वर्त० थ ।।छ।।
आशिषि तु-झोस्तातङ् ।।४।२।११९।। [आशिषि] 'शासूक् अनुशिष्टौ' (१०९५) शास्, आफूर्व० । आशासनमाशीः । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प० । 'आङः' (४।४।१२०) इति इस्० । सप्तमी ङि ।
[तुहोः] तुश्च हिश्च = तुही, तयोः = तुह्योः । षष्ठी ओस् । [तातङ्] तातङ् प्रथमा सि ।
[जीवताद्वान्, जीवतु भवान्] ‘जीव प्राणधारणे' (४६५) जीव् । पञ्चमी तुव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन तु० → तातङ् आदेशः । 'आशिष्याशीः-पञ्चम्यौ' (५।४।३८) इत्यनेन पञ्चमी ।
[जीवतात् त्वम, जीव त्वम जीव् । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शव । अनेन हि० →तात. → तात० । 'अतः प्रत्ययाल्लुक' (४।२८५) हिलोपः । जीवतु-जीव इत्यत्र 'विधि-निमन्त्रणा-ऽऽमन्त्रणा-ऽधीष्ट-सम्प्रश्न-प्रार्थने' (५।४।२८) पञ्चमी ।
डित्करणं युतात् इत्यादौ गुणनिषेधार्थम् ।।छ।।
Jain Education Intemational
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ आतः ] आत् पञ्चमी इसि ।
[णवः ]
व् षष्ठी डस् ।
आतो णव औ || ४|२| १२० ||
[ औ] औ प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लुप् ।
वेति निवृत्तम् । अत्र ओकारेणैव सिद्धे औकारकरणं ददरिद्रावित्याद्यर्थम्, अन्यथा 'अशित्यस्सन्०' (४।३।७७ ) इति आलोपे इदं न सिध्येत् नन्वत्रामादेशेन भाव्यं तत्कथमेतदर्थम् ? सत्यम्, अत एव औकारकरणादामादेशस्याऽनित्यत्वम् । [पपौ] 'पां पाने' (२) पा । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे, प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः' (४।१।१) “पा”द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन व्० औ० । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२ ) औ ।
[तस्थौ सः ] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ ' ( ५ ) ष्ठा । ' षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव - ष्वष्कः ' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याऽप्यभावः' (न्या० सं० वक्ष० ( १ ) / सूत्र (२९)) स्था । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'अघोषे शिटः ' ( ४।१।४५) सलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) थ० त० । अनेन व् → औ० । 'ऐदीत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२ ) औ ।
९७
[सुप्तोऽहं किल ययौ ] सुप्त प्रथमा सि । अस्मद् प्रथमा सि । त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः ' (२।१।१२) “अहम्” आदेश: । 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) "या द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन णव्० → औ० । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२ ) औ । 'कृताऽस्मरणा - ऽतिनिह्नवे परोक्षा' (५।२।११) इति परोक्षा ।
[ स जगाम ] अम (३९२) द्रम ( ३९३ ) - हम्म (३९४) मीमृ ( ३९५) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । परोक्षा णव् । ‘द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग- होर्ज : ' ( ४।१।४० ) ज० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः ।
ग०
ए ।
[सुप्तोऽहं किल विललाप ] वि-रप ( ३३५ ) - 'लप व्यक्ते वचने' (३३६) लप् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षाङे०' (४।१।१) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । ‘णिद्वान्त्यो णव्' ( ४ | ३ |५८) णित् ||छ ||
आतामाते- आथामाथे आदिः ||४|२|१२१ ॥
[ आतामाते आथामाथे] आताम् च आतेश्च च आथाम् च आथेश्च = तत् तेषाम् । सूत्रत्वात् लुप् ।
[आत्] अ पञ्चमी इसि । 'डे- डस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) आत् ।
[इ] इ प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२1१।७२ ) स०र० । रः पदान्ते विसर्गस्तयोः ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[पचेताम्] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पञ्चमी आताम् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन आ० → इ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए ।
[पचेते] पच् । वर्त्त० आते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन आ० इ० । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६)
Jain Education Intemational
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [पचेथाम् ] पच्_ । पञ्चमी आथाम् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन आ० इ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदर' (१।२।६) ए ।
९८
[पचेथे] पच् । वर्त्त० आथे । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन आ० इ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदर' (११२६) ए ।
[मिमाताम्] 'मांड्क् मान- शब्दयोः ' (११३७) मा । पञ्चमी आताम् । 'हवः शिति' ( ४।१।१२ ) " मा द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'पृ-भृ-मा-हाडामि:' ( ४।१।५८) इ । 'श्नश्चाऽऽतः ' ( ४ । २ । ९६) मूलधातोराकारलोपः ।
[मिमाते] मा । वर्त्त० आते । 'हवः शिति' (४।१।१२ ) " मा 'द्विः । ह्रस्वः' (४।१ । ३९) ह्रस्वः । पृ-भृ-मा-हाझमिः ' (४।१।५८) इ । 'श्नश्चाऽऽतः' (४/२/९६) मूलधातोराकारलोपः ।
[मिमाथाम्] मा । पञ्चमी आथाम् । 'हवः शिति' ( ४|१|१२) “मा द्विः । ह्रस्वः' (४१११३९) ह्रस्वः । पृ-भू-माहामि:' ( ४।१।५८) इ । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) मूलधातोराकारलोपः ।
[मिमाथे] मा | वर्त्त० आधे । 'हवः शिति' (४।१।१२) “मा 'द्विः । 'हस्वः' (४|१।३९) ह्रस्वः । पृ-भृ-मा-हाडाभिः’ (४।११५८) इ । 'श्नश्चाऽऽतः' (४/२/९६) मूलधातोराकारलोपः ॥ छ ||
यः सप्तम्याः || ४।२।१२२ ।।
[य] या षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलुक् ।
[ सप्तम्याः ] सप्तमी षष्ठी स् ।
[पचेत्] 'डुपचष् पाके' ( ८९२) पच् । सप्तमी यात् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन या० "इ" आदेशः । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
[पचे:] पच् । सप्तमी यास् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन या० "इ" आदेश: । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
[पचेतम् ] पच् । सप्तमी यातम् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन या० "इ" आदेश: । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
[पचेत ] पच् । सप्तमी यात । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन या० "इ" आदेश: । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
[पचेव ] पच् । सप्तमी याव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन या० "इ" आदेश: । 'अवर्णस्ये० '
(१।२।६) ए ।
[प] पच् । सप्तमी याम | 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन या० "इ" आदेशः । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
[अद्यात्] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । सप्तमी यात् ।
याशब्दस्येति भणनात् षष्ठ्याऽन्त्यस्य' (७|४|१०६) इति नोपतिष्ठते, अतः सर्वस्यापि भवति, अन्यथा सप्तम्या इत्येव क्रियेत ॥ छ ॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।।
याम्-युसोरियमियुसौ ।।४।२।१२३।। [याम्युसोः] याम् च युस् च = याम्युसौ, तयोः = याम्युसोः । षष्ठी ओस् । [इयमियुसौ] इयम् च इयुस् च, तौ ।
[पचेयम्] पच् । सप्तमी याम् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन याम्० → “इयम्" आदेशः । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१२।६) ए ।
[पचेयुः] पच् । सप्तमी युस् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन युस्० → “इयुस्" आदेशः । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए ।।छ।।
इति श्रीसिद्धहेमव्याकरणे बृहद्वत्तौ चतुर्थस्याध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥छ।।
Jain Education Intemational
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
नामिनो गुणोऽक्ङिति ॥४१३|१||
[नामिनः ] नामिन् षष्ठी इस् ।
[ गुणः ] गुण प्रथमा सि ।
अक्डित्, तस्मिन् ।
। अनेन गुणः ।
[ अक्डिति ] क् च ङ् च = कौ, क्झवितावनुबन्धौ यस्याऽसौ क्डित्, न क्डित् [चेता] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । चिनोतीति । तृच्प्र० अथवा श्वस्तनी ता [नेता ] 'र्णीींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । नयतीति । तृच्प्र० अथवा श्वस्तनी ता । अनेन गुणः ।
[स्तोता ] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । ' निमित्ताभावे नैमित्ति०' (न्या० सं० वक्ष० (१) सूत्र (२९)) स्तु । श्वस्तनी ता । अनेन गुणः ।
यदुक्तं पूर्वं संज्ञासूत्रे 'गुणोरेदोत्' ( ३।३।२) इत्यनेन अर्-एत् - ओत् गुणसंज्ञका भूयन्ते ।
[लविता] 'लुग्श् छेदने' (१५१९) लू । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२) इट् । अनेन गुणः ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[कर्त्ता ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । श्वस्तनी ता । अनेन गु० अर् । 'र्हादर्ह - स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् | 'निर्दिश्यमान०' इति न्यायात् न सकलस्य अर् ।
[तरिता] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । अनेन गु० अर् । [जयति] 'जिं अभिभवे' (८) जि । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन गु० ए । 'एदैतोऽयाय्'
(१।२।२३) अय् ।
[नयति] 'णीं प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव् (३।४।७१) शव् । अनेन गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ जुहोति ] 'हुंक् दाना- Sदनयोः ' (११३०) हु । वर्त्त० तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हु 'द्विः । 'ग-होर्ज:' (४/१/४०) ह० ज० । अनेन गु० ओ ।
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
१०१
[भवति] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शंव् । अनेन गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[विभर्ति] 'टुडु,गक पोषणे च' (११४०) भृ । वर्त्तः तिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "भृ"द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।११४२) भ० → ब० । 'पृ-भृ-मा-हाडमिः ' (४।१।५८) इ । अनेन गु० अर् ।
[तरति] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) त् । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन गु० अर् । [करोति] कृ । वर्त्तः तिव् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप० । अनेन गु० अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ | [एता] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । श्वस्तनी ता । अनेन गु० ए । [एति] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । वर्त्त० तिव् । अनेन गु० ए। 'आद्यन्तवदेकस्मिन्' (न्या० सं० वक्ष० (१) / सूत्र (५)) इति न्यायात् आद्यन्तवद्भावोऽत्र । [उम्भिता] उभ (१३८५) - ‘उम्भत् पूरणे' (१३८६) उम्भ् । श्वस्तनी ता । इट् । [याति] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । वर्त० तिव ।
[ग्लायति] ‘ग्ने हर्षक्षये' (३१) ग्लै । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
__ [म्लायति] ‘म्लें गात्रविनामे' (३२) म्लै । वर्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । अत्रैकारापदेशबलान्न गुणः, यद्वा गुण इति सान्वयसंज्ञा तेन अत्र हानिरेव न तु गुण उत्कर्षः । नौरिवाचरति नावति, नाव इवाचरणं नावा इत्यादिषु न भवति ।
[नीभ्याम्] नी । नयत इति नियौ । विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । ताभ्याम् ।
[लूभ्याम्] लू । लुनीत इति लुवौ । क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । ताभ्याम् । अत्र गौणत्वान्न गुणः ।
[चितः] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । चिनोति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । प्रथमा सि ।
[चितवान्] चि । चिनोति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । ‘अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । ‘दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलोपः । ‘पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[अशिश्रियत्] 'श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । अद्यतनी दि →त् । णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्त्तरि ङः' (३।४५८) डप्र० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४1919) "श्रि"द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'संयोगात्' (२।१।५२) इय् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदुद्रुवत्] इं (११) - दुं (१२) - ‘दूं गतौ' (१३) द्रु । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-सु-कमः कर्तरि हुः' (३।४।५८) डप्र० → अ । शेषं पूर्ववत् । 'संयोगात्' (२।१।५२) उव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[लिल्ये] 'लींड्च् श्लेषणे' (१२४८) ली । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९)
Jain Education Intemational
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
ह्रस्वः । ‘इवर्णादे०' (१।२।२१) यत् ( ? ) | ( ' योऽनेकस्वरस्य ' (२।१।५६) यत्) ।
[लुलुवे] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ह्रस्वः' ( ४।१।३९) ह्रस्वः । ‘धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्० ' (२।१।५० ) उव् ।
[इतः] 'इंण्क् गतौ' (१०७५ ) इ । एति स्म । गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) तप० त, वर्त्त० तस्
वा ।
[युतः ] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यौति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक- पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० त, वर्त्त० तस् वा ॥छ ||
उ-श्नोः ।।४।३।२ ।।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[ उश्नोः] उश्च श्नुश्च = उश्नु, तस्य ।
[तनोति] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । वर्त्त० तिव् । 'कृग्-तनादेरुः ' ( ३।४।८३) उप्र० । अनेन गु० ओ ।
[करोति] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । वर्त्त० तिव् । 'कृग्-तनादेरुः ' ( ३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । अनेन गु० ओ ।
[समर्णोति] 'ऋणूयी गतौ' (१५०३) ऋण्, सम्पूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अनेन गु० ओ । 'र- षृवर्णान्नोण एकपदेऽनन्त्यस्याऽल-च-ट-तवर्ग-श- सान्तरे' (२।३।६३) न० → ० । 'र्हादर्ह स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१ ) द्वित्वम् ।
[तर्णोति] 'तृणूयी अदने ' (१५०४) तृण् । वर्त्त० तिव् । 'कृग्-तनादेरुः ' ( ३।४।८३) उप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अनेन गु० ओ ।
[घर्णोति ] 'घृणूयी दीप्तौ' (१५०५) घृण् । वर्त्त० तिव् । 'कृग्-तनादेरुः ' ( ३।४।८३) उप० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अनेन गु० ओ ।
[सुनोति] 'पुंग्ट् अभिषवे' (१२८६) षु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । वर्त्त० तिव् । 'स्वादेः श्नुः ' (३।४।७५ ) श्नुप्र० नु । अनेन गु० ओ ।
[सिनोति] 'पिंग्ट् बन्धने' (१२८७) पि । षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सि । वर्त्त० तिव् । स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु । अनेन गु० ओ ।
[कुरुतः] कृ । वर्त्त० तस् । 'कृग्-तनादेरुः ' ( ३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।८९) अ० उ० ।
[सुनुतः ] सु । वर्त्त० तस् । ' स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु ॥ छ ॥
पुस्- पौ ।।४।३।३।।
[पुस्पौ] पुस् च पुश्च = पुस्पु, तस्मिन् ।
[अबिभयुः] ‘ञिभींक् भये' (११३२) भी । ह्यस्तनी अन् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “ भी 'द्विः । ह्रस्वः' (४।१।३९)
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । 'द्वयुक्त जक्षपञ्चतः' (४।२।९३) अन्οपुस्० उसू० । अनेन गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अजुहवुः ] 'हुंक् दाना- Sदनयो:' ( ११३०) हु । ह्यस्तनी अन् । 'हवः शिति' ( ४।१।१२ ) " हु' द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० ज० । 'द्व्युक्त - जक्षपञ्चतः' (४।२।१३) अन्० पुस्० उ० । अनेन गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
१०३
[अबिभरुः] 'टुडुभृंग्क् पोषणे च' (११४०) भृ । ह्यस्तनी अन् । 'हवः शिति' (४।१।१२ ) " भृद्विः । ऋतोऽत्’ (४।११३८ ) ऋ० अ० । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । पृ-भू-मा- हाडामि:' (४।१।५८) इ । 'द्व्युक्तजक्षपञ्चतः' (४।२।९३) अन्οपुस्० उ० । अनेन गु० अर् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ऐयरुः] 'ऋक् गतौ' (११३५ ) ऋ । ह्यस्तनी अन् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “ॠ द्विः । ऋतोऽत्' (४।११३८ ) ऋ० अ० । 'पृ-भू-मा-हाडामि:' ( ४।१।३८) इ । 'पूर्वस्याऽस्वे स्वरे योरियुव्' (४।१।३७ ) इय् । 'द्वयुक्त - जक्षपञ्चतः ' (४।२।९३) अन्० पुस्० उ० । अनेन गु० अर् । 'स्वरादेस्तासु' ( ४।४।३१ ) वृद्धिः ऐ ।
[ अजागरुः ] 'जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । ह्यस्तनी अन् । 'द्व्युक्त - जक्षपञ्चतः' (४।२।१३) अन्० पुस्० → उस्० । अनेन गु० अर् । अट् ।
[अर्पयति] "ऋक् गतौ' (११३५) ॠ । 'ऋ प्रापणे च' (२६) ऋ । इयन्तं (तं) ऋच्छन्तं वा प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्ति - री - व्ली - ही- क्नूय - क्ष्माय्यातां पुः' ( ४ । २।२१) पोऽन्तः । अनेन गु० अर् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[रेपयति] 'र्रीङ्च् स्रवणे' (१२४७) री । 'रींश् गति-रेषणयोः ' (१५२५) री । रीयमाणं री (रि) णन्तं वा प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्’ (३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्ति री० (४।२।२१) पोऽन्तः । अनेन गु० ए । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ब्लेपयति] 'ब्लींश् वरणे' (१५२७) व्ली । ब्लिनन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्तिरी- व्ली - ही ० ' ( ४।२।२१) पोऽन्तः । अनेन गु० ए । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
[ड्रेपयति] 'ह्रींक् लज्जायाम् ' (११३३) ह्री । जिह्रियन्तं (तं) प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिगप्र० । 'अर्त्ति-री-व्ली०' (४।२।२१ ) पोऽन्तः । अनेन गु० ए । वर्त्त० तिव् । शव् । नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[क्नोपयति] ‘क्नूयैङ् शब्दोन्दनयोः' (८०२) क्नूय् । क्नूयमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्ति-री- व्ली - ह्री०' (४।२।२१ ) पोऽन्तः । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलुक् । अनेन गु० ओ । वर्त्त० तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्’ (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[अनेनिजुः ] 'णिजूंकी शौचे च' (११४१) णिज् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) निज् । ह्यस्तनी अन् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विः । 'निजां शित्येत्' (४।१।५७) ए । 'द्वयुक्त जक्षपञ्चतः' (४।२।९३) अन्० पुस्० अट् ।
उस्० ।
[क्ष्मापयति] 'क्ष्मायैङ् विधूनने' (८०३) क्ष्माय् । क्ष्मायमानं (णं) प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० ।
Jain Education Intemational.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
'अर्ति-री०' (४।२।२१) पोऽन्तः । 'य्वो: प्वयव्यञ्जने लुक' (४|४|१२१) यलुक । वर्त० तिव ।
[दापयति] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । ददतं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'अतिरी०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय छ।।
लघोरुपान्त्यस्य ।।४।३।४।।
[लघोः] लघु षष्ठी डस् । [उपान्त्यस्य] उपगतोऽन्त्यमुपान्त्यम्, तस्य । . [भत्ता] 'भिदूंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । अश्वस्तनी ता । अनेन उपान्त्यनामिनो गुणः ए । [गोप्ता] 'गुपौ रक्षणे' (३३२) गुप् । श्वस्तनी ता । अनेन उपान्त्यनामिनो गुणः ओ ।
[वर्तिता] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । श्वस्तनी ता । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) इट(?) । (स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट्) । अनेन गु० अर् ।
[भेदनम्] भिद् । भिद्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । अनेन गु० ए । [गोपनम्] गुप् । गुप्यते = गोपनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र० → अन । अनेन गु० ओ । [वर्तनम्] वृत् । वर्तते = वर्तनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । अनेन गु० अर् ।
[वेत्ति] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वर्त्त तिव् । अनेन गु० ए । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० ।
[दोग्धि] 'दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह् । वर्त्तः तिव् । अनेन गु० ओ । 'भ्वादेर्दादर्घः' (२।१।८३) ह० → घ०। 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) घ० → ग० ।
[नर्नति] 'नृतैच् नर्तने' (११५२) नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' ३।४।९) यङ्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “नृ''द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६) "र" आगमः । वर्तः तिव् । अनेन गु० अर् । 'नृतेर्यङि' (२।३।९५) णत्वनिषेधः ।
[ईहते] 'ईहि चेष्टायाम्' (८५७) ईह् । वर्त्तः ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । [ऊहते] 'ऊहि वितर्के' (८७०) ऊह् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[भिनत्ति] 'भिदंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । वर्त० तिव । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक च' (३१४९८२) श्नप्र० → न । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (१३.५०) द० → त० ।।
[रुणद्धि] 'रुधूपी आवरणे' (१४७३) रुधू । वर्त्त० तिव् । 'रुधां स्वराच्छनो०' (३।४।८२) श्नप्र० →न । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
छणत्ति] 'उद्पी दीप्ति-देवनयोः' (१४८०) छुद् । वर्त्त० तिव । 'रुधां स्वराछनो०' (३।४।८२) श्नप्र० → न । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० ।
P.
भिनत्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) तृच्प० →तृ ।
Jain Education Intemational
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१०५
[भिन्नः] भिद् । भिद्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० → न० ।
[भिन्नवान्] भिद् । भिनत्ति स्म । 'क्त क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘रदादमूर्छ-मदः०' (४।२।६९) द-त० → न० । शेषं सुगमम् ।
बभिद्यते] भिद । भृशं पुनः पुनर्वा भिनत्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यय० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।।
[मरीमृज्यते] 'मृजौक शुद्धी' (१०९७) मृज । भृशं पुनः पुनर्वा माटि । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्य०। द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४११३८) ऋ० → अ० । 'ऋमतां री' (४/१५५) “री" आगमः । वर्त्त० ते । 'कर्तर्यनभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः ।।छ।।
मिद: श्ये ।।४।३।५।।
[मिदः] मिद् षष्ठी डस् । [श्ये] श्य सप्तमी ङि ।
[मेद्यति, मेद्यतः, मेद्यन्ति] 'जिमिदाच स्नेहने' (११८०) मिद् । वर्त्त० तिव्-तस्-अन्ति । 'दिवादे: श्यः' (३।४।७२) → य । अनेन गु० ए । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।।छ।।
श्यप्र०
जागुः किति ।।४।३।६।। [जागुः] जागृ षष्ठी ङस् । 'ऋतो दुर्' (१।४।३७) ङस्० → डु० -→ उर० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२1१1११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[किति क् इदनुबन्धो यस्य सः = कित्, तस्मिन् ।
[जागरितः] 'जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । जागर्ति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० -> त । 'स्ताशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । अनेन गु० अर् ।
[जागरितवान्] जागृ । जागर्ति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । अनेन गु० अर् ।
[जागर्यते] जागृ । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन गु० अर् । [जागर्यात्] जागृ । आशीः क्यात्प्र० → यात् । अनेन गु० अर् । [जागः] जागृ । जागर्तीति क्विप् । अनेन गु० अर् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः ।
[जजागरतुः] जागृ । परोक्षा अतुस् । 'आर्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) हुस्वः । अनेन गु० अर् ।
[जजागरुः] जागृ । परोक्षा उस् । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।११) द्वि: । हूस्वः (४।१।३९) हूस्वः । अनेन गु० अर् ।
Jain Education Intemational
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[जागृतः] जागृ । वर्त्त० तस् । [जाग्रति जागृ । वर्त० अन्ति । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् । 'इवर्णादरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१)
[जाग्रत] जाग । जागर्तीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् । दीर्घझ्याब०' (१।४।४५) सिलुक् । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) रत् ।
[जागृयात्] जागृ । सप्तमी यात् ।
[जागृविः] जागृ । जागर्तीति । 'जु-शु-स्तृ-जागृ-कृ-नी-घृषिभ्यो डित्' (उणा० ७०५) डित् विप्र० । जागृविः राजाअग्निः -प्रवुद्धश्च ।
[जजागृवान्] जागृ । जजागार । 'तत्र क्वसु-कानो तद्वन्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४191२) “जा" द्विः । 'हरवः' (४।१।३९) इस्वः । प्रथमा सि । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः (?) । ('ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः) । ‘स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१८९) सलोपः ।
[व्यतिजजाग्राणः] जागृ, वि-अतिपूर्व० । व्यतिजजागार । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) कानप्र० → आन । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) "जा" द्विः । 'हस्वः' (४।१३९) ह्रस्वः । ‘इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) रत् ।
[जागरिता] जागृ । श्वस्तनी ता । 'स्ताधशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।।छ।।
ऋवर्ण-दृशोऽडि ।।४।३।७।।
[ऋवर्णदृशः] ऋवर्णश्च दृश् च = ऋवर्णदृश्, तस्य । [अङि] अङ् सप्तमी ङि ।
[मा भवानरत् मा प्रथमा सि । अव्ययस्य' (३।२१७) सिलुप् । भवत् प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्या' (१।४।४५) सिलुक् । ‘पदस्य' (२।१८९) तलोपः । 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । अद्यतनी दि → त् । 'सर्त्यर्तेर्वा' (३।४।६१) अड्य० । अनेन गु० अर् ।
[असरत्, असरताम्] 'सं गतौ' (२५) सृ । अद्यतनी दि → त् - ताम् । ‘सर्त्यर्त्ता' (३।४।६१) अङ्प० । अनेन गु० अर् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अजरत्, अजरताम्] ‘जूष् जरसि' (११४५) जू । अद्यतनी दि → त्-ताम् । 'ऋदिच्छ्वि -स्तम्भू-मुचू-म्लुचू-गुचूग्लुचू-ग्लुनू- जो वा' (३।४।६५) अप्र० → अ । अनेन गु० अर् ।
[अदर्शत्, अदर्शताम्] ‘दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । अद्यतनी दि -→ त्-ताम् । 'ऋदिच्छ्वि -स्तम्भू-मुचू-म्लुचू-गुचूग्लुचू-ग्लुञ्चू-जो वा' (३।४।६५) अड्म० → अ । अनेन गु० अर् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।छ।।
स्कृच्छ्तोऽकि परोक्षायाम् ।।४।३।८।।
[स्कृच्छ्तः] स्कृश्च ऋछ् च ऋच्च = स्कृच्छृत्, तस्य ।
Jain Education Intemational
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ अकि ] न विद्यते क् यस्यां सा =
[परोक्षायाम् ] परोक्षा सप्तमी ङि । 'आपो डितां ये-यास् यास् - याम्' (१।४।१७) ङि → याम् ।
[ संचस्करतुः ] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ, सम्पूर्व० । 'संपरेः कृगः स्सट्' (४१४१९१) स्सट्स् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । 'अघोषे शिट : ' ( ४।१।४५) सलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८ ) ऋ० डञ्च - ञ्' (४।१।४६) क० च० । अनेन गु० अर् ।
अ० । 'क
अक्, तस्याम् ।
[ संचस्करु : ] कृ, सम्पूर्व० । 'संपरेः कृगः स्सट्' ( ४/४/५१ ) स्सट् स् । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४/१1१) द्वि: । 'अघोषे शिट:' (४।१।४५) सलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० च० । अनेन गु० अर् ।
१०७
[आनछेतुः ] 'ऋछत् इन्द्रियप्रलय-मूर्त्तिभावयोः ' (१३४२) ऋछ् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४/१1१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । 'अनातो नश्चान्त ऋदाशीसंयोगस्य' (४|१|६९) अकारस्य आ-नोन्तश्च । अनेन गु० अर् ।
[आनछुः ] ऋछ् । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जन लोप: । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'अनातो नश्चान्त ऋदाद्यशौ संयोगस्य' (४/१/६९ ) अकारस्य आ-नोन्तश्च ।
अनेन गु० अर् ।
[ विचकरतुः ] + कृ हिंसायाम्' (१५२९) कृ, विपूर्व० । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१ ) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'कङश्च ञ्' (४।१।४६) क० च० । अनेन गु० अर् ।
[ विचकरुः ] कृ, विपूर्व० । परीक्षा उस् । द्विर्धातुः परोक्षा डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० → अ० । 'क-इश्च-ञ्' (४/१/४६) क० च० । अनेन गु० अर् ।
[तेरतुः, तेरुः ] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । परोक्षा अतुस् उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत् ' (४।१।३८) ऋ० अ० । अनेन गु० अर् । 'तृ-त्रम-फल-भजाम्' (४।१।२५) इत्यनेनैकारः, "न च द्विरिति वचनात् कृतमपि द्विर्वचनं निषिध्यते ।
[विशशरतुः ] कृ ( १५२९) मृ ( १५३०) शृशु हिंसायाम्' (१५३१) शृ, विपूर्व० । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः | 'ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । अनेन गु० अर् ।
[विशशरुः ] शृ, विपूर्व० । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४|१|१) द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । अनेन गु० अर् ।
[विददरतुः ] 'दृश् विदारणे' (१५३५) दृ, विपूर्व० । परोक्षा अतुस् । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० अ० । अनेन गु० अर् ।
P. न क् = अक्, तस्मिन् । + मध्यमवृत्ती "कृत् विक्षेपे" ।
[विददरुः] दृ, विपूर्व० । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्’ (४।१।३८) ऋ० अ० । अनेन गु० अर् ।
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[निपपरतुः ] 'पृश् पालन- पूरणयोः ' (१५३२) पृ, निपूर्व० । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । ' ह्रस्व:' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । अनेन गु० अर् ।
१०८
[ निपपरुः ] पृ, निपूर्व० । परोक्षा उस् । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत् ' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । अनेन गु० अर् ।
[चक्रतुः ] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।१३८) ऋ० अ० । 'कडञ्च ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) रत् ।
[ चक्रुः ] कृ । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४ ३।३८) ऋ० अ० । 'क डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) रत् ।
[विचार] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ, विपूर्व० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919) द्विः । 'ह्रस्वः ' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क- डञ्च - ञ्' (४।१।४६) क० च० । ‘नामिनोऽकलि-हलेः’ ( ४ | ३ |५१) वृद्धि: आर् ।
[निजगार ] 'गृत् निगरणे' (१२३५) गृ, निपूर्व० (४।१।३९) हरवः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० (४।३।५१) वृद्धिः आर् ।
। परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे० ' ( ४1919 ) द्विः । ' ह्रस्वः ' अ० । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'नामिनोऽकलि-हले ः '
[ संस्कृवान् ] सम्- कृ । 'संपरेः कृगः स्सट्' ( ४/४१९१) स्सट्स् । संचस्कार । ' तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० वस् । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'अघोषे शिट : ' ( ४।१।४५) सलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क ङश्च - ञ्' (४/१/४६) क० च० । प्रथमा सि । ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । ' दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य ' (२।१।८९ ) सलोपः ।
[ संचस्काणः ] सम्- कृ । 'संपरेः कृगः स्सट्' (४।४।९१) सट् स् । संचस्कार । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) कानप्र० आन । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'अघोषे शिट:' ( ४।१।४५) सलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'क-डश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) रत् ।
[आनृच्छवान् ] 'ऋछत् इन्द्रियप्रलय-मूर्त्तिभावयोः ' (१३४२) ऋछु । आनछे । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२१२ ) क्वसुप्रवस् । द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । 'अनातो नश्चान्त ॠदाद्यशौ संयोगस्य' (४।१।६९ ) अ० आ-नोऽन्तश्च ।
[विचिकीर्वान् ] कृ, विपूर्व० । विचकार । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र०वस् । 'ऋतां क्डित्तीर्' ( ४|४|११६ ) इर् । 'द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क-डश्च ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घो वर्व्यञ्जने' (२।१।६३) दीर्घः ।
[वितितीर्वान् ] तृ, विपूर्व० । विततार । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५१२१२) क्वसुप्र०वस् । ऋतां क्डितीर्' ( ४|४|११६ ) इर् । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः ।
[विततिराणः ] वितेरे । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) कानप्र० आन । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । 'ऋतां क्डितीर्' (४|४|११६ ) इर् ।
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
१०९
[विशिशीर्वान] शृ, विपूर्व० । विशशार । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२१२) क्वसुप्र० → वसू । 'ऋतां विडतीर' (४।४।११६) इर् । द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१६३) दीर्घः ।
[विशशिराणः] शू, विपूर्व० । विशशरे । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) कानप्र० → आन । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०' (४।१।१) द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६)
[निपुपूर्वान्] पृ, निपूर्व० । निपपार । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । ‘ओष्ठ्यादुर्' (४।४।११७) उर् । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
[निपपुराणः] पृ, निपूर्व० । निपपरे । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) कानप्र० + आन । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०' (४1919) द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ओष्ठ्यादुर्' (४।४।११७) उर् ।
काने पूर्वं द्वित्वं पश्चादिरादिः स्वरविधित्वात् ।।छ।।
संयोगादृदर्तेः ।।४।३।९।।
[संयोगात संयोग पञ्चमी डसि । [ऋदर्तेः] ऋच्च अर्तिश्च, तस्य । रत्वेऽपि सिध्यति परमन्तरङ्गत्वात् अरादेशेन रत्वबाधा मा भूत् इत्यतिग्रहणमुत्तरार्थं च ।
[सस्मरतुः] ‘स्मृ चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४1१1३८) ऋ० → अ० । अनेन गु० अर् ।
[सस्मरुः] स्मृ । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यअनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । अनेन गु० अर् ।
[सस्वरतुः] ‘औस्वृ शब्दोपतापयोः' (२१) स्वृ । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० -→ अ० । अनेन गु० अर् ।
[सस्वरुः] स्वृ । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन गु० अर् ।
[दद्वरतुः] 'हूँ वरणे' (२२) द । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन गु० अर् ।
- [दद्वरुः] द । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यअनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । अनेन गु० अर् ।
[दध्वरतुः] 'ध्धुं कौटिल्ये' (२३) ध्वृ । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तृर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन गु० अर् ।
[जहरतुः] 'ह' कौटिल्ये' (२४) ‘ढे । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जन०' (४११।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४११३८) ऋ० →अ० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन गु० अर ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[जहरुः] ह । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्वि: । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यअनलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन गु० अर् ।
[आरतुः] 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । 'ऋ प्रापणे च' (२६) ऋ । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१1१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८) आ । अनेन गु० अर् ।
[आरुः] ऋ | परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८) आ । अनेन गु० अर् ।
द्वित्वाकारस्य अग्रेण ऋकारेण सह अर् मा भूदिति वचनम् । आदि(रि)वान् इत्यत्र तु अन्तरङ्गानाश्रयणाद्रत्वमेव ।
[चक्रतुः] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-३०' (४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'क-ङश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'इवणदिरस्वे म्वरे य-ब-र-लम्' (१।२।२१) रत् ।
[चक्रः] कृ । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-३०' (81१1१) द्विः । 'ऋतोऽत' (४११३८) ऋ० → अ० । 'क डश्च-ज्' (४।१।४६) क० → च० । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) रत्वम् ।
[चिक्षियतुः] 'क्षि क्षये' (१०) क्षि । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क-डश्च-ज' (४१४६) क० → च० । 'संयोगात्' (२१११५२) इय् ।
[चिक्षियुः] क्षि । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-३०' (४।१।१) द्वि. । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१९४४) अनादि व्यञ्जनलोपः । 'क-डश्च-' (४१४६) क० → च० । 'संयोगात्' (२/११५२) इय् ।
[सस्मार] ‘स्मृ चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेलुक (४।१।४४) अनादिव्यजनलोपः । 'ऋतोऽत' (४११३८) ऋ० → अ० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः आर् ।
सस्वार] 'औस्वृ शब्दोपतापयोः' (२१) स्वृ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा डे०' (४।११) द्वि: । 'व्यञ्जनस्या उनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत' (४।१३८) ऋ० → अ० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धि आर् ||छ।।
क्य-यडा-5ऽशीये ।।४।३।१०।।
[क्ययाऽऽशीर्य] आशिषो यः = आशीर्यः,क्यश्च यङ् च आशीर्यश्च = क्ययाऽऽशीर्यम्, तस्मिन् । [स्मर्यते] 'स्मृ चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन गु० अर् ।
स्विर्यते] 'औस्वृ शब्दोपतापयोः' (२१) स्वृ । वर्त्त० ते । 'क्य: शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन गु०
अर् ।
[अर्यते, 'ऋक गतौ' (११३५) ऋ । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० -→ य । अनेन गु० अर |
[सास्मर्यते स्मृ । भृशं पुनः पुनर्वा स्मरति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ्वा ' (३।४।९) यय० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । आ. गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्तते । 'कर्त्तर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः ।
[सास्वर्यते] स्वृ । भृशं पुनः पुनर्वा स्वरति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ||
‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[अरार्यते] ‘ऋक् गतौ’ (११३५ ) ऋ । 'क्रं प्रापणे च' (२६) ॠ । भृशं पुनः पुनर्वा इयर्त्ति-ऋच्छति । 'अट्यर्त्ति सूत्र - मूत्रि - सूच्यशूर्णो:' ( ३।४।१०) यप्र०य । अनेन गु० अर् । 'लोकात्' (१1१1३) "अ" पाठउ विश्लेपिय । ‘स्वराऽऽदेर्द्वितीयः’ (४।१।४) "र्य 'द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
999
अ० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४/१९४८)
[स्मर्यात्] स्मृ । आशीः क्यात् यात् । अनेन गु० अर् ।
[ स्वर्यात् ] स्वृ । आशीः क्यात् → यात् । अनेन गु० अर् ।
[ अर्थात् ] ऋ । आशीः क्यात् यात् । अनेन गु० अर् ।
[संस्क्रियते ] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ, सम्पूर्व० | 'संपरेः कृगः स्सद्' ( ४/४/९१) "रसट्" आगम: स् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । रिः शक्याऽऽशीर्ये' (४|३|११० ) रि ।
एवं आशीः क्यात् → यात् (संस्क्रियात्) ।
'कादिर्व्यञ्जनम्' (१।१।१०) इत्यत्र कस्यादिरिति व्याख्यानेन अनुस्वारसव्यञ्जनत्वात् 'धुटो धुटि स्वे वा' (१1३1४८) इत्यनेन एकस्य सस्य लुक् स्यात् ।
[आस्तीर्यते] 'स्तृग्श् आच्छादने' (१५२१) स्तृ, आङ्पूर्वः । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप० य । ‘ऋतां क्डितीर्’ (४|४|११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घो वर्व्यञ्चने' (२।१।६३) दीर्घः ।
[आतेस्तीर्यते] आस्तु मांडणी । भृशं पुनः पुनर्वा आस्तृणाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र०य । 'ऋतां क्डितीर्' (४|४|११६ ) इर् । 'सन्-यश्च' (४।१।३) स्तिर्द्विः । 'अघोषे शिट: ' ( ४।१।४५) सलोपः । 'आ गुणावन्यादेः ' ( ४।१।४८ ) गु० ए । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । वर्त्त० ते ।
Jain Education Intemational
[ आस्तीर्यात् ] आस्तृ । आशीः क्यात् । 'ऋतां विडतीर्' (४|४|११६ ) इर् । भ्वादेर्नामिनो० ' (२।११६३) दीर्घः । [स्मृषीष्ट ] स्मृ । आशीः सीष्ट ।
[ समृषीष्ट ] ऋ सम्पूर्व० । आशीः सीष्ट ।
[आरियात्, अग्र्यिात्] 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । 'ऋ प्रापणे च' (२६) ऋ । भृशं पुनः पुनर्वा इयर्त्ति-ऋच्छति वा । यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । रि-रौ च लुपि' (४|११५६) प्रथमे र्, द्वितीये रि-री वा आगमः । आशीः क्यात् यात् । द्वितीये 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रि-री वा स्थाने यत्वम् । रिः श-क्या-ऽऽशीर्ये' (४।३।११०) उभयत्र मूलधातोः ऋकारस्य स्थाने रि । प्रथमे 'रो रे लुग् दीर्घश्चादिदुतः ' (१।३।४५ ) र्लुक् अकारस्य दीर्घत्वं च परमते इदम्, स्वमते तु अरिट्रियात् मतान्तराभिप्रायेणेदम्, ते हि 'पूर्वस्याऽस्वे स्वरे० ' (४।१।३७) इत्यत्र त्रयोः (?) (यो) रिति सामानाधिकरण्येन व्याख्यानयन्ति, कोऽर्थः पूर्वस्यात्र तु पूर्वसंबंधी इकारोऽनेनेयादेशः, तदभावे यत्वेऽग्रेतनस्य 'रिः श- क्या SSशीर्ये' (४।३।११०) इति रि । 'वार्णात् प्राकृतम्' (न्या० सं० वक्षस्कार (१)/सूत्र (४४)) वलीयः इति अरि पूर्वमेव यत्वम्, अन्यथा अनुपपत्तौ पूर्वमेव यत्वम् ||छ ||
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । न वृद्धिश्चाऽविति क्डिल्लोपे ।।४।३।११।।
NNNNNNNNNNNNNNNN
[न] न प्रथमा सि ।
[वृद्धिः] वृद्धि प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [च] च प्रथमा सि । [अविति] न वित् = अवित्, तस्मिन् । [क्डिल्लोपे] क च ङ च = कुडौ, कङावितावनुबन्धौ यस्य सः = क्डित, विडतो लोपः = क्डिल्लोपस्तस्मिन ।
[देद्यः] 'दींच् क्षये' (१२४४) दी । भृशं पुनः पुनर्वा दीयते । 'व्यअनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्प० । 'सन्यडश्च' (४।१३) द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । देदीयते इति । 'अच्' (५।११४९) अच्प्र० → अ । 'अचि' (३।४।१५) यङ्लुप् । 'योऽनेकस्वरस्य' (२१११५६) यत्वम् ।
[चेच्यः] 'चिंगट चयने' (१२९०) चि । भृशं पुनः पुनर्वा चिनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० → य । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वि: । 'दीर्घश्च्चि -यङ्यक-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४/११४८) गु० ए। चेचीयते इति । 'अच्' (५।११४९) अच्प० → अ । 'अचि' (३।४।१५) यड्लुप् । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१५६) यत्वम् ।
[नेन्यः] ‘णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णा नः' (२।३।९७) नी । भृशं पुनः पुनर्वा नीयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० → य । 'सन्-यङश्च' (४।१३) द्वि: । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४११४८) गु० ए । नेनीयते इति । 'अच्' (५।१।४९) अचप्र० → अ । 'अचि' (३।४।१५) यलुप् । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१५६) यत्वम् ।
[लोलुवः] ‘लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । भृशं पुनः पुनर्वा लुनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्प्र० । ‘सन्यडश्च' (४१३) द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । लोलूयते इति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'अचि' (३।४।१५) यङ्लुप् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव स्वरे प्रत्यये' (२।१५०) उव् ।
[पोपुवः] 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू । भृशं पुनः पुनर्वा पुनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यम० । 'सन्यडश्च' (४।१३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । पोपूयते इति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'अचि' (३।४।१५) यङ्लुप् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव०' (२१११५०) उव् ।
[मरीमृजः] 'मृजौक् शुद्धौ' (१०९७) मृज् । भृशं पुनः पुनर्वा मार्टि । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । ‘सन्-यश्च' (४।१।३) “मृ"द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ऋमतां री' (४।१।५५) री । मरीमृज्यते इति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'अचि' (३।४।१५) यड्लुप् । गुणः प्रतिषिद्धे 'ऋतः स्वरे वा' (४।३।४३) इति वृद्धिरपि न भवति ।
रागी] 'रजी रागे' (८९६) रञ् । रजतीत्येवंशीलः । 'युज-भुज-भज-त्यज-रञ्ज-द्विष दुष-दुह-दुहाभ्याहनः' (५।२।५०) घिनणप्र० -→ इन् । 'अकट-घिनोश्च रोः' (४।२।५०) नलोपः । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धि: आ । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४191१११) ज० → ग० । प्रथमा सि । 'इन-हन-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । दीर्घड्याव०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहनः' (२।१।९१) नलोपः ।
[रागः] रञ् । रञ्जनं = रागः । 'भावा-ऽकर्ताः' (५३१८) घञ्प्र० → अ । 'घञि भाव करणे' (४।२।५२)
Jain Education Intemational
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
११३
नलोपः । तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[दध्या दधि मण्ड्यते । दधीवाऽऽचरति । 'कर्तुः क्विप्०' (३।४।२५) क्विपप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१३७) क्विप्लोपः । दध्यनं = दध्या । 'शंसि-प्रत्ययात्' (५।३।१०५) अप्र० । 'इवर्णादे०' (१।२।२१) यत् । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
दध्ययति दधि । दध्यन्तं प्रयुक्ते, स्वमते तु दधयन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । यत् । वर्त० तिव । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव' (३।४७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१२।२३) अय् । इत्यत्रापि गुणवृद्ध्योः प्रतिषेधं केचिदिच्छन्ति, कित्ग्रहणमत्र सफलम् ।
[दधयति] दधि विप्लोपयुतो मण्ड्यते । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदेतो०' (१।२।२३) अय् ।
रोरवीति टुक्षु (१०८४) - 'रु शब्दे' (१०८५) रु । भृशं पुनः पुनर्वा रौति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्प० । 'सन्-यङश्च' (४।१३) “रु"द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त० तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अन् ।
[बोभवीति] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भृशं पुनः पुनर्वा भवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) "भू''द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) भ० → ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'वर्त्त० तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
'दीधीङ् दीप्तिदेवनयोः' 'वेवीङ् वितता तुल्ये' इति अदादावात्मनेपदिनौ केचित् पठन्ति । [आदीधिता] दीधी आड्यूर्व० । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । ईलोपमिच्छन्ति । [आवेविता] वेवी-आयूर्व० । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । ईलोपमिच्छन्ति । [आदीधीत] आ-दीधी । सप्तमी ईत । [आवेवीत आ-वेवी । सप्तमी ईत ।
[आदीध्यते
आ-दीधी । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । ईलोपमिच्छन्ति ।
[आवेव्यते आ-वेवी । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० →य । ईलोपमिच्छन्ति ।
[आदीध्यनम्] आदीध्यते = आदीध्यनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । यत् । [आवेव्यनम्] आवेव्यते = आवेव्यनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन । यत् । [आदीध्यकः] आदे(दी)धीते = आदे(दी)ध्यकः । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । यत्वम् । [आवेव्यकः] आवेव्यते = आवेव्यकः । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । यत्वम् ।
तदसत् अशोभनछान्दसत्वादनयोः धात्वोः ।।छ।।
Jain Education Intemational
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
998
भवतेः सिज्लुपि || ४ | ३ | १२ |
[ भवतेः ] भवति षष्ठी डस् ।
तस्मिन् ।
[सिज्लुपि] सिचो लुप् = सिज्लुप् भवतेर्लुपीति कृते भूरिवाऽऽचरत्
= अभवदित्यत्रापि गुणो न स्यात् ।
[अभूत्] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट्' (४।३।६६) सिज्लुप् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[अभूताम्] भू । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-वा-भू०' (४।३।६६) सिज्लुप् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अभूः] भू । अद्यतनी सि । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३ |४|५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू० ' ( ४ | ३ |६६) सिज्लुप् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) स० २० । रः पदान्ते विसर्गस्तयोः ' (१|३|५३) विसर्गः | [ व्यत्यभविष्ट ] भू, वि-अतिपूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । ‘नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽबावू' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) त्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० ८० । अट् ।
[अबोभोत्] भू । भृशं पुनः पुनर्वा अभूत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्यङश्च' (४।१।३) “भू’द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । द्वितीय-तुर्ययो: पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । 'आ-गुणावन्यादेः ' (४।१।४८) गु० ओ । ‘बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'पिबैतिदा-भू०' (४।३।६६) सिज्लुप् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३|१) गु० ओ । 'अड् धातो० ' ( ४।४।२९) अट् ।।छ।
सूतेः पञ्चम्याम् ||४ | ३ |१३||
[ सूतेः ] सूति षष्ठी उस् ।
[पञ्चम्याम् ] पञ्चमी सप्तमी ङि ।
[सुवै ] 'पूडौक् प्राणिगर्भविमोचने' (११०७ ) षू । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः ' (२।३।९८) सू । पञ्चमी ऐव् । ' धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये ' (२|१|५० ) उबू ।
[सुवावहै ] सू । पञ्चमी आवहेव् । 'धातोरिवर्णी० ' (२।१।५०) उव् ।
[सुवामहै ] सू । पञ्चमी आमहैव् । 'धातोरिवर्णो० ' (२।१।५०) उब् ।
[सोषवाणि] सू । भृशं पुनः पुनर्वा सुवै । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यडश्व' (४।१।३) द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । पञ्चमी आ → आनि । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४ ) अव् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् ।
[सोषवाव] सू ं। भृशं पुनः पुनर्वा सुवावहै । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये० ' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । ‘ह्रस्वः' ( ४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् ।
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
पञ्चमी आवव् → आव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् ।
I
[सोषवाम] सू । भृशं पुनः पुनर्वा सुवामहै । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) य० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' ( ४ । ११४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । पञ्चमी आमव् → आम । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) त्वम् ||छ ।
द्वयुक्तोपान्त्यस्य शिति स्वरे || ४ | ३ |१४||
[ द्व्युक्तोपान्त्यस्य ] द्वे उक्ते यस्याऽसौ द्व्युक्तः, द्व्युक्तस्य उपान्त्य(:) = युक्तोपान्त्यस्तस्य ।
[शिति ] श् इदनुबन्धो यस्याऽसौ शित्, तस्मिन् ।
[स्वरे] स्वयं राजते-शोभते इति स्वरस्तस्मिन् ।
[नेनिजानि] 'णिजूंकी शौचे च' (११४१) णिज् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२। ३ ।९७) निज् । पञ्चमी आनिव् आनि । 'हवः शिति' (४।१।१२ ) " नि 'द्विः । 'निजां शित्येत्' (४।१।५७) ए ।
अम् । 'हवः शिति' ( ४।१।१२ ) " नि 'द्विः । 'निजां शित्येत्' ( ४|१/५७)
[अनेनिजम्] निज् । ह्यस्तनी अम्बू ए । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
११५
[वेविषाणि] 'विष्लंकी व्याप्तौ ' (११४३) विष् । पञ्चमी आनि आनि । 'हवः शिति' ( ४।१।१२) द्विः । 'निजां शित्येत्' (४।१।५७) ए । 'र- पृवर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्याऽल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२।३।६३) न० ० ।
[अवेविषम् ] विषु । ह्यस्तनी अम्व् अम् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विः । 'निजां शित्येत्' (४/१/५७) ए । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[बेभिदीति] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भृशं पुनः पुनर्वा भिनत्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३१४।९) य० । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) द्विः । 'द्वितीय- तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) भ० ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । ‘बहुलं लुप्’ (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव् । 'य-तु-रु- स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४ ) ईत् → ई ।
[अबेभिदम्] भिद् । भृशं पुनः पुनर्वा अभिन्त ( न्दि ) - अभिनदम्, अभिदं - अभैत्सं वा (?) । ‘व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्- यङश्च' (४।१।३) द्विः । ' द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । ह्यस्तनी अम्बू → अम् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[मोमुदीति ] 'मुदि हर्षे' (७२६ ) मुद् । भृशं पुनः पुनर्वा मोदते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'सन् यडश्च’ (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । वर्त्त० तिव् । 'यङ्तु-रु- स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४ ) ईत् ई ।
[अमोमुदम् ] मुद् । भृशं पुनः पुनर्वा अमोदे । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४ ।९) यप्र० । ' सन् - यङश्च (४।१।३) द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । ह्यस्तनी अम्व अम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
इदमुदाहरणं वृहद्वृत्तौ नास्ति ।
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [नर्नृतीति] 'नृतैच् नर्तने' (११५२) नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६) "" आगमः । वर्त्तः तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् → ई ।
[अनर्तृतम्] नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा अनृत्यम् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० → य । शेषं पूर्ववत् । ह्यस्तनी अम्व् → अम् । ‘अड् धातोरादिय०' (४।४।२९) अट् ।
[वेद] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वर्त्तः तिव् । 'तिवां णवः परस्मै' (४।२।११७) “णव्" आदेशः । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[वेदानि] विद् । पश्चमी आनिव् → आनि । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[अवेदम्] विद् । ह्यस्तनी अम्व् → अम् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'अङ् धातोरादिद्यस्तन्यां०' (४।४।२९) अट् ।
[जुहवानि] 'हुंक् दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । पञ्चमी आनिव् → आनि । 'हवः शिति' (४।११२) “हु'द्विः । 'ग-होर्जः' (४११४०) ह० → ज० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[बोभवीति] ‘भू सत्तायाम्' (१) भू । भृशं पुनः पुनर्वा भवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्प० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) “भू"द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ → ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्तः तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[सोषवीति] 'धूडौक् प्राणिगर्भविमोचने' (११०७) षू । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सू । भृशं पुनः पुनर्वा सूते । व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “सू"द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । वर्त० तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (११२।२४) अव् ।
[निनेज] 'णिजूंकी शौचे च (११४१ णिज् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) निज् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा ३०' (४1919) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए।
[विवेद] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[बेभेदिषीष्ट] 'भिदंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भृशं पुनः पुनर्वा भिद्यात् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४/१९४२) भ० → ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । आशी: सीष्ट । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । अत्र यङ्लुबन्तात् भावा(व)कर्मणोरात्मनेपदम्, न यङन्तात् यडन्तद्वि: 'न वृद्धिश्चाविति डिल्लोपे' (४।३।११) इति गुणनिषेधः स्यात् ।
[नेनेक्ति] 'णिजूंकी शौचे च' (११४१) णिज् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) निज् । भृशं पुनः पुनर्वा नेनेक्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४।१॥३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१९४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग०
Jain Education Intemational
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
११७
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ →क० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[मोमोक्ति] 'मुच्लूती मोक्षणे' (१३२०) मुच् । भृशं पुनः पुनर्वा मुञ्चति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३।४।२०) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । वर्त० तिव् । 'च-ज: क-गम्' (२।१।८६) च० → क० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । [नर्नति] पूर्ववत् ।।छ।।
हिणोरप्विति व्-यौ ।।४।३।१५।। [हिणोः] हुश्च इण् च = हिणौ, तयोः = ह्विणोः, षष्ठी ओस् । [अप्विति] प् च व् च = प्वौ, प्वावितावनुबन्धौ यस्याऽसौ प्वित्, न प्वित् = अप्वित्, तस्मिन् ।
व्यौ] व् च य च = व्यौ ।
[जुहति] 'हुंक दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । वर्त्त० अन्ति । 'हवः शिति' (४1१1१२) "ह" द्विः । 'ग-होर्ज:' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन उ० → व० । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४)
[जुहतु] हु । पञ्चमी अन्तु । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हु"द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन उ० → व० । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ।
[व्यतिजुहीरन्] हु, वि-अतिपूर्व० । सप्तमी ईरन् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हु''द्विः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन उ० → व० ।।
[व्यत्यजुहत] हु, वि-अतिपूर्व० । ह्यस्तनी अन्त । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हु"द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन उ० → व० । 'अन्तो नो लुक' (४२१९४) नलुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[जुहत हु । जुहोतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हु"द्विः । 'ग-होर्जः' (४१४४०) ह० → ज० । अनेन उ० → व० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१४४७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलुक्, पूर्व ‘अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ।
[कतीह जुहानाः] कति प्रथमा जस् । इह प्रथमा सि । हु । होतुं शक्ताः । वयः-शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र० → आन । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हु"द्वि: । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन उ० → व० । प्रथमा जस् ।
[यन्ति] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । वर्त्तः अन्ति । अनेन इ० → य० । [यन्तु] इ । पञ्चमी अन्तु । अनेन इ० → य० । [व्यतिप्रतियोरन्] इ, वि-अति-प्रतिपूर्व० । सप्तमी ईरन् । अनेन इ० → य० । [मा स्म यन्] इ, मा स्मपूर्व० । हस्तनी अन् । अनेन इ० → य० ।
[यन्] इ । एतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । अनेन इ० → य० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । ‘पदस्य' (२।१८९) तलोपः ।
Jain Education Intemational
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
Nowwwwwwwwwwwwwweee
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । यन्तौ] इ । इत इति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । अनेन इ० → य० । प्रथमा औ । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः ।
[यन्तः] इ । यन्तीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । अनेन इ० → य० । प्रथमा जस् । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः ।
[जुहुवतुः] हु । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “हु"द्विः । 'ग-होर्जः' (४१।४०) ह० → ज० । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये' (२।१।५०) उव् ।
[ईयतुः] इ । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१1१) द्विः । 'इणः' (२११५१) मूलधातोः इय् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः ।
[ईयुः] इ । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्विः । ‘इणः' (२।१।५१) मूलधातोः इय् । 'समानानां०' (१४२१) दीर्घः ।
[जुहुतः] हु । वर्त० तस् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "हुद्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । [इतः] इ । वर्त्तः तस् ।
[अजुहवुः] हु । हस्तनी अन् । 'ड्युक्त-जक्षपञ्चतः' (४।२।९३) अन्० → पुस्० → उस्० । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हु" द्विः । 'ग-होर्जः' (४।११४०) ह० → ज० । 'पुस्-पौ' (४।३।३) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'अड् धातोरा०' (४।४।२९) अट् ।
[जुहवानि] हु । पञ्चमी आनि → आनि । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हु"द्विः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[अयानि] इ । पञ्चमी आनिव् → आनि । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । [आयन्] इ । हास्तनी अन् । 'एत्यस्तेर्वृद्धिः' (४।४।३०) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय' (११२१२३) आय ।।छ।।
इको वा ।।४।३।१६।।
[इकः] इक् षष्ठी डस् । [वा] वा प्रथमा सि ।
[अधियन्ति, अधीयन्ति] 'इंक स्मरणे' (१०७४) इ, अधिपूर्व० । वर्त्त० अन्ति । अनेन वा इ० → य० । धातोरिवर्णोवर्णस्येयु स्वरे प्रत्यये' (२।११५०) इय् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः ।
[अधियन्तु, अधीयन्तु] इ, अधिपूर्व० । पञ्चमी अन्तु । अनेन वा इ० → य० । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव०' (२१५०) इय् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[व्यत्यधियीरन्, व्यत्यधीयीरन्] इ, वि-अति-अधिपूर्व० । सप्तमी ईरन् । अनेन वा इ० → य० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[मा स्म अधियन्, मा स्म अधीयन] मा स्म इ, अधिपूर्व० । ह्यस्तनी अन् । अनेन वा य० । 'धातोरिवर्णो०' (२।१।५०) इय् ।
कितीहाधियानाः, कतीहाधीयानाः कति प्रथमा जस । इह प्रथमा सि । अध्येतुं शक्ताः । 'वयः-शक्ति-शीले'
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
→ य० । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव०' (२191५०) इय् । 'समानानां०'
(५।२।२४) शानप्र० → आन । अनेन वा इ० (१।२१) दीर्घः ।।छ।।
कुटादेर्डिद्वदणित् ।।४।३।१७।। [कुटादेः] कुट आदिर्यस्याऽसौ कुटादिस्तस्मात् । [डिद्वत्] ङ् इदनुबन्धो यस्याऽसौ डित्, डिदिव = द्धित् । [अगित्] ञ् च ण् च = उणी, ज्गावितावनुबन्धौ यस्याऽसौ ञ्णित्, न णित् = अञ्णित् । [कुटिता] ‘कुटत् कौटिल्ये' (१४२६) कुट् । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[कुटितुम] कुट् । कुटनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[कुटितव्यम्] कुट् । कुट्यते = कुटितव्यम् । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[फुटित्वा] कुट् । कुटनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[गुता] 'गुंत् पुरीषोत्सर्गे' (१४२७) गु । श्वस्तनी ता । [गुतुम्] गु । गुवनाय । ‘क्रियायां क्रियायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[नविता] ‘णूत् स्तवने' (१४२९) णू । 'पाठे धात्वादेो नः' (२।३।९७) नू । श्वस्तनी ता । इट् । 'धातोरिवर्णावर्णस्येयुक्०' (२।१।५०) उव् ।
[नुवितुम्] नू । नुवनाय । क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'धातोरिवर्णो०' (२७।५०) उव् । [धुविता] 'धूत् विधूनने' (१४३०) धू । श्वस्तनी ता । इट् । 'धातोरिवर्णो०' (२।१।५०) उव् । [धुवितुम्] धू । धुवनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । इट् । 'धातोरिवर्णो०' (२।१।५०)
उन् ।
[कुता] 'कुंङ् शब्दे' (१४६२) कु । श्वस्तनी ता । [कुतुम्] कु । कुवनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । [कुविता] ‘कूड्त् शब्दे' (१४६३) कू । श्वस्तनी ता । इट् । 'धातोरिवर्णो०' (२।१।५०) उव् । [कुवितुम्] कू । कुवनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । इट् । 'धातोरिवर्णो०' (२।१।५०)
उन् ।
- [न्यनुवीत् नू । निपूर्व० । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् →ई । इट् । 'इट ईति' (४१३७१) सिज्लोपः । 'समानानां०' (१२।) दीर्घः । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव०' (२।१।५०) उव् । 'अड् धातोरादिय॑स्तन्यां०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका । न्यधुवीत] धू, निपूर्व० । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । 'सः सिजस्तेर्दि स्योः' (४।३।६५) ईत् → ई । इट् । 'इट ईति' (४।३७१) सिज्लोपः । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२१) दीर्घः । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव०' (२१५०) उव् । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट । अत्र डित्वात् 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) इत्यनेन वृद्धिरपि न भवति ।
[उदकोटि] ‘कुटत् कौटिल्ये' (१४२६) कुट, उत्पूर्व० । अद्यतनी त । ‘भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच् → इ. तलोपश्च । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[उत्कोट:] उत्कोटनं = उत्कोटः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[उत्कोटयति] उत्-कुट् । उत्कुटन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । एदेतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[उच्चुकोट उत-कुट | परोक्षा णव । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेलक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'क-डश्च-ज्' (४।१।४६) क० → च० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त० → द० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गो' (१३१६०) द० → ज० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (१।३।५०) ज० → च० ।
[तृणकोटः] तृण-कुट् । तृणानि कुटन्तीति । 'कर्मणोऽण्' (५।११७२) अण्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[उत्कोटकः] उत्कुटतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[लेखनीयम्] ‘लिखत् अक्षरविन्यासे' (१३३६) लिख् । लिख्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[कडकः] 'कडत मदे' (१३५९) कड़ । कडतीति । 'णक-तृचौ' (५।११४८) णकप्र० → अक । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः ।
[स्फरकः] 'स्फर स्फुरणे' (१३९८) स्फर् । स्फरतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → ० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः ।
[स्फलकः] स्फर (१३९८) - ‘स्फलत् स्फुरणे' (१३९९) स्फल । स्फलतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२१११७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ॥छ।।
विजेरिट ||४।३।१८।।
[विजे:] विजि पञ्चमी डसि । [इट्] इट् प्रथमा सि । [उद्विजिता] ‘ओविजैति भय-चलनयोः' (१४६८) विज्, उत्पूर्व० । श्वस्तनी ता । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२)
इट् ।
[उद्विजितुम्] उद्वेजनाय = उद्वे(द्वि)जितुम् । “क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
Jain Education Intemational
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२) इट् ।
[उद्विजितव्यम् ] उद्विज्यते = उद्विजितव्यम् । 'तव्याऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् ।
[उद्विजिष्यते] उत्-विज् । भविष्यन्ती स्यते । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[उद्वेजनम् ] उद्विज्यते = उद्वेजनम् । 'अनट्' (५|३|१२४) अनट्प्र० अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[उद्वेजयति] उद्वेजन्तं (उद्विजमानं ) प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ||छ।
वोर्णोः || ४|३|१९ ॥
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[ऊर्णोः ] ऊर्णु पञ्चमी इसि ।
[प्रोर्णुविता, प्रोर्णविता] 'ऊर्णुग्क् आच्छादने' (११२३) ऊर्णु, प्रपूर्व० । प्रोर्णोति इति । 'णक-तृचौ' (५।११४८) तृच्प्र० तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्- पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डा : ' (१।४।८४) सिडा आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् सर्वत्र । यत्र डित् इट् तत्र न गुणः । उव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[प्रोर्णुवितुम्, प्रोर्णवितुम् ] प्र-ऊर्णु । प्रोर्णवनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुमप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । उव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ | १) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अबू ।
[प्रोर्णुविष्यति, प्रोर्णविष्यति ] प्र-ऊर्णु । भविष्यन्ती स्यति । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । उव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । [ प्रोर्णवनम् ] प्रोणूयते प्रोर्णवनम् | 'अनट्' (५१३।१२४) अनट्प्र० अन० | 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१ ) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव् ' (१।२।२४) अव् ।
=
[प्रोर्णवनीयम् ] प्रोर्णयते = प्रोर्णवनीयम् । 'तव्याऽनीयौ ' ( ५।१।२७) अनीयप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव् ' (१।२।२४) अव् ||छ।
१२१
शिदवित् ||४|३|२०||
[शित्] श् इदनुबन्धो यस्याऽसौ शित् ।
[अवित्] व् इदनुबन्धो यस्याऽसौ वित्, न वित्
[ इतः ] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । वर्त्त० तस् ।
[स्तुतः ] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४ ) ष्टु । 'पः सोऽष्ट्ये- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । ' निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्ष० ( १ ) / सूत्र (२९) स्तु । वर्त्त० तस् ।
1
अवित् । प्रथमा सि । ‘दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
[ जागृतः ] 'जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । वर्त्त० तस् ।
[वित्तः ] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वर्त्त० तस् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१1३1५०) द० त० ।
[ अधीते] 'इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । वर्त्त० ते । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः ।
[ संवित्ते ] विद्, सम्पूर्व० । वर्त्त० ते । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५० ) द० त० । 'समो गमृच्छि-प्रच्छि श्रु-वित्०' ( ३।३१८४) आत्मनेपदम् ।
[ दीव्यति ] 'दिवच् क्रीडा-जयेच्छा-पणि-धुति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' ( ३ | ४ |७२ ) श्यप्र०य । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घो वर्व्यञ्जने' (२।११६३) दीर्घः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[सुनुतः] 'पुंग्ट् अभिषवे' (१२८६) षु । षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । वर्त्त० तस् । ' स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० नु ।
[तुदति] 'तुदत् व्यथने' (१३१५) तुद् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः शः ' ( ३।४।८१) शप्र० अ ।
[क्रीणाति] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । वर्त्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । 'स् वर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्याऽल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२।३।६३) न० ० ।
[अधीयन् सिद्धान्तम् ] 'इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अकृच्छ्रेणाधीते । 'धारीडोऽकृच्छ्रेऽतृश्' (५।२।२५ ) अतृश्प्र० → अत् । इयादेशः । सिद्धान्त द्वितीया अम् ।
[ अधीयानः ] अधीयते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) आनश्प्र० → आन । इयादेश: । 'समानानां०' (१।२1१ ) दीर्घः ।
अत् ।
[विदन्] ‘विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वेत्ति = विदन् । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७० ) नोऽन्तः । ' दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः । [संविदानः] संवित्ते संविदानः । 'समो गमृच्छि-प्रच्छि- श्रु- वित्-स्वरत्यर्त्ति दृश: ' ( ३ | ३ |८४) आत्मनेपदम् । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० आन ।
=
[जिनाति] 'ज्यांश हानौ' (१५२४) ज्या । वर्त्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । 'ज्या व्यधः क्डिति' (४।१।८१) य्वृत् या० इ० ।
[विध्यति] 'व्यधंच् ताडने' (११५७) व्यधू । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०य । 'ज्या व्यधः क्डिति' (४।१।८१) वृत् व्य०वि० ।
[गृह्णाति] 'ग्रहीश् उपादाने ' (१५१७) ग्रहू । वर्त्त० तिव् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० ना । ग्रह-व्रस्वभ्रस्ज- प्रच्छ: ' ( ४१११८४) य्वृत् ग्र० गृ० ।
[वृश्चति] 'ओस्चौत् छेदने' (१३४१) वस्च् । 'सस्य श-षौ' (१।३।६१) स० श० । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः श: ( ३ | ४१८१ ) शप्र० अ । ग्रह व्रस्व-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।११८४) य्वृत् ।
[हतः] 'हनंक् हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । वर्त्त० तस् । ' यमि-रमि- नमि-गमि- हनि-मनि-वनति - तनादेर्धुटि क्डिति' (४।२।५५) नलुक् ।
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ घ्नन्ति ] हन् । वर्त्त० अन्ति । 'गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्ङिति लुक्' (४।२।४४) उपान्त्यस्य लुक् । 'हनो. नो० ' (२1१1११२) घ्नादेशः ।
[शंशान्तः] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । भृशं पुनः पुनर्वा शाम्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) यड्प्र० । ‘सन्-यडञ्श्च’ (४।१।३) द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' ( ४।१।५१) मोऽन्तः । ' बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । वर्त्त० तस् । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि - क्डिति' ( ४।१।१०७ ) दीर्घः ।
१२३
[तन्तान्तः] 'तमूच् काङ्क्षायाम् ' (१२३२) तम् । भृशं पुनः पुनर्वा ताम्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) यङ्प्र० । ‘सन्-यडञ्श्च’ (४।१।३) द्विः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । 'बहुलं लुप् ' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । वर्त्त० तस् । ‘अहन्पञ्चमस्य क्वि क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः ।
[चेषीष्ट] ‘चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । आशीः सीष्ट । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'नाम्यन्तस्थाकवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिङ्- नान्तरेऽपि ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[वेत्ता ] 'विदिंच् सत्तायाम् ' ( १२५८ ) विद् । श्वस्तनी ता । ' लघारुपान्त्यस्य ' ( ४।३।४ ) गु० ए । 'अघो प्रथमोऽशिट : ' (१1३1५०) द० त० ।
[च्यवन्ते] 'च्युंङ् गतौ' (५९४) च्यु । वर्त्त० अन्ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ प्लवन्ते ] च्युंङ् (५९४ ) - ज्युंङ् (५९५ ) - जुंङ् (५९६) पुंङ् (५९७) - 'प्लुंङ् गतौ' (५९८) प्लु । वर्त्त० अन्ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।१३३) अलोपः । अन्तरङ्गत्वाद् गुणे कृते शवो लोपात्, स्थानिवद्भावाद्वा ॥छ ||
इन्ध्यसंयोगात् परोक्षा द्वित् ||४|३|२१||
[इन्ध्यसंयोगात् ] न विद्यते संयोगो यस्य सः = असंयोगः, इन्धिश्च असंयोगश्च इन्ध्यसंयोगम्, तस्मात् । [ परोक्षा ] परोक्षा प्रथमा सि ।
[किद्वत्] क् इदनुबन्धो यस्याऽसौ कित्, किदिव= किद्वत् । 'स्यादेरिवे' (७।१।५२) वत्प्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलुप् ।
[ समीधे, समीधाते, समीधिरे] 'ञिइन्धैपि दीप्तौ ' (१४९८) इन्धू, सम्पूर्व० । परोक्षा ए-आते इरे । किं कित्फलम् ? गुणो न स्यात् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः । द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः ।
[निन्यतुः, निन्युः] 'णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । परोक्षा अतुस् - उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४ |१ | ३९ ) ह्रस्वः । किं कित्फलम् ? गुणो न भवति । 'योऽनेकस्वरस्य ' (२।१।५६ ) यत्वम् ।
[बिभिदतुः, बिभिदुः] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । परोक्षा अतुस् - उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । किं कित्फलम् ? यतो गुणाभावः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२ )
भ० ब० ।
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[ईजतुः, ईजुः] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । परोक्षा अतुस् - उस् । कित्फलम्- 'यजादि-वचेः किति' (४११७९) वृत् य० → इ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४191१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।।
[ऊचतुः, ऊचुः] 'वचंक भाषणे' (१०९६) वच् । 'बॅगक व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । 'अस्ति-बुवोभू-वचावशिति' (४।४।१) वच्० । परोक्षा अतुस्-उस् । कित्फलम्-'यजादि-वचेः किति' (४।१७९) वृत् व० → उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । यजादिसाहचर्याद्वचो नित्यमणिजन्तस्य ग्रहणं तेन 'वचण भाषणे' (१९५३) इति यौजादिकस्य निवृत्यर्थः, तेन ववचतुः ववचुरिति ।
[सुषुपतुः, सुषुपुः] 'जिष्वपंक् शये' (१०८८) प्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । परोक्षा अतुस्उस् । 'स्वपेर्यङ्-डे च' (४१८०) य्वृत् व० → उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[जजागरतुः, जजागरुः] 'जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । परोक्षा अतुस्-उस् । द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । कित्फलम्- ‘जागुः किति' (४।३।६) गु० अर् ।
[सस्रंसे] भ्रंशूङ् (९५२) - ‘संसूङ् अवसंसने' (९५३) संस् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'शिड्-हेऽनुस्वारः' (१३।४०) नकारस्य अनुस्वारः । अत्र न किद्वत्, अतो न लोपो नकारस्य ।
[दध्वंसे] 'ध्वंसूङ् गतौ च' (९५४) ध्वंस् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यअनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः०' (४।१।४२) ध० → द० । 'शिड-हेऽनुस्वारः' (११३।४०) नकारस्य अनुस्वारः । अत्र न किद्वत्, अतो न लोपो नकारस्य ।
[इन्धिता] 'जिइन्धैपि दीप्तौ' (१४९८) इन्ध । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[नेता] ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । श्वस्तनी ता । 'नामिनो गुणोऽक्डितिः (४।३।१) गु० ए ।
[निनय] नी । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'णिद्वान्त्यो णव्' (४।३।५८) वा णित् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[निनयिथ] नी । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११) द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) इस्वः । ‘सृजि-दृशिस्कृ-स्वराऽत्वतस्तृन्नित्याऽनिटस्थवः' (४।४।७८) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[इयाज] यज् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११) द्विः । 'यजादि-वश्-वचः सस्वरान्तस्था य्वृत्' (४।१।७२) वृत् य० → इ० । “णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[इयजिथ] यज् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्विः । 'यजादि-वश्-वचः सस्वरान्तस्था वृत्' (४।१।७२) यवृत् य० → इ० । ‘सृजि-दृशि-स्कृ०' (४।४।७८) इट् ।
Jain Education Intemational
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१२५ द्विदिति प्रकृते किद्वद्वचनं यजादि-वचि-स्वपीनां य्वृदर्थम् । जागति(त्ते)श्च गुणार्थम् । डित्वे हि ते न स्याताम्, यथा
[स्वपितः] 'ञिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । वर्त० तस् । ‘रुत्पश्चकाच्छिदयः' (४।४।८८) इट् ।
[स्वपन्ति] स्वप् । वर्त० अन्ति । [जागृतः] जागृ । वर्त्तः तस् । [जाग्रति जागृ । वर्त्तः अन्ति । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ।।छ।।
. स्वछुर्नवा ।।४।३।२२।। [स्वञ्जः] स्वञ्जि पञ्चमी ङसि । [नवा] नवा प्रथमा सि ।
[परिषस्वजे, परिषस्वओ] 'ष्वजित् सङ्गे (१४७१) ष्वञ्च् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वम्, परिपूर्व० । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः, पूर्व सस्य ‘स्वञ्जश्च' (२।३।४५) षत्वम् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलोपः ।।छ।।
ज-नशो न्युपान्त्ये तादिः क्त्वा ।।४।३।२३।।
[जनशः] जश्च नश् च = जनश्, तस्मात् ।
[नि] न् सप्तमी ङि ।
[उपान्त्ये] अन्तस्य समीपमुपान्त्यम, तस्मिन् ।
[तादिः] त आदिर्यस्याऽसौ तादिः, प्रथमा सि । ‘सोरुः' (२।१।७२) स० - ० ।
[क्त्वा] क्त्वा प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लुप् । यद्वा क्त्वा काचित् स्त्री, तद् व्यपदेशात् क्त्वाप्रत्ययोऽपि स्त्री, तदा 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
[रक्त्वा, रङ्क्त्वा ] 'रञ्जी रागे' (८९६) रञ् । रञ्जनं पूर्वम् । ‘प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन वा क्त्वा कित्, तस्य फलम् - 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । 'च-जः क-गम्' (२।१९८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग० →क० । 'म्नां धुड़वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१३३९) न० → ङ० ।
[भक्त्वा, भक्त्वा ] 'भोप आमर्दने' (१४८६) भनु । भञ्जनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन वा क्त्वा कित्, तस्य फलम् - 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) ग० →क० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१३३९) न० → ङ० ।
[मक्त्वा, मक्त्वा ] 'टुमस्जोंत् शुद्धौ' (१३५२) मस्ज् । मज्जनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'मस्जेः सः' (४।४।११०) स० → न० । अनेन वा क्त्वा कित्, तस्य फलम् - 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् ।
गम' (२११८६) ज० →ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग० →क० । 'म्नां धुडवर्ग०' (१1३।३९) न० →ङ० ।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
wwmar
W
श्रीसिद्भहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [नष्ट्वा नंष्ट्वा] 'नशौच अदर्शने' (१२०२) नश् । नशनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'नशो धुटि' (४।४।१०९) नागमः । अत्र वा क्त्वा कित्, तस्य फलम् - 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । 'यजसृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वस्च-परिवाजः शः षः' (२११८७) श० →ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१३६०) त० → ट० ।
[भुक्त्वा] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भोजनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० → क० ।
[निक्त्वा] 'णिजूंकी शौचे च' (११४१) णिज् । 'पाठे धात्वादेर्णा नः' (२।३।९७) निज् । नेजनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'च-जः क-गम्' (२।१९८६) ज० → ग० । 'अघोषे०' (११३५०) ग० → क० ।
[विभज्य] 'भोंप आमर्दने' (१४८६) भञ्ज, विपूर्व० । विभञ्जनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् ।
[अञ्जित्वा] 'अञ्जू(औ)प् व्यक्ति-म्रक्षण-गतिषु' (१४८८) अञ् । अञ्जनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । इट् ।
सर्वत्र प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ।।छ।।
ऋत्-तृष-मृष-कृश-वञ्च-लुच-थ-फः सेट् ।।४।३।२४।। [ऋत्तृषमृषकृशवञ्चलुञ्चथफः] ऋच्च तृषश्च मृषश्च कृशश्च वञ्चश्च लुशश्च थश्च फ् च = ऋत्तृषमृषकृशवञ्चलुचथफ,
तस्मात् ।
[सेट्] सह इटा वर्त्तत इति सेट् । प्रथमा सि ।
[ऋतित्वा, अर्तित्वा] 'ऋत घृणा-गति-स्पर्द्धषु' (२८७) ऋत् । अर्त्तनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । द्वितीये 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[तृषित्वा, तर्षित्वा] 'ञितृषच् पिपासायाम्' (१२१२) तृष् । तर्षणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । इट् । कित्फलम्- गुणो न, अन्यत्र गुणः ।
[मृषित्वा, मर्षित्वा] 'मृषीच तितिक्षायाम्' (१२८४) मृष् । मर्षणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । इट् ।
. [कृशित्वा, कर्शित्वा] ‘कृशच् तनुत्वे' (१२०७) कृश् । कर्शनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । इट् । यत्र क्त्वा कित् तत्र न गुणः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[वचित्वा, वञ्चित्वा] 'वधू गतौ' (१०६) वश् । वञ्चनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । इट् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः (४।२।४५) नलुक् ।
[लुचित्वा, लुञ्चित्वा] 'लुञ्च अपनयने (१०३) लुशू । लुचनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । केचित्तु लुः क्तयोरपि सेटोः परतो वा कित्त्वं कुर्वन्ति, तन्मते लुचितः, लुञ्चित इति ।
[श्रथित्वा, श्रन्थित्वा] 'श्रन्थश् मोचन-प्रतिहर्षयोः' (१५४६) श्रन्थ् । श्रन्थनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र०
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१२७
-
→ त्वा । इट् ।
[ग्रथित्वा, ग्रन्थित्वा] 'ग्रन्थश् संदर्भे' (१५४८) ग्रन्थ् । ग्रन्थनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । इट् ।
[गुफित्वा, गुम्फित्वा] गुफ (१३८३) - 'गुम्फत् ग्रन्थने' (१३८४) गुम्फ् । गुम्फनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । इट् ।
[ऋफित्वा, ऋम्फित्वा] ऋफ (१३७९) . 'ऋम्फत् हिंसायाम्' (१३८०) ऋम्फ् । ऋम्फणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) सर्वत्र इट् । यत्र किद्वत्तत्र 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक्. शेषेषु तु 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) अन्त्यव्यञ्जनम् ।
कोथित्वा] 'कुथच् पूतिभावे' (११५३) कुथ् । कोथनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[पोथित्वा] 'पुथच् हिंसायाम्' (११५४) पुथ् । पोथनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[रेफित्वा] 'रिफत् कथन-युद्ध-हिंसा-दानेषु' (१३७६) रिफ् । रेफणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
+ [श्रथितः] श्रन्थ् । श्रथ्नाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । इट् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् ।
+ [श्रथितवान] श्रन्थ् । श्रथ्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । इट् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् ।
[वक्त्वा] 'वशू गतौ' (१०६) वश् । वञ्चनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) वेट् । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[मृष्ट्वा] 'मृषू सहने च' (५२८) मृष् । मर्षणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) क्त्वायां वेट् । 'क्त्वा' (४।३।२९) इत्यनेन कित्त्वप्रतिषेधे प्राप्ते विकल्पार्थं वचनम् ।।छ।।
वौ व्यञ्जनाऽऽदेः सन् चाऽय-वः ।।४।३।२५॥ [वौ] उश्च इश्च = वि, तस्मिन् । [व्यञ्जनाऽऽदेः] व्यञ्जनमादिर्यस्याऽसौ व्यञ्जनादिस्तस्मात् । [सन्] सन् प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि ।
[अय्वः] य च व् च = य्व्, न य्व् = अय्व, तस्मात् । ॐ बृहद्वृत्तौ - ग्रथितः । + बृहद्वृत्तौ - ग्रथितवान् ।
Jain Education Intemational
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[द्युतित्वा, द्योतित्वा] 'धुति दीप्तौ' (९३७) धुत् । द्योतनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । इट् । यत्र कित् तत्र न गुण:, एवं सर्वत्र ज्ञेयः, पक्षे 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[दिद्युतिषते, दिद्योतिषते] द्युत् । द्योतितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "धु'"द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) यलुक । 'धुतेरिः' (४।१४१) उ० → इ० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[मुदित्वा, मोदित्वा] 'मुदि हर्षे' (७२६) मुद् । मोदनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । इट् । पक्षे ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[मुमुदिषते, मुमोदिषते] मुद् । मोदितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम्
[लिखित्वा, लेखित्वा] ‘लिखत् अक्षरविन्यासे' (१३३६) लिख । लेखनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० ---> त्वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । पक्षे 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[लिलिखिषति, लिलेखिषति] लिख् । लेखितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३.१५) षत्वम् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[वितित्वा, श्वेतित्वा] 'श्चिताङ् वर्ण' (९४३) श्चित् । श्वेतनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । इट् । पक्षे 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[शिधितिषते, शिवेतिषते] श्वेतितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) वलुक् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[वर्तित्वा] ‘वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । वर्तनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) इट् ।
[विवर्तिषते वृत् । वर्तितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सनप्र० । सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४/११५९) इ । इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ! 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[ओषित्वा] 'उषू दाहे' (५२९) उप् । उ(ओ)षणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) इट् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[ओषिषिषति] उष् । ओषितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । इट् । 'लोकात्' (१1१1३) "उ" पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४१११४) "षि"द्विः । प्रथमं इट अनन्तरं 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[भुक्त्वा] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भोजनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'च-जः क-गम्' (२।१९८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० → क० ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
[बुभुक्षते] 'भुजं पालना -ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भोक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० ।
‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) द्विः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भु०
बु० । 'उपान्त्ये' ( ४ | ३ | ३४ ) इति सन्कित्त्वाद् गुणो
क० । नाम्यन्तस्था०
न । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) ग० (२।३।१५) षत्वम् । कषसंयोगे क्ष० ।
यकारस्योदाहरणं कल्पनया क्रियते, तथाहि
[वेयित्वा] वियदाचष्टे । ‘णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३ | ४ | ४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपे ततो वेययति इति क्विपि णिज्लोपे ततो वियिवाचरति 'कर्तुः क्विप्०' ( ३।४।२५) क्विप्प्र० । तल्लुकि च वेयनं पूर्वं वेयित्वा इत्याद्येव भवति ।
=
[देवित्वा] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । देवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४/४७) क्त्वाप्र० → त्वा । ‘ऊदितो वा' (४।४।४२) इट् ।
[दिदेविषति] दिव् । देवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडञ्च' (४१११३) द्विः । 'इवृधभ्रस्ज-दम्भ-श्रि-यूणु-भर-ज्ञपि सनि-तनि-पति-वृद्-दरिद्रः सनः' (४।४।४७ ) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० ए || छ । उति शवर्हाऽद्भ्यः क्तौ भावाऽऽरम्भे ||४ | ३ |२६||
[ उति] उत् सप्तमी ङि ।
[शवर्हाऽद्भ्यः] शवमर्हन्तीति शवर्हाः । 'अर्होऽच्' (५।१।९१ ) अच्प्र० अ । शवर्हाश्च अदश्च = शवर्हाऽदस्तेभ्यः शवर्हाऽद्भ्यः, पञ्चमी भ्यस् ।
[क्तौ ] तश्च क्तश्च (क्तवांश्च) तौ । 'स्यादावसंख्येयः' (३|१|११९) एकशेषः ।
[ भावाऽऽरम्भे] भावश्च आरम्भश्च = भावाऽऽरम्भम्, तस्मिन् ।
[कुचितमनेन, कोचितमनेन ] 'कुच सम्पर्चन - कौटिल्य प्रतिष्टम्भविलेखनेषु' (९६१) कुच् । कोचनं कुचितम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० त । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४ ३२ ) इट् । सि-अम् । इदम् । तृतीयैक० टा । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) म० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । ' टौस्यनः' (२।१।३७ ) इद 'टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) टाइन । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए ।
अन ।
[ प्रकुचितः प्रकोचितः ] प्रकोचितुमारब्धः प्रकुचितः । 'आरम्भे' (५1१1१०) क्तप्र० [ प्रकुचितवान्, प्रकोचितवान् ] प्रकोचितुमारब्धः । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० [तितमनेन, द्योतितमनेन ] 'द्युति दीप्तौ' (९३७) द्युत् । द्योतनं तिम् । [ प्रद्युतितः, प्रद्योतितः ] प्रद्योतितुमारब्धः । 'आरम्भे' (५/१/१०) क्तप्र० → त ।
[ मुदितमनेन, मोदितमनेन ] 'मुदि हर्षे' (७२६ ) मुद् । मु (मो) दनं = मुदितम् । 'क्लीबे क्तः ' ( ५।३।१२३) क्तप्र०
→ त ।
=
१२९
=
=
→ त । तवत् । इट् ।
[प्रमुदितः, प्रमोदितः ] प्रमोदितुमारब्धः = प्रमुदितः ।
[रुदितमनेन, रोदितमनेन] 'रुदृक् अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद् । रोदनं = रुदितम् । 'क्लीबे क्तः ' ( ५|३|१२३ )
क्तप्र० → त ।
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[प्ररुदितः, प्ररोदितः] परोदितुमारब्धः । 'आरम्भे' (५।१।१०) क्तप० → त । इट् ।
[प्ररुदितवान्, प्ररोदितवान् प्ररोदितुमारब्धः । 'क्त क्तवतु' (19१७४) क्तवतुप० -→ तवत् ।
[श्वितितमनेन] 'श्चिताङ वर्णे (९४३) श्चित । श्चेतनं = वितितम । 'क्लीवे क्तः (१३१२३) क्तप०
त ।
[प्रश्चितितः पश्चेतितुमारब्धः । 'आगो' (५1१1१०) क्तप० →ता गर्वत्र 'नवा भावा परो (४१४७२) ।
यत्र किद्वत् तत्र न गुणः, पक्षे 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गुणः ।
गुधितमनेन 'गुधच् परिवेष्टने (११५५) गुध् । 'गुधश् रोपे' (१५५१) गुध् । गोधनं - गुधितम् । क्लीवे ताः {५।३.१२३) क्तप्र० --> त ।
प्रगधितः] पगोधितुमारब्ध. । 'आरम्भे' (५।११०) क्तप० -→ त । म 'नवा भावाऽऽरम्भे (४।४।७२) इट ।
रुचिता कन्या 'रुचि अभिप्रीत्यांच' (९३८) रुच । रोचते स्म । “गत्यर्धा-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५।१११) क्तप्र०
[प्रद्योतिषीष्ट] प्र-द्युत् । आशी: सीष्ट । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[रूढमनेन] + 'रुहं जन्मनि प्रादुर्भावे' (९८८) रुह । रोहणं = रुढम् । क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप० -→ त । 'हो धुट-पदान्ते' (२११८२) ह० --> ढ० । 'अधश्चतुर्थात तथोर्धः' (२११७९) त० →ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३१६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः - पूर्वस्य दीर्घश्च ।
[प्ररूढः, प्ररूढवान] प्ररोढुमारब्धः । 'आरम्भे' (५1१1१०) क्तप्र० →त । 'क्त-क्तवतू' (५191१७४) क्तवतुप० → तवत् । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य वर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः-पूर्वस्य दीर्घश्च । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड़याव०' (१४४५) सितुक । 'पदस्य' (२0१८९) तलोपः ॥छ।।
न डीङ-शीङ्-पूङ्-धृषि-क्ष्विदि-स्विदि-मिदः ।।४।३।२७।।
न] न प्रथमा सि ।
[डीडशीपूडधृषिक्ष्विदिस्विदिमिदः] डीङ् च शीङ् च पूङ च धृषिश्च क्ष्विदिश्च स्विदिश्च गिद् च = डीइशीपधृषिविदिस्विदिमिद, तस्मात् ।
[डयितः] 'डीड़ विहायसां गतौ' (५८८) डी । इयते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५131११) क्तप्र० →त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणारिट' (४।४।३२) इट | 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदेतोऽयाय' (१४२१२३) अय ।
[डयितवान] डी । डयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप० → तवत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (११२१२३) अय ।
[शयितः] 'शी स्वप्ने' (११०५) शी । शेते स्म । 'श्लिष-शीङ्ग स्था ऽऽस-बम-जन रुह ज़-भजेः क्तः' (५।१।९) E: 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । + क्रियारत्नसमुच्चये धातुपारायणे 'रुहं जामगि, वीजजन्मनि इत्यन्ये ।
Jain Education Intemational
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रौणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् '
(१।२।२३) अय् ।
[शयितवान् ] शी । शेते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[पवितवान् ] पू । पवते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० प्रतिषेधे प्राप्ते 'पू- क्लिशिभ्यो नवा (४।४।४५ ) इट् ।
[पवितः ] 'पूङ् पवने' (६०० ) पू । पवते स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्त ० त । 'उवर्णात्’ (४।४।५८) इति नित्यं प्रतिषेधे प्राप्ते 'पूङ् क्लिशिभ्यो नवा' (४।४।४५ ) इट् ।
तवत् । 'उवर्णात्' (४।४।५८) इति नित्यं
१३१
[प्रधर्षितः ] 'ञिधृषाट् प्रागल्भ्ये' (१३१२) धृष्, प्रपूर्व० । प्रधर्षितुमारब्धः । ' आरम्भे' (५1१।१०) क्तप्र० → त । 'नवा भावाऽऽरम्भे' (४।४।७२ ) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'आदितः' (४।४।७१) इति नित्यं निषेधे प्राप्ते प्रधर्षितुमारब्धः । प्रधृष्यते स्म इति वाक्ये क्ते 'नवा भावाऽऽरम्भे' (४।४।७२ ) इतीट् । प्रगल्भादन्यत्र इट् ।
त ।
तवत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४१३२)
[ प्रधर्षितवान् ] 'ञिधृषाट् प्रागल्भ्ये' (१३१२) धृष् । प्रधृष्यते स्म । प्रधृष्णोति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘धृष -शसः प्रगल्भे' (४|४|६६ ) [न] इट् ।
[प्रचेदितः] 'ञिक्ष्विदाङ् मोचने च' (९४५) क्ष्विद्, प्रपूर्व० । प्रक्ष्वेदितुमारब्धः | 'आरम्भे' (५।१।१०) क्तप्र० →
[ प्रक्ष्वेदितवान् ] क्ष्विद्, प्रपूर्व० । प्रक्ष्वेदितुमारब्धः (धवान्) । 'क्तक्तवतू' (५/१/१७४) क्तवतुप्र०
तवत् । [प्रस्वेदितः ] 'ञिष्विदाङ् मोचने च' (९४६) ष्विद्, प्रपूर्व० । षः सोऽष्ट्यै- ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्विद् । प्रस्वेदितुमारब्धः । 'आरम्भे' (५1१1१०) क्तप्र० त । 'नवा भावाऽऽरम्भे' (४।४।७२ ) इट् ।
[ प्रस्वेदितवान् ] प्र - स्विद् । प्रस्वेदितुमारब्धः (धवान् ) । 'क्तक्तवतू' ( ५1१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । 'नवा भावाऽऽरम्भे' (४।४।७२ ) इट् ।
[प्रमेदितः] ‘ञिमिदाच् स्नेहने' (११८०) मिद्, प्रपूर्व० । प्रमेदितुमारब्धः । 'आरम्भे' (५1१1१०) क्तप्र० → त । 'नवा भावाऽऽरम्भे' (४।४।७२ ) इट् ।
[प्रमेदितवान्] प्रमेदितुमारब्धवान् । आरम्भे क्तवतुप्र० → तवत् । 'नवा भावाऽऽरम्भे' (४।४।७२) इट् ।
[डेड्यितः, डेडियतवान्] डी । भृशं पुनः पुनर्वा डीयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यङश्च’ (४।१।३) द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । डेडीयते स्म । डेडेति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त-क्तवतुप्र० → तवत् । 'बहुलं लुप्' ( ३|४|१४) यङ्लुप् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'इवर्णादेरस्वे०’ (१।२।२१) यत् ।
[शेश्यितः, शेश्यितवान् ] शी । भृशं पुनः पुनर्वा शेते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४१९ ) यप्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यलुप् । शेशीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त क्तवतुप्र० तवत् । इट् ।
Jain Education Intemational
[पोपुवितः, पोपुवितवान्] ‘पूङ् पवने' (६०० ) पू । भृशं पुनः पुनर्वा पवते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र० । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) द्विः । ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४)
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । लुप् । पोपूयते स्म । पोपोति स्म । पोपवीति स्म वा । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त क्तवतुप्र० तवत् । 'पूङ्-क्लिशिभ्यो नवा' (४।४।४५) इट् । 'धातोरिवर्णो ० ' (२।१।५० ) उव् ।
१३२
[डीनः, डीनवान्] 'डीड्च् गतौ ' (१२४९) डी । डीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त क्तवतुप्र० तवत् । 'डीय- श्व्यैदितः क्तयोः ' ( ४|४|६१) नेट् । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त०
न० ।
[पूतः, पूतवान् ] पू । पूयते स्म । पवते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० [धृष्टः, धृष्टवान् ] 'ञिधृषाट् प्रागल्भ्ये' (१३१२) धृष् । धृष्यते स्म । क्तप्र० क्तवतुप्र० → तवत् । 'धृष- शसः प्रगल्भे' (४|४|६६ ) इति नेट् ।
[क्ष्विण्णः, क्ष्विण्णवान् ] 'ञिक्ष्विदाच् मोचने च' (११८१) क्ष्विद् । क्ष्विद्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त क्तवतुप्र० → तवत् । 'आदितः ' ( ४।४।७१ ) इति नेट । 'रदादमूर्च्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० न० । 'र- षृवर्णान्नो ण० ' (२|३ | ६३) न० ० ।
[स्विन्नः, स्विन्नवान् ] 'ष्विदांच् गात्रप्रक्षरणे' (११७८) ष्विद् । स्विद्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त-क्तवतुप्र० → तवत् । ‘आदितः' (४।४।७१) इति नेट् । 'रदादमूर्च्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) दत० न० ।
त क्तवतुप्र० तवत् ।
त । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४)
त ।
[मिन्नः, मिन्नवान्] ‘ञिमिदाच् स्नेहने' (११८०) मिद् । मिद्यते स्म । 'गत्यर्था ० ' ( ५।१।११) क्तप्र० मेद्यतीति वा । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः ' ( ५/२/९२) क्तप्र० त । 'आदित:' ( ४/४/७१ ) इति नेट् । 'रदादमूर्च्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४/२/६९) द-त०
न० ॥ छ ॥
मृषः क्षान्तौ || ४ | ३ |२८||
[ मृषः ] मृष् पञ्चमी ङसि ।
[क्षान्तौ ] क्षान्ति सप्तमी ङि ।
[मर्षितः, मर्षितवान् ] 'मृषीच् तितिक्षायाम्' (१२८४) मृष् । मृष्यति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त-क्तवतुप्र० → तवत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[ अपमृषितं वाक्यमाह ] अपमृष्यते स्म = अपमृषितम् । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । इट् । सि-अम् । सासूयमित्यर्थः ।
[मृष्टः, मृष्टवान् ] 'मृषू सहने च' (५२८) मृष् । मृष्यते स्म । मृष्यति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त- क्तवतुप्र० → तवत् । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) वेट् । 'वेटोऽपतः' (४।४।६२) इति इट्प्रतिषेधः । ' तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च - टवर्गी' (१।३।६०) त०
८० ।।छ।।
क्त्वा ||४|३|२९ ॥
[क्त्वा ] क्त्वा प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लुप् ।
[देवित्वा] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । देवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५१४/४७) क्त्वाप्र० → त्वा । “ऊंदितो वा' (४।४।४२) वेट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
P. 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिय-भुजेः' (५19199) क्तप्र० त ।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[सेवित्वा] 'पिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । सेवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) वेट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
त्वा । 'ऊदितो वा'
[वर्तित्वा] ‘वृतूङ् वर्त्तने’ (९५५) वृत् । वर्त्तनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० (४।४।४२) वेट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
+ [वर्धित्वा] ‘वृधूङ् वृद्धौ’ (९५७) वृध् । वर्धनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) वेट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[भ्रंशित्वा ] 'भ्रंशूङ् अवस्रंसने' (९५२) भ्रंशू । भ्रंशनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'ऊदितो वा' (४१४१४२) वेट् ।
१३३
[ध्वंसित्वा] ‘ध्वंसूङ् गतौ च' (९५४) ध्वंस् । ध्वंसनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) वेट् ।
[कुटित्वा ] 'कुट्त् कौटिल्ये' (१४२६) कुट् । कुटनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'कुटादेर्डिद्वदञ्णित्' (४।३।१७ ) इति ङिद्वद्भावात् न गुणोऽत्र ।
[ कृत्वा ] कृ । करणं पूर्वम् = कृत्वा । 'प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र०
त्वा ।
[इष्ट्वा ] यज् । यजनं पूर्वम् = इष्ट्वा । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । कित्त्वात् 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् य० इ० । 'यज सृज- मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वस्व-परिव्राजः शः षः' (२।१।८७) ज० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०८० ।
[शान्त्वा ] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । शमनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । कित्त्वात् 'अहन्पञ्चमस्य क्वि - क्ङिति' (४|१|१०७) दीर्घः ॥ छ ॥
स्कन्द- स्यन्दः || ४ | ३ | ३० ॥
[ स्कन्दस्यन्दः ] स्कन्दश्च स्यन्द् च = स्कन्दस्यन्द्, तस्मात् ।
[स्कन्त्वा ] 'स्कन्दुं गति - शोषणयो:' ( ३१९ ) स्कन्द् । स्कन्दनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'अघाषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) द० त० ।
[स्यन्त्वा ] ' स्यन्दौङ् स्रवणे' (९५६) स्यन्द् । स्यन्दनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) द० त० ।
[प्रस्कन्ध] प्रस्कन्दनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० [प्रस्यन्द्य] प्रस्यन्दनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र०
+ इदमुदाहरणं बृहद्वृत्तौ नास्ति ।
क्षुध - क्लिश-कुष-गुध- मृड- मृद-वद-वसः ।।४१३ | ३१ ॥
[क्षुधक्लिशकुषगुधमृडमृदवदवसः ] क्षुधश्च क्लिशश्च कुषश्च गुधश्च मृडश्च मृदश्च वदश्च वस् च = क्षुधक्लिशकुषगुधमृड
मृदवदवस्, तस्मात् ।
त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् । त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् ॥छ ।।
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
नेति निवृत्तमिति-मृडादीनामुपादानात्, तेभ्यो हि 'क्त्वा ' ( ४।३।२९) इत्यनेन प्रतिषेधः सिद्ध इति तदुपादानमनर्थकं
स्यात् ।
१३४
[क्षुधित्वा] 'क्षुधंच् बुभुक्षायाम्' (११८२) क्षुध् । क्षोधनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'क्षुधवसस्तेषाम्' (४।४।४३) इट् ।
[क्लिशित्वा ] 'क्लिशिच् उपतापे ' (१२७६) क्लिश् । 'क्लिशौ विबाधने' (१५५७) क्लिश् । क्लेशनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'पूङ् - क्लिशिभ्यो नवा' ( ४/४/४५) इट् ।
[कुषित्वा ] 'कुषश् निष्कर्षे' (१५६५) कुष् । कोषणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[गुधित्वा] 'गुधच् परिवेष्टने ' (११५५) गुध् । गोधनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५/४/४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[मृडित्वा ] 'मृडश् सुखने' (१५४५) मृड् । मर्डनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् ।
[मृदित्वा ] 'मृदश् क्षोदे' (१५५० ) मृद् । मर्दनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[उदित्वा] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वदनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५|४|४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'यजादिवचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् व० उ० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् ।
त्वा । 'क्षुध-वसस्तेपाम्'
[उषित्वा ] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । वसनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० (४।४।४३ ) इट् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) वृत् व० उ० । 'घस्-वसः' (२।३।३६) षत्वम् । 'क्त्वा' (४।३।२९) इति प्रतिषेधे प्राप्ते, 'वौ व्यञ्जनाऽऽदे: सन् चाऽय् वः' (४।३।२५ ) इति विकल्पे च प्राप्ते वचनम् ||छ ||
रुद- विद-मुष-ग्रह- स्वप- प्रच्छः सन् च ॥|४|३|३२||
[ रुदविः मुषग्रहस्वपप्रच्छः ] रुदश्च विदश्च मुषश्च ग्रहश्च स्वपश्च प्रछ् च = रुदविदमुषग्रहस्वपप्रछ्, तस्मात् । [ सन्] सन् प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ।
[ रुदित्वा ] दृक् अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद् । रोदनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'स्नाद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२) इट् ।
[रुरुदिषति] रुद् । रोदितुमिच्छति । तुमर्हादिच्छायां उन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । ' सन्-यडश्च' ( ४ 1१1३) द्विः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४१३२ ) इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्त्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः राव्' (३।४।७१ ) शव् 1
[विदित्वा ] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विदू । वेदनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५१४१४७) क्त्वाप्र० - त्वा । इट् ।
Jain Education Intemational
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[विविदिषति ] विद् | वेदितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यञ्च' (४।१।३) द्विः । इट् 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् ।
[ मुषित्वा ] 'मुषश् स्तेये' (१५६३) मुष् । मोषणं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५१४१४७) क्त्वाप्र०
त्वा । इट् । [ मुमुषिषति ] मुष् । मोषितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्विः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४ |४| ३२ ) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् ।
[गृहीत्वा ] 'ग्रहीश उपादाने ' (१५१७) ग्रह । ग्रहणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५१४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'ग्रहब्रस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।११८४) वृत् ग्र० गृ० । 'गृह्णोऽपरोक्षायां दीर्घः' ( ४१४१३४) इटो दीर्घः ।
ग्र०
[जिघृक्षति] ग्रह् । ग्रहीतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'ग्रह- वस्च- भ्रस्ज-प्रच्छः ' (४।१।८४) वृत् गृ० । 'सन् यडव' (४।१1३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'ग- होर्ज:' (४/१/४०) ग० → ज० | 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'ग्रह-गुहश्च सन:' ( ४/४/५९) इण्निषेध: । 'हो धुटू-पदान्ते' (२।१।८२) ह०० । 'ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्याऽऽदेश्चतुर्थः स्ध्वोश्च प्रत्यये ' (२।१।७७) गृ० घृ० । 'प-ढोः कस्सि' (२।१।६२) ढ०
→ क० । 'नाम्यन्तस्था० (२।३।१५) पत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० ।
१३५
[सुप्त्वा ] 'ञिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'पः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-प्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । स्वपनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५१४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'स्वपेर्यङ्ङे च' (४।१।८०) वृत् व० → उ० ।
[सुषुप्सति] स्वप् । स्वप्नुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वपेर्यङ्ङे च' (४।१।८०) य्वृत् व० → उ० । 'सन् यश्च' (४|१|३) द्वि: । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् ।
[पृष्ट्वा ] 'प्रछंत् ज्ञीप्सायाम्' (१३४७) पछ् । प्रच्छनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५१४१४७) क्त्वाप्र० व्रस्व-भ्रस्ज-प्रच्छ: ' (४।१।८४) वृत् प्र० पृ० । 'अनुनासिके च च्छ्वः शूट्' (४।१।१०८) छ० मृज- राज० ' (२1१।८७) श० प०। तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१1३।६०) त०८० ।
[ पिपृच्छिषति ] प्रछ । प्रष्टुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'ऋ- स्मि पूडअशी कृ-गृ-दृ-धृ-प्रच्छः ' (४१४१४८) इट् । 'ग्रह-व्रंस्च- भ्रस्ज-प्रच्छः ' (४।१।८४) वृत् प्र० पृ० । 'सन्- यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'सन्यस्य' (४/१/५९) इ । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् ।
रुद - विद-पो 'वो व्यञ्जनाऽऽदेः सन् चाऽय्-वः' (४।३।२५ ) इति विकल्पे, ग्रहेस्तु क्त्वा' ( ४ | ३ | २९) इति प्रतिषेधे प्राप्तं वचनम् । स्वपि प्रच्छयोः सन्नर्थमेव ||छ ||
नामिनोऽनिट् || ४ | ३ | ३३ ॥
त्वा । 'ग्रहश० । 'यज-सृज
[नामिनः ] नामिन् पञ्चमी इसि ।
[ अनिट् ] न विद्यते इट् यस्मिन् सः = अनिट् । प्रथमा सि ।
[चिचीषति ] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । चेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । ' सन् - यश्च' ( ४।१।३) "ची "द्विः । ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् ।
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका । [निनीषति] 'णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । नेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्- यश्च' (४।१।३) “नी 'द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः ।
१३६
[तुष्टृषति] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । ' षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । ‘निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्ष० ( १ ) / सूत्र (२९)) स्तु । स्तोतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वरहन०' (४।१।१०४) दीर्घः । 'सन्- यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'अघोषे शिट : ' ( ४।१।४५) सलुक् । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'णि- स्तोरेवाऽस्वद- स्विद - सहः षणि' (२।३।३७) मूलधातोः षत्वम् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[लुलूषति] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च’ (४|१|३) द्विः । 'ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[चिकीर्षति] ‘डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । ' स्वर-हन-गमोः ०' ( ४।१।१०४) दीर्घः । कित्फलं- 'ऋतां क्डित्तीर्' (४|४|११६) इर् किर् । 'सन्-यश्च' (४।११३) द्विः । 'क-डश्च-ञ्’ च० । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घो वर्व्यञ्जने ' (२|१|६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
(४।१।४६ ) क०
[तितीर्षति ] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । तरीतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । कित्फलं 'ऋत क्डितीर्' (४।४।११६) इर् तिर् । 'सन्- यङश्च' (४।१।३) द्विः । ' भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः ।
एषु सर्वत्र कित्फलं गुणो न भवति ।
[पिपासति ] 'पां पाने' (२) पा । पातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडञ्च' (४।१।३) द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७ ) ई न भवति, अकिद्वत्त्वात् ।
[तिष्ठासति] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ ' ( ५ ) ष्ठा । ' षः सौऽष्ट्यै- ष्ठिव ष्वष्कः ' (२।३।९८) स्था । ' निमित्ताभावे० ' (न्या० सं० वक्षस्कार(१)/सूत्र(२९) स्था । स्थातुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन् - यडञ्च' (४।१।३) द्विः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलुक् । 'ह्रस्वः' (४।१।३९ ) ह्रस्वः । ' द्वितीय - तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) थ० त० । 'सन्यस्य'
(४।१।५९) इ ।
[शिशयिषते] 'शीक् स्वप्ने' (११०५ ) शी | शेतु ( शयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४१३२ ) इट् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "शी 'द्विः । ' ह्रस्वः' (४|१ | ३९ ) ह्रस्वः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था ० ' (२|३|१५ ) षत्वम् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।
[चेता] ‘चिंग्ट् चयने' (१२९० ) चि । श्वस्तनी ता । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४ | ३ | १) गु० ए ।
[नेता] 'र्णीग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । श्वस्तनी ता । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ |१) गु० ए ।।छ।
इदमुदाहरणं बृहद्वृत्तौ नास्ति ।
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
उपान्त्ये || ४ | ३ | ३४ ॥
[उपान्त्ये] अन्त्यस्य समीपमुपान्त्यम्, तस्मिन् ।
[बिभित्सते] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भेत्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । 'सन्यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) भ० ब० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) द० त० । [विवृत्सति] ‘वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । वर्त्तितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च’ (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४|१|३८ ) ऋ० अ० । 'सन्यस्य' (४|१|५९) इ । 'वृद्भ्यः स्य- सनोः ' ( ३।३।४५) परस्मैपदम् । 'न वृद्भ्यः' ( ४/४/५५ ) इण्निषेधः ।
१३७
[धिप्सति] 'दम्भूट् दम्भे' (१३०९) दम्भू । दम्भितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । ' दम्भोधिप् धीप्' (४।१।१८) दम्भ्० "धिप्" आदेशः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे'
( २।१।११३) अलोपः ।
[विवर्तिषते ] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । वर्त्तितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । ऊ (४।४।४२) इट् ('स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट्) । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । षत्वम् ।
[विवर्धिषते] ‘वृधूङ् वृद्धौ' (९५७) वृध् । वर्धितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) इट् ('स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट्) 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वि: । 'ऋतोऽत्' ( ४।१।३८) ऋ० 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । षत्वम् ।
अ० ।
[यियक्षति] 'यर्जी देवपूजा-सङ्गतिकरण- दानेषु' (९९१) यज् । यष्टुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । ' सन्यस्य' ( ४।१।५९) इ । 'यज- सृज - मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-ब्रस्व-परिव्राजः शः षः ' (२।१।८७) ज० ष० । 'ष ढोः कस्सि' (२।१।६२) ष० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[विवप्सति ] 'डुवर्षी बीजसन्ताने' (९९५) वप् । वप्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां० ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडञ्च' (४।१।३) द्विः । ‘सन्यस्य' ( ४।१।५९) इ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[ भेत्ता ] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । श्वस्तनी ता । 'लघोरुपान्त्यस्य ' ( ४ | ३ | ४ ) गु० ए । 'अघो प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) ५० त० ॥छ ।
सिजाशिषावात्मने || ४ | ३ |३५||
= सिजाशिषौ ।
[सिजाशिषौ ] सिच् च आशीश्च [आत्मने] आत्मने पदं =
आत्मने । सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् लुप् । 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलुक् ।
[ अभित्त] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् | अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त- थो:' ( ४।३।७०) सिच्लोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) ५० त० । 'अड् धातोरादिर्ह्यस्तन्यां०' (४।४।२९) अट् ।
P. उपगतो ऽन्त्यमुपान्त्यम्, तस्मिन् ।
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [अबुद्ध] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुधू । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लु० ' ( ४ | ३ |७०) सिच्लोपः । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) ध० द० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
१३८
[असृष्ट] 'सृजिंच विसर्गे' (१२५५) सृज् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लु०' (४।३।७०) सिच्लोपः । 'यज- सृज- मृज-राज० ' (२।१।८७) ज०प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०) त०८० । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[भित्सीष्ट] भिद् । आशीः सीष्ट । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) द० त० ।
[भुत्सीष्ट ] वुध् । आशीः सीष्ट । 'ग-ड-द-वादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्याऽऽदेश्चतुर्थः स्ध्वोश्च प्रत्यये ' (२1१1७७) बु० -→ भु० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१|३|५०) ध० त० ।
[सृक्षीष्ट ] सृज् । आशीः सीष्ट । 'यज- सृज-मृज- राज० (२।१।८७) ज० प० । षढोः कस्सि' (२।१।६२) ५० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२|३|१५) पत्वम् । क पसंयोगे क्ष० ।
[भेत्स्यते] भिद् । भविष्यन्ती स्यते । 'लधोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०)
द० त० ।
[भोत्स्यते ] बुध् । भविष्यन्ती स्यते । 'ग-ड द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्याऽऽदेश्चतुर्थः स्ध्वोश्च प्रत्यये' (२।१।७७) बु० → भु० 'लघोरुपान्त्यस्य ' ( ४।३।४) गु० ओ । 'अघोपे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) ध० त० ।
[अस्राक्षीत् ] सृज् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् ई । 'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४|४|१११) "अ" आगमः । यज- सृज- मृज-राज० ' (२।१।८७) ज० प० । षढो: करिस' (२।१।६२) प० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५ ) वृद्धिः । अट् ।
[ अद्राक्षीत् ] दृश् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४|३|६५) → ई । 'अः सृजि दृशोऽकिति' (४|४|१११) "अ" आगमः । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत्वम् । 'व्यञ्जनानामनिटि ' (४।३।४५) वृद्धिः । 'यज-सृज- मृज-राज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'प-ढोः कस्सि ' (२1१।६२) प० 'नाम्यन्तस्था०' (२|३|१५ ) षत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
क० ।
[अयष्ट] 'यजीं देवपूजा-सङ्गतिकरण- दानेपु' (९९१) यज् । अद्यतनी त । 'यज-सृज- मृज-राज० ' (२।१।८७) ज० → प० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० । अड् धातोरादि० ' ( ४/४/२९) अट् ।
[यक्षीष्ट ] यज् । आशीः सीष्ट । 'यज-सृज- मृज०' (२।१।८७) ज० प० । ष ढोः कस्सि' (२1१।६२ ) ष० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० ।
[ अचेष्ट] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे० ' (१।३।६०) त० ८० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अट् ।
[अवर्धिष्ट] 'वृधूङ् वृद्धौ' (९५७) वृध् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
१३९
[वर्धिषीष्ट] वृध् । आशीः सीष्ट । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।३) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।।छ।।
वर्णात् ।।४।३।३६।। [ऋवर्णात] ऋकारेणोपलक्षितो वर्णः = ऋवर्णस्तस्मात् ।
[अकृत] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी त । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्तथोः' (४।३।७०) सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अहत] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुङ्-हस्वाल्लु०' (४।३।७०) सिच्लुक् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[कृषीष्ट] कृ । आशीः सीष्ट । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । [हषीष्ट] ह । आशी: सीष्ट । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अतीट] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन किद्वत् । 'ऋवर्णशृण्णुगः कितः' (४।४।५७) इण्निषेधः । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३.१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३।६०) त० → ट० । 'अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् । तृ । अतारीत् समुद्रं देवदत्तः, स एवं विवक्षिते नाहमतारिषं किन्तु अतीट समुद्रः स्वयमेव ।
[अपूष्ट] 'पृश् पालन-पूरणयोः' (१५३२) पृ । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । अनेन किद्वत् । 'ऋवर्ण-घ्यूण्णुगः कितः' (४।४।५७) इनिषेधः । 'ओष्ठ्यादुर' (४।४।११७) उर | 'भ्वादेन मिनो०' (२।१६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० →ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । पृ । अपारीत् वाहित्थं देवदत्तः, स एवं विवक्षिते नाहमपारिषं किन्तु अपूर्ट वाहित्थं स्वयमेव ।।
तीर्षीष्ट] तृ । आशीः सीष्ट । अनेन किद्वत् । 'कृतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घा०' (२।१।६३) दीर्घः ।
___ [पूर्षीष्ट] पृ । आशीः सीष्ट । अनेन किद्वत् । ‘ओष्ठ्यादुर्' (४।४।११७) उर् । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
[अवरिष्ट] 'वृकुटु वरणे' (१२९४) वृ । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिन् । 'वृतो नवाऽनाशी:०' (४१४३५) इत्यधिकारः, 'इट् सिजाशिषोरात्मने' (४।४।३६) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[वरिषीष्ट वृ । आशीः सीष्ट । 'इट सिजाशिषोरात्मने' (४।४।३६) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० अर् ।
[अतरिष्ट] तृ । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'इट् सिजाशिपोरात्मने' (४।४।३६) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[तरिषीष्ट तृ । आशी: सीष्ट । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।।७।।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
गमो वा ||४।३।३७|| [गमः] गम् पञ्चमी डसि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[समगत, समगस्त चैत्रः] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लूं गतौ' (३९६) गम्, सम्पूर्व० । 'समो गमृच्छि - प्रच्छि-श्रु-वित्-स्वरत्यर्त्ति-दृशः' (३।३।८४) इत्यादिना आत्मनेपदम् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । कित्फलम् - 'यमि-रमि-नमि-गमि०' (४।२।५५) मलुक् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिच्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । पक्षे 'शिड्-हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः । चैत्र प्रथमा
[संगसीष्ट, संगसीष्ट चैत्रः] गम्-सम्पूर्व० । आशीः सीष्ट । अनेन वा किद्वत् । कित्फलम्-'यमि-रमि-नमि-गमि०' (४।२।५५) मलुक् ।।छ।।
हनः सिच् ॥४।३।३८॥ [हनः] हन् पञ्चमी डसि । [सिच्] सिच् प्रथमा सि ।
[आहत] 'हनंक हिंसा-गत्योः ' (११००) हन्, आयूर्व० । 'आओ यम-हनः स्वेऽङ्गे च' (३।३।८६) इत्यात्मनेपदम् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन किद्वत् । ‘यमि-रमि-नमि-गमि-हनि०' (४।२।५५) नलुक् । 'धुड्ह्रस्वाल्लु०' (४।३।७०) सिच्लोपः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[आहसाताम्] हन्, आङ्यूर्व० । 'आङो यम-हनः स्वेऽङ्गे च' (३।३।८६) इत्यात्मनेपदम् । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन किद्वत् । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि०' (४।२।५५) नलुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
_[आहसत] हन्, आयूर्व० । 'आडो यम-हनः स्वेऽङ्गे च' (३।३।८६) इत्यात्मनेपदम् । अद्यतनी अन्त । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच । अनेन किद्वत् । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि०' (४।२।५५) नलुक । 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२।११४) अन्त० → अत० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ॥छ।।
यमः सूचने ||४|३३९|| [यमः] यम् पञ्चमी डसि । [सूचने] सूचन सप्तमी ङि । सूचनं = परदोषाविष्करण-प्रकटीकरणमित्यर्थः ।
[उदायत] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम्, उद्-आडपूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन किद्वत् । 'यमि-रमि-नमि-गमि०' (४।२।५५) मलुक् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[उदायसाताम्] यम्, उद्-आयूर्व० । अद्यतनी आताम् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन किद्वत् । 'यमिरमि-नमि-गमि-हनि०' (४।२।५५) मलुक् । 'अड् धातोरा०' (४।४।२९) अट् । ।
Jain Education Intemational
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[उदायसत] यम्, उद्-आङ्पूर्व० । अद्यतनी अन्त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेनं किद्वत् । ' यमि-रमिनमि - गमि०' (४।२।५५) मलुक् । 'अनतोऽन्तोदात्मने' (४।२।११४) अन्त० अट् । 'आझे यम-हनः स्वेऽङ्गे च' ( ३।३।८६ ) इत्यात्मनेपदम् ।
अत० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९)
[ आयंस्त कूपाद्रज्जुम् ] यम्, आङ्पूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४१५३) सिच् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । कूप पञ्चमी इसि । रज्जु द्वितीया अम् । उद्धृतवानित्यर्थः । सकर्मकात् 'समुदाडो यमेरग्रन्थे' ( ३।३।९८) इत्यात्मनेपदम् ।।छ।।
वा स्वीकृतौ ||४ | ३ | ४० ॥
१४१
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[ स्वीकृतौ ] अस्वस्य स्वस्य करणं = स्वीकृतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० ति । कृभ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्वः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्याऽनव्ययस्य' ( ४ | ३ | १११ ) ई । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ). च्विलोपः, तस्याम् ।
[उपायत, उपायंस्त महास्त्राणि] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम्, उपपूर्व० । 'यमः स्वीकारे' ( ३।३।५९) आत्मनेपदम् । अद्यतन त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । आद्ये अनेन सिचः कित्त्वं ततः यमि-रमि- नमि०' (४।२।५५) मलुक् । 'शिड्-हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[मोपयध्वं भयं सीतां नोपायंस्त दशाननः ] माङ् उप-यम् । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । ' यमि-रमि- नमि - गमि० ' ( ४।२।५५) मलोपः । सिचलुक् । भय प्रथमा सि । सीता द्वितीया अम् । न उपायंस्त दशाननः । 'यमः स्वीकारे' ( ३।३।५९) इत्यात्मनेपदम् ।
[ उपयंसीष्ट कन्याम् ] यम् - उपपूर्व० । आशीः सीष्ट । 'शिङ्- हेऽनुस्वारः' (१।३।६०) अनुस्वारः ॥ छ ॥
इश्च स्था-दः || ४ | ३ |४१ ।।
[इ] इ प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[ स्थादः ] स्थाश्च दाश्च = स्थादम्, तस्मात् = स्थाद: । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२1१1१०७) आलुक् ।
[उपास्थित] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ ' ( ५ ) ष्ठा । षः सोऽष्ट्यै ० ' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे० ' (न्या० सं० वक्ष० (१)/सूत्र (२९)) स्था, उपपूर्व० । 'उपात् स्थः ' ( ३।३।८३) आत्मनेपदम् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सिचः कित्त्वं आकारस्य इत्वं च । 'धुड्-हस्वा०' (४।३।७०) सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[उपास्थिषाताम् ] स्था, उपपूर्व० । 'उपात् स्थः ' ( ३।३।८३) आत्मनेपदम् । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्'
( ३।४।५३) सिच् । अनेन सिचः कित्त्वं आकारस्य इत्वं च । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[उपास्थिषत] स्था, उपपूर्व० । 'उपात् स्थः ' ( ३।३।८३) आत्मनेपदम् । अद्यतनी अन्त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सिचः कित्त्वं आकारस्य इत्वं च । 'अनतोऽन्तोदात्मने' (४।२।११४) अन्त० अत० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
व्यत्यदित] 'दां दाने' (७) दा, वि-अतिपूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् (३।४।५३) सिच् । अनेन आ० → इ० । 'धुड-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिचलुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[व्यत्यदिषाताम् वस्त्रे] दा, वि-अतिपूर्व० । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन आ० → इ० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदित पुत्रम्] 'दें पालने' (६०४) दे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) आ । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन आ० →इ० । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिचलुक् । 'अडू धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदित धनम्] 'डुदांगक दाने' (११३८) दा । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन आ० -→ इ० । 'धुड्-हूस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३१७०) सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । . व्यत्यदित दण्डौ] 'दोच् छेदने' (११४८) दो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) दा । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिन् । अनेन आ० → इ० । 'धुड़-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिचलुक । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
व्यत्यधित स्तनौ] 'ट्र्धे पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) धा, वि-अतिपूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन आ० → इ० । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिचलुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अधित भारम्] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन आ० -→ इ० । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिच्लुक् ।' 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[व्यत्यदास्त, व्यत्यदासाताम्, व्यत्यदासत] 'दांवक् लवने' (१०७०) दा । 'दैव् शोधने' (२९) दै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) दा | अद्यतनी त-आताम्-अन्त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । अमू न दासंज्ञकौ स्तः तदा सिचलोपोऽनेन कित्त्वं च, आ० → इत्वं न भवन्त्यत्र ।
[अधासीत] 'ट्धे पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) धा । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम' (३।४५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'पिबैति-दा-भू०' (४।३।६६) सिचलुप् । 'यमि-रमि-नम्यातः सोऽन्तश्च' (४।४।८६) सोऽन्तः → स्० छ।।
मृजोऽस्य वृद्धिः ।।४।३।४२।।
[मृजः] मृज् षष्ठी डस् । [अस्य] अ षष्ठी डस् । ‘टा-डसोरिन-स्यौ' (१।४।५) स्य । [वृद्धिः] वृद्धि प्रथमा सि ।
[माटि] 'मृजौक् शुद्धौ' (१०९७) मृज् । वर्त० तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अनेन अस्य वृद्धिः । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज:भ्रस्ज-व्रस्च-परिवाजः शः षः' (२।१८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गी' (१।३।६०) त० → ट० ।
Jain Education Intemational
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
१४३
NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNrna
माष्र्टा] मृज । माष्र्टीति मार्टा । ‘णक-तृचौ' (५1११४८) तृचप० → तृ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर । अनेन अस्य वृद्धि: । 'यज-सृज-मृज०' (२।१९८७) ज० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० --→ ट० ।
माष्टम] मृज | मार्जनाय | "क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुमप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अनेन अस्य वृद्धि: । 'यज-सृज-मृज०' (२।१।८७) ज० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० -→ ट० ।
[मार्टव्यम मृज । मृज्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (4191२७) तव्यप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर । अनेन अस्य वृद्धिः । 'यज सृज-मृज०' (२।१।८७) ज० → प० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० ।
मार्जिता मृज । मार्टीति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० →तृ । 'धूगौदितः' (४।४।३८) इट । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अनेन अस्य वृद्धिः ।
→ अक | ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[मार्जकः] मृज । माष्टींति । णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० अनेन अस्य वृद्धिः ।
[संमार्जनम्] सम्-मृज् । संमाय॑ते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अनेन अस्य वृद्धिः ।
[संमार्गः] संमार्जनं = संमार्गः । 'भावा-ऽकत्रों:' (५:३।१८) घञ्प० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर । अनेन अस्य वृद्धिः । तेऽनिटश्च-जोः०' (४1१1१११) ज० → ग० ।
[मृज्यते] मृज् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
मरीमृज्यते मृज् । भृशं पुनः पुनर्वा मार्टि । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यड्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) "मृ''द्वि: । 'ऋमतां री' (४।१।५५) “री" आगमः । वर्त० ते ।
[मृष्टः] मृज् । मृज्यते स्म । 'क्त क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'यज सृज-मज०' (२।१।८७) ज० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (११३१६०) त० → ट० ।
स्रष्टा प्रष्ट्रम, द्रमिला जानन्ति ये मुजेरपि रत्वमिच्छन्ति ।।छ।।
ऋतः स्वरे वा ।।४।३।४३।। [ऋतः] ऋत् षष्ठी डस् । [स्वरे] स्वर सप्तमी डि । [वा] वा प्रथमा सि । [परिमार्जन्ति, परिमृजन्ति] मृज्, परिपूर्व० । वर्त्तः अन्ति । अनेन वा वृद्धिः आर् । [परिमार्जन्तु, परिमृजन्तु] मृज्, परिपूर्व० । पञ्चमी अन्तु । अनेन वा वृद्धिः आर् । [पर्यमार्जन, पर्यमृजन] मृज, परिपूर्व० । हास्तनी अन् । अनेन वा वृद्धि: आर् । 'अड् धातोरादि०' (४४।२९)
अट ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[परिममार्जतुः, परिममृजतुः] मृज्, परिपूर्व० । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० (४।१।१) "मृद्विः । 'ऋतोऽत्’ (४।११३८ ) ऋ० अ० । अनेन वा वृद्धिः आर् ।
१४४
[परिमार्जन्, परिमृजन्] मृज्, परिपूर्व० । परिमाष्टति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) शतृप्र० अत् । अनेन वा वृद्धिः आर् ।
अन वृद्धिः विकल्पेन विहितत्वात् गुणः, गुणे कृते च पूर्वेण नित्यं वृद्धिर्न तु अनेन, विकल्पे ऋकाराभावात्, ततो ममार्ज इत्येव, न तु ममर्ज, एवं मार्जयतीत्यादिषु ।
[ममार्ज] मृज् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) "मृज् द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'मृजोऽस्य वृद्धिः ' ( ४।३।४२ ) वृद्धिः आ ।
[मार्जयति] मृज् । मार्जन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । ‘मृजोऽस्य वृद्धिः' ( ४ | ३ | ४२ ) वृद्धिः आ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ मृष्टः ] मृज् । वर्त्त० तस् । 'यज- सृज - मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज- ब्रस्व-परिव्राजः शः षः ' (२।१।८७ ) ज० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च टवर्गी' (१।३।६०) त०ट० ।
[मृष्ठः] मृज् । वर्त्त० थस् । 'यज-सृज-मृज-राज० ' (२।१।८७) ज० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०)
थ० ठ० ।
[ मृज्यः ] मृज् । वर्त्त० वस् ।
[ मृज्म: ] मृज् । वर्त्त० मस् ||छ ||
[सिचि ] सिच् सप्तमी ङि ।
[परस्मै] परार्थं पदं परस्मैपदं, तस्मिन् = परस्मै । सूत्रत्वात् डिलोपः । ' ते लुग्वा ' ( ३।२।१०८) पदलोपः ।
=
सिचि परस्मै समानस्याऽडिति || ४ | ३ | ४४ ॥
[समानस्य ] समानं तुल्यं मानमस्याऽसौ समानस्तस्य ।
[अङिति ] ङ् इदनुबन्धो यस्याऽसौ डित्, न डित् = अङित्, तस्मिन् ।
[अचैषीत्] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । अद्यतनी दि त् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन वृद्धिः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
=
[अनैषीत् ] 'णीं प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्’ (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि- स्योः ' ( ४ | ३ | ६५ ) ईत् । अनेन वृद्धिः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अयावीत्] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन वृद्धिः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।२९) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१ ) सिच्लोपः । ‘समानानां०’ (१।२।१) दीर्घः । ' ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१४५
[अलावीत्] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि
६५) ईत् । अनेन वृद्धिः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'इट ईति' (४।३७१) सिचुलोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अकार्षीत्] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन वृद्धिः आर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अतारीत्] 'तू प्लवन-तरणयोः' (२७) तु । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन वृद्धिः आर् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । ‘इट ईति' (४।३७१) सिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अचेचायीत्] चि | भृशं पुनः पुनर्वा अचैषीत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यय० । 'सन्-यडश्च' (४|११३) द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन वृद्धिः ऐ । इट् । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अनेनायीत्] नी । भृशं पुनः पुनर्वा अनैषीत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४/१/३) द्वि: । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । अद्यतनी दि →त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन वृद्धिः ऐ । इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अच्योष्ट] 'च्युङ् गतौ' (५९४) च्यु । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ, नित्यत्वादन्तरङ्गत्वाच्च प्रागेव गुणः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अप्लोष्ट] च्युङ् (५९४) - ज्युङ् (५९५) - जुंङ् (५९६) - पुंङ् (५९७) - ‘प्लुङ् गतौ' (५९८) प्लु । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अगवीत्] गो । गौरिवाचारीत् । 'कर्तुः क्विप्०' (३।४।२५) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् → ई । इट् । ‘इट ईति' (४१३७१) सिचुलोपः । 'समानानां तेन दीर्घः' (११२११) दीर्घः । 'ओदौतोऽवाव' (११२।२४) अव । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अचिकीर्षीत्] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । कर्तुमिच्छति । 'तुम दिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि'(४।१।१०४) दीर्घः । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । ‘क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'भ्वादे मिनो०' (२११६३) दीर्घः । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । इट् । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[न्यनुवीत] ‘णूत् स्तवने' (१४२९) णू । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नू, निपूर्व० । अद्यतनी दि →त् ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । 'कुटादेर्डिद्वदञ्णित्' (४।३।१७) डिद्वत् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये' (२११५०) उव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
न्यधुवीत] 'धूत् विधूनने' (१४३०) धू, निपूर्व० । अद्यतनी दि →त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच | 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३१६५) ईत् । इट् । कुटादेर्डिद्वदञ्णित्' (४।३।१७) द्वित् । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव०' (२।११५०) उव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[प्रौर्णानुवीत्] 'ऊर्गुग्क् आच्छादने' (११२३) ऊर्गु, प्रपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा प्रौर्णावीत्, प्रौर्णवीत्, प्रौणुवीत् । 'अट्यर्ति सूत्रि-मूत्रि-सूच्यशूर्णोः' (३।४।१०) यड्प्र० । 'वोर्णोः' (४।३।१९) इत्यनेन यङ् ङित्त्वे 'लोकात्' (१।१।३) “ऊर्" पाठउ विश्लेषियइ । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः" (न्या० सं० वक्ष० (१)/सूत्र (२९)) णु० → नु० । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४१४) "नु"द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४१६४८) गु० ओ । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण । 'दिर्हस्वरस्याऽनु नवा' (१३।३१) द्वित्वम् । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । अद्यतनी दि →त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट । 'इट ईति' (४३७१) सिचुलोपः । 'धातोरिवर्णो०' (२१५०) उव् (?) । ('संयोगात्' (२।१।५२) उव्) ।
[न्यगुषीत्] 'गुत् पुरीषोत्सर्गे' (१४२७) गु, निपूर्व० । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । ‘सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । षत्वम् ।
[न्यधुषीत्] 'धुत् गति-स्थैर्ययोः' (१४२८) धु । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । ‘सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । षत्वम् ।
येषां तु गु दीर्घान्तो धुस्तु सेट् तेषां न्यगुवीत् न्यधुवीत् इत्यपि भवति ।
येषां गु दीर्घान्त - ऊदन्त इत्यर्थः, ऊदन्ताश्च तन्मते सेट् एव, एतच्च ‘एकस्वरादनुस्वारेतः' (४।४५६) इत्यत्र सूत्रान्ते संग्रहश्लोके वक्ष्यते ।।छ।।
व्यञ्जनानामनिटि ।।४।३।४५।।
(व्यञ्जनानाम्] व्यान षष्ठी आम् ) 'हस्वाऽऽपश्च' \9)४)३२) आम्० → नाम् । [अनिटि] न विद्यते इट् यस्य सः = अनिट्, तस्मिन् ।
[अपाक्षीत्] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । अद्यतनी दि →त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन वृद्धिः आ । 'च-जः क-गम्' (२११८६) च० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अभैत्सीत] 'भिदंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन वृद्धिः ऐ । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अरौत्सीत्] 'रुधूपी आवरणे' (१४७३) रुध् । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिःस्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन वृद्धिः औ । 'अघोषे०' (११३५०) ध० →त० । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[अताप्सीत्] 'तपं सन्तापे' (३३३) तप् । अद्यतनी दि त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । अनेन वृद्धिः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अराङ्क्षीत्] 'रञ्जीं रागे' (८९६) र । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन वृद्धिः । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) ज० ग० । 'अघोषे० ' (१।३।५०) ग० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् ।
१४७
[असाङ्क्षीत्] ‘षञ्जं सङ्गे' (१७३) पञ् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८ ) स । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४१३।६५ ) ईत् । अनेन वृद्धिः । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०) ग० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अभाङ्क्षीत्] ‘भञ्जप् आमर्दने' (१४८६) भञ्ज् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५ ) ईत् । अनेन वृद्धिः । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) ज०ग० । 'अघोषे० ' (१।३।५०) ग० → क० । ‘नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अताक्षीत् ] 'तक्षौ तनूकरणे' ( ५७१ ) तक्ष । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५ ) ईत् । अनेन वृद्धि: । 'धूगौदितः' (४।४।३८) इति वेट् । 'संयोगस्याऽऽदौ स्कोर्लुक्' (२।१।८८) कलुक् । 'ष ढोः कस्सि' (२।१।६२ ) ष० क० । सिचः षत्वेऽडागमे च रूपं सिद्धम् ।
[अत्वाक्षीत् ] तक्षौ (५७१) - ' त्वक्षी तनूकरणे' (५७२) त्वक्ष् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । ‘सः सिजस्तेर्दिस्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । अनेन वृद्धिः । 'धूगौदितः' (४।४।३८) इति वेट् । 'संयोगस्याऽऽदौ स्कोर्लुक्' (२।१।८८) कलुक् । ष-ढोः कस्सि' (२।१।६२ ) प० क० । अनेन सिचः षत्वेऽडागमे च रूपं सिद्धम् ।
[उदवोढाम्] उत् 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन वृद्धिः आ । ‘धुड्-ह्रस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिच्लोपः । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह०ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग ष्टवर्गाभ्यां ० ' (१।३।६०) ध० ढ० । 'सहि वहेरोच्चाऽवर्णस्य' (१।३।४३ ) ढलोपः-पूर्वस्यावर्णस्य ओ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् इति कृते व्यञ्जनान्तत्वाभावात् कथं पुनर्वृद्धिः प्राप्नोति ? सत्यम्'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२ ) इत्यनेन असदधिकारविहितेन ढकाराश्रितं कार्यं सर्वमप्यसत्त्वं कृतम्, असत्त्वे सति व्यञ्जनान्तत्वात् प्राप्तवृद्धिः समानस्येत्येवेति व्यावृत्त्या निषिध्यते । पूर्वं वृद्धौ 'एकदेशविकृतमनन्यवत्' (न्या० सं० वक्षस्कार ( १ ) / सूत्र ( ७ ) ) इति न्यायात् वहेरोत्वम् ततो भूतपूर्वगत्या ढस्य परेऽसत्त्वाद्वा व्यञ्जनान्तत्वे पुनरप्योकारस्य वृद्धिः प्राप्नोति ।
[अतक्षीत्] तक्ष् । अद्यतनी दित् । सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । ‘धूगौदितः’ (४।४।३८) वेट् । 'इट ईति' (४३३।७१) सिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अत्वक्षीत् ] त्वक्ष् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । ‘धूगौदितः' (४।४।३८) वेट् । 'इट ईति' ( ४ | ३ |७१) सिचुलोपः । ' अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदेवीत्] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' ( ११४४ ) दिव् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्’ (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४।३।६५ ) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२) इट् । 'इट ईति' (४।३१७१) सिच्लोपः । ‘लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० ए । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[अकोषीत् ] 'कुषश् निष्कर्षे' (१५६५) कुष् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' (४।३।६५ ) ईत् । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'इट ईति' ( ४ | ३ |७१) सिच्लोपः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
१४८
[अनर्तीत्] 'नृतैच् नर्त्तने' (११५२) नृत् । अद्यतनी दि→ त् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' (४।३।६५) ईत् । 'स्ताद्यशितो० ' ( ४।४।३२) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१ ) सिच्लोपः । ' लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ॥छ ।
वोर्णुः सेटि || ४ | ३ | ४६ ॥
[व] वा प्रथमा सि ।
[ऊर्णुगः] ऊर्णुग् षष्ठी स् ।
[सेटि] सह इटा वर्त्तत इति सेट् तस्मिन् । 'सहस्य सोऽन्यार्थे ' ( ३।२।१४३ ) सहस्य सभावः ।
[प्रौर्णावीत्, प्रौणुवीत्, प्रौर्णवीत्] प्र 'ऊर्णुग्क् आच्छादने' (११२३) ऊर्णु । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । ‘सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । अनेन वा वृद्धिः । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । दीर्घः । ' ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । पक्षे 'वोर्णी : ' ( ४।३।१९) इत्यनेन ङित्त्वम् । ‘संयोगात्' (२।१।५२) उव् । यत्र ङित्त्वं न तत्र गुणः, तृतीये गुणः, त्रयाणामपि 'स्वरादेस्तासु' ( ४ | ४ | ३१) वृद्धिः ।
[प्रौर्णविष्ट] प्र-ऊर्णु । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः औ । 'नाम्यन्तस्था०' (२|३|१५ ) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१|३|६०) त०ट० ।
[प्रौर्णीनावीत्] प्र-ऊर्णु । भृशं पुनः पुनर्वा प्रोर्णीति । 'अट्यर्त्ति सूत्रि - मूत्रि-सूच्यशूर्णो:' ( ३।४।१० ) यप्र० । 'लोकात्’ (१1१1३) 'ऊर्” पाठउ विश्लेषियइ । 'निमित्ताभावे० ' (न्या० सं० वक्षस्कार १ / सूत्र २९ ) णु० ० | 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः’ (४।१।४) “नु’द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । अद्यतनी दि→ त् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'सिचि परस्मै ० ' ( ४ | ३ |४४) वृद्धिः औ । 'इट ईति' ( ४ | ३ | ७१) सिच्लोपः । 'समानानां ० ' (१।२1१) दीर्घः । ' ओदौतोऽवाव्’ (१।२।२४) आव् ।
'वोर्णोः' (४।३।१९) इत्यत्र हि अनुबन्धाभावाद्यड्लुबन्तस्यापि ग्रहणम्, एवं च प्रकृतेस्त्रैरूप्यं यड्लुबन्तस्य च द्वैरूप्यं सिद्धं भवति ॥ छ ॥
व्यञ्जनादेवपान्त्यस्याऽतः || ४ | ३ |४७ ||
[व्यञ्जनादेः] व्यञ्जनमादिर्यस्याऽसौ व्यञ्जनादिस्तस्य ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[उपान्त्यस्य ] उपगतोऽन्त्यमुपान्त्यम्, अन्त (न्त्य ) स्य समीपमुपान्त्यम्, तस्य ।
[ अतः ] अत् षष्ठी डस् ।
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ अकाणीत्, अकणीत्] अण (२५९) रण (२६०) वण (२६१) व्रण ( २६२ ) - बण (२६३) भण (२६४)
-
- भ्रण ( २६५ ) - मण (२६६) धण (२६७) ध्वण (२६८ ) - ध्रण ( २६९) 'कण शब्दे' (२७०) कण् । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । अनेन वा वृद्धिः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
-
-
[ अक्वाणीत्, अक्वणीत् ] अण (२५९) रण (२६० ) - वण (२६१) व्रण (२६२) - बण (२६३ ) - भण (२६४) भ्रूण ( २६५)- मण (२६६ ) धण (२६७) ध्वण (२६८ ) - ध्रण ( २६९) कण (२७०)- 'क्वण शब्दे' (२७१) क्वण् । अद्यतनी दि→त् । सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि - स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । अनेन वा वृद्धिः । 'स्ताद्यशितो० ' ( ४।४।३२ ) इट् । 'इट ईति' ( ४ | ३ |७१) सिच्लोपः । 'समानानां ० ' (१।२।१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
१४९
[अश्वासीत्, अश्वसीत्] अन (१०८९) 'श्वसक् प्राणने ' (१०९०) श्वस् । अद्यतनी दि त् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३ | ४ | ५३) सिच् । ' सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । अनेन वा वृद्धिः । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां ० ' (१।२1१ ) दीर्घः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[ अगावीत्, अगवीत्] गो । गौरिवाचारीत् । 'कर्तुः क्विप्०' ( ३।४।२५) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट ईति' (४।३।७१ ) सिच्लोपः । पूर्वं अनेन वा वृद्धिः । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[ मा भवानटीत्] मा भवत् । प्रथमा सि । 'अट गतौ' (१९४) अट् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । ' सः सिजस्तेर्दिस्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट् । अत्र अनेन न वृद्धिः । 'इट ईति' ( ४ | ३ |७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[ मा भवानशीत्] मा भवत् । प्रथमा सि । 'अशश् भोजने ' (१५५८) अश् । अद्यतनी दि तू । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । ' सः सिजस्तेर्दिस्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट् । अत्र अनेन न वृद्धिः । 'इट ईति' ( ४ | ३ |७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२।१ ) दीर्घः ।
[अरक्षीत् ] 'रक्ष पालने' (५६७) रक्ष । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४।३।६५ ) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४ | ३२ ) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational
[ अपिपठिषीत् ] 'पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् । पठितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सन' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । 'सन्- यश्च' (४।१।३) द्विः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) अ० इ० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । अट् ।
[अवधीत् ] 'हनंक् हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । अद्यतनी दित् । 'अद्यतन्यां वा त्वात्मने' (४।४।२२) हन् → " वध” आदेशः । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४|३|६५ ) ईत् । इट् । 'इट ईति’ (४।३।७१ ) सिच्लोपः । 'अड् धातोरादि० ' ' ( ४।४।२९) अट् ।
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका । अदेवीत्] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अधाक्षीत्] ‘दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३१६५) ईत् । 'हो धुट-पदान्ते' (२०१1८२) ह० → ढ० । 'ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्याऽऽदेश्चतुर्थः स्थ्योश्च प्रत्यये' (२।१७७) द० → ध० । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः आ । ‘ष-ढोः कस्सि' (२।१।६२) ढ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट ।।छ।।
वद-व्रज-लः ।।४।३।४८।।
[वदव्रजलः] वदश्च वजश्च ल च र् च = वदव्रजल्र्, तस्य ।
[अवादीत्] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । अनेन वृद्धिः आ । 'इट ईति' (४१३७१) सिचुलोपः । 'समानानां तेन०' (१४२११) दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अव्राजीत्] धृज (१३०) - धृजु (१३१) - ध्वज (१३२) - ध्वजु (१३३) - धज (१३४) - धजु (१३५) वज (१३६) - 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४१३।६५) ईत् । इट । अनेन वृद्धिः आ । ‘इट ईति' (४१३७१) सिचलोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'अड धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अज्चालीत] 'ज्वल दीप्तौ' (९६०) ज्वल । अद्यतनी दि →त् । 'सिजद्यतन्याम' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । अनेन वृद्धिः आ । 'इट ईति' (४।३७१) सिचुलोपः । 'समानानां०' (११२।१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अचालीत्] 'चल कम्पने' (९७२/१०५५) चल् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । अनेन वृद्धिः आ । 'इट ईति' (४३७१) सिचुलोपः । 'समानानां तेन०' (१।२।१) दीर्घः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अक्षारीत्] 'क्षर सञ्चलने' (९७१) क्षर् । अद्यतनी दि→ त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । अनेन वृद्धिः आ । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिचलोपः । 'समानानां०' (१।२१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अत्सारीत्] 'त्सर छद्मगतौ' (४०५) त्सर् । अद्यतनी दि →त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट । अनेन वृद्धिः आ । 'इट ईति' (४३७१) सिचलोपः । 'समानानां०' (१४२११) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
. [अश्वल्लीत्] श्वल (४५०)- 'श्वल्ल आशुगतौ' (४५१) श्वल्ल् । अद्यतनी दि→त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४३१६५) ईत् । इट । 'इट ईति' (४।३७१) सिचलोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१५१
[अबभ्रीत्] अभ्र (४०७) - 'बभ्र गतौ' (४०८) बभू । अद्यतनी दि →त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिन् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । ‘इट ईति' (४।३७१) सिच्लोपः । ‘समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘अडू धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[न्यमीलीत्] 'मील निमेषणे' (४१५) मील, निपूर्व० । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । ‘समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[न्यखोरीत्] 'खुरत् छेदने च' (१३९३) खुर्, निपूर्व० । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट । 'इट ईति' (४।३।७१) सिचुलोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।छ।।
न श्वि-जागृ-शस-क्षण-हम्येदितः ॥४।३।४९।। [न न प्रथमा सि ।
[श्विजागृशसक्षणहम्येदितः] एत् इदनुबन्धो येषां ते = एदितः । श्विश्च : जागा च शसश्च क्षणश्च ह च म् च य च+ एदिच्च = श्विजागृशसक्षणहम्येदित्, तस्य ।
[अश्वयीत्] ‘ट्वोश्वि गति-वृद्धयोः' (९९७) श्चि । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । ‘सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । 'इट ईति' (४।३७१) सिच्लोपः । अनेन वृद्धिनिषेधः । 'समानानां तेन०' (१।२।१) दीर्घः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अजागरीत्] 'जागृक निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेदि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । ‘इट ईति' (४।३७१) सिच्लोपः । समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । गु० अर् । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अशसीत्] 'शसू हिंसायाम्' (५४९) शस् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । अनेन वृद्धिनिषेधः । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिचूलोपः । 'समानानां०' (११२।१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अक्षणीत्] ‘क्षणूग् हिंसायाम्' (१५०१) क्षण् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । ‘सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । अनेन वृद्धिनिषेधः । ‘इट ईति' (४१३७१) सिच्लोपः । ‘समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अग्रहीत्] ‘ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । ‘सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । 'गृह्णोऽपरोक्षायां०' (४।४।३४) दीर्घः । ‘इट ईति' (४।३७१) सिच्लोपः । अनेन वृद्धिनिषेधः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।
[अचहीत् 'चह कल्कने' (५५३) चह । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । अनेन वृद्धिनिषेधः । ‘इट ईति' (४१३७१) सिच्लोपः ।
P. 卐 जागृश्च ।
P. + एदितश्च ।
Jain Education Intemational
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
Wwwwwwse
'समानानां०' (१९२१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अवमीत्] 'टुवमू उगिरणे' (९६९) वम् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । 'सः सिजस्तेदिस्योः' (४।३।६५) ईत् । इट । अनेन वृद्धिनिषेधः । 'इट ईति' (४।३।७१) सिचलोपः । 'समानानां०' (११२१) दीर्घः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।
[अस्यमीत्] 'स्यमू शब्दे' (३८७) स्यम् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । अनेन वृद्धिनिषेधः । 'इट ईति' (४।३।७१) सिचुलोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अव्ययीत्] 'व्ययी गतौ' (९१८) व्यय । अद्यतनी दि→त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । इट । अनेन वृद्धिनिषेधः । 'इट ईति' (४।३७१) सिचुलोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अहयीत] 'हय क्लान्तौ च' (३९७) हय् । अद्यतनी दि→त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिन् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट । अनेन वृद्धिनिषेधः । 'इट ईति' (४।३७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अकगीत] 'कगेम क्रियासामान्यार्थे' (१९८९) कम् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । अनेन वृद्धिनिषेधः । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२।१) पोर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अरगीत्] 'रगे शङ्कायाम्' (१०२३) रग् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । इट । अनेन वृद्धिनिषेधः । 'इट ईति' (४१३७१) सिचुलोपः । 'समानानां०' (१।२१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अकखीत 'कखे हसने' (१०२१) कख । अद्यतनी दि→त् । 'सिजद्यतन्याम' (३।४।५३) सिच । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । अनेन वृद्धिनिषेधः । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अशेश्वयीत श्चि । भृशं पुनः पुनर्वा अश्वत, अश्वयीत, अशिश्चियत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यङ्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) वलुक् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप्, ततो द्वित्वादिः । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३१६५) ईत् । इट् । 'इट ईति' (४।३१७१) सिच्लोपः । 'अडू धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[अजर्जागरीत्] जागृ । भृशं पुनः पुनर्वा अजागरीत् । यड्प्र० । द्वि: । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप्, ततो द्वित्वादिः । 'रि-रौ च लुपि' (४१५६) "र" आगमः । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । ‘सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । ‘इट ईति' (४।३७१) सिच्लोपः । गु० अर् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
. .
卐 पाणिनीयमते "क्रियासामान्यार्थे', आचार्यमते 'मिथःसंप्रहारे' ।
Jain Education Intemational
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१५३
[अशाशसीत्] ‘शसू हिंसायाम् ' ( ५४९ ) शस् । भृशं पुनः पुनर्वा अशसीत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । ‘बहुलं लुप्’ (३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० आ । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । ' सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४।३।६५) ईत् । इट् । 'इट ईति' (४।३।७१ ) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२1१ ) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अट् ।
[अचङ्क्षणीत्] क्षण् । भृशं पुनः पुनर्वा अक्षणीत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडञ्च' (४।१।३) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) षलुक् । 'क-इश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१ ) मोऽन्तः । ‘बहुलं लुप्’ ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट् । 'इट ईति' (४।३।७१ ) सिच्लोपः । 'समानानां ० ' (१।२।१) दीर्घः । ' अड् धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् ।
[असंस्यमीत्] स्यम् । भृशं पुनः पुनर्वा अस्यमीत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३।४१९ ) य० । ' बहुलं लुप्’ ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४ ) यलुक् । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१) मोऽन्तः । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट् । ‘इट ईति’ (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां ० ' (१।२1१ ) दीर्घः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अवाव्ययीत्] व्यय् । भृशं पुनः पुनर्वा अव्ययीत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् ० ' ( ३।४१९ ) यप्र० । 'बहुलं लुप्’ (३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) यलुक् । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां ० ' (१।२19 ) दीर्घः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
एदितां तु यलुपिन प्रतिषेधः
[अजाहासीत्, अजाहसीत्] 'हसे हसने ' ( ५४५) हस् । भृशं पुनः पुनर्वा अहसीत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४१९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । 'सन्- यश्च' ( ४1१1३) द्विः । 'ग- होर्ज : ' ( ४।१।४०) ह० ज० । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि - स्यो:' ( ४ | ३ | ६५ ) ईत् । इट् । ‘व्यञ्जनादेर्योपान्त्यस्याऽतः' (४।३।४७) वा वृद्धिः आ । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२1१ ) दीर्घः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[ अधाक्षीत् ] पूर्ववत् । ( ४।३।४७) सूत्रवत् ।
[अमवीत्] मुर्वे (४७९) - 'मव बन्धने' (४८०) मव् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । ‘सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५ ) ईत् । इट् । मतान्तरेण वृद्धिनिषेधः । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२1१ ) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
श्वि-जाग्रोः 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४ ) इति वृद्धावन्येषां च 'व्यञ्जनादेर्वोपान्त्यस्याऽतः' (४।३।४७) इति विकल्पे प्राप्ते वचनम् ॥छ ||
ञ्णिति ||४|३|५०॥
[ ञ्णिति] ञ् च ण् च = णौ णावितावनुबन्धौ यस्याऽसौ ञ्णित्, तस्मिन् ।
[अपाचि] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणोः ' ( ३ | ४१६८) ञिच्इ-तलोपश्च । अनेन
Jain Education Intemational
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
उपान्त्यवृद्धिः आ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
पाकः] पच । पचनं = पाकः । 'भावा-ऽकों:' (५।३।१८) घञ्प्र० -→ अ । अनेन उपान्त्यवृद्धिः आ । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ धिति' (४१११११) च० → क० ।
[पपाच] पच् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन उपान्त्यवृद्धि: आ ।
[पाचयति पच् । पचन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । अनेन उपान्त्यवृद्धिः आ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदेतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[भोगः] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज । भोजनं = भोगः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'क्तेऽनिटश्च-जोः०' (४।१।१११) ज० → ग० ।
[भोजयति भुज् । भुञ्जन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[भङ्गः] 'भओंप् आमर्दने' (१४८६) भञ्ज । भञ्जनं = भङ्गः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'क्तेऽनिटश्च-जोः०' (४।१।१११) ज० → ग० ।
[भञ्जकः] भञ् । भनक्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक ।
[चकासयति] 'चकासृक् दीप्तौ' (१०९४) चकास् । चकासतं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । वर्त्त० तिव । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[पचति] पच् । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः
शव्' (३।४।७१) शव् ।।छ।।
नामिनोऽकलि-हलेः ।।४३५१।।
[नामिनः] नामिन् षष्ठी डस् । [अकलिहलेः] कलिश्च हलिश्च = कलिहलि, न कलिहलि = अकलिहलि, तस्य ।
अपीपटदित्यादिसिध्यर्थं सूत्रं सूत्रितम्, अन्यथा नामिन इति गुणे अयवादेशे च कृते 'ञ्णिति' (४।३।५०) इति वृद्धौ सर्वाण्यपि सिध्यन्ति, ननु 'नामिनो गुणः' (४।३१) इत्यत्र कलिहलिवर्जनं क्रियताम्, तद् वर्जनाच्च नाम्नोऽपि गणेऽपीपटदित्यादीन्यपि सेत्स्यन्ति, किमनेन ? सत्यं, कलि-हलिवर्जनान्नाम्नोऽपि स्यात्, ततश्च सख्येत्यादावपि गुणप्रसङ्गः ।
[अचायि] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । अद्यतनी त । भाव-कर्मणोः (३।४।६८) जिच् → इ-तलोपश्च । अनेन वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अनायि] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी | 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच् → इ-तलोपश्च । अनेन वृद्धिः ऐ । “एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ अयावि] 'युक् मिश्रणे ' (१०८० ) यु । अद्यतनी त । 'भावकर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच् इ-तलोपश्च । अनेन वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव् ' (१।२।२४ ) आव् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अलावि] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच् इ-तलोपश्च । अनेन वृद्धिः औ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[ अकारि] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी त । 'भाव- कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्इ-तलोपश्च । अनेन वृद्धिः आर् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अतारि] 'तू प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच् इ-तलोपश्च । अनेन वृद्धि: आर् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
१५५
[कारः ] कृ । करणं = कारः । भावा- ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । अनेन वृद्धिः आर् । [हारः] ‘हंग् हरणे' (८८५) ह । हरणं = हारः । भावा - ऽकर्त्रीः ' (५।३।१८) घञ्प्र० अ । अनेन वृद्धिः आर् । [[चिकाय] 'चिंगुट् चयने' (१२९० ) चि । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919) द्वि: । 'चेः किर्वा ' (४।१।३६) चि० कि० । अनेन वृद्धिः 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) आय् ।
[ अपीपटत्] पटु । पटुमाख्यातवान् । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु ( ३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन वृद्धिः औ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) औलोपः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रिद्रु-सु-कमः कर्त्तरि ङः ' ( ३ | ४|५८) प्र० । + 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'असमानलोपे० ' (४।१।६३) सन्वद्भावः अ० → इ० । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ' णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अलीलत्] लघु । लघुमाख्यातवान् । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन वृद्धिः औ । ' त्रन्त्यस्वरादेः’ (७।४।४३) औलोपः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु० ' ( ३।४।५८) डप्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'असमानलोपे० ' (४।१।६३) सन्वद्भावः अ० इ० । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः ' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अचकलत्] कलि । कलिमग्रहीत् । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः ' ( ७।४।४३) अन्त्यस्वर "इ" लोपः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु०' ( ३।४।५८) प्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ' व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' क-ङश्च ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'णेरनिटि ' ( ४ | ३ |८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अजहलत्] हलि । हलिमग्रहीत् । ' णिज्बहुलं० ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वर "इ'लोपः । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङः' (३|४|५८) डप्र० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग- होर्ज:' ( ४|१|४०) ह० ज० । 'णेरंनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ॥छ।
P. पटुमाख्यत् ।
P. + 'आर्थोऽश एकस्वरः' (४।१।२) "प" द्विः ।
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
जागुर्जि-णवि ।।४।३।५२।। [जागुः] जागृ षष्ठी डस् । 'ऋतो डुर्' (१।४।३७) डस्० → डु० → उ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[जिणवि] जिश्च ण च = जिणव्, तस्मिन् ।
[अजागारि जाग । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच् → इ-तलोपश्च । अनेन वृद्धिः आर् | 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[जागारिष्यते] जागृ । भविष्यन्ती स्यते । ‘स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः स्य-सिजाशीः-श्वस्तन्यां जिट् वा' (३।४।६९) जिट् → इ । अनेन वृद्धिः आर् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[जजागार] जागृ । परोक्षा णव् । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) “जा"द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । अनेन वृद्धिः आर् ।
[जागरयति] जागृ । जाग्रतं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० →इ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । न तु वृद्धिः । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।१) शव् । गु० ए । अय् ।
[जागरकः] जागृ । जागर्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[साधुजागरी] साधु-जागृ । साधु जागर्तीति । ‘साधौ' (५।१।१५५) णिन्प्र० → इन् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । प्रथमा सि । ‘इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनहनः' (२।१।९१) नलोपः ।
[जागरंजागरम्] जागृ । अभीक्ष्णं जागरणं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'भृशा-5ऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे द्विः प्राक् तमबादेः' (७।४।७३) द्वित्वम् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलोपः ।
[जागरो वर्तते] जागरणं = जागरः । ‘अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । “नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् | प्रथमा सि ।
पूर्वेणैव सिद्धे नियमार्थो योगः ॥छ।।
आत ऐ: कृऔ ||४३१५३|| [आतः] आत् षष्ठी डस् । [ऐ:] ऐ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → २० ।
[कृऔ] कृत्-जि । कृच्चासौ ञिश्च = कृञि, तस्मिन् । 'डिौँ' (१।४।२५) ङि० → डो० → औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इलोपः ।
[दायः] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । दानं = दायः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । अनेन आ० → ऐ० । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
Jain Education Intemational
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१५७
[धायः] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । धानं = धायः । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । अनेन आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
दायकः] दा । ददातीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । अनेन आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
[धायकः] धा । दधातीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । अनेन आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१२।२३) आय् ।
शतं दायी] शत द्वितीया अम् । शतं ददातीति । 'णिन् चाऽऽवश्यकाऽधमण्ये' (५।४।३६) णिन्प्र० →इन् । अनेन आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । प्रथमा सि । 'इन् हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलोपः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलोपः । एष्यदृणेनः' (२।२।९४) इत्यनेन कर्मणि षष्ठीनिषेधः ।
[गोदायो व्रजति] गो-दा । गां दास्यतीति । 'कर्मणोऽण्' (५।१७२) अण्प्र० → अ । अनेन आ० → ऐ०। ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
[अदायि] दा । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच → इ-तलोपश्च । अनेन आ० → ऐ० । ‘एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अधायि] धा । अद्यतनी त । ‘भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) अिच् → इ-तलोपश्च । अनेन आ० → ऐ० । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[दायिष्यते] दा । भविष्यन्ती स्यते । ‘स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः स्य-सिजाशीः-श्वस्तन्यां जिट् वा' (३।४।६९) जिट्→इ । अनेन आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
_ [धायिष्यते] धा । भविष्यन्ती स्यते । ‘स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः०' (३।४।६९) जिट् →इ । अनेन आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
दिदौ] दा । परोक्षा णव । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1१1१) द्विः । 'इस्वः' (४|११३९) ह्रस्वः । 'आतो णव औ' (४।२।१२०) औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ ।
[दापयति] दा । ददतं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'अर्ति-री-व्ली-ही-क्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (११२१२३) अय् ।।छ।।
न जन-बधः ।।४।३।५४||
[न] न प्रथमा सि ।
[जनबधः] जनश्च बध् च = जनबध्, तस्य । [प्रजनः] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन्, प्रपूर्व० । प्रजननं = प्रजनः । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० →
अ ।
[प्रजन्यः] जन्, प्रपूर्व० । प्रजन्यते = प्रजन्यः । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप्र० → य ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । = जनकः । 'णक - तृची' (५1१/४८) णकप्र० अक ।
[जनकः] जन् । जायते
[अजनि] जन् । अद्यतनी त । 'भाव- कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्इ-तलोपश्च । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९)
अट् ।
[ बधः ] 'बधि बन्धने' (७४६ ) बधू । बधनं बधः । ' भावा ऽकर्त्री : ' ( ५|३|१८) घञ्प्र० → अ । [बध्यः] बध्यत इति बध्यः । 'ॠवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र० य । वृद्धिरनेननिषेधः । [ बधकः ] बधत इति बधकः । 'णक-तृचौ' (५।१।४८ ) णकप्र० अक । हननं हन्तीति वधकः । हन्यते इत्याद्यस्य( स्व ) पदेन विग्रह इति वा ।
[ अबधि] बधू । अद्यतनी त । 'भाव- कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्इ-तलोपश्च । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
"यत्र शालम ( प्र ) तीकाशः कर्णोऽवध्यत संयुगे'] 'काशृङ् दीप्तौ' (८३०) काश, प्रतिपूर्व० । प्रतिकाशत इति प्रतीकाशः । ‘अच्' (५/१/४९ ) अच्प्र० अ । 'नामिनः काशे' ( ३।२।८७) दीर्घत्वम् । शीलेन प्रतीकाशः = सदृश इत्यर्थः । वधू । ह्यस्तनी त । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । [ववाध] वधू । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ||छ ।
मोऽकमि-यमि-रमि-नमि-गमि-बमा - ऽऽचमः || ४ | ३ |५५ ||
[म] म् षष्ठी डस् ।
[अकमियमिरमिनमिगमिवमाऽऽचमः ] कमिश्च यमिश्च रमिश्च नमिश्च गमिश्च वमिश्च (वम् च ) आचम् च
समासः, तस्य ।
[शमः ] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । शमनं शमः । ' भावा - Sकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० [तमः ] 'तमूच् काङ्क्षायाम् ' (१२३२) तम् । तमनं = तमः । भावा- ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० [ दमः ] शमू ( १२३० ) - 'दमूच् उपशमे' (१२३१) दम् । दमनं → अ ।
[शमकः ] शाम्यतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० [तमकः ] ताम्यतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० [ दमक: ] दाम्यतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र०
अक ।
अक ।
[शमी ] शाम्यतीत्येवंशीलः । 'शमष्टकाद् घिनण्' (५।२।४९) घिनण्प्र० शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । ' दीर्घड्याब् - व्यञ्जनात् से: ' (१।४।४५ ) सिलोपः ।
[तमी] ताम्यतीत्येवंशीलः । ' शमष्टकाद् घिनण्' (५।२।४९) घिनण्प्र० [दमी] दाम्यतीत्येवंशीलः । ' शमष्टकाद् घिनण्' (५।२।४९) घिनण्प्र०
अक ।
पश्चान्नजा
= दमः । भावा ऽकर्त्रा : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र०
अ ।
अ ।
→इन् । शेषं 'शमी' वत् ।
इन् । शेषं 'शमी' वत् ।
इन् । प्रथमा सि । 'इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः 'नाम्नो नोऽननः ' (२।१।९१ ) नलोपः ।
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[अशमि] शम् । अद्यतनी त । 'भाव- कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्-इ-तलोपश्च । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९)
अट् ।
[अतमि] तम् । अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्इ-तलोपश्च । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९)
अट् ।
[ अदमि ] दम् । अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्इ-तलोपश्च । 'अड् धातोरादि० ' ( ४/४/२९)
अट् ।
[पाठः] ‘पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् । पठनं = पाठः । ' भावा- ऽकर्त्रीः ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'ञ्णिति’ ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[अपाठि] पठ | अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणोः ' ( ३ | ४ १६८) ञिच् इ-तलोपश्च । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[कामः] 'कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमेर्णिङ्' ( ३।४।२) णि०
आ । कामनं = कामः । ' भावा - Sकर्त्री' (५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलोपः ।
कामुकः । ‘शृ-कम-गम-हन- वृष-भू-स्थ उकण्' (५।२।४०) उकण्प्र०
[कामुकः] कामि । कामयतीत्येवंशीलः उक । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः ।
१५९
[ अकामि] कामि । अद्यतनी त । 'भाव- कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्इ-तलोपश्च । 'णेरनिटि' ( ४१३/८३) णिग्लोपः । अट् ।
[यामकः] यम् । यच्छतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८ ) णकप्र०
[अयामि] यम् । अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच् उपान्त्यवृद्धिः आ । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
[यामः ] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । यमनं = यामः । ‘भावा-ऽकर्त्री : ' (५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[रामकः ] रम् । रमते इति रामकः । बाहुलकात् णकप्र० [अरामि] रम् । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच् आ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
आ ।
इ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः
[ रामः ] ' रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । रमते सदाचारेष्विति रामः । 'वा ज्वलादि-दु-नी-भू-ग्रहाऽऽस्रोर्णः ' ( ५|१|६२) णप्र० अ । घञि वा । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । प्र० सि ।
Jain Education Intemational
अक । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
इ-तलोपश्च । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० )
[नामः ] 'णमं प्रहृत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम् । नमनं (५।३।१८) घञ्प्र० अ । ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[नामकः] नम् । नमतीति नामकः । 'णक-तृचौ' (५।१।४८ ) णकप्र० अक । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः
अक । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
इ-तलोपश्च । ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः
= नामः । 'भावा-ऽकर्त्रीः '
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [ अनामि] नम् । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्इ-तलोपश्च । ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
१६०
[ आगामुकः ] अम (३९२ ) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम्, आड्यूर्व० । आगच्छतीत्येवंशीलः । शृ-कम-गम-हन वृष-भू-स्थ उकण्' (५।२।५०) उकण्प्र० उक । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः
आ ।
[आगामि] आ-गम् । अद्यतनी त । 'भाव- कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच् इ-तलोपश्च । ञ्णिति' (४|३|५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[वामः] ‘टुवमू उद्गिरणे’ (९६९) वम् । वमनं = वामः । 'भावा- ऽकर्त्रीः' (५।३।१८) घञ्प्र० अ । ञ्णिति’ ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[वामकः] वम् । वमतीति वामकः । 'णक-तृचौ ' ( ५।११४८) णकप्र० अक । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः
आ ।
[अवामि] वम् । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' ( ३।४।६८) ञिच्इ-तलोपश्च । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[आचामः ] 'चमू अदने' (३८०) चम्, आड्पूर्व० । आचमनं = आचामः । 'भावा ऽकर्त्रीः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[आचामकः ] आचमतीति आचामकः । ' णक-तृचौ ' ( ५।१।४८ ) णकप्र० अक । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[आचामि] आ-चम् । अद्यतनी त । 'भाव- कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच् इ-तलोपश्च । ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । “अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
अ ।
[चमः ] चम् । चमनं = चमः । 'भावा- ऽकर्त्रीः' (५ | ३|१८ ) घञ्प्र० [विचमः] विचमनं विचमः । ' भावा - Sकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । [चमकः] चमतीति चमकः । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८ ) णकप्र० → अक । [विचमकः] विचमतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८ ) णकप्र० अक ।
[अचमि] चम् । अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्इ-तलोपश्च । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९)
अट् ।
अट् ।
आ ।
=
[व्यचमि] वि-चम् । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्इ-तलोपश्च । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९)
[चामः ] चमनं = चामः । ‘भावा-ऽकर्त्रा:' ( ५।३।१८) घञ्प्र० [विचामः] विचमनं विचामः । ‘भावा-ऽकर्त्रीः' (५।३।१८) घञ्प्र०
Jain Education Intemational
अ । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पाद: ।।
१६१
Wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
w ww
[आमः] 'अमण रोगे' (१७४७) अम् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । आमनं = आमः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
[आमकः] आमयतीति । 'णक-तृचौ' (५११४८) णकप्र०
→ अक । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिचलोपः ।
[आमि] आमि । अद्यतनी त । ‘भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच् → इ-तलोपश्च । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिचलोपः ।
[अमः] 'अम गतौ' (३९२) अम् । अमनं = अमः । घञ्प्र० ।
[अमकः] अमतीति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) णकप्र० → अक ।
[शशाम] शम् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
- [तताम] तम् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[निशामयते] शम्, निपूर्व० । निशाम्यन्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् छ।।
विश्रमेर्वा ।।।३।५६।।
[विश्रमेः]क वेः श्रमिर्विश्रमिस्तस्य ।
[वा] वा प्रथमा सि ।
[विश्रामः, विश्रमः] 'श्रमूच खेद-तपसोः' (१२३३) श्रम्, विपूर्व० । विश्रमणं = विश्रामः । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । अनेन विकल्पे वृद्धिः ।
[सूर्यविश्रामभूमिः अविश्रमं यावदिदं शरीरम्] सूर्यस्य विश्रामा भूमिः = सूर्यविश्रामभूमिः । न विद्यते विश्रमो यस्य तत् ।
[विश्रामकः, विश्रमकः] श्रम्, विपूर्व० । विश्रमत इति(?) (विश्राम्यतीति) । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । अनेन वा वृद्धिः आ ।
[व्यश्रामि, व्यश्रमि] वि-श्रम् । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच् → इ-तलोपश्च । अनेन वा वृद्धिः आ । 'अड़ धातोरादिहस्तन्यां चाऽमाडा' (४।४।२९) अट् ।
[श्रमः] श्रमणं = श्रमः । घञ्प्र० → अ ।
.
.
[श्रमकः] श्रम(म्य)ते इति श्रमकः । णकप्र० → अक ।
[अश्रमि] श्रम् । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच → इ-तलोपश्च । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९)
अट ।
P.
विपूर्वः श्रमिर्विश्रमि ।
Jain Education Intemational
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
श्रीसिद्भहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । __ [विशश्राम] वि श्रम् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यअनलोपः । 'णिति' (४३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ||छ।।
उद्यमोपरमौ ।।४।३।५७।। [उद्यमोपरमौ] उद्यमश्च उपरमश्च = उद्यमोपरमौ । [उद्यमः] उत्, ‘यमूं उपरमे' (३८६) यम् । उद्यमनं == उद्यमः । घञ्प० । अनेन वृळ्यभावो निपातः । [उपरमः] उप रमिं क्रीडायाम् (९८९) रम् । उपरमणं = उपरमः । घञ्प० । अनेन वृद्ध्यभावो निपातः ।
यामः] यमनं = यामः । [संयामः] संयमनं = संयामः । [सुयामः] सुयमनं == सुयामः । [रामः] रमणं = रामः ।
→ अ । 'णिति' (४१३५०)
[विरामः] विरमणं = विरामः । सर्वत्र ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३१८) घञ्प्र० उपान्त्यवृद्धिः आ ।छ।।
णिद्वान्त्यो णव् ॥४।३५८।। [णित् ण् इदनुवन्धो यस्य सः = णित् । प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[अन्त्यः ] अन्त्य प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० --> र० । [णव णव् प्रथमा सि ।
णित्त्वाश्रयं कार्यं पक्षे प्रतिपिध्यते ।
[सुप्तोऽहं किल विललप, विललाप रप (३३५) - 'लप व्यक्ते वचने' (३३६) लप, विपूर्व० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१९४४) अनादिव्यजनलोपः । पक्षे णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[चिचय, चिचाय] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । पक्षे 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्रिः ऐ । 'एदैतोऽयाय' (११२।२३) आय ।
निनय, निनाय] ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२१३।९७) नी । परोक्षा णव । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४११) द्विः । 'हस्वः' (४।१३९) ह्रस्वः । पक्षे 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः ऐ । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
लुलव, लुलाव] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वि: । 'हूस्वः' (४19:२५ स्वः । पक्षे 'नामिनोऽकलि हलेः' (४।३।५१) वृद्रिः औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव् ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[जजागर, जजागार] 'जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । परोक्षा णव् । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । पक्षे वृद्धिः आर् ।
[चुकुट, चुकोट] 'कुटत् कौटिल्ये' (१४२६) कुट् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वि: । 'क-डश्चञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । वा णित्त्वप्रतिषेधात् कुटादीनां गुणविभाषा ।
[स पपाच] 'डुपचीष् पाके' (८९२) पच् । परोक्षा णव् । द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्विः । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
णित्त्वाश्रयस्य विकल्पनात् णवाश्रयं नित्यमेव, ननु तर्हि णवाश्रयत्वात् ‘जागुर्जि-णवि' (४।३।५२) इति जजागारेत्यत्र नित्यं वृद्धिः कथं न भवति, तेनाऽनेन सूत्रेणाऽत्र वृद्धिः, किन्तु नियमविधायकत्वादस्य पूर्वेणैव वृद्धिः, तत्र च णित्त्वमाश्रीयते ।
[अहं पपौ] 'पां पाने' (२) पा । परीक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वि: । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । आतो णव औ' (४।२।१२०) णव० → औ० । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ ।।छ।।
उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः ।।४।३।५९।।
[उतः] उत् षष्टी डस् । [औः] औ प्रथमा सि ।
[विति व् इदनुबन्धो यस्य सः = वित्, तस्मिन् ।
[व्यञ्जने] व्यञ्जन सप्तमी ङि ।
[अद्वेः] द्वि उक्ति मांडणी । न विद्यते द्वे उक्ती यस्याऽसावद्विः, तस्य = अद्वेः । षष्ठी डस् । 'डित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) उक्तिलोपः ।
[यौति] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । वर्त० तिव् । अनेन उ०
→
औ० ।
[यौषि] यु । वर्त० सिव् । अनेन उ० → औ० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । [यौमि] यु । वर्त० मिव् । अनेन उ० → औ० । [रौति टुक्षु (१०८४) - ‘रु शब्दे' (१०८५) रु । वर्त० तिव् । अनेन उ० → औ० । [रौषि रु । वर्त० सिव् । अनेन उ० → औ० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३१५) षत्वम् । [रौमि] रु । वर्त्तः मिव् । अनेन उ० → औ० । [यौतु] यु । पञ्चमी तुव् । अनेन उ० → औ० । [रौतु] रु । पञ्चमी तुव । अनेन उ० → औ० । [अयोत्] यु । ह्यस्तनी दिव् । अनेन उ० → औ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । [अरौत्] रु । ह्यस्तनी दिव् । अनेन उ० → औ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । [अयोः] यु । हस्तनी सिव । अनेन उ० → औ० । 'सो रुः' (२११७२) स० →र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः'
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । (१।३।५३) विसर्गः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अरौः रु । हास्तनी सिव । अनेन उ० → औ० । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[एति] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । वर्त्त० तिव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए ।
म[सुनोति] 'अभिषवे' (१२८६) षु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-प्वष्कः' (२।३।९८) सु । वर्त्त० तिव । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु० । 'उ-श्नोः ' (४।३।२) गु० ओ० ।
+ [तनोति] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । वर्त्त० तिव् । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'उ-श्नोः' (४।३।२) ओ ।
गु०
[युतः] यु । वर्त० तस् ।
[रुतः] रु । वर्त्त० तस् ।
[यवानि यु । पञ्चमी आनिव → आनि । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । ‘ओदौतोऽवाव' (१।२।२४)
अव ।
[स्तवानि] 'ष्टुंगक स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे०' (न्या० सं० वक्षस्कार (१)/सूत्र (२९)) स्तु । पञ्चमी आनिव् → आनि । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
जहोति] 'हक दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । वर्त० तिव । 'हवः शिति' (४१।१२) द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ ।
[योयोति] यु । भृशं पुनः पुनर्वा यौति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादे:' (४१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । वर्त० तिव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ ।
__ [तुष्टोथ] स्तु । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे' (४।१।१) द्विः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलोपः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ओ ।
[युतात्] यु । पञ्चमी तुव् । 'आशिषि तु-ह्योस्तातङ्' (४।२।११९) तुव्० → तात” → तात् । - [रुतात्] रु । पञ्चमी तुव् । 'आशिषि तु-ह्योस्तातङ्' (४।२।११९) तुव्० → तात → तात् ।
[नोनौति] ‘णुक् स्तुतौ' (१०८१) णु । 'पाठे धात्वादेर्णा नः' (२।३।९७) नु । भृशं पुनः पुनर्वा नौति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । वर्त० तिव । मतान्तरे उ० → औ० ।
एवं योयौति-रोरौति पूर्ववत् ।
卐 वृहद्वृत्तौ - सुनोमि ।
+ वृहद्वृत्ती - तनोमि ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
अव् ।
[] वा प्रथमा सि ।
[ऊर्णोः] ऊर्णु षष्ठी इस् ।
[प्रोर्णोति, प्रोर्णोति] 'ऊर्णुग्क् आच्छादने' (११२३) ऊर्णु, प्रपूर्व० । वर्त्त० ति । अनेन वा ऊ० औ० । द्वितीये 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ ।
[प्रोर्णवानि] प्र-ऊर्णु । पञ्चमी आनिव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४ )
[प्रोर्णुतः] प्र-ऊर्णु | वर्त्त० तस् ।
[प्रोर्णोनोति ] प्र-ऊर्णु । भृशं पुनः पुनर्वा प्रोर्णोति । 'अट्यर्त्ति सूत्रि - मूत्रि-सूच्यशूर्णोः' (३।४।१०) यप्र० । 'लोकात्' (१1१1३) "ऊर्" पाठउ विश्लेषियs । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्ष० (१)/ सूत्र (२९)) नु । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "नु" द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । र पृवर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्या-ऽलच-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२।३।६३) न० ० | 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । वर्त्त० तिव् । गु० ओ ।
'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वे:' ( ४ | ३ |५९) इत्यनेन नित्यं प्राप्ते विकल्पः ||छ ||
न दि- स्योः || ४ | ३ |६१ ॥
वोर्णोः || ४ | ३ |६० |
=
[न] न प्रथमा सि । [दिस्योः ] दिश्च सिश्च दिसी, तयोः पूर्वेणापि प्राप्तः पृथग्योगात् प्रतिषिध्यते, अन्यथा 'वोर्णोरदिस्योरिति' सूत्रं क्रियेत ।
दिस्योः, सप्तमी ओस् ।
[ प्रौर्णोत्] ऊर्णु-प्रपूर्व० । ह्यस्तनी दिव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'स्वरादेस्तासु' (४|४|३१)
वृद्धिः औ ।
=
[गृह] तृह् षष्ठी ङस् ।
[श्नात् ] श्न पञ्चमी इसि । [ई] ईत् प्रथमा सि ।
[ प्रौर्णोः ] ऊर्णु-प्रपूर्व० । ह्यस्तनी सिव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४|३|१) गु० ओ । 'स्वरादेस्तासु' ( ४ |४ | ३१ )
वृद्धिः औ ।
[प्रोर्णोति] ऊर्णु-प्रपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'वोर्णोः' (४।३।६० ) ऊ० [प्रोर्णोषि] ऊर्णु-प्रपूर्व० । वर्त्त० सिव् । 'वोर्णोः' (४।३।६० ) ऊ० 'दि' साहचर्याद् ह्यस्तन्या एव सिः, न तु वर्त्तमानायाः ॥ छ ||
तृहः श्नादीत् || ४ | ३ |६२ ॥
१६५
औ० ।
औ० ।
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
→>>
[तृणेढि] हिसु (१४९४ ) - 'तृहप् हिंसायाम्' (१४९५ ) तृह् । वर्त्तमानायाः तिव्→ति । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० न । अनेन ईत् ई । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे ' ( १।३।४२) ढलोपः ।
१६६
[तृणेक्षि] तृह् । वर्त्तमानायाः सिव् । 'रुधां स्वराच्श्नो०' ( ३।४।८२) श्नप्र० न । अनेन ईत् → ई । ‘अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्’ (१।२।६) ए । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'प-ढोः कस्सि' (२।१।६२) ढ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) स० ष० । क षसंयोगे क्ष० ।
[तृणेह्नि] तृह् । वर्त्तमानायामिमि । रुधां स्वराच्श्नो०' ( ३।४।८२) श्नप्र० न । अनेन ईत् ई । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए ।
[तृणे] तृह् । पञ्चमी तुव् । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' ( ३।४।८२) श्नप्र० न । अनेन ईत् (१।२६) ए । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्ध : ' (२।१।७९) त० श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० ढ० । 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलोपः ।
[ अतृणेट् ] तृह् । ह्यस्तनी दिव् । 'रुधां स्वराच्श्नो०' ( ३।४।८२) श्नप्र० न । अनेन ईत् → ई । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ए । 'र- पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ण० । 'व्यञ्जनाद् दे: सश्च दः' (४।३।७८) दलोपः । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ढ०ड० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
आनि । 'रुधां स्वराच्श्नो० ' ( ३।४।८२) श्नप्र०
न । 'स्पृवर्णान्नो ण०'
[तृणहानि] तृह् । पञ्चमी आनि (२।३।६३) न० ० । [अतृणहम्] तृह् । ह्यस्तनी अम्व्
अम् । 'रुधां स्वराच्श्नो०' ( ३।४।८२) श्नप्र० न । 'र-पृवर्णान्नो ण०' ( २ । ३ । ६३) न० ण० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[तृण्ढः] तृह् । वर्त्त० तस् । 'रुधां स्वराच्श्नो०' ( ३।४।८२) श्नप्र० न । 'श्ना- ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलोपः । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध०० । 'दस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलोपः । स्पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न०
ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ० ॥ छ ||
[ब्रवीमि] बू । वर्त्त० मिव् । अनेन ऊ
ई । 'अवर्णस्ये० '
ध० । ' तवर्गस्य
बुतः
[ब्रूतः ] ब्रुव ऊत् = ब्रूत्, तस्मात् ।
[परादिः] परस्य आदिः = परादिः । प्रथमा सि ।
[ब्रवीति] 'बूंग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । वर्त्त० तिव् । अनेन ऊ ईत् ई । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
(१।२।२४) अव् ।
परादिः ||४|३|६३ ॥
[ब्रवीषि] वू । वर्त्त० सिव् । अनेन ऊ ईत् → ई । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्’ (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था- कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिङ्- नाऽन्तरेऽपि ' (२।३।१५) पत्वम् ।
ईत्
ई । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्’
Jain Education Intemational
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१६७ [अब्रवीत्] बू । हारतनी दिव् । अनेन ऊ→ ईत् → ई । 'नामिनो गुणोऽविडति' (४।३।१) गु० ओ .. 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[आत्थ] वू । वर्त्त सिव् । 'गः पश्चानां पचाऽऽहश्च' (४।२।११८) सि० -→ थव्०-बू० → आह० । 'नहाहोर्धतौ' (२।१।८५) ह० → त० ।
[बवाणि] वू । पञ्चमी आनिव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अन् ।
[अब्रवम् वू । हस्तनी अम्व् → अम् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) अव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ||छ।।
यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम् ।।४।३।६४।। [यड्तुरुस्तोः] यङ् च तुश्च रुश्च स्तुश्च = यङ्तुरुस्तु, तस्मात । [बहुलम्] वहुलं प्रथमा सि ।
[बोभवीति, बोभोति] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भृशं पुनः पुनर्वा भवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यड्य० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । 'हरवः' (४।१।३९) ह्रस्वः । द्वितीय तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भु० → बु० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । वन० तिव् । अनेन वा ईत् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
नतीति, नर्नति] 'नृतैच नर्तने' (११५२) नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यअनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यङश्च' (४११।३) “नृ''द्विः । 'ऋतोऽत' (४/११३८) ऋ० → अ० । 'रि-रौ च लुपि' (४१५६) "र"आगमः । अनेन ईत् ।
[लालपीति, लालप्ति रप (३३५) - 'लप व्यक्ते वचने' (३३६) लप् । भृशं पुनः पुनर्वा लपति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद०' (३।४।९) यङ्प्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्तः तिव् । अनेन ईत् ।
. [वर्वति] 'वृतूङ वर्त्तने' (९५५) वृत् । भृशं पुनः पुनर्वा वर्त्तते । 'व्यअनादरेकरवरा' (३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङलुप् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४१३८) ऋ० → अ० । 'रि-रौ च लुपि' (४१५६) "र" आगमः । वर्त्त० तिव् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
चिर्कर्मि] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । भृशं पुनः पुनर्वा करोमि । 'व्यअनादेरेकस्वराद० (३।४।९) यड्प्र० । वहुल लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'क-डश्व-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'रि-रौ च लुपि' (४191५६) "र" आगमः । वर्त० मि । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[वावदीति] ‘वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । भृशं पुनः पुनर्वा वदति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्प० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । मतान्तरेऽनेन ईत् ।
[रोरवीति] टुक्षु (१०८४) - ‘रु शब्दे' (१०८५) रु । भृशं पुनः पुनर्वा रौति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । वर्तक तिव् । मतान्तरेऽनेन ईत् → ई । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
Jain Education Intemational
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[सोषोति, सोषवीति 'धुंग्ट् अभिषवे' (१२८६) षु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । भृशं पुनः पुनर्वा सुनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्य० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । वर्त्तः तिव् । मतान्तरे वा ईत् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[वर्वष्टि जिषू (५२२) - विषू (५२३) - मिषू (५२४) - निषू (५२५) - पृषू (५२६) - ‘वृषू सहने च' (५२७) वृष । भृशं पुनः पुनर्वा वर्षति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्य० । सन्-यडश्च' (४/१३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४।१५६) "" आगमः । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् | 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३।६०) त० → ट० ।
[तवीति, तौति] 'तुंक् वृत्ति-हिंसा-पूरणेषु' (१०७९) तु । वर्त्तः तिव् । अनेन वा ईत् → ई । स्वरादित्वादौर्न भवति । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । द्वितीये 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः' (४।३।५९) औ ।
[उत्तवीति, उत्तौति] 'तुक वृत्ति-हिंसा-पूरणेषु' (१०७९) तु, उत्पूर्व० । वर्त्तः तिव् । अनेन वा ईत् →ई। स्वरादित्वादौर्न भवति । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । द्वितीये ‘उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः' (४१३५९) औ ।
[रवीति, रौति] टुक्षु (१०८४) - ‘रु शब्दे' (१०८५) रु । वर्त्तः तिव् । अनेन वा ईत् → ई । 'नामिनो गुणोऽविडति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । द्वितीये 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः' (४।३।५९) औ ।
[उपरवीति, उपरौति] टुक्षु (१०८४) - ‘रु शब्दे' (१०८५) रु, उपपूर्व० । वर्त्त० तिव् । अनेन वा ईत् → ई । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । द्वितीये ‘उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः' (४।३।५९) औ ।
[स्तवीति, स्तौति] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे०' ० सं० वक्ष० (१) /सूत्र (२९)) स्तु । वर्त० तिव् । अनेन वा ईत् → ई । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । द्वितीये 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वे:' (४।३।५९) औ ।
[उपस्तवीति, उपस्तौति] स्तु-उपपूर्वकः । वर्त्तः तिव् । अनेन वा ईत् → ई । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव । द्वितीये 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः' (४।३५९) औ ।
[बोभवानि] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भृशं पुनः पुनर्वा भवानि । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) "भू''द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।११४२) भु० → बु० । 'आ-गुणावन्यादे:' (४।१।४८) गु० ओ । पञ्चमी आनिव → आनि ! 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[अबोभवम्] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भृशं पुनः पुनर्वा अभवम् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “भू''द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भु० → बु० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । हास्तनी अम्व् → अम् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[लालपानि] रप (३३५) - 'लप व्यक्ते वचने' (३३६) लप् । भृशं पुनः पुनर्वा लपानि । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । पञ्चमी आनिव् आनि ।
[तवानि] 'तुंक् वृत्ति-हिंसा- पूरणेषु' (१०७९) तु । पञ्चमी आनि आनि । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अबू ।
[रवाणि] रु । पञ्चमी आनि अव् । 'र-षृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न०
[स्तवानि] स्तु । पञ्चमी आनि (१।२।२४) अव् ।
[बोभूतः] 'भू सत्तायाम्’ (१) भू । भृशं पुनः पुनर्वा भवतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्’ (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भू० वू० । 'ह्रस्वः' (४|१|३९ ) ह्रस्वः । ‘आ-गुणावन्यादेः' ( ४।१।४८) गु० ओ । वर्त्तत ।
१६९
आनि । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव् ' (१।२।२४)
० ।
आनि । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४|३|१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्’
[लालप्तः ] रप (३३५) - 'लप व्यक्ते वचने' (३३६) लप् । भृशं पुनः पुनर्वा लपतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९ ) यङ्ग्प्र० । ‘बहुलं लुप्’ (३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० तस् ।
1
[तुतः ] तु । वर्त्त० तस् ।
[ रुतः] रु । वर्त्त० तस् ।
[स्तुतः ] स्तु । वर्त्त० तस् ।
[तुतोथ] तु । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे, प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः' (४।१।१) “तु' द्विः । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' (४।३।१) गु० ओ ।
[तुष्टोथ] स्तु । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) “स्तु द्विः । ' अघोषे शिट : ' ( ४।१।४५) सलुक् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४ | ३ | १) गु० ओ | |छ ।
सः सिजस्तेर्दि-स्योः || ४ | ३ |६५ ||
[ स ] स पञ्चमी इसि ।
[सिजस्ते:] सिच् च अस्तिश्च तस्मात् ।
[दिस्योः ] दिश्च सिश्च दिसी, तयोः दिस्योः सप्तमी ओस् ।
=
Jain Education Intemational.
[अकार्षीत्] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् स् । अनेन ईत्-ई । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृद्धिः आर् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३ | १५ ) षत्वम् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अकार्षीः] कृ । अद्यतनी सि । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् स् । अनेन ईत् ई । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४ ) वृद्धिः आर् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३|१५ ) षत्त्वम् । ' सो रु : ' (२1१।७२) स० → २० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः ' (१।३।५३) विसर्गः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [अलावीत्] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन ईत् । परस्मै ० ' ( ४ | ३ |४४) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । ' अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
१७०
[ अलावी: ] लू । अद्यतनी सि । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४ । ५३) सिच् । अनेन ईत् । 'सिचि परस्मै ० ' ( ४।३।४४) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'इट ईति' ( ४ | ३ |७१) सिच्लुक् । ‘समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । ' सो रुः' (२।१।७२) स०र० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[आसीत्] 'असक्' भवे (भुवि ) ' (११०२) अस् । ह्यस्तनी दिव्त् । अनेन ईत् । ' एत्यस्तेर्वृद्धिः' (४।४।३०) वृद्धि अ० आ० ।
[आसीः] अस् । ह्यस्तनी सिव्स् । अनेन ईत् । ' एत्यस्तेर्वृद्धिः ' ( ४ |४| ३०) वृद्धिः अ० आ० । 'सो रुः (२।१।७२ ) स० २० । 'रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
[अदात्] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप्, परस्मै न चेट्' (४।३।६६) सिच्लुप् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अभूत् ] 'असक् भवे (भुवि ) ' (११०२) अस् । अद्यतनी दि तू । 'अस्ति बुवोर्भू - वचावशिति' (४।४।१) अस्० → भू० । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'पिवैति - दा भू-स्थः सिचो लुप्०' (४।३।६६) सिच्लूप् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४/४/२९ ) अट् ।
[अस्ति ] अस् । वर्त्त० तिद्
[अस] अस् । वर्त्त० सिव् । 'अस्तेः सि हस्त्वेति' ( ४ | ३ |७३) सलोपः ||छ ।
पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप्, परस्मै न चेट् ||४ | ३ |६६ ||
[पिबैतिदाभूस्थः] पिवश्च एतिश्च दाश्च भूश्च स्थाश्च [सिचः ] सिच् षष्ठी डस् ।
[लुप्] लुप् प्रथमा सि ।
[ परस्मै ] परस्मैपद । परार्थं पदं
[न] न प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[इट्] इट् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याव् - व्यञ्जनात् से: ' (१।४।४५) सिलुक्
“न चेट्” - इत्यत्र ननु इटा सहितस्य सिचो लोपेन पेचुष इत्यादौ उपादेशवत् सिध्यति, किमिट्वर्जनेन, 'यावत् संभवस्तावद्विधिः' (न्या० सं० वक्षस्कार ( १ ) / सूत्र (५६) इत्यनेन पश्चादपीट् स्यात्, न च पेचुष इत्यादावपि तथा स्यादिति वाच्यम्, यतस्तत्रोषादेशे कृते व्यञ्जनादित्वाभावः । अथ 'घसेकस्वराऽऽतः क्वसोः ' ( ४।४।८२ ) इत्यत्र क्वसोरित्युक्तं, न व्यञ्जनादि(दे)रिति चेत् ? न 'स्क्रसृ-वृ-भृ०' (४।४।८१ ) इत्यनेन सिद्धे तस्य नियमार्थत्वात्, अथ स्थानित्वे व्यञ्जनादित्वं न, P. सप्तमी ङि ।
तत्, तस्मात् । ‘लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलुक् ।
परस्मैपदम् तस्मात् । 'ते लुग्वा' ( ३।२।१०८) पदलुक् ।
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
वर्णविधित्वात्, व्यञ्जनं हि वर्ण इति ।
[अपात्] 'पां पाने' (२) पा । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सिच्लुप् । 'अड् धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् ।
[अगात्] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'इणिकोर्गा' ( ४/४/२३) इ० ) गादेशः । अनेन सिच्लुप् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
१७१
[अध्यगात् ] 'इंक् स्मरणे' (१०७४) इ, अधिपूर्व० । अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'इणिकोर्गा' (४।४।२३) इ० गादेशः । अनेन सिच्लुप् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अदात्] ‘डुदांग्क् दाने' (११३८) दा | अद्यतनी दि । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सिच्लुप् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अधात् ] 'डुधांग्क् धारणे च ' (११३९) धा । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सिच्लुप् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अभूत् ] 'असक् भवे (भुवि)' (११०२) अस् । अद्यतनी दित् । 'अस्ति ब्रुवोर्भू- वचावशिति' (४।४।१) अस्० → भू० ।
[अस्थात्] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । ' षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्षस्कार ( १ ) / सूत्र (२९)) स्था । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सिच्लुप् ।‘अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९ ) अट् । सिज्लोपः परत्वादीतं बाधते ।
[अपासीत् वनं वा वस्त्रं वा] 'पांक् रक्षणे' (१०६७) पा । 'पैं शोषणे' (४७) पै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) पा । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दि- स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । वन द्वितीया अम् । वस्त्र द्वितीया अम् । वा प्रथमा सि ।
[ अदासीत् केदारं भोजनं वा] 'दांव्क् लवने' (१०७०) दा । 'दैव शोधने' (२९) दै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२1१ ) दा । अद्यतनी दि → त् । ' सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४।३।६५ ) ईत् । 'अड् धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् ।
[अपासत पयांसि चैत्रेण] 'पां पाने' (२) पा । अद्यतनी अन्त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२।११४) अन्त० अत० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । पयस् द्वितीया शस् । 'नपुंसकस्य शिः ' (१।४।५५) शि० इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । ' स्महतो : ' (१।४।८६) दीर्घः । चैत्र तृतीया टा ।
I
[व्यत्यभविष्ट ] भू, वि-अतिपूर्वकः । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट् (४।४।२९) इट् । ‘नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । ‘तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[उपास्थित ] स्था, उपपूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'इश्च स्था-द:' ( ४ | ३ | ४१) आ० → इ० । 'धुड्-ह्रस्वाल्लुगनिटस्त- थो:' ( ४।३।७०) सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
वृहद्वृत्तौ - उपास्थिपत ।
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
लुकमकृत्वा लुब्विधानं स्थानिवद्भावोऽभावार्थम् ।
[ अबोभोत्] भू । भृशं पुनः पुनर्वा अभूत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१1३) "भू' 'द्विः । ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । द्वितीय-तुर्ययो: पूर्वी' (४।१।४२) भु० बु० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८ ) गु० ओ । ‘बहुलं लुप्’ ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन लुप् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अटू, इत्यत्र न वृद्धिः ॥ छ ||
-प्रा-शा-छा-सो वा
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
|| ४ | ३ |६७ ||
तस्मात् । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलुक् ।
[ट्धेघाशाछासः ] ट्धेश्च घाश्च शाश्च छाश्च साश्च = तत् [वा ] वा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलोपः । लुप्संनियोगे चैतेभ्य इट् न भवति ।
[अधात्, अधासीत्] 'ट्वें पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) धा । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । प्रथमे अनेन सिच्लुप् । द्वितीये 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । ' यमि-रमि- नम्यातः सोऽन्तश्च' I (४।४।८६) इट्-सोऽन्तश्च । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अघ्रात्, अधासीत् ] 'घां गन्धोपादाने' (३) घ्रा । अद्यतनी दित् । सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । प्रथमेऽनेन सिलुप् । द्वितीये 'सः सिजस्तेर्दि- स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । ' यमि-रमि-नम्यातः सोऽन्तश्च' (४।४।८६ ) इट्सोऽन्तश्च । ‘इट ईति’ (४।३।७१ ) सिच्लोपः । 'समानानां ० ' (१।२1१) दीर्घः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अशात्, अशासीत्] ‘शच् तक्षणे' (११४७) शो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२1१ ) शा । अद्यतनी दि→ त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । प्रथमेऽनेन सिच्लुप् । द्वितीये 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४|३|६५ ) ईत् । ' यमि-रमिनम्यातः०' (४।४।८६) इट्-सोऽन्तश्च । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् ।
[अच्छात्, अच्छासीत्] दों (११४८) - 'छोंच् छेदने' (११४९) छो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) छा । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम् ' ( ३|४|५३) सिच् । प्रथमेऽनेन सिलुप् । द्वितीये 'सः सिजस्तेर्दिस्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । ' यमि-रमि-नम्यातः ०' (४।४।८६) इट् सोऽन्तश्च । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[असात्, असासीत् ] ' षच् अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सो । क्षै (४२) - जैं (४३) 'सैं क्षये' (४४) सै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) सा । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । प्रथमेऽनेन सिच्लुप् । द्वितीये 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । ' यमि-रमि- नम्यातः ० ' ( ४।४।८६) इट्-सोऽन्तश्च । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[ अधिषातां स्तनौ वत्सेन] 'डुधांगक् धारणे च' (११३९) धा, अधिपूर्व० । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'इश्च स्था-द:' ( ४ | ३ | ४१ ) आ० इ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । स्तन प्रथमा औ । वत्स तृतीया टा ।
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१७३
ट्धेः पूर्वेण नित्यं प्राप्ते शेषेभ्योऽप्राप्ते विकल्पः ।।छ।।
तन्भ्यो
वा त-थासि न-णोश्च ।।४।३।६८।।
[तन्भ्यः] तन् पञ्चमी भ्यस् । [वा] वा प्रथमा सि । [तथासि] तश्च थास् च = तथास्, तस्मिन् । [न्णोः] न च ण च = न्णौ, तयोः = न्णोः । षष्ठी ओस । चि च प्रथमा सि ।
तत्संनियोगे च नकारस्य णकारस्य च लुब् भवति, न चेट् ।
[अतत, अतनिष्ट] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४१५३) सिच् । अनेन सिच् - नकारस्य च लुप् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अतथाः, अतनिष्ठाः] तन् । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन सिच-नस्य च लुप् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) थ० → ठ० । 'अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् ।
[असत, असनिष्ट] ‘षणूयी दाने' (१५००) षण् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सन् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन वा सिच-नस्य च लुप् । इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[असथाः, असनिष्टाः] 'षणूयी दाने' (१५००) षण् । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सन् । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन वा सिच-नस्य च लुप् । इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) थ० → ठ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अक्षत, अक्षणिष्ट 'क्षणूग हिंसायाम्' (१५०१) क्षण । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन वा सिच-णस्य च लुप । इट | 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० ट० । धातोरादि०' (४।४।२९) अट ।
[अक्षथाः, अक्षणिष्याः] क्षण् । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन वा सिच्-णस्य च लुप् । इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३१६०) थ० → ठ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट ।
[आतं, आणिष्ट] 'ऋणूयी गतौ' (१५०३) ऋण् । अद्यतनी त । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन वा सिच-णस्य च लुप् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धि: आर् । इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० (१।३।६०) त० → ट० ।
[आर्थाः, आणिष्टाः] ऋण । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन वा सिच-णस्य च लुप् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः आर् | इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३१६०) थ०
→ ठ० ।
Jain Education Intemational
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [ अतृत, अतर्णिष्ट] 'तृणूयी अदने ' (१५०४ ) तृण् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । अन सिच्णस्य च लुप् । इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३|१५ ) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
१७४
[अतृथाः, अतर्णिष्ठाः ] तृण् । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन वा सिच्णस्य च लुप् । इट् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१ | ३ |६० ) थ० ठ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अट् ।
[ अघृत, अघर्णिष्ट] 'घृणूयी दीप्तौ' (१५०५) घृण् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । अनेन वा सिच्णस्य च लुप् । इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् । 'तवर्गश्च श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अघृथाः, अघर्णिष्ठाः ] घृण् । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन वा सिच् - णस्य च लुप् । इट् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था- कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्-नान्तरेऽपि' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६० ) थ० ठ० । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अवत, अवनिष्ट ] 'वनूयि याचने' (१५०६) वन् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन वा सिच्-नस्य च लुप् । इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । ' तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०) त०ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अवथाः, अवनिष्ठाः ] वन् । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन वा सिच् - नस्य च लुप् । इट् । ‘नाम्यन्तस्था०’ (२।३।१५) षत्वम् । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१|३|६० ) थ० ठ० । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[ अमत, अमनिष्ट ] 'मनूयि बोधने' (१५०७ ) मन् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन वा सिच्-नस्य च लुप् । इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१|३|६० ) त०ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अमथाः, अमनिष्ठाः ] मन् । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन वा सिच्-नस्य च लुप् । इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५ ) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१|३|६० ) थ० ठ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
इह परस्मैपद इति निवृत्तम्, थास् ग्रहणात् । थास् साहचर्यात्तप्रत्ययोऽप्यात्मनेपदसंबन्ध्येव गृह्यते, तेनेह न भवति -
[ अनिष्ट यूयम् ] तन् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । इट् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् । ‘नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५ ) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०) त०ट० । युष्मद् प्रथमा जस् । 'यूयं वयं जसा' (२।१।१३) यूयमादेशः ||छ ||
सनस्तत्राऽऽवा ||४।३।६९।।
[सन ] सन् षष्ठी स् ।
[ तत्र ] तद् । तस्याम् = तत्र । 'सप्तम्याः ' ( ७।२।९४) त्रप्प्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलुप् ।
[आ] आ प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लुप् ।
Jain Education Intemational.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
१७५
[वा] वा प्रथमा सि ।
[असात, असत] 'षणूयी दाने' (१५००) षण् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सन् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । 'तन्भ्यो वा त-थासि न-णोश्च' (४।३।६८) सिच-नस्य च लुप् । अनेन वा आ ।
[असाथाः, असथाः] 'षणूयी दाने' (१५००) षण् । 'षः सोऽष्ट्ये०' (२।३।९८) सन् । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'तन्भ्यो वा त-थासि न्-णोश्च' (४।३।६८) सिच-नस्य च लुप् । अनेन वा आ ।
[असनिष्ट] (४।३।६८) सूत्रवत् । [असनिष्ठाः ] (४।३।६८) सूत्रवत् ।।छ।।
घर
धुड-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः ।।४।३७०।।
[धुड्ड्स्वात्] धुट् च हूस्वश्च = धुड्ड्स्व म्, तस्मात् ।
[लुक लुग(क) प्रथमा सि । 'लुच अपनयने' (१०३) लुछ् । लुचनं = लुक् । 'क्रुत्संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (११३७) क्विप्लोपः । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् ।
[अनिटः] न विद्यते इट् यस्य सः = अनिट, तस्य । [तथोः] तश्च थ् च = तथौ, तयोः = तथोः । सप्तमी ओस् ।
[अभत्ताम्] 'भिदूपी विदारणे' (१४७७) भिद् । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः ऐ । अनेन सिच्लुक् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अभैत्तम्] भिद् । अद्यतनी तम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः ऐ । अनेन सिचलुक् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट ।
[अभैत्त भिद् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः ऐ । अनेन सिच्लुक् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अभित्त] भिद् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन सिच्लुक् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (१।३।५०) द० → त० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अभित्थाः] भिद् । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन सिच्लुक् । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अवात्ताम्] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः आ । अनेन सिचलुक । 'सस्तः सि' (४।३।९२) स० → त० । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् |
[अवात्तम्] वस् । अद्यतनी तम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः आ । अनेन सिचलुक् । 'सस्तः सि' (४।३।९२) स० → त० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अवात्त] वस् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः आ । अनेन सिचलुक् । 'सस्तः सि' (४।३।९२) स० → त० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ अकृत ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
१७६
[अकृथाः] कृ । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[समस्थित] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ ' ( ५ ) ष्ठा । ' षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्ष० (१) / सूत्र (२९)) स्था, सम्पूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'इश्च इ० । अनेन सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
स्था-द:' (४।३।४१) आ०
[समस्थिथाः ] स्था-सम्पूर्व० । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'इश्च स्था-द:' ( ४ | ३ | ४१) अ० → इ० । अनेन सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[आहत] ‘हनंक् हिंसा-गत्योः ' (११०० ) हन्- आडपूर्व० । 'आडो यम- हनः स्वेऽङ्गे च ' ( ३।३।८६) आत्मनेपदम् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'हनः सिच्' ( ४ | ३ | ३८) किद्वत् । ' यमि-रमि- नमि-गमि- हनि-मनि-वनतितनादेर्धुटि क्ङिति' (४।२ । ५५ ) नलोपः । ' अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ आहथाः ] हन्- आड्यूर्व० । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'हनः सिच्' (४।३।३८) किद्वत् । 'यमि-रमि-नमि-गमि- हनि मनि०' (४/२/५५) नलोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अमंस्त] बुधि (१२६२ ) - 'मनिंच् ज्ञाने' (१२६३) मन् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'शिड्- हेऽनुस्वारः' (१।३।४० ) अनुस्वारः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अमंस्थाः] मन् । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'शिङ्- हेऽनुस्वारः ' (११३।४०) अनुस्वारः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अच्योष्ट] 'च्युंङ् गतौ' (५९४) च्यु । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३ | ४|५३) सिच् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' (४।३।१) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०) त०ट० । 'अड् धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् ।
[ अच्योष्ठाः ] च्यु । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४।३।१) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । ' तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१|३|६० ) थ० ठ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९)
अट् ।
लुकः परत्वेऽपि कृताकृतप्रसंगे यल्लक्षणं तन्नित्यम्, नित्यत्वात् प्रागेव गुणः ।
[ अभित्साताम्] भिद् । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सिजाशिषावात्मने' ( ४ | ३ | ३५ ) सिकि । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अभित्सत] भद् । अद्यतनी अन्त । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'सिजाशिषावात्मने' ( ४ | ३ |३५) सिच्किद्वत् । ‘अनतोऽन्तोदात्मने' (४।२।११४) अन्त० अत० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अकृषाताम् ] 'डुलंग् करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'ऋवर्णात्’ ( ४ | ३ | ३६) सिच्किद्वत् । 'नाम्यन्तस्था० ' ( २ । ३।१५ ) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
१७७
[अकृषत] कृ । अद्यतनी अन्त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'ऋवर्णात्' (४।३।३६) सिक्किद्वत् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२।११४) अन्त० → अत० । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[व्यद्योतिष्ट] ‘द्युति दीप्तौ' (९३७) द्युत्, विपूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[व्यद्योतिष्ठाः] द्युत्-विपूर्व० । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) थ० → ठ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । - [प्रास्नाविष्ट गौः स्वयमेव 'स्नुक प्रस्रवणे' (१०८३) स्नु, प्रपूर्व० । प्रास्नावीत् गां देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाऽहं प्रास्नाविषम्, किन्तु प्रास्त्राविष्ट । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्वर-ग्रह-दृश०' (३।४।६९) इत्यधिकारे 'एकधातौ कर्मक्रिययैकाऽकर्मक्रिये' (३।४।८६) ञि → इ० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अलाविष्टाम्] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'एकधातौ कर्मक्रिययैकाऽकर्मक्रिये' (३।४।८६) जि → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
अलाविष्ट लू । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम' (३।४।५३) सिच । 'एकधातौ कर्मक्रिययैकाऽकर्मक्रिये' (३।४।८६) जि → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव् । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
लुबधिकारे लुग्ग्रहणं सिज्लुक्यपि स्थानित्वेन तत्कार्यप्रतिपत्त्यर्थम्, तेन
[अवात्ताम्] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सस्तः सि' (४।३।९२) स० →त० । अनेन सिचूलुक् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः आ । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
तथोरिति द्विवचनं धुट-हस्वात् अनुक्रमेण त-थोः सिचलुक् इति यथासंख्यपरिहारार्थम् ।।छ।।
इट ईति ।।४।३।७१॥ [इटः] इट् पश्चमी डसि । [ईति] ईत् सप्तमी ङि ।
[अलावीत्] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३६५) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । अनेन सिच्लुक् । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट । सिचो लुक्यपि स्थानिवदावाद वृद्धिः । फ बृहद्वृत्तौ - अलविष्ट ।
Jain Education Intemational
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [अग्रहीत्] 'ग्रहीश उपादाने ' (१५१७) ग्रह | अद्यतनी दित् । सिच् । ईत् । इट् । 'न श्वि-जागृ-शस-क्षणह्म्येदितः (४।३।४९) इति वृद्धिनिषेधः । अनेन सिच्लुक् । दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
9196
[अकार्षीत् ] 'डुकंग करणे (८८८) कृ । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४१३१६५ ) ईत् । 'सिचि परस्मै समानस्वाऽडिति' (४।३।४४) वृद्धि: आर् । 'नाम्यन्तस्था० (२|३|१५) पत्वम् । 'अड़ धातोरादि०' (४/४/२९) अट !
[अरौत्मीत्] 'रुपी आवरण' (१४७३) रु । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३|४|५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि - स्यो:' ( ४१३६५) ईत | व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः औ । 'अघोपे प्रथमोऽशिट ' (१।३।५०) ध० त० । 'अड़ धातोरादि० (४१४१२९) अट् ।
[अलाविष्टम् ] 'लूनश छेदने' (१५१९) तू | अद्यतनी तम् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३|४|५३) सिच् । 'स्वर-ग्रह-दृशहन्भ्यः स्य- सिजाशी: स्तन्यां जिट वा (३|४|६९) जिइ । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४ | ३ |५१ ) वृद्धिः औ । 'ओदौतो बाबू' (१।२।२४) आवृ । 'नाम्यन्तस्था० (२।३।१५) पत्वम् | 'तवर्गस्य चवर्ग० ' (१।३।६०) त०ट० । 'अड् धातोरादि० ' ( ४१४/२९) अट् ।
-
[अभणिषम् ] अण (२५९) रण ( २६० ) वण (२६१ ) - व्रण ( २६२ ) - वण (२६३ ) - 'भण शब्दे' (२६४) भण् । अद्यतनी अम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् (२।३।१५) पत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । छ ||
इ । 'नाम्यन्तस्था०'
सो धि वा || ४ | ३ |७२ ।।
[स] स् पष्ठी इस् ।
[धि] ध् सप्तमी ङि ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[चकाधि, चकाद्धि] 'चकासृक् दीप्ती' (१०९४) चकास् । पञ्चमी हि । 'हु धुटो हेर्धिः' (४।२।८३) हि०धि० । अनेन वा सलुक । द्वितीये 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१३३।४९) स० द० ।
[आशाध्वम्, आशाध्वम् ] 'आङ शासूकि इच्छायाम्' (१११८) शास्, आड्यूर्व० । पञ्चमी ध्वम् । अनेन सलुक् । 'आङ:' (४|४|१२०) क्वावेवेति नियमात् इसोऽभावः । ' तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे ' (१।३।४९) स० → द० ।
[अलविड्द्द्वम्, अलविवम् ] 'लग्श् छेदने' (१५१९) लू । अद्यतनी ध्वम् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । परत्वात्तृतीयत्वं वाधित्वा अनेन वा सिच्लुप् (क्) । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् | 'तवर्गस्य० ' (१।३१६०) ६० ४० । तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) पस्य डत्वम् । 'हान्तस्थाज्ञीभ्यां वा ' (२।१।८१) धस्य दो वा । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४|३|१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
सिच्यनुवर्त्तमाने संग्रहणं सामान्यसकारपरिग्रहार्थम् तेन प्रकृतिसकारस्यापि लुग्भवति ॥ छ ||
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
अस्तेः सि हस्त्वेति || ४|३|७३ ||
[अस्तेः] अस्ति षष्ठी स् । ' डित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'एदोद्भ्यां इसि - डसो र ' (१।४।३५) २० । 'रः पदान्ते० '
(१।३।५३) विसर्गः ।
[स] स् सप्तमी ङि ।
[ह] ह प्रथमा सि ।
[तु] तु प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलुप् ।
[ एति ] एत् सप्तमी ङि ।
एकारे तु प्रत्यये सकारस्य हकारः ।
[असि] 'असक् भवे(भुवि ) ' (११०२) अस् । वर्त्त० सिव् । अनेन सलुक् ।
[व्यतिसे] अस्, वि-अतिपूर्व० । वर्त्त० ए । 'श्ना- ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलुक् । अनेन सलोपः । ' क्रियाव्यतिहारे० ' (३।३।२३) इत्यात्मनेपदम् । अकारसकारयोर्लोपे प्रत्ययमात्रं पदम् ।
[ व्यतिहे] अस्, वि-अतिपूर्व० । वर्त्त० ए । 'श्ना - ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलुक् । अनेन स० ह० ।
[भावयामाहे] ‘भू सत्तायाम् ' (१) भू । भवन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४ ) आव् । परोक्षा ए । ' धातोरनेकस्वरादाम्०' ( ३।४।४६) आम् । ‘आमन्ताऽऽल्वाऽऽय्येत्नावय्' ( ४ | ३ |८५ ) णेः अय् । अग्रे अस् । परोक्षा ए । द्विर्वचने कृते 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८) आ ततोऽनेन स० ह० ।
१७९
[ कारयामा चैत्रेण] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृद्धिः आर् । परोक्षा ए । 'धातोरनेकस्वरादाम् परोक्षायाः कृभ्वस्ति चानु तदन्तम् ' ( ३।४।४६ ) आम् । 'आमन्ताऽऽल्वाऽऽय्येत्नावय्' (४।३।८५) णेः अय् । अग्रे अस् । परोक्षा ए । द्विर्वचने कृते 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' ( ४।१।६८ ) आ, ततोऽनेन स० ह० |छ ।
दुह- दिह- लिह - गुहो दन्त्याऽऽत्मने वा सकः || ४ | ३ |७४ ।।
[दुहदिहलिहगुहः] दुहश्च हिश्च लिहश्च गुह् च = दुहदिहलिहगुह्, तस्मात् ।
[दन्त्याऽऽत्मने] शमू (१२३० ) - 'दमूच् उपशमे' (१२३१) दम् । दाम्यति अल (न्न) भक्षणादिति दन्तः । 'दम्यमितमि-मा-वा-पू-धू-गृ-नृ-हसि - वस्यसि - वितसि-मसीणभ्यस्तः' (उणा० २००) तप्र० । दन्ते भवं
दन्त्यम् । ‘दिगादिदेहांशाद् यः '
( ६ | ३ | १२४) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७१४१६८) अलोपः । ऋवर्णे (र्ण ) - तवर्ग-ल-सा दन्त्या इति दन्त्यलक्षणम् । दन्त्यं च तदात्मनेपदं च = दन्त्यात्मनेपदम्, तस्मिन् = दन्त्यात्मने । सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् लोपः । ' ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलोपः ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[सकः ] सक् षष्ठी इस् ।
[ अदुग्ध, अधुक्षत] 'दुहक् क्षरणे' (११२७) दुह् । अद्यतनी त । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याददृशोऽनिटः सक्' (३|४|५५ )
-
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
सप० । अनेन वा लुक् । 'भ्वादेर्दादर्घः' (२।१८३) ह० → घ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैक०' (२।१७७) दु० → धु० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३।५०) घ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदुग्धाः, अधुक्षथाः] दुह् । अद्यतनी थास् । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याददृशोऽनिटः सक्' (३।४५५) सप० । अनेन वा लुक् । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ह० → घ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।११७९) थ० → ध० । 'तृतीयस्तृतीयचतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० । द्वितीये सप० । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ह० → घ० । 'ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैक०' (२।१७७) दु० → धु० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) घ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । कषसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अधुग्ध्वम्, अधुक्षध्वम्] दुह् । अद्यतनी ध्वम् । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद०' (३।४।५५) सकप्र० । प्रथमेऽनेन सक्लुक् । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ह० → घ० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० । द्वितीये तु सप० । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१९८३) ह० → घ० । 'ग-ड-द-बादे०' (२।१७७) दु० → धु० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) घ० → क० । 'नाम्यन्तरथा०' (२।३।१५) षत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदुहहि, अधुक्षावहि दुहु । अद्यतनी वहि । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद०' (३।४।५५) सकप० । प्रथमेऽनेन सक्लुक् । द्वितीये सकप० । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२१९८३) ह० → घ० । 'ग-ड-द-बादे०' (२११७७) दु० →धु० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) घ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० । 'म-व्यस्याः ' (४।२।११३) दीर्घः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदिग्ध, अधिक्षत] 'दिहीक लेपे' (११२८) दिह् । अद्यतनी त । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद०' (३।४५५) सप्र० । प्रथमेऽनेन सकलक । भ्वादेर्दादेर्घः' (२०१1८३) ह० घ० । “अधश्चतर्थात तथोर्धः' (२191७९) 'ततीयस्ततीय-चतर्थ' (११३१४९) घ० ग० । द्वितीये त सकप्र० । 'भ्वादेददिर्घः' (२।१1८३) ह० . द-बादे०' (२१७७) दि० → धि० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) घ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदिग्धाः, अधिक्षथाः] दिह । अद्यतनी थास् । 'ह-शिटो नाम्युणन्त्याद०' (३।४।५५) सप्र० । प्रथमेऽनेन सक्लुक् । भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ह० → घ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२१७९) थ० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० । द्वितीये तु सप० । 'भ्वादेदिर्घः' (२११८३) ह० → घ० । 'ग-ड-द-बादे० ' (२।११७७) दि० →धि० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) घ० -→ क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अधिग्ध्वम्, अधिक्षध्वम्] दिह । अद्यतनी ध्वम् । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद०' (३।४।५५) सप० । अनेन वा सकलुक् । 'भ्वादेर्दादर्घः' (२।१।८३) ह० → घ० । 'ग-ड-द-बादे०' (२।१७७) दि० → धि० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० । द्वितीये तु सकप० । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२०८३) ह० → घ० । 'ग-ड-द-बादे०' (२१११७७) दि० →धि० । 'अघोषे प्रथगोऽशिटः' (११३५०) घ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् । क-घसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
अदिहहि, अधिक्षावहि दिह । अद्यतनी वहि । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्या०' (३।४।५५) सकप्र० । प्रथमेऽनेन सक्लुक् । द्वितीये तु सकप्र० । 'वादेदिर्घः' (२१८३) ह० → घ० । 'ग-ड-द-दादे०' (२१७७) दि० -→ धि० । 'अघोषे
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) घ० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क षसंयोगे क्ष० । 'म-व्यस्याः ' ( ४।२।१.१३) आ ! 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अलीढ, अलिक्षत] 'लिहींक् आस्वादने' (११२९) लिहू । अद्यतनी त । 'ह- शिटो नाम्युपान्त्याद०' (३|४|५५) सक्प्र० । प्रथमेऽनेन सक्लुक् । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह०० । अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टर्गाभ्यां योगे च टवर्गी' (१।३।६०) ध०ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः- पूर्वस्य दीर्घः । द्वितीये तु सप्र० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'ष ढोः कस्सि' (२।१।६२) ढ० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । क - षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
१८१
[ अलीढाः, अलिक्षथाः ] लिह् । अद्यतनी थास् । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्या०' (३|४|५५) सक्प्र० । प्रथमेऽनेन सक्लुक् । 'हो धुटू-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्ध : ' (२।१।७९) थ० ध० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) ध० ढ० । 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलोपः- पूर्वस्य दीर्घश्च । द्वितीये तु सक्प्र० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'ष - ढोः कस्सि' (२।१।६२) ढ० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । कषसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अलीढ्वम्, अलिक्षध्वम्] लिह् । अद्यतनी ध्वम् । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद० ' ( ३।४।५५) सक्प्र० । प्रथमेऽनेन सक्लुक् । ‘हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । ' तवर्गस्य श्ववर्ग ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलोपः-पूर्वस्य दीर्घश्च । द्वितीये तु सक्प्र० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'ष ढोः कस्सि ' (२।१।६२) ढ० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । क षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अलिह्नहि, अलिक्षावहि] लिह् । अद्यतनी वहि । 'ह- शिटो नाम्युपान्त्या ० ' ( ३|४|५५) सक्प्र० । प्रथमेऽनेन सक्लुक् । द्वितीये तु सक्प्र० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह०ढ० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।१।६२) ढ० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । क षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'म-व्यस्याः' (४।२।११३) आ ।
[ न्यगूढ, न्यघुक्षत] 'गुहू (हो) ग् संवरणे' (९३५) गुह्, निपूर्व० । अद्यतनी त । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद०' (३|४|५५) सक्प्र० । पथमेऽनेन सक्लुक् । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह०ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः पूर्वस्य दीर्घश्च । द्वितीये तु सक्प्र० । 'हो-धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह०ढ० । 'ग-ड-द-बादे० ' (२1१1७७) गु० घु० । ष - ढोः कस्सि' (२।१।६२) ४० → क० । 'नाम्यन्तस्था० (२।३।१५ ) षत्त्वम् । क षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ न्यगूढाः, न्यघुक्षथाः ] गुह्, निपूर्व० । अद्यतनी थास् । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद०' ( ३।४।५५) सक्प्र० । प्रथमेऽनेन सक्लुक् । ‘हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२1१।७९ ) थ० ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० ढ० । 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलोपः -पूर्वस्य दीर्घश्च । द्वितीये तु सक्प्र० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'ग-ड-द-बादे० ' (२1१1७७) गु० घु० । षढोः कस्सि' (२।१।६२) ढ० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । क- पसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[न्यूघूवम्, न्यघुक्षध्वम् ] गुहू, निपूर्व० । अद्यतनी ध्वम् । 'ह- शिटो नाम्युपान्त्याद० ' ( ३।४।५५) सक्प्र० । प्रथमेऽनेन सक्लुक् । ‘हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'ग-ड-द-बादे० ' (२।१।७७) गु० घु० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) ध० ढ० । 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलोपः- पूर्वस्य दीर्घश्च । द्वितीये तु सकप्र० । 'हो धुट्- पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्त०' (२।१।७७) गु० घु० । 'ष ढोः कस्सि' (२।१।६२) ढ० क० ।
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
'नाम्यन्तस्था०' (२|३|१५ ) षत्वम् । क षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ न्यगुहहि न्यघुक्षावहि ] गुहू, निपूर्व० । अद्यतनी वहि । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद०' ( ३।४।५५) सक्प्र० । प्रथमेऽनेन सक्लुक् । द्वितीये तु सक्प्र० । 'हो धुट् - पदान्ते' (२।१।८२) ह०ढ० । 'ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्त०' (२।१।७७) गु० घु० । 'प-ढोः कस्सि' (२।१।६२) ढ० क० | 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । 'म व्यस्याः ' (४।२।११३) आ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अट् ।
[अधुक्षामहि] दुहू । अद्य० महि | 'ह- शिटो नाम्युपान्त्याद० ' ( ३।४।५५) सक्प्र० । शेषं पूर्ववत् । 'म-व्यस्याः ' ( ४।२।११३ ) दीर्घः ।
[ अधिक्षामहि] दिह् । अद्य० महि । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद०' ( ३।४।५५) सक्प्र० । शेषं पूर्ववत् । 'म व्यस्याः ' ( ४।२।११३) दीर्घः । । छ । ।
[स्वरे] स्वर सप्तमी ङि ।
[ अतः ] अत् षष्ठी इस् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
स्वरेऽतः || ४ | ३ |७५ ॥
[अधुक्षाताम् ] 'दुहक् क्षरणे' (११२७) दुह् । अद्यतनी आताम् । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद० ' ( ३।४।५५) सक्प्र० । 'भ्वादेददिर्घः' (२।१।८३) ह० घ० । 'ग-ड-द-वादेश्चतुर्थान्तस्यैक०' (२।१।७७) दु० धु० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०) घ० क० । अनेन । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । कषसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अधुक्षाथाम् ] दुह् । अद्यतनी आथाम् । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद० ' ( ३।४।५५) सक्प्र० । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२/१/८३) ह० -→ घ० । ‘ग-ड-द-वादे० ' (२।१।७७) दु० धु० । अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) घ० क० । अनेन । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अधुक्ष] दुह् । अद्यतनी इ । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद०' ( ३।४।५५) सक्प्र० । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ह० → घ० । 'ग-ड-द-वादेश्चतुर्थान्तस्यैक०' (२1१।७७) दु० धु० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) घ० क० । अनेन । ‘नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अधिक्षाताम् ] 'दिर्हीींक् लेपे' (११२८) दिह् । अद्यतनी आताम् । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याददृशोऽनिटः सक्' (३|४|५५ ) सक्प्र० । शेषं पूर्ववत् ।
[ अधिक्षाथाम् ] दिह् । अद्यतनी आथाम् । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्या ० ' ( ३।४।५५) सक्प्र० । शेषं पूर्ववत् ।
[ अधिक्षि] दि । अद्यतनी इ । 'ह-शिटो नाम्यु० ' ( ३ | ४|५५) सक्प्र० । शेषं पूर्ववत् ।
[ अधुक्षत] दुह् । अद्यतनी त । 'ह- शिटो नाम्युपान्त्याद०' ( ३।४।५५) सक्प्र० । शेषं पूर्ववत् ।
[ अधिक्षत] दिह् । अद्यतनी त । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याद०' (३|४|५५) सक्प्र० । शेषं पूर्ववत् ।
[अधुक्षन्त] दुह् । अद्यतनी अन्त । 'ह - शिटो नाम्युपान्त्याद० ' ( ३।४।५५) सक्प्र० । शेषं पूर्ववत् । अनेन सर्वत्र अलुक् । अत्र अकारलोपेऽपि स्थानिवद्भावादन्तोऽदादेशो न भवति, 'अनतोऽन्तो० ' ( ४।२।११४) अत् प्राप्तः प्राञ्चो विधिः = प्राग्विधिरिति समाश्रयणात् ।।छ।।
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
दरिद्रोऽद्यतन्यां वा ||४|३|७६ ||
[ दरिद्रः ] दरिद्रा पष्ठी इस् । 'लुगाऽऽतोऽनाप:' (२।१।१०७) आलुक् ।
[ अद्यतन्यां] अद्यतनी सप्तमी ङि । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) ङि०
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[अदरिद्रीत्, अदरिद्रासीत्] 'दरिद्राक् दुर्गती' (१०९२) दरिद्रा । अद्यतनीविषयेऽनेन आलुक् । अद्यतनी दि→ त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तैर्दि -स्यो:' ( ४|३|६५ ) ईत् । इट् । 'इट ईति' (४।३।७१ ) सिचुलोपः । द्वितीये अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'स. सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४|३|६५ ) ईत् । ' यमि-रमि-नम्यातः सोऽन्तश्च' (४।४।८६) इट्- सोऽन्तश्च । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'अड़ धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[ अदरिद्रि, अदरिद्राय ] दरिद्रा । अनेन वा आलुक् । अद्यतनी त । 'भावकर्मणोः ( ३।४।६८) जिच् इ-तलोपश्च । द्वितीये 'आत ऐः कृञ्ञी' (४।३।५३) आ० ऐ० । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४/४/२९ ) अट् ||छ ।।
[ अशिति ] श् इदनुबन्धो यस्याऽसौ शित्, न शित्
दाम्→ आम् I
अशित्यस्सन - णकज् - णका - ऽनटि ||४।३।७७ ।।
[अस्सन्णकज्णकाऽनटि ] सकारादिः सन् स्सन् । रसन् च णकच् च णकच अनट् च न स्सन्णकज्णकाऽनट् = अस्सन्णकज्णकाऽनट् तस्मिन् ।
१८३
अशित् । 'नञत्' (३।२३१२५) न०अ०, तस्मिन् ।
सन्णकज्णकाऽनट् ।
[दरिद्रयति] 'दरिद्राक् दुर्गती' (१०९२) दरिद्रा । दरिद्रतं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिम्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । विपयविज्ञानात् पोऽन्तो न भवति । अनेन आलुक् । वर्त्त० तिव् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[दरिद्रिता] दरिद्रा । अनेन आलुक् । श्वस्तनी ता । इट् ।
[दरिद्रितुम् ] दरिद्रा । दरिद्राणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् गकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । अनेन आलुक् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४१३२) इट् ।
P. 5 प० इसि ।
[दरिद्रणीयम् ] दरिद्रा । दरिद्र्यते । अनेन आलुक् । 'तव्याऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । र पृवर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्या - ऽल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२।३।६३) न०
ए० ।
[ साधुदरिद्री ] साधु-दरिद्रा । साधु दरिद्रातीति । 'साधी' (५।१।१५५) णिन्प्र० →इन् । पूर्वमनेन आलुक् । प्रथमा सि । ‘इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्यो: ' (१।४।८७) दीर्घः । दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः' (२1१1९१ ).
नलुक् ।
[दरिद्र्यते] दरिद्रा । अनेन आलुक् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७० ) क्यप्रय ।
[ दरिद्र्यात् ] दरिद्रा । अनेन आलुक् । आशीः क्यात्प्र०
यात् ।
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [दरिद्रांचकृवान्] दरिद्रा । ददरिद्रौ । तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५१२१२) क्वसुप्र०वस् । धातोरनेकस्वरादाम् परोक्षायाः, कृभ्वस्ति चानु तदन्तम्' ( ३।४।४६) वस्० आमादेशः । क्वसु-कानोरामादेशेऽस्य अ ( आ ) मादेशस्य 'स्वरादयोऽव्ययम्' (१।१।३० ) इति बहुवचनादव्ययत्वे पदत्वे च सति 'तौ मुमो व्यञ्जने० ' (१।३।१४ ) इत्यादिना सिद्धावन्यथा 'म्नां०' (१ | ३ | ३९ ) इत्यादिना अन्त्य एव स्यात् । परोक्षा णव् । “आतो णव औ' (४।२।१२० ) इति सूत्रे औ ग्रहणात् अनित्यः क्वचिदामादेशः । अन्यथा हि औरिति कृतेऽपि सर्वे प्रयोगाः सिध्यन्ति तेन ददरिद्रावानिति विग्रहः । पूर्ववत् आलुक् । 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । चकार = चक्रवान् । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र०वस् । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) “कृ”द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क- डञ्च - ञ्' (४।१।४६) क० च० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९ ) सलोपः ।
१८४
[ दरिद्रः ] दरिद्रा । दरिद्रातीति । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० अ । न तु तन्-व्यधीण्-श्वसातः' (५।१।६४ ) णप्र०, पूर्वमनेन आलुक् ततः प्रत्ययः ।
[दुर्दरिद्रम् ] दुर्-दरिद्रा । दुःखेन दरिद्र्यते । 'दुः- स्वीषतः कृच्छ्राऽकृच्छ्रार्थात् खल्' ( ५।३।१३९) खल्प्र० अ । विषयसप्तमीविज्ञानात् पूर्वमेवाऽऽलोपेऽत्र आकारान्तलक्षणः 'शासू-युधि० ' ( ५ |३|१४१ ) इत्यनेन अनप्रत्ययो न भवति ।
[ दरिद्रः ] दरिद्रा । दरिद्राणम् । अनेन आलुक् । 'भावा- ऽकर्त्री : ' (५।३।१८) घञ्प्र० । 'आत ऐः कृञ्ञी' (४|३|५३) न भवति ।
[ अदरिद्राम् ] दरिद्रा । ह्यस्तनी अम्व् अम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[[दिदरिद्रासति ] दरिद्रा | दरिद्रितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्- यङश्च' (४।१।३) “द द्विः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । वर्त्त० तिव् ।
[ दरिद्रायको व्रजति] दरिद्रा । दरिद्रिष्यामीति व्रजति दरिद्रायकः । (५।३।१३ ) णकच्प्र० अक । 'आत ऐः कृञ्ञी' (४।३।५३) आ० [ दरिद्रायिका वर्तते] दरिद्रा । दरिद्रितुं पर्यायः दरिद्रायिका । ' पर्यायाऽर्हणोत्पत्तौ च णकः' (५|३|१२० ) णकप्र० → अक । 'आत ऐः कृञ्ञ' (४।३।५३) आ० ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्- क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११ ) इ ।
=
[ दरिद्रायकः ] दरिद्रा । दरिद्रातीति । 'णक-तृची' (५।१।४८ ) णकप्र० अक । 'आत ऐः कृञ्ञ' (४।३।५३) आ० ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[ दरिद्राणम् ] दरिद्रा । दरिद्र्यते
दरिद्राणम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन । सि-अम् । [दिदरिद्रिषति] दरिद्रा । दरिद्रितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । शेषं स्पष्टम् । 'इवृधभ्रस्ज-दम्भ०' (४।४।४७) इत्यादिना विकल्पेनेट् । अनेन न आलुक् ।
=
क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' ऐ० । एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[ दरिद्रकः] दरिद्रा । दरिद्र्यादित्याशास्यमानः । ' आशिष्यकन्' (५।१।७०) अकन्प्र० अक ।
[ ददरिद्रावान् ] दरिद्रा । ददरिद्रौ = ददरिद्रावान् । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र०वस् । द्विः । अनटि क्वाविति वचनां तदा ददरिद्रवान् स्वमते तु दरिदांचकृवान्, यदा ददरिद्रावित्यत्रेवानित्य आमादेशस्तदा ददरिद्रिवान्, अन्ये तु 'आगमशासनमनित्यम्' इति ददरिद्र्वान्, अनेनाकारलोपे भवति, एवं रूपचतुष्टयं, शेषं स्पष्टम् ॥छ ||
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१८५
व्यञ्जनाः सश्च दः ॥४३७८| [व्यञ्जनात्] व्यञ्जन पश्चमी उसि । [दे:] दि षष्ठी डस् । [सः] स् षष्ठ डस् । [च] च प्रथमा सि । [द:] द प्रथमा सि ।
[अचकादवान] 'चकासृक् दीप्तौ' (१०९४) चकास् । हास्तनी दिव् → त् । अनेन - स० → द० । 'अड् धातोरादिहस्तन्यां चाऽमाडा' (४।४।२९) अट् ।
[अन्वशात् अनु ‘शासूक् अनुशिष्टौ' (१०९५) शास् । ह्यस्तनी दिव् → त् । अनेन- स० → द० । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० → त० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अजागः] 'जागृक् निद्राक्षये'(१०९३) जागृ । हस्तनी दिव् → त् । अनेन । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
[अबिभः] 'टुडु,गक पोषणे च' (११४०) भृ । ह्यस्तनी दिव् →त् । 'हवः शिति' (४।१1१२) "भृ"द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० →ब० । 'पृ-भृ-मा-हाडामिः' (४११५८) इ । अनेन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अशाशक्] 'शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । भृशं पुनः पुनर्वा शक्नोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । ह्यस्तनी दिव् → त् । अनेन । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अवावक्] ककुङ् (६२२) - श्वकुङ् (६२३) - त्रकुङ् (६२४) - श्रकुङ् (६२५) - श्लकुङ् (६२६) - ढोकृङ् (६२७) - त्रौकृङ् (६२८) - ष्वष्कि (६२९) - ‘वस्कि गतौ' (६३०) वस्क् । कुटिलमवस्कत । 'गत्यर्थात् कुटिले' (३।४।११) यप्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'संयोगस्यादौ० (२।१।८८) इति सलुकोऽसत्त्वेऽपि देरनन्तरस्य विज्ञानात् पाश्चात्यसस्य दो न भवति, अत्र व्यञ्जनादिति भणनात् दिय॑स्तन्या एव संभवति । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अनेन ।
[अयात्] ‘यांक प्रापणे' (१०६२) या । ह्यस्तनी दिव् → त् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अभैत्सीत्] 'भिदूंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः ऐ । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।छ।।
सेः स-द-धां च रुर्वा ॥४॥३७९।।
[से:] सि षष्ठी दुस् ।
[सद्धाम्] स् च द् च ध् च
=
द्धः, तेषाम् ।
P.
सद्ध्, तेषाम् ।
Jain Education Intemational
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
NewsNews
[च] च प्रथमा सि । [रुः] रु प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[अचकास्त्वम, अचकात्त्वम] 'चकासक दीप्तौ' (१०९४) चकास् । यस्तनी सिक् → स् । अनेन स्लुक - स० → रुश्च । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) स० → द० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० । युष्मद् प्रथमा सि । त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः' (२।१।१२) त्वमादेशः । 'च-ट-ते०' (१३१७) र० → स० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अन्वशास्त्वम्, अन्वशात्त्वम्] 'शासूक अनुशिष्टौ' (१०९५) शास्, अनुपूर्व० । हस्तनी सिक् → स् । अनेन स्लुक स० → रुश्च । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) स० → द० । 'विरामे वा' (११३५१) द० → त० । ('अघोषे०' (११३५०) द० → त०) । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अभिनस्त्वम्, अभिनत्त्वम्] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । हस्तनी सिव् → स् । अनेन स्लुक्- द० → रुश्च । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० । 'अड़ धातो०' (४।४।२९) अट् ।
[अच्छिनस्त्वम्, अच्छिनत्त्वम्] 'छिद्रूपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । हा० सिन् । अनेन स्लुक्-द० → रुश्च । 'रुधां स्वराश्नो नलुक च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (११३५०) द० → त० । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अरुणस्त्वम्, अरुणत्त्वम्] 'रुधूपी आवरणे' (१४७३) रुध । हस्तनी सिव → स् । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । अनेन सलुक्-विकल्पेन ध० → रुश्च । 'अघोषे०' (१।३।५०) ध० → त० । अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
[अजर्घास्त्वम्, अजर्घक़म्] ‘गृधूच् अभिकाङ्क्षायाम्' (११८७) गृध् । भृशं पुनः पुनर्वा गृध्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यड्य० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'रि-रौ च लुपि' (४।१५६) "र" आगमः । हास्तनी सिव् → स् । 'ग-ड-द-वादे०' (२।१७७) ग० → घ० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अनेन सलुक-रुत्वं च । ‘रो रे लुग दीर्घश्चाऽदिदुतः' (१३१४१) दीर्घः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट ।
[अबिभस्त्वम्] 'टुडु,गक पोषणे च' (११४०) भृ । ह्यस्तनी सिव् → स् । 'हवः शिति' (४।१।१२) "भृ'द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१1३८) ऋ० → अ० । 'द्वितीय-तुर्ययो: पूर्वी' (४191४२) भ० → ब० । 'पृ-भृ-मा-हाअमिः ' (४191५८) इ । अनेन । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अभिनोऽत्र भिद् । हस्तनी सिव् → स् । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । अनेन सलुक-द० → रुश्च । 'अतोऽति-रोरुः' (१1३।२०) र० → उ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२६) ओ । अत्र प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ।
[अरुणोऽत्र] 'रुबॅपी आवरणे' (१४७३) रुध् । हास्तनी सिव् → स् । ‘रुधां स्वराच्नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । अनेन स्लुक्-ध० → रुश्च । 'अतोऽति रोरुः' (१।३।२०) र० → उ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्'
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८७
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
(१।२।६) ओ । 'र-पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० । अत्र प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलुप् । 'अड्
धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
दिप्रत्यासत्तेः सिरपि स्तन्या एव तेनेह न भवति
[ भिनत्सि ] भिद् । वर्त्त० सिव् । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' ( ३।४।८२) श्नप्र० न । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०) द० त० ॥छ ।
-
षष्ठी इस् ।
योऽशिति || ४ | ३ |८०||
[यः] य्
[ अशिति ] श् इदनुबन्धो यस्याऽसौ शित्, न शित् = अशित्, तस्मिन् ।
[जंगमिता ] अम (३९२) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - गम्लं गतौ' (३९६) गम् । कुटिलं गन्ता । ‘गत्यर्थात् कुटिले' (३|४|११ ) यप्र० । 'सन्-यडञ्च' (४।१।३) “ग' द्विः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१ ) मोऽन्तः । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । अनेन यलुक् ।
[बेभिदिता] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भृशं पुनः पुनर्वा भेत्ता । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'द्वितीय - तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) भ० ब० । 'आ गुणावन्यादेः ' ( ४।१।४८) गु० ए । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् । अनेन यलुक् ।
[बेभिदांच] वेभिद्य मांडणी । परोक्षा ए । 'धातोरनेकस्वरादाम्०' (३।४।४६) आम् । 'अतः ' (४।३।८२) अलुक् । अनेन यलुक् । 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४|१|१) “कृ'द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क-डश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत् । 'आमः कृगः' ( ३।३।७५)
इत्यात्मनेपदम् ।
[बेभिदिषीष्ट ] वेभिद्य । आशीः सीष्ट । इट् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलुक् । अनेन यलुक् ।
[सोसूचिता] 'सूचण् पैशुन्ये' (१८५४) सूच । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० अलुक् । भृशं पुनः पुनर्वा सूचयति । 'अट्यर्त्ति सूत्रि - मूत्रि-सूच्यशूर्णो:' ( ३।४।१० ) यप्र० । ‘आ-गुणावन्यादेः’ (४।१।४८ ) गु० ओ । श्वस्तनी ता । इट् । 'अतः ' ( ४ | ३ |८२) अलोपः ( ४ | ३ |८३) णिच्लोपः ।
[सोसूत्रिता] 'सूत्रण विमोचने' (१८९९) सूत्र । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । भृशं पुनः पुनर्वा सूत्रयति । 'अट्यर्त्ति सूत्रि ० ' ( ३।४।१० ) य० । 'सन्- यङश्च' (४।१।३) द्विः । ' आ-गुणावन्यादेः ' (४/१/४८) गु० ओ । श्वस्तनी ता । इट् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलोपः । अनेन यलुक् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः ।
इ । 'अतः ' ( ४ | ३ |८२)
'सन् - यङश्च' (४।१।३) द्विः । । अनेन यलुक् । 'णेरनिटि'
[ मोमूत्रिता ] 'मूत्रण प्रसवणे' (१९००) मूत्र । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'अतः ' ( ४१३।८२) अलोपः । भृशं पुनः पुनर्वा मूत्रयति । 'अट्यर्त्ति - सूत्र - मूत्रि ० ' ( ३।४।१० ) यप्र० । 'सन्-यडश्च' ( ४।१।३) द्विः । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । श्वस्तनी ता । इट् । 'अतः ' ( ४ | ३ |८२) अलोपः । अनेन यलुक् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलोपः ।
P. कुटिलं गच्छति ।
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[शाशयिता] 'शीक स्वप्ने' (११०५) शी । भृशं पुनः पुनर्वा शेते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प० । 'क्डिति यि शय्' (४।३।१०५) शी० →शय० । 'सन्-यडश्च' (४१३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । श्वस्तनी ता । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । अनेन यलुक् ।
__ [कुषुभिता] 'कुषुभ क्षेपे' (२०२७) कुषुभ इति सौत्रो धातुः । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्' (३।४।८) यक्प० → य । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । श्वस्तनी ता । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् । अनेन यलुक् । (अथवा) कुषुभ्यतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । अनेन यलुक् ।
[मगधिता] 'मगध परिवेष्टने' (२०२४) मगध इति सौत्रो धातुः । ‘धातोः कण्ड्वादेर्यक्' (३।४।८) यक्प्र० → य । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । श्वस्तनी ता । इट् | ‘अतः' (४।३।८२) अलोपः । अनेन यलुक ।
[ईर्ण्यिता] सूर्य (४००) - ईl (४०१) - 'ईj ईर्ष्यार्थाः' (४०२) ईर्दा । श्वस्तनी ता । इट् । [मव्यिता] 'मव्य बन्धने' (३९९) मव्य । श्वस्तनी ता । इट् ।
[पुत्रकाम्यिता] पुत्रमिच्छति । 'द्वितीयायाः काम्यः' (३।४।२२) काम्यप्र० । श्वस्तनी ता । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः ।
[लोलूयिता] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । भृशं पुनः पुनर्वा लुनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) यङ्म० । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वि: । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४१४८) गु० ओ । श्वस्तनी ता । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः ।
[कण्डूयिता] 'कण्डूग् गात्रविघर्षणे' (१९९१) कण्डू इति सौत्रो धातुः । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्' (३।४।८) यक्प्र० → य । श्वस्तनी ता । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः ।
[बेभिद्यते] भिद् । भृशं पुनः पुनर्वा भिनत्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त० ते । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[चेच्छिद्यते] 'छिद्रूपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । भृशं पुनः पुनर्वा छिनत्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१३) द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४११४२) छ० → च० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।।छ।।
क्यो वा ।।४।३।८१॥
[क्यः] क्य् षष्ठी डस् ।
[वा] वा प्रथमा सि ।
[समिधिष्यति, समिध्यिष्यति] सम् 'जिइन्धैपि दीप्तौ' (१४९८) इन्ध् । समिधिष्यतीति । 'क्रुत्संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । समिधमिच्छति । ‘अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । भविष्यन्ती स्यति । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् । अनेन यलुक् विकल्पेन । म इदमुदाहरणं बृहद्वृत्ती नास्ति । P. 卐 समिन्धे ज्वलनोऽस्यामिति ।
Jain Education Intemational
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१८९
[समिध्यात्, समिध्य्यात्] समिध् । समिधमिच्छति । 'अमाव्ययात्०' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य० । आशी क्यातू. → यात् । अतः' (४।३।८२) अलोपः । अनेन यलुक् ।
[दृषदिष्यते, दृषद्यिष्यते] दृषद् ।+ दृषदमि(दृषदि)वाचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यप्र० → य । भविष्यन्ती स्यते । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । अनेन यलुक् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[दृषदिषीष्ट, दृषधिषीष्ट] दृषद् । दृषदिवाचरति । ‘क्यङ् (३।४।२६) क्यङ्म० → य । आशीः सीष्ट । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । अनेन यलुक ।
[पटीयिता] पटमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प० → य । 'क्यनि' (४३।११२) अ० → ई० । श्वस्तनी ता । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः ।
[पटायिता] पट । पटमिवाचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यङ्म० → य । 'दीर्घश्च्चि-यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । श्वस्तनी ता । इट् । 'अतः' (४।३१८२) अलोपः ।
[भिषजिता, भिषज्यिता] ‘भिषज् चिकित्सायाम्' (२०१४) भिषज् इति सौत्रो धातुः । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्' (३।४।८) यक्प० → य । श्वस्तनी ता । इट् । मतान्तरेऽनेन वा यलुक् ।
[शिषिता, शिष्यिता] 'शासूक् अनुशिष्टौ' (१०९५) शास् । शिष्यते । 'दृ-वृग-स्तु-जुषेति-शासः' (५।१।४०) क्यप्प० → य । ‘इसासः शासोऽव्यञ्जने' (४।४।११८) शिस्० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । शिष्य । शिष्य इवाचरिता । 'कर्तुः क्वि०' (३।४।२५) क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (११३७) विप्लोपः । श्वस्तनी ता । इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् । मतान्तरे यलुक् ।।छ।।
अतः ।।४।३।८२।। [अतः] अत् पञ्चमी डसि ।
[कथयति] 'कथण वाक्यप्रवन्धे' (१८८०) कथ । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । अनेन अलुक् । वर्त्तः तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
__ [कुषुभ्यति] 'कुषुभ क्षेपे' (२०२७) कुषुभ इति सौत्रो धातुः । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्' (३।४।९) यक्प्र० → य । अनेन अलुक् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।
मिगध्यति] 'मगध परिवेष्टने' (२०२४) मगध इति सौत्रो धातुः । 'धातोः कण्डवादेर्यक' (३।४८) यकप्र० → य । अनेन अलुक् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।
5 [चिकीर्षिता] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘स्वरहन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) किर् । 'सन्-यडश्च' (४।१३) किर्द्विः । 'क-डश्व-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२११६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । श्वस्तनी ता। इट् । अनेन अलुक् ।
[प्रचिकीर्ण्य] प्रचिकीर्ष । प्रचिकीर्षणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । अनेन अलुक । P. + दृषदिवाचरिष्यति । ॐ बृहद्वृत्तौ-चैकीर्षितः ।
Jain Education Intemational
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
[ समिध्यिष्यति ] ( ४ | ३ |८१ ) सूत्रवत् ।
[ दृषधिष्यते ] ( ४ | ३
|८१) सूत्रवत् ।
[ गतः ] अम ( ३९२ ) - द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । गच्छति स्म । + 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५/१/११) क्तप्र० त । यमि-रमि- नमि - गमि-हन-मनि-वनति-तनादेर्धुटि क्ङिति' (४/२/५५)
मलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[गतवान्] गम् । गच्छति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । ' यमि-रमि-नमि-गमि०' (४।२।५५) मलुक् । प्रथमा सि । 'ऋदुदित: ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९० ) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[ततः ] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । तनोति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब- भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० त । ' यमि-रमि- नाम - गमि-हन-मनि-वनति-तनादेर्धुटि क्ङिति' (४/२/५५) नलुक् ।
[ततवान् ] तन् । तनोति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । यमि-रमि- नमि-गमि हनि-मनि-वनति०' (४।२।५५) नलुक् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । ' अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९० ) दीर्घः । ‘दीर्घड्याब्०’ (१।४।४५) सिलुक् । ‘पदस्य ' (२।१।८९) तलोपः ।
[याता ] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । श्वस्तनी ता ।
[वाता ] 'वांक् गति- गन्धनयो: ' (१०६३) वा । श्वस्तनी ता ।
[चिकीर्षेत ] चिकीर्षा (र्ष) । सप्तमी ईत । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए ।
[लोलूयेत ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । भृशं पुनः पुनर्वा लुनाति । व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ गुणावन्यादेः ' ( ४।१।४८) गु० ओ । सप्तमी ईत । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६)
ए ।
[[चिकीर्ष्यते ] चिकीर्ष | वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन अलुक् ।
[[चिकीर्ष्यात् ] चिकीर्ष । आशीः क्यात् → यात् । अनेन अलुक् इत्यादौ लोपविधेर्बलीयस्त्वात् 'दीर्घश्च्वि० ' ( ४ | ३ | १०८) इत्यादिना दीर्घो न भवति, विषयविज्ञानाद्वा प्रागेव लोपः । । छ । ।
णेरनिटि || ४ | ३ |८३ ॥
[णेः ] णि षष्ठी डस् ।
[ अनिटि ] न विद्यते इट् यत्र सः = अनिट् तस्मिन्
[अततक्षत्] 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तक्ष् । तक्ष्णुवन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतन दि → त् । 'णि-श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङः ' ( ३।४।५८) ङ० अ । 'आद्योंऽश एकस्वरः' (४।१।२) “त’'द्विः । अनेन णिग्लुक् । 'संयोगात् ' (२।१।५२ ) इय्प्राप्तेऽनेन प्रतिषेधः ।
[अररक्षत्] 'रक्ष पालने' (५६७) रक्ष् । रक्षन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दि → त् । ‘आद्यऽश एकस्वरः' (४।१।२) " र "द्विः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् । अनेन णिग्लुक् ।
P + क्तक्तवतू' (५/१।१७४) क्तप्र० → त ।
Jain Education Intemational.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१९१
[आटिटत्] ‘अट गतौ' (१९४) अट् । अटन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'ठिणति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी दि→ त् । 'णि-श्रि-द्रु०' (३।४।५८) डप्र० → अ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१४) “टि"द्विः । अनेन णिगुलुक । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः आ । 'योऽनेकस्वरस्य' (२१११५६) यत्वे प्राप्ते प्रतिषेधोऽनेन ।
[आशिशत्] 'अशश भोजने' (१५५८) अश् । अश्नन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । अद्यतनी दि→ त् । ‘णि-श्रि-द्रु-सु०' (३।४।५८) ङप० । 'स्वरादेर्द्वितीयः' (४।१।४) "शि''द्विः । अनेन णिग्लुक् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृद्धिः आ । योऽनेकस्वरस्य' (२१११५६) यत्वे प्राप्ते प्रतिषेधोऽनेन ।
[कारणा] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४३५१) वृद्धिः आर् । कारणं = कारणा । 'नामिनो०' (४1३19) गुणः प्राप्नोति, अनेन निषेधः । 'णि-वेत्त्यासश्रन्थ-घट्ट-वन्देरनः' (५।३।१११) अनप्र० । अनेन णिग्लुक् । 'र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० । 'आत्' (२।४१८) आप्प० → आ ।
द्वारा
[हारणा] 'हृग् हरणे' (८८५) हृ । हरन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४१३५१) वृद्धिः आर् | हारणं = हारणा । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० एकारः प्राप्नोत्यनेन निषेधः । 'णि-वेत्त्यासश्रन्थ-घट्ट वन्देरनः' (५।३।१११) अनप्र० । अनेन णिगलुक । 'र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[कारकः] णिगन्तकारि मांडणी । कारयतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० --→ अक । 'नामिनो०' (४।३।५१) वृद्धि प्राप्तावनेन णिग्लुक् ।
[हारकः] णिगन्तहारि मांडणी । हारयतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'नामिनो०' (४।३।५१) वृद्धिप्राप्तावनेन णिग्लुक् ।
कार्यते] कारि । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'दीर्घश्च्चि -यड्-यक-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घप्राप्तावनेन णिग्लुक् ।
[हार्यते] हारि । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घप्राप्तावनेन णिग्लुक् ।
[प्रकार्य] प्रकारि । प्रकारणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'इस्वस्य त: पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तप्राप्तावनेन णिगलुक सर्वत्र ।
इय-य-गुण-वृद्धि-दीर्घ-तागमानां वाधकोऽयम् ।
[चेतनः] 'चितिण संवेदने'(१८२६) चित् । 'चुरादिभ्यो णिच' (३।४।१७) णिचप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । अनियति विषयसप्तम्यपि निमित्तसप्तम्यां तु तृच प्रसज्येत । चेतयतीत्येवंशीला = चेतनः । अशिद्विषयोऽनेन णिगलुक, ततः 'इ-डितो व्यञ्जनाऽऽद्यन्तात्' (५१२१४४) अनप० । अन्यथा अनेकस्वरत्वात् 'निन्द-हिंस-क्लिश-खाद-विनाशि-व्याभाषाऽसूयाऽनेकस्वरात्' (५।२।६८) इत्यनेन णक एव स्यात् ।
कारयिता] णिगन्तकारि मण्ड्यते । श्वस्तनी ता । इट । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
Jain Education Intemational
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका । हारयिता] णिगन्तहारि मण्ड्यते । श्वस्तनी ता । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[कारयति] कारि । वर्त्तः तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[हारयति] हारि । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए। 'एदेतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।।छ।।
सेटक्तयोः ।।४।३१८४।। [सेटक्तयोः] क्तश्च क्तवांश्च = क्तौ । ‘स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) एकशेषः । सह इटा वर्त्तते = सेट, तौ = सेटौ । सेटौ च तौ क्तौ च = सेटक्ती, तयोः = सेटक्तयोः । सप्तमी ओस ।।
[कारितः, कारितवान्] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४१३५१) वृद्धिः आर । कार्यते स्म । कारयति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त, क्तवतुप्र० → तवत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । अनेन णिग्लुक ।
हारितः, हारितवान्] 'हंग् हरणे' (८८५) ह । हरन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर । हार्यते स्म । ह(हा)रयति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप० →त, क्तवतुप्र० → तवत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । अनेन णिग्लुक् ।
[गणितः] 'गणण संख्याने' (१८७४) गण । 'चुरादिभ्यो णिच' (३।४।१७) णिचप्र० । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । गण्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । अनेन णिच्लुक् ।
[संज्ञपितः पशुः] 'ज्ञांश अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । जानन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप० । अर्ति-री-व्ली-ही०' (४।२।२१) पोऽन्तः । 'मारण-तोषण-निशाने ज्ञश्च' (४।२।३०) ह्रस्वः । संज्ञप्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० →त । इट् । अनेन णिगलुक् ।
[शाकितः, शाकितवान्] 'शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । शक्नुवन्तं प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । शाक्यते स्म । शाकयति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त, क्तवतुप्र० → तवत् । इट्विषयेऽनेन णिग्लुक् । इट् । 'एकस्वरादनुस्वारेतः' (४।४।५६) इति सूत्रेण इनिषेधो न च वाच्यमेकस्वराद् विहिताभावादेवेहेनिषेधो न भविष्यति, किमर्थमिदमुक्तमिति, यतो विषय एव णिलोपापेक्षयेदं द्रष्टव्यम् ।।छ।।
आमन्ताल्वाय्येत्नावय ॥४।३८५॥ [आमन्ताल्वाय्येत्नौ] आम् च अन्तश्च आलुश्च आय्यश्च इत्नुश्च = आमन्ताल्वाय्येत्नु, तस्मिन् । [अय्] अय् प्रथमा सि । “दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलुक् ।
[कारयांचकार] 'डुकुंग करणे' (८८८) कृ । चकार कश्चित् तमन्यः प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । परोक्षा णव् । 'धातोरनेकस्वरादाम्०' (३।४।४६) णव्० → आम्० । अनेन णिग्० → अय० । 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) "कृ"द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'क-डश्चञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् ।
Jain Education Intemational
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[गणयांचकार ] 'गणण् संख्याने ' (१८७४) गण | 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'अतः ' ( ४१३ १८२)
अलोपः । परोक्षा णव् । ‘धातोरनेक०' ( ३।४।४६) आम्० । अनेन णिच्० व् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४|१|१) "कृ" द्विः । 'ऋतोऽत्' (४|१|३८) ऋ० → च० । 'नामिनोऽकलि-हले:' (४।३।५१) वृ० आर् ।
अय्० । 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । परोक्षा अ० । 'क-डश्च- ञ्' (४।१।४६) क०
[गण्डयन्तः] 'गडु वदनैकदेशे' (२३२) गड् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' ( ४ १४ ९८ ) नोऽन्तः । गण्डन्तं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्’ (३।४।२० ) णिग्प्र० । गण्डयतीति गण्डयन्तः- मेषः । 'तृ-जि-भू-वदि- वाह-वास भाय्याद-साधि-मदि-गडिगण्डि मण्डि नन्दि रेविभ्यः' (उणा० २२१) अन्तप्र० । अनेन णिग्० अय्० ।
[मण्डयन्तः] ‘मडुण् भूषायाम् ' (१६३३) मड् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः ' ( ४ |४| ९८ ) नोऽन्तः मण्ड् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । मण्डयतीति मण्डयन्तः, अलंकारः-प्रसाधकः- आदर्शश्च । 'तृ-जि-भू- वदि-वहि- वसि-भास्यदि-साधिमदि-गडि-गण्डि मण्डि नन्दि-रेविभ्यः' (उणा० २२१ ) अन्तप्र० । अनेन णिग्οअय० ।
[ स्पृहयालुः ] ' स्पृहण ईप्सायाम्' (१९२८) स्पृह । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'अतः ' ( ४ | ३ |८२ ) अलुक् । स्पृह्यतीत्येवंशीलः । ' शीङ् - श्रद्धा-निद्रा- तन्द्रा- दयि-पति- गृहि-स्पृहेरालुः' (५।२।३७) आलुप्र० । अनेन णिच्० अय० ।
[ स्पृहयाय्यः ] 'स्पृहण् ईप्सायाम्' (१९२८) स्पृह । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० अलुक् । स्पृहयतीति । ‘श्रु-दक्षि- गृहि-स्पृहि-महेराय्यः' (उणा० ३७३) आय्यप्र० । अनेन णिच्० च तृणे तु नपुंसकम् ।
१९३
[ महयाय्यः ] 'महण् पूजायाम्' (१९२५) मह । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'अतः (४ | ३ |८२) अलुक् । महयतीति । ‘श्रु-दक्षि-गृहि-स्पृहि-महेराय्यः' (उणा० ३७३) आय्यप्र० । अनेन णिच्० अ० । महयाय्यः = अश्वमेधः ।
[स्तनयित्नुः ] 'स्तनण् गर्जे' (१८८५) स्तन । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'अतः ' (४।३।८२) अलोपः । स्तनयतीति । 'हृषि-पुषि-धुषि - गदि- मदि-नन्दि-गडि मण्डि - जनि - स्तनिभ्यो णेरित्नुः' (उणा० ७९७ ) इत्नुप्र० । अनेन णिच्० अय्०, स्तनयित्नुः मेघ:- मेघगर्जितं च ।
=
। 'अतः ' ( ४।३।८२) अय्० । स्पृहयालुर्घृतं
Jain Education Intemational
[गदयित्नुः] ‘गदण् गर्जे’ (१८८३) गद । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलुक् । गदयतीति । 'हृषि-पुषि-धुषि-गदि- मदि-नन्दि-गडि मण्डि - जनि - स्तनिभ्यो णेरित्नुः' (उणा० ७९७ ) इत्नुप्र० । अनेन णिच्० → अय्०, गदयित्नुः = पर्जन्यः- वावदूकः- भ्रमरः कामश्च ||छ ||
लघोर्यपि ||४|३|८६ ॥
[ लघोः ] लघु पञ्चमी इसि ।
[यपि ] यप् सप्तमी ङि ।
[प्रशमय्य ] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम्, प्रपूर्व० । प्रशाम्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । ‘ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । शमो दर्शने' (४।२।२८) ह्रस्वः । प्रशमं (मनं) पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५१४१४७) क्त्वाप्र० → त्वा । ‘अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् । अनेन णिग्οअय्० ।
[प्रबेभिदय्य] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । अत्यर्थं भिनत्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा '
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
(३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४1१।४२) भ० → ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । बेभिद्यते कश्चित् तमन्यः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिम्प्र० । 'अतः' (४।३।८२) इत्यनेनाऽकारलोपे 'योऽशिति' (४।३।८०) इत्यनेन यकारलोपे 'न वृद्धिश्चाऽविति क्डिल्लोपे' (४।३।११) इत्यनेन गुणनिषेधे प्रबेभिदनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप' (३।२।१५४) यबादेशे ततोऽनेन णिग० → अय० ।
[प्रगणय्य] 'गणण संख्याने' (१८७४) गण, प्रपूर्व० । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प० । अतः' (४।३।८२) अलोपः । प्रगणनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लुक् । वचनसामर्थ्यादेकेन वर्णेन व्यवधानमाश्रीयते न तु भूतपूर्वन्यायोऽत इत्यकरणात्, अत इति करणे तु प्रगणय्य इत्येव स्यात् ।।छ।।
वाऽऽप्नोः ।।४।३८७।।
[वा] वा प्रथमा सि ।
[प्रापय्य गतः, प्राप्य गतः] 'आप्ट व्याप्तौ' (१३०७) आप्, प्रपूर्व० । प्राप्नुवन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । प्रापणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । अनेन वा णिग्० → अय० । द्वितीये 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिगलोपः ।
श्नुनिर्देशादिङादेशस्य न भवति
[अध्याप्य गतः] 'इंफू अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । णौ क्री-जीङः' (४।२।१०) इ० → आ० । 'अर्ति-री-व्ली-ही०' (४।२।२१) पोऽन्तः । अध्यापनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक छ।।
मेङो वा मित् ।।४।३।८८।।
[मेङः] मेङ् षष्ठी डस् । [वा] वा प्रथमा सि । [मित्] मित् प्रथमा सि । 'दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलोपः ।
[अपमित्य, अपमाय] ‘मेङ् प्रतिदाने' (६०३) मे, अपपूर्व० । अपमातुम् । 'निमील्याऽऽदि-मेडस्तुल्यकर्तृके' (५।४।४६) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । अनेन वा “मित्" आदेशः ॥छ।।
क्षेः क्षी ।।४।३१८९।।
क्षेः] क्षि षष्ठी ङस् ।
[क्षी] क्षी प्रथमा सि ।
[प्रक्षीय 'क्षिं क्षये' (१०) क्षि, प्रपूर्व० । प्रक्षयणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः यप्' (३।२।१५४) यप् । अनेन "क्षी" आदेशः ।
क्त्वो
P. ॥ अपमानं पूर्वम् ।
Jain Education Intemational
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[उपक्षीय] 'क्षि क्षये' (१०) क्षि, उपपूर्व० । उपक्षयणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'अनुज्ञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । अनेन "क्षी" आदेशः ॥
निरनुबन्धनिर्देशात् ' क्षिष हिंसायाम् ' (१५४१ ) इत्यस्य न भवति || छ।
क्षय्य - जय्यो शक्ती ||४|३|१०||
[क्षय्यजय्यो] क्षय्यश्च जय्यश्च = क्षय्यजय्यौ ।
[शक्तौ ] शक्ति सप्तमी ङि ।
[क्षय्यो व्याधिः ] 'क्षिं क्षये' (१०) क्षि । क्षेतुं शक्यः । 'शक्ता कृत्याश्च' (५।४।३५ ) यप्र० । अनेन इकारस्य अय् निपात्यते ।
[क्षय्यं बटुना ] 'क्षि क्षये' (१०) क्षि । क्षेतुं शक्यम् । 'शक्तार्ह कृत्याश्च' (५/४१३५) यप्र० । अनेन इकारस्य अय्
निपात्यते ।
[जय्यः शत्रुः] ‘जिं अभिभवे' (८) जि । जेतुं शक्यः । 'शक्ता कृत्याश्च' (५।४।३५) यप्र० । अनेन इकारस्य अय्
निपात्यते ।
[जय्यं राज्ञा ] 'जिं अभिभवे' (८) जि । जेतुं शक्यम् । 'शक्ता कृत्याश्च' (५१४१३५) प्र० । अनेन इकारस्य अय्
निपात्यते ।
क्षेयम् । 'य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए ।
जेयम् । 'य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ | १) गु० ए । सि
सि-अम् ।
अर्हेऽर्थे - [क्षेयम् ] क्षीयते
[जेयम् ] जीयते =
अम् ||छ ||
१९५
क्रय्यः क्रयार्थे || ४ | ३ |९१ ॥
[क्रय्यः ] क्रय्य प्रथमा सि । 'सो रु' (२1१।७२ ) स०र० ।
[क्रयार्थे] क्राय अर्थः क्रयार्थस्तस्मिन् = क्रयार्थे । क्रयाय चेत् प्रसारितोऽभिधेयो भवति ।
[क्रय्यो गौः ] 'डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री । क्रीयते = क्रय्यः । य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । अनेन क्रय्यनिपात्यते ।
[स] स् षष्ठी ङस् । [तः] त प्रथमा सि ।
-
[ क्रय्यः कम्बलः ] क्री । क्रीयते = क्रय्यः । य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । अनेन क्रय्यनिपात्यते ।
[क्रेयं नो धान्यम्] क्रीयते । 'य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । अस्मद् षष्ठी आम् । 'पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये वस्-नसौ बहुत्वे' (२।१।२१) "नस्” आदेशः । धान्य द्वितीया अम् । ग्राहकैरिदमुच्यत इति प्रसारणं संदिग्धं न चास्ति प्रसारितम् ||छ।
सस्तः स || ४ | ३९२ ॥
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
[स] स् सप्तमी ङि ।
[वत्स्यति] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । भविष्यन्ती स्यति ।
[ अवत्स्यत् ] वस् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । 'अड् धातोरादिर्ह्यस्तन्यां चाऽमाडा' (४।४।२९ ) अट् ।
[अवात्सीत्] वस् । अद्यतनी दि तू । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४ | ३ |६५) ईत् → ई । इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'व्यञ्जनानामनिटि' ( ४।३।४५ ) वृद्धिः आ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ वत्सीष्ट चैत्रेण] वस् । आशीः सीष्ट । अनेन स०
त० ।
[व्यतिवत्सीष्ट] वस्, वि-अतिपूर्व० । आशीः सीष्ट । अनेन स० त० ।
[विवत्सति] वस् । उपितु (वस्तु) मिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । अनेन स० त० ।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[जिघत्सति ] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । अत्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । घस्लृ सनद्यतनी - घञचलि' (४।४।१७) घस् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “घ 'द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ०ग० । 'ग होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । अनेन स०
त० ।
[घत्स्यति ] 'घस्लृ अदने' (५४४) घस् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन स०
त० ।
[व्यतिघत्सीष्ट ] 'घस्लृ अदने' (५४४) घस्, वि-अतिपूर्व० । आशीः सीष्ट । अनेन स० → त० ।
[यक्षीष्ट ] 'यर्जी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । आशीः सीष्ट । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-ब्रस्वपरिव्राजः शः पः' (२।१।८७) ज० ष० । 'ष ढोः कस्सि' (२।१।६२) प० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२|३|१५)
पत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० ।
[यक्ष्यते] यज् । भविष्यन्ती स्यते । 'यज- सृज - मृज-राज-भ्राज० ' (२1१।८७) ज० प० । ष ढोः कस्सि' (२1१।६२) प० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । क- पसंयोगे क्ष० ।
[आस्से] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । वर्त्त० से ।
[वस्से] 'वसिक् आच्छादने' (१११७) वस् । वर्त्त० से ।
[ अवात्ताम् ] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । अद्यतनी ताम् । सिच्चिषयेऽनेन स० त० । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३ | ४|५३) सिच् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धि: । ' धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थो:' ( ४१३।७०) सिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अवात्त ] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । अद्यतनी त । सिच्चिषयेऽनेन स० त० । सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । ‘व्यञ्जनानामनिटि’ ( ४ | ३ | ४५ ) वृद्धिः । ' धुङ्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः ' ( ४।३।७०) सिच्लोपः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२.९) अट् । सिचो लुकं स्थानित्वाद्भविष्यतीति न वाच्यम्, यतः सकारे तकार उक्तः, सकारस्य च वर्णविधित्वात् स्थानित्वं न स्यात्, 'स्थानीवाऽवर्णविधी' (७।४।१०९) इति न्यायात्, अत एव सिच्विषये स०
त० ॥ छ ॥
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ दीय् ] दीय् प्रथमा सि ।
[दीङ ] दीङ् पष्ठी डस् ।
[क्डिति] क् चङ् च = क्डौ, क्ङावितावनुबन्धौ' यस्याऽसौ क्ङित्, तस्मिन् ।
[ स्वरे] स्वर सप्तमी ङि ।
[उपदिदीये] 'दींड्च् क्षये' (१२४४) दी, उपपूर्व० । परोक्षा ए । अनेन दी० दीय्० इत्यादेशे कृते "दीय्” द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' ( ४।१।३९ ) ह्रस्वः ।
दीय्० इत्यादेशे कृते " दीय् 'द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्'
[उपदिदीयाते] दी, उपपूर्व० । परोक्षा आते । अनेन दी० (४|१|४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । ह्रस्वः' (४|११३९) ह्रस्वः ।
दीय् दीङ: क्डिति स्वरे ||४१३ १९३ ||
[उपदिदीयिरे] दी, उपपूर्व० । परोक्षा इरे । अनेन दी० Sनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः ।
द्विः ।
[उपदिदीयिध्वे, उपदिदीयिढ्वे ] दी, उपपूर्व० । परोक्षा ध्ये । अनेन दीय्० । द्विः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'हान्तस्थाञ्ञीड्भ्यां वा' (२।१।८१) ध० ० ।
[उपदिदीयानः] दी, उपपूर्व० । उपदिदीये । तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) कानप्र० आन । अनेन दीय् ।
दीडो ङित्करणं यङ्लु निवृत्त्यर्थम्
[उपदेद्यितः] दी, उपपूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा उपदीयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' ( ३।४।९) यङ्प्र० । ‘सन्-यङश्च’ (४|१|३) द्विः । ह्रस्वः' (४।१ । ३९) ह्रस्वः । ' बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । उपदेदेति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४१३२ ) इट् । 'योऽनेकस्वरस्य ' (२।१।५६ ) य० ।
[उपदानम्] उपदीयते = उपदानम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० अन । 'यबक्ङिति ' ( ४ १२।७ ) ई०
वृहद्वृत्तौ यक्ष्यति ।
आ० ।
[ उपदेदीयते] भृशं पुनः पुनर्वा उपदीयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३।४।९) यप्र० । 'सन् यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८ ) गु० ए ।
परोक्षायामित्येव सिद्धे " क्ङिति स्वरे" इति उत्तरार्थम् ||छ ।
[इडेत्पुसि ] इट् च एच्च पुस् च = इत्पुस्, तस्मिन् ।
[च] च प्रथमा सि ।
[आतः ] आत् षष्ठी ङस् ।
-
१९७
दीय्० इत्यादेशे कृते " दीय् "द्विर्वचनम् । 'व्यञ्जनस्या
इत्-पुसि चाऽऽतो लुक् ||४ | ३ |९४ ||
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [लुक्] लुक् प्रथमा सि ।
[पपतः] 'पां पाने' (२) पा । परोक्षा अतुस । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक तु स्वरे स्वरविधेः' (४।१।१) “पा''द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) हूस्वः । अनेन आलुक् ।
[पपुः] पा । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक्०' (४११) “पा"द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन आलुक् ।
[अदधत्] 'ट्धे पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४२१) धा । अद्यतनी दि → त् । 'ट्धे-श्वेर्वा' (३।४।५९) डा० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक्०' (४।११) “धा"द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० । अनेन आलुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[आहृत् 'हॅग् स्पर्धा-शब्दयोः' (९९४) हे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४१२१) ह्वा, आङ्पूर्व० । अद्यतनी दि → त् । 'हा-लिप्-सिचः' (३।४।६२) अड्य० → अ । अनेन आलुक् ।
[संस्था] 'प्ठ्यं गतिनिवृत्तौ' (५) ष्य । 'षः सोऽष्ट्य-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्ष० (१) / सूत्र (२९)) स्था, सम्पूर्व० । संस्थानं = संस्था । 'उपसर्गादातः' (५।३।११०) अड्य० → अ । अनेन आलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[प्रपा] ‘पां पाने' (२) पा, प्रपूर्व० । प्रकर्षेण पिबति जलमस्यामिति प्रपा । 'भिदादयः' (५।३।१०८) अम० → अ । अनेन आलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[पपिथ] 'पां पाने' (२) पा । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक्०' (४।१।१) “पा''द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) हस्वः । ‘सृजि-दृशि-स्कृ-स्वराऽत्वतस्तृज्नित्याऽनिटस्थवः' (४।४।७८) इट् । अनेन आलुक् ।
[तस्थिथ] स्था । परोक्षा थव । “द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४|११) "स्था"द्विः । 'अघोषे शिट:' (४।१।४५) सलुक् । 'हूस्वः' (४१३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) थ० →त० । सृजि-दृशि-स्कृ-स्वराऽत्वतस्तृनित्याऽनिटस्थवः' (४।४।७८) इट् । अनेन आलुक् ।
[दादितुम्] ‘डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । भृशं पुनः पुनर्वा ददाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प० । 'सन्-यङश्च' (४191३) “दा''द्वि: । हूस्वः' (४१1३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४१६४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । दादानाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । इट् । अनेन आलुक् ।
[दादितव्यम्] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । भृशं पुनः पुनर्वा ददाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यप्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) "दा''द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४११४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यडलुप । दादीयते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । इट् । अनेन आलुक । .
[व्यतिरे] 'रांक दाने' (१०६९) रा, वि-अतिपूर्व० । वर्त० ए । अनेन आलुक् । [व्यतिले] ‘लांक आदाने' (१०६८) ला, वि-अतिपूर्व० । वर्त० ए । अनेन आलुक् ।
[उदगुः] उत् 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । अद्यतनी अन् । 'इणिकोर्गा' (४।४।२३) इ० → गा० । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सिज्-विदोऽभुवः' (४।२।९२) अन्० → पुसादेशः → उस्० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अनेन आलुक् । ‘पिवैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप्०' (४।३।६६) सिच्लुप् ।
Jain Education Intemational
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[उदुः] 'डुदांगक दाने' (११३८) दा | अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सिज-विदोऽभुवः' (४।२।९२) अन्० → पुसादेशः → उस्० । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट' (४।३।६६) सिच्लुप् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अयुः] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । हस्तनी अन् । 'वा द्विषाऽऽतोऽनः पुस्' (४।२।९१) अन्० → पुसादेशः → उस्० । अनेन आलुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अरुः] 'रांक दाने' (१०६९) रा । हास्तनी अन् । ‘वा द्विषाऽऽतोऽनः पुस्' (४।२।९१) अन्० → पुसादेशः → उस्० । अनेन आलुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अलः] 'लांक आदाने' (१०६८) ला । हास्तनी अन् । 'वा द्विषाऽऽतोऽनः पुस्' (४।२।९१) अन० → पुसादेशः → उस्० । अनेन आलुक् । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
दानम] दा । दीयते = दानम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०
→ अन |
[ददो] दा । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “दा"द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘आतो णव औ' (४।२।१२०) औ । ‘ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ ।
[व्यत्यरे] रा, वि-अतिपूर्व० । हस्तनी इ । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (१।२।६)
[व्यत्यले] ला, वि-अतिपूर्व० । हस्तनी इ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल' (११२।६) ए।
अक्डिदर्थं शिदर्थं चेडादिग्रहणम् ॥छ।। "
संयोगाऽऽदेर्वाऽऽशिष्यः ।।४।३।९५॥
[संयोगाऽऽदेः] संयोग आदिर्यस्याऽसौ संयोगादिस्तस्य । [वा] वा प्रथमा सि । [आशिषि] आशिष् सप्तमी ङि । [ए:] ए प्रथमा सि । [ग्लेयात्, ग्लायात्] ‘ग्लैं हर्षक्षये' (३१) ग्लै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ग्ला । आशीः क्यात् → यात् । अनेन आ० → ए० विकल्पेन ।
[म्लेयात्, म्लायात्] ‘म्लैं गात्रविनामे' (३२) म्लें । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) म्ला । आशीः क्यात् → यात् । अनेन आ० → ए० विकल्पेन ।
[अपच्छायात्] अप दों (११४८) - ‘छोंच् छेदने' (११४९) छो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) छा । आशीः क्यात् → यात् इत्यत्र छकारस्य द्वित्वे सति संयोगादित्वस्य लाक्षणिकत्वान्न भवति ।
[यायात्] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या, निरपूर्व० । आशी: क्यात् → यात् । [नियात्] ‘यांक प्रापणे' (१०६२) या, निपूर्व० । आशीः क्यात् → यात् ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[ग्लासीष्ट] 'ग्लैं हर्षक्षये' (३१) ग्लै | 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४२११) ग्ला | आशीः सीष्ट ।
[ग्लानः] ‘ग्लै हर्षक्षये' (३१) ग्लै । ग्लायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'व्यञ्जनान्तस्थाऽऽतोऽख्याध्यः' (४।२७१) त० → न० ॥छ।।
म्लानः] ‘म्लें गात्रविनामे' (३२) म्लै । म्लायते स्य । 'क्त- क्तवत' (५1१1१७४) क्तप्र० →त । 'व्यञ्जनान्तस्था०' (४।२७१) त० → न० ।
गा-पा-स्था-सा-दा-मा-हाकः ॥४।३९६।।
[गापास्थासादामाहाकः] गाश्च पाश्च स्थाश्च साश्च दाश्च माश्च हाक् च = गापास्थासादामाहाक्, तस्य ।
[गेयात] के (३६) - ‘गै शब्दे' (३७) गै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) गै० → गा० । आशी: क्यात → यात् । अनेन आ० → ए० ।
[पेयात् गा-स्थोर्मध्ये पाठादौवादिकयोः ‘पां पाने' (२) पा । मैं शोषणे' (४७) पै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) पा । आशीः क्यात् → यात् । अनेन आ० → ए० ।
[स्थेयात 'ष्ठ गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० स० वक्षस्कार (१) | सूत्र (२९)) स्था । आशी: क्यात् → यात् । अनेन आ० → ए० ।
[अवसेयात्] ‘पोंच् अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सो । ः (४२) - 6 (४३) - ‘सैं क्षये' (४४) सै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) सा, अवपूर्व० । आशीः क्यात् → यात् । अनेन आ० → ए० ।
दासंज्ञः [देयात्] 'डुदांगक् दाने' (११३८) दा । आशीः क्यात् → यात् । अनेन आ० → ए० । [धेयात्] 'डुधांगक धारणे च' (११३९) धा । आशीः क्यात् → यात् । अनेन आ० → ए० । मियात] 'मांक माने' (१०७३) मा । आशी: क्यात →यात् । अनेन आ० → ए० । [हेयात् 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । आशी: क्यात् → यात् । अनेन आ० → ए० । ककारो यङ्लुपनिवृत्त्यर्थ:
[जहायात्] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । भृशं पुनः पुनर्वा जहाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ्वा ' (३।४।९) यङ्प० । 'सन्-यडश्च' (४191३) द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'न हाको लुपि' (४।१।४९) इति पूर्वस्याऽऽकारो न भवति ।
शेषाणां तु यलुप्यपि भवति
[जागेयात्] के (३६) - ‘गै शब्दे' (३७) गै | 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) गा । भृशं पुनः पुनर्वा गायति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद' (३।४।९) यप्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१३) द्विः । 'इस्वः' (४।१३९) इस्वः । 'ग-होर्जः' (४११४०) ग० → ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । आशीः क्यात् → यात् । अनेन
आ० → ए० । . [पापेयात्] पा । भृशं पुनः पुनर्वा पिबति-पायति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प० । 'सन् यङश्च' (४।१।३) द्विः । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । आशीः क्यात् → यात् । अनेन आ० → ए० ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[तास्थेयात्] स्था । भृशं पुनः पुनर्वा तिष्ठति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यडश्च' (४|१|३) द्विः । ‘अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलुक् । 'ह्रस्वः' (४/१/३९) ह्रस्वः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) थ० “आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । आशीः क्यात् यात् । अनेन आ०
० ।
ए० ।
[अवसासेयात्] सा । भृशं पुनः पुनर्वा अवस्यति अवसायति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४ ) यड्लुप् । आशीः क्यात् यात् । अनेन आ० ए० ।
[दादेयात्] दा । भृशं पुनः पुनर्वा ददाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) य० । 'सन् - यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'ह्रस्वः' (४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' ( ४|१|४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । आशीः क्यात् → यात् । अनेन आ० ए० ।
[दाधेयात्] धा । भृशं पुनः पुनर्वा दधाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४1९ ) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यङश्च’ (४|१|३) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । द्वितीय - तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० द० । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । आशी: क्यात् यात् । अनेन आ०
ए० ।
[मामेयात्] मा । भृशं पुनः पुनर्वा माति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) य० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) द्विः | 'ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । आशीः क्यात् → यात् । अनेन आ० ए० ।
[यायात् ] 'यांक् प्रापणे' (१०६२) या । आशीः क्यात् → यात् 1
[गासीष्ट ] गा । आशीः सीष्ट ।
[ पासीष्ट ] पा । आशीः सीष्ट ॥ छ ||
२०१
ईर्व्यञ्जनेऽयपि || ४ | ३ |९७ ।।
[ई] ई प्रथमा सि ।
[ व्यञ्जने] व्यञ्जन सप्तमी ङि ।
[ अयपि ] न यप् = अयप्, तस्मिन् ।
[गीयते] कैं ( ३६ ) - 'गैं शब्दे' (३७) गै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) गा । 'गां गतौ ' ( ५८६ ) गा । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य । अनेन आ०
ई० ।
[जेगीयते] गा । भृशं पुनः पुनर्वा गायति-गाते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३।४।९) य० । अनेन आ० ई० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८ ) गु० ए ।
[ गीतः, गीतवान् ] गा । गीयते स्म । गायति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०त क्तवतुप्र० → तवत् । ई० ।
अनेन आ०
[गीत्वा ] गा । गानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । अनेन आ० ई० ।
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [ पीयते ] पा । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन आ० ई० ।
[पेपीयते] पा । भृशं पुनः पुनर्वा पीयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यप्र० । अनेन आ० ई० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब् (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
२०२
[ पीतः पीतवान् ] पा । पीयते स्म । पायति स्म । 'क्तक्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० त क्तवतुप्र० तवत् । अनेन आ० ई० ।
[ पीत्वा ] पानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । अनेन आ०
ई० ।
[स्थीयते] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ ' ( ५ ) ष्ठा । 'पः सोऽष्ट्यै० ' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे० ' (न्या० सं० वक्षस्कार ( १ ) / सूत्र (२९)) स्था । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन आ०
ई० ।
[तेष्ठीयते] स्था । भृशं पुनः पुनर्वा स्थीयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३।४१९ ) य० । अनेन आ० ई० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । 'अघोषे शिट' (४/१/४५) सलुक् । 'ह्रस्व:' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी ' (४।१।४२) थ० त० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४|१|४८) गु० ए ।
दासंज्ञः [ दीयते ] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन आ० → ई० ।
[ देदीयते] दा । भृशं पुनः पुनर्वा दीयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) यप्र० । अनेन आ० ई० । 'सन्यङश्च' (४।१।३) द्विः । ह्रस्वः ' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[धीयते ] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन आ० → ई० ।
[ देधीयते ] धा । भृशं पुनः पुनर्वा दधाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । अनेन आ० ई० । 'सन्यश्चा' (४।१।३) द्विः । ' ह्रस्वः' (४|१|३९ ) ह्रस्वः । द्वितीय- तुर्ययोः पूर्वी (४।१।४२) ध० द० । आ-गुणावन्यादेः' ( ४।१।४८ ) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः ।
[धीतः, धीतवान् ] धा । धीयते स्म । दधाति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त क्तवतुप्र० तवत् । अनेन आ० ई० ।
[धीत्वा स्तनम् ] 'ट्वें पाने' (२८) धे । न डुधांग्क्, तस्य हित्वा इति स्यात् । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) धा । धानं पूर्वम् । 'प्राक्काले (५/४/४७) क्त्वाप्र० त्वा । अनेन आ० ई० । स्तन द्वितीया अम् ।
[मीयते] 'मांक माने' (१०७३) मा । 'मांक मान- शब्दयोः' (११३७) मा । 'मेंङ् प्रतिदाने' (६०३) मे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) मा । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन आ० ई० ।
[मेमीयते ] मा । भृशं पुनः पुनर्वा माति- मिमीते - मयते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३ | ४१९ ) ह्रस्वः । अनेन आ० ई० | ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वि: । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । ' आ - गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब् ́ (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलोपः ।
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२०३
हीयते] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । वर्त्तते । क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → यं । अनेन आ०→
[जेहीयते] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । भृशं पुनः पुनर्वा जहाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्म० । अनेन आ० → ई० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘ग होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'आ-गुणावन्यादे:' (४/११४८) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१1११३) अलोपः ।
[हीनः, हीनवान्] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । हीयते स्म । जहाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त, क्तवतुप्र० → तवत् । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० → न० ।
हाङो न भवति
[हायते] 'ओहांक गतौ' (११३६) हा । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य ।
[जाहायते] 'ओहांड्क् गतौ' (११३६) हा । भृशं पुनः पुनर्वा जिहीते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वि: । हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[तस्थतुः] स्था । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “स्था''द्विः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलुक् । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) थ० → त० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलुक् ।
तस्थः] स्था । परोक्षा उस । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) “स्था''द्वि: । 'अघोषे शिटः' (४/११४५) सलुक । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) इस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) थ० → त० । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलुक् ।
[माहि] 'मांक माने' (१०७३) मा । पञ्चमी हि ।
[गाता] गा । श्वस्तनी ता ।
[दाता] दा । श्वस्तनी ता । [प्रगाय] प्रगाणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । ‘अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् → य० । [प्रपाय] प्रपाणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् → य० ।
[प्रस्थाय] प्रस्थानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र०
→ त्वा । 'अनञः क्त्वो यप' (३।२।१५४) यप
→य० ।
[प्रदाय प्रदानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० →त्वा । 'अनञः क्त्वो यप' (३।२।१५४) यप् → य० ।
[प्रधाय] प्रधानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप' (३।२।१५४) यप → य० ।
[प्रमाय] प्रमाणं पूर्वम् । [प्रहाय] प्रहाणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् → य ।
Jain Education Intemational
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[आपीय] 'पींच पाने' (१२५१) पी, आङ्पूर्व० । आपयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् य० ।
२०४
स्वरादावन्तलोपविधानाद् व्यञ्जनादौ लब्धे व्यञ्जनग्रहणं साक्षाद् व्यञ्जनप्रतिपत्त्यर्थम् तेन क्विव्लुकि स्थानिवद्भावेनापि न भवति [ शंस्थाः पुमान्] शं सुखं तत्र तिष्ठतीति । 'शमो नाम्न्यः' (५।१।१३४ ) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपैः प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२) स०र० । पुम्स् । प्रथमा सि । पुंसोः पुमन्स्' (१।४।७३) पुमन्स् । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) सलोपः ||छ ||
[घ्राध्मोः ] घ्राश्च ध्माश्च = [s] यङ् सप्तमी ङि ।
घ्रा-धमोर्यङि || ४ | ३ |९८ ।।
घ्राध्मोः । षष्ठी ओस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलुक् ।
घ्राध्मौ, तयोः
[जेधीयते ] 'घां गन्धोपादाने' (३) घ्रा । भृशं पुनः पुनर्वा जिघ्रति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) य० । अनेन आ० → ई० । 'सन्-यङश्च' (४|१|३) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । ‘द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ०ग० । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'आ-गुणावन्यादेः ' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
1
[हनः ] हन् पष्ठी डस् [घ्नीः ] घ्नी प्रथमा सि । [वधे ] वध सप्तमी ङि ।
=
[देध्मीयते ] 'मां शब्दाऽग्निसंयोगयोः' (४) ध्मा । भृशं पुनः पुनर्वा धमति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३/४/९) य० । अनेन आ० ई० । 'सन् - यडश्च' (४।१।३) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः ' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० द० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[घ्रायते ] घ्रा । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७० ) क्यप्र०य । [ ध्यायते] ध्मा । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य ।
[ जाघ्रीतः ] घ्रा । भृशं पुनः पुनर्वा जिघ्रतः । व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यडश्च’ (४।१।३) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) घ०ग० । 'ग-होर्ज:' ( ४|१|४०) ग० ज० । 'आ-गुणावन्यादेः ' ( ४।१।४८ ) आ । वर्त्त० तस् । 'एषामी व्यञ्जनेऽद:' ( ४।२।९७) आ० ई० ।
Jain Education Intemational
[ दाध्मीतः ] ध्मा । भृशं पुनः पुनर्वा धमतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४१९) प्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) " ध्मा 'द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० द० । 'आ-गुणावन्यादेः ' ( ४|१|४८) आ । वर्त्त० तस् । 'एषामी व्यञ्जनेऽद : ' ( ४ |२|९७) आ० ई० |छ ।
हनो घ्नीर्वधे || ४ | ३ |९९ ॥
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[जेघ्नीयते] 'हनंक् हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । भृशं पुनः पुनर्वा हन्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराट्ठे' (३१४।९) यप्र० । अनेन हन्० → ‘“घ्नी’आदेशः । ' सन्-यश्च' (४|१|३) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ह्रस्वः’ (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ०ग० । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४० ) ग० ज० । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[द्विषो जेघ्नीयिषीष्ट वः ] हन् । भृशं पुनः पुनर्वा वध्यात् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) य० । अनेन हन्० → “घ्नी” आदेशः । 'सन् - यङश्च' (४|१|३) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ०ग० । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग०ज० । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । आशी: सीष्ट । इट् । 'अतः ' ( ४ | ३ |८२) अलोपः । युष्मद् पष्ठी आम् । 'पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये वस्-नसो वहुत्वे' (२।१।२१) वसादेशः ।
[जंघन्यते] हन् । भृशं पुनः पुनर्वा हन्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) य० । 'सन् - यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० ज० । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४।१।५१ ) मोऽन्तः । ' अङे हि-हनो हो घः पूर्वात् '
(४।१।३४) ह० घ० ।
२०५
[जेघ्नीतः ] 'हनंक् हिंसा - गत्योः ' (११००) हन् । भृशं पुनः पुनर्वा हन्ति ( हतः) । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) यङ्ग्य्र० । ‘बहुलं लुप्’ (३।४।१४ ) यड्लुप् । अनेन “घ्नी" आदेशः । ' सन्-यडञ्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ' द्वितीय - तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ० ग० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४/१/४८) गु० ए । वर्त्त० तस् ।
तिघात् ||४ | ३ |१०० ॥
ञ्णी, ञ्णावितावनुबन्धी' यस्याऽसौ ञ्णित्, तस्मिन् ।
[ ञ्णिति] ञ् च ण् च =
[ घात् ] घात् प्रथमा सि ।
[घातः ] 'हनंक् हिंसा - गत्योः ' (११०० ) हन् । हननं = घातः । ‘भावा-ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । अनेन " घात्" आदेशः ।
[घातयति] हन् । घ्नन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । अनेन " घात्” आदेशः । वर्त्त० तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । [घातकः] हन् । हन्तीति घातकः । 'णक-तृचौ ' ( ५।११४८ ) णकप्र० अक । अनेन " घातू" आदेशः । [साधुघाती] साधु-हन् । साधु हन्तीति । 'साधौ ' ( ५ | १|५५) णिन्प्र०इन् । अनेन " घात् " आदेशः । प्रथमा सि । ‘इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । ' दीर्घयाव् ० ' (१।४।४५) सिलोपः । नाम्नो नोऽनहून: ' (२1१1९१ )
नलुक् ।
[घातंघातम् ] हन् । अभीक्ष्णं हननं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० । अनेन " घात्” आदेशः । 'भृशाऽऽभीक्ष्ण्याऽविच्छेदे द्विः प्राक् तमवादेः' (७।४।७३) द्विः ।
[हतः] हन् । वर्त्त० तस् । ‘यमि-रमि-नमि-गमि- हनि-मनि-वनति - तनादेर्धुटि क्ङिति' (४।२।५५) नलुक् ।
P. कुटिलं हन्ति । 'गत्यर्थात् कुटिले' ( ३|४|११ ) य० ।
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
जि-णवि घन् ।।४।३।१०१।। 5 [जि] ञ् सप्तमी ङि । [णवि] णव् सप्तमी ङि । [घन्] घन् प्रथमा सि ।
[अघानि] 'हनंक हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच → इ-तलोपश्च । अनेन “घन्' आदेशः । ‘णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[जघान हन् । परोक्षा णव । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः' (४1919) द्विः । 'ग-होर्जः' (४११४०) ह० → ज० । अनेन “घन्' आदेशः । 'णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[अहं जघन, अहं जघान अस्मद् प्रथमा सि । त्वमहं सिना प्राक् चाऽकः' (२।१।१२) अहम् । हन् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक०' (४।११) द्वि: । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । अनेन "घन्” आदेशः । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'णिद्वान्त्यो णव' (४।३।५८) विकल्पेन अन्त्यो णव णिवद्भवति ।।छ।।
नशेर्नेश् वाऽङि ।।४।३।१०२।। [नशेः] नशि षष्ठी डस् । [नेश्] नेश् प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि । [अडि] अङ् सप्तमी ङि ।
[अनेशत्, अनशत्] 'नशौच अदर्शने' (१२०२) नश् । अद्यतनी दि → त् । 'लुदिद्-धुतादि-पुष्यादेः परस्मै' (३।४।६४) अङ्म० → अ । अनेन वा नेश् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अनेशताम्, अनशताम्] नश् । अद्यतनी ताम् । 'लृदिद्-धुतादि-पुष्यादेः परस्मै' (३।४।६४) अझ० → अ । अनेन वा नेश् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।।
[अनेशन्, अनशन्] नश् । अद्यतनी अन् । 'लुदिद्-धुतादि०' (३।४।६४) अप्र० → अ । अनेन वा नेश् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अनेशम, अनशम] नशु । अद्यतनी अम् । 'लुदिद-धुतादि०' (३।४।६४) अप्र० → अ । अनेन वा नेश० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[नश्यति] 'नशौच अदर्शने' (१२०२) नश् । वर्त्तः तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य ।।छ।।
श्वयत्यसू-वच-पतः श्वा-ऽस्थ-वोच-पप्तम् ।।४।३।१०३।।
[श्वयत्यसूबचपतः] श्वयतिश्च असूश्च वचश्च पत् च = श्वयत्यसूवचपत्, तस्य ।
[श्वाऽस्थवोचपप्तम] श्वश्च अस्थश्च वोचश्च पप्तश्च = श्वाऽस्थवोचपप्तम् ।
P.' निश्च ण च, तस्मिन् ।
Jain Education Intemational
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[अश्वत्, अश्वताम्, अश्वन्] 'ट्वाश्चि गति-वृद्ध्योः' (९९७) श्वि | अद्यतनी दि-ताम्-अन् । ‘ॠदिच्छ्वि-स्तम्भू-म्रुचूम्लुचू-गु- ग्लुचू - ग्लुञ्च - जो वा' ( ३।४।६५) अग्र० अ । अनेन श्वि० श्व० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अश्वः ] श्वि । अद्यतनी सि । 'ऋदिच्छ्वि स्तम्भू- मुचू०' (३|४|६५) अ० अ । अनेन श्वि० श्व० । 'सो रुः' (२।१।७२ ) स० २० । रः पदान्ते० ' (१।३।५३) विसर्गः ।
२०७
[आस्थत् ] 'असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस् । अद्यतनी दि । ' शास्त्यसू- वक्ति - ख्यातेरङ्' (३।४।६०) अप्र० । अनेन अस्० → अस्थ० । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आ ।
[आस्थताम् ] अस् । अद्यतनी ताम् । 'शास्त्यसू- वक्ति-ख्यातेरङ्' ( ३।४।६०) अप्र० । अनेन अस्० अस्थ० । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आ ।
[आस्थन् ] अस् । अद्यतनी अन् । 'शास्त्यसू - वक्ति-ख्यातेरङ्' ( ३।४।६०) अप्र० । अनेन अस्० अस्थ० । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आ ।
[अपास्थत] अप 'असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस् । अद्यतनी त । 'शास्त्यसू० ' ( ३।३१६०) अप्र० । अनेन अस्० → अस्थ० । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आ ।
[अवोचत्] 'वचंक् भाषणे' (१०९६) वच् । अद्यतनी दि । ' शास्त्यसू - वक्ति - ख्यातेरङ्' ( ३।४।६०) अप्र० । अनेन वच् वोच० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अट् ।
[अवोचताम्] वच् । अद्यतनी ताम् । 'शास्त्यसू० ' ( ३।४।६०) अप्र० । अनेन वच्० वोच० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अवोचन्] वच् । अद्यतनी अन् । 'शास्त्यसू० ' ( ३।४।६०) अप्र० । अनेन वच्० वोच० । 'अड् धातोरादि० (४।४।२९) अट् ।
[अवोचत] वच् । अद्यतनी त । 'शास्त्यसू० ' ( ३ | ४ |६०) अप्र० । अनेन वच्० वोच० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अपप्तत्] 'पत्लृ गतौ' (९६२) पत् । अद्यतनी दि । 'लृदिद् द्युतादि पुष्यादेः परस्मै' ( ३।४।६४) अप्र० । अनेन पत्० → “पप्त” आदेशः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अपप्तताम्] पत् । अद्यतनी ताम् । 'लृदिद्- द्युतादि- पुष्यादेः परस्मै' ( ३।४१६४) अप्र० । अनेन पत्० पप्तादेशः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अपप्पन्] पत् । अद्यतनी अन् । 'लृदिद् द्युतादि- पुष्यादेः परस्मै' ( ३।४।६४) अप्र० । अनेन पत्० पप्तादेशः । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अशेश्वियत्, अशोशुवत् ] श्वि । भृशं पुनः पुनर्वा अश्वत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'लुप्यय्वृल्लेनत्' (७|४|११२ ) - लुप्तस्यापि स्थानित्वं दृश्यते । 'वा परोक्षा-यङि' (४।१।९०) य्वृत् उ० । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः । उभयत्र द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९ ) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः ' ( ४।१।४८) गु० ए ओ । अद्यतनी दि तू । 'ऋदिच्छ्रिव - स्तम्भू० ' ( ३।४।६५) अ० अ । 'अड् धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् । ‘संयोगात्' (२।१।५२ ) इय् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५०) उव् ॥छ।।
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
[शीङ: ] शीङ् पष्ठी ङस् ।
[ ए ] ए प्रथमा सि ।
[शिति] श् इदनुबन्धो यस्याऽसौ शित्, तस्मिन् ।
[शेते] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । वर्त्त० ते । अनेन ए ।
[शयाते] शी । वर्त्त० आते । अनेन ए । 'एदैतोऽयाय् (१।२।२३) अय् । । अनेन ए । 'शीडो रत्' (४।२।११५) अन्ते० रते० ।
[शेरते] शी । वर्त्त० अन्ते [शेताम्] शी । पञ्चमी ताम् । अनेन ए ।
[ शयीत ] शी । सप्तमी ईत । अनेन ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ अशेत ] शी । ह्यस्तनी त । अनेन ए । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । [ शयानः ] शी । शेते इत्येवंशीलः । ' वयः-शक्ति-शीले' (५।२।२४) शानप्र० (१।२।२३) अय् ।
[अतिशयानः] अतिशेते अतिशयानः । ' शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) आनश्प्र० आन । अनेन ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[शिश्ये] शी । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः' (४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) य० । ( ' योऽनेकस्वरस्य ' (२।१।५६ ) य० ) ।
[संशीतिः] संशयनं संशीतिः । श्रवादिभ्यः' (५।३।९२) क्तिप्र० ति ।
[शेशीतः ] शी । भृशं पुनः पुनर्वा शयाते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) य० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यङश्च' (४|११३) द्विः । 'ह्रस्वः' ( ४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० तस् ।
=
शीङ एः शिति || ४ | ३ | १०४ ।।
=
Jain Education Intemational
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[शेश्यति ] शी । भृशं पुनः पुनर्वा शेरते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४१९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) द्विः । ' ह्रस्व ' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । ' आ-गुणावन्यादेः ' ( ४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० अन्ति । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ॥छ ||
आन । अनेन ए। 'एदैतोऽयाय्'
क्ति यश || ४ | ३ |१०५ ||
[क्डिति ] क् च ङ् च = कौं, कावितावनुबन्धौ यस्याऽसौ क्ङित्, तस्मिन् ।
[य] य् सप्तमी ङि ।
[ शय् ] शय् प्रथमा सि ।
[शय्यते] 'शीङ्क् स्वप्ने' (११०५) शी । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन "शय्” आदेशः ।
[शाशय्यते] शी । भृशं पुनः पुनर्वा शेते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) यप्र० । अनेन " शय्" आदेशः । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ ।
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ संशय्य ] सम्-शी । संशयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप्य । अनेन " शय्” आदेशः ।
[ शय्या ] शी । शय्यतेऽस्यामिति शय्या । 'समज-निपत्-निषद् - शीड्-सुग्-विदि-चरि-मनीणः' (५।३।९९) क्यप्प्र० य। अनेन " शय्" आदेशः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ ।
=
[शिश्यानः ] शी । शिश्ये : शिश्यानः । ' तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) कानप्र० आन । द्विर्धातुः परोक्षाङे प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः' (४।१।१) द्विः । 'ह्रस्वः' ( ४ | १ | ३९ ) ह्रस्वः । ' इवर्णादे० ' (१।२।२१) यत् । ('योऽनेक०' (२।१।५६ ) यत्) ।
[शेयम्] शी । शय्यते
शेयम् । 'य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३ |१) गु० ए ।
[ संशेशीय] सम्-शी । भृशं पुनः पुनर्वा संशेते । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) य० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । संशेशयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप्य ||छ।
उपसर्गादूहो ह्रस्वः || ४ | ३ |१०६ ।।
ह्रस्वः ।
२०९
=
[उपसर्गात्] उपसर्ग पञ्चमी इसि ।
[ऊहः ] ऊह् षष्ठी डस् । ऊहाश्चासावूह् च = ऊह्, तस्य ।
[ह्रस्वः ] ह्रस्व प्रथमा सि ।
[समुह्यते] 'ऊहि वितर्के' (८७०) ऊहू, सम्पूर्व० । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन
[समुह्यात्] ऊहू, सम्पूर्व० । आशीः क्यात् → यात् । अनेन ह्रस्वः ।
[समुह्य] सम्-ऊह् । समूहनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० यप् । अनेन ह्रस्वः ।
एवं परि- अभिपूर्वकः ।
[ते] ऊह् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य ।
[समूहितम् ] सम् ऊह् । समू (मु) ह्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । यद्वा समूहनम् । 'क्लीवे क्तः ' (५।३।१२३) क्तप्र० त । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । सि-अम् ।
[ अभ्यूोऽयमर्थः] अभि ऊह् । अभ्युते । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् ध्यण्' (५।१।१७) घ्यण्प्र०य ।
[ओह्यते] आङ् आ-ऊह् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन ह्रस्वः । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्’
(१।२।६) ओ ।
[समात] सम्-ऊह् । ह्यस्तनी त । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० औ । पुनः ह्रस्वत्वं प्राप्नोति, ऊकाराभावान्न
भवति ।
त्वा । ' अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४)
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
आशिषीणः ।।४।३।१०७।। [आशिषि] आशिष् सप्तमी ङि । [ईणः] ईश्चासौ इण् च = ईण, तस्य = ईणः । षष्ठी डस् ।
[उदियात्] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ, उत्पूर्व० । आशीः क्यात् → यात् । 'दीर्घश्च्चि-यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घत्वे सति अने ह्रस्वः ।
[समियात्] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ, सम्पूर्व० । आशीः क्यात् → यात् । दीर्घश्च्चि-यङ्' (४।३।१०८) दीर्घत्वे सति अनेन ह्रस्वः ।
[अन्वियात्] ‘इंण्क् गती' (१०७५) इ, अनुपूर्व० । आशीः क्यात् → यात् । 'दीर्घश्च्चि-यङ्' (४।३।१०८) दीर्घत्वे सति अनेन ह्रस्वः ।
[ईयात्] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । आशीः क्यात् → यात् । दीर्घश्च्चि-यङ्' (४।३।१०८) दीर्घः ।
[समेयात्] सम्-आयूर्व०, इ । आशीः क्यात् → यात् । 'दीर्घश्च्चि-यङ्' (४।३।१०८) दीर्घः । अनेन ह्रस्वे कृते आङ सह एत्वे च कृते पुनर्हस्वत्वं प्राप्नवतः (?) ईकाराभावेन निषिध्यते ।
[प्रतीयात्] प्रति-इ । आशीः क्यात् → यात् । 'दीर्घश्च्चि०' (४।३।१०८) दीर्घः । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । अत्र समानलक्षणे दीर्घ सति कथं न इस्वः ? न, दीर्घ सति उपसर्गात् परस्येणोऽभावात् ।।छ।।
दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्-क्येषु च ।।४।३।१०८।। [दीर्घः] दीर्घ प्रथमा सि । [च्चियङ्यक्क्येषु] च्विश्च यङ् च यक् च क्यश्च = च्चियङ्यक्क्याः , तेषु । [च] च प्रथमा सि ।
[शुचीकरोति शुचि । अशुचिं शुचिं करोति = शुचीकरोति । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे चिः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । अनेन दीर्घः । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) च्चिलोपः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप ।
[शुचीस्यात् शुचि । अशुचिः शुचिः स्यात् = शुचीस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७।२।१२६) च्विप्र० । अनेन दीर्घः । 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) च्चिलोपः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप ।
[पटूकरोति पटु । अपटुं पटुं करोति = पटूकरोति । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७।२।१२६) विप्र० । अनेन दीर्घः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) च्चिलोपः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ।
[पटूभवति] अपटुः पटुः भवति । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां (७।२।१२६) च्विप्र० । अनेन दीर्घः । 'अप्रयोगीत' (१११३७) विलोपः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ।
[पटूस्यात् अपटुः पटुः स्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । अनेन दीर्घः । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विलोपः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ।
[चेचीयते] 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । भृशं पुनः पुनर्वा चिनोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२११
अनेन दीर्घः । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) गु०. ए. ।
[तोष्ट्रयते] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे नैमित्तिक स्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्ष० (१)/ सूत्र (२९)) स्तु । भृशं पुनः पुनर्वा स्तौति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । अनेन दीर्घः । 'सन-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलुक । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ ।
[मन्तूयति] 'मन्तु रोष-वैमनस्ययोः' (१९९६) मन्तु इति सौत्रो धातुः । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक' (३।४।८) यकप्र० → य । अनेन दीर्घः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११३) अलोपः ।
विल्गूयति] 'वल्गु माधुर्य-पूजयोः' (१९९७) वल्गु इति सौत्रो धातुः । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्' (३।४।८) यकप्र० -> य । अनेन दीर्घः । वर्त्त० तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४१७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः ।
बहुवचनात् क्यशब्देन क्यन्-क्यङ्-क्यड्ड्-क्यानामविशेषेण ग्रहणम् । [निधीयति] निधि । निधिमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । अनेन दीर्घः ।
[दधीयति] दधि । दधि इच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यनप्र० → य । अनेन दीर्घः ।
[श्येनायते] श्येन । श्येन इवाचरति । ‘क्यङ्' (३।४।२६) क्यप्र० → य । अनेन दीर्घः । [भृशायते] भृश । अभृशो भृशो भवति । 'च्यर्थे भृशादेः स्तोः' (३।४।२९) क्यप्र० → य । अनेन दीर्घः ।
[लोहितायते, लोहितायति लोहित । अलोहितो लोहितो भवति = लोहितायते । 'डाच-लोहितादिभ्यः पित्' (३।४।३०) क्य प्र० → य । अनेन दीर्घः । ‘क्यषो नवा' (३।३।४३) इत्यात्मनेपदं वा ।
[चीयते] चि । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन दीर्घः । [श्रूयते श्रु । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन दीर्घः । [चीयात्] चि । आशीः क्यात् → यात् । अनेन दीर्घः । [स्तूयात्] स्तु । आशीः क्यात् → यात् । अनेन दीर्घः । [चेषीष्ट] चि । आशीः सीष्ट । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए ।
च्चि-क्यानां ग्रहणादधातोरप्ययं विधिः ।।छ।।
ऋतो री ||४।३।१०९।। [ऋतः] ऋत् षष्ठी ङस् । [1] री प्रथमा सि ।
[पित्रीकरोति] पित । अपितरं पितरं करोति = पित्रीकरोति । 'क-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे चिः' (७।२।१२६) च्विप्र० । अनेन ऋत्० → री० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) च्चिलोपः ।
[पित्रीभवति अपिता पिता भवति = पित्रीभवति । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्विप्र० । अनेन ऋत्० → री० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) च्चिलोपः ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[पित्रीस्यात् पितृ । अपिता पिता स्यात् = पित्रीस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । अनेन ऋत० → री० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) च्चिलोपः । 'असक भुवि' (११०२) अस् । सप्तमी यात् । 'श्ना-ऽस्त्योर्मुक्' (४।२।९०) अलोपः ।
[चेक्रीयते] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । भृशं पुनः पुनर्वा करोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० → अनेन क्री० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादे:' (४।११४८) गु० ए । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० ।
जेहीयते] 'हंग हरणे' (८८५) ह । भृशं पुनः पुनर्वा हरति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्य० → य । अनेन ही० । 'सन्-यङश्च' (४।१३) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेलुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) गु० ए । 'ग-होर्जः' (४/११४०) ह० → ज० ।
[पित्रीयति] पितृ । पितरमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन च' (३।४।२३) क्यनप्र० → य । अनेन ऋत्० →री०।
[मात्रीयति] मातृ । मातरमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । अनेन ऋत्० → री०।
[पित्रीयते] पितृ । पितेवाचरति । 'क्यङ' (३।४।२६) क्यप्र०
→ य । अनेन ऋत० →री० ।।
[मात्रीयते] मातृ । मातेवाचरति । ‘क्यङ्' (३।४।२६) क्यङ्प० → य । अनेन ऋत्० → री० ।
[चेकीर्यते] ‘कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । भृशः पुनः पुनर्वा किरति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० → य । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् → किर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घत्वम् । दीर्घत्वस्य असत्त्वात् ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'क-डश्च' (४।११४६) क० → च० ।
__ [निजेगिल्यते] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ, निपूर्व० । गर्हितं निगिलति । 'गृ-लुप-सद-चर-जप-जभ-दश-दहो गये' (३।४।१२) यय० → य । 'ऋतां क्डित्तीर्' (४।४।११६) इर् → गिर् । भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घत्वम् । दीर्घत्वस्य असत्त्वात् 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) गु० ए । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'ग्रो यङि' (२।३.१०१) इति लत्वम् ।।छ।।
रिः श-क्या-5ऽशीर्ये ।।४३११०॥
[रिः] रि प्रथमा सि । [शक्याऽऽशीर्य] आशिपो यः = आशीर्यः, शश्च क्यश्च आशीर्यश्च = शक्याऽऽशीर्यम्, तस्मिन् ।
व्याप्रियते] 'पृड्त् व्यायामे' (१४६५) पृ, वि-आयूर्व० । वर्त० ते । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । अनेन रि० → प्रि० । 'संयोगात्' (२।१।५२) इय् ।
[आद्रियते] 'दंडुत् आदरे' (१४६६) दृ, आयूर्व० । वर्त्त० ते । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । अनेन रि० → द्रि० । 'संयोगात्' (२।१।५२) इय् ।
[क्रिया] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । करणं = क्रिया । 'कृगः श च वा' (५।३।१००) शप्र० → अ । अनेन
P.卐 अनादरे ।
Jain Education Intemational
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२१३
रि० → क्रि० । 'संयोगात्' (२।१।५२) इय् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[क्रियते] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य । अनेन रि० → क्रि० । [हियते] 'हग हरणे' (८८५) ह । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन रि० → हि० ।
[क्रियात्] कृ । आशी: क्यात् → यात् । अनेन रि० → क्रि० ।
[हियात ह । आशीः क्यात् → यात् । अनेन रि० → हि० ।
हस्वविधानात् पूर्वेण दीर्घत्वं न भवति ।।छ।।
ईश्च्चाववर्णस्याऽनव्ययस्य ।।४।३.१११।।
[ई:] ई प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [च्चौ] च्चि सप्तमी ङि । [अवर्णस्य अवर्ण षष्ठी डस् । [अनव्ययस्य न अव्ययं = अनव्ययम्, तस्य ।
[शुक्लीकरोति शुक्ल । अशुक्लं शुक्लं करोति । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । अनेन अवर्णस्य ई० ।
शुक्लीभवति शुक्ल । अशुक्लः शुक्लः भवति । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्वे च्विः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । अनेन अवर्णस्य ई० ।
[शुक्लीस्यात् शुक्ल । अशुक्लः शुक्लः स्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । अनेन अवर्णस्य ई०।
[मालीकरोति माला । अमालां मालां करोति । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । अनेन अवर्णस्य ई० ।
[मालीभवति] माला । अमाला माला भवति । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । अनेन अवर्णस्य
ई० ।
मालीस्यात माला । अमाला माला स्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७१२।१२६) चिप्र० । अनेन अवर्णस्य
[दिवाभूता रात्रिः] 9 अदिवा दिवा भूता । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'अप्रयोगीत' (१।१।३७) च्चिलोपः ।
[दोषाभूतमहः] अदोषा दोषा भूतं = दोषाभूतम् । ‘कृ-भ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) च्चिलोपः ।
दीर्घत्वापवादो योगः ।।छ।।
P. ॥ अदिवा दिवा भवति स्म । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'गत्यर्था-ऽकर्मक०' (५।१।११) क्तप्र० → त ।
Jain Education Intemational
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
क्यनि ।।४।३।११२।। [क्यनि] क्यन् सप्तमी ङि ।
[पुत्रीयति] पुत्रमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । अनेन अवर्णस्य ई० । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[मालीयति मालामिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यनप्र० → य । अनेन अवर्णस्य ई० । वर्तक तिव । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
दीर्घत्वापवाद: ।।छ।।
क्षुत-तृड्-गद्धेऽशनायोदन्य-धनायम् ।।४।३।११३।।
[क्षुत्तृड्गर्द्ध] 'क्षुधंच बुभुक्षायाम्' (११८२) क्षुध् । क्षोधनं = क्षुत् । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५३।११४) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) विप्लोपः । 'ञितृषच् पिपासायाम्' (१२१२) तृष । तर्षणं = तृट् । 'क्रुत-संपदादिभ्यः क्विप' (५।३।११४) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१1१३७) क्विपलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ध० → त० । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ष० → ड० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ड० → ट० । 'गृधूच अभिकाक्षायाम्' (११८७) गृध् । गर्द्धनं = गर्द्धः । “भावा-ऽकों :' (५।३।१८) घजप्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । क्षुध (त्) च तृट् च गर्द्धश्च = क्षुत्तृट्(ड्)गर्द्धम्, तस्मिन् ।
[अशनायोदन्यधनायम् अशनायश्च उदन्यश्च धनायश्च = अशनायोदन्यधनायम् ।
[अशनायति] अशन । अशनमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन च' (३।४।२३) क्यनप्र० → य । अनेन "आ"निपातः ।
[उदन्यति उदक । उदकमिच्छति । क्यनप्र० । अनेन उदक० → उदन्निपात्यते ।
[धनायति धनमिच्छति । क्यन्प्र० । अनेन "आ"निपात्यते ।
[अशनीयति अशनमिच्छति । 'अमाव्ययात क्यन च' (३।४।२३) क्यनप्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अवर्णस्य
[उदकीयति] उदकमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अवर्णस्य
[धनीयति दानाय] धनमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अवर्णस्य ई० । दान चतुर्थी डे ||छ।।
वृषाश्वान्मैथुने स्सोऽन्तः ॥४।३।११४।।
[वृषाश्वात्] वृषश्च अश्वश्च = वृषाश्वम्, तस्मात् ।
[मैथुने] मिथुनस्य कर्म-भावो वा । 'युवादेरण' (७।१।६७) अणप० -→ अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृ० ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सप्तमी ङि ।
स्सः] सकारादिः सः = स्सः । प्रथमा सि ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पाद: ॥
[अन्तः] अन्त प्रथमा सि ।
अन्तः(न्त)शब्दाभावे सर्पिष्ष्यतीत्यत्रोत्तरेण सागमे तस्य च प्रत्ययत्वात् 'नाम सित्' (१।१।२१) इत्यनेन सर्पिस्शब्दस्य पदत्वे सो रुत्वं स्यात्तस्य 'श-ष-से श-ष-सं वा' (१३१६) इति वा रस्य सत्वे सर्पिःस्यति सर्पिरस्यति इति रूपद्वयं स्यात् । अन्तः (न्त)-सद्भावे त्ववयवत्वेनाऽविभक्त्यन्तात् सकारस्योत्पादे तन्मध्यत्वात् प्रकृतिसस्य 'नाम्यन्त०' (२।३।१५) इति पत्वे 'सस्य श-षौ' (१।३।६१) इति प्रत्ययस्य षत्वे सर्पिष्ष्यतीति स्यात् ।
[वृषस्यति गौः] वृष । वृषमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । अनेन सोऽन्तः → स् ।
वृषाऽश्वशब्दावत्र मैथुने वर्त्तते ।
[सा क्षीरकण्ठकं वत्सं वृषस्यन्ती न लज्जिता] सा क्षीरकण्ठकं वत्सं मैथुनेच्छायां वर्त्तमानौ क्व दृष्टावित्याह-रामोक्तिः । सा क्षीरेत्यादि । क्षीरं कण्ठे यस्य । ‘शेषाद् वा' (७।३।१७५) कचप्र० → क० । वृपमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । अनेन सोऽन्तः → स्० । वृषस्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र०
→ अत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । 'अवर्णादश्नोऽन्तो वाऽतुरीड्योः ' (२११११५) अत० → अन्त । न लज्जिता । लज्जनं = लज्जा । 'भिदादयः' (५।३।१०८) अप्र० । आप् । लज्जा संजाता अस्य । 'तदस्य सञ्जातं तारकादिभ्य इतः' (७।११३८) इतप्र० ।
अत्र पूर्वार्द्धम्- "कुसुमायुधसंपातव्यथमानमतिः पुनः" ।
लक्ष्मणं सा वृपस्यन्ती महोक्षं गौरिवागमत] लक्ष्मण द्वितीया अम् । सा वृषस्यन्ती पूर्ववत् । महत्-उक्षन् मांडणी । महांश्चासावुक्षा च = महोक्षा । 'जात-महद्-वृद्धादुक्ष्णः कर्मधारयात्' (७।३।९५) अत्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अनुलुक् । 'जातीयैकार्थेऽच्चेः' (३।२७०) डाप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादे:' (२११/११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । द्वितीया अम् । गौरिवागमत् । अत्र पूर्वार्द्धम्- “अनेकं युगं जीविन्यायस्यास्त्रैवा त्रयोदशी'' इति ज्ञेयम् ।
[अधीयति] अश्वमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) अवर्ण० → ई० ।
[वृषीयति] वृषमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प० → य । 'क्यनि' (४।३।११२) ई० । रस इति द्विःसकारनिर्देशः षत्वं निषेधार्थः, तेन
[दधिस्यति] दधि । दधि भक्षितुमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प० → य । 'अस् च लौल्ये' (४।३।११५) सोऽन्तः → स्० । वर्त्त तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[मधुस्यति] मधु । मधु भक्षितुमिच्छति । ‘अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । 'अस् च लौल्ये' (४।३।११५) सोऽन्तः →स् । वर्त्त० तिव । 'कतर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११३) अलोपः ।
प्रसिद्धस्यैव पत्वस्य निषेधः, तेन सर्पिण्यतीत्यत्र 'सस्य श-पौ' (१।३।६१) इत्यनेनागमसकारस्य षत्वं भवत्येव, प्रसिद्धस्य तु दधिस्यतीत्यादिषु 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) इत्यनेन प्रतिपेधः ।।छ।।
Jain Education Intemational
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
अस् च लौल्ये ॥४।३।११५।। [अस्] अस् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलोपः । [च] च प्रथमा सि ।
[लौल्ये] लोलस्य भावः = लौल्यम् । 'पति-राजान्त-गुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृ० लौ । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । तस्मिन् ।
[दधिस्यति, दध्यस्यति दधि | दधि भक्षितुमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० । अनेन स्असोऽन्तश्च । 'इवर्णादरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) य० ।
[मधुस्यति, मध्वस्यति] मधु । मधु भक्षितुमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । अनेन स्-असोऽन्तश्च । ‘इवर्णादेरस्वे स्वरे०' (१।२।२१) व० ।
[क्षीरस्यति] क्षीरं भक्षितुमिच्छति । ‘अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० । अनेन सोऽन्तः → स्० वा ।
लवणस्यति लवणं भक्षितुमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य । अनेन सोऽन्तः → स्० वा । अस्विधानमनकारार्थः । अकारान्तेषु हि 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) इति लुकि सति विशेषो नास्ति ।
इति श्रीसिद्धहेमव्याकरणे बृहद्वृत्त्यवचूरिकायामाख्याते चतुर्थस्याध्यायस्य तृतीयः पादः । महाभारते हि कर्णः पाण्डवभ्राता सिन्धुराजश्च जयद्रथोऽर्जुनेन हत इत्युक्तमस्ति ।।छ।।
Jain Education Intemational
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
अस्ति-बुवोभू-वचावशिति ।।४।४।१।। [अस्तिबुवोः] अस्तिश्च बूश्च = अस्तिब्रुवौ, तयोः = अस्तिबुवोः । षष्ठी ओस् । संयोगात्' (२।१।५२) उव् । [भूवचौ] भूश्च वच् च = भूवचौ । [अशिति] श् इद्नुबन्धो यस्याऽसौ शित्, न शित् = अशित्, तस्मिन् = अशिति । अशिति प्रत्यये विषये(य)भूते ।
[अभूत्] 'असक् भवे(भुवि)' (११०२) अस् । अनेन “भू"आदेशः । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट्' (४।३।६६) सिच्लुप् । 'भवतेः सिज्लुपि' (४।३।१२) इति गुण-वृद्ध्योः प्रतिषेधः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[बभूव] अस् । अनेन भू० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक्०' (४।१।१) "भू' द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) भ० → ब० । 'भू-स्वपोरदुतौ' (४।१७०) उ० → अ० । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) आव् । 'भुवो वः परोक्षा-ऽद्यतन्योः ' (४।२।४३) आ० →ऊ० ।
[भविता] अस् । अनेन भू० । श्वस्तनी ता । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (११२।२४) अव् ।
[भूयात्] अस् । अनेन भू० । आशीः क्यात् → यात् ।
[अभविष्यत्] अस् । अनेन भू० । क्रियातिपत्तिः स्यत् । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[भविष्यति] अस् । अनेन भू० । भविष्यन्ती स्यति । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[बोभूयते] अस् । अनेन भू० । भृशं पुनः पुनर्वा भवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यड्स० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “भू"द्वि: । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) भु 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । वर्त्त० ते । ‘कर्त्तर्यनभ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[बभूषति] अस् । अनेन भू० । भवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सनप्र० । 'सन्-यडश्च'
Jain Education Intemational
Education Intermational
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । (४।१।३) “भू" द्विः । 'ह्रस्वः' ( ४।१।३९ ) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भु० बु० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् । 'ग्रह - गुहश्च सनः ' ( ४।४।५९) इग्निषेध: । 'नामिनोऽनिट्' ( ४ | ३ | ३३) सन्किद्वत् ।
भव्यम् । 'भव्य-गेय-जन्य- रम्या ऽऽपात्या ऽऽ प्लाव्यं नवा' (५1१1७ )
[भव्यम् ] अस् । अनेन भू० । भूयते भव्यनिपातः ।
२१८
[भवितुम्] भवनाय = भवितुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
=
[अवोचत्] 'बूंग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । अनेन " वच्" आदेशः । अद्यतनी दित् । 'शास्त्यसू० ' ( ३ | ४ | ६० ) अप० । श्वयत्यसू०' (४।३।१०३) “वोच्” आदेश: । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अवोचत] 'बू । अनेन वच्० । अद्यतनी त । 'शास्त्यसू० ' ( ३।४।६०) अप्र० । ' श्वत्यसू-वच - पतः श्वा०' (४।३।१०३) "वोच्” आदेश: । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[उवाच ] बू । अनेन वच्० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१19 ) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'यजादि- वश् वचः सस्वरान्तस्था वृत्' ( ४|१ | ७२) य्वृत् व० उ० । ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[ऊचे ] बू । अनेन वच्० । परोक्षा ए । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) वृत् व० उ० । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः । [वक्ता ] वू । अनेन " वच्" आदेश: सर्वत्र । वक्तीति वक्ता । 'णक-तृचौ ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्- पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डा : ' (१।४।८४) सि० डा० । ' डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'च-जः क - गम्' (२।१।८६) च० क० ।
[उच्यात्] बू । अनेन वच्० । आशीः क्यात् [ वक्षीष्ट ] बू । अनेन वच्० । आशीः सीष्ट (२।३।१५) पत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० ।
[अवक्ष्यत् ] बू । अनेन वच्० । क्रियातिपत्तिः स्यत् । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' ( २।३।१५ ) षत्वम् । क षसंयोगे क्ष० । अट् ।
यात् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् व० उ० । । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'नाम्यन्तस्था० '
[अवक्ष्यत ] बू । अनेन वच्० । क्रियातिपत्तिः स्यत । 'चजः क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० । अट् ।
[ वक्ष्यति ] बू । अनेन वच्० । भविष्यन्ती स्यति । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० ।
[ वक्ष्यते ] तू । अनेन वच्० । भविष्यन्ती स्यते । 'चजः क- गम्' (२।१।८६) च० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० ।
-
[वावच्यते ] वू । अनेन वच्० । भृशं पुनः पुनर्वा वक्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्- यङश्च' (४।१।३) द्वि: । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे’ (२।१।११३) अलोपः ।
बृहद्वृत्तौ भवितव्यम् ।
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[विवक्षति] बू । अनेन वच्० । वक्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । सन्-यडञ्च' (४।१।३) द्विः ।
क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । क - पसंयोगे
'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'च-ज: क- गम्' (२।१।८६) च० क्ष० । वर्त्त० तिव ।
[वक्तव्यम्] द्रू । अनेन वच्० । उच्यते । 'तव्याऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'च-जः क-गम् ' (२।१।८६) च०
→ क० ।
[ वक्तुम् ] बू । अनेन वच्० । वचनाय = वक्तुम् । क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५|३ | १३) तुम्प्र० । 'च-जः कगम्' (२।१।८६) च० क० ।
२१९
बूंग्कोऽनुस्वारेत्त्वाद्वच इडभावः ।
[ कथं लावण्य उत्पाद्य इवास यत्नः ?] अषी (९३१)- 'असी गत्यादानयोश्च' (९३२) अस् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८) आ ।
[ईक्षामास] ‘ईक्षि दर्शने’ (८८२) ईक्ष् । परोक्षा ए । 'गुरुनाम्यादेरनृच्छूर्णो:' ( ३।४।४८) आम् ।
[अस्ति] 'असक् भवे(भुवि ) ' (११०२) अस् । वर्त्त व् ।
[स्यात्] अस् । सप्तमी यात् । ' श्ना- ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलुक् ।
[ अस्तु ] अस् । पञ्चमी तुव् ।
[आसीत्] अस् । ह्यस्तनी दिव् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् → ई । 'स्वरादेस्तासु' ( ४१४ ।३१) वृ०
आ ।
[ सन् ] 'असक् भवे (भुवि )' (११०२) अस् । अस्तीति सन् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । ‘श्ना-ऽस्त्योर्लुक्’ (४।२।९०) अलुक् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । ' दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५ ) सिलुक् । 'पंदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[ब्रवीति] 'बूंग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । वर्त्त० तिव् । 'बूतः परादिः ' ( ४ | ३ |६३ ) ईत् । 'नामिनो गुणोऽक्ति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव् ' (१।२।२४) अव् ।
[ब्रूते] वू । वर्त्त० ते ।
[ ब्रूयात्] वू । सप्तमी यात् ।
[ब्रवीतु] बू । पञ्चमी व् तु । 'बूतः परादिः ' ( ४ | ३ |६३) ईत् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ | 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[अब्रवीत् ] ब्रू । ह्यस्तनी दिव्त् । ब्रूतः परादिः ' ( ४|४|६३ ) ईत् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४।३।१) गु० ओ । ‘ओदौतोऽवाव्’ (१।२।२४) अव् । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
[ब्रुवन्] बू । ब्रवीतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० अत् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५० ) उव् । (‘संयोगात्' (२।१।५२) उद्) । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । ' दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[बुवाणः] बू । बू बुवाण: । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०'
(२।१।५०) उव् । ('संयोगात्' (२।१।५२) उव्) ।
२२०
1
[भव्यम् ] 'असम्भवे (भुवि ) ' (११०२) अस् । भूयते
भव्यम् । घ्यविषये भूरादेशे कृते गुणे सति व्यक्ये' ( १ ।२।२५) अव् । यद्वा अस्तीति भव्यम् । प्रत्ययविषयेऽपि अनेन भूरादेशः । ' भव्य - गेय - जन्य - रम्या -ऽऽपात्या-ऽऽप्लाप्यं नवा' ( ५1१1७) यप्र० । अथवा भूयते भव्यम् । प्रत्ययविषयेऽपि भूरादेशः । य एच्चात:' ( ५।१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'य्यक्ये' (१।२।२५) अव् । सि-अम् ॥
[वाच्यम्] बू । उच्यते = वाच्यम् । घ्यण्विषयेऽपि अनेन " वच्" आदेश: । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । धात्वन्तरेणैव सिद्धेऽस्ति बुवोरशिति प्रयोगनिवृत्त्यर्थं वचनम्, बूगादेशस्य फलवत्यात्मनेपदार्थं च ॥ छ ॥
=
अघञ्क्यबलच्यजेर्वी ||४।४।२।।
[ अघञ्क्यबलचि] घञ् च क्यप् च अल् च अच् च = घञ्क्यबलच्, न घञ्क्यबलच् = अघञ्क्यबलच्, तस्मिन् । [ अजे:] अजि षष्ठी इस् ।
[व] वी प्रथमा सि । सूत्रत्वात् सिलोपः । अनुस्वारेदिडभावार्थः ।
[विवाय] 'अज क्षेपणे च' (१३९) अज् । अनेन "वी' आदेशः । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे प्राक् ० ' (४।१1१) ‘“वी’द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९ ) ह्रस्वः । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
=
[वीयात् ] अज् । अनेन वी० । आशीः क्यात् → यात् ।
[प्रवेता ] अज्, प्रपूर्व० । अनेन वी० । श्वस्तनी ता । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४|३|१) गु० ए ।
[प्रवेयम्] अज्, प्रपूर्व० । प्रवीयते = प्रवेयम् । घ्यण्विषयेऽनेन “वी" आदेशे कृते 'य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । सि-अम् ।
[प्रवयणीयम् ] प्रवीयते = प्रवयणीयम् । 'तव्याऽनीयौ' (५।१।२७) अनीयप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[प्रवायकः ] अजू, प्रपूर्व० । प्राजतीति प्रवायकः । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० अक । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृ० ऐ । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) आय् ।
[प्रवीय] प्राजनं प्रवयणं वा पूर्वम् । अनेन "वी” आदेशः । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । ‘अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ।
Jain Education Intemational
[प्रीतः] प्रवीयते स्म । अनेन वी० । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । [प्रवीतिः ] प्राजनं प्रवीतिः । अनेन वी० । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र०
=
ति ।
[ समाजः ] अज्, सम्पूर्व० । समजनं = समाजः । ‘भावा- ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[उदाजः ] अज्, उत्पूर्व० । उदजनं | = उदाजः । 'भावा-Sकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० )
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२१
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥ उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[समज्या] समजनं = समज्या । 'समज-निपत्-निषद्-शीङ-सुग्-विदि-चरि-मनीणः' (५।३।९९) क्यप्प्र० → य । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[समजः पशूनाम्] समजनं = समजः । ‘समुदोऽजः पशौ' (५।३।३०) अल्प० → अ । [उदजः पशूनाम्] उदजनं = उदजः । ‘समुदोऽजः पशौ' (५।३।३०) अल्प० → अ । [अजः] अजतीत्यजः । 'अच्' (५/११४९) अच्प्र० → अ । [अजा] अजतीत्यजा । ‘अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । ‘आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ||छ।।
त्रने वा ||४|४३॥
[त्रने] ता च अनश्च = त्रनम्, तस्मिन् । [वा] वा प्रथमा सि ।
[प्रवेता, प्राजिता] 'अज क्षेपणे च' (१३९) अज, प्रपूर्व० । प्राजतीति प्रवेता । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० →तृ । अनेन वा “वी''आदेशः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) सि०→ डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[प्रवयणो दण्डः, प्राजनो दण्डः] प्रवीयतेऽनेनेति प्रवयणः । ‘करणा-ऽऽधारे (५।३।१२९) अनट्प्र० । अनेन वा "वी"आदेशः । गुणे सति 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । प्रथमा सि । दण्ड प्रथमा सि ।
प्रवेष्यति, प्राजिष्यति प्र-अज । अनेन वा “वी"आदेशः । भविष्यन्ती स्यति । प्रथमे गुणः । पक्षे 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[प्रविवीषति, प्राजिजिषति] प्रवेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्रत्ययात् प्रथमेऽनेन वी० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) “वी''द्विः । 'हूस्वः' (४।१३९) ह्रस्वः । द्वितीये इट् । 'लोकात्' (१1१1३) "अ" पाठठ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४191४) द्विः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[प्रवेतव्यम्, प्राजितव्यम्] प्रवीयते । मतान्तरेऽनेन वा “वी"आदेशः । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । गुणः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[प्रवेतुम्, प्राजितुम्] प्राजनाय = प्रवेतुम् । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । गुणः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।।छ।।
चक्षो वाचि क्शांग-ख्यांग ।।४।४।४।।
[चक्षः] चक्ष षष्ठी ङस् । [वाचि] वाच् सप्तमी ङि ।
P.' तृश्च ।
Jain Education Intemational
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
२२२
[क्शांग्ख्यांग्] क्शांग् च ख्यांग च = + क्शांग्ख्यांग्, प्रथमा सि । अनुस्वारेदिडभावार्थः ।
[आक्शाता, आखशाता, आख्याता] 'चक्षिक व्यक्तायां वाचि' (११२२) चक्ष, आपूर्व० । अनेन "क्शांग"आदेशे कृते श्वस्तनी ता । द्वितीये तु 'शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा' (१९३५९) ककारस्य खकारः । तृतीये 'ख्यांग"आदेशोऽनेन, श्वस्तनी ता ।
[आक्शास्यति, आखशास्यति, आख्यास्यति] चक्षु, आड्यूर्व० । अनेन "क्शांग"-"ख्यांग"आदेशे कृते भविष्यन्ती स्यति । द्वितीये तु 'शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा' (१३५९) क० → ख० ।
[आक्शास्यते, आख्शास्यते, आख्यास्यते] चक्ष, आड्यूर्व० । अनेन 'क्शांग" - "ख्यांग''आदेशे कृते भविष्यन्ती स्यते । द्वितीये तु 'शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा' (१।३।५९) क० → ख० ।
[आक्शेयात्, आक्शायात्, आख्शेयात्, आख्शायात्, आख्येयात्, आख्यायात् चक्ष, आयूर्व० । अनेन “क्शांग्" ४ आदेशः, "ख्यांग्" २ आदेशः । आशीः क्यात् → यात् । प्रथमे-तृतीये-पञ्चमे च 'संयोगाऽऽदेर्वाऽऽशिष्येः' (४।३।९५) एत्वम् । तृतीये-चतुर्थे तु 'शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा' (१३५९) क० → ख० ।।
[आचाक्शायते, आचाख्यायते] चक्ष्, आङ्यूर्व० । भृशं पुनः पुनर्वा आचष्टे । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यङ्म०, पूर्वमनेन 'क्शांग्" - "ख्यांग्" आदेशस्ततो यड्स० । द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ख० → क० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'हस्वः ' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलोपः ।
[आक्शातव्यम्, आख्यातव्यम्] चक्ष्, आड्पूर्व० । आख्यायते = आकशातव्यम्, आख्यातव्यम् । अनेन "क्शांग" -- "ख्यांग्" आदेशः । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । सि-अम् ।
[आक्शेयम्, आख्येयम्] आख्यायते = आक्शेयम्-आख्येयम् । अनेन “क्शांग्" - "ख्यांग्" आदेशः । ‘य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र०, आ० → ए० । सि-अम् ।
बोधे- [विचक्षणः] वि-चक्ष । विविधं चष्टे = विचक्षणः । 'नन्द्यादिभ्योऽनः' (५।१।५२) अनप्र० । 'तृ-कृ-शपृ-भृ-वृ-श्रु-रुहि-रु-लक्षि-विचक्षि-चुक्कि-बुक्कि-तगयङ्गि-मङ्कि-कङ्कि-चरि-समीरेरणः' (उणा० १८७) अणो वा । 'स्व र्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः ।
[चक्षुः] चक्षु । चष्टे = दर्शनेन वस्तुं जानातीति चक्षुः । 'चक्षेः शिद्वा' (उणा० १००१) उस्प० । वर्जनेऽर्थे [संचक्ष्यते] चक्ष, सम्पूर्व० ।
[अवसंचक्ष्याः] चक्ष्, अव-सम्पूर्व० । अवसंचक्षन्ते(ते) = अवसंचक्ष्याः । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।१।१७) घ्यणप्र० → य ।
[परिसंचक्ष्या दुर्जनाः] चक्ष्, परि-सम्पूर्व० । परिसंचक्षन्ते(ते) = परिसंचक्ष्याः । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५।१।१७)
P. + क्शांग्ख्यांगौ । P. विख्यायतेऽनेनेति विचक्षणः । 'करणा-5ऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० → अन ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
घ्यण्प्र०य । दुर्जन प्रथमा जस् ।
[संचक्ष्य गतः ] सम्-चक्षू । संख्यानं पूर्वं
=
यप्' ( ३।२।१५४) यप् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलुप् ।
संचय । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'अनञः क्त्वो
हिंसायाम्-[नृचक्षा राक्षसः] नृ-चक्ष् । नॄन् चष्टे = नृचक्षाः | 'चक्षः शिद्वा' (उणा० ९६९ ) अस्प्र० । प्रथमा सि । ‘अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्- व्यञ्जनात् से: ' (१।४।४५) सिलुक् । 'सो रुः ' (२।१।७२ ) स० र० । —रो रे लुग् दीर्घश्चादिदुतः ' (१।३।४१) रत्नोपः । राक्षस प्रथमा सि ।
[आचष्टे] आ-चक्षु | वर्त्त० ते । 'संयोगस्याऽऽदौ स्कोर्लुक्' (२।१।८८) कलुक् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१|३|६०) त०ट० ।
गकारः फलवद्विवक्षायामात्मनेपदार्थस्तेन स्थानिवद्भावेन नित्यमात्मनेपदं न भवति || छ।
नवा परोक्षायाम् ||४|४|५ ।।
२२३
[ नवा ] नवा प्रथमा सि ।
[परोक्षायाम् ] परोक्षा सप्तमी ङि । ' आपो ङितां ये-यास् - यास्याम् ' (१।४।१७ ) याम् ।
[आचक्शौ, आचख्शौ, आचख्यो] 'चक्षिक् व्यक्तायां वाचि' (११२२) चक्षु, आङ्पूर्व० । परोक्षा णव् । अनेन वा “क्शांग्” - “ख्यांग्” आदेशः । द्विर्धातुः परोक्षा ङे प्राक् ० ' ( ४।१।१) द्विः । ' व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) हस्वः । 'क-इश्च - ञ्' (४।१।४६) क० च० । ' आतो णव औ' (४।२।१२० ) औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२ ) औ । ' शिट्याद्यस्य ० ' ( १ । ३ । ५९) क० ख० । 'द्वितीय -तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) ख०क० । 'कडश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० ।
[भृज्जः] भृज्ज् षष्ठी डस् ।
[भर्ज्] भर्ज् प्रथमा सि ।
-
[आचक्शे, आचख्शे, आचख्ये] चक्ष्- आड्यूर्व० । परोक्षा ए । अनेन वा " क्शांग् " " ख्यांग्” आदेशः । द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ह्रस्वः' ( ४|१ | ३९ ) ह्रस्वः । 'क-डश्चञ्' (४।१।४६) क० च० । 'शिट्याद्यस्य द्वितीयो वा' (१।३।५९) क० ख० । तृतीये तु 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ख० क० । 'क - ङश्च ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'इडेत् - पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलोपः । [आचचक्षे] चक्षु, आड्पूर्व० । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४११।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । । छ ||
Jain Education Intemational,
भृज्जो भर्ज् ||४|४|६||
[बभर्ज, बभ्रज्ज] 'भ्रस्जत् पाके' (१३१६) भ्रस्ज् । 'सस्य श- पौ' ( ११३ | ६१) स० श० । 'तृतीयस्तृतीयचतुर्थे' (१।३।४९) श० ज० । परोक्षा णव् । अनेन वा " भर्ज्” आदेशः । द्विर्धातुः परोक्षा - ङे प्राक् तु० ' ( ४|१|१) द्विः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० ।
[बभर्जतुः, बभ्रज्जतुः ] भ्रस्ज् । 'सस्य श-षौ ' (१।३।६१ ) स० श० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) श०
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
→ ज० । परोक्षा अतुस । अनेन वा “भर्ज" आदेशः । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० ।
[बभर्तुः, बभ्रज्जुः] भ्रस्ज् । 'सस्य श-पौ' (११३६१) स० → श० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (११३।४९) श० → ज० । परोक्षा उस् । अनेन वा “भर्ज" आदेशः । “द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० ।
भीष्ट, भ्रक्षीष्ट भ्रस्ज़ । आशीः सीष्ट । अनेन वा "भर्ज" आदेशः । द्वितीये तु 'संयोगस्याऽऽदौ स्कोलक' (२1१1८८) सलुक् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वस्च-परिवाजः शः षः' (२११८७) ज० → प० । 'ष-ढोः कस्सि' (२/११६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० ।
[भा, भ्रष्टा] भ्रस्ज् । श्वस्तनी ता । अनेन वा भर्ज । द्वितीये तु 'संयोगस्याऽऽदौ स्कोर्लुक्' (२।१९८८) सलुक् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज०' (२।१९८७) ज० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[अभाीत, अभ्राक्षीत भ्रस्ज् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन वा भर्जु । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृ० आ । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज०' (२।११८७) ज० → प० । 'ष-ढोः कस्सि' (२१११६२) ष० →क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[बिभर्भति, बिभ्रक्षति, बिभर्जिषति, बिभ्रज्जिषति] भ्रस्ज । भ्रष्टुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । प्रथमे-तृतीये च अनेन "भर्ज" आदेशः । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'सन्यस्य' (४।१५९) इ । द्वितीये-चतुर्थे च । 'सस्य शषौ' (१।३।६१) स० → श० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३१४९) श० → ज० । 'इवृध-भ्रस्ज-दम्भ-श्रि-यूण्णु-भर-ज्ञपिसनि-तनि-पति-वृद्-दरिद्रः सनः' (४।४।४७) इट् । प्रथमे-द्वितीये च 'यज-सृज-मृज-राज०' (२११८७) ज० →ष० । 'षढोः कस्सि' (२।१।६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० ।
[भय॑म, भदग्यम] भ्रस्ज । भृज्यते । 'ऋवर्ण-व्यञ्जनाद् घ्यण' (५।११७) घ्यणप्र० → य । अनेन वा भर्छ । 'सस्य श-षौ' (१।३।६१) स० → श० | "दन्त्यापदिष्टं कार्यं तालव्यस्यापि भवतीति" विज्ञानात् 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) इत्यनेन दत्वे । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) द० → ज० । 'क्तेऽनिटश्च-जोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० ।
[भर्गः, भ्रद्गः] भर्जनं = भर्गः । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । अनेन वा भर्ज । शेषं पूर्ववत !
[भर्जनम्, भ्रज्जनम्] भृज्यते = भर्जनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन । अनेन वा भ०ि । ‘हादहस्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्विः । शेषं पूर्ववत् ।
[भृज्जति] भ्रस्ज् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । 'ग्रह-वस्व-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१1८४) यवृत् । 'सस्य श-षौ' (११३१६१) सस्य → श० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (११३।४९) श० → ज० ।
- [भृज्जते] भ्रस्ज् । वर्त० ते । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । ‘ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) यवृत् । 'सस्य श-षौ' (१1३६) सस्य → श० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (११३।४९) श० → ज० ।
[भृज्यात] भ्रस्ज । आशीः क्यात् । अनेन वा भर्ज । 'ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१९८४) य्वृत् ।
Jain Education Intemational
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२२५
[भृज्यते] भ्रस्ज् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र०य । अनेन वा भर्ज्० । 'ग्रह-व्रस्व-भ्रस्ज-प्रच्छः ' (४।१।८४) य्वृत् ।
[भृष्टः ] भृज्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० ( ४।१।८४ ) य्वृत् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज० ' (२।१।८७) ज० ट० । प्रथमा सि ।
तवत् । अनेन वा भर्ज्० । 'ग्रह - वस्च- भ्रस्जष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६० )
[ भृष्टवान् ] भृज्जति स्म । 'क्तक्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० प्रच्छः ' ( ४।१।८४) वृत् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज० ' (२।१।८७) ज० त० → ट० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७० ) नोऽन्तः । ' अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९० ) दीर्घः । ' दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५ ) सिलोपः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[बरीभृज्यते] भ्रस्ज् । भृशं पुनः पुनर्वा भृज्जति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३।४।९) य० । अनेन भर्ज्० । 'ग्रहव्रस्व-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) पूर्वेण स्वरेण सह रेफस्य य्वृत् । 'सन्- यङश्च' ( ४1१1३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० → अ० । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । ऋमतां री' (४।१।५५ ) "री" आगमः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः ।
परत्वाद् भर्जादेशेऽपि स्थानिवद्भावेन पूर्वेण स्वरेण सह वृति भविष्यति ।
त । अनेन वा भर्ज्० । 'ग्रह-व्रस्व-भ्रस्ज-प्रच्छः ' ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) तo
लुप्ततिनिर्देशो यङ्लुनिवृत्त्यर्थः
[बर्भुज्यते] भ्रस्ज् । भृशं पुनः पुनर्वा भृज्जति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४१९ ) य० । 'ग्रह - वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः ' (४।१।८४) य्वृत् । 'सन्- यश्च' (४/१1३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्’ (४।१।३८) ऋ० अ० । 'द्वितीय- तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० ब० । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६ ) “र्” आगमः । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य । प्रकृतिग्रहणे यङ्लुबन्तस्यापि ग्रहणम्' (न्या० स० वक्षस्कार ( १ )/ सूत्र ( १७ ) ) इति न्यायात् अत्र द्वित्वे सपूर्वस्य मा भूत् । । छ ||
प्राद् दागस्त आरम्भे ते ||४|४|७||
[ प्रात्] प्र पञ्चमी इसि ।
[ दाग: ] दाग् षष्ठी डस् ।
[त्त] त प्रथमा सि । 'सो रुः ' (२।१।७२) स०र० ।
[आरम्भे] आरम्भ सप्तमी ङि ।
[ते] क्त सप्तमी ङि ।
[ प्रत्तः, प्रदत्तः ] प्र 'डुदांक दाने' (११३८) दा । प्रदातुमारब्धवानिति वाक्यम्, न तु प्रदातुमारब्धवान् इति प्रशब्दार्थ - स्यारम्भस्य प्रारब्धवानित्यनेनैवोक्तत्वात् प्रशब्दप्रयोगे तु पौनरुक्तं ( क्त्यं) स्यात् । 'आरम्भे' (५।१।१०) क्तप्र० त । अनेन वादा० " त्त्" आदेश: । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) तुलोपः । 'दत्' (४|४|१०) दा० "दत्" आदेशः ।
दातुं प्रारब्धवानित्यर्थः ।
[परीत्तम्] परि-दा । परिदातुमारब्धः । 'आरम्भे' (५/१/१०) क्तप्र० त । 'स्वरादुपसर्गाद् दस्ति कित्यधः '
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
(४।४१९) दा० "त्त्" आदेशः । 'दस्ति' ( ३।२।८८) इति दीर्घत्वम् । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८ ) तुलोपः ।
[प्रत्तम्] 'दों छेदने' (११४८) दो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) दा, प्रपूर्व० । प्रदातुमारब्धः । 'आरम्भे' (५1१1१०) क्तप्र० → त । 'स्वरादुपसर्गाद् दस्ति कित्यधः ' ( ४/४/९) दा० ० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८ ) तुलोपः ।
२२६
आरम्भादन्यत्र नित्यमेव
[ प्रत्तम् ] प्रकर्षेण दीयते स्म । क्तप्रत । 'स्वरादुपसर्गाद् दस्ति कित्यधः' ( ४१४१९) त्त्० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) तुलोपः ।
[प्रत्तवान् ] प्रदातुमारब्धवान् । क्तवतुप्र०
धुटि स्वे वा' (१/३/४८) त्लोपः । दातुं प्रवृत्त इत्यर्थः ।
द्विस्तकार आदेशः सर्वादशार्थः, अन्यथा 'पष्ठ्याऽन्त्यस्य' (७|४|१०६) इत्याशंक्या 'अनेकवर्णः सर्वस्य' (७|४|१०७) इत्यस्य न्यायस्य प्रवर्त्तनार्थम् ||छ ||
नि-वि-स्वन्ववात् ||४|४|८ ।।
[ निविस्वन्ववात् ] निश्च विश्च सुश्च अनुश्च अवश्च = निविस्वन्ववम्, तस्मात् ।
[नीत्तम्, निदत्तम् ] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा, निपूर्व० । निदीयते स्म । क्तप्र० ‘दस्ति' (३।२।८८) दीर्घः । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) लोपः । द्वितीये 'दत्' (४|४|१०) दा०
सि-अम् ।
तवत् । 'स्वरादुपसर्गाद् दस्ति कित्यधः ( ४/४/९ ) " त्त् आदेशः । 'धुटो
[वीत्तम्, विदत्तम्] दा, विपूर्व० 1 + विदीयते स्म । क्तप्रत । अनेन वा त्० । 'दस्ति' ( ३।२।८८) दीर्घः । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८ ) त्लोपः । द्वितीये 'दत्' (४|४|१०) दा० → “दत् ” आदेशः । सि-अम् ।
[सूत्तम्, सुदत्तम्] दा, सुपूर्व० 1 सुष्ठु दीयते स्म । क्तप्रत । अनेन वा त्तू० । 'दस्ति' ( ३।२।८८) दीर्घः । 'धुटो धुटि स्वे वा' (११३।४८) त्लोपः । द्वितीये 'दत्' ( ४|४|१०) दा० "दत्" आदेशः । सि-अम् ।
P.
P.
[ अनूत्तम्, अनुदत्तम्] दा, अनुपूर्व० । अनुदीयते स्म । प्र० त । अनेन वा त्त्० । 'दस्ति' ( ३।२।८८) दीर्घः । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) तुलोपः । द्वितीये 'दत्' (४|४|१०) दा० " दत्" आदेशः । सि-अम् ।
[ प्रदत्तम् ] प्रदातुमारब्धम् ।
[सुदत्तम्] सुदातुमारब्धम् ।
[अवत्तम्, अवदत्तम् ] दा, अवपूर्व० । अवदीयते स्म । क्तप्र० त । अनेन वा त्० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) तुलोपः । द्वितीये 'दत्' (४|४|१०) दा० " दत्" आदेश । सि-अम् । अवदत्तं विदत्तं च प्रदत्तं चादिकर्मणि । सुदत्तमनुदत्तं च निदत्तमिति चेष्यते ॥
[अवदत्तम् ] अवदातुमारब्धम् ।
नितरां दीयते ।
सुतरां दीयते ।
त
Jain Education Intemational
। अनेन वा त्त्० । " दत्" आदेशः ।
P. + विशेषेण दीयते ।
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
२२७
[अनुदत्तम्] अनुदातुमारब्धम् । सर्वत्र ‘आरम्भे' (५1१1१०) क्तप्र० →त । मतान्तरेऽनेन दा -→ त्त०.। 'दत्' (४।४।१०) दा० → दत्० । सि-अम् । तन्मतसंग्रहार्थमारम्भ इत्यनुवर्तनीयम् ॥
स्वरादुपसर्गाद दस्ति कित्यधः ।।४।४।९।।
[स्वरात्] स्वर पञ्चमी डसि । [उपसर्गात्] उपसर्ग पञ्चमी डसि । [द:] दा षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२१११०७) आलुक् । [ति] त् सप्तमी ङि । [किति] क् इदनुवन्धो यस्याऽसौ कित्, तस्मिन् । [अधः] न धा = अधा, तस्य ।
[प्रत्तः] 'डुदांगक् दाने' (११३८) दा, प्रपूर्व० । प्रदीयते स्म । 'क्त क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । अनेन दा० → त् । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) त्लोपः ।
प्रत्तवान] दा, प्रपूर्व० । प्रददाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन दा० →त्त० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) त्लोपः ।
[परीत्तः] दा, परिपूर्व० । परिदीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । अनेन दा० → त्त्० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) तलोपः । 'दस्ति' (३।२।८८) दीर्घः ।
[परीत्तवान्] दा, परिपूर्व० । परिददाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन दा० → त्त्० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) त्लोपः । ‘दस्ति' (३।२।८८) दीर्घः ।
परीत्रिमम दा, परिपूर्व० । परिदानेन निवृत्तम् । 'इवितस्त्रिमक तत्कृतम्' (५।३1८४) त्रिमप्र० → त्रिम | अनेन दा० → त्० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) त्लोपः । 'दस्ति' (३।२।८८) इति दीर्घत्वम् ।
__ [प्रणीत्रिमम्] दा, प्र-निपूर्व० । प्रणिदानेन निवृत्तम् । ‘ड्वितस्त्रिम तत्कृतम्' (५।३।८४) त्रिमप्र० → त्रिम । अनेन दा० → त्० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) तलोपः । 'दस्ति' (३।२।८८) इति दीर्घत्वम् ।
__ [अवत्तवान्] 'दों छेदने' (११४८) दो । अवद्यति स्म । क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन दा० → त्० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) त्लुक् ।
[अवत्तिः] अवदानं = अवत्तिः । 'उपसर्गादातः' (५।३।११०) इत्यस्य वाधकः ‘श्र्वादिभ्यः' (५।३।९२) क्तिप्र० → ति । अनेन दा० → ० । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१३।४८) त्लोपः ।
[दधि दत्तम्] दधि प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् । दीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'दत्' (४।४।१०) दा० → दत् ।
[लता दिता] दीयते स्म । क्तप्र० । 'दो-सो-मा-स्थ इ:' (४।४।११) इ० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ । [निर्दत्तम्] नितरां दीयते स्म । क्तप्र० → त । 'दत्' (४।४।१०) दा० → दत् ।
Jain Education Intemational
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
Nawaranewwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwhere
→ त । 'दत्' (४।४।१०) दा०
→ दत्० । 'दिर्ह-स्वरस्यानु नवा' (१।३।३१)
[दुर्दत्तम् दुर्दीयते स्म । क्तप्र० द्वित्वम् ।
[निर्दितम] नितरां दीयते स्म । क्तप्र०
→ त । 'दो-सो-मा-स्थ इः' (४।४।११) इ० ।
[दर्दितम] दुर्दीयते स्म । क्तप्र० →त । 'दो-सो-मा-स्थ इ:' (४।४।११) आ० → इ० । 'हदिर्ह-स्वरस्यानु नवा' (११३।३१) द्वित्वम् ।
[प्रदाता व्रीहयः]प्रदायते स्म । क्तप्र० → त । प्रथमा जस् । व्रीहि प्रथमा जस् ।
निदातानि भाजनानि] 'देव शोधने' (२९) दै । 'आत सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) दा, निपूर्व० । निदायते स्म । क्तप्र० → त । प्रथमा जस् । भाजन प्रथमा जस् ।
[प्रदाता] 'डुदांग दाने' (११३८) दा, प्रपूर्व० । श्वस्तनी ता ।
[प्रदाय 'डुदांगक दाने' (११३८) दा, प्रपूर्व० । प्रदानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप० → ता । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् ।
[निहितः] 'डुधांगक धारणे च' (११३९) धा, निपूर्व० । निधीयते स्म । क्तप्र० → त । 'धागः' (४।४।१५) धा० → “हि" आदेशः ।
निधीतः] 'ट्र्धे पाने' (२८) धे, निपूर्व० । निधीयते स्म । क्तप्र० → त । ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० -> छ।।
ई०
दत् ।।४।४।१०॥ [दत्] दत् प्रथमा सि ।
[दत्तः] ‘डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । दीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । अनेन दा० → दत्० ।
[दत्तवान् दा । ददाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन दा० → दत्० । [दत्तिः] दानं = दत्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० →ति । अनेन “दत्" आदेशः ।
दत्त्वा दानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन “दत्' आदेशः ।
[दितः] ‘दों छेदने' (११४८) दो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) दा । दीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'दो-सो-मा-स्थ इः' (४।४।११) आ० → इ० ।
[दितवान्] द्यति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘दो सो-मा-स्थ इः' (४।४।११) आ० → इ० ।
[दातं बर्हिः] 'दांव लवने' (१०७०) दा । दायते स्म । क्तप्र० → त । सि-अम् । [अवदातं मुखम्] 'देव् शोधने' (२९) दै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) दा । अवदायते स्म । क्तप्र० → त ।
P.卐 प्रदातुमारब्धः | 'आरम्भे' (५1१1१०) क्तप्र० → त ।
Jain Education Intemational
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२२९
सि-अम् ।
[धीतः] ट्र्धे पाने (२८) धे । धीयते स्म । क्तप्र० → त । ईर्व्यञ्जनेऽयपि (४।३।९७) आ० → ई० । [धीतवान] धयति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० → ई० । [धीत्वा] धानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० → ई० ।
[धीतिः] धानं = धीतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० → ई० ॥छ।।
दो-सो-मा-स्थ इः ||४|४|११||
[दोसोमास्थः] दोश्च सोश्च माश्च स्थाश्च = तत्, तस्य । [:] इ प्रथमा सि । द्यतेर्दद्रावस्य शेषाणामीत्वस्यापवाद: ।
[निर्दितः] ‘दों छेदने' (११४८) दो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) दा, निपूर्व० । निर्दीयते स्म । ‘क्त क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । अनेन आ० → इ० ।
[निर्दितवान्] नितरां द्यति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन आ० → इ० । [दित्वा] दानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन आ० → इ० । [दितिः] दानं = दितिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन आ० → इ० ।
[अवसितः] 'षोंच अन्तकर्मणि' (११५०) षो । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-वष्कः' (२।३।९८) सो । 'आत सन्ध्यक्षरस्य (४।२।१) सा । अवसीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । अनेन आ० → इ० ।
[अवसितवान्] अवस्यति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन आ० → इ० । [सित्वा] सानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन आ० → इ० । [सितिः] सानं = सितिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन आ० → इ० ।
[मितः] 'मांक माने' (१०७३) मा । ‘मांक मान-शब्दयोः' (११३७) मा । मेंङ् प्रतिदाने' (६०३) मे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) मा । मीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । अनेन आ० → इ० ।
[मितवान] माति स्म । मिमीते स्म । मयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन आ० → इ० ।
[मित्वा] मानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन आ० → इ० ।। [मितिः] मानं मितिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन आ० → इ० ।
[प्रस्थः स्थाल्याम्] 'ष्ठ गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । 'पः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे०' (न्या० सं० वक्षस्कार(१)/सूत्र (२९)) स्था, प्रपूर्व० । प्रकर्षेण तिष्ठतीति । 'स्थादिभ्यः कः' (५।३।८२) कप्र० → अ । 'इडेत्- पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलुक् ।
[स्थितः] स्था । स्थीयते स्म । 'क्त क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । अनेन आ० → इ० ।
Jain Education Intemational
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
त्वा । अनेन आ०
[स्थितवान् ] तिष्ठति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० [स्थित्वा ] स्था । स्थानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० [स्थितिः] स्था । स्थानं स्थितिः । स्त्रियां क्ति: ' ( ५।३।९१) क्तिप्रति । अनेन आ० दो-सो इत्योकारनिर्देशो दैवादिकयोरेव परिग्रहार्थम् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
तवत् । अनेन आ०
इ० ।
[दादितः ] दा । भृशं पुनः पुनर्वा द्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४।९) य० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) "दाद्विः । ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । दादीयते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'इडेत्-पुसि० (४।३।९४) आलुक् ।
छाशौ तयोः
[दादितवान् ] दा । भृशं पुनः पुनर्वा द्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४१९ ) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) आ 1 दादाति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'इडेत्-पुसि० ' ( ४१३ । ९४ ) आलुक् । [ अवदाता ] अव-दा | श्वस्तनी ता ।
[अवसाता ] अव-सा । श्वस्तनी ता ।।छ।।
इ० ।
इ० ।
[छाशोः ] छाश्च शाश्च = [r] वा प्रथमा सि ।
[ अवच्छितः, अवच्छातः ] दों ( ११४८) - 'छोंच् छेदने' (११४९) छो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) छा, अवपूर्व० । अवच्छायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । अनेन वा आ०
इ० ।
-
छा- शोर्वा ||४|४|१२॥
छाशोः । षष्ठी ओस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलुक् ।
[अवच्छितवान्, अवच्छातवान् ] छा, अवपूर्व० । अवच्छयति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । अनेन वा आ० इ० ।
[ निशितः, निशातः ] 'शोंच् तक्षणे' (११४७) शो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) शा, निपूर्व० । निशायते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । अनेन वा आ० इ० ।
[ निशितवान्, निशातवान् ] शा, निपूर्व० । निश्यति स्म । 'क्तक्तवतू' ( ५1१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । अनेन
वा आ० इ० ।
[शाताशितम्] शा । शायते स्म । क्तप्र० त । अनेन वा आ० इ० । शातं च अशितं च = शताशितम् । सि-अम् ।।छ।।
शो व्रते ||४|४|१३ ॥
[शः ] शा पष्ठी इस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलुक् ।
[ व्रते] 'बृग्ट् वरणे' (१२९४) वृ । वृणोति इन्द्रियाणीति व्रतम् । पृषि रञ्जि-सिकि-का-ला-वृभ्यः कित्' (उणा० २०८ ) किद् अतप्र० । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) रत्, तस्मिन् ।
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ संशितं व्रतम् ] 'शच् तक्षणे' (११४७) शो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) शा सम्पूर्व० । संश्यति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक- पिव-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० इ० । सि अम् । व्रतं असिधारातीक्ष्णमित्यर्थः । [ संशितव्रतः साधुः ] संशितं पूर्ववत् । संशितं व्रतं यस्य सः । साधु प्रथमा सि ।
त । अनेन आ०
[ संशितः साधुः ] व्रते यत्नवानित्यर्थः ।
व्रतविषयत्वेन विज्ञायमाने व्रतिन्यपि वर्त्तमानो विषयो भवति, व्रतस्य संशितत्वेन व्रतिनः संशित्वाऽभिधानादित्याह
[ निशातः ] निशायते स्म । क्तप्रत ॥छ ।
[ हाकः ] हा षष्ठी स् ।
[हि ] हि प्रथमा सि ।
इ इत्येव सिद्धे " हि "करणमुत्तरार्थम्, अन्यथा धित इति स्यात् ।
हाको हि: क्त्वि ||४|४|१४||
[क्त्वि ] क्त्वा सप्तमी ङि । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलुक् ।
[हित्वा ] 'ओहांक् त्यागे' (११३१) हा । हानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४/४७) क्त्वाप्र० त्वा । अनेन " हि "
आदेश: ।
ककारो हानिवृत्त्यर्थः
[ हात्वा ] 'ओहांड्क् गतौ' (११३६) हा । हानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४/४७) क्त्वाप्र० [हीनः ] 'ओहांक् त्यागे' (११३१) हा । हीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१।१७४) क्तप्र० (४ । ३ । ९७) आ० ई० । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० [ प्रहाय ] प्रहानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५१४१४७) क्त्वाप्र०
न० ।
[धागः ] धाग् षष्ठी स् ।
त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप्य ।
[ जहित्वा ] हा । भृशं पुनः पुनर्वा जहाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशा०' ( ३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' (३|४|१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यडञ्श्च’ (४।१।३) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४० ) ह० ज० । 'न हाको लुपि' (४।१।४९) आत्वं न । जहानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५१४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४।३२) इट् । 'इडेत्-पुसि० ' ( ४।३।९४) आलुक् ॥छ ।
२३१
धागः || ४|४|१५|
त्वा ।
त । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि '
क्त्वीति न संबध्यते, पृथग्योगात् । किति प्रत्यये हिरादेशः ।
[विहितः ] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा, विपूर्व० । विधीयते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । अनेन धा० हि० ।
[विहितवान् ] धा, विपूर्व० । विदधाति स्म । क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । अनेन धा० हि० ।
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७० ) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[हित्वा ] धानं पूर्वम् [हितिः ] धानं
हित्वा । 'प्राक्काले' (५/४/४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन धा०हि० । हितिः । 'स्त्रियां क्ति:' ( ५।३।९१) क्तिप्रति । अनेन धा० हि० ।
=
गकारः टूवेनिवृत्त्यर्थः
[धीतः ] 'ट्वें पाने' (२८) धे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) धा । धीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि ' ( ४।३।९७) आ० ई० ।
ई० ।
ई० ।
[धीतवान् ] धयति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० [धीत्वा ] धानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० [धीतिः] धानं = धीतिः । ' स्त्रियां क्तिः ' ( ५ । ३ । ९१ ) क्तिप्र० [प्रधाय ] प्रधानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र०
तवत् । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० त्वा । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि ' ( ४ | ३ |९७) आ० ति । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप्
ई० ।
य ।
[ दाधितः ] धा । भृशं पुनः पुनर्वा दधाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यडश्च’ (४।१।३) द्विः | 'हूस्वः' (४।१।३९ ) ह्रस्वः । ' आ-गुणावन्यादेः' (४|१|४८) आ । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी ' (४।१।४२) ध० द० । दाधीयते स्म । क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्रत । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'इडेत्-पुसि०' (४।३ । ९४ ) आलुक् ।
[ दाधितवान् ] धा । भृशं पुनः पुनर्वा दधाति । व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) द्विः । ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ' आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० द० । दाधाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'इडेत् - पुसि० ' (४।३।९४) आलुक् ।
[ दाधित्वा ] धा । भृशं पुनः पुनर्वा दधाति । व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४) यङ्लुप् । ‘सन्-यङश्च’ (४।१।३) द्विः 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । ‘द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वौ’ (४।१।४२ ध० द० । दाधानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ )
इट् । 'इडेत्-पुसि० ' ( ४।३।९४) आलुक् ।
[दत्तः ] 'दों छेदने' (११४८) दो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) दा । भृशं पुनः पुनर्वा द्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'सन् - यङश्च' (४|१|३) द्विः । ह्रस्वः' ( ४|१|३९) ह्रस्वः । 'आगुणावन्यादेः' (४|११४८) आ । दादीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'दत्' (४|४|१०) दा ( २ ) →
दत्० ।
Jain Education Intemational
[ दत्तवान् ] 'दों छेदने' (११४८) दो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) दा । भृशं पुनः पुनर्वा द्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ( ३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । 'सन्- यडश्च' (४।१।३) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ० | द(दा) दाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । 'दत्' (४|४|१०) दा ( २ ) दत्० । अग्रेतन उदाहरणेषु यङ्लुपि क्तक्तवतूप्रत्यये आगते सति 'दत्' (४|४|१०) दा०
दत्०, यथासंभवे
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पाद: ॥
२३३
'ईर्व्यअनेऽयपि' (४।३।९७) आ० → ई०, मतान्तरेऽमी प्रयोगाः (निर्दादत्तः, निर्दादत्तवान्, अवसासीतः, अवसासीतवान, जाहातः, जाहातवान्, दाधीतः, दाधीतवान्) निःपद्यते(न्ते) ।।छ।।
यपि चाऽदो जग्ध ।।४।४।१६।।
[यपि] यप् सप्तमी ङि । [च] च प्रथमा सि । [अदः] अद् षष्ठी ङस् । [जग्ध्] जग्ध् प्रथमा सि ।
[जग्धः] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । अद्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । अनेन अद् → जग्ध० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । ['तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ?] ('धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) धलुक्) ।
[जग्धवान] अद् । अत्ति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन अद् → जग्ध० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१९७९) त० → ध० । ['तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द०?] ('धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) धलुक्) ।
[जग्ध्वा ] अद् । अदनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन अद्० → जग्ध० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । [तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ?'] ('धुटो धुटि स्वे वा' (१।३।४८) धलुक् ।
[जग्धिः ] अद् । अदनं = जग्धिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन अद्० → जग्ध० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । ['तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ? 1] ('धुटो धुटि स्वे वा' (१३१४८) धलुक) ।
[प्रजग्ध्य] प्रादनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् → य । अनेन “जग्ध्" आदेशः ।
- [विजग्ध्य] विशेषेणाऽदनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यम्' (३।२।१५४) यप् →य । अनेन “जग्ध" आदेशः ।
[अदनम्] अद्यते = अदनम् । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । [अद्यात्] अद् । आशीः क्यात् → यात् ।
[अत्तव्यम अद्यते = अत्तव्यम् । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) द० → त० । सि-अम् ।
[अन्नम्] 'अन प्राणने' (१०८९) अन् । अन्यते = अन्नम् । 'प्या-धा-पन्यनि-स्वदि-स्वपि-वस्यज्यति-सिविभ्यो नः' (उणा० २५८) नप० । 'अदोऽनन्नात्' (५।११५०) इति ज्ञापकाद्वा 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । अद्यते = अन्नम् । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) क्तप्र० →त । 'रदादमूर्छ-मद: क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० → न० । सि-अम् ।
Jain Education Intemational
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[प्रशम्य] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम्, प्रपूर्व० | प्रशमनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । अत्र ‘अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) इति दीर्घत्वं यवादेशे बाधते ।
[प्रपृच्छय] 'प्रछंत् ज्ञीप्सायाम्' (१३४७) प्रछ्, प्रपूर्व० । प्रकर्षेण प्रच्छनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट' (४।१।१०८) छ० → श०, अन्तरङ्गमपि बाधित्वा यप भवति । ‘ग्रह-वस्च०' (४।१1८४) खत ।
[प्रदीव्य] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिपु' (११४४) दिव, प्रपूर्व० । प्रदेवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट' (४।१।१०८) व० → ऊट० अन्तरङ्गमपि वाधित्वा यप् भवति । "भवादे मिनो० । (२।१।६३) दीर्घत्वम् ।
[प्रखन्य] ‘खनूग् अवदारणे' (९१३) खन्, प्रपूर्व० । प्रखननं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'आः खनि-सनि-जनः' (४।२।६०) इत्यनेन आत्वमन्तरङ्गं वाधित्वा यप् ।
[प्रस्थाय] 'ष्ठ गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । 'पः सोऽष्ट्यै०' (२१३९८) स्था । 'निमित्ताभावे०' (न्या० सं० वक्षस्कार(१)/सूत्र (२९)) स्था, प्रपूर्व० । प्रस्थानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । ‘दो-सो-मा-स्थ इ.' (४।४।११) आ० → इत्वमन्तरङ्गमपि वाधित्वा यप् ।
[प्रपाय] 'पां पाने' (२) पा, प्रपूर्व० । प्रपानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० → ईत्वमन्तरङ्गमपि वाधित्वा यप् ।
[प्रदाय] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा, प्रपूर्वम् । प्रदानं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० → ईत्वमन्तरङ्गमपि वाधित्वा यप् ।
[प्रधाय] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा, प्रपूर्व० । प्रधानं पूर्वम् । ‘प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'धागः' (४।४।१५) इत्यनेन हित्वं वाधित्वा यप् ।
[प्रपठ्य] ‘पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ्, प्रपूर्व० । प्रपठनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट्त्वं बाधित्वा यप् ॥छ।।
घस्लु सनद्यतनी-घञचलि ||४।४।१७।।
[घस्नु] घस्लृ प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लुप् । [सनद्यतनीघञचलि] सन् च अद्यतनी च घञ् च अच्च अल् च = सनद्यतनीघञचल्, तस्मिन् ।
[जिघत्सति] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । अत्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । अनेन अद्० "घस्नु''आदेशः → घस् । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) “घस्'द्विः । 'व्यअनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ० → ग० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० ज० । 'सन्यस्य' (४११५९) इ । सि' (४।३।९२) स० → त० । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
.. [अघसत्] अद् । अद्यतनी दि → त् । अनेन "घस्तृ"आदेशः → घस् । 'लदिद्-धुतादि-पुष्यादेः परस्मै' (३।४।६४) अड्म० → अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पाद: ।।
२३५
___ [अघसताम्] अद् । अद्यतनी ताम् । अनेन “घस्लु"आदेशः → घस् । ‘लदिद्-धुतादि०' (३।४।६४) अप्र० → अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
+ [अघसन्] अद् । अद्यतनी अन् । अनेन “घस्तृ''आदेशः → घस् । 'लूदिद्-धुतादि०' (३।४।६४) अङ्म० → अ । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[घासः] अद् । अदनं = घासः । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प० → अ । अनेन “घस्तृ''आदेशः → घस् । 'ञ्णिति' (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[प्रघसः] प्रात्तीति प्रघसः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । अनेन घस् । [प्रघसः] प्रादनं = प्रघसः । “भू-थ्यदोऽल' (५।३।२३) अल्प० → अ । अनेन घस् ।
'घस्लं अदने' (५४४) इत्यनेनैव सिद्धेऽदे: सन्नादिपु रूपान्तरनिवृत्त्यर्थं वचनम्, लुदडर्थः ।
अजन्तस्य अदे: प्रपूर्वस्यैव घसादेशं वदन्ति वृद्धास्तेन माघमध्ये अदद इति प्रयोगः सिद्धः । अदन्तीत्यदाः । अच्प० । अदान = भक्षकान द्यन्ति = खण्डयन्ति । 'आतो डो०' (५।१७६) इति डे अददो विष्णः ॥छ।।
परोक्षायां नवा ।।४।४।१८॥ [परोक्षायाम] परोक्षा सप्तमी डि । 'आपो डितां यै-यास्-यास्-याम्' (१।४।१७) याम् ।
[नवा नवा प्रथमा सि ।
[जघास] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । परोक्षा णव । अनेन अद्० → “घस्लृ'आदेशः → घस् । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ० → ग० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[जक्षतुः] अद् । परोक्षा अतुस् । अनेन अद्० → “घस्तृ'आदेशः → घस् । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४191४४) अनादिव्यअनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४११०४२) घ० → ग० । 'ग-होर्जः' (४।११४०) ग० → ज० 'गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्डिति लुक' (४।२।४४) अलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) घ० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् (?) । ('घस्-वसः' (२।३।३६) स० → प०) । क-पसंयोगे क्ष० ।
[जक्षुः] अद् । परोक्षा उस् । अनेन “घस्नृ'आदेशः → घस् । द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ० → ग० । 'ग-होर्जः' (४।११४०) ग० → ज० । 'गम-हनजन-खन-घसः०' (४२१४४) अलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (१३५०) घ० → क० । पत्वम् । क-पसंयोगे क्ष० ।
[आद] अद् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८ [आदतुः] अद् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक०' (४।१।१) द्विः । अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८),
आ
।
[आदुः] अद् । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक्०' (४।१।१) द्वि: । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८)
आ ।
5 इदमुदाहरणं वृहद्वृत्तौ नास्ति ।
+. इदमुदाहरणं वृहद्वृत्ती नास्ति ।
Jain Education Intemational
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [ घस्ता] अद् । अत्तीति धस्ता । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । प्रथमा सि । ऋदुशनस्- पुरुदंशो०' (१।४।८४) सि० डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । अनेन " घस्" आदेशः ।
[ घस्मरः ] अद् । अत्तीत्येवंशीलः । सृ घस्यदो मरक्' (५।२।७३) मरकप्र०मर । अनेन " घस् " आदेशः । । छ ||
२३६
वेर्वय् ||४|४|१९ ।।
[वेः] वे षष्ठी ङस् । ' एदोद्भ्यां ङसिङसो रः' (१।४।३५ ) २० ।
[व] वय् प्रथमा सि ।
[उवाय ] 'वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । परोक्षा णव् । अनेन "वय्" आदेश: । 'द्विर्धातुः परोक्षा-ङे प्राक्०' (४1१1१) "वय्”द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' यजादि - वश् वचः सस्वरान्तस्था वृत्' (४।१।७२ ) इति द्विरुक्तस्य पूर्वस्य वृत् व० उ० । ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[ऊयतुः] वे । परोक्षा अतुस् । अनेन वय्० । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919) "वय् "द्विः । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) मूलधातोर्वस्य य्वृत् । 'न वयो य्' ( ४1१1७३ ) यकारस्य य्वृन्निषेधः । ' यजादि - वश् वचः ० ' ( ४।१।७२) द्विरुक्तस्य पूर्वस्य वृत् व० उ० । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१ ) दीर्घः ।
[ऊयुः] वे । परोक्षा उस् । अनेन वय्० । शेषं 'ऊयतुः' वत् ।
[व] वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) वा । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे प्राक् ० ' ( ४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः ' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘वेरयः' (४।१।७४) पूर्वस्य परस्य च य्वृन्निषेधः । ' आतो णव औ' (४।२।१२० ) औ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२ ) औ ।
[ववतुः ] वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२1१) वा । परोक्षा अतुस् । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१1१ ) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'अविति वा' (४।१।७५) वा य्वृन्निषेधः । ' इडेत् - पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४ ) आलुक् । [ ववुः ] वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य ' ( ४।२।१) वा । परोक्षा उस् । शेषं 'ववतुः' वत् ॥ छ ||
ऋः शृ-दृ-प्रः ।।४।४।२० ॥
[ऋः] ऋ प्रथमा सि ।
[शदृप्रः ] शुश्च दृश्च पृश्च = तत्, तस्य ।
[विशशार, विशशार] कृ ( १५२९) मृ ( १५३०) 'शृश् हिंसायाम्' (१५३१) शृ, विपूर्व० । परोक्षा णव् । अनेन ऋ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४।३।५१)
वृ० आर् ।
[विशतुः, विशशरतुः ] शू, विपूर्व० । परोक्षा अतुस् । अनेन वा ऋ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । प्रथमे 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत्वम् । द्वितीये 'स्कृच्छ्रतोऽकि परोक्षायाम् ' ( ४।३।८) गु० अर्
[विदद्रतुः विददरतुः ] 'दृश् विदारणे' (१५३५) दृ, विपूर्व० । परोक्षा अतुस् । अनेन वा ऋ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा
Jain Education Intemational
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२३७
ङे०' (४।१।१) द्विः । ‘ऋतोऽत्' (४।११३८ ) ऋ० अ० । प्रथमे 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत्वम्ं । द्वितीये 'स्कृच्छ्रतो कि परोक्षायाम्' (४।३।८) गु० अर् ।
[निपप्रतुः, निपपरतुः ] 'पृश् पालन- पूरणयोः ' (१५३२) पृ, निपूर्व० । परोक्षा अतुस् । अनेन वा ऋ० । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत् ' ( ४।१।३८ ) ऋ० अ० । प्रथमे 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) रत्वम् । द्वितीये 'स्कृच्छृतोऽकि०' (४।३।८) गु० अर् ।
[विशशृवान्, विशिशीर्वान् ] शृ, विपूर्व० । विशशार । ' तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । अनेन वा ऋ० । द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'ऋतां क्ङितीर्' (४|४|११६ ) इर्प्राप्तोऽनेन निषिद्धः । पक्षे ऋ न क्रियते । साधना पूर्ववत् । अग्रेतने क्वसुप्र० वस् । 'ऋतां क्ङितीर्' ( ४|४|११६ ) इर् | द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१।४।७० ) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घः । दीर्घयाव् ० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य ' (२।१।८९) सलोपः ।
[विदट्टवान् विदिदीर्वान् ] दृ, विपूर्व० । विददार । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० वसू । अनेन वा ऋ० । द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । पक्षे 'ऋतां विडतीर्' (४|४|११६) इर् । द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः ' (१/४/७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । पदस्य ( २।१।८९ ) सलुक् ।
[ निपपृवान्, निपुपूर्वान्] पृ, निपूर्व० । निपपारं । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र०वस् । अनेन वा ऋ० । द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । पक्षे 'ओष्ठ्यादुर्' (४|४|११७) उर् । द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' ( ४।१।४४ ) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । प्रथमा सि । ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घः । ' दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) सलुक् ॥ छ।
हनो वध आशिष्य || ४|४|२१||
[हनः ] हन् षष्ठी डस् ।
[ वधः ] वध प्रथमा सि । 'सो रु ' (२।१।७२ ) स०र० ।
[ आशिषि ] आशिष् सप्तमी ङि ।
[ अञौ ] नञि = अञि, तस्मिन् ।
परोक्षानिवृत्ती वेति निवृत्तम् ।
अत्र विषयव्याख्यानात् पूर्वमेवादेशे कृते वध्यादित्यादौ ' अतः ' ( ४ | ३ |८२) अकारलोपः सिद्धः, आवधिषीष्ट इत्यादी चेट् सिद्धः, अन्यथा 'एकस्वरादनुस्वारेतः' (४।४।५६ ) इत्यत्र विहितव्याख्यानात् तेन निषेधः स्यात् ।
[वध्यात् ] 'हनंक् हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । अनेन " वध" आदेश: । आशीः क्यात् यात् । 'अतः ' ( ४।३।८२)
अलुक् ।
यास्ताम् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलुक् ।
[वध्यास्ताम् ] हन् । अनेन " वध" आदेशः । आशीः क्यास्ताम् [वध्यासुः ] हन् । अनेन " वध" आदेश: । आशी: क्यासुस् [ आवधिषीष्ट ] हन्, आड्पूर्व० । अनेन " वध" आदेशः । आशी: सीष्ट । 'अतः ' ( ४ | ३ |८२) अलुक् ।
यासुस् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलुक् ।
Jain Education Intemational.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् ।
[आवधिषीयास्ताम् ] हन्, आड्पूर्व० । अनेन "वध" आदेशः । आशीः सीयास्ताम् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् ।
'स्ताथशितोऽत्रोणादेरिट्' (४/४/३२ ) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[आवधिषीरन्] हन्, आङ्पूर्व० । अनेन "वध" आदेशः । आशीः सीरन् । 'अतः ' ( ४ | ३ |८२) अलुक् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४ | ४ | ३२ ) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[घानिषीष्ट ] हन् । आशी: सीष्ट । 'स्वर-ग्रह-दृश- हन्भ्यः स्य - सिजाशी :- श्वस्तन्यां जिट् वा' (३|४|६९) इत्यनेन वा ञिट्प्र० इ । ञिणवि घन्' (४|३|१०१) हन्० "धन्' आदेश: । 'ञ्णिति' (४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः । 'नाम्यन्तस्था०' (२|३|१५) पत्वम् ||छ।
अद्यतन्यां वा त्वात्मने || ४|४|२२||
[ अद्यतन्याम् ] अद्यतनी सप्तमी ङि । 'स्त्रीदूतः ' (१।४।२९) ङिदाम् → आम् ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[तु] तु प्रथमा सि ।
[आत्मने] आत्मने पदम् (२), तस्मिन् । 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) विभक्त्या सह लुग्वा ।
[अवधीत् ] 'हनंक हिंसा - गत्योः ' (११००) हन् । अनेन हन्० " वध" - आदेशः । अद्यतनी दि→ त् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४|३|६५ ) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४१३२) सर्वत्र इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । 'समानानां तेन दीर्घः (१।२1१ ) दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०’ (४।४।२९) अट् ।
[अवधिष्टाम् ] हन् । अनेन " वध" आदेशः । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४१३।८२) अलुक् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१|३|६०) त० → ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अवधिषुः ] हन् । अनेन "वध" आदेशः । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । 'सिज्-विदोऽभुवः' (४।२।९२) अन्० → " पुस्” आदेश: उस्० ।
अलोपस्य स्थानिवद्भावेन व्यञ्जनादेवपान्त्यस्याऽतः ' ( ४ | ३ | ४७ ) इति वृद्धिर्न भवति ।
"वा त्वात्मने"
[ आवधिष्ट, आहत] हन्, आङ्पूर्व० । अनेन " वध" आदेश: । 'आझे यम-हनः स्वेऽङ्गे च' (३।३।८६ ) इत्यात्मनेपदम् । अद्यतन त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२) इट् । 'अतः ' (४।३।८२) अलुक् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् । तवर्गस्य श्चवर्ग-प्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० । पक्षे 'हनः सिच्' ( ४ | ३ | ३८) सिकिद्वत् । यमि-रमि-नमि-गमि- हनि-मनि-वनति - तनादेर्धुटि क्ङिति' (४।२।५५) नलुक् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्तथोः' (४ | ३ |७०) सिच्लुक् ।
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[आवधिषाताम् आहसाताम्] हन्, आड्पूर्व० । अनेन " वध" आदेश: । 'आडो यम-हनः स्वेऽङ्गे च' (३१३.१८६) इत्यात्मनेपदम् । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अतः ' (४।३।८२) अलुक् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् । पक्षे 'हनः सिच्' (४।३।३८) सिचुकिद्वत् । ' यमि-रमि-नमि-गमिहनि०' (४/२/५५) नलुक् ।
[ आवधिषत, आहसत] हन्, आड्पूर्व० । अनेन " वध" आदेश: । 'आझे यम-हनः स्वेऽङ्गे च ' ( ३।३।८६ ) इत्यात्मनेपदम् । अद्यतनी अन्त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । अतः (४।३।८२) अलुक् । ‘नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् । पक्षे 'हनः सिच्' (४।३।३८) सिच्किद्वत् । 'यमि-रमि-नमि-गमिहनि० (४/२/५५) नलुक् । 'अनतोऽन्तोदात्मने' (४।२।११४) अन्त०
अत० ।
[ अवधि, अघानि] हन् । अनेन वध | अद्यतनी त । 'भावकर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच् इ-तलोपश्च । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'अतः (४।३।८२) अलुक् । पक्षे ( ञिणवि घन्' (४|३|१०१) "घन्” आदेशः । 'ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् इति विशेषः ।
[आजघ्ने] हन्, आड्पूर्व० । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-ङे प्राक्०' (४|१1१ ) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग- होर्जः' (४।१।४०) ह० ज० । 'गम हन जन खन घस: ० (४।२।४४) अलुक् । 'नो नो घ्नः' (२|१|११२) घ्नादेशः ||छ ||
इणिकोर्गा ||४|४|२३ ॥
२३९
[ इणिको: ] इण् च इक् च = इणिकी, तयोः [गा ] गा प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लुप् ।
[ अगात्] 'इंण्क् गती' (१०७५) इ । अनेन "गा" आदेशः । अद्यतनी दित् । सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट्' (४|३|६६) सिच्लुप् । 'अड् धातोरादि०' ( ४।४।२९) अट् ।
=
इणिकोः । षष्ठी ओस् ।
Jain Education Intemational
[ अगाताम्] इ । अनेन "गा" आदेशः । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'पिवैति-दा-भू०' (४।३।६६) सिच्लुप् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[ अगुः ] इ । अनेन "गा" आदेशः । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'सिज्-विदोऽभुवः ' (४।२।९२) अन्० " पुस्०" आदेश: उस्० । 'पिबैति - दा भू० ' ( ४ | ३ |६६) सिच्लुप् । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक् (४।३।९४) आलुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
अत्र विषयव्याख्यां विना अगादित्यादिषु सिचो लुप्येव सति स्यात्, न तु अगायीत्यत्र ञिचा व्यवधानात् ।
[ अगायि भवता] इ । अनेन गा । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच्इ-तलोपश्च । 'आत ऐ: कृञ्ञी' (४।३।५३) आ० ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । भवत् तृतीया
टा ।
[ अध्यगात् ] 'इंक् स्मरणे' (१०७४) इ, अधिपूर्व० । अनेन "गा" आदेशः । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'पिवैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप्०' (४ | ३ |६६) सिचलुप् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका । [अध्यगाताम्] इ, अधिपूर्व० । अनेन गा । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यत०' (३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू०' (४।३।६६) सिचलुप् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
__ [अध्यगुः] इ, अधिपूर्व० । अनेन गा । अद्यतनी अन् । 'सिग्विदोऽभुवः' (४।२।९२) अन्० → “पुस्"आदेशः → उस्० । 'पिबैति-दा-भू-स्थः सिचो लुप्०' (४।३।६६) सिचूलुप् । ‘इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अध्यगायि भवता] इ, अधिपूर्व० । अनेन गा । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' (३।४।६८) जिच् → इ-तलोपश्च । 'आत ऐ: कृौ ' (४।३।५३) आ० → ऐ० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । भवत् तृतीया टा छ।।
णावज्ञाने गमुः ।।४।४।२४||
[णौ] णि सप्तमी ङि ।
[अज्ञाने] न ज्ञानमज्ञानम्, तस्मिन् । [गमुः] गमु प्रथमा सि ।
[गमयति, गमयतः, गमयन्ति ग्रामम] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । यन्तं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । अनेन इ० → गम्० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । ‘अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) हूस्वत्वम् । वर्त्त० तिव्-तस्-अन्ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[अधिगमयति, अधिगमयतः, अधिगमयन्ति प्रियम्] 'इंक् स्मरणे' (१०७४) इ, अधिपूर्व० । अधियन्तं अधीयन्तं वा प्रयुक्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । अनेन गम्० । शेषं पूर्ववत् ।
अज्ञान इतीणो विशेषणं नेकोऽसंभवात, धात्वन्तरेणैव सिद्धे णाविको ज्ञानादन्यत्रेणश्च रूपान्तरनिवृत्त्यर्थं वचनम् ।
[अर्थान् गमयन्ति शब्दाः] अर्थ द्वितीया शस् । अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीमृ (३९५) - 'गम्लूं गतौ' (३९६) गम् । गच्छन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धि:
आ । 'अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वः । वर्त्त० अन्ति । 'कर्त्तर्यनभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (११२।२३) अय् ।।छ।।
सनीडश्च ||४|४|२५|| [सनि] सन् सप्तमी ङि । [इङः] इङ् षष्ठी डस् । [च] च प्रथमा सि । अज्ञान इति इण एव विशेषणम्, न इकिडोरसंभवात् ।
[अधिजिगांसते विद्याम] 'इंकू अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अध्येतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन “गम्" आदेशः । द्वि: । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ।
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२४१ ‘स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१). शव् । 'लुगस्यात्यपदे' (२११११३) अलुक् ।।
[जिगमिषति ग्रामम्] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । एतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन गम्० । द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'गमोऽनात्मने' (४।४५१) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० तिव् ।
[मातुरधिजिगमिषति] मातृ षष्ठी डस् । ‘इंक् स्मरणे' (१०७४) इ, अधिपूर्व० । अध्येतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन गम्० । द्विः । 'ग-होर्जः' (४११४०) ग० →ज० । 'सन्यस्य' (४१५९) इ । 'गमोऽनात्मने' (४।४५१) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अर्थान् प्रतीषिषति] अर्थ द्वितीया शस् । प्रति ‘इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । प्रत्येतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) सनो द्वित्वम् । 'समानानां०' (१४२११) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् छ।।
गा परोक्षायाम् ।।४।४।२६॥ [गा] गा प्रथमा सि । सूत्रत्वात् लुप् । [परोक्षायाम्] परोक्षा सप्तमी ङि । 'आपो डितां ये-यास्-यास्-याम्' (१।४।१७) याम् ।
[अधिजगे] 'इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अनेन परोक्षाविषये "गा" आदेशः । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक तु स्वरे स्वरविधेः' (४1919) द्विः । 'इस्वः' (४१३९) इस्वः । 'ग-होर्जः' (४191४०) ग० → ज० । 'इडेत्-पुसि०' (४।३।९४) आलुक् ।
[अधिजगाते] इ, अधिपूर्व० । अनेन परोक्षाविषये "गा" आदेशः । परोक्षा आते । शेषं 'अधिजगे'वत् ।
[अधिजगिरे इ, अधिपूर्व० । अनेन परोक्षाविषये "गा" आदेशः । परोक्षा इरे । शेषं 'अधिजगे' वत् ।
[अधिजगिषे] इ, अधिपूर्व० । अनेन परोक्षाविषये “गा" आदेशः । परीक्षा से । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-दु-श्रु-स्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् । 'इडेत्-पुसि०' (४।३।९४) आलुक् छ।।
णो सन-डे वा ।।४।४।२७।।
[णौ] णि सप्तमी ङि । [सन्डे] सन् च डश्च = सन्डम्, तस्मिन् । [वा] वा प्रथमा सि ।
[अधिजिगापयिषति, अध्यापिपयिषति] 'इंङ् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयानं प्रयोक्तुमिच्छति । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन इ० → “गा" आदेशः । 'अतिरी-व्ली-ही-क्नूयि-क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । द्वितीये 'णौ क्री-जीङ.' (४१२११०) इ० → आ० । 'अर्ति-री
Jain Education Intemational
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका । व्ली-ड्री०' (४।२।२१) पोऽन्तः । ' स्वराऽऽदेर्द्वितीयः ' ( ४|१|४० " पि द्विः । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।
२४२
[अध्यजीगपत्, अध्यापिपत्] अधि-इ । अध्यगीष्ट अध्यैष्ट वा कश्चित्, तमधीयानमन्यः प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङः ' ( ३।४।५८) उप० । अनेन गा० । 'अर्त्ति - रीव्ली - ही ० ' ( ४।२।२१) पोऽन्तः । ' उपान्त्यस्याऽसमानलोपि ० ' ( ४।२।३५) ह्रस्वः । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919) द्विः । 'ग- होर्ज : ' ( ४।१।४०) ग०ज० । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे' (४।१।६३) इ० । 'लघोर्दीर्घो ऽस्वरादेः' (४।१।६४ ) दीर्घः । 'अड् धातीरादि०' (४।४।२९) अट् । पक्षे पूर्ववत् ङप्रत्ययविशेषः ।
[ अधिजिगांसते ] अधि-इ । अध्येतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सनीडश्च' (४।४।२५ ) “गम्” आदेशः । द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग- होर्ज : ' ( ४।१।४० ) ग० ज० । 'सन्यस्य' (४|१|५९) इ । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव् (३।४।७१) शव् ।
[ अध्यापयति] अधि-इ | अधीयानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । ' णौ क्री - जीङः ' ( ४।२।१० ) इ० → आ० । अर्त्ति-री- व्ली - ही ० ' ( ४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति (४|३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ॥छ।
वाऽद्यतनी- क्रियातिपत्त्योर्गीङ् ||४|४|२८||
ओस् ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[ अद्यतनीक्रियातिपत्त्योः ] अद्यतनी च क्रियातिपत्तिश्च = अद्यतनीक्रियातिपत्ती, तयोः =
[ग] गीङ् प्रथमा सि ।
[अध्यगीष्ट, अध्येष्ट ] 'इंक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन इ० " गीङ् आदेशः गी० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । पक्षे 'स्वरादेस्तासु' ( ४ । ४ । ३१) वृ० ऐ । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० ।
अद्यतनीक्रियातिपत्त्योः, सप्तमी
[ अध्यगीषाताम्, अध्येषाताम् ] इ, अधिपूर्व० । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन इ० → “गीङ्" आदेशः गी० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । पक्षे 'स्वरादेस्तासु' ( ४|४|३१) वृ० ऐ । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[ अध्यगीषत, अध्येषत] इ, अधिपूर्व० । अद्यतनी अन्त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन इ० “गीङ’आदेशः → गी० । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९ ) अट् । पक्षे 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० ऐ । 'नाम्यन्तस्था०' ( २।३।१५ ) षत्वम् । 'अनतोऽन्तोदात्मने' (४।२।११४) अन्त० अत० ।
[ अध्यगीष्यत, अध्येष्यत ] इ, अधिपूर्व० । क्रियातिपत्तिः स्यत । अनेन इ० " गीङ्” आदेश: । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अट् । पक्षे 'स्वरादेस्तासु' (४ |४ | ३१) वृ० ऐ ।
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२४३
[अध्यगीष्येताम, अध्यैष्येताम्] इ, अधिपूर्व० । क्रियातिपत्तिः स्येताम् । अनेन इ० → “गी" आदेशः - गी० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । पक्षे 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० ऐ ।
[अध्यगीष्यन्त, अध्यैष्यन्त इ, अधिपूर्व० । क्रियातिपत्तिः स्यन्त । अनेन इ० → “गी" आदेशः → गी०। 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । पक्षे 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० ऐ ।
कारो गुणनिषेधार्थम् ।।छ।।
___ अड् धातोरादिय॑स्तन्यां चाऽमाङा ।।४।४।२९।। [अट्] अट् प्रथमा सि । [धातोः] धातु षष्ठ ङस् । [आदिः] आदि प्रथमा सि । [यस्तन्याम्] हस्तनी सप्तमी ङि । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) ङि → दाम् → आम् । [च] च प्रथमा सि । [अमाडा] न माङ् = अमाङ्, तेन ।
[अकरोत्] 'डुकुंग करणे' (८८८) कृ । हस्तनी दिव् → त् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । अनेन अट् ।
[अकार्षीत्] कृ । अद्यतनी दि →त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३१४४) वृ० आर । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । अनेन अट् ।
[अकरिष्यत्] कृ । क्रियातिपत्तिः स्यत् । 'हनृतः स्यस्य' (४।४।४९) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । अनेन अट् ।
विषयविज्ञानात् प्रत्ययव्यवधानेऽपि भवति, परविज्ञाने हि
[अहन्] ‘हनं हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । हास्तनी दिव् → त् । अट् । 'व्यञ्जनाद् दे: सश्च दः' (४।३।७८) दिलोप इत्यादावेव स्यात् ।
[अस्मद्विना मा भृशमुन्मनी भूः] अस्मद् पञ्चमी डसि । 'ङसेश्चाऽद्' (२१११९) सि० → अ० । 'शेषे लुक' (२०१८) द्लुक् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१११३) अलोपः । विना प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । मा भृशं प्रथमा सि । उत्-मनस् । उद्गतं मनो यस्याऽसौ उन्मनाः । अनुन्मना उन्मना भूः = उन्मनी भूः । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः' (७।२।१२६) च्चिप्र० । 'अरुर्मनश्चक्षुश्चेतो-रहो-रजसां लुक च्चौ' (७।२।१२७) इत्यनेन सलुक् । 'ईश्च्चावर्णस्या-ऽनव्ययस्य' (४।३।१११) अ० → ई० । 'अप्रयोगीत' (१1१1३७) विलोपः । अद्यतनी सि । “सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'पिबैति-दा-भू०' (४।३।६६) सिचलुप् । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
-
[प्राकरोत्] प्रपूर्वकोऽकरोत् ।।छ।।
Jain Education Intemational
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
एत्यस्तेर्वृद्धिः || ४|४|३०||
[ एत्यस्ते:] एतिश्च अस्तिश्च = एत्यस्तिस्तस्य ।
[वृद्धिः ] वृद्धि प्रथमा सि ।
[आयन्] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । हास्तनी अन् । अनेन वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
[ अध्यायन् ] 'इंक् स्मरणे' (१०७४) इ, अधिपूर्व० । ह्यस्तनी अन् । अनेन वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३)
आय् ।
[आस्ताम् ] 'असक् भवे(भुवि ) ' (११०२) अस् । ह्यस्तनी ताम् । अनेन वृ० आ ।
[ आसन्] अस् । ह्यस्तनी अन् । अनेन वृ० आ ।
[ मा स्म भवन्तो यन् ] मा स्म भवत् प्रथमा जस् । इ । ह्यस्तनी अन् । 'हिणोरप्विति व्-यौ' (४।३।१५) यत्वम् ।
[मा स्म भवन्तः सन्] मा स्म भवत् प्रथमा जस् । अस् । ह्यस्तनी अन् । 'श्ना- ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९० ) अलुक् ।
[ऐयरुः] 'ऋक् गलौ' (११३५ ) ऋ । ह्यस्तनी अन् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “ऋ'द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८ ) ऋ० अ० । 'पृ-भृ-मा- हाङयमिः' (४।१।५८) इ । 'पूर्वस्याऽस्वे स्वरे योरियुब्' (४।१।३७ ) इय् । 'द्व्युक्त - जक्षपञ्चतः ' (४।२।९३) अन्० पुस्० । अनेन वृ० ऐ। गु० अर् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ अध्यैयत ] इ, अधिपूर्व० । ह्यस्तनी अन्त । इय् । 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२।११४) अन्त० → अत० । अनेन
वृ० ऐ ।
[ अध्ययन] इ, अधिपूर्व० । ह्यस्तनी अन् । इय् । 'स्वरादेस्तासु' (४|४|३१) वृ० ऐ । छ । ।
स्वरादेस्तासु ||४|४|३१ ॥
[ स्वरादेः ] स्वर आदिर्यस्य सः = स्वरादिः, तस्य ।
[तासु ] तद् । सप्तमी सुप् । 'आ द्वेर : ' (२।१।४१) ५० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० → आ ।
P. एत्यस्ति ।
[आटीत्] 'अट गतौ' (१९४) अट् । अद्यतनी दि→ त् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । अनेन वृद्धिः ।
[आशीत् ] 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । अनेन वृद्धिः ।
[आटिष्यत्] अट् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । इट् । अनेन वृद्धिः ।
[ आशिष्यत् ] अश् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । इट् । अनेन वृद्धिः ।
[आत्] अट् । ह्यस्तनी दिव्त् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन वृ० आ ।
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ आश्नात् ] अश् । ह्यस्तनी दिव्त् । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र०
ना। अनेन वृ० आ ।
[आत्] 'ऋछत् इन्द्रियप्रलय-मूर्त्तिभावयोः ' (१३४२) ऋछ् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४१५३ ) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट् । 'इट ईति' (४।३।७१ ) सिच्लोपः । 'समानानां ० ' (१।२1१) दीर्घः । अनेन वृ० आर् ।
२४५
[आर्धिष्यत् ] ऋछ् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । अनेन वृ० आर् । [ आर्च्छत्] ऋछ् । ह्यस्तनी दिव्त् । 'तुदादेः श:' ( ३।४१८१) शप्र० अ । अनेन वृ० आर् । [ऐषीत्] 'इषत् इच्छायाम् ' (१४१९) इष् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्यो:' ( ४|३|६५ ) ईत् । इट् । 'इट ईति' (४।३१७१) सिच्लुक् । अनेन वृ० ऐ ।
[ ऐषिष्यत् ] इष् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । इट् । अनेन वृ० ऐ ।
[ ऐच्छत् ] इष् । ह्यस्तनी दिव्त् । 'तुदादेः श:' ( ३ | ४ |८१) शप्र० ष० छ० । 'स्वरेभ्यः' ( १ | ३ | ३०) द्विः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०) छ०
[ ऐक्षिष्ट] 'ईक्षि दर्शने' (८८२) ईस् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । इट् । अनेन वृ० ऐ ।
[ ऐक्षिष्यत ] ईक्ष् । क्रियातिपत्तिः स्यत । इट् । अनेन वृ० ऐ ।
[ ऐक्षत ] ईक्ष् । ह्यस्तनी त । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन वृ० ऐ ।
[ ऐधिष्ट ] 'एधि वृद्धी' (७४१ ) एध् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । इट् । अनेन वृ० ऐ ।
[ऐधिष्यत] एध् । क्रियातिपत्तिः स्यत । इट् । अनेन वृ० ऐ ।
[ ऐधत ] एधू । ह्यस्तनी त । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । अनेन वृ० ऐ ।
[औब्जीत् ] 'उब्जत् आर्जवे' (१३४८) उब्ज् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५ ) ईत् । इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । अनेन वृ औ ।
अ । 'गमिषद्यमश्छः ' ( ४।२।१०६) च० । अनेन वृ० ऐ ।
[ औब्जिष्यत् ] उब्ज् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । इट् । अनेन वृ० औ ।
[औब्जत्] उब्ज् । ह्यस्तनी दिव्त् । 'तुदादेः श:' ( ३।४।८१ ) शप्र० अ । अनेन वृ० औ ।
[ औहिष्ट] 'ऊहि विर्तके' (८७०) ऊह् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४ |४| ३२ ) इट् । अनेन वृ० औ ।
Jain Education Intemational.
[औहिष्यत] ऊह् । क्रियातिपत्तिः स्यत । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । अनेन वृ० औ ।
[ औहत] ऊह् । ह्यस्तनी त । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । अनेन वृ० औ ।
[ औणिणत्] 'ओट अपनयने' (२७३) ओण् । ओणन्तं प्रायुक्त । प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिगप्र० । अद्यतनी दि→ त् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङः' (३।४।५८) ङप्र० अ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) “णि”द्विः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । अनेन वृ० औ ।
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
[ औणिष्यत् ] ओण् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । इट् । अनेन वृ० औ ।
[ औणत्] ओण् । ह्यस्तनी दिव्त् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन वृ० औ । [ऐन्द्रीयत्] इन्द्र । इन्द्रमैच्छत् । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । 'क्यनि' ( ४ | ३ |११२) अवर्ण० → ई० । ह्यस्तनी दिव्त् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । अनेन वृ० आसन्ना ।
[औस्रीयत्] उस्रामैच्छत् । ‘अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । 'क्यनि' (४।३।११२) अवर्ण० → ई० । ह्यस्तनी दिव्त् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । अनेन
वृ० आसन्ना ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ऐणीयत्] एण । एणमैच्छत् । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । 'क्यनि' (४।३।११२) अवर्ण० → ई० । ह्यस्तनी दिव्त् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । अनेन - वृ० आसन्ना ।
[ ऐश्वर्ययत् ] ए (ऐ) श्वर्य । ऐश्वर्यमैच्छत् । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । 'क्यनि' (४।३।११२) अवर्ण० ई० । ह्यस्तनी दिव्त् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । अनेन वृ० आसन्ना ।
[ औंकारीयत्] ओंकार । ओंकारमैच्छत् । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । 'क्यनि' (४।३।११२) ई० । ह्यस्तनी दिव्त् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । अनेन वृ० आसन्ना ।
अवर्ण०
[ओढीयत्] आ ऊढा । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२१६) ओ । ओढामैच्छत् । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । 'क्यनि' (४।३।११२) अवर्ण० ई० । ह्यस्तनी दिव्त् । कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । अनेन वृ० आसन्ना ।
[ औषधीयत् ] ओषधि । ओषधिरेव
औषधः । 'श्रोत्रौषधि - कृष्णाच्छरीर-भेषज-मृगे' (७।२।१६६) अण्प्र० । वृद्धिः स्वरेष्वादेर्जिणति तद्धिते' (७।४।१) वृ० औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलोपः । औषधमैच्छत् । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३ ) क्यन्प्र० य । 'क्यनि' ( ४ | ३ | ११२) अवर्ण० ई० । ह्यस्तनी दिव्त् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव् (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । अनेन वृ० आसन्ना ॥ छ ॥
=
स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट् ||४|४|३२||
[स्ताद्यशितः ] स् च तश्च = स्तौ स्तावादी यस्य सः = स्तादिः, श् इदनुबन्धो यस्याऽसौ शित्, न शित् = अशित्, स्तादिश्चासौ अशिच्च = स्ताद्यशित्, तस्य ।
अत्रोणादि, तस्य ।
[ अत्रोणादेः] उण् आदिर्येषां ते = उणादयः, त्रश्च उणादयश्च = त्रोणादि, न त्रोणादि = [अटिटिषति] 'अट गतौ' (१९४) अट् । अटितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । अनेन इट् । 'लोकात् ' (१।१।३) "अ" पाठउ विश्लेषियइ । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "टि 'द्विः । 'नाम्यन्तस्था ० ' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् ।
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
२४७
लिसिस
__ [अलविष्ट] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिंच । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० ।
[लविषीष्ट] लू । आशीः सीष्ट । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[लविष्यति] लू । भविष्यन्ती स्यति । अनेन इट् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अलविष्यत् लू । क्रियातिपत्तिः स्यत् । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[लविता] लू । लुनातीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) अव ।
[लवितव्यम्] लू । लूयते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[लवितुम्] लू । लवनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[त्रस्नुः] ‘त्रसैच् भये' (११७१) त्रस् । त्रस्यतीत्येवंशीलः । 'त्रसि-गृधि-धृषि-क्षिपः क्नुः' (५।२।३२) क्नुप्र० → नु ।
[स्योमा] ‘षिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । सीव्यतीति । 'मन्-वन्क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) मन्प्र० । ‘अनुनासिके च च्छ्वः शूट्' (४।१।१०८) ० → ऊट् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ओ । प्रथमा सि । ‘नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । ‘दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[भूयात्] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । आशीः क्यात् → यात् ।
[दीप्रः] 'दीपैचि दीप्तौ' (१२६६) दीप् । दीप्यत इत्येवंशीलः = दीपः । ‘स्म्यजस-हिंस-दीप-कम्प-कम-नमो रः' (५।२७९) रप० ।
[ईश्वरः] 'ईशिक् ऐश्वर्ये' (१११६) ईश् । ईष्टे । 'स्थेश-भास-पिस-कसो वरः' (५।२।८१) वरप्र० ।
[विद्वान्] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वेत्तीति । ‘वा वेत्तेः क्वसुः' (५।२।२२) क्वसुप्र० → वस् | प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घङ्याव्०' (१।४।४५) सिलुक् । ‘पदस्य' (२।१।८९) सलोपः ।
[आस्से] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । वर्त० से । [आस्ते] आस् । वर्त० ते ।
[शस्त्रम्] 'शसू हिंसायाम्' (५४९) शस् । शस्यतेऽनेनेति । 'नी-दाव्-शसू-यु-युज-स्तु-तुद-सि-सिच-मिह-पत-पानहस्त्रट' (५।२।८८) त्रटप० → त्र ।
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ammmmmmm
mmommmmmmmmm
wwwmomwwwmwarawa
२४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ठिका । [योत्रम्] ‘युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यूयतेऽनेन । 'नी-दाव-शसू-यु-युज०' (५।२।८८) त्रटप्र० →त्र । नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३19) गु० ओ ।
[पत्त्रम्] ‘पत्लु गतौ' (९६२) पत् । पत्यतेऽनेन । 'नी-दाव्-शसू-यु-युज०' (५।२।८८) त्रटप्र० -→ त्र ।
[पोत्रम्] 'पूङ् पवने' (६००) पू । पूयतेऽनेनेति । 'हल-क्रोडाऽऽस्ये पुवः' (५।२।८९) त्रटप० →त्र । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ओ । हस्तसूकरयोर्मुखं पा(पो)त्रम् । सि-अम् ।
[वत्सः] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वदति मातरं दृष्ट्वेति । 'मा-वा-वद्यमि-कमि-हनि-मानि-कष्यशि-पचिमुचि-यजि-वृ-तृभ्यः सः (उणा० ५६४) सप्र० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० ।
[अंसः] 'अम गतौ' (३९२) अम् । अमति = गच्छति अवतामिति अंसः । 'मा-वा-वद्यमि-कमि-हनि-मानि-कष्यशिपचि-मुचि-यजि-वृ-तृभ्यः सः' (उणा० ५६४) सप्र० ।
[दन्तः] शमू (१२३०) - ‘दमूच् उपशमे' (१२३१) दम् । दाम्यतीति दन्तः । 'दम्यमि-तमि-मा-वा-पू-धू-ग-~-हसिवस्यसि-वितसि-मसीण्भ्यस्तः' (उणा० २००) तप० । 'तौ मुमो व्यञ्जने स्वौ' (१।३।१४) म्० → अनुस्वारः । सर्वत्र प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः ।
हस्तः] 'हसे हसने' (५४५) हस् । हसन्त्यनेनेति हस्तः । 'दम्यमि-तमि-मा-वा-पू-धू-ग-ज-हसि-वस्यसि-वितसिमसीण्भ्यस्तः' (उणा० २००) तप्र० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२१७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (११३५३) विसर्गः ।।छ।।
तेहादिभ्यः ।।४।४।३३।। [तेः] ति षष्ठी डस् । [ग्रहादिभ्यः] ग्रह आदिर्येषां ते = ग्रहादयस्तेभ्यः = ग्रहादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।
तेरिति सामान्येन क्तेस्तिको वा ग्रहणम् । [निगृहीतिः] ‘ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह, निपूर्व० । निग्रहणं = निगृहीतिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन इट् । 'ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४191८४) वृत् । 'गृहणोऽपरोक्षायां दीर्घः' (४।४।३४) दीर्घः ।
[अपस्निहितिः] “ष्णिहोच् प्रीती' (१२४१) ष्णिह् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्निह्, अपपूर्व० । अपस्नेहसनं = अपस्निहितिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन इट् ।
[निकुचितिः] 'कुचत् संकोचने' (१४३१) कुच्, निपूर्व० । निकोचनं = निकुचितिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० →ति । अनेन इट् ।
निपचितिः] 'पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ्, निपूर्व० । निपठ् = निपठितिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन इट् ।
. [उदितिः] ‘उन्दैप् क्लेदने' (१४९१) उन्न् । उन्दनं = उदितिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन इट् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।२५) नलुक् ।
P.4 वदति मातरमव्यक्तमिति वत्सः ।
P.35 हसति मुखमावृत्य = हस्तः ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ भणितिः ] अण (२५९) - रण ( २६०) भण् । भणनं
=
वण (२६१) भणितिः । 'स्त्रियां क्ति: ' ( ५१३/९१) क्तिप्र०
[रणितिः ] अण (२५९) - 'रण शब्दे' (२६०) रण । रणनं ति । अनेन इट् ।
[मथितिः ] 'मन्धश् विलोडने ' (१५४७) मन्थ् । मन्थनं अनेन इट् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् ।
[लिखितिः ] 'लिखत् अक्षरविन्यासे' (१३३६) लिख । लेखनं ति । अनेन इट् ।
[शान्तिः ] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । शमनं 'अहन्पञ्चमस्य क्चिक्डिति' (४|१|१०७ ) दीर्घः ।
[वान्तिः ] 'टुवमू उद्गिरणे' (९६९) वम् । वमनं 'अहन्पञ्चमस्य०' (४।१।१०७) दीर्घः ।
=
२४९
व्रण ( २६२) - बण (२६३) - 'भण. शब्दे' (२६४) ति । अनेन इट् ।
रणितिः । 'स्त्रियां क्ति: ' ( ५।३।९१) क्तिप्र० →
[ कम्पितिः] 'कपुङ् चलने' (७५७) कप् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८ ) नोऽन्तः । कम्पनं 'स्त्रियां क्ति: ' ( ५। ३ ।९१) क्तिप्र० ति । अनेन इट् ।
=
=
=
मथितिः । 'स्त्रियां क्ति:' (५।३।९१) क्तिप्र० ति ।
=
[ अन्दोलितः ] अन्दोलण (२०४५) इति सौत्रो धातुः, अपठितश्चरादिकोऽयं अन्दोल् । अन्दोलनं = अन्दोलितिः । 'स्त्रियां क्ति:' ( ५ | ३ |९१) क्तिप्र० ति । अनेन इट् । तेर्ग्रहादिभ्य एवेति नियमादन्यत्र नं भवति
लिखितिः । 'स्त्रियां क्ति: ' ( ५।३।९१) क्तिप्र०
=
कम्पितिः ।
शान्तिः । 'स्त्रियां क्ति:' ( ५।३।९१) क्तिप्र० ति ।
[दीप्तिः] 'दीपैचि दीप्तौ' (१२६६) दीप् । दीपनं
दीप्तिः ।
[ज्ञप्तिः] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । जानन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्ति- व्ली - ही - क्नू ि० ' ( ४।२।२१ ) पोऽन्तः । ' मारण- तोषण- निशाने ज्ञश्च' (४।२।३०) ह्रस्वः । ज्ञपनं
ज्ञप्ति: । 'साति-हेति
यूति - जूति-ज्ञप्ति - कीर्त्तिः' (५। ३ । ९४ ) क्तिप्र०
ति । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् ।
वान्तिः । 'स्त्रियां क्ति: ' ( ५।३।९१) क्तिप्र० ति ।
=
[स्रस्तिः ] भ्रंशूङ् (९५२) 'संसूङ् अवस्रंसने' (९५३) स्रंस् । संसनं = सस्तिः । 'श्वादिभ्यः' (५।३।९२) क्तिप्र० → ति । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् ।
[ध्वस्तिः ] ' ध्वंसूङ् गतौ च' (९५४) ध्वंस् । ध्वंसनं = ध्वस्तिः । 'श्वादिभ्यः' (५ । ३ । ९२) क्तिप्र० ति । नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् ।
[तन्तिः ] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । तन्यादित्याशास्यमानः । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५/१/७१) तिक्प्र० →ति । 'न तिकि दीर्घश्च' (४।२।५९) इति निषेधात् लुग्-दीर्घाभावः ।
[सन्तिः ] 'षणूयी दाने' (१५०० ) षण् । 'षः सोऽष्ट्यै० ' (२।३।९८) सन् । सन्यादित्याशास्यमानः । ' तिक्कृतौ नाम्नि' (५/११७१) तिक्प्र० ति । न तिकि दीर्घश्च' (४।२।५९) इति निषेधात् लुग्-दीर्घाभावः ।
[कण्डूतिः] 'कण्डूग् गात्रविघर्षणे' (१९९१) कण्डू इति सौत्रो धातुः । कण्डूय्यात् इत्याशास्यमानः । ' तिक्कृतौ नाम्नि' (५1१1७१) तिक्प्र० ति ।
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [पाक्तिः ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पचन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'ति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । पाच्यादित्याशास्यमानः । ' तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१।७१) तिक्प्र० ति । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लुक् ।
२५०
[याष्टिः ] 'यर्जी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । यजन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । याज्यादित्याशास्यमानः । ' तिक्कृतौ नाम्नि' (५।१।७१) तिक्प्र० ति । 'णेरनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिगलुक् ।
[प्रज्ञप्तिः ] प्रज्ञपि पूर्ववत् । प्रज्ञप्यादित्याशास्यमानः । ' तिक्कृतौ नाम्नि ' ( ५।१।७१ ) तिक्प्र० ति । 'रनिटि' ( ४ | ३ |८३) णिग्लुक् ॥ छ।
गृहूणोऽपरोक्षायां दीर्घः || ४|४|३४||
[गृह्णः ] गृह्णा षष्ठी इस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलुक् ।
[ अपरोक्षायाम् ] न परोक्षा = अपरोक्षा, तस्याम् ।
[ दीर्घः ] दीर्घ प्रथमा सि ।
[ग्रहीता] 'ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । अनेन दीर्घः । [ ग्रहीतुम् ] ग्रह् । ग्रहणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । इट् । अनेन दीर्घः ।
[ ग्रहीषीष्ट ] ग्रह् । आशीः सीष्ट । इट् । अनेन दीर्घः ।
[ ग्रहीष्यति ] ग्रह् । भविष्यन्ती स्यति । इट् । अनेन दीर्घः ।
[अग्रहीष्यत्] ग्रह् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । इट् । अनेन दीर्घः । ' अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अग्रहीत्] ग्रह् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि- स्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट् । अनेन दीर्घः । 'व्यञ्जनादेर्योपान्त्यस्याऽतः' ( ४ | ३ | ४७ ) इत्यनेन वृद्धिः प्राप्ता न श्वि-जागृ-शस-क्षण-हू-म्येदितः ' ( ४।३।४९) इति निषिध्यते । दीर्घस्य स्थानिवद्भावाद् 'इट ईति' ( ४ | ३ | ७१ ) इति सिचो लुक् । न चायं वर्णविधिः । इट इति रूपाश्रयत्वात् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१ ) दीर्घः । ' अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अग्रहीध्वम्, अग्रहीढ्वम् ] ग्रह् । अद्यतनी ध्वम् । शेषं पूर्ववत् । इट् । 'सो धि वा' ( ४।३।७२) सिचो लुपि 'हान्तस्थाज्ञीड्भ्यां वा' (२।१।८१) धस्य ढ इति विशेषः ।
[ जरीगृहिता ] ग्रहू । भृशं पुनः पुनर्वा गृह्णाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० । 'सन्-यडञ्च' ( ४1१1३) द्विः । ‘ऋतोऽत्’ (४।१।३८) ऋ० अ० । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'ऋमतां री' (४।१।५५ ) “री” आगमः । श्वस्तनी ता । जरीगृह्यते इति वा । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट्, पूर्वं 'ग्रह-वस्- भ्रस्ज- प्रच्छ: ' ( ४|११८४) य्वृत् ।
[जरीगृहितुम्] जरीगृ(ग्र)हणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां ० ' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । [जरीगृहितव्यम्] जरीगृह्यत इति । 'तव्या - ऽनीयौ ' ( ५1१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् । 'योऽशिति' (४।३।८०) यलुक् ।
Jain Education Intemational
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
२५१ __ [जरी(रि)गर्हिता] ग्रह । भृशं पुनः पुनर्वा गृह्णाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४११३८) ऋ० → अ० । 'ग-होर्जः' (४१४०) ग० → ज० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४१५६) “रि" आगमः । श्वस्तनी ता । जरिगृह्यते इति वा । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट, पूर्वं 'ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छ:' (४191८४) य्वृत् ।
[जरी(रि)गर्हितुम्] जरिगृ(ग्र)हणाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[जरी(रि)गर्हितव्यम्] जरिगृह्यत इति । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२)
[जगृहिव] ग्रह् । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-दु-श्रु-स्रोर्व्यञ्जनादे: परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् । ‘ग्रह-वस्व-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१९८४) य्वृत् ।
[जगृहिम] ग्रह् । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक्' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु०' (४।४।८१) इट् । 'ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१९८४) य्वृत् ।
[ग्राहिषीष्ट] ग्रह् । आशीः सीष्ट । 'स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः स्य-सिजाशीः-श्वस्तन्यां जिट् वा' (३।४ '६९) जिट् → इ । 'ञ्णिति (४१३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[अग्राहिषाताम्] ग्रह् । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्वर-ग्रह-दृश-हन्भ्यः०' (३।४।६९) जिट → इ | ‘णिति' (४३५०) उपान्त्यवृद्धि: आ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ग्राहिता] ग्रह । श्वस्तनी ता । 'स्वर-ग्रह-दृश०' (३।४।६९) जिट् → इ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ छ।
वृतो नवाऽनाशीः-सिच्परस्मै च ॥४।४।३५।। [वतः] वृश्च ऋच्च = वृत्, तस्मात् । [नवा] नवा प्रथमा सि ।
[अनाशीःसिच्परस्मै] सिचि परस्मैपदं = सिच्परस्मैपदम्, आशीश्च सिच्परस्मैपदं च = आशी:सिच्परस्मैपदम्, न आशीःसिच्परस्मैपदं = अनाशीःसिच्परस्मैपदम्, तस्मिन् । 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलोपः । सूत्रत्वात् डिलोपः ।
[प्रावरीता, प्रावरिता] 'वृकुट् वरणे' (१२९४) वृ प्र-आयूर्व० । श्वस्तनी ता । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । अनेन वा दीर्घः ।
[प्राविवरीषति, प्राविवरिषति] वृ, प्र-आयूर्व० । प्रावरीतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'इवृध-भ्रस्जदम्भ-श्रि-यूण्णु-भर-ज्ञपि-सनि-तनि-पति-वृद्-दरिद्रः सनः' (४।४।४७) इट् । अनेन वा दीर्घः । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे'
Jain Education Intemational
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
(२।१।११३) अलोपः ।
[वरीता, वरिता] 'वृडश सम्भक्तौ' (१५६७) वृ । श्वस्तनी ता । इट । अनेन वा दीर्घः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु अर् ।
[विवरीषते, विवरिषते] वृ । वरीतुमिच्छति | 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४११३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४१५९) इ । 'इवृध-भ्रस्ज-दम्भ-श्रि०' (४।४।४७) इट् । अनेन वा दीर्घः । गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० ते ।
[तरीता, तरिता] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तु । श्वस्तनी ता । इट् । अनेन वा दीर्घः । गु० अर् ।
[तितरीषति, तितरिषति] तृ । तरीतुं तरितुं वा इच्छति | 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्यडश्च' (४१३) द्विः । 'हस्वः' (४१३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४११३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'इवृध-भ्रस्ज-दम्भ-श्रि-यूष्णु०' (४।४।४७) इट् । अनेन वा दीर्घः । गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० तिव् ।
[जरीता, जरिता] 'जूषच् जरसि' (११४५) » । श्वस्तनी ता । इट् । अनेन वा दीर्घः । गु० अर् । [जिजरीषति, जिजरिषति] जु । जरीतुं जरितुं वा इच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । शेषं पूर्ववत् । तकारो वर्णनिर्देशार्थः । अन्यथा
[समरीता, समरिता] 'ऋश गतौ' (१५३९) ऋ, समपूर्व० । श्वस्तनी ता । इट । अनेन वा दीर्घः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । ऋणातेरेव विज्ञायेत ।
[ववरिथ] 'वृऍट् वरणे' (१२९४) वृ । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक्०' (४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४११३८) ऋ०→अ० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-दु-श्रु-स्रोर्व्यञ्जनादे: परोक्षायाः' (४।४८१) इट । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । .
[तेरिथ] 'तू प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । परोक्षा थव् । 'स्क्रसृ-वृ-भू-स्तु-दु-श्रु-स्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । 'तू-त्रप-फल-भजाम्' (४/११२५) ए ।
[प्रावरिषीष्ट] वृ, प्र-आयूर्व० । आशीः सीष्ट । ‘इट् सिजाशिषोरात्मने' (४।४।३६) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[आस्तरिषीष्ट] ‘स्तृग्श् आच्छादने' (१५२१) स्तृ, आयूर्व० । आशीः सीष्ट । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
{प्रावारिष्टाम्] प्र-आ, वृ । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) वृ० आर् | 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[प्रावारिषुः] प्र-आ, वृ । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्ताधशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) वृ० आर् । 'सिज्-विदोऽभुवः' (४।२।९२) अन्० → पुस्० → उस्० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[आस्तारिष्टाम्] स्तृ, आङ्पूर्व० । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । इट् । 'सिचि परस्मै०'
Jain Education Intemational
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२५३
NAIKININNAMwwwwwww
Amaranewwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwaamanane
(४।३।४४) वृ० आर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० ले ८० ।
[आस्तारिषुः] स्तू, आयूर्व० । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । इट् । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृ० आर् । 'सिज्-विदोऽभुवः' (४।२।९२) अन्० → पुस्० → उस्० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[प्रावरीष्ट, प्रावरिष्ट प्र-आङ्, वृ । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । ‘इट सिजाशिषोरात्मने' (४।४।३६) इट् । अनेन वा दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (११३१६०) त० → ट० ।
[आस्तरीष्ट, आस्तरिष्ट] स्तू, आपूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'इट् सिजाशिषोरात्मने' (४।४।३६) इट् । अनेन वा दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० ॥छ।।
इट सिजाशिषोरात्मने ।।४।४।३६।। [इट्] इट् प्रथमा सि । [सिजाशिषोः] सिच् च आशीश्च = सिजाशिषौ, तयोः = सिजाशिषोः । षष्ठी ओस ।
[आत्मने] आत्मार्थं पदं = आत्मनेपदम्, तस्मिन् । 'परा-ऽऽत्मभ्यां ३:' (३।२।१७) इति अलुप्समासः । ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलोपः ।
[प्रावृत, प्रावरीष्ट, प्रावरिष्ट] 'वृग्ट वरणे' (१२९४) वृ, प्रपूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिच्लुक् । अनेन वेट् । 'वृतो नवाऽनाशी:-सिच्यरस्मै च' (४।४।३५) दी? विकल्पेन । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
___[अवृत, अवरीष्ट, अवरिष्ट] 'वृश् सम्भक्तौ' (१५६७) वृ । अद्यतनी त । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४१३७०) सिचूलुक् । अनेन वेट् । 'वृतो नवाऽनाशी:-सिच्परस्मै च' (४।४।३५) दीर्घा विकल्पेन | 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[आस्तीष्ट, आस्तरीष्ट, आस्तरिष्ट] 'स्तृगश् आच्छादने' (१५२१) स्तू, आड्पूर्व० । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'ऋवर्णात्' (४।३।३६) सिक्किद्वत् । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । अनेन वेट् । 'वृतो नवाऽनाशी:०' (४।४।३५) इटो वा दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[आस्तीर्षाताम्, आस्तरिषाताम्, आस्तरीषाताम्] स्तृ, आयूर्व० । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । प्रथमे 'ऋवर्णात्' (४।३।३६) सिक्किद्वत् । 'ऋतां विङतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घा०' (२।१।६३) दीर्घः । अनेन वेट् । ‘वृतो नवाऽनाशी:०' (४।४।३५) इटो वा दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[आस्तीर्षत, आस्तरिषत, आस्तरीषत स्तृ, आड़पूर्व० । अद्यतनी अन्त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । प्रथमे 'ऋवर्णात्' (४।३।३६) सिक्किद्वत् । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । अनेन वेट । 'वृतो नवाऽनाशी:०' (४।४।३५) इटो वा दीर्घः । 'अनतोऽन्तोऽदात्मने' (४।२।११४) अन्त० → अत० ।
[प्रावृषीष्ट, प्रावरिषीष्ट] वृ, प्र-आड्पूर्व० । आशीः सीष्ट । अनेन वेट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
वृषीष्ट, वरिषीष्ट] वृ । आशीः सीष्ट । अनेन वेट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्थाकवर्गात् पदान्तः कृतस्य०' (२३।१५) षत्वम् ।
Jain Education Intemational
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [आस्तीर्षीष्ट आस्तरिषीष्ट ] स्तृ, आड्पूर्व० । आशीः सीष्ट । 'ऋतां क्डितीर् ' ( ४|४|११६ ) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था - कवर्गात् पदान्तः कृतस्य०' (२।३।१५) षत्वम् ।
२५४
[प्रावात् ] वृ, प्रपूर्व० । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि - स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट् । ‘सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' ( ४ | ३ |४४) वृ० आर् । 'इट ईति' ( ४ | ३ |७१) सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् ।
[अतारीत्] तृ । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दि-स्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट् । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृ० आर् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[आस्तारीत्] तृ । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४१३ १६५) ईत् । इट् । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृ० आर् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[आस्तारीत्] स्तृ, आङ्पूर्व० । अद्यतनी दि → तू । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'स: सिजस्तेर्दि-स्योः’ ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । इट् । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृ० आर् । 'इट ईति' (४१३।७१) सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
1
आशिषि तु परस्मैपदे यकारादित्वात् प्राप्तिरेव नास्ति || छ ||
संयोगादृतः || ४|४|३७||
[ संयोगात् ] संयोग पञ्चमी इसि ।
[ऋतः] ऋत् षष्ठी डस् ।
[अस्मृषाताम्, अस्मरिषाताम् ] 'स्मृ चिन्तायाम् ' (१८) स्मृ । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'ऋवर्णात्' (४।३।३६) कित्त्वम् । अनेन वा इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अध्वृषाताम् अध्वरिषाताम् ] 'ध्वं कौटिल्ये' (२३) ध्वृ । अद्यतनी आताम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'ऋवर्णात्' (४।३।३६) कित्त्वम् । अनेन वा इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[ स्मृषीष्ट, स्मरिषीष्ट ] स्मृ । आशीः सीष्ट । अनेन वा इट् ।
[ ध्वृषीष्ट, ध्वरिषीष्ट ] ध्वृ । आशीः सीष्ट । अनेन वा इट् ।
[ अकृत ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'धुङ्-हस्वाल्लुगनिटस्तथो:' ( ४ | ३ |७०) सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[कृषीष्ट ] कृ । आशीः सीष्ट ।
[मा निष्कृत ] निर् 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लु० ' (४।३।७०) सिच्लुक् । 'निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२।३।९) २०
ष० ।
[निष्कृषीष्ट] निर्-कृ । आशीः सीष्ट । 'निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२।३।९) २०० ।
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ समस्कृत ] सम्-कृ । 'संपरेः कृगः स्सट्' (४|४|११ ) सट् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५.३) सिच् । 'धुड्-ह्रस्वाल्लु०' (४।३।७०) सिच्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ संस्कृषीष्ट ] सम्-कृ । ' संपरेः कृगः स्सट्' ( ४।४ । ९१ ) सट् । आशी: सीष्ट ।
[अस्मार्षीत्] स्मृ । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । सः सिजस्तेर्दि- स्यो:' ( ४।३।६५) ईत् । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४ ) वृ० आर् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२|३|१५ ) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अध्वार्षीत्] ध्वृ । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः ' ( ४।३।६५) ईत् । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृ० आर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ||छ।।
२५५
धूगोदितः || ४|४|३८||
औदित्, धूग् च औदिच्च धूगौदित्, तस्मात् ।
[ धूगोदितः ] औत् इदनुबन्धो यस्य सः = पृथग्योगात् “सिजाशिषोरात्मने" इति निवृत्तम्, अन्यथा "संयोगाद्धृगौदित" इत्येकमेव योगं कुर्यात् ।
[ धोता, धविता] 'धूग्ट् कम्पने ' (१२९१) धू । 'धूग्श् कम्पने ' (१५२०) धू वा । श्वस्तनी ता । अनेन वा इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । अन्यत्र 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
=
[रद्धा, रधिता ] 'रधौच् हिंसा-संराद्ध्योः ' (११८८) रघ् । श्वस्तनी ता । अनेन वा इट् । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२1१।७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० द० ।
[त्रप्ता, तर्पा, तर्पिता ] 'तृपौच् प्रीतौ' (११८९) तृप् । श्वस्तनी ता । प्रथमे 'स्पृशादि-सृपो वा' ( ४|४|११२) अकारागमः । ' इवर्णादिरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) रत् । अनेन वा इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ |४) गु० अर् ।
[द्रप्ता, दर्ता, दर्पिता ] 'दृपौच् हर्ष - मोहनयो:' (११९०) दृप् । श्वस्तनी ता । प्रथमे 'स्पृशादि-सृपो वा' (४|४|११२) अकारागमः । ' इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) रत् । अनेन वा इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[नंष्टा, नशिता] 'नशौच् अदर्शने ' (१२०२ ) नश् । श्वस्तनी ता । 'नशो धुटि' ( ४|४|१०९) नोऽन्तः । 'यजसृज- मृज- राज० ' (२1१1८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां ० ' (१|३ | ६० ) त० ८० । अनेन वा इट् । 'शिड्- हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) न्० अनुस्वारः ।
[ मोग्धा, मोढा, मोहिता ] 'मुहौच् वैचित्त्ये' (१२३८ ) मुह् । श्वस्तनी ता । 'मुह दुह स्रुह- त्रिहो वा' (२१११८४) हस्य वा घत्वम् । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) घ०ग० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन वा इट् । 'हो धुट्पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) ध० द० । 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलुक् ।
[ द्रोग्धा, द्रोढा, द्रोहिता ] 'द्रुहौच् जिघांसायाम्' (१२३९) द्रुह् । श्वस्तनी ता । 'मुह- द्रुह - स्नुह- स्निहो वा' (२।१।८४ ) हस्य वा घत्वम् । ‘अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे ' (१।३।४९) घ०ग० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन वा इट् । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०) ध० द० । 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलुक् ।
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [ स्नोग्धा, स्नोढा, स्नोहिता] 'ष्णुहौच् उद्गिरणे' (१२४० ) ष्णुह् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्नुह् । श्वस्तनी ता । 'मुह- दुह-स्नुह- स्निहो वा' (२।१।८४) हस्य वा घत्वम् । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१ । ३ । ४९) घ०ग० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन वा इट् । 'हो धुट् पदान्ते' (२।१।८२) ह०ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध०
ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलुक् ।
२५६
[स्नेग्धा, स्नेढा, स्नेहिता ] 'ष्णिहीच् प्रीतौ' (१२४१) ष्णिह् । ' षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२१३।९८) स्निह् । श्वस्तनी ता । 'मुह- द्रुह-स्नुह्-स्निहो वा' (२।१।८४) हस्य वा घत्वम् । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्घः' (२।१।७९) त० ध० । 'तृतीयस्तृतीयचतुर्थे' (१।३।४९) घ० ग० । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४ ) गु० ए । अनेन वा इट् । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० द० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध०८० । 'ढस्तड्ढे ' ( १ । ३ । ४२) ढलोपः ।
[ गोप्ता, गोपिता ] 'गुपौ रक्षणे' (३३२) गुप् । 'अशवि ते वा' ( ३।४।४) इत्यनेन आयप्रत्ययनिषेधः । श्वस्तनी ता । अनेन वा इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[जुगुप्सति, जुगोपिषति, जुगुपिषति] गुप् । गोप्तुमिच्छति । सन्प्र० । 'सन्- यडञ्च' (४।१।३) द्विः । 'ग- होर्ज : ' (४/१/४०) ग० ज० । प्रथमे 'उपान्त्ये' ( ४ | ३ | ३४) सनः कित्त्वम्, तस्य फलं गुणो न । अनेन इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ । तृतीये 'ऋत् - तृष- मृष०' (४।३।२४ ) इत्यधिकारः 'वौ व्यञ्जनाऽऽदेः सन् चाऽय् वः' (४।३।२५ ) इत्यनेन सेटः सनो वा कित्त्वम्, तस्य फलं गुणो न । 'नाम्यन्तस्था- कवर्गात् ० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[निगोढा, निगूहिता ] 'गुहौग् संवरणे' (९३५) गुह्, निपूर्व० । श्वस्तनी ता । प्रथमे गुणः । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।११८२) ह० ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गा०' (१।३।६०) ध० ० | 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) 'ढलोपः । अन्यत्र अनेन इट् । 'गोहः स्वरे ' ( ४।२।४२) उकारस्य ऊ ।
[विगाढा, विगाहिता ] 'गाहौङ् विलोडने' (८७१) गाहू, विपूर्व० । श्वस्तनी ता । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्ध : ' (२।१।७९) त० ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) ध० 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलोपः । अनेन वा इट् ।
द० ।
[स्वर्ता, स्वरिता ] 'औस्वृ शब्दोपतापयोः' (२१) स्वृ । श्वस्तनी ता । अनेन वा इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[सुसूषति, सिस्वरिषति] स्वृ । स्वरितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'नामिनोऽनिट्' ( ४ | ३ ३३३ ) कित्त्वम् । 'ओष्ठयादुर्' (४|४|११७) उर् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । अनेन वा इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जन० ' ( ४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत् ' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) अ० इ० ।
[सोता, सविता] 'षडौक् प्राणिगर्भविमोचने' (११०७) षू । 'पूडीच् प्राणिप्रसवे' (१२४२ ) षू । ' षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिवष्वष्कः' (२।३।९८) सू । श्वस्तनी ता । अनेन वा इट् । 'नामिनो गुणो०' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[ररन्धिव] 'रधौच् हिंसा-संरादयोः ' (११८८) रघ् । परोक्षा व । द्विर्धातुः परोक्षा -ङे प्राक् ० ' ( ४1१1१ ) द्विः ।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
२५७
wimmmmmmmmm
'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु-श्रु-स्रोळञ्जनादेः परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् । 'रध इटि तु परोक्षायामेव' (४।४।१०१) नागमः ।
[ररन्धिम किल] रधु । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक०' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘स्क्रसृ-वृ-भू-स्तु-द्रु-श्रु-स्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् । 'रध इटि तु परोक्षायामेव' (४।४।१०१) नागमः ।
रेव, ररन्धिव] रध् । परीक्षा व । मतान्तरे वेट् । प्रथमे 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।१।२४) ए । शेषं पूर्ववत् ।
[रेम, ररन्धिम] रध् । परोक्षा म । मतान्तरे वेट् । प्रथमे 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।१।२४) ए । शेष पूर्ववत् ।
स्वरिष्यति] स्वृ । भविष्यन्ती स्यति । 'हनृतः स्यस्य' (४।४।४९) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।।
औदित इत्यनुबन्धनिर्देशात् यड्लुपि नित्यमिट् -
[सरीस्वरिता] स्वृ । भृशं पुनः पुनर्वा स्वरति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये' यङ् वा' (३।४।९) यङ्म० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'ऋमतां री' (४।११५५) "री" आगमः । 'बहुलं लुप' (३।४।१४) यङ्लुप् । श्वस्तनी ता । अनेन इट् ।
[जोगृहिता] गुह् । भृशं पुनः पुनर्वा गृहति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । श्वस्तनी ता । अनेन इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'गोहः स्वरे' (४।२।४२) ऊ ।
[धुवित्वा] 'धूत् विधूनने' (१४३०) धू । धवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयु स्वरे प्रत्यये' (२११५०) उव् ।
[धूसरः] + 'धूग्ट् कम्पने' (१२९१) धू । धुनोतीति । 'कृ-धू-तन्यृषिभ्यः कित्' (उणा० ४४०) कित् सरप० ।
[अक्षरम्] 'अशौटि व्याप्तौ' (१३१४) अश् । अश्नुते व्याप्नोतीत्यक्षरम् । 'मी-ज्यमि-मा-मद्यशौ-वसि-किभ्यः सरः' (उणा० ४३९) सरप्र० । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वस्च-परिवाजः शः षः' (२।१।८७) श० → ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।१।६२) ष० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । सि-अम् ।।
[निचाता, निचायिता] 'चायग् पूजा-निशामनयोः' (९१७) चाय, निपूर्व० । श्वस्तनी ता । मतान्तरे वा इट् ।
[निचिचासति, निचिचायिषति] चाय, निपूर्व० । निचायितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘सन्यस्य' (४।११५९) इ । मतान्तरे अनेन वा इट् । वर्त्तः तिव । 'कर्तर्यनदभ्यः शव' (३।४।७१) शव । 'लगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[आस्फाता, आस्फायिता] ‘स्फायैङ् वृद्धौ' (८०४) स्फाय, आयूर्व० । श्वस्तनी ता । अनेन वा मतान्तरे इट् । [आपिस्फासते, आपिस्फायिषते] स्फाय, आड्यूर्व० । आस्फायितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० ।
ॐ वृहद्वृत्तौ - धुविता ।
+ उणादौ-धूत् विधूनने' ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'अघोषे शिट : ' ( ४|१|४५) सलुक् । ' ह्रस्वः ' ( ४ |१| ३९ ) ह्रस्वः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी ' (४।१।४२)फ० प० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । मतान्तरे अनेन वा इट् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
२५८
[ आप्याता, आप्यायिता ] स्फायैङ् (८०४ ) - 'ओप्यायैङ् वृद्धौ' (८०५) प्याय्, आड्पूर्व० । श्वस्तनी ता । अ मतान्तरे इट् ।
[ आपिप्यासते, आपिप्यायिषते ] प्याय्, आड्पूर्व० । आप्यायितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' ह्रस्वः' ( ४।१।३९) ह्रस्वः । 'सन्यस्य' ( ४।१।५९) इ । मतान्तरे अनेन वा इट् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
[ नातिक्रंस्यति, नातिक्रमिष्यति] 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम्, अतिपूर्व० । भविष्यन्ती स्यति । मतान्तरेऽनेन
वा इट् ।
[आस्कन्दिषम्, आस्कान्त्सम्] 'स्कन्दुं गति-शोषणयोः' (३१९ ) स्कन्द्, आड्यूर्व० । अद्यतनी अम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५ ) वृद्धिः । मतान्तरेऽनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । बहुलाधिकारात् एषामिविकल्पः
[पक्ता, पचिता ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । श्वस्तनी ता । वेट् ।
[आस्कन्तव्यम्, आस्कन्दितव्यम् ] आस्कद्यते । 'तव्याऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । वेट् ।
[पट्टा, पटिता] अट (१९४) 'पट गतौ' (१९५) पट् । श्वस्तनी ता । वेट् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च - टवर्गी' (१।३।६०) त० ८० ॥ छ ॥
-
निष्कुषः || ४|४|३९||
[ निष्कुषः ] निः संबद्धः कुष् = निष्कुष्, तस्मात् ।
[निष्कोष्टा, निष्कोषिता] 'कुषश् निष्कर्षे' (१५६५) कुष्, निर्-निस् वा पूर्व० । श्वस्तनी ता । ' लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन वेट् । 'निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२।३।९) २० → ष० सर्वत्र ।
[निष्कोष्टुम्, निष्कोषितुम् ] निष्कोषणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३ ) तुम्प्र० । [निष्कोष्टव्यम्, निष्कोषितव्यम् ] निष्को (कु) ष्यते । 'तव्याऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । अनेन सर्वत्र वेट् ।
[निष्कोषितृको देश: ] कुष्, निपूर्व० । निर्गताः कोषितारोऽस्मान्निष्कोषितृको देशः । 'ऋन्नित्यदितः' ( ७।३।१७१) कच्प्र० क । प्रथमं कुष्णातीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४१३२) इट् ततो द्वितीयसमासः ॥ छ ॥
क्तयोः || ४|४|४० ॥
[क्तयोः ] क्तश्च क्तवांश्च = क्तौ । ' स्यादावसंख्येयः' ( ३।१।११९) क्त एकशेषियइ । सप्तमी ओस् ।
पृथग्योगाद्वेति निवृत्तम् ।
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२५९
Anti
[निष्कुषितः] निष्कुष्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । अनेन इट् । [निष्कुषितवान्] निष्कुष्णाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । अनेन इट् ।।छ।।
जू-वश्चः क्त्वः
।।४।४।४१॥
[जवश्चः] जश्च वश्च्च = जुवश्च्, तस्मात् । [क्त्वः] क्त्वा षष्ठी डस् । 'लुगाऽऽतोऽनापः' (२।१।१०७) आलुक् ।
[जरित्वा, जरीत्वा] 'जृष् जरसि' (११४५) जृ । 'जृश् वयोहानौ' (१५३६) जु । जरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन इट् । 'वृतो नवाऽनाशीः-सिच्परस्मै च' (४।४।३५) इत्यनेन वा दीर्घः ।
[वश्चित्वा] 'ओव्रस्चौत् छेदने' (१३४१) वस्न् । व्रश्चनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० →त्वा । अनेन इट् । 'क्त्वा' (४।३।२९) इत्यनेनाकित्त्वान्न खत् ।
__जू इति क्रैयादिकस्य ग्रहणम्, देवादिकस्य तु सानुबन्धस्य
[जीवा] जू । जरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'ऋतां क्डितीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घो र्वोळञ्जने' (२१११६३) दीर्घः ।
जू इत्यस्य 'ऋवर्ण-श्यूटुंगः कितः' (४।४।५७) इति प्रतिषेधे प्राप्ते व्रश्चेरौदित्वाद्विकल्पे प्राप्ते वचनम् ।।छ।।
ऊदितो वा ॥४।४।४२॥ [ऊदितः] ऊत् इदनुबन्धो यस्य सः = ऊदित्, तस्मात् ।
[दान्त्वा, दमित्वा] शमू (१२३०) . 'दमूच् उपशमे' (१२३१) दम् । दमनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन वेट् । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४1१1१०७) दीर्घः । 'म्नां धुड्वर्ग०' (१1३।३९) म० → न० ।
[शान्त्वा, शमित्वा] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । शमनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन वेट । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४११०७) दीर्घः । 'म्नां धुड़वर्गऽन्त्योऽपदान्ते' (१३३९) म० → न० ।
[तान्त्वा, तमित्वा] 'तमूच् काक्षायाम्' (१२३२) तम् । तमनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० →त्वा । अनेन वेट् । 'अहन्पञ्चमस्य०' (४।१।१०७) दीर्घः । ‘म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) म० → न० ।
[धूत्वा, देवित्वा] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । देवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन वेट । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट्' (४।१।१०८) क्० → ऊ० । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वम् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[स्यूत्वा, सेवित्वा] 'षिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । सेवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन वेट् | 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट' (४११०८) व० → ऊट० । 'इवर्णादरस्वे०' (१।२।२१) यत्वम् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
यम-सिध्यत्योरप्राप्ते, शेषाणां प्राप्ते विभाषा छ।।
Jain Education Intemational
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
क्षुध-वसस्तेषाम् ||४|४|४३ ॥
[क्षुधवसः ] क्षुधश्च वस् च = क्षुधवस्, तस्मात् ।
[तेषाम् ] तद् षष्ठी आम् । 'आ द्वेर: ' (२।१।४१ ) ५० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२1१1११३) अलोपः । 'अवर्णस्याऽऽमः साम्' (१।४।१५) साम् । एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[क्षुधितः ] 'क्षुधंच् बुभुक्षायाम्' (११८२) क्षुध् । क्षुध्यति । + 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ - ञीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) क्तप्र० त । अनेन इट् ।
[ उषितवान् ] वसति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
[क्षुधितवान् ] क्षुध्यति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
त्वा । अनेन इट् ।
[क्षुधित्वा ] क्षोधनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० [ उषितः ] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । वसति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब- भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० त । अनेन इट् । 'यजादि-वचेः किति' ( ४।१।७९) य्वृत् । ' घस् - वसः ' (२।३।३६) षत्वम् ।
तवत् । अनेन इट् । 'यजादि-वचेः किति'
( ४।१।७९ ) वृत् । 'घस्-वसः' (२।३।३६) षत्वम् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[उषित्वा ] वसनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । अनेन इट् । 'यजादि-वचेः किति' (४/१/७९) य्वृत् । ' घस्-वसः' (२।३।३६ ) षत्वम् ।
' इन्ध्यसंयोगात् ० ' ( ४।३।२१ ) इत्यधिकारः 'क्षुध - क्लिश-कुष-गुध०' (४।३।३१ ) इत्यनेन सेट्क्त्वा किद्वत्, तस्य फलं
गुणोन ।
तवत् । अनेन इट् ।
[वावसितः ] वस् । भृशं पुनः पुनर्वा वसति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । वावस्ति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५19199) क्तप्र० → त । यजादीति गणनिर्दिष्टत्वाद्यड्लुपि न वृत् ।
[वावसित्वा ] वावसनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४/४७) क्त्वाप्र० त्वा । अनेन इट् ।
वस्तेस्त्विडस्त्येव ॥ छ ॥
लुभ्यञ्चेर्विमोहा ||४|४ |४४ ॥
Jain Education Intemational
P. क्षुध्यति स्म । P. + गत्यर्था ०' (५1१199) क्तप्र० त ।
[लुभ्यः] लुभिश्च अञ्चिश्च = ++लुभ्यञ्चिस्तस्मात् ।
[विमोहाचें] विमोहश्च अर्चा च = विमोहार्चम् । ‘क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वत्वम् । तस्मिन् । विमोहो विमोहनमाकुलीकरणम् । अर्चा = पूजा ।
[ विलुभिताः केशाः ] 'लुभच् गा' (११९८) लुभ् । 'लुभत् विमोहने' (१३९०) लुभ्, विपूर्व० । विलुभ्यति स्म । विलुभति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक- पिब-भुजेः' (५1१199) क्तप्र० त । अनेन इट् । प्रथमा जस् ।
[विलुभितवान्] विलुभ्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
तवत् । अनेन इट् ।
P. ++ लुभ्यञ्चि ।
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[लुभित्वा, लोभित्वा केशान् गतः ] लोभनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । वौ व्यञ्जनाऽऽदेः सन् चाऽय्-वः' (४।३।२५ ) इत्यनेन वा सेट् किद्वत्तस्य फलं गुणो न ।
[अञ्चिता गुरवः ] 'अञ्च गतौ च ' (१०५) अञ्च् । अञ्च्यते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) क्तप्र० → त । अनेन इट् ।
[उच्चैरञ्चितलाङ्गुलः ] अञ्चितः पूजितो लाङ्गूलो यस्य सः ।
त्वा । अनेन इट् ।
[अञ्चितवान् गुरून्] अञ्चति स्म । 'क्त-क्तवतू' ( ५1१1१७४) क्तवतुप्र० [शिरोऽञ्चित्वेव संवहन्] अञ्चनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र० [लुब्ध्वा, लुभित्वा, लोभित्वा ] लुभित्वा लोभित्वेत्यत्र 'सह -लुभ० ' ( ४।४।४६ ) इति वेट् । 'वौ व्यञ्जनाऽऽदेः सन् चाऽय् वः' (४।३।२५) इति कित्त्वम् ।
=
=
[उदक्तमुदकं कूपात्] उदच्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्त ० त । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलुक् । 'च-जः क- गम्' (२।११८६) च० क० ।
[अक्त्वा, अञ्चित्वा] अञ्चनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) वेट् । लुभेः क्त्वि 'सह-लुभ०' (४।४।४६) इत्यादिना, अञ्चेश्च 'ऊदितो वा' (४।४।४२ ) इति विकल्पे, उभयोश्च 'वेटोऽपतः' (४।४।६२) इति क्तयोर्नित्यं प्रतिषेधे प्राप्ते वचनम् ||छ ||
२६१
तवत् । अनेन इट् ।
पूङ् - क्लिशिभ्यो नवा ||४|४|४५ ||
[ पूक्लिशिभ्यः ] क्लिशिश्च क्लिशिश्च
I
क्लिशी । ‘स्यादावसंख्येयः' ( ३।१।११९) एकशेषः । पूङ् च क्लिशी च पूक्लिशयः, तेभ्यः = पूक्लिशिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।
[ नवा ] नवा प्रथमा सि ।
=
[पूतः, पवितः ] 'पूङ् पवने' (६००) पू । पूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । अनेन वा इट् । गुणः । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[पूतवान्, पवितवान् ] पू । पवति (ते) स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । अनेन वा इट् । गुणः । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[पूत्वा, पवित्वा ] पू । पवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । अनेन वा इट् । गुणः । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
P. उदञ्चति स्म । P. गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः (419199) क्तप्र० → त ।
(१२७६ ) क्लिश् । 'क्लिशौश् विबाधने' 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त
[क्लिष्टः, क्लिष्टवान्, क्लिशितः, क्लिशितवान् ] 'क्लिशिच् उपतापे' (१५५७) क्लि । क्लिश्यते स्म । क्लिश्यति स्म । क्लिश्नाति स्म वा । क्तवतुप्र० → तवत् । 'यज-सृज- मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वस्व-परिव्राजः शः षः ' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकतृका दुण्ढिका ।
[क्लिष्ट्वा, क्लिशित्वा] क्लेशनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२११८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (११३।६०) त० →ट० ।
पूडिति डकारः पूगो निवृत्त्यर्थः । बहुवचनं क्लिश्यति-क्लिश्नात्योहणार्थम् । पूङः ‘उवर्णात्' (४।४।५८) इति नित्यं निषेधे प्राप्ते, क्लिश्यतेर्नित्यमिटि प्राप्ते, क्लिश्नातेश्चौदित्त्वात् क्त्वायां विकल्पे सिद्धेऽपि क्तयोर्नित्यं प्रतिषेधे प्राप्ते विकल्पार्थं वचनम् ।।छ।।
सह-लुभेच्छरुष-रिषस्तादेः ।।४।४१४६।।
[सहलुभेच्छरुषरिषः] सहश्च लुभश्च इच्छश्च रुषश्च रिष् च = सहलुभेच्छरुषरिष्, तस्मात् । [तादेः] त आदिर्यस्य सः = तादिः, तस्य ।
[सोढा, सहिता] 'षहि मर्षणे' (९९०) षड् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सह । श्वस्तनी ता । 'हो धुटपदान्ते' (२०१८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२११७९) त० →ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३६०) ध० → ढ० । 'सहि-वहेरोच्चाऽवर्णस्य' (१।३।४३) ढलोपः - अस्य ओकारः । पक्षेऽनेन इट् ।
[सोढुम्, सहितुम्] सहनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० →ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'सहि-वहेरोच्चाऽवर्णस्य' (१३।४३) ढलुक-अस्य ओकारः । पक्षेऽनेन इट् ।
[सोढव्यम्, सहितव्यम् साते = सोढव्यम् । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'हो धुट-पदान्ते' (२११८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । ‘सहिवहेरोच्चाऽवर्णस्य' (१।३।४३) ढलुक् - अस्य ओकारः । पक्षेऽनेन इट् ।
[लोब्धा, लोभिता] 'लुभत् विमोहने' (१३९०) लुभ् । 'लुभच् गाये' (११९८) लुभ् । श्वस्तनी ता । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) भ० ते ब० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । पक्षेऽनेन इट् ।
[लोब्धुम्, लोभितुम्] लुभ् । लोभनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात् तथोधः' (२191७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) भ० → ब० । पक्षेऽनेन इट् ।
[एष्टा, एषिता] 'इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । श्वस्तनी ता । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । पक्षेऽनेन इट् ।
[एष्टुम्, एषितुम्] इष् । एषणाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१1३।६०) त० → ट० । पक्षेऽनेन इट् ।
[एष्टव्यम्, एषितव्यम् इष् । इष्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । पक्षेऽनेन इट् ।
‘इपच् गतौ' (११६८), 'इषश् आभीक्ष्ण्ये' (१५५९) इत्याभ्यां तु नित्यमेवेट्, एनयोरुदाहरणानि एतानि-प्रेषितारितुम्-प्रेषितव्यम् ।
Jain Education Intemational
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[रोष्टा, रोषिता ] कष (५०७ ) - शिष (५०८) - जष (५०९ ) - झष (५१०) वर्ष (५११) - मष (५१२ ) - मुष (५१३) - ‘रुष हिंसायाम्’ (५१४) रुष् । श्वस्तनी ता । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । ‘तवर्गस्य श्ववर्गष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० । पक्षेऽनेन इट् ।
[रोष्टुम्, रोषितुम् ] रुष् । रोषणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां ० ' ( ५ | ३ | १३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३१४ ) ० ओ । 'तवर्गस्य श्ववर्ग -ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० । पक्षेऽनेन इट् ।
[रोष्टव्यम्, रोषितव्यम् ] रुष् । रुष्यते । 'तव्याऽनीयो' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० । पक्षेऽनेन इट् ।
[ रेष्टा, रेषिता ] कष (५०७ ) - शिष (५०८ ) - जष (५०९ ) - झष (५१० ) - वष (५११ ) - मष ( ५१२ ) - मुष (५१३ ) रुष (५१४) 'रिष हिंसायाम्' (५१५) रिष् दण्डकधातुः । श्वस्तनी ता । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० । पक्षेऽनेन इट् ।
ए ।
२६३
[ रेष्टुम्, रेषितुम् ] रिष् । रेषणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । ‘तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० । पक्षेऽनेन इट् ।
अग्रेत
[सहिष्यते] सह् । भविष्यन्ती स्यते । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[लोभिष्यति ] लुभ् । भविष्यन्ती स्यति । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४१३।४) गु० ओ ।
[एषिष्यति] इष् । भविष्यन्ती स्यति । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु०
-
-
[ अष्टा, अशिता] 'अशश् भोजने ' (१५५८) अश् । 'अशूट् (शौटि) व्याप्तौ' (१३१४) अश् । श्वस्तनी ता । 'यजसृज - मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज- ब्रस्व-परिव्राजः शः षः' (२।१।८७) श० ष० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ट० । मतान्तरेऽनेन वा इट् ।
[भर्ता भरिता ] 'टुडुभृंग्क् पोषणे च' (११४०) भृ । श्वस्तनी ता । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । मतान्तरेऽनेन वा इट् ।
[स्तोता स्तविता] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्षस्कार ( १ ) / सूत्र (२९)) स्तु । श्वस्तनी ता । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । मतान्तरेऽनेन वा इट् ।
[ शोक्ता, शोचिता] 'शुचि (च) शोके' (९९) शुच् । श्वस्तनी ता । ' लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । मतान्तरेऽनेन वा इट् ।
[वस्ता, वसिता ] 'वसिक् आच्छादने' (१११७) वस् । श्वस्तनी ता । मतान्तरेऽनेन वा इट् ।
[रोता, रविता] टुक्षु (१०८४) - 'रु शब्दे' (१०८५) रु । श्वस्तनी ता । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । मतान्तरेऽनेन इट् ।
[नोता, नविता] 'णुक् स्तुतौ' (१०८१ ) णु । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३/९७) नु । श्वस्तनी ता । 'नामिनां
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । मतान्तरेऽनेन इट् ।
[सोता, सविता] ‘बुंगुट् अभिषवे' (१२८६) षु । ' षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । श्वस्तनी ता । ‘नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । मतान्तरेऽनेन इट् ।
[दोता, दविता] इं (११) - 'दुं गतौ' (१२) दु । श्वस्तनी ता । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३|१) गु० ओ । मतान्तरेऽनेन इट् ।
[रुरुविम] रु । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः ' ( ४।१।१) “रु”द्विः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तुद्रु-श्रु-स्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः' (४|४|८१ ) इट् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये' (२।१।५०) उव् ।
[ नुनुविम] नु । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) “नु” द्विः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-दु०' (४।४।८१) इट् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५०) उव् ।
[सुविम] सु । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) “सु” द्विः । 'स्क्रसृ-वृ०' (४।४।८१) अट् । 'धातोरिवर्णो०' (२1१।५०) उव् ।
[दुदुविम] दु । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) “दु” द्विः । 'स्क्रसृ-वृ०' (४।४१८१) इट् । 'धातोरिवर्णो०' (२।१।५०) उब् ।
विषेर्मूलफलकर्मण्यपरोक्षायामिड् वा
[मूलफलकर्मणि] मूलं च फलं च = मूलफलम्, तत् कर्म यस्य तत्, तस्मिन् ।
[वेष्टा, वेषिता मूलानि वा फलानि वा ] 'विष्लंकी व्याप्तौ (११४३) विषु । श्वस्तनी ता । मतान्तरे वेट् अनेन । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० । मूल फल अस् । 'नपुंसकस्य शिः ' (१।४।५५) शि० इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । ' नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[ संविविषिव ] सम्, विष् । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919) द्विः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ०' (४।४।८१ ) इट् ॥छ ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
इवृध-भ्रस्ज- दम्भ - श्रि-यूर्णु-भर-ज्ञपि-सनि-तनि-पति- वृद्-दरिद्रः सनः ||४|४|४७ ।।
[इवृधभ्रस्जदम्भश्रियूर्णुभरज्ञपिसनितनिपतिवृद्दरिद्रः ] इव् च ऋधश्च भ्रस्जश्च दम्भश्च श्रिश्च युश्च ऊर्णुश्च भरश्च ज्ञपश्च सनिश्च तनिश्च पतिश्च वृश्च ऋच्च दरिद्राश्च = तत् तस्मात् । 'लुगाऽऽतोऽनापः ' (२।१।१०७) आलुक् ।
[सनः ] सन् षष्ठी इस् ।
[दुद्यूषति, दिटेविषति] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा - पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । देवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट्' (४।१।१०८) व्० ऊ० ऊ । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) यत्वम् । 'सन्- यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । पक्षेऽनेन वेट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् ।
[सुस्यूषति, सिसेविषति ] 'पिवूच् उतौ' (११६४ ) पिं । षः सोऽष्ट्यै ष्ठिव ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । सेवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सन:' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट्' (४।१।१०८) व्० ऊ ऊ | 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वम् । 'सन्- यङश्च' ( ४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
P. दरिद्रा च ।
बृहद्वृत्तौ संविविषिम ।
-
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[ईर्त्सति, अर्दिधिषति] 'ऋधूच् वृद्धौ' (११८६) ऋध् । अर्धितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) संन्प्र० । 'ऋध ईर्त्' (४।१।१७) ऋध्०ई० । अनेन वेट् । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "धि द्विः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी ' (४।१।४२) ध० द० । 'नाम्यन्तस्था ० ' (२।३।१५) षत्वम् ।
[विभ्रक्षति, बिभति, बिभर्जिषति, विभ्रज्जिषति] 'भ्रस्जत् पाके' (१३१६) भ्रस्ज् । भटु-भ्रष्टुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘संयोगस्याऽऽदौ स्कोर्लुक्' (२।११८८) सलुक् । अनेन वेट् । 'भृज्जो भर्ज्' (४।४।६) " भर्ज्” आदेशः । ‘सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्ज०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय०' (४।१।४२) भ० ब० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ० । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज० ' (२।१।८७) ज० ष० । ष ढोः कस्सि' (२।१।६२ ) ष० 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० ।
क० ।
२६५
[धिप्सति, धीप्सति, दिदम्भिषति] 'दम्भूट् दम्भे' (१३०९) दम्भू । दम्भितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'दम्भो धिप्-धीप्' (४।१।१८) "धिप्" - "धीप्" आदेशः । अनेन वेट् । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[शिश्रीषति, शिश्रयिषति] 'श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । श्रयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । अनेन वा इट् । 'सन् - यङश्च ' ( ४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हस्वः' ( ४।१।३९ ) ह्रस्वः । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[युयूषति, यियविषति] 'युक् मिश्रणे ' (१०८०) यु । यवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्यङश्च’, (४।१।३) द्विः । ‘ओर्जाऽन्तस्था - पवर्गेऽवर्णे' ( ४।१।६०) उकारस्य इत्वम् । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४ ) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था- कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिङ् - नान्तरेऽपि ' (२।३।१५) षत्वम् ।
[प्रोर्णुनूषति, प्रोर्णुनुविषति, प्रोर्णुनविषति] प्र 'ऊर्णुग्क् आच्छादने' (११२३) ऊर्णु । प्रोर्णवितुं प्रोर्णुवितुं वा इच्छति । ‘तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'लोकात् ' (१।१।३) “ऊर्" पाठउ विश्लेषिया । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या०सं० वक्ष० ( १ ) / सूत्र (२९)) ० ० । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः ' ( ४।१।४ ) “नु’द्विः । ‘र-षृवर्णान्नो एकपदे ऽनन्त्यस्या - Sल-च-ट-तवर्ग-श- सान्तरे' (२।३।६३) न० ण० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । अनेन वेट् । 'वोर्णो:' ( ४ | ३ | १९ ) सेटः सनः ङिद्वद्वा, तस्य फलं गुणो न । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५०) उव् ।
[बुभूषति, बिभरिषति] 'भृंग् भरणे' (८८६) भृ । भर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० | स्वर - हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'ओष्ठ्यादुर्' (४|४|११७) उर् । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) भ० ब० । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'सन्यस्य' (४।१३५९) इ । अनेन वा इट् । प्रथमे 'भ्वादेर्नामिनो० ' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'लुगस्यादेत्यपदे' ( २।१।११३) अलोपः ।
[ज्ञीप्सति, जिज्ञपयिषति ] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४० ) ज्ञा । जानन्तं प्रयोक्तुमिच्छति । प्रयोक्तृव्यापारे जिग् ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्ति - री - व्ली - ही क्नूयि क्ष्माय्यातां पुः' (४।२।२१) पोऽन्तः । ' मारण - तोषण - निशाने ज्ञश्च' (४।२।३०) ह्रस्वः । ज्ञपयितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'ज्ञप्यापो ज्ञीपीप्, न च द्विः सि सनि' (४।१।१६) ज्ञप्० → “ज्ञीप्’आदेशः । द्वितीये 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
सिषासति, सिसनिषति] वन (३२९) - अषण संभक्तौ' (३३०) षण् । 'षणूयी दाने' (१५००) षण् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सन् । सनितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'सन्यस्य' (४191५९) इ । 'सनि' (४।२।६१) आत्त्वम् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । अनेन वेट ।
. [तितंसति, तितांसति तितनिषति] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । तनितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । ‘सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । ‘सन्यस्य' (४।१।५९) इ । अनेन वेट् । 'तनो वा' (४।१।१०५) वा दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[पित्सति, पिपतिषति] 'पत्लु गतौ' (९६२) पत् । पतितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन वेट् । ‘रभ-लभ-शक-पत-पदामिः' (४।१।२१) इ । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[प्रावुवूर्षति, प्राविवरिषति, प्राविवरीषति] प्र-आङ् ‘वृग्ट वरणे' (१२९४) वृ । प्रावरीतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'ओष्ठ्यादुर्' (४।४।११७) उर् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४१११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'भ्वादे मिनो०' (२११।६३) दीर्घः । अनेन इट् । 'वृतो नवाऽनाशी:-सिच्परस्मै च' (४।४।३५) इटो वा दीर्घः ।
[वुवूर्षते, विवरिषते, विवरीषते] 'वृश् संभक्तौ' (१५६७) वृ । वरीतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । शेषं पूर्ववत् ।
तितीर्षति, तितरिषति, तितरीषति] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तू । तरितुं-तरीतुं वा इच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सनप्र० । 'ऋतां विडतीर' (४।४।११६) इर् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेलक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । अनेन इट् । 'वृतो नवाऽनाशी:-सिच्परस्मै च' (४।४।३५) इटो वा दीर्घः ।
[आतिस्तीर्षति, आतिस्तरिषति, आतिस्तरीषति] 'स्तृगश् आच्छादने' (१५२१) स्तू, आड्पूर्व० । आस्तरीतुं-आस्तरितुं वा इच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । शेषं पूर्ववत् । द्वित्वे कृते ‘अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलुक् इति विशेषः ।
[चिकीर्षति] 'डुकुंग करणे' (८८८) कृ । कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । शेषं स्पष्टम् । अत्र तु लाक्षणिकत्वान्न भवति ।
[दिदरिद्रासति, दिदरिद्विषति] 'दरिद्राक् दुर्गतौ' (१०९२) दरिद्रा । दरिद्रितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । द्विः । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । अनेन वा इट् । 'अशित्यस्सन्-णकज-णकाऽनटि' (४।३७७) आलोपः ।
योः ‘ग्रह-गुहश्च सनः' (४।४५९) इति भ्रस्ज-भृगोस्तु सामान्येन प्रतिषेधेऽन्येषां च नित्यमिटि प्राप्ते विकल्पोऽयम् ।।छ।।
ऋ-स्मि-पूङअशी-कृ-ग-दृ-धृ-प्रच्छः ।।४।४।४८।। [ऋस्मिपूञ्जशौकगृदृधृप्रच्छः] ऋश्च स्मिश्च पूङ् च अञ् च अशौ च कृश्च गृश्च दृश्च धृश्च प्रच्छ् च = ऋस्मिपूञ्जशौकृगृध्रप्रच्छ्, तस्मात् ।। . म धातुपारायणे- धातुरत्नाकरे . “षन भक्तौ' | धातुपारायणे पायंतरे - "षन संभक्तौ" ।
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
२६७ [अरिरिषति] 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । अतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) "रि''द्विः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् ।
सिस्मयिषते] 'मिङ् ईषद्धसने' (५८७) मि । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२॥३।९८) स्मि । स्मेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव ।
[पिपविषते] 'पूङ् पवने' (६००) पू । पवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'हस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘ओर्जाऽन्तस्था-पवर्गेऽवणे' (४।१।६०) उ० → इ० । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३१५) षत्वम् । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् ।
[पुपूषति, पुपूषते] 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू । पवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० तिव्-ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[अञ्जिजिषति] 'अञ्जू(औ)प् व्यक्ति-म्रक्षण-गतिषु' (१४८८) अञ् । अञ्जितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । अनेन इट् । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४191४) "जि''द्विः ।
[अशिशिषते] 'अशु(शौ)टि व्याप्तौ' (१३१४) अश् । अशितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । अनेन इट । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४११४) "शि"द्विः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[चिकरिषति, चिकरीषति 'कृत विक्षेपे' (१३३४) कृ । करितुं-करीतुं वा इच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) कृ० → क० । 'क-ङश्च-ञ्' (४११४६) कृ० → च० । 'सन्यस्य' (४191५९) च० → चि० । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३19) गु० अर् । 'वृतो नवाऽनाशी:०' (४।४।३५) विकल्पेन इटो दीर्घः ।
[जिगरिषति, जिगरीषति] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । गरितुं-गरीतुं वा इच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां० (३।४।२१) 'सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'ऋतोऽत्' (४१३८) गृ० → ग० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४१५९) ज० → जि० । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । 'वृतो नवाऽनाशी:०' (४।४।३५) विकल्पेन इटो दीर्घः ।
[आदिदरिषते] 'इंइत् % आदरे' (१४६६) दृ, आङ्पूर्व० । आदर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ० । अनेन इट् ।
[आदिधरिषते+ त् अनवस्थाने' (१४६७) धृ, आङ्पूर्व० । आधर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४।१५९) इ । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) ध० → द० । अनेन इट् ।
[पिपृच्छिषति] 'प्रछत् ज्ञीप्सायाम्' (१३४७) प्रछ् । प्रष्टुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्यडश्च' (४।१३) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'सन्यस्य' (४१५९) इ । 'रुद-विद-मुष
P.
अनादरे ।
+ धातुरत्नाकरे - धातुपारायणे 'धृत स्थाने - धारणे इत्यन्ये' ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
MARA
ग्रह०' (४।३।३२) इत्यादिना सन्कित्त्वम् । 'ग्रह-वस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) य्वृत् । अनेन इट् ।
[चिकीर्षति, चिकरिषति, चिकरीषति] 'कृ हिंसायाम्' (१५२९) कृ । करितुं-करीतुं वा इच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । शेषं पूर्ववत् । ‘इवृध-भ्रस्ज०' (४।४।४७) इट् । 'वृतो नवाऽनाशी:-सिच्परस्मै च' (४।४।३५) दीर्घत्वम् ।
[जिगीर्षति, जिगरिषति, जिगरीषति] 'गृश् शब्दे' (१५३८) गृ । गरितुं-गरीतुं वा इच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । शेषं पूर्ववत् । ‘इवृध-भ्रस्ज-दम्भ-श्रि-यूर्गु-भर-ज्ञपि-सनि-तनि-पति-वृद्-दरिद्रः सनः' (४।४।४७) इट् । 'वृतो नवाऽनाशी:-सिच्परस्मै च' (४।४।३५) दीर्घत्वम् ।।
[दिधीर्षति] 'धृग धारणे' (८८७) धृ । धर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वि: । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० → द० । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२११४६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
ऋ-स्मि-पूङ-दृ-ध-प्रच्छामप्राप्ते, शेषाणां औदित्त्वात-ऋदन्ताश्च विकल्पे प्राप्ते वचनम ।।छ।।
हनृतः स्यस्य ।।४।४।४९।। [हनृतः] हन् च ऋच्च = हनृत्, तस्मात् । [स्यस्य] स्य षष्ठी ङस् । ‘टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) “स्य''आदेशः । [हनिष्यति] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन इट् । षत्वम् । [अहनिष्यत्] हन् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । अनेन इट् । षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[हनिष्यन् हन् । हनिष्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप० → अत्-स्य आदिः । अनेन इट् । षत्वम् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[आहनिष्यमाणः] हन्, आयूर्व० । आहनिष्यते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन-स्य आदिः । अनेन इट् । षत्वम् । ‘अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[करिष्यति] ‘डुकृग् करणे' (८८८) कृ । भविष्यन्ती स्यति । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । [अकरिष्यत्] कृ । क्रियातिपत्तिः स्यत् । अनेन इट् । षत्वम् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[करिष्यन] कृ । करिष्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत्- स्य आदिः । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[करिष्यमाणः] कृ । करिष्यते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन-स्य आदिः । अनेन इट् । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्-नान्तरेऽपि' (२।३।१५) षत्वम् ।
[स्वरिष्यति] 'औस्वृ शब्दोपतापयोः' (२१) स्वृ । भविष्यन्ती स्यति । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अस्वरिष्यत्] स्वृ । क्रियातिपत्तिः स्यत् । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्' (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२६९
nama
[स्वरिष्यन] स्वृ । स्वरिष्यतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत्-स्य आदिः । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
स्वरतेः परत्वात् 'धूगौदितः' (४।४।३८) इत्यस्य विकल्पं बाधित्वा नित्यमिट ।
तकारनिर्देशात् अतरि(रे)व ग्रहणं न भवति ।।छ।।
कृत-चूत-नृत-छुद-तृदोऽसिचः सादेर्वा ।।४।४५०।।
[कृतवृतनृतदतृदः] कृतश्च वृतश्च नृतश्च छुदश्च तृद् च = कृतचूतनृतछ्दतृद्, तस्मात् । [असिचः] न सिच् = असिच् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मात् । [सादेः] स् आदिर्यस्याऽसौ सादिस्तस्य । [वा] वा प्रथमा सि ।
[कर्त्यति, कतिष्यति] ‘कृतैत् छेदने' (१३२५) कृत् । 'कृतैप वेष्टने' (१४९०) कृत् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन वा इट । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । षत्वम् ।
[अकय॑त्, अकर्तिष्यत् कृत् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । अनेन वा इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । षत्वम् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[चिकृत्सति, चिकर्तिषति] कृत् । कर्तितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४१३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'उपान्त्ये' (४।३।३४) इत्यनेनाऽनिटः सन्कित्त्वम्, तस्य फलं गुणो न, पक्षेऽनेन इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । षत्वम् ।
[चय॑ति, चर्तिष्यति] 'घृतैत् हिंसा-ग्रन्थयोः' (१३६९) चुत् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन वा इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । षत्वम् ।
[अचय॑त्, अचर्तिष्यत् त् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । अनेन वा इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । . षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[चिचत्सति, चिचर्तिषति] नृत् । चर्तितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । पक्षेऽनेन इट् । षत्वम् ।
. [नय॑ति, नर्तिष्यति] 'नृतैच् नर्त्तने' (११५२) नृत् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन वा इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । षत्वम् ।
[अनर्त्यत्, अनतिष्यत्] नृत् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । अनेन वा इट् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । षत्वम् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[निनृत्सति, निनर्तिषति नृत् । नर्तितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । ‘सन्यस्य' (४।१।५९) इ । पक्षे इट् ।
[छद्मति, छर्दिष्यति] 'ऊछुदृपी दीप्ति-देवनयोः' (१४८०) छुद् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन वा इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । षत्वम् ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [ अछर्त्स्यत्, अछर्तिष्यत् ] हृद् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । अनेन वा इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
1
२७०
[चिच्छ्रुत्सति, चिच्छर्दिषति] हृद् । छर्दितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (४।३।४) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) छ० च० । 'सन्यस्य' (४/१/५९)
इ । पक्षेऽनेन इट् । षत्वम् ।
[ तत्र्त्स्यति, तर्दिष्यति ] 'उतृदृपी हिंसा-ऽनादरयोः ' (१४८१) तृद् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन वा इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० अर् । षत्वम् ।
I
[ अतर्त्स्यत्, अतर्दिष्यत् ] तृद् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । अनेन वा इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[तितृत्सति, तितर्दिषति] तृद् । तर्दितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । पक्षेऽनेन इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) सर्वत्र गु० अर् ।
[ कर्तिता] कृत् । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । [चर्तिता] चृत् । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । [नर्तिता] नृत् । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । [छर्दिता ] हृद् । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । [तर्दिता ] तृद् । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[अकर्तीत्] कृत् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२1१) दीर्घः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'हदिर्ह स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१ ) द्वित्वम् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अचर्तीत्] चृत् । अद्यतनी दि→ त् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः ' ( ४१३/६५) ईत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४१३२) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । 'समानानां ० ' (१।२1१) दीर्घः । ‘लघोरुपान्त्यस्य’ (४।३।४) गु० अर् । 'र्हादर्ह - स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अनर्तीत्] नृत् । अद्यतनी दि त् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः ' ( ४।३।६५ ) ईत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्’ (४।४।३२) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । 'समानानां ० ' (१।२1१ ) दीर्घः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'र्हादर्ह स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१ ) द्वित्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अच्छर्दीत्] छृद् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । ' सः सिजस्तेर्दि-स्योः ' ( ४ | ३ |६५) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । 'समानानां ० ' (१।२।१) दीर्घः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अतर्दीत्] तृद् । अद्यतनी दि त् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि- स्यो:' ( ४ | ३ |६५ ) ईत् ।
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२७१
Navamah
'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'इट ईति' (४।३७१) सिचलुक । 'समानानां तेन०' (१।२।१) दीर्घः । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् छ।
गमोऽनात्मने ।।४।४१५१।।
[गमः] गम् पञ्चमी इसि ।
[अनात्मने] आत्मार्थं पदं = आत्मनेपदम, न आत्मनेपदं = अनात्मनेपदम्, तस्मिन् । 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदलोपः ।
गम इत्यनादेशस्याऽऽदेशस्य च ग्रहणमविशेषात् ।
[गमिष्यति] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्लूं गतौ' (३९६) गम् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अगमिष्यत] गम् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात०' (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
जिगमिषति] गम् । गन्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४१११५९) इ । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम्, पूर्वमनेन इट् ।
[जिगमिषिता] जिगमिष्यतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प० → तृ । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[जिगमिषितुम्] जिगमिषणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२)
इट् ।
[संजिगमिषिता] संजिगमिष । संजिगमिषते । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । 'स्ताधशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[संजिगमिषितव्यम्] संगा(सङ्ग)स्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् ।
जिगमिषति ग्रामम] 'इंण्क गतौ' (१०७५) इ । एतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । 'सनीडश्च (४।४।२५) “गम्" आदेशः । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४।१५९) इ । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[जिगमिषुः] इ । एतुमिच्छुः । 'तुमर्हादिच्छायां०',(३।४।२१) सन्प्र० । 'सनीडश्च' (४।४।२५) गमु० → “गम्" आदेशः । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४११५९) इ । 'सन्-भिक्षाऽऽशंसेरुः' (५।२।३३) उप० । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् ।
[अधिजिगमिषति मातुः] 'इंक स्मरणे' (१०७४) इ, अधिपूर्व० । अध्येतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (४१३) सनप्र० । 'सनीडश्च' (४।४।२५) गम् । शेषं पूर्ववत् ।
[अधिजिगमिषुः] अध्येतुमिच्छुः । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सनप्र० । शेषं सुगमम् । 'सन-भिक्षा-55शंसेरुः' (५।२१३३) उप्र० ।
Jain Education Intemational
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[अधिजिगमिषिता शास्त्रस्य] 'इंकू अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अध्येतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सनप्र० । 'सनीडश्च' (४।४।२५) गम् । शेषं स्पष्टम् । अनेन इट । अधिजिगांसते । ‘णक-तची' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् ।
[अधिजिगमिषुः] अध्येतुमिच्छुः । 'तुमर्हादिच्छायां०' (४।१।३) सन्प्र० । शेषं पूर्ववत् ।
[अधिजिगमिषितव्यम्] अधिजिगांस्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।११२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[गंस्यते ग्रामः] गम् । भविष्यन्ती स्यते । [संगस्यते वत्सो मात्रा गम्, सम्पूर्व० । कर्मणि भविष्यन्ती स्यते ।
[गंस्यमानः] गंस्यते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन-स्य आदिः । अतो म आने' (४|४|११४) मोऽन्तः ।
[संगस्यमानः] संगस्यते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनशप्र० → आन-स्य आदिः । 'अतो म आने' (४।४।११४)) मोऽन्तः ।
[अगस्यत] गम् । क्रियातिपत्तिः स्यत । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । [समगंस्यत] गम्, सम्पूर्व० । क्रियातिपत्तिः स्यत । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । [गंसीष्ट] गम् । आशीः सीष्ट । [संगसीष्ट] गम्, सम्पूर्व० । आशीः सीष्ट । [संजिगंसते] संगन्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । शेषं पूर्ववत् ।
[संजिगंसमानः] संजिगंसते = संजिगसमानः । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । शेषं पूर्ववत् ।
[संजिगंसिष्यमाणः] संजिगंस मांडणी । भविष्यन्ती स्यते । संजिगस्यते = संजिगंसिष्यमाणः । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन-स्य आदिः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[अधिजिगांसते] 'इंडक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अध्येतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सनीडश्च' (४।४।२५) गम् । 'सन्-यडश्च' (४१३) द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः ।
[अधिजिगांसमानः] अधिजिगांसते = अधिजिगांसमानः । 'शत्रानशा०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः ।
[अधिजिगांस्यते] अधिजिगांस् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । [अधिजिगांसिष्यते] अधिजिगांस् । भविष्यन्ती स्यते । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट ।
.[अधिजिगांसिष्यमाणः] अधिजिगांसिष्यते = अधिजिगांसिष्यमाणः । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन-स्य आदिः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् ।
[जिगांस्यते] 'इंएक गतौ' (१०७५) इ । एतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सनीडश्च' (४।४।२५) गम् । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'स्वर
Jain Education Intemational
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२७३ हन-गमोः सनि धुटि' (४१।१०४) दीर्घः । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[संजिगांसते इ, सम्पूर्व० । समेतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सनीडश्च' (४।४।२५) गम् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । वर्त० ते ।
[अधिजिगांस्यते याता] 'इंक् स्मरणे' (१०७४) इ, अधिपूर्व० । अध्येतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सनीडश्च' (४।४।२५) गम् । 'सन्-यडश्च' (४१३) द्विः । 'ग-होर्जः' (४।११४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४१५९) इ । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य ।
[जिगमिषित्रीयते] जिगमिषितृ मांडणी । जिगमिषितेवाचरति । 'क्यङ्' (३।४।२६) क्यम० → य । 'ऋतो री' (४३१०९) तृ० →त्री० । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
अत्र आत्मनेपदस्य क्याश्रितत्वेन बहिरङ्गत्वात् ।।छ।।
स्नोः
।।४।४।५२॥
[स्नोः] स्नु पञ्चमी इसि ।
[प्रस्नविष्यति] ष्णुक् प्रस्नवने (१०८३) ष्णु । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) स्नु, प्रपूर्व० । भविष्यन्ती स्यति । अनेन इट् ।
[प्रस्नविता] स्नु, प्रपूर्व० । श्वस्तनी ता । अनेन इट् । [प्रस्नवितासि] स्नु, प्रपूर्व० । श्वस्तनी तासि । अनेन इट् । [प्रस्नवितास्मि] स्नु, प्रपूर्व० । श्वस्तनी तास्मि । अनेन इट् । [प्रस्नवितुम्] प्रस्नवनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प० । अनेन इट् । [प्रस्नवितव्यम्] प्रस्नूयते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । अनेन इट् ।
[प्रसुस्नूषति] प्रस्नवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग्रह-गुहश्च सनः' (४४१५९) इत्यनेन परत्वादिट्प्रतिषेधः ।
[प्रस्नोष्यमाणः] प्रस्नोष्यते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन-स्य आदिः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'अतो म आने' (४।४।११४) मोऽन्तः । षत्वम् ।
[प्रास्नोष्यत] प्र-स्नु । क्रियातिपत्तिः स्यत । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्-पदान्तः कृतस्य सः शिड्-नान्तरेऽपि' (२।३।१५) षत्वम् ।
[प्रस्नोषीष्ट] प्र-स्नु । आशीः सीष्ट । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[प्रास्नोष्ट] प्रास्नावीत् गां देवदत्तः, स एवं विवक्षते नाहं प्रास्नाविषम्, किन्तु प्रास्तावि(स्नो)ष्ट | अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३19) गु०ओ । अट् ।
[प्रस्नोता] प्र-स्नु । श्वस्तनी ता । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । ॐ क्रियारत्नसमुच्चये - धातुरत्नाकरे च-प्रसवणे ।
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
[प्रस्नोता] प्रस्नु । वस्तनी तासे । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ ।
[ प्रस्नोताहे] प्रस्नु । वस्तनी ताहे । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४।३।१) गु० ओ ।
[प्रस्नवित्रीयते] प्रस्नो (नौ) तीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । प्रस्नवितेवाचरति । 'क्यङ्' ( ३।४।२६) क्य०य । 'ऋतो री' (४।३।१०९) तृ० त्री० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । आत्मनेपदस्य बहिरङ्गत्वात् तदाश्रयः प्रतिषेधो न भवति ।
स्नौति (ते) रिट् सिद्ध एव प्रतिषेधाभावादात्मनेपदे इनिवृत्त्यर्थं वचनम् । एवमुत्तरयोगोऽपि ॥छ ||
क्रमः || ४|४|५३ ॥
[क्रमः ] क्रम् पञ्चमी इसि ।
[क्रमिष्यति ] 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' ( २ । ३ । १५ ) षत्वम् ।
[निरक्रमीत्] निर्-क्रम् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः ' ( ४।३।६५) ईत् । अनेन इट् । ‘व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) इत्यनेन वृद्धिः प्राप्ता न श्वि-जागृ-शस-क्षण-हू-म्येदितः' (४।३।४९) इत्यनेन निषेधः । ‘इट ईति’ (४।३।७१) सिच्लुक् । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[क्रमितासि] क्रम् । श्वस्तनी तासि । अनेन इट् ।
[[चिक्रमिषति ] क्रम् । क्रमितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडञ्च' (४।१।३) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१ |४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क-ङश्च ञ्' (४।१।४६) क० च० | 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) षत्वम् ।
[चिक्रमिषितुम् ] चिक्रमिषणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५|३|१३ ) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् ।
[ प्रक्रमितुम्] प्रक्रमणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । अनेन इट् ।
[ प्रक्रमितव्यम् ] प्रक्रम्यते । 'तव्या - ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । अनेन इट् ।
[ प्रक्रंस्यते] प्र-क्रम् । भविष्यन्ती स्यते । 'प्रोपादारम्भे' ( ३।३।५१) इत्यात्मनेपदम् ।
[ प्रकंस्यमानः ] प्रक्रम्यते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२० ) आनश्प्र० ( ४|४|११४) मोऽन्तः ।
[ प्रक्रन्ता] प्र-क्रम् । श्वस्तनी ता ।
[ उपक्रन्ता] उप क्रम् । श्वस्तनी ता ।
[ प्रक्रन्तासे] प्र क्रम् । श्वस्तनी तासे ।
[उपक्रंस्यते] उप-क्रम् । भविष्यन्ती स्यते । 'प्रोपादारम्भे' ( ३।३।५१) इत्यात्मनेपदम् ।
[उपक्रंस्यमानः] उपक्रम्यते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० आन स्य आदिः । अतो म आने' ( ४|४|११४ ) मोऽन्तः ।
आन-स्य आदिः । 'अतो म आने'
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ उपक्रन्तासे] उप क्रम् । श्वस्तनी तासे ।
[ प्रकंसीष्ट] प्र-क्रम् । आशीः सीष्ट ।
[ उपक्रंसीष्ट ] उप-क्रम् । आशीः सीष्ट ।
[प्राक्रंस्त] प्र-क्रम् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३ | ४|५३) सिच् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । [ उपाक्रंस्त] उप-क्रम् | अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३|४|५३) सिच् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् । [प्राकंस्यत] प्र-क्रम् | क्रियातिपत्तिः स्यत । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[उपाक्रंस्यत] उप-क्रम् । क्रियातिपत्तिः स्यत । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[प्रचिक्रंसते] प्रक्रमितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४११।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' क-डश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । वर्त्त० ते । [उपचिक्रंसते] उपक्रमितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क-डश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'सन्यस्य' ( ४।१।५९) इ । वर्त्त० ते ।
[प्रचिक्रसिष्यते] प्रक्रमितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क-डश्च ञ्' (४|११४६) क० च० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । भविष्यन्ती स्यते । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
२७५
[उपचिक्रंसिष्यते] उपक्रमितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यडञ्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' क- डञ्च ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । भविष्यन्ती स्यते । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् |
[ प्रक्रमित्रीयते] प्रक्रमत इति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र०
तृ । अनेन इट् । प्रक्रमितेवाचरति । 'क्यङ्' ( ३।४।२६) क्यङ्प्र०य । 'ऋतो री' (४।३।१०९) तृ० त्री० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । पूर्ववदिड् भवति ।
कथं चिक्रंसया इत्यादि इडभावः । गतानुगतिक एष पाठः ।
[गतानुगतिकः] गतस्यानुगतं गतानुगतम्, गतानुगतमन्त्रास्ति । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७२।६) इकप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
जिघृक्षया कृत्रिमपत्त्रिपङ्क्तेरिति तु, अविगानः पाठः ।
[ अविगानः ] न विद्यते विगानं = वचनीयता दोषो यत्र सः = अविगानः, निर्दोषः पाठः । छ । ।
=
तुः || ४|४|५४ ||
[तुः] तृ षष्ठी ङस् । 'ऋतो डुर्' (१।४।३७) डुर्० उ० । डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । [क्रमिता ] क्रम् । क्रमत इति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० तृ । क्रमत इत्येवंशीलः । तृन् शील
P. क्रामतीति ।
बृहद्वृत्तौ क्रमित्रीयते ।
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
Pawanwwwanmoommonweaanwar
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका । धर्म-साधुषु' (५।२।२७) तृनुप्र० →तृ । अनेन इट् ।
[निष्कमिता] निःक्रामतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । अनेन इट् । [प्रक्रन्ता] प्रक्रमत इति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → त । [पराक्रन्ता] पराक्रमत इति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → त । [विक्रन्ता] विक्रमत इति । ‘णक-कृचौ' (५।१४८) तृच्प्र० →तृ । [व्यतिक्रन्ता] व्यतिक्रमत इति ।
एवमग्रेऽपि ॥छ।।
न वृद्भ्यः ||४|४॥५५॥
[न न प्रथमा सि । [वृद्भ्यः] वृत् पञ्चमी भ्यस् ।
वृत्करणं धुतादि-वृतादिसमाप्त्यर्थम् । [वर्त्यति] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । भविष्यन्ती स्यति । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[अवय॑त्] वृत् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'अड् धातोरादिय॑स्तन्यां चाऽमाडा' (४।४।२९) अट् ।
[विवृत्सति] वृत् । वर्तितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४1१।३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । वर्तः तिव् ।
[विवृत्सिता] विवृत्स । श्वस्तनी ता । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[विवृत्सितुम्] विवृत्सनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[विवृत्सितव्यम्] विवृत्स्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । [विवृत्सा] विवृत्सनम् । 'शंसि-प्रत्ययात्' (५।३।१०५) अप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । [स्यन्त्स्यति] ‘स्यन्दौङ् स्रवणे' (९५६) स्यन्द् । भविष्यन्ती स्यति । [अस्यन्त्स्यत्] स्यन्द् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[सिस्यन्त्सति] स्यन्दितुमिच्छति । 'तुम दिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याउनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (४।१।४५) द० → तक।
[सिस्यन्त्सिता] सिस्यन्त्सतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । [सिस्यन्त्सितुम्] सिस्यन्त्सनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । [सिस्यन्त्सितव्यम्] सिस्यन्त्स्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२० इट् ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) अनुस्वारः ( न०
[शर्त्स्यति] ‘श्रृधूङ् शब्दकुत्सायाम् ' ( ९५८) श्रृध् 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) ध० त० ।
[अशर्त्स्यत्] श्रृध् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५० ) ध० त० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[शिशृत्सति] श्रृध् । शर्धितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन् - यङश्च ' ( ४1१1३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । 'सन्यस्य' ( ४।१।५९) इ । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' ( १ | ३ |५०) ध० त० ।
वर्त्त० तिव् ।
२७७
न० ) ।
। भविष्यन्ती स्यति । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[शिशृत्सितुम्] शिशृत्सनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां ० ' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४३२) इट् । [शिशृत्सिता] शिशृत्सतीति । 'णक - तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० तृ । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । [शिशृत्सितव्यम् ] शिशृत्स्यते । 'तव्या ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२) इट् । [कल्प्स्यति] 'कृपौङ् सामर्थ्ये' (९५९) कृप् । भविष्यन्ती स्यति । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'ऋ-र लृ-लं कृपोऽकृपीटादिषु' (२।३ । ९९) २० ल० ।
[ अकल्प्स्यत्] कृप् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'ऋ-र लृ-लं कृपोऽकृपीटादिषु ' (२।३।९९) २० ल० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
I
[चिक्लृप्सति] कृप् । कल्पितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्- यश्च' (४।१।३) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'ऋ-र लृ लं कृपोऽकृपीटादिषु' (२।३।९९) ऋ०→ लृ० । वर्त्त० तिव् ।
तृ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४ |४ | ३२) इट् । (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्'
सि-अम् ।
[चिक्लृप्सिता ] चिक्लृप्सतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० [[चिक्लृप्सितुम् ] चिक्लृप्सनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (४।४।३२) इट् ।
[चिक्लृप्सितव्यम्] चिक्लृप्स्यते । 'तव्या - ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[कल्पा] कृप् । श्वस्तनी ता ।
[कल्सारौ ] कृप । श्वस्तनी तारौ ।
[ कल्पारः ] कृप् । श्वस्तनी तारस् । [कल्पासि] कृप् । श्वस्तनी तासि । [कल्पास्थः] कृप् । श्वस्तनी तास्थस् । [कल्पास्थ] कृप् । वस्तनी तास्थ ।
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[कल्पास्मि] कृप । श्वस्तनी तास्मि ।
[कल्पास्वः] कृप । श्वस्तनी तास्वस् ।
[कल्पास्मः] कृप् । श्वस्तनी तास्मस् । सर्वत्र ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'ऋ-र लु-लं कृपोऽकृपीटादिषु' (२।३।९९) र० → ल० ।
स्यन्दि-कृपोः 'धूगौदितः' (४।४।३८) इत्यनेन विकल्पेनेट्प्राप्तेऽनेन बाध्यते ।
[वर्तिता] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । श्वस्तनी ता । 'ऊदितो वा' (४।४।४२) इट् (?) । ('स्ताद्यशितो०' (४।४।३२) इट) । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[कल्पितव्यम्] कृप् । कल्प्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'धूगौदितः' (४।४।३८) इट् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर । 'ऋ-र लु-लं०' (२।३।९९) र० → ल० ।
[वर्तिष्यते] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । भविष्यन्ती स्यते । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । .. [अवर्तिष्यत] वृत् । क्रियातिपत्तिः स्यत । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[विवर्तिषते] वृत् । वर्तितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४१५९) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० ते ।।
अग्रेतनेष्वप्युदाहरणेषु साधना पूर्ववत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) सर्वत्र इटो विशेषः, स्यन्दि-कृपोरौदित्त्वाद्विकल्पः 'धूगौदितः' (४।४।३८) वा इट् ।
[विवृत्सित्रीयते विवृत्स सन्नन्तो मण्ड्यते । विवृत्सतीति । ‘णक-तृचौ' (५/११४८) तृचप्र० →तृ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२) इट् । 'अतः' (४१३/८२) अलुक् । विवृत्सितेवाचरति । 'क्यङ् (३।४।२६) क्यङ्म० → य । 'ऋतो री' (४।३।१०९) तृ० → त्री० । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । अत्र पूर्ववत प्रतिषेधः ।।छ।।
एकस्वरादनुस्वारेतः ।।४।४।५६।। [एकस्वरात् एकः स्वरो यस्याऽसौ एकस्वरस्तस्मात् । [अनुस्वारेतः] अनुस्वार इदनुबन्धो यस्य सः = अनुस्वारेत्, तस्मात् । [पाता] ‘पां पाने' (२) पा । श्वस्तनी ता । पिबतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० । अनेन इण्निषेधः । [पातुम् पानाय । "क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प० । अनेन इण्निषेधः ।
[आक्शाता] 'चक्षिक व्यक्तायां वाचि' (११२२) चक्ष, आयूर्व० । श्वस्तनी ता-तृच् वा । 'चक्षो वाचि क्शांग्-ख्यांग्' (४।४।४) क्शांग → क्शा ।
Jain Education Intemational
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२७९
[आख्याता] चक्ष्, आङ्यूर्व० । श्वस्तनी ता-तृच् वा । 'चक्षो वाचि क्शांग्-ख्यांग्' (४१४।४) ख्यांग् → ख्या ।
जेता] 'जिं अभिभवे' (८) जि । जयतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ-श्वस्तनी ता वा । अनेन सर्वत्र इनिषेधः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए ।
जेतुम्] जि । जयनाय = जेतुम् । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए ।
[नेता] ‘णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी । नयतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ-श्वस्तनी ता वा । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए ।
[नेतुम्] नी । नयनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए ।
[प्रवेता] 'अज क्षेपणे च' (१३९) अज्, प्रपूर्व० । प्राजतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प० → तृ-श्वस्तनी ता वा । 'अघक्यबलच्यजेर्वी' (४।४।२) अज्० → “वी"आदेशः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए ।
[प्रवेतुम्] अज्, प्रपूर्व० । प्राजनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'अघञ्क्यबलच्यजेवीं' (४।४।२) अज्० → “वी''आदेशः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए ।
[अध्यगीष्ट] 'इंड्क् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अद्यतनी त । 'वाऽद्यतनी-क्रियातिपत्त्योर्गीङ्' (४।४।२८) इ० → गी → गी० । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । ___ [शोता] इं (११) - दु (१२) - ढुं (१३) - 'शुं गतौ' (१४) शु । शवतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प० → त-श्वस्तनी ता वा । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४१३19) गु० ओ ।
[शोतुम्] शु । शवनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ ।
[स्मर्ता] 'स्मृ चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । स्मरतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ-श्वस्तनी ता वा । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'हादह-स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।।
[शक्ता] 'शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । शक्नोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प० → तृ- श्वस्तनी ता वा । [शक्तुम् शक् । शकनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[वक्ता] 'वचंक भाषणे' (१०९६) वच् । 'बूंग्क व्यक्तायां वाचि' (११२५) बू । 'अस्ति-ब्रुवोभू-वचावशिति' (४।४।१) बू० → “वच्" आदेशः । श्वस्तनी ता । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[वक्तुम्] वच् । वचनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'च-जः क-गम्' (२।११८६) च० → क० ।
[विवेक्ता] 'विचूंपी पृथग्भावे' (१४७५) विच्, विपूर्व० । विविनक्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प० → तृश्वस्तनी ता वा । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[विवेक्तुम्] विच्, विपूर्व० । विवेचनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लवोरुपान्त्यस्य' # बृहवृत्तौ - श्रोता-श्रोतुम् ।
Jain Education Interational
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ठिका ।
२८०
(४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
रक्ता] 'रिचूंपी विरेचने' (१४७४) रिच् । रिणक्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' (२191८६) च० →क० ।
[रेक्तुम्] रिच् । रेचनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' (२।११८६) च० → क० ।
[पक्ता] 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । पचतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'चजः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[पक्तुम्] पच् । पचनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) च० → क० ।
[सेक्ता 'षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ट्वि-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिच । सिथतीति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' (२।११८६) च० → क० ।
[सेक्तुम्] सिच् । सेचनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[मोक्ता] 'मुच्लंती मोक्षणे' (१३२०) मुच् । मुञ्चतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[मोक्तुम] मुच् । मोचनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[प्रष्टा] 'प्रछंत् ज्ञीप्सायाम्' (१३४७) प्रछ् । पृच्छतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट्' (४।१।१०८) च्छ् → २० । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वस्च-परिव्राजः शः षः' (२।१८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गी' (११३।६०) त० →ट० ।
[प्रष्टुम्] प्रछ् । प्रच्छनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शुट्' (४।१।१०८) च्छ् → २० । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज०' (२1१1८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ८० ।
[भ्रष्टा, भा] 'भ्रस्नीत् पाके' (१३१६) भ्रस्ज् । भृज्जतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'संयोगस्याऽऽदौ स्कोर्लुक्' (२।१।८८) सलुक् । 'भृज्जो भर्ज' (४।४।६) “भर्ज''आदेशः । 'यज-सृज-मृज-राजभ्राज-भ्रस्ज०' (२।१८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[भ्रष्टुम्, भटुंम्] भ्रस्ज् । भर्जनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । शेषं पूर्ववत् । .. [मक्ता] 'टुमस्जोत् शुद्धौ' (१३५२) मस्ज् । मज्जतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । ‘मस्नेः सः' (४।४।११०) स० → न० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग० → क० । 'म्नां धुडवर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१३३९) न० → ० ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२८१
[मतुम्] मस्ज् । मज्जनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'मस्जेः सः' (४।४।११०) स० → न० । 'च-जः क-गम' (२१८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग० → क० । 'म्नां धुडवर्गे०' (१।३।३९) न० → ० ।।
[भोक्ता] 'भुजोंत् कौटिल्ये' (१३५१) भुज् । 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुजतीति-भुनक्तीति वा । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० → ओ । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० → क० ।
[भोक्तुम् भुज् । भोजनाय । 'क्रियायां क्रियायां तुम्०' (५।३।१३) तुमप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० → क० ।
[योक्ता] 'युजिच् समाधौ' (१२५४) युज् । 'युपी योगे' (१४७६) युज् । युज्यति(ते), युनक्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३५०) ग० → क० ।
[योक्तुम्] युज् । योजनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'च-जः क-गम्' (२/१९८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) ग० → क० ।
[यष्टा] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । यजतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा ।
[यष्टुम् यज् । यजनाय । क्रियायां 'क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'यज-सृज-मृज०' (२१८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ट० ।।
[परिष्वङ्क्ता] 'ष्वजित् सङ्के (१४७१) ष्वञ्ज, परिपूर्व० । परिष्वजते इति । ‘णक-तृचौ' (५११४८) तृचप्र० - तृ, श्वस्तनी ता वा । 'च-जः क-गम्' (२१८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग० → क० । 'म्नां धुड्०' (१।३।३९) न० → छ ।
[परिष्वक्तुम्] परिष्वञ्जनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग० → क० ।
[रक्ता] 'रञ्जी रागे' (८९६) रञ् । 'रञ्जींच रागे' (१२८२) रञ् । रञ्जति-रज्यतीति वा । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० →तृ, श्वस्तनी ता वा । 'च-जः क-गम्' (२११८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) ग० →क० । 'म्नां धुड्वर्गऽन्त्योऽपदान्ते' (१३३९) न० → ड० ।
[रक्तुम्] रज्ज् । रञ्जनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० → क० । 'म्नां धुड्वर्गे०' (१।३।३०) न० → हु ।
[रोक्ता] 'रुजोत् भड्ने (१३५०) रुज् । रुजतीति । 'णक-तृचौ' (५/१९४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'च-जः क-गम्' (२१११८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (१३५०) ग० → क० ।
रोक्तम्] रुज् । रोजनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुमप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'च-जः क-गम्' (२०११८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग० → क० ।
Jain Education Intemational
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ठिका । २८२
नक्ता, निर्णेता 'णिजॅकी शौचे च' (११४१) णिज । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३९७) निज । नेनेक्तीति । ‘णकतृचौ' (५।११४८) तृचप्र० →तृ, श्वस्तनी ता वा । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' (२।१९८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) ग० →क० । एवं निरपूर्वकः ।
[नक्तुम्, निर्णक्तुम्] निज् । नेजनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । शेषं पूर्ववत् । एवं निरपूर्वकः ।
[विवेक्ता] 'विकी पृथग्भावे' (११४२) विज्, विपूर्व० । विवेक्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' (२११८६) ज० → ग० । 'अघोषे०' (१३५०) ग० → क० ।
[विवेक्तुम्] विज्, विपूर्व० । विवेजनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' (२।११८६) ज० → ग० । 'अघोषे०' (१३५०) ग० → क० ।
[सङ्क्ता] 'षजं सङ्गे' (१७३) षन् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सञ् । सजतीति । ‘णक-तृचौ' (५/११४८) तृच्प्र० →तृ, श्वस्तनी ता वा । 'च-जः क-गम्' (२191८६) ज० → ग० । 'अघोषे०' (११३५०) ग० → क० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) न० → ड० ।
[सङ्क्तुम्] सञ् । सञ्जनाय । “क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे०' (१।३।५०) ग० → क० । 'म्नां धुड्वर्गे०' (१।३।३९) न० → छ ।
[भक्ता] ‘भोंप आमर्दने' (१४८६) भञ् । भनक्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) ज० → ग० । 'अघोषे०' (१।३।५०) ग० → क० । 'म्नां धुड्वर्गे०' (१।३।३९) न० → ड० ।
[भतुम्] भञ् । भञ्जनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'च-जः क-गम्' (२११८६) ज० → ग० | 'अघोषे०' (१३५०) ग० → क० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१३३९) न० → ड० ।
[भक्ता] 'भजी सेवायाम्' (८९५) भज् | भजतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० →तृ, श्वस्तनी ता वा । 'च-जः क-गम्' (२।१९८६) ज० → ग० । 'अघोषे०' (१३५०) ग० → क० ।
[भक्तुम्] भज् । भजनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्' (५।३।१३) तुम्प्र० । ‘च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) ग० → क० ।
[स्रष्टा] ‘सृजिंच विसर्गे' (१२५५) सृज । सृजिं(ज)त् विसर्गे' (१३४९) सृज । सृज्यत इति । सृजतीति । ‘णकतृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० →तृ । 'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४।४।१११) अकारागमः । ‘इवदिरस्वे०' (१।२।२१) रत्वम् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज०' (२१८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१३१६०) त० →ट० ।
[स्रष्टुम्] सृज् । सृज(सर्ज)नाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४।४।१११) अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) रत्वम् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज०' (२०११८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१३।६०) त० → ट० ।
[त्यक्ता] 'त्यजं हानौ' (१७२) त्यज् । त्यजतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'च-जः क-गम्' (२191८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग० → क० ।
Jain Education Interational
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ स्कन्ता] 'स्कन्दुं गति-शोषणयोः' (३१९) स्कन्द् । स्कन्दतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तू, श्वस्तनी
ता वा ।
२८३
[स्कन्तुम्] स्कन्द् । स्कन्दनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[वेत्ता] ‘विदिंच् सत्तायाम्' (१२५८) विद् । 'विट्टंती लाभे' (१३२२) विद् । 'विदिप् विचारणे' (१४९७) विद् । विद्यते विन्दति विनत्तीति वा । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० तृ । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० ए । 'अघो
प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) द० त० ।
[वेत्तुम् ] विद् | वेदनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ए । 'अघोषे० ' (१।३।५०) ५० त० ।
[नोत्ता ] 'णुदंत् प्रेरणे' (१३७०) गुद् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नुद् । नुदतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५1१/४८) तृच्प्र० तृ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अघोषे० ' (१।३।५०) द०
त० ।
[नोत्तुम् ] नुद् । नोदनाय । क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) द० त० ।
[ स्वेत्ता ] 'ष्विदांच् गात्रप्रक्षरणे' (११७८) ष्विद् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः ' (२।३।९८) स्विद् । स्विद्यत । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तु श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० ए । 'अघोषे प्रथमोऽशिः ' (१।३।५०) द० त० ।
[ स्वेत्तुम् ] स्विद् । स्वेदनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५|३|१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० ए । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) द० त० ।
[शत्ता ] 'शलं शातने' (९६७) शद् । शीयति (ते) इति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । 'अघोषे० ' (१।३।५०) द० त० ।
[शत्तुम्] शद् । शदनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'अघोषे० ' (१।३।५०) द० त० । [सत्ता ] 'षद् विशरण- गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षद्लृत् अवसादने' (१३७१) षद् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सद् । सीदतीति । सीदतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : '
(१।३१५०) द०
त० ।
[सत्तुम् ] सद् । सदनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५० ) द० त० ।
[भेत्ता ] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । भिनत्तीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० तृ श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ए । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) ५० त० ।
[भेत्तुम्] भिद् । भेदनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) द० त० ।
[छेत्ता ] 'छिपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । छिनत्तीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र०तृ श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'अघोषे० ' (१।३।५०) द०
त० |
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [छेत्तुम्] छिद् । छेदनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० ।
तोत्ता] 'तुदीत् व्यथने' (१३१५) तुद् | तुदतीति । ‘णक-तृचौ' (५११४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० ।
[तोत्तुम्] तुद् । तोदनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) द० → त० ।
[अत्ता] ‘अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । अत्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (११३५०) द० → त० ।
[अत्तुम्] अद् । अदनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'अघोषे०' (१।३।५०) द० → त० ।
[जिघत्सति] अद् | अत्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । 'घस्लु सनद्यतनी-घञचलि' (४।४।१७) अद् → घस्तृ० → घस्० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ० → ग० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'सन्यस्य' (४।११५९) इ । 'सस्तः सि' (४।३।९२) स० → त० । वर्त० तिन् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[पत्ता] 'पद्च् िगतौ' (१२५७) पद् । पद्यते । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'अघोषे०' (११३५०) द० → त० ।
[पत्तुम्] पद् । पदनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० ।
[हत्ता] 'हदिं पुरीषोत्सर्गे' (७२८) हद् । हदते । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'अघोषे०' (१३।५०) द० → त० ।
[हत्तुम्] हद् । हदनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'अघोषे०' (१।३।५०) द० → त० ।
[क्षोत्ता] 'क्षुद्रूपी संपेषे' (१४७९) क्षुद् । क्षुणत्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अघोषे०' (१।३।५०) द० → त० ।
[क्षोत्तुम् क्षुद् । क्षोदनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अघोषे०' (११३५०) द० → त० ।
[राद्धा] 'राधंच् वृद्धौ' (११५६) राध् । 'राधं संसिद्धौ' (१३०४) राध् । राध्यतीति । राध्नोतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० + तृ, श्वस्तनी ता वा । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[राद्धम्] राध् । राधनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० →ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१1३।४९) ध० → द० ।
Jain Education Intemational
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२८५
[साद्धा] राधं (१३०४) - 'साधंट संसिद्धौ' (१३०५) साधु । साध्नोतीति । 'णक-तृचौ' (५1१।४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।११७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[साद्धम्] साध् । साधनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) ध० → द० ।
[शोद्धा] 'शुधंच शौचे' (११८३) शुध् । शुध्यतीति । ‘णक-तृचौ' (५११४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।११७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[शोद्धम्] शुध् । शोधनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२११७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
योद्धा] 'युधिंच सम्प्रहारे' (१२६०) युध् । युध्यति(ते) इति । 'णक-तृचौ' (५११४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (११३१४९) ध० → द० ।
योद्धम्] युध् । योधनाय । क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२१७९) त० →ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) ध० → द० ।
[संबन्धा] ‘बन्धंश् बंधने' (१५५२) बन्ध, सम्पूर्व० । संबध्नातीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[बोद्धा] 'बुधिं ज्ञाने' (१२६२) बुध् । बुध्यते । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[बोद्धम्] बुध् । बोधनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[रोद्धा] 'रुबॅपी आवरणे' (१४७३) रुध् । रुणद्धीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[रोटुम्] रुध् । रोधनाय । ‘क्रियायां क्रियायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२११७९) त० →ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) ध० →द० ।
क्रोद्धा] 'क्रुधंच कोपे' (११८४) क्रुध् । क्रुध्यतीति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात्०' (२।१।७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[क्रोद्धम्] क्रुध् । क्रोधनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात०' (२११७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (११३१४९) ध० → द० ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका । २८६
[क्षोद्धा] 'क्षुधंच बुभुक्षायाम्' (११८२) क्षुध् । क्षुध्यतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात्' (२।११७९) त० →ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) ध० → द० ।
[क्षोद्धम] क्षुध् । क्षोधनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम०' (५।३।१३) तुमप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२११७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[सेद्धा] 'षिधूंच संराद्धौ' (११८५) षिध् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिध् । सिध्यतीति । ‘णकतृचौ' (५११४८) तृचप्र० →तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३४) गु० ए । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (११३१४९) ध० → द० ।
[सेद्धम्] सिध् । सेधनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'अधश्चतुर्थात्' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[हन्ता] ‘हनं हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । हन्तीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । [हन्तुम्] हन् । हननाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[मन्ता] बुधिं (१२६२) - ‘मनिंच ज्ञाने' (१२६३) मन् । मन्यते । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) तृच्प्र० →तु, श्वस्तनी ता वा । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१1३।३९) अनुस्वारः ।
[मन्तुम्] मन् । मननाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) अनुस्वारः ।
[आप्ता] 'आप्लँट व्याप्तौ' (१३०७) आप् । आप्नोतीति । ‘णक-तृचौ' (५११४८) तृचप्र० →तृ, श्वस्तनी ता वा । [आप्तुम्] आप् । आपनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[तप्ता] 'तपं संतापे' (३३३) तप् । तपिच् ऐश्वर्ये वा' (१२६७) तप् । तपतीति । तप्यत इति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा ।
[तप्तुम्] तप् । तपनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच्' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[तर्ता] 'तृपट प्रीणने' (१३०८) तृप् । तृप्नोतीति(?) ('तृपौच प्रीतौ' (११८१) तृप् । तृप्यतीति) । ‘णक-तृचौ' (५।१४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर |
[तप्र्तुम्] तृप् । तर्पना(णा)य । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[शप्ता] 'शपीं आक्रोशे' (९१६) शप् । 'शपींच आक्रोशे' (१२८३) शप् । शपति, शप्यतीति वा । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा ।
[शप्तुम्] शप् । शपनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
क्षिप्ता] 'क्षिपीत प्रेरणे' (१३१७) क्षिप । 'क्षिपंच प्रेरणे' (११५८) क्षिप । क्षिपति, क्षिप्यतीति वा । 'णक-तृचौ' (५।११४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
Jain Education Intemational
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२८७
[क्षेप्तुम्] क्षिप् । क्षेपना(णा)य । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३१४) गु०
[छोप्ता] 'छुपेत् संस्पर्शे' (१३७५) छुप् । छुपतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[छोप्तुम्] छुप् । छोपनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[लोप्ता] 'लुप्लुंती छेदने' (१३२३) लुप् । लुम्पतीति । 'णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[लोप्तुम्] लुप् । लोपनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु०
ओ।
[सप्ता, सप्र्ता] 'सृप्लं गतौ' (३४१) सृप । सर्पतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्पृशादि-सृपो वा' (४।४।११२) विकल्पेनाऽकारागमः । 'इवर्णादरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१२२१) रत् । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[सप्तुम्, सप्र्तुम्] सृप् । सर्पना(णा)य । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्पृशादि-सृपो वा' (४।४।११२) विकल्पेनाऽकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे०' (१।२।२१) रत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[लेप्ता] 'लिपीत् उपदेहे' (१३२४) लिप् । लिम्पतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
- [लेप्नुम्] लिप् । लेपनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए। [वप्ता] 'डुवपी वीजसन्ताने' (९९५) वप् । वपतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । [वप्तुम्] वप् । वपनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
स्वप्ता] 'जिष्वपंक शये' (१०८८) ष्वप । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२१३।९८) स्वप । स्वपितीति । 'णकतृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा ।
[स्वप्तुम्] स्वप् । स्वपनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[यब्धा] 'यभं मैथुने' (३७८) यभ् । यभतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) भ० → व० ।
[यब्धुम्] यभ् । यभनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) भ० → ब० ।
[आरब्धा] 'रभिं राभस्ये' (७८५) रभ, आङ्पूर्व० । आरभते । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) भ० → ब० ।
[आरब्धुम्] रभ, आयूर्व० । आरम्भणाय । क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः'
Jain Education Intemational
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
(२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) भ० → ब० ।
[लब्धा] 'डुलभिष् प्राप्तौ' (७८६) लभ् । लभते । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) भ० → ब० ।
[लब्धुम् लभ् । लम्भनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'अधश्चतुर्थात् तथोधः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) भ० → ब० ।
[यन्ता] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । यच्छतीति । 'णक-तृचौ' (५११४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (११३१३९) अन्त्यः । ।
[यन्तुम्] यम् । यमनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) अन्त्यः ।
[रन्ता] 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । रमते । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → , श्वस्तनी ता वा । 'म्नां धुड़वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१३३९) अन्त्यः ।
[रन्तुम्] रम् । रमणाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । ‘म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) अन्त्यः ।
[नन्ता] ‘णमं प्रहृत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेो नः' (२।३।९७) नम् । नमतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) अन्त्यः ।
[नन्तुम्] नम् । नमनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) अन्त्यः ।
[गन्ता] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लं गतौ' (३९६) गम् । गच्छतीति । 'णक-तृचौ' (५११४८) तृचप्र० →तृ, श्वस्तनी ता वा । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) अन्त्यः ।
[गन्तुम्] गम् । गमनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) अन्त्यः ।
[क्रोष्टा] 'क्रुशं आह्वान-रोदने(नयोः)' (९८६) क्रुश् । क्रोशतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वस्व-परिवाजः शः षः' (२१८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ८० ।
[क्रोष्टुम्] क्रुश् । क्रोशनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१३६०) त० → ट० ।।
[लेष्टा] 'लिंशिच् अल्पत्वे' (१२७७) लिश् । 'लिशं गतौ' (१४१७) लिश् । लिश्यते । लिशति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज०' (२।१।८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१३।६०) त० → ट० ।
[लेष्टुम्] लिश् । लेशनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज०' (२१८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (११३६०) त० → ट० ।
Jain Education Interational
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[देष्टा ] 'दिशत् अतिसर्जने' (१३१८) दि । दिशतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र०तृ धस्तनी ता वा । ‘लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४ ) गु० ए । 'यज-सृज- मृज-राज-भ्राज०' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्गष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० ।
[देष्टुम् ] दिश् । देशनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'यज-सृज - मृज-राज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० । । दशतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । 'यजप० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' ( १ | ३ |६० ) त०ट० ।
[दंष्टा ] 'दंशं दशने' (४९६) दंशू सृज-मृज-राज-भ्राज०' (२1१।८७) श०
[दंष्टुम्] दंश् । दंशनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०
८० ।
२८९
[स्प्रष्टा, स्पट] स्पृशंत् संस्पर्शे ' (१४१२ ) स्पृश् । स्पृशतीति । 'णक-तृचौ ' (५/१/४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । ' स्पृशादि-सृपो वा' (४|४|११२) विकल्पेऽकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे० ' (१।२।२१) रत् । ' लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'यज-सृज- मृज-राज० ' (२।१।८७) श० ष० 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० →
ट० ।
[स्प्रष्टुम्, स्पष्टुम् ] स्पृश् । स्पर्शनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३ ) तुम्प्र० । ' स्पृशादि-सृपो वा' (४|४|११२) विकल्पेऽकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे० ' (१।२।२१) रत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'यजसृज- मृज-राज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० ।
[म्रष्टा, म] 'मृशंत् आमर्शने ' (१४१६) मृश् । मृशतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्पृशादि-सृपो वा' (४|४|११२) विकल्पेऽकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे० ' (१।२।२१) रत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'यज- सृज- मृज-राज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ८० ।
[भ्रष्टुम्, मटुम् ] मृश् । मर्शनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्पृशादि-सृपो वा ' (४|४|११२) विकल्पेऽकारागमः । ' इवर्णादेरस्वे स्वरे० ' (१।२।२१ ) रत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'यजसृज-मृज-राज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० ८० ।
[वेष्टा] 'विशंत् प्रवेशने' (१४१५) विश् । विशतीति । 'णक-तृचौ' (५/११४८) तृच्प्र० 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज०' (२।१।८७) श० ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०८० ।
[वेष्टुम्] विश् । वेशनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५|३|१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'यज- सृज- मृज-राज० ' (२।१।८७) श० ष० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग- ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० ।
तृ, श्वस्तनी ता वा । ष० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग
[द्रष्टा] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५ ) दृश् । पश्यतीति । ' णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । ‘अः सृजि-दृशोऽकिति' (४|४|१११ ) अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे० ' (१।२।२१) रत् । यज-सृज-मृज- राज० ' (२।१।८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०
८० ।
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । द्रष्टुम्] दृश् । दर्शनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४।४।१११) अकारगमः । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे०' (१।२।२१) रत् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज०' (२191८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ८० ।
शिष्टा] 'शिष्लंप विशेषणे' (१४९२) शिष । शिषतीति(?) (शिनष्टीति) । ‘णक-तृचौ' (५/१९४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३१६०) त० → ट० ।
[शेष्टुम्] शिष् । शेषणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१1३।६०) त० →ट० ।
[शोष्टा] 'शुषंच शोषणे' (१२०८) शुष् । शुष्यतीति । ‘णक-तृचौ' (५/११४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[शोष्टुम्] शुष् । शोषणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[त्वेष्टा] 'त्विषीं दीप्तौ' (९३०) त्विष् । त्वेषतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३१६०) त० → ट० ।
[त्वेष्टुम्] त्विष् । त्वेषणाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३६०) त० → ८० ।
[पेष्टा] 'पिष्लूप् संदूर्णने' (१४९३) पिष् । पिनष्टीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१३।६०) त० → ट० ।
[पेष्टुम्] पिष् । पेषणाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[वेष्टा] 'विष्लूकी व्याप्तौ' (११४३) विष् । वेवेष्टीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (११३१६०) त० → ट० ।
[वेष्टुम्] विष् । वेषणाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए। 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[क्रष्टा, कष्र्टा] ‘कृषीत् विलेखने' (१३१९) कृष् । कृषतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्पृशादि-सृपो वा' (४।४।११२) अकारविकल्पेन । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे०' (१।२।२१) रत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[क्रष्टुम्, कष्टुंम्] कृष् । कर्षणाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'स्पृशादि-सृपो वा' (४।४।११२) अकारविकल्पेन । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे०' (११२।२१) रत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) त० → ढ० ।
[तोष्टा] 'तुषं तुष्टौ' (१२१३) तुष् । तुष्यतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा ।
Jain Education Intemational
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) त०ट० ।
[तोष्टुम् ] तुप् । तोषणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० ट० 1
[दोष्टा] 'दुषंच् वैकृत्ये' (१२०९) दुष् । दुष्यतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र०तृ श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ | ४) गु० ओ । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१|३|६०) त०ट० ।
२९१
[दोष्टुम् ] दुष् । दोषणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० ८० ।
[पोष्टा] 'पुषंच् पुष्टौ (११७५) पुष् । पुष्यतीति । 'णक- तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६० ) त०ट० ।
[पोष्टुम् ] पुष् । पोषणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५|३|१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (११३१६०) त० ८० |
[श्लेष्टा] 'श्लिषंच् आलिङ्गने' (१२१०) श्लिष् । श्लिष्यतीति । 'णक- तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । ‘लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० ।
[ श्लेष्टुम् ] श्लिष् । श्लेषणाय । क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० ।
[द्वेष्टा] 'द्विषक् अप्रीतौ' (११२६) द्विष् । द्वेष्टीति । 'णक-तृचौ ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । ' तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (११३ | ६०) त०८० ।
[द्वेष्टुम् ] द्विष् । द्वेषणाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५|३|१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० ।
[घस्ता] 'घस्लृ अदने (५४४) घस् । घसतीति । 'णक-तृचौ ' (५।१।४८) तृच्प्र०तृ श्वस्तनी ता वा ।
[ घस्तुम् ] घस् । घसनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[वस्ता] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । वसतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । [वस्तुम्] वस् । वसनाय । क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० ।
[रोढा] 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह् । रोहतीति । 'णक-तृचौ' (५१११४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) ध० ढ० । 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलोपः ।
[रोढुम्] रुह् । रोहना (णा ) य । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्गष्टवर्गाभ्यां ० ' (१|३ | ६०) ध०ढ० । 'ढस्तड्ढे ' (१।३।४२) ढलोपः ।
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
NRNARRAR
२९२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [लोढा] लुहं इति हिंसार्थों सौत्रो धातुः । लोहतीति । 'णक-तृचौ' (५/११४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'हो धुट-पदान्ते' (२।१९८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः ।
[लोदम] लुह । लोहनाय । “क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'हो धुट्-पदान्ते' (२१११८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः ।
[रेढा + रिहं इति हिंसार्थों सौत्रो धातुः । रेहतीति । 'णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'हो धुट-पदान्ते' (२।१९८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (११३१६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड़ढे' (१३।४२) ढलोपः ।
[रेदम] रिह । रेहना(णा)य । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम०' (५।३।१३) तुमप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'हो धुट-पदान्ते' (२।१८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात तथोर्धः' (२११७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः ।
[देग्धा] 'दिहीक लेपे' (११२८) दिह् । देग्धीति | ‘णक-तृचौ' (५।११४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'भ्वादेदिर्घः' (२११४८३) ह० → घ० । 'अधश्चतुर्थात तथोर्धः' (२११७९) त० →ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) घ० → ग० ।
दिग्धुम] दिह । देहनाय । क्रियायां क्रियार्थायां तुम०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए। 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१९८३) ह० →घ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२११७९) त० →ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० ।
__ [दोग्धा] ‘दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह् । दोग्धीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२१८३) ह० → घ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) तक →ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० । - [दोग्धुम्] दुह् । दोहनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२११८३) ह० → घ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० →ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० ।
__ [लेढा] 'लिहींक आस्वादने' (११२९) लिह् । लेढीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः ।
[लेढुम् लिह । लेहनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए। 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१९८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० →ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलोपः ।
- मेढा] 'मिहं सेचने' (५५१) मिह । मेहतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा ।
ऊधातुपारायणे द्वितीये परिशिष्टे 'लुहं हिंसा-मोहयोः' ।
+. धातुपारायणे द्वितीये परिशिष्टे 'रिहं हिंसाकत्थनादौ' ।
Jain Education Intemational
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२९३
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१९८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त०
→ ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१1३।४२) ढलोपः ।
मेढ़म] मिह । मेहनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम०' (५।३।१३) तुमप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए। 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१३।४२) ढलोपः ।
[वोढा] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह । वहतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'हो धुट-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० →ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (११३।६०) ध० → ढ० । 'सहि-वहेरोच्चाऽवर्णस्य' (१३।४३) ढस्य लुक-अवर्णस्य ओत्त्वं च ।
[वोढुम्] वह । वहनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'हो धुट-पदान्ते०' (२।१९८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'सहि-वहेरोच्चाऽवर्णस्य' (१।३।४३) ढस्य लुक्-अवर्णस्य ओत्त्वं च ।
[नद्धा] ‘णहीच बन्धने' (१२८५) णह् । 'पाठे धात्वादेर्णा नः' (२३९७) नह । नातीति । 'णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'नहाहोर्ध-तौ' (२/१९८५) ह० → ध० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (११३।४९) ध० → द० ।
नझुम्] नह । नहनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'नहाहोर्ध-तौ' (२।१।८५) ह० → ध० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[दग्धा] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह् । दहतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१९८३) ह० → घ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२११७९) त० →ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१1३।४९) घ० → ग० ।
[दग्धुम्] दह । दहनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प० । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ह० → घ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२/१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) घ० → ग० ।
[अवधीत] 'हनंक हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । 'अद्यतन्यां वा त्वात्मने' (४।४।२२) हन्० → वध० । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
शाशकिता] 'शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । भृशं पुनः पुनर्वा शक्नोति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । ।
[अवायीत्] वि । विरिवाचारीत् । 'कर्तुः क्विप्, गल्भ-क्लीब-होडात्तु ङित्' (३।४।२५) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) क्विपलोपः । अद्यतनी दि →त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तैर्दिस्योः' (४१३१६५) ईत् । इट । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) वृ० ऐ । 'इट ईति' (४।३७१) सिचलुक । 'समानानां०' (१/२19) दीर्घः । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
अगावीत, अगवीत] गो । गौरिवाचारीत । 'कर्तः क्विप. गल्भ-क्लीब-होडात्त डित' (31४२५) क्विपप० । 'अप्रयोगीत्' (१1१1३७) विप्लोपः । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । इट् । वा वृद्धिः गौ । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिचलुक् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'ओदौतोऽवाव (१।२।२४) आव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[श्वयिता] 'ट्वोश्चि गति-वृद्ध्योः ' (९९७) श्चि । श्वयति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० →तृ, श्वस्तनी ता वा । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[श्रयिता] "श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । श्रयति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[डयिता] 'डीङ् विहायसां गतौ' (५८८) डी । ‘डीच् गतौ' (१२४९) डी । डयते । डीयते । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[शयिता] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । शेते । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[यविता] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यौति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[रविता] टक्षु (१०८४) - ‘रु शब्दे' (१०८५) रु | रौति । ‘णक-तृचौ (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४)
अव् ।
[क्षविता] 'टुक्षु शब्दे' (१०८४) क्षु । क्षौति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । - [क्ष्णविता] 'क्ष्णुक तेजने' (१०८२) क्ष्णु । क्ष्णौति । 'णक-तृचौ' (५११४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अन् ।
[नविता] ‘णुक् स्तुतौ' (१०८१) णु । ‘पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नु । नौति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[प्रस्नविता] ‘स्नुक् प्रस्नवने' (१०८३) स्नु, प्रपूर्व० । प्रस्नौति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[प्रावरिता, प्रावरीता] 'वृकुट वरणे' (१२९४) वृ, प्र-आयूर्व० । 'वृश् संभक्तो' (१५६७) वृ, प्र-आयूर्व० । प्रावृणोति । प्रावृणीते । 'णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० → तु, श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट । 'वृतो नवाऽनाशी:-सिच्परस्मै च' (४।४।३५) दीर्घ इटो वा ।
Jain Education Intemational
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[भविता] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भवति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । [विता] 'णुक् स्तुती' (१०८१) णु । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नु । नौति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्० ' (२।१।५० ) उब् ।
[लविता] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लुनातीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तु श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
२९५
[तरिता, तरीता ] 'तृ प्लवन-तरणयोः ' (२७) तृ । तरतीति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'वृतो नवाऽनाशी : - सिच्परस्मै च' (४।४।३५) इटो वा दीर्घः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[ आस्तरिता, आस्तरीता ] 'स्तृग्श् आच्छादने' (१५२१) स्तू, आङ्पूर्व० । आस्तृणातीति । 'णक - तृचौ ' ( ५1१1४८ ) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'वृतो नवाऽनाशीः- सिच्परस्मै च' (४|४|३५) इटो वा दीर्घः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[उद्विजिता] 'ओविजैति भय-चलनयोः ' (१४६८) विज्, उत्पूर्व० । उद्विजति (ते) इति । 'णक-तृचौ' (५/११४८) तृच्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'विजेरिट्' (४।३।१८) ङिद्वत् तस्य फलं गुणो न ।
[उद्विजितुम्] विज्, उत्पूर्व० । उद्वेजनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'विजेरिट्' (४।३।१८) ङिद्वत् तस्य फलं गुणो न ।
[वेदिता शास्त्रस्य ] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वेत्तीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तू वस्तनी ता वा । इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[स्वेदिता] ‘ञिष्विदाङ् मोचने च ' ( ९४६ ) ष्विद् । ' षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्विद् । स्वेद इति । ‘णक-तृचौ’ (५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[क्ष्वेदिता] ‘ञिक्ष्विदाङ् मोचने च' (९४५) क्ष्विद् । 'ञिक्ष्विदाच् मोचने च' (११८१) क्ष्विद् । क्ष्वेदते । क्ष्विद्यतीति । ‘णक-तृचौ’ (५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[बोधिता] 'बुधृग् बोधने' (९१२) बुध् । 'बुध अवगमने ' ( ९६८) बुध् । श्वस्तनी ता । इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ ।
[सेधिता ] 'षिधू गत्याम्' (३२० ) षिध् । 'षिधौ शास्त्र - माङ्गल्ययोः' (३२१) षिध् । 'षः सोऽष्ट्ये - ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिध् । सेधतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० तृ, श्वस्तनी ता वा । इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४ )
गु० ए ।
[मनिता ] 'मनूयि बोधने' (१५०७) मन् । मनुते इति । 'णक-तृचौ ' ( ५।१।४८) तृच्प्र० तृ । 'ऊदितो वा' (४।४।४२ ) इट् (?) । ('स्ताद्यशितो ० ' ( ४।४।३२ ) इट्) ।
[मतम् ] मन्यते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ - ञीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५/२/९२) क्तप्र० त । क्त्वि वेट्कत्वात् 'वेटोऽपतः' (४|४|६२ ) इति भविष्यति ।
Jain Education Intemational.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[शेषिता] कष (५०७) - "शिष हिंसायाम्' (५०८) शिष् । शेषतीति । 'णक-तृचौ' (५/११४८) तृचप्र० →तृ, श्वस्तनी ता वा । इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[वेषिता] जिषू (५२२) - 'विषू सेचने' (५२३) विष् । 'विषश् विप्रयोगे' (१५६०) विष् । वेषतीति । विष्णातीति । ‘णक-तृचौ' (५/१६४८) तृचप्र० → तृ, श्वस्तनी ता वा । इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[श्लेषिता] उषू (५२९) - श्रिषू (५३०) - ‘श्लिषू दाहे' (५३१) श्लिष् । श्वस्तनी ता । इट् । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
संगृह्णन्ति विक्षिप्तमर्थमेकत्वेनेति संग्रहाः, संग्रहाश्च ते श्लोकाश्च = संग्रहश्लोकाः । अग्रे सन्तीति ज्ञेयाः । स्वरान्ताः किं विशिष्टाः ? येषां पाठे एकस्वरास्तेऽनुस्वारेत इत्यर्थः ।।छ।।
ऋवर्ण-श्यूटुंगः कितः ।।४।४।५७।। [ऋवर्ण,यूर्णगः] ऋवर्णश्च श्रिश्च ऊर्तुग च = ऋवर्ण,यूर्णग, तस्मात् । [कितः] कित् षष्ठ डस् । [वृतः] 'वृकुट् वरणे' (१२९४) वृ । वियते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । [वृतवान्] वृ । वृणोति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । [वृत्वा] वृ । वरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । [स्वृतः] ‘औस्वृ शब्दोपतापयोः' (२१) स्वृ । स्त्रियते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । [स्वृतवान्] स्वृ । स्वरते(ति) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । [स्वृत्वा] स्वृ । स्वरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४४७) क्त्वाप्र० → त्वा ।
॥ [तीर्णः] 'तृ । तीर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'ऋ-ल्वादे०' (४।२।६८) तस्य न० । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण ।
4)[तीर्णवान्] तृ । तरति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'ऋ-ल्वादे०' (४।२।६८) तस्य न० । 'तेहादिभ्यः' (४।४।३३) इटप्राप्ते 'ऋवर्ण-श्र्यूर्णगः कितः' (४१४१५७) इण्निषेधः । 'ऋतां क्डितीर' (४।४।११६) इर् | 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । ‘र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[तीर्त्ता] तृ । तरणं पूर्वम् । ‘प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'कृतां विङतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
[पूर्तः] 'पृश् पालन-पूरणयोः' (१५३२) पृ । पूर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । ‘ओष्ठयादुर्'
॥ [तीर्णः] 'तृ प्लवन तरणयोः' (२७) तृ । तीर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । ‘रदादमूर्छमदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) त० → न० । 'र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण।
卐卐 [तीर्णवान्] तृ । तरति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) छन् । 'रदादमूर्च्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) त० →'न० । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'र-घृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण० ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२९७
(४।४।११७) उर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
[पूर्तवान्] पृ । पृणाति स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘ओष्ठयादुर्' (४।४।११७) उर् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ।
→ त्वा । 'ओष्ठयादुर्' (४।४।११७) उर ।
[पूर्चा] पृ । परणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० 'भ्वादेर्नामिनो०' (२१११६३) दीर्घः ।।
[श्रितः] ‘श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । श्रीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । [श्रितवान] श्रि । श्रयति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । [श्रित्वा] श्रि । श्रयणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा ।
उत्तरेणैव सिद्धे ऊर्गुग्ग्रहणमनेकस्वरार्थम्[ऊर्गुतः] 'ऊर्गुग्क आच्छादने' (११२३) ऊर्गु । ऊणूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । [ऊर्गुतवान्] ऊर्गु । ऊौति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । [ऊर्तृत्वा] ऊर्गु । ऊर्णवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । गित्त्वाद्यङ्लुपि न भवति
[ऊोनवित्वा] ऊर्गु । भृशं पुनः पुनर्वा ऊोति । 'अट्यति-सूत्रि-मूत्रि-सूच्यशूर्णोः' (३।४।१०) यड्य० । ‘लोकात्' (१।१३) "ऊर" पाठउ विश्लेषियइ । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० सं० वक्षस्कार(१) /सूत्र (२९)) णु० → नु० । 'स्वराऽऽदेर्द्वितीयः' (४।१।४) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।११४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप' (३।४।१४) यड्लुप् । 'रपृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० । ऊर्णोनवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । इट् ।
[जागरितः] 'जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । जागर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । इट् । [जागरितवान्] जागृ । जागर्ति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । इट् ।
[जागरित्वा] जागृ । जागरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'जागुः किति' (४।३।६) गुणः । इट् ।
[वरिता] वृ । श्वस्तनी ता । इट् । [ऊणुविता] अत्र वाक्यं पूर्ववत् । श्वस्तनी ता । इट् । उव् ।।छ।।
उवर्णात् ।।४।४।५८।। [उवर्णात उवर्ण पञ्चमी छसि ।
पृथग्योग उत्तरार्थः । [युतः] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त ।
यितवान यु । यौति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० →तवत् ।
P.
'गत्यर्था-ऽकर्मक०' (५1१1११) क्तप० → त० ।
Jain Education Intemational
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[लूनः ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लूयते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'ऋ - ल्वादेरेषां तो नोऽप्र:' ( ४।२।६८) त० न० ।
[लूनवान्] लू । लुनाति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । 'ॠ ल्वादेरेषा तो नोऽप्रः' (४/२/६८)
त० न० ।
२९८
[ लूत्वा ] लू । लवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' ( ५ |४| ४७) क्त्वाप्र०
त्वा ।
[यविता] यु । श्वस्तनी ता । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । [लविता] लू । श्वस्तनी ता । इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । ‘ओदौतोऽवाव्’ (१।२।२४)
अव् ॥छ।
ग्रह- गुहश्च सनः ||४|४|५९ ।।
[ ग्रहगुहः ] ग्रहश्च गुह् च = ग्रहगुह्, तस्मात् ।
[सनः ] सन् षष्ठी डस् ।
[जिघृक्षति ] 'ग्रहीश उपादाने' (१५१७) ग्रह् । ग्रहीतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । ‘सन्-यडञ्च’ (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । ‘सन्यस्य' (४।१।५९) इ । 'रुद - विद- मुष-ग्रह- स्वप- प्रच्छः सन् च' ( ४।३।३२ ) इत्यनेन सनः कित्त्वम्, ततो 'ग्रह - ब्रस्व-भ्रस्जप्रच्छः' (४।१।८४) य्वृत् । ' हो धुट्- पदान्ते ' (२।१।८२) ह० ढ० । 'ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्यादेश्चतुर्थः स्ध्वोश्च प्रत्यये' (२।१।७७) ग० घ० । 'ष ढोः कस्सि' (२।१।६२) ढ० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । कषसंयोगे क्ष० ।
[जुघुक्षति] 'गुहू ( हौ) ग् संवरणे' (९३५) गुह् । गूहितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यइञ्च' (४११।३) द्विः । 'ग- होर्ज:' (४।१।४०) ग० ज० । 'हो धुट्पदान्ते' (२।१।८२) ह०७० | 'ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्त०' (२।१।७७) ग० घ० । 'ष ढोः कस्सि' (२।१।६२) ढ० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । क षसंयोगे
क्ष० ।
-
[रुरूषति ] टुक्षु (१०८४) 'रु शब्दे' (१०८५) रु । रवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वि: । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः ।
[ नुनूषति ] 'णुक् स्तुतौ' (१०८१) णु । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नु । नवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०’ ( ३।४।२१ ) सन्प्र० । 'सन्- यङश्च' (४।१।३) द्विः । ' स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः ।
[यियविषति, युयूषति] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यवितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्यङश्च' (४।१।३) द्विः । ' इवृध-भ्रस्ज- दम्भ०' ( ४/४/४७) विकल्पेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४|३|१) गु० ओ । ‘ओदौतोऽवाव्’ (१।२।२४) अव् । 'ओर्जाऽन्तस्था - पवर्गेऽवर्णे' (४।१।६०) उकारस्य इत्वम् । द्वितीये 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४|१|१०४) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् ।
[ जुगूहिषन् मत्तगजोऽभ्यधावत् ] गुह् । गूहितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां ० ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । ‘सन्-यडश्च’ (४।१।३) द्विः । ‘ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० ज० । मतान्तरे 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' वृहद्वृत्तौ तुतूषति ।
P. लुनाति स्म । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र०
त ।
Jain Education Intemational.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
( ४ | ३ | ४) गु० ओ । 'गोहः स्वरे' ( ४।२।४२) ऊ । षत्वम् । जुगूहिषतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० अत् ॥ छ।
[स्वार्थे]
स्वश्चासावर्थश्च
स्वार्थस्तस्मिन् ।
[ जुगुप्सते] 'गुपि गोपन- कुत्सनयो:' ( ७६३) गुप् । 'गुप्- तिजो० ' ( ३।४।५) सन्प्र० स्वार्थे । सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'उपान्त्ये' ( ४ | ३ | ३४ ) सनः कित्त्वम् ।
स्वार्थे ||४|४|६० |
=
[तितिक्षते] 'तिजि क्षमा-निशानयो:' ( ६६७) तिज् । 'गुप्- तिजो गर्हा क्षान्तौ सन्' ( ३।४।५) सन्प्र० । 'सन्-यडञ्च’ (४।१।३) द्विः । ' च-जः क- गम्' (२।१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) ग० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । क षसंयोगे क्ष० ।
[चिकित्सति ] 'कित निवासे' (२८६) कित् । 'कितः संशय-प्रतीकारे' ( ३।४।६) सन्प्र० । 'सन्-यङञ्च' (४।१।३) द्विः । ‘क-डञ्श्च-ञ्’ (४।१।४६) क० च० । 'उपान्त्ये' ( ४ | ३ | ३४ ) इत्यनेन सनः कित्त्वम्, तस्य फलं गुणो न । [शीशांसते] 'शानी तेजने' (९१५) शान् । 'शान्-दान्-मान्- बधान्निशाना- Sऽर्जव - विचार - वैरूप्ये दीर्घश्चेतः' (३।४।७) सन्प्र० । ‘सन्-यडश्च’ (४।१।३) द्वि: । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । येन सन् तेनैव दीर्घः, इतश्चापि दीर्घः । वर्त्तते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् ।
[दीदांसते ] 'दानी अवखण्डने ' ( ९१४) दान् । 'शान्- दान् - मान्- बधान्निशाना० (३।४।७) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । ‘सन्यस्य' (४।१।५९) इ । येन सन् तेनैव दीर्घः, इतश्चापि दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
२९९
[मीमांसते ] 'मानि पूजायाम् ' ( ७४९ ) मान् । 'शान् - दान् मान्- बधान्निशाना०' (३।४।७) सन्प्र० । 'सन् - यश्च ' (४।१।३) द्विः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । येन सन् तेनैव दीर्घः, इतश्चापि दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[ बीभत्सते] 'बधि बन्धने' ( ७४६ ) बधू । 'शान्-दान् मान्- बधान्निशाना०' (३।४।७) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च ' (४।१।३) द्विः । 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । येन सन् तेनैव दीर्घः, इतश्चापि दीर्घः । ' ग ड दबादेश्चतुर्थान्त०' (२।१।७७) ब० → भ० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) ध० त० । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
P. स्वस्य अर्थः ।
[पिपठिषति ] 'पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् । पठितुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । ' सन्यस्य' ( ४।१।५९ ) इ । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२|३|१५ ) षत्वम् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१ ) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः || छ ।
=
[डीयश्व्यैदितः] ऐत् इदनुबन्धो येषां ते [क्तयोः ] क्तश्च क्तवांश्च क्तौ तयोः =
=
डीय- श्व्यैदितः क्तयोः || ४|४|६१ || ऐदितः, डीयश्च श्विश्च ऐदितश्च डीयश्व्यैदित्, तस्मात् । क्तयोः । ' स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) एकशेषः । षष्ठी ओस् ।
=
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
[डीनः] 'डीच् गतौ' (१२४९) डी । डीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त० → न० ।
[डीनवान्] डी । डीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० → न० ।
[उड्डीनः] ‘डीङ्च् गतौ' (१२४९) डी, उत्पूर्व० । उड्डीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० → न० ।
[उड्डीनवान् उड्डीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त० →
न० ।
[शूनः] 'ट्वोश्वि गति-वृद्ध्योः ' (९९७) श्चि । श्वयति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'यजादि-वचेः किति' (४।१७९) य्वृत् इ-
व→ उ । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त० → न० ।
[शूनवान् श्चि । श्चयति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१७९) य्वृत इ-व →उ । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४११०३) दीर्घः । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त० → न० ।
[लग्नः] 'ओलस्जैति वीडे' (१४७०) लस् । लज्जति(ते) स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० → न० । 'संयोगस्यादौ स्लोलुंक्' (२।१।८८) सलुक् । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० ।
लग्नवान लस्ज । लज्जति(ते) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त० → न० । 'संयोगस्यादौ स्कोर्लुक्' (२।१।८८) सलुक् । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० ।
[उद्विग्नः] 'ओविजैति भय-चलनयोः' (१४६८) विज्, उत्पूर्व० । उद्विजति(ते) स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त० → न० । 'च-जः क-गम्' (२।१८६) ज० → ग० ।
[उद्विग्नवान्] विज्, उत्पूर्व० । उद्विजति(ते) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त० → न० । 'च-जः क-गम्' (२1१1८६) ज० → ग० ।
[यत्तः] 'यतैङ् प्रयत्ने' (७११) यत् । यतते स्म । 'गत्या -ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । [यत्तवान् यत् । यतते स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
[त्रस्तः] 'त्रसैच् भये' (११७१) त्रस् । बसते(ति) स्म । 'गत्यर्थाऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त ।
[त्रस्तवान्] त्रस् । त्रसते(ति) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । [दीप्तः] 'दीपैचि दीप्तो' (१२६६) दीप् । दीप्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त ।
दीप्तवान् दीप् । दीप्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
P. म गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः (५।१।११) क्तप्र० → त ।
P.
त्रस्यते स्म ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०१
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
डीयेति श्यनिर्देशात् डयतेरिडेव
[डयितः] 'डीङ् विहायसां गतौ' (५८८) डी । डयते स्म । 'गत्या -ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५1१1११) क्तप० →त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[डयितवान्] डी । डयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[डयिता] डी । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[श्वयिता] श्चि । श्वस्तनी ता । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[लज्जिता] लस्ज् । श्वस्तनी ता । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'सस्य श-पो' (१।३६१) स० → श० । “दन्त्यापदिष्टं कार्यं तालव्यस्यापि भवति" 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (११३१४९) श० → ज० ।
[चरीकृत्तः] 'कृतैत् छेदने' (१३२५) कृत् । भृशं पुनः पुनर्वा कृन्तति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यड्य० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यङश्च' (४१३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४1१1३८) ऋ० → अ० । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६) “री" आगमः । ‘क-ङश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । चरीकृत्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त ।
[चरीकृत्तवान्] चरीकर्ति स्म । ‘क्त क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
निरीनृत्तः] 'नृतैच् नर्तने' (११५२) नृत् । भृशं पुनः पुनर्वा नृत्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्प्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । सन्-यडश्च (४।१३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'रि-रौ च लुपि' (४।११५६) “री" आगमः । नरीनृत्यते स्म । 'क्त क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त ।
[नरीनृत्तवान् नरीनति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
चिरीचत्तः] 'चूतैत् हिंसा-ग्रन्थयोः' (१३६९) चूत् । भृशं पुनः पुनर्वा घृतति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद०' (३।४।९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४१३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'रिरौ च लुपि' (४११५६) "री" आगमः । चरीत्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५/११७४) क्तप्र० → त ।
[चरीवृत्तवान चरीचर्ति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । इत्यत्रानेकस्वरत्वेऽपीटप्रतिषेधः ।।छ।।
वेटोऽपतः ।।४।४।६२।।
[वेटः] वा-विकल्पेन इट् यस्मात् सः = वेट, तस्मात् । [अपतः] न पत् = अपत्, तस्मात् ।
[रुद्धः] 'रधौच हिंसा-संराद्ध्योः ' (११८८) र । रध्यते स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५1१1११) क्तप० → त । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (११३१४९) ध० → द० ।
P.
रध्यति स्म ।
Jain Education Intemational
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
[रद्धवान् ] रध् । रध्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) ध०
द० ।
[अक्तः ] 'अञ्जप् व्यक्ति-प्रक्षण गतिषु' (१४८८) अञ्जु । अनक्ति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक०' (५1१199) क्तप्र० त । [अक्तवान्] अञ्जु । अनक्ति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
कथं वञ्चितः 'वञ्चिण् प्रलम्भने ' (१८०५) इत्यस्य भवति ।
[अस्तः ] 'असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस् । अस्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →त । [अस्तवान् ] अस् । अस्यति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
[ असितमनेन ] अस् । असनमसितम् । 'क्लीबे क्तः' (५|३|१२३) क्तप्र०
[ सोढः ] 'षहि मर्षणे' (९९०) षह् । षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः (२।३।९८) सह् । सह्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'हो धुट्पदान्ते' (२।१।८२) ह० ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० ढ० । 'सहि वहेरोच्चाऽवर्णस्य' (१।३।४३) ढलोपः- पूर्वाकारस्य ओ ।
[ सोढवान् ] सह् । सहते स्म । 'क्त-क्तवतू' ( ५1१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१।८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९) त० ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) ध० 'सहि-वहेरोच्चाऽवर्णस्य' (१।३।४३ ) ढलोपः- पूर्वाकारस्य ओ ।
ढ० ।
[ पतितः ] 'पत्लृ गतौ' (९६२) पत् । पतति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक०' (५1१1११) क्तप्र० त । 'इवृध० ' ( ४ १४ १४७ ) इति विकल्पेट्त्वादपि 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । तवत् । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२1१1७९ )
[पतितवान्] पत् । पतति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । 'इवृध०' (४।४।४७ ) इति विकल्पेत्वादपि 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[ संनिवेः ] सम् च निश्च विश्व
[ अर्दः] अद् पञ्चमी ङसि ।
[ दरिद्रितः ] 'दरिद्राक् दुर्गती' (१०९२) दरिद्रा । दरिद्राय ( द्र्य ) ते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलुक् ।
Jain Education Intemational
तवत् ।
[ दरिद्रितवान् ] दरिद्रा । दरिद्राय (द्र्य) ते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलुक् ।
।
[प्रोर्णुतः ] 'ऊर्णुग्क् आच्छादने' (११२३) ऊर्णु, प्रपूर्व० । प्रोर्णूयते स्म । क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० [प्रोर्णुतवान् ] प्र-ऊर्णु । प्रोर्णोति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
तवत् । ऋवर्ण श्रणुगः कितः '
( ४/४/५७) इत्यनेन भविष्यति ||छ ||
=
त । सि-अम् ।
सं-नि-वेरर्दः ||४|४|६३ ॥
संनिवि, तस्मात् ।
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३०३ [समर्णः] 'अर्द गति-याचनयोः' (३०१) अर्द, समपूर्व० । समर्दते(ति) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । ‘रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० → न० । 'र-वर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्या-उल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२१३।६३) न० →ण० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३१६०) न० → ण० ।
[समर्णवान्] सम्-अर्दु । समर्दते(ति) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘रदादमूर्च्छ-मद:०' (४।२।६९) द-त० → न० । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) न० → ण० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । ‘अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घयाब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
न्यणः] नि-अर्द ।+ न्यदते(ति) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० →त । 'रदादमूर्छ-मद: क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० → न० । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) न० → ण० ।
[न्यपर्णवान] नि-अर्दु । न्यर्दते(ति) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'रदादमूर्छ-मद:०' (४।२।६९) द-त० → न० । 'र-षवृर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३६०) न० → ण० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[व्यर्णः] वि-अश् । व्यर्दते(ति) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० → न० । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) न० →ण० ।
[व्यर्णवान् वि-अश् । व्यर्दते(ति) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० → न० । 'र-पृवर्णान्नो ण' (२३१६३) न० →ण० | 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३।६०) न० → ण० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक । ‘पदस्य' (२।१८९) तलोपः ।।
[अर्दितः] अद्यते स्म । क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।।छ।।
अविदूरेऽभेः ॥४।४।६४।।
[अविदूरे] विशेषेण पूर्व-दूरं = विदूरम्, न विदूरमविदूरम्, तस्मिन् । [अभेः] अभि पञ्चमी इसि ।
विदूरमतिविप्रकृष्टम्, ततोऽन्यदविदूरम् ।
[अभ्यर्णम] 'अर्द गति-याचनयोः' (३०१) अर्द, अभिपूर्व०19 अभ्यर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५/११७४) क्तप्र० → त । ‘रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० → न० । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) न० →ण० । सि-अम् । अविदूरमित्यर्थः ।
P. समर्दति स्म । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र० → त । P. + न्यदति स्म । 'गत्यर्था०' (५।१1११) क्तप्र० → त । P. अभ्यदति स्म । 'गत्यर्था०' (५।१।११) क्तप्र० → त ।
Jain Education Intemational
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [ अभ्यर्णा सरित्] अर्द, अभिपूर्व० । अभ्यर्धते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) प्र० त । 'रदादमूर्च्छ - मदः ० ' न० । र पृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न० ० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१|३|६०) न० ० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ।
(४।२।६९) दत्त०
३०४
[ अभ्यर्णे शेते] अर्दू, अभिपूर्व० । अभ्यर्धते स्म । 'क्त-क्तवतू' ( ५1१1१७४) क्तप्र० त । 'रदादमूर्च्छ - मदः ०' न० । र पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न०
(४।२।६९) दत्त०
ण० । सप्तमी ङि ।
[ अभ्यर्दितो वृषलः शीतेन ] अभ्यर्धते स्म । क्तप्र० त । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२ ) इट् । प्रथमा सि । ‘श्यैङ् गतौ' (६०६) श्यै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य (४।२।१) श्या । श्यायते स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५19199) क्तप्र० → त । 'श्यः शीर्द्रवमूर्त्ति-स्पर्शे नश्चाऽस्पर्श' (४/१/९७ ) इत्यादिना शी । तृतीया टा । बाधित इत्यर्थः ॥ छ ||
वर्तेर्वृत्तं ग्रन्थे || ४|४|६५ ।।
[वर्ते:] वर्त्ति षष्ठी ङस् ।
[वृत्तम् ] वृत्त प्रथमा सि ।
[ग्रन्थे ] ग्रन्थ सप्तमी ङि ।
[वृत्तो गुणश्छात्त्रेण] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) वृत् । वर्त्तत - उत्पद्यते गुणस्तं छात्रः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । वर्त्यते स्म । गत्यर्था - ऽकर्मक- पिब-भुजेः' (५1१199) क्तप्र० त । अनेन गुणाभावेट्प्रतिषेधी णिलुक् च निपातनात् ।
[वृत्तं पारायणं चैत्रेण] वृत्त प्रथमा सि । यस्माच्छात्रा सगुणा भवन्ति तत् शास्त्रं गुणशब्देनोच्यते ।
[वर्तितं कुङ्कुमम् ] वृत् । वर्त्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४१३२) इट् । ‘सेट्क्तयोः’ (४।३।८४) णिग्लोपः । । छ । ।
धृष- शसः प्रगल्भे ||४|४|६६ ||
[ धृषशसः ] धृषश्च शस् च = धृषशस् तस्मात् ।
[ प्रगल्भे] प्रगल्भ सप्तमी ङि ।
[ धृष्टः ] 'ञिधृषाट् प्रागल्भ्ये' (१३१२) धृष् । धृष्णोति स्म । 'गत्यर्थाऽकर्मक- पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र०
त । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च टवर्गी' (१।३।६०) त०ट० ।
[विशस्तः ] 'शसू हिंसायाम्' (५४९) शस्, विपूर्व० । विशसति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० → त । प्रगल्भ इत्यर्थः ।
I
[ धर्षितः ] धृष्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । [विशसितः ] विशस्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२) इट् धृषेः 'आदितः' (४।४।७१ ) इति, शसेरप्यूदित्त्वात् 'वेटोऽपतः' (४।४।६२) इति प्रतिषेधे सिद्धे नियमार्थं वचनम् । अथ भावारम्भयोर्नित्यार्थं धृषेरुपादानं कस्मान्न भवति ? नैवम् धृषेर्भावारम्भे स्वभावात् प्रगल्भार्थानभिधानात् ||छ ||
P.
अभ्यर्दति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक०' (५|१|११) क्तप्र० ।
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[कषः ] कष पञ्चमी इस
कृच्छ्रगहनम्, तस्मिन् ।
[कृच्छ्रगहने] कृच्छ्रं च गहनं च = दुःखम्- तत्कारणं च, गहनं = दुरवगाहम् ।
कृच्छ्रं
[कष्टं वर्तते ] 'कष हिंसायाम्' (५०७) कष् । कष्यते स्म । कषिष्यतीति कष्टम् । 'कषोऽनिट: ' ( ५।३।३) क्तप्र० → त । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० । सि-अम् ।
=
कषः कृच्छ्र - गहने ||४|४|६७ ॥
[ कष्टोऽग्निः ] कष । कषिष्यतीति । 'कषोऽनिट: ' ( ५।३।३) क्तप्र० त । तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० । प्रथमा सि ।
[कष्टानि वनानि ] कष् । कषिष्यतीति । 'कषोऽनिट: ' ( ५।३।३) क्तप्र० त । ' तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० । प्रथमा जस् ।
[कषितं स्वर्णम् ] कष्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) प्र० त । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । सि-अम् ।छ।
ट० ।
[घुषेः ] घुषि पञ्चमी इसि ।
[ अविशब्दे ] 'शर्पा आक्रोशे' (९१६) शप् । शपति = आक्रोशति दुरुच्चारकमिति शब्दः । 'शा- शपि-मनि-कनिभ्यो द:' ( उणा० २३७) दप्र० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) प० अविशब्दस्तस्मिन् । नानाशब्दनं प्रतिज्ञानं वा ।
ब० । विशब्दनं विशब्दः, न विशब्द:
३०५
घुषेरविशब्दे ||४|४|६८ ॥
[ बलिस्थूले] बली च स्थूलश्च [दृढ: ] दृढ प्रथमा सि ।
[घुष्टा रज्जुः ] 'घुषृ शब्दे' (४९७) घुष् । घुष्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' ( १।३।६० ) त०ट० । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० आ, रज्जुः । संबद्धावयवेत्यर्थः ।
[घुष्टवान् ] घोषति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
तवत् । ' तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१।३।६०) त०
=
[ अवघुषितं वाक्यमाह ] 'घुषण् विशब्दने' (१७५५) घुष् । अत एव विशब्दनप्रतिषेधात् ज्ञाप्यते घुषेर्विशब्दनार्थस्य अनित्यश्चुरादेर्णिजिति, तेनायमपि प्रयोगः, अवपूर्व० । अवघुष्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । इट् । सि-अम् । नानाशब्दितं प्रतिज्ञातं वा वाक्यं बूत इत्यर्थः ॥छ ||
बलि-स्थले दृढः ||४ |४१६९ ।।
बलिस्थूलम्, तस्मिन् । 'नाम्नो नोऽनहून ' (२।१।९१) नलोपः ।
[दृढो बली स्थूलो वा] दृह ( ५५६ ) - 'दृहु वृद्धी' (५५७) दृह्, दृह् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः ' ( ४।४ ।९८) दृन्ह् । दर्हति स्म, दृन्हति स्म वा । 'गत्यर्था ऽकर्मक- पिव-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र०
त । अनेन इडभावः, तस्य ढत्वम्, धातु
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दण्डिका ।
हनयोर्लोपश्च निपात्यते ।
[परिद्रढय्य गतः] दृह, परिपूर्व० । परिदृढमाचष्टे । 'णिजबहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादे:' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'पृथु-मृदु-भृश-कृश-दृढ-परिवृढस्य ऋतो रः' (७।४।३९) ऋतो र० । परिद्रढयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । लघोर्यपि' (४।३।८६) णिगो(जो)ऽय ।
[पारिदृढी कन्या] परिदृढ । परिदृढस्याऽपत्यं स्त्री । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र० →इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेठिणति तद्धिते' (७।४।१) वृ० आ । 'नुर्जातः' (२१४७२) डीप्र० ।
[दृहितम्] ब(द)हणं = दृहितम् । ‘क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[इंहितम (द)हणं = इंहितम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० →त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४१४३२) इट् ।।छ।।
क्षुब्ध-विरिब्ध-स्वान्त-ध्वान्त-लग्न-म्लिष्ट-फाण्ट-बाढ-परिवढं
मन्थ-स्वर-मनस्-तमस्-सक्ताऽस्पष्टाऽनायास-भृश-प्रभो ।।४।४।७०।। [क्षुब्धविरिब्धस्वान्तध्वान्तलग्नम्लिष्टफाण्टबाढपरिवढम] क्षुब्धश्च विरिब्धश्च स्वान्तश्च ध्वान्तश्च लग्नश्चम्लिष्टं च फाण्टश्च बाढश्च परिवृढश्च = क्षुब्धविरिब्धस्वान्तध्वान्तलग्नम्लिष्टफाण्टबाढपरिवृढम् ।
[मन्थस्वरमनस्तमस्सक्ताऽस्पष्टाऽनायासभृशप्रभौ] मन्थश्च स्वरश्च मनश्च तमश्च सक्तश्च अस्पष्टश्च अनायासश्च भृशश्च प्रभुश्च = मन्थस्वरमनस्तमस्सक्ताऽस्पष्टाऽनायासभृशप्रभु, तस्मिन् ।
[क्षुब्धः समुद्रः, क्षुब्धं वल्लवेन] 'क्षुभश् सञ्चलने' (१५५३) क्षुभ् । क्षुभ्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । क्षुभ्यते स्म = क्षुब्धम् । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । अनेन निपातः । मथित इति मथ्यमानः सन् क्षोभं गत इति वार्थः । विलोडनं कृतमित्यर्थः । शोभैव मन्दिरक्षुभितमित्यर्थः । अत्र मतान्तराभिप्रायेणैव न निपातनम् ।
[विरिब्धः स्वरः, विरिभितम्] 'रिभि इति सौत्रो धातुः' विपूर्व० । विरिभ्यते स्म । यद्वा 'रेभृङ् शब्दे' (७७५) रेभ् । विरेभ्यते स्म । क्तप्र० । अतो निपातनात् इत्वम् । अन्यत्र 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२११७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) भ० → ब० ।
[स्वान्तं मनः, स्वनितो मृदङ्गः] 'स्वन शब्दे' (३२७) स्वन् । स्वन्यते स्म । क्तप्र० । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-विङति' (४।१।१०७) दीर्घः । अन्यत्र 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[ध्वान्तं तमः, ध्वनितं तमसा] 'ध्वन शब्दे' (३२५) ध्वन् । ध्वन्यते स्म । क्तप्र० । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः । अन्यत्र 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
__ [लग्नं सक्तम्, लगितमन्यत्] 'लगे सङ्गे (१०२४) लग् । लगति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । अन्यत्र इट् ।
[म्लिष्टमस्पष्टम्, म्लेच्छितमन्यत्] ‘म्लेछ अव्यक्तायां वाचि' (११९) म्लेछ् । म्लेच्छति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब
ॐ बृहद्वृत्तौ - मध्यमवृतौ - परिद्रढनं पूर्वम् ।
P.
म्लिष्टश्च ।
Jain Education Intemational
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०७
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥ भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । इत्वमपि निपातनात् । अन्यत्र इट् ।
[फाण्टमनायाससाध्यम्] 'फण गतौ' (१०३७) फण् । फण्यते स्म । क्तप्र० → त । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४११०७) दीर्घः । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (११३१६०) त० → ट० । सि-अम् । अनायाससाध्यं चेत् ।
[वाढं भृशम] वेहङ (८६६) - जेहङ (८६७) - 'वाहक प्रयत्ने' (८६८) वाह । वाहाते स्म । क्तप्र० । भृशं चेत् । क्रियाविशेषणमेवैतत् ।
[परिवृढः प्रभुः] दृह (५५६) - दृहु (५५७) - 'वृह वृद्धौ' (५५८) वृह्, परिपूर्व० । परिवर्हति स्म । यद्वा 'वृहु शब्दे च' (५६०) वृह । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । परिवृंहति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१११) क्तप्र० → त । प्रभुश्चेत्, हकार-नलोपे ढत्वे च निपातनात् ।
[परिखढय्य गतः] परिवृढ । परिवृढमाचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलोपः । णिजि 'पृथु-मृदु-भृश-कृश-दृढ-परिवृढस्य ऋतो रः' (७।४।३९) ऋतो र० । परिवढयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'लघोर्यपि' (४।३।८६) णिगो(जो)ऽय् ।
[पारिवृढी कन्या] परिवृढस्याऽपत्यम् । ‘अत इञ्' (६।१।३१) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृ० आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । 'नुर्जातेः' (२।४।७२) डी →ई छ।।
आदितः ॥४।४७१॥
[आदितः] आत् इदनुबन्धो यस्याऽसौ आदित्, तस्मात् ।
[मिन्नः] ‘जिमिदाच् स्नेहने' (११८०) मिद् । मिद्यते । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) क्तप्र० →त । 'रदादमूर्च्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० → न० ।
[मिन्नवान् मिद् । मेद्यति स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘रदादमूर्छ-मदः०' (४।२।६९) द-त० → न० ।
[श्चिण्णः] 'जिक्ष्विदाच् मोचने च' (११८१) क्ष्विद् । विद्यते स्म । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) क्तप्र० →त । 'रदादमूर्छ-मद:०' (४।२।६९) द-त० → न० । '-वर्णान्नो ण०' (२३६३) न० → ण० ।
[विण्णवान्] क्ष्विद् । विद्यति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘रदादमूर्छ०' (४।२।६९) द-त० → न० । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण० ।
[स्विन्नः] 'अिष्विदा मोचने च' (९४६) विद । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२३।९८) स्विद् । स्विद्यते स्म । 'ज्ञानेच्छा०' (५।२।९२) क्तप्र० → त । ‘रदादमूर्छ-मद:०' (४।२।६९) द-त० → न० ।
[स्विन्नवान्] स्विद् । स्वेदते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘रदादमूर्छ-मदः०' (४।२।६९) द-त० → न० ।
[श्वित्तः] 'श्चिताङ् वर्णे' (९४३) श्चित् । श्वित्यते स्म । क्तप्र० → त ।
3 मध्यमवृत्तौ - परिवृढनं पूर्वम् ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका टुण्ढिका ।
[श्चित्तवान्] श्चित् । श्वेतते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप० → तवत् ।
आदितां धातूनां भावारम्भे वेटत्वादन्यत्र 'वेटोऽपतः' (४।४।६२) इत्यनेनैव नित्यमिट्प्रतिषेधे सिद्धे योगविभागो 'यदुपाधेर्विभाषा तदुपाधेः प्रतिषेधः' (न्यायसंग्रह: वक्ष०(३) सूत्र (१) इति न्यायज्ञापनार्थ:
[विदितः] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । विद्यते स्म । क्तप्र० → त ।
[विदितवान] विद । वेत्ति स्म । 'क्त-क्तवत्' (५191१७४) क्तवतुप्र०
→ तवत् ।
[हृषितः] तुषं (१२१३) . 'हृषच तुष्टौ' (१२१४) हृष् । हृष्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।।
हृषितवान्] हष् । हृष्यति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । तुष्ट इत्यर्थः ।।छ।।
नवा भावाऽऽरम्भे ।।४।४।७२।।
[नवा नवा प्रथमा सि । [भावाऽऽरम्भे] भावश्च आरम्भश्च = भावाऽऽरम्भम्, तस्मिन् ।
+ आरम्भ आदिकर्म । [मिन्नम, मेदितम] 'जिमिदाच स्नेहने' (११८०) मिद् । मेदनं = मि(मे)दितम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'न डीङ्-शीङ्-पूङ्-धृषि-क्ष्विदि-स्विदि-मिदः' (४।३।२७) सेट्क्तस्य न कित्त्वम्, तस्य फलं ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[मिन्नमनेन, मेदितमनेन मिद् । मेदितुमारब्धः । 'आरम्भे' (५।१।१०) क्तप्र० → त । 'रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० → न० । ‘स्ताधशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् |
[प्रमिन्नः, प्रमेदितः] प्रकर्षण मिद्यते स्म । क्तप्र० ।
[प्रमिन्नवान्, प्रमेदितवान्] प्रकर्षण मिन्नवान् । [विदितमनेन] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वेदनं = वे(वि)दितम् । 'क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त । [प्रविदितः] प्रवेत्तुमारब्धः । 'आरम्भे' (५।१।१०) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[प्रविदितवान्] प्रवेत्तुमारब्धवान् । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । ___[प्रविदितवान्] प्रवेत्तुमारब्धवान् । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० -→ तवत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
P. 9 आरम्भ कहीइ आदिक्रिया ।
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३०९
[मिन्नः] मिद्यते स्म । क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्रत । 'रदादमूर्च्छ - मदः ०' (४।२।६९) द-त० न० । [मिन्नवान् ] मिद् । मेद्यति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । 'रदादमूर्च्छ मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) दत्त० न० । प्रथमा सि । ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
पूर्वेण नित्यं निषेधे प्राप्ते विकल्पः ||छ ||
शकः कर्मणि ॥ ४१४ ॥ ७३ ॥
[शकः ] शक् पञ्चमी इसि ।
[कर्मणि] कर्मन् सप्तमी ङि ।
[शक्तः शकितो वा घटः कर्तुं चैत्रेण] 'शक्लृट् शक्तौ ' (१३००) शक् । शक्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्रत । अनेन वा न इट् । अन्यत्र 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[शक्तः कटं कर्तुं चैत्रः ] शक्नोति स्म । 'गत्यर्था ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५19199) क्तप्र० त । कट द्वितीया अम् । कर्तुम् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ।
कर्मणि क्तवतुर्नास्तीति नोदाह्रियते ॥ छ ॥
णौ दान्त - शान्त - पूर्ण - दस्त - स्पष्ट छन्न- ज्ञप्तम् ||४|४|७४ ।।
[णौ ] णि सप्तमी ङि ।
[ दान्तशान्तपूर्णदस्तस्पष्टछन्नज्ञप्तम् ] दान्तश्च शान्तश्च पूर्णश्च दस्तश्च स्पष्टश्च छन्नश्च ज्ञप्तश्च = दान्तशान्तपूर्ण दस्तस्पष्टछन्नज्ञप्तम् ।
[ दान्तः, दमितः ] शमू (१२३० ) - 'दमूच् उपशमे' (१२३१) दम् । दाम्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिगू ( ३।४।२०) णिग्प्र० । ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'अमोऽकम्यमि-चमः ' ( ४।२।२६ ) ह्रस्वः । दम्यते स्म । गिग्सति अनेन निपातः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'सेट्क्तयोः' (४।३।८४) णिग्लोपः । ' अहन्पञ्चमस्य०' (४।१।१०७) दीर्घः ।
[ शान्तः, शमितः ] 'शमू उपशमे' (१२३० ) शम् । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । ' अमोऽकम्यमि-चमः' (४।२।२६) ह्रस्वः । शम्यते स्म । णिग्सति अनेन निपातः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'सेट्क्तयोः ' (४।४।८४) णिग्लोपः । ' अहन्पञ्चमस्य ० ' ( ४|१|१०७) दीर्घः ।
[पूर्णः पूरितः ] 'पूरैचि आप्यायने' (१२६८) पूर् । पूर्यमाणं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । पूर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२ ) इट् । 'सेट्क्तयोः' (४।३।८४) णिलोपः ।
एषु णिलुप् निपात्यते ।
Jain Education Intemational.
[दस्तः, दासितः] 'दासृग् दाने' (९३३) दास् । दास्यते स्म । क्तप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४३ 'सेट्क्तयो:' ( ४१३।८४) णिग्लोपः ।
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
[ स्पष्टः, स्पाशितः ] 'स्पशिण् ग्रहण-श्लेषणयोः' (१८४२) स्पश् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । स्पाश्यते स्म । क्तप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४१४१३२ ) इट् । 'सेट्क्तयो:' ( ४१३१८४ ) णिलोपः ।
३१०
[छन्नः, छादितः] छद् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः । छाद्यते स्म । क्तप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् । 'सेट्क्तयो:' ( ४१३३८४) णिलोपः ।
[ज्ञप्तः, ज्ञापितः, संज्ञपितः, संज्ञप्तः ] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । जानन्तं प्रयुङ्क्ते । 'ज्ञाणू मारणादिनियोजनेषु' (१७२०) ज्ञा । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'अर्त्ति-री- व्ली - ही क्नूय क्ष्माय्यातां पुः' ( ४१२।२१ ) पोऽन्तः । ज्ञाप्यते स्म । संज्ञप्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'सेट्क्तयोः' (४।३।८४) णिग्लोपः । संज्ञपित इत्यत्र पोऽन्त् आगते 'मारण- तोषण- निशाने ज्ञश्च' (४।२।३०) ह्रस्वः, ततो वाक्यम् ।
अत्र क्वचित् ह्रस्वश्च परं णिग्लोपः- इडभावः सर्वत्र छ ।
श्व-पम-रुषत्वर-संघुषाऽऽस्वनाऽमः || ४|४।७५ ।।
[श्वसजपवमरुषत्वरसंघुषाऽऽस्वनाऽमः ] श्वसश्च जपश्च वमश्च रुषश्च त्वरश्च संघुषश्च आस्वनश्च अम् च = श्वसजपवमरुषत्वरसंघुषाऽऽस्वनाऽम् तस्मात् ।
[श्वस्तः, श्वसितः ] अन (१०८९ ) - 'श्वसक् प्राणने ' (१०९०) धस् । श्वसिति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब-भुजेः ' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'रुत्पञ्चकाच्छिदयः' (४।४।८८) वाक्यमध्येऽनेन इट्विकल्पे 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
[प्रश्वस्तः, प्रश्वसितः ] प्रश्वसिति स्म । क्तप्र० । इट् ।
[ आश्वस्तः, आश्वसितः ] आश्वसिति स्म । क्तप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४१४१३२) इट् । [आश्वस्तवान्, आश्वसितवान् ] आश्वसिति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र०
देरिट्' ( ४१४१३२) इट् ।
[विश्वस्तः, विश्वसितः] विश्वसिति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
तवत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणा
[विश्वस्तवान्, विश्वसितवान् ] विश्वसिति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० तवत् । स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । एवमग्रेऽपि ज्ञेयम् ।
प्राविभ्यो नित्यमिनिषेधयन्ति विश्रान्तविद्याधरादयः ।
सेः भावेऽधिकरणे च नित्यमेवेट् ।
[श्वसितम्] श्वस्यते स्म । भावे क्तः ।
[निश्वसितम्] निश्वस्यते स्म अस्मिन्निति । 'अद्यर्थाच्चाऽऽधारे' (५।१।१२) क्तप्र० → त । सि-अम् ।
[जप्तः, जपितः ] 'जप मानसे च' (३३८) जप् । जपति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक- पिब-भुजेः' (५1१1११) क्तप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३११
__ [वान्तः, वमितः] 'टुवमू उगिरणे' (९६९) वम् । वमति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५।१।१) क्तप्र० | 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः ।
[वमितवान्, वान्तवान्] वम् । वम्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४।१।१०७) दीर्घः ।
[रुष्टः, रुषितः] कष (५०७) - शिष (५०८) - जष (५०९) - झष (५१०) - वष (५११) - मष (५१२) मुष (५१३) - 'रुष हिंसायाम्' (५१४) रुष । 'रुषच रोषे' (१२१५) रुष । रोषति स्म । रुष्यति स्म । ज्ञानेच्छाऽर्चाऽथेजीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) क्तप्र० । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
- [रुष्टवान्, रुषितवान्] रुष्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
तिर्णः, त्वरितः] 'जित्वरिष सम्भ्रमे' (१०१०) त्वर । त्वरति(ते) स्म । 'ज्ञानेच्छा०' (५।२।९२) क्तप्र०→ त । 'मव्यवि-श्रिवि-ज्वरि-त्वरेरुपान्त्येन' (४191१०९) ऊट् । 'रदादमूर्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४२१६९) त० → न० । 'रवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[तूर्णवान्, त्वरितवान्] त्वर् । त्वर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । ‘मव्यवि-श्रिवि-ज्वरित्वरेरुपान्त्येन' (४।१।१०९) ऊट् । 'रदादमूर्च्छ०' (४।२।६९) त० → न० । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण० । इट् ।
[संघुष्टं, संघुषितं वाक्यम्] 'घुष शब्दे' (४९७) घुष्, सम्पूर्व० । संघुष्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप० →त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४१४३२) इट । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१३।६०) त० → ट० । सि-अम् ।
[संघुष्टी, संघुषितौ दम्यौ] संघुष्यन्ते(येते) स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट | 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३१६०) त० →ट० ।
[संधुष्टवान्, संघुषितवान् वाक्यम्] संघोषति स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'तवर्गस्य श्ववर्ग' (१।३।६०) त० → ८० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[आस्वान्तः, आस्वनितश्चैत्रः] स्तन (३२३)- धन (३२४) - ध्वन (३२५) - चन (३२६)- ‘स्वन शब्दे' (३२७) स्वन्, आड्पूर्व० 1 आस्वन्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० →त । 'अहन्पशमस्य०' (४।१।१०७) दीर्घः । इट।
[संघुष्टा रज्जुः, संघुषिता रज्जुः मनस्यपि] संघुष्टा रज्जुः, पूर्ववत् ।
[अभ्यान्तः, अभ्यमितः] ‘अम गतौ' (३९२) अम्, अभिपूर्व० ।+ अभ्यम्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-विडति' (४।१।१०७) दीर्घः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ।
[अभ्यान्तवान्, अभ्यमितवान्] अम्, अभिपूर्व० । अभ्यमति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'अहन्पञ्चमस्य०' (४११०७) दीर्घः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् ||छ।।
आस्वनति स्म ।
P. 'गत्यर्था०' (५1१1११) क्तप्र० → त । P. P. + अभ्यमति । 'गत्यर्था०' (५।१११) क्तप० → त ।
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
[हृषेः ] हृषि पञ्चमी इसि ।
[केशलोमविस्मयप्रतिघाते] केशाश्च लोमानि च विस्मयश्च प्रतिघातश्च =
केशलोमविस्मयप्रतिघातम्, तस्मिन् ।
[हृष्टाः केशाः, हृषिताः केशाः ] 'हषू अलीके' (५३५) हृप् । तुषं (१२१३)- 'हृषच् तुष्टी' (१२१४) हृष् । हर्षन्ति । हृष्यन्तीत्येवंशीलाः । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ-जीच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५१२।९२) प्र० त । प्रथमा जस् । केश प्रथमा जस् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् ।
हृषेः केश-लोम-विस्मय- प्रतिघाते ||४|४|७६ ॥
[हृष्टानि, हृषितानि लोमानि ] हृष्यते स्म । क्तप्र० त । हर्षति स्म । क्तप्र० । जस् । लोमन् जस् ।
[हृष्टं, हृषितं लोमभिः ] हृष्यते स्म = हृष्टम् । क्तप्र० → त ।
[हृष्ट:, हृषितश्चैत्रः ] हृष्यति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिव-भुजेः' (५19199) क्तप्र० । चि ( चैत्र प्रथमा सि । विस्मित
इत्यर्थः ।
[हष्टा, हृषिता दन्ताः ] हृष्यन्ति स्म । आम्लादिना हृष्टाः → त । दन्त प्रथमा जस् । प्रतिहता इत्यर्थः ॥छ ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
तस्मात् ।
अपचितः || ४|४|७७॥
[ अपचितः ] अपचित अखण्डमिदम् । प्रथमा सि । 'सो रुः ' (२।१।७२ ) स०र० ।
[अपचितः, अपचायितः] ‘चायृग् पूजा- निशामनयोः' (९१७) चाय्, अपपूर्व० । अपचाय्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । अनेन इडभावः चाय्० चि० आदेशो वा । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट्
द्वितीये ॥ छ ॥
हृषिताः । ' गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र०
सृजि-दृशि - स्कृ- स्वराऽत्वतस्तृज्नित्याऽनिटस्थवः ॥ ४४ ॥७८॥
[सृजिदृशिस्कृस्वराऽत्वतः ] अतु विद्यते येषां तेऽत्वतः, सृजिश्च दृशिश्च स्कृश्च स्वरश्च अत्वतश्च = सृजिदृशिस्कृस्वराऽत्वत्, तस्मात् ।
[तृनित्याऽनिटः ] न विद्यते इट् यस्य तत् = अनिट् नित्यमनिट् = नित्यानिट्, तृचि नित्याऽनिट् = तृज्नित्याऽनिट्,
[थवः ] थव् षष्ठी डस् ।
[सस्रष्ठ, ससर्जिथ] 'सृजीं(जं) त् विसर्गे' (१३४९) सृज् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-ङे प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः’ (४।१1१) "सृज 'द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'अ सृजि-दृशोऽकिति' (४|४|१११ ) अकारागमः । अनेन वा इट । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'यज- सृज- मृज- राज० ' (२।१।८७) ज० ष० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६० ) थ० ठ० ।
[दष्ठ, ददर्शिथ ] 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । परोक्षा थव् । द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१1१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४|४|१११) अकारागमः । रत्वम् । अनेन वा इट् । 'लंघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'यज- सृज-मृज-राज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) थ० ठ० ।
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३१३
[संचस्कर्थ, संचस्करिथ] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ, सम्पूर्व० । ' संपरेः कृगः स्सट् (४|४|११ ) सट् स् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'अघोषे शिटः ' ( ४।१।४५) सलुक् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० डश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । अनेन वा इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
अ० । 'क
[ ययाथ, ययिथ] 'यांक् प्रापणे' (१०६२) या । परोक्षा थव् । द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919 ) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । अनेन वा इट् । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलुक् ।
[चिचेथ, चिचयिथ] 'चिंग्ट् चयने ' (१२९०) चि । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । अनेन वा इट् । ‘नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[निनेथ, निनयिथ] 'ग् प्रापणे' ( ८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२। ३ ।९७ ) नी । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४1१1३९) ह्रस्वः । अनेन वा इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' ( ४ | ३ | १) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
[जुहोथ, जुहविथ ] 'हुंक् दाना-ऽदनयो: ' (११३०) हु । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'गहोर्ज:' ( ४|१|४०) ह० ज० । अनेन वा इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४ ) अव् ।
[ शशक्थ, शेकिथ ] 'शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१1१ ) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४/१/४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन वा इट् । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः ' ( ४।१।२४) अकारस्य ए ।
[पपक्थ, पेचिथ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४|१|१) द्विः । ' व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्’ (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन वा इट् । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।१।२४) अकारस्य ए । 'च-जः कगम्' (२।१।८६) च० क० ।
[इयष्ठ, इयजिथ] 'यर्जी देवपूजा सङ्गतिकरण- दानेषु' (९९१) यज् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'यजादि-वश् वचः सस्वरान्तस्था य्वृत्' (४।१।७२) य० इ० । अनेन वा इट् । 'यज-सृज- मृज-राज-भ्राज० ' (२।१।८७) ज० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६० ) थ० ठ० ।
[बिभेदिथ] 'भिपी विदारणे' (१४७७) भिद् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वौ' (४|१|४२) भ०व० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु-श्रुस्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः' (४|४|८१ ) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए ।
[लुलविथ ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे प्राक् ० ' ( ४|१|१) द्विः । ' ह्रस्वः ' (४।१।३९) ह्रस्वः । ‘स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४१८१) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३ |१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्’ (१।२।२४) अव् ।
[विदुधविथ] 'धूग्ट् कम्पने ' (१२९१) धू, विपूर्व० । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'द्वितीयतुर्ययो: पूर्वी' (४।१।४२) ध० द० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
बृहद्वृत्तौ विवेथ - विवयिथ ।
Jain Education Intemational
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ररन्धिथ] 'रधीच् हिंसा-संरादयोः ' (११८८) रघ् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' ( ४/४१८१ ) इट् । 'रध इटि तु परोक्षायामेव ' ( ४|४|१०१ ) नोऽन्तः ।
३१४
[शिश्रयिथ] 'श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'स्क्रसृ-वृ-भृस्तु- दु० ' ( ४|४|८१ ) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[पेचिव ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे प्राक्०' (४।१।१) द्विः । 'स्क्रसृ-वृ-भृस्तु-दु-श्रु स्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः ' ( ४/४/८१ ) इट् । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।१।२४) ए ।
[पेचिम] पच् । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे प्राक् ० ' ( ४|१|१) द्विः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः ' ( ४।१।२४) ए ।
[चकर्षिथ] 'कृषत् विलेखने' (१३१९) कृष् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क- डञ्च - ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'स्क्रसृवृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० अर् ।
[जघसिथ ] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । परोक्षा थव् । 'परोक्षायां नवा' (४|४|१८) अ० घस्लृ० घ० । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी ' (४।१।४२) घ०ग० । 'ग होर्ज : ' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ०' (४।४।८१ ) इट् ।
[उवयिथ] 'वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । परोक्षा थव् । 'वेर्वय्' (४|४|१९) वय् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४|१|१) द्विः । ‘व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ' यजादि - वश् वचः सस्वरान्तस्था वृत्' (४।१।७२) व० उ० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४|४|८१ ) इट् ।
स्वरान्तत्वेनैव सिद्धे स्कृग्रहणं 'ऋतः ' ( ४।४।७९) इति प्रतिषेधबाधनार्थम् ॥छ||
ऋतः || ४|४|७९ ।।
[ ऋतः ] ऋत् पञ्चमी इसि ।
पृथग्योगाद्वेति निवृत्तः ।
[ जहर्थ] 'हंग् हरणे' (८८५) ह । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षाङे प्राक् ० ' ( ४1919) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४|११३८ ) ऋ० अ० । 'ग- होर्ज:' ( ४|१|४० ) ह० ज० । गु० अर् ।
[ सस्मर्थ ] 'स्मृ चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जन०' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘ऋतोऽत्' (४।१।३८) ॠ → अ० । 'संयोगादृदर्तेः' (४।३।९) गु० अर् ।
[दध्वर्थ] 'ध्वं कौटिल्ये' (२३) ध्वृ । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे० ' ( ४ 1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) ध० द० । 'संयोगादृदर्त्तेः' (४।३।९) गु० अर् ।
[बिभेदिथ] पूर्ववत् ।
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
३१५ [सस्वरिथ] 'औस्वृ शब्दोपतापयोः' (२१) स्वृ । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । ‘स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् । गु० अर् ।
[जजागरिथ] 'जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । परोक्षा थव् । 'आद्योऽश एकस्वरः' (४।१।२) "जा" द्विः । 'हस्वः' (४।१।३८) ह्रस्वः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु-श्रु-स्रोळञ्जनादे: परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् । इत्यत्राऽनेकस्वरत्वाच्चेनिषेधो न भवति ।
[जहिव] 'हंग् हरणे' (८८५) ह । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक् तु०' (४।११) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४|४|८१) इट् ।
[जहिम ह । परीक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक् तु०' (४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४८१) इट् ॥छ।।
ऋ-वृ-व्ये-ऽद इट् ।।४।४।८०।। [ऋवृव्येऽदः] ऋश्च वृश्च व्येश्च अद् च = ऋवृव्येऽद्, तस्मात् । [इट्] इट् प्रथमा सि ।
पुनरिट्ग्रहणान्नेति निवृत्तम् । [आरिथ] 'ऋक गतौ' (११३५) ऋ । 'कं प्रापणे च' (२६) ऋ । परोक्षा थव । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४११३८) ऋ० → अ० । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८) आ । 'समानानां०' (११२१) दीर्घः ।
ववरिथ] 'वृकुट् वरणे' (१२९४) वृ । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक् तु०' (४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[संविव्ययिथ] 'व्यग् संवरणे' (९९३) व्ये, सम्पूर्व० । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक् तु०' (४।१।१) द्विः । 'हूस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वत् । 'ज्या-व्ये-व्यधि-व्यचि-व्यथेरिः' (४।१७१) इकारस्यापि इकारः य्वृद्बाधनार्थः । अनेन इट् । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[आदिथ] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । परोक्षा थन् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम' (४।१।६८) आ । 'समानानां०' (११२19) दीर्घः ।
अर्तेः पूर्वेण, वृग उत्तरेण प्रतिषेधे, व्येऽदोस्तु ‘सृजि-दृशि०' (४।४।७८) इत्यादिना विकल्पे प्राप्ते वचनम् ॥छ।।
स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु-श्रु-स्रोर्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः ॥४।४।८१॥ [स्क्रसृवृभृस्तुद्रुश्रुस्रोः] सृश्च वृश्च भृश्च स्तुश्च द्रुश्च श्रुश्च सुश्च = सृवृभृस्तुद्रुश्रुसु, न सृवृभृस्तुद्रुश्रुसु = असृवृभृस्तुद्रुश्रुसु, स्कृश्च असृवृभृस्तुद्रुश्रुसु = स्क्रसृवृभृस्तुद्रुश्रुसु, तस्मात् ।
Jain Education Intemational
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । व्यञ्जनमादिर्यस्याः सा = व्यञ्जनादिः, तस्याः = व्यञ्जनादेः । षष्ठी इस् ।
[ व्यञ्जनादेः ]
[ परोक्षायाः ] परोक्षा षष्ठी इस् ।
[ संचस्करिव ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ, सम्पूर्व० । ' संपरेः कृगः स्सट्' (४|४|११ ) सट् । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा- ङे प्राक् तु०' (४/१/१) द्वि: । 'अघोषे शिट : ' (४/१/४५) सलुक् । 'ऋतोऽत्' (४|१|३८) ऋ० डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० च० । अनेन इट् । 'स्कृच्छ्रतोऽकि परोक्षायाम्' (४।३१८) गु० अर् ।
अ० । 'क
[ संचस्करिम] 'डुकंग् करणे' (८८८) कृ, सम्पूर्व० । 'संपरेः कृगः स्सट्' (४।४।९१) सट् । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे प्राक् तु०' (४।१।१) द्विः । 'अघोषे शिट:' ( ४|१|४५) सलुक् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । कडश्च- ञ्' (४।१।४६) क० च० । अनेन इट् । 'स्कृच्छ्रतोऽकि परोक्षायाम्' (४।३।८) गु० अर् । [ददिव] 'डुदांग दाने' (११३८) दा । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । अनेन इट् । 'इडेत् - पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलुक् ।
[ददिम ] दा । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४|१|१) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन इट् । 'इडेत्पुसि० (४।३।९४) आलुक् ।
[ददिषे] दा । परोक्षा से । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' ( ४|१ | ३९ ) ह्रस्वः । अनेन इट् । 'इडेत्पुसि० (४।३।९४) आलुक् । 'नाम्यन्तस्था - कवर्गात् पदान्तः कृतस्य० ' (२।३।१५) षत्वम् ।
[चिच्यिवहे ] 'चिंगुट् चयने' (१२९०) चि । परोक्षा वहे । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1919) द्विः । अनेन इट् । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।११५६) यत्वम् ।
[चिच्यिमहे] चि । परोक्षा महे । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । अनेन इट् । 'योऽनेकस्वरस्य ' (२।१।५६)
यत्वम् ।
[निन्यिवहे] 'णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७ ) नी । परोक्षा वहे । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे० ' ( ४।१।१) द्विः । ' ह्रस्व:' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१।५६) यत्वम् ।
[निन्यिमहे ] नी । परोक्षा महे । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' (४|१|३९ ) ह्रस्वः । अनेन इट् । 'योऽनेकस्वरस्य' (२।१।५६) यत्वम् ।
[जुहुविव] 'हुंक् दाना-ऽदनयोः ' (११३०) हु । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४।१।१) द्विः । 'ग-होर्जः' (४/१/४०) ह० ज० । अनेन इट् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये' (२।१।५०) उब् ।
[जुहुविम] हु । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४।१।१) द्वि: । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ह० ज० । अनेन इट् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५०) उब् ।
[लुलुविढ्वे, लुलुविध्वे] ‘लूग्श् छेदने ' (१५१९) लू । परोक्षा ध्वे । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । ' ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । अनेन इट् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्० ' (२।११५०) उव् । 'हान्तस्थाज्ञीड्भ्यां वा' (२।१।८१) ध० ढ० विकल्पेन ।
P. व्यञ्जनगादिर्यस्याऽसौ तस्य ।
Jain Education Intemational.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[वि] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ → अ० । 'ग-होर्ज:' ( ४।१।४०) ह०
। परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० ज० । अनेन इट् । गु० अर् ।
'
[जहिम] हृ । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'ग-होर्जः ' (४/१/४०) ह० ज० । अनेन इट् । गु० अर् ।
३१७
[तेरिव ] 'तू प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । परोक्षा व । अनेन इट् । 'स्कृच्छ्रतोऽकि परोक्षायाम्' (४।३।८) गु० अर् । 'तृ-त्रप-फल- भजाम्' (४।१।२५) ए ।
[तेरिम] तृ । परोक्षा म । अनेन इट् । 'स्कृच्छ्रतोऽकि परोक्षायाम्' (४।३।८) गु० अर् । 'तृ-त्रप-फल-भजाम्' (४।१।२५) ए ।
[शेकिव ] 'शक्लृट् शक्तौ ' (१३००) शक् । परोक्षा व । अनेन इट् । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।१।२४) ए । [शेकिम] शक् । परोक्षा म । अनेन इट् । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः ' ( ४।१।२४) ए ।
[पेचिषे] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । परोक्षा से । अनेन इट् । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः ' ( ४।१।२४) ए । 'नाम्यन्तस्था- कवर्गात् ० ' (२।३।१५) पत्वम् ।
[पेचिध्वे ] पच् । परोक्षा ध्वे । अनेन इट् । 'अनादेशा० ' ( ४।१।२४) ए |
[पेचिवहे] पच् । परोक्षा वहे । अनेन इट् । 'अनादेशा०' (४।१।२४) ए ।
[पेचिमहे] पच् । परोक्षा महे । अनेन इट् । 'अनादेशा०' (४।१।२४) ए ।
[ससृव] 'सृ गतौ ' (२५) सृ । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४1१1१ ) द्विः । ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ०
→ अ० ।
[ससृम] सृ । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० [ससर्थ] सृ । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा ङे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[ववृव] 'वृग्ट् वरणे' (१२९४) वृ । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत् ' ( ४।१।३८ )
ऋ० अ० ।
अ० ।
अ० । 'नामिनो
[ ववृम] वृ । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'ऋतोऽत्' ( ४।१।३८) ऋ० अ० । [ववृवहे] 'वृग्ट् वरणे' (१२९४) वृ । 'वृड्श् सम्भक्तौ' (१५६७) वृ । परोक्षा वहे । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४1919) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० ।
[ ववृमहे ] वृ । परोक्षा महे । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' (४/१/१) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८ ) ऋ० अ० । [व] 'टुडुभृंग्क् पोषणे च' (११४०) भृ । परोक्षा व । द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' ( ४1919) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० व० ।
[म] भृ । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'द्वितीयतुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ०
ब० ।
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
Gavam
[बभर्थ] भृ । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । ऋतोऽत् (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'द्वित तुर्ययो पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[तुष्टुव] 'ष्टुंगा स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२॥३१९८) स्तु । 'निमित्ताभावे०' (न्या० सं० वक्षस्कार (१)/सूत्र (२९)) स्तु । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्वि: । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलुक् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३।६०) त० → ट० ।
[तुष्टुम] स्तु । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलुक् । 'नाम्यन्तस्थाकवर्गात्०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ८० ।
[दुद्रुव] इं (११) - h (१२) - ‘ढुं गतौ' (१३) द्रु | परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[दुदुम दु । परोक्षा म । द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[दुद्रोथ] द्रु । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ ।
[शुश्रुव] 'श्रृंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।।
[शुश्रुम] श्रु । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[शुश्रोथ] श्रु । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ ।।
[सुसुव] इं (११)- इं (१२) - ढुं (१३) - शुं (१४) - ‘सुं गतौ' (१५) सु । परीक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेलुक' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[सुसुम सु । परोक्षा म | 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४|११) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[सुस्रोथ] सु । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ ।
स्तु-द्रु-श्रु-सूणां ‘सृजि-दृशि०' (४।४।७८) इत्यादिनापि थवि विकल्पो न भवति । अनेन प्राप्ते हि स विकल्पः, एषां तु प्रतिषिद्धत्वात् प्राप्तिर्नास्ति ।
विवृषे] 'वृश सम्भक्तौ' (१५६७) वृ । परीक्षा से । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४११) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१३८) ऋ० → अ० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । अत्र तु 'स्ताद्यशितः (४।४।३२) इत्यादिनापि न भवति, 'ऋवर्णयूर्णगः कितः' (४।४।५७) इति प्रतिषेधात् ।।छ।।
घसेकस्वराऽऽतः क्वसोः ।।४।४।८२।।
[घसेकस्वराऽऽतः] एकः स्वरो यस्य सः = एकस्वरः, घस् च एकस्वरश्च आच्च = घसेकस्वराऽऽत्, तस्मात् ।
[क्यसोः] क्वसु षष्ठी ङस् ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३१९
[जक्षिवान्] 'घस्लूं अदने' (५४४) घस् । जघास । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । अनेन इट् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४1१1१) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) घ० → ग० । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्डिति लुक' (४।२।४४) अलोपः । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) घ० → क० । 'घस्-वसः' (२।३।३६) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० ।
[आदिवान] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । आद । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८) आ । अनेन इट् ।
[आशिवान] 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । आश । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२१२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम' (४११६८) आ । अनेन इट् ।
[ऊचिवान] 'वचंक भाषणे' (१०९६) वच् । उवाच । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४1919) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'यजादि-वश्-वचः सस्वरान्तस्था
वृत्' (४१७२) द्विरुक्तस्य य्वृत् व० → उ० । 'यजादि-वचेः किति' (४१७९) मूलधातोः वृत् । 'समानानां०' (१९२१) दीर्घः । अनेन इट् ।
[अनूचिवान् अनूवाच । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'यजादि-वश्-वचः०' (४।१७२) द्विरुक्तस्य य्वृत व० → उ०। 'यजादि-वचेः किति' (४19७९) मूलधातोः य्वृत् । 'समानानां०' (११२११) दीर्घः । अनेन इट् ।
[शेकिवान्] 'शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । शशाक । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।१।२४) ए । अनेन इट् ।
[पेचिवान्] ‘डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । पपाच । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।१।२४) ए । अनेन इट् ।
उपसेदिवान] 'षद्लू विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः ' (२।३।९८) सद्, उपपूर्व० । उपससाद । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'अनादेशा०' (४।१।२४) ए । अनेन इट् ।
[ईयिवान्, समीयिवान्] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । इयाय । क्वसुप्र० → वस् । द्वित्वमपि नित्यं परमिटनित्यः परसु(?)भवति, प्रथमं द्वि: । 'इण:' (२११५१) इय् । 'समानानां०' (१४२११) दीर्घः । अनेन इट् । एवं समपूर्व० ।
[आरिवान्] 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । आर । क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४११३८) ऋ० → अ० । 'अस्याऽऽदेराः परोक्षायाम्' (४।१।६८) आ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर । इट् ।
[पपिवान्] पा पाने' (२) पा । पपौ । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे० ' (४।१।१) द्वि: । 'हस्वः' (४।१।३९) इस्वः । अनेन इट | ‘इडेत-पुसि चाऽऽतो लुक' (४।३।९४) आलोपः ।।
क्रियारत्नसमुच्चये - इटि पश्चाद् द्वित्वे 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) इत्यत्वे, 'अस्याऽऽदेराः०' (४।१।६८) इत्यात्चे एकस्य स्थाने भवन् अल्पाश्रितो रत्वादेश इति ‘अवर्णस्ये०' (१।२।६) इत्यरं बाधित्वा ‘इवर्णादे०' (१।२।२१) इति रत्वे आरिवान् ।
Jain Education Intemational
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
श्रीसिरदहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[ययिवान] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । ययौ । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'हूस्वः' (४191३९) ह्रस्वः । अनेन इट् । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४/३/९४) आलुक् ।
[तस्थिवान] 'ष्ठ गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठ । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ट्वि-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे०' (न्या० सं० वक्षस्कार (१) / सूत्र (२९)) स्था । तस्थौ । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०' (४1919) द्विः । 'अघोषे शिटः' (४।११४५) सलुक् । 'हस्वः' (४१३९) ह्रस्वः । “द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४११४२) थ० → त० । अनेन इट् | ‘इडेत्-पुसि०' (४।३।९४) आलुक् ।
[जग्लिवान्] 'ग्लै हर्षक्षये' (३१) ग्लै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२१) ग्ला । जग्लौ । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१1१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'हूस्वः' (४१३९) ह्रस्वः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । अनेन इट् । 'इडेत्-पुसि०' (४।३।९४) आलुक् ।
[बिभिद्वान्] 'भिदूंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । बिभेद । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४११४२) भ० → व० ।
[चिच्छिद्वान] 'छिदंपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । चिच्छेद । तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४191४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१४२) छ० → च० ।
[बभूवान्] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । बभूव । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भ० → ब० । 'भू-स्वपोरदुतौ' (४।१।७०) ऊ० → अ० ।
[उपशुश्रुवान्] 'श्रृंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु, उपपूर्व० । उपशुश्राव । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । सर्वत्र प्रथमा सि । नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२११८९) सलोपः ।
___ [बिभिदिव] 'भिदूंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) भ० → ब० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु-द्रु-श्रु-स्रोळञ्जनादेः परोक्षायाः' (४।४।८१) इट् ।
[बिभिदिम भिद् । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वो' (४।१।४२) भ० → ब० । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४।४।८१) इट् ।
[दरिद्रांचकृवान्] 'दरिद्राक् दुर्गतौ' (१०९२) दरिद्रा । ददरिद्रौ । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० । 'धातोरनेकस्वरादाम् परोक्षायाः कृभ्वस्ति चानु तदन्तम्' (३।४।४६) वस्० → आम्० । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । चकार । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।११) द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४/१३८) ऋ० → अ० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । पूर्वेण सिद्धे नियमार्थं वचनम् ।।छ।।
गम-हन-विद्लु-विश-दृशो वा ।।४।४।८३।। [गमहनविद्लूविशदृशः] गमश्च हनश्च विद्लुश्च विशश्च दृश् च = गमहनविद्लूविशदृश्, तस्मात् ।
Jain Education Intemational
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३२१
[वा] वा प्रथमा सि ।
[जग्मिवान्, जगन्वान्] अम (३९२)- द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - ‘गम्लं गतौ' (३९६) गम् । जगाम । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । अनेन वा इट् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४191१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-होर्जः' (४/११४०) ग० → ज० । 'गम-हन-जन-खन-घसः०' (४।२।४४) अलुक् । 'मो नो म्वोश्च' (२११४६७) म० → न० ।
[जनिवान्, जघन्चान] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । जघान । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । अनेन वा इट् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'गम-हन-जन-खन-घस:०' (४।२।४४) अलुक् । 'हनो नो नः' (२।१।११२) "घ्न''आदेशः । द्वितीये तु 'अङे हि-हनो हो घः पूर्वात्' (४।१।३४) ह० → घ० ।
विविदिवान, विविद्वान] 'विदलूंती लाभे' (१३२२) विद । विवेद । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१1१) द्विः । अनेन वा इट् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[विविशिवान्, विविश्वान्] 'विशंत् प्रवेशने' (१४१५) विश् । विवेश । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । अनेन वा इट । 'द्विर्धातुः परोक्षा-२०' (४1919) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
[ददृशिवान्, ददृश्वान्] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । ददर्श । 'तत्र क्वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । अनेन वा इट् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ऋतोऽत्' (४१३८) ऋ० → अ० ।
[विविद्वान्] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । विवेद । 'तत्र वसु-कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० → वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१1१) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।१४४) अनादिव्यञ्जनलोपः ।
‘विदिच् सत्तायाम्' (१२५८), 'विदिप विचारणे' (१४९७) अनयोरात्मनेपदित्वात् क्वसुर्नास्त्येव ।।छ।।
सिचोऽओः ।।४।४।८४||
[सिचः] सिच् षष्ठी डस् । [अञ्जेः] अलि पञ्चमी डसि ।
[आञ्जीत ‘अझोप व्यक्ति-म्रक्षण-गतिषु' (१४८८) अञ्ज । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । ‘सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन इट् । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । ‘स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आ ।
[आञ्जिष्टाम्] अञ् । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन इट् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आ । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्-नान्तरेऽपि' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[आञ्जिषुः] अञ् । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आ । 'सिजविदोऽभुवः' (४।२।९२) अन्० → पुस्० → उस्० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[अङ्क्ता, अञ्जिता] अञ् । श्वस्तनी ता । 'धूगोदितः' (४।४।३८) वा इट् । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग० → क० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते'(१।३।३९) न० → ङ० ।
औदित्त्वात् विकल्पे प्राप्ते नित्यार्थं वचनम् ।।छ।।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
३२२
धूग-सु-स्तोः परस्मै ।।४।४।८५।।
[धूग्सुस्तोः] धूम् च सुश्च स्तुश्च = धूम्सुस्तु, तस्मात् ।
[परस्मै] परार्थं पदं = परस्मैपदम्, तस्मिन् । ‘ते लुग्वा' (३।२।१०८) विभक्त्या सह पदलुक् । 'परा-ऽऽत्मभ्यां डे' (३।२।१७) इति चतुर्थीअलुप्समासः ।
[अधावीत्] 'धूग्ट्' (१२९१)- 'धूग्श् वा कम्पने' (१५२०) धू । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन इट् । 'सिचि परस्मै समानस्याऽडिति' (४।३।४४) वृ० औ । ‘इट ईति' (४।३।७१) सिच्लुक् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अधाविष्टाम्] धू । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन इट् । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३६०) त० → ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अधाविषुः] धू । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन इट् । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) व० औ । 'ओदौतोऽवाव' (११२१२४) आव । 'सिज-विदोऽभवः' (४।२।९२) अन० → पस० → उस० । (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[असावीत्] 'धुंग्ट् अभिषवे' (१२८६) षु । 'पुंक् प्रसवैश्वर्ययोः' (१०७८) षु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । अद्यतनी दि →त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन इट् । 'सिचि परस्मै०' (४।३४४) वृ० औ । 'इट ईति' (४१३७१) सिचलुक । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[असाविष्टाम्] सु । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । अनेन इट् । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (११२१२४) आव् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१३।६०) त० → ८० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[असाविषुः] सु । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन इट् । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृ० औ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'सिज्-विदोऽभुवः' (४।२।९२) अन्० → पुस्० → उस्० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अस्तावीत्] 'ष्टुंगा स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे०' (न्या० सं० वक्षस्कार (१)/सूत्र (२९)) स्तु । अद्यतनी दि →त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन इट् । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृ० औ । ‘इट ईति' (४।३७१) सिच्लुक् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अस्ताविष्टाम्] स्तु । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन इट् । 'सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव' (११२१२४) आव् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३२३
[अस्ताविषुः] स्तु । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । अनेन इट् । “सिचि परस्मै०' (४।३।४४) वृ० औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'सिज्-विदोऽभुवः' (४।२१९२) अन्० → पुस्० → उस् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अधोष्ट, अधविष्ट] धू । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४५३) सिच् । 'धूगौदितः' (४।४।३८) वा इट् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
[असोष्ट] 'पुंग्ट् अभिषवे' (१२८६) षु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्टिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ओ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
एवमग्रेऽपि । धूगो विकल्पे, सु-स्तुभ्यां च प्रतिषेधे प्राप्ते वचनम् ।।छ।।
यमि-रमि-नम्यातः सोऽन्तश्च ।।४।४।८६।। [यमिरमिनम्यातः] यमिश्च रमिश्च नमिश्च आच्च = यमिरमिनम्यात्, तस्मात् । [सः] स प्रथमा सि ।
[अन्तः] अन्त प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[अयंसीत्] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दिस्योः' (४।३।६५) ईत् → ई । अनेन सकारः-इट् च । 'इट ईति' (४।३।७१) सिच्लोपः । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अयंसिष्टाम्] यम् । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन सकारः-इट् च । 'नाम्यन्तस्था-' कवर्गात्' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अयंसिषुः] यम् । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन सकारः-इट् च । ‘सिज्-विदोऽभुवः' (४।२।९२) अन्० → पुस्० → उस्० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्' (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[व्यरंसीत्] 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम्, विपूर्व० । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३६५) ईत् →ई । अनेन सकारः-इट च । 'इट ईति' (४३७१) सिचलुक । 'समानानां तेन०' । (१।२।१) दीर्घः । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[व्यरंसिष्टाम्] रम्, विपूर्व० । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन सकारः-इट् च । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
व्यरंसिषुः] रम्, विपूर्व० । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । अनेन सकारः इट् च । ‘सिज - विदोऽभुवः' (४।२।९२) अन्० → पुस्० →उस० । 'नाम्यन्तस्था०' (२०३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
Jain Education Intemational
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[अनंसीत्] 'णमं प्रहृत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम् । अद्यतनी दि त् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'स: सिजस्तेर्दि-स्यो:' | ४ | ३ | ६५ ) ईत् ई । अनेन सकारः - इट् च । 'इट ईति' ( ४ | ३ |७१) सिच्लुक् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । अट् ।
३२४
[अनंसिष्टाम्] नम् । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सकारः - इट् च । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग ० ' (१।३।६० ) त०ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अट् ।
[ अनंसिषुः ] नम् । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । अनेन सकारः- इट् च । 'सिज्-विदोऽभुवः ' (४।२।९२) अन्० पुस्० उस्० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५ ) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अयासीत् ] 'यांक् प्रापणे' (१०६२) या । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । अनेन सकारःइट् च । शेषं पूर्ववत् ।
[ अयासिष्टाम् ] या । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । अनेन सकारः- इट् च । शेषं पूर्ववत् । [अयासिषुः] या । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सकारः - इट् च । शेषं पूर्ववत् । [अग्लासीत्] ‘ग्लैं हर्षक्षये' (३१) ग्लै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) ग्ला । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्’ ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सकारः- इट् च । शेषं पूर्ववत् ।
[ अग्लासिष्टाम् ] ग्ला । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । अनेन सकारः - इट् च । शेषं पूर्ववत् । [ अग्लासिषुः ] ग्ला । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सकारः इट् च । शेषं पूर्ववत् ।
[ अदरिद्रासीत्, अदरिद्रीत्] 'दरिद्राक् दुर्गतौ' (१०९२) दरिद्रा । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम् ' ( ३।४।५३) सिच् । अनेन सकारः-इट् च । आलोपपक्षे 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । आलुक् । शेषं पूर्ववत् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अदरिद्रासिष्टाम्, अदरिद्रिष्टाम् ] दरिद्रा । अद्यतनी ताम् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । अनेन सकारः- इट् च । आलोपपक्षे ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । आलुक् । शेषं पूर्ववत् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[अदरिद्रासिषुः, अदरिद्रिषुः ] दरिद्रा । अद्यतनी अन् । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । अनेन सकारः - इट् च । 'सिज् - विदोऽभुवः' (४।२ । ९२ ) अन्० पुस्० उ० । आलोपपक्षे 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' ( ४ | ४ | ३२ ) इट् । आलुक् । शेषं पूर्ववत् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ आयंस्त दण्डः स्वयमेव ] आ-यम् । आयंसीत् दण्डं दण्डी, स एवं विवक्षते नाहं आयंसम् (आयंसिषम् ) किन्तु आयंस्त दण्डः स्वयमेव । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम् ( ३।४।५३) सिच् ।
[ उपायंस्त दण्डः स्वयमेव] उप-यम् । उपायंसीत् दण्डं दण्डी, स एवं विवक्षते नाहं उपायंसम् ( उपायंसिषम् ) किन्तु उपायंस्त । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् ।
[ अरस्त दण्डः स्वयमेव ] रम् । अरंस्त दण्डं दण्डी, स एवं विवक्षते नाहं रममाणम् (अरंसि ) किन्तु अरंस्त । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच | 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अनंस्त दण्डः स्वयमेव] अनंसीत् दण्डं दण्डी, स एवं विवक्षते नाहं अनंसम् ( अनंसिषम् ) किन्तु अनंस्त दण्डः स्वयमेवं । अंद्यतनी त । ‘सिजद्यतन्याम्' (३|४|५३) सिच् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[ अमास्त धान्यं चैत्रः ] 'मांक मान- शब्दयोः' (११३७) मा । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् ।
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२५
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥ 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । धान्य द्वितीया अम् । चैत्र प्रथमा सि ।।छ।।
ईशीड: से-ध्वे-स्व-ध्वमोः ।।४।४।८७।।
[ईशीडः] ईश् च ईड् च = ईशीड्, तस्मात् ।
[सेध्वेस्वध्वमोः] सेश्च ध्वेश्च = सेध्वे, स्वश्च ध्वम् च = स्वध्वम्, सेध्वेश्च स्वध्वम् च = सेध्वेस्वध्वमौ, तयोः - सेध्वेस्वध्वमोः । षष्ठी ओस् ।
[ईशिषे] 'ईशिक ऐश्वर्ये' (१११६) ईश् । वर्त० से । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३१५) षत्वम् । [ईशिध्वे] ईश् । वर्त्तः ध्वे । अनेन इट् । [ईशिष्व] ईश् । पञ्चमी स्व । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । [ईशिध्वम्] ईश् । पञ्चमी ध्वम् । अनेन इट् । [ईडिषे] 'ईडिक् स्तुतौ' (१११४) ईड् । वर्त० से । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्' (२।३।१५) षत्वम् । [ईडिध्वे] ईड् । वर्त्तः ध्वे । अनेन इट् । [ईडिष्व] ईड् । पञ्चमी स्व । अनेन इट् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्' (२।३।१५) षत्वम् । [ईडिध्वम्] ईड् । पञ्चमी ध्वम् । अनेन इट् ।
स्वसहचरितस्य ध्वमो ग्रहणात् ह्यस्तनीध्वमि इट् न भवति - [ऐड्ढ्वम्] ईश्-ईड् । ह्यस्तनी ध्वम् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० ऐ । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वस्चपरिवाजः शः षः' (२।१।८७) श० → प० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'तृतीयस्तृतीय०' (१।३।४९) ष० → ड०।
परोक्षासे-ध्वयोरामा भाव्यमिति वर्तमानासे-ध्वयोर्ग्रहणम् । वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः ।।छ।।
रुत्पञ्चकाच्छिदयः ।।४।४।८८||
[रुत्पञ्चकात्] रुच्च ३, पञ्चेति संख्यामानमस्य = पञ्चकः(कम्) । ‘संख्या-डतेश्चाऽशत्-ति-ष्टेः कः' (६।४।१३०) कप्र० । रुदां पञ्चकं = रुत्पञ्चकम्, तस्मात् ।
[शिदयः] श् इदनुबन्धो यस्याऽसौ शित्, न य = अय, शिच्चासौ अय् च = शिदय, तस्य । [रोदिति] 'रुदृक् अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद् । वर्त्त तिव् । अनेन इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । [रुदितः] रुद् । वर्त० तस् । अनेन इट् । [स्वपिति] 'जिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ट्वि-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । वर्त्तः तिव् । अनेन इट् । [स्वपितः] स्वप् । वर्तः तस् । अनेन इट् ।
[प्राणिति] 'अन प्राणने' (१०८९) अन, प्रपूर्व० । वर्त्त० तिव् । अनेन इट् । 'द्वित्वेऽप्यन्तेप्यनितेः परेस्तु वा' (२।३।८१) न० → ण ।
P. ॥ शस्य षत्वे 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ५० → ड० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) ध० → ढ० ।।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका । [प्राणितः] अन, प्रपूर्व० । वर्त्तः तस । अनेन इट | 'द्वित्वेऽप्यन्ते०' (२३८१) न० →ण० । [श्वसिति] अन (१०८९) - ‘श्वसक् प्राणने' (१०९०) श्वस् । वर्त्त तिव् । अनेन इट् । [श्वसितः] श्वस् । वर्त० तस् । अनेन इट् । [जक्षिति] 'जक्षक भक्ष-हसनयोः' (१०९१) जक्ष् । वर्त्तः तिव् । अनेन इट् । [जक्षितः] जख् । वर्त्तः तस् । अनेन इट् ।
[जागति] 'जागृक निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । वर्त० तिव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर ।
[स्वप्ता] स्वप् । श्वस्तनी ता । [रुदन्ति] रुद् । वर्त्त० अन्ति । [रुद्यात्] रुद् । सप्तमी यात् । [स्वप्यात्] स्वप् । सप्तमी यात् ।।छ।।
दि-स्योरीट् ।।४।४।८९॥ [दिस्योः] दिश्च सिश्च = दिसी, तयोः = दिस्योः । षष्ठी ओस । [ईट्] ईट् प्रथमा सि ।
[अरोदीत्] 'रुदृक् अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद् । ह्यस्तनी दिव्→ त् । अनेन ईत(ट) →ई । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अरोदीः] रुद् । ह्यस्तनी सिव् → स् । अनेन ईत्(ट्) → ई । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अस्वपीत्] 'जिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । एस्तनी दिव् → त् । अनेन ईत्(ट) → ई । ‘अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अस्वपीः] स्वप् । हास्तनी सिव् → स् । अनेन ईत्(ट) → ई । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[प्राणीत्] ‘अन प्राणने' (१०८९) अन्, प्रपूर्व० । हस्तनी दिव् → त् । अनेन ईत्(ट्) → ई । 'द्वित्वेऽप्यन्तेप्यनितेः परेस्तु वा' (२।३।८१) न० → ण ।
[प्राणीः] अन्, प्रपूर्व० । ह्यस्तनी सिव् → स् । अनेन ईत्(ट) → ई । 'द्वित्वेऽप्यन्तेप्यनितेः परेस्तु वा' (२।३।८१) न० →ण० ।
[अश्वसीत्] अन (१०८९) - ‘श्वसन प्राणने' (१०९०) श्वस् । ह्यस्तनी दिव् → त् । अनेन ईत्(ट) → ई । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अश्वसीः] श्वस् । हास्तनी सिव् → स् । अनेन ईत्(ट्) → ई । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । [अजक्षीत्] 'जक्षक भक्ष-हसनयोः' (१०९१) जश् । हास्तनी दिव् → त् । अनेन ईत्(ट) → ई । ‘अडू धातोरादि०'
Jain Education Intemational
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
(४।४।२९) अट् ।
[अजक्षीः ] जक्ष् । ह्यस्तनी सिव्स् । अनेन ईत् ( टू ) ई । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[रोदिति ] रुद् । वर्त्त० तिव् । 'रुत्पञ्चकाच्छिदयः' (४|४|८८) इट् ।
[ रोदिषि ] रुद् | वर्त्त० सिव् । 'रुत्पञ्चकाच्छिदयः' (४|४|८८) इट् ॥ छ।
अदश्चाट् ||४|४|९० ॥
[ अदः ] अद् पञ्चमी इसि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[ अट्] अट् प्रथमा सि ।
[आदत्] 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । ह्यस्तनी दिव्त् । अनेन अट् अ । 'स्वरादेस्तासु' ( ४|४|३१ ) वृ० आ ।
[ आदः ] अद् । ह्यस्तनी सिव्स् । अनेन अट् अ । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आ । [अरोदत्] ‘रुदृक् अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद् । ह्यस्तनी दिव्त् । अनेन अट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' ( ४ | ३ |४) गु० ओ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अरोदः ] रुद् । ह्यस्तनी सिव्स् । अनेन अट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'अड् धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् ।
[अस्वपत्] 'ञिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'षः सोऽष्ट्यै- ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । ह्यस्तनी दिव् त् । अनेन अट् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९ ) अट् ।
[ अस्वपः ] स्वप् । ह्यस्तनी सिव्स् । अनेन अट् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[प्राणत्] 'अन प्राणने' (१०८९) अन् प्रपूर्व० । ह्यस्तनी दिव्त् । अनेन अट् । 'स्वरादेस्तासु' ( ४ | ४ | ३१ ) वृ० आ । 'द्वित्वेऽप्यन्ते० ' (२।३।८१) न०
० ।
स् । अनेन अट् । 'स्वरादेस्तासु' (४।४।३१) वृ० आ । 'द्वित्वेऽप्यन्ते
[प्राणः ] अन् प्रपूर्व० । ह्यस्तनी सिव्
प्यनितेः परेस्तु वा' (२।३।८१ ) न०
३२७
०
।
[अश्वसत्] अन (१०८९) - 'श्वसक् प्राणने ' (१०९०) श्वस् । ह्यस्तनी दिव्त् । अनेन अट् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[अश्वसः] श्वस् । ह्यस्तनी सिव्स् । अनेन अट् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ अजक्षत् ] 'जक्षक् भक्ष हसनयो: ' (१०९१) जक्ष् । ह्यस्तनी दिव्त् । अनेन अट् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९)
अट् ।
[अक्षः ] जक्ष् । ह्यस्तनी सिव्स् । अनेन अट् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । [ अत्सि] अद् । वर्त्त० सिव् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) द० त० ॥छ ।।
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
संपरेः कृगः स्ट् ||४|४|११ ॥
=
[संपरेः] सम् च परिश्च संपरि, तस्मात् ।
[कृगः ] कृग् षष्ठी डस् ।
[स्सट् ] सकारेण उपलक्षितः सद् = स्सट् । प्रथमा सि ।
[संस्करोति कन्याम्] ‘डुकृंग् करणे' (८८८) कृ, सम्पूर्व० । अनेन स्ट्०स्० । वर्त्त० तिव् । 'कृग्-तनादेरुः ' (३।४।८३) उप्र० । ‘नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४|३|१) गु० अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । 'स्सटि समः ' (१।३।१२) मस्य अनुस्वारः । भूषयतीत्यर्थः ।
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ संस्कृतं वचनम् ] सम्-कृ । अनेन सट् स्० । संस्क्रियते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त ।
सि-अम् ।
[ संस्कारो वासना ] संस्करणम् । 'भावा- ऽकर्त्रीः ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४ | ३ |५१ ) वृ० आर् ।
[ तत्र नः संस्कृतम्] तत्र नः षष्ठी डस् ( आम्) । संस्कृतं पूर्ववत् ।
[परिष्करोति कन्याम्] कृ, परिपूर्व० । अनेन स्ट्०स्० । वर्त्त० तिव् । 'कृग्-तनादेरुः' (३।४।८३) उप० । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । 'असोङ-सिवू-सह-स्सटाम्' (२।३।४८) षत्वम् ।
त ।
[ परिष्कृतम्] परिक्रियते स्म । 'क्तक्तवतू' ( ५1१।१७४) प्र० [ परिष्कारः ] परिष्करणम् । 'भावा ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र०
अ । शेषं स्पष्टम् । पूर्वं धातुरुपसर्गेण संबध्यते पश्चात् साधनेनेति द्विर्वचनादडागमाच्च पूर्वं स्सडेव भवति ।
[संचस्कार] ‘डुकृंग् करणे’ (८८८) कृ, सम्पूर्व० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलुक् । 'ऋतोऽत्' (४|१|३८) ऋ० अ० । 'क- डञ्श्च- ञ्' (४।१।४६) क०
च० । 'नामिनो -
Sकलि-हले ः ' (४।३।५१) वृ० आर् ।
[परिचस्कार ] कृ, परिपूर्व० । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'अघोषे शिट : ' ( ४|१|४५) सलुक् । ‘ऋतोऽत्’ (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क-डञ्श्च-ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।५१)
वृ० आर् ।
[समचिस्करत्] सम्-कृ । अनेन स्सट्० सू० । संस्कुर्वन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनो ऽकलि-हले ः ' ( ४ । ३ । ५१) वृ० आर् । अद्यतनी दित् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङः' (३|४|५८) उप्र० → अ । द्विः । 'अघोषे शिट:' ( ४।१।४५) सलुक् । प्रथमं 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि शास्वृदितो ङे' (४।२।३५) ह्रस्वः, ततो द्विः । 'असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे' (४|१|६३) अ० इ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[पर्यचिस्करत्] परि- कृ । अनेन स्सट्० सू० । परिस्कुर्वन्तं प्रायुक्त । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलैः' (४।३।५१) बृ० आर् । अद्यतनी दि→ त् । 'णि श्रि- द्रु- स्रु० ' ( ३।४।५८) ड० अ । द्विः । शिट:' ( ४।१।४५) सलुक् । प्रथमं 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि ० ' ( ४।२।३५) ह्रस्वः, ततो द्विः । ' असमानलोपे० ' ( ४।१।६३)
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
अ० → इ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[संकृतिः ] संकरणं [संकरः ] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ, सम्पूर्व० । संकरणं अल्प्र० अ । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।
=
संकृतिः । गर्गादिगणपठितत्वात् गर्गादि० क्तिप्र० →ति ।
[ परिकरः ] कृ, परिपूर्व० । परिकरणं 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[ संकारः ] कृ, सम्पूर्व० । संकरणं = संकारः । बहुलाधिकारात् घञ्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले : ' ( ४।३।५१) वृ०
आर् ।
=
संकरः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८)
[समचिस्करत्] स्सडिति द्विसकारनिर्देशात् समचिस्करदित्यादौ षो न भवति । अस्य साधना पूर्ववत् ।
टकार: 'स्सटि समः ' (१।३।१२ ) इत्यत्र विशेषणार्थः ॥ छ।।
Jain Education Intemational
परिकरः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प्र० अ ।
उपाद् भूषा-समवाय- प्रतियत्न-विकार-वाक्याऽध्याहारे ||४|४|१२||
३२९
[ उपात्] उप पञ्चमी इसि ।
[भूषासमवायप्रतियत्नविकारवाक्याऽध्याहारे] भूषा च समवायश्च प्रतियत्नश्च विकारश्च वाक्याऽध्याहारश्च = भूषा समवायप्रतियत्नविकारवाक्याऽध्याहारम्, तस्मिन् ।
भूषा = अलङ्कारः [कन्यामुपस्करोति] कन्या द्वितीया अम् । उप-कृ । अनेन स्स० सू० । वर्त्त० तिव् । 'कृग्तनादेरुः' ( ३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४१३११) गु० अर् । 'उ-श्नोः' (४।३।२) गु० ओ । भूषयतीत्यर्थः । समवायः = समुदायः [तत्र न उपस्कृतम् ] तद् । तस्मिन् = तत्र । 'सप्तम्याः' (७।२।९४) त्रप्प्र० । प्रथमा सि । ‘अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् । अस्मद् षष्ठी आम् । 'पदाद् युग्विभक्त्यैकवाक्ये वस्- नसौ बहुत्वे' (२1१।२१) आम्ह नसादेशः । कृ, उपपूर्व० । उपस्क्रियते स्म । क्तप्र० त । सि-अम् । समुदितमित्यर्थः ।
पुनर्यत्नः = प्रतियत्नः । सतोऽर्थस्य संबंधाय वृद्धये तादवस्थ्याय वा समीहा = प्रतियत्नः [ एधोदकस्योपस्कुरुते ] |एधाश्च उदकं च = • एधोदकम्, उपस्कुरुते । 'गन्धना -ऽवक्षेप-सेवा-साहस-प्रतियत्न-प्रकथनोपयोगे' (३ । ३ । ७६) इत्यात्मनेपदम् । तत्र प्रतियतत इत्यर्थः ।
P. 'क्लीवे क्तः' (५|३|१२३) क्तप्र० → त ।
[उपस्कृतं भुङ्क्ते] उपस्क्रियते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त, भुङ्क्ते विकृतमित्यर्थः । गम्यमानार्थस्य वाक्यैकदेशस्य स्वरूपेणोपादानं वाक्याऽध्याहारः
[उपस्कृतं जल्पति] उपस्क्रियते स्म । क्तक्तवतू' (५1१।१७४) क्तप्र० →त । द्वितीया अम् ।
[सोपस्काराणि सूत्राणि] उपस्करणं = उपस्कारः । भावा- ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८ ) घञ्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' ( ४ | ३ |५१) वृ० आर् । सह उपस्कारेण वर्त्तन्ते सोपस्काराणि सूत्राणि । सवाक्याध्याहाराणीत्यर्थः ॥ छ।
-
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
३३०
किरो लबने ।।४।४।९३।।
[किरः] किर् षष्ठी डस् । लवने लवन सप्तमी ङि ।
[उपस्कीर्य मद्रका लुनन्ति, उपस्कारं मद्रका लुनन्ति] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कु उपपूर्व० । अनेन स्सट् → स्० । उपस्करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'भ्वादे मिनो०' (२११६३) दीर्घः । तेनैव वाक्येन 'उपात् किरो लवने' (५।४।७२) णम्प० → अम् । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । मद्र । मदेषु भवाः = मद्रकाः । 'वृजि-मद्राद् देशात् कः' (६।३।३८) कप० । प्रथमा जस् । 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । वर्त० अन्ति । 'क्यादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० →ना । 'प्वादेहूस्वः' (४।२।१०५) हूस्वः । 'श्नश्चाऽऽतः' (४।२।९६) आलोपः । विक्षिप्य लुनन्तीत्यर्थः ।
[उपकिरति पुष्पम् ‘कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ, उपपूर्व० । वर्त० तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् ||छ।।
प्रतेश्च वधे ।।४।४।९४।।
[प्रतिस्कीर्णं ह ते वृषल भूयात् 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ, प्रतिपूर्व० । अनेन स्सट् । प्रतिस्करणं = प्रतिस्कीर्णम् । 'क्लीबे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । 'रदादमूर्च्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) त० → न० । 'र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण । 'भ्वादे मिनो दीर्घा र्वोर्व्यञ्जने' (२।१६३) दीर्घः । सिअम् । ह प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । युष्मद् षष्ठी डस् । 'डे-डसा ते में' (२१११२३) ते । वृषल आमन्त्र्ये सि । 'भू सत्तायाम्' (१) भू । आशीः क्यात् → यात् ।
[उपस्कीर्णं ह ते वृषल भूयात्] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कू, उपपूर्व० । अनेन स्सट् । उपस्करणं = उपस्कीर्णम् । 'क्लीवे क्तः' (५।३।१२३) क्तप्र० → त । 'ऋतां विडतीर्' (४।४।११६) इर् । ‘रदादमूर्छ०' (४२१६९) त० → न० । 'र-पृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० →ण० । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१६३) दीर्घः । सि-अम् । ह प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । युष्मद् षष्ठी डस् । 'डे-डसा ते मे' (२।१२३) ते । वृषल आमन्त्र्ये सि । 'भू सत्तायाम्' (१) भू । आशीः क्यात् → यात् । हिंसानुबन्धी विक्षेपस्ते भूयादित्यर्थः ।
[उरोविदारं प्रतिचस्करे नखैः] उरस् ‘दृश् विदारणे' (१५३५) दू, विपूर्व० । विदारणं पूर्वम् । 'परिक्लेश्येन' (५।४८०) णम्प० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । कृ, प्रतिपूर्व० । अनेन वा स्सट् । परोक्षा ए । 'द्विर्धातुः परोक्षाडे०' (४।११) द्विः । 'अघोषे शिटः' (४।१।४५) सलुक् । 'हूस्वः' (४।१।३९) इस्वत् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अं० । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'स्कृच्छृतोऽकि परोक्षायाम्' (४।३।८) गु० अर् । हत इत्यर्थः ।
[प्रतिकीर्णं बीजम्] प्रतिकीर्यते स्म = प्रतिकीर्णम् । विक्षिप्तमित्यर्थः ।।छ।।
अपाच्चतुष्पात-पक्षि-शुनि-हृष्टा-ऽन्ना-ऽऽश्रयाऽर्थे ।।४।४।९५।। [अपात् अप पश्चमी इसि ।
[चतुष्पात्पक्षिशुनि] चत्वारः पादा यस्याऽसौ चतुष्पात् । 'सु-संख्यात्' (७।३।१५०) पाद० → पात्० । 'निर्दुर्बहिराविष्पाद्रुश्चतुराम्' (२।३।९) र० → ष० | पक्षी विद्येतेऽस्य । 'अतोऽनेकस्वरात (७।२।६) इनप्र० । चतुष्पाच्च पक्षी च
Jain Education Intemational
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
श्वा च = चतुष्पात्पक्षिश्चन्, तस्मिन् = चतुष्पात्पक्षिशुनि । 'श्वन्- युवन् मघोनां डी- स्याद्यघुट्स्वरे वं उ:' ( २।१।१०६) इति
व० → उत्वम् ।
[हृष्टाऽन्नाऽऽश्रयार्थे] तुषं (१२१३ ) - 'हृषच् तुष्टी' (१२१४) हृष् । हर्षणं हृष्टिः । 'स्त्रियां क्तिः ' ( ५|३|९१ ) क्तिप्रति । तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० । हृष्टिरस्याऽस्ति । 'अभ्रादिभ्यः' (७।२।४६ ) इति अप्र० । अद्यते तैरित्यन्नम् । 'ज्ञानेच्छाऽर्चाऽर्थ अच्छील्यादिभ्यः क्तः' (५।२।९२) क्तप्रत । 'अदोऽनन्नात्' (५।१।१५०) इति ज्ञापकात् न जग्धादेशः । 'रदादमूर्च्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) द-त० न० । अन्नं च आश्रयश्च = अन्नाऽऽश्रयौ | अर्थणि उपयाचने' (१९३१) अर्थ । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । 'अतः ' (४।३।८२) अलोपः । अन्नाऽऽश्रयौ अर्थयेते = अन्नाऽऽश्रयाऽर्थो । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० । 'णेरनिटि ' ( ४ | ३ |८३) णिच्लोपः । हृष्टश्च अन्नाऽऽ - श्रयाऽर्थौ च = हृष्टाऽन्नाऽऽश्रयार्थम्, तस्मिन् ।
[ अपस्किरते वृषभो हृष्टः] अप 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । अनेन स्सट् । वर्त्त० ते । 'तुदादेः श:' ( ३ | ४|८१ ) शप्र० । ‘ॠतां क्ङितीर्’ (४|४|११६) इर् । वृषभ प्रथमा सि । हृष्ट प्रथमा सि । हर्षाद्विलिख्य तटं विक्षिपतीत्यर्थः ।
[ अपस्किरते कुक्कुटो भक्ष्यार्थी] 'अर्थणि उपयाचने' (१९३१) अर्थ | भक्ष्यमर्थयते = भक्ष्यार्थी । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० । कुक्कुटो विलिख्यावस्करं विक्षिपतीत्यर्थः ।
३३१
=
[ अपस्किरते श्राश्रयार्थी] आश्रयमर्थयत इत्येवंशीलः । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र०, श्वा । विलिख्य भ विक्षिपतीत्यर्थः ॥छ ।।
[प्रात्] प्र पञ्चमी इसि ।
[तुम्पतेः ] तुम्पति षष्ठी स् ।
[ गवि ] गो सप्तमी ङि ।
वी विष्किरो वा || ४|४|१६||
[व] वि सप्तमी ङि ।
[विष्किरः ] विष्किर प्रथमा सि ।
[वा] वा प्रथमा सि ।
[विष्किरः ] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ, विपूर्व० । विकिरतीति । 'नाम्युपान्त्य- प्री-कृ-गृ-ज्ञः कः' (५।१।५४) कप० । अनेन स्सट् । ‘ऋतां क्डितीर्' ( ४|४|११६) इर् । 'असोङ-सिवू-सह-स्सटाम्' (२।३।४८ ) षत्वम् । पक्षिविशेषः ।।छ।।
प्रात् तुम्पतेर्गवि ||४।४।९७ ।।
[ प्रस्तुम्पति गौः ] तुप (३४३) - 'तुम्प हिंसायाम्' (३४४) तुम्पू, प्रपूर्व० । अनेन स्सट् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्' (३।४।७१) शब् । गो प्रथमा सि ।
[ प्रस्तुम्पति वत्सो मातरम् ] तुम्प्, प्रपूर्व० । अनेन सट् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । वत्स प्रथमा सि । मातृ द्वितीया अम् ।
[ प्रस्तुम्पको वत्सः ] प्रस्तुम्पतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८ ) णकप्र० अक । प्रथमा सि । वत्स प्रथमा सि ।
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[प्रस्तुम्पको देश: ] प्रगतः स्तुम्पोऽस्मात् = प्रस्तुम्पको देश: । 'शेषाद्वा' (७।३।१७५) कच्प्र० क । मतान्तरे सभवत्यत्र ॥छ ।
३३२
उदितः स्वरान्नोऽन्तः || ४|४|१८||
[ उदितः ] उत् इदनुबन्धो यस्याऽसौ उदित्, तस्य ।
[ स्वरात्] स्वर पञ्चमी इसि ।
[ नोऽन्तः ] न प्रथमा सि । सो रु ' (२।१।७२) स०र० । 'अतोऽति रोरु: ' (१।३।२०) २० उ० । 'अवर्णस्ये० ' (१।२।६) ओ । अन्त प्रथमा सि ।
[नन्दति ] 'टुनदु समृद्धी' (३१२) नद् । अनेन नोऽन्तः । वर्त्त० तिब् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । [निन्दति ] 'णिदु कुत्सायाम्' (३११) णिद् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) निद् । अनेन नोऽन्तः । वर्त्त० ति । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् ।
[ निन्दि ( द ) तः ] निद् । अनेन नोऽन्तः । वर्त्त० तस् । ' कर्त्तर्य० ' ( ३।४।७१ ) शव् ।
[कुण्डिता ] 'कुडुङ् दाहे' (६९०) कुड् । अनेन नोऽन्तः । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । [हुण्डिता ] 'हुडुङ् संघाते' (६८३) हुड् । अनेन नोऽन्तः । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । अयं चोपदेशावस्थायामेव भवत्यनैमित्तिकत्वात् तेन
[ कुण्डा ] कुड् । अनेन नोऽन्तः । कुण्डनं = कुण्डा | 'क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१०६) अप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आ ।
आप्प्र०
[हुण्डा ] हुड् । अनेन नोऽन्तः । हुण्डनं = हुण्डा । 'क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१०६) अप्र० । 'आत्' (२।४।१८ )
आप्प्र० आ ||छ ||
मुचादि-तृफ-दृफ-गुफ-शुभोभः शे || ४|४|१९||
[मुचादितृफट्टफगुफशुभोभः ] मुच् आदिर्येषां ते
=
Jain Education Intemational
मुचादय:, मुचादयश्च तृफश्च दृफश्च गुफश्च शुभश्च उभ् च =
मुचादितृफदृफगुफशुभोभ्, तस्य ।
[शे] श सप्तमी ङि ।
[ मुञ्चति] 'मुच्लृती मोक्षणे' (१३२०) मुच् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः श:' ( ३ | ४ |८१) शप्र० । अनेन नोऽन्तः । [मुञ्चते] मुच् । वर्त्त० ते । 'तुदादे: श:' ( ३।४।८१) शप्र० । अनेन नोऽन्तः ।
[सिञ्चति ] 'षिचत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिच् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः श:' ( ३।४।८१ ) शप्र० । अनेन नोऽन्तः ।
: [ सिञ्चते] सिच् । वर्त्त० ते । 'तुदादेः श:' ( ३ | ४ | ८१ ) शप्र० । अनेन नोऽन्तः ।
[विन्दति ] 'विद्लृती लाभे' (१३२२) विद् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः श:' ( ३।४।८१) शप्र० । अनेन नोऽन्तः ।
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[विन्दते] विद् । वर्त० ते । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप्र० । अनेन नोऽन्तः । । [लुम्पति] 'लुप्लुंती छेदने' (१३२३) लुप् । वर्त्तः तिन् । 'तुदादे: शः' (३।४१८१) शप० । अनेन नोऽन्तः । [लुम्पते] लुप् । वर्त० ते । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० । अनेन नोऽन्तः । [लिम्पति] 'लिपीत् उपदेहे' (१३२४) लिप् । वर्तः तिव् । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप्र० । अनेन नोऽन्तः । [लिम्पते] लिप् । वर्त० ते । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० । अनेन नोऽन्तः । [कृन्तति] ‘कृतैत् छेदने' (१३२५) कृत् । वर्त्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० । अनेन नोऽन्तः । [खिन्दति] 'खिदंत् परिघाते' (१३२६) खिद् । वर्त्तः तिव् । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप० । अनेन नोऽन्तः । [पिंशति] 'पिशत् अवयवे' (१३२७) पिश् । वर्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप० । अनेन नोऽन्तः । [तृम्फति] 'तृफ तृप्तौ' (१३७७) तृफ् । वर्त० तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० । अनेन नोऽन्तः । [दृम्फति] 'दृफ उत्क्ले शे' (१३८१) दृफ् । वर्त्त तिव् । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप० । अनेन नोऽन्तः । [गुम्फति] 'गुफ ग्रन्थने' (१३८३) गुफ् । वर्त्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० । अनेन नोऽन्तः । [शुम्भति] 'शुभ शोभार्थे' (१३८७) शुभ । वर्त्त० तिव् । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप्र० । अनेन नोऽन्तः । [उम्भति] 'उभ पूरणे' (१३८५) उभ् । वर्त्तः तिव् । 'तुदादे: शः' (३।४।८१) शप्र० । अनेन नोऽन्तः ।
तृफादयः सनकारा अनकाराश्च तुदादिषु पठ्यन्ते, तत्र तृम्फादीनां शे नस्य लुगिति तृफादीनां म(न)विधानम् । विधानसामर्थ्याच्चास्य लोपो न भवति, यथा तृफति तृम्फतीत्यादि द्वैरूप्यं सिद्धम् ।
[मोक्ता] मुच् । मुशतीति मोक्ता । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[मोक्तुम्] मुच् । मोचनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । शेषं पूर्ववत् ।।छ।।
जभः स्वरे ||४|४|१००।।
[जभः] जभ षष्ठी डस् ।
[स्वरे] स्वर सप्तमी ङि । _[जम्भयति] यभं (३७८) - 'जभ मैथुने' (३७९) जभ् । जभुङ् (७८२) - 'जभैङ् गात्रविनामे' (७८३) जभ् । जम्भन्तं जम्भमानं वा प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । अनेन नोऽन्तः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[जम्भकः] जम्भति जम्भत इति वा । ‘णक-तृचौ' (५११४८) णकप्र० → अक ।
[साधुजम्मी] साधु जम्भति जम्भत इति । 'साधौ' (५1१1१५५) णिन्प्र० → इन् । प्रथमा सि । 'इन् हन-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । दीर्घड्याव-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलुक । 'नाम्नो नोऽनहनः' (२।१।९१) नलुक ।
[जम्भंजम्भम्] अभीक्ष्णं जम्भनं पूर्वम् । 'ख्णम् चाऽऽभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० → अम् । भृशा ऽऽभीक्ष्ण्या
Jain Education Intemational
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
ऽ विच्छेदे द्विः प्राक् तमबादेः' (७।४।७३) "जम्भं" द्वित्वम् ।
[ जम्भो वर्त्तते] जम्भनं = जम्भः । ' भावा - Sकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । अनेन ।
[जभ्यम् ] जम्भति जम्भत इति वा = जभ्यम् । 'शकि- तकि- चति-यति-शसि सहि-यजि-भजि-पवर्गात्' (५।१।२९)
यप्र० ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[जंजब्धि ] गर्हितं जम्भति जम्भते । 'गृ-लुप सद-चर-जप- जभ- दश-दहो गयें' (३|४|१२) यप्र० । 'जप- जभ-दहदश-भञ्ज-पश:' (४।१।५२) मोऽन्तः । ' बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । वर्त्त० तिव् । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः ' (२।१।७९ ) ति०धि० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९ ) भ० ब० ॥ छ ॥
रध इटि तु परोक्षायामेव || ४|४|१०१ ।।
[रधः ] रध् षष्ठी डस् ।
[इटि] इट् सप्तमी ङि ।
[तु] तु प्रथमा सि ।
[परोक्षायाम् ] परोक्षा सप्तमी ङि ।
[व] एव प्रथमा सि ।
[ रन्धयति ] 'रधौच् हिंसा-संरादयो: ' (११८८) रघ् । रध्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन नोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
[ रन्धकः ] रध्यतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० अक । अनेन नोऽन्तः ।
[साधुरन्धी] साधु रध्यतीति । 'साधौ' (५।१।१५५) णिन्प्र०इन् । प्रथमा सि । ' इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः ' (२।१।९१ ) नलुक् ।
अम् । भृशा ऽऽभीक्ष्ण्या
[ रन्धरन्धम् ] अभीक्ष्णं रन्धनं पूर्वम् । ख्णम् चाऽऽभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र०
ऽ विच्छेदे द्विः प्राक् तमबादेः' (७।४।७३) “रन्धं द्विः । प्रथममनेन नोऽन्तः ।
[ रन्धो वर्त्तते] रन्धनं = रन्धः । भावा ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । अनेन नोऽन्तः ।
[ररन्धव] रधू । परोक्षा व । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । ‘स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु० ' ( ४|४|८१ ) इट् । अनेन नोऽन्तः ।
[ररन्धिम ] रधू । परोक्षा म । 'द्विर्धातुः परोक्षा- डे० ' ( ४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु० ' ( ४/४१८१ ) इट् । अनेन नोऽन्तः ।
[रेधिवान्] रध् । ररन्ध = रेधिवान् । 'तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र०वस् । 'स्क्रसृ-वृ-भृ-स्तु०' (४|४|१ ) इट् । अनेन नोऽन्तः । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः ' ( ४।१।२४ ) ए । प्रथमा सि । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः (?) ('ऋदुदितः ' (१।४।७० ) नोऽन्तः) । 'स्महतोः ' (१।४।८६ ) दीर्घः । ' दीर्घयाव् ० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) सलोपः ।
Jain Education Intemational
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
३३५
[रधिता] रध् । श्वस्तनी ता । 'धूगौदितः' (४।४।३८) इट् । [रधिष्यति] रध् । भविष्यन्ती स्यति । 'धूगौदितः' (४।४।३८) इट् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्' (२।३।१५) षत्वम् ।
[ररन्ध] रध् । परोक्षा णव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन नोऽन्तः ।
[ररन्धतुः] रध् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन नोऽन्तः ।
ररन्धुः] रध । परोक्षा उस । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे०' (४1919) द्वि: । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक' (४।११४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । अनेन नोऽन्तः ।
[रद्धा] रध् । श्वस्तनी ता । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ॥छ।
रभोऽपरोक्षा-शवि ।।४।४।१०२।।
[रभः] रभ षष्ठी डस् । [अपरोक्षाशवि] परोक्षा च शव् च = परोक्षाशव्, न परोक्षाशव् = अपरोक्षाशव, तस्मिन् ।
[आरम्भयति] 'रभिं राभस्ये' (७८५) रम्, आड्यूर्व० । आरम्भमाणं प्रयुङ्क्ते । ‘प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प० । अनेन नोऽन्तः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एकैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[आरम्भकः] आरभते । ‘णक-तृचौ' (५।१४८) णकप्र० → अक । अनेन नोऽन्तः ।
[साध्वारम्भी] साधु आरभते । 'साधौ' (५1१1१५५) णिनप्र० → इन । अनेन नोऽन्तः । प्रथमा सि । 'इनहन्०' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१८९) नलोपः ।
[आरम्भमारम्भम] अभीक्ष्णमारंभणं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० → अम् । अनेन नोऽन्तः । 'भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे०' (७।४।७३) “आरम्भम्''द्वि: ।
[आरम्भो वर्तते] आरंभणं = आरम्भः । ‘भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प० । अनेन नोऽन्तः । [आरेभे] रभ्, आङ्यूर्व० । परोक्षा ए । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।१।२४) ए । [आरभते] रभ, आयूर्व० । वर्त० ते । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[आरब्धा रभ, आइपूर्व० । श्वस्तनी ता । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० →ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३१४९) भ० → ब० ॥छ।।
लभः ।।४।४/१०३।।
[लभः] लभ् षष्ठी डस् । [लम्भयति] 'डुलभिंष प्राप्तौ' (७८६) लभ् । लम्भ(भ)मानं प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० ।
Jain Education Intemational
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । अनेन नोऽन्तः । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[लम्भकः] लभत इति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) णकप्र० → अक । अनेन नोऽन्तः ।
[साधुलम्भी] साधु लभते । 'साधौ' (५1१1१५५) णिन्प्र० → इन् । अनेन नोऽन्तः । प्रथमा सि । 'इन-हन्' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याब०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२०११९१) नलुक् ।
[लेभे] लभ् । परोक्षा ए । 'अनादेशाऽऽदेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः' (४।१।२४) ए । [लभते] लभ । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४७१) शव् ।
[लभन्ती स्त्री] लभति इति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) डी । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'श्य-शवः' (२।१११६) “अन्त्" आदेशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक । अत्र मतान्तरेण परस्मैपदम, तस्य फलं शतृप० ।
[लब्धा लभ् । श्वस्तनी ता । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२११७९) त० →ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) → ब० ॥छ।।
भ०
आडो यि ॥४।४।१०४।। [आङः] आङ् पञ्चमी डसि । [यि] य् सप्तमी ङि ।
[आलम्भ्या गौः] लभ्, आयूर्व० । आलभ्यते । 'शकि-तकि-चति-यति-शसि-सहि-यजि-भजि-पवर्गात्' (५।१।२९) यप्र० । अनेन नोऽन्तः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[आलम्भ्या वडवा] लभ, आयूर्व० । आलभ्यते । शकि-तकि-चति-यति०' (५।१।२९) यप्र० । अनेन नोऽन्तः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
लभ्यः ] लभू । लभ्यते । ‘शकि-तकि-चति-यति०' (५1१।२९) यप्र० ।
[आलब्धा] लभ्, आयूर्व० । श्वस्तनी ता । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीयचतुर्थे' (११३१४९) भ० → ब० ॥छ।।
उपात् स्तुतौ ।।४।४।१०५।।
[उपात् उप पञ्चमी उसि ।
[स्तुतौ] स्तुति सप्तमी ङि ।
[उपलम्भ्या विद्या भवता] उप-लभ् । उपलभ्यते । 'शकि-तकि-चति-यति-शसि०' (५।१।२९) यप्र० । अनेन नोऽन्तः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प० → आ ।
[उपलम्भ्यं शीलम] - उपलभ्यते । 'शकि-तकि-चति-यति०' (५/१४२९) यप्र० । अनेन नोऽन्तः ।।छ।।
P.5 लभ्यते ।
Jain Education Intemational
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
ञि - ख्णमोर्वा ||४|४|१०६ ||
[ ञिखणमो : ] ञिश्च ख्णम् च = ञिख्णमौ, तयोः = ञिखामोः । सप्तमी ओस् ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[ अलाभि, अलम्भि ] लभ् । अद्यतनी त । 'भाव- कर्मणोः ' ( ३।४।६८) ञिच् इतलोपश्च । 'अड् धातोरादि० ' (४।४।२९) अट् । अनेन वा नोऽन्तः । ' ञ्णिति' ( ४ | ३ |५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ ।
[लाभलाभम्, लम्भंलम्भम् ] अभीक्ष्णं लम्भनं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० वा नोऽन्तः । ‘ञ्णिति' ( ४ । ३ । ५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'भृशा - ऽऽभीक्ष्ण्या - ऽविच्छेदे द्विः ० ' (७।४।७३) द्विः 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् । । छ ||
उपसर्गात् खल्घञोश्च ||४|४|१०७ ||
[ उपसर्गात्] उपसर्ग पञ्चमी इसि ।
[खल्घञोः ] खल् च घञ् च = खल्घञौ, तयोः
[च] च प्रथमा सि ।
=
आ ।
खल्घञोः । सप्तमी ओस् ।
[ईषत्प्रलम्भम्] लभ्, ईषत् प्रपूर्व० । ईषदनायासेन प्रलभ्यते । 'दुः- स्वीषतः कृच्छ्राऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खल्प्र० । अनेन नोऽन्तः ।
३३७
[ईषदुपलम्भम्] लभ्, ईषत् उपपूर्व० । ईषदनायासेन उपलभ्यते । 'दुः- स्वीषतः कृच्छ्रा - ऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खलप्र० । अनेन नोऽन्तः ।
[दुष्प्रलम्भम् ] लभ्, दुः- प्रपूर्व० । दुःखेनायासेन प्रलभ्यते । 'दुः- स्वीषतः कृच्छ्रा - ऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५|३|१३९ ) खलप्र० । अनेन नोऽन्तः ।
अम् । अनेन
। प्रथमा सि ।
[सुप्रलम्भम् ] लभ्, सु-प्रपूर्व० । सुखेनानायासेन प्रलभ्यते । 'दुः- स्वीषतः ० ' ( ५ । ३ । १३९) खल्प्र० । अनेन नोऽन्तः । [प्रलम्भः] प्रलम्भनम् । ‘भावा - ऽकर्त्रीः ' ( ५।३।१८) घञ्प्र० । अनेन नोऽन्तः ।
[उपलम्भः] उपलम्भनम् । 'भावा - ऽकर्त्री : ' ( ५।३।१८ ) घञ्प्र० । अनेन नोऽन्तः ।
[विलम्भः] विलम्भनम् । 'भावा - ऽकर्त्रीः ' ( ५।३।१८ ) घञ्प्र० । अनेन नोऽन्तः ।
[प्रालम्भि] प्र-लभ् । अद्यतनी त । 'भाव-कर्मणोः' ( ३।४।६८) ञिच् इतलोपश्च । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अनेन नोऽन्तः ।
[प्रलम्भप्रलम्भम् ] अभीक्ष्णं प्रलम्भनं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० अम् । अनेन नोऽन्तः । 'भृशाऽऽभीक्ष्ण्याऽविच्छेदे० ' ( ७।४।७३) द्विः ।
[लाभो वर्त्तते] लम्भनं = लाभः । ‘भावा-ऽकर्त्रा:' ( ५।३।१८) घञ्प्र० अ । ञ्णिति' ( ४ | ३ |५०) उपान्त्यवृद्धिः
त्रि- ख्णमोर्नित्यार्थमुपसर्गादेव खल् घञोरिति नियमार्थं वचनम् ||छ ||
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
सु-दुर्व्यः ।।४।४।१०८।। [सुदुर्व्यः] सुश्च दुर् च = सुदुर, तेभ्यः ।
[अतिसुलम्भम्] अति-सु, लभ् । अतिशयेन सुखेन लभ्यते । 'दुः-स्वीषतः कृच्छ्रा-ऽकृच्छ्रार्थात् खल्' (५।३।१३९) खलप्र० । अनेन नोऽन्तः ।
[अतिदुर्लम्भम्] अतिशयेन दुःखेन लभ्यते = अतिदुर्लम्भम् । 'दुः-स्वीषतः०' (५।३।१३९) खल्प० । अनेन नोऽन्तः । [अतिसुदुर्लम्भम्] अतिशयेन सुखेन दुष्ठु लभ्यते । 'दुः-स्वीषतः'० (५।३१३९) खल्प० । अनेन नोऽन्तः । [अतिसुलम्भः] अतिशयेन सुष्ठु लभ्यते = अतिसुलम्भः । 'भावा-ऽकों' (५।३।१८) घञ्प० । अनेन नोऽन्तः । [अतिदुर्लम्भः] अतिशयेन दुष्ठु लभ्यते । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । अनेन नोऽन्तः । [सुलभम्] सुखेन लभ्यते = सुलभम् । 'दुः-स्वीषतः०' (५।३।१३९) खलप्र० । [दुर्लभम्] दुःखेन लभ्यते = दुर्लभम् । 'दुः-स्वीषतः' (५।३।१३९) खल्प० । [सुलाभः] सुखेन लभ्यते = सुलाभः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० । ‘णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । [दुर्लाभः] दुःखेन लभ्यते = दुर्लाभः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । [अतिसुलभम्] अतिशयेन सुष्टु लभ्यते । खल्प० । सि-अम् । [अतिदुर्लभम्] अतिशयेन दुष्ठु लभ्यते । खलप्र० । सि-अम् ।
अतेः पूजातिक्रमयोरनुपसर्गत्वात् यः उक्तं 'धातोः पूजार्थस्वति०' (३।१।१) इत्यत्र उपसर्गादेव सु-दुर्घ्य इति नियमार्थं वचनम् । बहुवचनं व्यस्तसमस्तपरिग्रहार्थं-दुर्दुस्संग्रहार्थं च ।।छ।।
नशो धुटि ।।४।४।१०९॥ [नशः] नश् षष्ठी डस् । [धुटि] धुट् सप्तमी ङि ।
[नंष्टा] 'नशौच अदर्शने' (१२०२) नश् । नश्यतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तृ । अनेन नोऽन्तः । 'यज-सृज-मज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वस्च-परिव्राजः शः षः' (२।११८७) श० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०'(१।३।६०) त० → ट० ।
[नंष्टुम नश् । नशनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प० । अनेन नोऽन्तः । 'यज-सृज-मृज०' (२।१८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[नक्ष्यति] नश् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन नोऽन्तः । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१।८७) श० → ष० । 'षढोः कस्सि' (२१११६२) ष० → क० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात०' (२।३।१५) स० → प० । क-षसंयोगे क्ष० । 'म्नां धुड़वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (११३३९) न० → ङ० ।
P.卐 सुश्च दुरश्च = सुदुरस्तेभ्यः
।
Jain Education Intemational
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[निनङ्क्षति] नश् । नंष्टुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । सन्-यडञ्च' (४११ । ३) द्विः | 'सन्यस्य' (४।१।५९) इ । अनेन नोऽन्तः । 'यज- सृज - मृज० ' (२।१।८७) श० → क० । 'नाम्यन्तस्था कवर्गात् पदान्तः ० ' (२।३।१५) पत्वम् । क षसंयोगे क्ष० → ङ० ।
ष० । 'ष - ढोः कस्सि' (२1१।६२ ) प० । 'म्नां धुड्वर्गे० ' (१।३।३९) न०
[ नश्यति ] नश् । वर्त्त० तिव् । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२ ) श्यप्र०य ।
[नशिता] नश्यतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० । 'धूगौदितः' (४|४|३८) इट् ||छ ।। मस्जेः सः || ४|४|११० ॥
[ मस्जेः ] मस्जि षष्ठी इस् ।
[ स ] स षष्ठी इस् ।
[मङ्क्ता ] 'टुमस्जत् शुद्धौ' (१३५२) मस्ज् । मज्जतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → न० । 'चजः क- गम्' (२।१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः ' (१।३।५०) ग० [मङ्क्ष्यति ] मस्ज् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन स० न० 'यज- सृज - मृज- राज० ' (२1१।८७) ज० प० । क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । क षसंयोगे क्ष० ।
'ष ढोः कस्सि' (२।१।६२ ) ष०
[मिमङ्क्षति ] ज् । मतुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । सन्-यडञ्च' (४।१1३) द्विः । ' सन्यस्य' (४।१।५९) इ । अनेन स० न० । 'यज सृज-मृज-राज० ' (२।१।८७) ज० ष० । ष ढोः कस्सि' (२।१।६२ ) प० क० । 'नाम्यन्तस्था कवर्गात्०' (२।३।१५) षत्वम् । क षसंयोगे क्ष० ।
[अमाङ्क्षीत् ] मस्ज् । अद्यतनी दित् । 'सिजद्यतन्याम्' ( ३।४।५३) सिच् । 'सः ईत् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५ ) वृ० आ । 'यज- सृज- मृज-राज-भ्राज०' (२।१।८७) ज० (२।१।६२) ष० क० । 'नाम्यन्तस्था० ' (२।३।१५) पत्वम् । क षसंयोगे क्ष० । अनेन स० (४।४।२९) अट् । आदेशकरणं नलोपार्थम्
३३९
[ ममङ्क्थ] मस्ज् । परोक्षा थव् । 'द्विर्धातुः परोक्षा०' (४।१।१) द्विः । अनेन स० न० । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) ज०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) ग० क० ।
[मग्नवान्] मस्ज् । मज्जति स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त०
ग० ।
तृ । अनेन स० क० ।
क्तप्र०
[ मग्नः ] मस्ज् । मज्जति स्म । 'गत्यर्था - ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५1१1११) त । अनेन स० न० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' ( ४ । २ । ४५) नलुक् । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२।७०) त० न० । 'च-जः क- गम्' (२।१।८६) ज०
→ ग० ।
Jain Education Intemational
सिजस्तेर्दि-स्योः ' ( ४ | ३ |६५ ) ष० । 'ष ढोः कस्सि' न० । 'अड् धातोरादि०'
[ मक्त्वा ] मस्ज् । मज्जनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । अनेन स० न० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । 'च-जः क- गम् ' (२।१।८६) ज०म० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० →
क० ।
तवत् । अनेन स० न० । 'नो न० । 'चजः क गम्' (२।१।८६) ज० →
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । [मामक्तः] मस्ज् । भृशं पुनः पुनर्वा मज्जतः । 'व्यअनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यड्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । अनेन स० → न० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'च-जः क-गम्' (२११८६) ज० → ग० । 'अघोषे०' (११३५०) ग० → क० ।
[मज्जनम] मज्ज्यतेऽनेन । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन(?) । ('करणाऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० → अन) । 'सस्य श-पौ' (१३।६१) स० → श० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१३।४९) श० → ज० छ।।
अः सृजि-दृशोऽकिति ।।४।४।१११।।
[अ] अ प्रथमा सि । [सृजिदृशः] सृजिश्च दृश् च = सृजिदृश्, तस्मात् । [अकिति] क् इदनुबन्धो यस्याऽसौ कित्, न कित् = अकित्, तस्मिन् ।
[स्रष्टा] 'सृजी(जं)त् विसर्गे' (१३४९) सृज् । सृजतीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ । अनेन अकारागमः । 'इवर्णादरस्वे०' (११२।२१) रत् । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्०' (१९४९८४) सि० → डा० → आ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१८७) ज० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
__ [स्रष्टुम्] सृज् । सर्जनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम्' (५।३।१३) तुम्प्र० । अनेन अकारागमः । ‘इवर्णादरस्वे०' (१।२।२३) रत् । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२१८७) ज० →ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१३।६०) त० → ट० ।
[स्रष्टव्यम्] सृज् । सृज्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । अनेन अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) रत् । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (११३।६०) त० →ट० ।
[अस्राक्षीत्] सृज् । अद्यतनी दि → त् । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । ‘सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । अनेन अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) रत् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृ० आ । 'यज-सृज-मृज-राज
ज०' (२/१९८७) ज०→ ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।११६२) १० →क० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात०' (२।३.१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[स्रक्ष्यति सृज् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन अकारागमः । 'इवर्णादरस्वे०' (११२।२१) रत् । 'यज-सृज-मृज०' (२११८७) ज० → ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।१९६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड़नान्तरेऽपि' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० ।
[द्रष्टा] 'दृशुं प्रेक्षणे' (५९५) दृश् । पश्यतीति । 'णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० →तृ । अनेन अकारागमः । इवर्णादरस्वे०' (१।२।२१) रत् । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशो०' (१।४।८४) सि० → डा० → आ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'यज-सृज-मृज०' (२।१।८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) तक →ट।
[द्रष्टुम्] दृश् । दर्शनाय । ‘क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' (५।३।१३) तुम्प० । अनेन अकारागमः ।
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३४१
'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) रत् । 'यज-सृज-मृज-राज०' (2191८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ८० ।
[द्रष्टव्यम्] दृश् । दृश्यते । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । अनेन अकारागमः । ‘इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) रत् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज०' (२११८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (११३१६०) त० → ट० ।
[अद्राक्षीत दृश् । अद्यतनी दि → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । 'सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४१३१६५) ईत् । अनेन अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) रत् । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृ० आ । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१।८७) श० → ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।११६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[द्रक्ष्यति] दृश् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे०' (११२।२१) रत् । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१८७) श० → ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।१।६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२३१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष०।
सिरिस्रष्टि] सृज । भृशं पुनः पुनर्वा सृजति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद०' (३।४।९) य० । 'सन-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'ऋतोऽत' (४।११३८) ऋ० → अ० । अनेन अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे०' (१२।२१) रत् । 'बहुलं लुप' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४191५६) "रि" आगमः । वर्त० तिव् । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२1१1८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० |
[सरिस्रष्टः] सृज् । भृशं पुनः पुनर्वा सृजतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यम० । ‘सन्-यडश्च' (४।१।३) द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४११३८) ऋ० → अ० । अनेन अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे०' (११२।२१) रत् । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'रि-रौ च लुपि'(४।११५६) “रि" आगमः । वर्त्तः तस् । 'यज-सृज-मृज०' (२।१।८७) ज० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (११३१६०) त० → ट० ।
[दरिद्रष्टि] 'दृशुं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । भृशं पुनः पुनर्वा पश्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यड्य० । 'सन्यडश्च' (४११३) द्वि: । 'ऋतोऽत्' (४११३८) ऋ० → अ० । अनेन अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) रत् । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६) “रि" आगमः । वर्त्त तिव् । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१।८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ट० ।
[दरिद्रष्टः] दृश । भृशं पुनः पुनर्वा पश्यतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यम० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । अनेन अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे०' (१२।२१) रत् । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४191५६) "रि" आगमः । वर्त० तस् । 'यज-सृज-मृज०' (२।११८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१३।६०) त० → ट० ।
[सर्जनम्] सृज् । सृज्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनटप० → अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । ‘हादर्ह स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
__ [दर्शनम्] दृश् । दृश्यते । ‘अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'दिर्ह-स्वरस्याऽनु नवा' (१३।३१) द्वित्वम् ।
[सृष्टः] सृज्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज०' (२।१९८७) ज० →
Jain Education Intemational
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१३।६०) त० → ट० ।
[दृष्ट:] दृश्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । 'यज-सृज-मृज०' (२/१८७) श → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० ।
सिसृक्षति सृज् । सष्टुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३/४/२१) सन्प० । 'उपान्त्ये' (४।३।३४) सनः कित्त्वम्, तस्य फलं अकारो न अत्र । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।११३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४/१५९) इ । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज०' (२।१८७) ज० → ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।१।६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० ।
[दिदृक्षते] दृश् । द्रष्टुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'उपान्त्ये' (४।३।३४) सनः कित्त्वम्, तस्य फलं अकारो न अत्र । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'सन्यस्य' (४१५९) इ । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२११८७) श० → ष० । 'ष-ढोः कस्सि' (२।११६२) १० → क० । 'नाम्यन्तस्थाकवर्गात् पदान्तः०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । ‘स्मृ-दृशः' (३।३।७२) इत्यात्मनेपदम् ।
[असृष्ट] सृज् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच । 'धु-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिचलुक् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज०' (२।१।८७) ज० →ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[असृष्ठाः] सृज् । अद्यतनी थास् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिच्लुक् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज०' (२।१।८७) ज० → प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१३।६०) थ० →ठ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[समदृष्ट] सम्-दृश् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धुड्-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३।७०) सिचलुक् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वस्च०' (२।१८७) श० →ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ट० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[समदृष्टाः] सम्-दृश् । अद्यतनी थास् । “सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'धु-हस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिच्लुक् । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज०' (२।१८७) श० → ष० 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) थ० → ठ० । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[रज्जुसृड्भ्याम्] रज्जु-सृज् । रज्जु सृजत इति तौ = (रज्जुसृजौ), ताभ्यां = रज्जुसृड्भ्याम् । क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (91१1३७) विप्लुक् । 'यज-सृज-मृज०' (२1१1८७) ज० → ष० । 'धुटस्तृतीयः' (२१७६) ष० → ड० ।
[देवदृग्भ्याम्] देव-दृश् । देवान् पश्यत इति तौ = (देवदृशौ), ताभ्यां = (देवदृग्भ्याम्) । क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१1१।३७) क्विपलुक् । 'ऋत्विज्-दिश-दृश-स्पृश-सज-दधृषुष्णिहो गः' (२११४६९) श० → ग० ।।छ।।
स्पृशादि-सृपो वा ॥४।४।११२।।
[स्पृशादिसृपः] स्पृश् आदिर्येषां ते = स्पृशादयः, स्पृशादयश्च सृप् च = स्पृशादिसृप, तस्य । [वा] वा प्रथमा सि । [स्प्रष्टा, स्पी ] 'स्पृशंत् संस्पर्श' (१४१२) स्पृश् । स्पृशतीति । ‘णक-तृचौ' (५।११४८) तृचप्र० → तृ । अनेन
Jain Education Intemational
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
विकल्पेन अकारागमः । ' इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) रत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'यज-सृजमृज० ' (२।१।८७) श० ष० । ' तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त०ट० ।
[ स्प्रष्टुम्, स्पष्टुम् ] स्पृश् । स्पर्शनाय । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच् भविष्यन्ती' ( ५|३|१३) तुम्प्र० । अनेन वा अकारागमः । ‘इवर्णादेरस्वे स्वरे० ' (१।२।२१) रत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'यज- सृज - मृज० ' (२।१।८७) ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१|३|६०) त०ट० ।
श०
[ स्प्रष्टव्यम्, स्पष्टव्यम् ] स्पृश् । स्पृश्यते । 'तव्याऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । अनेन वा अकारागमः । 'इवर्णादरस्वे०' (१।२।२१ ) रत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'यज- सृज- मृज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग ० ' (१।३।६०) त०ट० ।
[ अस्प्राक्षीत्, अस्पार्क्षीत् ] स्पृश् | अद्यतनी दि त् । ' स्पृश- मृश कृष- तृप-दृपो वा' (३।४।५४) सिच्प्र० । सः सिजस्तेर्दि-स्योः' (४।३।६५ ) ईत् । अनेन विकल्पेन अकारागमः । ' इवर्णादेरस्वे स्वरे० ' (१।२।२१ ) रत् । ' व्यञ्जनानामनिटि ' ( ४ | ३ | ४५) वृ० आ-आर् । 'यज-सृज- मृज-राज-भ्राज० ' (२1१1८७) श० ष० । 'ष ढोः कस्सि' (२1१।६२ ) ष० क० । ‘नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः ० ' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् । [स्प्रक्ष्यति, स्पर्श्यति ] स्पृश् । भविष्यन्ती स्यति । अनेन विकल्पेन अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे० ' (१।२।२१) रत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । शेषं पूर्ववत् ।
३४३
[ भ्रष्टा, म] 'मृशंत् आमर्शने ' (१४१६) मृश् । श्वस्तनी ता । अनेन विकल्पेन अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे० ' ( १।२।२१ ) रत् । 'यज-सृज- मृज०' (२।११८७) श० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० ८० ।
[क्रष्टा, क] 'कृषत् विलेखने' (१३१९) कृष् । श्वस्तनी ता । अनेन विकल्पेन अकारागमः । ' इवर्णादेरस्वे स्वरे० ' ( १।२।२१ ) रत् । ' लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त०ट० ।
[त्रप्ता, तप्त ] 'तृपौच् प्रीतौ' (११८९) तृप् । श्वस्तनी ता । अनेन विकल्पेन अकारागमः । ' इवर्णादेरस्व स्वरे० ' ( १।२।२१) रत् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् ।
[द्रप्ता, दर्ता ] 'दृपौच् हर्ष - मोहनयो: ' (११९०) दृप् । श्वस्तनी ता । अनेन विकल्पेन अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) रत् । ' लघोरुपान्त्यस्य' ( ४।३।४) गु० अर् ।
[स्रप्ता, सप्त ] 'सृप्लृ गतौ' (३४१) सृप् । श्वस्तनी ता । अनेन विकल्पेन अकारागमः । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) रत् । ‘लघोरुपान्त्यस्य’ (४।३।४) गु० अर् ।
[ स्पर्शनम् ] स्पृश्यते । 'अनटू' (५|३|१२४) अनट्प्र० [मर्शनम् ] पृश्यते । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र०
[ स्पृष्टः ] स्पृश्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० प० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० - ८० ।
अन । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । अन । लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । त । यज-सृज- मृज-राज-भ्राज० ' (२।११८७) श० →
[पिस्पृक्षति ] स्पृश् । स्प्रष्टुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः ' ( ३।४।२१) सन्प्र० । 'सन् - यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'अघोषे शिट: ' ( ४।१।४५) सलुक् । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'सन्यस्य' ( ४।१।५९) इ । 'यज-सृज-मृजराज-भ्राज-भ्रस्ज० ' (२।१।८७) श० ष० । 'ष ढोः कस्सि' (२।११६२ ) ष० क० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । क-षसंयोगे क्ष० ॥छ ||
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
[ह्रस्वस्य ] ह्रस्व षष्ठी ङस् ।
[तः ] त प्रथमा सि ।
[पित्कृति] प् इदनुबन्धो यस्य सः =
पित्, पिच्चासौ कृच्च
धुटीति निवृत्तमसंभवात् अकितीति च कितां पित्वधानाच्च ।
ह्रस्वस्य तः पित्कृति || ४|४|११३ ।।
=
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
[ जगत् ] अम (३९२) द्रम (३९३)- हम्म (३९४ ) - मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । गच्छतीत्येवंशीलम् । 'दिद्युद् ददृद्- जगज्जुहू वाक्-प्राट्-धी-श्री- दू-सू-ज्वायतस्तू-कटप्पू-परिव्राट्-भ्राजादयः क्विप्' (५।२।८३) क्विप्प्र०, द्वित्वं च । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'ग- होर्ज:' ( ४।१।४०) ग० ज० । 'गमां क्वौ ' ( ४।२।५८ ) मलोपः । अनेन तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत्' ( 91१।३७) क्विप्लोपः ।
[अग्निचित्] अग्नि । 'चिंग्ट् चयने' (१२९०) चि । अग्नि चितवान् । 'अग्नेश्चेः' (५।१।१६४) क्विप्प्र० । अनेन तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
पित्कृत्, तस्मिन् ।
[सोमसुत् ] 'पुंग्ट् अभिषवे' (१२८६ ) षु । ' षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव - ष्वष्कः' (२।३१९८ ) सु । सोमं सुतवान् । 'सोमात् सुगः' (५।१।१६३) क्विप्प्र० । अनेन तोऽन्तः । ' अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[ पुण्यकृत् ] पुण्य ' डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । पुण्यं कृतवान् । 'कृगः सु- पुण्य-पाप-कर्म-मन्त्र-पदात्' (५।१।१६२ ) क्विप्प्र० । अनेन तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत् ' ( १ । १।३७ ) क्विप्लोपः ।
-
[ आगत्य ] अम (३९२ ) - द्रम (३९३ )- हम्म (३९४) मीमृ ( ३९५ ) - 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम्, आड्यूर्व० । आगमनं पूर्वम् । प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । ' यमि-रमि- नमि- गमि- हनि-मनि-वनति - तनादेर्धुटि क्ङिति ' (४/२/५५) मलुक् । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् । अनेन तोऽन्तः ।
[विजित्य ] 'जिं अभिभवे' (८) जि, विपूर्व० । विजयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५१४१४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् । अनेन तोऽन्तः ।
[प्रस्तुत्य ] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । ' षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे० ' (न्या० सं० वक्ष० ( १ ) / सूत्र (२९)) स्तु, प्रपूर्व० । प्रस्तवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' ( ३।२।१५४) यप् । अनेन तोऽन्तः ।
[प्रहृत्य ] 'हंग् हरणे' (८८५) ह, प्रपूर्व० । प्रहरणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५/४१४७) क्त्वाप्र० त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । अनेन तोऽन्तः ।
[ग्रामणीः ] 'णीं प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नी, ग्रामपूर्व० । ग्रामं नयतीति क्विप् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । ' ग्रामाऽग्रान्नियः' (२।३।७१) न०० ।
[आलूय] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू, आड्पूर्व० । आलवनं पूर्वम् । प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् ।
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३४५
[चितम्] चीयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र०
→ त ।
[स्तुतम्] स्तूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त ।
[अजुहवुः] 'हुंक् दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । हस्तनी अन् । 'हवः शिति' (४।१।१२) “हु"द्विः । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) हु० → जु० । 'व्युक्त-जक्षपञ्चतः' (४।२।९३) अन्० → पुस्० → उस्० । 'पुस्-पौ' (४।३।३) गु० ओ । 'ओदीतोऽवाव्' (१२।२४) अव् । 'अड़ धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।
[ग्रामणि कुलम्] ग्रामं नयतीति यत् कुलं तत् । विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । ‘ग्रामाऽग्रान्नियः' (२।३७१) न० →ण० ।
[वृत्रह कुलम्] वृत्र ‘हनं हिंसा-गत्योः ' (११००) हन् । वृत्रं हतवान् । 'बहा-भ्रूण-वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प० । 'अप्रयोगीत्' (११।३७) क्विप्लोपः ।
[सुशूः] ‘ट्वोश्चि गति-वृद्ध्योः' (९९७) श्वि, सुपूर्व० । सुष्ठु श्वयतीति क्विप् । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) वृत् - उ । दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः ।
[उपशूय] उप 'ट्वोश्चि गति-वृद्ध्योः ' (९९७) श्चि । उपश्वयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'यजादि-वचेः किति' (४।१७९) य्वृत् - उ । 'दीर्घमवोऽन्त्यम्' (४।१।१०३) दीर्घः । 'अनञः क्त्वो यप' (३।२।१५४) यप् । अत्र अन्तरङ्गत्वाद्विशेषविहितत्वाच्च य्वृद्दीर्घत्वं च भवति ।।छ।।
अतो म आने ।।४।४११४।।
[अतः] अत् पञ्चमी ङसि । [मः] म प्रथमा सि । [आने] आन सप्तमी ङि ।
[पचमानः] 'डुपीए पाके' (८९२) पच् । पचते = पचमानः । शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन मोऽन्तः । प्रथमा सि । ‘सो रुः' (२।१।७२) स० → २० । 'रः पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः ।
[पवमानः] 'पूङ् पवने' (६००) पू । पवते = पवमानः । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'कर्तर्यनभ्यः शव' (३।४।७१) शव । अनेन मोऽन्तः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२११७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१३५३) विसर्गः ।
[कवचमुहमानः] उत् ‘वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । उद्वहतीति । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन मोऽन्तः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । ‘रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[करिष्यमाणः] 'डुकंग करणे' (८८८) क । करिष्यति । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन-स्य आदिः । ‘स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'पूर्वपदस्थान्नाम्न्यगः' (२।३।६४) न० → ण० ।
[विद्यमानः] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । विद्यते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प० → आन । अनेन
Jain Education Intemational
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
मोऽन्तः । ‘क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[शयानः] 'शीक् स्वप्ने' (११०५) शी । शेते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[भुञ्जानः] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भुङ्क्ते । ‘शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प० → आन । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । 'श्ना-ऽस्त्योर्मुक्' (४।२।९०) अलुक् ।
[पचन] 'डुपची पाके' (८९२) पच् । पचतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र०→अत् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (११४७०) नोऽन्तः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२/१९८९) तलोपः ।
अकारस्य अन्ते मस्य करणं 'म-व्यस्याः ' (४।२।११३) इत्याकारनिवृत्त्यर्थम् ।।छ।।
आसीनः ||४/४/११५||
(आसीनः] आसीन: अखण्डमिदं प्रथमान्तम् ।
[आसीनः] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । आस्ते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । अनेन आ० → ई० ।
[उदासीनः] उदास्ते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प० → आन । अनेन आ० → ई० । [उपासीनः] उपास्ते । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन । अनेन आ० → ई० । [अध्यासीनः] अध्यास्ते । ‘शत्रानशावेष्यति०'(५।२।२०) आनशप्र० → आन । अनेन आ० → ई० ॥छ।।
ऋतां विङतीर् ।।४।४।११६।। [ऋताम्] ऋच्च ३ = ऋतस्तेषाम् । [क्ङिति] क् च ङ् च = क्डौ, क्डावितावनुवन्धौ यस्याऽसौ विङत्, तस्मिन् । [इर्] इर् प्रथमा सि ।
[तीर्णम] 'तू प्लवन-तरणयोः' (२७) तू । तीर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५/११७४) क्तप्र० → त । 'ऋवर्ण-यूर्तुगः कितः' (४।४५७) इट न । अनेन इर् । 'ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० → न० । 'भ्वादे मिनो दी| वोर्व्यञ्जने' (२।१।६३) दीर्घः । सि-अम् ।
[दीर्णम्] 'दृश् विदारणे' (१५३५) दृ । दीर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'ऋवर्ण-घ्यूटुंगः' कितः' (४।४।५७) इट् न । अनेन इर् । 'ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० → न० । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । सि-अम् ।
[आस्तीर्णम्] 'स्तृगश् आच्छादने' (१५२१) स्तू, आयूर्व० । आस्तीर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।११७४) क्तप्र० → त । 'ऋवर्ण-श्यूटुंगः कितः' (४।४।५७) इट् न । अनेन इर् । 'ऋ-ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० → न० । 'भ्वादे मिनो०' (२।१।६३) 'दीर्घः । सि-अम् ।
Jain Education Intemational
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३४७ ' [विस्तीर्णम्] ‘स्तूग्श् आच्छादने' (१५२१) स्तू, विपूर्व० । विस्तीर्यते स्म । शेषं 'आस्तीर्णम्' वत् । [किरति] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । वर्त्त तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० । अनेन इर् । [गिरति] 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । वर्त० तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० । अनेन इर् ।
बहुवचनं लाक्षणिकस्यापि परिग्रहार्थम्[चिकीर्षति] 'डुबंग करणे' (८८८) कृ । कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प० । ‘स्वरहन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । अनेन इर् । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वि: । 'क-डश्च-ञ्' (४।१।४६) क० → च० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः०' (२।३।१५) षत्वम् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२०११६३) दीर्घः । 'नामिनोऽनिट्' (४।३।३३) सनः कित्त्वम्, तस्य फलं इर् आदेशः ।
जिहीर्षति] 'हंग् हरणे' (८८५) ह । हर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४११०४) दीर्घः । अनेन इर । 'सन-यङश्च' (४१३) द्वि: । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ह० → ज० । 'नाम्यन्तस्थाकवर्गात०' (२।३।१५) षत्वम् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२१११६३) दीर्घः । 'नामिनोऽनिट' (४।३।३३) सनः कित्त्वम्, तस्य फलं इर् आदेशः ।
[तरति] तृ । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्डिति' (४।३।१) गु० अर् ।।छ।।
ओष्ठ्यादुर ।।४।४।११७।।
[ओष्ठयात ओष्ठे भवः = ओष्ठ्यः । पञ्चमी उसि । [उर्] उर् प्रथमा सि ।
[पूर्तः] 'पृश् पालन-पूरणयोः' (१५३२) पू । पूर्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५1१1१७४) क्तप्र० → त । अनेन उर् । 'भ्वादे मिनो दीर्धा ओर्व्यञ्जने' (२।१६३) दीर्घः ।
_[पू:, पुरौ, पुरः] 'पृश् पालन-पूरणयोः' (१५३२) पृ । पृणातीति क्विप् । अनेन उर् । ‘अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लुक् । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः । सि-औ-जस् । 'दीर्घड्याव्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
पोपूर्यते] पृ । भृशं पुनः पुनर्वा पृणाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यड़ वा' (३।४।९) यप्र० । अनेन उर् । 'सन्-यडश्च' (४१३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२११११३) अलुक् । _ +[पोपुरति] पृ । भृशं पुनः पुनर्वा पृणाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । अनेन उर | 'सन-यडश्च' (४।१३) द्विः । [इस्वः' (४।१३९) ह्रस्वः ?] | 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त्त० अन्ति । 'शिदवित्' (४।३।२०) इत्यनेन अन्ति द्वित् । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ।
[वुवूर्षति] 'वृगट वरणे' (१२९४) वृ । वरितुं वरीतुं वा इच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प० । 'स्वरहन-गमोः सनि धुटि' (४११०४) दीर्घः । अनेन उर् । 'सन्-यङश्च' (४।१३) द्विः । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१९६३) दीर्घः । षत्वम् ।
ॐ बृहद्वृत्तौ - विशीर्णम् । P.5 ओष्ठाद्रवति स्म = ओष्ठ्यः । 'दिगादिदेहांशाद् यः' (६।३।१२४) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलोपः । + धातुपारायणे-क्रिवारत्नसमुच्चये "पापुरति” ।
Jain Education Intemational
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
[बुभूर्षति] 'टुडु,गक पोषणे च' (११४०) भृ । भर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सनप्र० । 'नामिनोऽनिट्' (४।३।३३) इति सन्किद्वत् । ‘स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४११०४) दीर्घः । अनेन उर् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४।१।४२) भु० → वु० । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । षत्वम् ।
मुमूर्षति] 'मृत् प्राणत्यागे' (१३३३) मृ । मर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । अनेन उर् । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्वि: । 'भ्वादे मिनो०' (२११६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्थाकवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्-नान्तरेऽपि' (२।३।१५) षत्वम् ।
दन्त्यौष्ठ्योऽप्योष्ठ्यः, तेन
[वुवूर्णते] 'वृश् सम्भक्तौ' (१५६७) वृ । वरितुं वरीतुं वा इच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वरहन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । अनेन उर् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्वि: । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[प्रावुवूर्षति] वृ, प्र-आङ्पूर्व० । प्रावरितुं प्रावरीतुं वा इच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां०' (३।४।२१) सन्प्र० । 'स्वर-हनगमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । अनेन उर् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । वर्त० तिव् । 'कतर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव ।
[समीर्णम्] 'ईरिक गति-कम्पनयोः' (१११५) ईर्, सम्पूर्व० । समीर्यते स्म । ‘क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'रदादमूर्च्छ-मदः क्तयोर्दस्य च' (४।२।६९) त० → न० । 'र-वर्णान्नो ण०' (२१३।६३) न० → ण । सि-अम् ।
[निपरणम् नि-पू । निपूर्यते । 'अनट' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् ।
[निपारकः] निपृणातीति । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक | 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृ० आर् । पृण-मृणोर्यङ्लुप् पृण-मृण मतान्तरे धातुः
[परिपूर्णः] 'पृणत् प्रीणने' (१३६०) पृण । भृशं पुनः पुनर्वा पृणतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३।४।९) यड्य० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० → अ० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यड्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४।११५६) “रि" आगमः । वर्त० तस् । अनेन उर् । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्डिति' (४११०७) दीर्घत्वम् ।
[मरिमूर्णः] 'मृणत् हिंसायाम्' (१३६२) मृण् । भृशं पुनः पुनर्वा मृणतः । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ऋतोऽत्' (४1१३८) ऋ० → अ० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'रि-रौ च लुपि' (४११५६) "रि" आगमः । वर्त० तस् । अनेन उर् । 'अहन्पञ्चमस्य क्वि-क्ङिति' (४1१1१०७) दीर्घत्वम् । 'तवर्गस्य०' (१३।६०) त० → ट० (?) |छ।।
इसासः शासोऽङ् - व्यञ्जने ।।४।४।११८।। [इस्] इस् प्रथमा सि । 'दीर्घझ्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलुक् । [आसः] आस् षष्ठी इस् । [शासः] शास् षष्ठी ङस् । [अव्यञ्जने] अङ् च व्यञ्जनं च = अब्यञ्जनम्, तस्मिन् ।
Jain Education Intemational
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
३४९
[अशिषत्] 'शासूक् अनुशिष्टौ' (१०९५) शास् । अद्यतनी दि → त् । 'शास्त्यसू-वक्ति-ख्यातेरङ्' (३।४।६०) अड्प० । अनेन आस्० → इस्० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । .
[शिष्टः] शास् । शिष्यते स्म । क्तप्र० । अनेन आस्० → इस्० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्ववर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवर्गो' (१।३।६०) त० → ट० । ।
[अनुशिष्टिः] अनुशासनं == अनुशिष्टिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → ति । अनेन आस्० → इस्० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) त० → ८० ।
[शिष्ट्वा] शासनं पूर्वम् । 'पाक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन आस्० → इस्० । 'नाम्यन्तस्थाकवर्गात्०' (२।३।१५) षत्वम् । जस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ८० ।
[अनुशिष्य अनुशासनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । अनेन आस्० → इस्० ।
[शिष्यः] शिष्यत इति । 'दृ-वृग्-स्तु-जुषेति-शासः' (५।१।४०) क्यप्प्र० → य । अनेन आस्० → इस् । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) पत्वम् ।
[शिष्यते] शास् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । अनेन आस्० → इस० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[शेशिष्यते शास् । भृशं पुनः पुनर्वा शिष्यते (शास्ति) । 'व्यअनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । अनेन आस० → इस्० । 'सन्-यडश्च' (४।१३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० ते । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्' (२।३।१५) पत्वम् ।
[शिष्ट:] शास् । वर्त्त० तस् । अनेन आस्० → इस्० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्ववर्ग०' (१।३।६०) त० → ८० ।।
[शिष्ठः] शास् । वर्त्त० थस् । अनेन अस्० → इस्० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) थ० → ठ० । - [शिष्वः] शास् । वर्त्तः वस् । अनेन आस्० → इस्० । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । [शिष्मः] शास् । वर्त० मस् । अनेन आस्० → इस्० । 'नाम्यन्तस्था कवर्गात्०' (२।३।१५) षत्वम् ।
शासः शिसित्यकृत्वा आस इस्विधानं यड्लुपि[शाशिष्टः] शास् । भृशं पुनः पुनर्वा शास्ति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा' (३।४।९) यङ्य० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।१।३) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० तस् । अनेन आस्० → इस्० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां०' (१।३।६०) त० → ट०, इत्यादि प्रयोगार्थम् ।
[शशासतुः] शास् । परोक्षा अतुस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः' (४।१।१) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) हस्वः ।
ॐ वृहद्वृत्तौ - अनुशिष्टः ।
Jain Education Intemational
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [शशासुः] शास् । परोक्षा उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा - ङे प्राक् ० ' ( ४।१।१) द्विः । ह्रस्वः' ( ४ । १ । ३९ ) ह्रस्वः ।
[शासति ] शास् । वर्त्त० अन्ति । 'अन्तो नो लुक्' (४।२।९४) नलुक् ।
[शास्ता] शास् । शास्तीति । ' शासि - शंसिनी-रु- क्षु-ह-भृ-धृ- मन्यादिभ्यस्तृः' (उणा० ८५७) तृप्र० । प्रथमासि । 'ऋदुशनस्- पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डा : ' (१।४।८४) सि० डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२1१1११४ ) अन्त्यस्वरादिलोपः । ४४६) त्रट्प्र०
। सि-अम् ।
३५०
[शास्त्रम् ] शास् । शास्तीति । त्रट्' (उणा० [ शास्ति ] शास् । वर्त्त० तिव् ||छ ||
[क्वौ] क्वि सप्तमी ङि । 'डिड ' (१।४।२५) डौ०
[आर्यशीः] आर्यं शास्तीति क्विप् । अनेन आस्० 'दीर्घड्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदान्ते' (२।१।६४ ) दीर्घः ।
[मित्रशीः] मित्रं शास्तीति क्विप् । अनेन आस्० ‘दीर्घड्याब्०’ (१।४।४५) सिलुक् । 'पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ||छ ||
आङः ||४|४|१२० ॥
[य्वोः ] य् च व् च
क्वौ || ४|४|११९ ॥
[आङः ] आङ् पञ्चमी इसि ।
[आशीः, आशिषौ, आशिषः ] आशासनमाशीः । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प्र० । अनेन आस् → इस्० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७ ) क्विप्लोपः । पदान्ते' (२।१।६४ ) दीर्घः । सि-औ- जस् ।
[ आयुराशास्ते] शास्, आड्पूर्व० । वर्त्त० ते । [आशास्वहे ] शास्, आड्पूर्व० । वर्त्त० वहे ।
[आशास्महे] शास्, आड्यूर्व० । वर्त्त० महे ||छ ।
=
औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । → इस्० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लुक् । प्रथमा सि ।
य्वौ तयोः
→ इस्० । 'अप्रयोगीत्' (१।११३७ ) क्विप्लुक् । प्रथमा सि ।
=
वोः प्वयव्यञ्जने लुक् ||४|४|१२१ ||
वोः । षष्ठी ओस् ।
[प्वय्व्यञ्जने] न य् = अय् । 'नञत्' ( ३।२।१२५) न० अ० । अय् च तद् व्यञ्जनं च = अय्व्यञ्जनम्, पुश्च अय्व्यञ्जनं च = प्वय्व्यञ्जनम्, तस्मिन् ।
[लुक् ] लुक् प्रथमा सि ।
[क्नोपयति ] 'क्नूयै शव्दोन्दनयोः' (८०२) क्नूय् । क्नूयमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्त्ति-री-व्ली-ड्री-क्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । अनेन यलुक् । 'पुस्- पौ' (४।३।३) गु० ओ । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्^ ं(३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[क्ष्मापयति] 'क्ष्मायैङ् विधूनने' (८०३) क्ष्माय् । क्ष्मायमाणं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' ( ३।४।२०) णिग्प्र० ।
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३५१
‘अर्त्ति-री-व्ली-ड्री०’ (४।२।२१ ) पोऽन्तः । अनेन यलुक् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शब् । 'नामिनो गुणोऽक्ति' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
त । अनेन यलुक् ।
[क्नूतम् ] क्नूय् । क्नूय्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० [क्ष्मातम्] क्ष्माय् । क्ष्माय्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) प्र०
त । अनेन यलुक् ।
[ऊतम्] 'ऊयैङ् तन्तुसन्ताने' (८००) ऊय् । ऊय्यते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । अनेन यलुक् ।
सि-अम् ।
[देदिवः] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४ ) दिव् । भृशं पुनः पुनर्वा दीव्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) य० । 'बहुलं लुप् ' ( ३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'सन्-यडश्च' (४।११३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) ० ए | वर्त्त० वसू । अनेन वलुक् ।
[शेश्रिवः ] ' श्रिवच् गति-शोषणयोः ' (११६५) श्रिव् । भृशं पुनः पुनर्वा श्रीव्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' ( ३।४१९) यप्र० । 'बहुलं लुप्' ( ३।४।१४ ) यड्लुप् । 'सन्-यङश्च' ( ४1१1३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । वर्त्त० वस् । अनेन बलुक् ।
[अजेजीव] 'जीव प्राणधारणे' (४६५) जीव् । भृशं पुनः पुनर्वा अजीवत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा०' (३१४।९) य० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४ ) यङ्लुप् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'ह्रस्वः' (४।१।३९) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८ ) गु० ए । ह्यस्तनी व । अनेन वलुक् ।
[दिदिवान्] दिव् । दिदेव । ' तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० वस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे० ' (४|१|१) द्विः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घड्याब्-व्यञ्जनात् से: ' (१/४/४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) सलुक् ।
7
[दिदिवांसौ] दिव् । दिदे(दि) वतुः । ' तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० वस् । द्विर्धातुः परोक्षा ङे प्राक् ० (४।१।१) द्विः । प्रथमा औ । 'ऋदुदितः ' (१।४।७० ) नोऽन्तः । 'न्स्महतो : ' (१।४।८६) दीर्घः ।
[दिदिवांसः] दिव् । दिदे (दि) वुः । तत्र क्वसु- कानौ तद्वत्' (५।२।२) क्वसुप्र० (४/१/१) द्विः । प्रथमा जस् । 'ऋदुदितः ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः ' (१।४।८६) दीर्घः ।
वस् । द्विर्धातुः परोक्षा- ङे प्राक् ० '
[कण्डूः ] 'कण्डूग् गात्रविघर्षणे' (१९९१) कण्डू । कण्डूमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र० → य । कण्डूयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलोपः । अनेन यलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।११३७ ) क्विप्लुक् । प्रथमा सि । [कण्डुचौ] कण्डू । कण्डूमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । कण्डूयत इति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् । अनेन यलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लुक् । प्रथमा औ । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव् स्वरे प्रत्यये' (२।१।५०) उव् ।
[कण्डुव: ] कण्डू । कण्डूमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । कण्डूयन्तीति क्विप् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलुक् । अनेन यलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लुक् । प्रथमा जस् । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव्०' (२।१।५०) उच् ।
P. कण्डू । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्' ( ३।४।८) यक्प्र०य । कण्डूयनम् । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५|३|११४) क्विप्प्र० । 'अतः ' ( ४ | ३ |८२) अलोपः । अनेन ।
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका । [लोलूः] ‘लूग्श् छेदने’ (१५१९) लू । भृशं पुनः पुनर्वा लुनाति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वरा० ' ( ३।४।९) य० । 'सन्यश्च' (४।१।३) द्विः । 'ह्रस्वः' ( ४|१|३९ ) ह्रस्वः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४/१/४८) गु० ओ । लोलूयते क्विप् । 'अतः ' ( ४ | ३ |८२) अलुक् । अनेन यलुक् ।
३५२
[बोभूः] ‘भू सत्तायाम्’ (१) भू । भृशं पुनः पुनर्वा भवति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्० ' ( ३।४।९) य० । 'सन्-यङश्च ' (४।१।३) द्विः । ‘ह्रस्वः' (४।११३९) ह्रस्वः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वौ' (४।१।४२) भ० ब० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । बोभूयते क्विप् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलुक् । अनेन यलुक् ।
[लून्युः] ‘लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लूयते स्म । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्रत । ॠ ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४।२।६८) त० न० । लूनमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । 'क्यनि' (४।३।११२) अ० → ई० । लूनीयतीति क्विप् । 'अतः ' (४।३।८२) अलुक् । अनेन यलुक् । पञ्चमी इसि । 'योऽनेकस्वरस्य ' (२।१।५६) यत्वम् । 'खि-ति- खी-तीय उर्' (१।४।३६ ) इसि० उ० ।
[पून्युः ] 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू । पूयते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० त । ॠ ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः ' (४।२।६८) त० न० । पूनमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' ( ३।४।२३) क्यन्प्र०य । 'क्यनि' (४।३।११२) अ० → ई० । पूनीयतीति क्विप् । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलुक् । अनेन यलुक् । पञ्चमी इसि । 'खि-ति-खी-तीय उर्' (१।४।३६ ) इसि० उ० । 'योऽनेक०' (२।१।५६ ) यत्वम् ।
[सुतेः] 'तेवृङ् देवने' (८१६) तेव्, सुपूर्व० । सुतेवते । 'मन् वन्- क्वनिप् -विच् क्वचित्' (५।१।१४७) विच्प्र० । अनेन वलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विच्लुक् ।
[सुदेः] तेवृङ् (८१६) - ‘देवृङ् देवने' (८१७) देवू, सुपूर्व० । सुदेवते । 'मन्-वन्- क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) विप्र० । अनेन लुक् । 'अप्रयोगीत्' (१११।३७) विच्लुक् ।
[क्नूय्यते] क्नूय् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य ।
[सेव्यते] पेवृङ् (८१८) - 'सेवृङ् सेवने' (८१९ ) सेव् । वर्त्त ० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य ।
[ क्नूयिता ] क्नूय् । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२ ) इट् ।
[देविता] दिव् । श्वस्तनी ता । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४१३२) इट् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । [ब्रश्चकः ] 'ओवस्चौत् छेदने ' (१३४१) वस्च् । वृश्चतीति । 'णक-तृचौ' (५।१।४८ ) णकप्र० अक छ । कृतः कीर्त्तिः || ४|४|१२२।।
[कृतः ] कृत् षष्ठी स् ।
[कीर्त्तिः ] कीर्त्ति प्रथमा सि ।
[कीर्त्तयति] 'कृतण् संशब्दने' (१६४९ ) कृत् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । अनेन कीर्त्त० | वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१ ) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[कीर्त्तयतः ] कृत् । · चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । अनेन कीर्त्त० । वर्त्त० तस् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
[कीर्त्तयन्ति ] कृत् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । अनेन कीर्त्त० । वर्त्त० अन्ति । 'नामिनो गुणोऽक्डिति'
(४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[कीर्त्तिः] कृत् । कीर्त्तनः कीर्त्तिः । 'स्त्रियां क्तिः' (५/३/९१) क्तिप्र० ति । अनेन " कीर्त्त०" आदेशः । 'धुटो धुटि स्वे वा' (१ । ३ । ४८) तलोपः ।
=
[अचीकृतत्] कृत् । ‘चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । अद्यतनी दि त् । 'णि श्रि-दु-सु-कमः कर्त्तरि ङः’ ( ३।४।५८) डप्र० । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) ह्रस्वः । द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋ० अ० । 'क डञ्श्च-ञ्' (४।१।४६) क० च० । 'असमानलोपे० ' ( ४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । ‘णेरनिटि’ (४।३।८३) णिच्लुक् । 'अड् धातोरादि० ' ( ४/४/२९) अट् । अत्र ॠकारश्रवणार्थः ।
इकारान्तनिर्देशो मङ्गलार्थः । । छ ||
३५३
इति श्रीसिद्धमव्याकरणे बृहद्वृत्तिरवचूरिकाया आख्यातस्य षष्ठः पादः समाप्तः ॥ छ।
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंस:
अकखीत्
अकगि
अकगीत्
अकणीत्
अकरिष्यत्
अकरोत्
अकर्तिष्यत्
अकर्तीत्
अकत्स्र्यत्
अकृषाताम्
अकोषीत्
अक्तः
अक्तवान्
अक्त्वा
अक्नसि
अनासि
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
अकल्पयत्
अकागि
अकाणीत्
अकामि
अकारि
४।३१५१
अकार्षीः
४।३।६५
अकार्षीत् ४।३।४४,४१३ १६५४३१७१
अकार्षुः
अकुरुत
अकुरुताम्
अक्रामत्
अक्रीणन्
अक्रीणाम्
अक्वणीत्
अक्वाणीत्
अक्षञ्जि
अक्षणिष्ट
४ १४ १३२
४।३।४९
४।२।२५
४।२।२५, ४।३।४९
४।३।४७
४।४।२९, ४।४।४९
४ |४ |२९
४ । २८९
अकृत ४।३।३६, ४।३।७०, ४।४।३७
अकृथाः
४ | ३ |७०
अकृषत
४ | ३ |७०
४ | ३१७०
४।३।४५
४ |४ |६२
४ |४ |६२
४।४।४४
४।२।२५
४।२।२५
४ । २ । १०९
४ १२ १९६
४।२।१६
४ १३ १४७
४।३।४७
४ २ २४
४ | ३ |६८
४ | ३ | ४७
४।२।२६, ४।३।५५
४ १२ १२
४१२१८९
अक्षणिष्ठः
अक्षणीत्
अक्षत
अक्षथा:
४।४।५०
४।४१५०
४|४|५० अगमत्
४।४।५५
४।२।२५
४ | ३ |६८
४।३।४९
४ | ३ |६८
४ | ३ |६८
४ १४ १३८
४।२।२४
४ १३ १४८
४।२१८६
४/४/५१
४।२।४४
अगमिष्यत्
४/४/५१
अगवीत् ४ १३ १४४, ४ | ३ | ४७, ४ १४ १५६
अगाताम्
अगात्
अगायि भवता
अगावीत्
अक्षरम्
अक्षाञ्जि
अक्षात्
अि
अगस्यत
अग्लुचत्
अघटि
अघणिष्ट
अघर्णिष्य
अघसताम्
अपसत्
अघसन्
अघाटि
अघानि
४|४|२३
अचमि
४ ३ ६६, ४४ २३ अचर्तिष्यत्
अर्तीत्
४ |४ |२३ ४।३।४७, ४।४।५६
अचत्स्र्यत्
अचहि
आगुः अग्निचित्
४।२।१२, ४।४।२३ ४ । ४ ।११३
अग्रहीढ्वम्
४ |४ |३४
अग्रहीत् ४।३।४९, ४ । ३ । ७१, ४ ४ ३४
अग्रहीध्वम्
४ । ४ । ३४ ४|४|३४
अग्रहीष्यत्
अग्राहिषाताम्
४ । ४ । ३४
अग्रेगावा
४।२।६५
अग्रेगः
४।२१५८
अग्लासिषुः
अग्लासिष्टाम्
अग्लासीत्
४ १४ १८६
४ १४ १८६
४ । ४ । ८६
४ ।२।४५
४।२।२४
४ | ३ |६८
४ | ३ |६८ ४|४|१७
४।२।४४, ४।४।१७
४|४|१७
४।२।२४
४ | ३ | १०१ ४।४।२२
अधृत
अघृया:
अनात्
अघ्रासीत्
अङ्क्ता
अचकलत्
अचकाणत्
अचकात् त्वम्
अचकाद्भवान्
अचकासुः
अचकास्त्वम्
अचक्षणीत्
अचीत्
अचायि
अचालीत्
अचाहि (२)
अचिकीर्तत्
अचिकीर्षीत्
अचिन्वत
अचीकणत् अचीकर
अचीकृतत्
अचेचायीत्
अचेष्ट
अचैषीत्
अच्छदौत्
अच्छात् अच्छासीत् अच्छिनत् त्वम् अच्छिनस्त्वम्
अच्योष्ट
अच्योष्ठाः
४ | ३ |६८
४ ३ ६८
४ | ३ |६७
४ | ३ १६७
४ १४ १८४
४३१५१
४।२।३६
४।३।७९
४ | ३ ॥७८
४ १२ ।९३
४ | ३ |७९
४ | ३ | ४९
४।३।५५
४/४/५०
४/४/५०
४/४/५०
४ ।२ ३१
४।३।४९
४।३।५१
४ | ३ |४८
४ २ ३१
४।२।३७
४।३।४४
४२११४
४।२।३६
४।२।३५, ४।२।३७
४।२।३७, ४४ । १२२
४ | ३ |४४
४ | ३ | ३५
४ | ३ | ४४
४/४/५०
४ | ३ |६७
४ | ३ |६७
४ | ३ |७९
४ | ३ |७९
४।३।४४, ४।३।७०
४ | ३ |७०
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३५५
अछर्तिष्यत् अछय॑त् अजः अजक्षः अजक्षत् अजक्षीः अजक्षीत् अजक्षुः अजनि अजरताम् अजरत् अजरि अजर्घत्वम् अजर्घास्त्वम् अजर्जागरीत् अजहलत् अजहाम् अजा अजागः अजागरीत् अजागरुः अजागारि अजाघ्रपत् अजानि अजारि अजाहसीत् अजाहासीत् अजिघ्रपत् अजिघ्रिपत् अजिजीवत् अजिहेठत् अजीजिवत् अजीहिठत् अजुहवुः अजुहवुः अजुहावत् अजूगुनत् अजूहवत् अजेजीव
४।४।५० अज्ञपि
४।२।३० अतिसुदुर्लम्भम् ४।४।५० अज्ञापि
४।२।३० अतिसुलभम् ४।४।२ अज्वलि
४।२।३२ अतिसुलम्भः ४।४।९० 'अज्वालि
४।२।३२ अतिसुलम्भम् ४।४।९० अज्वालीत्
४।३।४८ अतीट ४।४।८९ अञ्चिता गुरवः ४।२।४६, ४।४।४४ अतृणहम् ४।४।८९ अञ्चित्वा
४।४।४४ अतृणेट ४।२।९३ अजिजिषति
४।४।४८ अतृत ४।२।२५, ४।३।५४ अञ्जिता
४।४।८४ अतृथाः ४।३७ अजित्वा
४।३।२३ अत्तव्यम् ४।३१७ अटिटिषति
४।४।३२ अत्ता ४।२।२५ अडुढौकत्
४।२।३५ अत्तु ४।३।७९ अतक्षीत्
४।३।४५ अत्तुम् ४।३।७९ अतत
४।३।६८ अत्यरराजत् ४।३।४९ अततक्षत्
४।३।८३ अत्वक्षीत् ४।३१५१ अततादत्
४।२।३५ अत्वाक्षीत् ४।२।९६ अतथाः
४।३।६८ अत्सारीत् ४।४।२ अतनिष्ट
४।३।६८ अत्सि ४।३१७८ अतनिष्ट यूयम्
४।३।६८ अदक्षि ४।३।४९ अतनिष्ठाः
४।३।६८ अददः ४।२।९३, ४।३।३ अतमि
४।३।५५ अददर्शत् ४।३।५२ अतरिष्ट
४।३।३६ अददुः ४।२।३८ अतर्णिष्ट
४।३।६८ अदधत् ४।२।२५ अतर्णिष्ठाः
४।३।६८ अदधुः ४।२।२५ अतय॑त्
४।४।५० अदनम् ४।३।४९ अतर्दिष्यत्
४।४।५० अदमि ४।३।४९ अतीत्
४।४।५० अदरिद्राम् ४।२।३८ अताक्षीत्
४।३।४५ अदरिद्रायि ४।२।३८ अताप्सीत्
४।३।४५ अदरिद्रासिषुः ४।२।३६ अतारि
४३५१ अदरिद्रासिष्टाम् ४।२।३६ अतारीत् ४॥३॥४४, ४।४।३६ अदरिद्रासीत् ४।२।३६ अतास्थपत्
४।२।३९ अदरिद्रि ४।२।३६ अतिदुर्लभम्
४।४।१०८ अदरिद्रिषुः ४१२।९३, ४।३।३ ___ अतिदुर्लम्भः
४।४।१०८ अदरिद्रिष्टाम् ४।३।१५, ४।४।११३ अतिदुर्लम्भम्
४।४।१०८ अदरिद्रीत् ४।२।३६ अतिशयानः
४।३।१०४ अदरिद्रुः ४।२।३५ अतिष्ठिपताम्
४।२।३९ अदर्शताम् ४।२।३६ अतिष्ठिपत्
४।२।३९ अदर्शत् ४।४।१२१ अतिष्ठिपन्
४।२।३९ अदाक्षि
४।४।१०८ ४।४।१०८ ४।४।१०८ ४।४।१०८ ४।३।३६ ४।३१६२ ४।३।६२ ४।३।६८ ४।३।६८ ४।४।१६ ४।४।५६ ४।२८३ ४।४।५६ ४।२।३५ ४।३।४५ ४।३।४५ ४।३।४८ ४।४।९० ४।२।२४ ४।४।१७ ४।२।३७ ४।२।९३ ४।३।९४ ४।२।९१
४।४।१६ ४।२।२६, ४।३।५५
४।३७७ ४।३७६ ४।४।८६
४।४।८६ ४।३७६, ४।४।८६
४।३७६ ४।४।८६
४।४।८६ ४१३७६, ४।४।८६
४।२।९३ ४।३७ ४।३७ ४।२।२४
Jain Education Intemational
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
अदात् ४।३।६५,४।३।६६ अधिक्षामहि
४।३।७४ अधुक्षामहि
४।३।७४ अदामि ४।२।२६ अधिक्षावहि ४।३।७४ अधुक्षावहि
४।३१७४ अदायि ४।३।५३ अधिक्षि ४।३।७५ अधुक्षि
४।३७५ अदासीत् केदारं भोजनं वा ४।३।६६ अधिगमयतः प्रियम् ४।४।२४ अधुग्ध्वम्
४।३।७४ अदिग्ध ४।३।७४ अधिगमयति प्रियम् ४।४।२४ अधोष्ट
४।४।८५ अदिग्धाः ४।३।७४ अधिगमयन्ति प्रियम् ४।४।२४ अध्यगाताम्
४।४।२३ अदित धनम् ४।३।४१ अधिग्ध्वम्
४।३/७४ अध्यगात् ४।३।६६, ४।४।२३ अदित पुत्रम् ४।३।४१ अधिजगाते
४।४।२६ अध्यगायि भवता ४।४।२३ अदिदीपत् ४।२।३६ अधिजगिरे ४।४।२६ अध्यगीषत
४।४।२८ अदिवहि ४।३।७४ अधिजगिषे ४।४।२६ अध्यगीषाताम्
४।४।२८ अदीदपत् ४।२।२१, ४।२।३५ अधिजगे
४।४।२६ अध्यगीष्ट ४।४।२८, ४.४५६ अदीदिपत् ४।२।३६ अधिजिगमिषति मातुः ४।४।५१ अध्यगीष्यत
४।४।२८ अदीदृशत् ४।२।३७ अधिजिगमिषितव्यम् ४।४।५१ अध्यगीष्यन्त
४।४।२८ अदुः ४।२।९२, ४।३।९४ अधिजिगमिषिता शास्त्रस्य ४।४।५१ अध्यगीष्यताम्
४।४।२८ अदुग्ध ४।३।७४ अधिजिगमिषुः ४।४।५१ अध्यगुः
४।४।२३ अदुग्धाः ४।३।७४ अधिजिगांसते ४।४।२७, ४।४।५१ अध्यजीगपत्
४।४।२७ अदुदूषत्
४।२।४० अधिजिगांसते विद्याम् ४।४।२५ अध्यापयति ४।२।१०, ४।२।२१, अदुद्रुवत् ४।३१ अधिजिगांसमनः ४।४।५१
४।४।२७ अदुवहि ४।३।७४ अधिजिगांसिष्यते ४।४।५१ अध्यापिपत्
४।४।२७ अदूधुनत् ४।२।१८ अधिजिगांसिष्यमाण: ४।४।५१ अध्यापिपयिषति
४।४।२७ ४।३।४५, ४।३।४७ अधिजिगांस्यते
४।४।५१ अध्याप्य गतः
४।३।८७ अद्धि ४।२।८३ अधिजिगांस्यते याता ४।४।५१ अध्यायन्
४।४।३० अद्यात् ४।२।१२२, ४।४।१६ अधिजिगापयिषति
४।४।२७ अध्यासीन:
४।४।११५ अद्राक्षीत् ४१३१३५, ४।४।१११ अधित भारम्
४।३।४१ अध्ययत
४।४।३० ४।२।९१ अधियन्ति ४।३।१६ अध्ययन
४।४।३० अद्विषुः ४।२।९१ अधियन्तु ४।३।१६ अध्यैषत
४।४।२८ अविष्ट ४।४।८५ अधिष लां स्तनौ वत्सेन ४।३।६७ अध्येषाताम्
४।४।२८ अधाक्षीत् ४।३।४७, ४।३।४९ अधीत
४।३।२० अध्यष्ट
४।४।२८ अधात् ४।३।६६, ४।३।६७ अधीर्यान्त
४।३।१६ अध्यष्यत
४।४।२८ अधायि ४।३१५३ अधीयन्तु ४।३।१६ अध्येष्यन्त
४।४।२८ अधाविषुः ४।४।८५ अधीयन सिद्धान्तम् ४।३।२० अध्यष्येताम्
४।४।२८ अधाविष्टाम ४।४।८५ अधीयानः ४।३।२० अध्वरिषाताम्
४।४:३७ अधावीत ४।४।८५ अधुः ४।२।९२ अध्याषीत
४।४।३७ अधासीत् ४।३।४१ अधुक्षत ४।३।७४, ४।३।७५ अध्वृषातान
४४।३७ अधिक्षत ४।३।७४, ४।३७५ अधुक्षथाः
४।३।७४ अनासषुः
४१४८६ अधिक्षथा. ४।३।७४ अधुक्षध्वम् ४।३।७४ अनंसिष्टाम्
४।४८६ अधिक्षध्वम . : ४१३१७४ अधुक्षन्त
४।३।७५ अनंसीत् अधिक्षाताम ४१३१७५ अधुक्षाताम्
४।३।७५ अनंस्त दण्डः स्वयमेव ४४१८६ अधिक्षाथाम् ४१३१७५ अधुक्षाथाम् ४।३१७५ अनतिष्यत्
४।४।५०
अदेवीत्
अद्विषन्
Jain Education Intemational
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३५७
अनीत् ४।३।४५, ४।४।५० अपप्तन्
४।३।१०३ अबिभा .
४।३७८ अनय॑त् ४।४।५० अपमाय
४।३।८८ अबिभयुः ४।२।९३, ४।३।३ अनर्तृतम् ४।३।१४ अपमित्य ४।३।८८ अबिभरुः
४।३।३ अनशताम् ४।३।१०२ अपमृपितं वाक्यमाह ४।३।२८ अबिभस्त्वम्
४।३७९ अनशत् ४।३।१०२ अपस्किरते कुक्कुटो भक्ष्यार्थी ४।४।९५ अबिभ्रजत्
४।२।३ अनशन् ४।३।१०२ अपस्किरते वृषभो हृष्टा ४।४।९५ अबिभ्रसत्
४।२३६ अनशम् ४।३।१०२ अपस्किरते श्वाश्रयार्थी ४।४।९५ अबीभणत्
४।२।३६ अनामि ४।३।५५ अपस्खदमपस्खदम् ४।२।२७ अबीभषत्
४।२।३६ अनायि ४।३।५१ अपस्खदयति ४।२।२७ अबीभसत्
४।२।३६ अनुदत्तम् (२) ४।४।८ अपस्खादमपस्खादम् ४।२।२७ अबुद्ध
४।३।३५ अनुशिष्टिः ४।४।११८ अपस्निहितिः ४।४।३३ अबेभिदम्
४।३।१४ अनुशिष्य ४।४।११८ अपाक्षीत् ४।३।४५ अबोभवम्
४।३।६४ अनूचिवान् ४।४।८२ अपाचि ४।३५० अबोभवुः
४।२।९३ अनूत्तम् ४।४८ अपाठि
४।३।५५ अबोभोत् ४।३।१२, ४।३।६६ अनेनायीत् ४।३।४४ अपात् ४।३।६६ अब्रवम्
४।३।६३ अनेनिजम् ४।३।१४ अपासत पयांसि चैत्रेण ४।३।६६ अब्रवीत्
४।३।६३, ४।४।१ अनेनिजुः ४।२।९३, ४।३।३ अपासीत् वनं वा वस्त्रं वा ४।३।६६ अभजि
४।२।४८ अनेशताम् ४।३।१०२ अपास्खदि ४।२।२७ अभणिषम्
४३/७१ ४।३।१०२ अपास्खादि ४।२।२७ अभविष्यत्
४।४।१ ४।३।१०२ अपास्थत ४।३।१०३ अभाङ्क्षीत्
४।३।४५ अनेशम् ४।३।१०२ अपिपठिषीत् ४।३।४७ अभाजि
४।२।४८ अनैषीत् ४।३।४४ अपिपीडत् ४।२।३६ अभाीत्
४।४।६ अन्दोलितिः ४।४।३३ अपिप्रिणत्
४।२।१८ अभित्त
४।३।३५, ४१३७० अन्नं साधयति सार्मिकेभ्यो दातुम्४।२।११ अपीपचत्
४।२।३५ अभित्थाः
४॥३७० अन्नं सेधयति ४।२।११ अपीपटत् ४३५१ अभित्सत
४।३।७० अन्नम् ४।४।१६ अपीपयत् ४।२।२० अभित्साताम्
४।३७० अन्वलुलोमत् ४।२।३५ अपीपलत् ४।२।१७ अभिनत् त्वम्
४३७९ अन्वशात् ४।३।७८ अपीपिडत् ४।२।३६ अभिनस्त्वम्
४३७९ अन्वशात् त्वम् ४।३१७९ अपुर ४।२।९२ अभिनोऽत्र
४३७९ अन्वशास्त्वम् ४।३।७९ अपुनत ४।२।९६ अभूः
४।३।१२ अन्वियात् ४।३।१०७ अपूर्ट ४।३।३६ अभूताम्
४।३।१२ अपगारमपगारम् ४।२५ अप्लोष्ट
४।३।४४ अभूत् ४।२।४३, ४।३।१२, ४।३।६५, अपगोरमपगोरम ४।२५ अबधि
४।३।५४
४।३।६६, ४।४।१, ४।४।२९ अपचायित: ४।४।७७ अबभाणत् ४।२।३६ अभूवन्
४।२।४३ अपचितः ४।४।७७ अबभाषत् ४।२।३६ अभूवम्
४।२।४३ अपचितिः ४।२।६६ अबभासत् ४।२।३६ अभैत्तम्
४।३७० अपच्छायात् ४।३।९५ अबभ्राजत् ४।२।३६ अभेत्ताम्
४।३७० अपप्तताम् ४।३।१०३ अबभ्रासत्
४।२।३६ अभैत्सीत् ४।३।४५,४।३।७८ अपप्तत् ४।३।१०३ अबभ्रीत् ४।३।४८ अभ्यमितः
४।४।७५
अनेशत् अनेशन्
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
अभ्यमितवान्
अभ्यर्ण
अभ्यर्णा सरि अभ्यपणे शेते
अर्ध्यादितो वृषलः शीतेन
अभ्यान्तः
अभ्यान्तवान् अभ्यूह्योऽयमर्थः
भ्रात्
अमस्त
अमंस्थाः
अम:
अमकः
अमत
अमथा:
अमनिष्ट
अमनिष्ठा:
अममातत्
अममात्
अममालत्
अमवीत्
अमङ्क्षत्
अमास्त धान्यं चैत्र:
अभिमत
अमिमीत
अमिमीलत्
अमीमिलत्
अमृत्
अमोमुदम्
अयंसिषुः
अर्थसिष्टाम्
अयंसीत्
अयमि
अययाचत्
अयष्ट
अयात्
अयानि
अयान्
अयामि
४१४।७५
४ । ४ ।६४
४।४ ॥६४
४ ४ ६४
४ ४ ६४
४।४।७५
४।४।७५
४ | ३ | १०६ अयौत्
४।४१६
४ | ३ |७०
४ | ३ |७०
४ | ३ |५५
४1३1५५
४ | ३ |६८
४ | ३ |६८
४ | ३ |६८
४ | ३ |६८
अयाचि
अयावीत्
अयासिषुः
अयासिष्टाम्
अयासीत्
४ । २ । ९७ ४।२।३६
४ ।२।३६
४।२।३७
४ | ३ |१४
४ १४ १८६
४।४।८६
४।४।८६
४।२।२९
४।२।३५
४ | ३ | ३५
४१३ १७८
४ | ३ |१५
४ । २ । ९१
४।२।२९, ४३१५५
अयुः
अयौः
अरंस्त दण्डः स्वयमेव
अरक्षीत्
अरगीत्
अरनि
अरमि
अरान्
४।२।३५ ४।२।३७ अरामि
४ ।२।३५
४।३।४९
४ । ४ । ११०
४।४।८६
४ १२ १९६
अररक्षत्
अरराणत्
अराङ्क्षीत् अराजि
अरारयति
अरार्यते
अरियारयति
अरियियात्
अरिरिषति
अरणत्
अरुः
अरुणत् त्वम्
अरुणस्त्वम् अरुणोऽत्र
अरोद
अरोदत्
अरोदी:
अरोदीत्
अरो:
अरौत्
अरोत्सीत्
अणुमः
अणुवः
अहि
४ | ३ |५१
४।३।४४
४ । ४ । ८६ अर्थान् प्रतीषिषति
४ १४ १८६
अर्थापयति
४।४।८६
अदितः
४।२।९१, ४।३।९४
अदिधिषति
४/३/५९
अर्पयति
४ | ३ |५९
अयति
४।४।८६
४ | ३ | ४७
४ | ३ | ४९
४।२।२५
४।२।२६
श्रीसिद्धटेमचन्दशब्दानुशासने अज्ञानकर्तृका दुण्डिका ।
अतित्वा
अर्थान् गमयन्ति शब्दाः
४१३ १८३
४ ।२।३६
४ | ३ |४५
४।२।२५
४ १२ ११
४।२।२६ ४ ३ ५५
४।२।२१
४ | ३ |१०
४ । २ । २१
अग्र्यिात्
अलम्भि
अलविड्वम्
अलविवम्
अलविष्ट
अविष्यत्
अलान्
अलाभि
अलावि
अलाविष्ट
अलाविष्टम्
अलाविष्टाम्
अलावी:
अलावीत्
अलावीत्
अलिक्षत
अलिक्षथा:
अलिक्षध्वम्
अलिक्षावहि
अलिहि
४ | ३ |१०
४।४।४८
४।२।३६
४।२।९१, ४ । ३ ।९४
४ | ३ |७९
४ | ३ |७९
४।३।७९
४|४|१०
४|४|१० अलीवम्
४।४।८९
अलीलघत्
अलीलवत्
४ १४ १८९ ४।३।५९ अलुः ४।३१५९ अलुनत
४।३।४५, ४।३।७१ अलुलोकत्
४१२१८७
अलुलोटत् ४।२।८७ अलुलोपत्
४१२१८६ अलुलुटत्
अलीढ
अलीढाः
४ | ३ |२४
४।४।२४
४।४।२५
४।२।२१
४ १४ १६३
४।४।४७
४ । २ । २१, ४ | ३ | ३
४ | ३ |१०
४ | ३ |१०
४|४|१०६
४३१७२
४।३।७२
४।४।३२
४|४|३२
४।२।११
४|४|१०६
४।३।५१
४ | ३ |७०
४ | ३ |७१
४ | ३ |७०
४ | ३ |६५
४ | ३ |४४
४ | ३ |६५, ४।३।७१
४।३।७४
४।३।७४
४।३।७४
४।३।७४
४।३।७४
४।३।७४
४ | ३ |७४
४।३।७४
४३/५१
४।२।३५
४।२।११, ४।३।९४
४ । २ । ९६, ४ । २ । ११४
४।२।३५ ४।२।३६
४ । २ । ३६
४।२।३६
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
अलूलुपत् अवक्ष्यत् अवक्ष्यत अवघुषितं वाक्यमाह अवच्छातः अवच्छातवान् अवच्छाययति अवच्छितः अवच्छितवान् अवच्छ्यति अवत अवत्तम् अवत्तवान् अवत्तिः अवत्स्यत् अवथा: अवदत्तम् (२) अवदातं मुखम् अवदाता अवदाय
४।२।३६ अवसासीतवान्
४।४।१५ ४।४।१ अवसासेयात्
४।३।९६ ४।४।१ अवसितः
४।४।११ ४।४।६८ अवसितवान्
४।४।११ ४।४।१२ अवसेयात्
४।३।९६ ४।४।१२ अवस्यति
४।२।१०३ ४।२।२० अवात्त
४।३१७०, ४।३।९२ ४।४।१२ अवात्तम्
४।३७० ४।४।१२ अवात्ताम् (२) ४।३।७०, ४।३।९२ ४।२।१०३ अवात्सीत्
४।३।९२ ४।३।६८ अवादीत्
४।३१४८ ४।४८ अवानि(२)
४।२।२५ ४।४।९ अवामि
४॥३५५ ४१४९ अवायीत्
४।४।५६ ४।३।९२ अवावक्
४।३।७८ ४।३।६८ अवावा
४।२।६५ ४।४।८ अवाव्ययीत्
४।३।४९ ४।४।१० अविदन्
४।२।९२ ४।४।११ अविदुः
४।२।९२ ४।२७ अवीवजत्
४।२।१९ ४।२।१०३ अवीवणत्
४।२३६ ४।४।२२ अवीवदद् वीणां परिवादकेन ४।२।३५ ४।४।२२ अवीवृतत्
४।२।३७ ४।४।२२ अवीवृधत्
४।२३७ ४।२।२५ अवृत
४।४।३६ ४।३।६८ अवेदम्
४।३।१४ ४।३।६८ अवेविषम्
४।३।१४ ४।३।४९ अवोचत ४।३।१०३, ४।४।१ ४।३।३६, ४।४।३६ अवोचताम्
४।३।१०३ ४।४।३६ अवोचत् ४।३।१०३, ४।४।१ ४।४।५५ अवोचन्
४।३।१०३ ४।३।३५ अवोदः
४।२।५४ ४।२।३७ अव्यथि
४।२।२४ ४।२।३७ अव्ययीत्
४।३।४९ ४।२।३६ अव्याथि
४।२।२४ ४।४।४ अव्राजीत्
४।३।४८ ४।४।११ अशंशमि
४।२।२४ ४।२।२० अशंशामि
४।२।२४ ४।४।१५ अशनायति
४।३।११३
अशनीयति ।
४।३।११३ अशमि ४।२।२४, ४।२।२८, ४३५५ अशय॑त्
४।४।५५ अशशासत्
४।२।३५ अशश्राणत्
४।२।३६ अशसीत्
४।३।४९ अशात्
४।३।६७ अशामि
४।२।२४, ४।२।२८ अशाशक्
४।३।७८ अशाशसत्
४॥२॥३५ अशाशसीत्
४।३।४९ अशासीत्
४।३।६७ अशासुः
४।२।९३ अशिता
४|४|४६ अशिशिषते
४।४।४८ अशिश्रणत्
४॥२॥३६ अशिश्रियत्
४।३१ अशिषत्
४।४।११८ अशीशयत्
४।२।२० अशेत
४।३।१०४ अशेरत
४।२।११५ अशेश्वयीत्
४।३१४९ अशेश्वियत्
४।३।१०३ अशोशुवत्
४।३।१०३ अश्रमि
४३१५६ अश्वः
४।३।१०३ अश्वताम्
४।३।१०३ अश्वत्
४।३।१०३ अश्वन
४।३।१०३ अश्वयीत्
४।३।४९ अश्वल्लीत्
४।३।४८ अश्वस:
४।४।९० अश्वसत्
४।४।९० अश्वसीः
४।४।८९ अश्वसीत् ४॥३/४७, ४।४।८९ अश्वस्यति वडवा
४।३।११४ अश्वस्यदः
४।२५३ अश्वासीत्
४।३।४७ अश्वीयति
४।३।११४
अवधति
अवधि अवधिषुः अवधिष्टाम् अवनि अवनिष्ट अवनिष्ठाः अवमीत् अवरिष्ट अवरीष्ट अवय॑त् अवर्धिष्ट अववर्तत् अववर्धत् अववाणत् अवसंचक्ष्या: अवसाता अवसाययति अवसासीत:
Jain Education Intemational
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
अष्टा
असंस्यमीत्
असत
असथा:
असनिष्ट
असनिष्ठाः
असरताम्
असरत्
अससारत्
असस्वामत्
असाङ्क्षीत्
असात्
असात
असाथा:
असाविषुः
असाविष्टम्
असावीत्
असासीत्
असि
असितमनेन
असिसेकत्
असिस्वदत्
असुसूरत्
असृष्ट
असृष्ठाः
असोष्ट
अस्त:
अस्तभत्
अस्तवान्
अस्ताविषुः
अस्ताविष्टाम्
अस्तावीत्
अस्ति
अस्ति
४।४।४६
४
| ३ | ४९
४ | ३ |६८,
४ | ३ |६९
४ | ३ |६८, ४।३।६९
४ | ३ |६८, ४ | ३ |६९
४ | ३ |६८, ४।३।६९
४ | ३ |७
४ | ३ |७
४ ।२।३५
४/२/३५
४ | ३ |४५
४ | ३ |६७
४ | ३ |६९
४ | ३ |६९
अस्थात्
अस्थुः
अस्पाक्षीत :
स्प्राक्षीत् अस्महिना मा भृशमुन्मनी भूः
४/४/८५
४ । ४ । ६२
४ २०४५
४ ४ ६२
अस्मरिषाताम् अस्मार्षीत्
अस्मृषाताम्
अस्यतः
अस्यति
४|४|११२
४|४|११२
४।४।२९
अस्यन्त्स्यत् अस्यपगारं युध्यन्ते
अस्यपगोरं युध्यन्ते
अस्मीत्
अस्यामि
अस्राक्षीत्
अस्वपः
४।४।८५
४|४|८५
४१४१८५
४ | ३ |६७
४ | ३ |६५, ४।३।७३
४ |४ | ६२
४।२१३५
४/२/३५
४।२।३५
४ | ३ | ३५, ४।४।१११ अहार्षुः
४ । ४ । १११
अहिडि
अहीडि
अस्वपत्
अस्वपी:
अस्वपीत्
अस्वरिष्यत्
अहं जघन
अहं जघान अहं पपी
अहं संविव्यय
अहनिष्यत्
अहन्
अहयीत्
४१४१८५
४/४/८५
४|४|८५
४ २९० ४ ३ ६५
४ । ४ । १
४ | ३ |६६ आक्शेयम्
४ ।२ ।९२
आशयात्
आख्यातव्यम्
आख्याता
आख्यायात्
अहृत
आक्रमले सूर्यः
आक्रममाणः
आक्शातव्यम्
आक्शाता
आक्शायात् आक्शास्यति
आक्शास्यते
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशख्यनुशासने अज्ञानकर्तृका दुण्डिका ।
४।४।३७ आख्यास्यति
४।४।३७ आख्यास्यते
४।४१३७
आख्येयम्
४।२।१०
आख्येयात्
४ ।२ ।१११
आख्शाता
४/४/५५
आख्शायात्
४।२१५
आशास्थति
४।२।५ आशास्यते
४ | ३ |४९
आखशोयात्
४ ।२।२९
आगत्य
४ | ३ | ३५ ४ ४ १११
आगम्य
४|४|१०
आगामि
४|४|१०
आगामुकः
४।४।८९
आक्शे
४ । ४ ।८९ आचक्शौ
४ |४ |४९
आचख्ये
आचख्यो
आचख्शे
आचख्शी
आचचक्षे
आचष्टे
४ | ३ |१०१
४ | ३ | १०१
४ | ३ |५८
४ ।२।३ ४।४।४९
४ । ४ । २९
४ | ३ |४९
४।२।१२
४।२।२४
४।२।२४
४ | ३ |३६
आचाक्शायते
आचाख्यायते
आचामः
आचामक:
आचामति
आचाममाचामम्
आचामयति
४।२।१०९
४।२।१०९
आचामि
४।४।४
आजघ्ने
४ ४ ४ ४ ४ ५६ आञ्जिषुः
४ ।४ ।४
४ |४|४
४|४|४
४।४।४
४ । ४ । ४
४।४।४
४ ४ ४ ४ ४ १५६
४।४।४
आञ्जिष्टाम्
आञ्जीत्
आटत्
आत्ि
आटिष्यत्
अतिस्तरिषति
आतिस्तरीषति आतिस्तीर्षति
४।४।४
४ |४ |४
४ |४|४
४ |४ |४
४ |४|४
४ । ४ । ४
४ |४|४
४ |४|४
४ |४|४
४।२१५७, ४१४ ।११३
४/२/५७
४ 1३1५५
४।३१५५
४/४/५
४/४/५
४/४१५
४/४/५
४।४।५
४/४/५
४१४/५
४ |४|४
४ |४|४
४ । ४ । ४
४१३५५
४१३१५५
४।२ ।११०
४।२।२६
४।२।२६
४।२।२६, ४।३।५५
४ १४ १२२ ४|४|८४ ४१४१८४
४ १४ १८४
४ |४ |३१
४ | ३ |८३
४ |४ |३१
४।४।४७
४ । ४ १४७
४४ ॥४७
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
आतेस्तीर्यते आत्थ आद आदः आदतुः आदत् आदिथ आदिदरिषते आदिधरिषते आदिवान् आदीधिता आदीधीत आदीध्यकः आदीध्यते आदीध्यनम् आदुः आधुनः आद्रियते आनर्छतुः आनछु: आनृच्छवान् आपिप्यायिषते आपिप्यासते आपिस्फायिषते आपिस्फासते आपीय आप्ता आप्तुम् आप्नुमः आप्नुवः आप्नुहि आप्याता आप्यायिता आमः आमकः आमनति
४।३।१० आमयति
४।२।२६ आवेविता । ४।२।११८, ४।३।६३ आमि
४।२।२६, ४।३१५५ आवेवीत ४।४।१८ आयस्त कूपाद्रज्जुम् ४।३३९ आवेव्यकः ४।४।९० आयस्त दण्डः स्वयमेव ४।४।८६ आवेव्यते ४।४।१८ आयच्छते
४।२।१०६ आवेव्यनम् ४।४।९० आयन्
४।३।१५, ४।४।३०। आशशासत् ४।४।८० आयुराशास्ते
४।४।१२० आशाद्ध्वम् ४।४।४८ आरतुः
४।३।९ आशाध्वम् ४।४।४८ आरत्
४।२।१०८ आशास्महे ४।४।८२ आरब्धा ४।४।५६, ४।४।१०२ आशास्वहे ४।३।११ आरब्धुम्
४।४।५६ आशिवान् ४।३।११ आरभते
४।४।१०२ आशिशत् ४।३।११ आरम्भकः
४।४।१०२ आशिषः ४।३।११ आरम्भमारम्भम्
४।४।१०२ आशिषौ ४।३।११ आरम्भयति
४।४।१०२ आशिष्यत् ४।४।१८ आरम्भो वर्त्तते
४।४।१०२ ४।२७२ आरिथ
४।४।८० आश्नात् ४।३।११० आरियात्
४।३।१० आश्वसितः ४।३८ आरिवान्
४।४।८२ आश्वसितवान् ४।३।८ आरुः
४।३।९ आश्वस्तः ४।३८ ___ आरेभे
४।४।१०२ आश्वस्तवान् ४।४।३८ आर्छत्
४।४।३१ आसन् ४।४।३८ आर्छिष्यत्
४।४।३१ आसी: ४।४।३८ आर्चीत्
४।४।३१ आसीत् ४।४।३८ आणिष्ट
४।३।६८ आसीन: ४।३।९७ आणिष्ठाः
४।३।६८ आस्कन्तव्यम् ४।४।५६ आर्त
४।३।६८ आस्कन्दितव्यम् ४।४।५६ आर्थाः
४।३।६८ आस्कन्दिषम् ४।२।८७ आर्यशी:
४।४।११९ आस्कान्त्सम् ४।२८७ आलब्धा
४।४।१०४ आस्तरिषत ४।२।८६ आलम्भ्या गौः
४।४।१०४ आस्तरिषाताम् ४।४।३८ आलम्भ्या वडवा ४।४।१०४ आस्तरिषीष्ट ४।४।३८ आलूय
४।४।११३ आस्तरिष्ट ४।३।५५ आवधिषत
४।४।२२ आस्तरीषत ४।३।५५ आवधिषाताम्
४।४।२२ आस्तरीषाताम् ४।२।१०८ आवधिषीयास्ताम्
४।४।२१ आस्तरीष्ट ४।२।१०८ आवधिषीरन्
४।४।२१ आस्ताम् ४।२।२६ आवधिषीष्ट
४।४।२१ आस्तारिषुः ४।२८ आवधिष्ट
४।४।२२ आस्तारिष्टाम्
४।३।११ ४।३।११ ४।३।११ ४।३।११ ४।३।११ ४।२।३५ ४।३।७२ ४।३।७२ ४।४।१२० ४।४।१२० ४।४।८२
४।३१८३ ४।४।१२० ४।४।१२०
४।४।३१ ४।४।१२०
४।४।३१ ४।४।७५ ४।४।७५ ४।४।७५ ४।४।७५ ४।४।३०
४।३।६५ ४।३।६५, ४।४।१
४।४।११५ ४।४।३८ ४।४।३८ ४।४।३८ ४।४।३८ ४।४।३६
४।४।३६ ४।४।३५, ४।४।३६ ४।४।३५, ४।४।३६
४।४।३६
४।४।३६ ४।४।३५, ४।४।३६ ४।२।९०, ४।४।३०
४।४।३५ ४।४।३५
आमनन्
आममामम् आमयः
Jain Education Intemational
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
आस्तारीत्
आस्तीर्यते
आस्तीर्यात् आस्तीर्षत
आस्तीर्षाताम्
आस्तीषष्ट
आस्तीष्ट
आस्थताम्
आस्थत्
आस्थन्
आस्फाता
आस्फायिता
आस्वनितश्चैत्रः
आस्वान्तश्चेत्रः
आस्से
आह
आहतुः
आहथा:
आहथुर
आहनिष्यमाणः
आहसत
आहसाताम्
आहुः
आह्वत्
इच्छति
४ | ३ | १०३
४ | ३ | १०३
४१४ ॥३८
४ १४ १३८
४।४।७५
४।४।७५
४ | ३ |९२, ४।४।३२
४ । २ । ११८
४२१५५, ४३३८४।३।७०
४ । ४ । २२
इयूत्
इयष्ठ
इयाज
इष्ट्वा
ईक्षामास
इतः इदमेषां क्षीणम्
इन्धिता
इयजिथ
ईजतुः
ईजु
इंडिध्यम्
४ १४ १३६
४ | ३ |१०
४ | ३ |१०
४ । ४ । ३६
४ |४ | ३६
४।४।३६
४ । ४ । ३६
४ | ३ |१०३
४ । २ । ११८
४/२/५५ ४ ३ ७०
४ । २ । ११८
४।४।४९
४ | ३ | ३८, ४ । ४ ।२२ ४।३१३८, ४।४।२२
इंडिध्ये
ईडि
ईडिष्
ईयतुः
ईयात्
ईविवान्
ईयुः
ईर्त्सति
ईष्यिता
ईशिध्वम्
ईशिध्ये
ईशिषे
ईशिष्व
ईश्वरः
ईषत्प्रलम्भम्
ईषदुपदानः
ईषदुपलम्भम्
ईषद्विलय:
ईषनिमया
ईह
उच्चकोट
उच्चैरञ्चितलाङ्गुलः
४ २ ११८
४ । ३ । ९४ ४।२।१०६
४।३।१, ४।३।१५, ४।३।२०
४।२।७४
४ | ३ |२१
४।३।२१, ४।४।७८
४२११०८
४।४।७८
४ | ३ |२१
४ | ३ |२९
४ । ४ । १
४ | ३ |२१
४ | ३ | २१ उदकोटि
४ १४ १८७
उच्यात्
उज्जनः
उज्जिहीते
उड्डीन
उहीनवान्
उत्कोट:
उत्कोटक:
उत्कोटयति
उत्तवीति
उत्तिष्ठमानः
उत्तौति
उत्पश्यः
उत्पिब:
उत्फुल्लः
उदकीवति
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
४ १४ १४४
४ । ३ । ९४
४ ।४ ।२
४ | ३ |११३
४ | ३ | ४५
४ |४ |२
४ | ३ | ३९
४ | ३ | ३९
४ | ३ |३९
४|४|११५
४ | ३ |३१
४।४।३३
४ | ३ |१०७
४।२।२५
४।२।१०८
४१३१५७
४।२७० ४ ४ ६१
४।२७०, ४४६१
४ | ३ |१८
४।३।१८, ४।४।५६ ४।३।१८, ४।४।५६
४ | ३ |१८ ४।३।१८ ४ | ३ |१८
४ ।४ ।९३
४।४।५३
४|४|५३
४|४|५३
४|४|५३
४४१५३
४ | ३ |८९
४|४|५३
४|४|५३
४।४।८७
४।४।८७
४ ॥४॥८७
४ | ३ |१५
४ | ३ | १०७
४ ॥४॥८२
४ | ३ |१५
४।४।४७
४१३ १८०
४ १४ १८७
४।४।८७
४१४१८७
४२ १००
४ । ४ । ६१
४ । ४ । ६१
४।३।१७
४ | ३ |६४
४।२।१०८
४ | ३ |६४
४।२।१०८
४।२।१०८
४१२१८०
४ | ३ |११३ ४।३।१७ उदक्तमुदकं कूपात् ४।२।४६, ४२७२,
४।४।८७
उदियात्
४ । ४ । ३२ उद्घाटयति
४|४|१०७
४ १२॥७
४|४|१०७
४ । २ । ९
४।२।८
४ | ३ |४
४१३ ११७ उद्विजितम्
४ । ४ । ४४
उद्विजिष्यते
४ । ४ । १
४।२1१०८
४।३।१७
४ | ३ |१७
उदगुः
उदजः पशूनाम्
उदन्यति
उदवोढाम्
उदाज:
उदायत
उदायसत
उदायसाताम्
उदासीना
उदित्वा
उदिति:
उद्धमः
उद्यमः
उद्विग्नः
उद्विग्नवान् उद्विजितव्यम् उद्विजिता
उद्वेजनम्
उद्वेजयति
उपकिरति पुष्पम्
उपक्रंसीष्ट
उपक्रंस्यते
उपकंस्यमानः
उपक्रन्ता
उपक्रन्तासे
उपक्षीय
उपचिक्रंसते
उपचिसिध्यते
उपच्छत्
उपच्छदः
उपदातव्यम्
उपदाता
उपदातुम्
उपदानम्
४ ।२।३३
४ १२ १३४
४।२॥७
४।२॥७
४ ॥२॥७
४ | ३ |९३
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
उपदाय उपदायो वर्त्तते
उपदिदासते
उपदिदीयाते
उपदिदीयानः
उपदिदीयिवे
उपदिदीविध्वं
उपदिदीयिरे
उपदिदीये
उपदिदीषते
उपदीयते
उपदेदीयते
उपदेदेति
उपदेधितः
उपयसीष्ट कन्याम्
उपरमः
उपरवीति
उपरीति
उपलम्भः
उपलम्भ्यं शीलम्
उपलम्भ्या विद्या भवता
उपवनमुपवनम्
उपवनयति
उपवानमुपवानम्
पशुश्रुवान्
उपशूय
उपसेदिवान्
उपस्कार मदका लुनन्ति उपस्कीर्णं ह ते वृषल भूयात् उपरकीर्य मद्रका लुनन्ति उपस्कृतं जल्पति
उपस्कृतं भुङ्क्ते
उपस्तवीति
उपस्तीति
उपाक्रंस्त
उपाक्रंस्यत
उपातत
उपादास्त उपायंस्त दण्डः स्वयमेव
४।२।७
४।२।७
४१२१६
४ | ३ |९३
४ | ३ |९३
४ | ३ |९३
४ | ३ |९३
४ | ३ १९३
४ | ३ |९३
४।२/६
४।२।७
४ | ३ |९३
४।२।७
४ | ३ |९३
४ | ३ | ४०
उपायंस्त महास्वाणि
उपायत महास्त्राणि
उपावनि
उपावानि
उपासीनः
उपास्थित
उपास्थिषत
उपास्थिषाताम्
४|४|१०५
४ । ४ । १०५
उम्मति
उम्भिता
उल्लाघः
उवयिथ
उवाच
उवाय
उषितः
४।३।५७
४ | ३ |६४
४ । ३ । ६४ उषितवान्
४|४|१०७
उषित्वा
उरश्छदः
उरोविदारं प्रतिचकरे नखे
ऊचतुः
ऊचिवान्
४।२।२५ ऊचुः
४।२।२५
ऊचे
४।२।२५
४।४।८२
४ । ४ । ११३ ऊयुः
ऊतम्
जयतुः
४।४।८२
४ १४ ९३ ४।४।९४
४ । ४ । ९३
४।४ ।९२
४ ।४ ।९२
४ | ३ |६४
४ | ३ |६४
४।४।५३
ऋच्छन्
४|४|५३ ऋणम् ४१२१५८ ऋतः
ऋतम्
४ ॥२॥७ ४।४।८६
ऋतवान्
ऊर्णुतः
कर्णुतवान्
ऊर्णुत्वा
ऊर्णुविता
ऊर्णोनवित्वा
४ | ३ |४०
४ | ३ |४०
४।२।२५
४।२।२५
४|४|११५
४।३।४१, ४३१६६
ऊहते
करते
ऋच्छति
४ | ३ | ४१
४ | ३ | ४१
४ । ४ । ९९
४ | ३ |१
४ । २ । ३४
४ । ४ ।९४
४।२१८०
४।४।७८
४ । ४ । १
४ । ४ । १९
४ । ४ । ४३
४ |४ |४३
४।३।३१, ४।४।४३
४ । ३ । २१
४ । ४ । ८२
४ | ३ | २१
४ । ४ । १
ऋतित्वा
ऋफित्वा
ऋम्फित्वा
एता
एति
एधः
एधि
एधोदकस्योपस्कुरुते
एषितव्यम्
एषिता
एषितुम्
एषिष्यति
एष्टव्यम्
एष्टा
एष्टुम्
ऐक्षत
ऐक्षिष्ट
ऐक्षिष्यत
ऐच्छत्
ऐड्ढ्वम्
ऐणीयत्
ऐधत
ऐधिष्ट
ऐधिष्यत
ऐन्द्रीयत्
ऐयरुः
४|४|१२१
४ । ४ । १९
४ । ४ । १९ ४।४।५७ ऐश्वर्ययत्
४।४।५७ ऐषिष्यत्
४/४/५७ ऐषीत्
४/४/५७
ओम(?)
ओषित्वा
ओषिषिषति
ओह्यते
४।४।५७
४ | ३ |४
४ | ३ | १०६
४ । २ । १०८
औंकारीयत्
४२११०८
औढीयत्
४।२।७६ ओणत्
४।२।५५ णित्
४१२७६
ओणिष्यत्
४।२।५५
औब्जत्
३६३
४।३।२४
૪ રૂાર૪
४ | ३ |२४
४ | ३ |१
४ | ३ |१, ४३ ॥५९
४।२।५४
४ १२ १८४
४ । ४ ।९२
४ |४ |४६
४ |४ |४६
४ |४ |४६
४ |४१४६
४ |४ |४६
४।२।१०६, ४४ ॥४६
४ |४ |४६
४ |४ |३१
४ ।४ ।३१
४ । ४ । ३१
४ |४ |३१
४ १४ १८७
४ । ४ । ३१
४।४।३१
४ ४ ३१
४ |४ | ३१
• ४ १४ १३१
४ | ३ ३ ४ ४ ३०
४ |४ |३१
४ । ४ ।३१
४ |४ |३१
४।२।५४
४ | ३ |२५
४।३।२५
४ | ३ | १०६
४ ४ ३१
४ ४ ३१
४ |४ |३१
४ |४ |३१
४ १४ १३१
४ ।४ १३१
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशन्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
N
NNNNNNNNNovewwwwviews
औब्जिष्यत्
४।४।३१ कल्पितव्यम् औब्जीत्
४।४।३१ कल्प्ता औषधीयत्
४।४।३१ कल्प्तार: औस्रीयत्
४।४।३१ कल्प्तारौ औहत
४।४।३१ कल्प्तासि औहिष्ट
४।४।३१ कल्प्तास्थ: औहिष्यत
४।४।३१ कल्प्तास्थ कगंकगम्
४।२।२५ कल्प्तास्मः कगयति
४।२।२५ कल्प्तास्मि कडकः
४।३।१७ कल्प्तास्वः कण्डुवः
४।४।१२१ कल्प्स्य ति कण्डुवो
४।४।१२१ कवचमुहमानः कण्डूः
४।४।१२१ कषितं स्वर्णम् कण्डूति:
४।४।३३ कष्टं वर्तते कण्डूयिता
४।३८० कष्टानि वनानि कतीह जुह्वानाः
४।३।१५ कष्टोऽग्निः कतीह धावमाना: ४।२।१०७ कागंकागम् कतीह निघ्नानाः
४।२।४४ कामंकामम् कतीहाधियानाः
४।३।१६ काम: कतीहाधीयानाः
४।३।१६ कामयते कतीहामनमानाः
४।२।१०८ कामुकः कथं लावण्य उत्पाद्य० ४।४।१ कार: कथं संक्रामयति
४।२।२६ कारकः कथयति
४।३।८२
कारणा कन्यामुपस्करोति
४।४।९२ कारयति कम्पितिः
४।४।३३ कारयांचकार करिष्यति
४।४।४९ कारयामाहे चैत्रेण करिष्यन्
४।४।४९ कारयिता करिष्यमाणः ४।४।४९, ४।४।११४ कारितः करोति ४२८९, ४।३।१,४।३२ कारितवान् करोमि
४।२।८८ कार्तिः
४।२।१,४३१ कार्यते कर्तिता
४।४।५० किरति कतिष्यति
४।४ १५० कीर्णः कर्त्यति
४।४।५० कीर्णवान् कर्शित्वा
४।३।२४ कीर्णिः की ४।४।५६, ४।४।११२ । कीर्तयतः कष्टुंम्
४।४।५६ कीर्तयति कलिङ्गत्
४।२।५८ कीर्त्तयन्ति
४।४।५५ कीर्तिः
४।४।१२२ ४।४।५५ कुचितमनेन
४।३।२६ ४।४।५५ कुटितव्यम्
४।३।१७ ४।४।५५ कुटिता
४।३।१७ ४।४।५५ कुटितुम्
४।३।१७ ४।४।५५ कुटित्वा
४।३।१७,४।३।२९ ४।४।५५ कुण्डा
४।४।९८ ४।४।५५ कुण्डिता
४।४।९८ ४।४।५५ कुता
४।३।१७ ४।४।५५ कुतुम्
४।३।१७ ४।४।५५ कुरु
४।२।८६, ४।२८९ ४।४।११४ कुरुतः ४।२।८८, ४।२८९, ४।३।२ ४।४।६७ कुरुत
४।२।८९ ४।४।६७ कुरुताम्
४।२।८९ ४।४।६७ कुर्मः
४।२८८ ४।४।६७ कुर्महे
४।२।८८ ४।२।२५ कुर्याताम्
४।२८८ ४।२।२६ कुर्यात् ४।२।८८, ४।२८९ ४।३।५५ कुर्युः
४।२८८ ४।२।२६ कुर्वः
४।२।८८ ४।३।५५ कुर्वन्ति
४।२।८९ ४।३।५१ कुर्वन्
४।२८९ ४।३।८३ कुर्वहे
४।२।८८ ४।३।८३ कुर्वाणः
४।२।८९ ४।२।३५, ४।३।८३ कुविता
४।३।१७ ४।३।८५ कुवितुम्
४।३।१७ ४।३।७३ कुषित्वा
४।३।३१ ४।३।८३ कुषुभिता
४।३८० ४।३।८४ कुषुभ्यति
४।३१८२ ४।३१८४ कृणुमः
४।२।८८ ४।२।६९ कृणुयात्
४।२८८ ४।३८३ कृणुवः
४।२।८८ ४।४।११६ कृणोति
४।२।१०८ ४।२।६८ कृण्वन्
४।२।१०८ ४।२।६८ कृतः
४।२।६९ ४।२।६८ कृतवान्
४।२।६९ ४।४।१२२ कृत्वा
४।३।२९ ४।४।१२२ कृन्तति
४।४।९९ ४।४।१२२ कृशः
४।२८०
कर्ता
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
कृशत्वा
कृषीष्ट
कृषीष्ट
४ १३ ।२४
क्रोष्टा
४ | ३ | ३६ क्रोष्टुम्
४।४।३७
क्लामति
४।२।१९
४।३।२६
४ । ३ । २४
४।२।२५
४।२।२५
चनासंचनासम्
४ । २ । २५
नोपयति ४ । २ । २१, ४ | ३ ३ ४ ४ १२१
क्रमिता
४।४।५४
४।४।५३
४|४|५३
४|४|५३
४ | ३ |९१
४ | ३ |९१
४/४/५६, ४|४|११२
४|४|५६
केशानावापयति
कोचितमनेन
कोथित्वा
क्नसंक्नसम्
कासयति
क्रमितासि
क्रमित्रीयते
क्रमिष्यति
क्रय्यः कम्बलः
क्रय्यो गौः
क्रष्टा
क्रष्टुम्
क्रापयति
क्रामति
ब्रामन्
क्रामेत्
क्राम्यति
क्राम्यन्
क्राम्येत्
क्राम
क्राययति
क्रियते
क्रिया
क्रियात् क्रीणन्ति
क्रीणन्तु
कोणात
क्रीणामः
क्रीणीवः
क्रीणीहि
फ्रेनो धान्यम्
कांदा
क्रोम्
४।२।१०, ४।२।२१
४ । २ । १०९
४२११०९
४।२।१०९
४ । २ । १०९
४ । २ । १०९
४।२।१०९
४ १२ १०९
४।२।२०
४ | ३ |११०
४ | ३ | ११०
४ | ३ |११०
४ ।२ ।९६
४।२।१६
क्लाम्यति
क्लिशितः
क्लिशितवान्
क्लिशित्वा
क्लिष्ट:
क्लिष्टवान्
क्लिष्ट्वा
क्षक्षणम्
४।२।८३, ४।२।८६
क्षत:
क्षतवान्
क्षतिः
क्षत्वा
क्षन्तिः
शय्यं बदना
क्षय्यो व्याधिः
क्षविता
क्षाक्षाञ्जम्
क्षामः
क्षामवान्
क्षाम्यति
क्षितं जाल्मस्य
क्षितं तपस्विनः
क्षितकः तपस्वी
क्षितमनेन
क्षितमस्य
क्षितायुर्जाल्मः
क्षीण:
क्षीणकः तपस्वी
क्षीणमनेन
४ | ३ |२०
क्षीणवान् मैत्रः
४१२१८७ क्षीणायुर्जामा
४ १२१८७
क्षीब:
क्षीरस्यति
४।३।९१ क्षुधितः ४|४|५६
४ । ४ । ५६ क्षुधित्वा
क्षुधितवान्
४|४|५६ क्षुब्ध वल्लवेन
४/४/५६ क्षुब्धः समुद्र:
४२११० क्षेप्ता
४४॥७०
४१४७०
४|४|५६
४/४/५६
४।३।९०
४/४/४५ क्षोत्ता
४१४१५६
४।३।३१, ४।४।४५ क्षोत्तुम्
४|४|५६
४/४/४५
क्षोद्धा
४।४।५६
४ । ४ । ४५
क्षोद्धुम्
४|४|५६
४।४।४५
क्ष्णविता
४१४/५६
४ ।२।२४
४/२/५५
क्ष्मापयति ४।२।२१, ४ | ३ | ३, ४ । ४ । १२१ क्ष्विण्णः ४।३।२७, ४।४।७१ ४।२।५५ क्ष्विण्णवान् ४ | ३ |२७, ४।४।७१ ४/२/५५ खन्यते
४२६२
४/२/५५
४।२१६२
४/२/५९
४।२६०
४ | ३ |९०
४ २ ६०
४ | ३ |९०
४ २ ६०
४।४।५६
४२१६०
४ ।२।२४
४२६२
४।२।७८
खायात्
४२६२
४।२१७८
खिन्दति
४ । ४ ।९९
४।२।१११ ख्यातः
४।२।७१
४।२।७५
४।२।७१
ख्यातवान् गंसीष्ट
४।२।७५
४/४/५१
४।२।७५
गंस्यते ग्रामः
४/४/५१
४।२।७५
गंस्यमानः
४/४/५१
४।२।७४ गच्छति
४।२।१०६
४।२।७५
गणयांचकार
४१३१८५
४ | ३ |८४
४।२।७४ गणिता गण्डयन्तः ४।२।७५ गतः
४।२।७५
४ | ३ |८५
४।२।५५, ४।३।८२
४।२।७४
गतवान्
४/२/५५
४।२।७५
गतिः
४/२/५५
४।२१८०
गत्वा
४/२/५५
४ | ३ | ११५ गदयित्नुः
४ | ३ |८५
४ । ४ । ४३
४।२।१०६, ४/४/५६
४।२।५९
४/४/५६
४।२।११० क्षेप्तुम्
४।४।४५ क्षेयम्
४ |४ |४३
४।३।३१, ४।४।४३
खन्यात्
खातः
खातवान्
खातिः
खात्वा
खायते
३६५
गन्ता
गन्ति:
गन्तुम्
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
गमनम्
गमयति ग्रामम्
गमयतो ग्रामम्
गमयन्ति ग्रामम् गमिष्यति
गम्यते
गवति
गाता
गासीष्ट
गिरति
ਜਾ
गीतवान्
गीत्वा
गीयते
गीर्णः
गीर्णवान्
गीणिः
गुता
गुतुम्
गुधितमनेन
गुधित्वा
फवा
गुम्फति
गुम्फित्वा
गुन
गूनवान्
गूर्ण:
गूर्णवान्
गृहीत्वा
गृह्णाति
गेयात्
गोदायो व्रजति
गोपनम्
गोपालको गाः शादयति
गोपिता
गोप्ता
गोदा
ग्रथित्वा
ग्रन्थित्वा
४ । २ । ४४ ग्रहीतुम्
४ |४ |२४
ग्रहीषीष्ट
४ १४ १२४
ग्रहीष्यति
४।४।२४
ग्रामणि कुलम्
४।४।५१
ग्रामणीः
४१२१४४ ग्राहिता
४।२।१०३ ग्राहिषीष्ट
४।३।९७
ग्लपयति
४ | ३ |९६
ग्लान:
४|४|११६
४।३१९७
४।३।९७
४।३।९७
४ । ३ ।९७
४२१६८
४१२१६८
४।२।६८
४ | ३ |१७
४।३।१७
४।३।२६
४ | ३ |३१
४ | ३ |२४
४ । ४ । ९९
४ | ३ |२४
४।२॥७७
४।२१७७
४ २६९
४।२।६९
४ | ३ |३२
४।३।२०
४ | ३ |९६ ४।३।५३
४ | ३ |४ ४।२।२३
४ । ४ । ३८ ४।३।४, ४।४।३८ ४/२/५३
४ | ३ |२४
४ | ३ |२४
ग्लानवान्
ग्लापयति
ग्लायति
ग्लायात्
ग्लासीष्ट
ग्लेयात्
घटघटम्
घटयति
घत्स्यति
घणति
घस्ता
पस्तुम्
घस्मरः
घाटघाटम्
घातंघातम्
घातः
घातकः
घातयति
घानिषीष्ट
घासः
घुष्टवान्
घुष्टा रज्जुः
घूरावा
घृतं विलापयति
पतं विलाययति
घृतं विलालयति
घृतं विलीनयति
घृतं व्यलीललत्
घृतः
घृतवान्
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
४/२/५३
घृतस्यन्दः जन्ति
४।२।४४, ४ | ३ |२०
घ्राणः
४।२।७६
प्राणवान्
४।२।७६
प्रातः
४१२१७६
प्रातवान्
४।२।७६
प्रायते
४ | ३ १९८
४ ।२।३२
घ्वावा
४।२।६५
४।२।७१, ४।३।९५ चंक्लमत्
४२११०
४।२।७१ चकर्षिय
४।२।३२
४।२।२, ४।३।१
४।३।१५
४।३।९५
४।३।९५
चकासतु
४।२।२४
चकासत्
४ । २ । २४ चकासति कुलानि
४ । ३ ।९२
चकासयति
४ |४ |३४
४|४|३४
४ । ४ । ३४
४ |४ |११३
४|४|११३
४ १४ १३४ ४|४|३४
४ | ३ |२
४|४|१८, ४।४।५६
४ | ३ |१००
४ । ४ । २१
४।४।१७
४ । ४ । ६८
४ । ४ । ६८
४ । २ । ६५
४।२।१६
४।२।१५
४।२।१६
४।२।१५
४ २ १६
४।२।५५
४१२१५५
चकाद्धि
चकाधि
४।४।५६ चक्षुः
४|४|१८
४।२।२४
४ | ३ | १००
४ | ३ | १००
४ | ३ | १००
चकासति
चकासति कुलानि
चक्रतुः
चक्रुः
चरन्नतुः
चख्नुः
चङ्खन्ति चङ्खन्यते
चमः
चमकः
चरितम्
चरीकृण्वत्
चरीकृत्तः
चरीकृत्तवान्
चरीवृत्तः
चरीचृत्तवान्
चर्कर्मि
चर्तिता
सतिष्यति
चत्स्यति
चहचहम्
चहयति
४।४ ॥७८
४ | ३ ॥ ७२
४।३।७२
४।२ ।९४
४२९५
४२१९४
४।२।१४
४२११५
४ | ३ |५०
४१३१८,४१३ १९
४१३८, ४१३ १९
४ । ४ । ४
४ ।२।४४ ४।२।४४
४।२।६०
४ २ ६२
४।३।५५
४।३।५५
४ २६९
४।२।१०८
४ ४ ६१
४ |४ |६१
४ |४ |६१
४ ४ ६१
४ | ३ |६४
४।४१५०
४|४|५०
४/४/५०
४।२।३१
४ ।२।३१
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
चहिष्यते
चाखाय
चापयति
चामः
चाययति
चालयति
चाचाहम् (२)
चाहयति
चाहिष्यते
चिकरिषति (२)
चिकरोति (२)
चिकर्तिषति
चिकाय
चिकित्सति
चिकीर्षति
चिकीर्षिता
चिकीर्षेत
चिकौष्य॑ते॒
चिकीर्ष्यात्
चिकृत्
चिक्रमिषति
चिक्रमिषितुम्
चिक्लृप्सति
चिक्लृप्सितव्यम्
चिक्लृप्सिता
चिक्लृप्सितुम्
चिक्षियतुः
चिक्षियः
चिचय
चिचायिथ
चिचर्तिषति
चिचाय
चिचीषति
चिचृत्सति
चिचेथ
चिच्च्छर्दिषति
चिच्छिद्वान्
चिच्छ्रुत्
४ | ३ | ३३,
४ । ४ । ४८,
४ ।२ ३१
४२६२
४।२।१२
४ | ३ |५५
४।२।१२
४।२।२५
४ । २ । ३१
४ । २ । ३१
४।२।३१
४ । ४ । ४८
४ । ४ । ४८
४|४|५०
४ | ३ |५१
४ । ४ । ६०
४ । ४ । ४७,
। ४ । ११६
४
चिच्यिमहे
चिच्यिवहे
चितः
चितम्
चितवान् चित्तं दूषयति
चिनु
चिनुमः
चिनुवः
चिन्वताम्
चिन्वते
चिन्वन्ति
चीयते
चीयात्
चीर्णः
चीर्णवान्
४ | ३ |८२
४ | ३ |८२
४ | ३ |८२
४ | ३ |८२
४/४/५०
४ १४ १५३
४/४/५३
४/४/५५ चेच्या
४/४/५५
४/४/५५
४/४/५५
४ | ३ |९
४ | ३ |९
४१३१५८
४।४।७८
४।४।५०
४|३१५८
४ | ३ |३३
४।४।५०
४।४।७८
४/४/५०
४४ ॥८२
४|४|५०
चुकुट
चुकोट
चूर्णि
चूर्तिः
चेकीर्यते
चेचीयते
चेच्छिद्यते
चेतनः
चेता
चेषीष्ट
चोरय
च्यवन्ते
च्युतः
च्युतवान्
छत्त्रम्
छदः
छदिः
छद्म
छर्त्स्यति
छर्दिता
छर्दिष्यति
छात्रः
छादयति
छादितः
छ
छिन्नः
छिन्नवान्
४।२।४१ छृणत्ति
४।२।८६
छेत्ता
४।२।११३ छेत्तुम्
४ २ ।११३ छोप्ता
४ |४ |८१
४ । ४ ।८१ ४।२।६९, ४।३।१
४ |४ |११३
४ । २ । ६९, ४।३।१
४।२।११४ छोप्तुम्
४२ ११४
जंगमिता
४ । २ । ११४
जंघन्यते
४ | ३ | १०८
जंजब्धि
४ | ३ |१०८
जक्षति
४ २ ६९
४ २ ६९
४१३१५८
४।३।५८
४।२।६९
४२६९
क्षति कुलानि
जक्षतुः
जक्षतु
जक्षत्
क्षन्ति कुलानि
जक्षित:
जक्षिति
४ | ३ |१०९
४ | ३ | १०८ जक्षिवान्
४ | ३ |८०
४ | ३ |११
४ १३ १८३
४।२।१, ४।३।१, ४ | ३ | ३३
४ | ३ | २० ४।२१८५
४ | ३ |२०
४।२।७१
४।२।७१
४ १२ १३३
४ |२|३४
४।२।३३
जग्मुः
४ । २ । ३३ जग्लिवान्
४/४/५०
जघन्वान
४|४|५०
जयसिय
४/४/५० जघान जघास
४ ।२।३३
जक्षुः
जगत्
जगन्यान्
जगृहिम
गृह
जग्धः
जग्धवान्
जग्धिः
जग्ध्वा
जग्मतुः
जग्मिवान्
३६७
४।२।२५
४४ ७४
४ १२ १८३
४ ।२।६९
४ २ ६९
४।३।४
४।४।५६
४।४।५६
४|४|५६
४।४।५६
४ | ३ |८०
४ । ३ ।९९ ४|४|१००
४।२।१४, ४।२१९६ ४।२।१५ ४।२।४४, ४ । ४ ॥१८
४ १२ १९४
४ २ ९४
४।२ ।९५
४ १४ १८८
४।४१८८
४।२।४४, ४।४।८२
४।२।४४ ४ ४ १८
४|४|११३
४ १४ १८३
४ ४ १३४
४ |४ |३४
४|४|१६
४ |४ |१६
४|४|१६
४ ।४ ।१६
४ ।२।४४
४ |४ |८३
४ ।२।४४
४ ।४ ॥८२
४ १४ १८३
४।४।७८
४ | ३ |१०१
४|४|१८
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
जज्ञे
जघ्नतुः
४।२।४४ जरी(रि)गर्हितुम् जनिवान्
४।४।८३ जरीगृहितव्यम् जप्नुः
४।२।४४ जरीगृहिता जङ्गत:
४।२।५५ जरीगृहितुम् जङ्गन्ति
४।२।१०६ जरीता जङ्घतः
४।२।५५ जरीत्वा जङ्घहि
४।२।८४ जहति जजागर
४।३।५८ जहतु जजागरतुः ४।३।२१, ४।३।६ जहर्थ जजागरिथ
४।४।७९ जहायात् जजागरुः
४।३।६, ४।३।२१ जहाहि जजागृवान्
४।३।६ जहि (२) जज्ञाते
४।२।४४ जहितः जज्ञिरे
४।२।४४ जहित्वा
४।२।४४ जहिथ: जञ्जन्ति ४।२।६०, ४।२।१०४ जहिमः जजन्यते
४।२।६२ जहिवः जटाभिरालापयते
४।२।१६ जहिहि जनंजनम्
४।२।२५ जहीतः (२) जनकः
४।३।५४ जहीथः जनयति
४।२।२५ जहीमः जन्यते
४।२।६२, ४।२।१०४ जहीव: जन्यम्
४।२।६२
जहीहि जपितः
४।४।७५ जह्याताम् जप्तः
४।४।७५ जह्यात्
४।४।१०० जह्युः जम्भंजम्भम्
४।४।१०० जह्रिम जम्भकः
४।४।१०० जह्रिव जम्भयति
४।४।१०० जह्वरतुः जम्भो वर्त्तते
४।४।१०० जह्वरुः जयति
४।३१ जागः जय्यं राज्ञा
४।३।९० जागरंजागरम् जय्यः शत्रुः
४।३।९० जागरका
४।२।२५ जागरयति जरयति
४।२।२५ जागरितः जरिता
४।४।३५ जागरितवान् जरित्वा : ..
४।४।४१ जागरिता जरी(रि)गर्हितव्यम् ४।४।३४ जागरित्वा जरी(रि)गर्हिता
४।४।३४ जागरो वर्त्तते
४।४।३४ जागर्यते
४।३६ ४।४।३४ जागर्यात्
४।३६ ४।४।३४ जागारिष्यते
४।३।५२ ४।४।३४ जागृतः ४।३।२०, ४।३।६, ४।३।२१ ४।४।३५ जागृयात्
४।३६ ४।४।४१ जागृविः
४।३६ ४।२।१०० जागेयात्
४।३।९६ ४।२।१०० जाग्रति ४।२।९४, ४।३।६, ४।३।२१ ४।४।७९ जाग्रति कुलानि
४।२।९५ ४।३।९६ जाग्रतु
४।२।९४ ४।२।१०१ जाग्रत्
४।२।९४, ४।३६ ४।२८४ जाग्रन्ति कुलानि
४।२।९५ ४।२।१०० जाघ्रीत:
४।३।९८ ४।४।१४ जाजायते
४।२१६२ ४।२।१०० जाज्ञाति
४।२।१०४ ४।२।१०० जातः
४।२६० ४।२।१०० जातवान्
४।२।६० ४।२।१०१ जाति:
४।२।६० ४।२।१०० जात्वा
४।२।६० ४।२।१०० जानजानम्
४।२।२५ ४।२।१०० जानन्
४।२।१०४ ४।२।१०० जानाति ४।२।१०४, ४।२।१०५ ४।२।१०१ जानानः
४।२।१०४ ४।२।१०२ जानते
४।२।१०४ ४।२।१०२ जापयति
४।२।१०, ४।२२१ ४।२।१०२ जायते (२) ४।२।६२, ४।२।१०४ ४।४।७९, ४।४।८१ जायमानः
४।२।१०४ ४।४।७९, ४।४।८१ जारंजारम्
४।२।२५ ४।३।९ जाहातः
४।४।१५ ४।३।९ जाहातवान्
४।४।१५ ४।३।६ जाहायते
४३९७ ४।३।५२ जिगमिषति ग्रामम्
४।४।२५ ४।३५२ जिगमिषति ग्रामम्
४।४।५१ ४।३।५२ जिगमिषिता
४।४।५१ ४।३।६, ४।४।५७ जिगमिषितुम्
४।४।५१ ४।३।६, ४१४१५७ जिगमिषित्रीयते
४।४।५१ ४।३।६ जिगमिषुः
४।४।५१ ४।४।५७ जिगरिषति (२)
४।४।४८ ४१३५२ जिगरीति (२)
४|४|४८
जभ्यम्
जरंजरम्
Jain Education Intemational
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
जिगांस्यते ४।४।५१ जुह्वत् ४।२।९४, ४।३।१५ तनु ।
४।२८६ जिगीर्षति ४।४।४८ जेगीयते
४।३।९७ तनुच्छादनम् । ४।२।३४ जिघत्सति ४३१९२, ४।४।१७, ४।४।५६ जेनीतः
४।३।९९ तनुतः
४।२।८७ जिघृक्षति ४।३।३२ जेनीयते
४।३।९९ तनोति
४।३।२, ४।३।५९ जिघ्रति ४।२।१०८ जेनीयते ४।३।९८ तनोमि
४।२।८७ जिघ्रन् ४।२।१०८ जेयम् ४।३।९० तन्तन्यते
४।२।६३ जिजरिषति ४।४।३५ जेहीयते
४।२।१००, ४।२।१०२ तन्तान्तः ४।२।५५, ४।३।२० जिजरीषति ४।४।३५ जेहीयते
४।३।९७ तन्तिः
४।२।५९, ४।४।३३ जिज्ञपयिषति
४।४।४७ जोगूहिता ४।४।३८ तन्यते
४।२।६३ जिनाति ४।३।२० ज्ञपंज्ञपम्
४।२।३० तपस्तपस्विनं सेधयति ४।२।११ जिहासति ४।२।१०० ___ज्ञपयति गुरुम् ४।२।३० तप्ता
४।४।५६ जिहीर्षति ४।४।११६ ज्ञपयति शरान्
४।२।३० तप्तुम्
४।४५६ जीर्ता ४।४।४१ ज्ञप्तः ४।४।७४ तमः
४।३।५५ जीव त्वम् ४।२।११९ ज्ञप्तिः ४।४।३३ तमकः
४।३।५५ जीवतात् त्वम् ४।२।११९ ज्ञापंज्ञापम् ४।२।३० तमित्वा .
४।४।४२ जीवताद् भवान् ४।२।११९ ज्ञापितः ४।४।७४ तमी
४।३।५५ जीवतु भवान् ४।२।११९ ज्ञायते
४।२।१०४ तरति
४।३।१, ४।४।११६ जुगुपिषति ४।४।३८ जीप्सति
४।४।४७ तरिता ४।३।१, ४।४।३५, ४।४।५६ जुगुप्सति ४।४।३८ ज्वलंज्वलम् ४।२।३२ तरिषीष्ट
४।३।३६ जुगुप्सते ४।४।६० ज्वलयति
४।२।३२ तरीता
४।४।३५, ४।४।५६ जुगूहिषन् मत्तगजोऽभ्यधावत् ४।४।५९ ज्वालंज्वालम्
४।२।३२ तर्णोति
४।३।२ जुगोपिषति ४।४।३८ ज्वालयति ४।२।३२ तय॑ति
४।४।५० जुघुक्षति ४।४।५९ डयितः ४।३।२७, ४।४।६१ तदिता
४।४।५० जुहवानि ४।३।१४, ४।३।१५ डयितवान् ४।३।२७, ४।४।६१ तर्दिष्यति
४।४।५० ४।४।७८ डयिता ४।४।५६, ४।४।६१ तर्पिता
४।४।३८ जुहुतः
४।३।१५ डीन: ४।२७०, ४।३।२७, ४।४।६१ तर्ता ४।४।३८, ४।४।५६, ४।४।११२ जुहुतात् त्वम् ४१२८३ डीनवान् ४।२।७०, ४।४।६१ तप्तुम्
४।४।५६ जुहुधि ४।२।८३ डीनवान् ४।३।२७, ४।४।६१ तर्षित्वा
४।३।२४ जुहुवतुः ४।३।१५ डेड्यितः ४।३।२७ तवानि
४।३।६४ जुहुविम ४।४।८१ डेडियतवान् ४।३।२७ तवीति
४।३।६४ जुहुविव ४।४।८१ तक्ष्णुमः ४१२८७ तस्थतुः
४।३।९७ ४।३।१, ४।३।५९ तक्ष्णुवः
४।२८७ तस्थिथ
४।३।९४ ४।२८३ ४।२।५५, ४।३।८२ तस्थिवान्
४।४।८२ जुहोथ ४।४।७८ ततवान् ४।२५५, ४।३।८२ तस्थुः
४।३।९७ जुह्वतः
४।२।९४ तताम ४।३।५५ तस्थौ सः
४।२।१२० जुह्वतम् ४।२।९४ ततिः ४।२५५, ४।२।५९ तान्त्वा
४।४।४२ जुह्वति ४।२।९४, ४।३।१५ तत्र न उपस्कृतम्
४।४।९२ ताम्यति
४।२।१११ जुह्वतु ४।२।९४, ४।३।१५ तत्र नः संस्कृतम्
४।४।९१ तायते
४।२।६३ जुह्वतौ ४।२।९४ तत्वा ४।२५५ तास्थयात्
४॥३१९६
जुहविथ
जुहोति जुहोतु
ततः
Jain Education Interational
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
तितंसति
तितनिषति
तितरिषति
तितरीषति
तितर्दिषति
तितांसति
तितिक्षते
तितीर्षति
तितृत्सति
तिष्ठति
तिष्ठन्
तिष्ठासति
तीर्णः
तीर्णवान्
तीणि:
तीत्वां
तीर्षीष्ट
तुतः
तुतोथ
तुद
तुदति
तुष्टुम
तुष्टुव
तुष्टृषति
तुष्टोच
तूर्णः
तूर्णवान्
तृणकोट:
तृणहानि
तृणेक्षि
तृणेढि
तृणे
तृणेहिम
तृण्ढः
तृतः
तृतवान्
तृम्फति
तृषित्वा
तेरतुः
४।४।४७
४।४।४७
तेरिथ
तेरिम
तेरिव
तेक
४१४३५, ४१४ १४७
४।४।३५, ४।४।४७
४/४/५०
तेष्ठिवत्
४।४।४७
तेष्ठीयते
४|४|६०
तैलस्यन्दा
४।३।३३, ४।४।४७
तोत्ता
४/४/५०
तोत्तुम्
४१२११०८ तोष्टा
४।२।१०८
४ | ३ | ३३
४।२।६८, ४/४/५७
४।२६८, ४/४/५७ त्यक्ता
४१२६८
त्वक्तुम्
४।४।५७
त्रप्ता
४ | ३ |३६
त्रस्त:
४ | ३ |६४
त्रस्तवान्
४ | ३ |६४
त्रस्नुः
४।२।८५
त्राण:
४ | ३ |२०
४।४।८१
४ १४ १८१
४ | ३ | ३३
४ | ३ |५९
तोष्टुम्
तोष्यते
तौति
त्राणखान्
त्रातः (२)
त्रातवान्
त्वक्त्रैः संविव्ययुर्देहान्
त्वको संविब्रङ्गानि
त्वरित:
४।४।७५
४ । ४ । ७५ त्वरितवान्
४।३।१७
त्वेष्टा
४ | ३ |६२
त्वेष्टुम्
४ | ३ |६२
दंष्टा
४ | ३ |६२
४ | ३ |६२
४ | ३ |६२
४ | ३ |६२
४/२/५५
४/२/५५
४ ।४ ।९९
४ | ३ |२४
४ १३१८
दंष्टुम्
दग्धा
दग्धुम्
दत्तः
दत्तवान्
दत्ति:
दत्त्वा
वदति
ददति कुलानि
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
ददती कुले
ददती स्त्री
४|४|३५
४ १४ १८१
४ १४ १८१
४ | ३१८
४।२।११०
४ १३ १९७
४/२/५३
ददर्शिथ
४|४|५६
ददिम
४|४|५६ ददिव
ददिषे
दर्शिवान्
ददृश्वान्
ददौ
दमा
दद्यात्
दद्रष्ठ
दवः
दद्द्वरतु
दद्वरुः
दधती कुले
४|४|५६
४।४।५६
४ | ३ |१०८
४ | ३ |६४
४।४।५६
४।४।५६
४ । ४ । ३८, ४|४|११२
४ |४ | ६१
४ ४ ६१
४ |४ |३२
४।२।७६
४ । २ । ७६
४।२।७६
४।२१७६
४।२।३
४ ।२।३
४।२।९७, ४।४।१०, ४|४|१५
४।४।१०, ४।४।१५
४|४|१०
४|४|१०
४।२ ।९४
४।२।९५
ददतु
ददत्
ददन्ति कुलानि
दरिद्रावन्
दधयति
दधिक्रावा
दधि दत्तम्
दधिस्यति
दधीयति
४/४/७५
४।४।७५
४।४१५६
४|४|५६ दध्या
४|४|५६ दध्यात्
४।४१५६ दध्वंसे
४।४।५६ दध्वः
४|४|५६
दध्मः
दध्वयति
दध्यस्यति
दध्वरतुः
दध्वरुः
दध्वर्थ
दनीध्वस्यते
दन्तः
दन्तच्छदः
दमंदमम्
४।२।१४ ४।२।९५
४।२।१४
४ ।२ ।९४
४ १२ १९४
४।२।१५
४ | ३ |७७
४।४।७८
४ १४ १८१
४ १४ १८१
४ १४ १८१
४ १४ १८३
४ |४ |८३
४।३।५३, ४ | ३ १९४
४।२।९७
४।२१९७
४१४ ॥७८
४।२।१७
४ | ३ |९
४ | ३ |९
४।२।९५
४ | ३ |११
४ २६५
४ १४ १९ ४ | ३ |११४, ४।३।११५ ४ | ३ | १०८ ४।२१९७
४ | ३ |११
४।३।११५
४ | ३ |११
४।२।१७
४ | ३ |२१
४।२।१७
४।३।९
४ | ३ |९
४।४।७९
४।२।४५
४।४।३२
४२३४
४।२।२६
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३७१
दमः ४।३।५५ दविता
४।४।४६ दिदरिद्रासति दमकः ४।३।५५ दशति
४।२।४९ दिदरिद्रासति दमयति ४।२।२६ दशनम्
४।२।५४ दिदरिद्रिषति दमितः ४।४/७४ दशन्ती
४।२०४९ दिदासते दमित्वा ४।४।४२ दस्त:
४।४।७४ दिदिवांसः दमी ४१३५५ दातं बर्हिः
४।४।१० दिदिवासी दरिद्रः(२) ४।३७७ दाता
४।२।१, ४।३।९७ दिदिवान् दरिद्रक: ४।३७७ दादत्
४।२।१०८ दिदीषते दरिद्रणीयम् ४।३१७७ दादितः
४।४।११ दिदृक्षते दरिद्रति ४।२।९४, ४।२।९६, ४।२।९८ दादितवान्
४।४।११ दिदेविषति दरिद्रति कुलानि ४।२।९५ दादितव्यम्
४।३।९४ दिद्युतिषते दरिद्रती कुले ४।२।९४ दादितुम्
४।३।९४ दिद्योतिषते दरिद्रती स्त्री ४।२९४ दादीतः
४।२।९७ दिधीर्षति दरिद्रतु ४।२।९४, ४।२।९६ दादीथः
४।२।१७ दिवाभूता रात्रिः दरिद्रत् ४।२।९४ दादेयात्
४।३।९६ दीदांसते दरिद्रन्ति कुलानि ४।२।९५ दाधितः
४।४।१५ दीन: दरिद्रयति ४।३।७७ दाधितवान्
४।४।१५ दीनवान् दरिद्यते ४।३१७७ दाधित्वा
४।४।१५ दीप्तः दरिद्रष्टः ४।४।१११ दाधीत:
४।४।१५ दीप्तवान् दरिद्रष्टि ४।४।१११ दाधीतवान्
४।४।१५ दीप्तिः दरिद्रांचकृवान् ४३७७, ४।४।८२ दाधेयात्
४३।९६ दीप्रः दरिद्राणम् ४।३७७ दाध्मीतः
४।३।९८ दीयते दरिद्रायकः ४।३।७७ दानम्
४।३।९४ दीर्णम् दरिद्रायको व्रजति
४।३७७ दान्तः ४।२।५५, ४।४।७४ दीव्य दरिद्रायिका वर्तते ४।३७७ दान्त्वा
४।४।४२ दीव्यति दरिद्यात् ४।३७७ दापयति
४।२।२१, ४।३३ दुदुविम दरिद्रित: ४।२।७१, ४।२।९८, ४।४।६२ दामंदामम्
४।२।२६ दुयूषति दरिद्रितवान् ४।२७१, ४।४।६२ दाम्यति
४।२।१११ दुद्रुम दरिद्रिता ४।३।७७ दायः
४।३।५३ दुद्रुव दरिद्रितुम् ४।३७७ दायकः
४।३।५३ दुद्रोथ दरिद्रिथः ४।२।९८ दायिष्यते
४।३।५३ दुर्दत्तम् दरिद्रिथ ४।२।९८ दारयति
४।२।२५ दुर्दरिद्रम् दरिद्रिमः
४।२।९८ दासितः
४।४।७४ दुर्दितम् दरिद्रियात्
४।२।९८ दास्या संप्रयच्छमानः ४।२।१०८ दुर्लभम् दरिद्रिवः ४।२।९८ दितः
४।४।१० दुर्लाभ: दर्दृशत् ४।२।१०८
४।४।१० दूषयति दर्पिता ४।४।३८ दितिः
४।४।११ दुष्प्रमयः दर्ता ४।४।३८, ४।४।११२ दित्वा
४।४।११ दुष्प्रलम्भम् दर्शनम् ४।४।१११ दिदम्भिषति
४।४।४७ दूनः
- ४१२९८ ४।३१७७, ४।४।४७
४।३१७७
४२१६ ४।४।१२१ ४।४।१२१ ४।४।१२१
४२१६
४।४।१११ ४।३।२५, ४।४।४७
४।३।२५ ४।३।२५ ४।४।४८ ४।३।१११
४।४।६० ४।२७,४।२१७०
४।२७० ४।४।६१ ४।४।६१ ४।४।३३ ४।४।३२ ४।३।९७ ४।४।११६ ४।२।८५ ४।३।२० ४|४|४६ ४।४।४७ ४।४।८१ ४।४।८१ ४।४।८१
४।४।९ ४।३१७७
४।४।९ ४।४।१०८ ४।४।१०८ ४।२।४०
४।२८
४।४।१०७ ४।२७०, ४।२७७
दितवान्
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
दूनवान्
दूषयति
दहितम्
दृढो बली स्थूलो वा
दृम्फति
दृषदिषीष्ट
दृषदिष्यते
दृषधिषीष्ट
दृषष्य
दृष्टः
दृहितम्
देग्धा
देग्धुम्
देदिवः
देदीयते
देशा
देधिन्वत्
देधीयते
देध्मीयते
देयात्
देवत्रात
द्रोढा
दोहिता
द्विषो जेघ्नीयिषीष्ट व
४|४|५६
द्वेष्टा
४ । ४ । १२१ द्वेष्टुम्
४ | ३ |९७
धत्तः
४ | ३ |११
धनायति
४।२।१०८
धनीयति दानाय
४ | ३ |९७
धमति
४ | ३ |९८
४ ।३ ।९६
४।२।७६
देवदृग्भ्याम्
४|४|१११
देवित्वा ४।३।२५ ४।३।२९, ४।४।४२
देष्टा
देष्टुम्
दोग्धा
दोग्धि
दोग्धुम्
दोता
दोधावयति
दोषाभूतमहः दोषो वर्तते
दोष्टा
दोष्टुम्
द्युतितमनेन
द्युतित्वा द्यूतं वर्त्तते
द्यूत्वा
द्योतितमनेन
४।२७०, ४।२।७७
४।२।४०
४ |४/६९
४।४।६९
४|४|१९
४ | ३ |८१
४ १३ १८१
४ १३ १८१
४।३।८१, ४।३।८२
४ । ४ । १११
४ ४ ६९
४|४|५६
द्योतित्वा
द्रक्ष्यति
द्रप्ता
द्रष्टव्यम्
द्रष्टा
भ्रष्टुम्
द्रुतः
द्रुतवान्
द्रोग्धा
धमन्
धर्षितः
धविता
धापयति
धामच्छत्
४।४।५६ धाय:
४|४|५६ धायकः ४।४।५६
धायिष्यते
४ | ३ |४ ४/४/५६
४ । ४ । ४६
४।२।१८
४ | ३ |१११
४।२।४०
४|४|५६
४|४|५६
४ | ३ |२६
४।३।२५
.४।२।७२
४ |४ |४२
४ । ३ । २६
धाव
धावति
धावयति
धिनोति
धिन्वन्
धिप्सति
४।३।२५
४ ४ १११
४४१३८, ४|४|११२
४ | ३ |११३
४ | ३ |११३
४।२।१०८
४।२।१०८
४ |४ |६६
४ |४ |३८
४।२।२१
४ ।२।३३
४/३/५३
४।३।५३
४ | ३ |५३
४।२।१०७ ४२११०७
४ । २ । १८
४।२।१०८
४।२।१०८ ४ | ३ | ३४, ४।४।४७ धीतः ४ । ३ । ९७, ४|४|१०, ४|४|१५ धीतवान् ४।३।९७ ४ ४ ११० श्रीतिः
४ ४ १५
धीत्वा
श्रीया स्तनम्
धीनः
धीनवान्
श्रीसिद्धमचन्दशब्दानुशासने अज्ञानकर्तृका दुष्टिका ।
धीप्सति
धीयते
धुनाति
४|४|१११ भूविता
४|४|१११
४|४|१११
४।२।७१
४ । २ । ७१
४।४।३८
४ |४ |३८
४ |४ |३८
४ १३ ।९९
४।४।५६
४ । ४ । ५६
४।२।९७
४|४|१०, ४|४|१५ ४।४।१०, ४।४।१५ ४ | ३ |९७
४ । २ । ७०
४ ॥२॥७०
धुवितुम्
धुवित्वा
धूनः
धूनयति
धूनवान्
धूनिः
धूसर:
धृष्टः
धृष्टवान्
धेयात्
धोता
ध्मायते
ध्यातः
ध्यातवान्
भ्राणः
भ्राणवान्
भ्रातः
भ्रातवान्
ध्वंसिता
ध्वंसित्वा
ध्वनितं तमसा
ध्वरिषीष्ट
ध्वस्तः
ध्वस्तवान्
ध्वस्ति:
ध्वस्यते
ध्वानयति
ध्वान्तं तमः
ध्वृषीष्ट
नंनतः
नंष्टा
नंष्टुम्
नंष्ट्वा
नङ्क्ष्यति
नतः
४।४।४७
४ १३ ।९७
४।२।१०५
४।३।१७
४ | ३ |१७
४ १४ १३८
४ ।२।६८
४।२।१८
४।२१६८
४ १२ १६८
४ |४ |३८
४।३।२७, ४४ /६६
४।३।२७
४ । ३ । ९६
४ |४ |३८
४।३ ।९८
४।२।७१
४।२।७१
४।२।७६
४।२।७६
४।२।७६
४।२१७६
४।२।४५
४।३।२९
४४ ॥७०
४|४|३७
४।२।४५
४।२।४५
४ |४ |३३
४।२।४५
४।२।२५
४१४७०
४ १४ १३७
४।२१५५
४४३८, ४|४|१०९
४|४|१०९
४।३।२३
४|४|१०९
४।२१५५
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३७३
नद्धम्
नन्तिः
नतवान्
४।२५५ निगृहीतिः नतिः
४।२।५५ निगोढा नत्वा
४।२।५५ निगोढुम् नद्धा
४।४।५६ निचाता
४।४।५६ निचायिता नन्ता
४।४।५६ निचिचायिषति
४।२।५९ निचिचात नन्तुम्
४।४।५६ निजगार नन्दति
४।४।९८ निजुगुहतुः नन्द्यते
४।२।४५ निजुगुहुः नमर्यात
४।२।३२ निजगृह नयति
४।३।१ निजेगिल्यते नरोनृत्तः
४।४।६१ निदत्तम् नरीनृत्तवान्
४।४।६१ निदातानि भाजनानि नर्तिता
४।४।५० निद्राणः नतिष्यति
४।४।५० निद्राणवान् नयंति
४।४।५० निधीतः नति ४।३।४, ४।३।१४, ४३६४ निधीयति ननृतीति ४।३।१४, ४।३।६४ निनङ्क्षति नविता ४।४।४६, ४।४।५६ निनय नशिता ४।४।३८, ४।४।१०९ निनयिथ नश्यति
४।३।१०२, ४।४।१०९ निनतिषति नष्ट्वा
४।३।२३ निनाय नह्यते
४।२।४५ निनीषति नाटयति
४।२।२५ निनृत्सति नातिकंस्यति
४।४।३८ निनेज नातिक्रमिष्यति
४।४।३८ निनेथ नानन्द्यते
४।२।४५ निन्दति नानह्यते
४।२१४५ निन्दि(न्द)तः नाम:
४।३।५५ निन्यतुः नामकः
४।३।५५ निन्यिमहे नामयति
४।२।३२ निन्यिवहे निकुचितिः
४।४।३३ निन्युः निक्त्वा
४।३।२३ निपठितिः निगृहनिमूहम्
४।२।४२ निपपरतुः निगूहका
४।२।४२ निपपरुः निगृहति
४।२।४२ निपपुराणः निगृहयति
४।२।४२ निपपृवान् निगृहिता
४।४।३८ निपप्रतुः
४।४।३३ निपरणम्
४।४।११७ ४।४।३८, ४।२।४२ निपारक:
४।४।११७ ४।२।४२ निपुपूर्वान् ४।३८, ४।४।२० ४।४।३८ निमयः
४।२८ ४।४।३८ निमातव्यम्
४।२८ ४।४।३८ निमाता
४।२८ ४।४।३८ निमातुम्
४।२८ ४।३८ निमाय
४।२८ ४।२।४२ निमितः
४।२१८ ४।२।४२ निमेमीयते
४।२८ ४।२।४२ निममेति
४।२८ ४।३।१०९ निरक्रमीत्
४।४।५३ ४।४८ निर्णक्ता
४।४।५६ ४।४।९ निर्णक्तुम्
४।४।५६ ४।२।७१ निर्दत्तम्
४।४।९ ४।२७१ निर्दादत्तः
४।४।१५ ४।४।९ निर्दादत्तवान्
४।४।१५ ४।३।१०८ निर्दितः
४।४।११ ४।४।१०९ निर्दितम्
४।४।९ ४।३।२१, ४।३।५८ निर्दितवान्
४।४।११ ४।३।२१, ४।४।७८ निर्यात:
४।२।७१ ४।४।५० निर्यातवान्
४।२।७१ ४।३।५८ निर्यायात्
४।३।९५ ४।३।३३ निर्वाणः प्रदीपो वातेन ४।२७९ ४।४।५० निर्वाणो मुनिः
४।२७९ ४।३।१४ निर्वातं वातेन
४।२७९ ४।४।७८ निर्वातो वातः
४।२।७९ ४।४।९८ निशातः
४।४।१२, ४।४।१३ ४।४।९८ निशातवान्
४।४।१२ ४।३।२१ निशाता
४।२।१ ४।४।८१ निशामयति रूपम्
४।२।२८ ४।४।८१ निशामयते
४।३।५५ ४।३।२१ निशितः
४।४।१२ ४।४।३३ निशितवान्
४।४।१२ ४।३।८, ४।४।२० निश्यति।
४।२।१०३ ४।३८ निश्वसितम्
४।४।७५ ४।३८ निष्कुषितः
४।४।४० ४।४।२० निष्कुषितवान्
४।४।४० ४।४।२० निष्कृषीष्ट
४।४।३७
Jain Education Intemational
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ।
नीत्तम् नीभ्याम् नीयते
निष्कोषितव्यम् ४।४।३९ न्यगूढाः
४।३।७४ पचेयम् निष्कोषिता ४।४।३९ न्यघुक्षत
४।३।७४ पचेयुः निष्कोषितुम ४।४।३९ न्यघुक्षथाः
४।३।७४ पचेव निष्कोषितृको देशः ४।४।३९ न्यघुक्षध्वम्
४।३।७४ पच्यन्ते निष्कोष्टव्यम् ४।४।३९ न्यधुक्षावहि
४।३।७४ पटायिता निष्कोष्टा ४।४।३९ न्यघूढ्वम्
४॥३१७४ पटिता निष्कोष्टुम्
४।४।३९ न्यधुवीत् ४।३।१७, ४।३।४४ पटीयिता निष्क्रमिता ४।४।५४ न्यध्रुवीत्
४।३।४४ पटूकरोति निष्ठीवनम् ४।२।११२ न्यध्रुषीत्
४।३।४४ पटूभवति निष्ठेवनम्
४।२।११२ न्यनुवीत् ४।३।१७, ४।३।४४ पटूस्यात् निहितः ४।४।९ न्यमासीत्
४।२८ पट्टा ४।४८ न्यमीलीत्
४।३।४८ पठ ४।३१ न्यण्णः
४।४।६३ पतितः ४।२।४५ न्यर्णवान्
४।४।६३ पतितवान् नुत्तः ४।२७६ पक्ता
४।४।३८, ४।४।५६ पत्ता नुत्तवान् ४।२७६ पक्तुम्
४।४।५६ पत्तुम् नुनुविम ४।४।४६ पक्वः
४।२७८ पत्त्रम् नुनूषति ४।४।५९ पक्ववान्
४।२७८ पपक्थ नुन्नः ४।२७६ पक्षकेण उपवाजात
४।२।१९ पपतुः नुन्नवान् ४।२७६ पच
४।२८५ पपाच ४।३।१७, ४।४।५६ पचति
४।३।५० पपिथ ४।३।१७ पचन्ते
४।२।११४ पपिवान् नृचक्षा राक्षसः ४।४।४ पचन्
४।४।११४ पपुः नेक्ता ४।४।५६ पचमानः
४।४।११४ पपौ नेक्तुम् ४।४।५६ पचामः
४।२।११३ पराक्रन्ता नेता ४।३।१, ४।३।२१, ४।३।३३ पचामहे
४।२।११३ परिकरः नेनिजानि ४।३।१४ पचामि
४।२।११३ परिकृशः नेनीयते ४।२।४५ पचाव:
४।२।११३ परिचस्कार नेनेक्ति ४।३।१४ पचावहे
४।२।११३ परिघुनः ४३।११ पचिता
४।४।३८ परिद्रढय्य गतः ४।४।४६ पचेः
४।२।१२२ परिपूर्णः नोत्ता ४।४।५६ पचेत
४।२।१२२ परिममार्जतुः नोत्तुम् ४।४।५६ पचेतम्
४।२।१२२ परिममृजतुः नोनौति ४।३१५९ पचेताम
४।२।१२१ परिमार्जन्ति न्यखोरीत् ४।३।४८ पचेते
४।२।१२१ परिमार्जन्तु न्यगुवीत् ४।३।४४ पचेत्
४।२।१२२ परिमार्जन न्यगुषीत् ४।३।४४ पचेथाम्
४।२।१२१ परिमृजन्ति न्यगुह्वहि ४।३/७४ पचेथे
४।२।१२१ परिमृजन्तु न्यगूढ ४।३७४ पचेम
४।२।१२२ परिमृजन्
४।२।१२३ ४।२।१२३ ४।२।१२२ ४।२।११४
४॥३१८१ ४।४।३८
४।३१८१ ४।३।१०८ ४।३।१०८ ४।३।१०८ ४।४।३८ ४।२।८५ ४।४।६२ ४।४।६२ ४।४।५६ ४।४।५६ ४।४।३२ ४।४।७८ ४।३।९४ ४३५० ४।३।९४ ४।४।८२ ४।३।९४ ४।२।१२० ४।४1५४ ४।४।९१ ४।२८० ४।४।९१ ४।२७२ ४।४।६९ ४।४।११७ ४।३।४३ ४।३।४३ ४।३।४३ ४।३।४३ ४।३।४३ ४।३।४३
नुविता नुवितुम्
नेन्यः
नोता
४।३।४३
४।३।४३
Jain Education Intemational
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचि: ।।
परिवृढः प्रभुः
परिव्रढय्य गतः परिषस्वजे
परिषस्वजे
परिष्करोति कन्याम्
परिष्कारः
परिष्कृतम्
परिष्वङ्क्ता
परिष्वङ्क्तुम्
परिष्वजते
परिसंचया दुर्जनाः
परिस्खदं परिस्खदम्
परिस्वदयति
परिस्खार्दपरिरखादम्
परीतत्
परीता
परीत्तम्
परीत्तवान्
परीत्त्रिमम्
पर्यचिस्करत्
पर्यमार्जन्
पर्यमृजन्
पर्यवीवसत्
पर्यस्खदि
पर्यस्खादि
पवमानः
पक्तिः
पवितवान्
पश्यति
पश्यन्
पाक:
पाक्तिः
पाचयति
पाठ:
पाता
पातुम्
पान्
पापहि
पापाययति
४।४ ॥७०
४।४।७०
४ । ३ । २२
४ । ३ । २२
४|४|११
४।४ ।९१
४ ।४ ।९१
४/४/५६
पित्रीकरोति
४।४।५६
पित्रीभवति
४।२।४५
पित्रीयति
४ । ४ । ४
पित्रीयते
४।२।२७
पित्रीस्यात्
४।२।२७
पित्सति
४२१२७
पिपठिषति
४/२/५८
पिपतिषति
४ । ४ ।९
पिपविषते
४।४।७
पिपासति
४ । ४ ।९ पिपृच्छिषति
४ । ४ ।९
पिबति
४ । ४ । ९१
४ | ३ | ४३
४ | ३ |४३
४।२।३५
४।२।२७
४।२।२७
४ । ४ । ११४
४।३।२७, ४४/४५
४।३।२७, ४।४।४५
४ । २ । १०८
४ । २ । १०८
पापेयात्
पाययति
४।२।३५, ४।३।५०
४ | ३ |५५
४ । ४ । ५६
पारिदृढी कन्या
पारिवृढी कन्या
पालयति
पासीष्ट
पिंशति
पिबन्
पिस्पृक्षति
पीतः
पीतवान्
पीत्वा
पीन:
पीनवान्
पीयते
पुण्यकृत्
पुत्रकाम्यिता
पुत्रीयति
४१३१५०
४ । ४ । ३३ पुनते
पुनाति
पुपूषति
पुपूषते
पुनताम्
४ | ३ | ९६ ४।२।१७, ४।२।२०
४ १४ १६९
४।४।७०
४।२।१७
४ | ३ |९६
४।४ १९९
४ | ३ |१०९
४ | ३ | १०९
४ | ३ | १०९
४
| ३ | १०९
४ | ३ | १०९
४।४/५६
पुरः
४ । २ । १०८
पुरो वातो गाः प्रवापयति ४ । २।८५ पुरो वातो गाः प्रवाययति ४।२।१७ पुरौ
पुष्पाणि शातयति
पूः
पूतः
पूतं धान्यम्
पूतवान्
पूना यवा:
पून्युः
पूरित:
पूर्णः
४ । ४ । ४७
४ । ४ । ६०
४ । ४ । ४७
४।४।४८
४ १३ १३३
४ | ३ | ३२, ४ । ४ ।४८
४।२।१०८
४।२।१०८
पेचिध्वे
४ |४ |११२
पेचिम
४ ३ १९७
पेचिमहे
४ | ३ |९७
पेचिव
४।३।९७
पंचिवह
४।२।७० पेचिवान्
४१२७० पेचिषे
४।३।९७
पेपीयते
४|४|११३
पेयात्
४१३१८०
पेष्टा
४ | ३ | ११२
४ । २ । ९६
पूर्णवान्
पूर्तः
पूर्तवान्
पूर्तः
पूर्त्तवान्
पूर्तिः
पूर्वा
पूर्वीष्ट
पृष्ट्वा
पंचिव
पेष्टुम्
पोत्रम्
४ १२ १९६
पोथित्वा
४ । २ । १०५ पोपुरति
४।४।४८
पोपुवः
४ । ४ । ४८
पोपुवित:
४|४|११७
पोपुवितवान्
४ । २ । १३
पोपूर्यते
४।२।१३
पोष्टा
४ । ४ । ११७ पोष्टुम्
३७५
४।२।२३ ४.१४ ॥११७
४।३।२७, ४४/४५ ४।२।७२
४।३।२७, ४।४।४५ ४।२।७२
४ १४ १२१
४।४।७४
४।२१६९, ४।४।७४
४।२०६९
४१४१५७, ४|४|११७
४/४/५७
४ १२।६८
४२/६८
४ १२ १६८
४/४/५७
४ | ३ | ३६
४ ३ १३२
४।४।७८
४ |४१८१
४।४॥७८
४।४ १८१
४।४।७८
४ । ४ ।८१
४१४१८२
४ १४ १८१
४ । ३ ।९७
४ | ३ |९६
४|४|५६
४१४१५६
४ । ४ । ३२
४।३।२४
४|४|११७
४।३।११
४।३।२७
४ | ३ |२७
४ । ४ १११७
४|४|५६
४।४।५६
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका टुण्ढिका ।
प्रकंस्यते प्रकंस्यमान: प्रकार्य प्रकुचितः एकुचितवान् प्रकृशितः प्रकोचितः प्रकोचितवान् प्रक्रसीष्ट प्रक्रन्ता प्रक्रन्तासे प्रक्रमितव्यम् प्रक्रमितुम् प्रक्षत्य प्रक्षीबः प्रक्षीबितः प्रक्षीय प्रक्ष्वेदितः प्रक्ष्वेदितवान् प्रखन्य
४।४।५३ प्रज्वलयति ४।२।३२ प्रमिन्नवान्
४।४।७२ ४।४।५३ प्रणत्य ४।२।५७ प्रमीतः
४१२८ ४।३।८३ प्रणमयति ४।२।३२ प्रमुदितः
४।३।२६ ४।३।२६ प्रणम्य
४।२।५७ प्रमेदितः ४।३।२७, ४।४।७२ ४।३।२६ प्रणीत्रिमम
४।४।१ प्रमेदितवान् ४।३।२७, ४।४।७२ ४१२८० प्रतत्य ४।२।५६ प्रमेमीयते
४।२।८ ४।३।२६ प्रतिकीर्णं बीजम ४।४।९४ प्रमेमेति
४।२।८ ४।३।२६ प्रतिस्कीणं ह ते वृषल भूयात् ४।४।९४ प्रमोदितः
४।३।२६ ४।४।५३ प्रतीयात् ४।३।१०७ प्रयच्छति
४।२।१०८ ४।४।५३, ४।४।५४ प्रत्तः ४।४७, ४.४९ प्रयच्छन्
४।२।१०८ ४।४।५३ प्रत्तम् (२) ४१४७ प्रयत्य
४१२१५७ ४।४।५३ प्रत्तवान् ४।४७, ४।४।९ प्रयम्य
४।२१५७ ४।४।५३ प्रदत्तः ४।४७ प्रदितः
४।३।२६ ४।२५६ प्रदत्तम् ४।४।८ प्ररुदितवान्
४।३।२६ ४।२८० प्रदाता ४।४।९ प्ररूढः
४।३।२६ ४।२८० प्रदाता व्रीहयः ४।४।९ प्ररूढवान्
४।३।२६ ४।३१८९ प्रदाय ४३३९७, ४।४।९, ४।४।१६ प्ररोदितः
४।३।२६ ४।३।२७ प्रदीव्य ४।४।१६ प्ररोदितवान्
४।३।२६ ४।३।२७ प्रदूष्य गतः ४।२।४० प्रलम्भंप्रलम्भम्
४।४।१०७ ४१२६२, ४।४।१६ प्रद्युतितः
४।३।२६ प्रलम्भः
४।४।१०७ ४।२।६२ प्रद्योतितः ४।३।२६ प्रवत्य
४।२५६ ४।३१८६ प्रद्योतिषीष्ट ४।३।२६ प्रवनयति
४।२।३२ ४३.९७ प्रधर्षितः ४।३।२७ प्रवमयति
४।२।३२ ४।३।२६ प्रधर्षितवान ४।३।२७ प्रवयणीयम्
४।४।२ ४१४१७ प्रधाय ४।३।९७, ४।४।१५, ४।४।१६ प्रवयणो दण्डः
४१४३ ४।३।८२ प्रपठ्य ४।४।१६ प्रवाजयति
४।२।१९ ४।४।५३ प्रपा ४।३।९४ प्रवायकः
४।४।२ ४१४१५३ प्रपाय ४।३।९७, ४।४।१६ प्रविदित:
४।४।७२ ४।२।३४ प्रपृच्छ्य ४।४।१६ प्रविदितवान्
४।४।७२ ४।२।३४ प्रफुल्नः ४।२।८० प्रविवीषति
४।४।३ ४।४।१६ प्रबेभिदय्य ४।३।८६ प्रवीत:
४।४२ ४।३।५४ प्रमत्य ४।२।५६ प्रवीतिः
४।४।२ ४।३।५४ प्रमयः ४।२८ प्रवीय
४।४।२ ४।२।६२ प्रमातव्यम् ४।२८ प्रवेतव्यम्
४।४।३ ४।२।६२ प्रमाता
४।२।८ प्रवेता ४।४।२, ४।४।३, ४।४।५६ ४।२।३० प्रमातुम् ४।२८ प्रवेतुम्
४।४।३, ४।४।५६ ४।४।३३ प्रमादयति ४।२।२५ प्रवेयम्
४।४।२ ४।२४१ प्रमाय ४।२।८, ४।३।९७ प्रवेष्यति
४।४।३ ४।२।४१ मिन्नः ४।४।७२ प्रशमथ्य
४।३१८६
प्रखाय
प्रागणव्य प्रगाय प्रगधित: प्रधस:(२) प्रचिकीर्घ्य प्रचिक्रंसते प्रचिक्रंसिष्यते प्रच्छदः
प्रच्छादनम् प्रजग्ध्य
प्रजनः
प्रजन्यः
प्रजन्य प्रजाय प्रज्ञपयति शस्त्रम् प्रज्ञप्तिः प्रज्ञां दूषयति प्रज्ञां दोषयति
Jain Education Intemational
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
प्रशम्य
प्रश्रथः
प्रश्वसितः
प्रश्वस्तः
प्रश्वितितः
प्रष्टा
प्रष्टुम्
प्रसत्य
प्रसन्य
प्रसाय
प्रसुनूषति
प्रस्कन्ध
प्रस्नवितव्यम्
प्रस्नविता
प्रस्नवितासि
प्रस्नवितास्मि
प्रस्नवितुम्
प्रस्नवित्रीयते
प्रस्नविष्यति
प्रस्नाविता
प्रस्नोता
प्रस्नोतासे
प्रस्नोताहे
प्रस्नोषीष्ट
प्रस्नोष्यमाणः
प्रस्यन्द्य
प्रस्वेदितः
प्रस्वेदितवान्
प्रहत्य
प्रहाय
प्रहृत्य
प्रह्लन्नः
४।२।५७, ४|४|१६
४। २ १५४
४।४/७५
प्रस्तुत्व
प्रस्तुपको देश:
प्रस्तुपको वत्सः
प्रस्तुम्पति गौ:
प्रस्तुम्पति वत्सो मातरम्
प्रस्थः स्थाल्याम्
प्रस्थाय
४/४/७५
४ | ३ |२६
४/४/५६
४।४।५६
४।२१५६, ४२६२
४ । २ । ६२
४ ।२।६२
प्रह्लन्नवान् प्राकरोत्
प्राक्रंस्त
प्राक्रंस्यत
प्राजनो दण्डः
प्राजिजिषति
प्राजितव्यम्
प्राजिता
प्राजितुम्
प्रानिष्यति
प्राण:
प्राणत्
प्राणितः
प्राणिति
प्राणी:
प्राणीत्
प्रापयति
४/४/५२
४ | ३ | ३०
४|४|११३
४।४ ।९७
४।४।९७
४ । ४ ।९७ ४।४।९७
४ । ४ । ११
४ । ३ ।९७, ४।४।१६ प्राप्नुहि
४१४१५२
प्राप्य गतः
४ । ४ । ५६
प्रामासीत्
४/४/५२
प्राययति
४/४/५२ प्रालम्भि
४/४१५२ प्रावरिता
४।४।५२ प्रावरिषीष्ट
४।४।५२ प्रावरिष्ट
४।४।५२
प्रावरीता
४/४/५२
प्रावरीष्ट
४ । ४ । ५२
४ । ४ । ५२ ४१४१५२
४।४।५२
४ | ३ |३०
४।३।२७
प्रापय्य गतः
प्रावारिषुः
प्रावारिष्टाम्
प्रावारी
प्राविवरिषति
प्राविवरीषति
प्रावुवूषति
४ | ३ |२७
प्रावृत
४ २ ५६ प्रावृषीष्ट
४ | ३ |९७
४|४|११३
४ ।२।६७
४।२।६७ प्रियामनुसरति
४।४।२९ प्रीणयति
४।४१५३ प्रेपावयति
४।४१५३
प्रेषितव्यम्
४ |४ |३
प्रेषिता
४ |४ | ३
४ । ४ । ३
४ ।४ ।३
४ |४ | ३
प्रास्नाविष्ट गौ: स्वयमेव
प्रास्नोष्ट प्रास्नोष्यत
प्रेषितुम्
प्रोर्णवनम्
प्रोर्णवनीयम्
प्रोर्णवानि
४ |४ | ३
प्रोर्णविता
४ । ४ ।९० प्रोर्णवितुम्
४|४|१०
प्रोर्णविष्यति
४।४।८८
प्रोत
४।४।८८ प्रोर्णुतवान्
४ । ४ ।८९
प्रोर्जुनविषति
४ १४ १८९
प्रोर्णुनुविपति
४।२।२१
४ | ३ |८७
४४३५, ४।४।५६ ४।४।३५, ४/४/३६
४।४।३५, ४।४।३६
४।४३५, ४१४|५६
४।४।३५, ४।४।३६
४ । ४ । ३५
४४४१३५
४।२।८५
प्रोर्णुवितुम्
४ | ३ |८७
प्रोर्णुविष्यति
४१२१८
प्रोणोति
४।२।१८
प्रोर्णोनोति
४|४|१०७ प्रोणति
प्रोर्णुनूषति
प्रोर्णुविता
प्रोषि प्रोल्लाघितः
प्रौर्णोत्
प्रौर्णविष्ट
प्रौर्णवीत्
प्रौर्णावीत्
प्रोर्णुचीत्
४ । ४ । ३६ प्रौणोः
४१४३५, ४०४१४७ प्रीणनावीत्
४।४।३५, ४।४।४७
प्रौर्णोनुवीत्
४।४।४७, ४।४ ।११७
प्लवन्ते
४ |४ |३६
प्लुतः
४ |४ |३६
प्लुतवान् फलितः
४ | ३ |७०
४४४४५२ फलितवान् ४१४१५२ फाणयति
३७७
४।२।१०७
४ ।२ ।१८
४२११८
४ |४ |४६
४ |४ |४६
४ |४ |४६
४ | ३ |१९
४।३।१९
४ | ३ |६०
४।३।१९
४ | ३ |१९ ४।३।१९
४ | ३ |६०, ४।४।६२
४ ।४ ।६२
४।४।४७
४।४।४७
४।४।४७
४।३।१९
४।३।१९
४।३।१९
४ | ३ |६०
४ | ३ |६०
४ | ३ |६०, ४ | ३ |६१
४ | ३ |६१ ४।२१८०
४ | ३ |६१
४ | ३ |४६
४।३।४६
४ | ३ |४६
४ | ३ |४६
४ | ३ |६१
४।३।४६
४ | ३ |४४
४ | ३ |२०
४१२७१
४।२।७१
४।२१८०
४।२१८०
४।२।२४
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
फुल्लः
बंभ्रम्यति
बधः
बधक:
बध्यः
भर्ज
बभर्जतुः
बभर्जुः
बभर्थ
बभूव
बभूवतुः
बभूवान्
बभूविथ
बभूवुः
बभूवुषः
बभृम
बभृव
बभ्रज्ज
बभ्रज्जतुः
बभ्रज्जुः
बरीभृज्यते
बर्भुज्यते
बिभरिषति
विभर्क्षति
विभजियति
बिभर्ति
विभितः
बिभित्सते
बिभिथ:
बिभिदतुः
बिभिदिम
बिभिदिव
बिभिदुः
विभिद्वान्
बिभियात्
विभीतः
बिभीथ:
बिभीयात् विभीषति
४२१८०
४२१११
४ | ३ |५४
४ | ३ |५४
४।३१५४
४ /४ १६
४ १४ १६
४|४|६
४ । ४ । ८१
४ १२ १४३, ४ १४ ११
४ । २ । ४३
४ १२ ।४३, ४।४।८२
४ ।२ ।४३
४ २ ४३
४ ।२ ।४३
४।४।४७
४ ४ ६, ४।४।४७
४|४|६
४ | ३ | १
४ । २ । ९९
४ | ३ | ३४
४।२।१९
४ | ३ |२१
विभेदिय
बिभेषि
बिभ्यति
४ १४ १८२
४।४।८२
४ | ३ |२१
बिभ्यतु
क्षिति
विवज्जियति
विति
बीभत्सते
बुभुक्षते
बुभूषति
४ १४ १८१
४।४।८१
४|४|६
४।४।६
४ |४ |६
४ |४ |६
बोद्धा
४ । ४ । ६ बोद्धुम्
बोधिता
बोभवीति
बोभवीति
बुभूषति
बेभितः
बेभिदिता
बेभिदिषीष्ट
बेभिदीति
बेभिद्यते
बेभिद्रांचक्रे
बेभीत:
बेभीयते
बेभेदिषोष्ट
४ १४ १८२
ब्रवीषि
४ । २ । ९९ ब्रुवन्ति
४ । २ । ९९
ब्रुवन्
४।२।१९
ब्रुवाणः
४।२।१९
ब्रूतः
४ । २ । ९९ ब्रूते
श्रीसिद्धमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञानकर्तृका दुण्डिका ।
४ ।२ ।११८
४।२।११८
४|४|१
४|४|५६
४/४/५६
४ | ३ |२३
४।४।५६
४/४/५६
४ | ३ |२३
४३१५०
४ ।२।८३
४ १२१८३
४ ४ ७८, ४४ १७९
४।२ ।९९
४।२ ।९९
४ । २ । ९९
४।४।६, ४।४।४७
भक्तुम्
४।४।६, ४।४।४७ भक्त्वा
४।२।९६
भङ्क्ता
४|४|६०
४ | ३ |२५
४।४।४७, ४।४ ॥११७
४ । ४ । १,
४।२ ।९९
४ | ३ |८०
४ | ३ |८०
४ | ३ |१४
४ | ३ |४, ४ | ३ |८०
४ | ३ |८०
४ ।२ ।९९
४ । २ । ९९
४ | ३ |१४
४ । ३ ।११, ४।३।१४
४ | ३ | ६४
बोभूः
४|४|१२१
बोभूतः
४ | ३ |६४
बोभूयते
४ १४ ११
बोभोति
४ | ३ |६४ ४ | ३ |६३ ब्रवीति ४ । २ । ११८, ४।३।६३, ४।४।१
वाणि
ब्रवीतु
४ । ४ । १
ब्रवीमि
४ | ३ |६३
४।२।११८, ४।३।६३
४ । २ । ११८
४ १४ ११
४।४ ११
४ । २ । ११८
४ । ४ । १
ब्रूथः
बूध
ब्रूयात्
भक्ता
भङ्क्तुम्
भङ्क्त्वा
भङ्गः
भधि
भञ्ज
४१४१५६
४।४।५६ भटुम्
४।४।५६ भवति
भविता
भवितुम्
भविष्यति
भञ्जकः
भणितिः
भरिता
भक्षीष्ट
भर्ग:
भर्ग्यम्
भर्जनम्
भर्ता
भष्ट
भव्यम् भावयामाहे
भित्तं शकालमित्यर्थ:
भित्तम्
भित्तिः
भित्सीष्ट
भिनत्ति
भिनत्सि
भिन्तात् त्वम्
भिन्द्धि
भिन्नः
भिन्नम्
भिन्नवान्
४३१५०
४ |४ |३३
४ |४१४६
४ |४ |६
४।४।६
४।४।६
४।४ ॥६
४ |४ |४६
४/४६, ४/४/५६
४|४|५६
४ | ३ |१
४|४|१, ४।४।५६
४|४|१
४।२।४३, ४|४|१
४।४।१, ४।४।२ ४ | ३ |७३ ४१२८१ ४ ।२।८१ ४।२।६९
४ | ३ | ३५
४ | ३ |४ ४।३।७९ ४ १२१८३
४ १२ १८३
४।२।६९, ४।३।४
४ १२ १८१
४।२।६९, ४।३।४
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३७९
भिषजिता भिषज्यिता भुक्त्वा भुग्धि भुज भुजाना भुत्सीष्ट भूयात् भृज्जति भृज्जते भृज्यते भृज्यात् भृशायते भृष्टः भृष्टवान् भेत्ता भेत्स्यते
भेदनम् भोक्ता
भोक्तुम्
४।३।८१ मग्नः ४।३।८१ मग्नवान् ४।३।२३ मङ्क्ता ४।२।८३ मङ्क्तुम् ४।२।८३ मङ्क्त्वा ४।४।११४ मध्यति
४।३।३५ 'मज्जनम् ४।४।१, ४।४।३२ मण्डयन्तः
४।४।६ मत:(२) । ४।४।६ मतम्
४।४।६ मतवान् (२) ४।४।६ मतिः ४।३।१०८ मत्तः ४।४।६ मत्तवान् ४।४।६ मत्वा ४।३।४ मथितिः ४।३।३५ मधुस्यति
४।३।४ मध्वस्यति ४।४।५६ मनिता ४।४।५६ मनो दूषयति ४।३।५० मनो दोषयति ४।३।५० मन्ता ४।३।३५ मन्तिः ४।३।२९ मन्तुम् ४।४।६ __ मन्तूयति ४।४।६ मन्त्रं साधयति ४।४।६ ममक्य ४।४।६ ममार्ज
४।२।१११ मयः ४।४।६, ४।४५६ मरिमूर्णः
४।४।५६ मरीमृजः ४।२।१११ मरीमृज्यते ४।२।१०५ मर्शनम् ४।२।१०५ मर्षितः
४।२५५ मर्षितवान् ४।३।२३, ४।४।११० मर्षित्वा
४।३।८० मा ४।३।८० मम् ४॥३1८२ मव्यिता
४।४।११० महयाय्यः
४।४।११० मा निष्कृत ४।४।५६, ४।४।११० मा भवानरत्
४।४।५६ मा भवानोचिखत्
४।३।२३ मा भवान् अटिटत् ४।४।११० मा भवान् अटीत् ४।४।११० मा भवान् अशिशत् ४।३।८५ मा भवान् अशीत् ४।२।५५ मा भवान् एजिजत् ४।४५६ मा भवान् ओणिणत्(२) ४।२।५५ मा स्म अधियन् ४।२१५५ मा स्म अधीयन् ४।२।६९ मा स्म भवन्तः सन् ४।२।६९ मा स्म भवन्तो यन् ४।२५५ मा स्म यन्
४।४।३३ माता ४।३।११४, ४।३।११५ मातुम्
४।३।११५ मातुरधिजिगमिषति ४।४।५६ मात्रीयति ४।२।४१ मात्रीयते ४।२।४१ माद्यति ४।४।५६ मामक्तः ४।२५९ मामेयात् ४।४।५६ मार्जकः ४।३।१०८ मार्जयति
४।२।११ मार्जिता ४।४।११० माटव्यम् ४॥३१४३ मार्टा
४।२८ मार्टि ४।४।११७ माष्टुम्
४।३।११ मालीकरोति ४।३।४, ४।३।४२ मालीभवति
४।४।११२ मालीयति ४।३।२८ मालीस्यात् ४।३।२८ माहि
४।३।२४ मितः ४।४।५६, ४।४।११२ मितवान्
४।४।५६ मिति: ४३८० मित्रशी:
४।३८५ ४।४।३७
४।३७ ४।२।३५ ४।२।३५ ४।३।४७ ४।२।३५ ४।३।४७ ४।२।३५ ४।२३५ ४।३।१६ ४।३।१६ ४।४।३० .४।४।३० ४।३।१५ ४।२।८
४।२८ ४।४।२५ ४।३।१०९ ४।३।१०९ ४।२।१११ ४।४।११० ४।३।९६ ४।३।४२ ४।३।४३ ४।३।४२ ४।३।४२ ४।३।४२ ४।३।४२ ४।३।४२ ४।३।१११ ४।३।१११ ४।३।११२ ४।३।१११ ४।३।९७ ४।४।११ ४।४।११ ४।४।११ ४।४।११९
भोगः भोजयति भोत्स्यते भ्रंशित्वा भ्रक्षीष्ट भ्रज्जनम् भ्रद्गः भ्रद्ग्यम् भ्रमति (२) भ्रष्टा भ्रष्टुम् भ्राम्यति भ्रिणाति भ्रीणाति मंमतः मक्त्वा मगधक: मगधिता मगध्यति
Jain Education Intemational
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका । मित्वा ४।४।११ मेढुम्
४।४।५६ यत्र शालम(प्र)तीकाशः कर्णो० ४३५४ मिन्नः ४।३।२७, ४।४।७१, ४।४।७२ मेता
४।२८ यत्वा
४।२५५ मिन्नमनेन ४।४।७२ मेतुम्
४।२८ यनिता
४।४।५८ मिन्नवान् ४।३।२७, ४।४।७१, ४।४।७२ मेदितमनेन
४।४।७२ यन्
४।३।१५ मिमङ्क्षति ४।४।११० मेद्यतः
४।३५ यन्तः
४॥३१५ मिमताम् ४।२।९६ मेद्यति
४।३१५ यन्ता
४।२५५, ४।४।५६ मिमते ४।२।९६, ४।२।९७ मेद्यन्ति
४।३।५ यन्तिः
४।२।५९ मिमाताम् ४।२।१२१ मेमीयते ४।३।९७ यन्ति
४।३।१५ मिमाते ४।२।१२१ मेयात् ४।३।९६ यन्तु
४।३।१५ मिमाथाम् ४।२।१२१ मोक्ता ४।४।५६, ४।४।९९ यन्तुम्
४।४।५६ मिमाथे ४।२।१२१ मोक्तुम् ४।४।५६, ४।४।९९ यन्तौ
४।३।१५ मिमीताम्
४।२।९७ मोग्धा ४।४।३८ यब्धा
४।४।५६ मिमीते ४।२।९७ मोढा ४।४।३८ यब्धुम्
४।४५६ मीन: ४।२७० मोदितमनेन ४।३।२६ यमंयमम्
४।२।२९ मीनवान् ४।२।७० मोदित्वा ४।३।२५ यमयति
४।२।२९ मीयते ४।३।९७ मोपयध्वं भयं सीतां० ४।३।४० यम्यते
४।२५५ मुञ्चति ४।४।९९ मोमुदीति ४।३।१४ यम्यन्ति
४।२।१०६ मुञ्चते ४।४।९९ मोमूत्रिता ४।३८० ययाथ
४।४७८ मुदितमनेन ४।३।२६ मोमोक्ति ४।३।१४ ययिथ
४।४।७८ मुदितम् ४।२।६९ मोहिता ४।४।३८ ययिवान्
४।४।८२ मुदित्वा ४।३।२५ म्रष्टा ४।४।५६, ४।४।११२ यवानि
४।३१५९ ४।३।२५ म्रष्टुम् ४।४।५६ यविता
४।४।५६ मुमुषिषति ४।३।३२ म्लाता
४।२१ यष्टा
४।४।५६ मुमूर्षति ४।४।११७ म्लानः
४।३।९५ यष्टुम्
४।४।५६ मुमोदिषते ४।३।२५ म्लायति ४।२।२,४३।१ यातः
४।२।७१ मुषित्वा ४।३।३२ म्लायात् ४।३।९५ यातवान्
४।२७१ ४।२।६९ म्लिष्टमस्पष्टम् ४।४।७० याता
४।३।८२ मूर्तवान् ४।२।६९ म्लेच्छितमन्यत् ४।४।७० याति
४॥३१ मृज्मः ४।३।४३ म्लेयात् ४३९५ यामयामम्
४।२।२९ मृज्यते ४।३।४२ यंयतः
४।२।५५ यामः
४।३।५५, ४।३१५७ मृज्वः ४।३।४३ यंयम्यते ४।२५५ यामकः
४।३१५५ मृडित्वा ४।३।३१ यक्षीष्ट ४।३।३५, ४।३।९२ यामयति अतिथीन्
४।२।२९ मृदित्वा ४।३।३१ यक्ष्यते
४।३।९२ यामयति चन्द्रमसम् ४।२।२९ मृषित्वा ४।३।२४ यच्छति ४।२।१०६ यायति
४।२९६ मृष्टः ४।३।२८, ४।३।४२, ४।३।४३ यतः
४।२१५५ यायतु
४।२९६ मृष्टवान् ४।३।२८, ४।३।४२ यतवान्
४।२।५५ यायात्
४।३।९५, ४।३।९६ मृष्ट्वा ४।३।२४ यतिः ४।२।५५, ४।२।५९ यावा
४।२।६५ मृष्ठः ४।३।४३ यत्तः ४।४।६१ याष्टिः
४।४।३३ मेढा ४।४।५६ यत्तवान् ४।४।६१ यियक्षति
४।३।३४
मुमुदिषते
Jain Education Interational
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
यियविषति
४।४।४७
रतवान्
युतः ४।३।१, ४1३1५९, ४।४।५८
रति:
युतात्
४।३१५९
रत्वा
युत्वा
४।४।५८ रद्धः
युमः
४ १२१८७
यूषति
युवः
हि
योक्ता
योक्तुम्
योत्रम्
योद्धा
योद्धुम्
योयोति
योयौति
कोलि
पोत्
यौमि
यौषि
रंरत:
रक्त्वा
रङ्कता
रङ्क्तुम्
रक्त्या
रङ्गः
रजरजम्
रजः
रजकः
रजतम्
रजति
रजनम्
रजनिः
रजयति मृगान् व्याधः
रजयति मृगान् व्याधः
रज्जुसृड्भ्याम्
रज्जनम्
रज्जयति रजको वस्वम् रणिति:
रतः
४।४।४७ रद्धा
४।२१८७ रधिता
४।२१८६ रधिष्यति
४/४/५६ रन्ता
४/४/५६
रन्तिः
४ |४ |३२
४|४|५६
४१४१५६
४।३।५९
४१३१५९
४।३।५९
४।३।५९
रद्धवान्
४।२१५२
४ । २ । ५१
४ |४ |३३ ४/२/५५
"
रन्तुम्
रन्धरन्धम्
रन्थक:
रन्धयति
रन्धी वर्त्तने
४१३ १५९
४ | ३ |५९
४।२१५५
४ | ३ |२३
४/४/५६
४/४/५६
४ | ३ |२३
४।२।५२
४/२/२५
४।२१५० रागः
४।२१५०
रागी
४/२/५०
राजराजम्
४।२।५०
राद्धा
४/२/५० राहुम्
४/२/५० रानुहि
४।२।२५
४।२।५१
४ । ४ । १११
रमरमम्
रमयति
ररन्ध
ररन्धतुः
ररन्थिय
ररन्धिम
ररन्थिव
ररन्धुः
रवाणि
रविता
रवीति
रामरामम्
रामः
रामक: रीणः
रणवान्
रुचिता कन्या
रुणद्धि
४/२/५५ रुतः
रुतात् ४/२/५५ रुदन्ति
४।४।६२
रुदितः
रुदितमनेन
रुदित्वा
रुदिहि
४।२१५५, ४।२।५९
४ ४ ६२ ४।४।३८, ४४ ।१०१ ४ । ४ । ३८, ४ । ४ । १०१
४|४|१०१
४२५५४/४/५६
४१२१५९ रुन्धन्
४/४/५६
रुन्धन्ति
४|४|१०१ रुन्धान:
४|४|१०१
रुन्ध्यात्
४|४|१०१
रुमः
४|४|१०१
रुरुदिषति
४।२।२६ रुरुचिम
४।२।२६ रुरूषति
४|४|१०१ रुवः
४|४|१०१ रुषितः
४।४।७८
४।४।३८ (२), ४।४।१०१ ४।४।३८ (२), ४।४ । १०१
४|४|१०१
४ | ३ |६४
४।४।४६, ४।४ /५६
४ | ३ |६४
४।२।५२, ४।३।११
४।२।५०, ४ । ३ । ११
रुद्यात्
रुन्द्ध:
रेढुम्
४।२।२५ रेधिवान्
४/४/५६ रेध्म
रुषितवान्
रुष्टः
रुष्टवान्
रुहि
रूढमनेन
रेक्ता
रेक्तुम्
रेवा
४/४/५६ रेध्व
४।२८५, ४२८६
रेपयति
४।२।२६ रेफित्वा
४।३१५५, ४।३।५७
४ | ३ |५५
४।२।७०
४।२।७०
रेष्टुम्
४ | ३ |२६
रोक्ता
४ । २ । ९०, ४ | ३ | ४ रोक्तुम्
रेषिता
रेषितुम्
रेष्टा
३८१
४।३।५९, ४।३।६४
४।३।५९
४१४१८८
४।४१८८
४ | ३ |२६
४ | ३ |३२
४।२१८३
४ १४ १८८
४२११०
४२ १९०
४२११०
४२११०
४/२/९०
४।२।११३
४।३।३२
४ |४ |४६
४/४/५९
४ । २ । ११३
४।४।७५
४।४।७५
४।४।७५
४।४।७५
४ १२ १८६
४।३।२६
४|४|५६
४|४|५६
४१४१५६
४।४।५६
४|४|१०१
४ ।४ १३८
४ |४ |३८
४।२।२१, ४ | ३ | ३
४।३।२४
४।४।४६
४ |४ |४६
४ |४ |४६
४।४ १४
४।४।५६
४१४१५६
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्ढिका ।
रोरवीति
रोषितुम्
रोढा
४।४।५६ लविता ४।३।१, ४।४।३२, ४।४।५६ लुलाव रोढुम् ४।४।५६ लविता ४।४।५८ लुलुविढ्वे
४।४।८१ रोता ४।४।४६ लवितुम् ४।४।३२ लुलुविध्वे
४।४।८१ रोदितमनेन ४।३।२६ लविषीष्ट ४।४।३२ लुलुवे
४।३।१ रोदिति ४।४।८८, ४।४।८९ लविष्यति
४।४।३२ लुलूषति
४।३।३३ रोदिषि ४।४।८९ लाडयति ४।२।२५ लूत्वा
४।४।५८ रोद्धा ४।४।५६ लाभलाभम्
४।४।१०६ लूनः
४।२।६८, ४।४।५८ रोद्धम् ४।४।५६ लाभो वर्त्तते
४।४।१०७ लूनवान् ४।२।६८, ४।४।५८ रोपयति व्रीहीन् ४।२।१४ लालपानि ४।३।६४ लूनिः
४।२।६८ ४।३।११, ४।३।६४ लालपीति
४।३।६४ लून्युः
४।४।१२१ रोरौति ४।३।५९ लालप्तः ४।३।६४ लूभ्याम्
४।३।१ रोषितव्यम् ४।४।४६ लालप्ति ४।३।६४ लेखनीयम्
४।३।१७ रोषिता ४।४।४६ लिखितिः ४।४।३३ लेखित्वा
४।३।२५ ४।४।४६ लिखित्वा ४।३।२५ लेढा
४।४।५६ रोष्टव्यम् ४।४।४६ लिनाति
४।२९ लेढुम्
४।४।५६ रोष्टा ४।४।४६ लिम्पते ४।४।९९ लेप्ता
४।४।५६ रोष्टुम् ४।४।४६ लिलिखिषति ४।३।२५ लेप्तुम्
४।४।५६ रोहयति व्रीहीन् ४।२।१४ लिलेखिषति ४।३।२५ लेभे
४।४।१०३ रौति ४।३।५९, ४।३।६४ लिल्ये
४।३।१ लेलीयते
४।२।९ ४।३।५९ लीनः ४।२।९, ४।२१६८, ४।२।७० लेलेति
४।२।९ रौमि ४।३।५९ लीनवान् ४।२।६८, ४।२७० लेष्टा
४।४।५६ ४।३।५९ लीनिः ४।२।६८ लेष्टुम्
४।४।५६ लक्ष्मणं सा वृषस्यन्ती ४।३।११४ लीयते
४।२।९ लोढा
४।४।५६ लगितमन्यत् ४।४।७० लुचित्वा ४।३।२४ लोढुम्
४।४।५६ लग्नं सक्तम् ४।४।७० लुञ्चित्वा ४।३।२४ लोप्ता
४।४।५६ लग्नः ४।२।७०, ४।४।६१ लुनताम् ४।२।९६, ४।२।११४ लोप्तुम्
४।४।५६ लग्नवान् ४।२७०, ४।४।६१ लुनते --४।२।९६, ४२११४ लोब्धव्यम्
४।४।४६ लज्जिता ४।४।६१ लुनन्ति ४।२।९७, ४२११४ लोब्धा
४।४।४६ लता दिता ४।४।९ लुनाति ४।२।१०५ लोब्धुम्
४।४।४६ लब्धा ४।४।५६, ४।४।१०३ लुनीतः
४।२।९७ लोभितव्यम्
४।४।४६ लब्धुम् ४।४।५६ लुनीयात् ४।२।९७ लोभिता
४।४।४६ लभते ४।४।१०३ लुनीहि
४।२।९७ लोभितुम्
४।४।४६ लभन्ती स्त्री ४।४।१०३ लुब्ध्वा ४।४।४४ लोभित्वा
४।४।४४ लभ्यः ४।४।१०४ लुभित्वा
४।४।४४ लोभित्वा केशान् गतः ४।४।४४ लम्भलम्भम् ४।४।१०६ लुभित्वा केशान् गतः ४।४।४४ लोभिष्यति
४।४।४६ लम्भकः ४।४।१०३ लुम्पति ४।४।९९ लोलुवा
४।३।११ लम्भयति ४।४।१०३ लुम्पते ४।४।९९ लोलूः
४।४।१२१ लवणस्यति ४।३।११५ लुलव ४।३।५८ लोलूयिता
४।३८० लवितव्यम् ४।४।३२ लुलविथ ४।४।७८ लोलूयेत
४।३२८२
रोतु
रोषि
Jain Education Intemational
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
लोहितायति
लोहितायते
वान्तः
वक्तव्यम्
वक्ता
वक्तुम् वक्त्वा
वक्षीष्ट
वक्ष्यति
वक्ष्यते
वचित्वा
वञ्चित्वा
वतः
वति
वत्सः
वत्सीष्ट चैत्रेण
वत्स्यति
वध्यात्
वध्यासुः
वध्यास्ताम्
वनयति
वन्तिः
वप्ता
मितवान्
वरिता
वरिषीष्ट
खरीता
वर्तनम्
[वर्तितं कुङ्कुमम् वर्तिता
वर्त्स्यति
वधित्वा
वर्धिषीष्ट
वर्वर्ति
वर्यष्टिं
ववचतुः
ववचुः
ववतुः
४ | ३ | १०८
४ | ३ | १०८
४/२/५५
४ । ४ । १
४|४|१, ४४१५६
४।४।१, ४।४।५६
४ | ३ |२४
४ । ४ । १
४ । ४ । १
४ । ४ । १
४ | ३ |२४
४ | ३ |२४
४/२/५५
४/२/५५
४ |४ |३२
४ | ३ |९२
४ । ३ ।९२
४ । ४ । २१
४ । ४ । २१
४।४।२१
४ ।२।३२
४।२।५९
४।४१५६ वामः
ववरिथ
ववरिथ
ववाध
ववुः
ववृम
ववृमहे
ववृवहे
ववृषे
ववौ
वसिता
४।४।३५, ४/४/५७
४ | ३ | ३६, ४४ ॥३६
४ |४ |३५
४ | ३ |४
४/४/६५
४।३।४, ४।४।५५
वस्ता
वस्तुम्
वस्से
वाच्यम्
वार्ड भृशम्
वाता
वानवानम्
वानयति
वान्तवान्
वान्ति:
वापयति
४।४।७५ वामक:
वाययति
वावच्यते
खादीति
बावसितः
वावसित्या
चावहि
४/४/५५ वावामः
४।३।२९
यावामि
४ | ३ |३५
४ | ३ |६४
४ | ३ |६४
४ | ३ | १०८
४ । ३ । २१
४ | ३ |२१ ४|४|१९
वाप्तुम्
वावाव:
विकपितः
विकम्पितः
विक्रन्ता
विक्षत्
विखावा
विगाढा
४ । ४ । ३५ विगाहिता
४|४|८०
विचकरतुः विचकरुा
४ | ३ |५४
४ । ४ । १९
विचकार
४ ।४ ।८१
विचक्षणः
४ । ४ ।८१
विचमः
४/४/८१
विका
४ १४ १८१
विचाम:
४|४|१९ विचिकीर्वान्
४ |४ |४६
४।४।४६, ४४ ॥५६
४|४|५६
४ | ३ |९२
४ । ४ । १
४।४।७०
४ ३८२
४।२।२५
४।२।२५ ४ । २ । ३२
४ । ४ । ७५
४ । ४ । ३३
४।२।२०
४|४|५६
४/३/५५
४ | ३ |५५
४।२।२०
४ । ४ । १
४ | ३ | ६४
४ । ४ । ४३
४ । ४ । ४३
४ । २ । ८५
४ । २ । ११३
४ । २ । ११३
४।२।११३
४।२।४७
४
। २ । ४७
४ । ४ । ५४
४।२।५८
४ । २ । ६५
४ । ४ । ३८
४ १४ १३८
४ | ३ |८
४३८
४१३१८
४।४।४
४1३1५५
४।३१५५
४।३१५५
४ | ३ |८
४ ।४ ।१६
४२१६५
४|४|११३
विज्ञपयति राजानम्
४।२।३०
विततिराणः
४१३१८
४ | ३ १८
वितितर्वान् वित्तं धनम्
४१२१८२
वित्तः ४।२।७६, ४ । २ । ११७, ४।३।२०
वित्तः प्रतीतः
४२८२
वित्तम्
४।२८२
वित्तवान्
४।२।७६
वित्थः
४२११७
४२११७
विजग्ध्य
विजावा
विजित्य
वित्थ
विद
विदतुः
विदत्तम्
विदथुः
विददरतुः
विददरुः
विददृवान्
विदद्रतुः
विदन्
विदन्ति
विदितः
विदितमनेन
३८३
विदितम्
विदितवान्
विदित्वा
विदिदीर्वान्
विदुः
४।२।११७
४।२।११७
४ ।४ ॥८
४।२।११७
४ | ३१८, ४।४।२०
४ | ३ |८
४/४/२०
४।४।२०
४।३।२०
४।२।११६, ४२११७
४।४।७१
४१४ ॥७२
४१२१८२
४।४।७१
४।३।३२
४।४।२०
४।२।११७
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
विदुधविथ
विद्धि
विद्मः
विद्म
विद्यमान:
विद्वः
विव
विद्वान्
विध्यति
विन्दति
विन्दते
विन्नः (२)
विनम् (२)
विन्नवान् (२)
विभन्य
विभर्जिषति
वियत्
विरत्य
विरम्य
विराम:
विरिब्धः स्वरः
विरिभितम्
विलगितः
विलङ्गितः
विलम्भा
विलय:
विलयति
विलयो वर्तते
विलाता
विलाय
विलास्यति
विलास्यते
विलीन:
विलीय
विलुभितवान् विलुभिताः केशाः
विलेता.
विलेष्यति
विलेष्यते
४।४।७८ विवक्षति
४१२१८३
विवत्सति
४२११७ विवरिषते
४/२/११७
४|४|११४
४।२।११७
४ । २ । ११७ विविदिवान्
विविदिषति
विविद्वान् (२)
विविशिवान्
विविश्वान्
४।२७६] विवृत्सति
विवृत्सा
४ |४ |३२
४ | ३ | २०
४
। ४ । ९९
४ । २ । ११६, ४।४।१९
विवरीषते
विवर्तिषते
विवाय
४ । २८२
४ । २ । ७६
४ | ३ | २३
४ । ४ । ४७
४ । २ । ५८
४।२।५७
विवेक्ता (२)
४ । २।५७ विवेक्तुम् (२)
४/३/५७
विवेद
४।४।७०
४ ॥४॥७०
४।२ ।४७
४ १२ १४७
४ । ४ । १०७
४ । २ । ९
४।२ ।९
४ १२ १९
४।२।९
४ । २ । ९
४।२१९
४।२१९
४।२१९
४ । २ । ९
४ । ४ । ४४
४ । ४ । ४४
विवृत्सितव्यम्
विवृत्सिता
विवृत्सितुम्
विवृत्सित्रीयते
विशशरतुः
विराशरु:
विशशार (२)
विशशिराण:
विशशृवान्
विशश्रतुः
विशश्राम
विशसितः
विशस्त:
विशिशीर्वान्
विशीर्णम्
विश्रमः
विश्रमका
विश्रामः
विश्रामक:
विश्वसिता
४ । २ । ९ विश्वसितवान्
४।२।९
विश्वस्तः विश्वस्तवान्
४ ।२।९
श्रीसिद्धहेमचन्दशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुका
विष्किरः
विष्फार
विष्फाल:
विस्फारा
विस्फाल:
विस्फोरक:
४ |४ |८३
विहितः
४ | ३ | ३२ विहितवान्
४ । ४ । १
४ | ३ | ३४, ४ । ३ ।९२
४।४३५, ४४ ॥४७
४।४।३५, ४।४।४७
४।३।२५
४ |४ |२
४ |४ |८३
वीत्तम्
४ । ४ । ८३
वीयात्
४ । ४ । ८३
वुवूषति
४ | ३ | ३४
ववर्षते
४/४/५५
वृक्ण:
४/४/५५
वृक्णवान्
४/४/५५
वृतः
४/४/५५
वृतवान्
४/४/५५
वृत्तं पारायणं यंत्रेण
४ । ४ । ५६ वृत्तो गुणश्छात्त्रेण
४/४/५६
वृत्रह कुलम्
वृत्वा
वृश्चति
वृषस्यति गौः
वृषीयति
वृषीष्ट
वेत्ता
वेत्ति
वेत्तुम्
वेत्थ
वेल्सि
४ | ३ |१४
४।३।८, ४।४।२०
४ | ३ |८
४ । ४ । २०
४ | ३ |८
४।४।२०
४।४।२०
४ | ३ | ५६
४ |४ | ६६
४।४।६६
४१३८, ४।४।२०
४ ४ ११६
४ | ३ |५६
४ | ३ |५६
४ | ३ | ५६
४।३।५६
४।४।७५
४।४।७५
४/४/७५
४।४।७५
४|४|१६
४।२।४
४।२।४
४।२।४
४।२।४
४।२।४
४|४|१५
४|४|१५
४ १४ १८
४।४।२
४ । ४ । ११७
४।४।४७, ४।४ ।११७
४।२।७०
४।२।७०
४।४।५७
४/४/५७
४ ४ ६५
४/४/६५
४|४|११३
४/४/५७
४ | ३ |२०
४ | ३ | ११४
४ | ३ | ११४
४|४|३६
४।३।२०, ४/४/५६
४ । २ । ११७, ४ | ३ | ४
४।४।५६
४२११७
४२११७
वेद (२)
४ । २ । ११७, ४ । ३ । १४
वेदानि
४ | ३ |१४ ४।२।२१
वेदापयति
वेदिता
४।४१५६
वेद्मि
४२११७
वेयित्वा
४।३।२५
वेविषाणि
४।३११४
वेषिता
४/४/५६
वेषिता मूलानि वा फलानि या ४४१४६
वेष्टा (२)
४।४१५६
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३८५
वोढुम् .
वेष्टा मूलानि वा फलानि वा ४।४।४६ व्यलासीत्
४।२।९ शयितवान्
४।३२७ वेष्टुम् (२) ४।४।५६ व्यलीलिनत् ४।२।१५ शयिता
४।४।५६ वोढा ४।४।५६ व्यलैषीत्
४।२९ शयीत
४।३।१०४ ४।४।५६ व्यश्रमि ४।३।५६ शय्यते
४।३।१०५ व्यक्तम् ४।२७२ व्यश्रामि ४।३।५६ शय्या
४।३।१०५ व्यचमि ४।३५५ व्यार्थव्याथम् ४।२।२४ शत्य॑ति
४।४।५५ व्यतिक्रन्ता ४।४।५४ व्याप्रियते ४।३।११० शशक्थ
४।४।७८ व्यतिघत्सीष्ट
वश्चकः ४।४।१२१ शशाम
४।३१५५ व्यतिजजाग्राणः ४।३।६ व्रश्चित्वा ४।४।४१ शशासतुः
४।४।११८ व्यतिजुह्वीरन् ४।३।१५ विणाति ४।२।१०५ शशासुः
४।४।११८ व्यतिप्रतियोरन् ४।३।१५ वीणः ४।२७० शस्त्रम्
४।४।३२ व्यतिरे ४।३।९४ वीणवान् ४।२७० शाकितः
४।३१८४ व्यतिले ४।३।९४ वीणाति ४।२।१०५ शाकितवान्
४।३१८४ व्यतिवत्सीष्ट ४।३।९२ ब्लेपयति ४।२।२१, ४।३।३ शाताशितम्
४।४।१२ व्यतिशेश्यते ४।२।११५ शंशमंशंशमम् ४।२।२४ शाधि (२)
४।२८४ व्यतिसे ४।३।७३ शंशमयते
४।२।२४ शान्तः
४।२१५५, ४।४/७४ व्यतिहे ४।३।७३ शंशान्तः ४।३।२० शान्तिः
४।४।३३ व्यतीच्छते
शंशामशंशामम् ४।२।२४ शान्तिर्भगवान
४।२।५९ व्यत्यजुह्वत ४।३।१५ शंस्थाः पुमान्
४।३।९७ शान्त्वा
४।३।२९, ४।४।४२ व्यत्यदासत
४।३।४१ शक्तः कटं कर्तुं चैत्रः ४।४।७३ शामंशामम् ४।२।२४, ४।२।२८ व्यत्यदासाताम् ४।३।४१ शक्तः शकितो वा घट: कर्तुं चैत्रेण शाम्यति
४।२।१११ व्यत्यदास्त ४।३।४१ ४।४।७३ शाययति
४।२।२० व्यत्यदित ४।३।४१ शक्ता ४।४।५६ शाशकिता
४।४।५६ व्यत्यदित दण्डौ
४।३१४१ शक्तुम् ४।४।५६ शाशयिता
४।३१८० व्यत्यदिषाताम् वस्त्रे ४।३।४१ शतं दायी
४।३।५३ शाशय्यते
४।३।१०५ व्यत्यधित स्तनौ ४।३।४१ शत्ता ४।४।५६ शाशिष्टः
४।४।११८ व्यत्यधीयोरन् ४।३।१६
४।४।५६ शासति ४।२।९४, ४।४।११८ व्यत्यभविष्ट ४।३।१२, ४।३१६६ शप्ता
४।४।५६ शासति कुलानि
४।२।९५ व्यत्यरे ४।३।९४ शप्तुम् ४।४।५६ शासतु
४।२।९४ व्यत्यले ४।३।९४ शमंशमम् ४।२।२४, ४।२।२८ शासत्
४।२।९४ व्यर्थव्यथम् ४।२।२४ शमः ४।३।५५ शासन्ति कुलानि
४।२।९५ व्यथयति ४।२।२४ शमका ४।३१५५ शास्ता
४।४।११८ व्यद्योतिष्ट ४।३७० शमयति रोगम् ४।२।२८ शास्ति
४।४।११८ व्यद्योतिष्ठाः ४।३१७० शमितः ४।४।७४ शास्त्रम्
४।४।११८ व्यरंसिषुः ४।४।८६ शमित्वा ।
४।४।४२ शिरोऽञ्चित्वेव संवहन् ४|४|४४ व्यरंसिष्टाम् ४।४।८६ शमी ४।३।५५ शिशयिषते
४।३।३३ व्यरंसीत् ४।४।८६ शयाते ४।३।१०४ शिशृत्सति
४।४।५५ व्यर्णः ४।४।६३ शयानः ४।३।१०४, ४।४।११४ शिशृत्सितव्यम्
४।४।५५ व्यर्णवान् ४।४।६३ शयितः ४।३।२७ शिशृत्सिता
४।४।५५
Jain Education Interational
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
शिशृत्सितुम्
शिश्याना
शिश्ये
शिश्रयिथ
शिश्रयिषति
शिश्रीषति
शिश्वितिषते
शिश्वेतिषते
शिषिता
शिष्टः (२)
शिष्ट्वा
शिष्ठः
शिष्मः
शिष्य:
शिष्यते
शिष्यिता
शिष्व:
शीयते
शीयमानः
शीशांसते
शुक्लीकरोति
शुभ
शुक्लीस्यात्
शुचीकरोति
शुचीस्यात्
शुम्भति
शुश्रुम
शुश्रुव
शुश्रोथ
शुष्कः
शुष्कन्धान्
शूनः
शूनवान्
शृणोति
शृण्वन्
शेकिथ
शेकिस
शेकिव
शेकवान्
4*4*55 शेताम्
शेते
४ | ३ | १०५
४ | ३ |१०४
४।४।७८
४।४।४७
४ । ४ । ४७
४।३।२५
४।३।२५
४ | ३ |८१
४ ४ ११८
४ । ४ । ११८
४|४|११८
४|४|११८
४ । ४ । ११८ शेष्टुम्
४ । ४ । ११८
शोक्ता
४ | ३ |८१
शोचिता
४ । ४ । ११८
शोता
४।२।१०८ शो
४।२।१०८
४ । ४ । ६०
४ | ३ | १११
शेयम्
शेरताम्
शेरते
शशिष्यते
शेशीतः
शेश्यति
शेश्यितः
शेश्यितवान्
शशिवः
शेषिता
शेष्टा
शोद्धा
शोद्धुम्
शोश्रुवत्
शोष्टा
४ | ३ |१११
४ | ३ | १११ शोष्टुम्
४ | ३ | १०८
श्येनायते
४ | ३ | १०८
श्येनो वर्त्तिकामुल्लापयते
४ १४ १९९
श्रथितः
४ ।४ ।८१
४ ४ ८१
४ १४ १८१
४२१७८
४२१७८
४।२७०, ४४ ६१
४।२।७० ४।४।६१
श्रथितवान्
श्रथित्वा
श्रन्थित्वा
श्रमः
श्रमक:
श्रविता
श्रापयति
४।२।१०८ श्राम्यति
४।२।१०८ श्रितः
४१४७८
४।४ १८१
४ १४ १८१
४ ।४ ।८२
श्रितवान् श्रित्या
श्रूयते
श्लेषिता
४ | ३ |१०४
४ | ३ | १०४
४ | ३ |१०५
४ १२ ११५
४।२।११५, ४।३।१०४
४|४|११८
४ | ३ | १०४
४ | ३ | १०४
४।३।२७
४।३।२७ श्वित्तः
४|४|१२१ श्वित्तवान्
४/४१५६ श्वेतित्वा
४|४|५६
ष्ठीवति
४/४/५६
संकरा
४ |४ |४६
संकारः
४ । ४ । ४६
संकृतिः
४।४।५६
संक्राम
४/४/५६
४।४।५६
४|४|५६
४ १२ १०८
४|४|५६
४ । ४ । ५६
४ | ३ | १०८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
श्लेष्टा
४|४|५६
श्लेष्टुम्
४।४।५६
श्वयिता
४१४१५६, ४।४।६१
श्वसितः
४।४।७५, ४ ४ १८८
४।४।७५
४।४।८८
४।४।७५
४।३।२६
४ | ३ |२५
४।४।७१
४।४।७१
४।३।२५
४।२।११०
४|४|११
४|४|११
४|४|११
४२ १०९
४/४/५१
४ | ३ |३७
४।४१५१
४/४/५१
४ ।३।३७
४ । २ । १६
४ | ३ | २४
४ । ३ । २४
४ | ३ |२४
श्वसितम्
श्वसिति
श्वस्तः
मिश्रतितमनेन
श्वितित्वा
संगसीष्ट
संगंसीष्ट चैत्रः
संगस्यते वत्सो मात्रा
संगस्यमानः
संगसीष्ट चैत्रः
संघुषितं वाक्यम्
संघुषितवान् वाक्यम्
संघुषिता रज्जुः मनस्यपि
संघुषितौ दम्यौ
संघुष्टं वाक्यम्
संघुष्टवान् वाक्यम्
संघुष्टा रज्जुः
संघुष्टी दम्यो
४ | ३ |२४
४३४५६'
४।३१५६ संचक्ष्य गतः
संचक्ष्यते
४/४/५६
४।२।२५ संचस्करतुः
४।२।१११ संचस्करिथ
४/४/५७ संचस्करिम
४।४।५७
संचस्करिव
४/४/५७
संचस्करुः
४ | ३ | १०८
संचस्कर्थ
४|४|५६
संस्कृवान्
४।४।७५
४।४।७५
४।४।७५
४।४।७५
४।४।७५
४।४।७५
४।४।७५
४/४/७५
४।४।४
४।४।४
४ | ३ |८
४।४।७८
४ १४ १८१
४ ४ ८१
४१३१८
४१४ ॥७८
४ | ३ |८
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ।।
३८७
४।४।६३ ४।४।६३ ४।२।११६ ४।२।११६ ४।४।३७
संचस्क्राणः संजिगंसते संजिगंसमानः संजिगंसिष्यमाणः संजिगमिषितव्यम् संजिगमिषिता संजिगांसते संजिहताम् संजिहते संजिहासते संजिहीते संज्ञपयति पशुम् संज्ञपितः संज्ञपित: पशुः संज्ञप्तः संपरिकृशितः संफुल्लः संबन्द्धा संमार्गः संमार्जनम् सयत् संयामः संवित्ते संविदताम् संविदते संविदान: संविद्रताम् संविद्रते संविव्ययिथ संविव्याय संव्ययति संव्याता संव्यातुम् संशय्य संशितं व्रतम् संशितः साधुः संशितव्रतः साधुः संशीतिः संशेशीय
४।३८ संसन्ति
४।२।६० समर्णः ४।४।५१ संसन्यते
४।२।६२ समर्णवान् । ४।४।५१ संस्करोति कन्याम्
४।४।९१ समविदत ४।४।५१ संस्कारो वासना
४।४।९१ समविद्रत ४।४।५१ संस्कृतं वचनम्
४।४।९१ समस्कृत ४।४।५१ संस्कृषीष्ट
४।४।३७ समस्थित ४।४।५१ संस्क्रियते
४।३।१० समस्थिथा: ४।२।९६ संस्था
४।३।९४ समाज: ४।२।९६ सङ्क्ता
४।४।५६ समिधिष्यति ४।२।९७ सङ्क्तुम्
४।४।५६ समिध्यात् ४।२।१०० सङ्गच्छते
४।२।१०६ समिध्यिष्यति ४।२।३० स जगाम
४।२।१२० समिध्यात् ४।४।७४ सजति
४।२।४९ समियात् ४।३१८४ सजन्ती
४।२।४९ समीधाते ४।४।७४ सति:(२)
४।२।६४ समीधिरे ४।२८० सत्ता
४।४।५६ समीधे ४।२८० सत्तुम्
४।४।५६ समीयिवान् ४।४।५६ सत्यापयति
४।२।२१ समीर्णम् ४।३।४२ सनीस्रस्यते
४।२।४५ समुत्तः ४।३।४२ सन्
४।२।९० समुत्तवान् ४।२।५८ सन्तिः ४।२।६४, ४।४।३३ समुन्न: ४।३।५७ सन्ति
४।२।९० समुन्नवान् ४।३।२० सन्यते
४।२।६२ समुपच्छादः ४।२।११६ सन्यात्
४।२।६२ समुपाभिच्छादः ४।२।११६ स पपाच
४।३।५८ समुह्य ४।३।२० सप्तच्छदः
४।२।३४ समुह्यते ४।२।११६ समक्नी शकुनेः पक्षी ४।२।७२ समुह्यात् ४।२।११६ समगंस्त चैत्रः
४।३।३७ समूहितम् ४।२३, ४।४८० समगंस्यत
४।४।५१ समृच्छमानः । ४।२३ समगत चैत्रः
४।३।३७ समृषीष्ट ४।२।२ समचिस्करत् (२)
४।४।९१ समेयात् ४।२।१, ४।२।३ समजः पशूनाम्
४।४।२ समौह्यत ४।२।३ समजिहत
४।२।९६ सरिस्रत् ४।३।१०५ समज्या
४।४।२ सरिस्रष्टः ४।४।१३ समदृष्ट
४।४।१११ सरिस्रष्टि ४।४।१३ समदृष्ठाः
४।४।१११ सरीस्रत् ४।४।१३ समरिता
४।४।३५ सरीस्वरिता ४।३।१०४ समरीता
४।४।३५ सर्जनम् ४।३।१०५ समर्णोति
४।३।२ सप्र्ता
४।३।७० ४।३७०
४।४।२ ४।३२८१
४।३१८१ ४।३।८१, ४।३१८२
४।३१८१ ४।३।१०७ ४।३।२१ ४।३।२१ ४।३।२१ ४।४।८२ ४।४।११७ ४।२७६ ४।२१७६ ४।२७६ ४।२७६ ४।२३४ ४।२।३४ ४।३।१०६ ४।३।१०६ ४।३।१०६ ४।३।१०६ ४।२।१०८
४।३।१० ४।३।१०७ ४।३।१०६ ४।२।१०७ ४।४।१११ ४।४।१११ ४।२।१०७ ४।४।३८
४।४।१११ ४।४५६, ४।४।११२
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
सम्
सस्रुत्
सविता
ससर्जिथ
ससर्थ
ससृम
ससृव
सस्मरतु
सस्मरुः
सस्मर्थ
सस्मार
सस्रंसे
सस्रष्ठ
सस्वरतुः
सस्वरिथ
सस्वरुः
सस्वार
सहितव्यम्
सहिता
सहितुम्
सहिष्यते
साक्षीरकण्ठकं वत्सं०
सात:
सातवान्
सातिः
सातिः (२)
सात्वा
साद्धा
सागुम्
साधुघाती
साधु
साधुजागरी
साधुदरिद्री
साधुनि
साधुधी
साधुलम्भी
साध्यारम्भी
सान्तिः
सान्यम्
४ । ४ । ५६
४।२।१०७
४ १४ १३८, ४।४।४६
४।४।७८
४ १४ १८१
४ १४ १८१
४ १४ १८१
४ | ३ |९
४ । ३ ।९
४।४।७९
४ | ३ |९
४ | ३ |२१
४।४।७८
४।३।९
४।४।७९
४ | ३ |९
४।३।९
४ |४ |४६
४ |४ |४६
सायते
सायात्
सासायते
सास्मर्यते
सास्वर्यते
सिञ्चति
सिञ्चते
सिति:
सितो ग्रासो मैत्रेण
सित्वा
सिनो ग्रासः स्वयमेव
सिनोति
४ । ४ । १०३
४ । ४ । १०२
४ । २ । ६४
४।२।६२
सिस्यन्त्सतुम्
सिषासति
सिसनिषति
सिसृक्षति
सिसेविषति
सिस्मयिषते
सिस्यन्त्सति
४।४।४६
४।४।४६
४ | ३ |११४
४।२।६०
४ । २ । ६०
४ ।२।६०
४।२।६४
४ ।२।६०
४ । ४ । ५६ सुतेः
४/४/५६
४ | ३ |१००
४|४|१००
४।३।५२
सिस्यन्त्सतव्यम्
सिस्वन्तिसता
सिस्वरिषति
सीदति
सीवनम्
सुक्षत्
सुग्ला
सुग्लानम्
सुदत्तम् (२)
सुदे
सुन
सुनुतः
४।३ ॥७७
सुनुमः ४।२।४२ सुनुमहे
४|४|१०१
सुनुवः सुनुवहे
सुनोति
सुनोमि
सुन्मः
श्री सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका दुण्डिका ।
४।२१८७
४१२१८७
४।२१८७
४।२।१२०
४१३१५८
४।२।१२०
४।३।५८
४।३।३२
४|४|१०७
४।२१५८
४२११
४२११
४।३१५७
४|४|१०८
४|४|१०८
४ । २ । ६२
सुन्
४ । २ । ६२
सुन्वः
४ । २ । ६२ सुन्वहे
४ | ३ |१०
४ | ३ | १०
४ । ४ । ९९
४ १४ १९९
४ । ४ । ११
४।२।७३
४|४|११
४।२।७३
४ | ३ |२
४/४/५५
४१२६१, ४४१४७
४२६१, ४४४७
४ । ४ । १११
४।४।४७
४४४८
४/४/५५ सुवै
४/४/५५
सुशूः
४/४/५५
सुषुपतुः
४ १४ १३८
सुषुपुः
४ । २ । १०८ सुषुप्सति
४ । २ । ११२
४ । २ । ५८
४ । २ । १
४ । २ । १
४|४|१२१
सुप्तोऽहं किल यौ
सुप्तोऽहं किल विललाप
सुप्तोऽहं किल विललाप
सुप्तोऽहं किल विललाप
सुप्त्वा
सुप्रलम्भम्
४।३।२४।३।५९
४ । २१८७
४।२१८७
सुमत्
सुम्ल
सुम्लानम्
सुयामः
सुलभम्
सुलाभः
सुवत्
सुवामहै
सुवाव
सुस्रुम
४।४१८
सुस्रुव
४ । ४ । १२१ सुस्रोथ
४२१८६
४ । २८७, ४ | ३ |२
४१२१८७
४ । २।८७ ४२८७
४।२१८७
सुसत्
सुसुविम
सुसूषति
सुस्यूषति
सूतम्
सून:
सूनवान् सूर्यविश्रामभूमिः अविश्रमं०
क्षीष्ट
सृष्टः
सेक्ता
सेक्तुम् सेद्धा
४।२१५८
४ | ३ |१३
४ | ३ |१३
४ | ३ |१३
४ । ४ । ११३
४ | ३ |२१
४।३।२१
४ | ३ |३२
४।२।५८
४ |४ |४६
४ १४ १३८
४ । ४ । ४७
४।४ १८१
४।४।८१
४ । ४ ।८१
४|४|८
४/२/७०
४।२।७०
४ | ३ |५६
४ | ३ | ३५
४|४|१११
४।४।५६
४|४|५६
४।४।५६
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥
सेद्धम्
सेधिता
सेवनम्
सेवित्वा
सेव्यते
सोढः
सोढवान्
सोढव्यम्
सोढा
सोदुम्
सोता
सोपस्काराणि सूत्राणि
सोमसुत्
सोषवाणि
सोषवाम
सोषवाव
सोषवीति
सोषोति
सोसूचिता
सोसूत्रता
स्कन्ता
कन्तुम्
स्कन्त्वा
स्तः
स्तनयित्नुः
स्तवानि
स्ताम्
स्तुतः
स्तुतम्
स्तूयात्
स्तोता
स्त्यानः
स्त्यानवान्
स्थ
स्थ:
स्थापयति
स्थितः
स्थितवान्
स्थितिः
४१४१५६
४/४/५६
४।२ ।११२
४ | ३ २९, ४।४।४२
४ । ४ । १२१
४ |४ |६२
४ |४ |६२
४ ।४ ।४६
४।४।४६
४।४।४६
४।४।३८, ४४ ॥४६
४|४|१२
४ । ४ । ११३
४ | ३ |१३
४ | ३ | १३
४ | ३ |१३
४ | ३ | १४, ४ | ३ |६४
४।२।१०
४ | ३ | २०, ४ | ३ |६४
४|४|११३
४ | ३ | १०८
४।२१,४३१, ४ |४ |४६
४।२।७१
४।२।७१
४ १२ १९० ४२९०
४ ।२।२१
स्थित्वा
स्थेयात्
स्नपयति
नसयति
स्नातः
४|४|११
४ । ४ ।११
४|४|११
स्नातवान्
स्नापयति
स्नेग्धा
स्नेढा
स्नेहिता
स्नोग्धा
स्नोढा
स्नोहिता
स्पति
स्प
४ | ३ |६४ स्पष्टुम्
४ | ३ |८०
स्पष्टः
४ | ३ |८०
स्पाशित:
४/४/५६
स्पृष्टा
४|४|५६
स्पृहयाच्या
४ | ३ | ३०
स्पृहयालुः
४।२1१०
स्मक्ष्यति
४ | ३ |८५
४।३।५९, ४।३।६४
स्पर्शनम्
स्पष्टव्यम्
स्प्रष्टव्यम्
स्प्रष्टा
स्पष्टुम्
स्फरक:
स्फलक:
स्फापयति
स्फारयति
स्फावयति
स्फोरयति
स्मः
स्मरिषीष्ट
स्मत
स्मर्यते
स्मर्यात्
स्मारयति
४|४|११ स्मृषीष्ट
४ ।३ ।९६
४।२३२
४।२।२५
४।२।७१
४।२१७१
४ ।२।३२
४ १४ १३८
४ |४ |३८
४ |४ |३८
४ |४ |३८
४ |४ |३८
४ |४ |३८
४ ४ १११२
४ ४ ११२
४ ।४ ।११२
स्यन्त्वा
स्पन्स्यति
स्यात्
स्यामस्थामम
स्यामयते
स्यूत्वा
स्योमा
सिता
स्रक्ष्यति
सप्ता
राप्तुम्
स्रष्टव्यम्
स्रष्टा
सष्टुम्
स्रस्त:
४१४१५६, ४|४|११२
४१४१५६, ४|४|११२
४।४।७४
४।४।७४
४ । ४ । ११२
४ | ३ |८५ स्वपन्ति
४ | ३ |८५
स्वपित:
स्वपिति
४ १४ ११२ ४|४|११२
स्वपिहि
४।४।५६, ४|४|११२
स्वप्ता
४/४१५६, ४|४|११२
स्वप्तुम्
४।३।१७
स्वप्यात्
४।३।१७
स्वरिता
४।२।२१
स्वरिष्यति
४ । २ । १२ स्वरिष्यन्
४ ।२।२२
स्वर्ता
४।२।१२ स्वयंते
४।२।१०
४|४|३७
४|४|५६
४ | ३ |१०
४ | ३ |१०
४ । २ । २५
स्रस्तवान् खस्तिर
सस्यते
स्वः
स्वनितो मृदङ्गः
स्वर्यात्
स्वानयति
३८९
४ | ३ |१०, ४।४।३७
४।३।३०
४१४१५५
४।२१९०, ४|४|१
४।२।२९
४।२।२९
४ । ४ । ४२
४ ४ १३२
४।२१४५ ४ । ४ । १११
४।४१५६, ४|४|११२
४।४।५६
४ । ४ । १११
४/४/५६, ४|४|१११
४/४/५६, ४|४|१११
४ ।२।४५ ४।२।४५ ४ |४ |३३
४ ।२।४५
४ । २ । ९०
४।४।७० ४ | ३ |२१
४|४|८८
४|४|८८
४१२१८३
४१४१५६, ४४८é
४।४।५६ ४।४।८८
४ १४ १३८ ४।४।३८, ४।४।४९
४ । ४ । ४९
४ १४ १३८
४|३|१०
४।३।१०
४।२।२५
४।४।७०
४।२।११
४।३।२७, ४।४।७१
४।३।२७, ४।४।७१
स्वान्तं मनः
स्वान्येवैनं कर्माणि सेधयन्ति स्विन्नः
स्वित्रवान्
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
स्वृतः
स्वृतवान्
स्वृत्वा
स्वेता
स्वेत्तुम्
हतः
हतवान्
हतिः
हत्ता
हत्तुम्
हत्वा
हननम्
हनिष्यति
हनिष्यन्
हन्ता
हन्तिः
हन्तुम्
हन्यते
हस्तः
हत्वा
हायते
हार:
हारक: हारणा
४।२१५५, ४।३।२०, ४ | ३ | १००
४।२।५५
४/२/५५
४/४/५७
४/४/५७
४।४।५७
४ । ४ । ५६
४|४|५६
हारयति
हारयिता
हारित:
४ । ४ । ४९
४ । ४ । ५६
४।२।५९
हारितवान्
हार्यते
हिंस
हिडंहिडम्
हिडयति
४|४|५६ हिति:
४|४|५६
हित्वा
४।२।५५
हिन्धि
४ |२|४४
हिमश्रथा
४।४।४९ हीडंडीडम्
हीन:
हीनवान्
हीयते
४/४/५६
हुण्डा
४।२।४४ हुण्डिता
४ |४ |३२
४ । ४ ।१४
४ | ३ |९७
४।३।५१
४ १३१८३
४ १३ १८३
हपितं लोमभिः
हषिता
हषितवान्
हृषितश्चैत्र:
हषिता दन्ताः हषिता केशा
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका ।
हाषितानि लोमानि
हषीष्ट
हृष्टं लोमभिः
दृष्टश्चेत्र
४ १३ १८३
४ | ३ |८३
४१३ १८४
४ | ३ |८४
४ | ३ |८३
४।२१८३
४।२।२४
४।२।२४
४/४/१५
४|४|१४, ४|४|१५
४ ।२।८३
४।२।५४
४।२।२४
४ | ३ |९७, ४|४|१४
४।३।९७
४ | ३ |९७
हीत:
४ १४ १९८
हीतवान्
४|४|१८
हलत्ता
४।४।७६ लन्नः
४।४।७१ लन्नवान्
४।४।७१
हह्लादित्वा
४।४।७६ वलयति
४।४।७६
वात
४।४।७६
वालयति
हृष्टा दन्ताः
हृष्टाः केशाः
हष्टानि लोमानि
पयति
यात्
म
हमालयति
हियते
हियात्
होणा
वन्
४४ ॥७६
४ | ३ | ३६
४ । ४ । ७६
४।४।७६
४।४।७६
४।४ ॥७६
४१४ ॥७६
४ ।२।२१, ४ | ३ | ३
४।३।९६
४।२।३२
४।२।३२
४ | ३ |११०
४ | ३ |११०
४।२।७६
४।२१७६
४।२१७६
४।२१७६
४२६७
४ २ ६७
४ १२ १६७
४२६७
४२३२
४।२।२०
४।२।३२
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ तुलिय-तवणिज्ज-कंती सयवत्त-सवत्त-नयण-रमणिज्जा।। पल्लविय-लोय-लोयण-हरिस-प्पसरा सरीर-सिरी / / आबालत्तणओ बिहु चारित्तं जणिय-जण-चमक्कारं / बावीस-परीसह-सहण-दुद्धरं तिब्ब-तवपवरं / / मुणिय-विसमत्थ-सत्था निम्मिय-वायरण-पमुह-गंथगणा / परवाइ-पराजय-जायकित्ती मई जयपसिद्धा॥ धम्म-पडिवत्ति-जणणं अतुच्छ-मिच्छत्त-मुच्छिआणं पि / महु-खीरपमुह-महुरत्त-निम्मियं धम्मवागरणं / / इच्चाइगुणोहं हेमसूरिणो पेच्छिऊण छेयजणो / सद्दहइ अदिट्टे वि हु तित्थंकर-गणहरप्पमुहे / /