Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ binA khAnA bAnAulI ela e 5 zrIvijayane misurozvaragranthamAlAratnam 40 catubhatvAriMzadadhikacaturdazazatamitasUtrasUtraNasUtradhArayAkinImahattarAdharmastu-virahAGkAGkita-sugRhItanAmadheyavaripurandara-zrIharibhraribhagavadviracitaH- zAstravArtAsamuccayaH [ tanya cAdyastavakAtmakaH prathamo vibhAgaH ] taduparizrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa zrIvijaya lAvaNyasUrIzvareNa viracitA syAdvAdavATikA TIkA / sampAdaka pannyAsa zrIsuzIlavijayo gaNiH Bian saaza: zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira zrI boTAda, saurASTra kAryavAhaka zAha IzvaradAsa mulabaMda BH KCH C
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ NWANLVNAVANAVNNNNA Mw // zrIvijayanemisUrIzvaragranthamAlAratnam-40 catuzcatvAriMzadadhikacaturdazazatamitasUtrasUtraNasUtraNadhArayAkinImahattarAdharmasUnu-virahAGkAGkita-sugRhItanAmadheyasUripurandara-zrIharibhadrasUribhagavadviracitaH zAstravArtAsamuccayaH [tasya cAdyastabakAtmakaH prathamo vibhAgaH] taduparizrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa zrIvijayalAvaNyasUrIzvareNa viracitA syAdvAdavATikA ttiikaa| sampAdakaHpanyAsazrIsuzIlavijayo gaNiH + + + + + zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira boTAda, saurASTra vIrasaM0 2480] nemisaM0 5 - [vikramasaM0 2010 mudraNasthala--nirNayasAgarapresa, 26/28 kolabhATa sTrITa, muMbaI naM0 2 prakAzakaH
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ POSTIMPURPURPIRSUSHIPSURVISU PIRRIS sahAyakanAmAvalI-.. rU. 1008 zeTha-rAyacaMda gulAbacaMdaacchArIvALA. [2] , pa00 zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha mulunDa (muMbaI) I che [3] , pa00 zeTha padamazI premajIbhAI boTAda che jInavALA. . R[4] , 250 devakaraNa mensa jJAnakhAtA taraphathI Bacan RCACACAFennta* #saaremaasasusansor zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira, voTAda, haidR. [2]. sarasvatIpustaka bhaMDAra, __The0 ratanapola, hAthIkhAnA, - amadAvAda. xaraSERSCREBRaS SRS sasa OSASRAGSSPRSTEPSX
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma vi. saM. 1929 dIkSA vi. saM. 194pa gaNipada vi. saM. 1960 kArtika vada 7 vallabhIpura mahuvA bhAvanagara 13:1FFFF F FFFFF 11:15:41:11: ja. : : SSSSSSSS mahArAja sAheba. AcArya mahArAjAdhirAja zrImaddavijyanemisUrIzvarajI KrUFFFFFFFFFFFFFFFFFupA' zA mATe *lachet:Pik*'ll buon **: 151ph. lkelighets1j6 tapagacchAdhipati zAsanasamrATa sUricakacakravartI sarvata-svatantraka . karI jika VIVAMU WAUWAWAVUVAUVA epn PIH He 2 b 1P!! bhAvanagara vallabhIpura mAgazara suda ra paMnyAsapada-vi. saM. 1960 AcAryapada vi. saM. 1964 svargavAsa vi. saM. 2005
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya nivedana w zAsanaprabhAvaka Avo apUrva graMtha pragaTa karatAM amane ati AnaMda thAya che. jenA praNetA caudazane cummAlIza graMthanA praNetA yAkinI mahattarAdharmasUnu pUjyapAda zrIharibhadrasUrIzvarajI mahArAjA che. A graMthamAM che e darzana ane tenA peTAbhedonuM suMdara khyAna karavAmAM Avela che. AnI upara svapajJa "digapradA" nAmanI saMkSipta suMdara TakA che. tathA nyAyavizArada nyAyAcArya mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja viracita "syAdvAdakalpalatA" nAmanI vizAlakAya vRtti paNa che. A vRttimAM te te bhAvone ati sUkSmatAthI carcavAmAM AvyA che, chatAM bhASA ghaNI ja gaMbhIra ane prauDha hovAthI sAmAnya jIvo yathArtha samajI zake tema nahIM hovAthI, vistRta sarala bhASAmAM vyAkaraNavAcaspati kavirala zAstravizArada anupamavyAkhyAna sudhAvarSA vividhagraMtha praNetA paramazAsana prabhAvaka pUjyapAda AcAryadeva zrI mad vijayalAvaNyasUrIzvarajI mahArAja sAhebe syAdvAdavATikA' nAmanI abhinava TIkAnuM ramya nirmANa karyuM. A TIkAmAM uparokta banne TIkAono saMpUrNa bhAvArtha AvI jAya ane sAmAnya jIvo paNa tene suMdara lAbha laI zake e rIte manohara gUMthaNI karavAmAM AvI che. je A graMthamAM niyojita karela che. e uparAMta A graMthanA saMpAdaka prakharavaktA vidvaddavarya pUjya panyAsapravara zrI suzIlavijayajI gaNivare, saMskRta nahIM bhaNelAo paNa tenuM amuka aMze jJAna meLavI zake e muddAthI mULa zlokono "saMkSipta bhAvArtha paNa guMthela che. te paNa A graMthamAM Apela che. taduparAMta mULazlokono akArAdi anukrama tathA vistRta anukramaNikA ApavAmAM Avela che. www
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ A graMthanA A prathama vibhAgamAM nAstikamatanuM nirasana ane AtmA tathA karmanI siddhi suMdara rIte varNavAyela che. A graMthanuM saMpAdana kArya pUjya paMnyAsajI mahArAja zrIsuzIlavijayajI gaNivare suMdara rIte karela hovAthI, tathA sAghana prapha saMzodhananuM kAma paMDita aMbAlAla premacaMda zAhe karela hovAthI, ane nirNayasAgara prese ramya rIte chApela hovAthI, A graMtha suMdara rIte amArA taraphathI bahAra paDe che, je badala te sarveno saharSa ame AbhAra mAnIe chIe. e uparAMta A graMthamAM madada karanAra sadagRhasthonA smaraNane paNa visarI zakIe tema nathI. ` h ` presamAM chapAtA grantho1 "siddhahemazabdAnuzAsana bRhasthAsAdisahita 2 "tilakamaMjarI TippaNaka tathA parAga sahita 3 "nayopadeza' nayAmRtatarakiNa ane taraNisahita 4 "zAstravArtAsamuccaya syAdvAdavATIkA sahita 5 "anekAnta vyavasthA tattvabodhinITIkasahita 6 "kAvyAnuzAsana alaMkAracUDAmaNi ane prakAzasahita 7 "dvArnAizikA' kiraNAvelITIkasahita 8 dhAturanAkara' bhAga 1, dvitIyAvRtti : : m bh
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ A granthanA prakAzanamAM rU. 1000) samarpaNa karanAra dharmarasika T: . zeTha rAyacaMda gulAbacaMda acchArIvALA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdavATikATIkAsaGkalitasya zAstravArtAsamuccayasya viSayAnukramaNikAaGkAH viSayAH patra-patI 1 syAdvAdavATikAyA maGgalaM, tatra zrIvIrasya dhyAnaM guroH zrInemisUrenamaskaraNaM kartunirdezazca / 1-13 2 zrIharibhadrasUriviracitaM khopajJaTIkAsamalaGkRtaM nyAyavizAradavivR tamapi zAstravArtAsamuccayAkhyazAstraM durbodhaM bAlAnAmiti tadbodhapravaNo'yaM yatnaH saphalaH / 1-17 3 asyAM TIkAyAM hAribhadravacanamupAdhyAyavacanaM ca sahAyakaM bhavatvityabhilASayA dRbdhAyAM mUlanaddhAyAM na vaiphalyam / 2-5 4 padyadvayena syAdvAdavATikAyAH zleSato guNotkIrtanam / 5 mUlamaGgalAvataraNaM, tatra lokopakAracikIrSayA kartavye zAstravArtA samuccaye ziSTAcAraparipAlanAya nirvighnagranthaparisamAptaye maGgalasya kartavyatvamAvazyakam , anubandhacatuSTayapratipAdanapratyalatvaM ca / 2-13 praNamyetipadye paramAtmanamaskaraNalakSaNaM maGgalam , saphalA zAstravArtAsamuccayavacanapratijJA ca / 2-25 7 maGgalaM yAvatphalavizeSazUnyatvena niSphalatvato granthAdau nArambha nIyamiti pUrvapakSe maGgalasya samAptiphalakatvaM prAcAmabhimatamapAkRtam / 2-27 8 tatraiva maGgalasya vighnadhvaMsa eva phalamiti vighnadhvaMsaphalakatvena maGgalasya saphalatvamiti navyAnAM mataM vyudastam / 4-24 9 vighnaprAgabhAva eva maGgalaphalamiti matamapahastitam / 5-20 10 ziSTAcAraparipAlanaM maGgalaphalamiti matasyAyuktatvam / 5-20 11 uktapraznapratividhAne jainamatena maGgalasya vighnadhvaMsaphalakatvamupapAditam / 6-20 khAdhyAyAderapi maGgalatve devasUrivacanasaMvAdaH / 6-29 13 duritanivRttyasAdhAraNakAraNatvalakSaNamaGgalatvena maGgalasya vighnadhvaMsaM prati na kAraNatvamiti zaGkAyA nirAkaraNam / 2 7-1
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayasya aGkAH 8-12 n khy s m m viSayAH patra-patI 14 vighna vaMsa-bighnaprAgabhAvaparipAlana-samAptipracayagamana-ziSTAcArapari pAlanAnAM sarveSAM vinigamanAviraheNa maGgalaphalatvamiti matamupadaziMtam / 7-17 15 ekoddezena kriyamANAdapyanekaphalakAt karmaNa uddezyAnuddezyAdi phalasiddhiriti matAntaramudbhAvitam / / 16 samastasya zAstrasya maGgalatve'pi praNAmAdilakSaNamaGgalasya granthAdau gumphanaM ziSyANAM tasyAvazyakarttavyatvavuddhyarthamiti sisamaItyAdivizeSAvazyakabhASyAdupadarya maGgalasya saphalatvaM nigamitam / 8-15 maGgalapadye prathamacaraNena devanamanaM dvitIyAdicaraNatrikenAnubandhacatuSTayAvagamanam , anubandhatvalakSaNaM ca / 8-23 18 zlokAkSarArtho bhAbitaH pratyekapadavAkyArthopadarzanena / 8-26 19 yaM zrutveti dvitIyazloko'vatArya vyAkhyAtaH / 10-11 20 tAtparyato'rthAvadhAraNasya zravaNarUpatve vedAntAnAmityAdyanyadIyava. canaM saMvAdakamupadarzitam / 10-17 vargasukhasaMbhave'pi na muktisukhasaMbhava iti naiyAyikasya praznaH, tatra praabhimtttsNbhvaashonmuulitaa| 22 nityasukhavyavasthApanapravaNaM vedAntimatamAzaya nirAkRtam , tatrai vAtmatvasamaniyatasukhatvasAmAnyaM na sambhavatItyadhigataye vyakterabheda iti kArikA darzitA / 11-15 23 siddhArthakavedavacanasya prAmANye duHkhasyApi sukhAbhedaprasaGgaH, tasyA prAmANye na sukhasyAtmAbhinnatvamiti nityasukhAbhAvaH / 12-15 uktapraznapratividhAnaM janAnAM, tatra muktau sukhasya vyavasthApanam / 12-24 25 sukhavaduHkhAbhAvasyApi puruSArthatvaM tena muktau sukhAbhAve'pi duHkhA bhAvArthitayA pravRttiriti naiyAyikAzaGkAyA unmUlanam / 12-26 avedyasya duHkhAbhAvasya na puruSArthatvamityatra duHkhAbhAvo'pi nAvedya iti vacanasaMvAdo darzitaH / 13-26 27 duHkhaprAgabhAvasya puruSArthatvamAzaGkaya pratikSiptam / 14-1 11-5 24 26
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15-11 viSayAnukramaNikAaGkAH viSayAH patra-patI 28 azarIraM vAvasantamiti zrutivacanaM muktau sukhAbhAvasAdhakamiti paramatasyAyuktatvaM khyApitam / 14-12 29 sukhamAtyantikaM yatreti muktI sukhavizeSapratipAdakavacanavirodha parihArAnyathAnupapattyA'pi muktau sukhavizeSo'bhyupeya iti| 14-26 30 sarvavAdyavipratipattiviSayasarvazAstrasamIcInamaryAdAlambanavArtA vizeSaprarUpakaM duHkhaM pApAditi padyaM tadvivaraNaM ca / parihArArtha hiMsA'nRtAdipaJca-tattvAzraddhAna-krodhAdicatuSTayAnAM sevanArthamuktaviparItAnAM saGkalanayopadezasturIyapaJcamapadyAbhyAm , tayorharibhadrasUrivyAkhyAnaM ca / 15-21 32 uktapadyadvayavyAkhyAnaM nyAyavizAradasya darzitam / 16-3 33 tatra sukhecchAduHkhadveSavatAmapi mahAmohAddharme'nicchA'dharme cecchA bhavatItyatra dharmasya phalamicchantIti padyamullikhitam / 16-25 ahiMsAdinA krodhAdInAM nivRttiriti pAtaJjalAnusAriNAmiSTaM darzitam / 17-3 35 dharmahetvahiMsAdiprasAdhanAnAM sAdhusevAdInAmupadarzakaM SaSThaM padyaM tadvyAkhyAnaM c| 36 upadezAdisAdhusevAphalopadarzakaM saptamaM padyaM tavyAkhyAnaM c| 17-21 zubhabhAvAdimaitrIphalopadarzakamaSTamapadyam , tadvyAkhyAnaM ca, yatra zubhabhAvaH pAtaJjalamate prazAntavAhitAsaMjJakaH / 18-8 tRSNAnivRttilakSaNAtmIyagrahamokSaphalopadarzakaM navamaM padyaM tadvi varaNaM c| 39 uktaguNagaNopetasya sthirAzayasya zuddhAtmanaH samyag dharmasAdhakatva mityupadarzakaM dazamaM padyaM tadvyAkhyAnaM c| atra yazovijayopAdhyAyonnItavicAro darzitaH, tatra lalitavistarAyAM haribhadrasUryuktaM tatsiddhayarthaM yatitavyamAdikarmaNItyAdhullikhitam / 19-9 41 uktasamyagdharmasAdhakaH kapila-saugatA-''hatApadiSTaH kameNa 17-10 37 kA 18-10 19-20
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayasya 20 aGkAH viSayAH patra-patI darzitaH, nivRttAdhikArAyAM prakRtAvevambhUta iti avAptabhavavipAke iti cAllabhyata iti| 19-22 42 saMsAre muktaye zuddhasya dharmasyaivopAdeyatvaM, na tu tadanyasya duHkha kAraNasyetyetaddarzakamekAdazapadyaM tadvyAkhyAnaM ca / 43 valavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAjJAnasya vyabhicArAt pravRttiM prati kAraNatvaM na saMbhavatIti prazno'ntarAzaGkAsamAdhAnAbhyAM dRddhiibhuuto'pnoditH| 20-21 - 44 rAgAndhapravRttyupapattau 'jANijaI' ityAdigAthAsaMvAdo darzitaH / 22-4 45 zAstrabodhitaduHkhabalavattvasyaiva karmodayadoSeNApanoda iti kalpAntaraM bhaavitm| 22-8 46 priyasaMyogasya yauvanasya cAnityatvopadarzakaM dvAdazapadyaM tayAkhyAnaM c| 22-13 47 sampajjIvitayoranityatvaprarUpakaM trayodazapadyaM tavyAkhyAnaM c| 22-26 saMsAre janma-mRtyu-hInAdisthAnasaMzrayANAM punaH punarbhavanAt sukha nAstItyupadarzakaM caturdazapadyaM tadvyAkhyA ca / 23-11 49 karmodayajanitaM tu vaiSayikaM sukhaM sukhapadavAcyameva na bhavatItyatra 'puNNaphalaM duHkhaM ciya' ityAdivizeSAvazyakagAthAtrayaM saMvAdakaM darzitam / 23-24 uktArtho vyAsa pataJjaliprabhRterapi sammataH, gautamamate'pi vaiSa yikasukhasya duHkhe parigaNanaM, taccollikhya darzitam / 24-12 51 saMsAre sarvamitthaM prakRtyA'sundaramiti tatra vivekinAmAsthA / ___ na yuktetyupadarzakaM paJcadazapadyaM tadvyAkhyAnaM ca / 24-21 52 dharmavyatirikte pravRttirna yuktA dharme tu sA yuktetyabhiprAyakaM jagadva nyatvAdidharmako dharmaH ziSTaH sevita ityupadarzakaM SoDazapadyaM tadvyAkhyAnaM c| 25-4 zubhabandhaphalakatvAddharme'pyAsthA na yukteti parapraznArthakaM saptadazapadyaM tadvayAkhyAnaM ca / 25-18 48 53
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA aGkAH 58 viSayAH patra-patI 54 pAratacyAvizeSAcchubhabandho'zubhabandhAnna viziSyate Ayasahema mayabandhavadityupadarzakamaSTAdazapadyaM tadvyAkhyAnaM c| 25-26 55 tato'dharmavaddharmo'pi mumukSubhistyAjyo dharmAdharmakSayAnmuktiriti yato munibhirvarNitamiti parapraznanigamanaparamekonaviMzatitamapadyaM tadvyAkhyAnaM c| 26-6 56 praznamabhyupetya granthakartuH pratividhAne saMjJAnayoga-tadanyapuNyabhedena dharmadvaividhyaprarUpakaM viMzatitamapadyaM tadvyAkhyAnaM ca / 26-19 57 tatra dharmapadavAcyasya ekasya saMjJAnayogasya mokSajanakatvAdupAdeyatvaM tadanyasya ca heyatvamiti bhAvitam / 27-2 saMjJAnayogalakSaNadharmanirUpakamekaviMzatitamapadyaM tadvyAkhyAnaM ca / 27-12 59 asya yazovijayopAdhyAyavyAkhyAnamullikhitam / 27-23 60 tatra duSTAzaMsApUrvakatapaso niSiddhatve 'no ihalogaTTAe' iti vacanaM pramANaM darzitam / 27-24 abhyAsasya khajanakabhAvavRddhihetutvena tato'zubhavAsanAkSayato'vilambena phalodaya ityatra pAtaJjalAbhyupagatiH, tadavagataye vRtti nirodha-vRttipaJcavidhaprakArAdyupadarzakAni paatnyjlsuutraannyullikhitaani| 28-1 62 abhyastatapaso dhyAnarUpatvaM tasya ca sAkSAnmokSahetutvaM, tatra mokSaH karmakSayAdeveti vacanasaMvAdaH / 29-11 63 samAdhiriti zukladhyAnasyaiva nAmAntara paraiH paribhAvitamityupakramya tatparyAlocanaM, tatra savitarka-nirvitarka-savicAra-nirvicArabhedena caturvidhaH saMprajJAtasamAdhiH parokto bhAvitaH / 29-17 64 yazca sAnandaH sAsmita ityevaM dvividhaH samAdhiH, tasya nAti. riktatvaM, tatra pAtaJjalasUtraM samApattilakSaNaprarUpakaM, 'kSINavRtterityAdi pAtaJjalasUtramullikhya tadvyAkhyAnam / 30-1 65 nirvicArasamAdheH prakRSTAbhyAsAt sphuTaH prajJAlokaH, tatra pAtaJjala sUtrayugalam , RtambharAsaMjJA yaugikI, Rtambharottamo yogaH, tatra AgamenAnumAneneti bhASyavacanaM pramANam / 30-7
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH 66 yogiprayatnavizeSeNetyAdinA'saMprajJAtasamAdhirlakSitaH, tatra tasyApi nirodhe' ityAdi pAtaJjalasUtraM pramANam, tadAnIM saMskAramAtrAvasthAne 'saMskArazeSo'nyaH' iti sUtraM mAnaM, tataH prazAntavAhitetyAdi carcitam / 67 dhyAnarUpameva tapaH paramayogAbhidhamapavargahetuH, tatra dharmapadazaktirAptavAkyAdeveti nigamitam / zAstravArtAsamuccayasya viSayAH 70 68 prazna- pratividhAnAbhyAM zuddhatapaso dharmatvavyapasthApakaM dvAviMzatitamapadyaM, tadvivaraNaM ca / , 69 mokSahetorekasya dharmasya zubhabandhahetutvaM na kintvanyasyeti na rAgasahakAratadasahakArAbhyAmekasyApi mokSahetutva zubhabandhahetutvayoH sambhavAt, bhagavatIvacanaM cAtra saMvAdakamiti praznasya pratividhAnam / RjusUtropagRhItavyavahAranayAzrayaNena yasya dharmasya mokSatvaM tasya zubhabandhahetutvamityAdyabhimataM zuddharjusUtranayena tu jJAnatapasoranyathAsiddhatvAttajjanyakriyAyA eva mokSahetutvaM, tatra bhagavadbhadrabAhuvacanasaMvAdaH pakSAntarAzrayaNena sarvasAmaJjasyaM ca / tapastva-cAritratvAbhyAmeva mokSaM prati hetutA, na tu vItarAgatvamapi tatra pravizati, sarAgatapasaH svargahetutvaM savizeSaNe ta nyAyena rAgamAtra eva paryavasyatIti matamupadarzitam / 72 mokSoddezena kriyamANayostapaH- saMyamayormokSahetutvameva, svargasya cAnuddezyatvAnna phalatvaM, yatra na mokSotpAdastatra gatyantarajanakAdRSTAbhAvAta svargotpattirityaparamatamupadarzitam / 73 uktadharmadvaividhyaM darzanAntare'pi zabdAntareNoktamityAvedakaM trayoviMzatitamapadyaM tadvivaraNaM ca / 71 74 vipratipannAn prati mokSaphalake saMjJAnayogalakSaNadharme kAryAnyathAnupapattilakSaNapramANopadarzakaM caturviMzatitamapadyaM tadvivaraNaM ca / 75 kadAcidane notpattavyamityevaM kadAcidutpattikhabhAvatvAnna sarvadA - syAdityAdipraznAnAM pratividhAnam / patra- paGkI 30-17 31-9 31-15 32-9 32-24 33-7 33-11 33-18 34-1 34-12
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA aGkAH viSayAH patra-patI 76 atrArthe saMpAdakaM zrImadudayanAcAryakRtakusumAJjalivacanaM varddhamAnopAdhyAyakRtatadvyAkhyAnaM ca / 35-3 nityasattvA bhavantyeke ityaadisvbhaavaadipdydvymupdrshitm| 36-3 78 muktiphalakadharmasvarUpasiddhyupasaMharaNaparaM paJcaviMzatitamapadyaM tadvivaraNaM c| 37-2 dharmAdharmakSayAnmuktiriti ca heyadharmamAzritya, na tu saMjJAnayogalakSaNadharmamAzrityetyupadarzakaM SaDviMzatitamapadyaM tadvyAkhyAnaM c| 37-10 saMjJAnayogalakSaNadharma eva muktikAraNe AsthA yuktA, tadanyattu duHkhakAraNatvAdanupAdeyamityupadarzakaM saptaviMzatitamapadyaM tadvivaraNaM c| 37-31 priyasaMyogAdeH sarvasya duHkhamayatvapratipAdakasya "pariNAma-tApasaMskAraduHkhairguNavirodhAcca duHkhameva sarva vivekinaH" iti pAtaJjalasUtrasya yshovijyopaadhyaaykRtvivecnmtrodRngkitm| 38-5 saMjJAnayogalakSaNadharmAd yathA muktirutpadyate tathA'gre kathayiSyAma / ityarthakamaSTAviMzatitamapadyaM tadvivaraNaM ca / / 38-20 kuvAdiyuktyAdinirAsenAvirodhataH saMkSepeNa zAstrasamyaktvakathanamidAnImityAvedakamekonatriMzattamapadyaM tadvivaraNaM c| kuvAdimatopadarzane prathamaM cArvAkayuktInAM nirAcikIrSayA tanmatopanyAsaH, bhUtavAdinacArvAkAH pRthivyAdimahAbhUtakAryamAnaM jagannAtmAdyadRSTasadbhAvaM manyanta iti triMzattamapadyaM tadvivaraNaJca / 39-17 pratyakSaviSayavastuna eva pAramArthikatayA pramANAbhAvAdadRSTaM nAsti, pratyakSaM tatra na pravartata eva, vyAptergrahaNAsambhavAdanumAnaM pramANameva na bhavatIti na tatastatsiddhiriti / 40-5 86 anumAnapramANAbhAve'pi dhUmAdinA vahnayAdisaMbhAvanayA vayAnaya nAdau pravRttiH, saMvAdena ca tatra prAmANyAbhimAna iti / 40-10 saMvAdane ca prAmANyAbhimAno'pi saMbhAvanAyAM dRSTasAdharmyaNAnumAnameva, taccAnumAnAprAmANye na sambhavatIti praznasya pratividhAnaM prAmANyAbhimAnasya saMbhAvanArUpatvopapAdanena / 41-7 87
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayasya aGkAH viSayAH patra-patI 88 saMbhAvanayaiva parakIyasaMzayAdikamavagatya tannivRttyarthaM parArtha vAkyo cAraNaM sambhavatIti na tdrthmnumaanprmaannaabhyupgmH| 41-18 . saMzayarUpasaMbhAvanAtaH pravRtterupagame dhUmadarzanAt prAgapi vahnisaMzayAt pravRttiH syAdityAzaGyAyA utkaTakoTikasaMzayasyaiva saMbhAva nArUpatayA tadabhAvAnna tadAnIM pravRttyApattiriti pratividhAnam / 41-26 90 vizeSAbhAvAbhUmadarzanottarakAlInavahnisaMzayasya notkaTakoTikatvamiti praznapratividhAnam / 42-2 anumAnaM na pramANamiti bhavato vAkyaM pramANamapramANaM veti vikalpya cArvAkaM prati dUSaNAzayAyA nirAkaraNam / 42-9 92 jJAnaprAmANyasya na svato grAhyatvaM, kintu parato grAhyatvaM, tathA ca / pratyakSaprAmANyagrahaNAyAnumAnamapyupeyamiti prshnprtividhaanm| 42-19 nirvikalpakavat tadgatasanmAtrAvalambanatvAdikamapi svasaMvedanasiddhameva tatsvarUpatvAdityupadarzitam / 43-3 94 zabdo'pi na pramANaM, vAsanA ca pUrvapUrvavikalpaprabhavastatsamAno 'sadarthaviSayaka uttarottaravikalpa eva, vikalpayonayaH zabdA iti bauddhavacanametanmatopodvalakam / / 43-9 khAgamasya prAmANyAbhAvazcArvAkasyeSTa eva, paraM prati paryanuyogaparatvena sArthakyaM, tatra svasiddhAntavacanasaMvAdaH / 43-24 cArvAkamatakhaNDanapravaNaM jainamatam , acetanabhUtadharmaphalabhinnA cetanA yasya dharmaH sa evAtmeti prarUpakamekatriMzattamapadyam / 44-5 caitanyasya bhedasampRktAbhedalakSaNAviSvagbhAvasambandhenaiva bhUtattitvapratiSedhakaM na taddharma iti, tena naiyAyikamata iva jainamate'vyApyavRtterjJAnasyAvacchedakatayA zarIravRttitve'pi na kSatirityupadiSTam / 44-10 cetanAyA bhUtadharmatvAbhAvAdeva bhUtopAdeyatvalakSaNaM bhUtaphalatvaM netyuppaaditm| 44-19 99 cetanAyA astitvaM vyvsthaapitm| .. 44-23
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikAaGkAH viSayAH patra-patI 100 cetanAyA bhUtAtiriktadharmatvavyapasthApanena tdaadhaartyaa'tiriktaatmsiddhirupvrnnitaa| 44-27 101 cetanA''tmadharmatvasAdhakahetu vipakSavRttitvabAdhakatarkopadarzakaM dvA triMzattamapadyaM, tatra cetanAyA bhUtadharmatve bhUteSu pratyekaM sarvadA caitanyopalabdhiH syAt sattvakaThinatvAdivaditi tarka updrshitH| 45-16 102 uktadoSaparihArasya cArvAkAbhipretasya pratikSepaparaM trayastriMzattamapadyaM, tatrAsaMhatAvasthAyAM bhUteSu zaktirUpeNa cetanA satyapi nopalabhyate ityAkUtaM na yuktamityarthaH / 46-5 103 tatra hetUpadarzakaM catustriMzattamapadyam , tatra zakticaitanyayoraikyanAnAtve vikalpya duussite|| 46-19 104 pUrvAvasthAyAM nirvikalpakaikavedyA cetanA'styeva, tasyA vyaktacetanA janakatArUpA zaktiH svAbhinnavyaktirUpA'sti, tadrUpeNa sA pUrva na savikalpakaviSaya iti noktAniSTaprasaGga iti praznapratividhAnam / 47-6 105 tattvasaMkhyAvirodhena bhUtavyatiriktAvarakAbhAvAt pratyekAvasthAyA manabhivyaktA caitanaiva zaktiriti vaktuM na yujyata ityupapAdakaM paJcatriMzattamapadyam / 47-20 106 bhUtAnAM bhUtatvena pRthivItyAdinA vA vyaJjakAnAmAvarakatvaM na sambhavatItyupadarzakaM SaTtriMzattamapadyam / 107 kAyAkArapariNatabhUtAnAM cetanAbhivyaJjakatvaM kAyAkArapariNAmA- bhAvasyAvarakatvamityAzaGkApratikSepakaM saptatriMzattamapadyam / 48-24 108 tadvivaraNe andhakArasya cakSuSa AvarakasyApi tejo'bhAvarUpatvena na bhAvatvaM tathA prakRte'pIti praznasya pratividhAnam / 49-5 109 prinnaamvynyjktvprsnggsyoppaadnm| 49-11 110 viziSTapariNAmasya caitanyAbhivyaJjakasya bhUtAbhinnatve sadA caita nyAbhivyaktiH syAt , bhUtabhinnatve tattvasaGkhyAhAnirityupadarzakamaSTAtriMzattamapadyam / 49-20 111 caitanyAbhivyaJjako bhUtapariNAmaH svakAle bhUtAbhinna ityuktiH kAlAbhAvAnna saGgatA, lokasiddhakAlAzrayaNe tu tathA''tmAzrayaNaM kinnetyupadarzakamekonacatvAriMzattamapadyam / 48-8
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zAstravArtAsamuccayasya viSayAH aGkAH patra- paGkI 112 'lokasiddhAzraye' ityuttarArddhavyAkhyAnaM zrIharibhadrasUrerlikhitam / 50-29 113 zrIyazovijayopAdhyAyairuttarArddhamavatArya yadvayAkhyAtaM tadullikhitam / 51-4 114 lokena jAtismaraNasyAGgIkAreNAtmano lokasiddhatvopapAdakaM catvA riMzattamapadyam / 115 anubhava- smaraNayoH sAmAnAdhikaraNyapratyAsattyA kAryakAraNabhAvena jAtismaraNasya pUrvabhavAnubhUtaviSayasyAnanugAmini zarIre'sambhavAdatiriktAtmasiddhirityupapAditam / 116 sarveSAM jAtismaraNAbhAve heturupapAditaH / 117 sarveSAM jAtismaraNAbhAve nidarzanasya lokanirUDhasyopadarzaka mekacatvAriMzattamapadyam / 118 kasyacidanubhUtArthasmaraNaM kasyacinnetyatra prayojakAntaropadarzanena tatpratibandhakAdRSTakalpanAvaiyarthyAkSepasya samAdhAnam / 119 smRtyAvaraNakarmakSayopazamasyaiva smRtyantaraGgahetutvaM, saMskArazca jAtismaraNaniyatehAdicatuSTayAntarbhUta eva, IhAdicatuSTayaJca kramakameva, tanmadhye kvacit kasyacit sphuTatvaM doSAdanyAnupalakSaNam, tatra "uppaladalasayavehe" iti vizeSAvazyakabhASyagAthAsaMvAdaH / 53-1 120 atra yazovijayopAdhyAyavyAkhyAnam, tatra avagrahAdInAM sUtroktakramaniyamahetUpadarzakaM vyatikramotkramAviti padyaM tadvivaraNaJca / 121 avagrahAdInAM sarveSAM niyamitakramatvAdyupapAdakaM ukkamao ikkamao" ityAdi vizeSAvazyakabhASyagAthAtrikam / 122 abhyaste viSaye prathamameva nirNaya iti praznaH, tatpratipAdikA "abbhatthe'vAo" iti vizeSAvazyakabhASyagAthA | 123 uktapraznapratividhAnaM, tatra abhyaste'pi kramo'styeva, tadanupalakSaNe padmapatrazatacchedadRSTAnta ityupadarzakaM padyaM tadvivaraNaJca / 124 uktArthopodbalikAM "uppaladalasayavehe" iti vizeSAvazyakabhASyagAthA, ityupAdhyAyavyAkhyAnasamAptiH / 125 yathA jAtismaraNena zarIravyatiriktasyAtmanaH siddhistathA sadyo 52--3 52-11 52-19 53-2 .53-11 54-4 54-16 55-4 55-13 56 - 1
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA 11 aGkAH viSayAH patra-patI jAtasya bAlasya stnypaanprvRttynythaanuppttyaa'tiriktaatmsiddhiruppaaditaa| . 56-9 126 smaraNamAtraM kAlAntarAnubhUtaviSayamiti anubhava smaraNayoH kArya kAraNabhAvabalAt smrnnmaatrennaatiriktaatmsiddhiruppaaditaa| 56-26 127 divyadarzana-pitRkarmasiddhibhyAmAtmano laukikatvavyavasthApakaM dvicatvAriMzattamapadyam / 58-2 128 atizayasya bhoktRniSThatvameva na tu bhogyaniSThatvamityasya vyavasthApaka "saMskAraH puMsa eveSTaH" ityudayanAcAryapadyaM, tadvyAkhyAnaJca varddhamAnopAdhyAyasyollikhitam / 129 lokasiddhakAlAzrayaNe lokasiddhAtmAzrayaNamapi cArvAkasya syAdi tyabhyupagamavAdenoktaM, vastuto lokasiddhAzrayaNaM tasya na saMbhavatIti vistarataH pratipAditam / ___59-21 130 lokasiddhAnumitirUpajJAnasvIkAre'pyanumititvaM mAnasatvavyApyame vetyanumAnaM pratyakSapramANAntarbhUtameva na pramANAntaramiti cArvAkamatasyApAkaraNam , mAnasarUpAnumitijJAne vyAptijJAnasyAprayojakatayA vyApakatvenAgRhItasyApi padArthAntarasya yathAkathaJcidupasthitasya bhAnApattiriti vistarataH pratipAditam / 61-22 131 etadviSaye nyAyAloke yazovijayopAdhyAyairyA vivecanA. kRtA " saapyullikhitaa| 63-5 132 pratyekAvasthAyAmapi bhUteSu caitanyaM zaktirUpeNAstIti cArvAkama tasya khaNDanamupasaMhRtam / 133 adhyakSeNa kAThinyAbodharUpANi bhUtAni gRhyante, kAThinyAdya___ svabhAvA ca cetanA kathaM bhUtaphalamityupadarzakaM trayazcatvAriMzattamapadyaM tadvyAkhyAnaJca / 65-11 134 utpatteH pUrva cetanA pratyekaM bhUteSvasatI satI ca na sambhavatIti na bhUtakAryatvaM tasyA ityupadarzakaM catuzcatvAriMzattamapadyaM tdvivrnnnyc| 66-25 135 aNvAdAvasadeva mahattvaM ghaTAdau yathA bhavati tathA'saMhatAvasthAyAM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 68-24 zAstravArtAsamuccayasya aGkAH viSayAH patra-paTTI bhUteSvasatI cetanA saMhatAvasthAyAM bhaviSyatIti cArvAkapUrvapakSasva. rUpaM paJcacatvAriMzattamapadyaM tadvivaraNaJca / 67-13 136 aNvAdibhyaH samutpadyamAnaM mahattvaM teSu sadeva, asatastasyotpAdo 'tiprasaGgAnna yukta ityuktapraznottararUpaM SaTcatvAriMzattamapadyaM tadvivaraNazca / 67-25 137 tattvasaGkhyAvilopakaM paJcamabhUtotpattiprasaGgalakSaNAtiprasaGgaparaM sapta catvAriMzattamapadyaM tadvyAkhyAnaJca / 138 asattvAvizeSe'pi paJcamabhUtaM prati kasyacit kAraNatvAbhAvAdeva na tadutpattyatiprasaGga iti praznapratividhAnam / 139 paJcamabhUtasya kAraNAbhAvAdasattvamastItidhIviSayatvAbhAvAdasattva miti praznayoH kramoktayoH krameNa prtividhaane| 140 sata evotpAdAbhyupagame 'asadakaraNAd' ityAdIzvarakRSNakAri kayA sAGkhyAbhimatasatkAryavAdasAmrAjyamApAdya tasyeSTApattitvasya doSopadarzanena dUrIkaraNamiti cArvAkapraznaH pallavitaH / / 69-16 141 uktadizaikAntAsatkAryavAdasyakAntasatkAryavAdasya ca dUSitatve 'pi syAdvAdyabhimataH kathaJcitsadasatkAryavAdo nirduSTa ityuktapraznapratividhAnaM pariSkRtya darzitam / 70-4 142 ekAntasatkAryavAde naiyAyikAdyudbhAvitAH paryanuyogA ekAntAsa tkAryavAde sAGkhyodbhAvitAzca paryanuyogAH phalavanta eva, tatsaMvA dinI "je saMtavAyadoSe" iti sammatigAthA tdvRttishcodRngkitaa| 70-24 143 aNvAdayo na paJcamabhUtajananasvabhAvA iti cArvAkAbhyupagame pramANaM na vidyate, cArvAkeSTazcANubhyaH sthUlatvotpAdaH sajananakhabhAvatvenA pyupapadyate ityupadarzakamaSTacatvAriMzattamapadyaM tadvivaraNaJca / 144 uktadizA satkAryasiddhau paryAyArthikanayAnusAriNaH paryAyadvAraiva kAryasya pUrvottarakAlayoH sattvamAdizanti, dravyArthikanayAnusAriNo dravyadvAraiva kAryasya pUrvottarakAlayoH sattvamAdizanti, dravyArthikanayAnusAriNo dravyadvAreNaivetyatra saMvAdinI "paJcuppannaM bhAvaM" iti sammatigAthA tdvRttishcollikhitaa| 77-8 75-26
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA 13 aGkAH viSayAH patra-patI 145 mUrttANusaMghAtAd bhinnaM sthUlatvaM na, kintvaNUnAmeva sthUlatvabhAvaH, aNavazca pUrvamapi santa iti mahattvamapi pUrva sadeveti pratipAdakamekonapaJcAzattamapadyaM tadvivaraNaJca / 79-20 146 atra syAdvAdaprakriyA yazovijayopAdhyAyopadarzitA sopskaaropdrshitaa| ___80-13 147 atrANUnAmekatvAdiparyAyairutpattiH, bahutvAdiparyAyairanutpattiH, naiyA yikAbhimatAtiriktAvayavikhaNDanaJcAnyeSAmabhimatamupapAdya drshitm| 80-14 148 atiriktAvayavyabhAve'pi saMhatasya paramANoH kvaciccAkSuSaM kvacinna cAkSuSamityasyopapAdakaM paratantrAnusAriNAM mataM daarshtm| 81-1 149 avayavidravyavAdinaiyAyikamate yathA dravyasya dravyAntaraM prati pratibandhakatvaM tathA pariNAmavAdimate'pi dravyasthAnIyasya pariNAmasya pariNAmAntaraM prati pratibandhakatvaM vAcyamiti tantvAdipariNatAnAmaNUnAM tantupariNAmasattve kathaM paTapariNAma iti praznapratividhAnam / 81-27 150 atra dravye dravyasya na pratibandhakatvaM, dvitantukapaTe satyeva trita ntukAdipaTotpatirityatrAsamavAyikAraNanAzasyaiva dravyanAzakatvaM, tantUnAmeva vijAtIyasaMyogavizeSAt tritantukAdipaTotpattirna tu paTatantusaMyogAditi dvitantukapaTanAze satyeva tritantukapaTotpattiriti praznasya pratividhAnam / 81-20 151 tatra vijAtIyasaMyogasya mAnAbhAvAnna dravyahetutvaM kintu paramA NugatAtizayasyaiveti vyavasthA'pyanulomakrameNa vilomakrameNa ca dshtntukaadipttotpttiruppaaditaa| 82-25 152 pUrvAvasthAnAzenaivottarAvasthAbhyupagamena tantvavasthAnAze satyeva paTAvastheti tadAnIM tantu pratyakSaM na syAditi praznasya pratividhAnam / 83-25 153 tatra prAyogika-vaisrasikabhedena vinAzasya dvaividhya, tatrAdyasyaika vidhatvaM dvitIyasya dvividhatvamityAdi carcitam / 154 paJcAzattamapadyAvataraNaM, tatra guNajAtIyasya mahattvaparimANasya 84--1
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayasya 85-14 aGkAH viSayAH patra-paGkI dravyeNa paramANunA samamabhedona sambhavati, bahutvasaMkhyAdito jAya mAnasya tasyAvayaviniSThatvameva nANuniSThatvamityAdi darzitam / 84-17 155 avayavikAryasya paramANupuJjenaivopapatteravayavini mAnAbhAva iti bauddhAzaGkAyA apAkaraNam / 84-28 156 AvRtatvAnAvRtatvarUpaviruddhadharmAdhyAsAdeko'vayavI na sambhavatItyAzaGkAyA niraasH| 85-4 157 sakampatva-niSkampatvarUpaviruddhadharmAdhyAsAdeko'vayavI na sambha vatItyAzaGkApAkaraNam / 158 aNubhyaH sthUlatvasya bhede'nupAdAnasya tasya sattvaM na bhavet , upAdAnAbhAve'pi tasya sattvAbhyupagame sarvadA sarvatra tasya sattvaM syAdityetatpratipAdakaM paJcAzattamapadyaM tadvivaraNaJca / 86-15 159 mahatvalakSaNasthUlatvasyANapAdAnakatvAbhAve jyaNukAdhupAdAnaka tvAt sadbhAvo bhaviSyatItyAzaGkAyAH pratividhAnam / 87-2 160 tatra pUrvapakSavAdyabhimataM samavAyasambandhena janyatvAvacchinnaM prati tAdAtmyasambandhena dravyaM kAraNamiti kAryakAraNabhAvamapAkRtya tAdAtmyasambandhena janyatvAvacchinnaM prati tAdAtmyasambandhena dravyaM kAraNamiti vyavasthApya mahattvasya paramANudravyAbhinnatvaM niSTaGkitam / 87-15 161 atiriktAvayavinamapAkRtyAvRtatvAnAvRtatvAbhyAM naiko'vayavItyasya yuktatvamAveditam , evaM sakampatva-niSkampatvAbhyAmavayavino naikatvamiti vacanasyApi yuktatvam / 87-20 162 avayavino'tiriktatve tatrApi gurutvamanyadanyaccAvayavagurutvamiti dviguNaM gurutvakArya namanonnamanAdikaM syAdityato nAtiriktAvayavi. sambhava iti darzitam / 88-13 163 ekapaJcAzattamazlokAvataraNaM, tatra dravyarUpeNANuSu sthitasyaiva samu ditAvasthAyAmutpattimahattvasya yathA, tathA bhUteSu caitanyasyApyastviti zaGkitam / 88-28
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA 15 aGkAH viSayAH patra-patI 164 avizeSeNa ghaTapaTAdirUpabhUtasaGghAte'pi jIvaccharIrAtmakabhUtasa GghAta iva caitanyaprasaGgAnna bhUtasaGghAtamAtraM caitanyamityAvedakameka paJcAzattamapadyaM tadvivaraNaJca / / 165 ghaTAdInAmapi vyaktacaitanyaprasaGgasyeSTatve pratyakSabAdhitapuruSAvize SaprasaGgasyopadarzakaM dvipaJcAzattamapadyaM tadvyAkhyA ca, tatra mUlasya pAThabhede vicAraNA kRtaa| 89-17 166 bhinnakhabhAvAni bhUtAnIti vilakSaNabhUtasaGghAteSveva caitanyamiti cArvAkapraznapratipAdakaM tripaJcAzattamapadyaM tadvyAkhyA ca / 91-1 167 uktapraznasyAyuktatve khabhAvasya bhUtamAtratve na vizeSaH, vizeSaNaM vinA tulyAnAM viziSTatA naiveti hetorupadarzakaM catuSpaJcAzattamapadyaM tadvivaraNaJca / 91-12 168 vizeSaNaM vinA viziSTatA netyasya bhAvopavarNanamupAdhyAyasyoTTatim / 91-25 169 ghaTAdyArambhaka-zarIrAdyArambhAkabhUtAnAM bhUtamAtrasvarUpabhede bhUte netyevaM pramite bhUtabhinna AyAti, bhedakasyAnyasya bhAve tu sa evAtmetyupadarzakaM paJcapaJcAzattamapadyaM tadvivaraNaJca / 92-12 170 zarIrasya sAtmakatvameva bhedakaM na kintvanyadapIti nAtmasiddhirityAdyAzaGkAnAM nirAkaraNam / 93-2 1-71 sAtmakatvasya ghaTAditaH zarIrasya bhedakatve'pi sAtmakatvaviziSTa zarIrasyaiva caitanyopAdAnatvamityAzaGkAyA apAkaraNam / 93-17 172 prakRtapadyatAtparyamupavarNitaM nyAyamatamavalambyeti / 93-26 173 havi-guMDa-kaNikkAdijAnAM svAdyakAnAM yathA svabhAvabhedastathA bhUta saGghAtajAnAmapi zarIrANAM ghaTAdibhya iti zaGkAparaM SaTpaJcAzattamapadyaM tadvivaraNaJca / 94-11 174 khAdyakAnAM vyaktimAtrata eva svabhAvabhedo na tu kAryabhedAt , zarIrANAM ca na tathetyuttaraparaM saptapaJcAzattamapadyaM tadvayAkhyA c| 94-24 175 atropAdhyAyAnAmabhiprAyavarNanamullikhitam / 95-6
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zAstravArtAsamuccayasya viSayAH aGkAH patra-patI 176 khAdyakAnAM vyaktyAtmamAtratve sati yathA saMsthAnaparimANAdinA bhinnakhabhAvatA, tathA bhUtakAryANAM dehaghaTAdInAM cetanatvAcetanatvarUpabhinnavabhAvatA kathaM neti praznaparamaSTapaJcAzatamapadyaM tadvivaraNaJca / 95-11 177 zarIrasya bhUtamAtratve karta-deza-kAlAdRSTabhedAdyayogAt paramantavyaM na yuktamityuttaraparamekonaSaSTitamapadyaM tadvivaraNaJca / 178 uktArthaspaSTapratipattikaraM SaSTitamapadyaM tadvivaraNaJca / 96-15 179 eko bhUtasaGghAto dehAdirUpo'nyo ghaTAdirUpa iti vibhAgo bhUtA tiriktanimittAbhAve cArvAkasya na yukta ityetatparamekaSaSTitamapadyaM tadvivaraNaJca / 97-3 180 grAvAdInAM bhUtajatve'pi yathA ghaTAdibhyo vilakSaNatA lokasiddhA, tathA zarIrasyApi sA tatheti cArvAkAzaGkA, tatpratividhAnaparaM dviSaSTitamapadyaM tadvivaraNaJca / 97-17 181 grAvAdInAM vaicitryamanvayavyatirekAbhyAmadRSTAdisAmagrIto na bhUta mAtrAdityAvedakaM triSaSTitamapadyaM tadvivaraNaJca / 182 tattvaparIkSaNe avyutpannalokamAtrAzrito mArgaH parIkSakairasmAbhirna vicAryate kintu grAvAdivicitratArUpaH pratyakSapramito'rthaH kutra yujyate kutra neti, tvanmate tu na yujyate ityAvedakaM catuHSaSTitamapadyaM tadvivaraNaJca / 98-19 183 navyanAstikamatamutthApya tatsamAdhAnaparatayA paJcaSaSTitamapadyaM yathA'vatAritamupAdhyAyaistathA tat sopaskAramupadarzitam / tatra nyAyamate vibhAvAtmani jJAnaM guNaH, taccAvyApyavRtti tatrAva cchedakaM zarIramityupapAditam / 184 atraiva samavAyena jJAnaM prati tAdAtmyenAtmanaH kAraNatvamekaM, dvitIyaM cAvacchedakatayA jJAna prati tAdAtmyena zarIrasyeti tadapekSayA lAghavAt samavAyena jJAnaM prati tAdAtmyena zarIraM kAraNamiti zarIre vyApyavRttyeva jJAnamiti bhAvitam / 99-16 98-6
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA 17 aGkAH viSayAH patra-patI 185 tatra zarIravRttitayA''tmatvajAtarupagame sAryadoSAzaGkAyAstada. .. ___ doSatvAbhyupagamena nirAso vihitaH / 99-20 186 zarIrasya paJcabhautikatva-cAtubhautikatvAdikamapAkRtya pratiniyatekabhautikatvaM vyavasthApya tatra tasyAntarbhAvo darzitaH / 99-27 187 jJAnasya zarIraguNatve parazarIragatasya tasya cAkSuSApattirityAzaGkAyA nirasanam / 100-17 188 anyAnubhUtasyAnyenAsmaraNAt sAmAnAdhikaraNya pratyAsattyA'nubha vasmaraNayoH kAryakAraNabhAva ityupacayApacayAbhyAM vibhidyamAnasya zarIrasya caitanye'nyazarIrAnubhUtasyAnyena zarIreNa smaraNaM na syAdityAzaGkAyAH pratividhAnam / 100-24 189 atraiva kAraNaguNakrameNa kArye guNasaGkrama upapAditaH / . 101-3 19. zarIrasyAtmatve parAtmapratyakSApattizaGkAyA apAkaraNam / 101-11 191 zarIrasyAtmatve tatpratyakSe saMyuktasamavAya eva saMnikarSa iti saMyo. gasya sannikarSatvaM na kalpyate iti lAghavaM, paramate tvAtmapratyakSA nurodhena saMyogaH kalpanIya iti gauravamiti darzitam / / 101-20 192 paramate Atmano nodbhUtarUpamiti AtmetaradravyavRttiviSayatAsamba. ndhena pratyakSaM prati samavAyenodbhUtarUpaM kAraNam , asmin mate ca kAryatAvacchedakasambandhe Atmetaratvapravezo neti lAghavamiti cArvAkAzaGkAnigamanam / 102-11 193 dehadharmatva-dehakAryatvato mRtadehe'pi cetanyamupalabhyeta, anyathA dehadharmatva-dehakAryatve caitanyasya na syAtAmityuktazaGkottaraparaM paJcaSaSTitamapadyaM tadvivaraNaJca / 102-17 194 yad yaddhamatvatkAryabhUtaM na tat tadbhAve na bhavatIti niyame mRtadehe pratyakSeNa pratIyamAnairlAvaNyAdibhirvyabhicAro netyupadarzakaM SaTSaSTitamapadyaM tadvivaraNaJca / 103-10 195 saptaSaSTitamapadyAvataraNaM, tatra cArvAkAzaGkA, tasyAM mRtadehe rUpa mAtraM na lAvaNyaM, tena pAkajarUpAdinA ca vybhicaaraaduktniymaasiddhiH| 103-21 2 zA0 a0
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayasya aGkAH viSayAH 196 atra vaizeSikAzaGkA, tatrApakkaghaTanAzAdutpanne pakkaghaTe kAraNaguNenaiva kArye guNotpattiH, pilUpAkavAdivaizeSikamate paramANuSveva pAkaH, tadAzayo vizvanAthAveditazca tadvayAkhyAnaM dinakarasyeti / 197 uktavaizeSikAzaGkAnirAkaraNe paramANupAkajarUpAdinA vyabhicAro darzitaH, avayavipAkavAdinaiyAyikAzaya prakaTanaM vizvanAthasya dvivaraNaM dinakarasyAveditam / 198 paramANuparyantAvayavinAzAbhyupagamo vaizeSikasyAyukta ityupAdhyAyoktipradarzanam / 18 , patra- paGkI 103 - 23 104-22 199 mRtadehe lAvaNyasyAsadbhAve na tasyAdehamAtrahetukatvaM kintu dehAtirikta Atmaiva heturityAtmavyavasthitirityuttaraparaM saptaSaSTitamapadya tadvivaraNaJca / 200 mRtadehe caitanyAbhAve prANAbhAva eva prayojako nAtmAbhAva ityatra vinigamakapramANAbhAvAccaitanyAbhAvaprayojakIbhUtAbhAvapratiyogita 105-22 105-26 yAM''tmanaH siddhiriti pratipAdakamaSTaSaSTitamapadyaM tadvivaraNaJca / 106 - 28 201 prANAdisattve caitanyasattvaM tadabhAve tadabhAva ityanvayavyatirekAbhyAM prANAdezcaitanyaM prati kAraNatvamiti na, nalikAdinA mRtadehe prANAdisampAdane'pi caitanyAsiddheH, sa vAyurna prANa iti na yuktamityetatpratipAdakamekonasaptatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 107-23 202 vAyutvasya tatra nalikAdinA gate prANe siddheH prANalakSaNaM tatrasamasti, athApi sa na prANa ityatra mAnaM na, tatra cArvAkapraznaH, caitanyotpattireva prANe mAnamiti pratipAdakaM saptatitamapadyaM tadvi varaNaJca / 108-14 203 na-tatra hetuH - cetanyotpattAveva prANAdiprayojyatvasandehAt, jainasya tatrAtmaprayojyatve kena na sandehaH ? caitanyasyAtmasvarUpabhAvena, caitanyasya prANadharmatvAbhAvaH kathaM nu iti cArvAka pRcchetyetatpratipAdakamaikasaptatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 204 atra catuSkoTikasaMdeho darzitaH, Atmaprayojyatvasandeho vizeSa 109 - 5
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAnukramaNikA 19 viSayAH patra-patI darzanajanye Atmaprayojyatvanizcaye na pratibandhakaH, ata eva haribhadrasUribhiH prANAdikAryatvena sandehAditi vyAkhyAtamiti / 109-7 205 prANasya caitanyaM pratyupAdAnakAraNatvAbhAve'pi nimittakAraNatva miti tannAzAnmRtadehe caitanyanAzaH, naitAvatopAdAnakAraNatayA'tiriktAtmasiddhiH, zarIrasyaivopAdAnakAraNatvAditi nAstikapraznaH, tatpratividhAnaJca / 110-2 206 vijAtIyamanassaMyoganAzasya jJAnAdinAzakAraNatvaM parAbhipretamapA kRtyAdRSTanAzasya tattvaM vyavasthApitam , vicArAntaraJcopanibaddham / 110-15 207 prANadharmavizeSAdito'hantvasya sAmAnAdhikaraNyenApratIterAtmadharma vizeSAdito'hantvasya samAnAdhikaraNyena pratItezcaitanyamAtmadharma eva, bhUtadharmatve'pi mAtRzarIracaitanyopAdAnakaM sutacaitanyaM bhavi vyatItyasya saduSTatvamityAvedakaM dvisaptatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 111-25 208 tatra mAtRcaitanyasya sutacaitanyaM prati kAraNatve doSasyodbhAvanam / 112-19 209 jJAnaM prati jJAnasAmAnyasya hetutve mAnAbhAva ityAzaGkAyA apAkaraNam / 113-4 210 mAtRcaitanyasyopAdAnatve saMkhedajAdiSu mAtrabhAvAcaitanyaM na syA diti doSaH, pradIpanidarzanaM tu nimittatvAnna bAdhakamityupadarzakaM trisaptatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 113-11 211 uktaprakAreNa sutacaitanyopAdAnaM mAtRcaitanyaM na yuktaM tadanyopA dAnakatve tu anya AtmA syAdityupadarzakaM catuHsaptatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 114-2 212 zarIravikAra-vRddhibhyAM caitanyavikAravRddhibhAvataH zarIramupAdAna mityAzaGkAnirAkaraNaM tathendriyANyevAtmetyAzaGkAyA nirAsazca / 114-8 213 kAryarUpatayA bhavanakhabhAvaM vastu hetumantareNa notpadyate, nApye kAntAdvinazyatItyatra vyAsavacanaM pramANamityupadarzakaM paJcasaptatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 115-3 214 utpAda-vyayayordravyAt kathaJcidvayatiriktatve "tiNNi vi uppA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 aGkAH zAstravArtAsamuccayasya viSayAH yAI" iti sammatigAthA pramANaM tadviziSTAdhigataye nyAyavizAradIyai tadyAkhyollikhitA / , 115-17 215 tatraiva prasaGgAt " davvaMtarasaMjogAhi" iti sammatigAthAdvayamupa nibaddham / 216 "nAsato vidyate bhAvo" iti vyAsavacanamullikhitaM vedAntadarzanopaSTambhakaM tadvayAkhyAnaM ca zaGkarAcAryasyopanibaddham / 217 uktavyAsavacanasya madhusUdana sarasvatIvyAkhyApyullikhitA / 218 uktavyAkhyAnadvayaM kadAgrahavijRmbhitamiti samadRSTibhirnAdeyamato yathAzrutazabdAnusArya kliSTavyAkhyAnamupadarzitam / 219 abhAvo bhAvo na bhavati, bhAvo'bhAvo na bhavati, dIpa santatilaye yat tamo bhavati sa bhAva evetyupadarzakaM saptasaptatitamapadyaM tadvivaraNaJca / patra- paGkI 116-18 117-6 118-11 121- 1 220 atra tamaso dravyatvavyavasthApakamupAdhyAyavacana kadambakaM sopa - skAramupadarzitam / 121-13 121-27 221 nimittabhedasaMsargeNodbhUtAnudbhUte bhavata ityatra saMvAdakaM "nimittabhedasaMsargAt" ityudayanapadyaM tadvayAkhyAnaM ca varddhamAnakRtaM darzitam / 123-4 222 trasareNAvudbhUtarUpavadudbhUtasparzAbhyupagame tatsparzasya spArzanaprasaGga ityAdi carcitam / 123-18 223 atra ratnaprabhAcAryamatamupadarzitam / 124-7 224 tamaso nIlarUpavattve pRthivItvaM syAdityAzaGkAyA apAkaraNam / 124-10 225 tamaso janyadravyatve sparzavadavayavArabhyatvaM syAdityAzaGkAyA nirAkaraNam / 226 tamaso dravyatve AlokanirapekSacakSurindriyapratyakSaviSayatvaM na syAt, dravyavRttilaukikaviSayatAsambandhena cAkSuSatvAvacchinnaM prati samavAyasambandhenAlokasaMyogasya hetutvAditi praznaH / 126-22 227 uktapraznapratividhAnam, tatra ghUkAdicAkSuSapratyakSAJjanAdisaMskRtacAkSuSapratyakSAdibhirvyabhicAreNAlokasaMyogasya cAkSuSampratyakAraNatvaM vyavasthApitam / 125-5 128-17
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA aGkAH viSayAH patra-patI 228 tamasa AlokAbhAvarUpatve AlokaM vinA tamaso jJAnaM yad bhavati tanna syAt , abhAvajJAne pratiyogitAvacchedakaviziSTa pratiyogi jJAnasya hetutvAt , atrodayanAnuyAyimatamAzaya pratikSiptam / 129-19 229 abhAvajJAnasAmAnya prati viziSyAbhAvajJAnaM prati vA pratiyogi tAvacchedakaviziSTapratiyogijJAnasya na kAraNatvaM, kintu viziSTavaiziSTyAvagAhipratyakSa prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatvamiti tamaso'bhAvarUpatve'pi pratiyogyavizeSitatajjJAnaM pratiyogijJAnaM vinA'pi bhaviSyatIti praznaH, tadapAkaraNaJca / 129-25 230 tatra pratiyogijJAnaM vinA na ityAkArakapratyakSasyApAdanaM, tatra praznapratividhAnaparamparayA vicAraH pallavitaH / - 130-21 231 yena kenApi prakAreNa ghaTAbhAvajJAne ghaTajJAnasya kAraNatve tamastvaM yadyalokAbhAvatvarUpaM syAt tadA tamastvaprakArakaM tamaHpratyakSamA. lokajJAnaM vinaiva bhavedityApAdanaM suvyavasthitam / 136-27 232 na ityAkArakapratyakSApattyAdeH prakArAntarAzrayaNena vAraNe'pi tamastvasya tejobhAvarUpatvena tadrUpeNa tamaHpratyakSe uktaniyamAdapyAlokatvaprakArakajJAnasyApekSitatvAdAlokajJAnaM vinA tanna syAditi sudRDhanirUDham / 137-5 233 AlokapratiyogikAbhAvabhAvamAtrAdestamovyavahAraviSayatvamapAkRtam / 139-6 234 niruktAlokAbhAvaghaTakapadArthAnAmapratisandhAne'pi pratisandhIyamA nasya tamastvasya ghaTatvAdivajAtirUpatve tadAzrayasya tamaso dravyarUpatvameva yuktamiti / 140-1 235 abhAve utkarSApakarSoM na bhavataH, tamasi tu tau pratIyete, tadvalAda ndhatamasAdivyavahAra upajAyata iti tamaso bhAvatvameva yuktmiti| 140-13 236 AlokApasAraNAgamanAbhyAmutpAdavinAzapratIterabhAve tadasambha vAt tamaso bhAvatvameva yuktam , AlokasaMsargAbhAvasamudAya evAndhakAra ityAdizazadharazarmavacanasya yuktatvanirAkaraNaJca / 141-20
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 avAH zAstravArtAsamuccayasya viSayAH patra-patrI 237 tamaso'bhAvarUpatve tatredaM nIlamityAdipratItInAM bhramatvAdikalpa___nAprayuktagauravamupadarzitam / 143-21 238 tamaso dravyatve prauDhAlokamadhye sarvato ghanatarAvaraNe tamo na syAdityAdivardhamAnavicArasyAyuktatvaM vyavasthApitam / 144-1 239 tamazcalati chAyA gacchatItyAdipratItito guNavattvakriyAvattvAdi dravyasAdhAt tamo dravyameva, atra "tamaH khalu calaM nIlam" iti padyasaMvAdo drshitH| 144-11 / 240 tamaso dravyatvasAdhakamanumAnaM ratnaprabhasUrINAM darzitam / 144-26 241 tamasa AlokAbhAvarUpatve nAtrAlokaH kintUndhakAra iti vyava hAro na syAt , nAtrAloka ityetAvataivAndhakArAdhigateriti / 145-1 242 apakRSTAlokasattve'pyandhakAravyavahAro bhavati sa na syAt , AlokAbhAvarUpasyAndhakArasya tatrAbhAvAdityAdi darzitam / 145-7 243 'tejaHpratiyogikAbhAvenaiva tamovyavahArastatra tattattajojJAnaM prati bandhakam' iti zeSAnantavacanaM sAbhiprAyakamupadaryAnAdaraNIyatayA vyavasthApitam / / 145-26 244 tejojJAnAbhAva eva tama iti prabhAkaramatamapAkRtam / 146-8 245 AropitaM nIlaM rUpaM tama iti kandalIkAramataM vyudstm| 146-20 246 nIlAropaviziSTastejassaMsargAbhAvastama iti shivaaditymtsyonmuulnm| 147-13 247 ekAntavAdinastamasi abhAvatvabhramalakSaNaM viSamudvamantu, svIkurvantu sarva vastUtpAdavyayadhrauvyAtmakatrilakSaNasattvazAlIti nigamitam / 147-20 248 uktaprakAreNa caitanyavAnAtmA trikAlavRttitvAt siddhaH, yuktimA rgAnugaiH paralokagAmI vijJeya ityAtmasiddhayupasaMharaNaparamaSTasaptatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 147-25 249 atra yazovijayopAdhyAyavyAkhyAnaM tatrAnugatakArmaNazarIrasiddhyA prlokitvsiddhirupdrshitaa| __148-6 250 sata Atmano ghaTasyeva kiM na darzanamiti cArvAkapraznasyAhaMpratyaya
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA - viSayAH vedanAdastyaivAtmano darzanamityuttara pratipAdakame konAzItitamapadyaM tadvivaraNaJca / 251 'tatrAtmA tAvat pratyakSato na gRhyate' iti nyAyabhASyamatasyApA karaNam / aGkAH 23 patra-paGkI 148-13 148-25 252 anupalabdhimAtrasyAbhAvasAdhakatvAbhyupagame cArvAkasya doSa upadarzitastaduddhAra prakArazcAtmanyapi samAnaH / 149-22 253 Atmano'nupalabdhimAtreNa nAbhAvasiddhirityatra cArvAkamatapradarzanapurassaraM tatkhaNDanapravaNodayanAcAryagrantha ullikhitaH / 254 atra varddhamAnopAdhyAyasya katipayapaGktivyAkhyAnamuTTaGkitam / 150-15 255 AtnapratyakSasyAhaM pratyayasya bhrAntatva praznatatpratividhAnaparamazItitamapadyaM tadvivaraNaJca / 256 ahaMpratyakSavaccakSurAdijanya ghaTAdipratyakSasyApi prAmANyaM tyAjyaM, tatrApi dvicandrAdicAkSuSasya bhramatvAt, pratyakSAbhAsaM candrAdipratyakSaM pramApratyakSato'nyanna sAdhviti parAbhiprAyAvedakamekAzItitamapadyaM tadvivaraNaJca / 257 ahaMpratyakSe'pi sarvaM samAnamiti gururahamiti pratyayo bhrAntaH, ahaM jAnAmItyAdipratyayastu mukhyaH satya ityuttarAvedakaM dvyazItitamapadyaM tadvivaraNaJca / 258 gurvIM me tanuriti bhedapratyayadarzane'haM gururiti pratyayasya bhrAntatvaM, bhedapratyayAdarzanenAhaM jJAnAmItyAdipratyayasya na bhrAntatvamityAve - dakaM tryazItitamapadyaM tadvivaraNaJca / 259 'sA yuktA netarasya tu' iti turIyacaraNaidamparyamupAdhyAyaprakaTitamullikhitam / 260 caturazItitamapadyAvataraNam, tatrAhampratyayasyendriyatvenendriyajanyatvAbhAvAt pratyakSatvamapAkRtya tadviSayatvenAtmanaH pratyakSatvamapAkRtam / 261 svAtiriktajJAnaM vinApyaparokSatvena pratibhAsanAt pratyakSa Atmetyasya khaNDanaM vistarataH / 149-88 151-9 151-26 152-12 152-26 153-8 153-15 153-18
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zAstravArtAsamuccayasya aGkAH / viSayAH patra-patI 262 jJAnasya khasaMviditatvakhaNDanaM svasaMvedanasya pratyakSatvAnumAnAdirUpatvApAkaraNena / 153-23 263 sarvajJAnAnAM ghaTamahaM jAnAmItyAkAratvAt pratyakSeNaiva jJAnasya khaviSayatvasiddhirityasyApAkaraNam / 153-25 264 ghaTamahaM jAnAmIti tripuTIpratyakSAdapi na svasaMviditatvasiddhiriti darzitam / 154-3 265 samAnaviSayatayA jJAna-pravRttyoH kAryakAraNabhAva iti pravRttAvartha viSayakatvameva jJAnasyopayuktamityarthamAtraviSayaka evaM vyavasAyo'bhyupagantavya iti darzitam / 154-9 266 Atmani jJAnavaiziSTyAvagAhino'nuvyavasAyasya viziSTabuddhirUpasya kAraNIbhUtajJAnAtmakavizeSaNajJAnaM vinA prathamata eva na sambhava iti darzitam / __ 154-14 267 indriyasannikarSasya niyAmakasyotpatteH pUrva jJAne'bhAvAt prathamakSaNe pratyakSaviSayatvaM na sambhavatIti / 154-23 268 janakasyaiva pratyakSaviSayatvamiti svAtmakapratyakSAjanakasya jJAnasya tadviSayatvaM na sambhavatIti / 154-25 269 atra tayorvyApyavyApakabhAvo'bhyupagataH, tatra vyabhicAravAraNAya atItAnAgatagocarasAkSAtkArajanakapratyAsattyajanyapratyakSaviSa yatvaM yatra tatra pratyakSajanakatvamiti niyama upapAditaH / 155-2 270 lAghavAdindriyayogyatAvacchedakasya laukikaviSayatvasya jJAne sattvA jjJAnamindriyayogya bahirindriyAyogyaM tanmanoyogyamiti manasA gRhyata iti na jJAnaM khaprakAzamiti drshitm|| 155-19 271 sarvajJAnAnAM svaprakAzatve anumityAdikamapi khAMze pratyakSamiti pratyakSatvasya sAGkaryAjjAtitvaM na syAt , upAdhitve'pyapekSAnapekSatvayorvirodhAnnaikatra sambhava iti / 155-22 272 yadviSayatvaM jJAnajanyatAnavacchedakaM sat kiJcijanyatAvacchedakaM tadavacchedena pratyakSatvaM bhavati, anumityAdi viSayatvantu na tatheti _ na tadavacchedena pratyakSatvaM bhavitumarhatIti darzitam / 156-6
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA aGkAH viSayAH patra - paGkI 273 svaviSayatvasya jJAnasAmagrIjanyatAvacchedakatvamAzakya pratikSiptam / 156-14 274 vitteravazyavedyatvAt svaprakAzatvamAzaGkya pratikSiptam / 156-20 275 paraprakAze'navasthAnAt svaprakAza ityAzaGkAyA nirAsaH / 156-28 276 jJAnasya svAtmakajJAnena grahaNaM jJAnasyaiva svaprakAzasvabhAvAt tathA'nubhavasiddhezca yuktyopapannamityetatpratipAdakaM caturazItitamapadyaM tadvivaraNaJca / 277 yathA naiyAyikaH kathAyAM pravizan 'bhavAneva pUrvaM svamataM prakaTayatu anantaramahaM svamatamabhidhAsye' ityevaMrUpAM pratIkSAM kArayati tathA syAdvAdyapi 'jJAnasya paraprakAzyatvaM yuktyapetaM parityajya svasaMvidi - tatvaM svIkarotu' iti zikSAM naiyAyikasya dAtumarhatItyarthe yathA kathAyAmityupAdhyAyavacanaM saMvAdakamupanibaddham / 278 jJAnasya svasaMviditatve yuktyupadarzanam / 278-2 jJAnasya vyavasAyAnuvyavasAyobhayAkAratve'nantAkAratvamapi prasajyata ityAzaGkAyA vyudasanam / 279 jJAnasya pareNaiva prakAza ityabhyupagantRnyAyamate jJAnasya pratyakSAnupapattiryuktyA niSTaGkitA / 280 ghaTaM pazyAmIti jJAnaM ghaTaviSayakajJAne cAkSuSabhinne cAkSuSatvAvagAhI tadaMze bhramAtmakamiti naiyAyikamatapratikSepe saMvAdakatayA zrIdevasUrivacanamupadarzitam / 25 284 nRsiMhAkArajJAnAbhyupagamastvapekSAbhedamantareNa na saMbhavati, apekSAbhedAbhyupagame tu syAdvAdo'GgIkRta eveti / 285 jJAnasyArthaviSayakatvenaiva pravarttakatvamiti jainAnumatameva, 157-10 157-25 158-7 svaviSaya 158-20 160-24 281 anyo'pi naiyAyikasya jJAnapratyakSopapAdanaprakAro nirAkRtaH / 161-3 282 cintAmaNi kRnmatamupadaryApAkRtam / 161-17 283 tatraiva jJAnapratyakSaM viSayitayA kiJcidviSayaviziSTajJAnaviSayakameva bhavatIti niyamospAkRtaH / 159-4 162-1 1629
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayasya aGkAH viSayAH patra-patI katve'pi na tasyApalApaH, prameyamiti jJAnaM yathA na pravartakaM tathopapAditam , AzaGkAntaraM ca naiyAyikasyApAkRtam / 162-17 286 parAmarzasya mukhyavizeSyatayA'numitihetutvaM svaprakAze nopapadyata iti nyAyamatasyApAkaraNam / ___ 163-17 287 paraprakAze jJAnamAnasapratyakSasya svIkartavyatvena tampratyanumitisA mayyAH pratibandhakatvakalpanagauravamapi bhavatIti / 164-4 288 jJAnasya pUrvamanupasthitatvAt svaprakAze kathaM tasya prakAzatvamityasya khaNDanam / 164-19 289 utpattitaH pUrva jJAne sannikarSAbhAvAnna tasya svaprakAzatvamityasya khaNDanaM pratyakSaviSayatAsAmAnye indriyasannikarSasya niyAmakatvakhaNDanena / 164-23 290 laukikapratyakSaviSayatAniyAmakatvamapIndriyasannikarSasya nirAkRtam 164-28 291 spaSTatvAkhyAveSayatAyA eva sAkSAtkAromIti dhIniyAmakatvena jJAne laukikaviSayatAyA abhAve'pi na kSatiriti / 165-8 292 abhede'pi yathA ghaTAbhAve ghaTAbhAvasya vizeSaNatvaM tathA jJAne khabhAvavizeSAdanirvacanIyAt khaviSayatvamiti / 165-13 293 svavyavahArazaktatvaM khaviSayatvamiti matamapAkRtam / 165-17 294 yatra pratyakSaviSayatvaM tatra pratyakSajanakatvamiti khAtmakapratyakSAjanake jJAne na svaviSayatvamityasya khaNDanam / 165-22 295 laukikaviSayatvena nedriyagrAhyatvaM kintu zaktivizeSeNaiveti jJAnasya laukikaviSayatve'pi zaktivizeSAbhAvAnnendriyagrAhyatvamato na pari. zeSAnmanogrAhyatvasiddhiH / 165-25 296 svaprakAzanaye sarveSAM jJAnAnAM svAMze pratyakSatvenAnumityAdau sAGka ryAt pratyakSatvaM jAtine syAdityasyeSTApattyA pariharaNam / 166-6 297 jJAnajanyatAnavacchedakatadviSayatAkatvAtmakopAdhirUpameva pratya kSatvaM, tadviSayatAyAM jJAnajanyatAnavacchedakatvaM ca svAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAzrayajJAnopahitavRttitvAviziSTajJAnajanyatAvacchedakabhinnatvamiti na ko'pi doSa ityAveditam /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 aGkAH viSayAnukramaNikAviSayAH patra- patI 298 spaSTatA pratyakSalakSaNamityatra devasUrivacanasaMvAdaH / 167-12 299 tat pratyakSaM parokSaM tviti jJAnArNavazlokavyAkhyAyAmindriyajanya jJAnatvaM jJAnakAraNakajJAnatvaM janyadhIjanyamAtravRttijAtizUnyajJA natvaM ca na pratyakSalakSaNamityupapAdya spaSTatvaM taditi niSTaGkitam / 167-14 300 pratyabhijJAyA na parokSatvaM kintvindriyajanyatvena pratyakSatvameveti neyAyikamatasya khaNDanam , anyadapyatra carcitam / 168-12 301 saMzayAdInAM lakSyatve teSvavyAptimalakSyatve bhrame'tivyAptiM spaSTatAlakSaNasyAzaya tatparihAraH kRtaH / 169-4 302 saaNvyvhaarikaavgrhe'vyaaptiprihaarH| 169-8 303 prazna-pratividhAnAbhyAM sAMvyavahArikatvaniSTaGkanam / 169-10 304 pratyabhijJAyAH smRtipArthakyena parokSe parigaNanasya biijmupdrshitm|169-20 305 kadAgrahapahilA api naiyAyikAdayo'nukampyA ityatropAdhyAyapadyaM, bodhaH svArthAvabodhakSama iheti darzitam / 169-25 306 paJcAzItitamapadyasyopAdhyAya-haribhadrasUrikRtAvataraNayorupadarzanaM tayoravirodhazca drshitH| 170-5 307 dAnAdibuddhikAle'pyahamityAkAradarzanenAtiriktArthavinirmuktAhami tibuddhyAkAro'haGkAra iti kalpanaM na yuktamityarthakaM paJcAzItitamapadyaM tadvivaraNaJca / 171-1 yadA dAnavAsanAprabodhastadA'haMvAsanAprabodhaH, evaM yadA kRtivAsanAprabodhastadA'haMvAsanAprabodha ityubhayAkAro'haM dadAmItyAdiriti viSayavaicitryAdhInaM nAkAravaicitryaM kintu vAsanAnibandhanamityAzaGkAnirasanam / 171-18 309 tatra ahaM dadAmIti bhavati nIlo dadAmItyAdirna bhavatItyatra kAraNaM vaktavyaM, na ca tadvaktuM zakyata ityAdivArtA vistAritA / 171-21 310 ahaGkArasyArthaviSayatvavyavasthApanenaiva bauddhavizeSasya zUnyavAdino mAdhyamikasya matamapAkRtam , tatra kiM syAt sA citrataikasyAmiti tatpadyamupadiSTam / 308 172-7
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayasya 173-1 aGkAH viSayAH patra-patI 311 arthakriyAkAritvameva bauddhamate sattvaM, tacca jJAnasyevArthasyApIti tasyApi sattvamupeyamiti / 172-18 312 SaDazItitamapadyAvataraNamupAdhyAyasya haribhadrasUrezca, tayorna bheda iti darzitam / 172-26 313 Atmana AtmagrahaNavAbhAvyAdAtmanA''tmagrahaNaM, tacca sarvadA yanna bhavati tatra jJAnAdaraNIyAdikarmalakSaNadoSo nibandhanamityupa darzakaM SaDazItitamapadyaM tadvivaraNaJca / 314 AtmanaH svaprakAzajJAnagrahaNAbhyupagama eva suSuptau tajjJaptyabhAvo papAdanAya tatpratibandhakajJAnAvaraNIyAdikarmaparikalpanaM, paraprakAze tu jJAnotpAdakasAmagryA abhAvAdeva na suSuptau jJAnaM na, tadupapAdanaJca nyAyaprakriyayA darzitam / 173-16 315 uktapraznapratividhAnam / 174-25 316 sarvaprANinAM khaprakAzapratyakSasiddho'yamAtmA vede'pi svayaM jyoti riti paThyamAna ityupasaMharaNarUpaM saptAzItitamapadyaM tadvivaraNaJca / 175-12 317 AtmajyotirevAtra puruSa iti vedavacanena vedaprAmANyAbhyupaganta NAM mImAMsakAnAM kumArilabhaTTAnuyAyinAM mataM prakSiptam / 175-24 318 prabhAkara-murArimizra-kumArilabhaTTAbdhAnAM mImAMsakAnAM prasthAnabheda upadarzitaH / 175-25 319 krameNoktamatatrayasyApi khaNDanam , tatra bhaTTamatakhaNDanaM vistarataH / 176-2 320 tatra udayanAcAryakRtakhaNDanasyopadarzanam , tatraiva svabhAvaniyamA bhAvAditi anaikAntAdasiddharveti padyadvayaM krameNollikhitam / 177-10 321 arthenaiva vizeSo hIti padyamuTTaGkitam / 178-11 322 kathAyAM pratyakSaprAmANenaiva bhUtavyatiriktAtmasAdhanena cArvAkasya mukhamAlinyakaraNe yuktirupadarzitA, tatropAdhyAyapadyamullikhitam / 179-19 // iti cArvAkamatakhaNDanam //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA aGkAH viSayAH patra-patI 1 bauddhamatAvalambivArtAntaraM, tatra nityaM kliSTaM mana Atmeti saugatA . ityupadarzakaM prathamaM padyaM tadvivaraNaJca / / __ 182-3 2 kliSTaM mano yadi tadbhAvenAvyayamiti lakSaNalakSitaM nityamupeyate tadA''tmopagata eva saMjJAbhedamAtraM, yadyanityaM dravyarUpatayA'pi na nityaM tadoktalakSaNakAtmasvarUpaM na bhavatItyekonanavatitamapadyaM tadvivaraNaJca / . 182-14 . 3 karmabhedAnAM kartA karmaphalabhoktA saMsaraNazIlaH svapradezato baddhaka maNaH pRthakkaraNalakSaNakSayakArItyevaMlakSaNa AtmA, manasi naitallakSaNamiti pratipAdakaM navatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 182-25 ... 4 AtmatvenAviziSTatve'pyAtmano yadvazAnnarAdirUpaM vaicitryaM taccitra madRSTaM karmasaMjJakamityupadarzakaM navatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 183-12 .. 5 tatra aticiravinaSTasya hetoH phalAvyavahitapUrvakSaNasthAyivyApAra vyApyatvamityetatsaMvAdi ciradhvastaM phalAyAlamityudayanapadyaM tadnthavacanasandarbhazcodRGkitaH / 183-23 6 atra vardhamAnopAdhyAyavyAkhyAnamullikhitam / 184-6 7 narAdizarIravaicitryAt khopAdAnakAraNavaicitryaprabhAvAt bhogavai citryaM bhaviSyati kimadRSTakalpanayeti praznapratividhAnam / 184-21 8 manuSyANAM sadupAye Arambhe samAne'pi phalabhedo yuktyA'dRSTarUpa. kAraNamantareNa na yukta ityadRSTaparikalpanamityetatpratipAdakaM dvinavatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 185-2 9 atropAdhyAyaiH prakArAntareNopapattirAzakya nirAkRtA vyAkhyAnAntaraJca kRtam / 185-18 10 tasmAddhatvantaramavazyaM svIkartavyaM tadevAdRSTamityanye AcAryAH - kathayantItyupadarzakaM trinavatitamapadyaM tadvivaraNaJca, tatra "jo tulasAhaNANamiti" bhASyakAravacanasaMvAdaH / 186-2 11 rAjAdipariNatabhUtAnAM vicitraphalotpAdanasvabhAvatvAt phalabheda ityanuttaram , yato bhUtAtmaka AtmA neti darzitaM prAgityetatpratipAdakaM caturnavatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 186-17 satra
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccaya aGkAH . viSayAH patra-pasI 12 jJAnAvaraNIyAdikarmaNo'dRSTasya vA bhautikatvena bhUtAnAM tatsva. . bhAvatvAt phalabheda ityapi samIcInaM, yatazcitraM tadAtmabhinnamityupadarzakaM paJcanavatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 187-4 13 tatra karmaNo'dRSTasyAtmadharmatvena na bhautikatvaM, tadupapAdakamudaya nAcAryamataM tadIyatadarthakagranthollekhanena dRDhIkRtya naiyAyikaprazno drshitH| 187-8 14 udayanAcAryapranthavyAkhyAnaM vardhamAnasyodRGkitam / 187-25 15 tatra prazna eva adRSTagatavaijAye mAnAbhAve na tasya citratvam / 188-13 16 karmanAzAjalasparzAditi vacanaprAmANyenAdRSTagatavaijAtyamAzaya pratikSiptam / 188-15 17 uktapraznasamAdhAnaparatayA Atmano vyatiriktamityavatAritam / 189-8 18 adRSTasya paudgalikatvasAdhakamanumAnaM prAcAmupadarzitam / 189-12 19 paudgalikasyApi karmaNo vaicitryamupapAditam / 189-23 20 anyadapi naiyAyikoktamapAkRtam / 189-27 21 anye AcAryAH zaktirUpamadRSTaM kathayanti, tadanye vAsanArUpamiti pratipAdakaM SaNNavatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 190-18 22 AtmatvenAviziSTasya karturAtmano'nyasambandhaM vinA''kasmikI zaktirna kathaJcid bhavedityanye prAvacanikA ityarthakaM saptanavatita mapadyaM tadvivaraNaca, tatrApAdanaprakAra upAdhyAyopadarzitazca / 190-26 23 zaGkAsamAdhAnAbhyAM zaktyabhAvapakSavyavasthApanaparamaSTanavatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 191-10 24 zaktirastyevAtmani, paraM kriyayA vyajyate, naivaM vAcyam , Atma mAtrasthitAyAH zakteH kadApi vyakterasambhavAdityarthakaM navanavatitamapadyaM tadvivaraNaJca / 191-26 25 zaktarAvaraNAbhAvAt bhAve vA karmaivAvaraNaM, tannirAkaraNAdabhi vyaktirityAtma-zaktibhyAM karmaNo bhedasiddhiriti zatatamapadyaM tadvivaraNaM ca / 192-11 26 atropAdhyAyairdarzitaH svAbhiprAyaH prakaTitaH / 193-1
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA - aGkAH viSayAH 27 yadyAtmazaktivyatiriktaM kriyAntaranibandhanaM pApaM karmAbhyupeyate, evaM puNyakarmApISTakriyAjanyaM kimiti na svIkriyate ityarthakamekottarazatatamapadyaM tadvivaraNaJca / 28 tatra yadi pApAbhAvarUpameva puNyaM, tarhi puNya bhAvarUpaM pApameva kamiti yate / 29 vAsanArUpamadRSTamityapyanyasambandhaM vinA na yuktaM yatastilAda puSpAdigandhasambandhavaikalye gandhavAsanA neSyata iti dvayuttarazatatamapadyaM tadvivaraNaJca / 31 patra - paGktI 193-7 30 bodhamAtrAtiriktaM kiJcidvAsakaM svIkaraNIyaM tadeva vastu sat karma yuSmAkam karma vinA vAsanA na yuktetyarthakaM tryuttarazatatamapayaM tadvivaraNaJca / 193-17 193-24 194-7 31 asatkhyAtyupanItAdRSTabhedAgrahAdvAsanA syAt kiM karmAbhyupagame - neti na vAcyaM tatra pramANAbhAvAt, anyacchaGkAntaramutthApyApAkRtam / ? 32 bodhamAtrasya vAsanAtve'vAsitajJAnAbhAvAt sadaiva muktiH syAt kevalasya bodhasya vaiziSTayaM netyarthakaM caturuttarazatatamapadyaM tadvivaraNaJca tatra vizeSakasvIkAre tadevAdRSTam, kSaNikavijJAnadhArAyA vAsanAtve buddhajJAnamapi vAsanA syAdityAdi darzitam / 33 uktaprakAreNAnantaroktaH zaktyAdipakSo'pi yuktyA nopapannaH zaktyAderbandhAnyUnatve'dhikatve vA badhyabandhanIyabhAvA'vyavasthAprasaGgAdityarthakaM paJcottarazatatamapadyaM tadvivaraNaJca / 34 uktahetoH karmAdRSTamAtmabhinnamAtmayogi cAtmazaktyAdisAdhakaM svIkarttavyamityarthakaM SaDuttarazatatamapadyaM tadvivaraNaJca / 196-18 35 ucchRGkhalanaiyAyikAnAM mataM tatkhaNDanaJca vistarata upavarNitam / 197-1 36 yoginastattvajJAninaH kAyavyUhadvArA'zeSa karmopabhogo yathA na sa mbhavati tathA zrImadbhiryazovijayopAdhyAyai mahAvIrastava prakaraNe nyA yakhaNDavyAkhyAkhyavRttisamalaGkRte darzitasya granthasandarbhasyoTTaGkanam,201-8 37 nyAyAlokepyetatkhaNDanaM yadupAdhyAyaiH kRtaM tadullikhitam / 194-14 195 - 5. 195-25 202-7
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayasya aGkAH viSayAH patra-patI 38 tadvyAkhyAnaM zrImadbhirguruvaryairvijayanemisUribhiryat kRtaM tadatrollikhitam / 202-15 39 yogasya prAyazcittatve'pasiddhAntApattirAzaya niraakRtaa| 204-16 40 prakArAntareNa krmsiddhirupvrnnitaa|| 204-20 41 lokasthitisAdhanatvena krmsiddhirupdrshitaa| 204-22 42 karmaNaiva dhRtarupapattedhRtyezvarasAdhanamayuktaM naiyAyikasya, udayanAcAryeNopadarzitaM taduTTaGkitaJca / 204-24 43 yasmAjainoktabhAnoradRSTasiddhistato digantAzrayaNaM cArvAkaghUkasya yuktamityupadarzakamupAdhyAyapadyamullikhitam / 205-17 44 matabhedenAdRSTasya nAmabhedAH, teSAmadRSTaparyAyANAM kIrtanAtmaka ___ saptottarazatatamapadyaM tadvivaraNaJca, tatra 'ityeSA sahakArizaktirasamA' ityudayanapadyamullikhitam / 205-20 45 pUrva hiMsAnRtAdayo'dRSTasya hetava uktAH, tadvAn adRSTena vicitra phaladAyinA saMyujyate ityarthakamaSTottarazatatamapadyaM tadvivaraNaJca / 206-7 46 evamadRSTAtmayoge dRSTeSTabAdhA na, anivAritA siddhizca, tasmAdvi___ dvAMso jainAbhyupagatapaudgalikAdRSTavAdaM tattvavAdaM kathayantItyupadazakaM navottarazatatamapadya tadvivaraNaJca / 206-17 47 pApoghakAraNaM lokAyataM jJeyamityAdyupadarzikaM dazottarazatatamapadyaM tadvivaraNaJca / 207-5 48 bRhaspatirindrapratAraNAya lokAyatamataM kRtavAniti yuktizUnyaM vacaH, yato netthamindraH pratArito bhavatItyarthakamekAdazottarazatatamapadyaM tadvivaraNaJca / 207-22 49 duSTAzayakaratvAdibhirupetaM nAstikadarzanaM dhIrairvarNyamityupadarzakaM dvAdazottarazatatamapadyaM tadvivaraNaJca / 208-26 50 upAdhyAyadarzito bhAvArtho'tra darzitaH / 209-15 51 prazastipadyadvayaM zAstravArtAsamuccayaprathamastabakasya / 210-1 52 prathamastabakaTIkAyA dve prazastipadye / 210-11
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAuirupunLuuuu_grunnirurgunungungrupurnirunningnun[Tirupurunggurupurungguniruppunrurupurnium gaNipada-vi. saM. 190 piMnyAsapada-vi. saM. 190 upAdhyAyapada-vi.saM. 1991 AcAryapada-vi. saM. 1992 mAgazara suda 8 mAgazara suda 10 || jeTha vada 2 | vaizAkha suda 4 bhAvanagara ( saurASTra ) bhAvanagara (saurASTra ) | mahuvA (saurASTra ) || amadAvAda, JULYugpurunLLUTIFUrunningUnrupuraruru TunurupunrunningILunny, vyAkaraNavAcaspatirakkavirArAzAstra vizArada anupama vyAkhyAnasudhAvarSIvividhagranthapraNetA5ramapUjya AcAryadeva UR UR zrImad vijayelAvaNyasUrIzvarajI mahArAja sAheba. /paMpanutApapapapapapaHIFTupatA/patine pauTurn UR UR UR UR UR UR FILTER FUNNIENTIFpapapapapapapanApautAtApitA UR amadAvAda sAdaDI (mAravADa ) boTAda (saurASTra ) | sAdaDI (mAravADa ) | kArataka vada 2 mAgazara suda 3 aSADa suda 5 bhAdaravA vada 5 janma-vi. saM. 1953 | dIkSA-vi. saM. 1972 |vaDI dIkSA-vi. saM. 1973 (pravartaka pada-vi. saM. 1987 HannDrinnnnnn TITI
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ // ahaiM / sAdvAdapazcAnano nikhilAvanivanikAyAM vilasatitarAm / catuzcatvAriMzadadhikacaturdazazatamitasUtrasUtraNasUtradhAra-yAkinImahattarAdharmasUnu virahAGkAGkita-sugRhItanAmadheya-sUripurandara zrIharibhadrAcAryabhagavatA nirmitaH ..... zAstravAtAsamuccayaH / taduparitapogaNagaganAGgaNagaganamaNi-zAsanasamrAT-sUricakracakravarti-sarvatantrasvatantra-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratnetipadAlaGkatena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitA syAdvAdavATikA TIkAAptaM sarvajJamijyaM miti-nayavilasattIrthanirmANadakSaM, dhyAtvA zrIvIramiSTaM jinavaramabhito yogigamyasvarUpam / natvA zrInemisUriM guruvaramamarAdhyApakaikAvatAraM, zAstrAbhyAsaikalIno racayati kimapi zrIlalAvaNyasUriH // agdharA // dhImAn zrIharibhadrasUriramitajJAnapracAronmukho, yacchAstraM praNinAya tattvanicaya svopajJaTIkAJcitam / . zAstravAtavicArasAramamalaM tadvIdhanAnAM mude, .. zrImanyAyavizAradena vivRtaM sayuktipujaistatam ||2||shaarduulvikriidditm //
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH ityaM satyapi taM bAlAH, zAstravArtAsamuccayam / nAvadhArayituM zakkAH, sUkSmajJAnavivArjetAH // 3 // teSAM bodhAya mandAnAM, vyAkhyaiSA zabdavistRtA / / alpArthA'pyupayuktA syAdato yatro'tra na vRthA // 4 // anuSTubyugmam // sAhAyyaM hAribhadraM vaca iha kurutAt svapracAraikasAre, kAntA navyA yazogIrapi lasatutarAmatra navyaprabanthe / ityevaMdRSTibhAjA jinavacanasamullAsanaikAntabuddhayA, ___ vyAkhyA dRbdhA mayeyaM na ca vigataphalA bhAvinI mUlanaddhA // 5 // sragdharA // seyamekAntataH zrAnte, prAnte'pi prANini shrite| / sthAdvAdavATikA TIkA, vibudhAmodadA tatA // 6 // sumanorAgaramaNIyA, bhvyaaligaangocraa| . niHsImazamasAmrAjyaM, dadAnA'stu dine dine // 7 // anuSTubyugmam // sva-paropakArapravaNo bhagavAn dhImAn zrImAnAcAryoM haribhadrasUriohAcA ntarArinikaramUlAjJAnAndhatimirAvRtajJAnAlokaM lokamupacikIrSustattvodbhAsanAmalanidAnaM zAstravArtAsamuccayAbhidhAnaM prakaraNamArabhamANaH, "ziSTAH kvacidamISTe karmaNi pravartamAnA maGgalakaraNapurassarameva pravartante" iti ziSTAcAraparipAlanaparaH' "zreyAMsi bahuvinAni, bhavanti mahatAmapi / azreyasi pravRttAnAM, kApi yAnti vinAyakAH // 1 // [ ] iti prakaraNasyAsya prAripsitasya samyagjJAna hetutvAcchyobhUtasya sambhAvyate vinabAhulyamiti cAkalayan , nirvinagranthaparisamAptaye maGgalasyAvazyakartavyatvamanusandadhAnaH, prekSApUrvakAriNaH prayojanAdyanubandhacatuSTayazUnye na pravartanta iti granthAdau prayojanAdikamavazyamevAbhidheyamityupAttadRSTiriSTadevaparamAtmapraNAmasvarUpamaGgalAsmaka prekSAvatpravRttyanukUlAnubandhacatuSTayapratipAdanapravaNamimaM zlokamAdAvAha praNamya paramAtmAnaM, vakSyAmi hitkaamyyaa| sattvAnAmalpabuddhInAM, zAstravArtAsamuccayam // 1 // praNamyeti / nanu yaddharmAvacchinnasya yaddharmAvacchinnena samamanvaya-vyatirekagrahI WWW WWW.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ tabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH bhavatastaddharmAvacchinnaM prati taddharmAvacchinnasya kAraNatvaM gRhyate, yathA daNDatvAva'cchinnasya ghaTatvAvacchinnena samaM 'daNDasattve ghaTasattvaM, daNDAbhAve ghaTAbhAvaH' ityevamanvaya-vyatirekagrahau bhavata iti ghaTatvAvacchinnaM prati daNDatvAvacchinnasya kAraNatvaM gRhyate, prakRte tu samAptitvAvacchinnasya na maGgalatvAvacchinnena samamanvaya-vyatirekagrahau sambhavataH, maGgalasattve'pi kAdambarIgranthasya samAterabhAvena tatsattve tadabhAvarUpAnvayavyabhicAragrahasya, maGgalAbhAve'pi ca nAstikanirmitagranthasya samApterbhAvena tadabhAve tatsattvarUpavyatirekavyabhicAragrahasya cAnvayavyatirekagrahapratibandhakasya bhAvAt / na copadarzitAnvaya-vyatireka. vyabhicAragrahAbhyAM samAptitvAvacchinnaM prati maGgalatvAvacchinnasya kAraNatvagrahAsambhave'pi svasamasaGkhyakavighnasthalIyasamAptitvAvacchinnaM prati maGgalatvAvacchinnasya kAraNatvamurarIkriyate tadrahastu sambhavatyeva, kAdambarIgranthe tu yAvanti maGgalAni tato'dhikasaGkhyakA vighnA iti maGgalasamasaGkhyakavitasthalIyasamAptitvasvarUpakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAt kAdambarIgranthasamAptermaGgalabhAve'bhAve'pi nAnvayavyabhicAraH, nAstikagranthasya samAptiM dRSTvA janmAntarIyamaGgalakalpanena tanmaGgalasamasaMkhyakavighnasthalIyasamAptitvarUpakAryatAvacchedakadharmAkAntaniruktasamAptikAryabhAvasya janmAntarIyamaGgalarUpakAraNasadbhAvaniyatatvena na tatra vyatirekavyabhicAro'pIti vAcyam , vinAdhikasaGkhyakamaGgalasthale tatratyagrantha samApterniruktakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvena maGgalatastadabhAvaprasaGgAt / yadi ca ... maGgalasadbhAve bhavantyA niruktagranthasamApterniruktakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvena na maGgalakAryatvamiti kAraNAntarata eva tadbhAvo maGgalaM tu tatrAkiJcitkarameva, tabanyatrApi maGgalasya samAptiM prati kAraNatvaM kimiti kalpanIyam ? tadRSTAntenAnyatrApi maGgalAtirinakAraNata eva samApteH sambhavAt / na ca svAnadhikasaGkhyakavighnasthalIyasamAptitvameva kAdambarIgranthe'nvayavyabhicAraparihArAya kAryatAvacchedakaM svIkriyate, vighnAdhikasaGkhyakamaGgalasthale tu samAptermaGgalAnadhikasaGkhyakavighnasthalIyatvena saGgrahaH syAdeveti vAcyam , yatra daza vighnAsteSAM madhyAt paJca prAyazcittena nAzitAH, atha ca paJca maGgalAni, tatra samAptermaGgalAdhikasaGkhyakavighnasthalIyatvena maGgalAnadhikasaGkhyavighnasthalIyasamAptitvalakSagakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAnmaGgalato'nutpattiprasaGgAt / na ca tatra prAyazcittanAzyAH paJja
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravAtasamucayaH / [ prathama= vighnAH paJca ca maGgalanAzyA iti prAyazcittAdyanAzyasvAnadhika saMkhya vighna sthalIyasamAptitvasya kAryatAvacchedakatayA''zrayaNe tatsaGgrahaH syAdeveti vAcyam, yatra balavAneka eva vighno bahubhirapi maGgalairna nAzayituM zakyastatra granthasamAptirna maGgalairupajAyate, tatra maGgalasattve'pi niruktakAryatAvacchedakAkrAntAyAH samApterabhAvenAnvayavyabhicArAt ; yatra ca balavadekameva maGgalaM bahUn vighnAn nAzayati maGgalato granthasamAptirbhavati tasyAM samAptau maGgalakArya bhUtAyAM prAyazcittAdyanAzyasvAdhikasaGkhya vighna sthalIyatvena niruktasamAptitvasyAbhAvena maGgala nirUpitakAryatAnyUnavartinastasya tAdRzakAryatAvacchedakatvAsambhavAdanyU nAnatiriktavRttidharmasyaivAvacchedakatvamiti niyamAt 1 api ca, samAptau tAdRzavighnasthalIyatvaM kiM niruktavighna viziSTatvaM kiM vA niruktavighnopalakSitatvam ? nAdyaH - vizeSaNa - vizeSyayorbhAva eva viziSTasvabhAva iti maGgalato viziSTasamAptibhAve vizeSaNIbhUtasya vighnasyApi bhAvApatteriti vighnadhvaMsArthaM kriyamANaM maGgalaM vighnameva janayediti tathA'bhyupaganturmahadaniSTamApAditam ; tathA yadA samAptistadA tatpratibandhakaduritavizeSo'pItyunmattAdanyo naivamabhyupagantuM zaktaH; yaH - niyatopalakSyatAvacchedakAbhAvAt, yaddhi upalakSyaM bhavati tatropalakSaNasyopalakSyatAvacchedakaM niyatam, yathA 'kAkavanto devadattasya gRhAH' ityatropalakSaNasya kAkavattvasya devadattagRhatvamupalakSyatAvacchedakaM niyatam, prakRte tu prAyazcittAdyanAzyamaGgalAnadhikasaGkhyaka vighnasyopalakSaNatayA'bhimatasyopalakSyatAvacchedakatayA'bhimataM sAmAnyataH samAptitvaM na niyatam, tasya maGgalAdhikasaGkhyakadurbala vighnasthalIya samAptau maGgalaM vinotpadyamAnatayA''rekita samAptAvapi ca sattvAt, tasya kAryatAvacchedakatvaM vyabhicArAnna sambhavati, yacca maGgalamAtra prabhavasamAptigataM tanna kiJcidasti yasyopalakSyatAvacchedakatvaM sambhAvyetApIti maGgalasya samAtimAtre hetutvamiti prAcInamataM na saGgatam / nAntyaH-1 wwwww yadapi navyAnAmidaM matam - yaduta, "kAryamAtre pratibandhakAbhAvasya kAraNa www.w miti kAryavizeSe samAptau pratibandhakAbhAvavizeSasya vighnadhvaMsasya kAraNatvamAvazyakameva, prAJco'pi maGgalasya vyApAratayA vighnadhvaMsasya samAptiM prati kAraNatvamuzantItyAvazyakatvAd vinnadhvaMsa evaM maGgalaphalam, samAptistvasati pratibandhake buddhi-pratibhAdisvakAraNakalApAdeva bhavati, yathA vRSTikAmapuruSa kRta
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ -stabakaH ] syAdvAdavAkATIkA saGkalitaH kArIrIto vRSTipratibandhakAvagrahanivRttau svakAraNakalApAdeva vRSTirbhavatIti / nanu vighnadhvaMso jAyatAmitIcchayA na maGgalAcaraNaM kintu prArabdhaM karma nirvighnaM parisamApyatAmiti kAmanayaiveti vighnadhvaMsapUrvakasamAptIcchayA maGgalAcaraNAt samAptireva maGgalaphalam, yad yadicchayA kriyate tasya tat phalamiti niyamasya svargecchayA kriyamANe darzAdiyAge svargaphalakatva darzanenAvadhAraNAditi ced ? nakArIrImantareNApi vRSTeranyatra darzanena vRSTIcchayA kriyamANasyApi kArIrIyAgasya na vRSTiH phalaM kintvavagrahanivRttireva phalamityuktaniyamasya prAyikatvena "vizeSye bAdhe sati savizeSaNe hi vidhiniSedhau vizeSaNamupasaMkrAmataH" iti nyAyAt 'nirvighnaM parisamApyatAm iti kAmanAyA vighnadhvaMsamAtrAvagAhitvasyaivAvadhAraNena vighnadhvaMsaphalakatvasyaiva nyAyyatvAd" iti, tadapi na viduSAmAnandakandollAsAyAlam - maGgalaM vinA'pi prAyazcittAdito vighnadhvaMsasya bhAvena vyatirekavyabhicAreNa vighnadhvaMsatvAvacchinnaM pratyapi maGgalasya kAraNatvAsambhavAt / na ca prAyazcittAdyanAzya vighnadhvaMsatvaM maGgalakAryatAvacchedakam tasya prAyazcittAdinAiyavighnadhvaMse'bhAvena noktavyabhicAra iti vAcyam, tathA sati maGgalajanyavighnadhvaMse vyabhicAreNa prAyazcittAdInAmapi na vighnadhvaMsatvAvacchinnaM prati kAraNatvaM kintu maGgalAnAzyavighnadhvaMsatvAvacchinnaM prati prAyazcittAdInAM kAraNatvaM vAcyam, tatra ca prAyazcittAdinAzyatvagrahe prAyazcittAdyanAzya vighnadhvaMsatvAvacchinnaM prati maGgalasya kAraNatvagrahaH, tasmin sati maGgalAnAzyavighnadhvaMsatvAvacchinnaM prati prAyazcittAdeH kAraNatvam, ityevamanyonyAzrayasya jAgarUkatvAt / " yadapi "vighno mA bhUditi kAmanayA maGgalAcaraNe pravRttervighnaprAgabhAva eva maGgalaphalam" iti matam, tadapi na ramaNIyam - prAgabhAva mAtra syAnAditvena vighnaprAgabhAvasyApyanAditayA maGgalajanyatvAsambhavAt / aprAptasya prAptilakSaNo yo yogastadAtmakajanyatvasyAbhAve'pi prAptasya saMrakSaNAtmakakSemAtmakajanyatvaM tasyApi sambhavatIti yoga-kSemasAdhAraNamaGgalajanyatvaM vighnaprAgabhAvasya maGgalaphalatvamityapi na samIcInam svata AgantukasamayavizeSasvarUpasambandhAtmakasya vighnaprAgabhAvaparipAlanalakSaNakSemasyApi svata eva bhAvena maGgalAsAdhyatvAt / 9 ziSTAcAraparipAlanaM maGgalaphalamityapi na yuktam, yataH ziSTAcAraparipAlanena dharmavizeSa utpadyate, tena cAbhIpsitasiddhirityevaM ziSTAcAraparipAlanasyAdRSTadvArA bhIpsitasiddhihetutvakalpanApekSayA varaM maGgalasyaivA'dRSTadvArA'mIpsita
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zAstravArtAsamuccayaH / [prathama siddhihetutvam ; tathA ziSTAcAraparipAlanajanyadharmavizeSo'pi nAbhISTasiddhipratibandhakavighnamavinAzyAbhISTasiddhiheturiti samAptihetutayA vighnanAzasyAvazyakatve tasyaiva maGgalaphalatvasyaucityAcca / api ca, ziSTAcAraparipAlanaM na maGgalaphalaM kintu tajjanakam , yato maGgalaM vidhibodhitakartavyatAkaM ziSTAcAraviSayatvAdityevaM ziSTAcAreNa vidhibodhitakartavyatvamanumAya maGgale pravRttireva ziSTAcAraparipAlanam, maGgalavidheyakapravRttirUpaziSTAcAraparipAlanena ca maGgalamAcaritaM bhavatIti maGgalajanakaM tat kathaM maGgalaphalamiti / na ca ziSTaiH sarvatreSTakarmaNi maGgalamAcaryata iti maGgalAcaraNamAcAraprAptamiti tadanAcaraNamAcAraprAptAtilaGghanam , tatra pratyavAyo bhavatIti pratyavAyitvaparyavasannAziSTatvazaGkAnirAsa evaM ziSTAcAraparipAlanam , tacca maGgalaphalameveti vAcyam, granthAdau maGgalasyAkartA'yaM anyakartA ziSTo na veti zaGkAtaH ziSyANAM tatkartRkagranthAdhyayanAvadhAnAbhAve'pi samAptipratibandhAbhAvena tathAvidhaziSTAcAraparipAlanasya prakRtAnupayuktatvAt , yadakaraNe pratyavAyasmaraNaM tasya nityakarmaNa eva ziSTAcAraprAptasyAtilaGghane pratyavAyitvaparyavasannAziSTatvazaGkodeti, maGgalaM tu kAmanAvizeSaniyatakartavyatAkaM kAmyaM karma, tacca kAmanAvizeSAdevAnuSThIyata iti kAmanAvizeSAbhAve tadakaraNe'pi na pratyavAya iti vizeSadarzanena niruktAziSTacazaGkAnirAsa upajAyata iti tallakSaNaziSTAcAraparipAlanasya maGgalaphalatvAsambhavAcca / tasmAt sambhAvyamAnaphalAnAM maGgalaphalatvasyoktadizA'sambhavAdanyatra ca maGgalaphalatvasya kenApi vAdinA'nabhyupagamAditi yAvatphala vizeSazUnyatvAnniSphalaM maGgalaM granthAdau nA'caraNIyamiti cet ? atrottaraM syAdAdaniSNAtA idaM prakaTayanti, tathAhi-vighnadhvaMsatvAvacchinnaM prati maGgalaM kAraNamiti maGgalasya vighnadhvaMsa eva phalam , yacca maGgalAbhAve'pi prAyazcittAdito vighnadhvaMsasyotpAdena vyatirekavyabhicArAna maGgalaM vighnadhvaMsakAraNamiti tanna saGgatam, prAyazcittAdInAmapi maGgalatvena maGgalAbhAve kutrApi vighnadhvaMsasya bhAvAbhAvAta ; yadi prArIpsitapratibandhakaduritanivRttyasAdhAraNa kAraNatvaM maGgalatvamityevaM parAbhimataM maGgalalakSaNaMsyAt tarhi prArIpsitapratibandhakaduritanivRttikAraNe prAyazcittAdau maGgalatvaM na bhavedapi, yadA tu syAdvAdavAdibhirlAghavAd duritanivRttyasAdhAraNakAraNatvameva maGgalatvaM svIkriyate tadA niruktalakSaNaM maGgalatvaM prAyazcittAderapi susaGgatam / ata eva svAdhyAyAderapi maGgalatvamAmananti devasUrayaH, uktaM cAkare-"svAdhyAyAderapi.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH / maGgalatvAvirodhAt" iti / nanu lAghavAd duritanivRttyasAdhAraNakAraNatvarUpatve'pi maGgalatvasya na tadAtmanA tena vighnadhvaMsaM prati kAraNatvam , duritanivRtti prati duritanivRttikAraNatvena kAraNatve duritanivRttikAraNatvasyaiva duritanivRttikAraNatvasyAvacchedakatvenAvacchedakA'vacchedyayorekatvenAtmAzrayaprasaGgAt, kintu maGgalavAvAntaradharmeNa natitvAdinA prAtisvikarUpeNaiva maGgalasya vighnadhvaMsaM prati kAraNatvaM vAcyam , tacca natimantareNApISTadevAdismaraNena vighnadhvaMsasya bhAvena vyatirekavyabhicArAnna sambhavatIti cet ? na-nizcayanayenA''tmanaH pariNativizeSasya bhAvavizeSasyava maGgalatvamiti natyAdyabhivyaGgyasya tasyaiva duritakSayaM prati kAraNatvena tasya yatra yatra duritakSayastatra sarvatra sattvena vyabhicArAprasakteH, apavartanIyavighnadhvaMsaM pratyeva ca bhAvavizeSalakSaNasyApi maGgalasya kAraNatvam , ato bhAvavizeSalakSaNamaGgalasadbhAve'pyanapavartanIyasya nikAcitakarmasvarUpasya balavato vighnasya na dhvaMsa iti na tatrAnvayavyabhicAraH / vastuto vyavahAranaye zabdAdyAtmakanatyAdInAmapi maGgalatvamiti natitvAdinA prAtisvikarUpeNa maGgalasya vighnadhvaMsaM prati kAraNatvameva, vyabhicArastu natyavyavahitottaravighnadhvaMsaM prati nateH, smaraNAvyavahitottaravighnadhvaMsaM prati smaraNasya kAraNatvamityevaM kAryatAvacchedakakoTau tattatkAraNAvyavahitottaratvasya nivezAd vAraNIya iti / . pare tu-"vighnadhvaMsa vighnaprAgabhAvaparipAlana-samAptipracayagamana ziSTAcAraparipAlanAnAM sarveSAmeva vinigamanAvirahAnmaGgalaphalatvam , maGgalaM vighnadhvaMsaphalakaM vighnadhvaMsakAmanayA ziSTairAcaritatvAt , maGgalaM vighnaprAgabhAvaparipAlanaphalaka "vinaprAgabhAvaparipAlanakAmanayA ziSTairAcaritatvAt , maGgalaM samAptipracayagamanaphalakaM samAptipracayagamanakAmanayA ziSTairAcaritatvAt , maGgalaM ziSTAcAraparipAlanaphalakaM ziSTAcAraparipAlanakAmanayA ziSTairAcaritatvAt , yaddhi yatkAmanayA ziSTairAcaritaM tat tatphalakaM yathA darzapUrNamAsAdikaM svargaphalakAmanayA ziSTairAcaritaM svargaphalakamityanumAnamatra pramANam , ziSTAcArAnusAreNa "vighnadhvaMsakAmo maGgalamAcaret , vighnaprAgabhAvaparipAlanakAmo maGgalamAcaret , samAptipracayagamanakAmo maGgalamAcaret , ziSTAcAraparipAlanakAmo maGgalamAcaret" ityevaM zrutayo'pyatra kalpanIyA bhavanti, tA apyuktArthe pramANam , taduktam-"anumAnavyavasthAnAt tatsaMyuktaM pramANa syAt" [jaimi0 1.3.15.] iti nyAyena yathAcAra
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmucvH| [prathamaH meva zrutikalpanAt" iti, yathAcAramevetyatraivakAropAdAnAt yatphalakAmayA majalaM na ziSTairAcaritaM tatphalakAmapuruSakartavyatayA maGgalasyAvabodhikA zrutirna kalpayituM zakyetyAveditam / na ca maGgalasyaikasyApi vighnadhvaMsAdisarvaphalatve ekamaGgalaprayogAdapi vighnadhvaMsAdhanekaphalApattiryugapadeva syAditi vAcyam , zrutAvekasyAnekaphalakatvasyAvabodhane'pi sarvaphalasAhityasyAvivakSaNAt, anekaphalAvabodhakazrutau sarvaphalasAhityasya vivakSitatve "sarvebhyo darza-pUrNamAsau" [ ] iti zrutAvapyuddezyaphalasAhityavivakSAto darza-pUrNamAsAbhyAM yugapat sarvaphalAvAptiH prasajyeta; evaM caikasya maGgalasya vighnadhvaMsAdyanekaphalakatve'pi yatphalakAmanayA yatra yanmaGgalaM kriyate tanmaGgalAt tatra tadeva phalaM bhavatIti kAdambaryAdau samAptikAmanayA maGgalaM kRtamityatra pramANAbhAvena tatrAnyaphalakAmanayaiva maGgalaM kRtamato'nyadeva vighnadhvaMsAdi tato jAtaM na samAptiH" ityAhuH / ekoddezena kriyamANAdapyanekaphalakAt karmaNa uddezyA-'nuddezya-pradhAnApradhAna bahuvidhaphalotpatterdarzanena samAyuddezenAkriyamANAt samAptiphalakAdapi maGgalAt kAdambaryAdau samAptina jAteti mananaM na yuktamityanye / "sIsamaimaMgalapariggahatthamettaM tadabhihANaM" [ziSyamatimaGgalaparigrahArthamAtraM tadabhidhAnam / gAthA-30] iti vizeSAvazyakabhASyAdidamatra jJAyateyaduta, samagrameva zAstraM muktiphalakatattvajJAnanimittatvAcchreyobhUtaM maGgalam , athApISTadevanatyAdilakSaNasya maGgalasya zAstraghaTakatayA yadAdau gumphanaM tacchiSyANAM maGgalamavazyaM kartavyamiti buddhayartham , anyathA zAstraghaTakAnAmazeSANAmapi vAkyAnAM maGgalavAkyatvena natyAdilakSaNamaGgalavAkyasya zAstrAghaTakatve'vi. zeSAd vAkyAntarANAmapi zAstrAghaTakatvaprasaGge zAstraM caramavarNamAtrameva prasajyeteti, tasmAt saphalatvAd granthakArasya granthAdau maGgalAcaraNaM yuktameveti / __ tadatra iSTadevatAstutisvarUpaM praNamya paramAtmeti bhAvamaGgalaM vighnavinAyakaughopazAntaye, vakSyAmItyAdicaraNatrayeNa prayojanA adhikAri sambandhA-abhidheya-svarUpAnubandhacatuSTayasyoktiH, anubandhatvaM ca pravRttiprayojakajJAnaviSayatvam / akSarArthastu-praNamya samyag mano vAk-kAyairnatvA, namaskAre samyaktvaM ca bhakti-zraddhAtizayakaraNakatvam , bhaktizraddhAtizayakaraNakasyeSTadevanamaskArasya vinadhvaMsajananadvArA'bhISTasiddhipradatvena samIcInatvaM sthAdeveti; namaskArazca
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ svabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH svAvadhikotkRSTatvaprakArakajJAnAnukUlavyApAraH, niruktajJAnaM ca matta utkRSTo'yamityAkArakam / paramAtmAnamiti ca namaskArakarmopadarzakam , paramazvAsAvAtmA paramAtmA tamiti vyutpattiH, dvitIyArthastu vizeSyatvam , tatra prakRtyarthasya paramAtmana AdheyatvasambandhenAnvayaH, vizeSyatvasya ca namaskAraghaTake jJAne nirUpakatvasambandhenAnvayaH; Atmani paramatvaM ca yadyapi sakalakarmarahitatvaM tathApi tadvivakSaNe siddhasyaiva namaskArakarmatvaM syAnna tu tIrthakRtAm , teSAM namaskAro'pi hitAvaha ityataH kSINaghAtikarmatvaM tadihAbhipretam , sa ca devAnAmindrAdInAmanyapUjyAnAmapi pUjya iti devAdhidevamityarthaH / taM praNamya kimiti samAnakartRkottarakriyApekSAyAmAha-vakSyAmIti-abhidhAsya ityarthaH, atra karmAkAGkSayA zAstravArtAsamuzcayamityanveti, zAstrANAM-bauddha vaizeSikAdidarzanAnAM yA vArtAHsiddhAntapravAdAstAsAM samuccayam-ekatra saMkalanam , "kRdabhihito bhAvo dravyavat prakAzate"[ ] iti nyAyAzrayaNAt samuccitAH zAstravArtAstA ityarthaH, tena vaizeSikAdipravAdAnAmevAbhidhAnakarmasvaM na tu tatsamuccayasyeti tatkarmakatvasyAbhidhAnakriyAyAmanvayAsambhave'pi na kSatiH, dravyaparakRdarthena samuccitazAstravArtArUpeNAnvitasya dvitIyArthakarmatvasya taduttarapadArthe'bhidhAne'nvayasyopapatteH / na caivaM "pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvam" [ ] iti niyamavirodhaH, prakRte dvitIyArUpapratyayasya samuccayarUpaprakRtyAtiriktazAstravArtArUpAnvitasvArthakarmatvabodhakatvAzrayaNAditi vAcyam , "teSAM mohaH pApIyAn nAmUDhasyetarotpatteH" [nyAyasU04.1.] ityatra nAmUDhasyetarotpatterityasyAmUDhasyetarotpattyabhAvAdityarthasyetarotpattiprakRtikasya paJcamIpratyayasyetarotpattirUpaprakRtyAtiriktanajAbhAvAnvitasvArthabodhakatvata eva sambhavenoktaniyamasya dUSitatvAt ; "pANipAdaM vAdaya" ityatra samAhAre dvandvasya samAhArArthakatvAnurodhena pANipAdamityasya pANipAdasamAhArarUpArthasya pratyayArthe karmatve yathA svAzrayanirUpitavRttitvasambandhenAnvayastathA prakRte'pi zAstravArtAsamuccayarUpaprakRtyarthasyAbhidhAnakarmatve pratyayArthe svAzrayanirUpitavRttitvasambandhenAnvaya iti pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaniyamasya na virodha iti tvanubhavAnArUDhatvAdupekSyam / kathaM vakSyAmItyAkAGkSAyAmAha-hitakAmyayeti-anugrahecchayetyarthaH / keSAM hitakAmyayetyapekSAyAmAha-satvAnAmiti-prANinAmityarthaH, tatvabuddhInAM
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathama viziSTabuddhInAM vA prANinAM mAdhyasthya- pramodaviSayatvAnna teSu prekSAvato hitakAmyayA pravRttirghaTata iti sattvAnAmityasya vizeSaNam - alpabuddhInAmiti - asaGkalitatattacchAstrArthagrahaNApravaNamatInAmityarthaH / zAstrabahirbhUtamaGgalakaraNataH svazAstrasiddhAvapi yat praNamya paramAtmAnamityevamAdyacaraNena maGgalanibandhanaM tacchrotRRNAmanuSaGgato'pi maGgalopapattyartham / vakSyAmi hitakAmyayA sattvAnAmalpabuddhInAmityanena karturanantaraM prayojanamupadarzitam, paramparaprayojanaM tu karmakSayAnmuktireva zAstravArtAsamuccaya mityanena samuccitazAstravArtAlakSaNo'bhidheya uktaH, etAvatA zAstravArtAdhigamakAmA bAlabuddhayo'dhikAriNo'rthAdAveditAH, tata eva coktagranthasya zAstravArtAlakSaNAbhidheyena samaM pratipAdyapratipAdakabhAva -- lakSaNasambandho'pyAvedita eveti // 1 // " 10 sAmAnyato'lpabuddhi hi talakSaNasyAvAntaraprayojanasya vakSyAmi hitakAmyayetyAdino tatve'pi vizeSaprayojanAnubandhitayA nAmagrAhaM tannirdeSTuM zAstravArtA samuccayaM khauti yaM zrutvA sarvazAstreSu prAyastattvavinizcayaH / jAyate dveSazamanaH, svarga-siddhisukhAvahaH || 2 || yaM zrutveti-yaM - zAstravArtAsamuccayam, zrutvA - tAtparyataH parijJAya, "vedAntAnAmazeSANAmAdi-madhyA-'vasAnataH / brahmAtmanyeva tAtparyamiti dhIH zravaNaM bhavet // 1 // " [ 1 ityAdinA'nyenApi tAtparyato'rthAvadhAraNasyaiva zravaNatvena vyapadezAt / sarvazAstreSu vaizeSika bauddhAdisakaladarzaneSu / prAyaH bAhulyena / tattvavinizvayaH upAdeya-tadbhAvAvagamo'rthAt prAmANyAprAmANyavivekaH, anekAntavAdyuktatattvanirNayaH pramANam, ekAntavAdyuktatattva nirNayo'pramANamiti yAvat / jAyate bhavati / kathambhUtastattvavinizcayo bhavatItyapekSAyAmAha - dveSazamana itimatsaranAzana ityarthaH, anena vizeSaNenetaradarzaneSvaprAmANyajJAnAt tatrAniSTasAdhanatvajJAne dveSodayAt saMsArAnubandhyeva bahuzAstrajJAnamityAzaGkA'pahastitA bhavati, yataH prAmANyanizcaya upAdeye'rthe niSkampapravRttijanakatayaivopayujyate, anupAdeye'rthe pravRttipratibandhakatayaivAnupAdeyaikAntanizcaye'prAmANyanizcayastUpa wwwwww
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ khabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH yujyate, prAmANyA-prAmANyanizcayazAlI syAdvAdI tu madhyastho mAdhyasthyapratibandhAdeva na tatra dveSabhAga bhavatIti / ata eva sa tattvavinizcayaH svarga-siddhisukhAvaha iti-jJAnopazamAbhyAM dAna-saMyamAdau zuddhapravRttyA ca svarga-siddhisukhAvahaH-svargamuktisukhaprApaka ityarthaH / nanu sukhatvAvacchinnaM prati dharmasya dharmatvena kAraNatvamavastamiti svargasukhabhoktari jIve dharmasya sattvAt svarga sukhamavazyaM bhAvIti na tatra vipratipattiH, azeSavizeSaguNocchede satyeva muktiriti mukta jIve dharmAtmakasya vizeSaguNasyApyatyantamucchedAd dharmAtmakakAraNAbhAvAdeva na muktisukhasambhavaH; na ca sukhatvAvacchinnaM prati dharmatvAvacchinnaM kAraNamityevaM sAmAnyataH sukha-dharmayoH kAryakAraNabhAva eva neSyate, kintu vijAtIyasukhaM prati vijAtIyAdRSTa kAraNamiti viziSyaiva kAryakAraNabhAvaH, viziSyaiva vA darzAdikarmaNAmadRSTarUpavyApArasambandhena vijAtIyasukhaM prati kAraNatvamiti muktisukhasya tattadadRSTajanyatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAdaddaSTAbhAve'pi tadutpattiraviruddheti vAcyam , tathA sati muktisukhaM prati na kiJcid viziSyakAraNamiti vizeSasAmagrIvirahAdeva tadutpattyasambhavAt ; nanu muktisukhaM nityameva, na ca nityasya kAraNAbhAvAdabhAvaprasaJjana sambhavati, pramANaM ca tatra "nityaM vijJAnamAnandaM brahma" [ ] iti zrutireva, na cAnityasukhasya nityabrahmAbhinnatvAsambhavAnnityasukhe siddha sati tatra brahmAbhedabodhanaM brahmAbhedabodhane ca nityasukhasiddhirityanyonyAzraya iti vAcyam, yathA svargatvasya duHkhAsambhinnasukha vizeSatvalakSaNasya sukhatvAvAntararUpasya vA pUrvamasiddhyA tadavacchinnaM prati yAgasya kAraNatvabodhanAsambhave'pi svargatvamupalakSaNIkRtya sukhavizeSe yAgasya kAraNatA zrutyA bodhyate tathA sukhatvamupalakSaNIkRtya sukhavizeSe brahmAbhedabodhanasya zrutyA sambhavAt , yadvA nityaM sukhaM bodhayitvA tatra brahmAbhedo'pi zrutirbodhayati, na caivaM nityaM sukhamasti, tacca brahmAbhinnamityevaM vidheyabhedAd vAkyabhedo'nuSajyata iti vAcyam , parasparanirAkAsabodhadvayajanakatve satyeva vAkyabhedo'tra tu parasparasAkAGkSabodhajanakatvalakSaNavAkyaikavAkyatvena vAkyabhedAbhAvAt , na ca sukhabodhakasyAnandazabdasya pulli~GgatvamityatrAnandazabdasya sukhavAcakatve napuMsakaliGgatvamanupapannamityAnando'syAstItyarzaAditvAdacpratyayavidhAnataH siddhamAnandaM sukhavadityarthakameva napuMsakaliGgamiti.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 shaastrvaasimuccyH| [prathama vAvyam ,sukhavAcakasyApyAnandazabdasya cchAndasatvAdeva napuMsakaliGgatvoprAne, na ca "AnandaM brahmaNo rUpaM taca mokSe pratiSThitam" [ ] ityatra mAnandabrahmaNorbhedAvagataye brahmaNa iti SaSThI ghaTate, abhede tu bhedabodhikAyAvasyA anupapattiriti vAcyam, rAhu-zirasorabhede'pi 'rAhoH ziraH' ityodre SaSThIdarzanena prakRte'pyabhede SaSThIsambhavAditi cet ? na-jIvamAtrasya brahmAtmakatve satyeva brahmasukhAbhedapratipAdakasyAgamasya jIvAbhinnasukhapratipAdakatvam, evaM cAtmano'nubhUyamAnatvena tadabhinnasya nityasukhasya saMsAradazAyAmapyanubhUyamAnatvaM syAt , na cAtmano'nubhave tadabhinnatayA sukhamapyanubhUyata eva, dehAtmA'bhedabhramavAsanAdoSAdAtyantikaduHkhocchedarUpavyaJjakAbhAvAdvA sukhatvaM tu tatra nAnubhUyata iti vAcyam, "vyakterabhedastulyatvaM sNkro'thaanvsthitiH| rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaGgrahaH // 1 // "[ ] iti vacanAt tulyatvasya jAtisamaniyatatvasya jAtibhedabAdhakatvenAtmasukhayorabhede sukhatvasyAtmatvasamaniyatatvenAtmatvAnyajAtitvAsiGkhyA saMsAradazAyAmAtmanyAtmatvAnubhUtyA sukhatvAnanubhavasya vaktumazakyatvAt ; kiJca sukhasya brahmAbhinnatvena brahmAbhinnajIdAbhinnatvAbhyupagame "sarva brahmamayaM jagat"[te0vi0 6.38.] brahmaivedaM sarvam" [nRsiMho07.3.] ityAdivacanAt sarvasya brahmAbhinnatvena duHkhamapi brahmAbhinnatvAt sukhaM syAt , yadi ca "AmnAyasya kriyArthatvAdAnarthakyamatadarthAnAm" [ ] iti jaiminisUtraprAmANyAt kriyArthakasyaiva vedasya prAmANyaM kriyAbhinnArthakasya tu siddhArthatvena na prAmANyamiti "brahmaivedaM sarvam" [ nRsiMho 7.3.] iti vedasya siddhArthatvena na prAmANyamato na duHkhasya brahmAtmakatvam , tarhi "nityaM vijJAnamAnandaM brahma" [ ] iti vedasyApi na prAmANyamato na sukhasya brahmAtmakatvamiti muktau nityasukhe mAnAbhAva eveti cet ? atra syAdvAdaniSNAtAH-yadi muktau sukhaM na bhavet tarhi prekSAvatAM tatra pravRttireva na syAt , pravartante ca prekSAvantaH sukhArthino muktAviti prekSAvatpravRtyanyathAnupapattireva muktisukhe pramANam / nanu sukhaM yathA puruSArthastathA duHkhAbhAvo'pi puruSArthaH, ata eva kSudAdiduHkhanivRttyarthamannapAnAdau pravartante lokAH, evaM ca muktau sukhAbhAve'pi duHkhAbhAvarUpapuruSArthasya sadbhAvAt tadarthityA www
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ khabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH prekSAvatAM muktau pravRttirupapanneti na prekSAvatpravRttyanyathAnupapattirmuktisukhe pramANamiti cet ? na-annapAnAdAvapi lokAnAM sukhArthitayaiva pravRttaH, yadi lokA manapAnAdau kSudAdiduHkhanivRttyarthameva pravartante tarhi svAdvannapAnAdita ivAsvAdabapAnAdito'pi kSudAdiduHkhanivRttiH syAdeveti kimiti te asvAnnAdikaM parityajya svAnnAdikamupAdadate ityasvAduparityAga-svAdUpAdAnAnyathAnupapattireva teSAmapi sukhArthitayaivAnna-pAnAdau pravRttirityatra pramANam ; yadi asvAdvannapAnAdito yAdRzI kSudAdiduHkhanivRtti tato'nyAdRzI kSudAdiduHkhanivRttiH svAdvannapAnAdito bhavet tarhi viziSTakSudAdiduHkhanivRttaye asvAduparityAgena svAdUpAdAnaM yujyetApi, na caivam , kSudAdiduHkha nivRtterabhAvarUpatayA tatra vizeSAbhAvena kAraNavizeSasyAprayojakatvAt , na ca cikitsAyAM yathA rogajanyaduHkhanivRttyarthameva pravRttistathA mokSe'pi duHkha nivRttyarthameva pravRttiriti vAcyam , tatrApi duHkhadhvaMsaniyatAgAmisukhArthitayaiva pravRtteH; api ca, mokSe duHkhAbhAve'pi sukhasyAnabhyupagame sukhahAneraniSTatvapratisandhAnasya pravRttipratibandhakasya sadbhAvAt tadAnIM sukhaM nAstIti jJAne sati pravRttireva na syAt , na ca viraktAH sukhamapi hAtumicchantIti vairAgyAt sukhahAneraniSTatvaM na pratisandhIyata iti vAcyam , vaiSayikasukhasya duHkhAnuviddhatvena taddhAneraniSTatvapratisandhAnAbhAve'pi prazamaprabhavasya duHkhAnanuviddhatayA sarvathA kAmyatvena taddhAneraniSTatvapratisandhAnasthAvazyambhAvAt , anubhavasiddha cAsmin na vipratipattavyam , kiJca, duHkhanAze sati sukhaM me bhaviSyatIti pratipandhAnataH sukhecchayaiva duHkhanAze pravartante lokAH, na tu duHkhe dveSamAtrAt tannAzArthaM pravartante, anyathA mUrchAdito'pi duHkhanAzo'vazyaM bhavatIti duHkhadveSAnmUchodAvapi teSAM pravRttiH prasajyeta; jAyata eva bahuduHkhagrastAnAM maragAdAvapi duHkhadveSamAtrAt pravRttiriti tu bAlAnAM vacanamanAdeyam , vivekipravRttireva sukhecchAmantareNa na sambhavatItyasthAnAdhikRtatvAt , duHkhagrastAstu maraNakAmanAvanto'vivekina eveti; ata eva "duHkhabhAvo'pi nAvedyaH purussaarthtyessyte|" "nahi mUrchAdyavasthArtha pravRtto dRzyate sudhIH // "[ ] ityatra sudhIrityuktam , muktau tvazeSaguNocchedAbhyupagame tadAnIM duHkhAbhAvasthAvedyasyaiva puruSArthatvaM parAnumatam , tacca na yuktamityuktavacanAbhiprAyaH /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH nanu duHkhaM mA bhUdityAkArakaduHkhaprAgabhAvaviSayakecchayA pravRtterduHkhaprAgabhAva eva puruSArthaH, tajjJAnaM tvidAnIM sadaSyanyathAsiddhatvAdbhavadapyanIhitameveti cet? satyam-avedyasya duHkhaprAgabhAvasya jJAnAdihAnirUpAniSTAnubandhitvena pravRttyanirvAhakatvAt , aniSTAnanubandhISTasAdhanatvajJAnasyaivecchAdvArA pravRttijanakatvAt , etena 'yadyapi duHkhanivRttiryadA jAyate tadAnImazeSavizeSaguNocchedADhuHkhanivRttijJAnaM mA bhavatu, kintu pUrvaduHkhanivRttijJAnaM bhAviduHkhanivRttiviSayakamAsIdeveti tadavyavahitapUrvakAlInatadviSayatvato vedyatvaM tasya sambhavati, vartamAno'pyaciramanubhUyate' iti nirastam , svasattAkAlalakSaNavartamAnakAlavRttijJAnaviSayatvasvarUpavedyatvasyaiva puruSArthatvopayuktatvAt , pUrvakAlInajJAnaviSayatvalakSaNavedyatvasya puruSArthatvaprayojakatve mUrchAkAle mama duHkhanivRttirbhaviSyatIti jJAnaviSayatvasya mUrchAkAlInaduHkhanivRttAvapi sambhavena tathAvedyatayA mUrchAdyavasthAyAmapi pravR. kyaaptteH| yadapi-"azarIraM vAva santaM priyApriye na spRzataH" [chAndo08. 12.1] iti zrutermuktau sukhAbhAvaH sidhyati, dvitvaniSThaprakAratAnirUpitavizevyatvAbhinnapratiyogitvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvatvAvacchinnavizeSyatAkatve sati dvitvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatvAbhinnapratiyogitvasambandhAvacchinnaduHkhatvAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvatvAvacchinnavizeSyatAkasya bodhasya tatrAbhyupagamena dvitvenopasthitayoH priyA'priyayoH pratyekaM niSedhAnvayasya vaktuM zakyatvAd" iti, tadapi na samIcInam -'abhAvabodho hi viziSTavaiziSTayamaryAdAM nAtizete' iti niyamena dvitvasya pratiyogyaMze prakAratvamAtralakSaNasyopalakSaNatvasyAbhAvena pratiyogitAvacchedakatvasyAvazyambhAvena priyApriyobhayatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyaivoktazrutyA pratipAdanAt , AkhyAtArthasparzanakartRtvAnvitanajIbhAvapratiyogipriyApriyagAmitayaiva dvitvasyopapannatvAt , evaM caikasattve'pi dvayaM nAstIti pratIterazarIre'pyAtmani sukhasattve'pi duHkhasyAbhAvataH sukhaduHkhobhayAbhAvasya sambhavenoktazrutyA tAdRzAbhAvabodhane'pi na tadAnI sukhAbhAvasiddhiH / yadi ca muktau sukhaM nAstyevetyurarIkriyate, tadA "sukhamAtyantikaM yatra buddhigrAhyamatIndriyam / taM vai mokSaM vijAnIyAd duSprApamakRtAtmabhiH // 1 // [ ] ityAdivacanavirodhaH kathaM pariharaNIyaH ? na cAvacchedakatAsambandhena sukhA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH dikaM prati tAdAmyasambandhena zarIraM kAraNam , tathA samavAyasambandhena sukhaM prati samavAyasambandhena dharmaH kAraNamiti zarIrAdirUpakAraNAbhAvAnmuktau sukhasya notpattiriti saiva muktisukhe bAdhiketi sAmpratam , zarIrAderjanyAtmavizeSaguNatvAvacchinnaM pratyeva kAraNatvAt , kAryatAvacchedakakoTau praviSTaM janyatvaM ca notpattimattvaM kintu dhvaMsapratiyogitvameva, tacca yathezvarajJAnAdito vyAvRttaM tathA muktikAlInasukhAdito'pi vyAvRttam, muktikAlInasukhAderutpadyamAnatve'pi vinAzitvAbhAvAditi zarIrAdikaM vinA'pi muktisukhaM syAdeveti tattvavinizcayasya svargasiddhisukhAvahatvaM yuktameveti // 2 // zAstravArtAsamuccayasya saprayojanatvena vaktavyatve vyavasthite yasyAM zAstravArtAyAM na kasyApi vipratipattistAmupadarzayati duHkhaM pApAt sukhaM dharmAt , sarvazAstreSu sNsthitiH| na kartavyamataH pApaM, kartavyo dharmasaMcayaH // 3 // duHkhamiti-duHkhaM pIDAlakSaNam , tat pApAd adharmAd bhavati; sukham AhlAdalakSaNam , tad dharmAt pravRtti nivRttirUgad bhavati; iyaM sarvazAstreSu sakaladarzaneSu, saMsthitiH samyag vyavasthA samIcInA maryAdA, samIcInatvamatrAvipratipattiviSayatvam / yata evam ataH duHkhahetutvAt , pApam azubhakarma hetu, na kartavyam, kiM tarhi kartavyaM? kartavyo dharmasaJcayaH sukhahetutayA saJcitaH sAGgo dharmaH kartavyaH // 3 // pApahetuparihAra-dharmahetvAsevanAbhyAM pApahetorakaraNaM dharmahetoH karaNa ca bhavatIti krameNa pApa-dharmahetUnAha hiMsA'nRtAdayaH paJca, tatvAzraddhAnameva ca / krodhAdayazca catvAra iti pApasya hetavaH // 4 // viparItAstu dharmasya, eta evoditA budhaiH / eteSu satataM yatnaH, samyak kAryaH sukhaSiNA // 5 // hiMsA'nRtAdaya iti-atra "hiMsAnRtAdayaH paJca hiMsA'nRta-steyAbrahma-parigrahAH, bhAdizabdAdavarodhe'pyanRtagrahaNaM prAdhAnyakhyApanArtham / tattvAzraddhAnameva ca mithyA'bhiniveza iti bhAvaH / krodhAdayazca catvAraH
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zAsavAAsamuccayaH / [prathamaH ko-mAna-mAyA-lobhAH / iti ete evaMprakArA vA / pApasya hetavaH mAmakarmabandhajanakA ityarthaH" iti haribhadrasUrivyAkhyAnam / nyAyavizAradasyAtra cetthaM vyAkhyAnam-pramAdayogena prANavyaparopaNaM hiMsA, dharmaviruddhaM vacanamanRtam, AdipadAd dharmavirodhena svAmi-jIvAdyananujJAtaparakIyadravyagrahaNamadattAdAnam, strIpuMsavyatikaralakSaNamabrahma, sarvabhAveSu mUrchAlakSaNaH parigrahazca parigRhyate, atra ca "AdizabdAdavarodhe'pyanRtagrahaNaM prAdhAnyakhyApanArtham" iti [haribhadrapAdAH] vadanti, tatkhyApanaM ca prabhRtipradhAnArthakayorAdizabdayoH kRtaikazeSayobalAdeveti pratibhAti "mAye parokSam" [tattvArthaH 1. 11] ityatrevottaratrayApekSamatrAdyatvamityAkSepAdevAnRtasya prAdhAnyaM labhyata ityapare / ete paJcA'viratirUpAH / tattvasya-yathA'vasthitavastuno'zraddhAnaM yasmAditi bahubrIdyAzrayaNAt tattvAzraddhAnaM mithyAtvam / evakAraH prasiddhyarthaH / caH punararthaH / krodhAdayaH krodha-mAna-mAyA lobhAzca, catvAraH / iti etAvantaH, yogAnAM sAdhAraNyenAgrahaNAt , viSaya-pramAdA''rtaraudrAdInAM cAtraivAntarbhAvAt / iti evaMprakArA vA / pApasya azubhakarmaNaH / hetavaH kAraNAni // 4 // viparItAstviti-viparItAH hiMsA'nRtAdInAM viparItA viruddhadharmAdhyastA ahiMsA 'steya brahmA-'parigraha samyagdarzana kSAnti-mArdavA ''rjavA-'nIhA. lakSaNAH / turvizinaSTi eta eva guNAH / budhaiH arhadvacanAnusArigItArthaiH / dharmasya zubhAzayalakSaNasya, hetava uditAH uktAH / ata eteSu dharmahetuSu / satataM nirantaram , yatnaH prayatnaH / samyaga vidhinA, kAryaH / kenetyAhasukhaiSiNA kalyANakAmena, sukhopAye pravRttita eva sukhotpattirbhavati nAnyathetyataH sukhasAdhanadharmahe tuSu prayatnasya nirantarakaraNIyatvamupadiSTam / svabhAvataH sukhecchA-duHkhadveSavatAmapi prANinAM sukhopAye dharme'nicchA duHkhopAye cAdharme evecchA khalu mahAmoharAjAjJAceSTitam , yaduktam "dharmasya phalamicchanti, dharma necchanti maanvaaH| phalaM necchanti pApasya, pApaM kurvanti sAdarAH // 1 // "[ ] iti / ukteSu dharmahetuSu pravRttyA cAhiMsAdinA'virateH, samyagdarzanena ca
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabaka: ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH mithyAtvasya, kSamAdinA ca krodhAdInAM nivRttestanmUlakaduHkhavirahAdanivAritaH sukhAvakAzaH / "ahiMsayA kSamayA krodhasya, brahmacaryeNa vastuvicAreNa kAmasya, asteyAparigraharUpeNa santoSeNa lobhasya, satyena yathArthajJAnarUpeNa vivekena mohasya, tanmUlAnAM ca sarveSAM nivRtti:" [ ] iti tu pAtaJjalAnusAriNaH / - tatredaM vibhAvanIyam - ahiMsAdinA mUlaguNaghAtikrodhAdinivRttAvapi saMjvalanAdirUpakrodhAdinivRttiH kSamAdyuttaraguNasAmrAjyAdeveti vizeSaH samupadarzitaH zrImadbhiryazovijayopAdhyAyairiti // 5 // samyakkaraNopAyamahiMsAdisampattinimittamupadarzayati sAdhusevA sadA bhaktyA, maitrI sattveSu bhAvataH / AtmIyagrahamokSazca, dharmahetuprasAdhanam || 6 || 17 sAdhuseveti sAdhusevA jJAnAdiguNavRddhopAsanA / sadA sarvadA / bhaktyA bahumAnena / tathA maitrI pratyupakAra nirapekSA prItiH / sattveSu prANiSu / bhAvataH paramArthataH, nizcayata iti yAvat / tathA AtmIyagrahamokSaH AtmIyamiti grahaNamAtmIyagraho mamatvapariNAmaH, tasya mokSaH - parityAgo, yasmAd bAhyasaGgatyAga ityarthaH / etatritayaM dharmahetuprasAdhanaM dharmahetnAmahiMsAdInAM prakRSTaM phalAyogavyavacchinnaM sAdhanam, sAdhusevA- maitrayAtmagrahamokSANAM bahUnAM vizeSyatvAt tadvizeSaNabodhakasya dharmahetuprasAdhanazabdasya bahuvacanAntatvasya yuktatve'pi yadekavacanAntatvaM tenoktasAdhanAnAM svetarasakalakAraNaniyatatvaM vyaJjitaM bhavatIti // 6 // tatra sAdhusevAphalamupadarzayati upadezaH zubho nityaM, darzanaM dharmacAriNAm / sthAne vinaya ityetat sAdhusevAphalaM mahat // 7 // " * " upadeza iti - upadeza:- maunIndravacanametat yaduta - ahiMsAdikaM vidheyamityevaMrUpaH, bhavajaladhiyAnapAtra prAyaH khalvayam asya zravaNamAtrAdeva samIhitaM bhavati, tadarthajJAnAd bhavatIti kimu vaktavyam ? | zubhaH niHzreyasA'bhyudayalakSaNakuzalasAdhakaH / nityaM nirantaram / tathA darzanaM mukhAravindAvalokanam / 2 zAstra0sa0
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravAtasamuccayaH / [ prathamaH dharmacAriNAm udyatavihArazAlinAM pavitrasAdhUnAm, teSAM darzanaM paramabodhilAbhanidAnaM kiSTakarmavigamahetutvAt / tathA sthAne zAstroktasthale / vinayaH karaziraHsaMyogavizeSAdilakSaNatadvandanAdyabhivyaGgayo mAnasaH pariNAmavizeSaH / ityetat evaMbhUtam / sAdhusevAphalaM mahat dharmAGgasAdhanam, upadezAdinA cAritrapratibandhakakarmakSayopazamAdinA cAritradharmAvApteravazyambhAvAt // 7 // maitrIphalamupadarzayati maitrIM bhAvayato nityaM, zubho bhAvaH prajAyate / tato bhAvodakAJjantodveSAgnirupazAmyati // 8 // 18 wwwwwww maitrImiti - maitrI - pratyupakAranirapekSAM prItim / bhAvayataH abhyasyataH / nityaM sarvakAlam / zubhaH prazastaH / bhAvaH sAmyalakSaNaH, yaM pAtaJjalamatAnuyAyinaH "prazAntavAhitaH" ityAcakSate / jAyate utpadyate / tataH tasmAt / bhAvodakAt paramArtha bhAvarUpodakAt / jantoH prANinaH / dveSAgniH matsarAnalaH / upazAmyati samUlamapayAti tathA ca zuddhopayogalakSaNadharme sAmya-dveSopazamadvArA maitryupayujyata iti phalitaM nirdhAritaM vAcakapravaraiH // 8 // www.w AtmIyagrahamokSaphalaM darzayati ---------- azeSadoSajananI, niHzeSaguNaghAtinI / AtmIyagrahamokSeNa, tRSNA'pi vinivartate / / 9 / / jana azeSadoSeti-azeSANAM doSANAM hiMsA 'nRtA'jJAnAdInAm, nIva mAteva tRSNAyAM satyAM sakaladoSANAmavazyambhAvAt, "lobhamUlAni pApAni " [ ] ityuktaH / tathA niHzeSaguNaghAtinI niHzeSANAM guNAnAmupazamAdInAM ghAtinI, tRSNayA svakAlavartinAM guNAnAM vinAzAt, . bhAvinAM ca teSAmutpattipratibandhAt / AtmIyagrahamokSeNa bAhyasaGgatyAgalakSaNena / tRSNA'pi laulyapariNatirapi, lobhavAsanA'pIti yAvat / vinivartate viSayasaGgarUpodbodhakAbhAvAdanutthAnopahatA satI pratipakSapariNAmAbhyAsena kSIyata iti yAvat // 9 //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH atidizati evaM guNagaNopeto, vizuddhAtmA sthirAzayaH / tattvavidbhiH samAkhyAtaH, samyagdharmasya sAdhakaH // 10 // evamiti-evam-uktena prakAreNa / guNagaNopetaH san , vizuddhAtmA atyantApAyahetukugrahamalarahitaH / sthirAzayaH sthiracitto nAstikyAnupahata. cittAdhyavasAyaH / tattvavidbhiH sarvajJaiH / samAkhyAtaH kathitaH / samyam AgamoktavidhinA / dharmasya sAdhakaH niyamabhAvitvena dharmahetusAdhane'pi dharmasya sAdhakaH, kAraNe kAryopacArAt / atra vizeSa kaJcanopadarzitavanto nyAyavizAradA yazovijayopAdhyAyA ityamevaM vidhasyAdita eva mArgAnusAripravRttyupalambhAt , tadarthamevAdikarmavidhyupadezAcca, taduktaM lalitavistarAyAM granthakRtaiva-"tasiddhyarthaM yatitavyamAdikarmaNi, parihartavyo'kalyANamitrayogaH, sevitavyAni kalyANamitrANi, na laGghanIyocitasthitiH, apekSitavyo lokamArgaH, mAnanIyA gurusaMhatiH, bhavitavyametattantreNa, pravartitavyaM dAnAdau, kartavyodArapUjA bhagavatAm , nirUpaNIyaH sAdhuvizeSaH, zrotavyaM vidhinA dharmazAstram , bhAvanIyaM mahAyatnena, pravartitavyaM vidhAnataH, avalambanIyaM dhairyam , paryAlocanIyA''yatiH, avalokanIyo mRtyuH, bhavitavyaM paralokapradhAnena, sevitavyo gurujanaH, kartavyaM yogapadadarzanam , sthApanIyaM tadrUpAdi ca cetasi, nirUpayitavyA dhAraNA, parihartavyo vikSepamArgaH, yatitavyaM yogasiddhau, kArayitavyA bhagavatpratimA, lekhanIyaM bhuvanezvaravacanam , kartavyo maGgalajApaH, pratipattavyaM catuHzaraNam , garhitavyAni duSkRtAni, anumodanIyaM kuzalam , pUjanIyA mantradevatA, zrotavyAni sacceSTitAni, bhAvanIyamaudAryam , vartitavyamuttamajJAnena" iti, nAnivRttAdhikArAyAM prakRtAvevaMbhUta iti kApilAH, nAnavAptabhavavipAke iti ca saugatAH, apunarbandhakastvevaMbhUta ityAhatAH / na cApunarbandhakasyAdhikArivizeSaNasyAnizcaye pravRttyanupapattiriti zaGkanIyam , azAThyapUrvakaitatprayatnenaiva tannizcayAt , taduktam- "bhagno'pyetadyanaliGgo'punarbandhakaH" [ ] iti, taM pratyupadezasAphalyamiti / Adita eta. prayatna evAsya katham , iti cet ? aviruddhakulAcArAdiparipAlanAdyarthitayeti
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH gRhANa, ata eva 'samyagdarzanAdijanyavivekAbhAvAdanAbhogato'pi "sadandha." nyAyena mArgagamanamevAsya' iti vadanti / vibhAvanIyaM cedaM "suptamaNDitaprabodhadarzana0" nyAyeneti digiti // 10 // nanu dharme eva sukhArthinAM prekSAvatAM pravRttirityatra na kiJciniyAmakaM pazyAmaH, sukhopAyeSu sak-candanA 'GganA-bhASAdiSvapi pravRtteAyaprAptatvAdityata Aha upAdeyazca saMsAre, dharma eva budhaiH sadA / vizuddho muktaye sarva, yato'nyad duHkhakAraNam // 11 // upAdeyazceti-upAdeyazca-grahItuM yogyazca / saMsAre bhavanidhau / dharma eva pradhAnapuruSArthamokSasAdhanatvAt pradhAnapuruSArthaH / budhaiH jJAtatattvaiH / sadA duHkhadabhogAdikAlavyavacchedena / kiMviziSTo dharmo grAhya ityapekSAyAmAha-vizuddha iti-niraticAra ityarthaH / muktaye vizuddho dharmo'khilaphalanirIhasyaiva bhavatIti sarvatrAzaMsA'bhAvena muktyartham , dharmasya vizuddhatvaM nAntareNa muktyarthatvamiti vizuddhagrahaNena muktyarthamAllabdhameva tathApi pArthakyena tadabhidhAnaM prAdhAnyakhyApanArtham / kathaM niraticAradharmasyaiva budhairgrAhyatvamata Aha-sarva yato'nyaditiyataH-yasmAt kAraNAt / anyat-dharmabhinnam / sarva-srak-candanA-'GganAliGganAdikam / duHkhakAraNaM narakAdyanubandhi, tathA ceSTasAdhanatAjJAnamAtrasya pravRttihetutve madhuviSasampRktAnabhojanasyApi kSunnivRttirUpeSTasAdhanatvamiti tatreSTasAdhanatvasya jJAnAt pravRttiH prasajyeta, tadvAraNArtha balavadaniSTAnanubandhitve satISTasAdhanatAjJAnaM pravRttau kAraNaM vAcyam, tacca narakAdirUpabalavadaniSTAnubandhini sak-candanA-'GganA''liGganAdau nAstIti kAraNAbhAvAnna tatra nyAyyA pravRttiriti dharma evetyavadhAraNasyaucityam / nanu balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAjJAnasya pravRttiM prati kAraNatve aviratasamyagdRzAM niSiddhakarmaNi pravRttina bhavet , teSAM niSiddhakarmaNi balavadaniSTasAdhanatvajJAnasya bhAvena balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAjJAnAsambhavAt ;na cAviratasamyagdarzino rAgAndhatvAniSiddhakarmajanyaduHkhe balavattvaM na pratisandadhata iti balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAjJAnaM niSiddhakarmaNi teSAM samastyeveti pravRttyupapattiriti vAcyam , paradAramaithunAdikarmaNo niSedhavidhAyakavidhinaiva tajanyaduHkhe balavattvasyAviratasamyagdRzAmapi bodhasya sambhavAt ; na ca sAmAnyataH pravRttI balavadaniSTasAdhanatvajJAnaM yadi
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH pratibandhakaM bhaved , bhavet tadA sAmAnyataH pravRttau balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAjJAnaM kAraNam, na caivam , nyUnaduHkhajanakatvajJAnasyApyalasapravRttipratibandha katvadarzanena viziSyaiva pratibadhyapratibandhakabhAvasya kalpanIyatayA rAgAndhapravRttau balavahaHkhAnubandhitvajJAnasya pratibandhakatvameva na kalpyata iti tatpravRttAviSTasAdhanatAjJAnameva kAraNamiti tato niSiddhakarmaNi tatpravRtyupapattiriti vAcyam , duHkhamAtrabhIroralasasya balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAjJAnasya sadbhAve'pi pravRttiphalecchaiva nAstIti pravRttiphalecchA'pi pravRttau kAraNamiti tadabhAvAdeva na pravRttiritItarasakalasamavadhAne tatsattve tadabhAvarUpAnvayavyabhicArAbhAvAnna balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatvajJAnasya sAmAnyataH pravRttiM prati kAraNatvaM parityAjyam ,rAgAndhAnAM tu samyagdRzAM dveSAnudaye'pi niSedhavidhAyakazAstrato niSiddhakarmaNi balavadaniSTanarakAdiduHkhAnubandhitvajJAnasambhavena balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAjJAnAbhAvAt pravRttyanupapattervajralepAyamAnatvAt / na ca sAmAnyataH pravRttiM pratISTasAdhanatAjJAnameva kAraNam , na tu balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAjJAnam , phale utkaTecchAvirahaviziSTaduHkhajanakatvajJAnaM ca pravRttiM prati pratibandhakaM kalpyate, tAvataiva ca na madhuviSasampRktAnnabhojane pravRttiH, alasasya tu phalecchaiva nAstIti tadabhAvAdeva na pravRttiH, yadi sA samasti tadA duHkhadveSAdapakRSTA samA vA, na tu duHkhadveSAdutkRSTatvenotkaTA iti utkaTecchAvirahaviziSTaduHkhajanakatvajJAnarUpapratibandhakasadbhAvAnnAlasasya pravRttiH, rAgAndhAnAM ca pAradAryAdiphale utkaTecchodayAdutkaTecchAvirahaviziSTaduHkhajanakatvajJAnarUpapratibandhakAbhAvAt pAradAryAdiphale pravRttirupapadyata iti vAcyam , niruktapratibandhyapratibandhakabhAvasyAdhikasyAbhyupagame'pi niSedhavidhisAmarthyAd rAgAndhAnAmapyaviratasamyagdRzAM narakAdiduHkhe'tyutkaTatAjJAnasya pravRttiphale vaiSayikasukhe utkaTecchAvighAtakatvenotkaTecchAvirahaviziSTaduHkhajanakatvajJAnasya pravRttipratibandhakasya sadbhAvAt pravRttyanupapatteH; etena 'vizeSyatAsambandhena pravRttiM prati vizeSyatAsambandhena balavadveSasya kAryakAlavRttitayA pratibandhakatvam , tata evAlasasya svalpaduHkhajanake'pi balavadveSasya pravRttipratibandhakasya sadbhAvAnna pravRttiH, rAgAndhasya tu bahuduHkhajanake'pi paradAramaithunAdau balavadveSasyAbhAvAt pravRttiH' ityapAstam , niSiddhe balavadveSasyApyavazyambhAvAt , yadi rAgAndhasya kAraNabalAdapi tatra dveSo nopeyate tarhi viSabhakSaNAdAvapi dveSo bhavatyevetyatra balavatpramANAbhAvena tadrUpaprati
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH bandhakasya tatrApyabhAvAt pravRtyApattedurvAratvAditi cet ? satyam - mohaprAbalya - lakSaNadoSamahimnaiva pAradAryAdiphalecchA vighAtasya tatra balavadveSasya cAnudayAd rAgAndhapravRttyupapatteH; taduktam 22 " jANijjai ciMtijjai jamma jarA-maraNasaMbhavaM dukkhaM / na ya visaesa virajai aho subaddho kavaDagaMThI" // 1 // [jJAyate cintyate janma-jarA-maraNasambhavaM duHkham / na ca viSayeSu virajyate ho ! subaddhaH kapaTagranthiH // iti saMskRtam ] | athavA zAstrabodhitaduHkhabalavattvasyaiva karmodaya doSeNApanodaH / nanu yenoditena karmaNA zAstrabodhitaM duHkhabalavattvamapodyate tasya karmaNaH zAstreNAnapanayane viphala tacchAstraM prasajyata iti cet ? na anikAcitasya tasya karmaNaH zAstrAbhyAsanivartanIyatvAditi // 11 // dharmabhinnasya sarvasya duHkhakAraNatvaM yadupadarzitaM tad vivicya darzayatianityaH priyasaMyogaH, irSyA - zokavatsalaH / anityaM yauvanaM cApi, kutsitAcaraNAspadam // 12 // anitya iti - anityaH - svapnasamAgatakA minIvilAsavat paryantavinazvaraprakRtirazAzvataH / priyasaMyogaH vallabhasamAgamaH / iha saMsAre / kIdRzaH priyasaMyogo yasyAnityatvamityapekSAyAmAha -- IrSyA - zokavatsala iti-- pratipakSonnatidarzanaprabhavo matsaravizeSa IrSyA, priyasaMyogasya vinAzAdicintanaprabhavo duHkhavizeSaH zokaH, tau vatsalau - avazyopanatakAraNau yatra tAdRzaH; etena prakRtidoSa sambandha doSAvedanena pUrvaM pazcAcca duHkhAnubandhitvaM priyasaMyogasya prakaTIkRtam / yauvanaM cApi kAmA pratighamitraM vayovizeSo'pi / kutsitAcaraNAspadaM kutsitAcaraNasya - garhitakAmakrIDAdyAcArasya, AspadaM - gehamasadvyavahAranimittamiti yAvat, asyApi ca pUrvaM pazcAcca duHkhanimittatvam / anityaM ca svapnasamAgatakAminIkrIDAvat paryantavinazvaraprakRtitvAdanityamidamapIti // 12 // sampajjIvitayoranityatvAdinA duHkhanimittatvaM bhAvayati -- anityAH sampadastIvra-klezavargasamudbhavAH / anityaM jIvitaM ceha, sarvabhAvanibandhanam // 13 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabaka: ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH anityA iti / sampado maNikAJcana-vrIhyAdayaH / anityAH vidyuddilasitavadakasmAd vinazvarAH / yataH tIvraklezavargasamudbhavAH tIvraH - duHsaho yaH klezavargoM nizitazarapravAhaparAyaNakirAtAkrAntavikaTakAntAragamana pratikUla pavanasamucchaladvahalajalaparikSubdhajaladhiyAnapAtrA rohaNa- prakRtibhISaNarAjasevAdilakSaNadhanArjanopAyajanyaH, tasmAt samudbhavaH - utpattiryAsAmetAdRzaH, imA api prakRtidoSa sambandhadoSAkalitatvAd duHkhajananyaH / tathA anityaM jIvitaM ceha iha - saMsAre, jIvitaM ca- prANadhAraNalakSaNajIvanamapi, anityaM - nazvaram / sarvabhAvanibandhanaM sakalavyavahArakAraNam, idamapi prakRtidoSa-sambandhadoSAkalitatvAd duHkhanimittam / itthamatraihikaM duHkhaM samastIti darzitam // 13 // athAtrAbhuSmikaM duHkhamupadarzayati punarjanma punarmRtyurhInAdisthAnasaMzrayaH / punaH punazca yadataH sukhamatra na vidyate // 14 // " 23 punarjanmeti etajjanmApekSayA'grimaM janma punarjanmetyabhidhIyate, bIjarUpasya janmAntaranimittasyAdRSTasya satve'GkurarUpasya janmAntarasya prAdurbhAvAt / tathA punarmRtyuH punarjanmani sati yo mRtyuH sa punarmRtyuriti kathyate, "jAtasya hi dhruvo mRtyurdhruvaM janma mRtasya ca / " [ ] iti vacanAjjanmano mRtyunAntarIyakatvasyAvadhAraNAt / tathA hInAdisthAnasaMzrayaH punaH punazca - hInadItyAdipadAd hInatara - hInatama parigrahaH, prAgupAttanIcairgotrAdikarmavipAkAt punaH punazca - vAraM vAraM ca, hInAdisthAnAnAm - adhamA -'dhamatarA-'dhamatamAdijAtInAM saMzrayaH- AzrayaNam / yad yasmAt kAraNAd bhavati / ataH asmAt kaarnnaat| atra jagati / sukham aniSTAvimizritaM yat sukhaM pravRttyupayogi tat / na vidyate nAstyeva / vyavahArataH pratibhAsamAnamapi sAMsArikaM sukhaM bahutaraduHkhAnuviddhatvena heyameveti na pravRttyupayogi, nizcayatastu AtmasvarUpameva sukhaM-sukhapadavAcyam, karmodayajanitaM tu vaiSayikaM sukhaM - sukhapadavAcyameva na bhavati, taduktaM vizeSAvazyake-- www " puNNaphalaM dukkhaM ciya kammodayao phalaM va pAvassa / naNu pAvale va samaM paccakkhavirohiyA cevaM //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH jatto ciya paJcakkhaM somma! suhaM Natthi dukkhamevedaM / tappaDiyAravibhiNNa to puNNaphalaM ti dukkhaM ti // visayasuhaM dukkhaM ciya dukkhapaDiyArao tigicchi bva / taM suhamuvayArAo Na ya uvayAro viNA taJca // " [puNyaphalaM duHkhameva karmodayataH phalamiva pApasya / nanu pApaphale'pi samaM pratyakSavirodhitA caivam // yata eva pratyakSaM saumya ! sukhaM nAsti duHkhamevedam / tatpratIkAravibhinna tataH puNyaphalamiti duHkhamiti // viSayasukhaM duHkhameva duHkhapratIkAratazcikitseva / tat sukhamupacArAnopacAro vinA tathyam // -ekAdaze gaNadharavAde gAthA-33.34. 35.] iti, ata eva vyAsa-pataJjaliprabhRtibhirapi saMsAre sukhAbhAva evoktaH, gautamenApi caikaviMzatiduHkhamadhya eva sukhaM parigaNitamiti, duHkhAnAnekaviMzati. parigaNanaM cettham-zarIraM, SaDindriyANi, SaD viSayAH, SaD buddhayaH, sukhaM duHkhaM cetyekaviMzatiH / na ca vastubhUtasukhasya duHkhatayA'vadhAraNaM viparyAsa eveti vAcyam , yato vastubhUtasya pAramArthikasukhasya na duHkhamadhye parikSepaH, kintu tAdRzasukhavikArarUpayovaiSayikasukha-duHkhayormadhyAt sukhasya duHkhe'ntarbhAva iti vaiSayikasukhasya duHkhAnubandhitvAd duHkhatvAvadhAraNaM na viparyAsa ityevaM yazovijayopAdhyAyA vyAkhyAtavanta iti // 14 // phalitamupasaMharati prakRtyAsundaraM hyevaM, saMsAre sarvameva yat / atotra vada kiM yuktA, kacidAsthA vivekinAm // 15 // prakRtyeti-prakRtyA-svabhAvena / asundaraM balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatvarUpasaphalatvAbhAvAdazobhanam / hi nizcitam / evam uktaprakAreNa / saMsAre jagati / sarvameva sakalameva priyasaMyogAdikam / yat yasmAt kAraNAt / ataH bhasmAt kAraNAt / atra sNsaare| vada iti saMbodhanaM vyAmohAdidoSanirAsenAvadhAnArtham / kimityAkSepe, netyarthaH, yuktA sAdhvI, na sAdhvItyarthaH / kacit
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 25 kutrApi priyasaMyogAdau / AsthA pravRttyAdirUpA tatpravartakavacanaprAmANyapravRttirUpA vA / vivekinAM paNDitAnAm // 15 // dharmavyatirikta pravRttirna yuktA, dharme tu sA yuktaivetyapavAdamAha muktvA dharma jagadvandyamakalaGka sanAtanam / parArthasAdhakaM dhIraiH, sevitaM zIlazAlibhiH // 16 // muktveti-muktvA-tyaktvA / dharma puNyam , taM vizinaSTi-jagadvandyamiti-jagatAM vandyam-iSTasAdhanatvena spRhaNIyam / akalaGkam aihikA''muSmikadoSasAmAnyarahitam / sanAtanam AdyantarahitatvalakSaNanityatvopetam , etat pravAhApekSayA'vaseyam, etacca dharme AdhunikatvazaGkAvyavacchedArthamuktam / parArthasAdhakaM paraH-trivargApekSayA prakRSTo mokSaH, arthaH-dhanam , upalakSaNAt kAmo'pi, tatsAdhakaM-tannibandhanam, etena dharmA-'rtha-kAma-mokSeSu caturvargeSu dharmasyAbhyarhitatvamupadiSTaM bhavati / dhIraiH sthirAzayaistIrthakarAdibhiH / sevitam AcIrNam / dhIraiH kIdRzairityAkAGkSAyAmAha-zIlazAlibhiriti-kASThAprAptabrahmacarityarthaH / etAdRze dharme AsthA yuktaiva tadanyatra sA na yukteti hRdayam // 16 // dharme'pyAsthA na yukteti pUrvapakSiNaH pratyavasthAnaM pratikSeptuM tribhiH zlokairupanyasyati Aha tatrApi no yuktA, yadi samyag nirUpyate / dharmasyApi zubho yasmAd', bandha eva phalaM matam // 17 // " Aheti-Aha-pUrvapakSI vkti| tatrApi dharme'pi / no yuktA Astheti prakRtam / kiM vicAramantareNaiva vAGmAtreNaiva na yuktetyata Aha-yadIti / samyag sUkSmanItyA / nirUpyate paryAlocyate / kimatra paryAlocanamityapekSAyAmAha-dharmasyApIti-uktalakSaNasya dharmasyApItyarthaH / zubhaH sAtAdihetuH / yasmAt yasmAt kAraNAt / bandha eva abhinavakarmapudgalaparigraha eva / phalaM mataM prayojanamiSTaM loke // 17 // na cAyasasya bandhasya, tathA hemamayasya ca / phale kazcid vizeSo'sti, pAratatryAvizeSataH // 18 // nanu abhinavakarmapudgalaparigrahaH zubhabandharUpatvAdiSTa eva, tatsAdhanatvAdAsthA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH yuktaiveti samAdhAnavyapohAyAha-na ceti / Ayasasya lohanigaDAdeH / tathA hemamayasya kanakazRGkhalAdeH / bandhasya phale prayojane bandhanalakSaNe / kazcit anukUlatvapratikUlatvakRto balavattvAbalavattvakRto vA / vizeSo vailakSaNyam / na ca naiva, asti, pAratantryasya - svecchAnirodhaduHkhasya, avizeSataH - ubhayatra vizeSAbhAvAt // 18 // tasmAdadharmavat tyAjyo, dharmo'pyevaM mumukSubhiH / dharmA-dharmakSayAnmuktirmunibhirvarNitA yataH // 19 // pUrvapakSavAdI svAbhipretamupasaMharati- tasmAditi - yasmAt saMsAraparibhramaNa janyabalavadduHkhAnubandhitvaM dharmA-dharmayorubhayorapi samAnaM tasmAddhetorityarthaH / adharmavad dharmo'pi tyAjyaH adharmo yathA tyaktuM yogyastathA dharmo'pi tyaktuM yogyaH / evam uktavicAreNa | kairityapekSAyAmAha - mumukSubhiriti-mokSecchAvadbhirityarthaH, taditareSAM saMsArasukhaviraktatvAbhAvena vivekAbhAvAt, etAvatA balavadduHkhAnubandhitvenAdharmavad dharmasya tyAjyatvamuktam / iSTasAdhanIbhUtAbhAvapratiyogitvalakSaNeSTapratibandhakatvenApi tasya tyAjyatvamAha - dharmeti-dharmAdharmakSayAt-dharmAdharmayorubhayoH kSayAd-atyantavinAzAt / muktiH mokSaH / munibhiH pariNatavacanaiH / varNitA nirUpitA / yataH yasmAt kAraNAt, 1 ato'pyadharmavat tyAjyo dharma iti // 19 // atra granthakAraH pratividhAnamupadarzayati ucyata evamevaitat kintu dharmo dvidhA mataH / saMjJAnayoga evaikastathA'nyapuNyalakSaNaH // 20 // ---------- ucyata iti uktAzaGkAyAM samAdhAnapratipattyanukUlavyApAraH kriyata ityarthaH / evameva avipratipattiviSaya eva / etat bhavadupadarzitaM dharmasya saMsArahetutvaM mokSavirodhitvaM ca / nanvevaM dharmasya mokSapratibandhakatve madupagate bhavato'pyavipratipattiviSaye sati mokSajanakatvaM virodhAnna sambhavatItyupAdeyatvaM kathaM syAditi pRcchati - kintviti / yadyekavidha eva dharmo bhavet tadaikasya tasya mokSaM prati janakatva - pratibandhakatve na syAtAmapi na caivam dharmasya dvaividhyenaikasya mokSavirodhitve'pyanyasya mokSajanakatvasambhavAdityuttarayati-dharma iti-dharmaH - dharmapada 1
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH vAcyaH, tenaikasya dharmatvasya sAmAnyarUpasyobhayasAdhAraNasyAbhAve'pi na kSatiH / dvidhA dviprakAraH / mataH zAstrakAriSTaH, tathA ca nAnArthako'yaM dharmazabda ityekasya dharmazabdavAcyasya mokSajanakatvam , tadanyasya dharmazabdavAcyasya mokSavirodhitvamaviruddhamityagre spaSTIbhaviSyati / dvaividhyamittham-saMjJAnayoga evaikaH saM-samIcInamahatpravacanAnusAri, jJAnaM-gurupAratatryanimittaM saMvedanam , tena sahito yogaH-zubhavIryollAsaH, prasiddhArthazcAtraivakAro nAnyaM vyavacchinatti / ekaH ekaprakAraH / tathA evam , anyo dvitIyaprakAro dharmaH / puNyalakSaNaH puNyena-sAtAdinA kAryeNa lakSyata iti puNyalakSaNaH, puNyaheturAzaMsAvAn , tatazca heyaH saH // 20 // prasiddhaH khalu puNyalakSaNo dharmo loka iti svarUpa-phalAbhyAM saMjJAnayogadharma nirUpayati jJAnayogastapaH zuddhamAzaMsAdoSavarjitam / abhyAsAtizayAduktaM, tadvimukteH prasAdhakam // 21 // jJAnayoga iti-jJAnayogaH-yaH prathamabhedo dharmasya saMjJAnayogaH, sa tpH| tad vizinaSTi-zuddhamiti-avidhyAsevanamalarahitaM jJAna-saMyamopabRMhitamityarthaH / punastad vizinaSTi-AzaMsAdoSavarjitamiti-AzaMsAdoSeNa-ihaparalokAdina-devaizvaryAdipuSTaphalAzaMsayA, varjitaM-tajanyecchA'viSayIbhUtamityarthaH, doSavarjitamityetAvanmAtroktAvapi doSatvenAzaMsAdoSasya grahaNasambhavAd vizipyopAdAnamasya prAdhAnyapratipattaye / uktaguNopapannaM tapaH kuto bhavatItyAkAGkSAyAmAha-abhyAsAtizayAditi-kSAyopazamikabhAvapUrvakadRDhayatnAdityarthaH / uktaM sarvaharupadiSTam / hi ytH| tat niruktaM tpH| mukteH mokSasya / prasAdhakaM janakam / . ana vizeSamitthamupadarzitavantaH zrImanto yazovijayopAdhyAyAH-duSTAzaMsApUrvakasya tapaso niSiddhatvAt , "no ihalogaTThAe tavamahiDijA, no paralogaTThAe tavamahiTijA" [no ihalokArthatayA tapo'dhitiSThet , no paralokArthatayA tapo'dhitiSThet ,] itivacanAt , kevalasya ca tasya viziSTanirjarAM pratyajanakatvAt , samuditAnAmeva trayANAM prakAza-vyavadAnA-'nAzravarUpavyApAniHzeSakarmAbhAvopapatteH, abhyAsasya ca svajanakabhAvavRddhihetutvena tato'zubhavAsanAkSayAda
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH vilambena phalodayAJca, aGgIkRtaM ca pAtaJjalairapyetat-"abhyAsa-vairAgyAbhyAM tannirodhaH" [pAta0 1. 12.] tAH-pramANa viparyaya-vikalpa-nidrA-smRtilakSaNAH paJca vRttayaH, tatra pratyakSAdIni pramANAni, viparyayo mithyAjJAnam , tad avidyA'smitA-rAga-dveSA-'bhinivezabhedena paJcavidham, "anityA-'zuci-duHkhA'nAtmasu nitya-zuci-sukhA-''tmakhyAtiravidyA" [pAta0 2.5.] "ig-darzanazaktyorekAtmataivA'smitA" [pAta0 2. 6.] "sukhAnuzayI rAgaH" [pAta. 2. 7.] "duHkhAnuzayI dveSaH" [pAta0 2. 8. ] "svarasavAhI viduSo'pi tathArUDho'bhinivezaH' [pAta0 2. 9.] zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyaH pramAbhramavilakSaNo'sadarthavyavahAro vikalpaH-zazaviSANam , asat puruSasya caitanyamityAdi, "abhAvapratyayAlambanA vRttirnidrA" [pAta0 1. 10.] catasRNAM vRttInAmabhAvasya pratyayaH-kAraNa tamoguNastadAlambanA vRttinidrA, na tu jJAnAdyabhAvamAtramiti bhAvaH, anubhUtaviSayAsaMpramoSapratyayaH smRtiH, pUrvAnubhavasaMskArajaM jJAnamityarthaH, tAsAM nirodhaH-savAsanAnAM kSayaH, sa cAbhyAsena vairAgyeNa ca bhavati; vairAgyeNa cittanadyA viSayapravAho nivAryate, samAdhyabhyAsena ca prazAntavAhitA sampAdyate, iti dvArabhedenobhayoH samuccayAt , ekadvAratve vrIhiyavavad vikalpa eva syAt , na tu samuccaya iti; "tatra sthitau yatno'bhyAsaH" [pAta0 1. 13.] tatra-draSTari zuddhe, cittasyAvRttikasya prazAntavAhitArUpA nizvalA sthitiH, tadartha yatno-mAnasa utsAho bahirmano nirotsyAmItyAkAraH, sa cA''vaya'mAno'bhyAsa ucyata iti; "sa tu dIrghakAla nairantarya-satkArAsevito dRDhabhUmiH" [ pAta0 1. 14.] anidena dIrghakAlAsevitaH, avicchedena nirantarAsevitaH, zraddhAtizayena satkArAsevito dRDhabhUmiH-viSayavAsanayA cAlayitumazakyo bhavati, anyathA tu layavikSepa-kaSAya-sukhAsvAdAparihAre vyutthAnasaMskAraprAbalyAt samAdhisaMskArANAM bhaGguratayA'dRDhabhUmireva syAt , iti kathaM tato viziSTaphalasiddhiH syAt ?; vairAgyaM ca dvividhaM-paramaparaM ca, tatra yatamAnasaMjJA-vyatirekasaMjaikendriyasaMjJA-vazIkArasaMjJAbhedairaparaM caturdhA, tatra kimiha sAraM, kiM cAsAram ? iti guruzAstrapAratantrayeNa jJAnodyogo yatamAnam , vidyamAnasvacittadoSANAM madhye'bhyasthamAnavivekenaitAvantaH pakkAH, etAvantazcAvaziSTA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH iti cikitsAvad vivecanaM vyatirekaH, dRSTA-''nuzravikaviSayapravRtterduHkhamayatvabodhena bahiSpravRttimajanayantyA api tRSNAyA autsukyamAtreNa manasyavasthAnamekendriyam , tRSNAvirodhinI cittavRttijJAnaprasAdarUpA vazIkAraH, tadidaM sUtritam-"dRSTA''nuzravikaviSayavitRSNasya vazIkArasaMjJA vairAgyam" [pAta. 1. 15.] iti, tadantaraGgasAdhanaM saMprajJAtasya samAdheH, asaMprajJAtasya tu bahiraGgam ; paraM tu vairAgyaM saMprajJAtasamAdhipATavena guNatrayAtmakAt pradhAnAd viviktasya puruSasya sAkSAtkArAdaguNazeSaguNatrayavyavahAreSu vaitRSNyaM yat , "tat paraM puruSakhyAterguNavaitRSNyam" [pAta0 1. 16 ] iti sUtram , tadantaraGgaM sAdhanamasaMprajJAtasamAdheH, tatparipAkanimittAcca cittopazamAtizayAt kaivalyam , iti yathAsthAnaM vyavasthApanAt / atredamavadheyam-abhyastaM tapaH samucchinnakriyAnivRttirUpaM dhyAnameva, tasyaiva sAkSAd mokSahetutvAt , na ca mokSahetuzuddhAtmajJAnena tasya vyavadhAnama , samakAlabhAvinorapi jJAna-dhyAnayoH pradIpa-prakAzayoriva nizcayato hetutvAzrayaNAt , tadidamabhipretyoktam "mokSaH karmakSayAdeva, sa cAtmajJAnato bhavet / jJAnasAdhyaM mataM tacca, tad dhyAnaM hitamAtmanaH // 1 // " [ ] iti / samAdhiriti ca zukladhyAnasyaiva nAmAntaraM paraiH paribhASitam , tathAhicaturvidhastaiH saMprajJAtasamAdhiruktaH-savitarkaH, nirvitarkaH, savicAraH, nirvicArazceti, yadA sthUlaM mahAbhUtendriyAtmakaSoDazavikArarUpaM viSayamAdAya pUrvA-'parAnusandhAnena zabdArthollekhena ca bhAvanA kriyate savikalpakavRttirUpA tadA savitarkaH samAdhiH, yadA tvasminnevAlambane zabdArthasmRtivilaye tacchUnyatvena bhAvanA pravartate nirvikalpavRttirUpA tadA nirvitarkaH samAdhiH, yadA'ntaHkaraNaM sUkSmaviSayamAlambya deza-kAla-dharmAvacchedena savikalpakavRttirUpA bhAvanA pravartate tadA savicAraH samAdhiH, yadA cAsminneva viSaye tadavacchedaM vinA nirvikalpakavRttirUpA dharmimAtrabhAvanA pravartate tadA nirvicAraH samAdhiriti; rajastamolezAnuviddhAntaHkaraNasattvasya bhAvanAtmako bhAvyamAnasattvodrekeNa sAnandaH samAdhiH, yatra baddhatiyaH pradhAna-puruSatattvAntarA'darzino videhazabdenocyante; rajastamolezAnabhibhUtazuddhasattvamAlambya bhAvanAtmakazvicchakterudrekAt sattA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH mAtrAvazeSatvena sAsmitaH samAdhiH, yatra sthitAH paraM puruSaM pazyanti; tadidaM samAdhidvayaM grahItR-grahaNayorapi cittavRttiviSayatayA grAhyakoTAveva nikSepAnnAtiricyate; tadidamuktam - " sUkSmaviSayatvaM cAliGgaparyantam" [pAta 0 1 45. 3.] iti, sUtritaM ca - "caturvidhA hi grAhyasamApattiH " [ ] ityAdi, "kSINavRtterabhijAtasyeva maNergrahItR - grahaNa - grAhyeSu tatsthatadaJjanatA samApattiH" [pAta0 1. 41.] iti samApattilakSaNam, tatsthatA - tadekAgratA tanmayatA, nyagbhUte citte bhAvyamAnotkarSaH sphaTikoparAgasthAnIyaH nirvicArasamAdheH prakRSTAbhyAsAcchuddhasattvodreke klezavAsanArahitasya cittasya bhUtArthaviSayaH kramAnanurodhI sphuTaH prajJAlokaH prAdurbhavati, taduktam - " nirvicAravaizAraye'dhyAtma-' prasAdaH " [ pAta0 1. 47.] iti, " RtambharA tatra prajJA " [ pAta0 1.48. 8. ] iti, "RtaM satyameva bibharti bhrAntikAraNAbhAvAditi RtambharA, yaugikIyaM saMjJA, sA cottamo yogaH, tathA ca bhASyam - wwwww "AgamenAnumAnena dhyAnAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajJAM labhate yogamuttamam" // 1 // iti / tajjanyasaMskArANAM vyutthAnAdisaMskAravirodhitvAt, tatprabhavapratyayAbhAve'pratihataprasaraH samAdhiH, tatastajjA prajJA, tatastatkRtAH saMskArAH, iti navo navaH saMskArAzayo vardhate, tatazca prajJA, tatazca saMskAra iti, tato yogiprayatnavizeSeNa saMprajJAtasamAdhervyutthAnajAnAM ca saMskArANAM nirodhAdasaMprajJAtasamAdhirbhavati, taduktam - " tasyApi nirodhe sarvanirodhAnnirbIjaH samAdhiH" [ pAta0 1. 51.] iti, tadA ca nirodhacittapariNAmapravAhaH, tajjanyasaMskArapravAhazcAvatiSThate, taduktam - "saMskArazeSo'nyaH " [ pAta0 1. 18. ] iti, tataH prazAntavAhitA saMskArAt sA hyavRttikasya cittasya nirindhanAgnivat pratiloma pariNAmenopazamaH, tatra pUrvaprazamajanitaH saMskAra uttarottaraprazama heturiti, tato nirindhanAgnivazcittakrameNopazAmyad vyutthAnasamAdhinirodhasaMskAraiH saha svasyAM prakRtau lIyata iti; atra caturvidho'pi saMprajJAtasamAdhiH zukkudhyAnasyAdyapAdadvayaM prAyo nAtizete, SoDazakAdiviSayopavarNanaM ca tatrAprAmANikasvaprakriyAmAtram, tantra mAnAbhAvAt, AtmaviSayakasAkSAtkAre AtmaviSayakasyaiva dhyAnasya hetutvAcca ; vitarkazcAtra viziSTazrutasaMskArarUpaH, vicArazca yogAntarasaMkramarUpo " 30 -
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH grAhyaH, viziSTajJAne savikalpakanirvikalpakavyavasthAyogAt , paribhASAmAtrasya nirAlambanatvAt , pRthaktvAnabhidhAnena cAtra nyUnatvam , prajJAlokazca kevalajJAnAdadhaH sacitrAlokakalpazcaturjJAnaprakarSottarakAlabhAvI pratibhAparanAmA jJAnavizeSaH, RtambharA ca kevalajJAnam, tataH saMskArAzayavRddhizcAsaMbhavaduktikA, matijJAnabhedasya saMskArasya tanmUlabhUtajJAnAvaraNakSayeNaiva kSINatvAt , atazvaramazukladhyAnAMzasthAnIyo'saMprajJAtasamAdhina vRttinirodhArthamapekSaNIyaH, kintu bhAvopagrAhikarmakSayArthamiti sUkSmamIkSaNIyam , jvaraparavazapuruSavacanaprAyANAM paratantrANAM kAkatAlIyanyAyenaiva kvacidarthabodhAditi dik / tadevaM dhyAnarUpamevaM tapo jJAna-kriyAbhyAmapRthagbhUtamapRthagbhUtatattadvayApArayogi paramayogAbhidhamapavargaheturiti niyUMDham , tatra ca dharmapadazaktirAptavAkyAdeva, svArasikaprayoge lakSaNAnavakAzAt , anyathA vinigamanAvirahAt, devArcAdau dharmajanakatvenaiva dharmapadaprayogo na tu svarasata iti cet ? tathA'pyatra yogajAdRSTaprayojakatayA dharmapadaprayoga iti na vaiSamyam" iti // 21 // paraprazna-taduttaranikaragumphanena zuddhatapaso dharmatvaM vyavasthApayatidharmastadapi cet satyaM, kiM na bandhaphalaH sa yat / AzaMsAvarjito'nye'pi, kiM naivaM cenna yat tthaa||22|| dharmastadapIti-dharmastadapIti parasya pRcchA, zuddhatapo'pi dharmavyavahAraviSaya iti tadarthaH / iti cet satyamityuttaram , evaM yadi tvaM manyase tat satyam , zuddhatapo dharmapadavyavahAraviSaya eveti tadarthaH / udghATitAzayaH paraH pRcchati-kiM na bandhaphalaH sa iti-tapolakSaNo dharmaH karmabandhahetuH kiM na bhavati? yatra dharmavyavahAraviSayatvaM tatra zubhabandhahetutvamiti hi dRzyate dAnAdidharme, dharmavyavahAraviSayatvaM copeyate saMjJAnayoga iti tatrApi zubhabandhahetutvaM syAditi praSTurabhiprAyaH / prakaTitasvAbhiprAyaH samAdhAtoruttarayati-yad AzaMsAvarjita iti-yasmAcchuddhatapolakSaNo dharma AzaMsAvarjita ityarthaH; dAnAdidharme dharmapadavAcyatayA lokaprasiddha AzaMsAdoSavattvaM prasiddhaM tasmAt sa bandhahetuH, taddharmAnAkrAntaM ca zuddhatapa iti na dharmavyavahAraviSayatvenAsya bandhahetutvam , sahacAramAtrasya vyAptigrahAnimittatvAt , lohalekhyatva-pArthivatvayorvajrabhinne sarvatra pArthive sahacAre'pi vajre vyabhicAreNa vyAptyagrahavat prakRte'pi dharmavyava
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH hAraviSayatva-zubhabandhahetutvayoApyagrahAdityAzayaH / yatra dharmapadavyavahAraviSayatvaM tatra zubhabandhahetutvamiti niyamo mAstu kintu yatra dharmapadavyavahAraviSayatvaM tatra zubhabandhahetutvAbhAva iti sahacAraH saMjJAnayogalakSaNatapasi dRzyata iti tadvad dAnAdidharme'pi bandhahetutvAbhAvaH siddhyediti parAzaGkAmupanyasyatianye'pi kiM naivaM cediti-puNyalakSaNadharmA api abandhaphalAH kiM na syurityarthaH / abandhahetutvavyApakasyAzaMsAdoSavarjitatvasya puNyalakSaNadharmeSvabhAvAt tadvayApyasya bandhaphalahetutvAbhAvasyApyabhAvo vyApakAbhAve vyApyAbhAvasyAvazyambhAvAdityuttarayati-na yat tatheti-yasmAt kAraNAt puNyalakSaNA dharmA AzaMsAvarjitA na kintvAzaMsAsamanvitA evetyarthaH / nanu yasya dharmasyamokSahetutvaM na tasya zubhabandhahetutvam , yasya zubhabandhahetutvaM na tasya mokSahetutvamiti dharmadvaividhyopapAdanena yadupadarzitaM tanna yuktam, cAritradharmasyaikasyApi rAgasahakAreNa bandhahetutvasya rAgavaikalyena mokSahetutvasya ca saMbhavAt , ata eva bhagavatyAM pUrvatapaH-pUrvasaMyamayoH zubhaphalAtmakasvargahetutvamupadarzitam ; na ca dharmasyaikatve'pi tadto bandhajanakatAvacchedakadharmo'nyaH, tadanyazca mokSajanakatAvacchedakadharma ityevaM janakatAvacchedakadharmabhedAcchubhabandhahetutvaM mokSahetutvaM ca bhaviSyatIti sAmpratam , sarAgatvaM bandhajanakatAvacchedakaM vItarAgatvaM mokSajanakatAvacchedakamityata evopapattau tadatiriktajanakatAvacchedakarUpabhedakalpane mAnAbhAvAt ; na ca sarAgatvaM na bandhajanakatAvacchedakaM navA vItarAgavaM mokSajanakatAvacchedakam , kintu karmakSayopazamajanyadharme yat karmakSayopazamanirUpitajanyatAvacchedakaM tacchubhabandhajanakatAvacchedakaM karmakSayajanyadharme yat karmakSayanirUpitajanyatAvacchedakaM tanmokSajanakatAvacchedakamiti vAcyam , tathA sati zailezIsamayabhAvina eva cAritrasya karmakSayajanyatvena karmakSayanirUpitajanyatAvacchedakadharmavattayA mokSahetutvasya saMbhavena RjusUtranayAzrayaNaprasaGgAditi cet? satyam-RjusUtropagRhItavyavahArAzrayaNenaivetthamabhidhAnAt , zuddharjusUtranayena tu jJAna-tapasoranyathAsiddhatvam , tajanyakriyAyA eva mokSasambhavAt , yadAha bhagavAn bhadrabAhuH "saDujasuANaM puNa nivvANaM saMjamo ceva" [zabdarjusUtrayoH punarnirvANaM saMyama eva] iti / athavA dharmastadapItyAdipadye AzaMsAsAhityaM zubhabandhahetoH,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH mokSahetorAzaMsArAhityamityevaM yadvailakSaNyamupavarNitaM tena bandhajanakatAvacchedakapAzaMsAsAhityaM mokSajanakatAvacchedakamAzaMsArAhityamityeva varNitam / na caivaM'saMjJAnayoga evaikastathA'nyaH puNyalakSaNaH' iti mokSajanakakarmabhinnatvaM yacchubhabandhahetAH puNyalakSaNasyoktaM tat kathaM saGgataM syAd ? dharmasyAbhede'pi tatra niruktadharmavailakSaNyasaMbhavAditi vAcyam, tatrAnyapadasya vaidhArthakatvena srvsaamnyjsyaat| pare tu - "tapastva-cAritratvAbhyAmeva mokSahetutA, na tu tatra vItarAgatvamapi janakatAvacchedakakoTau pravizati, sarAgatAkAlInaprazastasaGgAdeva svargopapatteH; vastutaH sarAgatapasaH svargahetutvaM 'savizeSaNe hi' iti nyAyena rAgamAtra eva paryavasyati" ityaahuH| ___ apare tu-"yasya yaduddezena kriyamANatvaM tasya tatphalakatvamiti niyamena mokSoddezena kriyamANayostapaH-saMyamayormokSaphalakatvAnmokSahetutvameva, svargasya cAnuddezyatvAnna phalatvam , kAzapratibandhAca na tadA mokSotpAdaH, tato gatyantarajanakAdRSTAbhAvAdarthata eva svargotpattiH" ityaahuH| itthamupavarNitAH sUrINAM sarva eva pakSAH sadAdezatvAdupAdeyA eva, sarvajJAhadanumatavicitranayAkUtAkalanapravaNamaharSivacanAnusAritvAditi // 22 // uktadizopapAditaM dharmadvaividhyaM zabdAntareNa tantrAntare'pyabhyupagatamityAha bhoga-muktiphalo dharmaH, sa pravRttItarAtmakaH / samyamithyAdirUpazca, gItastatrAntareSvapi // 23 // bhogeti-puNyalakSaNo dharma eko bhogaphalaH, anyazca zuddhataporUpo dharmo muktiphala iti zaivAH; bhogaphalo dharmaH pravRttyAtmaka ekaH, muktiphalo dharmo nivRttyAtmako'nya iti traividyavRddhAH; samyagrUpo muktiphalo dharma ekaH, mithyArUpo bhogarUpo dharmo'nya iti bauddha vizeSAH; samyag-mithyAdItyatrAdizabdAd heyopAdeyA-'bhyudayanizreyasaparigrahaH / evaM prayojanabhedAdeva tantrAntareSvapi jainadarzanAtiriktadarzaneSvapi / sa dvibhedaH / gIta ukta ityarthaH // 23 // ye cAgamasya prAmANye sAmAnyato vizeSato vA vipratipadyante tAn prati mokSaphalake saMjJAnayogalakSaNadharme kAryAnyathAnupapattilakSaNaM pramANamupadarzayati 3 zAstra0sa0
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH tamantareNa tu tayoH, kSayaH kena prasAdhyate / / sadA sthAna kadAcid vA, yadyahetuka eva saH // 24 // tamantareNeti-tamantareNa tu-saMjJAnayoga vinaiva / tayoH sNsaarphlyodhrmaa-'dhrmyoH| kSaya atyantavinAzaH / kena kena hetunaa| prasAdhyate utpAdyate, na kenApi hetunA tsyotpttirbhvedityrthH| nanu saMsAraphalakadharmAdharmAtyantavinAzaheturna kazcid dRzyata ityahetuka eva dharmAdharmavinAzo'stu, sahetukavinAzasya duHzraddheyatvAditi bauddhAzaGkAyAmAha-sadA syAditi / yadyahetuka eva heturahita eva, sa dharmAdharmobhayakSayaH, tadA tasyotpattisvabhA vatve yasya yaH svabhAvaH sa tatsvabhAvamantareNa na tiSThatIti sadaivotpattisvabhAvasa syAdityAha-sadA syAditi / dharmA-'dharmakSayasyAnutpattisvabhAvatve kadApi na syAdeva, anyathA tatsvabhAvapracyutiH syAdityAha-na kadAcid vetikadApi vA na syAdityarthaH / kadAcidanenotpattavyamityevaM kadAcidutpattisvabhAvatvAna sarvadA syAditi cet ? vinigamakAbhAvAd yadA yadotpattissthApAdyate sa sa kAlaH kadAcidityasyAbhidheya ityevaM kAlAntare'pyutpattiH syAt , athavA yadA notpadyate sa kadAcinneti vaktuM na zakyate tadotpattyA'pi kadAcidutpattisvabhAvo'sya nirvahatIti tadotpattiprasaGgaH syAt / tadaharevAnenotpattavyamityevaM kAlavizeSaghaTitatadaharevotpattisvabhAvatvAnnAnyadotpattiriti cet ? tarhi uktasvabhAvaH pratiniyatadivasaghaTita iti taddivasasya sadbhAva eva uktasvabhAvasambhavaH, sa divaso yadi kAraNamantareNaiva syAt tadA pUrva-pUrvatara-pUrvatamakAle'pi syAdevamuttarottarakAle'pi syAdityevamabhimatadivasasya sanAtanatve tadaharevotpattisvabhAvasyApi sadAtanatve satyeva sambhava iti sadAtanatvaM prasajyata iti taddivasasya kAraNamavazyamabhyupagantavyamiti tasya yat kAraNaM taduktasvabhAvasthApIti tattaddhetusakAzAdevotpattisvabhAvAdAyAtaM sahetukatvam / nanu AkAzasyAkAzatvaM bhavad nirhetukamapi nAtmAderbhavatIti tasya kvAcitkatvaM yathA na hetuniyamyaM tathA'tra kAdAcitkatvamapi svabhAvatvAdeva na hetuniyamyamiti cet ? nakAdAcitkatvasyAvadhiniyamyatvAt / santvavadhayo na tu te'pekSyanta iti cet ? na-niyatapUrvavartitvasyaivApekSArthatvAt , yadi niyatapUrvavartibhinnamapyapekSyeta tadA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH 35 dhUmo vahnimiva gardabhamapyavadhIkuryAt, tathA ca vahnerdhUma itivad gardabhAdU ityapi pramIyeteti, taduktaM kusumAJjalAvudayanAcAryeNa-- " " santu ye kecidavadhayo na tu te'pekSyanta iti svabhAvArtha iti cet ? nApekSyanta iti ko'rthaH ? kiM na niyatAH ? AhosvinniyatA apyanupakArakAH ? prathame - dhUmo dahanavad gardabhamapyavadhI kuryAt, niyAmakAbhAvAt ; dvitIye - kimupakArAntareNa, niyamasyaivApekSArthatvAt, tasyaiva ca kAraNAtmatvAt, IdRzasya ca svabhAvavAdasyeSTatvAt ; nityasvabhAvaniyamavadetat nahyAkAzasya tattvamAkasmikamiti sarvasya kiM na syAditi vaktumucitamiti cet ? na - sarvasya bhavataH svabhAvatvAnupapatteH nahyekamanekasvabhAvaM nAma, vyAghAtAt; nanvevamihApi sarvadA bhavataH kAdAcitkasvabhAvavyAghAta iti tulyaH parihAraH, na tulyaHniravadhitve aniyatAvadhitve vA kAdAcitkatvavyAghAtAt, niyatAvadhitve hetuvAdAbhyupagamAt" iti / etadvyAkhyAnaM ca vardhamAnopAdhyAyasya ziSyabuddhivaizadya nimittamityupadazyate " " dvitIyaM zaGkate - santviti - prAgabhAvAdanyeSAmavadhitve'pi tairghaTAdisattAyA aniyamanAnna tAni kAraNAnItyarthaH / prathama iti - nanu yo dahanavyabhicArI sa rAsabhAnantaraM bhavatItyatrApAdakAbhAvaH, svayamapi vyApteranabhyupagamAt na ca dhUmatvaM yadi dahanavyabhicArivRtti syAt dahanAsamavahitasAmagryuttarakAlotpattikavRtti syAdityarthaH parasyeSTApatteH, maivam - dhUmo yadi rAsabhasamavadhAnotpattikatAvacchedakarUpavAn syAt rAsabhasamavadhAnAnantarotpattikaH syAt, dhUmatvaM vA yadi dahanavyabhicArivRtti syAt dahanAsamavahita dezavRtti syAdityApAdanArthasvAt ; vastuto yadyagnirdhUmakAraNaM na syAt tadA kathaM dhUmArthI niyamato'gnimupAdatte na rAsabhamiti tadbrAhipratyakSavyAghAta iti bhAvaH / dvitIye tviti - nadyupakAravyAptA kAraNatA yena tadabhAve na syAt, upakAre'pi kartavye upakArAntarApekSayA'navasthiteH, kintu svarUpavizeSavyAptA, tannivRttAveva nivartata ityarthaH / niyamasyaiveti-niyatAnvayavyatirekavajjAtIyasyaivApekSaNIyapadavAcyatayA loka siddhatvAdityarthaH / nityasvabhAveti - yathA nityasyAkAzasya yaH svabhAvo dharmaH zabdAzrayatvamAtmanazcAtmatvamAkasmikamiti sarvasya tadanyasyApi dharmaH kuto na syAditi na vaktumucitamaprAmANikatvAt, tathA AkasmikatvAvizeSe'pi
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ u shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH sadAtanatvamAkAzAdInAM kAdAcitkatvaM svabhAvo na tvanyasya dharmo'nyasyetyarthaH, yathA''hu: "nityasattvA bhavantyeke nityAsattvAzca kecana / vicitrAH kecidityatra tatsvabhAvo niyAmakaH // 1 // vahniruSNo jalaM zItaM samasparzastathA'nilaH / kenedaM racitaM tasmAt svabhAvAt tadvayavasthitiH // 2 // "[ ] iti / na ca 'niyatadezavanniyatakAlasvabhAvaH' ityanenAsya paunarutyam , pUrva hi sApekSatvAdityatra yathA paramANu-tatparimANAdInAM nirapekSatve'pi niyatadezavRttitvaM tathA ghaTAdInAM niyatakAlatvaM sthAdityaprayojakatvamuktam , samprati tu kAdAcikatvasvabhAvo nihatukaH svabhAvaniyatatvAt , nityasvabhAvavaditi satpratipakSatvamuktamityarthabhedAt / pUrva yanniyataM tatra kAraNaniyamyaM yathA jAteH kAcitkatvamityuktam , samprati tu svabhAvo na niyamya ityucyata ityapaunarutyamityanye / na-sarvasyeti-ekaniyato dharmaH svabhAva ityucyate, tadyadi sarvasya sambhavet tadA svabhAvatvamasAdhAraNatvaM nopapadyate sattAderiveti svabhAvatvavyAghAta ityarthaH / nanvevamiti-yadyAkAzasyAkAzatvaM na sarvasya tattvavyAghAtAditi viparItamanAzaGkanIyam, tadA kAdAcitkatvasvabhAvasyAhetukatve sadAtanatvamapyanAzaGkanIyaM kAdAcitkatvasvabhAvabhaGgaprasaGgAdityarthaH / kAdAcitkatvasvabhAvasiddhau tadviparItakalpanAyAM vyAghAtaH syAt , tatsiddhizca niravadhitvasvabhAvatve vA, sAvadhitvasvabhAvatve vA, prakArAntarAbhAvAt , dvitIye'pyaniyatAvadhitve tadviparyaye vA, tatra prathama-dvitIyayorAha-niravadhitva iti ye ye niravadhayo'niyatAvadhayazca bhAvA dRSTAsteSAM niyamataH kAdAcitkatvasvabhAvavirahAt , niravadhisvabhAvasya aniyatAvadhisvabhAvasya vA kAdAcitkatvasvabhAvavirodhaH, na hi viruddhayoruSNazItayorekasvabhAvatvam , tathA ca kAdAcitkatvavyAghAtastatsvabhAvatvavyAghAta ityarthaH / tRtIyamAzaya sampratipattimuttaramAha-niyatAvadhitva iti / vastuto'smin satIdaM bhavati asati na bhavatIti pratyakSeNa niyatapUrvabhAvasya grahAt pratyakSameva kAraNatve mAnam , tasya cAnanyathAsiddhatvagrAhakastarkaH syAdevetyAdinA dArzata iti rahasyam" iti // 24 //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH muktiphalakadharmasvarUpasiddhimupasaMharatitasmAdavazyameSTavyaH kazciddhetustayoH kSaye / sa eva dharmo vijJeyaH, zuddho muktiphalapradaH // 25 // 37 tasmAditi - yasmAt kAdAcitkatvasvabhAvaH sahetukatvaniyatastasmAt kAraNAdityarthaH / avazyaM kazcit tayoH saMsAraphalakayordharmA-dharmayoH / kSaye vinAze | hetuH kAraNam / eSTavyaH svIkartavyaH / ya eva dharmA-dharmayoH kSaye kAraNaM sa eva zuddhaH sarvAzaMsArUpamalarahitaH / muktiphalapradaH muktilakSaNaphalajanakaH / dharmaH dharmapadAbhidheyaH / vijJeyaH zraddhAspadatvena jJAtavyaH // 25 // codyazeSaM pratikSipati dharmAdharmakSayAnmuktiryaccoktaM puNyalakSaNam / heyaM dharmaM tadAzritya na tu saMjJAnayogakam // 26 // dharmA-dharmakSayAditi / yacca yat punaH / 'dharmA dharmakSayAnmuktiH' iti uktam abhihitam / tat uktavacanam / puNyalakSaNaM heyam AzaMsAdoSa kalaGkitatvenAnupAdeyatvAt tyAjyam / dharmam Azritya prakRtadharmapadazaktigrahaviSayIkRtya / saMjJAnayogakamityatra kapratyayasya saMjJAyAM vidhAnAt saMjJAnayogasaMjJaM dharmamAzritya na tu naivoktavacanam / tathA ca dharmA-dharmakSayAdityatra dharmapadena saMjJAnayogalakSaNadharmasyopagrahe tatkSayajanyamuktau tajjanyatvaM na saMbhavatItyevaM bAdhasya nAvakAza iti // 26 // saMjJAnayogalakSaNadharma evAsthA vidheyA tadanyadharmamAtrasya duHkhakAraNatvenAnupAdeyatvAdityupasaMharati atastatraiva yuktAsthA, yadi samyaG nirUpyate / saMsAre sarvamevAnyad, darzitaM duHkhakAraNam // 27 // ata iti pUrvapakSoktayuktinikaranirAkaraNAdityarthaH / tatraiva uktalakSaNadharma eva / yuktAsthA bhAsthA samIcInA / yadi samyag AgamopapattyanusAreNAviparItam / nirUpyate vicAryate / saMjJAnayogAtiriktaM sarvameva duHkhakAraNamiti yadeva pratipakSapravRttinirAsArthamupadarzitaM tadeva smArayati-saMsAra iti saMsAre sarvameva, amyad niruktadharmAtiriktam / duHkhakAraNaM kevaladuHkhamayam /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH "anityaH priyasaMyogaH" ityAdinA darzitam / sarvasyApyasya duHkhamayatvaM pratipAdayatIdaM pataJjalisUtram-"pariNAma-tApa-saMskAra-duHkhairguNavirodhAcca duHkhameva sarva vivekinaH" [pAta0 2.15.] etadvivecanaM zrImadyazovijayopAdhyAyaparizIlitamittham "rAga eva hi pUrvamudbhUtaH san viSayaprApyA sukhaM pariNamate, tasya ca pratikSaNaM pravardhamAnatvena svaviSayAprAptinibandhanaduHkhasya duSpariharatvAt pariNAmaduHkhatA; tathA sukhamanubhavan duHkhasAdhanAni dveSTi, tadaparihArakSamazca muhyatIti tApaduHkhatA; tathA vartamAnasukhAnubhavaH svavinAzakAle saMskAramAdhatte, sa ca sukhasmaraNam , tacca rAgam , sa ca manaH-kAya-vacanapravRttim , sA ca puNyA'puNyakarmAzayau, tau ca janmAdInIti saMskAraduHkhatA / evaM kAlatraye'pi sukhasya duHkhAnuSaGgAd duHkharUpatA siddhA, udbhUtasattvakAryatve'pi sukhasyAnudbhUtarajastamaHkAryatvAt svabhAvato'pi duHkhaviSAdarUpatA, samavRttikAnAmeva hi guNAnAM yugapadvirodho na tu viSamavRttikAnAm , ityekadodbhUtA-'nudbhUtatayA na sukha-duHkhamohavirodhaH" iti // 27 // muktikAraNatvAt saMjJAnayogalakSaNe dharme yuktA''stheti samarthite sati tato muktiryayA rItyotpadyate tatprakArasyAvazyavaktavyatve'pi pratibandhakaziSyajijJAsAyAH sattvAnnedAnI muktyutpattiprakAro vakSyate, kintu ziSyajijJAsAnivRttau satyAM pratibandhakanivRttAvavazyavaktavyatvalakSaNAvasarasaGgatyottarakAlaM vakSyate itIdAnI tatpratIkSAmAha tasmAcca jAyate muktiryathA mRtyaadivrjitaa| tathopariSTAd vakSyAmaH, samyak zAstrAnusArataH // 28 // tasmAcceti-niruktadharmAt punarityarthaH / jAyate utpadyate / muktiH mokssH| yathA yena prakAreNa / kIdRzI muktirityapekSAyAmAha-mRtyAdivarjitetimRtyAdItyAdipadAd roga-zokaparigrahaH, mRtiH-AyuHkSayaH, tathA ca AyuHkSaya-roga-zokarahitA nivRttiryena prakAreNa bhavatItyarthaH / tathA tena prakAreNa / upariSTAt agre / vakSyAmaH "tathaiva jJAnayogasya" ityAdinA kthyissyaamH| samyag avirodhena / zAstrAnusArataH zAstratAtparya parigRhya // 28 //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH yadyagre muktyutpattiprakAra darzayiSyanti bhavantastahIdAnI kiM kariSyanti bhavanta ityapekSAyAM prasaGgasaGgatyA zAstraparIkSaiva kriyata ityAha idAnIM tu samAsena, zAstrasamyaktvamucyate / kuvAdiyuktyapavyAkhyAnirAsenAvirodhataH // 29 // idAnIM tviti-saMjJAnayogalakSaNe yuktAsthAsamarthanakAlAvyavahitottarakAle punarityarthaH / samAsena saMkSepeNa, tena vistarataH zAstrasamyaktvakathanasya parimitavarSAyuSAmasmAdRzAmazakyatve'pi ziSyahitAnAvahatve'pi na kSatiH / zAstrasamyaktvaM zAstrasya-Agamasya, samyaktvam-aviparItArthAbhidhAyakatvaM prAmANyA'prAmANyavibhAgo vA / ucyate kathyate / kathamityAkAGkSAyAmAha-kuvAdItikuvAdinAm-ayathArthaprarUpakANAM cArvAka-mImAMsakAdInAM yuktayazcApavyAkhyAzca kuvAdiyuktyapavyAkhyAstAsAM nirAsena-balavatpramANabAdhyatva-bhrAntimUlakatvopadarzanena / avirodhataH sarvazAstrAvirodhena, tena kuvAdyApAditavirodhAzaGkAnirAso'bhivyajyate // 29 // kuvAdimatopadarzane kRta eva tadyuktyapavyAkhyA upadarzitA bhavanti, upadarzanato jJAteSveva teSu balavatpramANabAdhyatvAdikamupadarzayituM zakyamiti tatrAdau cArvAkayuktInAM nirAcikIrSayA tanmatamupanyasyati pRthivyAdimahAbhUtamAtrakAryamidaM jagat / na cAtmA-'dRSTasadbhAvaM, manyante bhUtavAdinaH // 30 // .. pRthivyAdIti-idaM pratyakSapramANaviSayIbhUtam / jagat carAcaraM yatkiJciddRzyate tat sarvam / pRthivyAdimahAbhUtamAtrakArya pRthivyAdItyAdipadA jalatejo-vAyUnAM grahaNam , tathA ca pRthivI-jala-tejo-vAyulakSaNAni yAni mahAbhUtAni catvAri, mahattvavizeSaNopAdAnAt pratyakSapramANAviSayasya paramANudvayaNukalakSaNasUkSmabhUtasya vyavacchedaH, tasyAsattvena tatkAryatvasya jagatyasambhavAt , tanmAtrakArya tadatiriktasyAsattvena tatkAryatvasya sambhAvayitumazakyatvAditi maatrpdenaakaashaadivyvcchedH| nanvAtmano jagadantargatasya nityatvAnmahAbhUtakAryatvaM na sambhavatIti kathaM mahAbhUtamAtrakArya jagadityata Aha-na cAtmeti-zarIrAtirikto'haMpratyayaviSayIbhUta AtmA naivAsti, caitanyasya zarIradharmatvena zarIra
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH ] syaivAhaM pratyayaviSayatvAt sa evAtmA, "caitanyaviziSTaH kAyaH puruSaH " [ iti vacanAt, adRSTaM - dharmA-dharmalakSaNam, tathA ca zarIravyatiriktAtmA - 'dRSTayoH sadbhAvam / bhUtavAdinaH bhUtacatuSTayamAtratattvavAdino lokAyatikAzcArvAkA iti yAvat / na ca manyante naiva svIkurvanti / 40 wwwwww pratyakSaviSayavastuna eva pAramArthikatvaM te svIkurvanti nAdRSTasya, tatra pramANAbhAvAt, pratyakSAviSayatvAdevA'dRSTazabdavAcye tasmin na pratyakSaprAmANyaM kramate / sarvopasaMhAreNa sahacAralakSaNAyA vyAptergrahItumazakyatvena vyabhicAritvazaGkAyA vyAptigrahapratibandhikAyAH sarvatra sulabhatvenApAtato vyAptigrahasya vyabhicAriyapi sambhavena ca vyabhicArisAdhAraNyenAnumAnasyApramANatayA nAnumAnamapi tantra pramANam / nanvanumAnasyApramANatve dhUmAdinA vahnayAdikamanumAya vahyAdyAnayanAdau yA pravRttiH sA na syAditi cet ? na - vahnayAdisambhAvanayaiva tatra pravRttyupapatteH, saMvAdena ca tatra prAmANyAbhimAnasyAprAmANyagrahapratibandhakasya sattvena pravRttAvupayuktasya tajjanakajJAne'prAmANyajJAnAnAskanditvasyApi sambhavAt / nanu agRhItA saMsargakavahnayAdismRtirUpAyAM saMbhAvanAyAmasadviSayiNyAM paramArthasatsvalakSaNa[] svalakSaNazabdo vizeSaparibhASakaH ]viSayakAdhyakSaviSaya viSayakatvalakSaNaH saMvAdaH prAmANyasahacarito nAstyeva, adhyakSamUlakavikalpaviSayaviSayakatvarUpasaMvAdasya niruktasaMbhAvanAyAM sambhave'pi tasya na sadviSayakatvarUpaprAmANyasahacaritatvamiti na tataH saMbhAvanAyAM prAmANyAbhimAna iti cet ? satyam-tathApyadhyakSamUlakAdhyakSAntarasAdhAraNasyAdhyakSamUlakaviSayaviSayatvarUpa saMvAdasya sadviSayakatvarUpaprAmANyasahacaritatvena tatastatra tadabhimAnasya saMbhavAt / etamante paramArthasatsvalakSaNamadRzya paramANusvarUpaM na saMbhavati, pratyakSAviSayatvena tasyAsattvAt paramANorabhAve tatpuJjasyApyabhAvena tadAtmakasyApi svalakSaNatvaM vaktumarham, kintu yadeva dRzyate mahAbhUtaM pRthivyAdi tadeva svalakSaNamiha grAhyam, paramArthasattadAtmaka svasakSaNa viSayakamadhyakSaM nirvikalpaka pratyakSam, tadviSayaH paramArthasatsvalakSaNam, tadviSayatvarUpasaMvAdo nirvikalpakapratyakSa eva vartate, na tvasadviSayiNyAmagRhItA saMsargakavahnyAdismRtirUpa saMbhAvanAyAmiti na tatastatra prAmANyAbhimAnasaMbhavaH, adhyakSaM nirvikalpakam, tanmUlako vikalpaH sAmAnyAdyasadarthaviSayakaH, tadviSayaH sAmAnyAdi, tadviSayakatvamuktasaMbhAvanAyAM yadyapyasti tathApi tanna paramArthasatsvalakSaNagrAhiNi nirvikalpakapratyakSapramANe
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH iti tanna sadviSayakatvalakSaNaprAmANyasahacaritamiti tato'pi adhyakSamUlakavikalpaviSayaviSayakatvarUpasaMvAdAna prAmANyAbhimAnasaMbhavaH, parantu adhyakSamUlakamadhyakSAntaraM vikalpazceti tatrAdhyakSamUlakatvenAdhyakSAntaramupAdAya tadviSayaparamArthasatsvalakSaNaviSayakatvaM pramANabhUte nirvikalpakapratyakSe vartate, adhyakSamUlakatvena vikalpakamupAdAya tadviSayIbhUtAsadviSayakatvamuktasaMbhAvanAyAmapi vartata iti sadviSayakatvarUpaprAmANyasahacaritAdadhyakSamUlakaviSayaviSayakatvarUpasaMvAdAduktasaMbhAvanAyAM prAmANyAbhimAnasaMbhava ityatra bodhyam / nanvevaM niruktasaMbhAvanAtmakaM jJAnaM pramANam, adhyakSamUlakaviSayaviSayakatvAt , yadadhyakSamUlakaviSayaviSayakaM tat pramANam , yathA nirvikalpakapratyakSamityevaM prAmANyAbhimAno'trAnumAnameva syAt , tathA ca taddaSTAntenAnyadapyanumAnaM bhavet , yathA parvato vahnimAn dhUmAt , yo yo dhUmavAn sa vahnimAn yathA mahAnasamityevaM sAdharmyadarzanamUlakatvasyAnyatrApi bhAvAditi dRSTasAdharmyaNAnumAnaprAmANyasAdhanamanumAnaprAmANyAnabhyupagame cArvAkavarAkasya duHsAdhanameveti cet ? satyam-yadyuktadizA'bhimataH prAmANyAbhimAno'numAnarUpo bhavet, na caivam , kintu saMbhAvanAyAmapi prAmANyAbhimAnaH saMbhAvanArUpa eveti, sAdharmyadarzanasya cAgRhItAsaMsargakArthasmRtirUpatve saMbhAvanAyA udbodhakavidhayA, utkaTakoTikasaMzayarUpatve tu sAdhAraNadharmadarzanavidhayopayogAt , saMbhAvanAyA eva ca bahuzo vyavahArahetutvAt , pramANabhUtAnumAnAbhyupagamasya na kiJcit prayojanam, ata eva na parakIyasaMdehAdipratisandhAnanimittazabdaprayogAdyanupapattiH, yenAnumAnaM pramANamanabhyupagacchan cArvAkaH parakIyasaMzayaM viparyayamajJAnaM vA svapratyakSapramANAgocaraM kenAvadhArayet ? tadIyaceSTAdiliGgenaiva saMzayAdikAryeNa tadanumAnarUpaM saMzayAdyavadhAraNaM syAt , pratyakSasya tatrAprasarAdanumAnasya cAnabhyupagamAt , tadanavadhAraNe ca parArtha vAkyoccAraNamapi tasya na syAt , parakIyaM saMzayAdikaM jJAtvaiva tannivRttyarthaM vAkyamuccArayanti paNDitAH, anyathonmattavAkyavadanAdaraNIyatvameva yatkiJcipralApasya syAdityAzaGkonmeSo bhavet ; ceSTAdinA parakIyasaMzayAdisaMbhAvanayaiva tannivRttyarthaM parArthavAkyoccAraNapravRttisaMbhavAt / nanu arthasaMzayarUpasaMbhAvanAyA na pravRttiM prati kAraNatvam , dhUmadarzanAt prAgapi vahnirUpArthasaMzayarUpasaMbhAvanAyAH sattve'pi vahnayarthinastatra pravRttarabhAvena vyatirekavyabhicArAditi cet ? tata evotkaTakoTikatvaM saMzayavizeSaNatayopAdIyate, dhUmadarzanAt prAg yaH 'parvato'yaM
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH vahnimAn navA' iti saMzayo'sti sa na vahnirUpavidhyaMze utkaTakoTika iti tasya saMbhAvanAtvAbhAvena tataH pravRttyabhAve'pi na vyabhicAraH nanu; dhUmadarzanottarakAlamapi parvato vahnimAn navetyevamevopajAyamAnasya saMzayasya dhUmadarzanaprAkkAlInajAyamAnatathAvidhasaMzayato vizeSAbhAvAt kathamutkaTakoTikatvamiti cet ? tarhi vahnirUpavidhyaMze utkaTakoTikavahnisaMzayaM prati dhUmadarzanaM kAraNamityevaM viziSya kAryakAraNabhAva AdriyatAm , tathA ca dhUmadarzanAt prAg dhUmadarzanarUpakAraNAbhAvAjAyamAnavahnisaMzayasya vahnayaMze'nutkaTakoTikatve'pi dhUmadarzanottarakAle jAyamAnasya tasyotkaTakoTikatvasaMbhavena saMbhAvanAtmakAt tasmAda vahvayarthinastatra pravRttirupapannaiveti / nanu anumAnaM na pramANamiti yad bhavato vAkyaM - tat pramANamapramANaM vA?, yadi pramANaM tadA zabdasya prAmANyaM bhavatA'pyurarIkRtamiti pratyakSamevaikaM pramANamiti svamatavyAkopaH; atha na pramANa, tadA tasyAprAmANyamapramAjanakatvAdeva syAditi tadarthajJAnamapramAtmakaM vAcyam , tacca tadA syAd yadi pramANatvAbhAvAbhAvavatyanumAne pramANatvAbhAvaprakArakatvaM syAdityanumAnaprAmANyApAta iti cet ? na-anumitilakSaNapramAtmakaphalAbhAve. tatkaraNarUpasyAnumAnasyApyabhAvena zazazRGgakalpasya tasya na kiJcit kArya prati kAraNatvamityetadvAkyasya pramAkaraNatvAbhAvarUpAprAmANyaviSayakajJAnalakSaNavikalpajanakatvena prAmANyAsaMbhavAt , vikalpamAtrasyAsadarthaviSayakatvena pramAtvAnabhyupagamAt, etAvatoktavAkyasyAprAmANye'pi nAnumAnasya prAmANyamApatatyasakhyAtivAdinacArvAkasya / nanu jJAne prAmANyasya svato grAhyatve idaM jJAnaM pramA na veti saMzayo na syAt , saMzaye dharmijJAnasya kAraNatvena dharmiNo jJAnasya grahe tabrAhakeNa tadgataprAmANyanizcayena prAmANyasaMzayapratibandhAt , dharmiNo jJAnasyAgrahe tu dharmijJAnAbhAvAdeva saMzayAsaMbhavAditi saMzayAnurodhena prAmANyasya parato grAhyatvamevAbhyupeyam , tathA ca 'pratyakSaM pramANaM saMvAdipravRttijanakatvAt , yannaivaM tannaivaM yathA bhramaH' ityanumAnenaiva pratyakSasya prAmANyaM gRhyata iti pratyakSasya prAmANyamabhyupagacchatA cArvAkeNAnumAnasyApi prAmANyamabhyupeyameva, anyathA pratyakSasyApi prAmANyaM na sidhyediti cet ? na-nirvikalpakapratyakSasyaiva prAmANyasyAbhyupagamena tantra skhalakSaNaviSayakatvarUpavyAvartakadharmadarzanasya saMzayapratibandhakasya sadbhAvena svasaMvedanena tabyaktyAtmakasadviSayakatvarUpaprAmANyanizcayena ca saMzayasyaivAbhAvAt , savi.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH 43 kalpakapratyakSasyAnumAnavadapramANatayaiva svIkRtatvena tatra prAmANyasAdhanasya cArvAkAnanuSTheyatvAt, nirvikalpakaM yathA svasaMvedana siddhaM tathA tadgatAni sanmAtrAvalambanatva-svaprakAzaviSayatva-prAmANyAvagAhitvAnyapi tatsvarUpatvAdeva svasaMvedanasiddhAnyeveti na tatsiddhyarthamanumAnasyApekSaNam, tattadrUpeNa saMbhAvanAviSayatvAdeva ca nirvikalpakaM sanmAtraviSayaM svaprakAzaviSayaM prAmANyaviSayamityAdidhiyo'yaM ghaTa iti dhIvat sambhavanti, virvikalpakaM sanmAtraviSayamiti saMbhAvyate, nirvikalpakaM svaprakAzaviSayamiti saMbhAvyate, nirvikalpakaM prAmANyAvagAhIti saMbhAvyate, ityeva bhavati, na tvanumIyata iti nAnumAnApekSA'trApIti / ata eva zabdo'pi na pramANam, parasparaviruddhArthAbhidhAyakAnAmAgamAnAM madhye'yamAgamaH pramANamayaM ca na pramANamityasya vinigantumazakyatvena vinigamanAvirahAt sarvasya prAmANye nityatvAnityatvAdikaM sarvaM parasparavirudvamekatra siddhyet, tathA ca virodhavArtaivocchidyeta, tataH sarveSAmAgamAnAmaprAmANyamevAstheyam, tathA ca na pramANajanyo'pi zabdaH, kintu vAsanAmAtraprabhavo vAsanAmAtrajanakazca vAsanA ca pUrvapUrvavikalpaprabhavastatsamAno'sadarthaviSayaka uttarottaravikalpa eva na tu pUrvAnubhavajanita uttarasmRtijanako bhAvanAkhyaH saMskAro naiyAyikAdyabhimatazvArvAkasaMmataH, tasyAtIndriyatvena pratyakSapramANAgocaratayA pratyakSamAtrapramANavAdinA cArvAkeNAbhyupagantumazakyatvAt evaM ca " " m wwww " "vikalpa yonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH // kAryakAraNatA teSAM nArthaM zabdAH spRzantyapi // 1 // " [ ] iti - bauddhavacanametanmatasyApyudvalakam, yadi zabdaH sadarthapratipAdaka evetyabhyupagamyeta tadA'sadarthapratipAdakazazazRGgAdizabdaprayogo durghaTa eva syAt evaM svotprekSAparikalpitArthagocara nibandhagumphanamapi na syAt, vAsanAmAtraprabhavatve ca svakartRkavigatotprekSAlakSaNavAsanA tastatsamudAyaH svAdhyayanakartRRNAM svaprabhavavAsanAsamullAsazca / nanvevaM zabdasyApramANatve tavAgamo'pi pramitiphalAjanakatvAnnirarthakaH syAditi cet ? na mamAgamasya paraM prati dUSaNaparyanuyogaparatvAt, parasya dUSaNaparyanuyoganirvartakottarAdAnamAtreNa nigrahe sati paranigrahaprayojakatvena mamAgamasya sArthakyAt, ata eva cArvAkamatapravartakasya bRhaspateH paraM prati paryanuyogaparANyeva sUtrANi, taduktam - "sarvatra paryanuyogaparANi sUtrANi wwwwww
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH bRhaspateH" iti, tathA ca pratyakSAviSaye alaukike dharmAdharmAdAvAtmani ca zarIravyatirikta mAnAbhAvAnnAstyAtmeti lokAyatikapravAdaH // 30 // zarIravyatiriktAtmavAdinAM paramapuruSArthamokSAbhyupagantRRNAmArhatAnAM matamupadarzayati___ acetanAni bhUtAni, na taddharmo na tatphalam / cetanA'sti ca yasyeyaM sa evAtmeti cApare // 31 // acetanAnIti-bhUtAni pRthivyAdIni / acetanAni caitanyAbhAvavattvena , pramAtmakavijJAnaviSayatvAJcaitanyarahitAni, acaitanyavattayA pramite caitanyavattvasyAbhyupagantumazakyatvAt , cetanA caitanyam / taddharmo na aviSvagbhAvasambandhena bhUtavRttirna, tenAvacchedakatAsambandhena zarIrAtmakabhUte caitanyasya vRttitve'pi na kSatiH, ye naiyAyikAdaya Atmano vibhutvamicchanti teSAM mate Atmano'nyadeze sattve'pi na tatra caitanyaM kintu zarIra evetyavyApyavRttinazcaitanyasyAvacchedakazarIramAvazyakam , jainamate tu zarIrapariNAmatulyakapariNAma evAtmeti sampUrNAtmanyeva caitanyamiti vyApyavRttestasyAvacchedakaM kimiti parikalpyamiti nArekaNIyam , jainamate dharmamAtrasyaivAvyApyavRttitvenAbhyupagamAt , sampUrNAtmani vidyamAnamapi caitanyaM sAvacchinnaM bhavatyeva, tatrAvacchedakatayA pratIyamAnasya zarIrasyAvacchedakatAsambandhena tadAlambanatvaM sambhavatyeva, caitanyasya bhedasampRktAbhedalakSaNAviSvagbhAvasambandhena bhUtavRttitvapratiSedhArthamevAnyatra 'taddharmo na bhUtasvabhAvabhUto na' iti vyAkhyAnam , yata eva bhUtadharmazcetanA na bhavati tata eva tatphalaM na cetanA mUlakSaNopAdAnakAraNajanyA na, bhUtopAdeyA neti yAvat , yathA jaDasvabhAvo ghaTo jaDasvabhAvAyA eva mRda upAdeyastathA'jaDasvabhAvA cetanA ajaDasvabhAvasyaivopAdAnasyopAdeyA bhavitumarhati, tatsvabhAvasyaiva tadupAdeyatvamiti niyamAt / nanu sarvameva vastu jaDasvabhAvameva, cetanA nAma jagati nAstyeva, nahi zazazRGgAdi kasyacid dharmo bhavati, tatastasyAbhUtadharmatvapratiSedhena na kAcidiSTasiddhirityata Aha-asti ceti-yathA gocarIkriyamANatvAdevAnye padArthAH siddhayanti, anyathA zUnyameva jagat syAt , sA pratiprANi svasaMvedanAtmakAnubhavagocarIkriyamANA'styevetyarthaH / nanu cetanAyA astitve'pi bhUta
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH dharmatva-bhUtaphalatvayorabhAve'pi cAtmanaH kimAyAtamata Aha-yasyeyamiti - iyaM - cetanA, yatsvabhAvabhUtA yatphalabhUtA ca / sa evAtmA' cetanA - caitanyaM kasyacit svabhAvo dharmatvAt, yo yo dharmaH sa kasyacit svabhAvaH, yathA jADyam, 'caitanyaM na bhUtAnAM svabhAvaH jADyAnAtmakatvAt, yannaivaM tannaivaM yathA mRttvAdikam ' 'caitanyaM bhUtavyatiriktasya svabhAvaH, bhUtasvabhAvatvAbhAve sati svabhAvatvAd' iti parizeSAnumAnena yatsvabhAvatvaM caitanyaM siddhyati sa evAtmA, evaM ' tattadavagAhitayopalabhyamAnaM caitanyaM kasyacidupAdeyaM kAdAcitkabhAvatvAt, yat kAdAcitkabhAvasvarUpaM tat kasyacidupAdeyam, yathA ghaTAdi' 'tanna jaDopAdeyamajaDasvabhAvatvAt, yad yatsvabhAvaM na bhavati tat tadupAdeyamapi na bhavati, yathA cetanasvabhAvavikalo ghaTo na cetanopAdeyaH' 'taccetanopAdeyam acetanopAdeyatvAbhAve satyupAdeyatvAd' ityanumAnena caitanyasya cetanopAdeyatve siddhe tadupAdAnaM yat sa evAtmeti siddham / iti ca evaMsvarUpaM ca / apare na pareapare iti vyutpattyA granthakartRjAtIyA jainAH, vadantIti dRzyam // 31 // 9 upadarzitAnumAne hetau sAdhyAbhAvavadvRttitvasya sAdhyAbhAvavati hetusattvasya vA bAdhakaM tarkamupadarzayati yadIyaM bhUtadharmaH syAt, pratyekaM teSu sarvadA / upalabhyeta saccAdi- kaThinatvAdayo yathA // 32 // 45 H yadIyamiti - iyaM - cetanA / yadi bhUtadharmaH pRthivyAdidharmaH / syAt * bhavet / yadItyanena tadetyAkSipyate, tadA bhUtadharmatvAbhyupagame / teSu bhUteSu / pratyekaM zarIrAtmaka saGghAtAvasthAnApannadazAyAmapi / sarvadA yadA yadA tattadbhUtena sahendriyasaMyogastattadbhUtapratyakSakAraNaM vidyate tadAnIm / upalabhyeta pratyakSaviSayaH syAt / sattvAdi kaThinatvAdayo yathA yogyAH sattvAdayo bhUtasAmAnyadharmA yasya kasyacid bhUtasya pratyakSe tadgatatayopalabhyante, evaM caitanya - mapi yadi bhUtasAmAnya dharmaH syAt tadA yasya kasyacid bhUtasya pratyakSe tadgatatayopalabhyeta, yathA vA kaThinatvAdayo bhUtavizeSadharmAH svAzrayasya bhUtavizeSasya pratyakSe tadgatatayopalabhyante tathA caitanyamapi bhUtavizeSadharmaH syAt tadA svAzrayabhUtavizeSasya pratyakSe tadgatatayopalabhyeta, bhUtasAmAnyadharmatayA bhUtavizeSadharmatayA yat pRthakkRtya caitanyasya pratyakSApAdanaM tad dRSTAntapradarzakavacane madhyagatAdipadasyo
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH pAdAnamanusandhAya, anyathA madhye AdipadopAdAnaM na kamapyarthaM puSNIyAdantyAdipadAdeva dharmAntaragrahaNasambhavAditi bodhyam // 32 // 46 pratyekaM bhUteSu sadA caitanyopalambhApAdanasya parihAraM parAbhipretaM pratikSeptumupadarzayati zaktirUpeNa sA teSu sadA'to nopalabhyate / na ca tenApi rUpeNa, satyasatyeva cenna tat // 33 // zaktirUpeNeti / sA cetanA / teSu bhUteSu / sadA asaMghAtAvasthAyAmapi / zaktirUpeNa adRzyena zaktirUpeNa vartate / ataH ayogyazaktirUpeNa vidyamAnatvAdeva kAraNAt / nopalabhyate asaGghAtAvasthAyAmindriya-bhUtasaMyoge'pi pratyakSaviSayo na bhavati, vyaktereva yogyatvaM na zakteriti pratyakSayogyasya vyaktirUpasya tadAnImabhAvAdeva cetanA satyapi nopalabhyata ityarthaH tenApi rUpeNa atIndriyazaktyAkhyasvarUpeNApi / satI svarUpavatI cetanA / asatI tu tatkAlIna bhUtavRttyabhAvapratiyoginI / na ca naiva, yogyAnupalabdhyaivAbhAvaH siddhyati, na tvayogyAnupalabdhyA, zakterayogyatvena zaktisvarUpAvacchinnasya caitanyasyApyayogyatayA tadanupalabdhira yogyAnupalabdhireva, nAsyAstadAnIM caitanyAbhAvaH siddhyatIti / pratikSetA Aha- iti cediti - evaM tvaM manyase yadItyarthaH / na tat tavAbhimatamanantaramupadarzitaM na yuktam // 33 // kuto na yuktamityata Aha zakti- caitanyayoraikyaM, nAnAtvaM vA'tha sarvathA / aikye sA cetanaiveti, nAnAtve'nyasya sA yataH // 34 // zakti- caitanyayoriti - zaktilakSaNAtIndriya dharma- caitanyalakSaNadharmiNorityarthaH / aikyam abhedaH / sarvathA bhedAsahiSNutayA / vA atheti dvayaM pakSAntarAvabodhakam / nAnAtvaM bhedaH / sarvathA abhedAsahiSNutayA / sarvathaikyasarvathAbhedapakSayorAdyaM sarvathaikyapakSamadhikRtyAha - aikya iti - zakti - caitanyayoH sarvathaikye, bhedAsahiSNvabheda ityarthaH / sA zaktiH / cetanaiva cetanAsvarUpaiva, na tu tadanyA, ekAntAbhedAbhyupagamAt tathA ca cetanA yadi yogyA tadA tadAtmika zaktirapi yogyeti asaMghAtAvasthAyAmapi cetanAyAH pratyakSaprasaGgaH, yadi ca na yogya tadA saMghAtAvasthAyAmapi saiveti tadA'pi tadanupalabdhiprasaGga 9
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdavATikA TIkAsaGkalitaH ityarthaH / dvitIyapakSamadhikRtyAha - nAnAtva iti - zakti -caitanyayoH sarvathA bhede ityarthaH / sA cetanA / anyasya bhUtabhinnasya syAditi zeSaH, bhUtagatA yA zaktistadbhinnA sA na bhUtAnAm, teSAM cetanAbhinnazaktirUpatvAt / yataH yasmAdevam, tasmAt paroktaM na yuktamiti "na tat" iti pUrvagatena saha yojanAto labhyate / stabakaH ] 47 nanu pUrvAvasthAyAM nirvikalpa kaika jJAnagocarIbhUtA cetanA'styeva, tasyA vyaktarUpacetanAjanakatAlakSaNA zaktiH svAbhinnavyaktirUpA samasti, vyaktarUpacetanAjanakatAlakSaNazaktirUpeNa ca sA na pUrvaM savikalpakajJAnagocara iti tadAnIM cetanAyAH savikalpakajJAnalakSaNopalabdhyabhAvaprasaJjanaM nAniSTamiti cet ? nayA saGghAtadazAyAM vyaktacetanA savikalpaka saMvedyA'bhimatA sA'pyuttaracetanAjananI cetanApravAhAvicchedAnyathA'nupapattyA'vazyameSitavyA, tasyA apyuttaracetanAjanakatAlakSaNazaktirUpeNA yogyatvAt savikalpakA saMvedyatvaprasaGgAt, uttarajJAnajanikA vyaktacetanA cetanAtvenaiva yogyA, na tUttarajJAnajanakatAlakSaNazaktirUpeNeti tadrUpeNa savikalpakajJAnAgocaratvaprasaJjanaM tasyA nAniSTamiti cet ? evaM satyasaGghAtalakSaNapratyeka bhUtadazAyAmapi niruktazaktirUpeNAyogyA'pi cetanA cetanAtvena yogyaiveti cetanAtvena savikalpaka saMvedyA prasajyeta, athavA cetanAtvaM tatra na syAditi mahAsaGkaTe praviSTazvArvAkavarAka iti // 34 // pratyekadazAyAmanabhivyaktA cetanaiva zaktiriti tadAnImanabhivyaktatvAdeva sA nopalabhyata iti parAzayaM dUSayati anabhivyaktirapyasyA nyAyato nopapadyate / AvRtirna yadanyena tattvasaGkhyAvirodhaH || 35 // cetanAyAH 1 anabhivyaktirapi nyAyataH anabhivyaktirapIti - asyAH abhivyaktipratibandhaka doSasamavadhAna svarUpa vRtirevAnabhivyaktiratrAbhimatA syAt, tadanyasvarUpatayA tasyA sA'pi nirvaktumazakyatvAt, paramArthavicArasvarUpayA nItyA / nopapadyate abAdhitapratItiviSayo na bhavati / bhavatu niruktAvRtisvarUpaivAnabhivyaktiH, tasyAH kathamanupapannatvamityata AhaAvRtiriti / yat yasmAt kAraNAt / anyena bhUtavyatiriktena / AvRttiH cetanAbhivyaktipratibandho na / bhUtavyatiriktena cetanAbhivyaktipratibandhAbhyupagame
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH cArvAkasya kimaniSTaM syAd yena na bhUtavyatiriktena pratibandha ityata AhatattvasatyAvirodhata iti-pRthivyaptejovAyvAtmakabhUtacatuSTayameva tattvamityevaM nirdhAritA thA tattvasya catuSTvasaGkhyA tasyA virodhataH-abhAvaprasaGgAt , tathA ca svasiddhAntabyAkopabhayAd bhUtAtiriktaM nAstyeva kiJcit tattvam , yazcetanopalabdhipratibandhakaM bhavet , bhUtAni ca cetanAyA AzrayatvAdabhivyaJjakAnyevetyato'nabhivyaktirnopapadyata iti yuktiyuktamiti bhAvaH // 35 // bhUtAnAM cetanAbhivyaJjakatvAdeva na kenacidrUpeNa cetanA''vArakatvamityAha na cAsau tatsvarUpeNa, teSAmanyatareNa vaa| , vyaJjakatvapratijJAnAt , nAvRtiLaJjakaM yataH // 36 // na cAsAviti-asau cetanAvRtiH / tatsvarUpeNa bhUtatvAdinA bhUtasvarUpeNa / na ca naiva / vA athavA / teSAM bhUtAnAm / anyatareNa pRthivItvajalatva-tejastva-vAyutvAnyatamasvarUpeNa pRthivIjalAnyataratva-pRthivItejo'nyataratvapRthivIvAyvanyataratva-jalatejo'nyataratva-jalavAyvanyataratva tejovAyvanyataratvAdinA vA, na ca / kuto netyata Aha-vyaJjakatvapratijJAnAditi-bhUtAnAM caitanyasAkSAtkArajanakatvasvIkArAdityarthaH / bhUtAnAM caitanyAbhivyaJjakatve'pi caitanyAvArakatvamastvityata Aha-nAvRtiriti / yataH yasmAt kAraNAt / AvRtiH caitanyasAkSAtkArakAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvalakSaNacaitanyasAkSAtkArapratibandhakatva-caitanyasAkSAtkArajanakatvalakSaNacaitanyavyaJjakatvayorvirodhAdekatra samAvezAsambhavenAvRtiya'JjakaM caikaM na bhavitumarhatIti // 36 // nanu kAyAkArapariNateSveva bhUteSu caitanyamupalabhyata iti kAyAkArapariNatAnAM bhUtAnAM caitanyAbhivyaJjakatvam , kAyAkAreNApariNateSu bhUteSu caitanyaM nopalabhyata iti kAyAkArapariNAmAbhAva eva caitanyopalambhapratibandhakatvAdAvRtirityAzaGkApratikSepArthamAha viziSTapariNAmAbhAve'pi hyatrAvRtirna vai / bhAvatA''ptestathA nAma-vyaJjakatvaprasaGgataH // 37 // viziSTeti-viziSTapariNAmAbhAve'pi prANA-pAna-vAk-kAyAkArapariNAmAbhAve'pi / hiH pAdapUraNe / vai nizcitam / atra bhUtagatacaitanye, sapta
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 49 myartho nirUpitatvam / AvRtiH bhAvapradhAnanirdezAdAvArakatvam , viziSTapariNAmAbhAvo'pIti pAThe tu bhAvapradhAnanirdezAnAzrayaNe'pi nAnvayAnupapattiH / na naiva / niSedhe hetumAha-bhAvatApteriti-yatra yatrAvArakatvaM tatra bhAvatvamityevamAvArakatvasya bhAvatvavyApyatvena viziSTapariNAmAbhAvasyAvArakatve bhAvatvaprasaGgAdityarthaH / nanvandhakAro'pi dRSTipratirodhakatvAcAkSuSapratyakSapratibandhakatvena cakSuSa AvArako bhavati, sa ca naiyAyikairutkRSTatejo'bhAvarUpa evopeyata iti tatrA''vArakatvamasti bhAvatvaM ca nAstIti vyabhicAreNA''vArakatvaM na bhAvatvamiti cet ? na-andhakAre dravyatvasya syAdvAdavAdibhirbahuSu grantheSu vyavasthApitatvAt , tucchatvAdabhAvasya nAvArakatvaM tathAtve bhAvatvApattiriti mUlakRdabhimataM vyAkhyAtam / dUSaNAntaramAha-tatheti / nAmavyaJjakatvaprasaGgataH namanaM-pariNamanaM nAmeti, nAmasya-pariNAmasya prANApAnavAkkAyAkArapariNAmasya, vyaJjakatvaM-caitanyasAkSAtkArajanakatvam , tasya prasaGgataH-ApatteH, kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvaM pratibandhakatvam , tacca caitanyasAkSAtkAra prati viziSTapariNAmasya tadA syAd yadi viziSTapariNAmAbhAvA'bhAvazcaitanyasAkSAtkAraM prati tattvena kAraNaM syAt , tacca na yuktaM viziSTapariNAmAbhAvAbhAvatvena niruktAbhAvasya kAraNatvakalpanApekSayA lAghavena viziSTapariNAmatvena viziSTapariNAmasyaiva caitanyasAkSAtkAra prati kAraNatvasya kalpayitumucitatvAdityevaM vyaJjakatvaprasaGgAdityAzayaH // 37 // nanu viziSTapariNAmasya caitanyasAkSAtkArajanakatvamiSTameva cArvAkasyetyata Aha- na cAsau bhUtabhinno yat , tato vyaktiH sadA bhavet / bhede tvadhikabhAvena, tattvasaGkhyA na yujyate // 38 // na cAsAviti-asau viziSTapariNAmaH / bhUtabhinno bhUtAriktaH / yat yasmAddhetoH / na ca tataH tasmAt kAraNAt , sadA asaGghAtAvasthAyAmapi, bhUtendriyasannikarSe sati / vyaktiH caitanyasAkSAtkAraH, bhavet syAt , yAvadbhUtakAlabhAvino bhUtAbhinna viziSTapariNAmasya caitanyAbhivyaJjakasya tadAnImapi sattvAt / bhede tu viziSTapariNAmasya bhUtebhyo bhinnatve'bhyupagamyamAne punaH / adhikabhAvena adhikasya bhUtacatuSTayavyatiriktasya viziSTapariNAmasya sadbhAvena / tattvasaGkhyA "catvAryeva bhUtAni" itivacanAnnirdhAritA tattva 4 zAstra0sa0
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH catuSTvasaGkhyA / na yujyeta na yuktA syAt , tathA ca svasiddhAntabyAkopa iti bhAvaH // 38 // nanu viziSTapariNAmasya yAvadbhUtakAlasattvaM nAGgIkriyate, naitAvatA tasya bhUtAbhinnatvavyAhatiH, yadA sa pariNAmo bhavati tadA sa bhUtAbhinna eva, evaM ca sarvadA tasyAsattvAnna sarvadA caitanyopalambhaprasaGgaH, kintu yadA sa vidyate tadA caitanyopalambha iti parAkUtamAzaGkaya pratikSipati svakAle'bhinna ityevaM, kAlAbhAve na saGgatam / lokasiddhAzraye tvAtmA, hanta ! nAzrIyate kthm?|| 39 // svakAla iti-tathAvidhapariNAmabhavanakAle ityarthaH / abhinnaH bhUto niruktapariNAmAbhinnaH, niruktapariNAmo vA bhUtAbhinnaH, tathA ca niruktapariNAmo'pi pariNAmibhUtacatuSTayAnyatamAntargata eveti tattvasaGkhyAvyAghAto na bhavati, viziSTapariNAmAbhAvakAle ca bhUtasya viziSTapariNAmabhinnatvena viziSTapariNAmarUpavyaJjakAbhAvAnna caitanyopalambhapramaGgaH, ekasminnapi bhUte vibhinna kAlAvacchedena viziSTapariNAmabhedA'bhedayoH sattvaM na virodhApaneyam , ekasmin ghaTe pAkakAlatadanyakAlAvacchedakabhedena zyAmabheda-zyAmAbhedobhayasyApi sattvam , zyAmabhedasattvata eva "ayaM na zyAmaH" iti dhIstatra jAyate, na ceyaM dhIvizeSaNasya zyAmarUpasya pAkAd vinAzena tatsaMsargAbhAvAvagAhinI, na tu zyAmabhedAvagAhinIti vAcyam , dhArmivAcakapadottarasaptamIvibhakti mabhivyAhRtenaiva najA saMsargAbhAvo bodhyata iti niyamena prakRte'nuyogivAcakedampadottaraprathamAvibhaktereva sattvenAnuyogivAcakapadottarasaptamIvibhaktisamabhivyAhRtatvAbhAvAnnajA saMsargAbhAvabodhanAsaMbhavAt , tathaikatra vizeSaNatayopasthitasya nAnyatra vizeSaNatayA'nvaya iti prakRte zyAmapadasya zyAmarUpavadarthakatve sambandhini vizeSaNatayopasthitasya zyAmarUpasya pratiyogitAsambandhena najAbhAve vizeSaNatayA'nvayAsambhavAcca, yatrAnuyogivAcakapada-pratiyogivAcakapadayoH samAnavibhaktikatvaM tatra najA'nyo'nyAbhAvo bodhyata iti niyamato'nyo'nyAbhAvabodhakasyaivAtra nyAyyatvAcca / ityevam etatprakAraM prakRtavacanam / kAlAbhAve kAlarUpatattvAntarAbhAve / na saGgataM na yuktam , alIkamiti yAvat , bhUtacatuSTayamAtratattvavAdibhizcArvAkainahi kAlo nAma tattvAntaramiSyate / "lokasiddhAzraye tu lokasiddhasya
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 51 kAlasyAzraye punaH kriyamANe / AtmA hanta ! nAzrIyate katham ? tasyApi lokasiddhatvAdityabhiprAyaH" ityevaM sAmAnyato vyAkhyAtamuttarAddhaM zrImadbhiharibhadrasUribhiH / ziSyabuddhivaizadyArthamavatArya vyAkhyAtaM zrImadbhiryazovijayopAdhyAyairittham"atha zabda-tadupajIvipramANayorevAnAdarazcArvAkANAm , tanmUlabhUtA''ptAnAzvAsAt , anubhavasiddhastvartho nApahnotuM zakyaH, ata eva tAntrikalakSaNalakSitamevAnumAnaM pratikSipyate, tAdRzapratyakSavat , na tu bAla-gopAlasAdhAraNAnalAdipratipattirUpam , anyathA vyavahArAnirvAhAt , nahi dhUmaparAmarzAt 'parvato vahnimAn' iti jJAnaM jAyamAnaM saMzayarUpaM smRtirUpaM vA saMbhavati, 'saMdesi, smarAmi' ityananusandhAnAt / kiJca, parAmarzasya nizcayasAmagrItvAnna saMzaya. hetutvam , 'parvato vahnimAn' iti pUrvamananubhavAcca na tAdRzI smRtiH / atha 'yo dhUmavAn so'gnimAn' iti vyAptijJAnaM dhUmavattvAvacchedena vahniprakArakaM tathaiva smRtimanumitisthAnIyAM janayati, parvatatvAMze udbuddhasaMskArAd vA tataH 'parvato vahnimAn' iti smRtiH, yathA buddhiviSayatAvacchedakavacchinnazaktAdapi tatpadAt niruktazaktigrahAhitasaMskAreNa tattaddharmAvacchinnazaktyaze udbuddhana sahakRtAt parvatatvAdiviziSTopasthitiriti cet ? na-viziSyodbodhakahetutve gauravAt , hetvAbhAsAdivaiphalyaprasaGgAcca / tathApyanumityabhyupagame pramANAntaraprasaGga iti cet ? na-anumititvasya mAnasatvavyApyatvAt "vahi na sAkSAskaromi" iti pratItegurutvAdAviva laukikaviSayatAbhAvAdevopapatteH, yuktaM caitat anumititvAvacchinna prati cAkSuSAdisAmagrIpratibandhakatvAkalpane lAghavA. diti, tathA ca idAnIM ghaTa ityAdipratIto sambandhaghaTakatayA, paratvAdiliGgena vA kAlasiddhiriti navyacArvAkAzaya iti cet ? atrAha-lokasiddhasya kAlasyAzraye'GgIkAre tu 'hanta' iti khede, AtmA kathaM nAzrIyate zraddhIyate, lokasiddhatvAvizeSe'pi sakalaprayojanahetoranyasAdhAraNaguNasyAnaGgIkAraH, tattadvastupariNAmAnyathAsiddhasya kAlasya cAGgIkAra iti puraH parisphuratormaNi-pASANayormadhye maNiparityAga-pASANagrahaNavadatizocanIyaM vilasitamidaM devAnAMpriyasya iti 'hanta' ityanena sUcyate iti" // 39 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH Atmano lokasiddhatve na vipratipattavyamityAvedayituM tasya lokasiddhatvaM spaSTayati nAtmApi loke no siddho, jAtismaraNasaMzrayAt / sarveSAM tadabhAvazca, citrakarmavipAkataH // 40 // nAtmA'pIti-AtmapadAnantaraM zrUyamANamapipadaM lokapadAnantaraM yojyam , lokapadaM ca zabda-tadupajIvipramANAtiriktapramANAnusArilokaparam , tathA ca zabda-tadupajIvipramANAtiriktapramANAnusAriloke'pIti / AtmA caitanyasvabhAvaH / niSedhadvayaM prakRtamathaM gamayatIti nyAyAt no siddho netyanenA''tmA siddha evetyavadhAryate / lokasiddhatve hetumupadarzayati-jAtismaraNasaMzrayAditijAtismaraNasya-bhavAntarAnubhUtArthaviSayakasya matijJAnavizeSasya, saMzrayAt-lokenAGgIkaraNAt , anubhavasmaraNayoH samAnaviSayakayoH sAmAnAdhikaraNyapratyAsattyA kAryakAraNabhAvasyAnyenAnubhUtasyAnyena smaraNaprasaGgo mA prasAzIdityetadarthamavazyaM svIkaraNIyasya pUrvottarabhavAnuyAyyAtmadravyAbhyupagamamantareNAnuphpattyA''tmA lokasiddho mantavya eva, zarIrasya tvavayavopacayA-'pacayAbhyAM vinazvarasvabhAvasyaikasyaikajanmanyapi na pUrvAvasthottarAvasthAkAlAnuyAyitvaM kimuta pUrvottarabhavAnuyAyitvamiti zarIravyatirikta evAtmA tataH siddhyati / nanu sarve'pyAtmAnaH yAvanna muktistAvat pUrvabhavAd bhavAntaramAgacchantyeveti pUrvottarabhavAnuyAyitvA. vizeSe kimiti kasyacidevA''tmano jAtismaraNaM na sarveSAmiti taTasthAzaGkApratividhAnArthamAha-sarveSAmiti-jAtismaraNazAlijIvavyatiriktajIvAnAmityarthaH, tena jAtismaraNa-jAtismaraNAbhAvayorjIvatvAvyApakatvena sarveSAM jAtismaraNamiti yathA'vizeSitasarvajIvAbhiprAyeNa na sambhavati tathA'vizeSitasarvajIvAbhiprAyeNa sarveSAM jAtismaraNAbhAva iti vacanamapyanvayAnupapattyA na sambhavatItyAzaGkAyA nonmeSaH / tadabhAvazca jAtismaraNAbhAvazca / citrakarmavipAkataH citrasyabahuvidhazaktikasya, karmaNaH-jAtismaraNarUpamatijJAnavizeSAvaraNakarmaNaH, vipAkaHphalapradAnAbhimukhyakAlastasmAt , bhavAntarAdAgamanAvizeSe'pi yasyaiva jIvasya matijJAnavizeSAvaraNIyakarmakSayopazamavizeSastasyaiva matijJAnavizeSajAtismaraNaM na tvanyasyeti bhAvaH // 40 //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH uktamedArtha spaSTadRSTAntAvaSTambhena niSTaGkayati loke'pi naikataH sthAnAdAgatAnAM takSyate / avizeSeNa sarveSAmanubhUtArthasaMsmRtiH // 41 // loke'pIti-iha loke'piityrthH| ekataH sthAnAt vivakSitaikagrAma-nagarAdeH / AgatAnAM sarveSAM prANinAm / na tathekSyate anubhUtArthasaMsmRtiravizeSeNa na dRzyate, kintu kasyacit paTumateratyantamedhAzAlinastadrAmasthAnubhUtAnAM yAvatAmapi padArthAnAM smRti mAntaragatasyApi bhavati, kasyacit tvalpamedhAvino'nubhUtapadArthAnAM madhyAt katipayapadArthasyaivAtihRdyasya smRtirupajAyate, vismaraNazIlasya tu mandamateranubhUtasya kasyacidapi padArthasya smRtinaivopajAyata iti vizeSo dRzyate, tAdRzavizeSasya yathA citrakarmavipAkaprayojyatvaM tathA jAtyasmaraNasyApi citrakarmavipAkaprayojyatvam / atha tatra dRSTavizeSasthale yadaMze saMskArobodhastadaMze smaraNamityatyantamedhAvino'nubhUteSu sarveSu padArtheSu saMskArodvodhataH sarveSAmanubhUtAnAM smaraNam , alpamedhAvinazcAnubhUtakatipayapadArtha eva saMskArobodha iti katipayapadArthasyaiva smaraNam , naSTacittasya tvanubhavena saMskAro na jAyata eva, jAto'pi lupta eva, alupto'pi nojhuddha ityudbuddhasaMskArasya kutrApyanubhUtapadArthe'bhAvAnna kasyApyanubhUtasya smaraNamityevaM vizeSasyAnyathaivopapattau kiM tatpratibandhakAdRSTakalpaneneti cet ? satyam-udbodhakAnAmapi smRtyA. varaNakSayopazamAdhAyakatayaivopayogAt , smRtyAvaraNakarmakSayopazamasyaiva smRtyantaraGgahetutvAt , udbodhakamantarA'pi smRtyAvaraNakarmakSayopazamapATavAt jhaTiti smRtyutpattidarzanAt , saMskArazvotkarSataH SaTSaSTisAgaropamasthitikamatijJAnabhedAntaHpAtI samatikrAntasaMkhyAtabhavAvagamasvarUpamatijJAnavizeSajAtismaraNArtha na prAgbhavIya upayujyate, kintu smRtisAmAnye'nubhavavyApArarakSArthaM jAtismaraNaniyatehAdicatuSTayAntarbhUta eva, tathAvidhakramAnuviddhasyaiva chadmasthopayogasya sAdhanAt , kacidapAyamAtrasya vacana dhAraNAmAtrasya .sphuTatve'pi doSAdanyAnupalakSa. NAt ; yadAha bhagavAn jinabhadragaNikSamAzramaNaH "uppaladalasayavehe vva dunvihAvatta sahihAhA! samayaM va sukkasakkulidasaNe visayANabhUvalakhI mAra www
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ utpaladalazatavedha iva durvibhAvatvena pratibhAti / samakaM vA zuSkazaSkulIdazane viSayANAmupalabdhiH // - vizeSAvazyakabhASyagAthA - 299 ] iti / etadviSaye zrImanto yazovijayopAdhyAyA itthaM vyAvarNayAJcakuH - "athAvagra hAdInAM sUtroktamaniyame hetumAha 54 vyatikramotkramau naitainaiteSAM tattvanirNayaH / nehaM jJeyasvabhAvo'pi tadete niyatakramaH // 7 // ; anAnupUrvIbhavanaM vyatikramaH, pazcAnupUrvIbhavanamutkramaH, anyataravaikalyaM zUnya" svam, etairvastunastattvanirNayo na syAt, tadete eva vastunirNayAya sarve'pi kramaniyamenAnveSaNIyAH, nahyanavagRhItamIhyate, dharmiNo'prasiddhau nirAlambanavicArApravRtteH; na cAnIhitaM nizcIyate, tasya vicArapUrvakatvAt na ca vicAraM vinA'pi kAraNamahimnA tadutpAdo yukto vicArasyApi tatkAraNatvena tadvirahe kAraNamahimna evAsiddheH; na cAnizvitaM dhAryate, anyathA sandehAdapi tatprasaGgAditi; vastuno'pi ca sAmAnya vizeSasvabhAvastathAjJAnayogyatayaiva vyavasthita iti tasya tathAbhAvo yuktaH; yadAha "ukkamao ikkamao, egAbhAve vi vA Na vatthussa / jaM sabbhAvAhigamo, to savve NiyamiyakamA ya // " [ utkramato'tikramataH, ekAbhAve'pi vA na vastunaH / yat svabhAvAdhigamaH tataH sarve niyamitakramAzca // -vizeSAvazyakabhASyagAthA - 295 ] hija NA'gahiyaM jai nANIhiyaM na yA'NAyaM / dhArija jaM vatthaM teNa kamo'vaggahAIo // " [ te nAgRhItaM, jJAyate nAnIhitaM na cAjJAtam / dhAryate yad vastu, tena kramo'vagrahAdikaH // " - vizeSAvazyakabhASyagAthA - 296] [ prathamaH wwww "e to ci te savveM bhavanti bhinnA ya Neva samakAla / na vakkamo ya tesiMNa avahA neva sabbhAvo // "
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabaka: :] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH [ ita eva te sarve bhavanti bhinnAzca naiva samakAlam / na vyatikramazca teSAM nAnyathA jJeyasadbhAvaH // " " -vizeSAvazyakabhASyagAthA-297 ] // 7 // nanvabhyaste puruSe'yaM puruSa iti prathamameva nirNayaH samunmIlati, anubhUte ca saMskArodbodhAt prathamameva sa puruSa iti smRtirullasati, anubhUyate ca - jhaTityecAyaM puruSo niraNAyi, jhaTityeva caivamasmArSamiti ca, tathA ca kathamanyatarAbhAve na vastubhAvajJAnam, Aha ca "abhatthe'vAo ciya, katthai lakkhijjai imo puriso / aNNattha dhAraNa ciya, purovaladdhe imaM taM ti // " [ abhyaste'pAya eva kacilakSyate'sau puruSaH / anyatra dhAraNaiva puropalabdhe idaM taditi // 55 - vizeSAvazyakabhASyagAthA - 298] atrocyate WWW. "abhyaste nirNayasmRtyorlakSyaH saukSmyeNa na kramaH / padmapatraMzatacchede yathA vA'nyatra buddhiSu // 8 // " uktApAya- smRtyoravagrahehAdiSvIhAdeH kAlasaukSmyAdalakSaNe'pyukta kramasya pramANasiddhatvAnna tatra tadapalApaH kartuM zakyaH, nahi padmapatrazatacchede satyapi kAlabhede tadalakSaNena tadabhAvo nAma, navA dIrghazuSka zaSkulI bhakSaNe tadrUpadarzanatajanitazabdazravaNa- tadgandhAghrANa- tad sAsvAdana - tatsparzopalabdhInAM yaugapadyAbhi"mAne'pi kAraNakramaniyatastatkramaH pramANasiddho'pi nAstIti vaktuM zakyate, ekadaikopayogasvabhAvatvAnmanasaH sarvendriyeSu tadasambandhAdAzu saJcAritvenaiva tenAzukAryajananAt tathA ca pAramarSam - " No maNe devAsuramaNuANaM taMsi taMsi samayaMsi tti" [no mano devAsuramanujAnAM tasmin tasmin samaye iti / ] nanu bhavatAM manasaH zarIrakhyApitvena sarvadA sarvendriya saMyogAd yugapadanekajJAnotpattidurvArA, tadaNutvAbhyupagama evendriyeSu tatsaMyogakrameNa jJAnakramasaMbhavAditi cet ? na - aNutvAbhyupagame'pi tasya rasanendriyasaMyogakAle tvaksaMyogasya durnivAratvAd yugapadubhayajJAnotpatterdurnivAryatvAt, adRSTavaicitrya mahinaiva tadvAraNe ca citropayogakramAdeva jJAnakrama iti yuktamabhyupagantumiti dik / tadidamabhipretyAha "
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 zAstravArtAsamuccayaH / "uppaladala sayavehe vva duvvibhAvattaNeNa paDihAI | samayaM va sukkasakkulidasaNe visayANamuvaladdhI // " [ utpaladalazatavedha iva durvibhAvena pratibhAti / samakaM vA zuSkazaSkulI dazane viSayANAmupalabdhiH // -vizeSAvazyakabhASyagAthA - 299] www [ prathamaH abhyAsasthale'pyayaM puruSa iti nirNaye'yaM puruSa iti prayoge kasyacidAkAGkSAyAM kara-caraNAdimatvAditi prayogAt tadanuguNehAderanumAnAt tatra tatsatvaM siddhyatItyAhuH" iti / ,,, yathA ca jAtismaraNena pUrvAparabhavAnugAmitayA zarIravyatiriktasya caitanya-svabhAvasyA'tmanaH siddhistathA sadyojAtasya bAlasya stanyapAnapravRttyanyathAnupapattyA'pi siddhi:, tathAhi pravRttitvAvacchinnaM prati iSTasAdhanatAjJAnasya kAraNatvamanvayavyatirekAbhyAmavadhAritamiti sadyojAtasya bAlasya stanyapAnapravRttiriSTasAdhanatAdhI sAdhyetyanumIyate bAlasya stanyapAnagocarA pravRttiriSTasAdhanatAjJAnajanyetyanumitizca yatra yatra pravRttitvaM tatra svagocaravizeSya keSTasAdhanatAjJAnajanyatvamiti vyAptismaraNajanyetyevaM rItyA yA parasyAvagatistayA yadyapi na pUrvAparabhavAnuyAyyAtmasiddhiH parasyaikabhava eva svapravRttAviSTasAdhanatAjJAnajanyatva - pravRttitvayorvyAyanubhavato vyAptismaraNasya sambhavAt, kintu bAlasya stanyapAne iSTasAdhanatAjJAne satyeva stanyapAne pravRttirbhavitumarhati pravRttiM prati iSTasAdhanatAjJAnasya kAraNatvena tadrUpakAraNamantareNa tatkAryapravRtterasambhavAt, bAlasya stanyapAnaM madiSTasAdhanamiti jJAnaM ca na pratyakSarUpam, tasya tadAnIM kAraNatApratyakSajanakasyAnvayavyatirekagrahasyAbhAvAt kintvanumitirUpam, tacca vyAghyAdismRtijanyam, vartamAnabhave sadyojAtasya bAlasya kenaciddhetunA samamiSTasAdhanatvarUpasAdhyasyAvinAbhAvo'nubhAvakAbhAvAnnAnubhavena grahItuM zakya ityetajanmani na vyApteranubhava iti prAgbhavIyAnubhavasAdhyA vyAptyAdismRtiriti sarAgasyaiva janmadarzanAdityetatparyavasitena " vItarAgajanmAdarzanAt" [ ] iti nyAyena bhavAntarAnugAmyAtma siddhirityanye varNayanti / vastuto yat kimapi smaraNaM tat kAlAntarAnubhUtasyaiva bhavati nAnanubhUtasyeti smRtitvAvacchinnaM prati anubhavatvAvacchinnaM kAraNamiti pUrvakAle yatrAnubhavastatraivottarakAle smaraNamiti smaraNAntarAnyathAnupapattyA'pi lokasiddha evA''tmA'bhyupeyaH, anyenAnubhUtasyA "
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 57 nyena smaraNe caitreNAnubhUtasya maitreNAdismaraNaprasaGgaH syAditi nAnyAnubhUtamanyaH smaratItyupadarzitakAryakAraNabhAvabalAd vyavasthitau zarIrasya caitanye bAlye'nubhUtasya tAruNye smaraNaM na syAt , bAla yuvazarIrayorbhedAt , bAla-yuvazarIrapariNAmabhedasya dravyabhedamantareNAnupapatteH / na copAdAnopAdeyabhAva Azrayabhede'pyanubhava-smaraNayorniyAmaka ityupAdAnagatAnubhavata upAdeye smaraNamiti pUrvapUrvazarIrasyottarottarazarIraM prati upAdAnatayA bAlazarIragatAnubhavAd yuvazarIre smaraNaM bhede'pi bhaviSyatIti vAcyam , acchinnakarAdikaM chinnakarAdikaM pratyanupAdAnamiti cchinnakarAderacchinnakarAnubhUtAsmaraNaprasaGgAt / na cAcchinnakarazarIrAvayavakareNa yadanubhUtaM tat chinnakarAtmakakhaNDazarIropAdAnAparakiJcidavayavenApyanubhUta miti cchinnakarAtmakakhaNDazarIropAdAnAvayavagatavAsanAyAzchinnakarAtmakakhaNDazarIre saGkramAt tatra smaraNaM bhaviSyatIti vAcyam , anubhaviturekasya zarIrasya yAvanto'vayavAsteSu pratyekamanubhavAtmakacaitanye'nubhavitaNAmavayavAnAM nAnAtvAdanekasmaraNaprasaGgAt , yAvadavayaveSvekameva caitanya vyAsajyavRttItyekasyaiva vyAsajyavRtteH smaraNasya sambhava ityapyabhyupagamo na yuktaH, tathA sati bahutvasaGkhyAyA yathA yatkiJcidAzrayanAzAd vinAzastathA'nubhavAtmakacaitanyasyApyekasya vyAsajyavRtterekAvayavavinAze vinAzo bhavet , evaM ca pUrva. caitanyApagame uttaracaitanyamapi notpadyateti chinnakarAdau smaraNAnupapattirvajralepA. yitA / yadi ca paramANugatatvameva caitanyasyeti tadAzrayaparamANovinAzAbhAvAcchinnakare'pi tadAzritAnubhavAtmakacaitanyasadbhAvAt smaraNopapattirityucyate tadA paramANoratIndriyatvAt tadgatarUpAdikaM yathA pratyakSaM na bhavati tathA caitanyamapi tadtamatIndriyatvAnna pratyakSaM syAditi caitnyaannubhvprsnggH| yathA rUpANAM bhinnatve'pi tatskandhasyaikyaM tathA vijJAnAnAM bhinnatve'pi tatskandhasyaikyamiti tatpratyakSaM smaraNAdikaM copapadyata iti cet ? na-upAdAnopAdeyabhUtayoH zarIrayobhinnatvena 'yo'hamanubhavAmi so'haM smarAmi' ityabhedAvamarzAnupapatteH / anu. bhavitR-smoMH zarIrayorbhede'pi sausAdRzyadoSeNa vaisAdRzyasya tiraskArAduktAbhedAvamarza upapatsyate, tathA ca kSaNabhaGgapakSe smRtikurvadrUpaparamANupuJAnAmeva smRtiniyAmakatvAt smRtyupapattiH syAditi cet ? na sthairyasya tatsAdhakapratyabhijJAprAmANyasyopapAdayiSyamANatvena kSaNabhaGgasyaivAsambhavena tadAzrayaNena smRtyupapAdanasya kartumazakyatvAt // 41 //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH Atmano lokasiddhatvamupapattyantareNa vyavasthApayati divyadarzanatazcaiva, tacchiSTAvyabhicArataH / pitRkarmAdisiddhezva, hanta ! naatmaa'pylaukikH||42|| divyadarzanatazcaiveti-mantravizeSeNAkRSTasya viziSTazaktimatpuruSavizeSalakSaNapAtrAgamanAdisvarUpe pAtrAvatArAdau divyasya-viziSTarUpasya puruSasya, yadavekSaNaM spaSTaM bhavati tassAccaivetyarthaH / hanta ! iti khede / AtmA'pyalaukiko na lokAgamya bhAtmA na, kintu lokagamya eva bhUtavyatiriktacaitanyalakSaNa AtmA, yato jaDatvAnmantravizeSAkRSTasya bhUtavizeSasyAgamanameva na saMbhavati, bhUte viziSTazaktirapi nAsti, evaM tacchiSTAvyabhicArataH tena-divyadarzanaviSayeNa mantravizeSAkarSaNata Agatena puruSavizeSeNa, yadvacanaM ziSTaM-kathitaM 'tavottarakAle idaM bhaviSyati, pUrvamidaM saJjAtam' ityAdirUpam , tasyAvyabhicArAdavisaMvAdipravRttijanakatvAdapi, alaukika AtmA neti saMbadhyate, tena yad yathA krathitaM tat tathaiva bhavatItyatra kAraNamatizayitatadviSayakajJAnameva, tadantareNa tadvacanasyAvisaMvAdipravRttijanakatvalakSaNAvyabhicArAsambhavAt , tacca jJAnamAzrayIbhUtAtmAnamantareNa na sambhavatIti / tathA pitRkarmAdisiddhezca yenAcAravizeSeNa prasannAH santaH paralokagatAH pitaro varapradAnAdiphalaM prayacchanti sa varapradAnAdiphalakaparalokagatapitRprItyanukUla AcAravizeSaH pitRkarma, AdipadAd viSabAlanAdi gRhyate, teSAM niruktapitRkarmaviSabAlanAdInAM siddhestatphalAnyathAnupapatterapi AtmA lokasiddho bhavati, yatastatphalanirvAhakAdRSTarUpAtizayazAlitvaM pitRkarmAdikAlatatphalakakAlavartina Atmana eva saMbhavati, tattatphalanirvAhakAtizayasyA'dRSTasyAlaukikatve'pi, divyadarzana-tadviSayapuruSakathitavacanAvyabhicAra-pitRkarmAdInAM tatphalAnAM ca pratyakSapramANaviSayatvena laukikAnAM vyApAratayA kAraNakAryAntarAlakAlapatitakalpitAlaukikAtizayasahakAre'pi tatra zakti-lakSaNAnyatarAtmakavRttisavyapekSazabdavyApArAbhAvAt karaNaphalalaukikatvanibandhanalokasiddhatvamAtmano'bhimAnaviSayo bhavatIti, atizayazca sukha-duHkhAdilakSaNabhogaM prati sAmAnA. dhikaraNyapratyAsatyaiva kAraNamatastasya bhoktaniSThatvameva na tu bhogyaniSThatvam , taduktaM kusumAJjalau naiyAyikaprakANDena udayanAcAryeNa W Www
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH "saMskAraH puMsa eveSTaH, prokSaNA-'bhyukSaNAdibhiH / svaguNAH paramANUnAM, vizeSAH paakjaadyH||" [stabaka.1 kA011] iti, vyAkhyAtaM cedaM padyaM varddhamAnopAdhyAyena, tathAhi-"prokSaNAdijanyAtizayasiddhAvapi tasya vrIhiniSThatvaM na siddhayatItyAha-saMskAra iti-atizayadharmigrAhakamAnAdeva lAghavasahakRtAt sa eka eva sidhyati puruSaniSThazca, tathAhi-trIhigatatve na tAvat sakalabIhiniSTha eka eva, ekavrIhinAze tannAzApatteH, na ca yAvadAzrayanAzAt tannAzaH, lAghavAdAzrayanAzasyaiva tantratvAt , vRkSAdau kiJcidAzrayanAzAt tannAze'pi khaNDapaTanyAyena punarutpattirityaneko vAcyaH, na caivamekabIhinAze phalAnudayaH, tAvatsaMskArANAmabhAvAditi vAcyam , saMskAratvenaiva prayojakatvAt , kiJcittatsamavadhAne'pi daNDAdivat kAryasatvAditi gauravam ; na ca vinigamakAbhAvaH, prokSaNamapUrvajanakaM dRSTadvArAbhAve sati kAlAntarabhAviphalajanakatayA vihitatvAt , yAgavat , na cAprayojakatvam , yAgAdInAmapUrvajanakatAyAmuktarUpasyaiva prayojakatvAt , anyasyAnanugatatvAditi bhAvaH, kRSyAdinA vyabhicArAbhAvaM paroktadRSTAntasyAsiddhiM cAha-vaguNA iti-tatra dRSTadvArasyaiva sambhavAnna vyabhicAraH, navA tatra paramANau atizaya iti dRSTAntaH sAdhyavikala ityarthaH; yadyapi pAkajA rUpAdayo'pi taniSThAtizayA eveti na sAdhyavaikalyam , tathApyAdheyazaktyabhAvamAtre tAtparyam, na cAdheyazakti-pAkajayoratIndriyatvAvizeSAt kalpanAyAmavizeSaH, paramANAvayavirUpAdisajAtIyapAkajarUpAdyutpatterAvazyakatvAt , tata eva niyatakAryajananopapatteH zaktyAdhAnakalpane gauravAditi bhAvaH" iti / uktarItyA lokasiddhasya kAlasyAzrayaNe, Atmano'pi lokasiddhasyAzrayaNaM cArvAkasya syAdityabhyupagamavAdAdupadarzitam , vastuto lokasiddhAzrayaNanapi cArvAkasya na yujyate, tathAhi-anubhavasiddhArthasyApalApaH kartumazakya ityupagamastAvaccArvAkasya na yuktaH, tadabhyupagamabAdhitatvAt , kathamanyathA jAtyAdivaiziSTayasthAnubhavasiddhasyApalApazcArvAkasya zobheta / nanu yadyapi jAtyAdivaiziSTayamanubhUyate, tathApi jAtyAdivaiziSTyaM parIkSyamANaM sannopapadyata iti bAdhito'nubhavastasya, abAdhitAnubhavaviSayasyaivApalApo na yukta ityabhyupagama evAsmAkam , tasya na kiJcidapagatamiti cet ? tarhi anugatAkAraviSayatvena viziSTajJAnamAtra eva
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH bhavatAM prAmANyAbhAvanizcayAd viziSTajJAnanibandhanasya vyavahAramAtrasyaiva bAdhitAnubhavaprabhavatvena bAdhitatvaM prasajyeta; yadA'pi yatrAnugatAkAraviSayakatvaM tatra prAmANyAbhAva ityevaM prAmANyAbhAvavyApyatvamanugatAkAraviSayakatvena nizcIyate tadA'pi vyavahArakAraNe viziSTajJAne'prAmANyasandehAt tatprabhave vyavahAre'pi bAdhitatvasandehaH syAt ; nanUbhayakoTikaH saMzayo bhAvAbhAvalakSaNakoTidvayasmaraNe satyeva samunmISati nAnyathetyeka koTerasmaraNe'prAmANyasaMzayAbhAvAd bAdhe satyapi dhApratisandhAnAt pravRttilakSaNo vyavahAraH syAditi cet ? tatra bAdhapratisandhAnamasmRtaikakoTeH puruSasya prAmANyAprAmANya sandehAbhAvAt mA bhavatu vyavahArabAdhaH, bhavatastu prAmANyAbhAvavyApyaviziSTaviSayakatva nirNaya rUpavizeSa -- darzanazAlino bAdhitavaiziSTya viSayakajJAnAt pravRttirna syAdeva, pravRttAvaprAmANyajJAnAnAskanditajJAnasyaiva kAraNatvAt ; nanu nirvikalpakaM na pramA nApi bhramaH, tatra prAmANyAbhAvavyAptaM viziSTaviSayakatvameva nAsti, tathA cAprAmANyajJAnAnAskanditAd dharmimAtra viSayakAnnirvikalpakAd dharmimAtraviSayiNyA eva pravRtterupagamAt tAdRzapravRttilakSaNavyavahAro'bAdhitaprasara eveti cet ? evaM sati "tAntrikalakSaNalakSitamevAnumAnaM pratikSipyate, na tu svapratipattirUpaM vyavahAracaturam" iti svAbhyupagama eva vismRto bhavatA, vyavahAracaturatvasya savikalpaka eva bhAvAt, nirvikalpAnantarabhAvinaH savikalpakAdeva pravRtterupalabhyamAnatvAt, savikalpakAtmakottarajJAnena vinaSTasya nirvikalpakasya savikalpakottarabhAvipravRttyupayogitvaM kathaM nAma zraddheyam ; nanu savikalpakajJAnasyApi dharma-dharmiNo vaiziSTyAMza evAprAmANyam, na tu dharmyaMze svaprakAzatvAMze ca, tathA ca dharmyaze'prAmANyajJAnAnAskanditAd viziSTajJAnAd dharmyaMze pravRttiH syAdeva, zuktyAdAvidaM rajatamityAdijJAnAnAM ca viziSTavAsanopanItarajatAdya lIkadharmyavagAhitvena na dharmyaze'pi prAmANyamiti tebhyo jAyamAnAH pravRttayo visaMvAdinyo bhavantIti tadAtmakavyavahArANAM nirviSayatvalakSaNo bAdho bhavatIti, evaM coktajJAnAnAM dharmyaze'pyaprAmANye "sarvaM jJAnaM dharmiNyabhrAntam" iti pravAdasyAnupapattiriSTatvAnna doSAvaheti cet ? na - asmin jJAne'lIkadharmyavagAhitAyA nimittaM viziSTavAsanA na tvanyasmin jJAne ityatra vinigamakasya kasya cidabhAvAd viziSTajJAnamAtra eva viziSTAlIkalakSaNadharmyavagAhitve viziSTavAsanAsAmarthyasyAvizeSeNa kalpayituM zakyatayA viziSTajJAnamAtrasthala eva vyavahArabAdhApatterbhavatAmanivAryatvAt,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH yadi caivaM sarvaviziSTajJAnAnAM viziSTavAsanAsAmarthyAd viziSTAlIkadharmyavagAhitvato mithyAtvameva bhavenna samyaktvamiti samyagmithyAjJAnavibhAgAnupapattiH syAt , tatparihArArtha keSucideva viziSTajJAneSvalIkaviziSTadhaya'vagAhitAnimittaM viziSTavAsanA, nAnyeSu viziSTajJAneSvityevaM kusRSTikalpanA''driyate, tadA lAghavAdekatra dharmiNi prakArIbhUtadharmasattvam , anyatra ca tadasattvamityetAvanmAtra. mevAzrayaNIyamiti; nanu idaM rajatamityatra purovarti rajatamanubhUyate, na ca satyarajataM tatrAsti, tato rajatasyAnubhUyamAnapurovartitvopapattaye taddeze'lIkaM rajataM kalpyate, satyarajatasthale tu na mithyArajatakalpanAyAH prayojanaM satyarajatasyaiva purovartitvAditi vizeSAnnoktAnupapattiriti cet ? na-idamiti viSayatAyAM kSayopazamavizeSasyaiva prayojakatvena purovartitAmantareNApi tasyAH sambhavena tadartha. matiriktAlIkarajatakalpanAyA ayuktatvAt , tathAkalpane'nantAlIkarajatAdyutpattivinAzataddhe tvAdikalpane mahAgauravAt , yadi jJAna-pravRttyorviSayatAsambandhena pravRttiM prati viSayatAsambandhena jJAnaM kAraNamityevaM samAnaviSayatayA kAryakAraNabhAvaH syAt tadA satyarajatAsamavadhAnasthale'lIkarajatagocarapravRttyanyathAnupapattyA tajanakajJAne'lIkarajatAvagAhitvasyAvazyakatayA tadarthamalIkarajatAdyutpatti-vinA. zAdikalpanAgauravaM phalamukhatvAnna doSAvaham , kintu viziSyAjJAte'pi svargAdidharmiNi pravRttidRzyate, soktakAryakAraNabhAvAbhyupagame na bhavedataH prakAratAsambandhena pravRttiM prati prakAratAsambandhena jJAnaM kAraNamityevaM samAnaprakAratayaiva jJAnapravRttyoH kAryakAraNabhAva iti satyarajatAsamavadhAne'pi rajatatvaprakArakazuktivizeSyakajJAnAd rajatatvaprakArakazuktivizeSyakavisaMvAdipravRtyupapatteralIkarajatAdhavagAhitvaM jJAne niSprayojanatvAnna kalpanIyameveti dik / __ yadapi lokasiddhAnumitirUpajJAnasyopagame'pi tatrAnumititvaM mAnasatvavyApyamevetyanumitikaraNamanumAnamityevaMlakSaNalakSitamanumAnapramANaM pratyakSapramANa evAntarbhavatIti nAnumAna pramANAntaramiti mananaM cArvAkasya, tadapyasamIcInamvahivyApyadhUmajJAnAnantaraM vahnimAnasasvIkAre mAnasajJAne manorUpendriyajanye vyAptijJAnasyAprayojakatvAd ya eva vyApakatayA gRhItaH sa eva mAnase bhAsata iti niyamAbhAvAlliGgAdInAmapi tadAnIM mAnasApatteH, bAhyapadArthasya mAnase bhAne manaso jJAnalakSaNAlaukikasannikarSasyaivApekSaNAt , jJAnalakSaNAlaukikasannikarSasya prakRte vahnivyApyo dhUma iti vyAptijJAnarUpasya viSayatayA vahnAviva
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH dhUme'pi sambhavAt ; na ca liGgopahitalaiGgikabhAnAbhyupaganturudayanAcAryasya mate vahnivyApyadhUmavAn parvato vahnimAnityevamanumitirupajAyate, tatra yathA liGgabhAnaM tathA mAnase'pi liGgAdibhAnamAtre iSTApattiriti vAcyam , yathAkathaJcidupasthitAnAM vyApyavyApakabhAvAnApannAnAmapi ghaTAdInAM tatra bhAnApatteH, na ca vahnivyApyadhUmavAn parvata ityAdiparAmarzAdirUpavizeSasAmagrI vahvayAdibhAnaprayojikA, ghaTa. vyApyatadbhUtalatvAdimat tadbhUtalamityAdiparAmarzAdisAmagrI ghaTAdibhAnaprayojiketi vizeSasAmagrIvirahAdeva na mAnase ucchRGkhalopasthitaghaTAdibhAnApattiriti vAcyam , vizeSasAmagrIvirahe'pi sAmAnyasAmagrIbalAt tatra ghaTAdibhAnApatteH; na ca ghaTamAnasatvAvacchinnaM prati vahvivyApyadhUmavAn parvata iti parAmarzasya pratibandhakatvamiti niruktaparAmarzAtmakapratibandhakAbhAvarUpakAraNasya niruktaparA. marzakAle'bhAvAnna tadAnIM ghaTAdimAnasApattiriti vAcyam , sAmAnyasAmagrIbalAt paTAdimAnasApattivAraNAya paTamAnasatvAdInAmapi niruktaparAmarzapratibadhyatAvacchedakatvasyAbhyupagantavyatvenAnantapratibadhyapratibandhakabhAvakalpane gaura. vAt , yatra vahnivyApyadhUmavAn parvataH, ghaTavyApyatadbhUtalatvavaJca tadbhUtalamiti samUhAlambanAtmakaH parAmarzaH, tatra ghaTamAnasasyApi sambhavena niruktaparAmarzarUpapratibandhakAbhAvasyAsattvena vyatirekavyabhicAreNa kAraNatvAsambhavAt , ghaTavyApyavattAparAmarzAbhAvaviziSTavahnivyApyavattAparAmarzasya ghaTamAnasatvAvacchinnaM prati pratibandhakatvakalpane cAtigauravAt , tasmAt sAmAnyato mAnasatvAvacchinnaM pratyeva parAmarzAdighaTitAnumitisAmagryAH pratibandhakatvaM kalpanIyamityanumititvasya mAnasatvavyApyatvAsambhavAllokasiddhAnumitipramopagame tatkaraNaM pramANAntaraM syAdeveti; na caivaM mAnasatvAvacchinnaM pratyanumitisAmagryAH pratibandhakatve anumitisAmayyAM satyAM sukha-duHkhasAkSAtkArarUpabhogo'pi mAnaso na syAt tasyApi pratibadhyatAvacchedakamAnasatvarUpadharmAkAntatvAditi vAcyam , sukha-duHkhayorasaM. viditayobhInAbhAvAt sukha-duHkhAnyatarasadbhAve'vazyaM tatsAkSAtkAra iti bhogAnya. jJAnatvAvacchinnaM pratyeva sukha-duHkhAnyatarasya pratibandhakatvam, tatra sukhabhinnatve sati duHkhabhinno yastadbhinnatvalakSaNaM sukha-duHkhAnyataratvaM gauraveNa nAvacchedakam , kintu sukha-duHkhobhayamAtragataM kiJcit sAmAnyaM parikalpya tasyaiva niruktapratibandhakatAyA avacchedakatvamityevaM bhogAnyajJAnatvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAvacchedakatayA siddhajAtivizeSarUpeNa sukha duHkhayoruttejaka
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH svam , tathA ca niruktadharmAvacchinnasukha-duHkhaniSThapratiyogitAkAbhAvaviziSTAnumitisAmagryA mAnasatvAvacchinnaM prati pratibandhakatvasya kalpanIyatayA sukhaduHkhAnyatarasattve niruktapratibandhakasyAbhAvena sukha-duHkhAnyatarasAkSAtkAralakSaNasya bhogasya sambhavAditi / etadviSaye nyAyAloke zrImadbhiryazovijayopAdhyAyaritthaM vivecanA kRtA, tathAhi-"yat punaruktam-anumAnAtmano'bhyupagame'pi tadanatirekAnnApasiddhAnta iti, tanna-vahnivyApyadhUmavAn parvata etAdRzanizcayasyaitaduttaradahanAnumititvasya janyatAvacchedakatvena dharmavizeSasiddhau dharmivizeSasiddheH pramAbhedena pramAkaraNabhedAt ; na caitaduttarajJAnatvameva tajanyatAvacchedakam , aprAmANyajJAnazUnyAnAhAryatAdRzanizcayaM vinA'pi tadavacchinnasmRtisandehAdisambhavena vyabhicArAt ; na ca gRhItAprAmANyakAhAryavinazyadavasthadhUmaparAmarza viziSTAyAmavinazyadavasthAlokAdiparAmarzajanyAnumitau vyabhicAravAraNAyAprAmANyagrahAbhAvA-''hAryabhedayojanyatAvacchedake nivezAnnoktadoSa iti vAcyam , anugatarUpeNa tadanivezAt tattadaprAmANyagrahAbhAva-tattadAhAryabhedAdInAM janyatAvacchedake niveze gauravAdanumititvasyaiva tatra nivezayituM yuktatvAt ; na cAprAmANyaprakAratAnirUpitobhayAvRttidharmAvacchinnavizeSyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkasyAprAmANyagrahAbhAvasyAnugatasyaiva nivezAnnoktagauravamiti vAcyam , tathApi prakRte svottaratvasya svadhvaMsAdhArakAladhvaMsAnAdhArasvadhvaMsAdhArakSaNavRttitvarUpasya nivezanIyatayA prAgutpannasaMskAravAraNAyAnumititvanivezAvazyakatvAt ; na cApekSAbuddhayAtmaka. prarAmarza dvitIyakSaNotpannatadanAtmakAnumitisaGgrahAyAvyavahitottarotpattikatvameva saMskAravyAvRttaM vaiziSTyaM deyamiti vAcyam , svadhvaMsAdhArapadasyApekSAbuddhirUpaparAmarzAnAdhArasvadhvaMsAnAdhArArthakatve uktAnumitisaGgrahAt , jJAnatvaniveze pratyakSAdiSvanapekSitaparAmarzajanyatvakalpanApatteranumititvanivezaucityAcca; yattva. prAmANyajJAnAbhAvasya pRthakkAraNatvAnnAyaM doSa iti, tanna-tattadvayaktitvenAprAmANyagrahAbhAvAnAM tattadaprAmANyagrahAbhAvaviziSTadhUmAdiliGgakAnumitiM prati hetutvakalpanApekSayA sAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkAprAmANyagrahAbhAvAnAmavacchedakatvakalpanaucityAt ; yat tu vahnimanumino. mItyanuvyavasAyenAnumititvasiddhiriti, tanna-tatra vidheyatAvizeSasyaiva viSayatvAt , anyathA parvatamanuminomItyapi syAt ; parAmarzajanyatAyAmapi sa eva
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH pravezyatAmiti cet ? na-tadIyasambandhApekSayA'numititvIyasambandhasya samavAyarUpasya kAryatAvacchedakatAvacchedakatve lAghavAt ; nanu tathA'pyanumititvasya mAnasatvavyApyatvameveti prAguktam , tathA ca nAnumAnasya pramANAntaratvam ; na cAnumiteH sAkSAtkAratve kathaM na vahi sAkSAtkaromIti pratItiriti vAcyam, tatra laukikaviSayatayA sAkSAtkArAbhAvAdeva gurutvAdAviva tadupapatteH, ata eva pItaM zaGkha sAkSAtkaromItyAdipratItibalAd doSavizeSajanyatayA'pi laukikaviSayatAM kalpayanti grAnthikAH, yuktaM caitat , cAkSuSAdisAmagrIsattve mAnasatvarUpavyApakadharmAvacchinnasAmagryabhAvAdevAnumityanudayopapattau anumititvAdestatpratibadhyatAvacchedakatvAkalpanena lAghavAt ; athAnumitsAdyuttejakabhedena vibhinnarUpeNa pratibadhya-pratibandhakabhAva Avazyaka iti cet ? na-tattadicchA'nantaropajAyamAnabhinnamAnase jAtivizeSa svIkRtya tadavacchinnaM prati mAnasAnyajJAnasAmagryAH pratibandhakatvakalpanAdanumititvAdermAnasavRttitvakalpanaucityAt ; atha tattadicchAvirahakAle tattadicchAnantaropajAyamAnamAnasApattiriti cet ? na-tAdRzamAnasaM prati tattadicchAnAM hetutvAt ; na caivaM gauravam , phalamukhatvAt , vastuta thApAdakAbhAvAdeva na tadA tadApattiH; atha susmUrSAdyanantaropajAyamAnabhinnajJAne jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchedena cAkSuSAdisAmagryAH pratibandhakatve'numiti. tvAdeH parokSavRttitaivAstviti cet ? na-tadavacchedena smRtyanyajJAnasAmagyA eva pratibandhakatvAt , tajAtivizeSasya smRtitvavyApyasyaiva yuktatvAt , tajAtivadanyajJAnasAmagrItvAdinA pratibandhakatve'pi vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakatayA siddhasya pratyakSatvasyaivAnumitau yuktatvAditi cet ? atra vadanti nyAyaniSNAtAH 'tadAnIM vahnimAnasasvIkAre liGgAdInAmapi mAnasApattiH, na cAcAryamata iva tatra tadbhAnamAtre iSTApattiH, evamapyucchaGkhalopasthitAnAM ghaTAdInAM tatra bhAnApatteH; na ca taddharmikatatsaMsargakataddharmAvacchinnavyApyavattAjJAnAtmakaparA. marzAdirUpavizeSasAmagrIvirahAnna tadApattiriti vAcyam , sAmAnyasAmagrIvazAt tadApatteH, na ca ghaTamAnasatvasya parAmarzAdipratibadhyatAvacchedakatayA na tadA pattiH, paTamAnasatvAderapyucchRGkhalopasthitapaTAdibhAnavAraNAya tatpratibadhyatAvacchedakatve'nantapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanApatteH; atha bhogaparAmarzajanyabhinnajJAne jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchinnamAnasaM prati tajAtIyAnyajJAna
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH sAmagryAH pratibandhakatvAnna tadAnIM vahItarajJAnApattiriti cet ? na-mAnasatvasyaiva tatpratibadhyatAvacchedakatvaucityAt / na caivamanumitisAmagrayAM satyAM bhogo'pi kathaM bhavediti vAcyam , bhogAnyajJAnapratibandhakatAvacchedakatayA samAnItajAtivizeSavatAM sukha-duHkhAnAmuttejakatvAt / na ca tAdRzasukha-duHkhakAle'pyanumitisAmagrIbhUtaparAmarzAdau samavAyena tadabhAvAdanumityApattiH, sAmAnAdhikaraNyakAlikobhayasambandhAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvasya nivezAd ityadhikaM syAdvAdarahasye" iti / etAvatA granthena pratyekAvasthAyAmapi bhUteSu zaktirUpeNa caitanyamastIti pakSazcArvAkasya nirAkRtaH // 42 // atha caitanyaM bhUtakAryamiti kAryapakSamapahastayitumadhikaroti kAThinyAbodharUpANi, bhUtAnyadhyakSasiddhitaH / cetanA tu na tadrUpA, sA kathaM tatphalaM bhavet ? // 43 // kAThinyeti-kaThinatva-komalatva-mRdutvAdayaH pAkAdudbhavanto'nuSNazItasparzavizeSAH pRthivyAtmakabhUtamAtravRttayaH, kAThinyaM ca rasAdInAmapyupalakSaNam , abodhazcaitanyalakSaNabodhavirodhyacaitanyaM jADyamiti yAvat , tadrUpANitadAtmakadharmanirUpitadharmitAzrayANi, kAThinyAdidhamaiH samaM bhUtAnAM kathaJcittAdAtmyalakSaNo'viSvagbhAva eva sambandhastena tadrUpANi bhUtAnIti hRdayam , bhUtAni pRthivyAdIni / na ceyaM svamanISA, kintu pratyakSapramANAditthamavasIyata ityAha-adhyakSasiddhita iti-kaThinA pRthivI, acetanA pRthivI, ityAdikaM yadadhyakSamabAdhitatvAt satyaM tadAtmakapramANaviSayatvAdityarthaH, yadyapi yenendriyeNa yad gRhyate tadabhAvo'pi tenaiva gRhyate nAnyena, caitanyaM tu mAnasapratyakSeNa manorUpendriyeNa gRhyata iti naiyAyikAdibhirupeyata iti tadabhAvalakSaNasyA. caitanyasya cakSurAdinA grahaNaM yadyapi na sambhavati tathA'pi jJAnalakSaNAlaukikapratyAsatyA manasA tatpratyakSaM jJeyam , manasA tvalaukikapratyakSe bAhyapadArthasya vizeSyatayA'pi bhAnaM sambhavatyeva, jJAnalakSaNapratyAsatyA vizeSaNatayaiva bhAnaM na tu vizeSyatayeti tu bahirindriyajanyapratyakSa eva niyamo na tu mAnase, athavA cAkSuSapratyakSamevAcetanA pRthivIti, tatra jJAnalakSaNapratyAsattyA'caitanyasya 5 zAstra0sa0
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmunycyH| [prathamaH laukikasannikarSeNa pRthivyA bhAnasya sambhavAt , surabhi candanamityAdau tathAdarzanAt / cetanA tu tadrUpA na cetanA punaH kaThinAbodharUpA na, nahi bhavati-kaThinA cetanA, acetanA cetanetyevaM pratyakSaM kAThinyenAcaitanyena vA samaM caitanyasya sAmAnAdhikaraNyagrAhakam , tathA ca yad yadrUpeNa na pramIyate tat tadrUpaM na bhavati, cetanA kAThinyarUpeNAcaitanyarUpeNa ca na pramIyata iti na sA kAThinyAbodharUpA / ataH sA cetanA, tatphalaM bhUtaphalam , bhUtopAdeyeti yAvat , upAdAnopAdeyabhAvenaiva kAryakAraNabhAvasyAtrAbhipretatvAt / kathaM bhavet ? na kathamapi bhvitumrhtiityrthH| nanu bhUtadharmeNa kAThinya-jADyAdinA'pyAtmanaH 'kaThino'haM, jaDo'ham' iti pratItiH 'sthUlo'haM, gauro'ham' iti sthUlatva. gauratvAdinA''tmanaH pratItivajAyata eva, yadi jADyarUpeNA''tmanaH pratItirna bhavet tarhi kathamupapadyeta 'mAmahaM na jAnAmi' iti pratItiriti cet ? nazarIreNa sahA''tmano'bhedabhramatajanitavAsanAdoSAjAyamAnAyAH sthUlo'hamiti pratIterapi bhramatayaivopagamAt , tadvaccharIrAtmAbhedabhramavAsanAdoSAjAyamAnAyAH kaThino'hamityAdipratItebhraMmatvAt , 'kaThinamidaM jaDo'yam' ityevamidantvasAmAnAdhikaraNyenAnubhUyamAnasya kAThinyAderahantvasAmAnAdhikaraNyAsambhavAcca, mAmahaM na jAnAmIti pratItistu AtmaviSayakajJAnavizeSAbhAvaprakArakAtmavizeSyakajJAnasvarUpA nAtmano jADyamavagAhate, jJAnavatyapi yatkiJcijjJAnAbhAvasya sattvena tasya jJAnasAmAnyavirodhitvAbhAvena jADyarUpatvAbhAvAt , tasyA jJAnasAmAnyAbhAvaprakArakatvaM tu vaktumazakyam , uktapratIterapi jJAnatvena jJAnasAmAnyAbhAvavatyAtmani virodhAdevotpattyabhAvApatteH, bhAvarUpAjJAnaviSayakatvaM tu mAyA. 'vidyAdizabdAbhilApyAjJAnasya vedAntyabhimatasyAnyatra nirastatvAnna sambhavatIti // 13 // bhUteSu pratyekaM cetanotpatteH prAk kiM satI asatI veti vikalpyobhayapakSe doSopadarzanena bhUtakAryatvaM cetanAyAH khaNDayati pratyekamasatI teSu, na ca syAd reNutailavat / satI cedupalabhyeta, bhinnarUpeSu sarvadA // 44 // pratyekamasatIti-pratyekam-asaMhatAvasthAyAm , teSu bhUteSu, asatI avidyamAnA, cetanetyanuvartate, na ca naiva, syAt bhavet , utpatteH prAgabhUteSu
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH pratyekamavidyamAnA cetanA samuditeSvapi bhUteSu na bhavedityarthaH / tatra dRSTAntamAha-reNutailavaditi-reNau tailavadityarthaH, yathA pratyekaM tileSu vidyamAnameva tailaM samuditeSu tileSu yatraniSpIDiteSu prAdurbhavati, reNuSu tu pratyekamavidyamAna tatsamuditeSvapi reNuSu yantraniSpIDiteSu nopajAyate, tathA bhUteSu pratyekaM prAgavidyamAnA cetanA samuditeSvapi teSu notpadyeta, pratyekAstitvasya tatsamudAyajanyatva. vyApakatvena pratyekAstitvAbhAvAt tatsamudAyajanyatvAbhAvasiddheH, vyApakAbhAve vyApyAbhAvasyAvazyambhAvAt / cet ydi| bhinnarUpeSu asaMhatatayA'vasthiteSu bhUteSu / satI vidyamAnA, cetanetyanuvartate, tadeti dRzyam / sarvadA saMhatAvasthA. yAmasaMhatAvasthAyAM ca, pratyakSakAraNendriyaviSayasambandhasamavadhAne sati, upa labhyeta pratyakSaviSayo bhavet , tatpratyakSapratibandhakasya kasyacidabhAvAt // 44 // yat pratyekaM yeSu prAg nAsti tat teSu samuditeSvapi neti niyame paro vyabhi cAramAzaGkate asat sthUlatvamaNvAdau, ghaTAdau dRzyate yathA / tathA'satyeva bhUteSu, cetanA'pIti cenmtiH|| 45 // asaditi-avidyamAnamityarthaH / sthUlatvaM mahattvam / aNvAdau paramANvAdau, atrAdipadAd dvynnukprigrhH| ghaTAdau ghaTasyAdiH-paramparayA kAraNaM ghaTAdiH trasareNuH, tasmin / yathA dRzyate cAkSuSapratyakSaviSayo bhavati, tathA bhUteSu asaMghAtAvasthabhUteSu, / asatyeva avidyamAnaiva cetanA'pi bhavatIti zeSaH, sAmagrayAM satyAmavazyaM kAryamityevaM kArya-sAmagryoreva vyApyavyApakabhAvaH; na tu yeSu samuditeSu yadutpattisteSvasamuditeSvapi tadastitvamiti niyamaH, pratyekamavayaveSvasato'pyavayavinaH samuditeSu bhAvena, madyAGgeSu pratyekamasato'pi mAdanazaktipariNAmasya teSu samuditeSu bhAvena dezaniyamasyAnyathaivopapatteH / iti evam / cet yadi / matiH parasya svamanISA // 45 // anottaramAha nAsat sthUlatvamaNvAdau, tebhya eva tadudbhavAt / / asatastatsamutpAdo, na yukto'tiprasaGgataH // 46 // , nAsaditi-aNvAdau paramANudvayaNukayoH, sthUlatvaM mahattvam , asat
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH avidyamAnaM, na kintu vidyamAnameva, tatra hetu:-tebhya eva tadbhavAdititryaNukakAraNatvena siddhebhyaH paramANu-dvayaNukebhya eva, tryaNuke mahattvotpAdAt / nanu aNuSvavidyamAnameva mahattvaM trasareNAvutpadyatAmityata Aha-asata itiaNuSvavidyamAnasya mahattvasyetyarthaH / tatsamutpAdaH aNubhya utpttiH| atiprasaGgataH yathA mahattvamasadapi aNubhya utpadyate tathA paJcamabhUtAdikamapyaNuSvasadaNubhyasyaNuke samutpadyatetyevamatiprasaGgadoSAt , na yuktaH na smiiciinH||46|| atiprasaGgadoSameva spaSTayati paJcamasyApi bhUtasya, tebhyo'sattvAvizeSataH / bhavedutpattirevaM ca, tattvasaMkhyA na yujyate // 47 // paJcamasyApIti-SaSThAdInAmapyupalakSaNam , tena bhU-jala-tejo-vAyvatiriktatattvasyApItyarthaH / bhUtasyetyapyupalakSaNam , tena paJcamabhUtasamutpattau yathA "catvAryeva bhUtAni tattvam" iti svasiddhAntavyAkopo yathA cArvAkasya tathA bhUtAtiriktatattvotpAde'pi bhUtamAtratattvavAditvavyAhatirapi tasya doSa eveti / tebhyaH aNubhyaH, asattvAvizeSataH yathA mahattvasyANuSvasattvaM tathA paJcamabhUtasyApItyevamasattvasyobhayatra samatvAt , tathA cAsattvasyAvizeSAd vinigamakasya kasyacidabhAvAd yadi bhUteSvaNuSvasat sthUlatvaM tryaNuke tatkArye samutpadyeta tadA tatra paJcamabhUtamapi smutpdytetyrthH| bhavatvevaM kA no hAnirityata AhaevaM ceti-paJcamabhUtotpattyabhyupagame cetyarthaH, tattvasaGkhyA "catvAryeva bhUtAni" iti vacanAbhilApyA tattvAnAM catuSvasaGkhyA / na yujyate yuktyupapannA na syAt, tathA ca yatsamudAyajanyatvaM yasya tasya tatpratyekavRttitvamiti niyamasya dezaniyamArthamakalpane'pi, avizeSAdasamuditAvasthAyAmasatAmazeSANAmapi samuditeSUtpattirmA prasAGgIdityasadanutpattinirvAhAya tatsaMghAtajanyatvamasaMhatatatpratyekAstitvavyApyamityevaM niyamasya kalpanamAvazyakamiti hRdayam / nanvasattvAvizeSe'pi yaddharmAvacchinnaM prati yaddharmAvacchinnasya kAraNatvaM taddharmAvacchinnAt taddharmAvacchinnasyotpattiriti paJcamabhUtAsAdhAraNadharmAvacchinnaM prati bhUtasamudAyatvAvacchinnasya kAraNatvAbhAvAt kAraNAbhAvAdeva na paJcamabhUtotpattiH prasajyata iti cet ? na-paJcamabhUtaM prati na kimapi kAraNamityatra hetorvaktavyatvAt ; nanu paJcamabhUtasyAsattvAdeva na tat prati kimapi kAraNamiti cet ?
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH asattvameva tasya kutaH?; kAraNAbhAvAdasattvaM tasyeti cet ? tarhi kAraNAbhAvAdasattvamasattvAcca kAraNAbhAva ityevamanyo'nyAzraya Apadyeta / nanu na kAraNAbhAvAdasattvaM yenAnyo'nyAzrayaH, kintu astItidhIviSayatvAbhAvAdasattvam, asattvAJca kAraNAbhAva iti cet ? na-astItidhIviSaye pradhvaMse asattvasya sattvAbhAvarUpasya sattve'pi astItidhIviSayatvAbhAvasya tatrAsattayA tasyAsattvaniyAmakatvAsambhavAt / vidhi-niSedhavyavahArAviSayatvAdasattvam , asacca na vidhiniSedhavyavahAraviSaya iti cet ? na-paJcamaM bhUtamastItyevaM vidhivyavahArAbhAjane'pi paJcamabhUte paJcamaM bhUtaM nAstItyevaM niSedhavyavahArasya tatra sadbhAvena vidhiniSedhavyavahArAviSayatvasya tatrAbhAvAt / nanu bhUtasya paJcamatvasya ca prasiddhatayA bhUte paJcamatvaM nAstItyeva vyavahiyata iti cet ? na-asato'pi vikalpaviSayatvasyAbhyupagamena vikalpaviSayasyAkhaNDasyaiva paJcamabhUtasya paJcamaM bhUtaM nAstItyevaM pratIyamAnasya niSedhasya pratiyogitayollikhyamAnatvAt , anyathA iha paJcamaM bhUtaM nAstItyevaM pratIterullekho nopapadyeta, tathA cAnyathAnupapadyamAne pratItestathollekhe jAgrati niruktapratItebhUtavizeSyakatve sati paJcamatvaprakAratvasyAbhyupagantumazakyatvAcca / nanvevam___ "asaMdakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca sat kAryam // " [ sAGkhyakArikA] itivacanapratipAdyasya sAGkhyAnAM satkAryavAdasya sAmrAjyaM syAt , tathA cotpatteH prAgapi kAryasya sattve tadAnIM kAryasattvamupalabhyeta; na ca tadAnIM sadapi kArya tirobhUtaM na tvAvirbhUtamityAvirbhAvAbhAvAnnopalabdhiprasaGga iti vAcyam , AvirbhAvAbhAvasyaiva nirucya darzayitumazakyatvAt , AvirbhAvo nAma prakaTIbhAvaH, sa copalambha evetyupalambhAbhAva AvirbhAvAbhAvaH syAt , tathA ca 'AvirbhAvAbhAvAdupalambhAbhAvaH' ityetat 'upalambhAbhAvAdupalambhAbhAvaH' iti paryavasita. mAtmAzrayagrastamiti; AvirbhAvAbhAvasya vyaJjakAdyabhAvarUpatvamapi na yuktam , vyaJjakAdInAM prAk sattve tadAnIM vyaGgyasya kAryasyopalambhApatteH, vyaJjakAdyabhAvasya tadAnImapyasattvena tatprayuktasyopalambhAbhAvasyAsattvApattezca , vyaJjakAdInAM prAgasattve ca 'asato nAstyutpattiH' iti siddhAntAduttarakAle'pi vyaJjakAdInAmutpattirna syAt , tathA ca vyaJjakAdyabhAvAduttarakAle'pi kAryopalambho na bhavediti sarvadA kAryAnupalambhaprasaGgaH / api ca, asata utpattyanupagame sata utpatti
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH rityapi vaktuM na zakyam, kAryasya prAgapi sattvena svAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNasvAdhikaraNakSaNAtmakAyakSaNasambandharUpAyA utpatterniruktAdyakSaNAprasiddhyA'sambhavAdityutpatteH prAgasattvamapi nopapadyate sattvamapi nopapadyata iti cet ? na-uktadizA'satkAryavAdasyaikAntasya satkAryavAdasya caikAntasya dUSitatve'pi sthAdvAdyupagate kathaJcitsadasatkAryavAde'nekAnte doSAbhAvAt , dravyarUpeNa paryAyasvarUpakAryasyotpatteH prAk sattvam, svAsAdhAraNaparyAyasvarUpeNa cAsattvamityevaM kathaJcitsadasatkAryavAdo virodhAnAghrAtaH, tatra dravyarUpeNa prAk sataH kAryasya dravyarUpeNopalabdhirbhavatyeva, paryAyasvarUpeNa ca prAgasato niruktAdyakSaNasambandharUpotpattirapi sughaTaiva, evaM satyeva copAdAnakAraNatvamapyupapadyate, yadrUpeNa yasyotpatteH prAk sattvaM tadrUpavattvameva tasyopAdAnakAraNatvamiti dravyarUpe sambhavatIdam , asatkAryavAde'nyAdRzamevopAdAnakAraNatvamabhimataM tanna saGgatam , svasamavetakAryakAritvalakSaNasya tasya samavAyanirAsena nirastatvAt , yatra kAraNe yatkAryaprAgabhAvasattvaM tasya tadupAdAnatvamityapi na susaGgatam , yataH prAgabhAvasya pratiyoginA samaM svarUpAkhyaH sambandhaH, upAdAnAtmakAnuyoginA samamapi svarUpAkhya eva sambandhaH, tathA ca yadi kiJcitsvarUpeNa kAryamavasthitaM syAt tadA tatsvarUpasambandhena prAgabhAvasambandhikAryamiti tatprAgabhAva iti vaktuM yujyeta, tatsvarUpasambandhAtmanA ca kArya-tatprAgabhAvayorapyaikyam, tathA kAryaprAgabhAva-tatkAraNayorapi kiJcitsvarUpamubhayAnugataM bhavet tadA tena svarUpeNa kAryaprAgabhAvasambandhi tatkAraNaM bhavet , tathopagame ca tatsvarUpAtmanA kAraNA. bhinnasya prAgabhAvasyAbhinnaM kAryamiti tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamabalAt kAryakAraNayoH kathaJcittAdAtmyamAyAti, anyathA kAryaprAgabhAva ityapi vaktuM na zakyate tadvat kAraNamityapi vaktumanahamiti, yata eva sadasatkAryavAda evotpatyupAdAnatvAdayo ghaTante, naikAntAsatkAryavAde naikAntasatkAryavAde ca, tata eva bauddha-vaizeSikANAM satkAryavAde, sAGkhyAnAM cAsatkAryavAde tAntrikairupadarzitAH paryanuyogA ekAntapakSanivRttyaMze phalavanta eva, saMvadati cAmumartha saMmatau vAdiprakANDasiddhasenaH "je saMtavAyadose sakko-lUA bhaNaMti saMkhANaM / saMkhA ya asavvAe tesiM, savve vi te saJcA" // gAthA-147 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH]] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH [yAn sadvAdadoSAn zAkyolUkA bhaNanti sAGkhyAnAm / sAGkhyAzcAsadvAde teSAM sarve'pi te satyAH // iti saMskRtam] ityanayA gAthayA, etadvRttiH ziSyabuddhivaizadyAyollikhyate "yAnekAntasadvAdapakSe dravyAstikAbhyupagatapadArthAbhyupagame zAkyolUkyA doSAn vadanti sAGkhyAnAM kriyA-guNavyapadezopalabdhyAdiprasaGgAdilakSaNAn , te sarve'pi teSAM satyA ityevaM sambandhaH kAryaH, te ca doSA evaM satyAH syuryadhanyanirapekSanayAbhyupagatapadArthapratipAdakaM tacchAstraM mithyA syAt , nAnyathA, prAgapi kAryAvasthAta ekAntena tatsattvanibandhanatvAt teSAm , anyathA kathaJcit sattve anekAntavAdApatterdoSAbhAva eva syAt ; sAGkhyA api asatkAryavAdadoSAn asadakaraNAdIn yAn vadanti te sarve teSAM satyA eva, ekAntAsati kAraNavyApArAsambhavAt , anyathA zazazRGgAderapi kAraNavyApArAdutpattiH syAt / atha zazazRGgasya na kAraNAvasthAyAmasattvAdanutpattiH, kintu kAraNAbhAvAt , ghaTAdestu mRtpiNDAvasthAyAmasato'pi kAraNasadbhAvAdutpattiH; nanu kutaH zazazRGgasya kAraNAbhAvaH ? atyantAbhAvarUpatvAt tasyeti cet ? tadeva kutaH ?, kAraNAbhAvAditi cet ? so'yamitaretarAzrayadoSaH, ghaTAdInAmapi ca mRtpiNDAvasthAnAmasattve kutaH kAraNasadbhAvaH, prAgasattvAdeva tatra kAraNasadbhAvaH sati kAraNavyApArAsambhavAditi cet ? asadetat-ghaTasya mRtpiNDAvasthAyAM sattve prAganavasthAyogAt, asattve'pi zazazRGgasyeva tadanupapattaH, athAsyotpattidarzanAt prAgabhAvaH, na zazazRGgasya, na-itaretarAzrayadoSaprasakteH, tathAhi-yAvadasya na prAgabhAvitvaM na tAvadutpattisiddhiH, yAvacca notpattisiddhina tAvatprAgabhAvitvasiddhiriti vyaktamitaretarAzrayatvam ; atha kAraNasya kAryazUnyatA prAgabhAvaH prAgeva siddhaH, asadetat-akAraNasyApi kAryazUnyatopalambhAt , tatsambandhAd ghaTasya tatkAryatAprasakteH, tathAhi-yasya prAgabhAvitvaM tasya kAryatA, tatkAryazUnyaM padArthAntaraM kArakAbhimatAdanyadapi ca tatprAgabhAvasvabhAvaM prAptam , tatsambandhena ca ghaTAdeH zazazRGgAdivyavacchedena kAryatA'bhyupagateti sUtrapiNDakAryatA'pi ghaTasyaivaM bhavet ; na ca tadanvaya-vyatirekAbhAvAnna tatkAryatA, anvaya-vyatirekAbhAvasya tatrAsattvanibandhanatvAt , na ca prAgabhAvo nAma pratyakSAdipramANagrAhyaH, mRtpiNDasvarUpamAtrasyaiva tatra pratibhAsanAt , na ca kAraNasvarUpameva prAgabhAvaH, nirvizeSaNasya
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH svarUpamAtrasya kArye'pi sadbhAvAt tasthApi prAgabhAvarUpatAprasakteH; atha kAryAntarApekSayA tasyApi prAgabhAvarUpatA kAraNa svabhAvAbhyupagamyata eva, na-kAraNAbhimatApekSayA'pi tadrUpatAprasakteH; tathApratItyabhAvAnna tadrUpateti cet ? na - pratItimAtrAdanapekSitavastusvarUpAd vastuvyavasthA'yogAt, tato mRtpiNDAdirUpatayA vastu gRhyate'dhyakSAdinA, na punastadvyatiriktakAraNAdirUpatayA, tasyAstatrApratibhAsanAt, pratibhAsane'pi viziSTakAryApekSayA kAraNatvasya pratipattau kArya pratibhAsanamantareNa tatkAraNatvasyApratIterasa tastadAnIM kAryasyApratibhAsanAt pratyakSasyA sadarthagrAhakatvena bhrAntatAprasakteH, tadA tatkAryasya sattvaprasaktiH syAditi kathamasati kAraNavyApAraH pratIyeta ? tannAsataH kAryatvaM yuktam / nApi asatkAraNaM kAryam ; tadAnImasati kAraNe tasya tatkRtatvAyogAt, kSaNamAtrAvasthAyinaH kAraNasya svabhAvamAtravyavasthiteranyatra vyApArAyogAt ; atha tadanantaraM kAryasya bhAvAt prAgbhAvitvamAtrameva kAraNasya vyApAraH, asadetat - samastabhAvakSaNAnantaraM vivakSitakAryasya sadbhAvAt sarveSAM tatpUrvakAlabhAvitvasya bhAvAt tatkAraNatA - prasakteH; atha sarvabhAvakSaNAbhAve'pi tadbhAva iti na tasya tatkAryatA, na-kSaNikeSu bhAveSu vivakSitakSaNAbhAva eva sarvatra vivAdAdhyAsitakArya sadbhAvAnna tadapekSayAspi tasya kAryatA bhavet ; na ca kSaNikasya kAryasya tadabhAve'pi punarbhavana saMbhavaH, tasya tadaiva bhAvAt, anyadA kadAcidapyabhAvAt ; na ca viziSTabhAvakSaNadharmAnuvidhAnAt tasya tatkAryatAvyavasthA, sarvathA taddharmAnuvidhAne tasya kAraNarUpatApattestatprAkkAlabhAvitayA tatkAryatAvyatikramAt kathaJcittaddharmAnuvidhAne anekAntavAdApatterasatkAraNaM kAryamityabhyupagamavyAghAtAt; atha santAnApekSaH kAryakAraNabhAva ityayamadoSaH, na-santAnasya pUrvAparakSaNavyatirekeNAbhAvAt, bhAve vA tasyaiva kAryakAraNarUpasyArthakriyAsAmarthyAt sattvaM syAt, na kSaNAnAmartha - kriyAsAmarthyavikalatayA bhavet ; atha tatsambandhinaH santAnasya kAryakAraNatve teSAmapi kAryakAraNabhAvaH, na- bhinnayoH kAryakAraNabhAvAdaparasya sambandhasyA - bhAvAt santAnasya ca sarvajagatkSaNAnantarabhAvitvena sarvasantAnatAprasaktiH syAt, kiJca, tasyApi nityatve kSaNakAryatve ca satkAryavAdaprasaktiH, kSaNikatve cAnvayAprasiddhestasya tatkAryatA'prasiddhiH, vyatirekazca kAryatAnibandhanaM kSaNikapakSe na sambhavatIti pratipAditameva; na ca atrApyaparasantAnaprakalpanayA kAryakAraNabhAvaprakalpanaM yuktam, anavasthAprasakteH, tathAhi - santAnasyApi kAryatAbhyupagame 72 "
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH " kSaNikatvAnna kAryarUpatA, ataH santAnAntaramantrApi kAryatAnibandhanamabhyupagantavyam, tatrApi ca kSaNikatve kAryatA'prasiddhestannibandhanamaparaM santAnAntaramabhyupagamanIyamityanavasthA parisphuTaiva, kiJca, kSaNika bhAvAbhyupagamavAdino yadi bhinnakAryodayAddhetoH sattvamabhimataM tadA tatkAryasyApyapara kAryodayAt sattvasiddhirityanavasthAprasakterna kvacit sattvavyavasthA syAditi kutastadvayavacchedena 'asat 'kAryam' iti vyapadezaH; atha jJAnalakSaNakArya sadbhAvAddhetvoH sattvavyavasthitiH, nanu jJAnasyApi kathaM jJeyasattAvyavasthApakatvam ? jJeyakAryatvAditi cet ? nanu kiM tenaiva jJAnena jJeyakAryatA svAtmanaH pratIyate ? uta jJAnAntareNa ? na tAvat tenaiva tasya prAgasattvAbhyupagamAdapravRtteH pravRttau vA tatkAryatAvagatiH punaH prAkpravartane saGgacchate, tatrApi punaH prAkpravRttAvityanavasthAprasakteH kutastasya tatkAryatAvagatiH; atha samAnakAlatve'pi jJAnasya jJeyakAryatA, nanvevamavizeSAjjJeyasyApi jJAnakArya ta / vagatiH syAditi tadapi tadvayavasthApakaM prasajyeta, na ca samAnakAlayoH stambha-kumbhayoH kAryakAraNatopalabdheti prakRte'pi sA na syAt ; atha kevalasyApi kumbhasya dRSTerakAryatA, jJAnasyApi kevalasya dRSTerakAryatAprasaktiH, tasya tato'nyatvAnna vyabhicAra iti cet ? nanu kumbho'pi kuto'nyaH sa na bhavet, pratyabhijJAnAnnAnya iti cet ? etad jJAne'pi samAnam, nityatA ca kumbhasyaivaM bhavediti kuto'satkAryavAdaH ? na ca pratyabhijJAnaM bhavataH pramANam, pUrvApararUpAdhikaraNasyaikatayA'pratIteH, nahi puurvaaprprtyy| bhyAmaparapUrvarUpatAgrahaH, nApi ekapratyayena pUrvApararUpadvayasya krameNa grahaH, ekasyAkramasya kramavadrUpagrAhakatayA'pravRtteH, na ca smaraNasya dvayorvRttiH saMbhavati, na cAsya pramANatA, na ca pUrvAparapratyayayoH parasparaparihAreNa vRttau tata utpadyamAnaM smaraNamekatvasya vedakaM yuktam, agRhItagrAhitayA'smaraNarUpatAprasakteH, na cAtmA'pyekatvamavaiti, pratyakSAdipramANavazenArthAvedakatvAt tasya caikatve'pravRtteH na ca pramANanirapekSa evAtmaikatvagrAhakaH, svApa -mada-mUrcchAdyavasthAyAmapi tasya tagrAhakatvApatteH, na ca tasyApyekatvaM kutazcit pramANAt prasiddham, tagrAhakatvena tasyApratIteH, na ca bauddhasyAtmA'nyad vA vastu nityamasti "kSaNikAH sarvasaMskArAH " [ ] iti vacanAt, tanna - tenaivAtmanaH prameyakAryatA'vagatiH, nApi anyena tasyApi svaprayakAryatAvagatau prAgavRttitayA'sAmarthyAt tanna jJAnalakSaNamapi kAryaM hetoH sattAM vyavasthApayituM samarthaM kSaNikaikAntavAde, adhyakSasya yathoktanyAyena paurvA , " " 73
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH parye'pravRtteH, ata eva nAnumAnasyApi paurvAparye pravRttiH, tasya tatpUrvakatvAt pratyakSApratipanne'rthe paralokAdAvivArthavikalpanamAtratvena sarvajJAnasyAbhyupagamAt , tannAsatkAryavAdaH prmaannsnggtH| satkAryavAdastu prAgeva nirastatvAdayukta eva, tathAhi-nityasya kAryakAritvaM tatra syAt , taccAyuktam , nityasya vyatirekAprasiddhitaH kAryakaraNe sAmarthyAprasiddheH, nahi nityasya sarvadezakAlavyApinaH kacit kAryavyApAravirahiNaH sAmarthyamavagantuM zakyam / atha sarvadezAvyApinastasya tatra sAmarthya bhaviSyati, tadasat-yataH sarvadezAcyAptistasya tathApratIte. yadyavasIyate sarvakAlAvyAptirapi tasya tata evAbhyupagamanIyA syAt ; abhyupagamyata eveti cet ? nanvevaM katipayadezakAlavyAptirapyapratipattarevAnupapanneti niraMzaika-" kSaNarUpatA bhAvAnAM samAyAtA, na ca tadekAntapakSe'pi kAryajanakatA, prAk pratikSiptatvAt , na caikAntanityavyApakatvapakSe pramANapravRttirityasakRt pratipAditam , na cAsati kArya nirviSayatvAt kAraNavyApArAsambhavAt satyeva tatra teSAM vyApAraH, yato na dRSTA zrutvA jJAtvA vA hetUnAM kArya vyApAraH, teSAM jaDatvena tadasambhavAt , na cAdRzyamAnA'jaDezvarAdihetukamadRSTotpattikaM bhUruhAdi sambhavatIti prAk pratipAditam , na cAsataH kAryasya vijJAnaM na grAhakam , asatyapyadhyakSAdibuddhaH pravRtteH, anyathA kathaM kAryArthapratipAdikA codanA bhavet ; kiJca yadi satyeva kArye kAraNavyApArastadA utpanne'pi ghaTAdikArye kAraNavyApArAdanavarataM tadutpattiprasaktiH tatsattvAvizeSAt ; athAbhivyaktatvAnotpanne punarutpattiH, utpatterabhivyaktisvarUpatvAt , tasyAzca prathamakAraNavyApArAdeva nirvRttatvAt , nanu abhivyaktirapi yadi vidyamAnaivotpadyate, utpannA'pi punaH punarutpadyeta, athAvidyamAnA sA, tadA'sadutpattiprasaktiH, na cAbhivyaktAvapyasatyAM kArya iva kAraNavyApAro'bhyupagantuM yuktaH, svasiddhAntaprakopaprasaGgAt ; atha sataH kAraNAt kAryamiti satkAryavAdaH, asato hetutvAyogAt , tathA'bhyupagame vA zazazRGgAderapi padArthotpattiprasaktiH, atyantAbhAva-prAgbhAvayorasattvenA'vizeSAt , na ca prAgbhAvI AsIditi hetu tyantAbhAvIti vaktavyam , yato yadA'sIt tadA na hetuH, anyadA heturiti prasakteH, tatazcedaM prasaktam-asan hetuH sa~zvAheturiti, tataH sanneva hetustasya kArye vyApArAt, nAsan tatra tadayogAt, etadapyasatyataH sato'pi kAraNasya prAktanarUpAparityAgAna kArya prati hetutA prAktanAvasthAvat ; atha tadAvyApArayogA tutA, asadetat-vyApAreNa kArya prati tasya hetutve
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH so'pi vyApAraH kutastasyeti paryanuyogasambhavAt ; vyApAravatpadArthAzcet ? nanu tatrApi vyApAro yadyaparavyApArAt tadA vyApAraparamparAvyavahitatvAt kAraNasya na kadAcit kAryotpAdane pravRttiH syAt , anantavyApAraparamparAparyavasAnaM yAvat kasyacidanavasthAnAdasataH kAraNAt kAryotpattizca syAt ; atha kAraNasvarUpameva vyApAraH, tatkAla eva ca kArya tena nAnavasthA, nApi asataH kAraNAt kAryotpattiH, nanvevaM kAraNasamAnakAlaM kArya syAt , tathA ca savyetaragoviSANavat kutaH kAryakAraNabhAvaH ?; atha kAryabhAvakAle na kAraNasya sadbhAvaH, tarhi cirataranaSTAdiva tatkAladhvaMsino'pi kutaH kAryasadbhAvaH ?; kAryotpattikAle tadanantarabhAvinaH sattA cet ? tarhi kAryotpattiH kAryAnna bhinneti kArya-kAraNayoH samAnakAlataiva syAt , tathA ca kutaH kAryakAraNabhAvaH ?; na ca sataH kAraNAt kAryotpattirityabhyupagamavAdinaH kAryotpattikAle kAraNasyAsatvaM bauddhasyeva siddham , avicalitarUpasya ca tasya sadbhAve tadApi na kAryavattA vikalakAraNatvAt prAgvat ; tadA tadvattve vA pUrvamapi tadvattvaM syAdavikalakAraNatvAt tadavasthAvat tannaikAntasatkAryavAdaH, asatkAryavAdo vA yuktaH, anekadoSaduSTatvAt / atha ekAntena sadasatorajanyatvAdajanakatvAcca kAryakAraNabhAvAbhAvAt sarvazUnyataiva, azaktaM sarvamiti cedityAdi, na-kathaJcit sadasatorjanyatvAjanakatvAcca; na caikasya sadasadrUpatvaM viruddham , kathaJcid bhinnanimittApekSasya sadasattvasyaikadaikatrAbAdhitAdhyakSataH pratipatteH, na ca adhyakSapratipanne vastuni viruddhaH, anyathA ekacitrapaTajJAne citrarUpatAyAH, citrapaTe ca citraikarUpasya virodhaH syAt , tathA ca zuklAdyanekaprakAraM pRthivyA rUpamiti vaizeSikasya viruddhAbhidhAnaM bhavet" iti|| - yathA caikAnekasvabhAvaM citrarUpavad vastvabhyupagantavyaM vaizeSikeNa, citrapaTapratibhAsasyaikAnekarUpatAmabhyupagacchatA bauddhenApi ekAnekarUpaM vastvabhyupagantavyamityapi tatraivopapAditam , granthagauravabhayAnna tadullikhyate, anekAntatattvabubhutsubhiravalokanIyA tathopapAdikA tadvRttiriti // 47 // parAbhiprAyamAzaGkaya pratikSipati tajananavabhAvA netyatra mAnaM na vidyate / sthUlatvotpAda iSTazcet , tatsadbhAve'pyasau smH||48|| tajananeti-haribhadrasUriTIkAsamalaGkRtamUlamudritagranthe-"na tajjanana
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH svabhAvAzcet te'tra mAnaM na vidyate" iti pUrvArddhapAThaH, tatra dvitIyacaraNasya navAkSaratvam , "tajananasvabhAvA netyatra mAnaM na vidyate" iti mudritayazovijayopAdhyAyaviracitaTIkopetamUlagranthe pAThaH, tatra navAkSaratvaM dvitIyacaraNe nAsti, kintu yeSvaNvAdiSu tajjananasvabhAvatvaM niSidhyate tatpratipAdakaM vacanaM na vidyate, tathA ca kaH pATho'trAdaraNIya ityAkAGkSAnivRttaye mamedaM bhAti-"na tajananasvabhAvAste'tra mAnaM na vidyate" iti pATho bhavitumarhati, AzaGkApratipAdakavacanAbhAve'pyAzaGkA yathopAdhyAyadhRtapAThe'rthAdavagamyate tathA prakRte'pi, aNurapi vizeSo'dhyavasAyakara iti nyAyAt , aNvAdidharmipratipAdakavacanaghaTitatvAdayaM pATho yujyate, bahuSu prAcInapadyeSu navAkSaratvamapi caraNe dRzyata iti tasya na doSatvamiti yadi bhavati prekSAzAlinAM matistadA navAkSaracaraNaghaTitapATha eva zaGkAbhilApakapadaghaTitatvAd yukta iti dhyeyam / te aNvAdayaH / tajananasvabhAvAH astpnycmbhuutaadijnnsvbhaavaaH| na naiva, tato nANvAdibhyaH paJcamabhUtAdyutpattiH, svabhAvasyAparyanuyojyatvAt kathamaNvAdayo nAsatpaJcamabhUtAdhutpAdakasvabhAvA iti paryanuyogo na zakyate kartum , anyathA kathaM vahnirdahati kathamAkAzo na dahatItyAdiparyanuyogo'pyApadyeta / ced evaM para AzaGketa, atra AzaGkite, aNvAdInAmasatpaJcamabhUtAdyajananasvabhAvatve, mAnaM pramANam , na vidyate nAstIti, aNvAdInAM nirvikalpakapratyakSapramANagamyatvasya pareNAbhyupagatatayA nirvikalpakapratyakSaviSayatvamaNvAdiSvasadajananasvabhAvasyApItyetat tadA syAd yadi nirvikalpakapratyakSAnantarabhAvinizcayAtmakasavikalpakapratyakSaM paramANvAdigatatayA'sadajananasvabhAvamavagAheta, na ca tat tathA'vagAhata iti nirvikalpakapratyakSamapi na teSvasadajananasvabhAvamavagAhata ityakAmenApi svIkaraNIyatvena nirvikalpakaM na tatra pramANam , "yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA" [ ] iti vacanAt svasaMvedanAtmakanirvikalpakapratyakSaviSayatvamapi tadaiva tatra kalpayituM zakyaM yadyuttarakAlaM tathA nizcayaH syAt , nirvikalpake tattadviSayatvasya nizcayaikonneyatvAditi hRdayam / atra paraH zaGkate-sthUlatvotpAda iSTazcediti-nanvaNuSu militeSu sthUlatvasya-mahattvasyotpAda iSTo'bhimato bhavataH, 'yadyuttarakAlaM sat pUrvakAlamasat tarhi mahattvAdikamutpadyate, yacca pUrvakAlamuttarakAlaM cAsat paJcamabhUtAdi tannotpadyata eveti sthUlatvotpAdAnyathAnu
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH papattireva sarvadA'satpaJcamabhUtAdyutpattiprasaGgalakSaNAtiprasaGga bhaGgAyAsa dajananasvabhAvatvenopAdAnasyo peya hetutve mAnamiti cet ? atrottaramAha - tatsadbhAve'pIti-sthUlatvasyANuSu kathaJcit sadbhAve'pItyarthaH / asau sthUlatvotpAdaH / samaH tulyanirvAhaH, tathA ca lAghavAt sajjanana svabhAvatvenaivopAdAnasyopeyahetutA, na tvasadajananasvabhAvatvena, tathA ca sadeva pUrvakAle mahattvamata utpadyate, yadyevaM caitanyamapi bhavet tadaivottarakAle utpadyeta nAnyatheti na pratyekAvasthAyAmasatazcaitanyasya samuditAvasthAyAmutpAdaH sambhavatIti // 48 // :] stabakaH 77 uktadizA satkAryasiddhau paryAyArthikanayAnusAriNaH paryAyamevA''manantIti paryAyadvAreNaiva kAryasya pUrvottarakAlayoH sattvamAdizanti, na tu dravyadvAreNa, tasya niSpannatvena sarvadA'vasthitatvAdadalatvAt, dravyArthikanayAnusAriNastu na paryAyo nAmAMsti kRzcid yena tadrUpeNa dravyamutpadyeteti paryAyarUpeNa dravyasyAnutpannatvAd dravyarUpeNaiva kAryasya pUrvottarakAlayoH savamAdizanti tadidamabhipretya sammatAyuktam wwwwww " "paccuppannaM bhAvaM vigaya- bhavissehiM jaM samaNNei / eyaM paccavaNaM davvaMtaraNissiyaM jaM ca // " gAthA - 100 iti // [ pratyutpannaM bhAvaM vigata-bhaviSyadbhayAM yat samanveti / etat pratItyavacanaM dravyAntaranizritaM yacca // iti saMskRtam ] etadvRttirittham - pratyutpannaM bhAvaM - vastuno vartamAnapariNAmam, vigata-bhaviSyadbhyAM paryAyAbhyAM yat samAnarUpatayA nayati- pratipAdayati, vacaH, tat pratItyavacanaM - samIkSitArthavacanam, sarvajJavacanamityarthaH, anyaccAnAptavacanam / nanu vartamAnaparyAyasya prApi sadbhAve kArakavyApAravaiphalyam, kriyA- guNavyapadezAnAM ca prAgapyupalambhaprasaGgazva, uttarakAlaM ca sadbhAve vinAzahetuvyApAranairarthakyam, upalabdhyAdiprasaGgazca tato yad yadaivopalambhAdikAryakRt tat tadaiva na prAk na pazcAt, arthakriyAlakSaNasattvavirahe vastuno'bhAvAt asadetat tasya prAgasatve'dalasyotpattyayogAt, na cAtmAdi dravyaM vijJAnAdiparyAyotpattau dalam, tasya niSpanna tvAt, na ca niSpannasyaiva punarniSpattiH, anavasthAprasaGgAt, na ca tatra vidyamAna eva jJAnAdikAryotpattiH, 'tatra' iti sambandhAbhAvato vyapadezAbhAvaprasaGgAt, " 9
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH samavAyasambandhaprakalpanAyAM tasya sarvatrAvizeSAt tadvadAkAzAdAvapi tat syAt / athAtmAdi dravyameva tenAkAreNotpadyata iti nAdalotpattiH, kAryasya bhavatyevamutpattiH, kintvAtmadravyaM pUrvamapyAsIt pazcAdapi bhaviSyati, tatsarvAvasthAsu tAdAtmyapratIteH, anyathA pUrvottarAvasthayostatpratibhAso na bhavet ; na caikatvapratibhAso bhrAntaH, bAdhakAbhAve bhrAntyasiddheH; na cArthakriyAvirodho nityatve bAdhakaH, anityatve eva tasya bAdhakatvena pratipAdanAt ; na cotpAda-vinAzayorapi tatra pratipattAvekAntato nityatvameva, pariNAma nityatayA tasya nityatvAt , anyathA kharaviSANavat tasyAbhAvaprasaGgAt ; na caivaM tasya vikAritvaprasaGgo doSAya, abhISTatvAt ; na ca nityatvavirodhaH, tathaiva tat tattvapratIteH; na ca tasya tathAtva-" pratipattintiH , bAdhakAbhAvAdityuktatvAt ; atha jJAnaparyAyAdAvAtmano vyatireke bhedenopalambhaH syAt , avyatireke paryAyamAnaM dravyamAnaM vA bhavet ; vyatirekAvyatirekapakSastu virodhAghrAtaH, anubhayapakSastu anyo'nyavyavacchedarUpANAmekaniSedhenAparavidhAnAdasaGgataH, asadetat , vyatirekAvyatirekapakSasyAbhyupagamAt ; na ca vyatirekapakSabhAvI tadvayatirekeNopalabdhiprasaGgo doSaH, ekajJAnavyatirekeNa jJAnAntare'pi tasya pratIteya'tirekopalambhasya sadbhAvAt , avyatireko'pi jJAnAtmakatvena tasya pratIteH; na ca vyatirekAvyatirekayoranyo'nyaparihAreNAvasthAnAd virodhaH, abAdhitapramANaviSayIkRte vastutattve virodhAsambhavAt , anyathA saMzayajJAnasyaivAnekarUpasya vaizeSikeNa, grAhyagrAhakasaMvittirUpasya buddhyAtmanazcaikAnekasvabhAvasya saugatena kathaM pratipAdanamupapattimad bhavet , yadi pramANapratipanne vastutattve virodhaH saMgacchetetyAdi pUrvameva pratipAditam ; vartamAnaparyAyasyAnvayidravyadvAreNa trikAlAstitvapratipAdakaM pratItyavacanamiti siddham / paramANvArambhakadravyAt kAryadravyaM dvayaNukAdidravyAntaraM vaizeSikAbhiprAyataH, tena niHsRtaM saMbaddhaM kAraNaM paramANvAdi yat pratipAdayati tadapi pratItyavacanam , tathAhitryaNukarUpatayA paramANavaH prAdurbhUtAH, dvayaNukarUpatayA pracyutAH, paramANurUpa. tayA'vicalitasvarUpA abhyupagantavyAH, anyathA tadrUpatayA'nutpAde prAktanarUpatA'pagamo na syAt paramANyavasthAvat , prAktanarUpAnapagame vA nottararUpatayotpattistadavasthAvat , paramANurUpatayA'pi vinAzotpattyabhyupagame pUrvottarA. vasthayornirAdhAravigamaprAdurbhAvaprasaktiH, na ca tadavasthayorevA''dhAratvam , tayostadAnImasatvAt ; na ca pUrvottarakAryadravyavinAza-prAdurbhAvayoH kAraNadravya
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH syAvinAza-prAdurbhAvau, tatastasyaikAntato himavadvindhyayoriva bhedaprasakteH; na ca kAraNAzritasya kAryadravyasyotpatternAyaM doSaH, tayoryutasiddhitaH kuNDabadaravat pRthagupalabdhiprasakteH, ayutasiddhAvapi kAryotpattau kAraNasyApyutpattiprasaktiH, anyathA'yutasiddhyanupapatteH; athAyutAzrayasamavAyitvamayutasiddhiH, sA ca kAryotpattau kAraNAnutpattAvapi bhavatyeva, na-samavAyAsiddhAvayutasiddhyasiddheH; na cAyutasiddhi ta eva samavAyasiddhiH, itaretarAzrayadoSaprasakteH; na cAdhyakSataH samavAyasiddhernAyaM doSaH, tantvAtmakapaTapratibhAsamantareNAdhyakSapratipattAvaparasamavAyApratIteH, iha tantuSu paTa ityatrApi pratyaye 'iha tantuSu' iti pratipattistantvAlambanA, 'paTaH' iti pratipattiH paTAlambanA saMvedyata iti nAparaH samavAyapratibhAsaH, na ca iha tantuSu paTa iti laukikI pratipattiH, kintu paTe tantava iti, na cAnyathAbhUtapratipattyA'nyathAbhUtArthavyavasthA; na cAnumAnAdapi samavAyaprasiddhiH, pratyakSAbhAve tatpUrvakasya tasya tatrApravRtteH, anumAnapUrvakasya tu tasyAnavasthAdidoSAghrAtatvAt tatrApravRttirityanekazaH pratipAditaM na punarucyata iti vyavasthitametat-tathAbhUtavastupratipAdakamevAptavacanam , ekAntapratipAdakaM tu nAptavacanam" iti, ___ atra paryAyanayAbhiprAyeNa "na cAtmAdidravyaM vijJAnAdiparyAyotpattau dalaM tasya niSpannatvAt" iti vRttikRtoktam , dravyanayAbhiprAyeNa copacayamAhana ceti-itthamevAvadhAritaM zrImadbhiryazovijayopAdhyAyaiH, pUjyaiH zrIharibhadrasUribhistu upacayamAha na ca mUrtANusaMghAtabhinna sthUlatvamityadaH / teSAmeva tathAbhAvo, nyAyyaM maanaavirodhtH||49|| na ceti-mUrtAnAM-rUpavatAm , aNUnAM-paramANUnAm , saGghAtAt-pariNAmavizeSAt , bhinnam-atiriktam , sthUlatvaM-mahattvam , na ca-naiva, rUpavatparamANupariNAmavizeSAtmakameva sthUlatvamityarthaH, cAkSuSapratyakSaM prati udbhUtarUpaM mahattvaM ca kAraNam, tatra mahattvamaNusaGghAtasya tadAtmakatvAdevAyAti pratyekamaNuSu rUpAbhAve tatpariNAmavizeSo'pi rUpavAna syAditi tatpratyakSaM na bhavediti tatpratyakSopapattaye rUpavadityarthaka mUrtapadamaNupadasAmAnAdhikaraNyenopadarzitam / iti etsmaaddhetoH| adaH sthUlatvam / teSAmeva paramANUnAmeva / tathAbhAvaH
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH kathaJcidekatvapariNAmaH / nyAyyam nyAyopetam / mAnAvirodhataH pramANavirodhAbhAvAt , yadi pramANavirodhaH syAt tadA bAdhitatvAnnaivamanumAtuM zakyam , na caivam / nanu 'sthUlatvaM paramANUnAmeva kathaJcidekatvapariNAmaH, paramANUnAmeva kathaJcidekatvapariNAmatvAd' ityevamanumAnaprayoge hetu-sAdhyayorakyAddhetoH siddhau tadAtmakaM sAdhyamapi siddhamiti siddhasAdhanadoSaH, sAdhyasyAsiddhau tadAtmako heturapyasiddha iti hetvasiddhiriti cet ? syAdevaM, yadyapyekarUpeNaiva hetu-sAdhyabhAvo bhavet , na caivam , kintu mUrtANusaGghAtabhinnabhedarUpeNa hetunA mUrtANusaGghAtarUpatvaM sAdhyate, tathA ca hetu-sAdhyayoraikye'pi hetutAvacchedaka-sAdhyatAvacchedakayorbhedAt , hetutAvacchedakarUpeNa siddhAvapi sAdhyatAvacchedakarUpeNa siddhyabhAvAnna siddhisAdhanAvakAzaH, sAdhyatAvacchedakarUpeNAsiddhAvapi hetutAvacchedakarUpeNa siddhatvAddhetvasiddhirapi nAstIti, yadA ca paramANUnAmevaikatvapariNAmaH sthUlatvaM tadA pariNAmyaNudravyarUpeNa tasya prAgapi siddhaM sattvam / ___ atra syAdvAdinAM prakriyA anekAntatattvamarmajJairyazovijayopAdhyAyairupadarzitA sopaskAropadIte, tathAhi-aNUnAmevaikatvasaGkhyA-saMyoga-mahattvA-'paratvAdiparyAyairutpattiH, vizakalitAnAmaNUnAmanekeSAM prAgekatvasaGkhyAdiparyAyANAmabhAvAt , bahutvasaGkhyA-vibhAgA-'NuparimANa-paratvAdiparyAyaizvAnutpattiH, bahutvasaGkhyAdInAM tatra pUrvamapi bhAvAt ; saMhataparamANvavyatiriktaM naiyAyikAdiparikalpitamavayavidravyaM ca nAsti; na ca viziSTANvatiriktAvayavyabhAve vibhaktasyANoryathA cAkSuSapratyakSaM na bhavati tathA saMhatasyApyaNoH cAkSuSapratyakSaM na bhavediti jagati cAkSuSapratyakSAbhAva eva prasakta iti vAcyam , paramANo nAsvabhAvatvenAcAkSuSatvamiva cAkSuSatvamapi tasya svabhAvaH saMhatikAlazca tannimittamiti tadA cAkSuSapratyakSajananasvabhAvatvAccAkSuSapratyakSaviSayatvam , yathA viprakRSTeSu reNuSu cAkSuSapratyakSAjananasvabhAvatvaM sannikRSTeSu teSu cAkSuSapratyakSajananasvabhAvatvamityevaM vibhinnanimittApekSanAnAsvabhAvatvaM dRzyate tathA prakRte'pi, aNUnAM nAnAsvabhAvasya darzanabalAd vyavasthitau yasya sannikRSTasya pramAturbhavati yatsaMhatasya darzanaM tatpramAtrapekSayA tasya saMhatasya paramANozcAkSuSajananasvabhAvatvam , yasya ca na bhavati darzanaM tatpramAtrapekSayA tasyaiva cAkSuSAjananasvabhAvatvamityevamupagame ekasya pratyakSe sarvasyApi pramAtustatpratyakSApattirityevamatiprasaGgo, na bhavatItyevaM bahavo
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH menire| saMhatasya paramANozcAkSuSapratyakSaviSayatve yathA ghaTAdestanyaNukAdezva saMhataparamANusvarUpasya cAkSuSapratyakSaM bhavati tathA pizAcAdestathA tatryaNukAdezva cAkSuSapratyakSaM syAt saMhataparamANurUpatvasyAvizeSAdato ghaTatva-tacyaNukatvAdighaTakaparamANusaMyogAnAM pizAcatva-tatrayaNukatvAdighaTakasaMyogabhinnAnAM vaijAtyena dravyasAkSAtkAratvAvacchinnaM prati hetutvAt tAdRzavaijAtyarUpacAkSuSapratyakSajanakatAvacchedakasya ghaTatvatacyaNukAdighaTakasaMyoga eva sattvamatastatsaMyogavataH paramANoreva cAkSuSamiti paratantrAnusAriNo vadanti / nanu pariNativizeSApanAnAmaNUnAM nAnAsvabhAvatvena cAkSuSajananasvabhAvatvataccAkSuSatvasyopapAdane'pi, yathaikaM dravyaM samavetaM yatra tadvyanAzamantareNa nAnyad dravyaM tatrotpadyate ityanurodhena yathA'vayavyabhyupagantuH parasya mate sAmAnAdhikaraNyapratyAsattyA dravyasya dravyAntarotpattipratibandhakatvamupeyata iti yAvanna pUrvadravyasya pratibandhakasya vinAzastAvannAnyasyottaradravyasyotpAdaH, antyAvayavino vinAzatastaduttaraM tadavayave khaNDAvayavinaH samutpattiH, na tu tatsattvakAle, anyathA taM tattadavayavA~zcopAdAnIkRtyApyaparadravyamutpadyetetyantyAvayavitvameva tasya na syAt , evaM ca tantvAdipariNatAnAmaNUnAM paTAdipariNAmo na bhavet , dravyasthAnIyasya pariNAmasya dravyAntarasthAnIyapariNAmapratibandhakatvAditi cet ? na-antyAvayavini paTAdau satyapi khaNDapaTamahApaTAdyutpattidarzanena dravyasya dravyAntarotpattiM prati pratibandhakatve mAnAbhAvAt ; nanvevaM paTe paTAntarasattve 'paTe paTaH' ityapi pratItiH syAditi cet ? na-paTatvasya paTatvAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhAratAnavacchedakatvena paTe paTa iti pratItyApattyabhAvAt / nanu dravyanAzaH kazcit samavAyikAraNanAzAd bhavati, yathA kapAlanAzAd ghaTanAzaH, yatra ca satyapyavayave'vayavino nAzastatrAsamavAyikAraNIbhUtasaMyoganAzAd dravyanAzaH, yathA kapAladvayasya sattve'pi tadvibhAgena ghaTanAzo'samavAyikAraNIbhUtakapAladvayasaMyogavinAzAt , tathA ca samavAyikAraNanAzAdasamavAyikAraNanAzAd vA dravyanAza ityAyAti, paramevamevAbhyupagame'samavAyikAraNanAzato jAyamAnasya dravyanAzasya samavAyikAraNa. nAzAbhAve'pi bhAvena, samavAyikAraNanAzato'samavAyikAraNanAzotpattikSaNa eva jAyamAnasya dravyanAzasya pUrvamasamavAyikAraNanAzAbhAve'pi bhAvena vyatirekavyabhicAreNa sAmAnyato dravyanAzatvAvacchinnaM pratyasamavAyikAraNanAzatvenAsamavAyikAraNanAzasya samavAyikAraNanAzatvena samavAyikAraNanAzasya ca 6 zAstra0sa0
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH kAraNatvaM na sambhavatItyataH samavAyikAraNanAzAvyavahitottarajAyamAnadravyanAzatvAvacchinnaM prati samavAyikAraNanAzatvena samavAyikAraNanAzasya, asamavAyikAraNanAzAvyavahitottarajAyamAnadravyanAzatvAvacchinnaM prati asamavAyikAraNanAzatvenAsamavAyikAraNanAzasya kAraNatvaM vAcyamiti gauravaM syAt , tadapekSayA lAghavena vyaNukasamavAyikAraNasya paramANonityasya nAzo na bhavatyeveti dvayaNukanAzaM prati paramANudvayasaMyogAtmakAlamavAyikAraNanAzasyaiva kAraNatvaM kluptamityanyatrApi dravyanAze'samavAyikAraNanAzasyaiva kAraNatvam , yatra kapAlalakSaNasamavAyikAraNanAzAd ghaTanAzaH pratIyate tatrApi kapAlanAzataH kapAladvayasaMyoganAze tata eva ghaTanAzaH, samavAyikAraNanAzotpattikSaNe nirAzrayasya dravyasyAvasthA-- nAvazyakatvena kSaNadvaye'pi dravyasya nirAzrayAvasthAnaM svIkartumucitamityevaM dravyanAzatvAvacchinnaM pratyevAsamavAyikAraNasaMyoganAzasya hetutvavyavasthitau dravyAsamavAyikAraNIbhUtasaMyoganAzena pUrvapaTanAzottaramevottarapaTotpAdaH; na ca dvitantukAdirUpe paTe ekaikatantusaMyoge dvitantukAdipaTanAze vitantukAdipaTotpattiH, punarekaikatantuviyoge tritantukAdipaTanAze dvitantukAdipaTotpattiriti kalpanAgauravAd dvitantukapaTAdereva tantvantarasaMyogena tritantukAdipaTotpAdakatvamiti vAcyam , dvitantukAdikrameNotpannacaturAditantukapaTasya dvitantukAsamavAyikAraNasaMyoganAzAd dvitantukAdinAzakrameNa nAzaH, antarA punardvitantukAdikrameNotpattiriti kalpanAgauravasAmyAt , paTAdijanakavijAtIyasaMyoga prati tantutvAdinA hetutvAt tantostantvantareNa saMyoga eva paTajanakavijAtIyasaMyogo na tu paTena saha tantusaMyogaH, paTasya paTajanakavijAtIyasaMyoga prati janakatvAbhAvAditi na dvitantukAdipaTasya tantvantarasaMyogatasvitantukAdipaTotpattiH kintu tricaturAdisaGkhyakAnAM tantUnAmevAnyo'nyaM vijAtIyasaMyogAt tritantukAdipaTotpattiriti pUrvAsamavAyikAraNIbhUtatantusaMyoganAzAd dvitantukAdipaTanAzaH, punastrisaGkhyakAditantusaMyogAt tritantukAdipaTotpAda iti na dvitantukAdipaTe satyeva tritantukAdipaTotpattiriti cet , na-vijAtIyasaMyogasya dravyahetutvAsiddheH, dvitantukapaTAdinA tantvantarasaMyogo na vijAtIyaH kintu tantUnAM saMyoga eva, etacca tantutvena kAraNatvasvIkAramAtreNa na nirvahati, yatra tAna-vitAnAdikrameNa na tantUnAM saMyogaH kintUrdhvAdho'vasthAnamAtratastantUnAM saMyogaH, so'pi tantusaMyogo bhavatyeva, na ca tataH paTotpattiriti tato vilakSaNa eva saMyogo vijAtIyo
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH vAcyaH, taM prati kAraNAntarakalpanApekSayA'vazyAzrayaNIyena svabhAvAparanAmnA paramANugatAtizayenaiva dravyotpattisambhavAd vijAtIyasaMyogasya dravyahetutve pramANAbhAvAt , dravyotpattiprayojakaH svabhAvAparanAmA paramANugatAtizayazca zaktistadanyo veti vAdAntaram , atizayasyaiva dravyAntarotpAdaprayojakatvaM na tu saMyogasyeti vyavasthitau dazatantukapaTAdezvaramatantusaMyogaviyogakrameNa yathA navatantukapaTopalabdhistathA prathamatantusaMyogaviyogakrameNApi navatantukapaTopalabdhi rabAdhitaiva, navaparyantaistantubhiratizayazAlibhirnavatantukapaTArambhasyeva dvitIyAdibhirapi navatantubhiratizayitairnavatantukapaTArambhasya sambhavAt ; na caivaM pratilomakrameNAnantapaTakalpanApattiH, dvitIyamAdAya navatantukapaTasyeva tRtIyamAdA. yASTatantukapaTasyApi svIkartavyatvAditi vAcyam , iSTatvAt , ekAnekasvabhAvAvirodhAt ; na caivaM dazatantukapaTe navatantukASTatantukapaTAdisattve dazatantukapaTopalabdhisamaye navatantukapaTAdyupalabdhiH syAt , evaM navatantukapaTopalabdhikAle'STa. tantukapaTAdyupalambhaH syAditi vAcyam, dazatantukapaTasthale navatantukapaTasya sattve'pyekatantusaMyogavigamasya tatra tadabhivyaJjakasyAbhAvAnavatantukapaTopalabdhyabhAvopapatteH, tatraiva dvitantusaMyogavigamAderaSTatantukapaTAdyabhivyaJjakasyAbhAvAdaSTatantukapaTAderapyupalabdhyabhAvAt , evaM navatantukapaTe'pyaSTatantukapaTAdi sattve'pyekatantusaMyogavigamAdilakSaNAbhivyaJjakAbhAvAdaSTatantukapaTAdyanupalabdhisambhavAt , pratiniyatAbhivyaJjakAbhAvAdeva sahasratantukAdirUpe mahati paTe ekonasahasratantukAdirUpANAM bahUnAM paTAnAmanupalabdhAvekaH paTa iti pratItirnAnupapannA, yathAvA'GgulIbhUtalasaMyoge pANibhUtalasaMyoga-zarIrabhUtalasaMyogAdeH sattve'pi tadavacchedena tasya bahuvidhasyAnupalabdhireva tathaivaikapaTasyaivopalabdhirna tu sato'pyanekapaTasya, na cAnupalabdhimAtreNa paTAntarANAmasattvam , tathA satyaGgulIbhUtalasaMyogAvacchedena pANyAdisaMyogAnAmanupalabdhyA teSAmapyabhAvA. patteriti / nanUktadizA dravyasya dravyAntarApratibandhakatvena dazatantukapaTAdau navatantukapaTAdisadbhAve'pi paTAtmakapariNAmakAle tantvAdipariNAmasya sadbhAvo na bhavet , pUrvAvasthAnAzenaivottarAvasthAyA abhyupagamena tantvAdipariNAmalakSaNapUrvAvasthA. nAzenaiva paTAdipariNAmalakSaNottarAvasthotpatteriti paTakAle vinaSTasya tantoH pratItirna syAt , pratyakSapratItau vartamAnatayaiva viSayANAM kAraNatvasyAtItaviSayApratyakSAnu
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH rodhenopagamAditi cet ? na-prAyogika vainasikabhedena vinAzasya dvaividhyAt , tatrAdyasya puruSaprayatnajanitasya samudayajanitatvenaikavidhyameva, dvitIyasya tu svAbhAvikasya samudayajanitatvaikatvikatvAbhyAM dvaividhyam , tatraikatvikatvaM dharmAstikAyA dInAM vinAze svIkaraNIyam , yato dharmAstikAyasya gatyAdhAratvaparyAyotpAdo gatyanAdhAratvadhvaMsapUrvakaH, adharmAstikAyasya sthityAdhAratvaparyAyotpAdaH sthityanAdhAratvadhvaMsapUrvakaH, AkAzAstikAyasya ca jIvAdyavagADhAvagAhadAnAdhAratvaparyAyotpAdastadanAdhAratvadhvaMsapUrvakaH, na ca teSAM dhvaMsAnAM samudayAjanitatvenaikatvikatve'pi gatyanAdhAratvAdipratiyogikatvAnna dharmAstikAyAdipratiyogikatvamiti dharmAdInAM vinAza eva nAstIti kathaM tasyaikatvikatvamiti vAcyam , kSaNavinAze kSaNaviziSTa vinAzasyeva gatyanAdhAratvAdivinAze tadviziSTadharmAstikAyAdivinAzasyApyavazyambhAvAt , yazca samudayajanitaH svAbhAviko vinAzaH sa samudayavibhAgalakSaNA-'rthAntaragamanalakSaNabhedAd dvividhaH, tatra samudayavibhAgalakSaNavinAzasya saMyogAtmakasamudayarUpapratiyogipratipattivirodhitve'pi arthAntara. gamanalakSaNadinAzasya pratiyogipratipattyavirodhitvAditi paTAdipariNAmastantorA. ntaragamanalakSaNa eva vinAza iti tasya tantupratipattyavirodhitvena paTakAle'pi tantupratipatterupapatteriti // 49 // nanu sthUlatvaM mahattvalakSaNaparimANavizeSo guNajAtIyaH, paramANuzca dravyam , tayozcAbhedo na saMbhavati, guNaguNinorbhedAt , tathA mahattvalakSaNaparimANavizeSaH kAraNabahutvasaGkhyAtaH kAraNamahattvaparimANAt kAraNagatazithilAkhyasaMyogalakSaNapracayAccopajAyate, yaduktam "saGkhyAtaH parimANAca, pracayAdapi jAyate / anityaM dvayaNukAdau tu, saGkhyAjanyamudAhRtam // parimANa ghaTAdau tu, parimANajamucyate / pracayaH zithilAkhyo yaH, saMyogastena janyate // parimANaM tUlakAdau, nAzastvAzrayanAzataH / " [kArikAvali- ] iti, tathA coktakAraNatrayAnyatamena jAyamAnasya mahattvasyAvayaviniSThatvaM yuktam , na tu paramANusvarUpatvaM tasya janyatvAbhAvAt , na ca paramANorniravayavasya kAraNaM vidyate yena tadgatasaGkhyAditaH paramANupariNativizeSaH sa bhavet ; na ca paramANu
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH wwww putrairevAvayavikAryopapatteravayavini mAnAbhAvaH, vilakSaNasaMsthAnAvacchedena cakSussannikarSAd yaddravyagata ghaTatvAdigrahastattadvaTAdidravyavyakterutpAdavinAzabhedAdipratyayA jAyante, na ca te'tiriktAvayavinamantareNa sambhavantIti tadanyathAnupapattilakSaNapramANAdatiriktAvayavisiddheH ; na cAvRtatvA-'nAvRtatvarUpaviruddha dharmAdhyAsAdavayavino bhedApattAveko'vayavI na saMbhavatIti vAcyam, "viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazca bhedahetuH, sa cenna bhedako vizvamekaM syAt" iti bauddhacacanAd viruddhadharmAdhyAsasya bhedasAdhakatve'pi AvRtatvAnAvRtatvayoravacchedakabhedenaikatra vartamAnayoraviruddhatvena tadvattvAd bhedApatyabhAvAt na cAvRtatvA-nAvRtatvayoravacchedakabhedenaikatrAvayavini sattve'rghAvRto'pyavayavI yadbhAgAvacchedenAnAvRtastadbhAgAvacchedenendriyasannikarSasattve parimANAdigrahaH syAt, iSTatvAt, ardhAvRtAvayavini parimANaM gRhyata eva tadgatahastatvAdikaM parimANatvAvAntarasAmAnyaM tu na gRhyate, hastatvAdyavAntarasAmAnyapratyakSe yAvadavayAvacchedena dravyendriyasannikarSasya hetutvAt, ardhavRtAvayavini yAvadavayavAvacchedenendriyasannikarSAbhAvAt ; na ca sakampatva-niSkampatvarUpa viruddhadharmAdhyAsAd bheda evAvayavina iti naiko'vayavI sambhavati, pANau zarIraM sakampaM, niSkampaM ca caraNe' iti pratItizca tatra viruddhadharmAdhyAsamavagAhata iti vAcyam, tatra pANAveda kampasvIkArAt pANigatakampasyaiva svAzrayasamavetatvarUpa paramparAsambandhena zarIre vRttitvAvagAhitayA 'pANI zarIraM calati' iti pratyayopapatteH; na ca kampasya sAkSAtsambandhamupAdAyaiva zarIre pANI zarIraM sakampamiti pratItiH, niSkampaM caraNe zarIramiti tu caraNaniSTakampAbhAvasya svAzrayasamavAyitvasambandhalakSaNaparamparAsambandhaM zarIra'vagAhata iti vAcyam, pANigatakarmaNaiva paramparAsambandhena zarIrasambandhinA pANau zarIraM sakampaM pANau zarIraM calatItyAdipratIterupapattau sAkSAtsambandhena zarIravartino'vayavakarmAtiriktakarmaNaH kalpane gauravAt ; na ca yathA pANigatakarmaiva paramparAsambandhena zarIre pratIyate, na tu zarIragataM karma, tathA pANAdAvapi sAkSAtsambandhena karma mAstu, truTigatameva sAkSAtsambandhena karma paramparAsambandhena pANAdAvapi pratIyata ityevaM kalpane mahalAghavamiti vAcyam, sarvAvayavAvacchedenopalabhyamAnakarmavatyapi zarIrAdau sAkSAtsambandhAvacchinnakarmaniSThapratiyogitAkAbhAvasya sattayA tadupalambhApatteH; etenAntyA - vayava zarIrAdAvevAstu sAkSAtsambandhena karma, tasyaiva svAzrayavattvatadAzraya , stabaka: :] 85
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH tvAdirUpaparamparAsambandhena pANi-tadavayavAdau pratItirastu, sAkSAtsambandhena nAnAvayave karma kalpanAyAM gauravAdityapAstam , pANyAdau sAkSAtsambandhena karmaNo'nabhyupagame sAkSAtsambandhAvacchinnakarmaniSThapratiyogitAkAbhAvasya paramparAsambandhenopalabhyamAnakarmAviruddhasya pANyAdau sattvena tadupalambhApatteH; na ca karmaNaH paramparAsambandho'pi karmAbhAvopalambhe doSavidhayA pratibandhaka iti tata eva na sAkSAtsambandhAvacchinnakarmaniSThapratiyogitAkAbhAvasyopalambha iti vAcyam 'pANau zarIraM sakampaM niSkampaM ca caraNe' ityevaM caraNe niruktakarmAbhAvapratItyabhAvApatteH, zarIragatakarmaNaH paramparAsambandhasya niruktakarmAbhAvapratItipratibandhakasya caraNe sattvAt , uktasambandhasya doSatvakalpane gauravAcca, tasmAdA-- vRtatvAnAvRtatva sakampatvaniSkampatvAdInAmapyavacchedakabhedenaikatrAvayavini sattve virodhAbhAvAdavayavino bhedApatyasambhave vilakSaNasaMsthAnAvacchedena cakSussannikarSajanyapratyakSaviSayaghaTatvAdimadvayaktarutpAdavinAzabhedAdipratyayAnyathAnupapattyA pRthaktayA siddhe'vayavinyeva kAraNabahutva-kAraNamahattva pracayAnyatamaprabhavaM mahattvaM na paramANvabhinnamityAzaGkAyAmAha bhede tadadalaM yasmAt , kathaM sadbhAvamazrute / tadabhAve'pi tadbhAve, sadA sarvatra vA bhavet // 50 // bheda iti / bhede sthUlatvasya mahattvAparaparyAyasya paramANubhya ekAntena bhede, adalaM sat anupAdAnaM sat , tat sthUlatvam , yasmAt , kathaM kena prakAreNa, sadbhAvaM sattAvyavahAraM sthUlatvaM sadityAdipratItivyapadezalakSaNam , aznute prApnuyAt ? yad dravyAdekAntena bhinnaM tadasat , yathA zazazRGgAdi, dravyAdekAntena bhinnaM ca sthUlatvamatastadasadeva bhavet , tadabhAve'pi dalAbhAve'pi, upAdAnAbhAve'pIti yAvat , tadbhAve sthUlatvotpAde, abhyupagamyamAne iti ca dRzyam , sadA sarvadA, yadopAdAnAdisakalakAraNasamavadhAnaM tadopAdeyasyotpAda ityevamupAdeyasya kAdAcitkatvamupAdAnAdikAraNasamavadhAnakAdAcitkatvanibandhanaM mahattvasya cAnupAdAnasya na tatkAdAcitkatvanibandhaM samastIti pratiniyatakAlavRttitve niyAmakAbhAvAt sarvakAlavRttitvameva tasya syAdityarthaH / yaddeze upAdAnAdikAraNasamavadhAnaM taddeze upAdeyotpAda iti niyamalabhyazvopAdeyasya dezaniyamaH, nirupAdAnasya tu mahattvasyopAdAnAdikAraNasamavadhAnAzrayadezatvarUpa
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH taddezaniyamahetorabhAvAt sarvadezatvameva vinigamakAbhAvAdApatedityAha-sarvatra veti, bhavet syAt , taditi yojanIm / nanu mahattvasyAdalatve sarvamidamucyamAnaM zobheta, tadeva nAsti, tryaNukAdereva mahattvotpAdanatvena tadupAdAnakatvarUpataddala. svasya mahattve sadbhAvAt , upAdAnabhinnadalavattvAbhAvalakSaNamadalatvaM ca dezakAlaniyamAbhAve'prayojakameveti tAdRzAdalatvato mahattvasya na dezakAlaniyamAbhAvaprasaktiH, atra ca sAmAnyata upAdAnopAdeyabhAva ittham-samavAyasambandhena janyasattvAvacchinnaM prati tAdAtmyasambandhena dravyatvena dravyaM kAraNam , sattvasya nityadravya-nityaguNayorapi sattvAt kAryatvasya tatrAbhAvenAtiprasaktatvAdanyUnAnatiprasaktadharmasyAvacchedakatvamatastasya janyatAvacchedakatvAsambhavena janyatvasya kAryatAvacchedakakoTau nivezaH, janyatvaM dhvaMse'pi vartate, dhvaMsazca samavAyasambandhena notpa dyate kintu svarUpasambandhenaiveti janyatvamAtrAvacchinnakAryatA na samavAyasambandhA. vacchinnetyataH sattvasyApi kAryatAvacchedakakoTau nivezaH, uktakAryakAraNabhAvamUlakaH samavAyena janyasanmAnaM dravya evotpadyata iti niyamaH, tAdAtmyena dravyaM ca dravya eva vartate na tu guNAdAvato mahattvasya na guNAdAvutpattiprasaGgalakSaNA'tiprasaGga iti cet ? na-samavAyasambandhasya nirAsena tasya janyasattvAvacchinnakAryatAvacchedakatvAsambhavAt , janyasattvApekSayA laghubhUtasya janyatvasyaiva dhvaMsasAdhAraNasya tAdAtmyasambandhAvacchinnadravyatvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakatvauci. tyAt , dravyagataguNAdidhvaMso'pi kathaJcidravyAbhinna evetyapRthagbhAvalakSaNaM tAdAtmyamevAtra niruktakAryatAvacchedakasambandha iti apRthagbhAvena mahattvaM dravye samutpadyata iti tasya paramANudravyAbhinnatvameva yujyate; anantAvayavyAdikalpane *gauravAdatiriktAvayavini mAnAbhAvazca, AvRtatvA-'nAvRtatvAbhyAM bhedAdeko'vayavI na saMbhavatItyapi yuktameva, jJAnapratibandhakamaMyoga AvRtatvam , jJAnapratibandhakasaMyogAbhAvo'nAvRtatvam , saMyoga-tadabhAvayozcAvyApyavRttitvaM sarvAnumatamiti tadAtmakayorAvRtatvA-'nAvRtatvayorbhinnAvacchedenaikatra saMbhave'pi cAkSuSaviSayatvamanAvRtatvaM tadabhAvazcAvRtatvam , viSayatA ca viSayasvarUpaiveti na tasyA avyApyavRttitvamiti tadrUpayorAvRtatvA-'nAvRtatvayorna bhinnAvacchedenaikatra saMbhava iti tadubhayAdhyAsAdavayavino bhedenaikatvasaMbhavaH, 'pANau zarIraM sakampaM niSkampaM ca caraNe' iti pratItibalAt sakampatva-niSkampatvarUpaviruddhadharmAdhyAsAccharIrarUpAvayavino bhedAca naikatvasaMbhavaH, zarIre niSkampatvasyaivopagame pANau na calati
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtA samuccayaH / [ prathamaH zarIramityapi pratItizcaraNe na calati zarIramiti pratItivat syAt ; nanu zarIre karmAbhAvo vyApyavRttireva tasya yathA na zarIratvAdikamavacchedakaM tathA pANirapi nAvacchedaka iti zarIravRttikarmAbhAvasya pANyanavacchinnatvAdeva tasya pANyavacchinnatvAvagAhinyAH 'pANau na calati zarIram' iti pratIteraprasaGga iti cet ? na - yadA caraNe kampaH, pANau na kampaH, tadAnIM pANau na calati zarIramiti pratIteranubhUyamAnAyA apyapalApApatteH; na ca yadA pANau karma tadA'pi zarIre nAstyeva karma, tathApi pANau na calati zarIramiti yanna pratIyate tatra doSa eva nibandhanamiti vAcyam tAdRzadoSakalpane gauravAt ; kiJca, yathA'vayavagatakarmaiva paramparayA'vayavivRtti, paramparAsambandhena karmavattvamevAvagAhate zarIre karmapratIti-rityaaraat niSkarmatvameva, tathA vRkSAdAvapi kapisaMyogAdikaM sAkSAtsambandhena nAstyeva kintvagrAdiniSTha kapisaMyogAdereva svAzrayasamavetatvarUpa paramparAsambandhenAzrayatvamavagAhate vRkSe'gre kapisaMyoga iti pratItiH, tathA ca saMyogAderapi karmavad vyApyavRttitvameva syAt, api cAvayavino vyatiriktatve'vayavipadbhAvakAle'vayavAnAmapi sadbhAvo'vayava gurutvebhyazcAtiriktAvayavini gurutvamapyatiriktamupajAyata ityavaya vano'nArambhadazAyAM zatamASakAvayava gurutvakArya tulA'vanatito'dhikatarAvanativizeSaH zatamASakArabdhAvayavini gurutvAdhikyAt syAt, tadAnI navayavagurutvAnAmavayavigurutvasya ca sattvAt nanu samayorgurutaradravyayoruttolane ekatrApakRSTagurutvavatsaMlagnatRNAdigurutvAdhikye'pi nAvanativizeSo yathA, tathaivAaragurutvAdhikye'pi nAvanativizeSaH, avayavino gurutvasyAtyantApakRSTatvAditi vAcyam, guNAntare'vayavaguNAdavayavini sajAtIyaM guNAntaramutpadyamAnamutkRSTameva dRzyate, gurutvaguNe tu avayavagurutvebhyo'vayavinyapakRSTameva gurutvamupajAyata iti kalpanAyA atyantApakRSTagurutvaM prati tAdAtmyena tattadantyAvayavitvena kAraNatvasvIkAre satyeva sambhavaduktikatvena, avayavaguNAnAM sajAtIyotkRSTaguNajanana svabhAvatvasyAnyatrAvaSTatatvena tadvalAdutkRSTagurutvaM kasmAnna bhavatItyAkAGkSAnivRttaye utkRSTagurutvaM prati tattadantyAvayavina: pratibandhakatvasya tadabhAvasya kAraNatvasya ca kalpanIyatvenAtigauravApatteH, tasmAt paramANuSu sadeva kathaJcit paramANvabhinnameva ca mahattvamupajAyate, ityupacayena siddham // 50 // nanu yathA'NuSu dravyarUpeNa pratyekAvasthAyAM sadeva sthUlatvaM samuditAvasthAyA 88 "
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH mutpadyate tathA caitanyamapi bhUteSu pratyekAvasthAyAM sadeva samuditAvasthAyAmutpadyatAm?, tAvatA'pi bhUtacaitanyavAdinAM cArvAkANAmiSTameva syAdityata Aha na caivaM bhUtasaMghAtamAtraM caitanyamiSyate / avizeSeNa sarvatra, tadvat tdbhaavsNgteH||51|| na caivamiti / evaM yathA'NusaMghAtamAtraM sthUlatvamaNvabhinnaM tathA, bhUtasaMghAtamAtraM bhUtasaMghAtasvarUpameva, mAtrapadena bhUtasaGghAtAtiriktatvavyavacchedaH, caitanyam AtmaguNatvena naiyAyikAdyabhimataM jJAnam , na ca naiva, iSyate cArvAkairabhyupagamyate / nanu bhUtasaGghAtasvarUpameva caitanyaM cArvAkAbhyupagatamastu kiM tatasteSAM kSuNNaM syAditi taTasthAzaGkAyAmAha-avizeSeNeti-jIvaccharIramapi bhUtasaGghAtasvarUpaM ghaTAdikamapi bhUtasaGghAtasvarUpam, zarIrAtmakabhUtasaGghAte ghaTAdyAtmakabhUtasaGghAtAt kasyacid vizeSasyAnabhyupagamena / sarvatra jIvaccharIre tadbhinna ca bhuutsngghaate| tadvat bhUtasaGghAtavat tadbhAvasaGgateH vyaktacaitanyasadbhAva. prasaGgAt , vyakteti vizeSaNAccharIravyatirikte'pi bhUtasaGghAte pratyekabhUteSvivAvyaktacaitanyasya cArvAkairapyupagantuM zakyatve'pISTApatte vakAzaH // 51 // __ bhavatu jIvaccharIrAdanyasminnapi bhUtasaGghAte vyaktacaitanyaM tAvatA kimaniSTaM cArvAkasyetyata Aha evaM sati ghaTAdInAM, vyktcaitnybhaavtH| , puruSAnna vizeSaH syAt , sa ca prtykssbaadhitH||52|| evamiti / evam uktaprakAreNa / satIti 'vyaktacaitanyabhAvataH' ityanantaraM yojanIyam . taspratyayasya ca saptamyarthatvaM "sArvavibhaktikastasiH" iti zAbdikavacanaprAmANyAdurarIkRtya 'evaM vyaktacaitanyabhAve sati' iti yojitavantaH zrImanto yazovijayopAdhyAyAH, tathA yojane ca 'evaM sati' ityevaM yathAzrutasamabhivyAhAre pUrvapadyasthena 'sarvatra tadbhAvasaGgatiH' ityanenoktasya ghaTAdau vyaktacaitanyasadbhAvaprasaGgasya 'evaM sati' ityanena parAmarza tu sarvatretyetaddhaTakasarvapadasya ghaTAdirevArtha iti ya eva 'evaM sati' ityasyArthaH sa eva 'ghaTAdInAM vyaktacaitanyabhAvataH' ityasthApItyarthataH paunaruktyaM syAditi yuktiM cAbhihitavantaH / "puruSAdyavizeSaH syAt"
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH iti pATha upAdhyAyavyAkhyopetamUle mudrite, vyAkhyAyAM tatra "ghaTAdInAM puruSAtjIvaccharIrAt , na vizeSaH syAt" iti pAThaH, TIkAsvArasyAt "puruSAnna vizeSaH syAt" iti pATha eva mUle bhavitumarhati, haribhadrasUrivyAkhyopetamUle mudrite tu "puruSAnna vizeSaH syAt" ityeva pATho mudrito'sti kintu TIkAyAM "puruSAdyavizeSaH syAt" iti pATho mudrito'sti, tatra mudritamUlapAThasya yuktatvena TIkAyAmapi "puruSAnna vizeSaH syAt" iti pATha eva bhavitumarhati, yadi ca haribhadrasUribhiH "tadbhAvapaGgateH" ityasya "caitanyabhAvaprasaGgAd" ityeva vyAkhyAnamAdRtaM na tu vyaktacaitanyabhAvaprasaGgAditi, "sarvatra" ityasya vyAkhyAnaM na kRtaM kintu vizeSyapadaM "bhUtasaGghAte" iti tatra yojitam , tathA ca evaM sati' ityasyoktArthaparAmarzakatve'pi sarvatra bhUtamaGghAte caitanyAbhAvaprasaGge satItyevArtho na tu ghaTAdInAM vyaktacaitanyAbhAvAdityartha iti na paunaruktyam , yo yo bhUtasaGghAtaH sa caitanyavAnityavagatau yathA pratyekamaNuSvavyaktaM mahattvamaNusaGghAtasvarUpaM sad vyaktaM bhavati tathA pratyekaM bhUteSvavyaktaM caitanyaM bhUtasaGghAte vyaktaM syAditi dRSTAntadA ntikabhAvabalAd bhUtasaGghAte caitanyasyeSTau taccaitanyaM vyaktameva bhavedityevaM ghaTAdInAM bhUtasaGghAtatvena hetunA siddhAd vyaktacaitanyabhAvataH kAraNAdityartho'punarukta eva, "puruSAdyavizeSaH syAt" puruSapadaM jIvaccharIraparam , AdipadAd ghaTAdInAmupagrahaH, tathA ca jIvaccharIraghaTAdInAM sarveSAM vyaktacaitanyasadbhAvAd vizeSo na syAdityartha iti vibhAvyate tadA zrIharibhadrasUrivyAkhyAsvArasyAt "puruSAdyavizeSaH syAt" ityApi pAThaH kathaJcit saGgatimaGgatIti bodhyam / nanu bhavatu ghaTAdInAM puruSAtjIvaccharIrAd vizeSAbhAvaH, iSTApAdanamevaitadityata Aha-sa ceti-sa ca-ghaTA. dInAM puruSAdavizeSazca / pratyakSabAdhitaH ghaTAdInAmacetanatvenaiva pratyakSaM bhavatIti tena pratyakSeNa caitanyasadbhAvalakSaNo'vizeSo bAdhitaH, pratyakSabAdhAd vyaktacaitanyasadbhAvo ghaTAdInAM puruSAdavizeSazcArvAkasyApi neSTa ityAzayaH // 52 // nanu sarvasyANusaGghAtasya na sthUlatvarUpatA, tathA sati dvayaNukasyApyaNudvayarUpasaGghAtAtmakatvena sthUlatvarUpatA''padyeta, kintu vyaNukAdyAtmakANusaGghAtavizeSasyaiva sthUlatvarUpatvam , tathA ghaTAdivyAvRttabhUtasaGghAtavizeSa eva caitanyaM na bhUtasaGghAtamAtramiti na ghaTAdInAM puruSAdavizeSa ityevaM svAkRtaM para AzaGkate
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH atha bhinnasvabhAvAni, bhUtAnyeva yatastataH / tatsaMghAteSu caitanyaM, na sarveSvetadapyasat // 53 // atheti / shngkaarthko'ymthshbdH| yataH yasmAt kAraNAt / bhUtAnyeva zarIrArambhakANi bhUtAnyeva, bhinnasvabhAvAni prakRtyaiva ghaTAdyArambhakasvabhAvavilakSaNasvabhAvAni, tataH tasmAt kAraNAt , tatsaMghAteSu ghaTAdyArambhakasvabhAvavilakSaNasvabhAvabhUtasaGghAtasvarUpazarIreSu, caitanyaM vidyate, na sarveSu ghaTAdyArambhakasvabhAvabhUtasaGghAtasvarUpeSu ghaTAdiSu na caitanyaM samastIti, tathA ca saMhanyamAnabhUtavailakSaNyakRtaH saGghAtavizeSo na tu bhUtasAmAnyakRto yena ghaTAdayo'pi saGghAtavizeSAH syuriti / uktAzaGkA pratikSipati-etadapIti-parasyaitat svAzayaprakaTanamapItyarthaH, asat azobhanam // 53 // kasmAdazobhanamityapekSAyAM tatra hetumupadarzayati svabhAvo bhUtamAtratve, sati nyAyAnna bhidyate / vizeSaNaM vinA yasmAnna tulyAnAM viziSTatA // 54 // svabhAva iti / bhUtamAtratattvavAdinastava mate bhUtamAtratve sati zarIrArambha kANAM bhUtAnAM svabhAvo ghaTAdyArambhakabhUtasvabhAvAd bhinnastadA bhaved yadi viruddhadharmo ghaTAdyArambhakabhUtasvabhAvAvRttidharmaH zarIrArambhakabhUtasvabhAvavRttirbhedakaH syAt , prakRte bhUtAtiriktasya tathAvidhasya bhedakasyAbhAve sati, nyAyAd yuktitaH, 'ayameva bhedo bhedaheturvA, yaduta-'viruddhadharmAdhyAsaH' ityAdivacanAd viruddhadharmAdhyAsasyaiva bhedakatvaM nAnyasyeti yuktita iti yAvat , svabhAvaH zarIrArambhakabhUtasvabhAvaH, na bhidyate ghaTAghArambhakabhUtasvabhAvAd bhinno na bhavati / bhedakamantareNaiva kuto na svabhAvasya bhinnatetyata Aha-vizeSaNaM vineti / yasmAt yasmAt kAraNAt , tulyAnAM samAnAnAm , yathA samazukla. paTAdInAM prakRte bhUtatvena samAnAnAM ghaTazarIrAdyArambhakabhUtAnAm , vizeSaNaM vinA vyAvartakaviruddhadharmamantareNa, viziSTatA vibhinnatA, na naiva bhavati, atraiva bhAvamAvedayanti yazovijayopAdhyAyAH-"bhUtasya bhUtAntarabhedo hi na vAstavaH, kintu vibhinnadharmaprakArakabuddhiviSayatvalakSaNo bhAkta eva, vizeSaNAvacchinnavizeSyabhedAtmako vA, na ca vibhinmadharma binA tadvaTitatatsaMbhava iti mmm
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH bhAvaH" iti / bhUtAtiriktasya bhedakasyAbhAvAdeva bhUtAntaraniSThakAryajanakAtizayAnyAtizayazAlivalakSaNavaidharmyarUpo bhedo'pi na sambhavati, bhUtAntaraniSThakAryajanakAtizayAnyAtizayasya bhUtAtiriktatve bhUtavyatiriktatattvAntarasvIkArAd bhUtamAtratattvavAditvaM tathA'bhyupagantuzcArvAkavarAkasya vyAhanyeta, niruktAtizayasya bhUtAnatiriktatve ca ghaTAdyArambhakabhUtasvabhAvasya bhUtatvena yathA'viziSTatvaM tathotAtizayenApi bhUtAnatiriktenAviziSTatvameveti svabhAvabhedo na bhavet , tathA ca ghaTAdyArambhakabhUtAnAM saMhanyamAnAnAmavizeSAccharIrArambhakabhUtasaMghAtasvarUpe zarIre iva ghaTAdyArambhakabhUtasaMghAtasvarUpe ghaTAdAvapi vyaktacaitanyasadbhAvato ghaTAdeH puruSAd vizeSo na bhavedityarthaH // 54 // ghaTAdyArambhakabhUtAnAM zarIrArambhakabhUtAnAM cAnyo'nyaM svarUpata eva bheda iti svarUpamAtrabhedapakSamAzrityAha svarUpamAtrabhede ca, bhedo bhuutetraatmkH| .. anyabhedakabhAve tu, sa evAtmA prasajyate // 55 // kharUpamAtrabhede ceti-ghaTasya svarUpaM paTasya svarUpaM zarIrasya svarUpamityAdipratItau bhAsamAnaM yat svarUpaM tadeva ghaTasya paTasyetyAdisambandhivizeSAnava. cchinnaM sat svarUpamAtramityucyate, tadrUpabhede'viziSTasvabhAvAvacchinne'bhyupagamyamAne stiityrthH| bhedaH idamidaM neti idaM bhUtaM neti pratItipramANako bhedapadArthaH / bhatetarAtmakaH bhUtamitarayati-svasmAt pRthakkaroti yaH sa bhUtetaraH, bhUtetara AtmA svarUpaM yasya sa bhUtarAtmakaH, evambhUtaH syAt , arthAt svarUpamAtralakSaNo ghaTAdyArambhaka zarIrArambhakabhUtAnAM svabhAvabhedo nedaM bhUtamiti pratItipramito bhUtabhinnaH syAt , tathA ca bhUtabhinnaH sa na pRthivyAdibhUtacatuSTaye'ntarbhavatItyAsmaiva sa ityAzayaH / yadi ca svarUpamAtralakSaNabhedAbhyupagame tasyoktadizA bhUtAtiriktAtmasvarUpatvApattibhiyA ghaTAdyArambhaka-zarIrAmbhakabhUtAnAM svabhAvasya bhedakamanyadevAbhyupagamyate tadA tvAha-anyabhedakabhAve sviti-bhUtAtiriktasya niruktasvabhAvabhedakasya sattve tvityarthaH / sa eva ghaTAdyArambhakabhUtAccharIrArambhaka. bhUtasya bhedakatvenAbhimata eva, AtmA bhUtAtiriktazcetanaH, prasajyate prasaktaH syAt , yathA samAnazuklapaTeSvekasya raktimapadArtharaJjanaM raktimapadArthasaMsarga eva
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH bhedakastathA nirAtmakaghaTAdyArambhakabhUtebhyaH zarIrArambhakabhUtasya sA''tmakatvena vizeSAdityAtmA bhedakaH sidhyatItyarthaH / na ca zarIre sAtmakatvavat hitAhitaprAptiparihAraphalakakriyAdimattva-sukha-duHkha rAga-dveSa-jJAnayatnAdimattvAdikamapIti tadAtmakadharmANAmeva sAtmakatvasamaniyatAnAM ghaTAditaH zarIrasya bhedakatvamiti nAta Atmasiddhiriti vAcyam , ceSTAyA bhedakatvaM sukhasya duHkhasya rAgAdervA bhedakatvamityatra vinigamakasya kasyacidabhAvAd vinigamanAvirahAt sarveSAM bhedakatve gauravAllAghavAdekasyaiva sAtmakatvasya bhedakatvakalpanAyA ucitatvAt ; na ca sAtmakatvasya bhedakatvaM ceSTAdimattvasya vA bhedakatvamityatrApi vinigamanAviraha iti vAcyam , hitAhitaprAptiparihAraphalena ceSTAyAH, sAtAsAtavedanalakSaNopabhogaviSayatvena sukha-duHkhayoH, kAma-krodhAdirUpAnubhavaviSayatvena rAga dveSayoH, svasaMvedanAnubhavaviSayatvena jJAnasya, yate karomItyAdipratyakSaviSayatvena yatnasya ca prasiddhatvena prasiddhAnAM teSAM madhyAdekasya ghaTAditaH zarIrasya bhede nimittatve tadanyeSAmapi vini manAvirahAt tatra nimittatvaprasaGgAt , sAtmakatvasya tvanyapramANato'siddhasya niruktabhedanimittatayaiva kalpanIyasyAnyabhedakabhAve sadbhAvameva prAptamayogasyAnyena samaM vinigamanAvirahAsambhavAt , na hi bhavati zazazRGgAdeH kenApi samaM vinigamanAvirahaH, klaptasya hi kluptenAnyena samaM vinigamanAviraho nAklupteneti; na ca bhavatu sAtmakatvaM zarIrasya ghaTAdito bhedakam , caitanyaM pratyupAdAnatvaM tu sAtmakatvaviziSTazarIratvena zarIrasyaiveti zarIrasyaivopAdAnasya dharma upAdeyabhUtaM caitanyamiti vAcyam , svasaMvedanAnubhUyamAnaM caitanyaM kArya kAdAcitkatvAd ghaTAdivat , caitanyaM sopAdAnakaM kAryatvAd ghaTAdivat , caitanyaM nAcetanopAdAnakamacetanavijAtIyatvAt , yathA tejo na jalopAdAnakam , caitanya cetanAtmApAdAnakam , acetanAnupAdAnakatve sati sopAdAnakatvAt , yannaivaM tannaivaM yathA ghaTAdi, ityevamAtmarUpadharmigrAhakapramANena sAtmakatvaviziSTazarIre vizeSaNIbhUtasyA''tmana eva caitanyopAdAnatayA siddheH, caitanyaM pratyAtmatvenaivAtmano lAghavAdupAdAnatvaM na tu sAtmakatvaviziSTazarIratvena zarIrasya gauravAditi niSkarSaH, tathA ca na vizeSaNakRto'pi bhUtasaMghAtavizeSa iti hRdayam / api ca zarIralakSaNaH pariNAmo yeSAM bhUtAnAM teSAM ghaTAdilakSaNapariNAmazAlibhyo bhUtebhyo vaicitrye satyeva zarIrasya ghaTAdito vizeSaH sambhavati, nAnyathA, teSAM vaicitryaM cAtmopagrahamantareNa na sambhavati, AtmopagrahazcAtmasahakAritvam , tacca na
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH saMyogamAtram , tathA sati Atmano naiyAyikAdimate vibhutvena tatsaMyogasya bhUtamAtre sattvena sarvasya bhUtasyAtmasahakAritvamApadyeta, na cAzeSANi bhUtAni AtmasahakArINi, kintvadRSTadvArA, yadAtmano dRSTAdAkRSTAni bhUtAni yaccharIrarUpeNa pariNamante taccharIraM tadAtmano bhoge jananIye sahakAri, tata eva bhoga prati niyamo'pi, evaM ca zarIraM bhogasamAnAdhikaraNaguNasAdhyaM bhogasAdhanatvAt , stragAdivat , yadadRSTajanyaM stragAdi tasya sAkSAt paramparayA vA bhogaM janayati, tata eva kAryamAtrasya kasyacit puruSasya sAkSAt paramparayA bhogajanakatvAd bhogasamAnAdhikaraNAdRSTaguNajanyatvamiti naiyAyikAdayo'bhimanyanta ityatra prakRtapadyatAtparyam // 55 // kAryabhedAdeva bhUtAnAM svabhAvabhedo bhaviSyatIti svAkUtaM para AzaGkate haviguMDa-kaNikkAdidravyasaMghAtajAnyapi / yathA bhinnakhabhAvAni, khAdyakAni tatheti cet 1 // 56 // haviriti / haviH-ghRtam , kaNikkAdItyAdipadAccAturjAtakAdidravyavizeSagrahaNam , havi-guMDa-kaNikkAdInAM dravyANAM saMghAtAjAtAnyapi, khAdyakAni azokavartimaricamAryAdIni, yathA bhinnakhabhAvAni pratyekaM havirAdidravyato rasavIryavipAkAdilakSaNakAryabhedAt bhinnasvabhAvAni, tathA bhUtasaMghAtajAnyapi zarIrANi caitanyalakSaNakAryabhedAt caitanyAjanakebhyo'cetanasvabhAvebhyo ghaTAdibhyazcaitanyAsmakasvabhAvatvena bhinnasvabhAvAni / atra zarIra-ghaTAdInAM bhUtasaGghAtatvenAviziSTAnAM caitanyAcaitanyalakSaNakAryabhedaH svabhAvabhedAdeva siddhyati, svabhAvAbhede kAryAbheda eva syAt , svabhAvabhedazca kAryabhedAt siddhyati, kAryAbhede svabhAvAbhedasyaiva prasakterityevamanyo'nyAzrayadoSaM sphuTatvAdupekSya kAryabhedAsiddhiM doSAntaramupadarzayan pratikSipati-iti cediti-etadanantaraM 'naitadevam' iti zeSaH // 56 // niSedhahetumAha vyaktimAtrata evaiSAM, nanu bhinnasvabhAvatA / rasa-vIryavipAkAdikAryabhedo na vidyate // 57 // vyaktimAtrata iti / atra niSedhahetvavagataye yata iti dRzyam , yasmAt kAraNAditi tadarthaH / eSAM khAdyakAnAm / nanu iti paraM prati AkSepe, kIdRzI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH mUDhatA tava, yaduta-kAryabhedo nAstyeva dRSTAnte tathApi kAryabhedaM bravISIti mUDhatAmAhAtmyaM kAmaM tvayi pragalbhate iti / bhinnasvabhAvatA havirAdInAM pratyekAvasthAtaH khAdyakabhAvAvasthAyAM svabhAvalakSaNatA, vyaktimAtrata eva abhivyaktibhedamAtrAdhInaiva, mAnapadaprayojanopadarzakaM-rasatvAdyuttarArddham , tasya havirAdInAmasaGghAtAvasthAtaH saMghAtAvasthAyAM rasa-vIryavipAkAdivilakSaNakAryahetutvaM na vidyate ityarthaH / atrAbhiprAyamitthamAvedayantyupAdhyAyAH-kAraNotkarSAt kAyotkarSe'pi kAryavaijAtyasya kAraNavaijAtyAdhInatvAt khAdyakadRSTAntenAsaMhatabhUtakAryAt saMhatabhUtakAryotkarSe'pi caitanyalakSaNaM vilakSaNaM kArya vilakSaNamAtmAnameva hetumAkSipatIti // 57 // kadAgrahagrahilaH para AzaGkate tadAtmakatvamAtratve, saMsthAnAdivilakSaNA / yatheyamasti bhUtAnAM, tathA sApi kathaM na cet ? // 58 // tadAtmakatvamAtratve iti / khAdyakAnAM havi guMDa-kaNikkAdidravyasaGghAtAtmakatvamAtratve satItyarthaH, mAtrapadena havi-guMDa-kaNikkAdidravyasasAtaprabhavatvaprayuktatadatiriktatvavyavacchedaH / saMsthAnAdItyAdipadAt parimANAdiparigrahaH, tathA ca saMsthAnAdivilakSaNA saMsthAnaparimANAdinA vibhinnasaMvittisaMvedyA, yatheyamasti khAdyakAnAM havirAdipRthagavasthAnAvasthAto bhinnasvabhAvatA yathA vidyate, tathA bhUtAnAM bhUtakAryANAM deha-ghaTAdInAm , sA'pi caitanyopAdAnatva-caitanyAnupAdAnatvaparyavasitacetanatvAcetanatvarUpA vibhinna svabhAvatA'pi, kathaM na kasmAnna syAt , api tu syAdeva / atrottaram-iti cet ? evaM tvaM manyase, na ca tanmantavyaM yuktam , 'khAdyakAnAM vibhinnasvabhAvatA vyaktimAtrataH' iti yaduktaM tatra 'vyaktimAtrataH' ityasya svarUpabhedAprayojyatvamarthaH, havi-guMDAdipratyekadravyasvarUpabhinnakhAdyakasvarUpaprayojyA na khAdyakAnAM bhinnasvabhAvatA, svarUpabhedasyaivAbhAvAt , kintu khAdyakasvabhAvAkrAntahavi-guMDa-kaNikkAdidravyAbhivyaktistatsaGghaTanakartRvyApArAdikAraNavizeSasamutpAdyaiva, tathA ca yadA kartRvyApArAdikAraNavizeSasamavadhAnaM tadA havirAdInAM khAdyakasvabhAvAbhivyaktirityevaM kAlaniyamasambhavAnna tasyA Akasmikatvam , asaMhatyavasthApannahavirAditaH khAdyakasvabhA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH vApAsyAbhivyaktilakSaNavizeSasadbhAvAdavizeSApattilakSaNadoSo'pi na, bhUtamAtravAdinastava tu karturabhAvAt tadvayApArAdikAraNasamavadhAnAsambhavAd bhUtasaGghAte caitanyAbhivyaktivizeSasyotpattirna ghaTata iti // 58 // kuto na paramantavyaM yuktamityapekSAyAmAha kaJabhAvAt tathA deza-kAlabhedAdyayogataH / na cAsiddhamado bhUtamAtratve tadasambhavAt // 59 // katrabhAvAditi / karbabhAvAt khAdyakAdivyatirikto yathA khAdyakAdInAM kartA samasti haviguMDAdisaMmIlanaprayojanakavyApAraparAyaNaH, tathA zarIrasya tathA saMghAtAbhivyaktivyApAraparAyaNasyAtiriktasya karturabhAvAt / tathA kartRvat / dezakAlabhedAdyayogataH, AdinA'dRSTAdergrahaH, dezabheda-kAlabhedA 'dRSTabhedAdInAmabhAvAt / na cAsiddhamadaH dezabheda-kAlabhedA-'dRSTabhedAdyayogAdi naivA. siddham / bhUtamAtratve bhUtamAtratattvavAdinastava mate vizvasya bhUtaikasvabhAvatve, tadasaMbhavAt kartAdyasambhavAt // 59 // uktamevArtha spaSTayatitathA ca bhUtamAtratve, na tatsaMghAtabhedayoH / bhedakAbhAvato bhedo, yuktaH samyag vicintyatAm // 60 // tathA ceti / tathA ca-kartR deza kAlA-'dRSTabhedAdInAmabhAve ca, vizvasya bhUtaikasvarUpatvalakSaNaM bhUtamAtratvamapyanantaramabhihitamiti "tathA ca" ityane. naiva "bhUtamAtratve ca" ityasyApyavagatisambhave'pi yat "bhUtamAtratve" iti pRthagvacanaM tad vizvasya bhUtaikasvarUpatvAbhyupagamata eva cArvAkasya paroktadoSapramoSArthI sarvA'pi kalpanA'caturasnetyAneDitaM bhavati / bhUtamAtratve vizvasya bhUtaikasvarUpatve / tatsaGghAtabhedayoH bhUtasaGghAtabhedayoH zarIra ghaTAdivizeSayoH / bhedakAbhAvataH bhUtavyatiriktasya kasyacid bhedakasyAbhAvataH, upadarzitadizA bhedakAbhAvato vA / bhedaH caitanyAcaitanyalakSaNavailakSaNyam , na naiva, yuktaH yuktisaGgataH, itIti dRzyam , tadarthaH-evam / samyag uktarItyA paramArthavicAreNa / vicintyatAM parAmRzyatAm // 60 //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH : cArvAkasya mate ekasya bhUtasaGghAtasya dehAdirUpatvamaparasya ghaTAdirUpatvamityapi vizeSo na sambhavati bhUtAtiriktanimittAbhAvAdityAha ekastathA'paro neti, tanmAtratve tthaavidhH| yatastadapi no bhinna, tatastulyaM ca tat tyoH|| 61 // eka iti / ekaH eko bhUtasaGghAto dehAdirUpaH / tathA dehAdirUpatvena / aparaH ghaTAdirUpo bhUtasaGghAtaH / tanmAtratve ityanantaramapirgamyate, bhUtasaGghAtamAtratve'pItyarthaH / tathAvidhaH dehaadiruupH| na naiva / iti etAdRzo vibhAgaH / yataH yasmAnimittAt, ucyate iti shessH| tadapi ApAtataH pratIyamAnamuktavibhAganimittamapi / no bhinnaM bhUtAtiriktaM na bhavati, tasya nimittasya bhUtAtiriktatayopagame bhUtacatuSTayamAtratattvavAdavyAkopaH syAt, tataH tasmAt kaarnnaat| tayoH deha-ghaTAdirUpayorbhUtasaGghAtayoH / tacca bhUtamAtratvaM ca / tulyaM samam , tena bhUtatvaM tAdRzavibhAganimittaM na, bhUtAtiriktaM tu tattvAntaraprasaGgabhItyA nimittaM nAbhyupagantuM zakyaM pareNa, ataH zarIrasya nAtmatvaM yuktamityAzaya ityevamupAdhyAyA varNayanti / "yataH yasmAt / nimittaM no bhinnaM tataH bhUtamAtrAt , api tu tadeva taditi" iti zrImanto haribhadrasUrayo vyAcakSate // 61 // .. svamatakadAgrahAvezAt paroktyabhiprAyamajJAtvaiva punaH zaGkate syAdetad bhUtajatve'pi, grAvAdInAM vicitratA / lokasiddheti siddhaiva, na sA tanmAtrajA na tu // 62 // __ syAdetaditi-praznArthako'yaM zabdaH / bhUtajatve'pi bhUtamAtrajanyatve'pi / grAvAdInAM pASANAdInAm / vicitratA ghaTAdibhyo vilakSaNavarNa-sparzasaMsthAnAdirUpA vicitratA / lokasiddhA laukikapratyakSapramANapramitaiva / iti evaM paro manyate / tasyAyamabhiprAyaH-AbAlagopAlapratyakSapramANasiddhasya pASANAdInAM vaicitryasya bhUtamAnajatve'pi nApalApaH zakyaH kartum , tathA bhUtasaGghAtamAtratve'pi ghaTAdikSaNabhUtasaGghAtataH zarIralakSaNabhUtasaGghAtasya vaicitryamapyupapatsyata iti / uktapraznapratividhAnamAha-siddhaiveti / sA grAvAdInAM vicitratA, siddhaiva laukikapratyakSapramANapramitaiva, ata eva na sA pratikSipyate iti zeSaH, 'tu punaH, tanmAtrajA na grAvAdInAM vicitratA bhUtamAtrajA na' ityevaM vyAkhyAnaM 7 zAstra0sa0
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH "na sA tanmAtrajA na tu" iti mUlapAThamavalambyopAdhyAyasammatam , zrIharibhadrasUribhistu 'na sA tanmAtrajA nanu" iti mUlapAThaM parigRhya "kintu na sA grAvA. dInAM vicitratA tanmAtraprabhavA nanu" iti vyAkhyAtam , atra 'pratikSipyate' iti zeSo na karaNIya iti // 62 // kuto grAvAdInAM vicitratA bhUtamAtraprabhavA netyapekSAyAmAha adRSTA-''kAza-kAlAdisAmagrItaH samudbhavAt / tathaiva lokasaMvitteranyathA tadabhAvataH // 63 // adRSTeti / adRSTAkAzakAlAdItyatrAdipadAniyatyAderupagrahaH, adRSTAsskAza-kAlaniyatyAdInAM yA sAmagrI-sarveSAM samavadhAnalakSaNasampUrNatA, tataH, samudbhavAt grAvAdivicitratotpAdAbhyupagamAt / nanu grAvAdInAM vicitratotpattiradRSTAkAzakAlAdisAmagrIto na lokena pratIyata iti cedavAha-tathaivetiitthamevetyarthaH / lokasaMvitteH vyutpannalokapratIteH, vyutpanneti vizeSaNAdavyutpabalokasya tathApratItyabhAve'pi nAnupapattiH / anyathA adRSTA-''koza-kAlAdi. sAmagrIto grAvAdivicitratotpattyanabhyupagame, tadabhAvataH bhUtamAtrajatvasya sarvatrAvizeSAt kAraNAntarasyAbhAvAt vicitratA'bhAvaprasaGgAt // 63 // nanvAbAlagopAlapratyakSapramANasiddhatvameva lokasiddhatvaM na tu vyutpannalokamAtra. siddhatvaM tathA, avyutpannalokena ca grAvAdivaicitryasya adRSTAkAzakAlAdisamudbhaH vatvaM na pratIyata iti kathaM lokasiddhatvaM tasyopeyamiti cedavAha na ceha laukiko mArgaH, sthito'smAbhirvicAryate / kintvayaM yujyate keti tvannItau coktavanna sH||64|| na ceheti / iha tattvaparIkSaNaprakrame, laukikaH avyutpannalokamAtrAzritaH, sthito mArgaH kimayamitthaM sthita iti saMzayopArUDho'rthaH, mRgyate-anviSyate iti mArgaH, anveSaNaM ca saMzayopArUDhasyaiva nirNayarUpAvAptyarthaM bhavatIti mArga. padena saMzayopArUDhatvaM labhyate / asmAbhiH tattvaparIkSaNaikaparAyaNaiH / vicAyate na ca naiva vicAraviSayIkriyate, arthAt lokavyavahArAnuvartibhiraparIkSakaigatAnugatikatayA'vyutpannalokairyathA saMdihyate tathaiva na saMhihyate, tarhi tattvaparIkSAvidagdhairbhavadbhiH kiM vicAryata iti pRcchati-kintviti / uttarayati-ayamiti /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH ayaM yujyate ka? ayaM-grAvAdivicitratArUpaH pratyakSAdipramANapramito'rthaH, kasmin darzane yuktisaGgato bhavati / iti ityAdijijJAsAkrameNa, 'vicAryate' itya. nuvartate tasya parIkSyate ityarthaH, parIkSyamANazca uktavat uktarItyA / tvannItau tvadabhyupagame, bhUtacatuSTayamAtratattvavAdicArvAkadarzane iti yAvat , sa grAvAdivicitratArUpo yathAsthito'rthaH, na naiva, 'yujyate' ityanuvartate,ghaTate iti tdrthH||64|| atha navyanAstikamatamutthApya tatsamAdhAnarUpatayA paJcaSaSTitamapadyamavatArita zrImadbhiryazovijayopAdhyAyaiH, tadeva sopaskAramupadaya'te, tathAhi-nanu naiyAyikAdibhiratirikte Atmadravye kalpite'pi tatra vibhau na vyApyavRttitayA jJAnAdiko guNaH samutpadyate, tathA sati Atmano ghaTAdideze'pi sattvena tatrApi zarIra iva jJAnAdiguNopalambhaH syAdato'vyApyavRttireva guNaH, evamapi ghaTAdyavacchedenApi jJAnAdikamAtmani samutpadyamAnamavyApyavRtti syAdeveti kimiti zarIramevAtmani jJAnAdivRttAvavacchedakaM na ghaTAdikam , ato'vacchedakatAsambandhena jJAnAdikaM prati tAdAtmyasambandhena zarIraM kAraNamityevamavacchedakaniyamArtha kAryakAraNabhAvo'vazyaM svIkaraNIya eva naiyAyikAdibhiH, tathA jJAnAdikaM samavAyenAtmanyeva samutpadyate nAnyatretyevaM samavAyidezaniyamArtha samavAyasambandhena jJAnAdikaM prati tAdAtmyasambandhenAtmA kAraNamiti dvitIyaH kAryakAraNabhAvo'pi svIkaraNIyaH, tathA ca tadapekSayA lAghavAt samavAyasambandhena jJAnAdikaM prati tAdAtmyasambandhena zarIrasyaiva kAraNatvaM kalpayitumucitam , zarIre cAvibhau vyApyavRttyeva jJAnAdikamiti avacchedakatayA tat prati na tAdAtmyena kasyApi kAraNatvasya kalpanAyAH prayojanamiti tadakalpanaprayuktalAghavaM navyanAstikamate spaSTameva; na ca zarIrasya jJAnAdisamavAyitve AtmatvaM tadvRttyeva jAtiH syAt , na ca tat saMbhavati pRthivItvAbhAvavati jalIyazarIre Atmatvasya tadabhAvavati ghaTAdau pRthivItvasya sattayA parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNyasya tayozcaikatra pArthivazarIre sAmAnAdhikaraNyasya bhAvena sAGkaryAt tasya ca jAtibAdhakatvAditi vAcyam , ekenopAdhinA saGkIrNo'paro yathopAdhirbhavati, yathA ca jAtirapyupAdhisaGkIrNA bhavatIti upAdhisAyaM nopAdhitvasya jAtitvasya bAdhakaM, tathA jAtisaGkIrNA'pyanugatapratItisAkSikA jAtiH syAdeveti jAtisAryasya jAtitvAbAdhakatvAt ; na ca zarIraM pAJcabhautikamiti pravAdaH samasti, tatra AkAzAtmakabhUtasya cArvAkAnabhyupagatatve'pi bhUtacatuSTaya
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH syAbhyupagamastasyApyastIti cAtubhautikaM zarIraM tadanumataM bhavet , tathA ca bhUtacatuSkaprakRtikaM zarIraM bhUtacatuSTayabhinnameva bhavitumarhati, kasyApi bhUtacatuSTayAnyasamAntargatasya bhUtacatuSTayaprakRtikatvAbhAvAditi vAcyam , yAvadavayavaguNaireva gandhAdibhiravayavini guNa Arabhyate, ekAvayavamAtravartino gandhAderavayavini gandhAdyanArambhakatvamityasyopapattaye samavAyasambandhena gandhAdikaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena gandhAbhAvAdiH pratibandhaka ityevaM pratibadhyapratibandhakabhAvasya kalpanIyatvena zarIrasya bhUtacatuSkaprakRtikatvAsambhavAt , pArthivAdizarIre jalAdInAM nimittatvena tatropaSTambhakajaladharmasya svAzrayasaMyogAdilakSaNaparamparAsambandhena pratItita aupAdhikatvAt , zarIrasya pRthivIjalobhayaprakRtikatve gandhAbhAvasya pratibandhakasya 'svaM-gandhAbhAvastadAzrayo jalaM tatsamavetatvaM zarIre' iti svAzrayasamavetatvasambandhena sattvAt tadabhAvarUpakAraNAbhAvAccharIregandho na bhavet, evaM pratyekaM rasamAvasyApyabhAva uktasambandhena tatrAstIti tadabhAvarUpakAraNAbhAvAd raso'pi zarIre na bhavet , evaM bhUtacatuSkaprakRtikatve'pi gandhAbhAvAdInAM pratibandhakAnAM sattvAd gandhAdikaM na syAditi bhUtacatuSkaprakRtikaM zarIramagandha. marasamarUpamasparza ca bhavedato na bhUtacatuSkaprakRtikatvaM, kintu pRthivyAyakaikabhUtaprakRtikaM zarIram , tathA ca yaccharIraM yadbhUtaprakRtikaM taccharIraM tadbhUte'ntarbhavatIti na zarIre prasiddhabhUtabhinnatvApattiH; na ca zarIrasya jJAnAdiguNavattve parazarIraguNAnAM rUpasparzAdInAM yathA cAkSuSasparzanaM tathA parasamavetajJAnAdInAmapi cAkSuSaspArzanaprasaGgaH syAditi vAcyam , rUpAdiSu jAtivizeSamabhyupagamya tAdAtmyasambandhena rUpAnyatajAtimattvena tajAtimato viSayatAsambandhena cAkSuSaM prati, tAdAtmyasambandhena sparzAnyatajAtimato viSayatAsambandhena spArzanaM prati ca pratibandhakatvakalpanAnniruktajAtimato jJAnAderapi tAdAtmyasambandhena pratibandhakatayA viSayatAsambandhena tatra cAkSuSa-spArzanAdyutpattyasambhavAt , ityevaM rasAdInAmacAkSuSaspArzanavanirvAhAt ; na ca zarIrasyAvayavopacayApacayAbhyAM pratikSaNamanyAnyabhAvenAnubhavituH pUrvazarIrasya bAlAdyavasthasya vinAzAd yuvAdyavasthAyAM smaraNaM na syAt , caitrAnubhUtasya maitre smaraNAbhAvenAnubhava-smaraNayoH sAmAnAdhikaraNyapratyAsattyA kAryakAraNabhAvAditi vAcyam , uttarottarazarIraM prati pUrvapUrvazarIrasya kAraNatvena pUrvapUrvazarIrAnubhavajanyasaMskArasyottarottarazarIre saMkramaNasambhavena samavAyena smaraNaM prati svaprayojyasaMskAravattvenAnubhavasya kAraNatayA bAlAdyavasthazarIragatAnu
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 101 bhavasyApi niruktasambandhena yuvAdyavasthazarIre sattvena smaraNasambhavAt , caitra-maitrazarIrasantAnayoranyo'nyaM bhinnatvena caitrazarIragatAnubhavajanitasaMskArasya maitrazarIre saMkramaNAbhAvena caitrAnubhUtasya maitreNAsmaraNasyApyupapatteH, dRzyate ca kAraNaguNakrameNa kArye guNasaMkramaH, kathamanyathA pUrvaghaTanAzAnantaropajAtakhaNDaghaTe kAraNaguNakrameNa tadguNasaMkramaH, evaM ca pUrvazarIranAzottaropajAtottarazarIre pUrvazarIraguNasaMkrama uktadRSTAntabalAdupeyata iti; na ca kAraNaguNakrameNa jJAnAdiguNasaMkramastadA syAd yadyavayavijJAnAdikaM pratyavayavajJAnAdikaM kAraNaM bhavet , tathA hetutAkalpane ca gauravaM suvyaktameveti vAcyam , phalamukhagauravasyAdoSatvAt , athavA'NUnAM vijAtIyasaMyogenaivAvayavikAryatvenAbhimatasya kAryasyopapatteravayavyeva nAstIti noktakAryakAraNabhAvakalpanAgauravamapi, evaM ca zarIrAntarotpAde'pi zarIratvaghaTakavijAtIyasaMyogaviziSTANuvRttisaMskArAt tAdRzasmaraNopapattiH, na cAtiriktAtmAbhyupagamapakSe parAtmano'yogyatvAdeva na svAtmana iva pratyakSatvam , zarIrasyAtmatve'pi svazarIravat parazarIrasyApi yogyatvAt svAtmana iva parAtmano'pi pratyakSatvaM syAditi vAcyam , zarIraparAtmanaH cakSurAdibahirindriyajanyapratyakSasyeSTatvAt , tattadAtmamAnase tattadAtmatvena hetutvAdeva parAtmamAnasapratyakSApattyasambhavAt , atiriktAtmavAdinAM tu Atmano vibhutvena svAtmanA samaM yathA manasaH saMyogastathA parAtmanA samamapi, tataH parAtmano mAnasApattivAraNAya tattadAtmamAnase tattadAtmatvena hetutvaM tato mAnasApattivAraNe'pi sAmAnyataH pratyakSApattivAraNAya tattadAtmapratyakSatvAvacchinnaM pratyapi tattadAtmatvena hetutvaM vinigamanAvirahAt kalpanIyamiti gauravam ; api ca, asmanmate sAvayavasya zarIrasyA''tmana indriyasaMyuktasamavAyalakSaNasannikarSAdeva pratyakSamupapadyate, anyeSAmapyavayavidravyANAM tata eva pratyakSaM sambhavati, niravayavasya tvaNudravyasya pratyakSameva na bhavati, guNAdI. nAmapi saMyuktasamavAyAdita eva pratyakSasambhavAt saMyogasya pRthak pratyAsattitvaM na kalpyata iti lAghavam , paramate tu niravayave'tiriktAtmani saMyuktasamavAyalakSaNasannikarSAbhAvAt tasya mAnasapratyakSaM manaHsaMyogalakSaNasannikarSAdeveti saMyogasya pRthak pratyAsattitvaM kalpanIyamiti gauravaM syAt ; na ca saMyuktasamavAyamAtrasya sannikarSatve cakSuHsaMyuktaparamANusamavAyasya dvayaNuke paramANurUpe ca sattvAt tayorapi pratyakSaM syAdatastadvAraNAya cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavatsamavAyatvena cakSussaMyuktasamavAyasya, paramANurUpagatatayA rUpatvasya pratyakSavAraNAya cakSussaMyuktamahadu
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH dbhUtarUpavatsamavetasamavAyatvena cakSussaMyuktasamavetasamavAyasya ca samikarSavaM vAcyam , tathA ca trasareNau cakSussaMyuktamahadudbhUtarUpavatsamavAyasya cakSussaMyuktamahadudbhUtarUpavatsamavetasamavAyasya cAbhAvAt tAbhyAM tatpratyakSaM notpattumarhatIti saMyogasya pRthak pratyAsattitvakalpanamAvazyakamiti vAcyam , dravyavRttilaukikaviSayatAsambandhena pratyakSaM prati samavAyena mahattvodbhUtarUpayordravyasamavetavRttilaukikaviSayatAsambandhena pratyakSaM prati tayoH svasamavAyisamavetatvasambandhena ca svAtantryeNaiva kAraNatvasya kalpanAt , dvayaNuke mahattvodbhUtarUpayoH samavAyenAbhAvAdeva na pratyakSam , paramANurUpe ca mahattvodbhUtarUpayoH svasamavAyisamavetatvasambandhenAbhAvAdeva ca na tatpratyakSamiti saMyogasya pRthak pratyAsattitvAkalpane'pi cakSussaMyuktadvayaNukasamavAyAdeva tryaNukasya pratyakSamupapatsyate, tatra ca mahattvodbhUtarUpe api samavAyasambandhena varteta iti; prAcInanaiyAyikairvAyoH pratyakSaM nopeyata ityAtmetaradravyavRttilaukikaviSayatAsambandhena pratyakSaM prati samavAyasambandhe. nodbhUtarUpaM kAraNamityevaM kAryakAraNabhAvastanmate, asmanmate cAtmA zarIrameva tatra codbhUtarUpaM samavAyasambandhena vartata iti Atmetaratvamanivezyaiva dravyavRttilaukikaviSayatAsambandhena pratyakSa prati samavAyasambandhenodbhUtarUpaM kAraNamityeva kAryakAraNabhAva ityapi lAghavamityAhurnavyanAstikAH, tatrocyate mRtadehe ca caitanyamupalabhyeta sarvadA / dehadharmAdibhAvena, tanna dharmAdi nAnyathA // 65 // mRtadehe ceti prANaviyuktazarIre cetyarthaH / sarvathA jIvaccharIrakAle yena yena prakAreNa caitanyamupalabhyate sarveNApi tena prakAreNa / jIvaccharIrakAle kena kena prakAreNa caitanyamupalabhyate ? ityapekSAyAmAha-dehadharmAdibhAveneti-atrAdipadAd dehakAryopagrahaH, tathA ca dehadharmatva dehakAryatvAbhyAmityarthaH, tathA ca jIvaccharIrakAle dehadharmasya dehatvAderdaihakAryasyadeharUpAdedehadharmatvadehakAryatvAbhyAmupalambhavanmRtadehe'pi dehatva-deharUpAderdehadharmatva-dehakAryatvAbhyAmupalambho bhavati yathA tathA jIvaccharIrakAle dehatva dehakAryatvAbhyAM dehadharma-dehakAryasya caitanyasyopalambhavat mRtadehe'pi dehadharmatva-dehakAryatvAbhyAM caitanyasyopalambhaH syAdityarthaH / "tanna dharmAdi nAnyathA" ityevaM mudritaM caturthacaraNamazuddhaM, kintu "tattaddharmAdi nAnyathA" iti pATho yuktaH, yadA mRtadehe'pi caitanya
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabakaH] syAdvAdavATikATIkAsakalitaH 103 mupalabhyeta dehadharmatva-dehakAryatvAbhyAM tadA tat caitanyam , taddharmAdi AdipadAt tatkAryaparigrahaH, zarIradharmabhUtaM zarIrakArya ca bhavitumarhati, anyathA mRtadehe dehadharmatva-dehakAryatvAbhyAM caitanyasyAnupalambhe, yogyAnupalabdhyAsbhAvo'vasIyata iti yogyasya satazcaitanyasya tadAnImanupalambhAdabhAva eva syAt , tathA ca na sAnnidhyAt taddharmAdIti sambadhyate, tathA ca caitanyaM zarIradharmabhUtaM zarIrakAryabhUtaM ca na, mRtAvasthAyAM zarIrabhAve'pi tasyAbhAvAt , yathA zarIrabhAve'pi tatrAsat ghaTatva-ghaTarUpAdi na dehadharmabhUtaM na dehakArya ceti // 65 // 'yad yaddharmavatkAryabhUtaM na tat tadbhAve na bhavati' iti niyama eva vyabhicArAna saMbhavatItyAzaGkaya samAdhatte na ca laavnny-kaarkshy-shyaamtvairvybhicaaritaa| mRtadehe'pi sadbhAvAdadhyakSeNaiva saMgateH // 66 // na ceti / lAvaNya-kArkazya-zyAmatvaiH zarIradharmakAryaiH, vyabhicAritA mRtadehasattve'pi tatra tadAnIM lAvaNyAdInAmabhAvAd vyabhicAritA-yad yaddhamAdikaM na tat tadbhAve na bhavatIti niyamAbhAvaH, iti na c| tatra hetu:-mRtadehe'pi sadbhAvAditi-lAvaNyAdInAM mRtadehe'pi bhAvAdityarthaH / mRtadehe lAvaNyAdInAM kiM pramANamityapekSAyAmAha-adhyakSeNaiva saMgateriti-pratyakSapramANenaiva mRtadehe lAvaNyAdInAM paricchedAt , viSayatayA pratyakSaM prati tAdAtmya. sambandhena kAryasahabhAvena viSayasya kAraNatvena tadAnIM lAvaNyAdilakSaNaviSayAbhAve tadviSayakapratyakSameva na syAditi pratyakSAnyathAnupapattyA lAvaNyAdayastadAnIM tatra santIti bhAvaH // 66 // nanu mRtadehe rUpamAtramupalabhyate na tu balavaddhAtUpagrahaprabhavaM lAvaNyAdi, kiJca, ghaTAdeH pAkAt pUrva sadbhAve'pi taddharmatatkAryabhUtaM pAkajarUpAdikaM tadAnIM nAstIti pAkajarUpAdinA vyabhicArAduktaniyamo'pyasiddhaH na cApakvaghaTAdinAze satyeva pakvaghaTAdiranya utpadyate, tatra pAkajarUpAdayo na vidyante kintu kAraNarUpAdiprabhavA eva rUpAdayastatra / pilvapAkavAdino vaizeSikAH paramANuSveva pAkAdrUpAdiparAvRttimuzanti nAvayaviSu, teSAmAzaya itthaM vizvanAthenAvedita:"avayavinA'vaSTabdheSvavayaveSu pAko na saMbhavati, parantu vahnisaMyogenAvayaviSu
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH vinaSTeSu svatantreSu paramANuSu pAkaH, punazca pakkaparamANusaMyogAd dvayaNukAdikrameNa punarmahAvayaviparyantamutpattiH, tejasAmatizayitavegavazAt pUrvavyUhanAzo jhaTiti vyUhAntarotpattizca [ muktAvalI-kA0 ] iti, vyAkhyAtaM cedamitthaM dinakareNa"pAko na saMbhavatIti-rUpAdiparAvRttiphalakastejaHsaMyogo na saMbhavatItyarthaH, rUpaparAvRttirna saMbhavatIti yAvat , rUpAdinAzaM prati sAkSAtparamparAsAdhAraNasarvAMvayavAvacchedena tejaHsaMyogasya hetutayA'vayavinA'vaSTabdheSvayaveSu satsu avayavini rUpAdinAzo na saMbhavati, taddhetoH sarvAvayavAvacchedena tejaHsaMyogasyAbhAvAditi bhAvaH; na ca vidyamAne'pi ghaTAdau sarvAvayavAvacchedena tejaHsaMyogaH kuto notpadyata iti vAcyam , tathA satyArambhakasaMyogAvacchedenAvayavini tejaHsaMyogotpAdakAle tadavacchedenAvayaveSvapi nodanA-'bhighAtayoranyatarasyotpAdaniyamenAvayaveSu vibhAgahetukriyotpAdenArambhakasaMyoganAzAdavayavinAzApatteH; na cAvayaveSu tejo'bhighAtAnantaraM paJcamakSaNa evAvayavinAzasaMbhavena tatpUrvamavayavini rUpAdinAzotpAdAbhyupagame bAdhakAbhAva iti vAcyam / tatra pUrvAvayavinAzA'vayavyantarotpAdayorAvazyakatvAt pUrvAvayavini rUpAdiparAvRttijanakavijAtIyatejassaMyogasya mAnAbhAvenAkalpanAt , avayavirUpanAze AzrayanAzasya hetutvAt , pAkAjanyatvasya kAryatAvacchedakakoTau praveze gauravAdavayavinAzaM vinA pAkenAvayavirUpanAzAsambhavAdavayavinIlAdAvavayavanIlAderhetutAyAM vyabhicArApattyA pAkenAvayavini nIlAdyutpAdAsambhava ityabhimAnaH / avayaviSu vinaSTeSviti-ghaTAdyArambhakakapAlAdiparamANuparyanteSvagnisaMyogena pUrvoktarItyA ghaTAdidvayaNukaparyanteSu nAzasaMbhavAditi bhAvaH, svatantreSu-kAryadravyadhvaMsaviziSTeSu / nanu tatra saMsthAnabhedAdiH kathaM na pratIyate ityata Aha-tejasAmitIti" [dinakarI- ] iti vAcyam , evamapi paramANusadbhAve'pi paramANudharmakAryabhUtapAkajarUpAdInAmabhAvAduktaniyamo'siddhaH paramANupAkajarUpAdinA vyabhicArAt syAdeva, vastuto'vayaviSvapi pAko naiyAyikasammata AdaraNIyaH, tadAzaya itthamupadarzito vizvanAthena, "teSAmayamAzayaH-avayavinAM sacchidratvAd vahneH sUkSmAvayavairantaHpraviSTairavayaveSvavaSTabdheSvapi pAko na virudhyate, anantAvayavi-tannAzakalpane gauravam , itthaM ca so'yaM ghaTa ityAdipratyabhijJA saGgacchate, yatra tu na pratyabhijJA tatrAvayavinAzo'pi svIkriyata iti" [muktAvalI-kA0 ] etadvyAkhyAnaM dinakareNetthaM M
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH kRtam- "avaSTabdheSvapIti-avayavinA'vaSTabdheSvapItyarthaH, pAkaH-rUpAdiparA. vRttiH, na viruddhyata iti-sAkSAtparamparAsAdhAraNasakalAvayavAvacchedena tejassaM. yogasya rUpAdinAzahetutve mAnAbhAvenAnArambhakasaMyogAvacchedena vijAtIyatejaHsaMyogAdeva rUpAdinAzasambhave'pyArambhakasaMyogAvacchedena tejassaMyogasyAbhighAtAdestadAnIM tatra sadbhAve mAnAbhAvena pUrvoktarItyA'vayavinAzasyAprasaktaH, sarvAvayavAvacchedena tejaHsaMyogasya rUpAdinAzakatve'pi nAzakatAvacchedakavaijAtyasya nodanatvAbhighAtatvAdiviruddhasyaivAGgIkaraNIyatayA nodanAbhighAtabhinnatejassaMyogAd rUpAdinAze'pi tenAvayavinAzasyAsambhavAt , astu vA rUpAdinAzakatA'vacchedakavaijAtyasya nodanAbhighAtatvavyApyatvam , tathA'pyavayavyabhighAtAdikAle'vayavAbhighAtotpAdaniyame mAnAbhAvaH, AstAM vA tathA niyamaH, tathApyavayavAbhighAtAdeniyamato dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgahetukriyAjanakatve mAnAbhAva eva, vibhAgaM prati kriyAyAstattadvayaktitvenaiva hetutayA tattakriyA'dhInavibhAgaM prati. tattatpUrvadezasya viziSya hetutayA ca tajanyakriyAyAstAdRzavibhAgahetutvAsiddhariti bhAvaH, yadapyuktaM vaizeSikaiH-avayavirUpaM pratyavayavarUpahetutAyA vyabhicArApattyA. nAvayavini pAkena rUpotpAda iti, tadapi na-avayavarUpAdervijAtIyarUpAdikaM pratyeva hetutayA vyabhicArAprasaktaH, etenAvayavirUpanAze AzrayanAzahetutAyAM vyabhicArApattyA pAkenAvayavirUpanAzAsambhava ityapyapAstam , AzrayanAzajanyatAvacchedakakoTau vaijAtyasya nivezanIyatvAditi / avayavipAkAnabhyupagame sAdhakAbhAvamuktvA tatra bAdhakamapyAha-ananteti / itthaM ca-avayavinAzAnaGgIkAre ca, pratyabhijJA saGgacchata iti pUrvAvayavinAze tUttarotpannAvayavi-pUrvAvayavinorabhedAbhAvenAbhedAvagAhinI pratyabhijJA na syAditi bhAva iti" [dinakarI] paramANuparyantanAzAbhyupagamo vaizeSikasyAyukta ityAvedanAyopAdhyAyairapyuktam"taddezatva-tatsaGkhyA-tatparimANoparyavasthApitakarparAdyapAtapratyakSopalabhyatvAbhAvApattibhiyA tatra paramANuparyantanAzAnabhyupagamAt" iti, ityevamasiddhimAzaGkaya pariharati na cellAvaNyasadbhAvo, na sa tanmAtrahetukaH / ata evAnyasadbhAvAdastyAtmeti vyavasthitam // 67 // na cediti / cet-yadi / lAvaNyasadbhAvo na mRtadehe kArkazya-zyAmatva
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH yorupalambhAt tayoH sadbhAve'pi lAvaNyasyAnupalambhAca tatsanAvaH, tadA sa lAvaNyasadbhAvaH, tanmAtrahetuko na dehamAtranimittako na, dehamAtranimittakatve dehamAtranimittakA deharUpAdayo yathA mRtadehe vartante, tabAzAdeva ca nazyanti, tathA lAvaNyamapi tatra syAdeva, tannAzAdeva nazyet , yadyapi kimapi kArya naikakAraNamAtraprabhavaM 'sAmagrI vai janikA' iti niyamAditi na deharUpAdInAmapi dehamAtraprabhavatvam , sahabhAvino guNA ityabhyupagantRsyAdvAdimate rUpAdinA sahaiva dehasya samutpattirna tu pUrvakSaNe rUpAdirahito dehaH samutpadyate, tadanantarakSaNe tatra rUpAdayaH samutpadyanta ityabhyupagamo yena dehakAraNakatvamapi deharUpAdInAM bhavet , tathA ca dehetarakAraNakatvAbhAve sati dehakAraNakatvaM svarUpata evAprasiddham , tathApi prakRte tanmAtrahetukatvaM tatsAmagrIsamaniyatasAmagrIkatvaM vivakSitam , naiyAyikAdimate nirguNaM dravyamutpadyate, tadanantarakSaNe guNAstatra bhavantItyevaMsvarUpe tatsAmagrItyanena taTitA sAmagrI vivakSitA tatsamaniyatA sAmagrI saiva svasyApi vasamaniyatatvaM sambhavatyeva tatkatvaM tatprabhavatvaparyavasitaM dehAdighaTitakAraNakUTAtmakasAmagrIprabhave deharUpAdau samasti, syAdvAdimate yadA dehotpAdikA sAmagrI tadA tadrUpAdyutpAdikA sAmagrI, kAryayoha-tadrUpAdyoH kathaJcidbhedAt tatsAmagyorapi kathaJcidbhede samaniyatatvaM samastyeva, tatsAmagrIpadena tadutpAdakasAmagrI vivakSiteti dehotpAdakasAmagrIsamaniyatasAmagrIprabhavatvaM tadrUpAdau samastIti bodhyam / nanu dehagatalAvaNye deho'pi kAraNaM tadanyadapi kAraNam , taJca kAraNaM mRtAvasthAyAM dehAdapagacchati tato lAvaNyamapyagacchatItyatrAha-ata eveti-yadabhAvAnna tadA lAvaNyaM tadAtmasaMyogavizeSasvarUpameva, tadvazAdeva ca zarIre'vacchedakatayA caitanyamapi, tathA ca mRtAvasthAyAM lAvaNyAbhAvavaccaitanyAbhAvasyApi anyAbhAvaprayojyatvAdevetyarthaH, anyasadbhAvAt lAvaNyAbhAvacaitanyAbhAvaprayojakAbhAvapratiyoginaH zarIravyatiriktasya sadbhAvAt , astyAtmA ya etAdRzaH padArthaH sa zarIravyatiriktazcaitanyopAdAnabhUta AtmapadArtho'sti, iti evam , vyavasthitaM siddham // 67 // nanu mRtadehe caitanyAbhAve prANAbhAva eva prayojaka iti parAkUtamAzaya pratikSipati na prANAdirasau mAnaM, kiM tadbhAve'pi tulyatA / tadabhAvAdabhAvazcedAtmAbhAve na kA prmaa|| 68 //
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvakaH 5:] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH 1 " neti -'prANAdiH' ityatrA''dipadAt pariNAmavizeSaparigrahaH / asau mRtadehe caitanyAbhAvaprayojakIbhUtAbhAvasya pratiyogI / caitanyAbhAvaprayojakIbhUtAbhAvapratiyogI prANAdirna, kimtvAtmetyatra kiM mAnamiti parasya pRcchA / uttaravAdI pratibanyottarayati-tadbhAve'pi tulyateti prANAderiti zeSaH tathA ca prANAdecaitanyAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogitve'pi kiM mAnamityarthaH / para Aha- tadabhAvAdabhAvazceti- tadabhAvAdityanantaraM caitanyasyeti zeSaH, prANAdyabhAvAJcaitanyasyAbhAva iti yadi prANAdezcaitanyAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogitve mAnaM tvayeSyata ityarthaH tathA ca prANAdezcaitanyaM prati kAraNatve satyeva prANAdyabhAvasya caitanyA - bhAvaprayojakatvamiti mRtadehe caitanyAbhAvAnyathAnupapattyA prANAdyabhAvasiddhivat jIvaccharIre caitanyAnyathAnupapattyA prANAdisadbhAvaH siddhyatItyevamanyathAnupapattiryathA tava mAnaM tathA jIvaccharIre caitanyAnyathAnupapattyA''tmasadbhAvo mRtadehe caitanyAbhAvAnyathAnupapattyA''tmAbhAva iti tatrApyanyathAnupapattiH pramANaM samastyevatyuttaravAdI Aha- AtmAbhAve na kA prameti - 'AtmAbhAve' ityasyAnantaraM 'caitanyasyAbhAvaH' ityanuSajyate 'na' ityanantaraM ca ' ityatra ca ' iti zeSaH, tathA ca AtmAbhAve caitanyasyAbhAvo na ityatra ca kA pramA? kiM pramANaM ? na kiJcit pramANamityarthaH, yathA ca prANAdyabhAve caitanyAbhAva ityatrAnyathAnupapattiH pramANaM tathA AtmAbhAve caitanyAbhAva ityatrApyanyathAnupapattiH pramANamastyeva, pramANasya caikasyobhayatra sattve'pyekatra tat pramANaM nAnyatretyasya vaktumazakyatvAditi bhAvaH // 68 // 107 prANAdisattve caitanyasattvaM prANAdyabhAve caitanyAbhAva ityanvayavyatirekayoH kAraNatAgrAhakayoH : sattvAt tAbhyAM kAraNatvena klRptasya prANAdeH caitanyAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogitvaM kalpayitumucitamiti parAkUtamAzaGkya pratikSipati tena tadbhAvabhAvitvaM, na bhUyo nalikAdinA / sampAdite'pyatatsiddheH, so'nya eveti cenna tat // 69 // teneti-sahArthe tRtIyA / tadbhAvabhAvitvaM tau bhAvau anvayaya-vyatirekau tadbhAvitvaM tatpratiyogitvam, tatra mAnamiti zeSaH, tathA ca prANAdinA saha caitanyasyAnvayavyatirekapratiyogitvaM prANAdezcaitanyAbhAvaprayojakI bhUtAbhAvapratiyogitve mAnamityarthaH, svAnvaya- vyatirekaniyatAnvayavyatirekapratiyogicaitanya katvena
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / caitanyaM prati hetutvena klRptasya prANAdereva caitanyAbhAvaprayojakIbhUtAbhAvapratiyogitvasya kalpanaucityAdityAzayaH / pratikSipati - neti - svAnvayavyatirekaniyatAnvayavyatirekapratiyogicaitanyakatvameva prANAderasiddha mityarthaH, tatra hetumAha-bhUyo nalikAdinA sampAdite'pyatatsiddheriti - bhUyaH - maraNottaram, nalikAdinA - AdipadAd bastyAdiparigrahaH, sampAdite'pi antaH saJcArite'pi, vAyau iti zeSaH, atatsiddheH-caitanyAsiddhezcaitanyAnutpatteriti yAvat, tathA ca mRtadehe nalikAdinA'ntaH praviSTavAyulakSaNaprANasattve'pi caitanyasyAbhAva iti tatsatve tadabhAvalakSaNAnvayavyabhicArAt prANAdinA saha caitanyasyAnvaya-vyatirekaniyatAnvayavyatirekatvamasiddhamiti bhAvaH / para Aha- so'nya eveti - saH - nalikAdinA'ntaH saJcArito vAyuH, anya eva - prANAd bhinna eva na tu prANaH, tathA ca prANasattve caitanyAnutpAda ityeva nAsti, kuto'nvayavyabhicAraH ? atrottaram - na tat yaduktaM sa vAyurna prANa iti tanna samIcInam // 69 // $ sa vAyurna prANa ityasyAyuktatvaM tadvAyoH prANalakSaNasamanvayena vyavasthApayativAyusAmAnyasaMsiddhestatsvabhAvaH sa neti cet ? / atrApi na pramANaM vacaitanyotpattireva cet ? // 70 // vAyu sAmAnyasaMsiddheriti " prANAdistu mahAvAyuparyanto viSayo mataH " [ ] iti, " prANo'pAnaH samAnazcodAnavyAnau ca vAyavaH " [ ] ityAdivacanAt prANe nalikAdisaJcAritavAyau ca vAyusAmAnyasya - vAyutvasya saMsiddheHsarvalokaparIkSaka supratItatvAt, anyavAyutaH prANe koSThAntaH saJcAritvaM vizeSaH, so'pi nalikAdinA koSThAntaH saMpraviSTe vAyau samastIti " koSThAntaH saMcArI vAyuH prANaH" [ ] iti prANalakSaNaM tatra samastIti syAdeva sa eva prANa iti / para Aha-tatsvabhAvaH sa neti - caitanyajananasvabhAvo nalikAdinA saJcArito vAyurna bhavatyato na sa prANaH, tathA ca caitanyajananasvabhAvo vAyuH prANa ityeva prANalakSaNam, tadabhAvAnna likAdisaJcAritavAyorna prANatvamityarthaH / atrottaravAdI Aha-iti cediti - iti yadi tvaM manyasa ityarthaH / atrApi vastugatyA koSThAntaHsanniviSTe prANavAyau caitanyajananasvabhAvatve'pi / vo yuSmAkaM pratyakSamAtrapramANavAdinAM cArvAkANAm / na pramANaM prANavAyugatatayA pratyakSAviSaye caitanyajananasvabhAvatve pratyakSapramANaM tAvannAstyeva, anumAnAdikaM ca nAbhyupagamyata 1 .108 [ prathamaH
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH eva bhavadbhiH, lokaprasiddhamanumAnAdikamabhyupeyata evAsmAbhirityAzayena para Ahacaitanyotpattireva cediti-caitanyotpattireva caitanyajananasvabhAvaM prANaM vinA'nupapadyamAnA prANe caitanyajananasvabhAve pramANamiti yadItyarthaH // 70 // uttaravAdI Aha na tasyAmeva sandehAta, tavAyaM kena neti cet / tattatsvarUpabhAvena, tadabhAvaH kathaM nu cet // 71 // neti / niSedhe hetuH tasyAmeva saMdehAditi-kimiyaM caitanyotpattiH prANaprayojyA? utA''tmaprayojyA? ityevaM caitanyotpattivizeSyakaprANaprayojyatva. prakArakA''tmaprayojyatvaprakArakasaMdehAdityartho na saMbhavati, ekatrApi dharmiNi prANaprayojyatvA''tmaprayojyatvayoH sambhavena tayorvirodhAbhAvena ekatra viruddhanAnAdharmaprakArakaM jJAnaM saMzaya iti saMzayalakSaNAghaTanAt , kintu prANaprayojyatvatadabhAvA-''tmaprayojyatva-tadabhAveti catuSkoTiprakArakacaitanyotpattivizeSyakajJAnarUpasaMdehAdityarthaH, tatrA''tmaprayojyatva-tadabhAvaprakArasaMdeha Atmanazcaitanyo. tpattAvanyathAsiddhatvazaGkAparyavasito vizeSadarzanAnnivartate iti na tata AtmanacaitanyotpattiM prati kAraNatvanizcayapratibandhaH, prANaprayojyatvatadabhAvakoTikacaitanyotpattidharmikasaMdehastu prANasya caitanyotpattAvanyathAsiddhatvazaGkAparyavasito vizeSadarzanAbhAvAna nivartata iti tataH prANasya caitanyotpattiM prati kAraNatvanizcayasya pratibandhaH syAdeva, ata eva zrIharibhadrasUribhiH "tasyAmeva caitanyospatto saMdehAt prANAdikAryatvena" ityeva vyAkhyAtam, tataH prANAdikAryatvatadabhAvobhayakoTikacaitanyotpattidharmikasaMdehAdityartho'bhimata iti bodhyam / para Aha-taveti-tava atiriktAtmavAdinaH / ayaM saMdehaH, sa ca 'caitanyotpattirAtmaprayojyA navA?' ityAkAraka AtmanazcaitanyaM pratyanyathAsiddhatvazaGkAparyavasita AtmanazcaitanyaM prati kAraNatvanizcayapratibandhakaH, kena mAnena na kena pramANena pratibandhAna bhavati?, niruktasaMzayAbhAva evA''tmanazcaitanyotpattau kAraNatvanizcayaH syAt / atrottaravAdI Aha-iti cediti-evaM yadi tvaM manyase tarhi tduttrmidmvdhaaryetyrthH| tatsvarUpabhAvena tasya caitanyasyA''tmasvarUpabhAvenA''tmadharmAnuvidhAyitvena, yad yaddharmAnuvidhAyi tat tadupAdAnakam , yathA ghaTo mRddharmAnuvidhAyI mRdupAdAnakaH, AtmadharmAnuvidhAyi ca caitanyamata AtmopAdAnakamityevaM NW
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH vizeSadarzanAdanyathAsiddhatvazaGkAparyavasannaH sandehaH-caitanyotpattirAtmaprayojyA naveti zaGkA nivartata iti bhAvaH / nanu prANadharmasya jADyAderananuvidhAyitvena caitanyasya prANopAdAnakatvaM mA bhavatu, prANasattve jAyamAnatvAt prANanimittakatvaM tu syAdeva, nimittanAzAdapi naimittikasya nAzo'pekSAbuddhinAzAd dvitvAdinAzAbhyupagantRbhinaiyAyikairiSTa eveti mRtadehe prANanAzAdeva caitanyasya nAzaH, atiriktA''tmAbhyupagame'pi nityasya tasya nAzAsambhavAnna tadAtmakopAdAnanAzAccaitanyanAzaH / na cA''tmano nityatve'pi tatsaMyogasyAnityatvAt tannAzAt taccharIranAza iti vAcyam , bhAtmano vibhutvena tatsaMyogasya sArvatrikatvena sarvatra caitanyotpattirApadyata iti tasya caitanyanimittatvAsambhavena tamAzAccaitanyanAzasyAbhyupagantumazakyatvAt / nanu prANasya nimittakAraNatve vyavasthite caitanyasyopAdAnakAraNaM kimapi bodhyaM bhAvakAryasya sopAdAnatvaniyamAt , taJca parizeSAdatiriktAtmaiveti cet ? na-prAguktarItyA zarIrasyaiva caitanyaM pratyupAdAnakAraNatvAditi navyanAstikamate na kazcid doSa iti cet ? na-suSuhyAdyavasthAyAM prANasattve'pi jJAnAdinAzasya bhAvena vyatirekavyabhicAreNa prANanAzasya jJAnanAzaM prati kAraNatvAbhAvAt , ata eva pratiyogitAsambandhena jJAnAdinAzaM prati svapratiyogijanyatvasambandhena vijAtIyamanassaMyoganAzasya hetutvamityapi pratyuktam , suSuptau zvAsa-prazvAsAdisantAnAnurodhena vijAtIyamanaHsaMyogasattvasyAvazyakatayA vijAtIyamanaHsaMyoganAzAbhAve'pi jJAnAdinAzasya tadAnIM bhAvena vyatirekavyabhicAreNa vijAtIyamanaHsaMyoganAzasyApi jJAnAdinAzaM pratyakAraNatvAt / nanu "zarIre prANasaJcAre kAraNaM parikIrtitam / " [ ] iti vacanAt zvAsaprazvAsasantAnalakSaNaprANasaJcAra prati jIvanayoniyatnasya nimittatvam , jIvanayoniyatnanAzazca prArabdhAdRSTanAzAdeva, jIvanayoniyatnAtiriktajJAnAdinAzaM prati vijAtIyamanaHsaMyoganAzo heturiti cet ? na-jJAnAdiguNamadhyAdekasya jIvanayoniyananAzasyAdRSTanAzajanyatvasyAvazyaklaptatve jJAnAdiguNanAzasyApyadRSTanAzajanyatvasyaivAbhyupagantumucitatvAt , jJAnAdiguNanAzaM pratyadRSTanAzasya hetutve vyavasthite sarveSAmeva jJAnAdiguNAnAmadRSTavizeSaprabhavatvasya svIkaraNIyatayA jJAnajanakAdRSTavizeSasya suSuplyAdikAle jJAnarUpaphalonmukhatAlakSaNaparipAkAbhAvAjjJAnapratibandhakAdRSTavizeSaparipAkavazAd vA suSupyAdikAle jJAnAnutpAdAt vijAtIyamanaHsaMyogasya jJAnakAraNatvavAdinA nAstikenApi adRSTavizeSastAdRza
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ khabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 111 saMyogapratibandhako'vazyamAzrayaNIyaH, yenAdRSTavizeSeNa manamo nirindriyapradeze purItati nADyAM gamane sati vijAtIyamanaHsaMyogAnutpattyA suSuyAdikAle jJAnAnutpAdaH, tathA ca vijAtIyamanaHsaMyogamanabhyupagamyaivAdRSTavizeSo jJAnapratibandhakaH, tadabhAvAjjJanotpAda iti lAghavam , adRSTavizeSo yena mAnena siddhyati tena mAnena zarIrAdivyatiriktAtmaniSTha eva siddhyati, nAstikamate tu tasyAdRSTasya saMyogavizeSaviziSTANuvRttitvameva svIkaraNIyam, na ca tanyAyyam-saMyogavizeSApanAnekANvAtmakAzrayakalpanApekSayaikAtiriktAtmarUpAzrayakalpane lAgha. vAt , kiJca, ya eva zarIratvaghaTakaH saMyogaH sa eva yadyAtmatvaghaTakastadA yatraiva zarIratvaM tatraivAtmatvamityevaM tulyavyaktivRttitvena tallakSaNatulyatvarUpa. jAtibAdhakAdAtmatvaM jAtirna syAt , akhaNDasvarUpAbhAvAt tayorjAtivaM neSTameva, yadi tadApi sakhaNDopAdhirUpayostayorekasaMyogaghaTitasvarUpatvena tulyavittivedyatvaM prasajyeta, na cedamapISTam , andhakAre cakSurAdinA zarIratvena zarIra. grahaNAbhAve'pi 'ahaM jAnAmi, sukhI, duHkhI, yate, icchAmi' ityevamAtmapratyakSAbhyupagamAdahantvasyAtmatvarUpatvAt , yadi tvAtmatvaghaTakasaMyogaH zarIratvaghaTakasaMyogAd bhinna evorarIkriyate tarhi Atmaiva zarIrAd bhinnaH kimiti na svIkriyata iti dik / paraH zaGkate-kathaM nviti tadabhAvaH caitanye prANadharmAnuvidhAyitvAbhAvaH, kathaM kasmAt , 'nu' iti vitarke, ayamAzayaH bubhukSAlakSaNAzanIyA-pipAsayoH prANadharmayorahantvAtmakAtmatvasAmAnAdhikaraNyenAnubhavasya 'ahamazanIyAvAn ahaM pipAsAvAn' ityevaM svarUpasya sadbhAvAt , "anyo'ntarAtmA prANamayazca" [ ] iti zrutezca prANasya caitanyatvaM prAmANikamapi nAbhyupagamyate yadi, tadA'nubhavAgamAdikadarthanAnmahAn vitarkAvasara iti / atrottaramAha-cediti-evaM tvaM manyase yadi tadetyarthaH // 71 // prANadharmasparzavizeSAdisAmAnAdhikaraNyenAhantvasyApramIyamANatvAnna caitanyasya prANadharmatvamityAzayenAha tadvailakSaNyasaMvittermAtacaitanyaje hyayam / sute tasminna doSaH syAnna na bhAve'sya mAtari // 72 // tadvailakSaNyasaMvitteriti / prANadharmasparzavizeSAdito'hantvasAmAnadhikara. NyenApratIyamAnAd vailakSaNyenAhantvasAmAnAdhikaraNyenAzanIyA-pipAsayoH saMvi
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH teranubhavAt te azanIyA-pipAse adanecchA-jalapAnecchArUpatvAdAtmadharmAveva, na prANadharmAviti na prANa evAtmetyarthaH / bhUtadharmasthUlatva-gauratvAdisAmAnAdhikaraNyenAhantvasya 'ahaM sthUlaH' iti 'ahaM gauraH' ityevamanubhavAt kAyAkArapariNataM bhUtamevAtmeti prAcInacArvAkamataM noktadoSAliGgitamityAzayavAn Atmano bhUtapariNAmazarIrarUpatve prAguktaM doSaM vismaranneva paraH zaGkate-mAtRcaitanyaje hyayaM sute tasmin na doSaH syAditi-mAtRcaitanyaje-mAtRcaitanyaprabhave,sute tasminputrazarIragate caitanye abhyupagamyamAne sati, ayam-ukto doSaH, na syAtna bhavet , ayamAzayaH-caitanyaM cetanopAdAnakameva nAcetanopAdAnakamiti niyama balAdeva pUrvAparacaitanyeSu hetutayA'nugata AtmA'bhyupagamyate, na ca tathA''bhyupagamanena kiJcit prayojanam , sutacaitanyaM prati mAtRcaitanyasya hetutvAdevoktaniyamopapatteH, mAtRcaitanyaM vyavahitaM sat kathaM sutacaitanyaM pratyupAdAnamiti tu nAzayam , vyavahitasyApi suSuptiprAkkAlInavikalpasya jAgaravikalpahetutvadarzanAt ; na ca mAtRcaitanyaM vilakSaNatvAt sutacaitanyaM prati kAraNaM na sambhavatIti vAcyam , vilakSaNayorapi hetu-hetumadbhAvasya darzanAt , kathamanyathA vRzcikAdiva gomayAdapi vRzcikasya prAdurbhAvaH, tathA ca putracaitanye'pi mAtA-pitRzukrazoNitAbhyAsarasAyanAdinAnAhetukatvamaviruddhamiti / atrottaramAvedayati-na na bhAve'sya mAtarIti-asya-sutacaitanyahetucaitanyasya, mAtari-mAtRzarIre, bhAve sattve bhyupagamyamAne sati, 'na na' ityanantaraM doSa ityanuvartate, doSo na iti na, niSedhadvayasya prakRtArthAvadhAraNaparatvAd doSa evetyarthaH, sa ca doSa itthamavasAtavyaH-mAtRcaitanyaM yadi sutacaitanyaM prati kAraNaM bhavet tarhi garbhastho'pi bAlo mAtranubhavajanya-tatsamAnaviSayakAnubhavavAn bhavet , evaM sati mAtranubhUtamapyarthaM mAtRvat smaredeva, gomayAd vRzcikAcca vRzcikaprAdurbhAvo bhavatItyabhyupagacchAmo vayamapi, naitAvatA vilakSaNayorhetu-hetumadbhAvaH siddhyati, gomayaprabhavavRzcikAd vijAtIyasyaiva vRzcikasya vRzcikaprabhavatvAbhyupagamAt , tathA ca vijAtIyavRzcikaM prati gomayasya hetutvam , tadvijAtIyavRzcikaM prati vRzcikasya hetutvamityevaM viziSya hetuhetumadbhAvasya sambhave'pi caitanye vizeSAdarzanAccaitanye caitanyameva hetuH, na tu mAtRzarIrAdikam , prajJAmedhAdivizeSe'pyantaraNatayA samAnajAtIyapUrvAbhyAsa eva hetuH, anyathaikamAtR-pitRkayoryugapajAtayoryamajayo
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 113 rasAyanADupayoge samAne'pi kasyacit kvacid viSaya eva prajJAmedhAdikamiti pratiniyamo na bhavet , rasAyanADupayogasyobhayatra tulyatvAt , tathA ca pUrvapUrvajanmAbhyAsaprakarSata eva prajJAmedhAdiprakarSa iti pUrvAparabhavAnugAmyevA''tmA caitanyaM pratyupAdAnaM na tu mAtRcaitanyaM sutacaitanyaM pratyupAdAnamiti / nanu pratyakSaM pratIndriyasannikarSasyAnumityAdikaM prati liGgajJAnAdInAM viziSya hetutvasyAvazyakatayA tata eva nirvAhe jJAnaM prati sAmAnyato jJAnasya hetutve mAnAbhAva iti cet ? na-tattajjJAnavizeSakAraNAbhAvakUTasya suSuptau jJAnAnutpattiprayojakatvakalpanApekSayA jJAnAbhAvasyaiva tatprayojakatve lAghavamiti kAraNAbhAvasyaiva kAryAbhAvaprayojakatvamiti jJAnalakSaNopayogasya jJAnahetutvasiddheriti // 72 // mAtRcaitanyasya sutacaitanyajanakatve doSAntaramapyAha na ca saMskhedajAyeSu, mAtrabhAvena tad bhavet / pradIpajJAtamapyatra, nimittatvAnna bAdhakam // 73 // na ceti / saMkhedajAyeSu saMsvedajAH-yUkAdyAH, AdipadAt kRmi-daMzAdInAmupagraha, teSu; mAtrabhAvena svajanakastrIzarIrAbhAvena, tat caitanyam , anubhavasiddhasya tasyApalApaH kartuM na zakyate, bhavedityatra na cetyasyAnvayAnnaiva syAt , tathA ca mAtRzarIrAbhAve'pi yUkAdiSu caitanyasya bhAvena vyatirekavyabhicArAna mAtRzarIraM caitanyaM prati nimittakAraNamapItyabhisandhiH / yato nimittakAraNamapi mAtRzarIraM na bhavati tata eva pradIpajJAtamapi pradIpanidarzanamapi, yathA dIpAd dIpAntaraM tato'pi dIpAntaramityevamAnirvANAd dIpasantatirbhavati tathA mAtRcaitanyAt sutacaitanyamAdyaM tato dvitIyasutacaitanyaM tatastRtIyAdisutacaitanyamityevaM caitanyasantatirityevaM nidarzanamapi / atra prakRte caitanye / nimittatvAt pradIpasya pradIpAntaraM prati nimittakAraNatvAt , na bAdhakaM caitanyasya caitanyaM prati nimittakAraNatvAbhAvAna pRthagAtmasiddhipratikUlam, caitanyaM prati caitanyamevopAdAnakAraNamiti caitanyopAdAnakAraNatayaivAtiriktA''tmanaH siddhirabhimatAssmAkam , yathA ca zarIravizeSa mAtRzarIrasya nimittakAraNatvaM tathA caitanyavizeSe mAtRzarIrasya nimittakAraNatvamityasya saMbhave'pi sAmAnyatazcaitanyaM prati upAdAnatvaM yat kalpayitumiSTaM tad mAtRzarIrasya sutacaitanyopAdAnatvaM saMsvedajAdiSu vyabhicArAnna saMbhavatItyAtmaiva sAmAnyatazcaitanyopAdAnamiti // 73 // 8 zAstra0sa0
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH etadeva phalitamupadarzayati - I itthaM na tadupAdAnaM, yujyate tat kathaJcana / anyopAdAnabhAve ca tadevAtmA prasajyate // 74 // itthamiti-uktaprakAreNetyarthaH / netyasya 'yujyate ' ityanena sambandhaH / tadupAdAnaM sutacaitanyopAdAnam / tat mAtRzarIram / kathaJcana kenApi prakAreNa na yujyate na ghaTate / anyopAdAnabhAve ca mAtRzarIrAtiriktasutacaitanyopAdAnasadbhAve ca / tadeva bhUtAtiriktopAdAnameva AtmA, prasajyate cArvAkasyApadyate / nanu yadvRddhi-vikArAbhyAM yadvRddhi-vikArau tat tasyopAdAnam, yathA~ dugdhAdivRddhi-vikArato dadhyAdivRddhi-vikArabhAvAd dugdhAdikaM dadhyAdyupAdAnam, zarIravRddhi-vikAratazcaitanyavRddhi vikAradarzanAccaitamyasya zarIramupAdAnamiti cet ? na-ajagarAdizarIravRddhitastatra caitanyavRddheH sAttvikAdipuruSadhaureyasya tapaupavAsAdinA zarIrahrAsatazcaitanyahAsasya cAbhAvena vyabhicArAt, yatrApi kvacit puruSe zarIravRddhi-vikAratazcaitanyavRddhi vikArau dRzyete tatrApIndriyapATavA-pATavAbhyAM sahakAriNaH zarIrasya vRddhi-vikArayozcaitanyavRddhi vikArasambhavAt, ataH eva janmAndhAdeH zarIrasya vRddhAvapi cakSurindriyapATavAbhAve na cAkSuSajJAnavRddhiH, evaM badhirAderapIti / nanvastu indriyANyevA''tmA, tatpATavA 'pATavAbhyAM caitanya pATavA - SpATavayordarzanAditi cet ? na-vikalpAsahatvAt, militAnAmindriyANAM jJAnAdyAzrayatve cakSurAdyekai kendriya vikalasyApi tvAcAdijJAnAnudayaH syAt, yatkiJcidindriyasya pratiniyatasya jJAnAdyAzrayatve tadvikalasya kimapi jJAnaM na syAt, cAkSuSajJAnasya cakSurAzrayaH, tvAcajJAnasya tvagAzraya ityevaM tattadindriyajanyajJAnasya tattadindriyamAzraya ityevamupagame, ekatra zarIre nAnAsstmAnaH prasajyanta iti cAkSuSajJAnAzraya-spArzanajJAnAzrayayorAtmanorbhedAd 'yo'haM spRzAmi so'haM pazyAmi' iti spArzana- cAkSuSapratyakSobhayAzrayatayaikAtmAvagAhipratItyanutpattiH, anubhava - smaraNayoH sAmAnAdhikaraNyapratyAsattyA kAryakAraNabhAvAd yatraivAnubhavastatraiva smaraNamiti niyamena cakSuSA dRSTasya vastuno'nubhavi - tuzcakSuSo nAze tadananubhavinA'nyenendriyeNa smaraNAnupapattizca / cakSurAdijanyanAnAjJAnAnAmekameva nityamindriyamAzraya ityabhyupagame tvAtmana evendriyateti nAmAntarakaraNamiti saMjJAmAtra eva vivAdaH parIkSakairupekSya iti // 74 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ ] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH nirupAdAnameva caitanyamupajAyata iti na caitanyopAdAnatayA''tmasiddhirityata stabakaH Aha na tathAbhAvinaM hetumantareNopajAyate / kiJcinnazyati caikAntAd, yathA''ha vyAsamaharSiH // 75 // 115 wwwm neti / tathA kAryarUpatayA, bhAvinaM bhavanasvabhAvam, hetumantareNa upAdAnakAraNaM vinA, na kiJcidupajAyate naivotpadyate kimapi, tathAbhavanasvabhAvavastulakSaNapariNAmaprayuktadravyAvasthAvizeSarUpatvAt tathAbhAvi pariNAmasya, na cAvasthAvizeSarUpapariNAmo'vasthAvaddravyAtmakapariNAminamantareNa sambhavati, yasya tathAbhAvi pariNAmalakSaNAvasthA tadevopAdAnakAraNam / yathA tathAbhAvi parinAmotpAdo nopAdAnakAraNamantareNa sambhavati tathA tadvinAzo'pi nopAdAnakAraNamantareNa sambhavatItyAha - nazyati caikAntAditi - ' na kiJcid' ityasyAtrApi sambandhaH, ekAntAd dravyapRthagbhAvena, kizcit kimapi na nazyati yatastadvinAzastaduttaradravyAvasthArUpapariNAma eva; na ca dravyameva kAryarUpatayA bhavati kAryottarAvasthArUpeNa pariNamata ityutpAda - vinAzau dravyameva, na tu tadvyatiriktAbutpAda- vinAzau syAtAmiti vAcyam, tayordravyAt kathaJcidbhinnatvasyApyabhyupagamAt, tadidamAha sammatau siddhasenadivAkaro vAdiprakANDaH mm 99 " tiNivi uppAyAI abhinnakAlA ya bhinnakAlA ya / atyaMtaraM aNatyaMtaraM ca daviyAhi NAyavvA // gA0 132 / [ trayo'pyutpAdAdayo'bhinnakAlAzca bhinnakAlAzca / arthAntaramanarthAntaraM ca dravyebhyo jJAtavyAH // ] iti saMskRtam / utpAdAdayo yadi bhinnakAlAH kathamabhinakAlAH ?, evaM yadi dravyebhyo'rthAntarabhUtAH kathamanarthAntarabhUtAH ? iti ziSyajijJAsopazAntaye kizcidvizeSAvagataye ca nyAyavizAradIyaitadvayAkhyaivollikhyate " "antraikapratiyoginirUpitatvena tadviziSTadravyanirUpitatvena volpAda-sthitivigamAnAM bhinnakAlatA, yathA ghaTotpAdasamaye, ghaTaviziSTamRdutpAdasamaye vA na tadvinAzaH, anutpattiprasakteH; nApi tadvinAzasamaye tadutpattiH, avinAzaprasakteH, na ca tatprAdurbhAva samaya eva tatsthitiH, tadrUpeNAvasthitasyAnavasthAprasaktyA prAduvAyogAt ; ato dravyAdarthAntarabhUtAste, anekarUpANAmekadravyarUpatvAyogAt ;
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH bhinna pratiyogi nirUpitatvena tadviziSTadravyanirUpitatvena vA'bhinnakAlatA, yathAkuzUlatadviziSTamRnnAzaghaTatadviziSTa mRdutpAda- mRtsthitInAm; ata aikyarUpeNa dravyAdanarthAntarabhUtatvam; iti sampradAyaH / " atredaM vivicyate - utpAdAdaya AdhAratvAdivadatiriktA api na tvAdyakSaNasambandhAdirUpA eva, kSaNa evAbhAvAt; teSAM ca ghaTatvAdinA pratiyogitvaM mRttvAdinA cAnuyogitvam, iti 'mRdi ghaTa utpannaH' ityAdidhIH: dravye tu paryAyopahitarUpeNa pratiyogitvam, tatra cAnuyogitAyAH pratiyoginyeva samAvezAd dravyasya nAnuyogitvam, yathA- 'ghaTaviziSTaM mRddravyamutpannam' iti na cAtra vizeSaNasyaivotpAdo viSayaH, viziSTasyaiva pratiyogitvAnubhavAt; itaratrAnvitasyai ghaTasyotpAde'nvayAyogAcca; na ca viziSTahetukalpane gauravam, ghaTahetunAmeva ghaTaviziSTa hetutvAt; ata eva kSaNahetUnAmeva kSaNaviziSTa hetutvAt sarvatrAviziSTavaisrasikotpAdasiddhiH na caivaM 'jJAnamutpannam' itivat 'AtmotpannaH' iti vyavahAraH syAt, AtmatvenotpAdApratiyogitve tu 'kambugrIvAdimAnutpannaH' ityapi na syAditi vAcyam, gurUpasyApi prakAratAdyavacchedakatvavadutpAdAdipratiyogitAvacchedakasvAt ; ata eva nityA'nityatvavyavahArayorapyasAGkaryam ; nanvevaM 'paramANurnityaH ' iti vyavahAro'pi bhrAntaH syAt paramANoH paramANubhAvena nAzasyApyabhyupagamAt; ata evAvayavavibhAgottaraM tathotpAdapratipAdanAt, taduktam " davvaMtara saMjogAhi keI daviyassa beMti uppAyaM / uppAyatthA'kusalA vibhAgajAyaM Na icchaMti // aNu-duaNuehiM davve AraDe tiaNuaM ti vavaeso / tato a puNa vibhatto aNu tti jAo aNU hoi // [sammatigAthA- 135,136 ] " iti / www [ " dravyAntarasaMyogebhyaH kecid dravyasya bruvantyutpAdam / utpAdArthAskuzUlA vibhAgajAtaM necchanti // aNudvyaNukairdravye Arabdhe tryaNukamiti vyapadezaH / tatazca punarvibhakto'Nuriti jAto'Nurbhavati // "] iti saMskRtam / " yuktaM caitat prAk paramANutAsattve sthUlakAryAbhAvaprasaGgAt; iti cet ? navyAvahArika nityatAlakSaNe samudayavibhAgarUpasyaiva vyayasya pravezyatvAditi" iti /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH uktArtho vyAsasyApi sammata ityAha-yathASSha vyAsamaharSiriti vyAsasya ziSTatvaM khyApayituM maharSitvenopAdAnam, tatazcAyameva ziSTAbhyupagama ityAveditaM bhavati, saptamasya sarvacaraNe laghutvaM SaSThasya ca gurutvamityanuSTubhi niyamasyAtra parityAgo na doSAya, ArSatvAditi bodhyam // 75 // vyAsavacana mullikhati nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / ubhayorapi dRSTo'ntastvanayostattvadarzibhiH // 76 // 117 nAsato vidyata iti / idaM ca padyaM bhagavadgItAyAM dvitIyAdhyAye / idaM ca padyaM vedAntadarzanopaSTambhakatayA zaGkarAcAryeNetthaM vyAkhyAtam - www mm wwwwwww "itazca zoka-mohAva kRtvA zItoSNAdisahanaM yuktam, yasmAt nAsata iti - asata:- avidyamAnasya zItoSNAdeH sakAraNasya, na vidyate bhAvaH bhavanamastitA, nahi zItoSNAdi sakAraNaM pramANairnirUpyamANaM vastu sad bhavitumarhati, vikAro hi saH, vikArazca vyabhicarati, yathA ghaTAdisaMsthAnaM cakSuSA nirUpyamANaM mRdvyatirekeNAnupalabdherasat tathA sarvo vikAraH kAraNavyatirekeNAnupalabdherasat, janmapradhvaMsAbhyAM prAgUrdhvaM cAnupalabdheH kAryasya ghaTAdermRdAdikAraNasya tatkAraNasya ca tatkAraNavyatirekeNAnupalabdherasattvam ; tadasattve sarvAbhAvaprasaGga iti cet ? na - sarvatra buddhidvayopalabdheH - sadbuddhirasadbuddhiriti, yadviSayA buddhirna vyabhicarati tat sat, yadviSayA vyabhicarati tadasad, iti sadasadvibhAge buddhitatre sthite, sarvatra dve buddhI sarvairupalabhyete samAnAdhikaraNe nIlotpalavat, san ghaTaH san paTaH san hastItyevaM sarvatra tayorbuddhyorghaTAdibuddhirvyabhicarati, tathA ca darzitam, na tu sadbuddhiH, tasmAd ghaTAdibuddhiviSayo'san vyabhicArAt na tu sadbuddhiviSayo'vyabhicArAt ; ghaTe vinaSTe ghaTabuddhau vyabhicarantyAM sadbuddhirapi vyabhicaratIti cet ? na-paTAdAvapi sadbuddhidarzanAt, vizeSaNaviSayaiva sA sadbuddhirato'pi na vinazyati; atha sadbuddhivad ghaTabuddhirapi ghaTAntare dRzyata iti cet ? na- paTAdAvadarzanAt ; sadbuddhirapi naSTe ghaTe na dRzyata iti cet ? na - vizeSyAbhAvAt, sadbuddhirvizeSaNaviSayA satI vizeSyAbhAve vizeSaNAnupapattau kiMviSayA syAt ; nanu punaH sadbuddherviSayAbhAvAdekAdhikaraNatvaM ghaTAdivizeSyAbhAve na yukta ,
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH miti cet ? na - sadidamudakamiti marIcyAdAvanyatarAbhAve'pi sAmAnAdhikaraNyadarzanAt, tasmAd dehAderdvandvasya sakAraNasyAsato na vidyate bhAva iti / tathA satazca-AtmanaH, abhAvaH - avidyamAnatA na vidyate, sarvatrAvyabhicArAdityavocAma evamAtmAnAtmanoH sadasatorubhayorapi dRSTaH - upalabdhaH, antaH - nirNayaH, sat sadeva asadasadeveti tu anayoH yathoktayoH, tattvadarzibhiH taditi sarvanAma, sarvaM ca brahma, tasya nAma taditi, tadbhAvastattvaM brahmaNo yAthAtmyam, tad draSTuM zIlaM yeSAM te tattvadarzinastaiH, tat tvamapi tattvadarzinAM dRSTimAzritya zokaM mohaM ca hitvA zItoSNAdIni niyatAniyatarUpANi dvandvAni 'vikAro'yamasanneva marIcijalavanmithyA'vabhAsata' iti manasi nizcitya titikSasvetyabhiprAyaH" / vedAntamatarahasyAbhijJairmadhusUdanasarasvatIvyAkhyA cAtraivaM dRzyate M 118 "nanu bhavatu puruSaikatvaM tathApi tasya satyasya jaDadraSTRtvarUpaH satya eva saMsAraH, tathA ca zItoSNAdisukhaduHkhakAraNe sati tadbhogasyAvazyakatvAt satyasya ca jJAnAd vinAzAnupapatteH kathaM titikSA ? kathaM vA so'mRtatvAya kalpate ? iti cet ? na - kRtsnasyApi dvaitaprapaJcasyAtmani kalpitatvena tajjJAnAd vinAzopapatteH, zuktau kalpitasya rajatasya zuktijJAnena vinAzavat / kathaM punarAtmAnAtmanoH pratItyavizeSe AtmavadanAtmA'pi satyo na bhavet ? anAtmavadAtmA'pi mithyA na bhavet ? ubhayostulyayogakSematvAdityAzaGkaya vizeSamAha bhagavAn yat kAlato dezato vA paricchinnaM tadasat yathA ghaTAdi janmavinAzazIlaM prAkkAlena para - kAlena ca paricchidyate, dhvaMsaprAgabhAvapratiyogitvAt, kAdAcitkaM kAlaparicchinnamityucyate, evaM dezaparicchinnamapi tadeva, mUrtatvena sarvadezAvRttitvAt, kAlaparicchinnasya dezaparicchedaniyame'pi dezaparicchinnatvenAbhyupagatasya paramANvAdestArkikaiH kAlaparicchedAnabhyupagamAd dezaparicchedo'pi pRthaguktaH, sa ca kiJciddeza vRttiratyantAbhAvaH, evaM sajAtIyabhedo vijAtIyabhedaH svagatabhedazceti trividho bhedo vastuparicchedaH, yathA - vRkSasya vRkSAntarAcchilAdeH patrapuSpAdezca bhedaH, athavA jIvezvarabhedo jIvajagadbhedo jIvaparasparabheda Izvara jagadbhedo jagatparasparabheda iti paJcavidho vastuparicchedaH, kAla dezA paricchinnasyApyAkAzAdestArkikairvastuparicchedAbhyupagamAt pRthaGgirdeza:, evaM sAGkhyamate'pi yojanIyam, 'etAdRzasya asataH zItoSNAdeH kRtsnasyApi prapaJcasya bhAvaH sattA pAramArthikatvaM www
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 119 svAnyUnasattAkatAdRzaparicchedazUnyatvam , na vidyate na saMbhavati, ghaTatvA-'ghaTatvayoriva paricchinnatvA-'paricchinnatvayorekatra virodhAt , nahi dRzyaM kiJcit kvacit kAle deze vastuni vA na niSiddhyate, sarvatrAnanugamAt , navA sad vastu kvacid deze kAle vastuni vA niSidhyate, sarvatrAnugamAt, tathA ca sarvatrAnugate sadvastunyananugataM vyabhicAri vastu kalpitaM rajjukhaNDa ivAnugate vyabhicAri sarpadhArAdikamiti bhAvaH / nanu tyabhicAriNaH kalpitatve sad vastvapi kalpitaM syAt , tasyApi tucchavyAvRttatvena vyabhicAritvAdityata Aha-nAbhAvo vidyate sata iti-sadadhikaraNakabhedapratiyogitvaM hi paricchinnatvam , tacca na tucchavyAvRttatvena, tucche zazaviSANAdau sattvAyogAt , sadasadbhayAmabhAvo nirUpyate iti nyAyAt , ekasyaiva svaprakAzasya nityasya vibhoH sataH sarvAnusyUtatvena sadvayaktibhedAnabhyupagamAt , ghaTaH sannityAdipratIteH sArvalaukikatvena sato ghaTAdhikaraNakabhedapratiyogivAyogAt , abhAvaH paricchinnatvaM dezataH kAlato vastuto vA, sataH sarvAnusyUtasanmAtrasya, na vidyate na sambhavati, pUrvavadvirodhAdityarthaH / nanu sannAma kimapi vastu nAstyeva, yasya deza-kAla-vastuparicchedaH pratiSidhyate, kiM tarhi sattvaM nAma paraM sAmAnyam , yadAzrayatvena dravya-guNa-karmasu sadvayavahAraH, tadekAzrayayasambandhena sAmAnya-vizeSa-samavAyeSu, tathA cAsataH prAgabhAvapratiyogino ghaTAdeH sattvaM kAraNavyApArAt , sato'pi tasyAbhAvaH kAraNanAzAd bhavatyeveti kathamuktam-"nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH" iti, evaM prApte pariharati-ubhayorapItyarddhana, ubhayorapi sadasatoH satazcAsatazca, anto maryAdA niyatarUpatvaM-yat sat tat sadeva, yadasat tadasadeveti dRSTo nizcitaH zruti-smRti-yuktibhirvicArapUrvakam , kaiH? tattvadarzibhiH vastuyAthAtmyadarzana. zIlabrahmavidbhiH, na tu kutArkikaiH, ataH kutArkikANAM na viparyayAnupapattiH, tu zabdo'vadhAraNe, ekAntarUpo niyama eva dRSTo na tvanekAntarUpo'nyathAbhAva iti, tattvadarzibhireva dRSTo nAtattvadarzibhiriti vA, tathA ca zrutiH- "sadeva saumyedamagra AsIdekamevAdvitIyam" [ ] ityupakramya "aitadAmyamidaM sarva tat satyaM sa AtmA tattvamasi zvetaketo!"[ ] ityupasaMharantI sadekaM sajAtIyavijAtIyasvagatabhedazUnyaM satyaM darzayati, "vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyam" [ ] ityAdizrutistu vikAramAtrasya vyabhicAriNo vAcArambhaNatvenAnRtatvaM darzayati, "annena saumya ! zuGgenApo mUlamanvicchadbhiH
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH saumya! zuGgena tejo mUlamanviccha, tejasA saumya ! zuGgena sanmUlamanviccha, sanmUlAH saumyemAH sarvAH prajAH sadAyatanAH satpratiSThAH"[ ] iti zrutiH / sarveSAmapi vikArANAM sati kalpitatvaM darzayati, sattvaM ca na sAmAnyaM tatra mAnAbhAvAt , padArthamAtrasAdhAraNyAt sat saditi pratItyA dravya-guNa-karmamAtravRttisattvasya svAnupapAdakasyAkalpanAt , vaiparItyasyApi suvacatvAt , ekarUpapratIterekarUpaviSayanirvAhyatvena sambandhabhedasya svarUpasya ca kalpayitumanucitatvAt , viSayasthAnanugame'pi pratItyanugame jAtimAtrocchedaprasaGgAt ,tasmAdekameva sad vastu svataH sphuraNarUpaM jJAtAjJAtAvasthAbhAsakaM svatAdAtmyAdhyAsena sarvatra sadvyavahAropapAdakam , san ghaTa iti pratItyA tAvat sadvayaktimAtrAbhinnatvaM ghaTe viSayIkRtam / na tu sattAsamavAyitvam , abhedapratItebhaidaghaTitasambandhAnirvAhyatvAt , evaM dravyaM sad guNaH sannityAdipratItyA sarvAbhinnatvaM sataH siddham , dravyaguNabhedAsiddhyA ca na teSu dharmiSu sattvaM nAma dharmaH kalpyate, kiM tu sati dharmiNi dravyAdyabhinnatvaM lAghavAt , tacca vAstavaM na sambhavatItyAdhyAsikamityanyat , taduktaM vArtikakAraiH "sattAto'pi na bhedaH syAd dravyatvAdeH kuto'stH| / ekAkArA hi saMvittiH, sadravyaM sadguNastathA // 1 // " ityAdi, sattA'pi nAsato bhedikA tasyA aprasiddhaH, dravyatvAdikaM tu saddharmatvAnna sato bhedakamityarthaH, ata eva 'ghaTAd bhinnaH paTaH' ityAdipratItirapi na bhedasAdhikA, ghaTa-paTa-tadbhedAnAM sadabhedenaikyAt , evaM yatraiva na bhedagrahastatraiva labdhapadA satI sadabhedapratItirvijayate, tArkikaiH kAlapadArthasya sarvAtmakasyApyupagamAt tenaiva sarvavyavahAropapattau tadatiriktapadArthakalpane mAnAbhAvAt , tasyaiva sarvAnusyUtasya sadUpeNa sphuraNarUpeNa ca sarvatAdAtmyena pratItyupapatteH, sphuraNasyApi sarvAnusyUtatvenaikatvAnnityatvaM vistareNAgrimazloke vakSyate, tathA ca yathA kasmiMzcid deze kAle vA ghaTabhinnasya paTAderna dezAntare kAlAntare vA ghaTatvam , evaM kasmiMzcid deze kAle vA ghaTasyAnyatrAghaTatvaM zakreNApi na zakyate saMpAdayitum , padArthasvabhAvabhaGgAyogAt , evaM kasmiMzcid deze kAle vA'sato dezAntare kAlAntare vA sattvaM kasmiMzcid deze kAle vA sato'nyatrAsattvaM na zakyate sampAdayituM, yuktisAmAnyAt , ata ubhayorniyatarUpatvameva draSTavyamityadvaitasiddhau vistaraH, ataH sadeva vastu mAyAkalpitAsannivRttyA'mRtatvAya kalpate, sanmAtradRSTyA ca titikSA'pyupapadyata iti bhAvaH" iti /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH upadarzitavyAkhyAnadvayaM dvaitavAdavidveSamUlakakadAgrahavilasitamato'nAdeyameva samadRSTibhiH, kintu yathA zrutazabdasamabhivyAhAramAnopanipAtyakliSTamitthaM vyAkhyAnaM yuktam , tadyathA asataH alIkasya zazazRGgAdeH, bhAvaH utpAdaH, na vidyate na sambhavati, asato'pyutpAde pRthivyAdivat sattvaprasaktyA'sattvaM vyAhanyeta, sataH pRthivyAdevidyamAnasya vastunaH, abhAvaH avidyamAnatvam, na nAsti, sato'pyabhAve zazazRGgAdivadasattvaM prasajyeta, ubhayorapyanayoH sadasatorubhayorapi, anto niyamaH-yad yatrotpadyate tat tatra sat , yaJca yatra sat tat taniSThAbhAvApratiyogItyAkArakaH, dRSTaH-pramitaH, pramA ca darzitAkArakaM jJAnam , kaiH pramita ityapekSAyAmAha-tattvadarzibhiriti-paramArthagrAhibhirityarthaH // 76 // asato bhAvo na bhavati sato'bhAvo na bhavatItyamumatha pare'pi kIrtayantItyupadarzayati paravacanam nAbhAvo bhAvamAnoti, zazazRGge tathA'gateH / bhAvo nAbhAvametIha, dIpazcenna sa sarvathA // 77 // nAbhAva iti / abhAvaH tucchaH, bhAvaM pAramArthikatvam , nApnoti na pratipadyate / kuta itthamavadhAritamityapekSAyAmAha-zazazRGge tathA'gateriti-tucche zazazRGge bhAvatvena paricchedAbhAvAdityarthaH / yathA'bhAvo na bhAvatAM pratipadyate tathA bhAvo'pyabhAvatAM nopayAtItyAha-bhAva iti-atucchasvabhAvaH pAramArthikaH, iha jagati, abhAvaM tucchasvabhAvaM naiti na prAmoti / nanu pAramArthiko'pi dIpo'nte'ndhakAro bhavati, andhakArazca prakRSTamahadudbhUtarUpavattejo'bhAvasvarUpastuccha evetyAzaGkate-dIpazcediti-bhAvarUpo dIpa AlokAbhAvAtmakAndhakArasvarUpatAM pratipadyate iti cedityarthaH / uttarayati-na sa sarvatheti / sa dIpasyAndhakAralakSaNapariNAmaH, sarvathA ekAntataH, na prakramAdabhAvarUpa iti sarvathAsbhAvarUpo netyarthaH, dIparUpeNa pariNatAnAM bhAsvarapudgalAnAmeva tamorUpeNa pariNAmAd bhAsvarapariNAmatyAge'pi dravyatvAparityAgAt tamaso dravyarUpatayaiva syaadvaadibhirbhyupgmaadityaashyH| atra ziSyabuddhivaizadyArtha sopaskAraM tamaso dravyatvavyavasthApakamupAdhyAyavacananikurambamupadazyate ww
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH "tejaso'tivinivRttirUpatA, svIkRtA tamasi yA knnaashinaa| dravyatAM vayamamI samIkSiNastatra patramavalambya cakSmahe // " [ ] tamo dravyaM rUpavattvAd ghaTavat , atra pakSasya tamasaH prasiddhiH pratyakSAdevaH na ca rUpavattvalakSaNasya hetostatrAsiddhiriti vAcyam , sArvajanInatamonIlamiti pratyakSapratItita eva tamasi rUpavatvaprasiddhiH, bAdhakAbhAvenoktapratItebhraMmatvAsambhavAt ; na ca yatrodbhUtarUpavattvaM tatrodbhUtasparzavatvamiti vyAptestamasi udbhUtarUpavattve udbhUtasparzavatvApattistamasi rUpavatvapratIterbAdhikA, indranIlamaNiprabhAsahacaritanIlabhAge udbhUtarUpavattvamastyudbhUtasparzavattvaM ca nAstIti vyabhicArAnnoktavyAptiriti nAzaGkanIyam , smaryamANAropeNaivendranIlaprabhAyAM nIladhIsambhavAd gauravAdevendranIlaprabhAsahacaritanIlabhAgasyAkalpanenoktavyabhicArAbhAvAt , kuGkumAdipUritasphaTikabhANDe bahirAropyamANapItAzraye'pi na vyabhicAraH, tatrApi smaryamANAropeNaiva pItadhInirvAhAd bahiSpItadravyAkalpanAt , bahirgandhopalabdhestu vAyavAkRSTAnudbhUtarUpabhAgAntareNaivopapatteriti vAcyam , yatrodbhUtarUpavattvaM tatrodbhUtasparzavattvamiti vyApto mAnAbhAvAt , prabhAyAmudbhUtabhAsvarazuklarUpavattvamasti na codbhUtasparzavattvaM tatra samastIti vyabhicAraNoktavyApterasambhavAcana ca yatra yatrodbhUtanIlarUpavattvaMtatrodbhUtasparzavattvamityeva niyamaH; prabhAyAM codbhUtabhAsvarazuklarUpavattvameva nodbhUtanIlarUpavattvamiti noktaniyame tatra vyabhicAraH, dhUme codbhUtanIlarUpavati udbhUtasparzavattvamapi samastyeveti na tatra vyabhicAraH, dhUmasyodbhUtasparzavattvAdeva codbhUtasparzavadbhUmasaMyogAccakSuSo jalanipAta iti vAcyam , azrupAtaM prati cakSudhUmasaMyogatvenaiva hetutvasya kalpanena gauraveNodbhUtasparzavabhUmasaMyogatvena hetutvAkalpanAd dhUme udbhUtasparzAsiddhayA yatrodbhUtanIlarUpavattvaM tatrodbhUtasparzavattvamiti niyamasya dhUme vyabhicArato'sambhavAt , trasareNozcAkSuSapratyakSaM bhavati na tu spArzana miti tadanurodhena tatrodbhUtarUpavattvamupeyate na tUdbhUtasparzavattvam , tathA ca nIlitrasareNAvudbhUtanIlarUpavatyudbhUtasparzAbhAvena vyabhicArAcca; na caavyvinypaakjodbhuutsprshvttvmvyvgtodbhuutsprshmnt| na sambhavatItyavayavigatodbhUtasparza prati avayavagatodbhUtasparzaH kAraNam , tathA ca pATitapaTasUkSmAvayave udbhUtasparzavatpaTaparamparAvayavatvAd yathodbhUtasparzavattvAnumAna tathA nIlitraseraNAvapyudbhUtasparzavadavayaviparamparAvayavatvAdudbhUtasparzavattvAnumAnaM bhaviSyatIti tatrApyudbhUtasparzavattvaM samastyeveti na vyabhicAra iti vAcyam, anubhUtarUpasyodbhUtarUpa
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 123 www janakatAyA ivAnubhUtasparzasyApi nimittabhedasaMsargeNodbhUtasparzajanakatAsambhavAd dRSTAntAsampratipatteH, nimittabhedasaMsargeNodbhUtAnudbhUte bhavata ityudayanAcAryasyApi sammatam , taduktaM kusumAJjalau "nimittabhedasaMsargAdudbhavAnudbhavAdayaH / devatAH sannidhAnena pratyabhijJAnato'pi vA // 1 // " iti / bhatra pUrvArdhAbhimatArthasphuTIkaraNaM tatraivettham-"upanAyakAdRSTavizeSasahAyA hi paramANavo dravyavizeSamArabhante, teSAM vizeSAdudbhavavizeSAH, [udbhUtAnudbhUtabhedAH] prAdurbhavanti, tathA svabhAvadravA apyApo nimittabhedapratibaddhadravatvAH kaThinaM karakAdyArabhante, ityAdi svayamUhanIyam" iti / idaM ca varddhamAnopAdhyAyenetthaM vyAkhyAtam-"nimittabhedeti-yadyapyudbhUtAnubhUtaparamANurUpAdeva tatkAryamudbhUtamanudbhUtaM cotpadyata iti nimittabhedastatrAprayojakaH, tathA'pi sAkSAtkAraprayojakatayodbhUtatvakalpanAt paramANuguNeSu tannAstItyadRSTavizeSAdevAnudbhUtarUpAdapyudbhUtarUpaM jAyata ityabhyupeyam, na ca yA'vayavirUpavRttijAtiH sA paramANurUpavRttiriti vyAptiH, citratvajAtau vyabhicArAt, 'udbhavAnubhavAdayaH' ityatadguNasaMvijJAnabahuvrIhiNA kaThinakarakAvidhudAdInAM saGgraha ityapyAhuH, 'devatAH' ityatrA''rAdhanIyatAmAsAdayantItyadhyAhAryam , upanAyaketi-paramANukriyAjanakamadRSTamityarthaH" iti / api ca trasareNAvudbhUtarUpavad yAdbhUtasparzo'pyupeyate tadA tatsparzasya spArzanapratyakSaprasaGgaH, sparzAnapratyakSe mahattvavizeSaH kAraNam , mahattvavizeSazca trasareNI nAstIti na tatsparzaspAnimiti cet ? na-ekatvavizesya spArzanapratyakSaM prati kAraNatvamabhyupagamya tadabhAvAnna tatsparzaspArzanamityapi vinigamanAvirahAdApayeta / AzrayatvAcAbhAvasya dravyAnyasattvAcaM prati pratibandhakatvAt sareNurUpAzrayasya tvAcapratyakSAbhAvena tadAtmakapratibandhakasadbhAvAnna trasareNusparzaspArzanam, catastreNuspArzanAnurodhena pratibadhyakauTau dravyAnyatvanivezaH, ghaTAdigatA sattAdijAtireva paramANvAdigatA'pIti paramANvAdyAtmakAzrayatvAcAbhAvasya tatra sattvAt tattvAcapratyakSAnupapattiH syAdataH pratibadhyakoTau sattvasya praveza iti cet ? naudbhUtasparzAbhAvasyaiva lAghavena tatspArzanapratibandhakatvena byaNukasparzasyAnudbhUtatvakalpanayA tatspArzanApattyasambhavAt , ghaTa-paTasaMyogAdInAM tvAcapratyakSaM bhavati,
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH prabhAghaTasaMyogAdInAM ca tvAcapratyakSaM na bhavati, udbhUtatvA'nudbhUtatve ca vizeSaguNAveva kalpyete na sAmAnyaguNAviti ghaTa-paTa saMyogAdito ghaTa - prabhA-saMyogAdInAM vaijAtyamabhyupetya tadrUpeNa tyAcapratyakSapratibandhakatvakalpanApekSayoktavai jAtyasthAne tvagagrAhyatvasvabhAva eva kalpanIyaH yeSAM tvAcapratyakSaM na bhavati teSu tvagagrAhyatvasvabhAva iti tata eva trasareNusparzasyApi na spArzanamiti na tadanurodhenoktapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanamapi nyAyyam / " 124 sAmpradAyikAstu ratnaprabhAcAryAdayaH "yatrodbhUtarUpavattvaM tatrodbhUtasparzavattvamiti niyamo'pi na naH pratikUlaH, yatastamasi pavanAbhivyajyamAnaH zItasparzo'pyanubhUyata eva, ata udbhUtasparzavattvamapi tatra" ityAmananti / na atha samavAyasambadhena nIlatvAvacchinnaM prati tAdAtmyasambandhena pRthivItvAvacchinnasya kAraNatvamiti tamasi nIlarUpavattve pRthivItvamApadyeteti cet ? nasyAdvAdinAmasmAkaM mate svabhAvavizeSasyaiva viziSTanIla niyAmakatvAt kathamanyathA pRthivItvAvizeSe'pi kacinnIlaM kvacinnIlataraM kvacinnIlatamAdItyevaM nIlavizeSasambhavaH, kaNAda matAnuyAyino'pi samavAyasambandhena nIlaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhena nIlaM kAraNamityavayavanIlA davayavinIlotpattisaMbhavena samavAyasambandhAvacchinnanIlatvAvacchinna kAryatAnirUpitatAdAtmya sambandhAvacchinnapRthivItvAvacchinnakAraNatvarUpasya pRthivyA nIlasamavAyikAraNatvasyAbhAvAt ; ca kapAlAdyavayavagatanIlaM svasamavAyisamavetatvasambandhena yathA ghaTAdyavayavini vartate tathA kapAlAdigatanIle'pi vartata iti kapAlAdinIle'pyuktakAraNabalAnnIlotpattiH syAditi vAcyam, samavAyasambandhena janyasattvAvacchinnaM prati tAdAtmyasambandhena dravyatvAvacchinnaM kAraNamiti samavAyasambandhAvacchinnajanyasattvAvacchinna kAryatAnirUpita tAdAtmya sambandhAvacchinnakAraNatAvacchedakasya dravyatvasyAbhAvAdeva janyasato nIlasya nIle utpattyApattyasambhavAt ; nanvapAkajanIlasyoktadizA pRthivItvena kAraNatvAnabhyupagamato'pi avayavinyutpattinirvAhe'pi pAkajanIlotpattyanurodhena pRthivItvena kAraNatvamavazyamabhyupeyam, anyathA nIlajanakavijAtIya tejassaMyogalakSaNapAkasya samavAyena pRthivyAmiva samavAyena jalAdAvapi sambhavena tatrApi nIlotpattiH syAditi cet ? na-vyApyadharmasya kAryatAvacchedakatve sambhavati vyApakadharmasyAnyathAsiddhatvAnna kAryatAvacchedakatvamiti www.w
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 125 tAdAtmyasambandhAvacchinnapRthivItvAvacchinnakAraNatAnirUpitasamavAyasambandhAvacchinnapAkajanIlaniSThakAryatAvacchedakatvasya nIlatvAvAntarajAtivizeSasyaiva kalpayitumucitatvena tasya vaijAtyasya tamonIle'bhAvena tasya pRthivIM vinA'pyutpattisaMbhavena tadutpattyA tamasi pRthivItvApattyasaMbhavAt / nanu samavAyena janyadravyatvAvacchinnaM prati tAdAtmyena sparzavattvAvacchinnasya kAraNatvAt tamaso janyadravyatve sparzavadavayavArabhyatvaM syAditi cet ? na-tamo'. vayavAnAM sparzavattvena tatra sparzavadavayavArabhyatvasyeSTatvAt , yatra dravyajanakAtizayastatra dravyamutpadyata iti niyamena tamo'vayavAnAM sparzazUnyatve'pi vA tamolakSaNadravyajanakazakkyAkhyAtizayavattvAt teSu tamodravyotpattisambhavAcca, antyAvayavini ghaTAdau sparzavattvasya sattvena tatra dravyotpatterabhAvena dravyaniSThakAryatAnirUpitakAraNatAyA adhikadezavRttinA sparzavatvenAvacchedAsambhavAdanyUnAnatiriktavRttidharmasyaivAvacchedakatvamiti niyamasya tvayA'pyurarIkRtatvena samavAyena dravyatvAvacchinnaM prati tAdAtmyena sparzavatvena kAraNatvasya kalpayitumazakyatvAt ;na cAntyAvayavibhinnatve sati sparzavattvaM dravyajanakatA'vacchedakam , tatra na vyabhicAra iti vAcyam , dravyasamavAyikAraNatvamevAvayavatvam , avayavabhinnatve satyavayavitvamevAntyAvayavitvam , dravyasamavAyikAraNabhinnabhinnatvaM dravyasamavAyikAraNatvameva paryavasyati, sparzavattvanivezasAphalyAya dravyasamavAyikAraNabhinnatvenAvayavinamupAdAya tadbhinnatvaM kimiti nivezyam , tathA ca dravyasamavAyikAraNaM sparzavadeva bhavataH sammatamiti sparzavattvamavyAvartakatvAnna nivezyam , evaM ca dravyasamavAyi kAraNatvena dravyasamavAyikAraNatvaM tatra cA''tmA''zrayAt ; nanUktadoSasaMbhavAdatyAvayavibhinnatvaM kAraNakoTau na nivezyate, kintu samavAyena dravyatvAvacchinnaM prati tAdAtmyena sparzavatvenaiva kAraNatvam , janyadratvAtvacchinnaM prati antyAvayavitvena pratibandhakatvAdantyAvayavini dravyAnutpatterna doSa iti cet ? na-uktarItyA doSApAkaraNe'pi navyaizcakSurAdiSvanudbhUtasparzAnabhyupagamena tadavayaveSvapi sparzasya tanmate'bhAve'pi niHsparzereva taizcakSurAdijanyadravyasyotpAdena vyabhicAreNa janyadravyatvAvacchinnaM prati sparzavatvena kAraNatvAsambhavAt , cakSurAdayo vA nAntyAvayavinaH, dUradezavyavasthitadravyaprAptyarthamadhiSThAnasthitasyAlpapariNAmasyApi cakSuSo bAhyAlokasahakAreNa bahirnirgatasya mahaccakSurArambhakatvasyorarIkAreNa navyamate sparzarahitasyaiva tasya janyadravyArambhakatvena vyabhicArAduktahetutvAsambhavAt ; na
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH ca dravyArambhakatvAnyathAnupattyA cakSurAdyavayaveSu cakSurAdiSu cAnubhUtasparzo'GgIkartavya iti vAcyam , anantAnudbhUtasparzakalpanAmapekSya yeSu yeSu janyadravyotpattisteSu janyadravyajanakatAvacchedakavaijAtyakalpanAyA evocitatvAt , na ca samavAyasambandhena janyadravyaM prati tAdAtmyasambandhena mUrtatvena mUrtasya kAraNatvamastviti vAcyam , mUrtatvasya manasyapi sattvena tatra janyadravyAnutpattyA vyabhicArAt ; na ca manasi tAdAtmyena mUrtarUpakAraNasya bhAve'pi vijAtIyasaMyogarUpahetvantarAbhAvAdeva dravyAntarAnutpattiriti vAcyam , yakriyayA ghaTe manasi cAnArambhakaH saMyogo janitastatkriyAjanyatA'vacchedAya saMyoge vaijAtyasyAvazyakatvAt , uktavaijAtyasya kacinnodanAkhyasaMyoge kvaciccAbhighAtAkhyasaMyoge sattvamiti noda-- natvAdinA sAyaM syAditi tatparihArAya niruktavaijAtyavyApyaM nodanatvamanyadamanyacca tadasamAnAdhikaraNaM nodanatvaM tathA niruktavaijAtyavyApyamabhighAtatvamanyada. nyacca tadasamAnAdhikaraNamabhighAtatvamityevaM nAnAnodanatvA'bhighAtatvAnAM kalpanIyatvAt ; na ca mano'nyamUrtatvena janyadravyaM prati kAraNatvam , ghaTAdau janyadravyotpatterjanyadravyatvAvacchinnaM pratyantyAvayavitvena pratibandhakatvakalpanayA vAraNe'pi gauravAt , evaM ca janyadravyajanakatA'vacchedakatayA jAtikalpane, manasi dravyAnutpattaye dravyajanakavijAtIyasaMyogakalpane dravyAnArambhakasaMyoge takriyAjanyatAvacchedakavaijAtyakalpane, tatsAkaryaparihArAya niruktavaijAtyavyApyanodanasvAdikalpane, tattadvaijAtyAvacchinnaM prati kAraNasya kalpane ca gauravAd varaM zaktyA khyo'tizaya evAnatiprasakto dravyajanakaH kalpyate, tasyAtizayasya tamo'vayave'pi bhAvAt tato niHsparze'pi tamo'vayace tamasa utpattinirAbAdheti sUkSma vibhAvanIyam / atha tamaso dravyatve AlokanirapekSacakSurindriyajanyapratyakSaviSayatvaM na syAt , dravyavRttilaukikaviSayatAsambandhena cAkSuSatvAvacchinnaM prati samavAyasambandhenAlokasaMyogasya hetutvAt tamasi cAlokasaMyogasyAbhAvAt , ekatrAvasthitayoH saMyogo bhavati, Alokatamasozca virodhenaikatra sthAnAyogAt ; na ca svasminna svapratiyogikasaMyogaH, saMyogo hi dvayorbhavati naikasyaivetyAlokAntarAsamavadhAne Aloke AlokasaMyogo nAsti, atha ca tasya dravyasya satazcAkSuSapratyakSaM bhavatIti tatra vyabhicAreNa noktakAryakAraNabhAvasambhava iti vAcyam , yakriyayA yaHsaMyoga upajAyate tatpratiyogikatvaM tatsaMyogasyetyAlokakriyayA''lokagaganasaMyogo
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH]. syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 127 bhavatItyAlokagaganasaMyoga AlokapratiyogikaH, sa cAloke samastIti tatrApi vyabhicArAprasakteH; na ca tejomAtramAloka iti suvarNamapi tejorUpatvAdAlokastena saha yo gaganasaMyogaH so'pyAlokasaMyogastasya bahalatame tamasi vidyamAne suvarNe sattvAJcakSuHsaMyogasyApi tatra bhAvAccAkSuSapratyakSaM syAditi vAcyam , mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvenAlokasaMyogasya dravyacAkSuSaM prati kAraNatvAt , suvarNasyAbhibhUtarUpavattvena tatsaMyogasya niruktakAraNAvacchedakadharmAnA. krAntatvAt / nanu yatra ghaTe pRSThAvacchedenA''lokasaMyogazcakSustvagrAvacchedena tasya ghaTasya sambhRtasAmagrIkatvena cAkSuSApattiriti cet ? na-cakSussaMyogAvacchedakAvacchinnA''lokasaMyogatvena cAkSuSaM prati kAraNatve uktadoSAbhAvAt ; na ca cakSussaMyogAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogatvena, AlokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSussaMyogatvena vA cAkSuSaM prati kAraNatvamityatra vinigamanAviraha iti vAcyam , uddayotasthapuruSasyAndhakArasthavastusAkSAtkArAnudayasya vinigamakatvAt ; tatrAlokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSussaMyogasya sattvAt , tasya cakSussaMyogasya yathA''lokasaMyogAvacchedakAvacchinnatvaM tadAzcayasya cakSuSa Alokadeze'vasthAnAt, tathA AlokasaMyogAnavacchedakAvacchinnatvamapi, tadAzrayasya cakSuSa Alokavirahite'ndhakArasthavastudeze'pyavasthiterata AlokasaMyogAnavacchedakAnavacchinnacakSussaMyogatvena hetutve uddayotasthapuruSacakSuSo'ndhakArasthavastunA saMyogasya niruktakAraNatA'vacchedakadharmAnAkrAntatvAnna tato'ndhakArasthavastusAkSAtkAra iti tadanudaya upapadyata iti nAzaGkayam , gauraveNa tathA hetutvAsambhavAt , andhakArasthasya puMsa uddayotasthavastuno grahaNaM bhavati tasya niruktahetutvAbhyupagame'bhAvApatteH, andhakArasthapuruSacakSuSa uddayotasthavastunA saMyogasyA''lokasaMyogAnavacchedakA. ndhakArasthadezAvacchinnatvAt , tadAzrayasya cakSuSo'ndhakArasthadeze'pyavasthiteH; ata eva 'samavAyenA''lokAbhAvAnyalaukikacAkSuSaM prati svAvacchedakAvacchinnasaMyogavaccakSussaMyuktamanaHpratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhenA''lokasaMyogasya hetutvam , kAryatAvacchedakakoTAvAlokAbhAvAnyatvanivezAt svAvacchedaketyAdisambandhenA''lokasaMyogasyA''tmanyabhAva eva samavAyenA''lokAbhAvaviSayakalaukikacAkSuSasyotpAdena vyabhicArasya nAvakAzaH, laukikatvanivezAdAtmani samavAyenA''lokAbhAvAnyaviSayakAlaukikasAmAnyalakSaNAdipratyAsattijanyacAkSuSasya svAvacchedakAvacchinnetyAdisambandhenAlokasaMyogAbhAve bhAve'pi na vyabhi
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH cAraH, vibhorAtmana AlokenApi samaM saMyogo'sti, sa ca saMyogaH samavAyenA. tmani vartate, kintu sa na kAraNam , kintu yasya dravyasya cakSuSA pratyakSaM bhavati tena dravyeNa samamAlokasaMyogaH kAraNam , sa ca sAkSAtsambandhenA''tmani vartata iti svAvacchedaketyAdiparamparAsambandhasya kAraNatAvacchedakasambandhatayopAdAnam , manassaMyogo'pyAtmani sarvadaiva vartata iti tathAbhUtasaMyogasambandhenA''lokasaMyogasya na kAraNatvamiti paramparAsambandhaghaTakatayA manaHpratiyogikavijAtIyasaMyogasyopAdAnam ' ityapi na niravadyam , sambandhagauravAt , kiJcidavayavAvacchedenA''lokasaMyuktenaiva cakSuSA'ndhakAravadbhittisaMyoge vastugrahaNaprasaGgAca; viSayaniSThapratyAsatyA kAryakAraNabhAve yadviSayasya pratyakSaM tatraiva samavAyena san Aloka saMyogaH kAraNamityandhakArasthabhittyAdiviSayeNa samamAlokasaMyogAbhAvAt tatpratyakSApattirna saMbhavati, AtmaniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAve tu niruktasambandhena yena kenApi samamAlokasaMyogasyA''tmani sattayA kAraNasampatterAlokAsaMyuktasyApyandhakArasthabhittyAdivastunazcakSussaMyuktasya cAkSuSapratyakSaM syAdato viSayaniSThapratyAsattyaiva dravyacAkSuSatvAvacchinnaM pratyAlokasaMyogatvena hetutvamiti tamaso dravyatve AlokanirapekSacakSurindriyajanyapratyakSaviSayatvaM na syAt ; [ iti pUrvapakSiNaH ] iti cet ? na-alokaM nA'pi rAtriJcarANAM ghUkAdInAM dravyacAkSuSodayAd vyabhicAreNa dravyacAkSuSatvAvacchinnaM pratyAlokasaMyogatvena hetutvAsambhavAt ; na ca caitrAdicAkSuSa evA''lokasaMyogatvena hetutvAnna vyabhicAra iti vAcyam , tathA'pyaanAdisaMskRtacakSuSAM taskarAdInAM rAtrAvAlokamantareNaivAndhakArasthitadhanAdicAkSuSapratyakSodayAd vyabhicArAt ; na cA''lokasaMyogasyAJjanAdyasaMskRtacaitrAdicakSurjanyacAkSuSe kAraNatvam , aJjanAdisaMskRtacakSurjanyapratyakSasyoktakAryatA'vacchedakAnAkrAntatvenA''lokasaMyogaM vinA bhAve'pi na vyabhicAraH, aJjanAdInAM cAJjanAdijanyacAkSuSe pRthageva hetutvam , vyabhicAreNa ca sAmAnyatazcAkSuSatvAvacchinnaM prati nAJjanAdInAM nApyAlokasaMyogasya hetutvamiti vAcyam , ananugamAt , pratyakSatvavyApyajAtezcAkSuSatvasya janyamAtravartinaH kiJciddharmAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakatvasya niyamena tadavacchinnaM prati cakSurAdInAM kAraNatvasyA''vazyakatayA''lokasaMyogAJjanAdisaMskArAbhAve'pi tadvalAJcAkSuSasAmAnyotpattyApattezcetyata AlokAyuddhodhyakSayopazamarUpayogyatAyA evAnugata
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH tvena dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati hetutvaucityAt ; kiJca cakSussaMyogAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogasya dravyacAkSuSaM prati hetutve kAraNazarIrAviSTasya cakSuSaH kAraNatvAvacchedakatvenAnyathAsiddhatvAdahetutvaM syAt ; api ca cakSussaMyogAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogatvApekSayA''lokatvasya laghutvena tasyaiva dravyacAkSuSatvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakatvaM kalpayitumucitam , cakSussaMyogAva cchinnasaMyogasya kAraNatAvacchedakasambandhatvakalpanayA cAtrApyatiprasaGgavAraNaM sambhavati, avacchedakadharmagauravApekSayA'vacchedakasambandhagauravasyAbhyarhitatvAt , na ca cakSussaMyogAvacchinnasaMyogasambandhenA''lokasyAlokavRttitvamityAlokAtmakadravyacAkSuSasya niruktasambadhenAlokamantareNApi bhAvAd vyabhicAreNa na sAmAnyato dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati niruktasambandhenA''lokasya hetutvam , kintu suvarNabhinnaM yat tejastadbhinnadravyacAkSuSaM prati cakSussaMyogAvacchinnasaMyogasambandhenAlokasya hetutvaM vAcyam , sAmAnyatastejobhinnadravyacAkSuSaM prati tathA. hetutve suvarNasya tejastvena tatpratyakSasya niruktakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAdAlokaM vinA'pi tatpratyakSamApadyeta, ataH suvarNabhinnatvaM tejaso vizeSaNam , tathA ca lAghavAt tamo'nyadravyacAkSuSaM prati tamasaH pratibandhakatvameva nyAyyam , mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAlokatvApekSayA tamo'bhAvatvena hetutve lAghavAcca, evaM ca tamaso dravyatve'pi taccAkSuSapratyakSasya niruktakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatayA tamo'bhAvAbhAve'pi tat syAdeveti / kiJcAnvayavyatirekAbhyAmabhAvajJAne pratiyogitAvacchedakaviziSTapratiyogijJAnasyAnvaya-vyatirekAbhyAM hetutvasyAvadhAritatvena tamasastejovizeSAbhAvarUpatve tejovizeSarUpapratiyogijJAnaM vinA tajjJAnaM na syaat| nanu AlokaM jAnatAmeva tamaHpratyakSasvIkAreNa tejojJAnaM vinA tamojJAnaM na syAditISTApattireva, tadAhurudayanAcAryAH- giridarIvivaravartino yadi yogino na te timirAvalokinaH, timirAvalokinazced nUnaM smRtA''lokAH" [ ] iti, iti cet ? na-tejaso'pratisandhAne'pi tamo'nubhavastha pratyakSasiddhatvAt / athAbhAvajJAnasAmAnya prati abhAvapratyakSasAmAnyaM prati vA na pratiyogijJAnaM kAraNam, pratiyogino ghaTapaTAderagrahe'pi sarva prameyaM sarva vAcyaM sarva jJeyamityevaM prameyatva-vAcyatva-jJeyatvAdinA'bhAvajJAnasyAbhAvatvalakSaNasAmAnyalakSaNAlaukikapratyAsattyA nikhilAbhAvaviSayakAlaukikapratyakSasya cotpAdena vyatirekavyabhicArAt; tadabhAvalaukikapratyakSe tajjJAnaM hetu 9 zAstra0sa0
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH riti viziSya kAryakAraNabhAvo'pyabhAvajJAna-pratiyogijJAnayorna sambhavati, atyantAbhAvasya pratiyogi-tatprAgabhAva-taddhasaitantritayapratiyogikatvamityabhyupagantRRNAM prAcInanaiyAyikAnAM mate ghaTAtyantAbhAvasya ghaTa-tatprAgabhAva-tadvaMsapratiyogikatve'pi tatritayAgrahe ghaTAtmakapratiyogimAtragrahe'pi ghaTAtyantAbhAvalaukikapratyakSodayAt, samaniyatAnAmabhAvAnAmaikyamityabhyupagacchatAM navyanaiyAyikAnAM mate samaniyataikatva-pariNAmAdyabhAvAnAmaikyamiti tatraikatvAbhAvasya parimANAdirapi pratiyogIti pratiyoginaH parimANAderagrahe'pyekatvamAtragrahAlaukikapratyakSodayAcca; atha tadabhAvalaukikapratyakSe tadabhAvayatkiJcitpratiyogijJAnatvena hetutvAnnokta; vyabhicAra iti cet ? na-itthaM viziSya hetutve mAnAbhAvAt , vahnayAdijJAnazUnyasyApi puMsaH sannikRSTe hRdAdAvantata idantvAdinA'pi vahnayAdyavizeSitatadabhAvalaukikapratyakSasyeSTatvAt ; nanvatra vahnirnAstItyevaM vahnitvAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena vahniviziSTAbhAvalaukikapratyakSaM vahnijJAnaM vinA na bhavatIti vahnayAtmakapratiyogivizeSitAbhAvapratyakSaM prati vahnayAtmakapratiyogijJAnaM kAraNam , evamanyasyApyabhAvasya pratiyogivizeSitasya pratyakSaM prati tatpratiyogijJAnaM kAraNamiti cet ? na-viziSTavaiziSTayAvagAhipratyakSaM prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatayA tata eva vahnirnAstIti pratyakSasya vahnitvaviziSTavaiziSTayAvagAhino vizeSaNatAvacchedakavahnitvaprakArakajJAnasAdhyatvasambhavAt svAtantrayeNAbhAvalaukikapratyakSaM prati pratiyogitAvacchedakaviziSTapratiyogijJAnatvena kAraNatvAkalpanAt ; tamasastejo'bhAvarUpatve'pi tejovizeSitAbhAvarUpatvena tatpratyakSasya tejojJAnaM vinA'sambhave'pi tadavizeSitarUpeNa tatpratyakSasya tejojJAnaM vinA'pyabhyupagame doSAbhAvAditi cet ? na pratiyogijJAnasyAbhAvapratyakSaM prati kAraNatvAbhAve pratiyogijJAnaM vinA pratiyogivizeSitAbhAvajJAnasya pratiyogitAvacchedakaviziSTapratiyogivaiziSTayAvagAhino viziSTavaiziSTayAvagAhijJAnakAraNavizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnAbhAvAdanutpAde'pi pratiyogyavizeSitAbhAvapratyakSaM 'na' ityAkArakamApadyeta; na cAbhAvajJAnamabhAvatvaprakArakamiti viziSTajJAnarUpasya tasya vizeSaNIbhUtAbhAvatvajJAnasAdhyatvenAbhAvasyedantvenApi rUpeNa pUrvamagrahAdApAdakAbhAvAdeva na 'na' ityAkArakasyAbhAvapratyakSasyApattisambhava iti vAcyam , prathamamabhAvA'bhAvatvayonirvikalpake sati tadAtmakavizeSaNajJAnarUpakAraNabalAdabhAva ityAkArakapratyakSasyApatterduritvAt ; na cAbhAvatvamAtreNAbhAvapratyakSasyeSTatvam , 'zUnya
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH midaM dRzyate' ityAdipratyayAt , zUnyatvasyAbhAvatvena rUpeNAbhAvavattvarUpatvAt , itthamevAbhAvatvasya bhAvabhedasya pizAcAdibhedavad yogyasya ghaTo nAstItyAdau svarUpato bhAnamapi prAcAM sambhavaduktikam , abhAvapratyakSasya pratiyogyavizeSitAbhAvaviSayakasyAbhAva ityevamullekho bhavati, 'na' ityevamullekhastu na bhavati, tatra najullekhasya pratiyogivAcakapadaniyatatvaM prayojakamiti pratiyogivAcakapadasamavadhAne satyeva naallekho nAnyatheti vAcyam , andhakAre vidyamAne vayabhAvAdau yathA zUnyamidamiti pratyayo bhavati tathA hRdAdAvapi vidyamAne vahnayabhAvAdI zUnyamidamiti pratyayApatteH; abhAvapratyakSe yogyadharmAvacchinnajJAnatvena hetutvAnnAyaM doSa iti mandam , yogyadharmANAmananugatatvAt , pratyekaM yogyatattaddharmAvacchinnajJAnatvenAbhAvatvapratyakSaM prati kAraNatvasya vyabhicAreNAsambhavAt , ghaTatva-paTatvAdyanyatamatvena yogyadharmAnanugamayya ghaTatva paTatvAdyanyatamadharmAvacchinnajJAnatvena kAraNatvasya vyabhicArAbhAvena sambhave'pi anya tamatvasya bhedakUTAvacchinnapratiyogitAkabhedarUpasya durjeyakUTatvaghaTitatvena durjeya. tayA tadrUpeNa kAraNatvasyApi durjeyatvAt , kUTatvasyaikaviziSTApararUpatvena tatra vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa viziSTasvarUpasyAnekatvaprasaktyA taddhaTitasya niruktakAraNatAvacchedakadharmasyAnekatvenAvacchedakabhedenAvacchedyakAraNatAbhedasyAnantakAryakAraNabhAvaprasaktyA gauravAt , pizAcatvAdyayogyadharmAvacchinnasya grahe'pi pizAco nAyamityevaM pizAcAdyatIndriyapadArthabhedAtmakAbhAvapratyakSasyotpAdena vyabhicAreNa yogyadharmAvacchinnajJAnatvena hetutvAsambhavAca / - atha pratyakSamAtre indriyasannikarSasya kAraNatvenendriyasannikarSa vinA nAbhAva. pratyakSam , tathA ca 'na' ityAkArakAbhAvapratyakSavAraNAyendriyasambaddha vizeSaNatAyA eva pratiyogivizeSitAbhAvapratyakSahetutvam , na cendriyasya cakSustvagAdibhedabhinnatvena tadanugamakasya zabdetarodbhUtavizeSaguNAnAzrayatve sati jJAnakAraNamanaHsaMyogAzrayatvarUpasyendriyatvasya gurutarasya pravezo na sambhavatIti sAmAnyatastathA kAryakAraNabhAvAsambhavAt tattadindriyayogyapratiyogivizeSitAbhAvapratyakSaM prati tattadindriyavizeSaNatAyA hetutve gauravAt pRthak pratiyogidhIhetutaiva yuktA; na ca pratiyogivizeSitAbhAvapratyakSa prati pratiyogijJAnasya kAraNatve'pi pratiyogijJAnasattve'pIndriyasannirSabalAnnetyAkArakapratyakSApattiriti vAcyam , upasthitasya pratiyogino'bhAve vaiziSTayabhAne bAdhakAbhAvAt , na ca 'abhAvo na ghaTIyaH'
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH ityAdibAdhadhIdazAyAM bAdhena pratibandhAdabhAvAMze pratiyogitAsambandhena ghaTasya bhAnAsambhavAt 'na' ityevaM pratiyogyavizeSitAbhAvapratyakSApattiriti vAcyam , yataH 'abhAvo na ghaTIyaH' iti bAdhajJAnamabhAvatvAvacchedenAbhAve pratiyogitvasambandhAvacchinnaghaTaniSThapratiyogitAkAbhAvamavagAhate? abhAvatvasAmAnAdhikaraNyena vA?, Aye pratiyogitvasambandhAvacchinnapratiyogitAkaghaTAbhAvasyApyabhAvatayA pratiyogitAsambandhena ghaTavati tatra ghaTAbhAvAvagAhanenAhAryatvaM syAt , tathA ca tasyAbhAvavizeSyakapratiyogitvasambandhena ghaTaprakArakabuddhiM prati na pratibandhakatvam , tena sambandhena taddharmikatadvattAbuddhiM prati anAhAryAprAmANyajJAnAnAskanditataddharmikatatsambandhAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvanizcayasyaiva pratibandhakatvAt, dvitIye avacchedakAvacchedena tadvattAbuddhiM pratyeva sAmAnAdhikaraNyena tadabhAvavattAnizcayasya pratibandhakatvaM na tu sAmAnAdhikaraNyena tadvattAbuddhiM prati, tathA ca abhAvatvasAmAnAdhikaraNyena pratiyogitvasambandhAvacchinnaghaTaniSThapratiyogitAkAbhAvaprakArikAyA 'abhAvo na ghaTIyaH' iti bAdhadhiyo'bhAvatvasAmAnAdhikaraNyena ghaTabuddhiM pratyapratibandhakatvAt taddazAyAmapi pratiyogino ghaTasyopasthitasyAbhAve vaiziSTayabhAnasambhavena ghaTo netyeva pratyakSaM bhavet , na tu ghaTarUpapratiyogyavizeSitasyAbhAvasya netyAkArakapratyakSam ; na ca sAmAnyato'bhAvo na ghaTIya iti dhiyo na ghaTIya ityaMze pratiyogitAsambandhAvacchinnapratiyogitAsambandhena najAbhAve ghaTavaiziSTyaviSayakatvena na tadaMze pratiyogitAsAmAnyena ghaTavaiziSTaya viSayakatvam , kintvabhAvapadArthe'bhAvasAmAnye pratiyogitAsAmAnyena ghaTaniSThapratiyogitAkAbhAvavaiziSTayaviSayakatvam , evaM ca tasyA yayA kayAcidapi pratiyogitayA ghaTaprakArakAbhAvavizeSyakadhIvirodhitvamityekasyAmeva tasyAM buddhau parasparavirodhidvayaviSayakatvenAhAryatvamityanAhAryatvAbhAvAdapratibandhakatvena pratiyogitAsAmAnyena ghaTabAdhagraharUpatvAbhAve'pi 'abhAvaH saMyogAdisambandhAvacchinnapratiyogitayA na ghaTIyaH' iti dhInajAbhAve saMyogasambandhAvacchinnapratiyogitvasambandhAvacchinnapratiyogitAsambandhenaiva ghaTasya vaiziSTayamavagAhate, na tu saMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAsambandhenAbhAve ghaTasya vaiziSTyamityanAhAryarUpAyAstasyAH saMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAsambandhena ghaTaprakArakAbhAvavizeSyakabuddhivirodhitvaM saMyogasambandhAvacchinnapratiyogitvasambandhAvacchinnaghaTaniSThapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnasvarUpasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvatvAvacchinnavizeSyatAka
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 133 nizcayatvena syAdeva, tathA ca tadbuddhayAtmakabAdhabuddhikAle saMyogasambandhAvacchinnapratiyogitAsambandhena ghaTasyAbhAve vaiziSTayabhAnapratibandhAt saMyogena ghaTAbhAvasya 'na' ityAkArakapratyakSApattiriti vAcyam , saMyogAdisambandhAvacchinnapratiyogitAsambandhenAbhAvo na ghaTIya iti bAdhadhIkAle saMyogAdisambandhAvacchinnapratiyogitAsambandhenaivAbhAve ghaTavaiziSTayabhAnapratibandho na tu pratiyogitAsambandhAvacchinnapratiyogitAsambandhena, taM prati tasyA bAdhadhItvAbhAvAditi pratiyogitAsambandhAvacchinnapratiyogitAsambandhena ghaTasya prakAratayA'bhAve bhAnasaMbhavena pratiyogino ghaTasyopasthitasyAbhAve vaiziSTayaviSayakatvena ghaTo netyAkArakasya pratiyogivizeSitAbhAvapratyakSasyaivotpAdAt , ghaTatvAdyavacchinnaprakAratvAnyaprakAratvAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSe ghaTAdidhiyo hetutvasyA''vazyakatvAJca, ghaTajJAnaM vinA'pi paTAbhAvatvAdinA ghaTAbhAvAvagAhipratyakSasyotpAdena vyabhicArAd ghaTaniSThapratiyogitAkAbhAvapratyakSaM prati ghaTajJAnatvena kAraNatvasya vaktumazakyatvAt , paTAbhAvatvAdinA ghaTAbhAvapratyakSasya tu ghaTatvAvacchinnaprakAratvAnyapaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkatvena niruktakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatayA ghaTajJAnaM vinA bhAve'pi na vyabhicAraH, tasya paTatvAvacchinnaprakAratvAnyaprakAratvAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSatvena paTajJAnakAryatvAt , itthaM cAbhAvatvAbhAva. yonirvikalpakaM pratyakSaM yathA ghaTatvAvacchinnaprakAratvAnyaprakAratvAnirUpitAbhAvaviSayatAkam , tathA paTatvAvacchinnaprakArakAnyaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkam , evaM maThatvAvacchinnaprakAratvAnyaprakAratvAnirUpitAbhAvaviSayatAkamapItyevaM ghaTapaTAdisakalapratiyogijJAnakAryatAvacchedakAkrAntatayA tasya yatkiJcitpratiyogijJAne'sambhavAt , pratyekaM yAvatpratiyogijJAnasya ca carmacakSuSAmabhAvena kAraNAbhAvAdevAsambhavAt , abhAvatvAMze nirvikalpakamabhAvAMze yatkiJciddhaTAdivaiziSTayAvagAhipratyakSaM tu yatkiJcidghaTAdilakSaNapratiyogijJAnakAryatAvacchedakAkrAntatvAd ghaTAdyAtmakapratiyogijJAnasAdhyameveti tasya bhavatyeva ghaTAdijJAnato bhAvaH, idantvena tamaHpratyakSamapi abhAvAMze nirvikalpakavat pratiyogitvasambandhAvacchinnaghaTatvAdyavacchinnaprakAratAbhinnapratiyogitvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSatvarUpakAryatAvacchedakadharmAkrAntamiti pratyekaM yAvadraTAdijJAnajanyamiti yAvaddhaTAdijJAnAbhAve tannopapadyate iti vAcyam , uktarItyA'bhAvA'bhAvatvayonirvikalpakAsambhave'pi kevalAbhAvatvasya nirvikalpakApatteH; tatrAbhAvasyAviSaya
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH tvenAbhAvaviSayatAkatvaghaTitaniruktakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatayA yAvatpratiyogijJAnAnapekSaNAt ; na cAbhAvatvasya bhAvabhinnatvarUpasya samavAya-svasamavAyisamavetatvAnyatarasambandhAvacchinnapratiyogitAkasattAbhAvarUpasya vA sakhaNDopAdhirUpatvena kiJciddharmarUpeNaiva bhAnaM na svarUpata iti tannirvikalpakaM na saMbhavatyeveti vAcyam , abhAvatvasyAkhaNDatvAt , anyathA'bhAvaviziSTabuddhAvapitanirvikalpakAyogAt , na ceSTApattiH, viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya kAraNatvena abhAvatvasya vizeSaNasya nirvikalpakajJAnaM vinA'bhAvaviziSTabuddhyanApatteH; kiJca ghaTa-paTau' na iti / pratyakSanirUpitAbhAvaviSayatAyAH pratiyogitvasambandhAvacchinnaghaTatvaparyAptAvacchedakatAnirUpitaprakAratvAnyaghaTatva-paTatva-dvitvaitatritayaparyAptAvacchedakatAnirUpitaprakAratAnirUpitatvena ghaTatvAdipratyekaparyAptAvacchedakatAnirUpitapratiyogitvasambandhAvacchinnaprakAratAbhinnapratiyogitvasambandhAvacchinnaprakAratvAnirUpitatvAbhAvAd ghaTAdipratiyogijJAnakAryatAvacchedakAnAkrAntatAdRzapratyakSasya ghaTAdipratiyogijJAnavirahe'pyApattiH,ghaTatvAdyavacchinnaprakAratvasya ghaTatvAdiniSThAvacchedakatAnirUpitaprakAratAtvenaiva praveze ghaTatva-paTatva-dvitvaitatritayAvacchinnaprakAratAyA ghaTatvaniSThAvacchedakatAnirUpitatvena tadbhinnaprakAratvAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSatvalakSaNakAryatAvacchedakAkrAntatvena ghaTAdijJAnajanyatayA ghaTAdijJAnaM vinA tadApattyasambhave'pi nIlaghaTAdyabhAvapratyakSasyApi kevalaghaTAdijJAnakAryatAvacchedakAkrAntatvena tasya kevala ghaTAdijJAnato'bhAvenAnvayavyabhicArasya vAraNAya ghaTatvAdiparyAsAvacchedakatAnirUpitaprakAratvAnyaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSatvasyaiva ghaTAdijJAnakAryatAvacchedakatvasya svIkaraNIyatayoktadoSoddhArAsambhavAt, tasmAdabhAvapratyakSe pratiyogijJAnasyoktadizA kAryakAraNabhAvo na yuktaH, kintu ghaTatvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitaviSayatAkapratyakSatvAvacchinnaM prati ghaTatvAdiniSThaprakAratAkajJAnatvAvacchinnaM kAraNamityeva kAryakAraNabhAvo yuktaH, yathA ghaTavad bhUtalamiti pratyakSaM ghaTatvAvacchinnaprakArAnirUpitaviSayatAkapratyakSatvarUpakAryatAvacchedakAkrAntatvAd ghaTatvaprakArakajJAne satyeva bhavati tathA ghaTo netyevaM pratiyogivizeSitA. bhAvapratyakSamapi niruktakAryatAvacchedakadharmAkAntatvAd ghaTatvaprakArakajJAne satyeva bhavatItyetAvataiva pratiyogijJAnaM vinA pratiyogivizeSitAbhAvapratyakSApatyasambhavAt zuddhAbhAvapratyakSaM tu ghaTatvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitaviSayatAkapratyakSatvarUpakAryatAvacchedakAnAkrAntamapi vizeSaNatAsannikarSatAsannikarSamAtreNa nApAdayituM
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH zakyate, vizeSaNatAsannikarSasya pratiyogitvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSatvAvacchinnaM pratyeva kAraNatvena zuddhAbhAvapratyakSasya niruktakAryatAvacchedakAnAkrAntatayA vizeSaNatAsannikarSAjanyatvAt , itthaM kalpanAyAM koTipratiyogijJAnahetutvAkalpanalAghavamapIti; na ca 'abhAvo na ghaTIyaH' iti pratyakSe vyabhicAraH, uktapratyakSasyApi na ghaTIya ityaMze pratiyogitvasambandhAvacchinna pratiyogitAsambandhAvacchinnaprakaratAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSatvarUpavizeSaNatAsannikarSaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakadharmAkAntatvena vizeSaNatAsannikAMdutpattisaMbhavAt , yadi ca pratiyogitvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSasya vizeSaNatAsannikarSAdutpattyabhyupagame pratiyogitAmAtreNa dravyaM nAsti meyaM nAstItyAdipratyakSasyApattiH, tasyApi pratiyogitvasambandhAvacchinapratiyogitvasambandhAvacchinnadravyaniSThaprakAratAnirUpitAbhAvaniSThaviSayatAkatvasya niruktasambandhAvacchinnameyAdiniSThaprakAratAnirUpitAbhAvaniSThaviSayatAkatvasya bhAnena vizeSaNatAsannikarSajanyatvasambhavAt , dravyameyAdirUpapratiyogijJAnaM vinaiva tasyApAdanIyatveneSTApatterasambhavAditi vibhAvyate, tadA prakArIbhUtakiJciddharmAvacchinnapratiyogitvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSaM prati vizeSaNatAsannikarSasya hetutvaM pratiyogitAmAtreNetyatra mAtrapadasya dravyatvAdyavacchinna pratiyogitAvyavacchedakatayA pratiyogitAmAtreNa dravyaM nAstItyAde. niruktakAryatAvacchedakAnAkrAntatayA vizeSaNatAsannikarSAjanyatvena na vizeSaNatAsannikarSatastadApattisambhavaH, dravyatvAvacchinnapratiyogitAsambandhena dravyaM nAsti meyatvAdyavacchinnapratiyogitAsambandhena meyaM nAstItyAdipratyakSaM tu dravyatvAdeH prakAratve satyeva syAt , tathA ca tasya dravyatvAdiprakArakajJAnakAryatAvacchedakadravya. tvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitaviSayatAkapratyakSatvadharmAkAntatvena taM prati dravyatvAdiprakArakajJAnasya kAraNatvena dravyatvAdinA dravyAdijJAnaM vinA nApattisaMbhava iti, vizeSaNatAsannikarSAjAyamAne ca prakArIbhUtakiJciddharmAvacchinnapratiyogitvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSe'bhAve'bhAvatvamapi bhAsata eva, abhAvasyAviSayIkaraNe abhAva iti neti nAstItyAkArollekha eva na syAt , abhAvatvaM cAkhaNDopAdhireveti tanniSThaniravacchinnaprakAratAkatvamevoktapratyakSe. niravacchinnataniSTaprakAratAkabuddhau niravacchinnatanniSThaviSayatAkajJAnaM kAraNamiti abhAvatvaniSThaniravacchinnaprakAratAkaniruktAbhAvapratyakSakAraNatayA'bhAvatvaM nirvi
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH kalpakaM cAGgIkaraNIyam , tathA ca tamaso'bhAvarUpatve'pi tatpratyakSe na pratiyogijJAnaM kAraNam , abhAvapratyakSatvAvacchinnaM prati pratiyogijJAnatvena kAraNatvasyoktadizA'pAstatvAditi cet ? na-zuddhAbhAvapratyakSavAraNAyAbhAvapratyakSe pratiyogijJAnasya kAraNatvamaGgIkRtya prakArIbhUtakiJciddharmAvacchinnapratiyogitvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAva. viSayatAkapratyakSaM prati vizeSaNatAsannikarSasya hetutvAbhyupagame'pi ghaTAbhAvapaTAbhAvayorubhayorindriyasya svasaMyuktavizeSaNatAsannikarSe sati ghaTAbhAvAMze pratiyogivizeSitasya paTAbhAvAMze ca pratiyogyavizeSitasya samUhAlambanapratyakSasya prasaGgAt , uktasamUhAlambanapratyakSasyApi ghaTatvAvacchinnapratiyogitvasambandhAvacchinnaghaTaniSThaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkatvena vizeSaNatAsannikarSakAryatAvacchedakaniruktadharmAkAntatvena vizeSaNatAsannikarSajanyatvAt, kiJcoktadizA vizeSaNatAsannikarSA-'bhAvapratyakSayoH kAryakAraNabhAve idantvAdinA'bhAvapratyakSaM na syAt , na syAcca 'abhAvapratiyogI ghaTaH' ityAdipratyakSam , tayorvizeSaNatAsannikarSakAryatAvacchedakaprakArIbhUtakiJciddharmAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSatvarUpadharmAnAkrAntatvena vizeSaNatAsannikarSAjanyatvAt , idantvAdinA'bhAvapratyakSAdau kAraNAntarakalpane cAtigauravam ; atha, abhAvatvaprakArakaghaTAdyabhAvaviSayakapratyakSe ghaTatvAdinA ghaTAdijJAnasya hetutvam , evaM ca paTAbhAvatvena bhUtale na ghaTAbhAvAdijJAnam , yatastasyAbhAvatvaprakArakaghaTAbhAvaviSayakapratyakSatvasyAvazyambhAvena tadavacchinnakAraNasya ghaTajJAnasya tatrAbhAvAt , kintu paTavati bhUtale paTAbhAvatvena paTAbhAvasyAropasyA''roparUpameva tat , tasyAbhAvatvaprakArakapaTAbhAvaviSayakA''ropAtmakapratyakSarUpasya tasya kAraNIbhUtapaTajJAnasadbhAvAt , tathA cedanatvena tamaHpratyakSasyAbhAvatvaprakArakA''lokAbhAvaviSayakapratyakSatvAbhAvAdAlokajJAnaM na kAraNamiti tadantareNa tasya saMbhavaH syAditi cet ? na-ghaTavad bhUtalamitijJAnAnantaram 'abhAvavad bhUtalam' iti pratyakSaprasaGgAt , tasya pratyakSasyAbhAvatvenAbhAvasAmAnyAvagAhino ghaTAbhAvaviSakatvA'bhAvatvaprakArakatvayoH sattvena ghaTatvena ghaTajJAnakAryatvAt , abhAvasya bhUtale yadasaMsargajJAnaM tadrUpapratibandhakasyAbhAvenAsaMsargAgraharUpApAdakasya sattvAt ; kiJca bhavatu yena kenApi prakAreNa ghaTAbhAvajJAne ghaTajJAnasya kAraNatvaM tAvatA'pyabhAvajJAne pratiyogijJAnApekSA siddhyatyeva, tathA ca tamastvaM yadyAlokAbhAvatvarUpaM syAt , tadA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 137 tamastvaprakArakaM tamaHpratyakSamapyabhAvatvaprakArakAlokAbhAvaviSayakapratyakSarUpamAlokajJAnajanyamAlokajJAnaM vinA naiva bhavet , bhavati cAlokajJAnaM vinApi tamastvaprakArakaM tamaHpratyakSamiti bhAvatvavyApyameva tamastvamatastamaso bhAvatvameva sAdhayatIti pratikUlAbhiprAyamidaM devAnAMpriyasya / evaM cAbhAvalaukikapratyakSasya ghaTatvAdyanyatamatvaviziSTaviSayakatvaniyamAd vizeSasAmagrI vinA sAmAnyasAmagrImAtrAt kAryAnutpatte bhAvanirvikalpakaM, 'na' ityAkArakapratyakSaM vA, abhAvalaukikapratyakSasya vizeSo ghaTatvAdyanyatamatvaviziSTaviSayakapratyakSaM tatsAmagrI ghaTatvAdivizeSaNajJAnarUpA tasyA abhAvAt ; na cAbhAvalaukikapratyakSatvaM yadi ghaTatvAdiviziSTaviSayakapratyakSatvasya vyApakaM syAt tadA vyApyadharmAvacchinnasAmagrItvAd ghaTatvAdiviziSTaviSayakapratyakSakAraNIbhUtaghaTatvAdivizeSaNajJAnaghaTitasAmagrI vizeSasAmagrI bhavet , abhAvalaukikapratyakSatvAvacchinnasAmagrI vyApakadharmAvacchinnasAmagrItvAt sAmAnyadharmAvacchinnasAmagrI syAt, na caivam , ghaTatvAdiviziSTaviSayakapratyakSatvasya 'ayaM ghaTaH' ityAdipratyakSe'pi sattvena tatrAbhAvalaukikapratyakSatvasyAbhAvAditi ghaTatvAdivizeSaNajJAnaM vinA'pyabhAvalaukikapratyakSasya yuktatve kathaM nAbhAvanirvikalpakaM 'na' iti pratyakSaM veti vAcyam, kAryatAvacchedakIbhUtataddharmAzrayayatkiJcidvayaktiniSTakAryatAnirUpitakAraNatA'vacchedakaM yAvat pratyekaM tattadavacchinnasattve'vazyaM taddharmAvacchinnotpattirityevaM niyamAt prakRte kAryatAvacchedakIbhUtastaddharmo'bhAvalaukikapratyakSatvaM tadAzrayayatkiJcidvayaktighaMTAbhAvatvena ghaTAbhAvaviSayakapratyakSavyaktiH, taniSThakAryatA viziSTabuddhitvAvacchinnakAryatA tannirUpitakAraNatAvacchedakaM vizeSaNaviSayakabuddhitvAvacchinnakAraNatAvacchedakaM vizeSaNaviSayakabuddhitvam , evaM niruktayatkiJcidvayaktiniSThakAryatA abhAvalaukikapratyakSatvAvacchinnakAryatA'pi bhavati tannirUpitakAraNatAvacchedakaM vizeSaNatAsannikarSavAdikamapi, tattadavacchinnasattve'vazyamabhAvalaukikapratyakSatvAvacchinnotpattiriti nAbhAvanirvikalpakaM, navA 'na' ityAkArakapratyakSaM ca, kAryatAvacchedakIbhUtataddharmavyApyadharmAvacchinnayatkiJcidvayaktiniSThakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakaM yAvat pratyekaM tattadavacchinnasattve'vazyaM taddharmAvacchinnotpattirityevaM niyamo yadi bhaved na bhavedapi abhAvalaukikapratyakSe ghaTatvAdivizeSaNajJAnApekSA, viziSTabuddhitvadharmasyAbhAvalaukikapratyakSatvadharmAvyApyatvAt, na caivam , uktaniyamAbhyupagame vyAptijJAnaparAmarzayoH sattve bAdhadhI
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 shaastrvaartaasmuccyH| [ prathamaH sattve'pyanumityApatteH, vyAptijJAnaparAmarzakAryatAvacchedakastaddharmo'numititvaM, tadvayApyadharmo viziSTabuddhitvaM na bhavati, tasya viziSTAlaukikapratyakSazAbdabodhAdAvapi sattvena tatrAnumititvAbhAvAt , bAdhanizcayastu viziSTabuddhitvAvacchinnaM pratyeva pratibandhaka iti tadabhAvo viziSTabuddhitvAvacchinnaM pratyeva kAraNamiti bAdhanizcayAbhAvatvaM viziSTabuddhitvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakameveti vyAptijJAna-parAmarzakAryatAvacchedakIbhUtAnumititvadharmavyApyadharmAvacchinnAnumitivyaktiniSTakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakayAvadantargataM bAdhanizcayAbhAvatvaM na bhavatIti tadavacchinnasattvamanumityutpattau nApekSitamiti bAdhanizcaye satyapi vyAptijJAna-parAmarzAbhyAmanumityApatteH, kAryatAvacchedakIbhUtataddharmAzrayayatkiJcidvyaktiniSThetyAdiniyame tu vyAptijJAna-parAmarzakAryatAvacchedakIbhUtAnumititvAzrayayatkiJcidanumitivyaktiniSThaviziSTabuddhitvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakayAvadantargatabAdhanizcayAbhAvatvAvacchinnasattve'vazyamanumititvAvacchinnotpattiriti bAdhadhIkAle bAdhadhInizcayAbhAvatvAvacchinnasattvAbhAvenAnumityApattyasambhavaH, kAryatAvacchedakIbhUtataddharmavyApyavyApakadharmAvacchinnayatkiJcidvayaktiniSThakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakaM yAvat pratyekaM tattadavacchinnasattve'vazyaM taddharmAvacchinnotpattirityuktau vizeSaNatAsannikarSakAryatAvacchedakIbhUtAbhAvalaukikapratyakSatvavyApyatattadabhAvalaukikapratyakSatvavyApakaghaTatvAdiviziSTavaiziSTayaviSayakapratyakSatvAvacchinnayatkiJcidabhAvalaukikapratyakSavyaktiniSThakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakaghaTatvAdiprakArakajJAnatvarUpavizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnatvAtmakayAvadantargatadharmAvacchinnasattve'vazyamabhAvalaukikapratyakSotpattiriti ghaTatvAdiprakArakajJAnato jAyamAnamabhAvalaukikapratyakSaM ghaTatvAdiviziSTavaiziSTayAvagAhyeva bhavati, nirvikalpAbhAvapratyakSa-'na' ityAkArakapratyakSayorabhAvalakSaNasyeSTasya siddheH sambhave'pyuktaniyamo gauravAdeva nAbhyupagantuM zakyaH, tathAniyamorarIkAre'pi tamaso'bhAvarUpatve'pyAlokarUpapratiyogijJAnaM vinA'pi tamastvena pratyakSaM sambhavatIti yadabhISTaM tanna siddhyati; abhAvapratyakSaM prati pratiyogijJAnatvena pratiyogijJAnasya kAraNatvAnabhyupagame'pi tamastvasya tejo'bhAvatvarUpatvena tadrUpeNa tatpratyakSe uktaniyamAdapyAlokatvaprakArakajJAnasyApekSitatvAt , navA ghaTatvAdyavacchinnaprakAratvAtiriktaprakAratvAnavacchinnAbhAvatvalaukikaviSayatAvacchinnAbhAvalaukikaviSayatAkapratyakSe, ghaTatvAdyatiriktadharmAvacchinnapratiyogitvasambandhAvacchinnaprakAra
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 139 tvAnirUpitatve satyabhAvatvaviSayatAvacchinnAbhAvalaukikaviSayatAkapratyakSe vA ghaTatvAdyavacchinnaprakAratAkajJAnahetutve'pi nirvAhaH, tamoviSayatAyAstamastvaviSayatAvacchinnatve'bhAvatvaviSayatAvacchinnatvaniyamAt tamastvasya tejo'bhAvatvAnatiriktatvAt , uktakAryakAraNabhAve'bhAvalaukikaviSayatAyAmabhAvatvaviSayatAvacchinnatvaniveze gauravAcca tamaso dravyatvasyaiva yuktatvAditi dik / kiJca, nAlokapratiyogikAbhAvamAtraM tamovyavahAraviSayaH, ekAlokavatyapyAlokAntarAbhAvasattvena tamovyavahArApatteH, navA AlokatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvalakSaNa AlokasAmAnyAbhAvastamovyavahAraviSayaH, saMyogasambandhenAlokavatyapi samavAyasambandhAvacchinnAlokatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasattvAt tamovyavahArApatteH; na ca saMyogasambandhAvacchinnAlokatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvastamovyavahAraviSayaH, AlokAntarAsaMyukte Aloke'pi saMyogasambandhenAsslokasyAsattve saMyogasambandhAvacchinnAlokatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasattvAt tamovyavahArApatteH, nApi AlokAnyavRttitvaviziSTasaMyogasambandhAvacchinnAlokatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvastamovyavahAraviSayaH, Alokabhinne'ndhakAre saMyogasambandhenA''loko nAstItyAlokAnyAndhakAravRttitvaviziSTasaMyogasambandhAvacchinnAlokatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyAndhakAre sattvenAndhakAre'ndhakAra iti vyavahArApatteH; na ca AlokAnyadravyavRttitvaviziSTasaMyogasambandhAvacchinnAlokatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvastamovyavahAraviSayaH, andhakArasyAlokAnyatve'pi dravyatvAbhAvAnna tadvRttitvaviziSTaniruktAbhAvastatreti nAndhakAre'ndhakAra -iti vyavahArApattiriti vAcyam , tvadAtmano dravyatvenAlokAnyatvena niruktAbhAvastvadAtmanyastIti tvadAtmanyandhakAravyavahArApatteH; na ca kadAcidAlokasaMsaryatvadvRttitvaviziSTaH saMyogasambandhAvacchinnAlokatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvastamovyavahAraviSayaH, svasmin svapratiyogikasaMyogasambandhAnuyogitvAbhAvenAloka AlokasaMsaryeva na bhavati, tvadAtmA kadAcidAlokasaMsargI bhavati sarvamUrtasaMyoginastasyAlokasaMsargitvasyApi bhAvAt , kintu tvadbhinno na bhavatIti nAloke tvadAtmani ca tamovyavahArApattiriti vAcyam , kadA'pyAlokasaMsargoM yatra nAsti tatrApi ghoranarakAdau tamovyavahArasya zrutyAdau pratipAdanAd niruktAlokAbhAvasya tatrAbhAvena tamovyavahArAbhAvaprasaGgAt , avatamase kiJcidAlokasattvenA''lokasAmAnyAbhAvAbhAvAcca tamovyavahAro na syAt /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH kiJca, niruktAsslokAbhAvaghaTakAnAM yAvatAM padArthAnAmapratisandhAne'pi tamastvapratisandhAnAnnoktAbhAvatvarUpaM tamastvam, kintu ghaTatvAdivajjAtirUpameva tat ; ata eva 'yAvatAmAlokAnAM madhyAdekasyApyAlokasya sattve tamovyavahAro na bhavati tAvadAlokaniSTha bahutvavizeSAvacchinnapratiyogitAkAbhAvastamaH' ityapi nirastam, tAdRzabahutvavizeSasyAjJAne'pi tamovyavahArasya bhAvena tadavacchinnapratiyogitAkA bhAvasya tamorUpatvAsambhavAt, nirukta bahutvavizeSAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya tamastvam, tAdRzayAvadAlokaviSayakabuddhi vizeSa viSayatvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvasya vA tamastvamityatra vinigamakasya kasyacidupadarzayitumazakyatvena vinigamanAvirahAdanantAnAM niruktAbhAvAnAM tamorUpatvakalpanA - pekSayA'tiriktatamodravyakalpanAyA eva lAghavAdaucityAcca; yadi cAkhaNDAbhAva eva tamaH, tamastvaM vA'khaNDameveti noktadoSa iti vibhAvyate, tarhi dravyarUpa eva tamasi tamastvamakhaNDaM sAmAnyaM veti kimiti na kalpyate / 140 kiJca, abhAve utkarSA-'pakarSo na bhavataH, tamasi tUtkarSA -'pakarSau pratIyete, yadbalAdandhatamasA-'vatamasAdivyavahAravizeSastatra bhavatIti bhAvatvameva tasya yuktam ; na ca mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavattejo'bhAvakUTavattvamandhatamasam katipayatadabhAvavattvaM cAvatamasamityetAvataivopapattiriti vAcyam, dine mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavatAM yAvatAM tejasAM nAsti sambhavastAvattejo'bhAvakUTavattvasya divA prakRSTAloke'pi sattvena tadAnImapyandhatamasavyavahAraprasaGgAt ; yadi ca mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavattejobhAvatvAvacchinnAnuyogitA kaparyAptipratiyogi kUTatvAvacchinnavattvamevAndhatamasamiti naikasyApi prakRSTAlokasya sattve niruktakUTAntargatasya tadabhAvasyAsavattvAdandhatamasApattiriti vibhAvyate, tadA'pi katipayatadabhAvarUpAvatamasasattvena divA prakRSTAloke'vata masavyavahArApattiH syAdeva; na ca niruktakUTatvAvivakSAyAM chAyAyAmapi mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavad yAvattejo'bhAvasattvenAndhatamasavyavahArasya katipaya tadabhAvasattvenAvatamasavyavahArasya ca vAraNAyopadarzitAndhatamasA-'vata masalakSaNayoH svanyUnasaGkhyabAhya lokasaMvalane satIti vizeSaNadAnasyAvazyakatvAd yathA chAyAyAM niruktAbhAve svAdhikasaGkhya bAhyAsslokasamavahite svanyUna saGkhyabAhyAlokasaMvalanAbhAvAdativyAptivAraNaM tathA dinespi prakRSTAloke niruktAbhAve svAdhikasaya bAhyA lokasaMvalite svanyUna saGkhyabAhyalokasaMvalanAbhAvAnnAndhatamasA 'vatamasavyavahArApattiriti vAcyam,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 141 taddine yAvanto bAhyAlokAstadapekSayA tadinAtiriktAnantadinabAhyAlokAnAmabhAvA etaddinavRttayo'dhikA eveti teSu svanyUnasaGkhyabAhyAlokasaMkalanamastyeveti prakRSTAloke dine'ndhatamasA-'vatamasavyavahArApatteruktavizeSaNadAne'pyaparihArAt , mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavad yAvattejo'bhAvatvasyApratisandhAne'pyandhatamasatvasya, katipayatadabhAvatvasyApratisandhAne'pyavatamasatvasya cAnubhavAcca na mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavad yAvattejo'bhAvasvarUpamandhatamasaM katipayatadabhAvasvarUpamavatamasamiti vibhajanaM yuktam / etena 'rUpatvagrAhakatejassaMvalito rUpatvAvAntarajAtivizeSagrAhakayAvattejaHsaMsargAbhAvo'vatamasam , yato'vatamase rUpasAmAnyapratyakSaM bhavati, rUpavizeSAzca zuklAdayaH zuklatvAdibhirnopalabhyanta iti, rUpatvAvAntarajAtivizeSagrAhakatejaHsaMvalitaH prauDhaprakAzakayAvattejaHsaMsargAbhAvazchAyA, yatazchAyAyAM vidyamAnAnAM padArthAnAM zuklatvAdinA zuklAdikaM pratyakSeNAnubhUyate, kintu viziSTAloke yathA zuklAdInAM prauDhaprakAzo bhavati tathA na tatreti, yAvadAlokAbhAvazcAndhatamasam , yatastatra rUpasAmAnyamapi na pratyakSagocaracaraM bhavati' iti nirastam , niruktasvarUpANAmavatamasAdInAM cakSurayogyajJAnaghaTitasvarUpatvena ,cakSuSo'yogyatvenAcAkSuSatvaprasaGgAt , rUpatvasAmAnyamAtragrAhakatejasi jAtivizeSa eva kazcit , evaM rUpatvAvAntaragrAhakatejasi ca tadanya eva jAtivizeSaH kazcit , tattadrUpeNaiva niruktAvatamasAdisvarUpe tejaHsannivezAjjJAnaghaTitatvAbhAvena cAkSuSatvasaMbhave'pi pramANAbhAvena tAdRzajAtyasiddhyA tattajjJAnavizeSaparicAyitajAtivizeSaviziSTAlokanivezAsaMbhavAca / - kiJca, dIpAdyAlokApasAraNe'ndhakAro'yamutpanno dIpAdyAlokAgamane'ndhakAro'yaM vinaSTa ityAdipratItayaH samupajAyante, tamasa AlokAtyantAbhAvarUpatve tvatyantAbhAvasya nityatvAt tatrotpAda-vinAzayorabhAvAduktapratItInAM bhramatvaM syAt , vinA ca bAdhakaM tathAkalpanamayuktam / "AlokasaMsargAbhAvasamudAya evAndhakAraH, tatrAlokAtyantAbhAvarUpasamudAyino nityatve'pyAlokaprAgabhAvarUpasamudAyino vinAzitvAt tadvayatirekaprayukto niruktasamudAyalakSaNAndhakArasya vinAzaH, AlokadhvaMsarUpasamudAyina utpattimatvAt tadutpattiprayuktA niruktasamudAyalakSaNAndhakArasyApyutpattiriti notpAda-vinAzapratItyordhamatvam , dRzyate ca rAziSvekApagamaprayukto vinAzaH, ekasya tadbhaTakatayotpAdata utpAdaH" ityabhiprAyakam "AlokasaMsargAbhAvasamudAya evAndhakAraH, tatra rAziSviva kiJcit
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ M shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH samudAyivyatirekaprayukta eva vinAzaH, evamutpattipratyayo'pyUhyaH" iti zazadharazarmaNo vacanaM na ramaNIyam , rAzayaH khalu paJca-SaTsaptAdisamudAyAtmakA bhavanti, tatra vizeSA vartanta iti tatra SaTsamudAyAtmake rAzau SaTtvalakSaNo bahutvavizeSa eva rAzirbhavati, na tu SaNNAM samudAyarUpo rAzistadAnIM vidyate iti SaTsu paryAptA bahutvasaGkhyA SaNNAmabhAvAd vinazyati, paJcasamudAyAtmakarAzau ca paJcatvasaGkhyAlakSaNo bahutvavizeSa utpadyata ityevamAzrayanAzotpAdaprayojyau bahutvavizeSanAzotpAdAviti 'kAryavizeSAt kAraNavizeSapratItirupajAyate' iti nyAyAd rAziSu bahutvavizeSanAzotpAdAbhyAM tadAzrayanAzotpAdapratItyupapattAvapi, prakRte atyantAbhAvaprAgabhAvadhvaMsAtmake samudAye saGkhyAyA evAbhAvAt , abhAve guNarUpAyAH saGkhyAyA anabhyupagamAt , yadyapi "dvitvAdayaH parArdhAntA apekSAbuddhijA mtaaH| apekSAbuddhinAzAcca teSAM nAza udAhRtaH // 1 // [ kArikAvalI ] iti vacanAnnaiyAyika-vaizeSikamate nAzrayotpAda-vinAzAbhyAM saGkhyArUpabahutvavizeSasya nAzotpAdau, tathA'pyapekSAbuddhivyaGgyatvameva dvitvAdInAM na tvapekSAbuddhijanyatvaM, kintvAzrayajanyatvamevetyAzrayotpAdata eva tadutpAda AzrayanAzAdeva ca tadvinAzaH; AlokasaMsargAbhAvasamudAyo'ndhakAra iti yaducyate tatra samudAye'tyantAbhAva AlokatvAvacchinnapratiyogitAkaH praveSTumarhati, dhvaMsa-prAgabhAvau ca na sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkAviti yAvanta AlokadhvaMsA AlokaprAgabhAvAzca te sarve'pi pratyeka niruktasamudAye yadi sanniviSTAstadA vinaSTA''lokaprAgabhAvAnAM bhAvyAlokadhvaMsAnAM naikadA samavadhAnamiti taddhaTitasamudAyo na kvacidapi kAle vartata iti tatsamudAyalakSaNasyAndhakArasya sarvadA'sattvAnna tasya kadAcidapi pratItiH syAt , yeSAmevA''lokaprAgabhAvAnAM yeSAmeva cAlokadhvaMsAnAmekadA samavadhAnaM teSAmeva katipayAnAM yadi niruktasamudAye sannivezastadA yatprAgabhAvapratiyogina AlokasyotpAdastasyaivAlokaprAgabhAvasya vinAzo'nye cAlokaprAgabhAvAstatsvarUpasanniviSTA vidyanta eveti yatkiJcidAlokabhAve'pi tadanyAlokapratiyogikakatipayA''lokaprAgabhAvaghaTitaniruktasamudAyasvarUpAndhakArasya sattvAt-yatkiJcidAlokasamavadhAne'pyandhakArapratItiH syAt ,
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH evaM niruktasamudAyasvarUpasanniviSTAzca vidyamAnA eva katipayAlokadhvaMsAH, teSAM na yatkiJcidAlokApasAraNata utpAda ityandhakArotpAdapratItirna syAt ; yadi cAlokA ivAndhakArA apyanantA eva na tveka evAndhakAra iti niruktasamudAyalakSaNAndhakArasvarUpe na yAvatAmAlokadhvaMsAnAM yAvatAmAlokaprAgabhAvAnAM ca pravezo navA katipayAlokadhvaMsAnAM katipayA lokaprAgabhAvAnAM ca pravezaH, kintu yasyAndhakArasya yadAlokaprAdurbhAvato vinAzastadandhakAre niruktasamudAyasvarUpe tadAlokaprAgabhAvo nivizate, yadAlokApagamatazcotpAdastadAlokadhvaMso nivizate, ityevaM pratiniyatasyaivaikasyA lokasya prAgabhAvaH pratiniyatasyaivaikasyAlokasya dhvaMsa statsamudAya niviSTaH, Aloka sAmAnyAbhAvastu pratyekaM tattadAlokavizeSANAmapi virodhIti sa eka eva niruktasamudAyasvarUpe nivizate, evaM ca niruktasamudAyaghaTakAloka vizeSadhvaMsotpattiprayukta utpAdo niruktasamudAyaghaTakAlokavizeSaprAgabhAvavinAzaprayukto vinAzazca niruktasamudAyarUpe'ndhakAre upapadyete iti vibhAvyate, tadA'nantoktasamudAya svarUpAndhakAratadutpAdavinAzakalpanA'pekSayA'tiriktadravyarUpAndhakArasyaivotpAda- vinAzazAlino'nantasya kalpanamucitam, tathA cAlokasaMsargAbhAvasamudAya svarUpatA'ndhakArasya sambhavatyeva neti na tasya rAziSviva kiJcitsamudAyivyatirekAdiprayuktavinAzAdikalpanA bhadrA, rAzInAM ca na samUharUpatvameva, samUhavilakSaNamahadekotpAdAdyanubhavAcca, tataH svAbhAvikAveva rAziSUtpAda - vinAzau na tu kiJcitsamudAyivyatirekaprayukto vinAzaH, kiJcitsamudAyyutpAdaprayukta utpAdo veti na rAzInAM dRSTAntatA'pi sambhavatIti / 143 api ca, tamasosbhAvarUpatve tatra nIlarUpavattvAdyabhAvAdidaM nIlamityAdipratItInAM bhramatvaM kalpanIyam, tathA yogye tasmin nIlarUpAbhAvasya yogyatvAnedaM nIlamityAdisAkSAtkAraH kasmAnna bhavatItyatastatra nedaM nIlamityAdisAkSAtkAre vastusvarUpasyAdRSTavizeSasya vA doSasya vA pratibandhakatvaM kalpanIyam, tamovizeSyakatejo'bhAvatvaprakArakajJAnAdInAmaprAmANyajJAnAnAskanditAnAM sattve nedaM nIlamityAdisAkSAtkAro bhavatyeveti aprAmANyagrahAbhAvaviziSTatejo'bhAvatvaprakArakajJAnAdyabhAvaviziSTasya vastusvarUpAderbhedaM nIlamityAdisAkSAtkAraM prati pratibandhakatvamityaprAmANyagrahAbhAvaviziSTatejo'bhAvatvaprakArakajJAnAdInAmuttejakatvaM kalpanIyamityatigauravam /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH yattu " tamaso dravyatve prauDha lokamadhye sarvato dhanatarAvaraNe tamo na syAt, tejo'vayavena tatra tamo'vayavAnAM prAganavasthAnAt, sarvatastejaH saMkule vA'nyatospyAgamanAsambhavAt" iti varddhamAnenoktam, tadasat - 'yad dravyaM yaddravyadhvaMsajanyaM tat tadupAdAnopAdeyam' iti vyApterandhakAradravyaM tejodravyadhvaMsajanyamiti tejaupAdAnANUpAdeyamiti tejo'vayavavyatiriktatamo'vayavAnAmabhAvena tejo'vayavena saha tamo'vayavAnAM prAganavasthAne'pi sarvatastejaHsaMkule deze dezAntarAt tamo'vayavAnAmanAgamane'pi tatra sthitaireva tejo'NubhirandhakArArambhasvIkArAt, ekajAtIyebhya evANubhyaH sahakArivizeSasaha kRtebhyaH pRthivI-jalatejo vAyUnAM vijAtIyAnAmapi pudgalatvenaikajAtIyAnAmArambhasvIkAreNa pArthivANubhiH pArthivasyaiva jalANubhirjalasyaivetyevaM niyatArambhasya nirAsAt / "144 na pratIyate ca 'tamazcalati, chAyA gacchati, iyaM chAyA asyAzchAyAyAH parA, iyaM punaraparA, idaM tama etasmAd dUraM tasmAccAntikam, ime chAyA-tamasI saMyukte; ime punarvibhakte' ityevaM gatimattva - paratvA 'paratva-saMyoga-vibhAgAdibhiH, guNavattva- kriyAvattvalakSaNadravyasAdharmyAt tamo dravyameva, tasyAbhAvatve gatimattva - paratvAparatva-saMyoga-vibhAgAdipratyayAnAmanutpattiH syAt, abhAve guNakriyAderabhAvAt ; na ca chAyAvataH puruSasya calane eva chAyA calatIti pratItiH, chAyAyA dravyatve ca svAbhAvikatadgaterAzrayagatyanuvidhAnaniyamo nopapadyeta iti vAcyam, padmarAgamaNerdravyasya prabhA'pi dravyameva, athApi padmarAge calati sati tatprabhA calatIti svAbhAvikyA api prabhAgaterAzrayIbhUtapadmarAgagatyanuvidhAnasya darzanAt ; yadi ca padmarAgamaNau tiSThatyeva tatsamIpavartikuDyAdyAvaraNabhaGge tatprabhA sudUramapi gacchatIti tadgaterAzrayagatimantareNApi bhAvAdAzrayagatyanuvidhAna niyamo nAstIti vibhAvyate, tadaitattulyaM prakRte'pi puruSasya tiSThata eva tannikaTatarakuDyAdyAvaraNabhaGge tacchAyAyA api gateravalokanAt, tadidamuktam "tamaH khalu calaM nIlaM parAparavibhAgavat / itara [prasiddha] dravyavaidharmyAd navabhyo bhettumarhati // 1 // [ ] iti / nibiDaM tamaH, ghanataraM tamaH, tamonikaraM, tamolaharItyAdizabdairvyapadizyamAnatvAt tamo dravyaM kiraNAdivat, abhAvarUpatve tamaso ghanatarAdizabdairvyapadizyamAnatvaM na syAdityAmananti ratnaprabhasUrayaH / ww
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH tamasa AlokAbhAvarUpatve 'nAtrAlokaH' ityetAvataiva tamaso'vagatau 'nAtrAlokaH kintvandhakAraH' iti vyavahAro na syAdityuktavyavahArAdapyAlokAbhAvAd bhinnaM tamaH; na ca yathA 'nAtra ghaTaH, kintu tadabhAvaH' ityatra 'nAtra ghaTaH' ityasya vivaraNaparaM 'kintu tadabhAvaH' iti vacanaM tathA 'nAtrAlokaH' ityasya vivaraNaparaM 'kintvandhakAra' iti vAcyam , vivaraNaparatAM vinA'pi svArasikaprayogadarzanAt , apakRSTAlokasattve'pyandhakAravyavahAro bhavati, sa tamasa AlokAbhAvarUpatve na syAt , AlokAbhAvasya tatrAbhAvAt ; nanu yata evApakRSTAlokasattve'ndhakAravyavahAro bhavati tata eva nAlokasAmAnyAbhAvastamaH, kintRtkRSTAlokAbhAvastama iti cet ? yatrotkRSTa AlokastatrApakRSTaM tamaH, utkRSTena cApakRSTasyAbhibhava iti vastusthitAvAlokasya ya utkarSaH sa tamaso. 'pakarSeNa nirUpita iti tadutkarSapratiyogyapakarSazAlitvena tamasi dravyatvasiddheH, abhAve'pakarSAsambhavAt , yatra cApakRSTa Alokastatra tenotkRSTaM tamo nAbhibhUtamiti tadvyavahAro bhavati, yatra tUtkRSTa Alokastatra tenApakRSTaM tamo'bhibhUtamiti tadvayavahAro na bhavatItyeva kalpanA yuktA; na cAtrAlokasyotkarSApakarSAvAlokAntarApekSayaiva na tu tamo'pekSayeti nAlokotkarSapratiyogyapakarSazAlitvaM tamaso yena dravyatvaM tasya siddhyediti vAcyam , yAdRzotkRSTAlokasamavadhAne na tamovyavahArastAdRzotkRSTAlokasyApyutkRSTatarAlokApekSayA'pakRSTatvena tadabhAvastamo na bhavet , utkRSTAlokAbhAvasyaiva bhavatA tamorUpatvAbhyupagamAt , tasyoskRSTAlokAbhAvatvAt , yadi ca so'pyAlokaH svApekSayA'pakRSTAlokApekSayotkRSTa iti tadabhAvo bhavatyevotkRSTAlokAbhAvaH, tadA yo'pyapakRSTAloko'bhimato yasattve'pi tamovyavahAro bhavati so'pi svApekSayA'pakRSTApakRSTatarApakRSTatamAlokApekSayotkRSTa iti tadabhAvaH syAdevotkRSTAlokAbhAvaH, tathA cApakRSTAlokasyApyuktadizotkRSTAlokatayA tatsattve utkRSTAlokAbhAvasyAsattvena tamovyavahAro na bhavet , ata evAlokasya tamo'pekSayaivotkRSTatvAdikaM vAcyamiti bhavatyAlokotkarSapratiyogyapakarSazAlitvena tamaso dravyatvam / "tejaHpratiyogikAbhAvenaiva tamovyavahAraH, tatra tattattejojJAnaM pratibandhakam" iti zeSAnantavacanam "apakRSTAlokasattve tadanyatejaHpratiyogikAbhAvenAndhakAravyavahAro bhavati, tatra vyavahartavyasya tejaHpratiyogikAbhAvarUpatamaso jJAnaM vidyate, tamovyavahArecchA ca samasti, apakRSTAlokAtmakatejojJAnaM ca na tamo 10 zAstra0sa0
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH vyavahAre pratibandhakaM kintu prakRSTAlokAtmakatejojJAnam, tacca tadAnIM nAsti, tataH pratibandhakAbhAvo'pi vidyate iti sambhRtasAmagrIkatvAt tamovyavahAro bhavati, prakRSTAlokasattve tu vyavahartavyatejaH pratiyogikAbhAvarUpatamojJAna- tadvayavahArecchayoH sattve'pi prakRSTAlokAtmakatejojJAnarUpapratibandhakasattvena tadabhAvarUpakAraNAbhAvAt sAmayyabhAvena na tamovyavahAraH" ityabhiprAyakaM tvatyanAdaraNIyam, pratibandhaka-tadabhAvarUpakalpanena spaSTagauravAt, vyavahartavyajJAne sati satyAM ca vyavahArecchAyAM vyavahAre'dhikAnapekSaNAcca / prAbhAkarAstu - " tejojJAnAbhAva www eva tamaH na cAbhAve nIlarUpAbhAvAd bhramAtmakajJAnasya cAnabhyupagamAnnIlaM tama iti pratItirna syAditi vAcyam, smRtanIlinA samamAlokajJAnAbhAvasyAsaMsargAgraharUpAyA eva tasyA abhyupagamAt, ata evAlokAbhAvavad garbhagRhaM pravizataH prathamamAlokAgrahe 'nIlaM tamaH' iti dhIH, taduktam - "apratItAveva pratItibhramo mandAnAm" ityAhuH, tadapyasatAlokajJAnasya mano mAtragrAhyatvena tadabhAvasyApi manomAtragrAhyatayA 'tamaH pazyAmi' iti pratItyA cAkSuSatayA pramitasya tamasastadrUpatvAsambhavAt na ca tamo na cAkSuSaM nimIlitanayanasyApi pramAtuH pratItiviSayatvAditi vAcyam, tadAnImarthAntarasyaiva pratIteH, nimIlitanayanasya tamaH pratItau ca nayanonmIlanAt pUrvaM tasya gehe tamo'sti na veti saMzayo na bhavet, garbhagRhe ca tamaHpratyayo bhrama eva, AlokajJAnAbhAvopapattaye tatrAvazyaM svIkaraNIyAdAlokajJAnapratibandhakadoSAnniruktabhramasaMbhavAt / " AropitaM nIlaM rUpaM tama iti kandalIkAramatamapi na yuktam, nIlIdravyoparakteSu vastra carmAdiSu nIlarUpapratyayo nIlIdravyoparAgAdAropAtmaka eva na tu vAstavika iti tatrAropitaM nIlaM rUpaM samastIti tamovyavahAraprasaGgAt kiJcAssropitanIlarUpasyaiva tamastve 'nIlaM tamaH' ityatra nIlarUpasyaiva tAdAtmyena tamasyanvaya iti nIlapadaM nIlarUpArthakameva tatra na tu nIlarUpavadarthakam, tamaH - padaM ca tamaH zabdavAcyaparam, tathA ca 'nIlaM tamaH' ityanena nIlarUpatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitatamaH padavAcyatvAvacchinnaprakAra tAkazAbdabodho bhavatIti vAcyam, evaM "guNe zuklAdayaH puMsi, guNiliGgAstu tadvati" [ama0 ko0 1, 5,17] ityanuzAsanena zuklAdipadajanyazuklatvAdyavacchinna mukhya vizeSyatAkazAbdabodhe purliMGgakazuklAdipadazaktijJAnajanyopasthiterhetutvena 'nIlastamaH' iti "
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH prayogaH prasajyeta, na ca 'nIlaM tamaH' ityatra nIlasya tamovizeSaNatvameva, tathA ca nIlapadajanyanIlatvAvacchinnamukhyavizeSyatAkazAbdabodho nAta upajAyata ityanuktaliGgavizeSaNapadAnAM vizeSyaliGgatAyA autsargikatvAt nIlapade klIbatvam, anuttaliGgeti vizeSaNapadavizeSaNatayopAdAnAd 'vedAH pramANam' 'pratyakSAnumAnazabdAH pramANAni' 'pitaro devatA' 'maithilI rAmadArAH' ityAdau vizeSaNapadAnAM vizeSyaliGgatvAbhAve'pi na kSatiriti vAcyam , AropitaM nIlaM rUpaM tamaH, nIlarUpAntaraM ca na tama ityevaM nIlaM sAmAnyam , tamastvAropitaM nIlarUpameveti vizeSaH, sAmAnya-vizeSayormadhye sAmAnyasya vyabhicaritatvena tasyaivetaravyAvartakatvena vizeSo vizeSaNam , vizeSastvavyabhicarita eva tasyetarAvyAvartakatvAt sAmAnya na vizeSaNam , tathA canIlasya sAmAnyatayA vizeSyatvAt tamovizeSaNatvAbhAve na talliGgakatvamiti 'nIlastamaH' iti prayoga Apadyeta, vizeSaNa-vizeSyabhAve kAmacArAbhidhAnasya parasparavyabhicAritadubhayaviSayatvAditi / nIlAropaviziSTastejassaMsargAbhAvastama iti zivAdityamatamapi na yuktam , viziSTavaiziSTyAvagAhibuddhau vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasyAbhAvabuddhau pratiyogitAvacchedakaviziSTapratiyogijJAnasya ca kAraNatvena niruktasvarUpatamaso jJAnasya nIlAropaviziSTavaiziSTayAvagAhibuddhitvena nIlAropAtmakavizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayaM vinA'bhAvabuddhitvena ca pratiyogitAvacchedakIbhUtatejastvaviziSTatejo. rUpapratiyogijJAnaM vinA'sambhavaprasaGgAt , bhavati ca nIlAropAdyagrahe'pi tamobuddhirato noktasvarUpaM tamaH, niruktatamaHsvarUpaghaTakatayaiva nIlAropasya praviSTatvena tAdRzatamastvAvacchinnadharmikanIlAropasyAtmAzrayAdyayogAcca / tasmAjAGgulImiva syAdvAdagiraM samAkaNyakAntavAdinaH sukhaM dhvAnte'bhAvatvabhramalakSaNaM viSamudvamantu, svIkurvantu caikAntAnna kiJcidutpadyate na vA vinazyati kintu sarva vastUtpAdavyaya-dhrauvyAtmakatrilakSaNasattvazAlIti // 77 // upasaMharati - evaM caitanyavAnAtmA, siddhaH satatabhAvataH / . paralokyapi vijJeyo, yuktimArgAnusAribhiH // 78 // . evamiti / evam uktena prakAreNa, uktayuktyeti yAvat / caitanyavAn jJAnavAn , jJAnopAdAnamiti yAvat / AtmA bhUtavyatiriktaH, siddhaH pramANa
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH 1 nizcitaH / so'yamAtmA satatabhAvataH sarvakAlavRttitvAd, anAdinidhanatvAditi yAvat / paralokyapi parabhavAnugAmyapi / yuktamArgAnusAribhiriti upAdhyAyasammataH pAThaH, tadarthastaiH " upapattisahitAgamAnugRhIta matibhiH" iti kRtaH, yuktimArgAnusAribhiriti zrIharibhadrasUrisammataH pAThaH taiH "nAnyato bhinnajAtIyameva asad vA sad bhavati atiprasaGgAditi tattvadarzibhiH" ityartho darzitaH / vijJeyo jJAtavyaH, AtmanaH paralokitvaprasiddhimitthamupadarzitavantaH zrImanto yazovijayopAdhyAyAH - Adya caitrazarIradharmANAmavyavahitapUrvavarti caitrazarIradharmAnuvidhAyitvAt, yuvazarIre tathAdarzanAt, anugatakArmaNazarIrasiddhyA tajjanyabhogAzrayasya paralokitvasiddheH ; na ca ghaTe ghaTajanyatvasyeva zarIre zarIrajanyatvasyApi na niyama iti vAcyam, AtmanaH kriyAvattvena ceSTArUpatatkriyA niyAmakazarIratvasyAdya zarIra hetu karmaNi svIkArAditi // 78 // 148 parapraznamudbhAvya samAdhatte-- sato'sya kiM ghaTasyeva, pratyakSeNa na darzanam ? / astyeva darzanaM spaSTamahaMpratyayavedanAt // 79 // sato'syeti / sataH bhAvarUpasya sataH / asya bhAtmanaH / ghaTasyeva ghaTasya yathA pratyakSeNa darzanaM tathA / pratyakSeNa pratyakSapramANena / darzanaM jJAnaM, pratyakSajJAnamiti yAvat / kiM na bhavati ? sato'pi bhAvabhUtasyAtmano yogyasyAnupalabdhyA'bhAva evetyabhiprAyaH / pratyakSeNa darzanamastyevAtmana iti nAnupalabdhyA tasyAbhAva iti samAdhatte astyeva darzana miti -- - bhAtmanaH pratyakSamastyevetyarthaH / tatra hetu: - spaSTamahaM pratyaya vedanAditi - sAkSAda haMpratyayasyAnubhavasiddhatvAdityarthaH, vyAptyAdigrahamantareNa jAyamAnasyAhamiti pratyayasya pratyakSatvApalApAsambhavAt, yato'yamAtmA yogyo na vA ? yadi yogyastadA pratyakSeNaiva tagrahaNasambhavAnna tantra vyAyAdigrahaNApekSA, dvitIye AtmatvaviziSTasyAyogyatve sAdhyA prasiddhyA tena samaM kasyApi vyAptigrahaNAbhAvenAnumAnAsambhavAt etena "tantrAtmA tAvat pratyakSato na gRhyate" iti nyAyabhASyoktamapyapAstam, anumAnasya pratyakSa pUrvakatvena pratyakSAbhAve tena samaM kasyApi liGgastha vyAptigrahaNAdyabhAvenA''tmano'siddhiprasaGgAt ; na cA''tmanaH pratyakSatve tadAtmakasya zarIrabhedasyApi pratyakSatvAccharIrabhedagrahasya zarIrAbhedabuddhiM prati pratibandhakatvAdAtmani
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 149 zarIrabhedabhramo na syAditi cet ? na-dharmisvarUpasya zarIrabhedasya dharmibhAvenAtmasvena grahe'pi zarIrabhedasvena zarIrabhedaprakArakAtmavizeSyakajJAnasyAbhAvAt tasyaiva zarIrAbhedaprakArakAtmavizeSyakajJAnapratibandhakatvena tadabhAvAccharIrAbhedaprakArakAsmavizeSyakajJAnasambhavAt , tathA cAtmopalabdhereva sadbhAvena nAnupalabdhyAss. mA'bhAvanizcayaH, yadi ca cakSurindriyeNA''tmA nopalabhyata iti tadanupaladhyA''smAbhAvanizcayastadA vAyvAdirapi cakSuSA nopalabhyata iti cakSurindriyajanyopalabdhyabhAvAd vAyvAderapyabhAvaH prasajyeta; na cAnupalabdhimAtrasyAbhAvasAdhakatvamapi, anyathA svagRhAnirgato varAkazcArvAko na gRhamAsAdayet , putrAdibhistadadRSTayA tadabhAvasiddheH, svayamapi bahirgatazcArvAkaH svagRhasthitAn putrAdIn na pazyatItyanupalabdhyA putra-dhanAdyabhAvAvadhAraNAcchokavikalo bahu vikrozeta, cArvAkasya svaputrAdyanupalabdhidazAyAmapi yadi putrAdisattvaM tadA vyabhicAreNa nAnupalabdheAbhAvasAdhakatvam / atha sannikRSTe'dhikaraNe putrAdyatyantAbhAvagrahe'pi taddhvaMsasyAgrahAnna zoka iti cet ? tathApi putrAdhupalambhahetucakSurAdyanupalambhena cakSurAdInAmabhAvAt cakSurAdinA putrAdyanupalambhena parAvRttasya tasya mUDhatA syAt , tadidamuktam "svagRhAnirgato bhUyo na tadA''gantumarhati" [ ] iti; atha cakSurAdisaMbhAvanAsattvAna tadanupalabdhyA tadabhAvasiddhiH, saMbhAvanAvirahaviziSTAyA eva tadanupalabdhestadabhAvasAdhakatvAditi cet ? tAtmano'pi saMbhAvanAsattvAna tadanupalabdhyA tadabhAvasiddhiH / - bhAtmano'nupalabdhimAtreNa nAbhAvasiddhirityatrodayanAcAryA itthaM parAmazanti, tathA ca tadvanthaH "cArvAkastvAha-kiM yogyatAvizeSAgraheNa yannopalabhyate tabAsti, viparItamasti, na cezvarAdayastathA, tato na santItyetadeva jyAyaH, evamanumAnAdivilopa iti cet ? nedamaniSTam , tathA ca lokavyavahAroccheda iti cet ? nasaMbhAvanAmAtreNa tasiddheH, saMvAdena ca prAmANyAbhimAnAditi, manocyate "dRSTayadRSTayona saMdeho, bhAvAbhAvavinizcayAt / adRSTibAdhite heto, pratyakSamapi durlabham // 1 // " [ ] saMbhAvanA hi saMdeha eva, tasmAca vyavahArastasmin sati syAt , sa eva tu
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH kutaH ? darzanadazAyAM bhAvanizcayAt , adarzanadajJAyAmabhAvAvadhAraNAt , tathA ca gRhAd bahirgatazcArvAko varAko na nivartata, pratyuta putra-dAra-dhanAdyabhAvAvadhAraNAt sorastADaM zokavikalo vikrozeta; smaraNAnubhavAnnaivamiti cet ? napratiyogismaraNa evAbhAvaparicchedAt ; parAvRtto'pi kathaM punarAsAdayiSyati ? sattvAditi cet ? anupalambhakAle'pi tarhi santIti na tAvanmAtreNAbhAvAvadhAraNam ; tadaivotpannA iti cet ? na-anupalambhena hetUnAM bAdhAt , abAdhe vA sa eva doSaH, ata eva pratyakSamapi na syAt , taddhetUnAM cakSurAdInAmanupalambhabAdhitatvAt , upalabhyanta eva golakAdaya iti cet ? na-tadupalabdheH pUrva teSAmanupalambhAt , na ca yogapadyaniyamaH, kaarykaarnnbhaavaaditi| etena na para mANavaH santyanupalabdheH, na te nityA niravayavA vA pArthivatvAt , ghaTAdivat', 'na pAthasIyaparamANurUpAdayo nityAH, rUpAditvAt , dRzyamAnarUpAdivat', na rUpatva-pArthivatvAdi nityAkAryAtIndriyasamavAyi jAtitvAt , zRGgatvavat ; nendriyANi santi yogyAnupalabdheH, ayogyAni ca zazazRGgapratibandhinirasanIyAnItyevaM svargA-'pUrva-devatAnirAkaraNaM nAstikAnAM nirsniiymiti"| atra varddhamAnopAdhyAyasya katipayapaGktivyAkhyAnaM yathA- . "sambhAvaneti-utkaTakoTikasaMzayamAtreNetyarthaH / dRSTayadRSTyoriti saptamIdvivacanAntam , darzane tatsattAnizcayAdadarzane cAbhAvanizcayAnna saMdehaH, pratyakSahetau golakAdAvadRSTayA-anupalabdhyA bAdhite hetvabhAvAt pratyakSamapi na syAdityarthaH / tathA ceti-putrAdibhistasyAdarzanAt sa na syAditi gRhaM na pratyAvartetetyarthaH / pratyuteti-putrAderadarzanAdityarthaH / nanu nApratyakSaM pramANamiti cArvAkasiddhAntAdanupalabdhiH pratyakSasahakAriNI, na ca gehAd bahirgamane'dhikaraNena sahendriyasannikarSo'stIti na putrAdyabhAvanizcayaH syAt , sannikRSTe deze cAbhAvanizcaye'pi dhvaMsAnizcayAna zokaH syAt , ata eva parvataparabhAgena sahendriyA: sannikarSAnAmyabhAvanizcaya iti tatra saMzayAdanumAnapravRttiH, atrAhaH-adhikaraNajJAnamAtramabhAvadhIhetuH, na tu tadindriyasannikarSo'pi, ata eva devatAdyabhAvastadadhikaraNAsannikarSe'pi gRhyate iti cArvAkasiddhAntamAzrityoktam / putrAdeH smaraNAnnaivaM karotItyAha-smaraNeti-smaraNAditi vaktavye anubhavagrahaNaM tatra pramANasUcanArtham / putrAdismaraNaM tadabhAvagrahe'nukUlameva, pratiyogijJAnaM
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH vinA tadagrahAdityAha - pratiyogIti / anupalambhakAla iti tathA cAnupalabdhimAtramabhAvasaMzaye heturna tannizcAyakamityarthaH, hetUnAM putrAdyutpAdakAnAmityarthaH, sa eveti-nAnupalabdhimAtreNAbhAvanizcaya ityarthaH / ata eveti- hetUnAM bAdhAdevetyarthaH / nanu cakSurAdInAmapi svopalabdhikAle sattvamanyadA tvasattvamiSyata evetyata Aha-na ceti-upalambhendriyayoryugapadutpannayoH paurvAparyAbhAvAdityarthaH / eteneti - anupalambhamAtrasyAsAdhakatvena hetvantarasya cAzrayAsiddhyAdine tyarthaH ' iti // 79 // .99 uktapratyayo na prameti svAbhiprAyaM para AzaGkate - bhrAnto'haM gururityeSa, satyamanyastvasau mataH / vyabhicAritvato nAsya, gamakatvamathocyate // 80 // 151 bhrAnto'hamiti / ahaM gururityahaM tvAvacchinna vizeSyaka gurutvaprakArakaH pratyayo bhrAntaH, gurutvAbhAvavatyahaMtvavatyAtmani gurutvaprakArakajJAnatvAt, zuktau rajatatvajJAnavat, iti parAzaGkAyAM ghaTasya kadAcid bhramaviSayatve'pi na nAma ghaTo nAstyeva jagati, tathA''tmanaH kadAcid bhramaviSayatve'pi nAsan sa ityAzayenottarayati - satyamiti - ahaM gururityeSa pratyayo bhrama iti yaduktaM tat satyamityarthaH / tu punaH / asau ' ahaM jAne, ahaM karomi, ahaM sukhI, ahaM duHkhI' ityAdipramArUpo'haM pratyayaH / anyaH ahaM gururityAdibhramAtmakapratyayato bhinnaH / mataH aGgIkRtaH, yasya pramAtmakaM jJAnaM kvacidapi nAsti tasyaiva satkhyAtistavApi pramANAgrAhyatvAt sammataH, Atmanastu pramAtmakajJAnamayastIti na pramANAgrAhyatvAdasatkhyAtigrAhyatvenAlIkatvamAtmana ityabhisandhiH / durdurUTaH para Aha-- vyabhicAritvato nAsya gamakatvamiti - asya - yenopayo nAhaM gururahaM sthUlo'haM sukhyahaM duHkhyahaM jAne'haM karomItyAdikaH pratyayo bhavati tasyAhaM pratyayajanakopayogasya, vyabhicAritvataH - arthAbhAve'pi pratyayajanakatvato bhramajanakatvAt, na gamakatvaM na pramANatvam, athetyAzaGkAyAmityevaM tvamAzaGkase, tatra samAdhAnamucyate // 80 // pratyakSasyApi tat tAjyaM, tatsadbhAvAvizeSataH / pratyakSAbhAsamanyacced, vyabhicAri na sAdhu tat // 81 // pratyakSasyApIti-cakSurAdipratyakSapramANasyApItyarthaH, pratyakSAtmakajJAnasyApIti
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH vA / tat pramANatvaM gamakatvaM vA / tyAjyaM tyaktavyam / tatra hetuH-tatsadbhAvAvizeSata iti- bhramajanakatvAvizeSAt , dvicandrAdipratyakSabhramajanake cakSurAdau tatsadbhAvAt , vyabhicAritvasadbhAvAvizeSAditi vA, dvicandrAdipratyakSasthApi bhrAntatvAt / atha pratyakSA''bhAsaM dvicandrAdipratyakSam , anyat pratyakSAdarthAntarabhUtam, tatra vyabhicAritvahetvavagamAya vizeSaNaM-vyabhicArIti-visaMvAdivyavahArajanakamityarthaH, tat dvicandrAdipratyakSam / na sAdhu na pramArUpam , na pratyakSarUpaM taditi vA, tathA ca bhramAjanakatvalakSaNa prAmANyaM nAnAbhipretaM yena cakSurAderdvicandrAdibhramajanakasya tadabhAvAt prAmANyaM na syAt , kintu pramAjanakatvameva prAmANyam ; tacca cakSurAdipratyakSapramANe ghaTAdipratyakSa, pramAjanakatvAdakSatamiti hRdayamiti cet ? // 81 // anottaramAha ahaMpratyayapakSepi, nanu sarvamidaM samam / atastadvadasau mukhyaH, samyak pratyakSamiSyatAm // 82 // ahaMpratyayapakSe'pIti-mayopanyaste ahaMpratyayapakSe'pItyarthaH, / nanu ityAkSepArthakaH / idaM sarva prAk prakaTIkRtaM parAbhipretam / samaM tulyam , asatyAhaMpratyayaparityAgena satyAhaMpratyayamAdAya ahaMpratyayajanakopayogasya pramANatvAvirodhAt , duSTakAraNajanyatvA- duSTakAraNajanyatvAbhyAmahaMpratyayasyApi dvaividhyasambhavAt , tathA ca pramANagrAhyatvAnAlIkatvamAtmanaH, api tu pAramArthikatvameva, ataH uktasAmyAt / tadvat satyaghaTapratyayavat / aso 'ahaM jAne, ahaM sukhI, ahaM duHkhI'ityAdipratyayaH / mukhyaH sadvyavahArajanakaH / samyak pratyakSaM pramANAtmakapratyakSam / iSyatAM svIkriyatAm , tathA ca pramAtmakapratyakSaviSayatvAdastyevAmetyarthaH // 82 // nanu 'ahaM jAne' ityAdipratyayo bhrAnto na, ahaM gururiti pratyayazca bhrAnta ityevaM pratyayadvaividhyaM tadA syAd yadi bhrAntatvA'bhrAntatvavyavasthitau kimapi vinigamakaM bhavet , tadeva tu nAstItyAkSepapratikSepAyAha gurvI me tanurityAdau, bhedapratyayadarzanAt / bhrAntatA'bhimatasyaiva, sA yuktA netarasya tu // 83 // gurvIti / gurvI gurutvavatI, me mama, tanuH zarIram, ityAdI ityAdi
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 153 prayoge, AdipadAd gaurI me tanuriti prayogasya parigrahaH / bhedapratyayadarzanAt SaSThyantAsmacchabdavAcyAtmanA samaM prathamAntatanuzabdavAcyasya zarIrasya bhedapratyayAnubhavAt , yatazcaivaM tataH, abhimatasyaiva AtmanaH zarIrabhinnatve tvayA bAdhakatvenAGgIkRtasyaivAhaM gururityAgrahapratyayasya, sA bhrAntatA, yuktA yujyate, bAdhitaviSayakajJAnasya bhrAntatve sarveSAmavivAdAt / tu punaH, itarasya 'ahaM jAne' ityAdipratyayasyA''tmani zarIrabhedapratyayanibandhanasya, na bhrAntatA na yuktA, tatra bAdhakAnavatArAt / etattAtparyamitthamuzanti upAdhyAyAH "bhatra SaSTyA yadyapi sambandhamAtramarthaH, tathA'pi tasyA bhedaniyatatvena zarIre'hatvavad bhedasya zAbdabodhottaramAkSepalabhyatvena gurutve maninnavRttitvenoktapratyaye'haMtvavyadhikaraNaprakArakatvalakSaNabhramatvagrahaH' iti vadanti, 'bhedaviziSTaH sambandha eva SaSThyarthaH, 'rAhoH ziraH' ityAdau tu bAdhAd bhedAMzastyajyate' ityanye, yadyapi 'mamA''tmA' ityAdAvapi SaSThIprayogo dRzyate tathApi gurutvAdAvevAhatvavyadhikaraNatvam, anyatra klaptatvAt , idantvasaMvalitatvAcca; na tu jJAnAdAvityatra tAtparyam // 83 // nanu indriyatvenendriyajanyajJAnameva pratyakSam , ahaMpratyayastu nendriyatvenendriyajanya iti na pratyakSarUpaH, pratyakSajJAnaviSayatvenaiva viSayaH pratyakSapadavyapadezyo bhavatIti pratyakSAviSayazcAtmA pratyakSavyapadezabhAgapi na bhavitumarhati svAtiriktajJAnaM vinA'pyaparokSatvena pratibhAsanAt pratyakSa Atmeti cet ? svAtiriktajJAnaM vinA'parokSatvena pratibhAsanameva vikalpakavalitam , tathAhi-svapratItau vyApAro vA ? cidrUpasya sattA vA tat ? nAdyaH, karmaNIva svAtmani vyApArAnupalambhAt , na dvitIyaH, svataHprakAzAyogAt , svataHprakAzAbhAvAdeva ca svasaMviditajJAnaviSayatvena svAtiriktajJAnaM vinA'parokSatvena pratibhAsanamapi na yuktam , jJAnasya svasaMviditatvAsiddheH, siddhau vA svasaMvedanamindriyAjanyatvAnna pratyakSam , liGgAdyajanyatvAcca nAnumAnAdirUpamiti prasiddhapramANeSvanantarbhAvAdatiriktaM pramANaM prasajyeta; atha ghaTajJAnaM ghaTamahaM jAnAmItyevaMrUpam , paTajJAnaM paTamahaM jAnAmItyevaMrUpamityevaM sarvajJAnAnAM ghaTamahaM jAnAmItyAdyAkAratvAt pratyakSeNaiva svaviSayatvasiddhiriti cet ? na-ghaTamahaM jAnAmIti ghaTaviSayakajJAnavAnahamityevaM svarUpam , na tu ghaTaviSayakajJAnAtmakasvaviSayakajJAnavAnahamityevaMsvarUpamiti tatra jJAne ghaTaviSayakatvagrahe'pi svasya jJAnaviSayatvAgrahAt , nahi svaM svaviSayaka
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH bhavatIti svasya svAviSayatvena svaviSayatvAviSayatvAt, svasya svaviSayatva viSayakatve vA ghaTajJAnajJAnavAnahamityAkAra uktajJAnasya prasajyeta / 154 kiJca, ghaTamahaM jAnAmIti jJAne ghaTAtmakaviSayarUpakarmaNa AtmarUpa karturjJAnalakSaNakriyAyA bhAnaM bhavatIti karma-kartR-kriyAtmakatripuTI pratyakSasvarUpe tasmin parasamavetakriyAjanyaphalazAlitvaM karaNavyApAra viSayatvaM vA viSayasya karmatvam, kriyAyAH kRtervA samavAyitvalakSaNamAtmanaH kartRtvam dhAtvarthatvaM kRtijanyatvaM vA jJAnasya kriyAtvamayogyatvAnna bhAsata iti na tAdRzatripuTIpratyakSAt svasaMviditatvasiddhiH, anyathA ghaTaM cakSuSA pazyAmIti vyavahArAt karaNaviSayatvamapi sidhyet; kiJca, jJAna-pravRttyoH samAnaviSayatvapratyAsatyA kAryakAraNabhAva iti jJAnaM yadyarthaviSayakaM na syAt tadA tato'rthe pravRttirna bhavediti pravartakatvAnurodhena jJAnasyArthaviSayakatvam, jJAnAcca jJAnasvarUpe na kazcit pravartata iti pravartakatvAprayojana svaviSayatvena jJAnasyArthaviSayakapravRttau kAraNatvaM gauravAnna sambhavatItyarthamAtraviSayaka eva vyavasAya ityabhyupagamaH zreyAn / " api ca viziSTa vizeSaNajJAnasya kAraNatvene dantvaviziSTajJAnavaiziSTyamAtmanyavagAhamAnasyAhamidaM jAnAmIti jJAnasya viziSTabuddhitayA vizeSaNIbhUtasya ghaTajJAnasya jJAne satyeva saMbhavena svaprakAze na tasya saMbhavaH, jJAnasya pUrvamajJAtatvena prakAratvAnupapatteH; na cAbhAvatvasya pUrvamajJAne'pyabhAvatvaviziSTabuddhayutpattestatra vyabhicAravAraNAya samAna vittivedyabhinna vizeSaNajJAnatvena viziSTabuddhau hetu - tvAjjJAnarUpavizeSaNasya vizeSyIbhUtAtmasamAnavittivedyatayA pUrva tajjJAnAbhAve - 'pi tadviziSTAtmabodharUpasya svaprakAzasya nAnupapattiriti vAcyam, yaddhi yena vinA na bhAsate tat tatsamAnavittivedyaM -tagrahasAmagrI niyatagraha sAmagrIka mityarthaH, na ca jJAnAbhAne AtmA'bhAnamityasti, jJAnAbhAne'pi 'ahaM sukhI' iti jJAne AtmabhAnasya sarvasiddhatvAt, api ca, pratyakSaviSayatAyAmindriyasannikarSasya niyAmakatvAnniyAmakI bhUtendriyasannikarSAnAzrayasya jJAnasya kathaM pratyakSaviSayatvam / na ca jJAnaM svAtmakapratyakSajanakam, tathA ca svAtmakapratyakSAjanakasya jJAnasya kathaM vA svAtmakapratyakSa viSayatvam, yatra pratyakSaviSayatvaM tatra pratyakSajanakatvamityevaM pratyakSaviSayatva-pratyakSajJAnajanakatvayorvyApyavyApakabhAvena pratyakSajanakatvalakSaNavyApakAbhAvAt pratyakSaviSayatvalakSaNavyApyAbhAvasya tatra prApteH; na ca saMskArasmRtyAdyupanItatattAdau pratyabhijJAnAdyAtmaka pratyakSAjanake'pi pratyabhijJAnAdyAtmaka
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 155 pratyakSaviSayatvamastIti vyabhicArAnoktavyApyavyApakabhAvaH saMbhavatIti vAcyam , atItA-'nAgatagocarasAkSAtkArajanakapratyAsatyajanyapratyakSaviSayatvaM yatra tatra pratyakSajanakatvamityevaM vyApyavyApakabhAve niruktavyabhicArasyApratipanthitvAt , vastuto laukikapratyakSaviSayatvaM yatra tatra pratyakSajanakatvamityeva vyApyavyApakabhAvaH, sAkSAtkaromItyanubhavasiddha viSayatAyA eva laukikaviSayatAtvena tattAM sAkSAtkaromItyanubhavAbhAvAt tattAniSThaviSayatA na laukikaviSayateti tattAyAM pratyakSajanakatvAbhAve'pi na vyabhicAraH, tathA ca svAtmakapratyakSAjanake svasmilaukikasAkSAtkAraviSayatA na syAt , tenAtItAnAgatagocarasAkSAtkArajanakapa: tyAsatyajanyapratyakSaviSayatvaM yatra tatra pratyakSajanakatvamiti niyame vidyamAnatvarUpasAmAnyalakSaNapratyAsatteratItAnAgatagocarasAkSAtkArajanakapratyAsattitvAbhAvAt tajanyasya vidyamAnatvena rUpeNa sakalavidyamAnapratyakSasyAtItAnAgatagocarasAkSAtkArajanakapratyAsattyajanyapratyakSasya viSayatvaM sakalavidyamAnAtmakaviSaye samasti na tatra pratyakSajanakatvamiti vyabhicAraH syAt tadvAraNAyoktaniyame atItAnAgatatvasthAne'janakatvanivezasyAvazyakatve pratyAsatyAdibhAgamapahAyAjanakaviSayasAkSAtkArAnyapratyakSaviSayatvaM yatra tatra pratyakSajanakatvamityevaM niyamasya kalpane svAtmakapratyakSe jJAnasyAjanakatvena jJAnasya pratyakSamajanakaviSayasAkSAtkAra eva tadanyo na bhavatIti niruktapratyakSaviSayatvaM tatra nAstIti pratyakSAjanakatve'pi noktaniyamahAniriti tatra svAtmakapratyakSaviSayatA na bAdhitetyuktAvapi na kSatiH / kiJca, lAghavAdindriyayogyatAvacchedakaM laukikaviSayatvameva, tacca jJAne samastIti jJAnamindriyayogyamabhyupagantavyam , bAhyendriyavyApAramantareNApyanubhUbamAnatvAnna tad bAhyendriyayogyamiti parizeSAnmanogrAhyatvasiddhau na svaprakAzatvam ; kiJca, sarvajJAnAnAM svaprakAzatvaM bhavadbhiriSyate, tathA cAnumityAdikamapi viSayAMze parokSarUpaM svAMze pratyakSarUpamiti pratyakSatvAbhAvavati vahnayAdiviSayakatvaviziSTAnumitisvarUpe'numititvaM vartate, anumititvAbhAvavati ghaTAdipratyakSe pratyakSatvaM vartate ityevaM parasparAbhAvasAmAnAdhikaraNyaM svaviSayakAnumitisvarUpe pratyakSatvamanumititvaM cAstItyevamekAdhikaraNavRttitvamityevamanumititvAdinA sAGkaryAt pratyakSatvaM jAtirna syAt ; na ca svaviSayatve jJAnAnapekSatvaM pratyakSatvamupAdhireva na tu jAtiH, upAdhezca sAGkayaM na bAdhakamiti vAcyam , ekatra jJAnApekSAnapekSayorvirodhAt ; na ca bhrame dharmaviSayakatvAvacchedena doSApekSatvaM
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH dharmiviSayakatvAvacchedena doSAnapekSatvamityevamavacchedakabhedenobhayo rekana samAvezopapatyathA na virodhastathA'numityAdAvapi vahvayAdi viSayakatvAvacchedena vyAptyAdijJAnApekSA svaviSayakatvAvacchedena tadanapekSetyevamavacchedakabhedenobhayorekA samAvezopapattene virodha iti vAcyam , doSApekSe bhrame tadanapekSAnabhyupagamAt dhayaMze svabhAvAdeva bhramasyAbhramatvAt / kiJca, jJAnajanyatAnavacchedakaM yatkiJcijanyatAvacchedakaM yadviSayatvaM tadavacchedena tasya pratyakSatvam , yathA cakSurAdijanite ghaTAdipratyakSe ghaTAdiviSayatvaM jJAnajanyatAnavacchedakamatha ca cakSurAdIndriyajanyatAvacchedakam , ato ghaTAdiviSayatvAvacchedena ghaTAdijJAnasya pratyakSatvaM bhavati, vahnayanumityAdau tu vahniviSayatvaM yadyapi kiJcijanyatAvacchedakaM tathA'pi vyAyAdijJAnajanyatAvacchedakatvAna jJAnajanyatAnavacchedakamiti na vahnayanumityAdervahniviSayatvAvacchedena pratyakSatvam , tathA ca svaprakAzavAde jJAnamAtrasya yat svaviSayatvaM tat jJAnajanyatAnavacchedakamapi na kiJcijanyatAvacchedakamiti na svaviSayatvAvacchedena jJAnasya pratyakSatvaM syAt ; na ca jJAnasAmagrIto jAyamAne jJAnasvAvacchinne svaviSayatvaM samastIti svaviSayakajJAnatvAvacchinnaM pratyeva jJAnasAmagryAH kAraNatvAjjJAnasAmagrIjanyatAvacchedakaM svaviSayatvamiti vAcyam , jJAnatvAvacchinnaM pratyeva jJAnasAmagrayAH kAraNatvena jJAnatvasyaiva kevalasya jJAnasAmagrIjanyatA'vacchedakatvAt , pratyakSAdi. jJAnavizeSasAmagrIjanyatA pratyakSAdijJAnavizeSa eva vartate, svaviSayatvaM tu jJAnamAtre vartata ityatiprasaktatvenAnyUnAnatiprasaktadharmasyaivAvacchedakatvamiti niyamena jJAnavizeSasAmagrIjanyatAvacchedakatvasyApyabhAvAt ; na ca vitteravazyavedyatvAt svaprakAzatvam , vastusattve tajjJAnameva pramANamiti yanna jJAyate tannAstIti jJAnAdhInameva vastusattvamiti ghaTajJAnasya ghaTajJAnajJAnataH sattvam , tasyApi tajjJAnataH sattvamiti paraprakAze yajjJAne vizrAntiH, arthAda yajjJAnasya jJAnaM na jAtaM tasya jJAnasya jJAnAbhAvAt tadadhInasattvAbhAve tadviSayIbhUtajJAnasyAsattvamevaM tajjJAnaviSayasyApyasattvamityevamAdyavyavasAyalakSaNajJAnasyApyasattvatastadviSayasyApyasattvamApadyata ityato vitteravazyavedyatvasyAbhyupagantavyasya rakSaNArtha svaprakAzatvaM svIkaraNIyamiti vAcyam ; sarvAsAM vittInAM jJAnajJAnatvenAvazyavedyatvasya svaprakAzatvaM vinA'pyupapatteH, paraprakAze tasyApi parasyAnyena prakAzastasyApyanyena prakAza ityevamanavasthAnaM syAt tatparihArAya svaprakAza bhAstheya iti cet ? na
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH 'jJAnaM na paraprakAzyam, anavasthApAdakatvAt, yad yathA'navasthApAdakaM tat tathA na bhavati, yathA gandho na gandhavAn' ityevaM paraprakAzyatvabAdhe 'jJAnaM svaprakAzaM paraprakAzyatvAbhAve sati prakAzamAnatvAd, yannaivaM tannaivaM yathA ghaTaH ' ityevaM parizeSAnumAnasyaiva svaprakAzatvasAdhakatayA tadanumitisvaprakAzatAyA apayukta dizA'numAnAntaralabhyatayA'navasthAsAmyAt / viSayAntarasaJcArAdinA viSayAntaraviSayaka jJAnAdinA svaprakAzatvAnumitivizeSyaka svaprakAzatvAnumititadvizeSyakasvaprakAzatvAnumityAdyanavasthitidhArAyAH pratibandhakIbhUtenAnavasthAbhaGgo yathA svaprakAzapakSe tathA paraprakAze'pIti na khaprakAzapratyakSamapyAtmana ityata Aha AtmanA''tmagraho'pyatra, tathAnubhavasiddhitaH / tasyaiva tatsvabhAvatvAnna ca yuktyA na yujyate // 84 // Atmaneti - itthaM cedaM pathamavatAritaM zrImadbhiryazovijayopAdhyAyaiH / zrImadbhirharibhadrasUribhistu " na cAsya svasaMviditatvaM virudhyata ityetadAhaAtmanetyAdi" ityevamavatAritam / atra na ca yuktyeti upAdhyAyasammataH pAThaH, na tu yuktyeti haribhadrasUrisammataH pAThaH, arthe tu na vizeSaH / AtmanA jJAnasvarUpeNa, Atmagraho'pi jJAnasvarUpagrahaNamapi, atra prakRtAhaMpratyaye, ghaTamahaM jAnAmIti pratyaye kartR-karma- kriyAgocaratvamapIti paryavasitArthaH, asya 'na ca yuktyA na yujyate' ityanenAnvayaH atra hetuH - tathA'nubhavasiddhita iti-svasaMviditatvAnubhavasiddhyetyartho'syopAdhyAya parizIlitaH, ahaMpratyayavedanAditi tu haribhadrasUrisammataH / kathaM jJAnasyaiva svasaMviditatvaM nAnyasyetyapekSAyAmAha-tasyaivetite - Atmana evetyarthaH, tatsvabhAvatvAt kartRkarma kriyA'vagAhijJAnajananazaktimattvAt / Atmana uktazaktimattvaM svakapolakalpitameva na tu yuktisiddhamityata Aha-na ceti - yuktyA na yujyate iti na cetyevamanvayaH, yuktayA tarkeNa, na yujyate na sAdhyate, nadvayasya prakRtArthAvadhAraNaparatvamiti tarkeNa sAdhyata evetyarthaH / uddaNDo naiyAyiko vAvadUkaH svayuktijAlena paraM parAbhavitumicchuH kathAyAM pravizan parasya pratIkSAM 'kimidaM paro vakti yatkhaNDanenAhamenaM nigrahISyAmi' ityabhiprAyeNa bhavAneva pUrvaM svamataM prakaTayatu, anantaramahaM "
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravAtAMsamuccayaH [ prathamaH svamatamabhidhAsye' ityevaMrUpAM kArayati, tathA pramANAgragaNyajainAgamabaddhabuddhiH syAdvAdyapi sarvahitecchuH 'jJAnasya paraprakAzyatvaM yuktyapetaM svakadAgrahagRhItaM parityajya svasaMviditatvaM svIkarotu' ityevaMrUpAM zikSAM naiyAyikAya dAtumarhati tadarthaM yuktistomAbhidhAnaM jJAnasya svasaMviditatve Avazyakam, taduktamupAdhyAyaiH mmmmm 158 mmmm "yathA kathAyAM pravizan parasya naiyAyikaH kArayati pratIkSAm / tathA yathArthAgamabaddhabuddhirdAsyAmi nAsyApi kimeSa zikSAm // 1 // " iti / wwwm " jJAnasya svaviSayatve yuktigumphana mittham, tathAhi - 'ghaTamahaM jAnAmi, paTamahaM jAnAmi' iti jJAnaM sarvalokAnubhavasAkSikaM nApalapituM zakyate, tatra prathamaM cakSurAdIndriyasannikarSAd 'ayaM ghaTaH' iti jJAnam, tasya manassannikarSAd 'ghaTamahaM jAnAmi' iti jJAnam, tasyApi manassannikarSAd 'ghaTajJAnamahaM jAnAmi' ityevamabhyupagame pUrvAparajJAnakalpanAgauravaM syAd, atazcakSurAdIndriyasannikarSAdupajAyamAnaM prAthamikajJAnameva 'ghaTamahaM jAnAmi, ghaTajJAnamahaM jAnAmi' ityubhayAkAraM kartR-karma-kriyA'vagAhi sat svaviSayatve pramANam, etena 'svaviSayatve siddhe pUrvAparajJAnakalpanAgauravasahakRtaM jJAnagocaratAyA grAhakaM pratyakSaM svaprakAzatAyAM pramANam tena ca mAnena tasya svaviSayatAsiddhirityanyo'nyAzrayaH ityapAstam, jJAnaviSayatvenAnubhUyamAnasya 'idaM jJAnaM jAnAmi' iti jJAnasyArthaviSayatvenAnubhUyamAnaprAcyajJAnena samaM lAghavAdaikyasiddhau svaprakAzatAsiddheH, ghaTaviSayaka jJAnasya 'ghaTamahaM jAnAmi' ityanubhavaH pUrvakAle, taduttarakAle ca ghaTaviSayakajJAnaviSayakajJAnasya 'ghaTajJAnamahaM jAnAmi' ityanubhava ityevaM kAlabhedenobhayAnubhavasya zapathapratyAyanIyatvAt nanvevaM jJAnasya 'idaM jAnAmi, idaM jJAnaM jAnAmi' ityubhayAkAratvavad 'idaM jJAnajJAnaM jAnAmi, idaM jJAnajJAnajJAnaM jAnAmi' ityAdyAkAratvamapIti ghaTajJAnajJAnAdyanantAkAratvaM prasajyeteti cet ? na ghaTajJAnajJAnAdikamapi ghaTajJAnaM bhavatyeva viSayavinirmuktasya kevalajJAnasya bhAnAsambhavAd, ato ghaTajJAnajJAnAdiviSayatAyA api vastuto ghaTajJAnaviSayatA'natirekAt, ekameva jJAnaM ghaTajJAnaviSayatvena vivakSitaM sad 'ghaTajJAnaM jAnAmi' iti vyapadizyate, ghaTajJAnajJAna viSayatvena vivakSitaM sad 'ghaTajJAnajJAnaM jAnAmi' iti vyapadizyate, ityevamabhilApabhedasya vivakSAdhIna - tvAt, tatra cAtmano jJAnAzrayatvarUpaM jJAnaM prati kartRtvam, ghaTAderviSayasya "
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH :] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH www.wm " viSayatvarUpaM jJAnakriyAkarmatvam, svasya cAtmani vizeSye prakAratvAtmakavizeSaNatvarUpaM kriyAtvaM ca yogyatvAd bhAsate, yadyapi cakSuSA ghaTamahaM jAnAmItyevamapyabhilApo bhavati tathApi cakSurAdikaraNasyAyogyatvAt tadaMze tasya na sAkSAttvamiti kimanupapannam ? jJAnasya pareNaiva prakAza ityabhyupagantRRNAM naiyAyikAdInAM mate ca jJAnasya pratyakSAnupapattiH, 'ghaTamahaM jAnAmi' ityanuvyavasAyAtmakatatprakSakSaNe 'ayaM ghaTaH' iti jJAnasvarUpavyavasAyalakSaNaviSayasyAbhAvAt, pratyakSaM prativiSayasya kAraNatvena vyavasAyarUpaviSayAtmaka kAraNAbhAve anuvyavasAyAtmakatatpratyakSarUpakAryAsaMbhavAt na ca prathamakSaNe 'ayaM ghaTaH' iti vyavasAyastato dvitIyakSaNe jJAnatvasya nirvikalpaka pratyakSaM tatastRtIyakSaNe jJAnatva viziSTajJAnapratyakSaM vyavasAyaviSayakaM bhaviSyati tadAnIM vyavasAyarUpaviSayasyAbhAve'pi tadavyavahitapUrvakSaNe satvAt, kAryAnyavahitapUrvakSaNavRttitvAdeva tasya kAraNatvopapatteH, tato jJAnatva viziSTajJAnAtmaka vizeSaNajJAnAdAtmavizeSyakajJAnatvaviziSTajJAnaprakArakaM 'ghaTamahaM jAnAmi iti jJAnatvaviziSTavaiziSTyAvagAhijJAnam, vizeSaNaM ca na viziSTapratyaya hetuH, tattAM vinA'pi 'so'yaM ghaTaH' iti pratyabhijJAnasya tattAviziSTabuddhirUpasyotpAdAt evaM ca tadAnIM ghaTaviSayakavyavasAyalakSaNa vizeSaNAbhAve'pi tadviziSTabuddhernAnupapattiriti vAcyam, pratyakSe viSayasya svasamayavRttitvenaiva hetutvAt, anyathA vinazyadavasthaghaTacakSussannikarSAMd ghaTanAzakSaNe ghaTapratyakSaprasaGgAt, tathA ca jJAnatvanirvikalpa kajJAnAnantarakSaNe viSayasya vyavasAyasyAbhAvena tadA tatpratyakSAnupapatteH, tadAnIM jJAnasya vyavasAyalakSaNasyAtItatvena jAnAmIti vartamAnatvajJAnAnupapattezca; na ca tatra jJAne vizepaNatayA bhAsamAnaM vartamAnatvaM vartamAnasthalakAlavRttitvaM na tu vartamAnakSaNavRttitvaM, kSaNasyAtIndriyatvena pratyakSe bhAnAsambhavAditi vAcyam, pratyakSa prakAravidhayA tasya bhAnAsambhave'pi saMsargavidhayA tadbhAnasaMbhavAt, ata eva sambandhapratyakSe yAvatsambandhipratyakSaM kAraNamiti samavAyasambandhino'tIndriyasyApi sambhavena samavAyasya na pratyakSamityabhyupagantRvaizeSikamate pratyakSe prakAratayA samavAyasyAbhAne'pi 'rUpavAn ghaTaH' ityAdiviziSTabuddhau saMsargatayA bhAnamiti / " 'www 159 kiJca yathA ghaTajJAna prakArakAtmavizeSyakajJAnamahaM ghaTajJAnavAniti bhavati , tathA samavAyasambandhAvacchinnAdheyatvasambandhenAtmaprakArakaghaTajJAnavizeSyakajJAna
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH mapi ghaTajJAnamiti bhavatyeva, necchAmAtreNa tasyApahnavaH zakyaH kartum , viziSTabuddhau vizeSaNasyAkAraNatve'pi viziSTapratyakSe vizeSyaM kAraNaM sarvasammatamiti mayi ghaTajJAnamityatra vizeSyasya ghaTajJAnarUpavyavasAyasya jJAnatvanirvikalpakAnantarakSaNe'bhAvAt kathaM tatpratyakSam ? / etena 'jJAnatvanirvikalpakajanyajJAne nirvikalpakakAlavRttivyavasAyalakSaNajJAnalakSaNapratyAsattyA ghaTasya bhAnasaMbhavAt tasmin jJAne tadAnImevotpanne vartamAnatvasya sato bhAnamato ghaTamahaM jAnAmItya nubhavopapattiH' ityuktAvapi na nistAraH, jJAnatvanirvikalpAnantarakSaNe vinaSTasya vyavasAyasya pratyakSAnupapAdanAt , tadAnImutpannajJAnAnantarajJAnamAdAya ghaTamahaM jAnAmItyabhilApasya sambhave'pi tajjJAnasya ghaTacakSussannikarSAjanyatvena ghaTa; pratyakSAnAtmakatayA tadviSayakajJAnamAdAya ghaTaM pazyAmIti prayogAnupapattezca, etena 'yadi ca jAtyatiriktasya kiJciddharmaprakAreNa bhAnamiti niyamAt 'jAnAmi' iti jJAnaM jJAnatvaviziSTavaiziSTyAvagAhyeva, na tu jJAnatvaM jJAne vizeSaNIyatayA'navagAhamAnameva jJAnavaiziSTyAvagAhi, yena jJAna-jJAnatvayonirvikalpakamapi jJAnAtmakavizeSaNasya jJAnaM bhavatyeva tato jJAnavaiziSTyAvagAhi jAnAmIti jJAnaM nirvikalpakAnantaraM saMbhavedapi, viziSTavaiziSTayAvagAhibuddhiM prati ca vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayo heturiti jAnAmIti jJAnatvaviziSTajJAnaviziSTabuddhau jJAnatvaprakArakajJAnavizeSyakajJAnameva hetuH, nirvikalpakaM ca na jJAnatvaprakArakajJAnavizeSyakamiti na tatastadanantarakSaNe jAnAmIti buddhiH, tadA jJAnatvanirvikalpAnantaraM 'mayi jJAnam' ityAtmaprakArakajJAnavizeSyakagrahe sati tadAtmakajJAnalakSaNapratyAsattyA jAnAmIti jJAnAMze'laukikapratyakSaM sUpapAdam' ityapAstam ; ghaTacAkSuSarUpavyavasAyasya naSTatve'pi tadaMze'laukikAjAnAmIti pratyakSAt pazyAmItya payogAta , pazyAmIti vilakSaNaviSayatayA'nuvyavasAye vilakSaNaviSayatayA cAkSuSasya niyAmakatvena vilakSaNaviSayatayA cAkSuSasyAbhAve vilakSaNaviSayatayA'nuvyavasAyasyAnupapatteH / na cAtIndriyasyAkAzasya cAkSuSapratyakSaM bhavati tathApi cAkSuSatvAMze bhramajanakadoSAnnidrAyAm 'AkAzaM pazyAmi' iti jJAnamupajAyate, tacca jJAnamAkAzaviSayakajJAne cAkSuSAnAtmake doSAcAkSuSatvAva. gAhIti tadaMze bhramAtmakam , tathA ghaTaM pazyAmIti jJAnamapi ghaTaviSayakajJAne cAkSuSabhinne doSAccAkSuSatvAvagAhIti tadaMze bhramAtmakamiti vAcyam , ghaTa pazyAmItyatra sarvAMze pramAyA evAnubhavAt ; tadidamuktaM syAdvAdaratnAkare zrIdeva
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ mww stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 161 sUribhiH-kiJca, indriyajaM pratyakSaM samikRSTe viSaye pravartate, atItakSaNavartinazca jJAnasya manolakSaNendriyasannikarSoM na yujyate, tataH kathaM prAcInajJAne mAnasapratyakSavArtA'pi ?' iti / 'vyavasAyanAzakSaNotpannavyavasAyAntare jJAnatvaviziSTabuddhiH' ityapyata eva nirastam, taddhetozcakSussannikarSAdestadAnIM niyatasannidhikatvAbhAvAt , anumityAtmakajJAnasyAnuminomItyanuvyavasAyaH paraprakAzenopapAdayituM zakyate, yataH prathamakSaNe'numitistadanantaramanumititvanirvikalpakaM tadanantaraM punaranumi tirna sambhavati taddhetorvyAptijJAnAdestadavyavahitapUrvakSaNe'bhAvAt , anumitibhinne tadAnIM jAyamAne jJAne cAnumititvaM nAsti, anuminomIti jJAnaM ca sarvAMze pramAtmakamevetyatastadanumitisvAMze bhramarUpamityapi vaktumazakyam , pUrvavyavasAyavizeSyakajJAnasya kathamapyanupapattezca / etena 'jJAnaM jJAnatvaM ca nirvikalpake bhAsate, tato jJAnatvavaiziSTyaM jJAne, jJAnavaiziSTyaM cAtmani bhAsate iti 'vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNam' iti rItyA ghaTamahaM jAnAmIti jJAnapratyakSa jJAnatvopalakSitajJAnavaiziSTyAvagAhyeva na tu jJAnatvaviziSTajJAnavaiziSTyAvagAhi, tena tatra na jJAnatvaprakArakajJAnApekSeti tadvinA'pi tatsambhavati' iti nirastam, evaM sati vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayAnapekSasya tasya 'jJAnaM ghaTIyaM navA' iti saMdehe'pyApattezca / yattu 'jJAnaM jJAnatvaM ca viziSTajJAnaviSaya eva, anuvyavasAyasya viSayarUpavizeSaNaviSayakavyavasAyasAdhyatvena viziSTajJAnasAmagrIsattvAt , jJAnatvamapi tatra bhAsate sAmagrIsattvAt , aMze tat saprakArakaM niSprakArakaM ceti nRsiMhAkAram , tatraiva viziSTaM jJAnatvavaiziSTyaM ca bhAsate, anumityAdau ca na tathA, anuvyavasAye'numititvAbhAvAt , iti 'vastutastu' iti kRtvA cintAmaNikRtoktam ; tadasat-sarvatrAbhAvajJAnavyatiriktapratyakSasthale nirvikalpakapratyakSAnantarameva viziSTapratyakSam , kevalamabhAvapratyakSasthala evAbhAvA-'bhAvatvayonirvikalpaka vinA'pi viziSTapratyakSam , tataH sArvatrikaprakAropajIvanena jJAnapratyakSasthale'pi jJAna-jJAnatvayonirvikalpakAnantarameva viziSTapratyakSasvarUpaM jJAnajJAnaM nyAyaprAptaM tat parityajatazcintAmaNikRtaH sArvatrikaprakAraM vinA kvAcitkaprakArAbhidhAnasya yuktibahirbhUtatvena prayAsamAtratvAt , yathA cAbhAvapratyakSasya ghaTatvAdyanyatamaviziSTaviSayakasvaniyamo yena kiJcidabhAvapratyakSaM ghaTatvAdyanyatamaviziSTamaviSayI 11 zAstra0sa0
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH , kRtya notpadyate'to nAbhAvAbhAvatvayornirvikalpakapratyakSam, tathA jJAnapratyakSaM viSayitayA kiJcidviSaya viziSTajJAnaviSayakameva bhavatIti nAsti niyamaH, yena jJAna- jJAnatvayornirvikalpakapratyakSaM vinA'pi jJAnaviziSTapratyakSodbhavo bhavet, yathA ca svAsAdhAraNa sukhatvAdidharmavyatiriktavizeSaNamaviSayIkRtyApi 'ahaM sukhI, ahaM duHkhI' ityAdyAkArakaM sukhAdipratyakSaM samudbhavati tathA bAhyavizeSalakSaNaM viSayamaviSayIkRtyApi 'ahaM jJAnavAn' iti viSayavinirmuktapratIteH sArvajanInatvAt, yatkiJcidviSayaviziSTajJAnapratyakSaM prati manaHsaMyuktasamavAyalakSaNendriyasannikarSasya kAraNatvamato viSayavinirmuktajJAnapratyakSaM na bhavatIti na vAcyam, sannikarSakAryatAyAM viSayAntarbhAve gauravAt yaccoktam- aMze tat svaprakArakaM niSprakArakaM ceti narasiMhAkAramiti, tat tadA zobheta yadyaMzabhedarUpApekSAbhedena prakArakatva - niSprakArakatvarUpa viruddhadharmAdhyAsamabhyupetya narasiMhAkAraM jJAnamabhyupeyate, tathA viSayo'pi apekSAbhedena virodhidharmadvayasamanvitosbhyupeyate, tathA ca viSayo'pi apekSAbhedena virodhidharmadvayasamanvito'bhyupeyeta, kAmaM tathA'stvityevaM vacanAmRtamudritastava syAdvAdino na vAde kvacidapi kasmAdapi bhayamiti / 'nRsiNh| kArajJAne jJAnatva-ghaTatvaprakArakatvobhayAzrayajJAnavaiziSTyadharna syAt' iti prasaJjanaM tu samAhitaM mizreNa - 'viSaya nirUpyaM hi jJAnaM, na tu viSayaparamparAnirUpyam' ityAdinA / yattUktaM paraprakAzavAdinA - 'arthaviSayakatvenaiva jJAnasya pravartakatvaM, na tu svaviSayakatvenApi gauravAt' iti, tatra hi na no vipratipattiH, pravRttyaviSayasvasvarUpAtmakAdhikaviSayakatve'pi ca vyavasAyasya pravRttijanakatvamaviruddham, svaviSayakasyApi vyavasAyasya pravRttijanakatAvacchedakaM yadiSTatAvacchedakadharmapravRttiviSayavaiziSTyA vagAhijJAnatvaM tadvattvena pravRttihetutvopapatteH, na cAtra prameyamiti jJAnamapi pravartakaM syAt tasyApi prameyatvena rUpeNeSTatAvacchedakadharmamavagAhamAnasyeSTatAvacchedakapravRttiviSayavaiziSTyAvagAhitvAditi vAcyam, iSTatAvacchedakasya svabhinnaniSThadharmAprakArakatvena vizeSaNIyasvAt, atra prameyamiti jJAne bhAsamAnasya rajatatvAdirUpeSTatAvacchedakasya svabhinnaniSThaprameyatvadharmeNaiva bhAsamAnatayA tatra svabhinnaniSThadharmAprakArakatvAsambhavAt, na ceSTatAvacchedakaprakArakajJAnasya mukhyavizeSyatayA pravRttihetutvam, tathA ca svaprakAze vyavasAyo ghaTamahaM jAnAmItyevaMrUpo mukhyavizeSyatayA''tmani vartate, wwwww
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH 163 na tu ghaTe, atastata Atmani pravRttiH prasajyeta ghaTe ca pravRttyanupapattiH syAdato na ghaTajJAnaM svaprakAza iti vAcyam, tadrajatamidaM dravyamiti samUhAlambanAtmakajJAnamapi tatrAviziSTe rajatatvaprakArakaM dravyatva prakAra ke dantvAvacchinnavizeSyakaM ceti tasya mukhyavizeSyatayA purovartini rajate sattvAt tatastatra pravRttiH syAt, tadvAraNAya pravRttiviSayavizeSyakatvAvacchedeneSTatAvacchedakaprakArakatvavajjJAnasya pravRttihetutvaM vAcyam, niruktasamUhAlambanajJAnaM ca na pravRttiviSayavizeSyakatvAvacchedeneSTatAvacchedakaprakArakatvavadatastato na pravRttyApattiH, kintu yathedaM rajatamiti jJAnAt pravRttistathA'smin rajatatvamiti jJAnAdapi pravRttirbhavatItyata iSTatAvacchedakavizeSyakatvAvacchedena pravRttiviSayakaprakArakatvavajjJAnasyApi pravRttihetutvaM vinigamanAvirahAd vAcyam, tayoH pRthagrUpeNa kAraNatvaM vyabhicArAnna saMbhavatItyata iSTatAvacchedakapravRttiviSayavaiziSTyAvagAhitvenaikarUpeNa hetutvasyaucityAt uktarUpasyobhayasAdhAraNatvAt yadA coktarUpeNeSTatAvacchedakavizeSyakapravRttiviSayaprakArakajJAnamapi pravRttau hetuH, tadA tasya mukhyavizeSyatayeSTatAvacchedaka eva sattvaM na pravRttiviSaya iti na mukhyavizeSyatvaM kAraNatAvacchedakasambandhaH saMbhavatItyAtmaniSThapratyAsattyaiva tayoH kAryakAraNabhAva iti svaprakAzespi vyavasAyasya pravRttijanakatvaM nAnupapannamiti / " " stabakaH 1 yattu 'vahnivyApyadhUmavatparvatavAn deza' iti parAmazIt parvato vahnimAnityanumiteranudayAd vahnivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinna mukhyavizeSyatAkanizcayatvena parAmarzasyAnumitihetutvam, mukhyatvaM ca vizeSyatAyAM prakAratAnAtmakatvam, anantarAbhAsamAnasamAnAdhikaraNaikajJAnIyaviSayatvayorabheda iti nirukta parAmarza parvatatvAvacchinnavizeSyatA dezatvAvacchinna vizeSyatA nirUpitA prakAra tAtmiketi na mukhyeti noktaparAmarzasyoktakAraNatAvacchedakadharmAkrAntatvamiti nAto'numityApattiH, evaM ca svaprakAzanaye parAmarzasya 'vahnivyApyadhUmavatparvatamahaM jAnAmi' ityAkArakasya yA parvatatvAvacchinnavizeSyatA sa jJAnatvAvacchinnavizeSyatAnirUpita viSayitvasambandhAvacchinnaprakAratAtmikaiva vahnivyApya - dhUmavatparvatasya viSayitAsambandhena jJAne vizeSaNatvAditi niruktakAraNatAvacchedakadharmAnAkrAntAduparAmazIdanumitirna syAdato jJAnAtiriktaniSThavizeSyatA nirUpitaprakAratAnAtmakatvalakSaNameva mukhyatvaM nivezanIyamiti gauravam' iti, jJAnasya vyavasAyAnuvyavasAyobhayAkAratve'pyavirodhAt, tanna - svaprakAzyasya
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH " anuvyavasAyAkAre tasmin parvatatvAvacchinnavizeSyatAyA jJAnatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaprakAratAtmakatve'pi vyavasAyAkAre tatra parvatatvAvacchinna vizeSyatAyA niruktaprakAratAnAtmakatvena tAmupAdAya niruktakAraNatAvacchedakadharmAkrAntAt parAmarzAdanumityutpattisambhavAt vibhinnaviSayakapratyakSAnumitisAmagryo rekadA samavadhAne 'numitirevopajAyate, na tu pratyakSamiti vibhinnaviSayakapratyakSaM pratyanumitisAmagryAH pratibandhakatvaM yuktisiddham, tathA ca paraprakAzavAdino naiyAyikasya mate jJAnamAnase vahnayanumitisAmagryAdeH pratibandhakatvakalpane mahAgauravAt, ghaTacAkSuSe sati cAkSuSasAgryAM satyAM ghaTacAkSuSasya mAnasapratyakSasvarUpasyAnuvyavasAyasyAnupapattezca mAnasapratyakSe bahirindriyajanyapratyakSa sAmagryAH pratibandhakatvAt ghaTacAkSuSotpattikAle cakSurviSayasaMyogasya save'pi cakSumanoyogalakSaNacAkSuSapratyakSakAraNaM nAstIti tadghaTitacAkSuSapratyakSa sAmagryabhAvAdeva tadanantaraM cAkSuSasya mAnasamiti kalpanAyAM mAnAbhAvAt, tadAnIM vilakSaNa eva bahirindriyeNa manoyogo yasya bahirindriyajanyapratyakSajanakatvaM na bhavatItyapi kalpayitumazakyam, ghaTadarzanottaramAhatyaiva paTadarzanAt, tathA cakSurmanoyogAntarAdikalpanayA'tigauravAt / na ca syAdvAdino'pi svaviSayakatvaniyAmaka hetukalpane gauravam, Alokasya pratyakSa AlokAntarAnapekSatvavat svabhAvata eva jJAnasya svasaMviditatvAt / astu vA, sva- paraprakAzanazaktibhedaH, tathApi na gauravam, phalamukhatvAt / " 164 yadapi 'jJAnasya pUrvamanupasthitatvAt kathaM prakAratvam ?' iti, tanna -tasyAtmavittivedyatvAt, 'ahaM sukhI' ityatrAtmabhAne'pi jJAnaM na bhAsate iti nAtmavittivedyaM jJAnamiti na vAcyam, 'ahaM sukhI' ityasyApi 'ahaM sukhaM sAkSAtkaromi ityAkAratvena jJAnabhAnasya tatra sadbhAvAt, anabhyAsAdidoSeNa tatra 'sukhaM sAkSAtkaromi ityanabhilApAt / pratyakSaviSayatA niyAmakasyendriyasannikarSasya jJAnotpattitaH prAk jJAne'bhAvAnna jJAnasya svaprakAzalakSaNapratyakSasambhava iti parAbhipretamapi na samyak, alaukikapratyakSaviSayatvasyApi pratyakSaviSayatAsAmAnyAntargatAyA tasyAlaukikendriyasannikarSamantareNApi bhAvena vyabhicAreNendriyasannikarSasya pratyakSaviSayatAsAmAnya niyAmaka - svAsaMbhavAt / laukikapratyakSa viSayatA niyAmakatvamapIndriyasannikarSasya na saMbha
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 165 vati, doSavizeSaprabhavapratyakSaviSayatvasyApi 'zake pItatvaM sAkSAtkaromi' ityanubhavasiddhaviSayatAtvena laukikaviSayatArUpatayA tasyendriyasannikarSamantareNApi bhAvena vyabhicArAt , indriyasannikarSajanyapratyakSaviSayataiva laukikaviSayatAtvena parAbhipretA, jJAne svaviSayatA ca nendriyasannikarSajanyapratyakSaviSayatA, svaprakAzapratyakSasyendriyasannikarSAjanyatvAd , evaM ca laukikapratyakSaviSayatAyAmindriya sannikarSasya niyAmakatve'pi tadabhAvAllaukikapratyakSaviSayataiva jJAne na sthAt , na tu pratyakSaviSayatAsAmAnyam , tatreSTApattireva svaprakAzavAdinaH / nanvevaM jJAne laukikaviSayatvasyAbhAve taniyamyA 'sAkSAtkaromi' iti dhIstatra na syAt , na ceyamiSTApattiH, 'jJAnaM sAkSAtkaromi' ityanubhavasya sarvajanasiddhatvAditi cet ? na-spaSTatAkhyaviSayatAyA eva sAkSAtkaromIti dhIniyAmakatvAt , sA ca sambandhavizeSeNa svapratiyogyAvRtajJAnaviSayatvalakSaNena viSayaniSThasya pratyakSapratibandhakajJAnAvaraNApagamasya zaktivizeSasya vA niyamyA sambhavatyeva jJAne iti na kiJcidanupapannam ; abhede'pi ghaTAbhAve yathA ghaTAbhAvasya vizeSaNatvaM tathA jJAne'pi svaviSayatvamanirvacanIyAt svabhAvavizeSAt , anirvacanIyasya svabhAvavizeSasyAkhyAtumazakyasyApi pratyAkhyAtumazakyatvAt / svavyavahArazaktatvaM svaviSayatvamiti tu na yuktam , svavyavahArazaktasyApyAsmanaH svaviSayatvAbhAvAt , zakteH padArthAntaratvenAtmAzrayoddhAre'pi tasyA ananyathAsiddha niyatapUrvavartitvajJAnavyaGgyatvena svavyavahAraM pratyananyathAsiddha. niyatapUrvavartitvasya jJAne sati svavyavahArazaktimattvasya jJAnaM, svavyavahArazakti. mattvalakSaNakAraNatAvacchedakajJAne cAnanyathAsiddha niyatapUrvavartitvalakSaNakAraNatvasya jJAnamityevamanyo'nyAzrayAcca / yatra pratyakSaviSayatvaM tatra pratyakSajanakatvamiti niyamAt svaprakAzAtmakapratyakSAjanake svasmin tadviSayatvaM na syAdityapi parAbhipretaM na yuktam , IzvarapratyakSaM nityamiti na tajanakaM gaganAdikaM, bhavati ca tadviSaya iti vyabhicAreNoktaniyamAsaMbhavAt / yadi laukikaviSayatvenendriyagrAhyatvaM bhavet tadA jJAnasyApi laukikaviSayatvenendriyagrAhyatvaprasiddhau bahirindriyagrAhyatvabAdhAt parizeSAnmanogrAhyatvasiddhyA svaprakAzatvaM na bhavet , na caivam , zaktivizeSeNaivendriyagrAhyatvAt , laukikaviSayatvenendriyagrAhyatvAbhAvAt , atIndriye jJAnAdAvindriyagrAhyatvamevApAdyam , tadApAdakasya zakti
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 shaastrvaasimuccyH| [prathamaH vizeSasya tatrAbhAvAdeva tadApAdanaM na saMbhavatIti, zeSasyaivendriyagrAhyasvaniyAmakatve laukikaviSayatvenAnyathAsiddhezca / etena 'jJAnamAnasAnabhyupagame dharmAdInAmiva tasyAyogyatvAya mAnasasAkSAtkArapratibandhakatvakalpane gauravam' iti navyamataM nirastam , 'ayogyatvasya pratibandhakatve'vizrAmAt svarUpAyogyatayaiva tattvAt ,' iti yauktikaaH| svaprakAzanaye sarveSAM jJAnAnAM svAMze pratyakSatvenAnumityAdau sAGkaryAt pratyakSatvaM jAtirna syAditi tviSTApAdanarUpatvAnna doSAya, jJAnajanyatAnavacchedakatadviSayatAkatvAtmakopAdhirUpasyaiva pratyakSatvasyAbhyupagamAt , tadviSayatAyA jJAnajanyatAnavacchedakatvaM ca svAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAzrayajJAnopahitavRttitvaviziSTajJAnajanyatAvacchedakabhinnatvam , tena yajjJAnaM sarvAze laukika tatrendriyasannikarSajanyajJAnatvasya pratyakSatvarUpatve'pi yacca kiJcidaze'laukika kiJcidaMza ca laukikaM tasya yadaMze'laukikaM tadaMze pratyakSatvavAraNAya jJAnajanyatAvacchedakatadviSayatAkatvasya yathAzrutasyaiva pratyakSatvarUpatve kiJcidaMze'laukikasya vahnilAkikapratyakSasya vahvayaMze'pi pratyakSatvaM na syAt , vahniviSayatAyA 'vahnivyApyadhUmavAn parvataH' iti parAmarzajanyatAvacchedakatayA jJAnajanyatAvacchedakatadviSayatAkatvAbhAvAt , niruktavivakSAyAM ca vahniviSayatAkatvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAzrayaparAmarzopahitavRttitvaviziSTA vahnayanumitIyavahniviSayataiva bhavati, na tu pratyakSIyavahniviSayateti tAdRzopahitavRttitvaviziSTajJAnajanyatAvacchedakabhinnatvaM tatrAstIti bhavati vahnayaMze tasya pratyakSatvam , jJAnajanyatAvacchedakatvopalakSitoddezyatAvidheyatAdyAtmakaviSayatAbhinnatvaM vA tattvam , vahnilaukikapratyakSIyavahniviSayatA tu vahniviSayatAtvena parAmarzAtmakajJAnajanyatAvacchedikA'pi noddezyatA-vidheyatAdyAtmiketi tadbhinnatvaM tatrAstIti bhavati vahnilaukikapratyakSasya vahnayaMze pratyakSatvam , tenApUrvacaitratvAdiviziSTaviSayakapratyakSe'pUrvacaitratvAdiviSayakAnumityAdeH kadApyanutpAdenApUrvacaitratvAdiviziSTaviSayakatvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAzrayajJAnAprasiddhayA tadupahitavRttitvaviziSTajJAnajanyatAvacchedakabhinnatvasyAprasiddhatvena tasyApUrvacaitratvAdiviziSTAMze pratyakSatvaM na syAt , evamanumitau pakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitasAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAnirUpakAnumititvaM parAmarzajanyatAva
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH cchedakamiti pakSatAvacchedakAvacchinnaviSayatAkatvamapi parAmarzajanyatAvacchedakam , tathA ca 'ahametatkSaNavartijJAnavAn tatsAmagrItaH' ityanumitAvahaMviSayakatvasyApi jJAnajanyatAvacchedakatvAt svAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAzrayajJAnopahitavRttitvasyApi tatra sattvAt tadbhinnatvAbhAvena pratyakSatvaM tadaMze na syAd , anantaraniruktoktau ca jJAnajanyatAvacchedakatvopalakSitoddezyatA-vidheyatAdyAtmakaviSayatAbhinnatvasyApUrvacaitratvAdyavacchinnaviSayatAyAM sattvAd 'ahametatkSaNavartijJAnavAn' ityanumitimAnahamityanumitiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAtmakAhaM viSayatAyAM sattvAt tadAdAya tadaMze pratyakSatvamupapadyata iti vadanti / vastutaH spaSTatAkhyaviSayataiva pratyakSatvam , ata eva 'parvato vahnimAn' ityanumiteH svAMze pratyakSatvavat parvatAMze'pi spaSTatayA pratyakSatvam , iti 'vahiM na sAkSAtkaromi' itivat 'parvataM na sAkSAtkaromi' iti na dhIH, kintu 'vahnimanuminomi, parvataM sAkSAtkaromi' ityeva dhIH, ata eva ca pramANanayatattvAlokAlaGkAre devasUribhiH-'spaSTaM pratyakSam' [2. 1.] iti pratyakSalakSaNaM sUtritam , jJAnArNave tu "tA pratyakSaM parokSaM ca, pratyakSaM tvakSamAtrajam / yat tvindriyopalabdhistat , tanna yat spaSTataiva sA // " iti zlokavyAkhyAyAM-"vastuta indriyajanyajJAnatvaM na pratyakSatvam , tanmate jJAnamAtrasya manorUpendriyajanyatvAt , na cendriyatvenendriyajanyatvaM vivakSitam , indriyatvasya pratyakSaghaTitatvena tena rUpeNAhetutvAt , pRthivItvAdinA sAGkaryeNa tasyAjAtitvAt , IzvarajJAne'vyAptezva; nApi jJAnAkaraNakajJAnatvam , janyapratyakSasyAdRSTadvArA'smadAdijJAnasyezvarajJAnasya vA janyatvenAvyAptivAraNAyAdRSTAdvArakatvavizeSaNadAnasyA''vazyakatve'pi nididhyAsanadvArA mananajanye tattvajJAne'vyAptaH, vijAtIyAdRSTadvArA mananasya tahetutvApekSayA vijAtIyanididhyAsanadvAraiva taddhetutvaucityAt ; nApi janyadhIjanyamAtravRttijAtizUnyajJAnatvam , janyadhImAtrasyAdRSTadvArA janyadhIjanyatvAt , sAkSAttajanyatvavivakSaNe ca smRtAvativyApteH, adRSTAdvArakatvavizeSaNe janyapadavaiyarthyAt, anumityAderapyadRSTadvArA havirviSayakavyAptijJAnAdijanyatvAcca, adRSTavyApArAnirUpitajanyadhIjanyatAvanmAtravRttijAtizUnyatvavivakSaNe'pi janyadhImAtrasya kAlikena janyadhI
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH janyatvAt , sAmAnAdhikaraNyapratyAsatyA janyatvavivakSA''vazyakatve janyapadavaiyarthyAt, kiJcaitAni lakSaNAnItarabhedopayogIni, na tu vyavahAropayogIni / athobhayopayogi sAkSAtkAritvameva tallakSaNamastu, tacca sAkSAtkaromIti pratItisiddhau jAtivizeSaH, nirvikalpakezvarajJAnayozca dharmigrAhakamAnasiddhaM taditi cet ? nUnaM spaSTataiva tat , 'sAkSAtkaromi, spaSTamavaimi' iti pratItyorekAkAratvAt , kevalaM kapardhanabhyupagamAt jJAnAvaraNa kSayopazamavizeSajanyatAvacchedakatvena tatkSayajanyatAvacchedakena ca spaSTatAdvayasiddhiH, spaSTatAtvenAnugatIkRtA ca spaSTatA tallakSaNamiti; na ca pratyabhijJAyAmativyAptiH, tasyAH kevalendriyasaMskArAjanyatvena smRtivyAvRttaparokSadhIrUpatvAditi vAcyam , tasyA aspaSTatvAt , idantollekhamAtre spaSTatAyA aniyAmakatvAt , uktaM ca-"bhavati ca parokSasyApi sAkSAdivAdhyavasAye pratyakSasarvanAmnA parAmarza iti" spaSTatvena tatpratItistu sannihitaviSayatvAdikamavagAhate, yattvindriyajanyatvena tasyAH pratyakSatvameva, lAghavAdindriyajanyatvasyaiva pratyakSatvaprayojakatvAt , na ca saMskArajanyatvena smRtitvApattiH, viziSTAnubhavaM pratyavyavahitavizeSaNajJAnasya hetutvena pratyabhijJAyAH pUrva niyamatastattAsmRtikalpanena tasyAH saMskArAjanyatvAditi, tadasattatra nAnAsmRtikalpanApekSayA vizeSaNajJAnajanyatAvacchedakapratyakSatvAbhAvasyaiva kalpayitumucitatvAt , pratyabhijAnAmItyanugatapratItisAkSikajAtivizeSasya ca cAkSuSatva-tvAcatvAdinA sAGkaryabhiyA pratyakSavyAvRttatvAcca, asmAkaM tu tattAze upanaya itarAMze ca sannikarSoM heturiti pratyabhijJAyAM na kAraNAntarakalpanAgauravam , bhavatAM tu pratyabhijJAtvAvacchedena kAraNAntarakalpanAgauravam , tattAsaMskArasyaiva tattopanAyakatvAcca noktanAnAsmRtikalpanAgauravamapi, indriyanirapekSasaMskArajanyatvasyaiva smRtitvaprayojakatvAt , prayojakakalpanAyAH kAraNavizeSakalpanAnupajIvyatvena tadgauravasyAdoSatvAditi cet ?, na-smRti-pratyabhijJayorviSayatAvailakSaNyasya kAraNavailakSaNyAdhInatvena tatra vilakSaNahetukalpanAvazyakatvAt , ata evAsannikRSTe'pi viSaye sa vahniranumIyate, sa evArthaH kalpyate' ityAdipratyabhijJAnam , evaM cendriyArthasannikarSo'pi tatra saMskArodbodhakasadRzadarzanAdihetutayopakSIyate, tadidamabhipretyoktam "anubhUtatayA parokSamapyekaM sAkSAdivAdhyasyataH pazyatazcAparaM pratyabhijJaiveyamiti, anyathA pratyakSatva-paro. kSatvayoH sAGkaryaprasaGgAjAteravyApyavRttitve spaSTatAyA viSayatAvizeSarUpatve vA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH kiJcidaMze parokSatvaM kiJcidaze ca tasyAH pratyakSatvam , sAkSAdivetyasya sAkSAkArasAmagrIsampattAvivetyarthaH; anumAnAdeH sarvathA parokSatvaM cAsanikRSTAMza eva, evaM ca pratyabhijJAtvamapi tadeveti viSayatAvizeSa eva, mitho'ntarbhAvAsnantarbhAvau ca vivakSAdhInAvityapi vadanti / nanu tathApi saMzayAdInAM lakSyatve saMzayA-'nadhyavasAyayoraspaSTayoravyAptiH; alakSyatve ca spaSTe bhrame'tivyAptiriti cet ? na-pratiniyatavarNasaMsthAnAdyAkArAbhivyaGgyAyAH spaSTatAyAstatrAbhAvAt tatra spaSTatApratIterdhamatvAt ; na ca bhrAntabhrAntijJasAGkaryam , bhrAntijJAnasya. tatspaSTatAMze bhramatve'pi viSayAMze'tathAtvAt , na ca sAMvyAvahArikAvagrahe'. vyAptiH, tatra pratiniyatamanuSyatvAdyAkArAbhivyaGgayAspaSTatAyA nirapAyatvAt nanvevaM sAMvyAvahArikatvaM yadi vyavahAranayAbhimatatvaM tadA'tiprasaGgaH, avadhyAdAvapi spaSTatvena tadvyavahArAt; athApAramArthikatvam , tadapi tathA, kAtsyenAspaSTatvarUpasya tasya vikalapratyakSe'bhAvAt , kSAyopazamikatvarUpasyApi tasya tathAtvAt , parajanyatvasyApi tathAtvAt , vastuto'vadhyAderguNajanyatve ca mati-zrutayorapi labdhIndriyaguNajanyatvAt , pAramArthikaguNajanyatvAbhAvasyobhayatra tulyatvAt ; athendriyavyavahitAtmajanyatvaM taditi cet ? na-kuDyAderghaTa. syevendriyasyAtmano'vyavadhAyakatvAditi cet ? na-indriyajanyasya sAMvyavahArikatvenAvadhi manaHparyAyayostu vikalapratyakSatvena paribhASaNAt ; kathamitthamiti cet ? na-svatantraparibhASAyA aparyanuyojyatvAt , AbhogakaraNe parAnapekSatvaM vA'pAramArthikatvavivakSAyAM tantramiti dik" iti / smRti-pratyabhijJayorviSayatAvailakSaNyasya vilakSaNakSayopazamalakSaNakAraNAdhInasya vyavasthitau tata eva parokSe smRtipArthakyenAbhidhAnam , kSayopazama. vizeSAdeva cAsannikRSTe'pi viSaye 'sa eva vahniranumIyate' ityAdipratyabhijJAsadbhAvato na pratyakSe'ntarbhAva iti pratyabhijJAyAstattAMze smRtirUpatvenedantAMze ca pratyakSatvenopapattau smRtipArthakyena parokSamadhye parigaNanaM viruddhyeteti zaGkA'. nutthAnopahataiveti / naiyAyikAdayazca svaprakAzakatvasAdhakayuktinikaropadarzikA sthAdvAdiprapaJcitAM vANIM zrutvA'pi manasi svAgrahagrastatattvAlokatvenA''nando. lAsAyAsthApayanto'pyanukampyA eva, suciraM bhAvanAvizeSato jinamatazraddhotpAdasambhavAt , taduktaM zrImadbhiryazovijayopAdhyAyaiH
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH "bodhaH svArthAvabodhakSama iha nihatAjJAnadoSeNa dRSTastasmAdasmAkamantarviracayati, camatkArasAraM vilAsam / yeSAmeSA'pi vANI manasi na ramate svAgrahagrastatattvA'slokAlokAsta ete prakRtizaThadhiyAM hanta ! hantAnukampyAH " // 84 // nanu jJAna-jJeyayostAdAtmyameva viSayaviSayibhAvo lAghavAnnAnyaH, tena svasvarUpAkAravizeSAvagAhitvameva jJAnamAtrasyeti yathA nIlAdibuddhivizeSAkArastathAshamiti pratIyamAno'haGkAro'pi buddhivizeSAkAro buddhivizeSasvarUpa eveti nAhamiti pratyaya Atmani sAkSI, yadi nIlAdi-tatsaMvidorbhedaH syAt tadA nIlAdikamantareNApi tatsaMvit prakAzeta, nIlAdikaM ca saMvidamantareNApi bhAseta, na caivamiti nIlAdi-saMvidovivekAdarzanena bhedAsiddheH, tayoraikye'pi yannIlAdikaM karmatayA cakAsti jJAnaM ca tatkarmakakriyAtmanA, tatra tathAbhAne pUrvapUrvabhrAntireva nimittam ; na ca bAhyAtha vinA kathaM tadAkArakaM jJAnamiti vAcyam, rajatAdyAtmakabAhyArthamantareNa doSavizeSAd rajatAkArasya bhramasya darzanAt , na cArthaH prAk pazcAt tajjJAnamiti pUrvAparabhAvasyaikasminnasaMbhavAdarthajJAnayorbheda iti vAcyam , prAganupalambhenArthAbhAvasiddheH, na ca pUrva caitreNAvalokitaM ghaTAdikamartha maitraH pazyatIti maitrajJAnAt pUrva tadviSayaghaTAdirUpArthasya caitrajJAnalakSaNopalambho'styeveti vAcyam , paropalambhe mAnAbhAvAt , bhAve'pi yathA caitrapratyakSaviSayIkRtAt sukhAdito'nyadeva maitrapratyakSaviSayIkRtaM sukhAdikaM tathaiva pUrva caitropalambhaviSayIkRtAd ghaTanIlAdito bhinna eva pazcAnmaitrapratyakSaviSayIbhUto ghaTanIlAdiriti sva-paradRSTanIlayoH sva-parasukhAdivadekatvAsiddheH, yathA ca svapnAvasthAyAM bAhyaviSayAbhAve'pi pratiniyatavAsanAprabodhAt pratiniyatAkAraM vedanaM tathA jAgarAvasthAyAmapi pratiniyatavAsanAprabodhAt pratiniyatAkAraM saMvedanamupapadyata iti na jJAnagatAkAravizeSaniyAmakatayA bAhyArthasvIkAra Avazyaka ityAzaGkAyAmAha-na ceti-idamavataraNamupAdhyAyakRtAvataraNAnurodhi, zrIharibhadrasUribhistu-"parAbhiprAyamAzaGkayAha-na ceti-ityevAvatAritam , tathApi tayorna bhedaH, parAbhiprAyasvarUpasyAnuktasyaivopAdhyAyena vizadIkaraNAditi bodhyam /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 171 na ca buddhivizeSo'yamahaGkAraH prklpyte| dAnAdibuddhikAle'pi, tathAhaGkAravedanAt // 85 // na ceti-ayam ahamiti buddhiviSayaH, ahaGkAraH, buddhivizeSaH atiriktAtmArthavinirmuktAhamitibuddhyAkArarUpaH, na ca naiva, prakalpyate kalpayituM zakyate,nahi nIlAdikamapi buddhivizeSasvarUpameva, Aloka-ghaTayoH saha saMvedane'pi bhedavat nIla-saMvedanayoH saha saMvedane'pi bhedasyopapatteH, tatra hetuH-dAnAdibuddhikAle'pi tathA'haGkAravedanAditi / dAnAdItyAdipadena kRtyAdiparigrahaH, dAnabuddhiH-dadAmIti, kRtibuddhiH-karomIti, icchAbuddhiH-icchAmIti, IdRzadAnAdibuddhiryadA pravartate tadA'pi, tathA pratiniyatollekhena, ahaGkAravedanAt ahamityanubhavAt , dAnabuddheH pratiniyatollekho dadAmIti, kRtibuddhaH pratiniyatollekhaH karomIti, ahaGkArabuddheH pratiniyatollekho'hamiti, tatra viSayavaicitryAdhInaM na jJAnollekhavaicitryaM, kintu prabuddhavAsanAdhInameva, tadA dAnavAsanayA dAnAkArollekhazekharaH kRtivAsanayA kRtyAkArollekhazekharo bodho bhavet , na tvahamityahaGkArabuddhiH, anyavAsanAyA anyAkArAjanakatvAt , tathA ca dAnavAsanAprabhavo bodho dadAmIti, na tvahaM dadAmIti, kRtivAsanAprabhavo bodhaH karomIti, na tvahaM karomIti, tathA ca 'ahaM dadAmi, ahaM karomi' ityAdibuddhau dAnAdisAmarthyavattayA 'aham' ityevaM bhAsamAno na dadAmi' ityAdibuddhirUpo dAnAdivAsanAprabhavaH, kintu tadvyatirikto'rthaH sa evAtmeti / nanu yadA dAnavAsanAprabodhastadA'haMvAsanAprabodho'pi bhavati, evaM yadA kRtivAsanAprabodhastadApyahavAsanAprabodha iti yugapadubhayavAsanAprabodhAdubhayAkAraH 'ahaM dadAmi' iti 'ahaM karomi' ityAdibodha iti cet ? tarhi yadA dAnAdivAsanAprabodhastadA nIlAdivAsanAprabodho'pi bhavatIti kalpanayA 'nIlo dadAmi' ityAdibodhaH kiM na syAt ? dAnAdivAsanAprabodhaniyatakAlIno'haMvAsanAprabodha eva na tu nIlAdivAsanAprabodha iti cet ? atra niyAmakasya vaktavyatvAt , svabhAva eva niyAmaka iti cet ? na-tathA sati dAnAdipratItikAlasya 'ahaM dadAmi' iti pratItijanakatvameva svabhAvo, na tu 'nIlo dadAmi' ityAdipratItijanakatvasvabhAva ityetAvatopapattisambhavena vAsanAyA apyanyathAsiddheH; dAnAdipratItikAlasya nIlAdivAsanAnudbodhakatvAt 'nIlo dadAmi' iti na dhIriti cet ?
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH na-yatkAle caitrasya 'ahaM dadAmi' iti dhIjanakajJAnAdivAsanAprabodhastatkAla eva maitrAdInAM 'nIlo'yaM, pIto'yam' ityAdidhIjanakanIlAr3hivAsanAprabodhAt tatkAlasya nIlAdivAsanAnudbodhakatvamityasya vaktumazakyatvAt , yaskAle caitrasya 'ahaM dadAmi' ityAdibodhajanakadAnAdivAsanAprabodhazcaitrIyanIlAdivAsanAprabodhe tatkAlo na heturiti cet ? gataM tarhi vAsanayA, tatkAlenaiva tadAkArapratiniyamAt , tasmAt tattadarthasaMnidhAnenaiva kSayopazamarUpA tattajjJAnajananI vAsanA prabodhyate, ityahaGkArasyArthaviSayakatvamakAmenApi pratipattavyam / etena yathA bAhyasyAvayavirUpasya paramANurUpasya vA vikalpakavalitasya sattvAyogAjjJAnAd bhede viSayaviSayibhAvanibandhanatAdAtmyAbhAvAt pramANAviSayatvenAlIkatvaM tathA jJAne'hantvAdyAkArasyApyalIkatvameva, tanniyAmakasya tattadvAsanAvailakSaNyasyApi viSayamantareNAghaTamAnatvAt taduvodhakasya jJAnavyatiriktasya kasyacidabhAvAt , nIla-pIte iti samUhAlambanajJAne nIlAkAra-pItAkArayorekajJAnAbhinnatvena 'tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvam' iti niyamato nIlAkArAbhinnajJAnAbhinnasya pItAkArasya nIlAkArAbhinnatvaprasaktAvekAkArataivaikasya jJAnasya nobhayAkArateti ekasya vijJAnasya nAnAkArabhedAyogAt , taduktam - "kiM syAt sA citrataikasyAM, na syAt tasyAM matAvapi / ___ yadIdaM yaM] svayamarthAnAM, rocate tatra ke vayam // 1 // " iti zUnyavAdino mAdhyamikasya bauddha vizeSasya matamapyapAstam , yataH, arthakriyAkAritvameva sattvaM bauddhamate, tacca yathA jJAnasya svarUpAnubhavalakSaNArthakriyAkAritvAd ghaTate, tathA tadAkArasyApyahantvAdyAkAralakSaNasya jJAnAbhinnasya svAnubhavalakSaNArthakriyAkAritvAd yujyata eva, 'vahnayAkArajJAnAd vahnau pravRttiH, vahninA zItApanodAdikaM kriyate, jalAkArajJAnAjale pravRttiH, jalena tApApanodAdikaM kriyate' ityevaM bAhyeSvapi vilakSaNArthakriyAkAritvamastyeveti kathaM bAhyArthAnAM na sattvam ? tathA ca vibhinnArthalakSaNAyA arthacitratAyA vyavasthitau tadadhInAyA jJAnacitratAyA api siddhiriti // 85 // nanu yadyevaM svataH prakAza evAtmA, tadA sadA kiM na kartR-kriyAbhAvena prakAzate? ityata Aha-Atmaneti-evamavatArayantyupAdhyAyAH, zrIharibhadrasUrayastuaniSTAntarAptiM pariharannAha-Atmaneti-evamavatAritavantaH, aniSTAntarApattizvopAdhyAyopadarzitaiveti nAvataraNayorbhedaH /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 173 AtmanA''tmAhe tasya, tatsvabhAvatvayogataH / sadaivAgrahaNaM hyevaM, vijJeyaM karmadoSataH // 86 / / Atmaneti / AtmanA jJAnena, upayogalakSaNa Atmeti jJAnamapyAtmano'bhizcatvAdAtmA bhavatyeva, etena svasya svagrahaNe karaNatvamupadarzitam / Atmagrahe Atmano graha Atmagrahastasmin , Atmano-jJAtuH, grahaNaM-graha iti grahaNejJaptikriyAyAm , upapadyamAnAyAmiti zeSaH / kathaM svasvarUpeNa jJAnena jJAturjaptikriyopapannetyAkAGkSAyAmAha-tasya tatvabhAvatvayogata iti-tasya-AtmanaH, tatsvabhAvatvayogata:-AtmanA grahaNasvabhAvatvayogAt , tAdRzajJAnajananazaktisamanvitatvAditi yAvat / yadi svaprakAza evAtmA tadA kathaM na sarvadA kartRkriyAbhAvena prakAzate ? ityAzaGkAnivRttaye tvAha-sadaivAgrahaNamiti / hi nizcitam / evam 'ahaM jJAne' ityAdyullekhena / sadaiva suSuptayAdikAle'pi / agrahaNam Atmana eva jJaptikriyAvirahaH / karmadoSataH jJaptikriyApratibandhakajJAnAvaraNIyakarmaNo'parAdheta, aparAdhazca tasya svasAmrAjyena svavirodhino jJAnasya kAryAkSamatApAdanam , ataH karmadoSata ityasya tathApratibandhakajJAnA. varaNasAmrAjyAdityartha upAdhyAyena kRtaH / vijJeyaM vizeSeNa jJAtavyam / nanu AtmanaH svaprakAzajJAnagrahaNAbhyupagama eva suSuhyAdau tatsattve'pi 'ahaM jAne' ityAdyullekhena tajjJaptyabhAvopapAdanAya tathApratibandhakajJAnAvaraNasAmrA. jyAzrayaNaM kriyate, tatra cAvaraNAdikalpanAgauravamApatati, tato varaM svaprakAzAgraha - parityajya savyApArendriyAdyabhAvAdeva suSuptikAle jJAnAnutpattyA tadagrahaNamityabhyupagamaH, na ca suSupteH prAk tRtIyakSaNe suSuptayanukUlA manaHkriyA, tata AtmanA saha manovibhAgaH, tata Atma-manasoH pUrvasaMyogasya nAzaH, tatkAla eva ca parAmarzaH, tadanantarakSaNe suSuptiH, tadAnImeva cAtma-manaHsaMyogaH, tasyApi cAtma-manoyogatvalakSaNAtmavizeSaguNAsamavAyikAraNatAvacchedakadharmAkAntatvAt jJAnaM prati kAraNatvamiti tatsahakRtena pUrvakSaNotpannaparAmarzana suSuptidvitIyakSaNe'numityApattiriti vAcyam , suSuptiprAkSaNe parAmarzotpattau mAnAbhAvAt , yadi parAmarzastatkAryamanumitizcAnubhUyeta tadA tadanurodhena kalpetApi suSuptiprAkdvitIyakSaNe parAmarzakAraNIbhUtavyAptismRtyAdikam , na caivam ; atha suSuptisamakAlotpannAtmamanoyogAdilakSaNendriyasagnikarSeNa paraprakAzavAde suSuptidvitIyakSaNe
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH AtmAdimAnasApattiH, na ca kiJcidyogyavizeSaguNavattayaivAtmano grahaNaM bhavatIti niyamAt tadAnIM yogyavizeSaguNAbhAvena nAtmamAnasApattiriti vAcyam , uktaniyamasya saviSayakaprakArakAtmamAnasatvAvacchinnaM prati manoyogAdeH kAraNatvamiti kAryakAraNabhAvamUlakatayA gauraveNa saviSayakaprakArakAtmamAnasatvasya manoyogAdijanyatAvacchedakatvAbhAve uktakAryakAraNabhAvasyAsambhave'bhAvAt ; na cAtmamanoyogasya suSuptikAle sattve'pi jJAnatvAvacchinnaM pratyeva kAraNasya tvaGmanoyogasyAbhAvAt tadA nAtmano mAnasamiti vAcyam , tvaGmanoyogasya tvAcapratyakSaM pratyeva kAraNatvam , yadvirahAt tvagindriyArthasannikarSe'pi cAkSuSAdipratyakSakAle na tvAcapratyakSam , janyajJAnatvAvacchinnaM prati tvaGmanoyogasya kAra-" Natve mAnAbhAvAt ; evamapi yadi janyajJAnasAmAnyaM prati tvaGmanoyogasya kAraNatvamupeyate tadA cAkSuSAdipratyakSotpattikAle'pi yatkiJcidarthena saha tvagindriyasannikarSasattve tvaGmanoyogasahakRtena tena tvAcapratyakSApattaH parihartumazakyatvAt ; kiJca, tattadindriyajanyapratyakSatvAvacchinnaM prati pRthageva tattadindriyamanoyogatvena kAraNatvaM siddhAntitamasti, tadapi jJAnatvAvacchinnaM prati tvaGmano. yogatvena kAraNatve tvaGmanoyogAbhAve jJAnasAmagryabhAvAdeva tvAcapratyakSAnutpattisambhavena gauraveNa tvAcatvAvacchinnaM prati tvaGmanoyogatvena kAraNatvAsambhavato na syAt , iti cet ? na-'suSuptau jIvanAdRSTabalAdeva prANasaJcAro na yatnAditi jIvanayoniyatnAnabhyupagamenAtmAdimAnasakAraNasya vijAtIyAtmamanassaMyogasya suSusAvabhAvAdevAtmAdimAnasotpattyApattyasambhavAt ; na ca tvavikrayayA tvaGmanassaMyoganAze purItakriyayA purItad-manassaMyogarUpasuSuptyutpattau jJAnasAmAnyakAraNasya vijAtIyAtmamanaHsaMyogasya jAgradavasthAkAlInasya manaHkriyAyA abhAvAdeva vinAzAt tabalAt tadAnIM jJAnotpattyApattiriti vAcyam , sarvatra manaHkriyayaiva suSuptisvIkAreNa suSuptikAle jAgradavasthAkAlInavijAtIyAtmamanaHsaMyogAvasthAnAsambhavAt , taduktaM-"yadA manastvacaM parihatya purItati nADyAM pravizati tadA suSuptiH" ityAdi, iti cet ? na-ceSTAtmakavijAtIyakriyAM prati prayatnasya kAraNatvena suSuptAvapi ceSTAyA utpAdena tadartha jIvanayoniyatnasyAvazyamabhyupeyatvAt , nADyAdikriyayA'pi suSuptisaMbhavAt , "yadA manaH" ityAdyabhidhAnasya prAyikatvAt , manoyoganiSThavaijAtyAvacchinnahetoradRSTAti. riktasyAdarzanAt , rasanA-manaHsaMyogadazAyAM tvaGmanaHsaMyogasyApyAvazyakatvAd
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 175 rAsanapratyakSakAle tyAcapratyakSApattivAraNAya svAcapratyakSaM prati pratibandhakasyAdRSTasya svIkAre cAkSuSAdisAmagrIkAle AtmamAnasasya Atma-manoyogAdilakSaNasAmagrIbalAdApattivAraNAya tatpratibandhakAdRSTakalpanayA suSuptau tenaiva jJAnAnutpattyupagamaucityAca; kiJca, indriyaliGgAdijanyajJAnotpattikAle'pi manaHsaMyuktasamavAyalakSaNasya jJAnamAnasapratyakSakAraNasya sadbhAvAjjJAnajJAna-tajjJAnAdipratyakSadhAraiva syAt , na vindriyAntarAdijanyaghaTa-paTAdipratyakSAdikamiti viSayAntarajJAnocchedabhayAd viSayAntarasaJcArasya jJAnajJAnAdau pratibandhakatvakalpane gauravAjjJAnasyendriyAgrAhyatvena prakAzamAnasya tasya svasaMviditatvasiddhau svasaMviditajJAnadhArayA'pi viSayAntarasaJcArocchedo mA prasAGgIdityetadartha tatpratibandhakadoSakalpanAgauravamapi phalamukhatvAnna bAdhakamiti // 86 // itthaM pratyakSasiddhatvamAtmana upapAditamupasaMharati ataH pratyakSasaMsiddhaH, sarvaprANabhRtAmayam / svayaMjyotiH sadaivAtmA, tathA vede'pi paThyate / / 87 // ata iti-ahaMpratyayasyAbhrAntapratyakSarUpatvataH, ayam AtmA, sarvaprANabhRtAm sarvajIvAnAm , 'aham' ityAtmapratyakSaM kasyacid bhavati kasyacinnetyevaM na kintu sarveSAmeva jIvAnAM tadbhavatyeva, ataH sarveSAM jIvAnAmavigAnena pratyakSasiddha evAyamAtmA na kenApyapalapituM zakya ityaashyH| pratyakSasaMsiddhaH pratyakSapramANaviSayaH, na kevalamanubhavasadhrIcInayA yuktyaiva siddha AtmA kathyate, -kintu pramANatayA parairurarIkRta Agamo'pyasyAtmanaH svayaMsaMviditajJAnAtmaka. pratyakSasiddhatvaM spaSTaM pratipAdayatItyAha-svayaMjyotiriti / tathA anubhavAnusAreNa, vede'pi zrutAvapi, AtmA zarIravyatirikto jIvaH, sadaiva saMsArAvasthAyAmapi, svayaMjyotiH svasaMviditajJAnasvarUpaH, paThyate gIyate, "AtmajyotirevAyaM puruSaH" [ ] ityAdivacanena / etena vedaprAmANyAbhyupagantRRNAM jJAnaparokSatvavAdinAM mImAMsakAnAM kumArilabhaTTAnuyAyinAM matamapyapahastitam , mImAMsakAstrayo bhinnaprasthAnAH, tatra prabhAkaro jJAnaM svaprakAzapratyakSasvarUpamabhyupagacchati, murArimizrastu naiyAyikoktadizA svavyatiriktAnuvyavasAyAtmakapratyakSaviSayatvaM jJAnasyopaiti, kumArila. AMM mm Mm
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH bhaTTastu jJAnaM svataH parokSameva kintu jJAnajanyA viSayagatA jJAtatA pratyakSA, tayA jJAnamanumIyata ityAha, tatra prabhAkaro yadi yathaiva syAdvAdI svaprakAzasvarUpaM jJAnasya svIkaroti tathaivAbhyupeyAt tadA syAdvAdadattahastAvalambo'jayya eva pareSAm , anyathA svIkurvazca nAyaM svaprakAzavAdI nApi paraprakAzavAdIti tAbhyAM parAjIyata eva, anyathA svIkArazca tasya, yathA na sattA sattAzrayatvAt satI, kintu svayameva sadrUpatvAt satI, tathA jJAnamapi paraprakAzAnapekSatvAdeva svaprakAzaM, na tu svaviSayatvAditi / murArimizrastu naiyAyikavat parAjIyata eva svaprakAzajJAnavAdibhiH syAdvAdibhiH / kumArilabhaTTasya tu mataM na samIcIna, parokSatve jJAnasyaivAsiddheH, 'iyaM ghaTatvaprakArakaghaTavRttijJAtatA ghaTatvaprakArakaghaTa vezeSyakajJAnajanyA ghaTatvaprakArakaghaTavRttijJAtatAtvAt , yA yatprakArakayadRttijJAtatA, sA tatprakArakatadvizeSyakajJAnajanyA, yathA paTatvaprakArakapaTavRttijJAtatA' ityevaM jJAtatAliGgakajJAnAnumAnaM tadA syAd yadi jJAtatA pratyakSasiddhA syAt , na ca pratyakSasiddhA jJAtateti kutastayA'numeyaM jJAnamiti; na ca "ghaTaM jAnAmi' iti jJAnakriyAkarmatayA ghaTo bhAsate, karmatvaM ca kriyAjanyaphalazAlitvam , ghaTe ca jJAtatAvyatiriktaM jJAnajanyaM phalaM nAstIti jJAnajanyA jJAtatA'pi yadi tatra na syAt tadA kriyAjanyaphalAzrayatvAbhAvAt karmatvameva na bhavedataH karmatvAnyathAnupapattyA ghaTAdau jJAnajanyA jJAtatA'bhyupeyeti vAcyam , evaM sati 'ghaTamicchAmi, ghaTaM karomi' ityAdipratItyecchAdikriyAkarmatvasyApya. nyathAnupapattyeSTatA kRtatAdilakSaNaphalasyApi siddhyApatteH, yathA ca 'jJAto ghaTaH' iti pratIyate tathA 'iSTo ghaTaH, kRto ghaTaH' ityevamapISTatAdyAzrayatvena ghaTaH pratIyata eva, kiJca, atItaghaTAdijJAne jAte 'atIto ghaTo jJAtaH' ityAdipratItirapi samudeti, na cAtIte ghaTAdau jJAnajanyA jJAtatA saMbhavati, atIte ghaTAdau jJAtatotpattyasambhavAt , jJAtatAyA bhAvAtmaka kAryasvarUpatvena samavAyikAraNaM vinA tadutpattyasaMbhavAt , aviSvagbhAvAtmakasamavAyasambandhena bhAvakArya prati tAdAtmyasambandhena dravyasya kAraNatvAt ; na cAtIte ghaTAdau yo'yam 'atIto ghaTo jJAtaH' iti pratyayaH sa bhramAtmaka eveti tatra jJAtatAlakSaNaviSayasthAbhAve'pi na kSatiriti vAcyam , bAdhakAbhAvena tatra bhramatvakalpanasyAyuktatvAt , na cAtIte ghaTe jJAnasya svarUpasambandha eva jJAtatA, vibhinnakAlIna
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 177 yorapi jJAna-jJeyayoH svarUpasambandhAbhyupagamAditi vAcyam , vidyamAne'pi ghaTe "ghaTo jJAtaH' ityAdau ghaTena saha jJAnasya svarUpasambandhAbhyupagamasyaivaucityAt , mImAMsakenApi yat jJAtatAM prati jJAnasya kAraNatvamupeyate, tatra samavAyena jJAtatAM prati viSayAtmakasvarUpasambandhena jJAnaM kAraNamityeva kAryakAraNabhAva iti kAraNatAvacchedakasaMsargatayA jJAnasya viSaye svarUpasambandhasyAvazyakatvAt , tathA ca 'jJAto ghaTaH' ityasya jJAnanirUpitaviSayatAvAn ghaTa ityevArthaH, atIte ghaTe jJAnajanyajJAtatArUpaphalAbhAvAd viSayatAtmakasvarUpasambandhAtmakaM gauNameva karmatvam , tathA vidyamAne'pi ghaTe gauNameva jJAnakarmatvamiti na tadanyathAnupapattyA jnyaattaasiddhiH| udayanAcAryAstu jJAna-jJeyayorviSayaviSayibhAvo nAma svarUpasambandhavizeSa eva, na tu jJAnena jJeye kiJcit kriyate yena jJAnaphalatayA jJAtatA siddhyedityu'papAdanAya prabhottararUpeNetthaM vyAvarNitavantaH, tathAhi-"syAdetat , anupakAraka viSayasya tadIyametadIyaM vA na bhavitumarhati, avizeSAt ; na ca tasyetyaniyataM tatra pramANam , atiprasaGgAt ; na ca tadabhijJamantareNa tadupakArasyotpattiH, tathA'nabhyupagamAt , abhyupagame vA kAryatvasyAnaikAntikatvAt ; atrocyate "svabhAvaniyamAbhAvAdupakAro'pi durghaTaH / sughaTatve'pi satyarthe'sati kA gatiranyathA // " vizeSAbhavAt tatraiva phalaM nAnyatretyasyApi niyamasyAnupapatteH, svabhAvaniyamena copapattau tathaiva viSayavyavasthopapatteH, avazyaM caitadanumantavyam , atItAdiviSayatvAnurodhAt, nahi tatra jJAnena kiJcit kriyate iti zakyamavagantum , . asattvAt ; na ca taddharmasAmAnyAdhAraM kiJcit kriyeta iti yuktam , tena tasyaiva viSayatvaprApteH; tAdAtmyAd vizeSasyApi saiva jJAtateti cet ? tat kiM cakSuSA ghaTe jJAyamAne raso'pi jJAyate tAdAtmyAt ? ghaTAkAreNa jJAyata evAsau rasa iti cet ? atha rasAkAreNa kiM na jJAyate ? tena rUpeNa jJAtatA'nAdhAratvAditi cet ? na tarhi vartamAnasya sAmAnyajJAne'pyatItAnAgatAdijJAnaM, tenAkAraNa prAkavyAnAdhAratvAditi / nanu 'kriyayA karmaNi kiJcit kartavyam' iti vyApterastyanumAnam , na "anaikAntAdasiddhervA, na ca liGgamiha kriyA / tadvaiziSTyaprakAzatvAnAdhyakSAnubhavo'dhike // " 12 zAstra0sa0
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 zAstravArtAsamuccayaH . [prathamaH dhAtvarthamAtrAbhiprAyeNa prayoge saMyogAdibhiranaikAntAt , nahi zarasaMyogena gagane kiJcit kriyate, antyazabdAbhivyaktyA vA, spandAbhiprAyeNAsiddheH, vyApArAbhiprAyeNa zabdaliGgendriyavyApArairvyabhicArAt , nahi taiH prameye kiJcit kriyate, api tu pramAtaryeva, phalAbhiprAyeNApi tathA, antatastenaivAnakAntAt , anavasthAnAca, AzuvinAzidharmAbhiprAyeNa dvitvAdibhiraniyamAt , AzukAra. kAbhiprAyeNa karmaNyasiddheH, karmaNyAzukArakaM jJAnamityeva hi sAdhyam , kartaryAzu. kArakatvasya karmopakArakatvenAvyApteH, zabdAdivyApArairevAnekAntAt , syAdetat , anubhavasiddhameva prAkaTyam , tathAhi-jJAto'yamarthaH' iti sAmAnyataH, 'sAkSAtkRto'yamarthaH' iti vizeSato viSayavizeSaNameva kiJcit parisphuratIti cet ? tadasat-yathAhi "arthenaiva vizeSo hi, nirAkAratayA dhiyAm / / tathAkriyayaiva vizeSo hi, vyavahAreSu karmaNAm // " kiM na pazyasi 'ghaTakriyA, paTakriyA' itivat 'kRto ghaTaH, kariSyate ghaTaH' ityAdi, tathaiva gRhANa-ghaTajJAnaM, paTajJAnamitivat 'jJAto ghaTo, jJAsyate jJAyate' iti, kathamasambaddhayodharma-dharmibhAva iti cet ? dhvasto ghaTa iti yathA; etadapi kathamiti cet ? nUnaM dhvaMsenApi ghaTe kiJcit kriyate iti vaktumadhyavasito'si; tannirUpaNAdhInanirUpaNo dhvaMsaH svabhAvAdeva tadIya iti kimatra sambandhAntareNeti cet ? prakRte'pyevameva; etena 'phalAnAdhAratvAdarthaH kathaM karma?' iti nirastam , vinAzyavat karaNavyApAraviSayatvena tadupapatteH, svAbhAvikaphalanirUpakatvaM ca tulyam , nanu jJAnamatIndriyatvAdasAdhAraNakAryAnumeyaM tadabhAve kathamanumIyeta? apratItaM ca kathaM vyavahArapathamavatarediti jJAnavyavahArAnyathAnupapattyA jJAtatA. kalpanam , tadapyasat-parasparAzrayaprasaGgAt , jJAtatayA hi jJAnamanumIyeta, jJAte ca tadvyavahArAnyathAnupapattistAM jJApayet ; kutazca jJAtamatIndriyam ? indriyeNAnupalabhyamAnatvAditi cet ? na-anumAnopanyAse sAdhyAviziSTatvAt , anupalabdhimAtropanyAse tu yogyatA'vizeSitA'sau kathamaindriyakopalambhAbhAvaM gamayet ?, tadvizeSaNe tu kathamatIndriyaM jJAnamiti; tathAvidhajJAtatAnAzrayatvAditi cet ? na-AzrayAsiddheH vyavahArAnyathAnu pattyaiva siddha Azraya iti cet ? na-jJAnahetunaiva tadupapatteH; tasyAtmamanassaMyogAdirUpasya sattve'pi suSuptidazAyAmarthavyavahArAbhAvAnavamiti cet ? na-tAvanmAtrasya vyavahArA
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 179 hetutvAt , anyathA jJAnasvIkAre'pi tulyatvAt ; smaraNAnyathAnupapattyeti cet ? na-tasyApyasiddhaH, asti tAvadvyavahAranimittaM kiJciditi cet kimataH?, nahyetAvatA jJAnaM taditi siddhyati, tasyaivAsiddheH; tathApi niyatasya kartuH pravRtteH kartRdharmeNaiva kenacit pravRttihetunA bhavitavyamiti cet ? astvicchA pratyakSasiddhA, na tu jJAnam ; saiva kathaM niyatAdhikaraNe utpadyatAmiti cet ? tata evecchA'stu, kiM jJAnakalpanayeti; syAdetat-prakAzamAne khalvarthe tadupAditsAdirupajAyate, na tu suSuptyavasthAyAmaprakAzamAne'pyarthe ityanubhavasiddham , tata icchAyAH kAraNaM vilakSaNameva kiJcit parikalpanIyam , yasmin sati suSvApalakSaNamaudAsInyamarthaviSayamAtmano nivartate iti cet ? hantaivaM suSvapanivRttimanubhavasiddhAM pratijAnAnena jJAnamevAparokSamiSyate, acetayanneva hi suSupta ityucyate, macaitanyanivRttireva hi caitanyaM jJAnamiti, tathA ca kAlAtyayApadiSTo hetuH; etena kSaNikatvAditi nirastam ; api ca, kimidaM kSaNikatvaM nAma?, yadyAzutaravinAzitvaM, tadA anaikAntikam , athaikakSaNAvasthAyitvaM, tadasiddhaM pramANAbhAvAt ; nanu sthAyivijJAnaM yAdRzamarthakSaNaM gRhNadupapadyate, dvitIye'pi kSaNe kiM tAdRzameva gRhNAti? anyAdRzaM vA?, navA kamapIti?, na prathamaH, tasya kSaNasyAtItatvAt , prathamajJAnasya ca vartamAnAbhatvAt , na cAtItameva vartamAnAbhatayollikhati, bhrAntatvaprasaGgAt ; na dvitIyaH, viramya vyApArAyogAt, prathamato'pi tathA'bhyupagame'nAgatApekSaNaprasaGgAt ; na tRtIyaH, jJAnatvahAneriti mahAvratIyAH, tadasat-jJAnaM gRhNatItyasyaivArthasyAnabhyupagamAt , api tu tadeva grahaNamityabhyupagamaH, tathA ca jJAnaM prathamakSaNe yamarthamavalambya jAtam , dvitIye'pi kSaNe tadavalambanameva tannaveti praznArthaH, tatra tadAlambanameva taditi paramArthaH; na caivaM bhrAntatvam , viparItAnavagAhanAt ; tathApi jJeyanivRttau kathaM jJAnAnuvRttiH, tadanuvRttau vA kathaM jJeyanivRttiriti cet ? kimasminnanupapannam ?, na hi jJAnamarthazcetyekaM tattvamekAyuSkaM veti, satyapi vA kSaNikatve kathamapratyakSam , itthaM yathocyate na svaprakAza, vastutvAditaravastuvat , na ca jJAnAntaramAhyam , jJAnayogapadyaniSedhena samAnakAlasya tasyAbhAvAt , grAhakakAle grAhyasyAtItatvena vartamAnAbhatvAnupapatteH, grAhyakAle ca grAhakasyAnAgatatvAditi cet ? nanvevaM jJAtatA'pi na pratyakSA syAt kSaNikatvAt , katham? itthaM na svaprakAzA, vastutvAt , na janakagrAhyA, anAgatatvAt , viramya vyApArAyogAcca, na
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH samasamayajJAnagrAhyA, jJAnajanakendriyasambandhAnanubhavAt , na ca taduttarajJAnagrAhyA, tadAnImatItatvAditi kSaNikatvameva tasyAH kutaH? iti cet ? tvaduktayuktereva, tathAhi-yaM kSaNamAzritya jAtA tataH paramapi tamevAzrayate, anya vA ? na kamapi ? iti, tatra na prathamaH, tasya tadAnImasattvAt ; na dvitIyaH, apratisaMkramAt , ekakSaNAvagAhini ca jJAne tadanyakSaNAzrayajJAnatAphalatvena bhrAntatvaprasaGgAt , rajatAvagAhini purovartivRttijJAtatAphala iva, na cAnyamapi kSaNaM jJAnamavagAhate, tadAnIM tasyAsattvAt ; na tRtIyaH, niHsvabhAvatAprasaGgAt , nahyasau tadAnIM tadIyA anyadIyA veti; atItenApi tenaiva kSaNenopala kSitA'nuvartate iti cet ? evaM tarhi vartamAnArthatA prakAzasya na syAt , anyathA jJAnasyApi tathA'nuvRtteH ko doSaH ?, na hi vartamAnArthaprakAzasambandhamantareNa jJAnasyAnyA vartamAnAvabhAsatA nAma, arthanirapekSaprakAzanAnuvRttimAtreNa tathAtve bhUtabhAviviSayasyApi jJAnasya tathA bhAvaprasaGgAt ; atha mA bhUdayaM doSa iti sthUla eva vartamAnaH prakAzenAzrIyata ityabhyupagamaH, tadA tajjJAnasyApi sa eva viSaya iti tasyApi na kSaNikatvamiti; na ca jJAnamaindriyakaM cet ? viSayasaJcAro na syAt , saJjAtasambandhatvAt ; na ca jijJAsAniyamAniyamaH, tasyAH saMzayapUrvakatvAt , tastha ca dharmijJAnapUrvakatvAt , dharmiNazca sannidhimAtreNa jJAne jijJAsApekSaNe vA ubhayathA'pyanavasthAnAditi, tanna-jJAtatApakSe'pi tulyatvAt , tasyA api hi jJeyatve tatparamparAjJAnApAtAt , jijJAsAniyamasya ca tadvadanupapattaH, na cendriyasambandhavicchedAd virAma iti yuktam , AtmaprAkaTyAvyApanAt , svabhAvata eva kAcidasAvajijJAsitA'pi jJAyate, na tu sarveti cet ? tulyam ; prAgutpannajJAtatAsmaraNajanitajijJAsaH samunmIlitanayanaH saMjAtajJAnasamutpAditaprAkaTyaM jijJAsureva pratipadyate ityato nAnavastheti cet ? tulyametat" iti / jJAtatAyAH sadbhAvepi tayA jJAnAnumAnaM na sambhavati, jJAtatAyA viSayaniSThatvena jJAnasya cAtmaniSThatvena tayorvyadhikaraNatvAt ; atha samavAyena ghaTapratyakSaM yadyapyAtmani vartate tathApi viSayatayA tad ghaTe vartate, tatra ca samavAyena jJAtatA'pyasti, bhAvasvarUpAyA jJAtatAyA janyAyA janyeSveva bhAveSvantarbhAvanIyatayA samavAyena satvasambhavAt , evaM ca samAnAdhikaraNIbhUtayA jJAtatayA jJAnasyAnumAnaM sambhavati; athavA yasya puruSasya ghaTapratyakSeNa ghaTaprAkaTyaM janyate taddhaTaprAkaTyaM sambandhavizeSeNa tadIyAtmanyeva vartate, evaM ca sambandhavizeSeNa ghaTa
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 181 prAkaThyaM prati samavAyena ghaTapratyakSaM kAraNamiti, evamapi sambandhavizeSeNa ghaTaprAkamyena ghaTapratyakSasyAnumAnaM sambhavati, ata eva tatpuruSIyaghaTaprAkavyasya tatpuruSeNaiva jJAnaM, yathA tatpuruSIyApekSAbuddhijanitaM dvitvAdikaM tatpuruSeNaiva gRhyate iti naiyAyikAdInAM siddhAntaH, viSayatayA tadIyaprAkaLyapratyakSe tAdAtmyena tadIyaprAkaTyasya hetutvAccaitrIyaghaTaprAkaThyapratyakSaM caitrasyaiva bhavatIti cet ? naevamapi prAkavyasya pratyakSajJAnenaiva janyatayA tena pratyakSajJAnasiddhAvapi parokSeNAnumityAdinA prAkavyasyAnutpAdenAnumityAderasiddhyApatteH, yathA ca pratyakSajJAnaviSayIkRto'rthaH prakaTo'rtha ityevamanubhUyata ityevamanubhavAnurodhena prAkavyaM padArthAntaraM svIkriyate tathA anumityAdinA viSayIkRto'rtho'prakaTo'rtha ityevamanubhUyata ityanubhavAnurodhena parokSajJAne'prAkaTyasyApi padArthAntarasya svIkArApattezca; na ca jJAnasyAtIndriyatve'pi pravRttyAdinA'numAnaM bhaviSyati, liGgAnanugamasyAdoSatvAditi vAcyam , pravRttyAdepratyakSatve tasyApyasiddhyA tato jJAnAnumAnAsambhavAt , yadi ca 'ahaM karomi, ahamicchAmi' ityanubhavArodhena pravRttyAdeH pratyakSatvaM, tadA 'ahaM sAkSAtkaromi, ahamanuminomi' ityAdyanurodhena jJAnasyApi pratyakSatvaM kimiti na svIkriyate, bAdhakAmAvasyobhayatra tulyatvAt , yathA ca jJAnasya karmatvaM tathA kriyAtvamapi, bAdyArthasya tu karmatvameva, tato bAhyArthaH kriyAtvAnAkrAntatvAt karmatayA'vabhAsate, kriyAtvAnanuviddhakarmatvasyaiva karmatvAvabhAsaprayojakatvamiti jJAnaM na karmatvenAvabhAsata iti / / ___ yadyapi rAga-dveSarahitaiH syAdvAdibhiH pratyakSamAtrapramANavAdino bhUtavyatiriktAsmApalApinazcArvAkasya kathAyAM pratyakSapramANenaiva bhUtavyatiriktAtmasAdhanato mukhamAlinyakaraNaM na yuktam , tathApi vastusthityanurodhena yAdRzaM vastu tAdRzaM vastu sAdhanIyameva lokopakRtaye, cArvAkasyAkAmato'pyAtmasiddhimanubhavataH kAle bhaviSyatyeva zreyaHprAptiriti so'pyanugRhIta eva syAdvAdibhiruktayuktibhiH pratyakSapramANata AtmAnaM sAdhayani-, mukhamAlinyaM ca tasya svakadAgrahalakSaNAparAdhanimittakamevetyamumarthamAvedayitu mupAdhyAyairuktam "AtmasiddheH paraM zokAllokA lokAyatAnanam / samAlokAmahe mlAnaM, tatra no kAraNaM vayam // " iti // 87 // // iti cArvAkamatakhaNDanam //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH uktadizA zarIravyatiriktatayA siddho'pyAtmA kliSTamanorUpa eveti bauddhamatA valambivArtAnantaraM prasaGgAdAha 182 atrApi varNayantyeke, saugatAH kRtabuddhayaH / ww www kliSTaM mano'sti yannityaM tad yathoktAtmalakSaNam // 88 // atrApIti -- AtmavicAre'pIti, AtmasiddhAvapIti vA'rthaH / kRtabuddhayaH cArvAkApekSayA pariSkRtamatayaH / eke saugatAH, saugatAnAM madhye kecit saugatAH, bauddhavizeSA iti yAvat / varNayanti pratipAdayanti / kimityapekSAyAmAha - kliSTamiti - kliSTaM rAga-dveSAdikkezakaluSitam, na tu bAhyAkAram, bAhyAkArasva pravRttivijJAnasya tatsantatervAss sstmarUpatvAbhAvAt / yannityaM mano'sti tad manaH, yathoktAtmalakSaNam, ahaMpratyayAlambanAtmavyapadezabhAk, tathA cAhamityAlaya vijJAnasvarUpa AtmetyarthaH // 88 // mmm etanmataM nityatvaM kiM tadbhAvenAvyayatvaM kSaNavizarArupariNAmapravAhapatitatvaM veti vikalpya dUSayannapara Aha yadi nityaM tadAtmaiva, saMjJAbhedo'tra kevalam / athAnityaM tatazcedaM na yathoktAtmalakSaNam // 89 // ------ yadIti -- yadi tvadabhyupagataM kliSTaM manaH, nityaM tadbhAvenAvyayam / tadA Atmaiva tattvataH / atra kliSTaM mana Atmeti vAde / kevalaM saMjJAbhedaH mana iti Atmeti nAmamAtrabhedaH, na tvarthabhedaH, dravyasvarUpatayA nityasyaivAtmatvaM tavApi sammatamiti paryavasitaM vivAdeneti bhAvaH / athAnityaM dravyarUpatayA - 'pyanityaM nazvaraM tadiSyate, tadetyasyAnuSaGgaH, dravyarUpatayA'pi manaso'nityasyaivAbhyupagame tviti tadarthaH / tatazca anityatvAcca, idaM manaH / na yathoktAtmalakSaNaM yuktatyAgamAbhyAmAtmano yalakSaNaM niSTaGkitaM tadvadanityaM mano na bhavatItyarthaH // 89 // kiM lakSaNamAtmano niSTaGkitam ? yanmanasi nAstItyapekSAyAmAha - yaH kartA karmabhedAnAM bhoktA karmaphalasya ca saMsata parinirvAtA, sa hyAtmA nAnyalakSaNaH // 90 // ya iti / karmabhedAnAM jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmaNAm, kartA svasvarUpA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 183 cchAdakatayA nirmAtA, yo vyaktivizeSaH, ca punaH, karmaphalasya sukhaduHkhAdeH, bhoktA tasyAtmagatatayA sAkSAtkartA, tathA saMsartA svakRtakarmaphalopabhogArtha svakRtakarmAnurUpanarakAdigatigAmI, saMsaraNazIla iti yAvat , tathA parinirvAtA svenaiva baddhasya karmaNaH svapradezataH pRthakkaraNalakSaNakSayakArI, hi nizcitam, sa AtmA anantaropavarNitalakSaNavAnAtmA, nAnyalakSaNaH paroktakUTasthatvAdyekAntanityatvAdilakSaNako na bhavati, tathA ca kartRtvAdikaM nityasyaiva ghaTate, nAnityasya manasaH, kAryasamaye nazyato hetoH kAryAjanakatvAt , kAryakAlAvartino'pi kAraNatvAbhyupagame cirakAla vinaSTAdapi kAraNAt kAlAntare kAryotpattyApatteH, tathA ca tvaduktasyAnityasya manasa AtmarUpatvaM na saMbhavati, kintu tadvyatirikta eva vijJAnaghano nitya Atmeti siddham // 90 // nityatve'pyAtmano narAdirUpaM vaicitryaM yathA saMbhavati tathopapAdya darzayati AtmatvenAviziSTasya, vaicitryaM tasya yadvazAt / narAdirUpaM tacitramadRSTaM karmasaMjJitam // 91 // Atmatveneti / Atmatvena AtmatvasAmAnyena, aviziSTasya ekarUpasya ekajAtIyasyeti yAvat , tasya mAtmanaH, vaicitryaM narAdirUpaM vailakSaNyam , narAdItyAdipadAnArakAdiparigrahaH, yadvazAt yasya kAraNasya sAmarthyAt , tat kAraNam |citrN kAryavaicitryanirvAhakazaktyaparanAmakasvabhAvavaicitryazAli, karmasaMjJitaM karmAparanAmadheyam , adRSTaM siddhyatIti / na ca dharmAdharmalakSaNAdRSTasvIkAramantareNApi naragatyAdyarjakakriyayaiva prAgbhavopArjitayA naratvAdivaicitryaM bhaviSyatIti kimantargaDunA'dRSTeneti vAcyam , aticiravinaSTahetoH phalAvyavahitapUrvakSaNasthAyivyApAravyApyatvasyAvadhAraNAt , taduktaM kusumAJjalau naiyAyikaprakANDairudayanAcAryaiH "ciradhvastaM phalAyAlaM, na karmAtizayaM vinaa| sambhogo nirvizeSANAM, na bhUtaiH saMskRtairapi // 1-9 // " iti / anetthaM tadnthavacanasandarbha:-"astu dAnAdhyayanAdireva vicitro heturjagadvaicitryasyeti cet ? na-kSaNikatvAt , apekSitasya kaalaantrbhaavitvaat|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH "ciradhvastaM phalAyAlaM, na karmAtizayaM vinA / saMbhogo nirvizeSANAM, na bhUtaiH saMskRtairapi // " tasmAdastyatizayaH kazcit , IdRzAnyevaitAni svahetubalAyAtAni, yena niyatabhogasAdhananIti cet ? tadidamamISAmatIndriyaM rUpaM sahakAribhedo vA? na tAvadaindriyakasyAtIndriyaM rUpaM, vyAghAtAt , dvitIye svapUrvasiddhiH' ityaadi| ___ atra varddhamAnopAdhyAyavyAkhyAnamidam "astviti-na tu tajanyamadRSTamityevakArArthaH, tathA cAdRSTAdhiSThAtRtvenezvarAnumAnamAzrayAsiddhamiti bhAvaH; kSaNikatvAditi-AzutaravinAzitvAdityarthaH / ciradhvastamiti-phalasya svargAdeH kAlAntarabhAvitayA na tatrAzuvinAzinaH sAkSAtsAdhanatvamiti pratItasAdhanatvAnyathAnupapattyA tajanyApUrvakalpanamityarthaH, atizayaM vinA ciradhvastaM karma na phalAyAlaMsamarthamiti yojanA, sAkSAt sAdhanatvAbhAve'pi sAdhanatvasya phalasamayaparyantasthAyivyApAravyAptatvAditi bhAvaH / nanu cAdRSTasiddhAvapi bhUtadharma eva tadastvityata Aha-sambhoga iti-sambhogaH samIcIno niyato bhogaH, nirvizeSANAm-adRSTarUpavizeSarahitAnAmAtmanAM na syAt , saMskRtAnAM bhUtAnAM sAdhAraNatvAdityarthaH atra svahetubalotpannasvarUpavizeSavanti zarIrAdIni niyatAtmabhogasAdhanAni santviti zaGkate-IdRzAnIti / etad vikalpya vyAghAtA-'bhimatasiddhibhyAM pariharati-tadidamiti / rUpaM-svarUpam , atIndriyasvabhAvatvamityarthaH / sahakAribhedo'tIndriyasahakArI, yadvA rUpaM-dharmo jAtirUpo. 'jAtirUpo vA?, Aye na tAvaditi-vyaktiyogyatayaiva jAteogyatvAdityarthaH" ityaadi| atha narAdizarIravaicitryAt svopAdAnakAraNavaicitryaprabhAvAd bhogavaicitryaM bhaviSyati, kimadRSTakalpanayeti cet ? na-samavAyena vicitrabhogaM prati saMyogasambandhenaiva vicitrazarIrasya kAraNatvasya vAcyatayA saMyogasambandhena vicitrazarIrasyAkAzAdAvapi sattvena tatrApi bhogApatteH, zarIropaSTabdha AtmA sukhaduHkhAdikaM bhuta iti AtmanA saha zarIrasya yaH saMyogavizeSa upaSTambhaka ityAkhyAyate tena saMyogena zarIrasya bhoga prati karaNatvam , tAdRzasaMyogena cAkAzAdau na zarIrasattvamiti nAkAzAdau bhogApattiriti yadhucyate, tadA yatpuruSAdRSTena janito yaccharIreNa saha tatpuruSasya saMyogaH sa tasyaiva bhogaM janayatItyAgatvena tAdRzasaMyogaprayojakatayaivAdRSTasiddhiriti // 9 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 185 karmavaicitryameva prakArAntareNopapAdayati tathA tulye'pi cArambhe, sadupAye'pi yo nRNAm / . phalabhedaH sa yukto na, yuktyA hetvantaraM vinA // 92 // tatheti / tulye'pi ca samAne'pi ca / Arambha vANijyAdikarmaNi kRSyAdiprayatne vA, kRSyAdiprayatne kRte'pi vRSTyAdilakSaNasahakAriNo'bhAvAd dhAnyAdisamRddhirna bhaviSyatIti dRSTenaivopapattau kiM vicitrAdRSTakalpanayetyata Arambha vizinaSTi-sadupAye'pIti-akuNThitazaktikataditarasakalakAraNasamavahitespItyarthaH / nRNAM manuSyANAM caitra-maitrAdInAm , loke kAryArambhe manuSyANAM prAdhAnyamiti nRNAmityuktam , pazu-pakSyAdInAM svasvopayogikAryasampAdanAya pravRttidRzyate, tattatkAryasampattistu kasyacid bhavati kasyacinneti teSAmapyadRSTavaicitryasadbhAvAdhIne evArambhasAphalya-vaiphalye iti / phalamedaH sampadavAsyanavAptirUpaH, dhAnyasampattyasampattirUpaH, svalpabahudhAnyasaMpattirUpo vA yaH, uttaravyAkhyAnAdasampatteH sampattyatyantAbhAvasyAjanyatve'pi na kSatiH / sa hetvantaraM vinA dRSTakAraNavyatiriktakAraNamantareNa / yuktyA samyagvicAreNa yukto ghaTamAnaH, na na bhavati, svabhAvAdeva bhaviSyatIti pAdaprasArikA na nistArAya, tathA sati sarva svabhAvAdeva vicitraM bhaviSyatIti kAryakAraNabhAvamAtrocchedApatteH, yuktyetyanantaraM 'vicAryamANaH' iti zeSo vaa| anopapattiH prakArAntareNAzaya nirastopAdhyAyairittham-"athAdyapravRttAvavaiSamye'pyuttarakAlaM sAmagrIvaiSamyAdeva kAryavaiSamyamiti cet ? na-sAmagrI"vaiSamyasyApi hetvantarAdhInatvAt" iti / ___ vyAkhyAnAntaraM ca tairevetthamupadarzitam-"athavA, samAne'pyArambhe ekajAtIyadugdhapAnAdau yaH phalabhedaH-puruSabhedena sukha-duHkhAditAratamyalakSaNaH; sa hetvantaraM vinA-atiriktahetutAratamyaM vinA, na yukta ityarthaH; na cAtrApi kvacid dugdhAdeH karkaTyAdivat pittAdirasodbodhAdupapattiH, sarvatra tadApatteH; na ca bheSajavat tathA, tataH sAkSAt sukhAditaulyAt , dhAtuvaiSamyAderuttarakAlatvAt , pittAdirasodvodhyadhAtuvaiSamyAdivirahitadugdhapAnatvAdinA sukhAdihetutve gauravAt , adRSTaprayojyajAtivyApyajAtyavacchinnaM pratyeva dugdhapAnAderhetutvaucityAceti dik" iti // 92 //
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / avazyasvI kartavyatvamadRSTasyopasaMharannAha - tasmAdavazyameSTavyamatra hetvantaraM paraiH / tadevAdRSTamityAhuranye zAstrakRtazramAH // 93 // wwwwwwwv tasmAditi yasmAdevaM tasmAt, tulye'pyArambhe phalavailakSaNyadarzanAdityarthaH / atra phalavailakSaNye | hetvantaraM dRSTakAraNavyatiriktakAraNAntaram / paraiH cAtrakaiH avazyaM gatyantarAbhAvena niyamena / eSTavyam abhyupagantavyam / tadeva hetvantarameva / zAstrakRtazramAH UhApohAbhyAmadhyayanabhAvanAbhyAM zAstre - damparyAyAvadhAraNapravaNAH / anye cArvAkAdinAstikabhinnAH, AstikA iti yAvat / adRSTam adRSTasaMjJitam / AhuH kathayanti taduktaM bhagavadbhifiorairai: 186 www [ prathamaH " jo tulasAhaNANaM, phale viseso na so viNA heuM / kajjattaNao goyama ! ghaDo vva heU a se kammaM // " iti / * [ vizeSAvazyake prathama gaNadharavAde gAthA 8 - "yastulyasAdhanAnAM phale vizeSo na sa vinA hetum / kAryatvato gautama ! ghaTa iva hetuzca tasya karma // 1 // " iti saMskRtam ] // 93 // atra parAbhiprAyamAzaGkya pratikSipati bhUtAnAM tatsvabhAvatvAdayamityapyanuttaram / na bhUtAtmaka evAtmetyetadatra nidarzitam // 94 // bhUtAnAmiti / bhUtAnAM rAjAdipariNata bhUtAnAm, tatsvabhAvatvAt vicitra bhogotpAdanasvabhAvatvAt ayaM phalabhedaH, ityapi evaM cArvAkAbhidhAnamapi, anuttaram samIcInottaraM na bhavati, uttarAbhAsamiti yAvat, kuta ityapekSAyAmAha - na bhUtAtmaka evAtmetIti-yata iti zeSaH / atra pUrvapraghaTTake, nidarzitaM yasmAnna bhUtAtmaka evAtmetyevaM prAk pradarzitaM tasmAd rAjAdipariNatabhUtAnAM vicitra bhogajananasvabhAvatvAt phalabhedasamAdhAnaM samAdhAnAbhAsa ityarthaH, AtmatvenaikajAtIyAnAmAtmanAM svabhAvabhedo'dRSTAdhIna ityatraidamparyam // 94 // "
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 187 bhUtAnAM bhUmyAdInAmityanuktau bhUtAnAmityasyAdRSTAnAmityapyarthaH sambhavati, syAdvAdinA paudgalikatvenAbhyupagateSvadRSTeSu bhUtavikAratvena bhUtapadAbhidheyatvasambhavAt , tathA ca bhUtAnAM tatsvabhAvatvAdayamityuttaraM samIcInamevetyAha karmaNo bhautikatvena, yadvaitadapi sAmpratam / Atmano vyatiriktaM tacitrabhAvaM yato matam // 95 // karmaNa iti / karmaNaH jJAnAvaraNAdeH, adRSTasya vA / bhautikatvena paugalikatvena / etadapi cArvAkoktaM 'bhUtAnAM tatsvabhAvatvAt phalabhedaH' ityuttaramapi / yadveti prakArAntare / sAmprataM samIcInam / nanu karmaNo'dRSTapadAbhidheyasya bhautikatvamayuktam , AtmagatapratiniyatabhoganirvAhakasyAtmadharmasyaivAdRSTasya kalpanAt , taduktamudayanAcAryaiH __"saMbhogo nirvizeSANAM, na bhUtaiH saMskRtairapi / " etadupadarzitaM prAk , etadabhiprAyeNaivedamapyabhihitaM taiH "tathApi cetana evAyaM saMskriyate na bhUtAnIti kuto nirNayaH" iti cet ? ucyate-bhoktRNAM nityavibhUnAM sarvadehaprAptAvaviziSTAyAM viziSTairapi bhUtairniyAmakAbhAvAt pratiniyatabhogAsiddhaH, nahi taccharIraM tanmanastAnIndriyANi viziSTAnyapi tasyaiveti niyamaH, niyAmakAbhAvAt , tathA ca sAdhAraNavigrahavattvaprasaGgaH, na ca bhUtadharma eva kazciJcetanaM pratyasAdhAraNaH, viparyayadarzanAt , dvitvAdivaditi cet ? na-tasyApi zarIratulyatayA pakSatvAt , niyatacetanaguNopagraheNaiva tasyApi niyamo na tu tajanyatAmAtreNa, svayamavizeSAt ; tathApi tajanyatayaiva niyamopapattau vipakSe bAdhakaM kimiti cet ? kAryakAraNabhAvabhaGgaprasaGgaH, zarIrAdInAM cetanadharmopagraheNaiva taddharmajananopalabdheH, tadyathA-icchopagraheNa prayatno jJAnopagraheNecchAdayaH, tadupagraheNa sukhAdaya ityAdi; prakRte'pi cetanagatA eva buddhyAdayo niyAmakAH syuriti cet ? na-zarIrAdeH prAk teSAmasattvAt , tathA ca niratizayAzcetanAH sAdhAraNAni bhUtAnIti na muktiniyama upapadyate" iti / __ atra varddhamAnopAdhyAyavyAkhyAnaM yathA-"bhoktRNAmiti-bhoktRpratyAsatteravizeSAt kiJciccharIraM kasyacideva bhogaM janayatIti pratiniyatabhogAnyathAnupapattyA pratiniyatabhoktRkarmopArjitatvaM zarIrAdAvabhyupeyamityarthaH, viziSTairityabhyupagamavAdaH / asAdhAraNa iti-pratiniyatabhogajanaka ityarthaH / viparyayeti
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH bhUtadharmasya nIlAdestathAtvAdarzanAdityarthaH / dvitvAdIti - yathA bhUtadhamoM'pi dvitvAdi yasyaivApekSA buddhyA janitaM tasyaiva bhogajanakaM tathA'pUrvamapi taddharmaH syAdityarthaH / dvitvAderapyasAdhAraNatvaM niyatacetanaguNopagraheNaivetyAhatasyApIti / nanu bhUtadharmAntarasya sAdhAraNye'pyapUrvaM taddharmastatkAryatvamAtraivAsAdhAraNaM syAdityata Aha- tathApIti / kAryakAraNabhAvamevAha - zarIrAdInAmiti / prakRte'pIti - yathA zarIrAdInAM cetanaguNabuddhyAdisahitAnAM niyatabhogajanakatvaM tathA prakRte'pi teSAM tatsahitAnAmeva tajanakatvamastviti kRtamapUrveNetyarthaH / zarIrAderiti na zarIrAdyutpatteH pUrvaM buddhyAdisambhava iti tadanyacetanaguNA pUrva - siddhirityarthaH, 'devadattAdyazarIraM svAvyavahitaprAkkAlavartidevadattasamavetavizeSaguNajanyaM, kAryatve sati tadbhogasAdhanatvAt, tannirmitasragvat' ghaTAdInAM pakSasamatvAnna tairvyabhicAraH, na ca saMskAreNArthAntaram, tasya bhogajanakatvenAkalpanAt, saMskArAjanyatvena pakSavizeSaNAd veti bhAvaH" iti / 188 adRSTagatavaijAtye mAnAbhAvena tasya citrasvabhAvatvamapi na yujyate, vijAtAdRSTaM prati karmaNAM viziSya kAraNatvasyAdRSTavaijAtyasiddhau satyAM kalpane gauravAcca, na ca-- "karmanAzAjalasparzAt karatoyAvilaGghanAt / " gaNDakIbAhutaraNAd, dharmaH kSarati kIrtanAt // " [ ] iti / vacanaprAmANyAt karmanAzAjalasparzAdinAzyatAvacchedakatayA adRSTagatavaijAtyasya dharmatvAkhyasya, brahmahatyAdipApaM prAyazcittAdinA'panudatIti prAyazcittAdinAzyatAvacchedakatayA'dRSTagatavaijAtyasyAdharmatvasya ca siddhiH, azvamedha - vAjapeya yAgAderbrahmahatyAdezca kriyArUpasya pUrvameva vinaSTatvena tasya tato vinAzAsambhavAditi vAcyam, tatrAdRSTatvasya syAzrayajanyatA vizeSa sambandhenAzvamedhatvAdighaTitasya vA karmanAzAjalasparzAdinAzyatAvacchedakatvAt, anyathA "mayA'zvameghavAjapeyau kRtau, mayA vAjapeya - jyotiSTomo kRtau" ityAdikIrtana nAzyatAvacchedaka jAtisAGkaryasyApi saMbhavAt, yataH 'mayA'zvamedhavAjapeyau kRtau' ityevaM svarUpakIrtanenAzvamedhajanyamapUrvaM nazyati tathA vAjapeyajanyamapUrvaM nazyatIti tatkIrtananAzyatAvacchedakavaijAtyamazvamedhajanyApUrve vAjapeyajanyApUrve ca vartate, jyotiSTomajanyApUrve ca vartate, tathA ca tayorvejAtyayorvAjapeyajanyApUrve mithaH sAmAnAdhikaraNyam, azvamedhajanyApUrve jyotiSTomajanyApUrve ca parasparAtyantA
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wy stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 189 bhAvasAmAnAdhikaraNyamiti, kIrtananAzyatAvacchedakatayA vaijAtyasyAkalpane'pi ca tattatkIrtanAbhAvaviziSTatattatkarmatvena tattatphalatvena kAraNatvam , adRSTAkhyasya tattatkarmaNaH sattve'pi tattatkIrtane sati tadabhAvaviziSTasya tasyAbhAvAdeva tatphalAnutpattiH, itthaM ca samUhAlambanAtmakaharigaGgAsmaraNajanyApUrvasya gaGgAsmRtikIrtanato nAze harismRterapi phalAnavAptiH, tasyAnAze tu gaGgAsmRterapi phalAvAptirityasya prasaGgasya nAvakAzaH, gaGgAsmRtikIrtanAbhAvaviziSTApUrvasyAbhAvAd, gaGgAsmRtijanyaphalasyAnutpAde'pi harismRtikIrtanAbhAvaviziSTaharismRtijanyApUrvasya sadbhAvAd harismRtijanyaphalasaMbhavAditi, naiyAyikamatasAmrAjyAdityata Aha__ Atmana iti / yataH yasmAt kAraNAt , tat karma, Atmano vyatiriktam AtmanaH sakAzAd bhinnadravyatayA vyavasthitam , tathA citrabhAvaM phalavaicitryaprayojakavaicitryazAli, mataM svIkRtaM, jainAgamarahasyavidbhiriti zeSaH / tatra paudgalikatve prAJca idamanumAna prakaTayanti-'adRSTaM paudgalikam , AtmAnugrahopaghAtanimittatvAt , yadAtmano'nugrahopaghAtanimittaM tat paudgalikaM yathA zarIram' iti, AtmadharmatvAsambhava evAsyAprayojakatvamapAkaroti, tadasambhavazcAtmadharmatve'sya samavAyasambandhena sukhaM prati samavAyasambandhenAsya kAraNatvaM vAcyam, tathA ca kAyaikArthapratyAsatti-kAraNaikArthapratyAsattyanyatareNa kAryakAraNasya samavAyikAraNatvamiti kAryaikArthapratyAsattyA sukhaM prati kAraNasyAsya sukhaM pratyasamavAyikAraNatvaM prasajyeteti, viziSyAsamavAyikAraNatvalakSaNAbhidhAnaM tvananugamadoSakalaGkitamiti AtmadharmANAM sukha duHkhAdInAM manasA pratyakSaM svasaMyuktasamavAyasagnikarSabalAt pareSAmanumatamiti manasaH svasaMyuktasamavAyasannikarSasya dharmAdharmayorAtmadharmatve'styeveti tabalAt tayormAnasapratyakSApattervAraNAya viSayatAsambandhena mAnasapratyakSaM prati tAdAtmyasambandhena tayoH pratibandhakatvakalpanamapi gauravakaramato'dRSTasya paugalikatvameva yuktaM nA''tmaguNatvamiti, paugalikasyApi karmaNo vaicitryaM bandhahetutvavaicitrye'pi sati saMkramakaraNAdikRtaM pravacanatattvavidAM sujJAnameveti citrasvabhAvatvamapyadRSTasyAnupapannamiti parAkUtamAgrahavijRmbhitameva, tadvaijAtyamAtrAbhAva iti ghoSaNA'pi parasya na yuktA, kIrtanAdinAzyatAvacchedakatayA vaijAtyasyAvazyakatvAt / yadapi svAzrayajanyatAvizeSasambandhenAzvamedhatvAdighaTitasyAdRSTatvasyaiva kIrtanAdinAzyatAvacchedakamiti nAdRSTagatavaijAtyaM parikalpanIyamiti tadapi na zobhanam , azvamedhatvAdighaTitAdRSTa
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH tvApekSayA laghubhUtasyAdRSTagatavaijAtyasyaiva kIrtanAdinAzyatAvacchedakatvakalpanasya yuktatvAt , azvamedhatvAdighaTitAdRSTatvasya kIrtanAdinAzyatAvacchedakatvaM svAzrayajanakatvavizeSasambandhena sukhagatavaijAtyaghaTitAdRSTatvasya vA tathAtvamityatra vinigamakAbhAvAcca, mayA'zvamedha-vAjapeyau kRtAvityAdisamUhAlambanakIrtanAcobhayoreva vaijAtyAvacchinnayo zaH, tatra cAzvamedhakIrtananAzatAvacchedakavaijAtyamanyadanyacca vAjapeyakIrtananAzyatAvacchedakavaijAtyamiti, tathA ca na paroktasAyadoSasyApyavakAzaH, ubhayakIrtananAzyatAvacchedakasyaikasya vaijAtyasyAbhyupa. game tu pratyekakIrtanato vilakSaNameva samUhAlambanakIrtanamiti tadAnIM pratyekakIrtanasyAbhAvAt pratyekakIrtananAzyasyAnAzaprasaGgAt tatra pratyekakIrtananAzyatAvacchedakavaijAtyasyAbhyupagame tu yatraikasyaiva kIrtanaM tatra samUhAlambanavaijAtyasyApi bhAvena tadavacchinnasyApi nAze dvitIyasyApi tadavacchinnasya nAzaprasaktau tatpratibandhakAnyakalpane gauravaM syAt / yacca vaijAtyamanabhyupagamya tattatkIrtanAbhAvaviziSTatattatkarmaNastattatphalaM prati hetutvamupeyate tatrApi viziSTasya kAraNatve vizeSaNasyApi kAraNatvamiti nyAyatastatkIrtanAbhAvasyApi tat tat phalaM prati kAraNavamAgatam , kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvameva pratibandhakatvamiti tat tat phalaM prati tattatkIrtanasya pratibandhakatvamiti gauravaM syAditi dik // 95 // adRSTa eva prakArAntaramAzrityAnyeSAM vArtAntaramupadarzayati zaktirUpaM tadanye tu, sUrayaH saMpracakSate / anye tu vAsanArUpaM, vicitraphaladaM tathA // 96 // zaktirUpamiti / tat adRSTAkhyaM karma / anye tu darzitavAdibhinnAH punH| sUrayaH pnndditaaH| zaktirUpaM kartustattatkAryakaraNasAmarthyAtmakazaktisvarUpam / saMpracakSate samyag vyAvarNayanti / tu punaH / anye tebhyo'pyatiriktAH paNDitAH / vAsanArUpaM tadityanuvartate / vicitraphaladaM nAnAprakArakaphalajanakam / tathA uktavat , 'saMpracakSate' ityanuvartate // 96 // etacchaktipakSapratikSepakadUSaNaprakAramAzrayatAM prAvacanikAnAM vAdAntaramAha anye tvabhidadhatyatra, svarUpaniyatasya vai / karturvinA'nyasambandhaM, zaktirAkasmikI kutaH ? // 97 // anye tviti-prAvacanikAH punarityarthaH / atra zaktyAtmakakarmAbhyupagame /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 191 abhidadhati kathayanti / kimityapekSAyAmAha-varUpaniyatasyeti / vai nizcitam / svarUpaniyatasya AtmatvenAviziSTasya, kartuH AtmanaH / anyasambandhaM vinA AtmavyatiriktakarmasambandhamantareNa / zaktirAkasmikI kutaH? akasmAdutpattikA satI zaktiH kasmAd bhavet ? na kathaJcid bhavedityarthaH, atrA. pAdyA''pAdakayovaiyadhikaraNyaparihArAya zaktiryadyAtmamAtrAjanyatve sati tadatiriktAsAdhAraNakAraNajanyA na syAdityevamApAdanamuzantyupAdhyAyAH // 97 // upadarzitApAdane ApAdakasyAtmamAtrAjanyatve sati tadatiriktAsAdhAraNakAraNajanyatvAbhAvasya vizeSyatayA ghaTako yastadatiriktAsAdhAraNakAraNajanyatvAbhAvastasyAsiddhimAzaGkaya pratikSipati takriyAyogataH sA ceta , tadapuSTau na yujyate / tadanyayogAbhAve ca, puSTirasya kathaM bhavet ? // 98 // takriyAyogata iti-AtmanaH supAtradAnAdikriyAsambandhAdityarthaH / sA zaktiH, tathA cAtmAtiriktAsAdhAraNakAraNajanyatvamevAstIti tadabhAvo'siddha iti, cet ? evaM yadi manyase tadA, tadapuSTau niruktakriyAjanyazaktau satyAmapi Atmano'puSTau satyAm , anupacaye sati, yathaiva pUrvamAtmasvarUpamAsIt tathaiva tatsvarUpasadbhAve satIti yAvat / na yujyate setyanuvartate, kriyAjanyA zaktirna ghaTate, yathA mRdaH puSTAveva ghaTAdijanikA zaktirbhavati, tathA''tmano'pi puSTAveva sukhAdijanikA zaktiH syAt, na tvanyatheti bhAvamupAdhyAyA varNayanti / athoktadoSaparihArArtha puSTiriSyata evAtmana ityata Aha-tadanyayogAbhAve ceti-tayA kriyayA'nyeSAM karmANUnAM yogAbhAve, bandhavirahe cetyarthaH / asya aatmnH| puSTiH upaSTambhakANusambandharUpA / kathaM kutaH, bhavet syAt , kathamapi naiva bhavet , tathA ca puSTihetutayA karmasiddhirAvazyakItyabhisandhiH / anyatra puSTeH sthaulyarUpatve'pyAtmani tadasambhavAdAtmani zaktyAdhAnasyaiva vAcyatvena karmaNa eva nAmAntaramiti // 98 // ajanyAM zaktimadRSTazabdasaMzabditAM parAbhipretAmAzaGkaya pratikSipati astyeva sA sadA kintu, kriyayA vyajyate param / AtmamAtrasthitAyA na, tasyA vyaktiH kadAcana // 99 // astyeveti / sA adRSTasaMjJitA zaktiH / sadA sarvadA, astyeva vidyata
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH eva, etena tasyA nityatvamAveditam , tat kiM dAnAdikriyA vyarthA? saprayojanA cet ? kimasyAH prayojanamiti pRcchati-kintviti / sadAtanavyavasthitazaktivyaJjanalakSaNaprayojanavattvena supAtradAnAdikriyA saphaletyuttarayati-kriyayetisupAtradAnAdikriyayetyarthaH / paraM kevalam , vyajyate phaladAnasamarthA bhavati / uktAzaGkApratikSepahetuparamuttarArddham , tena "naivaM vAcyam , yataH" iti zeSaH, AtmamAtrasthitAyAH anAvRtaikasvarUpAtmavyavasthitAyAH svato'pi kenacidanAvRtAyAH, tasyAH zakteH, na naiva, vyaktiH AvaraNanivRttilakSaNA'bhivyaktiH, kadAcana jAtucit // 99 // AvaraNAbhAvAdevA''varaNanivRttilakSaNAbhivyaktiH zaktirna sambhavatItyeva -spaSTIkaroti tadanyAvaraNAbhAvAd , bhAve vA'syaiva karmatA / tannirAkaraNAd vyaktiriti tadbhedasaMsthitiH // 10 // tadanyeti / tadanyAvaraNAbhAvAt anAvRtAyAH zakteranyasyAvaraNasyA bhAvAt , yadi zaktirAvRtA bhavet syAt tadA tadAvRtinivRttirUpatadabhivyaktiphalakatvena supAtradAnAdikriyAyAH sAphalyam , na caivam , sarvadA'satazcAvaraNasya nityanivRttatvena nAvRtinivRttilakSaNA'bhivyaktiH kriyayA tasyAH saMbhavatItyAzayaH / nityAyAstasyAH zakteH kAryAntaraM pratyanAvRtatve'pi prakRtaphalapradAnAbhimukhyAbhAvAt prakRtaphalaM pratyAvRtatvamevetyata Aha-bhAve veti-zakteranyAvaraNasya sadbhAve vetyarthaH / asyaiva AvaraNatvena svIkRtasyaiva / karmatA karmarUpatA prAmoti, tatra hetuH-yata iti krnniiyH| tannirAkaraNAditi-tasya-AvaraNasya nirAkaraNAdityarthaH / vyaktiH zakterabhivyaktiH, iti etasmAddhetoH / tadbhedasaMsthitiH tayoH-zaktyAtmanoH sakAzAt karmaNo bhedasya saMsthiti:maryAdA, astItyanuSajyate, yato viruddhadharmAdhyAsAd bhedo bhavati, AtmanazcAdhAratvamAdheyatvaM ca zakteH, nirAvRtatvaM cAtmanaH zaktezcAvRtatvamityevamAdhAravAdheyatvAbhyAmAvRtatvA'nAvRtatvAbhyAM ca viruddhadharmAbhyAmAliGgitatvAdAtmazaktyoH parasparaM bhedaH, zaktiH kriyayA'bhivyajyate, AvaraNaM ca karmakriyayA nazyatIti kriyAbhivyaktatva-kriyAnAzyatvAbhyAM viruddhadharmAbhyAmAliGgitatvAcchakti-karmaNorbheda ityevamAtmazakti-kriyAtrayasiddhAvapyAvaraNarUpatayA karmaNo'pi siddhirbhavatyeva /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 193 atra svAbhiprAya upAdhyAyairitthaM darzitaH-"vastutaH sA zaktiryadi tadaiva kriyA yA'bhivyajyate tadA tadaiva svargotpattiH syAt , yadi ca kriyAjanyAvaraNadhvaMsasahakRtA kAlAntara eva phalajananI svIkriyate tadA kimetAvatkusRSTyA, tajjanyadharmasyaiva svavipAkakAle phalajanakatvaucityAditi smartavyam" iti // 100 / / Atma-zaktyoH sakAzAd bhinnamAvaraNarUpaM karma pApasvarUpamastu, na tu puNyamiti parAkUtamAzaGkaya pratikSipati pApaM tadbhinnamevAstu, kriyAntaranibandhanam / evamiSTakriyAjanyaM, puNyaM kimiti neSyate ? // 101 // pApamiti / tat AvarakaM karma / kriyAntaranibandhanaM kriyAntaraM nibandhanaM nimittamasya tat kriyAntaranibandhanamiti vyutpatyA kriyAntarajanyam , kriyAntaraM cAzubhakriyArUpam , IdRzaM pApaM, bhinnameva zaktito bhinnameva, astu bhavatu, puNyaM kimiti vyatiriktamabhyupeyamiti cet ? atrottaramevamiti-azubhakriyAjanyaM pApaM yathA zaktito vyatirikta tathetyarthaH / iSTakriyAjanyam AgamavihitayAgAdvikriyAniSpAdyam / puNyaM dharmAparanAmakam , kimiti neSyate kuto hetoH na svIkriyate, tasyApyAtmasambandhikAlAntarabhAviphalajanakatvenAbhyupagantumucitatvAt phalAvyavahitapUrvakAle zubhakriyAyA yAgAdisvarUpAyA abhAvAt , yadi cAzubhakriyAnimittakatvena pApasya klaptatvena tadabhAva eva puNyaM, na tu tadvyatiriktaM bhAvasvarUpaM taditi bhavatAM matiH, tarhi vihitakriyAjanyatvenAtiriktasya bhAvarUpasya puNyasya klaptatvena tadabhAvasvarUpameva pApaM, na tu tadvyatirikta bhAvasvarUpaM tadityeva kiM na rocayeH? vinigamakAbhAvasyobhayatra tulyatvAdityAzayaH // 101 // etAvatA karmaNaH zaktirUpatvamapAkRtam , "anye tu vAsanArUpaM vicitraphaladaM tathA" ityanena karmaNo vAsanArUpatvamityanyeSAM mataM yadudbhAvitaM tadadhikRtyAha vAsanA'pyanyasambandhaM, vinA naivopapadyate / puSpAdigandhavaikalye, tilAdau neSyate yataH // 102 // vAsanA'pIti / anyasambandhaM vinA vAsyAtmajJAnAtiriktavastusambandhamantareNa / vAsanA'pi naivopapadyate na kathamapi yuktyupapannA bhavati / 13 zAstra0sa0
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH uktArthe nidarzanamAha-puSpAdigandhavaikalya iti-puSpAdigandhasambandhAbhAve ityarthaH / yataH yasmAt kAraNAt / tilAdau vAsanA, 'neSyate' ityasya sthAne 'nekSyate' iti pATho yuktaH, nAnubhUyata ityarthaH, anubhavasya sAkSitayopadarzanena nidarzanaM sudRDhaM bhavatIti, 'AtmagatajJAnavAsanA AtmavyatiriktasambandhajanyA vAsanAtvAt , tilAdigatagandhavAsanAvad' ityanumAnamatra bodhyam // 102 // tatazca yad AtmavyatiriktaM tadvAsakaM vastu tat karmeti sidhyatItyAha bodhamAtrAtiriktaM tad , vAsakaM kiJcidiSyatAm / mukhyaM tadeva vaH karma, na yuktA vAsanA'nyathA // 103 // bodhamAtrAtiriktamiti-yasmAd bodhamAtravyatiriktaM tat tasmAniyamAt , vAsakaM kiJcid iSyatAM svIkriyatAm , tadeva svIkriyamANam , vaH yuSmAkam , mukhyaM vastu sat, avastunA vAsanAsambhavAt karma, astu bhavatu, anyathA niruktasvarUpakarmAbhyupagamaM vinA, vAsanA tu yuktA na yuttayupapannA, vAsakamantareNApi vAsanAbhyupagame tilAdau puSpAdigandhasambandhamantareNApi vAsanA prasajyeta; na cAdRSTasyAsato'pi khyAtirasatkhyAtivAdibhirasmAbhirupeyate, tenAsatkhyAtyopanItasyAdRSTasya bhedAgrahAjjJAnavAsanA bhavatItyevamabhyupagame vAsakakarmaNo'bhyupagamo nAvazyaka iti vAcyam , asatkhyAtyupanItAdRSTabhedAgrahAd vAsanAbhyupagame pramANAbhAvAt , anyathA tailAdiSu puSpAdigandhasambandhAbhAve'pi puSpAdigandhabhedAgrahAt tadvAsanApatteH; na ca tailAdigatagandhavAsanA puSpAdigandhasambandhaprabhaveti na sA puSpAdigandhasambandhamantareNa puSpAdigandhabhedAgrahAd bhavitumarhati, jJAnavAsanA tu tadvilakSaNaiveti sA'sakhyAtyupanItAdRSTabhedAgrahAd bhaviSyatIti vAcyam , jJAne'dRSTabhedAgrahAd vAsanAbhAve jJAne'dRSTabhedagrahAd vAsanAnivRttirityasyApi svIkatuM zakyatvena yasya pramAturidAnI jJAnamadRSTAd bhinnamiti grahastasya jJAne'dRSTabhedagrahAd vAsanAnivRttyedAnI muktiprasaGgAt , na cedAnIM bhedagrahasyAbhAve'pyuttarakAle bhedAgraho bhaviSyatIti tatprayojakadoSasyedAnIM sattvAnnedAnI muktiprasaGga iti vAcyam , tathA sati doSAbhAvaviziSTabhedagrahAbhAvo vAsanetyabhyupagataH syAt , doSazca tatra vAsanaiveti vAsanAlakSaNadoSAhoSAbhAvaviziSTabhedagrahAbhAvo vAsanetyAtmAzrayaH, asattayA'pyadRSTasya svIkAre satyeva niruktavAsanAsvIkAraH saMbha
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 195 vati, adRSTe cAsattvamaprAmANikatvameveti prAmANikatvAbhAvalakSaNAprAmANikatvakalpanApekSayA prAmANikatvakalpana eva lAghavAdadRSTasiddhau tasyaiva karmatvamucitamiti kiM vAsanAM prakalpya tatra karmatvakalpanayeti // 103 // uktAbhipretArthAzrayaNenAha bodhamAtrasya tadbhAve, nAsti jJAnamavAsitam / tato'muktiH sadaiva syAd , vaiziSTayaM kevalasya na // 104 // bodhamAtrasyeti-mAtrapadaM nAzeSArthakaM, kintu aviziSTatAlakSaNakaivalyArthakam , tad yatpadAnantaraM tadarthe vizeSaNatayA tadarthasyAnvayo vyutpattivaicitryAditi bodhamAtrasya-aviziSTabodhasya, tadbhAve vAsanAtve, 'aGgIkriyamANe' iti zeSaH, nAsti jJAnamavAsitaM jJAnatvaM jJAnamAtre vartata iti sarvasya jJAnasya vAsanArUpatvAdavAsitaM jJAnaM nAstyeveti / evaM ca vAsitajJAnameva bandha iti sadA baddha evAtmA bhavenna kadApi mukta ityAha-tato'muktiHsadaiva syAdititataH-sadaiva vAsitajJAnasadbhAvAt , sadaiva sarvadaiva, amuktiH-mokSAbhAvaH, syAtprasajyeta / viziSTajJAnasya vAsanArUpatve tvAha-vaiziSTayaM kevalasya netikevalasya avizeSitajJAnasya, vaiziSTyaM-kiJcidvizeSaNavattvam , na-na saMbhavati, vizeSakasvIkAre tu yadeva vizeSakaM tdevaadRssttmityaashyH| kSaNikatattajjJAnapravAharUpA vAsanetyapi na yuktam , yato buddhajJAnamapi kSaNikameveti tajjJAnapravAho'pi vAsanA syAditi buddho'pi mukto na bhavet ; asmadAdikSaNikatattajjJAnapravAharUpA vAsanetyapi na yuktam , asmatkSaNikavijJAnAnantarabuddhavijJAnatadanantaratajjJAnapravAharUpA'pi vAsanA syAditi buddhasyApi vAsanApatteH; ekasantAnagAmyasmadAdikSaNikatattajjJAnapravAharUpA vAsanetyuktirapi tadA zobheta yadi buddhasantAnavyatiriktamasmadAdisantAnaM kSaNaparamparAtiriktaM syAt , tathA'bhyupagame ca dravyAbhyupagamaH prasajyeta, anyathA tUktAtiprasaGgo durvAra eveti dik // 104 // upasaMharati evaM zaktyAdipakSo'yaM, ghaTate noppttitH| bandhAnyUnAtiriktatve, tadbhAvAnupapattitaH // 105 // evamiti-evam-uktaprakAreNa, ayam anantaramupadarzitaH, zaktyAdi
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH pakSaH zaktiradRSTaM vAsanA'dRSTamiti parapravAdaH, upapattitaH yuktitaH, na ghaTate na saGgacchate, prAgupadarzitAM yuktimevAnugamayya darzayati-bandhAditi-bandhApekSayetyarthaH / nyUnAtiriktatve nyUnatve atiriktatve vA, bandhApekSayA nyUnatvaM kiJciddhandhAdhikaraNAvRttitvam , bandhasamAnAdhikaraNatve sati bandhasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatvamiti yAvat , tena bandhAdhikaraNamAtrAvartino'pi kiJcidvandhAdhikaraNAvRttitvena na bandhanyUnatvavyavahArApattiH, bandhApekSayA'tiriktatvaM bandhApekSayA'dhikadezavRttitvam , tacca bandhAbhAvavadvRttitvaM, bandhasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAnavacchedakatve sati bandhAbhAvavadvRttitva miti yAvat , tena bandhaviruddhasyApi bandhAbhAvavadvRttitvena na bandhAdhikadezatvavyavahArApattiH / tadbhAvAnupapattitaH badhya-bandhanIyabhAvA'vyavasthAprasaGgAt , yatra bandho bhavati tatra bandhanyUnavartinaH zaktyAderasattve bandho na syAditi bandhanyUnatve doSaH, yatra bandho na bhavati tatrApi zaktyAdeH sattve bandhaH syAdityadhikatve doSaH, evamaprasaGgAtiprasaGgAbhyAM doSAbhyAM bhaGgayantareNa yuktyA prAk pradarzitAbhyAM zaktyAdipakSo na ghaTata ityarthaH // 105 // etAvatA parAbhimatAdRSTanirAkaraNena svAbhimatAdRSTaM yathAbhUtaM niravA siddhipathameti taddarzayati tasmAttadAtmano bhinnaM, sacitraM cAtmayogi ca / adRSTamavagantavyaM, tasya zaktyAdisAdhakam // 106 // tasmAditi-yasmAdevaM tasmAduktahetorityarthaH / tat narAdivaicitryanirvAhakaM karma, AtmanaH AtmanaH sakAzAt , bhinnaM pRthag dravyarUpaM paugalikameva, na tvAtmano guNasvarUpaM naiyAyikAdyabhimatam , sat pAramArthikaM, na tu kAlpanikam , citraM vaicitryazAli, na tvekajAtIyam, Atmayogi Atmasambandhi, AtmapradezeSu kSIranIranyAyenAnupraviSTam , na tu kUTastha nityAdAtmanaH sakAzAt pRthageva vivartamAnam , navA sarpasyoparyeva yathA kaJcukaM tathA Atmana uparyeva vartamAnam / samuccayArthakena cakAreNa pravAhato'nAditvAdi samuccIyate / tasya aatmnH| zaktyAdisAdhaka parAbhimatazattyAdipakSanirvAhakam , karmAtmakAdRSTAbhAve uktayuktyA zaktyAdikalpanA'sambhavAt , adRSTaM karma, avagantavyaM syAdvAdekatAnasUkSmadRSTyA vibhAvanIyam /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 197 ucchaGkhalanaiyAyikAstu-"ciradhvastayAgAdervyApAramantareNa svargAdyavyavahitapUrvakSaNavRttitvAbhAvena vedabodhitasvargajanakatvAsambhavAt tadanyathAnupapattyA'dRSTaM tadvyApAratayA kalpyate, tathA ca svajanyAdRSTalakSaNavyApAravattvasambandhena yAgAdeH svargAdyavyavahitapUrvakSaNavRttitvataH svargAdikAraNatvaM nirvahatItyadRSTaM kalpyata ityudayanAcAryAdyabhimataM na yuktam , yAgAdikriyAyAH svadhvaMsadvAreNaiva svargAdikAraNatvasaMbhavAt , pratiyogitAsambandhena dhvaMsaM prati tAdA. smyasambandhena pratiyoginaH kAraNatvena yAgAdidhvaMsasya yAgAdijanyatvena tadvyApAratvasaMbhavAt , na ca yAgAdikriyAdhvaMsasyApi yAgAdivyApAravidhayA yAgAdiphalasvargAdikaM prati kAraNatvena svargAdikAraNIbhUtayAgAdidhvaMsalakSaNAbhAvapratiyogitvena svargavizeSa prati kAraNatvenAbhimatasya yAgAdeH svargavizeSa prati pratibandhakatvamApadyata iti vAcyam , pratibandhakatAvacchedakena sambandhavizeSeNa pratibandhakasya sattve'pi sambandhAntareNa tadabhAvasyApi tatra sattvamiti sambandhAntarAvacchinnapratiyogitAkapratibandhakAbhAvataH kAryotpattyApattivAraNAya yat kAye prati yena sambandhena yasya pratibandhakatvaM tatsambandhAvacchinnataniSThapratiyogitAkAbhAvatvenaiva pratibandhakAbhAvasya tatkArya prati kAraNatvamiti saMsargAbhAvatvena kAraNIbhUtasyAbhAvasya pratiyogitvameva pratibandhakatvamiti vyApAravidhayA kAraNasya yAgAdidhvaMsasya na saMsargAbhAvatvena kAraNatvamityuktapratibandhakatvalakSaNAbhAvAd yAgAdeH svargAdikaM prati pratibandhakatvavyavahArApajyasambhavAt ; na ca samAnaviSayakasya pUrvAnubhavasya samAnaviSayakottarasmaraNa prati kAraNatvAnyathAnupapattyA yad bhAvanAkhyasaMskArakalpanamanubhavasya vyApA. ratayA tadapi na syAt , tatrApyanubhavadhvaMsasyaivAnubhavavyApAratvasambhavAt , udbodhakAnAM viziSya smRtihetutvenAnatiprasaGgAditi vAcyam , iSTatvAt ; na cAvinAzino brahmahatyAdikriyAdhvaMsalakSaNasya brahmahatyAdikriyAvyApArasya prAyazcittena nAzAsambhavAt kRtabrahmahatyAdiprAyazcittasyApi brahmahanturbrahmahatyAdiphalaM narakAdikaM syAdeva, adRSTavAdinastu prAyazcittAdinA brahmahatyAjanyapApavizeSarUpAdRSTalakSaNavyApArasya vinAzAnna brahmahatyAdijanyaM narakAdiphalamiti vAcyam , narakavizeSAdikaM prati prAyazcittAdyabhAvavabrahmahatyAdikarmatvena brahmahatyAdikarmaNaH kAraNatvAt , kRtaprAyazcittAdikasya brahmahantuH prAyazcittAdyabhAvavabrahma
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH , " hatyAdikarmaNo'bhAvAnnaraka vizeSAdiphalAnutpattisambhavAt ; na ca prAyazcittAdyabhAvavatkarmatvena narakAdiphalaM prati brahmahatyAdeH kAraNatvAbhyupagame yena brahmahatyAdikarmaNA narakAdiphalaM jAtaM yena ca brahmahatyAdikarmaNA narakAdiphalaM na jAtaM kintu prAyazcitte'kriyamANe sati phalaM syAt tadubhayoddezyakaprAyazcitte kRte sati yena karmaNA phalaM jAtaM tatpratyakiJcitkarameva tatprAyazcittaM tatphalasya pUrvameva vRttatvAt yena ca karmaNA phalaM na jAtaM tatphalotpattyAvarodhakatvena bhavati tatprAyazcittaM tat prati kiJcitkaram, tatrAyaM vimarza: - yaduta, prAyazcittAbhAvaviziSTakarmatvena kAraNatve kAraNatAvacchedakakoTipraviSTAbhAvapratiyogitayA tat prAyazcittaM nivezyate na vA ?, yadi nivezyate tadA dattaphalamapi brahmahatyAdi karma uddezyatAsambandhena tatprAyazcittavadeveti tatprAyazcittAbhAvaviziSTakarmatvalakSaNakAraNatAvacchedakadharmAnAkrAntAt tasmAt karmaNo jAtamapi phalaM jAtaM na bhavet, atha na nivezyate tadA tadanyaprAyazcittAbhAvavatkarmatvameva kAraNatAvacchedakaM tadAkrAntaM yathA dattaphalaM karma tathA'dattaphalamapi karmetyadattaphalAdapi karmaNaH phalaM syAditi vAcyam, dattA 'dattaphaloddezyakaprAyazcittasyApi niruktAbhAvapratiyogitayA nivezasyAvazyambhAve'pi adattaphalaniSThoddezyatvasambandhAvacchinnaprAyazcittaniSThapratiyogitAkAbhAvatvenaiva prAyazcittAbhAvasya kAraNatAvacchedakakoTau nivezanIyatayA dattaphale karmaNi dattAdattaphaloddezyakaprAyazcittasyAdattaphalaniSThoddezyatAsambandhenAbhAvena tatsambandhAvacchinnatanniSThapratiyogitAkAbhAvasya tatra sattayA niruktakAraNatAvacchedakadharmAkrAntAt tasmAt phalaM sambhavati, adattaphale tu karmaNi tatprAyazcittasyAdattaphalaniSThoddezyatAsambandhena sadbhAvena tatsambandhAvacchinnatanniSThapratiyogitAkA bhAvasya tatrAsattvena niruktakAraNatAvacchedakadharmAnAkrAntAt tasmAt phalotpattyApattyasambhavAt / yadapi " AzuvinAzinaH kriyArUpasya prAyazcittasya kAlAntarabhAvinarakAdyutpattikAlAvyavahitapUrvakAlatayA sambhAvitakAle'sato narakAnutpAdAprayojakatvena bhavanmate na narakAdipratibandhakatvaM sambhavati, vyApAradvArA pratibandhakatvamadRSTamanabhyupagacchato mate na sambhavatyeva prAyazcittadhvaMsasya narakAdyutpattipratibandhakatvAbhyupagame tu prAyazcittAnantarakRtagovadhAdito'pi narakotpattirna syAt, narako patta pratibandhakasya prAyazcittadhvaMsasya sadbhAvAt ; na ca tattatprAyazcittaprAgvartigovadhAdijanyanarake tattatprAyazcittadhvaMsaH pratibandhaka iti vAcyam, etajjanmakRtagova 198
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 199 dhAdiprAyazcittasyaitatpUrvajanmakRtagovadhAdirapi prAgvRttirbhavatIti tajanyanarakasthApi niruktapratibadhyatAvacchedakadharmAkAntatvenaitajanmakRtagovadhAdiprAyazcittadhvaMsAdetatpUrvajanmakRtagovadhAdijanyanarakAdyutpattiprasaGgAt , tattatprAyazcittaprAgvatitajanmakRtagovadhAdijanyanarake tattatprAyazcittadhvaMsaH pratibandhaka ityevaM viziSya pratibadhyapratibandhakabhAvakalpanA tu na sambhavatyeva, tathAbhUtasya pratibadhyasyaivAprasiddheH, sAmAnyataH pratibadhyapratibandhakabhAve tu yatra pratibandhakaM nAsti tatra sAmAnyataH pratibadhyatAvacchedakadharmAkAntaM bhavatIti tasya nAprasiddhiH, prakRte tu viziSya pratibadhyapratibandhakabhAve niruktapratibadhyatAvacchedakAkrAntA tadvyaktireva, sA tu na jAyata evetyaprasiddhiH" iti, tadapyetena nirastam , adattaphalaniSThoddezyatAsambandhAvacchinnaprAyazcittaniSThapratiyogitAkAbhAva. vakarmatvena narakAdiphalaM prati kAraNatve doSAbhAvAt ; na ca tatkarmajanyApUrvajanakApUrvajanakaM karma tatkarmaNo'GgaM, tatkarmajanyApUrvajanyApUrvajanakaM karma tatkarmaNo'GgIti pradhAna mityevamapUrvAbhyupagame'GgapradhAnakarmavyavasthA bhavati, apUrvAnabhyupagame tu sA na syAditi vAcyam , karmaNo hi trividhAkAGkSA bhavati-kiM bhAvayet ?, kena bhAvayet ?, kathaM bhAvayet ? iti, tatra kiM bhAvayediti karmAkAGkSA sAdhyAkAGkSA'paranAmnI phalAkAGkSA, sA svarga bhAvayediti phalAnvayena nivartata iti sAdhyAkAGkSayAH phalAnvaya iti, kena bhAvayediti karaNAkAGkSA vidheyAkAGkSA'paranAmnI sAdhanAkAGkSA, sA yAgena bhAvayediti sAdhanAnvayena nivartata iti tayA sAdhanAnvayaH, kathaM bhAvayeditItikartavyatAkAGkSA prakArAkAGkSA yena yena prakAreNa yAgasvarUpaM sampadyate, yad yat karma yAgasya sahakAri ca tat sarva tayA''kAGkayA'nveti, tathA ca pradhAnakarmaNaH kathambhAvAkAGgAnivarta. nAya pravRtto yo vidhistena vidheyaM yat karma bhavati tadaGgaM, tatsahakAreNa yat karmaphalapradAnapratyalaM tat pradhAnamityevamadRSTAsvIkAre'pi pradhAnAGgavyavasthopapatteH" ityaahuH| tadasat-govadhAdikriyoddezena yatrAnyapApanivartakameva prAyazcittaM kRtaM tatprAyazcittasyAdattaphalagovadhAdiniSToddezyatAsambandhenAdattaphalagovadhAdAvapi sattvenAdattaphalagovadhasyAdattaphalaniSThoddezyatvasambandhAvacchinnaprAyazcittaniSThapratiyogitAkAbhAvavatkarmatvalakSaNaphalajanakatAvacchedakadharmAnAkrAntatayA tasmAna. rakAdiphalAnutpattyApatteH; nanUktakAraNatAvacchedakakoTipraviSTAbhAvapratiyogitayA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / [ prathamaH tattatprAyazcittasyaiva nivezAdanyaprAyazcittasya tatrAnivezena tasya sattve'pi nAnupapattiH, athavA tattatprAyazcittaviziSTAdattaphaladhvaMsA tiriktadhvaMsasya vyApAratvamiti nAnupapattiriti cet ? tathApi tattvajJAnikriyAyAstattatprAyazcittAbhAvaviziSTakarmavvalakSaNakAraNatAvacchedakadharmAkrAntatvena tatkriyAdhvaMsatya vA tattatprAyazcittaviziSTAdattaphaladhvaMsAtiriktadhvaMsarUpasya vyApAratvasambhavena tattvajJAnikriyayA bhogApattiH syAt ; tattatprAyazcittAbhAvaviziSTakarmatvasya kAraNatAvacchedakatvapakSe karmaNi tattvajJAnikriyAbhinnatvaM tattatprAyazcitta viziSTAdattaphaladhvaM sAtiriktadhvaMsasya vyApAratvapakSe tAdRzadhvaMse tattvajJAnikriyAdhvaMsAtiriktatvaM vA nivezanIyamiti tattvajJAnikriyAyA niruktakAraNatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAt tattvajJAnikriyAdhvaMsasya vA vyApAratvAbhAvAnna tato bhogApattiriti cet ? tathApi tattatkriyAdhvaMsarUpavyApArasyAnantatvApattiH; adRSTarUpavyApArAbhyupagantRpakSe tu caramabhogenAdRSTasya nAzAd vyApArAbhAvAdeva bhogAnantaraM na punarbhoga iti na bhogAnantyam, caramabhogAnantaraM vyApArasattve'pi bhogaM prati bhogaprAgabhAvasyApi kAraNatvena tadabhAvAdeva na bhogApattiriticet ? tarhi prAyazcittasthale'pi prAgabhAvAbhAvAdeva bhogAnutpattiriti karmatvamAtrasya kAraNatAvacchedakatvasvIkAre'pi na prAyazcittasthale phalotpattiprasaGga iti prAyazcittAbhAvasya kAraNatAvacchedakakoTau nivezanaM kimiti kriyata iti; nanu prAyazcittavidhAyaka vidhivaiyarthyaM mA prasAGgIdiyetadarthaM prAyazcittAbhAvaviziSTakarmatvena kAraNatvamabhyupagamyata iti cet ? tarhi prAyazcittavidhisAmarthyAdare etatpApa nivRttyarthamidaM prAyazcittaM kartavyamityavabodhakaprAyazcittavidhibalAd vijAtIyaprAyazcittAnAM vijAtIyAdRSTanAzakatvamevocitam, tathA satyevAsaGkucitArthakatvaM vidheH, govadhAdikarmaNAM kevalAnAmeva narakAdisAdhanatvaM vidhitaH pratIyamAnaM surakSitaM bhavati, tattatprAyazcittasya tattatpApaniva rtakatvamapi vidhibodhitamanAkulaM bhavati, lAghavaM cAtra sahakArIti, gauravAdeva ca caramabhogaprAgabhAva viziSTa tattatprAyazcittaviziSTAdattaphaladhvaM sAtiriktatattvajJAnikriyAtiriktadhvaM sAdhAratAsambandhena govadhAdikriyAyAH phalasAdhanatvamapyapAkRtaM bhavati, vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAdapi kAraNatAvacchedakasambandhasyAnekatvenAnekakAryakAraNabhAvApattinibandhana gauravAntaratastathA hetutvaM na sambhavatIti; kiJca tattattriyANAM tattatprAyazcittoddezyatvamapi tattatkriyAjanyakarmanAzecchA viSayatayaiva suSThu nirvahati, nAnyathA, ityato'pyadRSTasiddhiH kiJca yoge kRte " 200
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 201 yoginAM prAgjanmakRtAnAmapi nAnAkarmaNAM na phaladAtRtvaM bhavati, na ca prAgjanmakRtanAnAkarmoddezena yogo vidhIyata iti yogarUpaprAyazcittasyAdattaphalaniSThohezyatAsambandhena prAgjanmakRtakarmasu na sattvamiti tadabhAvaviziSTakarmatvalakSaNakAraNatAvacchedakAkrAntebhyaH prAgjanmakRtanAnAvidhakarmabhyaH svasvavilakSaNaphalotpattiryogiSvapi prasajyata iti yogarUpaprAyazcittasyAdRSTanAzakatvaM vinA na nirvAhaH; na ca yogAt kAyavyUhadvArA bhoga eveti sAmpratam , nAnAvidhAnantazarIrANAmekadA'sambhavAt / ___ yathA ca yoginastattvajJAninaH kAyavyUhadvArA'zeSakarmopabhogo na sambhavati tathopapAditaM zrImadbhiryazovijayopAdhyAyairmahAvIrastavaprakaraNe nyAyakhaNDakhAdyAkhyavRttisamalaGkRte, tathA ca tatsaMdarbha:-"atha kSAyopazamike jJAne yathA tathA'stu, kevalajJAnaM tu kluptakAraNabhogadvAraiva karmakSayajanakaM syAt , tatrAha "jJAnaM na kevalamazeSamudIrya bhoga, karmakSayakSamamaboddhRdazAprasaGgAt / vaijAtyameva kila nAzakanAzyatAdau, tatraM nayAntaravazAdanupakSayazca // 79 // " kevalajJAnamazeSa bhAgamudIrya kAyavyUhamahimnopasthApya karmakSayakSamamiti na vAcyam , kasmAt ? aboddhRdazAprasaGgAt-aboddhRtApatteH, evaM hi zUkarAdibhogya karma kSapayituM zUkarAdizarIramivaikendriyAdizarIrabhogyaM jJAnAvaraNaM kSapayitumekendriyAdizarIramapi parasya tattvajJAnI parigRhNIyAt , tathA ca tadvadevAboddhRtA. prasaGgaH; ajJAnaM na bhogyaM sukhaduHkhAnanyataratvAditi na prasaGga iti cet ? na"jAtyAyu gAstadvipAkaH" [ ] iti sUtrayatA yogAcAryeNa karmaphalamAtrasya bhogyatvAtidezAt ; tattvajJAnapratibandhakakarmanAzAdeva kaivalyotpatternAyaM prasaGga iti cet ? sa eva kuto jAtaH ?, vividiSA-zama-damAdisaha kRtayatyAzramocitAcArAditi cet ? yathA pUrva zarIrApekSabhoga vinaiva tato'dRSTavizeSanAzastathA tattvajJAnotpatyanantaramapi tata eva sa kimiti nAdriyate, kiM kAyavyUhAdikalpanAklezena ?, nAzyanAzakatAvacchedakavaijAtyakalpanaM tvadRSTe jJAna-kriyAdau cAvazyakameveti na vyabhicArAdidoSaH, yathA ca vividiSAdinA'dRSTavizeSakSayo na bhogadvArA tattvajJAnenApi, bhogena vitare kSapayitveti vAkyazeSe ca tRtIyA na bhogasya kAraNatvaM vyavasthApayati, kintu nirjarAnAntarIyakapradezAnubhavasya niyatapUrvasatvamAtramiti spaSTIbhaviSyatyanupadameva; na ca tattvajJAnAdanantarameva bhavopagrAhikarmakSayaH, ciropadezazrutivirodhAt , kintu samAdhivizeSAcAritrapari
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ mmmm 202 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH pAkAt ; tathApi tattvajJAnadvArasvAcAritramupakSINamiti cet ? na-vyApAratAgrAhakatayAntaravazAdeva tasyAnupakSayAt , "teNa dAseNa me" [ ] ityAdinayAt tadupakSaye'pi na kSatiH, evaM hi vyavahitaM na kAraNamiti zuddharjusUtranaye jJAnasyApi cAritreNopakSayasya suvacatvAt , ubhayAnugrahastu naigamayuktiparyAlocanayA tadupajIvisyAdvAdena cetyAdivivecitamadhyAtmamataparIkSAyAmasmAbhiriti tata evAvadhAryamiti" iti / nyAyAloke'pi kAyavyUhadvArA'zeSakarmabhogAdeva tattvajJAninaH karmakSaya ityasyApAkaraNamupAdhyAyairitthaM kRtam-"na ca bhogAdeva karmakSayaH, tattvajJAnAdapi kAyavyUhadvArA tattaccharIropabhogyakarmopabhogenaivAdRSTakSayAbhyupagamAditi vAcyam , dRSTaviparItakalpanaprasaGgAt , manujAdizarIrasattve zUkarAdizarIrAnutpatteH bhogatattvajJAnAdInAmekazaktimattvena karmanAzakatvaucityAt , upabhogAdeva karmakSaye'. parakarmanimittavyApArAt pracuratarakarmArjane'nirmokSaprasaGgAcca, tattvajJAnasya svAgAmikarmAnutpAda iva saJcitakarmanAze'pi sAmarthyam , yathA bhAvizItasparzAnutpAda samarthasyoSNasparzasya pUrvazItasparzanAze'pIti nAnirmokSaH" iti / ___etadnthamasmadgurucaraNA itthamavataraNapurassaraM vyAkhyAtavantaH, tathAhi-"nanu "nAbhuktaM kSIyate karma, kalpakoTizatairapi // "[ ] iti smRterbhogamantareNa kathaM karmaNAM nAzaH ? na ca "bhidyate hRdayagranthizchidyante sarvasaMzayAH / kSIyante cAsya karmANi, tasmin dRSTe parAvare // 1 // " [ ] iti zruteH, "jJAnAgniH sarvakarmANi, bhasmasAt kurute'rjuna ! // "[ ] ityAdismRtezva tattvajJAnasya nikhilakarmakSayahetutvaM pratIyata eva bhavanmate'pIti vAcyam, vAmadeva-saubhariprabhRtInAM kAyavyUhazravaNAt tattvajJAnena tattatphalopabhogakSamakAyavyUhamutpAdya bhogadvArA karmakSayAditi na tattvajJAnasahitazailezIkaraNaprayatnasAdhyatvaM karmakSayasyeti paramatamAzaya niSedhayati-na ceti-vAcyamityuttareNa yogaH, vibhvAtmavAdino naiyAyikasya mate niSkriyasyAtmano na dehAntarasaJcAralakSaNo janmapadArthaH sambhavati, paraM dehAntarasambandhaH, evaM ca yoginAmekadA nAnAkarmaphalopabhogArthaM turaGga-kuraGga-vihaGga-mataGgaja-zambara-dhUkazUkara-zRgAla-biDAlAdizarIraparigrahopagame ekasminneva bhave bhavasahasrasArya MAMmmm
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] syAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 203 syAt , tathA narakAdiduHkhajanakabrahmahatyAdiprayojakAdRSTabhAve nAraka-brahmaghAtakazarIraparigraho'pi bhavediti sUpapAditaM teSu tattvajJAnaphalam , na ca narakAdiduHkhajanakabrahmahatyAdiprayojakAdRSTAbhAve eva tattvajJAnotpattiriti na tattvajJAninAM nAraka-brahmaghAtakazarIraparigrahaprasaGga iti vAcyam , evaM sati zUkarAdizarIrotpAdakAdRSTAbhAva eva tattvajJAnotpattirityasyApi kalpayayituM zakyatayA kAyavyUhasyaivApalApApattaH, kiJca, tattvajJAnena kAyavyUhotpAde'pi anantakAlaparisamApyakramikazUkarAdizarIropabhogyanAnAphalajananaM na sambhavati, na ca tadantareNa tAdRzaphalanAzyAdRSTanAzasambhavaH, na coktAdRSTanAzamantareNa muktiH, na ca zUkarAdizarIropabhogyamapyadRSTaphalaM yoginAM svAyurniyatameva kalpyata iti vAcyam , lAghavAt tAdRzakarmaNAmanupabhogyatvakalpanasyaiva nyAyyatvAt , tacca bhavopagrAhyadRSTacatuSTayAkhyam, tatrApyAyuSaH karmatrayasyAdhikasthitikatve tatsamIkaraNArtha bhagavataH kevalisamuddhAtArambhaH, Ayustu karmatrayAdadhikasthitikaM svabhAvAdeva na sambhavati, kevalisamuddhAta eva ca pareSAM kAyavyUhabhramaH, tadAlambanenaiva cezvarasya sarvAMvezapratipAdikA zrutiriti nyAyakhaNDakhAdye vyaktIkRta svAzayamavalambyAha-dRSTaviparItakalpanaprasaGgAditi-dRSTaM hyekadaikasya jIvasyaikamevaudArika zarIraM, tadviparItamekadaiva khara-turaga-manujAdinAnAzarIraM tasya kalpanaprasaGgAdityarthaH; nanu yadyuktaprasaGgabhayAnna tattvajJAnena kAyavyUhadvArA bhogena karmaNo nAzaH, tarhi sAkSAdeva zailezIkaraNarUpaprayatnasahakRtAt tattvajJAnAt karmanAzo vAcyaH, sa tu vyatirekavyabhicAreNaiva na sambhavati, tattvajJAnAbhAve'pyanyatra bhogena karmaNo nAzAt , evaM bhogasyApi vyabhicAreNa na karmanAzakatvamityata Aha-bhoga-tattvajJAnAdInAmekazaktimattveneti-na bhogatvaM navA tattvajJAnatvaM karmanAzakatAvacchedakaM, kintu bhogAnukUlazaktimattvameveti kuto vyabhicArAvakAzaH, "nAbhuktaM kSIyate karma, kalpakoTizatairapi / avazyameva bhoktavyaM, kRtaM karma zubhAzubham // " ityAdivacanAdupabhogasyaiva karmanAzakatvamiti pakSo yastu na jahAti taM pratyAha-upabhogAdeveti, "mA hiMsyAt sarvabhUtAni" iti zrutyA bhavanmAnyayA'pi prANimAtravadhasyAniSTasAdhanatvaM bodhyate, 'nAnupamRdya bhogaH' ityupabhoge bhUtAnAmupamardanamAvazyakamiti tatkarmaphalopabhogAya janmAntaramAvazyakam , tatrApi kramikanAnAzarIropabhogyanAnAkarmopArjanasya nAnAbhUtopamardanAdupabhogA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 shaastrvaartaasmuccyH| [prathamaH rthamupanipatitAdAvazyakatvamityanirmokSaprasaGgAnna mokSo vAdina ityarthaH / nanu tattvajJAnena mithyAjJAnonmUlane tanmUlakadoSAdyabhAvAnnavInakarmabandhanaM mA janyatAm , nahi kAraNAbhAve kAryotpattiH kasyApyabhimatA, paraM tvanAdau saMsAre saJcitAnAM karmaNAM bhAvAt tattajanmAvazyambhAve kathaM tattvajJAninastadbhavoparama eva muktirityata Aha-tattvajJAnasyeti "bhidyate hRdayagranthizchidyante srvsNshyaaH| kSIyante cAsya karmANi, tasmin dRSTe parAvare' [ ] ityAdizrutitaH "jJAnAgniH sarvakarmANi, bhasmasAt kurute'rjuna !"[ ] ityAdismRtezca tattvajJAnasya prArabdhetarasakalakarmanAzakatvaM bhavato'pi mAnyameva, ata eva "nAbhuktaM kSIyate karma" ityAdi vacanaM ca karmapadasya prArabdhakarmaparatvamAzritya prArabdhakarmaNAM bhogAdeva nAza ityabhiprAyakatayA "avazyameva bhoktavyam" ityAdivacanaM ca bhujdhAtoH karmanAzopabhogatattvajJAnAnyataraparatvamAzritya kasya. cit karmaNaH sukha-duHkharUpaphalopabhogena kasyacicca tattvajJAnAtmakopabhogena nAza ityabhiprAyakatayopapAditamanyatreti bodhyam , na caikasyaivaikajAtIyAnutpAdavinAzajanakatvamadRSTacaramityAvedayituM dRSTAntamuTTaGkayati-yathetIti" / na ca yogarUpaprAyazcittasyAdattaphalaniSThoddezyatAsambandhena prAgjanmakRtakarmasvabhAvAnniruktasambandhena prAyazcittAbhAvavatkarmatvalakSaNakAraNatAvacchedakadharmAkrAntebhyastebhyaH phalotpattyApattiriti na yuktaM, yogasya hi prAyazcittatvasvIkAre bhavatAmapasiddhAntaH syAditi vAcyam , "savvA vi ya pavvajA pAyacchittaM bhavaMtarakaDANaM pAvANaM kammANa" [ ] iti granthakRtaivAnyatroktatvAt , ["sarvA'pi ca pravajyA prAyazcittaM bhavAntarakRtAnAM pApAnAM karmaNAm"] iti saMskRtam , api ca, mokSopAye karmakSayArthitayaiva mumukSUNAM pravRttiH, na tu duHkhadhvaMsArthitayA, puruSaprayatnaM vinaiva jAyamAne duHkhadhvaMse puruSaprayatnasyAkiJcitkaratvAdityato'pi karmasiddhiH, api ca, jyotizcakrAdergurutvAdinA pAtApattibhiyA lokasthiteH karmAdhInatvasya svIkaraNIyatvena tato'pi karmasiddhiranivAryaiva, etena dhRtyezvarasAdhanaM naiyAyikAnAmapAstaM, karmaNaiva dhRtarupapatteH, bhRtyA cezvarasAdhanaM cetthamupadarzitamudayanAcAryeNa, tathAhi-"kSityAdibrahmANDaparyantaM hi jagat sAkSAt paramparayA vA vidhArakaprayatnAdhiSThitaM gurutve satyapatanadharmatvAt , MANAW
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH viyati vihaGgamazarIravat, tatsaMyuktadravyavacca, etenendrA'gni-yamAdilokapAlapratipAdakA AgamA vyAkhyAtAH, sarvAvezanibandhanazca sarvatAdAtmyavyavahAraHAtmaivedaM sarvamiti, yathA- eka eva mAyAvI azvo varAho vyAghro vAnaraH kinnaro bhikSustApaso vipra ityAdi; adRSTAdeva tadupapatteranyathAsiddhamidamiti cet ? tadbhAve'pi prayatnAnvayavyatirekAnuvidhAnena tasyApi sthitiM prati kAraNatvAt, kAraNaikadezasya ca kAraNAntaraM pratyanupAdhitvAt, upAdhitve vA sarveSAmakAraNatvaprasaGgAt ; zarIrasthitirevaM na tvanyasthitiriti cet ? na-prANendriyayoH sthiteravyApanAt, prAGnyAyenApAstatvAcca; atrApyAgamaH - " etasya vA akSarasya prazAsane dyAvApRthivyau viSTate tiSThataH" iti, prazAsanaM daNDabhUtaH prayatna iti", kAryamAtraM pratyadRSTAkhyakarmaNaH kAraNatvaM naiyAyikenApi svIkriyate, tata eva lokasthiterupapatteH, kasyAzcid dRSTakartRkAyAH sthiteH prayatnasAdhyatve'pi adRSTakartRkAyAH sthiteH prayatnasAdhyatve mAnAbhAvAt, upadarzitAnumAnaM ca dhRtitvena prayatnatvena kAryakAraNabhAvasiddhau satyAM sambhavati, pramANAbhAvAt tadasiddhAvanukUlatarkAbhAvAnna pravartitumutsahate, anvaya- vyatirekau ca sthitivizeSa- prayatnavizeSayoreva, na tu tatsAmAnyayorityevaM lokasthiterIzvarAdhInatvAsambhavAt / adRSTasiddhayupasaMhRtAvupAdhyAyasyettha muktiH "marociruccaiH samudaJcatIyaM, jainoktabhAnorya dadRSTasiddhiH / nimIlya netre tadasau, varAkazvArvAkadhUkaH zrayatAM digantam // " iti, 106 // itthaM siddhasyAdRSTasya vibhinnadarzana paribhASitAn vyaJjanaparyAyAnupadarzayatiadRSTaM karma saMskAraH, puNyApuNye zubhAzubhe / www wwwww www. dharmAdharmau tathA pAzaH, paryAyAstasya kIrtitAH // 107 // adRSTamiti / adRSTamiti vaizeSikA naiyAyikAca, karma iti jainAH, saMskAraH iti saugatAH, puNyApuNye iti vedavAdinaH, zubhAzubhe iti gaNakAH, dharmAdhama iti saGkhyAH, tathA evaM pAza iti zaivAH, tasya adRSTasya, paryAyAH vyaJjanaparyAyAH, kIrtitAH kathitAH, ekasminnarthe vAcakatayA paribhASitatvAt paryAyA iti kathyante, na tveSAM samAnapravRttinimittakatve satyekArthavAcakatvaM paryAyatvam, pravRttinimittabhedAditi bodhyam / ekasyaivATasya matabhedena nAmabheda ityatra udayanAcAryavacanamapi wwwww # www. wwwwwww 205 w
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH "ityeSA sahakArizaktirasamA mAyA durunnItito, mUlatvAt prakRtiH prabodhabhayato'vidyeti ysyoditaa| devo'sau virataprapaJcaracanAkallolakolAhalaH, sAkSAt sAkSitayA manasyabhiratiM badhnAtu zAnto mama // " iti // 107 // adRSTasya hetUpadarzanapUrvakamAtmasaMyojanaprakAramupadarzayati hetavo'sya samAkhyAtAH, pUrva hiMsAnRtAdayaH / tadvAn saMyujyate tena, vicitraphaladAyinA // 108 // , hetavo'syeti / asya adRSTAkhyasya karmaNaH, pUrva "hiMsA'nRtAdayaH paJca" ityAdinirUpaNAtmakaprArambhakAle, hiMsAnRtAdayaH AdizabdAt steyA-'brahmaparigrahANAM grahaNam , hetavaH kAraNAni, samAkhyAtAH samyaguktAH, tadvAn hiMsAdimAn , hiMsAdikriyA'dhyavasAyapariNata iti yAvat ,-tena adRSTAkhyakarmaNA, kiMviziSTenetyAkAGkSAyAmAha-vicitraphaladAyineti-vicitrA-zubhaphaladenetyarthaH, saMyujyate anyo'nyasambandhena badhyate // 108 // ukteSu vAdeSu sadvAdatvAjainAbhyupagatapaudgalikAdRSTavAda eva jyAyAnityupadarzayati naivaM dRSTeSTabAdhA yat , siddhizcAsyAnivAritA / tadenameva vidvAMsastattvavAdaM pracakSate // 109 // naivamiti / evam uktena prakAreNAtmanaH karmasaMyoge svIkriyamANe / dRSTeSTabAdhA na dRSTaviruddhakalpane yAdRzaM vacidapi na dRzyate tAdRzasya parikalpane vA dRSTabAdhA bhavati, prakRte tu yathA'mUrte AkAzAdau mUrtasya ghaTAdau saMyogo dRzyate tathA mUrtasya paugAlikAdRSTasyAmUrtenAtmanA saMyoga iti dRSTabAdhA na bhavati, evaM zubhakarmajanitenAdRSTena saMyogAdAtmanaH sukhAnubhavalakSaNo'nugrahaH, azubhakarmajanitenAdRSTena saMyogAdAtmano duHkhAnubhavalakSaNa upaghAtazceSTa eva, yathA amUrtasyApi jJAnasya brAhmIghRtopabhogato'dhikaviSayAvagAhitvaspaSTaprakAzakatvAdilakSaNo'nugrahaH, madyapAnAdinA ca yathAvadviSayAgrahaNAdilakSaNa upaghAtazca bhavatAmapISTa itISTabAdhA na bhavati / yat yasmAt , siddhizca asya karmaNaH, anivAritA pratikUlaparAhatA na bhavati, tat tasmAt kAra
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH ] syAdvAdavATikATIkA saGkalitaH NAt, enameva AtmAdRSTasaMyogavAdalakSaNaprakRtavAdameva, vidvAMsaH paNDitAH, madhyasthagItArthA iti yAvat, tattvavAdaM paramArthavAdaM pAramArthikAbhyupagamamiti yAvat, pracakSate kathayanti, etadviparItavAdasyApAramArthikatvAt // 109 // 'enameva' ityanenaivakAreNa yadvyavacchedyaM tadupadarzayatilokAyatamataM prAjJaijJeyaM pApaughakAraNam / 207 wwwwww itthaM tattvavilomaM yat, tanna jJAnavivardhanam // 110 // lokAyata matamiti - nAstikadarzanamityarthaH / prAzaiH sUkSmadarzibhiH / pApaughakAraNaM pApaughasya - pApasamudAyasya, kliSTakarmasamUhasyeti yAvat, kAraNa- nimittam / jJeyaM jJAtavyam / pApasamUha nimittatve hetumAha-yaditiyasmAt kAraNAdityarthaH / ittham uktena prakAreNa / tattvavilomaM paramArthapratikUlaM, yathArthapadArthajJAnapratikUlamiti yAvat / " tanna jJAnavivarddhanam" ityasya sthAne "tathA'jJAnavivarddhanam" ityupAdhyAyasammataH pAThaH, ' tathA, ajJAnavivardhanam-kliSTavAsanAsaMtati hetuH' ityevaM vyAkhyAnAt, " tathA jJAnavivardhanaM na-na tattvasaMvedanopakAryeva, api tu pratipakSavRddhikArakamityarthaH " ityevaM vyAkhyAnataH zrIharibhadrasUrisammataH "tathA na jJAnavivarddhanam" iti pATho nAdaraNIyaH, anuSTubho navAkSaracaraNakatvAbhAvAt, kintu "tathA jJAnAvivarddhanam" iti pATho yuktaH, jJAnAvivarddhanamiti tu jJAnavivarddhanaM netyevamulikhituM zakyatvAt, tacchabdasya tathetyarthakatAmAzritya "tanna jJAnavivarddhanam " iti pATho'pi zrIharibhadrasUrisammato bhavitumarhatIti bodhyam // 110 // cArvAkadarzanasya viSayAparizuddhyaidamparyAzuddhyA ca na dravyasatyatvaM nApi bhAvasatyatvamityetat paroktaitadutpattiprakAradUSaNavyAjena darzayati wwwwwwwww indrapratAraNAyedaM cakre kila bRhaspatiH / 7 adospi yuktizUnyaM yatthamindraH pratAryate // 111 // indrapratAraNAyeti / upAdhyAyAstu " atra dravyAsatyatvamapi nAsti, iti paroktaitadutpattiprakAradUSaNacchalenAha-' ityevamavatAritavantaH zrIharibhadrasUrayastu - "asya mUDhajanavikalpitaviSaya vibhAganirAkaraNAyAha -" ityavataraNikAmAhuH asya darzanasya padArthatattvanirUpaNe na tAtparyamataH etadupadarzitapadArtha " " www www
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 zAstravArtAsamuccayaH / [prathamaH tattvasya yuktyAnupapannatvalakSaNaM yad dravyAsatyatvaM tadiSTameva cArvAkasya, yadindrapratAraNaprayojanArthamidaM darzanaM vinirmitaM tadindrapratAraNamato jAtaM, yena pratArita indro hiMsAyAM na doSa iti matvA vRtrAkhyadAnavaM vyApAditavAniti vRtravyApAdane na doSa ityaidamparyabhAvasya svarUpatazcArvAke darzanapravartake sattvAd bhAvasatyatvamastyeveti, tadapi na samIcInaM-divyadRSTerindrasya pratAraNAsambhavAnna tatkAraNakamidaM tato noktadizA dravyAsatyatvaM tasya sambhavati, indrapratAraNAsambhavAt tadviSayakAbhiprAyalakSaNabhAvastu nAsIdeveti kathaM tasya svarUpataH satyasvamapItyupAdhyAyAbhiprAyaH; taddarzana na tattvAvabodhAya pravRttamato nirUpitaM tattvaM nAsya vastuno viSaya iti tasya dUSaNagaNakalitatvaM na kSatikaraM, kintu indrapratAraNamevAsya viSayaH, sa cAto jAta evetyevaM mUDhajanairvikalpitaH svakapolakalpanayopanIto yo viSayasyAnyadarzanaviSayAd vibhAgastasya divyabuddherindrasya pratAraNAsambhavAnnirAkaraNaM tadarthamAhetyevamabhiprAyaH zrIharibhadrasUrINAmiti bodhyam / indrapratAraNAya vRtro brAhmaNastasya hanane "na brAhmaNaM hanyAd" iti niSiddhAd brahmahananAdadhamoM me bhaviSyati, tato narakayAtanA mahatI syAdityevaM hiMsAdibhItyA vRtravadhe'pravartamAnasyendrasya 'paraloko nAsti, paralokagAmI AtmA'pi nAsti, dharmAdhauM na staH' iti vRtravadhe kRte bhavato'dharmAdyabhAvo vRtrAdupadrutasya lokasya sukhaM bhaviSyatItyevaM vRtradAnavavyApAdanArtha hiMsAdibhItasyendrasyAdharmAdyabhAvabhramamAdhAya lokasukhArtha preraNAya / idaM lokAyatamatam / kila iti satyArthakaM, na tu vRddhaparamparAyAtasvarUpaitihyArthakam / bRhaspatiH surAcAryaH / cakre kRtavAn / ado'pi etadapi parasya vacanam / yuktizUnyaM yuktirahitam , avicAritaramaNIyamiti yAvat / atra hetuH-yat yasmAt / itthaM bhUtacatuSTayamAtratattvapratyakSamAtrapramANAdipradarzanaparadarzanAtmakabRhaspatyuktaprakAreNa, indraH suralokAdhipatiH / na pratAryate na pratArayituM zakyate, divyadRSTitvAt tasyeti // 111 // upasaMharati tasmAd duSTAzayakara, kliSTasattvavicintitam / pApazrutaM sadA dhIrairvajyaM nAstikadarzanam / / 112 // tasmAditi / yasmAt tadupadarzitaviSayasya vicAryamANasya yuktyanupapannatvAt ,
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ stabakaH] sthAdvAdavATikATIkAsaGkalitaH 209 tadutpattikAraNapratipAdakasyApi paravacanasyAvicAritaramaNIyatvAca paradarzanasya sarvathaivAsatyatvAdityarthaH / duSTAzayakaramityAdi 'nAstikadarzanam' ityasya vizeSaNatritayaM tasya pariharaNIyatve nimittam , paralokAyabhAvasAdhanapravaNatvena ___ "yAvajIvet sukhaM jIveNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhUtasya dehasya, punarAgamanaM kutaH? // " [ ] ityAdivacanodgArato yatheSTAcaraNaphalakaviSayecchAmAtrapariNatacittAdhyavasAyasvarUpaduSTAzayanibandhanamiti duSTAzayakaramityasyArthaH, kliSTasattvavicintitaM kliSTavAsanAsantatimattvena kliSTasattvairAmuSmikApAyacintanavikalairaihikavaiSayikasukha evAtyantalolupairajJAnavRddhimadbhirvicintitaM-svecchayA prakaTIkRtaM, na tu surAcAryopadiSTam , asmAdeva kAraNAt pApazrutam asamaJjasatvena zrUyamANamapyanuSaGgataH pApanibandhanam , upAdeyabuddhyA zrUyamANaM tat pApanibandhana bhaviSyatItyatra kimu vaktavyam , yatazcaivamataH dhIraiH mahAsattvaiH, jJAnavRddhairiti yAvat , sadA yadA yadA kathamapi jJAnapathamupayAti tadA, vayaM pariharaNIyam , nAstikadarzanam atiriktAtmAnabhyupagantRcArvAkadarzanam / bhAvArthastUpAdhyAyairitthamatra darzitaH-"na tvatrAgre vakSyamANeSu vArtAntareSviva dravyAsatyatvAzaGkA'pi vidheyA, anyathA tAmeva cchalamupalabhya prakRtiduSTA viSayapizAcI chalayediti bhAvaH" iti // 112 // yadyapi nAstikAnAmakharvagarvaparItAnAM na kAcidIdRzI yuktiryayA muktiprasaraharaNaM na kriyate, ekaikA'pi yuktirnAstikairmuktipracArApahAracaturaivodbhAvitA, tathA'pyanukUlatarkasacivapramANApetA yathA tathA bAhyadRSTAntAdiparikarA svamatakadAgrahapravRttA sarvA'pi sA AstikAnAM nayaiH pramANatarkasadhIcInaH kAmaM khaNDitaiva bhavati, yathA jagati amArajanIsamudgatadhvAntadhArA AlokanikarApahAraikapravaNA svasattAM ghUka-rajanicarAnukUlAmAsAdya vijRmbhamANA'pi svAtya. ntApahAraprayANAprapRSyasUryakaranikarairatyantamevonmUlitA bhavati, etadvArtAsamyakzrayaNato nAstikadarzanAsthAM parityajya budhAH syAdvAdinAM vAdaM paudgalikAdRSTasahakRtAtiriktAtmaprasiddhipravaNamazeSAvaraNavilayasamutthaparamAnandasvarUpAvAptilakSaNamuktyaGganAliGgitAtmodbodhadakSamata evaikAntikAtyantikazarmahetuM zrayatvityevaitatprakaraNaprayojanamAkalayantyupAdhyAyAH, taduktam 14 zAstra0sa0
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstravArtAsamuccayaH / "yuktirmuktiprasaraharaNI nAsti kA nAstikAnAM, sarvA garvAt kimu na dalitA sA nayairAstikAnAm ? / dhvastAlokA kimu na jagati dhvAntadhArA bata syAt, kiM nocchetrI ravikaratatirduH sahodeti tasyAH ? // 1 // vArtAmimAmatra nizamya samyak, tyaktvA rasaM nAstika darzaneSu / aikAntikA''tyantikazarmahetuM, zrayantu vAdaM paramArhatAnAm // 2 // iti, iti zrItapogacchAdhipati zAsanasamrAT sarvatantrasvatantra-jagadguruzrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati zAstravizArada -kaviratnetipadAlaGkatena vijayalAvaNya sUriNA viracitAyAM syAdvAdavATikAbhidhAnAyAM zAstravArtAsamuccayaTIkAyAM prathamaH stabakaH // etannAstika darzana - khaNDanaprathitA''tmasattvadhIsthiratA // muktyaGganAvalokana - niratA janatA''zritA''stikatA // 1 // yasyAsthA jinadarzitAtmamanane syAdvAdarAddhAntagA, 210 bhaktiryasya gurau svakAryanipuNA'tyantaprakRSTodayA / prAcInoktisamaSTisaGghaTanayA navyoktikAntA'naghA, vANI yasya satarkamAnakalitA sannItimArgAzritA // 2 // vyAkhyAnadvayamAtratattvamananaikAntodayA nAstiko- ktivAtotthakunItinAzanipuNA sacchAstravArtAzritA / vyAkhyA sUrivareNa tena racitA lAvaNyanAmnA tviyaM, vijJAnAM mudamAdadhAtu prathame khaNDe'pi labdhodayA // 3 // wwwwm
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 , zAstravArtAsamuccayasya prathamastabake syAdvAdavATikAyAM TIkAyAM samupanyastapadyAdI nAmakArAdyanukramaNikApadyAdi- . patra-patI[1] "aNu-duaNuehiM davve0" [ sammatau gA0 136 ] ... 116-20 [2] "anityA-'zuci-duHkhA'nAtmasu0" [pAta0 2. 5.] 28-4 [3] "anumAnavyavasthAnAt0" [ jaimi0 1. 3. 15] [4] "anaikAntAdasiddhA." [ . ].. ....... 177-28 [5] "anena saumya zuGgenApo." [ zruti .. ... ] 119-29 [6] "anyo'ntarAtmA prANamayazca" [ taitti0 2. 2. 3] . 111-20 [7] "abbhatthe'vAo0" [ vizeSA0 bhASyagAthA-298] 55-8 [8] "abhAvapratyayAlambanA0" [pAta0 1.10] 28-10 [9] "abhyaste nirNayasmRtyo." [.. ] 55-13 [10] 'abhyAsa-vairAgyAbhyAM tanirodhaH" [pAta0 1. 12.], 28-1 [11] "arthenaiva vizeSo hi." [... ] 178-11 [12] "avayavinA'vaSTabdheSvavayaveSu0" [ muktAvalI-kA0]... 103-27 [13] "azarIraM vAva santaM priyApriye na spRzataH" [chAndo0 8.12.1] 14-12 [14] "asadakaraNAdupAdAnaprahaNAt" [ sAGkhyakArikA ] 69-16 [15] "ahiMsayA kSamayA krodhasya." [ . .].. 17-3 [16] "AgamenAnumAnena." [ .. ] 30-13 [15] "AtmajyotirevAyaM puruSaH0" [ ]: 175-22 [18] "AtmasiddheH paraM zokA0" [ . ......].:. 181-26 [19] "Aye parokSam" [ tattvArtha0 1. 11] . 16-8 [20] "AnandaM brahmaNo rUpaM0" [.. .]:: 12-2 [21] "AmnAyasya kriyArtha." [.. ] .... 12-18 [22] "AlokasaMsargAbhAvasamudAya0" [.. ..... ], 141-29 [23] "ityeSA sahakArizaktirasamA0 [ ].206-1 [24] "Ihijjai gA'gahiyaM Najjai [ vizeSA0 bhASyagAthA- 296] 54-21
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 119-25 TIkAgatapadyAdInAmakArAyanukramaNikA / padyAdi patra-patIH[25] "ukkamao'ikamao." [ vizeSA0 bhASyagAthA- 295] 54-16 [26] "uppaladalasayavehe vva0" [ vizeSA0 bhASyagAthA- 299] 53-26 [25] "RtambharA tatra prajJA" [pAta0 1. 48] 30-10 [28] "etadAtmyamidaM sarva0"[ [29] "ettocciya te savve." [ vizeSA0 bhASyagAthA- 297] 54-26 [30] "karmanAzAjalasparzAt" [ 188-16 [31] "kiM syAt sA citrataikasyAM0" [ ] 172-16 [32] "kRdabhihito bhAvo dravyavat0" [ ] __9-11 [33] "koSThAntaHsaMcArI vAyuH prANaH" [ 108-20 [34] "kSaNikAH sarvasaMskArAH" [ ] 73-26 [35] "kSINavRtterabhijAtasyeva." [pAta0 1. 41] 30-5 [36] "giridarIvivaravartino." [ ] 129-23 [35] "guNe zuklAdayaH puMsi." [ ama0 ko0 1. 5. 17] 146-27 [38] "caturvidhA hi grAhyasamApattiH" [ ] [39] "ciradhvastaM phalAyAlaM." [ kusumAJjalau-1. 9] 183-23 [40] "caitanyaviziSTaH kAyaH puruSaH" [ ] 40-1 [41] "jatto ciya paccakaM somma0" [ vizeSA0 ekAdaze gaNadharavAde gAthA- 33] 24-1 [42] "jANijai ciMtijai." [ 22-4 [43] "jAtasya hi dhruvo." [ bha0 gI0 2. 27] ... 23-15 [44] "jAtyAyurbhogA." [ ] 201-19 [45] "je saMtavAyadose sakko." [ saMma0 gAthA- 147 ] [46] "jo tulasAhaNANaM [ vizeSA0 prathamagaNadharavAde gAthA-8] 176-11 [47] "jJAnAgniH sarvakarmANi." [bha0 gI0 4. 37] 202-20 [48] "jJAnaM na kevalamazeSa." [ nyAyakhaNDakhAdya.] 201-12 [49] "tat paraM puruSakhyAtai." [ pAta0 1. 16 ] 29-7 [50] "tat pratyakSaM parokSaM ca." [ ] 167-15 [51] "tatrAtmA tAvat pratyakSato." [nyAyabhASya. .] 148-25 70-27
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ / TIkAgatapacAdInAmakArAdyanukramaNikA / padyAdi [52] " tatra sthitau yatno'bhyAsaH " [ pAta0 1 13 ] [53] "tamaH khalu calaM nIlaM 0" [ ] 1.51 ] [ 54 ] "tasyApi nirodhe sarvanirodhA 0" [ pAta0 [55] "tiNNivi uppAyAI 0 " [ sammatau gA0 132 ] [56] "tejaso'tivinivRttirUpatA 0" [ [ 57 ] " teNa dAseNa me0 " [ O 1 ] [pAta0 1. 15.] [ 58 ] " teSAmayamAzayaH 0" [muktAvalI - kA [ 59 ] " teSAM mohaH pApIyAn 0 " [ nyAyasU0 4 1.] [60] "davvaMtarasaMjogAhi 0 " [ sammattau gA0 135] [61] "duHkhAnuzayI dveSaH" [ pAta0 2. 8. ] [62] "duHkhAbhAvo'pi 0 " [ [63] "dRg-darzana-zaktyo0 " [ pAta0 2. 6 . ] [64] 'dRSTA'nuzravikaviSaya 0" [65] "dRSTyadvaSTayorna saMdeho 0 " [ [66] "dvitvAdayaH parArddhAntA0 " [ kArikAvalI - 107] [67] "dharmasya phalamicchanti 0" [ [ 68 ] " nAbhuktaM kSIyate karma 0" [[69] "nityasattvA bhavantyeke0" [ [2] " nityaM vijJAnamAnandaM brahma" [ [71] "nimittabhedasaMsargA0" [ kusumAJjali [72] "nirvicAravaizAraye." [ pAta 0 1. 47 ]. 1 1 :] 1 ] 1 1 [73] "no ihalogaTTAe0 " [ ] [74] "pacuppannaM bhAvaM vigaya 0 " [ sammatau gAthA - 100 *1 1 1 [ 75 ] " pariNAma-tApa-saM" [ [ 76 ] "pAko na saMbhavati 0" [ dinakarI 1 [77] "puNNaphalaM dukkhaM ciya0 " [ vizeSA0 ekAdaze gaNadhara vAde [78] "pratyayAnAM prakRtyarthA 0" [ gAthA - 33] .] 213 patra- paGktIH 28-16 144-24 30-19 115-17 122-1 202-2 104-25 9-18 116-18 28-7 13-26 28-5 29-4 149-26 142-11 16-25 202-16 36-3 11-16 1234 30-9 27-24 277-14 '38-2 104-4 S 23-26 9-16
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ / TIkAgatapadyAdInAmakArAyanukramaNikA / padyAdi- . patra-patIH[79] "prANAdistu mahAvAyu0" [kArikAvalI-zlo0 44] 104-16 [80] "prANo'pAnaH samAna." [ ] . 108-17 [1] "bodhaH svArthAvabodhakSama" [ ] 170-1 [82] "brahmaivedaM sarvam" [ nRsiMho0 7. 3] 12-17 [3] "bhagno'pyetadya0" [ ] .. 19-25 [44] "bhidyate hRdayapranthi." [yo* zi0 6.40] . 202-18 [85] "marIciruccaiH samudazcatIyaM0" [. ..] 205-17 . [86] "mokSaH karmakSayAdeva." [ ...].. .29-15 ..[8] "yatraiva janayedenAM." [. .... .... 76-22 . [8] "yathA kathAyAM pravizan" [ ...... ] 158-5 . [89] "yAvajjIvet sukhaM0"[ ] 209-5 [90] "yuktirmuktiprasaraharaNI." [.. .] , 210-1 * [11] "yeSAmeSA'pi vANI manasi." [ ] 170-3 [2] "lobhamUlAni pApAni." [ ] . 10-20 [93] "vahviruSNo jalaM zItaM." [... ] 36-5 - [94] "vAcArambhaNaM vikAro0" [chAndo0 6.1.6 .]. 119-27 [95] "vArtAbhimAmatra nizamya samyak0" [ .. ] 210-5 [96] "vikalpayonayaH zabdAH0" [ ] . 43-18 [95] "vizeSye bAdhe sati0" [ : ] ...... 5-7 : [18] "visayasuhaM dukkhaM ciya." [vizeSA0 ekAdaze gaNadhara gA035]24-3 . [99] "vItarAgajanmAdarzanAt" [... ] .. 56-25 [100] "vedAntAnAmazeSANAmAdi0" [ . ] 10-17 [101] "vyaktarabhedastulyatvaM0" [ ... ] , .. . 12-11 [102] "vyatikramotkramau naite."[ ].. 54-6 [103] "zarIre prANasaJcAre." [ .. ] 110-20 [104] "zreyAMsi bahuvighnAni." [. ., : ] 2-17 [105] "saGkhyAtaH parimANAca." [ kArikAvali-111] 84-21 [106] "saMskAraH puMsa eveSTaH0" [ kusumAJjali stabaka 1 kA0 11] 59-1
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ / TIkAgatapadyAdInAmakArAdyanukramaNikA / 215 padyAdi- .. .............. patra-pakSIH[107] "saMskArazeSo'nyaH" [pAta. 1. 18] 30-21 [108] "saMbhogo nirvizeSANAM0" [bha0 gI0.6.21] 187-11 [109] "sa tu dIrghakAla." [pAta0 1. 14] . . 28-19 [110] "sattAto'pi na bhedaH syAd" [ vArtikakAra , 120-14 [111] "sahujusuANaM puNa." [ .. . ....32-27 [11] "sadeva saumyedamagra0" [ zruti ............. ... 119-24 [113] "sarvatra paryanuyogaparANi sUtrANi* [. . ] 43-28 [114] "sarva brahmamayaM jagat" [te. bi. 6. 28.] . 12-16 [115] "sarvebhyo darza-pUrNamAsau" [ .. ] 4-6 [116] "savvA vi ya pavvajA." [ . . ] 204-19. [117] "sIsamaimaMgalapariggahattha." [ vizeSA0 bhASyagAthA- 30] 8-15 [118] "sukhamAtyantikaM yatra." [bha0 gI0 6-21]. 14-26 [119] "sukhAnuzayI rAgaH" [pAta0 2. 7.] 28-6 [120] "sUkSmaviSayatvaM." [ pAta0 1. 45] 30-3. [121] "spaSTaM pratyakSam" [pramAganayatattvAlokAlaGkAre 2. 1] 167-13 [122] "khagRhAnirgato bhUyo [. . . ] 149-16 [123] "khabhAvaniyamAbhAvAdupakAro0" [. . 177-1.6. [124] "kharasavAhI viduSo'pi0" [ pAta0 2: 9.] 28-7
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAdvAdavATikATIkAsahitasya zAstravAtAsamuccayasya zuddhipatrakam / zuddham azuddham patra-patI / zuddham azuddham patra-pakSI 'janyatvena janyatvaM 5-24 | jAtismaraNa' jAtyasmaraNadeg 53-11 paramAtmAnamiti paramAtmeti 8-23 | maitreNApi maitreNAdideg 57-1 degdadRSTAdeg degdaduSTA 11-13 parimANadeg pariNAmadeg 57-4 nivRttistatodeg degnivRttitato 13-7 | viSayakatve na viSayakatvena 60-3 duHkhAbhAvo'pi duHkhabhAvo'pi13-26 grahaNaM na grahaNaM yadyapi vacchinnasukha- degvacchinnapradeg 14-14 na 65-23 tvAvacchinnapra0 'kopazcArvAkasya 'kopo yathA sukhaiSiNA sukhaSiNA 15-24 cArvAkasya 68-12 degsakalakAraNasama degsakalasamadeg21-8 kazcid kRzcid 77-11 bhavopagrAhi bhAvopagrAhideg 31-7 degdAtmano dAvAtmano 78-10 dhAtottaradeg dhAtoruttaradeg31-23 | yayekarU yadyapyekarUdeg 80-6 dInAM gha- degvacchedakatvena degvacchedakarave 81-19 dInAM ka' 36-1 TAdInAJcaka 'saMyoge, saMyogaH, 82-20 etanmate etamante 40-21 davayavAvacche davayAvacche85-12 cAraH; nanu cAraH nanuH, 42-2 sannikarSAmA sannikarSabhAdeg 85-14 sakampaM, nirvikalpakaM virvikalpakaM 43-6 sakampa, 85-15 pANAveva pANAveda 85-17 pyupodvalakam , 'pyuddhalakam , 43-20 zarIre'va0 zarIra'va 85-21 degdakaM zarIradeg degdakazarIra 44-12 mahattvopAdAnatvena zarIraparimANa zarIrapariNAmadeg44-13 mahattvotpA'tulyaparimANa tulyakapariNAma danatvena 87-3 bhUlakSaNo0 mUlakSaNodeg 44-20 | degdakatvAsa / datvAsa bhAvatvavyAptamiti bhAvatvamiti 49-8 | sanmAnaM dravya sanmAtra dravya 87-13 bhuutaatiriktH| bhUtAriktaH / 49-22 | bhede naikatva bhedenaikatvadeg 87-27 dharmivAcaka dhArmivAcakadeg 50-18 | tAdRza tAdRzadeg 88-8 'bodhakatvasyaivA syAt , api syAt, pi 88-13 bodhakasyaivA050-25 | ityavayavino ityavayavano 88-15 degdakAvacchideg degdakavacchideg 51-14 | tadbhinne ca tadbhinna ca 89-12
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsavArvAsamuccayasa zuddhipatrakam / zuddham azuddham patra-paGkI / zuddham azuddham patra-patI batativi vyaktati vi089-13 / parimANadeg pariNAma' 125-25 sukhasya sasasya 93-5 | nyacca manyaca 126-11 vinigamanAdeg vini manAdeg 93-13 | kAraNatAvacche prAptumayogyasyA - kAraNAvacche 127-6 ___prAptumayogasyA 93-15 | "zcakSuHsaMyogastva caitanyAtmopA caitanyA cakSustva 127-7. tmApA 93-22 na-AlokaMvinA na-alotmano'dRSTA manodRSTA 94-3 kaMnA 128-17. bhogapratideg bhoma pratideg 94-4 | zarIrapraviSTasya zarIrAviSTasya 129-2: yAM minakhabhAva.. degndriyasambaddhavize yo khabhAva 95-3 "ndriyavize' 131-26 rasavIryAyuktadeg rasatvAdyutta 95-4 pratyakSaM prati pratyakSa prati 131-27 kAryo- kAyo- 95-6 | ratvAnirU pratAnirU 133-18. tathAzarIrasya tathAzarI- . ratvAnirUdeg degratAnirUdeg 133-26 . rasya tathA 96-8 na iti- na iti / 134-5 ghaTAdilakSaNa ghaTAdikSaNa 97-24 ratvAnirUdeg degratAnirU. 134-19 syAtmatve tu syAtma degNatAsannideg degNatAsannikarSatve'pi 101-12 tAsanni0 134-29 sarvathA sarvadA 102-17 'vena nena 135-13 degmapyapagacchadeg degmapyagacchadeg106-19 dabhAvazcediti degdabhAvazceti 107-6 bhAvatvanirvi- bhAvatvaM nirvi-135-29 | 'bhAvasyAropadeg degbhAvasyAro taccharIracaitanya pasyAropadeg 136-20 nAza taccharIranAza 110-8 kimapi vAcyaM kimapi bodhyaM 110-11 rUpavadyAvadeg degrUpavad yAvadeg141-4 neSTameva / neSTameva, 111-10 kiJcit- kiJcit 141-29 majayo yamajayo- 112-28 bhAvatvAbhAvAt, 'bhijJamadhu bhijJairmadhudeg 118-10 __. . bhAktvAt ,145-19 zrayatvasadeg degzrayayasadeg 119-16 | puMliGgaka, puliGgakadeg 146-29 tu- tu . 119-22 | mapi mayi ghaTadeg . sambandhena sambadhena 124-10 / mapi ghaTadeg 160-1. till lll li ili iii
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 zAstravArtAsamuccayasya zuddhipatrakam / ....... ('bhyupeyate, zuddham azuddham patra-patI zuddham azuddham patra-patI vizeSaNatayA vizeSaNIya- | degghaTavi.. ghaTava. 176-10 tayA 160-12 tathA kriyayaiva tathAkriyayaiva 178-12 na bhavati bhavati 160-25 jJAne ca jJAte ca 178-23 paraprakAzeno paraprakAze nodeg 161-5 jJAnamadeg . jJAtamadeg . 178-23 nupapattyaiva degnu pattyaiva . 178-27 / tathA ca viSa- bhAvAnnaiva bhAvAnaiva0 178-29 yo'pi ape suSvApa suSvapa0 179-9 kSAmedena viro 'tAvekSaNa tApekSaNadeg 179-18 dhidharmadvayasama. | degditi-kSa ditikSaH .. 180-2 (nvito 162-13 | jJAtatA jJAnatA 180-5 tattAviziSTe tatrAbiziSTe 163-3 nanu jJAna' naca jJAna 180-14 pita- pitA 163-21 vArttAntaraMdeg vArtAnantaraM 182-2 sA jJAnatvA- sajJAnatvA 163-24 sAdhanAnIti degsAdhananIti 184-4 vizeSyatA- vizeSatA 163-27 tyAgatatvena 'tyAgatvena 184-29 sAmagyAM sAyAMdeg 164-8 damparyAva damparyAyAva 186-8 ntargatatayA ntargatAyA 164-26 mAtreNaivA. mAtraivA. 188-4 degti, zaktivi degNasyAsama' Nasyasamadeg 189-17 zeSa / ti. zeSa 166-1 Takavamiti degdakamiti 189-28 vahilaukika vahilAMkika 166-14 'nAzyatA nAzatA 190-5 janyatAnava- janyatAva- 166-15 tvamAgatam , degvamAgatam , 190-15 dakatvena dakena 168-7 syAvaraNasyA- syAvaraNasyA 192-13 dhyavasyataH dhyasyataH 168-28 karma kriyayA karmakriyayA 192-26 vyAyAyAH | grahasyabhAve grahasyAbhAve 194-24 spaSTa vyaGgyAspaSTa 169-9 grAhakanayA grAhakatayAdeg 202-2 'ahaM jAne' 'ahaM jJAne' 173-11 vastuto viSaya vastuno viSaya208-9 parAdhena, parAdheta, 173-13 nibandhanam , nibandham, 209-11 syAdvAdavATikATIkopetazAstravArtAsamuJcaga.... ... prthmstbkshuddhiptrkm||
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudazone cummAlIza graMthanA praNetAnyAkinImahattarAdharmasUnusUripurandara zrIharibhasUrIzvaraviracita zAsavArtA samuccayano saMkSipta bhAvArtha - rtA -payAsajI mahArAja zrIsuzIlavijya gaNivarya. ' [harigIta - chaMdamAM.]. " vadI vibhu zrI vIrane, haribhasUrIzvara ane, zrI nemi-lAvaNyasUrine, pajyAsa guruvara dakSane zAstravArtAnA samuccayane kahuM saMkSepathI, bhAvArtha rUpe abudhajIvanA bodha arthe harSathI. [1] praNamya paramAtmAnaM, vakSyAmi hitkaamyyaa| ..... savArAmapayuddhana, zAvavAmutha mA lo. anuchupa] iSTadevane namaskArarUpa maMgalAcaraNAdiparamAtmAne mana vacana ane kAyAnI ekAgratApUrvaka namana karIne, alpabuddhivALA prANIonA hitane arthe "zAstravArtAsamuccaya" nAmanA graMthane huM [haribhadrasUri ] kahIza. [sANA-ddha vaizeSika Adi darzano, tenI vArtA-siddhAntanA prakRevAdo, teno kSaya-ekatra saMkalana. arthA-ddhazeSikAdi darzanonA siddhAntavAdonI saMkalana jemAM hoya tenuM nAma "zAstravArtAsamuccaya" kahevAmAM Ave che.](1) , , zAstravAtasamuccayanuM prayojana ja jIllA sADa, kAvetarariAnizcayA . gAyatta rAma, rAI-sidipulAva 2
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 saMkSipta bhAvArtha je zAstravArtAsamuccaya nAmanA graMthanA zravaNathI-te te nayanI ghaTanAvALI vicAraNAthI, ghaNuM karIne bauddhAdi darzanone viSe tatvano arthAta A bauddhadarzananI hakIkta paryAya nayanI dRSTie ane vaizeSikanI hakIkata dravyArthika nayanI dRSTie yojAelI che, ItyAdi suMdara nizcaya thAya che; ane AvA prakArano nizcaya thavAthI te te darzane pratyeno je dveSa te zamI jAya che, ane dveSa zamanathI svarganA ane mokSanA sukhanI prApti thAya che. (2) sarvamAnya vicAra- sudad Triaa yuddha , sApu sthiti na thamataH pApaM, varto pasaMda che rU . adharmathI duHkha ane dharmathI sukha thAya che, evI sakala darzanamAM vyavasthA che; mATe koIe adharmapApa karavuM nahIM ane dharmano-puNyano saMcaya karavo. (3). pApanA hetuo - hiMsADavRttAyaH paMjI, tarAjhadAnameva jA krodhAdayazca catvAra iti pApasya hetvH||4|| hiMsA asatya teya (corI) mithuna ane parigraha e pAMca, tathA tattvanuM azraddhAna-mithyA abhiniveza, ane krodha mAna mAyA ane lobha e cAre kaSAyo, A sarve pApa karmanA kAraNe che. (4) puNyanA hetuo - viparItAstu dharmasya, eta evoditA budhaiH / eteSu satataM yatnaH, samyaka kAryaH sukhaiSiNA // 5 // hiMsAnI pratipakSI ahiMsA, asatyano pratipakSI-satya,steyano pratipakSI asteya, maithunano pratipakSI brahmacarya, parigrahane pratipakSI aparigraha, mithyAtvano pratipakSI samyagadarzana, krodhane pratipakSI kSamA, mAnane pratipakSI mRdutA, mAyAne pratipakSI RjutA, ane lobhano pratipakSI nispRhatA, A rIte pUrve jaNavelA pApanA kAraNothI viparIta evA A dharmanA-puNyakarmanA kAraNe jinavacanAnurAgI gItArthe mahApuruSoe kahelA che; sukhanA abhilASI prANuoe Ane viSe satata suprayatA karavo joIe. (5)
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha dharmahetunA kAraNe ___ sAdhusevA sadA bhaktyA, maitrI satveSu bhAvataH / ___ AtmIyagrahamokSazca, dharmahetuprasAdhanam // 6 // sarvadA bahumAna pUrvaka sAdhusevA-jJAnAdi guNAnA nidhAna evA munivaranI upAsanA, nikhila jatu pratye hArdika maitrI, ane mamatvano tyAga; A tripuTI dharmanA hetu je ahiMsAdi tenuM advitIya sAdhana che. (6) sAdhusevAnuM phaLa- upadezaH zubho nityaM, darzanaM dharmacAriNAm / sthAne vinaya ityetat , sAdhusevAphalaM mahat // 7 // pratidina uttama upadeza maLe, pavitra munivaronuM darzana thAya, ane ucita sthAne vinaya thAya; A badhuM sAdhusevAnuM mahAna phaLa che. (7) maitrInuM phaLa- maitrI bhAvayato nityaM, zubho bhAvaH prjaayte| tato bhAvodakAanto-dveSAgnirupazAmyati // 8 // maitrIbhAvane dhAraNa karatA jIvane sarvadA zubha bhAva pedA thAya che, ane te zubha bhAvarUpI jaLathI jIvane dveSarUpI agni zAnta thAya che. (8) mamatvatyAganuM phaLa___ azeSadoSajananI, niHshessgunnghaatinii| mAtmIyagrahamokSeNa, tRSNA'pi vinivartate // 9 // mamatvane tyAga karavAthI, sakala doSanI utpAdaka ane sakala guNanI ghAtaka evI tRSNA paNa nivRtta thAya che. (9) sadharmano sAdhaka- evaM guNagaNopeto, vizuddhAtmA sthirAzayaH / tatvavidbhiH samAkhyAtaH, samyagdharmasya sAdhakaH // 10 // upara jaNAvyA pramANe guNagaNathI sahita, vizuddhacittavALo, ane sthirAzayavALo je prANuM, tene tattvajJa puruSoe sadharmano sAdhaka kahyo che. (10)
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ rarara saMkSipta bhAvArtha dharmanI preraNa, ane dharmAdharmanuM phaLa- upAdeyazca saMsAre, dharma eva budhaiH sdaa| vizuddho muktaye sarva, yato'nyad duHkhakAraNam // 11 // saMsAramAM sujJa jIvoe ahaniza dharmaja karavo joIe, kAraNa ke - nirmaLa evo A dharma prate zivasukhano dAyaka bane che; ane dharma sivAyanI sala vastu [mALA candanavilepana-aMganA AliphanAdi ] prAMte narakAdiduHkhanuM ja kAraNa bane che. (11) dharmasivAyanI sakala vastu duHkhanuM kAraNa che." e vAtanuM spaSTIkaraNa nitya prisaMgo, rahe-zovA . anityaM yauvanaM cApi, kutsitAcaraNAspadam // 12 // A saMsAramAM anitya evo priyavastuno saMyoga ISya ane zekathI bharelo che, tathA anitya evI yauvana avasthA paNa uddAma pravRttinuM dhAma che. (12) kAriyAH sanmavatI-rAvaNamukavA. ; nitya nIti re, samAviSanam 12 A saMsAramAM tIvra kalezanI paraMparAthI utpanna thayelI dhana-dhAnyAdinI saMpattio anitya che, ane sakala vyavahAranuM kAraNa jIvita paNa vIjaLInA camakAranI jema anitya che. (13) pAralaukika dukha- punarjanma punrmRtyuhiinaadisthaansNshryH| punaH punazca yatA, gulamatra ja vicAre 14 . A saMsAramAM A jIvana pUrNa thayA bAda pharI janma, ane e janma maLyA bAda prAMte mRtyu, ema janma maraNanI paraMparA cAlI rahI che, temAM paNa vAraMvAra hIna hInatara ane hInatama jAtinuM AzraNa karavuM paDe che, Aja kAraNathI saMsAramAM sukha che ja nahIM, vyAvahArika sukha paNa aneka duHkha mizrita hovAthI vastutaH duHkharUpa ja che. (14)
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 saMkSipta bhAvArtha upasaMhAra-' ' kayADagujara che, saMsAre sara cattA : ato'tra vada kiM yuktA, kacidAsthA vivekinAm ? // 15 // kharekhara A saMsAranI aMdara sakala vastu svabhAvathI ja asuMdara che. A kAraNathI [ he cetana?-] bola ke, vivekIjanane koIpaNa sthaLamAM AsthA-zraddhA ke pravRtti karavI te zuM ucita che? [arthAt jarApaNa ucita nathI.] (15) dharma sivAyamAM pravRtti yukta nathI, ane dharmamAM to pravRtti yukta ja che, e ja vAta jaNAve che- muktvA dharma jagadvandyamakalakaM sanAtanam / parArthasAdhakaM dhIraiH, sevitaM shiilshaalibhiH|| 16 // vizvane vaMdanIya, kalaMkarahita, anAdi, mokSane sAdhaka, ane jene sarvottama zIlanAdhArI evA sthira Azaya vALA tIrthaMkarAdi mahA puruSoe sevela che evo je tharma, te sivAyanI vastumAM zraddhA ke pravRtti karavI te ucita nathI. arthAt AvA dharmamAM AsthA karavI te ucita che, paNa anyamAM karavI te ucita nathI. (16) vAdInI zaMkA - mAha tatrApi no yuktA, yadi samyag niruupyte| dharmasyApi zubho yasmAd , bandha eva phalaM matam // 17 // na cAyasasya bandhasya, tathA hemamayasya c|.. . phale kazcid vizeSo'sti, pAratacyAvizeSataH // 18 // tasmAdadharmavat tyAjyo, dharmo'pyevaM mumukSubhiH / dharmA-'dharmakSayAnmuktirmunibhirvarNitA yataH 19 // - vAdIzaMkA kare che ke-jo saDI rIte vicAraNA karAya te dharmane viSe AsthA karavI te paNa yukta-vyAjabI nathI, kAraNa ke-dharmanuM phaLa zubha karmano baMdha mAnela che. (17) .
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 . saMkSipta bhAvArtha pApakarmano baMdha bhale loDhAnI beDI hoya, ane puNyakarma baMdha bhale sonAnI beDI heya, chatAM paNa phaLamAM phera paDato nathI; kAraNa kesthaLamAM svAdhInatAne vinAza thaI rahela che. (18) uparokta kAraNathI mumukSu prANuoe adharmanI jema dharmane paNa choDavo joIe; kAraNa ke dharma ane adharmano-puNya ane pApano sarvathA kSaya thavAthI ja munivaroe muktine varNavelI che. (19) zAstrakAranuM samAdhAna, ane aMtargata dharmanA be bheda- ucyata evamevaitat , kintu dharmo dvidhA mtH| saMjJAna vaivastathADaH punaH 20 che he vAdI? sAMbhaLa-puNya ane pApano sarvathA kSaya thavAthI mokSa thAya che, e hakIkta tArI barAbara che; paraMtu saMjJAnayoga ane puNyalakSaNa ema dharma be rIte mAnelo che. (20) saMjJAnayoga dharmanuM svarUpa, ane tenI zakti jJAnayogastapaH zuddhamAzaMsAdoSavarjitam / abhyAsAtizayAduktaM, tadvimukteH prasAdhakam // 21 // zukra-avidhirUpa maLathI rahita, ane jJAna tathA saMyamathI puSTa, AzaMsA doSarahita-laikika phaLanI abhilASAthI rahita, je tapa te saMjJAna yoga lakSaNa dharma kahevAya che. A tApano khubakhuba abhyAsa pADavAthI te mokSanuM kAraNa bane che. [ jenAthI puNyakarmano baMdha thAya evo je dharma te puNyalakSaNa dharma kahevAya che. A vAta prasiddha hovAthI graMthakAra mULamAM jaNAvatA nathI. ] (21) zikA-samAdhAna dharmastadapi cet ? satya, kiM na bandhaphalaH sa? yat / AzaMsAvarjito'nye'pi, kiM naivaM cenna [ced ? na ] yat tathA // 22 // vAdI-tapa e zuM dharma che? siddhAntakAra-hA, vAdI-polakSaNadharma e puNyakarmanA baMdhano hetu kema nathI thato ? siddhA, AzaMsadoSathI rahita che mATe, vAdI-dAnAdi je dharmo che te paNa tapanI jema karmabandhananA akAraNa kema nathI ? siddhA dAnAdi dharmo AzaMsAvajita nathI (arthAt temAM kAMIka phaLAdikanI IcchA rahe che.) (22)
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha anyadarzanamAM paNa dharmanA e bheda bhoga-muktiphalo dharmaH, sa pravRttItarAtmakaH / sabhya mithyAtipakSa, zItaktagrAntarevi // 22 // itara darzanamAM paNa te dharma e prakAre kahela che. bhogalaka dharma ane muktiphalaka dharma, pravRttirUpa dharma ane nivRttirUpa dharma, samyag dharma ane mithyA dharma, heya dharma ane upAdeya dharma, abhyudaya dharma ane ni:zreyasa dharma, ema abbe rIte dharma itaradarzanamAM paNa kahela che. [jaina darzana jene 'puNyalakSaNa dharma' kahe che, tene phalaka dharma" kahe che. ane jaina darzana jene 'saMjJAnayoga tene taradarzana 'mukti phalaka dharma' kahe che.] (23) saMjJAnayoganI sAkhIti-- 225 samarena tu to, hAtha: na malAte ? / savA cAdya kRAvid thA, cahetu putra saH // 24 // saMjJAnayogalakSaNa dharma sivAya puNya ane pApano atyaMta vinAza kaI rIte thaI zake ? arthAt na thaI zake, mATe saMjJAnayoga nAmano dharma mAnavo joIe. tara darzana - bhogadharma' kahe che, 'puNya ane pApanA atyaMtakSayano hetu koI jagatamAM nathI" evI audhanI je zaMkA tenuM nirAkaraNa karavA mATe kahe che ke-- dharma ane adharmano kSaya jo nirahetuka hoya to AkAzanI jema te kAyama hovo joie; athavA AkAzakusumanI jema kadApi te hoI zake nahIM. (24) upasaMhAra-- bAkInI zaMkAnuM samAdhAna-- tasmAdavazyameSTavyaH kazciddhetustayoH kSaye / " jJa va dharmo vijJeyaH, cuddo mutti pra6H // 25 // uparokta kAraNathI puNya ane pApanA atyaMta kSayano hetu muktine ApanAra zuddha saMjJAnayoga nAmano dharma mAnavo joI e. (25) dharmAdharmakSayAnmuktiryaJcoktaM puNyalakSaNam / phreMca dharma tAbriya, na tu saMjJAnayogam // 26 // 15 zAstra0sa0
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 saMkSipta bhAvArtha puNya ane pApanA kSayathI [ dharma ane adharmanA kSayathI ] mokSa thAya che, evuM je kathana che te heya evA puNya dharmane AzrIne che; paraMtu saMjJAnayoge dharmane AzrIne nathI. (26). upasaMhAra atastatraiva yuktAsthA, yadi samyaG nirUpyate / saMsAre sarvamevAnyad , darzitaM duHkhakAraNam // 27 // uparokta kAraNathI saMjJAnayogalakSaNa dharmamAM AsthA karavI te yukta che. kharI rIte je vicAra karIe to saMsAramAM bAkInI samasta vastuo duHkhanuM ja kAraNa che. (27) ___ tasmAcca jAyate muktiryathA mRtyaadivrjitaa| tathopariSTAd vakSyAmaH, samyak zAstrAnusArataH // 28 // saMjJAnayoga lakSaNa dharmathI maraNAdirahita mokSa kaI rIte thAya che, te vAta amo rUDI rIte zAstrAnusAre AgaLa kahIzuM. (28) zAstraparIkSA idAnIM tu samAsena, shaastrsmyktvmucyte| kuvAdiyuktyapavyAkhyAnirAsenAvirodhataH // 29 // hamaNAM to nAstika Adi kavAdIonI yuktio ane apavyAkhyAnonuM nirasana-pramANabAdhyatva ane bhrAtimUlatva jaNAvavA dvArA koI paNa zAstrano virodha na Ave te rIte zAstranuM yathArthapaNuM saMkSepathI kahIe chIe. (29) cArvAkanI mAnyatA- pRthivyAdimahAbhUtamAtrakAryamidaM jagat / na cAtmA-'dRSTasadbhAvaM, manyante bhuutvaadinH||30|| pRthivI pANI agni ane vAyu e cAra mahAbhUta kahevAya che, A mahAbhUtamAMthI jagata utpanna thayela che; AvI mAnyatA dharAvate nAstika AtmA puNya ane pApa A traNa vastune mAnato nathI. (30) AstikanI mAnyatA- acetanAni bhUtAni, na taddharmo na ttphlm| cetanA'sti ca yasyeyaM sa evAtmeti cApare // 31 //
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha 227 pUrve jaNAvela pRthvI Adi cAra bhUto jaDa che, jaDano svabhAva jaDa ja hoya ane tenuM kArya paNa jaDa hoya; A kAraNathI caitanya teno svabhAva ke kArya hoI zake nahiM; mATe caitanyanA AdhArabhUta koI judI ja vastu mAnavI joIe, arthAt jenAmAM cetanya che te ja AtmA che, AvI mAnyatA Astiko dharAve che. (31) citanyane bhUtane dharma mAnavAmAM doSa- yadIyaM bhUtadharmaH syAt , pratyekaM teSu srvdaa| upalabhyeta sattvAdi-kAThinatvAdayo yathA // 32 // jema sattva ane kaThinatyAdi pRthivI vagere bhUtanA dharma hevAthI temAM dekhAya che, tema caitanya paNa je pRthivIvagere bhUtano dharma hoya to pRthivI vagere tathA tenA vikArabhUta dareka vastumAM dekhAvavuM joIe. (32) uktadoSane nAstika karelo parihAra, ane te parihAranI ayuktatA- zaktirUpeNa sA teSu, sadA'to noplbhyte| .. ja ra tenAra veLa, satyavareja[ta? -] tatva rUpha che zakti-caitanyayoraikyaM, nAnAtvaM vA'tha srvthaa| aikye sA cetanaiveti, nAnAtve'nyasya sA yataH // 34 // pRthvI vagere bhUtamAM caitanya zaktirUpe che, paraMtu vyaktirUpe-pragaTa rUpe nathI, mATe hamezAM te dekhAtuM nathI. zaktirUpe raheluM caitanya dekhAtuM nathI mATe nathI ema mAnavuM nahiM, AvA prakArano nAstikano parihAra ucita nathI. (33) kAraNake-zakti ane caitanya sarvathA eka che ke bhinna che? jo eka che to zakti eja caitanya thaI gayuM arthAt zakti nAmanI judI vastu rahI nahIM, ane bhinna che to e zakti anyabhUtanI paNa thaI javI joIe; paraMtu thatI nathI. (34) nAstikano parivAra ane tenI ayuktatA anabhivyaktirapyasyA nyAyato nopapadyate / AvRtirna yadanyena, tattvasaGkhyAvirodhataH // 35 //
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 228 saMkSipta bhAvArtha bhUtanI pratyeka dazAmAM apragaTa je cetanA tenuM nAma ja zakti che, ane te apragaTa hovAthI dekhAtI nathI, arthAta nathI ema nahiM evo nAstikano je parihAra te ucita nathI; kAraNa ke - A apragaTatA yuktithI ghaTI zakti nathI. pragaTatAne rokanAra doSane laIne sva svarUpanuM je AvaraNa te apragaTatA kahevAya. A AvaraNa, bhUta sivAyanI vastuthI mAnavuM paDaze; kAraNake-pote potAnI pragaTatAne rokI zake nahIM. have bhUtathI bhinna vastu vaDe karIne AvaraNa mAnavAmAM Ave to te bhinna vastu ane cAra bhUta ema tattvanI pAMca saMkhyA thaI ane nAstika matamAM te jagatamAM cAra ja vastu-tattva kahela che teno virodha Avaze. (5) doSathI caitanyanuM AvaraNa thAya che. A doSano bhUtasAmAnyamAM athavA bhUtavizeSamAM samAveza karI zuM, jethI doSane pRthar mAnavo nahIM paDe, ane tethI tattvasaMkhyAne virodha paNa AvI zakaze nahIM. A rIte nAstika kadAca samAdhAna kare to te vyAjabI nathI. e vAta atre jaNAve che - na cAsau tatsvarUpeNa, teSAmanyatareNa vaa| vyaJjakatvapratijJAnAt , nAvRtiya'JjakaM yataH // 36 // bhUta sAmAnyarUpe-bhUtatvasvarUpe athavA vizeSarUpe-pRthvItvAdipe caitanyanuM AvaraNa karI zaktA nathI, kAraNa ke-nAstike bhUtane to caitanyanA vyaMjaka-prakAzamAM lAvanAra mAnelA che. arthAt je prakAzamAM lAvanAra hoya te pratibaMdhaka hoI zake nahiM. (36) kAyAsvarUpe pariNAma pAmela je bhUta te caitanyanA vyaMjaka che, ane kAyAsvarUpe pariNAmane je abhAva te caitanyanuM pratibaMdhaka che. A rIte mAnavAmAM koI paNa jAtano doSa Avato nathI, ema nAstika kadAca kahe to te yukta nathI. eja vAta atre jaNAve che- viziSTapariNAmAbhAvo'pi yatrAvRtirna vai| bhAvatA''ptestathA nAma-vyaJjakatvaprasaGgataH // 37 // kAyA svarUpe pariNAmane je abhAva te caitanyanuM AvaraNa karanAra che ema mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke-je je AvaraNa karanAra hoya te te bhAvasvarUpa ja hoya che. A te abhAva che ane Ane AvaraNa karanAra mAnIe to abhAva maTIne bhAva thaI jAya. tathA jene abhAva kAraNa hoya te va
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha 229 pratibaMdhaka thaI zake che. e niyamane anusAre upara jaNAvelA pariNAmanA abhAvanA abhAvane kAraNe mAnIe to ja pariNAmanA abhAvane pratibaMdhakapaNuM hoI zake. AnI apekSAe pariNAmane ja caitanyano vyaMjaka mAnavo. emAM ja lAghava hovAthI pariNAmane ja vyajakapaNuM kAraNa paNuM mAnavuM paDaze. (37) zarIrAkAra je pariNAma tene citanyano abhivyaMjaka ame mAnIe chIe. e to amAre ISTa ja che. AvuM samAdhAna kadAca nAstika kare to tene javAba Ape che- na cAsau bhUtabhinno yat , tato vyaktiH sadA bhavet / bhede tvadhikabhAvena, tattvasaGkhyA na yujyate // 38 // A dehAkAra pariNAma bhUtathI bhinna che ke abhinna che? je bhUtathI abhinna mAnIe te bhUta kAyama che, mAre pariNAma paNa kAyama rahe; ane tethI kAyama caitanyano sAkSAtkAra thavo joIe. ane bhUtathI bhinna je mAnIe to paNa eka pRtha> vastu thaI mATe tattva saMkhyAno virodha Avaze. (38) nAstika-dehAkAra je viziSTa pariNAma te kAyama raheto nathI, paraMtu jyAre te pariNAma hoya che tyAre te bhUtathI abhinna che. AthI sarvadA A pariNAma nahiM raheto hovAthI hamezAM caitanyanI upalabdhino prasaMga Avato nathI, paraMtu jyAre te pariNAma hoya tyAre caitanya jaNAya che. AvuM nAstikanuM je kathana te paNa yukta nathI. e ja vAta ahIM jaNAve che - svakAle'bhinna ityevaM, kAlAbhAve na saGgatam / DhosiddhA vAtmA, duH! nAzrIne tha? 22 Astika-je kALamAM pariNAma che te kALamAM bhUtathI te pariNAma abhinna che, ema kyAre kahI zakAya ke-kALa nAmanI vastu mAnato hoya te, kintu kALa nAmanI vastu nahIM mAnanAra nAstika A rIte kahI zakato nathI. nAstika bhale ame kALa nAmanI vastu mAnatA nathI, paNa lokasiddha kALa nAmanI vastu che; tene Azraya karIne A amAruM kathana che.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha Astika-lokasiddha vastu je tamane mAnya hoya to AtmA paNa lokasiddha che, to pachI tene mAnavAmAM tamane zuM harakta che? arthAt tamAre nAstikane paNa AtmA mAnavo joIe. (39) nAstika-AtmA lokasiddha kaI rIte che? evA nAstikanA praznanA javAbamAM jaNAve che ke - [, nAmAni jove no sikko, tiraraMthonA sarveSa samAvaza, vivipavitta 40 Astika-jAtismaraNa jJAna thatuM hovAthI-pUrva janmanuM jJAna thatuM hovAthI AtmA lokasiddha ja che. jAtismaraNa jJAnane rokanAra karma che. te jene kSaya thayuM hoya tene ja jAtismaraNa jJAna thAya, paraMtu sakala jIne te thaI zakyuM nathI. (40) sakala jIvone jAtismaraNa jJAna kema thatuM nathI, tenuM spaSTIkaraNa - loke'pi naikataH sthAnAdAgatAnAM tthekssyte| avizeSeNa srvessaamnubhuutaarthsNsmRtiH||41|| lokane viSe paNa eka sthaLethI AvelA jIvomAM tevI rIte joI zakAtuM nathI. arthAt sarvane anubhavelI samasta vastunuM sarakhI rIte smaraNa thatuM nathI. AnuM kAraNa e che ke-jene jeTale aMze karmarUpI AvaraNano vigama hoya teTale aMze te jANuM zake che. vivahaLa cittavALAne sarvathA vigama ja nathI, mATe te jANI zakato nathI. Aja rIte jene jAtismaraNa jJAnanA rodhaka karmano vigama thayela hoya tene ja jAtismaraNa jJAna hoI zake, paraMtu sarva jIvone nahIM. (41) AtmA lokasiddha che, e ja vAtamAM vizeSa purAvo Ape che - divyadarzanatazcaiva, tcchissttaavybhicaartH| pitRkarmAdisiddhezva, hanta ! nAtmA'pyalaukikaH // 42 // ma-vizeSanA prayogathI supAtra vyaktimAM utArela divya vyaktinuM darzana thavAthI, ane teNe kahelI vastu sAcI paDatI hovAthI, tathA maraNa pAmelA pUrvaja vagerenI ArAdhanA karavAthI ISTa phaLanI siddhi thatI hovAthI, kharekhara AtmA lokasiddha ja che. (2)
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha 231 ahIM sudhInA graMthamAM caitanya bhUtano svabhAva hoI zake nahiM, e vAtane graMthakAre spaSTa karI dIdhI. have caitanya bhUtanuM kArya paNa nathI, e vAtane jaNAve chekaatthinyaabodhruupaanni bhUtAnyadhyakSasiddhitaH / cetanA tu na takUpA, sA thaM tAruM mavet // 4rU // pRthvI vagere bhUto kaThina ane jaDasvabhAvavALA che, e vAta pratyakSasiddha che; to pachI jaDasvarUpathI viparIta svabhAvavALuM je caitanya te bhUtanuM kArya kaI rIte hoI zake ? arthAt na hoI zake. (43) pratyekamasatI teSu, na ca syAd reNu tailavat / satI cebruvammeta, minnaveSu sarvadA // 44 // caitanya pratyeka pratyeka bhUtamAM che ke nahIM? jo nathI, to tenA sammudAyamAM paNa hoi zake nahiM; jema eka retInA kaNamAM tela nathI to tenA samudAyamAMthI paNa tela nIkaLI zakatuM nathI. pratyekamAM paNa caitanya che, ema jo kahetA hoya to game te avasthAmAM rahelA bhUtanI aMdara te dekhAvavuM joI e. (44) nAstikanI zaMkA-- asat sthUlatvamaNvAdau, ghaTAdau dRzyate yathA / tathADagheva bhUteSu, cetanADIti cemmatiH // 46 // jema pratyeka paramANumAM sthUlatva-mahat parimANu nathI, chatAM samudita thayelA paramANu puMjarUpa ghaTAdikamAM te dekhAya che; tevI rIte pratyeka bhUtamAM caitanya nathI, chatAM paNa tatsamudAyarUpa dehamAM te hoI zake che. AvI nAstikanI je vicAraNA teno have nIcenA zlokathI javAma Ape che. (45) nAsat sthUlatvamaNvAdau, tebhya eva tadudbhavAt / asatattasamupAvo, na cukttoDa'tiprasannattaH // 26 // pratyeka paramANamAM sthUlatva nathI ja ema nahiM ( arthAt che), ane tethIja AgaLa vastumAM te utpanna thAya che. kadAca ema mAnavAmAM Ave ke--pratyeka paramANumAM asat ja hatuM ( arthAt na hatuM) ane ghaTAdikamAM utpanna thayuM; A rIte jo mAnIe to atiprasaMga AvI jaze. (46)
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 saMkSipta bhAvArtha atiprasaMga doSanI ghaTanA- paJcamasyApi bhUtasya, tebhyo'stvaavishesstH| bhavedutpattirevaM ca, tattvasaMkhyA na yujyate // 47 // asanI paNa jo utpatti thatI hoya te nAstika matamAM paMcamabhUta vagere asat che, mATe tenI paNa utpatti thavI joIe; ane thAya to tatvanI cAra saMkhyA rahI zakaze nahiM. (47) nAstikanI zaMkA ane tenuM samAdhAna tajananasvabhAvA netyantra mAnaM na vidyate / sthUlatvotpAda iSTazcet, tatsadbhAve'pyasau samaH // 4 // nAstika-asat je paMcamabhUta tene utpanna karavAnA svabhAvavALA paramANu nathI, mATe enAthI asat je paMcamabhUta te utpanna thaI zake nahIM. Astika-paramANu asat caitanyane utpanna karavAnA svabhAvavALA che, ane asata paMcamabhUtane utpanna karavAnA svabhAvavALA nathI. AvI mAnyatAmAM koIpaNa jAtanuM pramANa nathI. arthAt kapolakalpanA che. nAstika-milita paramANumAM sthUlatvanI utpatti tamAre Astikone paNa ISTa che, te A bAbatamAM amo ema kahIe chIe ke-je vastu uttarakALamAM dekhAtI hoya te pUrvakALamAM bhale na hoya, chatAM paNa tene utpanna karavAno svabhAva che; mATe caitanyanI utpatti thaze ane asata paMcamabhUtanI utpatti thaI zakaze nahiM. Astika-milita paramANumAM sthalatva je utpanna thAya che te pratyeka paramANumAM kathaMcita che ja, mATe sad che teja utpanna thAya che. have caitanyane paNa te rIte mAno to pratyeka bhUtamAM paNa caitanya mAnavuM paDaze; ane pratyekamAM nathI ema mAne te samudAyamAM paNa utpanna thaI zakaze nahIM. (48) paramANumAM sthalatvanI ghaTanA- na ca mUrtANusaMghAtabhinnaM sthUlatvamityadaH / teSAmeva tathAbhAvo, nyAyyaM mAnAvirodhataH // 49 //
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha 233 mUrta evA paramANu samudAyathI sthUlatva bhinna nathI, tethI karIne paramANune ja kathaMcit ekatva pariNAma teja sthUlatva che; A bAbatamAM koI paNa pramANano virodha Avato nathI. sArAMza e thayo ke-paramANuno ja kathaMcit ekatva pariNAma eja sthUlatva che, to pariNAmI je paramANu dravya te svarUpe sthUlatva paNa prathama hatuM ja, paNa na hatuM ane utpanna thAya che ema nahIM ja. (49) bhede tadadalaM yasmAt , kathaM sadbhAvamaznute / tadabhAve'pi tadbhAve, sadA sarvatra vA bhavet // 50 // paramANuthI sthUlatvane ekAnta bhinna mAne chate, te upAdAna kAraNathI rahita thaI jaze; ane dravyathI ekAnta bhinna je hoya te asadda hoya che, te atva paNa asad thavAthI savyavahArane kaI rIte pAmI zakaze? kadAca ema mAnavAmAM Ave ke-upAdAna kAraNa nathI chatAM paNa sthUlatva utpanna thAya che to hamezAM dareka sthaLe sthUlatvanI utpatti thavI joIe. A rIte thatuM nathI, mATe paramANu ane sthUlatvano ekAnta bheda mAnI zakAya nahIM. (50). jema paramANumAM dravyarUpe pratyeka avasthAmAM vidyamAna sthalatva che, te samudita avasthAmAM utpanna thAya che; tema caitanya paNa bhUtane viSe pratyeka avasthAmAM vidyamAna ja che, ane te samudita avasthAmAM utpanna thAya che. A rIte mAnavAmAM amane cArvAkane to iSTasiddhi ja che. AvI nAstikanI zaMkAnuM nirAkaraNa kare che - na caivaM bhUtasaMghAtamAtraM caitanyamiSyate / avizeSeNa sarvatra, tadvat tadbhAvasaMgateH // 51 // bhUtasamudAyathI abhinna caitanya che ema nAstikathI mAnI zakAya tema nathI, kAraNa ke-ghaTa ane zarIra vagere sarva sthaLe bhUta saMghAtapaNuM samAna hovAthI bhUtasaMghAtanI jema vyakta caitanyane prasa AvI jaze. (51) evaM sati ghaTAdInAM, vyaktacaitanyabhAvataH / puruSAna vizeSaH syAt , sa ca pratyakSabAdhitaH // 52 //
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 234 saMkSipta bhAvArtha evI rIte mAne chate ghaTAdikane paNa vyakta caitanya hovAthI temAM ane ane jIvamAM kazI bhinnatA raheze nahIM; ane A vastu pratyakSa pramANathI Adhita che, mATe mAnI zakAya nahIM. (para) atha bhinnasvabhAvAni, bhUtAnyeva yatastataH / tatsaMghAteSu caitanyaM, na sarveSvetadapyasat // 53 // nAstika-zarIranA AraMbhaka je bhUto te ghaTAdikanA AraMbhaka bhUtothI bhinna svabhAvavALA che, mATe zarIranA AraMbhaka bhUta samudAyamAM caitanya che, paraMtu ghaTAdikanA AraMbhaka bhUta samudAyamAM caitanya nathI. AvuM je nAstikanuM kathana te vyAjabI nathI. (53) zAthI vyAjabI nathI, temAM Astika kAraNa jaNAve che svabhAvo bhUtamAtratve, sati nyAyAna bhidyate / vizeSaNaM vinA yasmAnna tulyAnAM viziSTatA // 54 // bhUtapaNuM sarvamAM samAna che, ane bhUtathI atirikta koI bhedaka nathI; to pachI svabhAva bheda hoI zake nahIM. kAraNa ke-sajAtIya vastune vizeSaNa sivAya-bhedaka dharma sivAya bheda hoI zakato nathI. (54) ghaTAdikanA AraMbhaka bhUta ane zarIranA AraMbhaka je bhUta, teno paraspara svarUpathIja bheda che. AvI je nAstikanI mAnyatA te vyAjabI nathI eja vAta jaNAve che- svarUpamAtrabhede ca, bhedo bhUtetarAtmakaH / anyabhedakabhAve tu, sa evAtmA prasajyate // 55 // sAmAnyataH svarUpano ja bheda che ema jo mAne to A bheda padArtha bhUtathI judo mAnavo paDaze, ane te cAra bhUtamAM samAveza nahIM pAmato hovAthI judo AtmasvarUpa mAnavo paDaze. kadAca ema kahevAmAM Ave ke-AtmA sivAyanI anya vastu bhedanuM kAraNa che, to e anya vastu paNa AtmAnuM ja tame rUpAntara ApeluM che. arthAt AtmA mAnavo paDaze. (55) kAryane bhedathI ja bhUtano svabhAva bheda che. AvI mAnyatA nAstika jaNAve che -
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha 235 havi-guMDa-kaNikAdidravyasaMghAtajAnyapi / yathA minnasvabhAvAni, khAdyakAni tatheti cet ? // 56 // ghI goLa loTa vagere dravyanA samudAyathI utpanna thayelA paNa khAdya padArtho jema bhinna svabhAvavALA thAya che. tevI rIte bhUtanA samudAyathI utpanna thayelA zarIro paNa caitanya lakSaNa kAryanA bhedathI ghaTAdikathI bhinna svabhAvavALA che. AvI nAstikanI je mAnyatA te vyAjabI nathI. (56) zAthI vyAjabI nathI ? tenuM kAraNa jaNAve che- vyaktimAtrata evaiSAM, nanu bhikSasvabhAvatA / rasa-vIryavipAkAdikAryabhedo na vidyate // 57 // vyaktimAtrathI ja khAdya padArthanI bhinnatA che, paraMtu rasAdikathI bhinnatA nathI mATe caitanyarUpa je vilakSaNa kArya te hetubhUta AtmAne siddha kare che. (57) nAstikanI zaDDA tadAtmakatvamAtratve, saMsthAnAdivilakSaNA / yatheyamasti bhUtAnAM, tathA sApi kathaM na cet ? // 58 // khAdyapadArthane ghI goLa loTa vagerenuM samudAyapaNuM bhale hoya ? chatAM paNa saMsthAna ane pariNAmAdithI bhinnasvabhAvatA jevI rIte dekhAya che. tevI rIte bhUtakArya je deha ane ghaTAdi tene caitanya ane acaitanyarUpa bhinna svabhAvatA paNa kema na hoI zake ? arthAt heI zake che. (58) upara jaNAvela hakIkta vyAjabI nathI, kAraNa ke - kaJabhAvAt tathA deza - kaalbhedaadyyogtH| na cAsiddhamado bhUtamAtratve tadasambhavAt // 59 // khAdya padArthano atirikta karyA che, tene dezabheda ane kALabhedano yoga che. tevI rIte zarIrane bhUtathI atirikta koI kartA nathI, tema bhUtathI atirikta dezabheda ane kALabhedano coga nathI; kAraNa ke vizvane bhUtamAtra mAnanAranA matamAM A vastu saMbhavI zakti nathI. (59) A ja vAtane Astika spaSTa kare che tathA ca bhUtamAtratve, na tatsaMghAtabhedayoH / bhedakAbhAvato bhedo, yuktaH samyag vicintyatAm // 6 //
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 saMkSipta bhAvArtha kartabheda dezabheda kALabheda ane adruSTabheda vagere nAstika matamAM abhAva hovAthI vizvane bhUtamAtrapaNuM ja mAne chate, bhUta saMghAtanA bhedarUpa je deha ane ghaTAdi, tene bhedakano abhAva hovAthI bheda ghaTI zakato nathI. A rIte he nAstika ! tuM vicAra kara. (60) cArvAkanA matamAM ekabUtasaMghAtane deharUpatya ane aparane ghaTAdikyatva ema vizeSatA saMbhavatI nathI, kAraNa ke-bhUta sivAyanuM koI nimitta nathI. eja vAta have spaSTa kare che- ekastathA'paro neti, tanmAtratve tathAvidhaH / yatastadapi no minaM, tatstulyaM ca tat tayoH // 6 // vastumAtrane bhUtasaMghAtarUpa ja mAne te paNa eka bhUtasaMghAta deharUpa che, ane apara bhUtasaMghAta deharUpa nathI arthAt ghaTAdi rUpa che, evo vibhAga hoI zakato nathI. je nimittathI te vibhAga batAvo cho te paNa bhUtathI bhinna nathI, kAraNake bhUtathI bhinna mAnavAmAM svamAnya saMkhyAno virodha Ave che; tethI karIne deha ane ghaTAdikane bhUtamAtrapaNuM tulya ja che. (61) nAstikatuM kathana ane tene javAba syAdetad bhUtajatve'pi, grAvAdInAM vicitrtaa| lokasiddheti siddhaiva, na sA tanmAtrajA na tu // 12 // pASANa vagere bhUtamAtrathI janya che, chatAM paNa pASANAdikanI ghaTAdikathI vicitratA dekhAya che, teno apalopa thaI zakato nathI; tevI rIte bhUtasamudAyamAtrapaNuM hovA chatAM paNa ghaTAdikathI zarIranI vicitratA ghaTI zake che. AvA nAstikanA kathanano javAba Ape che- pASANAdikanI vicitratA to lokasiddha ja che, tethI teno apalApa hoI zakato nathI, paraMtu pASANAdikanI vicitratA bhUtamAtrathI ja janya nathI.(2) zAthI pASANAdikanI vicitratA bhUtamAtra janya nathI ? evI jIjJAsAnI nivRttine mATe nIceno zloka kahe che - adRSTA-''kAza-kAlAdisAmagrItaH samudbhavAt / tathaiva lokasaMvitteranyathA tadabhAvataH // 63 // adraSTa AkAza kALa ane niyati vagerenA samavadhAnathI pASANAdikanI vicitratA svIkArAya che; kAraNa ke A ja rIte buddhimAna lokanA
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha anubhavamAM Ave che. A rIte je na mAnIe to bhUtamAtra janya paNuM te darekamAM sarakhuM che, ane anya koI kAraNa nathI, mATe pASANadikanI vicitratAno apalopa thaI jaze. (63) pASANAdikanI vicitratA adraSTAdithI janya che, e hakIkata AbAla gopAlanA anubhavamAM AvatI nathI, to tene lokasiddha kaI rIte mAnavI ? AvI zakAnuM samAdhAna kare che- " na ceha laukiko mArgaH, sthito'smaamirvicaaryte| kintvayaM yujyate keti tvanItau coktavA saH // 6 // gatAnugatika duniyAe zuM mAnela che e amAre jovAnuM nathI, paraMtu A vastu-pASANAdikanI vicitratA kyA darzanamAM yukti saMgata thaI zake che te vastu vicAravAnI che. bhUtamAtravAdI cAkamatamAM pASANAdikanI vicitratA koIpaNa yuktithI ghaTI zake tevI nathI. (64) mRtadehe ca caitanyamupalabhyeta sarvadA / dehadharmAdibhAvena, taba dharmAdi nAnyathA // 65 // jIvanta zarIramAM zarIrano dharma ane zarIranuM kArya hovAthI caitanya jema jaNAya che tema mRta dehamAM paNa caitanya jaNAvavuM joIe; anyathA caitanya zarIrano dharma ke kArya hoI zake nahiM. (5) je jeno dharma athavA kArya hoya te tenA sarbhAvamAM jarUra hoya che, A niyama ja saMbhavI zakato nathI. evI zaMkA karIne tenuM samAdhAna kare che- na ca lAvaNya-kArkazya-zyAmatvairvyabhicAritA / mRtadehe'pi sadAvAdadhyakSeNaiva saMgateH // 66 // lAvaNya kArlakSya (karkazatA) ane zyAmatA e zarIranA dharma che, chatAM mRtadehamAM te dekhatA nathI; mATe uparano niyama visaMvAdI (vyabhicArI) che evI zaMkA karavI nahIM, kAraNa ke-mRtadehamAM paNa aMzataH lAvaNyAdikanuM pratyakSa thAya che. (66) na cellAvaNyasadbhAvo, na sa tanmAtrahetukaH / ata evAnyasadbhAvAdastyAtmeti vyavasthitam // 67 // kadAca ema kahevAmAM Ave ke-mRtadehamAM lAvaNya nathI, to enA javAbamAM jaNAvavAnuM ke-dehamAtra nimittaka ja lAvaNya thaI zakaze nahIM;
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 saMkSipta bhAvArtha paraMtu bhUtasivAya anya koI vastune laIne che ema mAnavuM paDaze. Ama mAnavA jatAM bhUtasivAyanI AtmA nAmanI vastu che e siddha thaI jaze. (7) na prANAdirasau mAnaM, kiM tadbhAve'pi tulytaa| tadabhAvAdabhAvazcedAtmAbhAve na kA pramA // 68 // nAstikanI zaMkA mRtadehamAM prANavAyuno abhAva hovAthI caitanya nathI ema nahIM, paraMtu AtmAno abhAva hovAthI caitanya nathI. AvI AstikanI je mAnyatA, temAM zuM pramANa che? arthAt pramANa nathI, paraMtu prANavAyuno abhAva te ja emAM kAraNa che. Astikano javAba- prANavAyunA abhAvathI caitanyano abhAva che, paNa AtmAnA abhAvathI tene abhAva che ema nahIM. AvI nAstikanI mAnyatAmAM zuM pramANa che? arthAt koI paNa pramANa nathI. (68) tena tadbhAvabhAvitvaM, na bhUyo nlikaadinaa| ' ___sampAdite'pyatatsiddhaH, so'nya eveti cenna tat // 69 // nAstika-prANavAyu hoya tyAre caitanya hoya che, ane prANavAyu na hoya tyAre caitanya nathI; mATe caitanyanI sAthe prANavAyune anvaya vyatireka hovAthI caitanya pratye prANavAyu kAraNa che. Astika-prANavAyu jyAre hoya tyAre caitanya heya ja' evo niyama ja hoI zakato nathI, kAraNa ke-mRtadehanI aMdara naLIthI-paMpathI prANavAyu pUryo hoya che, chatAM paNa caitanya dekhAtuM nathI. kadAca nAstika ema kahe ke-nalikAthI pUrelo je vAyu te prANavAyu ja nathI, to tenuM samAdhAna nIcenA kathI kare che. (69) vAyusAmAnyasaMsiddhestatsvabhAvaH sa neti cet ? / / __ atrApi na pramANaM vazcaitanyotpattireva cet ? // 70 // nalikAthI praveza karAelo vAyu vAyu che, e vAtane nAstikane paNa mAnya che. A vAyu hRdayagata thavAthI prANavAyu kahevAya che. nAstika-nalikAthI praveza karAelo vAyu caitanyane utpanna karavAnA svabhAvavALo nathI.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha 239 Astika-A bAbatamAM nAstikanI pAse koI paNa pramANa nathI. hRdayamAM rahelo vAyu-arthAt nalikA dvArA praveza karAelo nahIM, evo vAyu caitanyane utpanna karavAnA svabhAvavALo che. A vAta pratyakSa pramANathI nAstika batAvI zake tema nathI, ane anumAnAdika pramANane to te mAnato ja nathI. nAstika-lokaprasiddha je anumAna tene ame mAnIe chIe, tethI ja caitanyanI utpatti che teja hRdayagata prANavAyumAM caitanyajanaka svabhAvane siddha kare che. (70) na tasyAmeva sandehAt, tavAyaM kena neti cet ? / __tattatsvarUpabhAvena, tadabhAvaH kathaM nu cet // 71 // Astika-prANavAyuthI ja caitanyanI utpatti che, e vAtamAMja saMdeha che; kAraNa ke-Astika pakSa AtmAthI ja caitanyanI utpatti mAne che. nAstika AtmavAdI matamAM paNa Atmajanya caitanyanI utpatti che, e vAta saMdehavALI che; kAraNake-nAstika prANajanya caitanyotpatti mAne che. Atika-caitanya AtmAno svabhAva hovAthI Atmajanyaja che, emAM saMdehane avakAza nathI. nAstika-caitanya e prANane svabhAva zAthI nathI ? Ano javAba Astika nIcenA lokathI jaNAve che. (71) ... tadvailakSaNyasaMvittermAtRcaitanyaje hyayam / * sute Aja roja cA maveDA mAtAri 7ra Astika huM bubhakSAvALo (khAvAnI IcchAvALo chuM, huM pipAsAvALo (pANI pIvAnI IcchAvALo) chuM; A rIte adam paNunI sAthe IcchAne samAnAdhikaraNapaNuM che; ane prANavAyu to sparzavALo che. te sparzanI sAthe IcchAnI ane madam paNanI samAnAdhikaraNapaNue pratIti nahIM thatI hovAthI nAstikanI vastu vyAjabI nathI. nAstika-caitanyanA AdhArabhUta AtmA nAmanI bhinna vastu mAnavAnI jarUrata nathI, putranA caitanya pratye mAtAnuM caitanya kAraNa che. A rIte mAnavAthI vyavahArano nirvAha thaI jaze.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 saMkSipta bhAvArtha * Astika-A rIte mAnavAmAM mAtAno samasta anubhava, garbhastha jIvamAM paNa AvI javo joIe ? arthAt Avato nathI, mATe A nAstikanI vicAraNuM vyAjabI nathI. (72) mAtAnuM caitanya putramAM caitanya utpanna kare che, e bAbatamAM bIjo paNa doSa Ape che na ca saMsvedajAyeSu, mAtrabhAvena tad bhavet / pradIpajJAtamapyatra, nimittatvAnna bAdhakam // 73 // parasevAthI utpanna thatI jU vageremAM mAtAnuM zarIra nathI chatAM paNa caitanya dekhAya che, mATe mAtRzarIra caitanya pratye nimitta kAraNa paNa mAnI zakAya nahIM. Aja kAraNathI dIvAnuM draSTAMta paNa nimittakAraNapaNuM hovAthI bAdhaka thaI zakatuM nathI. arthAta eka dIvAthI bIje dIvo ane bIjAthI trIjo dIvo ema dIpasaMtati utpanna thAya che, tevI rIte mAtR caitanyathI prathama sutacaitanya, tenAthI bIjuM sutacaitanya, A rIte caitanyanI saMtati che. AvuM udAharaNa ApavuM te prastutamAM yukta nathI; kAraNa ke-dIvo te bIjA dIvA pratye nimitta kAraNa che, paraMtu caitanya pratye caitanya nimitta kAraNa nathI. (73) itthaM na tadupAdAnaM, yujyate tat kathaJcana / anyopAdAnabhAve ca, tadevAtmA prasajyate // 74 // AvI rIte putra cetanyanuM upAdAna kAraNa mAtAnuM zarIra koIpaNa rIte hoI zakatuM nathI, to have bIjuM koIpaNa upAdAna kAraNa che. ema jo mAnIe to ADakatarI rIte AtmAne ja mAnI lIdho gaNAya. (74) na tathAbhAvinaM hetumantareNopajAyate / kiJcinnazyati caikAntAd, yathA''ha vyAsamaharSiH // 75 // upAdAna kAraNa sivAya kArya utpanna thaI zakatuM nathI, temaja kAryano vinAza che te paNa upAdAna kAraNa sivAya hoI zakto nathI, arthAt sarvathA vastu nAza pAmatI nathI, paraMtu uttara avasthArUpe karIne je pariNAma teja vinAza kahevAya che. A hakIkta maharSivyAsane paNa sammata che. (75)
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha 241 bhagavaddagItAnA dvitIya adhyAyamAM rahela prastutopayogI vyAsajInuM vacana- : nAto vire mAvo nAmAvo vidyAre saradAra ubhayorapi dRSTo'ntastvanayostattvadarzimiH // 76 // taddana asavastunI zazazugAdinI jema utpatti hoI zakti nathI. sad je pRthivI vagere teno sarvathA abhAva paNa hoI zakato nathI, sat ane asat ne niyama tattvajJAnIoe dekhelo che. arthAt jemAM utpanna thAya temAM teno abhAva AvI zake che. AvA prakArano niyama tattvanA jANakAroe joyelo che. (76) pUrvavAtane dRDha karavA bIjAonuM vacana jaNAve che - nAbhAvo bhAvamApnoti, zazazRGge tathA'gateH / bhAvo nAbhAvametIha, dIpazcenna sa sarvathA // 77 // asa6 vastu utpanna thaI zakti nathI, kAraNa ke asat je zazazaMga te kadI utpanna thayela jevAtuM nathI. tathA sat che te sarvethA abhAvane paNa pAmatuM nathI. kadAca ema kahevAmAM Ave ke-dIvAnI jyoti sat che chatAM teno vinAza thAya che, mATe satano vinAza na thAya e vastu vyAjabI nathI. AnA javAbamAM jaNAvavAnuM ke-dIvAnI jyotino sarvathA vinAza thato nathI paraMtu te jarU5 je jyotinA aNuo hatA te aMdhakAra rUpe pariName che. (77) upasaMhAra- evaM caitanyavAnAtmA, siddhaH satatabhAvataH / paralokyapi vijJeyo, yuktimArgAnusArimiH // 7 // AvI rIte caitanyavALo AtmA siddha thAya che. ane te anAdi anaMta hevAthI paralogAmI paNa che, ema yuktimArgane anusaranAra jIvoe samajavuM. (78). vAdInI zaMkA ane tenuM samAdhAna sato'sya kiM ghaTasyeva, pratyakSeNa na darzanam ? / / . lava ne pratyano 71. , 16 zAstra0sa0
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 saMkSipta bhAvArtha zaMkA-AtmA nAmanI vastu vidyamAna che te ghaTanI jema te pratyakSa kema dekhAtI nathI ? samAdhAna-huM huM ityAdi anubhavathI AtmAnuM mAnasa pratyakSa jarUra thAya che. (79) vAdInI zaMkA- bhrAnto'haM gururityeSa, satyamanyastvasau mtH|| vyabhicAritvato nAsya, gamakatvamathocyate // 8 // zakA-huM bhAre chuM evo je anubhava e bhramaNarUpa che, kAraNake- AtmAmAM gurutva-vajana tame mAnatA ja nathI ? samAdhAna-tArI vAta ThIka che, arthAt huM bhAre chuM e e anubhava gurutva aMzamAM bhale bhramaNArUpa che, paraMtu "huM sukhI chuM, huM duHkhI chuM" ItyAdi anubhava to yathArtha ja che. vAdI-je upayogathI "huM bhAre chuM, huM jADo chuM" evI pratIti thAya che te ja upayogathI "huM sukhI chuM, huM duHkhI chuM" e pratIti thAya che; mATe A upayoga aprAmANika hovAthI te pramANabhUta hoI zake nahiM, AvI nAstikanI zaMkAnuM samAdhAna nIcenA zlokathI jaNAve che. (80) pratyakSasyApi tat tyAjyaM, ttsdbhaavaavishesstH|| pratyakSabhAsamanyacced , vyabhicAri na sAdhu tat // 81 // Astika-ham jemAM bhAse che evuM "troga, rojha' e jJAna bhramAtmaka hevAthI "maTuM suNI, marda TurI" e jJAnanuM paNa pramANa paNuM jo na mAno to cakSuthI eka caMdra chatAM be caMdranuM paNa bhramAtmaka jJAna koIne thAya che, mATe cakSuthI thatuM ghaTAdikanuM jJAna paNa pramANapa thaI zakaze nahiM. nAstika bhramAtmaka evuM dvicandrAdikanuM pratyakSa te juduMja che, pramANabhUta nathI; AvI nAstikanI zaMkAnuM samAdhAna nIcenA lokathI kare che. (81) __ahaMpratyayapakSe'pi, nanu sarvamidaM samam / atastaMdvadasau mukhyaH, samyak pratyakSamiSyatAm // 42 // "da" jemAM paDe che evA jJAnanI aMdara paNa tamArI jemaja ame kalpanA karIzuM. arthAt doSathI thayeluM "arda" vALuM "maTuM pUraH "
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha 25 e jJAna apramANa che, ane je doSathI janya nathI evuM "maTuM kulI' e jJAna pramANarUpa che. A kAraNathI sAcA ghaTanA pratyakSanI jema maTuM gAne" "maTuM suvI" ItyAdi jJAna che te paNa sAcA vyavahAranuM janaka hevAthI pramANabhUta che, mATe AtmAnuM pratyakSa svIkAravuM joIe. (82) gurvI me tanurityAdau, bhedapratyayadarzanAt / bhrAntatA'mimatasyaiva, sA yuktA netarasya tu // 83 // "mama tanu guva" "mAruM zarIra bhAre che" vagere sthaLamAM SaSThI vibhakti laIne bheda jaNAto hevAthI apramANapaNuM yukta che, paNa "maTuM gAne" e sthaLamAM apramANapaNuM yukta nathI. (83) mAtmanA''tmagraho'pyatra, tathAnubhavasiddhitaH / tasyaiva tatsvabhAvatvAnna ca yuktyA na yujyate // 84 // jJAnasvarUpe AtmAnuM grahaNa thAya che. te vAta A viSayamAM anubhava siddha che. AtmAne ja te svabhAvapaNuM hovAthI A hakIkta yuktithI nathI ghaTatI ema nahIM! arthAta avazya ghaTe che. (84) na ca buddhivizeSo'yamahaGkAraH prakalpyate / 'nAtiviDipi, tathA hajjAranAra che 8pa jJAnamAM bhAsato je ahaMbhAva te buddhivizeSarUpa che, ane teja AtmA che AvI zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che ke-dAnAdikanI buddhikALamAM paNa pRtha ahaMbhAva jaNAya che. jema "maTuM rAma?" huM dAna dauM ? (85) AtmA jJAnasvarUpa che to sarvadA AtmAnuM bhAna kema thatuM nathI? javAba AtmanA''tmagrahe tasya, tatsvabhAvatvayogataH / sadaivAgrahaNaM hyevaM, vijJeyaM karmadoSataH // 86 // jJAnasvarUpe grahaNa thavuM e AtmAno svabhAva che tethI AtmAnuM jJAnasvaye bhAna thAya che, paraMtu sarvadA tenuM bhAna nathI thatuM, tenuM kAraNa e che ke-jJAnanuM pratirodhaka karma paDyuM che, teno jyAre vigama thAya tyAre ja jJAnasvarUpe AtmAnuM grahaNa thAya che. (86) upasaMhAra ataH pratyakSasaMsiddhaH, sarvaprANabhRtAmayam / svayaMjyotiH sadaivAtmA, tathA vede'pi paThyate // 87 //
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 saMkSipta bhAvArtha - uparokta kAraNathI dareka jIvane A AtmA pratyakSa pramANathI-anubhavathI . siddha che. "svayajyoti svarUpa AtmA sarvadA che e rIte vedane viSe paNa kathana karAya che. A rIte cArvAkamatanuM-nAstika matanuM nirasana sapUrNa thayuM. (87) pUrve batAvelI yuktiothI AtmA zarIrathI bhinna che e vastusiddha thaI paraMtu A AtmA kilaSTa mana svarUpa che ema bauddha matAvalaMbIo mAne che. e vAta prasaMgopAta jaNAve che - atra ivacana, tAH kRtavRddhayaH kliSTaM mano'sti yannityaM, tad yathoktAtmalakSaNam // 8 // A AtmavicAranI aMdara paNa cArvAkanI apekSA e pariNata buddhivALA keTalAeka bauddho kahe che ke-rAgadveSAdikathI kaluSita je nitya mana teja pUrvokta AtmanuM lakSaNa che. (88) - mananI aMdara jaNAveluM nityatva zuM che? e vAtane vikalpIne ukta bauddhamatanuM nirasana kare che yadi nityaM tadAtmaiva, saMjJAbhedo'tra kevalam / ___ athAnityaM tatazcedaM, na yathoktAtmalakSaNam // 89 // - nityatve be rIte kalpI zakAya. (1) prathama-svarUpathI avicalitapaNuM (2) bIjuM kSaNika saMtatinA pravAhamAM aMtargatapaNuM. have A benI aMdara prathama nityapaNuM je mAnatA he te vastutaH te nitya AtmA ja che; mAtra nAmabheda ja che. bIjA prakAranuM nityapaNuM jo mAnatA he to vastutaH mana anitya thaI gayuM, ane anitya mana vAstavika AtmAnuM lakSaNa hoI zakatuM nathI. (89) AtmAnuM vAstavika lakSaNa batAve che- yaH kartA karmabhedAnAM, bhoktA karmaphalasya ca / saMta parinirvatA, sAtamA nAcakSaNa: 10 | je vividha karmano kartA hoya, te te karmanA phaLano bhoktA hoya, tadanusAra cAragatimAM paribhramaNa karanAra hoya, ane sAdhana pAmI te karmathI chUTo thanAra hoya te ja AtmA kahevAmAM Ave che. A sivAya AtmAnuM anya lakSaNa hoI zakatuM nathI. (90)
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha ( [ karmanI siddhi-] Atmatva te pratyeka prANImAM samAna che, to pachI manuSya tIrthacAdibhedo zAthI paDe che ? AvI zaMkAnA samAdhAna dvArA karmanI siddhi batAve che ' kAratvenAvirAsya, vaivi ta caMdrArA narAdirUpaM tacitramadRSTaM karmasaMjJitam // 51 // Atmatva te pratyeka prANumAM sarakhuM che, chatAM paNa nara-tiryaMcAdirUpa vicitratA jene laIne jIvomAM jovAya che te adaSTa karma nAmanI vastu che. (91) prakArAntarathI karmanI siddhi kahe che- tathA tulye'pi cArambhe, sadupAye'pi yo nRNAm / phalabhedaH sa yukto na, yuktyA hetvantaraM vinA // 92 // samAnakriyA ane samAna sAdhana sAmagrI chatAM paNa jIvane phaLabheda je dekhAya che te vicAra karatAM hetu sivAya I zake nahiM, ane je hetu tenuM nAma karma che. (2) upasaMhAra tasmAdavazyameSTavyamatra hetvantaraM praiH| tadevAdRSTamityAhuranye zAstrakRtazramAH // 93 // uparokta kAraNathI phaLanI vilakSaNatAmAM bIjo koI paNa hetu cArvAke avazya svIkAravo joIe. A hetune zAstranA parizIlana vALA Astiko adaSTa kahe che. (3) parAbhiprAyane zaMkAmAM mUkIne samAdhAna kare che - - mUtAnAM samAvavAmacanurA , na mUtAramava viDimetye nirita 14 ) - bhUtanuM ja vicitra svabhAvapaNuM hovAthI A phaLabheda che Avo uttara nAstikano vyAjabI nathI; kAraNa ke-AtmA bhUta svarUpa nathI e vAta pUrve spaSTa batAvelI che. Atmatvadharma karIne sajAtIya jIvono svabhAvabheda adAdhIna ja hoI zake. (94)
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha karmane paudgalikapaNuM hovAthI uparokta zlokamAM jaNAvela javAma vyAjakhI che, eja vAta atAve che-- karmaNo bhautikatvena, yadvaitadapi sAmpratam / Atmano vyatiriktaM taccitrabhAvaM yato matam // 95 // athavA karmane paudgalikapaNuM hovAthI cArvAke kahela bhUtatva vyAjabI che; kAraNa ke-karma AtmAthI bhinna dravyarUpe raheluM vicitra svabhAvavALuM mAneluM che, paraMtu taiyAyikanI jema syAdvAdIo e amUrta mAnela nathI. (5) adRSTamAM matAntaro-- 246 zaktirUpaM tadanye tu sUrayaH saMpracakSate / anye tu vAsanArUpaM, vicitraphaladaM tathA // 96 // keTalAeka AcAryo zaktirUpa aSTa mAne che, jyAre keTalAeka AcAryo vicitra phaLane ApanAra vAsanArUpe mAne che. (6) zaktipakSano dUSaka prAvacanikano vicAra batAve che-- anye tvabhidadhatyatra, svarUpa niyatasya vai / turtinA'syasambandha, rASThirAjazmiI staH ? // 10 // Atmatvadharme samAna evA kartAne bIjAnA sambandha vinA akasmAt zakti kaI rIte pedA thaI zakaze? (97) javAma-- tatkriyAyogataH sA cet, tadapuSTau na yujyate / tadunyayo gAmAne ca, puSTittva jyaM mavet ? / 18 // supAtradAnAdikathI AtmAne te zakti pedA thAya che. e uttaranA javAmamAM jaNAve che ke-AtmA jo puSTa na hoya to te zakti pedA thaI zakatI nathI. jema mATI puSTa hoya to ja ghaTajanaka zakti pedA thAya che. mATe AtmAnI puSTi jarUra joze. A puSTi karmanA sambandha sivAya breI zakti nathI. mATe pRthak karma mAnavuM joI e. (98) zaktivAdIno abhiprAya jaNAvIne tenuM khaMDana kare che astyeva sA sadA kintu, kriyayA vyajyate param / AtmamAtrasthitAyA na, tasyA vyaktiH kadAcana // 99 //
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 saMkSipta bhAvArtha jene adaSTa kahevAmAM Ave che evI zakti sarvadA vidyamAna ja che, paraMtu dAnAdika kriyAthI abhivyakta-pragaTa thaI phaLa Ape che. khaMDana-mAtra AtmAmAM rahelI arthAta AvaraNa vinAnI je zakti tenI abhivyakti hoI zakatI nathI. arthAt abhivyakti-pragaTatA, eTale AvaraNanI nivRtti. have AvaraNa koI paNa mAnavAmAM na Ave to AvaraNanA vigama rUpa abhivyakti-pragaTatA ghaTI zakti nathI. (99) Aja vAtane spaSTa kare che- tadanyAvaraNAbhAvAd, bhAve vA'syaiva krmtaa| tannirAkaraNAd vyaktiriti tadbhedasaMsthitiH // 10 // zaktine anya koI paNa AvaraNa nahIM hovAthI, AvaraNanI nivRttipa abhivyakti pragaTatA saMbhavI zakatI nathI. kadAca bIjuM AvaraNa mAnavAmAM Ave to tene ja spaSTa karmapaNuM siddha thaI gayuM. te AvaraNanA nirAkaraNathI zaktinI abhivyakti thAya che. A rIte zakti ane AtmAthI karma pRthar che e vastu siddha thAya che. (100) karma kevala pApapa ja mAnavuM, paraMtu puNya ane pApa ema be rIte na mAnavuM. Avo parano abhiprAya jaNAvI, tenuM khaMDana kare che- pApaM tadbhinnamevAstu, kriyAntaranibandhanam / evamiSTakriyAjanyaM, puNyaM kimiti neSyate? // 101 // azubhakriyA janya pApakarma ja pRthahe" he vAdI ? AvI tArI 'mAnyatA vyAjabI nathI. jema azubhakriyA janya pApakarma mAne che tema zubhakriyAjanya puNyakarma paNa mAnavuM joIe. te mAnavAmAM zuM tane vAMdho Ave che? (101) karma vAsanArUpa che evI mAnyatA paNa vyAjabI nathI, e vAtane jaNAve che - vAsanA'pyanyasambandhaM, vinA naivopapadyate / puSpAdigandhavaikalye, tilAdau neSyate yataH // 102 // vAsanA paNa AtmA ane jJAnathI atirikta vastunA sambandha sivAya koI paNa rIte ghaTI zakatI nathI. talamAM sugaMdhanI vAsanA kyAre Ave che
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 saMkSipta bhAvArtha ke-puSpAdi suMgadhi vastune sambandha thAya tyAre; te sivAya nahi. tema prastutamAM paNa samajavuM. (12) vAsanAne sambandha karAvanAra atirikta je vastu te ja karma che? e vAta jaNAve che - bodhamAtrAtiriktaM tad, vAsakaM kiJcidiSyatAm / suyaM tava va varSa, vAsanADA aa 10rU II mAtra jJAnathI pRthavAsanAne sambandha karAvanAra arthAt vAsaka koI paNa vastu mAnavI joIe, ane te ja kharI rIte amAruM batAveluM karma che. A sivAya vAsanA ghaTI zakatI nathI. (103) bodhamAtrasya tadbhAve, nAsti jJAnamavAsitam / - tato'muktiH sadaiva syAd , vaiziSTyaM kevalasya na // 104 // jJAnane ja vAsanA mAnI laIe to darekanA jJAna vAsanArUpaja thaI jaze, ane vAsanA eja baMdhana hovAthI AtmA kadI paNa mukta banI zakaze nahiM. viziSTajJAna te vAsanA che ema paNa kahI zako tema nathI, kAraNa ke- jJAna sAmAnyane viziSTapaNuM saMbhavI zakatuM nathI. te kyAre saMbhave kevizeSaka adruSTa nAmanI vastu mAnavAmAM Ave tyAre ja. (10) upasaMhAra evaM zaktyAdipakSo'yaM, ghaTate noppttitH| ___ bandhAnyUnAtiriktatve, tadbhAvAnupapattitaH // 105 // A rIte zakti ke vAsanA vagere koI paNa pakSa yuktithI ghaTI zakato nathI. zakti vagerene baMdhathI nyUnadeza ke adhikadeza vRtti mAne to baMdhanI vyavasthA ghaTI zakatI nathI. arthAt nyUnapakSamAM jyAM zakti nathI tyAM paNa baMdha thAya che, ane adhikapakSamAM jyAM zakti che tyAM paNa baMdha thato nathI. (15) karmanuM vAstavika svarUpa- tasmAttadAtmano bhinnaM, saccitraM cAtmayogi c|| bhadRSTamavagantavyaM, tasya zattyAdisAdhakam // 106 //
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSita bhAvArtha 249 uparokta kAraNathI AtmAthI bhinna vividha prakAravALuM AtmAnI sAthe sambandha dharAvanAruM, AtmAnI zakti vagerenuM sAdhaka, adaSTasaMjJaka karma avazya mAnavuM joIe. (106). karmanA paryAya adRSTaM karma saMskAraH, puNyApuNye zubhAzubhe / dharmAdhauM tathA pAzaH, paryAyAstasya kiirtitaaH|| 107 // Ane vaizeSiko ane yAyiko "aSTa, jaino 'karma, boddho "saMskAra, vedAntio "puNya-pApa", jyotivido "zubhaazubha, sAMkhyo dharma-adharma ane zevo "pAza" kahe che. mATe A sarve zabdo paraspara ekAIka che. (107) hetavo'sya samAkhyAtAH, pUrva hiMsAnRtAdayaH / tadvAn saMyujyate tena, vicitraphaladAyinA // 108 // A karmanA kAraNabhUta hiMsA vagere pUrve pratipAdana karela che. A hiMsAdikathI yukta AtmA vicitraphaLadAyaka te karmanI sAthe joDAya che. (108) * naivaM dRSTeSTabAdhA yat, siddhizcAsyAnivAritA / tadenameva vidvAMsastatvavAdaM pracakSate // 109 // ukta prakAre AtmAnI sAthe karmano sambandha svIkAravAmAM koI paNa daSTa ke ISTa vastuno virodha Avato nathI. arthAt karma pagalika che chatAM paNa AtmAne brAhmI ane madirAnI jema anugraha ane upaghAta - karI zake che. je kAraNathI A karmanI siddhi koIthI paNa rokI zakAya tevI nathI. tethI karIne vidvAna karmavAdane paramArthavAda kahe che. (19) ___ lokAyatamataM prAyiM pApaughakAraNam / itthaM tattvavilomaM yat , tanna jJAnavivardhanam // 110 // buddhimAnoe samajavuM joIe ke-nAstikano mata aneka pAponuM kAraNa che, kAraNake-te tattvathI pratikULa ane ajJAnane vadhAnAra che. (110) indrapratAraNAyedaM, cakre kila bRhsptiH| ado'pi yuktizUnya yanetthamindraH pratAryate // 111 //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta bhAvArtha indrane chetaravAne mATe bRhaspatie A nAstikamata utpanna karela che. A hakIkata paNa yuktizUnya che, kAraNa ke indrajevA chetarAya ane bRhaspati chetare' e vAta koI paNa rIte buddhimAna mAnI zake tema nathI. (111) upasaMhAra-- 250 duvicAraNAne karanAra, kalezavAsita jIvoe kalpela, pApazrutamaya nAstikadarzana buddhimAnoe sadA varjavuM joI e. (112 ) Rx xxxxx tasmAd duSTAzayakaraM, kliSTasattvavicintitam / pApazrutaM sadA dhIrairvarNya nAstikadarzanam // 112 // W Shi Xiang dhRti zrIvijayanemisUrIzvara-paTTAlaGgAra-zrIvijayalAvaNyasUrIzvara-ziSyaratna-panyAsapravara-zrIdakSavijayagaNivara-ziSyaratna-pAsa www Dian AN zrIsuzIlavijayagaNinA syAdvAdavATikATIkAmavalamya gummitaH zAstravArtAsamuccayagataprathamastamakapadyabhAvArthaH // www tA0 15-5-53 vi. sa0 2009 dvitIya vaizAkha zukala dvitIyA, zukravAra. wwwwwwwm sthaLa-- zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka upAzraya jhavera roDa, mulunDa. jI. AI. pI. relve. ( muMbaI ) ( 70 thANA) // OM zAntim // x_ xxx ExiREE
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ Filtre teetesteteetsetesteteretetet e tyre che parama pUjya zrIche haribhadrasUrIzvarastuti. jijawwwjja We viSaM vinirdhUya kuvAsanAmayaM vyacIcarad yaH kRpayA madAzaye / acintyavIryeNa suvAsanAsudhAM namo'stu tasmai haribhadrasUraye // zrasiddha ] kRpA karI kuvAsanArUpa viSayane kADhI nAkhI acinya vIrya vaDe mArA hRdayamAM jeNe suvAsanArUpa amRta siMcyuM te zrIharibhadrasUrine namaskAra ho! [ 2 ] yeSAM giraM samupajIvya susiddhavidyAmasmin sukhena gahane'pi pathi prvRttH| te sUrayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH zrIsiddhasena-haribhadramukhAH sukhAya // [razAstravArtAsamucaoNau vAva-zrIcarovijhALaH] jemanI samyak siddhavidyAvALI vANu para sArI rIte jIvIne AdhAra rAkhIne gahanapathe paNa sukhathI pravRtta thaI zakyo te zrIsiddhasena ane haribhadra pramukha AcAryo mArA para sukhArthe prasAdavaMta-kRpAvaMta thAo. [ 3 ] zrIsiddhasena-haribhadramukhA prasiddhAste sUrayo mayi bhavantu kRpAprasAdAH / yeSAM vimRzya satataM vividhAn nibandhAna zAstraM cikIrSati tanupratibho'pi mAdRk // [cadviritnavire zrIvAvivabhU]i te zrIsiddhasena haribhadra pramukha suprasiddha AcAryo mArA para prasAdavALA kRpAvaMta thAo ke jemanA vividha nibaMdhone vicArIne mArA jevo alpapratibhAvALo zAstra racaze. [ ] hAribhadraM vacaH vedamatigambhIrapezalam / ka cAhaM jaDadhIreSa svalpazAstrakRtazramaH // [ dharmasajirIyAM zrImatyajirisUri 1 ati gaMbhIra sukumAra evI zrIharibhadrasUrinI vANI kyAM ? ane svalpazAstromAM zrama karanAra evo jaDabuddhi huM kyAM ?
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 saMkSipta bhAvArtha [ pa ] sUryaprakAzaM ka nu maNDalaM divaH khadyotakaH kAsya vibhAsanodyataH / kadhIzagamyaM haribhadrasadvacaH kAdhIrahaM tasya vibhAsanodyataH // [zrIjIganezvarasUri ] AkAzamaMDalane ujALanAra sUryaprakAza kyAM? ane tene ujALavA mathato AgIo jIvaDo kyAM ? zrIharibhadrasUrinAM buddhizALIthI ja gamya thaI zake tevAM satyavacano kyAM, ane tenuM spaSTIkaraNa karavA mathato evo huM ajJAna kyAM ? bhaI siriharibhahassa sUriNo jassa bhuvaNaraMgammi / vANI visaTTarasabhAvamaMtharA nacae suiraM // [supAsanA rima-zrIjImaNaT] jemanA bhuvanaraMgamAM vikasita rasabhAvathI paripUrNa evI vANI dIrdhakALa nAce che tevA zrI haribhadrasUrinuM bhadra (kalyANa) thAo. [ 7 ] yathAsthitArhanmatavastuvedine, nirAkRtAzeSavipakSavAdine / vidagdhamadhyasthanRmUDhatAraye, namo'stu tasmai haribhadrasUraye // . . [cavaH | yathAsthita ahammatanI vastu jANanArA, sakala vipakSavAdIone jItanArA vidagdha madhyastha naranI mUDhatAnA zatru evA haribhadrasUrine namaskAra ho.' [ 8-9 ] tAmevAryA stuve yasyA, dharmaputro vRSAsanaH / gaNezo haribhadrAkhya-zcitraM bhavaviyogabhUH // caturdazazatIM granthAn , sadAlokAn samAvahan / hareH zataguNaH zrImAn , haribhadravibhurmude // [mAhityakSe zrIkazuriH ] jenA dharmaputra vRSAsana, munivRMdanA mukhI, bhavavirahAka evA haribhadrasUri thayA, te Aya (yAkinI mahattarA)ne huM stavuM chuM. te zrIharibhadra prabhu ke jeo 1400 sadAlokauttama prakAzavALA (haMmezA bhavanone) graMthone vahanAranAraracanAra harinA zataguNa dhAranAra thayA te Ananda mATe thAo.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 59 .. 100 98 zAstravArtAsamuccayasya prathamastabakagata zlokAnAmakArAdyanukramaNikA zlokAMzaHzlokAGka:- | zlokAMzaH zlokAGka:acetanAni bhUtAni. | evaM caitanyavAnAtmA0 ... 78 atastatraiva yuktAsthA0 evaM zaktyAdipakSo'yaM0 ... 105 ataH pratyakSasaMsiddha. | evaM sati ghaTAdInAM0 ... 52 atrApi varNayantyeke. kaJabhAvAt tathA deza. atha bhinnakhabhAvAni0 karmaNo bhautikatvena. adRSTaM karmasaMskAra. kAThinyAbodharUpANi ... 43 adRSTA''kAzakAlAdi. gurvI me tanurityAdau. ... 83 anityaH priyasaMyogaH0 jJAnayogastapaH zuddha. anityAH sampadastIvraH0 ... tajananasvabhAvAne ... 48 anabhivyaktirapyasyA. tadanyAvaraNAbhAvAd ... anye tvabhidadhatyatra0 tat kriyAyogataH sA cet0 ... azeSadoSajananI. tadAtmakatvamAtratve. asat sthUlatvamaNvAdau0 tadvailakSaNya saMvitte. ... 72 astyeva sA sadA kintu tathA ca bhUtamAtratve. ahaM pratyayapakSe'pi tathA tulye'pi cArambhe0 AtmatvenAviziSTasya. tamantareNa tu tayoH0 ... 24 AtmanA''tmagrahe tasya. tasmAzca jAyate mukti. -AtmanA''tmagraho'pyatra. tasmAttadAtmano bhinnaM0 Aha tatrApi no yuktA. tasthAdadharmavat tyAjyo0 itthaM na tadupAdAnaM0 tasmAdavazyameSTavyaH ... 25 idAnIM tu samAsena0 tasmAdavazyameSTavyamatra0 indrapratAraNAyedaM. tasmAd duSTAzayakaraM0 ucyata evamevaitat0 tena tadbhAvabhAvitvaM0 upadezaH zubho nityaM0 divyadarzanatazcaiva0 ... 42 upAdeyazca saMsAre.. 11 duHkhaM pApAt sukhaM dharmAt0 ... ekastathA'paro neti. 61 dharmastadapi cet satyaM0 ... evaM guNagaNopeto. ... 10 | dharmAdharmakSayAnmuktiH0 ... 26 28 106 ... 112
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 .. 108 ... 41 254 zAstravArtAsamuccayasya prathamastabakagatazlokAnAmakArAdyanukramaNikA zlokAMza:zlokAGka:- | zlokAMza: zlokAGka:na ca buddhivizeSo'ya0 . ... 85 bhoga-muktiphalo dharmaH0 ... na ca mUtoNusaMghAta. ___... 49 bhUtAnAM tatvabhAvatvA0 na ca lAvaNya-kArkazya. bhrAnto'haM gururityeSa0 na ca saMkhedajAyeSu0 muktvA dharma jagadvandya0 na cAyasasya bandhasya. mRtadehe ca caitanya na cAsau tatkharUpeNa maitrI bhAvayato niyaM0 na cAsau bhUtabhinno yat0 ... 38 yadi nityaM tadAtmaiva0 na cellAvaNyasadbhAvo. yadIyaM bhUtadharmaH syAt na ceha laukiko mArgaH0 yaM zrutvA sarvazAstreSu. na caivaM bhUtasaMghAta. ... 51 yaH kartA karmabhedAnAM0 na tathA bhAvina hetu lokAyatamataM prAjJa. na tasyAmeva sandehAt0 ... loke'pi naikataH sthAnA. na prANAdirasau mAnaM0 ... vAyusAmAnyasaMsiddhe0 / ... nAtmApi loke no siddho0 vAsanA'pyanyasambandhaM0 nAbhAvo bhAvamApnoti. ... 77 viparItAstu dharmasya. nAsato vidyate bhAvo. ... 76 viziSTa pariNAmAbhAvo. nAsat sthUlatvamaNvAdau0 naivaM dRSTeSTabAdhA yat vyaktimAtrata evaiSAM0 ... 109 zakticaitanyayoraikyaM0 paJcamasyApi bhUtasya zaktirUpeNa sA teSu0 pApaM tadbhinnamevAstu zaktirUpaM tadanye tu0 punarjanma punarmRtyu ... 14 sato'sya kiM ghaTasyeva0 pRthivyAdimahAbhUta. ... 30 sAdhusevA sadA bhaktyA0 prakRtyA'sundaraM hyeva0 ... 15 syAdetad bhUtajatve'pi0 praNamya paramAtmAnaM0 khakAle'bhinna ityevaM0 pratyakSasyApi tat tyAjyaM0 khabhAvo bhUtamAtratve. pratyekamasatI teSu0 kharUpamAtrabhede ca. bodhamAtrasya tadbhAve.. ... 104 haviguDakaNikvAdi. bodhamAtrAtiriktaM tad hiMsAnRtAdayaH paJca0 bhede tadadalaM yasmAt 50 hetavo'sya samAkhyAtAH ... 108 102 :::::::::::::::::::::::::::::: ::::::::::::::::::::::::::::: 47 .. 101 54
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 . ! getreteetsetesteetieteeteetieteetseteetara tAjetaramAM prakAzita thayelA che je anupama graMtharatno. jaja jajijajajaja [1] "siddhahemarAnDAnurAsana (prathama vimar -A graMthanA kartA kalikAlasarvajJa zrImadda hemacandrasUri mahArAjA che. AmAM apAyela bRhadavRtti ane bRhatyAsanA paNa praNetA teo zrImAna ja che. laghunyAsanA racayitA manISI kanakaprabhasUrijI che. ane anupUrtikAra A graMtharatanA saMpAdaka sva. surisamrAddha paTTaprabhAvaka vyAkaraNavAcaspati kaviratra zAstravizArada zrIvijayalAvaNyasUrijI ma. che. svopajJaliMgAnuzAsana zabdAnukramaNikAsahita, prathamAdhyAya paryata saTIka dayAzrayamahAkAvya, ane vizada prastAvanAthI alaMkRta A graMtha adyAvadhi prakAzita thayelA vyAkaraNa grathomAM ziromaNi che. krAuna ATha pejhI sAIjha, phArama-65, pAkuM bAInDIMga, nirNayasAgara presamAM chapAyela ane hemacandrasUri ma0 nA bhAvavAhI citrathI suzobhita suMdara jhekeTa. mUlya 15-0-0 [2] tivArI (prathama vimAnaH-A graMtha sAhitya-sRSTimAM kAdambarI karatAM paNa caDhIyAto paramahaMta mahAkavi zrIdhanapAla paMDitano racelo che. AmAM durbhedya sthaLanuM TippaNa pUrNatalagacchIya vibudhaziromaNi zrIzAtyAcArya ma0 nuM Apela che. ane A graMthane sva. sUrisamrAddha paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati kaviratra zAstravizArada vividhagraMthapraNetA zrIvijayalAvaNyasUrijI ma. nI racelI "parAga" nAmanI manohara vRttithI alaMkRta karavAmAM Avela che. taduparAMta saMskRtamAM tathA gujarAtImAM saMkSipta kathAsAra, ane gujarAtImAM tathA saMskRtamAM vizada prastAvanA paNa AmAM apAyelI che. krAuna ATha pejhI sAIjha, pharama-25, nirNayasAgara presamAM chapAyela che. mUlya 6-0-0 [2] "nA " (prathama vimA ) dArzanika viSayane lagatA chellI koTInA vicArothI ane vividha prakAranA vAdothI bharapUra zAsanaprabhAvaka jaina darzanano A mahAna graMtha che. svapajJanayAmRtataraMgiNuM vyAkhyAyukta Ane kartA nyAyavizArada nyAyAcArya mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivarya che. tenA para sva. surisamrAnA paTTaprabhAvaka vyAkaraNavAcaspati zAstravizArada kavirata zrIvijayelAvaNyasUrijI ma. e nayarUpI amRtathI bharela vizAla nadInuM avagAhana karavAmATe naukAsamAna "taraMgiNItaraNi" nAmanI suMdara TIkA racelI che. krAuna ATha pejhI sAIjha, phArama-27, boghATanA suMdara kAgalapAkuM bAInDIMga, jhekeTa sahita mahodaya prITIMga presamAM chapAyela che. mUlya 6-0-0 [4] "ganenAtta vyavasthA karaNa' prathama mA -jainadarzananA mULAdhAra anekAntavAdano bodha apato anupama A graMtha che. tenA praNetA nyAyAcArya nyAyavizArada vAcakavarya zrIyazovijayajI gaNimahArAja che. AnI para tattvajIjJAsu tatvarasika jIvone tatvabodha ApanArI talasparzI vizada "tavabodhinI" nAmanI vRtti sva. surisamrAnA paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati kavirata zAstravizArada zrIvijayalAvaNyasUrijI mahArAje racelI che. krAuna soLa pejhI, phArama 27, pAkuM bAInDIMga ane DekeTa sahita che. mUlya 5-0-0
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupama graMtharatna [1] siddhahemarAnurAsanasTavRtti [4 ]-1-2 bhAga AnA kartA kalikAla sarvajJa bhagavAna zrIhemacandrasUrijI mache. saMpAdaka pUjya pAsapravara zrIdakSavijayajI gaNivare A graMtha ne tera pariziSTothI alaMkRta karyo che. krAuna soLa pejhI sAIjha, phArama-4ra, jhekeTa sahita pAkuM bAInDIMga, ane suMdara chapAI. mUlya 8-0-0 [6] dUtrivAr dvAarA [prathama trizilA ]-A graMthanA praNetA vikramakRpA pratibodhaka tArkikaziromaNi zrIsiddhasena divAkara sUrIzvarajI mache prabhu mahAvIrasvAmI bhagavaMtanI suMdara bhAvavAhI darzanapradhAna anupama batrIza zloka pramANavALI stutio che. vidyamAna ekavIza paikI A prathama dvArvizikA che. AnI para sva. surisamrArtA paTTaprabhAvaka anupama vyAkhyAnasudhAvarSa zAsanaprabhAvaka bhaTTArakAcArya zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajI ma. nI racelI "kiraNuvalI" nAmanI abhinava suMdara TIkA che. saMpAdaka pabhyAsa zrI suzIlavijyajI gaNie bAlavonA bodhArthe bhAvArtha paNa Apela che. kAuna soLa pejhI, phArama-3, nirNayasAgara presamAM sArA kAgaLamAM chapAyela che mUlya 1-0-0 [7] upara jaNAvyA pramANe dvitIyAnaiziT - - mUlya 1-0-0 [8] " rAvArtAmu" (prathama vimA)-A graMthanA racayitA caudazone cummAlIza graMthanA praNetA cAkinImahattarAdharmasUnu pUjyapAda zrIharibhadrasUrIzvarajI ma. che. A graMthamAM cha e darzano ane tenA peTA bhedonuM suMdara khyAna karavAmAM Avela che. tenA para svopajJa "dipradA" ane vAcaka zrIyazovijayajI gaNI viracita "syAdvAdakalpalatA" A banne TIkAono bhAva laIne, svargastha aneka guNagaNAlaMkAkRta surisamrATanA paTTaprabhAvaka paramazAsanaprabhAvaka mAlakoza rAgamAM ajoDa vyAkhyAnakAra vyAkaraNa vAcaspati kavirata zAstravizArada vividhagraMthapraNetA pUjyapAda AcArya zrImad vijayalAvaNyasUrijIe racelI "syAdvAdavATikA" nAmanI ramya vRttithI A graMthane vibhUSita karavAmAM Avela che. taduparAMta saMpAdaka pUjya payAsapravara zrI suzIlavijayajI gaNivare bAlajIvonA bodha arthe mULa pratyeka zlokano saMkSipta suMdara "bhAvArtha paNa Apela che. krAuna soLa pachI, pharama-16, nirNayasAgara presamAM sArA kAgaLamAM A graMtha chapAyela che. mUlya 4-0-0 [3] " timalI" (dvitIya vimAna)-. 2 mAM jaNAvyA pramANe mUlya 6-0-0
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
_