Book Title: Naishadhiya Charitam 02
Author(s): Mohandev Pant
Publisher: Motilal Banarsidass
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032784/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyairate dvitoyasarga: adhigatya jagatyadhIzvarAdatha mukti puruSottamAttataH / vacasAmapi gocaro na yaH sa tamAnandamavindata dvijaH // 1 // yaH-atha sa dvijaH jagatyadhIzvarAt tataH puruSottamAt muktim adhigatya tam Anandam yaH vacasAm api gocaraH na / 1-atha mocanAnantaram sa dvijaH pakSI haMsa ityarthaH ( 'danna-viprANDajA dvijAH' ityamaraH ) thivyA adhIzvarAt svAminaH bhUpaterityarthaH (10 tatpu0 ) tataH tasmAt puruSottamAt puruSeSu zreSThAt nalAdityarthaH ( sa0 pu0 ) mukti mocanam adhigatya prApya tam AnandaM harSam prAptavAn , ya Anando vacasAm vAcAm api gocaraH viSayaH na avarNanIya ityarthaH vartate / atra zana-zaktyA dvitIyo'rthopi dhotyate, tad yathA-dvijaH kazcit brahmaniSTho vipraH tataH jagati saMsAre adhozvarAt sarvotkRSTAt puruSottama t zrIpateH ('zrIpatiH puruSottamaH' ityamaraH) te yAvat sakAzAt tadanugrahAditi yAvat muktim muktisAdhanaM jJAnamityarthaH ( atra sAdhanAtheM Rte jJAnAnna muktiriti zruteH ) adhigatya tam Anandam brahmarUpam 'AnandaM brahmeti' zruteH , yaH vacasAm api gocaro na, vAcAmagocaro'stItyarthaH 'na tatra vAg gacchatIti zruteH / Ata manaso'pyagocara AnandaH 'na mano gacchatI'ti shruteH| asmin sage azrAntasyAyekazata. paryantaM viyoginIvRttam , tallakSaNaM yathA-viSame sasajA guruH same, samarA lo'tha guruviyoarthAt yatra prathama-tRtIya-pAdayoH dvau sagappo, jagaNaH guruzca, dvitIya-caturtha-pAdayozca sagaNagaNA laghuH guruzca bhavanti sA viyoginii| asyA eva nAmAntare vaitAlIyam , sundarI cApi / Tisisisi SIISSIISI SIS adhiga-tya jaga-tyadhozva-gadatha-mukti-puruSotta-bhAttataH // 1 // karaNa-adhIzvaraH adhi ( upari ) IzvaraH ISTe iti z+varac ( kartari ) / vacaH ucyate iti vaca+asun ( mAve ) / gocaraH gAvaH ( indriyANi ) carantyasminniti go+ va (nipAtita ) / AnandaH A+/nand+ghaJ ( mAve ) / dvijaH dvAbhyAm udarAt / jAyate iti di+/jan+Da: pakSI, vipra-pakSe dviH dvivAraM jAyate iti / yathA''ha mnuH| jAyate zUdraH saMskArAd dvija ucbate' iti / nuvAda-tadanantara vaha pakSI ( haMsa ) bhUpati usa puruSottama ( puruSoM meM zreSTha nala ) se mukti kArA ) pAkara usa Ananda ko prApta huA, jo vANI kA mI viSaya nahIM (ThIka usa taraha jaise Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite . ki koI vipra saMsAra meM sarvotkRSTa usa ( prasiddha ) puruSottama ( viSNu ) se mukti ( mokSa, mAkSasAdhana zAna ) pAkara usa Ananda ko prApta hotA hai, jo vANo kA bhI viSaya nahIM ) // 1 // __TippaNI-yahA~ prakaraNa-vaza prastuta artha nala-paraka hAne para jo dUsarA amastuta artha zabda-zakti se pratIta ho rahA hai, usakA prastuta ke sAtha saMgati viThAne ke lie donoM meM upamAnopameyamAva sambandha kI kalpanA karanI par3a rahI hai, isalie yahA~ upamA-dhvani hai| sAhityika mASA meM ise hama vastu se alaMkAra-dhvani kaheMge, vaha mo zabdazaktyudbhava / kintu vidyAdhara yahA~ zleSAlaMkAra mAnate haiN| 'gatya' 'gatya' meM yamaka aura anyatra anuprApta hai| adhunIta khagaH sa naikadhA tanumutphullatanUruhIkRtAm / / karayantraNadanturAntare vyalikhaccaJcapuTena pakSatI // 2 // anvayaH-sa khagaH utphulla..tAm tanum naikavA adhunIta, ( tathA) camca-puTena kara "ntare pakSatI vyalikhat / TIkA-sa khagaH pakSo haMsa ityarthaH utphullAmi vikasitAni vistAritAnItyarthaH tanUruhAppi romANi ( karmadhA0 ) yasyAM tathAbhUtA ( ba0 vI0) anutphullatanUruhA utphullatanUruhA kRteti utphulla'kRtA tAm tanuM zarIraM naikadhA nekaprakAram adhunota prakampitavAn , tathA caccAH troTyAH puTena saMpuTena (10 tatpu0 ) kareNa nalasya hastena yanniyantraNaM niyamanaM poDanamiti yAvat ( tR. tatpu0 ) tena danture unnatAvanate ( tR0 tatpu0 ) antare madhyabhAgau ( karmadhA0 ) yayoH tathAbhUte (va0 vI0 ) pakSatI pakSamULe ('khI pajhatiH pakSamUlam' ityamaraH) vyalikhat vilekhanena samIcakAretyarthaH / nRpakarapIDanenAbanataM paJamUlaM caJcadvArA gharSaNena haMsa RjUktavAniti mAyaH // 2 // vyAkaraNa-khagaH khe AkAze gacchanIti kha+ gam +ddH| tanUruhAH tanvA rohannIti tnuu+/ruh+kH| utphulla utphullatIti utphu lla+aca ( kartara ) / nekadhA naarthasva supsupeti samAsaH, naJ-samAse nalopaprataGgAt / adhunota-dhUJ+laG 'prAdInAM hrasvaH' iti hasvaH / intura-dantA unnatA asyeti danta+urac / patiH 'pakSAt tiH' iti pkss+tiH| anu0-usa pakSo ( haMsa ) ne phailAye hue paMkhoM vAlI apanI deha taraha taraha se hilAI; ( phira ) coMca se ( rAjA ke ) hAya dvArA daba jAne ke kAraNa U~cA-nIcA bane madhya mAga vAle DainoM kI jar3oM ko khujalAyA // 2 // TippaNI-yahA~ pakSiyoM ke svabhAva kA yathAvat varNana karane se svabhAvokti alaMkAra hai| zabdAlaMkAroM meM 'tanu' 'tanU' meM tathA 'nturAntare' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| ayamekatamena pakSateradhimadhyordhvagajaGghamajriNA / skhalanakSaNa eva zizriye drutakaNyitamaulirAlayam // 3 // andhayaH-ayam skhalana-kSaNe eva pakSateH adhimadhyordhvagajalam ekatamena aGghiSA drutakaNDUyitamauliH san Alayam zibhiye / TIkA-ayam eSaH ( haMsaH) skhalanasya rAzaH hastAt mocanasyetyarthaH kSaNe samaye ( pa0 tatpu0) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH eva pakSateH pajhamUlasya madhye ityadhimadhyam / avyayo0 ) UrdhvagA UrdhvagAminI jaGghA prasUtA ( karmadhA0 ) yasmin karmaNi yathA syAttavA (ba0 vI0) ekatamena ekena aGkSiA caraNena drutaM zIghraM yathA syAttathA kaNDUyitaH ullikhita ghRSTa iti yAvat mauliH ziraH ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtaH (ba0 vI0) san Alayam AvAsa nIDamityarthaH zizriye AzritavAn jagAmeti yAvat // 3 // vyAkaraNa-skhalanam /skhal + lyuTa ( bhAve ) / Urdhva gacchanIti Urdhva+ gam +ddH| ekatamena eka+tamapa ( svAtheM ) / kaNDUyita-/kaNDU+yak + ktaH ( nAmadhA0) / prAlayaH bAlIyante prANino'treti A+/lI+ac ( adhikaraNe ) / zizriye/zri+liT / anu0-yaha ( haMsa ) ( rAjA ke hAtha se ) chuTate hI DainoM ke bhItara jA~ca uThAkara eka paira se jhaTa sira ko khujalAtA huA ( apane ) AvAsa meM cala diyA // 3 // TippaNI-yahA~ bhI pakSiyoM kA yathAvat svabhAva varNana karane se svamAtrokti hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| sa garudvanadurgadurgrahAnkaTu kITAndazataH sataH kvacit / nunude tanukaNDu paNDitaH paTucaRpuTakoTikuTTanaiH // 4 // anvayaH-paNDitaH sa paTu...kuTTanaiH garuna grahAn , kvacit sataH ( ata eva ) kaTu dazataH kITAn tanukaNDaM nunude| TIkA-paNDitaH vijJaH sa haMsaH paTu koTanivAraNe nipuNaM ( karmadhA0 ) yat caccAH puTam (10 tatpu0 ) tasya yA koTiH agram (10 tatpu0 ) tena kuTTanai ghaTTanaiH AcAtairiti yAvat (ta. tatpu0) garutA pakSANAM yat vanam vRndam (10 tatpu0 ) eva durgam durgama-sthAnaM ( karmadhA0 ) tasmin durgrahAn grahItumazakyAn ( sa0 tatsa0 ) ata eva kaTu tIkSyaM yathA syAttayA dazataH khAdataH, kvacit zarIrasya anirdhArita-deze sataH vartamAnAn koTAn mazakAn tanvI stokA kaNDuH kharjuH ( karmadhA0) yasmin karmaNi yathA syAttathA ( ba0 bI0 ) nunude apAkarot nissAritavAniti yAvat // 4 // - vyAkaraNa-paNDitaH paNDA jJAnaM sAtA'syeti paNDA+tac / kuTanaiH /kuTTa ( chedane)+ lyuT ( bhAve ) / dugrahAn duH duHkhena kaThinatayetyarthaH grahItuM zakyAn iti duH/grah +khal / dazataH daza +zata (dvi0 va0 ) / sataH as+zata ( di0 v0)| nunude/nu+liT / - anuvAda-samajhadAra usa ( haMsa ) ne ( pistuoM ko haTAne meM ) nipuNa ( apano) coMca kI noka ke AvAtoM se paMkha-samUha rUpI durga meM muzkila se pakar3a meM Ane vAle, jora se kATa rahe, kahIM (zarIra ke bhAgoM meM ) sthita pistuoM ko thor3A-sA khujalAkara nikAla bAhara kara diyA // 4 // TippaNI-pakSi-svabhAva kA yathAvat varNana hone se svabhAvokti to pUrvavat calI hI A rahI hai / vidyAdhara durga ( durgama sthAna ) para durga ( kile ) kA Aropa karake zleSa bhI mAnate haiN| isa taraha yaha zliSTa rUpaka hogaa| mallinAtha paMkhoM para vana-durga ( vana sthita kile ) kA bhAropa karate haiN| zabdAlaMkAroM meM 'zataH' 'sataH' meM yamaka ( 'yamakAdau bhavedaikyaM zasorbabolerostathA' ), 'kaTu' 'kITAn' 'durga' 'durgha' 'paTu 'puTa', aura 'koTi' 'kuTe' meM chekAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite ayametya taDAganIrajailaMghu paryaviyatAtha zaGkitaiH / udaDIyata caikRtArakaragrahajAdasya vikasvarasvaraiH // 5 // bhanvayaH-ayam taDAga nIDajaiH laghu etya pryviyt| atha asya karagraha jAt vaikRtAt zakitaiH ( ata eva ) vikasvarasvaraiH udaDIyata / TIkA-ayaM haMsaH taDAgasya sarasaH nIDa jaiH pakSimiH ( 10 tatpu0) ('nIDodbhavA garutmantaH' ityamaraH) laghu zIghra yathA syAttathA (laghu kSimityamaraH ) etya Agatya paryaviyata / parivRtaH pariveSTita iti yAvat amavat / atha pariveSTanAnantaram asya haMsasya kareNa nalahastena ya: grahaH grahaNaM (tR0 tatpu0) tasmAt jAyate iti tathoktAt tadutpannAt ( upapada tatpu0 ) vaikRtAt pakSAyAm unnatAvanatatvarUpAta vikArAt zaGkitaiH jAtazaGkaH bhItairiti yAvata , ata eva vikasvaraH tAraH uccarityarthaH svaraH zabdaH (karmadhA0 ) yeSAM tathAbhUtaiH ( ba0 bI0 ) sadbhaH udaDIyata uDDAnam // 5 // gyAkaraNa-nIDajaiH nIDeSu jAyante iti nIDa +/jan +DaH ( kartari ) noddjaaH| etyaVNa + lyap / paryaviyata-pari++laG ( karmadhA0 ) / grahaH /graha +ac ( mAve ) / vaikRtAt vikRtam vi+V+ktaH ( mAve ) eva vaikRtam vikRta+aNa ( svArthe ) / vikasvaravikasatoti vi+/kas +vara c ( kartari ) / udaDIyata-ut+/Do+laGa ( bhAvavActhe ) / anuvAda-yaha ( haMsa ) sarovara ke pakSiyoM dvArA zIghra hI Akara ghera diyA gyaa| bAda meM (aura ) jora-jora se zabda karate hue ve ur3a gaye // 5 // TippaNI-pakSi-svamAva varNana karane se svabhAvokti pUrvavat yahA~ bhI calI A rahI hai| kintu nArAyaNa bhora vidyAdhara 'karagrahajAditi zlima' yaha kahakara 'tIrthAdau kara grahaNArtha kazcit kazcana parito vessttyte| atha baligrahaNajAt kalahAdeH zaGkitairuccaiH svarairgamyate arthAt tIrtha Adi meM kara (dAna) lene ke lie kucha loga ( dAnagrahItA ) kiptI dAnI ko ghera lete haiM aura dAna lete samaya ke halle-gulle se Dare cIkhate-cillAte bhAga jAte haiM, yaha dUsarA artha bhI nikAlate haiM; kintu hamAre vicAra se kevala eka hI zliSTa kara-zabda se itanA lambA sArA aprastuta atha nikAlanA khacAtAnI ho hai| isake lie 'adhigatya' isa Adi zloka kI taraha isa zloka ko bhI sArA zliSTa honA cAhie thaa| dUsare kara zabda kA artha dAna na hokara rAjasva ( Taiksa ) hotA hai / bhikhAriyoM ko bhalA dAnI se kAhe kA Taiksa lenA hai| astu, unake bhatAnusAra yahA~ upamA dhvani ho sakatI hai / 'vaikR' 'vika', 'svara' svaraiH' meM chekAnuprAsa aura bhanyatra vRttyanuprAsa hai| vahato bahuzavalakSmatAM dhRtarudrAkSamadhuvrataM khagaH / sa nanasya yayau kara punaH sarasa: kokanabhramAdiva // 6 // andhayaH-sa khagaH punaH bahu-zaivara.kSamatAm vahataH sarasaH kokanada bhramAt iva ( bahu zaiva lakSmatA vahataH ) nalasya dhRtarudrAkSa-madhuvrataM karaM yayau / TIkA-sa khagaH pakSI haMsa ityarthaH punaH muhuH bahUni zaivalAni zaivAlAni ( karmadhA0 ) yasyAM Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH tathAmUnA (ba0 vro0 ) yA 6mA mUH bhUpadezA ityarthaH ( karmadhA0 ) yasmin ( ba0 vI0 ) tasya mAtraH tattA tAM vahataH dhArayataH anekAn zaivAla-yukta pradezAn dadhata ityarthaH sarasaH sarovarasya kokanadasva rakta-kamalasya bhramAt bhrAnteH ( Sa. tatpu0 ) va bahUni zaivAni ziva-sambandhIni lakSmANi cihAni tripuNDrAdIni ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaspa ( va0 no0) mAvaH tattA tAM vahataH, zivamakti-sambandhilakSaNa-sampannasyetyarthaH nalasya dhRtA rudrAkSaNi rudravRkSasya bIjAni madhuvratA bhramarA iva (upamita tatpu0) yena tathAbhUtaM ( ba0 vI0 ) kokanadamapi rudrAkSasamamadhuvatAn vahati, karaM hastaM yayau jagAma / ayaM mAvaH-yathA sarati bahuzaivalakSmatA tathA nale'pi bahuzaivalakSamatA, yathA sarasi kokanadam tathA nale'pi kokanadasadRzaraktakaraH, thayA kokanade bhramagaH tathaiva nalasya kare'pi bhramarasadRza-rudrAkSAyoti saronalayoH kokanada-pharayoH bhramararudrAkSayozca samAnatvAt haMta 'idaM saraHkokanadam' iti maveva nalasya karamAjagAma // 6 // __ vyAkaraNa-zevam zivasyedam iti shiv+ann| vahataH vah +zata (10) / khagaH khe AkAze gacchatIti kha+ gam +ddH| bhramaH bhram +ghaJ ( mAve ) / - anuvAda-vaha pakSI ( haMsa ) phira bahuta sAre zivAla-bhare pradezoM (zaivalakSmatA ) ko rakhate hue sarovara kA rakta kamala ko bhrAnti se mAno bahuta sAre zeSa cihnoM (zaiva-lakSmatA ) ko rakhate hue nala ke bhramara-jaise ( kAle ) rudrAkSoM kI dhAraNa kiye hAtha para A gayA // 6 // TippaNI-yahA~ sarovara aura rAjA nala kA sAmya kavi ne kevala zAbda ho rakhA hai, jaba ki kokanada aura hAtha kA tathA bhramara aura rudrAkSoM kA sAmya Artha hai, ataeva yahA~ zleSAnuprANita upamA kA 'bhramAditra' isa hetU pekSA ke sAtha aGgAnimAva saMkara hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| patagazcirakAlalAlanAdativizrammamavApito nu saH / atulaM bidadhe kutUhalaM bhujametasya majanmahIbhujaH // 7 // anvayaH-etasya mahIbhujaH bhujam bhajan sa patagaH cirakAla-cAlanAt vizrammam avApitaH san nu ( rAzaH ) atulam kutUhalam vidadhe / TokA-etasya asya mahIbhunaH rAzaH nalasyetparthaH bhujaM bAhu~ majana Azrayana sa pataMgaH pakSI haMsa ityarthaH cirakAlaM ciraM yathA syAttathA lAlanAt nalakRtAt lADanAt atizayitaH atyadhikaH vizrammaH vizvAsa ityativizrambhaH ( prAdi tatpu0 ) ( samau vizramma-vizvAptau ityamaraH ) tam avApitaH prApitaH san nu itra atulam na tulA parimANaM yasya tathAbhUtam atyadhikam (ba0 bo0) kutUhalaM kautukaM vidadhe cakAra / kathamayaM haMsaH punaH svayameva mama kare Agata iti sa nalasya hRdi mahat kutUhalamajanayaditi bhAvaH // 7 // vyAkaraNa-mahIbhujaH mahIM bhunaktoti maho+Vs+vipa ( kartari ss0)| patagaH patan (utplavan ) gacchatIti panat + gam +ddH| lAlanam lal +vyUTa ( bhAve ) / avApitaH ab+/aap+pic+ktH| vidadhe vi+VdhA+liT / anuvAda-rasa rAjA ( nala ) ke hAtha meM AtA huA vaha pazo ( haMsa ) dera taka ( rAjA dvArA) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite dulArane pucakArane meM ( apane ) vizvAsa meM liyA huA (rAjA ko ) atyadhika kutUhala meM DAle hue pratIta hotA thA // 7 // TippaNI-yahA~ 'nu' zabda utprekSA kA vAcaka hai, isalie utprekSA alaMkAra banA rahA hai| 'bhuja' zabda kI eka se adhika vAra AvRtti hone se cheka na hokara vRttyanuprAsa hI hogaa| 'la. kA-ka', 'tu tU' Adi meM bhI vRttyanuprAsa hai| nRpamAnasamiSTamAnasaH sa nimajjatkutukAmRtormiSu / avalambitakarNazaSkulIkalasIkaM racayatnavocata // 8 // anvayaH-iSTa-mAnasaH sa kutukAmRtomiSu nimajjan nRpa-mAnasam avala. 'sIkam racayan avocata / TokA-iSTaM priyam mAnasaM mAnasa-sarovaraH (karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 bI0 ) sa haMsaH kutukaM kautUhalam eva amRtam pIyUSam atha ca jalam ( karmadhA0 ) tasya karmiSu taraGgeSu (pa0 tatpu0) nimajjat brUDat nRpasya rAzo nalasya mAnasam manaH (10 tatpu0) avalambite gRhIte ( karmadhA0 ) karNayoH zrotrayoH zaSkulyau chidre ( 10 tatpu.) eva kalasyau ghaTyau ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtam (ba. bI0) racayan kurvan avocata abravIt / anyo'pi kasmaicit jale nimajjate avalambanArtha ghaTa dadAti, yamAlambyAsau tIradezam AyAti / kautukanimagnaM nalaM haMsaH karNAbhyAM svavacanaM zrotuM sAvadhAnIkarotItyarthaH // 8 // vyAkaraNa-iSTa + ktH| nimajjat ni+/majja+zanR ( dvi0 napuM0 ) / avalamvita av+/lmb+ktH| mAnasam mana eveti manas +aNa ( svArthe ) / anuvAda-mAnasa ( sarovara ) se prema rakhane vAlA vaha ( haMsa ) kautuka-rUpI amRta ko taraMgoM meM DUbate jA rahe rAjA ( nala ) ke mAnasa ( mana ) ko karNachidra-rUpI kalasoM kA sahArA lene vAlA banAtA huA bolA / / 8 // TippaNI-nala ke hAtha meM Aye hue haMsa ne usake mana meM itanA adhika kutUhala utpanna kara diyA ki vaha utsukatA ke sAtha apane kAna khar3e kara baiThA ki dekheM yaha kyA bolane jA rahA hai| isa bAta ko dekhie kavi kisa taraha rUpaka kA aprastuta-vidhAna de rahA hai| mAnasa (sarovara) haMsa ko priya hai| idhara dekho to mAnasa ( rAjA kA mana ) DUbatA jA rahA hai| sanmitra kI taraha jhaTa haMsa ne use DUbane se bacAne hetu do khAlo dhar3e de ddaale| kautukAmRta banA amRta ( jala ) aura karNa-chidra bane do khAlI ghdd'e| isa taraha yaha zliSTa sAGga-rUpaka bnaa| 'mAnasa' 'mAnasa' aura 'kulI' 'kula' meM chekAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| mRgayA na vigIyate nRpairapi dhrmaagmmrmpaargaiH|| smarasundara ! mAM yadatyajastava dharmaH sa dayodayojjvalaH // 9 // anvayaH-dharmAgama pAragaiH, api nRpaiH mRgayA na vigoyate / he smrsundr| tvam mAm yat pratyajaH, sa tava dayodayojjvalaH dharmaH / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH TIkA-dharmasya dharmasambandhino ye AgamAH zAstrANi (10 tatpu0 ) tasya yat marma rahasyam (10 tatpu0 ) tasya pAraM (pa0 tatpu0 ) gacchantIti tathoktaH ( upapada-tatpu. ) api nRpaiH rAjamiH manvAdimiH mRgayA AkheTaH na vigoyate viruddhaM gIyate nindyate ityrthH| tathApi he smaravat kAmadevavat sundara ramaNIya ! ( upamAna tatpu0 ) svam nalaH mAM haMsam yat atyajaH tyaktavAn , sa mama tyAgaH tava te dayAyAH karuSAyA udayaH prAdurbhAvaH (10 tatpu. ) tena ujjvala: dIpyamAnaH (ta0 tatpu0) dharmaH sukRtam , astIti shessH| AkheTasya dharmazAstri'maH aninditatve'pi mayi dayAM kRtvA tava manmocanaM mahAn dharmaH, ata eva tvaM na kevalam AkRtyA sundaraH, api tu dharmato'pi sundara iti bhAvaH // 9 // vyAkaraNa-mRgayA mRgAn yAnti anayeti mRga+yA+kaH ( bhaave)| pAraga: pAra+V gam +haH / vigIyate vi+/gai+laT (karmavAcye ) / ujjvala: ut (a) jvalatIti ut +/jval + ac ( kartari ) / anuvAda-dharma zAstroM kA tatva jAnane vAle ( manu Adi ) rAjAoM dvArA bhI AkheTa kI nindA nahIM kI jAtI hai; ( tathApi ) he kAmadeva-jaise sundara ! tumane mujhe jo chor3a diyA hai, vaha ( mere prati ) dayA-prAdurbhAva se ujjvala banA tumhArA dharma ( kA kAma ) hai // 6 // TippaNI-'smara-sundara' meM upamA hai| zabdAlaMkAroM meM 'dayo' 'dayo' meM yamaka 'gayA' 'goya' 'dharmA' 'dharma' meM chekAnupAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| abalasvakulAzino jhaSAnnijanIdadrumapIDinaH khagAn / anavadya tRNArdino mRgAnmRgayAghAya na bhUbhujAM natAm // 10 // anvayaH-abalasva-kulAzinaH jhaSAn , nija-nIDa-drama-poDinaH khagAn , anavadhatRNAdinaH mRgAn (ca ) dhnatAm bhUbhRtAm mRgayA aghAya na (bhavati ) / TIkA-na balaM zaktiH yasmin tat (ba0 vI0 ) abala ca tat svaM kulaM vaMzaH svajAtIyAnityarthaH (karmadhA0 ) aznanti khAdantItyevaMzolAn (upapada-tatpu0) jhaSAn matsyAn dhanatAm mArayatAm matsyA hi laghumatsyAn hantIti teSAM svabhAvaH / ayameva 'matsyanyAyaH' ityucyate / nijAH svIyAH (karmadhA0 ) ye nIDAnA kulAyAnA ( ba0 tatpu0 ) drumAH svanivAsasthAnabhUtA vRkSA ityarthaH tAn pIDayituM zIlameSAmiti tathoktAn ( upapada-tatpu0 ) khagAn pakSiNo dhnatAm , pakSiyo hi svAzrayavRkSAn tatphala-puSpa-patrAdi-troTanenApakurvanti; anavayaM nirdoSa niraparAdhamiti yAvat yat tRNam ( karmadhA0 ) tat adituM pIDayitu zIlameSAmiti tathoktAn (upapada-tatpu0 ) mRgAn dhnatAm , tRNavRkSalatAdayo hi prANino bhavanti / yathoktaM manunA-'antaHsaMjJA bhavantyete sukhaduHkhasamanvitAH' iti, mRgAsteSAM vadha kurvantIti te'pi vadhyAH, bhUbhRtAM rAzA mRgayA AkheTo'pAya pApAya na bhavatIti shessH| para-pIDakAnAM duSTAnAM ca damanaM rAzo dharma eveti mAvaH // 10 // jyAkaraNa-zinaH' Adi meM sarvatra tAcchIlyArtha meM pit / anavadha na avadyam , 'pravaca garhArtha meM na+/vad+yat ( 'avadha-paNya-varyA0' 3 / 1 / 101 se nipAtita ) avadhaM gadyam / dhanatAm Vhana+zata ( 10 bhu.)| bhUbhRtAm bhU+/bhR + kvipa ( kartari ) 50 bahu0 / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anuvAda-apane durbala kula ko khA jAne vAle matsyo ko, apane ghausaloM vAle vRkSoM kI burAI karane vAle pakSiyoM ko ( tathA ) niraparAdha taNa ko caTa kara jAne vAle mRgoM kA vadha karate hue rAjA logoM kA AkheTa pApa ke lie nahIM hotaa| TippaNI-yahA~ matsya Adi ke vadha kA kAraNa batAne se kAvyaliGga alaMkAra hai, eka ho/han kriyA kA aneka kArakoM se sambandha hone se kriyA-dopaka mI hai| 'mRgA' 'mRga' meM cheka aura vanyatra vRttyanuprAsa hai| yadavAdiSamapriyaM tava priyamAdhAya nunutsurasmi tat / kRtamAtapasaMjvaraM tarorabhivRSyAmRtamaMzumAniva // 11 // anvayaH-(he rAjan ! ) tava yat apiyam ( aham ) abAdiSam , priyam AdhAya tat taroH kRtam Atara-saMvaram amRtam abhimRSya aMzumAn iva nunutsuH asmi / TokA-(he rAjan !) tara te yat apriyaM nindAdikam ( aham ) avAdiSam akathayam , priyam iSTam AdhAya vidhAya tat apriyam taroH vRkSasya kRtam Atapena dharmeNa saMjvaraM saMtApaM pIDAmiti yAvat ( tR0 tatpu0) amRtaM jalam ('payaH kolAlamamRtam' ityamaraH) abhivRSya varSiyA aMzumAn sUrya iva ( aham ) nunutsuH nottumicchuH dUrIkartumicchuriti yAvat asmi / yathA sUryo nijAtapena vRkSa prapIDya pazcAt vRSTidvArA tatpIDAmapanayati, tathaivAhamapi pUrva tvAM bhRzamAkruzyedAnI tatpamArjanarUpeNa taba priyaM kartumicchAmIti bhAvaH // 11 // ___ vyAkaraNa-pravAdiSam vad+luG / prAdhAya A+/dhA+lyap / amivRSya abhi+ VvRS +lyap / nunussuH nu+san +uH| anuvAda-(he rAjan ! ) tumheM maiMne jo apriya bAteM kahIM, ( tumhArA ) priya ( kArya) karake maiM (bhaba ) usakA nirAkaraNa arthAt prabhArjana karanA cAhatA hU~ ThIka usI taraha jaise ki sUrya vRkSa ke prati Atapa dvArA kI huI pIr3A kA jalavRSTi karake nirAkaraNa kara diyA karatA hai // 11 // TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ dRSTAnta aura upamA alakAra mAnA hai, kintu hamAre vicAra meM yahA~ dRSTAnta nahIM hai, upamA hI hai / sAhityadarpaNakAra ke anusAra samAna dharma tIna prakaraNa kA hotA hai-zAnda Artha aura praNidhAna-gamya / yahA~ tIsarA hai, kyoMki haMsa aura sUrya ke vibhinna dharmoM kA yahA~ dRSTAnta kI taraha bimba-pratibimba mAva ho rahA hai| bimba-pratibimba mAva ko hI praNidhAnagamya sAdRzya kahate haiM / 'priyaM' 'priya' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| upanamramayAcitaM hitaM parihatuM na tavApi sAMpratam / karakalpajanAntarAdvidheH zucitaH prApi sa hi pratigrahaH // 12 // anvayaH-ayAcitam upanamram hitam , parihartum tava api na sAmpratam , hi sa pratigrahaH karakalpa-janAntarAt zucitaH vidheH ( tvayA) prApi / TIkA-ayAcitam aprArthitam upanamram upanataM prAptamityarthaH hitaM priyaM vastu parihatuM parityakta tava rAzo'pi sataH na sAmprataM yuktam ( 'yukte dve sAmprataM sthAne' ityamaraH ) ayAcitopanatavastugrahaNaM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH dharmazAstreSu vihitameva, yathA''ha yAjJavalkyaH -'ayAcitAhRtaM grAhyamapi duSkRta-karmaNaH / hi yataH sa pratigrahaH ayAcita-vastUpahAraH dAnamiti yAvat ISat UnaH karaH iti kara kalpaM hastasadRzamityA anyaH jana iti janAntaram ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtAt ( ba0 vI0 ) zucitaH zuddhAt zumAditi yAvat vidheH bhAgyAt strayA prApi prAptaH / ahaM na tava hitaM karomi pratyuta te zubhAvaho vidhireva janamimam nijahastIkRtya manmAdhyameneti yAvat tatra hitaM karotIti tvayaitanna parihartavyamiti mAvaH // 12 // ' vyAkaraNa-upanamra up+/nm+rH| karakalpa-kara+kalyap / janAntaram -anyaH jana iti mayUravyaMsakAditvAt nipAtita / prApi pra+Apa+luGa ( karmavAcya ) / . anuvAda-binA mA~ge prApta huI hitakara vastu kA parityAga karanA tumhAre lie mI ucita nahIM kyoMki vaha pratigraha ( hita-dAna ) dUsare vyakti ko ( apanA ) hAtha-jaisA banAye, zubha-kAraka vidhAtA se tumheM prApta huA hai // 12 // TippaNI-yahA~ zloka ko uttarArdhagata bAta kA pUrvArdhagata bAta kA kAraNa hone se kAvyalina aura karakalpa meM upamA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| patagena mayA jagatpaterupakRtyai tava kiM prabhUyate / iti vedmi na tu tyajanti mAM tadapi pratyupakartumartayaH // 13 // anvayaH-patagena mayA jagatpateH tava upakRtyai prabhUyate kim ? iti ( ahaM ) vedmi, tadapi artayaH pratyupakatuMm mAm na tu tvajanti / TIkA-patagena pakSiNA mayA haMsena jagata: patyuH (10 tatpu0 ) sArvabhaumasya tava upakRtya upakArAya prabhUyate pAryate kim ? neti kaakuH| sarvasAdhanasampannasya tavopakArakaraNe nissAdhanasya tucchapakSiNo mama nAsti kSamatetyarthaH iti ahaM veni jAnAmi, tadapi tathApi artayaH pIDAH yAstvayA niva. rtitAH pratyupakartu tava pratyupakAraM vidhAtuM mAm na tu naiva tyajanti muJcanti, tava pratyupakArAya prerayantItyarthaH // 13 // vyAkaraNapatagaH patan ( utplavan ) gacchanIti patat + gam +ddH| upakRtiH upa+V kR+ktin ( bhAve ) / prabhUyate pra+VS+laT ( bhAvavAcya ) / ati ad+ktin mAve ) / anuvAda-mujha pakSi dvArA ( bhalA ) jagata ke pati tumhArA upakAra kiyA jA sakatA hai kyA ? yaha maiM jAnatA hU~, tathApi pIr3AyeM (jinase tumane mujhe chuTakArA diyA hai ) tumhArA pratyukAra karane hetu mujhe chor3a hI nahIM rahIM haiM // 13 // TippaNI-yahA~ kAvyaliGga, tathA 'tu' 'ta' meM cheka evaM anyatra vRttyanupAsa hai| acirAdupakarturAcaredatha vAtmaupayikImupakriyAm / pRthuristhamathANurastu sA na vizeSe viduSAmiha grahaH // 14 // anvayaH-athavA ( janaH ) upakartuH acirAt AtmaupAyikIm upakriyAm Acaret / itthaM sA pRthuH atha aNuH astu iha vizeSe viduSAm grahaH na ( mavati ) // 14 // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TIkA-athavA pakSAntare ( janaH) upakartuH nijopakArakArakasya acirAta zIghram jIvanasya apamaGguratvAt AtmanaH svasya bhaupayikIm zrAtmopAyAdAgatAm Atma-sAdhyAm yuktAmiti yAvat ('yuktamaupayikaM labhyam' ityamaraH ) (pa. tatpu0 ) upakriyAm upakAram Acaret kuryAt / yAvacchapavam upakartuH pratyupakAraH zIghrameva kartavya ityarthaH / ittham evaM sati sA upakriyA pratyupakRtiH pRthuH mahatI atha athavA aNuH lambI astu mavatu, iha asmin viSaye vizeSe pRthutvANutvarUpe viduSAM paNDivAnAM graha Agraho na bhavatIti zeSaH / guNa-grAhiyo lokAH pratyupakaturmAvanAmevAdriyante, na punaH pratyupakAra-mAtrAmiti bhAvaH // 14 // vyAkaraNA-aupayikIm-upAya eva aupayika iti upAya+Thaka ( svAthe, 'upAyAddhasvatvaM' ceti hasvam ) tasmAt Agatam iti aupayika+aNa ( 'tata Agatam' 3|4|74)+ddiip / upa. kriyAm upa+/+za, riG Adeza, iyaG+TAp / viduSAm vidantIti/vid+zatR vas Adeza ( 50 bhu0)| anuvAda-manuSya ko cAhie ki apane prayatna se jitanA bana sake upakAra karane vAle kA zIghra hI pratyupakAra kara de| aisI sthiti meM upakAra bar3A ho yA thor3A-isa viSaya kI vizeSatA meM vidvAn logoM kA Agraha nahIM ( hotA ) // 14 // TippaNI-yahA~ manuSya ko apane upakAra karane vAle kA pratyupakAra kara denA cAhie-isa aprastuta sAmAnya se 'tumane mujhe chor3akara merA upakAra kiyA hai, ataH maiM bhI tumhArA pratyupakAra karatA hU~' isa prastuta vizeSa kA bodha hotA hai, isalie aprastuta-prazaMsA hai| 'cirA' 'cire', aura 'maupa' 'mupa' meM cheka tathA anyatra vRttyanuprAsa hai| bhavitA na vicAracAru cettadapi zradhyamida madIritam / khagavAgiya mityato'pi kiM na mudaM bhAsyati kIragIriva // 15 // anvayaH-(he rAjan ) idam bhadoritam vicAra-cAru na bhavitA cet tadapi zravyam , 'iyam khaga-vAk' iti, ataH api kIra-gIH iva kiM mudam na dAsyati ? TIkA-(he rAjan ! ) idaM vakSyamANaM mama IritaM vacanam (10 tatpu0 ) vicAra vimarza cAru sundaraM yuktamiti yAvat ( sa0 tatpu0 )na mavitA bhaviSyati cet , pakSI kiM bhamopakariSyatIti vicAre sAdhu na pratIyeta cedityarthaH tadapi tathApi madIritaM zravyaM zrotavyam bhavati / iyaM khagasya pakSiyo vAk iti, pakSI manuSya vAcA vadatItyarthaH, ataH etasmAt kAraNAt api kIrasya zukasya gIH vAk iva (te) mudaM harSa na dAsyati kim ? api tu dAsyatyeveti kAkuH / / 15 / / vyAkaraNa-Iritam Ir +ktaH ( bhAve ) / zragyam-zrotuM yogyamiti /zru+yat / goH goyate iti /gira +trip (bhAve ) / anuvAda-(he rAjan ) yaha merA kathana ( tumhAre ) vicAra meM yadi ThIka nahIM baiThatA (ki pakSI merA pratyupakAra karegA ), tathApi yaha sunane yogya hai / 'yaha pakSI kI vANI hai', isalie bhI tote kI vANI ko taraha kyA tumheM harSa pradAna nahIM karegI ? Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH TippaNI-yahA~ 'kIragIriva' meM upamA, 'cAra' 'cAru' meM cheka aura anyatra vRtyanuprAsa hai| sa jayatyarisArthasArthakIkRtanAmA kila bhiimbhuuptiH| yamavApya vidarbhabhUH prabhu hasati cAmapi zakramartRkAm // 16 // anvayaH-arisArtha.."nAmA sa mIma-bhUpatiH jayati kila, yam prabhum avApya vidarbha-mUH zakramartRkAm vAm api hasati / / TIkA-arINAM zatraNAM sArthaH samUhaH (10 tatpu0 ) tasmin sArthakIkRtam athena saha vartate iti sArthakam (ba0 bI0) asArthakaM sArthaka sampadyamAnaM kRtamiti sArtha0 (sa0 tatpu0) nAma bhIma iti saMzA ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtaH ( ba0 bI0 ) vibhyatyasmAt zatrava iti sa prasiddho bhImazcAsau bhUpatiH ( karmadhA0 ) jayati sarvotkarSeNa vartate kileti prasiddhau, yam bhImabhUpatiM prabhuM svAminam avApya prApya vidarmANAM bhUH bhUmiH vidarbhadeza ityarthaH zakra indro martA yasyAH tathAbhUtAm ( ba0 vo 0 ) dyAm divam . api hasati hAsaM karoti tiraskarotItyarthaH / / 16 / / ____ vyAkaraNa-sArthakIkRta artha ke sAtha ke 'saha' ko 'sa' aura ba0 vI0 meM kap samAsAnta hokara phira abhUta-tadbhAva meM 'vi' huA hai| bhIma-vibhyatyasmAt isa apAdAna artha meM /mI dhAtu se 'bhiyo maH' yaha proNAdika ma pratyaya hai| bhanuvAda-zatra-samUha meM ( apanA ) nAma sArthaka kiye hue vaha bhIma bhUpAla ( apane ) utkarSa meM sarva-prasiddha hai jinako svAmI-rUpa meM pAkara vidarbha deza kI bhUmi indra ko apanA svAmI banAye svarga-bhUmi para mI ha~sa detI hai // 16 // TippaNI-yahA~ mallinAtha kA kahanA hai ki dhu ke sAtha hAsa kA sambandha na hone para bhI hAsa kA sambandha batAne se asambandhe sambandhAtizayokti hai, kintu vAstava meM yahA~ bhatizayokti nahIM hai| daNDI ke anusAra 'ha~sanA', 'tarAjU para car3hanA' 'lohA lenA' ityAdi lAkSaNika prayogoM kA sAdRzya meM paryavasAna hotA hai, ataH yahA~ upamA hai| usakA 'dyAmapi' meM api zabda se anyamartRka dezoM kI to bAta hI kyA ? isa arthAntara kI Apatti se arthApati ke sAtha saMsRSTi hai| zabdAlaMkAroM meM 'sArtha' 'sArtha' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| damanAdamanAkpraseduSastanayAM tathyagirastapodhanAt / varamApa sa diSTaviSTapatritayAnanyasadagguNodayAm // 17 // anvayaH-saH amanAk praseduSaH damanAt tathya-giraH tapodhanAt diSTa..... dayAm tanayAM varaM aap| TIkA-sa bhImabhUpatiH na manAk ISat ityamanAka (naJ tarapu0) atyadhikamityarthaH yathA syAttathA praseduSaH prasannAt damanAt etatsaMjJakAt tathyA satyA gIH vApI (karmadhA0) yasya tathAbhUtAt. (ba0 vI0) tapa eva dhanaM yasya tasmAt (va0 vI0) RSerityarthaH diSTaH kAlaH ( 'kAlo diSTaH' ityamaraH) ca viSTapaM bhuvanaM ca ( 'viSTapaM bhuvanaM jagat' ityamaraH ) diSTa viSTape ( dvandva 0 ) tayoH tritayaM trayam (10 tatpu0) bhUta-bhaviSyad-vartamAnakAlAH svarga martya-pAtAlalokAzcetyarthaH tasmin na Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anyA ( 10 tatpu0) sadRk sadRzI (karmadhA0 ) guNAnAM saundaryAdInAM (10 tatpu0) udaye sadbhAve yasyAH tathAbhUtAm (ba0 vI0) arthAt kAla traye'pi lokatraye'pi ca guNeSu yasyAH sadRzI anyathA nAsti tAdRzIM tanayAM putrIM varam abhIpsitam zrApa prAptavAn / / 17 / / vyAkaraNa-praseduSaH pra+/sad+liT aura usake sthAna meM kvasu pratyaya / tritayam trayos. vayavA atreti tri+tayap / sahaka sapAnA dRzyate iti samAna+/dRz +kvin , samAna ko 'sa' aadesh| udayaH ut+Vs+ac ( mAve ) / anuvAda-usa ( bhIma bhUpati ) ne atyadhika prasanna hue damana-nAmaka satyavAdI tapasvI se tonoM ( bhUta, maviSyat , vartamAna ) kAloM tayA tInoM ( svarga, martya, pAtAla ) lokoM meM jisake sadRza ( saundaryAdi ) guNodaya anya kisI strI meM nahIM-aisI kanyA vara-rUpa meM prApta kI hai // 17 // TippaNI-yahA~ kanyA meM sabhI nAriyoM kI apekSA guNoM meM atizaya batAne se vyatirekAlaMkAra hai| 'damanA' 'damanA' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| bhuvanatrayasubhra vAmasau damayantI kamanIyatAmadam / udiyAya yatastanuzriyA damayantIti tato'midhAM dadhau // 18 // anvayaH-yataH asau tanu-zriyA bhuvana-traya subhruvAm kamanIyatA-madaM damayantI udiyAya, tataH "damayantI' iti abhidhAM ddhii| TIkA-yataH yasmAt kAraNAt asau RSivaradvArA prAptA kanyA tanvAH zarIrasya zriyA suSamayA bhuvanAnAM lokAnAM trayam tritayam svarga-martya-pAtAlAni tasya su zomane bhravau yAsAM tathAbhUtAnAm (ba0 vI0) sundarINAmityarthaH kamanIyatAyAH saundaryasya madam amimAnaM damayantI zamayantI bhagnaM kurvatIti yAvat udiyAya uditavatI utpannetyarthaH, tataH tasmAt kAraNAt 'damayantI' iti abhidhAM saMjJA dadhau dhattavatI // 18 // vyAkaraNa-damayantI-/dam + Nic +zata+GIp / yahA~ Atmanepada arthAt 'damayamAnA' rUpa honA cAhie thA, kyoMki dim kA Nyanta meM ( 'na pAda0' 1 / 3 / 89 ) parasmaipada kA niSedha ho rahA hai, kintu bhaTTojIdIkSita ke anusAra 'akaJabhiprAye 'zeSAt-( 1 / 3 / 78)' iti parasmaipadaM syAdeva...'damayantI kamanIyatApadam' iti / udiyAya ut+Vs+liT / amidhA-ami+V dhA+ +TAp / anuvAda-kyoMki vaha ( kanyA ) zarIra ko sundaratA ke tInoM lokoM kI sundariyoM ke saundaryAbhimAna kA damana ( bhaMga ) karatI huI, utpanna huI isIlie usane 'damayantI' yaha ( yathArtha ) nAma rakhA hai // 18 // TippaNI-kanyA kA nAma to nAmakaraNa saMskAra ke samaya rakhA gayA thA, sundariyoM kA saundaryAbhimAna-bhaMga usake yuvA hone para kiyA, isalie yahA~ kalpanA ho kI gaI hai ki mAnoM saundaryamadadamana se damayantI nAma pdd'aa| utprekSA kA vAcaka na hone se vaha gamya hai; zabdAlaMkAra bRtyanuprAsa hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH zriyameva paraM dharAdhipAda guNasindhoruditAmavehi tAm / vyavadhAvapi vA vidhoH kalAM mRDacUDAnilayAM na veda kaH // 19 // andhayaH-(he rAjan ! ) tAm zriyam eva paraM guSpa-sindhoH dharAdhipAt uditAm avehi, vA myavadhau api mRDa-cUDA nilayAm vidhoH kalAm kaH na veda ? TIkA-(he rAjan ! ) tAm damayantIm zriyam lakSmIm patra, paraM kintu guNAnAM dayAdAkSiNyA: dInAM zo vIryAdInAM vA sindhoH samudrAt (10 tatpu0 ) dharAyAH bhuvaH adhipAt (pa0 tatpu0) bhUpate. mImAt uditAm utpannAm avehi jAnIhi / lakSmIH samudra t uditA, iyaM tu guNa-samudrAta dharAdhipAda iti vizeSaH / vA prasiddhI vyavadhI vyavadhAna api mRDasya mahAdevasya yA cUDA mauliH (10 tatpu0) tasyAM nilaya prAvAsaH ( sa0 tatpu0 ) yasyAH tathAbhUtAm ( ba0 vI0) vidhoH candramasaH kalA SoDazaM mAgam ('kalA tu SoDazo bhAgaH' ityamaraH ) ko na veda jAnAti, api tu sarva eva vedeti kAkuH / mahAdevasya vyavadhau pratyakSAmAve'pIti yAvat yathA candrakalA sarvo'pi janaH vetti, tathaiva damayantyA: pratyakSAmAve'pi saveM tAM vidantIti bhAvaH // 19 // __ vyAkaraNa-adhipAt adhikaM pAti ( rakSati ) iti adhika+/pA+kaH ) / avehi-ava+ Vs+loT madhya0 pu0 / vyvdhiH-vi+v+Vdhaa+ki| veda/vid+laT ('vetti' kA vaikalpika rUpa ) / anuvAda-(he rAjan ! ) usa (damayantI) ko tuma lakSmI ho samajho, para vaha guNoM ke samudra rUpa bhUpati se utpanna huI hai ( jaba ki lakSmI samudra se utpanna huI thI ) / vyavadhAna par3e rahane para mI mahAdeva ke sirapara nivAsa karane vAlI candra-kalA ko kauna nahIM jAnatA ? // 19 // TippakhI--yahA~ dharAdhipa para guNa sindhutva kA aura damayantI para zrItva kA Aropa hone se rUpakAlaGkAra hai, usako pUrvottara vAkyoM meM paraspara bimba-pratibimbamAva hone se bane dRSTAnta ke sAtha saMsRSTi hai / zabdAlaMkAroM meM 'vadhA' 'vidho' meM cheka tathA anyatra vRttyanuprAsa hai| cikuraprakarA jayanti te viduSI mUrdhani sa bibharti yAn / pazunApyapuraskRtena tattulanAmicchatu cAmareNa kaH // 20 // anvayaH-te cikura-prakarAH jayanti, yAn sA viduSo mUrdhani bimti| pazunA api apuraskRtena cAmareNa tattulanAm kaH icchtu| TokA-te cikurANAM kezAnana prakarAH samhAH ( 10 tatpu. ) jayanti sarvotkarSeNa vartante yAn sA viduSo paNDitA bhaimI mUrdhani zirasi bibharti dhatte / viduSAM sannidhau savo'pyutkarSa lamate iti bhaavH| pazunA camarAbhidheyena mRgavizeSeNApi apuraskRtena agre na kRtena pazcArakatene tyarthaH cAmareNa camarapucchena teSAM damayantI-cikurANAM tulanAM sAmyam ( 10 tatpu0 ) ka icchatu abhilapatu ? na ko'pIti kAkuH / tuccha-pazurapi yasmai cAmarAya mahattvaM na dadAti pazcAt sthAnaM ca dadAti tena saha mUrdhasthitacikurANAM tulanA kila mUrkhateveti bhAvaH / etena damayantI-kezAnAM sarvotkRSTatvam // 20 // ___vyAkaraNa-viduSI-vettIti /vid + zata, vasurAdeza+Gopa , va ko samprasAraNa / tulAnAma-Vtul+yuc ( an )+TAp / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 naiSadhIyacarite anuvAda-usake keza-kalApa kI ukRSTatA kyA bkhaa| jise vaha viduSI ( damayantI ) zirapara rakha rahI hai / pazu dArA mI pIche kiye hue cA~vara se usakI tulanA kauna cAhe ? / / 20 / / / TippaNI-sAdhAraNata: nAyikA ke bAloM kI tulanA cA~vara se kI jAtI hai, kintu yahA~ kavi ne vAloM ko upamAnabhUta cA~vara se mI utkRSTa banA diyA hai, isalie vyatirekAlaMkAra hai| utkRSTatA kA kAraNa pazu dvArA apuraskRtatva batAne se kAvyaliGga aura 'pazunApi' meM api zabda dvArA 'anyoM kI to bAta hI kyA' isa artha kI Apatti se arthApatti bhI hai| zabdAlaMkAroM meM 'kura' 'karA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| svadRzorjanayanti sAntvanAM khurakaNDUyanakaitavAnmRgAH / jitayorudayatpramIlayostadakharvekSaNazomayA mayAt // 21 // anvayaH-(he rAjan ! ) mRgAH tadakhavaMkSaNa-zomayA jitayoH ( ataeva ) bhayAt udayatpramIlayoH svadRzoH khura-kaNDUyana-kaitavAt sAntvanAM janayanti / TIkA-(he rAjan ! ) mRgA hariNAH tasyA damayantyA akhaveM na khaveM hasve dI Ayate iti yAvat ye IkSaNe nayane ( karmadhA0 ) tayoH zobhayA saundaryeNa jitayoH parAbhUtayoH ataeva bhayAt mote: udayantI utpadyamAnA pramIlA nimIlA nimIlanamityartha ( karmadhA0 ) yayostathAbhUtayoH (ba0 vI0) svasyA AtmanaH dRzoH (10 tatpu0 ) khureNa zaphena yat kaNDUyanaM gharSaNaM kharjanamiti yAvat ( tR0 tatpu0 ) tasya kaitavAt chalAt (pa0 tatpu0 ) sAntvanAm AzvAsanAM janayanti kurvanti / anyo'pi kazcit parAjayaM prApya bhItaM lajjayA nimIlitAkSaM ca puruSaM kara-sparzAdinA sAntvayati tadbhayaM ca nivArayati / / 21 / / vyAkaraNa-udayat ut ++zatR / pramIlA pra+/bhIl +a+TAp / IkSaNam IkSyate'neneti/kSa+lyuTa ( karaNe ) / hak-dRzyate'nayeti /dRz+kvip ( karaNe ) / zobhA/zuma +a+TAp / kaNDUyanam kaNDU+yak+NyuTa ( mAve ) / anuvAda-(he rAjan !) mRga usa ( damayantI ) ke vizAla nayanoM kI zomA se hAra khAye hue, ( ataeva ) Dara ke mAre banda ho rahe apane nayanoM ko khura dvArA khujalAne ke bahAne sAntvanA dete rahate haiN|| 21 // TippaNI-mRgoM kA khura se A~kha khujalAnA svAbhAvika dharma hai kintu kavi use vyAja-mAtra batAtA hai / vAstava meM ve apanI A~khoM ko-jo pratiyogitA meM damayantI kI A~khoM se hAra khAkara bhaya se sakucA rahI haiM-sahalAte hue AzvAsana de rahe haiM / yahA~ prastuta mRga aura A~khoM meM aprastuta hAra khAye aura AzvAsana de rahe manuSya kA vyavahAra-samAropa hone se samAsokti hai jisake sAtha apahuti kA aGgAGgibhAva saMkara hai, kintu nArAyaNa ne luptotprekSA mAnI hai| yahA~ alaMkAra se vyatirekAlaMkAra kI yaha dhvani nikalatI hai ki damayantI kI A~kheM mRga kI A~khoM se utkRSTa haiM / api lokayugaM dazAvapi zrutadRSTA ramaNIguNA api / zrutigAmitayA damasvasurvyatimAte sutarAM dharApate ! // 22 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH anvayaH-he dharApate ! dumasvasuH lokayugam api ati-gAmitayA sutarAma vyatimAte, dRzau api dhruti-gAmitayA sutarAm vyatimAte, ( tathA ) a ta-dRSTAH ramaNI-guNAH api zruti-gAmitayA sutarA vytimaate| TIkA-dharAyA bhuvaH patiH svAmI tatsambuddhau he dharApate he rAjan ! (10 tatpu0) damasva etannAmakasya momaputrasya damayantyA bhrAturityarthaH svasuH bhaginyA damayantyA ityarthaH lokayoH kulayoH yugam dayam (10 tatpu0) mAtR-kulaM pitRkulaM ceti dvayamevApi ati vizrutiM prasiddhimi yarthaH prApnotyevaMzIlaM ati-gAmi ( upapada tatpu0 ) tasya mAvastattA tayA prasiddhatayetyarthaH sutarA samyakatayA vyatimAte paraspara-vinimayena mAti,mAta kula-prasiddhayA pita-kulaM prasiddhayati. pitR-kula-prasiddhayA ca mAtakulaM prsiddhytiityrthH| 'zru tigAmitayA vedaprasiddhatayeti mallinAthasyArthazcintyaH, ubhayakulavarNanasya vede'nupalammAt / dRzau ( dayayantyAH ) nayane'pi atiM karNaparyantaM gacchata ityevaMzIlatayA sutarA vyatimAte parasparasmai zomAvinimayaM kurutH| kayatena dakSipanayanena vAmanayanasya karNAyatenaiva ca ca vAmanayanena dakSipanayanasya zomA mavatItyarthaH, zratAH purANetihAdiSu grantheSvAkaNitAzca dRSTAH loke svayaM vilokitAzca ( karmadhA0 ) ramaNInAM sundaranArINAM guppAH ( 10 tatpu0) api zra ti: zravaNavyApAraH tadgAmitayA tadgocaratayA zrayamANatayetyarthaH sutarAM vyatimAte parasparaM zobhA-vinimayaM kuvntiityrthH| damayantyA ubhayaM mAtA-pitRkulaM suprasiddham , nayane karNAyate, strIguNAzca sarvaH pratA eveti bhAvaH / / 22 // vyAkaraNa-zrutiH / zra+ktin ( mAve ) a yate'neyeti /zra+ktin ( krnne)| zrutigAmi tAcchIlye ati+ gam +Nin / dRza pazyatIti /dRz+kvip ( kartari ) / ramaNI ramayatIti ram + lyuT ( kartari )+GIp / vyatimAte vi+ati+/mA+laT ( Atmane0 ) isa kA ekavacana, dvivacana aura bahuvacana-tInoM meM 'vyatimAte' yaha eka hI-jaisA rUpa banatA hai / karmavyatihAra arthAt paraspara kriyA-vinimaya meM /mA prAtmane0 bana jAtA hai| 'kartari karmavyatihAre' 1 / 3 / 14) / anuvAda-he rAjan ! dama kI bahina (damayantI ) ke donoM ( mAta-pita) kula bhI pratigAmo ( prasiddhi ko prApta ) hone ke kAraNa paraspara khUba zomA de rahe haiN| donoM AMkheM mI atigAmI (kAnoM taka pahu~cI ) rahane ke kAraNa paraspara acchI taraha zomA-vinimaya karatI haiM, ( itihAsoM meM ) sune aura ( loka meM ) dekhe hue strIsambandhI guNa mo zrutigAmI ( karNagocara ) hone ke kAraNa ekadUsare se zobhA kA AdAna-pradAna karate rahate haiM / / 22 / / TippI -kavi kA yaha zloka bar3A camatkAra-pUrNa hai| yahA~ damayantI ke mAta-pita kula, A~kha evaM so sambandhI guNa-sabhI prastuta haiN| ina sabhI kA eka dharma-atigAmitva aura vyatimAnase sambandha jor3A gayA hai| isa taraha prastuta-prastutoM kA ekadharmAmisambandha hone se yahA~ tulyayogitA alaMkAra hai, vaha mI zleSAnuprANita / dhyAna rahe ki isa alaMkAra kA paryavasAna sAdRzya meM hI hotA hai arthAt damayantI kA jisa prakAra mAtR-kula prasiddha hai, vaise hI pita-kula mI prasiddha hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite usakI dAyIM A~kha jisa taraha kAna taka laMbI gaI huI hai, usI taraha bAyIM A~kha bhI, jisa taraha usakA saundarya-guNa damaka rahA hai vaise hI vinayAdi guNa bhii| zabdAlaMkAra yahA~ vRttyanuprAsa hai| nalinaM malinaM vivRNvatI pUSatImaspRzatI tadIkSaNe / api khaJjanamaJjanAzcite vidadhAte rucigarvadurvidham // 23 // anvayaH-pRSatIm aspRzato tadIkSaNe nalinam malinaM vivRNvato, aJjanAmite satI ca khajanam api ruci-garva-durvidham vidadhAte / TIkA-pRSatIm aJjanasya zalAkAm aspRzatI asparzaviSayokurvatI amApnuvatItyarthaH aJjana-rahite iti yAvat tasyA damayantyA IkSaNe nayane ( 10 tatpu0 ) nalinaM kamalaM malinaM vivarSa gatazrIkamiti bAvat vivaNvatI kurvatI, svakAntyA parAbhavantItyarthaH, anjanena kajjalena azcite pUjite bhUSite ityarthaH satI tu khaJjanam khajarITam ( khajarITastu khajanaH' ityamaraH ) ruceH kAnteH yaH go'bhimAna: (10 tatpu0) tena dudhiM daridram ( 'ni:svastu durvidho dIno daridro durgato'pi saH' / ityamaraH ) vidadhAte kurvAte kAntigarvamAne te ityrthH| aJjanAnalaGkRte tasyAH zvetanayane zvetakamalaM parAjayete, aJjanAukRte ca satI tu zvetavarSa khanjanamapi khaJjayete, kajjalasaMyogena kevalazvetavarSakhajanApejhayA tadIkSabhayoradhika ruciratvAditi bhAvaH / / 23 / / vyAkaraNa-aspRzatI na/spRz + zatR pra0 dviva0 napuM0 / IkSaNam kSyite dRzyate'neneti VIkS + lyuT ( karaNe ) / vivRNvatI vi+VvR+zatR pra0 vi0 napuM0 / aJcite/ ab+kta (karmaNi) pra. dviv0| anuvAda-kAjala kI salAI na lagAe usa ( damayantI ) ko A~kheM kamala ko mailA (zrIhIna ) banAtI huI, kAjala se bhUSita ( ho) khajana pakSI ko bhI saundaryAmimAna se khAlI kara detI 1 // 23 // TippaNI-A~khoM kA kamala meM malinatA lAne kA sambandha na hote hue bhI malinatA kA sambandha batAyA gayA hai, isalie mallinAtha ne yahA~ asambandhe sambandhAtizayokti alaMkAra kahA hai| vidyAghara kA mI yahI mata hai| hamAre vicAra se yahA~ kamala aura khaJjana kI apekSA A~khoM meM adhikatA batAne se vyatireka hai| zamdAlaMkAroM meM linaM' 'lina' tathA 'patI' 'zatI' meM yamaka hai| 'lina TinaM' meM 'alinaM alinaM' yo prakAra kA yoga karake padagata antyAnuprAsa kA yamaka ke sAtha eka-- bAcakAnupraveza saMkara bhI hai| anyatra vRttyanupAsa hai| adharaM kila bimbanAmakaM phalamasmAditi mavyamanvayam / lamate'dharabimbamityadaH padamasyA radanacchadaM vadat // 24 // anvayaH-adharabimbam iti adaH padam asyAH radana-cchadam vadat kila bimba-nAmakam phalam basmAt adharam iti bhavyam anvayam lbhte| TIkA-adharaH oSThaH bimba bimbaphalam iveti adharabimbam ( upamita tatpu0) iti adaH etat padaM subanta-zabdo'syA damayantyA radana-cchadam oSThaM ( 'oSThAdharau tu radanacchadau' ityamaraH) vadana Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH 17 pratipAdayat arthAt yadA adhara-zabdo damayantyoSThaM pratipAdayati tadA kila nizcayena vimbanAmaka phalama asmAt damayantyA oSThAt adharaM nimnam apakRSTamiti yAvat asti iti hetoH manyaM samyaka anvayaM sambandhaM lamate prApnoti / ayaM bhAva: anyanAryoSTha patipAdane'dhara vimbazabdo'dharo -vimbmivetyu| pamitasamAsamAzrayati, tAsAmadharasya bimbasAdRzyAt ; kintu damayantyA oSThastu bimbaphalAdapyutkRSTa iti tatra aparam apakRSTaM bimbaphalaM yasmAditi bahuvrIhimAzritya sArthakatA lamate, damayantyA adharo bimbAdapyukRSTa ityarthaH // 24 // vyAkaraNa-adharaH adhaH iyartoti adha:+/R+ac ( kartari ) nipAtanAd vimargalopaH / bAska kA bhI kahanA hai 'adharaH adho'raH adho dhAvatoti UdhvaMgatiH prtissiddhaa'| radanacchadaH radamAnA dantAnAM chada; vasanam aacchaadkmityrthH| maNyam bhavatoti/bhU+yat (nipAtitaH) / anvayaH anu++aca ( mAve ) / 40 anuvAda-'adhara-bimba' yaha zabda isa ( damayantI) ke oSTha kA pratipAdana karate samaya 'adhara - nikRSTa hai bimba nAmaka phala jimase' aisI yaha ThIka hI vyutpatti pA rahA hai // 24 // TippaNo-mallinAtha ke anusAra yahA~ damayantI ke oSTha dvArA bimba-phala ke adhaHkaraNa kA sambandha na hone para bhI sambandha batAne se asambandhe sambandhAtizayokti aura usake dvArA upamAvani hai| hama yahA~ upamAna-bhUna bimbaphala meM upameya-bhUta adhara ke sAtha samatA karane kI yogyatA batAne se pratIpa kheNge| 'dharaM' 'dhara' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai / hRtasAramivendumaNDalaM damayantIvadanAya vedhasA / kRtamadhyabilaM vilokyate dhRta gambhIrakhanIkhanIlima // 25 // anvayaH-indu-maNDalam vedhasA damayantI-vadanAya, hRta-sAram iva (san ) kRtamadhya-bilam (bataeva ) dhRtanIlimam vilokyte| . . TIkA-indoH candramasaH maNDalam bimbam (Sa. tatpu0 ) vedhasA brahmaNA damayantyA vadanAya mukhAya ( 10 tatpu0 ) tadvadanaM nirmAtumityarthaH hRtaH apanItaH sAro dRDhAMzo yasmAttathAbhUtam (ba0 vI0 ) sat kRtaM vihitaM madhye madhyabhAge bilaM chidraM gata iti yAvat ( sa0 tatpu0) yasya tathAbhUtam (va0 vI0) prataeva dhRto dhAritaH gabhArAyAM nimnAyAM khanyA gata ( karmadhA0 ) paramAgagatasya khasya bhAkAzasya (sa. tatpu0 ) nIlimA naulatvaM ( 10 tatpu0) yena tathAbhUtam (ba0 vI0) vilokyate dRshyte| candramaNDalamadhye dRzyamAnaH kalaGkaH kalaGko na pratyuta damayantomukhanirmANAya brahmapyA tasmAt 'sthAnAta sArAMzasya nissAritatvAjjAte gata paramAgagatagaganasya nIlimAstIti bhAvaH // 25 // __NyAkaraNa-vadanAya vadanaM nimotum yahA~ abhyujyamAna kriyArthI kriyA nira+/mA ke tamana ke karma ko caturthI ho rahI hai ( "kriyArthopapadasya0' 2 / 3 / 14) / khanI khani+GIp / anuvAda-candramaNDala-jisameM se aisA pratIta hotA hai ki mAno brahmA dvArA damayantIkA mukha nirmANa hetu ( bIca kA) sAra-bhUta aMza le liyA gayA ho-madhya meM garta bana jAne ke kAraNa gaharI khAI meM ( paramAga vAle ) gagana kI nIlimA dhAraNa kiye dikhAyI detA hai // 25 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ candramA ke kalaMka kA Artha apahnava karake usameM gagana-nIlimA kI sthApanA karane se apahnati hai, kintu usake mUla meM 'hRtasAra miva' yaha utprekSA hai, ataH donoM kA yahA~ aGgAGgibhAva zaMkara hai| zabdAlaMkAroM meM 'khanI' 'khanI' meM yamakaH 'bilaM' 'vilo' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAma hai| dhRtalAnchanagomayAzcana vidhumAlepanapANDuraM vidhiH / bhramayatyucitaM vidarbhajAnananIrAjanavardhamAnakam // 26 // anvayaH-vidhiH dhRta "canam bAlepana-pANDuraM vidhum vidarbhajA'"nakam bhramayati (iti ) ucitam / TIkA-vidhiH brahmA dhRtaM bhRtaM lAJchanam kalaka evaM gomayAJcanam ( kamadhA0) ( gomayasya govizaH aJcanaM pUjanaM lepa ityarthaH ( 10 tatpu0 ) yena tathAbhUtam (ba0 vI0) Alepanena piSTodakena pANDuraM zvetaM ( tR0 tatpu0 ) vidarbhajAyA damayantyA yat AnanaM mukham ( 10 tatpu0 ) tasya nIrAjanAya ArAtrikavidhaye ( 10 tatpuM0 ) vardhamAnakaM zarAvam ( ca. tatsu0 ) ( 'zarAvo vardhamAnakaH' ityamaraH) bhramayati amaNaM kAra yatItyucitam / brahmA kalaGkarUpagomayena zvetakiraNamAlA-rUpa-piSTodakena ca liptaM candrarUpavardhamAnakaM nIrAjanA-rUpeNa damayantyA mukhaM paritaH bhramayatItyarthaH / dRSTidoSanira. sanAya mAgalyAya zAntikarmaNe ca nIrAjanaM kriyate iti hi lokAcAraH // 26 // ___ vyAkaraNa-lAnchanam lAncha+ lyuT (bhAve ) / aJcanam aJc + lyuTa ( mAve ) / mAlepanam Alipyate'neneti A+/lip + lyuTa ( karaNe ) / pANDuram pANDuH pANDuvarSo'syAstIti pANDu+raH ( matvatheM) nIrAjanam-amarakoSa ke TIkAkAra kSIrasvAmI ke anusAra'nIrasya zAntyudakasyAjanaM kSepo'treti nIrAjanam , mantroktyA vAhanAyudhAdeniHzeSaNa rAjanaM vaatr'| hama dvitoya vyutpatti ko hI ThIka samajhate haiN| tadanusAra nir + rAja+Nic + lyuTa ( bhAve ) / anuvAda brahmA kalaMka-rUpa gobara se zobhita, tathA ( kAnti-rUpa ) piSTodaka ('poThe ) se die 'aIpaNa' se zveta bane candramA ke rUpa meM damayantI ke mukha ko nIrAjanA hetu thAla ghumA rahA hai // 26 // TippaNI-vivAha, upanayana, yuddhArtha prayANa Adi mAMgalika kAryoM meM nIrAjana kI prathA sarvatra pracalita hai| pahAr3I bhASA meM ise 'AtoM' kahate haiM, jo 'ArAtrika' kA apabhraMza hai| bhagavAna kI nIrAjanA ko 'AratI' kahate haiN| isa sambandha meM prathama sarga ke zlo. 10 ko TippaNI bhI dekhie| yahA~ gola hone se candramA thAla usakA kAlA cihna gobara-lepa evaM zveta prakAza 'riSTodaka kA aIpaNa' bane / candramA kI laMbo kiraNa laMbI dopikAyeM (batto) banIM jise batAnA kavi chor3a gayA hai| damayantI ke mukha para kahIM kisI kI naz2ara na laga jAya-isa hetu brahmA usakA norAjana kara rahA hai| isa taraha yahA~ sarvAGgINa AropoM se sAga-rUpaka bnaa| zabdAlaMkAroM meM vidhu' 'vidhiH' tayA~ 'mAna' 'jana' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| suSamAviSaye parIkSaNe nikhilaM padmamamAji tanmukhAt / adhunApi na maGgalakSaNaM salilonmajjanamujjhati sphuTam // 27 // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH anvayaH-suSamAviSaye parIkSaNe nikhilam padmam tanmuvAt abhAji, ( ataeva ) maGgalakSaNam salilonmajjanam adya api na ujjhati sphuTam / TIkA-suSamA paramA zobhA paramasaundaryamiti yAvat ( 'suSamA paramA zobhA' ityamaraH ) viSayaH pasmin tathAbhUte (ba0 vI0) parIkSaNe divya-parokSAyAm arthAt suSamA pAsyAdhikA damayantyA mukhasya vA'dhiketi pratiyogitAyAM satyAM nikhilaM samastaM padma kamalaM tasyA damayantyA mukhAt vadanAt (10 tatpu0) abhAji bhagnamabhUt parAjayaM prAptamityarthaH, ataeva maGgasya parAjayastha lakSaNaM cihna (pa0 tatpu0 ) salilAt jalAt unmajjanam uparyavasthAnam adhunA sAmpratam api nojjhati na tyajatIti sphuttmityutpreksse| damayantI-vadana-saundarya kamala-saundaryApe kSayA'dhikamiti bhAvaH // 27 // vyAkaraNa-parIkSaNam pari+Ila + lyuTa ( mAve ) / abhAji/bhaJ+luG ( kartari ) / maGgaH-/ma+vaJ ( mAve ) / unmajanam -ut + majja+lyuTa ( bhAve ) / anuvAda-atisaundarya-viSaya kI parIkSA meM samo kamala usa ( damayantI ) ke mukha se hAra khA baiThe ( yahI kAraNa hai ki ) hAra kA cihna ( arthAt ) pAnI se Upara uTha jAnA ve mAno abhI taka nahIM chor3a rahe haiM // 27 // TippaNI-yahA~ divya parIkSAoM meM agniparIkSA kI taraha jala-parIkSA kI ora kavi kA saMketa hai| jala-parIkSA meM yaha hotA hai ki koI dhanurdhara bANa chor3atA hai| usake sAtha hI eka vyakti daur3atA hai aura jahA~ vAya bhUmi para giratA hai, vahA~ se gire hue bANa ko uThAkara daur3a-daur3a ke phira usI sthAna meM le AtA hai, jahA~ se vaha chor3A gayA thaa| isa bIca jisa vyakti kI divya parIkSA lenI hotI hai, vaha bANa chor3ate hI pAnI meM DubakI lagA detA hai| yadi vaha bANa ke lAye jAne ke samaya taka pAnI meM DUbA hI rahatA hai, to vaha vijayI ho jAtA hai, lekina agara vaha pahale hI bIca meM pAnI se Upara uTha jAtA hai, to vaha parAjita mAnA jAtA hai| damayantI ke mukha aura kamala ke bIca mI hor3a laga gaI ki dekheM hama donoM meM kauna adhika sundara hai| kamala kI jalaparIkSA lo gaI to vaha bANa ke prakSepasthAna taka lAye jAne se pUrva hI pAnI se Upara uTha mAyA aura hAra khA baitthaa| vaise kamaloM meM hamezA pAnI kI sataha se Upara uThA rahanA svamAva-siddha hai, kintu kavi ne usameM parAjaya-cihna kI kalpanA kI hai ataH utprekSA alaMkAra hai| usase kamala ko apekSA mukha adhika sundara hai-yaha vyatireka dhvani hai| vidyAdhara ne yahA~ anumAnAlaMkAra aura atizayokti mAnA hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| dhanuSI ratipaJcabANayorudite vizvajayAya tadbhavau / nalike ne taduccanAsike tvayi nAlIkavimuktikAmayoH // 28 // anvayaH-tad-bhruvau vizva-jayAya udite rati-paJcabANayoH dhanuSI ( na ) ? taducca-nAsike tvayi nAlIka-vimuktikAmayoH tayoH nalike na ? . TokA-tasyA damayantyA bhravau ( 10 tatpu0 ) vizvasya jagata: jayAya vijayArtha ( 10 tatpu0) udite prAdurbhUte ratiH kAmadevapatnI ca paJcabApaH kAmadevazca tayoH ( dvandva ) dhanuSI cApo neti Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite zlokasyottarArthagato 'na' dehalI-dIpakanyAyenAtrApi sambadhyate apitu dhanuSI eveti kAkuH / tasyA damayantyA ucce unnate ( 10 tatpu0 ) nAsike nAsAchidre ( karmadhA0 ) chidradvayopalakSitonnatanAsike. tyarthaH svayi viSaye nAlIkAnAM zarANAM vimukti prekSaNaM ( 10 tatpu0 ) kAmayete icchata iti tathoktayoH ( upapadatatpu0) ('nAlIkaH zara-zalyayoH' iti vizvaH ) rati-paJcabANayoH nalike nAlyau na api tu nalike eveti kAkuH / arthAt damayantyA dhruvau samunnata-nAsikAM ca vilokya kasya kAmodreko na syAt // 28 // nyAkaraNa-uditam ut+:+ktaH ( kartari ) / vizvajayAya jetum iti tuma) caturyo / vimukti-kAmayoH vimukti+/kam +ppaH ( kartari ) / abhanuvAda-usa ( damayantI) ko donoM bhauheM vizva-vijaya hetu prakaTa hue rati aura kAmadeva ke do dhanuSa nahIM kyA ? usako U~cI-lambI nAka ke do chidra tuma para bANa chor3anA cAhane vAle una ( rati aura paJcabAppa ) ko do naliyA~ nahIM kyA ? TippaNI-nalikA, nAlIka-nAloka eka vizeSa prakAra kA bilastarabhara kA bAppa hotA haijo dhanuSa se na chor3A jAkara bA~sa kI nAlo se chor3A jAtA hai| damayantI kI U~cI nAka kI tulanA baoNsa kI do chidravAlI nAlI se ko gaI hai, isI taraha usakI Ter3hI bhauMheM bhI dhanuSAkAra hai| rati aura kAmadeva do haiM ataH do ghanuSoM aura do nalikAoM kA bhauMhoM aura nAsAchidroM para Aropa karane se yahA~ do rUpakoM ko saMsRSTi hai| kahIM-kahIM zlokottarArdha meM 'na' ke sthAna meM 'nu' pATha milatA hai, jo utprekSA-vAcaka hone se rUpaka ke sthAna meM utprekSA bnaaegaa| zabdAlaMkAroM meM 'nalike' 'nAlIka' meM cheka aura anyatra vRtyanumApta hai| sadRzI tava zUra ! sA paraM jaladurgasthamRNAlajibhujA / api mitrajuSAM saroruhAM gRhayAluH karalIlayA zriyaH // 29 // anvayaH-he zUra, jaladbhu jA param tava sadRzA sA ( tathA ) kara-lIlayA mitra-juSAm bhapi saroruhAm zriyaH gRhayAluH astIti zeSaH / TIkA-hezara vIra ! jalam eva durga koTaH (karmadhA0 ) tasmin tiSThantIti tathoktAni ( upapada tatpu0 ) yAni mRNAlAni bisAni ( karmadhA0 ) tAni jayata iti tathoktau ( upapada tatpu0 ) bhujau bAr3a, (karmadhA0 ) yasyAH sathAbhUtA (ba0 vI0 ) sA damayantI mRNAlAdapi sukumArau gauravau~ ca tasyA bhujAvityarthaH param asyantaM thathA syAttathA tava te sadRzo samAnA tvadanurUpetyarthaH, yataH tvamapi ( parikhA) jaladurgasyazatrujidbhujo'si / sA karayoH hastayoH lIlayA vilAsena atha ca karasya rAjasva. rUpeNa doyamAnasya drabyasya lIlayA kriyayA ( balihastAMzavaH kasaH' / 'lIlA vilAsa-kriyayoH' ityamaraH ) mitraM sUryam atha mitrANi suhRdaH juSante sevante iti tathoktAnAm ( upapada tatpu0 ) ('mitraM suhRdi, mitro'rkaH' ityamaraH ) api saroruhAM kamalAnAM zriyaH zobhAH atha ca saMpadaH gRhayAluH grahItrI, sA mitrasya ( sUryasya ) sahAyatayA pUrNa vikAsazriyAmapi saroruhApAM zriyaM svakara ( hasta ) vilAsena harati, tvamapi mitrApyAm ( suhRdAm ) sahAyatAsaMpannAnAmapi zatrappA kara-( bali )kriyayA baligrahaNadvAretyarthaH zriyo harasi, ataH yuvayordvayoH zauryasAmyAt sA tvad-yogyeti mAvaH // 26 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH 21 vyAkaraNa-durgastha durga+/sthA+kaH ( kartari ) / mRNAla jit+mRSAla+/ji+ kvipa ( kartari ) saroruhAma sarasi rohantIti saras +/ruh + kvip ( kartari ) gRhayAtuH gRhNAtIti gRha +pic+Aluc ( kartari ) / anuvAda-bhujAoM dvArA jala-rUpI kile meM rahane vAle mRNAloM ko jItane vAlI vaha ( damapantI ) Thoka tumhAre sadRza hai ( tuma bhI bhujAoM dvArA ' parikhA-) jala se ghire kiloM meM rahane vAle zatru ko jItane vAle ho)| vaha karoM ( hAthoM ) kI lIlA (vilAsa ) se mitra ( sUrya ) meM nirata kamaloM kI zrI ( zobhA ) ko le letI hai [ tuma bhI kara ( rAjasva ) kI lIlA ( AdhAna ) se mitroM ( suhRdoM ) ko sAtha rakhe hote hue bhI zatruoM kI zrI ( sampatti ) ko le lete ho ] // 29 // TippaNI-bAta itanI hI hai ki damayanto kI bhujAyeM apane gorepana aura sukumAratA meM mRNAloM ko aura hAtha zobhA meM kamaloM ko parAsta kiye hue haiM, kintu kavi ne zleSa kA puTa dekara bar3A vaicitrya bhara diyA hai| damayantI ke sAtha lagane vAle vizeSaNa vaha rAjA para mI lagA baiThA hai bhale hI vahA~ artha aura hI hai| nala para durgava kA Aropa hone se rUpaka, saroruhoM kI zrI saroruhoM meM hI rahatI hai, vaha karoM meM nahIM A sakato, isalie 'zrI kI taraha zro' isa prakAra bimba-prativimba bhAva hone se nidarzanA, api zabda se arthApatti, sama kA sama ke sAtha yoga hone se sama, aura dvayarthaka hone se zleSa-ina samo alakAroM kA paraspara aGgAGgimAva saMkara hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| vayasI zizutAtaduttare sudazi svAmividhi vidhisunii| vidhinApi na romarekhayA kRtasImnI pravibhajya rajyataH // 30 // anvaya-(he rAjan ! sudRzi svAbhividhim vidhisunI zizutA-taduttare vayasI vidhinA romarekhayA pravimajya kRta-sImno api na rajyataH / . TIkA-(he rAjan !) su muSTha dRzau nayane yasyAH tathAbhUtAyAm ( prAdi ba0 vI0) sunayanayAM damayantyAmityarthaH svasya AtmanaH abhividhi vyAptim (10 tatpu0 ) vidhisunI vidhAtumicchanI zizutA bAlyaM ca tasyA uttaram uttarakAlonaM yauvanaM ceti (dvanda) vayaso avasthe, damayantI-zarIramadhikRtya bAlyaM yauvanaM cAhamahamikayA svAdhikAra sthApayitumicchata iti mAvaH, vivAda-samAptyartha vidhinA brahmapA rompA zarIrodbhUtAnAM lomnAM rekhathA lekhayA pravimajya vibhAgaM kRtvA kRtA vihitA somA maryAdA yayostathAbhUte'pi satI na rajyataH parasparamanurAgaM na kurutaH, prasanne na sta ityarthaH / etena damayantyA vayaHsandhirutaH // 30 / / jyAkaraNa-abhividhiH abhi+vi+Vaa+ki| vidhissunI vi+dhA+san+u (pra0 diva0 npuN0)| sImnI meM vikalpa se 'sIman' ke akAra kA lopa ho rahA hai| anuvAda-(he rAjan ! ) sundara nayanoM vAlI ( damayantI) meM apanI vyApti arthAt adhikAra karanA cAhane vAlI zizutA aura usake bAda kI avasthA-taruppAI-brahmA dvArA romoM kI rekhA se vimAga karake sImA-baddha kA huI mI prema se nahIM raha rahI hai / / 30 / / TippaNI-'na rajyataH' mallinAtha aura nArAyaNa yahA~ kAku mAna rahe haiM arthAta sImA nizcita Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 naiSadhIyacarite ho jAne para donoM avasthAyeM kyA paraspara prema se nahIM raha rahI haiM ? raha rahI hI haiN| kintu kAku dvArA niSedha ko vidhi-rUpa se lene se virodha-vAcaka 'api' zabda kI saMgati nahIM baitthtii| vaha vyartha siddha ho jaaegaa| ataH hamAre vicAra se yahA~ niSedha artha lene meM hI svArasya baiThatA hai| sImA-baMdI hone para bhI ve santuSTa nahIM haiM kyoMki donoM zarIra para adhikAdhika adhikAra jamAnA cAha rahI haiN| bacapana damayantI ke zarIra ko chor3anA nahIM cAhatA jaba ki yauvana Akara usapara pUrA adhikAra mA~ga rahA hai| bacapana aura yauvana kA yaha paraspara saMgharSa vayaHsandhi kahalAtA hai| cANDUpaMDita, vidyAdhara aura jina ne mI 'sImnI' ke sthAna meM 'somni pATha mAnakara niSedha-paraka hI artha kiyA hai| isI taraha ke bhAva ke lie chaThe saga kA zloka 38 bhI dekhie, jisameM yauvanadvAra para khar3A ho roma-rUpI DaMDA liye damayantI ko roka rahA hai ki basa bacapana ke khela aba chor3a do| zarIra para roma uga jAnA yauvana kI nizAnI hai| yahA~ prastuta jar3a zizutA aura yauvana para aprastuta paraspara adhikAra ke sambandha meM vivAda karate hue do cetana vyaktiyoM kA vyavahAra-samAropa hone se samAsokti aura usake sAtha sImA-nirdhAraNa ke kAraNa ke hote hue bhI santoSa-rUpa kArya na hone se vizeSokti kA saMkara hai / zabdAlaMkAroM meM 'vidhi' vidhi' zabdoM meM yamaka, 'bhajya' 'rajya' meM 'ajya, ajya' kI tukabandI se Sadagata antyAnuprAsa evaM anyatra vRttyanupAsa hai| api tadvapuSi prasapatogamite kAntijharairaMgAdhatAm / smarayauvanayoH khalu dvayoH plavakumbhau bhavataH kucAvumau // 31 // anvayaH-kAnti-jharaiH agAdhatAm gamite api tadapuSi prasarpatoH dvayAH smara-yauvanayoH ubhau kucau plava-kummo mavataH khalu / / 32 / / TIkA-kAntiH zomA lAvaNyamityarthaH tasyA jharaiH pravAhaiH (pa.tatpu0 ) agAdhatAM duravagAhatAm atalasparzatvamiti yAvat gAMmate prApite'pi tasyA damayantyA vapuSi zarIre ( 10 tatpu0 ) prasarpato. pragacchatoH dvayoH smaraH kAmazca yauvanaM tAruNya ceti tayoH (dvandva ) umau dvau kuco stanau savArtha taraNArtha kumbhau ghaTo (ca. tatpu0 ) bhavataH khalvityutprekSAyAm / atilAvaNya-bhArate damayantyAH zarIre yauvanena kAmena ca padaM kRtam , tasyAH kucau ca tallAvaNya-pravAhe tarItuM yAvana-kAmayoH kRte kummAvika pratIyete smeti mAvaH / / 31 // vyAkaraNa-gamite gam+pic+ktaH ( karmaNi ) / yauvanam yUnaH athavA yuktyA mAva iti yuvan + aNa ( mAve ) / plavaH 'lu+ac ( mAve ) anuvAda-lAvaNya ke pravAhoM dvArA agAdha banA diye jAne para bhI usa ( damayantI ) ke zarIra meM Age-Age bar3ha rahe kAma aura yauvana-donoM ke lie ( usake ) donoM kuca aise lagate haiM mAno tairane ke ghar3e hoM // 31 // TippaNI-'dvayoH' 'ubhau-nArAyaNa ne zaMkA uThAI hai ki 'smara-yauvanayoH' aura 'kucau' meM dvivacana hone se hI dvitva siddha ho jAtA hai, to 'dayoH' aura 'umau' kI kyA prayojanIyatA hai ? isakA svayaM ve yaha uttara dete haiM-'sadAsahavAsitva-parasparamilitatvapradarzanArthamuttamityavagantavyam' Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH marthAt 'sadaiva sAra-sAtha rahanA evaM paraspara milA rahanA' yaha batAne hetu kahA hai| kucoM para plavakummoM kI saMmAvanA ko gaI hai, ataH utprekSA hai, jisakA vAcaka yahA~ khalu zabda hai| kAnti para jalatvAropa vyaGgaya hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| kalase nijahetudaNDajaH kimu cakrabhramakAritAguNaH / sa taducakucau bhavanpramAjharacakrabhramamAtanoti yat // 32 // andhayaH-(he rAjan ! ) nija-hetu-daNDajaH cakra-bhrama-kAritA-guNaH kalase kimu ? yat sa taduccakucau bhavan prabhA-jhara-cakra-bhramam Atanoti / TIkA-(he rAjan ! ) nijaH svakIya: hetuH nimitta-kAraNam ( karmadhA0 ) yo daNDaH (karmadhA0) tasmAjjAyate iti tajjaH ( upapada tatpu0) tadutpannaH cakramya kumbhakAropakaraNavikSeSasya yo bhramaH bhramaNam (10 tatSu0 ) taM kartu zIlamasyeti 0kArI / upapada-tatpu0 ) tasya bhAvaH tattA guNaH dharmaH rUpAdirityarthaH ( karmadhA0 ) kalase ghaTe kim ? arthAt daNDazcakra bhrAmayatoti daNDasya cakrabhramakAritA. rUpo dharmo ghaTe saMkrAntaH kim ? yat yataH sa kalama: tasyA damayantyA uccau samunnatau Sa. tatpu0) kucau ra 'nau ( karmadhA0 ) bhavan jAyamAnaH tatkucatve pariNata ityarthaH prabhAyA: lAvaNya-cchaTAyA jhare pravAhe ( sa0 tatpu0 ) cakrasya kummakAropakaraNavizeSasya atha ca cakravAkAkhya-pakSiNaH ( Sa. tatpu0) bhramam bhramaNam atha ca bhrAntim ('cakro gaNe cakravAke cakra sainya-rathAGgayoH / grAmajAle kulAlasya mANDe rASTrAnayorapi' iti vizvaH ) Atanoti karoti / tasyAH kucau prabhAjhare bhramat cakravAka yugala. miva pratIyata iti bhAvaH // 32 // ___ vyAkaraNa-daNDajaH daNDa+/jan +Da: ( kartari ) bhramaH /bhram +ghaJ (mAve ) / 0kAritA tAcchIlye Nin + tal +TAp / prabhA pra+mA+a+TAp / anuvAda-(he rAjan ! ) apane ( nimitta ) kAraNabhUna DaMDe se utpanna hone vAle ( kumhAra ke ) cakrabhrama ( cAka ghumAne ) kA guNa ghaTa meM A gayA hai kyA ? kyoMki vaha ( ghaTa ) usa ( damabantI ) ke do ucca kuca rUpa banAtA huA lAvaNya-pravAha meM cakrabhrama ( do cakavAoM kI bhrAnti ) paidA kara rahA hai // 32 // TippaNI-yahA~ kavi vAk chala ( zleSa ) apanA kara apanI dArzanika nipuNatA dikhA rahA hai| nyAyasiddhAnta ke anusAra pratyeka kArya ke samavAyI, asamavAyI aura nimitta-ye tIna kAraNa huA karate haiN| inameM se samavAyI para kArya kI sattA Tiko rahatI hai, jaise ghara kA samavAyo miTTI athavA kapar3e kA samavAyI sUta hai| asamavAyI kAraNa samavAyI meM rahakara kArya banAtA hai, jaise miTTo-miTTo athavA sUta sUta kA sNyog| inase bhinna sabhI kAraNa-jaise kumhAra, cAka, cAka ghumAne kA DaMDA Adi athavA julAhA, mila, khaDDI Adi nimitta hote haiM, inameM se samavAyI kA guNa athavA dharma ho kArya meM AtA hai, jaise miTTo va sUta kAle, to ghaTa va kAr3A mo kaalaa| kumhAra, daNDa Adi ke rUpa Adi kArya meM kabhI nahIM AyeMge, parantu kavi damayantI ke stana dekhakara yahA~ ukta nyAya-siddhAnta ke viparIta yaha kalpanA kara rahA hai ki mAno nimitta kAraNa ke guNa bhI kArya meM A jAte haiM, jaise Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 4 naiSadhIyacarite kumhAra ke DaDe meM rahane vAlA 'cakrabhramakAritA' (cakra ghumAne kA dharma ) kavi ko yahA~ ghaTa meM AvA humA dokha rahA hai, kyoMki damayantI ke kuca-rUpa ghaToM meM 'cakrabhramakAritA' (do cakavAoM kI bhrAnti kara denA ) dharma dIkha ho rahA hai| vAstava meM dekhA jAya, to kavi kA yaha vAk-chala hai| ghaTa meM rahanevAlo 'cakrabhramakAritA' aura hai aura stanoM meM rahane vAlI 'cakrabhramakAritA' aura hai| zleSa kA puTa dekara kavi ne yahA~ dAnoM kA amedAdhyavasAya kara rakhA hai, ataH yaha bhede'bhedAtizayokti hai; kucoM para kalasatvAropa meM rUpaka, unameM cakavAoM ke bhrama meM bhrAntimAn tathA 'kimu'padabAcya guNa saMkramaNa meM utprekSA hokara sabhA kA paraspara saMkarAlaMkAra banA huA hai / zabdAlaMkAroM meM 'cakrabhrama' 'cakrabhrama' meM yamaka Ara anyatra vRtyanuprAsa hai| majate khalu SaNmukhaM zikhA cikurairnirmitabarhagarhaNaH / api jambharipuM damasvasurjitakummaH kucazomayemarAT // 33 // anvayaH-damasvasuH cikuraiH nirmita-baha-garhaNaH zikhI SaNmukhaM bhajate khalu; ( damasvasuH ) kucazomayA jita-kumbhaH imarAT api jambha-ripuma bhjte|| TIkA-damasvasuH damayantyAH cikuraiH kezaiH nirmitA kRtA barhamya picchasya ( pa. tatpu0 ) gahaNA tiraskAraH ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH ( ba0 vI0 ) zikhI mayUraH SaNmukhaM SaT mukhAni yasya tathAmUtam (ba0 vo0 ) SaDAnanaM kArtikeyaM bhajate sevate khalvityutprekSAyAm / anyo'pi parAjita: svasvAminaM shaayaataarthmupsrpti| zikhIhi SaNmukhasya vAhanam / ( damasvasuH ) kucayoH stanayo: zomayA kAntyA ( 10 tatpu0 ) jitau parAbhUto kumbhau gaNDasthale ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 vo0) imAnAM hastinAM rAjetImarATa ( 10 tatpu0 ) airAvata ityarthaH api jambhasya etatsaMzakAsuravizeSasya ripuM zatram ( Sa. tatpu0) indramityarthaH bhajate khalu / damayantyAzcikurA mayUrapicchAdapyadhikavanAH, stanau cairAvata: gaNDasthalAbhyAmapyadhikazobhAzAlinAvityarthaH // 33 / / myAkaraNa-gahakhAgaI +yuc+TAp / imarATa ibha+/rAja+kvip ( kartari ) / bhanuvAda-dama kI bahina ( damayantI ) ke kezoM dvArA puccha ke bAloM ke viSaya meM tiraskRta kiyA gayA huA-sA mayUra kArtikeya kI sevA kara rahA hai| usake kucoM kI zobhA dvArA gaNDasthaloM meM parAjita huA-sA airAvata bhI indra kI sevA kara rahA hai / 33 / / TippaNI-yahA~ do utprekSAoM kI saMsRSTi hai, sAtha hI mayUra dvArA kArtikeya kI aura airAvata dvArA indra kI sevA kiye jAne ke hetu kramazaH 'nirmita-barha garhayatva' aura 'jitakumbhatva' batAne se kAvyaliGga tathA zikhI aura imarAT ina do kArakoM kA eka hI 'bhajate' kriyA se sambandha hAne se kriyAdIpaka bhI hai| zabdAlaMkAroM meM 'vaha' 'gahe' meM padagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanu - prAsa hai| udaraM natamadhyapRSThatAsphuTadaGguSThapadena muSTinA / caturaGgulamadhyanirgatatrivalibhAji kRtaM damasvasuH // 34 // anvayaH-damasvasaH udaram nata.. padena ( brahmagaH ) muSTinA caturagu bhrAji kRtaM ( kim ? ) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH 25 TIkA-damasvamaH damayantyA udaraM naTharaM natai nimna madhyaM madhyabhAgaH ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtam (10 vI0 ) yat pRSThaM pRSThamAgo ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtasya (ba0 vI0 ) bhAvaH tattA tayA sphuTat prakaTIbhavat ( tR. tatpu0 aGguSThasya padaM yAsa-sthAnaM (ba0 bI0 ) yagya tathAbhUtena muSTinA muSTayA (brahmaNa iti zeSaH ) catasRNAm aGgulInAM samAhAra iti caturaGguli ( samAhAra-dvandaH ) tasya madhyebhyaH madhyavarti-pradezebhyaH (10 pu. ) nirgataM niHsRtam (paM0 tatpu0 ) yat trivali ( karmadhA0 ) tisaSAM valInAM samAhAraH ( pUrvavat samAhAra dvandvaH ) tena bhrAnituM zobhituM zIlamasyeti bhrAji ( upapadatatpu0 ) kRtaM nirmitaM kim ? ayaM bhAvaH damayantyA nirmANakAle brahmappA svamuSTinA tasyA udaraM gRhItam tatkAraNAdaGgaSThena tu pRSThaM madhye nimnaM jAtam , agrabhAge catasRNAm aGgulInAM dhAraNAcca tanmadhyato mAMsamupayusthitaM yenodare trivalayA jaataaH| etena damayantyA udarasya kRzatvaM trivaliyuktatvaM ca ghotyate // 34 // gyAkaraNa-bhrAji-tAcchIlye NiniH / anuvAda-damayantI kA udara ( brahmA kI ) muTThI ne-jisake aMgUThe kA sthAna ( nizAna ) ke madhya meM pITha ke ( kucha ) bhItara dhaMsa jAne ke kAraNa spaSTa dekhane meM A rahA hai-cAroM aMguliyoM ke bIca meM se nikalI trivaliyoM se zomita banAyA hai kyA? // 34 // TippaNI-yahA~ damayantI ko svabhAvataH patalI kamara aura trivali-yukta udara para brahmA kI aMguliyoM dvArA vaise kI jAne ko kalpanA ko jAne se utprakSA hai, jo vAcaka ke abhAva se gamya hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| udaraM parimAti muSTinA kutukI ko'pi damasvasuH kimu / tataccaturaGgulIva yalimi ti sahemakAJcimiH // 35 // bhanvayaH-kaH api kutukI muSTinA damasvasuH udaraM parimAti kimu ? yat soma kAncibhiH dhRta-taccaturaGguli iva ( udaraM ) mAti / TIkA-ko'pi kazcit kutukI kutukaM kutUlahamasyAtIti tathoktaH muSTinA muSTayA damasvasuH damayantyA udaraM parimAti iyattayA paricchinatti kimu ? yat yataH hemnaH suvarNasya kAniH mekhalA ( pa. tarapu0 ) tayA saha vidyamAnAbhiriti sahema0 / ba0 vI0) balimiH trilimiH dhRtA bhRtAH tasya muSTaH catamraH catuHsaMkhyakAH (10 tatpu0 ) agulayo yena tathAbhUtam (ba0 bI0 ) iva ( udaram ) mAti pratI yate / trivali-yuktaM damayantyA udaraM hema-dAmnA saha vartamAnaM sat dhRtacaturagulItra pratIyate ityarthaH // 35 // anuvAda-koI kautUhalI muTThA se damayantI kA udara mApatA hai kyA? kyoMki sone kI karadhanA sAtha liye trivaliyA se ( udara ) emA lagatA hai ki mAno vaha usa (muTThI) kI cAra aguliyoM rakhe hue ho // 35 // TippaNI-yahA~ kavi ne vahI bAta doharAI hai, jo pUrvokta zloka meM kahI gaI thii| yaha puna. rukti hI samajhie / kevala itanA-mAtra meda hai ki vahA~ tIna aMguliyoM batAI thI, yahAM karadhanI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite sahita cAra aMguliyoM batAI hai| yahA~ do utprekSAoM kA aGgAGgibhAva saMkara hai| vidyAdhara ne uttarArdha meM upamA kahI hai, jo hamArI samajha meM nahIM aatii| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| pRthuvartulatatritambakRnmihirasyandanazilpazikSayA / vidhirekakacakracAriNaM kimu nirmitsati mAnmathaM ratham // 36 // bhandhayaH-mihirakSayA pRthuH kRt vidhi: ekaka-cakracAriNam mAnmatham ratham nimitsati kimu? TIkA-mihirasya sUryasya (vikartanArka-mArtaNDa mihirAruNapUSaNaH' ityamaraH ) yaH syandano rathaH tasya yat zilpaM nirmANakalA tasya zikSayA abhyAsenetyarthaH ( sarvatra pa0 tatpu0 ) pRthuH mahAn cAso vatulo golAkArazca yo nitambaH kaTipazcAdbhAgadvArA ( sarvatra karmadhA0 ) taM karotIti tathoktaH (upapadatatSu0 ) vidhiH brahmA ekam evaikakaM yat cakrama ( karmadhA0 ) tena carituM zolamasyeti tathoktam ( upapada tatpu0 ) mAnmathaM manmathasambandhinaM rathaM gyandanaM nimitmati nirmAtumicchati kimu ? sUyakacakrarathanirmANAnumavaM prApya tadanusAraM damayantInitamba-nirmANe brahmA kAmadevasyApyekacakraM rathaM-nirmAtumicchatItyarthaH, damayantyAH pRthu-vartulo nitambaH kAmoddIpaka iti mAvaH // 36 / / vyAkaraNa-zikSAzikSa+a ( bhAve +TAp / pRthu prathate iti prath + kuH sampramAraNa / nitambakRta/+kvip ( kartari ) / ekaka eka veti eka+ka ( svArthe ) / cAriNamtAcchIlye Nini / mAnmatha manmathagyAyamiti manmatha + aN / nirmissati nir+/mA+san Isa Adeza. sa ko ta, abhyAsa kA lopa+laT / / anuvAda-sUrya ke ratha kI nirmANa-kalA ke anubhava se usa ( damayantI ) ke sthUla aura gola nitamba kA nirmANa karane vAlA brahmA kAmadeva kA eka hI cakra se calane vAlA ratha banAnA cAhatA hai kyA ? TippaNI-yahA~ damyantI ke nitamba para kAmadeva ke eka pahiye se calane vAle ratha kI kalpanA se utprekSA hai, jisakA vAcaka zabda 'kimu' hai / 'mathaM' 'ratham' meM 'artha' kI tuka hone se padagata antyAnuprAsa aura anyatra vRtyanuprAsa hai| tarumUruyugena sundarI kimu rammAM pariNAhinA param / taruNImapi jiSNureva tAM dhana dApatyatapaHphalastanIm // 37 // anvayaH-sundarI ( damayantI ) pariNAhinA Uru-yugena param tarum rambhAm jiSNuH kimu ? . (na hi, nahi, sA ) dhanadA stanIm taruNIm tAm ( rambhAm ) api jiSNuH eva / TokA-sundarI damayantI pariNAhinA pariNAho vizAlatA ('pariNAho vizAlatA' ityamaraH) asyAstIti tathoktena UrvoH sakthnoH yugena dvayena ( Sa0 tatpu0 ) paraM kevalaM tarum vRkSAtmikA rambhA badalI jiSNuH jayana-zolA kimu ? na hi, nahi, sA tu dhanadasya kuberasya yat apatyaM putro nalakUbaraH tasya tapasastaparayAyAH phalaMH pariNAmaH ( umayatra pa0 tatpu0) pariNAma svarUpAvityathaH stanau kucI kucasparza ityarthaH ( kamedhA0 ) yasyAstathAbhUtAm (ba0 vI0) taruNI tAm rammAm apsarovizeSamapi Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH 27 viSNuH eva ( 'rambhA kadasyapsarasoH' ityamaraH ) / damayantI rammorura sti arthAt tamyA UrU na kevalaM ramme ( karalyau ) iva, apitu rambhAyAH ( apsarAvizeSasya ) api corU iva staH / / 37 // ___ vyAkaraNa-jiSNuH jayatIti/ji+mnuH 'rammA' meM 'na lokA0' ( 2 / 3 / 66 ) se SaSThI niSedha / . anuvAda-sandarI ( damayantI ) do vizAla jAMghoM dvArA kevala vRkSa-rUpa rammA (kadalI) ko ho jItane vAlI hai kyA ? ( nahIM, nahIM ) vaha to taruNI a rambhA ( apsarA ) ko bhI jItane vAlI meM, jisakA kuca-yugala ( sparza ) kubera-putra ( nalakUbara ) ko tapasyA ke phala-svarUpa prApta huA thA / / 37 / / TippaNI-rammA-svargIya apsarAoM meM rammA kA saundarya sabase adhika thaa| kubera-putra nalakUbara usa para mohita ho uThA aura praNaya nivedana karane lagA, kintu rammA ne use ThukarA diyaa| nala-kUbara ne phira usakI prApti hetu ghora tapa kiyaa| taba jAkara kahIM phala-svarUpa vaha usakA hRdaya jIta skaa| vidyAdhara ne 'kimu' ko utprekSA-vAcaka mAnakara yahA~ utprekSA mAnI hai, kintu daNDI ne 'Takkara lenA' 'jItanA' Adi kA sAdRzya meM paryavasAna mAnA hai, ataH upamA ho bnegii| zabdA. laMkAroM meM 'rammA' zabda meM zleSa, 'taru' 'taru' meM yamaka, 'pari' 'para' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| * jalaje ravisevayeva ye padametatpadatAmavApatuH / dhruvametya rutaH sahasakIkurutaste vidhipatradampatI // 38 // anvayaH-ye jalaje raveH sevayA iva etatpadatAm padam avApatuH, te vidhi-patra-dampatI etya rutaH sahaMsakokurutaH dhruvam / TIkA-ye jalaje dve kamale raveH sUryasya sevayA upAsanayA (pa. tatpu0 ) itra etasyA damayantyA padayoH pAdayoH ( 10 tatpu0 ) bhAva iti patatpadatA tAm padam uttamasthAnam avApatuH prApatuH sUryAtapasahanarUpataraHphalasvarUpaM damayantyAH pAdau babhUvaturityarthaH, te jalaje (di0 dviva0) vidhebrahmayaH patrayoH vAhanayoH ( patraM vAhana-pakSayoH' ityamaraH ) (10 tatpu0 ) dampatI jAyA ca patizca haMsI haMsa. zcetyarthaH ( dvandva pra0 dvi0) etya samAgatya rutaH zabdAt kUjanAdityarthaH sahasake isakAbhyAM pAdakaTakAbhyAm ( hamakaH pAdakaTakaH' ityamaraH) atha ca sau eva haMsako tAbhyAM sahite iti sahasake (ba0 vA0 ) asahaMsake sahaMsake sampadyamAne kuruta iti sahaMsakokuruto dhruvam / sUryopasanayA pAyaM damayantIpAdayarUpa leme, haMsadvayamapi brahmopasanayA damayanto-pAdayohaMsakadvayaM nUpurayugalAmati yAvat jAtaM haMsAnAM sadA padmasahagAmitvAdityarthaH / / 38 / / vyAkaraNa-jalajam jalAjjAtamiti jala+jan +DaH ( kartari ) / sevA/sev + a + TAp / dampatI jAyA ca patizceti jAyA zabda ko dambhAva nipAtita / rut-/+vivap (mAve) tugAgama / haMsakaH haMsa eva haMsa+kap (svAyeM ) / anuvAda-jo do kamala sUrya ko upAsanA se mAno isa ( damayantI ) ke do caraNa-rUpa uttama Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite pada ko prApta hue haiM, unake pAsa Akara brahmA kA vAhana-bhUta yugala Akara unheM madhura zabda se mAno sahaMsaka ( nUpurI-sahita, haMsoM-sahita ) banA rahA hai // 38 // TippaNI-haMsakoM ( pAyajeboM ) ko dhAraNa kiye damayantI ke do sundara pairoM para kavi kI kalpanA yaha hai ki mAno ne bar3I tapasyA se pada rUpa meM pariNata do kamala hoM aura madhura dhvani karate hue haMsaka mI mAno do haMsaka ( haMsa ) ho, jo hamezA kamaloM ke sAtha rahA karate haiM / 'haMsaka' 'haMsaka' meM jahA~ zAda sAmya hai, vahA~ madhura zabda karanA donoM meM Artha sAmya bhI hai| isa taraha yahA~ do utprekSAoM kA saMkara hai / hasaka zabda meM zleSa hai / zabdAlaMkaroM meM 'pada' 'pada' meM yamaka, 'seva' 'yeva' meM padagata antyAnuprAsa, 'rutaH' 'ruta' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| zritapuNyasaraHsarikathaM na samAdhikSapitAkhilakSapam / nalajaM gatimetu mamjulAM damayantIpadanAmni janmani // 39 // anvayaH-zrita puNya-sara:-sarit samAdhi-kSapitAkhila-kSapam jalajam damayantIpada-nAmni janmani kathaM manjulAm gatim na etu| ... TIkA-puNyAni pavitrANi sarAsi mAnasAdi-sarovarAzca ( karmadhA0 ) puNyA nadyo gaGgAdyAH sarittazceti ( dvandva0 ) zritAH sevitAH 0saritaH (karmadhA0 ) yena tathAbhUtam (ba0 vI0 ), samAdhiH dhyAnam atha ca nimIlanaM mukulImAva iti yAvat tena kSapitA atiyApitAH ( tR0 tatpu0 ) akhilAH sarvAH kSapA rAtrayaH ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtam (ba0 vI0 ) jalaja kamalaM damayantyAH padaM caraNa eva (50 tatpu0 ) nAma saMjJA ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUte (ba0 vI0 ) janmani janmAntare katha kasmAt manjulAM gati gamanam atha ca puNyalokaprAptirUpAM dazAm ('gatirmAgaM dazAyAM ca' iti vizvaH ) na etu prApnotu, api tu prApnotveveti kaakuH| anyo'pi jana: puNyanadIH puNyasa si ca sevamAnAM rAtrI paramAtmacintanaparaH san janmAntare sadgati labhate / / 36 / / vyAkaraNa-samAdhiH sam+A+VdhA+kiH ( mAve ) / pita-/kSi+pic+ka (karmaNi ) / gatiH gam +ktin ( mAve ) / anuvAda-pavitra sarovaroM aura nadiyoM kA Azraya liye, ( evaM ) samAdhi ( nimolana cintana ) meM aneka rAta vitAye hue kamala damayantI ke 'caraNa' nAma vAle ( dUsare ) janma meM kyoM na sundara gati ( gamana, puNyAvasthA) prApta kare ? / / 39 / / TippaNI-mAvArtha yaha hai ki do kamaloM ne janmAntara meM jo damayantI ke do caraNa-rUpa ucca pada ko prApta kiyA hai, usa hetu unhoMne pUrva janma meM tIrthoM kA sevana aura rAto cintana kiyA thaa| isase aisA lagatA hai ki kamaka jaise cetana puruSa hoN| nadiyoM kA AzrayaNa aura samAdhi cetanoM kI taraha kamaloM meM bhI laga rahI hai| isalie acetanoM kA cetanIkaraNa athavA prastuta para aprastutavyavahAra-samAropa hone se yahA~ samAsokti hai| zabdAlaMkAroM meM "saraH' siri', 'kSapi' 'Apa' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH sarasIH parizIlituM mayA gmikrmiikRtnaikniivRtaa| atithitvamanAyi sA dRzoH sadasatsazayagocarodarI // 40 // anvayaH-sarasIH parizIlitum gami "vRtA mayA sadasat...darI sA dRzoH atithitvam prnaayi| TIkA-sarasoH sarovarAn parizIlitum parizIlayitum , abhyastuM paricetumiti yAvat gameH gacchateH gamanakriyAyA ityarthaH karmANi karmakArakANIti gati-karmANi gamanaviSayIbhUtAni bhagamikarmANiH gamikarmANi saMpadyamAnAH kRtA iti gamikarmIkRtA gatA ityarthaH nekA anekA nIvRto janapadA dezAH ityarthaH ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtena (ba0 bro0) ( 'novRjjanapado dezaviSayau' ityamaraH ) mayA haMsena saccAsacceti sadasato tayoH ( karmadhA0 ) asti nAstItyetayoH saMzayaH sandehaH ( 10 tatpu0 ) tasya gocaraH viSayaH ( pa0 tatpu0 ) udaraM madhyaM ( karmadhA0 ) yasyAstathAbhUtA ( ba0 bo0 ) sA damayantI dRzonayanayoratithitvaM prAdhupikatvaM viSayatvamityarthaH anAyi nItA dRssttetyrthH| tattaddazasyasarovarAn paricinvAno'haM vidarbheSu kRzodarI damayantImapazyamiti bhAvaH / / 40 // vyAkaraNa-parizIlitum VzIla dhAtu abhyAsArtha meM curAdi kA hai, ata: Nica hone se parizIlayitum rUpa prApta hai kintu Nic vidhi anitya hone se 'bhakSati' kI taraha yaha aNyanta prayoga hai athavA dhAtanAmanekArthatvAta' ke niyama se bhvAdi ke samAdhi-artha vAle VzIla dhAtu ko abhyAsa artha meM mI mAnakara samAdhAna ho sakatA hai| gamiH dhAtu-nirdeza meM /gam +ik ('ik-ztipau dhAtu-nirdeze' ) / anAyi/no+luG ( karmavAcya ) / anuvAda-(tattata ) sarovaroM kA parizIlana ( paricaya, avagAhana ) karane hetu aneka dezoM ko gaye hue maiMne kamara ke viSaya meM 'hai yA nahIM isa taraha sandeha utpanna kara dene vAlI vaha (damayantI ) maiMne A~khoM kI pAhunI banAI (= dekhI ) / / 40 // TippaNI-gamikarmI0 kavi kI bhASA yahA~ sAhityika na banakara vaiyAkaraNI bana gaI hai| saMzaya mI yahA~ sandehAlaMkAra kA viSaya nahIM bana sakatA hai, kyoMki sAdRzya-paraka saMzaya ho sandehA. laMkAra kA viSaya hotA hai, sadasatparaka nhiiN| ise Apa kahane kI eka taraha vakratA hI samajhie / 'rasI:' 'rizI' meM cheka ( sazoraikyAt ) aura anyatra vRttyanupAsa hai| avakRtya divo'pi yauvatainasahAdhItavatImimAmaham / katamastu vidhAturAzaye patirasyA vasatItyacintayam // 41 // andhayaH-(he rAjan ! ) aham imAm divaH api yauvataiH saha na adhItavatIm avadhRtya 'vidhAtu: Azaye asyAH katamaH tu patiH vasati' iti acintayam / TokA-(he rAjan ! ) ahaM haMsaH imA damayantI divaH svargasya api yauvataiH yuvati-samUhaiH saha na aghItavatIm adhyayanaM na kRtavatIm avadhRtya nizcitya adhyayanaM sadRzaH sahaiva kriyate na vasadRzaiH, svAGganAnAM damayantyA saha kutaH sAdRzyam , lakSaNayA sA tAbhyo'pyadhika-sundaryAsIditi mAvaH, vidhAtuH brahmaNa prAzaye manasi asyA damayantyAH katamastu ko vA patirbhartA vasati tiSThatItyacintayam Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite dhyacArayam / devAGganAbhyo'pyadhikasundaryA damayantyAH kRte brahmayA kaH patinirmita ityahaM cintitavAniti maavH||41|| . vyAkaraNa-yauvataiH yauti ( puruSeNa) milatIti yu+zata+GIp yuvatI, yuvatInAM samUhaH iti yuvatI+aJ puMvadbhAva 'yauvatam' / yuvati zabda se banAne para puMvadbhAva meM yovanam' banegA, dekhie amarakoza-'gAmiNaM yauvanaM gapaH' / adhItavatIm adhi+Vs+ktavat +Dop / anuvAda-yaha nizcaya karake ki 'isa ( damayantI) ne svarga kI yuvatiyoM ( apsarAoM ) ke samUha ke sAtha mI ( baiThakara ) adhyayana nahIM kiyA hai' maiM socatA rahatA thA ki brahmA ke mana meM isa (damayantI) ke lie kauna sA pati raha rahA hogA / / 41 // TippaNI-yahA~ saundarya ko upamAna-bhUta apsarAoM kA tiraskAra kara diyA gayA hai, ataH pratIpa alaMkAra hai| 'turA' 'tira' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| anurUpamimaM nirUpayannatha sarveSvapi pUrvapakSatAm / yuvasu vyapanetumakSamastvayi liddhAntadhiyaM nyavezayam // 42 // anvayaH-atha asyAH anurUpam imam nirUpayan sarveSu api yuvasu pUrvapakSatAm vyapanetum akSamaH ( sannaham ) tvayi siddhAntadhiyam nyavezayam / / TIkA-atha tadanantaram asyA damayantyA anurUpaM yogyam imam patiM nirUpayan vicArayan arthAt brahmahRdayasthito'syA yogyaH kaH patiH syAditi cintayan sarveSu nikhileSu api yuvasu taruNeSu pUrvapakSatAm prAthamikadRSTipAtataH yogyatA vyapanetuM nirAkartum akSamo'samarthaH san ahaM tvayi nale siddhAntasya siddhAntapakSasya ( 10 tatpu0 ) dhiyaM buddhiM vicAramityarthaH nyavezayam asthApayam / pUrva-pUrveSu madRSTeSu tattad-yuvakeSu tatpatiyogyatAm pazyan samprati tvAM dRSTvA pUrvapakSatvena tAn sarvAn pUrvAn nirasya siddhAnta-rUpeNa tvamevAsyA yogyaH patiriti niradhArayamiti mAvaH / / 42 / / vyAkaraNa-anurUpam rUpam anugatam ti anu+rUpa (prAdi tatpu0 ) / akSamaH kSamate iti kSan +ac ( kartari ) na kSama itya kSamaH ( naJta tpu0)| nyavezayam ni+viz+ pica+laGa / anuvAda-tadanantara isa ( damayantI) ke yogya ( pati ) ke viSaya meM socatA huA maiM sabhI yuvAoM meM pUrvapakSatA ( ApAta yogyatA) kA nirAkaraNa karane meM asamartha hubhA (aba ) tuma para siddhAntapakSa kA vicAra sthApita kara pAyA huuN|| 42 / / TippaNI-yahA~ kavi kA nyAyazAstra kI ora saMketa hai| vahA~ kisI bAta para nirNaya lene ke 'lie pUrva-pakSa rakhanA hotA hai, taba usakA khaNDana karake siddhAntapakSa ko sthApanA kI jAtI hai / 'pakSa pratipakSAbhyAM nipIto'rthaH siddhAntaH) pUrva-pakSa prAthamika dRSTi-koSa yA tarka ( Prima facie argument ) ko kahate haiN| prakRta meM haMsa prAthamika dRSTi se kitane hI yuvAoM ko damayantI ke yogya samajha rahA hogA, kintu jaba usane nala ko dekhA, to pUrvapakSasthAnIya sabhI yuvAoM ko yogyatA kA khaNDana karake siddhAntapakSasthAnIya nala ko hI yogya siddha karatA hai, arthAt nala Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH ho damayantI ke yogya pati hai, anya nhiiN| yahA~ nala aura damayantI donoM eka dUsare ke sama hone se samAlaMkAra hai| zamdAlaMkAroM meM 'rUpa' 'rUpa' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| anayA tava rUpasomayA kRtasaMskAravibodhanasya me / ciramapyavalokitAdya sA smRtimArUDhavatI zucismitA // 13 // andhayaH-ciram api avalokitA zucismitA sA adya tava anayA rUpa-sImayA kRta-saMkAravibodhanasya me smRtim aaruuddhvtii|| TIkA-ciraM cirakAlapUrvam api avalokitA dRSTA jhuci sundaraM smitaM hAsaH (karmadhA0 ) yasyAstathAbhUtaH (ba0 vI0 ) sA damayantI adya asmin dine tava te anayA pratyakSaM dRzyamAnayA rUpasya saundaryasya somayA maryAdayA (10 tatpu0) kRtaH vihitaH saMskArasya pUrvAnubhavajanitabhAvanAkhyasaMskArasya bhUtasya ( ba0 zrI. ) me mama smRti smaraNam ArUDhavatI AgatetyarthaH / tava saundaryamAlokya tvattalyasaundaryavatI damayantI mama smaraNaviSayAbhUtetyarthaH / / 43 // vyAkaraNa-sImayA-sIman zabda ko nAnta hone se strIliMga meM DIp prApta thA, kintu usakA niSedha karake vikalpa se DAb ho rahA hai| aca-yAskAcArya ke anusAra yaha 'asmin dyavi' ina do zabdoM ke Adya akSaroM ko lekara banA saMkSipta rUpa hai| smitam smi+ktaH ( bhaave)| anuvAda-bahuta samaya pahale kI dekhI huI bhI mIThI muskAnavAlI vaha (damayantI ) tumhAre hada para pahu~ce saundarya dvArA saMskAra jAgRta kiye jAne se merI smRti meM A par3I hai / / 43 / / TippakhonyAyazAstra meM smRti ke kAraNoM meM sadRzavastudarzana bhI ginAyA huA hai| kahA huA mo hai-'sadRzAdRSTa cintAdhA: smRtibIjasya bodhakAH' / yahA~ sadRza se sadRza kI smRti batAyI gayI hai, isalie smaraNAlaMkAra hai| zabdAlaMkAroM meM 'nayA' 'mayA' meM Adya akSara akAra ko lekara 'prayA' 'prayA' kI tuka se padagata antyAnupAsa, smRti' 'smitA' ye chekAnuprAsa aura anyatra vRtyanuprAsa hai| svayi vIra ! virAjate paraM damayantIkilakiJcitaM kila / taruNIstana eva dIpyate maNihArAvalirAmaNIyakam // 14 // anvayaH-he vIra ! damayantI-kilakizcitam tvayi param virAjate kila / maNiyakam tarapIstane eva diipyte| ___TIkA-he zUra he vIra ! damayantyAH kilakizcitaM tattacchRGgAraceSTAvizeSAH ('kroSAharSamotyAdeH saMkaraH kilakincitam' ) tvayi nale paraM kevalaM virAjate zomate kileti nizcaye strIyAM vorAnurAgitvAt , maNInAM muktAdInAM hArasya yA AvaliH paGkiH tasyA rAmaNIyakaM saundaryam (pa. tatpu0 ) taruNyA yuvatyAH stane kuce (10 tatpu0 ) eva dIpyate zomate na tu vRddhAyAH // 4 // vyAkaraNa-rAmaNIyakam ramaNIyasya mAvaH iti ramaNIya+buJ (koak)| ramaNIya ramyate'treti ram +anIya ( adhikaraNe ) / anuvAda-he vIra ! damayantI kI zRMgArika ceSTAyeM vAstava meM kevala tuma para hI zomA detI hai| maNi-hAra kI lar3I yuvati ke stana para hI camakatI hai // 44 / / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ nArAyaNa ne arthAntaranyAsa alaMkAra kahA hai, kintu hamAre vicAra se arthAntara. nyAsa vahI huA karatA hai, jahA~ samarthya aura samarthaka vAkyoM meM sAmAnya-vizeSabhAva sambandha ho| yahA~ to donoM vAkya vizeSa-vAkya hai| mallinAtha ne vibhinna dharmovAle donoM vAkyoM kA paraspara bimba-pratibimvabhAva dvArA sAdRzya meM paryavasAna karake dRSTAnta alaMkAra mAnA hai| hamAre vicAra se 'rAjate' 'dIpyate' ina vibhinna zabdoM dvArA eka hI dharma ke pratipAdita hone se yahA~ prativastUpamA mI hai| ataH yahA~ dRSTAnta aura prativastUpamA kA saMdeha saMkara hai| zabdAlaMkAra 'kila' 'kila' meM yamaka 'vIra' 'virA' meM chekAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| tava rUpamidaM tayA vinA viphalaM puSpamivAvakezinaH / iyamRddhadhanA vRthAvanI svavanI saMpravadapikApi kA // 45 // bhandhayaH-(he rAjan ! ) tava idaM rUpam tayA vinA avakezinaH puSpam iva viphalam / RddhadhanA zyam avanI vRthaa| sampravadAtpakA sva-vanI api kA ? TokA-(he rAjan ! ) tava te idaM dRzyamAnaM rUpaM saundarya tayA damayantyA vinA avakezinaH vandhya vRkSasya ( 'vandhyo'phalo'vakezI ca' ityamaraH) puSpaM kusumam iva viphala phalarahitaM, vyartham / RddhaM samRddhaM pUrvamiti yAvat dhanaM vittaM ( karmadhA0 ) yasyAM tathAbhUtA (ba0 vI0 ) iyam eSA avanI pRthivI vRthA vyarthA; sampravadantaH kUjantaH pikAH kokilAH (karmadhA0 ) yasyAM tathAbhUtA (ba0 vI0 ) svA svakIyA banI vATikA vilAsArtha nirmiteti zeSaH (karmadhA0 ) api kA na kApIti kAkuH, tucchetyrthH| damayantImaprApya tava rUpAdi sarvameva vyarthImati bhAvaH / / 45 / / vyAkaraNa-Rddha Rdha + ktaH ( kartari ) / vanI gaurAditvAt /vana+GIS / sampravada+ sam+ +Vvat +zata / anuvAda-(he rAjan ! ) tumhArA yaha saundarya usa ( damayanto) ke vinA vandhya vRkSa ke puSpa kI taraha viphala hai; jana-sampatti se bhara-pUra ( tumhArI ) yaha pRthivI vRthA hai; koyaloM se gujjAyamAna ( tumhArI ) agnI vATikA bhI kyA hai ? / / 45 / / TippakhI-yahA~ damayantI ke vinA nala ke rUpa, pRthivI aura vATikA kI vyarthatA arthAt aramyatA batAI gaI hai, isalie vinokti hai| usake sAtha 'puSpamivAvakezinaH' meM batAI gaI upamA kI saMsRSTi hai| zabdAlaMkAra 'banI' 'banI' aura 'pikA' 'pikA' meM yamaka aura anyatra vRtyAnupAsa haiN| anayA surakAmyamAnayA saha yogaH sulamastu na svayA / ghanasaMvRtayAmbudAgame kumudeneva nizAkaratviSA // 46 // bhanvayaH-sura-kAmyamAnayA nayA saha yogaH ambudAgame dhana saMvRtathA nizAkara-tviSA ( saha yogaH ) kumudena iva tvayA na sulabhaH / TIkA-suraiH devaH ( api ) kAmyamAnayA abhilaSyamANayA ( tR. tatpu. ) anayA damayantyA sai sAdha yogaH sambandha; ambudAnAm ambu jalaM dadatIti tathoktAnAm ( uapada tatpu0 ) mevAnAm Agame Agamane (10 tatpu0 ) varSAkAle ityarthaH dhanaiH medhaiH saMvRtayA samAcchannayA ( tR. tatpu0) nizAM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasagaH rAtriM karotIti nizAkarazcandraH ( upapada tatpu0) tasya viSA doptyA ( 10 tatpu0 ) saha yogaH kamadena kairaveNa iva tvayA nalena na sulabhaH supApo durlabha ityarthaH / devairapi kAmyamAnA damayanto tava kRte. tathaiva prAptuM kaThinA yathA meghAcchanne namasi kumurasya kRte candra-jyotsneti bhAvaH / / 46 / / vyAkaraNa-kAmyamAnayAkam +zAnaca ( karmavAcya ) / sulabha su+Vlabh +khal / sambudaH ambu+/dA+kaH ( kartari ) / nizAkaraH nizA+/+2: ( kartari ) / viSA/ viS +kvip ( mAve ) ta0 e0 / 'anuvAda-devatAoM ke dvArA (bhI) cAhe jAne vAlI isa ( damayantI ) ke sAtha tumhArA yoga isa prakAra sulabha nahIM jaise varSAkAla meM meghoM dvArA Dhako candra-dIpti ke sAtha kumuda kA yoga / / 46 / / TippaNI-yahA~ upameya aura upamAna ke dharma vibhinna hone para bhI unakA paraspara bimba-patibimbamAva hone se sAdRzya meM paryavaptita huI upamA hai, jisake sAtha 'surakAmyamAnatva' kAraNa ke prati. pAdana se bane kAliGga kA saMkara hai| zabdAlaMkAra 'nayA' 'nayA' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| tadahaM vidadhe tathA tathA damayantyAH savidhe tava stavam / hRdaye nihitastayA bhavAnapi nendreNa yathApanIyate // 17 // anvayaH-tat damayantyAH savidhe taba stavam tathA tathA vidaghe yathA tayA hRdaye nihitaH mavAn indreNa Apa na apanIyate / TokA-tat tasmAt kAraNAt tasyA: sulamatvAmAvAdapItyarthaH damayantyAH savidhe samIpe tava te stavaM stuti tathA tathA tena tena prakAreNa vidadhe kariSyAmi yathA yena prakAreNa tayA damayantyA hRdaye manasi nihitaH sthApito bhavAn tvam indreNa zakreNApi nApanIyate na dUrIkriyate / indrAdapyadhiko tava stuti vidhAya tvayyAkRSTa kariSye iti bhAvaH / / 47 // vyAkaraNa-stavaH stu+ap ( mAve ) / vidadhe vartamAnasamIpastha maviSya ko 'vartamAna. sAmIpye vartamAnavadvA' (3 / 3 / 131) se laT lakAra / nihita ni+VdhA+ktaH (kamaNi) dhA ko hi / anuvAda-isalie maiM damayantI ke samIpa tumhArI isa isa taraha prazaMsA karU~gA ki jisase usake dvArA hRdaya meM sthApita kiye hue Apako indra taka bhA na haTA sake / / 47 // TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ atizayokti kahA hai kintu hamArI samajha meM nahIM AtA ki yahA~ atizayokti kaise huii| hA~ 'indreNApi' meM api zanda se 'auroM ko to bAta hI kyA'-yaha artha nikalane se athopatti avazya hai / 'tathA tathA' meM vIpsAlaMkAra aura anyatra vRttyanuprAsa hai| tava samatimeva kevalAmadhigantuM dhigidaM niveditam / bruvate hi phalena sAdhavo na tu kaNThena nijopayogitAm // 48 // anvayaH-atra kevalAm tava sammatim adhigantum idaM niveditaM dhik hi sAdhavaH nijopayogitAm phalena bruvate, na tu kaNThena / TIkA-atra asmin viSaye keralAm ekAm taba te sammatim svIkRtim adhigantuM prAptam idam Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naSadhIyacarite etat niveditaM nivedanaM dhik , hi yataH mAdhavaH sajjanA: nijI svakIyAm upayogitAm upakAritA ( karmadhA0 ) phalena kAreMNa kriyAtmakatayetyarthaH bravate kathayanti kArya kRtvA bodhayantIti bhaavH| na tu kaNThena vAcA vavata, vAgdhi mithyApi mavati / / 48 / / ___ vyAkaraNa-niveditam ni+/vid+pic+ktaH ( mAve ) / niveditam dhigarthe'tra dvitiiyaa| anuvAda-isa viSaya meM kevala tumhArI svIkRti prApta karane hetu ( mere ) isa nivedana ko dhikkAra hai, kyoMki sajjana loga ( to ) kArya dvArA apanI upayogitA dikhAte haiM, mu~ha se bolakara nahIM / / 48 // TippaNI-yahA~ pUrvArdhavAkya-gata vizeSa bAta kA uttarArdha vAkya-gata sAmAnya bAta se mamathana kiyA gayA hai, ataH arthAntaranyAsa alaMkAra hai| zamdAlaMkAra 'dhiga' 'dhigi' meM chekAnuprAsa aura anyatra vRttyanupAsa hai| tadida vizadaM vacomRtaM paripIyAbhyuditaM dvijAdhipAt / atitRptatayA vinimame sa tadudgAramiva smitaM sitam // 49 // bhanvayaH-ma dvijAdhipAt abhyuditam tat idam vizadam vaco'mRtam paripIya pratitRptatayA sitam sadudgAram iva sitam smitam vinirmame / TIkA-sa nalaH dvijAnAM pakSiNAm adhipaH zreSThaH haMsa ityartha eva dijAnAm nakSatrANAm adhipaH zreSThazcandra ityarthaH tasmAt ( 10 tatpu0 ) abhyuditaM niHsRtaM tat pUrvoktam idam pratyakSamanubhUyamAnaM vizadaM spaSTam atha ca zvetaM vaco vacanam evAmRtaM pIyUSam ( karmadhA0 ) paripIya pUrNatayA potvA atizayena taptaH sRhitaH ( prAdi tatpu0 ) tasya mAvaH tattA nayA sita 33taM tasya paripItasyAmRtasya sadagArama ( pa. tatpu0 ) va sitaM zvetaM smitaM mandahAsaM vinirmame cakAra / amRtaM zvetaM bhavati tadadagAreNApi zvetenaiva bhavitavyamiti zveta-smite tadudgArasya kalpanA / / 46 / / vyAkaraNa-dvijaH dvAbhyAM jAyate iti dvi+/jan +ddH| pakSI udara aura aMDA-donoM se utpanna hone se dvija kahalAtA hai natra dirjAyate do vAra utpanna hotA hai, dina meM naSTa ho jAtA hai, rAtri meM phira utpanna ho jA / hai| udgAraH ut +/gR+ghaJ ( bhAve ) / vinirmame vi+ nir+mA+liT / . anavAda-usa ( nala ) ne dvinAdhipa ( zreSTha pakSI-haMsa ) rUpI dvijAdhipa ( zreSTha nazatra = candramA) se nikale usa vizada ( spaSTa ) vacana rUpI vizada ( zveta ) amRta kA chakakara pAna karake atitRpta ho jAne ke kAraNa usakI zveta DakAra-jaisI zveta muskAna prakaTa kI / / 49 / / TippaNI-yahA~ dvijarAja ( haMsa ) para dvijarAjatva ( candratva ) kA Aropa vacana meM amRtatva kA kAraNa banane se zliSTa paramparita rUpaka hai; usakA smita para udgAratva kI kalpanA se banane vAlI utprekSA ke sAtha aGgAGgimAva saMkara hai| zabdAlaMkAra 'smitaM' 'sitaM' meM pada gata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanupAsa hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitoyasargaH parimRjya bhujAgrajanmanA patagaM kokanadena naiSadhaH / mRdu tasya mude'kiragiraH priyavAdAmRtakapakaNThajAH // 50 // anvayaH-naiSadhaH bhujAgrajanmanA kokanadena patagam parimRjya tasya mude priya...jAH giraH mRdu akirat // ' TIkA-naiSadhaH niSadhAdhipatinalaH bhujasya bAhoH yat agram prAnta ittharthaH ( 10 tatpu0 ) tasmAt janmotpattiH (paM0 tatpu0) yasya tathAbhUtena ( ba0 vI0 ) kokanadena raktakamalena raktakamalasadRzakaregetyarthaH patagaM pakSiNaM haMsa parimRjya saMspRzya tasya haMsasya mude harSAya priyo madhuro yo vAdaH vacanam ( karmadhA0 ) evAmRtaM sudhA ( karmadhA0 ) tasya kUpa udapAnam Akara ityarthaH ( 10 tatpu0 ) tadbhUtaH kaNThaH galaH ( karmadhA0 ) tasmAjjAyante iti tathoktAH ( upapada-tatpu0) giro vAbo mRdu komalaM yathA syAttathA'kirat kIryavAn madhuravacanAmRtairasiJcadityarthaH / / 50 // vyAkaraNa-naiSadhaH niSadhAnAm ayamiti niSadha+aNa ( sambandhamAtre ) / mallinAtha ne 'niSadhAnAM rAjA naiSadhaH nala:' yo 'janapadazabdAt kSatriyAdam' ( 4 / 1 / 168) se aJ kiyA hai kintu yaha ThIka nahIM, kyoMki niSadha zabda nAdi (nakAra Adi meM ) hone se 'kurunAdibhyo NyaH' ( 4 / 1 / 172 ) se Nya pratyaya kA viSaya hai ataH 'naMSadhyaH' bnegaa| sambandha-sAmAnya meM 'aNa' pratyaSa se prakaraNavaza neSadha zabda nala-paraka ho jAegA athavA sva-svAmibhAva sambandha se nala meM lakSaNA ho jAego / mud/mud+vipa ( bhAve ) / anuvAda-niSidhAdhipa ( nala ) ne bhujA ke agrabhAga meM utpanna hue rakta kamala ( raktakamalasadRza hAtha ) se pakSoM ( haMsa ) ko sahalAkara usake haSahetu madhura vacana-rUpo amRta ke kUpa rUpI kaNTha se nikalI mRdu vAyo kahI / / 50 // ___ TippaNI-yahA~ pUrvArdha meM hAtha ke sAtha rakta kamala kA amedAdhyavaratAya karane se mede abhedAtizayokti hai| uttarArdha meM piyavAda para amRtatva aura kaNTha para kapatva ke Aropa se bane paramparita rUpaka kI atizayokti ke sAtha saMsRSTi hai / zabdAlaMkAra 'mRdu' 'mude' ma cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| na tulAviSaye tavAkRtina vacovarmani te suzolatA / svadudAharaNAkRto guNA iti sAmudrakasAramudraNA // 51 // anvayaH-(he haMsa ! ) taba AkRtiH tulA-viSaye na ( asti ); te suzIlatA va covama'ni na ( asti ); ( ata etra ) 'AkRto gugAH' iti sAmudrika-sAramudraNA badAharaNA ( asta ) / TIkA-(he haMsa,) tava te AkRtiH AkAraH svarUpamityarthaH tulAyAH tulanAyA umAyA ityarthaH viSaye govare ( 10 tatpu. ) na astIti zeSaH upamAnasyAbhAvAt ; te tava suzolanA sozolyaM sAdhusvabhAvatvamiti yAvat vacasA bANyA vamani mAgeM ( 10 tatpu0 ) na, vAcAmagocaro'stItyarthaH. ( ata eva ) 'AkRtI gupAH' arthAt "yatrAkRtistatra guNA vasanti" iti sAmudrikasya sAmudrika zAstrasya yaH sAraH tattvam rahasyamiti yAvat (10 tatsa0 ) tasya mudraNA mudraNacihaM niyamanamityarthaH Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite (pa0 tatpu0 ) tvam eva udAharaNaM nidarzanaM ( karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtA (10 vI0 ) astIti zeSaH yatrAkRtistatra guNA iti sAmudrikazAvarahasyasya nidarzanaM tvamevAstIti bhAvaH // 51 // . myAkaraNa-tulA Vtula+aG ( bhAve )+TAp / udAharaNam udAhiyate iti ut + DA+Vs+lyuT ( karmaNi ) / mudraNA mud+Nic + yuc / anuvAda-(he haMsa ! ) tumhArI AkRti upamA ke kSetra kI nahIM, tumhArI suzIlatA vANI se pare hai ( aura ) 'jahA~ bhAkRti, vahA~ guNa' isa sAmudrikazAstra ke rahasya kI chApa ke udAharaNa ho to tuma ho / / 51 // TippaNI-yahA~ vidyAdhara dvArA mAnI huI atizayokti isa dRSTi se ho sakatI hai ki AkRti aura mazIlatA ke sAtha kramazaH 'tulA-viSayatva' aura 'vacovamatva' kA sambandha hote hue bhI asambandha batAyA gayA hai| mallinAtha ke anusAra yahA~ uttarArdha vAkyAtha ko pUrvArdha vAkyArthoM ke prati kAraNa batAne se kAvya-liGga alaMkAra hai / zabdAlaMkAra 'kRti'. 'kRtI' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| na suvarNamayI tanuH paraM nanu ki vAgapi tAvakI tathA / na paraM pathi pakSapAtitAnavalambe kimu mAdRze'pi sA // 52 // anvayaH-nanu tAvakI tanuH pAm suvarNamayA na kim vAk api tathA ( suvarNamayI ) ( asti ) / ( tAvako ) pakSapAtitA param analambe pathi na, kimu ( anaglambe ) mAdRze api sA pakSapAtitA bastIti shessH| TIkA-nanu sambodhane he haMsa ! ( 'praznAvadhAraNA'nunayAmantraNe nanu' ityamaraH ) tAvako tava tanuH zarIraM paraM kevalaM suvarNasya vikAra iti suvarSamayo hemamayo na, kiM kintu tAvakI vAga vApI mapi tathA suvarNamayI suSThu varNA akSarANi yasyAM tanmayo / tAvakI pakSapAtitA pakSAbhyA patrAbhyAM patituM gantuM zIlamasyeti pakSapAtI ( upapada tatpu0 ) tasya bhAvastattA paraM kevalam anavalambe na avalamba Azrayo yasya tathAbhUte (va0 vI0 ) nirAdhAre ityarthaH pathi mAgeM gagane na, kimu kintu anavalambe nirAzraye mAdRze matsadRze api sA pakSapAtitA pakSe pAzvaM patatIti pakSapAto tasya mAva: anukUlavatitvamityarthaH vartate iti zeSaH niravalambasya tvameva me sahAya iti mAvaH / / 52 / / vyAkaraNa-tAvakI-taveyam iti yuSmat +khaJ , ekavacana meM tava kA deza+ GIp / suvarNamayI suvarNa + mayaTa ( vikArArthe )+DIp / mAze ahamiva dRzyate iti asmat +/dRz +kam madAdeza, aatv| anuvAda-he haMsa, tumhArI deha hI kevala suvarNamaya ( sone ko ) nahIM, kintu vANI bhI vaisI hI ( suvarNamaya = sundara akSaroM vAlI) hai; tumhArI pakSapAtitA ( paMkhoM dvArA ur3ane kI kriyA) kevala anavalamba ( nirAdhAra ) mAga ( AkAza ) meM hI nahIM: apitu mujha jaise anavalamba (nirAlaya) vyakti para mI tumhArI pakSapAtitA ( sahAyakatA ) hai / / 52 / / TippaNI-yahA~ suvarNamayI aura pakSapAtitA ina donoM meM zabdazleSoM kI paraspara saMsRSTi hai jisase upamAlaMkAra vyaMgya hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasagaH bhRzatApamRtA mayA bhavAnmarudAsAdi tuSArasAravAn / dhaninAmitaraH satAM punarguNavatsannidhireva sanidhiH // 53 // andhayaH-( he haMsa, ) bhRga-tApa-bhRtA mayA bhavAn tuSAra-sAravAn marut AsAdi, dhaninAm itaraH sannidhiH, satAm punaH guNavat-sannidhiH eva sannidhirbhavatIti zeSaH / TokA-(he haMsa, ) bhRzo'tyadhiko yastApaH damayantIvirahajanitakAmajvara ityartha ( karmadhA0) taM bibharti dhArayatIti tathoktana ( upapada-tyu0 ) mayA nakena pravAn tvaM tuSArasya himasya yaH sAraH zreSTha mAgaH ( 10 tatpu0 ) asminnastIti taTAn marut vAyuH AsAdi prAptaH, jvara-taptasya kRo yathA zIto vAyuH zAntikaro bhavati, matkR'pi tvaM tthaivaaptiityrthH| dhaninAM dhanikAnAm itaro'nyaH suvarNAdirityarthaH man samyag nidhiH sannidhiH ( karmadhA0 ) samyanidhAnaM bhavati satAM sajjanAnAM punaH kintu guNavatA guNinAM sannidhiH sAnnidhyam eva sannidhi: samyanidhAnaM bhavati / sajjanA sutraryAdidravyAya mahattvaM na dattvA guppilokAnAM samAgamAyava mahattvaM dadatItibhAvaH / / 53 / / ___ vyAkaraNa-tApamRt tApa+bhRJ +vipa ( kartari ) / prAsAdi A+/sad pic+ luG ( karmavAcya ) / nidhiH nidhAyate iti ni+VdhA+kiH / anuvAda-( he hasa, ) ( damayantI-sambandhI ) atizaya tApa rakhe hue maiMne tumheM barpha kA sAramAga liye vAyu pAyA hai| dhanikoM kA anya ( suvarNAdi ) ho saccA khajAnA huA karatA hai kintu sajjanoM kA guNavAn logoM kA sAnnidhya hI saccA khaz2AnA hai // 53 // TippaNI-yahA~ pUrvAdhaM meM hasa para mahattvAropa karane se rUpaka hai, usameM kahI gaI vizeSa bAta kA uttarArdha meM kaho sAmAnya bAta se samarthana kiye jAne se arthAntaranyAsa alaMkAra hai| mallinAtha ne yahA~ dRSTAnta mAnA hai jo hamArI samajha meM nahIM A rahA hai| zabdAlaMkAroM meM pAra' 'sAra' (Sa-sayoramedAt ) tathA 'sannidhi' 'sannidhi' meM yamaka aura anyatra vRttyanupAsa hai| zatazaH zrutimAgataiva sA trijaganmohamahauSadhirmama / amunA tava zaMsitena tu svadRzaivAdhigatAmavaimi tAm // 54 // anvayaH-trijaganmoha-mahauSadhiH sA zatazaH ( mama ) zrutim AgatA eva, amunA tava zaMsitena tAm svadRzA eva adhigatAm ami / TIkA-trayANAM jagatAM samAhAra iti trijagat ( samAhAra-digu ) tasya mohaH saMmohanam (ka. tatpu0 ) tasmin mahauSadhiH ( sa0 tatpu0 ) mahatI cAso auSadhiH ( karmadhA0) sarva jaganmohakoSadhamityarthaH saundayotizayAt ; sA damayantI zatazaH zanAdapyadhikavAraM mama zruti zrotram bhAgatA prAptA eva, bahuzo tadviSaye mayA zrutamityarthaH, tu kinta amunA etena tava te zasitena kathanena tAM damayantI svasthA sAtmanaH dRzA nayanena ( 10 tatpu0 ) evaM adhigatAM dRSTAm ami jAnAbhi / mitreNa tvayA saivaMvidhA dRSTA cenmayA'pi sA dRSTaivetyarthaH / / 54 / / / ___ vyAkaraNa-zatazaH zata+zas ( bahvarthakArakatvAt ) / atiH ayate'nayeti/+tin ( karaNe ) / zaMsitam VzaMs+ka ( mAve ) / dRk dRzyate'neneti za+vivap ( karaNe ) / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naSadhIyacarite anuvAda-tInoM lokoM ko mohita kara dene ko mahAn auSadhi vaha ( damayantI ) saikar3oM bAra mere sunane meM AI hI hai, kintu tumhAre isa kathana se use maiM apanI A~khoM se hI dekha-samajha rahA huuN|| 54 / / TippaNI-yahA~ damayantI para mahauSadhitva kA Aropa hone se rUpaka hai| vidyAdhara ne mAvika bhalaMkAra bhI mAnA hai| bhAvika vahA~ hotA hai jahA~ bhUta-bhaviSyat bAtoM kA aisA sajIva varNana kiyA jAtA hai ki vaha 'pratyakSAyamApa' ho jAya / yahA~ haMsa ke varNana se damayantI nala ko pratyakSa-jaiso ho gaI hai / zabdAlaMkAra 'moha' 'mahau' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| akhilaM viduSAmanAvilaM suhRdA ca svahRdA ca pazyatAm / savidhe'pi nasUkSmasAkSiNI vadanAlaMkRtimAtramakSiNI // 55 // anvayaH-suhRdA ca svahRdA ca akhilam anAvilam pazyatAm viduSAm savidhe api na sUkSmasAkSiNI akSiNI vadanAlaMkRtimAtram / TIkA-suhRdA mitreNa ca svasya AtmanaH hRdA hRdayena (10 tatpu0) ca akhilaM sarva vastujAtamiti zeSaH anAviram asaMdigdham aviparyastaM ca yathA syAttathA pazyatAM jAnatA biduSAM vivekavatA savidhe samIpe api na sakSama sUkSmavastu kajjalAdikaM tasya sAkSiNo dazake ( 10 tatpu0 ) akSiNI nayane vadanasya mukhasya alaMkRtiH alaMkaraNam evAlaMkRtimAtram ( pa0 tatpu0 ) 'mAnaM kAtsnyaM'vadhAraNe' ityamaraH ) cAhiM na sUkSma nAsaMdigdhaM, nApi ca nirdhAntaM pazyati tatta mukha-zobhAdhAyakamAtram, tasmAt viduSA zAna-sAdhanaM tu Apta-puruSAH, sanmitrANi, svahRdayam , anumAnAgamAzca bhavantIti mAvaH / / 55 // vyAkaraNa-suhRd su suSTha hRdayaM yasyeti ( ba0 vI0 ) mitra artha meM nipAtana se hRdaya ko hRd Adeza ( pA0 5 / 4.150 ) / anyatra suhRdy| viduSAm vidantIti /vid+zata vas Adeza ( 10 bhu0)| sAkSI sh+akss+in| anavAda-mitra aura apane hRdaya dvArA saba kucha ThIkaThAka dekhane vAle vidvAnoM ke lie pAsa rahate hue bhI sUkSma ( vastu ) ko na dekha ( sakane ) vAlI A~kheM mukha kI kevala zomAmAtra haiN| 55 / TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ atizayokti kahI hai kintu usakA mamanvaya nahIM kiyA hai| 'suhRdA' meM 'hRd' zabda ke samAnArthaka hone para mo anvaya bheda hone se lATAnupAsa, 'kSiNI' 'kSiNo' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| amitaM madhu tatkathA mama zravaNaprAghuNakIkRtA janaH / madanAnalabodhane mavet khaga! dhAyyA dhigadhairyadhAriNaH // 56 // andhayaH-he khaga, janaiH mama zravaNa-prAghuNakIkRtA amitaM madhu tatvathA ( mama ) madanAnala-bodhane dhAyyA maveta ( iti ) adhairya-dhAriNaH dhik / TIkA-he khaga pakSin haMsa ! janaiH lokaH vidarbhAgatairiti zeSaH mama me avaSayoH karNayoH prANiko'AtAyaH ( 'Avezika prAdhukhika AgandaratithistathA' iti halAyudhaH ) aprAghuNikA mAdhu Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH NikA, sampadyamAnA kRtA iti prAdhuNikIkRtA amitam aparimitam athavA anupamaM madhu kSaudraM kSaudrarUpetyarthaH tasyA damayantyAH kathA ( pa0 ta0 ) mabha madanaH kAma evAnalo vahniH ( karmadhA0 ) tasya bodhane dopane prajvAlane ityathaH (10 tatpu0 ) dhAyyA vahisandhukSaNamantraH ( 'Rk sAmidhenI dhAcyA ca yA syAdagni-samindhane' ityamaraH) mavet jAyeteti adhairya dhairyAbhAvaM dhArayantIti tathoktAn ( upapada tatpu0 ) asmAdRzAn puruSAn dhik , ninyAH khalvasmattulthA dhIrA ye damayantIkA zrutvaiva kAmAdhonIbhUya dhairya tyajantoti bhAvaH / / 56 / / vyAkaraNa -khagaH khe=AkAze gacchatoti kha+ gam +DaH / bodhane Vbudha + pica + lyuT ( bhAve ) / dhigadhairya0 dhik yoga meM dvitoyA / dhArayA-dhIyate'nayA sabhiditi /dhA se Nyat aura Aya Adeza nipAtita / anavAda-he pakSI ( haMsa )! ( vidarbha deza se Ae ) logoM dvArA mere kAnoM kI atithi banAyo, anupama zahada-rUpa usa ( damayantI ) kI kahAnI ( merI ) kAmAgni bhar3akAne meM agnisamindhaka RcA bane-yaha ( hama-jaise ) adhIra bana jAne vAle logoM ko dhikkAra hai // 56 // TippaNI-yahA~ 'tatkathA' para madhutvAropa hone se rUpaka hai; usI para dhAgyAtvAropa bhI hai, kintu vaha prakRta meM kAmAgni-saMdhukSaNa karake prakRtopAyogI hone se pariNAmAlaMkAra banA rahA hai, isa taraha ina donoM kA saMkara hai| vidyAdhara ne 'adhairyadhAriNo dhik'-isa sAmAnya bAta se nala meM pUrvokta kAmAgni-sandhukSaNa rUpa vizeSa bAta kA samarthana hone se arthAntaranyAsa bhI mAnA hai / zabdAlaMkAra 'dhairya' 'dhAri' meM cheka aura anyatra vRtyanupAsa hai| viSamo malayAhimaNDalIviSaphUtkAramayo myohitH| khaga ! kAlakalatradigmavaH pavanastadvirahAnaledhasA // 57 // anvayaH-he khaga, tadvirahAlaneSatA mayA kAla-kalatra digbhavaH viSamaH pavanaH malayA"mayaH kahitaH / TIkA-he khaga vihaga haMsetyarthaH tasyA damayantyA yo virahaH viyAgaH (10 tatpu0) evaM anala: vahniH ( karmadhA0 ) tasya eghasA indhanena indhanabhUtenetyarthaH mayA nalena kAlasya yamasya yat kalatraM strImUtA ( 10 tatpu0 ) dik dizA ( karmadhA0 ) dakSiSA yAmyA digucyate tasyAH bhava utpattiH (50 tatpu0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 bI0) dakSiNadizotpanna ityarthaH viSamaH duHsahaH pavano vAyuH malaye malayAcale ye ahayaH sarpAH ( sa0 tatpu0 ) teSAM yA maNDalI samUhaH (10 tatpu0 ) tasyA yo viSa. pUrNaH phUtkAraH viSaphUtkAraH (madhyamapadalopI sa0) eveti tanmayaH UhitaH tarkito zAta ityarthaH, phUtkAreNa lokaH vahniH saMdhukSyate, ato dakSiNa-vAyurnalasya kRte kAmAnalasaMdhukSapAya viSapUrNaH sarpANAM phatkAra va pratoyate iti bhAvaH // 57 // gyAkaraNa--edhas idhyate iti ndhi+as mavaH bhU+apa ( mAve ) / maNDalI maNDala+ GIS / gaurAditvAt ) / phUtkAramayaH phUtkAra+mayaT ( svarUpAtheM ) / bhanuvAda-he pakSI ( haMsa ) / usa (damayantI ) ko virahAgni kA indhana banA huA maiM dakSiNa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 naiSadhIyacarite dizA se A raho asahya havA ko aisA samajha rahA hU~ mAno vaha malayAcala ke sarpa-samUha kI viSa. marI phuphakAra ho // 57 // TippaNI-yahA~ 'virahAnaledhasA' meM rUpaka hai; pavana para phUrakAramayatva ko kalpanA karane ke kAraNa usase utprekSA kA utthAna ho rahA hai, jo vAcaka na hone se pratIyamAna hai, isa taraha donoM kA aGgAGgimAva saMkara hai / 'kAlakalatradigmavaH' sAbhimAya vizeSaNa hai; kyoMki isase yaha ghotita hotA hai ki jo kAla kA putra hai, vaha bhI kAla-jaisA hI viSama aura ghAtaka hogaa| isa taraha yaha parikarAhaMkAra hai| zabdAlaMkAroM meM 'viSa' 'viSa' tathA 'mayo' 'mayo' meM yamaka, 'yAhi' yohi meM chaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| pratimAsamasau nizApatiH khaga! saMgacchati yahinAdhipam / kimu tIvrataraistataH karairmama dAhAya sa dhairyataskaraiH // 58 // anvayaH-he khaga, asau nizApatiH pratimAsam yat dinAdhipam saMgacchati tataH sa tIvrataH (ata eva ) dhairya-taskaraiH karaiH mama dAhAya kimu ? __TIkA-he khaga pakSin haMsa ! aso nizAyA: rAdhyAH patiH svAmI candra ityarthaH ( 10 tatpu0) mAse mAse iti pratimAsam ( avyayAbhAva ) yat dinasya adhipaM svAminam ( 10 tatpu0 ) sUrya saMgacchati pravizati tana: sUrya-saGgAt sa candrastIvaraiH atizayena tIkSNaH ( ata eva ) dhairyasya dhRteH taskaraizcoraiH karaiH kiraNemama nalasya dAhAya ploSapAya kimu ? mAse mAse candramAH sUrya pravizya tatazca tIkSNatAmAdAya mAM dahati anyathA candrakiraNAnAM zotatvAditi bhAvaH // 58 // jyAkaraNa-saMgacchati sam gam se Atmanepada akarmaka meM hI hotA hai, yahA~ sakarmaka hai, ataH parasmaipada huaa| tIvrataraiH tAva+tara (bhatizaya meM) / taskaraiH yAskAcArya ke anusAra tat karotIti, tat kim ? pApam nipAtana se takAra kA sakAra / corI pApa-karma hI to hai| anuvAda-he khaga ( hasa ) pratimAsa ( amAvAsyA ko ) candramA jo mUrya se milatA rahatA hai, usase hI atyanta tIkSNa ( bane ), dhairya bhaMga kara dene vAle kiraNAM dvArA vaha mujhe phUka DAlane hetu milatA rahatA hai kyA ? / / 58 / / TippaNI-amAvAsyA kA artha hai 'amA = saha sUryeNa candro vasati yatra' / isa dina candramA sarya meM praveza kiye rahatA hai| isa para kavi kI kalpanA yaha hai ki svayaM zItala hone ke kAraNa nala kA kucha mI bhapakAra na kara sakane para candramA sUrya se tApa lekara AtA hai, taba jalAtA hai| loka meM bhI hama dekhate haiM ki jo svayaM kiso burAI karane meM asamartha hotA hai, vaha dUsaroM se sahAyatA liyA karatA hai| isa taraha yahA~ utprekSA hai jisakA vAcaka 'kimu' zabda hai| lekina vidyAdhara ne yahA~ anumAnAlaMkAra mAnA hai| zabdAlaMkAra 'mAsa' 'masau' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| kusumAni yadi smareSavI na tu vajraM viSavallijAni tat / hRdayaM yadamumuhanamUrmama yaccAtitarAmatItapan // 59 // anvayaH-yadi smareSavaH kusumAni, na tu vajram , tat ( tAni ) viSa-vallijAni ( santi ) bata amUH mama hRdayam atitarAm amUmuhan , atotapana ca / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitoyasargaH 41 TIkA-yadi cet smarasya kAmasya iSavo vANAH (10 tatpu0) kusumAni puSpANi santi na tu vajram azaniH azanirUpANItyarthaH tatkAlamarapAbhAvAt , tat tahiM tAni viSasya valkiH latA ( 10 tatpu0 ) tasyA jAyanta iti tathoktAni ( upapada-tatpu0 ) santi, yat yataH amU: amI smareSavaH (iSuzabdasya vikalpena strIliGgatA, tathA cAmara:-'patrI ropa iSuddhayoH) mama me hRdayaM svAntam atitarAm atizayena amU muhan amohayan amUrchayanniti yAvat , atItapan atApayan ca / atimohastApazca viSamyeva prabhAvAjjAyate, tasmAtkAmasya bANAnAM viSavalli jatvameveti bhAvaH // 5 // vyAkaraNa-vallijAni valli+/jan+DaH ( kartari ) / amUmuhan/ muha +Ni+ luG / pratItapan/tap +thic+luG / anuvAda-yadi kAmadeva ke bANa phUla haiM, vajra nahIM to de viSa-latA ke phUla haiM, tabhI to unhoMne mere hRdaya ko burI taraha se mUrchita kiyA hai aura khUba tapAyA hai // 59 // TippaNI-mallinAtha ne yahA~ viSa kA kArya mUrchA aura tApa dekhakara kAmadeva ke phUloM para viSa. valli jatva kI kalpanA hone se utprekSA mAnI hai| hamAre vicAra se yahA~ bhRrjA-tApa liGga se phUloM ke viSa-valli jatva kA anumAna kiye jAne se anumAnAlakAra hai, anumAna prakAra yaha hai-'smareSu kusumAni viSavallijAni mUchoMtApa-janakatvAt yatra yatra mUrchA-tApajanakatvaM tatra tatra kusumeSu viSavallijatvam kAzmIrAdhadhityakAjAtakusumavat' / zabdAlaMkAroM meM 'tita' 'tIta' meM cheka, aura anyatra vRttyanu. prAsa hai| tadihAnavadhau nimajjato mama kandarpazarAdhinIradhau / mava pota ivAvalambanaM vidhinAkasmikasRSTasaMnidhiH // 30 // anvayaH-(he haMsa ! ) tat iha anavadhau kandarpazarAdhi-nIradhau nibhajjataH mama vidhina! Akasmika-sRSTa-sannidhiH pota iva avalambanaM bhava / TIkA-(he haMsa !) tat tasmAt iha asmin anavadhau na avadhiH maryAdA yasya tathAbhUte (ba0 bo0 ) ( nissIma kandarpasya kAmasya ye zarA: bANAH ( 10 tatpu0 ) taiH tajjanita ityarthaH ya AdhiH mAnasI vyathA ( tR0 tatpu0 ) eva noradhiH jaladhiH (karmadhA0 ) tasmin nimajjataH braDataH mama nalasya vidhinA brahmaNA Akasmikam akasmAt mavaM yathA syAt tathA sRSTa: janitaH saMnidhiH sAMnidhyaM (karmadhA0) yasya tathAbhUnaH (ba0 vI0 ) poto jalayAnam iva avalambanam Azrayo bhava jAyasva / yathA samudre majjA: puruSasyAkasmAt bhAgyAnItaH poto'valambanaM bhavati tathaiva tvamapi kAmAdhipIDitasya me'valambanaM maveti mAvaH // 60 // vyAkaraNa-nIradhiH noraM dhIyate'treti nIra+VvA+kiH ( adhikrnne)| prAkasmika akasmAt bhava iti akasmAt+ThaJ ( adhyAtmAditvAt ) 'avyayAnAM mamAtre TilopaH' / sannidhiH sam +ni+VA+kiH (mAve ) / anvayaH-(he haMsa, ) isali ra kAmadeva ke bANoM ko bedanA-rUpI asoma samudra meM DUbe jA rahe merA tuma aisA sahArA bano jaise ki mAgya dvArA akasmAt lAI huI kiztI huA karatI hai // 60 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 naSadhIyacarite TippaNI-yahA~ Adhi para nIradhitva kA Aropa hone se rUpaka hai, jisakA 'pota iva' isa upamA ke sAtha aGgAGgibhAva saMkara hai / 'vadhau' 'radhI' meM 'adhau' kI tuka banane se padAntagata antyAnuprAsa aura usakA 'vadhau', 'vidhi' se banane vAle chekAnupAsa ke sAtha eka vAcakAnupraveza saMkara hai, anyatra vRttyanupAsa hai| athavA bhavata: pravartanA na kathaM piSTamiyaM pinaSTi naH / svata eva satAM parArthatA grahaNAnAM hi yathA yathArthatA // 61 // anvayaH-athavA naH zyam bhavataH pravartanA katham piSTam na pinaSTi ? hi satAM parArthatA svataH eva ( bhavati ) yathA grahaNAnAM yathAthatA ( svata: eva bhavati ) / TIkA-athavA vikalpAntare no'smAkam asmatkartRkA iyam eSA bhavataH tava bhavatkamikA pravartanA preraNA, mama kRte tvamevaM kuviti kathanamityarthaH 5.thaM ki piSTaM cUSa kRtam na pinaSTi cUrNIkaroti ? piSTapeSaNanyAyaM na caritArthayati kim api tu caritArthayatyeva / vyarthamastotyarthaH / hi yataH satAM sajjanAnAM parasyAnyasya arthaH kArya hitamityarthaH (10 tatsu0 ) yasya ( ba0 vI0 ) tasya bhAvaH tattA paropakAritetyarthaH svataH svecchAtaH parapreraNAM vinaiveti mAvaH bhavatIti zeSaH / yathA grahaNAnAM jJAnAnAM yathArthatA yAthArthya prAmANyamiti yAvat svataH anyasAdhanamanapekSyaiva bhavati / zAnAnAM prAmANyaM yathA svato bhavati tathaiva sajjanAnAM paropakAritvaM svato bhavatItyarthaH / mama tvatpreraNaM vyarthameveti mAvaH // 61 // vyAkaraNa-pravartanA pra+/vRt+pic +yuc ( bhAve )+TAp / grahaNAnAma/grah + NyuT ( bhAve ) / svataH sva+tas / anuvAda-athavA hamArA Apako (apane kAma meM ) lagAnA kyA piSTa-peSaNa nahIM ? kyoMki sajjana logoM meM paropakAritA isa taraha svataH ho hotI hai jaise ki jJAnoM meM yathArthatA ( svataH hI huA karatI hai ) // 61 // TippaNI-grahaNAnAM svato yathArthatA-yahA~ kavi apanA dArzanika nipuNatA batAtA huA mImAMsAdarzana kI ora saMketa kara rahA hai / mImAMsA ke anusAra hameM jo kuLa mI grahaNa athavA zAna hotA hai, vaha svataH ( apane Apa meM ) ho pramANa hotA hai| usameM prAmANyAdhAna hetu anya ko apekSA nahIM rhtii| jahA~ zAna galata hotA hai, vahA~ ve jJAna ke prAmANya ko ajJAna dvArA dabAyA gayA mAnata haiN| isa siddhAnta ke ThIka viparIta nyAya bAloM kA kahanA hai ki jJAna svayaM apane meM na pramANa hai, na apramANa / unakA prAmANya athavA apramANya parataH hotA hai ('pramAtvaM na svato grAhyaM sNshyaanuppttiH'| kaarikaavliH)| jJAna ke bAda yadi hamArI pravRtti saphala hotI hai, to zAna meM prAmANya aura asaphala hone para aprAmANya hotA hai / zAna-prAmANya ke isa svatastva aura parataratva ko lekara darzanoM meM bar3A vivAda calatA hai jisake vistAra meM hama yahA~ nahIM jAnA caaheNge| yahA~ vidyAdhara ne nidarzanA aura dRSTAnta mAnA hai| nidarzanA to 'merA tumheM apane kAma meM lagAnA piSTa ko pIsanA hai' yahA~ bimba-pratibimbabhAva hone se ThIka hI hai, kintu dRSTAnta hamArI samajha meM nahIM aataa| hA~, pUrvArdhagata vizeSa bAta kA 'sato svata eva parArthatA' isa sAmAnya vAkya se samarthana Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH hone se arthAntaranyAsa avazya hai, 'yathA yathArthatA' meM upamA hai, isa taraha yahA~ ukta tIna alaMkAroM kI saMsRSTi hai / 'rArthatA' 'yArthatA' meM 'prArthatA' ko tuka bana jAne se padAnta-gata antyAnuprAsa kA 'rthatA' 'rthatA' vAle yamaka ke sAtha ekavAcakAnupraveza sakara, tathA anyatra vRttyanuprAsa hai| tava vartmani vartatAM zivaM punarastu tvaritaM smaagmH| ayi ! sAdhaya sAdhayepsitaM smaraNIyAH samaye vayaM vayaH ! // 62 // anvayaH-he vayaH ! tava vartmani zivaM vataMtAm ; tvaritam punaH samAgamaH astu; ayi ! mAdhaya, Ipsitam sAdhaya, samaye vayam smrnniiyaaH| TIkA-he vayaH pakSin (haMsa,) taba te varmani mArge zivaM kalyANaM vartato jAyatAm , 'zumAste santu panthAnaH' ityarthaH, tvaritaM zodhaM puna: muhuH samAgamaH mayA saha te melanam astu bhavatuH; ayi o mitra ! sAdhaya gaccha; IpsitaM mamAmilaSitaM damayantIlAmarUpaM sAdhaya sampAdaya; samaye yathAkAlaM vayaM smaraNoyA: smRtAvAneyAH // 62 // ___ vyAkaraNa--Ipsitam/ prAp+san + ktaH ( karmaNi ) / vayam ekavacana ke sthAna meM 'asmado dvayozca' ( 3 / 2 / 59 ) se bahuvacana / anuvAda-he pakSI ( hama ), tumhAre mArga meM maGgala ho; zIghra hI phira ( hamArA ) mela ho; o mitra, jAo; merA manoratha siddha karo; samaya para hamArI yAda rakhanA // 62 // TippaNI-isa zloka ke sambandha meM vidvAnoM meM yaha bAta pracalita hai ki zrIharSa jaba apane 'naiSadhIyacaritam' ko lekara paNDitoM ko dikhAne hetu kAzmIra gae hue the, to vahA~ ise unhoMne apane mAmA mammaTa ko bhI dikhaayaa| unhoMne yaha pustaka kholI, to unakI dRSTi meM pahale isI zloka vAlA pRSTha aayaa| dekhA, to bola uThe-'bhAnaje, yadi tumhArI yaha kRti mujhe pahale dekhane ko milatI to apane 'kAvyaprakAza meM doSoM ke udAharaNArtha maiM tumhAre isI grantha ko letA! unhoMne ukta zloka ko anvaya aura sandhi meM amaGgalavAcakatva doSa kA udAharaNa batAyA, jaise-'taka varmani vartatAM zivam' meM 'tava zivaM varma nivartatAm' 'terA zivamArga haTa Ae' arthAt amaGgala ho; "punarastu tvaritaM samAgama:' meM 'svaritaM punaH sa Agamo mA'stu' tumhArA yaha milanA phira na ho; 'ayi sAdhaya sAdhayepsitam' meM 'are mere manoratha ko samApta kara do, samApta kara do; 'samaye vayaM smaraNIyAH' meM samaye-samaye'smAkaM smaraNaM kartavyam =mara jAne para kabhI kabhI hamArI yAda kiyA krnaa'| mammaTa ne anyatra mI bar3e doSa nikAle / tamo se 'naiSadhIyacaritam' ke sambandha meM yaha lokonti cala par3o-'doSAkaro naiSadham / isa zloka meM rAjA dvArA haMsa ko AzISa dI jA rahI hai, isalie AzI alaMkAra hai / 'sAtha' 'sAdha' meM yamaka aura usakA 'sAdhaya' 'sAdhaye' meM chakAnuprAsa ke sAtha ekavAcakAnupraveza saMkara hai, 'vat' 'varta' tathA 'vayaM' 'vaya' meM bhI cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| iti taM sa visRjya dhairyavAnnRpatiH sanRtavAgbRhaspatiH / avizadvanavezma vismitaH smRtilagnaH kalahasazaMsitaiH / / 63 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naSadhIyacarite anvayaH-dhairyavAn sUnRtavAgvRhaspatiH sa nRpatiH iti tam visRjya smRti lagnaiH kalahaMsa-zaMsiteH vismitaH san vana-vezma avizat / TIkA-dhairyavAn dhairyayuktaH haMsakRtadamayantIlAmasamAzvAsanAt dhairyamabAha ityarthaH sUnnA priyA satyA ca yA vAka vaca: ( karmadhA0 ) ( 'sUnRtaM priye satye' ityamaraH ) tasyAM bRhaspatiH bRhaspativara pragalma ityarthaH na sUpacAravAdI, sa nRpati rAjA nalaH iti ityam uktaprakAreNeti yAvat taM haMsaM visRjya gantumAdizya smRtau lagnaiH smRtigocarImataiH ( sa0 tatpu0 ) kalaha sasya rAjahasasya zaMsitaiH bhASitaiH (10 tatpu0 ) vismitaH cakitaH san vane vilAsodyAne yad vezma bhavana tad ( sa0 tatpu0 ) avizava praviSTavAn // 63 // vyAkaraNa-bRhaspatiH bRhataH ( vAcaH ) patiH pAraskarAditvAt nipAtita arthAt t kA lopa aura suDAgama / sUnRtA ( vAk ) su sukhadA atha ca RnA satyA ukAra ko dIrgha aura nuDAgama nipAtita / zaMsiteH zaMs+kta ( mAve ) / anuvAda-dhairyavAn ( evaM ) priya aura satyavANI meM bRhaspati-rUpa vaha rAjA ( nala ) isa prakAra usa ( haMsa ) ko vidA karake yAda A rahe haMsa ke kathanoM se acambhita huA udyAna-bhavana meM cala diyA / / 63 // TippaNI- yahA~ rAjA para bRhaspatitvAropa hone se rUpaka hai| 'vezma' 'vismi' ( zasayoramedAt ) meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| atha bhImasutAvalokanaiH saphalaM kartumahastadeva saH / kSitimaNDanamaNDanAyitaM nagaraM kuNDinamaNDajo yayau / / 64 / / anvayaH-atha saH aNDajaH bhImasutAvalokanaiH tat eva ahaH saphalam kartum kSiti-maNDalamaNDanAyitam kuNDinam nagaram yyau| TIkA-atha tatpazcAt saH aNDajaH pakSI haMsa ityarthaH ( 'pkssi-srpaadyo'nnddjaaH'| ityamaraH) bhImasya etatsaMjJakasya vidarbhanarezasya yA sutA putrI damayantI tasyA avalokanaiH darzanaiH ( umayatra Sa. tatpu0 ) tat eva ahaH dinaM saphalaM sArthaka kartu vidhAtu nityAH pRthivyA yanmaNDalam golakam (10 tatpu0 ) tasmin maNDanam bhUSaNam ivAcaritam saMsArasya bhUSaNabhUtamityarthaH kuNDanam etatsazakaM nagaraM puraM mImasya rAjadhAnomityarthaH, yayau jagAma / haMsena kSaNasyApi vilambo na kRta iti bhAvaH // 64 // vyAkaraNa--aeDajaH aNDAjAyate iti aNDa +jan+DaH ( kartari ) / maNDanAyitaM maNDana. bhivAcaritam iti maNDana+kyA+ktaH ( kartari ) / maya unam maNDyate'neneti/ +lyuT (krnne)| anuvAda-tadanantara vaha pakSI ( haMsa ) usI dina ko dabhayantI ke darzanoM dvArA saphala banAne hetu bhUmaNDala ke bhUSaNa-tulya kuNDana nagara cala par3A // 64 // TippaNI-yahA~ 'maNDanAyitam' ye upamA, 'maNDa' 'maNDa' 'maNDa' me yamaka, 'NDanA' 'NDinA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. dvitIyasargaH prathamaM pathi locanAtithi pathikaprArthitasiddhizaMsinam / kalasaM jalasaMbhRtaM puraH kalahaMsaH kalayAMbabhUva sa: / / 65 // anvayaH-sa kalahaMsaH prathamam pathi locanAtithim pathika..."nam jala-saMbhRtam kalasam puraH . karUyAmbabhUva / TIkA-sa kalahaMsaH rAjahaMsaH prathamam Adau pathi mAge locanayoH nayanayoH atithim atithirUpam (10 tatpu0 ) pathikaiH pAnthaiH pArthitA yAcitA vAJchitetyarthaH ( tR0 tatpu0 ) yA siddhiH kArya-saphalatA (karmadhA0)tAM zaMsitu sUcayitu zIlamasyeti tathoktam ( upapada-tatpu0) jalena vAriNA saMbhRtaM pUrNam (tR0 tatpu0) kalaptaM kumbhaM puraH agre kalayAmbabhUtra avAlokayat / jalapUrNakalasadarzanaM zubhazakuneSu gaNyate loke // 65 // jyAkaraNa-atithiH na tithiH Agamanasya niyata samayo yasya, akasmAtyApta ityarthaH / pathikaH panyAnaM gacchatIti pathin +Skan / kalayAmbabhUva kal + Am +Vs+liT / anuvAda-vaha rAjahaMsa Aramma meM mArga meM A~khoM kA atithi-rUpa, pathikoM dvArA bhamilaSita (kArya ko ) siddhi kA sUcaka, jala-marA kalasa ( apane ) sAmane dekha baiThA // 65 // TippaNo-yahA~ kalama para atithitvAropa hone se rUpaka hai| vidyAdhara ne upamA kahI hai, jo hamArI samajha meM nahIM aatii| 'pathi' 'pathi' aura 'kala' 'kala' 'kala' meM yamaka tathA anyatra vRttyanuprAsa hai| avalambya didRkSayAmbare kSaNamAzcaryarasAlasaM gatam / sa vilAsavane'vanIbhRtaH phalamaikSiSTa rasAlasaMgatam / / 66 // anvayaH-sa didRkSayA ambare kSaNam pAzcarya-rasena alanam gatam avalambya bhavanIbhRtaH vilAsavane rasAla-saMgatam phalam aikSiSTa / TIkA-sa haMsaH didRkSayA svagantavyamArga draSTumicchayA ambare gagane kSaNaM kSaNaparyantam Azcaryasya nalAdbhuta-vilAsakAnanadarzanenotpannasya vismayasya rasena bhAvena (10 tatpu0 ) alasaM mandaM gataM gatim avalambyAzritya avanIM pRthivIM bimartIti tathoktasya rAzo nalasya vilAsasya vinodasya vane udyAne (10 tatpu0) rasAle Amra-vRkSe saMgataM lagnam (pa0 tatpu0 ) phalam Amra-phalam aikSiSTa dRSTavAn , Amra-phaladarzanamapi mAGgalikaM bhavati // 66 // vyAkaraNa-dikSA draSTumicchati / dRz+san +a+TAp / gatama gam+ktaH (bhaave)| avanIbhRt avanI/bhRJ+kvip ( katari ) / aisata- + luG / anuvAda-usa ( haMsa ) ne ( apane gantavya mArga ko) dekhane ko cAha se AkAza meM kSaNa bhara ( nala kA adbhuta udyAna dekha) pAzcarya-bhAva se gati ko bhanda karake rAjA ke vilAsodyAna meM Ama ke per3a para lagA huA phala dekhA // 66 // TippaNI-yahA~ 'rasAlasaM gatam' 'rasAlasaM-gatam' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 naiSadhIyacarite namasaH kalamarUpAsitaM jaladai ritarakSuNaM nagam / sa dadarza pataGgapuMgavo viTapacchamAtarakSupanagam // 17 // anvayaH-sa pataGga-puMgavaH namasaH kalabhaiH jaladaiH upAsitam , bhUritarakSapam , viTapa.. gam nagam ddrsh| ___TokA-sa pataGgeSu pakSiSu puMgavaH zreSTha ityarthaH ( syuruttarapade vyaaghr-gv-vrssm-kuaaraaH| siMha. zArdUla-nAgAbAH puMsi zreSThArtha-vAcakAH' ityamaraH) ( sa0 tatpu0) nabhasaH AkAzasya kalabhaH karizAvakaiH karizAvakarUpairityarthaH / 'kalamaH karizAvakaH' ityamaraH ) jaladaiH meghaiH upAsitaM sevitaM vyAptamityarthaH atizayena mUrayaH atimUrayaH (prAdi tatpu0 ) atibhUra yazca te kSupAH hrasvazAkhA-zipha-vRkSAH ('hrasvazAkhAziphaH kSupaH' ityamaraH ) ( karmadhA0 ) yasmin tathAbhUtam ( ba0 vI0 ) viTapaiH zAkhAmiH channAH tirohitAH (tR0 tatpu0 ) tarakSavo mRgAdanAzca pannagAH sarpAzceti (dvandva ) yasmin tathAbhUtam (ba0 vI0) ('tarakSustu mRgAdanaH' ityamaraH ) nagaM parvataM dadarza dRSTavAn // 67 / / - vyAkaraNa-pataGgaH patan utplavan gacchatoti patan + gam +DaH (kartari ] / punavaHpumAna gauH hanti puMs+gau+samAsAntaH Taca / upAsita upa+As+ktaH ( karmaNi ) / channaVchad+ktaH ( vA dAnta-zAnta0 ( 2 / 2 / 27 ) se nipAtita vaikalpika rUpa ) pannagaH pannaM pad+ ktaH patitaM yathA syAt tathA gacchatoti panna+ gam +DaH / nagaH na gacchatIti na+ gam +ddH| anuvAda-usa zreSTha pakSI ( haMsa ) ne AkAza ke kari-zAvakoM-meghoM-se vyApta, bahutasAre sAr3a-jhaMkAr3oM tathA zAkhAoM se chipe lakkar3abagghoM aura sA~poM vAlA parvata dekhA / / 67 // TippaNI-yahA~ kalama-darzana mAMgalika hai / tarakSu aura sauMpa dekhanA amaMgala hotA hai, ataH unheM chipA diyA hai, dikhAyA nahIM / pahilanAya ne 'pataGga-puMgavaH' meM 'pataGgaH puMgava iva' upamita samAsa mAnakara yahA~ upamA mAnI hai, kintu hamAre vicAra se puMgava zabda kA vyutpatti-labhya artha lekara use upamAna-paraka mAnanA ThIka nahIM, kyoMki 'rUDhiyogAd baloyasI' isa niyama kI anusAra puMgava zabda 'kuzala' 'pravINa' Adi zabdoM kI taraha sIdhA zreSTha artha meM rUr3ha ho rahA hai, isalie yahA~ lakSaNA karake sAdRzya paraka artha lenA sarvathA anucita hai| Upara TIkA meM diye gara amarakoSa-'puMsi zreSThArtha-vAcakAH' meM bhI 'puMgaba' ko 'vAcaka' hI kahA gayA hai 'lakSaka' nhiiN| vidyAdhara namasaH kalabhaiH meM atizayokti banA rahe haiN| vaha to viSaya ( upameya ) ke nigaraNa meM hotI haiM jaba ki viSaya jalada yahA~ anigorNa-svarUpa hai| isalie hama yahAM rUpaka hI maaneNge| 'tarakSupa nagam' 'tarakSupannagam' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| sa yayau dhutapakSatiH kSaNaM kSaNamUrdhvAyanadurvimAvanaH / vitatIkRtanizcanacchadaH kSaNamAlokakadattakautukaH // 68 // anvayaH-sa kSaNam dhuta-pakSatiH, kSaNam UrcAyana-durvibhAvanaH, (kSaNam ) vitatI...cchadaH, kSaNam Alokaka-datta-kautukaH san yayau / TIkA-sa haMsaH kSayaM triMzatkalAtmakaM kAlam dhutA prakampitA pakSatiH pazamUlam ( karmadhA0 ) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 44 yena tathAbhUna: / ba0 vo0 ) man , kSaNam Urdhvam uccam yat ayana gamanam (karmadhA0 ) tena durvimAvanaH kaThinatayA vibhAvayituM draSTuM zakyaH (ta. tatpu.) (kSaNam ) avitato vitatau sampavamAno kRtAviti vitatIkRtI vistAritau ataeva nizcalau sthirau ( karmadhA0 ) chadau pakSI (karmadhA0) yasya tathAmata(70 vI0 ) san , kSaNam AlokakAnAM darzakAnAM dattaM kRtamityarthaH (10 tatpu0 ) kautukaM kautUhala m ( karmadhA0 ) yena tatha bhUtaH (ba0 vI0 ) san yayau jagAma // 68 // vyAkaraNa-pakSatiH pakSasya mUlamiti pkss+tiH| cayanam + lyuTa ( bhAve ) / durvimAdhanaH duH duHkhena vibhAvayituM zakya iti dur +vi+Vs+Nic +yuc / chadaH chadayanIti/ chad+Nic + ac ( kartari ) / zrAlokakaH AlokayatIti zrA+/lok+Nvul ( kartari ) / anuvAda-vaha ( haMsa ) kSaNa bhara DainoM ko hilAye, kSaNabhara UMce cale jAne se kaThinAI se dekhane meM Aye, ( kSaNa bhara ) paMkhoM ko phailAkara nizcala bane aura kSaNabhara darzakoM ko kutuhala diye calA gayA / / 68 // hippaNI-yahA~ pakSI kA yathAvat svabhAva varNana karane se svabhAvokti athavA jAti alakAra hai| usakA haMsa kI aneka kriyAoM ke sAtha anvaya hone se dIpaka ke sa tha saMkara hai| zabdolakAra vRttyanuprAsa hai| tanudIdhitidhArayA rayAdatayA lokvilaaknaamsau| chadahema kaSannivAlasatkaSapASANanibhe namaHsthale // 69 // anvayaH-asau loka-vilokanAm gatayA rayAt tanu-dIdhiti dhArayA kaSa-pA' pa-nime namastale chada hema kaSan iva alapsat / TIkA-asau haMsaH lokasya darzaka janasya trilokanAM darzanaM dRggocaratvami ta yAvat ( 10 tatpu0) gatayA prAptayA rayAt gamanasya vegAt vegaheta'rutpannayetyarthaH tanoH zarIrasya yA dodhiti: doptiH (pa. tatpu0 ) tasyA dhArayA rekhayA ( suvarNa-kSe tanvI sUkSmA yA dIdhitidhArA tayA ) kaSaNArtha pASApaH upala: kaSa-pASANaH ( ca0 tatpu0 ) tannime tattulye (tR0 tatpu0 ) namasaH gaganasya tale pRSThe (10 tatpu0) chadasya pakSasya hema suvarNa (pa0 tatpu0 ) kaSana gharSan itra alasat zomate sma, nIlAkAze rayAduDDIyamAnasya hasasya svarNala-zarIrekhA 'suvarNa zuddhamazuddha ve'ti parIkSituM nIlanikaSopalaM kathyamANA suvarNa-lekheva pratIyate smeti bhAvaH // 69 // vyAkaraNa-vilokanA vi+/lok +yuc +TAp / dIdhitiH dIdhI + ktin iT ikaarkopshc| kaSaH kaSatoti kaS + ac ( kartari ) / anuvAda-vaha ( haMsa ) logoM ke dekhane meM AI huI. vega kAraNa ( nija ) zarIra kI ( sUkSma ) kAnti rekhA se aisA pratIta ho rahA thA mAno ( vaha ) kasauTI-sadRza gagana-nala para ( apane ) paMkhoM ke suvarNa ko ragar3a rahA ho ( yaha jAnane hetu ki vaha kharA hai yA nahIM ) // 6 // TippaNI-yahA~ namastala kI nikaSa-pASANa se tulanA kI gaI hai, ata: upamA hai, jo 'kaSanniva' isa sprekSA kA aMga banI huI hai, isalie donoM kA aGgAGgimAva saMkara hai| zabdAlaMkAroM meM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 naiSadhIyacarite 'rayA' 'rayA', 'loka' 'loka' tathA 'kaSa' 'kaSa' meM yamaka, 'nime' 'nima' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| . vinamagiradhaHsthitaiH khagaijhaTiti zyenanipAtazatimiH / sa niraikSi dRzaikayopari syadajhAGkAripatatripaddhatiH // 70 // anvayaH-syada.. paddhati: sa zyena-nipAta za'kamiH ( ata eva ) jhaTiti binadbhiH adhaH sthitaiH khagaiH ekayA dRzA upari niraikssi| ____TIkA-syadena vegena jhAkAritA sajAta jhAkArA jhAmiti kurvANetyarthaH ( tR0 tatpu0) patatrayoH pakSayoH paddhatiH saraNiH (10 tatpu0 ) yasya tathAmRtaH (ba0 vI0 ) sa haMsa: zyenasya zazAdanasya ( 'zazAdanaH patrI zyenaH' ityamaraH ) khazAntakasyeti yAvata yo nipa taH nipatanam akramaNami yarthaH (pa0 tatpu0) taM zaGkitu zIlameSa-miti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) ata eva jhaTiti tvarita vinadbhiH nIcarbhavadbhiH gagananya nimn talamAgacchadbhirityarthaH adhaH sthitaiH haMsApekSayA nocaiH sthitaiH khaga: pakSimiH ekayA dRzA dRSTyA spari . Urdhva niraikSi dRSTaH / hasazya vagakRtajhAMkAra zabdamAkarNya zyeno'smAka. mapaOkramaNaM karotIti zakayA nimnasthitaiH pAkSabhiH bhIta bhItaiH sadbhirasau haMso vilokti iti bhAvaH // 7 // vyAkaraNa-nipAtaH ni+/pat+ghaJ ( bhAve) / zaGkimiH taccholye NiniH / mAMkArita zAMkAra+itac / paddhatiH paddhayAM hanyate iti pada + han + jhin (karmaNi ) / niraikSi nira+ ii+lung| anuvAda-vega ke kAraNa paMkhoM kA 'jhAM' zabda pIche chor3e jasa (hasa ) ko bAja ke TUTa par3ane ko zakA karane vAle, jhaTa sira jhukAte hue aura nIce utare pakSiyoM ne eka nigAha se Upara dekhA / / 70 // TippaNI-yahA~ pakSi svabhAva kA yathAvat varNana hone se svabhAvokti alaMkAra aura vRttyanu. pAsa hai| dadRze na janena yannaso bhuvi tacchAyamavekSya tatkSaNAt / divi dikSu vitIrNacakSuSA pRthuvegadrutamuktadRkpathaH // 1 // anvayaH-yat asau bhuvi tacchAyam avekSya tatkSaNAt diti dikSu (ca) vitIrNa-cakSuSA janena pRthu.. pathaH san na ddRshe| TIkA-yan gacchan asau haMsaH bhuvi bhUtale tasya haMsasyachayAm ( 10 tatpu0) avekSya vilokya tatkSaNAt sa cAso kSaNaH tasmAt ( karmadhA0 ) tasminneva kSaNe ityarthaH divi gagane dikSu dizAsu ca vitIrNa dattaM preritamityarthaH cakSurnayanaM yena tathAmatena ( ba0 bI0 ) janena lokena pRthunA atyadhikena begena syadena ( karmadhA0 ) drutaM zIghra yathA syAt tathA muktaH tyaktaH ( supsupeti samAsaH ) dRzaH dRSTyAH mArgaH panthAH (10 tatpu0 ) yena tathAbhUtaH (ba0 vI0) san na dadRze na dRSTaH / uccairuDDIyamAnasya haMsasya bhuvi patitAM chAyAM vilokya yAvalloko gagane dikSu ca tadavalokanArya cakSurupariM prerayati tAvadasau gAtizayagAmitvAt taccakSu.pathasamatikrAnto bhavatIti bhAvaH // 71 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 vyAkaraNa-yan /+zatR / 'tacchAyam' ('vibhASA senA0' 2 / 4 / 25 ) se chAyA zabda ko vikalpa se napuMsakaliMga anyathA 'tcchaayaam| vitINa vi+ta+ktaH ( ta ko na, na kopa) svapathaH pathin zabda ko ( 'RparabdhUpathAmAnakSe' 5 / 4 / 74 ) samAsAnta / dadRze duz+lid (karmavAcya ) / anuvAda-(gagana meM ) jAte hue usa ( haMsa ) kI bhU para ( par3I) chAyA ko dekhakara tatkAla AkAza aura dizAoM meM dRSTi DAle hue loga bar3e vega ke kAraNa zIghra hI dRSTi se ojhala hue use dekha hI nahIM pAte the // 71 // TippaNI-yahA~ nahIM dikhAI dene kA kAraNa batAne se kAvyaliGga hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| na vanaM pathi zizriye'munA kvacidapyuccataraducArutam / na sagotrajamanvavAdi vA gativegagrasaradrucA rutam // 72 // anvayaH-gati-vega-prasarad-rucA amunA pathi kvacit api uccatara drucArutam vanam na zizriye, na vA sagotrajam rutam anvavAdi / TIkA-gateH gamanasya yo vegaH rayaH (10 tatpu0 ) tena prasarantI vistIryamANA ( tR0 tatpu0) ruka kAnti ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtena ( ba0 vI0 ) amunA haMsena pathi mAgeM kvacit api kasminnapi pradeze vizramArtham atizayena uccA ityuccatarA (prAdi tatpu0 ) ye druvo vRkSAH ( karmadhA0 ) ('palAzI dru-drumAgamAH' ityamaraH) teSAM cArutA rAmaNIyakam (10 tatpu0) yasmina tathAbhUtam (ba0 vI0) vanaM kAnanaM na zizriye samAzrayat arthAt mAgeM tena kutrApi sundara-vane vilambamayAt na vizrAntam / vA athavA gotraM vaMzaH tena sahitA iti sagotrAH (ba0 vI0 ) svajAtIthA haMsA ityarthaH tebhyo jAyate iti tathoktam ( upapada tatpu0) rutaM zabdaM na anvavAdi anUditaM samuttaritam , yathA pakSi-svamAvo mavati / svajAtIyaiH saha sambhASaNamapi na kRtam vilambabhayAdeveti bhAvaH // 72 // __vyAkaraNa-zizriye /zri+liT / ruka ruc +kvipa ( bhAve ) / rutam V+ktA ( mAve ) / anvavAdi anu vid+luG ( karmaNi ) / anuvAda-cAla tejI ke kAraNa phailatI jA rahI kAnti vAlA vaha ( haMsa ) kahIM bhI U~ce-U~ce vRkSoM se ramaNIya bane vana meM nahIM TikA athavA na usane apanI jAti ke pakSiyoM ( haMsoM ) ko AvAja se AvAz2a milAI // 72 // TippaNI-yahA~ eka hI kAraka 'amunA' ke sAtha aneka kriyAoM kA anvaya hone se dIpaka 'drucArutam' 'drucArutam' meM yamaka aura usake sAtha pAdAntagata antyAnuprApta kA ekavAcakAnupraveza saMkara, anyatra vRttyanuprAsa hai| atha mImabhujena pAlitA nagarI majurasau dharAjitA / patagasya jagAma dRkpathaM harazelopamasaudharAjitA // 73 // andhayaH-atha dharAjitA bhIma-bhujena pAlitA, hara"rAnitA, manjuH aso nagarI patagasya dRpayam jagAma / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TIkA-atha tadanantaram dharA pRthvI jayatIti tayoktena ( upapada tatpu0 ) bhImasya etadAkhyavidarbhanarezasya bhujena kareNa ( 10 tatpu0) pAlitA rakSitA, harasya zivasya yaH zailo nivAsasthAnIyaparvataH kailAsa ityarthaH (10 tatpu0 ) tena upamA tulanA ( ta0 tatpu0 ) yeSAM tathAbhUtAni atyuccAni (ba0 vI0 ) yAni saudhAni hANi ( karmadhA0 ) te rAjitA zomitA ( ta0 tatpu0 ) majuH sundarI asau nagarI kuNDinAbhidheyA rAjadhAnI patagasya pakSiyo haMsasya dRzoH nayanayoH panthA iti dRkpathaH tam (pa0 tatpu0 ) jagAma praaptaa| haMsaH kuNDinanagarImapazyaditi bhAvaH // 73 // gyAkaraNa-dharAjitA dharA+/ji+vivap ( kartari ) tugAgamazca / saudham sudhayA ( prastaracUna ) nimitaM liptaM veti sudhA+ aN / anuvAda-tadanantara dharA ko jItane vAle ( rAjA ) moma ke bAhu dvArA saMrakSita, zivagirikailAsa-jaise ( atyucca ) cUnA-lipe mahaloM se zomita, sundara vaha nagarI pakSI ( haMsa ) ko dikhAI par3a gaI // 73 // TippaNI-yahA~ 'harazailopama' meM upamA, 'asaudharAjitA' 'saudharAjitA' meM virodhAbhAsa ( parihAra ke lie Upara TIkA dekhie ), 'sodharAjitA' 'saudharAjitA' meM yamaka ina tInoM kI saMsRSTi hai| vRttyanupAsa anugata hai hii| dayitaM prati yatra santatA ratihAsA iva rejire bhuvaH / sphaTikopalavigrahA gRhAzazabhRdbhittaniraGkamittayaH // 4 // andhayaH-yatra sphaTikopalavigrahAH zazabhittayaH gRhAH dayitam prati saMtatAH bhuvaH rati-hAsAH iva rejire| TIkA-yatra nagayAM sphaTikasya sitamaNivizeSasya upalAH prastarAH ( 10 tatpu0 ) eva vigrahaH zarIraM svarUpamiti yAvat ( karmadhA0 ) yeSAM tathAbhUtAH (ba0 vI0 ) sphaTikamapinirmitA ityarthaH zazaM zazakaM vimati dhatte iti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) zazI candra iti yAvat tasya yad mitta zakalam (mitta zakalakhaNDe vA' ityamaraH ) tadvat ( upabhAna tatpu0 ) niraGkA nirgato'GkaH cihna yAbhyaH tathAmUtAH niSkalaGkA ityarthaH ( prAdi ba0 vro0) bhittayaH kuDyAni (karmadhA0) yeSAM tathAbhUtAH (ba0 bo0) gRhA mavanAni ( 'gRhAH puMsi ca bhUmnyeva' ityamaraH ) dayitaM kAntaM bhUpati bhImaM prati saMtatA vitatA vihitA iti yAvat bhuvaH nAyikA-samAnAyAH pRthivyA ratiH saMbhogaH tatkAlInA hAsA hasitAni ( madhyamapadalopo sa0 ) iva rejire shushubhire| gRhAH zvetA hAsA api zvetA bhavantIti zvetagRheSu ratihAsakalpanA // 74 // gyAkaraNa-bhittam' /bhid+kta 'zakala' artha meM ( 'mitta zakalam' 8 / 2 / 59 ) ta ko na nahIM huA hai| zakala artha se bhinna artha meM bhinnam' hI hogaa| saMtatAH sam +/tan +ktaH (karmapi ) / anuvAda-jisa ( nagarI ) meM sphaTika-pattharoM ke bane, candramA kI kalA kI taraha binA dhabbe kI dIvAroM vAle makAna aise laga rahe the mAno pRthivI (rUpI nAyikA ) ke dvArA ( apane ) priyatama (moma ) ke prati kie hue sambhoga-kAlIna hAsa ho // 74 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH TippaNI-yahA~ 'zazabhRdbhitta' meM luptopamA kA 'ratihAsA iva' isa utprekSA ke sAtha saMsRSTi hai| "mitta' 'bhitta' meM yamaka 'grahA gRhAH' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| nRpanIlamaNIgRhatviSAmupadheryatra mayena mAsvataH / zaraNArthamuvAsa vAsare'pyasadAvRttyudayattamaM tamaH // 75 // bhanvayaH-yatra mAsvataH mayena nRpanIlamaNIgRhatviSAm upadheH udayattamam tamaH asadAbRtti sat vAsare api zaraNArtham uvaas| TIkA-yatra nagaryA bhAsvataH sUryAt bhayena bhIteH nRpasya bhomanarezasya nIlamapInAM nIlopalAnAM ye gRhA bhavanAni teSAM tviSAM kAntonAm ( sarvatra 10 tatpu0 ) upadheAjAt ('kapaTo'strI vyAjadammopadhayazmakainave' ityamaraH) udayattamam atizayenodayaM gacchat vyAptuvadityarthaH tamastimiram na satI vidyabhAnA AvRttiH (karmadhA0 ) punarAvartanaM yasya tathAbhataM sat (ba0 vI0) vAsare divase'pi zaraNAtha zarapAya AzrayAyeti yAvat (caturthya/'rthena saha nityasamAsaH ) uvAsa vAsaM cakre / nIlamaSimavanAnAM nIlAcchaTA nIlA cchaTA na, kintu andhakAro'sti yaH khala sUryamItaH san zaraNArthamAgataH rAtriMdivaM tatra vasatoti mAvaH // 75 // vyAkaraNa-mAsvataH mA asminnastIti/mAsa +matup ma ko va motyartha meM paJcamI / sviSAm viS + kvip ( bhaave)| udayattamam ut+1+zatR+tamam / / anuvAda-jisa ( nagarI ) meM sUrya ke bhaya se rAjA ke nIlamapiyoM ke mavanoM kI ( nIlI) chaTAoM ke bahAne khUba umar3atA huA andhakAra dobArA na AtA huA dina meM mAM zaraNa hetu rahatA jAtA thA // 75 // TippaNI-sarvatra andhakAra rAta ko AtA hai dina ko calA jAtA hai, phira rAta ko A nAtA hai / isa taraha isako Ane-jAne ko AvRtti bano hI rahatI hai, kintu isa nagaro meM yaha bAta nhiiN| yahA~ to andhakAra barAbara raha hI rahA hai| usake dobArA Ane kA prazna nahIM utthtaa| vaha andhakAra hai nIlamaNiyoM ke bhavanoM kA nIlo chttaa| isa prakAra yahAM nIlamaNi-chaTA kA niSedha karake usapara andhakAra kI sthApanA kI gaI hai, ataH apahRti hai| andhakAra ke nAza ke kAraNa vAsara ke hote hue mI usake nAza na hone meM vizeSokti hai| nolamaNiyoM ke bhavanoM meM sampadA ko atizayatA batAne meM udAtta alaMkAra hai| tama ke mAnuSa-karaNa meM samAsokti hai| isa taraha yahA~ ina sabhI kA saMkara hai| zabdAlaMkAroM meM 'tamaM' 'tamaH' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| sitadIpramaNiprakalpite yadagAre hasadakarodasi / nikhilAnizi pUrNimA tithInupatasthe'tithirekikA tithiH // 6 // anvayaH-sita-dIpa-maNi-prakalpite hasadaGka-rodasi yadagAre nizi ekikA pUrNimA tithiH nikhikAn tithIn atithiH ( san ) uptsthe| TokA-sitAH zvetAzca dIpAH dIptimantazca (karmadhA0) ye maNayaH sphaTekopalA ityarthaH (karmadhA0) taiH prakalpite vinirmite (tR0 tatpu0), hasantyo smayamAne prakAzamAne ityarthaH aGke bhadhye samIpa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 naiSadhIyacarite batinyau ityarthaH ( sa0 tatpu0 ) rodaso cAvApAthacyo yasya tathAbhate (ba0 vI0 ) yasyA nagaryA agAre gRheSu jAtAvekavacanam , nizi naktaM ekikA ekAkinI pUrNimA tithiH paurNamAsI nikhilAn pratipadAdIn sarvAn tithIn ( 'tithayo dvayoH' ityamarAnusAreNa puMstvam ) atithiH prAdhuNikaH san upatasthe mApa, taiH saha saGgatA babhavetyarthaH / sphaTikanirmitagRhazvetacchaTAvyApanAt sarvApi rAtriH pUrNimArAtrivat dIpyate smeti mAvaH // 76 // pyAkaraNa-dIpa dIpyate iti /dIpa+raH ('nAma-kampi0' 3 / 2 / 167) / ekikA ekA eveti eka+kaH ( svArthe ) / upatasthe upa+/sthA+liT 'upAddeva pUjA.' ityAdinA saMgatakaraNe bAtmanepadam / anuvAda-nisa nagarI ke mahaloM meM jo zveta aura camakIle mappiyoM ke bane hue the aura jinake bAsa-pAsa kI pathivI evaM AkAza ( maNi-prakAza-rUpa meM ) ha~sate rahate the, rAta ko kevala eka hI paurSamAsI tithi sabhI atithiyoM kI atithi banakara rahA karatI thI // 76 // TippaNI-yahA~ samI rAtriyoM meM pUrNimA tithi ko sambandha na rahane para bhI sambandha batAne se basambandhe sambandhAtizayokti, atizaya sampatti ke varNana meM udAtta tathA pUrNimA aura anya tithiyoM ke cetanIkarappa meM samAsokti-ina sabhI kA saMkara hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai, tithi' zabda ke eka se adhika bAra sAmya hone se cheka nahIM bana paayaa| sudatIjanamajjanArpitadhusUNairyatra kssaayitaashyaa| na nizAkhilayApi vApikA prasasAda ahileva mAninI // 77 // bhanvayaH-yatra sudatIjanamajjanApitaiH ghusRNaiH kaSAyitAzayA vApikA ( sudatIjanamajjanApitaiH ghusaNaH kaSAyitA ) grahilA mAninI iva akhilayA api nizA na prasasAda / __TIkA-yatra yasyAM nagaryA sudatyaH sundaryazca te janAH lokaaH| ( karmadhA0 ) teSAM majjanena krIDA-rUpeNa jalAvagAhanenApitaiH dattaH saMkrAbhitairityarthaH ( ta0 tatpu0 ) ghusRNaiH aGgarAgarUpaiH kuGkamaiH kavAyitaH kluSita Azayo madhyaM yasyAH tathAbhatA ( ba0 vI0 ) vApikA vApI dIpivetyarthaH sudatIbaneSu mandarISu sapatnISu yat majjanam AliMganAdinA samAsaJjanaM ( sa0 tatpu0 ) tena apite. svapatau saMkrAmitaiH (ta. tatpu0) pati-zarIre sapatnIzarIragatAGgaragaM saMkramitamavalokyeti mAvaH kaSAyitaH mAlinyaM gata yita iti yAvata Azayo hRdayaM yasyAH sA (ba0 vI0 ) grahilA haThinI (graho'nugrahanibandhau ti vizva:) mAninI praNayakopavatI nAyikeva akhilayA nikhilayA'pi nizA rAtryA na prasasAda na nirmalA atha ca prasannA babhUva // 77 // vyAkaraNa-sudatI su zobhanA dantA yasyAH tthaabhuutaa| yahA~ zaMkA ho sakatI hai ki danta zabda ko data bhAdeza 'agrAnta0 ( 5 / 4 / 145 ) isa satra se nahIM kara sakate haiM, kyoMki usameM su zabda nahIM AyA huA hai, ataH sudantA honA caahie| isakA eka samAdhAna yaha hai ki ukta sUtra meM bAye hue cakAra ke sAmarthya se anukta su zabda kA bhI grahaNa ho sakatA hai| vAstava meM 'sudatI' zabda vyutpanna hotA huA bhI paGkajAdi kI taraha yogarUr3ha arthAt strImAtra meM rUr3ha hone se strIsaMzaka Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH bana jAtA hai ataH 'striyAM saMjJAyAm' ( 5 / 4 / 143 ) se yahA~ datR Adeza hone meM koI anupapatti nhiiN| mahilA graha+lac (matuvoMya, tundilAdivat ) / nizA-'padannaH' (6 / 163 ) se nizA ko niz Adeza / vApikA vApo eveti bApo+kan ( svAtheM ) itvam / / anuvAda-jisa ( nagarI ) meM sundariyoM ke snAna karane se ( deha para se ) dhule kuMkuma dArA madhya mAga meM kaSAyita ( maTamailI ) huI bAvar3o sundariyoM ( sapatniyoM ) ke sAtha cipaTane se (pati kI deha para ) saMkramita kuMkuma se hRdaya meM kaSAyita (ISyApUrNa) huI haThIlI, mAninI nAyikA kI taraha sAro rAta aprasanna ( maTamailI; kupita ) rahatI thI // 77 // TippaNo-yahA~ kuMkuma-kaSAyita bApikA kI tulanA kuMkuma-kaSAyita mAninI se kI gaI hai, ataH upamA hai, vaha mI zleSAnupApita / itanA sArA kuMkuma malA kahA~ ho sakatA hai, jisase sArI bAvar3o pIlI huI par3I rhe| yahA~ varNana meM atizayatA A jAne se udAttAlaMkAra bho hai| zamdAlaMkAroM meM jana' 'janA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| kSaNanIravayA yayA nizi zritavaprAvaliyogapaTTyA / maNivezmamayaM sunirmalaM kimapi jyotirabAhyamijyate // 4 // anvayaH-nizi kSaNa-noravayA zrita paTTayA yayA maSivezmamayam nirmalam avAzyam kim api jyotiH IkSyate sma // 78 // TokA-nizi rAtrau kSayaM kSaNaparyantaM noravayA nirgato ravaH kalakalo yasyAH tathAbhUtayA (ba0 vI0) nizzabdayetyarthaH atha ca tUSpIbhatayA zrita AzritaH vaprasya prAkArasya AvaliH paktiH (10 tarapu0) yogasya cittavRti-nirodhasya paTTaH vastram (10 tatpu0) va ( upamita tatpu0) yayA tayAbhUtayA (ba0 no0) [ yogino-pakSe vaprAvalibat yogapaTTaH ( upamAna tatpu0)] yayA nagaryA maNonA ratnAnAM vezmAni gRhANi eveti maNivezmamayam ( svarUpAtheM mayaTa ) nirmalam ujjvalam abAhyam antarvati kimapi anirvacanIyaM vAGmanasyatItamiti yAvat jyotistejaH IkSyate sma sAkSAkriyate sma / ayaM mAvaH yathA kAcid yoginI rAtrI kSayaM tUSNIM bhavA baddhayogapaTTA sato hRdayAbhyantare vAGmanasoraviSayam AtmAkhyaM jyotiH sAkSAtkaroti, tathaiva kuNDananagaryapi rAtrI kSaNaM virata-lokakaLakalA prAkArAveSTitA maNimayamavanAnAm anirvacanIyaM maNijyoti: pazyati sma // 78 // - vyAkaraNa-bAhyam bahirbhavam iti bahir+dhyaJ TilopaH / jyotiH dhotate iti yuta+san dasya jatvam / anuvAda-rAta meM kSaNabhara niHzabda ( zAnta ), evaM yogapaTTa-jaisI parakoTe kI paMkti dhAraNa kiye jA (nagarI ) maNibhavanamaya , ujjvala, kisI ( anirvavanoya ) bhItarI jyoti kA sAkSAtkAra karatI rahatI thI // 78 // _ TippaNo-yogapaTTa-yaha yogiyoM kA eka aisA vastra hotA hai, jise ve dhyAna lagAte samaya pITha aura ghuTane ko karane hetu kAma meM jAte haiN| yahA~ jar3a nagaro kA mAnanIkaraNa kara rakhA hai, nisase aisA pratIta hotA hai ki vaha rAta kA yogino ko taraha kSayamara zAnta rahakara motrii| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite brahmAkhya jyoti kA sAkSAtkAra kara rahI ho| isa taraha yahA~ prastuta nagarI para vizeSaSasAmya se aprastuta yoginI kA vyavahAra-samAropa hone se samAsokti hai| atizaya sampatti kA varNana karane se udAtAlaMkAra yathAvat calA A rahA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| vilalAsa jalAzayodare kvacana dyauranubimbiteva yA / / parighAkapaTasphuTasphuratpratibimbAnavalaMbitAmbuni // 79 // anvayaH-yA kvacana parikhA.''tAmbuni jalAzathodare anubimbitA dyauH iva vilalAsa / TIkA-yA kuNDinanagarI kvacana kutracit parikhA prAcIraM parito jala-pUSoM garta ityarthaH tasyAH kapaTena vyAjena ( 10 tatpu0 ) sphuTa vyaktaM yathA syAttathA sphuran bhrAjamAnaM ( supsupeti samAsaH ) yat pratibimba praticchAyA ( karmadhA0 ) tena anavalambitam anAzritam asambaddhamityarthaH (tR0 tatpu0) ambu jalam ( karmadhA0 ) yasmin tayAbhUte (ba0 vro0) jalasya salilasya Azayasya AdhArasya (10 tatpu0 ) udare madhye (10 tatpu0 ) anubimbitA prativimbitA dyauH svarga iva vilalAsa zobhate sma / ayaM mAva: parikhA parikhA na, apitu kazcinmahAn jalAzayo'sti yasya madhye kuNDinanagarI prati. vimbitA svargapurIva dRzyate sma / svargapratibimbanAdavaziSTo jala-bhAga eva parikhA // 79 // vyAkaraNa-parikhA ( prAcIram ) paritaH khanyate iti pari + khan+DaH+TApa / pratibimvaH pratigato vimbamiti ( prAdi tatpu0 ) / anubimbitA anugato bimbamiti anubimbaH (prAdi tatpu0 ) anubimbaM anubimbayuktaM karotIti ( 'mukhAdayo vRtti viSaye tadati vartante ) anubimbayati nAmadhAtu banAkara niSThA meM kt| anuvAda-jo ( kuNDina nagarI) parikhA-parakoTe ke pIche kI jala-pUrNa khAI ke bahAne spaSTa camaka rahe pratibimba se achUte par3e jala vAle kisI jalAzaya ke bIca pratibimbita svargapurI-jaisI chaga rahI thI // 79 // TippaNI-yahA~ kavi kuNDinanagarI para kisI jalAzaya meM pratibimbita svagapurI kI kalpanA kara rahA hai| hama dekhate haiM ki jisa jagaha pratibimba par3atA hai, vahA~ jala nahIM dIkhatA, pratibimbita vastu hI dIkhatI hai| parikhA jalAzaya kA vaha bhAga hai, jahA~ prAtabimba nahIM pdd'aa| isa taraha yahA~ parikhA kA 'kapaTa' zabda se pratiSedha karake usa para jalAzaya ke avaziSTa jala kI sthApanA karane se apahati hai, jo 'dhauriva' isa utprekSA kA aGga banI huI hai, isalie ina donoM kA aGgAGgibhAva saMkara hai| isase nagarI svargapurI-sadRza hai-yaha upamA dhvani nikalatI hai| zabdAlaMkAroM meM 'bimbi' "bimbA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| vrajate divi ydgRhaavliiclcelaanycldnnddtaaddnaaH| jyataravaruNAya vizramaM sRjate helihayAlikAlanAm // 8 // . anvayaH-yadgRhA.. tADanAH divi vrajate heliyAli-kAlanAm sRjate aruNAya viznamam bavaran / TIkA-yasyA nagaryA yAni gRhANi bhavanAni teSAM yA yAvalo zreSo ( umayatra 10 tatpu0) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH tasyAM calAH caJcalAH ( sa0 tatpu0 ) celAncalAH ( karmadhA0) celAnAM dhvajavastrANAm azvalA: agrANi ( 10 tatpu0 ) eva daNDaH pratodAH ( karmadhA0 ) taiH tADanAH AghAtAH (tR0 tatpu0 ) divi gagane vrajate gacchate heleH sUryasya (helirAligame ravI' iti yAdavaH ) ye hayAH vAjinaH (10 tatpu0) teSAM yA Ali: paMktiH tasyAH kAlanAM preraNAm ( sarvatra pa0 tatpu0 ) sRjate kurvate aruNAya sUryasArathaye vizramaM vizrAnti vyataran praaduH| gagana-cumbibhavanopari pracalatpatAkAvanaprAntAH sUryAzvapRSTheSu tADanAM kRtvA prerayanti sma, sArathiraruNazca vizrAmyati smeti bhAvaH // 80 // vyAkaraNa-tADanA tAD+yuc ( bhAve )+TAp / kAlanA/kAl+yuca ( mAve )+ TApU / vizramaH-vi+Vzram +ghaJ (nodAttopadezasya0 73.34) vRddhi niSedha / anuvAda-jisa ( nagarI) kI bhavana-paMktiyoM ke Upara hila rahe dhvaja-vastroM ke prAntabhAga-rUpI char3I ke prahAra AkAza meM jA rahe ( aura ) sUrya ke ghor3oM kI katAra ko calA rahe sArathi aruNa ko vizrAma de diyA karate the||80 // TippaNI-yahA~ gRha-dhvajAoM ke agrabhAgoM kA sUrya ke ghor3oM ke sAtha sambandha na hone para bhI sambandha batAyA gayA hai, ataH asambandhe sambandhAtizayokti hai| isase yaha dhvanita hotA hai ki nagarI ke bhavana bahuta U~ce-U~ce the| isa taraha yahA~ alaMkAra se vastudhvani hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| kSitigarmadharAmbarAlayaistalamadhyoparipUriNAM pRthak / jagatAM khaLu yAkhilAbhutAjani sArairnijacihvadhArimiH // 81 // anvayaH-akhilA yA ( nagarI ) talamadhyoparipUriNAm jagatAm pRthak nija-cihnadhArimiH, sAraiH, kSitigarbha-dharAmbarAlayaH adbhutA ajani kil| TIkA-akhilA samastA yA kuNDinanagarI talaM pAtAlam ca madhyaM pRthivI ca upari svargazca (dvandva ) tAni pUrayituM zIlameSAM tathoktAnAm ( upapada tatpu0 ) jagatAM lokAnAM trilokyA ityarthaH pRthak ataMkIrNa yathA syAttathA bhinna-bhinnarUpeNeti yAvat nijaM svakIyaM yat cihna lakSaNam (kamaMdhA0) pAtAlasya cihna suvarNaratnAdi-nidhiH, pRthivyAzcihnadhAnyAdi, svargasya cihnaca srakcandanAdyupabhogavastU na dhArayituM zIlameSAmiti tathoktaH ( upapada tatpu0) sAraiH utkRSTazca ( 'sAro bale sthirazi ca nyAyye klIbaM vare triSu' ityamaraH ) kSitigarbha dharAyA nIcaizca dharAyAM bhUpRSThe ca ambare bhAkAze ca (indra ) AlayaH gRhaiH adbhutA AzcaryakarI ajani jaataa| kileti vArtAyAm ( vArtA-saMbhAvyayoH kila' ityamaraH) kuNDinInagaryA gRhAstribhUmikA Asan , nimnabhUmikAyAM pAtAla-cihna suvarNAdi nidhiH, madhyamabhUmikAyAM dharAcihna bhojyavastUni dhAnyAdIni, uparitanabhUmikAyAzca svargAcahna bhogyavastUni srakcandanAdInyAsan ata eva trijagadrUpatvAt sA'dabhutA AsIditi bhAvaH // 81 // vyAkaraNa-0pUriNAm , dhAribhiH tAcchIlye piniH / ajani+/jan+Ga kartari (cleshvnnaadeshH)| anuvAda-jo sArI ( nagarI ) nIce, madhya aura Upara vyApta hue ( tInoM ) lokoM ( pAtAla, Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite dharA aura svarga) ke pRthak-pRthak nija cihnoM ko rakhe hue, bhUgarbha, bhUmadhya aura bhU ke Upara bane utkRSTa mavanoM se adbhuta banI rahatI thI-aisI bAta sunate haiM // 81 // TippaNI-isa zloka kI vyAkhyA bar3I saMdigdha hai| hamArI vyAkhyA ke anusAra vahA~ ke tInatIna bhUmikAoM (majiloM) vAle bhavana tInoM jagatoM kA prAtinidhya karate the, bhagarbhIya bhUmikA meM pAtAla meM hone vAlI suvarNAdi nidhi, bhamadhyIya bhamikA meM bha meM hone vAle annAdi, aura uparitana bhUmikA meM svarga meM hone vAle srakcandanAdi bhAgya sAmagrI rahatI thii| isa taraha tInoM bhUmikAoM meM kramazaH suvaNAdi kA anvaya hone se yathAsaMkhyAlaMkAra banatA hai| kintu nArAyaNa, cANDU paNDita mAdi zloka ko aura hI taraha se vyAkhyA karate haiN| ve hamArI taraha sAra zabda ko vizeSaNa nahIM mAnata aura nahI 'kSitigarbhadharAmbarAlayaH' ko vizeSya mAnate haiN| unake mata meM 'sAraiH' vizeSya hai arthAt tInoM jagatoM ke sAroM se jaise vaha nagarI banI huI ho; kila zabda ko ve utprekSAvAcaka mAnate haiN| 'sAraH' kA vizeSaNa 'kSiti0' hai| arthAt kSitigarbha, dharA aura ambara aaly--aashry-hai| isa vyAkhyA se yahA~ utprekSA bnegii| zabdAlaMkAroM meM 'pari' pUri' meM cheka anyatra vRttyanuprAsa hai| dadhadambudanIlakaNThatAM vahadatyacchasudhojjvaLaM vapuH / kathamRcchatu yatra nAma na kSitibhRnmandiramindumaulitAm // 82 // anvayaH-yatra ambudanIlakaNThatAm dadhat , atyaccha sudhojjvalam kSitibhRnmandiram kathaM nAma indumaulitAm na Rcchatu ? TIkA-yatra nagaryAm ambudaiH meghaiH 'nIlazyAmavarNaH (ta. tatpu0 ) kaNThaH kaNThasthAnIyapradezaH ( karmadhA0 ) yasya (ba0 vI0 ) tasya bhAvaH tattA tAm dadhat bibhrat , atizayena acchA svacchA ( prAdi tatpu0 ) yA sudhA lepanacUrNam ( 'sudhA lepe'mRte snuhI ityamaraH) (karmadhA0 ) tayA ujjvalaM zvetavarNam ( tR0 tatpu0 ) vapuH zarIraM svarUpamityarthaH vahat dhArayat kSitibhRto rAzo momasya mandiraM harmyam (10 tatpu0) kathaM kasmAt nAmeti komalAmantraNe induzcandraH maulo zikhare upari mAge ityarthaH yasya (ba0 vI0 ) tasya mAvastattA tAm na Rcchatu prApnotu harmyasya mahoccatvAt yasya kaNThaM meghAH spRzanti, tasya zikharaM kathaM na candraH spRzediti bhaavH| atra zabda-zaktyA aparo'pyarthoM dhvanyate tad yathA-ambudavat nIlaH kaNTho galo yasya tasya mAvaM tattAm dadhat kAlakUTa viSapAnena yasya kaNTho nIlIbhUta ityarthaH sudhAvat amRtavacca ujjvalaM masmalepena zvetavarNa yasya vapurasti sa induzcandraH maulI zirasi yasya tasya mAvaM tattAm zivatvam kaM na Rcchatu Rcchatveveti kAkuH // 82 // jyAkaraNa-ujjvalaM ut Urdhva jvalatoti ut+/jval +ac ( kartari ) / sitibhRt kSitiM pRthivI bimatIti kSiti+/bhR+kvipa ( kartari ) tugAgamazca / / anuvAda-jisa ( nagarI ) meM kaNTha ( madhyabhAga) para bheSoM se nolA tathA atizveta cUne ( kI lipAI-putAI ) se svarUpa meM ujjvala banA huA rAjA (bhIma ) kA maharU malA kyoM na candramauli ( zikhara para candramA ko dhAraNa karane vAlA) bane ? (jaise viSa-pAna se gale meM megha kI taraha nIle aura deha meM amRta-jaisI zveta masma ramAye ziva candramauli hote haiM ) // 82 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH TippaNI-yahA~ kavi ne aise zliSTa zabda rakhe hue haiM, jo mahala aura ziva-donoM ora laga jAte haiN| kintu prakaraNavazAt yahA~ ye zabda prastuta rAjamahala ke pratipAdana karane meM hI niyantrita ho jAte haiN| bAda ko yaha zAbdI vyaJjanA hI hai, jo aprastuta ziva-rUpa artha batAtI hai aura usako rAjamahala ko samakakSatA meM rakha detI hai arthAt rAjamahala ziva samAna hai-yaha abhivyajanA kara detI hai| ise hama mallinAtha kI taraha upamAdhvani hI kaheMge. jaise isa sarga ke pahale zloka meM hamane kahA hai| kintu vidyAdhara ne yahAM zleSAlaMkAra kahA hai| zleSa meM to donoM artha prastuta hote haiN| udAttAlaMkAra pUrvavat A hI rahA hai| zabdAlaMkAroM meM 'mandi' 'mindu' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| bahurUpakazAlamaJjikAmukhacandreSu kalakarakavaH / yadanekakasaudhakandharAharibhiH kukSigatIkRtA iva // 83 // anvayaH-yadanekakasaudhakandharAharimiH bahu.. candreSu kalaGka-raGkavaH kukSigatIkRtA iva (Asan ) / TIkA-yasyAH nagaryA aneke evAnekakA bahavaH ( sa0 tatpu0) saudhAnAM hANAm (10 tatpu0) kandharAsu kaNThapradezeSu madhyabhAgeSvityarthaH ye harayaH (kRtrima ) siMhAH ( sa0 tatpu0 ) taH, bahu atyadhika rUpameva rUpakaM saundarya (karmadhA0) yAsAM tathAbhUtAH (ba0 vI0) yAH zAlabhajikAH stammAdiSu nirmitAH puttalikAH ( karmadhA0 ) tAsAM mukhAni vadanAni (10 tatpu0 ) eva candrA candramasa: (kamaMdhA0 ) teSu kalaGkA aGkAH ( sa0 tatpu0 ) eva raGkavo mRgAH (karmadhA0 ) candro mRgAko mavatoti prasiddhameva, kukSau udare gatA iti kukSigatA akukSigatAH kukSigatAH sampadyamAnAH kRtA iti kukSigatIkRtA makSitA ityartha iva, arthAt saudhAnAM stammeSu pASANAdi-racitAnAM puttalikAnAM, mukhAni nimala. vAt niSkalaMkatvAcca tAdRzAzcandrA vAsan yeSu kalaMkarUpeNa sammAvitA mRgAH sauSa-kandharAgatakRtrima-siMhaiH makSitAH // 83 // vyAkaraNa-anekaka aneka+kap (svArthe ) / rUpakam rUpa+kapa ( svArthe ) / kukSigatI. atra ci-pryogH| anuvAda-jisa ( nagarI) ke mahaloM ke madhya bhAgoM meM sthita aneka ( kRtrima ) siMhoM dvArA bahuta sundara putaliyoM ke mukha-rUpI candramAoM ke kalaMka rUpI mRga khA DAle gaye jaise lagate the // 43 // TippaNo-yahA~ mukhoM para candratvAropa aura kalakoM para mRgatvAropa hone se rUpaka hai, jisakA 'mazitA iva' isa utprekSA ke sAtha saMkara hai| zabdAlaMkAra 'laGka' 'raka' meM (ralayoramedAt ) yamaka aura anyatra vRttyanupAsa hai| balisadmadivaM sa tathyavAgupari smAha divo'pi nAradaH / adharAtha kRtA yayeva sA viparItAjani bhUvibhUSayA // 84 // anvayaH-tathyavAka nAradaH bali-sama-divam divaH api upari Aha sma, atha bhU-vinUSayA yayA adharA kRtA iva sA viparItA ajati / TokA-tathyA satyA vAka vAyo ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 bro0) nAradaH baleH prahAda Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite [putrasyAsuravizeSasya sabha gRhaM ( 10 tatpu0 ) pAtAlamityarthaH eva dyauH ( karmadhA0 ) tAm divaH svargAta mapi upari upari sthitAm atha cotkRSTAm ramaNIyAmiti yAvat Aha sma kathayati sma 'svagodapyatiramaNIyAni pAtAlAni' iti viSNapurANe nArada-vAkyam / atha pazcAt idAnImityarthaH bhuvaH pRthivyA vibhUSayA vibhUSaNIbhUtayA yayA kuNDinanagaryA adharA nyUnA ramaNIyatAyAM hInetyarthaH atha cAdhastAt kRtA ina sA balisadmadyauH viparItA nAradoktaH viparyastA ajani jaataa| nAradAnusAreNa pUrva pAtAla mUtaH svargatazcopari mavati sma, samprati tu kuNDinanagaryA pAtAlaM nocai kRtvA nAradoktiviparItatA notetyarthaH // 84 // gyAkaraNa-Aha Vbra+laT , laT ko aNa aura brU ko Aha Adeza / vibhUSA-vi+v bhUSa+ka+TAp / ajani jan+luG ( kartari ) / anuvAda-satyavAdI nArada ne pAtAla rUpI dyaloka ko svarga se bhI Upara kahA thA, (kintu ) bAda ko pRthivI kI bhUSaNabhUta jisa (kuNDinanagarI) ke dvArA nIce kara diyA gayA huA-jaisA baha ( pAtAla-rUpI dhuloka ) viparIta ho baiThA hai / / 84 // TippaNI-yahA~ kavi vAkchala prayoga meM lAtA hai| 'upari' aura 'adhara' ina do zabdoM meM roSa rakhakara arthAt 'upari' kA utkRSTa aura Upara ke pradeza meM rahane vAlA tayA isI taraha 'adhara' kA nikRSTa aura nIce ke pradeza meM rahane vAlA ye do artha karake vaha phira unake amedAdhyavasAya dvArA kalpanA karane baiThatA hai| vAstava meM pAtAla nIce kA nIce hI hai aura svarga Upara kA Upara hI hai, kintu hA~, pahale ramaNIyatA meM pAtAla utkRSTa thA. aba kuNDinapurI use pachAr3a gaI hai ataH nikRSTa ho gayA hai| vahIM balisadma para ghalokatvAropa tathA bhU para vibhUSAtvAropa hone se rUka aura 'adharA kRteva' meM utprekSA hai| 'divaM' 'divo' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| pratihaTTapathe gharaTTajAt pathikAhvAnadasaktusaurabhe / kalahAna ghanAdyadutthitAdadhunApyujjhati ghardharasvanaH // 85 // andhayaH-pratihaTTapathe pathikA...rabhaiH, ghara jAt yadutthitAt kalahAt ghargharasvaraH adhunA api ghanAn na ujjhti| . TIkA-hasya vipaNe: panthAH iti haTTapathaH ( 10 tatpu0 ) haTTapathe haTTapathe iti pratihaTTapathaM tasmin bhApaNAna mAgeSu mArgeSvityarthaH pathikAnAM pAnthAnAm yat AhavAnam AkAraNam AmantraNamiti yAvat (10 tatpu0 ) taddadati prayacchantIti tathoktAni ( upapada tatpu0 ) yAni saktasaurabhANi sakta saugandhyAni (karmadhA0 ) saktUnAM sauramANi ( 10 tatpu0 ) taiH gharaTTa jAt gharaTTA godhUmAdipeSaNapASANavizeSAH tebhyo jAyate iti tajjAt ( upapada tatpu0 ) yasyAH kuNDinanagaryA utyitAt uditAt kalahAt (hetvartha paJcamI) kalahAjAto yo ghargharaH iti zabdAnukRtiH tasya svaraH zabdaH adhunA api adyApa dhanAn meghAn na ujjhati syajati / tatra ApaNAnAM rathyAsu rathyAsu gharaTTAH zabdAyante sma, piSyamANa-sakta. saurameNa ca te pathikAn saktumakSaNAyAmantrayantisma, aparatazca meghAH pAnthAn svapriyatamAH prati gRhe gantuM prerayanti smeti ghara meghamadhye kalahakAraNAjjAtaH gharghareti kalakalaH meghe gharaTe cApyacApi pracala. tIveti bhAvaH // 85 // , Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH vyAkaraNa-pratihaTaTapathe avyayIbhAva samAsa hone para bhI pratihaTTapatham ke sthAna meM 'tRtIyAsaptamyorbahulam' (2484) se vikalpa se sptmii| pathikaH pathi gacchatoti pathin+kan / sauramam surameH mAva iti surami+aN / anuvAda-bAjAroM kI galI galI meM baTohiyoM ko ( bhojanArtha) AmantraNa dene vAlo sattuoM ko sugandhoM ke kAraNa gharAToM ke kAraNa jisa ( nagarI meM hue ( meghoM ke) kalaha kA gharSara zabda Ana taka bhI mevoM ko nahIM chor3a rahA hai // 85 // TippaNI-meghoM kI gar3agar3AhaTa svAmAvika hI hotI hai kintu kavi-kalpanA yaha hai ki unakA kuNDina nagarI ke gharAToM ke sAtha pathikoM kA apanI-apanI ora khIMcane ke prazna para jhagar3A-jaisA ho uThA thA jisake kAraNa meSa Aja bhI gar3agar3AhaTa nahIM chor3a rahe haiN| yaha utprekSA hai, kintu vAcaka zabda ke na hone se vaha yahA~ pratIyamAna nahIM hai| usake mala meM jhagar3e kA sambandha na hone para mI sambandha batAnA-yaha asambandhe sambandhAtizayokti hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| varaNaH kanakasya mAninI divamaGkAdamarAdirAgatAm / dhanaratnakavATapakSatiH parirabhyAnunayannuvAsa yAm // 86 // anvayaH-kanakasya varaNaH amarAdiH yAm ( nagarom ) mAninIm ( ataeva ) aGkAt AgatAm divam ghana-ratnakavATa-pakSatiH sam parirabhya anunayan uvaas| TIkA-kanakasya suvarSasya varaNaH prAkAraH / 'prAkAro varaNaH zAlaH' ityamaraH ) suvarNamayapAkAra ityarthaH eva amarANAM devAnAm adriH parvataH (10 tatpu0) sumeruparvataH devatA hi sumerau nivasanti, bAm kuNDinanagarIm mAninI praNaya-kupitAm ata eva akAt nijakoDAt AgatAm sumero: kroDamu. jjhitvA bhUtale samAyAtAmityarthaH divam amarAvatI ghane nibir3e ratna-kavATe ( karmadhA0 ) ratnAnAM kavATe kapATe ( 10 tatpu0 ) ratnamaya kapATe ityarthaH eva pakSatI pakSamUle ( karmadhA0) yasya tathAbhUtaH (ba0 bI0) san parirabhya samAliGgaya anunayan tA prasAdayan uvAsa tsthau| kuNDinanagarI amarAvatIrUpA mAninI nAyikAsti yA kupitA bhUtvA bhuvi palAyitA, suvarNaprAkArazca sumerurUpo nAyako'sti yo ratnamayakapATarUpapakSAbhyAm AzliSya tA prasAdayan tayaiva saha bhuvi vasatIti mAvaH // 86 // vyAkaraNa-karaNaH vRNotIti vR+lyuT ( kartari ) / pacatiH pakSasya mUlamiti pkss+tiH| bhanuvAda-svarNamaya prAkAra-rUpI sumeru parvatakI goda se ( khisaka kara bhU-loka ) AI huI jisa kuNDinanagarI rUpI amarAvatI mAninI ( nAyikA ) ko ratnamaya kapATarUpI DainoM dvArA AliMgana karake manAtA humA (bhU-loka meM hI ) Tika gayA hai // 86 // TippaNI-yahA~ suvarSamaya prAkAra para suvarNamaya sumeruvAropa, kuNDinapurI para amarAvatItvAropa ora bahiAra ke ratnamaya kapAToM para pakSatitvAropa hone se yaha sAGga rUpaka hai| usakA sumeru aura amarAvatI para nAyaka-nAyikA vyavahArasamAropa ke kAraNa samAsokti ke sAtha saMkara hai| udAttAlaMkAra calA hI A rahA hai| zandAlaMkAra vRttyanupAsa hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite analaiH pariveSametya yA jvaladarkopalavaprajanmamiH / udayaM kayamantarA raveravahad bANapurIparAya'tAm // 8 // anvayaH-yA jvala..'nmamiH analaiH pariveSam esya raveH udayam Thayam ( ca ) antarA bAyapurI'parAya'tAm avahat / TIkA-yA kuNDinanagarI jvalantaH sUryakiraNasambandhena prajvalantaH ye arkopalAH sUryakAntamapayaH (karmadhA0 ) teSAM ye vaprAH sannibhitAH prAkArA ityarthaH (10 tatpu0) tebhyo janma utpattiH (10 tatpu0) yeSAM tathAbhUtaiH ( ba0 bI0 / analaiH vahnibhiH pariveSaM pariveSTanam etya prApya raveH sUryasya udayam udgamanam layam astam cAntarA madhye sUryodayAt sUryAstaparyantamityarthaH bAppasya etadAkhyasya baliputrasthAsurarAjasya yA purI nagarI (10 tatpu0 ) tasyAH parAyatAm atyuttamatAm zreSThatAmiti yAvat avahat ddhau| kuNDinanagaro divA sUryakAntarmANamAkArasamudgIryAgninA parigatA agniparigatA bANAsuranagarIva dRzyate smeti bhAvaH // 87 // vyAkaraNa-udayaH ut++aca (bhAve ) / udayaM layamantarA-'antarAntareNa yukta' (2 / 3 / 4 ) se dvitIyA / pariveSaH pari +viz ()+ghaJ / anuvAda-jo ( nagarI ) jalate hue sUryakAnta maNiyoM ke bane parakoTe se utpanna huI agni ke ghere meM Akara sUrya ke udaya aura anta ke bIca bAppAsura kI purI ( zoSitapura) ko utkRSTatA kA rakhe rahatI thii| 87 // TippaNI-purANoM meM varNana AtA hai ki bANAsura ne mahAdeva kI upAsanA karake yaha vara prApta kara rakhA thA ki usakI purI ke irdagirda hamezA Aga jalatI rahe, jisase koI bhI usa para AkramaNa ma kara ske| isa sambandha meM prathama sarga kA zloka 32 bhI dekhie| yahA~ bApyapurI kI utkRSTatA bAppaSurI hI rakha sakatI hai, dUsarI nahIM, ataH yahA~ asaMbhavadvastu sambandha meM bimba-pratibimbamAva se bApapurI kI utkRSTatA kI taraha utkRSTatA kuNDinapurI meM thI-yaha sAdRzya-paryavasAna hai| isa taraha yahI nidarzanA bhalaMkAra hai| udAttAlaMkAra bhI yathAvat calA ho A rahA hai| zabdAlaMkAroM meM 'rave' 'rava' tathA 'purI' 'parA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| bahukambumaNirvarATikAgaNanATatkarakarkaToskaraH / himabAlukayAcchabAlukaH paTu dadhvAna yadApaNArNavaH // 88 // anvayaH-bahukambumaNiH, varATi..tkaraH, hima 'bAlukaH yadApaNArNavaH paTu dadhAna / TIkA-bahavaH pracurAH kambavaH zahAH ( karmadhA0) ca maNayo mauktikAdayazca ( dandra ) yasmin tayAbhUtaH (va0 vI0) samudre'pi bahukambumapayo mavanti, varATikAnAM kapadikAnAm yA gaNanA (pa0 tatpu0) saMkhyAnaM tasyAm aTanta itastato bhramantaH ( sa0 tatpu0 ) karAH janAnAM baNijAM vA hastAH (kamaSA0) eva karkaTAH kulIrAH (karmadhA0) teSAm utkaraH samUhaH (10 tatpu0 ) yasmin tathAmUtaH (20 bI0) himabAlukayA sitAbhreNa karpUracUneti yAvat ( "sitAbhro himavAlukA' ityamaraH ) acchA svacchA bAlukA sikatA (karmadhA0 ) yasmin tathAbhUtaH ( ba0 bro0) yasyA nagaryA ApaNaH Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasagaH paNyavIthiH (10 tatpu.) eva arNavaH samudraH (karmadhA0) paTu tAraM yathA syAttathA dadhvAna zabdAyAcakre / yathArNave zaMkhAH, bhaNayaH varATikAH karkaTAH sikatA ca bhavanti tathaivAsyA nagaryA ApaNe'pikhAsanniti bhAvaH // 8 // vyAkaraNa-ApaNaH A samantAt paNyate vastUnAM krayavikrayAdivyavahAraH kriyate'treti AV paNa +ghaJ ( adhikaraNe ) / arNavaH asi ( jalAni ) asmin santIti arpas +vaH sakAralopazca / anuvAda-jisa ( nagarI) kA bAjAra-rUpo samudra, jahA~ zaMkha aura ( motI Adi ) maSiyoM thIM, kaur3iyoM ke ginane meM idhara-udhara jA rahe ( logoM ke ) hAtha-rUpI kekar3oM kA samUha thA aura kapUracUrNa ke rUpa meM svaccha reta tho, khUba kolAhalamaya banA huA rahatA thA / / 88 / / TippaNI-yahA~ nagarI ke ApaNa para arNava kA sAGgopAGga Aropa hai| sAgara meM taraMgoM kA kala-kala rahatA hai, yahA~ bhI logoM kA kalakala hai, vahA~ zaMkha, maNi, Adi svataH rahate haiM, yahA~ ke vikrayArtha rakhe hue hai; vahA~ kaur3iyoM aura kekar3e rahate haiM, yahA~ bhI mudrA ke rUpa meM kaur3iyA~ ginane meM lage aura hAthoM ke rUpa meM kekar3e haiM, vahA~ reta rahatI hai| yahA~ reta ke rUpa meM kapUra ke cUrSoM ke Dhera vikrayArtha par3e hue haiN| isa taraha yaha sAGga rUpaka hai| zabdAlaMkAroM meM 'bAlu' 'bAlu' meM yamaka kA 'vAluka' 'vAlukaH' isa chekAnuprAsa ke sAtha ekavAcakAnupraveza saMkara hai, anyatra vRttyanuprAsa hai| ydgaarghttaadRkuttimsrvdinduupltundilaapyaa| mumuce na pativrataucitI praticandrodayamabhragaGgayA // 89 // andhayaH-yadagAra "lApayA abhragaGgayA praticandrodayam pativrataucitI na mumuce| TIkA-yasyA nagaryA pagArANAM gRhANAM yA ghaTA: paMktayaH tAsAM yA aTTAH aTTAlikA uparitanAH kakSA iti yAvat ( sarvatra pa0 tatpu0 ) teSu ye kuTTimAH baddhabhUmayaH ( sa0 tatpu0 ) ( 'kuTTimo'strI nibaddhA bhUH' ityamaraH ) teSu sravanto dravantaH ( sa0 tatpu0 ) ye indUpalAzcandrakAnta-maNayaH (karmajA0) te: tundikAH tundinyo vRddhiM gatA iti lakSyArthaH ( tR0 tatpu0 ) Apo jalAni ( karmadhA0 ) yasyAstathAbhUtayA ( ba0 vI0 ) abhragaGgayA prAkAzagaGgayA candrasya udayaH candrodayaH (10 tatpu0) candrodaye candrodaye iti praticandrodayam ( vIpsAyAmavyayIbhAvaH ) pativratAnAM satInAm aucitI aucityaM na sumuce na tyaktam / candrodaye pati samudraM jala-vRddhayA samullasantamavalokya patnIbhUtA''kAzagaGgA'pi kuNDinInagarImahoccAgArATTAlikAsya candrakAntamapi-prasravajjalam Atmani gRhItvA jalavRddhayA samullasatIti mAvaH // 86 // __vyAkaraNa-tundilaM-tundaM ( agregatam ) jaTharamarayAstIti tunda+lac ( matuvarthIya ) / tundilApayA-'RkpUrabdhUH' ( 5 / 4 / 74 ) se ap zabda ko samAsAnta apratyaya / aucitIucitasya bhAva iti ucita+pyA+lIpa yakAra kA lopa / anuvAda-jisa ( kuNDinanagarI ) ko gRha-paMktiyoM kI bhaTAriyoM ke phoM meM bahate hue candra Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite kAnta mapiyoM se bar3he hue jala vAlI AkAzagaMgA pratyeka candrodaya meM pativratAoM kA aucitya-dharmanahIM chor3atI thii|| 89 // TippaNI-samudra nadiyoM kA pati kahalAtA hai| candrodaya para vaha jala-vRddhi se uchalane lagatA hai| AkAzagaMgA mI jala-vRddhi se uchalane laga jAtI hai| usameM kuNDina nagarI ke U~cI chatoM para hage candrakAntoM ke pighalane kA jala mila jAtA hai| pati ke duHkha meM duHkhI aura harSa meM prasanna honA pativratAoM kA dharma kahalAtA hai-'ArtAteM mudite hRSTA proSite malinA kRssaa| mRte ca mriyate yA strI sA strI zeyA pativratA / / ' kRSpyakAnta ne yahA~ TippaNI hI hai ki candrodaya hone para AkAppagaMgA phUlI na samAI; kyoMki candramA usakA pati hai| samudra ko nadiyoM kA pati to hama sunate hI haiM, kintu candramA nadiyoM kA pati hotA hai-yaha bAta hama nayI suna rahe haiN| nagarI ke bhavanoM kA AkAzagaMgA se bhI itanA adhika U~cA honA ki usameM lage candrakAntoM ke pighalane kA jala mU-para na gira kara AkAzagaMgA meM jA milatA hai-yaha kavi ko kitanI bar3I gapa hai| isalie yahA~ AkAzagaMgA se candrakAnta mapiyoM ke jala kA sambandha na hone para bhI sambandha batAnA asambandhe sambandhAtizayokti hai| udAtta calA hI A rahA hai, AkAzagaMgA para nAyikA-vyavahArasamAropa hone se samAsokti hai-isa taraha yahA~ tInoM kA saMkara hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai / rucayo'stamitasya bhAsvataH skhalitA yatra nirAlayAH khalu / ___ anusAyamabhurvilepanApaNakazmIrajapaNyavIthayaH // 90 // anvayaH-yatra anusAyam vilepa. bIthayaH astam itasya mAsvataH skhalitAH (ata eva) nirAlayAH rucayaH kila abhuH| TIkA-yatra yasyAM ( nagaryAm ) sAyaM sAyamityanusAyam ( vopsAyAmavyayIbhAvaH) pratisAyaMkAla. mityarthaH vilepanAnAM vilepanagandhadravyAgAm ApaNeSu vikraya-haTTeSu ( 10 ttsu0)| kazmIrajAni kuGkamAni eva paNyANi vikrayadravyANi ( karmadhA0 ) teSAM bIthayaH aNayaH ( 10 tatpu0 ) astam itasya gatasya bhAsvataH sUryasya skhalitAzcayutA ata eva AlayAt niSkrAntA iti nirAlayAH ( prAdi tatpu0) nirAzrayA ityarthaH rucayaH kAntayaH kirappA iti yAvat kila iva abhuH babhuH mAnti smeti yAvat / astaM gacchataH sUryasya kiraNA rakta-pItA bhavanti, kazmIrajAnAM kAntirapi rakta-pItA bhavatIti parasparasAmyam // 9 // ___ myAkaraNa-ita Vs+ktaH ( kartari ) / mAsvAn bhAH asminnastIti mAs+matupa ma ko v| kazmIrajam kazmIrAjjAyate iti kshmiir+/jn+ddH| paNyam paNyate iti paNa+yat / prabhuH- bhaa+lung| manuvAda-jisa ( nagarI ) meM pratyeka sAyaMkAla ko sugandhita dravyoM ke bAjAroM meM becane hetu rakhI ( kazmIrI ) kesaroM ko paMktiyA~ aisI lagatI thIM mAno asta hue sUrya kI girI huI ( ata eva ) nirAmaya kiraNe hoM // 90 // TippaNI-yahA~ kesaroM para astaMgata sUrya kI kiraNoM kI kalpanA karane se utprekSA hai / Ayadhe Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH rUpa sUrya kiraNoM ko AdhAra ke binA batAne se vizeSa alaMkAra bhI hai| itanI adhika ke para batAne meM udAtta to yathAvat calA hI A rahA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprApta hai| vitataM vaNijApaNe'khilaM paNituM yatra janena vIkSyate / munineva mRkaNDusUnunA jagatIvastu purodare hareH // 11 // anvayaH-yatra vaNijA paSitum ApaNe vitatam akhilam jagatI-vastu purA hareH udare mRkaNDusU nunA muninA iva janena vIkSyate / ____TIkA-yatra kuNDinInagaryA vaNijA jAtAvekavacanaM vapigmiH paNituM vyavahatu vikretumiti yAvat ApaNe paNya-vIthikAyAM vitataM prasAritam akhilaM samastaM jagatyAH saMsArasya vastu padArthajAtaM (pa0 / tatpu0 ) purA pUrva hareH viSNoH udare jaThare mRkaNDoH etannAmakasya RSivizeSasya sUnunA putreNa RSi-! mArkaNDeyenetyarthaH iva janena lokaiH vIkSyate dRzyate / nagaryA ApaNe jagataH sarvANyapi vastujAtAni RtuM sulabhAnyAsanniti bhAvaH // 91 // vyAkaraNa-vaNika paNate vyavaharatIti paNa +ij pa ko v| prApaNaH A=samantAt paNyate vyavahiyate'trati A+/paNa+ghaJ ( adhikrnne)| vIcyate purA zabda kA yoga hone se bhUta meM laT ( 'puri luG cAsme' 3 / 2 / 122) / anuvAda-jisa ( nagarI ) meM baNiyoM dvArA vyApAra ke lie bAjAra meM phailAI huI jagat kii| sabhI vastuyeM logoM ke dekhane meM AtI thIM, jaise pahale ( kamI ) mRkaNDa RSi ke putra (mArkaNDeya) ko viSNu ke udara meM jagat ko sabhI vastuyeM arthAt sArA jagata dekhane ko milA thA // 91 // TippaNI-mRkaNDasUnu-purANoM ke anusAra RSi mArkaNDeya ne viSNu bhagavAn kI upAsanA karake unase yaha vara mAMgA ki vaha unake udara meM raheM / magavAna ne vara de diyaa| RSi bhagavAn ke udara meM rahakara vahA~ sArA jagat kA sAkSAtkAra kara baitthe| yahA~ nagarI ke bAjAra ko viSNu ke udara se upamA dI gaI hai, isalie upamA hai| udAtta calA hI A rahA hai| zabdAlaMkAra paNe' 'papi tathA 'nine' 'nunA' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| samameNamadaiyaMdApaNe tulayan saurabhalomanizcalam / paNitA na janAravairavaidapi kUjantamaliM malImasam // 92 // anvayaH-yadApaye saurama-lobha-nizcalam malImasam alim epa-madaiH samam tulayan papitA kujantam api janAravaiH na avait / TIkA-yasyA nagaryA ApaNe paNyatrIthikAyAM saurabhasya parimalasya yo lobho'bhilASaH (pa0 tatpu0 ) tena nizcalaM nizceSTam ( tR0 tatpa0 ) malomasaM malinaM kRSNavarNamityarthaH alim bhramaram eNasya mRgajAtivizeSasya madaH kastUrIti yAvat taiH ( 10 tatpu0 ) samaM saha tulayan taulayan paNitA vaNik kUjantaM zabdAyamAnam api santaM janAnAM lokAnAm AravaiH zabdaiH kolAhalairiti yAvat ( 10 tatpu0) na avait jJAtavAn / saurabhalomena kRSNavarNakastUrikAyA uparisthitaM kRSNavarNabhramaramapi kastUrIti matvA tolayan vaNik guJjantamapi bhramaraM janakalakalamadhye nAjAnAditi mAvaH // 12 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 dvitIyasargaH gyAkaraNa-sauramam surameH mAva ta surmi+ann| malImasam mala+ImasaH ( matubartha meM nipAtita / paNitA paNate iti paNa+tRca ( kartari ) / tulayan/tul+Nic zatR saMzApUrvaka vidhi ke kAraNa guNAmAva / avait av+Vs+lng| bhanavAda-jisa ( nagarI ) ke bAjAra meM sugandhi ke loma meM nizcala baiThe hue bhramara ko kastUrI ke sAtha-sAtha taulatA huA baniyA logoM ke halle-gulle ke kAraNa gUMjate hue bhI bhramara ko nahIM bAna pAyA // 92 // hippaNI-yahA~ kAlI kastUrI ke sAtha kAle bhramara kI eka-rUpatA hone se sAmAnya alaMkAra hai / sAmAnyaM guNasAmAnye yatra vastvantaraikatA' / ) guppasAmya se baniye ko bhramara meM kastUrI kI bhrAnti vyaGgaya hai| 'ravai' 'ravai' meM yamaka, 'paNe' 'paNi' tathA 'maliM' 'malo' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| yahA~ nizcala baiThe hue bhramara ko gUMjatA huA kahanA kavi kI prauDhokti-mAtra samajhie, anyathA ghUmatA huA bhramara hI gUMjA karatA hai, baiThA huA nhiiN| ravikAntamayena setunA sakalAhaM jvalanAhitoSmaNA / zizire nizi gacchatAM purA caraNau yatra dhunoti no himam // 13 // anvayaH-yatra sakalAham jvalanAhitoSmaNA ravikAntamayena setunA zizire nizi gacchatAm caraNau himam purA no dunoti / TIkA-yatra nagaryAm sakalaM samastaM ca tat ahaH divasaH sakalAhaH ( karmadhA0 ) tam sakaladinaparyantam jvalanena tApenetyarthaH Ahito janitaH ( tR0 tatSu0) USmA auSNyam ( kamaMdhA0 ) yatra tathAmatena (ba0 bI0 ) ravikAntamayena sUryakAntamaNimayena sUryakAntaH baddheneti yAvat setunA mArgeNa zizire zizira to nizi rAtrI ( api) gacchatAM lokAnAM caraNau pAdau himaM zItaM purA no na dunoti dunoti sma poDayati smetyrthH| divA jvalat sUryakAntabaddhoSNIbhUtamArgeSu rAtrau calanto lokAH zItakAle zaityaM nAnubhavanti smeti mAvaH // 12 // nyAkaraNa-sakalAham samAsa meM samAsAnta Taca pulligatA aura kAlAtyanta-saMyoga meM dviH / USmA/USa ( paritApe ) manin ( mAve ) / purA dunoti purA-yoge bhUte laT / / anuvAda-jisa ! nagarI meM sAre dina jalate rahane se garma sUryakAnta bhaNiyoM ke pharza vAle mArgoM meM calane vAle logoM ke pairoM ko rAta ko ( bhI ) zIta Rtu meM ThaMDa kaSTa nahIM diyA karatI thii| 93 // TippaNI-yahA~ pUrvArdha meM mArgoM se USmA kA sambandha na hone para bhI sambandha batAyA gayA hai, isalie asambandhe sambandhAtizayokti, uttarAdha meM pairoM para raMDa kA sambandha hote hue bhI asambandha batAne se sambandhe asambandhAtizayokti, zIta kI kAra NabhRta zItaRtu hone para bhI zItarUpa kArya ke na hone se vizeSokti, atiraJjita sampadA-varNana se udAtta--ina samI kA saMkara hai| zabdAlaMkAra vRttyanu. prAsa hai| vidhudIdhitijena yatpathaM payasA naiSadhazIlazItalam / zazikAntamayaM tapAgame kajitIvrastapati sma nAtapaH // 94 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH anvayaH-vidhu-dIdhitijena payasa naiSadha-zolazotalam zazikAntamayam yatpatham tapAgame kalitotraH AtapaH na tapati sma / TIkA-vidhuzcandraH tasya yA dIkSitayaH kiraNAH (10 tatpu0 ) tAbhyaH jAyate iti tajjama (upapada tatpu0 ) tena payasA jalena naiSadhasya nalasya yat zIlaM svamAvaH (10 tatpu0 ) tadvat zItala zItam (upamAnatatpu0) zazikAntAzcandrakAntamapaya eva zazikAntamayaH tam yasyA nagaryAH panyAnam (10 tarapu0 ) tapasya grIsmasya Agame'pi kalivat kalikAlavat tIvraH pracaNDaH (upamAnatarapu0) bhAtapo dharmaH na tapati sma noSNIkaroti sma / divA sUryeNa taptA api candrakAntamaya-pathAH rAtrI candrodaye savanto lokAya zaityaM dadati smeti bhAvaH / / 94 // myAkaraNa-naiSadhaH isake lie zlo0 50 dekhie| zItalam zItamasyAstIti zIta+laca (matubarthIya ) / tapaH, bhAtapaH AsamantAt tapatoti A+VtaSa+ac ( kartari ) / yarapatham samAsa meM pathin zabda se samAsAnta apratyaya / anuvAda-candramA kI kiraNoM se utpanna bala dvArA nala ke svabhAva-jaise zItala candrakAnta mapiyoM se bane jisa nagarI ke mArga ko kalikAla-jaisA kaThora Atapa grISma meM (mI) garma nahIM kara pAtA thA // 14 // TippaNI--yahA~ bhI pUrvavat asambandhe sambandhAtizayokti, sambandhe asambandhAtizayokti, vizeSokti aura udAtta-ina sabakA saMkara hai, jisake sAtha naiSadha-'zIlazItalam , kali-tIvaH' ina do upamAoM ko saMsRSTi hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| parikhAvalayacchalena yA na pareSAM grahaNasya gocarA / phaNibhASitabhASyaphakkikA viSamA kuNDalanAmavApitA // 95 // anvayaH-yA parikhA-valaya-cchalena kuNDalanAm avApitA ( satI ) pareSAm grahaNasya na gocarA viSamA phaNimASita-bhASya-phakkikA astIti shessH| TIkA-yA nagarI parikhAyAH nagaryAH prAkArasya pazcAt-sthitasya jalapUrNagartasya valayasya veSTanasya chalena vyAjena ( ubhayatra pa. tatpu0 ) kuNDalanAm golAkAra-rekhAm avApitA prApitA satI pareSA zatraNAm atha ca bhASyakArAtiriktaviduSAM grahaNasya AkramaNasya atha ca jJAnasya na gocarA viSayaH viSamA kaThinA atha ca durbodhA phaNI zeSanAgAvatArabhUtaH pataJjaliH tena mASitaM proktaM racitamiti yAvat ( tR0 tatpu0 ) yad bhASyaM pANinisUtravyAkhyAnaM ( karmadhA0 ) tasya phakkikA kaThinasthalamityarthaH astIti shessH| yathA pataJjalimASyIyaH phakkikA-granthaH golarekhAvRtaH, pareSAM ( anyaviduSAm ) grahaNasya bodhasya) na gocaraH viSamazcasti tathaiva kuNDinapurI gola parikhayA AvRtA pareSAM (zatraNAm ) grahaNasya (svAdhInatvasya ) na gocarA viSamA cAstIti bhAvaH // 95 // jyAkaraNa-parikhA isake lie pIche 76 vA zlo0 dekhie / kuNDalAna kuNDalaM golAkAra karotIti (nAmadhA0 ) kuNDaka+Nic+yuc +TAp / avApitA ava+VAp + Nic+ktaH (kamapi ) / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anuvAda-no (nagarI ) parakoTe kI khAI ke ghere ke bahAne golAkAra paMkti ke bIca meM rakhI huI, dUsaroM ke grahaNa (AkramaNa; zAna ) kA viSaya na hotI huI patajali-prapIta ( mahA-) mASya ko viSama phakikA hai // 15 // TippaNI-patamjali ne pANini-matroM para jo mahAmASya likhA hai, usake bIca kitane hI aise sbala, jinheM mahAmASyakAra ke sivA aura koI samajha hI nahIM sakatA hai, unapara golAkAra pakti khIcI huI hai| unheM phakkikA kahate haiN| isa sambandha meM vidyAdhara ne yaha bAta likhI hai"AdI mAdhyaM prApya vaktukAmena zeSanAgena ziSyeNa saha saMketaH kRtaH yat mASyaM byAkhyAyamAnamapi viSamatvAt yA phakkikA svayA na budhyate, sA phakkikA vyAghuTaya svayA na prssttvyaa| ziSyeNa ca tathAGgI. kRtam / tato vyAkhyAtA api ziSyeNa na zAtAstAH kuNDalitAH / idAnImapi tAstathAvidhA likhyante / paraM kasyApi manogocarA na mavantIti vArtA' / __ yahA~ kahIM 'phakkikA-viSamA' pATha milatA hai, to kahIM'.phakkikA viSamA' / nArAyaNa Adi samasta pATha mAnakara 'phakkikAvata viSamA' vyAkhyA karate haiM aura upamA mAnate haiM / jaba ki malli. 'viSamA' ko vyasta mAnakara phaNibhASita-phakkikA=patanjali-praNIta-mahAbhASyastha kuNDaligranthaH yoM rUpaka mAnakara mI phira 'tadvaditi zeSaH' likhakara upamA meM cale gae haiM, kintu sAtha hI 'tra nagaryAH kuNDahigranyasvenotprekSA' bhI kahate haiN| hamAre vicAra se nagarI para .phakkikAtvAropa se apanutyutthApita zliSTa rUpaka hI honA cAhie, kyoMki upamA meM upameya kI pradhAnatA hone se nagarI ke sAtha 'parikhAvalayalena kuNDalanAmavApitA' vizeSaNa saMgata nahIM hotA hai| zabdAlaMkAroM meM 'mASi' 'mASya' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| mukhapANipadAkSiNa pahajai racitAGgeSvapareSu campakaiH / svayamAdita yatra mImajA smarapUjAkusumasrajaH zriyam // 96 // anvayaH-yatra bhImajA mukha-pANi-padAkSiNa paGkajaiH, apareSu aGgeSu campakaiH racitA smara-pUjAkusumanajaH zriyam svayam aadit| TIkA-yatra nagaryA bhImajA bhImaputro damayantItyarthaH mukhaM ca pANI hastau ca pade caraNo ca akSipo nayane ca teSAM samAhAraH iti padAkSi ( samAhAra indra ) tasmin paGkajaiH jalajaiH arthAt mukhe zveta kamalena, pANyoH caraNayozca rakta-kamalAbhyAm akSaNozca nIlakamalAbhyAM (racitA) apareSu anyeSu aGgeSu avayaveSu bhuja-skandhAdiSu ca pItavarNatvAt campakaiH pItapuSpavizeSaH racitA vinirmitA smarasya madanasya yA pUnA arcanA tasyAH kusumAnAM puSpANAM sraka bhAlA tasyAH ( sarvatra 10 tatpu0) zriyaM zomAm svayam AtmanA eva Adita AttavatI sviikRtvtiityrthH| nagaryo damayantI svayameva kAmadevapUjAnimittaM vividha-puSpavinirmita-mAlAyate sma, tAM tadavayavAMzca dRSTvA kAma uddIpyate smeti mAvaH // 16 // myAkaraNa-padAciya-prakSin ko ana Adeza hone para alopa / paGkajaiH-paDAt jAyate iti pngk+/jn+ddH| Adita-mA+/dA ko Atmane0 luG, itva, siclopa / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH anuvAda-jisa ( nagarI) meM damayantI mukha, hAtha, paire aura A~khoM ke sthAna meM (vividha varSa ke kamaloM tathA anya aGgoM meM campA ke puSpoM se banI kAmadeva ko pUjA ko puSpamAlA kI zomA svayaM hI dhAraNa kiye hue thii||| 96 // TippaNI-yahA~ kavi damayantI ko svayaM vividha kamaloM se banI kAmadeva kI pUjA kI mAga kA rUpa de rahA hai| malli. vahA~ aGgoM para kusumoM kA amedAdhyavasAya mAnakara mede amedAtizayokti kaise kaha gae-hamArI samajha meM nahIM aataa| yahA~ to viSaya-bhUta aGga aura AropyamANa puSpa donoM anigIrNa-svarUpa arthAt zabdopAtta haiM, isalie yaha zuddha rUpaka kA hI kSetra hai| vaha 'satraH zriyam Adita' isa nidarzanA kA aGga banA huA hai| srak-zomA sraka meM ho raha sakatI hai, anyatra nahIM ataH vaha bimba-pratibimbamAva se 'zriyamiva zriyam' isa taraha sAdRzya meM paryavasita hotI hai| zabdAlaMkara vRttyanupAsa hai| jaghanastanabhAragauravAd viyadAlambya vihrtumkssmaaH| dhruvamapsaraso'vatIrya yAM zatamadhyAsata tatsakhIjanaH // 97 // anvayaH-jaghana-stana-mAra-gauravAt viyat Alambya vihartum anamAH zatam apsarasaH avatIrya tatsakho-janaH yAm adhyAptata / TIkA-jaghane kaTayagramAgau ca stanau kucau ca tayoH samAhAro jaghanastanam ( samAhAradandU ) tasya bhAraH maraH sthUlatvamityarthaH tasya gauravAt gurutvAt ( umayatra 10 tatpu0) viyad AkAzam avalambya Azritya vihatu vicarituM krIDitumityarthaH akSamAH asamarthAH satyaH zataM zatasaMkhyAkA apsaraso divyAGganA avatIrya svargAt Agatya tasya damayantyAH sakhya AlayaH (10 tatpu0) cAso janaH (karmadhA0 ) janazabdo'tra bahnarthakaH sakhpa ityarthaH / bhUtvA ) yAm kuNDinanagarIm adhyAsata adhyatiSThan iti dhruvam / damayantyAH zatazaH sakhyo'psarovat paramasundarya Asanniti bhiAvaH // 97 // ___ vyAkaraNa-akSamAH na kSamante iti /kSam +ac ( kartari ) / adhyAsata adhi+/As + ruG 'adhi zIDsthAsAM karma' (1 / 4 / 46 ) se skrmktaa| anuvAda-jA~ghoM aura stanoM ke bojha ke bhArIpana ke kAraNa AkAza meM vihAra karane ko asamartha huI eka sau apsarAyeM mAnoM (svarga se bhUloka ) utarakara usa ( damayantI) kI saheliyoM (banakara ) jisa ( nagarI) raha rahI thIM // 97 // Tippakho-yahA~ damayantI kI sundara sakhiyoM para apsarAoM kI kalpanA kI jA rahI hai, ataH utprekSA hai, jisakA vAcaka dhrava zabda hai| kintu vidyAdhara ne Artha apahava mAnakara yahA~ sakhiyoM sakhiyoM nahIM balki sakhiyoM ke vyAja se mAnoM apsarAye hai-isa taraha sApahnavotprekSA mAnI hai| zabdAlaMkAra vRttyA sthitizAlisamastavarNatAM na kathaM citramayI vimartu yA / svarabhedamupaitu yA kathaM kalitAnalpamukhAravA na vA // 9 // andhayaH-yA sthitizAlisamastavarNatAm katham na vimartu ? ( ata eva ) citramayo; atha ca yA citramayo sthiti varSatAm kathaM na bimartu ? vA yA kalitAnalpamukhAravA kathaM svara medam na upaitu! Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite ____TokA-yA kuNDinapurI sthitiH maryAdA nija-nijAcArAnatikramamiti yAvat tayA zAlante zomanve iti sthitizAlina( upapada tatpu0 )zca samastAH nikhilA va brahmayAdijAtayaH ( karmadhA0 ) yasyAM (ba0 vI0 ) tasyA mAvastattA tAm kathaM na vimartu dadhAtu api tu bibhartu eva / arthAt sarve'pi brAhmaNAdi-varSAH sva-sva-dharmAn pAlayanti sma anyathA varNasaMkara prasaGgAt ataeva kAraNAt yA citramayI AzcaryarUpA AzcaryakarIti yAvat / 'mAlekhyAzcayayozcitram' ityamaraH ) atha ca yA nagarI citramayI bhADekhyamayI citramaritetyarthaH sthityA sthAyitayA sthiratayeti yAvat zAlante samastA varNAH zuklAdayo yasyAM tattAm ( 'voM dvijAtau zuklAdI' ityamaraH ) kathaM na bibhartu api tu bimatveMva, citreSu sthAyiraMgA Asanniti bhaavH| vA api ca yA nagarI kalitaH gRhItaH ( karmadhA0 ) analpAnAM bahUnAM narAdInAM mukhAnAm AnanAnAm AravAH zabdAH ( sarvatra pa0 tatpu0 ) yayA tathAbhUtA ( ba0 vI0) kathaM kasmAt svarANAM zabdAnAM nara-turagAdikRtAnAmityarthaH medaM nAnAtvam , atha ca kalitaH gRhotaH manalpAni bahUni casvArItyarthaH mukhAni yasya tathAbhUtasya (ba0vI0) brahmaNa ityarthaH AravaH vedadhvaniyaMyA tathAbhUtA ( ba0 bI0 ) svarANAm udAttAdInAM bhedam pRthakpRthaktvaM na upaitu prApnotu api tu prApnotveveti kaakuH| nagaryAmekataH nara-turagAdono vividhazabdAH, aparatazca brahmamukhAnnirgatasya vedastha brAhmaNeruccAryamANaspa vividhodAttAdisvarAH karNapathamAgacchanti smeti mAvaH // 18 // vyAkaraNa-sthitizAli-tAcchIlye piniH / citramayI prAcuryAtheM mayaT / pAravaH A+ Vs+apa bhaave| anuvAda-jo ( nagarI ) maryAdA se calate jA rahe ( brAhmaNAdi ) varSoM vAlI kyoM na ho? (isIlie vaha ) AzcaryamayI hai, ( sAtha hI) bahuta se citroM vAlI jo ( nagarI) pakke raMgoM vAlI kyoM na ho ? api ca jo ( nagarI ) ( manuSya azva Adi ke ) bahuta se mukhoM ke zabdoM evaM brahmA ke mukha se nikale veda-dhvani ke ( brAhmaNoM dvArA udAttAdi rUpa ) uccAraNoM se kyoM na svarabheda vAlI bane ? // 98 // varNa-vyavasthA jaise kavi ke lie varNanahetu prastuta haiM, vaise ho vahA~ kI citrakalA mI prastuta hai / vahA~ ke sabhI prANivarga kA kalakala-citrapa jaise prastuta hai, vaise hI brAhmayoM kI sasvara vedadhvani mI prastuta hai, isalie yahA~ ekavRntagataphaladvaya nyAya se zuddha zabda-zleSa hai| dUsarA zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| svarucAruNayA patAkayA dinamaNa samIyuSottaSaH / lilihurbahudhA sudhAkara nizi mANikyamayA yadAlayAH // 99 // anvayaH-mANikyamayAH yadAlayAH dinam samIyuSA arkeNa uttaSaH ( santaH ) svarucA arupayA patAkayA nizi sudhAkaram bahudhA lilihuH| TIkA-mANikyAni padmarAgA eva mANikyamayAH padmarAgairvinirmitA ityarthaH yasyA nagaryA AlayA gahA dinaM divaptaparyantam ( kAlAtyantasaMyoge dvi0 ) samIyuSA saMgatena sampRkteneti yAvat akeMSa sUryapa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH hetunA ut udgatA tRT pipAsA yeSAM tathAbhUtAH ( prAdi ba0 bI0 ) santaH sveSAM rucA kAntyA svapadmarAgacchaTayetyarthaH (10 tatpu0 ) aruNayA raktayA jihvAtulyayeti bhAvaH, jihvAyA api raktatvAta, patAkayA vaijayantyA nizi naktaM sudhAkaraM candramasaM bahudhA bahubhiH prakAraiH lilihuH AsvAdayAmAsuH / dinaparyantaM syeNa taptAH tRSitAzca yadAlayA jihAnimayA patAkayA rAtrau zItopacArarUpeNa candra lilihuriti bhAvaH / anena gRhAppAmatyuccatvaM sUcyate // 99 // ___ vyAkaraNa-mANikyamayAH prAcurye mayaT / samIyuSA sam +I+kvasu (liDartha meM) ( 'upetyasyAtantratvAdanupasargasyAnthopasargasya ca bhavati' ) / bahudhA bahu+dhA (vidhAyeM ) / ruka taTa ruc / tRS + kvip ( bhAve ) / anuvAda-jipsa (nagarI) ke padmarAgoM ke bane gRha dinabhara samparka meM Aye hue sUrya ke kAraNa pyAse bane, nija (lAla) se lAla huI ( jihvA-jaisI) patAkA dvArA rAta meM candramA ko taraha-taraha se cATate jAte rahate the // 6 // TippaNI-padmarAgamaya ghara itane U~ce the ki jinakI patAkArya rAta ko cA~da taka ko chUtI rahatI thiiN| isa para kavi-kalpanA yaha hai ki mAno ve patAkA-rUpI jihvA se sudhAkara kI sudhA cATa rahe hoN| isa taraha yahA~ utprekSA hai, jo gamya hai, vAcya nahIM, patAkAoM kA candramA se sambandha na hone para bhI sambandha batAne meM asambandhe sambandhAtizayokti hai, zveta patAkArya padmarAgoM kI lAlI se lAla banI huI hai, isalie tadguNa hai, gRhoM para dhUpa se pyAse bane hue vyaktiyoM kA vyavahAra-samAropa hone se samAsokti hai; atyadhika sampadA-varNana se udAtta hai, candra ko candra na kahakara sudhAkara ( amRta kI khAna ) kahanA sAbhiprAya hone se parikarAra hai-isa taraha ina samI kA yahA~ saMkarAlaGkAra hai / 'gayA' 'kayA' 'mayA' meM 'prayA' kI tuka se padagata antyAnupAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai / kavi ne isa zloka meM alaMkRta zailI ko acchI chaTA dikhAI hai| lilihe svarucA patAkayA nizi jihvanimayA nizAkaram / zritamarkakaraiH pipAsu yannRpasadmAmalapadmarAgajam // 10 // anvayaH-amalapadmarAgajam yannRpasama arka karaiH zritam ( ataeva ) pipAsu sat sva-cA ( ataeva ) jihvAniyA patAkayA nizi sudhAkaram lilihe| TIkA-amalA nirmalA ye padmarAgA raktavarNamaNayaH ( karmadhA0 ) tebhyo jAyate iti tapotam ( upapada tatpu0 ) yasyA nagaryA nRpasya rAzo mImasya sama gRham (pa0 tatpu0 ) arkasya sUryasya karaiH kiraNaH ( 10 tatsu0) zritaM sampRktam ata eva pipAsu tRSitaM sat svasya pAtmana ruk kAntiH (10 tatpu0) yasmin tathAbhUtayA (ba0 vI0) pratiphalitanijakAntiraktayetyarthaH ata eva jihAnimayA jihvAtulyayA patAkayA vaijayanyA nizi rAtrau sudhAkaraM candramasaM lilihe AsvAdayAmAsa // 10 // vyAkaraNa-pipAsu pAtumicchariti pA+san +GaH ( kartari ) / anuvAda-nirmala padmarAga maNiyoM se nirmita jisa nagarI kA rAjamahala sUrya-kiraNoM se sampattaH aura ( isIlie ) pyAsA banA huA, apanI kAnti vAlI jihvA-jaisI patAkA dvArA rAta meM candramA ko cATatA thA / / 100 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-pUrvokta zlokArtha ko hI kavi ne jyoM kA tyo yahA~ doharAyA hai, isalie punarukti doSa hai| alaMkAroM ke sAtha 'jihAnimayA' isa upamA ko ora jor3akara saMkara pUrvavat ho hai| amRtadyutilakSma pItayA militaM ydlmiiptaakyaa| valayAyitazeSazAyinassakhitAmAdita pItavAsasaH // 101 // anvayaH-pItayA yad-valamI-patAkayA militam amRtadhuti-lakSma valayAyitazeSa-zAyinaH potavAsasaH sakhitAm aadit| . TokA-pItayA pItavarSayA yasyA nagaryA valabhyAH kUTAgArasya patAkayA vaijayantyA ( umayatra pa0 tatpu0) militaM sampRktam ( amRtadhutiSu kiraNeSu yasyeti (ba0 vI0 ) amRtadhutiH candramAH tasya lakSma kalaGkaH (10 tatpu0) valayAyito valayavat AcaritaH maNDAlata ityarthaH yaH zeSaH zeSanAgaH (karmadhA0 ) tasmin zete ityevaMzIlasya pItAni vAsAMsi vanApi ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtasya (va0 bI0) pItAmbarasya viSNorityarthaH sakhitA sakhyurbhAvaM maitrImiti yAvat Adita agRhNAt / kalaGkaH kRSpasadRzaH, tassambaddhA pIta-patAkA, kRSpasya potavasanasadRzI candramAzca kuNDalita-zeSanAgasadRzI dRzyate smeti bhAvaH / / 101 // vyAkaraNa-lacama-lakS + manin / valayAyita valaya+kyaG ( AcArAtheM) ktaH ( katari ) / bhAdita A+/dA+luG, Atmane 0 itve, sica lopa / anuvAda-jisa ( nagarI ) ke mavana ke zikhara kI patAkA se lagA huA candramA kA kalaMka gherA mArakara baiThe hue zeSanAga para sone vAle pIta-vasana zrIkRSNa se mitratA goThe hue thA / / 101 / / TippaNI-yahA~ patAkA kA candra-kalaMka se sambandha na hone para bhI sambandha batAyA gayA hai, isalie asambandhe sanbandhAtizayokti kA 'sakhitAmAdita' isa upamA ke sAtha saMkara hai| daNDau ne "mitratA gA~ThanA' jaise lAkSaNika prayogoM kA sAdRzya meM hI paryavasAna mAnA hai / zabda lakara vRttyanupAsa hai| bhazrAntazrutipAThaputarasanAvirbhUtabhUristavA. jihmabrahmamukhaughavinitanavasvargakriyAkelinA / pUrva gAdhisutena sAmighaTitA muktA nu mandAkino yatprAsAdadukalavalliranilAndolairakhelad divi // 102 // anvayaH-yaspAsAda-dukUla-valliH azrAnta...kelinA gAdhisutena pUrvam sAmighoTatA ( pazcAta) mukkA mandAkinI nu anilAndolanaiH divi akhelat / TIkA-yasyA nagaryAH prAsAdasya rAjagRhasya devamandirasya vA ('prAsAdo deva bhUbhunAm' ityamaraH) dukulaM patAkA-vastram ( 10 tanpu.) valliH lateva ( upamita tatpu0) aAntaH nirantaraH yaH zrutipATha: (karmadhA0 ) bhutInAM vedAnAM pAThaH (10 tatpu0 ) tena pUtAH pavitrAH ( tR0 tatpu0) rasanAH bihAH (karmaSA0 ) vAmya AvirbhUtAH prakaTIbhUtAH (paM0 tatpu0) yA bahavo'neke stavAH stutayaH (karmapA0 ) teSu abrihmo na brihmo'LasaH ( 'jihmastu kuTi'kase' ityamaraH) ( sa0 tatpu0 ) yo Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasanaH brahmamukhauSaH (karmadhA0 ) brahmaNaH mukhAnAm oSaH samUhaH catvAri mukhAnItyarthaH ( umayatra pa0 tatpu0) tena vinitA samjAta-vighnA ( tR0 tatpu0) vighnavatItyarthaH navA nUtanA svargakriyAkeliH (karmadhA0) svargasya kriyA sRSTiH (10 tatpu.) eva keliH golA ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtena (20 bI0 ) gAdheH etatsaMzakasya kSatriyavizeSasya sutena putreNa vizvAmitreNetyarthaH pUrva purA sAmi ardham ('sAma tvadha jugupsane' ityamaraH ) yathA syAttathA ghaTitA nirmitA ( pazcAt brahmastavazravaNAnantaram ) muktA parityaktA mandAkinI svargaGgA nu itra anilena vAyunA vAyukartRkairiti yAvat AndolanaiH cAlanaiH (tR0 tatpu0) divi AkAze akhelat akrIDat / gRhopari vAyunA pharpharAyamANA zvetapatAkA gagane vizvAmitrArdhanirmitA mandAkinIva pratIyate smeti bhAvaH // 102 / / gyAkaraNa-vinitA vighnaH saJjAto'syA iti vighna+itac / sAmighaTitA sAmi ghaTitA 'sAmi' 2 / 1 / 27 se samApta huaa| AndolaH Andola+ghaJ ( bhAve ) / anuvAda-jisa ( nagarI ) ke rAjamavana kI latA-jaisI zveta rezamI patAkA nirantara veda-pATha se pavitra banI jihvAoM se prakaTa huI bahuta-sI stutiyoM meM lage brahmA ke mukha-samUha dvArA vinita huI nava sRSTinirmANa-lIlA vAle gAdhiputra-vizvAmitra-ko pahale AdhI banAI aura ( bAda ko) chor3a do gaI AkAza-gaGgA-jaisI vAyu ke jhokoM se AkAza meM khelatI pratIta hotI thii||102 / / TippaNI-purANoM meM ayodhyAnareza trizaMku kA upAkhyAna AtA hai ki unakA apanI deha se asIma anurAga thaa| isa kAraNa ve cAhate the ki sadeha hI svarga jaauuN| etadartha unhoMne kuru-guru vasiSTha se yajJa karanA cAhA, kintu unhoMne inakAra kara diyaa| phira ve vizvAmitra ke pAsa gae, jinhoMne unheM sadeha svarga meja denA svIkAra kara liyaa| yaza-samApti para trizaMku jaba svarga jAne lage to svarga meM sadeha vyakti ko AtA dekha tahalakA maca gyaa| sabhI devatAoM ne trizaMku ko nIce dhakela diyaa| isa para vizvAmitra bar3e kupita hue| phalataH unhoMne tapobala se eka nayA hI svarganirmANa prArambha kara diyaa| apanI sRSTi ke viruddha nayI sRSTi banatI dekha brahmA bar3e cintita hue / unhoMne cAroM mukhoM se vizvAmitra kI stuti kI aura unase anurodha kiyA ki ve aisA karake sRSTimaryAdA bhaMga na kreN| taba jAkara kahIM vizvAmitra ne apanA nava nirmANa chodd'aa| yahA~ patAkA para sAmighaTita AkAzagaGgA kI kalpanA hone se utprekSA hai, jisake sAtha 'dukUlavalliriva' isa luptopamA kI saMsRSTi hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAma hai| sargAnta meM chanda-parivartana-niyama ke anusAra kavi ne yahA~ zArdUlavikrIDita vRtta rakhA hai, jisakA lakSaNa yaha hai :-'sUryAzvaiyadi maH sajo satatagA: zArdUlavikrIDitam' arthAt sUrya ke sAta ghor3oM kI taraha jisameM sAta gaNa-magaNa, sagaNa, jagaNa, sagaNa, tagaNa, tagappa aura guru-hoM, vaha zArdUlavikrIDita hotA hai| yadativimalanIlavezmarazmibhramaritamAH zucisaudhavastravalliH / alamata zamanasvasuzizusvaM divasakarAtale calA luThantI // 103 // anvayaH-yadati mAH zuk-isauSa-vastra-valliH divasakarAtale calA luThanto zamana svasaH zizutvam almt| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 naiSadhIyacarite TokA-yasyA nagaryA atizayena vimalaM ( prAdi tatpu0 ) nIla-vezma ( karmadhA0 ) nIlAnAM nAlamaNInAM vezma mavanaM (pa0 tatpu0 ) razmibhiH kiraNaH bhramaritA bhramaravat AcaritA nIlIbhUtetyarthaH mAH kAntiH (karmadhA0 ) yasyAstathAbhUtA (ba0 vI0 ) zuciH zubhravarmA saudha-vastra valliH ( karmadhA0) sorasya mavanasya yat vastraM dukUlaM (pa0 tatpu0 ) vallilateva ( upmi| tatpu. ) zubhradukUlapatAketyathaH divasakarasya saryasya aGkasya kroDaspa tale pradeze ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) calA caJcalA ata eva luThantI khelantI satI zamanasya yamasya svasuH bhaginyA yamunAyA ityarthaH zizutvaM zaizavam alamata prApa / sUryacumbigRhoccazikhare vAyucAlitA zumravarSapatAkA nIlamaNigRhANAM nIlimnA nIlIbhUtA satI pituH sUryasyAGke krIDantI nIlA yamuneva dRzyate smeti mAvaH // 103 // vyAkaraNa-bhramarita bhramara itrAcaratIti namara+kyaG ( AcArAtheM ) ktaH ( kartari ) / divasa. karaH divasaM karotIti divasa+Vs+Ta: ( kartari ) / zamanaH zamayati samApayati prANina iti Vzam + pica+lyuH ( kartari ) / anuvAda-jisa ( nagarI) ke pratinirmala nIla-maNiyoM ke bane bhavana kI kiraNoM se bhramara-jaisI (kAlI) banI bhavana kI latA-jaisI sapheda rezamI patAkA sUrya kI goda meM caMcala banI, luhakato huI yama ko bahina-yamunA-kA bacapana apanA rahI thii| 103 // TippaNI-yahA~ bhavana-patAkA kA sUrya se sambandha na hone para bhI sambandha banAne se asambandhe sammandhAtizayokti, sapheda patAkA kA nIlamaNiyoM se nIlI ho jAne se tadguNa, bhramaravat AcaraNa se upamA sampadAtizaya se udAtta aura yamunA kA zaizava apanAne meM bimba pratibimba bhAva se sAdRzya meM paryavasita nidarzanA-ina sabakA saMkara hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAta hai| yahA~ puSpitAgrA chanda hai nisakA lakSaNa yaha hai--'ayuji na yugarephano yakAro yuji tu nanau jaragAzca puSpitAmA' / arthAt jisake pahale aura tIsare pAda meM na, na; ra, ya aura dUsare cauthe pAda meM na ja, ja, ra, ga hoM vaha puSpitAmA chanda hotA hai| svaprANezvaranarmahayaMkaTakAvithyagrahAyotsukaM pAthodaM nijakelisaudhazikharAdAruhya yaskAminI / sAkSAdapsaraso vimAnakalitavyomAna evAbhava cana prApa nimeSamabhratarasA yAntI rasAdadhvani // 104 // anvayaH- yatkAminI nija-keli-sauSa-zikharAt svaprANegrahAya utsukam pAthodam prArukha abhratarasA adhvani rasAt yAntI satI yat nimeSam na prApa, ( tasmAt ) vimAna-kalita-vyomAnaH sAkSAt apsarasaH eva abhavan / TokA-yasyA nagaryAH kAminI jAtAvekavacanaM kAminyo yuvataya ityarthaH (10 tasa0) ninaM yat keli-saudham ( karmadhA0 ) kelaye krIDAyai saudham gRham ( ca0 tatpu0 ) tasya zikharAta zRGgAt ( 10 tatpu0 ) svaH svakIyaH yaH prANezvaraH( karmadhA0 ) prANAnAm IzvaraH nAthaH (10 tatpu0) tasya yat narma-harmyam ( pa0 tara) nArtha koDArtha harmyam gRham ( ca0 tatpu0 ) tasya kaTake madhya Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH pradeze ( 10 tatpu0) Atithyasya atidhijanocitasarakArasya ( sa0 tatpu0 ) grahAya (pa0 tatpu0) utsukam utkaNThitaM lakSapayA haya'sya madhyamAgaM gantumudhutamityarthaH pAyodaM meSam Aruhya ArohaNaM kRtvA abhrasya meSasya tarasA vegena (10 tatpu0 ) adhvani mAgeM rasAt prANezvara pratyanurAgAt yAntI gacchantI satI yat yataH nimeSaM netranimolanaM netranimIlanopalakSitaM bilambam atha ca ( apsaraHpakSe) netranimIlanaM ninimeSA hi devatA bhavanti, na prApa prAptavatI, tasmAt tAH vimAnena vAyu-yAnena kalitaM krAntaM gamanaviSayIkRtAmiti yAvat ( tR0 tatpu0 ) vyoma gaganaM ( karmaghA0) yAmistathAbhUtAH (50 to0) sAkSAt pratyakSam apsarasaH devAGganA evAmavat jaataa| svakrIDAgRhazikharasthitAH kAminyaH upariSThAt nIcaiH svapriyatamagRhamadhyamAge gacchantaM vimAnakalpaM meghamAruhya gacchantyo meghavegakAraNAt nimolanam ( netranimIlanavilambamapi ) na kurvantyaH patigRhaM prAptA vimAnamAruhya vicarantyI netranimI. lanarahitA apsarasa iva pratIyante smeti mAvaH // 104 // ___ vyAkaraNa-kAminI kAmayate puruSamityevaMzolA kam +pin +DIp / prAtithyam atithaye idamiti atithi+nyH| pAthodaH pAthaH jalaM dadAtIti pAthas +dA+kaH kartari / 0kalitamyomAna meM nAnta hone se DIpa prApta thA, jisakA anobahubrIhiH se niSedha ho gayA hai| sAkSAt akSaH (indriyaH ) saha iti saha+akSa+Ati / apsarasaH adyaH saranti udgacchantIti ap+/su+ jasun [ apsu nirmathanAdeva rsttsmaadrstriyH| utpreturmanujazreSTha tasmAdapsaraso'bhavan / (raamaa0)]| anuvAda-jisa ( nagarI ) ko kAmaniyA~ apane vilAsa-mabana ke zikhara se nija prApanAtha ke vilAsa-bhavana kA Atithya grahaNa hetu utsuka bane megha para savAra ho, megha ke vega se mArga meM anurAgavaza jAte hue jo A~kha mI nahIM jhapakane pAI, (isa kAraNa ) vimAnoM ( meM savAra ho ) AkAza meM jAtI huI A~kheM na jhapakane vAlI sAkSAt apsarAoM-jaisI hI laga rahI thIM // 104 // TippaNI-yahA~ apane ghara kI chata se nIce priyatama ke ghara ko ora jAte hue meSa meM car3hakara Anana-phAnana meM jA raho kAmaniyoM ko vimAna meM car3hakara jAto huI apsarAoM ko samakakSatA dI gaI hai| yaha kavikalpanA hai, ata: utprekSAlaMkAra hai, jo vAcaka-padAmAva meM pratIyamAna hai / tathA aMzataH zliSTa bhI hai kintu kAminiyoM kA megha para car3hakara jAnA, yaha kavi kI prauDhokti hI samajhie, anyathA bhalA mAnaviyoM kA megha para car3hanA sambhava kaise ? zabdAlaMkAra vRttyanupAta hai| chanda zArdUlavikrIDita hai, jisakA lakSaNa zloka 102 meM dekhie / vaidarbhIkelizaile marakatazikharAdusthitairaMzudamaiM brahmANDAghAtamagnasyadajamadatayA hIyatAvA mukhatyaH / kasyA nottAnagAyA divi surasurabherAsyadezaM gatAprai ryadgogrAsapradAnavratasukRtamavizrAntamujjRmmate sma // 105 // bhanvayaH-vaidI-kelizaile marakata-zikharAt utthitaiH ( atha ) brahmANDAvAta-magnasyadaja-madatayA hodhRtAvAGmukhasvaiH ( ataeva ) divi uttAnagAyAH kasyAH mara marameyAsya dezam gatAH aMzu-darbhaH yad-go-grAsa-pradAna-vrata-sukRtam avizrAntam na ujjammate sma ? - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite ___TIkA-vaidamI vidarbhadezodbhavarAjakumArI damayantItyarthaH tasyA yaH kelizailaH krIDAparvatakaH ( 10 tatpu. ) keruye zailaH (ca0 tatpu0 ) tasmin marakatAnAM haritamaNInAM zikharAt zRGgAt (10 tatpu0) utthitaH udgataH, atha brahmANDena vizvagolakena ya AghAtaH saMghaTTaH (tR0 tatpu0 ) tena magno naSTaH (tR0 tarapu0 ) syadajo vegajo mado garvaH ( ubhayatra karmadhA0 ) yeSAM (va0 vI0 ) teSAM mAvaH tattA tayA hiyA sajjayA dhRtaM kRtamityarthaH ( tR0 tatpu0 ) avAGmukhatvam ( karmadhA0 ) avAG nIcaiH mukhaM yeSAM (ba0 vI0 ) teSAM bhAvaH tattvaM yaistathAbhUtaiH ( ba0 vI0 ) ataeva divi svageM uttAnam UrdhvamukhaM yathA syAttathA gacchatIti tathoktAyAH ( upapada tatpu0 ) kasyAH surANAM surabhiH (10 tatpu0 ) tasyA deva-gavyA Asyasya mukhasya dezaM pradezam ( 10 tatpu0 ) gatAni prAptAni agrANi agrabhAgAH (karmaghA0) yeSAM tathAbhUtaiH ( 10 vI0 ) aMzavaH kiraNA eva darmAH kuzAH ( karmadhA0 ) taiH yasyA nagaryA gogrAsasya (10 tatpu0 ) gobhyo grAsaH ( ca0 tatpu0) vrataM niyamaH ( 10 tatpu. ) eva sukRtaM puNyam ( karmadhA0) avizrAntaM nirantaraM na ujjRmbhate sma vardhate sma apitu sarvasyA eveti kAkuH / kuNDinIpuryA damayantIkrIDAparvatakaraya marakatamaNInAM harita-kirapaiH uccaiH gatvA brahmANDasyAntaHpaTalena saMghaTaya punanocaiH nivartamAnaiH ghAsa-rUpeNordhvamukhInAM devagavInAM mukheSu patadbhiH nityagogrAsadAnavratapuNyakArya bhavati smeti bhAvaH // 105 // myAkaraNa-vaidarbhI vidarbhANAm iyamiti vidarbha+praNa+kopa / mAghAtaH A+han+ ghana / syadaja syadAt jAyate iti syada+/jan +ddH| ho ho+kvip ( bhAve ) usakA sarvApa. hArI lopa / uttAnagaH uttAna/gam +Da+TAp / anuvAda-damayantI ke krIDA-parvata para marakata mappiyoM ke agrabhAga se uThI, ( bAda ko) brahmANDa ( kI chata ) se TakarAne se vegAmimAna bhaMga ho jAne ke kAraNa lajjA ke mAre mu~ha nIce kiye, ( ataeva ) svarga meM Upara mukha kiye jA rahI kisa divya gau ( kAmadhenu ) ke mukha meM par3I nokoM vAlI kiraNoM ke rUpa meM kuzAoM dvArA gogrAsadAna-vrata-rUpI paNya nirantara nahIM calatA rahatA thA ? TippaNI-veda meM likhA huA hai--'uttAnA devagavA vahanti' arthAt divya gAyoM ke muMha hamezA Upara rahate haiN| gAyoM kA grAsa denA mahAn dharma mAnA gayA hai| marakata mapiyoM kI harI kiraNe Upara-bahuta Upara jAkara brahmANDa se TakarAkara nIce lauTatI huI svarga kI gAyoM ke Upara kie mukhoM meM par3akara ghAsa kA kAma de detI yI aura go-grAsavrata kuNDinapurI meM barAbara calatA rahatA thaa| yahA~ kiraNoM ke brahmANDa se TakarAne kA sambandha na hone para bhI sambandha batAne se asambandhe sambandhAtizayokti, kiraNoM para darbhavAropa meM rUpaka tathA sampadAdhikya-varNana meM udAtta hai| vidyAdhara ne upamA batAI hai, kintu 'aMzavo darbhA iva' yo upamA meM aMzuoM kA prAdhAnya rahane se unakA gogrAsvata se sambandha baiThAnA kaThina ho jaaygaa| zabdAlaMkAroM meM 'sura' 'sura' meM yamaka aura anyatra vRtyanumAsa hai| chanda yahA~ sragdharA hai jisakA lakSaNa yaha hai :-- mrabhnAnAM trayeNa trimuniyutiyutA sragdharA kIrtiteyam' arthAt jisameM ma, ra, ma, na, ya, va, ya aura sAta-sAta akSaroM meM tIna yutiyA~ hoM to vaha sragdharA hotI hai / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasarga : vidhukaraparirammAdAttaniSyandapUrNa zazidRSadupakluptarAlavArutarUNAm / viphalitajalasekaprakriyAgauraveNa gyaraci sa hRtacittastatra memovanena // 106 // anvayaH-tatra zazi-dRSadupakluptaH ( ata eva ) vidhu-kara-parirammAt Atta-niSyanda-pUrNai: tarUpAm AlavAlaiH vipha.. veSa, bhaimIvanena sa hata-cittaH vyrci|| TIkA-tatra kuNDinanagayA~ zazinaH candrasya yA dRSadaH prastarAH candrakAntamaSaya ityarthaH tAmiH upakluptaiH racitaiH ( ta. tatpu0 ) ( ataeva ) vidhoH zazinaH karaiH kiraNaiH (pa.tarapu0) parirammAt mAzleSAta samparkAdityarthaH (ta. tatpu0 ) Atto gRhoto yo niSyando jalasravaH (karmadhA0 ) tena pUrNaiH maritaiH ( ta0 tatpu0 ) tarUNa vRkSANAm AlavAlaiH bhAvAleH jaladhArairiti yAvat viphalitaM viphalIkRtaM vyarthatA nItamiti yAvat jalaseka-prakriyAgauravam ( karmadhA0 ) jalena sekaH secanam ( taka tatpu0 ) tasya prakriyAyAH prakArasya gauravam ( umayatra pa0 tatpu0 ) yasya tathAbhUtena (ba0 vI0) bhaimyA damayantyA vanena udyAnena (10 tatpu0 ) sa haMsaH hRtam bhAkRSTaM cittaM hRdayaM yasya tathAbhUtaH (10 vI0) bhyaraci kRtH| jalasekamanapekSyaiva damayantIvana rAtrI candasamparkAt syandamAnacandrakAntajalaparipUrNAlavAlaM nirIkSya haMso hRta-hRdayo babhUveti bhAvaH // 106 // myAkaraNa-prAtta A+ dA+ktaH (karmaNi ) / niSyandaH ni+/syanda+ghaJ (mAve) sa ko ss| viphalita viphalaM karotIti viphala+Vs+za, riG , iya+TAp / vyaraci vi+ Vrac+luG ( karmavAcya ) / bhanuvAda-usa ( nagarI ) meM candrakAnta maNiyoM se nirmita, ( ata eva ) candramA kI kiraNoM ke samparka se cUte hue jala ke grahaNa se bharapUra bane vRttoM ke AvaloM dvArA ( mAliyoM kA ) jalasiJcana kriyA kA bhAra vilita kiye damayantI ke upavana ne haMsa kA mana hara liyA // 106 // TippaNI-yahA~ candrakAntamaNiniSyanda kA AlavAloM ke sAtha sambandha na hone para mI sambandha batAne meM asambandhe sambandhAtizayokti tathA atyadhika sampadA ke varNana meM udAtta-ina donoM kA saMkara hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| yahA~ se lekara 106 zloka taka mAlinI vRtta caka par3A hai, jisakA lakSaNa yaha hai-'nanamayayayuteyaM mAlinI mogilokaiH' arthAt jisameM na, na, ma, ya, ya gaNa ho aura 8 tathA 7 meM yati ho, vaha mAlinI hotI hai| atha kanakapatatrastana tAM rAjaputrI __ sadasi sadazamAsAM visphurantIM sakhInAm / uDupariSadi madhyasthAyizItAMzulekhA nukaraNapaTulakSmImakSilakSIcakAra // 107 // anvayaH-atha kanakapatatraH tatra sadazamAsAm sakhInAM sadasi visphurantIm uDu-pariSadi manbasthAyi-zItAMzu-lekhAnukaraNa-paTurukSmIm tAm rAjaputrIm amilalocakAra / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TIkA-atha damayantI-vanadarzanAntaraM kanakasya suvarSasya patattre pakSau ( 10 tatpu0) yasya tathAbhUtaH (10 vI0 ) svarNapakSI haMsaH ityarthaH ( 'garut-pakSa-cchadAH patraM patatraM ca tanUruham' ityamaraH ) tatra upavane sadRzI AtmasamAnA bhAH kAntiH ( karmadhA0 ) yAsA tathAbhUtAnAm (va0 vI0 ) sakhInAm mAlInA sadasi maNDalyAM visphurantI vizeSeNa dIpyamAnAm uDUnA nakSatrANAM pariSadi maNDalyA (10 tatpu0) madhye tiSThatIti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) yaH zItAMzuH (karmadhA0 ) zItA himA aMzavaH 'kiraNA yasya tathAbhUtaH ( ba0 vI0) candramA ityarthaH tasya yA lekhA kalA (10 tatpu0 ) tasyA anukaraNe viDambane ( 10 tatpu0) paTulakSmIH ( sa0 tatpu0) paTvI samarthA lakSmIH zomA ( karmadhA0 ) yasyAstathAbhUtAm ( ba0 vI0 ) tAM rAjaputrI damayantIm akSaNoH netrayoH lakSaM lakSyamakSilajham (pa. tatpu0 ) anakSilakSam akSilakSaM-sampadyamAnaM cakAreti akSalakSocakAra ddshetyrthH| svasadRzasakhInAM madhye damayantI tathA dRzyate sma yathA nakSatrANAM madhye candrakaleti bhAvaH // 107 // vyAkaraNa-patatram patyate uDDIyate'neneti yat + anan ( karaNe ) / pariSad paritaH sodanyasyAmiti pari+isa+kvipa ( adhikrnne)| apilakSIcakAra akSi+ lakSa+cci dIrgha + liT / anuvAda-tadanantara svarNapakSI ( haMsa ) (apane ho) samAna kAnti vAlI sakhiyoM kI maMDalI meM camakatI huI usa rAjakumArI ( damayantI ) ko dekha baiThA, jo zomA meM tAroM kI maMDalI ke madhya sthita (camakatI huI ) candrakalA se acchI taraha Takkara le rahI tho / / 107 / / Tippakho-yahA~ ( anukaraNa-paTu-lakSmIm' aura 'sadRzabhAsAm' ina do upamAoM kI saMsRSTi hai / zabdAlaMkAroM meM 'tatra' 'tatra' 'sada' 'sadR' meM cheka anyatra vRttyanupAsa hai| bhramaNarayavikIrNasvarNabhAsA khagena kvacana patanayogyaM dezamanviSyatAdhaH / mukhavidhumadasIyaM sevituM lambamAnaH zaziparidhirivoccaimaNDalastena tene // 108 // anvayaH-adhaH kvacana patanayogyam dezam anviSyatA, (ata eva ) mamaNa-raya-vikIrNa-svarNamAsA tena khagena pradasIyam mukhavidhum sevitum lambamAnaH zazi-paridhiH iva uccai maNDala: tene // 108 // TIkA-adhaH nIcaH kvacana kutrApi bhUmau patanasya avataraNasya yogyam ucitam ( 10 tatpu0) dezaM sthAnam anviSyatA mRgayamANena, ataeva bhramaNasya paribhramaNasya rayeNa vegena (10 tatpu0) vikIrNA prasAritA ( tR. tatpu0) svarNamAH ( karmadhA0 ) svarNasya suvarNasya mAH kAnti (pa. tatpu0 ) yena tathAbhUtena (ba0 bI0 ) tena khagena pakSiNA haMsenetyarthaH amuSyA damayantyA ayam adasoyaH taM mukham vadanam eva indum candraM ( karmadhA0 ) sevituM paricarituM lambamAna avalambamAnaH zazinaH candrasya paridhiH parivezaH ( pa0 tatpu0) voccaiH Urdhvam prAkAze maNDalaH valayaH 'vimbo'strI maNDalaM triSu' ityamaraH tene cakre / avataraNAtha maNDalAkAreSa bhramam haMsaH damayantImukhazazinam paritaH pariveSa iva pratIyate smeti bhAvaH // 108 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyasargaH vyAkaraNa-pradasIyam adas+chaH, cha ko iiy| paridhiH parito dhIyate iti pari+/ bhA+kiH / tene /tan+liT ( karmavAcya ) / bhanuvAda-nIce kahIM utarane yogya sthAna hUMDhate hue, bhramaNa ke vega se svapila chA phailAye, usa pakSI ( haMsa ) ne isa ( damayantI ) ke mukhacandra kI sevA hetu Upara laTakatA huA candramA kA pariveSa-jaisA gola gherA banAyA // 108 // - TippaNI-yahA~ mukha para vidhutvAropa hone se rUpaka, bhramaNa-maNDala para zazi-paridhi ko kalpanA karane se utprekSA bora utarate samaya pakSiyoM kA gola cakkara kATane ke svAbhAvika varNana se svAmAvika varNana meM svabhAvokti-ina tInoM alaMkAroM saMkara hai| zabdAlaMkAroM meM 'tena' 'tene' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| anumavati zacItthaM sA ghRtAcImukhAmi naM saha shcriimirnndnaanndmuccaiH| iti matirudayAsIt pakSiNaH prekSya maimI vipinabhuvi sakhImissArdhamAbaddhakelim // 10 // anvayaH-vipina-bhuvi sakhIbhiH sArdham Avaddhakelim bhaimIm prekSya pakSiNaH-"sA zacI dhRtAcI-mukhAmiH sahacarImiH saha ittham uccaiH nandanAnandam na anumavati" iti matiH udayAsIt / TIkA-vipinasya krIDAvanasya bhuvi dharAyAm (pa. tatSu0 ) sakhIbhiH sahacarIbhiH sAdha saha AvaddhA kRtA keliH krIDA ( karmadhA0 ) yayA tathAbhUtAm (ba0 bI0 ) bhaimI mImaputrI damayantI prekSya dRSTvA pakSiNaH khagasya haMsasyetyarthaH-"sA prasiddhA zacI indrANI ghRtAcI etannAmApsarovizeSaH mukhe AdI yAsA tathAbhUtAmiH ( va0 vro0 ) ghRtAcIprabhRtirityarthaH sahacarIbhiH sakhIbhiH saha ittham evam uccaH utkRSTam nandane svargIyavane ( sa0 tatpu0 ) AnandaM mukhaM na anumavati nAnubhavaviSayIkaroti" iti matiH vicAra udayAsIt udapadyata / yathA damayantI svasakhIbhiH saha krIDAyAM ninocAne mahAnandaM labhate tathA indrANI svasahacarIbhiH saha nandane landhuM na zaknotIti mAvaH / / 106 ) jyAkaraNa-istham anena prakAreSeti idam +tham / sahacarI saha caratIti saha+/car+ aT + GIp ! 'memo' 'prekSya' iti matirudayAsIt' yahA~ 'prekSya' kA kartA haMsa hai jabaki 'udayAsIt kA 'mati' isa taraha donoM kriyAoM ke samAnakartRka na hone se 'ktvA' ke sthAna meM huA lyap vyAkaraNaviruddha hai / yahA~ nArAyaNa kA samAdhAna yaha hai-'prekSyeti minna-kartRkatvAt ktvAnupapattau sthitsyetydhyaahaarym'| mallinAtha kA samAdhAna yaha hai-'atra prekSya mati:-iti mananakriyApekSayA samAnakakatvAt pUrvakAlikatvAcca prekSyeti ktvaanirdeshoppttiH| tAvanmAtrasyaiva tatpratyayotpattau prayojakatvAt / prAdhAnyaprayojakamiti na kazcid virodhaH / yaha vicAra humA ki-'vaha indrANI ghRtAcI Adi sahacariyoM ke sAtha nandana vana meM isa taraha kA mahAn Ananda nahIM lUTatI hogI' // 109 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippanI yahA~ damayantI ke Ananda ko indrANI ke Ananda se bhI adhika batAyA gayA hai, ataH vyatireka hai| hama samajha nahIM pA rahe ki vidyAdhara ne yahA~ prAntimAna kaise kaha DAlA / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| zrIharSaH kavirAjarAjimukuTAlaGkArahorassutaM ___ zrIhIrassuSuve jitendriyacayaM mAmalladevI ca yam / dvatIyokatayA mito'yamagamattasya prabandhe mahA kAmye cAruNi naiSadhIyacarite so nisargojjvalaH // 11 // bhanvayaH kavi.."horaH mIhoraH mAmalladevI ca yaM jitendriya-cayam zrIharSam sutam suSuve, tasya cAruSi prabandhe naiSadhIyacarite mahAkAvye ayam dvatIyIkatayA mitaH sargaH nisagoMjjvalaH agamat / TokA-kaviSu rAjAnaH iti kavirAjAH bheSThakavayaH ( sa0 tatpu0 ) teSAM rAjiH = paGkiH tasyAH mukuTAnAm = kirITAnAm alaMkAra:=bhUSaNamUtaH (pa0 tarapu0) hIraH-hIrakasaMzakaratnavizeSaH zrIhIraH- etannAmA pitA mAmalladevI - etadAkhyA mAtA ca yam indriyANAM cayaH= samUhaH indriyacayaH (10 tatpu0) jitaH= vazIkRta ityarthaH indriyacayaH ( karmadhA0) yena tathAbhUtam (ba0 vI0) zrIhaSam -zrIharSanAmAnam sutam=putram suSuve utpAdayAmAsa tasya zrIharSasya cANi = sundare neSadhasyedaM naiSadhIyam = naiSadhasambandhi caritam caritram ( karmadhA0 ) yasmin tathAbhUte (ba0 bI0) mahAkAvye = mahacca tat kAnyaM tasmin ( karmadhA0 ) 'sargabandho mahAkAvyam' ityuktalakSaNe racanAvizeSe ayam eSa dvitIya eva dvatIyakaH, tasya mAvastattA tayA mitaH= gaNitaH dvitIya ityarthaH, nisargaNa=svamAvena ujjvalaH-sundaraH sargaH agamat samApta ityarthaH // 110 // iti zrImohanadeva-pantazAstriNA praNItAyAM 'chAtratoSiNyAM' dvitIyaH sargaH / gyAkaraNa-alaGkAra alam kriyate'neneti alam++ghaJa krnne| dvaitIyIkatayAdayoH pUraNa iti dvi+tIyaH / dvitIya eveti dvitIya+IkA (svAthe ) tasya mAva iti dvaitIyoka+ ta+TAp / naiSadhIyam - naiSadha+cha / naiSadha zabda ke liye pIche prathama sarga kA zloka 36 dekhiye| anuvAda-zreSTha kavimaNDalI ke mukuToM ke bhUSaNarUpa hIre zrIhIra tathA mAmalla devI ne indriya gaNa ko jItane vAle jisa zrIharSa ko janma diyA, usake ( race) sundara prabandha 'naiSadhIyacarita' mahAkAvya meM svataH hI acchA laganevAlA yaha dvitIya sarga samApta huA // 110 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarita tRtIyasargaH pAkuJcitAbhyAmatha pakSatibhyAM namovimAgAttarasA'vatIrya / nivezadezAtatadhUtapakSaH papAta bhUmAvupabhaimi haMsaH // 1 // anvayaH-atha haMsaH AkucitAbhyAm pakSatibhyAm namovibhAgAt tarasA avatIrya niveza-dezA. tata-dhUta-pakSaH ( san ) upabhaimi bhUmau papAta / TIkA-atha maNDalAkAreNa bhramayAnantaram haMsa AkucitAbhyAM saGkucitAbhyAm pakSatibhyAm pakSa-mUlAbhyAm ( 'sI pakSatiH pakSamUlam' ityamaraH) namasa AkAzasya vibhAgAt pradezAt (10 taspu0 ) tarasA vegena avatIrya nocairAgatya nivezasya upavezanasya deze sthAne / 10 tatpu0 ) Atato vistAritI ( sa0 tatpu0) dhUtau kampitI ca ( karmadhA0 ) pakSI (karmadhA0 ) yena tathAbhUtaH (ba0 vI0) san bhaimyA damayantyAH samIpe ityupabhaimi ( avyayIbhAva sa0 ) mUmau dharAyAM papAta avAtaradityarthaH // 1 // vyAkaraNa-bhAtata A+Vtan+ktaH, dhUta+ dhU+ktaH ( krmnni)| upabhaimi avyayatvAt napuMsakatvaM hasvatvaM ca / anuvAda-maNDalAkAra cakkara kATane ke bAda sameTe hue DainoM se AkAza-pradeza se vega ke sAtha nIce utarakara baiThane kI jagaha donoM paMkhoM ko phailAye aura hilAye hue haMsa damayantI ke samIpa utara gayA // 1 // TippaNI-yahA~ pakSiyoM kA yathAvat svabhAvavarNana hone se svabhAvokti athavA jAti alaMkAra hai| 'pakSa' 'pakSa' tathA 'bhUmA' maimi' meM cheka anyatra vRttyanuprAsa hai| isa sarga meM indravajrA aura upendravajrA-ina donoM kA sammizraNa hone se upajAti chanda hai, jisakA lakSaNa thaha hai-'anantarodIrita. lakSmamAjau, pAdau yadIyAvupajAtayastAH / itthaM kilAnyAstrapi mizritAsu, vadanti jAtividameva nAma / ' indravajrA kA lakSaNa thaha hai-'syAdindravajrA yadi tau jagau gaH' (ta, ta, ja, ma, g)| upendravajrA kA lakSaNa yaha hai- 'upendravajrA prathame laghau sA' (ja, ta, ja, ga, g)| AkasmikaH pakSapuTAhatAyAH kSitestadA yaH svana ucacAra / drAganyavinyastadRzaH sa tasyAH saMbhrAntamantaHkaraNaM cakAra // 2 // anvayaH-tadA pana-puTAhatAyAH kSiteH prAkasmikaH yaH svanaH uccacAra, saH anya-vinyastadazaH tasyAH antaHkaraNam drAk saMbhrAntam cakAra / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TIkA-tadA avataraNasamaye pAyoH patatrayoH puTena dayena ( 10 tatpu0 ) AhatAyAH tADitAyAH ( tR0 tatpu0) kSiteH pRthivyA Akasmiko'smAdbhavaH acintitopanata iti yAvat , yaH svanaH zabda uccacAra udamavat sa zabdaH anyatra anya pradeze vinyaste prahite prerite iti yAvat ( sa0 tatpu0 ) dRzau nayane ( karmadhA0 ) yathA tathAbhUtAyAH ( ba0 vo0 ) tasyA damayantyA antaHkaraNaM mano drAk saTiti saMbhrAntaM sasambhramaM cakitamityarthaH cakAra kRtavAn / akasmAt avataraNa-samayaM haMsapakSa phaTaphaTAtkAreNa damayantI cakita-cakitA jAteti bhAvaH / / 2 // vyAkaraNa-prAkasmika-akasmAd bhava iti akasmAt+Thak , Tilopa / svanH svan+ apa ( bhAve ) / uccacAra-yahA~ utpUrvaka car ko prApta Atmane. isalie nahIM huA ki yaha yahA~ akarmaka hai, bhAtmane0 sakarmaka meM hI hotA hai| saMbhrAnta sam +/bhram +ktaH ( kartari ) / anavAda-usa samaya paMkhoM se tADita huI pRthivI se jo akasmAt zabda huA, usane dUsarI jagaha nigAha DAlI huI usa ( damayantI ) ke mana ko ekadama cauMkA diyA / / 2 / / TippaNI-yahA~ bhI prANi-svabhAva varNana hone se pUrvavat svamAvokti hai| zlokAoM meM 'Ara' kI tuka banane se antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanupAsa hai| netrANi vaidarmasutAsakhInAM vimuktatattadviSayagrahANi / prApustamekaM nirupAkhyarUpaM brahmava cetAMsi yatavratAnAm // 3 // anvayaH-vaidarbha sutA-sakhInAm netrANi vimukta-tattad-viSaya grahANi ( santi ) ekam nirupAkhyarUpama tam yata-vratAnAm cetA'sa vimukta-tattad-viSayANi santi ekam nirupAkhyarUpaM brahma iva praapuH| TIkA-vaidarbhasya bhImasya sutA putrI ( 10 tatpu0 ) tasyAH sakhInAm AlInAm ( 10 tatpu0) netrANi nayanAni vimuktaH parityaktaH tattad-viSayagrahaH ( karmadhA0 ) teSAM teSAm amukAmukAnAM keli. sAdhanabhUtAnAM kandukapuSpara tAdInAM viSayANAm (10 tatpu0 ) grahaH grahaNaM ( 10 tatpu0 ) yaH tathAbhUtAni ( va0 vI0) santi ekam ekAkinam nirupAkhyam upAkhyAtumazakyam avarNanIyamiti yAvat rUpaM saundaryam ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtam ( ba0 vI0 ) taM haMsam , yatAni niyatAni vratAni ahiMsAdIni yeSAM tathAbhUtAnAm yoginAmityarthaH ( ba0 vI0 ) cetAMsi manAMsi vimuktaH tyaktaH tattadviSayeSu srakcandanavanitAdiSu graho'GgIkAra Asaktiriti yAvat ( sa0 tatpu0 ) yastathAbhUtAni ( 50 bI0 ) santi ekam advitIyaM nirUpAkhyaM bAcAmagocaraM 'na tatra vAg gacchato'ti zruteH rUpaM svarUpa yasya tathAbhUtam (ba0 vI0) brahma paramAtma-tatvam iva prApuH / / 3 / / vyAkaraNa-vaidarbhaH vidarmANAM rAjA iti vidarbha+aN / sutA /+kta+TAp / grahaH /graha + ac ( bhAve ) / nirupAkhya nir +upa+A+/khyA+yat / anuvAda-vidarbha-nareza kI putrI ( damayantI) ko sakhiyoM kI A~kheM -jo una-una ( krIDA kI ) vastuoM kA grahaNa chor3a baiThI thIM-avarNanIya rUpa ( saundarya ) vAle usa akele haMsa ko dekha baiTho, jaise ki yogiyoM ke mana, jinhoMne una-una ( sI Adi sAMsArika ) viSayoM kA grahaNa ( lagAva ) hora rakhA hai, anirvacanIya rUpa ( svarUpa ) vAle advitIya brahma ko dekhate haiM // 3 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH TippaNI-yahA~ sakhiyoM kI A~khoM kI tulanA yogiyoM ke manoM se, tathA haMsa kI tulanA brahma se kI gaI hai, ataH upamA hai. jo zleSAnuprANita hai| yadyapi upameya haMsa aura upamAna brahma ke mitraminna liMga hone se alaMkAragata doSa hai tathApi daNDo ke isa kathana ke anusAra ki-'na liA-bacane minne, na honAvikatApi vaa| upamAdUSaNAya'laM yatrodvego ne dhImatAm' / / vaha doSakoTi se bAhara jAtA hai| zabdAlaMkAra vRtyanuprAsa hai| haMsaM tano sannihitaM carantaM munemanovRttiriva svikAyAm / grahItukAmAdariNA zayena yatnAdasau nizcalatAM jagAhe // 4 // anvayaH-asau muneH manovRttiH iva svikAyAm tanau sannihitam carantam haMsam adariNA (AdariNA ca ) zayena ( prAzayena ca ) grahItukAmA yatnAt nizcalatAm jagAhe / TIkA-asau damayantI mune yoginaH manaso vRttiH vyApAraH ( 10 tatpu0) iva svikAyAM svakIyAyAM tanau atra SaSThayatheM saptamI zayA) zarIrasya sannihitam samIpastham atha ca tano zarIre zarobhyantare ityarthaH sannihita sthitaM carantaM gacchatam atha ca vartamAnaM haMsaM svarNahaMsam atha ca paramAtmAnam ( 'haMso vihaGgamede ca paramAtmani matsaraH' iti vizvaH ) adariNA daro bhayam ('daro'striyAM bhaye zvabhre' ityamaraH ) asyAstIti darI na darI ityadarI tena ( naJ tatpu0 ) nirbhayenetyarthaH zayena pApinA ( 'paJcazAkhaH zayaH pANiH' ityamaraH) atha ca AdariyA zrAdaravatA Azayena hRdayena grahItuM vazIkartum atha ca sAkSAtkartum kAma icchA yasya tathAbhUtA (ba0 vI0 ) satI yatnAt prayatnapUrvakaM nizcalatA zarIre nizceSTatA jagAhe prApa / yathA yogI zarIrasannihitaM hataM ( paramAtmAnaM ) grahItuM nizcalo bhavati, tthai| damayantyapi zarIra-sannihitaM haMsaM ( marAlam ) grahItuM nizcalImateti mAvaH / / 4 // vyAkaraNa-svikAyAm svA eva straketi sva+kaH ( svAtheM ) itvam ( *pratyayayasthAtka'sUrvasyAta-' 6 3 / 44 ) / grahItukAmA 'tuM kAma-manasorapi' se malopa / anuvAda-apane zarIra ke bhItara vartamAna haMsa (paramAtmA ) ko AdarI (mAdarapUrNa ) Azaya ( hRdaya ) se grahaNa ( pratyakSa ) karane hetu prayatna-pUrvaka nizcala banI yogI kI manovRtti kI taraha vaha ( damayantI) apane zarIra ke samIpa ho jA rahe haMsa ( marAla ) ko adarI (nirbhaya ) zava ( hAtha ) se grahaNa ( pakar3ane ) hetu prayatna-pUrvaka nizcala ho gaI // 4 // TippaNI-yahA~ damayantI kI yogI kI manovRtti tathA haMsa kI haMsa ( paramAtmA ) se tulanA ko gaI hai, ataH upamA hai, jo zleSAnupANita hai| zleSa mI 'ekavRntagataphalasya-nyAya se kahIM to abhaMga hai aura kahIM jitu-kASTha' nyAya se sabhaMga hai| 'mune' 'mano' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| tAmiGgitairapyanumAya mAyAmayaM na dhairyAd viyadutpapAta / taspANimAsmoparipAtuka tu moghaM vitene plutilAghavena // 5 // anvayaH-ayam ( tasyAH ) tAm mAyAm iGgitaiH anumAya api dhairyAt viyat na utpapAta: tu bhAramopari-pAtukam tat pANim pluti-lAghavena moSam vitene / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TIkA-ayam eSa haMsaH damayantyAH tAm nijagrahaNArtha zarIrasya nizcalamAvarUpA. mAyA~ kapaTam iGgitaiH ceSTiteH anumAya anumitiviSayIkRtya api dhairyAt dhairyamAsthAya viyat AkAzaM na utpapAta udapatat AkAze noDDIna ityarthaH, tu kintu patatIti pAtukaH upari pAtuka ityuparipAtuka; peti samAsaH ) Atmana uparipAtukaH tam ( 50 tatpu0 ) svopari patanonmukhamityarthaH tasyA himavantyAH pANiM hastam ( 10 tatpu0 ) plutiH utplavanaM tasyA lAghavena zIghratayA ( 'laghu kSiprataraM drutam' ityamaraH) (10 tatpu0 ) moghaM viphalaM vitene cakAra / zIghramutplutyAsmAnaM damayantIkaradhAraNAt arakSaditi mAvaH // 5 // vyAkaraNa-pAtukam patatIti/pat + ukaJ / dhairyAt dhairyamAsthAyeti lyamlope paJcamI / plutiH/plu+ktin ( bhAve ) lAghavam laghormAva iti lghu+ann| anuvAda-yaha ( haMsa ) ceSTAoMse ( damayantI kI ) cAlAkI mA~pakara bhI dhairya rakhakara AkAza meM nahIM ur3A, kintu zIghra uchalakara apane Upara par3ane vAle usake hAtha ko viphala kara baiThA // 5 // TippaNI-pakSi-svabhAva varNana karane se yahA~ svabhAvokti hai| 'mAya' 'mAyA' 'maya' meM eka se adhika vAra zrAvRtti hone ke kAraNa cheka na hokara vRttyanuprAsa hI hai| 'iGgitairapi yahA~ api 'iGgitaiH' ke sAtha na hokara 'anumAya' ke sAtha honA cAhie thA, ata: asthAnasthapadava doSa bana rahA hai| vyarthIkRtaM patrarathena tena tathA'vasAya vyvsaaymsyaaH| parasparAmarpitahastatAlaM tatkAlamAlImirahasyatAlam // 6 // anvayaH-asyAH vyavasAyam tena patrarathena tathA vyarthIkRtam avasAya tatkAlam parasparAm apita-hasta-tAlam AlomiH alam ahasyata / TIkA-asyA damayantyA vyavasAyaM haMsagrahaNaprayatnamityarthaH tena patrarathena pakSiNA haMsena ( 'patatpatrarathANDa jAH' ityamaraH) tathA tena utplutirUpeNa prakAreNa vyarthIkRtaM viphalatA nItam avasAya zAtvA tatkAlam tam kAlam (dvi0 tatpu0) ( kAlAtyanta-saMyoge dvi0) athavA sa kAlo yasmin karmaNi yathA syAttathA (ba0 vI0) parasparAm anyonyam arpitaH datto hastatAla: ( karmadhA0 ) hasteSu tAlaH tAlikA ( sa0 tatpu0) yasmin karmaNi yathA syAttathA (ba0 vI0 ) AlobhiH sakhobhiH alam bhRzam ahasthata hasitam / karatAladAnena damayantyA upahAsaM kRtavatya ityarthaH / gyAkaraNa-patrarathaH patre pakSau ratho gamanasAdhanaM yasya sH| vyarthIkRtam vyartha+cci, dIrgha+ V+ktaH ( karmaNi ) / bhavasAya ava+/so+lyap / parasparAm parAm parAm iti uttarapadasya vikalpena Am , kaskAditvAt saH / anuvAda-usa ( damayantI ) kA prayatna usa pakSI ( haMsa ) dvArA usa taraha viphala kiyA huA jAnakara hAtha se tAlI detI huI sakhiyoM paraspara khUba haMsa par3I / / 6 / / TippaNI-yahA~ 'vasAya' 'vasAya' tathA 'tAlaM' 'tAlam' meM yamaka, 'tAlaM' "tAlam' meM 'pratAlaM', tAsam' kA tuka milane se yamaka ke sAtha pAdAntagata antyAnuprAsa kA ekavAcakAnupraveza saMkara, evaM anyatra vRttyanuprAsa hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH uccATanIyaH karatAlikAnAM dAnAdidAnI bhavatImireSaH / yAnveti mAM duhyati mahyameva sAtretyupAlammi tayAlivargaH // 7 // anvayaH- ( "he sakhyaH !) idAnIm bhavatImiH eSa karatAlikAnAm dAnAta uccATanIyaH? atra yA mAm anveti, sA mahyam eva druhyati" iti tayA Ali-vargaH upAlambhi / . TIkA-("he sakhyaH !) idAnI samprati mavatomiH yuSmAmiH eSa haMsaH karANAM hastAnAM tAlikAnAM tAlAnAM dAnAt vAdanAt ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) uccATanIyaH vidrAvaNIyaH neti kAkuH / atra AsA madhye yA AliH mAm damayantIm anveti anugamiSyati sA mahyam mA prati eva dra idrohamAcariSyati" iti tayA pAlonAM sakhInAM vagaH samUhaH ( 10 tatpu0 ) upAlambhi nirabharisa / sakhoH nirbhaya' sA anugamanAttAH nivAritavatItyarthaH // 7 // vyAkaraNa-uccATanIyaH ut+/caTa+pic+anIya / madya druhyati-'dha drahaH' (1 / 4.7 ) se caturthI / 'anveti' 'drahmati' meM bhaviSyadartha meM laT ( 'vartamAnasAmIpye bartamAnavadvA' 3 / 3 / 131 ) upAla mmi upa+A+Vlabh + luG ( karmavAcya ) / anuvAda-("he sakhiyo ! ) isa samaya Apa logoM ko hAtha se tAlo pITakara isa ( haMsa ) ko DarA-bhagA denA cAhie kyA ? Apa meM se jo koI mere pIcha pIche AegI, vaha merA burA hI karegI"-isa prakAra usa ( damayantI ) ne sakhogaNa ko ulAhanA diyA / / 7 // TippaNI-'dAnA' 'dAnI' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| dhRtAlpakopA hasite sakhInAM chAyeva mAsvantamabhiprayAtuH / zyAmAtha haMsasya karAnavAptemandAkSalakSyA lagati sma pazcAt // 8 // anvayaH-atha sakhInAm hasite dhRtAlpakopA, haMsasya karAnavApteH mandAkSa-lakSyA zyAmA, haMsasya karAnavAptaH mandAkSa-lakSyA mAsvantam abhiprayAtuH ( puruSasya ) zyAmA chAyA va pazcAt lagati sm| TIkA-atha sakhInivAraNAnantaraM sakhInAm AlInAM hasite hAse dhRtaH kRta ityarthaH almaH svalpaH ( aparAdhasya sAdhAraNatvAt ) kopaH krodhaH ( upayatra karmadhA0 ) yayA tathAbhUtA ( ba0 vI0 ) haMsasya ( karmaNi SaSTho ) kareNa hastena yA anavAptiH aprAptiH agrahaNamiti yAvat tasyAH hetoH ( tR0 tatpu0) mandAkSaM brIDA ('mandAkSaM hrIstrapA brIDA' ityamaraH) tena lakSyA dRzyA salajjetyarthaH (tR. tatpu.) zyAmA yauvanamadhyasthA damayantI ( (zyAmA yauvanamadhyasthA' ) haMsasya sUryasya ('raviH-zvetacchadau haMsaH' ityamaraH ) karANAm kiraNAnAm ( 'bali-hastAMzavaH karAH' ityamaraH ) anavAptaH asaMsparzAdityarthaH lAyA hi sUryakarAn na spRzati, mande nirbale akSe indriye nayane ityarthaH yeSAM tathAbhUtaiH (va0 bI0) mandadRSTimiH duHkhitadRSTimirvA lakSyA dRzyA mandAkSAH chAyAM pazyanti sauraM prakAzaM na, mAsvantam sUryam amiprayAtuH amigacchataH puruSasyetyarthaH zyAmA zyAmavarNA chAyA anAtapa iva pazcAt lagati sma anusarati sma / yathA mandAkSalakSyA zyAmA chAyA haMsasya ( sUryasya ) sammukhaM gacchataH puruSasya pazcAt gati, tathaiva mandAkSalakSyA zyAmA damayantyapi haMsasya ( marAlasya) pazcAt alagaditi mAvaH // 8 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite vyAkaraNa-mAsvAn mAH asminnastIti bhAs+matup , ma ko va / pramiprayAtA-ami+ pra+ yA+tRc ( kartari ) / anuvAda-( sakhiyoM ko roka dene ke ) bAda unakI ha~sI para kucha jhujhalAI haMsa ( marAla ) ko kara ( hAtha ) se na pakar3a sakane ke kAraNa mandAkSa-lakSya ( lajjita dikhAI de rahI ) zyAmA ( yuvatI damayantI) haMsa ke pIche-pIche isa prakAra laga gaI jaise haMsa ( sUrya ) ke karoM ( kiraNoM ) ko prApta na karane ke kAraNa mandAkSa-lakSya ( manda dRSTi vAloM ko dikhAI par3ane vAlo) zyAmA (kAlI) chAyA sUrya ke sAmane jAne vAle puruSa ke pIche-pIcha lagatI hai // 8 // TippaNI-chAyA-jaba hamAre zarIra se sUrya kI kiraNeM ruka jAtI haiM to yaha kiraNAvarodha hI chAyA banatI hai| manda dRSTi vAloM athavA dukhatI A~khoM vAloM ko chAyA to dIkha jAtI hai, kintu cudhiyAne ke kAraNa teja dhUpa ko ve nahIM dekha sakate haiN| isI tathya ko dhyAna meM rakhakara kavi vAkchala dvArA chAyA se damayantI kI tulanA kara rahA hai| isIlie yahA~ upamA hai aura vaha bho zleSa-gabhita / chAyA zyAmA ( kAlI ) hotI hai: damayantI bhI zyAmA ( yauvanastha ) hai| chAyA 'haMsa ko karAnavApti se mandAkSa lakSya hai, damayantI mI 'haMsa ko karAnavApti se mandAkSa-lakSya hai' chAyA bhI pIche lagatI hai; damayantI mo pIcha laga rahI hai| zleSa kahIM sabhaMga hai, kahIM abhNg| kopa aura lajjA ke saMmizraNa se bhAva-zabalatA alaMkAra mo hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| zastA na haMsAmimukhI taveyaM yAtreti tAmizchalahAsyamAnA / sAha sma naivAzakunImavenme mAvipriyAvedaka eSa haMsaH // 9 // anvayaH-"(he damayanti, ) tava iyam haMsAbhimukhI yAtrA na zastA" iti tAbhiH chalahasyamAnA ( satI ) sA Aha sma-"mAvipriyAvedakaH eSa haMsaH me na eva azakunomavet" / TIkA-(he damayanti ) tava te iyam eSA haMsasya marAlasya atha ca sUryasya abhimukhI saMmukhI (10 tatpu0 ) ( ravi-zvetacchadau haMsaH' ityamaraH ) yAtrA prayApaM na zastA prazastA zumetyarthaH, saMmukhasthe haMse ( sUrya ) jyotizzAstrAnusAreNa yAtrAyAH pratiSedhAt , ata evAzakunIbhUtvAt iti evaM tAmiH sakhImiH chalena vAkchalena arthadvayavAcakazabdaprayogeNetyarthaH hasyamAnA parihAsaM prApyamANA satI sA damadanto mAha sma avocava-( "mo AlayaH, ) mAvi bhaviSyatkAlInaM yat priyaM zubhamityarthaH ( karmadhA0 ) tasya AvedakaH sUcakaH ( 10 tatpu0 ) eSa haMsaH pakSi-rUpo ( na tu sUrya-rUmaH ) naiva azakunomavet azubhakArako'tha cApakSirUpo bhavet" / asau sUryarUpo haMsaH yAtrAyAM sammukhasthaH kAmamazakunIbhavet kintu ayaM haMsaH zakunIbhUto'sti / yAtrAyAM pakSirUpahaM se sammukhe samAgate zubhameva bhavati, nA mamiti mAvaH / / 6 // __ vyAkaraNa-abhimukhI mukham abhiganA iti ami+mukha+kI / zastA- zaMs+ktaH (karmaNi ) / prAvedaka: A+/vid+Nvul vu ko ak| bhazakunImaveta azakuna+cci dIrgha + VbhU+vi0 liG / anuvAda-("damayantI!) tumhArI yaha haMsa (sUrya) ke saMmukha yAtrA ( zAstrAnusAra ) prazasta Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtIyasargaH nahIM hai"| isa taraha sakhiyoM dvArA ( zabda. ) chala se bevakUka vanAI jAtI huI vaha ( damayanto) bolI-( sakhiyo ! ) mere maviSyakAlIna zubha kA sUcaka yaha haMsa ( marAla ) azakuna ( apakSI; apazakuna vAlA ) nahIM ho sakatA hai // 6 // TippaNI-yahA~ kavi haMsa aura zakuna zabdoM meM vAkchala kA prayoga kara rahA hai / haMsa marAka aura sUrya donoM ko kahate haiN| isI taraha zakuna pakSI aura zubha-cihna ko mI bolate haiM / haMsI ke vAtAvaraNa meM sakhiyoM ne haMsa (sUrya) ke sammukha yAtrA azakuna batAyA to damayanto tapAka se javAba detI hai-'arI vaha azakuna haMsa aura hai, yaha to zakuna haMsa hai,| isa taraha yahA~ zleSa vakrokti alaMkAra hai| sAtha hI sUrya-rUpa haMsa kA apahlava karake pakSI-rUpa haMsa kI sthApanA hone se apahnati mI hai| 'bhave' 'bhAvi' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai / haMso'pyaso haMsagateH sudatyAH puraH purazcAru calan babhAse / lakSyahetorgatimetadIyAmagre'nukRtyopahasabhivoccaiH // 10 // anvayaH-asau haMsaH api haMsagateH sudatyAH puraHpuraH calan vailakSya hetoH etadIyAm gatim agre anukRtya uccaiH upahasan iva babhAse / TIkA-asau haM-: marAlaH api haMsasya gatiH gabhanam ( 10 tatpu0 ) iva gatiH ( upamAna. tatpu0 ) yasyAH tathAbhUtAyAH (ba0 vI0 ) sudatyAH zobhanadantAyA damayantyAH puraHpuraH agra-pragre ( vIpsAyAM dvitvam ) calan gacchan vailakSyaM lajjA tasya hetoH kAraNAt ( 10 tatpu0 ) etadIyAM damayantI-sambandhinI gatiM gamanam agre asyA evAgre ityarthaH anukRtya viDambayitvA uccaiH atizayema upahasan tAm upahAsAspadIkurvan itra babhAse bbhau| haMsenApi damayantI upahasiteti bhAvaH // 10 // __ vyAkaraNa-sudasyAH-isake lie di0 sarga kA zloka 77 dekhie / vailacayam vilakSasya ( lajjitasya ) bhAva iti vilakSa+vyam / etadIyAm etasyA imAm iti etat+cha, cha ko Iya+ TAp / bamAse bhAta+liT / anuvAda-vaha haMsa bhI haMsa kI-sI cAla vAlI usa sundarI damayantI ke Age-Age cala tA jAtA huA ( use ) lajjita karane hetu usakI cAla kI nakala utArakara usakI khUba khillI ur3AtA huA-jaisA laga rahA thA // 10 // TippaNI-pichale zlokoM meM kavi ne sakhiyoM dvArA damayantI kA upahAsa karAyA thaa| isa zloka meM vaha haMsa dvArA bhI upahAsa jaisA karavA rahA hai| upahAsa kI kalpanA se yahA~ utprakSA hai jisakI 'haMsagateH' isa luptopamA ke sAtha saMsRSTi hai / 'haMso' 'haMsa' meM cheka, puraHpuraH meM vIpsAlaMkAra aura anyatra vRttyanuprAsa hai| pade pade bhAvini mAvinI taM yathA karaprApyamavaiti nUnam / tathA sakhenaM calatA latAsu pratArya tenAcakRSe kRzAGgI // 11 // anvayaH-mAvinI mAvini pade pade tam kara-prApyam nUnam yathA abaiti, tathA sakhelam calatA tena pratAyaM kRzAGgI latAsu aackle| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TIkA-bhAvaH haMsagrahaNasyAzayo'syA astIti mAvinI damayantI mAvini bhaviSyati pade pade pratipadam pratyekacaraNanyAse ityartha tam haMsaM karAbhyAM prApya grAhyam (ta. tatpu0 ) nUnaM nizcayena yathA avaiti jAnAti, tathA sakhelaM khelayA sahitaM yathA syAttathA (10 vI0) sakrIDam calatA gacchatA tena haMsena pratArya vaJcayitvA sA kRzAGgo tanvaGgo damayannI latAsu vallISu AcakRSe aakRssttaa| savilAsaM calan haMso damayantImakAnte latA-gahane Anayaditi mAvaH / / 11 // vyAkaraNa-mAvinI bhAva+in ( matubarthIya )+GIS / bhAvini-'bhaviSyati gamyAdayaH' (2233 ) iti sAdhuH / prApyam avazyaM prApyamiti pra+Apa+ya / pAcakRSe A+ kRS + liT (karmavAcya ) / anuvAda-(haMsa pakar3ane kA ) AzayavAlo ( damayantI) agale paga-paga para jyoM-jyoM usa ( haMsa ) ko hAthoM dvArA avazya prApta ho jAne vAlA samajhatI jAto, tyoM-tyoM vaha calatA-calatA usa tanvaMgI ko phusalAkara latAoM ke bIca khIMca le AthA // 11 // TippaNI-pakSi-svamAva varNana karane se yahA~ svabhAvokti hai| 'mAvi' 'bhAvi' meM yamaka aura usake sAtha 'bhAvini' 'bhAvinI' se bane cheka ke sAtha ekavAcakAnupraveza saMkara, 'latA' 'latA' meM yamaka 'kRSa' 'kRzA' ( SazayoramedAt ) meM cheka anyatra vRttyanuprAsa hai| ruSA niSiddhAlijanAM yadainAM chAyAdvitIyAM kala yAJcakAra / tadA zramAmmAkaNabhUSitAGgI sa kIravanmAnuSavAgavAdIt // 12 // anvayaH-yadA sa ruSA niSiddhAli nanAm enAm chAyA-dvitIyAm ( tathA ) bhamA :kapabhUSitAGgIm kalayAJcakAra, tadA kIravat mAnuSa-vAk san avAdIt / TokA-yadA yasmin kAle sa haMsaH ruSA krodhena niSiddhAH nivAritAH AlayaH sakhya va te janA lokAzca tAn ( karmadhA0 ) yayA tathAmUtAm ( ba0 vI0 ) enAM damayantI chAyA eva dvitIyA sahacarI ( karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtAm ekAkinImityarthaH tathA (ba0 bro0 ) zramasya klamasya yat ambhaH jalaM sveda ityarthaH tasya kaSaiH bindumiH (10 tatpu0) bhUSitam alaMkRtam (tR0 tatpu0) aGgaM zarIraM (karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtAm (20 bro0) mUSitapadena sveda-bindUnAM mauktika-sAdRzyaM ghotyate, kalayAJcakAra jnyaatvaan| arthAt tAmekAkinI klamena svidyamAnAM, tato'dhikaca gantumakSamAmajAnAt / tadA mAnuSasya manuSyasya vAk vANI (10 tatpu0 ) va vAk ( upamAna tatpu0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 vI0) sana avAdIt akathayat // 12 // vyAkaraNa-ruSA +kvipa (mAve ) tR0 e0 / kalayAzcakAra /kal +pic+Am V+liTa / vAca ucyate iti / vac+kvip ( bhAve ) dIrgha aura samprasAraNAbhAva / anuvAda-jaba haMsa ne krodha meM sakhI jana ko roke isa ( damayantI) ko chAyAmAtra sAtha lie (- akelI ) tathA thakAvaTa ke kAraNa pasIne ke bUMdoM se usakA zarIra bhUSita huA dekhA, to tote kI taraha manuSyoM kI so vANI meM bolA // 13 // TippaNI-yahA~ 'kIravat' aura 'mAnuSavAk' meM do upamAoM kI saMsRSTi hai| vidyAdhara ne rUpaka mI kahA hai, jo hamArI samajha meM nahIM A rahA hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH aye kiyad yAvadupaiSi dUraM vyartha parizrAmyasi vA kimartham / udeti te bhorapi kinnu bAle vilokayantyA na ghanA vanAloH // 15 // anvayaH-aye, kiyat dUram yAvat upaiSi ? vA ( tvam ) ittham vyartham kim paridhAmyasi ! nu bAle, ghanA banAloH vilokayantyAH te mIH api kiM na udeti ? ____TIkA-praye damayanti ! kiyad dUraM yAvat kiyadUraparyantam upaiSi AgamiSyasi ? vA athavA (tvam ) ittham anena prakAreNa zIghragamanenetyarthaH vyartha vRthA kiM katham paridhAmyasi klAmyasi ? nu samvodhane vAle damayanti, ghanA niviDA ( karmadhA0 ) banAnAM vivinAnAm AlI: paMktI: ( 10 tatpu0) vilokayantyAH pazyantyAH te tava mIH mayam api kiM kasmAt na udeti bApate ? // 13 // vyAkaraNa--'upaiSi' yahA~ 'upaiSyasi' isa luT ke sthAna meM 'yAvat' zabda ke kAraNa laT huA hai / upa+ eSi meM 'etyepatyUThasu' 61.89 se vRddhi ho rakhI hai| anavAda-'arI ( damayantI' ) kinanI dUra taka calI AtI rahogI ? athavA tuma isa taraha vyartha kyoM thakI jA rahI ho? he bAle, dhanI vana-paktiyoM ko dekhate hue tumheM Dara bhI kyoM nahIM lagatA ? // 13 // TippaNI-'bAle' 'vilo' meM (ba-trayoramedAt ) cheka, 'ghanA' 'vanA' meM padagata antyAnupAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| vRthArpayantImapathe padaM tvAM marullalatpallavapANikampaiH / AlIva pazya pratiSedhatIyaM kapotahuzAragirA vanAlIH // 14 // anvayaH-vRthA apathe padam arpayantIm tvAm marullamat-pallava-pANi-kampaiH ( tathA) kapolahukAra-girA iyam vanAlI AlI iva pratiSedhati (iti svam ) pazya / TokA-vRthA mudhA apathe kumAgeM atha ca kukRtye padaM pAdaM, vyavasAyaM ca ('padaM vyavasita-trANasthAna-lakSmAvi-vastuSu' ityamaraH ) arpayantI dharantIm , kurvatIca marutA pavanena lalantazvalantaH (tR. tatpu0 ) pallavAH kisalayAH ( karmadhA0 ) eva pApayaH hastAH ( karmadhA0 ) teSAM kampaiH sabAlanaiH ( 10 tatpu0 ) tathA kapotAnAM pArAvatAnA huGkAraH 'hu~ hu~' iti zabdaH (10 tatpu0 ) eva gIH vApI ( karmadhA0 ) tathA iyam eSA vanAnAm AlI paktiH (pa. tatpu0) AlI sakhI iva pratiSedhati vArayati iti tvaM pazya vilokaya / kAcit sakhyapi kasminnapyapakRtye vyavasitA sakhIM dRSTvA karepa vAcA ca nirupaddhi // 14 // __vyAkaraNa-prapatham na panthAH ityapatham 'patho vimASA' (5 / 4 / 72 ) se samAsAnta apratyaya aura 'arathaM napuMsakam' (2 / 4.30) se napuMsaka-liGga / yahA~ sArA kA sArA zlokagata vAkya 'pazya' kriyA kA karma banA huA hai, jise hama saMzAtmaka upavAkya ( Noun elause ) kheNge| anuvAda-vyartha hI burI rAha meM paira rakhato huI tumheM vAyu dvArA hilAye jA rahe pallava-rUpI hAthoM ke saMcAlanoM se, evaM kabUtaroM kI 'hu~ hu~' ko vASo se yaha vana-paMkti sakhI kI taraha roka rahI hai-yaha dekho // 14 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ kavi vanAlI kI tulanA sakhI se kara rahA hai| donoM hAtha hilAkara 'hu hu~' karake bure mArga meM jAne se roka detI hai| isalie upamA hai, kintu usake mUDa meM pallavoM para pANitvAropa aura kabUtaroM kI 'hu~ hu~' para vANotvAropa se bane do rUpaka haiM / 'apatha' aura 'pada' zabda zliSTa haiN| zabdAlaMkAroM meM 'Alo' 'AlI' meM padagata antyAnuprAsa aura anyatra vRtyanupAsa hai| dhAryaH kathaMkAramahaM mavasyA viyadvihArI vsudhaikgtyaa| aho zizusvaM tava khaNDitaM na smarasya sakhyA vayasApyanena // 15 // anvayaH-(he bhaimi, ) vasudhaikagatyA bhavatyA viyad-vihArI aham kathaGkAram dhAryaH 1 aho ! smarasya sakhyA anena vayasA api tava zizukham na khaNDitam / TIkA-(he bhaimi ! ) vasudhAyAM pRthiyyAm eva ekA kevalA ( sa0 tatpu0 ) gatiH saJcalanam (karmadhA0 ) yasyAH tayAmatayA (ba0 vI0 ) bhavatyA vayA viyati AkAze ( sa0 tatpu0) vihA~ zolamasyeti tathoktaH AkAzacArItyarthaH ( upapada tatpu0) ahaM haMsaH kathaGkAra kena prakAreNa dhAyaH dhatu grahItumiti yAvat zakyaH na kathaJcidapIti kaakuH| smarasya kAmasya sakhyA mitreNAnena vayasA yauvanenApi tava zizuvaM bAlatvaM na khaNDitaM na binaashitm| yuvatiH satyapi tvaM bAlocitakArya karIpIti bhAvaH / etena vayaHsandhiraktaH // 15 // vyAkaraNa-kathakAram katham + + Namula ( anyathaivaMkathamitthaM0' 304 / 27 ) / dhAryaH dhatuM grahItuM zakya iti ( 'zaki liGa ca' // 3 // 172 iti cakArAt zakyAtha kRtyprtyyH)| anuvAda-kevala mAtra dharA para calane vAlI tumhAre dvArA AkAza meM calane vAlA maiM kaise pakar3A jA sakane vAlA hU~ ? Azcarya hai ki kAma ke sAthI isa vaya ( yauvana ) ne tumhArA zaMzava ( abhI ) samApta nahIM kiyA hai // 15 // TippaNI-yahA~ pUrvAdha meM pakar3a meM na Ane kA kAraNa 'vasudhAgati' batAI hai, ataH kAliGga hai| dvitIyArdha meM yauvana Ane para mI zizutva kA khaNDita na honA vizeSokti hai / zabdAlaMkAra vRttyapanAsa hai| sahanapatrAsanapatrahaMsavaMzasya patrANi patatriNaH smaH / bhasmAdRzAM cATurasAmRtAni svarlokalAketaradurlamAni // 16 // anvayaH-(he bhaimi,) (vayam ) sahasra vaMzasya patrANi patatripaH smaH asmAdRzAm cATu rasAmRtAni svaloka mAni ( santi ) / TokA-(he bhaibha, ) vayam sahasraM patrANi dalAni yasmin tat ( 40 bI0) sahasrapatraM kamalam ('sahasrapatraM kamalam' ityamaraH ) eva Asanam avasthAnAdhAraH (karmadhA0 ) yasya tathAmUtaH (ba0 vI0) brahmatyarthaH ("viraciH kamalAsanaH' ityamaraH) tasya patrANi vAhanAni (10 tatpu0) ('patraM vAhana-pakSayoH' ityamaraH ) ye haMsA brahmavAhanabhUtahaMsA ityayaH (karmacA0 ) teSAM vaMzasya kulasya (pa0 tatpu0) patatriNaH pakSiNaH ( 'patatri-patri-patagAH' ityamaraH) smaH bhavAmaH, brahmavAhanahaMsavaMzIyA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH haMsA vayamityarthaH / asmAdRzAm asmatsadRzAnAM cATuSu priyamadhuravacaneSu rasAH zrakArAdayaH (ma0 tatpu0 ) eva amRtAni ( karmadhA0) svaH lokaH svalokaH ( supsupeti samAsaH ) svargalokaH tatra ke lokAH janAH ( 'lokAstu bhuvane jane' ityamaraH) ( sa0 tatpu0) tebhya itare anye bhU-pAtALavA. sino janA ityarthaH (paM0 tatpu0 ) taiH durlamAni duHkhena labdhuM zakyAni duSprApyASIti yAvat santIti zeSaH / / 16 / / - vyAkaraNa-patram ( vAhanam ) patanti gacchantyaneneti/pat +STran ( sAdhane ) / patatrIpatatre (pakSI) asyAstIti patatra+in ( matubarthoya ) / asmArazAm-asmAniva pazyanti yAna lokA iti asmat+/dRz + kvin Atvam / durlama-dur+Vlabh +khala nummaavH| anuvAda-(he bhaimI) hama brahmA ke vAhanabhUta haMsoM ke vaMza ke vAhana pakSI haiN| hama jaisoM ke priya-madhura vacanoM meM sthita ( zRGgArAdi ) rasa-rUpa amRta svargaloka ke logoM se minnoM (bhU-pAtAlanivAbhiyoM ) ko durlama hai / / 17 / / TippaNI-yahA~ rasa meM amRtatvAropa se rUka hai| vidyAdhara ne zabdAlaMkAra chekAnuprAsa batAyA hai, kintu 'patrA' 'patra' 'patrA' meM vyaJjana-saMgha kA eka se adhika vAra sAmya hone se cheka nahIM bana sakatA ( 'cheko vyajana saMghasya sakRt sAmyamanekadhA' sA0 da0), lekina hAM, yadi unakA abhiprAya 'loka' 'loke' se haiM, to avazya chekAnupAsa hai| svargApagAhemamRNAlinInA nAlAmRNAlAgrabhujo bhajAmaH / annAnurUpAM tanurUpaRddhiM kArya nidAnAddhi guNAnadhote // 17 // anvayaH-(he bhaimi, ) svargA...nInAm nAlA bhunaH ( vayaM ) annAnurUpAm tanurUpaRSim bhajAmaH, hi kAryam nidAnAt guNAn adhaate| TIkA-(he bhaimi, ) svargasya yA ApagA nadI (10 tatpu0 ) svarganadotyarthaH tasyA yAni hemnaH suvarNasya mRNAlinyaH kamalinyaH (10 tatpu0) tAsAm nAlAH kANDAzca mRpyAlAni visAni ca (indva ) teSAm agrANi agrabhAgAn (10 tatpu0 ) bhujate khAdantIti tathoktAH ( upapada tatpu0) ('nAlA syAd visakandaH' iti vizvAnusAraM nAlA zabdasya strotvam ) vayam annasya khAdhasya anurUpA yogyAM (10 tatpu0 ) tanoH zarIrasya rUpasya saundaryasya RddhiM samRddhim (10 tatpu0 ) majAmaH prApnumaH svarNalAhAra-sevanena vayaM svarNalAH sma iti bhaavH| hi yataH kAryam utpadyamAnadravyaM nidAnAt svasamavAyikAraNAt guNAn rUpAdIn adhIte praapnotiityrthH| yAdRzaM kAraNaM bhavati tAdRzameva kArya jAyata iti bhAvaH // 17 // vyAkaraNa-ApagA-apa ( jalAnat) samUha Apam tena gacchatoti apa+ gam + + TAp / bhujaH bhuj +kvip ( kartari ] / annam adyate iti / ad+ktaH (mAve ) / 0rUpaRddhim ('RtyakaH' 6 / 1 / 128) prakRtimAva / nidAnAt ('AkhyAtopayoge' 1 / 4 / 26 se) pnmii| anuvAda-(he bhaimI, ) svarnadI ke svarNika nAloM aura mRNAloM kI nokoM ko khAne vAle hama Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anna ke anurUpa rUpa-samRddhi prApta karate haiN| kAraNa yaha hai ki kArya samavAyikAraNa se guNoM ko detA hai // 17 // TippaNI-yahA~ kavi nyAyazAstra kI ora saMketa kara rahA hai| 'kAraNa-guNAH kAryaguNAn bAramante' isa nyAya ke anusAra samavAyikAraNa ke guNa kArya meM guSpa utpanna karate haiN| tantu yadi lAla haiM to ve kapar3e meM lAla guNa hI utpanna kreNge| "hamAre zarIranirmApaka tatva svapila kamaloM ke svarSila nAla aura mRpAla haiM isalie hamArA zarIra mI svarNila hai|" dhyAna rahe ki nAlakamaloM ke kANDa athavA daNDa ko aura mRNAla unake tantumaya kanda ko kahate haiM / yahA~ pUrva ke tIna pAdoM meM kahI gaI vizeSa bAta kA cauthe pAda meM kahI gaI sAmAnya bAta se samartha kiye jAne se arthAntaranyAsa alaMkAra hai| zabdAlakAroM meM 'mRNAli' 'mRNAlA', 'bhujA' 'majA' tathA 'rUpa' 'rUpa' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| dhAturniyogAdiha naiSadhIyaM liilaasrssevitumaagtepu| haimeSu haMseSvahameka eva bhramAmi bhUlokavilokanorakaH // 18 // anvayaH-(he bhaimi, ) vidheH niyogAt iha naiSadhIyam lIlA-saraH sevitum AgateSu haimeSu haMseSu aham eka eba bhUloka-vilokanotkaH san bhramAmi / / TIkA-(he bhaimi,) vidheH vidhAtuH niyogAt AdezAt iha bhUloke naiSadhoyam naiSadhasambandhi nalasyetyarthaH lIlArtha saraH iti lIlA-saraH (ca0 tatpu0 ) sevitum avagAhituM tatra vihartumityarthaH AgateSu samAgateSu haimeSu hemno vikAreSu svarNaleSvityarthaH haMseSu marAleSu aham ekaH kevala eva bhUzcAsau lokaH ( karmadhA0 ) tasya vilokane darzane (10 tatpu0 ) utka uskaNThitaH ( sa0 tatpu0 ) san bhramAmi, bhuvi bhramapaM kurvan prasaGgavazAt atrApyAgato'smoti mAvaH / / 18 / / __vyAkaraNa-naiSadhIyam niSadhAnAmayamiti niSadha+aNa = naiSadhaH ( nalaH ) tasyedamiti naiSadha+ cha, cha ko iiy| haimeSu hemnaH vikAreSviti heman + aN (vikArAtheM ) Tilopa / utkaH 'utka unmanAH' 5 / 2 80 se ut+kan ( svArtha ) / utU zabda yahA~ 'udgatamanaska' artha meM hai| anuvAda-(he bhaimI, ) brahmA ke Adeza se isa bhUloka meM nala ke krIDA-sara ke sevana hetu Ae hue svapila haMsoM meM se maiM hI kevala eka bhUloka dekhane ke lie utsuka huA ghUma rahA huuN||18 / / / TippaNI-yahA~ mUloka Ane tathA bhramaNa kA kAraNa batAne se kAvyaliGga alaGkAra hai / 'loka' "loka meM yamaka aura anyatra vRttyanupAsa hai| vidheH kadAcid bhramaNIvilAse zramAturebhyaH svmhttrebhyH| skandhasya vizrAntimadAM tadAdi zrAsyAmi nAvizramavizvago'pi // 19 // anvayaH-kadAcit vidheH bhramappI-vilAse amAturebhyaH svamahattarebhyaH ( aham ) skandhasya vibhAntima adAm , tadAdi avizrama-vizvagaH api na pAmyAmi / ___TIkA-kadAcit kasmiMzcit samaye vidheH brahmayaH bhramaNyA saMsAra-bhramaNasya vilAse lolAyAm vinode iti yAvat (pa0 tatpu.) ameNa krumena AturebhyaH khinnebhyaH ( tR0 tatpu0) svAH svakIyA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH ye mahattarAH kula-vRddhAH (karmadhA0 ) tebhyaH aham skandhasya aMsasya vibhAnti vizramam adAm prAyaccham teSAM prAnta skandhebhyo brahmaNo mAraM svayamevAgRhNAmiti mAvaH, tadAdi sa. kAla AdiH basmin karmaNi yathA syAttathA ( ba0 vI0 ) tadAra yetyarthaH na vizramo virAmo yasmin karmaNi yathA syAttathA (40 bI0) vizvasmin gacchati bhramatIti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) api na zrAmyAmi prAnto mavAmi nijasahacara-puruSANAm anugraheNAziSA cAdhAnto vizvaM bhramAmIti bhAvaH / / 16 // . vyAkaraNa-bhramakhI bhram + lyuTa +GIp / mahattarebhyaH atizayena mahAntaH iti mahat+ tarap / vizrAntim vi+Vzram +ktin ( bhAve ) dIrghaH pradAm-/dA+luG sica kA lopa / vizramaH vi+/an ghaJ ( vRddhiniSedha ) / vizvagaH vizva+ gam +ngH| anuvAda-eka samaya kI bAta hai ki brahmA ke vinodArtha bhamaNa meM thakAvaTa ke mAre hue nija vRddha-janoM ( haMsoM ) ko maine kandhe kA vizrAma diyA thaa| taba se lekara ( unakI AzISa se ) lagA. tAra vizva bhramaNa karatA huA mI maiM thakatA nahIM huuN|| 19 // TippaNI-yahA~ na thakane kA kAraNa batAne se kAvyaliGga aura thakane kA kAraNa hone para bhI thakanA-rUpa kArya nahIM ho rahA hai, ataH vizeSokti hai, jo ukta nimittA hai| 'ture' 'tare' tathA 'vizrA' 'vizrama' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| bandhAya divye na tirazci kazcit pAzAdirAsAditapauruSaH syAt / ekaM vinA mAdRzi taM narasya svarbhogamAgyaM viralodayasya // 20 // anvayaH-mAdazi divye tirazci viralodayasya narasya tat ekam svoMga-bhAgyaM vinA kazcit pAzAdiH bandhAya AsAdita-pauruSaH na syAt / TIkA-mAdRzi matsadRze divye divi bhave tirazci pakSiNi viralo durlabha udayaH janma ( karmadhA0), yasya tathAbhUtasya (ba0 vI0) narasya kasyacit paruSasya tat prasiddham ekam asAdhAraNaM svaH mogaH ( supsupeti samAsaH) svageM prAptavya AnandaH tasya bhAgyaM tatpApakAdRSTamityarthaH (10 tatpu0 ) vinA antareNa kazcit ko'pi pAzAdiH pAzaH bandhanaM jAlAdikaM AdI yasya tathAbhUtaH / ba0 vI0 ) bandhAya bandhanAtha AsAditaM prAptaM pauruSaM sAmarthya ( karmadhA0 ) yena tathAbhUta: (ba0 vI0 ) syAt arthAt kazcid bira lo bhAgyazAlI bhastho'pi divyabhogAn upabhujAno nara eva magrahaNasamarthaH syAt , na tu anyaH kazcit / atra 'viralodayasya' ityatra kavi' vigataH raH rephaH, yasmAt atha ca rephasya sthAne lasya lakArasya udayaH sthiti: yasmin tathAbhUtasya arthAt nalasya ityarthamapi zleSeNa vyanakti svarmogamogI nala evAsmAn vazyAn kartu kSama iti bhAvaH // 20 // vyAkaraNa-bandhAya/bandha +ghaJ , tumathaM cturthoN| divya diva+yat / pauruSam puruSasya mAva iti puruSa+aN / mAdRzi-mAmiva pazyanti yaM janA iti asmat + kvin madAdezaH akarAntAdezazca sa0 ek0| anuvAda-muma-jaise divya pakSI ko viralA hI janme kisI mara ke divya moga mogane ke asAdhAraNa mAgya ke sivA koI bhI jAla Adi bandhana bA~dhane meM samartha nahIM ho sakatA // 20 // : . Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ kavi ne 'viralodaya' zabda meM zleSa rakhakara jisa nara se repha calA gayA hai aura repha ke sthAna meM lakAra ho gayA hai arthAt narU hI hai jo hameM vaza meM rakha sakatA hai-yaha artha mI abhivyakta kara diyA hai / 'zAdi' 'sAdi' se (za-sayoramedAt ) yamaka, 'moga' 'mAgyaM' meM cheka anyatra vRttyanuprAsa hai| iSTena pUrtena nalasya vazyAH svarmogamatrApi sRjantyamAH / mahIruhA dohadasekazakterAkAlikaM korakamugiranti / / 21 // andhayaH-iSTena pRtena ca vazyAH amAH atra api nalasya svarbhogam sajanti / mahIruhAH dohadasekazakteH AkAlikam korakam udgiranti / / TokA-iSTena yajJAdinA, yayA''hAtriH- "agnihotraM tapaH satyaM vedAnAM caiva pAlanam / AtithyaM vaizvadevazca iSTamityabhidhIyate // " pUna kRpAdinA, yathA''ha manuH-'vApI-kapa-taDAgAdi devatAyatanAni ca / annapradAnamArAmaH pUrtaminyabhidhIyate" // ( 4 / 226 ) vazyAH svavaze kRtAH amAM amarapadharmApo devA ityarthaH atra bhUloke'pi nalasya svamoMgaM divya sukhaM sujanti janayanti / bhUsyAyApi nalAya tadiSTapUrtAdikarmabhiH prasannImRtA devAH svamoMgaM ddtiityrthH| nanu dharmaphalaM tu kAlAntare janmAntare vA milati, asminneva kAle janmani ca katham ? asyottare dRSTAntayati-mahoruhA vRkSA dohadaH phalotpAdakadhUmAdizca sekaH vRkSe jalasiJcanamca (dvandva ) tayoH zakteH sAmarthyAt ( 10 tatpu0 ) AkAlikam asAmayikaM korakaM kaDmazam , kora kazabdo'tra puSpaphalAdikasyApyupalakSakam , udgiranti udbhAvayanti / vRkSAH dohadaprAptyA'kAle'pi phala-puSpANi janayantItyarthaH // 21 // vyAkaraNa-iSTena /yaj+ktaH ( mAve ) / vazyAH -vazaMgatA iti vaza+yat / mahIruhAH mayA rohantIti mahI+/ruha +kH| dohadaH doham bhAkarSa dadAtoti doha+/dA+kaH) prAkAlikam prakAle mavam iti akAla+Thak / anuvAda-yajJAdi tathA kapAdi-nirmANa se vaza meM Aye hue devatA isa loka meM mo nala hetu divya bhoga kA sRjana kara rahe haiM / vRkSa dohada ( Urvaraka ) tathA jala-siMcana ke pramAva se asAmayika kaliyA~ utpanna kara dete haiM // 21 // TippaNI-dohada eka prakAra ke Urvaraka yA pharTalAijara ko kahate haiM, jo bhinna-bhinna vRkSoM ke lie bhinna-bhinna hotA hai, jaise dhUpa kA dhunoM, kisI cIja kA secana aadi| isake lie prathama sarga kA zloka 82 mI dekhie| yahA~ zloka ke pUrvArdha aura uttarArdha kA prApasa meM bimba-pratibimba mAva hone se dRSTAntAlaMkAra hai| zabdAlaMkAroM meM 'kAli' 'kora' meM ( ralayoramedAt ) cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| suvarNazailAdavatIrya tUrNa svrvaahiniivaariknnaavkiirnnaiH| taM vIjayAmaH smarakelikAle pakSairnRpaM cAmarabaddhasakhyaH // 12 // mandhayaH-suvarNa-zailAt tUrNam avatIrya svarvA koNaH cAmara-baddha-sakhyaiH pakSaiH smara-keli kAle tam nRpam bojyaamH| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH TokA-suvarNasya zaMlAt parvatAta sumerorityarthaH tUrNa zIghram avatIrya avaruhya svahinI bhAkAzagaGgA mandAkinIti yAvat tasyA yad vAri jalaM tasya karNaH zIkaraiH ( sarvatra pa0 tatpu0 ) avakoNa: vyApta : ( tR0 tatpu0) cAmaraiH gauravarNatvAt camarIpucchaH saha baddhaM kRtam (tR0 tatpu0 ) sakhyaM sakhyumAvA maitrIti yAvat (karmadhA0 ) yastathAbhUtaiH ( ba0 bro0 ) pakSaH patatraiH smarasya kAmasya suratasyeti yAvat yA keliH krIDA ( 10 tatpu0 ) tasya kAle samaye (10 tatpu0 ) suratAvasAnasamaye ityarthaH tam nRpaM nalaM bIjayAmaH pakSAbhyAM bIjanaM kRtvA tatsuratakhedamapanayAma iti bhAvaH // 22 // vyAkaraNa-tUrNam-Vvara +UTha / vAhinI vAhaH ( vahanam ) asyAstIti vAha+ina+ DIp / sakhyam sakhi+yat / anuvAda-suvarNa-parvata ( sumeru ) se zIghra nIce utara kara AkAza-gaMgA ( mandAkinI ) ke jala. kapoM se pUrNa tathA ( zvetatA meM ) cA~varoM ke sAtha mitratA gA~The hue paMkhoM se hama rati-krIDA ke samaya usa rAjA nala ko havA kiyA karate haiM // 22 // TippaNI-isa zloka meM kavi nala kA svarbhoga batA rahA hai| yahA~ paMkhoM ko cauvaroM ke sAtha mitratA gA~The batAnA lAkSaNika prayoga hai| daNDI ke anusAra isakA sAdRzya meM paryavasAna hotA hai, isalie upamA hai / 'keli' 'kAla' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| kriyeta cet sAdhuvibhakticintA vyaktistadA sA prthmaamidheyaa| yA svaujasA sAdhayituM vilAsaistAvarakSamAnAmapadaM bahu syAt // 23 // anvayaH-sAdhu vibhakti-cintA kriyeta cet, tahiM sA vyaktiH prathamA abhidheyA syAt , yA svaujasA vilAsaiH bahu anAma-padam tAvat sAdhayitum kSamA syAt / TokA-sAdhUnAM sajjana-puruSANAM yA vibhaktiH vibhAgaH tasyAH cintA vicAraH ( ubhayatra Sa0 tatpu0) kriyeta vidhIyeta cet ke ke sAdhavaH santIti gaNanA yadi kriyatetyarthaH, tahi sA nalAkhyA vyaktiH prathamA prathamasthAnIyA abhidheyA vAcyA syAt sAdhu-paMktyAM nalaH sarvAgre tiSThatoti bhAvaH / yA nala-khyavyaktiH svasya AtmanaH yAni ojAMsi tejAMsi pratApA iti yAvat teSAM (pa0 tatpu0) vilAsaiH kAyaH bahu anekAni anAma-padam jAtAvekavacanam namanaM nAma praNamanaM na nAmaH yeSAM tathAbhUtAnAm anAmAnAm virodhinAmityarthaH (ba0 vI0 ) padAni sthAnAni dezAnityarthaH tAvat pUrNatayA sAdhayituM svavazIkartu kSamA samarthA syAt svazauryabalena zatran vijetuM kSameti bhaavH| atra zabda-zaktyA aparo'pyoM vyajyate, tadyathA- sAdhu samyak-prakAreNa yathA syAttathA vibhaktInAM supA cintA vicAraNA kriyeta cet tahiM sA vyaktiH prathamAbhidheyA prathameti abhidheyaM saMzA yasyAstathAbhUtA (va0 vI0 ) astIti zeSaH, yA prathamA-vibhaktiH suH ca auH ca jas ca teSAm (indra ) su au-nas pratyayAnAmityarthaH vilAsaiH vacit visargalopaH kvacit Am AdezaH kvacit zImAvaH ityAdibhiH bahumiH prakAraiH rityarthaH bahu bahUni nAma nAmAni prAtipadikAnItyarthaH padaM padAni subantAni sAdhayituM niSpAdayituM tAvat atitarAM kSamA samarthA syAt su-au-jas-pratyayaH prathamA vimaktiH prAtipadikazabdAn pakSIkaroti yayoktam 'suptiGantaM padam' (11414 ) - subantaM tiGantaM ca padasaM syAditi mAvaH / / 23 / / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 naiSadhIyacarite gyAkaraNa-vimaktiH ( vimajanam ) vi+ma+ktin (mAve ), vibhajyate prAtipadika tattatkartRtvAdi-rUpeSu yayeti karaNe ktin / vyaktiH vyajyate iti vi+aj +ktin ( karmaNi ) / kSamaH zamate iti /kSam +ac kartari ) / ___ bhanaSAda-yadi sajjana logoM ke vimAga ( ginatI ) kA vicAra kiyA jAya, to vaha nala vyakti sabase pahalA ( sajjana ) kahA jAyagA, jo apane zaurya-karmoM se anajhukoM zatruoM ke dezoM ko (apane ) adhikAra meM karane ko kSamatA rakhatA hai ( ThIka usa taraha jaise vimaktiyoM ( 'supoM' ) kA ThIka-ThIka vicAra karane para prathamA hI aisI vibhakti kahalAtI hai, jo su-au-jas ke vilAsoM ( vikAroM ) se bahuta se prAtipadika zandoM ko 'pada' banA dene kI kSamatA rakhatI hai ) / / 23 / / TippaNI-yahA~ kavi prastuta nala-rUpa artha banAkara aprastuta vyAkaraNa-paraka artha ko mI amivyakti de rahA hai / yahA~ usakI dvayarthaka bhASA hai| prakaraNa-vaza artha nala kI tarapha laga jAne ke bAda aprastuta vyAkaraNaparaka artha nala se bilakula asambaddha hai, isalie paraspara saMgati baiThAne hetu donoM meM aupamya-bhAva ( sAdRzya ) sambandha ko kalpanA karanI par3egI, ataH yahA~ upamAdhvani hai-aisA mallinAtha ne mAnA hai| kintu dapaNakAra ke anusAra hama yahA~ samAsokti kaha sakate haiN| unhoMne sAhityadarpaNa meM samAsokti ko kevala jar3a ke cetanIkaraNa taka hI sImita nahIM rakhA hai, apitu prastuta laukika vastu para zAstrIya vastu vyavahAra-samAropa meM bhI samAsokti mAna rakhI hai / ataH yahA~ prastuta laukika nala-paraka vastu para aprastuta vyAkaraNavastu-vyavahAra-samAropa hone se samAsokti hai / 'sAdhu' 'sAdha' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| rAjA sa yajvA vibudhavrajanA kRtvAdhvarAjyopamayeva rAjyam / bhuGkte zritazrotriyasAskRtazrIH pUrva tvaho zeSamazeSamantyam // 24 // .. andhayaH-yajvA zrita-zrotriyasAtkRtazrIH sa rAjA adhvarAjyopamayA eva rAjyam vibudha-vrajatrA kRtvA pUrvam tu zeSam antyam ca azeSam bhukte-iti aho| TIkA-yajvA vidhipUrvakam yazAm kRtavAn ('yajvA tu vidhineSTavAn' ityamaraH ) ataeva zritAH svAzraye sthitAH ye zrotriyA vedapAThinaH ( karmadhA0) ('zrotriya-cchAndasau samau' ityamaraH) teSAm dAnena adhInIkRtA iti zrotriyasAskRtA zrIH lakSmIH dhanamityarthaH ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtaH (ba0 vI0) sa prasiddho rAjA nala: adhvareSu yazeSu havirdAnarUpeNa vibudhAnAM (devatAnAm ) adhInIkRtasya Ajyasya (sa0 tatpu0 ) upamayA sAdRzyena ( 10 tatpu0 ) eva rAjyaM vibudhAnAM ( viduSAm ) vrajasya samUhasya (10 tatpu0 ) dAnadArA adhInIkRtyeti vibudhavajatrA kRtvA pUrva zlokakrame prathamanirdiSTam arthAt AjyaM tu zeSaM hutAze bhuGkte makSayati, antyaM pazcAnnirdiSTaM rAjyamityarthaH ca azeSa bhuGkte niviMzati iti aho ! Azcaryam / yatkhalu pUrva bhujyate tattu azeSameva bhujyate na tu zeSam , yaccAnte bhujyate tat zeSameva bhujyate, na tvazeSamiti virodhaH, tatparihArastu antyaM rAjyam azeSam akhaNDaM bhuGkte iti / yathA valo yajJeSu havIrUpeyAjyaM vibudhebhyaH ( devatAbhyaH ) pradAya hutazeSa bhuGkte tathaiva rAjyasampadaM vibudhebhyaH ( vidvadbhayaH ) dAna-rUpeNa pradAyAkhaNDaM rAjyaM bhuGkte iti bhAvaH // 24 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH ___ gyAkaraNa-yajvA iSTavAniti /yaja +chanie ( bhUnAtheM ) / zrotriyasAskRta zrotriyANAm adhInaM karotIti adhInakaraNe sAt pratyaya / zrotriyaH 'zrotriyazchando'dhIte' 52 / 84 iti nipAtanAtsAdhuH / vajatrA kRtvA vajasyASInaM deyaM kRtveti adhonakaraNe trA pratyayaH / adhyAdharatihiMsAkarmA tatpatiSedhaH' (yAskaH ) antyam ante mavamiti anta+yat / bhanuvAda-yajJa kiye ( ataeva ) AzrayavoM zrotriya logoM ke adhIna ( dAna meM ) dhana-sampada kiye hue vaha rAjA nala yazA meM ( havinarUpa meM vibudhoM = devatAoM ke adhIna kiye ) Ajya (pUta ) kI taraha ho rAjya ko vibudhoM ( vidvAnoM ) ke adhIna karake pahale ko to zeSa khAtA hai aura pichale ko azeSa khAtA hai ( bhogatA hai )-yaha kaise Azcarya ko bAta hai // 24 // TippaNI-yahA~ mo kavi kA 'mUDa' vayAkaraNI hI banA huA hai| aisA lagatA hai jaise usane 'tadadhIna-vacane' (54.54 ) tathA 'deye ca trAca' (5/4 / 55 ) ina do satroM ke udAharaNa hetu ho yaha zloka banAyA h|| yahA~ 'AjyopamayA' meM upamA aura 'pUrva zeSam', 'antyam azeSam' meM virodhAbhAsa hai / cANDUpaNDita tayA vidyAdhara ko yahA~ mAnI huI utprakSA hamArI samajha meM nahIM A rahI hai / vibudha zabda meM zlaSa hai| zabdAlaMkAroM meM 'rAjyo' 'rAjya' 'to' 'tazrI:' 'zeSa' 'zeSa' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| yahA~ 'zrotriyatAtkRtazrIH' aura 'vibudhava jatrA kRtvA' meM punarukti kI zaMkA uTha sakatA hai, kyoMki zrotriya aura vibudha eka hI to huA karate haiN| kintu hamAre vicAra se inameM kucha bheda hai| zrotriyoM ko to yajJoM meM dakSiNA-rUpa meM rAjA detA thA hI kintu zrotriyoM se atirikta bho to vidvAn hote haiM, jinakA kArya kSetra yajJAtirikta huA karatA hai / unheM bhI rAjA khUba detA thA, ataH punarukti doSa nahIM hai| dAridrayadAridraviNauvavaramoghamevavratamarthisArthe / santuSTamiSTAni tamiSTadevaM nAyanti ke nAma na lokanAtham // 25 // anvayaH-dAridraya vaH athi sAthai amogha-mevavratam , santuSTam , iSTadevaM tam lokanAtham ke nAma iSTAni na nAthanti / _____TIkA-daridrasya bhAvo dAridrayaM nirdhanatvam tat dArayati nAzayatIti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) yo dravipauSaH (karmadhA0 ) draviNasya dhanasya oSaH rAziH ( 10 tatpu0 ) tasya varSaH vRSTibhiH (10 tatpu0 ) puSkala-dAnairityayaH arthinAM yAcakAnAM sArtha samUhe ( 10 tatpu0 ) amogham aviphalam saphalamityarthaH ( sa0 tatpu0) meSa-vratam ( karmadhA0 ) meghasyeva vrataM niyamaH ( upamAna tatpu0 ) yasya taSAmUtam ( ba0 vI0 ) mevo yathA jalavRSTiM karoti tathA cAyaM dhana-vRSTiM karotAti mAvaH, santuSTaM dAnaiH prasannam , iSTAH yajikamIMkRtA arthAt yajJa dvArA prasAditA devAH ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtam (ba0 vrI0 ) taM lokAnAM nAtham jana-svAminam ( 10 tatpa.) ke nAmeti komalAmantraNe iSTAni abhilaSita-vastUni na nAthayanti na yAcante, api tu sarva eva nAthantIti kAkuH / nalaH sarveSAmeva manaHkAmanAH pUrayatIti bhAvaH // 25 // myAkaraNa-dAridrayam daridrasya bhAva ti daridra+vyaJ / 0dArI tAcchIlye piniH / varSaH Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite VvRS+paJ ( mAve ) / iSTAni-iS+kta ( mAve ) iTa- yaj+ktaH ( karmaNi ) nAyanti yAcanArthatvAt dvikarmakatvam / / - anuvAda-kaMgAlI ko miTA denevAlI dhanarAzi kI vRSTiyoM se amogha meSa ke se vrata vAle. (dAnoM se ) prasanna hue tathA devatAoM ke yaza kiye usa nareza ( nala ) se bhalA kauna prabhilaSita vastuyeM nahIM mA~gA karate ? // 25 // TippaNI-yahA~ meghavratam meM upamA hai / 'dAri' 'dAri' meM yamaka aura usakA 'dAridraya' 'dAridra' meM chekAnuprAsa ke sAtha ekavAcakAnupradeza saMkara, 'miSTA' 'miSTa' 'nAyanti' 'nAtham' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| asmaskila zrotrasudhAM vidhAya rammA ciraM bhAmatulAM nalasya / tatrAnuraktA tamanApya bheje tamAmagandhAnalakavaraM sA // 26 // anvayaH-sA rambhA nalasya atulAm mAm asmat ciram zrotra-sudhAm vidhAya tatra anuraktA ( satI) tam anApya tannAma-gandhAt nalakabaram bheje kila / * TIkA-sA svasaundarya prasiddhA rammA etannAmnI devAGganA nalasya bhatulAm na tulA upamA yasyAH tAM tathAbhUtAm ( ba0 bro0 ) mA kAntima aramata asmAkaM sakAzAta ciraM cirakAlaM zrotrayoH karSayo sudhAm amRtaM ( Sa. tatpa0) vidhAya kRtvA sAdaramAkayetyarthaH tatra tasmin nale anuraktA AsattA satI tam nalam anApya aprApya tasya nalasya nAmno'bhidheyastha gandhAt lezAt samparkAditi yAvat na svanurAgAt ( ubhayatra Sa. tatpu0 ) nalakUbaraM kubera patraM bheje prApa, kityutprekSAyAm / loke dRzyate yat kasyacidabhISTavastvalAme tatsadRzaguNaM vastvantaraM janA majante // 26 // vyAkaraNa-tulA Vtul +a (bhAve )+TAp / bhA /mA+aG (mAve)+TAp / anApya A+/Apa+lyap , A upasarga na mAnane se lyap nahIM ho sakatA hai| anuvAda-baha ( suprasiddha apsarA ) rambhA nala kI anupama kAnti ko dera taka hamAre pAsa se kAnoM kA amRta banAkara, usa ( nala ) para anurakta hotI huI (kintu ) u se na pAkara usake nAma ke sambandha se mAno nalakUbara ko prApta kara baiThI // 26 // TippaNI-yahA~ 'atulAm' meM ananvaya, mA para sudhAtvAropa meM rUpaka tathA kila zabda dvArA vAcya utprekSA-ina tInoM ko saMsRSTi hai / zabdAlaMkAra cheka aura vRttyanuprAsa hai / svalokamasmAbhiritaH prayAtaiH kelISu tadgAnaguNAnipIya / hA heti gAyan yadapoci tena nAmnApi hAhA harigAyano'bhUt // 27 // andhayaH-kelISu tadgAna-guNAn nipIya itaH svalokam prayAtaiH asmAbhiH gAyan hari-gAyanaH 'hA hA ! iti yat azoci; tena (saH ) nAmnA hAhA eva abhUt / TIkA-velISu manovinoda velAsu tasya nalasya yat gAnaM gItaM tasya guNAn mAdhuryAdi vizeSAn (10 tatpu0 ) nipIya sAdaramAkarNya nalakartRkagAnamAdhurI asveti yAvat itaH asmAd mUlokAt svalokaM svarga prayAtaiH gataiH asmAbhiH haMsaiH gAyan devasabhAyAM gAnaM kurvan hareH indrasya gAyanaH gAyakaH Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasarga: (10 tatpu0) hA hA ! kaSTam ! kaSTam ! iti yat azoci ninditaH, tena hetunA sa nAmnA saMzayA hAhA eva abhUt jAtaH / nalagAnamAdhurI divyagAyakepi na labhyate iti mAvaH / / 27 / / vyAkaraNa-prazoci zuc +luG ( karmaNi ) nipIya isa sambandha ke prathama sarma kA prathama zloka dekhie| gAyanaH gAvatIti /gai+NyuT / anuvAda-Amoda-pramoda-kSaNoM meM usa ( nala ) ke gAne ke ( mAdhurya Adi ) guNoM ko sunakara yahA~ se svarga loka gaye hue hamane gAte hue indra ke gAyaka ko 'hA ! hA' ( chiH chiH, kucha nahIM) isa taraha jo nindA kI, usase usakA nAma hI 'hA hA' par3a gayA / / 27 // TipaNI-mallinAtha ne yahA~ haMsoM dvArA kI gaI harigAyana kI nindA kA sambandha na hone para mo sambandha batAne se asambandhe sambandhAtizayokti kaho hai / 'hAhA hUhUzcaivamAyA gayastridivauka. sAm' isake anusAra indrake gAyakoM ke nAma hI svataH hAhA, hUhU Adi the, kintu yahA~ vaha kave kI kalpanA hI hai ki haMsoM ke hAhA karane para ho jaise gAyaka kA vaisA nAma par3A ho / isa taraha hamAre vicAra se yaha utprekSA kA viSaya hai, jo vAcaka-pada ke na hone se pratoyamAnA hI hai| 'gAya' / 'mAya' meM yamaka aura anyatra vRttyanupAta / zRNvan sadArastadudAramAvaM hRSyanmuhurloma pulomajAyAH / puNyena nAlokata nAkapAlaH pramodabAppAvRtanetramAlaH // 28 // anvayaH-sadAraH lokarAlaH tadudArabhAva zRman pramoda "mAlaH san pulomanAyAH muhuH hRyat loma puNyena na Alokata / TIkA--dArAbhiH panyA saha vartamAna iti sadAraH (ba0 bo0) dAra-zamdasya pustve nityabahu. vacanatve cAmaraH-'bhUmni dArAH' iti / lokagala indraH tasya nalasya udArasya mAvam ( 10 tatpu0) audArya zRNvan yAkarNayan pramodasyAnandasya yo bASpaH azra ( 10 tatpa0 ) tenAvRtA AcchannA ( tR. taspu0 ) netra-mAlA ( karmadhA0 ) netrANAM nayanAnAM mAlA paMktiH (10 tatpa0 ) sahasra netrANItyarthaH yasya tathAbhUtaH ( ba0 vI0 ) san palomanAyAH pulomno rAkSasavizeSasya pulyA idrANyA ityarthaH muhuH vAraM-vAraM hRSyat udazcat loma jAtAvekavacanaM romAthi romAJca meti yAvat puNyena pulomajAyAH pUrvajanmakRtasukRtena na Alokata apazyat / samAyAM varNyamAnaM nalaudAryamAkaNyendrASI romAJcitA satyapi bhAgyAt haMSoMdbhUta-vASpAkulasahasranayanenendreNa nAvalokitetyarthaH // 28 // jyAkaraNa-dArA:-dArayanti vicchindanti bhrAtRn iti ( yAskaH ) / pramodaH pra+/mud+ paJ ( bhAve ) pulomajA pulomno jAteti puloman + j+ngH| anuvAda-patno-sahita indra ne usa ( nala ) kA audArya sunate hue, AnandAtruoM dvArA nayanapaMkti ke Dhaka Ane se, tathA ( indrANI ke ) puNya se indrANI ko vAra vAra hotA huA romAzca dekhA hI nahIM / / 28 // TippaNI-nala ko udAratA ko sunakara indrANI ko zRGgArika romAJca ho uThA, to indra ko A~kheM AnandA bhoM se Dhaka gii| hajAra A~khoM meM se kisI eka se bhI baha patnI kA romAzca na Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite dekha sakA, anyathA usake asatItva se kruddha ho use tyAga detaa| na dekhane ke kAraNa do haiM-A~khoM kA bASpAvRtatva aura indrANI kA pUrva janma kA koI puNya / isa taraha yahA~ kAvyaliGga evaM nala ke prati pramilASodaya meM mAvodayAlaMkAra hai| zabdAlaMkAroM meM 'dAra' 'dAra', 'loma' 'loma', 'loka' 'Thoka' meM yamaka, 'pAla:' 'mAlaH' meM pAdAntagata antyAnuprAsa tathA anyatra vRttyanupAsa hai| sApIzvare zRNvati tadguNoghAna prasahya ceto harato'rdhazambhuH / mabhUdapaNoGguliruddhakaNo kadA na kaNDUyanakaitavena // 29 // anvayaH-zvare prasaya cetaH harataH tadguNaughAn RNvati sati sA ardha-zambhuH aparNA api kaNDUyana-kaitavena ali -ruddha-karSA kadA na abhUt / TIkA-Izvare zive prapta balAt cetaH manaH harataH AkarNataH tasya nalasya guNAnAM saundayauMdAbAMdInAm oSAn samUhAn ( sarvatra pa0 tatpu0 ) mRNvati AkarNayati sati, sA satItvena prasiddhA ardha zarIrasyArdhamAgaH zambhuH zivo yasyAstathAbhUtA (ba0 vI0 ) athavA ardha zammoH ityardhazaMbhuH ( ekadezI samAsa ) aparNA pArvatI api parapuruSaguNAkarNana satya niSiddhamiti kRtvA, ardha-rUpeNa patidehAbhinnatvAdanyatra gamanAsambhavAt kaNDUyanasya kharjanasya kaitavena byAjena (10 tatpu0 ) aDagulyA kara-zAkhyA ruddhau pihitau 40 tatpu.) kau~ zrotre (karmadhA0 ) yayA tathAbhRtA (ba0 vI0 ) kadA kariman kAle na abhUta jAtA, sarvadaiva aDaguTaruddhakarNA'bhavAdAta kaakuH| mA mUt parapuruSaprazaMsAbhavaNamiti pArvatI svakA~ pihitavatItyarthaH // 29 // vyAkaraNa-IzvaraH iSTe iti Iz+varac / kaNDUyanam kaNDU+yak+lyuTa ( bhAve ) / bhanavAda-mahAdeva naba mana haraNa kara dene vAlA nala kA guppa-samUha suna rahe the, to vaha (prasiddha satI ), mahAdeva kA ardhazarIra-rUpa pArvatI mI khujalAne ke bahAne kaba kAnoM ko baMda kiye nahIM rahatI thI? TippaNI-jahA~ indrANI satItva Adarza se hamane phisalI dekhI hai, vahA~ pArvatI ko sthira pAyA hai, kyoMki vaha aparNA hai, jisane zambhu-prApti hetu tapasyA meM patte taka khAne chor3a die the| vaha malA kaise phisalatI? yahA~ aparNA zabda ke sAbhiprAya hone se parikarAkura alakAra hai| 'kaNDUyana kaitavena' meM kaidavApaddhati hai| zabdAlaMkAroM meM 'parNA' 'karNA' meM padAntagata antyAnuAprAsa aura anyatra vRtyanuprAsa hai| alaM sajan dharmavidhau vidhAtA ruNaddhi maunasya miSeNa vANIm / tatkaNThamAliGgaya rasasya tRptAM na veda tAM vedajaDaH sa vakrAm // 30 // anvayaH-dharma-viSau sajan vidhAtA maunasya bhiSeNa alam vANIm rupaddhi, kintu ) veda-jaDaHsa varakaNTham mAliGgaya rasasya tRptAm vakrAm tAm na veda / ____TIkA-dharmasya sandhyAdi-karmappaH vidhau anuSThAnaM ( 10 tatpu0 ) sajan lagan vidhAtA brahmA maunasya anAlApa-vratasya miSeNa vyAjena alam atyartha vANoM vAcam atha ca vAgdevIm ruNaddhi rundhe mA tAvat sarasvatI nalagupazravaNaM kASIt iti tasyAH kRte mukharUpaM bahidvAraM pinaddhItyarthaH ( kintu) vedena Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH vedapAThena jaDo naDImUto nityavedAbhyAsa-niratatvena anamiza iti yAvat (tR0 tatpa0) samA tasthA nalasya kaNThaM galam ( 10 tatpu0 ) AliGgaya AzliSya rasasya nalAnurAgeSa atha ca bhArAdirasena tRptA santuSTAm atha ca pRSTAm vakrAm , kuTilAm atha ca vakroktipUrNa tAM sarasvatI na vedana bAnAti / vRddho rasamAvarahitazca brahmA yuvatyAH svaparamyAH svacchandAcAraM na jAnAtoti mAvaH / / 30 // vyAkaraNa--sajana VA+zat / vidhiH vi+VdhA+ki (vidhAnam ) / rasasva taptAm ( 'nAgnistRpyati ka'ThAnAm' itivat ) sambandha-sAmAnyeyaM sssstthii| veda vid+kaTa 'vido laTo vA' 3483 se laT ko Namul / anavAda-dharma karma meM lagA huA brahmA mauna ke bahAne (nijapatnI] vAgdevI ko acchI taraha se roka detA hai, (kintu ) veda ( par3ate rahane ) se jar3a banA huA vaha nahIM jAnatA hai ki vakra ( kuTila; vakroktipUrNa) vaha nala ke gale se lagakara rasa ( usake anurAgaH tArAdi) se tRpta hue baiTho hai // 30 // TippaNI-yahA~ sarasvato satItva kA divAlA hI poTa detI hai| bUr3he pati ne use bAhara kA dvAra banda karake motara hI roka diyA, para vaha kuTila pIche ke cora daravAje se nikalakara kara se nA ko gare lagAkara usake rasa ( anurAga, zRMgAra) kA Ananda le raho hai-yaha bahe ko patA ho nhiiN| vAstava meM yaha kavi kA kauzala ho samajhie ki vaha brahmA ko patno sarasvatI devI aura sabake gaLe meM kAma kara raho vAgAramaka sarasato kA bhinna-bhinna hote hue mo amehAsyavasAya kara baiThA, jisase sarasvatI devI badanAma ho gii| tAtparya yaha ki nala ke kaNTha meM lagI vANo vatiyoM -kAvyamaya vacanoM-tathA zRMgArAdi rasoM se paripUrNa rahato haiN| isa kAraNa hama yahA~ mede amehAtizayoti ho mAneMge, jisake sAtha bAhnati kA sAMkarya hai| vakA aura rasa zabdoM meM raheSa hai| vidyAdhara ne jar3a vANI para cetanavyavahAra-samAropa mAnakara yahA~ samAsokti kaho hai| zabdAlaMkAroM meM 'veda' 'veda' meM bamaka, 'vidhau' 'vidhA' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| zriyastadAliGganabhUnaM bhUtA vratakSatiH kApi pativratAyAH / samastabhUtAtmatayA na bhUtaM tadbharturIyAkaluSA'NunApi // 3 // pratyayaH-pativratAyAH zriyaH tadbhartuH samasta-bhUtAtmatayA tahAliganaH kA api vratakSatiH na bhUtA: ( ataeva tadbhartuH ) IrSyA-kaSANunA api na bhUtam / ___TokA-pativatAyAH satyAH zriyaH lakSmIdevyA aya ca kAntyAH tasyA zriyAH marnuH parapuH viSyori. tyathaH (10 tatpu0) samastAni sarvANi tAni bhUtAni. prANi nAtam ( karmavA0 ) prAramA svarUpam (karmadhA0 ) yasya tayAbhUtasya (ba0 no0) mAvastattayA prApimAtrasya 'sarva viSNunayaM jagara' iti viSNupurANoktyA viSNupayatvenetyarthaH tasya nalasya AlijanAt AzleSAt (pa0 tatpu0) maratoti tayokA ( upapada tatpu0) kA api kAcidapi vratasya pAtivratyasya matiH hAniH (10 tatpu0) na bhUtA na jAtA, nahasyApi viSNurUpatvAt sA viSNumevAmiti, na tu para-puruSam : ataeva tadU-bhartuH liyoH IvA akSAntyA yA kanuSaM kAzyam ( tR0 tatpa0 ) kAzamonA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite pApapuNyasukhaduHkhAdivat vizeSTam , na tu vizeSaNam , yathA''ha samaraH- 'valIbe zIghrAdhasatve syAt triveSAM satvagAmi yat' / tasya aNunA lezamAtreNApi na mUram jAtam nalamA lagantI rakSmImAkolya viSNoH hRdaye ISadapIp na jAteti mAvaH // 31 // ___ myAkaraNa-bhUH bhavatIti bha+kvip (kartari ) / ISyA VIya + apa ( mAve )+ TAp / bhUtam /bhU+ka (mAvavAcya ) / anuvAda-kyoMki samasta prANamAtra rakSmI ke pati viSNu kA rUpa hai, isalie pativratA lakSmI dvArA usa (nala ke Aligana se hone vAlI koI mI pAtivratya-kSati nahIM huI, ( isalie ) usake pati ko IrSyA se honevAlA jarA mI manomAlinya nahIM huA // 31 // TippaNI- yahA~ kavi nala ke zarIra se cipakI lakSmI ke satItva ko nipuNatA se bacA gyaa| nala ke zarIra se lagI lakSmI ( saundaryacchaTA ) aura hai aura viSNu kI patnI-bhUta lakSmI aura hai| sarasvatI kI taraha kavi ne yaha bhI donoM lakSmiyoM ke bhinna-bhinna hote hue bhI amedAdhyavasAya kara rakhA hai| isalie pUrvavat hama yahA~ bhI bhede aura amedAtizayokti kaheMge, jisake sAtha pAtivratyakSati tathA ka luSya kA kAraNa hote hue bhI pAtivratyakSAta aura kAluSya-rUpa kArya ke na hone se bana rahI vizeSokti kA skara hai| vizeSokti bhI utta-nimittA hai| 'bhUtA' 'bhUtam' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| indrANI sehekara bhI taka pavitra deviyoM kA kavi dvArA caritra-hanana 'aucitya' kI dRSTi se ThIka nahI hai-aisI kA pAThakoM ke hRdaya meM nahIM ThanI caahie| kAraNa yaha hai ki ukta deviyoM kI nidA kavi kA arthavAda hai| use to nala kA atyadhika saundarya vivakSita hai, isalie mImAMsAdarzana ke anusAra-'na hi nindA nindyaM nindituM pravartate, api tu stutyameva stotum' / dhika taM vidheH pANimajAtalajja nirmAti yaH parvaNi pUrNamindum / manye sa vijJaH smRtatanmukhazrIH kRtArdhamaujjhadaramUni yastam // 32 // anvayaH-(he bhaimi, ) vidheH ajAta-rajam tam pApim dhik , yaH parvaNi pUrNam indum nirmAti, sa vijJaH iti manye, yaH smRta-tanmukha-zrIH san kRtArtham tam hara-mUni aujjhat / TIkA-(he bhaimi !) vidheH brahmaNaH na jAtA samutpannA ra.jjA ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtam (va0 mI0 ) tam pANi hara dhik yaH papi pUNimAyAM pUrNa sampUm indum candraM nimoti racyati; naramurusattve punazcandra nirmANa vyathameva, punaruttatvAt , sa pANiH hasto vizaH buddhimAn asti ityahaM manye jAne, yaH pANiH smRtA smRtiviSayIvRtA tanmukhazrIH (karmadhA0 ) tasya nalasya mukhasya vadanasya (umayatra 20 tApu0 ) zrIH zomA ( va.maMdhA0 ) yena tathAbhUtaH (ba0 bI0) san vRto racito'rthaH abhAga ekadeza iti yAvat yasya thAbhUtam (20 bI0) tam indu harasya mahAdevasya mUdhina zirasi ojayat tyattavAn mA Ritalta yAvat / 3.syApi vastunaH pUrvasiddhatve punaratannirmANatyAgo buddhimatteti bhaavH| 6-nArAyaNa zamdeSu-'pUvam eva.valaM ca candraM baghapyeka eka brahaNaH pANinirmAti, kArya-medA-mUrkhatvaM vizasva kAlamedAdupacaryate' // 32 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tRtIyasargaH vyAkaraNa-dhikapAkhim dhik ke yoga meM dvitIyA ho rahI hai| vijJaH vizeSeNa jAnAtoti vi+/zA+kaH ( kartari ) / aujjhat /ujjh+laG / anuvAda-(he bhaimI ! ) brahmA ke usa nilajja hAtha ko dhikkAra hai, jo ( nala ke mukha ke hote 2 pUrNamAsI ke dina pUrNa candramA kA nirmANa karatA rahatA hai| maiM samajhatA hU~ ki ( brahmA kA) vahI hAtha samajhadAra hai, jo usa ( nala ) ke mukha kA suSamA ko yAda kiye hue, AdhA hI banAye usa ( candramA ) ko mahAdeva ke sira para DAla detA hai // 32 // TippaNI-yahA~ mukha ke upamAna-mUta candramA kA tiraskAra kiyA gayA hai, ataH pratIpa alaMkAra hai jisase yaha vastu-dhvani nikalatI hai ki nala kA mukha saundarya meM sarvAtizAyI hai| nilIyate hIvidhuraH svajaitraM zratvA vidhustasya mukhaM mukhaannH| sUre samudrasya kadApi pUre kadAcidabhrabhramadabhragarma // 33 // anvayaH-vidhuH naH mukhAt sva.jaitram tasya mukham zrutvA ho-vidhuraH sana kadA api sUre, kadA api samudrasya pUre, kadAcit ( ca ) abhrabhramadabhra-garbha nilAyate / TIkA-vidhuH candramAH naH asmAkaM haMsAnAm mukhAt vaktrAt svasya AtmanaH jaivaM vijayi (10 tatpu0 ) tasya nalasya mukhaM vadanaM zrutvA AkarNya hAH lajjA tayA vidhuraH vyAkulaH ( tR0 tatpu0) san kadApi kasmiMzcit samaye sUre sUrye ( 'sUra-sUryamAdityAH' ityamaraH ) niloyo lono bhavatIti sarvatrAnvayaH, amAvAsyAyAM tithI candramAH sUrye loyate iti jyotiHzAstram ; kadApi samudrasya sAgarasya pUre pravAhe nilIyate, pratyahaM candramAH sAyaM samudrAntaH pravizati; kadAcit kadApi ca abhra AkAze bhramanti itastataH saJcaranti yAni abhrANi meghAH (karmadhA0) teSAM garbha madhye nilIyate / parAjito hi puruSo lajjAkulaH san yatra tatra lokebhya AtmAnaM nihate // 33 // vyAkaraNa-hA /ho+kvip ( bhAve ) / vidhuraH vigatA dhUH ( kAryabhAraH ) yasmAt (prAdi 10 vro0)| samudraH samunattIti sam +Vund ( kleda ne ) iti yAskaH / anuvAda-candramA hamAre mu~ha se ( suSamA ) apane ko parAjita kara dene vAle upa ( nala) ke mukha ke viSaya meM sunakara lajjA kA mArA huA kabhI to sUrya meM kamo samudra ke jala-pravAha meM aura kabhI AkAza meM ghUmate hue meSoM ke bhItara chiA jAyA karatA hai / / 33 / / TippaNI-candvamA svabhAvataH hI sUrya, samudra aura mevoM meM chipatA rahatA hai, kintu kavi kI kalpanA yaha hai ki mAnoM vaha nala ke mukha se hAra khAkara lAnA ke mAre chipatA jA rahA ho, isaliye yaha utprekSA hai, kintu vAcaka zabda na hone se yaha yahA~ pratIyamAnA hai| vidyAdhara ne jar3a candramA para cetanavyahAra-samAroha hone se samAsokti kaho hai / yahA~ eka hI Adheya candramA kA sUrya, samudra aura meva-aneka AdhAroM meM batAne se paryAya bhI hai| zabdAlaMkAroM meM 'darbha' 'dabhra', 'vidhu' 'vidhu' yamaka, 'mukhaM' 'mukhA', meM cheka, 'sUre' 'pUre' meM padAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanupAta hai| saMjJApya nassvadhvajabhRtyavargAn daityaarirtybjnlaasynutyai| tatsaMkucannAmisarojapItAddhAturvilajja ramate ramAyAm // 34 // . Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite manyavaH-daityAriH sadhvaja-mRtya-vargAn naH atyanjanakAsya-nutyai saMzApya tatsaMkucannAmi saronapItAt dhAtuH vilajjam ramAyAm ramate / ciham (10 tatpu0 ) garuDa ityarthaH viSNuhiM garuDadhvaja ucyate, tasya ye bhRtyAH sevakAH (10 tatpu0) teSAM vargAn samUhAn (10 tatpu0) no'smAn haMsAn atikAntamajamityatyamjam ( prAdi tatpu0 ) kamalavijayItyarthaH yat nalAsyam ( karmapA.) nalasya AsyaM mukham ( Sa0 tatpu0 ) tasya nutyai stutaye (10 tatpu0 ) ( stavaH stotra nutiH stutiH' ityamaraH ) saMzApya saMketenAzapya tayA'smaskRtayA nalA. syanutyA saMkucat nimolat ( tR. tatpu0) yat nAmi-sarojam ( karmadhA0 ) nAbhau sarojaM kamaTham ( sa0 tatpu0 ) tena potAt pAnaviSayIkRtAt pihitAdityarthaH, lajjA, nimolita-nAbhi-kamalena svAbhyantarIkRtAditi yAvat dhAtuH brahmaNaH sakAzAt vigatA lajjA trayA yasmin karmaNi yathA syAttathA (prAdi ba0 vI0 ) ramAyAM lakSmyAM ramate ramaNaM karoti / pUrva sadaiva nAmi-kamaThAt pazyato brahmaNaH samakSaM yugalasya kRte ramaNa-kSapyo na milati sma, kamalAtizAyinalAsthastutiM zrutvA lajjayA brahmayA sadaiva nAmi-kamale nimIlite sarvApi ramaNa-bAdhA gateti bhAvaH // 34 // ___ vyAkaraNa-daityaH diteH apatyaM pumAniti diti+nnyH| bhatyanjam abjamatikrAntamiti ati+agja ('asyAdayaH kAntAdhatheM dvitIyayA' isase samAsa ) nutiH-/nu+ktin ( mAve ) / saMjJApya-sam +/ +pic + lyap / sarojam-sarasaH jAyate iti saras+/jan + / anuvAda-daityAri (viSNu) nija dhvaja (garur3a ) ke sevakavRnda hama ( haMsoM ) ko nala ke kamala-vijayI mukha kI stuti hetu saMketa karake usa ( stuti ) se (lajjA ke kAraNa) banda hote huye nAmi-kamala dvArA apane mItara chirAye brahmA se lajjA miTa jAne ke kAraNa lakSmI ke sAtha ramaNa karate haiM // 34 // TippaNI-yahA~ upamAnabhUta kamala kA tiraskAra hone se pratIpa hai| kamala ke banda ho jAne para viSNu dvArA lakSmI ke sAtha ramaNa vyApAra kA sambandha na hone para bhI sambandha banAne se mallinAtha ne yahA~ asambandhe sambandhAtizayokti mAnI hai| rama' 'ramA' meM cheka aura anyatra vRtyanuprAsa hai| rekhAmirAsye gaNanAdivAsya dvAtriMzatA dantamayImirantaH / caturdazASTAdaza vAtra vidyA dvedhApi santIti zazaMsa vedhAH // 35 // anvayaH-vedhAH asya antaH Asye dvAtriMzatA dantamayIbhiH rekhAmiH gaNanAt 'atra catudaMza, aSTAdaza ca dvedhA vidyAH santi' iti zazaMsa iva / TImA-vedhAH brahmA prasya nalasya antaH Asye mukhamadhye dvAtriMzatA dvAtriMzatsaMkhyakAmiH dantamayImiH dantarUpAmiH rekhAmiH paMktimiH gaNanAt saMkhyAnAt atra mukhe caturdaza caturdazasaMkhyakAH baSTAdaza aSTAdazasakhyakAzca dvadhA dvAbhyAm api prakArAbhyAM dvAtriMzad bidyAH santIti zazaMsa kathayAmAsa iva / vidyAnAM caturdaza prakArA evaM santi -'aGgAni vedAzcatvAro mImAMsA nyAyavistaraH / purANaM dharmazAstra ca vidyA batAzcaturdaza' / / eteSu caturdazasu 'Ayurvedo dhanuvedo gAndharvazcArthazAstrakam' iti catasro vidyAH saMyojyASTAdazaprakArAH mavanti / nalo nikhilavidyAnipuNa iti bhAvaH // 35 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / tRtIyasargaH vyAkaraNa-dvAtriMzatA 'viMzatyAcAH sadaikatve sarvAH saMkhyeya-saMkhyayoH' -isa niyama se eka vacana / gaNanAt lpablope karmaNi paJcamI arthAt gpyitvaa| dvedhA di+dhA aura pA ko eSAca ('edhAcca' 5 / 346) / anuvAda- brahmA ne isa (nala ) ke mu~ha ke bhItara battosa dA~toM kI rekhAoM se ginakara isa ( mukha ) meM caudaha aura aTThAraha-donoM prakAra se (battIta ) vidyAe~ haiM-yaha kahA ho jaise-||35|| 'TippaNI-yahA~ dAtoM para ginatI kI rekhAoM kI kalpanA karane se utprejhA hai, lekina vidyAdhara 'ye dA~ta nahIM haiM balki ginatI ko rekhAyeM hai' -isa taraha Artha amahA mAnakara upekSA ko sApahana mAnate haiM / zabdAlaMkAroM meM vRtyanupAta hai| zriyau narendrasya nirIkSya tasya smarAmarendrAvapi na smarAmaH / vAsena tasmin kSamayozca tasmin buddhau ca dharmaH khalu zeSabuddhau // 36 / / anvaya-tasya narendrasya zriyo nirIkSya (vayam ) sparAmarendrau api na smarAmaH tasmin kSamayoH ca samyak vAsena khalu zeSabuddhau buddhau na ddhmH| ___TIkA-tasya prasiddhasya narANAm indrasya (10 tatpu0 ) narezasya nalasya zroH suSamA ca zrIH dhanasampacceti priyo ( 'zomA sampatti-padmAstu lakSmIH zro!' iti zAzvataH) (ekazeSa sa0) nirIkSya dRSTvA vayam smaraH kAmazca amarendraH zakrazca ( dvanda ) amarANAM devAnAm indraH (10 tatpu.) to api na smarAmaH na smRtiviSayIkurmaH, nalasya suSamA smarasya suSamA, dhana-sampacca zakrasya dhanasampadamatizete ityrthH| tasmin nale kSamA pRthivI ca mamA mAntizca tayoH ( 'kSitIkSAntyoH kSamA' ityamaraH) ( ekazeSa sa0 ) samyak nirbAdhatvenetyarthaH vAsena vasatyA vidyamAnatayeti yAvat khA nizcayena vayaM zeSa: zeSanAgazca buddhaH sugatazceti (dvanda ) tau bhapi buddhau manasi na dadhmaH na kurmaH manasApi na smarAma ityrthH| kSiterevaikasyA AdhAratvaM zeSe, kSAnterevekasyA AdhArasvaM ca buddhe, kintu na dvayorapyAdhAratvamiti kRtvAsau tau dAvapyatizete iti mAvaH // 36 // vyAkaraNa-smarendrAvapi na smarAmaH yahA~ 'adhogarthadayezAm (2 / 3 / 52 ) se SaSThI isaliye nahIM ho pAI ki kavi ko zeSatvena vivakSA nahIM thii| anuvAda-usa rAjA ( nala ) kI donoM zriyoM-suSamA aura dhana-sampadA ko dekhakara hama kAmadeva aura indra ko bhI yAda nahIM karate, usa ( nala) meM donoM kSamAoM-vRthivI aura zAnti kA acchI taraha vAsa dekhakara hamAre mana meM na to zeSanAga AtA hai aura nahIM gautama buddha bAtA hai / / 36 // TippaNI-yahA~ zrI aura kSamA zabdoM meM zleSa hai, jisakA yathAsaMkhya ke sAtha sAMkarya hai| guSoM meM rAjA nala kyA kAmadeva, kyA amarendra, kyA zeSa aura kyA buddhadeva-psabako mAta kara detA haiyaha vyatireka-dhvani hai / zabdAlaMkAroM meM 'smarA' 'smarA' aura 'buddho' 'buddhau' meM yamaka hai / buddhau vAle bamaka ke sAtha 'uddhau' ko tuka milane se padAnta-gata antyAnupAsa kA ekavAcakAnupraveza saMkara mo hai / 'nare' 'nirI' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa haiN| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite vinA patatraM vinatAtanUjaissamIragairIkSaNalakSaNIyaiH / manomirAsIdanaNupramANairna lavitA dikkatamA tadazvaiH / / 37 // anvaya-patatraM vinA vinatA tanUjaH, IkSaNa-lakSaNIyaiH samora paiH, ( tathA ) anaNu-pramANeH manomiH dazvaH katamA dika na lapitA AsIt ? TIkA-patatraM pakSam ('garut-pakSacchadA: patraM patatraM ca tanUruham' ityamaraH ) vinatA karavapasya patnI tasyAH tanUjaH putraH garuDai ratyarthaH (10 tatpu0 ), IkSaNaiH netraiH lakSaNIyaH draSTuM zakyaH samIraH vAyubhiH ( tR0 tatpu0 ), na aNu pramANaM parimANam ( karmaghA0 ) yeSAM tathAbhUtaiH (ba0 vro0) manobhiH mAnasaiH tasya nalasya azvaH vAjibhiH (10 tatpu0 ) katamA dik dizA na laGavitA AkrAntA na mAsIt apitu sarvA eva dizaH AkrAntA iti kAkuH / garuDaH sapakSo bhavati samAraNazcakSuryAyo na mavati, manazcANurimANaM bhavati kintu, nalasyAzvAH tadviparItAH santo vage tAn sarvAn atizerate iti mAvaH // 37 // vyAkaraNa-tanUjAH tanvAH jAyante iti tan+/jan + ng| IkSaNam IkSyate ( dRzyate ) aneneti IkSa + lyuTa ( karaNe ) / katamA kim +itamaca ( svArtha )+Ta p / anuvAda-vinA paMkhoM ke garur3a rUpa, AkhoM se dekhe jA sakane vAle vaayu-ruu| ( tathA ) vinA KNa parimANa ke mana-rUpa usa (nala ) ke ghor3oM ne kona-sI dizAmeM AkramaNa nahIM kiyA ? TippaNI-yahA~ nala ke ghor3oM para garur3a vAyu aura mana kA Aropa hone se rUpaka hai kintu kucha nyUnatA bhI dikhA rakhI hai, isaliye 'acatuvaMdanA brahmA' ityAdi kI taraha isa rUpaka ko hama nyUnArUr3ha vaiziSTaya rUpaka kaheMge, lekina vidhAghara ne vinA paMkha Adi kAraNoM se hone vAle garur3a Adi kArya batAne meM vibhaavn| mAnI hai / zabdAlaMkAroM meM 'kSaga' kSaNI' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| mana ke aNu parimANa ke liye dAkhae kArakAvAla-'ayogadyAj jJAnAnAM tasyANutvamiheSyate' / sagrAmabhUmISu bhavatyarINAmasranadImAtRkatAM gatAsu / tadvANadhArApavanAzanAnAM rAjavajAyairasumissubhikSam // 38 // anvayaH-arIppAm bhatraH saMgrAma-bhUmAMSu dA-mAtRkatAm gatAtu satISu tadvApadhArApavanAzanA. nAm rAja-vrajIyaH asumiH mumikSam ( bhavAta ) / kA-rIpa zatrapAm araH rudhiraiH ( 'ru'dhare'sRk-lohitaHsraH' ityamaraH) saMgrAmANAM yuddhAnAM bhUmIpu, sthalaSu raNakSetrAvatyarthaH (10 tatpu0 ) nadA ApagA mAtA pratipAlikA ( karmadhA0) bAsa tathA bhUtAnAM (ba0 bI0) bhAvastattA tAM gatAsu prAptAsu zatru rudhira-pAraSiktAsvityathaH satISuH tasya nalasya bApAnI zarANAM dhArAH paramparAH / ubhayatra pa0 ta0 ) eva pavana vAyum aznanti bhakSayantIti tathottAH saH teSAn rAjA nRpANA vrajAH samUhAH teSAm ( ba0 tatpu.) ( gaThAna nivahA vrajAH' ityamaraH) ime hAta bajAya: tarasambAndhAmaH asubhiH prANaH subhikSaM bhikSApyA samRddhiArAta (avyayA. mAva 40) khAdya-samRddhirityA bhavatIta zaSaH / rAma nalena sApa zatravA hatA iti bhAvaH // 38 // vyAkaraNa- nadI mAtRka-(ba0 bI0) meM 'naha tazca' ( 5 / 4 153 ) se samAsAnta kap / rAjabrajIyaH rAja vraja+cha, cha kA iya bAdeza / azanaHza+lyuH ( katAra ) / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya anuvAda-zatraoM ke rudhiroM se rae-kSetroM ke nadomAtRka bhUmiyAM bana jAne para usa (nala) kI vApa-paramparA rUpI sapo ke riye rAna samUhoM ke prANoM ke rUpa meM khUba khAca-samRddhi hotI rahatI hai // 38 // TippaNI-nadImAtRkabhUmi-khetI kI z2amIna do prakAra kI hotI hai-nadImAtRka aura devamAtRka / jahA~ nadI-naharoM se siMcAI hotI hai, vaha nadImAtRka hotI hai, kintu jahA~ nado-naharoM se sicAI nahIM hotI vaha devamAtRka hotI hai| deva meghoM ko bolate haiN| medha-vRSTi se hI unakA siMcana hotA hai| use 'USar3a' (Upara ) bhUmi bhI kahate haiM, dekhie bhamarakoza-dezo nadyambu-vRSTayamnu sampanna-brohi-pAlitaH / syAnnadImAtRko devamAtRkazca yathAkramam // yahA~ saMgrAma-bhUmiyoM para nadImAtakadezatvAropa. nala ke bANoM para sarpasvAropa aura zatru rAjAoM ke prANoM para khAdya-samRddhitvAropa hone se samastavastu-viSayaka rUpaka hai| 'sumiH' 'sumi' meM chaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| yazo yadasyAjani saMyugeSu kaNDUlamAvaM bhajatA bhujena / hetorguNAdeva digApagAlIkUlaMkaSatvavyasanaM tadIyam // 39 // anvayaH-kaNDUlabhAvam bhajatA asya bhujena saMyugeSu yat yazaH prajani (tat) tadIyam digApagA.. vyasanam hetoH guNAt eva (jAtam ) / TIkA-va.NDUlasya kaNDUyuktasya mAvaM raNa-kaNDUra tvamityarthaH bhajatA prApnuvatA asya nalasya bhujena bAhunA syugeSu yuddheSu ( 'saMprahArAmisaMpAtakala-saMraphoTa-saMyugAH' ityamaraH) yat yazaH kotiH ajani banitam tat tadIyaM yazaHsambandhi dizaH eva ApagAH nadyaH (karmadhA0 ) tAsAm AlI paMktiH tasyAH phUlaM tIram ( umayatra pa0 tatpu0) kaSati gharSatIti tathoktasya ( upapada tatpu0 ) bhAvaH tattvam evaM vyasanam AsaktiH ( karmadhA0) hetoH samavAya-kAraNasya guNAt eva jAmiti zeSaH / nalasya bhuje yuddhakapDUratvaM guNaH, tadbhujena ca yuddhe yazo janitam , bhujagatakaNDUlatvaM kAyeM yazAsa samAgatam yatastadapi dizArUpanadIkUlAni karSAta, 'kAraNaguNAH kArya-guNAn Arabhante' ityasti nyaaysiddhaantH| yuddhe'jitaM nalayazaH sarvAsu dikSu prasasAreti mAvaH // 39 // ___ vyAkaraNa-kaNDUla kaNDU asyAstIti ka.NDU+lac ( matuvarthIya ) / ani /jan+ pica + luGa ( karmavAcya ) / tadIya tasyedamiti tat +cha, cha ko iiy| zrApagA apAM ( jalasya ) samUhaH Apam tena gacchattIti Apa+ gam +:+TAp / kUlaGkaSa-vUlaM ( tIraM ) kapatIti kala+/kaS +khaza, mum aagm|| anuvAda-(yuddha hetu ) khujalI ko prApta huI usa ( nala ) ko bhujA ne yuddhoM meM jo yaza utpanna kiyA hai, usa ( yaza ) me bhI dazArUpI nadiyoM ke tIroM ke ragar3ana ke vyasana ke rUpa meM pAI huI khujalI aisI lagatI hai mAno vaha kAraNa ( bhujA ) ke guNa ( khujalI ) se hI AI ho // 39 // TippaNI-yahA~ kavi kA nyAyazAstra kI ora saMketa hai| vahA~ 'kAraNaguNAH kAryaguNAnAramante' vAlA niyama hai| yaza ke kAraNa bhUta bAhu meM khujlI -guNa hai| bAhu se yaza-rUpa kAya utpanna humA, Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite to yaza meM mI stramAvataH bAhu kA khunako guNa A gayA hai| tamI to yaza dizArUpI nadiyoM ke tIroM se apane ko ragar3a rahA hai, jisase khujalI miTa jAya / yahA~ kavi kI yaha kalpanA hI hai, isalie hama utprekSA mAnage, jo vAcaka pada ke na hone se gamya hI hai| usakA dizAoM para ApagAdhAropa se banane vAle rUpaka ke sAtha saMkara hai / zabdAlaMkAroM meM 'maja' 'bhuje' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| yadi trilokI gaNanAparA syAt tasyAH samAptirSadi nAyuSaH syAt / pAreparAdhaM gaNitaM yadi syAd gaNeyaniHzeSaguNo'pi sa syAt // 40 // anvayaH-yadi triloko gaNanA-parA syAt; yadi tasyAH AyuSaH samApti: na syAt , ( tadA ) saH api gaNeva-niHzeSagupaH syAt / ____TIkA-yadi trayANAM lokAnAM bhuvanAnAM samAhAraH triloko ( samAhAra dvigu ) trayo'pi lokAH svarga-matya-pAnAlA ityarthaH gaNanA saMkhyAnaM nala-guNAnAmiti zeSaH paraM pradhAnaM ( karmadhA0 ) yasyAstathAbhUtA ( ba0 bI0 ) sthAt ; yadi tasyAH trilokyA AyuSo jIvita-kAlasya samAptiH bhavasAnaM na syAt arthAt trilokI janAnAm AyunirantaM bhavet , yadi gaNitaM saMkhyA parAdhasya pAre iti pAreparAdham ( anvayIbhAva sa0 ) gaNitazAstre'ntimasaMkhyA parArdhamasti tasmAdapyadhikA saMkhyA yadi syAdityarthaH tadA sa nalo'pi gayA gaNayituM zakyA niHzeSAH nirgataH zeSo yebhya iti ( prAdi ba0 vI0) nikhilA guNAH ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH ( ba0 vro0) syAt / nalo'nantaguNazAlIti bhAvaH // 40 // __ vyAkaraNa -trilokI-akArAntottarapada hone se strItva meM DIp / gaNanA gaNa+ gaNic +yuca+TAp / pAraparAdham 'pAre madhye SaSThayA vA' 2 / 1 / 18) se samAsa / gaNeya-V gaNa auNAdika eva pratyaya / anuvAda-yadi tInoM ( svarga, mayaM, pAtAla ) loka ginane meM laga jAyeM, yadi unako Ayu samApta hAne meM na Ae aura yadi ginatI parArdha se bhI pare ko ho jAya, tA jAkara kahIM usa ( nala ) ke guNa ginatI meM A sake // 40 // TippaNo-yahAM guNoM kA gaNeyatva se sambandha hote hue mI asambandha batAyA gayA hai, isalie sambandhe asambandhAtizayokti hai| 'pAre' 'parA' meM cheka hai| 'gapa' 'gapi 'guga' 'gaNe' meM eka se adhika bAra vyaMjana-sAmya se cheka na hokara vRttyanumAsa hI hogaa| avAritadvAratayA tirazcAmantaHpure tasya nivizya rAjJaH / gateSu ramyeSvadhikaM vizeSamadhyApayAmaH paramANumadhyAH // 41 // anvayaH-(he bhaimi, ) tirazcAm avArita-dvAratayA tasya rAzaH antaHpure nivizya (vayaM) paramANu-madhyAH ramyeSu gateSu adhikaM vizeSam adhyaapyaamH| TIkA-(he bhaimi, ) tirazcAm pakSapAdonAm na bAritaM pratiSiddhaM dvAram gamana-mArgaH( karpadhA0) yebhyaH tathAbhUtAnAm bhAvastattA tayA gRha praveza niSedhAmAvAdityayaH tasva prasiddhasya rAmro nRpasya narasya antaHpure bhavarodhe nivizya pravizya vayaM paramANuvat madhyam udaram ( upamita tatpu0 ) yAlA tayAbhUtAH atyantakRzodarIrityarthaH (ba0 vo0) ramyeSu ramaNIyeSu gateSu gatiSu adhika vilAyamityarthaH vizeSaM baiziSTayam adhyApayAmaH pAThayAmaH kathaM sundaraM vilakSaNaJca calitavyamitvasya zikSA dama ityayaH // 41 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH 1. gyAkaraNa-gateSu /gam +ktaH ( mAve ) / adhyApayAmaH adhi+Vs+pica+liTa buddhayarthaka hone se Nyanta meM dvikarmakatA ('gatibuddhi0' (1 / 4.52 ) / anuvAda-pakSiyoM ke lie daravAje ( se praveza) banda na hone ke kAraNa usa rAjA (nala) ke bantapura meM praveza karake ( hama ) atyanta patalI kamaravAliyoM ko sundara cAka calane meM aura adhika vizeSatA sikhAte haiM // 41 // . TippaNI-paramANu-madhyA meM luptopmaa| 'rita' 'rata' 'reta' meM vyajanoM kI eka se adhika bAra yAvRtti hone se roka na hokara vRttyanuprAsa hI hogaa| pIyUSadhArAnadharAmirantastAsAM rasodanvati majjayAmaH / rambhAdisaubhAgyarahaHkathAbhiH kAvyena kAvyaM sRjatAdRtAbhiH // 42 // anvayaH-( vayam ) pIyUSadhArAnadharAbhiH kAvyaM sRjatA kAvyena AdRtAbhiH rambhA"kathAmiH tAsAm antaH rasodanvati mjjyaamH| TIkA-(vayam ) pIyUSasya sudhAyAH yA dhArA pravAhaH (10 tatpu0) tasyA anadharAbhiH anyUnAmiH tassadazImirityarthaH ( paM0 tatpa0 ) kAvyaM kavi-karma sRjatA racayatA kAvyena kaveH putreNa zukrAcAryappa ('zukro daityaguruH kAvyaH' ityamaraH) AdatAbhiH kRtAdarAbhiH dattamahattvAmiriti yAvat rammA AdI yAsA tathAbhUtAnAm ( ba0 bI0 ) apsarasAm yat saubhAgyaM priyatamaprema priyatama-vazyateti yAvat (pa0 tatpu0 ) tasya rahasaH rahasyasya kathAbhiH vArtAbhiH (10 tatpu0 ) tAsAm nala-strINAm . antaH hRdayaM rasaH zRGgArarasa: eva udanvAn samudraH tasmin ( karmadhA0 ) majjayAmaH majjanaM kArayAmaH nimagnIkurma iti yAvat / tAsA saMbhogAdiguptakathAH zrAvayitvA''nandayAma iti bhAvaH / / 42 / / vyAkaraNa-kAvyaH kaveH apatyaM pumAniti kvi+nnyH| saubhAgyam sumagAyAH ( pativallamAyAH) bhAva iti subhagA+dhyaJ puNvdbhaav| udanvAn udakamasminnastIti udaka+matupa, udaka ko udan Adeza ma ko v| anuvAda-(hama ) amRta-vArA ke samAna, kavikarma karanevAle zukrAcArya dvArA sammAna-prApta, rambhA Adi ( apsarAoM) kI priyatama-prema kI rahasyamaya kathAoM dvArA una ( kRzodariyoM ) kA hRdaya (zRGgAra ) rasa-rUpI samudra meM nimagna karate rahate haiM // 42 // .TippaNI-yahA~ 'pIyUSadhArAnadharAmiH' meM upamA hai, jisakI rasodanvati' meM rUpaka se saMsRSTi hai| 'dhArA' 'dharA' aura 'kAvyaM' 'kAvyaM' meM cheka evaM anyatra vRttyanuprAsa hai| kAmina tanAminavasmarAjJAvizvAsanikSepavaNika kriye'ham / jiha ti yannaiva kuto'pi tiryakazcit tirazcasvapate na tena // 43 // anvayaH-tatra kAbhiH aham ami. vaNik na kriye 1 yat tiryak kutaH api na eva jihnati, tena kazcit tirazvaH ( api ) na trpte| TIkA-tatra nakasya antaHpure kAmiH strImiH ahaM haMsaH abhinavA apUrvA yA smarAjJA ( karmadhA0) smarasya kAmasyAzAdevaH ranisandeva iti yAvat (10 tatpu0 ) tasyA vizvAsena vizrambheNa (10 tatpu0) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 naiSadhIyacarite yo nikSepaH nyAsaH ( tR0 tatpu0 ) tasya vaNik vANijaH ( sa0 tatpu0 )na krire vidhIye ? api tu sarvAmiH kriye iti kAkuH / sarvA evAntaHpurastriyaH nijakAma-viSayaka-vRttAnaM vizvAsapUrvakaM mavi nivedayantIti bhaavH| yat yataH tiryak pakSyAdi kutaH kasmAt api janAt naiva jihveti lajjate, tena tasmAt kazcit ko'pi janaH tirazcaH pakSyAdInAM sakAzAt ( japi ) na apate na lajjate // 43 // vyAkaraNa--nikSepaH ni+Vjhap +paJ / vaNikapaNo iti/paNa + ij pa ko va / kriye V+laT u0 e0 (karmavAcya ) / anuvAda-vahA~ ( antaHpura meM ) kina mahilAoM dvArA maiM nayI-nayo kAmAzA kA vizvAsapUrvaka dharohara rakhane vAlA baniyA nahIM banAyA jAtA hU~ ? kAraNa yaha ki panA kisI se bhI nahIM lajAtA hai, isalie pakSI se bhI koI nahIM lajAtA / / 43 / / / TippaNI-yahI haMsa para 'nikSepa-vapika' kA bhAropa hone se rUpaka hai, jisakA kAraNa batAne se hone vAle kAvyaliMga ke sAtha mAMkarya hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| yahA~ 'jihveti' se nirdeza karake pratinirdeza bhI 'trAte' se na hokara 'jihnati se hI honA cAhie thaa| yaha eka doSa mAnA gayA hai| vArtA ca nA'satyapi sAnyameti yogAdarandhra hRdi yAM nirundhe / viriJcinAnAnanavAdadhautasamAdhizAstra zrutipUrNakarNaH // 44 / / anvayaH-api ( ca ) viraci "karNaH aham yAm ( vArtAm ) arandhe hRdi yogAt nirundhe, sA bAto asato api anyaM na eti / TIkA-api ( ca ) kiJca viraciH brahmA ( 'viraciH kamalAsanaH' ityamaraH / tasya yAni nAnA''nanAni ( 10 tatpu0) nAnA anekAni catvArotyarthaH, AnanAni ( supsupeti samAsaH ) mukhAni taiH vAdena pravacanena tatkRtavyAkhyAnenetyarthaH ( tR0 tatpu0 ) dhataM zuddhIkRtam spaSTokRtamiti yAvat (tatatpu0 ) yat samAdhizAstram ( karmadhA0 ) samAdheH yogasya zAstram (10 tatpu0 ) tasya zrutyA zravaNena (10 tatpu0 ) pUrSoM marito ( tR0 tatpa0 ) kau~ zrotre ( karmavA. ) yasya tathAbhUtaH (ba. bI0 ) ahaM yo vArtAm vRttaM na randhra chindraM bahiniMgamanamArga ityarthaH yasmin tathAbhUte ( ba0 bI0 ) hRdi hRdaye yogAt dhyAnAt sAvadhAnatApUrvakamiti yAvat nirundhe nirupadhmi sA vArtA asatI asatyA api satI anya vyaktyantaraM na eti gacchati / kayApi striyA parihAse kathitAM mithyA vArtAmapi nAhamanyasmai kathayAmi, hRdaye eva dhArayAmoti mAvaH / / 44 / / vyAkaraNa-dhauta VdhAv+ktaH ( krmnni)| samAdhiH sam +A+VdhA+kiH / zrutiH V+ktin ( mAve ) / nirandhe ni+/rudha+laT u0 e0 Atmane / anavAda-api ca, brahmA ke aneka mukhau dvArA kiye gaye pravacana se zuddha-spaSTa hue yoga-zAstra ke pravaNa se paripUrNa hue kAnoM vAlA maiM jisa ( bAta ) ko apane chidra-rahita hRdaya ke bhItara dhyAnapUrvaka roke rakhatA hU~, vaha dUsare taka nahIM pahu~ca pAtI, male hI vaha jhUThI mI kyoM na hoM / / 44) TippaNI-yahA~ kavi haMsa ko yogazAstra kA abhyAsI batA rahA hai| yogI loga apanI motarI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasaH bAta ko hara kisI ko nahIM bolA karate haiN| isase haMsa kA abhiprAya yaha hai ki tuma vayaHsandhi meM ho, apano kAmaviSayaka jo bhI bAta ho, vizvAsa-pUrvaka tuma dila kholakara mujhase kaha sakatI ho| kisI ko bhI patA nahIM clegaa| yahA~ ni.zaGka bAta kahane kA kAraNa haMsa kA brahmA se yoga zAstra kA adhyayana batAyA gayA hai, isalie kAvyaliGga hai| zabdAlaMkAroM meM 'nAnA' 'nana' tathA '' parva meM cheka aura anyatra vRttyanusa haiN| nalAzrayeNa tridivopabhogaM tavAnavApyaM labhate vatAnyA / kumudatIvenduparigraheNa jyotsnotsavaM durlmmmbujinyaaH|| 45 // anvayaH-(he bhai me, ) tava anavApyam tridivopabhogam ambujinyA durlabham jyotsnotsavam indu-parigraheNa kumudato iva nalAzrayeNa anyaM labhate bata / TIkA0-(he bhaimi, ) tava te na avApyam prAptumayogyam (nam tatpu0 ) tridivasya svargalokasya upabhogam Anandam (10 tatpu0 ) ambujinyA kamalinyA durlabhaM duSprApyaM jyotsnAyA: candrikAyA utsavam candrikAjanyavikAsarUpam Anandam indoH candramasaH parigraheNa aGgIkAreNa kumudatI kumudinI iva nalasya AzrayeNa parigraheNa anya vadbhinnA nAyikA labhate prApsyate bata iti khede / yathA kamalinyA bhinnA kumudinI jyotsnAnandamupabhuGkte, tathaiva tvad-bhinnA kAcit strI nala. mAzritya svargAnandam upamokSyate iti bhAvaH // 45 // vyAkaraNa-tava anavApyam yahA~ tRtIyA ke sthAna meM 'kRtyAnAM kartari vA' ( 2 / 3 / 71 ) se vikalpa meM sssstthii| tridivaH-pRSodarAditvAt saadhuH| ambujinyA durlabham khal pratyaya hone se SaSThI kA niSedha aura kartari tRtIyA / kumudatI kumudAnyasyAM santIti kumud +Dmatup ma ko va+ DIpa / lamate maviSyadartha meM laT [ 'vartamAna sAmIpye vartamAnavatA' 3 / 3 / 131] . anuvAda-(he bhaimI, ) jipta taraha kamalinI ko na milane vAlA caudanI kA Ananda, candramA ko apanAne se kumudinI ko milA karatA hai, usI taraha tumheM na milane vAlA svargIya Ananda na ko apanAne se aura hI strI pAego-yaha kheda ko bAta hai // 45 // TippaNI-yahA~ bhaimI se minna nAyikA kA kamalinI se bhinna kumudinI se sAdRzya batAne se upamA hai / yadyapi upameya aura upamAna ke dharma yahA~ minna-bhinna haiM, tathApi unakA paraspara bimba-pratibimba bhAva ho hI rahA hai / zabdAlaMkAra anuprAsa hai| tannaiSadhAnUDhatayA durApaM zarma tvayAsmAkRta cATujanma / rasAlavanyA madhupAnuviddhaM saumAgyamaprAptavasantayeva // 16 // anvayaH-tat aprApta-vasantayA rasAlavanyA madhupAnaviddham saumAgyam iva svayA naiSadhAnUDhavayA asmat-kRta-cATu janma zarma durApam ( asti)| TIkA-tat tasmAt na prApto labdho vasanto ( karmadhA0 ) yayA tathAbhUtayA (ba0 bo0) rasAlAnAm AmrANAm ( 'bhAmrazcUto rasAlo'sau' ityamaraH ) vanyA vATikayA (pa0 tatpu0 ) madhupaiH bhramaraiH anuviddha janitamityarthaH ( tR0 tatpu0 ) saubhAgyam Anando makarandAsvAda-jhaGkArAdirUpaH Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. naiSadhIyacarite iva svayA bhaimyA naiSadhena nalena anUDhanayA apariSItatayA (ta. tatpu0 ) asmAbhiH kRtaM vihitaM (ta. tatpu0 ) yat cATu priyamadhuravacanam (karmadhA0 ) tasmAt janma utpattiH ( paM0 tatpu0 ) yasya vabAbhUtam (pa. bI0) zarma mAnando durApam durlabham astoti shessH| asmanmadhurabacanajanyAnandaM naiSadhaM pariNIyaiva svamavApsyasoti bhAvaH // 46 // myAkaraNa-vanI vana+op / uDha-Vvaha+ktaH ( karmaNi ) / svayA durApam khalarthayoga meM SaSThI niSedha, isalie katIra tRtiiyaa| anuvAda-isalie jisa prakAra basanta Rtu prApta kiye binA Amra-vATikA ko bhramaroM dvArA utpanna kiyA huA Ananda nahIM prApta ho sakatA hai, usI taraha tuma (bho ) nala ke sAtha vivAha kiye vinA hamArI mIThI-mIThA bAtoM se utpanna hone vAlA Ananda nahIM prApta kara sakatI ho // 46 // TippaNI-yahA~ pUrva zloka ko taraha bimba pratibimba bhAva rUpa sAdRzya hone se upamA hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| tasyaiva vA yAsyasi kiM na hastaM dRSTaM vidheH kena manaH pravizya / ajAtapANigrahaNAsi tAvad rUpasvarUpAtizayAzrayazca / / 47 // anvayaH-tvam tasya eva hastaM vA kim na prApsyasi kena vidheH manaH pravizya dRSTam ? tvam tAvat ajAta-pANi-grahaNA rUpa-svarUpAtizayAzrayazca asi / TIkA-svam tasya nalasya eva hastaM vA vikalpAntare kiM na prApsyasi apitu prApsyasyeva, nalena saha tava sambandhaH sambhAvya eveti bhaavH| kena vidheH vidhAtuH manaH hRdayaM pravizya praviSTena bhUtvA dRSTaM vilokitam ? api tu na kenApi / vidhistvayyanukUlaH syAdityarthaH ( yataH ) tvam tAvat idAnIm na jAtaM pANigrahaNaM ( karmadhA0 ) pANyoH karayoH grahaNaM vivAha ityarthaH (10 tatpu0 ) yasyAH tathAbhUtA anaDhatyarthaH (ba0 vI0 ) tayA rUpaM saundarya ca svarUpaM zolaM ceti ( dvandva ) tayoH yaH atizayo'tirekaH (10 tatpu0 ) tasyAzrayaH sthAnam asi vrtse| taba sondaryAtizayaH zIlAtizayazcetyubhayamapi tyA nalayogyIkarotIti nairAzyasya nAstyavakAza iti bhAvaH // 47 // anuvAda-athavA tuma usake hI palle kyoM na par3ogI ? kisane brahmA ke mana meM ghusakara dekhA hai ? tuma abhI avivAhita ho aura parama saundaryavatI evaM zIlavatI ho // 47 // TippaNI-yahA~ nala ke sAtha vivAhita hone kI sambhAvanA kA kAraNa batAne se kAvyaliGga hai / 'rUpa' 'rUpA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / nizA zazAta zivayA girIzaM zriyA hari yojayataH pratItaH / vidherapi svArasikaH prayAsaH paraspara yogyasamAgamAya // 40 // anvaya-nizA zazAGka, zivayA girIza, zriyA hari yojayataH vidheH api svArasikaH prayAsa: parasparam yAgya-samAgamAya pratItaH ( asti)| TIkA-nizA rAvyA zazAGka candramasam , zivayA pArvatyA girIzaM zivam , mithA chadamyA hari viSNuM yojayataH saMyogaM prApayataH vidheH brahmayo'pi svArasikaH svecchAnurUpaH, svataH pravRtta iti yAvat Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH 1 // prayAptaH prayatnaH parasparam anyonyaM yogyayoH yogyazca yogyA ca tayoH ( ekazeSa dvanda ) samAgamAya saMyojanAya ( 10 tatpu0 ) pratotaH prasiddhaH astoti zeSaH brahmA yogya yogyayoreva saMbandhaM karoti / svaM nalayogyAsi nalazca vayogyo'stIti kRtvA brahmA yuvayodayoH sambandhaM kariSyatIti nizcapracameveti mAvaH // 48 // vyAkaraNa-nizA 'pahano.' ( 6 163 ) se nizA zabda ko niz Adeza / girIzam giriH kailAsaH tasyezam kailAsapatim / svArasikaH svana rasena = icchayA caratIti svarasa+Thaka / yahA~ va zabda ke dvAra Adi ke antargata hone se tadAdi vidhi ke anusAra 'dauvArika' kI taraha 'sautrarasika' bananA cAhiye thaa| tathApi mASya meM 'svAthika' 'svAbhAvika' Adi prayogoM ko dekhakara yahA~ vRddhi hI huI hai| bhanuvAda-rAtri ke sAtha candramA ko, pArvatI ke sAtha ziba kA aura lakSmI ke sAtha viSNu kA sambandha jor3ane vAle brahmA kA mo svataH pravRtta prayatna Apasa meM yogya-yogyoM ko jor3ane hetu prasiddha hai // 48 / / TippaNI-yahA~ sama ke sAtha sama kA yoga batAyA gayA hai, ataH samAlaMkAra hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| velAtigastraiNaguNAbdhiveNi naM yogayogyAsi naletareNa / sandaya'te darbhaguNena mallImAlAna mRhI bhRzakarkazena // 49 // bhanvayaH-valA.. veNiH (tvam) naletareNa yogayogyA na asi| mRdo mallo-mAlA bhRza-karkazena darbhagupena na saMdarmyate / TokA-velA maryAdAM tIra-sImAmityarthaH atikramya samullaya gacchatIti tathoLA (upapada tatpu0) yA baiSaguNAgnivepiH (karmadhA0 ) nepAH strIsambandhinazca te guNAH ( karmadhA0) saundaryAdaya eva andhiH samudraH ( karmadhA0 ) tasya vaSiH laharI arthAt pravAha-rUpA ( 'veSo kezabandhe jalanutau' iti vaijayantI ) ( pa0 tatpu0 ) tvam nalAt itareNa bhinnena vareNa ( 50 tatpu0 ) saha yogasya sambandhasya yogyA ahA~ (pa0 tatpu. ) nAsi na vidyase / paramasundaryAste nalAtirikta puruSeNa saha vivAho nocita iti bhAvaH / mRdvA komalA mallyA mallikAlatApuSpANAM mAlA sak (10 tatpu0 ) bhRzaM bahu yathA syAttathA karkazena kaToreNa ( supsupeti samAsaH) darmANAM guNena sUtreNa darbhanirmitadorakeSeti yAvat na sandaryate na adhyate / / 49 // vyAkaraNa-straiNa-stroNAmiti strI+naJ / veNiH-nayantatvAt hsvH| mRdvI mRdu+DIe (vikalpa se ) sandaya'te-caurAdika dRbh se laT ( karmavAcya ) na ki taudAdika dRbha se, anyathA 'saMrabhyate' bnegaa| vidyAdhara aura malli. 'saMdRbhyate' hI pATha dete haiN| anuvAda-striyoM ke yogya (saundaryAdi) guNarUra samudra ko somAtIta lahara-rUpa tupa nala se minna ( vara ) ke sAtha sambandha-yogya nahIM ho, (kyoMki ) camelo ke sukumAra kusumo kI mAlA bar3e kaThora kuza ke ( bane ) hore se nahIM gUMtho jAtI hai / 49 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ 'guNAbdhi' meM rUpaka yogya-yogya ke sAtha yoga meM sama, aura pUrvAdha tathA uttarArdha vAkyoM meM paraspara bimba-pratibimba bhAva meM dRSTAnta hai| zabdAlaMkAroM meM se 'yoga' 'yogyA' tathA 'mallI' 'mAlA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| vidhi vadhUsRSTimapRcchameva tadyAnayugyo nalakeliyogyAm / svannAmavarNA iva karNapItA mayAsya saMkrIDati cakricakre // 50 // bhanvayaH-(aham ) tadyAna-yugyaH san nalakeliyogyAm vadhU sRSTim vidhim apRccham eva, mayA asya cakicakra saMkrIDati sati tvannAma-varNAH iva karNa-pItAH ( kRtAH ) / TIkA-aham tasya brahmaNo yat yAnaM rathaH tasya yugyaH dhuryaH ( ubhayatra 10 tatpu0 ) san nalasya yA kelyaH krIDAH tAsA yogyAm ucitAm ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) vadhvAH striyaH sRSTiM nirmANam (10 tatpu0) vidhiM brahmAppam apRccham pRSTavAn eva / nala-krIDA-yogyA kA strI bhavatA sRSTeti mayA brahmA pRSTaH iti bhAvaH / mayA uttararUpeNa asya brahmaNaH cakriNo yAnasya cakre jAtAvekavacanam cakreSu rathAGgeSu (pa0 tatpu0 ) saMkrIr3ati zabdAyamAne sati, tava nAma tvannAma tasya varNA akSarANi ( ubhayatra 10 tatpu0 ) ive karNAbhyAM zrotrAbhyAM pItAH pAnaviSayIkRtAH zrutA ityarthaH ( tR0 tatpu0 ) matpraznottare brahmaNA rathacakra zabde spaSTamayamANaM tvannAmeva kathitamiti bhAvaH // 50 // vyAkaraNa-yugyaH yugaM vahatIti yuga+yat / sRSTim / sRj +ktin + ( bhAve ) / sRSTim vidhim praccha / dvikarmaka hai| saMkrIDati sam +/ krID+zata ) yahA~ sam pUrvaka krID dhAtu se! prApta Atmanepada kA 'samo'kUjane' vArtika se niSedha huA hai| anuvAda-usa ( brahmA ) kA ratha khIMcane meM lagA huA maiM nala kI krIDAoM ke yogya banAI huI strI ke sambandha meM brahmA ko pUcha hI baitthaa| usake ratha-cakroM ko khar3akhar3AhaTa meM maiMne tumhAre nAma ke akSara jaise sune haiM / / 50 / / TippaNI-yahA~ varNA iva ( varNAH ) meM upamA hai 'vidhi' 'vadhU', 'yugyo' 'yogyA' tathA 'cakre' 'cakra' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| anyena patyA tvayi yojitAyAM vijJatvakIrtyA gatajanmano vaa| janApavAdArNavamuttarItuM vidhA vidhAtuH katamA tarIH syAt // 51 // andhaya-vAsayi anyena patyA yojitAyAm ( satyAm ) vizatva-kIrtyA gata-janmanaH vidhAtuH janApavAdArNavam uttarotum katamA vidhA tarI syAt ? .. TIkA-vA athavA vikalpAntare ityarthaH svayi bhaimyAm anyena nala-minnena vareNa yojitAyAM mambaddhAyAM sasyAm , vizeSeNa jAnAtIti vizaH tasya mAvastatvaM vaiduSyaM, sarvazatvamityarthaH tasya kIrtyA yazasA ( pa0 tatpu0 ) gatam atikrAntaM janma jIvanam ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtasya (ba0 vI0) vidhAtuH brahmaNaH janAnAm apavAdo nindA brahmaNA kathametat kRtamiti lokApavAdaH (10 tatpu0) svArthavaH samudraH tam ( karmadhA0 ) uttarItum ullaGghayitu kanamA vidhA prakAraH tarIH nauH ( striyAM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH naustaraNistarIH' ityamaraH ) syAt , na katamApoti kAkuH / kayamapi brahmA lokApavAdAt prAsmAnaM na mocayiSyatIti mAvaH // 51 / / ___ myAkaraNa-vijJaH vi+/ +kH| uttarItum ut +/t+tum vRto vA' 6 / 2 / 38 se vikalpa se doSa / tarI: taranyana yeti ta+I: / katamA vidyA tarI yahA~ 'vidhA' aura 'taroH' donoM vizeSyoM kA paraspara sambandha baiThAne hetu hamAre vicAra se 'kAmavidhA' (kamA vidhA yasyA sA) yoM samasta honA cAhiye ayavA 'taryAH kanamA vidhA' yoM taro ko SaSThayanta honA caahiye| saMbhavataH isI truTi ko dekha kara cANDU paNDitane 'taroH' na dekara 'katamA punaH syAt' pATha divA hai / anuvAda-athavA tumhArA (nala se bhinna vara ke sAtha sambandha jor3ane para sarvazatA ke yaza ke sAtha jIvana bitAye hue brahmA ke liye lokAravAda-rUpI sAgara pAra karane hetu kauna se prakAra ko naukA homI? TippaNI -yahA~ janApavAda para arNavatvAropa hone se rUAka hai / 'vivA' 'vidhA' meM yamaka, aura anyatra vRttyanupAsa hai| AstAM tadaprastutacintayAlaM mayAsi tanvi amitAtivelam / so'haM tadAgaH parimASTukAmaH kimIpsitaM te vidadhe'bhidhehi / / 52 // anvaya-(he bhaimi ) tat AstAm , aprastuta-cintayA alam , he tandhi, mayA kham atibeTham amitA asi, saH aham tat AgaH parimASTuMkAmaH san 'te kim Ipsitam vidadhe-' (iti) amidhehi / TokA-(he bhaimi ) tat nala-varNanaM tena saha va vatsambandhapatirAhanam AstAm tiSThatu tyajyatAmiti yAvat , aprastutasya aprasaktasya cintayA (10 taHpu0) vicAreNa aum cintA na kartavyetparyaH / he tantri, kRzAGgi, mayA haMsena tvam atikrAntaM velAM somAmityativelaM yathA syAttathA (prAdi tatpu0) atyadhikamityarthaH zramitA zramaM prApitA ali, so'haM tat tvacchama yAtmakam AgaH aparAdhaM parimArTa pronchitumapanetumiti yAvat kAmo yasya tathAbhUtaH san 'te tava kim Ipsitara abhISTa vidave kutre (iti) abhiSehi kathaya / 52 // vyAkaraNa-cintayA bhalam vAraNArthaka alam ke yoga meM tRtIyA hai / zramivA zram+pic kta+TAp ( karmaNi ) / parimASTu kAmaH 'tuM kAmamanasorapi' se makAralopa / IpsitamprAp + san+ktaH ( karmaNi ) / kimIpsitaM vidadhe yaha 'abhidhehi' kiyA kA saMzAtmaka upavAkya kA (Noun clause ) karma banA huA hai| anuvAda-(he bhaimI,) usa ( nalavAlI bAta ) ko chor3o, bemasalana kI bAta socane se kyA ? maiMne tumheM bahuta hI thakAyA hai, ( ataH ) ( apane ) usa aparAdha kA parimArjana karanA cAhatA huA maiM tumhArA kyA abhISTa karU~, kaho // 52 // TippaNI-kAmaH' 'kimI' meM cheka aura anyatra vRttyanuprApta hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 naiSadhIyacarite itIrayitvA virarAma patrI sa rAjaputrIhRdayaM bubhutsuH / hRde gamIre hRdi cAvagADhe zaMsanti kAryAvataraM hi santaH // 53 // andhayaH-rAjaputrA-hRdayam bubhutsuH sa patrI iti iyatvA virarAma / hi santaH gabhore hade hRdi ca avagAr3he sati kAyataravam zaMsanti / TIkA- rAzo bhomasya putrI kanyA bhaimItyarthaH tasyA hRdayam manaH bubhutsuH boddhaminchaH tasyA nalaM prati hRdaye'nurAgo'sti na veti jijJAsuriti yAvat sa patrI pakSI haMsa ityarthaH iti evaM prakAreNa IrayitvA kayitvA virarAma virato'bhavat , tUSNIM babhUveti yAvat / hi yataH santaH sajjanA gamAre agAdhe hade jalAzaye gabhIre gUDhAbhiprA ye hRdi hRdaye ca avagADhe kRtAvagAhe Atha ca jJAne sati kAryasya snAnAdikasya atha ca rahasya-pratipAdanasya avataram avataraNarathAnam atha ca prastAvaM (pa0 tatpu0 ) zaMsanti kathayanti / ayaM mAvaH yathA jalAzayaraya gAdhatAm agAdhatA vA'vijJAya tatra snAnArtha ghanidezaH katuM na zakyate, tathaiva kasyApi hRdayasyAbhiprAyamavijJAya kAryAvakSepasya prastAvaH katuM na zakyate // 53 // vyAkaraNa-bubhutsuH budha + san +Da:, "hRdayam' meM 'na lokA' (12 / 3 / 69 ) se SaSThI. niSedha / patrI patre = pakSAvasyAratIti patra+in ( matubarthIya ) / IrayiravA VI+va+katvA / virarAma viparAbhyAM jeH (1.3.19 ) se parasmaiH / zravagADha prava+/gAh+ktaH ( kamANa) anuvAda-rAjakumArI ( damayantI ) ke hRdaya ko jAnanA cAhatA huA vaha pakSI ( haMsa ) yaha vaha ke cupa ho gayA, kyoki sajjana loga gahare jalAzaya tathA hRdaya kI thAha lene ke bAda hA kArya (snAnAdi; kisI kAryavizeSa ) kI avatAraNA kahate haiM // 53 // TippaNI-yahA~ pUrvAdhaMgata vizeSa bAta kA uttarArdhagata sAmAnya bAta dvArA samarthana kiyA gayA hai, ataH athAntaranyAsa hai, jisakA prastuta hRdaya aura aprastuta hada kA ekadharmAbhisambandha meM hone vAle dIpaka ke sAtha sAMkarya hai| gamIra avagADha aura kAryAvatara zabdoM meM zleSa hai, jo ekapA(ma. sambandha banA rahe haiN| zabdAlaMkAroM meM 'patrI' 'putrI', 'hRde' 'hada' tathA 'santi' 'santa.' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| kiJcittirazcInavilolamaulivicintya vAcyaM manasA muhartam / patatriNaM sA pRthivIndraputrI jagAda vaktreNa tRNIkRtenduH // 54 // anvayaH-kiJcat mauliH, vakSa tRNIkRtenduH sA pRthivIndra putrI muhUrtam manasA vAcyaM vicintya patatriNam jgaad| ____TIkA-kiJcit ISat , yathA syAttathA tirazcIno vakrazca vilola: caJcalazca (karmadhA0 ) mauliH ziraH ( karmadhA0 ) yasyAstathAbhUtA (ba0 vI0) vaktreSa saundaryapUNena mukhena atRpaM tRNaM sampAdyamAnaH kRta iti tRNIkRtaH tRpavat tucchIkRtaH parAjita iti yAvat induH candramAH ( karmadhA0 ) yayA tathAbhUtA (20 bI0 ) pRthivyAH kSisyA indraH svAmI bhIma ityarthaH tasya putro kanyA damayantI ( umayatra 50 tatpu0) muhUrta kizcarakAlaM manasA cetasA vAcyaM vacanIyaM haMsAya kathanIyamiti yAvat vicintya vicArya patatriNaM pakSiNaM haMsaM jagAda uvAca // 54 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH vyAkaraNa--tirazvIna tiryak eveti tiryak +khaH svAthai ( "vibhASAmceradistriyAm' 548) / vAcyam vaktuM yogyamiti vac +yat / patatro-patre = pajhAvasya sta iti patatra+in (matubarthIya) / tRNIkRta tRSya +ciH dIrgha+Vs+ktaH / karmaNi ) / anuvAda-zira ko kucha Ter3hA kiye ( aura ) hilAye, ( evaM ) mukha se candramA ko tuccha samajho hura rAjakumArI ( damayantI ) thor3I dera mana meM yaha socakara ki kyA kahU~, pakSo ( haMsa) ko bolI / 54 / / TippaNI-yahA~ ta yavat tuccha samajhanA' 'hama denA' 'Takara lenA' mAdi lAkSaNika prayoga daNDo ne mAdRzyabodhaka mAna rakheM haiM, ataH upamA hai| 'vici' 'vAcyaM' cheka aura anyatra vRtyanuH mAna hai| dhikcApale vatsimavatsalatvaM ytprernnaaduttrliimvntyaa| samorasaGgAdiva nIramAyA mayA taTasthastvamupadruto'si // 55 // anvayaH-(he hama,) cApale vatmimavatsalatvam dhika , yatpreraNAt uttaralIbhavantyayA mayA samorasaGgAt nara-bhaGgayA taTasthaH ( janaH ) iva taTasthaH tvam upadrutaH asti / katvamityarthaH tena vAtmalyam vatsalanA sehavattvamiti yAvat dhik nindanoyamityaryaH bAli kAtva-kArapAt cannatye mama prItiH dhikkAryati mAtraH, yasya utsalAstha preraNAt (pa0 tarayu0 ) ut atizayena ataralayA taralayA sampadyamAnamA mAnyA ati kaJcalobhUpayA mayA samorasya vAyoH saGgAt mamarkAta (10 tatpu. ) norasya jalasya bhaGgayA lahari kayA (pa. sa0 ) taTe tIre tiSThanIti tathoktaH / upada tara0) jana iva taTastha udAsIno niHsaGga iti yAvat svam upadrutaH pIDito'si / bAlya vAcalya kAraNAta grahaNAya svasavAlagantayA bhayA tubhyaM kaTaM dattamiti mayA na sAdhu kRtamiti bhAvaH / / 55 / / vyAkaraNa-cApalam capalasya capalAyAH vA bhAva iti cA+praNa / varisamA vatsasya vatsAyA vA bhAta vatsa + damAnac / barasajasvam-barase vatsA vA kAmaH ( abhilASaH ) yasyAstoti vatsa+ lac ( matucaryAya ) vatsalaH tasya bhAva iti vtsl+s| uttaralomavasyA ut +tAla+ ciH dorSa/+zatR+kopa tR. eka0 / upadrutaH upa+VE+ktaH / krmnni)| anuvAda-(he hasa,) bAlapana ke kAraNa calatA ke prati mero rujhAna ko vikAra hai, jisako preraNA se ati-vaJcaka banatI huI maiM tarastha (niHsaGga ) rahane vAle tumheM isa taraha taMga kara baiTho jaise havA ke jhoMke se ( uTho ) jala ko lahara taTasya ( tIra para sthita vyakti ) ko taMga kiyA karato hai // 55 // TippaNo-yahA~ damayantI ko tulanA norabhaGgo se tayA haMsa ko tulanA taTastha se kI gaI hai, ataH upamA hai / taTastha zabada zichaSTa hai| 'varisa' 'varasa' meM cheka 'mIra' 'nIra' meM padAntagata antyAnupAsa ora anyatra vRzyanupAsa hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite bhAdarzatAM svacchatayA prayAsi satAM sa tAvat khalu darzanIyaH / AgaH puraskurgati sAgasaM mAM yasyAsmanIdaM pratibimbitaM te // 56 // andhayaH-(he haMsa, ) darzanIyaH ( tvam ) khalu svacchatayA satAm tAvat AdarzatAm prayAsi sAgasam mAm puraskurvati yasya te Atmani dam AgaH pratibimbitam / TIkA-(he haMsa,) daInIyaH parama-ramaNIyaH atha ca draSTu yogyaH tvam khlu nizcayena svacchatayA niSkapaTatayA atha ca nirmalatayA satA sajjanAnAM tAvat prathamam Adarzata nidarzanatAm atha ca darpaNa prayAsa prApnoSi, niSkapaTatAyAM tvaM sajjanAnAM kRte nidarzana-bhUto'si, atha naimalye teSAM kRte dapaMpo'si, dapayo hi nimako mavati; sajjanAnAM kRte ca prAtaH prathamaM darzanIyo bhavati, yathA coktaM zAstreSu"rocanaM candanaM hema mRdaGga darpaNaM maNim / gurumagni tathA srya prAtaH pazyet sadA budhaH' // sAgasam bAgaH aparAdhaH tena saha vartamAnAm (ba0 vI0) cAJcalyAt tava pazcAt lagitvA kRtatvadaparAdhAmiti bAvata mAM damayantI puraskurvati 'mayAsi tanvi amitAtivelam / so'ha tadAgaH parimASTu kAmaH' ityaadi| kathanena mAmAdi yamANe atha ca agre kurvati yasya te tava bhAtmani svasmin idam AgaH taTasthasya tava pIDana-rUpo matkRtAparASaH pratibimbitam pratiphalitam / yathA khalu puraskRte ( saMmukhaM sthApite ) darpaNa khacchatayA bimba pratiphalati tathaiva sAparAdhAyAM mayi puraskRtAyAm (saMmAnitAyAm ) mamAparAdham svamAtmani samAroparyAsa / sajjanAH hi pareNa kRtamaparAdham AtmakRtam aparAdhaM manyante iti maavH||56 / / gyAkaraNa-pratibimbitam pratiga bimmam pratibimbam pratibimba = prativimbavat ( 'sukhAdayo vRtti-viSaye tadati vartante' ) karotIti (nAmadhA0 ) prtibimb+ktH| ___ anuvAda-(he haMsa, ) darzanIya (paramasundara, dekhane yogya ) tuma svacchatA ( niSkapaTatA, nirmaTatA ) ke kAraNa sajjana logoM ke Adarza ( nidarzana, darpaNa ) ho, aparAdhavAlI mujhe puraskRta (saMmAnita, bAge sthApita ) karate hue jisake apane bhItara yaha ( merA ) aparAdha pratibimbata ibA hai / / 56 // TirapaNI-yahA~ kavi ne zliSTa bhASA kA prayoga kiyA hai| vaha haMsa kI tulanA darpaNa se kara rahA hai| hasa itanA nimaMla hai ki damayato kA use taMga karane kA aparAdha usakI darpaNa-jaisI AtmA meM pratibimbita ho rahA hai| hasa usake aparAdha ko apanA aparAdha samajhakara usase kSamA mAMga rahA hai, usakA doSa na batAkara apanA doSa banA rahA hai / dekhie sajjanatA kI yaha kaisI parAkASThA hai ki vaha krAIsTa kI taraha dUsare ke aparAdha ko apanA aparAdha ThaharAtA hai / yahA~ nidarzana aura darpa donoM ke prakRti hone se zleSAla kAra hai| vidyAdhara ne yahA~ arthAntaranyAsa batAyA hai, jo hamArI samajha meM nahIM A rahA hai / zabdAlaMkAroM meM 'darza' 'darza' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| bhanAryamapyAcaritaM kumAryA bhavAnmama kSAmyatu saumya tAvat / haMso'pi devAMzatayAsi vandhaH zrIvatsalakSmeva hi mtsymuutiH|| 50 // anvayaH-he saumya, mavAn kumAryA mama anAryam api Acaritam tAvat kSAmyatu / hi hasaH bapi ( svam ) zrIvatsa-rukSmA matsya mUrtiH iva vandhaH asi / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasagaH TIkA-he saumya sundara ( saumyaM tu sundare' ityamaraH ) bhavAn tvam kumAryA bAlikAyA mama anAryam anucitam api Acaritam AcaraNaM tvatpIDAnarUpaM tAvat pAdau kSAmyatu mamatAm , hi yataH haMsaH api tvam zrIvatsaH lakSma cihna ( karmadhA0 ) yasyAM tathAbhUtA (ba0 vI0) ('murArestu zrIvatso chAnchanaM smRtam' ityamaraH) matsyasya mInasya mUrtiH zarIram ( 10 tatpu0 ) iva vandhaH pUjanIyo'si / magavatA mura reH vakSapti zyAmavarNa golAkAra-lAnchanaM zrIvatsa ucyate, tadvadeva golAkAra-zyAmavarSacihaM matsyadehe'pi vartate, tasmAt yathA matsyo devAMza-rUpeNa zrIvatsacihnana loke pUjyastathaiva brahmavAhanatayA devAMzarUpeNa tvamapi me pUjya iti bhAvaH / / 57 // vyAkaraNa-saumya soma+TyaNa somavat sundara / laya-lakSyate'neneti / lakS + manin / anuvAda-he saumya, sabase pahale Apa mujha kumArI kA kArya, male hI vaha anAr3Ipana kA thA, kSamA kara deN| kAraNa yaha hai ki haMsa hote hue mI tuma devAMza rakhane se mere usI taraha pUjya ho, jaise ( devAMza ) zrIvatsa cihna rakhane se matsya kI deha pUjya huA karatI hai // 57 // TippaNI-'zrIvatsamUtiH' isakA 'matsya-mUrtiH zrIvatsalakSmA iva' yoM anvaya karake yaha bhI artha ho sakatA hai ki matsya-deha zrIvatsalakSmA ( viSNu ) kI taraha pUjya hotI hai / bhagavAn ne matsya. deha avatAra-rUpa meM apanAyI thI isalie matsya aba taka viSNu kI taraha pUjA jAtA hai / 'yahA~ deva. tAMza ko pUjyatA kA kAraNa batAne meM kAvyaliGga aura haMsa pUjyatA ko masya-mUrti kI pUjyatA ke sAtha sAdRzya batAne meM upamA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| matprItimAdhisasi kAM tvadIkSAmudaM madakSaNorapi yAtizetAm / nijAmRtairlocanasecanAd vA pRthakkiminduH sRjati prajAnAm // 50 // andhayaH-(he haMsa,) vam kAm matpItim AdhitsAsa, yA madakSyoH tvadIkSAmudam api atizetAm ? vA induH nijAmRtaiH prajAnAm locana-secanAt pRthak ki sRjati ? TIkA-(he haMsa, ) tvam kAm mama prIti harSam IpsitamityarthaH (10 tatpu0) Adhirasasi AdhAtumicchasi cikorSasIti yAvat , yA prItiH mama akSyoH nayanayoH (10 tatpu0 ) tava IkSA IkSaNaM darzanamiti yAvat tasyA mudaM harSam ( ubhayatra Sa0 tatpu0 ) atizetAm atikrAmatu tavAlokane naiva mayA mahAn hoM labdhaH, tato'pyadhikasya harSasya tvaM mama kiM kArya kariSyasIti bhaavH| vA athavA induzcandraH nijAni strIyAni yAni amRtAni pIyUSANi taiH ( karmadhA0 ) prajAnAM lokAnAM locanAnAM nayanAnA secanAt sekAt (10 tatpu0 ) pRthak bhinnam atiriktamiti yAvat kiM sRjati karoti na kimapIti kAkuH / tasmAttvadarzanajanita harSamAtrameva paryAptam / ayaM bhAvaH-yathA khalu candramAH svakiraNAmRtadvArA loka-locana-secanAtiriktam ajarAmarasvAdikaM dAtuM na kSamaH, tathaiva svamapi svadarzanaharSamAtrAtiriktaM nalaprAptirUpaM mamAmISTaM sampAdayituM na kSamaH, tatra tava sAmarthyAbhAvAt / / 58 // ___ vyAkaraNa-bhAdhitsasi +VdhA+san +laT / IkSA-VIkSa+mA+TApU / seca. nAva pRthaka 'pRthagvinA0' ( 2 / 3 / 32 ) se pnycmii| anuvAda-(he haMsa,) tuma merI aisI kauna sI malAI karanA cAha rahe ho, jo tumhAre darzana Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite se merI A~khoM ko huI prasannatA se aura mI adhika prasannatA utpanna kara de ? candramA apane amRtoM dvArA logoM kI chA~khoM ko sIMcane ke atirikta ( aura ) kyA kara ( sakatA ) hai ? TippaNI-yahA~ zloka ke pUrvArdha aura uttarArdha kA paraspara bimba pratibimba mAva hone se dRSTAntAlaMkAra hai, lekina vidyAdhara ne AkSepa mAnA hai| AkSepa alaMkAra vahA~ hotA hai, jahA~ kisI abhIpsita bAta ko pratyakSa rUpa meM dabA diyA jAtA hai athavA usase inakAra kara diyA jAtA hai / yahA~ damayantI lajjAvaza haMsa ke Age zabda-jAla meM apanI nala prApti rUra abhAptita bAta chipA rahI hai| zabdAlaMkAra 'mudaM' 'mada' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| manastu yaM nojjhati jAtu yAtu manorathaH kaNThapathaM kathaM saH / kA nAma bAlA dvijarAjapANigrahAmilASaM kathayedalajjA // 59 // anvayaH-(he haMsa, ) manaH yam ( manorathaM ) tu na jAtu ujjhati, sa manorathaH kaNTha-patham ___TIkA-(he haMsa, ) manaH cittaM yam manorathaM tu na jAtu na kadApi ujjhati tyajati, sa manoratho'bhilASaH kaNThasya panthAnam mArgam vAga-viSayatvamityarthaH (10 tatpu0 ) kathaM kena prakAreNa yAtu gacchatu ? nimnadezasthamanasA baddho'bhilASa uparisthakaNThadezaM kathamAgacchatu, me mano'bhilASa: kathayituM na zakyate iti maavH| kA nAmeti komalAmaMtraNe bAlA kanyA alajA na lajjA pA'syAstIti tathAbhUtA ( nA ba0 vI0 ) sato dvijAnAM nakSatrANo rAjA candra ityarthaH (10 tatpu0 ) tasya yaH pANi. grahaH (10 tatpu0 ) pANinA kareNa grahaH grahaNam (tR0 tatpu0 ) tasmin abhilASa vAnchAm ( sa0 tatpu0 ) kathayet vadet na kApIti kAkuH, nirlajjA na kApi bAlikA svahastena candragrahaNecchAM prakaTayet asambhavatvAdityarthaH / atha ca dvijAnAM brAhmaNAdInAM rAjA nala ityarthaH tena saha pANigrahatya vivAhasyAbhilASam / bAlikAtvAt kathamaha nirlajjIbhUya nalena saha svavivAhecchAM kathayituM prabhavA. mIti mAvaH // 5 // ___NyAkaraNa-kaNThapatham -pathin ko samAsAnta apratyaya ( 'RbhUrabdhaHpathA0' ( 5 / 4 / 74 ) / grahaH graha +ac ( bhAve ) / anuvAda-mana to jisa ( manoratha ) ko kamI chor3atA hI nahIM, vaha gale taka kaise Ae ? malA kauna nirlajja lar3akI dvijarAja ( candramA ) ko hAtha se pakar3ane [ dvijarAja ( rAjA nala ) ke sAtha vivAha karane ] kI icchA kahegI? ___ TippaNI-yahA~ kavi vAkchala kA prayoga karake damayantI se yaha kahalavA detA hai ki vaha nala se vivAha cAhatI hai, para lajjA ke mAre kaha nahIM sakatI hai| lar3akI jo ThaharI! isalie zleSAlaMkAra hai / zabdAlaMkAroM meM 'jAtu' 'yAtu', 'pathaM 'kathaM' meM pahAnta-gata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| vAcaM tadIyAM paripoya mRdvI madvIkayA tulyarasAM sa hNsH| tasyAja toSaM parapuSTaghoSe ghRNAJca vINAkvaNite vitene // 60 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH anvayaH-sa haMsaH mRdvIkayA tulya-rasAm mRdIm tadIyAm vAcam paripIya parapuSTa-nuSTe toSa tatyAja, vINA kvaNite ca ghRNAm vitene / TIkA-sa haMsaH mRdvokayA drAkSayA ( 'mRdIkA ga stanI drAkSA' ityamaraH ) tulpa: samAnaH (ta. tatpu0 ) gsa: svAdaH ( karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtAm (ba0vI0 ) mRdroM komalAM tadoyAm tasyA damantyA imAm vAcam vAgIma paripIya samAkarNya parI: kAkaiH puSTaH pAlinA iti parapuSTAH (ta. tatpu0) kokilA ityarthaH teSAM ghuSTe kRjite ( pa0 tarA0 ) toSaM modaM tyAja tyaktavAn vINAyAH vipaMcyAH kaNite zabde ca ghRNaM jugupsAM vitene cakAra / tasyA vAka kokila kUjitApekSayA vINAninAdApejhayA cAdhikA komalA madhurA cAsIditi bhAvaH // 60 // gyAkaraNa-mRdvIm mRdu + Gopa vikalpa se| tadIyAm tata+cha, cha ko Iya / cAka ucyate iti Vvaca+vivap dIrgha aura saMprasAraNa kA abhAva / paripoya isake lie prathama sarga kA pahalA zloka dekhie / dhuSTe-/JS +kta ( mAve ) iniSedha / anuvAda-uma hama ne aMgUroM kI-mI svAda vAlI usa ( damayantI) kI komala vApo sunakara koyaloM kI kaka meM Ananda lenA chor3a diyA aura vINA kI jhaMkAra se ghRNA kara dI // 60 // __TippaNI-yahA~ upamAnoM kA tiraskAra kiyA gayA hai, ataH pratIpa hai| 'mRddho' 'mRdro' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| mandAkSamandAkSaramudramuktvA tasyAM samAkuJcitavAci haMsaH / tacchaMsite kiJcana saMzayAlugirA mukhAmmoja mayaM yuyoja // 6 // __ anvayaH-tasyAm mandAkSa-mandAkSara-mudram ukvA samAkucita-bAci sAyAm ayaM haMsaH tacchaMtite kicana saMzayAluH san mukhAmbhojam girA yuyoj| TokA-tasyAM bhaimyAm mandAkSeNa lajnayA ( 'mandAkSaM hotrA joDA' itya paraH) mandA avispaSTA ( tR0 tatpu0 ) akSara-mudrA ( karmadhA0 ) akSarANAM mudrA vinyAsaH (10 tatpu0 ) ya sman karmaNi yathA syAttathA ( ba0 bI0) uktvA kathayitvA samA RJcitA pratisaMhRtA vAk vANI (karmavA0 ) yayA tathA. bhUtAyAM (ba0 vo0) tUNIbhUtAyAmityarthaH satyAm , ayam eSa haMsaH tasyAH zaMsite kathane (pa0 tarasu0) kiJcana ISat yathA syAttathA saMzaya luH saMdigdhaH san mukham svamu vam ambhojam iva ( upamita taHpu.) girA vAcA yuyoja saMyojitavAn akathayadityarthaH / / 61 // vyAkaraNa-zaMsite/zaMsa + ktaH ( mAve ) saMzayAluH saMzete iti sam + zo+prAca / mukhAmbhojam-yahA~ nArAyaNa ne 'prazaMsApacanaizca' 2 / 1166 se samAsa kiyA hai parantu yaha ThAka nahIM; kyoMki sUtra meM 'vacana' zabda rUpazabdaparaka hai jaise gomatallikA Adi, na ki ambuja Adi / manoramA. kAra ne spaSTa kara rakhA hai-'vacana-grahaNaM rUhazabdaparigrahArtham / ye tu yaugikAH prazasta-zomana ramaNAdayaH, ye ca vizeSavacanAH zuci-mRdrAdayaH, ye ca goNyA vRttyA prazaMsA gamayanti-siMho mApatraka ityAdayaH, te sarve vyudasyanve' / ataH yahA~ upamitaM vyAghrAdibhiH' 2 / 1 / 26 se ho samAsa Thoka rhegaa| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anuvAda-damayantI ke lajjA ke kAraNa akSaraprayoga ko aspaSTArtha rakhe hue bolakara cupa ho bAne para, vaha haMsa usake kathana para kucha sandeha karatA huA mukha-kamala se bola utthaa| hippaNI-bahA~ 'mukhAmbhojam' meM upamA hai| 'mandAkSa' 'mandAkSa' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| kareNa vAncheva vidhuM vidhatu yamitthamAtthAdariNI tamartham / pAtuM zrutibhyAmapi nAdhikurve varNa zrutervarNa ivAntimaH kim // 6 // anvayaH-(he bhaimi ) kareNa vidhum vidhartum vAnchA iva ittham AdariNI tvam yam ( artham ) prAtya, tam artham antimaH varNaH vrateH varNam iva ( aham ) vratibhyAm Apa pAtum na adhikuveM kim ? TIkA-(he bhaimi ) kareppa pANinA vidhum candramasaM vidhatu prahItuM vAJchA abhilASa iva ittham etena vAvachalapUNena prakAreNa AdariNI Adaro'syA astIti tathoktA sAdarA tvam yam artham Attha kathayasi kathitavatItyarthaH tam artham antimo'ntyo varNaH zUdra ityarthaH brUte vedasya varNam jAtAvekavacanam akSarApi zabdAniti yAvat iva ahaM haMsaH atimyAM zrotrAbhyAm api pAtum zrotumityarthaH na adhikutra nAdhikArI vim api tu adhikuveM iti kAkuH / yathA khlu zUdrasya vedazravaNe nAstyadhikAraH tathaiva tvadguptAmilASasya zravaNe'pi mamAdhikAro nAsti kimiti bhAvaH / / 62 / / vyAkaraNa-vAnchA/vAn +a+TAp / ittham idam +tham / prAsthaVba+laT +sipa, ko tha aura bra ko prAha Adeza, ha ko th| yahA~ bhUta meM vartamAna kA prayoga hai ( vartamAna-sAmIpya vartamAnavadvA 333131) / antimaH anta+Dimac / zruteH zrUyate guru mukhAditi zru+ktin karmaNi / zrutibhyAm ayate AbhyAmiti /+ktin krnne| anuvAda-(he bhemI ) "hAtha se candramA ko pakar3ane kI icchA jaisI" isa taraha Adara-pUrvaka tumane jo ( chipI ) bAta kahI kyA use maiM kAnoM se bhI sunane kA adhikAra nahIM rakhatA hU~ jaise ki zudra veda-zabdoM ko sunane kA adhikAra nahIM rakhatA hai ? TippaNI-yahA~ hasa ke damayantI kI icchA na sunane ke adhikAra ko zUdra ke veda-zabda na sunane ke adhikAra se tulanA kI gaI hai, isaliye upamAlaMkAra hai| zabdAlaMkAroM meM 'vidhu' 'vidha' 'mittha' 'mAtya' aura 'zruti' 'zrute' meM chakAnuprAsa hai, aura anyatra vRttyanuprAsa hai| avApyate vA kimiyadbhavatyA cittaikapadyAmapi vartate yH| yatrAndhakAraH kila cetaso'pi jihmatarairbrahma tadapyavApyam // 63 // anvayaH- yaH ( arthaH ) cittaikapadyAm api vidyate sa vA bhavatyA avApyate, zyata kim ? yatra kika cetasaH api adhikAraH, tat api brahma nilaMtaraiH avApyam ( bhavati / TIkA-yaH arthaH AbhalaSitaM varisvatyarthaH cittam mana eva ekapadI ekapada-gamyo'tisUkSma iti pAvata mAgaH tasyAm ( karmadhA0 ) ( vatanyekapadoti ca' ityamaraH ) api vidyate vartate, so'rthaH vA nizcayena ( 'syurevaM tu puna vesyavadhAraNavAcakAH ityamaraH) mavatyA tvayA avApyate prAptuM zakyate ityarthaH zyat kim ? hasta dvArA candragrahaNadRSTAntaM datvA tasmai zyat mahattvaM kimartham dadAsItyarthaH yatra Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH brahmANi bila prayate ( vAtA-saMmAdhyayoH kila ityamaraH) cetasaH manasaH api andhakAraH manaso'ki gatinAsti yathoktam 'yato vAco nivartante aprApya manasA sh'| manasApyazeyamiti yAvat tat aphi brahma svaprakAzamAtmajyotirityarthaH ni hyebhyaH alasebhyaH ('jihmastu kuTile'lase' ityamaraH ) itaraiH minna: bhanarasairityarthaH ( paM0 tatpu0 ) avApyaM prAptavyaM bhavatIti zeSaH / manaso'pi para vastu prayatnazIlaiH prAtuM zakyate, manogatavastuprAptestu vAta~va kA ? tasmAdalaM nairAzyeneti bhAvaH // 63 // gyAkaraNa-ekapadI eka+pAda da ke a kA lopa DIpa, pAda ko padAdeza ( 'kummapadISu ca') / 5 / 4 / 139 ) se nipAtita / avApyam avAptuM zakyamiti ava+ Apa+Nyat ('zAMka liG ca' 3 / 3 / 166) / anuvAda-jo bAta tumhAre manomArga ke bhItara bhI raha rahI hai, use tuma nizcaya ho prApta kara sakatI ho, (candramA ko hAtha se pakar3anA jaisA ) yaha kyA ? sunate haiM ki nipta ( brahma ) ke viSaya meM mana mI aMdhere meM rahatA hai, udyamI loga usa brahma ko mo prApta kara sakate haiN| TippaNI- yahA~ cikAdyAm' meM rUpaka, donoM zloka.dhoM kA bimba pratibimba mAva meM dRSTAnta aura 'tadApa meM api zanda se mantirApAta arthAt aurI kI to bAta hI kyA ? meM arthApatti hai / avApya' 'avApya' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| IzANimaizvaryavivatamadhye lokezalokezayalokamadhthe / tiryancamapyanca mRSAnabhijJarasajJatopajJasamajJamajJam // 64 // bhanvayaH-he IzA "madhye ! lokeza' madhye prajJam tiryaJcam api ( mA svam ) mRSA''samazamma aJca / TIkA-Izasya mahezasya yat aNimA paramalaghutvam ( 10 tatpu0 ) aizvaryam zatiH ( karmadhA0 ) tasya vivatoM rUpAntaram ( 10 tatpu0) madhyam udaraM ( karmadhA0 ) yasyAstarasambuddhau (ba0 vI0 ) he paramANumadhye, vRzodAra iti yAvat kokAnAm Izo lokezo brahmA (10 tatpu0 ) / 'lokezaH svayambhUH zcaturAnanaH' ityamaraH ) tasya loke ( 10 tApu0) zerate i ta lokezayAH ( upapada tatpu0 ) brahmalokavAsina ityarthaH ye lokAH janAH ( karmadhA0 ) teSAM madhye ( pa0 tatpu0 ) azam mUrkha tiryaJcam pakSiNam Apa mA vama mRSA asatyaM tadanamizA tadazA anR tAvedinIti yAvat ( suprati samAsaH) rasazA jihvA ( kamaSA0 ) yeSAM (20 bI0) teSAm bhAvastattA satyavANokatvamityarthaH tasyA upazA AcaM naM (10 tatpu0) vena samazA kIrtiH ( tR0 tatpu0 ) yasya tathAbhUtam ( ba0 vI0 ) ('yazaH kIrtiH sama ca' ityamaraH) aJca gaccha avagacchetyarthaH gatyarthAnAM dhAtUnAM jJAnArthatvAt / aham brahmalokasya lokeSu, Adi-satyavaktRtvena khyAto'smIti bhAvaH / 64 // vyAkaraNa-bhANamA aNormAva iti aNu+manic / aizvaryam Izvarasya bhAva iti Izvara+ pyam / vivataH vi+V vRt+ghny| lovaMzaya loka+VzI+ac ( adhikaraNe ), saptamI kA bakopa ( zaya-vAsa-vAsiSvakAlAt' 6 / 3 / 18 ) upajJam upa+/ zA+a+TApa, yaha Adi jJAna ko kahate haiM, samAsa hI meM hotA hai aura napuM0 rahatA hai| (pApinerupacA iti pApinyupazaM anyaH' ) / samazA-samaiH savaH zAyate iti sama+/ +:+TAp / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 naiSadhIyacarite anuvAda-he ziva kI aNimA-zakti kA rUpanara bhUna udara vAlI / brahmA ke loka meM rahane vAloM ke bIca tuma munna murkha ko pakSI hote hue bhI sabase pahalA satyavAdI vANI kA yaza rakhane vAlA samajho / 64 // TipaNI-yahA~ bhASA meM oja A jAne se gaur3I rIti hai| udara meM vivartatvAropa hone se rUka hai| 'lokeza' 'lokeza' 'maza. 'ma' meM yamaka, 'yacca' 'pyaca' meM padAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanupAsa hai| madhye zrutInAM prativezinInAM sarasvatI vAsavatI mukhe naH / hiyeva tAbhyazcalatIyamaddhA pathAna saMsargaguNena naddhA // 65 // anvayaH-(he bhaimi, ) naH mukhe sarasvatI prativezino nAm zrutInAm madhye vAsavatI ( asti) (tasmAt ) satsaGga-guNena naddhA satI tAbhyaH hiyA iva iyam addhA-pathAt na calati / TIkA-(he bhaimi, ) naH asmAkaM mukhe vaktre sarasvatI vANo prativezinAnAm panivezma nAm gRha nivaTavati nInA mati yAvat atonAM madhye vAtatrato kRtAdhivAsA astoti zeSaH zrutayo brahma mukheSu nivasanti, vayaJca brahmayAna-baddhA ityasmAkaM vANyAsAptAM ca parassarapati zava miti bhAvaH, ataeva satA saGgaH satsaGgaH (ta. tatpu.) etra / karmadhA0 ) guNaH tena naddhA sampandrA ( ta0 tatpu0 ) vedavANyaH satyA: tatsaMsargAccAsmAkaM vApi matyA / yathaktaM-'saMsargamA dApa-gumA bhavanti' iti / -sato tAbhyaH zratibhyaH hiyA lajjayeva iyam asmAkaM bANo addhA-pyAt satyasya bhAgAM na ca te na 'vicalitA bhavati satya-mAgeM eva calatoti bhaavH| advetyavyayam ( 'satye baddha ujanA dvayam' itparaH) supmupeti samAmaH / / 65 / / / __ vyAkaraNa-prativezino prativezo'syA astoni prativeza+in ( ma paryAya )+kop / saGgaH Vsaja+ghaJa ( bhAve ) / naddhA Vtaha + kaH p / adApayA prathin zAma ko samAsAnta aprtyy| anuvAda-(he bhemo, ) hamAre muva ko sarasvato par3osa meM rahane vAlA veda-pApiyoM ke boca rahA karatI hai, ( ataeva ) satsaGga ke gupa se sambaddha ( prabhAvita ) huI vaha una ( vedavANita ) se lAja vAnI huI-jaiso satya mArga se vicalita nahIM hoto // 65 // Tiparakho-yahA~ zruti-vANiyoM ora hama-trANiyoM kA cetanIkaraNa kara rakhA hai, isalie unapara apastRta cetanavyavahAra samAropa hone se samAsAkti mora 'hiye meM hAne vAlo utyakSa kA saMkara hai| 'vezi' 'vAsa' meM ( zatayoramesAt ) chaka, 'madvA' 'nadvA' meM pAdAnagA anyAnupAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| paryatApatrasarasvadatAM laGkApurImapamilASi cittam / kutrApi cedvastuni te prayAti tadapyavehi svazaye zayAlu // 6 // anvayaH-kutra api vastuni abhilASi te vitam paryamApana para sahavAm lakAm purombI ayAti cet, tadapi svazaye zayAlu abehi / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH TIkA-kutra kasminna pi vastuni padArthe abhilASi sAbhilASaM te tava cittam manaH paryavasva manasyA bhAvaH paryakRtA tAm ApannaH prAtaH ( dvi0 tatpu0 ) sarasvadaGkaH ( karmadhA0 ) sarasvataH samudrasya prako madhyaH (10 tatpa0 ) yasyAstathAbhUtAm (ba0 vI0 ) samudra-madhya-sthitAbhityarthaH laGkAm etadAkhyA purI nagarIm api : yAti gacchati cet tat abhilaSitaM vastu laGketi dvayamapi svaH svakIyaH zayaH hastaH ('paJcazAkhaH zayaH pANiH' ityamaraH) ( karmadhA0 ) athavA svasyA AtmanaH zayaH ( 10 tatpu0 ) tasmin zayAlu zayAnaM sthitamityarthaH pravehi jAnIhi / tava kRte sarvameva suprApyamiti bhASaH // 66 / / vyAkaraNa-pApanna A + pad+kta, ta ko na / sarasvAn saraH ( jalam ) asminnatoti saras+matupa ma ko va / tat ( api ) yahA~ pUrva prakrAnta vastu napuMsaka aura laGkA strIliMga hai; donoM kA ekazeSa hokara napuMsaka zeSa rahA huA hai [ 'napuMsakapanapuMsakenaikavaccAnyatarasyAm' 12 / 66 ) / zayAlu zete iti VzI+Aluc / / anuvAda-kisI mI vastu kI abhilASA rakhatA huA tumhArA mana yadi samudra kI goda ko palaMga banAye hue laMkA purI taka mI jA rahA hai, to una donoM ko tuma apane hAtha AyA huA smjho|| 66 / / anuvAda-yahA~ samudra kI goMda para paryatvAropa hone se rUpaka, 'purImapi' meM 'api' zabda ke. bala se 'anya kI to bAta hI kyA isa arthAntara ke ApAta se arthApatti hai| vidyAdhara ne citta aura sarasvAn para nAyaka-pratinAyaka byavahArasamAropa aura laMkA para nAyikAvyavahAra samAropa mAnakara samAsokti mAnI hai arthAt apane nAyaka kI goda para baiThI huI nAyikA bhI yadi tumhArA citta apane lie cAhatI hai, to vaha bhI use mila sakatI hai| zabdAlaMkAroM meM 'zaye' 'zayA' meM cheka, 'aGkA" 'lakI' meM padAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| itIritA patrarathena tena hINA ca hRSTA ca bamANa maimii| ceto nalaM kAmayate madIyaM nAnyatra kutrApi ca sAmilASam // 67 // anvayaH-tena patrarathena iti IritA bhaimI hINA hRSTA ca satI babhASa-'madIyam cetaH laGkAm na ayate, atha ca nalam kAmayate, anyatra ca kutra api sAbhilASam na ( vasti ) / TokA-tena patrarathena pakSiNA haMsenetyarthaH ('patat patrarathANDajAH' ityamaraH) iti evaM prakAreya. iritA kathitA bhaimI bhImaputrI damayantI hopA svAmilaSitavastukathanAnurodhAta lajjitA, hRSTA ahama. bhilaSitavastu-prApako'smIti haMsakathanena prasannA satI bamANa avadat-madIyaM mama ceto manaH laGkA purI na ayate gacchati atha ca nalaM kAmayate, anyatra nakAtirikte'nyasmin rAjani vastuni vA kutra api kasmin api sAmilApam abhilASeNa saha vartamAnam ( va0 bo0) pramilASotyathaH na askoti zeSaH / atrApi bhaimI vAkchalenAhaM nalamicchAmIti kathayati, na tu spaSTam / / 67 // vyAkaraNa-patrarathaH patre pakSau rathaH gamanaH sAdhanaM yasyeti / hANA hoyA ho+taH ta ko na, na ko p| madIyam asmata +cha, cha kA Iya asmat ko madAdeza / .. anuvAda-isa taraha usa pakSI (haMsa)dvArA kahI gaI bhaimI lajjita aura prasanna hotI huI bolo Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite bherA mana laMkA ko nahIM jAtA ( nala ko cAhatA hai ) aura na hI kisI anya vastu kI abhilASA rakhatA hai // 67 // TippaNI-yahA~ mana laMkA ko nahIM jAtA hai, 'nala ko cAhatA hai' donoM artha prakRta hone se zleSAlaMkAra hai / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai / vicintya bAlAjanazIlazailaM lajjAnadImajjadanaGganAgam / AcaSTa vispaSTamamASamANAmenAM sa cakrANapataGgazakraH // 68 // anvayaH-bAlAjana-zIla-zailam lajjA-nado majjadanA-nAgam vicintya sa cakrANa-pataGga-zakraH vispaSTam amASamANAm enAm AcaSTa / TIkA-bAlA kanyA cAso janazva ( karmadhA0) janazabdo'tra bavAcakaH kanyAH itparyaH tasya zIlaM svabhAvaH (10 tatpu0) eva zailaH parvataH ( karmadhA0 ) tam lajjA trapA eva nadI sarit (karmadhA0 ) tasyAM majjan brUDan ( sa0 tatpu0 ) anaGgaH kAma eva nAgo hastI ( umayatra karmadhA0) yasya tathAbhUtam (ba0 vI0) (gaje'pi nAgamAtaGgo ityamaraH) vicintya vicArya cakrAGgAH haMsAzca te pataGgAH pakSiNaH (karmadhA0 ) hasanAmakapakSiNa ityarthaH ( 'haMsAstu zvetagarutazcakrAGgA mAnasaukasaH' ityamaraH ) teSAM zakraH rAjA haMsapakSizreSTha iti yAvat vispaSTaM spaSTarUpeNa amASamANAm akathayantIm enAM damayantIm AcaSTa akathayat / parvatavat kanyakAnAM svabhAvo'tigahano bhavati, parvata nadISu yathA gajo viharan nimagnastiSThati tathaiva kanyakAsvamAve viveSTamAnaH kAmo lajjAkAraNAt bahiraprakaTita eva bhavatIti bhAvaH // 68 / / vyAkaraNa-lajjA / lajj +a+TAp / pataGgaH patan = utplavana gacchatIti patana +/ gama+DaH / prAcaSTa pA+/cakS + laG / bhanuvAda-lar3akiyoM kA svabhAva-rUpo ( durgama ) parvata aisA hotA hai ki jisako lajjA-rUpI nadI meM kAma-rUpI hAtho DUbA (chipA ) rahatA hai-yaha socakara zreSTha haMsa spaSTa na bola pA raho usa ( damayantI) ko bolA / / 68 // TippaNI-lar3akiyoM prema karato haiM, lekina lajjA ke mAre use prakaTa nahIM kara pAtI-isa sIdhI bAta ko kavi ne dekhie kisa taraha rUpaka kA aprastuta vidhAna diyA hai ! yahA~ rUpaka hai, jo samasta vastu-viSayaka hai| 'zola' 'zailaM' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| nRpeNa pANigrahaNe sheti nalaM manaH kAmayate mameti / AzleSi na zleSakaverbhavatyAH zlokadvayArthaH sudhiyA mayA kim // 19 // bhanvaya-(he bhaimi ) zleSa-kaveH bhavatyAH 'nRpeNa pANi-grahaNa-shA' iti nalaM manaH kAmayate' iti zlokadvayArthaH suciyA mayA na AzleSi kim ? TIkA-(he bhaimi ) zleSasya vAkchalasya kaveH kavavitryAH dvayarthakazabdaiH kAvyaM sRjantyA ityarthaH bhavatyAH tava nRpeNa nalena pANigrahapasya vivAhasya spRhA iccheti 'kA nAma bAlA dvijarAjapANigrahAmilASam ( 3.59 ), 'nalaM manaH kAmayate' iti 'ceto nalakAmayate' ( za67 ) iti zlokayoH padyayoH Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH 125 dvayam (10 tatpu0 ) tasya arthaH amiprAyaH su zomanA dhIH buddhiryasya tathAmUtena (prAdi ba0 vI0 ) buddhimavetyarthaH mayA haMsena na AzleSi na azAyi kim , apitu AzcheSi eveti kAkuH / gUDha mASA-prayuktam 'ahaM nalaM kAmaye' iti tavAbhiprAyamaha zAsavAnasmyeveti mAvaH // 66 // vyAkaraNa-kaviH kavayatIti /kava +( auNAdika ) / dvayam-dau avayavau atreti dvi+ tayap , tayap ko vikalpa se prayaca / pAzleSi-A+/zliS +luG ( karmavAcya ) / anuvAda-(he bhaimI ), zleSapUrNa kavitA karane vAlI tumhAre-'rAjA se pANigrahaNa kI icchA' tathA 'nala ko mana cAhatA hai' ina do zlokoM kA artha kyA maiM samajhadAra nahIM samajhA // 6 // svaccetasaH sthairya viparyayaM tu sambhAvya mAdhyasmi tadajJa eva / lakSye hi bAlAhRdi lolazIle darAparAddheSurapi smaraH syAt // 70 // anvayaH-tu svaccetasaH sthairyaviparyayam sambhAvya tadazaH eva mAvI asmi, hi lola-zole bAlAhRdaye lakSye smaraH api darAparAddhaSuH syAt / ___TIkA-tu kintu tava cetazcittam (10 tatpu0 ) tasya sthirasya mAvaH sthairya sthiratA tasya viparyayaM vaiparItyam asthiratvaM cAJcalyamiti yAvat ( 10 tatpu0) sambhAvya vicintya tasya zlokadvayArthasya ao'nabhijJa eva bhAvI asmi vissyo'smiityrthH| hi yataH lolaM caJcalaM zIlaM svabhAvaH ( karmadhA0) yasya tathAbhUte (va0 vI0) bAlAnAM kanyakAnAm apUrNoddIptakAmavAsanAnAm hRdaye manasi ( pa. tatpu0 ) eva lakSye zaravye ('lakSaM lakSyaM zaravyaM ca' ityamaraH ) smaraH kAmaH api daram ISad yathA syAttathA aparAddhaH kRtAparAdhaH lakSyAcaputa iti yAvat ( supsupeti samAsaH ) iSuH vANaH ( karmadhA0) yasya tathAbhUtaH ( ba0 vI0 ) ( aparAddhapRSatko'sau lakSyAd yazcyutasAyakaH' isyamaraH ) bAlAcittasya cAcAlyAt yadi kAmadevaH tallakSyIkRtya vANamahAraM karoti, so'pi lakSyaM veddhasakalo na syAt / anyo'pi dhAnuSkaH caJcala-lakSye cyuta-sAyako mavati / tasmAt spaSTaM bahi-nalamahamabhilaSAmIti bhAvaH / / 70 // __ gyAkaraNa-ajJaH na jAnAtIti n+/jnyaa+kH| tadazaH ke sthAna meM nArAyaNa ke tamazaH pATha meM dvitIyA kI upapatti unhoMne koI nahIM kii| bhAvI asmi yahA~ bhaviSyadartha meM Nini huA hai ( 'maviSyati gamyAiyaH' 333) / anuvAda-tumhAre mana ko sthiratA kA amAva socakara maiM usa ( zlokadvayArtha ) se anabhijJa ho rahU~gA, kyoMki lar3akiyoM ke cancala svabhAva vAle mana-rUpI lakSya para kAmadeva kA mI vANa cUka sakatA hai // 70 // TippaNI-yahA~ pUrvArdha-gata vizeSa bAta kA uttarArdhagata sAmAnya bAta se samarthana hone se arthAntaranyAsa hai / mana para lakSyatvAropa meM rUpaka hai caturtha pAda meM 'api' zabda ke barU se lar3akiyoM kA camaka hadaya samajhane meM kAma taka bhI jaba cUka sakatA hai, taba hama-jaisoM ko to bAta hI kyA ? isa arthAntara kI Apatti se 'kaimutya' nyAya se arthApatti hai| ina sabakI yahA~ saMsRSTi samajhie / zabdAlaMkAroM meM 'mAvya' 'mAvya' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 naiSadhIyacarite mahImahendraH khalu naiSadhendustadbodhanIyaH kathamitthameva / prayojanaM saMzayakampamIhakpRthagjaneneva sa madvidhena // 71 // anvayaH-naiSadhenduH khalu mahI-mahendraH ( asti ) tat pRthag-janena iva madidhena sa sAMzayikam IdRk prayojanam prati ittham eva katham bodhanIya ? TIkA-niSadhAnAM niSadhadezasya ime iti naiSadhAH niSadhavAsijanAH teSAm Ananda-janakatvAt induH candramAH nala ityarthaH (10 tatpu0) mahyAH pRthivyAH mahendraH zakraH (10 tatpu0 ) astIti zeSaH / ta tasmAt kAraNAt pRthaga-janena mUrkhaNa ( pRthagjanaH smRto nIce mUkhaM ca ta vizvaH ) iva ahaM vidhA prakAro yasya tathAbhUtena (ba0 bI0 ) madidhena mAdRzena sudhiyetyarthaH sa nalaH sAMzayikam saMzaya-pUrNam IdRk etAdRzaM nalAbhilASarUpamityarthaH prayojanaM kArya prAta ittham eva evameva, avicAya~va kathaM kena prakAreNa bodhanIyaH zApanIyaH na kayamapIti kaakuH| nalasyAhaM vizvAsapAtramasmi, vanmukhAt nizcaya-rUpeNAzAtvA kathaM nalamaha bodhayiSye-svaM tamilaSasoti bhAvaH // 71 / / vyAkaraNa-naiSadhAH niSadhAnAbhime iti niSadha+ aN / sAMzayika sNshy+tthk| istham idam +tham / katham kim +tham / bodhanIyaH budh + Nic +anoy| budh dhAtu Nyanta meM dvikarmaka hone se karma meM kRtya pratyaya hai / bhanuvAda-niSava-dezavAsiyoM ke candramA ( nala ) pRthivI ke indra haiM, isalie ga~vAra kI taraha majha-jaise ( samajhadAra ) vyakti ne unako sandeha-grasta isa kArya ke viSaya meM yoM hI kisa taraha samajhAnA hai ? / / 71 / / TippaNo yahA~ 'naiSadhenduH' aura 'mahomahendra' meM do rUpakoM ko saMsSTa hai| vidyAdhara ne kAvyaliGga bhI mAnA hai; kyoMki nala ko na samajhAne kA kAraNa yahA~ saMzaya hai| 'mahI' 'mahe' aura 'bApa' vidhe' ( bavayorabhedAt ) meM cheka tathA anyatra vRttyanupAsa hai| piturniyogena nijecchayA vA yuvAnamanya yadi vA vRnniisse| svadarthamarthitvakRtipratItiH kIdRG mayi syAniSadhezvarasya // 2 // anvayaH-pituH niyogena vA nijecchayA yAda ( tvam ) anyam yuvAnam vRNoNe, ( tahiM ) svadartham athitvakRti mayi niSadhezvarasya kIdRk pratotiH syAt ? TIkA-pituH janakasya bhImasya niyogena Adezena vA athavA nijA svoyA icchA amilApaH tayA ( karmadhA0 ) yadi tvam nalAd bhinnaM yuvAnaM taruNaM vRNISe vRSyoSi, tahiM tvadartha tubhyam tava kRte ityarthaH (caturtho tatpu0) adhisvaM yAcanAM karotIti tathoke ( upapada tatpu0) mayi haMse niSadhAnAm Izvarasya niSadhabhUpateH nalasya kodRk kodRzo pratItiH vizvAsaH syAt jAyeta, na kIdRga. pIti kaakuH| yAvatvaM nizcita-vacanaM na dadAsi, tAvadahaM kathamapi svatmAtinidhyena tamevaM vaktuM na vyAkaraNa-svadartham tubhyamiti "arthena saha nityasamAso vizeSyaliGgatA ceti vktvym"| kRti /ka+kvip kartari tugAgama / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH 127 bhanuvAda-pitA kI AjJA se athavA apanI icchA se yadi tuma (kisI ) dUsare yuvA kA varaNa kara letI ho to tumhArI tarapha se yAcanA karane vAle mujha para niSadheza kA kaisA vizvAsa ho ? // 72 / / TippaNI-'yA vA' 'yuvA' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| svayApi kiM zakSitavikriye'sminadhikriye'haM viSaye vibhAtum / itaH pRthak prArthayase tu yadyat kurve tadurvIpatiputri sargam // 1 // anvayaH-he urvIpati-putri ! tvayA api vA zaGkita-vikriye asmin viSaye nidhAtuM ( AtmAnam ) kiM vA ( aham ) adhikriye ? tu itaH pRthak yat yat (tvam ) prArthayase, tat (tat) sarvam kurve / TIkA-uvauM pRthivI tasyAH patiH svAmI tasyAH putrI kanyA tatsambuddhau ( umayatra 10 tatpu0) maimi ityarthaH, tvayA api vA athavA zaGkitA sambhAvitA vikriyA yuvAntareNa saha vivAharUpa-vikAraH (karmadhA0 ) yasmin tathAbhUte ( ba0 vI0) asmin viSaye vivAharUpe'rthe nidhAtuM niyoktumAtmAnamiti zeSaH kiM kuto'ham adhikriye adhikArI kriye ? nAhamadhikArI kartavya ityrthH| tu kintu itaH vivAharUpAta arthAt pRthak anyat yat yat vastu tvaM prArthayase yAcase yAciSyase tat (tat) sarvam kurve karomi kariSyAmItyarthaH / / 73 // vyAkaraNa-vikriyA vi+/+za, riGa Adeza, syaG+TAp / adhikriye adhiV laT u0 eka0 karmavAcya / prArthayase , kurve yahA~ Asanna bhaviSya meM vartamAna kAla hai / anuvAda-athavA he rAjakumArI ! tuma isa viSaya meM-jiptameM ( vicAra ) badala jAne kI saMmAvanA rahatI hai--lagane kA adhikArI mujhe kyoM banA rahI ho ? kintu isase bhinna jo-jo ( vastu ) tuma mAMgogI, vaha saba maiM kara lUMgA / / 73 // Tippakho-yahA~ 'kriye' 'kriye' meM yamaka hai, jisakA 'ikriye' 'ikriye' ko tuka banane se padAntagata antyAnuprAsa ke sAtha ekavAcakAnupraveza saMkara hai| anyatra vRttyanuprAsa hai| zravaHpraviSTA iva tagirastA viSaya naimatyadhutena mUrnA / Uce hiyApi ilathitAnurodhA punardharitrIpuruhUtaputrI // 4 // anvayaH-dharitrI-puruhUta-putrI zravaH paviSTAH tAH tadgiraH vaimatya-dhutena mUrnA vidhUya iva hiyaH api zlathitAnurovA satI punaH Uce / TokA-dharitrI pRthvI tasyAH puruhUtaH indraH ( umayatra 10 tatsu0) ( 'puruhUtaH purandaraH' ityamaraH) tAH tAH pUrvoktAH tasya haMsasya giraH vAMsi (50 tatpu0 ) vaimatyena vimatAyAH mAvena asaMmatyetyarthaH tena kampitena (tR0 tatpu0 ) bhUrnA zirasA vidhUya nirasya bahiSkRtya va yathA kazcit karNapraviSTAn TAn zirovidhUnanena nirasyati taditi bhaavH| hriyo lajjAyA api zlathitaH zaithilyaM nItaH avarodhaH nuvandhaH sAtatyamityarthaH ( karmadhA0 ) yayA tathAbhUnA ( va0 vI0 ) punaH muhuH Uce jagAda / zira. ucAlanena haMsavicAreSu asahamatiM prakaTayya lajjAbandhanAdapyAtmAnamamocayaditi bhAvaH / / 74 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 naiSadhIyacarite myAkaraNa-puruhUtaH-yAskAnusAra puru bahu yathA syAttathA ayavA purubhiH bahubhiH hUtaH stutaH / zravaH bhUyate'neneti/+ as (karaNe) / vaimaspam vimata+dhyaJ / Uce ba+liTa brU ko vacAdeza maatmne| mAnavAda-mahI-mahendra ( mIma ) kI putrI damayantI kAna ke mItara ghuse huye hasa ke una vacanoM ko asahamati meM hikAye hue zira dvArA ba hara nikAlakara-jaise, lajjA kA bandhana bhI DholA kiye hue phira bolI // 76 // TippaNI-yahA~ vidhUya iva' meM utprekSA hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| madanyadAna prati kalpanA yA vedastvadIye hRdi tAvadeSA / nizo'pi sometarakAntazaGkAmoGkAramagresaramasya kuryAH // 75 / / andhayaH-madanya-dAnam prati ya kalpanA ( asti ) eSA tAvat svadIye hRdi vedaH ( cet ) (tahiM ) nizaH api sometara-kAnta zaGkAm asya ( vedamya ) agresaram oGkAram kuryAH / TIkA-mama anyasmai nalaminnAya varAya (pa. tatpu0 ) dAnaM pitRkartRkaM pradAnaM (ca0 tatpu0) prati uhizya 'pituniyogena' ityAdiH yA kalpanA sambhAvanA asti eSA kalpanA tAvat vastutaH tvadIye tava hRdi hRdaye vedaH vedavAkyam vedavAkyavat pramANamityarthaH cet tahiM nizaH rAtreH api somAta candrAta itaraH minnaH (paM0 tarapu0) yaH kAntaH priyaH ( karmadhA0 ) tasya zaGkA sambhAvanAm (pa. tatpu0 ) asya vedavAkyasya agresaram purovartinam oGkAraM praNavaM kuryAH vidhehi| pratyekavedavAkyaM praNavenAra mate ityasti niyamaH / mamAnyasmai pradAnasya sambhAvanA taba hRdaye vedavAkyama sta cettahiM nizA candretaraM pati karotIti saMbhAvanA tadvedavAkye praNavaM kuru / yathA nizAyAH patiH candrataro na mavati, tathaiva mama patirapi naletaro na bhavatIti bhAvaH // 75 // vyAkaraNa-svadIyam tava idam iti yuSmat +cha, cha ko Iya yuSmat ko tvadAdeza / bhozaraH oM+kAraH ( svAtheM ) / agresaram agre sarati gacchatIti agre+/sa+TaH ('puro'grato'greSu steH|31|18) sUtra meM 'agre' yaha edantasva nipAtita hai| mahojIdIkSita ne zaMkA uThAI hai 'kathaM tahi-'yUthaM tadagrasaragavitakRSNasAram' iti ? uttara mI diyA hai-'bAhulakAditi hrdttH'| anuvAda-mujhe anya ko die jAne ke sambandha meM jo saMmAvanA hai, yaha yadi tumhAre hRdaya meM sacamaca veda-vAkya hai, to rAtri kA candramA se minna pati hone kI sambhAvanA ko isa vedavAkya ke Age AnevAlA moMkAra banA do|| 35 // TippaNI-yahA~ 'kalpanA' para vedatvAropa aura 'zaGkA' para bhokAratvAropa hone se rUpaka hai| donoM kA paraspara kAryakAraNa mAva hone se yaha paramparita hai / zamdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| sarojinImAnasarAgavRtteranarkasamparkamatarkayitvA / madanyapANigrahazaGkiteyamaho mahIyastava sAhasikyam // 76 // ambayaH-sarojinI vRttaH anarka-samparkam atarkayitvA iyam madanyapASiprahazaGkitA taya pahIyaH saahsikym-ityho| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH 129 TIkA-sarojinyAH kamalinyA: mAnasasya manasaH rAgasthAnurAgasya vRttaH sthiteH / sarvatra pa0 tatpu0 ) anakaipa sUryAd minnena saha (nam tatpu0 ) samparka sambandham ( tR0 tatpu0) atarkavitA avicArya iyam eSA mama anyena nalaminnena saha (pa0 tatpu0) pANigrahasya vivAhasya (tR. tatpu0) pANe: kAsya grahasya grahaNasya (pa. tatpu) zaGkitA zaGkA samAtranetyarthaH tava mahoyaH ati mahada sAhasikatvam-ityaho Azcaryam / sarojinI sUryAtiriktaM na patIkarotItyanabuddhayaiva svaM mama nakAtiriktapatIkaraNasammAvanAM karoSIti te AzcaryakaraM sAhasamiti mAvaH / / 76 // ___ vyAkaraNa-mAnasam mana eveti manas + aN ( svArtha ) / mahIyaH atizayena mahaditi mahat + Iyamun / sAhasikyam sahasA ( avicAyava ) vartate iti sahas+Thak sAhasikaH tasya mAva iti sAhasika+vyaJ / anuvAda-kamalino kI mAnasI rAgavRtti kA samparka sUrya se minna ke sAtha na hone kI bAta soce binA hI anya ke sAtha mere pANigrahaNa kI sambhAvanA karanA tumhArA yaha cauMkA denevAlA kitanA bar3A sAhasa hai / 76 / / / TippaNI-yahA~ sarojinI ora arka meM nAyikA aura nAyaka kA vyavahAra-samAropa hai, isalie samAsokti hai / 'narka' 'parka' 'taka' meM arka ko tuka se padAntagata antyAnuprAsa, 'maho' 'mahI' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| sAdhu tvayA tarkitametadeva snAnalaM yaskila saMzrayiSye / vinAmunA svAtmani tu prahA~ mRSA giraM ravAM nRpatau na kartum // 77 // anvayaH-(he haMsa, ) etat tvayA sAdhu eva takiMtam yata ( ahaM) kila svena analaM saMzrayiSye, amunA vinA tu Atmani prahartum , tvAM ca nRpatau mRSA giram na kartum analam ( eva ) saMzrayiSye / TIkA-he haMsa, ) etat idaM tvayA haMsena mAdhu samyak eva takitam sammAvitam yat aham kila sambhAvanAyAm gvena AtmanA analam nala minnaM varam saMzrayiSye aGgIkariSye ityarthaH / amunA nalena vinA tu mAtmani svasyAM pahartu prahAraM kartum AtmaghAtaM kartamityarthaH svAm ca nRpatau na mRSA mithyA goH vANI ( supsupeti samAsaH ) yasya tathAbhUtam ( 10 vI0 ) mithyAbhASiNaM na kartum analam nalAd minnam atha ca agnim eva saMzrayiSye aGgIkariSye / nale'pApte sati ahamanalam ( agnim ) saMzrityAtmaghAtaM kariSye evaM naka-bhinnAzrayaNe tava sammAvanA ca satyaitra maviSyatIti mAvaH / / 77 // . : vyAkaraNa-Atmani prahatum-praharapakriyA kA AtmA karma hai. ataH yahA~ 'AtmAnaM prhtm| honA cAhie thA, kintu karma meM kavi ne adhikaraNatva ko vivakSA kara rakhI hai| vivakSA vaktA ke adhIna huA karatI hai| kahA huA bhI hai-"anekazaktiyuktasya vizvasyAnekakarmaNaH / sarvadA sarvatobhAvAt kvacit kiJcad vivkssyte"| - anuvAda-(he haMsa,) tumhArA yaha tarka ThIka hI hai ki maiM sambhavataH apanA sambandha anala nala se minna vara ) ke sAtha jor3a hU~ / usa ( nala ) ke na milane para maiM AtmaghAta karane hetu tathA tumheM rAjA ( nala ) ke Age jhUThA na banane dene hetu anala ( nala-minna vara, agni ) se sambandha joDUgI hii|| 77 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite . TippaNI-yahA~ anala ke donoM artha-nala minna aura agni prakRta hone se zleSAlaMkAra hai| 'prahartum' 'kartum' meM pAdAntagata antyAnupAsa aura anyatra vRttyanupAsa hai| madvipralabhyaM punarAha yastvAM tarkaH sa kiM tatphalavAci mUkaH / bhazakyazakAvyabhicAraheturvANI.na vedA yadi santu ke tu // 78 // anvayaH-(he haMsa) yaH ( tarkaH ) tvAm mad-vipralabhyam Aha, satarkaH tatphalavAci kiM mUkaH ? azakya "hetuH vANI yadi vedAH na, tu ke ( vedAH ) sntu| TIkA-(he haMsa ) yaH tarkaH UhaH AzaGketyarthaH tvAm hasam mayA damayantyA vipralabhya pratAryam ( tR. tatpu0 ) mAha kathayati, sa tarkaH tasya vipralambhasya pratAraNasyeti yAvat phalasya prayojanasya vAci kathane ityarthaH ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) kiM kathaM mUkaH tUSNIbhUtaH, ahaM tvAM pratArayAmoti zaMkase cet tahiM idamapi brUhi kimarthamaha tvA pratArayAmItyarthaH / aha nalaminnasya pANiM grahISye iti tava zaGkA nirAdhAraiveti bhaavH| zakyA zaGkA yasya tathAbhUtaH zaGkitumazakyaH ( ba0 vI0)) vyabhicArahetuH ( karmadhA0 ) vyamicArasya visaMvAdasya mithyAtvasyetyarthaH hetuH (10 tatpu0 ) yasyAH tathAbhUtA (10 bo0 ) vyabhicArazaGkAmatIteti yAvat vANI vAk yadi vedA na vedavat pramANyaM netyarthaH tarhi ke vedAH santu ? avyabhicaritavAkyaM khalu vedaH tadvat mama vANyapi avyabhicaritA satyeti yAvat, tasmAt madviSaye anyathA sammAvanayAlamiti bhAvaH // 78 / / vyAkaraNa-vipralamyam-vi++ lam + yat / zakya zaka+yat / anuvAda-(he haMsa,) tumhArA jo tarka mere dvArA tumheM Thage jAne kI bAta kaha rahA hai, vaha usakA prayojana batAne meM kyoM mUka hai ? jipta vANI meM vyabhicAra ( mithyAtva ) ke hetuoM kI zaMkA hI na uTha sake, vaha veda nahIM to phira veda kauna hAMge? . rippaNI-yahA~ vANI ke vedatva kA kAraNa azakyazaGkAvyabhicArahetutva batAne se kAnyaliGga hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| anaiSadhAyeva juhoti tAta: kiM mAM kRzAnI na zarIrazeSAm / ISTe tanUjanmatanoH saH nUnaM matprANanAthastu nalastathApi // 79 // anvayaH-tAta: zarIra-zeSAm mAm anaiSadhAya eva juhoti (cet tahiM ) kRzAnI eva kim na juhoti ? sa nUnam tanUjanmatanoH ISTe, tathApi natmAyanAthaH tu nalaH ( eva ) / - TIkA-vAta: pitA zarIraM deiH zeSo yasyAH tathAmRtAm ( ba0 vI0 ) manastu me nalaM gataH, ataeva zarIramAtraziSTAM mAm aneSadhAya naiSadhAt nalAt bhinnAya varAya eva juhoti dadAti cet tahiM mAM kRzAnau vahI eva ki na juhoti havIrUpeNa kSipati ? sa pitA nUnaM nizcayena tanvAH janma yasya tathAbhUtasya (ba0 vI0 ) apatyasya tanoH zarIrasya ISTa svAmI bhavati tajjanakatvAt , tathApi mama prANAnAm asUnAM nAthaH svAmI ( ubhayatra 10 tatpu0 ) tu nala evAstIti shessH| matprANA nalAdhInAH santIti bhAvaH / / 76 // gyAkaraNa-tanUjanmatanoH ISTa yahA~ 'adhIgarthadayezA karmaNi' 2 / 3.51 se karma meM pachI Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH anuvAda-yadi pitAjI dehamAtra zeSa rahI mujhe nala se minna ko dete haiM, to ve agni meM hI merA homa kyoM nahIM kara dete ? yadyapi unakA nizcaya hI putrI ke zarIra para adhikAra hai, tathApi mere pASoM ke svAmI to nala hI haiM / / 71 / / - TippaNI-vidyAdhara yahA~ kAThayaliga mAna rahe haiM / 'tanU' 'tanoH' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| tadekadAsItvapadAdudagre madIpsite sAdhu vidhirasutA te / ahelinA kiM nalino vidhatta sudhAkareNApi sudhAkareNa // 80 // andhayaH-tadekadAsItva-padAt udagre madIpsite te vidhitsunA sAdhu kim ? nalinI sudhAkareSa api ahelinA sudhAkareNa kiM vidhatte ? TIkA-tasya nalasya eka-dAsItvam ( 10 natpu0) ekaM kevalaM dAsItvam eva padaM sthAnam (umayatra karmadhA0 ) tasmAt udagre utkRSTe mama Ipsite amoSTe tatpatnIsvarUpe viSaye ( 10 tatpu0) te bighitsutA cikorSatA sAdhu kim neti kAkuH / ahanlasya dAsItvameva kAmaye, na tu tatosdhikamiti bhAvaH / nalinI kamalinI sudhAyAH pAyUSasya AkareNa khanyA Alayeneti yAvat api sattA ahelinA heli: sUryaH tadbhinnena sudhAkareNa candramasA ki vidhatte karoti na kimapIti na kAkuH / yathA kamalinyAH sudhApUNenApi sUryaminnena candreNa na bhavati kimapi prayojanam , tathaiva nalasya dAsItvaM vihAya nalApekSayAdhikaguNavato rAjAntarasya mahiSItvenApi nAsti me prayojanamiti bhAvaH / / 80 / / __ vyAkaraNa-udane ut udgatam agraM yasya tat (prAdi ba0 vo0)| Ipsitam /Apa+ san +ktaH ( karmaNi ) / vidhissutA vidhAtumicchuH iti vi+VdhA+san+DaH, tasya bhAvaH tttaa| sAdhu yaha sAmAnya meM napuMsaka hai / anuvAda-usa ( nala ) ke dAsItva-pada se utkRSTa merA bhanoratha sampAdana karane ko tumhArI icchA koI acchI bAta hai kyA ? amRta kI khAna hote hue bhI candramA kA kamalino ko kyA karanA hai, jo sUrya se bhinna hai ? / / 80 / / TippaNI-yahA~ pUrvArdha aura uttarAdhaM vAkyAM kA paraspara bimba-patibimba bhAva hone se dRSTAntAlaMkAra hai| sudhAkara zabda ke do bAra Ane se punarukti doSa kI zaMkA nahIM hone cAhie, kyoMki pahalA sudhAkara zabda sudhAyAH prAkaraH athavA sudhA kareSu kiraNeSu yasya tathAbhUtaH isa taraha vyutpanna prAtipadika hai jabaki dUsarA sudhAkara zabda candramA meM rUr3ha zabda hai / zabdAlaMkAroM meM 'sudhaakre| 'sudhAkare' meM yamaka 'linA' 'linI' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| tadekalubdhe hRdi me'sti ladhu cintA na cintAmaNimapyanaya'ma / citte mamaikaH sakalatrilokIsAro nidhiH papramukhaH sa eva // 81 // anvayaH-tadeka-lubdhe me hRdi anadhyam cintAmaNim api labdhum cintA na asti / mama citte sakalatrilokIsAraH padmamukhaH sa eva ( sakalatrilokIsAraH padmamukhaH ) nidhiH (asti)| TIkA-tasmin nale eva ekasmin lugdhe abhilASuke (karmadhA0 ) me hRdi hRdaye anaya'm amUlyaM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 naiSadhIyacarite cintAmaNim etadAkhyamaNivizeSa labdhaM prAptuM cintA vicAra iccheti yAvat nAsti / mama citte manasi sakaLAzca te trayo lokAH ( karmadhA0 ) teSAM samAhAraH iti trilokI ( samAhAra dvigu ) tasyAM sAraH meSThaH ('sAro bale sthirAMze ca nyAyye klIbaM vare triSu' ityamaraH ) ( sa0 tatpu0) padmavata mukham AnanaM ( upamita tatpu0 ) yasya saH (ba0 vI0) nala eva sakalatrilokyA sAraH sthiraziH tattvamiti yAvat (10 tatpu0 ) padmo nidhi-vizeSo mukhe Adau yasya tathAbhUtaH (ba0 vI0 ) nidhiH padmAdinidhiH navanidhi-rUpa ityarthaH / cintAmaNinA me na ko'yartha iti bhAvaH / / 81 // __gyAkaraNa-anadhyam argha mUlyamahatIti argha + yat ayam , na ayam / nidhiH nidhoyate iva ni+Vghaa+kiH| karane kI cintA nhiiN| mere mana meM ( to ) sabhI tInoM lokoM meM zreSTha kamala-jaise mukhavAle, ekamAtra yahI ( naka ) sabhI tInoM lokoM ke sArabhUta panAdi nidhi ( navanidhi ) haiM / / 81 / / TippaNI-yahA~ nala para nidhitvAropa hone se rUpaka, padmamukha meM luptopamA tathA zleSa ina tInoM kA sArya hai / cintA' 'cintA' meM yamaka, 'labdhe' 'landhum' meM cheka tathA anyatra vRttyanu pAsa hai| zrutaH sa dRSTazca haritsu mohAd dhyAtazca nIrandhritabuddhidhAram / mamAdya tatprAptirasuvyayo vA haste tavAste dvayamekazeSaH // 82 // anvayaH-sa zrutaH, haritsu mohAta dRSTaH ca, sa nIrandhita-buddhidhAram dhyAtaH adya tatprAptiH vA asu-vyayaH ( etat ) dvayam tava haste prAste ( kintu ) eka-zeSaH ( sthAsyati ) / TIkA-sa prasiddho nalaH mayA zrutaH dUta-cAraNAdi-mukhAt zrutigocarIkRtaH, harirasu dikSu ('dizastu kakumaH kASThA AzAzca haritazca tAH' ityamaraH) mohAt bhrAnteH unmAdAditi yAvat dRSTaH vilokitazca, tathA na nalaH nIrandhritA randhrarahitIkRtA jJAnAntareNa vyavahitA niravacchinneti thAvat buddhi-dhArA ( karmadhA0 ) buddhenalaviSayaka-zAnasya dhArA pravAhaH ( 10 tatpu0 ) yasmin karmaNi (40 vI0) yathA syAttathA dhyAtaH dhyAnaviSayIkRtazca mayA navakAmadazA bhuktA iti bhAvaH / aba idAnIM mama matkartRkA tasya nalaraya prAptimaH (10 tatpu0 ) vA athavA dazamakAmadazArUpeNa adanAM prANAnAM vyayo nAzaH ( pa0 tatpu0 ) etat dvayam tava haMsasya haste kare Aste tiSThati, mama jIvanaM maraNaM ceti dvayaM tvddhiinmityrthH| svarasAhAyyena nalaprAptau jIviSyAmi, tadaprAptI ca mrissyaami| kintu daye ekazvAsI zeSaH ( karmadhA0 ) sthAsyatIti zeSaH jIvana-maraNayorekatarasya nizcayAmAvAta dvayamiti, dayoryugapadamAvAcca ekazeSa ityuktam / atra zabda-zaktyA aparo dArzaniko'rtho'pa vyajyate tad yathA-kenApi sukRtinA 'zrotavyaH zrutivAkyebhyo mntvyshcoppttimH| matyA ca satataM dhyeya ete darzana-hetavaH' ityuktyanusAreNa zrutasya, dRSTasya, dhyAtasya ca brahmAsyatattvasya prApti: gurora dhonA bhavati / brahmApi jIvezvara rUpeNa dayaM pratIyamAnamapi antata: zuddha rUpeNa ekazeSa evAstIti / / 82 // 1 dvayameva zeSaH-iti pAThA0 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tRtIyasargaH vyAkaraNa-nIrandhita-niH nirgataM randhra chidraM yasmAt iti nIrandhram , naurandhra karotIti nIrandhra+Nic + ktaH karmaNi ( nAmadhAtu) / dvayam dvau avayavo asyeti dvi+tayap, tayap ko ayac / anuvAda-una ( nala ) ke sambandha meM maiMne ( logoM se ) sunA aura moha-vaza dizA dizAoM meM unheM dekhA / nirantara ( ekatAna ) zAna-dhArA se unakA dhyAna kiyA hai aba unako prApti yA prANavisarjana ye donoM tumhAre hAtha meM haiM, ( kintu ina donoM meM ) eka hI zeSa rahegA ( jisa taraha zAstroM dvArA sune savatra vyApta dekhe tayA nirantara ( ekatAna ) jJAna dhArA se dhyAna meM lAye hue brahma kI prApti athavA aprApti kimI guru ke adhIna huA karato hai-vaha brahma jo dvaita dokhatA huA mI antataH zuddha rUpa meM eka hI zeSa raha jAtA hai // 82 // ___ TippaNI-dvayamekazeSaH mallinAtha aura narahari ne 'dvayameva zeSaH' pATha diyA hai malli0 ne 'dvayameva dvayoranyatara evetyarthaH / zeSaH kAryazeSaH' aura narahari ne 'tavaiva haste dvayaM zeSa bhAste / etad dvitayamavaziSTaM tvadadhInamityarthaH' vyAkhyA kI hai| hama nArAyaNa kA pATha he rahe haiM / yahIM nala prApti prastuta artha hai / vyajyamAna brahma prApti rUpa aprastuta artha ko prastuta artha se saMgati baiThAne hetu donoM arthoM meM paraspara sAdRzya-sambandha kI kalpanA karanI par3a rahI hai isaliye yahA~ upamA dhvani hai| vidyAdhara ne samuccayAlaMkAra mAnA hai| yaha vahA~ hotA hai jahA~ 'khale karItanyAya' se aneka kArakoM, kriyAoM athavA guNoM kA yugapat anvaya ho / 'yahA~ aneka kriyAoM kA yugapat anvaya hai / zabdAlaMkAra vRttyanupAta hai| saJcIyatAmAzratapAlanotthaM matprANavizrANanajaM ca puNyam / nivAryatAmArya vRthA vizaGkA madre'pi mudreyamaye bhRzaM kA // 83 // anvaya-Azruta-pAlanottham maramANavinApanajaM ca puNyam saMcIyatAm he Arya, vRthA vizakA nivAryatAm aye, madre api bhRzam iyam mudrA kA? TIkA-Azrutasya pratijJAtasya arthasya 'tadapyavehi sva-zaye zagalu' iti rUpeNa kRtAyAH pratizAyA ityarthaH yat pAlanaM praNam (10 tatpu0 ) tasmAt uttiSThati jAyate iti tathoktam / upapada tatpu0 ) mama prApAnAm amUnAm (10 tatpu0 ) yat vizrANanaM mahyameva pradAnam (10 tatpu0 ) tasmAt jAyate utpadyate iti tathoktam ( upapada tatpu0) ca puNyaM dharmaH saMcIyatAm upAyaMtAm / pratizA-pAunena tatkRtamatprANarakSaNena ca te mahAn dharmo bhaviSyAta anyathA pApaM tvayi lagiSyatIti bhAvaH / he Aya zreSTha, vRthA mudhAM vizaGkA 'ahaM patyantaraM saMzrayiSye' iti kalpanetyarthaH nivAryatA svamanaso'pasAryatAm / aye haMsa, madre zume api vastuni bhRzam atizayena zyam eSA mudrA mantraNam mUkIbhAva ityarthaH kA ? zubhakAyeM na tUSNIM bhavitavyamiti bhAvaH / 83 / / byAkaraNa-pAlanostham uttiSThatIti ut + sthA+kaH / vibhAjanam vi+VSaNa + pi+lyuTa bhAve / jam /jan+DaH / vizaGkA vi+Vzak +:+TAp / / ___anuvAda-pratizata bAta ke pAlana karane tathA mujhe prANa-dAna dena se hone vAlA puNya baTorie; he Arya, vyartha kI zaMkA dUra kIjie; he haMsa, acche kAma meM bhI ( tumhArI ) yaha prati cuppI kaisI? Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ 'pApa' 'zrApa' 'vArya' 'mArya' meM pAdAntagata antyAnupAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| alaM vilaya priyavijJa yAnAM kRtvApi vAmyaM vividhaM vidheye / yazaHpayAdAzravatApadotthAt khalu skhaliravAstakhaloktikhelAt // 84 // anvayaH-he priya-vijJa, yAnAM vilakSya alam ; vidheye vividham vAmyam kRtvA api alam, ApravatApadotyAt asta-khalokti-khelAt yazaHpathAt skhalitvA khalu / TIkA-he priyazcAtau vizo vizeSazazca tatsambuddhau ( karmadhA0 ) yAJA matprArthanAM vikadhya atikramya alam nalaprAptyartha me prArthanA tvayA nollaGghanIyetyarthaH / vidheye vidhAtuM yogye kartavya-kArye iti yAvat vividham vividhA vidyA prakAro yasya tathAbhUtam (ba0 vI0 ) vAmyam vAmasya mAvaM vakratvam kRtvA vidhAya api alam na krtvymityrthH| AzravaH vacane sthitaH ('vacane sthita AzrayaH / ztyamaraH) svapratizapatipAlaka iti yAvat tasya bhAvastattA eva padam uttamaM sthAnaM (karmadhA0) tasmAda uttiSThati utsayate iti tathoktAt ( upapada tatpu0 ) astA nirastA khalokti khelA ( karmadhA0) khalAnAM durjanAnAm uktInAM nindAvacanAnAmityarthaH khelA vilAsaH ( ubhayatra 10 tatpu0) yena tathAbhUtAt ( va0 vro0 ) yazasaH kIrteH panthA mArgaH tasmAt (pa0 tatpu0 ) skhalitvA skhalanaM kRtvA vicalatIbhUyeti thAvat khalu na skhalitavyamityarthaH ('niSedha-vAkyAlaMkArajijJAsAnunaye khalu' ityamaraH) pratijJAtaM paripAlya khala-nindAtItaM yazo labhasveti bhAvaH / / 84 / / ___ vyAkaraNa-priyaH prIpAtIti /prI+kaH / vijJaH vizeSeNa jAnAtIti vi+VzA+kaH / yAmA-yAc+na+TApa / vidheyam vidhAtu yogyamiti vi+/dhA+ yat / khelA/khela+ a+TAp / pAzravaH AzRNotIti A+VS+ac kartari / anuvAda-he priya vidvAn , ( merA ) prArthanA mata ThukarAmo, jo kAma karanA hai, usameM tarahataraha kI Ter3hI-mer3hI cAla mata calo; vacana para sthira bane rahane kI prazasya sthiti se utpanna hone vAle usa yazaHpatha se mata vicalita hoo, jo nIca logoM ke mithyA pravAdoM kI khilavAr3a se pare rahatA hai / / 84 / / TippaNI- alaM vilaya, khalu skhalitvA aisA lagatA hai mAno kavi ne vaiyAkara pI jhaka meM Akara pANini ke 'alaM-khalvoH pratiSedhayoH prAcAM kvA' 3.4 / 18 isa sUtra ke udAharaNa-samanvaya hetu ukta zloka ra cA ho| yahA~ mallinAtha ne zaMkA uThAI hai ki 'na padAdau khalvAdayaH' isa niyama ke anusAra khlu zabda pAda ke Arambha meM nahIM AnA cAhie thA aura samAdhAna bhI kara gaye 'nArthasya khalu-zabdasyAnudvejakatva da nabadeva pAdAdau na dUSyate' arthAt niSedhArtha se bhinna arthoM vAle khalu zabda kA hI pAda ke Adi meM niSeva hai, kintu niSedhArthaka khalu zabda na kI taraha kisI taraha udvejaka na hone se doSAdhAyaka nahIM hotA hai| yahA~ 'vidhaM' 'vidhe' meM chaka aura kha evaM la ina do akSaroM ke vyAyAma meM kavi vRttyanuprAsa kI acchI chaTA dikhA gayA hai| svajIvamapyAtamude dadadbhyastava napA nedRzabaddhamuSTeH / mahyaM madIyAnyadasanaditsordhamaH karAda bhrazyati kIrtidhautaH // 85 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 tRtIyasargaH . anvayaH-IdRza-baddha-muSTeH tava Arta-mude sva-jIvam api dadadbhayaH trapA na, yat madIyAn asUna mahyam AditsoH tava kauti-dhauta: dharmaH karAt bhrshyti|| ___TIkA-IdRzazcAsau baddhamuSTizca ( karmadhA0 ) baddhA muSTiH yena tathAmUnaH (ba0 vI0) kRSNaH tasva tava haMsastha AtonI duHkhApannAnAM mude harSAya (10 tatpu0 ) svasya bhAramanaH jIvaM prANAn (10 tatpu0) dadadbhayaH vitarayaH jImUtavAhanAdibhyaH trapA lajjA n| zivi-dadhIci jImUtavAhanAdimahApuruSaH paramANArtha svaprANAH samarpitAH, matprANAn atrAvamANena tvayA tebhyo lajjitamyamiti maavH| yat yasmAt madIyAn mAmakAn asUn prAyAn mahyaM me aditsoH na dAtumicchoH tava koA yazasA dhoto dhavalaH (ta0 tatpu0 ) dharmaH karAt hastAt bhrazyati cyvte| mahAtmAno sva-prANAn parArtha dadati, tvaM tu madIyAn eva prANAn nala-rUpAn na dittasi, kiM punaH sva-prANAn / parakIyavamvadAne yazo'pi galati, dharmo'pi galati, tasmAttathA kuru yathA te yazo'pi syAta, dharmazcApi syAditi bhAvaH / / 85 / / vyAkaraNa-Ata A+/R+ktaH ( kartari ) mude mud +vip ( bhAve ) / apAtra + ditsuH dAtumicchuriti dA+san+uH 'asUna' meM 'na lokA.' 3366 se SaSTho niSedha / dhauta VdhAva+ktaH UTha vRddhi / __ anuvAda-tuma aise makkhI cUsa ho ki dukha meM par3e hue logoM ke sukha hetu apane prANoM taka ko de dene vAloM ( jImUtavAhana Adi ) se lAja nahIM khaate| tabhI to mere (hI) prANa mujhe na denA cAhate huye tumhArA yazodhavala dharma hAtha se jA rahA hai // 85 // TippaNI-yahA~ kavi ne paropakAra hetu nija prANoM taka kI Ahuti dene vAle jina mahAtmAoM kI aura saMketa kiyA hai, ve ye haiM karNastvara zivirmAsaM jIvaM jImUtavAhanaH / dadau dadhIcirasthIni kimadeyaM mahAtmanAm // yahA~ nala ko damayantI ne apanA prANa kahA hai| isaliye nala aura damayantI ke prApSoM ke minnabhinna hote huye bho yahA~ unakA amedAdhyavasAya ho rahA hai, isa kAraNa mede abhedAtizayokti hai| muTThI baMdhI huI hai aura hAtha se dharma gira rahA hai, yaha paraspara-viruddha bAta hai| baddha muSTi kA kaMjasa artha karane se virodha-parihAra ho jAtA hai, ataH virodhAbhAsAlaMkAra hai / vRtyanupAsa hai| datvAtmajIvaM tvayi jIvade'pi zudhyAmi jIvAdhikade tu kena / vidhehi tanmAM tvadRNAnyazodhumamudradAridra yasamudramagnAm / / 86 // anvayaH-jovade tvayi Atma-jIvaM datvA api zudhyAmi, jIvAdhikade tu kena zudhyAmi ? tat svad RNAni azodadhum bhAm amudra.. magnAm bidhehi / TIkA-jIvaM prANAn dadAtoti tathokte ( upapada tatpu0 ) tvayi AtmanaH svasyAH jIvaM prANAn (50 tatpu0) datvA vitIrya api ahaM zudhyAmi zuddhA bhavAmi RNAnmucye ityarthaH samasya sthAne samasta dAnAt / tu kintu jovAt prANebhyo'dhikaM (paM0 varapu0) dadAtoti tathokte ( upapada tatpu0 ) kena Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite zudhyAmi anuSImavAmi, nalo me prANebhyo'pyadhikaH, tasya dAne zodhanArtha matpAzveM prANAdhika vastu nAstIti bhaavH| tat tasmAt tava RNAni (10 tatpu0 ) azodhum adAtum AtmAnaM RNamuktaM na kartum , Rpazabdo'tropakAraparako bodhyaH tatropakAre pratyupakAramakartumityarthaH, na mudrA niyamanaM maryAdeti yAvat yasya tathAmataH ( nam va0 vI0 ) nimaryAdo yo dAridrayam svaraptyupakAre deyavasra samAvaH eva samudraH sAgaraH ( umayatra karmadhA0 ) tasmin magna baddhitA mAM vidhehi kuru, RNaM dAtumakSamA yAvajjI tava RNinI eva syAmiti mAvaH / / 86 / / / vyAkaraNa-jIvadaH-jIva+/dA+kaH ( kartari ) / zudhyAmi bhaviSyadatheM laT / prazodhum na zodadhum / dAridrayam daridrasya mAva iti daridra+vyam / anuvAda-jIvana-dAna dene vAle tumase maiM apanA jIvana dekA mI RNamukta ho jAU~go, lekina jIvana se ( mI ) adhika denevAle tumase maiM kyA dekara RNa-mukta hoU~gI ? isaliye tumhAre RNoM se mukti na pAne hetu tuma mujhe dAridraya rUpI asIma samudra meM DUbI rahane do|| 86 // TippaNI-yahA~ dAridraya meM samudrasvAropa hone se rUpaka hai| amudra samudra meM virodha hai jo mudrA. rAhata hai vaha mudrA sahita kaise ? kintu samudra kA sAgara artha karake usakA parihAra ho jAne se virodhAmAsa hai| mudra, mudra meM yamaka ke sAtha amudra. samudra kI tuka mila jAne se padAnta-gata antyAnuprAsa kA sAMkarya hai / anyatra vRttyanuprAsa hai| karavAnyazodadhum yahA~ niSedha ko pradhAnatA hai, kintu samAsa meM na paryudAsa bana gayA, prasajya-pratiSedha nahIM rhaa| 'na zodhum' honA cAhiye thaa| isaliye yaha vidheyAvimarza doSa ke antargata A gayA hai| isI kAraNa isa para 'svadRSyAni zodhum' (cANDU paM0 ) 'svadRNeSvasodum ( vidyA0 ) Adi pATha milate haiN| krINISva majjIvitameva paNyamanyaM na cedasti tadastu puNyam / jIvezadAtaryadi te na dAtuM yazo'pi tAvat pramavAmi gAtum / / 87 // anvaya-(he haMsa ) bhajjIvitam eva paNyaM krINISva, anyat na asti cet tat puSpam astu / he jIvitezadAtaH ! yadi te dAtum na prabhavAmi, yazaH api tAvat gAtum na prabhavAmi ( kim ) ? TokA-(he haMsa ) mama jIvitaM jIvanam ( 10 tatpu0 ) eva paNyaM vikreyaM vastu krIpIva bhiyatama dAnamUlyena gRhANetyarthaH bhanthat tattalyaM vastvantaraM cet yadi nAsti, tat tahiM puNyaM dharmaH astu tava ayo bhaviSyatItyarthaH he jIvasya prANAnAm Izasya nAthasya nalasyeti yAvat dAtA tatsambuddho ( umayatra 10 tatpu0) yadi te tubhyaM jIvitAdadhikamUlyavastuno'bhAve kimapi dAtuM na pramavAmi zaknomi tAvat tahiM tava yazaH kIrtim bhapi gAtuM gAnaviSayIkartuM na prabhavAmi ( kim ) api tu prabhavAmyaba / vaM mahyaM mama jIvitezaM dehi, tadartha jIvanaparyantaM RNIbhUya tava yazogAnaM kariSye iti bhAvaH / / 87 / / vyAkaraNa-jIvitam jIva+ktaH ( bhAve ) paNyam paNituM yogyamiti /paN + yat / anuvAda-he hasa ) ( priyatama-dAna mUlya rUpa meM dekara ) tuma mere prANoM kA hI kharIda lo; ora nahIM to puNya hI sh| / he prANanAtha ke dAtA! yadi tumheM maiM ( tatmabhAna anya vastu ) nahIM de sakatI hU~ to tumhArA yaza-gAna bhI nahIM kara sakato hUM kyA ? // 87 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH TippaNI-yahA~ jIvita para paNyatvAropa meM rUpaka hai / vidyAdhara ne pratizayokti kaho hai jo hama nahIM smjhe| 'paNyaM' 'puNyam' 'jIvi' 'jIve' meM cheka, 'dAtuM' 'gAtuM' meM pAdagata ansyAnupAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| varATikopakriyayApi labhyAnnebhyAH kRtajJAnathavAdriyante / prANaiH paNaiH svaM nipuNaM maNantaH krINanti tAneva tu hanta santaH // 8 // anvayaH-athavA ibhyAH varATikopakriyayA api labhyAn kRtavAn na Adriyante hantaH santaH tu svam nipuNam bhaNantaH tAn prANaH parSaH kroNanti / TIkA-athavA ibhyAH dhaninaH ( 'ibhya ADhyo dhanI svAmI' ityamaraH) varATikayA kapardikayA yA upakriyA upakAraH ( tR0 tatpu0 ) tayA api labhyAn sulabhAn varATikAmAtra-pradAnenApi vazyAnityarthaH kRtazAn kRtadino na Adriyante lobhitvAddhanAdinA na smmaanynti| hanta Azcaya tu kintu santa: sAdhavaH svam AtmAnaM nipuNaM buddhimantaM bhaNantaH kathayantaH tAn varATikAmAtreNa kRtazaMmanyamAnAn eka prANaiH asubhiH paNaiH mUlyaiH krINanti vazyokurvanti / teSAM kRte jIvanamapi samarpayanto manasi vicArayanti teSAM krayaNe asmAbhiH prANAnAM yat mUlyaM dattaM tat svalpameva dattam , te tu prANe'bhyo'pyadhika mUlyamarhanti, ato vayaM catugaH smH| tasmAsamapi haMsa ! sAdhubhUtvA mahya jIvana-dAna kurviti mAvaH // 88 // byAkaraNa-ibhyaH ( sampannatvAt ArohapAtham ) hastinamahaMtIti ima+yat / kRtajJaH kRtam (upakAram ) jAnAtIti kRta+VzA+kaH / paNaH paNyate'neneti paN + a ( krnne)| anuvAda-athavA dhano loga kaur3I-mAtra kA bhI upakAra karake vaza meM A jAne vAle kRtazoM kA Adara-mAna nahIM karate haiM, lekina Azcarya kI bAta hai ki sAdhu loga unhIM ko prANa-papa se kharIda dete haiM apane ko yaha kahate hue ki hama buddhimAna nikale ( jo prANa-paNa ke rUpa meM thor3A hI mUlya cukA pAye haiM ) / 88 / / TippaNI-bahA~ prapoM para paNatvAropa meM rUpaka hai| vidyAdhara ne varATikAvat upakriyA kaur3IbaisI malAI artha karake umA mAnI hai| 0 upakriyayApi meM api zabda se yaha arthAntara nikalatA hai ki bar3e upakAroM kI tA bAta ho kyA, isa taraha arthApatti hai / zabdAlaMkAroM meM 'paNaiH' 'purSa' meM cheka aura anyatra vRtyanuprAsa hai| sa bhUbhRdaSTAvapi lokapAlAstai, tadekAgradhiyaH prsede| na hItarasmAd ghaTate yadetya svayaM tadAptipratibhUrmamAbhUH // 89 // anvayaH-sa bhUbhRt aSTau api lokapAlAH ( asti ) / tat tadekAgraSiyaH me taiH prsede| itarasmAt tvam hi etya svayam mama tadApti-pratibhUH yat abhaH, (tat ) na ghttte| TokA-sa bhUbhRt rAjA nala: aSTau aSTa-saMkhyakA api lokapAlA asti, lokapAlAnAM aMzebhya utpannatvAt , yathoktam-'maSTAmiloMkapAlAnAM mAtrAminimito nRpaH / ' tat tasmAt tasmin evaikasmin naka ( sa0 tatpu0 ) ekAmA ekatAnA dhoH mano (karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtAyAH (10 tatpu0 ) me Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite '-mama, sambandha-vivakSAyo SaSThI, taiH aSTalokapAle: prasede prasannIbhUtam / nalo hi lokapAlAtmakaH tasya dhyAnena lokapAlA api dhyAtA santo mayi prasannA: jAtAH dhyAnena hi devatAH prasIdanti / itarasmAt anyathA yadi lokapAlA na prasannAH syurityarthaH tahiM tvaM hi etya Agatya svayam AtmanA mama sasya nalasya yA AptiH prAptiH (10 tatpa0 ) tasyAH pratibhUH lagnako ( 10 tatpu0 ) yat abhUH jAtaH tat na ghaTate saGgacchate / svayA yaduktam-'tadapyavehi sva-zaye zayAlu' tena me nala prApti-prAtimAcyam tvayA aGgIkRtam / etad vinA lokapAla-prasAdena na saMbhavati; tasmAt pratimudaM khAmeva nalaM yAce 'iti mAvaH // 8 // gyAkaraNa-bhUbhRt bhuvaM vimartIti bhU+/bhR+ kvip ( kartari ) tugAgamazca / prasede pra+ sa+liT ( bhAvavAcya ) / pratibhUH-pratibhavati = dhanikAdhamarNayorantare tiSThati vizvAsArtham iti pratibhU+kvip ( kartari ) (bhuvaH saMzAntarayoH 3 / 2 / 176) / - anavAda-ve rAjA ( nala ) AThoM lokapAla-rUpa haiM, isalie unhIM ( nala ) para ekatAna mana gAye mere Upara ve ( lokapAla ) prasanna ho gaye haiM, nahIM to yaha bAta nahIM ghaTato ki tuma Akara svayaM una ( nala ) kI prApti hetu pratibhU ( jAmina ) banate / / 86 / / __TippaNI-yahA~ haMsa para pratibhUtva kA Aropa hone se rUpaka hai| sAtha ho anumAnAlaMkAra mI hai, kyoMki yahA~ haMsa ke svayameva Akara pratibhUtva grahaNa karane se lokapAloM kI prasannatA kA anumAna kiyA gayA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai / akANDamevAtmabhuvArjitasya bhUtvApi mUlaM mayi vIraNasya / mavAnna me kiM naladatvametya kartA hRdazcandanalepakRtyam // 10 // anvayaH-akANDam eva AtmabhuvA ajiMtasya mayi raNasya mUlaM bhUtvA api viH bhavAn naladatvam etya me hRdaH candana-lepa-kRtyam na kartA kim ? TIkA-akANDam asamaye kaumArasyAvasthAyAm evetyarthaH yayA syAttathA AtmabhuvA AtmA manaH mUrutpatti sthAnaM yasya (ba0 vI0 ) tathAbhUtena manasijena kAmeneti yAvat mayi ajitasya janitasya rappasya saMgharSasya athavA raNaraNakasya. utkaNThAyAH mUlaM kAraNaM bhUtvApi viH pakSo ( 'vi-viSkira-patatriNaH' ityamaraH) haMsaH ityarthaH haMsasya kAmoddIpakatvAt bhavAn tvam nalaM dadAtIti tathoktasya (upapada tatpu0) mAvaH tatvam eva etya prApya nalado bhUtvetyarthaH me mama hRdaH hRdayasya candanasya malayajasya lepasya lepanasya kRtya kAryam ( ubhayatra 10 tatpu0 ) na kartA kim api kartA eveti kAkuH / vayaHsandhAveva mayi haMsavena nalaviSayakavarSanena ca kAmapIDA samutsAtha mAM nalaM prApayya me kAmataptaM hRdayaM zItalIkurviti maavH| atha ca akANDaM avidyamAnaH kANDo daNDaH ('kANDo'strI daNDa-vANA0' ityamaraH) yasmin tathAbhUtam (ba0 vI0 ) eva bhAtmanA svayaM bhavatIti ( upapada tatpu0 ) AtmabhUH svayaMbhUH brahmetyarthaH tena mayi nimittAyeM saptamI mannimittam arjitasya sRSTasya vIrappasya vIratarasya zaityApAdakapAsavizeSasyeti yAvat mUlam bhUtvA naladatvam uzIratvam ( 'mUle'syozIramakhiyAm / amayaM navadaM sevyam' ityamaraH ) etya prApya me hRdaH saMtaptahRdayasya candanalepena yatkRtyam (tR0 tatpu0 ) zaityA. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasagaH 1397 dhAnarUpam tat na kartA kim ? api tu kataiveti kaakuH| saMtaptAnAM kRte brahmanirmita vIraSaSAsasyA mUlatvam-naladatvam-prApya tvaM candanavat me hRdayaM zotalokuviti bhAvaH / / 90 // vyAkaraNa-prAtmabhUH Atman ++vivap ( kartari ) / kRtyam V+kyap (vikalpa se), tugAgama / kRsyaM kartA 'na lokA.' 1966 se SaSThI-niSedha / anuvAda-asamaya meM hI kAma dvArA mere bhItara kiye gaye saMgharSa kA kAraNa banakara mI tuma pakSI ( haMsa ) nala dekara mere hRdaya hetu candana-hepa kA kArya nahIM karoge kyA ? tathA brahmA dvArA mere nimitta vinA DaMDI kA racita vIraNa-ghAsa kI jar3a vana ke nalada-khasakhasa kA rUpa apanAkara tuma mere hRdaya ( kA saMtApa miTAne ) ke lie candana lepa kA-sA kAma nahIM karoge kyA ? // 90 // TippaNI-yahA~ kavi ne zleSa kA acchA camatkAra dikhAyA hai| akANDam yAtmabhuvA mUlam vIrappasya, naladatvam meM zabda-zleSa hai, vaha bhI kahIM sabhaMga hai, kahIM abhaMga hai| anyatra arthazleSa hai| donoM artha prastuta hone se yaha zuddha zleSAlaMkAra hai| haMsa para naladatva ke Aropa meM rUpaka honA cAhie thA, kintu haMsa 'nalada' banakara prakRta meM candanalepa ke upayoga meM Ane se rUpaka paripAmAlaMkAra bana gayA hai, jisakA zleSa ke sAtha sAMkarya hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| naladatvam nalada vIraNa ghAsa kI jar3a ko kahate haiM, jisakA uzIra athavA hindI meM khasakhasa nAma hai| khasakhasa kI jar3oM kI cika banato haiM jo tApa miTAkara bhItara ThaMDaka pahu~cAtI hai| pahale isakA lepa candanalepa kI taraha zarIra para saMtApa miTAne hetu prayukta hotA thaa| 'nalada' kA dasarA artha nala ko denevAlA hai| bhalaM vilambya tvarituM hi velA kArya kila sthairyasahe vicAra / gurUpadeza pratibheva tIkSNA pratIkSate jAtu na kAlamatiH // 11 // andhayaH-(he haMsa,) vilambya alam , hi tvaritum velA ( asti); sthairya-sahe kAyeM kisa vicAraH (kriyata ): tIkSNA pratimA gurUpanezam iva tIkSNA atiH na jAtu kAlaM pratIkSate / TIkA-(he haMsa, ) vilambya vilambaM kRtvA alam vilambo na kArya ityarthaH, hi yataH tvarita viSaye'smin varA kartu velA samayaH astIti zeSaH / sthirasya bhAvaH sthairya tasya sahe kSame ( 10 tatpa) vilambasApekSe iti yAvat kAyeM kileta avadhAraNe vicAro vimarzaH kriyate iti zeSaH / tatkAlakriyamANe kAya vicArasya prazna eva nottisstthtiityrthH| tIkSNAM tIvrA pratimA navanavonmeSazAlinI buddhiH garo adhyApakasya upadezaM zikSAm (10 tatpu0) va tIkSNA atiH pIDA viraha-poDetyarthaH na jAtAnA kadApi kAlaM samayaM pratIzate pratipAlayati, yathA gurUpadezakAlAt pUrvameva tIkSyapratibhA zAstrArtha vetti.. tathaiva tIkSNavirahapIDA vivAhakAlAva pUrvamevAtyadhikaM jAyate iti bhAvaH // 11 // ___ myAkaraNa-pralaM vilambhya niSedhArtha meM alam se karavA, ktvA kA lyap / varitam velA velA ke sAtha Vvara ko tum ( 'kAla-samaya-velAsu tumun 3 / 3 / 167) / 0sahaH sahate iti /sa+acU! ( kartari ) / atiH arda+ktin (maave)| . anuvAda-(he haMsa ) vilamba na karo, kyoMki yaha samaya jaldI karane kA hai; vilamba sahanA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite karane vAle kArya para hI soca-vicAra kiyA jA sakatA hai| guru ke upadeza ( ke samaya ) ko pratIkSA na karane vAlo tIvra pratimA kI taraha totra (viraha-) pIr3A kamo samaya ko pratIkSA nahIM karatI // 11 // TippaNI-yahA~ antima pAda kI sAmAnya bAta dvArA pUrvokta vizeSa bAta kA samarthana hone se arthAntaranyAsa alaMkAra hai jisakI tIsare pAda meM sthita upamA ke sAtha saMsRSTi hai| vidyAdhara ne upamA aura kAvyaliMga mAnA hai / "vila' 'velA' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| abhyarthanIyaH sa gatena rAjA svayA na zuddhAntagato madartham / priyAsyadAkSiNyabalAskRto hi tadodayedanyavadhUniSedhaH // 12 // anvayaH-gatena tvayA zuddhAnta-gataH rAjA madartham na abhyarthanIyaH hi tadA priyA kRtaH anya-vadhU. niSedhaH udayet / TIkA-gatena itaH tatra prasthitena svayA zuddhAnte antaHpure ('zuddhAntazcAvarodhazca' ityamaraH ) gataH sthitaH antaHpuramahilAmadhyavartItyarthaH ( sa0 tatpu0) rAjA nalaH madartham mahyam ( ca. tatpu0) (arthena sahAsmado nityasamAsaH) na abhvarthanIyaH prArthanIyaH taM prati matmaviSayaka vArtA na pravartanIyetyarthaH, hi yataH tadA tasmin samaye priyANAM priyatamAnAm yAni AsyAni mukhAni (pa. tatpu. ) teSu yat dAkSiNyam chandAnuvartitvam samAnAnurAgaziSTAcAra bhAvaneti yAvat ( sa0 tatpu0) kRtaH pravartitaH anyAH tAbhyo'tiriktA matsadRzyo vA vadhvaH striyaH ( karmadhA0 ) tAsAM niSeSo'naGgIkAra udayeta prAdurbhavet / antaHpurastrI: prati premaziSTAcAraM pradarzayannasau mA tAva detAH sundaryaH kupyantu iti kRtvA svad-dvArA matpraNayanivedanaM pratiSedhediti bhAvaH // 92 // vyAkaraNa-dAkSiNyama dakSiNasya mAva iti dakSiNa+dhyaJ / dakSiNa zabda yahA~ eka pArimASika artha meM prayukta huA hai| dakSiNa nAyaka sAhitya meM use kahate haiM jo eka se adhika nAyikAye rakhatA hai aura ziSTAcAra ke rUpa meM sabhI ke sAtha samAna prema dikhAtA hai male ho hRdaya se vaha kisI vizeSa nAyikA para AkRSTa kyoM na ho| vadhU-usane pitRgRhAt pati gRham iti/vaha + adhuk , ha ko dha / udayeva ut+/ay +liGa ( Atmanepada-vidhi anitya hone se parasmai0) / anuvAda-jaba rAjA ( nala ) antaHpura kI mahilAoM ke madhya gayA huA ho, to tuma merI tarapha se prArthanA mata karanA, kyoMki priyatamAoM ke prati dAkSiNya-prema kA ziSTAcAra dikhAne ke anurodha se vaha usa samaya anya strI ko nA kara de // 92 // TippaNI-yahA~ anya nAyikAoM ke samakSa praNaya nivedana na karane kA kAraNa batAyA gayA hai, ataH kAvyaliMga hai / 'gate 'gato' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| zuddhAntasaMmoganitAntasuSTe na naiSadhe kAryamidaM nigAdyam / apAM hi tRptAya na vAridhArA svAduH sugandhiH svadate tuSArA / / 13 // anvaya-zuddhAnta 'tuSTe naiSadhe tvayA idam kAryam na nigAdham ; hi apAm tRptAya svAduH, sugandhiH, tuSArA ( ca ) vAri-dhArA na svadate / / TIkA-zuddhAntena avarodhena antaHpuravarti-strIjaneneti yAvat saha ('zuddhAntazcAvarodhazca' Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRtoyasargaH 141 ityamaraH) (ta0 ta0) yaH saMmogaH nidhuvanaM tena nitAntam atyartha yathA syAttathA tuSTe tRpte zamitakAme ityarthaH ( tR. tatpu0) naiSadhe na tvayA idaM matpraNayanivedana-rUpaM kArya na nigAgham na nigaditavyam , hi yataH apAm jarUsya tRptAya janAya svAduH surasA sugandhiH suSThu gandho yasyAM tathAbhUtA (prAdika. no0) tuSArA zItalA ca ( 'tuSAraH zItalo zItaH' ityamaraH ) vAriNa: jalasya dhArA na svadate rocte| jalena tRpti gaptAya janAya zItalamapi sugandhitamapi jalaM yathA na rAcate tathaiva strIsaMmAgena bhRzaM tRpti prAplAya janAbApi sundaryapyanyastrI na rAcate iti mAvaH / / 93 // - vyAkaraNa-nigAyam-ni+/gad+Nyat , anupasarga gad se hI yat kA vidhAna hai, na ki sopasarga gad se ( 'gada-mada cara-yamazcAnurasageM' ( 3 / 1 / 110) / apAM tRptAya ( 'tRptyaryAnA karaNe SaSThI ca' se) karaNa meM SaSTho / sugandhiH 20 bo0 meM gandha ko (gandhasyet0 5 / 4 / 135) ikArAntAdeza / tRptAya svadate 'rucyarthAnAm' 1.4.33 se ctuthiiN| anavAda-antaHpura kI striyoM ke sAtha saMbhoga se pUrNa tRpta hue nala ke prati yaha ( merA praNavanivedana rUpa ) kArya mata kaha baiThanA, kAraNa yaha ki jala se tRpta huye baiThe vyakti ko svAdu, sugandhita aura zItala jaladhArA nahIM rucatI / / 63 / / TippaNI-yahA~ zloka ke pUrvArdha aura uttarArdha kA paraspara bimba-pratibimbamAva hone se dRSTAnta alaMkAra hai, lekina vidyAdhara arthAntara-nyAsa kaha rahe haiM / zabdAlaMkAroM meM 'svAduH' 'svada' meM cheka, 'dvAnna, 'tAnta' meM padAnagata antyAnupAsa aura anyatra vRttyanupAsa hai| svayA nidheyA na giro madarthAH krudhA kaduSNe hRdi naiSadhasya / pittena dUne rasane sitApi tiktAyate haMsakulAvataMsa // 94 // anvayaH-he haMsakulAvataMsa ! neSavasya hRdi krudhA kaduSNe sati madarthAH giraH svayA na nidheyAH, rittena ratane dUne sati sitA api tiktAyate / TIkA-haMsAnAM marAlAnAM kulaM vaMzaH (10 tatpu0) tasmin avataMto mUSaNam (sa0 tatpu0) tatsambuddhau he haMsakulAvataMsa! naiSadhasya nalasya hRdi hRdaye RdhA krodhena kaduSNe ISaduSNe kimapi tRpte iti yAvat sati madarthAH mahyam imA iti ( 'arthena nityasamAso vizeSya-liGgatA ceti vaktavyam') giraH vacanAni tvayA na nigheyA upanyasanIyAH, madviSaye na kimapi vaktavyamityarthaH, pittena pittadoSeNa rakhane bihendriye dUne dUSite sati sitA zarkarA api tiktAyate tiktavat A varati / ahaM sikatAvat madhurApi tadAnI nimbavat tiktA sthAmiti bhAvaH // 94 // vyAkaraNa-naiSadhasya niSadhAnAm ayamiti niSadha aN / kaduSNam-ISaduSpamiti ISadartha meM uSNa zabda se pUrva zabda ko vikalpa se kadAdeza / rasanam rasyate AsvAyate'neneti rasa+lyuT ( karaNe ) / dUna-/ +kta, ta ko n| sikAyate tikta +vyaG ( aacaaraatheN)| bhanuvAda-he haMsakulabhUSaNa ! nala kA hRdaya jaba kroSa se kucha garamAyA huA ho, to mere sambandha meM unase bAta mata karanA, pitta ke kAraNa jilA ke dUSita rahane para cInI mI kar3avI jaisI rugatI hai // 94 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ bhI piLale zloka kI taraha donoM zlokAdhoM kA paraspara vimba-prativimvabhAva hone se dRSTAnta hai, kintu vidyAdhara yahA~ bhI arthAntaranyAsa mAna rahe haiM / dRSTAnta aura arthAntaranyAsa meM bar3A bheda hai / dRSTAnta meM donoM vAkya vizeSa vAkya rahate haiM jaba ki arthAntaranyAsa meM pUrva vAkya yA to sAmAnya rahegA yA vizeSa, sAmAnya rahane kI avasthA meM uttara samarthaka vAkya vizeSa vAkya rahegA aura vizeSa vAkya-rahane kI avasthA meM uttara samathaka vAkya sAmAnya vAkya rhegaa| ukta zloka meM donoM vAkya vizeSa vAkya haiM, isalie yaha dRSTAnta kA hI viSaya hai / tiktAyate' meM upamA hai kyoMki AcArArtha sAdRzya meM hI paryavasita hotA hai / tiktA bhavatIti kyaS meM upamA nahIM hogii| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| bharAturAsAhi madarthayAcyA kAryAna kAryAntaracumbicitta / tadArthitasyAnavabodhanidrA bimartyavajJAcaraNasya mudrAm // 95 // anvayaH-(he haMsa ) kAryAntara-cumbi citte gharAturAsAhi madarthayAcyA na kAryA / tadA athitasya anavabodhanidrA pravazAcaraNasya mudrAm vimati / TIkA-(he haMsa ) anyat kAryam iti kAryAntaram ( nipAtita samAsa ) tat cumbatItyevaMzIlam ( upapada tatpu0 ) anyasmin kArya vyAsaktamityarthaH cittam manaH ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUte ( ba. bI0 ) dharAyAH pRthivyAH turAsAhi indre nRpanale ityarthaH madatheM mahyamiti (arthena caturthyathai nisyasamAsaH) yAcyA prArthanA matpraNayanivedanamiti yAvat na kAyAM vidheyA / kAryAntaravyAptaktamanaskaM taM prati matprema-viSayo nopanyastavya iti bhAvaH / tadA tasmin samaye arthitasya yAcitasya yo'navabodho'. zAnam anAkarNanamityarthaH eva nidrA nidrAsadRzI mAnasI sthitirityarthaH (karmadhA0 ) abazAyAH tiraskArasya AcaraNasya karaNasya ( Sa0 tatpu0 ) mudrAm cihna bimati dhatta / anyatra vyAsaktamanA jana upanyasta-viSaye dhyAna na dattvA'vajAnIte iti bhAvaH // 15 // vyAkaraNa-kAryAntaram mayUravraMsakAdi ke bhItara Ane se yaha asvapadAvagrahI samAsa nipAtana se siddha hotA hai / turAtAhi-turaM varitaM sahate zaniti 'turAsAT chandasi sahaH' 2 3.63 sUtra se Nvin pratyaya dvArA niSpanna yaha vaidika prayoga kavi ne laukika bhASA meM ayuktakara rakhA hai| ise laukika rUpa dene ke liye hama curAdi ke sAhayati dhAtu se vip pratyaya lAkara niSpanna kara sakate haiN| vaidika prayoma meM bhI koI doSa nhiiN| mahAkavi vaidika prayoga mI karate Ate hI haiN| anuvAda-(he haMsa ) jaba dharA ke indra ( nala ) kA mana kisI aura kAma meM lagA huA ho, tuma merI tarapha se prArthanA na karanA, ( kyoMki ) prArthita viSaya kI ora usa samaya nIMda meM jaise hone bAlI anavadhAnatA tiraskAra mare vyavahAra kI chApa lagA detI hai / / 95 / / TippaNI-yahA~ anavabodha para nidrAtva kA Aropa hone se rUpaka hai, yAcyA na karane kA kAraNa batAne se kAvyaliGga bhI hai / 'kAryA' 'kAryA' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / vizena vijJApyamidaM narendre tasmAravayAsmin samayaM samIkSya / AtyantikAsiddhivilambisiddhayoH kAryasya kAryasya zumA vimAti // 16 // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH 143 anvayaH-he haMsa ) tasmAt asmin narendra vizena vayA samayam samIkSya idam vizApyam , asva kAryasya bhAtyantikAsidi-vilambisiddhayoH Aryasya kA zumA vimAti ? TIkA-(he haMsa ) tasmAt kAraNAt asmin narendra nareze nache nalaM pratItyarthaH vizena vivekinA svayA samayam avasaraM samIkSya dRSTvA idam matpraNayanivedanarUpaM kArya vizApyam vijJApanIyam / atra ISad-vilambo bhavati cet mavatu nAma / asya matpapaya-nivedana-rUpasya kAryasya AtyantikAptiddhizca bilambisiddhizca tayoH (indra ) Atyantiko zAzvatiko sthAyinIti yAvat asiddhiH (karmadhA0 ) vila. mbo'syAmastoti vilamnino siddhiH ( karmadhA0 ) kAryasiddheH sarvathA'bhAvaH vilambena ca kAryasiddhiH etayomadhye Aryasya mAnanIyasya bhavataH kA zumA samIcInA vibhAti pratibhAti ? sarvathA'siddhayapekSayA vilambita-siddhiH sAdhIyasIti bhAvaH / yathocyate AMglabhASAyAm-Better then never // 96 // ___ vyAkaraNa-prAtyantikI atyantaM maveti atyanta+Tha+DIp samAsa meM puMvadbhAva / AtyantikAsiddhi evaM bilambisiddhi ina donoM ke dvandva meM vilambisiddhi ke alpAc hone ke kAraNa pUrvanipAta honA cAhiye thA, paranipAta nahIM, kintu 'alpAcataram' 212134 vidhi ke anitya hone se koI doSa nahIM hai| anitya hone kA zApaka svayaM pANini kA 'lakSaNahetvoH kriyAyAH' 3,21126 yaha sUtra hai| anuvAda-isa kAraNa ( he haMsa ) isa nareza (nala ) se tuma vivekazIla ne avasara dekhakara yaha ( merA) kArya nivedana krnaa| kAma kA bilakula ho na bananA aura dera se bananA-ina donoM (vikalpoM ) meM se Apako kaunasA acchA lagatA hai ? TippaNI-yahA~ 'kAryasya' 'kAryasya' meM yamaka 'viza' 'vizA' 'sama' 'samI' siddhi' siddhayoH' meM cheka aura anvatra vRttyanuprAsa hai| ityuktavatyA yadalopi lajjA sAnaucitI cetasi nazcakAstu / smarastu sAkSI tadadoSatAyAmunmAdya yastattadavIvadattAm // 9 // anvayaH-iti uktavatyA (bhaimyA ) yat lajjA alopi, sA anaucitI na cetasi cakAstu, tu tadadoSatAyAH sAkSI kAma: (asti) yaH tAm unmAdya tattad avIvadat / TokA-iti uktapakAreNa *uktavatyA kathitavatyA bhaimyA yat lajjA napA alopi tyaktA sA anaucitI anaucityaM no'smAkaM paThitRNAM cetasi manasi cakAstu mAtAm , vivAhAtpUrvameva damayantyAH kumAryAH satyA api lajjAtyAgo'smAkaM dRSTau nocitaH pratIyeteti bhAvaH, tu kintu tasyA damayantyA adoSatAyA na doSo yasyAstathAbhUtA ( naJ ba0 bo0) tasyA mAvastattA tasyA nirdoSatAyA ityarthaH sAkSI sAkSAd draSTA kAmo madana: astoti zeSaH, yaH kAmaH tAm damayantIm unmAdya unmAdaM prApayya unmattIkRtyeti yAvat tattat 'vinAmunA svAtmani' ityAdikaM pArahitam avIvadat tAm vadituM prairyt| kAmodrekAdeva tayA tattaducitAnucitaM kathitaM na svata iti bhAvaH // 17 // vyAkaraNa-anaucitI na aucitI ucita+vyaJ + Gopa yakAra-lopa / sAkSI sAkSAd draSTeti sAkSI ( 'sAkSAd draSTari saMzAyAm' 5 / 2 / 61) / avIvadat vad+pic+luGa Nyanta hone se dvikamakatA: Atithili Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 naiSadhIyacarite anuvAda-isa taraha kahane vAlI ( damayantI) ne jo lajjA kA parityAga kiyA, vaha ( male ho) hamAre mana meM anucita lage, kintu usakI nirdoSatA kA sAkSI kAma hai, jisane unmatta banAkara usake muMha ) se ve-ve bAta kahalavA dIM // 17 // TippaNI-vidyAdhara yahA~ atizayokti kahate haiN| unakA abhiprAya yaha ho ki aisI-aisI bAteM kahane kA sambandha na hone para bhI kavi ne apano kalpanA se sambandha batAyA hai| bolane kA kAraNa kAmakta unmAda batAne se kAvyaliMga hai / 'citI' 'ceta' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| unmattamAsAtha haraH smarazca dvAvAyasImAM mudmudvhete| pUrvaH smaraspardhitayA prasUna nUnaM dvitIyo virahAdhidUnam // 18 // anvayaH-haraH smaraH ca-dvau api unmattam AsAdya asImAm mudam udvahete; pUrvaH parasparSiyA prasUnam ( unmattam ) dvitIyaH ( parasparSitayA ) virahAdhidUnam ( unmattam ) (AsAtha ) // TIkA-haraH mahAdevaH smaraH kAmazca dau api unmattam AsAtha prApya na sImA anto yasyAstathAmUtAm aparimitAmityarthaH ( naJ tatpu0 ) mudam harSam udahete ddhaate| pUrvaH haraH pareNa zatruSA kAmadevenetyarthaH spardhate iti paraspoM ( upapada tatpu0 ) tasya bhAvaH tattA tayA kAmaM prati pratispardhayeti yAvat prasUnam unmattam ( dhatturaka-puSpam ) AsAtha mudamudahate dvitIyaH kAmadevaH ( api paraspardhitayA) viraheNa viyogena ya AdhiH ( tR. tatpu0) manovedanA tena dUnam paritaptaM paripIDitamiti yAvat (tR0 tatpu0 ) unmattam ( unmAdayukta janam ) AsAdya mudamubahate nUnamiva ( 'unmatta unmAdavati dhattara-mucukundayoH' iti vizvaH ) hara smarayoH parasaradveSitA prsiddhv| haraM unmattam AsAtha hRdi hRSyantamavalokya smareNApi manasi kRtaM mayApi unmattamAsAdya kathaM na hrssitvymiti| zatruvu parasparam AyudhAdi-viSaye pratispardhitvaM tadAptau ca harSanirbharatvaM pratyakSameva loke saMdRzyate // 98 // vyAkaraNa-mudam /mud+kvip ( mAve ) / dUna/+ktaH ( kartari ) ta ko na / anuvAda-mahAdeva aura kAmadeva-donoM unmatta ko prApta karake asIma Ananda lete haiM-pahalA arthAt mahAdeva zatru ( kAmadeva ) ke sAtha spardhA meM prasUna unmatta ( dhatUre ke phUla ) ko prApta karake, to dUsarA arthAt kAmadeva zatra ( mahAdeva ) ke sAtha spardhA meM virahavyathA-pIr3ita unmatta ( unmAdayukta jana ) ko prApta karake // 18 // TippaNI-donoM artha prakRta hone se yahA~ unmatta zabda meM zleSa hai| paraspara pratispardhA meM ekadUsare kI cIja prApta karake prasanna hone kI kalpanA meM utprekSA hai jisakA vAcaka zabda 'nUnam' hai| malli0 ke zabdoM meM- tena haravat smaro'pyunmattapriya ityupamA gmyte'| 'muda' 'mud' meM cheka, 'sUna' 'nUnaM' 'dUnam' meM padAntagata antyAnupAta aura anyatra vRttyanuprAsa hai / tayAmidhAtrImatha rAjaputrI nirNIya tAM naiSadhabaddharAgAm / amoci caJcapuTamaunamudrA vihAyasA tena vihasya bhUyaH // 99 // andhayaH-atha tathA abhidhAtrom tAm rAjapatrom naiSaSaH baddha-rAgAm nirSIya tena vihAyasA vihasya bhUyaH caJcapuTa "mudrA amoci / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargA 115. TIkA-atha anantasm tathA sena prakAreSa amidhAtrIm kaSayantIm vAm rAjapurI rAjakumArI bhaimI naiSadhe nale baddhaH AsaMjitaH ( sa0 tarapu0 ) rAgaH prItiH (karmadhA) yayA tathAbhUtAm (ba0 vI0) anuraktAM niNIyaM nizcitya tena vihAyatA pakSiSA haMsena (vihaMgama-vihAyasaH' ityamaraH) vihasya hasisvA mUyaH punaH cancUpuTasya troTipuTasya maunasya-tUSNombhAvasya mudA niyantraNA (10 satpu0) amoci tyaktA, uktmityrthH| vyAkaraNa-amidhAtrIm abhi+VdhA+tRc ( kartari )+DI / maunam mune bhAva iti muni+maNa / amocimuc+luG ( karmavAcya ) / anuvAda-isake bAda usa taraha kahatI huI usa rAjakumArI ( damayantI ) ko nala para rAgAsakta huI nizcita karake usa pakSI ( haMsa ) ne ha~sakara phira coMca ko mauna mudA khola do // 99 // ripaNI-'vihAyasA' 'vihasya' meM cheka, anyatra vRttyanu gasa hai| vihasya-ha~sanA kevalamAtra manuSyajAti kA dharma hai| pazu-pakSo nahIM ha~sA karate, isalie kavi kA haMsa ko 'vihasya' kahanA prakRti-viruddhatA doSa ke antargata AtA hai| yadi devatAMza hone ke kAraNa manuSya-vANI meM bolane ko taraha manuSyoM ko taraha ha~sanA mAna liyA jAya to bAta dUsarI hai| idaM yadi kSamApatiputri tatvaM pazyAmi tanna svavidheyamasmin / svAmuccakaistApayatA nRpaM ca panceSuNavAjani yojaneyam // 10 // anvayaH-he mApatiputri ! yadi idam tattvam (asti), tat asmin sva-vidheyaM na pazyAmi tvAm nRpam ca uccakaiH tApayanA paJceSuNA eva iyam yojanA ajni| TIkA-mAyAH pRthivyAH patiH svAmI mImaH tasyAH putrI kanyA tatsambuddhau ( ubhayatra pa. tatpu0) he bhaimi, yadi cet idam svaduktaM tatvaM satyamasti, tat tarhi asmin kAyeM tava nalena saha sambanve ityarthaH svaM svakIyaM vidheyaM karaNIyam ( karmadhA0 ) ahaM na pazyAmi vilokaye / sAm nRpaM nalaM ca uccakaiH bhRzaM yathA syAttathA tApayatA tApaM prApayatA paJca iSavo bANAH yasya tathAbhana ( ba0 vI0) kAmadevanetyarthaH eva iya yojanA ghaTanA ajani janitA mama prayatnasya nAstyatrAvazyakatA, kAmenaiva yuvayoreSa sambandhaH sampAdita iti mAvaH // 10 // vyAkaraNa-vidheyam vidhAtuM yogyamiti vi+vdhA+yat / incakaiH uccaiH paveti uccaiH+ kaH ( svAthe) ! yojanA yuj+Nic +yuc +ttaap| ajani jan+pica+G / anuvAda-he rAjakumArI! yadi yaha bAta ( jo tumane kahI) saccI hai, to isa viSaya meM mujhe apane dvArA karane yogya ( kucha ) nahIM dIkhatA / tumheM aura rAjA ( nala) ko khUba tarAte hue kAmadeva ne ho yaha yojanA banAI hai // 100 // ____ zippaNI-pazceSuNA-kAmadeva jina pA~ca phUloM ko bANa ke rUpa meM prayoga meM lAtA hai, ve yaha hai-'aravindamazokaM ca cUtazca navamallikA / nIlotpalaM ca paJcate ruJcabApasva sAyakA / vahA~ vivAyara kA kahanA hai ki 'yojanA ajani' meM yojanA-rUpa kArya atIta meM ho rahA hai aura 'tApayatA' vartamAnakArika kAraNa bAda meM ho rahA hai, isa taraha kAryakAraSa-paurvAparya-viparyaya-rUpA atizayokti hai| 'pati' 'patri' 'nani' 'jane' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. naiSadhIyacarite tvabaddhabuddhehirindriyANAM tasyopavAsivatinA tapomiH / svAmaya labdhvAmRtatRptimAnAM svaM devabhUyaM caritArthamastu // 101 // anvayaH-(he bhaimi ) svad-baddha-buddheH tasya upavAsa-vatinAm tapobhiH adya tvAM labdhvA amRtatRpti-mAjAm bahirindriyANAm svaM devabhUyam caritArtham astu / TIkA-(he bhaimi ) tvayi bhaimyAM baddhA saJjitA ( sa0 tatpu0 ) buddhiH manaH ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtasya ( ba0 vI0 ) tasyaya nalara upavAsaH manaHsaMnikarSAmAvAt svasvaviSayagrahaNAbhAvarUpAnazanam eva vrataM niyamaH ( karmadhA0 ) eSAmastIti tathoktAnAm tapomiH svavyApAreSu pravRttyabhAvarUpaiH adya tvAM bhaimIm labdhvA prApya amRtena sudhayA yA tRptiH sauhityam amRtapAnajanitatRptisamA tRptirityarthaH ( tR0 tatpu0) tAm bhajante sevante iti tathoktAnAm ( upapada tatpu0) bahirindriyANAM cakSurAdInAM svaM nijaM devabhUyaM devabhAvaH devatvamiti yAvat caritaH arthaH prayojanaM yasya ( va0 bro0) tathAbhUtaM saphalamityarthaH astu jAyatAm / svadgatamanaso malasya devatAsvarUpANi cakSurAdIndriyApi mad-mAdhyamenAdya tvAM labdhvA'mRtamAsvAdayanti svadevatAtvaM saphalayantviti maavH| anyo'pi kazcita yogI brahmaNi manaH samAsajya anazanaiH, vrataiH, tapobhizca brahma labdhvA brahmIbhUto mokSarUpamAnandaM bhuktvA svabrahmarUpadevatvaM caritArthayatItyartho'pi dhvanyate // 101 // vyAkaraNa-0mAjAm /maj+vip ( krtri)| devabhUyam devasya bhAva iti deva+/ mU+kyap ( 'bhuvo mAve' 3 / 1 / 107 ) / - anuvAda-(he bhaimI!) tuma para hI mana lagAye hue usa ( nala ) kI ( sva-svaviSayagrahaNa na karake ) upavAsarUpa vrata meM lagI, Aja tapa dvArA tumheM prApta karake amRta (pAna ) se tRpta huI bAharI indriyoM kA devatAtva saphala ho jAya [ jisa taraha brahma meM mana lagAye hue koI yogA anazanoM, bratoM aura tapoM dvArA brahma prApta karake mokSarUpa amRta ( Ananda ) se tRpta huA apanA brahmatva saphala kara detA hai ] / / 101 // TippaNI-indriyA~ devatA haiM-isakA pramANa zAstroM meM milatA hai| 'AdityazcakSurbhUtvAkSiNI prAvizat' isa zruti ke anusAra cakSu sUrya hai| isI taraha mana candramA hai| jala-rUpa jihvA varupa hai| svak vAyu hai ityAdi / yadi vizeSa rUpa se nala ko hI indriyoM lI jAye to ve devatA hI haiM, kyoMki nala jaba svayaM lokapAla-rUpa haiM, devatAMza hai, to usako indriyA~ mI svataH devatA-rUpa hI siddha ho jAtI haiM / lekina aba taka ve nAmamAtra kI devatA thIM amRtamojitva unameM nahIM thA, jo devatAoM kA vizeSa dharma hotA hai| damayantI ke sAkSAtkAra meM Aja amRtamojI bhI banakara unakA devatAtva pUrI taraha se caritArtha ho jaaegaa| darzanoM ke anusAra mana kA saMnikarSa hone para hI indriyoM sva-sva viSaya-grahaNa karatI haiM / nala kA mana hI jaba bhaimI-gata hai, to unakA vyApAra ruka jAnA svAbhAvika hI hai jise kavi ne upavAsa kA rUpa diyA hai| yahA~ indriyoM kA cetanIkaraNa, cetanoM kA sA vyavahArasamAropa hone se samAsokti hai| zabda-zakti se pratIyamAna dUsare dArzanika artha ko upamAdhvani ho hama kheNge| zamdAlaMkAroM meM 'baddha' 'buddhe' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH tulyAvayomUrtirabhUnmadIyA dagdhA paraM sAsya na tApyate'pi / ityabhyasUyanniva dehatApaM tasyA'tanustvadvirahAdvidhatte // 102 // anvayaH-AvayoH mUrtiH tulyA abhUt ; madIyA dagdhA; param asya sA tApyate api na, iti abhyasUyan iva atanuH svad-virahAt tasya deha tApam vidhatte / TIkA-AvayoH nalasya mama ca mUrtiH zarIram tulyA saundayeM samAnA abhUt AsIt madoyA 'mAmakonA mUrtiH dagdhA masmIkRtA mahAdeveneti zeSaH, paraM kintu astha nalasya sA mUrtiH tApyate api na kenApi tApamapi na prApyate dahanasya tu vAtava kA, iti hetoH azyasUyan Iya'n iva atanuH na tanuH zarIraM yasya tathAbhUtaH ( nam (ba0 bI0 ) anaGgaH kAma iti yAvat tava virahaH viyogaH tvavirahaH (paM0 tatpu0 ) tasmAt tasya nalasya dehasya zarIrasya tApaM saMtApaM vidhatte kurute / nale tvanmano'milaSitaM siddhameveti mAvaH / / 102 // gyAkaraNa-bhAvayoH nalasya mama ceti ekazeSa ( 'tyadAdInAM mithaH sahoktau yatparaM tcchidhyte')| mUti: mUrcha +ktin / madIyA mameyamiti asmat +cha, madAdeza / abhyasUyan ami+ asUya+yA+zatR ( knnddvaadi)| anuvAda-hama donoM kI deha ( saundarya meM ) eka-jaisI thii| merI ( to) jala gaI, parantu usakI tapAI bhI nahIM jA rahI hai-isa kAraNa khAra khAtA huA jaisA anaGga tumhAre viraha ke kAraNa usako deha tapA rahA hai / / 102 / / / TippaNI-yahA~ 'abhyasUyanniva' meM utprekSA hai| 'tApyate'pi' meM aryApatti hai| 'tApya' 'tApaM' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| lipi dRzA mittivibhUSaNaM svAM nRpaH pibannAdaraninimeSaH / cakSurairArjitamAtmacakSarAgaM sa dhatte racitaM tvayA nu // 103 // anvayaH-(he bhaimi ) sa nRpaH dRzA mitti-vimUSaNam lipim vAm Adara-ninimeSaH san piban cakSurjharaiH apitam tvayA racitam nu Atma-cakSurAgam dhtte| TIkA-(he bhaimi, ) sa nRpaH rAjA nalaH dRzA dRSTayA bhittaH kuDyasya vibhUSaNam alaGkAra-bhUtA (10 tatpu0 ) lipi lipirUpAm mAlikhitAM citritAmiti yAvat vAm AdareNa autsukyenetyarthaH ninimeSaH (ta0 tatpu0) nirgataH nimeSaH netrasaMkoco yasmAttathAbhUtaH ( prAdi ba0 vI0)san pivan pAnaviSayokurvan Alokayanniti yAvat AtmanaH svasya cakSuSoH nayanayoH ninimeSatvAt bAyamAnaiH zaraiH azru-pravAhaiH ( 10 tatpa0) apitaM cakSuSoH rAgaM lAlimAnam ( 10 tatpu0 ) tvayA racitaM nirmitaM nu iva cakSuSoH rAgam anurAgaM nayana-prItimityarthaH dhatte vimati / sotkaNThaM citramayIM tvAM darza-darza ninimeSasva kAraNAjjAyamAnazcakSarAgaH ( lAlimA) vatkRta-cakSurAgaH (anurAgaH ) iva pratIyate iti bhAvaH / dazasu kAmadazAsu prathamadazA cakSurAgaH proktaH // 103 // . vyAkaraNa-zA dRzyate'nayeti /dRz +vip ( karaNe ) t0| carAgam sandhi meM cakSu ke u ko ( 'ThUlope pUrvasya doSoMDaNaH' (6 / 3 / 111 ) se dIrgha ho rahA hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 naiSadhIyacarite anuvAda-dovAra ko alaMkRta kiye, citramayo tumheM utkaNThA-parvaka ekatAna dRSTi se dekhatA humA vaha rAjA (nala) A~khoM ke azru-pravAhoM se utpanna cakSu-rAga ( A~khoM kI lAlI) apane meM rakhatA hukhA aisA lagatA hai mAno vaha tumhAre dvArA utpanna cakSurAga ( nayana-poti ) rakha rahA ho // 103 // TippaNI-yahA~ ninimeSatva kRta cakSurAga ( A~khoM kI lAlI ) para damayantI-kRta cakSurAga (nayanaprIti ) kI kalpanA karane se utprekSA alaMkAra hai jisakA vAcaka 'nu' zabda hai / vaha 'rAga' samda ko lekara zleSAnuprANita hai| kintu malli. yahA~ sandehAlaMkAra mAnate haiM, kyoMki nu zabda sandeha-vAcaka mI hotA hai arthAt nala meM jo cakSarAga huA hai, vaha kyA eka Taka dekhane aura prathapravAhoM ke kAraNa huA hai yA phira bhaimI kA citra dekhakara usake prati prema hone ke kAraNa huA hai| hamAre sAhityikoM ne daza kAmadazAyeM ginA rakhI haiM jinameM saba se pahalI AtI hai nayana-prIti jise 'mA cAra honA' athavA 'A~khoM kA TakarAnA' bhI kahate haiN| yahA~ A~khoM kA TakarAva bhaimI ke citra ke sAtha hI samajha lIjie, kyoMki pratyakSa abhI donoM kA nahIM huA hai / daza kAmadazAyeM ye haiM: "nayanaprItiH prathama, cittAsaGgastato'tha sngklpH| nidrAcchedastanutA, vissynivRttinpaanaashH| unmAdo bhU. mRtirityetAH smaradazA darzava syuH|| ukta zloka meM 'carAgaH' arthAt 'nayanaprIti' batAI gaI hai| zabdAlaMkAroM meM 'cakSura' 'cakSU' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| pAturdazAlekhyamayIM nRpasya tvAmAdarAdastanimIlayAste / mamedamityazruNi netravRtteH prItenimeSacchidayA vivAdaH // 104 // anvayaH-asta-nimIlayA dRzA AlekhyamayIm tvAm AdarAt pAtuH nRpasya netravRtteH prIteH nimeSa-cchidayA azruNi 'mama idam' iti vivAdaH Aste / TIkA-astaH mataH nimolaH nimIlanam yasyAstathAbhUtayA (ba0 vI0 ) ninimeSayetyarthaH dazA dRSTayA mALekhyam evAlekhyamayIm citramayIM tvAm AdarAt sotkaNThaM pAtuH draSTuH nRpasya rAzo nalasya netrayoH nayanayoH vRttiH vatanaM sthitiriti yAvat / sa0 tatpu0 ) yasyAH tathAbhUtAyAH (ba0 vI0 ) prAtaH prampaH nimeSasya nimIlanasya chidayA vicchedena saha aNi praviSaye 'mama idam' matkRtamidam ityahapUvikayA vivAdaH kalahaH bAste jAyate ityrthH| tava citraM vilokya nalasya yo'zrupAto bhavati tamadhikRtya nayanaprItiH kathayati majjanyo'yam , nimeSacchidA'pi kathayati majjanyo'yam ityumayaM kalahAyate iti mAvaH // 104 // myAkaraNa-bhAlekhyamayIm atra svarUpA) mayaT / pAtuH pA+tan (pa.) tRkhanta hone se 'svAm' meM SaSThI-niSedha ( 'na lokA.' za69 ) / chidA chid+ +TAp / anuvAda-niniSa dRSTi se citra ke rUpa meM tumhArA utkaNThA ke sAtha pAna karane vAle rAjA (nala ) ke azrupAta ko dekara 'yaha maine karAyA hai| isa taraha rASA kI 'nayanaprIti' aura ninimeSatA ke bIca vivAda uThA rahatA hai // 104 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH TippaNI-yahA~ kavi zandAntara meM pUrvazloka kI bAta doharA gayA hai / yaha mI kAma kI prathama avasthA nayanapIti hI hai| nayanaprIti aura nimeSa-cchidA kA cetanokaraNa hone se samAsokti hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprApta hai| tvaM hRdgatA bhaimi bahirgatApi prANAyitA nAsikayAsya gtyaa| na cittamAkrAmati tatra citrametanmano yadbhavadekavRtti // 05 // anvayaH-he bhaimi ! bahiH gatA api hRd-gatA tvam kayA gatyA asya prANAyitA na apti 1 ( atha ca nAsikapA, bhAsyagatyA prApayitA asi ) / mavadeka-vRtti etanmanaH yat citram AkrAmati, tatra na citram / TIkA-he bhaimi ! momaputri ! damayantItyarthaH bahiH bAhyadeze gatA sthitA ( supsupeti samAsaH) api hRdi hRdaye gatA antaH sthitA ( sa0 tatpu0 ) anurAgavazAt hRdaye dhAritetyarthaH ataeva virodhaparihAraH, tvam kayA gatyA kena prakAreNa asya nalamya prANAyitA prANA ivAcaritA prAppa-sametyarthaH nAsi ? api tu sarvathApi gatyA prANAyite ti kAkuH, prANA api nAsikayA prAyadvArA Asyasya mukhasya gatyA mArgeNa ( 10 tapu0 ) ca dvAdazAGgula-paryantaM bahirgatA api punarantargacchanti / bhavato kham eva ekA kevalA vRttiH jIvanopAyaH ( sarvatra karmadhA0 ) yasya tathAbhUtam (ba0 vI0 ) etasya nalasya manazcittam ( 10 tatpu0 ) yat citram svadIyam Alekhyam bhAkrAmati vyApnoti satatabhavahokayatIti yAvat tatra tasmin viSaye citram Azcarya na astIti shessH| tvad-gata-manA nalastvaccitrameva vilokayatItyatra nAstyAzcaryasyAvakAza iti bhAvaH // 105 // vyAkaraNa-bhaimI momasyApatyaM strIti miim+ann+kii| prAkhAyitA prApA ivAcaratIti prANa+kya+ktaH ( kartari ) / bhavadekavRtti-sarvanAma hone se bhavatI ko vRttimAtra meM puMvadbhAva / anuvAda-he bhaimI, bAhara rahatI huI bhI hRdaya meM sthita ho tuma kisa taraha usa ( nala ) ke prANoM-jaisI nahIM ho ? prANa mI to nAsikA ( nAka ) aura Asya ( mukha) mArga dvArA ( bAraha aMgula taka ) bAhara gaye hue bhI phira bhItara cale jAte haiN| ekamAtra kevala tuma para hI Asakta hue isa ( nala ) ke mana para tumhArA citra hI chAyA huA rahatA hai, to isameM Azcarya nahIM // 105 / / TippaNI-yahAM damayantI para nala ke prANoM kI tulanA karane se upamAlaMkAra hai jo zleSAnuprANita hai / 'vahirgatApi hRdgatA' meM virodha hai, kyoMki jo bAhara hai, vaha bhItara kaise ? usakA parihAra 'zArIrika rUpa meM bAhara hotI huI mo anurAgavaza bhAvanA-rUpa meM antaHstha hai' artha karake ho jAtA hai / prANoM kA bhI yahI hAla hai| isalie ise hama virodhAmAsa aura upamA kA saMkara kheNge| zabdAlaMkAroM meM 'citra' 'citra' meM yamaka, 'gatA' 'gatA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| isa zloka meM kavi ne kAma kI dUsarI avasthA cittAsaGga batAI hai, jo priyatama aura priyatamA ke manoM ke paraspara lagAva se banatI hai| bahuta se TIkAkAra 'na citraM' ke sthAna meM 'na cittaM' pATha de rahe haiM / usa avasthA meM citta ko kartA mAna karake isa taraha anvaya kIjie-tatra nalasya tvatpASAyitatve lokAnAM cittam citram Azcarya nAkAmati na prApnoti yat yataH etanmano mavadekavRtti asti| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite ajanamArohasi dUradIghAM saGkalpasopAnatatiM tadIyAm / zvAsAn sa varSasyadhikaM punaryaddhayAnAttava svanmayatAM tadApya // 106 // . anvayaH-(tvam ) dUra dArzam tadIyAm saMkalpa sopAna-tatim ajasram Arohasi, yat punaH saH adhika zvAsAn varSati, tat tava dhyAnAt tvanmayatAm prApya ( eva ) // TokA-tvam daraM yathA syAttathA dIrghAm atilambom ( supsupeti samAsaH ) tadIyAM nalasambandhinI saMkalpAH vividha-kalpanAH svAmavApyAhametadetatkariSye, svamapyatadetat kariSyatItyAdirUpA manorathA iti yAvat eva sopAnAni ArohaNAni ( karmadhA0 ) ( 'ArohaNaM syAtsopAnam' ityamaraH ) teSAM tati paramparAm paMktimiti yAvat ( 10 tatpu0 ) ajasraM nirantaram bhArohasi ArohaNaM karoSi, svAmadhikRtya vividhamAnasavicArAn karotItyarthaH; yat punaH kintu sa nalo'dhikaM yathA syAttathA zvAsAn niHzvAsAn varSati muzcati, yaH khalu dUradorcA sopAnatatimArohati tasya klama-kArapAt zvAsa-mocanaM svAmAvikameva / tyatmAptyupAyanacintane, tadanavAptau ca duHkhIbhUya zvAsamocanamapi tasya svAmAvikameva, tat zvAsamocanaM tava dhyAnAt cintanAt tvameveti svanmayaH tasya mAvastattA tAm Apya, svam Arohasi, klAnto bhUtvA ca vAsAn samuJcatIti kathamapi yuvayoH sAyujyaM vinA nopapadyate, tasmAt tvaddhyAnAt tvadUpatA, tvatsAyujyaM gato'stIti bhAvaH // 106 // gyAkaraNa-tadIyAm tasyeyamiti tat+cha, cha ko Iya / tvanmayatAm yuSmat + mayaT ( svarUpAtha ) mdaadesh| prApya A+Apa+lyap / vinA A upasarga lagAye yahA~ ktvA ko lyap ho hI nahIM sktaa| anuvAda-tuma usa ( nala ) kI saMkalpa-vikalparUpI sIr3hiyoM kI bar3I laMbI katAra para lagAtAra car3hatI rahatI ho| kintu vaha ( nala) (thakakara ) jo khUba sA~seM chor3atA rahatA hai, vaha tumhAre dhyAna ke kAraNa tvadrupa hokara ( hI sA~seM chor3atA rahatA hai ) // 106 // TippaNI-yahA~ saMkalpa para sopAnatva kA Aropa hone se rUpaka hai| sIr3hiyoM para car3ha rahI to damayantI hai aura thakakara sAsa nala chor3a rahA hai-isa taraha kAraNa aura kArya ke minna-bhinna sthAnoM meM hone se asaMgati alaMkAra hai, jisakA rUpaka se saMkara hai| 'tadI' 'tadA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / isa zloka meM kavi ne tosarI kAma-dazA arthAt saMkalra batAyA hai / hRttasya yanmantrayate rahastvAM tAM vyaktamAmantrayate mukhaM yat / tadvairipuSpAyudhamitracandrasakhyaucitI sA khalu tanmukhasya // 10 // anvayaH tasya hRt rahaH yat tvAm mantrayate, mukham tat vyaktam yat Amantrayate, sA tanmukhasya taricitI khlu| TIkA-tasya nalaspa hRt hRdayaM raha rahasi ekAnte ityarthaH ( saptamyarthaM raho'vyayam' ityamaraH ) yat svAm damayantIm mantrayate saMmASate svAmavApya nala: 'AliGganAdikaM priye deho' syAdirUpeNa svayA saha vArtAlApaM karotItyarthaH mukhaM nalasya badanaM tat vyaktaM spaSTaM yathA syAttathA yat Amantrayate bhASate prakAzayatIti yAvat, nalasya hRdayaM vadviyogaduHkhena yathA vyathate, tathA vivarSIbhUtena tanmukhena yat spaSTa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH 151 bahiH prakAzitaM bhavatIti bhAvaH, sA vidheyIbhUtAyA aucityAH prAdhAnyenAtra khojimAtA zeyA tasya nalasya mukhasya vadanasya ( 10 tatpu0 ) tasya nalasya vairo ripuH (10 tatpu0 ) yaH puSpAyudhaH puSpANi AyudhAni zarA yasya tathAbhUtaH (ba0 vI0 ) puSpazaraH kAma ityarthaH ( karmadhA0 ) tasya mitraM vayasyaH / pa0 tatpu.) candraH candramAH ( karmadhA0 ) tena saha yat ( mukhasya ) sakhyaM maitrI (tR0 tarapu.] tasya aucitI aucityaM khalu ityutprekSAyAm , ayaM bhAvaH nalasya zatruH kAmaH tatpIDakatvAt kAmasya mitraM candraH uddIpakatvAt , candrasya mitraM nala-mukhaM tattulyakAntitvAt / nalo virahe vyathamAno hRdi saMkalpakalpitayA damayantyA saha gupta-saMbhASaNaM karoti, nalazatruH kAmazca svamitrasya candrasya mitrasya nalamukhasya sahAyatayA tadrahasya-medanaM karoti / mukhasya pANDutayA kRzatayA cAvedyate nalo damayantImupalakSya hRdi vyathate iti // 107 // vyAkaraNa-mantrayate /matri ( guptabhASaNe)+laT / sakhyam sakhyurbhAva iti sakhin+ yat / bhocitI ucitasya mAva iti ucita+vya+kop , yakAra-lopa / anuvAda-usa ( nala ) kA hRdaya ekAnta meM tumhAre sAtha jo kucha gupta bAteM kiyA karatA hai, usakI ( sArI ) pola jo usa ( nala ) kA mukha spaSTa rUpa se khola detA hai vaha usa ( nala ) ke vairI kAmadeva ke mitra candramA ke sAtha usa ( nala ) ke mukha kI mitratA ke lie ucita (hI) hai // 10 // TippaNI-yahA~ kavi mitra ke mitra ko sahAyatA lekara zatru kI gupta bAtoM kA meda lene kI noti kI ora saMketa kara rahA hai / nala kAmadeva kA zatru hai| vaha use phUka bo rahA hai| vaha apane zatru naru ke hRdaya kI sAre mItarI rahasyoM kA patA lagAnA cAhatA hai| isa hetu vaha apane mitra candramA ( kyoMki candramA kAmoddIpaka hotA hai ) ko kahatA hai ki yAra, nala kA mukha tumhArA mitra hai, merA nahIM, isalie usase nala kA rahasya-meda karavA do| phalataH candramA ke mitra ( saundarya meM samAna hone ke kAraNa ) nala-mukha ne yaha ucita hI kiyA ki nala ke hRdaya kI sArI pola khola dI ki vahA~ kyA-kyA bAta ho rahI haiN| isIlie aMgrejo kI eka kahAvata hai 'Face is the index of mind' (ceharA mana kA darpaNa hotA hai| vidyAdhara ne khalu ko utprekSA-vAcaka mAnakara yahA~ utprekSA mAnI hai| hama yahA~ hRt , mukha, puSpAyudha, aura candra kA cetanIkaraNa dekhakara samAsokti kheNge| 'mantrayate' 'mantrayate' 'mukhaM' 'mukhasya' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| isa zloka meM mI kavi kAmadazAoM meM se pUrvokta saMkalpa ko Ara hI saMketa kara rahA hai| sthitasya rAtrAvadhizayya zayyAM mohe manastasya nimajjayantI / AliGgaya yA cumbati locane sA nidrAdhunA na tvadRte'GganA vA // 108 // anvayaH-rAtrau zayyAm adhizayya sthitasya tasya manaH mohe nimajjayantI yA AliGgaya locane cumbati, sA nidrA svad Rte aGganA vA adhunA na ( asti ) / TokA rAtrI nizAyAM zayyAM zayanIyam adhizayya zavyAyAM zayitvA sthitasya sthiti kRtavataH tasya nalasya manaH mohe vaicitye saMzAkope iti yAvat atha ca mahati Anande nimajjavantI tadazIkurvatI satI yA AliGgaya aGgAni zithilIkRtya atha ca AzliSpameyane netre cumbati locanAbhyAM sambadhyate Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 naiSadhIyacarite atha ca netracumbanaM karoti sA nidrA suptiH svad Rte tvAM vinA, svadatiriktA aGganA nArI vA adhunA samprati nAsti / visaMzokatuM na tannetrayoH nidrA AyAti, nApi svadatiriktA taM mohayantI kApyanyA nArI taM ramayatIti mAvaH / etenAsya nidrAtyAgaH viSayatyAgazca sUcyete // 108 / / gyAkarakha-zakhyAm bhadhizagya-adhi upasarga ke yoga se adhikaraNa meM karmatA ho rahI hai (adhizIDsthAsA karma' 14.46 ) / khada Rte 'Rte' ke yoga meM paJcamI hai| anuvAda-rAta ko zayyA para leTe hue usa ( nala ) ke mana ko mohita ( aceta, Anandita ) karatI huI jo AliGgana karake isake nayanoM ko cUmatI hai, vaha nidrA athavA tuma se minna koI nArI isa samaya nahIM hai // 108 / / TippaNI-isa zloka meM kavi nidrAccheda aura viSaya-nivRtti ina do kAmadazAoM kA ullekha kara rahA hai / viyoga meM nidrAviccheda aura viSaya-nivRtti donoM prastuta haiN| nidrA tathA anya aGganA kA yahA~ zleSamukhena ekadharmAbhisambandha batAne se tulyayogitA alaMkAra hai / vidyAdhara vikalpa alaMkAra batA rahe haiN| vikalpa vahA~ hotA hai, jahA~ tulvabala-virodha ho arthAt eka hI samaya meM do virodhI vastuoM kA vikalpa se varNana ho| zabdAlaMkAroM meM 'zayya' 'zayyAM' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| smareNa nistakSya vRthaiva bANaiAvaNyazeSAM kRzatAmanAyi / anaGgatAmapyayamApyamAnaH spardhA na spardha vijahAti tena // 105 // anvayaH-ayam smareNa bANaiH nistakSya vRthA eva lAvaNya-zeSAm kRzatAm anAthi, anaGgatAm ApyamAnaH api ( ayam ) tena sArdham spardhAm na vijhaati| TIkA-prayam pSa nalaH smareNa nijarUpasAmyakrana madanena bANaiH zaraiH nistakSya nirmidya vRthA vyartham eva lAvaNyaM saundayaM ('muktaaphlessucchaayaayaastrltvmivaantraa| pratibhAti yadaGgaSu tallAvaNyamiheSyate" // zeSam ( karmadhA0 ) yasyAstathAmRtAm ( 40 bI0) kRzatAm tanutAm anAyi prApi, zarIre kAma-poDayA kSINe'pi sati zArIrika saundaryam akSINameva sthitamiti vyarthaH kSINIkaraNe smara-prayAsa iti bhaavH| anaGgasya na aGgAni (anudarA kanyetivat ISadatheparo'tra nazabdaH) ISadaGgAni kRzImUtAnyaGgAnIti yAvat atha ca na aGgaM zarIraM yasya ( na ba0 bI0) tasya mAvastattA tAm bhApyamAnaH nIyamAnaH api ayam nalaH tena smareNa sAdha saha spardhAm pratidvandvitA rUpasAmyamiti yAvat na vijahAti na tyajati, zarIrataH kSINo'pi san smaravat sundara evAstIti mAvaH // 109 / / ___vyAkaraNa-nistacaya nis+VtakS +lyap / anAyi nI+luG karmavAcya; nI dhAtu ke dvikarmaka hone se karmavAcya meM pradhAna karma meM prathamA / prApyamAna: Apa+pic+zAnaca (karmavAcya ) yahA~ mI nI kI taraha dvikarmaka hone se pradhAna karma meM prthmaa| anavAda-bApoM se chIla kara vyartha hI kAmadeva dvArA yaha ( nala ) itanA patakA banA diyA gayA hai ki jisameM saundarya hI zeSa rahA huA hai| aGgoM meM itanA patalA banA diyA jAtA huA mI vaha ( nala ) usa ( kAmadeva ) ke sAtha ( saundarya meM ) spardhA karanA nahIM chor3a rahA hai / / 109 // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH TippaNI-yahA~ malli0 ke anusAra sparSA na karane ke kAraNa ke hote hue bhI spardhA na karanA kArya nahIM ho rahA hai, ataH vizeSokti hai, kintu vidyAdhara atizayokti mAna rahe haiN| yahA~ smara kI anaGgatA ( zarIrAmAva ) aura hai tathA nala kI anaGgatA ( kRzAGgatA ) aura hai / vedoM kA kavi ne abhedAdhyavasAya kara diyA hai| zamdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai / pichale zloka meM kavi ne nidrAccheda aura viSayanivRtti do kAmadazAyeM eka sAtha varNana kara dii| vAstava meM nidrAccheda ke bAda krama tanutA kA thA, viSayanivRtti kA nhiiN| isa zloka meM kavi viSayanivRtti se mur3akara phira tanutA meM mAtA huA apano bhUla sudhAra gayA hai / yaha bhI ho sakatA hai lAghava kI dRSTi se kavi eka hI zloka meM do dazAyeM batA gayA ho| svatprApakAt trasyati nainaso'pi svayyeSa dAsye'pi na lajate yat / smareNa vANaratitakSya tIkSNelanaH svabhAvo'pi kiyAn kimasya // 11 // anvayaH-eSa tvat-prApakAt enasaH api yat na trasyati, tvayi dAsye api yat na lajjate, (tat) smareNa tIkSNaH bANaiH atitakSya asya kiyAn svabhAvaH api lUnaH kim ? TIkA-eSa nalaH prApayati dadAtIti tathoktam tava prApakaM tasmAt (10 tatpu0) enaptaH pApAta ( 'kaluSaM vRjinenodhamaMhaH' ityamaraH ) yat na trasyati bibheti tvAM prAptuM kimapi pApaM kartumudyato'stIti bhAvaH tvayi viSaye tvAM pratItyarthaH dAsye bhRtyatve api yat na lajjate apanapate tvaddAsyaM kartumaphi. lajjAM nAnumavatIti mAvaH, tat smareNa kAmena tIkSNaH nizitaiH bAppaiH zaraiH atitakSya atizayena zarIraM tanUkRtyetyarthaH asya nalasya kiyAn svalpaH svamAvaH prakRtiH api khUnaH chinnaH tanUkRtaH kim ? tAdRzo dharmAtmA nalaH svadetoH pApa-karmayo'pi va vibhati, khadAsIbhavanAdapi na lajjate iti kAmena taccharIra-tanUkarappena sahaiva tasya svabhAvo'pi kimapi tanUkRta iti bhAvaH / / 110 / / vyAkaraNa-prApaka pra+ Apa+vu, vu ko aka / enasaH 'bhItrArthAnAM-' 1 / 4 / 25 se pNcmii| dAsyam dAsasya mAva iti dAsa+pyaJ / luna/+kta, ta ko na / anuvAda-yaha ( nala ) tumheM prApta karA dene vAle pApa se mI jo nahIM Dara rahA hai, tumhArI dAsatA se mo jo lajjA nahIM kara rahA hai, to ( isase mAlUma hotA hai ki ) kAmadeva ne apane tIkSNa bANoM dvArA ise atyadhika chIlakara isake svamAva ko bhI kucha chIla diyA hai kyA ? // 17 // TippaNI-yahA~ jisa 'enasa' kI ora kavi kA saMketa hai, vaha balAt tumhArA apaharaNa hai jo 'rAkSasa-vivAha' ke antargata hai aura pApa kahalAtA hai / yaha to AtatAyioM kA kAma huA karatA hai na ki dharmazoloM kA, isase nala kI dharmazolatA badalI dIkhatI hai| nala rAjA hai, prabhu hai ata eva sevya hai, kintu vaha dAsa banane ko bhI tayyAra hai, jo rAjakIya mahilA ko girA dene vAlA apakRtya hai| yaha bhI svabhAva meM parivartana hai| kAma-dazAoM meM yaha sAtavIM arthAt 'pAnAza' hai| 'kim' zabda utprekSA kA vAcaka hone se yahA~ utprekSAlaMkAra haiN| 'takSya' 'tIkSpaiH' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| smAraM jvaraM ghoramapatrapiSNossiddhAgadakAracaye cikitsau / nidAnamaunAdavizadvizAkhA sAkrAmikI tasya rujeva lajjA // 11 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 naiSadhIyacarite anvayaH-apatrapiSyoH tasya vizAlA lajjA sAMkrAmikI ruvA iva dhoram smAram jvaram cikirasau siddhAgadaMkAra-caye nidAna-maunAt avizat / TIkA-apatrapiSpyoH lajjAzIlasya ( 'lajjAzI'patrapiSNuH' ityamaraH ) tasya nakasya vizAlA mahatI ujjA pA sAMkAmikI sAMsagikI rujA ruk iva poraM dAruNaM smAram kAmajanitaM jvaraM tApaM cikirasau pratikurvANe cikitsA kurvANe ityarthaH siddhA nipuNAH cikitsA karaNe samarthA iti yAvat ye agadaMkArAH cikitsakA vaidyA ityarthaH (karmavA0 ) teSAM caye samUhe (pa0 tatpu0 ) nidAne rogasyAdikAraNe (nidAnaM svAdikAraNamityamaraH ) mUlakAraNapratipAdane iti yAvat / mAtAt tUSNImAvAta ( sa0 tatpu0 ) avizat / nipuSA api cikitsakA nalajvarakAraNamaviditvA tUSNIMmUtAH santo ujjAmavApuriti mAvaH // 111 / / gyAkaraNa-apatrapiSNuH apatrapate iti apa+/ +iSNuc ( kartari ) sAMkrAmikosakramAdAgateti saMkrama+Thaka, umayapada-vRddhi+DIp / rucAruca+vip +TAp / smAram smarasyemam iti smara +aNa / cikitsau-/kit+san +u sapta0, 'na lokA0' 2 3 / 69 se SaSThI-niSeSa / agadaMkAraH na gado rogo yasya (naJ va0 vro0 ) tayAbhUtaM karotIti agada+/+ apa, mum kA aagm| / anuvAda-sAMkrAmika vyAdhi kI taraha lajjAzIla usa ( nala ) kI vizAla lajjA usa nipaSa baidya samUha meM saMkramita ho gaI jo ( nala ke ) bar3e mArI kAma-jvara kI cikitsA kara rahe the, kintu roga ke nidAna para cupa hue baiThe the // 111 // TippaNI-kavi ne lajjA ko tulanA sAMkAmika bImArI se kI hai ataH upamA hai / sAMkrAmika rogoM ko isa taraha ginA rakhA hai-'akSirogoM chapasmAraH kSayaH kuSTho msuurikaa| darzanAt sparzanAd dAnAt saMkrAmanti narAnnaram' / / hamAre vicAra se yaha sammAvanA hI hai ki mAno nala kI ujjA vaidyoM meM sthAntarita ho gaI ho| lajjA ke kAraNa ho loga cupa hue rahate haiN| isalie yahA~ gamyotprekSA mI hai| yaha trapA-nAza nAma kI sAtavIM kAma-dazA batAI gaI hai, kina zloka meM nala ke trapA-nAza kI pratyakSa rUpa se koI bAta nahIM kaho gaI hai| isalie aisA lagatA hai ki cikitsaka loga jaba roga-nidAna na kara sake, to nirlajja hokara nala ne hI svayaM unheM batAyA ki ghara kA nidAna bhaimo-viraha hai ataH cikitsakoM ko lajjA A gaI ki nala ke batAne se ho ve nidAna kara sake, svayaM nahIM, isa taraha lajjA nala ko chor3akara cikitsakoM meM saMkramita ho gaI / saMkrAmaka roga mo purAne rogI ko chor3akara dUsare meM calA jAtA hai / 'viza' 'viza' meM cheka aura anvatra vRttyanuprAsa hai| bibheti ruSTAsi kiletyakasmAt sa svAM kilopetya hasatyakANDe / yAntImiva tvAmanu yAtyahetoraktastvayeva prativakti mogham // 112 // anvayaH sa ( he bhaimi ) tvaM ruSTA asi kila iti akasmAt bimati; svAm Apa kila iti akANDe hasati, yAntIm iva tvAm anu ahetoH yAti; svayA uktaH iva mogham prativakti / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH TIkA-sa nalaH (he bhaimi !) tvaM ruSTA kupitA asi kileti sambhAvanAyAm akasmAta sahasA svarakopaM vinaivetyarthaH bimeti bhayaM prApnoti, tvAm Apa prAptavAnasti kileti sambhAvanAyAm akANDe anavasare hasati hasitaM karoti, yAntIM gacchantIm iva tvAm anu ahetoH niSkAraNaM yAti gacchati, tvayA uktaH kathita iva moghaM pRthaiva prativakti prativacanaM dadAti // 112 / / myAkaraNa-akasmAt na kasmAt iti ( naJ tatpu0 ) ( avya0 ) / Apa Apa + liT / anuvAda-vaha ( nala ) (he bhemo, ) tuma kupita ho gaI ho, yaha kalpanA karake akasmAt Dara jAtA hai| 'tumheM prApta kara liyA hai' yaha kalpanA karake asamaya ha~sa detA hai / 'tuma jA rahI ho jaise yaha samajhakara niSkAraNa tumhAre pIche-pIche cala detA hai| tumane ( kucha ) kahA ho-jaise yaha socakara yoM hI uttara detA hai // 112 // TippaNI-yahA~ saMbhAvanA ko jAne para utprekSAlaMkAra hai / eka hI kartA kA aneka kriyAoM ke. sAtha sambandha hone se kAraka-dIpaka mI hai| zabdAlaMkAroM meM 'kile 'kilA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / yahA~ kavi ne AThavI kAmadazA arthAt nala ko unmAdAvasyA kA citra kiyA hai| bhavadviyogAcchidurArtidhArAyamasvasumajjati nishshrnnyH| mUrchAmayadvIpamahAndhyapaGke hAhA mahIbhRdbhaTakuJjaro'yam // 113 // anvayaH-mavadvi.. svasuH mUrchA...pake ayam mahIbhRdbhaTakuJjaraH niHzaraNyaH san majjati haahaa|| TIkA-mavatyA tava viyogo virahaH (pa0 tatpu0) vena ( janitA ) acchidurA avicchinnA nirantareti yAvat yA atidhArA ( karmadhA0 ) ateM: poDAyA dhArA paramparA ( 10 tatpu0 ) sA eka yamasvasA yamunA tasyAH ( karmadhA0 ) mUrchA eveti mUrchAmayaH dIpaH jalamadhyastha-sthalakhaNDaH (karmadhA0) tasmin mahAndhyam mahA'zAnam ( sa. tatpa0 ) mahAMzcAsau andhaH ( karmadhA0 ) tasya mAvaH tadrape paGke kardame ( karmadhA0 ) tasmin ayam eSa mahIM pRthivIM vimartIti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) rAjetyarthazvAsau maTo vIra eva kuJjaro istI niHzaraNyaH nirgataH zaraNyo rakSako yasmAt tathAbhUtaH ( prAdi ba0 brI0 ) san majjati brUDatIti hAhA! mhaakhedo'sti| vadvirahapIDayA rAjavIro nalo mUrchAmavApnovIti bhAvaH // 113 // vyAkaraNa--bhavadviyoga0-sarvanAmoM ke antargata hone se 'mavatI' ko vRttimAtra meM puvadbhAva / acchidurA na cchidureti /cchid+kuraca ( kartari ) / zaraNyaH zaraNe sAdhuH iti zaraNa+yat ( rakSaka ) / dvIpaH dvirgatA Apo yatreti dvi+ap , ap ko Ipa / anuvAda-Apake viraha se utpanna avicchinna vedanAdhArA rUpI yamunA nadI ke mU rUpI mahAmoha ke kIcar3a meM yaha rAja-vIra ( nala) rUpI hAthI nissahAya ho DUba rahA hai-yaha bar3e duHkha kI bAta hai // 113 // TippaNI-yahA~ binA hAbIvAna ke nadI ke kIcar3a meM DUbe jA rahe hAthI ke aprastuta vidhAna se kavi nala kI navamI kAmadazA arthAt mUrchA kA varSana kara rahA hai| atidhArA aura yamunA kA sAmya malli0 ne isa prakAra spaSTa kiyA hai-'atidhArAyAstamovikAratvena rUpasAmyAd ymunaaruupnnm| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite hAyo DUbane kI samI bAtoM kA rUpa hone se yaha samastavastuviSayaka rUpaka hai| zabdAlaMkAroM meM 'mahA' 'mahI' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| savyApasavyatyajanAd dviruktaH panceSuvANaiH pRthamarjitAsu / dazAsu zeSA khalu taddazA yA tayA namaH puSpyatu korakeNa // 114 // anvayA-savyApasavya-tyajanAt dviruktaH paJceSu-bANaiH pRthak bhajitAsu dazAtu zeSA, tayA korakeSa namaH khalu puSpyatu // 114 // TIkA-savyo vAmazca apasavyo dakSiNazceti savyApasavyau karau iti zeSaH ( karmadhA0 ) tAbhyAM syajanAt mocanAt ( tR0 tatpu0 ) dviH dvivAramuktaH kathiteH lakSapayA dviguNitaiH paJceSoH kAmasya vApaH zaraiH (10 tatpu0 ) pRthak pratyekam ajitAsu janitAsu dazAsu avasthAsu zeSA avaziSTA yA dazA mRtirUpA tayA amaMgalavAcakatvAt tasyA nAma na gRhIvA tacchabdena pratipAdanam korakeNa tadrapayA kalikayetyarthaH nama AkAzaM puSpyatu puSpitaM bhavatu sA'ntimA dazA khapuSpAyatAm , mA bhavadhityarthaH / / 114 // vyAkaraNa-dviH dvi+suc ( kriyAbhyAvRttigaNane ) / dviruktaH yadyapi yaha zabda do bAra kahe hue artha kA pratipAdaka hai, kintu lakSaNA dvArA yaha ava do bAra ko huI kriyAmAtra kA bodhaka ho gayA hai| zeSa ziSyate iti /ziS + ac| yaha zabda vizeSya aura vizeSaNa donoM banatA hai| vizeSaNa-rUpa meM yaha vizeSyaliGganimna hotA hai| puSpyatu puSpa +(vikasane ) loT / anuvAda-bAyeM aura dAyeM-donoM hAthoM dvArA chor3ane se pacavAya ( kAma ) ke dugune arthAta dasa bApyoM kI pRthak-pRthak utpanna kI huI dazAoM meM se zeSa bacI usako ( dasavIM) dazA ( mRti ) rUpI kalI AkAza meM khila jAya (='khapuSpa' ho jAya ) / / 114 / TippaNI-yahA~ dazavI dazA para korakatvAropa hone se rUpaka hai| vidyAdhara ne arthAntara aura yayAsaMkhya mAne haiM / kramazaH ginAI huI nayana-prIti Adi dazAoM kA ukta zlokoM meM kramazaH anvaya hone se yathAsaMkhya to bana bho sakatA hai lekina unakA arthAntaranyAsa hamArI samajha meM nahIM A rahA hai / 'paneSu' zabda ke yahA~ sAmiprAya vizeSya hone se parikarAra hai| 'savyA' 'savya' 'zAsu' 'zeSaH' (zaSayoramedAt ) 'dazA' 'dazA' meM cheka, anyatra vRttyanuprAsa hai| dhyAna rahe ki dazavIM kAmadazA, jise mRtyu kahate haiM, vaha vastutaH mRtyu rUpa se yahAM abhipreta nahIM hai, kyoMki mRtyu zRGgAra ko samApta karake karuNa ko utpanna kara detI hai| mRtyu se abhiprAya kAmadazA meM maraNAsannatA se hotA hai, jise kavi cAhatA to batA sakatA thA, kintu use usane khapuSpa banA diyA hai, maraNAsannatA taka pahu~cane se pUrva hI vaha nala ko damayantI se milA degaa| svayi smarAdheH satatAsmitena prasthApito bhUmibhRtAsmi tena / Agatya bhUtaH saphalo bhavasyA bhAvapratIsyA guNanomavasyAH // 115 // andhavaH-smarAdheH sattAsmitena tena bhUmibhRtA svayi ahaM prasthApitaH asmi ( aham ) Agatva guSa-chomavatyA mavatyAH mAva-pratItyA saphalaH bhUtaH ( asmi)| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasagaH 157 TokA-smarasya kAmasya AdheH mAnasikavyayAkAraNAt ( 10 tatpu0 ) nirantaraM yathA syAttathA asmitena na smitaM hAsyaM yasya tathAmUtena ( nam (ba0 vI0 ) tena bhUmibhRtA bhUmi bimatIti tayouna bhUpAlena ( upapada tatpu0 )nalena tvayi tvAM prati aham praSayanivedanArtha prasthApitaH preSito'smi / aham Agatya atra prApya guppeSu saundarya-zauryAdiSu lobho'nurAgaH ( sa0 tatpu0) asyA astoti tathoktAyA mavasyAH tava mAvasyAmiprAyasya na premNa ityarthaH pratotyA parizAnena ( 10 tatpu0 ) saphalaH kRtakRsyaH bhUtaH sajAto'smi / guNavatI guNAnurAgiNI ca svaM guNavati rAzi nale'nurakteti zAsvA'haM kRtArthIbhUta iti bhAvaH // 115 / / vyAkaraNa-mAdhiH AdhIyate iti A+VSA+ki / smitam /smi+kaH (maave)| bhUmibhRt mUmi+/bhR+ kvip ( kartari ) / pratItiH prati+Vs+ktin ( mAve ) / anuvAda-kAma-vedanA ke kAraNa nirantara hAsya-rahita hue usa bhUpAla ( nala) ne mujhe tumhAre pAsa bhejA hai| ( yahA~ Akara guNoM meM anurAga rakhane vAlI tumhArA ( hRdaya gata ) mAva jAnakara kRtArtha ho gayA hU~ / / 115 // TippaNI-yahA~ smitena' 'smitena' aura 'loma vatyAH' 'lomavatyAH' meM pAdAntagata yamaka ke sAtha yAdAntagata antyAnuprAsa ekavAcakAnupraveza saMkara hai, anyatra vRttyanupAsa hai| dhanyAsi vaidarmi gurudArairyayA samAkRSyata naiSadho'pi / itaH stutiH kA khalu candrikAyA yadabdhimapyuttaralIkaroti // 116 // anvayaH-he vaida mi ! tvam dhanyA asi, yayA udAraiH guNaH naiSadhaH api samAkRSyata / khalu candrikAyAH itaH ( parA) kA stutiH yat sA agdhim api uttaralIkaroti ! TIkA--he vadami vidarbhadezodbhavarAjakanyake ! tvam dhanyA paramabhAgyazAlinI asi vibase yayA udAraiH utkRSTaH guppaiH saundaryAdibhiH naiSadhaH nalA'pi samAkRSyata taralIkRtya AtmavazekRtaH, khalu yataH candrikAyA jyotsnAyAH itaH parA adhiketyarthaH kA stutiH prazaMsA na kApIti kAkuH, yat sA candrikA abdhim samudram api utkarSeNa taralaH cancala: uttaralaH tAdRzaM karoti / pratigambhIraH samudro yathA candrikayA saralIkriyate tathA tvayA'pi nalasadRzo pratigambhIro dhIrazca puruSo'dhIrIkRtya vazaM nota iti tava dhanyateti bhAvaH / / 116 // vyAkaraNa-dhanyA dhanaM labdhroti dhana+yat ( 'dhana-gavaM labdhA 44.84 )+sap / vaidI vidarmAppAmiyamiti vidarbha+aNa+Dopa / naiSadhaH niSadhAnAmayamiti niSadhaH+aN / bhandhiH bhApo ( jalAni ) dhIyante'treti ap + dhA+ki / utsaralIkaroti ut + tarala+V+ci Itva+ ltt| anuvAda-he vaidarmI ! tuma dhanya ho, jisane utkRSTa ( saundaryAdi ) guNoM dvArA nala taka ko mI AkRSTa kara diyA hai, kyoMki cA~danI ko isase adhika kyA prazaMsA ( ho sakatI hai ki vaha samudra taka ko bhI cancala kara detI hai ? // 116 / / TippaNI-isa zloka meM mallinAtha, nArAyaNa Adi TokAkAra 'vaidami', 'guNaiH' zabdoM meM roSa Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 naiSadhIyacarite mAnakara kavi kA apanI vaidarbhI zailI kI ora saMketa mAna rahe haiM arthAt dhanya hai yaha kAvya kI vadamI zailI, jo apane guNoM-prAsAda, mAdhurya tathA zleSAdi bhalaMkAroM dvArA samI ko AkRSTa kiye hue haiN| yahA~ mallinAtha dRSTAntAlaMkAra mAna rahe haiM, kyoMki pUrvArdha aura uttarArdha vAkyoM kA paraspara vimbapratibimba bhAva ho rahA hai| lekina darpaNakAra ne ise prativastUpamA kA udAharaNa de rakhA hai| dRSTAnta aura prativastUpamA ke madhya jo sUkSma antara hai, use hama poche spaSTa kara Aye haiN| hama darpaNakAra ke sAtha sahamata hokara yahA~ prativastUpamA hI mAneMge, kyoMki samAkarSaNa aura uttaralIkaraNa vAstava meM minna-bhinna dharma nahIM haiM, eka hI dharma ke do paryAya zabda haiN| 'api' zabda dvArA donoM jagaha 'auroM kI to bAta hI kyA ?' isa arthAntara kI pratIti se arthApatti mI hai| vidyAdhara ne yahA~ pratIpa mAnA hai| pratIpa vahA~ hotA hai, jahA~ upamAna ko upameya banA diyA jAtA hai athavA upamAna kA tiraskAra kiyA jAtA hai lekina ye donoM bAteM yahA~ hamAre dekhane meM nahIM A rahI haiN| kavi kA vyaktigata saMketa mAnane ko avasthA meM zleSa yahA~ hogA hii| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| nalena mAyAzzazinA nizeva tvayA sa mAyAnnizayA zazIva / punaHpunastadyugayugvidhAtA svabhyAsamAste nu yuvAM yuyukSuH / / 117 // andhayaH-(he bhaimi ) zazinA nizA iva nalena ( tvam ) mAyAH; nizayA zazI iva tvayA sa mAyAva / punaHpunaH tad-yuga-yuga vidhAtA yuvAm yuyukSaH san yogyAm upAste na / TIkA-(he bhaimi ) zazinA candreSa nizA rajanI iva nalena tvam mAyAH zomasva, nizayA rajanyA zazI candra iva tvayA bhaimyA sa nalo mAyAt zomatAm , umayoH samAgame umAvapi parasparazomAnako bhavatAmityarthaH / punaHpunaH muhurmuhuH tayoH zazi nizayoH yugaM yugalam (10 tatpu0) yunakti sambanAtIti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) vidhAtA brahmA yuvA nalaM svacceti yuyukSuH yoktumicchu: san abhyAsam yogyAm ('yogyAbhyAsArkayoSitoH' iti vizvaH) upAste karoti nu kim ? kasyApyutkRSTavastu-nirmApArtham pUrvAbhyAsaM kurvan kalAkAra iva brahmApi yuvayoH samAgamArtha punaHpunaH zazinizAsamAgamanirmANarUpeNa pUrvAbhyAsaM karototi mAvaH // 117 // vyAkaraNa-bhAyAH bhA+AzoliMG madhyapu0 / yunAm nalaM tvAM ceti ekazeSa ('tyadAdInAM mithaH saholau yat paraM tacchiSyate / ) 0yuka yuj+vip ( kartari ) / yuyukSuH yoktumicchuriti yuj+san+3, 'na lokA0' (2 / 3 / 69 ) se sssstthii-nissedh| anavAda-(he bhaimI ! ) jisa taraha candra se nizA kI zomA hotI hai, usI taraha nala se tumhArI zomA hove ( tathA ) jisa taraha nizA se candra zomita hotA hai, usI taraha tumase vaha (nala ) zobhita hove| aisA lagatA hai ki bAra-bAra usa ( zazi-nizA ke ) yugala kA saMyoga karane vAlA vidhAtA mAno tuma donoM kA saMyoga karanA cAhatA humA pUrvAbhyAsa kara rahA ho| 117 / / TippaNI-yahA~ 'nizeva' zazIva' meM do upamAya hai; anyonya ke zomA-janaka hone se anyonyAlaMkAra hai; AzIrvAda hone se AzIralaMkAra hai; nu zabda ke utprekSA-vAcaka hone se utprekSA bhI hai, isa taraha ina sabhI kA sAMkayaM hai| zabdAlaMkAroM meM se 'bhAyAH' 'bhAyAt', 'zazi' 'zazI' 'nize' 'niza', 'yuga' 'yuga' meM cheka aura anyatra vRtyanuprAsa hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtAyasargaH stanadvaye tanvi paraM tavaiva pRtho yadi prApsyati naiSadhasya / analpavaidagdhyavivardhinInAM patrAvalInAM valanA samAptim // 118 // anvayaH-he tantri ! naiSadhasya analpavaidagdhyavivardhanInAm patrAvalInAm valanA yadi samAptim prApsyati ( tahiM ) param pRthau tava eva stana-dvaye / TIkA-he tanvi tanvaGgi ! naiSadhasya niSadhAdhipateH nalasya analpaM na alpam ( naJtatpu0 ) mahata yat vaidagdhyaM vidagdhasya mAtraH naipuSpotyarthaH ( karmadhA0 ) tasya vivardhanInAM vivadhikAnAM zApikAnAmityarthaH ( 10 tatpu0 ) patrANAM patralatAdi citrANAm AvalInAm paMktInAm ( Sa. tatpu0 ) valanA racanA yadi cet samAptim paripUrNatAm prApsyati gamiSyati pUrNatayA samAptA bhaviSyatoti yAvat , tarhi pRthau vizAle tava eva stanayAH kucayoH dvaye yugale ( 10 tatpa0 ) etra, na tu pranyAsAm , tAsAm alpa. kucatvAditi bhAvaH / / 118 / / vyAkaraNa-vaidagdhyam vidagdha+vyatra / calanA Vval +Nic +yuc ( mAve )+TAp / pRthau napuM0 sanadvayaM kA vazeSaNa hone se pRthuni prApta thA, kintu pRthu zabda ka bhASita-puMska hone ke kAraNa vikalpa se puMstra huA hai / dvayam dvau avayavAvatreti dvi+tayap , tayap ko vikalpa se ayaca / anuvAda-he kRzAGgI ! nala ke vipula naipuNya ko dikhAne vAlI patralatAdi kI citrakArI kI paMktiyoM kI racanA yadi parapUrNatA ko pahu~cegI, to kevala tumhAre vipula kuca-yugala para hI ( anyatra nahIM) // 118 // TippaNI-yahA~ samAlaMkAra hai, jo yogya-yogyoM ke yoga meM hotA hai / nala kI phUla-pattiyoM kI vividha citrakArA banAne kI yogyatA ke yogya bhaimI kA vipula kucayugala batAyA gayA hai| prAcIna kAla meM kucoM ora mukha Adi para 'patrAvalI' ko citrakArI-kalA pracalita thI, jo vivAhoM meM thor3Ibahuta aba bhI milatI hai / zamdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| ekaH sudhAMzurna kathaJcana syAt tRptikSamastvannayanadvayasya / svallocanAsecanakastadastu nalAsyazItadyutisadvitIyaH // 119 // anvayaH-ekaH sugaMzuH banna pana dvayasya kayaJcana tRpti kSama: na syAta; tat ( saH ) nalAsya zIta. dyuti-saditAyaH san svallocanAsecanakaH astu / TIkA-ekaH kevalaH sudhA amRtam aMzuSu kiraNeSu yasya tathAbhUtaH (ba0 bI0 / candramA ityarthaH tava nayanayoH netrayoH dvayasya yugalasya ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) kathana kenApi prakAreNa taptau saMtapaNe proSane iti yAvat kSamaH samathaH ( sa0 tatpu0 ) na syAt na bhavet arthAt gagana gatazcandrastu eka eva, tava ca nayane dve sta iti ekena dvayoH tRptiH kathamapi na sambhavatItyarthaH; tat tasmAt sa candraH nalasya AsyaM mukham (pa0 tatpu0) eva zItA zItalA dyutiH kAntiryasya tathAbhUtaH (ba0 vI0 ) candra ityarthaH ( karmadhA0 ) tena sadvitIyaH sasahAyaH (ta. tatpu0 ) dvitIyena saha vartamAna iti sadvitIyaH (40 bI0 ) san tava locanayoH nayanayoH svallocanayoH AsecakaH tRptikaraH ('tadAsecanakaM tRpte Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite nAstyanto yasya darzane' itymrH| astu jAyatAm dayAloMcanayoH tRptikRte candrayora pi dayena bhAvyam , dvitIyazcandrazca nalAsyaM bhavasviti bhAvaH / etena locanayozca kogtvaM gamyate // 119 / / ___ vyAkaraNA--kSamaH kSamate iti /kSam + ac ( kartari ) / dvitIyaH dvayoH pUraNa iti dvi+ tiiy| zrAsecanakaH A = samantAt sicyate'neneti A+sic+lyuT ( karaNe ) Asecanam eveti Asecana+kaH ( svArthe ) / anavAda-eka candramA tumhAre do nayanoM kI tapti kisI taraha bhI nahIM kara sakatA hai, isa. lie vaha nala ke mukha-rUpI dUsarA candramA apane sAtha liye ho tumhAre do nayanoM kI tapti karane vAlA bane / / 119 / / TippaNI-yahA~ nala ke Asya para candratvAropa hone se rUAkAlaMkAra hai, jisake sAtha AzIralaMkAra kA saMkara hai / zabdAlaMkAroM meM 'canA' 'cana' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / aho tapaHkalpatarunalIyastvatpANijAGgasphuradaGakurazrIH / svaddhyugaM yasya khalu dvipatrI tavAdharo rajyati yatkalambaH // 120 // yaste navaH pallavitaH karAbhyAM smitena yaH korakitastavAste / aGgamradinA tava puSpito yaH stanazriyA yaH phalitastavaiva // 121 // (yugmakam) andhayaH-nalIyaH tapaH-kalpataruH aho !, yaH tvatpANijAgraja-sphura daGkarazrIH, ( asti ) yasya tvad-bhrayugam dvipatrI khalu; tava adharaH yatkalambaH rajyati, yaH te karAbhyAm navaH pallavitaH, yaH tava smitena korakita: Aste, yaH tava aGga-mradimnA puSpitaH, ya: tava eva stana-zriyA phalitaH // TIkA nalasyAyaM klIyaH nala-sambandhI tapaH svatyApti kRte kRtaM tapaH tapasyA eva kalpataruH kalpavRkSaH (karmadhA0 ) aho Azcaryakara ityarthaH, yaH kalpataruH taba ye pANijAH pANibhyAM jAyante iti tathoktAH ( karmadhA0 ) karajA nakhA iti yAvat teSAM yAni agrANi agrabhAgAH (10 tatpu0 ) tAni eva sphurantI vibhAsamAnA praGkarazroH ( ubhayatra karmadhA0) aGka rANA prarohApAM zrIH zobhA (Sa0 tatpu0) yasya tathAbhUtaH (ba0 bI0) astIti zeSaH; yasya kalpataroH tava bhravoH yugaM yugalam (ubhayatra pa0 tatpu0) dvayoH patrayoH samAhAra iti ( samAhAradvigu ) prathamotsannaM patradvayam khalu nizcayena, tava adharaH adharoSThaH yaraya kalpataroH kalambo madhyamAGkuraH ( 'kalambo madhyamAGkuraH' ityamaraH) nAlamiti yAvat rajyati raktavaNoM bhavati, yaH kalpataruH te tava karAbhyAM hastAbhyA navaH nUtanaH pallavitaH pallavayukta: arthAt tava karAveva yasya navapallavI staH, yaH kalpataruH tava smitela mandahAsyena korakita: sAta-korakaH yasya smitameva korakamastIti bhAvaH, yaH kalpataruH tava aGgAnAm avayavAnAM mradimnA mRdutayA (10 tatpu. ) puSpinaH sAta-puSpA, tava mRdUni aGgAni yasya puSpANItyarthaH, yaH kalpataruzca tava eva stanayoH kucayoH priyA zomayA (pa. tatpu0 ) phalitaH sAtaphalaH tava stanAveva yasya kalpataroH phaladyamityarthaH / anyeSAM tarUpAm aGakura-dvipatrAdayastu kramazaH eva jAyante, nalatapastarostu samakAlamevaite jAtA ata evAyamAzcaryakara iti bhAvaH // 120-121 // jyAkaraNa-nalIyaH-nala+cha, cha ko iiy| dvipatrI dvipatra+GIp / pallavitaH pallava+ Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH 10 itac / korakitaH koraka+itaca / mradimA mRdu+imanica , RkAra ko rakAra / pulpitaH, phakhitaH VpuSpa, Vphala+kta ( kartari ) / anuvAda-nala kA tapa-rUpI kalpa-vRkSa Azcaryajanaka hai-vaha kalpavRkSa, jisake aDkura kI zomA tumhAre hAthoM ke nAkhUnoM ke agrabhAgoM ke rUpa meM camaka rahI hai, jisako do-pattiyA~ tumhArI A~khoM kI do bhauMha-rUpa haiM; jisakA ( DaMDo vAlA ) bIca kA aGkura tumhArA adharoSTha hai, jo tumhAre hAthoM ke rUpa meM naye pallava vAlA banA huA hai, jisameM tumhArI aGgoM kI mRdutA ke rUpa meM puSpa lage hue haiM, aura jo tumhAre stanoM kI zobhA ke rUpa meM phalayukta huA hai // 120-121 // TippaNo-yahA~ damayantI prApti hetu nala ne jo tapa kiyA, use kalpavRkSa kA rUpa de diyA gayA hai, jisake aMkura se lekara phala taka kA 'rUpaNa' damayantI ke tattat aMgoM ke rUpa meM kavi ne citrita kara rakhA hai, ataH sabhI 'rUpayoM' kA aGgAGgibhAva hone se sAGgarUpaka hai| tapa nala ne kiyA hai, taparUpa kalpataru usI ke pAsa hai, kintu usake aMkura Adi kArya dUsarI jagaha arthAt damayantI meM dikhAye gae haiM, isalie kArya kAraNoM ke bhinna-bhinna sthAnoM meM hone se asaMgati alaMkAra bhI hai, jisakA sAGgarUpaka ke sAtha sAMkarya hai / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai / eka hI vAkya ke do zloka taka jAne ke kAraNa yaha yugmaka hai| kAMsIkRtAsIt khalu maNDalIndoH saMsaktarazmiprakarA smareNa / tulA ca nArAcalatA nijaiva mitho'nurAgasya samIkRtau vAm // 122 // anvayaH-(he bhaimi, ) vAm miyaH anurAgasya samokRto smareNa saMsakta-razmiprakarA indoH maNDalI kAMsIkRtA, nijA eva ca nArAca-latA tulA ( kRtA ) AsIt / TIkA-(he bhaimi,) vAm nalasya tava ca yuvayorityarthaH bhiyaH parasparam anurAgasya proteH samI. kRtau samIkaraNe yAvAn anurAgA nalasya svayi, tAvAnevAnurAgastatra tasminniti dvayoryuvayoranurAga parasparaM saMtulitaM katumityarthaH smareNa kAmena saMsaktaH sambaddhaH ( karmadhA0 ) razmonA kiraNAnAM prakaraH samUha eva razmInAM rajjUnAM prakaraH samUhaH (10 tatpu0 ) yasyAM tayAbhUtA ( ba0 vA0) indoH candrasya maNDalI bimbam kAMsokRtA kAMsyapAtrokRtA parimeyavastudhAraNayArtha kaMsa-dhAtunirmita-golAkArapAtratvaM. noveti yAvat nijA strIyA nArA vo bAppaH latA vallIna ( uamita tarasu0 ) tuThA tounadaNDazca kRtA AsIt , kha vati kalpanAyAm // 122 // vyAkaraNa-vAm nalasya tatra ceti yuvayoH ('tyadAdInAM mithaH sahokto yat paraM tacchiSyate') yuvayoH ko vikalpa se vAm Adeza / samIkRtau asamaM samaM karotIti sama+ci, itvam +/+ ktin ( mAve ) spt| kAMsAkRtA akAsyaM kAMsyaM sampannaM kRtamiti / kaMsAya hitam iti kaMta+ cakaMsoyam tasya vikAraH iti kasoya+yaJ , chasya lope kAstram , kAMsyaM+binam , ya kaarlopH| anuvAda-(he bhemI ! ) aisA pratIta hotA hai ki mAno tupa donoM ke pArasparika prema ko santulita karane meM kAmadeva ne candra-maNDala ko razmi ( kiraNa ) samUha rUpamA razmi ( DorI) samUha se ba~dhA kA~sI kA palar3A tathA apane hI latA jaise (laMbe) bANako ( rAjU kA) DaDo banAI ho // 122 / / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ candramaNDala para kaoNsI ke palar3e, razmiyoM para DoriyoM tathA nArAca para tulAdaNDatva kA Aropa hone se rUpakAlaMkAra hai jo razmi zabda meM zliSTa hai / smara para vaSiktvAropa ma hone se rUpaka ekadeza vivartI hI hai| usakA khalu-zabdavAcya utprekSA ke sAtha sAMkarya hai| kintu kavi ko isa kalpanA meM hameM eka truTi dikhAI de rahI hai aura vaha yaha ki usane yahA~ candramA ke rUpa meM eka hI kosI kA palar3A banAyA hai jabaki tarAjU ke hamezA do palar3e huA karate haiM / dUsare palar3e ke sambandha meM kavi cupa hai| cAhatA to vaha sUryamaNDala ko dUsarA palar3A banA sakatA thaa| nArAcachatA meM chuptopamA hai / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| sattvasnutasvedamadhUtthasAndre tatpANipardo madanotsaveSu / lagnosthitAstvatkucapatrarekhAstannirgatAstaM pravizantu bhUyaH / / 123 // anvayaH-(he bhaimi ) madanotsaveSu sattva nuta-sveda-madhUttha-sAndre tata-pANi pajhe lagnosthitAH svatkuca-patra lekhAH tannirgatAH bhUyaH tam pravizantu / TIkA-(he bhaimI ) madanagya kAmasya utsaveSu AnandeSu rati-kelizvityarthaH (10 tatpu0 ) sattvaM sAttviko mAvaH tena sUtaH druta utpanna iti yAvata ( tR0 tatpu0 ) yaH svedaH dharmajalam eva madhUtthaM sikthaM madhUcchiSTamiti yAvat ('madhUcchiSTaM tu sikthakam' ityamaraH ) ( ubhayatra karmadhA0 ) tena sAndre nibiDe tasya nalasya pANiH hastaH (10 tatpu0 ) padmaM kamalamiva tasmin ( upamita tatpu0 ) lagnAH pUrvasaMkrAntAH haste sthAnAntaritA iti yAvat pazcAt utthitAH stanapradezAd vizliSTA ityarthaH (karmadhA0 ) tava kucayoH stanyoH ( 10 tatpu0 ) patrANAM ( sa0 tatpu0 ) lekhAH citrANi (Sa0tatpu0) tasmAta nalasya-pAyipadmAva nirgataH samutpannAH nalahastara citA ityarthaH (10 tatpu0 ) bhUyaH punaH tam nalapApipamam pravizantu layaM gacchantu, kAryasya kAraNalayAMnayamAt / nalahastena bhaimyAH stanayoH pUrva yAni patrANi citritAni syuH, tAni pazcAt ratikAle tatra sthApite sAvikamAvarUpeNa svinne naka haste madhUtthe iva saMkramya stanAbhyAM luptAni bhavantviti bhAvaH / / 123 / / myAkaraNa-madhUratham madhuna uttiSThatauti mdhu+/sthaa+kH| sAndra andreNa saha vartamAna zati sh+andr| bhanuvAda-(he bhemo) rati-keliyoM meM sAtvika bhAva ke kAraNa bahane vAle pasIne-rUpI moma se khUba mare huye usa ( nala ) ke kamala jaise hAtha para lage aura ( kucoM se ) miTe tumhAre kucoM para ko pattoM kI citrakArI usa ( nala ke hAtha ) se banI huI phira usI ( nala ke hAtha ) meM vilIna ho bAya / / 123 // TippaNI-yahA~ sAtvika mAva sveda para moma kA Aropa hone se rUpaka hai| moma kI vizeSatA vaha hai ki vaha likhe hue citra lipi Adi ko apane bhItara khIMca letA hai| pasIne kA bhI yahI hAla hai| syAhI-cUsa kI taraha vaha likhAvaTa ko apane mItara le letA hai / isI sAmya se kavi ne sveda para moma kA Aropa kiyA hai / isa rUpaka ke sAtha AzIralaMkAra kA sAMkarya hai / 'pANi-padma' meM luptopamA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasagaH padmam' kahakara padma ko pulliGga mo mAnA gayA hai tathApi kavi jagat meM vaha sadA napuMsaka hI prayukta hotA calA A rahA hai| isIlie darpaNakAra ne 'mAti padmaH sarovare' udAharaNa dekara padma kI pulligatA meM aprayuktatva doSa kahA hai| isa padya meM kavi ne darzanoM aura purANoM ke isa siddhAnta kI bhora saMketa kiyA hai ki jisa kAraNa se kArya ko utpatti hotI hai, anta meM usI meM usakA laya hotA hai| paramAtmA se nikalA yaha vizva anta meM usI meM lIna ho jAtA hai| bandhADhyanAnAratamallayuddhapramoditaiH kelivane mrudbhiH| __ prasUnavRSTiM punaruktamuktAM pratIcchataM maimi ! yuvAM yuvAnau // 124 / / anvayaH-he bhaimi ! yuvAnau yuvAm keli-vane bandhA...moditaiH marudbhiH punaru kamukAm prasUnavRSTim pratIcchatam / TIkA-he bhaimi, yuvA ca yuvatizceti tau ( ekazeSa sa0 ) yuvA nalazva tvaM ca kelaye vanam (ca. tatpu0 ) vilAsa-kAnanaM tasmin bandhAH kAmazAstra poktAni padmAdyAni saMbhogAsanAni tai pADhyaM sampannam ( tR0 tatpu0 ) yat nAnA vividhaM rataM saMbhogaH eva mallayuddhaM dvanda-yuddham ( karmavA0 ) mallayoH yuddham ( 10 tatpu0 ) tena pramoditaiH surabhitaiH atha ca pramoda prApitaiH ( tR0 tatpu0 ) marudbhiH vAyubhiH eva marudbhiH devaiH ( 'marutau pavanAmarau' ityamaraH) punaruktaM punaH punaH nibiDamityarthaH yathA syAttathA muktAM tyaktAM kRtAmiti yAvat prasunAnAM puSpANAM vRSTiM varSam (10 tatpu0 ) pratIcchA mRlotam / devA hi zaurya-pUrNa mallayuddhaM dRSTvA gaganAt puSpANi varSanti / evaM vAyavo'pi vRkSAn kampayitvA kelivane yuvayorupari puSpavRSTiM kariSyantIti bhAvaH / / 124 // vyAkaraNa-ratam ram+ktaH ( bhAve ) / yuddham yudh+ktaH (mAve) / pramoditaH prakRSTaH modaH saurabhaM sajAta eSAmiti pra+moda+inac , aya ca pra+/mud+Ni+ktaH ( karmaNi) punaruktam isake sambandha meM zloka 114 ko TippaNI dekhiye| anuvAda-he bhaimI, tuma donoM nau navAna ( uttAnAdi ) AsanoM se sampanna aneka prakAra ke saMmoga rUrI mallayuddha se sugandhita bane vAyunoM ke rUpa meM prasanna hura devatAoM dvArA bAra-bAra pheMkA huI puSpa-vRSTi grahaNa karo / / 124 / / TippaNI-yahA~ rata para mallayuddhatva kA tathA marutAM ( vAyuoM ) para marutI ( devatAoM ) kA adhyAropa hone se rUpakAlaMkAra hai jo 'marutoM' aura 'pramodita' zabdoM meM zleSAnuprANita hai| AzIralaMkAra caThA hI A rahA hai| vidyAdhara ne yahA~ pratIyamAnotprekSA mo mAna rakhI hai| zabdAlaMkAroM meM 'modi' 'marud' tathA 'yuvA' 'yuvA' meM cheka ora anyatra vRttyanu pAsa hai| varSana meM azlIlatA A jAne se yahA~ azlIlatva doSa bana rahA hai / anyonyasaGgamavazAdadhunA vibhAtAM tasyApi te'pi manasI vikasadvilAse / sraSTu punarmanasijasya tanuM pravRttamAdAviva dvayaNukakRt paramANuyugmam // 125 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 naiSadhIyacarite anvayaH-adhunA anyonya-saMgamavazAt vilasad-vilAse tasya api te api ca manasI manasinasya tanam punaH sraSTum pravRttam AdI vyaNukakRt paramANuyugmam iva vimAtAm // 125 / / TIkA-adhunA idAnIM yuvayovivAhAnantaramityarthaH anyonyam parasparaM yathA syAttathA yaH saMgamaH samAgama: tasya vazAt kAraNAt ( pa0 tatpu0) vilaman vikasan vilAsa lallAsaH harSa iti yAvat (karmadhA0 ) yayoste ( va0 vI0 ) tasya nalasya api te tava api ca manasI manodvayam manasijasya dAhAnantaraM kevalaM manojanyasya kAmasya tanuM zarIraM punaH sraSTuM nirmAtuM pravRttaM vyApRtam AdI ArammAvasthAyAM vyaNukaM karotIti tathoktam ( upapada tatpu0 ) paramAyoH paramANudvayasya yugmaM yugalam ( 50 tatpu0 ) iva vimAtA zobhetAm / yuvayoH paramANurUpaM manodayaM militvA dvayaNukamutrAdha kramazaH vyaNu. kAdi-rUpeNa manasijasya sthUlaM mautika zarIraM sRjatviti mAvaH // 126 // ___ vyAkaraNa-anyo'nyam anyam anyaM pratIti karma-vyatihAra meM dvirukti aura pUrvapada ko su pratyaya / manasijasya manasi jAyate iti manas + jan+Da, vikalpa se saptamI vibhakti kA chopAmAva ( lopa meM manoja ) / anuvAda-aba paraspara samAgama se tumhAre bhI aura usa ( nala ) ke bhI donoM ke mana manoja ( kAma ) ke zarIra ko phira se utpanna karane meM lage, Arambha meM iyaNuka banAne vAle do paramANuoM kI jaisI zobhA dhAraNa kreN| TippaNI-yahA~ do manoM meM do paramANuoM kI kalpanA karane se utprekSA hai / AzIralaMkAra calA hI mA rahA hai / manasina ke sAbhiprAya hone se parikarAMkura hai| anyonya tathA 'manasI' 'manasi' meM leka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| uparokta padya meM kavi vaizeSika darzana ke paramANuvAda kI ora saMketa kara rahA hai| usake anusAra sArI sRSTi paramANuoM se banatI hai| paramANu pRthivI Adi bhUtoM ke parama sUkSma tattvoM ko kahate haiM, jo nitya huA karate haiN| prANiyoM ke pUrvajanma-kRta karma-rUpa nimitta kAraNavaza do paramANuoM meM kriyA hotI hai, jisase paraspara milakara ve pahale dayaNaka ko utpanna karate haiN| bAdako tIna ghaNako ke saMyoga se tryaNuka aura phira kramazaH unake saMyoga se sthUla, sthUlatara aura sthUlatama sRSTi banatI hai / nyAyazAstra vAla mana ko paramANu-rUpa mAnate haiM, ata: nala aura damayantI ke paramANu rUpa donoM manoM ke saMyoga se manasija ko utpanna karane vAlA dvayaNuka banegA, phira usI krama se manasija ke sthUla dehakI utpatti ho jAegI aura vaha sAkAra-zarIrI ho jaaegaa| sarga ke anta meM chanda badala jAne ke niyamAnusAra ukta padya meM kavi ne vasantatilakA vRtta kA prayoga kiyA hai jisakA lakSaNa yaha hai-'uktA vasantatilakA ta-bha-jA jago gaH' arthAt tagaNa, bhagaNa, jagaNa, jagaNa aura do guru / kAmaH kausumacApadurjayamamuM jetuM nRpaM tvAM dhanu vallImavraNavaMzajAmadhiguNAmAsAtha maadytyso| grIvAlakRtipaTTasUtralatayA pRSThe kiyallambayA bhrAjiSNuM kaSarekhayeva nivasassindUrasaundaryayA // 126 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtoyasargaH 15 anvaya-asau kAmaH kausumena cApena durjayam nRpam jetum avraNavaMzajAm , adhiguNAm , nivasAsindUra-saundaryayA kaSa-rekhayA iva pRSThe kiyallambayA grovAlakRti-paTTasUtra-latayA bhrAjiSNuM svAm avragavaMzajAma adhiguNAm pRSThe kiyallambayA nivasa sindUra saundaryayA kaSarekhayA grIvA.. latayA iva bhrAjiSNam dhanuvallAm AsAdya adya mAdyati / TIkA-asau kAmaH madanaH kausumena pauSpeNa cApena dhanuSA durjayaM jetumazakyan amum nRpaM gajAna nalam jetum parAbhavitum na vraNaH kSatiH doSa iti yAvat yasmin tathAbhUtaH ( naJ ba0 vro0) yo vaMzaH kulaM tasmin jAyate iti tathoktAm ( upapada tatpu0 ) satkulotpannamityarthaH adhi adhikA guSAH saundaryAdayaH yasyAM tathAnAm (prAdi ba0 vro0), nivasat vartamAnaM sindUrasya nAgasambhavasyeva saundaryam [ upamAna tatpu0 ] yasyAM tayAbhUtAm (ba0 vI0) sindUravad raktavarNAmityarthaH kaSasya kaSaNasya nikaSopale suvarNa-gharSaNasyeti yAvada yA rekhA lekhA (pa0 tatpu0) tayA iva pRSThe grovAyAm pazcAd-mAge ityarthaH kiyat kimapi yathA syAttathA lambayA pAyatayA grovAlaGkRtiH kaNThAbharaNaM tasmin paTTa-sUtraM ( ma0 tarapu0 ) latA iveti ( upamita tatpu0 ) tayA paTTasya kauzeyasya sUtraM tantuH (10 tatpu0) bhrAjiSNuM zobhamAnAm tvAm damayantIm avraNaH ghuNAdikoTa kRtakSatarahito yo vaMzaH veNuH ( 'dvau vaMzI kula-maskaro' ityamaraH) tasmAt jAtAM nirmitAM dRDhavaMzaracitAmiti yAvat guNaM jyAm adhirUDhAmiti adhiguNAm ( prAdi tatpu0 ) adhijyAmityarthaH pRSThe pRSThabhAge dhanuSa iti zeSaH kiyallambayA kimapi dodhayA nivasat sindUrastha saundarya yasyAM tathAbhUtayA (ba0 vo.) kaSarekhayA parIkSA-rekhayA dhanurnirmANAt pUrva vezasya dRDhatva parIkSArya tatpRSThabhAge sindUraM ghRSyate / yadi sindUraM lagati tarhi vaMzasya paripAkaH siddhayati, tasya ca dhanuryogyatA nishciiyte| grovA. 'latayA iva bhrAjiSNuM dhanuH lambAkAratvena vallIlateva ( upamita ta-pu0 ) tAm prAsAdya prApya adya mAdyati atyartha hRSyati nalasya vazIkaraNe tvad Rte kAmasya pAzrve kimapyanyat sAdhanaM nAmtoti bhAvaH / vyAkaraNa-kausumaH kusumasyAyamiti kusuma + aN / bhrAjiSNum bhrAjituM zolamasyeti VbhrAj+Nun (tAccholye ) / anuvAda-vaha kAmadeva phUla ke dhanuSa se na jIte jA sakane vAle una rAjA ( nala ) ko jItane hetu tumheM jo akSaya vaMza ( kula ) meM janmI ho, atizaya ( saundarya ) guNavAlI ho aura pITha ke pIche kucha laMbI laTakI, sindUra ke saundarya vAlI, kaNThahAra kI kasauTI para kI ( suvarNa ) rekhA jaisI rezamo DorI dvArA zomita ho rahI ho-aisI dhanulatA ke rUpa meM pAkara jo akSata vaMza ( bosa ) ko banI hai, guNa ( pratyazcA ) para car3hI huI hai aura madhya bhAga meM kaNThahAra ko rezamI DorI ke samAna kucha lambI, sindUra kA saundarya rakhane vAlI parIkSA-rekhA se zobhita hotI hai, Aja harSa meM phUlA nahIM samA rahA hai / / 126 // TippaNI-yahA~ kavi ne damayantI para hI dhanulatA kA Aropa kara rakhA hai / isa apastuta vidhAna meM use zleSa se bar3I sahAyatA lenI pdd'ii| damayantI aura dhanurlatA donoM 'akSatavaMzaja' aura 'adhi. guNa' hai / damayantI apane kaNThahAra kI pIche laTakI, sindUrI raMga kI rezamI DorI se zobhita hai, to Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 naiSadhIyacarite dhanurlanA bhI parIkSA hetu sindUra kI rekhA se zobhita hotI hai| dhanurdhara loga dhanuSa banAne se pUrva bA~sa kI parIkSA usake pRSThabhAga para sindUra kI rekhA se lete haiN| yadi rekhA TikI rahe phimale nahIM to bosa dhanuSayogya samajhA jAtA hai, anyathA nhiiN| isa taraha yaha rUpaka hai; vaha bhI zleSAnupANita aura usake mAtha upamA kI saMsRSTi hai / 'sindU' 'saunda' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai / chanda kavi ne yahA~ zArdUlavikrIDita rakhA hai, jisakA lakSaNa hai --'sUryAzvairyadi maH sajo satatagAH zArdUlavikrIDitam' arthAt magaNa, magaNa, jagaNa, sagaNa, tagaNa, tagaNa aura guru / svadgucchAvalimauktikAni gulikAstaM rAjahaMsaM vibho. bedhyaM viddhi manobhuvaH svamapi tAM manju dhanurmajarIm / yannityAnivAsalAlitatamajyAbhujyamAnaM lasa nnAmImadhyabinA vilAsamakhilaM romAlirAlambate // 127 // anvayaH-(he bhaimi ) vibhoH manobhuvaH tvad gucchAvali-mauktikAni gulikAH ( tvam / viddhi, tam rAjahaMsam vedhyam ( viddhi ), svam api na tAm manjum dhanurma jarIm (viddhi) yannityA... mAnam akhilam vilAsam lasannAmI-madhyavilA (tava ) romAli: Alambate / / TIkA-(he bhaimi ) vimoH samarthasya manobhuvaH kAmasya tava yA gucchAvaliH hAra-vizeSasya ('hAramedA yaSTibhedA gucchagucchArdhagostanAH' ityamaraH ) (10 tatpu0 ) tasyA mauktikAni muktA ( 10 tatpu0) eva gulikAH laghUna mRttikA-golakAn tvam viddhi jAnIhi; tam rAjahaMsaM zreSThaM rAjAnam nalam ('syuruttarapade vyAghra-puGgavarSabha-kubjarAH / siMha-zArdUlanAgAdyAH puMsi zreSThArtha-vAcakAH' ityamaraH) eva rAjahaMsa haMsajAtivizeSam ( 'rAjahaMsAstu te cancu caraNalohitaiH sitAH' ityamaraH) vedhyaM gulikAlakSyaM viDi jAnIhi stram AramAnaM ca tAm manju manozA dhanuH cApaM manjarIm iveti ( upamita tatpu0 ) dhanulatAmityarthaH gulikAdhanuriti yAvat viddhi, yasyA dhanurlanAyA nityaM aGkanivAsaH ( 10 tatpu0 ) aGke madhye nivAsaH vasatiH sthitirityarthaH ( sa0 tatpu0 ) tena lAlitatamA atizayena lAlitA natitA atyAdRteti yAvat ( tR0 taspu0 ) yA jyApratyaJcA ( karmadhA0 ) tayA bhajyamAnaM sevyamAnaM ( tR0 tarapu0 ) akhilaM samastaM vilAsaM lIlAm , lasantI zobhamAnA nAmI tundI eva madhya bilam ( ubhayatra karmadhA0 ) madhye bilam gulikAdhAraNArtha chidram ( sa0 tatpu0 ) yasyAH tathAbhUtA (ba0 vI0 ) romAliH tava zarIrasya lomapaMktiH Alambate majati lIlA Adatte ityarthaH / arthAt tava romAvaliH dhanuAlIlAM dhatte / ayaM bhAvaH tvaM kAmastha pauSpaM gulikAdhanuH khaddhAramauktikAni gulikAH, svadromapaktiH jyA, svannAbhI dhanurtyA madhyasthaM gulikAdhAraNacchidram , vedhyaH pakSI rAjahaMsaH, vedhakazca kAmaH / / 127 // nyAkaraNa-mauktikAni muktA eveti muktA+Thaka svArthe (vinayAditvAt ) vibhuH vizeSeSa mavatIti vi+/bha+Du / vedhyama vedhituM yogyamiti/vidha +Nyat / vidi/vidh + loT madhya. e0 / manobhUH manaH bhUH utpattisthAnaM yasya saH / manjum vikalpa se DIe kA pramAva ( anyathA majIm ) / bhajyamAnam ma+zAnac ( karmavAcya ) / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasagaH anuvAda-(he damayantI), apane hAra meM lage motiyoM ko tuma ( mAra karane vAlI miTTI ko) goliyo, usa rAjahaMsa ( nRpazreSTha nala ), rUpI rAjahaMsa ( haMsa jAti vizeSa ) ko zikAra (kA pakSo) aura svayaM ko bhI sabala kAma ko vaha sundara dhanurmajaro samajho, jisakI goda meM nirantara rahate rahane se khUba nacAI pratyacA dArA dhAraNa kI huI sArI lIlA ko (tumhArI) vaha romarAji apanA rahI hai, jisameM tumhArI camakatI huI nAbhi (DorI ke ) madhya-cchidra kA kAma de rahI hai / / 127 // TippaNI-isa zloka meM bho kavi ne pichale zloka kI hI bAta doharAI hai / bheda itanA hai ki vahA~ damayantI bANa chor3ane vAlI dhanurlatA batAI gaI hai, yahA~ golI chor3ane vAlI dhanumaMjarI, jise gulela kahate haiN| motiyoM ke dAne goliyA~. nala zikAra kA pakSI aura zarIra kI romAvalI jyA bnii| sarvAGgINa rUpayoM meM kAmadeva para zikArI kA Aropa raha jAne se sarvAGga-rUpaka ekadezavivatIM bana baiThA hai| rAjahaMsa meM zleSa ha / jyA kA vilAsa jyA meM ho rahatA hai, romAli meM nahIM; isalie bimbapratibimbamAva hone se nidarzanA hai arthAt vilAsa jaisA vilAsa rakhatI hai| 'vilA' 'vilA' meM (ba-vayoramedAt ) yamaka, 'manju' 'mana' meM cheka aura anyatra vRttyanu pApta hai| vRtta zArdUlavikrIDita hai, jo pichale zloka meM th|| puSpeSuzcikureSu te zaracayaM svadbhAlamUle dhanU raudre cakSuSi tajjitastanumanubhrASTra ca yazcikSipe / nirvidyAzrayadAzrayaM sa vitanustvAM tajjayAyAdhunA patrAlistvadurojazailanilayA tatparNazAlAyate // 128 // anvayaH-tajjitaH ( ataeva ) niviMdya yaH puSpeSuH te cikureSu zara-cayam , tvad-bhAla-mUle dhanu:, raudre cakSuSi anubhrASTram ca tanum cikSepa, saH adhunA vitanuH san tajjayAya tvAm Azrayam Azrayat ( tathA ) svaduroja-zaila nilayA patrAlI ttpryshaalaayte| TIkA-tena nalena jitaH saundaryadvArA parAbhUtaH ataeva nividya nivedam Atma-glAnimityarthaH pApya yaH puSpeSuH puSpANi iSavo bANA yasya tathAbhUtaH ( ba0 vI0 ) kAmaH te cikureSu kezapAzeSu zarANAM pauSpa bANAnAM cayam samUham ( 10 tatpu0 ) cikSepa / atra damayantyAH nijakezabaddhAni puSpANi kAmena prakSiptaiH nijapauSpazarairame denopacaryante, taba yad mAlaM lalATaM tasya mUle adhomAge dhanuH cApaM cikSepa, atrApi damayantyA bhravI kAmasya dhanuSTvenopacayeMte, raudre rudrasambandhini rudrasyetyarthaH cakSuSi tRtIyanayane anubhrASTram bhrASTra iti ( avyayIbhAva ) marjanapAtre ityarthaH ca tanuM zarIraM cikSepa jhivA''tmaghAtamakarodityarthaH, sa kAmo'dhunA samprati vitanuH vi vigataM tanuH zarIraM yasya tathAbhUtaH ( prAdi ba0 vI0) anaGgaH san tasya nalasya jayAya vijayArtham ( 10 tatpu0 ) vo damayantIm Azrayam AzrayasthAnam Azrayat AzritavAn tathA tava urojo kucau ( 10 tatpu0 ) eva zailau parvatau nilayaH sthAnaM ( ubhayatra karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtA ( ba0 vI0 ) tatra vidyamAnetyarthaH patrANAM citrita-patrabhaMgAnAm AlI paGktiH, atra citrita-vallo-patrANAM vAstavika vallI patraiH sahaupamyamAvo na tvamedAdhyayasAyaH, ataeva tasya kAmasya patrANAM zAlA (10 tatpu0 ) parNakuTI va Acarati, parNakuTayAH kArya karototi yAvat / damayantyAH kacabaddhapuSpApAM kAmoddIpakatvAt kAmabANatvam , bhruvorapi kAmoddIpakatvAda Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 naiSadhIyacarite kAmadhanuSTum , urojacitritapatrabhaGgeSvapi kAma-nivAsAt taduddopakatvam / svAmantareNa nala-jayAya kAmasya pAveM kimapi sAdhanAntaraM nAstIti bhAvaH // 128 // ___ vyAkaraNa-raudre rudrasyedamiti rudra+aNa / nirvidha nir+/vida + lyap / urojau urasi mAtAviti urat +/jan+Da / parNazAlAyate parNazAlA+kyaG ( AcArAtheM ) / anuvAda-(saundarya meM ) usa ( nala ) se hAra khAye, ( ataeka ) AtmaglAni anubhava karake jisa kAmadeva ne tumhAre kezapAza para ( nija ) bANasamUha, tumhAre mAthe ke nIce dhanuSa aura mahAdeva kI ( tIsarI) A~kha kI bhAr3a meM deha pheMka do, vaha aba anaGga banA huA tumhArI zaraNa A gayA hai, tathA tumhAre kucha-rUpI zaila kI patrabhaMga-paMkti usakI parNakuTI-jaisI bana rahI hai / / 128 // TippaNI-bhAva yaha hai ki hAra khAye hue kisI bhI vyakti kI taraha kAma bhI AtmaglAni ke kAraNa apanA saba kucha pheka-phoka kara agni meM AtmaghAta kara baiThA hai aura nala se badalA cukAne ke liye aba damayantI ko apanA Azraya banAye hue hai| usake stanaparvata ko patrAvalI usane apanI kuTiyA banA lI aura vahA~ tapa lIna ho gayA hai| yahA~ kavi dvArA damayanto ke kezagaza-baddha puSpoM ke sAtha kAma ke puSpamaya bApyoM usakI mauha ke sAtha kAma ke dhanuSa kA amedAdhyavasAya kiye jAne se mede amedAtizayokti, rudra ke netra para bhrASTravAropa, damayantI para prAzrayasthAnatvAropa aura stana para zailatvAropa meM rUpaka aura patra-bhaMga se parSazAlA kA sAdRzya batAne meM upamA-isa taraha yahA~ ina sabakA saMkara hai / zabdAlaMkAroM meM 'cakSa' 'cikSe 'zraya' 'zraya' 'zaila' 'zAlA' tathA 'layA' 'lAya' meM . cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| chanda zArdUlavikrIDita hI calA A rahA hai| . sAhityika dRSTi se stana para zailatvAropa meM anucitArthatA doSa bana rahA hai, kyoMki stana aura zala ke parimANa meM AkAza-pAtAla kA antara hai| isa sambandha meM mammaTAcArya ne spaSTa kara rakhA hai'upamAyA upamAnasya jAtipramANagataM nyUnatvamadhikatA vA sAdRzyAnucitArthatvaM doSaH / yathA-'pAtA. kamiva nAbhiH stanau kSitidharopamau' / vidyAdhara ne isa anaucitya kA yaha samAdhAna kiyA hai'kinvatra nirminna puruSavyApAravartmane kriyamANam etad rUpakaM guNAtizayatAmevAzrayati, na tu doSa. tAm , tathA 'paryazAlAyate' ityupamAyA etad rUpakamaGgam / yadi caitanna kriyeta, tadA kaveranaucityaM syAt , adhunA khalaMkArAtizayamatipAdanAdaucityameva' / ityAlapatyatha patatriNi tatra bhaimI sakhyazcirAttadanusandhiparAH parIyuH / zarmAstu te visRja mAmiti so'pyudIrya vegAjjagAma niSadhAdhiparAjadhAnIm / / 129 // anvayaH-tatra patattriNi iti Alapati sati atha tadanusandhAnagarAH sakhyaH cirAt bhaimIm parIyuH / saH api te zarma astu, mAm visRja' iti udIrya vegAt niSadhAdhipa-rAjadhAnIm jagAma / TIkA-tatra tasmin patattriNi pakSiNi haMse ityarthaH iti ukta-kAreNa Alapati kathayati sati atha tatpazcAt tasyA damayantyA anusandhAnam anveSaNam ( 10 tatpu0) paraM pradhAnam ( karmadhA0 ) yAsAM tathAbhUtAH (ba0 vI0 ) sakhyaH AlayaH cirAt bahukAlAnantaraM bhaimI damayantIm parIyuH parAgatAH paritaH Agatya vessttyaamaasrityrthH| sa haMsaH api 'te tabhyaM zarma kalyANam astu jAyatAm . mAm haMsaM visRja gantumanumanyasva' iti udIrya kathayitvA vegAt javAt zIghrameveti yAvat niSadhAnAm eta Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH 169 dAkhyadezavizeSasya adhipasya nalasyetyarthaH rAjadhAnI nagarIm ( ubhayatra 10 tatpu0 ) jagAma agAt / / 126 // gyAkaraNa-patastrin patattram asthAstIti patattra+n ( matubarthIya ) / anusandhiH anu+ sam +VdhA+kiH / paroyuH-pari+Vs+liT / udIya ut +vs+lyap / anuvAda-usa pakSI ( haMsa ) ke isa prakAra kahate hue (hI ) bAda ko usa ( damayanto) ko khoja meM lagI huI makhiyoM bahuta dera bAda aAkara use cAroM ora se ghera baiThI / vaha ( haMsa ) bhI 'tumhArA kalyANa ho, mujhe jAne kI AjJA do' yaha kahakara vega ke sAtha niSadhanareza kI rAjadhAnI ko cala diyA / / 129 / / / TippaNI-yahA~ Azorala kAra, 'parA:' 'parI' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| chanda vasantatilakA hai jisake lakSaNa ke lie isI sarga kA zloka 125 dekhiye / cetojanmazaraprasUnamadhumiAmizratAmAzrayat preyodatapataGgapuGgavagavIhaiyaGgavIna rasAt / svAdaM svAdamasImamiSTasurabhi prAptApi tRpti na sA tApaM prApa nitAntamantaratulAmAnache mUrchAmapi / / 130 // anvayaH-sA cetojanma zara-prasUna-madhubhiH vyAmizratAm Azrayat ,asImamiSTasurami, preyo.. vInam rasAt svAdaM svAdam api na tRpti prAptA, nitAntam tApam pApa, antaH atulAm mUrkhAm api Anarcha / TokA-sA damayantI cetasi manasi janma utpattiryasya tathA bhUtasya (ba0 vI0) manasijasya kAmasyeti yAvat ye zarabANabhUtAni (10 tatpu0) prasUnAni puSpANi ( karmadhA0 ) teSAM madhubhiH rasaiH makarandairityarthaH atha ca mAkSikaH ( 10 tatpu0 ) vyAmizratA sammizrapyam Azrayat prApnuvat sammizritamityarthaH na sImA antaH yasmin karmaNi yathA syAttathA (ba0 vI0) miSTaM madhuraM surami sugandhitaM ca (karmadhA0 ) preyasaH priyatamasya nalasya dUtaH sandezavAhakaH (10 tatpu0 ) yaH panaGga-puGgavaH zreSTha-pakSI haMsa ityarthaH ( karmadhA0 ) ( syuruttarapade vyaaghr-punggvrssbh-kunyjraaH| siMha zArdUla nAgAdyAH pusizreSThArtha gocarAH) puGgavazabdasya zreSThArthe rUDhatvAt mallinAthasya pataGgaH puGgava iveti sAdRzyamUlA lagnaSA cintyA, tasya goH va pI ( 10 tatpu0 ) eva haiyaGgavInaM hyogodohodbhavaM ghRtam ( 'tatta haiyaMgatInaM yaddhyogodohodbhavaM ghRtam' ityamaraH ) (karmadhA0 ) rasAt prItyA svAda-svAdam AsvAdyAsvAdyApi na tRpti santoSaM prAptA prApa, nitAntam atizayitaM tApaM santApaM prApa, antaH hRdaye atulAm na tulA parimANaM yasyAH tathAbhUtAm ( nA ba0 vI0 ) amitAmityarthaH mULa moham api Anarcha prApa / haMsAt priyatamaguNanicayaM nizamya praNayAtizayAt tApaM mohabcApi bhaimI prAptavatIti bhAvaH / / 130 / / gyAkaraNa-preyAn atizayena priya iti priy+iiysun| puGgavagavI-puGgavasya gauH iti puGgava+ go+Tac TisvAt DI / haiyanavInam duhyate iti dohaH = kSAram hyo godohasya vikAra iti,yAgodoha ko hiyaGga Adeza aura khaJ ( nipAtanAt ) ( 'haiyaGgavIna saMjJAyAm' 5 / 2 / 23) / svAda-svAdama svAd + Namula ( AmIkSye ) / bhAmarcha Rcch + liT / anuvAda-vaha ( damayantI ) kAmadeva ke bApa-rUpa puSpoM ke madhu ( makaranda zahada ) se mizrita Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite atyanta mIThe aura sugandhita, priyatama ke dUna zreSTha pakSI (haMma ) kI vANo rUpona ko prema ke sAma cakha-cakha kara bhI tRpti ko prApta nahIM huI, tApa ko prApta huI aura laMbI mUrchA bhI khA baiTho // 130 // TippaNI-prAptApi tRptim na-mamo TokA kAra 'tRpti prAptApi na tApaM prApa, na mUrchAmapi Anarcha' isa taraha anbaya karake yaha artha kara gaye haiM ki madhu-mizrita ghRta khAkara mI use na tApa ho huA, na hI mUrchA AI-yaha Azcarya kI bAta hai| vAstava meM 'madhuno viSarUpatvaM tulyAMze madhusapiSo' ( vAgmaTa ) isa Ayurveda-siddhAnta ke anusAra madhu mizrita ghRta kA viSa na bana jAne meM koI kAraNa nhiiN| isalie nArAyaNa ne Ayurveda ke ukta siddhAnta ke AdhAra para vaikalpika rUpa meM jo dUsarA artha kiyA hai, hamane usI kA anusaraNa kiyA hai / madhumizrita po khAkara damayantI ko tApa bhI huA aura mULa mI aaii| vidyAdhara ne yahA~ atizayokti, samAmokti aura viSama kA saMkara mAnA hai| atizayokti madhu-madhu meM meda hote hue bho donoM ke amedAdhyavasAya meM hai| samAsokti jar3a ke cetanIkaraNa-rUpa meM to nahIM hai, kintu prema kI sArI ghaTanA para vaidyakazAstra ke vyavahAra-samAropa meM hai| viSama apane usa meda meM hai jahA~ abhISTa prApti ko cAha meM aniSTa-prApti ho uThatI hai / damayantI mana-zAnti hetu haMsa se priya. tama kI kahAnI suna rahI thI, sunakara use ulTA tApa aura mUrjA A gaI / 'gaye the caube chabbe banane, dumbe hokara Ae'-vAlI bAta samajhie / hamAre vicAra se ina alaMkAroM ko saMkara meM pataGgapuGgavagavI para haiyaGgavInatva ke Aropa se rUpaka bhI jur3a jAnA cAhie thaa| zabdAlaMkAroM meM 'gavI' 'gavI' meM yamaka, 'mitra' 'mA' 'svAdaM 'svAda' meM chaka aura anyatra vRtyanupAsa hai| chanda zArdUla vikrIDita hai / lakSaNa ke lie pIche zloka 126 dekheN| tasyA dRzo nRpati bandhumanuvrajantyAstaM vASpavAri na cirAdavadhirbabhUva / pAzrve'pi vipracakRSe tadanena dRSTerArAdapi vyavadadhe na tu cittavRtteH // 13 // anvayaH-tam nRpati-bandhum anuvrajantyAH tasyAH dRzaH bASpa-vAri nacirAt avadhobabhUvaH tat anena pAvai api dRSTeH vipacakRSa, tu citta vRtteH ArAt api na vyavadadhe / ___TIkA-tam nRpateH rAzA nalasya bandhum sakhAyaM hasamityarthaH anuvrajantyA anugacchantyAH tasyA damayantyA dRzaH dRSTe: vASpa-rUpaM vAri jalam azrujalamityarthaH ( karmadhA0 ) na cirAt zAghrameva avadhIbabhUva sImA'bhUt , 'audakAntAt priyaM pAnthamanuvrajeta' iti zAstravacanAt vAri-paryantaM pathikasyAnugamanaM kartavyaM bhavati, haMsasya gamanenotpannamazrujalaM taM draSTu na dadAviti bhAvaH; tat tasmAt anena haMsena pAraveM samIpe Apa iSTaH dRzaH sakAzAt vipacakRSe viprakRSTIbhUtam vyavahitamiti yAvat , tu kintu vyavadadhe vipravakRSe nayanapathAt dUrImato'pi san haMso damayantyA mAnasapathAnna dUrobhata iti bhaavH||131|| vyAkaraNa-avadhIbabhUva anavadhiH avadhiH sampadyamAnam babhUveti avadhi+ci Iva++ liT / vipracakRSe vi++/kRSa+liT ( bhaavvaacy)| vyavadadhe vi+aba+VA+liT / anuvAda-rAjA ( nala ) ke usa mitra ( haMsa ) ke pIche pIche jAtI huI usa ( damayanto ) ko dRSTi kA azru-jala (anugamana kI ) avadhi bana baiThA, ataeva samopa meM hotA hubA bhI vaha ( haMsa ) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyasargaH usa (damayantI ) kI dRSTi se dUra ho gayA, lekina ( dRSTi se ) dUra hotA huA bhI mana se dUra nahIM huA // 131 // TippaNI-'samIpa hotA huA mI dUra aura dUra hotA huA bhI samIpa' meM virodhAbhAsa hai, jisakA samAdhAna azrujala dvArA vyavadhAna aura smRti meM ho jAtA hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| sAhityika dRSTi se kavi ko 'vipracakRSe' se kiye hue nirdeza kA pratinirdeza 'vipacakRSa' zabda se hI karanA cAhie thA na ki 'vyavadadhe zabda se| ataH yaha doSa-koTi meM bhA rahA hai| chanda yahA~ 'vasantatilakA' hai jisake lakSaNa ke lie pIche kA zloka 125 dekhie| astitvaM kAryasiddhaH sphuTamatha kathayan pakSateH kampabhedai rAkhyAtuM vRttametaniSadhanarapatau sarvamekaH pratasthe / kAntAre nirgatAsi priyasakhi ! padavI vismRtA kinnu mugdhe ! mA raMdIrehi yAmetyupahRtavacaso ninyuranyAM vayasyAH // 132 // anvayaH-atha pakaH pakSateH kampa-medaiH kArya-siddhaH astitvaM sphuTaM kathayan vRttam etat sarvam niSadhanarapatI AkhyAtum pratasthe; anyAm 'priyatAkha, ( tvam ) kAntAre nirgatA asi, ( ayi) mugdhe ! padavI vismRtA kiM nu ? mA rodIH, ehi, yAma' iti upahRta-vacasaH vayasyAH ninyuH| TIkA-atha etadanantaram eko haMsadamayantyomadhye anyataro haMsa ityarthaH pakSateH pakSayoH kampasya kampanasya medaiH vizeSaH ( ubhayatra tatpu0 ) pakSayoH vizeSa prakArasya kampanaiH, yathA kazcit svIkRtirUpe hastayoH cAlana-vizeSa karAti tadvadityarthaH kAryasya damayantIprAptirUpasya siddheH saphalatAyAH (10 tatpu0 ) astitvaM sadbhAvam sphuTamiti saMbhAvanAyAM kathayan vadana vRttam niSpannam etat sarvam ghaTanAcakramiti zeSaH niSadhAnAM etadAkhyadezavizeSasya narANAM lokAna patyo svAmini ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) AkhyAtuM kathayituM pratasthe prasthAnamakarot, anyAM dvitIyAM damayantImityarthaH 'priyA cAsau sakhI bAlI tatsambuddhau svam kAntAre durgame vartmani ( 'kAntAraM vama durgamam ityamaraH ) nirgatA prasthitA asi, ayi mugdhe saralacitte ! padavI mArgaH ( 'ayanaM vama mArgAva-panthAna: padavI sRtiH' ityamaraH) vismRtA bismRti nItA ki nu iti vikalpe ( 'nu pRcchAyAM vikalpe ca' ityamaraH ) tvayeti zeSaH mA rodIH rodanaM na kuru, ehi Agaccha; yAma gacchAma' iti evaM prakAreNa upahRtaM dattaM vacaH vacana yAbhistathAbhatAH ( ba0 vro0 ) vayasyAH sakhyo ninyuH gRhaM prApayAmAsuH // 132 // myAkaraNa--astitvam 'asti' sadbhAva artha meM adhyaya hai ( 'asti sattve' ityamaraH ) usase mAva-artha meM sva pratyaya hai| vRttam /vRt+ktaH ( kartari ) / yAma /yA+loT utta0 20 / vayasyAH vayatA tulyA iti vayas+yat +TAp ( 'nau-vayo0' 4 / 4,91 ) / anuvAda-tatpazcAt ( una donoM meM se ) eka ( haMsa ) paMkhoM ke vizeSa prakAra ke saMcAlanoM dvArA kArya saphalatA ko sattA ko kahatA huA-jaisA, jo kucha huA, vaha saba niSadha-nareza ( nala ) ko kahane hetu cala diyA; dUsarI ( damayantI ) kI saheliyo-'priya sakho, tuma durgama mArga meM nikala par3I ho; athavA arI molI-bhAlI, tuma rAha bhUla gayI ho kyA ? roo mata, Ao caleM' yaha kahatI huI (ghara) le gaI // 132 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ paMkhoM ke vizeSa prakAra ke saMcAlanoM para kahane kI kalpanA kI jAne se utprekSA hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| chanda sragdharA hai, jisakA lakSaNa yaha hai-'namnairyAnAM traNa trimunitiyutA sragdharA kIrtiteyam' arthAt ma, ra, ma, na, ya, ya, ya, aura sAta-sAta meM yati / sarasi nRpamapazyadyatra tattIrabhAjaH smarataralamazokAnokahasyopamUlam / kisalayadalatalpamnAyinaM prApa taM sa jvaladasamazareSuspardhipuSpardhimauleH // 133 // anvayaH- sa yatra sarasi nRpam apazyat tattora-mAja: jvala.."mauleH, azokAnokahasya upamUlam smara-taralam kimalaya-dala-talpa-glApinam tam praap| TIkA-sa haMsaH yatra yasmin sarasi taTAke nRpam rAjAnaM nalam apazyat dRSTavAn AsIt tasya sarasaH tIraM taTa (10 tatpu0 ) majati adhitiSThatIti tathoktasya ( upapada tatpu0 ) jvalantI dopyamAnA ye asama-zareSavaH ( karmadhA0) asamA viSamAH pancetyarthaH zarA bANA yasya tathAbhUtasya (ba0 vI0) tasya kAmasyetyarthaH iSavaH bApAH ( 10 tatpu0 ) taiH saha spardhante spardhA kurvantIti tathoktAni ( upapada tatpu0) yAni puSpANi kusumAni ( karmadhA0 ) teSAm RddhiH samRddhiH prAcuryamityarthaH ( 10 tatpu0 ) yasmin tathAbhUtaH (ba0 vI0) mauliH ziraH agrabhAga iti yAvat yasya tathAbhUtasya (ba0 vro0 ) azokasya anokahasya vRkSasya ( 10 tatpu0 ) athavA azokAbhinno'nokaha iti AmravRkSavat samAsaH (karmadhA0 ) tasya mUle athavA mUlasya samIpe ityupamUlam ( avyayIbhAva sa0 ) smareNa kAmena taralaM cancalam ( tR0 tatpu0 ) kisalayAnAM pallavAnAM yAni dalAni komalAGkurAH teSAM palyaM zayanam ( ubhayatra 10 tatpu0 ) kAmajvareNa mlApayati glAni nayati tathoktam (upapada tatpu0) tam nRpam nalam 'prApa prAptavAn // 133 // vyAkaraNa-mAjaH kartari vip RddhiH R+ktin mlApinam, padhi-tAccholye pin / (bhAve ) mApa pra+ Apa+liT / anuvAda-usa ( hasa ) ne jisa sarovara para rAjA ( nala ) ko dekhA thA, usI ke taura para sthita, kAmadeva ke jalate hue bANoM ke sAtha spardhA karane vAlA, puSyoM kA prAcurya agrabhAga meM rakhe azoka vRkSakI jar3a ke pAsa kAma ( -por3A ) se chaTapaTAte hue aura kisalayoM kI paMkhur3iyoM kI zayyA ko ( kAma-tApa se ) mujhA dene vAle usa (nala ) ko dekhA // 133 / / TippaNI-yahA~ azoka ke puSpoM kI kAma ke bANoM ke sAtha samatA batAne meM upamA hai / kAmadeva ke jalate hue bANa lAla hota haiM, to azoka ke phUla bhI lAla hote haiN| yahI donoM meM sAdharmya hai / zareSu (zara+haSu ) meM ApAtataH punarukti dokhane se punaruktabadAbhAsa hai, kintu anvaya-bheda hone se koI panarukti nhiiN| 'sparSi paddhi' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / zloka meM chanda mAlinI hai, jisakA lakSaNa hai-nanamayayayuteyaM mAlinI bhogilokaiH / arthAt na, na, ma, ya, ya (8, 7 meM yati ) / paravati ! damayanti ! tvAM na kiJcidvadAmi drutamugnama ki mAmAha sA zaMsa haMsa ! / iti vadati nale'sau tacchazaMsopanamraH priyamanu sukRtAM hi svspRhaayaa:vilmbH||134|| anvayaH-he paravati damayanti, ( aham ) vAm kizcit na vadAmi / he haMsa, ( tvam ) drutam Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapargaH upanama / sA mAm kim Aha ? ( iti ) zaMsa, nale vadati (sati) asau upanamraH ( san ) tat zaMsa / hi sukRtAm priyam anu sva-spRhAyAH vilambaH ( bhavati ): TokA--"paravati parAdhIno pituradhInatvAt para-tantre ityarthaH damavanti ! ahaM tvAm tvAM prati kiJcit na vadAmi kathayAmi kasmAt tvaM na mAmaGgIkaroSIti parAdhInatvAt / he haMsa, tvam drutaM zIghram upanama massamope Agaccha, sA damayantI mAm uddizya kim Aha kathayAmAseti bhUtArthe laT iti zaMsa kathaya" iti evaM prakAreNa nale unmAdAvasthAyAM vadati kathayati sati asau haMsa upanamraH samIpe AgataH san tat yat damayantyA nalaviSaye kathitaM zazaMsa nalAya abravIt / hi yataH su suSThu kurvantIti sukRtaH teSAM dharmAtmanAm ( prAdi tatpu0 ) priyam abhilaSitArtha prati svasya AtmamaH spRhAyA icchAyA eva vilambo bhavati na vanyasya arthAt sukRtinaH yadevecchanti tadeva svapraNayAtizayaprabhAvAd vinA vilambana prApnuvanti / / 134 // vyAkaraNa-Aha-/+laT Aha Adeza (vikalpa se ) / upanamraH upanamatIti upa+ nam +ra ( kartari ) / sukRtAm-su+/+vivap ( kartari ) / bhanuvAda-o parAdhIna damayantI ! tumhAre lie maiM kucha nahIM kahatA ( ki kyoM mujhe nahIM apanA raho ho ? ) he haMsa ! tU zIghra mere pAsa A vaha ( damayantI) mere viSaya meM kyA bolo ?yaha kaha / isa taraha ( unmAda meM ) nacha ke kahate-kahate hI vaha ( haMsa ) samIpa meM A gayA aura vaha ( saba kucha ) kaha gyaa| kAraNa yaha ki puNyAtmAoM kI priya vastu ke prati apanI icchA-mAtra ko derI hotI hai ( usakI mApti kI nahIM ) / / 134 / / TippaNI-yahA~ catartha pAda-gata sAmAnya bAta se pUrvokta vizeSa bAta kA samarthana kiyA gayA hai, isalie arthAntaranyAsa alakAra hai| zabdAlaMkAroM meM 'vadA', 'pada' meM cheka, 'zaMsa, haMsa' meM padAntagata antyAnuprAsa, aura anyatra vRttyanuprApta hai / chanda pUrvavat mAlinI hI hai| kathitamapi narendraH zaMsayAmAsa haMsaM kimiti kimiti pRcchan bhASitaM sa priyaayaaH| adhigatamatha sAndrAnandamAdhvokamattaH svayamapi zatakRtvastattathAnvAcacakSe // 13 // / anvayaH-sa narendraH kathitam api priyAyAH mASitam 'kim' iti 'kim' iti paccham haMsam sayAmAsa / atha sAndrAnanda-mAdhvIka-matta: (san ) adhigataM svayam api zata-kRtvaH tathA anvA. vcksse| TIkA-sa narANAm indro narezo nalaH kathitaM haMsenoktam api priyAyAH preyasyA damayantyA jASitaM vacanam 'kim' 'kim' 'kodRzaM kIdRzam' iti pRcchan anuyujAno haMsaM zaMsayAmAsa zaMsitum riyAmAsa / atha tatpazcAt sAndro ghano ya Anando harSaH eva mAdhvIkaM magham ( madhu mAdhoka-maSayoH' syamaraH) ( ubhayatra karmadhA0 ) tena matto jAtamadaH (ta. tatpu0 ) san adhigataM hama-sakAzAt jJAtartha damayantyAH tad bhASitamityarthaH svayam AtmanA api zatakRtvaH zatavAraM tathA tenaiva prakAreNa arthAt Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 naiSadhIyacarite vathA damayantyA uktam haMsena cAnUditam tathaiva annAca cakSe anUditavAn / matto'pa uktaM punaH punarvakti / / 135 // vyAkaraNa-bhASitama /mAS +ktaH ( bhAve) / zaMsayAmAsa zis+Ni+liT dvikrmtaa| mAdhvIkam madhunA=madhUkapuSpeNa nivRttamiti madhu+Ikaka / zatakRravaH zatavAramiti sht+kRtvsuc| anuvAda-vaha nareza ( nala ) priyatamA dvArA kahI bAta kA 'kyA kahA~ ?' 'kyA kahA ? isa taraha pUchatA huA haMsa se kahalavAtA gyaa| bAda ko ghane Ananda-rUpI madirA se mata huA apane Apa mI saikar3oM bAra usI taraha doharAtA gayA / / 135 // TippaNI-yahA~ Ananda para mAdhvIkatva kA Aropa hone se rUka hai / vidyAdhara ne svamAvokti bhalaMkAra kahA hai| zamdAlaMkAroM meM kimiti, kimiti meM vIptA aura anyatra vRttyanuprAsa hai| chanda pUrvavat mAlinI hai| zrIharSa kavirAjarAjimukuTAlakArahIrassutaM ___ zrIhIraH suSuve jitendriyacayaM mAmalladevI ca yam / tArtIyIkatayA mito'yamagamat tasya prabandhe mahA kAvye cAruNi naiSadhIyacarite sargo nisargojjvalaH // 136 // anvayaH-prathama-dvitIyasargavat / TIkA-tasya mahAkAvye tArtIyIkatayA tRtIyatvena mitaH tRtIyaH sargaH ziSTaM pUrvavat / / 136 / / jyAkaraNa-tArtIyIkatayA--trayANAM pUraNa iti tri+toyaH, tatIya eveti tRtIya+IkA (svArtha ) tArtIyIkaH tasya bhAva iti tAtIyIka+tal+TAp / TiharI purijanimavApya, sAmprataM deharAdUne kRtavasatiH / sItAgodbhUtaH paMDitavara-zrIjayadeva-tanU-janmA / / 1 / / mahAmahopAdhyAyAt, guruvarogiridhara zarmacaturvedAt / lavapura - jayapura- puryora dhigata - tattadviSayaka - zikSAdIkSaH / / 2 / / bhUtapUrva-prAcAryo'mbAlA esa0 DI0 saMskRta-kAlejasya / mohanadevaH pantaH, meghadUtaprabhRtikAvyaTIkAkAraH / / 3 / / SaTsaptatyadhikaikonaviMzazatakhoSTAbdasya pare bhaage| niramAt 'chAtratoSiNIm', zrIharSaracitanaiSadhIyacaritasya / / 4 / / mAnavajJAnamapUrNa truTayaH svamAvataH samApatantyeva / samAparA vidvAMsaH, kSamiSyantIti tAn natazirasA praNumaH / / 5 / / anuvAda-kavirAja "mahAkAvya meM tIsarA sarga samApta huaa| naiSadhIyacarita ke tRtIya sarga kA hindI anuvAda samApta / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-1 bhUpaH ko'pi nalo'naladyutirabhUttatrAnurAgaM dadhe, vaidarmI damayantikA guNaruciH so'pyAsa tasyAM spRhii| jAtu svAntavinodanAya virahI lIlATavIM paryaTan, haimaM haMsamasau nigRhya tarasA dUnaM dayAlu ho / 'rAjastAM damayantikAM tvayi tathA kartAsmi raktAM yathA, zakrAdInapi hAsyatIti nRpatiM haMsaH kRtajJo'bhyadhAt / "evaM cetkhaga sAdhayepsita miti proktaH sa rAjJa mudA, dAguDDIya dadarza kuNDinagato bhaimImaTan niSkuTe // mAmuddizya kimeSi bhaimi, caTuvid ! nAlo'smi visteruciicenmayyasti navaM vRNISva' bata tAmuktvA gyaraMsIda "vyH| 'tasmai brUhi tathA yathA sa * nRpatirmAmudvahedityupAdiSTo bhImajayA khago drutagatiH siddhiM nalAyAlapat // 1-gRhArAme / 2-tthsmbndhii| 3-4-pkssii| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-2 tulanAtmakAdhyayanArtha mahAbhAratIyanalopAkhyAnAntargatasvayaM gharaparyantaH mUla-kathAbhAgaH / AsIda rAjA nalo nAma vIrasenasuto blii| upapanno guNeriSTa rUpavAnazvakovidaH // 1 // atiSThanmanujendrANAM mUni devapatiyathA / upayupari sarveSAmAditya iva tejasA // 2 // brahmaNyo vedavicchUro niSadheSu mhiiptiH| akSapriyaH satyavAdI mahAnakSauhiSIpatiH // 3 // Ipsito varanArIpAmudAraH sNptendriyH| rakSitA dhanvinA bheSThaH sAkSAdiva manuH svayam // 4 // tathaivAsId vidabheSu mImo mImaparAkramaH / zUraH sarvaguNairyuktaH prajAkAmaH sa cAprajaH // 5 // sa pranAthe paraM yatnamakarot susmaahitH|| tamabhyagacchad brahmaSimano nAma mArata ? // 6 // taM sa mImaH prajAkAmastoSayAmAsa dharmavit / mahiSyA saha rAjendraH satkAreNa suvarcasam // 7 // tasmai prasanno damanaH sabhAryAya varaM ddau| kanyAratnaM kumAsaMzca trInudArAn mhaayshaaH||8|| damayantI damaM dAntaM damanaM ca suvarcasam / upapannAn gupaH savarmImAn bhImaparAkramAn // 9 // damayantI tu rUpeNa tejasA yazasA miyA / saubhAgyena ca lokeSu yazaH prApa sumadhyamA // 10 // atha to vayasi prApte dAsInAM smlNkRtaam| zataM zataM sakhInAM ca paryupAsacchacImiva // 11 // tatra sma rAjate bhaimI srvaabhrnnbhuussitaa| sakhImadhye'navacAGgo vidhatsodAmanI yathA // 12 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-2 atIva rUpasampannA pIrivAyatalocanA / na deveSu na yakSeSu tAdRg rUpavatI kacit // 13 // mAnuSeSvapi cAnyeSu dRSTapUrvA'thavA shrutaa| cittaprasAdanI vAlA devAnAmapi sundarI // 14 // nalazca narazArdUko lokeSvapratimo bhuvi / kandarpa iva rUpeNa mUrtimAnamavat svayam // 15 // tasyAH samIpe tu nalaM prazazaMsuH kutUhalAt / naiSadhasya samIpe tu damayantI punaH punaH / / 16 / / tayoradRSTaH kAmo'bhUcchaNvatoH satataM guNAn / anyo'nyaM prati kaunteya ! sa vyavardhata hRcchayaH // 17 // azaknuvannalaH kAmaM tadA dhArayituM hRdA / antaHpurasamIpasthe vana Aste rahogataH // 18 // sa dadarza tato haMsAn jAtarUpapariSkRtAn / vane vicaratAM teSAmekaM jagrAha pakSiNam // 16 // tato'ntarikSago vANaM vyAjahAra nalaM tadA / hantavyo'smin na terAjan ! kariSyAmi tava priyam // 20 // damayantIsakAze tvAM kathayiSyAmi naiSadha / yathA tvadanyaM puruSaM na sA maMsyati kahiMcit / / 21 // evamuktastato haMsamutsasarja mahIpatiH / te tu haMsAH samutpatya vidarbhAnagamaMstataH // 22 // vidarbhanagarI gavA dmyntyaastdaantike| nipetuste garutmantaH sA dadarza ca tAn khagAn // 23 // sA tAnadbhutarUpAn vai dRSTvA skhignnaanvitaa| hRSTA grahItuM khagAstvaramASopacakrame // 24 // aya haMsA visaspuH sarvataH pramadAvane / ekaikazastadA kanyAstAn haMsAn samupAdravan / / 25 // damayantI tu yaM hasaM samupAdhAvadantike / sa mAnuSI giraM kRtvA damayantImathAbravIt / / 26 // "damayanti ! nalo nAma niSadheSu mahIpatiH / azvinoH sadRzo rUpe na samAstasya mAnuSAH // 27 // kaMdarpa iva rUpeSa mUrtimAnamavat svayam / tasya vai yadi bhAryA tvaM mavethA varavarSini / / 28 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite saphalaM te - mavejjanma rUpaM cedaM mumadhyame / vayaM hi devagandharvamanuSyoragarAkSasAn // 29 // dRSTavanto na cAsmAmidRSTapUrvastayAviSaH / tvaM cApi ratnaM nArINAM nareSu ca nako varaH // 30 // viziSTayA viziSTena saMgamo guNavAn madet / evamuktA tu haMsena damayantI vizAMpate ! // 31 / / abravIt tatra taM hasaM tvamapyevaM nale vd'| tathetyuktvANDajaH kanyA vidrbhsy| vizAMpate / punarAgamya niSadhAn nale sarva nyavedayat / / 32 / / damayantI tu tacchrutvA vaco. haMsasya bhArata ! / tataH prabhRti na svasthA nalaM prati babhUva sA / / 33 // tatazcintAparA donA vivarSavadanA kRshaa| babhUva damayantI tu niHzvAsaparamA tadA // 34 // UrdhvadRSTiAnaparA babhUvonmattadarzanA / pANDuvarNA kSaNenAtha hRcchayAviSTacetanA / / 35 // na zayyAsanamogeSu rati vindati kahiMcit / na naktaM na divA zete hAheti rudatI punaH / / 36 / / tAmasvasthAM tadAkArAM sakhyastA jazuriGgitaiH / tato vidarbhapataye damayantyAH sakhIjanaH / / 37 / / nyavedayat tAmasvasthAM damayantI narezvare / tacchratvA nRpatimImo damayantI sakhIgaNAt // 38 / / cintayAmAsa tat kArya sumahat svAM sutA prati / kimartha duhitA me'dya nAtisvasthetra lakSyate / / 39 / / sa samIkSya mahIpAlaH svAM sutAM prAptayauvanAm / apazyadAtmanA kArya damayantyAH svayaMvaram / / 40 / / sa saMnimantrayAmAsa mahIpAlAn vizApatiH / eSonubhUyatAM vArAH svayaMvara iti prabho / / 41 / / zrutvA nu pArthivAH saveM damayantyAH svayaMvaram / amijagmustato bhImaM rAjAno mImazAsanAt // 42 // hastyazvarathapoSeNa pUrayanto vasundharAm / vicitramAlyAbharapaibaladRzyaH svalaMkRtaiH / / 43 // teSAM mImo mahAbAhuH pArthivAnAM mahAtmanAm / yathArhamakarot pUjAM te'vasaMstatra pUjitAH // 44 // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-2 etasminneva kAle tu surANAmRSisattamau / aTamAnau mahAtmAnAvindralokamito -- gatau // 45 // nAradaH parvatazcaiva mahApAzau mhaantii| devarAjasya mavanaM vivizAte supUjitau / / 46 / / tAvarcayitvA maghavA tataH kuzalamavyayam / papracchAnAmayaM cApi tayoH sarvagataM vibhuH / / 47 / / nArada uvAca AvayoH kuzalaM deva sarvatragatamIzvaraH / loke ca maghavan kRtsne nRpAH kuzalino vibho // 4 // nAradasya vacaH zrutvA papraccha bl-vRtrhaa| dharmajJAH pRthivIpAlAratyaktajIvitayodhinaH // 49 / / zastreNa nidhanaM kAle ye gacchantyaparAGmukhAH / ayaM loko'kSayasteSAM yathaiva mama kAmadhuk // 50 // kva nu te kSatriyAH zUrAH na hi pazyAmi tAnaham / mAgacchato mahIpAlAn dayitAnatithIn mama // 51 // nArada uvAca evamuktastu zakreNa nAradaH pratyabhASata / 'zRNu me magavan yena na dRzyante mahIkSitaH / / 52 // vidarbharAzo duhitA damayantIti vikSatA / rUpeSa samatikrAntA pRthiyAM sarvayoSitaH / / 53 // tasyAH svayaMvaraM zaka ! mavitA na cirAdiva / tatra gacchanti rAjAno rAjaputrAzca srvshH|| 54 // tAM ratnabhUtAM lokasya prArthayanto mahIkSitaH / kAMkSanti sma vizeSeNa bala-vRtraniSUdana / / 55 / / etasmin kathyamAne tu lokapAlAzca saagnikaaH| AjagmurdevarAjasya smiipmmrottmaaH||56|| tataste zubhavuH sarve nAradasya vaco mahat / / atveva cAbruvan hRSTA gacchAmo vayamapyuta // 57 // tataH sarve mahArAze sagaNAH shvaahnaaH| vidarmAnanujagmuste yataH saveM mahIkSitaH / / 58 / / nako'pi rAjA kaunteya atvA rAzaM samAgamam / abhyagacchadadInAramA damayantImanuvrataH / / 59 / / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 . naiSadhIyacarite atha devAH pathi nalaM dadRzurmUtale sthitam / sAkhAdiva sthitaM mUl manmathaM rUpasampadA / / 60 // taM dRSTvA lokapAlAste bhrAjamAnaM yathA ravim / tasthuviMgatasaMkalpA vismitA rUpasampadA // 1 // tato'ntarikSa viSTabhya vimAnAni divauksH| abruvan naiSadhaM rAjan avatIrya namastalAt / / 62 // bho bho niSagharAjendra nala satyavrato mavAn / asmAkaM kuru sAhAyyaM dUto mava narAdhipaH // 63 // tebhyaH pratizAya nalaH 'kariSya' iti mArata / arthatAn paripapraccha kRtAJjalirupasthitaH / / 64 // ke vai bhavantaH kazcAsau yasyAhaM dUta IpsitaH / kiM ca tad vo mayA kArya kathayadhvaM yathAtatham // 15 // evamukto naiSadhena mghvaanbhymaasst| amarAn vai nivodhAsmAn damayantyarthamAgatAn // 6 // ahamindro'hamagnizca tathaivAyamA patiH / zarIrAntakaro naSAM yamo'yamapi pArthiva // 67 // tvaM vai samAgatAnasmAn damayantye nivedaya / lokapAlA mahendrAdhAH samAyAnti didRkSavaH // 68 // prAptumicchanti devAsvA zakro'gnivaruNo ymH| teSAmanyatamaM devaM patitve varayastra ha // 69 // evamuktaH sa zakreNa nalaH prajAlirabravIt / "ekArtha samupetaM mAM na. preSayitumarhatha // 70 // kathaM tu jAtasaMkalpaH khiyamutsRjate pumAn / parArthamIdRzaM vaktuM tat kSamantu mahezvarAH' // 71 // devA UcuH 'kariSya' iti saMzrutya pUrvamasmAsu naiSadha / na kariSyasi kasmAt tvaM vraja naiSadha mA ciram" // 72 // evamuktaH sa devaistai SaSaH punarabravIt / 'surakSitAni vezmAni praveSTu kathamutsahe // 73 // 'pravekSyasIti taM zakraH punarevAbhyabhASata / jagAma sa tathetyuktvA damayantyA nivezanam // 74 // dadarza tatra vaidamI sakhogapasamAvRtAm / dedIpyamAnAM vapuSA bhivA ca varavarSinIm // 75 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-2 atIva sukumArAnI tanumadhyAM sulocanAm / pAkSipantImiva pramA zazinaH svena tejasA // 79 // tasya dRSTrava vavRdhe kAmastAM cArahAsinIm / satyaM cikorSamApastu dhArayAmAsa hRcchayam // 77 // tatastA naiSadhaM dRSTvA sambhrAntAH prmaannaaH|| AsanebhyaH samutpetustejasA tasya dharSitAH // 8 // prazazaMmuzca suprItA nalaM tA vismyaanvitaaH| na cainamabhyamASanta manomistvanyapUjayan // 7 // aho rUpamaho kAntiraho dhairya mahAtmanaH / ko'yaM devo'thavA yakSo gandhavoM vA bhaviSyati // 80 // na tAstaM zaknuvanti sma vyAhartumapi kiJcana / tejasA dharSitAstasya lajjAvatyo varAGganAH // 1 // athainaM smayamAnaM tu smitpuurvaamibhaassisso| damayanto nalaM vIramabhyamASata vismitA // 82 // "kastvaM sarvAnavadhAna mama hRcchayavardhana / prApto'syamaravad vIra zAtumicchAmi te'naSa // 3 // kathamAgamanaM ceha kathaM cAsi na lkssitH| surakSitaM hi me vezma rAjA caivoprazAsanaH" // 4 // evamuktastu vaidA nalastAM pratyuvAca h| "nalaM mAM viddhi kalyANi devadUtamihAgatam // 85 // nava uvAca devAstvAM prAptumicchanti zakro'gnivaruSo yamaH / teSAmanyatamaM devaM pati varaya zomane // 6 // teSAmeva prabhAveNa prvisstto'hmlkssitH| . pravizantaM na mAM kazcidapazyannApyavArayat // 8 // etadarthamahaM madre preSitaH murasattamaiH / etacchrutvA zume buddhi prakuruSva yathecchasi" // 88 // sA namaskRtya devebhyaH prahasya nalamabravIt / "prapayasva yathAzraddhaM rAjan kiM karavANi te // 8 // ahaM caiva hi yaccAnyanmamAsti vasu kizcana / tat sarva tava vizrabdhaM kuru praSayamIzvara // 9 // haMsAnAM vacanaM yattu tanmAM dahati pArthiva / svarakate hi mayA vIra rAjAnA saMnipAtitAH / / 91 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarita yadi tvaM majamAnA mAM pratyAkhyAsyasi mAnada / viSamagni jalaM rajjumAsthAsye tava kAraNAt" / / 12 // evamuktastu vedA nalastAM pratyuvAca h| "tiSTharasu lokapAleSu kathaM mAnuSamicchasi // 13 // na pAdarajasastulyo manasteSu pravartatAm / / 94 // vipriyaM yAcaran matyoM devAnAM mRtyumicchati / trAhi mAmanavavAGgi varayasva surottamAn / / 15 / / virajAMsi ca vAsAMsi divyAzcitrAH sanastathA / mUSaNAni tu mukhyAni devAn prApya tu bhuva ve / / 9 / / / ya imAM pRthivIM kRtsnA saMkSipya asate punH| hutAzamIzaM devAnAM kA taM na varayet patim / / 67 // yasya daNDamayAt sarva mUtagrAmAH smaagtaaH| dharmamevAnurudhyanti kA taM na varayet patim / / 98 // dharmAtmAnaM mahAtmAnaM daityadAnavamardanam / mahendraM sarvadevAnAM kA taM na varayet patim // 99 / / kriyatAmavizakena manasA yadi manyase / varuNaM lokapAlAnAM suhRd-vAkyamidaM shRnnu"||10|| naiSadhenaivamuktA sA damayantI vaco'bravot / samAplutAbhyAM netrAbhyAM zokajenAtha vAripA // 10 // "devebhyo'haM namaskRtya sarvebhyaH pRthivIpate / vRSe vAmeva martAraM satyametad bravImi te" // 102 // tAmuvAca tato rAjA vepamAnAM kRtAlim / "dautyenAgatya kalyASi tathA madre vidhIyatAm / / 103 // kathamahaM pratizrutya devatAnAM vizeSataH / parAyeM yatnamArabhya kathaM svArthamihotsahe // 10 // eSa dharmoM yadi svAthoM mamApi mavitA tataH / evaM svArtha kariSyAmi tathA madre vidhIyatAm" // 10 // tato vASpAkulAM vAcaM damayantI shucismitaa| pratyAharantI zanakenalaM rAbAnamabravIt / / 10 / / "upAyo'yaM mayA dRSToM nirapAyo narezvara / yene doSo na bhavitA tava rAman kAnana // 107 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-2 svaM caiva hi narazreSTha devaashcndrpurogmaaH| AyAntu sahitAH sarve mama yatra svayaMvaraH / / 10 / / tato'haM lokapAlAnAM saMnidhau tvAM narezvara / varayiSye naravyAghra naivaM doSo maviSyati" // 10 // evamuktastu vedA nalo rAjA vizAMpate / bhAjagAma punastatra yatra devAH smaagtaaH||110|| tamapazyaMstathA''yAntaM lokapAlA mahezvarAH / dRSTvA cainaM tato'pRcchan vRttAntaM sarvameva tam // 111 // "kaccit dRSTA tvayA rAjan damayantI shucismitaa| kimabravIcca naH sarvAn vada bhUmipa te'nagha" // 112 / / naka uvAca mavadbhirahamAdiSTo damayantyA nivezanam / praviSTaH sumahAkakSaM daNDimiH sthavirairvRtam / / 19 / / pravizantaM ca mAM tatra na kazcid dRSTavAn nrH| Rte tA pArthivasutAM mavatAmeva tejasA // 114 // sakhyazcAsya mayA dRssttaastaamishcaapyuplkssitH| vismitAzcAmavan sarvA dRSTvA mAM vibudhezvarAH // 115 / / vaNyamAneSu ca mayA mavatsu ruciraannaa| mAyeva gatasaMkalpA vRNIte sA surottamAH / / 11 / / abravIccaiva mAM vAlA "AyAntu sahitAH suraa|| svayA saha naravyAghra mama yatra svayaMvaraH / / 117 // veSAmahaM saMnidhau tvA varayiSyAmi naiSadha / evaM tava mahAbAho doSo na mavitevi ha" // 11 // etAvadeva vibudhA yathAvRttamupAhRtam / mayA'zeSe pramANaM tu bhavantastridazezvarAH // 119 / / atha kAle zume prApte tithau puNye kSaNe tathA / mAjuhAva mahIpAlAn mImo rAjA svayaMvare // 120 / / tacchra tvA pRthivIpAlAH sarve hRcchypodditaaH| tvaritAH samupAjagmurdamayantImamIpsavaH // 121 / / kanakastambharuciraM toraNena virAjitam / vivizuste nRpA rahaM mahAsiMhA... ivAcalam / / 122 // tatrAsaneSu viviSeSvAsInAH pRthiviikssitH| suramisragdharAH saveM pramRSTamaNikuNDalAH // 123 / / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite tAM rAjasamiti puNyAM nAgaimoMgavatImiva / sampUrNa puruSavyAghAghra giriguhAmiva / / 124 // tatra sma pInA dRzyante vAhavaH prissopmaaH| AkAravarNamuzvakSyAH paJcazIrSA voragAH // 125 // mukezAntAni cArUpi sunAsAkSibhravANi c| mukhAni rAzI zomante nakSatrANi yathA divi // 126 // damayantI tato raja praviveza shubhaannaa| muSNantI pramayA rAza cakSuSi ca manAMsi ca // 127 / / tasyA gAtreSu patitA teSAM dRSTirmahAtmanAm / tatra tatraiva sattAmUna cacAla ca pazyatAm // 128 / / tataH saMkIrtyamAneSu rAzI nAmasu bhArata / dadarza bhaimI puruSAn paJcatulyAkRtIniha / / 126 / / tAn samIkSya tataH sarvAn nivizeSakRtIn sthitAn / saMdehAdaya vedamI nAbhyajAnAnnalaM nRpam / / 130 // yaM yaM hi dadRze teSAM taM taM mene nalaM nRpam / sA cintayantI buddhayAtha tayAmAsa mAminI // 13 // kathaM hi devAjAnIyAM kathaM vidyA nalaM nRpam / evaM saMcintayantI sA vaidI bhRzaduHkhitA // 132 / / atAni devaliGgAni tayAmAsa mArata / devAnAM yAni liGgAni sthavirebhyaH zrutAni me // 133 / / tAnIha tiSThatAM bhUmAvekasyApi ca ukSaye / sA vinizcitya bahudhA vicArya ca punaH punH||134|| zaraNaM prati devAnAM prAptakAlamamanyata / vAcA ca manasA caiva namaskAraM prayujya sA / / 135 / / devebhyaH prAjalibhUtvA vepamAnedamabravIt / "haMsAnAM vacanaM zrutvA yathA me naiSadho vRtaH / patitve tena satyena devAstaM pradizantu me // 136 / / manasA vacasA caiva yathA nAmicarAmyaham / tena satyena vibudhAstameva pradizantu me // 137 / / yathA devaiH sa me martA vihito niSadhAdhipaH / tena satyena me devAstameva pradizantu me // 138 / / yayedaM vratamAragdhaM naThasyArApane myaa| vena satyena me devAstameva pradizantu me // 16 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-2 svaM caiva rUpaM kurvantu lokapAlA mahezvarAH / yathAhamamijAnIyAM puNyazlokaM narAdhipam" // 140 // nizamya damayantyAstat karaNaM pratidevitam / nizcayaM paramaM tathyamanurAgaM ca naSadhe // 14 // manovizuryi buddhiM ca maktiM rAgaM ca naiSadhe / yayoktaM cakrire devAH sAmarthya liGgadhAraNe // 142 // sApazyad vibudhAn sarvAnasvedAn stabdhakocanAn / hRSitasragrajohonAsthitAnaspRzataH kSitim // 143 // chAyAdvitoyo mlaansrgrjHsvedsmnvitH| bhUmiSTho naiSadhazcaiva nimeSeNa ca sUcitaH // 144 / / sA samokSya tu tAn devAn puNyazlokaM ca bhArata / naiSadhaM . varayAmAsa bhaimI dharmeNa pANDava // 145 / / vilajjamAnA vastrAntaM ngraahaaytlocnaa| skandhadeze'sajat tasya srajaM paramazomanAm // 146 / / varayAmAsa caivainaM patitve vrvrssinii| tato hAheti sahasA muktaH zabdo narAdhipaH / / 147 // devamaharSimistatra sAdhu sAdhviti mArata / vismitairIritaH zabdaH prazaMsadbhirnalaM nRpam / / 148 / / damayantI tu kauravya vIrasenasuto nRpaH / pAzvAsayad varArohAM prahRSTenAntarAtmanA // 146 // "yat tvaM majasi kalyANi pumAMsaM devsNnidhau| tasmAnmA viddhi marimevaM te vacane ratam // 150 / / yAvacca me dhariSyanti prApA dehe zucismite / tAvat tvayi maviSyAmi satyametad bravImi te // 15 // damayantI tathA vAgmiraminandha kRtAJjaliH / to parasparataH prItau dRSTvA cAgnipurogamAn // 152 / / tAneva . zaraNaM devAjagmaturmanasA tadA / vRte tu naiSadhe bhaimyA lokapAlA mahaujasaH / / 153 // prahRSTamanasaH saveM nalAyASTau varAn daduH / pratyakSadarzanaM yaze gati cAnuttamAM zumAm // 154 // naiSadhAya dadau zakraH prIyamANaH zacIpatiH / agnirAtmamavaM prAdAd patra vAgchati naiSaSaH // 15 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite lokAnAtmapramAMzcaiva dadau tasmai hutAzanaH / yamasvannarasaM prAdAd dharma ca paramAM sthitim // 15 // apAM patirapA mAvaM yatra vAgchati naivaSaH / sajazcottamagandhADhyAH sarve ca mithunaM daduH / / 157 // varAnevaM pradAyAsya devAste tridivaM gatAH / pArthivAzcAnubhUyAsya vivAha vismayAnvitAH // 158 / / damayantyAzca muditAH pratijammuryayAgatam / gateSu pArthivendreSu mImA prIto mahAmamAH // 159 // vivAha kArayAmAsa damayantyA nalasya ca / uSya tatra yathAkAmaM naiSadho dvipadA varaH // 10 // bhImena samanuzAto jagAma nagaraM svakam / avApya nArIratnaM tu puNyazloko'pi pArthivaH // 11 // reme saha tayA rAjanchacyeva blvRtrhaa| atIva mudito rAjA bhrAjamAnoM'zumAniva // 12 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite caturthasargaH atha nalasya guNaM guNamAtmabhUH surami tasya yazaHkusumaM dhanuH / zrutipathopagataM sumanastayA tamiSamAzu vidhAya jigAya tAm // 1 // anvayaH-atha AtmabhUH nalasya guppam guNam tasya surami yaza:kusumam dhanuH (tathA ) su'manastayA zrutipathopagatam tam iSum vidhAya Azu tAm jigAya / TIkA-atha haMsasya gamanAnantaram AtmabhUH pAramA mana: tasmAt bhavatIti ( upapada tatpu0 ) athavA AtmA manaH bhU utpattisthAnaM yasyeti tathAbhUtaH (ba0 vI0) manasinaH kAma ityarthaH nalasya guNam saundarya-zauryAdikaM guNaM maurvIm (mauvyA dravyAzrite sattva-zaurya-sandhyAdike guNaH' ityamaraH) (vidhAya) tasya nalasya surami manozam atha ca sugandhitam ('sugandhau ca manoze ca vAcyavat sarabhiH smRtaH' iti vizvaH ? yazaH kotiM eva dhanaH cApaM (vidhAya ) sumanastayA musuSThu mano yasyeti sumanAH prAdi (ba0 vro0) tasya mAvastattA saumanasyam eva sumanastA puSpatvam (triyaH sumanasaH puSpam' ityamaraH) tathA zrutiH zravaNaM tasyAH panthAnaM mArgam (10 tatpu0) upagatam prAptam (dvi0 tatpu0) karNagocarIbhUtam atha ca karNaparyantamAkRSTam tam nalam iSum vANaM vidhAya kRtvA mAzu zIghraM tAm damayantI jigAya jitvaan| haMsa mukhAt nalasya gupAn yazazca zrutvA damayantI tasmin kAmAsaktA'bhUditi bhAvaH // 1 // , vyAkaraNa-bhAtmabhUH pAsman /bhU+vip (kartari ) / zruti ayate'nayeti/+ktin ( karaNe ) iSuH iSyate kSipyate iti /iS +u / jigAya/ji+liT kutvam / / anuvAda-tadanantara kAmadeva nala ke ( saundaryAdi guNa ko guNa ( dhanuSa kI DorI), usa ke surami ( sundara ) yaza ko surami ( sugandha-marA ) dhanuSa tathA sumanastA ( saumanasya ) rUpa puSpatva ke kAraNa ( haMsa ke mukha se ) karNagocarabhata usa ( nala ) ko karNaparyanta khIMcA huA bANa banAkara usa (damayantI) ko parAsta kara baiThA / / 1 / / TippaNI-haMsa se nala ke guNa aura yaza ko sunakara damayanto usa para kAmAsakta ho baiThI / isa sIdhI-sI bAtako kavi AlaMkArika bhASA meM vyakta kara rahA hai| zatra dhanuSabANa se jItA jAtA hai| kAmadeva ne nala ko to bApa banAyA, usake yaza ko dhanuSa aura guNa ko ddorii| kasakara chor3A bANa damayantI ko bIMdha gayA / isa sarga meM kavi damayantI ke saskaTa vipakamma zRMgAra kA citra khIMcakara usake svayaMvarakI pRSThabhUmi banA rahA hai| naka ke guNa para guSatvAropa, yaza para kusumadhanuSThAropa sumanastA para sumanastAropa aura svayaM narUpara mutvAropa hone se rUpaka hai, vaha bhI saanggruupk| murami, muma Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 naiSadhIyacarite nastA aura bhutipayopagatam zichaSTa zabda hai, upameya yaza aura upamAna kusuma ko suramitva aura upameya na kA upamAna-bhUta iSuke sAtha sumanastA aura zrutipathopagatatva-rUpa ekadharmAmisambandha hone se dIpaka kA zilaSTa rUpaka se saMkara hai| 'guNa' 'guNa' tathA 'miSu' 'mAzu' (SazayoramedAt ) meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| isa sarga meM 'drutavilambita' chanda hai, jisakA lakSaNa yaha hai-dratavilambitamAha namo marau' arthAt isake pratyeka pAda meM nagapa, bhagaNa, magaNa aura ragaNa bAraha varSa hote haiN| yadatanujvaramAktanute sma sA priyakathAsarasIrasamajanam / sapadi tasya cirAntaratApinI pariNatirviSamA samapadyata // 2 // anvayaH yat atanujvaramAk sA priya...janam tanute sma, tasya sapadi cirAntaratApino paripatiH viSamA smpct| TIkA-yat yataH na tanuH zarIraM yasya tathAbhataH ( nA ba0 vI0 ) anaGgaH tasya jvaraH tApaH (pa0 tatpu0) kAmajanitasaMtApa ityarthaH taM majatIti tathoktA / upapada tatpa0 ) sA damayantI priyasya prapayino nalasya kathA vRntAntaH (10 tatpu0 ) eva sarasI sarovaraH (karmadhA0 ) tasyAH rasaH vipralambhAkhyaH zRGgAraH eva raso jalam ( karmadhA0 ) tasmin majjanam AsaktiH ( sa0 tatpu0) eva majjanam avagAhanam ( karmadhA0) tanute sma cakAra, tasya majjanasya sapadi zoghaM ciraM dIrghakAlam anvaraM manaH tApayatItyevaMzIlA ( upapada tatpu0) ciramanastApakarItyarthaH pariNatiH pariNAmaH viSamA kaThorA duHsahetiyAvat bhaya ca viSamatvarUpA samapacata sNjaataa| manaHzAntyartha damayantyA haMsAt nalasya kathA atA kintu kAmoddIpakatvAt sA tanmanasi pUrvApekSayA'dhikatarAmazAntimananayaditi mAvaH // 2 // vyAkaraNa-atanujvarabhAk jvara+/maj+kvip ( kartari ), sarasI sarasa+gep / rasaH rasyate iti/ras+ac ( bhAve ) / tApinI tAcchIlye pin +GIp / pariNatiH pari+/ nam +ktin ( maave)| anuvAda-kAmajvara rakhe usa ( damayantI) ne priyatama kI kathA-rUpo sarovara ke rasa ( zRMgAra) rUpI rasa ( jala ) meM jo majjana ( lagAva ) rUpI majjana ( snAna ) kiyA, to usakA zIghra hI cirakALa taka usake motara tApa ( pIr3A ) rUpI tApa ( jvara ) utpanna kara denevAlA pariNAma viSama (mISaNa; saMtata) ho uThA // 2 // TippaNI-kAmazamana hetu damayanto ne priyatama kI kahAnI sunI, to kAma aura mI mar3aka utthaa| isa bAta ko kavi apanI alaMkRta zailI se vyakta kara rahA hai| sAdhAraNa jvara vAle vyakti ko baMdhaka ke anusAra jala snAnahI varjita hai, lekina yadi vaha kisI sarovara yA nadI meM snAna karale, to usakA sAdhAraNa sA jvara ekadama viSama (saMtata ) jvara meM badala jAtA hai| isa aprastuta-vidhAna ko kavi ne rUpaka dvArA damayantI para lAgU kiyA hai| kavA para sarasItvAropa, rasa (zRMgAra ) para rasava ( jalatva ) kA Aropa, majjana ( Asakti, lagAva ) para majanastra (snAnatva ) kA Aropa aura viSama Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasagaH (moSaNa, asagha) para viSamatva ( saMtatatva ) kA Aropa honese rUpakAlaMkAra hai, vaha mI sAga aura rasa, majjana tathA viSama zabdoM meM zliSTa hai| usake sAtha viSamAlaMkAra kA saMkara hai| kisI maLe kAma ke lie koI vyakti jAve aura phala usakA burA mile, to yaha bhI viSamAlaMkAra kA eka meda hai| 'gaye the caune chambe banane, dubbe hokara Ae' vAlo bAta smjhe| 'tanu' 'tanu' meM yamaka 'raso' 'rasa' aura padi' 'padya' meM cheka aura anyatra vRntyanuprAsa zabdAlaMkAra haiN| dhruvamadhItavatIyamadhIratAM dyitduutptdgtivegtH| sthitivirodhakarI dvayaNukodarI taduditaH sa hi yo yadanantaraH // 3 // andhayaH-dvayaNukodarI iyam sthiti-virodhakarIm adhIratAm dayita...vegata; adhotavato dhruvam ; hi ya: yadanantaraH sa taduditaH ( mavati ) / rokA-dvayaNakam paramANudvayanirmitaM prathamakArya tadvat arthAt sUkSmam udaraM madhyam ( upamAnatatpu0 ) yasyAstathAbhUtA (ba0 vI0 ) kRzodarI iyaM damayantI sthiteH ( syucitAyAH) maryAdAyA virodhakarIm ( 10 tatpu0 ) virodhaM karotyevaMzIlAm ( upapada tatpu0 ) virodhinImityarthaH adhIratA dhairyAmAvaM cAncalyamiti yAvat dayitasya priyatamasya nalasya yo dUtaH sandezavAhakaH ( pa0 tatpu0 ) patan pakSI haMsa ityarthaH ( karmadhA0 ) ( 'patat patrarathANDajaH' ityamaraH ) tasya gatasya gamanasya vegAta rayAt ( ubhayatra Sa0 tatpu0 ) adhItavatI paThitavatI prAptavatItyarthaH dhruvam ityutprekSAyAm / damayantyA haMsagativegAt cAncalyaM gRhItamiti bhAvaH, hi yataH yaH padArthaH yasmAt anantaraH (paM0 tatpu0 ) bhanantaraH anantaraM yasmin tathAbhUtaH (ba0 bI0) avyavahitaH abhyahitaparavartItyarthaH sa tasmAt aditaH utpanno mavatIti zeSaH / haMsato nalakathAmAkarNya tadgamanasamanantarameva damayantyA manasi cAncalyamamaditi bhAvaH / / 3 // vyAkaraNa-virodhakarIm virodha+ +Ta+DIp / gatam/gam +kta (bhAve ) / vegataH 'AkhyAtopayoge (1 / 4 / 29 ) se pancamI, aura pancamyartha meM tasila / uditaH ut + +ktaH ( kartari ) / antima pAda meM sAmAnya bAta kA pratipAdana hone se 'sAmAnye napuMsakam' isa niyamAnusAra 'sa, 'yo' meM napuMsakaliga cAhie thaa| anuvAda-dvayaNuka-jaise udara vAlI yaha ( damayantI ) priyatama ke dUta pakSI haMsakI gati ke vega se mAno ( striyocita ) maryAdA ke viruddha caJcalatA sIkha baiThI; kAraNa yaha ki jo jisake avyavahita paravatI hotA hai, vaha usIse utpanna ( samajhA jAtA) hai / / 3 / / TippaNI-haMsa ke cala par3ate ho damayantI hRdaya meM adhora-caJcala ho clii| isa para kavikalpanA yaha hai ki mAno haMsa kI gati-cancalatA hI use caJcalatA sikhA gaI ho| isa bAta ke. samarthana hetu kavi nyAya siddhAnta kA yaha niyama de rahA hai-'yadanantarameva yadzya te, vat tasya kAyam / kalpanA hone se utprekSA hai, jisakA vAcaka 'dhruvam' zabda hai| usake sAtha arthAntaranyAsa kA aGgAGgimAva saMkara hai / ghaNukodarI meM luptopamA hai| zabdAlaMkAroM meM 'madhI' 'madhI' meM yamaka aura anyatra vRttyanu pAsa hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. naiSadhIyacarite atitamA samapAdi jaDAzayaM smitalavasmaraNe'pi tadAnanam / ajani paGgurapAGganijAGgaNabhramikaNe'pi tadIkSaNakhAnaH // 4 // anvayaH-tadAnanam smiva-kava-smaraNe api atitamAm jaDAzayam samapAdi / tadIkSapa-khajanaH apAGga' 'kaNe api paGguH anani / TIkA-tasyA damayantyA mAnanaM mukham (pa0 tatpu0 ) smitasya mandahAsyasya khavastha dezasya smaraNe smRtiviSaye api ( umayatra pa0 tatpu0 ) atitamAm atyantaM jaDo manda bhAzayo'miprAyo yasya tathAbhUtam (ba0vI0) nizceSTIbhUtamityarthaH samapAdi jAtam arthAt kAmajvarAkrAntA damayantI svamukhe smitalezamapi nAcintayat kiM punaH tat karapam tasyA damayantyA IcaNaM nayanam (10 tatpu0 ) eva khaJjanaH pakSivizeSa: apAGgo netraprAnta eva nijam aGgaNaM prAGgaNam ( umayatra (karmadhA0 ) tasmin bhramikaNe ( sa0 tarapu0) bhrameH bhramaNasya kaNe leze (10 tatpu0 ) api paGguH khalaH asamartha iti yAvat ajani jAtaH kAmajvarakAraNAt tayA'pANAvalokanamapi parityattamiti mAvaH // 4 // vyAkaraNa-smitam /smi+ktaH ( mAve ) / atitamAm ati eveti ati+tamap ( svAtheM ) +aam| samapAdi sam +/pad+luG ciNa ( kartari ) IkSaNam IkSyate'neneti / + lyuT ( karaNe ) / majani /jan+luG ciNa ( kartari ) / anuvAda-usa ( damayantI ) kA ceharA thor3I-sI muskAna yAda karane meM mo jar3a-citta-saMzAhIna ho baiThA / usakA nayanarUpI khajarITa pakSI apanI kanakhI-rUpI A~gana meM thor3A-sA ghUmane-phirane meM bhI lUlA-laMgar3A ho gayA // 4 // TippaNo kAmajvara ne apanI pratikriyA damayantI meM yaha dikhAI ki vaha muskarAnA taka bhala baiThI aura kanakhiyoM se dekhanA taka chor3a betthii| yoM to apane AMgana meM sugamatA se do-cAra paga samo ghUma hI sakate haiM, lekina usa becArI kA nayana-rUpI khaJjana usase mI raha gyaa| dRSTipAta mAtra se khajayati = paMgukaroti logoM ko lUlA banA dene vAlA usakA nayana khajana Aja svayaM lUlA bana gayA hai-kitanI hairAnI kI bAta hai| yahA~ Anana kA cetanIkaraNa hone se samAsokti hai, IkSaNa para khaMjanatva aura apAGga para prAGgaNatva kA Aropa hone se rUpaka hai jo paraspara kAryakAraNa mAva hone se paramparita hai, 'smaraNe'pi', 'bhramikaNe'pi' meM api zabda se kaimutika nyAya se anya kA to kahanA hI kyA hai-yaha artha Apanna hone se aryApatti hai; isa taraha ina sabakI yahA~ saMsaSTi samajhie / kintu vidyAdhara ne 'atra vizeSoktiH, rUpakaM ca' kahA hai| vizeSokti sambhavataH isa rUpa meM hogo ki ghUmane kA hetu A~gana sugama hone para bhI ghUmanA kArya nahIM ho rahA hai| zabdAlaMkAroM meM 'paGgu 'pAGga' meM cheka-aura anyatra vRttyanuprAsa hai| kimu tadantarumau miSajau divaH smaranalau vizataH sma vigAhitum / tadamikena cikitsitumAzu tAM makhabhujAmadhipena niyojitau // 5 // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 19 // anvayaH-smara nalau tadamikena makhabhujAm adhipena Ara tAM cikitsitum niyojitI, divaH ubhau miSanau tadantaH vigAhitum vizataH sma kimu ? TIkA-smaraH kAmazca nalazceti (dvandva ) tasyA damayantyA amikena kAmukena ('kamraH kAmayitA'mIkaH' ityamaraH ) ( 10 tatpu0 ) makhaM yajJaM bhujate iti tathoktAnAm ( upapada tatpu0) devAnAmityarthaH adhipena svAminA indreNa bhAzu zIghra yathA syAttathA tAM damayantIm cikitsitum upacarituM naurogIkartumityarthaH niyojitau AdiSTau divaH svargasya samau nau miSajau vaidyau azvinIkumArau tasyAH antaH hRdayaM vigAhitum AloDayituM rogasya nidAnaM kartumiti yAvat vizataH sma praviSTau kimu ? damayantyAH hRdaye kRtAdhiSThAnau smara-nalau roganidAnArtham indreNa preSitau svavaidyau Azvineyau va pratIyete smeti bhAvaH // 5 / / vyAkaraNa-amikaH abhi kAmayate ti ami+kan ('anukAmikAmIkaH kamitA' 5:2.74 se nipAtita, ami ko vikalpa se dIrgha / makhabhujAm makha+/bhuj + kvip (kartari ) adhipaH adhikaM pAtIti adhi+/paa+kH| cikirisatum-/kit+san+tum / niyojito baha niSThA-rUpa caurAdika /yuj se samajhie, rudhAdi ke Vyujir se nahIM, anyathA niyuktI bnegaa| miSajau bibhetyasmAt roga iti/bhI+buk hasvazca / / anuvAda-( damayantI ke hRdaya meM sthita ) kAma aura nala aise pratIta hote the jaise usa (damayantI ) ko cAhane vAle devatAoM ke svAmI indra dvArA zIghra usa ( damayantI) kI cikitsA karane hetu meje hue svarga ke donoM vaidya ( azvinIkumAra ) usa ( damayantI) kA hRdaya TaTolane ke lie mItara praveza kiye baiThe hoM / / 5 / / TippaNI-damayantI ke hRdaya meM nala aura nalaviSayaka kAma vidyamAna the| unapara kavi ne azvinIkumAroM ko kalpanA kI hai, ataH utprekSAlaMkAra hai| jisakA vAcaka 'kimu' zabda hai| isase nala kA saundarya kAmadeva aura azvinIkumAroM jaisA thA-yaha upamAdhvani nikala rahI hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| mallinAtha ke anusAra kavi ne yahA~ damayantI kA cintA-nAmaka saMcArI mAva vyakta kiyA hai, jisakA lakSaNa hai-'dhyAnaM cintekSitA nApi shuunytaa'| kusumacApajatApasamAkulaM kamalakomalamaikSyata tanmukham / __ aharaharvahadabhyadhikAdhikA raviruciglapitasya vidhovidhAm // 6 // anvayaH-kamala-komalam tanmukham kusumacApaja-sApa-samAkulam sat raviruci-glapitasya vidhoH aharahaH abhyadhikAdhikAm vidhAm vahan aikSyata / TIkA-kamalavat komalaM mRdu ( upamAna tatpu0 ) tasyA damayantyA mukham Ananam kasama cApaH dhanuH yasya tathAbhUtaH ( ba0 vI0) kAma ityarthaH tasmAt jAyata iti tathoktaH ( upapada-tatpu0 / tadutpannaH yastApaH saMtApo jvara iti yAvat (karmadhA0 ) tena samAkulam AkrAntaM mlAnamityarthaH sat raveH sUryasya hacyA dIptyA kirarityarthaH ( pa0 tatpu0 ) glapitasya glAni prApitasya mlAnasyeti yAvat (tR. tatpu0 ) vidhoH candramasaH maharahaH dine-dine amyadhikAto'dhikAm Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite (paM0 tatpu0) pUrvadivasApekSayA paradine mahatIM vidhAm avasthAM vaha dhArayat aicayata vyalokyata sakhIbhiriti shessH| kAma-vedanayA tanmukhaM ravi-kiraNa mlAnacandratulyaM jAtamiti bhAvaH // 6 // vyAkaraNa-tApaja taap+/jn+ddH| aharahaH vIpsAmeM dvitva aura kAlAtyantasaMyoga meM di0 / glapitasya gla+pic+kta ( karmaNi ) / aicayata VIkS +laG ( karmaNi ) / anuvAda-kAma-janita jvara se phIkA par3A huA usa ( damayantI ) kA ceharA sUya ke teja se dinoM-dina aura aura adhika phIke par3e candramA kI dazA apanAtA huA dikhAI detA thA // 6 // TippaNI-dUsare kA dharma dUsarA apanAve, yaha asambhaba bAta hai, isalie candramA ke phIkepana kI taraha damayantI ke cehare kA phIkApana hai-yoM do 'dhama kA paraspara bimba-pratibimbamAva hone se yahA~ nidarzanAlaMkAra hai| aharahaH isa vIpsA meM kucha AlaMkArikoM ne vIpsAlaMkAra mAnA hai| 'kamala' 'koma' 'dhikA' 'dhikAm' tathA 'vidhoH' 'vidhAm' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| pUrvazloka meM sUcita cintA nAmaka saMcArI bhAvako pratikriyA yahA~ mukhake phIkepana meM batAI gaI hai| taruNatAtapanadyutinirmita Dhima tarakucakummayugaM tathA / analasaGgatitApamupetu no kusumacApakulAlavilAsajam // 7 // anvayaH-kusuma.. jam tatkuca-kummayugam taruNa 'draDhima ( sat ) tadA anala-maMgatitApam no upetu ( kim ) ? TIkA-kusumaM cApo yasya saH (10 vI0 ) kAma ityarthaH etra kulAlaH kumbhakAraH / karmadhA0) tasya vilAsaH lIlA vyApAra iti yAvat ( 10 tatpu0 ) tasmAt jAyate iti tathoktam ( upapada tatpu0 ) kummakAra-nirmitabhityarthaH tasyA damayantyAH kucI urojau ( gha0 tatpu0 ) eva kummo ghaTau / karmadhA0 ) tayoH yugaM dvayam ( 10 tatpu0) taruNAyA mAvastaruNatA yauvanam eva taraNiH sUryaH ( karmadhA0 ) tasya dhutyA dIptyA (10 tatpu0 ) nirmito janitaH ( tR. tatpu0) iDhimA dADhayam kaThinatetyarthaH ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtam (ba0 vI0 ) sat tadA tasmin samaye nalena saMgatiH saMyogaH ( tR0 tatpu0 ) na nalasaMgatiH ityanalasaMgatiH (naJ tatpu0 ) nalaviyoga ityarthaH tayA tApaM saMtApam ( tR0 tatpu0) eva analena vahninA saMgatiH samparkaH ( tR0 tatpu0) tayA tApam ( ta0 tatpu0 ) pAkaM no na upaitu prApnotu apitu upaitu eveti kAku:, kulAla-nirmito ghaTo yathA saurAtape taptvA dRDhIbhUtaH san kulAlena pAkAya vahnau tApyate tathaiva damayantIkuca yugalamapi yauvanautpannakAThinyaM vahat nalaviraheNa saMtApyate iti mAvaH // 7 // __vyAkaraNa-vilAsajam vilAsa+/jan+DaH / draDhimA dRDhasya bhAva iti dRDha+imanic R ko ra / dhyAna rahe ki imanica vAle pulliMga hote haiN| anuvAda-kAmadeva-rUpI kumhAra ko lIlA se bane usa ( damayantI ) ke do kuca kumma yauvanarUpI sUryake teja se sakhta kiye jAte hue taba a-nala saMyoga ( nala-viyoga ) ke saMtApa ke rUpa meM anaka-(agni ) saMparka dvArA kyoM nahIM tapAye jAyeM ? Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH Tippakho-kumhAra ghar3A banAtA hai, dhUpa meM sukhAkara use makhna karatA hai aura bAda ko Aga meM pakA kara bilakula pakkA banA detA hai| yaha aprastuta yojanA kavine rUpaka bAMdhakara damayantI ke kucoM para prayukta kI hai| kAmadeva para kummakArattra, kucoM para kumbhava, yauvana para sUryadyatitva aura analasaMyoga ( nala-viyoga) ke saMtApa para manalasaMyoga ( agni-samrpaka ke tApatya ) kA Aropa hone se sAGga rUpaka hai, jo analasaMgatitApam meM zliSTa hai| kintu 'nala kA saMyoga na hone vAle artha meM niSedha kI pradhAnatA hai, ataH use prasajyapratiSedha ke rUpa meM svatantra na rakhakara samAsa meM rakha dene se usakI pradhAnatA athavA vidheyatA naSTa ho jAne ke kAraNa vidheyAvimarza doSa A gayA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| masta yadvirahoSmaNi majjitaM manasijena tadUruyugaM tdaa| spRzati tatkadanaM kadalItaruyadi marujvaladUSaradUSitaH // 8 // anvayaH-tadA yat tadUru-yugam manasijena virahoSmaNi majjitam ( sat ) adhRta, kadalI taruH yadi maru"dUSitaH ( syAt ) tatkadanaM spRzati / TIkA-tadA tasmin samaye yat tasyAH damayantyAH UrvoH sakthnoH yugam dvayam / ( umayatra 10 tatpu0 ) manasijena kAmena virahasya priya-viyogasya USmaNi dAhe virahAdhijanitatApe iti yAvat ( 10 tatpu0) majjitaM braDitam nivezitamityarthaH sat bharata sthitam , kadalyA rammAyAH taraH vRkSo yadi marI marubhUmau jvalan tapyamAnam ( sa0 tatpu0) yat USaram USavat kSetram (karmadhA0 ) tena dUSitaH doSamavApitaH syAt tahiM tasya damayantyA Uruyugasya kadanaM vedanAvedanA-nubhavamiti yAvat spRzati prApsyati / kAmajvarataptasya damayanyUrudvayasya sAmyaM marubhUmau vaka ___NyAkaraNa-manasijena manasi jAyate iti manas +/jan +DaH, vikalpa se saptamI kA malopa lopa-avasthA meM manoja / majjitama/masj +Nic +ktaH ( krmnni)| ata dhuG (avasthAne )+lng| kadanam kad+lyuTa (bhAve ) / uSAm USo'syAstIti USa+ra: (matubatheM ) / spRzati bhaviSyadartha meM ltt| anuvAda-usa samaya usa ( damayantI) kI kAma dvArA biraha kI Aga meM DuboI huI jo do jA~ghe ( kisI taraha ) TikI rahIM, unako vedanA kadalI-vRkSa (hI) anumava karegA, yadi vaha marusthala meM jalatI huI asara ( Ukhar3a) bhUmi se jhulasa gayA ho // 8 // TippaNI-kAmajvara se damayantI kI jA~ce aisI tapI huI thIM jaise jalate hue marusthala kI kadalI; yahA~ aisA aprastuta-vidhAna honA cAhie thA, kintu kavine ulaTa diyA hai arthAt kadalI ko jAMghoM ke samAna batA diyA hai| isalie yaha pratIpAlaMkAra huaa| pratIpa use kahate haiM jahA~ upameya upamAna bana jAtA hai aura upamAna upameya / aisA mallinAtha ne kahA hai kintu hamAre vicAra se kadanaM spRzati dvArA kadalI meM jo damayantI kI joSoM kA kadana apanAyA jAnA batAyA gayA hai, vaha asambhava hai, kyoMki dUsare kA dharma dUsarA kaise apanAegA ataH yahA~ kadanamiva kadanam 'yo Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 naiSadhIyacarite bimbapratibimbamAva' hone se nidarzanA hai, jo pratIpa ko sAtha rakhe hue hai| vidyAdhara ne atizayokti mAno hai kyoMki 'yadi' zabda ke bala se yahA~ kadalI ke sAtha 'marujvaladdharadUSittve kA asambandha hone para bhI sambandha kI kalpanA ko gaI hai| cAritravardhana kA bhI yahI mata hai| zabdAlaMkAroM meM 'kadana' 'kadalo' aura 'dUSara' 'dUSita' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai / 'USmaNi majjitam' meM 'vahninA sincati' kI taraha vAkyatvApAdaka tattva 'yogyatA' kA abhAva akhara rahA hai| lakSaNa hI zaraNa hai| smarazarAhatinirmitasaMjvaraM karayugaM hasati sma dmsvsuH| anapidhAnapatattapanAtapaM tapanipItasarassarasIruham // 9 // anvaya-smara.."jvarama, damasvasuH kara-yugam anapi...tapam tapa.. ruham hasati sma / TIkA-smarasya kAmasya ye zarA bAppAH ( teSAm pAhatyA AghAtena ) ( pa0tatsu0 ) nirmitaH janitaH ( tR0 tatpu0) saMjvaraH saMtApaH ( karmadhA0 ) yasya tat (ba0 vI0 ) damasvasuH damayantyAH karayoH hastayoH yugaM dvayam ( 10 tatpu0 ) na apidhAnaM vyavadhAnaM pratibandha iti yAvat yasmin karmaNi yathA syAttathA ( naJ ba0 vI0) patan tapanAtapaH ( karmadhA0) tapanasya sUryasya AtapaH dharmaH yasmin tathAbhUtam (ba0 vI0 ) tapena grISmeNa ('USmAgamastapaH' ityamaraH) nipItam zoSitam ( tR0 tarapu0 ) yat saraH sarovaraH ( karmadhA0 ) tasmin ( vidyamAnam ) sarasIruham ( sa0 tatpu 0 ) hasatisma upahAsAspadIkaroti sma tatsadRzamAsIditi bhAvaH // 9 // vyAkaraNa-AhatiH A+ han+ktin ( mAve ) / apidhAnam api+/dhA+lyuTa ( mAve ) / tapaH tapatIti tap +ac (kartari ) / sarasIruham sarasyAM rohatoti saraso+ /ruh +kaH ( kartari ) / anuvAda-kAma ke bANoM ke prahAra se utpanna kiye hue tApa vAle damayantI ke donoM hAtha usa kamala kI ha~so kara rahe the, jisakA ( AdhAra-bhUta ) tAlAva grISma ne sukhA diyA ho aura jisake Upara binA rukAvaTa sUrya kI dhUpa par3a rahI ho|| 9 // TippaNI-damayantI ke hAtha usa taraha kAma kA tApa saha rahe the jaise garmiyoM meM sUkhe par3e tAlAva kA kamala sUrya kA tApa sahA karatA hai| daNDI ne ha~sI karanA IrSyA karanA', 'Takkara lenA', 'lohA lenA' Adi lAkSaNika prayogoM kA sAdRzya meM paryavasAna mAnA hai, ataH tadanusAra upamAlaMkAra hai| 'sarassarasI' meM cheka hai| 'tapa' ko eka se adhika bAra AvRtti hone se cheka na hokara vRttyanuprAsa hI hogaa| madanatApamareNa vidIrya no yadudapAti hRdA damanasvasuH / nibiDapInakucadvayayantraNA tamaparAdhamadhAtpratibadhnatI // 10 // bhanvayaH- damanasvasuH hRdA madana-tApa mareNa tridIrya yat na udapAti, tam aparAdham nibiDa.. yantraNA prativadhnatI satI adhAt / TIkA-damanasvasuH damayantyA hRdA hRdayena madanasya kAmasya tApasya jvarasya marekha bhatizayena ( ubhayatra pa0 tatpu0) vidIya sphuTitvA yat na udapAti utpatitam , tam anuspatanarUpam Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 195 aparAdham AgaH nibiDaM pInaM kuca-dvayam ( karmadhA0 ) kucayoH dvayam stanayugalam (pa0 tatpu0) tena yantraNA tatkRtabandhanamityarthaH ( tR. tatpu0 ) pratibadhnatI pratibandhaM kurvatI nirundhatIti yAvat satI adhAt dadhau / damayantyAH kaThinakucau cet nirodhaM nAkariSyatAm ; tahiM tasyA hRdayaM kAmatApena sphuTitvA bahirAgamiSyaditi bhAvaH // 10 // vyAkaraNa-udapAti ut+pat+luG ( bhAvavAcya ) / nibiDa-pIna-kucadvaya0-yahA~ alpAc hone ke kAraNa pIna zabda ko pahale AnA cAhie thA, nibiDa zabda ko piiche| isakA samAdhAna yahA~ yahI ho sakatA hai ki 'pIna' kA kucadvaya ke sAtha hama pahale samAsa kara leM arthAt pInaM ca tat kucadvayam = pInakucadvayam , aba 'nivir3a' zabda ke sAtha nibiDacca tat pInakucadvayam yoM samAsa kreN| yantraNA-Vyantra+yuc+TAp / pratibannatI-prati+Vbandha+zata+ThIp / adhAta dhaa+lung| anuvAda-damayantI kA hRdaya kAma-jvara kI pratizayatA se pharakara jo Upara nahIM A par3A, vaha aparAdha ( usake ) paraspara saTe hue, mAMsala kuca-yugala dvArA kiye bandhana ( davAva ) kA thA, jo rukAvaTa DAla rahA thaa|| 10 // TippaNI-kapar3e-jaise kisI bhI vastu ke Upara yadi patthara-jaisI koI kaThora cIja rakha dI jAya, to kapar3A Upara ur3a jAne se raha jAtA hai| yahI kAma damayantI ke kaThina kucoM ne kithA, jo apane nIce usake hRdaya ko dabAe rakhe hue the| phaTakara Upara na A jAne kA aparAdha hRdaya kA nahIM balki stanoM kA hai / yaha kavi kI kalpanA ho samajho, isalie utprekSA hai, jo vAcaka pada na hone se gamya hI hai| lekina vidyAdhara ne atizayokti mAna rakhI hai, kyoMki yantraNA kA asambandha hone para bhI sambandha batAyA gayA hai / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| nivizate yadi zUkazikhA pade sRjati sA kiyatImiva na vyathAm / mRdutanotinotu kathaM na tAmavanibhRtta nivizya hRdi sthitaH // 11 // bhanvaya-zUka-zikhA pade yadi nivizate, (tahi ) sA kiyatIm iva vyathAm na sRjati; avanibhRt tu mRdu tanoH hRdi sthitaH san tAm katham na vitanotu ? ___TIkA-zUkaH yavAdi-dhAnyAnAM mRdukaNTakAgram ( 'zUko'strI ilakSyatIkSNAgre ityamaraH ) tasya zikhA koTiH pade caraNe yadi cet nivizate pravezaM karoti, (tahiM ) sA zikhA kiyatIm kiyadadhikAm iveti vAkyAlaGkAre vyathAm pIDAm na sRjati janayati apitu mahatImeva pIDAM janayatIti kAkuH / tu punaH avani pRthivIm vimati dhArayatIti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) rAjA nalA, atha ca parvataH mRduH komalA tanuH zarIram (karmadhA0 ) yasyAstathAbhUtAyAH damayantyA ityarthaH (ba0 vI0 ) hRdi hRdaye sthitaH praviSTaH san tAm pIDAm na vitanotu janayatu 1 api tu vitanotu eveti kAkuH / hRdaye dattasthAnaM nalaM satataM dhyAyanyA damayantyA mahatI vyathA babhUveti bhAvaH // 11 // myAkaraNa-zUkaH zvayatIti /zvi+kak , samprasAraNa / nivizate ni+/viz+laT 'neviMzaH' 1 / 3 / 17 se Atmanepada / gyathA vyatha + a ( mAve )+TAp / avanibhRt bhavani+ /bhRJ+vip ( kartari ) / mRdu mrad ku, samprasAraNa / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite __ anuvAda-( gehU~-jau Adi dhAnya ke ) kIsa kI noka yadi paira meM ghusa jAtI hai, to vaha kitanI vedanA nahIM karatI ? avanibhRt (rAjA nala-pahAr3a-) sukumAra dehavAlI (damayantI ) ke hRdayameM ( ghusakara ) baiThA huA phira kyoM na vedanA kare ? / / 11 / / / TippaNI- yahA~ do vibhinna avanibhRtoM-rAjA aura parvata-meM kavi ne amedAdhyavasAya kara rakhA hai ataH mede amedAtizayokti hai / mallinAya ke zabdoM meM atra pAde sUkSmakaNTakapraveze duHsahA vyathA, kimuta mRdaGgayA hRdi mahatpravezena iti kaimutyanyAyenArthAntarApatterApattiralaGkAraH', kintu yaha arthAntara yahA~ arthAt Apanna nahIM ho rahA hai, pratyuta zabda-vAcya hai, ataH arthApatti kA viSaya nhiiN| ho kAku vakrokti avazya bana sakatI hai| zabdAlaMkAra cheka aura vRttyanupAsa hai| zaka pada svayaM hI Upara die hue koSa ke anusAra 'tIkSNAgra' kA vAcaka hai, to 'ana' ke lie phira zikhA pada denA adhikapadatva doSa banA rahA hai| manasi santamiva priyamIkSituM nayanayoH spRhayAntarupetayoH / grahaNazakirabhUdidamIyayorapi na sammukhavAstuni vastuni // 12 // anvayaH-manasi santam priyam IkSitum spRhayA antaH upetayoH iva idamIyayoH nayanayoH sammukha-vAstuni api vastuni grahaNa-zaktiH na abhUt / ___TokA-manasi hRdaye santam vidyamAnam priyam preyasaM nalam IkSitum vilokayitum spRhayA abhilASeNa utkaNThayeti yAvat iva idamIyayoH asyA damayantyA sambandhinoH nayanayoH netrayoH sammukhaM purovarti vAstu sthAnam ( 'vezmabhUstuirastriyAm' ityamaraH) ( kamadhA0 ) yasya tathAbhUte (ba0 vI0 ) api vastuni padArtha kiM punaH dUrasthe grahaNasya jJAnasya pratyakSIkaraNasyeti yAvat zaktiH sAmayam na abhUt na jaataa| priyaviSayakacintAmagnatvAt damayantI sammukhasthamapi vastu na dRSTavatIti bhAvaH / / 12 / / vyAkaraNa-santam as+zata+dvi0 / spRhA spRha+ac ( bhAve )+TAp / idamIyayoH idam +cha, cha ko iiy| anuvAda-hRdaya meM vidyamAna priya ( nala ) ko dekhane hetu icchA-pUrvaka bhItara gaI huI jaisI isa ( damayantI ) kI A~kheM sAmane par3I huI bhI vastu ko nahIM dekha saka rahI thIM / / 12 / / TippaNI-cintA ke kAraNa damayantI kI A~khe bhItara dhaMsa gaI thIM aura mana dvArA satata priya kA dhyAna karate rahane se vaha sAmane par3o vastu ko bhI nahIM dekha pA rahI thIM kyoMki manaH saMyoga ke binA bAjha indriyoM kAma nahIM krtii| isa para kavi ne yaha kalpanA kI hai ki mAnoM usakI A~kheM hRdaya-sthita priya ko dekhane hetu mItara calI gaI hoM, ve bAhara dekheM, to kaise dekheM / isa taraha utprekSA hai| 'vAstuni' 'vastuni' meM cheka aura anyatra vRttyanusa hai| cintA nAmaka saJcArI bhAva cala hI rahA hai| hRdi damasvasurazrujharaplute pratiphaladvirahAttamukhAnateH / hRdayamAjamarAjata cumbituM nalamupetya kilAgamitaM mukham // 13 // 1. gami tanmukham / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasagaH anvayaH-virahAttamukhAnateH damasvasuH mukham azrujharaplute hRdi pratiphalat sat hRdaya-mAnam nalam cumbitum upetya Agamitam kila / / TIkA-viraheNa viyogena prAttA parigRhItA svIkRteti yAvat ( tR0 tatpu0 ) mukhAnatiH / karmadhA0 ) mukhasya bhAnatiH namrIbhAvaH (10 tatpu0 ) yayA tathAbhUtAyAH (ba0bI0) damasya svasuH bhaginyA damayantyA ityarthaH ( 10 tatpu0) mukham Ananam atrakhAm jharaH pravAhaH (10 tarapu0 ) tena lute paripUrNe ( tR0 tatpu0 ) hadi vakSaHsthale pratiphalata pratibimbitam sat hRdayaM bhajati AbhayatIti tathoktam ( upapada tatpu0 ) hRdayasthitamityarthaH nalam cumbitum cumbanaviSayIkatuMm upesya samIpaM gatvA prAgamitam samjAtAgamanam punarAvRttamiti yAvat kila sambhAvanAyAm ( 'bArtA sambhAvyayoH kila' ityamaraH ) virahAt damayantyA mukhaM namrIbhUtam , anupAtazcAmavaditi bhAvaH // 13 // vyAkaraNa-plute/plu+ktaH ( kartari ) / prAtta A+/dA+ktaH ( karmaNi ) / prAnatiH A+/nam +ktin ( bhAve ) / hRmayamAjam hRdaya+ maja+kvip ( kartari ) / prAgamitam AgamaH sajAto'syeti Agama+itan / anuvAda-viraha ke kAraNa mukha nIce kie damayantI kA ceharA azra-pravAha se pUrNa chAtI para pratibimbita huA aisA pratIta hotA thA mAno hRdaya meM baiThe hue nala kA cumbana karane hetu pAsa jAkara (vApasa ) AyA huA ho // 13 // TippaNI-yahA~ chAtI para pratibimbita mukha para hRdaya meM praveza karake vApasa Ane kI kavi kI kalpanA meM utprekSA hai jisakA vAcaka zabda 'kila' hai| vidyAdhara ne utprekSA ke sAtha 2 atizayokti mo mAnI hai| zAyada chAtI para mukha prativimba kA asambandha hone para bhI sambandha-pratipAdana se asambandhe sambandhAtizayokti hogii| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| pUrva zlokoM meM pratipAdita cintA saJcArI bhAva kA anubhAva, arthAt bAhya pratikriyA yahA~ azru-jhara-rUpa meM vyakta kI gaI hai| suhRdamagnimudaJcayituM smaraM manasi gandhavahena mRgiidRshH| akali ni:zvasitena vinirgamAnumitanihRtavezanamAyitA // 14 // anvayaH-mRgIdRzaH niHzvasitena gandhavahana manasi ( vidyamAnam ) suhRdam smaram agnim udaJcayitum vinirgamA mAyitA akli| TIkA-mRgyAH hariNyAH zau nayane iva dazau ( upamAna tatpu0 ) yasyAH tathAbhUtAyAH damayantyAH niHzvasitena niHzvAsena niHzvAsarUpeNetyarthaH gandhavahena vAyunA manasi hRdaye ( vidyamAnam ) suhRdam mitraM smaraM kAmam eva agni vahnim udazcayitum uddopayituM vinigamena bahiH nissaraNena anumitam anumAnaviSayIkRtam ( tR0 tatpu0 ) nitam guptam pUrvamazAtamityarthaH yad vezanam anta:pravezaH ( ubhayatra karmadhA0 ) tasmin mAyitA mAyAvisvam ( sa0 tatpu0) akali kalitam gRhItamityarthaH / mukhAt uSNaniHzvAsanissaraNenAnumIyate sma vAyuH pracchannatayA tasyA hRdayagataM svamitra kAmAgni dhukSayitvA bahirAgata iti bhAvaH / / 14 / / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite dhyAkaraNa-niHzvasitam nis +Vzvas+ktaH (bhAve ) / gandhavahaH vahatIti baha+ ac ( kartari ) gandhasya vahaH gndhvhH| udaJcayitum ut+ma+Nic+tumun / mAyitA mAyA'syAstoti mAyA+in (bIdyAdibhyazca 5 / 1 / 116 )+tala+TAp / akali- kal + luG ( karmANa ) / anuvAda-mRganayanI ( damayantI ke nikala rahe ( garma 2) niHzvAsa-rUpI vAyu se anumAna kiyA jA rahA thA ki usane hRdaya meM ( sthita apane ) mitra kAma rUpI agni ko bhar3akAne hetu dhokhe se chipA-chipA praveza kara rakhA thA, (aura aba khullama-khullA bAhara nikala rahA hai ) // 14 // TippaNI-damayantI kI garama-garama AhoM se kalpanA kI jA rahI thI ki usake zarIra ke bhItara sahAyatA dene hetu apane mitra agni ke pAsa chipakara vAyu ne praveza kara rahA thaa| Aha rUpa meM jaba vaha mukha se bAhara AyA, tabhI isakA anumAna huaa| kalpanA hone se utprekSA hai jo vAcaka pada ke na hone se pratIyamAna hI hai, vAcya nhiiN| usake sAtha vAyu aura agni meM cetanavyavahAra samAropa hone se samAsokti kA saMkara hai| mitra kI sahAyatA hetu koI bhI vyakti chipakara usake pAsa jAtA hI hai / vAyu aura agni ko mitratA ke lie dekhie amarakoSa-'rohitAzvo vAyu-sakhaH' / vAyu, pavana Adi zabda na kahakara 'gandhavaha' kahanA sAmiprAya hai| isase damayantI kA paminItva vyakta hotA hai| padminI ke mukha se hI sugandhita vAyu nikalA karatI hai| ataH vizeSya ke sAmiprAya hone se kuvalayAnanda ke anusAra parikarAGkura pralaMkAra hai / 'mRgodRzaH' meM luptopamA evaM kAma para agnisvAropa meM rUpaka hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| yahAM cintA saMcArI bhAva kA anumAva garama-garama AhoM ke rUpa meM vyakta kiyA gayA hai| virahapANDimarAgatamomaSIzitimatannijapItimavarNakaiH / daza dizaH khalu taddagakalpayallipikarI nalarUpakacitritAH // 15 // anvayaH-tad-dRga lipikarI viraha"varNakaiH daza diza: nalarUpakacitritAH akalpayat khalu / TIkA-vasyA damayantyA dRg dRSTiH ( 10 tatpu0 ) eva lipikarI citrakAriNI virahaH viyogaH tena yaH pANDimA zvatyam (tR0 tatpu0 ) ca rAgaH prema eva rAgaH lauhityaM ca, tamaH moho mUccheti yAvat eva maSI syAhIti bhAvAyAM prasiddhA ( karmadhA0 ) tasyAH zitimA zyAmatA ( 10 tatpu0 ) ca tasyAH damayantyA nijapItimA (Sa0 tatpu0 ) nijaH pItimA sauvarNavarNaH ( karmadhA0 ) ca ( catuNAM varSAnAmatra dvandvo yojyaH ) te eva varNAH eva varNakA raMgAH taiH ( karmadhA0 ) sAdhanabhUtaiH daza dizAH nalasya rUpakANi pratikRtayaH (10 tatpu0 ) taiH citritAH sajAtacitrAH citrayuktA iti yAvat ( tR0 tatpu0 ) prakalpayat bhara cayat khalu / cintAkAra pAt bhrAnsyA damayanto tatra-tatra sarvatra nalameva pazyati smeti bhAvaH / / 15 / / byAkaraNa-lipikarI lipi (citram ) karAtIti lipi+/+Ta:+kop / pANDimA pANDoH bhAva iti pANDu+imanic / zitimA ziterbhAva iti ziti+imanica / isI taraha potimaa| varNakAH varNa eveti varNa+kaH ( svaathe)| citritAH citrANi AsA samjAtAnIti citra+itan / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 caturthasargaH anuvAda-usa ( damayantI) kI dRSTi-rUpI strI-citrakAra viraha se ( utpanna ) saphedo, rAga ( anurAga, prema ) rUpI rAga (lAlI ), mUrchArUpo syAhI kI kAlimA tathA usa ( damayantI ) kA apanAhI ( svarNita ) pIlApana-ina raMgoM dvArA dazoM dizAoM ko nala ke rUpoM se citrita kara detI thii||15|| TippaNI-cintA saMcArI mAva kI pratikriyA meM damayantI satata nala kA cintana karatI rahatI thii| isa kAraNa bhrAnti athavA moha meM vaha cAroM ora A~khoM ke Age nalako hI pAtI thIM, jo svAmAvika thA, kintu isa para kavi kI kalpanA yaha hai ki mAno usakI dRSTi-rUpI strIcitrakAra sapheda lAla, kAle aura pIle raMgoM se cAroM dizAoM meM priyatama ke citra khIMcatI jAtI thii| isa taraha utprekSA hai, jisakA vAcaka 'khalu' zabda hai| usake mUla meM dRSTi para strI-citrakAratva rAga (prema) para rAgatva ( lAlI ) mUrchA para mazItva aura gAta kI svarNima kAnti para pItatva kA Aropa hone se rUpaka kAma kara rahe haiN| 'rAga' meM rUpaka zliSTa hai| isalie utprekSA aura rUpakakA aGgAGgibhAva saMkara hai kintu yahA~ 'dizA' para mittikAtva kA Aropa nahIM ho pAyA hai, kyoMki vinA mitti athavA phalaka ke citra kaise bana sakatA hai ? ataH rUpaka ekadezavivartI hI raha gayA, samasta vastuviSayaka nahIM bana skaa| vidyAdhara ne yahA~ rUpaka ke sAtha vizeSa alaMkAra mAnA hai| vizeSa vahA~ hotA hai jahA~ Adheya ko vinA AdhAra ke batAyA jAya, yahA~ binA bhitti athavA phalaka ke citra batAe gae haiM / zabdAlaMkAroM meM 'daza' 'dizaH' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| smarakRtAM hRdayasya muhurdazA bahu vadanniva niHzvasitAnilaH / vyadhita vAsasi kampamadaH zrite sati kaH sati nAzrayabAdhane // 16 // andhayaH-niHzvasitAnilaH ( damayantyAH ) hRdayasya smara-kRtAm dazAm muhuH bahu vadan itra adaH zrite vAsasi kampam vyadhita; Azraya-bAdhane sati kaH na vasati ? TIkA-niHzvasitam niHzvAsaH anilaH bAyuH niHzvAsarUpI vAyurityarthaH ( karmadhA0) damayantyAH hRdayasya hRdaH smareNa kAmena kRtAm janitAm (tR0 tatpu0) dazAm avasthA pIDAmiti yAvat muhuH vAraMvAraM bahu bhRzaM yathA syAttathA vadan kathayan iva adaH idam hRdayamiti yAvat zrite Azrite ( di0 tatpu0 ) vAsasi vastre kampam calanam byadhita akarot / birahakRtadIrgha-dIrghaniHzvAsa-kAraNAt damayantyA vakSaH kampate sma, vakSaH-kampAcca tatra sthitaM vastramapi kampate smeti bhaavH| Azrayasya AdhArasya bAdhane pIDAyAm ( 10 tatpu0 ) sati satyAm kaH na vasati vimeti sarvo'pi trasatIti kAkuH / / 16 // vyAkaraNa-niHzvasitam nis+Vvas+ktaH / bhAve ) / vyadhita vi+/dhA +luG / anuvAda-damayanto ko ) Ahe ( usake ) hRdaya kI kAma dvArA ko huI hAlata ko bAra-bAra khUba kahatI huI-jaisI (ki vaha vakSakI taraha kaoNpa rahA hai ) usa ( vakSa) para par3I cAdara ko hilA detI thIM, mAzrayako kaSTa pahu~cane para (bhalA ) kauna nahI DaratA? / / 16 / / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-damayantI cintA ke anubhava-pratikriyA ke rUpa meM laMbI-laMbI Ahe bhara rahI thI aura usase usakI chAtI aura chAtI para kI or3hanI-donoM hilatI jA rahI thiiN| isa para kavi kI kalpanA yaha hai ki mAno Ahe sakhiyoM ke Age yaha kaha rahI thIM ki isakA hRdaya isa taraha kaoNpa rahA hai (jaise isakI chAtI ) chAtI para par3o caddara kA bhI hilanA svAbhAvika hI yA / usakA AdhAra hI jaba hila rahA hai, to vaha bhI kyoM na hile ? pahale pAdatraya meM utprekSA hai, caturtha pAda meM samAsokti hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| karapadAnanalocananAmabhiH zatadalaiH sutanovirahajvare / ravimaho bahupItacaraM cirAdanizatApamiSAdudasRjyata // 17 // anvayaH-sutanoH virahajvare kara'nAmamiH zatadalaiH bahu-pItacaram ravi-mahaH anizatApamiSAt cirAt udsuujyt| TIkA-su suSTu tanaH zarIraM yasyAstathA-bhUtAyAH (prAdi ba0 vI0) sundaryAH damayantyA ityarthaH viraheNa kRte jvare virahajvare ( madhyamapadalopo sa0 ) karau hastau ca pade pAdau ca prAnanaM mukhazca locane nayane caiteSAM samAhAraH iti locanam ( samAhArada0) nAmAni saMzA yeSAM tathAbhUtaiH (ba0 bI0) zatadalaiH kamalaiH ( 'kamalaM zatapatraM kuzezayam' ityamaraH ) karapAdAcAtmakaiH kamalairityarthaH bahu pracuraM yathA syAttathA pItacaram pUrva pItam raveH sUryasya mahaH tejaH anizaM saMtataH yaH tApaH jvaraH ( karmadhA0) tasya miSAt kaitavAt cirAt cirakAlam sadasRjyata utsRSTam / divA pracuraM sauraM tejaH pItvA damayantyAH karapAdAdirUpANi kamalAni pazcAt satataM cira tat ugiranti smeti mAvaH // 17 // vyAkaraNa-zatadalaiH zataM dalAni patrANi yeSAM taiH| pItacaram bhUtapUrva pItam iti pota+ anuvAda-viraha-janita jvara meM sundara gAta vAlI ( damayantI ke hAtha, paira, mukha aura nayana nAmaka kamala ( dina meM ) pahale chakakara pIye hue saura tApa ko saMtata jvara ke bahAne dera taka ugalate rahate ye // 17 // TippaNI-saMtata jvara ke kAraNa damayantI ke samI aGga tApa ugalate rahate the| isa para kavi kalpanA yaha hai ki usake ve aGga kamala the jo dina meM sUrya kI USmA pIte the, aura rAta ko jvara ke bahAne nirantara use bAhara nilAlate rahate the| yaha utprekSA hai, jo gamya hai| isake mUla meM mede amedAtizayokti kAma kara rahI hai, kyoMki hAtha-paira, mukha locana aura hote haiM aura kamala aura, kintu kavi ne sAdRzya ke kAraNa yahA~ inameM amedAdhyavasAya kara rakhA hai| sAtha hI 'miSa' zabda dvArA bAdhya yahA~ kaitavApaha ti bhI hai ? isa taraha yahA~ ina sabakA saMkara hai / vidyAdhara yahA~ utprekSA na mAnakara atizayokti aura apahati ke sAtha samAsokti mAnate haiN| unakA abhiprAya yaha hogA ki kara-pAdAdi kamala mathoM kI taraha pahale khUba pI jAte haiM aura bAda ko phira ulTo karate haiM / yaha aMgoM kA samAsokti prayojaka cetanIkaraNa huaa| zabdAlaMkAroM meM 'nana' 'nanA', aura 'caraM' 'cirA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH udayati sma tadadbhutamAlimirdharaNibhRdbhuvi tatra vimRzya yat / anumito'pi ca bASpanirokSaNAdvayabhicacAra na tApakaro nalaH // 18 // anvayaH-AlimiH tatra dharaNibhRd-bhuvi vimRzya bASpa-nirIkSaNAt anumitaH api tApakaraH nalaH yat na vyabhicacAra, tat adbhutam udayati sma / TIkA-prAlibhiH damayantyAH sakhImiH tatra tasyAm dharaNim pRthivIm bimati pAlayati smatha ca dhArayatIti tathoktaH ( upapada-tatpu0) rAjA nalaH atha ca parvataH bhUH utpattisthAnaM yasyAH tathAbhUtAyAm (ba0 bI0 ) damayantyAm atha ca bhUbhRtaH parvatasya bhuvi pradeze (10 tatpu0 ) vimRzya vicArya atha ca saMzayya 'bASpasya azraNAm atha ca ambu-dhUmasya (bASpo 'zruNyambudhUme ca' iti vaijayantI) nirIkSaNAt darzanAt ( 10 tatpu0 ) anubhitaH jJAtaH atha ca anubhitiviSayokRtaH api tApaM karotIti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) santApakaraH atha ca USmAdhAyakaH nalaH etadAkhyo nRpaH atha ca sandhivicchedaM kRtvA analaH vahniH yat na vyamicacAra na anyathA babhUva tava adbhutam Azcaryam udayati sma uditam sanAtamiti yAvat / prakathanAdapi kevalam damayantyA aNi dRSTvaika tatsakhImiH nalavirahakRtAnye vaitAni santIti yat nizcitaM tadAzcaryakArakamiti bhAvaH / / 18 / / vyAkaraNa-dharaNibhRt dharaNi+bha+ vip ( kartari / tApakaraH taap+V+| udayati sma-/ay Atmanepada hone se udayate sma bananA cAhie thA, kintu anudAttetoM ko Atmanepada karane vAlA niyama 'anudAttatvalakSaNamAtmanepadamanityam' isa paribhASA ke anusAra anitya hone se yahA~ parasmaipada huA hai athavA ise bhvAdi kA parasmaipada kA rUpa samajhie / zadraka ne mI mRcchakaTika meM 'udayati hi zazAGkaH kAminI gaNDapANDaH aisA prayoga kara rakhA hai| anuvAda-(damayantI ko) sakhiyoM dvArA dharaNidhara ( parvata-bhUmi ) para vimarza (saMzaya ) karane ke bAda bASpa ( mApa, kuharA ) dekhane se anumAna kiyA jAtA huA bhI tApa janaka anala agni jo vyabhicarita galata nahIM huA, yaha zcarya kI bAta hai-nahIM, nahIM bhAzcarya kI koI bAta nahIM, kyoMki sakhiyoM dvArA dharaNidharabhU ( rAjaputrI damayantI) ke viSaya meM vimarza ( vicAra ) karake bASpa prabhu dekhane se anumAna kiyA huA saMtApa-janaka nala vyabhicarita ( galata ) nahIM thA / / 18 // TippaNI-yahA~ kavi ne nyAyazAstra kI ora saMketa kiyA hai, jahA~ dhUma se agni-anumAna kI prakriyA batAI jAtI hai| parvata para agni kA saMzaya hone para niravacchinna dhUmalekhA dekhane se parvata (dharaNidhara-bhU ) para ( agni ) kA yoM anumAna kiyA jAtA hai| 'parvato vahnimAn dhUmAt' kintu yadi parvata para bASpa ( bhApa, kuharA dekhane se agni kA anumAna kareM to yaha savyabhicAra hetvAbhAsa bana jAtA hai, kyoMki nadI-nAloM ke jala ke Upara bhI bASpa ( mApa ) uThatI hai, lekina vahA~ agni nahIM hotii| kintu yahA~ sakhiyoM bASpa se anumAna karatI haiM aura unakA anumAna galata nahIM par3atA-yaha Azcarya nahIM to kyA ? yaha sarAsara nyAyasiddhAnta ke viruddha bAta hai, vAstava meM kavi ne yahA~ vAka chala kA prayoga kiyA hai| dharaNibhRd-bhU, vimarza vASpa aura anala zabda zliSTa haiN| pahalA artha kramazaH parvata-pradeza, saMzaya, mApa aura agni hai aura dUsarA artha hai rAjaputrI damayantI, Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 naiSadhIyacarite vicAra, A~sU aura sandhi meM anala ke 'a' kA pUrvarUpa karake nl| pahale artha meM virodha hotA hai, dUsarA artha karake virodha-parihAra ho jAtA hai, isalie yahA~ virodhAbhApta alaMkAra hai jo zleSA. nuprApita hai / lekina vidyAdhara aura cAritravardhana yahA~ zleSa aura vyatireka mAnate haiN| vyatireka isa rUpa meM ho sakatA hai ki nyAya siddhAnta se yahA~ yaha adhikatA batAI gaI hai ki vahA~ bApa se anumAna galata par3atA hai, yahA~ sahI / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| hRdi vidarbhamukha praharan zarai ratipatirniSaghAdhipateH kRte / / __ kRtatadantaragasvadRDhavyadhaH phaladanItiramUrchadalaM khalu // 19 // anvayaH-niSidhAdhipateH kRte vidarbhamukham zaraiH hRdi praharan rati patiH kRta-tadantaraga-svadRDha-vyadhaH khalu phalada-nItiH alam amUrcchat / TIkA-niSadhAnAm adhipateH adhIzvarasya kRte arthe nalaM lakSyIkRtyetyarthaH vidarbhAH etadAkhya-dezavizeSo bhUH utpattisthAnaM yasyAH tathAbhUtAm damayantImityarthaH ( ba0 vo0) zaraiH bANaH hRdi hRdaye praharan AghAtaM kurvANaH ratyAH etadAkhyAyAH striyaH patiH bhartA kAmadeva ityarthaH (10 tatpu0) kRtaH vihitaH tasyAH damayantyAH antaragaH hRdayasthitaH (10 tatpu0) antare antarAtmani, hRdaye ityarthaH ('antaraM madhye'ntarAtmani' ityamaraH ) gacchatoti tathoktaH ( upapada tatpu0) yaH svaH AtmA ( karmadhA0 ) tasya dRDhavyadhaH (10 tatpu0 ) hRDhaH prabalaH, gambhIraH byadhaH vedhanam prahAra iti yAvat ( karmadhA0 ) yena tathAvidhaH ( ba0 vI0 ) san khalu iva phalantI phalaM dadatI anItiH anyAyaH ( karmadhA0 ) yasya tathAvidhaH ( ba0 vI0) alam atyantam amUcchat bhUcchA ( mohaM, vRddhiM ca ) prApa / ayaM mAvaH nalaH kAmazca damayantyA hRdi AstAm / tatra nalaM praharan kAmaH tatrastham AtmAnamapi prahRtavAn prahRtazca san sa bhRzaM mumuurch| anItiH nUnaM phalatyeveti. mAvaH // 16 / / vyAkaraNa-antaragaH antara+ gam +ddH| vyadha:/vyadh +ac ( mAve ) phaladaphalaM dadAtIti phala+ daa+kH|| anuvAda-niSadha-nareza ( nala ) ko lakSya karake vidarbha kumArI (damayantI ) para hRdaya meM prahAra karatA huA kAmadeva usake andara sthita svayaM ko gambhIra rUpa se ghAyala kiye-jaise, ( apanI) dunoMti kA phala pAye hue pUrNataH mUrchA (behozI, vRddhi ) ko prApta ho baiThA // 19 // TippaNI-apane atula saundarya dvArA nala kAmadeva ko parAsta kiye hue thaa| isI khAra ke kAraNa kAma damayantI ke hRdaya meM ghara jamAe nija zatru nala ko lakSya karake damayantI para bANa-prahAra kara baiThA lekina mUrkhatA ke kAraNa vaha apane para bhI prahAra kara gayA, kyoMki damayantI ke hRdaya meM nala ke sAtha vaha bhI to svayaM baiThA huA thaa| apane hI prahAra se gambhIra rUpa se ghAyala hokara vaha bhUchita ho gyaa| ThIka hai| nala para badalA utArane ke lie bevArI niraparAdha damayantI para prahAra karanA kahA~ kI nIti hai| isalie vaha anyAya kA phala pA gyaa| kAma ko mUrchita dekha kara hI kavi 1. vya th| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 205 ne yaha kalpanA kI ki mAno vaha apane para bhI prahAra kara baiThA hai| yahA~ 'amUcrchat' zabda meM banA camatkAra hai / isakA ( mUchita-behoza ) hone ke atirikta dUsarA artha 'vRddhi ko prApta ho gayA' bhI hai ( 'mUrchA moha-samucchAyayoH si0 ko)| vAstava meM Azaya yaha hai ki kAmadeva ke bApa prahAra se damayantI ke hRdaya meM nalaviSayaka kAma aura bar3ha gyaa| murchA ke samucchAya (vRddhi) aura moha-ina donoM arthoM ke bhinna-bhinna hone para bhI kavi ne zleSamukhena unakA amedAdhyavasAya kara diyA hai, isalie yahA~ mede amedAtizayoktimUlaka utprekSA hai| mallinAtha ne yahA~ 'gae the dasare para prahAra karane, svayaM para mo prahAra kara baiThe' isa rUpa meM viSamAlaMkArabhI mAnA hai| zamdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| vidhuramAni tayA yadi mAnumAn kathamaho sa tu tadayaM tathA / api viyogamarAsphuTanasphuTIkRtadRSattvamajijvaladaMzumiH // 20 // anvayaH-tayA vidhuH yadi mAnumAn amAni, tu saH viyogadRSattvam api tad-hRdayam aMzubhiH kathaM tathA ajijvalat / TIkA-tayA damayantyA vidhuH candraH yadi bhAnumAn sUryaH zramAni mAnitaH virahakAraNAt AtmAnaM dahantaM candraM damayantI 'sUryo'yam' iti mAnitavatItyarthaH tu tahiM sa mAnitaH sUryo na tu vAstavikaH viyogasya nala-virahasya yo bharaH bhAraH bAhulyamityarthaH (10 tatpu0 ) tena yat prasphuTanam avidaraNam ( tR0 tarapu0) tena sphuTIkRtam spaSTIkRtam ( tR. tatpu0 ) dRSattvaM pASANatvaM (karmadhA0 ) yena tathAbhUtam (ba0 vI0 ) api tasyA damayantyA hRdayam hRt aMzubhiH kiraNaH katham kena prakAreNa tathA tAdRzaprakAreNa ajijvalat jvAlayAmAsa / candrasUryasyAropitatvAta atAtvika-sUryasya svakirayaH damayantyAH sUryopala-rUpahRdaya-jvAlakatvamAzcaryakaramiti mAvaH / / 20 / / __vyAkaraNa-bhAnumAn mAnavaH kiraNAH asya santIti (mAnU razmi-divAkarau' ityamaraH) mAnu+manap / pramAni man + laG ( krmnni)| ajijvlt/jvl+pic+lng|| anavAda-usa ( damayantI ) ne candramA ko yadi sUrya mAnA, to phira vaha ( kalpita sUrya ) viyoga ke bhAra se vidArNa na hone ke kAraNa ( apanA ) prastarasva dikhAye hue usa ( damayantI) ke hRdaya ko kyoM usa prakAra jalAtA thA ? TippaNI-damayantI candramA ko sUrya mAna baiThI thI, lekina zloka meM isakA kAraNa nahIM batAyA gayA hai, isalie cANDU paNDita kAraNa batAne ke lie zloka meM 'bidhuramAnitayA' ko eka zabda ke rUpa meM dvirAvRtta karate hue isa prakAra pahalA artha karate haiM-vidhurA viyogaduHkhitAm AtmAnaM manyate iti vidhuramAninI tasyA mAvaH tattA tayA" = viyoga ke kAraNa apane ko duHkhinI mAnane se viyoga meM virahi-jana ko candramA isa taraha jalAtA rahatA hai / jaise sUrya lekina mAnA huA sUrya tAtvika nahIM ho sakatA hai, isalie bar3e Azcarya kI bAta hai ki vaha apane ko spaSTa sUryopala siddha kiye hue damayantI ke hRdaya ko kaise jalA paayaa| sUryopala tAttvika sUrya kI kiraNoM se hI jalatA hai, candramA kI kiraNoM se nhiiN| bhAvArtha yaha nikalA ki virahiNI hone ke kAraNa damayantI candra-- Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite kiraNoM ko na saha skii| vidyAdhara ne yahA~ virodhAlaMkAra mAnA hai / hRdaya para dRSatvAropa meM rUpaka spaSTa hI hai| 'sphuTa' 'sphuTI' meM cheka, anyatra vRttyanupAsa hai / hRdayadattasaroruhayA tayA ka sadRgastu viyognimgnyaa| priyadhanuH parirabhya hRdA ratiH kimanumartumazeta citArciSi // 21 // anvayaH-viyoga-nimagnayA, (ata eva ) hRdaya-datta-saroruhayA tayA sadRk ka prastu ? ratiH hudA priya-dhanuH pariramya anumartum citAciMSi kim azeta ? TIkA-viyoge priya-virahe nimagnA virahAgnimagnetyarthaH ( sa0 tatpu0 ) ata eva hRdaye vakSasi dattaM nihitam (sa0 tatpu0) saroruhaM kamalaM ( karmadhA0 ) yayA tathAbhUtayA (ba0 vI0 ) tayA damayantyA sahaka sadRzI ka saMsArasya kasmin pradeze prastu na kutrApIti kAkuH / ratiH tatsadRzI syAditi cenna, yataH ratiH kAmapatnI hRdA vakSasA priyasya kAmadevasya dhanuH puSparUpa-cApam parirabhya AzliSya pasyuH pauSpaM dhanuH vakSasi nidhAyetyarthaH anumartum patyuH anugamanaM kartum, parayuH pazcAt svayamapi maraNArthamiti yAvat citAyA arciSi agnijvAlAyAm (pa. tatpu0) kim azeta yitavatI? neti kAkuH // 21 // ___ vyAkaraNa-saroruham sarasi rohatIti saras + ruha+kaH ( kartari ) sahaka samAnA dRzyate iti samAna+/dRz+ vina, samAna ko sa aadesh| bhazeta/zo+laG / anuvAda-(priya ko ) viyoga ( kI agni ) meM DUbI, ( ata eva ) chAtI para ( zaitya hetu ) kamala ko rakhe usa ( damayantI ) ke samAna strI kahA~ hogI ? rati priya ( kAmadeva ) ke ( puSparUpa ) dhanuSa ko chAtI se lagAkara kyA citAgni meM soI thI ? // 21 // TippaNI-damayantI svastha avasthA meM hI anupama sundarI thI; virahAgni meM par3I, kSINa evaM zItopacAra hetu chAtI para kamala rakhe avasthA meM bhI vaha atulanIya ho banI rhii| hA~, rati yadi mahAdeva dvArA usake pati ke masma kara diye jAne para usakA puSpa-dhanuSa chAtI para rakhakara satI hotI to vaha damayanto kI usa avasthA meM tulanA ke lie A sakatI thI, parantu vaha satI huI hI nhiiN| kSatriyoM meM yaha prathA hai ki pati ke marane para usakI patnI pati kA dhanuSa-bANa Adi zastra chAtI para rakhakara pati ke sAtha citA meM bhasma ho jAtI thii| damayantI kA upamAna na hone se yahA~ ananvayAlaMkAra hai, lekina vidyAdhara utprekSA mAnate haiN| 'kim' zabda utprekSA-vAcaka bhI hotA hai, artha yaha hogA 'chAtI para kamala rakhe, virahAgni meM jalato huI damayantI aisI laga rahI thI mAno lAtI para pati kA puSpa-dhanuSa rakhakara kAmadeva kI patnI rati citAgni meM soI ho|' zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| analamAtramiyaM svanivAsino na virahasya rahasyamabuddhayata / prazamanAya vidhAya tRNAnyasUna jvalati tatra yadujjhitumaihata // 22 // anvayaH-iyam sva-nivAsinaH virahasya rahasyam analabhAvam na abudhyataH yat tatra jalati sati ) asUn tRNAni vidhAya prazamanAya ujjhitum aihata / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 205 TIkA-iyam damayantI svasyAM Atmani nivasati tiSThatIti tathoktasya ( upapada tatpu0) svakAyasyetyarthaH virahasya viyogasya rahasyam tattvam analasya agneH bhAvam agnitvamityarthaH (10 tatpu.) na abudhyata na zAtavatI madgataviraho'nalaH (agniH ) astIti tatvataH sA nAjAnAdityarthaH yat yattaH tatra tasmin virahAnale jvalati dIpyamAne sati sA asUna prANAn tRkhAni vidhAya tRSpIkRtya prazamanAya upazamanArtham ujimatum tyaktum aihata aicchat / virahasyAgnivena tasyA zAnamabhaviSyat cet , tarhi sA prANarUpatRpAni tannirvApaNArtha 'tatrojjhituM' naihiSyata, tRNaH vahniH dIpyate, na tu zAmyatIti bhaavH| atha ca iyam svanivAsino virahasya analabhAvam nalasya bhAvaH sadbhAvaH prAptirityarthaH (10 tatpu0) na nalamAva ityanalamAvaH ( naJ tatpu0) nalaprAptyamAva ityarthaH rahasyaM mUlakAraNaM na abudhyata ? api tu abudhyataiva, mama viraharahasyaM naLAprAptirastoti sA abudhyata ityrthH| tat yataH tatra jvalati tasmin virahe vidyamAne sati svaprANAn tRNIkRtya prazamanAya prakRSTAya zamanAya yamAyeti yAvat ('zamano yamarADa yamaH' ityamaraH) tyaktumaicchat , nalasya viraho mamAsahya iti matvA sA prAppAta parityaktumaicchaditi bhAvaH // 22 // __gyAkaraNa-nivAsin ni+/vas+pin (tAcchIlye ) / rahasyam rahasi mavamiti rhs+yt| aihata/I+laGa / anuvAda-yaha ( damayantI) apane meM vidyamAna viraha kA rahasya na samajha pAI ki yaha agni hai| tamo to usa ( agni ) ke jalate hue vaha use bujhAne hetu prApyoM ko tappa banAkara jhoMkanA cAhatI thii| yaha ( damayantI ) kyA apane viraha kA rahasya-tatva athavA mUlakAraNa-nahIM jAnatI thI ki yaha nala kI aprApti hai ? tabhI to usake rahate hue vaha prANoM ko tRNavat tuccha samajhakara yama ko sauMpanA cAhatI thI) // 22 // TippaNI-yahA~ bhI kavi ne vAk-chala kA prayoga kiyA hai| zabdoM meM zleSa rakhakara unake do-do artha karake unakA Apasa meM amedAdhyavasAya kara rakhA hai| isIlie vidyAdhara aura cAritra. vardhana ne apanI TIkAoM meM yahA~ atizayokti mAno hai| atizayokti ke sAtha-sAtha pahale ke artha meM anumAnAlaMkAra bhI haiM, kyoMki prANoM ko agni meM tRSNa kI taraha jhoMkane ke prayatna se yaha anumAna kiyA jA rahA hai ki use viraha meM agnistra kA jJAna nahIM thaa| agni bujhAne hetu taNa DAlane meM virodhAlaMkAra bhI hai| isa taraha yahA~ ina sabakA saMkara smjhie| hamAre vicAra meM yaha zleSAlaMkAra hai| zabdAlaMkAroM meM 'rahasya' 'rahasya' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| prakRtiretu guNassa na yoSitAM kathamimAM hRdayaM mRdu nAma yat / tadiSumiH kusumairapi dunvatA' suvivRtaM vibudhena manobhuvA // 23 // anvayaH-yoSitAm hRdayam mRdu nAma ( iti ) yat , sa prakRtiH guppaH imAm katham na etu ? kusumaiH iSumiHdunvatA vibudhena manobhuvA tat suvivRtam / / TokA-yoSitAm strINAm hRdayam hRd mRdu sukumAram nAmeti prAkAze prasiddhau iti yAvata 1. dhunvtaa| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 naiSadhIyacarite ('nAma prAkAza saMbhAvyaH' ityamaraH-) yat sa vidheya-prAdhAnyAt puMlliGgatvam prakRtiH prakRtisvarUpaH svabhAvasiddha ityarthaH guNaH mArdavarUpaH imAma damayantIm katham kasmAt na etu prAptotu, apitu prApnotyeveti kaakuH| kusumaiH kusumarUpaiH iSubhiH bANaiH dunvatA pIDayatA vibudhena devena viduSA ca manobhuvA kAmena tat mArdavaM su vivRtam sutara spaSTIkRtam / yataH puSpAtmakabANaprahAreNApi damayanto dUyatesma, tasmAt spaSTImavati tasyAM khosvabhAvasulabha mRdutvamastIti mAvaH // 23 // vyAkaraNa-yoSitAm yoSati =saGgamayati pumAsam iti yup +it ! mRdu mRdyate iti / prad+DaH samprasAraNa / iSubhiH iSyate ( prakSipyate ) iti iS +uH| mano-bhuvA manaso bhavatIti manas+Vs+kvipa ( kartari ) / anuvAda-"striyoM kA hRdaya komala hotA hai" yaha jo prasiddha hai, vaha svabhAva-siddha guNa / komalatA ) isa ( damayantI) ko kyoM na prApta ho ? phUloM ke bANoM se (ise ) por3A pahu~cAte hue vidvAna kAmadeva devatA ne yaha acchI taraha spaSTa kara diyA hai // 23 // TippaNI-yahA~ vibudha' meM zleSa aura puSpa prahAra se bhI pIr3ita hone rUpa kArya se damayantI ke hRdaya meM komalatA kAraNa kA anumAna kiye jAne se anumAnAlaMkAra hai / 'kusumerapi' meM api zabda se 'anya cIjoM se to kahanA hI kyA' isa artha kI Apatti se apatti alaMkAra hai| zabdAhaMkAra vRttyanuprAsa hai| riputarA bhavanAdaviniyaMtI vidhurucihajAla bilairnu tAm / itarathAtmanivAraNazaGkayA 'jvarayituM visaveSadharAvizat // 24 // anvayaH-riputarA vidhuruciH mavanAta aniyaMtIm tAm jvarayitum hatarayA AtmanivAraNazaGkayA bisaveSadharA satI gRhajAla-bilaH avizat nu / TIkA-atizayena ripuH iti riputarA ativairiNI vidhoH candrasya ruciH kAntiH razmijAla. mityarthaH (10 tatpu0) mavanAt svagRhAt aniryatIm bahiH anirgacchantIm tAm damayantIm jvarayituM saMtApayitum itarathA anyathA, prakArAntareSa dvAramArgagamaneneti yAvat bhAsmanaH svasthAH nivAraNasya praveza niSedhasya zaGkayA bhayena ( ubhayatra pa. tatpu0 ) bisasya mRNAlasya vezasya rUpamya dharA dhArayitrI satI gRhasya bhavanasya yat jAlaM gavAkSam ( 'jAlaM samUha AnAya gavAkSa kSArakeSvapi' ityamaraH) tasya bilaiH chidraH avizat pravezamakarot nu kim ? viraha-jvare zaityApAdanArtha candrakiraNadAhamayAt gRhaprakoSThAd bahiranAgacchantyA damayantyA vakSasi yAni mRNAlAni dhRtAnyAsan , tAni tAM jvalayituM niSedhazaGkayA dvAramArga vihAya gavAkSamAgaeNpa AgatA mRNAlarUpadharAH candrakirappA iva pratoyante smeti mAvaH / / 24 / / jyAkaraNa-riputarA atizayena ripuriti ripu+tarap / ruci:/ruc +ki ( mAve ) / aniyaMtIm na+nira+Vs+zata+DIpa dvi0 / itarathA itarat +thAl ( prakAravacane ) / jvarayitum / jvara +Nic +tumun / dharA dharatIti +ac ( kartari )+TAp / 1. jvalayituM viza0 / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 caturthasargaH anuvAda-atizaya dveSa rakhane vAlI candramA ko kAnti ghara ( ke kamare ) se bAhara na nikalatI huI usa ( damayantI ) ko pAne hetu 'anyathA (dvAramArga se ) merA praveza kahIM roka na diyA jAya' isa maya se mRNAla kA mesa dhAraNa kiye khir3akI ke chidroM se hokara to mItara nahIM calI gaI kyA ? / / 24 / / TippaNI-candra-kiraNeM damayantI ko jalAtI rahatI thI, isaliye vaha kamare se bAhara hI nahIM nikalatI tho| ThaMDaka pahucAne ke liye chAtI para mRNAla-daNDa rakhe vaha bhItara hI leTI rhtii| isa para kavi-kalpanA yaha hai ki zveta mRNAla mRNAla na hoM, mAnoM candra-kiraNe hoM, jo Dara ke mAre daravAje se na ghusakara chipo chipo khir3akI ke rAste use jalAne mRNAla ke veza meM mItara ghusa AI thI / zatru prahAra karane hetu chipakara veza badale cora rAste se hI AyA karatA hai| isa taraha yahA~ utprekSA hai, jisakA candra kAnti ke cetanIkaraNa se banI samAsokti ke sAtha saMkara hai| 'visa' 'veza' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| hRdi vidarmabhuvo'zrabhRti sphuTaM vinamadAsyatayA pratibimbitam / mukhahagoSThamaropi manobhuvA tadupamAkusumAnyakhilAH zarAH // 25 // anvayaH-vinamadAsyatayA vidarbhabhuvaH azru-bhRti hRdi pratibimbitam mukha-dRgoSTham manobhuvA tadupamA-kusumAni akhilAH zarAH ( sat ) bharopi sphuTam / TIkA-vinamat namrIbhavat pAsyaM muvam ( karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtAyAH (ba0 vI0) mAvaH tattA tayA mukhasya nIcaiH karapahetunetyarthaH vidarbhebhyaH bhavatIti tathoktAyAH damayantyA ityarthaH azru vASpaM bibharti dhArayatIti tathokte ( upapada tatpu0 ) hRdi vakSasi pratibimbitam pratiphalitam mukham AsyaM ca dRzau nayane ca bhoSThau dantacchadau ca teSAM samAhAra iti mukhadRgoSTham ( samAhAra dvandvaH ) manobhuvA manaH bhUH utpattisthAnaM yasya tathAbhUtena ( ba0 vI0 ) kAmadevenetyarthaH, tasya mukhadRgoSThasya upamAyAH tulanAyAH kusumAni puSpANi upamAnabhUtAni puSpANItyarthaH ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) kamalanIlotpala-bandhUkAni tadrapANi akhilAH paJcetyarthaH zarAH nAppAH aropi Aropitam sphuTam iva / azruplute damayantI-vakSasi pratibimbitAni tasyA mukhaM, netradvayaM, oSTha dvayazcetyetAni paJcAGgAni tasyAH hRdaye kAmadevanikhAtAni paJca puSpAtmaka-vANA iva pratIyante smeti bhAvaH / / 25 / / vyAkaraNa-Asyam asyate kSipyate annAdikam atreti / as+Nyat ( adhikrnne)| azubhRt azru+bhRJ +kvip ( krtri)| pratibimbitam pratigato bimpaH pratibimbaH (prAdi tatSu0) pratibimba ( pratibimbayuktam ) karotIti prativimba+Nic ('sukhAdayo vRttiviSaye tadvati vartante') +k| aropi/ruh+pica pugAgama+luG ( karmaNi ) / anuvAda-mukha nIce kiye hone ke kAraNa vidarbha rAjakumArI kI A~sU-marI chAtI para prati. bimbita huA usakA ceharA, bhaukheM aura hoMTha aise laga rahe the jaise ki kAmadeva ne unhIM ke upamAna bane ( apane ) puSparUpa sAre (pA~ca ) bApa gAr3a rakhe ho // 24 // TippaNI-chAtI para apanI parachAI DAle damayantI ke cehare, do A~kheM aura (adharoSTha, uparoSTha) Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 naiSadhIyacarite do oMThoM para kavi ne yaha kalpanA kI hai ki mAnoM ve kAmadeva ke usake hRdaya meM mAre hue phUloM ke pA~ca bApa ho| kAmadeva ko 'paJcabANa' kahA jAtA hai jisake prasiddha pA~ca bApa ye haiM'bharavindamazokaJca cUtaM ca navamallikA / nIlotpalaM ca paJcate pazcabAsasya sAyakAH' / inameM se mukha kA aravinda, A~khoM ke nIlotpala Ara oThoM ke azoka, upamAna bana sakate haiM, hekina cUta aura navamallikA chUTa jAte haiM / ataH sAre bApa nahIM bana paaye| nArAyaNa aura mallinAtha yahA~ kamala, do nIlotpala aura do bandhUka-ina pA~ca phUloM ko lete haiN| bandhUka gur3ahala ko kahate haiM, jisameM moThoM kA pUrA sAdRzya hai kintu yaha kAma kA bApa hI nhiiN| sphuTa zabda yahA~ utprekSA kA vAcaka hai, kintu nArAyaNa ne 'sphuTam' ko 'pratibimbitam' kA kriyAvizeSaNa banAkara 'mukhadRgoSThaM zarAH isa taraha vyasta rUpaka mAnA hai| vidyAdhara ne atizayokti kahA hai| vaha isalie ki chAtI para mukhadRgoSTha ke pratibimba kA asambandha hone para bhI sambandha batAyA gayA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| virahapANDakapolatale vidhuLadhita bhImabhuvaH pratibimbitaH / anupalakSyasitAMzutayA mukhaM nijasakhaM sukhamaGkamRgArpaNAt / / 26 // anvayaH-vidhuH bhImabhuvaH virahapANDukapolatale pratibimbitaH ( san ) anupalakSyasitAMzutayA sukham aGkamRgArpapAt mukham nijasakham vyadhita / TIkA-vidhuH candraH bhImabhuvaH bhaimyAH viraheNa viyogena pANdu zvetam ( ta0 tatpu0) kapolatalam gaNDasthalam ( karmadhA0 ) kapolayoH talam (pa. tatpu0 ) tasmin pratibimbitaH pratiphalitaH san , na upalakSyAH pRthaktvena jJAtumazakyA: ( nam tatpu0 ) sitAH zvetAH aMzavaH kirapAH ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtasya (ba0 vI0) mAvaH tattA tayA, kapolatalaM zvetamAsIt candrakiraNAzcApi zvetA Asan iti teSAM pArthakyena grahapAmAvAdityarthaH sukham anAyAsaM yathA syAttathA aGkaH kalaGkarUpo yo mRgaH haripaH ( karmadhA0 ) tasya apaMNAt AropaNAdityarthaH mukhaM damayantyAH vadanaM nijaH svakIyaH sakhA mitramiti nijasakhaH tam vyadhita akarot / virahAt pUrva dabhayantImukhaM candramatizete sma, virahe tu pANDutve samutpanne samAnapANDuvarNacandrapratibimbasya tatra pArthakyenAgrahapAt kevalamakamAtra grahaNAcca tat candratulyImUtamiti bhAvaH / / 26 / / / ___ vyAkaraNa-prativimbitaH isake liye pichalA zloka dekhie / nijasakham samAsa meM sakhin ko Taca samAsAnta hone se vaha rAma zabda kI taraha akArAnta bana jAtA hai ( 'rAjAhaH sakhibhyapRc' 54 / 91 ) / anuvAda-viraha se pANDu varNa ke bane damayanto ke kapola-sthala para pratibimbita huaA candramA ( apanI ) pANDu varSa kI kiraNoM ke (pRthak ) na dikhAI dene ke kAraNa sahaja hI meM kala ka-rUpa mRga arpaNa karane se ( damayantI ke ) mukha ko apanA sakhA banA baiThA // 26 // TippaNI-damayantI ke kapola para prativimbita candramA donoM ke eka jaise-pANDu-varSa hone ke kAraNa dIkhane meM nahIM AtA thA; kAlA hone ke kAraNa kevala mRga-jaisA dhambA hI dikhAI detA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuthasagaH 209 thaa| isa taraha yahA~ kapola aura candramA ke eka-varSa hone se donoM kA ekatva batAyA gayA, ataH mallinAtha ke anusAra sAmAnyAlaMkAra hai| sAmAnya vahA~ hotA hai, jahA~ guNa-sAmya se eka vastu kI dUsarI vastu ke sAtha ekatA dikhAI de| candramA ne apane dhambe kA kAlApana kapola para saMkramita kara diyA hai, isalie vidyAdhara ne yahA~ tadguNAlaMkAra mAnA hai| yaha vahAM hotA hai, jahA~ eka vastu kA guNa dUsarI bastu meM calA jaay| candramA ne mukha ko apanA mitra banA diyA hai-isa sthala meM yadi daNDI ke anusAra mitra zabda ko lAkSaNika mAna kara sAdRzyaparaka le le to ise hama upamA kaheMge, kintu yadi isakA mukhyArtha hI leM, to yahA~ cetanIkaraNa ho jAtA hai| koI bhI vyakti saMgati ke kAraNa apanA malA yA burA guSpa dUsare meM mI utpanna kara detA hai| kAle dAga vAlA candramA mukha meM mI kAlA dAga utpanna kara baiThA / isa taraha hamAre vicAra se yaha samAsokti ho jaaegii| 'sakhaM' 'sukha' meM cheka anyatra vRttyanuprAsa hai| virahatApini candanapAMsubhirvapuSi sArpitapANDimamaNDanA / viSadharAmabisAmaraNA dadhe ratipatiM prati zambhuvibhISikAm // 27 // anvayaH-ptA viraha-tApini vapuSi candana-pAsubhiH apita-pANDima-maNDanA viSadharAma-bisAmaraNa (ca) satI ratipatim prati zaMbhu-vibhISikAm ddhe| TIkA--sA damayantI viraheNa viyogena tapati jvaratIti tathokte ( upapada tatpu0 ) athavA viraheNa tApo'syAstIti tathokte vapuSi zarIre candanasya malayajasya pAMsumiH rajomiH arpita dattaM sampAditamityarthaH pANDimA pANDutvam eva maNDanam alaMkaraNam ( ubhayatra karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtA (ba0 vI0), viSadharANAm sarpANAm AmA kAntiH (10 tatpu0) iva prAmA ( upamAna tatpu0 ) yeSAM tathAbhUtAni (ba0 vI0 ) bisAnyeva AbharaNAni ( karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtA (ba0 bo0) satI ratyAH patim bhartAram kAmamityarthaH (10 tatpu0) zammoH mahAdevasyA vimoSikAm mayAnakatAm dadhe dhRtavatI aGgIkRtavatIti yAvat / candanarajo masmeva, bisAni sarpA iva pratIyamAnAni santi kAme mayAtpAdanArtha damayantIM zambhutulyokurvanti smeti bhAvaH // 27 // vyAkaraNa-pANDimA pANDoH mAva iti pANDu +imanic / viSadharAH dharantIti dharAH + ac ( kartari ) biSasya dhraaH| vibhISikAm vi+/mo+pic+ghugAgama + lyuTa (mAve)+ TApa / zambhuvibhISikAm-'tRjakAbhyAM kartari' ( 2 / 2 / 15 ) satra se karbartha meM tRca aura bak (lyuTa ) pratyaya vAle zabdoM ke SaSThI-samApta kA niSedha kara detA hai, ataH yahA~ samAsa nahIM honA cAhira thaa| yaho zaGkA maTTojI dIkSita ne bhI uThA rakhI hai-'kathaM tahiM ghaTAnAM nirmAtusibhuvanavidhAtuzca kalahaH ?' svayaM uttara mI diyA-zeSaSaSThayA samAsaH' iti kaiyttH'| thaho samAdhAna yahA~ mo smjhie| isa taraha yahA~ zaiSiko SaSThI se samAna hai, kartari SaSThI se nhiiN| ___ anuvAda-viraha se tapa rahe zarIra para candana-cUrNa kA zveta maNDana kie, ( tathA ) moMjaise zveta mRNAloM kA AbharaNa banAe vaha ( damayantI ) kAmadeva ke prati mahAdeva kI bhISaNatA apanA baiTho // 27 // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. naiSadhIyacarite TippaNI-kAma damayantI ko bahuta satA rahA thaa| ataH tApa-zamana hetu usane zarIra para candana-lepa kara rakhA thA, lekina jvara kI USmA se vaha sUkhakara sAre zarIra meM pUrNa rUpa ho bhasmajaisA laga rahA thaa| ThaMDaka ke lie jo laMbe 2 mRNAla-daNDa usane dhAraNa kara rakhe the, ve saoNpa-jaise laga rahe the| basa kyA thA, vaha mahAdeva bana baiThI aura kAma ko DarAne lago ki khabaradAra ghara Age bar3hA to| ise kavi kI kalpanA mAnakara mallinAtha ne utprekSA mAnI hai, jo vAcakapada ke amAva meM pratIyamAna hI hai| lekina hamAre vicAra se damayantI dvArA mahAdeva kI vibhISikA apanAne meM nidarzanA banegI, kyoMki dUsare kA dharma dasarA apanAve-yaha asambhava hai, isalie 'vibhISikAmiva vibhISikAm' isa taraha yahA~ bimba-pratibimbamAva hai| 'viSadharAma' meM upamA spaSTa hai hii| 'viSa' 'visA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| vinihitaM paritApini candanaM hRdi tayA dhRtbubudmaabmau| upanaman suhRdaM hRdayezayaM vidhurivAGkagatoDuparigrahaH // 28 // anvayaH-paritApini hRdi tayA vinihitam dhRta-bubudam candanam aGkagatoDuparigrahaH hRdayezapam suhRdam upanaman vidhuH iva Avamau / TokA-paritApaH jvaro'syAstIti tathokta hRdi hRdaye tayA damayantyA vinihitam sthApitam dhRtAH mRtAH bubudAH DimbikAH yena tathAbhUtam (ba0 vI0 ) candanaM malayajam ahaMmadhyaM gataH prAptaH samIpamAgata ityarthaH ( dvi0 tatpu0) ukhavaH nakSatrANi eva parigrahaH parikaraH paricaravarga iti yAvat ( ubhayatra karmadhA0) yasya tathAbhUtaH ( ba0 vo0 ) hRdaye manasi zaya iti hRdayezayaH tam ( aluk samAsa ) hRdaye vartamAnam suhRdam kAmam upanaman upasarpan vidhuH candra iva zrAbabhau zuzume / hRdi dhRtaM candanaM jvaroSmakAraNAt budbudAyamAnaM sat nakSatragaNaparigata: candra iva pratIyate smeti mAvaH / / 28 / / vyAkaraNa-hRdayezayaH zete iti /zI+ac ( adhikaraNe ) zayaH ('adhikaraNe zete' 3 / 2 / 15) hRdayezayaH saptamI kA vikalpa se alopa ( 'zayavAsa0 6 / 3.18 ) / lopapakSa meM hRdyshyH| anuvAda-(viraha se ) saMtapta vakSaH-sthala para usa ( damayantI ) ke dvArA lagAyA huA, bulabuloM vAlA candana aisA zobhA de rahA thA ki jaise bhRtyavarga ke rUpa meM nakSatra gaNa ko pAsa rakhe candramA hRdaya meM sthita ( apane ) mitra ( kAmadeva ) ko milane jA rahA ho / / 28 / / TippaNI-tApa ke Adhikya ke kAraNa ThaMDaka ke lie chAtI para prayukta candana lepa ke irdagirda bulabule A jAte the, jisa para kavi ne yaha kalpanA kI ki zveta-sAdRzya se liyA huA gAr3hA candana mAno candramA ho aura parijana sahita candramA damayantI ke hRdaya meM baiThe apane mitra kAma se milane jA rahA ho| yaha utprekSA hai| 'hRda' 'hRda' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| smarahutAzanadIpitayA tayA bahu muhuH sarasaM sarasIruham / zrayitumardhapathe kRtamantarA zvasitanirmitamamaramujjhitam // 29 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 caturthasargaH anvayaH-smara hutAzana-dopitayA tayA bahu sarasam sarasIruham muhuH zrayitum ardhapathe kRtam , antarA zvasita nirmita-marmaram sat ujjhitam / TokA-smaraH kAma eva hutAzano vahniH ( karmadhA0 ) tena vopitayA taptayA tayA damayantyA bahu anekam sarasam rasena jalena sahitam ( ba0 vI0 ) jalArdramityarthaH sarasIraham kamalam muhA bAraMvAram zrayitum zaityApAdanAya sevitum adhaH panthA iti ardhapathaH tasmin ( karmadhA0 ) athavA pathaH ardham ityadhapatham tasmin madhyemArgam kRtam AnItamityarthaH sat antarA madhye zvasitena vastra parNAnAm' ityamaraH ) / karmadhA0 ) yena tathAbhUtaM (va0 vI0 ) sat ujjhitam tyktm| zaityApAdanam hRdi sthApanArtham AnItaM kamalaM madhyemArgameva taduSpoSyaniHzvAsaiH zuSyat mamarazna kurvat tayA parityaktamiti bhAvaH / etena tApasyAtizayo vyajyate / / 29 / / vyAkaraNa-dIpitayA dIpa +Nica+ktaH ( karmaNi ) / sarasIlaham sarasyAM rohatoti sarasI+/ruha+kaH ( kartari ) / ardha-pathe pathin zabda samAsa meM a pratyaya A jAne se akArAnta bana jAtA hai| anuvAda-kAmAgni se saMtapta vaha ( damayantI ) kitane ho gIle kamaloM ko bAra-bAra prayoga meM lAne hetu ( chAtI kI ora ) lAtI hI thI ki bIca meM hI apanI ( garma-garma ) AhoM se (sukhakara) marmara zabda kiye use pheMka detI thii| TippaNI-Ahe kitanI hI garma kyoM na hoM kintu kamala usase tatkSaNa ho sUkhakara pApar3a-jaise vana joya, yaha asambhava bAta hai, isaliye kamaloM ke sAtha aise dharma kA sambandha na hone para mI sambandha batAne meM asambandhe sambadhAtizayokti hai| 'tayA' 'tayA' meM yamaka, sarasaM' 'saraso' meM cheka bhaura anyatra vRttyanuprAsa hai| priyakaragrahamevamavApsyati stanayugaM tava tAmyati kiM nviti / jagadaturnihite hRdi nIraje davathukuDmalanena pRthustanIm // 30 / / anvayaH-hRdi nihite nIraje davathu-kuGmalanena pRthu-stanIm-'tatra stana-yugam evam priya karagraham avApsyati, kiMnu tAmyati ?' iti jagadatuH ( iva ) / TIkA-hRdi hRdaye nihite sthApite nIraje de kamale ( kartRpNI ) davathunA tApena kuDmalanena mukulanena saGkoceneti yAvat ( tR0 tatpu0 ) pRthU pIvarau stanau kucau ( karmadhA0 ) yasyAstathAbhUtAm (ba0 bro0) damayantImityarthaH tava te stanayoH kucayoH yugam dvayam evam etena prakAreSa priyasya preyasaH karAmyAM hastAbhyAM (pa0 tatpu0 ) praham grahaNam ( tR0 tatpu0 ) avApsyati prApsyati arthAt yathA tApena mama saMkoco bhavati, tathaiva priyakatRkakaragrahaNena tasyApi saMkoco maviSyati / kiM kasmAt nu prazne'vyayam tAmyati vikalobhavati // 30 // ___ vyAkaraNa-nihite ni+VdhA+kta, dhA ko hi| nIraje nIrAjjAyate iti nora+v jan +DaH ( kartari ) / davathunA dUG ( paritApe )+athuca ( mAve ) / kuDmalanena kuDmalaM Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 naiSadhIyacarite (vize0 ) karotIti ( nAmadhA0 ) kuDamala+pic+lyuTa ( mAve ) / pUrvArdha-vAkya 'jagadatuH kriyA kA karma banA huA hai| anuvAda-tApa ke kAraNa saMkucita hote-nIce baiThate hue ( damayantI) kI chAtI para rakhe do kamala pInastana vAlI ( damayantI ) ko ( mAnoM ) kaha rahe the--"tumhAre donoM stana isI taraha priyatama ke hAthoM dvArA grahaNa prApta kreNge| ve kyoM macala rahe haiM ?" // 30 // TippaNI-yahA~ tApa se kamaloM ke kuDmalana aura stanoM ke priyakara grahaNa prApti meM sArazya spaSTa nahIM ho pAyA hai / vAstava meM kavi kA abhiprAya yaha hai ki jisa taraha 'hama tApa dvArA sikur3a kara nIce baiTha rahe haiM, vaise hI tumhAre stana bhI priyatama dvArA hAthoM se pakar3e aura dabAye jAne para sikur3akara nIce baiTha jaaeNge| nIrajoM meM bolane kI kalpanA hone se utprekSA hai| 'meva' 'mavA' tathA 'stana' 'stanI' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| tvaditaro na hRdApi mayA dhRtaH patiritIva nalaM hRdayezayam / smarahavirbhuji bodhayati sma sA virahapANDatayA nijazuddhatAm // 31 // andhayaH-sA hRdayezayam nalam "tvaditaraH mayA hRdA api na dhRtaH" iti itra nijazuddhatAm viraha-pANDutayA smara-havirbhuji bodhayati sma / TIkA-sA damayantI hRdayezayam hRdayasthitam nalam-'tvatta itara anyaH minnaH patirisyarthaH (paM0 tatpu0) mayA hRdA manasA api na dhRtaH cintitaH ityarthaH iti iva nijAm svakIyAm zuddhatAm pavitratAm nidoSatAm pAtivratyamiti yAvat ( karmadhA0 ) viraheNa viyogena yA pANDutA pItavatA ( ta0 tatpu0 ) tayA smaraH kAmaH eva havirbhuk vahniH ( karmadhA0 ) tasmin ( magnAn ) bodhayati sma zApayati sma / damayantIviraheNa pANDurAsIt , vahnirapi pANDurbhavatIti / nijapANDutathA kAmAgnau sthitA sA nalaM prati svapAtivratyam AcaSTe smeti bhAvaH // 31 // vyAkaraNa-hRdayezayam-isake liye poche zloka 28 dekhiye / havibhuji haviH bhuGkte iti habis +/bhun+vip ( kartari ) sapta0 / bodhayati sma Vbudh + Nica+laT , buddhayartha hone se anta meM dvikarmatA, eka karma nala aura dUsarA 'khadina dhRtaH' yaha saMzAtmaka upavAkya / anuvAda-vaha ( damayantI ) hRdaya meM sthita nala ko-"tuma se bhinna dUsarA maiMne bhana se bhI ( pati ) nahIM socA" isa taraha ( kahatI huI ) viraha janita pANDDa varNa ke kAraNa kAmAgni meM apanI zuddhatA batA rahI thI / / 31 / / TippaNI-apanI zuddhatA pramANita karane hetu zAstroM meM divya parIkSAyeM banAI gaI haiM jinameM eka agni-parIkSA bhI hai| sItA ne rAma ke Age apanI agni parIkSA dI thii| viraha ke kAraNa pIlI par3I apanI deha pramA se aisA lagatA thA mAnoM damayantI kAmAgni-magna hokara divya parIkSA de rahI ho| kavi kI isa kalpanA meM utprekSA hai, jisakA smara para havirbhuktva ke Aropa se bane rUpaka ke sAtha aGgAGgimAva saMkara hai / 'hRdApi' meM api zabda ke bala se anya bAtoM se to kyA' isa arthAntara ke yA par3ane se arthApatti mI hai| 'viraha-pANdutayA meM yadi Artha apahaba mAnA jAya arthAta Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 215 'pANDutA ke vyAja se kAmAgni-magna huI' isa taraha artha kareM, to apahRti mI bana sakatI hai / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| svaditaro'pi' meM api zanda hRdA ke sAtha honA cAhiye thA, na ki tvaditaraH ke sAtha, ataH asthAnasthapadatA doSa bana rahA hai| virahataptatadaGganivezitA kamalinI nimiSadala muSTimiH / kimapanetumaceSTata kiM parAmavitumaihata tadava) pRthum // 32 // andhayaH-viraha.."zitA kamalinI nimiSad-dala-muSTimiH pRthum tad davathum apanetum aceSTata kim ? ( athavA ) parAmavitum aihata kim ? .. TIkA-viraheNa viyogena taptam tApaprAptam ( tR0 tatpu0 ) yat tadaGgam ( karmadhA0 ) tasyAH damayantyA aGgam zarIram ( 10 tatpu0 ) tasmin nivezitA nihitA ( sa0 tatpu0) kamalinI padmalatA nimipanti saMkucanti yAni dalAni patrANi ( karmadhA0 ) eva muSTayaH baddha-karAH ( karmadhA0 ) tAbhiH pRthum vipulam tasyAH damayantyAH davathum tApam apanetum dUrIkartum aceta ceSTAM cakre kim ? ( athavA ) tam parAbhavitum tiraskartum aihata aceSTata kim ? zaityArtha svasaMtatazarIre damayantyA sthApitA kamalinI tadde hatApakAraNAt mlAyantI kara-kalpaiH savRttasaMkucitakamala: muSTi-bandhairiva tasyAH tApamapanetuM ceSTate smeveti bhAvaH // 32 // vyAkaraNa-nivezitA ni-/viz+Nic kta ( karmaNi ) / kamalinI kamalAni santyasyAmiti kamala+in +GIp / pRthum prathate iti /pratha+kuH ( kartari ) samprasAraNa davathum isake lie pIche zloka 30 dekhie / anuvAda-viraha se tape usa ( damayantI ke zarIra para rakhI huI kamala-latA sikur3atI huI paMkhur3iyoM-rUpI muTTiyoM se usa ( damayantI) kA mahA-tApa bhagAne ke lie ceSTA kara rahI thI kyA ? ( athavA ) parAsta karane kA prayatna kara rahI thI kyA ? // 32 // TippaNI-atyadhika tApa ke kAraNa kamalanI aura vRnta meM lage kamala mI muA jAte the| isa para kavi-kalpanA yaha hai ki kamalinI jaise koI strI ho aura vaha muTTho-muTTiyoM se damayantI ke tApako bhagAne kI ceSTA kara rahI ho / nAla para mujhAe kamala muTThIbaMdhe kamalino ke hAtha bane / kisI ko mI muTThI mAra-mAra kara loga bhagAte hI haiN| isa taraha utprekSA hai jisakA vAcaka 'kim' zabda hai| dalamuSTimiH rUpaka hai| lekina mallinAtha kA kahanA hai ki vastutaH kamalinI kucha bhI na kara sakI, pratyuta svayaM hI jala gii| gaI thI damayantI kI sahAyatA karane svayaM hI mAra khA gaI / isa taraha yahA~ viSamAlaGkAra utprekSA ke mUla meM kAma kara rahA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| iymnnggshraavlipnngksstvisaariviyogvissaavshaa| zazikaleva kharAMzukarArditA karuNanIranidhau nidadhau na kam // 33 // anvayaH-iyam anaGga "vazA ( sato) khazukarAditA zazikalA iva kam karupanIranidhI na nidadhau ? TIkA-iyam damayantI anaGgasya kAmasya ye zarAH bANAH (10 tatpu0 ) teSAm bhAvaliH Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 naiSadhIyacarite samUhaH ( 10 tatpu0 ) eva pannagAH sarpAH ( karmadhA0 ) taiH yat kSatam kSatiH daMza ityarthaH ( tR. tatpu0 ) tena visAri visaraNazIlaM vyAptamiti yAvat ( tR0 -tpu0) viyogaH viraha eva viSa garalam ( ubhayatra karmadhA0 ) tena pradhazA abhibhUtA, AkrAntA vihaleti yAvata (tR. tatpu0) satI kharAH tIkSNAH aMzavaH karA: yasya tathAmRtasya ( ba0 vI0 ) sUryasyetyarthaH karaiH kiraNaH arditA poDitA zazinaH candrasya kalA SoDazo bhAgaH ('kalA tu SoDazo mAgaH' ityamaraH ) zveti sAdRzye kam janam karuNaH karuNarasaH ( 'karuNastu se vRkSe ityamaraH ) eva nIra nidhiH jaladhiH tasmin ( karmadhA0 ) na nidadhau na nimajjitavatItyarthaH api sarvameva nidadhAviti kaakuH| virahavihvalA damayantImavalokya sarvasyApi nanasya hRdaye karuyA samudeti smeti bhAvaH / / 33 / / jyAkaraNa-pannagaH pannaH (Vpad+ktaH) patita eva gacchattIti panna+ gam +ddH| kSatamVkSaNa+ktaH ( mAve ) / nIranidhiH nIraM nidhIyate'ti niir+ni+yaa+kiH)| anuvAda-kAma ke bANa-samUharUpI sA~poM dvArA kATe jAne se phailane vAle viyoga-rUpI viSa ke adhIna huI yaha (damayantI ) sUrya ke kiraNoM se pIDita candra kalAkI taraha kisako karuNA-sAgara meM nahIM DubotI thI ? TippaNI-yahA~ bANoM para sarpatva aura viyoga para viSasva ke Aropa se banane vAle paramparita rUpaka kA zAzakaleva dvArA pratipAdita upamA ke sAtha aGgAGgibhAva saMkara hai| isake atirikta vaidhaka daSTa to damayantI hai aura pAnI meM vaha logoM ko DAla rahI hai-isa aMzameM asaMgati alaMkAra bana rahA hai / candramA kI kalA ke sAtha damayantI kI tulanA se usakA kRzAGgita vyakta hotA hai zamdA laMkAroM meM 'karA 'kale' meM (ralayoramedAt )' 'viSA' 'vazA' meM SazayoramedAt cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| jvalati manmathavedanayA nije hRdi tayArdramaNAlalatArpitA / svajayinostrapayA savidhasthayormalinatAmamajad bhujayobhRzam // 34 // anvayaH-tayA manmatha-vedanayA jvalati nije hRdi arpitA Ardra-mRpAlalatA sva-jayinoH mujayoH savidhasthayoH ( satoH ) trapayA bhRzam malinatAm zramajat / TIkA-tayA damayantyA mammathasya kAmasya vedanayA pIDayA jvalati jvareNa saMtapati nije svakIye hRdi vakSasi arpitA zaityArtham nihitetyarthaH pArdA jala-klinnA mRNAla-latA ( karmadhA0) mRNAlAnAM bisAnAM batA vallI ( 10 tatpu0 ) svasyAH jayinoH netrayoH ( pa0 tatpu0) bhujayoH bAhroH damayantyA bhujayoH savidhe samIpe tiSThataH iti tathoktayoH ( upapada ra pu0 ) satoH apayA lajjayA mRzam atyartham malinatAm mAlinyam abhajata praaptvtii| damayantyA bhujau svakAntyA mRNAlavijAyanI AstAmiti bhAvaH // 34 // vyAkaraNa-jayinoH /ji+in kartari ( 'ji-dRkSi-zrI0 3 / 2 / 157 ) / savidhasthayoH savidha+/sthA+kaH ( kartari ) / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 215 bhanuvAda-usa ( damayantI ) ke dvArA kAma-vedanA se jala rahI apanI chAtI ke Upara rakhI gIlI mRNAla latA apane ko parAsta kara dene vAlI ( damayantI ko ) bhujAoM ke pAsa meM rahate lAja ke mAre mailI par3a jAtI thii|| 34 // TippaNI-vaise to chAtI para rakhI mRNAla latA jvaroSmA ke kAraNa murmAkara kAlI par3a jAto yo, lekina vidyAdhara aura mallinAtha ne yahA~ kalpanA kI hai ki damayantI ke svavijayI bhujAoM ke pAsa meM rahate mAno vaha lAja ke mAre phIkI par3a jAtI tho, isa taraha ve utprekSA mAnate haiN| utprekSAvAcaka pada ke amAva meM yaha utprekSA vAcya nahIM pratIyamAna hI ho sakatI hai, hamAre vicAra se utprekSA-vAcaka zabda ke abhAva meM mRNAla latA para cetana-vyavahAra-samAropa hone ke kAraNa yahA~ samAsokti bana sakatI hai| koI bhI cetana vyakti kisI dUsare vyakti se yadi hAra khA gayA ho, to usake sAmane usakA caharA syAha par3a jAtA hai| mRNAloM ke phIke par3a jAne se viraha-tAra kA atizaya dhyakta hotA hai / 'majad-bhujayoH' ke cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| pikarutizrutikampini zaivalaM hRdi tyaadmRnnaalltaarpitaa| satatatadgatahRcchayaketunA hatamiva svatanUghanadharSiNA // 35 // anvayaH-pika....."kampini hRdaye tayA nihitam zaivalam vicalat sva-tanU dhana-dharSiyA satata. ketunA hanam iva bamau / TIkA-pikasya kokilasya yA rutiH kUjitam tasyAH zrutyA avaNena ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) tayA kampituM vepituM zIlamasyeti tathokte ( upapada tatpu0 ) hadaye hRdi tayA damayantyA nihitaM nivezitam zaivalam zaivAlaM jalanIlI, jalalateti yAvat vicalat kampamAnam sat svasya tanUM zarIram ( 10 tatpu0 ) ghanaM bhRzaM yathA syAttayA gharSati AhantyevaM zolamasyeti tathoktena ( upapada tatpu0 ) satataM nirantaraM yathA syAttathA tasyAM damayantyAM gatasya nirantaraM taddhRdayasthitasyetyarthaH ( sa0 tatpu0 ) hRcchayasya kAmasya ( karmadhA0 ) ketunA dhvajena matsyenetyarthaH ata eva kAmaH makaradhvaja ityucyate hatam tADitam iva bamau shushume| hRdayasthitazaivAlaM hRdayakampanena saha kampamAnaM sat damayantIhRdayasthitakAmasya ketubhUtena matsyena saMghaTTamAnamiva pratIyate smeti bhAvaH // 35 // ___vyAkarakha-rutam-V+ktaH ( bhAve ) / zrutiH- zru+ktin ( bhAve ) hunchayaHhRdi hRdaye zaya iti hRcchayaH ( sa0 tatpu0 ) saptamI kA ( 'zaya-vAsa.' 6 / 3 / 18 ) vikalpa se lop| jahA~ lopa nahIM, vahA~ 'hRdizayaH' bnegaa| zayaH zete iti / zI+ac ( kartari ) / anuvAda-koyala kI kUka sunane se kaoNpa uThe hRdaya ke Upara usa ( damayantI ) ke dvArA rakhA zivAla hilatA huA aisA zomita ho rahA thA mAno apane zarIra ko khuba ramar3ate hue, usa (dama-. yantI ) ke hRdaya meM sthita kAmadeva ke dhvaja-matsya-ne usase Takkara mArI hai / // 35 // TippaNI-ThaMDaka pahu~cAne hetu chAtI para rakhA zivAla chAtI ke hilate hile, yaha svAmAvika thA, kintu isa para kavi ne yaha kalpanA ko hai ki zivAla isalie hilA ki damayantI ke hRdaya-gata kAma ke dhvaja-masya-ko khujalI lagI isalie apanA zarIra ragar3ate hue usane zivAla se Takkara Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite maarii| zivAla aura matsya donoM pAnI ke bhItara rahate haiN| isa kAraNa matsya khujalI miTAne zivAla se zarIra ragar3atA hI hai| isa taraha yahA~ utprekSA hai, iva zabda dvArA vAcya hai / isase yaha dhvanita hotA hai ki chAtI para zivAla dharane para bhI koyala kI kUka sunate hI damayantI hRdaya se sihara uThatI tho| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai / na khalu mohavazena tadAnanaM nalamanaH zazikAntamabodhi tat / itarathA'bhyudaye zazinastataH kathamasunuvadazrumayaM payaH / / 36 // anvayaH-nala manaH tat tadAnanam na khalu moha-vazena zazi-kAntam abodhi, itarathA zazinaH abhyudaye tataH azramayam payaH katham asunuvat ? TokA-nalasya manaH mAnasam (10 tatpu0 ) ( kartR ) tat prasiddham athavA unmAdavazena yatra-tatra sarvatrAnubhUyamAnam tasyA damayantyA prAnanam vadanaM (pa. tatpu0 ) na khalu nizcayena mohaH damayantIviSayakonmAdaH tasya vazena kAraNena zazikAntaM candrakAntAkhyaM maNivizeSam athaca zazivat candravat ( upamA tatpu0 ) kAntaM ramaNIyam prabodhi abudhyata, kintu tattvata eva tadvadanasya candrakAntamapisvam candratulyatvaM ca abodhi itarathA anyathA tattvato mapitvena, candratulyatvena ca zAnAmAve, mohavazAt candrakAntamaNitvasya candratulyatvasya ca bhrame iti yAvat zazinaH candrasya abhyudaya uditatve utkarSe ca sati tataH damayantI-mukhAt azru bASpam eveti prazramayaM payaH jalam azra rUpaM jalamityarthaH katham kasmAt asusnavat sravati sma / candrodaye damayantImukhAta azrujalaM savati sma; candrakAntamaNito'pi candrodaye jalaM sravatIti mukhasya candrakAntatvaM tAttvikameva, natu bhrAntamiti bhAvaH candravat kAntatva-pakSe ca candrasya guNe svasadRzasya sato vairiNo'bhyudaye = utkarSa sati duHkhena azu pAtaH svAbhAvika eveti bhAvaH / / 36 // gyAkaraNa-abodhi budha+luG ( kartari ) itarathA itarat +thAl ( prakAravacane ) asu. nuvava/tru+laG ( asyante kartari caG) (pi-zri-dru--su0 3 / 1 / 48) / anuvAda-nala ke mana ne usa ( damayantI ) ke mukha ko unmAda-vaza candrakAnta ( candrakAnta maNi) nahIM samajhA, anyathA candra ke abhyudaya ( udaya ) hone para usa ( ke mukha ) se azru-rUpa jala kyoMkara bahatA ? ( nala ke mana ne usake mukha ko unmAdavaza candrakAnta ( candramA ke samAna ) nahIM samajhA. anyathA candra ke abhyudaya ( utkarSa ) para usa ( ke mukha ) se ( IrSyA-vaza ) kyoM kara azrurUpa bala bahatA? / / 36 / / TippaNI- yahA~ vidyAdhara ne anumAnAlaMkAra kahA hai, kyoMki candrodaya hone para mukha se azrujala sara rahA thA candrodaya meM jala candrakAnta se ho jharA karatA hai / isalie mukha candrakAnta hai| vastutaH mukha candrakAnta to thA hI nahIM, jalasrava kAraNa se yaha kalpanAkI jA rahI hai ki mAno vaha candrakAnta ho isalie hamAre vicAra se utprekSA hai, jo gamya hai / candrakAnta zabda zliSTa hokara upamA kA mI pratipAdana kara rahA hai| mukhakI kAntatA meM candra upamAna banA huA thA aura upamAnajaisAki niyama hai-upameya se guNotkarSa rakhatA hI hai, isalie apane pratidvandvI candrakA yadi Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 215 abhyudaya arthAt aura mo utkarSa ho, to IrSyA meM jalabhunakara mukha kA azrujala bahAnA svAbhAvika hI yaa| zabdAlaMkara vRttyanupAsa hai| ratipatervijayAnamiSuryathA jayati bhImasutApi tathaiva saa| svavizikhAniva paJcatayA tato niyatamaihata yojayituM sa tAm // 37 // anvayaH-ratipateH iSuH yathA vijayAstraM jayati, tathA eva sA mImasutA api ( vijayAstraM ) satI jayati, tataH sa pazcatayA sva-vizikhAn iva tAm niyatam paJcatayA yojayitum aicchat / TIkA-ratyAH patyuH kAmasya ( 10 tatpu0 ) iSuH bANaH yathA yena prakAreNa vijayAya sarvaparAbhavAya astram zrAyudham (ca. tatpu0 ) jayati sarvotkarSeNa vartate tathA eva denaiva prakAreNa sA prasiddhA sundarI bhImasya sutA putro (10 tatpu0 ) damayantItyarthaH vijayAstraM satI jayati, kAmasyeSuriva damayantyapi kAmahaste jagat-vijayasAdhanamastramiti bhAvaH, tataH tasmAt kAraNAt sa kAmaH pazcatayA paMcasaMkhyAtvena svasya AtmanaH vizikhAn bANAn (10 tatpu0) iva tAm damayantIm niyataM niyamena yathA syAttathA pancatayA mRtyunA ( 'pannatA paJcamAvaHsyAt paJcatA maraNe'pi ca' iti vizvaH) yojayituM sambaddhum aihata aicchat / kAmasya vijayAstratvaM yathA iSo damayantyAM ca samAnam tathaiva iSugataM paJcatvamapi samAnarUpeNa damayantyAmapi bhavitumahaMtIti kArmaccheti bhAvaH // 37 / / gyAkaraNa-astram asyate iti / as+STran / iSuH iSyate iti iS +uH / paJcatA paJcAnAM paJcasaMkhyAyAH mAvaH iti, atha ca pazcAnAm pRthivyaptejo-vAvAkAzarUpApAM bhUtAnAM mAva iti paJca+tal+TAp / anuvAda kAma kA bANa jaise vijayAstrarUpa meM sarvotkRSTa hai, vaise hI vaha damayantI ( mo) (kAma ke ) vijayAstra-rUpa meM sarvotkRSTa hai, tabhI to vaha (kAmadeva ) apane bANoM ko pannatA ( pA~ca kI saMkhyA ) kI taraha usa ( damayantI) meM bhI nizcaya hI pazcatA ( mRtyu ) jor3anA cAha rahA thA // 37 // TippaNI-yahA~ mallinAtha ne upamA aura utprekSA kA saMkara kahA hai| kavi ko yaha kalpanA hai ki mAno kAma donoM meM vijayAstratva kI taraha paJcatA mI samAna rUpa se dekhanA cAha rahA thaa| pazcatA meM zleSa hai| kintu hamAre vicAra se utprekSA-vAcaka ke abhAva meM upamA aura atizayokti kA saMkara hai| bASoM kI paJcatA aura hai aura damayantI kI paJcatA aura hai| donoM meM kavi ne amedAdhyavasAya kara rakhA hai, jo zleSAnuprASita hai| bhAva yaha nikalA ki kAma asA vedanA utpanna karake damayantI ko mAranA cAhatA thA, arthAt damayantI kAma ko dazavIM-maraNAsanna avasthA meM pahuMca cukI thii| zazimayaM dahanAstramuditvaraM manasijasya vimazya viyoginI / jhaTiti vAruNamazrumiSAdasau taducitaM pratizastramupAdade // 38 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 naiSadhIyacarite andhayaH-viyoginI asau manasijasya zazimayam dahanAstram uditvaram vimRzya zaTiti azrumiSAt taducitam vAruppam pratizastram upaadde| TIkA-viyoginI virahiNI asau damayantI manasijasya kAmasya zazI candra eveti zazimayam candrAtmakaM dahanaH agniH eva astram ( karmadhA0) AgneyAstramityarthaH uditvaram udayamAnaM vimRzya Alocya vicAryeti yAvat jhaTiti zIghrameva azraNAM netrajalAnAM miSAd vyAjAta tasya AgneyAstrasya sacitaM yogyaM tatpratIkArakSamamityarthaH vAhaNam varuNadevatAkam pratizastram pratyAyudham upAdade gRhItavatI / kAmaprakSiptam AgneyAstraM nivArayituM vArupAstraM prayuktavatItyarthaH candrodaye tattApamasahamAnA roditumAreme iti bhAvaH // 38 // vyAkaraNa-viyoginI viyogo'syAstIti viyoga+in +GIp / manasijaH manasi jAyate iti manas+/jan+Da: vikalpa se saptamI kA aluk , lopa-pakSa meM manojaH) / zazimayam zazI eveti zazina +mayaTa ( svruupaayeN)| dahanaH dahatIti /daha + lyuH ( kartari ) / astram asyate iti as +STran / uditvaram udetIti ut++kvarapa ( kartari ), tugAgama / pAruNam varuNo deyatA'syeti varupa+aN / 'sAsya devatA' 4 / 2 / 24 ) / pratizastram pratigataM zastramiti (prAdi ttpu0)| anuvAda-virahiNI vaha ( damayantI) kAmadeva kA candra-rUpa Agneya asa uThatA huA samakSa kara zIghra hI A~suoM ke bahAne usake ( pratIkAra- ) yogya vAruNa astra grahaNa kara baiThI // 38 / / TippaNI-candra ke udaya hone para damayantI jalane laga jAtI thii| isa para kavi kI yaha kalpanA hai ki mAno candra ko kAmadeva ne usake viruddha Agneya astra ke rUpa meM prayukta kiyA hai: isalie mallinAtha ise utprekSA mAnate haiN| ve 'vimRzya' zabda meM sammAvanA dekhate haiN| utprekSA ke sAtha miSa' zabdavAcya ketavApahnati hai| lekina vidyAdhara atizayokti ke sAtha apahnati kahate haiN| candra aura hotA hai tathA AgneyAstra aura yahA~ donoM kA amedAdhyavasAya ho rakhA hai-athavA candra ke sAtha dahanAstratva kA asambandha hone para bhI sambandha batAyA gayA hai| hamAre vicAra se candra meM AgneyAsa kI bhrAnti hone se bhrAntimAn aura apahnati bneNge| AgneyAstra kA pratIkAra vArupAsa se hI ho sakatA hai, kyoMki jalamaya hone se vaha agni ko bujhA detA hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| atanutAM navamambudamAmbudaM sutanurastramudastamavekSya sA / ucitamAyatanizvasitacchalAcchavasanamastramamuJcadamuM prati // 39 // anvayaH-sA sutanuH navam bhambudam atanunA udastam Ambudam astram avecaya Ayata-vizvasitacchalAt amum prati ucitam zvasanam astram amuJcat / TIkA-sA suH zobhanA tanuH zarIraM yasyAstathAmRtA ( prAdi ba0 bo0 ) damayantItyarthaH navam nUtanam ambudam megham na tanuH yasya tathAbhUtena (naJ ba0 vI0 ) kAmadevenetyarthaH udastam svA prati prakSiptam vAmbudam ambuda-sambandhi astram pArjanyAstramityarthaH pravecya vIkSya prAyatam dorSam yat nizvasitam nizvAsaH (karmadhA0 ) tasya chalAt miSAt amum atanum prati uddizya Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH ucitam yogyam tannivAraNakSamamiti yAvat zvasanam vAyum ('zvasanaH sparzano vAyuH' ityamaraH) eva astram vAyavyAstramityarthaH pramuJcat tyktvtii| abhinavamegham kAmadeva-prakSiptaM parjanyAstraM manyamAnA damayantI pratizastrarUpeNa tam prati niHzvAsarUpeNa vAyavyAstra prakSiptavatIti mAvaH arthAt prAvRSi navodita meghaM vIkSya samuddIpitakAmA sA dIrgha-dIrgha-niHzvAsAn mumoca / / 39 / / vyAkaraNa-prAmbudam ambu dadAtIti ambu/dA+kaH ( kartari ) ambudaH, ambudasyedamiti ambud+aN / udastam ut+ as+ktaH ( karmaNi ) / zvasanaH zvasityanena jIva iti zvasa+lyuTa ( krnne)| anuvAda-vaha sundara gAta vAlI ( damayantI) naye megha ko anA dvArA ( apane prati ) phekA huA pArjanyAstra dekhakara laMbI-laMbI AhoM ke bahAne usa (anA) ko lakSya karake (pratIkAra ke) ucita vAyavyAstra chor3a detI thii||39|| TippaNI-yahA~ bhI pUrva zloka kI taraha mallinAtha sApahavotprekSA tathA vidyAdhara atizayokti aura apahRti batA rahe haiN| hamArA mata bhI pUrva-jaisA hI hai| 'mambuda' 'mAmbudaM' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| mAva yaha hai ki nayA ( varSAkAlIna ) megha virahi-janoM ko asahya hotA hai| damayantI kI laMbI 2 Ahe mahAn vAyu banakara usa varSA-megha ko dUra bhagA degii| vAyu meSoM ko magAtA hI hai| ratipatiprahitAnilahetitAM pratiyatI sudatI malayAnile / tadurupatApamayAttamRNAlikAmayamiyaM bhujagAstramivAdita // 40 // anvayaH-sudatI iyam malayAnile ratipati-prahitAnilahetitAm pratiyatI taduru''mayam bhujagAstram iva aadit| TIkA-su zobhanA dantA yasyAH tathAbhUtA (prAdi va0 vI0) iyaM damayantI malayasya malayAcalasya anile pavane dakSiNapavane ityarthaH rasyAH patiH (10 tatpu0 ) kAma ityarthaH tena prahitA preSitA prakSiptetyarthaH ( tR. tatpu0) anilahetiH ( karmadhA0 ) bhanikhasya vAyoH hetiH astram ( 50 tatpu0 ) tasyA bhAvaH tattA tAm vAyavyAstratAmityarthaH / 'hetiH zastraM praharaNaM ghAyudhaM cAstrameva ca' iti halAyudhaH) pratiyatI jAnatI tena vAyavyAstreNa ya: uhatApaH (ta. tatpu0) uru mahAn cAsau tApaH saMtApaH ( karmadhA0 ) tasmAt bhayAt bhIteH kAraNAt (paM0 tatpu0) mAtA gRhotA mRNAlikA mRNAladaNDA ( karmadhA0 ) eveti maNAlikAmayam visarUpamityarthaH bhujagAstraM bhujaga evAstram ( karmadhA0 ) sAstram iva zrAdita gRhiitvtii| malayAniko virahiyAM mahAtApakaro mavatIti taM kAmasya vAyavyAstram avabudhya damayantI zaityArthamAnItAM mRNAlikA sastrirUpeNa prayuktavatIti mAvaH // 40 // vyAkaraNa-sudatI-isake lie sarga 2 zloka 77 dekhie / heti hanyate'nayA iti/han+ tin ( karaNe ) etva nipAtita / pratiyatI prati+Vs+zata+DIpU / bhAta A+ dA+kta (karmaNi ) / mRpAlikAmayam svarUpAthe mayaT / zrAdita bA+/dA+luGa, Izvam sico lopaH / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 naiSadhIyacarite anuvAda-sundara dA~toM vAlI vaha ( damayantI) malayAcala kI vAyu ko kAmadeva dvArA pheMkA cAyavyAstra samajhatI huI, usake prabala tApa ke maya se dhAraNa kiye hue mRpAla daNDoM ko sastrirUpameM--jaise le baiThatI thii||| 40 // TippaNI-mAva yaha hai ki malayAcala kI vAyu ke calane se damayantI kA kAma-tApa bar3ha jAtA thaa| ThaMDaka ke lie vaha mRNAla-daNDa dhAraNa kara letI thii| isa para kavi-kalpanA yaha hai ki mAno malayAcala kI vAyu kAmadeva kA phekA vAyavyAstra ho aura usakI vAyu ko khA jAne hetu damayanto ne mRNAladaNDa ke rUpa meM sAstra kA prayoga kiyA ho, kyoMki sarpa vAyubhakSa hote haiN| laMbAI aura saphedI sA~pa aura mRNAloM kA samAna dharma hai| isalie yaha utprekSA hai, kintu vidyAdhara apahnati bhI mAna rahe haiM / apahRva-vAcaka zabda yahA~ koI hai hI nahIM, Artha hI mAnanA pdd'egaa| hamAre vicAra se mRpAlikA meM mayaT pratyaya svarUpArthaka hone se Aropa-paraka lenA cAhie, ataH yahA~ rUpaka aura utprekSA hai / zabdAlaMkAroM meM 'yatI' 'dato' meM padAntagata antyAnuprAsa, 'maya' 'miyaM' meM cheka aura anyatra vRtyanupAsa hai| nyadhita taddhadi zalyamiva dvayaM virahitAM ca tathApi ca jIvitam / kimatha tantra nihatya nikhAtavAn ratipatiH stanabilvayugena tat // 41 // anvayaH-ratipatiH tadi virahitAm ca tathA api ca jIvitam--dvayam zalyam iva nyadhita / atha tat stana-bilva-yugena nihatya tatra nikhAtavAn kim ? ___TIkA-ratyAH patiH martA kAma ityarthaH (pa0tarapu0) tasyAH damayantyAH hRdi hRdaye (pa0 tatpu0) virahiNyA bhAvam virahitAm virahamityarthaH ca tathApi virahitve'pi ca jIvitaM prApadhAraNam, virahiNyA-jIvitam jIvantyAzca viraha iti dvayam zalyaM zaMkum ( 'vApuMsi zalyaM zaMkurnA' ityamaraH) iva nyadhita sthApitavAn / atha zaMkudvayanidhAnAnantaram tat zaMkudvayam stanau kucau eva bilve vilvaphaLe ( karmadhA0 ) tayoH yugena dvayena (pa0 tatpu0 ) nihatya Ahatya tatra tasyA hRdaye nikhAtavAn dRr3hatayA AropitavAn kim ? yathA loke zaMkum pASANena Ahatya dRDhIkaraNAya pASANamapi tatraiva nikhananti tadvaditi bhAvaH // 41 / / vyAkaraNa-dvayam dau avayavAvatreti dvi+tayap tayapa ko vikalpase ayac / nyadhita ni+/ dhA+ luG / nikhAtavAn ni+Vkhan+ktavat / anuvAda-kAmadeva ne usa ( damayantI ) ke hRdaya meM viraha aura virahiNI hone para bhI jIvita rahanA-ye do khUTiyoM-jaisI gAda rakhI thiiN| khUTiyoM gAr3ha cukane ke bAda unako kucarUpo do bilva phaloM dvArA khuba Thokakara ( unheM mI) usake ( hRdaya ke ) Upara acchI taraha gAr3ha diyA hai kyA ? // 46 / / TippaNI-pUrvArdha meM viraha aura jIvita para zalyoM ko kalpanA karane se utprekSA hai| uttarArdha meM kucoM para bilvaphaloM kA Aropa karake unake gAr3he jAne kI kalpanA meM rUpakotyApita utprekSA hai| iva kI taraha kim zabda mI utprekSA-vAcakoM meM ginA gayA hai| vaise khUTiyoM pattharoM se Thoko Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH jAtI hai aura majabUtI ke lie pattharoM ko bhI unake Upara ghara dete haiN| kintu golAI sAmya ko lekara ho yahA~ bilva-phaloM se ThokanA kahA hai| kaThinAI meM bilva mo patthara jaise hI hote haiN| yuvAvasthA meM kucoM kA mI yahI hAla hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| atizaravyayatA madanena tAM nikhilapuSpamayasvadharavyayAt / sphuTamakAri phalAnyapi muJcatA tadurasi stanatAlayugArpaNam // 42 // anvayA-tAm atizaramyayatA, ( ataeva ) nisla "vyayAt phalAni api muJcatA madanena tadurasi stanatAlayugANam akAri sphuTam / TIkA-tAm damayantIm ati atizayena zaravyaM vedhyaM kurvatA ityatizaravyayatA bhRzaM lakSyIkurvateti yAvat ata eva nikhilAH sarva puSpANi eveti puSpamayA ye svAH svakIyAH zarAH bApA: ( sarvatra karmadhA0 ) teSAM vyayAt kSayAt samAptikAraNAdityarthaH ( 10 tatpu0) phalAni api mumcatA praharatA madanena kAmena tasyAH damayantyAH urasi vakSasi stanau kucau eva tAle tAlavRkSaphale (kamadhA0) tayoH arpaNam prakSepa ityathaH ( pa0 tatpu0 ) akAri kRtam sphuTam zva / svapuSpamaya-bAppasamAdhanantaraM phalAni api praharan kAmo damayantyAH hRdi stana-rUpeNa kaThoratA phaladayaM prahRtavAniti bhAvaH // 42 / / jyAkaraNa-atizaravyathatA zahaH zaraH (zaruH kope zare vaje' iti haimaH ) tasmai lacchikSArthamityarthaH hitam iti zaru+yat ( 'ugavAdibhyo yat' 5:1 / 2 ), zaravyam, atizayena zaravyamiti atizaravyam , atizaravyaM karototi ( nAmadhA0 ) atishrvy+pic+sht+tR0| anuvAda-usa ( damayatantI) ko khUba nizAnA banAte hue, ( tathA ) apane samI puSpa-rUpa bApoM ke samApta ho cukane para phaloM se bhI prahAra karate hue kAmadeva ne aisA lagatA thA mAno usa ( damayantI ) kI chAtI para stanoM ke rUpa meM do tAr3ake phala mI mAra die hoM // 42 // TippaNI-hama dekhate haiM ki jaba bANa athavA goliyA~ khatama ho jAtI haiM, to lar3AI meM ITapattharoM se bhI loga kAma lete haiN| yahI bAta kAma ne bhI kii| tAr3a vRkSa ke phala isalie liye ki ve pattharoM kI taraha sakhta hote haiM, jo mAra mo kara sakeM dUsare, jaba sabhI puSpo ke sAtha unake phala mo mAra die, to phUloM ke abhAva meM unameM phala Age kahA~ se hAte haiM, isalie tAr3a ke phala liye, kyoMki ve binA phUloM ke lagate haiM; tIsare AkAra meM mI ve stanoM kI samatA rakhate haiN| stanoM para tAr3a paloM ke Aropa se banane vAle rUpaka ke sAtha sphuTa-zabdavAcya utprekSA hai / 'zaravya' 'zaravya' ye yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| atha muhubehuninditacandramA stutavidhuntudayA ca tayA bahu / pati tayA smaratApamaye gade nijagade'zruvimizramukhI sakhI // 43 // anvayaH-atha smaratApabhaye gade patitayA ( ataeva ) muhuH bahu-nindita-candrayA, muhuH stutavidhuntudayA ca tayA azra-vimizra-mukhI sakhI nijgde| __TIkA-atha anantaram smarasya kAmasya tApaH jvaraH (10 tatpu0 ) eva tApamayaH tasmin Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 naiSadhIyacarite tape ityarthaH gade roge ('roga-myAdhi-gadAmayoH ityamaraH ) patitayA nimagnayA, ataeva muhuH vAraMbAraM bahu bhRzaM yathA syattathA ninditaH matsitaH candraH kAma-mitrabhUtaH candramAH (karmadhA0 ) yayA (20 bI0 ) tathAbhUtayA, muhuH stutaH zlASita: vidhuntudaH rAhuH yayA tathAbhUtayA ( ba0 vI0 ) ('tamastu rAhuH svarbhAnuH sahikeyo vidhuntudaH' ityamaraH ) tayA damayantyA azraNA bASpeNa vimizra vizeSeNa mizritaM ( tR0 tatpu0 ) nijasakhyAH damayantyAH kaSTAM dazAM dRSTvA azrupUrNamityarthaH mukham (karmadhA0 ) yasyA tathAbhUtA ( ba0 vI0 ) sakhI AliH nijagade kathitA // 43 // gyAkaraNa-0tApamaye tApa+mayaTa ( svarUpAthe) vidhuntudaH vidhu candraM tudati vyayathatIti vidhu+Vtud+khaca , mum kA bhaagm| nijagade ni+/gad+liT ( karmavAcya ) / anuvAda-tadanantara kAmajvara ke roga meM par3I, bAra-bAra candramA ko khUba malI-burI sunAye tathA rAhu kI bAra-bAra sarAhanA kiye usa ( damayantI ) ne oNsU-mare mu~ha vAlI sakhI se khaa| TippakhI-yaha svAmAvika bAta hai ki jo kisI ko taMga karatA hai, vaha usakI nindA hI karatA hai, sAtha hI jo apane ko taMga karane vAle kI khabara letA hai, vaha usako sarAhanA karatA hai / isalie ThIka hai ki damayantI candramA kI nindA aura usako grasane vAle rAhu kI sarAhanA kre| 'tayA' 'tayA' evaM 'gade' 'gade' meM yamaka, anyatra vRttyanuprAsa hai| vastutaH yahA~ amo na candra kI nindA kI gaI aura na hI rAhu kI stuti, ataH bhUtakAla bhaviSyatparaka samajheM ('AzaMsAyAM bhUtavacca' 3 / 3 / 232) / narasurAbjabhuvAmiva yAvatA bhavati yasya yugaM yadanehasA / virahiNAmapi tadratavadhuvakSaNamitaM na kathaM gaNitAgame // 44 // anvayaH-nara-murAgjabhuvAm yAvatA yadanehasA yasya yugam mavati, tat iva rata-vad-yuva-kSaNamitam gaNitAgame virahiNAm api katham na ? TIkA-narAH manuSyAzca surAH devAzca bhabjabhUH brahmA ceti teSAm (dvandvaH) madhye yAvatA yAvatparimANavatA yasya narAdeH anehAH samayaH tena ( 'kAlo diSTo'pyanehApi' ityamaraH ) (10 tatpu0 ) pasya narAdeH yugaM kRtAdikaH kAlavizeSaH bhavati jAyate tat yugam iva ratam sambhoga eSAmastIti ratavantazca te yuvAnaH ( karmadhA0 ) yuvAnazca yuvatayazceti yuvAnaH strI-puruSAH ( ekazeSa sa0 ) teSAM yaH paNaH nimeSacaturthAzaH ( 10 tatpu0 ) tena mitam ekenaiva kSaNena saMkhyAtamityarthaH gaNitasya gapanAyA Agame zAstre jyotiHzAstre ityarthaH virahiyAm virahiNazca virahiNyazceti teSAm ( ekazeSa sa0 ) api tat yugam katham kasmAt na gaNitamiti zeSaH / ayaM bhAvaH jyotiHzAstre yathA narAdInAM viminnakAlaparimANana yugAdInAM gaNanA kRtA'sti tathaiva paraspararatiyuktayoH yUnoH strI-puruSayoH kSaNena mitaH samayaH virahiSoH strIpuruSayoH yugena mito bhavatItyapi gaNitavyamAsIta , na tu gaNitam / damayantI-kRte kSaNo'pi yugAyate sma // 44 // ___ vyAkaraNa-prajabhU: ajAt ( kamalAt ) bhavatIti anja+ma+vip athavA arba mU: utpattisthAnaM yasyeti ( 20 bI0 ) / stam ram + ktaH ( mAve ) / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 caturthasargaH anuvAda-manuSyoM, devatAoM aura brahmA meM se jisa-jisake jitane jitane samaya (-mAna ) se jisa-jisakA yuga huA karatA hai, usI taraha paraspara saMmoga avasthA meM rahane vAle yuvA strI-puruSoM ke kSaNa-rUpa meM mApA huA samaya virahI-virahiNI strI puruSoM kA bhI ( yuga-rUpa meM mApA huA samaya ) maNita-zAstra meM kyoM nahIM hai ? TippaNI-sAre zloka kA bhAva yaha hai ki pati-patnI kA saMyogAvasthA meM yuga jaisA lambA kAla mI kSaNa-jaisA bIta jAtA hai jabaki viyogAvasthA meM bahI eka kSaNa kA samaya yuga-jaisA lagatA hai| jyotiSiyoM ne saMyuktoM aura viyuktoM ke kSaNa-yuga nahIM gine haiN| zloka meM kavi dvArA 'nara-surAbja. bhuvAm' ke sAtha prayukta 'iva' zabda TIkAkAroM ke lie eka samasyA bana gayA hai| mallinAtha 'manuSya. devatA brahmapAmiva yAvatA anehasA kAlena yasya jantoyugaM bhavati' mathaM karate haiM, jo samajha meM nahIM aataa| malA manuSyAdi ke yugoM kI taraha jantuoM-pazupakSiyoM-ke yugoM kI gaenA meM kauna-sA tuka hai ? nArAyaNa mI kAya vA athavA ke cakkara meM par3a kara anta meM 'yathAbuddhi yojanIyaH zlokaH' likha gaye / vAstava meM 'iva' zabda kA sambantha 'tat' zabda se hai| ise hama kavi kA asthAnasthapadatA doSa kaheMge jisane TIkAkAroM ko gar3abar3A diyaa| alaMkAra upamA hai tathA kSaNa ke sAtha yugatva kA aura yuga ke sAtha kSaNatra kA asambandha hone para bhI sanbandha batAne se atizayokti mo hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| manuSyAdi ke yugAdi ko gaNanA isa prakAra jyotiSa zAstra meM kI gaI hai-manuSyoM ke 360 dinaeka varSa = devatAoM kA eka ahorAtra ( uttarAyaNa dina, dakSiNAyana rAta), devatAoM ke 12000 varSa =cAra yuga ( 4800 divya varSa satyayuga, 3600 divya varSa tretA, 2400 divya varSa dvApara 1200 divyabarSa kaliyuga ) 1000 cAra yugabrahmA kA dina, 1000 cAra yuga rAta; brahmA ke 500 varSa parAdha, aura do parArdha brahmA kI paramAyu hotI hai / januradhatta satI smaratApitA himavato na tu tanmahimAdRtA / jvalati mAlatale likhitaH satIviraha eva harasya na locanam // 45 // bhandhayaH-satI smara-tApitA (satI) himavataH januH adhatta, na tu tanmahimAdRtA ( stii)| harasya mAla-tale likhitaH satIvirahaH pava jvalati, locanam n| TIkA-satI etannAmnI dakSa-kanyA mahAdevasya bhUtapUrvapatnI smareNa kAmena tApitA mahAdevavirahAgninA taptetyarthaH / satI himavataH himAlayAta januH janma ('janurjananajanmAni' ityamaraH) adhata gRhItavatI, na tu tasya himavataH yo mahimA ( 10 tatpu0 ) tasmin AttA kRtAdarA satI arthAt sato janmAntare himAlayAt pArvatI-rUpeNa yajjanma gRhItavatI tat ayaM devatAtmA' iti kRtvA taM pratyAdarapradarzanakAraNAnna, apitu tatra jAtA'haM kAmatApa-zamanAya zaityaM lameyeti kAraNAt / harasya mahAdevasya mAlasya lalATasya talle nIcaiH (10 tatpu0 ) likhitaH lipIkRtaH satyAH svapUrvapatnyAH virahaH viyogaH eva jvalati dIpyate locanaM netraM na arthAt mAle tRtIyalocanaM na api tu prajvalan satIviSayakakAmAnalo'stIti // 45 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 naiSadhIyacarite jyAkaraNa-janaH jan+uH ( mAve ) / tanmahimArata:-yahA~ saptamI tatpu0 se kAma cala jAne para bhI mallinAtha ne 'AdRtaH mahimA yayeti' bahuvrIhi karake 'vA''hitAgnyAdiSu' ( 2 / 2 / 37) niSThA kA agnyAhita kI taraha vikalpa se para-nipAta kiyA hai| anuvAda-satI ne kAma-saMtapta hoM himAlaya se janma liyA, na ki usako mahimA kA Adara karako mahAdeva ke mAla ke nIce likhA satI kA viraha hI jala rahA hai, (vaha) locana nahIM hai // 45 // TippaNI-yahA~ donoM zlokAryoM meM prakRta kA pratiSedha karake anya kI sthApanA kI jAne se apahna ti hai / mallinAtha pUrvAdha meM utprekSA mAnate haiM, jo gamya ho sakegI, vAcya nhiiN| uttarArdha meM unhoMne AropyApahavAlaMkAra kahA hai| satI-dakSa prajApati kI bahuta-sI kanyAoM meM se eka kA nAma satI thA, jo unhoMne mahAdeva ko byAhI thii| eka bAra kyA huA ki dakSaprajApati ne eka bar3A mArI yaza rcaa| bar3e bar3e samI devatAoM ko nimantrita kiyA, lekina sAdhAraNa devatA samajhakara apane dAmAda mahAdeva ko nahIM bulaayaa| unheM burA lagA aura ise unhoMne apanA apamAna smjhaa| pati dvArA manA karane para bho satI binA bulAye hI pitA ke ghara cala dii| vahA~ use kisI ne bhI nahIM pUchA, to apane ko apamAnita anumava karatI huI vaha havana kuNDa meM jalakara masma ho gaI / mahAdeva ne sunA to krodha meM Aga-babUr3e ho yazasthala meM pahu~ca gaye aura dakSa prajApati sahita sabako naSTa-dhvasta kara baitthe| bAda virakta ho ve kailAsa meM samAdhi-magna ho gye| kucha samaya bAda dUsare janma meM satI hI himAlaya kI putrI pArvatI banI, jisakA phira mahAdeva se ho vivAha huaa| dahanajA na pRthurdavathunyathA virahajaiva pRthuryadi nedRzam / dahanamAzu vizanti kathaM striyaH priympaasumupaasitumudhuraaH|| 46 // anvayaH-dahanajA davathu-vyathA pRthuH na, ( kintu ) virahajA eva pRthuH / yadi IdRzaM na, (tahiM ) striyaH apAsum priyam upAsitum uddharAH ( satyaH) katham Azu dahanam vizanti ? TIkA-dahanaH agniH tasmAjjAyate iti tathoktA ( upapada tatpu0) davathuH tApaH tasya vyathA vedanA ( 10 taspu0 ) pRthuH adhikA na, kintu virahAt viyogAjjAyate iti tathoktA ( upapada tatpu0 / eva vyathA pRthuH bhavatIti shessH| yadi cet Izam etAdRzaM na mavediti zeSaH, tahiM khiyaH nArya apa-apagatAH prasavaH prAyAH yasya tathAbhUtam ( prAdi ba0 bI0 ) mRtamityarthaH priyam patim upA situM sevitum prAptumiti yAvat udgatAH dhuraH ( yAnamukhAt ) iti tathoktAH (prAdi tatpu0 athavA udgatA dhUH yAmyo yAsAM veti (prAdi 10 vI0) aniyantritA ityarthaH ( satyaH ) kathama kasmAt bhAzu zIghra dahanam agnim vizanti pravizanti mRtapatinA saha citAgnau pravezaM kurvantIti maavH||46|| vyAkaraNa-dahanajA dahana+/jan TA+TAp / davathuH, pRthuH inake lie pIche zloka 12 dekhie| anuvAda-agni se utpanna dAha-vyathA adhika nahIM hotI, viraha se utpanna vyathA hI adhika Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 caturthasargaH huA karatI hai. yadi aisA na ho, to striyoM mRta pati ko prApta karane hetu niyantraNa se bAhara hotI huI kyoM ( citA kI ) agni meM praveza karatI haiM ? TippaNI-viraha-janita pIr3A meM dahanajanita pIr3A ko apekSA adhikatA batAne se vyatireka hai| vidyAdhara ne anumAnAlaMkAra kahA hai jaba ki mallinAtha kArya se kAraNa kA samarthana-rUpa arthAntara nyAsa mAnate haiM / zabdAlaMkAroM meM cheka aura vRttyanupAsa hai| hRdi luThanti kalA nitraammuurvirhinniivdhptklngkitaaH| kumudasakhyakRtastu bahiSkRtAH sakhi ! vilokaya durvinayaM vidhoH // 47 // andhayaH-"virahiNI-vadha-paGka-kalaGkitAH amUH kalAH hRdi nitarAm luThanti, tu kumuda-sakhyakRtaH bahiSkRtAH" ( iti ) he sakhi. vidhoH durvinayam vilokaya / ____TIkA-virahiNInAm viyoginInAM yo vadhaH mAraNam (10 tatpu0 ) tasmAt yaH paGkaH pAtakam (paM0 tatpu0 ) ( 'astrIpaMka pumAn pApmA' ityamaraH ) tena kalakitAH samutpannakalaGkAH malinitAH iti yAvat ( tR0 tatpu. ) bhamUH etAH kalA hRdi abhyantare nitarAma bhRzaM luThanti krIDanti vartante ityarthaH, tu kintu kumudaiH rAtri-kamalaiH sakhyam maitrIm ( tR0 tatpu0) kurvantIti tathoktAH ( upapada tatpu0 ) niSkalaGkAH vizuddhAH iti yAvat kalAH bahiSkRtAH bahiH nissAritAH arthAt pApinI: apakArikAH kalAH stra madhye rakSati, paropakAriyozca nissArayati, he sakhi,vidhoH candrasya avinayam pauya'm vilokaya pazya / / 47 / / vyAkaraNa-kalaMkita-kalaMkaH asya saMjAta iti kalaMka+itac / sakhyakRtaH-sakhyam sakhyuH mAva iti sakhi+yat, sakhya+/+kvip ( kartari ) / anuvAda-"virahiNiyoM ke vadha ke pApa se kalaMkita ye kalAye hRdaya meM khUba khela rahI hai, lekina kumudoM ke sAtha maitrI karane vAlI kalAyeM bAhara kara rakhI hai" he sakhI, candramA kI dhUrtatA dekha / / 47 // TippaNI-pIche zloka 43 meM bhUtakAla kI kriyA se pratipAdita candra nindA aura rAhustuti vastutaH isa zloka se Aramma hotI hai ise candramA kI dhUrtatA ho samajhA ki vaha kAlo-niraparAdhoM kI kAtila-kalAoM ko to hRdaya se lagAye rahatA hai jabaki kumudoM kA vikAsa karake bhalAI karane vAlI kalAoM ko apane se dUra rakhatA hai| sajjana loga to paropakAriyoM ko apane hRdaya se lagAte haiM aura bhapakAriyoM ko dUra rakhate haiM kintu candramA meM ulTI ho bAta hai| durjana jo ThaharA / candramA kA kAlA dAga pApa kA pratIka aura vaha bhAga jo jyotsmA ke rUpa meM kumudoM ko vikasita karatA hai, upakAra kA pratIka batAyA gayA hai / jar3a candramA para cetananyavahAra-samAropa hone ke kAraNa yahA~ samosokti alaMkAra hai| 'kRta-kRtA' meM cheka anyatra vRttyanuprAsa hai| ayi vidhuM paripRccha guroH kutaH sphuTamazikSyata daahvdaanytaa| glapitazambhugalAdgaralAtvayA kimudadhau jaDa ! vA baDavAnalAt // 4 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 vaiSadhIyacarite anvayaH-ayi, vidhum paripRccha; he jaDa ! tvayA dAha-vadAnyatA kutaH guroH sphuTam prazikSyata ! kim glapita-zambhu-galAt garalAta ( azikSyata ? ) vA udadhau vaDavAnalAt ( azikSyata ) ? TImA-mayi he sakhi ! vidhum candram paripRccha praznaviSayIkuru-'he jaDa, mUDha, svayA candreNa dAhasya jvAlanasya vadAnyatA dAtRtvam ( 'syurvadAnya-sthUlalakSyadAnazauNDA bahuprade ityamaraH ) atidAhakatvamityarthaH kutaH kammAt guroH AcAryAt sphuTam spaSTam azicayata zikSitA? kim glapitaH zoSita: dagdha iti yAvat zambhu-galaH mahAdeva kaNThaH ( karmadhA0 ) zammoH galaH (pa. tatpu0 ) yena tathAbhatAta ( ba0 vI0 ) garalAt viSAt ( 'veDaM tu garalaM viSam' ityamaraH) ( azikSyata ) ? vA athavA udadhau samudre vaDavAnalAt vADavAgneH sakAzAt ( azikSyata ) ? candro hi zambhu-zirasi nivasati, samudrAccotpanna:, zambhugale dAhakaM kAlakUTAkhyaM viSam , samudrA bhyantare ca vaaddvaagniH| dvayoreva sakAzAt candrasya dAhakatvagrahaNaM sambhAvyate ubhAbhyAmeva tatsaMpakA vyAkaraNa--glapita /glai+Nic +kta pugaagm| guroH 'AkhyAtopayoge' (1 / 4 / 28) se paJcamI huI / udadhiH udakAni dhIyante'treti udaka+VdhA+vi, udakako udaadesh| anuvAda-hesakhI / candramA ko pUcho ki "he mUr3ha tUne dAha-dAna kI udAratA pratyakSataH kauna se zuru se sIkhI hai ? kyA mahAdeva ke gale ko phUka dene vAle garala ( kAlakUTa ) se ? athavA samudra meM ( rahane vAle ) var3avAnala se ?" || 48 / / TippaNI-zloka meM ( ralayora medAt ) 'galAdgaralAt' tathA 'DavA' 'DavA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| vaDavAnala-var3avA ghor3I ko kahate haiN| usake mukhavAlI agni ko baDavAnala athavA ( svArtha meM ) aNN pratyaya karake bADavAnala mI kahate haiM / mahAmArata ke anusAra bhUguvaMza meM eka aurva RSi hue| kArtavIrya ke patra jaba parazarAma dvArA apane pitA ke vadha kA badalA cukAne ke lie samI bhRgu-vaMziyoM-yahA~ taka ki garbhastha bAlakoM kA mI vinAza karane lage to bhRgu-vaMzIya parivAra kI eka strI ne apanA garbha apanI jaoNpa ( kara ) meM chipA liyA, jisase bAda meM eka baccA huA jisakA nAma aurva ( uru se utpanna ) rakhA gyaa| dekhate hI usake teja se kArtavIrya ke sabhI lar3ake andhe ho gae aura usakI krodhAgni kI jvAlA unake sAtha-sAtha jara sAre hI jagata ko masbha karane jA rahI thI ki itane meM usake bhRgu-vaMzI pitaroM ne use roka diyaa| apanI usa krodhAgni ko phira aurva ne samudra meM pheMka diyA jahA~ vaha ghor3I ke mukha ke rUpameM chipI par3I huI hai / ise aurvAgni bhI kahate haiN| ayamayogivadhUvadhapAtakairRmimavApya divaH khalu pAtyate / zitinizAdRSadi sphuTadutpatatkaNagaNAdhikatArakitAmbaraH // 49 // anvayaH-ayam ayogi-vadhU-vadhapAtakaiH bhramim avApya ziti-nizA-dRSadi sphuTa.."mbaraH ( san) divaH pAtyate khlu| TokA-ayam eSa candraH prayoginyaH viyoginyaH yA vadhvaH ( karmadhA0 ) tAsAm yo vA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 22. mArapam ( Sa. tatpu0 ) tasya tajjanitarityarthaH pAtakaiH pApaiH ( kartRbhiH) (10 tatpu0) amA madhyamapada loposa0 bhramim bhramaNam avApya prApayya zitiH kRpyA ( 'zitiH ghAlamecI ityamaraH ) yA nizA rAtriH kRSyAzIyA rAtrirityarthaH (karmadhA0 ) eva pada zilA tasyAm (karmadhAne sphuTantaH patana-vegAt vidayamASAzca utpatantaH-upari gacchantazca ye kaNagayAH ( umayatra karmadhA0 ) kaNAnAM khaNDAnA gayAH samUhAH ( 10tatpa0) taiH adhikaM bhRzaM yayA syAttayA tArakitama sajAtatArakam tAraka yuktamiti yAvat ( tR0 tatpu0 ) ambaram AkAzam karmadhA0 yasmAt tathAbhUtaH (ba0 vI0) san divaH svargAt atha cAkAzAt pAtyate avo nizcipyate khalu / kRSNapakSIyanizAyAM candrAmAvatArakANi virahiyo-vadha-pAtake nizA-zilAyA pAtitasya candrasya vizo ryAni sahasrazaH laghukhaNDAnIva pratIyante iti bhAvaH / / 46 / / vyAkaraNa-bhramiH bhram +i| avApya praba+ Apa+pic+kta, kata ko lyap se avApayya rUpa bananA cahie thA, kintu 'vibhASA''pa:' (6 / 4 / 57 ) se vikalpa se ayAdeza kA amAva ho gayA hai| tArakita tAraka itaca athavA tArakANi asyAstIti tAraka+pratup , tArakavat karotIti (nAmadhAtu ) +Nic +kta, matupa kA 'viNmatoluMka' se lopa athavA binA matupa ke mI tArakaM tArakavat ( sukhAdayo vRtti-viSaye tadvati vartante ) karotIti / anuvAda-yaha ( candramA ) virahiNI striyoM ke badha se utpanna pApoM dvArA cunAyA jAkara kAlI rAta-rUpI zilA para svarga se-jaise ( noce paTaka diyA gayA ho, jisake TUTe hue choTe-choTe Tukar3oM ke samUha tAroM ke rUpa meM AkAza meM chitara gae hoM // 46 // TippaNI-pahale samaya ghora pApI ko daNDa rUpa meM zilA para aise jora se paTaka kara mAra diyA jAtA thA, ki jisase usakI haDDI pasalI TaTakara Upara uchala kara bivara jAto tho| candramA kI mI yahI gati kI gaI anya devatAoM ke sAtha candra bhI svarga meM thaa| use mo usake pApoMne usake dvArA kI huI aneka hatyAoM ke daNDa-svarUpa noce zilA para paTaka diyA jisase usake Tukar3e Tukar3e ho gae, jo uchala kara Upara AkAza meM vikhara ge| yaha kavi kI kRSNapakSa ko candrarahita aura aneka tAroM se bharI rAta para anokhI kalpanA hai| rAta para zilAtvAropa aura tAroM para vidoryamANa kapa-gayatva ke Aropa se bane rUpaka ke sAtha utprekSA hai jo khalu zabda dvArA vAcya hai| zabdAlaMkAroM meM 'vadhU' 'vadha' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| svamamidhehi vidhuM sakhi ! magirA kimidamogadhikriyate svyaa| na gaNitaM yadi janma payonidhau haraziraHsthitibhUrapi vismatA // 50 // anvayaH-he sakhi, maMd-girA vidhum amidhehi-( hecandra, tvayA idam IdRk kim adhikriyate ? payonidhau janma yadi na gaNitam, ( tahiM ) harabhUH api vismRtA ?' TIkA-he sakhi Ali mama gIH vASI mukhamityarthaH tayA ( Sa. tatpa0 ) maspAtinidhyeneti yAvat vidhum candram amidhehi hi- he candra ) svayA idam etat I IdRzam virahibIvadha-rUpaM nRzaMsaM karma kim kasmAt adhikriyate aGgIkriyate ? tava kRte patat nocitamiti mAtraH / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 naiSadhIyacarite payonidhI ratnAkare janma janma-grahaNam yadi cet nagaNitam vicAritam ( tahiM ) harasya zivasya ziraH mUrdhA ( pa0 tatpu0 ) bhUH bhUmiH nivAsasthAnamityarthaH ( karmadhA0) api vismRtA vismRti nItA kim ? lakSmI-sadRzaratnotpAdakaH payonidhiH tavApyutpAdaka iti tvaM mahAkulIno'si, nivAsasthAnamapi te mahAdevamUrdhA, kintu etadubhayaM vismRtya tvamakulInAnAmiva jaghanyakarma kasmAdAcaratIti mAvaH // 50 // vyAkaraNa-IdRk idam iva dRzyate yaditi idam +/dRza kin / karmaNi) payonidhiH payAsi atra nidhIyanta iti payas ni+Vdhaa+ki| apanA rahA hai ? yadi samudrameM se ( apane ) janma kA khayAla nahIM kiyA, to mahAdeva ke zira para (apanA ) nivAsa sthAna mI bhUla gayA hai kyA ? // 50 / / TippaNI-yahA~ svayaM na pUchakara sakhI se pachavAne kA kAraNa yaha ki pApI se svayaM bAte karanA ThIka nahIM hotA hai| jo loga kulIna hote haiM evaM acche-acchoM kA sahavAsa karate haiM, ve bure kAma kyoM kareM ? lekina candrane yaha tathya ulaTa diyA hai, isalie damayantI kA yaha ulAhanA hai / 'mid' 'mida' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| nipatApi na mandarabhUbhRtA svamudadhau zazalAnchana ! cuurnnitH| api munerjaTharArciSi jIrNatAM bata gato'si na pItapayonidheH // 51 // anvayaH-he zazalAnchana, udadhau nipatatA mandara-bhUbhRtA api tvam na cUrNitaH ( tathA ) pItapayonidheH muneH jaTharAciMSi api ( tvam ) jIrthatAm na gataH asi bt|| TIkA-zazalAnchana zazakalaMkin lAnchita-karmanniti yAvat candra, udadhau samudre nipatatA patanaM kurvatA mandareNa etadAkhyena bhUbhRtA parvatena ( karmadhA0 ) api svam candraH na cUrNitaH cUrNatA nItaH ( tathA ) pItaH AcabhitaH payonidhiH samudro yena tathAbhUtasya (ba0 vI0 ) muneH agastyAkhyasya RSeH (pa0 tatpu0 ) jaThare udare arciSi vadvau ( sa0 tatpu0 ) jINatAm jIrSamAvam na gataH na prAptaH asi iti vata khede ityubhayatra khedasya vaateNtyrthH||51|| vyAkaraNa-bhUbhRt bhU+/bhR+vipa ( kartari ) / udadhiH isake lie poche zloka 48 dekhie / payonidhiH isake lie bhI pichalA zloka 50 dekhie / anuvAda-he zazakalaGkin / kheda kI bAta hai ki samudra meM girate hue mandarAcala ne bhI tujhe cUra cUra nahIM kara diyA ( tathA ) samudra-pAna kara jAne vAle muni ( agastya ) kI jaTharAgni meM mI tU hajma nahIM ho gayA / / 51 / / TippaNI-yahA~ cUra-cUra ho jAne tathA hajma ho jAnekA kAraNa hote-hote mI cUra-cUra aura hamma honA rUpI kArya ke na hone se vimAvanA alaMkAra hai| candramA ke lie vidhu Adi zabda prayukta na karake zaza-kAnchana zabda kA prayoga prakRta meM sAmiprAya hone se parikarAkara alaMkAra bhI hai zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai / mandarabhUmRtA-sRSTi ke AdikAla meM jaba amRta hetu devatAoM aura dAnavoM Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 229 ne samudra-manthana kiyA thA, to manthana-daNDa ke rUpa meM mandarAcala ko samudra meM DAlA thaa| samudra meM parvata ke par3ate hI saikar3oM samudra-tala vAsI jova-jantu dabakara cUra-cUra ho gae the| virahiNiyoM kA yaha daurbhAgya hI samajhie, jo parvata dvArA kucale jAne se samud-vAsI candramA baca gayA / potapayonidheH-devatAoM aura kAleya nAmaka rAkSasoM ke madhya yuddha ke samaya yaha hotA thA ki rAkSasa devatAoM ko mArakara samudra meM chipa jAyA karate the| agastya muni devatAoM kI sahAyatA kara rahe the / ve rAkSasoM ko apane bhItara zaraNa dene vAle samudra se ruSTa ho gae aura Acamana karake sArA hI samudra po ge| samudra kA pAna karane se ve usake bhItara chipe sabhI kAleya-rAkSasoM ko DakAra gae, lekina virahiNiyoM ke daurbhAgya se candramA agastya kI jaTharAgni dvArA DakAre jAne se bhI baca niklaa| kimasumiglapitai jaDa ! manyase mayi nimajjatu bhImasutAmanaH / mama kila zrutimAha tadarthikAM nalamukhenduparAM vibudhaH smaraH // 52 // anvayaH-he jaDa, glapitaiH asubhiH bhImasutAmanaH mayi nimajjatu, iti manyase kim ? kila vibudhaH smaraH mama tadathikAm zrutim nalamukhenduparAm Aha / / 52 // TIkA-he jaDa mUrkha! glapiteH kSati nItaiH gatairityarthaH asumiH prANaiH bhImasya sutAyAH putryAH manaH mAnasam ( ubhayatra 10 tatpu0) mayi candre nimajjatu niloyatAm , gateSu damayantyAH prANeSu tasyAH mano mayi candre nilInaM bhaviSyatItyartha iti manyase avagacchasi kim ? maivaM citte kuviti bhAvaH, kila yataH vibudhaH devo vidvA~zca smaraH kAmaH mama saH arthaH maraNAnantaraM manasaH candramasi laya-rUpaH (karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtAm (ba0 vI0) zrutim vedavAkyam nalasya mukham Ananam ( 10 tatpu0 ) eva induH candraH paraM pradhAnam ( ubhayatra karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtAm (ba0 vI0) Aha pratipAdayati arthAt maraNAnantaraM manaso candravilaya pratipAdikA atiH matsambandhe vallayaparakA nAsti, pratyuta nalamukhacandralayapratipAdikA'sti kAmaM yathecchaM kadarthaya mAm , trikAle'. pyahaM tvadadhInA na bhaviSyAmIti mAvaH // 52 // vyAkaraNa-glapitaH isake lie pIche zloka 48 dekhie| zrAha/+laT, bra ko prAha bAdeza / zrutiH zrayate iti zra+ktin ( krmnni)| vibudhaH bodhatIti /budha+kA vizeSeSa budha iti vibudhaH ( prAdi tatpu0 ) / anuvAda-re mUrkha ( candra): mere prANa cale jAne para kyA tU yaha samajhatA hai ki 'damayantI kA mana mujhameM lIna ho jAve'? vAstava meM mere sambandha meM usa (candra meM mana kA laya-rUpa ) artha ko batAne vAle veda-vAkya ko vidvAn kAma devatA nala ke mukha-candra para hI lAgU hone vAlA kahatA hai // 52 / / TippaNI-'candramA manaso jAtaH' isa bhati ke anusAra candramA paramAtmA ke mana se utpanna huA isalie prAppiyoM kI mRtyu ke bAda unake mana candramA meM vilIna ho jAte haiN| veda meM kahA 1. ghitaiH| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite huA mI hai-'yatrAsyAgniM vAgapyeti vAtaM prApazcakSurAdityaM manabandraH, dizaH bhotraM, pRthivI zarIramAkAzamAtmauSadhIlomAni, vanaspatIn kezA apsu rohitaM ca retazca' nidhIyate" / yadi matyu hone para damayantI kA mana candramA meM lIna nahIM huA, to veda meM aprAmANikatA A sakatI hai, lekina nahIM kyoMki damayantI ke anusAra-jahA~ taka ki usake mana kA prazna hai-vaha bhI vedAnusAra mRtyu hone para candramA meM hI lona hogA para vaha AkAzastha candramA nahIM hogA balki bhUtalastha nalamukhacandramA hogA | AkAzastha candramA mUrkha hai, jisane zruti ko vyAkhyA galata kI hai, vidvAn smarakI vyAkhyA Thoka hai / yahA~ nalamukha para candratvAropa hone se rUpaka hai, sAtha hI AkAzastha candramA meM damayantI ke manolaya kA sambandha hone para bhI asambandha batAne se sambandha meM asambandhAtizoyakti bhI hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| mukharaya svayazonaDiNDimaM jalanidheH kulmujjvlyaa'dhun|| api gRhANa vadhUvadhapauruSaM hariNalAcDana ! muJca kadarthanAm / / 53 / / bhanvayaH-hariNalAJchana ! ( tvam ) sva. DiNDimam mukharaya; adhunA jalanidheH kulam ujjvalaya; vadhU-vadha-pauruSam api gRhANa; (kintu ) kadarthanAm mucca / ___TIkA-he hariNalAnchana zaza kalaka ? svam svasya AtmanaH yazasaH kIteMH navaDiNDimam (ubhayatra 10 tatpu0) navaM nUtanaM ca tat DiNDimam vAdyavizeSam ( karmadhA.) mukharaya vAdayaH virahiNIvadhasambandhi svayazo jagati prakhyApayetyarthaH, mAM mArayitvA yazo labhasveti bhAvaH adhunA sAmpratam jalanidheH svapituH ratnAkarasya kulaM vaMzam IdRzakarmabhiH ujjvalaya prakAzaya; vadhUnAM virahippokulavadhUnAm yo vadhaH hiMsA tasya pauruSam zauryam ( umayatra ) ( 10 tatpu0 ) api gRhANa aGgIkuru, kintu kadarthanAm pIDAm munca tyaja, mA kadarthaya, tvaritaM mArayetyarthaH / / 54 / / __ vyAkaraNa-mukharaya mukham asyAstIti mukha+raH (matubartha ) mukharaH ( vAcAlaH ) mukharaM karotIti mukhara+Nic +loT ( nAmadhAtu ) pauruSam puruSasya bhAvaH karma veti puruSa+ aN / kadarthanAm ku= kutsitaH arthaH kadarthaH, ku zabda ko kadAdeza, kadartha karototi kadartha + Nic + yuc ( mAve ) / anuvAda-he hariNakalaGko ( candra ) ! tU apane nava yaza kI DugaDugo bajA; aba ratnAkara ke kula ko camakA; (virahiNI ) vadhuoM kI hatyA kI bahAdurI mI apanA, ( kintu ) taMga karanA chodd'|| 53 / / TippaNo-yahA~ viparIta lakSaNA dvArA 'upakRtaM bahu tatra kimucyate' kI taraha vidhiparaka zabda viparIta artha ke pratipAdaka haiM arthAt apanA apayaza mata phailA, apane ucca kula ko mata malina kara becAro virahiNiyoM kI hatyA kI bahAduro mata apnaa| isIlie yahA~ virahipiyoM ke vadha kI vidhi kevala vidhyAbhAsa mAtra hai, vAstava meM abhISTa nahIM, isakA dhvanita artha 'mata vadha kara' hai| isa taraha yahA~ AkSepAlaMkAra kA vaha meda-vizeSa hai, jahA~ viSaM bhuMva' kI taraha vidhi-niSedhaparaka hotI hai / 'hariNalAnchana' meM pUrvavat parikarAGkara hai| 'vadhU' 'vadha' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aturthasargaH 21 nizi zazin ! maja kaitavamAnutAmasati mAsvati tApaya pApa mAm / ahamahanyavalokayitAsmi te punaraharpatinidbhuta'darpatAm / / 54 // bhanvayaH-he zazin , nizi mAsvati asati kaitava-mAnutAm bhaja; he pApa, ( mAsvati asati) mAm tApaya, punaH aham ahani te ahapati-nidbhuta-dapaMtAm avalokayitAsmi / ____TokA-he zazin candra ! nizi rAtrau mAsvati sUyeM asati avidyamAne tvam ketavasya kapaTasya bhAnuH sUryaH ( pa0 tatpu0 ) tasya bhAvaM tattAm bhaja aGgIkuru, he pApa pApin , nRzaMsa iti yAvat (bhAsvati asati ) mAm damayantIm tApaya valaya punaH kintu aham mahAni divase te tava ahaH patiH svAmI sUryaH ityarthaH (10 tatpu0 ) tena nihataH nirAkRtaH ityarthaH ( tR0 tatpu0 ) darpaH garvaH ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtasya ( ba0 vI0 ) bhAvaH tattA tAm avalokayitAsmi draSTAsmi udite sUyeM tvayA kimapi kartuM na zakSyate, tavAmimAnazca sUryaNa cUSitamavalokayantyA mama prasannatA maviSyatIti mAvaH / / 54 / / - myAkaraNa-zazin zazo'syAstIti zaza+in ( matubatheM ) / nizi nizA+chi (nizA ko niz Adeza ) / ketavam kitavasya ( kapaTinaH ) mAva iti kitava+ aN / mAsvAn mAs+matupa, ma ko va / prahapa'tiH ahan+patiH n ko rephAdeza ( aharAdInAM patyAdiSu ) / avalokayitAsmi ava+Vlok + luT u0 pu0 / anuvAda-he cA~da, rAta meM sUrya ke na hone para tU nakalI sUrya bana le: he pApI, sUrya ke na hone para tU mujhe jalA le; kintu maiM dina meM sUrya dvArA terA abhimAna cakanAcura kiyA huA dekha luuNgii|| 54 / / TippaNI-vidyAdhara ke anusAra yahA~ atizayokti hai saMbhavataH isalie ki candra ke sAtha dAhakatva kA sambandha na hone para bhI sambandha batAyA jA rahA hai| zamdAlaMkAroM meM 'asati' 'mAsvati' meM 'ati' kA tuka banane se padAnta-gata antyAnupAsa, 'pati' 'paMtA' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| damayantI ke mukha se kavi ne yahA~ isa laukika tathya ko spaSTa karavAyA hai ki apane se prabala ko anupasthiti meM duSTa jana nirbala ko taMga kiyA karatA hai, lekina prabala Akara jaba usa duSTa kI buse gata banAtA hai to taMga kiyA huA nirbala vyakti yaha dekha bar3A prasanna ho jAtA hai| zazakalaGka ! bhayaGkara ! mAdRzAM jvalasi yanizi bhUtapatiM zritaH / - tadamRtasya tavedRzabhUtatA'dbhutakarI paramUrdhavidhUnanI // 55 // anvaya-he zazakalaGka ! mAdRzAm bhayaGkara ! ( tvam ) bhUtapatim zritaH san yat nizi jalasi, tat amRtasya tava paramUrdhavidhUnanI IdRzabhUtatA adbhutakarI ( asti ) / TIkA-he zazakalaGka zazin ! mArazAm matsadRza-virahiNInAm bhayaGkara mItijanaka ! tvam bhUtAnAM prANinAm patim pAlakam zivamityarthaH ( 'bhUtezaH khaNDaparazugirIzo girizo mRDaH' ityamaraH) atha ca bhUtAH pizAcAH teSAM patim , zritaH gRhItAzrayaH san tvam nizi rAtrI jvalasi dIpyase, 1. nidhuut| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 naiSadhIyacarite vat amRtasya amRtamayasya atha ca mRtyum aprAptasya tava te pareSAm anyeSAm mUrdhAnaM ziraH (10 tatpu0 ) vidhUnayati prakampayatIti tathoktA ( upapada tatpu0 ) IdRzaH etAdRzaH bhUtaH jAtaH, atha ca pretaH ( karmadhA0 ) tasya bhAvaH tattA adbhutam Azcartham ( vismayo'dbhutamAzcaryam , ityamaraH ) karotIti tathoktA ( upapada tatpu0 ) astIti shessH| jagatkalyANakarasya zivasya zirasi sthito'mRtamayazca tvam asmAn virahiNIH prati etAdRzo dAhako bhavasIti vismayasya sthAnam , tvayA tu zivasannidhAnAt amRtadhAraNAcca kalyANakareNa ujjIvakena ca bhavitavyamAsIt , atha ca pretapatim Azrito'. mRta eva tvam etAdRzo bhato jAto yat lokAnAvizya tacchirAMsi vidhUnayasi, mRta eva hi jano bhUtaH = preto bhUtvA bhUtapatiJcAzritaH parAn Avizati teSAM zirAMsi prakampayya ca pIDayati tvaM tu jIvita eva preto bhUtvA pIDayasIti vismayasya sthAnamiti mAvaH // 55 / / vyAkaraNa-mAhazAm ahamiva dRzyante yAH iti asmat + dRz + kvin ( karmaNi) asmat ko madAdeza / bhayaGkara-bhaya+ +khac mum kA aagm| zrita/zri+kta ( katari ) vidhU. nanI vi+VdhUJ + lyuT ( kartari ) num kA pAgama / anuvAda-he zazalAnchana ! mujha-jaisiyoM ( virahiNiyoM ) ko bhaya utpanna kara dene vAlA bhUtapati (ziva ) ke ( sira para ), TikA huA tU jo rAta meM jalatA rahatA hai, yaha amRta ( sudhA )-rUpa terA aisA honA dUsare logoM kA sira dhunA dene vAle Azcarya meM DAla detA hai| (he zazalAnchana, mujha jaso ( virahiNiyoM ) ko bhaya utpanna kara dene vAlA, bhUtapati (pretarAja ) kA Azraya liye hue tU jo sata meM jalatA rahatA hai ( apanA bola bAlA banAye rakhatA hai) yaha amRta ( binA mare hI) terA anya logoM kA sira cakarA dene vAlA bhUtapanA ( pretatva ) Azcarya-janaka hai ) // 55 / / TippaNIziva kA samparka aura amRta-rUpa hokara bhI candramA jo rAta ko jalAtA rahatA haiyaha dekhakara loga Azcarya meM sira dhunane laga jAte haiN| dUsarI Azcarya kI bAta hai binA mare hIjIte jI tumhArA pretarAja ke pAsa cale jAnA aura bhata banakara dUsaroM ke sirapara savAra ho jAnA 'bhUtapati kA bhUtAnAM pRthivyaptejovAyvAkAzAnAM patim vibhutvAt zreSTham AkAzam' aisA artha mI ho ? jvalati ko antarbhAvita Nic mAnakara yaha artha-nikalatA hai ki tU dara AkAza meM rahakara, amRtabala-rUpa banakara mI jalAtA hai : dUrasthita aura jalamaya padArtha dvArA jalAyA jAnA Azcarya hI hai| isa taraha yahA~ zleSAlaMkAra hai| jalAne kA kAraNa na hone para bhI jalAnA kArya hone se vimAvanA mI hai / zabdAlaMkAroM meM 'kala' 'kara' meM ( ralayoramedAt ) aura bhUtatAdbhutakarI meM cheka tathA anyatra vRttyanuprApta hai // zravaNapUratamAladanAGkaraM zazikuraGgamukhe sakhi ! nikSipa / kimapi tundilitaH sthagayatvamuM sapadi tena taducchvasimi kSaNam // 56 // anvayaH-he sakhi, zravaNa "Gkaram , zazikuraGgamukhe nikSipa, tena sapadi kimapi tundilitaH san (mRgaH) amum sthagayati (cet ), tat kSaNam ucchvasimi / TIkA-he sakhi Ali, ( tvam svakIyaM mama ca ) zravaNapUraH karNAbharaNabhUtaHtamAladalAGkaraH Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasagaH 236 ( karmadhA0 ) tamAlasya vRkSavizeSasya yat dalaM patraM tasyAMkuraH prarohaH ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) tam zazinaH candrasya candramadhyasthitasyetyarthaH kuraGgasya mRgasya mukhe Asye ( umayatra pa0 tatpu0) nikSipa prakSipa, tena mukhaprakSiptenAGkareNa kimapi ISat yathAsyAttathA tundilitaH tundilIkRtaH pravRddhodaraH iti yAvat san ( sa mRgaH ) amum candram sthagayati AcchAdayati (cet ) tat tahiM kSaNaM kSaNamAtram ahaM ucchavasimi prANimi arthAt asmatpradattatamAlAGkara-bhakSaNena kimapi pravRddhodare candramRge'haM candrasya svalpasthaganAt zAntipUrvakam ucchavasiSyAmi // 56 / / nyAkaraNa-tundilita-tundam asyAstIti tunda+ilac ( matuvarthIya ) tundilaH tundilaM karotIti/tundila+pic+kta ( nAmadhAtu ) / sthagayati, ucchavasimi-AzaMsA meM vartamAna kAla / yahA~ samasta pada 'zazikuraGgamukhe' ke antargata 'amum' kA zazi aura tundilita kA mRga se anvaya 'padArthaH padArthenAnveti na tu padArthakadezena' tathA 'savizeSANAM vRttirna vRttasya ca vizeSaSa. pogo na' ina niyamoM ke viruddha hai| bhanuvAda-he sakhI! (tuma apanA aura merA) karNAbharaNa banAyA huA tamAla-patra kA aMkura candra ke ( bhItara baiThe ) mRga ke mu~ha meM DAla do; usase kucha sthUla banA ( vaha mRga ) usa ( candra ) ko Dhaka degA, to maiM kSaNa-mara sA~sa le luuNgii|| 56 / / TippaNI-khAnA khAne se peTa kA tana jAnA svAbhAvika hai, jisase toMda jaisI bana jAtI hai / mRga kI toMda se aMzata: candramA Dhaka hI jAyagA, to usakI dAhakatA meM kamI par3a jAegI aura vaha becArI jarA sA~sa le skegii| vidyAdhara ne yahA~ hetu alaMkAra kahA hai, kyoMki Dhakane kA kAraNa peTa bar3hamA batAyA huA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| asamaye matiranmiSati dhravaM karagataiva gatA yadiyaM kuhUH / punarupaiti nirudhya nivAsyate sakhi ! mukhaM na vidhoH punarIkSyate // 57 // anvayaH-he sakhi, 'asamaye matiH unmiSati' ( iti ) dhruvam ; yat iyam kuhUH karagatA evaM gatA / punaH upaiti ( cet ) nirudhya nivAsyate, vidhoH mukham punaH na IkSyate / ____TIkA-he sakhi Ali ! asamaye anavasare, matiH buddhiH unmipati sphurati iti dhravaM satyam , yat yasmAt iyam eSA kuhaH amAvAsyA tithiH kare haste gatA AgatA, eva sannihitaiveti yAvat ( sa0 tatpu0 ) athavA karaM gatA ( dvi0 tatpa0 ) gatA niHsRtA / punaH muhuH upaiti Agacchati bAgamiSyatItyarthaH cet nirudhya ruvA nivAsyate nivastuM preryate sthApayiSyate ityarthaH, atraibeti zeSaH / vidhoH candrasva mukham vadanam punaH muhuH na Icayate drakSyate, nityam amAvAsyA-titheH sannidhAnAta candrAmAve ahaM sukhaM sthAsyAmIti bhAvaH // 57 // vyAkaraNa-paiti, nivAsyate, Icyate yahA~ bhaviSyadartha meM vartamAna hai ( 'vartamAna-sAmIpye vartamAnavatA' 336131) / nivAsyate ni+Vvas+pica+laT ( karmavAcya ) / anuvAda-he sakhI! 'buddhi asamaya meM ( hI ) phuratI hai' yaha saca (bAta ) hai, kyoMki yaha amAvAsyA tithi hAtha meM AI-AI hI cala dI hai, phira AegI, to ( use ) rokakara ( yahIM) TikA diyA jAegA, candramA kA mukha phira dekhane ko ( mI ) nahIM milegA / / 57 / / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ zloka kA prathama pAda laukika sAmAnya bAta kA pratipAdana kara rahA hai, jisakA samarthana bAda ko kahI huI vizeSa bAta se ho rahA hai, ataH sAmAnya kA vizeSa se samarthana-rUpa arthAntaranyAsa alaMkAra hai| 'mati' 'pati' meM padAntargata antyAnuprAsa 'gate' 'gatA' meM chaika aura anyatra vRttyanuprAsa hai| ayi ! mamaiSa cakorazizurmunevrajati sindhupibasya na ziSyatAm / azitumabdhimadhItavato'sya vA zazikarAH pibata: kati zokarAH // 50 // anvayaH-( api ) ca ayi, mama eSa cakora-zizuH sindhu-pibasya muneH ziSyatAm na vrajati ! adhim azitum adhItavataH asya pivataH zazi-karAH kati zIkarAH ? TIkA-ca api ca ayi he sakhi, mama me eSaH ayam cakorazvAsau zizuzca ( karmadhA0 ) athavA cakorasya zizuH bAlakaH (10 tatpu0) sindhoH samudrasya pibasya pAnakartuH (10 tatpu0) muneH agastyasya ziSyatAm chAtratvam na vrajati na gacchati kim ? abdhim samudraM azituM makSa. yituM pAtumityarthaH adhItavataH paThitavataH asya cakora-zizIH pibataH pAnaM kurvataH zazinaH candrasya. karAH kiraNAH (10 tatpu0) kati kiyantaH zIkarAH jalakaNAH bhaviSyanti svalpA evetyarthaH samudra. pAna-zikSA prAptavataH cakorazizoH candrakiraNapAnaM nitAntaM sukaramiti mAvaH / / 58 / / vyAkaraNa-pibasya pivatIti /pA+zaH ( 'pA-ghrA-mA-dheTa-dRzaH zaH' 3 / 1 / 137 ) zakA rAdi pratyatha hone se /pA ko pib Adeza (pA-ghA-mA0 7 / 3 / 78) / mallinAtha ne pibatIti pivaH, 'pAghrAdhamA' ityAdinA zata-pratyaye pibAdezaH' isa taraha na jAne zatR pratyatha kaise kaha diyaa| agdhim Apo dhIyante'treti Ap + dhA+kiH ( adhikaraNe ) / bhanuvAda-api ca-he sakhI, merA yaha cakora kA baccA sAgara-pAna kara jAne vAle muni (agastya ) kA ziSya ( kvoM) nahIM bana jAtA hai ? sAgara-pAna karanA sokhe hue isa ( cakora ke bacce ) ke lie pAna karane kI candra-kiraNe kitanI ba~deM hoMgI ? ( muzkila se do bUMda hogA) / / 58 // TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ virodha alaMkAra batAyA hai. kyoMki cakora kA baccA aura usake dvArA samudra-pAna-ye viruddha bAteM haiN| RSi dvArA samudrapAna meM virodha nahIM; kyoMki RSi logoM meM vizeSa yaugika zakti rahatI hai| mallinAtha 'atra samudrapAyinA daNDApikayA zazikarapAnasiddharathApattiralaMkAraH' kaha gaye haiM, kintu hamAre vicAra se aApatti vahA~ hotI hai, jahA~ koI bAta zandataH nahIM, arthataH prApta ho| yahA~ to vaha zabdataH ho prApta ho rakhI hai| hA~, kAku-vakrokti avazya hai| zizuH 'zazi' 'zika' 'zIka' meM cheka bhaura anyatra vRttyanuprAsa hai| 'cakorazizuH' meM zizu zabda kahane se yaha dhvanita hotA hai ki zaizavAvasthA meM adhyayana kA abhyAsa khUba dRr3ha rahatA hai / rAjAA ka yahA pAlatU cakora rakhane kA kAraNa yaha hai ki kahIM koI SaDyantra racakara kisI ko viSa na khilA deN| cakora viSa kA phaurana patA de detA hai, kyoMki usakI A~kheM kahIM viSa dekhate hI lAla ho jAtI haiM, isake lie dekhie kAmandaka- "cakorasya virajyete nayane vissdrshnaat"| agastya dvArA samudra-pAna ke lie pIche zloka 51 para dekhiye / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH * 235 kuru kare gurumekamaNeghanaM bahirito mukuraJca kuruSva me| vizati tatra yadaiva vidhustadA sakhi ! sukhAdahitaM jahi taM drutam // 59 // anvayaH-he sakhi, ekam gurum ayodhanam kare kuru; itaH bahiH me mukuram ca kuruSva, yadA eka vidhuH tatra vizati, tadA ( eva ) sukhAt tam ahitam drutam jahi / TIkA-he sakhi Ali, ekam gurum mAriNam ayodhanam ayasaH lohasya dhanam mudgaram (10 tatpu0 ) kare haste kuru dhAraya; itaH asmAt sthAnAt me gRhAbhyantarAdityarthaH bahiH me mama mukuram darpaNam ca kuruSva nidhehItyarthaH yadA evaM yasminneva samaye vidhuH candraH tatra mukure vizati pravezaM karoti pratibimbito bhavatItyarthaH tadA tasminneva samaye sukhAt saukayeNa tam ahitam vairieM candram jahi mAraya cUrNa yetyarthaH taddhananAnantaraM me zAntirbhaviSyatIti mAvaH / / 59 // vyAkaraNa-ayodhanaH ayo lauhaM hanyate aneneti ayas + han + apa , dhanAdeza / vizati bhaviSyadartha meM laT / jahi han+loT Adeza pra0 pu0| anuvAda-he sakhI, eka mArI lohe kA hathaur3A hAtha meM rakha, yahA~ ( kamare ) se bAhara merA darpaNa ghara, jabhI candramA usake mItara praveza karegA, phaurana usa zatru ko mAra ddaal| - TippaNI-dhyAna rahe ki candramA ke hirana ko pattA khilAnA, cakora ke bacce ko samudra-pAna sikhAnA, cA~da kI parachAI ko cUra-cUra kara denA ityAdi vAte kAlidAsa ke yakSa ko megha se bAte karane kI taraha kAma kI unmAda vyabhicArI mAva ke anumAva-pratikriyAyeM hai| 'hitaM' 'hi taM' me yamaka, 'sakhi' 'sukhA' meM cheka, 'kuru' 'kare' 'kuraM' 'kuru' meM ka aura ra kI eka se adhika bAra AvRtti hone se cheka na hokara vRttyanupAsa ho hogaa| udara eva taH kimudanvatA na viSamo bddvaanlvdvidhuH| viSavadujjhitamapyamunA na sa smaraharaH kimamuM bubhuje vibhuH // 10 // bhandhayaH-udanvatA viSamaH vidhuH vaDavAnalavat udare eva kim na dhRtaH 1 amunA ujjhitam api amum vibhuH smaraharaH viSavat kim na bubhuje ? TokA-udanvatA samudraNa ( 'udanvAnudadhiH sindhuH' ityamaraH ) viSamaH duHsahaH atha ca viSaNa mIyate upamIyate iti viSatulya ityarthaH vidhuH candramAH vaDavAnala iveti vaDamAnalavat aurvAgnibat udare kukSau svAbhyantare evetyarthaH kim kasmAt na kRtaH sthApitaH ? amunA etena samudreNa umitam tyaktam bahiH nissAritamityarthaH api amum vidhum vibhuH samarthaH smaraharaH mahAdevaH viSavat kAlakUTavat kim kasmAt na bubhuje bhuktavAna , yathA mahAdevena samudraniHsRtakAlakUTaviSasya pAnaM kRtam tathaiva samudrAniHsRtacandramaso'pi kasmAnna pAnaM kRtaM ? tadabhAve no birahiNInAM zAntiramaviSyaditi mAvaH // 60 // myAkaraNa-udanyatA udakamasminnastIti udaka+matupa , udaka ko udan Adeza (nipAtanAta ) ma ko va paravAnalabat baDavAnala+vat ( tena tulyaM kriyA cedvati:' 5 / 1 / 115) vibhuH vizeSeNa bhavatIti vi+VS+ / bubhuje bhuja+liT / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 naiSadhIyacarite anuvAda-samudra ne bhISaNa viSatulya candramA ko bADavAgni kI taraha (apane ) bhItara hI kyoM nahIM rakha liyA ? ( yadi ) usane chor3a mI diyA thA, to sarvazakti-sampanna ziva ( kAlakUTa ) viSakI taraha (ise ) kyoM nahIM khA gaye? TippakhI-yahA~ vidyAdhara ne saMdehAlaMkAra banA rakhA hai kintu damayantI kA sandeha vAstavika hI hai na ki kalpita / sAdRzyamUlaka, vicchittipUrNa kalpita sandeha hI alaMkAra-prayojaka mAnA gayA hai, na ki 'zuktivA rajataM vA'kI taraha vAstavika sandeha / baDavAnalavat , biSavat ina do upamAoM kI saMsRSTi spaSTa hI hai / viSama zabda meM zleSa hai| vidhu baDavAnala se bhI adhika dAhaka zaktivAlA hai, tamI to samudra ne bAhara pheMkA, kAlakUTa viSa se bhI adhika bhISaNa hai, tamI to mahAdeva ne isakA pAna nahIM kiyA, zira para dhara diyaa| isa taraha vyatireka dhvanita ho jAtA hai| zabdAlaMkAroM meM 'DavA' 'lava' meM ( DalayorabhedAt ) tathA 'bubhu' vibhuH meM ( bavayorabhedAt ) cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| viSavat-pIche zloka 51 meM ullikhita devAsuroM dvArA samudra-manthana se 14 ratna nikale, jinameM candramA sabase pahale nikalA aura bAda ko lakSmI Adi nikle| inhIM meM kAlakUTa viSa mI thA, jisakI gandha mAtra se hI saba loga vehoza hone lge| usase sAre hI jagata ko jala jAnA thA,lekina yaha ziva hI the, jo jagat-ziva hetu use pI gae jisase unakA galA jalakara syAha ho gyaa| tabhI se unakA nAma nIlakaNTha par3A / ukta caudaha ratnoM kA ullekha maGgalASTaka ke isa zloka meM hai lakSmIH kaustuma-pArijAtaka-surA dhanvantarizcandramA, gAvo kAmadudhAH surezvaragajo raMbhAdideSAGganAH / azvaH saptamukho viSaM haridhanuH zaMkho'mRtaM cAmbugheH, ratnAnIha caturdaza pratidinaM kuryuH sadA maGgalam / / bhasitamekasurAzitamapyabhUnna punareSa punarvizadaM viSam / api nipIya surairjanitakSayaM svayamudeti punarnavamArNavam // 61 // anvayaH-asitam Aryavam viSam ekaM murAzitam api punaH na abhUt , punaH eSa vizadam ArNavam ( viSam ) suraiH nipIya janitakSayam api navam svayam punaH udeti / TIkA-asitaM na sitaM zvetam kRSNavarNamityarthaH (naJ tatpu0 ) bhANavam samudrotpannaM viSaM kAlakUTanAmakam ekena kevalena surekha devena mahAdevenetyarthaH ( karmadhA0 ) azivam makSitam (tR0 tatpu0) api punaH dvitIyavAram na abhUt utpannamamavat , punaH kintu eSa candramAH vizadaM zvetam ArSavaM viSam suraiH devaH nipIya pItvA janitaH kRtaH yaH nAzo yastha tathAmRtam (ba0 bI0) api navaM nUtanam svayam AtmanA punaH udeti utpdyte| kAlakUTaviSApekSayA candrAtmakaM viSamadhikamISaNamitimAvaH // 61 // gyAkaraNa-mArNavam arNave jAtamiti arNava+ay (tatra jAtaH 4 / 3 / 53 ) nipIya isake liye sarga 1 zloka 1 dekhiye| anuvAda-samudra kA kAle raMga kA eka biSa ( kAlakUTa ) eka hI devatA ( mahAdeva ) dvArA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH khAyA huA bho do bAra utpanna nahIM huA lekina samudra kA yaha (candrarUSa ) sapheda viSa (aneka) devatAoM dvArA pIkara samApta kiyA jo svayameva nayA-nayA dobArA utpanna ho jAtA hai| TippaNI-eka to aisA kAlA viSa hai, jise eka hI bAra eka ho devatA khAkara pacA gayA hai| vaha phira paidA hI nahIM huA jaba ki dUsarA sapheda viSa aisA nikalA ki aneka bAra anekoM devatAoM se khAyA jAtA hai lekina phira-phira nayA paidA hotA jAtA hai| isa taraha candrarUpa zveta viSa meM kAlakUTarUpa kAle viSa kI adhikatA batAne se vyatirekAlaMkAra hai| vidyAdhara ne do viSoM meM viroSa dikhAne se virodhAlaMkAra mI mAnA hai| zabdAlaMkAroM meM sita' zita / ( sazayorabhedAt ) 'viza' 'viSa' ( zaSayorabhedAt ) meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| suraiH nipIya-kRSNapakSa meM candramA ko eka-eka kalA ke kSINa hote rahane ke sambandha meM zAstroM meM yaha ullekha milatA hai ki amRtAtmaka candramA ke amRta kI eka-eka kalA ( aMza) ko 'prathamA pivate vahniH' ityAdi ukti ke anusAra devatA loga pote rahate haiN| virahivargavadhabyasanAkulaM kalaya pApamazeSakalaM vidhum / suranipItasudhAkamapApakaM prahavido viparItakathAH katham // 12 // anvayaH-(he sakhi ) virahi kulam azeSakalam vidhum pApam kalaya; sura-nipIta-sudhAkam ( vidhum ca ) apApakam ( kalaya ) / grahavidaH viparIta-kathA katham ? TIkA-(he sakhi ) virahiNyazca yira hipazceti virahiNaH ( ekazeSa sa0 ) teSAm yo vagaH samUhaH tasya vadhaH mArapam ( ubhayatra pa0 tatpu0) eva vyasanam duvyasanam Asaktiriti yAvat (karmadhA0 ) tasmin prAkulam vyApRtam na zeSaH azeSaH yAsA tayAbhUtAH sakalA (10 vI0) kalAH yasya tathAbhUtam (ba0 bI0) pUrNamityarthaH viSum candram pApaM pApakAriNaM krUramiti yAvat kalaya avagaccha virahiSAM vadha-kAraNAt , suraiH devaiH nipItA pAnaviSayIkRtA (tR0 tatpu0) sudhA amRtam ( karmadhA.) yasya tathAbhUtam (ba0 vI0) amAvAsyA-candramityarthaH prapApakam niSpApam niSpApam, puNyavantaM zumamiti yAvat kalaya, grahavidaH grahavettAro jyotiSiSa iti yAvat viparItA viruddhA kathA kathanam ( karmadhA0 ) yeSAM tathAbhUtAH (ba0 vI0) katham kasmAt ? virahiSAm apakArakatvAt paurNamAsI-candraH karaH, amAvAsyAcandraH teSAM zAntikArakatvAt zuma ityanubhavasiddha, kintu na jAne kasmAtkArappAt jyotiSilokA etadviruddhaM pUrNimAcandraH zuma-grahaH, kSINacandrazca krUra graha iti kathayantIti mAvaH // 6 2 // myAkaraNa-vadhaH han +ap ( mAve ) han ko vadhAdeza / vyasanam pi+/as+lyuTa / sudhAkam ba0 bI0 meM zaiSika kap samAsAnta aura vikalpa se hasvAmAva ('Apo'nyatarasyAm' 74 / 15) prahavidaH grahAn vidantIti graha+/vid+kip ( kartari ) / anuvAda-he sakhI,) virahI aura virahipiyoM kI hatyA karane ke vyasana meM lage hue pUrNa kalAoM vAle candramA ko tuma pApI samajho, ( aura ) devatAoM dvArA pIye gae amRta vAle ( candra) ko puNyavAn ( samajho kintu ) jyotiSI loga viparIta bAta kyoM kahate haiM ? // 12 // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 naiSadhIyacarite TippaNI-jyotiSa ke anusAra kucha graha krUra aura kucha-saumya kahalAte haiN| candramA yadi pUrNa ho, to saumya athavA zubha hotA hai aura yadi kSINa ho, to azubha; isake lie dekhie:'kSIpendrarkAkiMbhUputrAH pApAstatsaMyuto budhaH / pUrNacandrabudhAcAryazukrAste syuH shubhgrhaaH'| yaha saba zAstrIya bAta hai, vyAvahArika dRSTi se virahI logoM ko pUcho ki yaha kitanI viparIta bAta hai / yahA~ zabda pramANa pratyakSa pramANa ke bilakula viruddha cala rahA hai| vidyAghara ke anusAra yahA~ atizayokti hai| zamdAlakAroM meM 'kathAH' 'katham' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| 'kulaM' 'kala' 'kalaM' meM eka se adhika bAra AvRtti hone se cheka na hokara vRtyanuprAsa hI hogaa| virahibhirbahumAnamavApi yaH sa bahulaH khalu pakSa ihAjami / tadamitiH sakalairapi yatra taiya'raci sA ca tithiH kimamA kRtA // 63 // bhanvayaH-birahimiH yaH pakSaH bahu mAnam avApi, sa-iha bahula: ajani khalu; yatra taiH sakalaM: api tadamitiH vyaraci sA tithi: ca amA kRtA kim ? TIkA-virahiNazca virahiNyazceti virahiNaH taiH ( ekazeSa sa0 ) yaH pakSaH paJcadazAhorAtrAH bahu adhikam mAnam Adaram avApi prApitaH, bhRzamAnita ityarthaH sa pakSaH iha saMsAre bahula: kRSNapakSaH prajani jAtaH khalu manye bahu mAnaM lAti gRhAtIti vyutpattimAzritya kRSNapakSaH bahulapakSaH ityucyate ityahaM manye itibhAvaH yatra bahulapakSasya yasyAM tithau taiH sakalaiH sarvaiH api virahimiH tasya saMmAnasya bhamitiH apArimityam vyaraci kRtA tithi: ca pramA na mAH mAnaM ( saMmAnam ) basyAstathAvidhA (naJ ba0 vI0) aparimitasatkArayuktetyarthaH kRtaH kim ? kRSNapakSasyAntimAyA~ tithau ( amAvAsyAyam ) virahiSAm aparimita-saMmAno bhavatItyetasmAt kAraNAdeva amA ityucyate itimanye iti mAvaH / / 63 / ___ vyAkaraNa-avApi ava+/p+pic+luGa ( karmavAcya ) / bahula: vahuM ( saMmAnaM ) chAtIti bahu+VlA+ka. (kartari ) / prajani jan+luG ( kartari ) / mA /mA+kipa (mAve ) sampadAditvAt / / anuvAda-virahI-vira hiSiyoM dvArA jisa pakSa ( pakhavAr3e ) ko bahuta saMmAna diyA gayA, vaha mAno saMsAra meM bahula ( pakSa ) banA evaM jisa (tithi ) ke prati una sabhI virahI-virahiSiyoM ke saMmAna kA parimANa hI nahIM rahA, vaha amA banI kyA ? // 63 / / TippakhI-yahA~ kavi nirukta ke AdhAra para bahula aura amA zabdoM kI aura hI taraha kI vyutpatti batA rahA hai| vaise to 'bahulo'gnau zito triSu' isa amara koza ke anusAra bahula kA artha ziti arthAt kAlA hotA hai, isa kAraNa hI kAlA pakhavAr3A bahula kahalAtA hai| isI taraha 'amA saha samIpe ca' ke anusAra amA ( avyaya ) zabda dvArA 'sAtha' artha batAyejAne ke kAraNa pramA athavA amAvAsyA usa tithi ko kahate haiM, jahA~ candramA sUrya ke sAtha rahatA hai, kintu damayantI ko kavi kI yaha donoM vyutpattiyoM mAnya nhiiN| usakI kalpanA yaha hai ki bahula isa lie bahula 9. amiikRtaa| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 kahalAtA hai ki vaha virahI-virahiNiyoM se 'bahu saMmAnaM lAti' arthAt bahuta saMmAna prApta karatA hai na ki kAlA hone se aura isI taraha mamA mI isalie amA kahalAtI hai ki usake lie virahi. janoMke saMmAna ko koI mA= hada hI nahIM rhtii| na ki usadina candra aura sUrya ke sAtha-sAtha rahane se candramA ke na hone ke kAraNa kRSNapakSa aura amA ( amAvAsyA ) ke dinoM virahiyoM kI zAnti rahatI hai| yahI ukta kalpanAoM kA prAdhAra hai| ataH yahA~ do utprekSAoM kI saMsRSTi hai| zabdAlaMkAroM meM 'bahu' 'bahu' meM cheda (arthabheda ) na hone se yamaka nahIM aura anyatra vRttyanupAsa hai| - svariputIkSNasudarzanavibhramAt kimu vidhuM grasate na vidhuntudaH / nipatitaM vadane kathamanyathA balikarambhanimaM nijamujjhati // 64 // bhanvayaH-sa vidhuntudaH sva. bhramAt vidhum grasate kimu ? anyathA vadane nipatitam nijam balikarammanibham ( vidhum ) katham ujjhati ? svaH svakIyo yo ripuH zatruH viSNurityarthaH ( karmadhA0 ) tasya yat tIcaNaM sudarzanam ( 10 tatpu0 ) tISaNaM nizitaM sudarzanam etadAkhyaM cakram ( karmadhA0 ) tasya vibhramAta bhrAnteH (10 tatpu0 ) vartulAkArasvena viSpyoH sudarzana cakramidamiti matvetyarthaH vidhum candramasam asate nigalati kimu kim ? anyathA sudarzanacakrabhramAbhAve candro'yamiti tattvato matvA grasane badane mukhe nipatitam gatam nijaM svakIyam balaye upahArAya pUjArthamiti yAvat yaH karambhaH dadhimizritasaktaH ( 'karammA dadhi-saktavaH' ityamaraH) (ca0 tatpu0) zubhratvAt tatsahasamiti balikarammanibham ( upamAna tatpu0) vidhumitizeSaH katham kasmAt ujmati muzcati tIkSNametat sudarzanaM mA tAvanme galaM kRntatviti matvA rAhuH candraM muJcatIti bhAvaH // 64 / / __bhyAkaraNa-vidhuntudaH isake lie pIche zloka 43 dekhie / balikarammanimam sadRza artha meM nima kA karambha ke sAtha nitya-samAsa / anuvAda-prasiddha rAhu apane zatra (viSNu) ke sudarzana cakra ke bhrama se candramAko nahIM nigalatA hai kyA ? nahIM to mu~ha ke bhItara par3e bali-rUpa dahI-mile sattake samAna ( candramA ) ko kyoMkara chor3atA ? TippaNI-vidyAdhara ke anusAra yahA~ anumAnAlaMkAra hai, kyoMki mu~ha ke bhItara par3e-par3e ko chor3a dene se anumAna kiyA jA rahA hai, lekina mallinAtha ke anusAra yahA~ kavi ne yaha kalpanA kI hai ki mAno yaha sudarzana cakra hai ataH ve utprekSA mAnate haiM / 'vidhuM' 'vidhu' meM artha-meda na hone ke kAraNa yamaka na hokara cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| nijaM valikarambhanimam-yahA~ kavi ne 'nijam' isalie yaha 'padArthaH padArtha nAnveti, na tu padArthakadezena' athavA 'svavizeSaNAnAM vRttina, vRttasya ca vizeSaNayogo na' isa niyama ke viruddha hone ke kAraNa cyutasaMskRti doSa ke antargata ho rahA hai| svaripu-pIche zloka 51 meM ullikhita samudra-manthana ke silasile meM devAsuroM ke prayatna se Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. naiSadhIyacarite nava amRta nikalA to devatA-loga bar3e prasanna ho ge| viSNu use devatA devatAoM meM hI baoNTane jA rahe the aura mohinI-rUpa dhAraNa karake rAkSasoM ko TarakAte jA rahe the| vipracitti aura siMhikA kA putra rAhu viSNu ko isa cAlAkI ko maoNpa gayA aura rUpa badalakara devatAoM kI paMkti meM jA baiThA / sUrya aura candramA ne use pahacAna liyA aura tatkAla viSNu ko isakI sUcanA de dii| viSNu ne lasa rAkSasa ke gale meM apanA sudarzana cakra de mArA, jisase usakA galA kaTa gayA, lekina thor3A sA amRta usake gale se nIce utara gayA thA, isaliye vaha marA nahIM / usakA jIvita zira rAhu aura kaTA hA dhar3a ketu kahalAtA hai| vaha apanI sUcanA dene vAle sUrya aura candramA se badalA lene ke lie ina donoM ko barAbara taMga karatA rahatA hai| viSNu to usakA duzmana huA hii| kintu jyotiSa ke anusAra rAhu-ketu do graha hote haiN| vadanagarmagataM na nijecchayA zazinamujjhati rAhurasaMzayam / azita eva galatyayamatyayaM sakhi ! vinA galanAlabilAdhvanA // 65 / / anvayaH-he sakhi, rAhuH vadana-garbha-gatam zazinam nijecchayA na ujjhati ( ti ) asaMzayama; / kintu ) ayam azitaH eva atyayam vinA gala-nAla-bilAvanA galati / TIkA-he sakhi aali| rAhuH vidhuntudaH vadanasya mukhasya garne abhyantare ( 10 tatpu0 ) gatam praviSTam ( sa0 tatpu0 ) zazinam candram nijA svIyA icchA abhilASa: tayA ( karmadhA0 ) ujjhati tyajati ityasaMzayam saMzayasyAbhAvaH ( avyayo0 sa0 ) kintu ayam candraH azite bhahita eva pratyayam kRccham ( 'atyayo'tikrame kRcchra' ityamaraH) kaThinatAmityarthaH vinA antarA galasya kaNThasya yo nAlaH daNDaH tasya yat bilam vivaram tasya adhvanA mAgaMpya ( sarvatra pa0 tatpu0 ) galati bahinissarati // 65 // jyAkaraNa-atyayaH ati+Vs+ac ( bhaave)| anuvAda-he sakhI, rAhu mu~ha ke motara gae hue candramA ko svecchA se nahIM chor3atA-isameM sandeha nahIM kintu yaha ( candramA ) khAyA huAhI vinA (kiso) kaThinAI ke gale kI nalI ke cheda ke mArga se bAhara nikala jAtA hai // 65 // TippaNI-candramA ko khAkara rAhu hajma to taba kara sake, jaba rAhu kA peTa ho aura usake mItara pahu~ce hue candramA kA jaTharAgni se saMyoga ho, so to bAta hI nhiiN| dUsare, yadi rAhu kA peTa hotA, taba mo vaha candramA kA kese vinAza kara sakatA thA kyoMki candramA amRtamaya hone se sadA ke lie amara hai| vidyAdhara ne yahA~ virodhAmAsa kahA hai, kyoMki gale ke bhItara calA jAnA aura bAhara nikala jAnA--ye donoM paraspara virodhI bAte haiM lekina udarAmAva hone se usakA parihAra ho jAtA hai, kintu mallinAtha na mAluma kaise utprekSA kahate haiN| zabdAlaMkAroM meM 'tyaya' 'tyaya' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| RjudazaH kathayanti purAvido madhumidaM kila raahushirshchidm| virahimUrSabhidaM nigadanti na ka nu zAzI yadi tajaTharAnalaH // 66 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH . anvayaH-RjudRzaH purAvidaH madhumidam rAhuzirazchidaM kathayanti kila, virahi-mUdha-midam na nigadanti, yadi tajjaTharAnalaH ( syAt ), tadA kva nu zazI? ____TIkA-RtuH saralA hA dRSTiH ( karmadhA0 ) yeSAM tathAbhUtAH (20 bI0) nirvyAjadraTAraH ityarthaH purAvidaH aitihAsika-lokAH madhum etannAmakam rAkSasaM minatti hantIti tathoktam ( upapada tatpu0 ) viSNumityarthaH rAhoH vidhuntudasya ziraH mUrdhAnam ( 10 tatpu0 ) chinatti kRntatIti tathoktam ( upapada tatpu0 ) kathayanti vadanti kileti vArtAyAm ( 'vArtA-sammAvayoH kila ityamaraH ) virahiNyazca virahiNazceti virahippaH ( ekazeSa-sa0) teSAM mUrdhAnaM ziraH / 10 tatpu0) bhinatti kRntatoti tathoktaM na nigadanti kathayanti arthAt sarala dRSTayaH paurASikA viSNuM rAhuziromedakaM kathayanti, kintu vastutaH viSNU rAhuzirazchedako bhUkhA virahizirazchedako'pyasti, yataH yadi tasya rAhoH jaTharasya udarasya analaH agniH ( umayatra pa0 tatpu0 ) amaviSyat , tadA kva nu prazne zazI candramA: prabhaviSyat, na kvApIti kaakuH| rAho viSNukartRkazirazchedAbhAve jaTharasya sattve tajjaTharAgninA cirAt candraH samApitaH syAt, candrAbhAve ca virahiNo maraNAd razitAH syuH| tasmAt antato gatvA rAhuzirazchedako viSNureva paramparayA virahimUrdhamit siddhayatoti bhAvaH // 66 / / __vyAkaraNa-purA vidantIti purA+/vid+kSip ( katAra ) 0midam , chidam umayatra kvipa ( kartari ) / __ anuvAda-sunate haiM ki sIdhA dekhane vAle paurANika loga viSNu ko rAhu kA zira kATane vAlA kahate haiM, virahiyoM aura virahipiyoM kA zira kATane vAlA nahIM khte| yadi usa (rAhu ) ko jaTharAgni hoto tA malA candra kahA~ hotA? // 66 // TippaNI-yadi viSNu rAhu kA zira na kATate to vaha apanI jaTharAgni meM candramA ko kamI kA pacA jAtA, isalie apratyakSa rUpa meM viSNu hI candramA ke bace rahane tathA usake dvArA virahiyoM ke mAre jAne kA uttaradAyI hai| vidyAdhara ne yahA~ hetu alaMkAra mAnA hai, zabdAlaMkAroM meM 'midaM' 'chidaM' meM padAntagata antyAnuprAsa,'midaM' 'midaM' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / madhumidam-mArkaNDeya purANa ke anusAra kalpAnta ke samaya bhagavAn viSNu yoganidrA meM so rahe the ki itane meM unake karSa. mala se utpanna madhu aura kaiTama nAma ke do rAkSasa brahmA ko mArane ke lie taiyAra ho utthe| brahmA paaraaye| unhoMne bhagavAna ko jagAyA jinakA una do rAkSasoM ke sAtha bar3A moSaNa yuddha humA / anta meM bhagavAna ne unake sira kATa DAle, isIlie viSNu ko madhumid , madhvari, kaiTamAri Adi nAmoM se pukArA jAtA hai| smarasakhau rucimiH smaravairiNA makhamRgasya yathA dalitaM ziraH / sapadi saMdadhaturbhiSajo divaH sakhi ! tathA tamaso'pi karotu kaH // 67 / / andhayaH-he sakhi, rucimiH smarasakhau divaH miSanau smara-vairiNA dalitam makhamRgasya ziraH yathA sapadi saMdadhatuH tathA tamasaH api kaH karotu ? .. TIkA-he sakhi Ali ! pibhiH kAntimiH saundaryevetyarthaH smarasya kAmasya samAna Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 naiSadhIyacarite tulyau atha ca suhRdau (pa0 tatpu0) divaH svargasya bhiSajau vaidyau azvinIkumArI ityarthaH smarasya kAmasya vairiNA zatruNA mahAdevenetyarthaH ( 10 tatpu0 ) dalitam minnam makhaH yaza eva mRgaH hariNaH tasya ( karmadhA0 ) ziraH mastakam yathA yena prakAreNa sapadi tatkAlam yathA syAttathA saMdadhatuH saMyojayAmAsatuH tathA tenaiva prakAreNa tamasaH rAhoH ( 'tamastu rAhuH svarmAnuH' ityamaraH) api kakarotu zirassandhAnaM ko vidadhAtu ? na ko'pIhAstItyarthaH // 67 // vyAkaraNA-ruciH ruc+ki ( bhAve ) / smarasakhau samAsa meM sakhi zabda se samAsAnta Tac pratyaya ho jAne se vaha akArAnta banA huA hai [ rAjAhaHsakhibhyaSTaca 5 / 4 / 91 / / anavAda-he sakhI! saundaryacchaTA meM kAmadeva-jaise usake mitra svarga ke vaidyoM ( azvinI. kumAroM ) ne jisa taraha kAmadeva ke zatru ( mahAdeva ) dvArA kATA huA yaza-rUpa mRga kA zira tatkAla jor3a diyA thA, vaise ho rAhu kA bhI zira kauna jor3e ? // 67 // TippaNI-kAmadeva-jaise sundara azvinIkumAra kAmadeva ke mitra the| devatA-devatA jo tthhre| kAmadeva ke duzmana-ziva-ne mRgarUpa dhAraNa kiye yaza kA zira kATA to yaha ThIka hI thA ki kAmadeva ke mitra azvinIkumAra apane mitra ke duzmana ke kArya ko viphala kara deN| ziva yadi kAmadeva ke zatru the, to ve azvinIkumAroM ke bhI to zatru hI hue kintu kheda hai ki virahI-virahiNiyoM ke zatru viSNu dvArA kATe hue rAhu kA bhI sira jor3a dene vAlA virahiyoM kA azvinIkumAroM jaisA mitra nahIM hai| rAhu kA zira jur3a jAtA, to usake peTa meM candramA ne hajma ho jAnA thaa| smara-sakhA meM upamA hai, sAtha hI zleSa bhI hai| daNDI ne sakhA-jaise zabdoM kA sAdRzya meM paryavasAna mAna rakhA hai| dUsaro upamA yathA zabda dvArA vAcya hai| isa taraha yahA~ donoM upamAoM kI saMsRSTi hai| 'smara' 'smara' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| makhamRgasya-pIche zloka 45 meM ullikhita satIdAha ke sambandha meM hama dekha Ae hai ki jaba mahAdeva yaza-sthala meM pahuMce to unakA raudra rUpa dekhakara dakSa sahita saba-ke-saba vahA~ se mAga nikle| yaza bhI svayaM mRga kA rUpa dhAraNa karake bhAga nikalA, to hAtha meM pinAka liye mahAdeva ne usakA pIchA kiyaa| isa sambandha meM dekhie kAlidAsa-kRSNasAre dadaccakSastvayi caadhijykaamuke| mRgAnusAriNaM sAkSAt pazyAmIva pinAkinam (zaku0 1 / 6) / mahAdeva ne bhAgate hue mana-mRga kA zira pinAka se kATa ddaalaa| lekina bAda meM azvinIkumAroM ne kaTA huA zira jor3a diyA thA purANoM ke atirikta beda meM bhI isakA ullekha milatA hai-'tato vai tau yajJasya ziraH prtydhttaam| nalavimastakitasya raNe ripormilati kiM na kabandhagalena vaa| mRtimiyA bhRzamutpatatastamograhazirastadasRgdRDhabandhanam // 68 // anvaya-vA raNe mRti-miyA bhRzam utpatataH nala-vimastakitasya ripoH kabandha galena tamograhaziraH tadasagdRDhavandhanam ( sat ) ki na milati ? TIkA-vA athavA raNe yuddhe mRteH mRtyoH bhiyA mayena (10 tatpu0 ) bhRzam atizayena aspatataH upari gagane gacchataH, gagane eva ca nalena vimastakitasya mastakarahitIkRtastra (ta. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 243 tatpu0) ripoH zatroH kabandhasya avamUrdhakalevarasya ('kabandho'strI kriyAyuktamapamUrdhakalevaram' ityamaraH) galena kaNThena (10 tatpu0) tamaH rAhu-rUpaH grahaH ( karmadhA0) tasya ziraH mUrcA tasya kavandha galasya yat asUk rudhiram (pa0 tatpu0 ) tena Dhabandhanam (ta. tatpu0) sthiram ca tat bandhanam saMghaTanam ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtam (ba0 bI0) sat athavA yasmin kamapi yathA syAttathA (kriyA vi0 ) kim na milati saMyujyate ? mA tAvat nalena yuddhayamAno'ham mriyeyeti bhIta-mInasya, ata eva gagane dUraM palAyamAnasya madhyegaganameva ca nalena chinnamastakIkRtasya kasyApi ripoH kabandhena sadyaHsravadrudhirajAtadRDhabandhanaM gaganastharAhugrahaziraH saMghaTatAmiti mAvaH // 68 // vyAkaraNa-mRtiH/+ktin ( mAve ) / bhIH bho+vip ( bhAve ) / vimastakitasya vigataM mastakaM yasyeti vimastakaH ( prAdi ba0 bI0) vimastakaM karotIti vimastaka+Nic + ktaH ( karmaNi) (naamdhaatu)| anuvAda-apavA yuddha meM mRtyu maya se dUra Upara ( AkAza meM ) mAgate hue, ( aura vahIM) nala dvArA ( astra se ) mastaka-rahita kiye hue zatru ke dhar3a se gale ( AkAzastha ) rAhu graha kA zira usake khUna se majabUtI ke sAtha jamakara kyoM nahIM jur3a jAtA ? // 68 // TippaNI-pichale zloka meM ullikhita rAhu-ketu ko jor3a dene vAle azvinIkumAra jaise zalyacikitsaka ke abhAva meM damayantI kA dUsarA vikalpa usakI yaha cAha hai ki nala ke zatru ke kabandha se hI rAhu kA zira jur3a jAtha vaise to viSNu dvArA rAhu kA sira kamI kA kATA huA sUkha gayA hai| aba jamanA muzkila hai, tathApi zatru ke tAjA tAjA kaTe hue kabandha se bahatA huA gADhA 2 khUna pAnI milA someMTa kA kAma kara degA jisase rAhu kA sira majabUtI se jama ho jAyegA / rAhu kA sira jama jAne se vaha candramA ko apanI jaTharAgni meM bhasma kara degaa| phira candramA hI na rahegA, to hama virahipiyoM ko kauna satAegA / na rahegA bAMsa, na bajego vaaNsurii| vidyAdhara ne yahAM 'kim' zabda ko utprekSA-vAcaka mAnakara utpekSA mAno hai, jo hamArI samajha meM nahIM A rahI hai, 'kim' yahAM spaStaH vikalpArthaka hai / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai / sakhi ! jarAM paripRccha tamazzirassamamasau dadhatApi kabandhatAm / magadharAjavapurdalayugmavat kimiti na vyatisIvyati' ketunA ? // 69 // anvaya-(athavA ) he sakhi, jarAm paripRccha-'asau kabandhatAm dadhatA api ketunA samam tamazziraH magadharAja-vapurdalayugmavat kimiti na byatisIvyati ? / TokA-( athavA ) he sakhi Ali ! jarAm etannAmnI rAkSasIm paripRccha samyaktayA anuyuvA-"asau jarA kabandhatAm apamUrdhakalevaratAm dadhatA vahatA api ketunA ketugraheNa samam saha tamasaH rAhoH ( 'tamastu rAhuH svarbhAnuH' ityamaraH) ziraH mUrdhAnam (10 tatpu0) magadharAjasya magadhAnA rAjA tasya magavAdhipateH ( 10 tatpu0 ) jarAsandhasyetyarthaH vapuSaH zarIrasya dalayoH ... 1. prtisiinnyti| -. . Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 naiSadhIyacarite khaNDayoH yugmam yugalam iva (sarvatra pa0 tatpu0 ) kimiti kasmAt na vyatisIvyati saMmelayati ? arthAt yathA jarayA magadharAja-zarIrakhaNDadvayasya sandhAnaM kRtamAsIt tathaiva tvayA rAhu-ketvoH sandhAnamapi kAryamiti jarA praSTavyeti bhAvaH // 69 // vyAkaraNa-dalam dalyate iti /dal+ac / yugmam /yuj +maka ja ko kutva / anuvAda-(athavA) he sakhI ! jarA se acchI taraha pUcho ki vaha dhar3a ho dhar3a rakhate huye bhI ketu ke sAtha rAhu kA zira usa taraha kyoM nahIM jor3a detI jaise usane magadharAja ke zarIra ke do khaNDoM ko jor3a diyA thA ? // 69 // TippaNI-damayantI kA tIsarA vikalpa hai jarA dvArA rAhu-ketu ko jarAsandha kI taraha paraspara jor3a dene ke lie pUchanA / jarA eka rAkSatI thI, jo idhara-udhara par3A rudhira mAMsa khAyA karatI thii| eka samaya kI bAta hai ki magadha deza para vRhadratha nAmaka rAjA rAjya karate the / unakI do rAniyAM thiiN| kintu kisI se mI jaba rAjA kI santAna nahIM huI to ve duHkhI hokara caNDakauzika RSi ke pAsa gaye aura apanI anapatyatA kA ronA rone lge| RSi ne rAjA ko eka Ama kA phala abhimantrita karake de diyaa| rAniyAM phala ko kATakara AdhA-AdhA khA gaI donoM ko garbha Thahara gyaa| prasavakAla Ane para donoM kA sira se paira taka kA prAdhA-prAdhA baccA janmA, to rAniyAM bahuta duHkhI huI aura vekAra samajhakara una donoM Tukar3oM ko dAsI ke hAya bAhara sar3aka para phiMkavA diyaa| udhara se jarA rAkSasI ghUmatI-phiratI A ttpkii| use una donoM mAMsa-khaNDoM meM prANa dIkhA / le jAne meM suvidhA hetu donoM ko paraspara milAkara jyoM hI baha le jAnA cAhanI yo ki eka saMyukta bAlaka tatkAla jora jora se cillAne lgaa| rAjagRha meM khabara pahu~ca gii| rAniyA~ aura rAjA Ae aura apane bacce ko ghara le gae / jarA dvArA donoM khaNDoM ko jor3ane se bane huye bAlaka kA nAma jarAsandha rakhA gayA, jo bAda ko eka aisA pratApI aura parAkamo rAjA huA jisane bhagavAna kRSNa taka ke chakke chur3A diye the aura apane satata AkramaNoM se taMga karake unheM mathurA chor3a sudUra saurASTra meM dvArikA basAne ko vivaza kara diyA thaa| zloka meM upamA aura vRttyanuprAsa alaMkAra hai| vada vidhuntudamAli ! madIritaistyajasi kiM dvijarAjadhiyA ripum / kimu divaM punareti yadIdRzaH patita eSa niSevya hi vAruNIm // 70 // anvayaH-he Ali ! madIritaiH vidhuntudam vada-ripum dvijarAja-dhiyA tyajAma kim ? hi yadi IdRzaH ( syAt , tahi ) eva vAruNIm niSevya patitaH ( san ) punaH divam kimu eti ?" TIkA-he prAli sakhi ! mama IritaH vacanaiH ( 10 tatpa0 ) mamAtinidhyenetyarthaH tvam vidhugtudaM rAhum vada kathaya pRcchetyarthaH-'ripuma zatrum candramityarthaH dvijAnAM brAhmaNAnAM rAjA zreSTha ityarthaH tasya dhiyA buddhayA ( ubhayatra tatpu0 ) tvam tyajasi muzcasi kim ? 'brAhmaNo na hantavyaH' iti bhuti-pramANAd brAmapa-vadho niSiddhaH tatrApyasau shresstth-braahmpH| kintu eSA taba dhIH bhrAntireva, yato'sau dvijarAja iti rUDhAmeva saMzaM vahati na tu yaugikIm brahma= vedaM vettIti bhAvaH hi yataH yadi cet iMdazaH brAhmaNatvajAtimAn syAt , tahiM eSa candraH vAraNIm madirAma atha ca varupadizA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasarga: pazcimadizAmiti yAvat ( vAruNo gandhadUrvAyAM pratIcIsurayorapi' iti vizvaH ) niSegya nipIya aya ca prApya patitaH bhraSTaH atha ca astamitaH san punaH muhuH divam svargam atha cAkAzam kimu kayam eti prApnoti, madirApAyo pApI brAhmaNa: divam (svarga) na eti, eSa tu eti, tasmAt candro jAtyA brAhmayo nAsti nAmamAtreNa DityAdivat brhmnnH| brAhmaNa-bhrAntyA mA tAvadenaM tyaja, mamayaiveti mAvaH / / 70 // . vyAkaraNa-Iritama Vir+ktaH ( mAve ) / dvijaH dvirjAyate iti dvi+/jan +: ('janmanA jAyate zadraH saMskArAd dvija ucyte'| ) vAhaNI varuNasyeyamiti varuNa+ma+DIp / anuvAda-he sakhI ! merI ora se rAhu ko bola-"zatru ( candramA ) ko dvijarAja ( zreSTha brAhmaNa ) samajhakara tama chor3a dete ho kyA? ( yaha ThIka nahIM ) kyoMki yadi aisA zreSTha (brAhmaNa) hotA, to yaha vAruNI ( madirA, pazcima dizA ) kA sevana karake patita ( bhraSTa; asta ) huA phira kyoM dhuloka ( svarga, AkAza ) ko jAtA ?" / / 70 // TippaNI-yahA~ kavi ne zliSTa mASA kA prayoga karake acchA namatkAra dikhAyA hai| rAhu ko kahA gayA hai ki vaha dvijarAja samajhakara candra ko na chodd'e| dvijarAja kA artha vaha galatI se zreSTha brAhmaNa samajha gayA hai jo ki candra kI eka rUr3ha saMzA mAtra hai| vAstavika brAhmaNa malA kaba vArupI ( madirA) sevana karatA hai, aura sevana karatA bhI hai, to pApI banA huA phira kaba baha ghaloka (svarga ) gayA ?' lekina yaha ( candra ) jAtA hai| imalie ise mAra hI DAlanA caahiye| koI pApa nhiiN|' vidyAdhara ne candramA para cetana vyavahAra-samAropa hone se yahA~ samAsokti kahI hai, kintu hamAre vicAra se mamAmokti ke mUla meM yahA~ atizayokti mI kAma kara rahI hai, kyoMki kavi ne viminna dvijarAjoM, vAruNiyoM, patitoM aura ghalokoM kA yahA~ zleSa dvArA amedAdhyavasAya kara rakhA hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai / dahati kaNThamayaM khalu tena kiM garuDavad dvijavAsanayojjhitaH / / prakRtirasya vidhuntuda ! dAhikA mayi nirAgasi kA vada vipratA ? // 71 // anvayaH-he bidhuntuda ! ayam ( makSitaH san ) kaNTham khalu dahati-tena garuDavat ( svayA ) vipra-vAsanayA ujjhataH kim ? asya prakRtiH ( eva ) dAhikA (asti), nirAgasi mayi kA vipratA ? vd| TIkA-he vidhuntuda rAho ! ayam eSa candraH ( mayA makSita: san ) kaNThaM gala dahati pSati tena hetunA svayA garuDavat dvijasya brAhmaNasya vAsanayA buddhayA ( pa0 tatpu0 ) ujjhitaH tyaktA'sti kim ? yathA garuDamakSitaH kazcit brAhmaNastatkaNThaM dahan garuDena tyaktaH, tathA tvamapi bhakSitam svatkaNThaM ca dahantam brApo'yamiti buddhayA candraM tyaktavAnapti kim ? etat tvayA na samyak kRtamiti bhAvaH / yataH asya prakRtiH svabhAvaH ( eva ) dAhikA dAhakatrI asti, dAhakatvamasya svabhAva eva, tatkAraNAdevAyaM mAmiva svatkaNThaM dahati na tu brAhmaNatvAt , ( anyathA ) nirAgasi niH=nirgatam bhAga: aparAdho yasthAstaSAbhUtAyAm ( prAdi ba0 bI0) mayi mAm prati kA kodazI vipratA brAhmaNatvam , Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 naiSadhIyacarite yasmAdeSa candro niraparAdhAM mAM dahati, tasmAt tvaskaNThaM dahan nAyaM brAhmaNaH, atastvayA hantavya eveti mAvaH / / 71 / / jyAkaraNa-garuDavat garuDasyeveti garuDa+vat ('tatra tasyeva' 5 / 1 / 116) vAsanA /vAs+ pic+yuc ( mAve )+TApa / dAhikA dahatIti /dah+bula , itvam / anuvAda-"he rAhu ! yaha ( candramA ) galA jalA rahA hai-isa kAraNa vAstava meM brAhmaNa samajhakara garur3a kI taraha tumane ( ise ) chor3a diyA hai kyA ? jalAnA ( to ) isakA svabhAva ( ho) hai / mujha niraparAdhinI para ( isakI ) kauna-sI brAhmaNatA hai ? kaho to sahI / / 71 / / TippaNI-"jaise brAhmaNa ne garur3a kA galA jalA diyA thA, vaise hI brAhmaNa hone se yaha tumhArA galA jalA rahA hai" yaha bAta nahIM hai / jalAnA to isa candramA kI prakRti hI hai / garur3a se tulanA kI jAne ke kAraNa upamA hai| vidyAdhara ne atizayokti bhI mAna rakhI hai, jo hama nahIM samajha pAe / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| yahA~ uddeza dvija zabda se karake pratinirdeza vipra zabda se karane para uddeza-pratinirdezamAva bhaGga ho rahA hai| 'udeti savitA tAmraH, tAmra evAstameti ca' ko taraha yahA~ mI 'vipratA' ke sthAna meM 'dvijatA' se hI pratinirdeza honA cAhie thA, isalie yahA~ yaha sAhityika doSa hai / garuDavat-'mahAbhArata ke anusAra garur3a jaba soM kI dAsatA ke bandhana se apanI mAtA vinatA tathA svayaM ko bhI chur3Ane hetu soM ke lie amRta lAne ko tayyAra ho baiThe. to unheM bar3I bhUkha lagI huI thii| unhoMne mAtA se kahA ki maiM kyA khAU~ ? mA~ ne samudra ke eka dvIpa ke kone meM rahane vAle niSAdoM ( jIva-hiMsakoM ) ko mArakara khAne kI AzA de dI, kintu sAtha hI putra ko saceta kara diyA ki vaha kisI brAhmaNa ko na khA baiThe, kyoMki brAhmaNa Aga hotA hai male hI vaha kaisA hI kyoM na ho| tadanusAra garur3a vahA~ jAkara mu~ha phAr3e jaba niSAdoM ko nigalane lage, to sahasA eka grAsa mukha ke bhItara aisA AyA ki jisase unakA galA jalane lgaa| unheM brAhmaNa ko zaMkA ho gaI aura tatkAla use ugala diyaa| vAstava meM vaha eka aisA patita brAhmaNa thA jisane niSAda kanyA se vivAha kara rakhA thaa| aura niSAdoM ke sAtha raha rahA thaa| mAgha kavi ne bhI isa ghaTanA kA ullekha kara rakhA hai--'vipraM purA patagarADiva nirjgaar'| sakalayA kalayA kila daMSTrayA samavadhAya yamAya vinirmitaH / virahiNIgaNacarvaNasAdhanaM vidhurato dvijarAja iti zrutaH // 2 // anvayaH-vidhuH sakalayA kalayA daMSTrayA samavadhAya yamAya virahi dhanam vinirmitaHkila (brahmapA), ataH dijarAja iti zrutiH / TIkA-vidhuH candraH sakalayA samastayA kalayA SoDazAMzena eva daMSTrayA dantavizeSeNa atra kalayA, daMSTrayeti jAtAvekavacanam, sakalAmiH kalAmiH eva daMSTrAmirityarthaH samavadhAya samyak pravadhAnaM kRtvA sAvadhAnatApUrvakamitiyAvat yamAya antakAya virahiNyazca, virahipazceti virahiNaH ( ekazeSa sa0) teSAM gaNasya samUhasya yat carvaNaM bhakSapam tasya sAdhanaM kAraNaM ( sarvatra pa0 tatpu0 ) vinirmitaH racitaH kiletyuprekSAyAm (brahmaSeti zeSaH ), ataH asmAt kAraNAt / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 24. dvijAnAM dantAnAM rAjA mukhya ityarthaH (10 tatpu0) ('dantaviprANDajA divAH' ityamaraH) iti zrutiH zravaNaM janavAda ityarthaH na tu dijAnA brAhmaNAnAM raajeti| candrazcandro na, apitu brahmanirmita-yamadaMSTreti bhAvaH // 72 // __ myAkaraNa-daMSTrA daMzatyanayeti/daMz+STran+TAp / samavadhAya sam +aba dhA+ktvA ko lyap / zrutiH zru+kti ( bhAve ) / dvijarAjaH ( 'rAjAhaHsakhimyaSTaca' ) anuvAda-candramA samI kalAoM-rUpI dAr3hoM dvArA sAvadhAno ke sAtha yama ke lie virahI. virahipiyoM ke samUha ko cabA jAne hetu ( brahmA ) dvArA banAyA huA mAno sAdhana ho, isIlie to ( vaha ) 'dvijarAja' arthAt dA~toM kA rAjA sunane meM AtA hai // 72 // TippaNI-yahA~ candramA kA apahava karake usa para kalAoM rUpI daMSTrAoM se nirmita cabAne ke mahAn sAdhana kI sthApanA kI kalpanA karane se apahati aura rUpakotthApita utprekSA hai / 'sakalayA' 'kalayA' meM yapaka 'samavadhAya' 'vadhAya' meM padAntargata antyAnuprAsa aura anyatra zabda kI nirukti dvijAnAm brAhmaNAnAm athavA tArANAM rAjeti na karake dvijAnAM dantAnAM rAjeti kI hai, kyoMki nirukta kA siddhAnta 'arthanityaH parIkSeta' hai| smaramukhaM haranetrahutAzanAjjvaladidaM vidhinA cakRSe vidhuH| bahuvidhena viyogivadhainasA zazamiSAdatha kAlikayAkitaH / / 73 / / anvayaH-vidhuH idam smara-mukham jvalat vidhinA hara netra hutAzanAt cakRSa, atha bahuvidhena viyogi-vadhainasA kAlikayA zaza-miSAt aGkitaH / TIkA-vidhuH candraH eva idam puro dRzyamAnam smarasya kAmasya mukhaM vadanam ( 10 tatpu0) jvalat dahyamAnam eva vidhinA brahmaNA harasya mahAdevasya netrasya cakSuSaH hutArAnAt agneH agnimadhyAdityarthaH ( ubhayatra 10 tatpu0 ) caSe AkRSTam, atha tadanantaraJca bahavaH anekAH vidhAH prakAzAH yasya tathAbhUtena ( ba0 vI0 ) viyoginyazca viyoginazceti viyoginaH ( ekazeSa sa0 ) teSAM vadhaH mArappam (10 tatpu0) tena tajjanitenetyarthaH enasA pApena ( tR0 tatpu0) ( 'kaluSaM vRjinainoSam' ityamaraH ) kAlikayA pAparUpeNa kAlimnA zazasya laghupazuvizeSasya miSAt vyAjAt (10 tatpu0) akitaH cihnitaH arthAt prakAzamAna eSa candraH mahAdevatatoyanetrAgni madhye dahyamAnaM sat brahmaNyA bahirAkRSTam kAmamukham, zaza-cihnaM na zaza-cihnam apitu tatkRtavirahivividhavadha. pApakAlimeti bhAvaH // 73 // vyAkaraNa-hutAzanaH aznAti bhanmayatIti /praz +lyuH ( kartari ) azanaH hutasya vahI prakSiptasya havyasya azanaH (10 tatpu0 ) / cakRSe kRS + liT ( karmavAcya ) kAlikA kAlasya zyAmasya mAva iti kAla+Than+TAp / anuvAda-candramA yaha kAmadeva kA mukha hai| brahmAne mahAdeva ke netrako AgameM se jalatAjalatA bAhara khIMca liyA; bAda ko zaza ( kharagoza ) ke bahAne virahI-virahiSiyoM kI hatyA ke vividha pApoM kI kAlimA se cihnita kara diyA / 76 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ candramA para kAmadeva ke mukhatva ke Aropa se rUpaka aura zaza kA apahnava karake pApakI kAlimA kI sthApanA se apahna ti hai| lekina mallinAtha mAno candra candra na ho kAma kA mukha ho aura zaza zaza na ho, pApa kI kAlimA ho-isa taraha apahna ti pUrvaka do utprekSAyeM mAna rahe hai| vAstava meM yahA~ candra kA apahnava hai hI nahIM, tAdAtmya-sthApana mAtra hai jo spaSTataH rUpaka kA viSaya hai| candramA apane bhItara zaza cihna liye camaka rahA thaa| Aga meM jalatI huI cIja bhI camakatI rahatI hai, aura jalakara bIca meM kucha kAlo par3a jAtI hai, isIlie kavine uparokta aprastuta-yojanA kI hai / vidhi,' 'vidhuH' 'vidhe' meM eka se adhika vAra AvRtti hone se anyatra kI taraha vRttyanupAsa hI hai| (dvijapatiprasanAhitapAtakaprabhavakuSThasitIkRtavigrahaH / virahiNIvadanendujighansayA sphurati rAhurayaM na nizAkaraH // 1 // ) anvayaH-( he sakha, ) dvijapati vigrahaH ayam virahiNI.. tsayA rAhuH sphurati, na nizAkaraH / ___TIkA-(he sakhi, ) dvijapatiH candraH atha ca brAhmaNazreSThaH tasya grasanena makSaNena (10 tatpu0 ) mAhitam janitam (ta. tatpu0 ) yat pAtakam pApam (karmadhA0) tasmAt prabhavaH utpattiH (paM0 tatpu0 ) yasya tathAbhUtam (ba0 vI0) yat kuSTham kuSTharogaH ( karmadhA0 ) tena sitIkRtaH zvetIkRtaH (tR0 tatpu0) vigrahaH zarIram ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 vI0 ) ayam eSa virahiNInAM mukham vadanam (10 tatpu0 ) eva induH candraH ( karmadhA0 ) tasya jidharasayA makSaNecchayA ( 10 tatpu0 ) rAhuH aruntudaH sphurati bhrAjati, nizAkaraH candro na / vyAkaraNa-prAhita a+VSA+ka, dha ko hi / jighatsA ghastumiccheti /ghas+san+ a+TAp sa ko ta / anuvAda-(he skhii| ) dijapati (candramA; zreSTha brAhmaNa) ko khAjAne se utpanna pApa ke kAraNa hue kor3ha se zarIra meM sapheda banA huA yaha virahiNiyoM ke mukha-candra ko khAneko cAha se rAhu cabhaka rahA hai, candramA nahIM // 1 // TippaNI-yahA~ rUpakotthApita-apahRti hai, lekina yaha zloka prakSipta mAluma par3atA hai, kyoMki isameM rAhukI nindA kI gayI hai / prakaraNa to candropAlambha kA cala rahA hai,rAhu ke upAlambhakA nahIM usako to stuti hI hai / yahI kAraNa hai ki na to nArAthaNa aura nahI mallinAtha ne isa zloka ko apanAyA hai, na koI TIkA kI hai| haMDIko ne bhI chor3a diyA hai| lekina hA~, jinarAja aura cAritravardhana kramazaH apanI apanI sukhAvabodha aura tilaka nAmaka TIkAoM meM ise le rahe haiM / isalie prasaGgavaza hama ne bhI isako TIkA kara dI hai, hai yaha prakSepa hI / isakA mAva yaha hai ki pApI loga pApoM kA. phala mogate mogate mI pApa karane se nahI httte| * ayaM zlokaH 'vika-mukhAvadoSA'khyavyAkhyayorupalabhyata ityavapAtavyam / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 249 iti vidhorvividhoktivigarhaNaM vyavahitasya vRtheti vimRzya saa| atitarAM dadhatI ghirahajvaraM hRdayamAjamupAlamata smaram // 74 // anvaya-iti atitarAm viraha-jvaram dadhatI sA 'vyavahitasya vidhoH vividhokki-vigarhaNam pRthA' iti vimRzya hRdayamAjam smaram upAlabhata / ____TokA-iti evaM prakAreNa atitarAma atyartham viraheNa viyogena jvaram virahajanitatApamityarthaH (tR0 ta:pu0) dadhatI dhArayantI sA damayantI vyavahitasya viprakRSTasya dUra sthitasyeti yAvat viyoH candramasaH vividhAH nAnAprakArAH yAH uktayaH vacanAni ( karmadhA0 ) tAbhiH vigahaNam upAlammaH vRthA vyartham iti vimRzya vicArya hRdayaM bhajatIti tathoktaM ( upapada tatpu0 ) hRdayasthitamityarthaH smaram kAmam upAlabhata garhitavatI / sudUravartI candramA upAlambhaM zRNoti na vA zRyotIti hRdayanikaTe sthita smaram ki nopAlame iti bhAvaH // 74 // __vyAkaraNa-atitarAm ati+tarap + Am ( svArthe ) / vyavahitasya vi+ava+VdhA+ kta ( kamaNi ) dhA ko hi / mA jam /bhaj + kvip ( kartari ) / anuvAda-bar3A bhArI viraha-jara rakhatI huI vaha ( damayanto) yaha socakara ki sudUra sthita candramA ko phaTakAranA vekAra hai, hRdaya sthita kAmako phaTakArane lagI / / 74 / / TippaNI-jo sAmane hai hI nahIM, usakI khabara kyA lenA / saba bekAra hai| pAsa hI meM jo sthita hai. usakI khabara lI jAya, to kucha na kucha matalaba banegA hii| 'vidhora, vidho' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| hRdayamAzrayase bata mAmakaM jvalayasItthamanaGga ! tadeva kim ? svayamapi kSaNadagdhanijendhanaH kva bhavitAsi ? hatAza ! hutAzavat // 75 // anvaya-he anaGga ! mAmakam hRdayam Azrayase, tat eva ityam kim jvalayasi ? kSaNa-dagdhanijendhanaH he hatAza ! hutAzavat (tvam ) svayam api kva bhavitAsi ? TIkA-na aGgaM zarIraM yasya tatsambaddhau ( natra ba0 bro0 ) he kAma mAmakam madIyaM hadayam svAntam prAzrayase adhitiSThapti, tata hRdayam eva istham evaM prakAreNa kim kasmAt jvalayasi dahasi ? paNe nimiSamAtre dagdham pluSTam ( sa0 tatpu.) nijam svakIyam indhanam maddhRdayarUpam eSaH ( sarvatra kamaMdhA0 ) yena tathAbhUtaH (ba0 bI0) hatA naSTA pAzA abhilASaH ( karmadhA0) yasya tatsambuddhau (ba0 vI0 ) he hatAza, durbuddhe hutAzaH vahniH tadvat tvam dagdhendhanA gnivadityartha svayam AtmanA api kva kutra bhavitAsi bhaviSyasi ? na kvApIti kAkuH / ayaM mAvaH yathA svendhana: dagdhvA'gniH svayaM nazyati tathaiva mama hRdayaM dagdhvA svamapi svayaM naMkSyasIti mUDhaH kinAvabuddhayase / 75 // vyAkaraNa-mAmakam asmat ko mamaka Adeza hokara aNa ( tavaka-mamakAvekavacane 4 / 3 / 3 ) / istham idam +tham / indhanam idhyate (jvAlyate ) iti Vindha+NyuT / hutAzaH hutam aznAtIti huta+ a +a ( karmaNi ) / mavivAsi/bhU+luT / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anuvAda-he kAmadeva ! mere hRdaya meM ( tU ) raha rahA hai usI ko isa taraha kyoM jalA rahA hai ? sapa mara meM apanA indhana ( rUpa merA hRdaya ) jalA DAle huye tU re mUrkha / svayaM bhI kahA~ hogA ? 75 // TippaNI-yahA~ ghara phUMka tamAzA dekhane vAle anaGga kI tulanA agni se kI gaI hai, ataH upamA, 'hatAza' 'hutAza' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| puramidA gamitastvamadRzyatAM trinyntvpriplutishngkyaa| smara ! niraiSyata' kasyacanApi na tvayi kimakSigate nayanaistrimiH // 76 // anvaya-purabhidA trinayanatva-pariplutizaGkayA tvam adRzyatAm gamitaH asi / he smara ! svayi bhakSigate (sati ) kasyacana api trimiH nayanaH na niraiSyata kim ? ____TokA-purANi minattIti tathoktena ( upapada tatpu0 ) mahAdevenetyarthaH trINi nayanAni yasya tathAbhUtasya ( ba0 vA0) mAva iti trinayanatvam tasya yA pariplutiH paritaH plavanam sarvatra vyApanam , nyAyamASAyAm ativyAptiriti yAvat (pa0 tatpu0 ) tasyAH zaGkAyA bhayAt ( paM0 athavA pa0 tatpu0) svam kAmadevaH ahazyatAm adRzyasya mAvam apatyakSatvamityarthaH gamitaH prApitaH asi tvaM tRtIyanetrAgninA dagdhvA indriyAgocarIkRta iti mAvaH / he smara kAma svayi adhigate dveSye duSTa iti yAvat ('deSye svakSigato vadhyaH' ityamaraH ) atha ca pratyakSe sati kasyacana kasya api trimiH trisaMkhyakaiH nayanaH netraHna niraSyata na niHsRtam na prAdurbhUtaM syAdityarthaH / ayaM bhAvaH kAmaH sarveSAM santApako mavati ata ravAsI sarveSAmakSigataH dveSya iti yAvadasti / yadi mahAdevastam adRzyatAm nAneSyat , tarhi, ta duSTaM dRSTvA sarve'pi janAH 'trinayanA' amaviSyan / trinayanatvamatra kupitatve lAkSaNikam , asti hi lokoktiH-'vAM dRSTvA'haM trinetro jAtaH' arthAt trinetraH ( rudra ) va krodha-jvalito bhUtaH iti / evaM sarveSAM trinayanatvaprasaGgAt 'mama trinayanatva mahattvam apagamiSyatIti kRtvA mahAdevena tvamadRzyatAM nItaH // 76 // __vyAkaraNa-purabhidA pura+/mid +vip ( kartari ) pariptutiH pari+/g+tin ( mAve ) / gamitaH gam +pic + ktaH ( karmaNi) / niraiyata nira+ISa ( sarpaNe ) laG (bhAva vAcya ) / anuvAda-tripurAri ne ( jagata meM ) trinayanatva kI bAr3ha A jAne kI zaMkA se ( mAno ) tujhe / jalAkara ) adRzya banA diyA hai| he kAmadeva, tujha duSTa ke dRSTi-gata hote kisI ke mo kyA tInoM nayana nahIM nikala jAte ? ( krodha utpanna nahIM ho jAtA ) / TippaNI-yahA~ kavi ne akSigata aura trinayana zabdoM meM zleSa rakhakara anokhI kalpanA kara - rakhI hai / akSi gata 'AMkhoM ke sAmane sthita aura 'A~khoM meM car3hA huA' tathA trinayana 'tIna A~kha vAlA' aura ( lakSaNA dvArA) 'kupita'-ina do-do arthoM ke pratipAdaka haiN| yadi kAmadeva pratyakSa rahatA, to usa duSTa ko dekhate hI saba 'trinayana' arthAt krodha se Aga babUle ho jaate| jagata meM phira 1. nirakSyata / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasarga: 'trinayanoM kI bAr3ha-ativyApti-A jaatii| kevala mahAdeva hI ekamAtra trinetra nahIM rhte| isaliye apanI trinetratvakI mahimA akSuNNa banAye rakhane ke liye hI mAno mahAdeva ne jalAkara tujhe adRzya kara liyA hai| yaha kavi kI kalpanA hai, isa liye utprekSA hai, kintu vAcaka-zabda na hone se vaha pratIyamAna hI hai| sAtha hI yaha zleSa bhI hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| puramidA prasiddha zilpI maya rAkSasa ne rAkSasoM ke rahane ke lie dhu, antarikSa aura bhU meM kramazaH suvarNa, raupya aura koha ke tIna vizAla amedya pura banA rakhe the| vahAM rahate huye rAkSasa jaba devatAoM ko bahuta hI taMga karane lage, to ve mahAdeva ke pAsa Ae aura apanI rakSA hetu unameM prArthanA kI mahAdeva ne rAkSasoM ke una tInoM puroM ko naSTa karake vahAM rahane vAle rAkSasoM kA mI nAza kara diyA / isIliye mahAdeva 'purAri tripurAri Adi nAmoM se bhI pukAre jAte haiN| sahacaro'si rateriti vizrutistvayi vasatyapi me na ratiH kutaH ? / atha na samprati saGgatirasti vAmanumatA na bhavantamiyaM kila // 77 // anvayaH-(he smara ! tvam ) rateH sahacaraH asi' iti vizrutiH (asti) / svayi vasati api ye ratiH kutaH na ? atha sAmpratam vAm saMgatiH na asti, iyam bhavantam na anumRtA kila / TIkA-(hesmara ! tvam ) rateH etannAmnyA devyA sahacaraH sahagAmI asi vartase piyAM rati binA svamekAko kutrApi na tiSThasItyarthaH iti evaM vizrutiH prasiddhiH loke prasaratIti zeSaH / tvavi vasati mama hRdaye nivAsaM kurvatyapi me mama ratiH (protiH ) ( ratiH kAmapriyAyAM ca rAge'pi surave'pica' iti vishvH| kutaH kasmAt kAraNAt na vidyate ? iti mama hRdaye tvamasi tvatsahacarI ratistu nAstIti mAvaH / tvayA saha svarasahacaryA'pi bhavitavyamAsIt atha athavA sAmpratam idAnIm tava anaGgatvAt vAm yuvayoH saMgatiH sAhacarya nAsti, kikha yataH iyam tvatpatnI ratiH mavantam na anumRtA, tvayA saha citAmArUDhA na 'satI' bhUtetyarthaH // 77 // vyAkaraNa-sahacaraH saha caratIti saha+/cara+TaH / ratiH ram+ktin ( mAve ) / vAma yuvayo: ko vAm Adeza / anuvAda-(he kAmadeva, tU ) rati ( apanI patnI ) kA sahacara hai-yaha prasiddhi hai ( kintu ) tere ( mere hRdaya meM ) rahate hue bhI mujhe rati ( khuzI) kyoM nahIM ( mila rahI ) 1 athavA isa samaya ( anaGgAvasthA meM ) tuma donoM kA sAhayarca nahIM rahA hai, kyoMki yaha ( rati ) tere mara jAne para tere sAtha satI nahIM huI hai // 77 / / TippaNI-yahA~ do vibhinna ratiyoM-kAmapatnI aura Ananda-ke vibhinna hone para bhI zleSa dvArA amedAbhyavasAya hone se bhede amedAdhyavasAya rUpA atizayokti hai, parantu vidyAdhara ne vimAvanA aura hetu alaMkAra mAne haiN| pUrvArdha meM rati kA sahacara rUpa kAraNa hote hue mI rati rUpa kArya ke na hone se vizeSokti bana sakatI hai, vimAvanA nahIM / kyoMki vaha to kAraNa ke vinA kArya hone para hI hotI hai| lekina yadi ratyamAva-rUpa kArya vinA sahacarAmAva rUpa kAraNa ke mAnA jAba to vimAvanA aura vizeSokti kA sandeha-saMkara hI banegA; zuddhavimAvanA nhiiN| uttarArdha meM Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite ratyamAva kA hetu rati kA satI na honA batAne meM hetvalaMkAra ThIka ho hai| 'rate' 'rati' 'ratiH' meM ra aura ta kI eka se adhika bAra AvRtti hone se cheka na hokara anyatra kI taraha vRttyanuprAsa ratibiyuktamanAtmaparajJa ! kiM svamapi mAmiva tApitavAnasi ? / kathamatApabhRtastava saGgamAditarathA hRdayaM mama dahyate ? // 70 // anvayaH-he anAtma-paraza / ( tvam ) rativiyuktAm mAm iva (rativiyuktam ) svam api tApitavAn asi; itarathA atApa-bhRtaH tava saMgamAt mama hRdayam katham dadyate ? TIkA-AtmA ca parazceti Atma-parau (dvandva ) AtmaparI jAnAtIti AtmaparazaH (upapada tatpu0) na Atmaparaza0 tatsambuddhau (nam tatpu0 ) arthAt tvaM nAtmAnaM na cApi paraM jAnAtItyAtmaparavivekazUnyo'si, ( tvam ) tyA prItyA viyuktAm rahitAm ( tR0 tatpu0) mAm AtmAnam iva ratyA svapalyA viyuktam ( tR0 tatpu0) svam AtmAnam api tApitavAn dagdhavAn asi, vivekI puruSaH zatrumeva tApayati, vivekazanyastvam tu zatraNAsahAtmAnamapi tApayasIti te mahat mUrkhatvamiti bhAvaH / itarathA yadi evaM na syAt na tApaM bibharti vatte iti tathoktasya ( upapada tatpu0) tava saMgamAt sasargAt mama hRdayam svAntam katham kasmAt dayate jvalati ? tvaM mama hRdaye sthitaH tapasi, svatsampAta eva hRdayamapi tapati saMsargajA doSaguNA mavantIti niyamAditi bhAvaH / / 78 / / vyAkaraNa-parazaH0 para/+zA+kaH / itarathA itarata+thAl ( prakAravacane ) / bhRtaH VF + vip pa0 / anuvAda-apanA aura parAye kA ( bheda ) zAna na rakhane vAle he kAmadeva, tU ratirahita (becaina ) banA merI taraha rati ( patnI ) rahita apane Apako bhI kyoM tapA baiThA hai, nahIM to tApa na rakhe hue tere saMsarga se merA hRdaya kyoM jalatA ? // 78 // TippakhI-yahA~ kAmadeva ko tulanA usa mUr3ha se kI jA rahI hai, jo zatru para kulhAr3I mArane ke sAtha-sAtha apane pairoM para mI kulhAr3I mAra diyA karatA hai, isalie upamA hai, jo rati zabda meM zleSa-garmita hai| vidyAdhara ne upamA ke sAtha-sAtha anumAna mI mAnA hai, kyoMki damayantI ke hRdaya ke tApa se kAmadeva ke tApa kA anumAna kiyA jA rahA hai| 'tApi' 'tApa' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| anumamAra na mAra | kathaM nu sA ratiratiprathitApi pativratA / iyadanAthavadhUvadhapAtakI dayitayApi tayAsi kimujjhitaH ? // 79 // azranya-he mAra ! sA atiprathitA api pativratA ratiH kayam nu ( svAm ) na anumamAra? tayA dayitayA api iyada "pAtakI ( svam ) ujjhita: asi kim ? TIkA-mAra kAma sA pativratA sato atizayena prathitA (prAdi tatpu0 ) atipasina Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 253 api pativratA ratiH tvatpatnI ( tvAm ) anu katham kasmAt nu pRcchAyAm na mamAra mRtA svayi mRte sati tavAnumaraNaM kathaM na kRtavatI ? pativratAyAH kRte patyanumaraNasya dharmatvena vidhaanaat| tavA dayitayA priyayA ratyA api iyatyaH etAvadadhikA yA anAthavadhvaH (karmadhA0 ) anAthAnAmU nAthavirahitAnA pativiyuktAnAmiti yAvat vadhvaH palyaH (10 tatpu0 ) tAsAM vadhaiH hiMsaneH Sa. tatpu0 ) pAtakI pApayuktaH ( tR0 tatpu0 ) tvam ujjhitaH tyaktaH kim ? anekavirahiSohatyA karaNena pAtakitvAdeva svatpatno na svAmanumamAreti mAvaH // 79 // vyAkaraNa-mAra: mArayatIti /mR+Ni+ac ( kartari ) mamAra-mR+liT ('mriyateluGaliGozca' 13 61 se ) parasmaipada / dayitA/daya+kta+TAp / vadhU-yAskAcArya ke anusAra udyate nIyate pitRgRhAt patigRhamiti vah +U, ha ko dh| anavAda-he kAmadeva ! atiprasiddha pativratA hotI huI mo ( terI patnI) vaha rati tere mAya kyoM satI nahIM huI ? aneka pativirahita vadhuoM kI hatyAoM ke pApI tujhe terI priyA ne bhI chor3a diyA kyA ? // 79 // TippaNI-vidyAdhara ne kim zabda ko utprekSAvAcaka mAnakara yahA~ utprekSA mAnI hai| mAno pApI samajha kara hI rati ne pati ko chor3a diyA hai| pati yadi mahApAtakI ho, to dharmazAstra meM taba taka use chor3a denekA vidhAna hai, jaba taka ki usako pAtaka-zuddhi nahIM ho jAto-'AzuddhaH sampratIkSyo hi mahApAtakakSitaH' (yAza0) mAra sAbhiprAya vizeSya hai, ataH parikarAra hai / 'mAra' 'mAra', 'tayA' 'tayA' meM yamaka 'vadhU' 'vadha' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai / yahA~ 'so' zabda ke prasiddha vAcaka hone para bhI phira prathita zabda se batAne meM punarukti dokha rahI hai| sugata eva vijitya jitendriyastvadurukIrvitanuM yadanAzayat / tava tanUmavaziSTavatI tataH samiti bhUtamayImaharaddharaH // 8 // anvaya-jitendriyaH sugataH eva (svAm ) vijitya tvadurukIrtitanum yat anAzayat tataH (jitendriyaH ) haraH avaziSTavatIm tava bhUtamayom tanUm samiti aharata / TIkA-jitAni niyantritAni vazIkRtAnIti yAvat indriyANi hRSIkANi ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtaH (ba0 vI0 ) sugataH buddhaH ( 'sarvazaH sugato buddhaH' ityamaraH) evaM tvAm vijitya parAbhUya tava uhakotitanum (10 tatpu0 ) uruH mahatI kIrtiH yaza eva tanuH zarIram ( ubhayatra karmadhA0) yat yataH anAzayat nAzaM prApayat yathoktam-'bhagnaM mAra-balaM tena' / tata: tasmAt jitendriyaH haraH mahAdevaH aziSTavatIm yazaHzarIrAdavaziSTAm bhUtAnAM pRthivyAdi-paJcamahAbhUtAnAM vikAram iti mUtamayIM pAzcamautikImityarthaH tava te tanam zarIram samiti yuddhe aharat tRtIyanetrArciSA dagavA bhasmIkRtavAnityarthaH ekena jitendriyeNa tava yazaHzarIraM nAzitam apareNa jitendriyeNa ca tava bhautikazarIraM masmIkRtamiti durgatimavApito'pi svamasmAn pI'yasIti dhiktvAmiti mAvaH // 10 // vyAkaraNa-anAzayat /naza+pi+laG / avaziSTavatIm ava+/ziS + ktavat+ DIp / samitiH sam yanti vIrA atreti sam +8+tin ( adhikaraNe ) / bhUtamayIm bhUtAnAM - vikAram iti bhUta+mayaT ( vikArAtheM ) / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 naiSadhIyacarite anuvAda-jitendriya buddhane (tujhe ) parAsta karake terI vizAla yaza rUpI deha dhvasta kara dI thI, isIlie jitendriya mahAdeva ne yuddha meM terI mautika bacI-khucI deha samApta kara dI / / 80 // TippaNI-yahA~ jitendriya zabda dehalI dIpaka nyAya se donoM zlokAoM ke sAtha sambandha rakhatA hai / yaza para tanutvAropa hone se rUpakAlaMkAra hai| 'jitya' 'jite' tathA 'tanuM' 'tanU' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| sugata-buddhacarita ke anusAra buddha magavAn jaba tattva-zAna hetu samAdhi meM baiThe, to indra jala utthaa| usane apsarAoM ko sAtha liye kAmadeva ko unakI samAdhi bhaMga karane ke lie bheja diyA / kAma ne pahu~cate hI apanA pUrA jora lagAyA, lekina buddha ko samAdhi se jarA bhI na DigA sakA / kAma kA sArA dala-bala dekhate-dekhate raha gyaa| use apanI hAra mAnakara vApasa jAnA par3A / isa taraha sabhI ko vicalita kara dene kI jagata meM phailI kAmadeva kI vipula kIrti para jitendriya buddha ne pAnI phera diyaa| hara-kumArasambhava ke anusAra svarga meM devatA loga tArakAsura ke mArI atyAcAroM se taMga Akara brahmA ke pAsa pahu~ce to unhoMne yahI upAya batAyA ki mahAdeva kA pArvatI se vivAha ho jAya / unase utpanna kumAra hI tArakAsura kA vadha kara sakegA, anya kisI kI tAkata nahIM / mahAdeva dekho, to satIke bhasma ho jAne ke bAda virakta ho kailAsa meM samAdhistha raha rahe the| kyoMkara phira vivAha ke cakkara meM par3ate ? lekina indra ne yaha kAma kAmadeva ko sauMpa hI diyaa| vaha nija sakhA vasanta ko sAtha lekara kailAsa ko cala diyaa| saMyogavaza usI samaya sadAkI bhA~ti pArvatI mahAdeva kI arcanA karake puSpamAlA unake gale meM DAla hI rahI thI ki kAmadeva ne chipe-chipe mahAdeva para kasakara bApa chor3a diyaa| mahAdeva sacamuca kSaNabhara ke lie vicalita ho utthe| A~kheM kholI, to sAmane kAmadeva dekhaa| tatkALa krodha kI huMkAra ne jahA~ kAmadeva ke bANa ko ulaTA kara diyA vahA~ tRtIya netra ko krodhAgni ne usakA zarIra masma kara diyaa| yahA~ kavi dvArA pratipAdita yaha ghaTanA. krama arthAt pahale buddha ( 500 khISTa pUrva ) ne kAmadeva kA yazaHzarIra samApta kiyA aura vAdako harane usakA bhautika zarIra bhasma kiyA vidvAnoM ke anusandhAna kA viSaya hai| phalamalabhyata yatkusumastvayA viSamanetramanaGga ! vigRhNatA / ahaha nItiravAptabhayA tato na kusumairapi viThahamicchati // 81 // andhaya-ahaha he anaGga ! kusumaiH viSama-netraM vigRhNatA tvayA yat phalam alabhyata, tataH avApta. mayA nItiH kusumaiH api vigraham na icchati / TIkA-ahaha iti khede he anaGga kAma ! kusumaiH puSpaiH viSamANi arthAt trINi netrANi nayanAni yasya tathAbhUtam ( ba0 vI0 ) mahAdeva mityarthaH vigRhatA pratiyuddhayamAnena svayA yat phalam pariNAmaH AtmavinAza ityarthaH alabhyata prAptam, tataH tasmAt eva phalAt tatphalaM dRSTvatiyAvat nItiH nItizAstram kusumaiH puSpaiH api vigraham yuddham na icchati kAGkSati, yuddha puSpairapi na kartavyaM kimutazastrariti bhAvaH // 81 // ___NyAkaraNa-viSama vigataH sama iti (prAdisa0 ) / vigRhatA vi+/graha +shtR+t| notiH nI+tin ( mAve ) / vigrahaH vi+/grah +ap (mAve ) / 1. nigRhtaa| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH anuvAda-heM anaGga ! khedakI bAta hai ki phUloM se mahAdeva ke sAtha yuddha karate hue tUne jo phala arthAt AtmavinAza prApta kiyA, usase maya khAye huI nIti phUloM se mI yuddha karanA nahIM cAhatI // 81 // TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ utprekSA mAnI hai, mAno nIti phaloM se lar3ate hue kAmadeva kA vinAza dekhakara Dara jaisI gaI ho| yaha utprekSA vAcaka pada ke abhAva meM pratIyamAna hI hai / hamAre vicAra se yahA~ nIti kA cetanIkaraNa hone se samAsokti aura api zabda ke bala se zastrAdi dvArA lar3anA to dUra rahA-isa arthAntara kI Apatti se arthApatti bhI hai| yuddha se maya-mIta nIti yaha kahatI hai-"puSpairapi na yoddhavyaM kiM punanizitaiH zaraiH" / 'vigRhNatA' 'vigraha' meM cheka aura anvaya vRttyanuprAsa hai| ati dhayanitarAmaravatsudhAM trinayanAtkathamApitha tAM dazAm ? / bhaNa rateradharasya rasAdarAdamRtamAttaghRNaH khaluH nApibaH ? // 82 // anvaya-(he smara ! ) itarAmaravat sudhAm dhayan api ( svam ) trinayanAt tAm dazAm katham Apitha; rateH adharasya rasAdarAt Apta-ghRNaH ( svam ) amRtam na khalu apibaH, maNa / TIkA-(he smara ! ) itare anye amarAH devAH ( karmadhA0 ) itra 0vat sudhAm amRtam dhayan pibana bhapi tvam trINi nayanAni yasya tasmAt ( ba0 prA0 ) mahAdevAt mahAdevasakAzAdityarthaH tAm tAdRzIm bhasmasAdbhavanarUvA dazAm avasthAm katham kasmAt prApitha prAptavAn ? sudhA-pAnena tu indrAdayo devA amarA abhavan . tvaM tu amaro nAmavaH, kimatra kAraNam ? rate. svapatnyAH adharasya adharoSThasya rase svAde aAdarAt AsakteH kAraNAt ( sa0 tatpu0) pravAsA prAptA ghRNA jugupsA amRte iti zeSaH yena tathAbhUtaH (ba0 vI0 ) svam amRtam sudhAm na khala apibaH pItavAn asi bhagA vd| amRtApekSayA tyA adharoSThe mAryAtizayaM prApya skhayA nAmRtaM potamiti bhAvaH / / 82 / / vyAkaraNa-dhayan/dhe+zatR / prApithaprAp+liT, iDAgama / adharasya rasAdarAt yahA~ adhara kA rasa ke sAtha sambandha hone se usakA Adara se samAsa kara denA asamartha-samAsa hai jo nahIM honA cAhiye 'padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaMkadezena' / yahA~ uttarArdha-vAkya 'maNa' kriyA kA saMzAtmaka karma hai| anavAda-(he kAmadeva ! ) anya devatAoM kI taraha amRta pIte hue mI tU mahAdeva ke hAthoM usa dazA ko kaise prApta ho gayA ? rati ke adhara-rasa ke prati lagAva hone ke kAraNa tUne ( amRta se) ghRNA kiye sacamuca amRta piyA hI nahIM, bola to sahI / / 82 / / TippaNI-yahA~ vidyAdhara ne khalu zabda ko sambhAvanA-vAcaka mAnakara utprekSA kahI hai| hamAre vicAra se yahA~ anumAnAlaMkAra hai, kyoMki kAmadeva ke maraNa rUpI liMga se usake amRtapAnAbhAva kA anumAna kiyA gayA hai| 'rasya' 'rasA' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| yahA~ uddaza-pratinirdeza mAva sambandha kI mAMga ke anusAra sudhA zabda se kiye hue uddeza kA pratinirdeza sudhA zabda se hI honA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite cAhie thA, na ki amRta zabda se, bhale hI ve paryAyazabda kyoM na ho| sAhityikoM ne ise doSa manA hai| bhuvanamohanajena kimenasA tava pareta ! babhUva pizAcatA ? / yadadhunA virahAdhimalImasAmamibhavan bhramasi smara ! madvidhAm // 83 // anvaya-he pareta smara ! bhuvana-mohanajena enasA tava pizAcatA babhUva kim ? yat adhunA virahAdhi-malImasAm madvidhAm amimavan ( tvam ) bhramasi / TIkA-pareta preta smara kAma ! bhuvanAnAm trijagatAm yat mohanam acetanIkaraNam ( 10 tatpu0 ) tasmAjjAyate iti tathoktena ( upapada tatpu0 ), enasA adhena pApeneti yAvat ( 'kaluSaM vRjinaino'gham' ityamaraH ), tava te pizAcatA pizAcayonirityarthaH babhUva jAtA kim ? pApAdeva lokAH pizAcatvaM prApnuvantIti bhaavH| yat yasmAt adhunA idAnIm nijapizAcAvasthAyAmityarthaH virahasya viyogasya ya prAdhiH mAnasI vyathA ( Sa. tatpu0) ('puMsyAdhirmAnasI vyathA' ityamaraH) tena malImasAm malinAm vaivarNya prAptAmiti yAvat aham iva vidhA prakAraH ( upamAna tatpu0 ) yasyAH tathAbhUtAm (ba0 vI0) matsadRzI virahiNImityarthaH amibhavan poDayan bhramasi bhrAmyasi / pizAco hi bAlakAn strIzcAvizyetastato bhramati / tvattulyo mahApApI ko'pi nAstIti mAvaH // 83 // vyAkaraNa-paretaH parA=paralokam +vs+kta ( kartari ) / mohanam muT+Ni+ lyuTa ( bhAve ) / mohanajena mohana+/jan+Da ( kartari ) / malImasAm mala+ Imasaca (matubartha ) / anuvAda-he preta kAmadeva ! ( tInoM ) bhuvanoM ko behozI meM DAla dene ke kAraNa utpanna hue pApa se tujhe pizAca yoni milI kyA, jo ki tU aba viraha kI vedanA se malina ( pIlI ) par3I huI mujha jaisI ( virahiNI ) ko satAtA huA ghUmatA-phiratA rahatA hai ? / / 83 / / TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ utprekSA kahI hai jisakA vAcaka 'kim' zabda hai, mAno logoM kI burAI karake arjita apane pApoM se tU bhUta-pizAca banA huA hai, tabhI to hama-jaisiyoM para cipaTa kara satAtA rahatA hai / 'masA' 'masi' meM cheka aura anyatra vRtyanupAsa hai| bata dadAsi na matyumapi smara ! skhalati te kRpayA na dhanuH karAt / atha mato'si ! mRtena ca mucyate na kila muSTirurIkRtabandhanaH / / 84 // anvayaH-hesmara ! mRtyum api na dadAsi bata ! kRpayA te karAt dhanuH na skhalati / atha (vam', mRtaH asi; mRtena khalu urIkRtabandhanaH muSTiH na mucyte|| TIkA-he smara kAma ! svam mRtyum maraNam api na dadAsi vitarasi hitakaraNasya vArtA svAstAm tAvat, bata khede; kRpayA dayayA te karAt hastAt dhanuH cApaM na skhalati patati, dayAkAraNAt tvaM mAraNAd viramya svakaragataM cApaM na tyajasIti bhaavH| atha athavA tvam mRtaH avagataprANaH asi, mRtena niSprApyena khalu nizcayena urIkRtam aGgIkRtaM bandhanaM yena tathAbhUtaH Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 257 (ba0 vI0 ) dRDhatayA baddha ityarthaH muSTiH muSTikA na mucyate na udbhiyate mRtyupUrva jIvitAvasthAyAM yasya muSTiryAdRzo baddho bhavati, sa maraNanAntaram tathaiva baddhastiSTati nodghaTate tasmAt dhanuH kathaM karAt, mucyetetyarthaH / muSTizabdo'tra puMlliGgaH / / 84 / / vyAkaraNa-sarala hai| anuvAda-he kAma ! kheda hai ki tU mauta mI to nahIM detaa| dayA ke kAraNa tere hAtha se dhanuSa nahIM chUTa rahA hai: athavA tR marA huA hai; mare hue kI kasakara ba~dhI huI muTThI sacamuca khulatI hI nahIM / / 84 // TippaNI-vidyAdhara ne khalu zabda ko yahA~ sammAvanA-vAcaka mAnakara utprekSAlaMkAra kahA hai arthAt mAno tU marA huA hai. tabhI to dhanuSa hAthameM ba~dhA kA ba~dhA raha gayA hai| mRtyumapi meM api zabda ke bala se kaimutikanyAya dvArA malAI Adi karane kI bAta hI kyA-isa artha ke A par3ane para aryApatti hai / 'mRto 'mRta' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| dRgupahatyapamatyukurUpatAH zamayate'paranirjarasevitA / atizayAndhyavapuHkSatipANDutAH smara ! bhavanti mavantamupAsituH // 05 // anvaya-he smara, apara-nirjara-sevitA dRgupa.. patA: zamayate; mavantam upAsituH pati... pANDutAH bhavanti / TIkA-he smara kAma ! apare svadanye ye nirjarAH devAH AdityAdayaH ( 'amarA nirjarA devAH' ityamaraH ) ( karmadhA0 ) teSAM sevitA sevako bhakta ityarthaH (pa. tatpu0 )razoH netrayoH upahatiH upadhAtaH andhatvamityarthaH ( 10 tatpu0 ) ca apamRtyuH akAlamRtyuzca kurUpatA ku kutsitaM rUpaM yasya ( ba0 bI0) tasya bhAvastattA kuSThazItalAdirogakRtaM vairUpyam ceti 0rUpatAH (indra) zamayate zamaM nayati dUrIkarotItyarthaH mavantam tvAm upAsituH sevituH atizayena bhAndhyam pUrSanetra rAhityam ( tR0 tatpu0 ) ca atizayena vapuSaH zarIrasya kSatiH kSINatA kRzatetyarthaH (10 tarapu0) ca atizayena vapuSaH pANDatA pItavarNatA vaivarNyamityarthaH ca ( dvandva ) atrAtizayazabdaH vapuHkSatyA pANDutayA cApi saMyujyate, bhavanti jAyante / anyadevatAnAM maktiH rogopazamAya kalpate tava maktistu rogotpAdanAyeti dhik te kudevatvamiti bhAvaH // 85 // __ vyAkaraNa-sevitA seva+tRc ( kartari ) athavA aparanirjarAn sevituM zolamasyeti sevI ( tAccholye NiniH ) tasya bhAvaH tattA arthAt anyadevatAoM kI sevA-bhakti, yoM vyutpatti ho sakatI hai / nirjara: niH--nirgatA jarA vRddhAvasthA yasmAditi (prAdi ba0 vI0) devatA sadA yuga hI rahate haiN| upahatiH upa+ han +ktin ( mAve ) / zamayate Vzam +Nica+laT ( mittvAt hsvH)| prAnabhyam andhasya mAva iti andha+Nyat / upAsituH upa+As+tRn+(tac karane se 'bhavantam' meM dvi0 nahIM, Sa0 ho jaaego)| atizayAndhya0-TokA meM hamane pUrvokta dRgupahati Adi se yathAkrama sambandha batAne ke lie, tathA arthabodhasaukaryArtha sIdhA hI indra kiyA hai, kintu vyAkaraNAnusAra indra meM 'alpAntaram' niyama se yahA~ 'pANDutA-vapuHkSatyatizayAndhyAni' prayoga Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite bananA cAhie, isalie yahA~ vAstava meM vigraha kIjie-kSatizca pANDutA ceti kSati-pANDute vapuSaH kSatipANDute iti vapuHkSatipANDute, Andhyazca vapuHkSatipANDute ceti 0pANDutAH atizayena AndhyaH / bhanuvAda-he kAmadeva anya devatAoM kA upAsaka andhApana, akAla mRtyu aura ( zarIra kI) kurUpatA se chuTakArA prApta kara letA hai, (kintu ) tere upAsaka ko pUrA andhApana, pUrA zarIra-kSaya aura pUrI ( zArIrika ) niSpramatA hotI hai // 85 // TippaNI-mahAbhArata ke anusAra A~ka kA dUdha par3ane se upamanyu ko A~kheM phUTa gaI thIM, parantu azvinI devatAoM kI stuti-upAsanAse usakA andhApana miTa gayA thaa| sAvitrI ne yamadeva kI stuti se pati ko akAla mRtyu se bacA liyA thaa| mayUra kavi ko kor3ha ho gayA thaa| sUryopAsanA se usakA koda aura kor3ha se huI kurUpatA miTa gaI thii| isake viparIta kAma-bhakta andhA-vivekarahita-ho jAtA hai, ('kAmAndho naiva pazyati' ), usakA zarIra sUkhakara koTA bana jAtA hai aura cehare kA sArA raMga phIkA par3a jAtA hai| isa taraha anya devoM kI apekSA kAmadeva meM atizaya batAne ke kAraNa vyatirekAlaMkAra hai, lekina mallinAtha ne yahA~ viSamAlaMkAra batAyA hai| kyoMki kAmadeva kI upAsanA loga karate haiM malAI ke lie, kintu phala burAI ke rUpa meM milatA hai| zabdAlaMkAroM meM 'bhavanti' 'bhavanta' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| prathama pAda meM zruti-kaTu varSoM se duHzravasva doSa jhalaka rahA hai| smara ! nRzaMsatamastvamato vidhiH sumanasaH kRtavAn mavadAyudham / yadi dhanudRDhamAzugamAyasaM tava sRjet pralayaM trijagad vrajet // 86 // anvayaH-he smara, svam nRzaMsatamaH ( asi ), ataH vidhiH sumanasaH bhavadAyudham kRtavAn / (vidhiH ) yadi tava dhanuH dRDham Azugam ca Ayasam sujeta, ( tahiM ) trijagat pralayaM vrajet / TokA-(svam ) atizayena nRzaMsa iti nRzaMsatamaH hiMsra: mAraka iti yAvat ( 'nRzaMso ghAtuko hiMsraH' ityamaraH) asi, ataH etasmAt kAraNAt vidhiH brahmA mavataH prAyudham astram (10 tatpu0) sumanasaH puSpANi ( 'striyaH sumanaptaH puSpam' ityamaraH ) kRtavAn racitavAn karasya haste kaThoramastraM nocitamiti bhaavH| vidhiH yadi cet tava te dhanuH cApam dRDham kaThinam pAzugaM bANazca prAyasam lohamayam sRjet racayet, tahiM trayANAM jagatAM samAhAra iti trijagat ( samAhAra digu ) pralayaM nAzam brajet gacchet tava kaThoradhanuSA lauha-bAppaizca lokatrayavinAzaH syAditi mAvaH // 86 // vyAkaraNa-nRzaMsatamaH zaMsati hinastIti /zaMs +ac ( kartari ) zaMsaH nRpAM narANAM zaMsa iti ( 10 tatpu0 ) atizayena nRzaMpta iti nRzaMsa+tamap / vidhiH vidadhAti ( jagat ) iti vi+VdhA+kiH ( kartari ) / pAyasam ayasaH ( lohasya ) vikAra iti ayasa + aN / pralayaH +VlI+ac ( mAve ) / pAzugaH Azu gacchatIti Azu+ gam +ddH| anuvAda-he kAmadeva ! tU saba se bar3A ghAtaka hai; tabhI to brahmA ne phUla tere astra bnaae| (brahmA ) yadi terA dhanuSa majabUta aura bApya lohe ke banAtA, to tInoM loka (kamI ke) samApta ho jAte / / 86 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 259 TippaNI-vidyAdharane yahA~ 'heturalaMkAraH' kahA hai| zabdAlaMkAra vRtyanupAsa hai| zloka kA mAva yaha hai ki Izvara jo karatA hai, malA hI karatA hai / vaha AlocanA se pare hai| smarariporiva ropazikhI purAM dahatu te jagatAmapi mA trayam / iti vidhistvadiSUn kusumAni kiM madhumirantarasiJcadanivRtaH // 87 // anvaya-smara-ripoH ropa-zikhI purAm trayam iva te api ropa-zikhI jagatAm trayam mA dahatuiti bhanivRtaH ( san ) vidhiH svadiSUn kusumAni madhubhiH antaH asiJcat kim ? TIkA-smarasya kAmasya ripoH zatroH mahAdevasyetyarthaH ropasya bApasya ( 'pattro ropa iSuyoH' ityamaraH ) zikhI agniH 'zikhinau vahni-vahiNau' ityamaraH (pa0 tatpu0 ) purAm purANAm mayanirmitAnAm svarNa-raupya-lohAtmakAnAm ( 'pUH strI purI nagayau~ vA' ityamaraH) trayam vyAtmaka-saMkhyA iva te tava ropa-zikhI bANAgniH jagatAm bhuvanAnAM svarga martyapAtAlAnAM trayam api mA dahatu masmIkarotu iti matvA anirvRtaH anizcintaH sacinta iti yAvat san vidhiH brahmA tava ithUna bANAn ( 10 tatpu0) kusumAni puSpANi madhubhiH makarandaiH antaH abhyantare asiJcat siktavAn kim ? makarandajalasiktA agnibANA dagdhuM na zakSyantIti mAvaH / / 87 // ___ vyAkaraNa-zikhI zikhA = jvAlA asyAstIti zikhA+in ( matubatheM ) trayam trayo'vayavA atreti tri+tayap, tayapa ko vikalpa se ayaca, prayaca ke abhAva meM tritayam bnegaa| bhanivRtaH na+ nir++kta ( kartari ) / mA dahatu-yahA~ niSedhArthaka mA zabda svatantra hai, mAGa nahIM, anyathA kuG ho jaataa| __ anuvAda-tonoM puroM ko jalAdene vAlI mahAdeva kI bANAgni kI taraha tero mI bANAgni (kahIM ) tInoM bhuvanoM ko jalA na baiThe-isa ( maya ) se cintita hue vidhAtA ne tere bApa-rUpa puSpoM kA bhItarI mAga makarandoM se sIMca diyA kyA ? / / 87 / / TippaNI-vaise to phUlo ke motara makaranda kA honA svAmAvika hI hai, kintu kavi ko kalpanA yaha hai ki vidhAtA ne isalie unheM makaranda se sIMcA ki jisase ve gIle bane rheN| gIlI cIja jalatI nahIM hai / kAmadeva dekho to pahale ho mahAdurAtmA isalie usake dhanuSa-bANa phUla banAe / tisapara bhI apane phUloM ke vASoM kI bhAga se vaha saba kucha phUMka de sakatA thA, lekina makaranda-jala se gIle ho jAne ke kAraNa unakI dAhakatA jAtI rho| isa taraha utprekSA hai jisakA vAcaka zabda yahA~ 'kim' hai / utprekSA ke sAtha upamA kI saMsRSTi hai / 'ripo' 'ropa' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| smararipoH-yahA~ pratyakSa sambodhyamAna kAmadeva madhyama puruSa banA huA hai, ataH usake lie 'smara-ripoH' yaha prathama-puruSIya prayoga hamAre vicAra se anupapanna laga rahA hai| ucita to yahI hai ki smara zabda ko hama yahA~ pRthak karake use sambodhana mAne aura ripoH kA prakaraNa-vaza svad-ripoH artha kreN| purAtrayam-isa sambandha meM pIche zloka 76 dekhie / vidhiranaMza'mabhedyamavekSya te janamanaH khalu lakSyamakalpayat / api sa vajramadAsyata cettadA tvadiSumiya'daliSyadasAvapi // 88 // 1. rnngg| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 naiSadhIyacarite anvayaH-vidhiH anaMzam amegham ( ca ) avekSya jana-manaH te lakSyam akalpayat khalu / api sa bajram adAsyata cet ( tahiM ) aso api svadiSumiH byadaliSyat / TIkA-vidhiH vidhAtA na aMzaH avayavo yasya tathAbhUtam ( naJ ba0 vo0) niravayavamityarthaH ataeva abheyam mettamazakyam bhavecya dRSTvA janAnAM lokAnAm manaH mAnaptaM te tava lakSya vedhyamiti yAvat akarupayat akarot khalu samAvanAyAm , api zaGkAyAm ( 'zaGkA sambhAvanAsvapi' ityamaraH) sa vidhiH vajram pavim adAsyat lakSyatvenAkalpayiSyadityarthaH cet tahiM prasau vajraH api tava iSubhiH vAyuH jyadaliSyat khaNDito'bhabiSyada, tvaM svabANaH vajramapi khaNDayituM samarthaH syA ityarthaH // 88 / / gyAkarakha-abhedyam na+/bhid+Nyat / lakSam / lakSa+ ap / adAsyata, vyadaliSyat kriyAtipatti meM lng| __ anuvAda-vidhAtA ne nirakyava aura akhaNDanIya dekhakara hI jana-mana terA lakSya ( nizAnA) banAyA hai| maya thA ki yadi vaha ( vidhAtA ) vajra ko ( lakSya rUpa meM tujhe ) detA, to vaha bhI tere bANoM se khaNDa-khaNDa ho jAtA // 88 / / TippaNI-vajra prakhaNDanIya padArtha batAyA jAtA hai| usake kAma-vANa dvArA khaNDita honA batAne meM vidyAdhara ne virodhAlaMkAra mAnA hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai / janamanaH abhedyamjana-mana ko yahA~ 'anaMza' aura 'amedha' isalie kahA gayA hai ki nyAyazAstra ke prayogapadyAd zAnA! tasyANutvamiheSyate' isa kathana ke anusAra mana paramANu-rUpa huA karatA hai jisako nyAyavAle niravayava aura akhaNDanIya padArtha kahate haiM, kintu Adhunika vaijJAnika anusandhAnoM ne nyAya kI isa mAnyatA ko galata siddha kara diyA hai / paramANu kA vikhaNDana karake usakI aparimita zakti ke AdhAra para hI ja paramANu bama ( Atom bomb) banAye jA rahe haiN| api vidhiH kusumAni tavAzugAn smara ! vidhAya na nivRtimAptavAn / bhadita paJca hi te sa niyamya tAn tadapi tairvata jarjarita jagat // 89 // andhayaH-he sbhara, vidhiH kusubhAni tava AzugAn vidhAya api nirvRtim na AptavAn , ( ataH) sa tAn niyamya paJca hi adita, tadapi taiH jagat jarjaritam vata ! TIkA-he smara kAma ! vidhiH brahmA kusumAni puSpANi tava AzugAn bANAn vidhAya kRtvA api nivRMtima nizcintatAm santomiti yAvat na prAptavAn prApa; ( ataH ) sa vidhiH tAn AzugAn niyamya niyamena, saMkhyAnaM kRtvetyarthaH paJca paJcasaMkhyakAn hi eva ( hi hetAvavadhAraNe ztyamaraH ) adita dattavAn , tadapi tathApi taiH niyamitapaJcabANaiH jagat saMsAraH jarjaritam akhaNDa. khaNDokRtam vata khede, bANAn paJcasaMkhyAyo niyamyApi vidhiH svaprayatne na saphalIbhUta iti mAvaH / / 89 / / vyAkaraNa-AzugAn Azu gacchantIti Azu+ gam +Da: ( kartari ) nirvRti : nir+ VvR+ktin ( mAve ) adita /dA+luG / jarjaritam jarjaraM kRtamiti jarjara+pic+kta (naamdhaatu)| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 211 bhanavAda-he kAmadeva, brahmA phUloM ko tumhAre bANa banAkara bhI nizcinta nahIM huA, (ataeva ) usa ( brahmA ) ne ve ( bApa ) gina karake pA~ca hI die; tathApi unhoMne (hI) jagat ko khaNDakhaNDa kara diyA hai, kheda kI bAta hai / / .89 / / TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ bhI virodhAlakAra batAyA hai, phUloM ke bAppa aura ve bhI kevala pA~ca, aura ve hI sAre jagata ko jarjarita kara deM-yaha virodha hI samajhie / pUrvArdha meM nirvRti kA kAraNa hote hue mI nirvRti rUpa kArya na hone se vizeSokti hai / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| upahara nta na kasya suparvaNaH sumanasaH kati paJca suradrumAH ? / tava tu hInatayA pRthagekikAM dhigiyatApi na te'Gga vigarhaNA // 90 // andhayaH-(he smara ! ) paJca sura-drumAH kasya suparvaNaH kati sumanasaH na upaharanti ? tava tu hInatayA pRthak ekikAm ( upaharanti ) aGga ? iyatA api te na vigarhaNA ( iti ) dhik (tvAm ) / TIkA-( he smara, ) paJca paJcasaMkhyakAH surANAm devAnAm drumAH vRkSAH pArijAtAdayaH (50 tatpu0 ) kasya suparvaNaH devasya ( 'suparvANaH sumanasa tridivezA divaukasaH' ityamaraH ) kati kiya yaH asakhyA ityarthaH sumanasaH puSpANi ( 'striyaH sumanaptaH puSpam' ityamaraH ) na Thapaharanti upAyanIkurvanti, varga vRkSAH sarvebhyo devebhyo yathAbhilaSitAni aneka ni puSpANi prayacchantItyarthaH, kintu tava hInatayA nIcanayA, pRthak pratyekaM vRkSaH ekikAm ekam ekam eva puSpam upadaranti, na punarbahUni / aGga ! mopahAma-sambodhane, iyatA etAvatA tiraskAreNeti zeSaH api te tava na vigahaNA lajjetyarthaH iti svAm dhik / 'aGgavidAraNam' iti pAThe tu ajasya hRdayasyetyarthaH vidAraNaM sphoTaH / devatarUpAM sakAzAt tAdRzaM mahApamAnaM prApyApi tvaM na lajjase iti tava kRte dhikkAra eveti bhAvaH / / 90 / / / __ vyAkaraNa-ekikAm ekA eveti ekA+kan (svArthaH) ittvam / yaha sumanasaH kA vizeSaNa hai| prazna uThatA hai ki uparokta amarakoSa ke anusAra puSpavAcaka strIliGga mumanasa zabda nitya bahuvacanAnta hotA hai to ekikAm ( sumanasam ) kaise bana sakatA hai ? ThIka hai, kintu ukta koza kA kathana prAyika hI samajhie, kyoMki kahIM 2 sumanas zabda ekavacanAnta bhI dekhA gayA hai, jaise-'mumanAH puSpa-mAlatyoH ( medinIkoza ), 'vezyA zmazAna-sumanA iva varjanIyA' (zUdraka ) ityAdi / vigahakhA vi+ gaI / cu0)+yuc , yu ko an+TAp / anuvAda-(he kAmadeva !) pA~ca deva-vRkSa kisa devatA ko kitane phUla bheMTa nahIM kara dete haiM ? kintu nIca ( devatA ) hone ke kAraNa pratyeka ( vRkSa ) tujhe eka hI ( phUla ) detA hai| abe ! itane ( apamAna ) se bhI tujhe lajjA nahIM ( AtI ), dhikkAra hai tere lie // 6 // TippaNI-paJcasuradramAH-samudra maMthana se anya ratnoM ke sAtha ye pA~ca vRkSa mI nikale themandAra, pArijAta, santAna, kalpavRkSa ora hricndn| inheM indra svarga le gayA thA aura apane nandana vana meM lagA diyA yA / sunate haiM ki ina se pArijAta ko indra se chInakara kRSNa bhagavAna ne apanI 1. te'Gga-vidAraNam / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 naiSadhIyacarite preyasI satyamAmA ke udyAna meM lagA diyA thaa| vidyAdhara ne yahA~ hetu alaMkAra mAnA hai| zabdAlaMkAra vRtyanupAsa hai| kusumamapyatidurNayakAri te kimu vitIrya dhanurvidhiragrahIt / kimakRtaiSa yadekatadAspade dvayamabhUdadhunApi nalabhruvoH // 9 // anvayaH-vidhiH kusumam api pratidupayakAri dhanuH te vitIyaM agrahIta kimu ? eSa tava kim akRta ? hi adhunA ekatadAspade nala-bhruvau dayam abhUt / TIkA-vidhiH vidhAtA kusumam puSpam api atizayena durSaya ityatidurNayaH (prAdi tatpu0 ) taM karotIti tathoktam ( upapada tatpu0 ) dhanuH cApam te tubhyam vitIrya dattvA agrahIt punaH gRhItavAn kimu iti saMbhAvanAyAm tubhyaM puSpadhanurdatvA punarAcchinnavAnityarthaH eSa te tava kim bhakRta kRtavAn na kimapIti kAku: dhanurAcchidya tava na kamapyapakAramakaroditi bhAvaH, hi yata: adhunA panuSi Acchinne'pi ekaM ca tat ityekatat ( karmadhA0 ) tasya prAspade sthAne ( 10 tatpa0 ) nalasya bhravau ( 50 tatpa0 ) dvayam dve abhUt nAtam tvatpAzrvAt ekaM dhanurAcchidya nala-bhrUrUpepa dhanuyaM vidhAya tubhyaM,datvA bhapakArasya sthAne tavopakAra eva kRta iti bhAvaH / / 91 // ___vyAkaraNa-0durNayaH-nArAyaNa ke anusAra yahA~ 'upasargAdasamAse'pi popadezasya (8 / 4 / 14) se na ko patva huA hai kintu ma0 ma0 zivadatta ke anusAra yahA~ patva vyAkaraNa ke viruddha hai, kyoMki 'suduroH pratiSedho num vidhinatvaSatvaSNatveSu' isa vArtika ne dura ke mAtha patva kA pratiSedha kara rakhA hai| vArtikakAra ne NatvapratiSeva kA udAharaNa yahI diyA hai-'patvam'-durnayam , durnItamiti' / bhASyakAra kA mo kahanA yahI hai-'upasargAt- 'iti patvaM mA bhuuditi'| isalie mallinAtha Adi ne durnayA ho pATha diyA hai| dvayam dvau avayavI atreti dvi+tayapa , tayap ko vikalpa se ayac, ayac ke amAva meM dvitayam bnegaa| ___ anuvAda-vidhAtA ne puSpa hote hue bhI mahAn apakArI dhanuSa tujhe dekara ( phira ) vApasa le liyA kyA ? isa ( vidhAtA ) ne terA kyA kiyA ? kyoMki aba usa eka hI dhanuSa ke sthAna meM nala ke do mauha ho gae haiM // 11 // __ TippaNI-yahA~ prathamAdha meM yaha kalpanA kI gaI hai ki mAno phUla kA dhanuSa mI brahmA ne duSTa kAmadeva se vApasa le liyA, ataH utprekSA hai, lekina bAda meM eka dhanuSa ke sthAna meM kAmadeva ke pAsa do dhanuSa ho gae jo nala ke do dhra-rUpa the| isa taraha dhanuSa aura mauhoM meM bheda hote hue bhI kavi ne yahA~ donoM meM amedAdhyavasAya kara diyA hai, ataH mede amedAtizayokti hai| bhAva yaha hai, ki kAmadeva damayantI ko nala ke mauMhoM kI yAda dilAkara use aura mo taMga karane lagA hai / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| par3atavaH kRpayA svakamekakaM kusummkrmnnditnndnaaH| dadati yadbha vate kurute mavAn dhanurivaikamiSUniva paJca taiH // 92 // 1. durny0| 2. SaD mavate / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 263 anvaya-akrama-nindita-nandanAH SaD RtavaH svakam ekakam yat kusumam kRpayA mavate dadati. te: mavAn ekam dhanuH iva, paJca ( ca ) iSUn iva kurute / TIkA-na kramaH paryAya ityakramaH ( naJ tarapu0 ) tena kramazaH na, apitu yugapadevetyarthaH nanditam Ananditam AnandayuktIkRtam nandanaM indrodyAnam ( tR0 tatpu0) yaistathoktAH (40 bI0 ) SaDa SaTsaMkhyakA RtavaH svakam svakIyam ekakam yat kusumam puSpam bhavate tubhyam kRpayA dayayA na tu prItyA dadate prayacchanti, taiH puSpaiH bhavAn tvam ekam puSpam dhanuH cApam iva, paJca puSpANi ca iSan bAppAn iva kurute vidhatte, mikSukAyeva pratyekartuH tubhyaM ekaikameva puSpaM dadAtoti te kiyadapamAnaM kurute, tatrApi duSTastvam parahiMsanAya tAni vANIkaroSoti dhik tvAmitimAvaH / / 12 / / vyAkaraNa-svakam svam eveti stra+kaH ( svArthe ) / ekakam ekam eveti eka+ kan ( svaathe)| bhanuvAda-vinA bArI-bArI ke ( = eka sAtha ) nandana vana ko Anandita karane vAlI chaH RtuyeM apanA jo eka-eka phUla dayA ke kAraNa tumheM detI haiM, unase tuma eka ko thanuSa-tamAna aura pA~ca ko vApa-samAna banA dete ho // 92 // TippaNI-SaD RtvH-ch| RtuyeM ye haiM-'zizirazca vasantazca grISmo varSAH zarad himaH' / vaise to RtuyeM apane-apane niyata samaya meM hI kramazaH phUla diyA karatI haiM, kintu nandana vana meM yaha bAta nahIM, vahA~ to chahoM RtuyeM eka sAtha bAraha mAsa phUla detI haiM,ve anya devatAoM ko unake upamoga hetu yatheccha phUla detI hai, lekina tuma duSTa deva-kAmadeva ho ataH dayA-pUrvaka eka-eka hI phUla detI hai jaise ki loga mikhArI ko mIkha dete haiM; tisa para mI tU unheM anya devatAoM kI taraha apane upamoga hetu nahIM, balki unakA dhanuSa-bApa banAkara hama jaisiyoM ke apakAra hetu kAma meM lAtA hai| dhikkAra hai ve ! tumheM / yahA~ iva zabda vAcya sAdRzya meM do upamAoM kI saMsRSTi hai| 'nandi' 'nanda' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| yadatanustvamidaM jagate hitaM ka sa munistava yaH sahate kSatIH / vizikhamAzravaNaM paripUrya cedavicaladbhujamujjhitumIziSe // 13 // bhanvayaH-(he smara, ) yat tvam atanuH ( asi ), idam jagate hitam ( jAtam ) / vizikham pAzravaNam paripUrya avicaladbhujam ujjhitum cet IziSe ( tahiM ) yaH tava hatIH saheta sa muniH ka ? / / 93 // TIkA-(he smara, ) yat tvam atanuH na tanuH zarIraM yasya tathAbhUtaH (na ba0 vI0 ) anaGgaH pratIti zeSaH idam teM tanutvAmAvaH jagate lokAya hitam hitakaram nAtamiti zeSaH tava atanugve vizikham vANam zravaNam maryAdIkRtya ityAzravaNam ( avyayo0 sa0 ) karNapayantam paripayaM AkRSyetyarthaH na vicalantI susthirau dRDhau iti yAvat bhujau bAhU ( karmadhA0 ) yasmin karmaNi yathA syAttathA / ba0 vI0 ) ujjhituM vANaM prakSeptam cet IziSe samarthaH sthAH, tahiM yaH tava hatoH prahArAn sahate kSamate sa muniH ka kutra ? na kApIti kAkuH, sazarIrasya tava dRDhavAhukRtavApyamahArAn sodum na ko'pi zakta iti bhAvaH / / 93 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 naiSadhIyacarite vyAkaraNa-jagate hitam hitayoge ca' isa vArtika se ca0 / hatiH han +ktin (bhAve ) / zravaNam ayate'neneti zra+tyuTa ( karaNe ) / IziSa//+laT (iT ) ( madhyama pu0)| bhanuvAda-(he kAmadeva), tU jo anaGga hai, yaha jagat kI malAI ke lie hai; bANa ko kAna taka car3hAkara majabUna bhujAoM se yadi tU ( bANa ) chor3a sakatA, to kahA~ hai vaha muni, jo tere AghAtoM ko sahatA ? / / 93 / / ___ TippaNI -vinA zarIra-anaGga-hotA huA bhI tU itanI vipattiyoM DhahA rahA hai| yadi sazarIra rahatA, to tere prabala hAthoM se kiye bANa-prahAroM ke Age bar3A-se bar3A bhI yogI athavA muni mI eka dama ghuTane Teka detA / isa taraha kAraNa batAne se vidyAdhara ne yahA~ kAvyaliGga alaMkAra banAyA hai / 'hate' 'hatIH' meM cheka aura anyatra vRttyanu pApta hai| saha tayA smara ! bhasma jhaTityabhUH pazupatiM prati yAmiSumagrahIH / dhruvamabhUdadhunA vitanoH zarastava pikasvara eva sa paJcamaH // 94 // anvayaH-(he smara ! ) ( tvam ) pazupatim prati yAm iSum agrahIH, tayA saha jhaTiti bhasma abhUH / vitanoH tava adhunA pika-svaraH eva sa paJcamaH abhUt ( iti ) dhruvam / TIkA-(he smara, svam ) pazUnAm prApinAm patim pAtAram pAlakamityarthaH ( 10 tatpu0 ) mahAdevam prati lakSyIkRtya yAm iSum bApam ( 'pattrI ropa iSu dvayoH' ityamarakoSAnusAreNa ighuzabdasya strItvam ) agrahIH gRhItavAn tayA iSvA saha samam jhaTiti sapadi bhasma prabhUH masmatAM gtH| jagadrakSakeSa zivena jagatkalyANAryava svam bAppa-sahita eva bhasmatA nIta iti bhAvaH / vigatA vinaSTA tanuH zarIraM yasya tathAbhUtasya (pAdi ba0 vI0 ) tava te adhunA idAnIm pikasya kokilasya svaraH rutam paJcama-svara gAnamityarthaH eva sa bhasmIbhUta ityarthaH paJcamaH paJcAnAM praNaH zaraH bhabhUt jAtam iti dhruvam , ziva-dagdhaste paJcamo bANa ivedAnIm kokila-paJcamasvaraH pratIyate iti mAvaH // 14 // vyAkaraNa-bhagrahI: graha+luG / paJcamaH pncn+an| anuvAda-(he smara ) mahAdeva ko nizAnA banAkara jo bANa tUne grahapa kara rakhA thA, usake sAtha-sAtha ( ho) tU tatkAla bhasma ho gayA thaa| isa samaya aisA lagatA hai mAno koyala kA (paJcama) svara hI terA vaha ( bhasma huA ) paJcama zara ho baiThA ho / / 94 // TippaNI-koyala kA paJcama svara virahiyoM ke lie bar3A utpIr3aka hotA hai| usa para kavi ne yaha kalpanA kI hai ki mAno vaha kAmadeva ke sAtha-sAtha ho masma huA usakA paMcama bANa ho| paMcama zabda ziSTa hai-( 'paJcamo rAgamede syAt pazcAnAmapi pUraNaH' iti vizvaH ) isa taraha yahA~ zliSTotprekSA hai / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| smara ! sa madduritairaphalIkRto bhagavato'pi mavadahanazramaH / surahitAya hutAtmatanuH punarnanu janurdivi tatkSaNamApitha // 95 // 1. samaM durite| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH anvayaH-he smara, bhagavataH api bhavadahana-amaH maddaritaiH aphalIkRtaH / nanu sura-hitAya hutAtmatanuH ( svam ) tatkSaNam divi punaH januH Apitha / ___TIkA-he smara kAmadeva ! bhagavataH sa.zvaryasampannasya mahAdevasyetyarthaH api bhavataH tava dahane masmIkaraNe ( 10 tatpu0 ) yaH zramaH udyamaH ( sa0 tatpu0 ) mama me duritaiH pApaiH anaphala: aphala: sampadhamAnaH kRtaH iti aphalIkRtaH vyarthatA nIta ityrthH| mama pUrvajanmakRta-karmayAM vipAkena mahAdevakRtatvadbhasmIkaraNazramo vyarthIbhUta iti bhaavH| nanu yataH surANAm devatAnAM hitAya kalyApAya (10 tatpu0) hutA vahI havya-rUpeNa dattA prAsmatanuH ( karmadhA0 ) AtmanaH svasya tanuH zarIraM yena tathAbhUta : ( ba0 vI0 ) tvam sa cAsau kSaNaH tam ( karmadhA0 ) tasminneva kSaNe ityarthaH didhi svaga punaH muhuH januH janma prApitha prAptavAn , paropakAre hutAtmAnaH pApiSThA api janmAntare svarga gaccha. ntIti hi zAstreSu pratipAditam / / 95 // vyAkaraNa-bhagavataH bhago'syAstIti bhaga+matupa , ma ko va ( 'aizvaryasya sanagrasya dharmasya bazasaH shriyH| jJAna-vairAgyayozcaiva SaNyA 'bhaga' itIraNA / / ) / duritaiH dur++kta ( bhAve ) / surahitAya 'caturthI tadarthArtha' ( 2.1136 ) / tarakSaNam 'kAlAdhvanoratyantasaMyoge' ( 2 / 3.5) se dvitIyA athavA sa kSaNo yasmin karmapi yathA syAttathA ( ba0 vI0 kriyAvi0 ) / janu /jan+us (mAve ) / ApithaVAp+liT , isva / anuvAda-he kAmadeva ! magavAn (ziva ) kA tujhe bhasma kara dene kA zrama mI mere pApoM ne bekAra kara diyA hai, kyoMki devatAoM kI bhalAI ke lie apanI deha kI Ahuti dene vAlA tU tatkSaNa svarga meM phira janma le baiThA hai / / 95 / / TippaNI-jagat ko tere atyAcAroM se bacAne ke lie bhagavAn ziva ne tujhe masma kiyA; usake bAda apane bhISaNa pApa kamoM ke phala-svarUpa tujhe ghora naraka jAnA thA kintu mahAdeva ke hAthoM jo terI mRtyu huI, vaha taba huI jaba ki tU devatA ke upakAra meM lagA huA thaa| paropakAra hetu kiyA huA terA pavitra Atma-balidAna tujhe phira svarga dilA baitthaa| devatAoM ke upakAra ke sambandha meM poche zloka 80 ko TippaNI dekhie / vidyAdhara ne yahA~ atizayokti batAI hai jo hamArI samajha meM nahIM A rahI hai / 'hitA' 'hutA' meM chaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| virahiNo vimukhasya vidhUdaye zamanadikpavanaH sa na dakSiNaH / sumanaso namayannaTanI dhanustava tu bAhurasau yadi dakSiNaH // 96 // amvayaH-vidhUdaye vimukhasya virahiNaH sa zamana-dik-pavanaH na dakSiNaH / yadi asau dakSiNaH, tu. sumanasaH dhanuH bhaTanI nabhayan tava bAhuH / TIkA-vidhoH candramasaH udaye Agamane ( 10 tatpu0 ) vimukhasya vi= vyAkulaM mukhaM yasya tayAbhUtasya (prAdi ba0 vI0 ) duHkhitasya, atha ca vi= viruddhaM mukhaM yasya tasya parAmukhasya pazcimo. nmukhasya, pUrvasyAM dizi candramudyantamAlokya tatra pRSThaM kRtvA pazcimasyAM dizi kRtamukhasyeti yAvat virahiNaH sa dakSiNatvena prasiddhaH zamanasya yamasya dizaH dizAyAH pavano vAyuH malayAnila ityarthaH Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite ( ubhayatra pa0 tatpu0) na dakSiNaH anukUla: atha ca apasavyaH,api tu vAmaH vakaH duHkhakArIti yAvat , virahiNaH kRte yathA candrodayo na sukhAvahaH tathaiva dakSiNAnilo'pi, ubhayasyaiva kAmoddIpakatvAditi mAvaH / yadi asau malayAnilo dakSiNa evetyAgrahaH, tu tahiM sumanasaH puSpaM puSparUpamityarthaH dhanuH cApam bhaTanau koTI ('koTirasyATanigodhA' ityamaraH ) namayan namrIkurvan tava te bAhuH bhujaH, eva / nArAyaNa-zabdeSu-"yathA tava vAhuvirahiSo'nukUlastathA malayavAyurapi / viruddhalakSapayA ubhau duHsahAvityarthaH" // 96 // ___ jyAkarakha-rAmanaH zamayatIti /zam + pic+lyuH ( kartari ) / namayan /nam +pica+ zat / bAhuH yAskAnusAra 'vAdhate iti sataH' arthAt jo bAdhA pahu~cAtA hai| anuvAda-candramA ke udaya hone para vimukha ( duHkhita, pazcima ko mu~ha phere ) virahI-virahiNiyoM ke lie yamadizA ( dakSiNa ) kA vaha prasiddha vAyu ( malayAnila ) dakSiNa ( dakSiNa dizA kA; dAyoM anukUla ) nahIM pdd'taa| yadi vaha dakSiNa hai, to puSpa-rUpa dhanuSa ko prAnta-mAga taka jhukAtA huA terA bAhu hai / / 66 / / TippaNI-yahA~ kavi ne dakSiNa zabda meM zleSa rakhakara artha meM kliSTatA lA dI hai / candrodaya para virahI loga vihvala hokara candramA kI tarapha pITha kara dete haiM, jisase unakA mukha pazcima ko ho jAtA hai, udhara se dakSiNa kA vAyu unake lie ( anukUla dAyA~ ) nahIM rahatA, valki vAma ( pratikUla, bAyA~ ) par3a jAtA hai, isalie dakSiNa vAyu dakSiNa na rhaa| yadi dakSiNa vAyu dakSiNa hI rahatA hai-yahI prAgraha hai, to mAnanA par3egA ki vaha dhanuSa ko khUba tAne hue kAmadeva kA dakSiNa ( dAyA~) hAtha hai| dakSiNa zabda ke yahA~ kavi ne tIna artha-dakSiNa dizA kA, dAyoM aura anukUla ( sukhadAyaka ) kie haiM / Azaya yaha nikalA ki dakSiNa kA vAyu yadyapi dakSiNa kahalAtA hai, kintu virahiyoM ke lie vaha dakSiNa arthAt anukUla nahIM par3atA, kaSTakAraka hI hotA hai, kyoMki vaha zamana-yamakI dizA se hokara AtA hai, kyoM na mAraka ho ? yadi vAyu ko dakSiNa hI kahanA hai, to hameM yaha kalpanA karanI par3egI ki vaha kAmadeva kA dhanuSa tAnakara mAra karane vAlA dakSiNa ( dAyA~ ) hAya hai| dakSiNa ( anukUla ) pavana use hama kabhI nahIM kheNge| isa taraha yahA~ dakSiNa ke vibhinna artha hone para bhI unakA abhedAdhyavasAya hone se zleSa-garbhita mede amedAtizayokti hai| vAyu ke dakSiNa hone para bhI dakSiNa na honA kahanA viruddha bAta hai, dakSiNa kA anukUla artha karane para usakA pari. hAra ho jAtA hai, isalie virodhAbhAsa bhI hai| dakSiNa pavanatva kA pratiSedha karake kAmavAhutva kI sthApanA meM apaguti bho hai / 'zamana-dik-pavana' ke sAbhiprAya vizeSya hone ke kAraNa kuvalayAnandA. nusAra parikarAGkura bhI hai, isalie ina sabakA yahA~ saMkara hai| zabdAlakAroM meM 'dakSiNaH' 'dakSiNaH' meM yamaka aura antyAnupAsa 'mana' 'mana' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| artha meM kliSTatva doSa hai| kimu bhavantamumApatirekakaM madamudAndhamayogijanAntakam / yadanayattata eva na gIyate sa bhagavAn madanAndhakamRtyujit // 97 // Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasagaH anvayaH-umApatiH mada-mudAndham ayogi-janAntakam ekakam bhavantam yat ajayat tataH eva sa bhagavAn madanAndhakamRtyujit na gIyate kimu ? TIkA-mAyAH pAvasyAH patiH mA ziva ityarthaH mado garvazca mud harSazca tayoH samAhAraH iti mada-mud ( samAhAra indra ) tena madAnandAbhyAm andhayati andhaM karotIti tathoktam ( upapada tatpu0 ) yoginaH viyoginazca te janAH ( karmadhA0 ) teSAm antakam yamatulyam ( 10 tatpu0) ekakam kevalam bhavantam tvAm yat ajayat parA'bhavat , sataH tasmAdeva kAraNAt sa bhagavAn umApatiH madanaH kAmazca andhakaH rAkSasavizeSazca mRtyuH yamazceti (indra ) tAn jayatIti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) na gIyate stUyate kimu kim ? arthAt tvam ( kAminAm ) madanaH, andhakaH mRtyu samazcAsi, tvAmekameva jitvA zivaH madanajit , andhakajit tathA mRtyujit iti nAmatrayaM prAptavAniti pratIyate / / 97 // __ vyAkaraNa-mud/mud+kvipa ( bhAve ) / andhaH andhayatIti / andha (cu.)+aca (kartari ) / ekakam eka+kaH ( svArthe ) mRtyujit /ji+kvip ( kartari ) bhagavAn isake lie pIche zloka 15 dekhie / anuvAda-mahAdeva ne mada aura Ananda se andhA banA dene vAle ( evaM ) virahI janoM ke mRtyu-tulya akele jo tuma ko jItA, isa kAraNa hI ve bhagavAn ( mahAdeva ) ( eka sAtha ho ) madanabet , andhakajit aura mRtyujit to nahIM kahalAte haiM kyA ? // 97 // TippaNI-mahAdeva ne kAmadeva, andhaka (asura ) aura mRtyu-ina tInoM ko pRthak 2 jItA , lekina kavi kI kalpanA yaha hai ki mAno ekadama madana ko ho jItakara unhoMne tIna nAma prApta keye hoM pRthaka nahIM jIte hoM; kyoMki kAmadeva ke tIna rUpa haiM,-(1) vaha madana arthAt logoM ko patta kara dene vAlA hai, (2) andhaka arthAt andhA banA detA hai ('ka' pratyaya svArtha meM hai ), (3) anta ka arthAt antaka ( yama )-jaisA pIr3aka hai| eka kAmadeva ko jIta liyA, to usake bhItara vidyamAna madana, andhaka aura antaka rUpa mI svayaM jItaliye gae smjhe| isa taraha yahA~ utprekSA hai, nisakA vAcaka zabda yahA~ 'kimu' hai / kintu usake mUla meM madana, andhaka, antaka ke do vibhinna arthoM meM zleSamukhena amedAdhyavasAya hone se bhede abhedAtizayokti hai| lekina kavi yahA~ kAmadeva ke 'madamudAndham' aura 'ayogijanAntakam' meM do rUpa batA sakA hai / use madana, andhaka aura virahIjanaantaka-yoM batAnA cAhie thA / nArAyaNa ne 'madamudAndham' ko 'garvaharSAndham' artha kiyA hai arthAt kAmadeva garvaharSa se andhA banA rahatA hai, jo hameM nahIM uuNctaa| vidyAdhara ne yahA~ utprekSA ke sAtha atizayokti na mAna kara apahnati mAnI hai, kintu apahnava yahA~ hamArI samajha meM nahIM aayaa| zabdAlaMkAroM meM vRttyanuprAsa hai / 'mada' 'bhud|' 'mada' meM voMkI eka se adhika vAra AvRtti meM cheka nahIM bana sakatA hai| andhaka-yaha diti ke garbha se utpanna huA kazyapa prajApati kA eka rAkSasa putra thA, jisakA mahAdeva ne saMhAra kiyA thaa| svamiva ko'pi parApakRtau kRtI na dadRze na ca manmatha ! zuzruve / svamadahaddahanAjjvalatAramanA jvalayituM parirabhya jaganti yaH // 9 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 naiSadhIyacarite anvaya-he manmatha ! parApakRtau kham iva kaH api kRtI na dadRze, na ca zubhrave, yaH jvalatA mAtmanA jaganti parirabhya varuyitum dahanAt svam adahaH / / TIkA-hemanmatha kAmadeva ! pareSAm anyeSAm apakRtI apakAre ( 10 tatpu0 ) lokAhitAnuSThAne ityarthaH svam iva vatsadRzaH kaH api kazcidapi kRtI kuzalaH ('kRtI kuzala ityapi' ityamaraH) na daraze dRSTaH na ca zuzruve zrutaH, yaH tvam jvalatA dazamAnena AtmanA svena jaganti trINi bhuvanAni pariramya AzliSya jvalayituM dagdhum dahanAta mahAdevasya tRtIyanetrASio'gneH kAraNAda svam AtmAnam adahaH dagyavAna, yena kenApi prakAreNa jagadapakartavyam iti manasi nidhAya svam AtmAnamapi hutavAnityaho te parApakArakuzalAtizaya iti mAvaH / / 98 // vyAkaraNa-manmathaH manAtIti /math+ac ( kartari ) manasaH matha iti (pa. tatpu.) nipAtanAt sAdhuH / apakRti apa+/+ktin ( mAve ) / kRtI kRtam asyAstIti kRta+ in ( matubartha ) / dAze zuzruve liT ( karmavAcya ) / anuvAda-he kAmadeva ! dUsaroM kI burAI karane meM tujha jaisA catura na to dekhA, aura na hI sunA, jo tU svayaM jalatA huA ( tInoM ) lokoM kA mAliMgana karake jalAne hetu ( mahAdeva ko tRtIya netrakI ) agnise apane ko jalA baiThA / / 98 / / TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ upamA aura atizayokti kahA hai| kintu hamAre vicAra se 'terAjaisA na dekhA, na sunA' kaha dene se jaba upamAna kA abhAva hI batAyA gayA hai to yaha ananvaya alaMkAra banegA upamA nahIM atizayokti isa lie unhoMne kahI ki-yahA~ netrAci aura agni meM abhedAdhyavasAya ho rakhA hai| 'kRto' 'kRtI,' 'daho' 'daha' aura 'jvala' 'jvala' meM chaka aura anyatra vRtyanupAsa hai / 'kRtI' zabda accha artha meM prayukta hotA huA bhI yahA~ upahAsa-paraka hai aura viparIta lakSaNA dvArA 'mUrkha' kA bodhaka hai / mahAdeva kI netrAci ke sambandha meM pIche zloka 80 dekhie| svamucitaM nayanAciSi zambhunA bhuvanazAntikahomahaviH kRtH| tava vayasyamapAsya madhu madhuM hatavatA hariNA vata kiM kRtam / // 99 // anvaya-zambhunA nayanAciMSi tvam bhuvanahaviH kRtaH ( iti ) ucitam / tava vayasyam madhum apAsya madhum hatavatA haripA kim kRtam vt| TIkA-zambhunA zaGkareNa nayanasya svatRtIyanetrasya bharciSi vAlAyAM ( 10 tatpu0 ) svam bhuvanAnAM lokAnAM zAntikaH zAnti payojanakaH ( 10 tatpu0 ) yaH homaH havanam yajJa iti yAvata (karmadhA0 ) tasmai haviH havyam ( ca0 tatpu0 ) kRtaH vihita iti ucitam samyageva / lokAnAM yathA zAntiH syAt tathA lokazAntyarthayazaM tvaM svAhA kRta ityarthaH, lokopadravakArakastvaM bhasmatAM nIta iti yAvat / sava vayasyam mitram madhum vasantam ( 'syAccaitre caitrimo madhuH' ityamaraH) apAsya parityajya madhum etarasaMzaka rAkSasaM hatavatA mRtyu nayatA hariNA viSNunA kiM kRtam na kimapoti kAkuH iti vata khede / zivena jagasIDakaM kAmaM vinAzya jagadupakAraH kRtaH kintu viSNunA kAmavadeva Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 269 bagatpIDakaM kAmamitraM madhuM ( vasantaM ) na vinAzya madhunAmadhAriNaM rAkSasaM mRtyu nayatA na ko'pi jagadupakAraH kRta iti bhAvaH / / 99 // vyAkaraNa-zambhuH zam ( kalyANam ) bhavatyasmAditi zam +VS+DuH / zAntika zAntiH prayojanamasyeti zAnti+Thak ('prayojanam' 5 / 11109) / haviH hUyate itiVE+asun ( karmaNi / / hatavatA/han + ktavat (kartari ) tR0 / anuvAda-zaGkara ne ( apane ) netra kI jvAlA meM tujhe loka-zAnti-prayojaka yajJa meM Ahuti banAyA-yaha ThAka hA kiyA, ( kintu ) kheda kI bAta hai ki tere sakhA madhu ( vasanta ) ko chor3akara ( usake nAma-rAzi ) madhu ( rAkSasa ) ko mArane vAle viSNu ne kyA kiyA ? TippaNI-jagat meM jaba koI mahAmArI yuddha, sUkhA Adi upadrava hote haiM to unake nirAkaraNa hetu zAnti yaza kiye jAte haiN| kAma bhI eka mahAn upadrava hai, isalie yajJa dvArA usakA nirAkaraNa ThIka hI hai| yahA~ kAma para yaza kI Ahuti kA Aropa hone se rUpaka alaMkAra hai| vidyAdhara ne atizayokti mI kahA hai, kintu yahA~ madhu, madhu meM koI bhabhedAdhyavasAya nahIM, donoM bhinna 2 zabda dvArA pratipAdya haiM male ho zabda svarUpataH ekAkAra kyoM na hoN| zambhu zabda ke sAmiprAya vizeSya hone se parikarAkara hai / zabdAlakAroM meM madhum, madhum meM yamaka, sya, sya meM cheka, hata, bata meM padAntargata antyAnupAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| viSNu dvArA madhu-vinAza ke sambandha meM pIche koka 66 dekhie / iti kiyadvacaseva bhRzaM priyAdharapipAsu tadAnanamAzu tat / ajani pAMzulamapriyavAgjvalanmadanazoSaNabANahateriva // 10 // anvaya-priyAdhara-pipAsu tat tadAnanam iti kiyadvacasA eva apriya 'hateH isa bhAzu pAzulam ajni| TIkA-priyasya vallamasya nalasyetyarthaH adharam adharoSTham ( 10 tatpu0 ) pipAsu pAtumicchu ( 'madhupipAsuprabhRtInAM gamyAdipAThAt samAsaH' iti vAmanAcAryavacanAt ( dvi0 tatpu0 ) tat prasiddham tasyA damayantyA prAnanama mukham iti uktaprakAreNa kiyat ca tat vacaH vacanam ( karmadhA0) tena eva alpameva kathayitvetyarthaH apriyA kaThorA sopAlambhetyarthaH yA vAk vANI ( karmadhA0 ) tayA jvalan dahyamAnaH kruddha iti yAvat ( tR0 tatpu0 ) yo madanaH kAmaH ( kamA0 ) tasya yaH zoSaNaH zoSaNAkhyaH (10 tatpu0 ) yA bANaH / karmadhA0 ) tasya hatiH hananam prahAra ityarthaH (gha. tatpu.) tasyA iva sambhAvanAyAm Azu zIghram pAMzulam pAMzuyuktam zuSkamiti yAvat prajani jAtam / candra kAmaM ca prati ISadupAlambhavacaH kathayitvaiva sA zuSkakaNThA'mavaditi bhAvaH // 10 // - vyAkaraNa-pipAsu pAtumicchu iti /pA+san+3: ( kartari ) / vacas ucyate iti Vvac +asuk / zoSaNaH zoSayantIti /zuS+pic + lyuH (kartari ) / itiH han +ktin ( mAve ) / pauzalam pAMzuH masminnastIti pAMzu+lac ( matuvartha ) / anuvAda-priyatama ke adhara ( rasa ) kA pyAsA usa ( damayantI) kA vaha prasiddha mukha (candrAdi Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite ko nindA-bhare ) thor3e se hI kathana se, apriya vANI dvArA ( krodha se ) jalate hue kAmadeva ke 'zoSaNa' bANa kI coTa-se jaise zIghra hI ( sUkhakara ) dhUliyukta ho uThA / / 100 / / TippaNI-pyAse vyakti ko yadi pIne ko jala na mile, usake mukha kA sUkha jAnA svAbhAvika hI hai / isa para kavi ne kalpanA kI hai ki mAno kAmadeva ke 'zoSaNa' bANa ke prahAra se mukha sUkha gayA ho| isa taraha yahA~ utprekSA hai| 'dhUliyukta' zabda yahA~ sUkhane artha meM lAkSaNika hai / sukhe cehare ko dekhakara loga 'kyoM cehare para dhUla ur3a rahI hai ?' isa taraha kahate hI haiN| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| priyasakhInivahena sahAtha sA vyaracaya giramardhasamasyayA / hRdayamarmaNi manmathasAyakaiH kSatatamA bahu bhASitumakSamA // 101 // anvayaH-atha hRdaya-marmaNi manmathasAyakaiH kSatatamA ( ataeva ) bahu bhASitum akSamA sA priya. sakhI-nivahena saha ardha-samasyayA giram vyaracayat / TIkA-atha anantaram hRdayam svAntam eva marma prApNadhArakasthAnam ( karmadhA0 ) tasmin manmathasya kAmadevasya sAyakaiH zaraiH atizayena kSateti kSatatamA bhRzaM viddhA (prAdi sa0), ataeva bahu adhika bhASitum vaktam akSamA asamarthA sA damamanto priyAzca tAH sakhyaH svarahasyavedinyaH snigdhA AlayaH ( karmadhA0 ) tAso nivahena samUhena saha sArdham ardhA apUrNa yA samasyA samAsArtha-vAkyam ( 'samasyA tu samAsArthA' ityamaraH ) tayA ( karmadhA0 ) giram vANIm myaracayat racitavatI kasyApi vastunaH sakhIvAkye saMketaM gRhItvA tatpUrakavAkyamuttararUpeNa kathayati smeti bhAvaH / / 101 // byAkaraNa-manmathaH isake lie pIche zloka 98 kA vyAkaraNa-stambha dekhie / sAyaka: syatIti /so (antakarmaNi ) Nvul ( kartari ) / kSatatamA-kSata+tamam / prakSamA na kSameti / kSam+ac ( kartari ) / samasyA 'apUrNatvAt vikSiptaM (vivakSitam ) samasyate saMkSipyate'nayA samasyA, 'saMzayAM samaje'ti bAhulakAt ( sam +/as+ ) kyap' iti kssiirsvaamii| anuvAda-tatpazcAt bhanmatha ke bANoM se hRdaya-rUpa marma-sthala meM burI taraha vIMdhI, (ataeva ) adhika bolane meM asamartha banI vaha ( damayantI) priya sakhI-gaNa ke sAtha AdhI samasyA (-pUrti) dvArA bolI / / 101 // TippakhI-adhika bolane meM azakta huI damamantI apanI sakhiyoM ke sAtha samasyApUrti ke rUpa meM bAtacIta karane lgii| AMzika rUpa meM sakhiyA~ zloka kA pUrvAdha kahatI to vaha pUraka-rUpa meM uttarArdha meM uttara detI thii| yahA~ vidyAdhara ne sahokti alaMkAra kahA hai lekina sahokti yahA~ isalie nahIM bana sakatI hai ki usake mUla meM atizayokti nahIM hai| kevala 'saha' zabda hone mAtra se 'sItA rAmeSa saha vanaM gatA' kI taraha sahokti nahIM hotI hai| na bola sakane kA kAraNa batAne se kAmyani avazya hai / zabdAlaMkara vRttyanupAsa hai| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 271 akaruNAdava sUnazarAdasUn sahajayA''padi dhIratayA'tmanaH / asava eva mamAdya virodhinaH kathamarIn sakhi ! rakSitumAttha mAm // 102 // anvayaH-(he damayanti, ) "Apadi sahajayA dhIratayA akaruNAt sUna-zarAt AtmanaH asUn av"| "he sakhI! adya mama prasavaH eva virodhinaH ( santi ); arIn rakSitum mAm katham Attha ?" TIkA-(he damayanti, ) zrApadi vipattau sahajayA svAmAvikyA dhIratayA dhairyeNa prakaraNAta na karuNA dayA yasmin tathAbhUtAt (naJ ba0 vI0) sUnAni prasUnAni puSpApotiyAvat eva zarAH bANAH yasya tathAbhUtAt kAmAdityarthaH (ba0 vI0) prAtmanaH svasyA asUn prAyAn ava rakSa yathoktaM bhartRhariNA 'vipadi dhairyam"prakRtisiddhamidaM hi mahAtmanAm' iti / " "he sakhi ! aba asmin dine mama meM prasavaH prAppA eva virodhinaH zatravaH santIti zeSaH / marIn zatran rakSitum trAtum mAm katham kasmAt zrAstha kathayasi ?" sati jIvite evAhaM kAmakRtavedana sahe gate ca tasmin vedanA-muktima syAditi mAvaH // 101 // gyAkaraNa-Apat ApatatIti A+/pat+kvipa ( mAve ) / sahajA saha ( janmanA ) jAyate iti saha+/jan +Da:+TAp / prasavaH yAskAnusAra asyante ( kSipyante zarIre ) iti/pras+ un / zrApatha-Vbru+laT, bra ko Aha Adeza ('bruvaH paJcAnAmAdita pAho bruvaH 3 / 4 / 84 ). anuvAda-"( damayantI!) vipatti meM svAbhAvika dhairya ke sAtha kAmadeva ke kaThora bANase apane prApoM ko rakSA kara / " "he sakhI ! Aja mere prANa hI ( mere ) zatru haiM zatruoM kI rakSA karane ke lie (tU ) mujhe kyoM kaha rahI hai ?" // 102 // TippaNI-prAppa mere zatru haiM, kyoMki ina prANoM ke rahate-rahate to maiM kaSTa jhela rahI huuN| inako rakSA karanA zatruko bar3hAvA denA hai, apane kaSTa bar3hAnA hai| yaha to topa ko dUdha pilAnA jaisA-hai / vidyAdhara ke anusAra yahA~ se lekara ATha zlokoM taka zleSavakrokti alaMkAra hai| AcArya rudraTa ne zleSa-vakrokti kA isa taraha lakSaNa kiyA hai--'vaktrA yadanyathoktaM vyAcaSTe vAnyathA taduttaradaH / vacanaM yatpadamanaizeyA sA zleSa-vakroktiH // hindI meM yaha 'mukarI' kahalAtI hai| kintu hamAre vicAra se sarvatra zleSa-vakrokti nhiiN| 'sUna' 'san' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| hitagiraM na zRNoSi kimAzrave! prasamamanyava jIvitamAtmanaH / sakhi ! hitA yadi me bhavasIdRzI madarimicchasi yA mama jIvitam // 103 // anvaya-"he Abhave ! hita-giram kim na zapoSi ? prasamam api AtmanaH jIvitam av"| "he sakhi, yA svam yadi me IdRzI hitA bhavasi, madarim mama jIvitam icchasi ?" TokA-he Azraye ! sadA'smadvacanasthite ! ( 'Azravo vacane sthitaH' ityamaraH) arthAt asmAcanapAlanakatri! hitAyA: hitakAriNyA: giram mama vacanam kim kasmAt na zapoSi AkarNaya-i? prasamam balAt api prAramanaH svasyAH jIvitam prANAn bhava rama" "he sakhi Ali ! yA tvam yadi cet me mama IzI etAdRzo hitA hitakAriNI bhavasi vartase tahi mama Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 naiSadhIyacarite bharim zatram ( pa0 tatpu0 ) jIvitam prANAn icchasi kAMkSati ?" macchatrubhUnAnAM praNAnAM rakSA tvayA nAkAGkSapoyeti bhAvaH / / 103 // myAkaraNa-AzravA A = samantAt zRpotIti A+/+ac ( katAra ) +TAp / jIvitam/jIva+ktaH ( mAve / / anuvAda-hamezA hamAre kahane para calane vAlI (he damayantA ) bhalA cAhane vAlI kI bAta kyoM nahIM sunato ? bala pUrvaka bhI apane prANoM kI rakSA kr"| "he sakhI! jo tU yadi merI aisI malA cAhanevAlI hai to mere zatru bhUta prANoM kI rakSA ( kyoM) cAhatI hai ? // 103 / / TippaNI-"malA cAhane vAlI tU mere zatrakI taraphadArI kare to merA bhalA cAhane vAlI tU kAhe ko ? maiM terI bAta nahIM maanuuNgii|" isa zloka meM adhikatara pichale kA artha punarAvRtta samajhie / 'hita' 'hitA' aura 'jIvita' jIvitam' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / amRtadIdhitireSa vidarbhaje ! majasi tApamamuSya kimaMzumiH ? / yadi bhavanti mRtAH sakhi ! candrikAH zazabhRtaH ka tadA paritapyate // 104 / / anvayaH- "he vidarbhaje ! eSa amRtadIdhitiH ( asti ) / ( tvam ) amuSya aMzubhiH tApam kim majasi" 1 / "he sakhi ! zazabhRta: candrikAH mRtAH mavanti, tadA va paritapyate ?" TIkA-"he vidarbhaje vedami ! eSa puro dRzyamAnaH amRtaM sudhA dIdhitiSu kiraNeSu yasya tathAbhUtaH ( ba0 vI0 ) candra ityarthaH astIti shessH| stram amuSya asya sudhAMzoH aMzubhiH kiraNaiH tApam dAham kim kasmAt bhajasi prApnoSi ? amRtamayaH aMzumiH tApasyAsaMbhavAt / " "he sakhi zazabhRtaH zazaM bibhatIti tathoktasya ( upapada tatpu0 ) kalaGkinazcandrasya candrikAH jyotsnAH kirapA iti yAvat yadi mRtAH mRtyu prAptAH mavanti, tadA kva paritapyate paritApa: syAva" arthAt asya kiraNA amRtAH ( vAkchalena ) na mRtAH santi ata eva paritapyate, kRSNapakSe iva teSAM mRtatve paritApasya prazno na udIyeta, amRtatve eva paritApaH mRtatve ca sukham / / 104 // vyAkaraNa-dIdhitiH dIdhIte ( dIpyate ) iti /dIpI+ktin ( bhAve athavA kartari ) / yadyapi dIdhI dhAtu chAndasa hai, laukika nahIM, tathApi isase banA huA kRdanta rUpa loka meM prayukta ho rahA hai| zazabhRt zaza+/bhR+kvip ( kartari ) tugAgama / paritapyate pari+/tapa+laT ( mAvavAcya ) / __ anuvAda-"he vidarbhadeza kI rAjakumAro! yaha ( sAmane ) amRtamaya kiraNoM vAlA ( candra) hai| tuma isakI kiraNoM se kyoM tApa prApta kara rahI ho?" "he sakho ! zaza-kalaGkI ( candra ) ko kiraNe ( amRta arthAt mRta nahIM haiM ) mRta hotI, to kahA~ tApa honA thA ?" // 104 // TippaNI-yahA~ sakhI dvArA anya artha meM prayukta amRta zabda kA damayantI dvArA anya ho artha meM prayukta karane se zleSa-vakrokti spaSTa hI hai| 'amRtadIdhiti' aura 'zazabhRt' zabdoM ke sAmiprAya hone se parikarAkura mo hai| 'muSya' 'maMzu' meM (Sa-zayoramedAt ) aura 'tApa' 'tapya' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH vraja dhRtiM tyaja bhItimahetukAmayamacaNDamarIcirudaJcati / jvalayati sphuTamAtapamurmurairanumavaM vacasA sakhi ! lumpasi // 105 // anvyH-"| he bhaimi ! ) dhRtim vraja, ahetu kAm bhItim tyaja / ayam acaNDamarIciH udaJcati " "he sakhi ! ( ayam ) Atapa-murmuraiH sphuTam jvalayati / (tvam ) vacasA anumavam lumpasi" TokA-"(he bhaimi ! ) tim dhairyam braja gRhANetyarthaH, na heturyasyAM tathAbhUtAm ( na ka0 bI0 ) niSkAraNAm bhItim mayam tyaja jahi / ( ayam ) acaeDAH na naNDAH zItA ityarthaH marIcayaH kiraNAH yasya tathAbhUtaH ( ba0 vI0 ) zItAMzuzcandra ityarthaH udaJcati udayate / zItAMzurudayate, na tu caNDAMzuH-sUrya ityarthaH" "he sakhi Ali ! ayam AtapaiH USmamiH eva murmuraiH tuSAnalaiH ( karmadhA0 ) ('murmurastu tuSAnalaH' iti va jayantI ) sphuTam patyakSaM yathA syAttathA jvalayati dahati / (tyam ) vacasA zabdena zabdapramANeneti yAvat anubhavam pratyakSazAnam lumpasi apalapasi / " pratyakSAnubhavasiddhaM acaNDamarIcikRtaM tApam tvam Agamena nAnyathayitumarhasi zabdapramANApekSayA pratyakSapramANasya balIyastvAditi bhAvaH // 105 // __vyAkaraNa - dhRtiH /+ktin ( bhAve ) / bhItiH /mo+ktin (bhAve ) / udati ut +/aJc + laT / AtapaH A+Vtap +ghaJ ( mAve ) / anuvAda-"(he bhaimI ! ) dhairya rakho, binA kAraNa kA bhaya chor3o; yaha zItarazmi candra udaya ho rahA hai|" "he sakhI! yaha tApa-rUpI tuSAgni se pratyakSa jalA rahA hai| tU vacanamAtra se ( merA) pratyakSa anubhava jhuThalA rahI hai // 105 // TippaNI-mallinAtha ne 'atrAcaNDakare caNDakara-bhrAntyA bhrAntimadalaGkAraH' kahA hai, kintu bhrAnti meM kAI bho bhrAnta vastu usa vastu kA kArya nahIM kara sakato hai, jisakA usa para bhrama ho rakhA hai| rajju para sarpa ke bhrama se rajju se viSa nahIM car3hatA, lekina yahA~ kAlpanika caNDakara se damayantI ko vAstavika tAra ho rahA hai, isalie yaha nAntimAn kA viSaya nahIM hai| Atapa para murmuratuSAgni-kA Aropa hone se rUpaka hai| tuSa dhAna Adi ke bhUse ko kahate haiM jisameM bhAga dokhatI to nahIM, kintu tApa banA rahatA hai / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| ayi ! zape hRdayAya tavaiva yadyadi vidhorna rucerasi gocaraH / ruciphalaM sakhi ! dRzyata eva yajjvalayati tvacamullalayatyasUn // 106 // anvaya-"Aya ( damayanti ) ! yadi tvam vidhoH ruceH gocaraH na asi, tat tava eva hRdayAya shpe|" "he sakhi ! ruciphalam dRzyate eva yat tvacam jvalayati, asUn ullalayati ca / " rokA-"ayi ( damayanti ) ! yadi cet tvam vidhoH candramasaH ruceH prakAzasya gocaraH viSayo na prasi tat tahiM ( aham ) tava te eva hRdayAya svAntAya zape svaddhRdayaM spRzAmi, tvadaGgasambaddha eSa cAndra-prakAza eveti vizvAsayituM te zapathaM gRhNAmoti maavH|" "he sakhi ! ruceH prakAzasya phalam pariNAmaH dRzyate vilokyate eva yat eSA svacam carma jvalayati dahati, prasUna prANAn Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 naiSadhIyacarite ca ulla yati unmUlayati, cAndrarucikAraNAdeva tu madaGga dayate, prANAzca nirgacchantIveti maavH|| 106 // vyAkaraNa-rUciH ruca+ktin ( mAve ) / gocaraH gAva indriyANi caranti gacchantyati go+/car+ghaJ ( adhikaraNe) vRddhayabhAva / hRdayAya zape 'zlAghaha syAzapAM zIpsyamAnaH' anuvAda-"arI ! tumhAre hRdaya ko saugandha khAtI hU~ yadi tuma candra ke prakAza meM na ho|" "he sakhI ! ( candra-) prakAza kA phala dIkha hI rahA hai ki yaha merI camar3I ko jalA rahA hai aura prANoM ko ukhAr3a rahA hai" / / 106 / / rippaNI-damayantI sakhI kA samarthana 1 karatI hai ki tumhArA kahanA sahI hai, lekina isakA ucya sparza hI to mujhe jalA rahA hai aura yaha mere lie dAhaka ho hai| bhale hI yaha candraprakAza kyoM na ho| 'ruce' 'ruci' tathA 'laya' 'laya' meM chaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| vidhuvirodhititheramidhAyinImayi ! na kiM punaricchasi kokilAm ? / sakhi ! kimarthagaveSaNayA ? giraM kirati seyamanarthamayIM mayi // 107 // anvayaH-"(he bhaimi !) vidhuvirodhititheH abhidhAyinIm kokilAm nanu punaH kim na icchasi ?" "he sakhi ! arthagaveSaNayA kim ? sA iyam mayi anarthamayom giram kirati / " TIkA-"(he bhaimi !) vidhoH candramasaH virodhinI zatrabhUtA ( 10 tatpu0 ) yA tithi: amAvAsyA tasyAH ( karmadhA0 ) abhidhAyinIm pratipAdikAm 'kuhU kuhU' zabdaM kurvatIm ('sA naSTendukalA kuhU' ityamaraH ) kokilAma pikAm nanu prazne punaH kim kutaH na icchasi bhamilaSasi / arthAt kokikA 'kuhU kuhU' zabdaM kRtvA kuhUzabdavAcyAm naSTendukalA tithim Ahvayati, AgatAyo ca tasyAM tithau candrAmAve tava sukhameva bhaviSyatIti kasmAt kokilo necchasi ?" "he sakhi ! 'kuhU kuhU' zabdaM kRtvA eSA amAvAsyAm AhvayatItyarthasya gaveSaNyA vicArappayA kim alam , kuhUzabdenAghAmAvAsthArUpo'yoM nAmidhIyate ityarthaH, sA iyam kokilA mayi viSaye na artha: amAvAsyArUpa eveti anarthamayI tAm atha ca anarthaH duHkham tanmayom giram zabdam kirati vikSipati arthAt tasyAH 'kuhU' zabdaH anarthaH amAvAsyArUpArthazUnyaH iti yAvat asti, ata eva anartha ( duHkha ). krH|| 107 // __vyAkaraNa-virodhI viruSaddhIti vi+/rudha++Nin ( kartari ) / amidhAyinI amidhane iti ami+VSA+pin ( kartari )+Dop / gaveSaNA /gaveS +yuca+TAp / anuvAda-" (he bhaimI!) candramA kI zatrubhUta tithi (amAvAsyA) ko ( 'kuhU' zabda se) pukArane vAlI koyala ko tuma phira kyoM nahIM cAhatI ?" "he sakho! ( 'kuhU' zama ke ) artha para vicAra karane se kyA matalaba ? vaha yaha kAyala anartha (amAvAsyArUpa artha kA amAva; aniSTa ) vAlI dhvani nikAla rahI hai // 107 // TippacI-yahA~ praznottara meM raheSa rakhakara kavine bar3A camatkAra dikhAyA hai / 'kuhU' zabda ke Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 275 do artha hote haiM-eka to amAvAsyA aura dUsarA kinhIM pakSiyoM kA avyakta rava / sakhI amAvAsyA artha lekara koyala kA pakSa le rahI hai jaba ki damayantI kevala avyakta-nirarthaka-dhvani-rUpa meM letI hai, jo sunate ho kAnoM meM viSa ghola detI hai| damayantI ke kahane kA bhAva yaha hai ki kuhU zabda kharaviSApyasAsnAdimAn pazuvizeSa ke amidhAyaka gau zabda kI taraha mArthaka arthAt amAvAsyA-rUpa tithivizeSa kA abhidhAyaka, nahIM balki ghor3e-khaccaroM kI hinahinAhaTa athavA baila gAr3iyoM kI cI-caM kI taraha nirarthaka avyakta dhvani hai, jo virahiyoM ke kAnoM ko akharatI hai| isa taraha yahA~ zleSa. nakrokti hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai / hRdaya eva tavAsmi sa vallabhastadapi kiM damayanti ! viSIdasi ? / hRdi paraM na bahiH khalu vartate sakhi ! yatastata eva viSadyate // 108 // anvayaH- "he damayanti ! ( yadyapi ) sa vallamaH tava hRdaye eva asti, tadapi ( tvam / kim viSodasi ?" / "he sakhi ! yataH ( saH ) hRdi param vartate, bahiH khalu na ( vartate ); tataH viSayate / " TIkA-'he damayanti ! ( yadyapi ) sa prasiddhaH vallabhaH te priyatamaH nalaH tava te hRdi hRdaye eva bhasti vartate, tadapi tathApi ( tvam ) kim kimartham viSIdasi khidyase ?" / "he sakhi Ali ! yataH yasmAt sa hRdi hRdaye param kevalam vartate vidyate, bahiH bAhyapadeze khalu nizcayena na vartate; tataH tasmAt kAraNAt eva viSayate khidyate ?' // 108 // __vyAkaraNa-ghallamaH-vallatIti / vall ( saha saMcaraNa)+amaca ( kartari ) / viSayate vi+ Vsaha+laTa ( mAvavAcya ) vi upasaga pUrva hone se sa koSa / anuvAda-"he damayantI ! ( yadyapi ) vaha ( tumhArA ) priyatama ( naka) tumhAre hRdaya ke mItara hai, tathAApa tuma kyoM marI jA rahI ho?" "he sakhI.! ve hRdaya ke hI mItara kevala haiN| nizcaya bAhara nahIM hai, isI lie marI jA rahI hU~" // 108 // TippaNI-damayantI rAtadina nala kA hRdaya meM cintana-smaraNa karatI rahatI thii| vaha cAhatI thI ki vaha hRdayastha priyatama mUrta rUpa meM sAkSAt kaba usake sAtha rahe, haMse-khele / sAkSAt priya-milana kI derI use sAla rahI thii| aura vaha unake lie marI jA rahI yo| yahA~ kAvyaliMga hai| 'hRda' 'hRdi' aura 'viSIda' viSaya' meM leka aura anyatra vRttyanupAsa hai| sphuTati hAramaNau madanoSmaNA hRdayamapyanalaMkRtamadya te / sakhi ! hatAsmi tadA yadi hRdyapi priyatamaH sa mama vyavadhApitaH // 109 // andhayaH-"(he bhaimi ! ) madanoSmaNA hAra-maNau sphuTati ( sati ) adya te hRdayam analaMkRtam ( jAtam )" / " he sakhi ! yadi sa mama priyatamaH hRdi api vyavadhApitaH, tadA hatA asmi / " TIkA-" ( he bhaimi ! ) madanasya kAmasya USmaNA tApena vareNeti yAvat ( 10 tatpu0 ) hAre mauktikasraji maNiH nAyakaH hAramadhyamapiriti yAvat tasmin ( sa. tatpu0 / madhyamaNisahite hAre ityarthaH sphuTati vidIyamANe sati adha asmin dine te tava hRdayam vakSaHsthalam aba ca svAntam na malaMkRtam analaMkRtam alaMkArarahitam (namtarapu0) jAsamiti zeSaH atha ca na nalaH yasmin tabAmUtam Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite (namba0 70) nakarahitamityarthaH kRtam iti padacchedaH / damayanto 'hRdayasya' 'analaMkRtam' iti zabdayasya dvitIyamarthamAdAya sakhIm uttarayati-"he sakhi Ali ! yadi sa prasiddhaH mama priyatamaH preyAn narUH hRdi svAnte api vyavadhApitaH antardhApitaH hRdayAdapi dUrIkRta ityarthaH tadA tahiM hatA asmi mAritA'smi // 108 // vyAkaraNa-sphuTati sphuTa +shtR+stsptmii| vyavadhApitaH vi+aba+/ghA+pic , pugAgama+ktaH (karmavAcya ) anuvAda-" he damayantI! ) kAma-jvarake kAraNa tumhAre hAra-maNi ke TUTa jAne para tumhArA hRdaya ( vakSaHsthala, antaHkaraNa ) Aja analaMkRta (bhUSaNa rahita; nala rahita kiyA huA ) hai"| "he sakhI ! yadi vaha merA priyatama ( nala ) hRdaya ( anta:karaNa ) se bhI vyavahita-pRthak-kara diyA gayA hai, taba to ( hA ! ) maiM mArI gaI !" // 100 // TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ zleSa-vakrokti kahI hai, lekina hama dekhate haiM ki zleSavakrokti meM vaktA aura zrotA zabdoM ke donoM arthoM meM abhiza hote haiN| ha~sI-makhaula meM eka dUsare ko batAne ke lie aisI dvayarthaka bhASA ve prayoga meM lAte haiN| lekina prakRta meM yaha bAta nahIM kyoMki damayantI zabdoM kA vastutaH hI dUsarA artha samajhatI hai| yahI kAraNa hai ki-jaisA agale zloka se vidita hotA haivaha hRdaya ko nala se khAlI huA samajhakara sacamuca mUrchita ho par3atI hai| isalie yahA~ samajhakara zabdoM se utpanna bhrAnti ke kAraNa bhrAntimAn alaMkAra honA caahie| 'hRda' 'hRdya' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| idamudIrya tadaiva mumUrcha sA manasi muucchitmnmthpaavkaa| ka sahatAmavalambalavacchidAmanupapattimatImapi duHkhitA // 110 // bhanvayaH-idam udIrya manasi mUchita-manmatha-pAvakA sA tadA eva mumUrcha / atidu:khitA (sA) anupapattimatIm avalamba-lava-cchidAm cha sahatAm ? TIkA-idam pUrvoktazlokagatam 'sakhi hatAsmi' iti udIrya kayitvA manasi hRdaye mUchitaH samucchritaH vRddhi prApta ityarthaH manmathaH kAma eva pAvakaH vahniH / ubhayatra madhA0 yasyAH tayAbhUtaH (ba0 vI0) sA damayantI tadA eva tasminneva samaye mumUcrcha mUcchitA' bhavat / bhatizayena duHkhitA (prAdi tatpu0 ) duHkhamavAptA sA anupapattimatIm anupapannAm asaMbhAvyamAnAm zamdasAmyena bhramotpannAmiti yAvat avalambasya nala-rUpasya jIvanAdhArasya yo lavaH lezaH tasya chidAm ucchedam ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) hRdayAdapi nalasya dUrIkaraNamityarthaH ka kutra kasmAditi yAvat sahatAm kSamatAm na kvApItikAkuH // 110 // jyAkaraNa-udIya ut +/Ir ktvA, ktvA ko lyap / avalambaH ava+Vlamb+ghana (bhAve )/bidA chid +aG ( bhAve )+TAp striyAm / anupapattimatIm na upapattiH asyA astIti upa+/pad+ktin+mAve+matup +DI / anuvAda-( 'sakhI ! maiM mArI gaI !' ) yaha kahakara hRdaya meM bar3hI huI kAmAgni ko rakhe vaha Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH ( damayantI ) usI samaya mUrchita ho pdd'ii| atyanta du:khita huI ( vaha ) thor3e se sahAre ( nala) ke ( hRdaya se bhI haTa ) jAne kI anahonI bAta kahA~ sahasakatI ? // 110 // TippaNI-nala damayantI ke hRdaya meM haradama maujUda rahatA thA, jisake sahAre vaha kAma vedanAyeM saitI jA rahI thI isa AzA ke sAtha ki kabhI na kamI mUrta rUpa meM bhI isase sAkSAtkAra ho hI jaaegaa| lekina sakhI dvArA vAk-chala se hRdaya meM bhI nala kA amAva kahane para tatkSaNa usakA behoza ho jAnA svAbhAvika thaa| yadyapi sakhI kA kahanA jhUThamUTha, parihAsa meM hI thA, kintu duHkhita vyakti 'yaha jhUThamUTha hai yA saca hai' isakA vicAra hI kahA~ karatA hai ? vidyAdhara ne mUrchita hone kA kAraNa batAne se kAvyaliMga alaMkAra mAnA hai, kintu mallinAtha ne arthAntaranyAsa kahA hai : mAlUma hotA hai ki unhoMne zloka ke uttarArdha ko sAmAnya vAkya samajhA hai, jo pUrvArdha-gata damayantI-samandhI vizeSa bAta kA samarthaka banA huA hai / kintu hamAre vicArase uttarArdha vAkya sAmAnya paraka nahIM hai. kyoMki 'atiduHkhitA' yaha vizeSaNa vizeSya arthAt damayantI paraka hI hai, isalie yahA~ vizeSa se hI vizeSa kA samarthana ho rahA hai, jo arthAntaranyAsa kA prayojaka nahIM bana sktaa| 'mUrcha' mRcchi' aura 'matI' 'mati meM cheka tathA anyatra vRttyanupAta hai| yahA~ kavi ne damayantI ko nauvIM kAmadazA-mUchAbatAI hai| adhita kApi mukhe salilaM sakhI pyadhita kApi sarojadaleH stnau| vyadhita kApi hRdi vyajanAnilaM nyadhita kApi himaM sutanostanau / 111 anvayaH-kA api sakhI sutanoH mukhe salilam pradhita; kA api sarojadalai stanau pyadhita; kA api hRdi vyajanAnilaM vyadhita; kA api tanau himam nyadhita / TIkA-kA api kAcit sakhI AliH su- suSTha tanuH zarIraM yasyAstathAbhUtAyAH (prAdi ba0 vI0) damayantyA ityathaH mukhe Anane sajilam jalam adhita prakSiptavatI; kA api sarojAnAm kamalAnAm dalaiH patraH (10 tatpu0) stano kucau pyadhita AcchAditavato; kA api nyajanasya tAlavRntasya anilam pavanam (10 tatpu0 ) vyadhita kRtavatI, kA api tanI zarore himam candanam ( 'candane ca himaM viduH' iti vizvaH) nyadhita nihitavatI tAM caciMtavatIti yAvat // 111 // vyAkaraNa-adhita dhA+luG / pyadhita api+VdhA+luG mAguri ke mata se yahA~ api ke a kA lopa ho rakhA hai| sarojam sarasi jAyate iti sarasa /jan+Da: (kartari ) / vyajanam vyajyate'neneti vi+a+lyuTa (krnne)| anuvAda-kisI sakhI ne sundarI ( damayantI ) ke mukha para pAnI ( kA chIMTA ) DAlA; kisI ne kamala kI paMkhur3iyoM se stana Dhake; kisI ne chAtI para paMkhA jhalA aura kisI ne deha para candana-lepa kiyA // 111 // TippaNI-damayantI kI mULa dUra karane ke lie sakhI-gaNa zItopacAra meM laga gyaa| isa zloka meM kavi ne "vyAkaraNa ke "upasarge dhAsvartho ballAdanyatra nIyate" hama niyama kA acchA mapanvaya Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 naiSadhIyacarite dikhAyA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa aura stano 'stanau' yamaka hai jisakA pAdAntagata antyAnuprAsa ke sAtha saMkara hai| isake atirikta pratyeka pada ke prAdi meM 'adhita' kI tuka mila jAne se pAdAdigata antyAnuprAsa bhI hai| upacacAra ciraM mRduzItalaijalajanAlamRNAlajalAdimiH / priyasakhInivahaH sa tathA kramAdiyamavApa yathA laghu cetanAm // 112 // anvaya-ta priyasakhInivahaH mRdu...dibhiH kramAt ciram tathA upacacAra yathA iyam laghu cetanAm avaap| TIkA-sa priyazcAsau sakhI-nivahaH (karmadhA0) sakhInAm AlInAm nivahaH gapaH (pa0 tatpu0 ) muni komalAni zItalAni himAni ca taiH ( karmadhA0 ) jalajAnAm kamalAnAm nAlAni daNDAzca (10 tatpu0 ) mRNAlAni kamala-tantavazca jalazca ( dvandva ) AdA yeSAM tathAbhUtAni ( ba0 vA0 ) ( sAdhanAni ) taiH kramAta kramazaH ciram doghakAlam yathA syAttathA tathA tena prakAreNa apacacAra upacaritavAn yathA yena prakAreNa iyam eSA damayantaH laghu kimapi yathA syAttathA svalpamityarthaH cetanAm saMzAm avApa prAptavato, sakhokRtazItalopacAraH sA kimapi vigatamUrchA saMjAtetyarthaH / / 112 // jyAkaraNa-zItalaiH zotameSAmastoti zIta+lac ( matubartha) athavA zItaM lAtIti zota+/ lA+kaH ( katari ) / mRdu mRdyate iti /mRd+uH ( krmnni)| jalajam jale jAyate iti jala+ /jan +DA cetanA /cit + yuc +TAp / anuvAda-( damayantI kA ) vaha priya sakhI-varga komala ora zItala kamaladaNDa, kamala-tantu ora jala ityAdi se dera taka isa taraha sevA karatA rahA jisase ki yaha ( damayantI) dhIre-dhIre kucha hoza meM A gaI // 112 // TippaNI-janajanAla-mRNAla-nArAyaNa jalajanAla aura mRNAla zabdoM kA artha-meda spaSTa nahIM kara sake / mallinAtha ne donoM ko paryAya-zabda samajhakara 'nAla' ke sthAna meM 'jAla' rakhakara 'padmasamUhai:' artha kiyA hai| cAritravardhana ne apanA sukhAvabodhATIkA meM nArAyaNa kA 'nAla' pATha hI rakhakara likhA hai- "yadyapi 'padmanAlaM tu mRNAla tantulaM bisam' iti koSe nAla-mRNAlayorakyamevAsti, tathApyAkRtimedAbhedo'vagantavyaH / cANDUpaMDita 'jalajabAlamRSAlajalAnilaiH' pATha dete haiM, jo ThIka baiTha jAtA hai / ApTe ne apane koza meM mRNAla kA artha kamalatantu mI diyA hai| isI AdhAra para haNDIkI ne aMgrejI anuvAda 'mRNAla ke lie 'Fibre' zabda diyA hai, jisakA artha hindI meM tantu hotA hai / hamane bhI unhIM kA anusaraNa kiyA hai, kyoMki AkAra meM jalajanAla aura mRpAla kA bheda koI mI TIkAkAra yA koSakAra spaSTa nahIM kara sakA hai| vidyAdhara ne yahA~ svabhAvokti alaMkAra mAnA hai| 'cAra' 'ciraM' aura 'jala' 'jalA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| (yugmakam ) atha 'kale ! kalaya zvasiti sphuTaM calati pakSma cale ! paribhAvaya / adharakampanamunnaya menake ! kimapi jalpati kalpalate ! zRNu / / 113 / / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 caturthasargaH . racaya cArumate ! stanayovRtiM gaNa ra kezini ! kaizyamasaMyatam / avagRhANa taraGgiNi! netrayorjalajharAviti zuzravire giraH // 114 // anvaya-atha (kanyAntaHpure ) "he kale, sphuTam zvasiti kalaya"; "he cale, pakSma calati, parimAvaya"; "menake, adhara-kampanam unnaya"; "he kalpalate, ( eSA) kimapi jalpati, zRNu"; "he cArumate, (asyAH ) stanayoH vRtim racaya": "he kezini, ( asyAH) asaMyatam kaizyam kalaya", 'he taraGgiNi, netrayoH jala-jharau avagRhANa" iti giraH shushruvire|| TIkA-atha damayantyA ISatsaMzAprApyanantaram ( kanyAnta:pure ) he kale, ( etatsaMzaka- ) sakhi, ( iyam ) sphuTam prakaTam svasiti vAsocchrAmau pravartayati, iti kalaya vicAraya pazyeti yAvata 'haM cale, ( etAni sarvANi damayantyAH sakhInAM nAmAni ) / asyAH ) pacama netraloma calati cancalImavati, eSA netra unmIlayitubhicchanItyartha: paribhAvaya vicAraya, he menake, ( asyAH) pradharasya nimnoSThasya kampanam sphuraNam (10 natpU0) unnaya anuminu; he kalpalate, (eSA) kimapi jalpati vadati, zRNu AkarSaya; 'he cArumate, ( asyAH stanayoH kucayoH vRtim AvaraNam racaya kuru'; 'he kezini ( asyA: ) prasaMyatam abaddham vizIrNamityarthaH kaizyam kezasamUham kalaya badhAna'; 'he taraGgiNi, ( asyAH ) netrayoH nayanayoH jalasya vASpasya marau pravAhI (pa. tatpu0 ) avagRhANa pRthak kuru pronchetyarthaH' iti evaMprakArAH giraH kathanAni zuzravire bahiH sthitaiH janaiH zrutA / / 113-114 // vyAkaraNa-parimAvaya-pari+ +pi+loT ma0 pu0 / vRtim vR+ktin (mAve) kaizyam kezAnAM samUha iti keza+yaJ / zuzruvire zru+liT ( karmavAcya ) / anuvAda-isake bAda ( kanyAntaHpura meM ) he kalA ! dekha, yaha pratyakSataH sAMsa le rahI hai'; 'he calA, soca to sahI, ( isakI ) palaka hila rahI hai'; 'menakA, anumAna lagA isakA adhara phar3aka rahA hai'; 'kalpalatA, suna ( yaha ) kucha bola rahI hai'; 'cArumati, ( isake ) sanoM ko Dhaka'; 'kezinI' ( isake ) bikhare bAloM ko vA~dha'; 'taraGgippI, (isake ) netroM kA azrupravAha poMcha' isa taraha kI ( sakhiyoM ke bIca ) bAte (bAhara ) sunAyo dI // 113.114 // TippaNI-uparokta do zloka 'yugmaka' haiN| yugmaka use kahate haiM jahA~ eka hI vAkya do zlokoM taka calA jAtA hai| yahA~ damayantI ko sakhiyoM ke sabhI nAma kalpita haiN| nAma mI kavine unake vyApAra ke anusAra rakhe haiM / jaise-'kalaya' se kalA, 'calati' se calA ityAdi / vidyAdhara ke anusAra yahA~ svabhAvokti hai, kyoMki kisI ko mUrchA AjAne para ye sabhI bAteM svamAvata: hI huA karatI haiN| 'kale' 'kala', 'cala' cale' meM cheka, 'jalpa' 'kalpa' padAntargata antyAnuprAsa, 'kezi' 'kaizya' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| kalakala: sa tadAlijanAnanAdudalasadvipulastvariteritaiH / yamadhigamya sutAlayamIyivAn tadaraH sa vidarbhapurandaraH // 115 // 1. metvaan| 2. drutataraH / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . naiSadhIyacarite anvayaH-tvariteritaiH tadAlijanAnanAt vipulaH kalakalaH udalasat, yam adhigamya dhRtadaraH sa vidarbhapurandaraH sutAlayam IyivAn / __TokA-tvaritam zIghram yathA syAttathA athavA kharitaiH IritaH kathitaiH 'kale kalaye'tyAdyAtmakaiH (karmadhA0 ) tasyAH damayantyAH AlijanAH ( 10 tatpu0 ) Alayazca te janAH ( karmadhA0) teSAm bhAnanAta mukhAt ( 50 tatpu0) vipulaH mahAn kalakalaH kolAhalaH udalasat udatiSThat, yam kalakalam adhigamya AkaNyetyarthaH dhRtaH daraH bhayam yena tathAbhUta: ( ba0 vI0 ) mayabhIta ityarthaH ( 'daro'striyAM bhaye zvabhre' ityamaraH ) sa vidarbhANAm purandaraH indraH vidarbharAjo mauma ityarthaH sutAyAH kanyAyAH prAlayam gRham kanyAntaHpuramityarthaH IyivAn jagAma // 115 // __vyAkaraNa-IritaH Ir + ktaH (mAve ) ? IyivAn Iy ( gatau)+ ktavat etavAn pATha meM maa/+s+ktvt| anuvAda-usa (damayantI ) kI sakho-janoM ke mukhoM se jaldI-jaldI kahI bAtoM kA bar3A kolAhala maca gayA, jise sunakara bhayamIta hue vidarbhanareza kanyAntaHpura pahu~ca gae // 115 // TippaNI-vidyAdhara ke anusAra yahA~ bhI svabhAvokti hI hai, jise jAtyalaMkAra mI bolate haiN| 'kala' 'kala' 'rite' 'ritaiH' meM cheka, 'daraH' 'daraH' meM yamaka, aura anyatra vRttyanuprAsa hai| kanyAnta:purabAdhanAya' yadadhIkArAnna doSA nRpaM dvau mantripravarazca tulyamagadArazca taamuuctuH| devAkarNaya suzrutena carakasyoktena jAne'khilaM __ syAdasyA narUdaM vinA na dalane tApasya ko'pi kSamaH // 116 / / anvayaH-yadadhIkArAt kanyAntaHpura-bAdhanAya doSAH na ( bhavanti sma ), tau mantri pravarazra agadaMkArazca dvau tulyam UcatuH-'deva, AkarNaya, suzrutena carakasya uktana ( aham ) akhilam jAne, naladam vinA asyAH tApasya dalane na ka: api kSama: syAt / TIkA-yayoH adhIkAraH niyogaH nirIkSakatvamityarthaH tasmAt kAraNAt (10 tatpu0 ) kanyAyAH damayantyAH yat antaHpuram gRham atha ca puram zarIram tasya antaH madhye ityantaHpuram zarIrAbhyantara mityarthaH (10 tatpu0 ) tasya bAdhanAya bAdhAye ( pa. tatpu0) tatra vAdhAmApAdayitumi. tyarthaH doSAH myamicArAdayaH vAtAdivyAdhayazca na bhavantIti zeSaH arthAt yasya mantripravarasyopari kanyAntaHpure parapuruSapravezakRtabAdhAyA nirAkaraNasya, yasya vaidyapravarasya copari kanyAyAH zarIrAbhyantare vAtAdirogakRtabAdhAyA nirAkaraNasya kAryabhAraH samarpita AsIt , yaH kanyAntaHpurasya rakSAmantrI, svAsthyasya cAdhikArI mAsIditi yAvata tau mantriSu pravaraH zreSThaH ( sa0 tatpu0 ) agadaMkAraH vaidyazva dvau tuSyam samAnam samakAlam samazabdaM cetyarthaH yayA syAttathA UcatuH kathayAmAsatu:-'deva mahArAja ! suzrutena suH sRSTa samyaprakAreNetyarthaH atena zravaNaviSayIkRtena (prAdisa0 )carakasya cara eva 1. bopnaay| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH carakaH guptadUtaH tasya ukkena kathanena aham akhilam sarva rahasyamiti zeSaH jAne vebhi, naladam nalam etadAkhyanRpam dadAti prApayatIti tathoktam ( upapada tatpu0) vinA antaregya asyAH mavarakanyAyAH tApasya saMtApasya dalane apAkaraNe na ko'pi camaH samartha: syAta, arthAt iyaM nale'nurajyati, yaH puruSaH to nalena maMyojayati, sa evAsyAH santApaharaH iti mantripravarasyottaram-'deva, suzra tena etadAkhyavaidyakagranthena carakasya etanAmna AyurvedAcAryasya ca uktana kathitena carakasaMhitAgranthene. tyarthaH aham akhilaM ( nidAnaM ) jAne yat naladam uzIram / zatyApAdakatRNavizeSam ( 'asyozIrama strayAm amayaM naladaM sevyam' ityamaraH ) vinA asyAH tApasya jvarasya dalane zamane na ko'pi kSamaH syAt arthAt uzIreNevAsthAH tApaH zamayituM zakyeta nAnyena prakAreNa / / 116 / / jyAkaraNa-adhIkAra adhi+V+ghaJ 'upasargasya canyamanuSye bahulam' (6 / 3 122 ) se vikalpa se upaptarga ke ikAra ko dIrgha, jaise parIpAkaH paripAkaH, pratikAraH pratIkAraH ityAdi / agadaMkAraH na gado rogo ra sya tathAbhUtaH ( naJ ba0 vI0 ) agadaM nIrogaM karotIti agada ++ aNa ( karmaNi ) mum kA Agama ( 'rogahAryagadaMkAraH' itymrH)| carakaH caratoti /cara + ac (kartari ) caraH+kaH ( svAtheM ) / naladaH nalaM dadAtIti nala+ daa+kH|| anuvAda-jinakI jimmevarI ke kAraNa kanyA ke antaHpura ( gRha, zarIra ) meM bAdhA pahu~cAne hetu doSa ( anicchita puruSa Adi ke praveza se hone vAlI gar3abar3iyA~; vAta, pitta Adi se hone vAlI vyAdhiyoM ) nahIM hone pAte the, ve maMtrI-pravara aura cikitsaka donoM rAjA ko ekasAtha, eka hI zabdoM meM bola uThe-( maMtrI) "mahArAna, sunie suzrata ( acchI taraha sune ) caraka ( gupta cara ) ke kathana se maiM ( rahasya kI ) saba bAta jAnatA huuN| nalada ( nala rAjA ko dilAne vAle vyakti ) ke vinA isa ( kanyA) ke tApa ( kaSTa ) ko miTAne meM (anya ) koI samartha nahIM hai"; (cikitsaka ) "mahArAja, sunie; subhuta ( vaidyaka ke granthavizeSa ) aura caraka (Ayurveda ke eka prakANDavidvAna ke kathana -carakasaMhitA) se maiM sArI (nidAna ko) bAta jAnatA huuN| nalada ( uzIra, khasa-khasa ) ke binA isa kanyA kA tApa ( jvara ) zAnta karane vAlA ( anya ) koI (sAdhana) nahIM ho sakatA hai" // 116 // TippaNo-damayantI ko mUrchA Ane se sakhiyoM meM macA huA kolAhala bAhara ke logoM ne suna liyaa| khabara rAjA taka pahu~ca gii| ve tatkAla rakSAdhikArI aura svAsthyAdhikArI ko sAtha lekara kanyAnta:pura pahu~ca ge| donoM adhikAriyoM dvArA kI gaI jA~ca par3atAla ke bAda donoM ne rAjA ko ekajaisA hI uttara diyA ki binA 'nalada' ke lar3akI kA tApa miTAne hetu anya koI upAya nahIM hai| kavi kI zilaSTa bhASA yahA~ bar3A camatkAra dikhA gaI hai| donoM artha-nala ke lie tar3apana aura kAmajvara-prakRta hone se zleSAlaMkAra hai, jo kahIM sabhaMga hai aura kahIM abhaMga mI hai| vidyAdhara ne kanyA ke sAtha donoM prakRta prakRtoM kA ekadharmAbhisambandha hone se tulyayogitA mAnI hai, jo zliSTa hai| zleSa ke sAtha dUsarA zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| sargAnta meM chanda-parivartana-niyama ke anusAra yahA~ 'zArdUlavikrIDita chanda hai| jisakA lakSaNa yaha hai-"sUryAzvaryadi maH sajo satatagAH zArdUlavikoDitam" arthAt jisameM 19 varSoM kA krama isa taraha ho-ma, sa, ja, sa, ta, ta, g| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 naiSadhIyacarite tAbhyAmabhUyugapadapyabhidhIyamAnaM 'medagyapAkRti mithaHpratighAtameva / zrotre tu tasya papaturnRpaterna kiJcinabhyAmaniSTazatazaztiyAkulasya // 117 / / anvayaH-tAbhyAm yugapat mede-vyapAkRti api amidhIyamAnam mithaHtighAtam eva abhUt , tu bhaimyAm aniSTazata zaGkitayA Akulasya nRpateH zrotre na kincit papatuH / TIkA-tAbhyAm mantripravarAgadaMkArAbhyAm yugapata ekakAlam bhedasya minnatAyAH zabdAnAM svarUpabhedasyetyarthaH vyapAkRtiH nirAkaraNaM (10 tatpu0 ) yasmin karmaNi yathA syAttathA ( ba0 bo0) ekaiH eva zandairityarthaH api abhidhIyamAnam kathyamAnam kathanamiti yAvat mithaH parasparam pratighAtaH virodhaH (supsupeti samAsa: ) yasmin tathAbhUtam (ba0 vI0 ) minnamityarthaH eva abhUt surakSAdhikArapaH svAsthyAdhikAriNazca yugapaduktaM vAkyam yadyapi zandeSu samAnam, tathApi atheM tarasutarAM minnamevAsoditi maavH| tu kintu bhaimyAm nijaputryAH damayantyA viSaye aniSTAnAm anarthAnAM yat zatam zatAkhyasaMkhyA ( 10 tatpa0) vena zaGkituM zIlamasyeti 0zaGkI (upapada tatpu0) tasya mAvaH tattA tayA bhAkulasya vihalasya nRpateH rAzo mAbhasya zrone kau~ na kiJcit papatuH potavatI, kanyAviSayakAniSTaparamparAkRtavyAkulatAyAH kAraNAt rAjJA dvayorevAdhikAriyo: vacanaM naiva zrutamiti mAvaH // 117 // vyAkaraNa-vyapAkRtiH vi+apa++/+ktin (mAve ) / amidhIyamAnam ami+VdhA+zAnac ( karmavAcya ) / pratighAtaH prati- in+ghaJ, ha ko ghaadesh| zrotram bhUyate'neneti zru+STrana ( karaNe ) / papatuH/pA+liTa di0 v0|| anuvAda-una donoM ( mantri-pravara aura cikitsaka ) dvArA binA bheda ke samAna rUpa seekasAtha kahI jAtI huI mI bAta paraspara virodhI-minna hI thI, kintu damayantI ke viSaya meM saikar3oM aniSToM kI zaMkA se vyAkula hue rAjA ke kAna kucha bhI na suna pAe // 117 // TippaNI-yahA~ kavine mAnava-manovijJAna kI yaha bAta batAI hai ki jahA~ sneha huA karatA hai, vahA~ sneha-pAtra ke sambandha meM hRdaya meM aneka aniSToM kI zakA ho uThatI haiM ki patA nahIM vaha ThIka hogA mA yA nhiiN| kAlidAsa aura harSa vardhana ne mI kahA hai-'snehaH pApa- ( = aniSTa- ) zaGko' / mAravi kA bhI yahI kahanA hai-'prema pazyati mayAnyapade'pi / aniSTazaMkAkula rAjA donoM adhikAriyoM ko anasunI kara detA hai, to yaha svAmAvika hI hai| isIlie vidyAdhara yahA~ svabhAvokti mAnate haiN| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| chanda yahA~ vasantatilakA hai, jisakA lakSaNa yaha hai-'uktA vasantatilakA ta-ma-jA-jagau-gaH' arthAt isameM 14 varNa hote haiM, jisakA gapakrama ta, bha, ja, ja, ga, ga hai| drutavigamitaviprayogacihvAmapi tanayAM nRpati: padapraNamrAm / bhakalayadasamAzugAdhimagnAM jhaTiti parAzayavedino hi vijJAH // 118 // bhanvaya-nRpatiH dUta cihnAm api pada-praNamrAm tanayAm asamA.. manAm akalayata; hi vizA jhaTiti parAzayavedinaH ( bhavAnta ) / TIkA-nRpatiH moma-mahIpatiH drutam zIghraM yathA syAttathA vigamitAni dUrIkRtAni 1. bhedvyyaakRti| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH 283 viprayogacitAni ( karmadhA0 ) viprayogastha viyogasya cirAni lakSapAni (10 tatpu0 ) yayA tathAbhUtAm (ba0 vI0 ) api padayoH caraNayoH praNamAm praNatAm tanayAm putrI damayantIm nasamAH asamAH viSamAH paJcetyarthaH AzugAH bAppA( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (20 vro0) kAma ityarthaH tena tatkRta ityarthaH yaH AdhiH manovyathA ( tR0tatpu0 ) tasmin manAm buDitAm akalayava avAgacchata; hi yataH vijJAH vizeSazAH, sudhiya iti yAvat pareSAm anyeSAm bhAzayam abhiprAyam (pa0 tatpu0 ) vidanti jAnantIti tathoktAH ( upapada tatpu0 ) bhavantIti zeSaH, sRdhiyo vinA cihai: api pareSAM hRdayasyAzayaM jAnantIti mAvaH // 118 // vyAkaraNa-vigamita vi+ gam + pic+ktaH ( krmnni)| viprayogaH-vi+:+ Vyuj+ghaJ ( bhAve ), kutvam / praNamra-pra+/nam+ra, na ko patva / AdhiH A+VdhA ki+| vedinaH/vid+NiniH / vijJAH vi+ +kH| ___ anuvAda-rAjA (bhIma ) jhaTa viyoga ke cihnoM ko miTAye hote hue bhI pairoM meM jhukI putrI (damayantI ) ko kAma-vedanA meM DUbI mA~pa ge| kAraNa yaha ki samajhadAra loga zIghra hI dUsaroM ke Azaya ko bhopa jAte haiM / // 118 // TippaNI-yahA~ pUrva tIna pAdoM meM damayantI ke sambandha meM kahI huI vizeSa bAta kA cauthe pAda meM kahI sAmAnya bAta se samarthana kiyA gayA hai| isalie arthAntaranyAsa alaMkAra hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprApta hai| isa zloka se lekara Age ke tIna aura zlokoM taka puSpitAgrA vRtta hai, jise aupacchaMdasika bhI kahate haiM / isakA lakSaNa yaha hai,-'ayuji nagarephato yakAro yuni tu najo jaragAzca puSpitAyA' / arthAt jisake viSama pAdoM-pahale aura tIsare meM na, na, ra, ya hoM aura sama pAdoMdvitIya aura caturtha meM na, ja, ja, ra, ga ho, vaha puSpitAgrA kahalAtI hai| byataradatha pitAzirSa sutAyai natazirase muhurumamayya maulim / _ 'damitamabhimataM svayaMvare tvaM guNamayamApnuhi vAsaraiH kiyadbhiH // 119 // zranvaya-atha pitA nata-zirase sutAya sahasA maulim unnamayya-( heputri ) kiyadbhiH vAsaraH svayaMvare tvam guNamayam amimatam dayitam Apnuhi' iti AziSam vyatarat / TIkA-atha prayAmAnantaram pitA janaka: mImaH natam namram ziraH mUrdhA ( karmadhA0 ) yasyAstathAbhUtAyai ( ba0 vI0) sutAyai putryai damayantyai sahasA gIghram maulim ziraH usamaya uccaiH kRtvA- 'heputri,) kiyadbhiH katimizcana vAsaraH dinaiH tvam guNamayam guNADhayam amimatam svAmilaSitam dayitam priyam bhartAramiti yAvat prApnuhi lamasva' iti bhAziSam AzIrvAdam vyatarat adadAt // 119 // dhyAkaraNa-sutA+kta ( karmaNi) TApa, sabamayya uta+/ nam+pic+ktvA, ktvA ko lyap , ayAdeza / svayaMgharaH svayaM viyate patiH yasminniti svayam + +apa ( adhikrnne)| guNamayaH guNa+mayaTa ( matubartha ) / vAsaraH yAskAcArya ke anusAra dvAbhyAM (rAtri-dinAbhyAM ) sarantIti dvi+/+ac (nipAtanAt sAdhuH ) / prApnuhi-Apa+koTa (aashissi)| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 naiSadhIyacarite anuvAda-isake bAda pitA ( mIma ) ne nIce sira kie hue putrI ( damayantI ) kA zIghra (usakA ) sira Upara uThAkara AzIrvAda diyA--"(he putrI, ) kucha hI dinoM meM tuma svayaMvara meM apanA abhilaSita, guNI vara prApta karo" // 116 // TippaNI-pitA dvArA putrI ko AzIrvAda die jAne se vidyAdhara ke zabdoM meM 'atrAzoralaGkAraH' / zabdAla kAra vRttyanuprAsa / chanda pUrvavat puSpitAnA hI hai tadanu sa tanujAsakhIravAdIttuhinaRtau gata eva hIdRzInAm / kusumapi zarAyate zarIre taducitayAcaratopacAramasyAm // 120 / / anvaya-tadanusa tanujA-sakhIH avAdIt "(he sakhyaH / ) tuhina Rtau gate eva hi IdRzonAm zarIre kusumam api (lagnaM sat ) zarAyate, tat ucitam upacAram Acarata / TIkA-tat anu tatpazcAt sa rAjA momaH tanujAyAH putryAH sakhIH AlIH avAdIt akathayat-(he sakhyaH ! ) tuhinaH zizirazcAso RtuH tasmin gate eva samApte eva vasantAramme ityarthaH hi yataH IdazInAm damayantIsadRzInAM prAptatAruNyAnAM komalAGgInAm ityarthaH zarIre aGge lagnamiti zeSaH kusumam puSpam api zarAyate bANAyate pIDAM janayatItyarthaH ekatra komalAGgavAt anyatra kAmavApasvAta, damayantyAH tat tasmAtkAraNAt asyAH damayantyAH ucitam yogyam upa. cAram pratIkAropAyam prAcarata kuruta / vasanta-samaye puSpodgame yuvatInAM kAmodrekAt pIDA bhavatoti tA upacAramahantIti bhAvaH // 120 // vyAkaraNa-tadanu anu ke yoga meM tat ko dvitiiyaa| tanujA-tanvAH jAyate iti tanu+ jan +Da:+ TAp ( striyAm ) / tuhina-Rtau-'RtyakaH' (6 / 1 / 128) se vikalpa se prakRtibhAva, anyathA tuhinauN| IzAnAm-iyam dRzyante yAstAsAmiti idam +1 dRz+kaJ ( karmaNi )+ GIp ( striyAm ) / zarAyate-zara ivAcaratIti zara+ kya+laTa (naamdhaatu)| anuvAda-tatpazcAt vaha ( rAjA ) putrI kI sakhiyoM ko bolA-( sakhiyo!) zizira Rtu ke bItate hI kyoMki aisI-jeMsiyoM ( komalAGgiyo tathA navayuvatiyoM ) ke zarIra para phUla bhI vAppakA-sA kAma karatA hai, isalie isa ( damayantI) kA ucita upacAra karatI raho // 120 // TippaNI-kAma kA mitra vasanta AyA ki kAminiyoM para vizeSataH komalAGgiyoM evaM navayuvatiyoM para musIbata AI / puSpodbhava se unameM kAma bhar3aka uThatA hai| puSpa kAmake bANa bana jAte haiN| yahI kAraNa hai ki rAjA putrI ko sakhiyoM ko saceta kara detA hai| 'zarAyate' meM upamA hai| 'kusumamapi' meM 'zarI' tathA 'cAra' 'cara' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| katipayadivasaivayasyayA vaH svayamamilaSya variSyate varIyAn / krazimazamanayAnayA tadAptuM rucirucitAtha bhavadvidhAvidhAmiH' / / 121 // anvaya-he dmyntii-skhyH|) vaH bayasyayA katipayaiH divasaiH svayam abhilaSya varIyAn variSyate. tat atha anayA bhavadvidhA vidhAbhiH kazimazamanayA ruciH Aptum ucitA / 1. midhaamiH| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthasargaH TIkA-(he damayantI-sakhyaH !) vaHyuSmAkam payasyayA sakhyA damamantyA katipayaH katibhizcana svalpairityarthaH divasaiH dinaiH svayam prAtmanA amilaSya kAmayitvA varIyAn atizayena zreSTho varaH variSyate varaNaM kariSyate, aciraM svAbhilASAnusAraM sA varaM variSyatItyarthaH, tat atha idAnIm anayA damayantyA bhavasyo vidhA prakAraH yAtAM tathAvidhAnAM (ba0 vI0 ) mavAdRzInAM sabInAm vidhAmiH upacAra-prakAra: zimnaH kRzatAyAH zamanayA zamanena apAkaraNenetyarthaH ruciH kAntiH pUrvatanI svAbhAvikI saundarya-dIptirityarthaH prAptum prAptam ucitA yogyaa| yuSmAmirasyAH tayAvidhopacAraH kartavyaH, yathAsyAH kRzatvamapeyAt, pUrvatanasaundaryaJcayamApnuyAditi bhAvaH // 121 // vyAkaraNa-varIyAn atizayena varaH iti vara+Iyasun / krazimA kRzasya kRzAyA vA mAva iti kRza+imanica, R ko ra Adeza / zamanA zam + Nic+yuc, yu ko ana+ TApa ruciH Vruc +/ki ( bhAve) anuvAda-(he sakhiyo ! ) tumhArI sakhI ( damayantI ) kucha hI dinoM meM svayaM cAhakara ( apane lie ) zreSTha vara kA varaNa kara legI, isalie aba tuma jeMsiyoM ( sakhiyoM ) ke ( kiye hue upacAra ke) prakAroM se ucita hai ki yaha ( damayantI ) (apanI) kRzatA nirAkaraNa dvArA (pahalI jaisI svAbhAvika) saundarya-cchaTA prApta karale // 121 // TippaNI-bhavadvidhAvidhAbhiH dhyAna rahe ki hamane apanI 'chAtratoSiSI' TIkA ke lie mUlapATha nArAyaNa kA apanAyA hai| tadanusAra 'bhavadvidhAvidhAbhi:' kA artha karane meM hameM 'upacAra-zabda kA adhyAhAra karanA par3a rahA hai| cANDUpaMDita ne bho nArAyaNa kA pATha liyA hai, kintu mallinAtha, vidyAdhara aura naraharine 'bhavadvidhAmidhAmiH' pATha de rakhA hai aura 'abhidhAbhiH' kA artha 'vacobhiH' kiyA hai arthAta tumhAre kahane-kahalAne, samajhAne-bujhAne se| isameM vidhA ke sAtha upacAra zabda kA adhyAhAra nahIM karanA par3a rahA hai| 'krazimazamanayA-hamane 'zamanA zabda ko vizeSya mAnakara karaNa meM tRtIyA rakho hai, kintu nArAyaNa ise vizeSaNa zabda mAna rahe haiM jisakA ve yA to ruci se yA phira 'anayA' se sambandha jor3ate haiM / vidyAdhara bhI nArAyaNa kA hI anusaraNa kiye hue haiN| nArAyaNa ke anusAra 'krazimAnaM zamaM = zAnti nayati =prApayatIti zimazabhanayA ruci arthAt jo ruci kRzatA kA zamana kara detI hai| naya zabdako ve no se pacAyac karake banAte haiM / athavA ise 'anayA' ke sAtha bor3ate hue ve 'krazimnaH zamanayA' artha karate haiM arthAt kRzatA kA zamana ( nirAkaraNa) kiye hue damayantI' / yahA~ 'zamanA' zabda nandyAditvAt 'aSTa' pratyaya jor3akara banAnA pdd'egaa| lekina isa taraha ko ba~cAtAnI meM na par3akara hamane 'zamanA' ko sIdhA karaNArtha meM tRtIyAnta vizeSya mAnane meM hI svArasya samajhA haiM / yahA~ 'nayA' 'nayA' aura 'ruci' 'ruci' meM yamaka, 'vari' 'varI' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| evaM yadvadatA nRpeNa tanayA nAcchi lajjApadaM yanmohaH smarabhUrakalpi vapuSaH pANdutvatApAdibhiH / yaccAzIHkapaTAdavAdi sadRzI syAttatra yA sAntvanA tanmatvAlijano mano'bdhimatanodAnandamandAkSayoH // 122 // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 naiSadhIyacarite anvaya-evam vadatA nRpeNa tanayA lajjAspadam yat na apRcchi; vapuSaH pANDutva-tApAdi miH mohaH smarabhUH yat akalpi; yacca kapaTAt AzI: avAdi, yA tatra sadRzI sAntvanA syAta; tat matvA pAlijanaH (nijam ) manaH Ananda-mandAkSayoH abdhim atanot / TIkA-evam pUrvoktaprakAreNa vadatA kathayatA nRpeNa rAzA bhImena tanayA putrI damayantI bajAyAH pAyA bhAspadam padam (10 tatpu0) lajjAjanakamityarthaH yat na apRccha pRSTA, yena pRSTena lajjA jAyate tanna pRSTamityarthaH, 'tvaM kasminnanurajyase, kiM vA tvadvirahakAraNam ?' evaM pRSTA putrI lajjidhyate iti sA evaM na pRssttetibhaavH| ghapuSaH zarIrasya pANdutvaM vaivaNya gatazrIkatvamitiyAvat ca tApaH jvarazca ( dvandva ) zrAdau yeSAM tathAbhUtaiH (ba0 vI0 ) vikAreritizeSaH mohaH mUrchA smaraH kAmaH bhUH utpattisthAnaM yasya tathAbhUtaH ( ba0 bo0) akalpi sammAvitaH; zarIrasya RzimAnam pANDusvaM tApazca dRSTA rAzA nizcitaM yat kAmakRta evAsyAH moha ityarthaH / yat ca kapaTAt vyAjAt prAzIH AzIrvacanam pravAdi kathitA; 'svayaMvare tvam abhimataM dayitam Apnuhi' iti yaduktamityarthaH. yA bhAzIH tatra tasyAM damayantyAM sAzI samucitA sAdhanA samAzvAsanam syAt tat sarva maravA jJAtvA bhAtiH sakho cAso janaH lokaH ( karmadhA0 ) manaH ninam antaHkaraNam prAnandaH harSazca mandA lajjA ca nayoH ( dvandva ) ( mandAkSaM hostrapA vrIDA' ityamaraH) abdhim samudram atanota akarot / 'asyAH svayaMvaro bhaviSyatIti' rAzaH kathanena sakhyo vipulaM harSa prAptAH rAjJA cAsyA virahapIDA zAteti tAH bhRzaM lajjitAH jAtAH iti mAvaH // 122 // yAkaraNa-prapicha pRccha+luG ( karmavAcya ) / pRccha dvikarmaka hone se 'gauNe karmaNi duzAdeH' isa niyama ke anusAra gauNa karma 'tanayA' meM pratyaya huA hai| akalpi /kalpa+luG (karmavAcya ) / sAntvanA /sAntva +yuc, yu ko ana+TAp / syAt-'zAka liG ca ( 3 / 3 / 172 ), se zakyArtha meM liG / agdhiH Apo dhIyante'treti ap +/ghA+ kiH (adhikarappe ) / anuvAda-isa taraha rAjA ( mIma ) ne putrI ( damayantI ) ko jo lajjAkI bAta nahIM pUchI zarIra ke pIlepana aura tApa Adi mUcho kAma (pIr3A ) se huI samajhI, aura bahAne se jo ( aisI) vAziSa kahI, jo usa ke lie ucita AzvAsana bana sake-yaha saba ( bAteM ) jAnakara sakhiyoM ne ( apanA ) mana Ananda aura lajjA kA samudra banA liyA // 122 // TippaNI-AzIH kapaTAt-samI TIkAkAra ise eka hI samasta pada mAnakara vyAkhyA kara rahe hai arthAt AzIrvAda ke bahAne, kintu vaisI sthiti meM agale 'yA' sarvanAmakA sambandha 'AzIH' se karane meM anupapatti ho jAtI hai, kyoMki 'padArthaH padArthenAnveti, na tu padArthakadezena' isa niyama se samasta pada ke ekadeza 'mAzo': se sambandha bana hI nahIM sktaa| isalie TIkAkAra 'yA' kA artha karane meM gar3abar3A gae / mana para adhitva kA Aropa hone se rUpaka aura eka kartA ke sAtha aneka kriyAoM kA yoga hone se samuccaya hai| vidyAdhara ne yahA~ lajA moha aura Ananda-ina mAvoM kA sammizraNa hone se mAvazabalatA alaMkAra bhI mAnA hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| chanda zArdaka. vikrIr3ita hai, jipta ke lakSaNa ke lie pIche zloka 116 dekhie / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. caturthasargaH zrIharSa kavirAjarAjimukuTAlaGkArahIraH sutaM zrIhIraH suSve jitendriyacayaM mAmalladevI ca yam / turyaH sthairyavicAraNaprakaraNabhrAtayaMyaM tanmahA kAvye'tra nyagalanalasya carite sargo nisargojjvalaH // 123 // anvaya-kavirAja..."pUrvavata ; sthairya.. bhrAtari tanmahAkAvye atra nalasya carite nisargojjvalaH turyaH sargaH vyagalat / TokA-pUrvArdhasya pUrvavadeva vyAkhyA zeyA sthairyasya padArthAnAM sthiratvasya vicAraNasya vivecanasya prakaraNam granthaH tasya bhrAtari sahodare ( sarvatra pa0 tarapu0 ) tasya zrIharSasya mahAkAvye ( 10 tatpu0 ) arthAt zrIharSeNa 'naiSadhIyacaritaM' mahAkAvyam racitam, 'sthaiyavicArapyaprakaraNam' api racitam , ataH yorekakartRkatvena parasparaM sahodarabhAvaH, nalasya carite nisargeNa svamAvataH ujjvalaH sundaraH, athavA viyogazRMgArAtmakaH ( 'zaGgAraH zucirujvalaH' ityamaraH) turyaH caturthaH sagoM vyagalat samApta ityarthaH / iti mohanadevapanta-viracitAyAM 'chAnatoSizyAma' caturthasargaH samAptaH / .. vyAkaraNa-turyaH caturNA pUraNa iti catura+ yat aura ca kA lopa ( 'caturazchayato clopshc')| anuvAda-kavirAja utpanna kiyA, 'sthairyavicArapaprakaraNa' ke bhAI, usa (zrIharSa) ke mahAkAvya naiSadhacarita kA svabhAvataH ujjvala cauthA sarga samApta huaa| TippaNI-zrIharSa dvArA likhita 'sthairyavicAraNaprakaraNa' ke sambandha meM hamArI bhUmikA dekhie / 'naiSadhIyacarita' ke caturthasarga kA anuvAda aura TippaNI smaapt| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite paJcamasargaH yAvadAgamayate'tha narendrAn sa svayaMvaramahAya mahIndraH / tAvadeva RSirindradidRkSurnAradastridazadhAma jagAma // 1 // anvayaH-atha sa mahIndraH svayaMvara-mahAya yAvat narendrAn Agamayate, tAvadeva indra-divRkSuH nAradaH RSiH tridaza-dhAma jagAma / TIkA-atha putrya AzIrvacanadAnAnantaram sa prasiddhaH mahAH pRthivyAH indraH svAmI nRpabhImaH ityarthaH (10 tatpu0 ) svayaMdharaH svayaM pativaraNarUpo vivAhavizeSaH eva mahaH utsavaH ('maha uddhava utsavaH' ) ityamaraH ( karmadhA0 ) tasmai yAvat yadA narAkhAm manuSyANAm indrAn patIn narezAniti yAvat (10 tatpu0 ) Agamayate pratIkSate svayaMvare nimantritAnAM narezAnAM pratIkSA karoti smetyarthaH tAvat eva tadaiva indraM nAkapatim dikSuH draSTumicchuH ( dvi0 tatpu0 ) nAradaH etannAmA devarSiH tridazAnAm devAnAM dhAma sthAnam svargamityarthaH jagAma gatavAn // 1 // nyAkaraNa-svayaMvaraH svayam ( AtmanA ) viyate patiratreti svayam +/+ap ( adhikaraNe ) athavA svayam varaH varaNam patyuriti apU (bhaave)| prAgamayate A+ gam + pica+laT ( yAvat ke yoga meM ), 'AgamaH kSamAyAm' isa vArtika se kSamA kAlaharaNa arthAt pratIkSA artha meM Atmane / dikSuH draSTumicchatIti /dRz +san +uH, 'na lokA0' (2 / 3 / 69 ) sUtra ke anusAra ukArapratyayAnta se SaSThI-niSedha hone para 'gamyAdi' ke bhItara pATha Ane se pIche 'priyAdharapipAsu' ko taraha 'indra' ke sAtha dvitIyA-samAsa hai| nAradaH narANAM samUho nAram ( nara+aN ) ( samUhAtha ), nArasya daH yati avakhaNDayatIti:/do+ac ( kartari ) logoMko phAr3ane-kar3Ane vAlA, RSiH yAskAcAryAnusAra 'RSidarzanAt' iti /RS +in kit (maMtradraSTA) / tridazA:-trizabda yahA~ pUraNArthaka hai arthAt tri=tRtIyA dazA= avasthA yeSAM tathAbhUtAH (ba0 vii0)| prAppiyoM kI bAlya, zaizava, yauvana aura vArdhakya ye cAra avasthAyeM huA karatI haiM, kintu devatAoM kI tIsarI hI dazA ( yauvana) huA karatI hai| ve sadA yuvA hI rahate haiN| anuvAda-tadanantara ve bhUpati ( moma ) jyoM ho (putro ke svayaMvara-utsava hetu rAjAoM kI pratIkSA kara rahe the, tyoM hI indra ko dekhane ke icchuka nArada RSi devaloka (svarga) ko cala die // 1 // TippaNI-yahA~ 'mahA' 'maho' meM cheka, 'dhAma' 'gAma' meM tuka banane se padAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai / isa sarga meM svAgatA vRtta hai, jisakA lakSaNa isa taraha hai-'svAgateti ranamAd guruyugmam' arthAt ragaNa, nagaNa, bhagaNa aura do guru ( gyAraha vaNa ) / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. naiSadhIyacarite nAtra citramanu taM prayayau yatparvataH sa khalu tasya spkssH| nAradastu jagato gururuccai vismayAya gaganaM vilalaGgha // 2 // anvayaH-parvataH tam anu yat prayayau atra citram na, khalu sa tasya sapakSaH, tu jagataH guruH nAradaH ( yava ) gaganam vilalaGgha, ( tat ) uccaiH vismayAya ( abhUt ) // 2 // TIkA-parvataH etadAkhyo nAradasya sakhA, atha ca zailaH ( 'parvataH zaila-devayoH' iti vizvaH ) tam nAradam anu pazcAta yat prayayo jagAma, atra asmin viSaye citram Azcayam ( AlekhyAzca. ryayozcitram' ityamaraH ) na nAstItyarthaH khalu yataH sa parvataH tasya nAradasya sapakSaH sakhA, atha ca pakSadharaH astIti zeSaH / sakhA sakhyA saha gacchatyeva, atha ca pakSadharaH ( pakSasahitaH ) parvataH pakSivat gagane gacchatyeva, iti na kimapi Azcaryakaramiti bhAvaH, tu kintu jagata: saMsArasya guruH gurutvaguNavAn padArthaH atha ca AcAryaH nAradaH gaganam AkAzam vilalace lAvatavAn tat uccaiH atitarAm vismayAya AzcaryAya abhUditi shessH| gurutvaguNaviziSTaM dravyam, nIcaiH patati, natUccaiH gacchatIti bhAvaH // 2 // vyAkaraNa-anu tam 'anu' upasarga ke yoga meM dvi0 / sapakSaH pakSeNa sahitaH ( ba0 vii0)| vilalace vi+/laGgha +liT / vismayaH vi+/smi+ac ( mAve ) / anuvAda-parvata ( RSivizeSa, pahAr3a ) una ( nArada ) ke pIche-pIche jo cala par3A, isameM koI Azcarya nahIM, kyoMki vaha unakA sapakSa ( sakhA; paMkhoMvAlA) thA kintu bar3e mAro Azcarya kI bAta to yaha hai ki jagata ke guru ( mArI padArtha AcArya ) nArada akAza ko lA~gha gae // 2 // TippaNI-pUrvArdha meM parvata aura sapakSa zabdoM meM zleSa hai| amidheyArtha to yaha hai ki parvata ( RSi ) nArada kA sapakSa (samarthaka, mitra ) thA, to bhitra mitroM kA sAtha jAnA ThIka hI thA, kintu zabda-zakti se dUsarA artha yaha dhvanita hotA hai ki parvata ( pahAr3a ) ke sapakSa paMkhavAlA thA to AkAza meM jAne meM koI anupapatti nahIM, kyoMki pahale parvatoM ke paMkha huA karate the aura ve jidhara icchA huI, ur3a kara cale jAte the| yaha to bAdakI bAta hai ki indra ne unake paMkha kATa die the| isa taraha ise hama zabdazaktyudbhava vastu-dhvani kheNge| dvitIyAdha meM virodhAbhAsa hai| nArada jagata ke guru=mArI padArtha the| unakA Upara-AkAza meM jAnA asaMbhava bAta hai kyoMki nyAyazAstra ke anusAra gurutvavAn arthAt bhArI padArtha AkAza se pRthivI para gira jAtA hai| yaha to vizAna ko khoja hai ki pRthivI apanI AkarSaNa-zakti ( Gravitation ) se padArthoM ko nIce khIMca letI hai / bhAratIya darzanakAra to gurutva ko hI patana kA kAraNa mAnate haiN| isa virodha kA parihAra guru zabda kA AcArya athavA upadezaka artha karane se ho jAtA hai| kintu upadezaka hone para bhI vinA sAdhana ke AkAza-gamana kI Apatti to jyoM ko tyoM hI banI huI hai| ve 'parvata' kI taraha 'sapakSa' to the nahIM, jo ur3a jaaeN| isakA uttara yAskAcArya ke zabdoM meM hamAre pAsa yahI hai-'mahAbhAgyAd devatAnAm' ( sarvamupapadyate ) arthAt devatA sarvazaktisampanna hote haiN| unheM sAdhana kI koI AvazyakatA nahIM pdd'tii| nArada deva the, deva-RSi the / isakA dUsarA uttara svayaM kavi agale zloka meM de rahA hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH gacchatA pathi vinaiva vimAnaM vyoma tena muninA vijagAhe / sAdhane hi niyamo'nyajanAnAM yoginAM tu tapasA'khilasiddhiH // 3 // anvaya-vimAnaM vinA eva pathi gacchatA tena muninA vyoma vinagAhe; hi sAdhane anya-janAnAm niyamaH, yoginAm tu tapasA akhila-siddhiH ( bhavati ) / ... TIkA-vimAnaM vAyuyAnam vinA antareNa pathi mAgeM gacchatA va jatA tena prasiddhana muninA RSiNA nAradena vyoma AkAzam vijagAhe AloDitam praviSTamityarthaH; hi yataH sAdhane upakaraNe anye ca te janAH lokAH ( karmadhA0 ) teSAm niyamaH vyavasthA anye lokAH vinA azvAdisAdhanena gantuM na pArayantIti niyamo'stItyarthaH, tu kintu yoginAm tapasvinAm tapasA tapasyayA, tapovalena yogazaktyetiyAvat akhilA sakalA siddhiH bhavati, sarvakAryANi siddhayantIti mAvaH // 3 // vyAkaraNa-gacchatA-/gam + zatR tR0| vijagAhe vi+/gAh+liT / siddhaH /sidh +ktin ( mAve ) / anuvAda-vimAna ke binA hI mArga meM jAte hue ve muni ( nArada ) AkAza meM praveza kara gae, kAraNa yaha hai ki anya ( sAdhAraNa ) logoM ke lie sAdhana kA niyama hotA hai, kintu yogiyoM ko tapa dvArA hI saba siddhi ho jAtI hai // 3 // TippaNI-devatA ke atirikta nArada RSe mahAn yogo bhI the| yoga se jaba aNimAdi zaktiyoM kA vikAza ho jAtA hai, to yogI ke lie koI bhI bAta asaMbhava nahIM rhtii| uttarArdha meM kahI isa sAmAnya bAta kA pUrvAdha meM kahI nArada ke vinA vimAna se hI AkAza jAne kI vizeSa bAta kA samarthana kiyA gayA hai, isalie arthAntaranyAsa alaMkAra hai| kintu vidyAvara yahA~ vinA vimAna ke jAne meM vizeSokti ( ? vibhAvanA ) aura uttarArdha meM kAraNa banAne se kAvyaliMga kahate haiM / 'mAnaM' 'muni' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| khaNDitendramavanAdyamimAnaoNllaGghate sma munireSa vimAnAn / arthito'pyatithitAmanumene naiva tatpatibhiraghrivinamraH // 4 // anvayaH-eSa muniH khaNDite. 'mAnAn laGghate sma / adhi-vinamraH tatpatibhiH athitaH api atithitAm na eva anumene| ___TIkA-eSa muniH nAradaH khaNDitaH nirAkRtaH indrabhavanAcabhimAnaH ( karmadhA.) indrasya bhavanaM gRham ( 10 tatpu0 ) AdI yeSAM tathAbhUtAnAm (ba0 vI0 ) abhimAnaH garvaH (10 tatpu.) yaH tathAbhUtAm ( 10 vI0 ) zobhayA devagRhAtizAyina ityarthaH vimAnAn vAyuyAnAni laGghatesma alaGghayat, vimAnAn atikraantvaanityrthH| aGghayoH caraNayoH vinamraH praNataH ( sa0 tatpu0) seSAm vimAnAnAm patibhiH svAmibhiH vimAnasthitadevairityarthaH ( 10 tatpu0 ) arthitaH prArthitaH asi nAradaH atithitAm AtithyaM na eva anumene svIcakAretyarthaH 'asmAkaM vimAne AruhyatAm pAtithyaM ca gRhyatAmiti vimAnasthadevatAnAM vinamrAM prArthanAM nArado nAGgIkRtavAniti mAvaH // 4 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite jyAkaraNa-abhimAnaH ami+/man+ghaJ ( mAve ) / vinamra-vi+/nam +rH| atithiH atati ( gacchati, na tu tiSThati ) iti at + ithin ( kartari ), isIlie manu ne atithi kA yaha lakSaNa kiyA hai-'ekarAtraM tu nivasannatithiAhmaNaH smRtaH / anityaM hi sthito yasmAda. smAdatithirucyate / / (31102) kintu kucha loga 'na tithiH Agamanasya niyataM dinaM samayo vA yasyeti' (ba0 bI0 ) isa taraha vyutpatti karate haiM / atirbhAvaH iti atiyi+dhyaJ / anuvAda-yaha muni ( nArada ) indrabhavana Adi kA ( saundaryaviSayaka ) amimAna cUra kiye hue vimAnoM ko pAra kara ge| pairoM meM jhuke una ( vimAnoM ) ke svAmiyoM dvArA prArthanA kI jAne para mI ( muni ne unakA ) Atithya svIkAra nahIM kiyA / / 4 / / TippaNI-vimAnastha devatAoM kA Atithya svIkAra na karane kA kAraNa yaha thA ki isa taraha Atithya-grahaNa karate-karate jAeMge, to indra ke pAsa pahu~cane meM kahIM derI na ho jAya, kyoMki indra ke sAtha unakA vilambAsaha ( arjaNTa ) kArya thaa| yahA~ devagRhoM kA abhimAna cUra karane meM upamA hai, kyoMki daNDI ne 'abhimAna cUra karanA' 'ha~sI ur3AnA' 'lohA lenA' Adi lAkSaNika prayogoM kA sArazya meM paryavasAna mAnA hai| vidyAdhara uttarArdha meM Atithya-agrahaNa ke kAraNa ke binA ho AtithyaagrahaNa rUpa kArya hone se vimAvanA mAna rahe haiM / 'mAnA' 'mAnA' meM yamaka, 'muni' 'manu' 'mene' meM eka se adhika bAra AvRtti hone se cheka na hokara vRttyanuprApta hI hai|' tasya tApanamiyA tapanaH svaM tAvadeva samakocayadarciH / yAvadeva divasena zazIva dvAgatapyata na tanmahasaiva / / 5 / ! anvaya-tapanaH tasya tApana-bhiyA svam aciH tAvat eva samakocayat yAvat eva divasena zazI iva tanmahasA eva ( svayam ) drAk na atapyata / / TIkA-tapanaH sUryaH ( 'tapanaH savitA raviH' ityamaraH ) tasya nAradamuneH atra karmaNi SaSThI arthAt nAradakarmakam yat tApanam aSNimApAdanam tasmAt bhiyA bhayena (paM0 tatpu0) svam nijam arciH tejaH tAvat tAvatparimANam eva samakocayat saMkocitavAn pratisaMjahAreti yAvata yAvat eva yAvatparimANameva divasena dinena divasasya tejasetyarthaH zazI candraH iva tasya nAradaspa mahasA tejasA ( 10 tatpu0) eva sUryaH svayam drAk zIghra yathA syAttathA na atapyata na tapto'. bhUt / sUryo nAradatejo'pekSayA nAdhikaM, na cApi nyUnaM tejo'vahaditi bhaavH|| 5 / / vyAkaraNa-tapana:-tapatoti /tap + ( nanyAditvAta ) lyu;, yu ko ana / mI:-/mo+ kvip (maave)| samakocayat-sam +/kuc+nnic+lng| anuvAda-sUrya ne una ( nArada ) ko tApa pahu~cAne ke bhaya se apanA teja utanA mAtra hI sameTa liyA, jitane mAtra se hI una ( nArada ) ke teja se ( vaha svayaM ) isa prakAra na tapa baiThe jaise dina (ke teja) se candramA ( tapa jAtA hai ) // 5 // TippaNI-nArada ko Ate dekha sUrya ne Dara ke mAre ekadama apanA teja isalie kama kara diyA ki mere dvArA tapa jAne se kupita ho devarSi kahIM mujhe bhApa na de baiThe, lekina itanA kama mI nahIM kiyA Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH 296 ki jisase vaha svayaM unake teja se yoM parAbhUta na ho baiThe jaise dina ke teja se candra / candramA ke sAtha tulanA karane se upamA hai| vidyAdhara ne yahA~ atizayokti bhI kahI hai| saMbhavataH unhoMne sUrya aura nArada ke vibhinna tejoM meM amedAdhyavasAya athavA nArada ke teja ke sAtha dAhakatva kA asambandha hone para bhI sambandha mAnA ho| 'tApana' 'tapanaH' meM cheka 'tAvadeva' 'yAvadeva' padAntargata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| paryabhUddinamaNirdvijarAjaM yatkarairahaha tena sadA tam / paryabhUt khalu karairdvijarAjaH karma kaH svakRtamatra na bhuGkte ? // 6 // anvaya-yat dinamaNiH dvijarAjam karaiH payaMbhUt ahaha ! tena dvijarAjaH tadA tam karaiH paryabhUta khalu / atra kaH svakRtam karma na bhuGkte ? ____TIkA-yat yasmAt kArappAt dinamaNiH sUryaH ( 'pradyotano dinamaNiH' ityamaraH ) dvijAnAm nakSatrANAM rAjA candraH atha ca dvijAnAM brAhmaNAnAM rAjA brAhmaNottamaH tam ( 10 tatpu0) karaiH kirappaiH svatejasetyarthaH paryabhUt parAbhUtavAn , ahaha ! khede, tena tasmAtkArapAdeva dvijarAjaH brAhmaNottamaH atha ca candraH tadA tasmin kAle tam dinamaNi kareH payaMbhUt khalu ityutprekSAyAm / atra asmin saMsAre kaH janaH svena AtmanA kRtam vihitam ( tR0 tatpu0 ) karma sadasacceSTitam na bhuGka aznute tatphalaM praapnotiityrthH| 'pratyutkaTaiH pApa-puNyarihaiva phalamaznute' ityuktyA iha janmani svakRtakamaSAM phalaM prApina ihaiva prApnuvantIti mAvaH / / 6 // __vyAkaraNa-dvijaH dvirjAyate iti ( nakSatram ), tAre dina ko naSTa ho jAte haiM, rAta ko dobArA phira utpanna ho jAte haiN| dvijaH dvAbhyAM jAyate ( brAhmaNa ) 'janmanA jAyate zUdraH saMskArAd dvija ucyate' ; dvijarAjam rAjan zabda samAsa meM Taca pratyaya hone se rAma zabda ko taraha akArAnta ho jAtA hai ( 'rAjAhaHsakhibhyaSTac' 5 / 4 / 61) / anuvAda-kheda hai ki sUrya kyoMki dvijarAja ( candramA ) ko apane teja se dabA baiThA thA, isIlie mAno dvijarAja ( brAhmaNottama nArada ) ne taba usa ( sUrya ) ko ( apane ) teja se dabA diyA ho / yahA~ ( saMsAra meM ) kauna apanI kI huI karaNI ( kA phala ) nahIM bhugatatA ? // 6 // TippaNI-bevAre niraparAdha dvijarAja ko sUrya ne parAbhUta kiyA, to dvijarAja kA sajAtIya mAI yaha anartha dekhakara kruddha ho kyoM na sUrya se badalA letA aura use apanI karapI kA phala cakhAtA ? 'jaisI karaNI vaisI bhrnnii'| isameM sUrya ke teja kI apekSA nArada ke teja meM adhikatA batAne se vyatireka vyaMgya hai / do vibhinna dvijarAjoM meM amedAdhyavasAya hone se mede amedAtizayokti aura tanmUlaka khalu zabda se pratipAdya utprekSA hone se donoM kA saMkara hai| antima pAda pUrvokta vizeSa bAta kA sAmAnya bAta se samarthana kara rahA hai, isalie arthAntaranyAsa hai| 'paryabhU' 'paryabhU' tathA 'dvijarA' 'dvijarA' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| viSTaraM taTakuzAlimirabhiH pAdyamaya'matha kaccharuhAmiH / padmavRndamadhumirmadhuparka svargasindhuraditAtithaye'smai // 7 // Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 naiSadhIyacarite. anvayaH-atha svarga-sindhuH atithaye asmai taTa-kuzAlibhiH viSTaram , adbhiH pAdyam , kaccha. rahAbhiH aya'm , padmavRnda-madhubhiH madhuparkam adita / TIkA-atha tadanantaram svargasya sindhuH svargaGgA mandAkinIti yAvat atithaye abhyAgatAya asmai nAradAya taTe nija-tore yA kuzAliH ( sa0 tatpu0 ) kuzAnAM darbhANAm zrAliH paGktiH (pa0 tatpu0 ) tAbhiH viSTaram zrAsanama ('viSTaro viTapI darbhamuSTiH pIThAdhamAsanam' ityamaraH ), adbhiH jalaiH pAdyam pAdodakam , kacche taTasya jalaprAyabhUmyAM ( sa0 tatpu0 ) ('jalaprAyamanUpaM syAt puMsa kacchastathAvidhaH' ityamaraH) rohantIti tathoktAbhiH dUrvA-latA puSpAdimiH ( upapada tatpu0 ) ayam arghAyadravyam , pamAnAM kamalAnAM vRndasya samUhasya madhubhiH makarandaiH ( 10 tatpu0) madhuparkam madhumizradadhyAdikam adita dattavatI, pAdyaviSTarAdibhiH nAradasyAtithyamakaroditi mAvaH // 7 // jyAkaraNa-atithiH-isake lie pIche zloka 4 dekhie| viSTara vistIryate avasthAnArtha bhamau iti vi+/sta+ap ( karmaNi ) 'vRkSAsanayoviSTaraH ( 8393 ) se sa ko Sa nipAtita / pAcam pAdArthamiti pAda+yat ( tAdayeM ) / ayam arghaH (pUjAvidhiH ) tadarthamiti argha +yata (taady)| madhuparka:-madhunA pRcyate = mizrIkriyate dadhyAdi iti madhu+/pRc +ghaJ (kamaNi) ca ko ka / anuvAda-tadanantara svarga:sindhu ( mandAkinI ) ne isa atithi ( nArada ) ko taTapara uge kuzasamUha se viSTara, jala se pAdodaka taTa kI gIlI bhUmi para namI dUrvA aura puSpa Adi se arghya tathA kamalasamUha ke makarandoM se madhuparka diyA // 7 // TippaNI-ghara meM Ae atithi kA Asana jala Adi dvArA satkAra aura pUjana karanA bhAratIya saMskRti kI vizeSatA hai| Aja mI vivAha hetu ghara meM Ae vara ke lie yaha saba kucha yathAvidhi kiyA jAtA hai| viSTara Adi ke bAda khAne ke lie use 'madhuparka' diyA jAtA hai, jo dahI, ghI; jala, zahada aura sakkara milAkara banAyA jAtA hai ( 'dadhi sarjilaM kSaudraM sitA caitaizca paJcamiH / procyate mdhuprkH'| ) pAzcAtya-sabhyatAnusAra isakA sthAna Aja cAya sigareTane le liyA hai| 'madhu' 'madhu' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| sa vyatItya viyadantaragAdhaM nAkanAyakaniketanamApa / sampratIrya bhavasindhumanAdiM brahma dharmabharacAru yatIva // 8 // anvayaH-sa antaH agAdham viyat vyatItya nAka-nAyaka niketanam yatI anAdim mava-sindhum saMpratIrya zarma-mara-cAru brahma iva aap| TIkA-sa nAradaH antaH madhye agAdham vizAlam viyata AkAzam vyatItya ullaGghana nAkasya svargasya nAyakasya svAminaH indrasyetyarthaH niketanam gRham yatI yogI ( 'yatayo yatinazca te' ityamaraH) anAdim na Adiryasya tathAbhUtam ( naba0 bro0) pravAhaniyamityarthaH bhavaH saMsAra eva sindhuH sAgaraH tam ( karmadhA0 ) saMpratIya tIrvA zamaNaH sukhasya Anandasyeti yAvat bharaH atizayaH (10 tatpu0) tena cAru sundaram (tR0 tatpu0) ('AnandaM brahmapo rUpam iti Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH 295 zruteH ) brahma paramAtmAnam iva prApa prAptavAn / atra 'zarmamaracAra' iti vizeSaNaM 'nAkanAyakamiketanam' ityanenApi sambaddhayate / yathA yogI saMsArasAgaraM tovA paramAnandasvarUpaM brahmapadaM prApnoti tathaiva nArado'pi gaganamatikramya Ananda-pUrNa svargastham indragRham prAptavAniti bhAvaH // 8 // vyAkaraNa-agAdha gAdhaH ( gAhanam )/gAdh +ghaJ ( bhAve ) na gAdho yasyeti ( namba0 bI0 ) / vyatItya vi- ati+Vs+ktvA, ktvA ko lyap tugAgama / nAkaH--yAskAcArya ke anusAra kam = sukham na kam ityakam = duHkham ( naJ tatpu0 ) na akam duHkhaM yatreti ( naJ ba0 bo0) arthAt sukhasthAna / nAyakaH nayatIti nI+bula, bu ko ak, nI ko vRddhi aura ayAdeza / niketanam nikityate nivAsaH kriyate atreti ni+/kita ( nivAse )+lyuTa ( adhikaraNe ) yu ko an| yatI yatam ( indriyANAM yamanam ) asyAstIti yata+in ( matuvartha ) yatam / yam + ktaH (maave)| anuvAda-ve ( nArada ) bIca ke vizAla AkAza ko pAra karake AnandAtizaya se ramaNIya bane nivAsa sthAna meM isa taraha pahu~ca gae jaise yatI anAdi saMsAra-sAgarako tarakara AnandAtizaya se ramya bane brahma ko prApta kara letA hai // 8 // TippaNI-yahA~ nArada dvArA svarga prApta karane kI tulanA yogo dvArA brahma prApta karane se kI gaI hai, ataH upamA hai| sthAna-sthAna meM bAra-bAra amUrta brahma se mUrta padArtha kI tulanA karate rahane se zrIharSa kA vedAnta ko ora vizeSa rujhAna spaSTa parilakSita hotA hai| 'nAka' 'nike' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| arcanAbhirucitoccatarAmizcAru taM sadakRtAtithimindraH / yAvadarhakaraNaM kila sAdhoH pratyavAyadhutaye na guNAya // 9 // anvayaH-indraH ucitoccatarAmiH arcanAbhiH tam atithim cAru sadakRta / sAdhoH yAvadahakarapyam pratyavAya-dhutaye na kila guNAya ( mavati ) / TIkA-indraH nAkanAyakaH ucitAbhyaH yogyAbhyaH uccatarAmiH zreSThAmiH (paM0 tatpu0) ucitArcanApekSayA atyadhikAmirityarthaH arcanAbhiH pUjAmiH tam prasiddham atithim nAradam cAra samyak yathA syAttathA sadakRta satkRtavAn, atyadhikaM sammAnitavAnityarthaH sAdhoH satpuruSasya yAvadaham yAvatI ahIM pUjA tAvatyAH karaNaM yAvacchakti satkAra-pUjAdikasya sampAdanamityarthaH pratyavAyasya akaraNadoSasya akaraNa janitapApasyetyarthaH dhutaye parihArAya (10 tatpu0 ) bhavatIti zeSaH, na kila khalu guNAya utkarSAya tadadhiMkaphalAyetyarthaM bhavati / pUjyAnAM pUjAkaraNaM na khalu gupamAdhatte, apitu akaraNa-janyadoSanirAkaraNameva vitratte, pUjyapUjAvyatikramo doSAya bhavatIti mAvaH // 9 // ___ vyAkaraNa-uccatara atizayena ucca iti ucca +tarap / acanA-arca + pic+yuca, yu ko ana+TAp / atithiH isake lie poche zloka 4 dekhie| sadakRta sat+akRta/+ luG, 'AdarAnAdarayoH sadasatI' ( 114.62 ) isa nipAtana se 'sat' kA AdarArtha meM pUrva prayoga / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 naiSadhIyacarite yAvadaham yAvatI arhA tAvatI iti 'yAvadavadhAraNe ( 2 / 118) se avyayIbhAva / pratyavAyaH-- prati+ava+/ay gham ( bhAve ) / dhuti/dhu+ktin ( bhAve ) / anuvAda-indra ne ucita se bhI aura adhika arcanA dvArA usa atithi ( nArada ) kA saba Adara-satkAra kiyaa| sAdhu puruSa kA jitanA bhI ho sake Adara-satkAra karanA doSa-nivAraNa ke lie huA karatA hai, macamuca guNa ke lie nahIM // 9 // TippaNI-pUjyoM kI pUjA karanA sandhyAvandana kI taraha anivArya kamoM meM AtA hai| yadi na kI jAya, to pApa lagatA hai| isase kartA meM atizaya yA puNya hotA ho, yaha bAta nahIM isa sAmAnya bAta se pUrvArdhagata indra dvArA nArada kI pUjA vAlo vizeSa bAta kA samarthana hone se arthAntaranyAsa hai| 'kara' 'kila' meM ( ralathorabhedAt ) cheka, 'pratyavAya' 'guNAya' meM padagata tuka banane se padAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai nAmadheyasamatAsakhamadreradviminmunimathAdriyata drAka / parvato'pi labhatAM kathamacarcA na dvijaH sa vibudhaprabhulammI' // 10 // bhanvaya-atha adribhit adreH nAmadheya-samatA-sakhm munim drAk prAdriyata / sa dvijaH parvataH api vibudhaprabhu-lambhI ( san ) katham arcAm na lamatAm ? TIkA-atha nAradArcanAnantaram bhadrIna parvatAn bhinatti vajreNa tatpakSAn chinattIti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) indra ityarthaH pUrva parvatAH sapakSA AsannityadhastAduktameva, adreH parvatasya nAmadheyasya nAmnaH yA samatA sAmyam tasyAH sakhAyam mitram paryAyazabda-vAcyamityarthaH ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) munim RSi parvatam drAka zIghram zrAdriyata satkRtavAn, punaH indreNa nArada-sakhasya parvatamunerapi pUjA satkArazca kRta ityarthaH / sa dvijaH brAhmaNaH parvataH muniH atha ca adiH api vibudhAnAm devAnAm atha ca paNDitAnAm ('vibudhaH paNDite deve' ityamaraH) prabhum adhipam devendra paNDitarAjancetyarthaH (10 tatpu0 ) lamate prApnoti AzrayatIti yAvat tathoktaH ( upapada tatpu0) san katham kasmAt arcAm pUjA-satkAraM na lamatAm prApnotu api tu lamatAmeveti kAkuH // 10 // vyAkaraNa-advimit adri+V bhi+kvip ( kartari ) / nAmadheyam nAma eveti nAma+ gheya ( svaathe)| sakham samAsa meM sakhin ko Taca / bambhI-labhate iti / lam + pin mum kA Agama / pracarcA- arca +a ( mAva ) +TAp / anuvAda-tatpazcAt adrimedI (indra ) ne adri ke paryAyavAcI muni (parvata ) kA zIghra AdarasatkAra kiyA / vaha brAhmaNa parvata ( muni; pahAr3a) hotA huA mo vibudhAdhipa ( devendra paNDitarAja) ke pAsa pahu~cA huA kyoM na pUjA-satkAra prApta kare ? // 10 // hippaNI-isa zloka meM kavi ne vAkchala kA prayoga kiyA hai| vibudhAdhipa ( indra ) ne parvata kI bhI pUjA kii| kyoM na karatA jaba ki vaha nAmataH parvata hotA huA mI vastutaH dvija (brAhmaNa) yA aura usake ghara A gayA yA ? isakA dUsarA vyaGgaya artha yaha hai ki yadi dvija zAnataH parvata, buddhi meM 1. vibudhAdhipa0 / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH 29. parvata-jaisA arthAt pASANa-buddhi ( mUrkha ) hotA huA mI vibudhAdhipa ( paMDitarAja ) ke pAsa calA Ave, to dina (brAhmaNa ) hone ke nAte vaha kyoM na Adara-satkAra kA pAtra bane ? brAhmaNa jAtimAtra se pUjya mAnA gayA hai, male hI mUrkha kyoM na ho ( 'avidyo vA savidyo vA brAhmaNoM meM sadApriyaH' / kRSNa ) / isa dvitIya aprastuta artha kA prakRta se koI sambandha nahIM hai isaliye aupamyamAva sambandha kI kalpanA karake hama yahA~ ise upamA-dhvani kheNge| adimit ne adrikI pUjA ko-zatru kA sammAna kiyAisameM virodhAmAsa hai, jisakA parihAra adi kA dUsarA artha aryAt parvatamuni lekara ho jAtA hai / isa virodhAmAsa se yaha vastudhvani nikala rahI hai ki ghara meM AyA zatru bhI pUjya hotA hai / vidyAdhara yahA~ kAvyaliMga mI mAnate haiN| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| tadbhujAdativitIrNasaparyAd dyagumAnapi viveda muniindrH| svaHsahasthitisuzikSitayA tAn dAnapAramitayaiva vadAnyAn // 11 // . anvaya-munIndraH ativitIrNasaparyAn tadbhujAt svaHsaha"tayA dAnapArimitayA eva tAn dhudrumAn api vadAnyAn viveda / / ___TIkA-muniSu RSiSu uttamaH zreSThaH ( sa0 tatpu0) nArada ityarthaH, ati atizayena vitINoM dattA ( prAdi tatpu0 ) saparyA pUjA ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtAt ( ba0 vI0 ) tasya indrasya bhujAt hastAt ( 10 tatpu0 ) svaH svageM saha sArdha sthitiH avasthAnaM nivAsa ityarthaH ( sup-supeti samAsaH) tayA kAraNena suzikSitatayA samyak adhItayA abhyastayeti yAvat ( tR0 tatpu0) dAnasya pAramitayA atyadhikatayA atyadhika-dAnitayetiyAvat (pa0 tatpu0) eva tAn prasiddhAn divaH svargasya dumAn vRkSAn kalpavRkSAnityarthaH ( pa0 tatpu0 ) api vadAnyAn dAnazauNDAn atyadhikadAnina iti yAvat ( 'syurvadAnya-sthUlalakSya-dAnazauNDAH' ityamaraH ) viveda zAtavAn / svargIyakalpavRkSA atithibhyo yatheSTaM padaM dadati, tat taiH yatheSTadAnina indrabhujAt gurutaH zikSitamiti bhAvaH // 12 // vyAkaraNa-vitIyaM-vi+ta+kta ( karmaNi ) ta ko na, Rko Ir , na ko p| saparyA Vsapar+yaka+a+TAp / 0pArimitayA-paramasya atyadhikasya bhAvaH iti parama+aN ( mAve )= pAramam , tadasyAstIti pArama+in (matubatheM ) pAramI, pAramiNo mAvaH iti pAramin + tl+ttaa+10)| anuvAda-munizreSTha ( nArada ) ne atyadhika pUjA-satkAra denevAle usa (indra ) ke hAtha se sAtha-sAtha svarga meM rahane ke kAraNa sokhI huI atyadhika dAnitA dvArA svarga ke vRkSoM ( kalpavRkSoM) ko bhI atidAnI samajhA // 11 // TippaNI-vaise to kalpavRkSoM meM arthI ko jo aura jitanA vaha moMge, de dene kA guNa svAmAvika hai, lekina kavi kI kalpanA yaha hai ki indra kA hAtha aura kalpavRkSa sAtha-sAtha svarga meM rahate haiM, hAtha ko atyadhika dAna detA humA dekhakara mAno kalpavRkSoM ne bhI hAtha se atyadhika dAna dene kI zikSA le lo| sahavAsa se guNa-doSa paidA hote hI haiM ( 'saMsargajA doSaguNA bhavanti' ) / zikSAgrahaNa meM kalpavRkSoM kA guru indra kA hAtha bnaa| isa taraha hamAre vicAra se yahA~ utprekSA hai, jo Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite vAcaka zabda ke amAva meM pratIyamAna hI hai, kintu vidyAdhara ne atizayokti mAnI hai| unhoMne saMbhavataH indra ke hAtha ke sAtha zikSakatva kA asambandha hone para mI sambandha hone se yaha mAnI ho| hAtha ora kalpavRkSoM ke cetanIkaraNa se samAsokti mI hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| mudritAnyajanasaMkathanaH sannAradaM balaripuH samavAdIt / AkaraH svaparabhUrikathAnAM prAyazo hi suhRdoH sahavAsaH // 12 // anvayaH-bala-ripuH mudritAnyajanasaMkathanaH san nAradam samavAdot ; hi suhRdoH sahavAsaH prAyazaH sva-para-bhari kathAnAm Akaro bhavati / TIkA-balasya etannAmno rAkSasavizeSasya ripuH zatruH balahantA indra ityarthaH mudritam anyajanasaMkathanam ( karmadhA0 ) anyaiH aparaiH janaiH lokaiH ( karmadhA0 ) kathanam saMmASaNam vArtAlApaH iti yAvat ( tR0 tatpu0 ) yena tathAbhUtaH ( ba0 vI0 ) san nAradam samavAdIt uvAca hi yataH suhRdoH dvayoH mitrayoH sahavAlaH ekatra sahasthitiH sammelanabhiti yAvat prAyazaH prAyeNa sve AtmIyAH pare anye ca ( dvandva ) teSAM yAH bhUrikathAH ( 10 tatpu0 ) bhUrayo baDhyazca tAH kathAH vRttAntAH prasaGgA iti yAnat tAsAm ( karmadhA0 ) AkaraH khaniH (10 ta0 ) bhavatIti zeSaH, mitre milite sva-para-jana-sambandhI bhUyAn saMlApazcalatIti mAvaH / / 12 / / vyAkaraNa-saMkathanam sam + kath + lyuTa ( bhAve ) / sahavAsaH saha+/vasa+gham ( mAve ) / prAyazaH prAya+zas / kathA/kath + aG ( bhAve )+TApU / anuvAda-anya logoM se bAta karanA chor3e hue indra nArada ko bolA, kyoMki do mitroM kA sAtha ikaTThA honA nija evaM parAye logoM se sambandha rakhane vAlI bahuta sI bAtoM kA khAna huA karatA hai / / 12 / / TippaNI-yahA~ pUrvArdha-gata vizeSa bAta kA uttarArdha-gata sAmAnya bAta se samarthana kiyA gayA hai, ataH arthAntaranyAsa hai, kintu vidyAdhara yahA~ svabhAvokti bhI mAnate haiM / 'kathanaH' 'kathAnA' tathA "suhRdo' 'sahavAsaH' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| taM kathAnukathanaprasRtAyAM dUramAlapanakautukitAyAm / bhUbhRtAM ciramanAgamahetuM jJAtumicchuravadacchatamanyuH // 13 // anvayaH-zatamanyuH Alapana-kautukitAyAm dUram kathA.. yAm ( satyAm ) ciram bhUbhRtAm , anAgama hetum zAtum icchuH ( san ) tam avadat / / TIkA-zatam manyavaH kratavo yakSA iti yAvat yasya tathAbhUtaH ( ba0 vro0) indraH ityarthaH ('manyudanye kratI kRdhi' ityamaraH) bhAlapane saMbhASaNe yA kautukitA kutUhalam utkaNTheti yAvat tasyAm ( sa0 tatpu0 ) dUram atyantam yathA syAttayA kathA ca anukathanamceti tena ( dvandva ) vacanAnuvacanena uttara-prattyuttarAbhyAmiti yAvat prasRtAyAm gatAyAm satyAm ciram cirAtprabhRti bahutithAt kAlAdityarthaH bhUbhRtAm dharappIdharANAM nRpApyAmiti yAvat na Agamanam svarga aprAptiH (naJ tarapu0 ) tasya hetum kAraNam ( 10 tatpu0) jJAtum vodhum icchuH icchAvAn san tam Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasagaH nAradam avadat uvAca pprcchetyrthH| yuddhe vIragatiM prApya rAjAnaH kuto na svarga AgantIti indro nAradamapRcchaditi bhAvaH // 13 // __myAkaraNa-kautukitA kutukam asyAstIti kutuka+in ( matubartha) kautukI tasya mAva iti kautukin+tal +TAp / anAgamaH na A+ gam +ghaJ (mAve) / icchuH icchatIti: iS +u: (kartari ) / anuvAda-indra ( nArada se ) bAte karane kI utsukatA ke uttara-pratyuttara dvArA khUba bar3ha jAne para cirakAla se rAjAoM ke ( svarga ) na Ane kA kAraNa jAnanA cAhatA huA una ( nArada ) ko bolA // 13 // TippaNI-raNa meM vIragati ko prApta hue yoddhAoM kI svarga-prApti ke sambandha meM dekhie gItA'hato vA prApsyati svrgm'| eka dUsare kavi ne bhI kahA hai-'saMprApnuvanti nanu maNDalamekameva kSmApA jaye, samara-sImni vapustu hitvA / caNDAMzumaNDalamathAmimatAni kAmaM premAdra-nirjara-vadhU-stanamaNDalAni // 'kathA' 'kathana' tathA 'micchu' 'daccha' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| prAgiva prasuvate nRpavaMzAH kinnu samprati na vIrakarIrAn ? / ye parapraharaNaH pariNAma vikSatAH kSititale nipatanti // 14 // anvayaH-(he mune ! ) nRpavaMzAH prAk iva vIra-karIrAn samprati kim nu na prasuvate, ye paripAme para-praharaNaH vikSatAH ( santaH) kSititale nipatanti ? TIkA-(he mune! ) nRpANAM rAza vaMzAH kulAni (10 tatpu0) eva vaMzAH veNavaH (karmadhA0 ) vaMzazabdo'tra dvirAvartanIyaH zliSTatvAt ('vaMzo veSau kule varga' ityamaraH) prAk pUrvam zva pUrvakAlavadityarthaH vIrAzca te karIrAH gajapAtanasamarthAH atha ca vaMzAGkarAH ( 'vaMzAGkare karIro'strI' ityamaraH) tAn samprati idAnIm kim kasmAt nu vitakeM na prasuvate janayanti ? ye vIrakarIrAH pariNAme paripakvAvasthAyAM pUrNatAruNye ityarthaH atha ca paripAke pareSAm zatraNAm atha ca anyeSAm ('paraM dUnAnyamukhyeSu paro'riparamAtmanoH' iti vaijayantI) praharaNaH AyudhaiH atha ca dAtraiH athavA kuThAraiH (10 tatpu0 ) vikSatAH viddhAH atha ca kRttAH cisyAH bhuvaH tale pRSThe ( 10 tatpu0) nipatanti mRtAH atha ca kRttAH santaH patanti yathA vaMzAGkarAH paripakvAH santo-janaiHzAkAdyartha dAtrAdinA kRtAH bhUtale patanti, tadvat rAjavaMzotsannAH vIrAH pUrNatAruNyamavAptAH rathe zatraNAm bANAdimiH AyudhaiH kSata-vikSata-dehA gatAsavaH santo bhUtale kasmAnna patantIti bhAvaH // 14 // ___ vyAkaraNA-nRpaH nan pAtIti nR+/pA+kaH ( kartari ) / karorAH kariyo ( gajAn ) Irayanti ( pAtayanti ) iti karin + Ir +aN ( karmaNi ) praharaNaiH prahviyate ( Ahanyate'neneti pra+ha+lyuTa ( karaNe ) / pariNAme pari+/ nam+ghaJ ( mAve ) na ko p| titiH kSiyanti ( nivasanti ) prApino'treti /kSi+tin ( adhikarappe ) yadyapi yaha dhAtu vaidika hai, tathApi isase banA kRdanta loka meM bhI prayukta hotA hai| anuvAda-(he mune ! ) rAjAoM ke vaMza ( kula ) rUpI vaMza ( baoNsake vRkSa ) pahale kI taraha Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite baba bIra karIroM ( kariyoM ko bhI DhAdene vAle raNa-bA~kuroM; koMpaloM ) ko kyoM utpanna nahIM karate hoMge no pariNAma ( pUrNa tAruNya, pakane ) meM paroM (zatrayoM; anya logoM ) ke praharaNoM ( bAyoM, hathiyAroM ) se vikSata ( bIMdhe, kATe hue ) bhUtala para gira jAte haiM ? // 14 // TippaNI-yahA~ kavi vaMza Adi zabdoM meM zleSa kA puTa dekara rUpaka ke aprastuta-vidhAna meM bar3A camatkAra dikhA gayA hai| hama dekhate haiM ki vaMzoM-bA~soM se koMpala nikalate haiM / jaba ve kucha pakke ho jAte haiM, to darAtI Adi ke prahAra se kATakara loga unheM jamIna para girA dete haiN| ye koMpala acAra Adi ke kAma Ate haiN| isa tathya kA Aropa kavi rAjAoM ke vaMzoM-kuloM meM honevAle vIroM para karatA hai, jo tAruNya meM zatroM ke zastrAstroM se kSata-vikSata se jamIna para girakara vIra-gatiko prApta ho jAte haiM / isa taraha yahA~ sAGga rUpaka hai, jo zleSa-garbhita hai| 'prAgiva meM upamA hai / 'para' 'pari' tathA 'kSatA:' 'kSiti' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| pArthivaM hi nijamAjiSu vIrA dUramUrdhvagamanasya virodhi / gauravAdvapurapAsya bhajante maskRtAmatithigauravaRddhim // 15 // bhanvaya-vIrAH pArthivam, gauravAt dUram UdhvaM-gamanasya virodhi vapuH AjiSu apAsya matkRtAm atithi-gaurava-Rddhim mjnte| TIkA-vIrAH zUrAH pArthivam pRthivIvikAram ata eva gauravAt mAritvAt gurutvagupayogAditi yAvat dUram atyantam Urdhvam uccaizca tat gamanam prayApam ( karmadhA0 ) tasya virodhi pratibandhakam gurutvaguNaviziSTaM dravyaM nopari gacchatItyavastAduktameva, vapuH zarIram apAsya tyaktvA mayA kRtAm sampAditAm ( tR0 tatpu0 ) atitheH abhyAgatasya yat gauravam pUjA-satkAradvArA prAptam mahattvamityarthaH tasya RddhiM samRddhim atizayamiti yAvat ( umayatra pa0 tatpu0) majante prApnuvanti / rape tyaktadehAH svarge Agatya me prAtithyena gauravAnvitA mavantIti mAvaH // 15 // vyAkaraNa-vIrAH vIrayati ( vikramate ) iti/vora+kaH ( kartari ) / pArthivam pRthivyA vikAra iti pRthivI+aN ( vikAre ) / gauravam guroH mAva iti guru+aN / virodhi virupaddhoti vi+/rudh +piniH ( kartari ) / atithiH isake lie pIche zloka 4 dekhie / RddhaH Rdh + tin ( mAve ) / gaurava-Rddhim meM 'RtyakaH' (6 / 1 / 128) se prakRtimAva / anuvAda-vora puruSa miTTI ke bane, ( ataeva ) mArI hone ke kAraNa kAra atidUra jAne meM pratibandhaka bhUta ( nija ) zarIra ko tyAgakara ( svarga meM ) mere dvArA kiye Atithya kA atizaya gaurava prApta karate haiM // 15 // TippaNI-koI bhI vyakti ho, yadi bahuta dUra jAnA ho to use apanA bhArI sAmAna chor3a denA hI par3atA hai, lekina yahA~ Azcarya kI bAta to yaha hai ki apano gurubhUta vastu (zarIra ko to vIra loga chor3a dete haiN| aura Age jAkara usase aura adhika gurumUta vastu ( Atithya gaurava ) grahaNa kara lete hai, vaha mo apanI nahIM, pratyuta dUsare ( indra ) kii| isameM hamAre vicAra se virodhAmAsa alaMkAra hai / kintu dUsare 'gaurava' zabda kA mahattva artha lekara parihAra ho jAtA hai / zabdAlaMkAroM meM 'gauravA' 'gaurava' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH sAmizApamiva nAtithayaste mAM yadadya bhagavannupayAnti / tena na zriyamimA bahu manye svodaraikabhRtikAryakadaryAm // 16 // anvaya-he magavan ! te atithayaH sAmizApam iva mAm atha yat na upayAnti, tena svoda..Am imAm zriyam ( aham ) na bahu manye / / ____TIkA-he bhagavan mune! te vIrA atithayaH abhyAgatAH abhizApena zApena saha vartamAnam (ba0 bI0) zaptamityarthaH iva mAm indram adya asmin dine idAnImityarthaH yat yasmAt na rupayAnti upagacchanti, tena kAraNena svasya AtmanaH yat udaram jaTharam tasya ekA kevalA ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) yA bhRtiH maraNam eva kAryam kRtyam prayojanamityarthaH ( ubhayatra karmadhA0 ) tena kadaryAm kRpaNAm kutsitAmiti yAvat ( tR0 tatpu0 ) imAm etAm nijAm zriyam lakSmIm dhana-samRddhimiti yAvat na bahu anitarAm manye na saMbhAvayAmi, atithyAdi-nimittam anupayujyamAnA kevala-svodarabharaNaparI svasamRddhi prati nAhaM bahu mahattvaM dadAmIti bhAvaH // 16 // ___ vyAkaraNa-bhagavan magaH aizvaryam asyAstIti maga+matup, ma ko va, sambodhana / atithi ke lie pIche zloka 4 dekhie / amizApaH ami+Vzap+ghaJ ( maave)| aca-idam ko az aura gha ('idamo'z ghazca' vArtika ), lekina yAskAcArya ke anusAra 'adya' zabda 'asmin chavi' ina do zabdoM ke Adi ke (a+gha) akSara lekara saMkSipta rUpa banAyA gayA hai| jo loga yU. en. o0, u0 pra0 Adi kI taraha Adya akSaroM se banane vAlI saMkSipta zabda-prakriyA ( Initial) ko aMgrejo kI dena mAnate haiM, ve bhramameM haiM / zudi, vadi Adi zabda bhI isI taraha bane hue haiN| bhRtiH bhR+ttin ( mAve ) / kadaya ( vize0 ) atu0 ( gantum ) yogyam iti /R+yat, aryam kutsitam aryam iti kuritata zabda ko kadAdeza+TAp ( striyAm ) __ anuvAda-he bhagavan ! ve ( vIra ) atithi amizApa prApta kiye hue-jaise mere pAsa Aja jo nahIM A rahe haiM, usase maiM kevala apanA hI peTa marane ke prayojana se kutsita-kRpaNa-banI apanI isa lakSmI-dhana-sampatti ko adhika mahattva nahIM detA huuN|| 16 // TippaNI-kadaryAm arya prabhu aura seTha ko mo kahate haiM ( 'aryaH svAmi-vaizyayoH' itymrH)| vaha ayaM kadarya hai, nindita svAmI athavA seTha hai jisakI dhana-daulata apanA peTa bharane mAtra hetu hai, balki jo apane peTa ko mI mAratA hai, usako dhana-daulata huI to kyA, nahIM huI to kyA / isa sambandha meM 'dekhie' manu kyA kahate haiM-AtmAnaM dharmakArya ca putradArAMzca pIDayet / lomADhayaH pitarau bhrAtRn sa kadarya iti smRtaH // (4 / 210, 224) yahI bAta yAzavalkya ( 1 / 161 ) ne mI kahI hai| indrakA mAva yaha hai ki AtithyAdi pavitra kAryoM meM vyaya huI dhana-sampatti hI sArthaka hotI hai| anyathA vyartha / 'sAbhizApamiva' meM utprekSA hai / zabdAlaMkAra vRsyanuprAsa hai| pUrvapuNyavimavavyayalabdhAH zrImarA vipada eva vimRSTAH / pAtrapANikamalArpaNamAsA tAsu zAntikavidhividhidRSTaH // 17 // 1. smpdo| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anvayaH-(he mune! ) pUrva"ubdhAH zrImarAH vimRSTAH ( satya:) vipada eva / tAsu AhAm pAtra "pam vidhi-dRSTaH zAntika-vidhiH ( asti ) / TIkA-(he mune ! ) pUrvam purA yathA syAttathA arthAt pUrvajanmani kRtAni yAni puNyAni satkarmANi ( supsupeti samAsaH ) athavA pUrvANi yAni puNyAni ( karmadhA0 ) teSAM yo vibhavaH vaibhavam bAhulyamityarthaH tasya vyayena vinAzena ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) labdhAH prAptAH ( tR0 tatpu0 ) zriyaH sakSamyAH bharAH atizayAH vimRSTAH vicAritAH satyaH vipadaH saMkaTA eva bhavantoti zeSaH, bahupuNyalabdhAH sampadaH satkAyeMSu viniyogAbhAvAt vastutaH vipadaH eva siddhayantIti bhAvaH, tAsu sampadrapAsu vipatsu zrAsAm sampadAm pAtrANAm yogyavyaktInAm ye pANayaH hastA ( 10 tatpu0) kamalAni pamAnIva ( upamita tatpu0 ) teSu arpaNam dAnam ( sa0 tatpu0 ) vidhinA zAstraSNa dRSTaH ukta ityarthaH ( tR0 tatpu0 ) zAntiH zamanaM prayojanamabhyeti zAntikaH vidhiH anuSThAnam yajJAdi dharmakRtyamiti yAvat astIti zeSa: sampadrUpApA vipadAM zamanaM sampadA sadupayoge Anayanenaiva kartuM zakyate iti bhAvaH // 17 // vyAkaraNa-vyaya vi+Vs+ac ( mAve ) / vibhavaH vi+Vs+ac / vipad vizeSeSa padyate ( upari AyAti ) iti vi+/pad +kvipa ( bhAve) / zAntika zAntiH prayojanamasyeti shaanti+kn| vidhiH / vidhatte athavA vidhIyate iti vi+Vdhaa+kiH| anuvAda-(he muni ! ) pahale ( janma ) ke bahuta se puNyoM ko khone se prApta huI bahuta sArI sampadAya, vicArA jAya, to viSattiyA~ ( ho ) haiN| una ( sampadA rUpI vipattiyoM ) meM ina ( sampadAoM) kA pAtroM ke kara-kamaloM meM arpaNa karanA ( hI ) zAstrokta zAnti hetuka anuSThAna hai // 17 // TippaNI-puNyoM se prApta sampad-vaibhava yadi jyoM kA tyoM par3A rahe, to usakI cora-DAkuoM tathA rAjA Adi se rakSA karanA kitanI musIvata hai| cintA meM nIMda hI nahIM paatii| yadi calA gayA; to puNya bhI khoe aura sampadA bhI khoI, pAsa kucha bhI na rhaa| isalie dhana-vipaDhA ke nivAraNa ke lie yahI zAnti-karma hai ki sampadA ko pAtroM ko de do, dharma kAryoM meM lagA do| isase vipadA mI miTegI aura dhana ke sad-viniyoga se naSTa hue pUrva puNyoM ke sthAna meM DheroM aura naye paNya jamA ho jaaeNge| yAzavalkya ne pAtra kI paribhASA yaha kI hai-'na vidyayA kevalayA tapasA vApi pAtratA / yatra vRttamime come taddhi pAtraM prakIrtitam // ( AcAra0 200 ) 'pApi-kamalam' meM luptopamA hai / 'vidhir' 'vidhi' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / tadvimRjya mama saMzayazilpi sphItamatra viSaye sahasAgham / bhUyatAM bhagavataH zrutisArairadya vAgbhiraghamarSaNaRgmiH // 18 // bhanvayaH-tat atra viSaye saMzayazilila sphItam mama agham sahasA vimRjya zrutisAraiH bhagavataH vAgbhiH ati-sAraiH adhamarSaNaRgbhiH bhayatAm / / TIkA-(he mune ! ) atra asmin viSaye atheM saMzayasya sandehasya zilpi utpAdakam (10 tatpu0) sphotam pravRddhaM pramatamityartha mama me agham duHkham , atha ca pApam ( 'duHkhenovyasaneSvagham' Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH ityamaraH) sahasA jhaTiti vimRjya apanIya zrutau karSe sAraH paramoskRSTaH pIyUSarUpairityarthaH bhagavatA Aryasya vAgmiH vacanaiH zrutI vede sAraiH zreSThaH adhasya duHkhasya atha ca pApasya marSaNasya mArjanasya tarasambandhinImirityarthaH RgmiH mantraH ( ubhayatra 50 tatpu0 ) bhUyatAm / bhavanmadhuravacanAni tathaiva mamAgham ( duHkham ) nivArayantu yathA vedAghamarSa gamantrA lokAnAm agham (pApam ) nivArayantIti mAvaH // 18 // gyAkaraNa- zilpi zilpam ( racanA ) asyAstIti zilpa+in ( matuvartha ) / sphItam VsphAya+kta (kartari) sphI Adeza / zrutiH bhUyate'nayeti V+ktin (karaNe) atha ca bhUyate iti (krmnni)| vAgbhiH ucyate iti Vvaca+kvip ( mAve ) dIrgha aura samprasAraNAmAva / marSaNaH marSayatIti /mRS + ( nandyAditvAt ) lyuH ( kartari ) / marSaNa-RgmiH prkRtimaav| VS+loTa (bhAvavAcya ) bhUyatAm / anuvAda-(he muni ! ) ( atithi mere yahA~ kyoM nahIM A rahe haiM ? ) isa viSaya meM saMzaya-janaka mere bar3e mArI agha ( duHkha ) ko zIghra miTAkara zruti-sAra ( kAnoM ko uttama lagane vAlI ) ApakI vASI atisAra ( vedoM meM zreSTha ) agha (pApa) kA marSaNa (nivAraNa) karane vAle mantroM kA kAma kare / / 18 / / TippaNI-yahA~ vidyAdhara ne atizayokti aura zleSa alaMkAra mAne haiM, kyoMki do vibhinna adhoM aura atisAroM meM amedAdhyavasAya ho rakhA hai, lekina hamAre vicAra se-jaisA ki mallinAtha ne bhI mAnA hai-yahA~ zliSTa pariNAmAlaMkAra hai, kyoki nArada ke vacanoM para aghamarSae-mantroM kA tAdAtmya sthApita karake usako prakRtopayogI arthAt aghanivAraNa meM kAma Ane vAlA batAyA gayA hai / 'candrAloka' ke anusAra isakA lakSaNa isa prakAra hai-'pariNAmaH kriyArthazced viSayI viSayAtmanA / zamdAiMkAra vRttyanupAsa hai| aghamarSaNa-RgmiH -Rk Rgveda kI RcA athavA maMtra ko kahate haiN| isa veda kI kucha RcAyeM aisI haiM, jo 'aghamarSaNa' RcAya kahalAtI haiN| inake bolane se agha ( pApa ) kA nAza hotA hai| brAhmaNa bAlaka sandhyA karate hue nitya ina RcAoM ko bolate haiM jaise-'OM RtaJca satyaJcAmIdAttapasodhyajAyata tato rAyajAyata tataH samudro arNavaH, samudrAdarNavAdadhi sambatsaro majAyata, ahorAtrANi vidadhavizvasya miSato vazI, sUryAcandramasau dhAtA yathApUrvama. kalpayat divaJca pRthivIM cAntarikSamathosvaH // isI taraha 'OM ApohiSThA mayobhuvastAna baje davAtana' ityaadi| ityudIrya maghavA vinayardhi vardhayannavahitatvabhareNa / cakSuSAM dazazatImanimeSAM tasthivAnmunimukhe praNidhAya // 19 // anvayaH-maghavA iti udIrya avahitatasva-bhareNa vinayaviMm vardhayan animeSAm cakSuSAm daza. cavIm muni mukhe praNidhAya tasthivAn / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 naiSadhIyacarite TIkA-madhavA indraH iti pUrvoktam sadIyaM uktvA pravahitasvasya sAvadhAnatvasya mareNa atizayena (10 tatpu0 ) atyantaikAgracittatayeti mAvaH vinayasya namratAyA Rddhim samRddhim atizayamiti yAvat vardhayan vRddhi nayan na nimeSaH nimIlanaM yasyAM tathAbhUnAm ( namba0 vI0) devatAnAM cakSuSi na nimiSantIti zAstreSUcyate; cakSuSAm netrANAm dazAnAM zatAnAM samAhAra iti dazazatI tAm ( samAhAra dvigu ) muneH nAradaH mukhe mAnane (pa0 tarapu.) praNidhAya sthApayitvA tasthivAn sthitavAn netrASi nAradamukhe datvA sAvadhAnaH san zrotumunmukhaH sthita iti mAvaH // 19 // vyAkaraNa-maghavA yAska ke anusAra 'maMhanIyo mavati (/maha+kanin , ha ko gha, yugAgama ) athavA 'maSam' dhanam 'tadvAn bhavati' / udoya ut+VIr + lyap / avahitasvam aba+yA+ktaH ( katari ) dhA ko hi, tasya mAvaH tattvam / RddhiH Rdh +ktin ( mAve ) / nimeSa ni+miS +pa ( bhAve ) / dazazatIm AkArAntottarapada hone se 'dvigoH' ( 4 / 121 se Dopa ) tasthivAna sthA+kvasu (liTa ke artha meM) / yadyapi yaha pratyaya vaidika hai, tathApi kaviyoM ne loka meM bhI isakA prayoga kara diyA hai| isake lie dekhie kAlidAsa-'taM tasthivAMsaM nagaropakaNThe ayApti sarvANya. pijgmussste'| anuvAda-indra ukta (bAta ) kahakara acchI taraha sAvadhAnI ke sAtha vinayAtizaya ko aura adhika karatA huA ( apanI) ekaTaka hajAra A~kheM muni ( nArada ) ke mukha ko bhora karake baiTha gayA // 19 // TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ svamAvokti kahA hai, kyoMki manuSyoM meM aisA svamAvataH huA karatA hai / 'muni' 'muni' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| vIkSya tasya vinaye paripAka pAkazAsanapada spRzato'pi / nAradaH pramadagadgadayoktyA vismitaH smitapurassaramAkhyat // 20 // anvaya-nAradaH pAkazAsana-padam spRzataH api tasya vinaye paripAkam vIkSya vismitaH ( san | pramada-gadgadayA uktyA smita puraHsaram Akhyat / TIkA-nAradaH pAkazAsanasya indrasya padam sthAnam ( pa0 ta0 ) ( 'biDojAH pAkazAsana ityamaraH) spRzataH adhitiSThataH indratvapade sthitasyetyarthaH / api tasya indrasya vinaye namratAkA paripAkam pUrNatA prakarSamiti yAvat vIcaya dRSTvA vismitaH AzcaryayuktaH san prakRSTaH madaH hara (prAdi sa0 ) tena gadgadayA aspaSTAkSarayA uktyA girA smitam ISad hAsyam purassara agragAmi yasmin karmaNi yathA syAttathA (ba0 vI0 ) prAkhyat-akathayat / indrasya vinayAtizake hRSTa-hRSTo nAradaH smayapUrvakamavocadityarthaH // 20 // vyAkaraNa-pAkazAsanaH zAsti = daNDayatIti zAs + ( nandAditvAt ) lyuH (kartari pAkasya zAsanaH (10 tatpu0 ) pAkanAmaka eka rAkSasa thA jise indrane mRtyudaNDa diyA thA artha mArA thA, paripAkaH pari+/pac+ghaJ (mAve) ca ko k| vismitaH vi+/smi Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH ( kartari ) / smitam /smi+/kta ( mAve ) / mAkhyat A+/caliDa +g, cakSita ko khyA praadesh| anuvAda-nArada, indra ke pada para sthita hote hue mI utta (indra) kI bar3I mArI vinamratA dekhakara Azcarya cakita hue, atiharSa se gadgada banI bApo se muskarAhaTa ke sAtha bole / / 20 // TippaNI-amimAna ke kAraNa-bhUta indratva rUpa aizvarya ke hote-hote mI amimAna rUpa kArya kA na honA, namra banA rahanA-ise hama vizeSokti kheNge| 'pAka' 'pAka' aura 'smita' 'smita' meM cheka, anyatra vRttyanuprAsa hai| mikSitA zatamakhI sukRtaM yattatparizramavidaH svavibhUtau / tatphale tava paraM yadi helA klezalabdhamadhikAdaradaM tu // 21 // anvaya-(he indra ! tvayA ) zata-makhI (dAtrI) yat sukRtam mikSitA, tat-phale sva-vibhUtau yadi helA ( asti, tahiM ) tatparizramavidaH param eva ( asti ) / klezalabdham ( vastu ) tu adhikAdaradam ( mavati ) / TIkA-(he indra, svayA ) zatasya makhAnAM yazAnAm samAhAra iti zatamakhI ( samAhAra dvigu ) yat sukRtam puNyam mikSitA-yAcitA, zatamakhI-sakAzAt tvayA puNyaM yAcitamityarthaH tasya sukRtasya phale (10 tatpu0 ) tatphalAtmikAyAmityarthaH svasya AtmanaH vibhUto aizvayeM yadi cet helA avahelanA avazeti yAvat ('helAvazAvilAsayoH' iti vizvaH) asti, tahi tasya pAtamakhIsakAzAt sukRta-yAcanasya zatayazAnuSThAnasyetyarthaH zramaM parizramam, klezaM ( 10 tatpu0) vetti jAnAtIti tathoktasya ( upapada tatpu.) param kevalam ( 'paraM syAduttamAnApta vairi-dUreSu kevalam' iti vizvaH ) tava evAstIti zeSaH / zatayazAnuSThAnaklezAjita-puNyaphalasvarUpa prApte aizvayeM ameNa labdham prApta vastu tu adhikam bahu prAdaraM saMmAnaM mahattvamiti yAvat ( karmadhA0) dadAti mAtmane prayacchati karotIti yAvat tathoktam (upapada tatpu0) bhavatIti zeSaH vinA klezena prApte vastuni yadi loko'vazAm upekSAca dhatte, dhattA nAma kintu bahu klizitvA prApte vastuni sarveSAm daro bhavati, tasmai te mahattvaM dadatIti mAvaH / / 21 / / / vyAkaraNa-zatamakhI akArAntottarapada hone se samAhAra-dvigu strIliMga bana jAtA hai| miz dhAtu dvikarmaka hone se gauNa karma zatamakhI se 'gauNe karmaNi duyAdeH' niyama ke anusAra karmaNi pratyaya hai| parizramavidaH- vid+vip ( kartari ) / Adaradam /dA+ka: yahA~ dA ko antarmAvita ppi samajhie arthAt dApayati dilavAtI hai, apanA Adara karavAtI hai| / anuvAda-(he indra, ) sau yazoM se jo puNya tumane mAMgA, usake phala-svarUpa ( prApta hue ) rizvarya ke prati yadi avahelanA ( kisI kI hai, to ) usake zrama se amiza kevala mAtra tumhArI hI hai| ( aisA koI aura nahIM karatA ) kleza se prApta huI vastu to ( apane ko ) adhika Adara dilavAtI hai // 21 // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ zatamakhI-sau yacoM ko kavi ne eka vyakti ke rUpa meM batAyA hai jisase indra puNya kI mikSA mAMga rahA hai, jise usane de diyA hai / bhAvArtha yaha huA ki kleza-sAdhya sau yaza karake indrane jo puNya arjita kiyA, usIse vaha indra banA / sau yaza karane ke bAda hI indra-pada prApta hotA hai-aisA zAstroM meM ullekha hai| kintu indra dvArA apane amita aizvarya ke prati kI jAne vAlI avahelanA kI bAta Azcaryajanaka hai / loga to dharmArtha (muphta milI) vastu ko hI mahattva-hIna samajhate haiM, kleza se prApta vastu ko nhiiN| mallinAtha ke zabdoM meM 'atra klezavAkyena helAtva-samarthanAd vAkyArthahetukaM kAvyaliGgamalaGkAraH' kintu kleza-labdha vastu ke prati adhika Adara kA pratipAdaka vAkya helA-pratipAdaka vAkya kA samarthana kaise kara sakatA hai ? vaha to ahelA ke pratipAdaka kA samarthana karegA arthAt mahelA honI cAhie helA nhiiN| hamAre vicAra se helA kA kAraNa na hone para bhI helA-rUpa kArya batAne meM vibhAvanA ho sakatI hai athavA ahelA kA kAraNa hote-hote mI ahelArUpa kArya na hone se vizeSokti bhI bana sakatI hai| isa taraha ina donoM kA saMdeha-saMkara banA huA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| sampadastava girAmapi dUrA yana nAma vinayaM vinayante / zraghAti ka iveha na sAkSAdAha cedanubhavaH paramAptaH // 22 // pravandha-girAm api dUrAH tava sampadaH yat nAma ( te ) vinayam na vinayante, iha paramApta: sAkSAt anubhavA cet na Aha (tahiM ) kaH zradadhAti ? TIkA-girAm vAcAm api dUrAH agocarA ityarthaH varNanAtItA iti yAvat tava te sampadA priyaH yat nAma nizcite yathA syAttathA vinayam namratAm na vinayante apanudanti dUrIkurvantIti pAvat , iha asmin viSaye paramam atyantaM yathA syAttathA prAptaH pramANa-bhUtaH 'avyabhicArI'ti yAvara ( supsupeti samAsaH ) sAkSAt anubhavaH pratyakSAnumavaH cet yadi na mAha kathayati tahiM ka zradadhAti vizvasiti na ko'poti kAkuH / matsadRzaH kazcit yadi vyaktigatarUpeNa pratyakSaM nopalameta, vahi nAsau kadApi kathanamAtreNa vizvAsaM kariSyati yat indro'nantazrIsampanno'pi vinayavAnasti, yataH sarve'pi zrIsampannAH svabhAvataH avinayina eva mavantIti bhAvaH // 22 // jyAkaraNa-girAm gIryate ( uccAryate ) iti /gR+kvip ( mAve ) / vinayante 'katI cAzarIre karmaNi' (1 / 3 / 37) se Atmane pd| sAkSAt saha+akSa+At / mAha-V +laT, tru ko Aha aadesh| bhanuvAda-vAcAmagocara-vANI se pare hotI huI mo tumhArI saMpadAye jo tumhAre vinaya nahIM miTA rahI hai, isa viSaya meM yadi sabase bar3A pramANa pratyakSa anubhava na kahe to kauna vizvAI karatA hai ? // 22 // TippaNI-indra kI sampadAyeM kitanI hI bahuta kyoM na hoM, ve vAcAmagocara haiM, bAko sarma vAggocara hI hai, isa taraha sampadAoM ke sAtha vAggocaratva kA sambandha hote huye mI usakA asambana batAne se sambandhe asambandhAtizayokti alaMkAra hai| api zabda ke bala se kaimutya nyAya se bhApI mI hai / 'vimayaM' 'vinayante' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasagaH 307 zrIbharAnatithisAskaravANi svopabhogaparatA na hiteti / pazyato bahirivAntarapIyaM dRSTismRSThiradhikA tava kApi // 23 // "zrImarAn atithiptAtkaravANi, khopabhogaparatA na hitA" iti antaH api bahiH iva pazyatA tava iyam adhikA kA api dRSTi-sRSTiH ( asti ) / ____TIkA-zriyAm sampadAm bharAn atizayAn , (10 tatpu0 ) deyatvena atithInAm adhInAn karavANi kuryAm ityatithisAtkaravANi svastha AtmanaH eva upabhogaH AsvAdanam ( Sa. tarapu0 ) paraM pradhAnam ( karmadhA0 ) yasya tasya (ba0 vI0) bhAvaH tttaa| AtmambharitetyarthaH na 'hitA zreyaskarI' iti antaH api antaHkaraNe'pi bahiH bAhya padeze iva pazyataH jAnataH, atha ca vilokayataH taba te iyam eSA adhikA vRhatI kA api vilakSamA haSTeH zAnasya atha ca darzanasya ('dRSTirzAne'kSyi darzane' ityamaraH) sRSTiH racanA (pa0 tatpu0 ) astIti shessH| tava dRSTiH-jJAnaM vilokanaM ca asAdhAraNI vartate / svArthaparataiva na hitA, parahitamapi karaNIyam iti tvam manasi tathaiva pazyasi ( nAnAsi ) yathA svasahasranetraiH vahiH pazyasi ( vilokayasi ) iti bhAvaH / / 23 / / gyAkaraNa--atithisAskaravANi dekara atithiyoM ke adhAna karane artha meM sAt pratyaya (tadadhIna vacane, 'deyetrA ca' 5 / 4 / 55) karavANi vidhyartha meM loT / anuvAda-bhArI sampadAoM ko dAna meM atithiyoM ko sauMpa dU~, apane Ara hI (saMpadAoM kA) upabhoga hitakara nahIM hotaa| isa taraha antaHkaraNa meM bhI bAhara kI taraha dekhate ( jAnate), vilokana karate hue tumhArI yaha nahI bhArI koI ( vilakSaya) dRSTi-( zAna-dRSTi, vilokana dRSTi ) racanA hai / / 23 / / TippaNI-indra ko hajAra A~kheM hotI haiN| unase jisa taraha vaha bAhara dekhA karatA hai, usI taraha usako bhItarI dRSTi-zAna dRSTi mo hai jisase vaha sabhI bAtoM ke bhale-bure kA vivecana karatA hai| vaha donoM A~khoM se dekhatA hai / zAna-cakSu aura carmacakSu bhinna hote haiN| unakA dekhane kA vyApAra mI minna 2 hotA hai kintu kavi ne 'dRSTi' aura 'pazyataH' meM zleSa rakhakara unakA abhedAdhyavasAya kara diyA hai, isaliye yahA~ mede amedAtizayokti hai| 'vahiriva' meM upamA hai| dRSTi meM adhikatA batAne se vyatireka bhI hai / vidyAdhara ke kathanAnusAra yahA~ ina saba kA saMkara hai / 'dRSTi' 'sRSTi' meM padAntargata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| AH svabhAvamadhurairanumAvaistAvakairatitarAM taralAH smaH / dyAM prazAdhi galitAvadhikAlaM sAdhu sAdhu vijayasva viDojaH // 24 // anvayaH-he biDIjaH ( vayam ) svabhAvamadhuraiH tAvakaiH anubhAvaiH prAH / atitarAm taralAH smaH / ( tvam ) galitAvadhikAlam sAdhu dyAm prazAdhi, ( tathA ) sAdhu vijayasva / ____TokA--he biDojaH indra ( 'viDojAH pAkazAsanaH' ityamaraH ) vayam svabhAvena nisarguNa madhuraH ramaNIyaH tAvakaiH tvatsambandhimiH anumAvaiH pramAvaiH athavA mati-nizcayaH ('anumAvaH prabhAve ca satAM ca mati-nizcaye' tyamaraH ) zrAH iti haSa atitarAm atyantam yathA syAttathA taratAH Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite koThAH calitA iti yAvat smaH mAnanda-magnAH sma iti bhAvaH / tvam galitaH samAptaH avadhiH sImA karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 vI0) yaH kAlaH samayaH tam ( karmadhA0 ) kAlAtyantasaMyoge dvi0 athavA galitAvadhiH kAlaH yasmin karmaNi yathA syAttathA (ba0 vI0 ) sAdhu samyak yathA syAt tathA pAm svargam prazAdhi pratipAlaya tathA sAdhu vijayasva sarvotkarSeNa vartasva / / 24 / / vyAkaraNa-biDojaH ( veveSTi vyAmototi / viS + kvip ( kartari ) viT = vyApakam bhoja: tejo yasyeti ( ba0 vI0 ) pRSodarAditvAt vRddhiH, tatsambuddhau / tAvakaiH taveti yuSmad +aN , tavakAdeza / atitarAm ati+tarap + Am (svAtheM) prazAdhi pra+VzAs+loTa (ma0 pu0) hi ko ghi aura zAma ko zAdeza ('zA ho' 6 / 4 / 35) / vijayasva ji dhAtu ke vi-pUrvaka hone se aatmnepd| anuvAda-Aha ! indra, hama tumhAre svabhAvataH madhura nizcita manomAvoM se ( harSa meM ) hila uThe haiN| tuma ananta kAla taka acchI taraha svarga kA zAsana karo, acchI taraha vijayI bano // 24 // TippaNI- yahA~ indra ko nArada dvArA AzIrvAda diyA gayA hai, isalie AzIH alakAra hai| 'bhAva' 'bhAva', 'taro' 'tarA' tathA 'sAdhu' 'sAdhu' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| saGghayavikSatatanusravadasmrakSAlitAkhilanijAghalaghUnAm / yattvihAnupagamaH zRNu rAjJAM tajjagadyavamudaM tamudantam / / 25 / / anvayA-savaya "laghUnAm rAzAm yat tu iha anupagamaH jagad-yuva-mudam tat tam udantam shRnnu| TIkA-sahakhye samare ('yuddhamAyodhanaM saMkhyam' ityamaraH ) vikSatAH nihatAH ( sa0 tatpu0) yAH tanavaH zarIrANi ( karmadhA0 ) tAbhyaH sravat pravahat ( paM0 tatpu0 ) yat atram rudhiram ('rudhire'sRglohitAstram' ityamaraH ) tena cAlitam dhautam ( tR0 tatpu0 ) akhilam samastam vijam svam adham pApam ( ubhayatra karmadhA0 ) yeSAM tathAbhUtAnAm (10 vI0 ) ata eva laghUnAm mAra-rahitAnAm ( karmadhA0 ) rAjJAm bhUpAnAm yat yasmAtoH iha svarga anupagamaH anAgamanam jagataH saMsArasya ye yuvAnaH yuvakAH teSAm muta harSaH ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) yasmAt tathAbhUtam (ba0 bI0) tat tam udantam vRttAntam ( 'vArtA pravRttivRttAnta udantaH' ityamaraH) bhUkha bhAkarNaya, yasmAtkArapAt yuvAno rAjAnaH tvadAtithyagrahaNAya svarga nAyAnti, tatkArapa-bhUta vRttAntaM ka kuru iti mAvaH // 25 // __vyAkaraNa-anupagamaH-na upa+ gam +ap ( bhAve ) / yuvA yauti mizrImavati khiyeti yu+kanin ( kartari ) / mud--/mud+vip ( bhAve ) / anuvAda-yuddha meM kSata-vikSata zarIroM se bahate hue rudhira dvArA apane sabhI pApoM ko dhoye hue, (ata eva ) halke bane rAjAoM kA jo yahA~ ( svarga meM ) AnA nahIM ho rahA hai, vo jagat ke yuvAoM ko harSita kara dene vAle usa vRttAnta ko bhuno / / 25 // TippaNI-hama dekhate haiM ki sAtha meM bojhA rakhe hue loga parvata prAdi UMce sthAna meM jA nahIM Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasarga: pAte haiM. lekina khAlI hoM, to jhaTa Upara car3ha jAte haiN| manu ke anusAra 'dazasUnA samo napa:' arthAt rAje loga yA zAsaka bar3e pApa kiyA karate haiN| dasa sUnAyeM-vadhyazAlAye, bUcar3akhAne-eka tarapha aura eka rAjA eka tarapha, donoM taula meM barAbara nikleNge| apane pApoM ke bojha se dave ve nIce naraka hI jAe~ge, Upara (svarga) nhiiN| kintu yuddha meM vIra-gati prApta karate hI unake sabhI pApa unake khUna se dhula jAte haiM, jisase halke hokara ve sugamatA se Upara ( svarga) cale jA sakate haiN| yahA~ Upara cale jAne kA kAraNa halkA honA batAyA gayA hai, isalie kAvyaliGga hai / 'mudaM' 'muda'. meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| sA bhuvaH kimapi ratnamanaghaM bhUSaNaM jayati tatra kumArI / bhImabhUpatanayA damayantI nAma yA madanazastramamogham // 21 // anvayaH-bhuvaH bhUSaNam , kimapi anargham ratnam sA bhIma bhUpa-tanayA damayantI nAma kumArI tatra jayati, yA amogham madana-zastram ( asti ) / TokA-bhuvaH jagataH bhUSaNam alaGkAraH kimapi anirvacanIyaM vilakSaNamiti yAvat na aghaH mUlyaM yasya tathAbhUtam / namba0 vro0) rasnam maNiH sA prasiddhA bhImazvAsI bhUpaH nRpaH (karmadhA0) tasya tanayA putrI damayantI nAmetyavyayam AkhyAyAm (pa0 tatpu0 ) kumArI avivAhitA kanyA tatra bhuvi jayati sarvotkarSaNa vartate, yA damayantI na mogham amogham apatihatam ( naJ tatpu0) madanasya kAmasya zastram Ayudham astauti zeSaH / / 26 // jyakAraNa-bhUH--mavanti prANino'treti V+vip ( adhikrnne)| bhUSaNam bhUSyate'neneti VS + lyuT / praghaM: a +ghaJ ( bhAve ) / ratnam yAskAcArya ke anusAra 'ramaNIyaM bhavatIti ram+na, tAntAdeza / madanaH madayatti lokAniti /mad + Nic + (nandyAditvAt ) lyuH (kartari ) / anuvAda-jagata kI bhUSaNa bhUta, anirvacanIya amUlya ratna-rUpa vaha nRpa mIma ko putrI damayantI nAma kI kumArI vahA~ ( bhUpara ) sabako jIte hue hai, jo kAmadeva kA amogha zastra banI huI hai / / 26 / / : TippaNI-yahA~ kavi ne damayantI ke rUpa meM kisI bhI lar3akI ke vivAha yogyatA ke sabhI guNa, arthAta kula, nAma, saundarya aura yuvAvasthA batA die haiM / damayantI para bhUSaNatva, ratnatva aura madanazastratvoM kA Aropa rone se yahA~ hama (mAlopamA kI taraha ) mAlA-rUpaka kheNge| vidyAdhara ne atizayokti kahI hai, jo hamArI samajha meM nahIM A rahI hai, kyoMki yahA~ bhAropa ke viSaya aura viSayo donoM zabdopAtta--pranigIpaM svarUpa haiM, jo rUpakoM ko spaSTa kiye hue haiN| zamdAlaMkAra dRsvanuprAsa hai| samprati pratimuhUrtamapUrvA kApi yauvanajavena bhavantI / AzikhaM sukRtasArabhRte sA kvApi yUni bhajate kila bhAvam // 27 // anvaya-samprati sA yauvana-javena pratimuhUrtam kA api apUrvA bhavantI Azikham makta-sArabhUte kapi yUni mAvam bhajate kila / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacArate TokA-samprati idAnIm sA damayantI yauvanasya tAruNyasya javena vegena (10 tatpu0 ) muhUteM muhUte iti pratimuhUrtam pratikSaNam ( avyayI0 ) kA api apUrvA na pUrvA ( naJ tatpu0 ) ananyA, anirvacanIyalAvaNyavatoti yAvat bhavantI jAyamAnA zikhAm cUDAm maryAdokRtyeti mAzistram ( avyaya0 ) AnakhazikhamityarthaH pAhAt Arabhya ziraHparyantamiti yAvat sukRtAnAm puNyAnAm sAraH sthirAMzaH utkarSa ityarthaH ( pa0 tatpu0 ) tena bhRte pUrNe ( tR0 pu0 ) va kasmin api kokottare yUni yuvake bhAvam anurAgam majate dhatte kileti prayate ('vArtA-sammASyayoH kina ityamaraH ) kasmiMzcit atyantabhAgyazAlini navayuvake sA rajyatIti bhAvaH // 27 // . vyAkaraNa-muhutam-yAskAnusAra 'mUDha iva RtuH ( kAla: ) iti' pRSodarAditvAt saadhuH| yauvanam yUno mAya iti yuvan +aN / mavantI- bhU+zata+kop / yuvA isake lie pIche zloka 25 dekhie / bhAvam bhavati utpadyate manasoti /bhU+ghaJ ( kartari ) / anuvAda-isa samaya vaha ( damayantI ) yauvana kI aMgahAI se pala-pala meM kucha apUrva anokhI ( ho ) banatI jA rahI ( paira se lekara ) coTI taka DheroM puNyoM se bharapUra kiptI yuvA se prema kara rahI hai-aisI khabara hai // 27 // TippaNI-hama pIche zloka 1 meM saMketa kara Ae haiM ki nArada kA kAma jhagar3A karAnA aura jhagar3A dekhakara mauja lUTanA hotA hai| apUrva sundarI ke rUpa meM damayantI kA citraNa karake usakA kisI apUrva yuvA se prema batAkara vaha indra ko bhar3akA rahA hai ki vaha bhI usake lie kyoM na prayatna kre| isase yahA~ saMgharSa honA svAmAvika hai, jo nArada ko sadA priya hai| yahA~ damayantI ke sundariyoM aura yuvA ke anya sundaroM se aminna hote hue bhI apUrva-anya-arthAt minna batAne meM amede medAtizayokti hai / 'vana' 'bena' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| kathyate na katamaH sa iti tvaM mA vivakSurasi kiM caladoSThaH ? / ardhavarmani ruNasi na pRcchAM nirgameNa na parizramayainAm // 28 // anvaya-he indra, caladoSThaH tvam 'sa katamaH ?' iti (katham ) na kathyate ?' iti mAm vivakSuH asi kim ? ( tahiM ) ardha-varmani pRcchAm na ruparisa ? enAm nirgameNa na parizramaya / TIkA-(he indra, ) calantau vaktuM sphuranto bhoSThau dantacchadau ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 vI0) svam 'sa yuvA yasmin damayantI rajyati katamaH katiSu ekaH kinAmetyarthaH' iti na kathyate procyate 'iti mAm nAradam vaktumicchuH vivakSuH asi kim prazne ? (tahiM ) bhadham varma mukha-mArgaH tasmin ( karmadhA0 ) athavA ardha vartmanaH ityardhavartma tasmin (10 tatpu0 ) pRcchAm praznam na ruNasi vArayasi ? enAm pRcchAm nirgameNa mukhAd bahirAgamanena uccAraNenetyarthaH na parizramaya klezaya, mayApi azAtatvAt tasya yUno nAmapracchanasya kaSTaM mAkurviti mAvaH // 28 // vyAkaraNa-katamaH katiSu eka iti kim +tamap / vivakSuH/vaca+san, diva+u: ( kartari ) / pRSachA- pacch +aG ( mAve ) saMprasAraNa,+TAp / nirgameNa nir + gam + pA ( mAve ) nir upasarga lagane se na ko pa / parizramaya pari+/zram +Ni+loT / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH bhanuvAda-(he indra, ) phar3akate hue oMThoM vA tuma-'vaha ( yuvA ) kauna hai ? yaha tuma nahIM kaha rahe ho' yaha mujhe kahanA cAha rahe ho kyA ? ( to basa ) Adhe mArga meM hI prazna ( kyoM ) nahIM roka lete ho ? isa ( prazna ) ko ( mukha se ) bAhara nikalane kA kaSTa na do // 28 // TippaNI-yahA~ nArada indra ko utsukatA bar3hAne aura usake bhItara IrSyA utpanna karane hetu anamiza banA huA hai / vaha yuvA kA paricaya nahIM de rahA hai / vRtyanuprAsa hai| yatpathAvadhiraNuH paramaH sA yogidhIrapi na pazyati yasmAt / / bAlayA nijamanaHparamANo hIdarIzayaharIkRtamenam // 29 // anvaya-yasmAt paramaH aNuH yatpathAvadhiH ( asti ) sA yogi-dhIH api bAlayA nija-mana:paramANo hI daro-zaya-harIkRtam enam na pazyati // TIkA-nirgameNa na parizramayainAm' iti pUrvazloka-kathitasya kAraNamAha-yasmAt yataH paramaH atyantaH aNuH aNuparimANaH paramANuH pRthivyAdibhUtAnAM niravayavam antimatatvamityarthaH yasyA yogighiyaH panthAH mArgaH (10 tatpu0 ) avadhiH sImA ( karmadhA0 ) astIti zeSaH yogidhIH paramANuparyantameva gantuM samarthA, tataH paramiti bhAvaH sA yoginAM yatInAm mAdRzAm dhIH buddhiH (10 tatpu0) api bAkhayA rAjakumAryA damayantyA nijam svam yat manaH hRdayam paramANuH tasmin ( umapatra karmaSA0 ) nyAyasiddhAntAnusAreNa manaH paramANurUpaM mavatIti pUrvamavocAma, hI lajjA eva darI kandarA ( karmadhA0 ) tasyAM zete iti tathoktam ( upapada tatpu0) maharim asiMha hari siMham / 'viSNu siMhAtha vAjiSu / hariH' ityamaraH) sampadyamAnaM kRtamiti hodarIzayaharokRtam enam yuvAnaM na pazyati jAnAtItyarthaH, yato damayantyA paramANurUpasya svamanasaH lajjAtmake antaratame koNe asau yuvA saMgopya sthApitaH, tasmAt yoga-zaktyA'pi nAhaM taM jJAtuM kSamaH lajjAkAraNAt tathA yUno nAma na prakaTitamiti mAvaH // 29 // vyAkaraNa-yApathA0pathin zabdako samAsa meM a pratyaya hone se vaha akArAnta banA huA hai| yogI yogaH (cittavRttinirodhaH) asyAstIti yoga+in (matumartha ) / dhI:-/dhye+vip ( mAve ) samprasAraNa / hI- ho+vip ( mAve ) / 0darIzayaH ( daryA zete ) /zo+ac ( adhikaraNe ) / 0harIkRtam hari/+ci, dIrgha +kta ( karmaNi ) / ___ anuvAda-kAraNa yaha hai ki yogiyoM ko jisa buddhi ( ke jAne ) ke mArga ko sImA paramANu hai, vaha taka bhI kumArI dvArA apane mana-rUpI pAmANu ke bhItara lajjArUpI guphA meM soye par3e siMha-rUpa isa (yuvA ) ko nahIM dekha pA rahI hai // 29 // TippaNI-nyAyasiddhAntAnusAra yaugika pratyakSa paramANu taka hI sImita hai arthAt yogI loga yoga-bala se paramANu taka kA pratyakSa kara lete haiM / paramANu jagat kA sabase choTA tatva mAnA jAtA hai| nyAyazAstra ke 'ayogapadyAd zAnAnAM tasyANutvamiheSyate' isa kathana ke anusAra mana paramANu rUpa hai| isa taraha yogI anya logoM ke mana taka ko hI jAna sako hai kintu manako lajjArUpI antaratama guphA meM siMhakI taraha chipakara soye par3e damayantI ke premI ko ve jAneM, to kaise jaane| unako buddhi Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 naiSadhIyacarite paramANu ke mItara nahIM ghusa sakatI hai| yahA~ lajjA para darItva aura yuvA para siMhasva kA bhAropa hone se rUpaka hai / vidyAdhara ne do bhatizayoktiyoM mI mAnI haiN| manarUpa paramANu meM na darIkA aura nahI 'hari' kA sambandha ho sakatA hai, kyoMki paramANu niravayava tatva huA karatA hai, jisake bhItarI aura bAharI avayava koI nahIM hote haiM / isalie vahI 'daro' aura 'hari' kA asambandha hone para bhI sambandha batAne se yahA~ asambandhe sambandhAtizayoktiyA~ bhI hai, jinakA rUpaka ke sAtha saMkara banA huA hai / 'darI' 'hari' meM meM tuka milane se padAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRkSayanuprAsa hai| sA zarasya kusumasya zaravyaM sUcitA virahavAcibhiraGgaH / tAtacittamapi dhAturadhatta svasvayaMvaramahAya sahAyam // 30 // andhaya-sA viraha-vAcibhiH aGgaH kusumasya zarasya zaravyam sUcitA ( satI ) sva-svayaMvara-mahAya tAta-cittam api dhAtuH sahAyam adhatta / TIkA-sA damayantI virahaM viyogaM viyoga-cihna vaivarNya kRzatAdikamityarthaH bruvanti vyaJjayantIti tathoktaH ( upapada tatpu0) aGgaH avayavaiH kusamasya puSparUpasya zarasya vApasya madanabANasyetyarthaH zarasyam lakSyam ( 'lakSa lakSyaM zaravyaM ca' ityamaraH) sUcitA zApitA arthAt zarIrakAyaryAdinA sA kasminnapi yuvake rajyatItyetAvanmAtramevAnumIyate iti mAvaH svasthAH AtmanaH svayaMvaraH svayaMpativaraparUpo vivAhaH eva mahaH utsavaH ( karmadhA0 ) tasmai tAtasya pituH cittam manaH api (10 tatpu0) dhAtuH brahmapaH sahAyam sahAyakam sahakArIti yAvat adhaca cakAra / dhAtrA tasyA manasi svayaMvarasya bhAvo janitaH, pitA api tasyAM viraha-cihnAni vilokya svayaMvarasya vicAraM ca kRtvA dhAtuH sahAyatAm akarot iti bhAvaH // 30 // gyAkaraNa-bAcibhiH + pin ( kartari ) ko bcaadesh| zaravyam-zarave =zarazikSAye hitam , athavA zRNAtIti zaruH hiMsakaH tasmai hitam iti zara+that / sahAyam saha eti ( gacchati ) iti saha+/ +ac kartari / anuvAda-vaha ( damayantI) viraha vodhaka aMgoM dvArA ( pitA ke Age ) kAmadeva ke bANa kA lakSya bano sUcita kI huI ( apane ) svayaMbara utsava hetu pitA ke mana ko mo vidhAtA kA sahAyaka banA baitthii|| 30 // TippaNI-vidhAtA ke niyamAnusAra koI mI kumArI yuvAvasthA meM padArpaNa karate hI apanA saMgI cAhane laga jAtI hai| vidhAtA ne damayantI meM mI etadartha svamAvataH preraNA bhrii| pitA mI usakI hAlata dekhakara samajha gayA aura svayaMvara hetu vidhAtA kA sahayogI bana gyaa| vidyAdhara ne yahA~ atizayokti aura sahokti mAnI hai sambhavataH isa vicAra se ki vidhAtA aura pitA donoM kA yugapat svayaMvara kA vicAra bana gayA / vAstava meM brahmA kA vicAra pahale banA phala svarUpa pitA kA bAda ko| isa taraha kArya-kAraNoM ke paurvAparya-niyama kA viparyaya hone se kArya-kAraNa paurvAparya-viparyaya-rUpA atizayokti bana rahI hai| 'sahAyam' meM sahAtha nihita hone se sahokti usake sAtha ho gaI hai| zabdAlaMkAroM meM 'zara' 'zara' meM yamaka, 'dhAtu' 'dhatta' meM cheka, 'mahAya' 'sahAya' meM padAntagata antyAnu. prAsa aura anyatra vRttyanupAsa hai| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panamasargaH 312 manmathAya yadayAdita rAjJAM hUtidUtyavidhaye vidhirAjJAm / tena tasparavazAH pRthivIzAH saGgaraM garamivAkalayanti // 31 // anvayaH-pratha vidhiH rAzAm iti-dUtyavidhaye manmathAya mAzAm yat adita, tena tatparavazAH pRthivIzAH saMgaram garam iva Akalayanti / TIkA-atha anantaram vidhiH vidhAtA rAjJAm nRpANAm hutiH AkAraNam svayaMbare AhAnamityarthaH ( 10 tatpu0 ) eva dUsyam dautyakarma ( karmadhA0 ) tasya vidhaye anuSThAnAya ( 10 tatpu0) manmathAya kAmAya bhAjJAm AdezaM yat adita dattavAn tena kAraNena pRthivyAH bhuvaH IzAH svAminaH bhUpataya ityarthaH (10 tatpu0) tasyAH kAmAzAyAH paravazAH adhInA (10 tatpa0) saMgarama. yudam garam viSam iva pAkaLayanti manyante, damayantI-vivAhecchakA rAjAnaH svargadAyakamapi yuddha viSamiva dUrAtparityajantIti mAvaH / / 31 // vyAkaraNa-vidhiH vidhatte (sajati) jagaditi vi+VdhA+kiH (ktri)| iti he+ktin (bhAve ) / dUtyam dUtasya kati dUta+yat / vidhiH vidhIyate iti vi+VdhA+ki ( mAve ) / manmathaH maznAtIti /matha + ac , manasaH matha iti pRSodarAditvAta sAdhu / sAraH yAskAcAryAnusAra saMgRpanti pratijAnate vIrA atreti sam +/gR+ap ( adhikrnne)| anuvAda-tadanantara vidhAtA ne rAjAmoM ko bulAne kA dautpa-karma karane hetu jo kAma ko pAzA de dI, usase usa ( kAmAzA) ke vazIbhUta huye rAje loga yuddha ko viSa kI taraha samajhane lge| / / 31 // TippaNI-parama sundarI damayanto ke svayaMbara kI khabara pAte hI kAma ke mAre hue rAje yuddha chor3a baiThe / nArAyaNa ke zabdoM meM 'gara' to use ho mAratA hai jo use khAtA hai lekina 'saMgara viSa to sam samyak gara' hotA hai arthAt khAne vAle, na khAne vAle sabhI ko mAra detA hai|' kauna use chuye / gara kI taraha saMgara mI viSa kA paryAyavAcaka mI hai| yahAM saMgara kI gara se tulanA kI gaI hai, ataH upamA hai / 'viSa' 'vidhi' 'vazAH' 'vIzA' 'garaM 'garaM' meM cheka, 'rAzAm' 'rAzAm meM yamaka aura usake sAtha pAdAnta gata antyAnupAsa kA ekavAcakAnupraveza saMkara, aura anyatra vRttyanupAsa hai| yeSu yeSu sarasA damayantI bhUSaNeSu yadi vApi guNeSu / tatra tatra kalayApi vizoSo yaH sa hi kSitibhRtAM puruSArthaH / / 32 // anvayaH-damayantI yeSu yeSu bhUSaNeSu yadi vA api guNeSu sAdarA (asti ) tatra tatra kaLayA api yaH vizeSaH, sa hi kSitibhRtAm puruSArtho jAta iti shessH|| TIkA-damayantI yeSu yeSu bhUSaNeSu yad-yadAbharaNeSu, yadi vA bhapi yeSu yeSu guNeSu dayAdAkSiNyAdiSu sAdarA AdareNa saha vartamAnA (ba0 vI0 ) abhilASavatItyarthaH asti, tatra tatra teSu teSu bhUSaNeSu guNeSu ca kalayA zena api ISadapotyarthaH yaH vizeSa ASizyam bastIti zeSaH sa hi sa eva vizeSaH kSitibhRtAm bhUpatInAm puruSArthaH jyeyaM jIvana-prayojanamiti yAvat jAtam na punaH Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 naiSadhIyacarite kSatriya-dhamoM yuddham / yena kenApi prakAreNa damayantyA manoranjanaM syAdityeva rAzA dhyeyaM jAtamiti bhAvaH / / 32 / / myAkaraNa-bhUSaNam-bhUSyate ( alaMkriyate ) zarIramaneneti / mUSa+lyuTa ( karaNe) yeSu-yeSu tatra, tatra vIpsAyAM dvitvam / kSitimRtAm-kSiti+/bhR+vipa ( kartari ) puruSArtha-prathaH yAskAcArya ke anusAra arthyate ( kAmyate ) iti, puruSa puri ( zarIre ) zete ( tiSThati ) iti pura+ VzI+aca ( adhikaraNe ) purizayaH ( jIvAtmA ) pRSodarAditvAt sAdhuH / anuvAda-damayantI jina-jina bhUSayoM athavA guSoM ko cAhatI hai, una-umameM thor3I sI mI jo vizeSatA ( apane se ho jAya ), vahI rAje logoM kA lakSya bana gaI / / 32 / / TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ atizayokti kahI hai sambhavataH isalie ki apane motara rAjAoM kA damayantI dvArA apekSita guNAdhAna karanA hI puruSArtha ho gayA hai, jo vastutaH puruSArtha nahIM hai / zAstrAnusAra puruSArtha-dharma, artha, kAma aura mokSa ye cAra hI hote haiN| rAjAoM kA puruSArtha dharma arthAt yuddha kahA gayA hai, dekhiye gItA-'svadharmamapi cAvekSya na vikampitumarhasi / dhAddhi yuddhA cha yo'nyat kSatriyasya na vidyate // isa taraha guNAdhAna ke puruSArtha se bhinna hone para mI usakA puruSArthoM ke sAtha amedAdhyavasAya ho rakhA hai| athavA vizeSatA kA puruSArtha se asambandha hone para sambandha batAyA gayA hai / yeSu yeSu, tatra tatra, meM kucha vidvAnoM dvArA svIkRta vIpsA alaMkAra hai| 'kalayApi meM api zabda ke bala se adhika ho,to kahanA hI kyA isa artha ko Apatti se bharyApatti hai / 'peSu pyeSu' meM padAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| zaizavavyayadinAvadhi tasyA yauvanodayini rAjasamAje / AdarAdaharahaH kusumeSorullalAsa mRgayAbhinivezaH // 33 // anvayaH-tasyAH zaizava-vyaya-dinAvadhi kusumeSoH yauvanodayini rAja-samAje aharahaH AdarAta mRgayAbhinivezaH ullalAsa / ___TIkA-tasyAH damayantyAH zaizavasya bAlyAvasthAyAH yaH vyayaH apagamanam samAptirityarthaH tasya dinam divasaH ( ubhayatra 10 tatpu0 ) bhavadhiH amividhiH ArammikasImetyarthaH yasmin karmaNi yathA syAttathA ( ba0 vI0 ) zaizavAvagamadinAt Aramyeti yAvat kusumAni puSpANi iSavaH bAppA yasya tathAbhUtasya ( ba0 vI0 ) kAmasyetyarthaH yUnobhAvaH yauvanam tasya udayaH prAdurbhAva (pa0 tatpu0 ) asminnastIti tathokte yauvanonmukhe iti yAvat rAjJAm nRpANAM samAje maNDale ( 10 tatpu0 ) maharahaH pratidinam bhAdarAt abhilASAt autsukyAdityarthaH mRgayAyAm AkheTe abhinivezaH aAgrahaH ullalAsa udalasat praadurbbhuuvetyrthH| damayantI zaizavamapahAya yuvAvasthAyAM kRtapadArpaNAm zrutvA tadupayamanautsukye kAmapIDAm anubhavanto rAjAno yuddhaviratA babhUvuriti bhAvaH / / 33 / / vyAkaraNa-zaizavam-zizoH mAva iti zizu+aN / vyayaH vi+Vs+ac ( mAve ) / ghu:-iSyate ( prakSipyate ) iti /iS + H / yauvanam yUno mAva iti yuvan +aN / aharahaH Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAmasargaH ahaH ahaH vIpsAyAM dvitvam , kAlAtyantasaMyoge dvi0 / mRgayA mRgaM yAnti anayeti mRga+yA+ka ( karaNe ) / abhinivezaH abhi+ni+/viz+ghaJ ( mAve ) / anuvAda-usa ( damayantI) kA zaizava samApta hone ke dina se lekara kAmadeva meM car3hate yauvana vALe rAja-maNDala kA cAva ke sAtha zikAra khelane kA Agraha pratidina jora pakar3a gayA hai| TippaNI-yahA~ mI vidyAdhara atizayokti mAna rahe haiM sambhavataH isIlie ki damayantI kA yuvA honA aura rAjAoM kA kAma ke vazIbhUta honA-donoM ko yahA~ yugapat batAyA gayA hai, jo kAryakAraNa mAva ke paurvAparya viparyaya meM A jAtA hai| vAstava meM pahale damayantI yuvA huI, pIche rAjAmoM meM kAmodreka humA / 'aharahaH' meM vIpsAlaMkAra aura anyatra vRtyanuprAsa hai| isyamI vasumatI kamitAraH sAdarAsvadatithirmavituM na / bhImabhUsurabhuvorabhilASe dUramantaramaho nRpatInAm // 34 // anvayaH-iti vasumatIm kamitAraH svadatithIbhavitum na sAdarAH ( santi ) nRpatInAm mImabhUsurabhuvoH pramilASe dUram antaram astItyaho! TIkA-iti etatkAraNAt vasumatIm pRthivIm kamitAraH icchukA bhUpA ityarthaH tava anatithayaH atithayo sampadyamAnA (10 tatpu0) bhavitum iti tavAtithyaM grahItumityarthaH na sAdarAH sAmilASAH santIti shessH| nRpatInAm rAzAm mImaH etannAmA rAjA bhUH utpattisthAnaM yasyAH tathAbhUtA (20 bI0) damayantI ca surANAM detAnAM bhUH bhUmiH svarga ityarthaH ( 50 tarapu0) ceti tayoH (indra) pramilASe anurAge dUram atyantam yathA syAttathA antaram medaH tAratamyamiti yAvat astIti zeSaH / ekataH yuddha mRtvA svarga surAGganA-prAptiH, aparatazca yuddhe amRtvaiva bhuvi surAGganAbhyo'pyatisundAH damayantyAH prAptirityetayoH amilASasya vikalpayoH damayantIprAptaH abhilASaH varam , na punaH svargaprApteriti rAzaM vicAro'stIti mAvaH // 34 // vyAkaraNa-kamitAraH kAmayante iti /kam +tRn ( vikalpa se piGamAva ) tRnnanta hone se vasumatI meM ditIyA, SaSThI tRnanta meM hI hotI hai / bhatithIbhavitum atithi+/bhU+cci, dIrgha+ tum / suraH-yAskAcArya ke anusAra suzomanaM tattvam asminnastIti su+raH (matuvartha ) arthAt devatAoM ko banAne meM sraSTAne acche upakaraNa-upAdAna kA upayoga kiyA thaa| jinheM bure upAdAna se banAyA ve asura hue| anuvAda-yahI kAraNa hai ki pRthivI ko cAhane vAle ( rAje ) tumhArA atithi banane kA cAva nahIM rakhate / rAjAoM kI damayantI ( pAne ) kI amilASA aura svarga ( pAne ) kI abhilASA donoM meM bApa re ! AkAza-pAtAla kA antara hai / / 34 // TippaNI-kalaha-priya hone ke kAraNa nArada indra ko mar3akAne meM koI kasara nahIM chodd'te| ve kahate haiM-'jAna khokara tumhAre yahA~ svarga meM Akara rAje kyA kareMge ? bhUloka meM jIte-jI prApta karane ko unake lie damayantI hai, jisakI pairoM kI dhUla ko barAbarI meM bhI tumhArI devAzanAe~ nahIM Tika sktiiN| zloka meM 'bhIma-bhU' kA artha moma rAjAoM kI bhUmi-pradeza bhI kiyA jA sakatA hai, jahA~ Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite damayantI raha rahI hai| isase nArada kA yaha amiprAya nikalatA hai ki mIma kI kuNDinapurI aura tumhArI svargapurI cAhane meM AkAza-pAtAla kA antara par3a jAtA hai| bhU meM hone se kuNDanapurI samIpa hI hai,jahA~ sazarIra lAne meM rAjAoM ko koI ar3acana nahIM AtI,lekina eka tumhArI svargapurI hai, jo bhU se araboM-kharaboM mIla dUra par3atI hai aura jahA~ Ane ke lie zarIra chor3anA par3atA hai, yuddha meM maranA par3atA hai| kauna mUrkha rAjA tumhAre yahA~ AnA cAhegA?' vidyAdhara ne yahA~ bhI atizayokti kahI hai, kintu hamAre vicAra se yahA~ kAvyaliGga hai kyoMki pUrvArdha meM svarga na Ane kA kAraNa uttarArdha meM yaha batAyA gayA hai ki svarga cAhane aura damayantI cAhane meM rAje AkAza-pAtAla kA antara dekha rahe haiM / zabdAlaMkAra 'matI' 'mitA' meM cheka hai aura anyatra vRttyanuprAsa hai| tena jAm dadhatirdivamArgA saMkhyasaukhyamanusatumanu tvAm / ____ yanmRdhaM kSitibhRtAM na viloke tamimagnamanasAM bhuvi loke // 35 // anvayaH-(he indra ! ) bhuvi loke tannimagna-manasAm kSitibhRtAm mRdham yat na viloke, tena jAgradadhRtiH ( aham ) saMkhya-saukhyam anusatum tvAm anu divam AgAm / / TIkA-(he indra ! ) bhuvi loke bhUloke tasyAM damayantyAm nimagnam AsakkamityarthaH ( sa0 tatpu0) manaH hRdayam ( karmadhA0 ) yeSAM tathAbhUtAnAm (ba0 vI0 ) miti pRthivIM vinati dhArayantIti tathoktAnAm ( upada tatpu0 ) mRdham yuddham ( 'mRdhamAskandanaM saMkhyam' ityamaraH) yat yasmAt na viloke pazyAmi, tena hetunA jApratI udbhavantI atiH adhairyam ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 vI0 ) aham saMkhyasya yuddhasya saukhyaM mukham anusatuMm anugantum anubhavitumityarthaH svAm anu lakSyokRtya divam svargam zrAgAm Agaccham , bhuvi rAjAno na yuddhayante, saMmavataH svarga yuddha bhavediti kRtvA yuddhasukhamanubhavitumahaM svarga Agata iti mAvaH // 35 // vyAkaraNa-kSitibhRtAm /bhR+vipa ( kartari ) / jAgrata / bAgR+zat / tiH + jin ( mAve ) / saukhyam sukham eveti sukha+Sya ( svArtha ) / anuvAda-(he indra, ) kyoMki bhUloka meM usa ( damayantI ) para ( apanA ) mana lagAye hue rAje logoM kI lar3AI maiM nahIM dekha rahA hU~, isa kAraNa adhIra banA huA yuddha kA Ananda lene hetu tumheM lakSya karake svarga meM AyA hU~ / / 35 / / TippaNI-svarga pAne kA kAraNa batAne se yahA~ mI kAvyaliGga hai| 'viloke' 'viloke' meM yamaka, cAroM pAdoM meM tuka milane se pAdAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| veda yadyapi na ko'pi bhavantaM hanta hantrakaruNaM viruNaddhi / pRcchayase tadapi yena vivekapronchanAya viSaye rasasekaH // 36 // andhayaH-kaH api hantrakarupam mavantam na viruSaddhi ( iti ) hanta ! yadyapi ( aham ) veda, tadapi pRcchayase yena viSaye rasasekaH viveka-pochanAya ( mavati ) / TIkA kAmapi kazcidapi hantRSu vAtakeSu zatruvityarthaH prakaraNam nirdayam kaThoramiti yAvat ( sa0 tatpu0 ) bhavantam tvAm na viruNadina vigRhNAti tvayA virudhyamAno na yuddha karotIti Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH mAvaH / iti hanta ! harSe yadyapi ahaM veda jAne, sadapi tathApi pRSchayase praznaviSayIkriyase yena yatA viSaye kasmiMzcit vastuni rasasya anurAgasya sekaH AdhikyamityarthaH, atha ca rasasya jalasya sekaH secanam vivekasya vizeSajJAnasya pronchanAya nirAkaraNAya ( 10 tatpu0 ) vizeSazAnAbhAvAyeti yAvat atha ca vivekAya pArthakyena grahaNAtha yat pronchanam vastrAdinA jalasyApAkaraNam tasmai ( ca0 tatpu0 ) bhavati / kasmiMzcidvastuni atyadhikAnurAgaH manuSyeSu vivekaM nAzayatIti mAvaH / / 36 / / vyAkaraNa-hantA hantIti /han+tRc ( kartari ) / veda vid+kaTa aura palAdeza ( 'vido laTo vA' 3 / 4 / 86 ) vivekaH vi+/vic+ghaJ ( mAve ) / progchanampocha+ lyuTa ( bhAve ) sekaH sic+gham ( mAve ) / anuvAda - hantA-zatru-para niSkaruNa ApakA koI bhI virodha nahIM karatA hai-yaha maiM yadyapi prasannatA-pUrvaka jAnatA hU~, tathApi ( yahA~ yuddhake viSaya meM ) bhApako pUcha rahA huuN| kAraNa yaha hai ki (kisI ) viSaya para ( rasa-seka rAgAsakti ) viveka poMchane-miTAne ko hotI hai ( jaise ki rasa-seka) ( jaladvArA siMcana ) (citra Adi vastu ko ) sApha-sApha dekhane hetu poMchane ke lie hotA hai / / 36 // TippaNI-yahA~ zloka ke Adima tInapAdoM meM nArada kA yaha kahanA ki 'mApase kisI kI bhIlar3AI karane kI himmata kyoMkara hogI jabaki Apa usako jar3amUla se miTA denevAle haiM, lekina phira bhI pUcha rahA hU~ ki yahA~ lar3AI to nahIM ho rahI ?' isa vizeSa bAta kA cauthe pAda kI isa sAmAnya bAta se samarthana kiyA jArahA hai ki logoM meM kisI bhI vastu para atyadhika bhAsakti yA lagAva unake viveka ko samApta kara detA hai; vaha yaha nahIM samajhatA ki yaha bAta bolanI yA pUchanI cAhira ki nahIM isa taraha yahA~ arthAntaranyAsa alaMkAra hai| usI cauthepAda meM zleSa rakhakara kavi yaha mI batA rahA hai ki kisI bhI dhUla yA maila lagI citra, darpaNa Adi vastu para pAnI chir3akakara poche kapar3e se poMcha dete haiM jisase ki vaha sApha-sApha dikhAI pdd'e| yaha dUsarA artha yahA~ bilakula asambaddha hai, aprastuta hai; sambandha jor3ane ke lie upamAnopameyamAva kI kalpanA karanI par3a rahI hai jise hama upamAdhvani kheNge| isa taraha yahA~ vastu se alaMkAra-dhvani mI hai / 'hanta' 'hantra' 'ruNaM' 'ruNa' meM cheka aura anyatra pratyanuprAsa hai| evamuktavati devaRSIndre drAgabhedi maghavAnanamudrA / uttarottarazumo hi vibhUnAM ko'pi mamjulatamaH kramavAdaH // 37 // anvaya-deva RSIndre evam uktavati sati maghavAnana-mudrA drAk amedi, hi vibhUnAm manjulatamaH kaH api kramavaddhaH uttarottara-zumaH (bhatrati ) / TokA-devazcAsau RSIndraH ( karmadhA0 ) RSINAm indraH zreSThaH (10 tatpu0) tasmin muni zreSTha nArade ityarthaH evam pUrvoktaprakAreNa uktavati kathitavati sati maghonaH indrasya bhAnanasya mukhasya mudrA maunam ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) drAk zIgham yathA svAttathA amedi minA hi yataH vibhUnAm prabhUNAm atizayena maJjaH iti manjulatamaH ramaNIyatamaH kaH api vilakSaNaH krameNa Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite vAdaH kramazaH kayanam vArtAlApa ityarthaH ( tR0 tatpu0 ) uttaram uttaram agre agre yathA syAttathA zubhaH sundaro mavatIti shessH| prabhumiH saha kramazaH jAyamAno vArtAlApa uttarottaraM AnandAvaho mavatIti bhAvaH // 37 // vyAkaraNa-deva-RSIndra meM vikalpa se prakRtimAva (RtyakaH '6 / 1128) / uktavati/brU +ktavat vac Adeza, saMprasAraNa sa0 / maghonaH-maghavan zabda ko vikalpa se tRvAmAva ( maghavA bahulam 6 / 1 / 18) va ko u samprasAraNa aura gunn|-abhedi/mid + luG ( karmakartari prayoga ) ('kriyamANaM tu yat karma svayameva prasiddhayati / sukaraiH svaguNeryasmAt karmakateti taM viduH'| ) uttarottaram-vopsA meM dvitv| anuvAda-munivara nArada ke isa prakAra kaha cukane para indra ke mukha kA mauna zIghra hI TUTa gyaa| kAraNa yaha hai ki bar3e logoM kI kramazaH calane vAlI mIThI mIThI anokhI bAteM uttarottara Ananda denevAlI hotI haiM // 37 // TippaNI-yahA~ mI pUrvArdha meM kahI sAmAnya bAta dvArA samarthana kiyA gayA hai, isalie arthAntara kAnuje mama nije danujArau jAgrati svazaraNe raNacarcA / yadbhujAkamupadhAya jayAI zarmaNA svapimi vItavizaGkaH // 38 // (he mune,) svazaraNe danujArau anuje jAgrati (sati ) mama kA raNa-carcA, jayAGkam yadbhujAkam upadhAya ( maham ) vIta-vizaGkaH ( san ) svpimi| TokA-(he mune, ) svasya AtmanaH zaraNe rakSitari athavA gRhe ( 'zaraNaM gRharakSitroH' ityamaraH) (pa0 tatpu0) danujAnAm dAnavAnAm bharau zatrau (10 tatpu0 ) nije svakIye manuje kaniSThabhrAtari upendra viSpyo iti yAvat jAgrati jAgarUke sAvadhAne iti yAvat sati mama me indrasya kA raNasya yuddhasya carcA vicArapA cintetyarthaH (10 tatpu0 ) mama rakSitA zatrusaMhAraka upendraH satataM zatrUNAM viruddhaM jAgarUkastiSThati, tasmAnme raSacintAyAH prazna eva nottiSThatItyarthaH jayaH vijayaH bhAraH cihna yasya tathAbhUtam (ba0 bI0 ) athavA jayasya cihna cihabhUtam ( 10 tatpu0 ) yasya madanujasyopendrasya bhujaH bAhuH (pa. tatpu0 ) evaM aGkaH utsaGgaH ( 'utsaGga-cinhayorakkaH' ityamaraH ) tam upadhAya upadhAnIkRtya bhujarUpopadhAne ityarthaH aham bItA vigatA vizaGkA viziSTA vividhA vA zaGkA (karmadhA0) tathAbhUtaH san zarmaNA sukhena svapimi zaye nirvRtaH tiSThAmItyarthaH devAnAM ninimeSatvena zayanAmAvAt / yathA kazcit rAjA svasainikavageM jAgarUke sati niHzaGkaH san bhuje ziro nidhAya gRhe svapiti, tadvat iti bhAvaH // 38 // vyaakrnn-dnujH-dnu+/jn+ddH| anujaH anu = pazcAt jAyate iti anu+/jan / jAprati jAgR+zata sptmii| carcA carca+ aG ( bhAve ) +TAp / anuvAda-(he muni, ) nija-rakSaka, dAnavoM ke zatru, apane choTe bhAI (vaSNu) ke jAgarUka rahaterahate mujhe yuddha kI kyA cintA, jisa ( mAI ) kI vijaya ke cinha-bhUta bhujA-rUpI goda ko sirAhanA banAkara maiM niHzaGka ho Ananda se sotA rahatA hU~ ? // 38 // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH TippaNI-danuja-kazyapa prajApati kI aditi aura diti-do patniyoM thii| diti ko hI danu bhI kahate haiM / isakI jo santAne haiM ve daitya danuna yA dAnava khlaaii| inheM hI rAkSasa mI kahate haiM, jinakA saMhAra viSNu ke hAthoM hotA rahatA thaa| nija anuja bhagavAna kA pA~cavA avatAra vAmana thA jaba viSNu indra ke choTe mAI ke rUpa meM hue jinheM upendra bhI kahate haiM, dekhie amarakoza-'upendra indraavrnshckrpaannishcturbhujH'| mAgha ne kRSNa kA 'yadupendrastvamatIndra eva saH' rUpameM ullekha kiyA hai| bhuja para aGkatva kA Aropa hone se rUpaka hai / 'raNe' 'raNa' meM cheka hai| 'nuje 'nije' 'nujA' meM eka se adhika bAra AvRtti hone se vRttyanuprAsa hI hai; 'bhujAGkam' 'jayAGkam' meM padAntagata antyAna pAsa hai, aura anyatra vRttyanuprAsa hai / 'vIta-vizaGkaH' meM punaruktavadAmAsa hai, kyoMki ApAtataH vIta aura vi ( vigata ) meM punarukti dIkha rahI hai, kintu 'vizaGkaH' meM vikA viziSTa yA vividha artha karane se punarukti nahIM rhtii| vizvarUpakalanAmupapannaM tasya jaiminimunisvmudiiye| vigrahaM makhabhujAmasahiSNurvyarthatAM madazani sa ninAya // 39 // anvayaH-tasya vizvarUpa-kalanAt jaimini-munitvam udoye ( iti ) upapannam ( evAsti ) / sa makhabhujAm vigraham asahiSNuH madazanim vyarthatAm ninAya / TokA-tasya upendrasya viSNorityarthaH vizvasya jagataH yat rUpaM svarUpam tasya kalanAt dhArapAt ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) viSNupurANe 'sava viSNumayaM jagat' ityuktyanusAreNa viSNoH sarvAtmaka. svamabhyupeyate jaiminiH etannAmA cAsau muniH (karmadhA0 ) tasya bhAvaH tattvam udIye uditam utpannamityarthaH, iti upapannam ucitam eva, viSNuH jaminimunIbhUtaH iti yuktamevetyarthaH / jaiminihiM vizvAntaHpAtI, viSyozca vizvAtmakatvena jaiminirUpatve na kA'pi anaucitIti bhAvaH / sa jaiminirUpo mamAnujaH makhabhujAm devatAnAm vigraham yuddham asahiSNuH asahamAnaH mama azanim vajram ('hnAdinI vajramastrI syAt dambholirazaniyoH' ityamaraH) vyarthatAm vaiyarthyam ninAya prApitavAn , svayameva cakreNa zatran nihatya anupayogena ma vyayIMcakAreti bhAvaH / atha ( jaiminipakSe) vizve ca rUpaM ca tayoH vizvedevAdhikaraNa-rUpAdhikaraNayoH (dvandva ) kalanAt racanAt / (10 tatpu0 ) mImAMsA zAstre vizvedevAdhikaraNaM rUpAdhikaraNaM cetyadhikaraNa ( prakaraNa ) dvayaM jaimininA racitamasti makhabhujAm vigrahaM zarIram asahiSNuH devatAnAM zarIram amanyamAna ityarthaH madazani vyarthatAm ninAya, zarIrAbhAve vajradhAraNasyAptaMbhavAdityarthaH / / 39 // __ vyAkaraNa-udIye-ut +/IG ( divA0 ) liT / mallinAtha, paNa gatau 'kartari laTa' yaha kaise likha gae, samajha meM nahIM aataa| yaha to baccA-baccA bhI jAnatA hai ki iNa ( adA0) parasmaipada hotA hai aura usakA laTa meM 'eti' banatA hai / isIlie ma0ma0 zivadatta to jhallAkara apane pAda-TippaNa meM 'mallinAthastu rUDhayA mahAmahopAdhyAyaH' likha vaiThe arthAt mallinAtha nAma ke hI ma0ma0 1, zAna ke nahIM / makhabhujAm makha+ bhuja + trip ( kartari ) / asahiSNuH na+/sa+ kRSNac ( kartari ) / ninAya/nI+liT / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 naiSadhIyacarite anuvAda-vizvarUpa ke kalana ( dhAraNa ) ke kAraNa vaha ( viSNu ) vizva-rUpoM (vizvedevA. dhikaraNa aura rUpAdhikaraNa) kA kalana ( praNayana ) karane vAle jaimini muni bana baiThe haiM-yaha ThIka hI hai| vaha ( viSNu ) devatAoM kA vigraha (zarIra ) na sahana karane vAle jaimini muni kI taraha devatAoM kA vigraha ( yuddha ) na sahate hue mere vajra ko vyartha kara gaye haiM / / 36 // TippaNI-yahA~ kavi zliSTa bhASA kA prayoga karake upendra ( viSNu ) ko jaimini muni vanA baMThA hai / donoM meM vizvarUpakalana devatAoM kA vigraha-asahana aura vajra kA byoMkaraNa samAna haiN| ina zabdoM kA donoM meM pRthak lagane vAlA artha hama TIkA meM spaSTa kara cuke haiN| viSNu ke sudarzana cakra ke sAmane devatAoM ke sAtha rAkSasoM ko vigraha ( yuddha ) karane kI malA kyA himmata ? indrako apanA vajra kAma meM lAne kI AvazyakatA ho nahIM par3atI vaha vaise hI bekAra par3A rahatA hai / jaimini ke takoM ke sAmane bhI devatAoM kA vigraha (zarIra ) mI bhalA kaise Tike ? momAMsA ke anusAra devatAoM kA koI zarIra nahIM hotA jaise ki nyAya, vaizeSika zrAdi pA~ca darzanakAroM aura purANoM ne mAnA hai / devatA yadi zarIrI hote, to eka hI samaya aneka sthAnoM meM ho rahe yazoM meM ve kaise pahu~ca sakate haiM ? zarIra eka ho to hai / vaha eka ho jagaha jA sakatA hai| yadi yaha kaho ki devatA loga 'mahAmAgyAt'-aizvarya-se yugapat samI-yazoM meM jAkara havi grahaNa kara lete haiM; yaha mo anupapanna hai, kyoMki yAskAcArya ke anusAra devatA kA lakSaNa hai 'mantre stUyamAnatvam' arthAt mantra meM jisakI stuti yA varNanA kI gayI ho| anukramappokAra kA mI yahI kahanA hai-'yA kAcit mantre ayate, sA devatA cetanA acetanA vA bhvtu| kvacidANAH kvaciddhanuH kvacinmauvA" / bANa, grAvA Adi devatAmoM meM pratyakSataH koI 'aizvarya' nahIM pAte to indra, viSNu Adi meM bhI vaha kaise ho sakatA hai ? isaliye devatA mantrarUpa hI hote haiM, zarIra rUpa nahIM / 'indrAya svAhA idamindrAya' yahI catudhyanta mantra devatA kA svarUpa hai jisako yugapat sabhI jagaha upasthiti upapanna hai| prazna uThatA hai ki phira vedoM meM indra ko 'vajrahasta' Adi rUpa meM kyoM pukArA gayA ? zarIra hI nahIM to hAtha kaise? hAtha hI nahIM to vajra kaise? isI taraha indra viSNu Adi kI patniyoM putra Adi kaise ? unake ghara Adi kaise ? isa taraha azarIrI mAnane se sAre zAstra hI jhUThe par3a jAyeMge, veda apramANa ho jaayeNge| isakA uttara jaimini ne yaha diyA hai-'virodhe gupavAdaH' arthAt vedoM yA anya zAstroM meM yadi virodha athavA anupapatti kI bAteM mile, to vahA~ guSavAda-lAzapika prayoga-hI smjheN| loka kI taraha vedAdi meM mukhya prayoga bhI haiM aura gauNa prayoga bhii| devatAoM ke hAtha, patnI, Ayudha, vAhana Adi saba goNa prayoga haiM / loka meM azarIriNo rajanI ko lakSya karake loga kahate ho hai -'sitAroM-jar3o nIlI sAr3I pahane, kahA~ calI ho, tuma o rajano bAle!' isI taraha kI kAvya-mASA vedAdi meM bhI hai / vistAra ke sAtha isa 'guNavAda' ke samanvaya ke lie nirukta kA daivata kANDa tathA mImAMsA-grantha par3hiye / isa taraha jaimini ke anusAra jaba indra kA zarIra ho nahIM, to phira usake vajra ko sattA kahA~ raho ? vajra svataH bekAra ho gayA / vidyAdhara ne yahA~ atizayokti mAnI hai / kintu hamAre vicAra se Aropa-biSaya 'tasya' aura Aropa-viSayI 'jaiminimunitvam-donoM ke zabdoM ke vibhinna athoM meM Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH amedAdhyavasAya mAnakara hI zleSamukhI atizayokti ho sakatI hai| 'mini' 'muni' evaM 'zani' 'sa ni.' meM ( zasayoramedAt ) cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| IdRzAni munaye vinayAbdhistasthivAn sa vacanAnyupahRtya / prAMzuniHzvasitapRSThacarI vAG nAradasya niriyAya nirojAH // 40 // anvayaH-vinayAbdhiH sa munathe IdRzAni vacanAni upahRtya ta sthivAn (atha ) nAradasya prAMzu... carI nirojAH vAk niriyAya / / ___TIkA-vinayasya vinamratAyAH agdhiH sAgaraH (10 taHpu.) sa indraH munaye nAradAya IzAni pUrvoktAni yuddha-viSaye nairAzyApAdakAnItyarthaH vacanAni keyanAni upahRtya upAyanIkRtya uktvetyarthaH tasthivAn tUSNI sthita ityarthaH / ( atha ) prAMzuM dIrgham yava niHzvasitam niHzvAsaH (karmadhA0 ) tasya pRSThe pazcAt ( pa0 tatpu0) carati nisptaratIti tathoktA ( upapada rarapu0 ) svageM yuddham adRSTvA nairAzye dIrghamuSNaM ca niHzvasTe tyarthaH nira nirgatam projaH balam yasyAH tathAbhUtA ( prAdi ba0 vI0 ) vAk vANI niriyAya nirgatA, dainyapUrNayA vAcA avadaditi bhAvaH / / 40 // vyAkaraNa-abdhiH isake lie sarga 4 zloka 122 dekhie / tasthivAn-isake lie pIche zloka 19 dekhie / pRSThacarI /car+Ta:+Dop / niriyAya-nir +/+liT / anuvAda-vinaya kA sa gara vaha (indra ) muni ( nArada ) ko aise vacana kahakara cupa ho gyaa| (bAda ko) gaharI Aha (khIMcane) ke pazcAt dInatA-marI nArada kI va No nikalI / 40 // TippaNI-vinaya para abdhitva kA Aropa hone se rUpaka hai| 'naye 'nayA' meM cheka, 'nAra' 'niri' 'niro' meM eka se adhika vAra AvRtti hone se yahA~ aura anyatra bhI vRttyanupAsa hai / vidyAdhara svabhAvokti athavA jAti alaMkAra bhI mAna rahe haiN| svArasAtalamavAhavazaGkI nivRNomi na vasam vasumatyAm / dyAM gatasya hRdi me durudarkaH kSmAtaladvayabhaTAjivitarkaH / / 41 // anvayaH-(he indra !) vasumatya m vasan ( aham ) svA...zaGkI ( san ) na nivRNomi / bAm gatasya me hRdi kSamA "tarkaH durudarkaH ( mavati ) / .. TIkA-(he indra ! ) vasumatyAm pRthivyAm vasan tiSThan aham svaH svargazca rasAtala pAtAlazca (dvandva ) tayoH bhavaH utpattiH (10 tatpu0) yasya tathAbhUtaH (ba0 vI0) AhavaH yubama ( karmadhA0 ) zaGkituM saMbhAvayituM zIlamasyeti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) san na nivRNomi na sukhI bhavAmi; bhU-sthito'ham kiM svageM, pAtAle vA yuddha tu na bhavatIti cittAkAnto bhavAmItyarthaH cAm svarga gatasya prAptamya me hRdi manasi mAyAH pRthivyAH ye tale svarUpAdhomAgau (10 tatpu0 ) / 'adhaH svarUpayorastro talam' ityamaraH ) tayoH dvayam daitam bhUtala-pAtAlayugalamityarthaH (10 tatpu0) va maTAnAM sainikAnAm (sa0 tatpu0) AjiH yuddham (pa. tatpu0) ( 'same kSamAze raNe'pyAniH' samaraH ) tasya vitarkaH saMbhAvanA ( 10 tatpu0 ) duH duSTa udakaH uttarakAlaH, uttarakAlInaphalamityarthaH yasya tayAbhUtaH (prAdi ba0 vro0) niSphalamiti yAvat mavati / yuddha-didRkSayA divamAgato', Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite ham bhapi pathivyAM pAtAle ca yuddha syAditi cintyaami| [evaM pAtAle gatasya mameyaM cintA bhavati api pRthivyAM svagai vA yuddha syAditi ] evaM satataM yuddha-didRkSA mAM vyAkulIkarotIti bhAvaH / / 41 / / jyAkaraNa-svArasA+svar +rasA0, pUrva ra kA lopa aura sva ke a ko dIrgha / pAhavaH AhUyante bhaTA atreti A+/+apa ( adhikaraNe ) / zaGkI-zak + NiniH (taacchiilye)| vasumatI vasUni ratnAdIni dhanAni arayA santIti vasu+matupa + Gopa / prAjiH ajanti (gacchanti) maTA asyAmiti- aja+iNa ( madhikaraNe ) / anuvAda-(he indra, ) pRthivI meM raha rahA maiM svarga aura pAtAla meM hone vAle yuddha kI zaMkA rakhe hue caina se nahIM rahatA / svarga AtA hU~ to merI pRthivI aura pAtAla-donoM lokoM ke yodhAoM ke yusa kI sambhAvanA bekAra siddha ho jAtI hai / ( isI taraha pAtAla jAtA hU~, to svarga aura pRthivI meM yuddha dekhane kI vyartha kI saMbhAvanA se akulA uThatA hU~) // 41 // TippaNI-yahA~ kavi ne nArada kI prakRti kA citraNa kiyA hai, jise hama pIche zloka 1 meM nArada zabda kI vyutpatti meM spaSTa kara cuke haiM / nArada kI becainI kA kAraNa batAne se kAvyaliGga hai| 'basa' 'su' meM cheka, 'dakaH' 'tarkaH' meM pAdAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai / vIkSitastvamasi mAmatha gantuM tanmanuSyajagate'numanuSya / kiM bhuvaH parivR DhA na vivoDhuM yatra tAmupagatA vivadante // 42 // andhayaH-(he indra, ) tvam ( mayA ) vIkSitaH asi / tat atha mAm manuSya-jagate gantum anumanuSva / tatra tAm vivoDhum upagatAH bhuvaH parivRDhAH na vivadante kim ? / TokA-(he indra, ) tvam ( mayA ) vIkSitaH dRSTaH asi tava darzanaM jAtamityarthaH ( yuddha svatra na vIkSitam ) tat tasmAt atha anantaram mAm manuSyANAm mAnAm jagate lokAya martyalokAye. tyarthaH (10 tatpu0 ) gantum prayAtum anumanuSva anumanyasva gantumanumati dehItyarthaH / tatra martyaloke pRthivyAmiti yAvat tAm damayantIm vivodum pariNetum upagatAH samAyAtAH bhuvaH pRthivyAH paridhUDhAH prabhavaH ('prabhuH parivRDho'dhipa:' ityamaraH ) rAjAna ityarthaH na vivadante kalahAyiSyante kim ? api tu kalahAyiSyante eveti kAkuH / 'ahamenAM pariNeSyAmi', 'ahamenAM pariNeSvAmI'syahamahamikayA damayantImadhikRtya pravartamAnAt vivAdAta anantaram rAzI yuddham avazyaM bhaviSyati, yad dRSTvA'hamAnandiSyAmIti bhAvaH // 42 // vyAkaraNa-vIkSitaH-vi+VI+ktaH ( karmapi ) / jagate--'gatyarthakarmaNi0 (2 / 3613) se caturthI / vivodum--vi+va+tumun / parivRDhA--pari+VvRha + ktaH 'prabho parivRDhaH' (7 / 2 / 21 ) se nipAtita / vivadante-'vAsano.' ( 1 / 3 / 47 ) se vimati artha meM Atmane aura vartamAnasAmIpya meM vartamAnavat prayoga ho rakhA hai| __ anuSAda-(he indra, ) tumhAre darzana ho gaye haiM ( yadyapi yuddha ke nahIM ) / to aba mujhe mayaMThoka jAne kI anumati do| vahA~ usa ( damayantI ) se vivAha karane hetu Aye hue bhU-patiyoM meM kAha nahIM hogA kyA ? // 42 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH 325 TippaNI-'manuSya' 'manuSva' tathA 'vRDhA' 'boDhu' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| ityudIyaM sa yayau munirurvI svarpatiM pratinivartya javena / vArito'pyanujagAma sayatnaM taM kiyasyapi padAnyaparANi // 13 // anvayaH-sa iti udIrya javena svarpatim pratinivartya uaum yyau| vAritaH api ( saH ) sayatnam kiyanti api aparANi padAni tam anujagAma / TIkA-sa nAradamuniH iti pUrvoktapakAreya udIrya kathayitvA balena balAt sAgrahamityarthaH svaH svargasya patim svAminam indram ( supsupeti sa0 ) pratinivasyaM pratinivartanAya preraNAM kRtvA urvIm pRthivIm yayau jagAma / vAritaH adhikamanugantuM pratiSiddhaH api indraH sayAnam yatnena saha vartamAnaM yathA syAttathA ( ba0 vI0 ) kiyanti kAni api padAni pAdaprakSepAn tam nAradam anajagAma anugataH, ziSTAcArarUpeNa munim AmantrayamANaH kimapi dUraM gata iti bhAvaH / / 43 / / gyAkaraNa-svapatim -'aharAdInAM patyAdiSu' se vikalpa se repha Adeza / pratinivatyaMprati+ni+ vRt + pic ktvA. ktvA ko lyap / aparANi padAni meM avAke atyanta saMyoga meM dvitIyA / anuvAda-vaha ( nArada ) isa prakAra kaha ra indra ko sAgraha vApasa lauTAkara pRthivI ko cala die| ( kintu muni dvArA ) rokA jAtA huA bhI indra kucha aura paga pIche-pIche calA hI gayA / / 4 / / TippakhI-kavi ne yahA~ atithi ko lene ke lie kucha paga 'abhyupagamana' aura vidAI dene ke lie kacha paga 'anugamana' kA ullekha karake bhAratIya saMskRti vyakta kI hai| vidyAdhara ke anusAra yahA~ atizayokti hai, jo hamArI samajha meM nahIM A rahI hai| hA~, anugamana ke roka die jAne para mI anugamana ke hote rahane meM vizeSokti ho sakatI hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| parvatena paripIya gabhIraM nAradIyamuditaM pratinede / svasya kazcidapi parvatapakSacchedini svayamadarzi na pakSaH // 4 // anvayaH-parvatena gamIram nAradIyam uditam paripIya pratinede; parvata-pakSacchedini svasya kazcit api pakSaH svayam na adarzi / TIkA-parvatena etadAkhya-muninA nArada-mitreNa atha ca giriSA gamIram artha-gAmmIrya-pUrNam atha ca mandram nAradIyam nAradamuni-sambandhi atha ca nAram jalam ( 'Apo nArA iti proktAH' ityukteH ) dadAtIti nAradaH ( upapada tatpu0 ) / nAradasyeti nAradIyam meghapsambandhi uditam kathitam, atha ca zamdam paripIya sAdaram AkaNya, atha ca gRhItvA pratinede aminanditam atha ca pratidhvanitaM cakre / parvatena muninA yatkimapi nAradenoktam, tacchu tvA tasyaiva samarthanaM kRtamityarthaH girirapi, yathA megha-garjitaM mavati, tathaiva pratidhvanayati / parvatAnAm giroSAm pakSAn garutaH (10 tarapu0 ) chinatti kRntatyevaMzole ( upapada tatpu0 ) indre ityarthaH atha ca parvatasya munivizeSasya pakSam mataM chinatti apAkarotyevaMzIle indre indra pratItyarthaH svasya AtmanaH kazcit bhapi ko'pi pakSaH mataM vicAra iti yAvat na pradarzi darzitaH prakaTita ityarthaH, indraH saMbhavataH mama vicAreNa sahamatova Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 naiSadhIyacarite syAditi kRtvA parvatamuninA tasyAgre nijo na ko'pi svatantra-vicAraH sthApita ityarthaH, parvataH (giriH) api indrasyAgre mA tAvadeSa chinattu iti bhayAt svaM pakSaM ( garut ) na darzathati smeti bhAvaH / / 44 / / - vyAkaraNa-nAradoyam nAradasyedamiti nArada+cha, cha ko Iya / uditam / vad+kta (mAve) samprasAraNa / pratinede-prati+/nad+liT (Atmane0) karmavAcya / 0cchedina chid+ pini ( tAccholye ) adarzi-/dRza +luG ( karmavAcya ) / anuvAda-parvata ( muni ) ne nAda (muni ) kA gambhIra udita ( kathana ) sunakara usakA anumodana kiyA / indra ke Age svayaM apanA koI bhI pakSa-vicAra-prakaTa nahIM kiyA / ( jaise parvata ) ( pahAr3a ) nArada-megha kA gambhIra (gaharA) udita-garjana-zabda grahaNa karake use pratidhvanita kara detA hai / pakSoM ( paMkhoM ) ko kATa DAlane vAle ( indra ) ke Age apanA koI bhI pakSa ( paMkha) nahIM prakaTa krtaa| // 44 // TippaNI-dhyAna rahe ki sagaM ke prArambha (zlo0 2 ) meM kavi ne parvata zabda ko lekara, jo vAkchala apanAyA thA, use yahA~ mI phira doharA diyA hai| vidyAdhara ne yahA~ zleSAlaMkAra mAnA hai, lekina zleSa meM to donoM artha prastuta hote haiN| yahA~ indra ke sAtha nArada aura parvata ko bAtacIta ke prasaMga meM pahAr3a, megha, usakI gaharI garjanA Adi kA bhalA kyA sambandha ? yaha saba aprastuta hI hai kintu kavi ko vivakSita hai isalie ina donoM kA paraspara sambandha jor3ane ke lie hama yahA~ upamAnopameyamAva mAnege aura ise zabdazaktyudbhava upamAdhvani kheNge| zabdAlaMkAroM meM 'parvate' 'parvata' 'pakSa' 'pakSaH' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| pANaye balariporatha bhaimIzItakomalakaragrahaNAham / bheSaja ciracitAza nivAsavyApadAmupadideza ratIzaH // 45 // bhanvaya-atha ratIzaH balaripoH pANaye cira...padAm bhaimI.. grahaNAham bheSajam upadideza / TIkA-atha nAradagamanAnantaram ratyAH etadAkhyA yA striyA: IzaH svAmI kAmadeva ityarthaH (10 tatpu0) balasya rAkSasavizeSasya ripoH zatro: ghAtakasya indrasyetyarthaH ( 10 tatpu0 ) pANaye hastAya ciram cirAt citAH saMcitAH rAzIbhUtA iti yAvat ( supsupeti sa0) prazanivAsavyApadaH (karmadhA0 ) azaneH vajrasya vAsaH sthitiH (10 tatpu0 ) tena tajjanitA ityarthaH yAH vyApahaH viziSTA ApadaH kSatAni dAhA iti yAvat ( tR0 tatpu0 ) tAsAm bhaimyAH damayantyAH zItakomalakara0 (pa0 tatpa0) zItaH zItalazcAsau komalo mRdazcAsau karaH hastaH ( ubhayatra karmadhA0 ) tasya grAH grahaNam ( 10 tatpu0 ) damayantyA saha vivAha ityarthaH eva aha yogyaM bheSajam auSadham ( 'bheSajauSadhabhaiSajyAni' ityamaraH) upadideza upadiSTavAn bhAdiSTavAniti yAvat-kAmadevena indraH preritaH svam damayantyAH zIta-komala-karagrahaNaM kuru yena vajragrahaNajanita: tava kara-santApaH zAnto bhaviSyatIti mAvaH // 45 // gyAkaraNa-bhaimI bhomasyApatyaM strI iti bhIma+ a + GIp / prApad-A+ pad+kvie (mAve ) / grahaH graha +ac ( mAve ) / aham ahaMtIti /arha + ac ( kartari ) / upadideza rupa+/diza liT / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH anuvAda-isake bAda kAmadeva ne indra ke kara ke lie vajra (pakar3e ) rahane ke kAraNa kamI se ikaTThe hue ghAvoM kI ucita davAI damayantI kA zItala aura komala kara grahaNa ( hI ) batAI / / 45 / / TippaNI-nArada se damayantI kI alaukika sundaratA aura use prApta karane hetu bhUloka ke rAjA logoM meM pratispardhA kA samAcAra sunate hI indra ke hRdaya meM bhI kAma bhar3aka utthaa| vaha bhI usakA pratyAzo bana gayA, yahA~ damayantI-rANi-grahaNa para tApa-nivAraka oSadhitva kA Aropa hone se rUpaka hai| tApa para zItala oSadhi batAnA ThIka hI hai| kintu kavi yadi indra ke 'pApi' ke liye yahA~ damayantI kA 'pANi' likhatA, to adhika svArasya baiThatA bhale hI 'kara' pANi kA hI paryAya hai zamdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| nAkalokamiSajoH suSamA yA puSpacApamapi cumbati saiva / veni tAdRgamiSajyadasau taddvArasaMkramitavaidyakavidyaH // 46 // anvaya-nAkaloka-bhiSajo: yA suSamA (asti), sA evaM puSpacApam api cumbati; asau taddvAra.. vidyaH tAdRk ( san ) abhiSajyat ( iti ) vedmi / ____TIkA-nAkalokasya svargalokasya mijoH vaidyayoH ( bhiSag-vaidyau cikitsako' ityamaraH) (10 tatpu0 ) yA suSamA zomA saundaryamityarthaH asti sA evaM suSamA puSpaM cApo dhanuryastha tathAbhUnam ( ba0 bI0 ) kAmadevamityarthaH api cumbati spRzati, tayoreva saundarya kAmadeve Agatamiti mAvaH / ( ataeva ) asau kAmaH sA suSamA eva dvAram karaNam ( karmadhA0 ) tena saMkramitA sthAnAntaritA (ta0 tatpu0 ) vaidyakavidyA ( karmadhA0 ) vaidyakasya vaidyasvasya vidyA vijJAnam ( 10 tatpa0 ) yasmin tathAbhUtaH ( ba0 no0) san tAraka svavaidyaptadRzaH amiSajyat cikitsAM cakAra ityahaM vejha jAne / suSamA-saMkramaNa-dvArA kAme svavadyayoH vaidyakavidyApi saMkramitA, tasmAt kAmo'pi vaidyaH san indrapANicikistAmupadidezeti bhAvaH // 46 // vyAkaraNa-nAkaloka isake lie pIche zloka 8 dekhie / saMkramita sam/kam + Nic + ktaH ( mitvAt hasvaH ) athavA saMkramaH sajAto'syeti saMkrama+itan / vaidyakam vidyA. vetti jAnAtIti vidyA+aNNa vaidyaH vaidyasya bhAvaH karma veti vaidya+vuna , bu ko ak| bhamiSijyat-- bhiSaja (rogApanayane)+yaka + laGa (knnddvaadiH)| yahA~ uttarArdha-vAkya veni kriyA kA vizeSyAtmaka upavAkya ( Noun clause ) rUpa meM karma banA huA hai| bhanuvAda-svarga ke vaidyoM (azvinIkumAroM) kI jo suSamA hai, vahI kAmadeva ko bhI chU rahI hai| ( tabhI to ) usa ( suSamA ) ke dvArA ( apane bhItara ) sthAnAntarita huI vaidyaka-vidyA vAle kAmadeva ne una ( svargavaidyoM ) kI taraha cikitsA kI, aisA maiM mAnatA huuN||| 46 / / TippaNI-saundarya meM kAmadeva azvinIkumAroM kI taraha hI thaa| kavi ke kathanAnusAra azvinIkumAroM kI suSamA svarga meM sAtha 2 rahane ke kAraNa kAmadeva ko chU baitthii| phira to suSamA ke sAtha unakI vaidyaka-vidyA mI kAmadeva meM A gaI aura vaha mI jo pahale vaidya nahIM thA, vaidya banakara indra ke hAtha ke ghAvoM ko cikitsA karane lgaa| vaise to bImAriyA~ hI kucha aiso hotI haiM, jo chUta Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite se dUsare meM saMkramita ho jAyA karatI haiM kintu vidyA koI chUta ko bImArI nahIM hai, nahIM to guru ko chate hI ziSya meM unakI samI vidyAyeM saMkramita ho jAnI cAhie, isalie yaha kavi kI kalpanAmAtra hai, jo yahA~ utpekSA banA rahI hai| vAcaka zabda yahA~ 'manye' 'zaGke'. kI taraha 'vedmi' hai / 'vaidya' 'vidyaH' meM cheka aura anyatra vRttyanupAta hai| mAnupImanusaratyatha pasyau kharvabhAvamavalambya mghonii| khaNDitaM nijamasUcayaduccairmAnamAnanasaromhanatyA // 47 // anvayaH-atha maghonI patyau kharvabhAvam avalambya mAnuSom anuparati sati Anana*sara ruha. natyA nijam uccaiH mAnam khaNDitam asUcayat / TIkA-atha indre damayantIviSayakakAmodbhavAnantaram maghonI indrANI pasyau bhartari indre kharvasya nIcasya bhAvam nIcatvam aya ca hasvatvam (pa0 tatpu0 ) avalamdhya Azritya mAnuSIm mAnuSastrIm anusarati anugantumicchati sati prAnanaM mukham saroruham kamalabhiva ( upamita tatpu0 ) tasya nasyA namanena ( 10 tatpu0 ) nijam svakIyam uccaiH mahAntam atha ca dogham mAnam abhimAnam atha ca parimANam khaNDitam bhagnam asUcayat suucitvtii| pati mAnuSomabhilaSantamavalokya indrANyAH savoM'pi mahAn saundaryA bhimAno bhagna iti bhAvaH // 47 / / vyAkaraNa -maghonI maghonaH stroti maghavan + GIS ('puMyogAdAkhyAyAm' 41648 ) samprapAraNa / 'zvayuvamaghonAmata ddhite' 6 / 4 / 133) guNa / mAnuSI mAnuSasya stroti mAnuSa+GAp / natiH nam+ktin ( mAve ) / anuvAda-tadanantara indrANI pati ke kharvatva ( nI vastra, hrasvatva ) apanAkara mAnuSI strI ke pIche cala par3ane para kamala-sA mukha jhukAe apanA U~cA ( mahAn , dIrgha ) mAna ( amimAna, parimANa ) khaNDita huA sUcita kara baiTho / / 47 / / TippaNI-indrANI gambhIra prakRti kI nAyikA hai| vaha muMha se to pati ko kucha na bolii| sira nIcA karake hI apane hRdaya kA bhAva prakaTa kara gaI / vaha hRdaya kA bhAva thA ISryA athavA nived| isa taraha yahA~ bhAvodayAlakAra bana rahA hai| vidyAdhara apahRti bhI batA rahe haiM arthAt sira nIcA karane ke vyAja se usane IrSyA mAva vyakta kiyA / apahnava-vAcaka zabda kA yahA~ amAva hai, isalie apahnava Artha hI mAnanA pdd'egaa| nArAyaNa ne yahA~ kharva, uccaiH aura mAna zabdoM meM zleSa mAna rakhA hai / kharvaH baunA to banA pati, kintu mAna ( parimANa ) kI U~cAI patnI kI khaMDita huii| jo baunA hotA hai, usI kI U~cAI kama honI thI, dUsare kI nahIM, lekina yahA~ dUsare arthAt indrANI kI hA rahI hai| isa taraha asaMgati alaMkAra bana rahA hai| zamdAlaMkAroM meM 'mAna' 'mAna' meM yamaka, 'mAnu' 'manu' meM leka aura anyatra vRttyanupAsa hai| yo maghoni divamuccaramANe rambhayA malinimAlamalambhi / varNa eva sa khalUjjvalamasyAH zAntamantaramabhASata maGgayA // 40 // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH 327 anvayaH-maghoni divam uccaramANe ( sati ) rammayA yaH malinimA alam alammi, sa varNa eva khalu asyAH antaram ujjvalam ( sat )) bhaGgayA zAntam amASata / ___TIkA-maghoni indre divam svargam uccaramANe utsRjya gacchati sati rambhayA etannAmnyA devAGganayA yaH malinimA mAlinyam kAlimetyarthaH alam atyantaM yathA syAttathA alammi prAptaH sa varNaH kAlimA eva khalu va asyAH rambhAyAH prAntaram hRdayam ujjvalam roSakAraNAt prajvalitam sat mAyA prakArAntareNa zAntam nirvANam abhASata asucayadityarthaH, indraM mAnuSImamilaSantaM zrutvA krodhena prajvalitaM rambhAyAH hRdayaM pazcAt tasmin bhuvaM gacchati sati prajvalat-kASThavat zAntam nirvApitamiti yAvat bhUtvA malinIbabhUva tasya mAlinyaM ca kenApi prakAreNa vahiH zarIre prAdurbhavadetat rahasyaM vyanakti smeti bhAvaH // 40 // vyAkaraNa-maghoni maghavan + Di, samprasAraNa, guNa / uccaramANe ut+/car+zAnac , 'udazcaraH sakarmakAt' ( 11356 ) se aatmne| malinimA malinasya bhAva iti malina+imanic / imanijanta pulliMga hote haiN| alabhbhi /lam +luD ( karmavAcya ) vikalpa se mumAgama / zAntam Vzam +Nic +kta ('vA dAna zAnta0' 7 / 2 / 27 se vikalpa se nipAtita niSThA anyathA zAmitam ) / anuvAda-indra ke svargaloka chor3a ( bhUloka ) jAte hue rambhA ne ( zarIra meM ) jo bar3I mArI kAlimA prApta kI, vaha ( kAlimA ) raMga hI mAno usake ( krodha meM ) jala rahe hRdaya ko prakArAntara se bujhA huA batA rahA thA / / 48 // TippaNI-rambhA ke zarIra para ekadama kAlimA vyApa gii| ceharA sArA kAlA par3a gyaa| isase anumAna kiyA jA sakatA thA ki krodha meM jalatA huA usakA hRdaya mAno ThaMDA par3a gayA hai| lakar3I bujhakara kAlI par3a jAtI hai| yaha kavi kI kalpanA hai ki bhItarI kAlApana hI kisI taraha mAno bAhara sAre zarIra meM prAyA huA ho| isalie yahA~ utprekSA hai, jisakA vAcaka yahA~ khalu zabda hai| krodha-zamana hone se yahA~ hama mAva-zamana alaMkAra mau kheNge| lekina nArAyaNa zleSa mAnakara ujjvala zabda se zRMgAra aura zAnta zabda se zAntarasa bhI le rahe haiM arthAt jo hRdaya pahale ujjvala zRMgArarasa-pUrNa ( 'zRMgAraH zucirujjvalaH' ityamaraH) rahA karatA thA, vaha aba zAntarasapUrNa ho baiThA hai-yaha zarIra kI kAlimA batA rahI yo| vidyAdhara zAnta zabda se niveda nAma kA vyabhicArI bhAva lete haiM aura hRdaya meM isa bhAva ke udaya hone se yahA~ bhAvodatha alaMkAra kaha rahe haiN| yahA~ 'mali' 'mAla' 'mala' meM varSoM kI eka se adhika bAra AvRtti hone se anyatra kI taraha vRttyanupAsa, aura 'zAnta' 'mAnta' meM padAntagata antyAnuprAsa hai| jIvitena kRtamapsarasA taprANamuktiriha yuktimatI naH / ityanakSaramavAci ghRtAcyA dIrghaniHzvasitanirgamanena / / 49 // bhandhayaH-'apsarasAm naH jovitena iha kRtam , tat prANa-muktiH yuktimatI' iti pRtAcyA dIrgha.."nena anakSaram avAci ! Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TIkA-'apsarasAma devAGganAnAm naH asmAkam jIvitena jIvanena iha asmin samaye kRtam alam anupayogitvAditimAvaH, tat tasmAt prANAnAm jIvitasya muktiH tyAgaH (10 tatpu0) yuktimatI yuktetyarthaH prANatyAgo varamiti bhAvaH: iti evam ghatAcyA etannAmnyA devAGganayA dIrgham Ayatam yat niHzvasitam niHzvAsaH ( karmadhA0 ) tasya nirgamitena niHsAraNena (10 tatpa0) na akSarANi varNA zabdA ityarthaH yasmin karmaNi yathA syAttathA ( ba0 bI0 ) zabdoccAraNaM vinaiva atha ca anakSaram avAcyam azubhamityarthaH ('anakSaramavAcyam' ityamaraH ) avAci uktam / / 49 / / vyAkaraNa-apsarasAm-adbhayaH sarantIti ap +/+asun / ye samudramanthana ke samaya samudra-jala se nikalI thIM, jinheM indra apane yahA~ le gayA thaa| rAmAyaNa meM inakI utpatti aura vyutpatti ke sambandha meM isI taraha ullekha hai-'apsu nirmathanAdeva rasAt tasmAd varastriyaH / utpeturma nunazreSTha, tasmAdapsaraso'bhavan' / bANa ne kAdambarI meM pramaganoM ke 14 kula ginA rakhe haiM / apsarasa zabda nitya bahuvacanAnta prayukta hotA hai ( 'striyAM bahuSvapsarasaH' ityamaraH ) lekina kabhI-kabhI eka vacana meM bhI prayoga dekhane ko milatA hai ( 'menakA nAma apsarA preSitA' shku0)| jIvitena jIv+kta ( bhAve ) / yuktimatI yuktirasyAmastIti yukti+matup +GIpa nirgamitena nira+ Vgam + pic+ktaH ( mAre ) / avAci Vb+luG vac Adeza ( karmavAcya ) - anuvAda-"hama apsarAoM ke aba jIne se kyA? isalie hamArA prANa tyAga denA hI ThIka hai" sa saraha ghRtAcI laMbo Aha nikAlakara mu~ha se kucha kahe binA hI azuma bAta kaha vaiThI // 49 // TippaNI-ghRtAcI duHkhAtizaya meM laMbI pAha chor3a rahI thI jaise ki prANa-tyAga ke samaya prANI chor3A karate haiN| isI bahAne mAno mUka bhASA meM vaha kaha rahI thI ki aba prANa tyAganA ho ThIka haiM / vidyAdhara ne yahAM apahnati kahI hai. jo hamAre vicAra se vAcya to nahIM Artha hI samajhie / hama utprekSA kaheMge, jo pratIyamAna hI hai. vAcya nhiiN| 'anakSaram' meM zleSa hai| 'mukti' 'yukti' meM padAntagata antyAnumAsa / zloka kA prArambha 'jIvitena' aura samApti 'gamitena' karake bhI antyAnuprAsa evaM anyatra vRttyanuprAsa hai| sAdhu naH patanamevamitaH syAdityamaNyata tilottamayApi / cAmarasya patanena karAbjAttadvilolanavala janAlAt // 50 // andhayaH-tilottamayA api tadi. "lAta karAmjAt cAmarasya patanena evam naH itaH patanam eva TokA-tilottamayA etadAkhyayA devAGganayA api tasya cAmarasya yad vilolanam cAlanam (50 tatpu0 ) tena calana cancalaH ( ta. tatpu0) yo bAhuH bhujaH eva nAlaH daNDaH ( ubhayatra kamadhA0 ) yasya tathAbhUtAt ( ba0 vI0 ) karaH hastaH eva anjam kamalam tasmAt ( karmadhA0 ) mirasya camarIpucchasya patanena basanena evam cAmaravat naH asmAkam apsarasAm itaH svalokAta patanam eva sAdhu samyak syAditi, na punaratrAvasthAnam / / 50 / / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH vyAkaraNa-ajam apsu jAyate iti apa+/jan+DaH / cAmaram camaryAH vikAraH (tatpucchanirmitatvAta ) iti camaro+aN / vilolanam vi+Vlula+Nic + lyuTa (maave)| abhaeyata/bhaNa+laGa ( karmavAcya ) isakA prathama pAda vizeSyAtmaka upavAkya karma prathamAnta banA huA hai| anuvAda-caMvara DulAne ke kAraNa hila rahe bhuja-rUpI nAla vAle hAtha-rUpI kamala se usa (caMvara ) ke gira jAne se tilottamA bhI yaha bola par3I ki isa ( ca~vara ) ko taraha hamArA yahA~ se gira jAnA hI ThIka hai // 50 // TippaNo-yahA~ bhujA para nAlasvAropa aura kara para abjatvAropa hone se rUpaka hai, jo sAGga hai| vidyAdhara ne patanena = patanavyAjena' artha lekara pUrvavat apahnuti bhI mAna rakhI hai, jo Artha hI hai / kavi ne tilottamA meM bolane kI kalpanA kara rakhI hai, isalie yaha utprekSA hai, jo vAcaka ke amAka meM pratIyamAnA hI hai| evam = cAmaravat meM upamA hai| paraspara nirapeza hone se ina sabakI yahA~ saMsRSTi hI hai / 'patana' 'patane' meM cheka aura anyatra vRtyanuprAsa hai / menakA manasi tApamudItaM yaspidhitsurakarodavahitthAm / tatsphuTaM nijahRdaH puTapAke pakkaliptimasRjad bahirutthAm / / anvaya-menakA manasi udItam tApam pidhitsuH (sato) avahitthAm akarot yata, taka nijahRdaH puTa-pAke bahirutthAm paGkaliptim asRjat sphuTam // 51 // TIkA-menakA etadamidhAnA devAGganA manasi hRdaye udItam utsannam tApam duHkham pidhitsuH pidhAtumicchuH satI avahitthAm AkAra-guptim akarot vyadhAt tat nijasya hRdaH hRdayasya puTe puTasya madhye pAke pAkakriyAyAm ( sa0 tatpu0) bahiH bAhyapradeze utthAm jAtAm (susupeti sa0 ) paGkasya klinna-mRttikAyAH liptim lepam asRjat akarot sphuTam utprekSAyAm / indraM bhuvaM gacchantamAlokya menakA tadiyogena jAyamAnaM hRdayatApaM bahiH prakaTayantI tathA gopAyitavatI yathA puTamadhye oSadhigata-tApo bahirmRttikAlepena gopAyyate iti bhAvaH // 51 // vyAkaraNa-udItam-ut+ +ktaH ( kartari ) / pidhitsuH api+VdhA+san+3: ( kartari / api ke a kA mAguri ke mata se vikalpa se lopa / bahirUsthA-bahiH+ut+ sthA +kaH sa kA ta+TApa liptim/lip+tin ( mAve ) / __ anavAda-menakA hRdaya meM utpanna tApa ko chupAnA cAhatI huI jo AkAra-gopana kara baiThI, usase aisA lagatA thA mAno ( vaha ) apane hRdaya ke puTapAka meM bAhara se hone vAlA gIlI miTTI kA hepa kara gaI ho // 51 // TippaNI-aMgrejI ke isa kahAvata ke anusAra ki 'ceharA hRdaya kI viSaya sUcI huA karatA hai ( Face is The index of mind ) menakA ke hRdaya kA tApa mukha para pratibimbita hone lagA, to usane jhaTa use chupAliyA jisase ki logoM ko patA na cle| hRdaya-mAvoM ke isa taraha ke gopana ko sAhityika mASAmeM 'avahitthA' yA 'avahittham' kahate haiM, dekhie sAhityada0-'maya-gaurava Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33. naiSadhIyacarite lajjAdeharSAyAkAraguptiH avahityA' tathA rasagaM0'brIDAdinA nimittana harSAyanumAvAnAM gopanAya janito bhaav-vishesso'vhitthm'| menakA ke isa AkAra-gopana para kavi ne 'puTapAka' kI kalpanA kI hai| Ayurveda-zAstra meM 'puTapAka' auSadha banAne ko eka prakriyA ko kahate haiM, jisameM do sakore lekara unake bhItara yA pattoM ke bhItara auSadha ko vastuye rakhadI jAtI haiM aura bAhara se kapar3A rupeTa kara gIlI miTTI se khUba lIpa dete haiN| use phira Aga meM DAla dete haiN| sakoroM ke bAhara Aga to dIkhatI nahIM, kintu mautara ko oSadhi pakatI rahatI hai| menakA kA hRdaya mI viraha-tApake kAraNa mItara hI bhItara khaulatA rahatA thA kintu bAhara prakaTa hone vAle usake cihnoM ko vaha chupAe rahatI thii| gaMbhIra prakRti ko nAyikA jo tthhrii| isa taraha eka tarapha to tApa kA vega aura dUsarI aura use chupAne kA prayatna -ye donoM sakore jaise the| isI taraha ke viyoga meM rAma ke hRdaya ke motara khaula rahe tApakI puTapAka se tulanA mavabhUti ne bhI kara rakhI haiM- "anibhinno gabhIratvAdantaroMDhavanavyathaH / puTapAkapratIkAzo rAmasya karuSo rasaH" (31) / zloka meM utprekSA hai| jisakA vAcaka zabda sphuTa hai| 'mena' 'mana' meM cheka, 'tyAm' 'tthAm' meM cheka ke sAtha 2 pAdAnta-gata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| urvazI guNavazIkRtavizvA tarakSaNastimitabhAvanibhena / zakrasauhRdasamApanasImni stambhakAryamapuSadvapuSaiva // 52 // anvaya-guNa-vazIkRta-vizvA urvazI tatkSa bhena zaka "sImni stambha-kAryam vapuSA eva apuSat / __TIkA-guNeH saundaryAdimiH vazIkRtam avazaM vazaM sampadyamAnaM kRtamiti vizvaM jagat (karmadhA0 ) yayA tathAbhUtA ( ba0 vI0 ) urvazI apsarovizeSaH sa cAsau kSaNaH tasmaNaH ( karmadhA0 ) tasmin tatkSappamityarthaH yaH stimitamAvaH ( sa0 tatpu0) stimitAyAH stabdhatAyAH jaDatAyA bhAvaH (10 tatpu0 ) nizcalasvamityarthaH tasya nibhena vyAjena ( 'miSaM nimaJca nirdiSTam' iti halAyudhaH) zakrasya indrasya sauhRdasya snehasya yat samApanam samAptiH tasya sImni sImAyAm ( sarvatra pa0 tatSu0 ) stambhasya sthApyoH ( sa0 tatpu0 ) kAryam prayojanam vapuSA zarIreNa eva apuSat akrodityrthH| urvazI indragamanaM zratvA stabdhA nizcaleti yAvat jAtA, zarIrato nizcalAsatI ca sA indrasnehasamAptisImAbodhakasya nizcalastammasya kAryamakarot aticintitA'bhavaditi mAvaH // 52 // vyAkaraNa-stimita-/stim + ktaH ( kartari ) / guNavazIkRtaH vaza+ciH ( abhUta. tadbhAva meM ) diirgh/+kt| sauhRdam su- suSThu hRdayaM yasya ( ba0 bI0) suhRdayaH tasya mAva iti suhRdy+ann| hRdaya ko hRdAdeza aura vikalpa se Adi pada meM vRddhi donoM padoM meM vRddhi hone para sauhArdam bnegaa| samApana sam +/Apa+lyuTa ( bhAve ) / stambhaH / stamm +ac ( bhAve ) / apuSat- puS+luG / ___ anuvAda-( saundaryAdi ) guNoM dvArA jagat ko vaza meM kiye urvazI tarakSaNa ( patthara ke-se ) nizcalatva mAva ke bahAne indra ke prema kI samApti kI sImA ke khambhe kA kAma zarIra se hI kara baiThI // 52 // Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH TippaNI-urvazI mI indra kA samAcAra sunakara stamdha-hakI-bakkI-rahagaI ki yaha kyA ho mayA / stamma eka sAtvika mAva huzrA karatA hai, jisameM zarIra jar3a ho jAtA hai| isake bahAne kavi kalpanA karatA hai ki urvazI kA jar3a-nizcala charaharA zarIra mAno eka stamma ( khammA ) ho, jo indra ke prema kI samApti kI sImA banA rahA ho| sImA batAne hetu khambhe gAr3a die jAte hI hai| isa prakAra yahA~ apahna tyutyApita utprekSA hai, jo pratIyamAna hai| yahA~ kavi yadi 'stimitabhAva' ke sthAna meM 'stambha' hI rakha detA to adhika kalAtmakatA A jAtI kyoMki 'stambha zabda' 'stammau sthUNA jaDIbhAvI' isa amarakoSa ke anusAra khambhA aura jar3a bhAva-donoM kA vAcaka hai / 'vazI' 'vazI' meM yamaka, 'samA' 'somni' tathA 'puSa' puSa' meM cheka aura anyatra vRtyanuprAsa hai| kApi kAmapi bamANa bubhutsuM zRNvati tridazamartari kiJcit / eSa kazyapasutAmabhigantA pazya kazyapasutaH zatamanyuH // 53 // anvaya-kA api bubhutsum kAm api tridaza-martari kiJcit zRNvati satyeva bamANa-'eSa kazyapasutaH zatamanyuH kazyapasatAm amigantA' iti pazya / / TIkA-kA api kAcit devAGganA bubhussum 'kiM jAtam ?' iti jJAtumicchum kAm api kAMcit anyAM devAGganAm tridazAnAM devatAnAm bhartari svAbhini (10 tatpu0 ) indre ityarthaH kizcit kimapi zaNvati AkarSayati satyeva bamANa uvAca '(he Ali, ) eSaH ayam kazyapasya etadAkhyasya RSivizeSasya sutaH putraH zatamanyuH zatayajJakartA indra ityarthaH kazyapasya sutAm pRthivIm abhigantA lakSyIkRtya gamiSyati iti pazya indro damayantI vivoDhum bhavaM gacchatIti mAvaH / vyaGgathArthazca kazyapaputraH kazyapaputrIM svabhaginIm abhigacchatIti kiyadAzcaryam athavA kazyam madirAm ('madirA kazya-madye ca' ityamaraH ) pibatIti tathokta: madyapa ityarthaH tasya kanyAm kazyapaRSeH patro'pi, kRtazatayazo'pi san indro gacchatoti dhik athavA.kazyapasya madyapasya sutaH kazyapasya madyapasya mutAM gacchedityucitameva // 53 // ____vyAkaraNa-bubhussum boddhumicchatIti /budha+san +DaH ( kartari ) / tridazAH isake lie pIche zloka 1 dekhie| zagavati Vzru+zata+sapta0 / abhigantA abhi+ gam +chuT / pazya isakA karma 'paSa amigantA' vAkya hai| anuvAda-koI ( devAGganA ) ( yaha saba mAmalA ) jAnane kI icchuka banI kisI dUsarI ko indra ke kucha-kucha sunate-sunate bola baiTho- ( bahina, ) dekha, yaha kazyapa ke putra indra kazyapa kI putrIpRthivI-ko jAne vAle haiM' // 53 // TippaNI-vidyAdhara ke anusAra kazyapa kA putra, sau yajJa karane vAlA indra kazyapa kI putrI-apanI bahina-se byAha karane jA rahA hai-isameM virodha hai| kazyapapatrI kA pRthivI artha karane para usakA parihAra ho jAtA hai, isalie virodhAmAsa alaMkAra hai| vAstava meM indra ke prati devAGganA kA yaha vidrapa hai, khUba kasA huA vyaGgaya hai| isameM dUsarA vyaGgatha yaha bhI huA hai ki kazyapa-zarAbI-kA kokarA yadi, kazyapa-zarAbI kI chokarI se vivAha karane jAve,to ThIka hI hai / sAhityika dRSTi se ina Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 naiSadhIyacarite vyaGgathArthoM ko hama zabdazaktyuba vastudhvani ke antargata kreNge| 'zatamanyuH' sAmiprAya vizeSya hone ke kAraNa parikarAMkura banA rahA hai / 'babhA' 'bubhu' aura 'kazyapasutA' 'kazyapasutaH' meM cheka tathA anyatra vRttyanupAsa hai| kazyapa-ye brahmA ke manojAta dasa putroM meM se atyatama marIci ke putra the| inhoMne dakSa prajApati kI kanyAoM se vivAha karake aditi se devatA aura diti se daitya utpana kie| AlimAtmasumagatvasagarvA kApi zRNvati maghoni bamASe / vIkSaNe'pi saNAsi nRNAM kiM yAsi na tvamapi sArthaguNena // 54 // anvaya-Atma...garvA kA api maghoni zavati sati Alim babhASe-'nRpAM vomaNe api kim sadhRSA asi ? tvam sArtha-guNena na yAsi kim ? TIkA-prAmanaH svasyAH yat subhagavam saundaryam ( 10 tatpa0 ) tasmin sagarvA sAbhimAnA ( sa0 tatpu0 ) sagarvA gaNa saha vartamAnA ( 30 vI0) kA api kAcid devAGganA maghoni indre RNvati AkarSayati sati prAkhim sakhIm bamASe akatha yat-'nRNAm' narANAm vIpaNe avalokane api kim saghaNA ghaNaSA jugupsayA sahitA (ba0 vI0 ) asi ? svam sArtha: saGghaH saGga iti yAvat eva guNaH dharmaH ( karmadhA0) tena saGgAnurodhAdityarthaH na yAti gacchasi kim ? manuSyeSu ghRSAM parityajya indreNa sAdhaM samapi gaccha / gatAnugatiko hi loko mavatIti mAvaH // 54 // gyAkaraNa-maghoni-isake lie pIche zloka 48 dekhie / zRNvati-isake lie bhI pichalA zloka dekhie / bamASe-/mAS+liT Atmane0 / nRNAm--vikalpa se dIrgha ( 'nR ca' 6 / 4.6) / anuvAda-apane saundaryAbhimAna meM cUra huI koI ( devAnanA ) indra ke sunate rahate sakhI ko bolI--'manuSyoM ko dekhane taka meM bhI tumheM ghRyA hai kyA ? ( indra kA ) sAtha ho jAne ke kAraNa (tuma mo) kyoM nahIM calI jAtI ho ? // 54 / / TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ vakrokti mAnI hai, jo kAku bakrokti hI hogI, kyoMki devAGganA sakhI ko mAdhyama banAkara indra para vyaGgaya kasa rahI hai ki ye to buddha haiM jo svarga ko sundariyoM ko chor3a bhUloka jA rahe haiN| tuma samajhadAra ho, jo bher3a cAla kI taraha inake pIche 2 nahIM jA rhii| koI mI vivekazIla vyakti aisA nahIM karegA jo ye mahArAja kara rahe haiN| jinheM dekhane taka meM hameM dhRSA hotI haiM, unheM ye byAhane jArahe haiM / balihArI hai inako buddhi ko| zabdAlaMkara vRtyanupAsa hai| anvayudya tipayaHpitRnAthAstaM mudAtha haritAM kamitAraH / varma karSatu puraH paramekastadgatAnugatiko na mahAryaH // 5 // anvayaH-atha haritAm kamitAraH uti-payaH-pitRnAthAH tam mudA anvyuH| param ekaH puraH vartma karSatu, tadgatAnugatikaH (lokaH) mahAghaH na ( asti ) // 55 // TIkA-atha indrasya gamanAnantaram haritAm dizAnAm ( 'dizastu.. AzAzca haritazca tAH' ityamaraH) kamitAraH kAmukAH dikpAlAH ittharthaH cutiH jyotizca payA jalazca pitaraH pretAzceti (indra ) teSAM nAthAH svAminaH (10 tatpu0 ) agni-varuNa-yamA ityarthaH tam indram mudA hareSa Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH anvayuH anugatavantaH ( yataH ) param kevalam ekaH janaH puraH agre vasma mArgam karSatu karosvityarthaH / tasya mArgakartuH agre-agre gacchataH ityarthaH yat gatam gamanam ( pa0 tatpu0 ) tat anu pazcAt gatiH gamanaM ( supsupeti sa0 ) yasya tathAbhUtaH ( ba0 vI0) banaH mahAn adhikaH arghaH mUlyam (karmadhA0) yasya tathAbhUtaH ( ba0 vro0) durlama ityarthaH na / ekena agre gantavyaM bhavati tadanugAmino'nye bahavo bhavantIti bhAvaH / ata evocyate 'gatAnugatiko lokaH, na lokaH pAramArthikaH' / iti / / 55 / / ___vyAkaraNa-kamitAraH isake lie pIche zloka 34 dekhie, meda itanA hai ki vahA~ kama se tRn hone se dvi0 ho rakhI hai jabaki yahA~ tRc hone se pa0 hai| mudA mud+kvip ! bhAve ) tR0| gatam gam+ktaH (bhAve ) / gatiH /gam +ktin ( bhAve ) / arghaH argha +Sam (bhaave)| anuvAda-tadanantara agni, varuNa aura yama-ye dikpAla harSa-pUrvaka usa (indra ) ke pIche 2 cala die; kevala ekahI pahale mAga banAne vAlA honA cAhiye ( phira to) usake paga para paga rakhane vAle durlabha nahIM hote haiM // 55 // TippaNI-yahA~ pUrvArdha meM dikpAloM ke indra kA anugamana karane kI vizeSa bAta kA uttarArdha gata sAmAnya bAta se samarthana kiyA gayA hai, isalie sAmAnya dvArA vizeSa samarthana-rUpa arthAntaranyAsa hai| kavi ne yahA~ 'gatAnugatiko lokaH' arthAt 'duniyA mer3a-cAla hai'-yaha lokokti apanAI hai| isIlie kucha alaMkAra-zAstrI yahA~ lokokti alaMkAra mAnate haiM / 'gatA' 'gati' meM cheka aura anyatra vRttyanuprApta hai| preSitAH pRthagatho damayansya cittacauryacaturA nijadUtyaH / tadguruM prati ca tairupahArA: saMkhyasaukhyakapaTena nigUDhAH // 56 // anvayaH-atho taiH citta-caurya-caturAH pRthak nijadUtyaH damayantyai preSitAH, tad-guru prati ca saMkhya-saukhya-kapaTena pRthaka nigRhAH upahArAH (preSitAH ) ( ____TIkA-atho anantaram ( 'kAtsnye'vathoatha' ityamaraH ) vaiH indrAdimiH cittasya manasaH yat cauryam apaharaNaM damayantImanovazIkaraNamiti yAvat (pa0 tatpu0 ) tasmin caturAH nipuNAH ( sa0 tatpu0 ) pRthaka pratyekam paramparAzatatayetyarthaH nijAH svIyAH dUtyaH sandezaharyaH ( karmadhA0) damayantye damayantyartham preSitAH prahitAH, tasyA damayantyA guruM pitaraM bhomam (10 tatpu0 ) prati ca saMkhye yuddha yat saukhyam sukham ( sa0 tatpu0) yuddha momapradarzitazoyeM harSAtizaya ityarthaH tasya kapaTena gyAjena (10 tatpu0 ) pRthak nigUDhAH pracchannA upahArAH upAyanAni pressitaaH| yadyapi pratyeka lokapAlaH 'divyaratnAdyapahAraiH prasanno bhUtvA rAjA mahyaM kanyAM dadyAditi manasi kRsvaiva utkocarUpeNa tasmai upahArAn preSitavAn kintu prakaTarUpeNa saH 'ahaM, yuddheSu' tatra zaurya 'STvA prasanno'smI'tyevopahAra kAraNaM dUtI-mukhena samAdizaditi bhAvaH / / 56 / / / jyAkaraNa-cauyam corastha mAtra iti cora+yaz / upahArA upahiyante (dIyante ) iti pa+Vs+gha / saukhyam sukhameveti sukha+dhyana (svAtheM ) / nigUDhA ni+/guh + kta: (karmaNi ) / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 naiSadhIyacarite anuvAda-bAda ko unhoMne mana ko vaza meM kara dene (ko kalA ) meM catura apanI-apanI dUtiyA~ pathak-pRthak rUpa se damayantI ke pAsa mejI aura usake pitA ke lie yuddha meM ( usake zaurya-karma se huI ) prasannatA ke bahAne gupta upahAra bheje // 56 / / TippaNI-yahA~ 'nigUDhAH' vizeSaNa 'dUtyaH' se bhI laga sakatA hai, kyoMki prakaTa rUpa meM dUtiyoM damayantI ke pAsa kaise jA sakatI thIM ? isalie dikpAloM ne unheM 'tiraskariNI' vidyA se adRzyanigUr3ha banAkara bhejaa| vidyAdhara ne yahA~ apahnuti batAI hai, kintu hamAre vicAra se 'kapaTa' yahA~ tAttvika hai, vicchittimUlaka nhiiN| vicchitti hI alaMkAra kA prayojaka banatI hai| 'citta' 'catu' aura 'saMkhya' 'saukhya' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| citramantra vibudhairapi yattaiH svarvihAya bata bhUranusane / dhaurna kAcidathavAsti nirUDhA saiva sA carati yatra hi cittam / / 57 // anvayaH-taiH vibudhaiH api svaH vihAya yat mU: anusane vata ! atra citram / athavA nirUDhA kAcit dyauH nAsti; hi yatra cittam calati sA eva saa| ___TIkA-taiH indrAdibhiH vibudhaiH devaiH atha ca vi = viziSTeH budhaiH paNDitaiH ( prAdi sa0 ) svaH svargam vihAya tyaktvA yat yasmAt bhUH bhUlokaH anusane anRmRtA bata khede anna asmin viSaye citram Azcaryam ( 'AlekhyAzcaryayozcitram' ityamaraH) astIti shessH| athavA Azcaryasya viSayo nAsti, hi yataH nirUDhA prasiddhA kAcit kA'pi dhauH svargaH nAsti na vidyate, hi yataH yatra yasmin sthAne cittam manaH calati gacchati ramate ityarthaH sA eva sA caurastIti zeSaH, yasya mano yatra ramate tasya kRte tadeva svarga iti bhAvaH / / 57 / / myAkaraNa-budhaH bodhatoti Vbudh+kta ( kartari ) / anusane anu+/+liT ( karmavAcya ) / nirUDhA ni+/ruha+kta ( kartari) / saiva sA-yahA~ pUrvokta uddezya-vAkya sAmAnya hone se 'sAmAnye napuMsakam' isa niyama se 'saiva' napuMsaka liGga prApta thaa| anuvAda-samajhadAra devatAoM ne bhI svarga chor3akara jo bhUkA anusaraNa kiyA-isa para pAzcarya aura kheda kI bAta nahIM ) / svarga ( kisI sthAnavizeSa kI ) koI rUr3ha saMzA nahIM hai, kyoMki (jisakA ) jahA~ mana laya jAya, vahI svarga hai / / 57 / / TippaNI-vyAkaraNa ke anusAra zabda do prakAra ke hote haiM-rUr3ha aura byutpanna / rUr3ha ve hote hai, jo kisI vastu vizeSa ke pratipAdaka hote haiM, unakI vyutpatti nahIM ko jA sakatI, jaise-Dittha, Davittha Adi zabda / inheM avyutpanna prAtipadika mI kahate haiN| lekina kavi yahA~ DityAdi kI taraha dhau zabda ko rUr3ha saMzA nahIM mAnatA arthAt dhau kisI sthAna vizeSa kA bodhaka nahIM hai, api tu yaha vyutpanna zabda hai| yAskAcArya ke anusAra isakI vyutpatti 'cauH kasmAt ? dyotate iti sataH' hai arthAt dyotate =rocate svadate veti /yut +Do ( kartari ), jahA~ mana ruce aura rame vahI cau hai / isI vyutpatti ke AdhAra para kAzmIra Adi ko mI svarga kahA jAtA hai| isase hI milatA-julatA AmANaka yaha bhI hai-'tasya tadeva hi madhuraM yasya mano yatra saMlagnam / hindI meM mI kahAvata hai-"dila laga gayA gadhI se, to parI kA kyA kAma hai|" vidyAdhara yahA~ utprekSA mAna baiThe haiM, jo hamArI samajha Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 paJcamasargaH meM nahIM paatii| ho, pUrbAdha ko vizeSa bAta kA uttarArdha kI sAmAnya vAta dvArA samarthana hone se yahA~ arthAntaranyAsa hai / vibudha zabda meM zleSa hai| usake sAtha lagA huA api zabda arthApatti banA rahA hai| 'citramatra' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| zIghralajitapathairatha vAhailambhitA bhuvamamI surasArAH / vakritonnamitakandharabandhAH zuzravurdhvanitamadhvani dUram // 58 // anvayaH-atha zIghra-lacita-pathaiH, ratha-vAhaiH bhuvam lambhitAH amI sura-sArAH vakrito.. bandhAH (santaH) adhvani dUram dhvanitam zuzruvuH / TokA-atha anantaram zIghra skharitam yathA syAttathA lavitaH atikrAnta) (suptupeti sa0) panthAH mArgaH ( karmadhA0 ) yaistathAbhUtaiH ( ba0 vI0 ) rathAnAm syandanAnAM vAhaiH azvaH ('vAji. vAhArva-gandharva-haya saindhava-saptayaH' ityamaraH ) ( 10 tatpu0 ) bhuvam pRthivIm lambhitAH prApitA amI ete sureSu deveSu sArAH zreSThA; ( sa0 tatpu0 ) indrAdayaH vakritA pakrAkRtA unnamitA UvIMkRtA ceti kandharAH grovAH (ubhayatra karmadhA ) yasmina tathAbhUtaH ( ba0 vo0) bandhaH zarIra-sthitaH ( karmadhA0 ) yeSAM tathAbhUtAH (ba0 vI0 ) santaH grovAH tiryaka vaMzca kRtvatyarthaH adhvani mArga dUra dUra dezodbhavam dhvanitam zabditam zuzravuH zratavantaH / / 58 / / / vyAkaraNa-0pathaiH-samAsa meM pathin zabda ko a-pratyaya ho jAtA hai| bAhAH bahantoti Vbaha+ghaJa ( katari ) / lambhitAH /labha +fNaca +kta ( koNa ) mumAgama / vakritaH bakra karotIti vakra+Nica+ktaH ( karmaNi, nAmadhA0 ) unnamita ut +nam +Nic+ktaH (krmnni)| bandhaH/bandha +ghaJa (mAve ) / dhvanitamva n+kaH ( bhaave)| zuzruvuH zru+liTa (20) / anuvAda-tadanantara zIghra hI ( AkAza ) bhArga ko lA~dhe rathoM ke ghor3oM dvArA bhUloka pahuMcAye gaye ye (indrAdi ) zreSTha deva gardana Ter3ho aura Upara kie hue sthiti ko apanAye mArga meM dUra se AyA huA zabda suna baiThe / / 58 // TiSpakhI-svamAvokti hai / 'surasArAH' 'dhvanitamadhvani' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| kiM ghanasya jaladherathavaivaM naiva saMzayitumapyanamanta / syandanaM paramadUramapazyanniHsvanazrutisahopanataM te // 59 // anvayaH-te 'kim dhanasya athavA jalanidheH' evam saMzayitum api na eva balamanta, (kintu ) niHsvana"natam syandanam param apazyan / TIkA-te indrAdayo devAH 'kim ghanasya meghasya (niHsvanaH? ) athavA jalanidheH samudrasya' (niHsvanaH 1 ) evam iti saMzayitum sandehaM kartum api na alamanta prAptavantaH yAvadeva saMzayaM kartu pravRttAH tAvadevetyarthaH niHsvanaH pUrvokto dhvaniH, tasya yA zrutiH avaNam (10 tatpu0 ) tayA sahopanatam prAptam ( tR0 tatpu0) syandanam ratham param kevalam apazyan dRssttvntH| dhvani. bhavapasamakAlameva taiH svAgre ratho dRSTa; iti bhAvaH / / 59 // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 naiSadhIyacarite vyAkaraNa-ghanaH yAskAnusAra hanti gacchati gagane iti hin+apa ( kartari ) ha koSa jabadhiH balAni pIyante'ti jala+yA+kiH ( adhikrnne)| saMzayitum yahA~ sam +/za se tum pratyaya kriyArthI kriyA meM na hokara lam ke yoga meM hai 'zaka-dhRSa"lama-krama0' (1465) / nisvanaH nisa+/svan+apa ( mAve ) / bhutiH zra+ktin ( mAve ) / anuvAda-ye (indrAdi deva ) yaha saMzaya hI nahIM karane pAe the ki ' / yaha banda ) megha kA hai athavA samudra kA hai' ( tamI) zabda sunane ke sAtha-sAtha hI Aye hue rathamAtra ko dekha baiThe / / 59 / / TippaNI-yahA~ kavi ne nala kI tejI se ratha calAne kI kalAmizatA para prakAza DAlA hai| vidyAdhara ke anusAra yahA~ atizayokti ThIka hI hai, kyoMki devatAoM ne pahale ratha kA zabda sunA, pAda ko megha kI garnanA kA jJAna huA, phira samudra garjanA kA, donoM ko sandeha hone ke bAda taba ratha dekhA / zAnoM kA yaha kArya-kAraNamAva krama se hI huA hai, kintu kavi ne yugapat batA diyA hai, ataH kAryakAraNa-paurvAparya--viparyayAtizayokti hai. jisake sAtha 'saha' zabda sahokti bhI banA rahA hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| sUtavizramadakautukimAvaM bhAvabodhacaturaM turagANAm / tatra netrajanuSaH phalamete naiSadhaM bubudhire vibudhendrAH // 6 // ___ anvayaH--ete vibudhendrAH sUta-vizrama "bhAvam , turagANAm bhAva-bodha-caturam netra-januSaH phalam tatra naiSadham bubudhire| TIkA-ete vibudhAnAm devatAnAm indrAH svAminaH devottamA ityarthaH ( 10 tatpa0 ) sUtAya sArathaye vizramam vizrAntim ( ca0 tatpu0 ) dadAti prayacchatoti tathoktaH ( upapada tatpu0) kautukimAvaH kutUhalitvam ( karmadhA0 ) kautukino mAvaH ( 10 tatpu0 ) yasya tathAbhUtam ( ba0 vro0) kutUhalavazAt sArathaye vizramaM dattvA yaHsvayaM rathaM cAlayatismeti bhAvaH turagANAm azvAnAm bhAvasya abhiprAyasya hRdayAzayasyeti yAvat yo bodhaH zAnam (10 tatpa0 ) tasmin caturama nipaSam ( sa0 tatpu0 ) azvahRdayAbhizamityarthaH netrayoH nayanayoH januSaH janmanaH (10 tatpa0 ) phalam prayojanam nayanasAphalyajanakaM sarvAtizAyi-saundayeMSa nayanAnandakaramiti yAvat naiSadham niSadharAja nalam bubudhire zAtavantaH // 60 / / ___ vyAkaraNa-vizramaH vi+ am + ap ( bhAve ) / vizramadaH dadAtoti /dA+kaH ( vartari ) / kautuko kutukamasyAstIti kutuka+in ( matubartha ) / turagaH tureNa ( vegena ) gacchatIti tura+ gam +DaH ( kartari ) / januSa/jan + usa ( bhAve ) / naiSadham--niSadhAnAm ayamiti niSadha+aN / kintu samajha meM nahIM AtA ki mallinAtha kyoM 'janapadazandAt kSAtrayAdaNa' likha gae, kyoMki niSadha zabda nAdi hone se yahA~ aNa ko bAdhakara Nya ho jAegA ( 'kuru nAdibhyo Nya 4 / 1 / 172 ) aura naiSadhya rUpa bnegaa| isIlie maTTonI dIkSita ne kahA hai-'sa naiSadhasyArthapateH' ityAdau tu 'zaiSiko'N / bubudhire budha+liTa ba0 v0| bhanuvAda-ye devatAoM ke svAmI (indrAdi ) sArathi ko vizrAma dene kA kutUhala rakhane vAle, Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH 36. ghor3oM kA Azaya samajhane meM catura aura A~khoM ke janma ke phala-rUpa naLa ko rathameM pahacAna gae / / 60 // TippaNI-vidyAdhara yahA~ atizayokti kaha gae, jo hama nahIM smjhe| ho, nala para netrajanma. phalatva kA aropa hone se rUpaka ho sakatA hai| 'turaM' 'tura', bubudhire, 'vibudhe' meM ( bavayorabhedAt ) cheka aura anyatra vRtyanuprAsa hai| vIkSya tasya varuNastaruNatvaM yadabhAra nibiDaM jaDabhUyam / naucitI jaDapateH kimu sAsya prAjyavismayarasastimitasya // 61 // avanya-varupaH tasya taruSatvam vIkSya yat nibiDam jaDabhUyam bamAra, sA prAjya"tasya asva jalapate: aucitI na kimu ? TIkA-varuNaH jalAdhiSThAtRdevatA tasya nalasya taruNatvam tAruNyaM saundaryAtizayamaritaM yauvanamityarthaH vIkSya vilokya yat nibiDam dhanam atyantamiti yAvat jahabhUyam jaDatyam stabdhatvamityarthaH bamAra dadhau svApekSayA'dhikasundaraM nalaM dRSTvA stabdhImUto varuNaH satyetasmin kathaM damayantI mAM bariSyatIti cintAkulo'mavaditi mAvaH / sA varuNasya jaDatA prAjyaH prabhUtaH yo vismayaH Azcaryam eva rasaH bhAvaH ( ubhayatra karmadhA0 ) tena stimitasya nizcalasya jalapateH jalAdhiSThAtuH atha ca Dalayora bhedAt jaDapateH baDAnAm stabdhAnAm patyuH atyadhikajaDasyetyarthaH bhaucitI aucityaM na kimu ? nAsti kim ? api tu asyeveti kAkuH nalasaundaryAtizayavilokanena Azcaryacakitasya jala(Da) pateH stambhaH samucita eveti bhAvaH // 61 // ___ vyAkaraNa-jalabhUyam naDasya bhAva iti jaDa+VS+kyap (mAve ) / stimitsy| stim + ktaH ( kartari ) / bhaucitI ucitasya bhAva iti ucita+dhya+Dopa ( striyAm ), yakAra kA lopa / sAsya uddezyabhUta 'jaDabhUya' se sambandha rakhanevAle 'tat' zabda ko yahA~ napusakaliMga meM rakhanA cAhie thA, kintu strIliMga meM rakhA gayA hai, jisakA samAdhAna mallinAtha ne yaha kiyA hai'vidheya-prAdhAnyAt striilinggtaa'| anuvAda--varuNa nala kA yauvana dekhakara jo hakkA-bakkA raha gayA, vaha bar3e bhArI Azcarya mAva se nizcala bane jala ( Da ) pati ke lie ucita nahIM thA kyA ? / / 61 // TippaNI--yahA~ kavi ne 'DalayorabhedaH' niyama ke anasAra jalapati zabda meM zleSa rakhA huA hai| nala kA adbhuta saundarya dekhakara varupa ko 'stambha' nAma kA sAvika bhAva ho uThA, jise jar3amAva mo kahate haiM aura jisameM vyakti patharA jAtA hai| Azcarya meM muMha bAye raha jAtA hai| jalapati ko jar3a arthAt atyanta jar3a banA mAnakara usakA jar3abhAva svAbhAvika hI hai| jar3a zabda kA artha 'ziziro jaDaH' isa amarakoSa ke anusAra hama yahA~ ThaMDA bhI le sakate haiM arthAt varupa damayantI-varapa-viSayaka utsAha meM ThaMDA par3a gayA ki vaha mujhe kyA varego / malA, vaha kyoM na ThaMDA par3e jalapani jo tthhraa| jala ThaMDA hotA hI hai / yahA~ zleSAlaMkAra hai / 'ruNa' 'ruNa' 'jaDa' jala' meM ( DalayorabhedAt ) yamaka aura anyatra vRtyanuprAsa hai| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 naiSadhIyacarite rUpamasya vinirUpya tathAtimlAnimApa ravivaMzAvataMsaH / kIya'te yadadhunApi sa devaH kAla eva sakalena janena // 6 // bhanvayaH-ravi-vaMza-vataMsaH asya rUpam vinirUpya tathA atimlAnim avApa yat adhunA api sa devaH sakalena janena kAla eva kItyate / TIkA--raveH sUryasya vaMzasya kulasya vataMsa avataMsaH bhUSaNabhUtaH sUryaputratvAta yamaH ityarthaH asya nalasya rUpam saundaryam vinirUpya dRSTvA tathA tena prakAreNa atizayitA mlAni: atimlAniH tAm (prAdi sa0 ) kAlimAnamityarthaH avApa aprApnot yat yasmAt adhunA idAnIm api sa devaH yamaH sakalena janena sagailokaiH kAlaH kRSNavarNaH atha ca etadAkhyo devaH eva kItyaMte kathyate / nalasaundayaMbhavalokya yama IrSyAyAH nairAzyasya ca kAraNena bhRzaM kAlaH kRSNavarNIbhUtaH san evedAnImapi kAla evocyate loke iti bhAvaH / / 62 / / vyAkaraNa-vataMsa avataMsayati (bhUSayati ) iti ava+ta+aca ( kartari ) bhAguri ke mata se bikalpa se a kA lopa / mlAniH Vmle-ktina ( maave)| adhunA kAlavAcaka idam zabda ko saptamI meM adhunA Adeza / kAlaH yAskAcAya ke anusAra 'kAlaH kAlayate' arthAt saba ko samApta kara dene vaalaa| anuvAda-sUrya-vaMza kA bhUSaNa-bhUta yama isa (nala ) kA rUpa dekhakara itanA adhika kAlA par3a gayA ki jisase aba taka bhI samI logoM dvArA vaha kAla ( kAlA ) hI kahA jA rahA hai / / 62 // TippaNI-vaise to yama kA nAma svataH kAla mI hai, kyoMki vaha samo ko kAlita-samApta kara detA hai| kAla zabda vizeSaNa bhI hotA hai, jisakA artha kAle raMga vAlA hotA hai| kavi ne yahA~ kAla ke vizeSya aura vizeSaNa-paraka do vibhinna arthoM kA amedAdhyavasAya kara rakhA hai, isalie vidyAdhara ne yahA~ atizayokti kahI hai| hamAre vicAra se to yahA~ utprekSA banegI, kyoMki svanAmaprasiddha kAla para kavi yaha kalpanA kara rahA hai ki mAno vaha isalie kAla kahA jA rahA hai ki nala kA saundarya dekhakara vaha IrSyA meM jala-bhunakara kAlA jo par3a gayA thaa| vAcaka pada ke na hone se vaha utprekSA gamyotprekSA hI kahIM jaaegii| hA~, ise hama atizayoktyutthApita kaha sakate haiN| kintu kavi badi pUrvArdha meM mlAnim ke sthAna meM kisI taraha kAlasvam likhatA, to ThIka svArasya baiThatA / 'rUpa' 'rUpya' tathA 'kAla' 'kale' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| yad bamAra dahanaH khalu tApaM rUpadheyabharamasya vimazya / tatra bhUdanalatA janikI mA tadapyanalataiva tu hetuH / / 63 / / anvayaH-dahanaH asya rUpadheya-maram vimRzya yam tApam bamAra khalu, tatra jani-kau analatA mA mRt, tadapi hetuH tu analatA eva ( AsIt / / TIkA-dahanaH agniH asya nalasya rUpadheyasya rUpasya saundaryasyeti yAvat bharam atizayam 110 tatpu0 ) vimRzya vicArya yam tApam saMtApam bamAra bhRtavAn khalu nizcayena, nalasaundaryAtizayaM dRSTvA agniH khalu hRdaye mahAduHkham avahat mayi etAdRzaM saundarya nAstIti / tatra Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH 331 mineH tApa-maraNe janeH utpattaH kI janikA heturityarthaH (10 tatpu0 ) analatA svasmin agnitvam mAbhUt nAsAt arthAt so'gnirastIti tatra tApaH svAbhAvika iti nAsIt tattApakAraNam tadapi tathApi hetuH kAraNaM tu analatA agnitvam atha ca na nalaH analaH ( naJtatpu0 ) tasva mAvaH tattA evAsot arthAt 'ahaM nalo nAsmi, yadi nalaH syAm tadeva damayantI mAM vRNuyAditi' bAtmani nalavAbhAvaM vicintyAgniH manasi saMtApaM duHkhamiti yAvat bamAreti bhAvaH / / 66 / / vyAkaraNa-dahanaH dahatIti /daha + ( nandyAditvAt ) lyuH ( kartari ) yu ko ana / rUpadheyam rUpam eveti rUpa+dheya ( strAtheM ) / janiH /jan+in ( mAve ) / mA bhUta mAGa ke yoga meM luGa aura aDAgama kA niSedha / anavAda--agnideva isa ( nala ) ke saundaryAtizaya kA vicAra karake sacamuca jo tApa dhAraNa kara baiThA, usakA kAraNa yaha nahIM thA ki vaha anala ( Aga ) hai, tathApi usakA kAraNa to yahI thA ki vaha anala ( nala nahIM ) hai / / 63 / / ____ TippaNI--agni nala kA saundaryAtizaya dekhakara akabakA gayA aura manameM socane lagA kAza, maiM nala hotA ! maiM nala nahIM hU~, anala-nala-bhinna huuN| damayantI isa saundarya kI parAkASThA ke Age kyoM mujhe varegI ?' isameM agni ko bahuta tApa-mAnasika duHkha huaa| kavi ne tApa aura bhanaka zabdoM ko zliSTa banAkara yahA~ virodhAbhAsa khar3A kara diyA hai| tApa kA eka artha garmAhaTa aura dUsarA mAnasika duHkha hai| isI taraha anala kA eka artha Aga aura dUsarA nala-minna hai| agni meM tApa analatA ( agnitva) ke kAraNa nahIM pratyuta vaha analatA ke kAraNa hI hai| ye donoM bAta paraspara viruddha haiM / tApa kA duHkha aura analatA kA nala-minnasva artha lekara virodha-parihAra ho jAtA hai| isa taraha yahA~ dirodhAmAsa alaMkAra hai / 'nalatA' 'nalatai' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| kAmanIyakamadhakRtakAmaM kAmamakSimiravekSya tadIyam / kauzikaH svamakhilaM paripazyan manyate sma khalu kauzikameva / / 64 // andhayaH-kauzikaH aSaHkRtakAmam tadIyam kAmanIyakam kAmam akSimiH avekSya ( aba ) svam akhilam paripazyan khalu kauzikam eva manyate sma / / 64 / / TIkA--kauzika:: indraH adhaHkRtaH tiraskRtaH saundaryeNa atizayita ityarthaH kAma: madanaH ( karmavA0 ) yena tayAbhUtam (ba0 no0) tadIyam nalIyam kAmanIyakam saundaryam kAmam samyak yathA syAttathA akSimiH svasahakha netrarityarthaH avecaya dRSTvA, (atha ) svam AtmAnam akhilam kArasnyena yathA syAttathA paripazyan parito vilokayan khalu nizcitaM kauzikam glUkam ('mahendra-guggullaka-vyAyAhiSu kauzikaH' ityamaraH) manyatesma avagacchati sma / indro nijasahasranetraiH nacham ApAdamastakaM samyag dRSTvA, punaH svazaroramapi sahasranetratavairUpyaM nirUpyAramAnaM nalasyAgre ulUkamiva manyate smeti mAvaH / / 64 // gyAkaraNa--kauzikaH kuzikasya satyaM pumAn iti kuzika+maz / tadIyam tasyedamiti tat + , cha ko Iya / kAmanIyakama kamamIyasya mAnaH iti kApanAya+bubh + kA ak| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 naiSadhIyacarite anuvAda--kauzika (indra ) kAmadeva ko tiraskRta kiye hue usa ( nala ) kI sundaratA ko (habAra ) A~khoM se khUba dekhakara, (bAda ko ) apane Apako (mI) pUrI taraha dekhatA humA sacamuca kauzika ( ullU ) ho samajha baiThA // 64 // TippaNI--eka tarapha to indovara-jaise do nayanoM ke sAtha kAmadeva ko bhI mAta kara dene vAlI nala kI anokhI zArIrika sundaratA, dUsarI tarapha, sAre zarIra para lage hajAra nayanoM se maddo banI indra kI ghinaunI AkRti-donoM meM yaha AkAza-pAtAla kA antara nala ke Age indra ko ullU banA baitthaa| vidyAdhara yahA~ 'manyate' aura 'khalu' zabda ko samAvanA-vAcaka samajhakara utprekSA kahate haiM arthAt indra nala ke Age apane ko mAno ullU hI samajhatA thaa| hamAre vicAra se yahA~ 'kauzika apane ko kauzika hI mAna baiThA' isameM virodha hai kyoMki kauzika ne svataH kauzika ko kauzika kahanA yaha visaMgati hI hai, jisakA parihAra dUsare kauzika zabda kA ullU artha karake kiyA gayA hai| ullU zabda mI yahA~ lAkSaNika hai, jisakA artha mUrkha hai arthAt indra apane ko mUrkha hI samajhane lagA, jo vaha apane se itanA adhika sundara nala kA pratidvandI banakara damayantI ko byAhane jA rahA hai| kintu virodha-vAcaka api zabda ke anAva meM yahA~ virodhAbhAsa byaGgaya hI rhegaa| zabdAlaMkAroM meM 'kAma' 'kAma' meM yamaka, 'kauzikaH' 'kauzika' tathA 'khilaM' 'khalu' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| rAmaNoyakaguNAdvayavAdaM mUrtamutthitamamuM parimAgya / vismayAya hRdayAni viterustena teSu na surAH prababhUvuH // 65 // anvayaH--surAH amum mUrtam utthitam rAmaNIyakaguNAsyavAdam paribhAvya hRdayAni vismayAya viteruH, tena teSu na prababhUvuH / TIkA--surAH indrAdayo devAH amuma etam nalamityarthaH mUtam mUrtimantam sAkAramiti yAvat utthitam utpannam rAmaNIyakam saundaryam cAsau guNaH ( karmadhA0 ) tasya advayam advaitam (10 tatpu0 ) eva vAdaH pravAdaH siddhAnta ityarthaH tam ( karmadhA0 ) paribhAvya vicArya hRdayAni nijAni antaHkaraNAni vismayAya AzcaryAya viteruH pradaduH, tena kAraNena teSu hadayeSu na prababhUvuH na samAM amavan / nalaM sAkAram saundaryAdvatavAdam , ananyasundaramiti yAvat vicintya devAH hRdayeSu cakitacakitAH kiMkartavyavimUDhAzca babhUvuriti mAvaH / / 65 / / myAkaraNa-surAH isake lie pIche zloka 34 dekhie / mUrtam /mUrcha +ktaH ( kartari ) usthitam ut +/sthA+ktaH ( kartari )sa ko ta / rAmaNIyakam ramaNIyasya mAvaH iti ramaNoya+ buma bu ko aka; ramaNIye ramyate'treti ram + anIya ( adhikaraNe) advayam na dvayam (nam tatpu0) dvau avayavau atreti di+tayap , taya kA vikalpa se ayaca anyathA dvitayam / paribhAvya pari+/bhU+pic+ktvA ko lyap / vismayaH vi+/smi+ac (maave)| vitahaH vi+ VtR+liTa (ba0 v0)| .. manavAda-devatA loga saundarya ke isa sAkAra utpanna hue adetavAda ko vicArakara ( apane) hRdaya Azcarya ko de baiThe, isI kAraNa una (harayoM ) para (ve ) apanA prabhutva kho baiThe / / 65 // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH 341 TippaNI--jaba koI apanI cIja dAna meM kisI aura ko de baiThatA hai, to dAna ke bAda usapara se usakA svasva samApta ho jAtA hai / dete samaya yaha kahate hI hai-'tubhyamahaM sampradade, na mama' / jaba devagaNa hRdaya Azcarya ko debaiThA, to hRdaya se usakA prabhutva calA jAnA svAbhAvika hI thaa| bhAva yaha hai ki Azcaryacakita ho ve hRdaya se kucha mo na soca sake ki aba kyA kareM, sarvathA kiMkartavyavimUr3ha ho gae / vidyAdhara yahA~ atizayokti kaha gae haiN| sambhavataH ve nala ke sAtha saundaryAdvaitavAdakha kA amedAdhyavasAya mAna baiThe hoM jo vAstava meM yahA~ hai hI nahIM, kyoMki bhAropa-viSaya nala yahA~ 'amum' zabda se anigorNa-svarUpa hI hai, ataH yahA~ nala para saundaryAdvaitavAda kA Aropa hI mAnanA par3egA, jisase yahA~ rUpaka banegA athavA nala para saundaryAdvaitavAda ke bhI sAkArasva kI kalpanA karake utprekSA banegI aura vaha mI pratIyamAna hogI, gamya nhiiN| hA~ hRdayoM ke sAtha prabhutvakA sambandha hone para mI asambandha batAne se sambandhe asambandhAtizayokti yadi vidyAdhara ko vivakSita ho, to bAva dUsarI hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| preyarUpakavizeSanivezaH saMvadagiramarAH shrutpuurvaiH| eSa eva sa nalaH kimitIdaM mndmndmitretrmuucuH|| 66 // anvayaH-amarAH zruta-pUjaH, (samprati ) saMvadadbhiH preyarUpaka-vizeSa-nivezaiH 'sa nalaH eSa eva kim ? iti idam parasparam manda-mandam UcuH / . TIkA-amarAH indrAdayo devAH pUrva zrutaiH iti zruta-pUjaH ( sumsupeti samAsaH ) samprati ca saMvadaniH sadRzaiH mavadbhiH miladbhiriti yAvat priyarUpasya bhAvaH preyarUpakam saundaryam tasya yo vizeSaH atizayaH tasya nivezaiH bhavasthAnaH 'sa bhutapUrvaH nalaH eSaH ayam eva kim ? iti idam etat vacanam itaretarama anyonyam manda-mandam mandaprakAreNa UcuH jgduH| pUrva lokebhyaH zrutaM jagatprasiddha nala-saundarya svasamakSasthitavyaktau dRSTvA devAH 'ayameva nalaH kim ?' iti parasparaM vyatarkayanniti mAvaH // 66 // vyAkaraNa-samarA mriyante iti /mR+prac ( kartari ) marAH, na marA ityamarAH ( nam ttpu0)| prayarUpakam priyarUpasya mAva iti priyarUpa+bu, vu ko ak| itaram itaram iti dvitvam ( karmavyatihAre ) / manda-mandam-mandaM mandam iti dvitvam ( prakArabacane ) / anuvAda-devatA (logoM se ) pahale sune, aura ( aba ) mila jucha rahe atyadhika saundarya ke niveza se Apasa meM cupake-cupake yaha bola par3e ki 'yahI vaha nala hai kyA ?" // 16 // __ TippaNI-nala ke saundaryAdi guNoMkI khyAti svargakoka taka pahu~cI huI thii| apane sAmane ratha para baiThe vyakti para ve sabhI guNa milane-julane lage to devatA anumAna karane lage ki ise na hI honA cAhie / vidyAdhara yahA~ jAti malaMkAra arthAt svamAvokti mAna rahe hai / hama anumAna kheNge| 'vize' 'vezaiH' meM cheka aura anyatra vRzyanupAsa hai| teSu tadvidhavadhUvaraNAha bhUSaNaM sa samayaH sa sthAdhvA / tasya kuNDinapuraM pratisarpana bhUpateyavasitAni zazaMsuH // 7 // Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anvayaH-tadvidha-vadhUvarappAham bhUSaNam, sa samayaH, kuNDinapuram pratisapaMn sa rathAmA(tAni ) tasya bhUpateH vyavasitAni teSu zazaMsuH / TIkA-sA prasiddhA vidhA saundaryaprakAraH ( karmadhA0 ) yasyAstathA ( ba0 vo0 ) asAdhAraNa. sundarItyarthaH yA vadhUH patnI damayantItyarthaH ( karmadhA0 ) tasyAH varaNe pariNayane aham ucitam (sa. tatpu0 ) bhUSaNam AmaraNam jAtAvekavacanam AmarapAnItyarthaH sa samayaH svayaMvara-kAlaH, kuNDinapuram pratisapan pratigacchan sa rathasya spandanasya adhvA mArgaH ( 10 tatpu0 )-etAni sarvANi tasya bhUpateH rAzo nalasya vyavasitAni udyogAn abhiprAyAn atra vyavasitamityeva suvacam teSu deveSu devAnpratItyarthaH zazaMsuH kathayAmAtu: nalasya svayaMvarayogya-vastrAbharaNAni, kuNDinapuragAmi-ratha-mArga svayaMvarakAlaM ca dRSTvA devAH sutarAM nizcitabanto nala: damayantIsvayaMvare gacchatIti bhAvaH / / 68 // vyAkaraNa-vadhUH yAskAcArya ke anusAra udyate pituH gRhAt svagRhamiti /baha +U, ha ko dha / ahaH arhatoti /arha+ac ( kartari ) / bhUSaNam bhUSyate'neneti bhUS + lyuT ( karaNe ) / vyavasitam vi+ava+/so+ka ( kartari ) / anuvAda-vaisI-jaisI asAdhAraNa sundara vadhU ke varaNa yogya gahane, vaha (svayaMvara kA) samaya, aura kuNDinapura kI ora jA rahA rathakA mArga-( ye saba ) una ( devatAoM) ko usa rAjA ( nala ) ke abhiprAya kaha rahe the // 67 // TippaNI-yahA~ eka zaMsana kriyA ke sAtha mUSaNa Adi aneka kArakoM kA samuccaya hone se samuccayAlaMkAra hai / 'vidha' 'vadhU' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| dharmarAjasalilezahutAzaiH prANatAM zritamamuM jgtstaiH| prApya hRSTacalavistRtatApaizcetasA nibhRtametadacinti // 68 // anvayaH-jagataH prANatAm zritam amum prApya hRSTa-cala-vistRtatApaiH dharmarAja-salileza-dutAzeH cetasA nibhRtam etat acinti / TIkA-jagataH lokasya prANatAm zritam prApavat piyatvam prAptam prANapriyamityarthaH atha ca prANAmidheyaM vAyubhUtam amum etam nalam prApya labdhvA dRSTvatyarthaH kramazaH hRSTaH prasannazca calaH cancalazca vistRtatApazceti tApAH ( karmadhA0 ) vistRtaH tApo yasya tathAbhUtaH (ba0 vI0) dharmarAjaH yamazca, sakhilAnAM jalAnAm IzaH svAmI (10 tatpu0) ca hutAzaH agnizceti taiH (inda) arthAt jagapriyasthAt yamo hRSTaH, varuSo'pi salilezatvAt harSakAraNAt canalo'bhUt , agnirapi harSakAraNAt vistRtatApaH san puSTatAM gtH| prAyAnAM prAptau yamaH prasIdatyeva tasya lokaprApahAritvAda, varuppo'pi prAparUpavAyu. prAptau candhako bhavatyeva jalarUpatvAva,agnirapi vAyu-prAptau pradIpto bhavatyeva nArAyaNa-zandeSu-'vacanamaGgayA yamA kruddho'bhUta, varupo'pi cintAvazAccalo'bhUta, vahnirapi cintAvazAt atisaMtapto'mavaditi bhAvaH' cetasA manasA nimRtam guptam yathAsyAttathA etat idam acinti cintitam / / 68 // jyAkaraNa-hutAzaH praznAti ( majhayati ) iti /az+pac ( kartari ) azaH hutasya prakSiptasya havyasya aza iti / cetas cetyate ( cinsyate ) aneneti /ce+asuna ( krnne)| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcamasargaH anuvAda-jagata ke prAya ( prANapriya, prANavAyurUpa ) bane isa ( nala ) ko ( sAmane ) pAkara yama, varuNa aura agni (kramazaH) prasanna, cancala, aura adhika tApa yukta hote hue manameM mItara hI motara soca baitthe| TippaNI-hamane isa zloka kI TokA meM nArAyaNa kA anusaraNa kiyA hai, kintu mallinAtha nArAyaNa kA khaNDana karake aura hI taraha vyAkhyA karate haiN| unakA kahanA hai ki hRSTatva, calatva aura vistRtatApatva dharma kramazaH yama, varupa aura agni ke sAtha pRthak nahIM lagate api tu samAnarUpa se tInoM devoM ke sAtha lagate haiN| nalako dekhakara ve tInoM jahA~ usake saundaryAtizaya se prasanna hue, vahA~ 'damayantI aba hameM kyA varegI' isa cintAse caJcala ho uThe aura IrSyA tathA nairAzya ke mAre saMtapta ho gae / kintu hamAre vicAra se yaha ThIka nahIM lagatA hai| yama to prasanna huA, kyoMki use prANa mila gae, lekina agni, jo tapta humA aura varuNa jo cancala huA be yama kI taraha yugapat prasanna kaise ho sakate haiM ! ye virodhI dharma hai / isake atirikta, tInoM ko pRthaka 2 ho rahI cintA ke pratipAdaka Age ke tIna zlokoM se mA saMgati ThIka nahIM baiThatI kavi ko eka vacana dvArA vyaktigata cintA na batAkara sa muhika cintA hI bahuvacana dvArA batAnI cAhie thii| vidyAdhara isa zloka meM alaMkAra ko carcA na karate hue cupa haiM, jisase unakA koI mI abhiprAya yahA~ prakAza meM nahIM pA rahA hai| unako aura anyoM kI TIkAe~ hameM upalabdha nahIM haiN| hamArI apanI vyAkhyA ke anusAra yahA~ dhokA yathAsaMkhya anvaya hone se yathAsaMkhya alaMkAra hai; 'prANatAM zritam' meM zleSa hai| 'hRSTa' Adi zabda viparota lakSaSA dvArA anya hI artha batA rahe haiM jise hama TIkA meM nArAyaNa ke zabdoM meM spaSTa kara cuke haiM / zabdAlaMkara vRttyanuprAsa hai| naiva naH priyatamobhayathAsau yadyamuM na vRNute vRNute vaa| ekato hi dhigamUmaguNajJAmanyataH kathamadaHpratilammaH // 69 // anvaya-aso yadi amum na vRNute athavA vRNute-ubhayathA naH priyatamA na eva ( bhavet ); hi ekataH amUm agupajAm pika, anyataH bhadaHpratilammaH katham ? TIkA-asau damayantI yadi cet amum nalam na vRNute na vRpAti, varatvena gRhAtItyarthaH athavA vRNute samayathA dAbhyAmeva prakArAbhyAm naH asmAkam mametyarthaH ( AdarArthaM ba0 va) priyatamA preyasI naiva mavet iti zeSaH hi yataH ekataH prathamavikalpe amUm etAm na guNAn jAnAtIti tathoktAm ( upapada tatpu0) damayantI dhik tasyai dhikkAraH, saundaryAtizayAvatAraM nalaM vihAya mama varaNe tayA aguppazayA ahaM kiM kariSyAmi 1 aguppazA mUrkhA patnI kasyApi priyatamA na mvtiityrthH| anyataH vikalpAntare arthAt yamAvaraNe nala-varaNe iti yAvat amuSyAH asyAH pratikSammaH prAptiH (10 tatpu0 katham, na kathamapIti kAkuH parapatnItvAt / madapekSayA naLe saundaryaguSam adhikaM vilokya tameva pRNvAnA tasyaiva priyatamA maviSyati, na tu mameti mAvaH / / 66 / / jyAkaraNa-ubhayathA umaya+yAra (pkaarvcne)| ekasaH, anyataH eka anya+tas (saptamyarthaM ) / katham kim +tham / pratilammaH prati+VlabhU+ghaJ ( mAve ) mumAgama / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 naiSadhIyacarite anuvAda-( yama kI cintA ) vaha ( damayantI ) yadi usa ( nala ) ko nahIM varatI hai athavA barato hai, to donoM hI taraha se vaha nizcaya hI merI priyatamA nahIM banego; pahale vikalpa meM usa aguNazA ko dhikkAra hai| dUsare vikalpa meM mujhe usakI prApti kaise ho sakatI hai ? TippaNI-preyasI banane ke lie stromeM guSatA apekSita hai| aguSaza phUhara-strI bane, vo bane, lekina preyasI kadApi nahIM bana sakatI hai| yadi guyaza damayantI guNI nala ko byAhatI hai, vo Thoka hai; vaha nala ko preyasI banegI merI kahA~ se ! maiM to donoM hI taraha se gyaa| yama kI isa cintA ke kAraNa yahA~ batA diye gae haiM, isalie kAmyakiGga hai / 'vRpate' 'vRpate' meM cheka aura anyatra pratyanuprAsa hai| mAmupaiSyati tadA yadi matto veda neyamiyadasya mahatvam / IdRzI na kathamAkalayitrI madvizeSamaparAnnRpaputrI // 70 // anvaya-iyam mAm tadA ( eva ) variSyati, yadi mattaH asya iyat mahattvam na veda / IdRzI ca nRpaputrI aparAt mad-vizeSam katham AkaThayitrI ? TIkA-(varupazcintayati) iyam damayantI mAm varuNaM tadA tasmin samaye ( eva ) variSyati mama varaNaM kariSyati, yadi cet (iyam ) mattaH mada pekSayA asya nakasya iyat etAvadadhikam mahattvam guNAdhikyam na veda na jAnAti / IzI madapekSayA nalagataguNAdhikyam annAnAnA ca nRpasya mImabhUpasya putrI duhitA damayantI ( 10 tatpu0 ) aparAva anyasmAt sanAtIyAd devAd vijAtIyAd mAnavAd vA mayi vizeSam mahattvaM guNAdhikyamityarthaH ( sa0 tatpu0 ) katham kena prakAreNa prAkalayitrI zAtrI ? na kathamapoti kAkuH / madapekSayA nalagataM saundaryAtizayam abAnAnAsA mA naiva variSyati, yataH nalavat anyApekSayA mamApi saundaryAtizayaM na zAsyati tulyanyAyAditi mAvaH // 70 // vyAkaraNa-mattaH asmad+tasila, mdaadesh| veda-vid+saT vikalpase pNamul aadesh| aparAt 'pUrvAdibhyo navabhyo vA' ( 7116 ) se vikalpa se hone vAle 'smAt' ke amAva meM yaha rUpa hai| AkalayitrI A+/kal + Nic+tun ( tAcchIlye ) +DIp, tRnnanta hone se hI SaSThIniSedha ke kAraNa 'madvizeSam' meM di0| anuvAda-( varuNa ne socA ) yaha ( damayantI merA taba varaNa karegI, yadi merI apekSA isa (nala ) kI itanI adhika gupamahattA na jAne aura aisI ( guNamahattA ko amAnakAra ) rAjakumArI merI bhI vizeSatA ( gupamahattA ) kI jAnakAra bhalA kaise ho sakatI hai ( jo mujhe vare ) ? TippaNI-varupa kA citta mI caJcala ho uThA / vaha socane lagA-yadi guNazA damayantI nala kA varaNa karatI hai, to merI nahIM bana sakatI hai aura yadi agupazA banakara nakakA varaNa nahIM karatI to merA bhI varaNa kaise karegI ? naka ko taraha merI guNavizeSatA mI to vaha nahIM jAna pAegI meM donoM taraha se gyaa| vidyAdhara ke anusAra yahA~ hetu alaMkAra hai| 'trI' 'trI' meM cheka aura anyatra paravanupAsa hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcamasargaH naiSadhe vata vRte damayansyA brIrito hi na bahirmavitAsmi / svAM gRhe'pi vanitAM kathamAsyaM hInimIli khalu darzayitAhe // 7 // anvaya-damayantyA naiSadhe-vRte ( sati ) brIDitaH ( san aham ) hi bahiH na mavitAsmi bata / gRhe api hI-nimIli Asvam vanitAm katham khalu drshyitaahe| TIkA-damayantyA naiSadhe nRpanale khute kRtavarape sati vIDitaH lajjitaH san aham hi nizcitam / 'hi hetAvavadhAraNe' ityamaraH) bahiHgRhAd bAhya-sthAne na bhavitAsmina nirgantAsmItyarthaH cata khede| gRhe api mavane'pi hiyA lagjayA nimolati saMkucatIti tayoum ( upapada tatpu0) bhAsyam mukham vanitAm mAryAm katham kena prakAreNa khalu nizcayena darzayitAhe darzayiSyAmi / bahiH lokamayam gRhe ca svastrImayam iti mAvaH / / 71 / / vyAkaraNa-naiSadhe isake lie pIche zloka 60 dekhie / prIDitaH/bID+ktaH (kartari ) / mavitAsmi/bhU+luT / pAsyam asyate ( prakSipyate) annAdikamatreti / as+Nyat (adhikrnne)| vanitA/van ( yAcane )+ktaH (krmnni)| darzayitAhe /dRza+pic+luT, 'picezva' (1.3 / 74 ) se Atmane0 aura 'dRzezva' se Nyanta meM dvikrmktaa| __ anuvAda-( agnideva ne socA ) damayantI dvArA nala kA varaNa kie jAne para lajjita huA maiM bAhara hI nahIM nikala paauuNgaa| ghara meM mI lajjA ke mAre nIce jhukA huA mu~ha patnI ko sacamuca kaise dikhAU~gA ? TippanI-agnideva mI kyA bAhara, aura kyA ghara-donoM taraha se apane ko gayA huA samajhakara cintA se saMtapta ho baiThA ki dhobI ke kutte kI taraha maiM na ghara kA rahA na ghaattkaa| vidyAdhara ne yahA~ mI hetu alaMkAra kahA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| ityavetya manasAtmavidheyaM kiJcana trivibudhI bubudhe na / nAkanAyakamapAsya tamekaM sA sma pazyati parasparamAsyam // 72 // bhanvayaH-sA trivibudhI iti avetya kiMcana Atma-vidheyam na bubudhe| ( kintu ) tam ekam nAka-nAyakam apAsya parasparam Asyam pazyati sma / TIkA-sA trayANAM viduSAnAM samAhAra iti trivibudho ( samAhAra dvi0) yamavaruNAgnayaH iti pUrvoktam avetya manasi kRtvA kiMcana kimapi prAsmanaH svasyA vidheyam kAryam (pa0 tarapu0) na bubudhe jJAtavatI; ( kintu ) tam ekam kevalam nAkasya svargasya nAyakam svAminam indramityarthaH / (pa0 tarapu0) apAsya vihAya parasparam anyonyam anyo'nyasyetyarthaH bhAsyam mukham pazyati sma apazyat / indravarjam trayo'pi devAH kiMkartavyavimUDhAH santaH parasparamukhAvalokanamakurvanniti bhAvaH // 72 // nyAkaraNa-trivibudhI tri+vibudha+DIp (akArAntottarapadatvAt ), 'digurekavacanam / mAkanAyakam isake lie pIke zloka 3 dekhie / parasparam (karmavyatihAre ) dvisvam / bAlyaya isake lie pitA zloka 71 dekhiy| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 // naiSadhIyacarite anuvAda-isa taraha socakara tInoM devatA-yama, varupa aura agni-kucha bhI nahIM samajha pAe ki hameM kyA karanA cAhiye, usa eka indra ko chor3a ve eka-dUsare kA mu~ha tAkane lage / / 72 // TippaNI-citta-vikSiptatA ke kAraNa devatAoM ko apanI kartavyatA ke sambandha meM moha ho uThA ki aba kyA kreN| isIliye vidyAdhara ne yahA~ bhAvodayAlaMkAra mAnA hai zabdAlaMkAroM meM 'vibudhI' 'bubudha' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| kiM vidheyamadhuneti vimugdhaM svAnugAnanamavekSya RbhukssaaH| zaMsati sma kapaTe paTuruccairvaJcanaM samamilapya nalasya / / 73 // anvayaH-'adhunA kim vidheyam' iti vimugdham svAnugAnanam avekSya kapaTe paTuH RbhukSAH nalasya vaJcanam samamilaSya uccaiH shNstism| TIkA-'adhunA idAnIm kim vidheyam kartavyam' iti evaM vimugdham vimUDham svasya AtmanaH ye anugAH anuyAyinaH yamAdayaH teSAm Ananam mukham / ubhayatra pa0 tatpu0 ) avezya dRSTvA kapaTe vacane paTuH nipuNaH mahAn paravaJcaka ityarthaH RbhukSAH indraH ("AkhaNDalaH sahasrAkSa RbhukSAH' ityamaraH ) nalasya vaJcanam pratAraNam samabhillaSya vAnchitvA uccaiH tAraM yathAsyAttathA zaMsati sma prakathayat indro nalaM vaJcayitumaicchadityarthaH / / 73 / / gyAkaraNa-vidheyam vidhAtuM yogyamiti vi+VdhA+yat anugAH anugacchantIti anu+ gam +Da ( katari ) ma kA lopa / vimugdham vi+Vmuha +kta, ( kartari ) ta ko dha, ha ko g| __ anuvAda-'aba kyA karanA cAhiye' isa taraha kiMkartavya mUr3ha huA apane anuyAyiyoM kA mu~ha dekhakara vaJcanA-nipuNa indra nalako ThaganA cAhakara U~ce svara meM bolA // 73 // TippaNI-indra mahAThaga tthhraa| kitane hI RSi-muniyoM ko usane ThagA hai / phira nala ko uganA usake lie kauna-sI bar3I bAta hai isalie mana meM apane sAthiyoM kI taraha jarA bhI vicalita na hokara vaha nala ko bolaa| 'paTe' 'paTu' tathA 'laSya' lasya meM ( SazayoramedAt ) cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| sarvataH kuzalamAgasi kacciravaM sa naiSadha iti pratibhA naH / svAsanAdhaMsuhRdastava rekhA vIrasenanRpateriva vidmaH // 74 // andhayaH-svam sarvataH kuzala-mAk asi kaccit ? sa naiSadhaH svam iti naH pratimA ( asti ) / svAsanArdhasuhRdaH vIrasenanRpate; iva tvayi rekhAm vidmH| TIkA-svam sarvataH sarvaprakAreNa athavA rAjanItika-pRSTayA saptasu aGgeSu kuzalaM kSemaM majatIti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) asi kazcit ? AzAsmahe ityarthaH ('kaccirakAmapravedane' ityamaraH)sa prasiddhaH naiSadhaH niSadhAdhipatiH svam ( asi ) iti evam naH asmAkam pratimA buddhiH anumitirityarthaH asti, ( yataH ) svam sthIyaM yat bhAsanam ( karmadhA0 ) tasya avasva ardhamAgasya suAdaH vimala (pa0 tatpu. ) aryAda tAdazasya paniSTamitrasya yo mamAsanasvArghabhAgam avitiSThati sma, borasenaH etadAkhyo nalapitA cAso nRpatiH narezaH (karmadhA0) tasya iva samAnAm svayi rekhAm shomaam| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH 347 vimaH jAnImaH pazyAma iti yAvat , vIrasenasyeva AkRtiH zomA ca tvayi lakSyate, atastvaM tatputrA pratIyase yataH, putraH prAyaH pitR-sadRzo mavatyeveti mAvaH // 74 // vyAkaraNa-sarvataH sarva+tasil / pratimA prati+/mA+a+TAp / prAsanam Asyate (sthIyate ) atreti/As + lyuT ( adhikaraNe ) / nRpatiH nRNAm ( narANAm ) patiH iti| na naratIti /nR+kvip / anuvAda-'tuma samI taraha se rAjI-prasanna to ho na ? vaha nala tuma hI ho aisA hamArA anumAna hai, ( kyoMki ) mere Asana ke Adhe mAga ke mAgI mitra mahArAja vIrasena kI zomA hama tumameM pA rahe haiM' // 74 // TippaNI-sarvataH-zArIrika dRSTi se mo aura rAjanaitika dRSTi se mo / rAjanIti meM rAjya ke mukhya sAta aGga huA karate haiM-'syAmyamAtya-suhRt-koza-rASTra-durga-balAni ca' (amarakoza ) arthAta rAjA, mantrI, mitramaNDala, khajAnA, rASTra, kile tathA senaa| rekhAm-kucha TokAkAra isase AkRti lete haiM kintu nArAyaNa ke anusAra yaha eka taraha kI zArIrika zomA huA karatI hai, jise alaMkAra zAstriyoM ne isa prakAra spaSTa kara rakhA hai-'upamAnopamAnaM yA bhUSaSasyApi bhUSaNam / aGgazrIH kathyate rekhA cakSuHpIyUSavarSiNI' // putra meM pitA kI anuhAra svAmAvika hai dekhie vazcakarAja indra pratinAyaka vanakara nAyikA ko hathiyAne ke lie nAyaka ko hI sAdhana banAtA huA kisa taraha apane lie rAstA sApha karane kI cAlAkI se upakrama kara rahA hai| 'nRpateriva' meM upamA hai| vidyAdhara yahA~ hetu alaMkAra mI kahate haiN| ka prayAsyasi naletyalamuktvA yAtrayAtra zumayAjani yantraH / tattayaiva phalasatvarayA tvaM nAvanomidamAgamitaH kim // 75 // andhayaH-he nala, kva prayAsyasi ? iti uktvA alam , yat naH atra yAtrayA zumayA ananiH tat phala-satvarayA tayA eva (svam ) idam madhvanaH ardham na zrAgamitaH kim ? TIkA-'he nala, kva kasmin pradeze prayAsyasi gamiSyasi iti uktvA kathayitvA alam khalu, arthAt prazna eSa na yuktaH yat yasmAt nA asmAkam bhanna asmin bhUloke yAtrayA prayAyena Agamane. neti yAvat zubhayA mulakSaNapUrvayA prajani jAtam , tat tasmAt phale pariNAme satvarayA varayA saha vartamAnayA (ba0 vI0 ) svarApUrSayA jhaTiti phalonmukhyA ityarthaH tayA yAtrayA eva idam etat azvanaH mArgasya adham ardhabhAgam madhyemArgamityarthaH tvam na prAgamitaH prApitaH kim ? api tu Aga mata eveti kaakuH| madhyemArga tvAM labdhvA asmAkaM yAtrA zumA jAtA yA phalonmukhI satI tApasmAkaM sammukhamAnItavatI, svaM svakAryArtha na gacchati api tu asmatkAyeM sahAyatAdAnArthamevAgato'sIti' mAvaH // 75 // vyAkaraNa-ubaravA alam pratiSedhArthaka alam avyaya ke sAtha ktvA pratyaya ('alaMkhaltroH pratipeSayoH prAcI kvA' 3 / 4 / 45) / ajani/an+luGa, cchi ko ciNa ( kartari ) / zrAgamitA pA+ gam +pic+ktaH ( karmaNi ), gatyartha meM pijanta ko dvikarmakatA / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anavAda-naka, tuma kahA~ jA rahe ho ?' yaha pUchanA anupayukta hai, kyoMki hamArI yahA~ (mUloka meM ) yAtrA zuma ho gaI hai| tamo to zogha phalonmukha hamArI usa yAtrA ne tumheM yahA~ mArga ke madhya meM nahIM lA diyA kyA ? // 75 / / TippaNI-vaise kahIM jA rahe vyakti ko yaha pUchanA ki tuma kahA~ jA rahe ho?-burA mAnA jAtA hai, kintu devatAoM ko nala ke gantavya sthAna ke sambandha meM pUchane kI AvazyakatA hI nahIM rahI, kyoMki apanA kAma banAne ke lie rAste meM hI unheM vaha mila gayA hai| vidyAdhara ne yahA~ kAvyaliMga ThIka ho kahA hai / 'yAtrayAtra' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| eSa naiSadha! sa daNDabhRdeSa jvAlajAbajaTilaH sa hutaashH| yAdasAM sa patireSa gha zeSaM zAsitAramavagaccha surANAm // 76 // anvayaH-he naiSadha, eSa sa daNDabhRd ( asti ), eSa jvAla-bAla-jaTilaH sa hutAzaH ( asti ), eSa sa yadasAm patiH ( asti ), zeSam ca surANAm zAsitAram adhigaccha / TIkA-he naiSadha naha ! eSa puraHsthitaH sa prasiddhaH daNDaM nimati dhArayatoti daNDamRd daNDadharaH yamaH ( 'kAlo daNDapara yamaH' ityamaraH) astIti zeSaH; eSa jvAlAnAm aciMSAm ( 'vahnayo AlakIlo' ityamaraH ) jAlena samUhena ( 10 tatpu. ) jaTilaH jaTAvAn yuktaH jvAlAvyApta ityarthaH sa prasiddhaH hutAzaH agniH astIti zeSaH, eSa ayam sa prasiddhaH yAdasAm jalajantUnAm ( yAdApti jalajantavaH' ityamaraH) patiH svAmI samudraH jalAdhiSThAtRdevo varupa ityarthaH astIti zeSaH, zeSam avaziSTaM ca surANAM devAnAM zAsitAram zAsakam indramityarthaH adhigaccha jAnIhi / indraH svasya svasAyinAca paricayaM dattavAniti bhAvaH / / 76 // vyAkaraNa-naMSadhaH isake lie pIche zloka 60 dekhie| daNDabhRd daNDa+/bhR+kvip ( kartari ) / jvAlaH jvala+ghaJ ( bhAve ) / jaTilaH jaTA asyAstoti jaTA+ilaca ( matubartha ) hutAzaH isake lie zloka 68 aura surAH isake lie zloka 34 dekhie| adhigaccha kA 'zAsitAram' hI karma nahIM hai pratyuta pUrvokta tIna vizeSyAtmaka vAkya mI karma arthAt 'ityadhigaccha' isa taraha sarvatra anvaya hai| bhanuvAda-he nala ! ye prasiddha yama haiM, ye jvAlA-samUha se vyApta prasiddha agni haiM; ye samudrA. 'dhiSThAtRdeva prasiddha varuga haiM aura avaziSTa ( mujhe ) devatAoM kA zAsaka ( indra ) smjho|| 76 / / TippaNI-yahA~ apanA aura apane sAthiyoM kA paricaya dete hue indra ne unake jo-jo vizeSya evaM vizeSaSa de rakhe haiM ve sabhI sAbhiprAya haiM / yama na kahakara daNDabhRt kahane kA abhivAyaH yaha hai ki inakA kahanA na mAnane para ye daNDa se sira phor3a dene vAle haiM, agniko bAlAjAlajaTila, kA abhiprAya yaha hai ki kupita hone para to apanI lapaToM se bhasma kara dene vAle haiM, isI taraha 'yAdasA patiH' aura 'surANAM zAsitAram' ko mI sAbhiprAya smjhie| sAbhiprAya vizeSya meM parikarAGkara aura sAmi prAya vizeSaNa meM parikara alaMkAra hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panamasargaH 319 arthino vayamamI samupaimastvAM kileti phalitArthamavehi / adhvanaH kSaNamapAsya ca khedaM kurmahe bhavati kAryanivedam // 7 // anvayaH-he nala pramI vayam arthinaH ( santaH ) tvAm samupema kila iti phalitArtham avehi, kSaNama azvanaH khedam ca pAsya bhavati kArya-nivedam kumhe| TIkA-he nala, amI pate vayam yama-varapAgni-surezAH arthinaH yAcakAH santaH svAm nalam sagupemaH samupagacchAmaH kiti nizcaye iti phalitaH arthaH tam (karmapA0) zabdAnA piNDitArtham, niSkarSam , tAtparyamiti yAvat bhavehi jAnIhi, kSaNam kazcitkAlam zradhvanaH mArgasya khedam klamam apAsya dUrIkRsya bhavati tvAMprati kAryasya prayojanasya nivedam nivedanam zApanamiti yAvat kurmahe vidamahe / kimapi vidhAntA: svakArya nivedayiSyAmahe iti bhAvaH // 77 / / vyAkaraNa-arthinaH artha eSAmastIti artha+in / matuvartha) samupemA sama+upa+vs+ uttama pu0 ba0 / phalita Vphala+ktaH ( kartari ) / arthaH yAskAcArya ke anusAra 'azyate iti / avehi ana+Vs+loT (ma0 pu0)| khedam /khid +ghaJ (mAve ) / nivedam ni+/vid+ pic+ghaJ ( bhAve ) / kurmahe vartamAna samIpa meM vartamAna hai| ___ anuvAda-nala, ye hama (koga ) nizcaya hI yAcaka bane huye tumhAre pAsa A rahe haiM-yaha phalitArtha samajho; kSaNa mara mArga kI thakAna miTAkara (amI) tumase kArya kA nivedana karate haiM // 77 // TipaNI-'hama yAcaka banakara Ae haiM-itanA-mAtra saMketa karane kA kAraNa agale zloka meM svayaM kava spaSTa kara rahA hai / 'khedam' 'vedam' meM pAdAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanupAsa hai| IdRzIM giramudIrya biDojA joSamApa na viziSya bbhaasse| nAtra citramamidhAkuzalave zaizavAvadhi gururgururasya // 78 // anvayaH-viDojAH IdRzIm giram udIrya joSam prAsa, viziSya na babhASe / atra (indrasya) amidhAkuzalave citram na, asya zaizavAvadhi guruH guruH (asti)| TIkA-biDojAH indraH ( 'biDojAH pAkazAsanaH' ityamaraH) IdRzIm evaMprakArAm giram vANIm udIyaM kathayitvA joSam tUSNIm yathA syAttathA Asa babhUva maunaM gRhItavAnityarthaH viziSya vizeSa-rUpeNa 'damayantI varapakAyeM svamasmAkaM sahAyatAM kuru' iti yAvat na bamASe akathayat / atra asmin abhidhAyAM kathane kuzalatve cAturye ( sa0 tatpu0) citram vismayam ( AlekhyAzcaryayozvitram ityamaraH ) na, ( yataH) asya indrasya zizoH bhAvaH zaizavam avadhiH abhividhiH ArambhikasImetyarthaH yasmin karmaNi yathA syAttayA (ba0 bro0) zaizavAdArabhyetiyAvat guruH AcAryaH guruH bRhaspatiH ( 'gurugIpati pitrAcau' ityamaraH ) asti / vAlyAt prabhRti vRhaspatitA labdha-zikSa indraH kathaM na vAkyacatura: syAditibhAvaH // 78 // vyAkaraNa-vihaujA-isake lie pIche zloka 24 dekhie| IdazIm iyamiva dRzyate iti idam +/dRz+ka+DIp / udIyaM uta+Ir + lyap / Asa / as ( gati-dIptyAdAneSu bhvA0) +liT / abhidhA+abhi+VdhA+aG (mAve)+TApa / guruH yAskAnusAra 'guruH gaurvaat| zaizavam zizorbhAva iti zizu+aN / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 naiSadhIyacarite anuvAda--indra isa taraha vANI bolakara cupa ho gayA, vizeSa ( bAta ) nahIM bolA / indra kI isa bolane kI caturAI para Azcarya nahIM, (kyoMki ) bacapana se isakA guru vRhaspati jo ThaharA // 7 // TippaNI-'hama yAcaka hai' itanA hI kahakara indra ke cupa ho jAne meM usakI cAlAko yaha thI ki ekadama yadi vaha asalI vAta kaha detA to ho sakatA thA nala tatkAla use inakAra kara detaa| isalie usane pahale itanA mAtra kahakara nala ke hRdaya kI thAha lenI cAhI ki dekhU uma meM kyA pratikriyA hotI hai / yadi pratikriyA acchI pAUMgA to Age baDhUgA / yahA~ 'abhidhA kuzalava kA kAraNa batAne se kAvyaliGga hai| vidyAdhara yahA~ utprekSA kaha rahe haiM, jise hama nahIM samajha pAe / unhoMne 'gururgurur ' cheka mAnA hai, kintu yadi prathama pAda ke 'gira' ko bhI le, to yahA~ ma aura ra ho bAra AvRtti apekSita haiM (naiko vyanjanasaMghasya sakRt sAmyam-sA060) isalie anyatra ko taraha yahA~ mI vRttyanuprAsa ke bhItara ho paaegaa| arthinAmahRSitAkhilalomA svaM nRpaH sphuTakadambakadambam / arcanArthamiva taccaraNAnAM sa praNAmakaraNAdupaninye // 79 // anvayaH-prAthi...lomA sa nRpaH praNAmakaraNAt taccaraNAnAm arcanArtham sphuTakadambakadambama zva svam upninye| TIkA-arthinaH yAcakasya nAmnA amidhAnena (10 tatpu0 ) athavA 'a' iti nAma zamaH (karmadhA0 ) tena hRSitAni vikasitAni, utthitAnItyarthaH ( tR. tatpu0 ) akhilAni sarvANi lomAni zarIraromANi ( ubhayatra karmadhA0 ) yasya tathAbhataH (ba0 vI0) romaa|shct ityarthaH sa nRpaH rAjA nalaH praNAmasya namanasya karaNAta vidhAnAta teSAm indrAdidevatAnAm caraNAnAM pAdAnAma (10 tatpu0 ) arcanArtham arcanAyai (catuyethe athena nityasamAsaH) sphuTitAH vika satAH ye kadambAH nIpAH kadamba-puSpANItyarthaH ( karmadhA0) teSAm kadambam samUham iva upaninye upaAyanIcakAra smrpitvaanityrthH| romAJcito nalaH devatAnAM caraNeSu praNAmaM kurvan AtmazarIre pUjAkadamakusumasamUhamiva samarpayAmAseti bhAvaH / / 79 // vyAkaraNa-haSita-hRS +ktaH ( kartari ) vikalpa se iDAgama ('hRSelemisu' 72.26 ) / sphuTa sphuTatoti sphuTa+kaH ( ktri)| praNAmaH pra+Vnam+ghaJ ( bhAve) na konn| upaninye upa+/no+liT Atmane / anuvAda-'yAcaka' nAma se pUrI taraha romAJcita huA vaha rAjA ( nala) ( unheM ) prayAma karane ke kAraNa unake caraNoM kI arcanA hetu vikasita kadambapuSpa-samUha ke samAna apane ko bheMTa car3hA baiThA / / 76 / / TippaNI-prathama sarga ke prArambha meM kavi dvArA nala kA yAcakoM ke lie 'alpita-kalrapAdayaH' Adi rUpa meM khIMcA huA citra pAThaka dekha ho cuke haiN| jaba yAcaka-mAtra ke lie hRdaya meM inakI itanI U~cI vadAnyatA hai, to yadi devatA loga yAcaka banakara Ave, to kahanA ho kyA ? vastutaH Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH sabhI dhorodAtta nAyakoM kA aisA hI svabhAva huA karatA hai| nala bhI dhIrodAtta nAyaka hai| isI bAta ko lekara kavi 15 zlokoM meM nala kI pratikriyA vyakta kara rahA hai| vidyAdhara ne 'svam' para sphuTakadamba-kadambatva kA Aropa mAnakara yahA~ rUpaka kahA hai, 'arcanArthamiva' meM utprekSA aura 'praNAmakaraNAt' meM Artha apaDava mAnakara apahati kahI hai| mallinAtha 'sphuTakadambakadambamivetyutmakSA' kahate haiM / vidyAdhara ne nimittotprekSA kahI hai jaba ki mallinAtha ne vstuutprekssaa| hamAre vicAra se to yahA~ upamA hai, kyoMki rAjA ke romAzcita zarIra kA vikasita kadamba puSpoM ke sAtha sAdRzya vAstavika hai, kalpita nhiiN| ( kadamba puSpoM meM bhI vikasita hone para romoM kI taraha laMbe 2 reze uTha jAte haiN| isalie praNAma karate hue rAjA ne apanA romAJcita zarIra devatAoM ke caraNoM para isa prakAra samarpita kara diyA jaise pUjA ho ) kadambapuSpa-samUha loga devatAoM ke caraNoM para samarpita kiyA karate haiN| 'kadamba' 'kadamba' tathA 'rappA' 'raNA' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / darlabha digadhipaH kimamIbhistAdRzaM kathamaho madadhInam / IdRzaM manasikRtya virodhaM naiSadhena samazAyi cirAya // 8 // anvayaH-'amImiH digadhipaiH durlabham kim ? tAdRzam ( vastu ) katham madadhInam ? ityaho / Izam virodham manasikRtya naiSadhena cirAya samazAyi / TokA-zramImiH etaiH dizAm AzAnAm adhipaiH adhipatibhiH dikpAlairityarthaH ( 10 tarapu.) dula mam duHkhena labhyam duSprApam (prAdi samA0 ) kim ? na kimarIti kaakuH| tAzam tathAvidham devadurlabham vastu ca katham kena prakAreNa mama adhInam mamAyattam ( pa0 tatsu0 ) 1 iti aho Azcaryam ! yad vastu devA na prAptuM zaknuvanti tadahaM prAptuM zaknomIti kimetarasyAditi nalasyAzcaryamabhUdityarthaH / IdRzam etAdRzam virodham visaMgatim manasikRtya manasi vicArya naiSa. dhena nalena cirAya dIrghakAlaparyantam samazAyi saMzayitam ciraM saMzaye'pataditi mAvaH / / 80 // vyAkaraNa-adhipaiH adhikam pAtIti adhi+pA+kaH (krtri)| durlabham dur+Vla + khl| / khala-yoga meM SaSThI nivedha ke kAraNa 'digadhipaiH' meM tR.| tAdRzam, IdRzam inake lie poche zloka 78 dekhie / manasikRtya manasi kRtveti 'anatyAdhAna urasi-manaptI' ( 1 / 4 / 75) se vikalpa se gati-saMzA hone ke bAda 'kugatipAdayaH (2 / 2 / 18) se samAsa ho jAne se ktvA ko lyap-gati saMzA ke abhAva meM manasi kRtvA ! samazAyi sam +zI+luG ( bhAvavAcya ) / anuvAda-ina dikpAloM ( indrAdi ) ko kyA durlama hai ? vaisI ( durlabha ) vastu mere adhIna kaise ?-yaha Azcarya kI bAta hai'--ita taraha kI visaMgati ko mana meM socakara nala bahuta dera taka saMzaya meM par3A rahA / / 80 // TippaNI--nala indra ke chala ko jAne binA hI apanI vadAnyatA ke pravAha meM baha gaye / dhIrodAtta niSkapaTa hI huA karate haiM / 'tAdRzaM' 'IdRzaM' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| jIvitAvadhi vanIyakamAtrairyAcyamAnamakhilaiH sulamaM yat / bharthine parivRDhAya surANAM kiM vitIrya parituSyatu cetaH // 81 // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite andhayaH-yat akhilaH vanIyakamAtraH jIvitAvadhi yAcyamAnam ( vastu ) sulabham , surANAm parivRDhAya athine kim vitIyaM ( me ) cetaH parituSyatu ? TIkA-yat yasmAt akhilaiH sarvaiH vanIyakaiH eva vanIyakamAtraH yaH kairapi sAdhAraNaH ityarthaH yAcakaH ( 'vanIyako yAcanako mArgako yAcakAdhinau' ityamaraH ) jIvitaM prANAH avadhiH sImA yasya tathAbhUtam (ba0 no0) yAcyamAnam yAcanAviSayIbhUtaM vastu sulabham suprApam, pAtra-bhUto'pAtramUtovA yaH kopi yAcakaH matsakAzAt prApaparyantamapi vastu prAptumarhatItyarthaH, surANAm devatAnAm parivRtAya svAmine indrAyetyarthaH kim vastu vitIyaM dattvA me cetaH manaH parituSyatu santuSTaM bhavatu ? yAcakamAtrAya prANAnapi dAtumaha komi kintu prANebhyo'dhikaM indrAya deyaM kimapi vastu mama pAzveM nAstIti bhAvaH / / 81 // vyAkaraNa-vanIyakaH vanim ( yAcanAm ) icchatIti bani+kyac+Nvula, vu ko ak| jIvitamjIva+ktaH (maave)| surANAm isake lie pIche zloka 34 dekhie / parivRDhAya pari+/vRha + kta, kta ko Dha prabhu artha meM nipAtita ( 'prabhau parivRDhaH' 7.2.21 ) arthine isake lie pIche zloka 77 dekhie, vitIya vi+/+lyap / anuvAda-kyoMki samI yAcaka mAtra ke lie prANa taka ( bhI ) mAMgI jAne vAlI vastu ( mere yahA~ ) sulama hai to yAcaka bane huye devatAoM ke svAmI ( indra ) ke lie kyA ( vastu ) dekara merA citta santuSTa hove ? TippaNI-aire-gaire yAcaka 'prANAvadhi-prANa taka prApta kara sakate haiN| isase yaha artha svayaM Apanna ho jAtA hai ki anya kI to bAta hI kyA, isalie yahA~ arthApatti alaMkAra hai / zanda'laMkAra vRttyanuprAsa hai| bhImajA ca hRdi me paramAste jIvitAdapi dhanAdapi gurvI / na svameva mama sArhati yasyAH SoDazImapi kalAM kila norvI // 82 // anvayaH-urvI yasyAH SoDazIm api kalAm kila na arhati dhanAt api, jIvitAt api guvI, sA bhImajA me hRdi Aste, param ( sA ) mama svam eva na ( A~sta ) / ___TokA-TarvI pRthivI yasyAH damayantyAH SoDazIm api kalAm SoDazaM bhAgam api kila nizcitaM na prahati mUlye sAdRzyaM na prAptoti samagrapRthivyAH SoDazAM'zo'pi mUlye yasyAH samI nAstItyarthaH. yA ca dhanAt suvarNAdi-dravyAt api jIvitAt prANebhyaH api gurvI adhikA astIti zeSaH sA bhImajA bhaimI me mama hRdaye Aste vartate, param kintu sA mama svam svakIyaM vastu na prastIti zeSaH / damayantIm aham hRdaye abhilaSAmi dharAmi ca kintu yAvatsA mAM nodahati tAvata , tasyAM mama ko'pi adhikAro nAsti, anadhikRtaM bastu kathamapi dAtuM na zakyate iti bhAvaH // 82 / / ___ vyAkaraNa-uvIM vistRtA mavatIti aNu+ku:, pa kA lopa, hasva aura GIS / SoDazIma SoDazAnAm pUrNam iti SoDaza+DaT ( pUraNAtheM ) +Dop / guvI guru+kopa ( voto guNavacanAt 4 / 1 / 44 ) / DIp ke amAva meM strIliGga meM guru hI rhegaa| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH 356 anubAda-pRthivI jisake solahave mAga kI mI barAbarI nahIM kara sakatI hai, ( aura ) bI dhana evaM prApoM se bhI adhika mahatva rakhatI hai, vaha damayantI mere hRdaya meM raha rahI hai, kintu merI apanI (mAhara kI vastu ) nahIM hai / / 82 / / TippaNI-kavi nala ke hRdaya meM saMzaya utpanna karake usake antarmAvoM kA vizleSaNa kara rahA hai| pRthivI, dhana aura prANI se bhI adhika damayantI hai, kintu vaha hRdayastha hI hai, mautika rUpa meM jaba taka usapara adhikAra hI nahIM huA to vaha deya kaise bana sakatI hai| vaise adhikAra meM A jAne para mI stro deya vastu kahIM nahIM hoto / zAstroM ne 'deyaM dAra-sutAd Rte|' likhakara strodAna kA niSeSa kara rakhA hai / vidyAdhara yahA~ atizayokti kahate haiM / hamAre vicAra se damayantI para svasva-svapanatva kA Aropa hone se rUpaka ho bnegaa| dhanAdapi, jIvitAdapi' meM arthApatti hai / 'kalA' 'kila' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / saMsAra meM dhana se bhI adhika mUlyavAn jIvita hotA hai, isalie 'dhanAdapi' kA krama pahale hai, 'jIvitAdapi' kA bAda ko, kintu kavi ne krama ulaTa diyA hai, ataH yahA~ akramatA artha-doSa bana rahA hai| mIyatAM kathamamIpsitameSAM dIyatAM drutamayAcitameva / taM dhigastu kalayannapi vAnchAmarthivAgavasaraM sahate yaH // 83 // anvayaH-eSAm abhIpsitam katham mIyatAm ayAcitam eva katham dIyatAm ? ya: vAJchAm kalayan api arthi-vAgavasaram sahate, tam dhik astu / TIkA-eSAm eteSAm indrAdidevAnAm amIsitam abhilaSitam katham kena prakAreSa mIyatAm zAyatAm etadabhoSTavastuzAnaM binA dAtuM na zakyate ityarthaH ayAcitam apArthitam evaM katham dIyatAm vitIryatAm ? na kathamapIti kAkuH yaH puruSaH vAnchAm icchAm kalayan jAnan api abhauptitavastuzAne satyapi arthinaH yAcakasya vAcaH vacanasya avasaram samayam sahate pratIkSate ityarthaH yadAyaM vAcA yAciSyati tadaiva dAsyAmoti vicArayatIti mAtraH tam puruSam dhik astu vikri. yatAmasI ityarthaH adhamo'sau dAteti bhAvaH // 83 / / / vyAkaraNa-abhIpsitam abhi+ Apa+san kta ( kamaMpi) A ko hai / isake sAtha eteSAm ko 'ktasya ca vartamAne ( 2.3163 ) se SaSTho aura 'mati-buddhiH' (2 / 3 / 188) se vartamAna meM kt| vAJchA vAnch +a+TAp / tam dhik dhigartha meM dvitIyA / anuvAda-ina ( devatAoM ) ke amISTa kA kaise patA lagAyA jAya ? binA maugo huI vastu kaise dI jAya ? jo ( vyakti ) abhISTa jAnatA huA bho yAcaka ke muMha se bolane ke samaya ko pratIkSA kiyA karatA hai, use dhikkAra ho|| 83 / / TippaNI-yahAM kavi zAstrAnusAra dAna ke tIna prakAra batA rahA hai--"gatvA yad doyate dAnaM tadanantaphalaM smRtam / " arthAt svayaM yAcaka ke pAsa jAkara diyA huA dAna uttama dAna kahalAtA hai jo ananta phala dene vAtA hotA hai / apane pAsa bulAkara diyA dAna madhyama dAna hai jisakA phaha sahasra guNa hotA hai aura jo dAna yAcaka ke mAMgane para diyA jAtA hai, vaha adhama hai, jisakA phala Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 naiSadhIyacarite bAdhA hI hotA hai| gItAkAra ne mo sAtvika, rAjasa aura tAmasa meda se dAna ke tIna prakAra kahe 1 jisake vistRta vivaraNa ke liye gItA kA 17 vA adhyAya par3hie / vidyAdhara yahAM atizayokti kaha rahe haiM vo hama nahIM samajha pAe / 'mIyatAm' dIyatAm meM pAdAdi-gata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| prApitena caTukAkuviDambaM lambhitena bahuyAcanalajjAm / bharthinA yadaghamarjati dAtA tanna lumpati vilambya dadAnaH // 84 // bhandhayaH-caTu-kAku-viDambam prApitena, vahu-yAcana-lajjAm lambhitena arthinA vilambya dadAnaH dAtA yat agham arjati, tat na lumpti|| TIkA-caTu priya-madhuraM vAkyaM ca kAkuH kaNThadhvanimedena dInavAkyam ceti ( indra ) tAbhyAm viDambam viDambanAm avamAnanAmiti yAvat prApitena gamitena svaM prati priyaM dInaM ca vAkyaM vAda. yitvA hAsyatA nIteneti mAvaH, bahu bahuvAraM yat yAcanam prArthanam (karmadhA0 ) tena lajjAma apAm lambhitena gamitena, vAcA bAra-bAraM-yAcanayA hapitenetyarthaH arthinA yAcakena ( karapena) vilambya vilamba kRtvA dadAnaH dAnaM kurvan dAtA dAnI yavAgham pApam arjati arjayati, prApno. tItyarthaH tat agham na lumpati sa na apAkaroti, tat tena apAkartuM na zakyate ityarthaH, yAcakena cATukAritAm akArayitvA, taM hAsyatA parAmavazcAprApayya binA bilambena dAnaM kartavyamiti bhAvaH // 4 // nyAkaraha-viDambaH /viDamba+apa ( bhAve ) / prApitena pra+ Apa+pic+ktaH ( karmaNi ) / bammitena labha+pic+ktaH, mumAgama / dadAnaH da+zAnac ( kartari ) / anuvAda-cikanI-cupar3I ( aura ) dAnatA marI vANI ( bulavAne ) se apamAnita ( tathA ) aneka bAra yAcanA karate rahane se lajjita kiye hue yAcaka se bilamba-pUrvaka dAna dene vAlA vyakti bo pApa kamAtA hai, use ( vaha ) nahIM miTA ( sakatA ) hai // 84 // TippaNI-vaise to dAna dene se dAtA ko puNya milatA hai, kintu vaha tabhI yadi vaha sAdara dAna de| 'yAcaka ko jhiMkA-jhikAkara taraha-taraha se apamAnita aura lajjita karake die hue dAna se puNya to kyA milanA ulTA aisA pApa milatA hai, jise vaha trikAla meM bhI nahIM dho sakatA / gItAkAra aise dAna ko tAmasa dAna ke antargata karate haiM-asatkRtam avazAtam tat (dAnam ) tAmasamudAhRtam / 1722 / yahA~ 'athinA' aura 'dAtA' kArakoM ke sAya aneka kriyAoM kA yoga hone se kArakadIpaka alaMkAra hai / 'prApitena' 'lambhitena' meM padAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRtyanupAsa hai| yatpradeyamupanIya vadAnyairdIyate salilamarthijanAya / arthanoktiviphalatvavizaGkAnAsamUchanacikitsitametat // 85 // anvayaH-vadAnyaiH pradeyam (vastu ) upanIya athi-janAya that salilam dIyate, etat arthano. cikitsitam // 85 // TIkA-vadAnyaH mahAdAnimiH- ('syurvadAnya-sthUlalakSya-dAnazauNDA bahuprade' ityamaraH) pradeyam pradAtuM yogya vastu apanIya samIpe AnIya athoM cAso janaH ( karmadhA0 ) tasmai yada Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH salilaM jalaM dIyate saMkalyArtha athino haste prakSipyate ityarthaH sA saMkalpajaladAnakriyA bhayaMnasya pAcanasya yA uktiH dehIti vacanam tasya viphalasve baiyathya ( ubhayatra 10 tatpu0) yA vizA tako vicAra ityarthaH (sa0 tatpu0 ) tayA yaH trAsaH tajjanitaM mayam ( tR0 tatpu0) tena mUchana mohaH tasya cikitsitaM pratikriyA ( 10 tatpu0 ) astIti shessH| dehAti yanmayA'syAgre kathitam tat kadAcid viphalIbhavet iti zaMkayA trasyato, mUrcchato'pamRtyuM ca gacchato yAcakasya haste saMkalpajala-sthApanameva samucitA cikitsA, mUjiniSyamAyApamRtyuH jalaprakSepeNeva nivAyate iti bhAvaH // 85 // vyAkaraNa-pradeyam pradAtuM yogyamiti pra+/dA+yat / arthanam artha+lyuTa ( maave)| apamRtyuH apa = apakRSTo mRtyuriti ( prAdi s0)| cikitsA/kit + san++TAp / anuvAda-dAniyoM dvArA deya vastu ko samIpa lAkara yAcaka-jana ko ( saMkalpa meM ) bro jaka diyA jAtA hai, vaha yAcanA-vacana ke bekAra cale jAne kI zaMkA se utpanna maya ke mAre mUJchita ho rahe ( yAcaka ) kI (saMbhAvita akAla mRtyu kA ) ilAja hai / / 85 // TippaNI-yAcanA ko zAstroM meM bar3A burA mAnA gayA hai| yAcanA karate hI mana kA sArA satva jaise calA jAtA hai, dekhie-'dehoti vacanaM zrutvA dehasthAH paJca devtaaH| mukhAnirgatya gacchanti mo-ho-dhI dhRti-kIrtayaH' / kasyoM ne to yAcanA ko mRtyu kI barAbarI meM rakha diyA hai-'gatebhenaH svaro hIno gAtre svedo mhdbhym| maraNe yAni cihnAni tAni cihnAni yAcake' / kavi ne mI yAcaka kA aisA ho citra yahA~ khIMcA hai| yAcanA-janita apamRtyu se bacAne hetu dAnI ko cAhie ki vaha tatkAla saMkalpa-jala hAtha meM lekara yAcita vastu usake hAtha sauMpa de| jo vyakti aisA nahIM karatA, dene se inakAra kara detA hai, yAcaka ke sAtha-sAtha use bhI mahAdAnI hindI ke prasiha kavi rahoma ne mRta ho kahA hai-'rahimana ve nara mara cuke, jo kahiM mAMgana jaahiN| unase pahale ve mare, nina mukha nikasata nAhiM' // vidyAdhara ne yahA~ atizayokti kahI hai, jise hama nahIM samajha pAe / saMkalpa jaladAna kriyA para apamRtyucikitsAva ke Aropa se ve yadi rUpaka kahate, to kucha bAta bhI thii| hamAre vicArAnusAra to yahA~ utprekSA hai, kyoMki kavi ne jaladAnakriyA para cikitsA ko yaha kalpanA kI hai ki mAnA mU janita apamRtyu ke ilAja ke lie jalaprakSepa kiyA jA rahA ho| samAvanA-vAcaka zabda ke abhAva meM utprekSA gamya hI hai, vAcya nhiiN| 'noya' 'nyai' aura 'marSi' 'sArtha' meM cheka anyatra vRttyanupAsa hai| arthine na tRNavaddhanamAtra kintu jIvanamapi pratipAdyam / evamAha kuzavajaladAyI dravyadAnavidhiruktividagdhaH // 86 // andhayaH-kuzavajjaladAyo uktividagdhaH dravyadAnaviSiH evam Aha-'adhine tRpavat dhanamAtram na, kintu jIvanam api prtipaadym'| : TIkA-kuzo darbhaH asminnastoti tathoktam sakuzamityarthaH jalaM salikam ( karmadhA0 ) dApayati arthine dAtuM prerayatIti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) ko vacane vidagdhaH caturaH zcheSoktipUrNa ityarthaH Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 naiSadhIyacarite (sa0sa0) gyasya dhanasya dAnasya vitaraNasya vidhiH vidhAnam ( ubhayatra pa0 tatpu0) kuza jaka etatprakAreNa Aha kathayati-'arthine yAcakAya tRNavat tRpamiva tRNavat tucchaM matvetyarthaH dhanamAtram ma na kevalaM dhanam eva, kintu api tu jIvanam prApyA api pratipAdyam deyam dAtrA yAcakebhyaH tRNavat dhanameva na deyam pratyuta AvazyakatAyAmApatitAyAm prANA api deyo iti bhAvaH ) / / 86 / / vyAkaraNa-kuzavat kuza+matupa, tathA kuzam iveti kuza+vat ( sAdRzyArtha) / 0dAyI dApayituM zIlamasyeti /dA+pic+pin ( kartari ) / utiH/vac+ktin ( mAve ) / vidagdhaH vi+/dah+kta ( karmaNi ) acchI taraha se jalA huA, paripakva, nipuNa / vidhiH vidadhAtIti vi+VdhA+ki (krtri)| dhanamAtram dhana+mAtrac / pratipAdyam prati+/pad+pica+yat / anuvAda-kuza-sahita ( saMkalpa meM yAcaka ko ) jala dene kA preraka, vacana meM catura dravyadAna vidhAyaka zAstra aisA kahatA hai-'yAcaka ko tRNavat dhana hI nahIM, pratyuta prANa taka bhI de dene cAhie' // 86 // TippaNI-'kuzalavatsalilopetaM dAnaM saMkalpapUrvakam' isa dAna-vidhi-vAkya ko nala isa taraha vyAkhyA karate haiM ki kuza aura jala hAtha meM lekara jo dAna dene kA zAstra-vidhAna hai, vahA~ 'kuzavat' aura 'salila' zabdoM meM zAstra ne zleSa rakhakara yaha dhvanita kiyA hai ki jaba dAna do, to kuza arthAt taNa kI taraha deya dravya ko samajho, usakA jarA mI moha na kro| isI taraha salila zabda se jIvana vivakSita hai, kyoMki 'jIvanaM bhuvana jalam' isa amarakoza ke anusAra jIvana zabda jala kA paryAya hotA hai / tuccha samajha kara dramya do, AvazyakatA par3e to jIbana taka mI de do| kuza ko tucchAtituccha tapa kA aura 'salila' ko kImatI semI kImatI jIvana kA pratIka banAkara zAstra kA yahI tAtparya hai, anyathA dAna dene meM malA kuza aura jala kA kyA upayoga ? ise vastu-dhvani smjhie| dravyadAna-vidhi kA yahA~ cetanIkaraNa hone se samAsokti hai athavA vidyAdhara ke anusAra utprekSA ho sakatI hai, kyoMki kavi ne dravyadAna-vidhi para yaha kalpanA ko hai ki mAno vaha apanA tAtparya bola rahI ho / vAcaka pada ke abhAva meM yaha gamyotprekSA hI kahI jaaegii| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| paGkasaGkaravigarhitamahaM na zriyaH kamalamAzrayaNAya / arthipANikamalaM vimalaM tadvAsavezma vidadhIta sudhIstu // 87 // anvayaH-paGka-saMkara-vigahitam kamalam zriyaH AzrayaNAya aham na ( bhavati ); sat sudhIH vimalam athi-pApi-kamalam tad-vAsa vezma vidadhIta / TIkA-pasya kardamasya atha ca pApasya ( 'pako'strI kardamainasoH' iti vaijayantI ) saMkarega mizraNena sapakaMptyarthaH ( pa. tatpu0 ) vigahitam vininditam ( tR0 tatpu0 ) kamalam paMkajam miyaH lakSmIdevyAH atha ca sampadaH AzrayaNAya nivAsAya aham ucitam na, bhavati, paGkamarita sthAnaM na ko'pi devaH AdhayatItyarthaH atha ca pApa-sambandhena gahiMtaM sthAnam dhanopayoga-yogyaM na bhavati, sat tasmAt sudhIH mu= zomanA dhIH matiryasya tathAbhUtaH (prAdi ba0 vI0) vidvAn buddhimAnityarthaH Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH vimalam vigataM malaM paGkaH atha ca pApaM yasmAttathAmRtaM ( prAdi ba0 vI0 ) nirmalaM niSpApaM cetyartha: prathinaH yAcakasya pANiH hastaH eva kamalam ( karmadhA0 ) tasyA lakSmyAH sampadazca vAsaH vasatiH (pa0 tatpu0) tasmai vezma gRhaM (ca. tatpu0) vidadhIta kuryAt , buddhimatA puruSeSa sampat pAtrAya deyA, lakSmIdevyA mandiraM cApi nirmale na tu maladUSitasthAne vidhIyata iti mAvaH / / 87 // ___vyAkaraNa-saGkaraH sam +/+apa ( bhAve ) / aham ahaMtIti- aha+ac (kartari ) / mAzrayaNAya A+/zri+lyuTa ( bhAve ) / vAsaH vata+ghaJ (bhAve ) / anuvAda-paMka ( kocar3a, pApa ) se saMparka hone ke kAraNa ghinaunA kamala zrI ( lakSmIdevI, dhana) ke Azraya hetu ucita ( sthAna ) nahIM hotA hai, isalie vidvAn ko cAhie ki vaha yAcaka ke nimala ( zuddha, niSpApa ) kara-kamala ko esa ( lakSmI, dhana ) kA nivAsa sthAna banAve // 87 // TippaNI lakSmI ko 'padmAlayA' kahate haiM arthAt vaha kamala meM rahA karatI hai, kintu kamala kIcar3a sanA rahatA hai, vaha sthAna usake hetu ThIka nahIM hai, binA kocar3a-pApa vAlA kamala to yAcaka kA kara-kamala hI hotA hai, ata: lakSmI devI kA nivAsasthAna-mandira vahI ThIka hai| bhAva yaha nikalA ki yogya pAtra ko lakSmI-dhana kA dAna denA cAhie, gande kAmoM meM usakA upayoga ThIka nahIM jaisA ki dhanI loga karate haiN| yahA~ kavi ne do vibhinna lakSmiyoM-devI aura dhana kA aura vibhinna paMkoM-kIcar3a aura pApa kA amedAdhyavasAya kara rakhA hai, isalie mede amedAtizayokti evaM pANikamalam meM rUpaka hai jisake sAtha vyatireka bhI hai| zabdAlaMkAroM meM 'paGka' 'saGka' meM padAntagata antyAnuprAsa, 'gahiM' 'maha' 'zriyaH' 'zraya' 'kamala' 'kamalaM' 'vAsa' 'vezma' (sazayoramedAt ) meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| yAcamAnajanamAnasavRtteH pUraNAya vata janma na yasya / tena bhUmiratimAravatIyaM na drumaina girimina samudraH // 8 // anvayaH-yasya janma yAca.. vRttaH pUraNAya na ( mavati ) vata, tena iyam bhUmiH atibhAravatI, na drumaiH, na giribhiH, na samudraH ( atimaarvtii)| TIkA-yasya puruSasya janma utpattiH yAcamAnasya janasya yAcakasya (karmadhA0 ) mAnasasya manasaH vRttaH mAvasya manorathasyetyarthaH ( ubhayatra 10 tatpu0 ) pUraNAya pUrtaye na bhavati vata khede, tena puruSeNa ( karaNena ) iyam eSA bhUmiH pRthivI atizayena mAro'timAraH (prAdi sa0) atimAraH asyAmastIti tathoktA atyadhikamArapUrNA asti, na dumaiH vRkSaH, na girimiH parvataiH, na samudraH sAgaraiH atimAravatI astIti zeSaH / 'vyartham adAninaH puruSasya janma' tasmAt dAnaM kartavyamiti mAvaH // 88 // vyAkaraNa-yAcamAnasya yAc+zAnac / mAnasam mana eveti manas+aNa ( svAtheM) athavA manasa iyamiti manasa+a+DIpa , mAnasI cAso vRttiH ( karmadhA0) samAsa meM puNvdbhaav| jamman / an+manin ( bhAve ) / drumaH duH=zAkhA'syAstIti du+ma (mtubrth)| giriH yAskAcArya ke anusAra 'ugINoM bhavatIti / samudraH yAska ke hI anusAra 'samudrAntyenam ApaH' iti sam+ut+VT+mac ( kartari ) / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite . anuvAda-jisa ( manuSya ) kA janma yAcaka ke manoratha kI pUrti ke lie nahIM, usase yaha pRthivI atyanta mArAkAnta hai, vRkSoM se nahIM, parvatoM se nahIM, aura samudroM se nahIM / / 88 / / TippaNI-kRpaNa loga pRthivI ke lie jitane bhAra bane hue haiM, utane vRkSAdi nahIM, kyoMki vRkSa chogoM ko puSpa, phala, lakar3I Adi dete haiM, parvata kitanI hI jar3I-bUTiyoM dete haiM aura samudra kitane hI ratnAdi dete haiN| ye lokopakAraka hote haiN| dhaniyoM ko bhI apanA dhana lokopayoga meM lagAnA caahie| vidyAdhara ke anusAra adAtA kA bhU-mAratvena asambandha hone para bhI sambandha batAne se asambandhe sambandhAtizayokti hai| hamAre vicAra se 'bhAratva' ko vRkSAdi se haTAkara adAnI puruSa para sthApita karane se parisaMkhyA hai| parisaMkhyA vahA~ hotI hai, jahA~ samAna rUpa se prApta kisI padArtha ko eka sthAna se haTAkara kArapa-vizeSa se anyatra sthApita kiyA jAtA ho| 'mAna' 'mAna' meM yamaka aura anyatra vRtpanuprAsa hai| mA dhanAni kRpaNaH khalu jIvan tRSNayArpayatu jAtu parasmai / tantra naiSa kurute mama citraM yattu nArpayati tAni mRto'pi // 89 // anvayaH-kRpaNaH jIvan tRSpayA parasmai jAtu dhanAni khalu mA arpayatu eva tatra bhama citram na kurute; yat tu mRtaH api tAni nArpayAMta, (tatra mama citram kurute ) / TIkA-kRpaNaH atilundhaH jIvana prANAn dhArayan tRSNayA atilomena parasmai anyasmai yAcakebhya ityarthaH ( jAtAvekavacanan ) jAtu kadApi dhanAni vittAni khanu nizcayena mA bharpayatu na dadAtu, eSa kRpaNaH tatra yAcakebhyo dhanAnapaNe mama citram Azcaryam 'AlekhyAzcaryayozcitram' ityamaraH / na kurute na tanute, tu kintu yat yasmAt mRtaH mRtyuM prAptaH api tAni dhanAni na arpayati tatra mama citraM kurute iti shessH| atra mRto'pi na arpayatIti virodhaH mRtasya cetanasvAbhAve'pi kriyAyogAsaMbhavAta, tatparihArazca nRpasyemAni nANi tAni karototi maraNAnantaraM svadhanAni nRpAdhInAni karoti / mRtasya savamapi dhanaM rAjA svAyattIkarotIti bhAvaH // 86 // nyArata-tRSNA- tRS +na+TAp kicaca / nArpayati nRpasyemAnIti nRpa+aN nApi, vAni karotIti nA+pic + laT ( nAmadhA0 ) / anuvAda-kajUsa jIte jI lobha ke mAre dUsaroM ko kabhI bhI dhana de, (mata de ), ( usake aisA karane meM mujhe Azcarya nahIM ) kintu marane para bhI jo vaha dhana nahIM detA hai-isase mujhe Azcarya hotA hai; nahIM, nahIM ( Azcarya kI koI bAta nahIM ) vaha marane para dhana rAjA ko de detA hai // 89 // TippaNI-kRpaNa apane hAtha se kucha dhana nahIM detA hai| mara jAtA hai to use sAtha mI nahIM le jAtA hai, yahIM chor3a jAtA hai, jo bAda ko rAjA ke khajAne meM calA jAtA hai / ataeva jIte jI dhana yAcakoM ko de denA caahie| vidyAdhara yahA~ ileSAlaMkAra batA rahe haiN| hama mallinAtha kI taraha yahA~ virodhAmAsa alaMkAra kahate haiM / virodhAbhAsa zreSa-gamita hotA hI hai| 'yArpayatu' 'nArpayati' meM cheka aura anyatra vRttyanumAsa hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH mAmamImiriha yAcitavadbhiAtRjAtamavamatya jagatyAm / yadyazo mayi nivezitametaniSkrayo'stu katamastu tadIyaH // 90 // anvayaH-iha jagatyAm dAtR-jAtam avamatya yAcitavadbhiH amobhiH mayi yat yazaH nivezitam , etaniSkrayaH katamaH tu tadIyaH astu / TIkA-iha asyAm jagatyAm jagati dAtRNAm jAtam jAtim, sAmAnyam dAtRmAtramityarthaH ('jAti taM ca sAmAnyam' ityamaraH) (10 tatpu0) bhavamatya anAdRtya tyaktvetyarthaH yAcitavadbhiH prArthitavadbhiH pramIbhiH etaiH indrAdidevaiH mayi nale yat yazaH kItiH nivezitam sthApitam , mAM yAcitvA yA loke me pratiSThA janitA 'indrAdayo'pi nalaM yAcituM gatAH iti, etasya yazasaH niSkrayaH niSkRtiH pratiphalamiti yAvat katamaH kaH tu padArthaH teSAm indrAdInAm ayamiti tadIyaH astu jAyatAma ; taiH kRtasya me yazasaH pratiphala-rUpeNa kiM vastu tebhyo dAtuM me pAyeM bhavediti mAvaH // 10 // gyAkaraNa-jagatI jagat +Dopa; jagat gacchatIti gam +kvipa, dvitva, ma ko t| yAcitavamiH yAc+ktavat tR.| niSkrayaH-nis+ko+ac ( mAve ) / tadIyaH teSAmidamiti tat+cha, cha ko Iya / anuvAda-isa loka meM sabhI dAtAoM ko ThukarAkara ( mujhase ) yAcanA kiye hue inhoMne mujhe jo yaza diyA hai, usake nikAra-nistAra ke rUpa meM kauna-sI vastu inheM dI jAya ? // 90 // TippaNI-naka asamaMjasa meM par3a gaye ki 'svarga meM ho kalpavRkSa Adi koI kama dAtA dhe, jinase ye devatA kyA abhISTa bastu nahIM prApta kara lete ? mUloka meM mI anya dAtAmoM ko chor3akara mujha se ho yAcanA karake Aja ye mere yaza ko cAra cA~da lagA gaye hai maiM kitanA mAgyazAlI huuN| ye jo mAgage, vaha vastu dUra rahI, isa yaza ke badale hI inheM dene ke liye mere pAsa kauna sI vastu ho sakatI hai ? maiM to hamezA ke lie inakA RSI hI bana gayA huuN| yahA~ kAku vakrokti hai| 'matya' 'gatyAm' 'yo'stu' 'mastu' meM cheka, anyatra vRttyanuprAsa hai| loka eSa paralokamupetA hA vihAya nidhane dhanamekaH / ityamuM khalu yadasya ninISatyarthibandhurudayadayacittaH // 91 // anvayaH-eSa lokaH nidhane dhanam vihAya ekaH para-lokam upetA hA ! iti khalu udayad-dayacittaH abhi-bandhuH aspa tat amum ninISati / / TIkA-eSaH ayam lokaH janaH nidhane maraNe dhanam dravyam vihAya parityajya ekaH ekAkI asahAya iti yAvat parama lokam ( karmadhA0) lokAntaramityarthaH upetA gamiSyati hA! kaSTam / iti etaddhetoH khalu nizcitam udayantI utpacamAnA dayA karuNA ( karmaSA* ) yasmin tapAbhUtam (20 bI0 ) cittam hRdayam ( karmadhA0 ) yasya athavA udayantI dayA citte pasya tathAbhUtaH (10 bo0) atho yAcaka eva bandhuH bAndhavaH ( karmadhA0 ) asya paralokaM prayAsyataH dAtuH tat dhanam mamum paralokam ninISati netumicchati / ekaM gRhaM sthAnaM vA parityajya gRhAntaraM sthAnAntaraM vA gacchato mAnavasya yathA tad vAndhavAH-tad-gRhopakaraNAni gRhAntaraM sthAnAntaraM vA nayanti tadaditi mAvaH // 11 // Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite vyAkaraNa-upetA upa+Vs+luTa athavA+tan ( tannanta hone se 'paraloka' meM di0)| udayava-ut+Vs+zatR / bandhuH-badhnAtIti Vbandha+( kartari ) / ninIti ni+ nii+sn+ltt| bhanuvAda-hAya ! yaha (becArA ) vyakti marane para dhana chor3akara akelA hI paraloka jA rahA hai, isa kAraNa hRdaya meM dayA bhAva rakhe yAcaka rUpI bandhu isakA dhana paraloka le jAnA cAha rahA hai // 81 // ___ TippaNI-yahA~ kavi ne apanA dhana dete samaya yAcakoM ko sauMpate hue vyakti ke lie apanA purAnA sthAna chor3a kara dUsare sthAna meM jA rahe vyakti kA sAmAna sAtha meM le jAne vAle bandhu mitroM kA aprastuta-vidhAna kiyA hai, isa taraha yAcaka para bandhutva kA Aropa hone se rUpakAlakAra hai| vidyAdhara khalu zabda ko utprekSAvAcaka bhAnate haiM aura kavi kI yaha kalpanA hI kaha rahe haiM ki mAnoM yAcaka loga bandhumoM kI taraha dAtA kA dhana paraloka le jAnA cAha rahe ho, lekina hamAre vicAra se yaha nirI kavi-kalpanA nahIM hai| balki hamAre yahA~ eka mahattvapUrNa sAMskRtika tathya hai / diyA huA dAna avazya lokAntara meM dAtA ko kaI gunA hokara mila hI jAtA hai| isa bAta ko syaM kavi agaLe zloka meM spaSTa kara rahA hai| mASAntara se yahI bAta 'zAnaghara-paddhati' meM bhI kahI gaI hai'adAtA puruSastyAgI dhanaM saMtyajya gacchati / dAtAraM kRpaNaM manye mRto'pyartha na muJcati' ! zabdAlaMkAroM meM 'loka' 'loka' 'dhane' 'dhana' 'dayad' 'daya' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / dAnapAtramadhamaNamihaikamAhi koTiguNitaM divi dAyi / sAdhureti sukRtairyadi kartuM pAralaukikakusIdamasIdat // 9 // anvayaH-iha eka-grAhi divi koTi-guNitam dAyi ( ca ) dAna-pAtram adhamarSam puNyaiH pAra. laukika-kusIdam prasIdat kartum yadi ( kazcit ) eti, ( tahiM ) sAdhuH ( eti ) / TIkA-iha asmin loke ekam ekatvaviziSTaM vastu gRhNAti Adatte iti tathoktam ( upapada tatpu0 ) divi svarge ca koTayA koTisaMkhyayA guNitam Ahatam AvRttamiti yAvat ( tR0 tatpu0 ) dAyi dAyakam dAnasya pAtram pratigrahItAram yAcakamiti yAvat ( 10 tatpu0 ) adhamaNam grAhakam RpagRhItAramityarthaH ( 'uttamaryAdhamakhoM dvau prAyoktR-grAhako kramAt' ityamaraH ) puNyaH draSya. dAnAtmakaH satkarmabhiH pAralaukikam paralokamavam kusIdam vRddhijIvikAm ('kustIdaM vRddhijIvikA ityamaraH ) ( karmadhA0 ) asIdava na sIdava avinazyat , avinazvaramiti yAvat kartum vidhAtum / yadi ceta kazcita puruSaH eti prApnoti, tahiM sAdhuH sajjana eva eti, nAnyaH / etAdRza RNagrahotA, ya iha ekaM gRhNAti amutra ca sakusIdaM koTigupitaM dadAti, puNyeneva sAdhumiH prApyate iti mAvaH // 92 // ___ vyAkaraNa- asmin (sthAne ) iti idam +ha, idam ko Adeza / prAhi grahItuM zoka, masyeti /graha+pin ( tAchIlye ) / dAyi, dadAtIti /dA+pin ( AvazyakApamaNyaMboSiniH sh3|170), mAdhamayaM artha meM SaSThI-niSedha hokara gupitam meM dvi0 ('aMkeno:0 2 / 3 70) / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasarga: adhamaNaH adhamaH+RSpaH / R+kta ( kartari ) ta ko na, na ko tha, (mAve RNam ) / pAralaukikam paraloka+Tha umypdvRddhi| anuvAda-isa loka meM eka ( vastu ) lene vAlA ( aura ) svarga meM karor3a gunA dene vAlA yAcaka rUpo karjadAra puNyoM se pAralaukika sUdako sthAyI banAne ke lie yadi milatA hai, to sannana ko ( hI milatA hai ) // 42 // TippaNI-puNyaiH isako sajjana ke sAtha mI lagAyA jA sakatA hai arthAt aisA karjadAra puNyoM se sajjana ko hI mila sakatA hai / sAdhu-mallinAtha sAdhu zabda ko zliSTa mAnakara isakA dUsarA artha vAISika = sUdakhora mI lete haiM ('sAdhuH triSu hite ramye vAdhu Sau sajjane pumAn' iti vaijayantI) aura sAdhu sajjana rUpI sAdhu = sAhUkAra artha karate haiM / jaba dAna pAtra para adharmapasva kA Aropa hai to sAdhu para uttamapatva kA Aropa bhI ThIka hI hai| isIlie vidyAdhara ne yahA~ do vibhinna sAdhuoM kA amedAdhyavasAya hone se mede amedAtizayokti kahI hai| hamAre vicAra se ina donoM AropoM meM kAryakAraNabhAva hone se zliSTa paramparita rUpaka hai| anya sUdakhoroM ke 'vastra-dhAnya hiraNyAnAM catusviMdviguNA matA' isa niyama ke anusAra karjadAroM se adhika se adhika caugunA sUda lene kI somA niyata kara rakho hai, kintu yaha kaisA vilakSaNa cakravRddhi byAja hai ki dAnapatra-rUpI karjadAra sAhUkAra se eka lekara paraloka meM isakA karor3a gunA de detA hai-isa taraha sAdhAraNa karjadAroM se atizaya batAne ke kAraNa vyatireka mI hai| 'kRtaiH' 'ka' 'kusIda' 'masIda' meM cheka anyatra vRttyanuprAsa hai| evamAdi sa vicinsya muhUrta tAnavocata patirniSadhAnAm / arthidurlamamavApya ca hrssaadyaacymaanmukhmullsitbhi|| 93 / / anvayaH-sa niSadhAnAm patiH evam Adi muhUrta vicintya athidurlamam yAcyamAna-mukhaM ullasitami avApya saharSAn tAn avocata / TIkA-sa niSadhAnAm niSadhAkhyadezasya patiH svAmo nalaH evam 'jIvitAvadhi' Adau yasya tathAvidham ( ba0 vI0 ) pUrvoktaM muhartam kSaNaM vicintya vicArya arthibhiH yAcakaiH durlabham duSpApam ( tR0 tatpu. ) yAjyamAnasya yajamAnasya dAturityarthaH mukham vaktram (pa0 taraSu0 ) ulmAsitA uditA zrIH zobhA ( karmadhA0 ) yasmin tathAbhUtam (ba0 vI0 ) avApya prApya dRSTavetyarthaH harSeNa prasannatayA sahitAn saharSAn prahRSTAnityarthaH tAn indrAdidevAn bhavocat uvAca / yAcanA maviSyatoti mAvaH 13 // nyAkaraNa mahatam (kAlAtyantasaMyoga meM dvi0)| avocata/+chuG bra ko vacAdeza / niSadhAnAm dezavAcaka hone se ba0 va0 / durlabha dur + lam +khalU / yAyamAna yA+ zAnac ( karmaNi ) / anuvAda-isa taraha thor3I dera soca kara vaha niSadha nareza yAcakoM ko durlama yajamAna kA mukha ( harSa meM ) zomA se khilA huA pAkara prasannatA ko prApta hue una (devatAoM) se bole // 93 // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite - TippaNI-hama pIche ( zlo0 77-78 meM ) dekha pAe haiM ki indra apane ko yAcaka mAtra batAkara cupa ho gayA thaa| vizeSa kucha nahIM bolaa| kAraNa yaha thA ki itanA mAtra kahane para vaha nala meM pratikriyA dekhanA cAhatA thaa| dAna kA avasara AyA dekhakara nala meM majhA kyoM acchI prati. kriyA nahIM hotI? kyoM ve prasanna na hote ? vAstava meM dAna mAhAtmya ke sambandha meM nala ke mana meM uThe jo udAtta mAvoM ke citra kavi ne yahA~ vistAra ke sAtha khIMce hai, ve usake apane vyaktigata hai| nala ke mAdhyama se usane dAna kI mahimA vatAkara mAratIya saMskRti ko vApI do hai| devatAoM ke idatha meM yahA~ hodaya batAyA gayA hai, isalie vidyAdhara ke anusAra bhAvodayAlaMkAra hai / 'vici' 'voca' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| nAsti janyajanakamyatibhedaH sasyamanajanito janadehaH / vIkSya vaH khalu tanUmamRtAdAM nimajanamupaiti sudhAyAm // 94 // anvayaH-janya-janaka-vyatimedaH na asti, (tathA ) jana-dehaH anna-janita:--( etadubhayam ) satyam ( asti ); khalu amRtAdam vaH tanUm vIkSya ( mama ) dRk sudhAyAm nimajjanam upaiti / TIkA-panya kAryam ca janakaM kAraNam ca janyajanake (indra ) tayoH vyatibhedaH vizeSepa atizayo medaH ( pa0 tatpu0 ) na masti na vidyate, tathA janasya lokasya dehaH zarIram (10 tatpu.) bhannena khAna janitaH utpannaH (ta. tatpu0 ) asti-etat ubhayam sastham yathArtham astIti zeSaH; mana yataH amRtaM sudhAm atti bhakSayatIti tathoktAm ( upapada tatpu0 ) vaH yuSmAkaM tanam deham vIcya dRSTvA ( mama ) k dRSTiH sudhAyAm amRte nimajjanam bruDanam upaiti prApnoti yathA annAdanAt mAnavAnAM deho'nnamayaH; tathaiva amRtAdanAt yuSmAkaM devAnAM deho'pyamRtamayo'sti, ata evAmRtamaye yuSmadehe gatA mama dRSTiH amRtasnAtA jAtA yuSmAn dRSTvA amRtaM bhuktvevAhamAnandamanumavAmIti mAvaH // 94 // vyAkaraNa-janyam anyate iti / jan+pic + yat / janakam janayatIti /jan+pi+ bujh, duko ak| vyatibhedaH vi+ati +/mid+ghny| annam- ad+kta, ta ko na ( monana ) yAskAnusAra 'adyate iti' / satyam sato mAva iti sat+jyam / amRtAda amRta+ ad vivap ( kartari ) hak pazyatIti /dRz + kvip ( kartari ) / vaH yuSmAkam ke sthAna meM banA vaikalpika rUpa / nimajanam ni+/masj + lyuT ( mAve ) yu ko ana / anuvAda-kArya aura kAraNa meM vizeSa adhika meda koI nahIM hotA hai, ( tathA ) logoM ko deha . bhanna se utpanna hotI hai-(ye donoM bAteM ) satya haiM, kyoMki amRta makSaNa karane vAlo pApa logoM kI deha dekhakara merI dRSTi amRta meM snAna kara rahI hai // 94 // TippaNI-yahA~ kavi ne kArya-kAraNa meM ameda batAkara sAMkhya-darzana ke siddhAnta ko abhivyakta kiyA hai jisake anusAra miTTo yA tantuoM ke vizeSa prakAra ke sanniveza ke atirikta ghaTa-paTa kI apanI pRthak koI svataMtra sattA siddha nahIM hotI jaisA ki naiyAyika loga mAnate haiN| amRtamakSaNa se banA huA deva-zarIra mI amRta se minna kaise ho sakatA hai ? tabhI to Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH amRtamaya zarIra ko chute hA nala kI dRSTi amRtamaya-jaisI ho baitthii| pUrvAdha meM kahI sAmAnya bAta kA uttarArdha meM kahI vizeSa bAta dvArA samarthana hone se vizeSa se sAmAnya kA samarthana rUpa arthAntaranyAsa alaMkAra hai| isake atirikta devatAoM ko dekhakara atyanta AnandaM anubhava karatI huI dRSTi para yaha kavi kI kalpanA hI samajho ki mAno vaha amRta meM snAna kara raho ho| isa taraha yahA~ gamyotprekSA bhI hai / zamdAlaMkAroM meM 'janya', 'jana', 'jani', 'jana' meM ja aura na kA eka se adhika bAra sAmya hone se anyatra kI taraha vRttyanupAsa hI bnegaa| mattapaH ka na tanu ka phalaM vA yUyamIkSaNapathaM vrajatheti / IdRzaM pariNamanti punarnaH pUrvapUruSatapAMsi jayanti // 95 // anvayaH-tanu mattapaH kva ? yUyam ikSaNa-pathaM vrajaya hAta phalam vA kva ? punaH IdRzam pariNamanti naH pUrva-puruSa-tapAMsi jayanti / ___TokA-tanu atyalpam mama tapaH tapasyA (pa0 tatpu0 ) kva kutra ? yUyam bhavantaH IkSaNayoH nayanayoH panthAnam mArgam gocaratAmityarthaH bajatha gacchatha iti phalam pariNAmaH vA kva ? mama tapaH kSudramevAsti; tasya phalaM bhavadarzanaM na sambhavati, tasya tapo'tizayalabhyatvAt / punaH kintu Izam evam yathA syAttathA mavadarzanarUpeNetyarthaH pariNamanti phalanti phalasvarUpamityarthaH naH asmAkam pUrveca te pUruSAH pita-pitAmahAdipitara ityarthaH ( karmadhA0 ) teSAM tapAMsi tapasyAH jayanti savotkarSaNa vartante arthAt mama pitRppAmuskRSTatapasAmevedaM phala na tu me kSudrataratA yat mama bhavadarzanaM saMjAtam // 15 // vyAkaraNa-IkSaNam IkSyate'neneti VIkSa + lyuT ( karaNe ) / IcaNapatham samAsa meM pathin zabda ko a pratyaya ho jAtA hai aura vaha rAma kI taraha akArAnta bana jAtA hai| pariNamanti pari+/nam + zata, napuM0 ba0 va0 / tapAMsi /tap + asun / naH asmat ke SaSThI bahuvacana 'asmAka' kA vaikalpika ruup| anuvAda-kahA~ merA tuccha tapa aura kahA~ usakA ( yaha ) phala ki Apa logoM ke darzana ho rahe hai ? kintu isa prakAra phala de rahe hamAre pUrva purukhAoM ke tapa (hI) utkRSTa haiM // 15 // TippaNI-devatA logoM ke sambandha meM yaha bAta pracalita hai ki-'parokSapriyA devA' arthAt ve parokSa rahanA hI pasanda karate haiN| yadi kisI taraha unake pratyakSa darzana ho jAyeM, to samajho ki yaha mahAn puNyoM athavA tapoM kA phala hai / isalie nala deva-darzana kA sArA zreya apane tuccha tapa ko nahIM pratyuta apane purakhAoM ke ananta tapoM ko de rahe haiN| 'kahA~ merA tuccha tapa aura kahA~ deva-darzana'ina do viruddha bAtoM kI saMghaTanA banAne se yahA~ viSamAlaMkAra hai| vidyAdhara viSama ke sAtha-sAtha atizayokti mI kaha rahe haiN| saMbhavataH unakA Azaya nala ke tapA ke sAtha phalarUpeNa deva-darzana kA sambandha hone para bhI kavi dvArA asambandha batAne meM ho| 'tapaH' 'tapAsi' evaM '' 'kva' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| 'pari' 'pUrva' aura 'pUru' meM pora ra varSoM kI eka se adhika bAra AvRtti hone para cheka na banakara vRttyanupAsa hI bnegaa| 1, IdRzAnyapi dadhanti / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 naiSadhIyacarite pratyatiSThipadilAM khalu devI karma sarvasahanavratajanma / yUyamapyahaha pUjanamasyA yannijaiH sRjatha pAdapayojaiH // 16 // anvayaH-sarva-sahana vrata-janma karma ilAm khalu devIm pratyatiSThipat, yat prahaha ! yUyam mapi mijeH pAda-payojaH asyAH pUjanam sRjatha / TIkA-sarveSAm nikhilAnAM padArthAnAM jIvAnAzca yat sahanam mArodvahanam (10 tatpu.) eva pratam niyamaH ( karmadhA0 ) tasmAt janma utpattiH ( paM0 tatpu0 ) yasya tathAbhUtam (ba0 vI0 ) karma mukRtamityarthaH ilAm pRthivIm ('gorilA pRthivI kSamA' ityamaraH ) khalu nizcayena devIm devItvavatom devItvapade ityarthaH pratyatiSThipat pratiSTApayAmAsa, pRthivyA hi 'sarvasahA, kSamA' ityAdi-nAmadheyaH sarvamArasahatvaM sarvaviditameva, etadevArayA mahatsukRtam yeneyam devIpade pratiSThApitA'stItyarthaH yat yasmAt ahaha ! Azcaryamasti yUyam bhavanto dikpAlAH santo'pi, pRthivIm aspRzanto'pi ca / 'abhUmispRzo hi devAH' ) api nijaiH svakIyaH pAdAH caraNA eva payojAni kamalAni taiH (karmadhA0 ) asyAH pRthivyAH pUjanam arcanAm sRjatha kurutha / devAH kusumaiH pUjyante eSa, bhavatkRtapUjAkarapAt asyAH devIvaM siddhameveti bhAvaH // 96 / / vyAkaraNa-sarva yArakAcArya ke anusAra 'saMsRtaM mavatIti ( nipAtanAt sAdhuH ) / karma kriyate iti/+mnin| pratyatiSThipat pati+/sthA+pic + luG / pAdaH padyate iti / pad+ghaJ ( kartari ) / payojam paryAsa jAyate iti payas +/jan+DaH / anuvAda-saba kucha sahana kara jAne ke vrata se utpanna karma (puNya ) hI sacamuca pRthivI ko devI-pada para biThA gayA hai; tamI to Azcarya ho rahA hai ki Apa loga taka bhI apane caraNa kamaloM se (pRthivI) devI kI arcanA kara rahe haiM // 16 // TippaNI-sahanazIlatA aura kSamA bar3e mArI guNa hote haiM / yahI mAnava ko devatva pradAna karate haiM aura jagad-bandha banA dete haiN| yahA~ vidyAdhara khalu zabda ko nizcayArthaka na lekara sambhAvanA ke rUpa meM le rahe haiM arthAt sarvasahana vrata ke kAraNa mAno pRthivI devI banI hai| 'pAda-payoja' meM rUpaka hai| isake sAtha hI hamAre vicAra se paryAyokta bhI hai| 'Apa logoM kA bhUloka pAne kA kyA kAraNa hai ?' isa bAta ko yahA~ ghumA phirAkara isa taraha vyakta kiyA gayA hai ki bhApa loga kaise pRthivI devI kI nija caraNa-kamaloM se arcanA karane Aye haiM ? jahA~ koI bAta sIdhI na kahakara bhaGgayantara se kahI jAya, vahA~ paryAyokta alaMkAra hotA hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| jIvitAvadhi kimapyadhikaM vA yanmanISitamito naraDimmAt / tena vazcaraNamarcatu so'yaM brata vastu punarastu kimIk / / 97 // anvayaH-jIvitAvadhi adhikam vA yat kim api ( vastu ) ita: nara DimbhAt manISitam (asti) tena saH ayam vaH caraNam arcatu; IdRk ( vastu ) kim punaH astha ? brata / TIkA-jIvitam prAyAH avadhiH sImA ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtam ( ba0 bI0 ) adhikam prANebhyo'pyadhikam vA yat kimapi vastu itaH asmAt narazvAsau DimmaH zizuH ( 'Dimbhau zizu Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcamasargaH 365 bAlizau' ityamaraH) (karmadhA0 ) tasmAt matta ityarthaH manISitam abhIpsitam asti, tena vastunA saH ayam eva naraDimmaH vaH yuSmAkam caraNam pAdam acetu pUjayatu, ucyatA svAmilApam , prApNapaNenApi tamahaM pUrayiSyAmIti mAvaH / 68 // vyAkaraNa-jIvitam jIva+kta (maave)| manISitam-manISA ( icchA) asya saMjA. veti manISA+itan / pracaMtu ( dhAdi ) / vrata sArA vAkyArtha isa kriyA kA karma banA huA hai| anuvAda-jIvana taka athavA ( usase mo ) adhika jo kucha mo ( vastu ) Apa logoM ko isa nara bAlaka se vAnchita ho, usake dvArA vaha yaha ( narabAlaka ) Apake caraNa kI arcanA kare, kintu bolie vaha ( vastu ) kyA hai ? // 97 // TippaNI-naraDimma, caraNa-ina donoM zabdoM se nala ne apanI namratA aura asAmarthya vyakta kiyA hai| 'maiM hU~ tuccha narabAlaka, aura Apa Thahare sarva-samartha devatA loga; Apake donoM caraNoM ko arcanA karane kI mujha meM bhalA kyA sAmarthya ho sakatI hai 1 prANoM taka mI dekara eka hI caraNa mI yadi pUja sakU~, to itanA hI paryApta hai| 'vadhi' 'pyadhi' aura 'vastu' 'rastu' meM padAntagata antya'numAsa hai / vidyAdhara inheM cheka ke bhItara lA rahe haiN| donoM kA sandeha-saMkara kaha sakate haiM / anyatra vRttyanuprAsa hai| evamuktavati muktavizake vIrasenatanaye vinayena / vakrabhAvaviSamAmaya zakraH kAryakaitavagururgiramUce // 9 // andhayaH-vIta vizaGke vIrasena-tanaye vinayena evam uktavati sati atha kAryakaitava-guruH zakraH vakramAva-viSamAm giram kce| TIkA-vItAH vigatAH vividhAH zaGkAH ( karmadhA0 ) yasmAt tathAbhUte (ba0 vI0 ) vIrasenasya etatsaMzakamahopasya tanaye putre (pa0 tatpu0 ) nale ityarthaH vinayena vinamratayA evam uktaprakAreppa uktavati kathitavati sati atha anantaram kAryeSu karaNIyeSu artheSu yAni katavAni kapaTAni ( sa0 tatpu0 ) teSAM guruH AcAryaH (10 tatpu0) dhUrtarAja ityarthaH zakraH indraH vakrasya bhAvaH vRttiH vakrasvam kauTilyamiti yAvat (10 tatpu0 ) athavA vakrazcAsau mAvaH ( karmadhA0 ) tena viSamAm sadoSAm atha ca durbodhAm giram vANIm Uce uvAca / indro na kevalaM nalam , api tu svIyAn anugAmino devAnapi pratArayan kauTilyabharitAM vAcam prAyukta ityarthaH / / 68 // vyAkaraNa-tanayaH tanoti ( vistArayati ) kulamiti nim+kayan / uktavati vaca+ ktavat , saMprasAraNa, satsaptamI / kaitavam kitavasya (ghUrtasya ) bhAva iti kitava+aN / zakraH zaknotIti Vzak +raka / Uce vaca+liTa / zaknotIti /zak+raka / Uce vac +liT / anuvAda-samI taraha kI zaMkAoM se vimukta vIrasena-putra (nala ) ke vinaya-pUrvaka isa prakAra kaha cukane para, bAda ko kAma banAne meM kapaTAcArya indra kuTilatA se dUSita evaM durbodha vApI bAlA // 98 // TippA -sAdhAraNataH sabhI pratinAyaka dhUrta hI huA karate haiN| sabhI anya prakAra ke hathakaMDe Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 naiSadhIyacarite apanAkara ve nAyikA ko hathiyAnA cAhate haiN| indra mI pratinAyaka hai| apane kAma meM Ar3e A rahe nala ko hI nahIM, balki apane tIna sAthiyoM-'agni, varuNa, yama' ko mo usane TarakAnA hai / isIlie yaha dhUrtarAja 'vakramAvaviSama' vASI bolane lagatA hai| vItavizaGka meM ApAtataH punarukti. bolo, cAhe 'vizaGke' bolo eka hI bAta hai kintu vAda ko vAstava meM 'vi' kA vividha artha lekara punarukti nahIM rahatI hai, ataH yahA~ punaruktavadAmAsa alaMkAra hai| 'naye' 'naye' meM yamaka, 'gurugira' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| pANipIDanamahaM damayantyAH kAmayemahi mhiimihikaaNsho!| dUtyamatra kuru naH smaramIti nirjitasbhara ! cirasya nirasya // 99 // anvayaH-he mahI-mihikAzo ! ( vayam ) damayantyAH pANi-pIDana-maham kAmayemahi; he nirjitasmara ! cirasya smara-mItim nirasya atra naH dUtyam kuru / TIkA-mahAH pRthivyAH mihikAMzo ( pa0 tatpu0 ) mihikA himam ('prAleyaM mihikA cAtha' ityamaraH) aMzaSu kiraNeSu yasya tathAbhUtaH candra ityarthaH tatsambuddhau, vayam catvAro devAH damayantyAH bhaimyAH pANeH karasya pIDanam grahaNam ( 10 tatpu0 ) vivAha ityarthaH eva mahaH utsavaH ( 'maha uddhava utsavaH' ityamaraH) tam ( karmadhA0 ) kAmayemahi amilaSamahi; nijitaH saundaryeNa tathA vazitvena ca parAbhUtaH smaraH kAmaH ( tR0 tarasu0 ) yena tatsambuddhau (ba0 bro0) cirasya cirakAlAya smarAt kAmAd mIti mayam (paM0 tatpu0 ) nirasya nirAkRsya damayantyAH samakSaM svaM kAmabhoto na bhaviSyasi, yatastvam kAmajidasoti bhAvaH, atra asmin damayantyA saha pANigrahaNamahe naH asmAkam dRsyam dautyaM karma kuru vidhehi asmAkaM dUto bhUtvA asmAn varItuM damayantI prerayeti bhAvaH / atha ca bAkchalenAparo'yamartha:-he mahImihikAMzo! aham damayantyAH mahi maha utsavo'sminnastIti tathoktam utsava. pUrNamityarthaH pANi-pIDanam vivAham kAmaye icchAmi; atra mamAsmin kArya naH mama dUtyaM kuru, bhItim bhayam smara smRtiviSayIkuru, yadi me dautyaM na kariSyasi tahiM mayA tvayi kriyamANAdanAta zApAdvA bhayaM smaretyarthaH cirasya atra vilamba nirasya apAkuru na vilambitavyamityarthaH // 99 // vyAkaraNa-dUtyam dUtasya kati dUta+yat ( 'dUtasya bhAvakarmaNi' 4 / 4 / 120 / vaidika pryog| naH gUr3ha artha pratipAdana meM yahA~ 'mama' eka vacana ke sthAna meM naH bahuvacana hai ( 'asmado dvayozca' 22 / 56 ) / bhItimU smara karmatva-vivakSA se yahA~ SaSThI nahIM huI hai ( jo 'adhIgathadayezAM karmaNi' 23 52 se prApta thaa)| cirasya 'cirAya, cirarAtrAya, cirasyAdyAzcirarthakAH' isa amarakoza ke anusAra yaha SaSThIpratirUpaka vilambArthaka avyaya hai| nirasya nir + /as+lyap , arthAntara meM nira / as+loT madhya0 / anuvAda-he pRthivI ke cA~da ! hama damayantI ke sAtha vivAhotsava cAhate haiM / he kaam-vijetaa| zIghra hI kAma-bhaya ko haTAkara tuma isa sambandha meM hamAre dUta bno| ( he pathivI ke cauda / maiM damayantI ke sAtha ( apanA ) vivAhotsava cAhatA huuN| ) isa kAma meM tuma mere dUta bano; ( nA karane para mere ) mava ko yAda karo; vilamba mata karo // 99 // Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamapage: rippaNI-dekhie kisa prakAra vAkchala kA prayoga karatA huA indra dvimukhI bhASA meM apareDie gastA sApha kara rahA hai, eka tarapha apane pratiyogI anya devatAoM ko budhU banAkara prAra dUsarA nApha nAyakako pracchanna rUpa se DarA-dhamakAkara / vaha sabhI taraha kA vaha kauTilya apanA rahA hai jo pratinAyaka sAmAnyataH apanAyA karate haiN| donoM artha prakRta hone se hama yahA~ zleSa kheNge| nala para nandratva-sthApana meM rUpaka hai / zabdAlaMkAroM meM vidyAdhara chaka kahate haiM, kintu 'mahi', 'mahA', 'mihi' meM To cheka nahIM ho sakatA hai, kyoMki varNoM kA sakRt sAmya nahIM hai, a-kRt sAmya hai| 'cirasya' "narasya' ke 'rasya' rasyaM' meM yamaka banegA, jisake sAtha padAntagata antyAnupAsa kA ekavAcakAnu. praveza saMkara hai; anyatra vRttyanupAsa hai| . Asate zatamadhikSiti bhUpAstAyarAzirasi te khalu kUpA / kiM prahA divi na jAgrati te te mAravatastu katamastulayA'rate // 10 // anvayaH-(he nala, ) adhikSiti zatam bhUgaH Asate; (param tvam ) toyara ziH asi; te khalu kUpAH ( santi ) / divi te te ' hAH na jAgrati kim ? ( parantu ) mAskarasya tulayA katamaH Aste ? TIkA-(he nala.) kSitI pathivyAm ityadhikSati ( avyayIbhA0 ) zatam zatasaMkhyakAH zataza ityarthaH bhUpAH rAjAna Asate tiSThanti santItyarthaH, param tvam toyasya jalasya rAziH samUhaH (10 tatpu0 ) samudraH ityathaH ami; te za-zo bhUpAH khalu nizcayena kUpAH udapAnAni santItizeSaH / kRpAH gAMdhatvAt kSudra jalA bhavanti, samudrastu anantajalarAzitvAt agAdho bhavati, anye rAjAnaH kUpavat hInAH, tvaM tu samudravat agAdho mahAzceti kRtvA anyabhUpAn vihAya svAmeva vayaM yAcAma iti mAvaH / divi AkAze te te prasiddhAH candrAdayaH grahAH jyotiSpiNDA: na jAgrati na bhrAjante ityarthaH kim ? api tu jAgratyeveti kAkuH ( parantu ) bhAskarasya sUryasya tulayA tulanayA sAdRzyeneti yAvat katamaH teSAM bahUnA madhye kaH zrAste asti na koDavIti kAkuH / yth| zatazo grahANAM madhye sUryasya sAmye na ko'pi tiSThati tathaiva zatazo rAzA madhye tvatsadRzaH ko'pyanyA nRpo nAstoti bhAvaH // 10 // vyAkaraNa -zatam bhUpAH-vyAkaraNa ko dRSTi se zatAni bhUpAH cAhie thA kyoMki rAje maMkhyA meM ine-gine so hI to nahIM haiM, anekoM sau haiN| bhUpAH bhuvaM pAntIti bhU+/pA+kaH / kapAta yAskAcArya ke anusAra 'kutsitaM pAnamati (nipAtanAt sAdhuH ) / te te vopsA meM dvitva / prahAH yAskAnusAra 'gRhNantIti sata:/graha +ac ( katari ) arthAt ve prANiyoM ko apane prabhAva ke bhItara le lete haiN| yadyapi jyotiSa meM sUryAdi nau hI graha mAne jAte haiM kintu yahA~ graha zabda se AkAzastha samI jyotipiNDoM kA grahaNa ho jAtA hai| bhAskaraH bhAsam (prakAzam ) karotI. bhAs +/+ap ( kartari ) / tulA tulanAmeti Vtul + a +TAp / katamaH katInAm madhye eka iti kim +Datamac / anuvAda-(he nala, ) pRthivI meM saikar3oM rAje haiM, ( kintu ) tuma samudra ho; de ca / haiM / AkAza meM ( candrAdi ) prasiddha prasiddha graha nahIM camakate haiM kyA ? ( parantu ) sUrya ko barAbarI karane vAlA umameM se kauna hai ? // 10 // Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadhIyacarite TipadI-ndra DarAne-dhamakAne ke bAda paitarA badala rahA hai aura aba cATukAritA-Thakura. mahAtI para utara AyA hai| nala ko jalAzayoM kI tulanA meM samudra evaM graha-nakSatroM kI tulanA meM sUrya batAtA huA vaha usakI prazaMsA ke pula bAMdhane laga gayA hai / yahA~ bhUpoM para kUpatva aura nala para toyagazitva kA Aropa hone se rUpaka hai| pUrvArdha ke samAnAntara uttarArdha ko rakhakara donoM meM parampara bimna pratibimba bhAva hone se dRSTAntAlaMkAra hai / zabdAlaMkAroM meM 'bhUpAH' 'kUpAH' meM bhUpa zabda ke visoM kA sakAra banAkara 'toyarAzi' se jor3a dene para pAdAntagata antyAnuprAsa banane se raha gayA hai / 'rAzi' 'rasi' meM (zasayoramedAta ) chaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| vizvadazvanayanA vayamete svadaguNAmbudhimagAdhamavemaH / . svAmihaiva vinivezya rahasye nirvRtiM na hi labhemahi sarve ? / / 10 // anvayaH-vizvadRzva nayanAH vayam eva agAdham tvad-guNAmbudhim atremaH, hi iha rahasye evam tvAm anivezya maveM ( vayam ) nirvRtim na lamemahi / TIkA-vizvam sarvam dRSTavanti sAkSAtkRtavannIti tathoktAni (upapada tatpu0 ) nayanAni netrANi ( karmadhA0 ) yeSAM tathAbhUtAH ( ba0 vI0) sarvasAkSiNa ityarthaH vayam eva agAdham na gAdham ( naJ narapu0 ) gabhIra mityarthaH tava guNAH satyasandhasva-dayA-dAkSiNyAdayaH( ( pa0 tatpu0 ) eva ambudhiH samudraH ( narmadhA0 ) tam avemaH jAnImaH vizvamA kSinayanatvakAra pAt vayameva se guNAn jJAtuM samarthAH, nAnye ityarthaH / hi ata iha asmin rahasye damayantIpariNayanarUpagopyAtheM evam prakAreNa svAm anivezya aniyojyetyarthaH sarve vayam nivRtim sukhaM na labhemahi na prApnumaH tava dautyenaiva vayaM sukhitAH mariSyAma iti bhAvaH // 11 // jyAkaraNa-vizvadRzva vizva+/dRz+kvanip ( bhUtAtheM ) / ambudhiH ambUni dhoyante' ti ambu dhA+ki ( adhikarappe ) / pravemaH ava+Vs+ThaT u0 pu. / mivRtim nira+ V+ktin| anavAda-sarvasAkSI nayanoM vAle hama ho tumhAre gambhIra guNa rUpI samudra se avagata 1, ataH isa gupta kArya meM isa taraha (dUta rUpa se ) tumheM niyukta kiye binA imeM caina nahIM milegA / / 101 // TippaNI-dekhie nala ko prazaMsA ke sAtha-sAtha ho indra 'yadi hamArA dUta banakara nahIM jAoge, to hama tumheM zApa de deMge' kisa taraha zApa-maya kI talavAra bhI usake sira ke Upara laTakAye rakhatA hai / sAtha hI mere sAthI merA yaha kauTilya na mA~pa jAe~ ki yaha apane lie hI koziza kara rahA hai'| ataH unheM jhUThamUTha ho AzvAsana dene ke lie 'vayaM sarve' kA prayoga karake budhU banA rahA hai| yahAM gupSoM para ambudhitva kA bhAropa hone se rUpaka hai, jisake sAtha niyukti kA kAraNa batAne se kAmya. liMga mI hai / 'vizvadRzva' tathA 'vezya' 'hasye' ( zasayoramedAta ) meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| .zuddhavaMzajanito'pi guNasya sthAnatAmanubhavannapi zakraH / kSipnurenamRjumAzu sapakSaM sAyakaM dhanurivAjani vakraH / / 102 // Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasanaH andhayaH-zuddhavaMzajanitaH api, zakra. Rjum sapakSam enam mAzu kSipnuH ( san (vaMza. janitaH guNasya sthAnatAm anumAn Rjum sapakSaM sAyakam Azu kSipnuH ) dhanuH isa vakraH ajni| __TokA-zuddhaH pavitraH yo vaMzaH kulam ( karmadhA0 ) tasmin janitaH utpannaH ( sa0 varapa0) api kazyapa-RSikule gRhItajanmApotyarthaH guNasya dayAdAkSiNyazaratvavivekiravAdInAM dharmApAra (jAtAvekavacanam ) sthAnatAm Azrayatvam anubhavan prApnuvan api guNAzrayo mavannapotyarthaH zakraH indraH Rjum saralasvabhAvam sapakSam mitram lokapAlAMzatvAt svajAtIyamityarthaH enama nalama AzA zIghram kSipnuH stramArgAd dUrIkartA, dUrIkartumicchuriti yAvat san zuddha nivraNe dRDhe iti yAca veSo janitaH zuddhavaMzanirmita ityarthaH ( 'vaMzo veNo kule varga' iti vizvaH ) guNasya moAH ( 'mauSyA dravyAdhite saravazauryasaMdhyAdike guNaH' ityamaraH) sthAnatAm Azrayatvam anumavan maunIyatA sannityarthaH Rjum saralam avakamiti yAvat sapakSam pakSeNa patreNa puDheneti yAvat ( 'gata pakSagchadAH patram' ityamaraH) saha vartamAnam ( ba0 vo0) sAyakam vAyam Azu vipnuH prakSesA prakSepta mubata ityarthaH dhanuH cApa iva vakraH krUraH atha ca jihmaH ajani amavat ) vApa-prakSepaNAya dhanu ryathA vakro bhavati, tathaiva indro'pi nalapratAraNAya vakro bhUta iti saralArthaH / / 102 // ___NyAkaraNa-janita jan +Nica+ktaH (karmaNi) / zakraH zanotIti Vshk+rH| sAyakaH syati ( antaM karoti ) itito +Nvula, vu ko prk| vipnuH kSipatIti /kSipa+knaH ( katari ) isake yoga me 'na lokA:0' (2 / 3 66 ) se SaSThI-niSedha hokara karmaNi dvi hai| 'dhanuzcApo' isa amarakoza ke AdhAra para dhanusa zabda napuMsaka ke sAtha-sAtha puMlliGga mo huA karatA hai / prajani /jan+tu kartari ) / 'anuvAda-acche vaMza ( kula ) meM janmA huA mI, (tathA ) ( apane ko ) guNoM kA prAzraya anumava karatA huA mI indra Rju ( mole svamAva vAle), sapajha (mitra ) isa (nala)ko zotra (apane rAste se ) pare pheMka(nA cAhatA huA aisA vakra ( kuTila ) bana gayA jaise ki acche vaMza bA~sa ) se banA huA, guNa ( pratyaJcA ) kA Azraya lie hue dhanuSa Rju (sIdhe) aura samakSa (paMkha vAle ) bANa ko pheMkatA huprA vakra (tirNch| ) bana jAtA hai / / 102 // TippaNI-yahA~ svayaM kavi indra ke sarakulotpanna aura guNAzraya hote hue bhI usakI apane hI mitra nala ko dUna banAkara apane praNaya mArga se haTA dene ko SaDyantra-marI kAlI karatUtoM para chIMTAkasI kara rahA hai| AzcayaM hai dekhie pratinAyaka prapaya-pratiyogitA meM kitanI nIcatA para utArU ho jAtA hai / yahA~ indra ko dhanuSa ke sAtha zliSTa bhASA meM tulanA ko jAne se zliSTIpamAlaMkAra hai| mallinAtha ke zabdoM meM-'atra prakRtAprakRtazleSaH, sa coramayA saMkoyate' / 'zakraH' 'vakraH' meM pAdAntagata antyAnapAsa, 'janito' 'vAjani' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| tena tena vacasaiva maghonaH sa sma veda kATaM paTuruncaiH / AvarattaducitAmatha vANImArjavaM hi kuTileSu na nItiH // 103 // . Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarita anvaya-uccaiH paTuH sa maghonaH tena tena vacasA eva kapaTam veda sm| atha taducitAm vANIm bAcarat , hi kurileSu Avam nItiH na ( mavati ) / TIkA-mucaH atyantam paTuH caturaH sa nalaH maghonaH indrasya tena tena pUrvoktena 'pANipoDanamaha' 'svAmihai vamanivezya' ityAdinA vacasA vacanena eva kapaTam chalam veda sma ajAnAt / atha anantaram tasya indrakapaTasya ucitAm yogyAm ( 10 tatpu0 ) vANIm vAcam Acarat svayamapi kapaToktimakarodityarthaH,hi yataH kuTileSu vakreSu janeSu prAjadham RjubhAvaH niSkapaTateti yAvat mItiH nyAyaH na mavati / kaTiSu niSkapaTamAvena na api tu kapaTenaiva vyavaharaNIyamiti bhAvaH // 103 // myAkaraNa-maghonaH isake lie pIche zloka 37 dekhie / tena tena vIpsAyo dvitvam / vacasA Vva+asun ( mAve ) / prAjavam RjorbhAva iti Rju+aN / anuvAda-ati catura vaha ( nala ) indra ke tattat kathana se hI ( umake ) kapaTa ko jAna gaye; bAda ko usa ( kapaTa ) ke yogya bANI bole, kyoMki kuTila logoM ke prati niSkapaTa vyavahAra nIti nahIM hotIM // 103 // TippaNI-nala ko indra jaisA samajhatA thA, usase ve kahIM adhika catura nikle| ve indra kI bAlasAjI evaM chala-kapaTa turata samajha gye| ataH unhoMne 'zaThe zAThyaM samAcaret' vAlI nIti apanAnI hI ThIka smjhii| bhAravi kA kahanA hai-'vrajanti te mUDhadhiyaH parAbhavaM, bhavanti mAyAviSu ye na maayinH'| yahA~ caturtha pAda-gata sAmAnya bAta se Upara kahI vizeSa bAta kA samarthana kiyA gayA hai, isalie arthAntaranyAsa hai| zabdAlaMkAroM meM 'pa' 'paTu' meM cheka aura anyatra ityanuprAsa hai| seyamuccataratA duritAnAmanyajanmani mayaiva kRtAnAm / yuSmadIyamapi yA mahimAnaM jetumicchati kathApathapAram // 104 // andhayaH-(he devAH, ) sA iyam anyajanmani mayA eva kRtAnAm duritAnAm uccataratA, yA kayApathapAram yuSmadIyam mahimAnam jetum icchati / TIkA-(he devAH, ) sA iyam eSA anyasmin janmani ( karmadhA0 ) pUrvajanmanItyarthaH mayA eva na tu matpUrvapuruSNaiH kRtAnAm vihitAnAm duritAnAm pApAnAm ('pApaM durita-duSkRtam' ityamaraH) cataratA atizayenoccatA utkRSTateti yAvat astIti zeSaH yA kathAyAH kathanaraya panthAH mArgaH pa0 tatpu0) tasya pAram parataTam parataTavati dUramityarthaH vAgvyApArAtItamiti yAvat yuSmadIyama yauSmAkIpama api mahimAnam mAhAtmyam prabhAvam AzAmiti yAvat jetum parAbhavitum laGghimityarthaH icchati abhilaSati / pUrvajanmakRtAni mamaiva pApAni mahimazAlinIm bhavadIyAzA na pAlayitum mAM vivazayantIti bhAvaH // 104 // vyAkaraNa-duritAnAm dur+Vs+kta : ( mAve ) / uccataratA ucca +tarap+tal+ . rAp / pAram yArakAnusAra 'paraM bhavati' iti / yuSmadIyam yuSmAkam ayamiti yuSmad+cha,chako Iya / mahimAnam mahato bhAva iti mahat +imanica / imanijanta puMlliga hote haiN| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH anuvAda-(he devo ! ) vaha yaha pUrva janma meM kie hue mere ho pApoM kI adhikatA hai, jo Apa logoM ko vAcAmagocara mahimA se mI Takkara lenA cAha rahI hai // 1.4 // TippaNI-nArAyaNa ke anusAra indra ke 'kAmayemahi' Adi meM prayukta pracchanna zApamava-mare vAkchala ke uttara meM nala ko bhI yahA~ vAkchala-marI ukti hai ki 'maiM Apa logoM ke 'mahimAna' - mahI=damayantI ke sAtha vivAha viSayaka utsava-marA mAna = ahaMkAra miTA denA cAhatA hU~ arthAt tumhAre ahaMkAra ko cUra karane meM maiM sarvathA samartha hU~, isalie damayantI prApta karane kI jarA mo icchA na karo vaha merI hai, merI hI rahegI' / mahimA kI jayecchA kA kAraNa durita batAye hai, isalie kAbyaliGga hai / zamdAlaMkAroM meM 'ratA' ritA' 'tAna' 'tAnAm' cheka aura anyatra vRtyanupAsa hai| vittha cittamakhilasya na kuryA dhuryakAryaparipanthi tu maunam / hvIgirAstu varamastu punarmA svIkRtaiva paravAgaparAstA // 105 // anvayaH-(he devAH. yUyam ) akhilasya cittam vittha, ( tayApi ) dhurya-kArya-paripanyi maunam tu na kuryAm , girA hIH astu, varam , para-vAk apararAstA svIkRtA eva tu punaH mA astu / TIkA-(he devA: ), yUyam akhilasya vizvadRzvanayanatvAt sarvalokasya cittam manaH viztha, nAnItha / eSa enad dautyakarma na kariSyati' ityapi mama citta mavantA jAnantyeveti bhAvaH, tathApi dhurya mukhyam mahattvapUrNamiti yAvat yat kAryam kRtyam ( karmadhA0 ) tasya paripandhi pratikUlam (pa. tatpu0) damayantIpAptirUpasya me mahatvapUrNakAryasya virodhItyarthaH maunam tUSpImAvam na karyAm na karomi / girA kathanena na kariSye iti spaSTavacanenetyarthaH hI lajnA astu syAt iti varama zreyaH parantu parasya anyasya vAka vacanam ( 10 tatpu0 ) aparAstA apatiSiddhA satI svIkRtA aGgIkRtA eva tu punaH kintu mA prastu na syAt / 'apratiSiddhamanumataM mati' athavA 'maunaM svokRtilakSaNam' iti nyAyena apratiSiddhaM paravacanaM svIkAra-rUpeNa na gRhyeteti kRtvA mayA vANyA spaSTaM pratiSevaH kriyate vaH 'dautyaM na kariSye' iti bhAvaH // 105 // myAkaraNa-dhuryam dhuraH yAgyamiti dhur +yt| paripanthi-yadyapi 'chandasi paripanthi-paripariNI paryavasthAtari (52 / 86 )' isa sUtra ke anusAra paripanthi zabda veda meM hI prayukta hotA hai, maTTotrI dIkSita ne bhI 'loke tu paripanthi zabdo na nyAyya:' kaha rakhA hai, tathApi kavi logoM ne loka meM mI isakA bahuta prayoga kara rakhA hai| amarakoza meM bhI 'pratyarthi paripanthinaH' AyA huA hai| maunama mune va iti muni+aN / girA/gRkvip / hoH ho+kvip [ bhAve ) / anuvAda-( bhAnya devatA logoM ) Apa sabhI ke cittoM ko jAnate ho, (tathApi ) mukhya kArya kA virodhI bhauna maiM nahIM apnaauuNgaa| vApI dvArA ( spaSTa kaha dene se ) lajjA hotI ho, vaha bhI hai, kintu dUsare ko anirAkRta bAta svIkRta nahIM hone denA cAhiye // 105 // TippaNo-spaSTa vyavahAra acchA hotA hai saMkocavaza cupa rahane se Adamo mArA jAtA hai| spaSTavAditA meM, sunane vAloM ke hRdaya meM thor3I sI kaTunA to avazya ho jAtI hai. kintu bhaviSSa bigar3atA nahIM hai| yahI tathya kavi ne yahA~ pratipAdita kiyA hai| vidyAdhara yahA~ kAvyaliGga kaha rahe Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite 1.kintu hamAre vicAra se uttarArdha meM kahA gayA sArvabhauma sAmAnya tathya pUrvAdha-gata vizeSa bAta kA samarthana kara rahA hai, isalie yaha arthAntara-nyAsa hai| 'kuryA' 'kArya' tathA 'para' 'parA' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| yanmatau vimaladarpaNikAyAM sammukhasthamakhila khalu sattvam / te'pi kiM vitarathedazamAjJAM yA na yasya sadRzI vitarItum / / 106 // andhaya-yanmatovimala-daNikAyAm khalu akhilam sattvam sammukhastham ( asti ), te api rizam mAzAm vim vitaratha yA yasya vitarItum sadRzI na ? TIkA-yeSAm yuSmAkamityarthaH matI buddhau ( 10 tatpu0 ) eva vimalAyAm mukurikAyAm ( karmadhA0 ) khalu nizcayena bhakhilama sarvam taccam vastu sammukhastham sammukhaM tiSThatIti tathoktam ( upapade tatpu0 ) pratyakSamityarthaH astIti zeSaH te sarvazA yUyamityarthaH api Idazam etAdRzIm dautye niyojanarUpAm prAjJAm Adezam kim kasmAt vitaratha dattha yA prAzA yasya yasmai vitarItum dAtam na sadRzI na yogyA asti / ahaM damayantI kAmaye iti mavanto jAnanti asmAkaM dUto bhUtvA tvaM tAmevaM kathaya 'nalaM na kAmayitvA devAn kAmayasveta bhavatAM machamIdRzAzAdAnaM sarvadA nocitamiti mAvaH // 106 // vyAkaraNa-matau man+ktin ( bhAve ) / daNikAyAm laghuH darpaNa iti darpaNa+Tikaca (alpArtha )+TAp / sammukhastham saMgataM mukhaM yeneti ( prAdi va0 vI0 ) sammukhaM yathAsyAttathA tiSThatIti+ sthaa+k-| tattvam tasya bhAva iti tat +tva / Idazam idam +/dRz +kvip (siili.)| samajha meM nahIM AtA ki mallinAtha "tyadAdiSu-" ityAdinA dRzeH kaJpatyayaH kaise likha baiThe / kama hotA, to strIliMga meM IdRzIm' banamA thA, IdRzam nhiiN| AjJAm A+/ .+aG ( bhAve )+TAp / sadazI-yahA~ uparokta prakAra se samAna dRz +kana aura samAna ko sa huA hai| vitarItum vi+Vta+tum iT ko vaikalpika dIrgha / anuvAda-jinakI buddhirUpI ArasI meM sacamuca saba kucha vastu sAmane rahatI hai, ve ( ASa) mI aisI AzA kyoM de rahe haiM, jo jisake yogya na hA ? // 106 // TippaNI-nala ulAhanA dene lagA hai ki Apake Age sakala jagat hastAmalakavat hai| Apa kartavyAkartavya ko bhI malIbhA~ti samajhate haiN| Apa jAnate hI haiM ki maiM damayantI kA kAmuka hU~, andaroM meM sundaratama hU~, vaha mujhe cAhatI hai phira kyA use kahU~ ki mujhe na varakara devatAoM ko pare ? Apako mere lie aisI AzA zobhA nahIM detI hai| yahA~ mAta para daNikAstra kA prAropa hone se rUpaka hai / 'khila' 'lu' 'tara' 'tarI' tathA 'dRza' 'dRzI' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| yAmi thAmiha barItumaho tadbhutatAM tu karavANi kathaM vaH / IzAM na mahatAM bata jAtA vaJcane mama tRNasya ghRNApi // 10 // anvayaH-iha yAm varItum ( aham ) yAmi, aho ! vaH tad-dUtatAm kathaM, karavANi ? dRzAm mahatAm { bhavatAm ) tapasya mama vatrane ghRSA api na jAtA bata / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasarga. TIkA-iha asmin samaye yAm bhaimom parItum pariNetum ahaM yAmi gacchAmi aho Azcarya vaH yuSmAkam tasyAM tAma pratItyarthaH dUtatvam dautyam kathaM nu iti prazne karavAhi kuryAm , na kathamapi kuryAmiti kAkuH / IdazAm etAdRzAnAm mahatAm mahApuruSANAm dikpAlAnAm bhavatAm tRNasya tRpasazasya tucchasya nalamya mama vazcane pratAraNe ghRNA dayA athavA jugupsA ( 'jugupsAkaruNe vRSA' ityamaraH ) api na jAtA saMvRttA vata khede / mahAntaH prathamaM tu parAn na pratArayanti, pratArayanti cet, mahata eva pratAra yantu. na punaH laghoyAMsaM teSAM pratAraNasyAyogyatvAditi bhAvaH // 107 / / vyAkaraNa-varItum VvR+tumun vikalpa se iT ko dIrgha ( 'vRto vA' 2 / 2 / 38) / vaH yuSmAkam kA vaikalpika rUpa / IdazAma isake lie pichalA zloka dekhie| . anuvAda-isa samaya jise varane hetu maiM jA rahA hU~, Azcarya hai-tumhArI ora se usake pAsa ( jAkara ) dUna kA kAma bhalA kaise karU~ ? pApa-jaise mahAvyaktiyoM ko tRNa-jaise ( tuccha ) bhujha Thagane meM ghRNA bhI nahIM huI, kheda ko vAta hai // 107 / / TippaNA -nArAyaNa ke anusAra yahA~ ulAhanA ke sApha-sAtha na vAkchala kA prayoga mI kara gaye haiM aura pracchanna rUpa se devatAoM ko isa prakAra pharakAra rahe haiM -'mahatAm satpuruSANAm jAtI samAje IdazAma para tArakAppAm bhavatAm vaJcane pUjane tRNasya alpasya mama apighaNA jugupsA na ? api tu astyeveti kAku:' arthAt anya satpuruSoM ke samAja meM Apa jaise ThagoM kI arcanA meM choTe-se-choTe mujhe mo ghRNA nahIM ho rahI hai kyA ? jaba tuccha maiM hI tumase ghuppA kara rahA hU~ to anya bar3e loga kyoM na ghRyA kareMge? Apa logoM ke lie yaha kitano burI bAta hai| yahA~ 'mama' para tRpatvAropa hone se rUpaka hai| vidyAdhara virodhAlaMkAra bhI mAna rahe haiN| yAmi' 'yAmi' meM yamaka, 'miha' 'maho' 'maha' meM ya aura ha ko eka se adhika bAra sAmya hone se anyatra kI taraha vRttyanuprAsa ho hai| udmamAmi virahAnmuhurasyA mohamemi ca muhUrtamahaM yH| brata vaH prabhavitAsmi rahasyaM rakSituM sa kathamIdRgavasthaH // 108 // anvayaH-yaH aham asyAH virahAt khalu udbhatAmi, muhUrtam moham ca emi, IdRgavasthaH saH ( aham ) vaH rahasyam rakSitum katham pramavitA asmi, brUta / TokA-yaH aham asyAH damayantyAH virahAt viyoga:t kAraNAt khalu nizcitaM udmamAmi bhrAnto bhavAmi unmAdayukto bhavAmItyarthaH muhUrtam kaJcatkAlam moham mUchauM ca emi prApnomi pUrvatanasaptakAmadazA anubhUyedAnIm aSTama-navamakAmadaze unmAda-mUcche prApto'smIti mAvaH, IdRzau panAdRzyo avasthe unmAdabhUca rUpe daze ( karmadhA0 ) yasya tathAmUtaH (ba0 vI0) sa aham vaH yuSmAkaM rahasyam tasyAH kAmukasya mama yuSmad-dUtatva-rUpeSa niyojanarUpaM gopyaM rakSitam gopAyitum hotumiti yAvat katham kena prakAreNa pramavitAsmi samathoM bhavitA, na kenApi prakAreNeti kAku: (iti)brata kathayata / manmukhAd rahasyodmado maviSyatyeva, yataH udghAntA mUchavizva mAvAde ke rahasyaM prakaTayatyeveti nAhaM dautyayogya iti bhAvaH / / 108 / / - Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite myAkaraNa-emi //+laT u0 pu0 / muhUrtam kAlAtyantasaMyoge di0| prabhavitAsmi pra+/+luT u0 pu0| IdRza isake lira pIche zloka 106 dekhie / rahasyam rahasi mavamiti rahasa+yat / brataba J+loTa ma0 ba0 sArA vAkyArtha isa kriyA kA kama banA huA hai| anuvAda-jo maiM isa ( damayantI) ke viraha ke kAraNa sacamuca unmAda meM maTaka jAyA karatA hU~, tathA thor3I dera ke lie ( kabhI 2 ) mUrchA khA jAtA hU~, aisI avasthAoM vAlA vaha maiM kaMse Apa logoM kA rahasya chipA sakU~gA?-yaha kaho to sahI / / 108 / / TippaNI-yaha saca hai ki unmAdAvasthA meM-jAne anajAne-hRdaya kI rahasyAtmaka bAta mukha se bAhara nikala jAyA hI karatI haiM jabaki dUta ko saba kucha gupta rakhanA par3atA hai| yahA~ dautya ko ayogyatA ke kAraNa udbhrama aura moha batAne se kAvyaliGga hai| 'mAmi' 'mebhi' tathA 'muhu' 'mahaM' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| yAM manorathamayIM hRdi kRtvA yaH zvasimyatha kathaM sa tdn| mAvaguptimavalambitumIze durjayA hi viSayA viduSApi / / 109 // gAvayaH-yaH aim manorathamayIm yAm hRdi kRtvA zvasimi, atha saH aham tadane bhASa. ma avalamtuim katham Ize ? hi viduSA api viSayAH durjayAH ( bhavanti ) / TokA-yaH aham nalaH manorathamayIm manoratha rUpAm sakallarUpAmiti yAvat yAma damayantIm sada hRdaye kRtvA dhRtvA zvasimi prANimi jIvito'smItyarthaH, atha anantaram saH aham nalaH ra: damayantyAH bhane samakSam (10 tatpu0) bhAvAnAm kAmajanitasvedastambhAdi-sAttikamAvAnAm guptim gopanam ( 10 tat0 ) avalambitam kartumityarthaH katham kena pakAreNa Ize zaknomi, na kathamageti kAkuH hi yataH viduSA paNDitena api viSayA indriyArthAH rUpAdayaH durjayAH duHkhena jetuM zakyA bhavantIti zeSaH / satata tad-dhyAnaM prakurvato mama tatsAkSAtkAre sati vikArodvAt mavad-tya-nhivo duHzaka iti bhaavH|| 106 / / myAkaraNa-manorathamayIm svarUpArthe mayaT + DIp / guptima gupa+ktin ( mAve ) / Ize Vza+laT u0 e0 / dujaMyAH dur+/ni+khala / anuvAda-jo maiM manorathamayI jisa ( damayantI ) ko hRdaya meM rakhakara sA~sa le rahA hU~, phira vaha maiM usake Age ( apane sveda-stamma Adi sAtvika ) bhAvoM ko kaise chipA sakatA hU~ ? kAraNa yaha ki vidvAn taka bhI viSayoM ko nahIM jIta sakate haiM / / 106 / / TippaNI-viSayoM para vijaya pAnA sacamuca vidvAnoM taka ke lie bhI bar3A kaThina hotA hai / gItAkAra kA bhI kahanA hai-'yatato yapi kaunteya, puruSasya vipshcitH| indriyANi pramA. thIni haranti prasabhaM manaH / / ( 260 ) isa sa.babhauma sAmAnya satya se pUrva pratipAdita nalagata kAma-mAvoM kA gopanAmAva-rUpa vizeSa bAta kA samarthana hone se arthAntaranyAsa alaMkAra hai| viduSa pi meM api zanda dvArA sAdhAraNa logoM kI to bAta hI kyA' yaha artha nikalane se arthApatti bhI hai| zabdAlaMkAra vRtyanupAya hai / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasagaH yA makAnanupamRdya va mAdaka tAM nirIkSitumapi kSamate kaH / rakSilakSajayacaNDacaritra puMsi vizvasiti kutra kumAro // 11 // anvayaH-ca mAha kaH yAmikAn anupamRdya tAm nirIkSitum api kSamate ? rakSiAne puMsi kumArI kutra vizvasiti ? TIkA-(kiM) ca- api ca mAhaka mattalyaH kaH puruSaH yAmikAn prahariSa: anupamya aniSpidhya amArayitveti yAvat tAm damayantIm nirIkSitum draSTum api kSamate zaknoti ? na ko'pIti kAkuH / rakSiNAm pahare sthinAnAM maMTAnAM lakSam lakSAtpakasaMkhyA tamya jayena parAmavena ( umayatra 10 tatpu0 ) caNDaM karaM caritraM mvamAvaH karmeti yAvat ( karmadhA0 ) yamya tathAmRte (ba0 bro0 ) puMsi puruSa kumArI sukumArahRdayA bAlA kutra kA vizvasiti zraddadhAti ? na kutrAponi kaakuH| IdRzaM caNDacaritra mAmavalokya komala hRdayA kumArI damayantI palAyiSyate, ata: me maddUtyamanucitameveti mAvaH // 110 // gyAkaraNa-mAha ahamiveti ammat +/dRza+vip asmat ko madAdeza, bhakAra ko aatv| yAmikAn yAmam ( praharam ) rakSantIti yAma +Than athavA yAme bhavantIti, yAma+Tham Tha ko k| ___ anuvAda-api ca, merA-nesA kauna ( vyakti ) paharedAroM ko rauMde binA usa ( damayantI ) ko deva mo sakatA hai ? lAkha surakSA-sainikoM ko parAsta kara dene kA kara kama karane vAle puruSa para lar3akI kahA~ vizvAsa karatI hai ? // 110 // TippaNI-nala apane meM dUta banane ko ayogyatA kA yaha mo kAraNa batAtA hai ki kanyAntaHpura kI surakSA-senA ke sipAhI kaise mujhe motara jAne de skeNge| yadi apanA zaurya dikhAkara unheM samApta karake balAta ghusa jAU~gA, to mujha krUra-nirdayI para sukumAra kumArI kyoMkara vizvAsa karegI ? isa taraha dautya kI ayogyatA kA kAraNa batAne se kAvyaliGga / 'nirIkSitumapi' meM api zabda se usake sAtha bAtacIta kara sakane kA prazna to dUra rahA' isa artha ke A par3ane se arthApatti mI hai / rIkSi' 'ikSi' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| kumArI-yahA~ cANDU paNDita ne amaGgalavAcaka-rUra azlIlatva doSa kI zakA uThAI hai, kyoMki kumArI zabda kA aMzabhUna 'mAroM zabda mAra dene vAlI athavA ( hindI meM ) marI artha kA bodhaka hotA hai aura sAtha hI doSa kA samAdhAna bhI unhoMne kara diyA hai ki nahIM. 'abhipretamityAdivat doSasya lokena saMvItatvAt' arthAt jisa prakAra 'abhipreta' zabda ke azabhUna 'preta' zabda meM amAMgalikatA hote hue mo loka-prayoga se vaha saMvItaH DhakI raha jAtI hai uptakA patA nahIM calatA, usI taraha kumArI zabda ko bhI samajhie / isIlie vAmanAcArya ne bhI apane 'kAvyAlaMkAra' meM yaha bAta spaSTa kara rakhI hai-aprasiddha lAkSaNika lokasaMvItAsabhyapada naashliilm| AdadhIci kila dAtRkRtAgha prANamAtrapaNasIma yazo yat / Adade kathamahaM priyayA tat, prANataH zanaguNena paNena // 11 // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anvayaH-prAppimAtrapaNasIma yat yaza AdadhIci dAtRkRtArdham kila, aham tat prApyataH zataguNena priyayA paNena katham Adade ? TIkA-prAyAH jIvitameveti prANamAm paNaH mUlyam ('paNo mUlye ghane'pi ca' ityamaraH ) sImA avadhiH ( ubhayatra karmadhA0 ) yasya tathAbhUtam (ba0 vI0) yat yazaH kItiH dadhIcim bArabhyeti ( avyayI0 ) dAtRbhiH vadAnyaiH kRtaH vihitaH ( tR0 tatpu0 ) arghaH mUlyam / karmadhA0 ) bagya tathA bhUtam / va0 vI0 ) ( 'mUlye pUjAvidhAvarSa' ityamaraH ) kila vArtA zrUyate ( 'vArtA-sammA. vyayoH kila' ityamaraH ) dadhIci-pabhRti dAtRbhiH yazaptaH kRte jIvitameva mUlyaM dattam na tato'dhikamiti bhAvaH, aham nalaH tat yazaH prANataH prANebhyaH zatena zatasaMkhyayA guNaH guNanam zrAvRttiriti yAt ( tR0 tatpu0 ) yasmin tathAbhUtena (ba0 vI0) atyantabhadhike netyarthaH priyayA preyasyA0 damayantyA damayantIrUpeNetyarthaH paNena mUlagena katham kena prakAreppa Aide gRhNIyAm yazomUlyaM prANAH dIyante mUlye prANebhyaH zataguNitAm priyAmahaM yazo'rtha na dAtuM zaknomi tasma'd yuSmaddautyaM nAGgokaromI bhAvaH // 111 / / / vyAkaraNa-paNaH 5Nyate =krayavikraya-vyavahAraH kriyate'neneti paNa+ap ( karaNe ) / aghaH V argha+ghaJ / Adade-A+ vdA+laT 'AchA - do'nAsyaviharaNe' ( 163020 ) se maatmnepd| ___ anuvAda-sunate haiM ki dadhIci RSi se lekara ( sabhI ) dAtAoM ne jisa yaza ke mUlya kI ( adhika se adhika) sImA prANa-mUlya taka hI ThaharA rakhI hai, use maiM prANoM se saugunA adhika bhUlyavAlI priyatamA se kaise le lUM? // 111 / / TippaNI-saudA hamezA barAbarI kA hotA hai / eka rupaye kI kImata bAlI vastu ke lie eka ho rUpayA diyA jAtA hai, na ki sau rupaye / sau dene vAlA mUkhoM meM ginA jaaegaa| yahI bAta priyatamA ke sambandha meM mo hai ? yaza ke kImata kI hada prANa hai| prANoM se saugunI kImato vastu nala ke lie damayantI hai / use kaise de sakatA hai ? yahA~ prANa se yaza kA vinimaya batAyA jA rahA hai ataH parivRtti alaMkAra hai jisake sAtha prANoM aura damayantI para paNatvAropa hone se rUpakoM kA saMkara ho rakhA hai| zabdAlaMkAroM meM se 'prApya' 'prApya' 'paNa' 'paNe 'pena' 'Nena' meM cheka, dvitIya-tRtIya pAdoM meM 'yat' 'tat' kI tuka milane se antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai / dadhIci-devAsura-yuddha ke silasile meM indrAdi devatA jaba vRtra Adi asuroM se lar3a rahe the, to vRtra kA palar3A bhArI dekha indra ghabarA utthaa| nidAna vaha vRddha dadhIci RSi ke pAsa gayA aura unase sahAyatArtha yaha prArthanA kI ki 'mahArAja' pApako phaulAdo haDDiyoM kI mujhe AvazyakatA hai jinase deva-zilpakAra vajra banAegA' / RSi ne paropakAra hetu yoga-bala se tatkSaNa prANa tyAga diye| bAda ko unake asthi-paJjara se nirmita vajra dvArA indra vRtra tathA anya asuroM kA sahAra kara skaa| tabhI se indra ke vajra kA nAma dadhIcAsthi par3A hai| yahA~ dadhIci kA ullekha karake nala indra para vaha pracchanna vyaGgaya kasa rahA hai ki brAhmaNa dadhIci taka ke tumane prANa he rakhe haiM kyA aba mujha kSatriya ke bhI prANa, nahIM nahIM prANoM se bhI kaI gunA kImatI priyatamA, dene jA rahe ho ? dhikkAra hai tumheM / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasagaH . . -- bharthanA mayi bhavadbhirivAsyai kartumarhati mayApi bhvtsu| bhImajArthaparayAcanacATau yUyameva guravaH karaNIyAH // 113 // anvayaH-asyai mayi bhavadbhiH iva bhayA api mavarasu prarthanA kartum bharhati / bhImajA-cATau yUyam 'eva guravaH kara piiyaaH| TIkA-prasyai damayantyai damayantI prAptumityarthaH mayi mAM prati bhavadbhiH yuSmAmiH iva mayA bhapi navarasu bhavataH prati zrarthanA prArthanA yAcaneti yAvat kartum arhati vidhAtumucitA yathA mavadbhiH 'damayanto yathA ammAn vRNoti tathA kutriti ahaM yAcye, tathA'hamapi yuSmAn yAce 'devAH tathA kuruta yathA damayantI mAM vRssyotii'tyrthH| bhImajA damayantI arthaH prayojanam ( karmadhA0 ) yasmin tathA bhUtam ( ba0 vI0 ) yata parayAcanam ( karmadhA0 ) parasmin pareSu vA yAcanam prArthanam tasmin cATuH priyamadhuravacanam ( sa0 tatpu0 ) tasmin yUyam bhavanta eva guravaH upadeSTAraH karaNIyAH kartuM yogyAH santIti zeSa: arthAt damayanto prAptyartha bhavanto mayi yathA cATuprayoga kurvanti, tathA'hamapi bhavadyazcATu. kAritAzikSA gRhotvA damayantIpAptyarthaM bhavatsu cATu prayuje yataH ziSyaH zikSakanyavAnukaraNe karoti / 112 / vyAkaraNa-asyai yahA~ 'imAm prAptum' isa taraha tumunnartha meM caturthI hai| prArthanA artha+ yuc ( mAve ) yu ko ana+TApa ( striyAm ) / 'mavadbhiH, mayApi arthanA katumarhati' yahA~ bhanukta' kartA meM tRtIyA aura karma meM prathamA hai to 'kartumahaMti' yaha kartRvAcya kA prayoga prakhara rahA hai| hamAre vicAra se 'kamIte' honA cAhie thaa| yahAM samAdhAna yahI ho sakatA hai ki aI dhAtu ko kRtyArtha mAna kara 'arthanA katumaIti=kartavyA' yo karmavAcyaparaka kara leN| 'kartum' meM tumun pratyaya yahAM 'zaka ghRSa0' ( 3.4 / 65) se huA hai| anuvAda-damayantI ( prApta karane ) ke liye jaise-Apa loga mujhase prArthanA kara rahe haiM ( ki hameM dilA do), usI taraha mujhe bhI bhApa logoM se prArthanA karanI cAhiye (ki mujhe dilA do)| damayantI ke khAtira cATu kAritA ( cikanI cupar3I yAtoM) ke sambandha meM mujhe Apa logoM ko hI apanA guru banAnA cAhiye // 112 // TippaNI-vAchita vastu ko pApti hetu loga devatAoM se prArthanA kiyA karate haiN| devatA hI ArthanA karane laga jAya, to yaha ulTo gaMgA bahAnA jaisA nahIM to kyA hai / dekhie nala kA yaha kitanA cumatA aura mu~ha banda kara dene vAlA javAba hai| pUrvArdha meM 'mavadbhiriva' meM upamA hai| 'madbhiH ' bhavatnu' aura 'kartumarhati' meM cheka, anyatra vRttyanuprAsa hai| arthitAH prathamato damayantIM yUyamanvahamupAsya mayA yat / hIna ced myatiyatAmapi tadvaH sA mamApi sutarAM na tadastu // 113 // anvayaH-mayA yUyam anvaham upAsya prathamataH damayantIm yat athitAH tat vyatiyatAm api vaH hoH na ( asti cet ) tat sA mama api sutarAm na astu / . TIkA-mayA nalena yUyam bhavanto dikpAlA: ahani aharna tyanvaham pratidinam ( avyayI0 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite sa0 ) upAsya upAsarnA pUjAmityarthaH vidhAya prathamataH Adau eva damayantIm yat arthitAH bAcitAH tat maskRtadamayantIyAcanam vyatiyatAm vyatikramatAm mad-yAcanamanAdRtya svayameva tadartha mayi yAcanaM kurvatAmityarthaH api vaH yuSmAkam hrIH lajjA na bhavati cet tat tahiM sA hoH mama api sutarAm bhRzam na vastu mA mavatu / damayantIprAptinimittam Adau maskRtAM prArthanAmatikramanto mavanto yadi na lajjante, tahiM mavatkRtaprArthanAmapi atikramannahamapi na lajje tulya nyAyAditi mAvaH / / 113 // vyAkaraNa-avaham anu+aham 'anazca' (5 / 4 / 108) se annanta avyayIbhAva samAsa ko Tac / 'damayantIma arthitA'- artha ke dikarmaka hone ke kAraNa gauSa karma 'yUyam' ko karmavAcya meM prthmaa| vyatiyatAm bi+pati+Vs+zata +SaSThI ba0 / sutarAm su+tarap (atizaye )+Am ( svAtheM ) / vAda-pratidina ( tumhArI) upAsanA karake maiMne pahale tumase damayantI (mApta karane ke liye ko prArthanA kI thI, use ThukarAte hue bhI yadi tuma logoM ko lAja nahIM AtI hai, to sutarAma mujhe mI ( tumhArI prArthanA ThukarAne meM ) kyoM lAja Ave ? / / 113 / TippaNI-devatAoM dvArA nala para unakI prArthanA na svIkAra karane kA doSa mar3hanA tarkasaMgata nahIM hai, kyoMki isake doSI svayaM devatA loga hI haiN| jinhoMne nala ko prArthanA pahale nahIM svIkAra kI' isI ko saMskRta meM tulya nyAya athavA hindI meM jaise ko taisA' kahate haiN| tAkikoM kA kahA huA mI hai-'umayoHparyanayoktavyastAdRgarthavicAraNe / / ' devatAoM kI prArthanA nakArane kA kAraNa batA dene se yahA~ kAvyaliGga hai / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai| kuNDinendrasutayA kila pUrva mAM varotumurarIkRtamAste / brIDameSyati paraM mayi dRSTe svIkariSyati na sA khalu yuSmAn / / 114 // bhanvayaH-kuNDinendrasunayA pUrvam mAm varItum urarIkRtam Aste kila / mayi dRSTe sati ( sA) param vrIDam eSyati / sA yuSmAn na khala svIkariSyati / TIkA-kuNDinasya etadAkhyanagarasya indraH svAmI bhImabhUpa ityarthaH tasya sutayA putryA dama. panyA ( ubhayatra 50 tatpu0 ) pUrvam Adau mAm nalam varItum pariNetum urarIkRtam svIkRtam bhAste kileti vArtAyAm ( 'vArtAsaMbhAvyayoH kila' ityamaraH ) / mayinale dRSTe tayA vilokite sati param atyadhika bIDam lajjAm eNyati prApsyati, mAM dRSTvaiva sAtvikabhAvodayavazAt bhRza lajjipyate iti mAvaH / sA damayantI yuSmAn bhavataH na khalu nizcitam svIkariSyati manokariSyati / / 115 // vyAkaraNa-sutA/+ktaH ( karmaNi)+TAp ( striyAm ) / dharItam vR+tum vikalpa se sTU ko dorgha / urarIkaraNa ko eka taraha se icchArthaka hI samajhakara yahA~ tumun dupA hai / brIDaH bID+ghaJ ( bhAve ), yadyapi adhikatara yaha zabda strIliGga (vrIDA ) rUpa meM prayukta hotA hai, tathApi kaviyoM ne pulliga-rUpa meM bhI isakA prayoga kara rakhA hai, dekhie kAlidAsa-bIDabhAvahati me sa samprati / ' raghu0 11 / 73, mAgha-'broDAdivAbhyAsagatevililye' zizu0 3 40 / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaparga: anuvAda-bAta yaha hai ki kuNDinapura ke rAjA (moma ) kI putrI ( damayantI ) ne mujhe varanA pahale hI svIkAra kara rakhA hai| mere dIkhate hI vaha bahuta lajjita ho utthegii| vaha Apa logoM ko nizcaya hI svIkAra nahIM karego // 114 // TippaNI-yahA~ devatAoM ko svIkAra na karane kA kAraNa batA dene se kAbyaliGga hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai| tatprasIdata vidhatta na khedaM dUtyamatyasadRzaM hi mamedam / hAsyataiva sulamA na tu sAdhyaM tadvidhitsumiranIpayikena // 115 // anvayaH-tat pasIdata, khedam na vidhatta, hi mama idam dUtyam atyasadRzam ( astIti zeSaH ) anaupayikena tat vidhitsumiH ( bhavadbhiH ) hAsyatA eva sulamA, sAdhyam tu na ( malamam ) / TIkA-tat tasmAt kAraNAt prasIdata yUyaM mayi prasannA bhavata, etena naH prArthanA nAGgIkRteti khedaM duHkham manasi na vidhatta kuruta hi yataH mama me idam dUtyam dUtakarma atizayena prasadazama anucitam ( prAdi sa0 ) astautizeSaH anaupayikena na opAyakena ( naJ tatpu0 ) anupAyena asa. dRzopAyena anucitasAdhanaprayogeSeti yAvat tat kAryam damayantIvaraparUpaM vidhissumiH cikISumiH bhavadbhiH hAsyatA upahAsAspadatA evaM sulamA supApA, sAdhyam prayojanam damayantIvaraNarUpam na sulamam / mivyAsAdhanaM prayujAnA mavanto nUnaM hAsyatAmeva gamiSyanti, damayantI ca naiva lapsyante iti mAvaH / / 115 // vyAkaraNa-dUtyam isake lie pIche zloka 16 dekhie / sadazam isake lie bhI pIche zloka 106 dekhie / hAsyatA hasituM yogya iti has+Nyat , hAsyasya mAva iti hAsya+tal +TAp / sulamA sukhena labdhuM yogyeti su+Vlam +khala+TAp / aupayikena upAya eveti upAya+ Thaka ( svAthe ) aura 'pA' ko hasva ('upAyAddhasvatvaM ca' vaa0)| vidhissuH vidhAtumicchatIti vi+ VdhA+san + u: (kartari ) / sAdhyam sAdhyate iti sAdha+Nic +yat / . ' bhanuvAda-isake lie prasanna ho jAiye, (mana meM ) kheda na lAzye (ki isane hamArA kahanA nahIM mAnA ); dUta-karma bilakula anucita hai / jo ( kArya kA ) upAya-tarIkA nahIM hai, use apanAnA cAhate hue Apa logoM kI sahaja ho ha~sI hI hogI, kAma to nahIM banegA / / 115 // TippaNI-nala kA yaha bar3A puSTa sazakta tarka hai ki jaba vaha svayaM hI damayantI kA aisA pratyAzI hai, jise vaha hRdaya se cAha bhI rahI hai, to vaha dUta bana kara use kaise manA sakatA hai ki vaha use na varakara khalanAyaka indra athavA khalanAyakoM meM se eka ko bare ? yaha kAma to indra ko dUsare se hI karAnA cAhiye nala se nahIM, kintu khalanAyaka aisA kyoM kareM ? kyoMki use to apane mArga kA kA~TA nAyaka jo haTAnA hai isalie yaha kAma nAyaka ( nala ) dvArA hI karAyA jA sakatA hai, anya dvArA nhiiN| vidyAdhara yahA~ hetu alaMkAra kaha rahe haiM / ityabhatya meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| IdazAni gaditAni tadAnImAkalayya sa nalasya blaariH| zaMsati sma kimapi smayamAnaH svAnugAnanavilokanalolaH / / 116 // Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarine andhayaH-sa balAriH tadAnIm nalasya IdRzAni gaditAni Akalavya kim api smayamAnaH svAnu ...kolaHsan zaMsati sm| ____TIkA-sa prasiddhaH balasya etannAmakasya rAkSasabizeSasya ariH zatruH taddhantetyarthaH indraH (pa0 tatpu0 ) tadAnIm, tasmin kAle nalasya IdazAni evaMvidhAni gaditAni vacanAni mAkalayaya vicArya kimapi ISad thathA syAttathA smayamAnaH mandaM hasan svasya ye anugAH anu. gAminaH varupAdayaH teSAm mAnanAnAma mukhAnAm vilokane IkSaNe ( sarvatra pa0 tarapu0 ) lolA cancalaH san ( sa0 tarapu0 ) zaMsatisma akathayat / / 116 / / vyAkaraNa-tadAnIm tasmin samaye iti tat +dAnIm ('dAnI ca' 5 / 3.18 ), ta ko drA / iMdazAni isake liye pIche zloka 25 dekhie / gaditAni gad+ktaH (bhAve ) / prAkalavya A+ kal+pica , ktvA ko lyap prayAdeza / smayamAna: smi+zAnac (kartari ) / anugAH anu-pazcAt gacchantIti anu+ gam +3: (ktri)| anuvAda-vaha indra usa samaya nala ke isa taraha ke vacanoM para vicAra karake kucha manda haMso iMsatA humA, apane anuyAyiyoM ke mukhoM para caMcala dRSTi DAle bolA // 116 // TippaNI-indra nala ke taka kA lohA mAna gayA aura parAjaya meM eka khisiyAnI-sI halkI ha~so ha~satA huA sAthiyoM kA mukha tAkane lagA lekina mana se nahIM hArA / khalanAyakoM ne nairAzyavAda kamI sIkhA ho nhiiN| ve antima kSaNa taka nAyikA ko yena-kena prakAreNa hathiyAne hetu prayatnazIla bane rahate haiM / indra kA bhI yahI hAla hai| usane dekhA ki buddhipakSa to aba usake pakSa meM nahIM rahA, . isalie paitarA vadala kara saTa vaha mAnava kA mAva-pakSa apanAne lagA, vaha nala ke hRdaya ko bhAvukatA ko kuredane lagatA hai jisase vaha anta meM vijayI ho hI jAtA hai / yahA~ vRttyanuprAsa hai| nAbhyadhAyi nRpate ! bhavatedaM rohiNIramaNavaMzabhuvaiva / lajjate na rasanA tava vAmyAdarthiSu svayamurIkRtakAmyA // 117 // anvayaH-he nRpate, rohiNI.. bhuvA bhavatA eva idam na abhyadhAyi (kim ) ? arthiSu svayam urarIkRta-kAmyA taba rasanA vAmyAt na lajjate ? TIkA-he nRpate, rAjan , rohiNI etannAmnI tArA tasyA ramaNaH patiH (10 tatpu0) candra ityarthaH tasya vaMze kule ( 10 tatpu0) mavatIti bhUH tena ( upapada tatpu0 ) candravaMzotpannenetyarthaH bhavatA svayA eva idam 'jIvitAvadhi' ( zlo0 97 ) na abhyadhAyi na kathitam kim ? apitu mavataiva kathitamiti kAkuH / bhavatA svayamevottam 'jIvitam jIvitAdadhikamapi vA yatkiJcit manoSitaM, tadahaM dAsyAmIti' / arthiSu yAcakeSu bhasmAsu svayam prAtmanA urarIkRtam svIkRtam kAmyam abhilaSabIyam ( karmadhA0) yayA tathAbhUtA (ba0 vI0) taba rasanA jihvA vAgyAt na lajjate pate ? asmadamilaSaNIyaM vastu pradAtuM pUrva pratizAya punaniSedhatIti tvayA lajjitavyamiti bhAvaH / / 117 / / vyAkaraNa-ramaNa ramate iti / ram + lyuH ( kartari ) yu ko ana / bhuvA/+vip / rasanA rasa+lyuTa+TAp / vAgyAt vAmasya mAva iti vAma+vyaJ / kAgyam kAmyate iti Vkm+nni+yt| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasarga: 301 anuvAda-he rAjan candra vaMza meM utpanna hue Apane hI yaha nahIM kahA thA (ki jo mAMgo, sevA meM asti kara dUMgA ) 1 prArthiyoM ke prati svayaM vAnchita ( vastu ) denA svIkAra kiye huye tumhArI jIma . aba ) mukara jAne se nahIM lajAto ? / / 117 / TippaNI-yahAM idam' se nArAyaNa aura mallinAtha-donoM TIkAkAra zloka 'seyamuccataratA' (104 ) se lekara 'kuNDinendrasutayA' (114 ) taka kahe nala ke niSedha-paraka vacanoM ko lete| arthAt candravaMzatranna Apane hI hamako nA nahI karadI hai kyA ? hama 'idam' meM zloka 17 meM devatAoM ko nala dvArA diye hue vacana ko lene meM adhika svArasya dekhate haiN| vidyAdhara 'bhuvaiva' ke sthAna meM bhuveva' pATha mAnakara yahAM upamA kaha rahe haiM jo prakRta meM ThIka nahIM baiTha rahI hai| yadi 'arohiSIramaNavaMzabhuveva' hotA. to kucha bAta mI thii| kintu baisI sthiti meM mI utprekSA ne bananA thA upamA ne nhiiN| zabdAlaMkAro meM 'vAmyA' 'kAmyA' meM pAdAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRtyanuprAsla hai| nArAyaNa ke anusAra indra ne yahAM mo vAkchala kA prayoga karake nala kI isa prakAra ha~sI ur3AI hai-rohiNI gAya ke ramaNa =sAMDa ke kula meM janme tumane yaha nahIM kahA hai kyA ? jo kahe huye ko nahIM karatA hai vaha sAMDa-sA mUrkha athavA pazu hotA hai / sAMDa ko bhI jihvA khAe tRNAdi ko vAmya vamana kara dene se nahIM lajAtI hai| jagAlo karate samaya sAMDa khAe kA vamana karake phira khA jAtA hai| tumameM bhI usake vAmya ( vamanaM vamiH, vabhireva vAmyam (svArtha vyaJ ) kI taraha vAmya ( palaTa jAnA ) dIkha rahA hai, arthAt bAta mu~ha se nikAlI khAlI / bhaGgaraca vitathaM na kathaM vA jIvalokamavalokayasImam / yena dharmayazasI parihAtuM dhIraho calati dhIra ! tavApi / / 118 // anvayaH-he dhIra, ( tvam ) imam jIvalokam maGguram vA vitatham katham na avalokayasi, yena taba api dhIH dharma-yazaptI parihAtum calati ityaho ? ___TIkA-he dhIra-vidvana ! ( 'dhIro manISI za: prAzaH' ityamaraH ) svam imam etam jIvAnAM prApinAm lokam samUham (10 tatpu0 ) prANi-jagadityarthaH bhagurama maGgazIlaM vinazvaramiti yAvat vA athavA vitatham mithyA katham kasmAt na avalokayasi pazyasi budhyase ityarthaH yena maGguratvaktiyasvAnavalokanakAraNena tava te dhorasya api dhIH buddhiH dharmaH puNyaM ca yazaH kIrtizceti ( dvandra) parihAtuM tyaktam calati caJcalA bhavati aho Azcaryam / viduSA satA'pi tvayA jagat nazvaraM mithyA cAmatvA dharma: yazazcApi parihIyete iti kiyadAzcaryamiti mAvaH / / 118 // vyAkaraNa-dhIraH dhiyam buddhim rAti dadAti, prayukte ( sarvakAryeSu ) iti dhI+/rA+ka: ( kartari ) / jIvaH jovatIti jIva +kH| bhakura-bhajyate iti /bhaja+ghurac / vitatha-- yAskAnusAra vigataM tathA ( satyam ) yasmAditi ( prAdi ba0 bI0) dhI/dhye +kvip , smprsaark| anuvAda-he vidvAn ! tuma isa prApi jagat ko bhaMgura athavA mithyA kyoM nahIM samajha rahe ho jisase tumhArI mo buddhi dharma aura yaza chor3ane hetu caJcala ho uThI hai ? Azcarya hotA hai // 118 // TippaNI-dhIra-samajhadAra vyakti kSaNabhaMgura evaM mithyA jagat ko apekSA dharma aura yaza ko " paTAta ityahA? Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 naiSadhIyacarite mahatva detA hai, jo sthira aura tAtvika padArtha hai| vidyAdhara ne yahA~ hetu alaMkAra kahA hai / 'loka' 'ThoMka' tathA 'dhIra' 'dhIra' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| kaH kule'jani jaganmukuTe vaH prArthakepsitamapUri na yena / indurAdirajaniSTa kalaGkI kaSTamatra sa bhavAnapi mA bhUt // 119 // anvayaH-jagan mukuTe va: kule prArthakepsitam yena na apUri ( sa ) kaH ajani ? atra AdiH induH kalaGkI ajaniSTa / kaSTam / sa bhavAn api mA bhUt / TIkA-jagataH saMsArasya mukuTe kirITe lokabhUSaNabhUte ityarthaH (10 tatpu0 ) vaH yuSmAkam kunje vaMze prArthakAnAm arthinAm Ipsitam manorathAn ( jAtAvekavacanam ) yena puruSeNa na apUri pAratam IdRzaH kaH ajani jAtaH na ko'pIti kAkuH / atra asmin kule zrAdiH vaMzapavartakaH / mUlapuruSaH induH candraH kalakI sakalaGkaH ajaniSTa jAtaH, kaSTam / khede sa prasiddhaH bhavAn tvam api kahaGkI mA bhUt mA bhvtu| aGgIkRtasyAparipAlanena tvamapi kalaGkI bhaviSyasIti tathA mA kuru, aGgIkRtaM pAlayeti bhAvaH // 119 // jyAkaraNa-jagat gacchatIti /gam + kvipa ( kartari ) dvitva aura tuk kA Agama / prArthakaH prArthayate iti pra+artha+Nvula ( kartari ) bu ko aka / Ipsitam /Apa +san+kta ( karmaNi) A ko Itva / apUri par + luG ( karmaNi) induH unatti ( kledati zItarazmimiH ) iti Vund + uH, Adi kA / ani jan+luGa, vikalpa se cipa ( kartari ) ( 'dIpajanaH' 3161) kalako kalako'sminnastIti kalaka+in ( matubartha ) / ajaniSTa /jan+la (kartari ) / mA bhUt loDartha meM 'mA' ke yoga meM luG, aDAgama kA nissedh| anavAda-tumhAre jagat ke mukuTa-bhUta kula meM aisA kauna huA, jisa ne prAthiyoM kI abhilASAyeM pUrI na kI hoM ? isa (kula ) meM Adi-puruSa candramA kalaMkita huA hai| kheda hai ki tuma mI ( kalaM. kita) na ho jaao| TippaNI-dekhie kisa caturAI ke sAtha indra nala ko bhAvukatA ubhAra rahA hai| yahA~ kula para jaganmukuTatva kA Aropa hone se rUpaka hai| vibhinna kalaMkoM-zaza cihna aura apavAda kA lAMchanameM amedAdhyavasAya hone se mede amedAtizayokti bhI hai| zabdAlaMkAroM meM 'jani' 'jani' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| yApadRSTirapi yA mukhamudrA yAcamAnamanu yA ca na tuSTiH / tvAdRzasya sakalaH sa kalaGkaH zItabhAsi zazakaH paramaGkaH // 120 // anvayaH-yAcamAnAn anu yA apadRSTiH yA mukha-mudrA, yA api na tuSTiH, sa sakalaH tvAdRzasya kalaGkaH, zItabhAti param zazakaH aGkaH ( asti ) / TokA-yAcamAnAn yAcakAn anu prati lakSyokRtyetyarthaH yA apadaSTiH vakra dRSTiH, anAdarapUrvAvalokanamiti yAvat yA api mukhasya mudrA bhaunam ( sa0 tatpu0) yA ca na tuSThiH santoSA. mAvaH prasannatAyA abhAva ityarthaH sa sakalaH sarvaH vidheya-prAdhAnyAt puMstvam tvAdazasya svatsadRzasya Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 pacamasargaH kalaGkaH apavAdajanitalAnchanam , zItA zotalA mAH prakAzo ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUte (10 bI0) candramasi para kevalaM zazakaH zazaH aGkaH ciham asti / candramasi kalastu zazakasya cinna svapavAdasya, apavAdasya kalavastu nikhile'pi candravaMze kevalaM tvayi eva lagiSyati yadi vaM svapatiyAM na pAlayiSyasIsi mAvaH / / 120 / / jyAkaraNa-yAcamAnAna / yAca +zAnaca ( kartari ) / apadRSTiH apakRSTA dRSTiH ( prAdi sa.) dRSTiH daz +ktin ( mAve ) / tuSTiH VtuS+ktin (bhAve ) / svAdRzasya yuSmad + dRz+ kA , yuSmad ko khadAdeza aura sva ko dIrgha / mAs /mAs+vip ( bhAve ) / zazaka: laghuH zazA iti zaza+kan ( alpAyeM ) / anuvAda-yAcakoM kI ora ( tumhArI ) jo burI nigAha, jo mauna-vRtti aura jo bhaprasannatA hai-yaha saba tuma jaise para kalaka hai, candramA para tA choTe se kharagoza kA cihna-mAtra hai / / 120 / / TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ vyatireka kahA hai, kyoMki nala para kalaMkarUpa atizaya batAyA gayA hai / candramA para to kharagoza kA sA aisA sAmudrika cihna mAtra hai jaisA ki bhagavAn viSNu ke zarIra para kAlA-kAlA ovarasa-ciha hai| ise kalaMka nahIM kaha sakate haiN| sAre kula meM Adi kalaMkI to nala, tuma hI banoge, jo vacana dekara mukara rahe ho| zamdAlaMkAroM meM 'dRSTi' 'tuSTi', 'mAna' 'manu' aura 'kalA' 'kala' meM cheka 'laGkaH' 'ma:' meM pAdAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| nAkSarANi paThatA kimayAThi prasmRtaH kimatha vA paThito'pi / itthamarthijanasaMzayadolAkhelanaM khalu cakAra nakAraH // 121 // anvayaH-(he nala,) akSarANi paThatA ( bhavatA ) nakAraH na apAThi kim ? athavA paThitaH api prasmRtaH kim ? (nakAraH) ittham bharthi"khelanam cakAra khalu / TokA-(he nala,) akSarANi varNamAlAmityarthaH paThatA abhyasyatA bhavatA nakAraH 'na' ityakSaramityarthaH na pAThi paThitaH kim ? athavA paThitaH abhyastaH api prasmRtaH vismRtaH kim ? nakAraH ittham evam arthinAM yAcakAnAM cayasya samUhasya ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) saMzayaH sandeha eva dolA prekSA ( karmadhA0 ) tasyAM khelanaM krIDAm ( sa0 tatpu0 ) cakAra kRtavAn khalu nizcaye / pUrva tvayA yAcakAnAM prArthanAsu svamukhAt kadApi 'na' ( na dadAmi ) iti noccAritamAsIt / tasmAt asmat kRte'pi tvayA'dhaniSedho na kartavya iti mAtaH / / 121 // gyAkaraNa-prapAThi/pat+luG ( kamaMtrAcya ) / nakAraH na+kAra (svAtheM ) / ityam etena prakAreSeti idam +tham / saMzayaH sam + zo+ac ( mAve ) / dolA dulyate anyeti| dula+kan +TAp / cakAra / kR+liT / prasmRtaH-cANDU paMDita ke zabdoM meM atra prasmRtiH vismaraNe rUr3he, na tu yogAt praSTa smrnne'| anuvAda-(he naka) varSa mAlA par3hate hue tumane 'na' par3hA hI nahIM, athavA par3hA bhI hai to use bhulA diyA hai kyA-isa prakAra nakAra (amara ) yAcaka-samUha ke saMzaya-rUpI jhUle para nizcaya hI jhalane kI kor3A kiyA karatA thA / / 121 / / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 naiSadhIyacarite .... TippaNI-jhUle para car3hA vyakti kamI Age, kamo pIche jhUlA karatA hai / na kAra bhI-saMzaya kA jhulA banAkara kamI isa ora A jAtA thA ki par3hA ho nahIM kamI usa ora calA jAtA ki par3hA to lekina bhUla gayA hai / tAtparya yaha nikalA ki nala ne aba taka mukha se kisI ko mI 'nA' nahIM kahI hai / jo jo kucha mAMge, de detA thaa| nArAyaNa khalu zabda utprekSA-paraka mAna rahe haiM arthAt mAnoM na. kAra jhUla rahA ho / na-kAra para jhUlane kI kalpanA Thoka hai| yadi kalpanA nahIM mAnI jAya, to hama bar3a na-kAra ke cetanIkaraNa meM samAsokti kheNge| saMzaya para dolAtvAropa meM rUpaka hai| mallinAtha ne adhijanoM ke sAtha na-kAra ke saMzaya kA sambandha na hone para mI yahA~ sambandha banAne se asambandhe sambandhAtizayokti mAnI hai| vidyAdhara rUpaka ke sAtha sadehAlaMkAra batA rahe haiM jo hamArI samajha meM nahIM AtA kyoMki sandeha vahIM humA karatA hai jahA~ prastata para aprastuta athavA apastatoM kA vicchitti-pUrNa saMzaya ho / yahA~ na-kAra par3hA yA nahIM par3hA, yaha vidhi niSedha-paraka saMzaya sandehAlaMkAra meM AtA hI nhiiN| zamdAlaMkAroM meM 'paTha' 'piThI' 'paThi' eka se adhika vAra varSa sAmya hone se cheka nahIM bana sakatA, anyatra kI taraha yaha mI vRttyanuprAsa hI bnegaa| hA~, 'cakAra' 'na-kAraH' meM avazya cheka hai, anyatra vRttyanuprAsa hai / abravIttamanalaH kva naledaM labdhamunjhasi yazaH zazikalpam / kalpavRkSapatimarthinamenaM nApa ko'pi zatamanyumihAnyaH // 122 // anvayaH-anala: tam avatIt--he nala, iha anyaH kaH api kalpavRkSapatim zatamanyum istham arthinam na Apa idam labdham zazi kalpam yazaH kva ujjhasi ? TIkA-analaH agnidevaH tam nalam agravIt avocat--'he nala ! hAm iha asmin loke anyaH nalAd bhinnaH kaH api kazcidapi puruSaH kalpavRkSasya abhilaSitapradAyakasya svargIya. vRkSavizeSasya patiM svAminam zataM manyavo yazA yasya tathAbhUtam (ba0 vro0 ) (manyudainye krato Rdhi ityamaraH ) indram istham evaM prakAreNa arthinam vAcakam na Apa prAptavAn idam etam bandham prAptam zazikalpam candrasadRzam zubhram yazaH kItiM kva kasmAtorityarthaH ujjhasi jhaasi| 'zatamanyuH bhUloke nalaM yAcitumAgata;' iti skhayA prApyamApaM candrazubhraM yazaH na tyaktavyamiti bhAvaH / / 125 / / vyAkaraNa-zazikalpam ISanaH zaziH iti zazi+kalpapa / ittham idam +tham / anyaH yAskAcArya ke anusAra 'na AneyaH' iti na+A+ nI+yat upasarga aura na ke I kA lopa ( pRSodarAditvAt ) / kva kim ko (saptamyartha meM tathA anyArtha meM mI kA aadesh)| anuvAda-agni usa ( nala ) ko bolA--(he nala ) tama apane hAtha meM Aye hue candrasamAna ( zubhra ) yaha yaza kyoM ThukarAne jA rahe ho ki isa loka meM (tama se bhinna ) anya kisI ke pAsa kalpavRkSa kA svAmI indra isa taraha arthI banakara nahIM AyA / / 122 / / TippaNI-yahA~ 'kalpavRkSapatiH' yaha vizeSaNa aura 'zatamanyuH' yaha vizeSya-donoM sAbhimAya hai| pahale se yaha dhvanita hotA hai ki kalpavRkSa taka ne jisakA manoratha pUrA nahIM kiyA usakA manoratha Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH tumane pUrA kiyA hai-yaha tumhArI jaga meM kitanI bar3I pratiSThA hogI, dUsare zatamanyuH-se vaha dhvanita hotA hai ki yAcaka koI sAdhAraNa vyakti nahIM balki sau yazoM kA anuSThAtA svayaM 'indra' thA jisase usameM dAna kI ucca pAtratA siddha hotI hai| isalie hamAre vicAra se yahA~ kramazaH parikara aura parikarAGkara alaMkAra hai| 'zazikalpam' meM upamA hai / 'nalaH' 'nale' 'kalpam' 'kalpa' 'manyu' 'hAnya' meM cheka aura anyatra vRttyanu pAsa hai| na vyahanyata kadApi mudaM yaH svaHsadAmupanayannabhilASaH / taspade svadamiSekakRtAM naH sa syajasvasamatAmadamadya // 12 // anvayaH-svaHsadAm mudam upanayan yaH abhilASaH kadA api na vyahanyA tatsade tvadamiSekakRtAm naH sa asamatA-madam adya tyajatu / TIkA-svaH svarga sodanti tiSThanti vasantIti yAvat tathoktAnAm ( upapada tatpu0 ) svargavAsinA devatAnAmityathaH harSam modam upanayan janayan yaH pramilASaH manorathaH kadApi kasminnapi kAle na vyahanyata na vihataH, na vaMkalyaM gata iti yAvat , sarvadaivAsmAkamiSTasiddhiH bhavati smeti mAvaH tasya abhilASasya pade sthAne ( 10 tatpu0) tava amiSekam ( 10 tatpu0 ) pratiSThApanam ( 10 tatpa0) kurvantIti tathoktAnAm / upapada tatpu0 ) naH asmAkaM sa: amilASaH na samaH tulyo yasya tathAmUtasya (ba0 bI0 ) mAva ityasamatA tasyA madam garvam (pa0 tatpa0 ) mattulyo'nyo manorathapUrako nAstItyetadviSayakAmamAnamityarthaH adya yajata jahAta / pUrvam yatkimapi amISTaM mavati sma; tadasmA. kamabhilASaH pUrayati sma, adhunA tu tasya sthAne'smAbhiH tvaM pratiSThApito'si / tvamevAsmAkam amISTaM pUrayituM zaknoSIti bhAvaH / / 123 / / / / vyAkaraNa-svaHsadAm straH sad + vip ( kartari ) 10 ba0 / mud/mud+vip (maave)| pramilAH ami+VlaS+ghana ( mAve ) / vyahanyata vi+ han +laGa (karmavAcya ) athavA karma-kartari prayoga 0 kRtAm V+vipa ( kartari ) 10 ba0 / madaH mad +aca ( mAve ) / . anuvAda-svarga-nivAsiyoM ( devatAoM ) ko harSa utpanna karatA humA jo manoratha kamI niSphala nahIM hAtA thA, upta ke sthAna meM tumheM amiSikta karate hue hamAre usa manoratha kA Ana apanI anupamatA kA abhimAna chor3a denA cAhie / / 123 / / TippaNI-isa zloka kA artha hameM kucha aTapaTA-sA laga rahA hai| anya TIkAkAra mI gar3abar3A rahe haiN| yahA~ AbhalASa kA cetanIkaraNa kara rakhA hai, jo samAjAkti kA prayojaka banA karatA hai vidyAdhara vyatireka kaha rahe haiM, jisameM upameya meM upamAna kI apekSA kucha adhikatA batAI jAtI hai| upamAna se ve pUrva zloka meM pratipAdita kalpavRkSa ko lete haiM jo isa zloka meM 'tatpade' meM Aye hue 'tat' zabda se pratipAdita hai| aisI sthiti meM sAre hI zloka kA artha isa taraha badala jAyegA'jisa kalpavRkSa dvArA hama svarganivAsI devatAoM ko Ananda-prada koI mA icchA kabhI niSphala nahIM kara do jAtI thI, usa ( kalpavRkSa ) ke sthAna meM tumheM pratiSThApita karate hue hamAre usa ( kalpavRkSa ) ko ( dAna meM apanI ) advitIyatA kA abhimAna Aja chor3a denA pdd'egaa|' hameM yaho artha Thoka lagatA Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 naiSadhIyacarite hai| kalpavRkSa devatAoM ko saba kucha de detA thA, isameM vaha advitIya thA, lekina vaha damayantI nahIM dilA skaa| tabhI to ve use dilAne nala se yAcanA kara rahe haiN| isa taraha kalpavRkSa se adhikatA naka meM siddha ho jAtI hai| amimAna chor3a dene kA kAraNa 'svadabhiSeka' batAne se kAvyaliGga bhI hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai / 'mudaM' 'mada' 'madya' meM bhI vRttyanupAsa hI banegA, kyoMki yahAM varSoM ko eka se adhika bAra AvRtti hai| abravAdatha yamastamahRSTaM vIrasenakuladIpa ! tamastvAm / yatkimapyabhibubhUSati tarikaM candravaMzavasateH sadRzaM te // 124 // anvayaH-atha yamaH zraddaSTam tam prabravIt-'he vIrasena-kula-dIpa ! kim api yat tamaH tvAm amibubhUSati, tat candra-vaMza-vasateH te kim sahazam ? TIkA-atha anantaram yamaH zrahRSTam damayantIprAptau vighnasya Apatanena duHkhitam tam nalam abravIt avocat--'vIrasenasya kulaM vaMzaH (10 tatpu0 ) tasya dIpaH dIpavatpakAzakaH tatsambuddhau he nala ! kim api alpamityarthaH yat RmaH andhakAraH atha ca azAnam tvAm amibubhUSati abhibhavitumicchati, candrasya vaMze kule ( 10 tatpa0 ) vasatiH sthiti: janmeti yAvat ( sa0 tatpu0) yasya tathAbhUtasya ( ba0 vI0 ) te tava kim sarazam ucitam ? neti kAkuH / dApasya candrakula sannasya ca tamo'bhibhavA nocitaH, atha ca tvayi IdRzam prazAnaM nocitam , candravaMzotsannAstu prApAnApa dAtuM jAnanti, tat tvayA'pi etadeva kartavyamiti bhAvaH // 124 // vyAkaraNa-prahRSTam na hRSTam / hRS + ktaH, ta koTa / amibubhUSati abhi+/-+san+ laT / vasatiH Vvas +atiH / sadRzam-samAna z+kaJ , mamAna ko sa prAdaza / anuvAda-tadanantara yama duHkhita hue par3e usa ( nala ) ko bAlA-'he vorasena-vaza ke pradIpa! thor3A sA jo anokhA cAha rahA hai, vaha candravaMza meM usanna hue tumhAre lie kyA ucita hai ? // 124 // TippaNI-nala para kuladopatvAropa meM rUpaka hai| vibhinna tamo-andhakAra aura azAna-meM abhedAdhyavasAya hone se mede amedAtizayokti hai| dIpaka tathA candravaMzotnna para andhakAra A hI nahIM sakatA hai, isIlie kavi ne 'amibubhUSati' zabda se yaha sUcita kiyA hai ki vaha AnA-jaisA cAha rahA hai, jise tatkAla haTA denA cAhie, kyoMki-cANDUpaNDita ke zabdoM meM vaha aupAdhika hai| hama dekhate haiM ki nyAyazAstra ke anusAra dravya se guppa kA sambandha tIna prakAra se hotA haisvamAva se, kAraNa se aura upAdhi se, jaise-kiraNoM meM zuklatva svabhAva se hai, paTa para zuklatva kAraNa-bhUta tantuoM se hai aura sphaTika para raktasva lAla phUla ko upAdhi se hai| nalarUpa dIpaka para tama kA sambandha svAbhAvika to ho nahIM sakatA hai; candrakulotpanna nala para kAraNa se nahIM hA sakatA hai, kyoMki kAraNa-bhUta candra se tama kA sambandha hI nahIM, isalie yaha aupAdhika hI hai| jinarAja aura cAritrabardhana-donoM TIkAkAra yahA~ zabdoM ke heraphera ke sAtha aura hI taraha artha karate haiM'atha ca tamaH - rAhustvAM yadabhibubhUSati, taccandravaMzavasateste kiM sadRzaM yuktam ? ki prazne / rAhupA candrasyAmimavanaM sadRzamevetyupahAsaH' / 'vaMza' 'vasa' meM ( zasayoramedAta ) cheka aura anyatra vRttyanumAsa hai| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH 18 rohaNaH kimapi yaH kaThinAnA kAmadhenurapi yA pazureva / nainayorapi vRthA bhavadarthI hA vidhissurasi vatsa ! kimetat // 125 // andhayaH-kaThinAnAm kimapi ( kaThinaH ) yaH rohaNaH, kAmadhenuH api yA pazuH eva; enayoH api arthoM vRthA na pramavat / he vatsa, hA ! kim etat vidhitsuH asi ? ____TIkA-kaThinAnAm kaThorANAm prastarAdonAm madhye kimapi anirvacanIyaM yathA syAttathA kaThina iti zeSaH yaH rohaNaH vidUrAcalaH maNInAm AkaraH parvatavizeSaH iti yAvat asti kAmadhenuH sarvAmilaSita-pUrayitrI svargIyagauH bhari yA pazuH eva avAstIti bhAvaH, enayoH rohaNa-kAmadhenvoH sambandhI api arthI yAcakaH vRthA viphalaH apUrNamanoratha ityarthaH na abhavat na jAtaH / kaThorebu kaThoratamaM rohaNam, cetaneSu azatamaM pazuM kAmadhenum ca yAcamAno na ko'pi viphalamanorayo nivRtta iti mAva; / he vatsa ! hA! kaSTam kim etat asmatprArthanAnaGgokArarUpakArya vidhissuH kartumicchuH asi ? asmatprArthanAmaGgIkuru iti mAvaH / / 125 / / ___ vyAkaraNa-enayoH anvAdeza meM etayoH ko enAdeza ( 'dvitoyATausvenaH' 2 / 4 / 34 ) / athIM artho'syAstIti artha+in / vidhissuH vi+VdhA+san +uH ( ktri)| anuvAda-kaThoroM meM kaThora jo rohaNa parvata hai aura kAmadhenu taka bhI jo pazu hI hai-ina donoM ke pAsa bhI AyA huA yAcaka khAlI hAtha nahIM gayA hai| beTA! kheda kI bAta hai ki tuma ( hamArI prArthanA ThukarAkara ) yaha kyA karanA cAha rahe ho? // 125 / / TippaNI-pattharoM meM sabase kaThina-takhta-vaidUrya maNi hotA hai, jo vidara-rohaNa parvata meM hotA hai| yahA~ nArAyaNa kaThina zabda ko zliSTa mAnakara upakA dUsarA artha 'kRpaNa' mI le rahe haiN| jar3a padArthoM meM kaThoratama aura kRpappatama rohaNa hai aura cetana padArthoM meM azatama pazu gau haiN| ye bar3a aura azatama cetana bhI yAcaka kI mA~ga bekAra nahIM jAne dete haiN| tuma to beTA, dhIra-vidvAn ho, mRduhRdaya ho| kyoM hamArI prArthanA ThukarA rahe ho? vidyAdhara yahA~ virodhAlaMkAra kaha rahe haiM, kyoMki kaThAratama honA aura arthI ko khAlA-hAtha na jAne denA paraspara-viruddha bAte haiM / 'ghirasu' 'varasa' meM cheka aura anyatra vRtyanuprAsa hai| yAcitazvirayati kva nu dhIraH prANane kSaNamapi pratibhUH kaH / zaMsati dvinayanI dRDhanidrAM drAnimeSamiSaghUrNanapUrNA // 126 // .. anvayaH-dhIraH yAcitaH ( san ) kA nu cirayati ? kSaNam api prANane pratibhUH kaH ? nime .. pUrNA dvinayanI drAk dRDhanidrAm zaMsati / / ___TokA-dhIraH vidvAn yAcitaH prArthitaH san kva nu kutaH cirayati vilambate ? na kvApIti kAkuH / kSaNam muhUrtam api prANane jIvane pratibhUH lagnakaH ( 'syurlagnakAH pratibhuvaH' ityamaraH) vizvAsa-dAyaka iti yAvat kaH na ko'pIti kaakuH| nimeSaH nayana-saMkocaH tasya miSeNa vyAjena (10 tatpu0 ) yat ghUrNanam bhramaNam ( tR0 tatpu0 ) tena pUrNA yuktA (ta. tatpu0) dvayoniyanayoH netrayoH samAhAraH iti dinayanI ( samAhAra dvi0 ) haDhA nidrA ( karmadhA0 ) mahAnidrA mRtyurityarthaH Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite sAm zaMsati kathayati / nimIlane yat nayanayoH bhramaNaM, tena etata sUcyate kSaNe eva maraNaM bhavati, nimeSasadRzaM maraNaM kSaNikaM jIvanamiti yAvaditi mAvaH // 126 // vyAkaraNa-dhIraH isake lie pIche zloka 118 dekhie| kva isake lie mo poche zlo0 122 dekhie / cirayati ciraM karotIti cira+Nic + laT ( nAmadhA0 ) prANane pra+/an + lyuTa ( mAve ) / pratibhUH prati = sthAne bhavatIti prati+VS+vivap ( kartari ) dvinayanI akArAntottarapada hone se Gop / nimeSaH-ni+/miSa +gham ( mAve ) / ghUrNanam /cUrNa + lyuT ( bhAve ) / anuvAda-vidvAn puruSa prArthita vastu dene meM kahA~ derI lagAtA hai ? kSaNamara bhI jIvita rahane kA kauna vizvAsa dilAne vAlA hai ? donoM baoNkheM jhapakane ke bahAne ghUmatI huI zIghra hI mRtyu ( kA saMdeza ) kahatI haiM // 126 // TippaNI-jIvana kSaNabhaMgura hai / hama kaba taka jIvita raha sakate haiM isa bAta ko gAraNTI koI nahIM de sakatA hai / jhapakI ke rUpa meM hamArI A~kheM kSaNamara meM hamezA ke lie svayaM kA banda ho jAne kA saMdeza detI rahatI haiN| isalie jo kucha denA ho, tatkAla de denA cAhie / vidyAdhara apahnati ThIka hI batA rahe haiN| isa apahnati ko kaitavApaha ti kahate haiN| hamAre vicAra se yahAM apahnuti se utthApita utprekSA bhI hai arthAta aisA lagatA hai mAno jhapakane ke bahAne A~kheM kSaNabhara meM mRtyu ke ho jAne kA saMdeza kaha rahI hoN| ise gamyotprekSA kheNge| meSa' 'miSa' tathA 'ghUrNa' 'pUrNA' meM chaka aura anyatra vRttyanupAsa hai| abhra puSpamapi ditsati zItaM sArthinA vimukhatA yadabhAji / stokakasya khalu cancupuTena glAnirullasati tadghanasadhe // 127 // anvayaH-zItam abhrapuSpam ditsati api dhana-saGke arthinA stokakasya cancupuTena sA vimukhatA bat amAji, tat ( dhanasaMghe ) mlAniH ullasati khalu / / TokA-zItam zItalam abhrapuSpam jalam ( 'meghapuSpaM dhanarasaH' ityamaraH ) ditsati dAtumicchati sati api dhanAnAM meghAnAM saGgha ghaTAyAm arthinA yAcakena stokakasya cAtakasya ('atha sAraGgaH stokakazcAtakaH samau' ityamaraH) canbhavoH puTena mukhenetyarthaH (10 tatpu. ) sA prasiddhA vimukhatA vi = viruddhaM mukhaM yasya ( prAdi ba0 vI0 ) tasya mAvastattA parAGmukhatvaM parAvRttiriti bAvat yat yasmAt abhAji gRhItA, tat tasmAt dhanasaGke glAniH malinatA kAlimeti yAvat sakhasati sphurati khalu utprekSAyAm / cAtakacaccA megham jalaM yAcitam , megho'pi tasmai jalaM dAtumicchannapi jaladAne kamapi bilambamakarot , vilambena khinnA, nirAzA cAtaka-cancuH meghAta parAvRttA; jaladAnavilambajanita-pAparUpa-kAlimA meghe jAteti bhAvaH / atha ca stokaM tucchameva stokakam tasya tucchavastunaH prathinA=yAcakena mukhena vadanena yat parAGmukhatvamAzritam , tasmAta zItam dAridrayanivArakam abhrapuSpam khapuSpatulyaM duSprApaM vastu dAtumicchatyapi meghasaMghe meghasadRze puruSe msAniH vilambakRtApayazasaH kalako jaayte| tucchAttacchasyApi vastunaH pradAne dAtA vilambaM kurute, pAcakasya mukhaM ca tasmAda parAvRttaM gacchatIti tat mahApakotta: sthAnaM bhavati / kyamindrAdayastu devAH smaH, tasmAdasmAkaM prArthanAM naka, pUrayeti bhAvaH // 127 // Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH nAma hai| - vyAkaraNa-disati dAtumicchatIti dA+san+laT , abhyAsa-lopa, A ko isa aura saM ko ta / saGghaH-sam + han ( gatau)+ap ( mAve ) na kA loga aura ha ko gha / stokakasya dUsare pakSa meM stoka+kaH ( svAtheM ) / amAji /maj+luG ( karmavAcya ) / mlAniH /mlai+ tin ( bhAve ) ta ko n| anuvAda-yadyapi meva-samUha zItala jala denA cAhatA hI thA, tathApi ( jala ) mAMgane vAlI cAtaka kI ( Upara ugI ) coMca ne (megha kI derI se nirAza ho ) jo apane ko nIce kara liyA, isI kAraNa mAno meSa samUha meM ( pApa ko ) kAlimA chA rahI hai| [ choTI-sI cIja mAMgane vAlA ( yAcaka kA ) mu~ha jo abhrapuSpa-khapuSpa sadRza duSpApa vastu taka ko denA cAhate hue bhI ( derI karane ke kAraNa ) dAtA kI ora se phira jAtA hai, usa kAraNa usakA apayaza ho jAtA hai ] // 127 // TippaNI-hindI meM kahAvata hai-'turata dAna, mahAkalyANa' ! denA ho, tatkAla de denA cAhie / jhiMkA-jhiMkAkara diyA dAna puNya-koTi se haTakara pApa-koTi meM calA jAtA hai / megha-samUha meM kAlimA svAmAvika hotI hai, kintu kavi ne usa para pApa-janita kAlimA ko hai, ataH yahA~ khalu zabda-vAcya utprekSA hai / zleSa mo hai| sati' 'zItaM' meM (zasayoramedAt ) cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| ucivAnucitamakSaramenaM pAzapANirapi pANimudasya / kIrtireva mavatAM priyadArA dAnanIrajharamauktikahArA // 128 // anvayaH-pAza-pANiH api pANim udasya enam ucitam akSaram kacivAn-'bhavatAm dAna" hArA kItiH eva priy-daaraaH| TIkA-pAzaH bandhanaM pANau haste yasya tathAbhUtaH ( ba0 vI0 ) varupa ityarthaH ('pracetA varuNaH pAzI' ityamaraH) api pANim hastam udasya udyamya enam nalam UcivAn uktavAn-he nala, ) bhavatAm bhavatsadRzAna bhUpAnAmityarthaH dAne dAmakriyAyAM yaH nIra-jharaH ( sa0 tatpu0) nIrasya jalasya jharaH pravAhaH ( 10 tatpu0 ) saMkalpe pravAharUpeNa visRjyamAnA jala-bindava ityarthaH sa eva mauktikahAraH ( karmadhA0 ) mauktikAnAm muktAnAM hAraH sak ( 10 tatpu0 ) yasyAH tathAbhUtA ( ba0 vI0) kIrtiH yaza eva priyAzca tA dArAH kalatram astIti zeSaH rAzI preyaptI kItirmavati na punaH rAjakumArI, tasmAt naH prArthanAM svIkRtya kIrtimarjayeti bhAvaH // 128 // _ vyAkaraNa-udasya ut+/as+lyap / UcivAn /vac+kvasu ( bhUte ) samprasAraNa / mauktikam muktA eveti muktA+Thak ( svAtheM ) / priyadArAH 'puMmRmni dArAH' isa amarakoza ke anusAra strIvAcaka hotA huyA mI 'dAra' zabda saMskRta meM nitya bahuvacanAnta puMlliga hotA hai| yArakAcArya ke anusAra 'dArAH kasmAt ? dArayantIti sataH' V+Nica+ghaJ athavA ac (kateri ) arthAt strI mAI ko mAI se aura putra ko mA~-bApa se phAr3a detI hai| priyaH-prIpAtIti VI+kaH ( kartari ) / anuvAda-varuNa bhI hAtha uThAkara isa ( nala)ko ucita zabda bolA-Apa logoM ko priya Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacArate paralI (to) dAna dete samaya ( saMkalpa meM) bahato jala-dhArA rUpI motiyoM kA hAra pahane koti hotI hai ( rAjakumArI nahIM) // 128 // TippaNI-dAna dete samaya hAtha meM kuza aura jala lekara saMkalpa chor3A jAtA hai, jisake sambandha meM pIche zloka 85 dekhie / ghArarUpa meM girate hue jala binduoM para mauktikahArasva aura kIni para priyadArasva kA Aropa hone se rUpaka hai, jo yahA~ kAryakAraNabhAva hone se paramparita hai / rAjakumArI priyadAratva kA Artha niSedha karake kIrti para usakI sthApanA se parisaMkhyA bhI hai / pANa' 'pANi' meM cheka, 'dArA' 'hArA' meM pAdAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| carma varma kila yasya na bhedyaM yasya vajramayamasthi ca tau cet / sthAyinAviha na karNadadhIcI tama dharmamavadhIraya dhIra ! // 129 // anvayaH yasya ( karNasya ) carma na medyam kila, yasya ( dadhIceH ) asthi ca vajramayama ( kila ), to karNadadhIcI iha na sthAyinI cet , tat he dhIra ! dharmam na avdhiiry|| TokA-yasya karNasya carma tvaka na bhedyam abhedyam , acchedyam varma kavacam AsIt kila zrayate ( 'vAtA-sambhAvyayoH kila' ityamaraH ), yasya dadhIceH asthi kIkasam ca vajram eveti vajramayam vajrarUpam prAsota kila, to karNazca dadhIcizceti ( dvandva ) iha jagati na sthAyinau sthirI na mRtyumupagatI ityarthaH cet , tat tarhi he dhIra buddhiman ! dharma pratijJApAlanarUpaM kartavyamityarthaH na avadhIraya avajAnIhi / zarIramiha vinazvaram , tadadvArA kRto dharmaevAvinazvaro bhavati, tasmAt pratijJA pAlayan dharma-rakSeti bhAvaH // 129 // __gyAkaraNa-bhedyam metta zakyamiti /bhid +Nyat / vajramayam vajra+mayaT ( svarUpAyeM ) / sthAyi tiSThatIti /sthA+piniH yugAmama / dharmaH dhriyate'nena jagaditi dha+man ( krnne)| dhIra isake lie pIche zloka 118 dekhie / anavAda-"sunate haiM ki jisakI tvacA abhedya kavaca tho aura jisakI haDDI vajrarUpa thI, ve donoM karSa aura dadhIci ita saMmAra meM nahIM rahe, to he vidvAn ! dharma kA anAdara mata karo" / / 12 / / TippaNo-carma varga- sUrya-putra hone se usakI kRpA se karNa janma-jAta kuNDala aura kavaca liye utpanna huA thA / usako chAtI ko tvacA kavaca-rUpa thii| apane putra arjuna ke pakSapAtI indra ne socA ki binA sahajAta kavaca haTAye karNa sadA ajeya hI banA rahegA, aura arjuna isase mAra hI khAtA rahegA, isalie brAhmaNa kA rUpa dhAraNa kara vaha karNa ke pAsa gayA aura dAna ke rUpa meM usase sahaja kuMDala aura kavaca mAMga baiThA / karNa ThaharA mahAdAnI / kese nA karatA ? usane mAMgade ho jhaTa zastra se kuNDala aura kavaca kATe aura brAhmaNa-rUpadhArI indra ko de diye| isake badale prasanna hue indra ne use eka amogha zakti ( mAlA ) de dI thii| vajramayamasthi-isake sambandha meM poche zloka 111 dekhie / nala satyayuga meM hue| unase pahale satya yuga meM dadhIci mI hue, jinhoMne indra ko vajra banAne hetu apanI asthiyoM de do thI, kintu karSa to dvApara meM huA, jo satyayuga aura tretAyuga ke bAda AtA hai, isalie samajha meM nahIM AtA ki kavi ne dApara meM hone vAlI karNa-sambandhI ghaTanA Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazamapargaH varuNa ke mukha se satyayuga meM kaise kahalavA dI yaha eka bar3I visaMgati hai| vidyAdhara ne yahA~ virodhAlaMkAra kahA hai, lekina usakA samanvaya nahIM kiyA hai| ho sakatA hai unake mastiSka meM kavi kA yahI kAla-krata virodha ho| kintu kalpameda mAnakara pUrva kalpa meM ghaTI karNa-viSayaka ghaTanA se isakA sambandha jor3akara virodha kA samAdhAna kiyA jA sakatA hai| carma, varma kA kramazaH anvaya hone se yathAsaMkhya hai / zabdAlaMkAroM meM 'carma' 'varma' meM padAntagata antyAnuprAsa, 'dhora' 'dhora' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| adha yAvadapi yena nibaddhau na prabhU vicalituM balivindhyau / AsthitAvitathatAguNapAzastvAdRzena viduSA durapAsaH // 130 // anvayaH-yena nibaddho bali-vindhyau adya yAvat api vilitum na prabhU ( staH ), sa prAsthita... pAzaH svAdRzA viduSA durapAsaH / TIkA-yena satyapratizasvaguNAtmakena pAzena nibaddho bandhana prAptI balizca vindhyazceti ( indra) adya yAvata api adhaparyantamapi vicalitum vicalaumavitum nijapratizAtatracanaM bhaktumityarthaH na prabhU na samarthoM staH iti zeSaH, pAlayata eveti bhAvaH sa zrAsthitasya pratijJAtasya yA avitathatA satyatA ( pa0 tatpu0 ) eva guNaH dharmaH eva pArAH bandhanam svArazA svasadRzena vidaSA dhoreNa durapAsaH duHkhenApAsituM yogyaH, nAtikramaNIya ityarthaH / tvayA yatkimapi dAtuM yat pratijJAtaM tatpAlayeti mAtraH / / 130 // vyAkaraNa-prabhuH pramavatIti pra + bhU+DuH / zrAsthita A+ sthA+kta ( karmaNi) AGapUrvaka sthA dhAtu sakarmaka bana jAtA hai| avitathatA yAskAcArya ke anusAra vi+vigataM tathA ( tathyaM ) yasmAt, vitatham ( ba0 vI0 ) na vitatham avitatham (naJ tatpu0 ) tasya bhAvaH tattAsatyatA / pAzaH yAska ke anusAra 'pAzaH kasmAt ? vipAzanAt' pAzyate badhyate'neneti za+ ghaJ ( karaNe ) / svArazA isake lie pIche zloka 120 dekhie / durapAsaH dur+/prapa+ Asa +khalu / anuvAda-jisa ( satya-sandhatA rUpa guNa) se baMdhe hue bali aura vindhyAcala Aja taka mI vicalita nahIM ho sake haiM, usa pratizAta bAta ko satyatA-guSa ke pAza se tujha-jaisA vidvAn chUTa nahIM sakatA hai // 130 / / TippaNI-yahA~ satyapratizatva guNa para pAzatva kA Aropa hone se rUpaka hai, kintu hamAre vicAra se kavi ko yahA~ zleSamukhena guppa para guptatva kA Aropa mI vivakSita hai arthAt guNarUpI guNa ( DorI) kA banA paash| isa taraha yaha zliSTa paramparita rUpaka hai| tIsare pAda ke anta ke 'pAza' zabda ke viSayoM ke cauthe pAda meM cale jAne se ( zasayoramedAt ) antyAnuprAsa banate-banate raha gayA hai, isalie yahA~ bhI anyatra ko taraha vRttyanuprAsa hogaa| bali-purANoM ke anusAra prahlAda kA pautra aura virocana kA putra bali eka bar3A zaktizAlI rAkSasa-rAja huaa| devatAoM ko vaha jaba bahuta taMga karane lagA, to sahAyatA hetu ve viSNu ke pAsa gye| unako pukAra para bhagavAn aditi ke garbha se Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite vAmana (baune ) ke rUpa meM avatIrNa hue| bhikhArI kA veSa banAkara ve rAjA bali ke pAsa gaye aura apane lie kuTiyA banAne ko tIna paira nApa kI dharatI kI mAMga kara baitthe| bali bar3A dAnI thaa| usane bhikhArI kI yaha choTI-sI mAMga svIkAra kara lii| pAche asuraguru zukrAcArya ne bali ko bahuterA samajhAyA ki bhikhArI chaliyA hai, dAna mata de lekina rAjA bacana-baddha thaa| kyoM vacana se mukaratA ? pratijJA pUrI kara dii| baune ne bAda ko vizAla rUpa dhAraNa karake do pagoM se dho aura bhU ko nApa liyA aura tIsarA paga dharane jaba bali se pUchA ki kahA~ rakhU , to bali ne apanA sira aAge kara diyaa| bhagavAn ne apane paira se dabAkara use pAtAla ghuser3a diyaa| vindhya-mAratIya khagolasiddhAnta ke anusAra sumeru uccatama parvata mAnA jAtA hai, jisake irdagirda sUrya cakkara kATA karatA hai vindhyAcala sumeru se khAra khA baiThA / usane sUrya se anurodha kiyA ki tU sumeru ko chor3akara mere idAgada cakkara kATA kr| sUrya ne svIkAra nahIM kiyaa| isa kAraNa kruddha vindhya sumeru kI UMcAI taka pahu~cane ke lie bar3hatA-bar3hatA sUrya aura candra kA mArga hI jaba rokane lagA, to devatA loga ghabarA utthe| unhoMne agastya RSi kI sahAyatA mA~gI, jo vindhya ke guru ye / RSi ko AtA dekha vindhya ne guru ko praNAma karate hue sira nIce jhakA diyaa| RSi bole-'maiM dakSiNa ko jA rahA hU~, jabataka vApasa nahIM A jAtA taba taka tuma sira nIce kiye sthiti meM hI rhnaa'| ziSya ne vacana de diyaa| aba taka na guru hI lauTa Aye aura na ziSya hI sira uThA paayaa| vindhya aba taka sira nIce kiye apanI pratijJA kA pAlana karatA calA A rahA hai / bali aura vindhya kA udAharaNa dene meM varupa kA yaha abhiprAya hai ki 'dAnava aura jar3a pahAr3a taka jaba vacana kA pAlana karate cale A rahe haiM, taba tuma to mAnava ho, vidvAn ho, kyoM vacana se mukare jA rahe ho ?' preyasI jitasudhAMzumukhazrIryA na muJcati digantagatApi / maGgisaGgamakuraGgadagarthe kaH kadarthayati tAmapi kArtim / / 131 / / anvayaH-preyasI, jita...zroH yA diganta-gatA api na muJcati, tAm api kIrtim bhaGgi garthe kaH kadarthayati ? TIkA-atizayena priyeti preyasI priyatamA tayA jitaH tiraskRtaH sudhAMzuH ( karmadhA0 ) candraH yayA tathAbhUtA ( 20 vI0 ) [ sudhA amRtam aMzuSu kiraNeSu yasya tathAbhUtaH ( ba0 vI0) ] mukhasya vadanasya zrIH zobhA zuklimetyarthaH ( 10 tatpu0 ) yayA tathAbhUnA ( ba0 vA0 ) miyatamA ca stramukha zrayA candraM parAmavantI cetyarthaH yA kItiH kIrtirUpA strI iti yAvat , dizAm AzAnAm anteSu prAnteSu (pa. tatpu0 ) gatA prAptA ( sa0 tatpu0), sudUraM gatA'poti bhAvaH na muJcati priyaM na tyajAta, tAm api tathAvidhAm api kItim maGgI bhaGgazIla: vinazvara iti yAvat saMgamaH saGgaH, samAgamo (karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtA (ba0 vo0 ) yA kurAhaka mRganayano ( karmadhA0 ) [kurahasyeva dRka dRSTiH yasyAH sA ( ba0 vI0 ) tasyA arye nimitte kaH kadarthayati pIDayati ? na ko'poti kAkuH / patnIdvayamadhye ekA mRganayanI didigantaM gacchati, priyaM muzcati saGgamo'pi tathA saha na nityo mavati, aparA preyasI mukhazriyA candramapi parAbhavati, didigantamatApi na priyaM munnati, saMgamo'pi tayA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH 396 zAzvato bhavati; tayoH pUrvA na varam aparaiva varam / anityAyAH damayantyAH kRte pratizAmullaMghayan zAzktI candrazubhrAM didiganta-vyApinI kIti mA'vamanyasveti bhAvaH / __vyAkaraNa-preyasI priya+Iyasun + GIpa ( atizayArtha )|-mnggin maGgo'syAstIti mA+ in / mtubrth)| dRga dRzyate'neneti/dRz+kvipa ( krnne)| kadarthayati kutsitaH arthaH kadarthaH ( kutsita ko kadAdeza ) duHkham , kadartha-duHkhayuktaM karotIti ( 'sukhAdayo vRttiviSaye tadvati vartante') kadartha+pica+laT ( nAmadhA0) duHkhayati / anuvAda-preyasI ( tathA ) mukha zomA se candramA ko jIte hue jo ( koti ) dizApAntoM ko gayI huI mI ( priyatama ko) nahIM chor3atI hai, aisI kIrti ko vinazvara samAgama vAlI mRganayanI ke khAtira kauna duHkha detA hai ? TippaNI-yahA~ kavi kIrti para nAyikA-vyavahAra-samAropa karake samAsokti banA rahA hai / vaha use aisI patnI kA rUpa de rahA hai nisakA sAtha trikAla banA rahatA hai jabaki mAnavI patnI aisI nahIM hotI, kyoMki vaha vinAzavAn hai| isa taraha kIti-rUpI patnI meM adhikatA batAne se vyatireka mI bana rahA hai| 'kuraGgam' meM upamA hai / isalie ina sabakA yahA~ saMkara hai| vidyAdhara 'digantagatApi na muJcati' meM virodha bhI kaha rahe haiN| yahA~ yaha dhvanita ho rahA hai ki khalanAyaka kali kI kuceSTAoM ke kAraNa nala ke sAtha damayantI kA samAgama bAda ko TUTa jAyegA, jise hama alaMkAra se vastuvani kaheMge' / 'bhaGgi' raja' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| yAn varaM prati pare'rthayitArastepi tvAM vayamaho sa.punastvam / yeva naH khalu manorathamAtra zUra ! pUraya dizo'pi yazobhiH // 132 // anvayaH-pare yAn prati varam arthayitAraH te api vayam (vAm prati arthayitAraH ) iti aho! sa svam punaH he zara, khalu naH asmAkam manorathamAtram na eva, ( apitu ) yazomiH dizaH api pUraya / TIkA-pare anye puruSAH yAn asmAn devAn prati lakSyIkRtya varam amISTam arthayitAra: yAcakA mavantIti zeSaH, te zrapi devA vayam tvAm nalam prati arthayitAraH smaH arthAt lokA asmAn varaM yAcante,vayaM tu dAtAraH santo'pi tvAM yAcAmahai / iti aho ! Azcaryam / sa evamasmAbhiryAcyamAnaH svam punaH he zUra, dAnavIra, khalu nizcayena asmAkaM devAnAm manorathama AmelApam eveti manorathamAtram na evaM apitu yazobhiH kIrtimiH dizaH dizA api pUraya pUrNAkura, dautya-sampAdanena asmAkaM manorathaM pUrayitvA tad-dvArA'rjitayazasA dizA api pUrayeti mAvaH // 132 // vyAkaraNa-aryayitAraH arthamante iti /artha +tRn , tRnnanta hone se 'varam' meM SaSTho-niSedha hokara di0 / manorathamAtram manoratha+mAtraca ( kevalAtheM ) / anuvAda-dUsare loga jinase ( hama devatAoM se ) vara mA~gA karate haiM, ve aise hote hue bhI hama ( devatA ) tumase yAcanA kara rahe haiM-kaisI Azcarya ko bAta hai ! he ( dAna-)vora ! tuma nizcaya ho kevala hamArI amilASA hI pUrNa na karo (pratyuta) yaza se dizAoM ko mI pUrNa kara do // 132 // TippaNI-vidyAdhara yahA~ chekAnuprAsa kaha rahe haiM jo 'pra' 'pare' meM hI ho sakatA hai| 'vAra' Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 naiSadhIyacarite 'pUra' meM padAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanupAsa hai / zloka kA bhAva yaha hai ki dUta banakara hamArI manokAmanA pUrI karoge, to jaga meM tuma bar3A nAma kamAoge ki nala ke pAsa devatA taka yAcaka banakara Aye the| arthitAM svayi gateSu sureSu mlAnadAnajanitoruyazaHzrIH / adya pANDu gaganaM surazAkhI kevalena kusumena vidhattAm // 133 / / anvayaH-sureSu tvayi athitAm gateSu satsu sura-zAkhI mlAna. zrIH mana adya kevalena kusumena gaganam pANDu vidhattAm / TIkA-sureSu asmAsa devatAsu svapi tvAM nalaM prati arthitAm yAcakatAM gateSu prApteSu satsa surAkhAM devAnAM zAkhI vRkSaH kalpavRkSa ityarthaH mlAnA mlAniM gatA vinaSTapAyetyarthaH dAnajA dAnAt jAyate iti tathoktA ( upapada tatpu0 ) nijA svakIyA uvI mahatI yazaHzroH kIrti-zomA ( sarvatra karmadhA0 ) yazasaH zrIH (10 tatpu0 ) yamya tathAbhUnaH / ba0 vI0) man pradya idAnIm kevalena ekamAtreNa yazorahitenetyarthaH kusumena puSpeNa gaganam svargam pANDu zvetaM vidhattAm karunAm / adhAvadhi divyaH kalpavRkSo yAcakebhyo yathAbhilaSitavastupadAnajanitena dhavalena yazasA dhavalenaiva ca svaHpuSpeNa svarga zvetIkarotisma, idAnIM tu ammAkaM tasya sthAne tvAM pratiyAcakatvenAgamanAt sayA tasya yazo'pahanam , ato'pau puSpamAtreNaiva svarga zvetIkarIti, na tu yazaseti bhAvaH / / 133 // ___ vyAkaraNa-arthitA arthino bhAva iti arthin + tal+TAp / mlAna /mle+ktaH ( kartari ) ta ko na / dAnaja dAna+/jan+Da ( kartari ) / zAkhI zAkhAH asya sannoti zAkhA+gan ( matubartha ) / sura isake lie pIche zloka 34 dekhiye| anuvAda-devatAoM ke tumhAre pAsa yAcaka banakara Ane para dAna dene se arjita apane vipula yaza kI zomA khoye hue kalpavRkSa aba kevala puSpamAtra se hI svarga ko zveta banAve ( yaza se nhiiN)|| 133 // TippaNI-saMskRta-kavijagat meM yaza ko zveta-varNa kahA jAtA hai| kAraNa yaha hai ki dayA, dAnitA. satyasandhatA Adi jitane bhI mAnava-gupta haiM ve saba sattva guNa se sambandha rakhate haiN| satra kA svarUpa gItAkAra ke anusAra-tatra sattvaM nirmalatvAt prakAzakamanAmayam' hai, arthAt vaha prakAzaka aura nirmala hotA hai, isIlie zvetavarNa hai| sAttvika guNoM se hone vAle yaza ne mI zvetavarNa hI honA hai, kyoMki nyAyasiddhAnta ke anusAra kArya ke guNa kAraNa-guga se hI huA karatA hai / yahA~ kAraNa batAne se kAvyaliMga hai| 'gateSu' sureSu' mlAna' 'dAna' aura 'kevalena' 'kusumena' meM padAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai / pravasate bharatArjunavainyavat smRtibhRto'pi nala ! tvamabhISTadaH / svagamanAphalatAM yadi zaGkase tadaphalaM nikhilaM khalu maGgalam // 134 // anvaya-he nala, maratArjunavenyavat smRtidhRtaH api san pravasate amoSTadaH tvam svagamanAphalatAm yadi zakase, tat nikhilam maGgalam khalu aphalam / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamasargaH TIkA-henala, bharataH zakuntalAyAH duSyantasya ca sutaH punazca arjunaH kArtavIryazca vainyaH pRthuti dinada) haveti tadvat smRtItaH kRtaH smRtigocarIkRta iti yAvat (sa0 tatpu0) api pravasate pravAsaM kurvate dezAntaraM gacchate iti yAvat abhISTaM vAnchitaM dadAtIti tathoktaH ( upapada tatpu0 ) tvam svasya Atmana: gamanam asmAkaM dUtatvena damayantI prati prasthAnam ( 10 tatpu0 ) tasya aphalatAm niSphalatAm (10 tatpu0 ) na phalaM yasya tathAbhUtasya ( (naJ ba0 vI0 ) mAvaH tattA tAma yadi zaGkase sammAnayasi tat tahiM nikhilam sarvam maGgalam yAtrAsamaye prAtarvA kAryasiddhayartha kriyamANaM 'vainyaM pRthum' ityAdi rUpeNa smaraNam khalu nizcitaM niSphalaM vyartha bhaveditizeSaH kAryasiddhayartha tava nAma smaran pratyekAtrI siddhiM labhate, svayameva dautyayAtrAyAM yadyasiddhiM zaGkase, tahiM lokaH kriyamANaM yuSmadAdismA NarUpaM maGgalaM vyartha prasajyete ni mAvaH // 134 // vyAkaraNa--smRtiH smR+ktin ( bhAve ) vainyaH venasyApatyaM pumAn iti vana+yam / pravasate +/vs+sht+c0| abhISTam ami+ i +ktaH ( krmnni)| anuvAda-he nala, bharata, arjuna aura vainya ( pRthu ) bhAdi kI taraha smaraNa kiye jAte hue mo yAtrA para jAne vAle manuSya ko abhISTa ( siddhi ) pradAna karane vAle tuma yadi apane ( dUtarUpa meM ) jAne ko niSphalatA kI zakA karate ho, to vaha saba maMgala niSphala par3a jAyegA ( jise loga tumhArA nAma lekara kiyA karate haiM ) // 134 // TippaNI-bharata-jinake nAma se hamAre deza kA nAma bhArata par3A hai, duSyanta aura zakuntalA ke mahApratApo putra the, jinakI kahAno kAlidAsa ke zakuntalA nATaka meM prasiba hI hai| arjuna-ye pANDuputra arjuna se bhinna haiM / inheM sahasrArjuna kahate haiM / ve bar3e parAkramI rAjA hue / bhagavAn dattAtreya ke varadAna se inheM sahasra bhujAyeM milI thiiN| ye bar3e dharmAtmA aura nyAyapriya the| inhoMne sahastra yaza kiye ye| ye rAvaNa ke sama-sAmayika the jise inhoMne pakar3akara apane yahA~ kaida kara rakhA thA / anta meM hara kSatriyoM kI taraha parazurAma ke hAthoM inakA bhI saMhAra huaa| vainya-vena ke putra hone se inheM vainya kahate haiN| nAma inakA pRthu thA / inakA pitA bar3A duSTa rahA, jisake atyAcAroM se vivo kaoNpa uTho thii| phalataH RSi-muniyoM ko milakara usakA saMhAra karanA pdd'aa| pRthu ke siMhAsanArUr3ha hote ho inhoMne prajA meM sukha zAnti sthApita kI; pRthivI ko harAmarA karake duhA, jo pitA ke atyAcAroM se sUkho par3I huI thii| dekhie kAlidAsa-"yaM sarvazailAH parikalpya vatsaM merau sthite dogdhari dohdksse| mAsvanti ratnAni mahauSadhIzca pRthUpadiSTAm duduhurdharitrIm / / " kumAra0 112 inase pahale sarvatra arAjakatA phailI huI thii| pRthivI meM yahI sabase pahale rAjA hue, isIlie inake nAma se hI pRthivI kA nAma pRthivo pdd'aa| yAtrA para jAte samaya athavA prAtaHkAla inake nAmoM kA smaraNa mAMgalika mAnA gayA hai, jaise-"vainyaM pRthu haihayamarjunaca, zAkuntaleyaM bharataM nalaM ca / rAmaM ca yo vai smarati pramAte, tasyArthalAmo vijayazca haste" / / dhyAna rahe ki pIche zloka 129 ko taraha paravatI tretAyuga se sambandha rakhane vAle sahasrArjuna ko kavi yahA~ satyayuga meM nala ke sAtha batA rahA hai jisameM kAla.. manviti kA abhAva akhara rahA hai / yahA~ mI pRrvokta zloka kI taraha hameM kalpa meda kI kalpanA Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite karanI pdd'egii| isake atirikta, nala ke jIvita-kAla meM ho unheM 'smRti-gata' batAkara 'prAtaH smaraNIya rAjAoM kI paMkti meM kavi dvArA le AnA mI hama ucita nahIM kheNge| mRtyu ke bAda hI loga 'smRtigata' hote haiM, pahale nahIM, 'phala' 'phalaM' tathA 'khilaM' 'khalu' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| sargAnta meM chanda-parivartana niyama ke anusAra yahA~ kavi ne drutavilambita kA prayoga kiyA hai jisakA lakSaNa 'namaumarau' hai| iSTaM naH prati te pratizrutirabhUdhAdha svarAlAdinI dharmArthA sRja tAM zrutipratimaTIkRsyAnvitAkhyApadAm / svaskIrtiH punatI punastribhuvanaM zubhrAdvayAdezanAd dravyANAM zitipItalohitaharinAmAnvayaM lumpatu // 135 // anvayaH-(he nala ) naH iSTam prati svarAhAdinI ( tathA) dharmArthA yA te pratizrutiH abhUt tAm adya ati-pratimaTIkRtya anvitAkhyApadAm sUna, punaH tribhuvanam punatI tvatkIti: zubhrAdayAdezanAt dravyApAm ziti "nvayaM lumptu| TIkA-he nala naH asmAkaM devAnAm iSTam amISTaM prati lakSyIkRtya svaH svargaH tadvat prAhalA. dayati AnandayatIti tathoktA ( upapada tatpu0 ) divyAnandaM dadatItyarthaH, yathA dharmaH arthaH prayojanaM yasthA tathAbhUtA (40 vI0 ) 'dharmaprayojaniketyarthaH yA te tatra pratizrutiH 'jIvitAvadhi' ityAdhAtmikA pratizA abhUt jAtA, tAm nijapratizAm atha idAnIM zruteH vedasya pratibhaTA pratidvandvinI iti atipratibhaTA ( Sa0 tarapu0) pratigatA maTeti pratibhaTA (prAdi sa0 ) apratibhaTAM pratimA sampadhamAnAM kRtveti kRtya vedatulyA kRtvA yathA vedaH satyaH tathaiva sasyAM kRtveti yAvat anvitaM sArthakam bhAkhyApadam nAmapadam ( karmadhA0 ) AkhyAyAH padam (pa0 tatpu0 ) yasyAH tathAbhUtAm (ba0 vro0) anvayAm pratibhUtiH = pratijJA sA zruteH pratigateti zrutivat satyeti tAm anugatArthA sRja kuru / zrutivat tava pratibhUti:=pratijJA satyA bhavatviti bhAvaH / punaH satyIbhUtatvena ca trayANAM bhuvanAnAM samAhAraH iti ( samAhAra dvi0) tronapi lokAn punatI punotAn kurvatI tava kIrtiH yazaH (10 tatpu0) zubhasya zvetarUpasya yat advayam advaitam tasya bhAdezanAt karaNAdityarthaH ( ubhayatra pa0 natpu0 ) prayANAm ghaTa-paTAdipadArthAnAm ziti kRSNazca pItaM ca lohitaM raktaca harita haritavati yat nAma ( sarvatra karmadhA0 ) tasya anvayaM sambandhaM lumpatu vinAzayatu, jagati sarvatra vad-dhavalayazaso vyApteH dravyagata-tattannola-pItAdirUpANAM vilope sarva zvetaM syAdityarthaH sarvatra te zubhrayazaH pratariSyatIti mAvaH, atha ca tava pratizrutiH ( pratijJA ) yasyAH zruteH pratirUpA sApi iSTam yajJa prati uddizya 'bartate, sApi svaraiH udAttAdimiH prAhalAdinI zrotAM zrutisukhAvahA, atha ca dharmArthA codanAlakSago dharmaH' ityuktalakSaNasya dharmastha pratipAdikA tathA zrayate guruparamparayA zravaNagocarIkriyate iti anvarthanAmapadA mavati / svaskIrtiH tvayA kIrtiH kIrtanaM yasyAH tathAbhUtA (va0 bro0 ) svayA koya'mAnA, sadA adhIyamAneti yAvat brahmavAdinI zrutiH tribhuvanam zravaNamananAdi dvArA punatI pavitrayantI zubhrasya nirmalasya nirdoSasyeti yAvat advayasya brahmAdvaitasya prAdezanAt upadezAt dravyAyAma Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcamasargaH dRzyamAna-padArthAnAm nIla-pItAdinA nAmasambandha lumpati, dravyANAM nIlo ghaTaH, zvetaH paTaH iti nAma na tathyaM, vAkkalpaneveti ghoSayati yathoktam-'vAcArammaSaM vikAro nAmadheyam' iti, dravyANyapi svapnavat mithyA-kalpitAni, yayoktaM-brahma satyaM jaganmithyA iti // 135 / / ___ vyAkaraNa-iSTam VSa tathA /yaj+ktaH (mAve): bhAhalAdinI AilAdayatoti prA./halAd+pic+Nin +DIp / zrAkhyA AkhyAyate'nayeti A+/khyA+a+TAp / kIrtiH kIrtanamiti /+ktin ( mAve ) R Ir aadesh| punatI/puz + + Gop / advayam na dvayam do avayavo atreti dvi+tayapa , tayap ko ayac / AdezanAt 'A+ diza+ lyuT ( bhaave)| anuvAda-(he nala, ) hamArA iSTa ( abhISTa ) lakSya karake tumhArI jo divya Ananda dene bAlI dharma-rUpa pratizruti ( pratijJA ) huI hai, use Aja zruti ( veda ) kI pratizruti (pratidvandI ati) banAkara anvartha nAma vAlI kara do| phira to tInoM lokoM ko pavitra karatI huI tumhArI kIrti zveta rUpa kA advaita utpanna kara dene ke kAraNa padArthoM ke sAtha lagane vAle kAlA, pIlA, lAla, harA-ina nAmoM ke sambandha ko maTiyAmeTa kara de arthAt samI ko zveta kara de, ati mI hamAre iSTa ( yaza ) ko lakSya karake ( udAttAdi ) svaroM se (zrotAoM ko ) Ananda dene vAlI, dharma-pratipAdaka, tathA ( guruparamparA se ) sunI jAne ke kAraNa anvartha nAma vAlI hotI hai, jo tumhAre dvArA par3hI jAto huI, tInoM lokoM ko pavitra karatI huI, ( brahma-viSayaka ) zuddha advaita kA upadeza karane se (dRzyamAna) padArthoM ke kAlA polA lAla, harA-nAmoM kA sambandha miTA detI hai / / 135 // _ TippaNI-pratizruti pratijJA ko, aura sAtha ho ati-pratidvandI-atisadRza ko mI kahate haiN| isI zleSa ko lekara kavi ne yahA~ apane mastiSka kA vyAyAma dikhAyA hai, jo kliSTatA paidA kara gayA hai / isIlie TIkAkAra minna 2 artha kara rahe haiM zloka kA phalitArtha yaha nikalA ki 'he nala, jisa taraha veda satya hai, usI taraha tuma apanI pUrva pratijJA ko satya karake dikhA do, jisase ananta kAla taka tumhArA yaza jagata meM chAyA rhe| vidyAdhara ke anusAra yahA~ zleSamukhena bibhinna arthoM kA abhedAdhyavasAya hone se atizayokti hai| mallinAtha yaza ke zveta rUpa dvArA sabhI ko zveta kara dene meM tadguNAlaMkAra kahate haiN| tadguSpa vahA~ hotA hai, jahA~ koI vastu apanA guNa chor3akara dUsare kA guNa grahaNa kara le| 'prati prati' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / chanda yahA~ zArdUlavikrIDita hai, jisameM 19 akSara hote haiN| isakI guNa vyavasthA athavA svarUpa isa prakAra hai-'sUryAzvaryadi maH sajo satatagaH: zArdUlavikrIDitam' arthAt ma, sa, ja, sa, ta, ta, ga aura sUryAzva 7 meM yati / yaM prAsUta sahastrapAdudabhavatpAdena khaJjaH kathaM ___sa cchAyAtanayaH sutaH kila pituH sAdRzyamanviSyati / etasyottaramadya naH samajani tvattejasA laGghane sAhastrairapi paGguraghimiramivyaktImavanmAnumAn / / 136 // anvayaH-sahasrapAt yam prAsUna; sa chAyAtanayaH pAdena khajaH katham udamavat 1 kila mutaH pitaH Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 naiSadhIyacarite sAdRzyam anvicchati / etasya ( praznasya ) adya svattejasAm laDane sAhasraH api ardhAimaH paraH abhivyaktomavan mAnumAn naH uttaram smaan| TIkA--sahastraM sahasrasaMkhyakAH pAdAH caraNAH atha ca kiraNAH yasya tathA taH (ba0 vI0) sayaM ityarthaH ( 'bhAnuhaMsaH sahasrAMzuH' ityamaraH ) yam zanaizcaram putram prAsUta udapAdayat sa chAyAyAH etannAmnyAH sUryaparanyAH tanayaH putraH (10 tatpu0 ) ( bhandazchAyAsutaH zaniH' ityamaraH) pAdena caraNana khajaH paGgaH vikala iti yAvat katham kasmAskArappAt sadamavat utsannaH kilA yataH athavA vAtoyAm sutaH putraH pitaH janakasya sAdRzyam anvicchati anugacchati, puSaH pituH sadRzo bhavatItyarthaH, pituH sUryasya sahasrapAttve putreNa zaninApi sahasrapAdA mavitavyamAsAt , na tu khaje. neti prshnaashyH| etasya praznasya adya asmin dine tava tejasAm pratApAnAm (20 tatpu0 ) laGghane atikramaNe sAhastraiH sahasrasaMkhyakaiH api aghribhiH pAdaiH atha ca kiraNaH paGguH khaH abhivyaktImavan prakaTobhavan bhAnubhAna sUryaH naH asmAkam uttaram prativacanam samajani jAtam / sahasrapAdairapi tvattejo'tikramaNAsAmarthAt pituH sUryasya paGgutvaM putrasya zanerapi pArave svAbhAvikameve. tyarthaH / sUryatejo'pekSayA tvattejo'dhikamiti bhAvaH // 136 / / vyAkaraNa-sahasrapAta 'saMkhyAsupUrvasya' ( 5 / 4 / 140) se ( ba0 bI0) meM da ke kAra kA lopa / prAsta pra+/+laG ( aatm0)| pAdena khajaH adhibhiH paGguH 'yenAGga vakAra' (2 // 3 // 20) se tR0 / sAvazyama sazasya mAva iti sadRza+dhyam / adya asminnahanIti idam + praz , ca Adeza / sAhaneH sahasrameSAmastoti sahastra+aN (matubarthoya ) ( 'ay ca' 5 / 2:03 ) / samajani sam + jan+luG ( katari ) / anuvAda-sahasrapAdoM ( pairoM ) kiraNoM vAle ( sUrya ) ne jise utpanna kiyA, vaha chAyA kA putra ( zani ) paMgu kaise ho gayA ? sunate haiM ki putra pitA kA sAdRzya rakhA karatA hai / isa ( prazna ) kA uttara hamAre pAsa Aja ( svayaM ) sUrya bana gayA hai, jo sahasra pAdoM ( pairoM, kiraNoM ) kA rakhe hue mI tumhAre teja kA atikramaNa karane meM paMgu dIkha rahA hai // 136 // Tippakho-nyAya-siddhAntAnusAra 'kAraNaguNAH kArya-guNAn Aramante' isa niyama se kAraNabhUta sahasrapAda sUrya se utpanna kAryabhUta zanaizcara ko bhI sahasragada honA cAhie thA, lekina vaha dekho to paMzu huaa| vaha vidvAnoM ke samakSa aba taka eka praznacihna banA huA thA, jisakA samAdhAna unheM mAtra milA hai, vaha yaha ki zani kA pitA sUrya bhI to paMgu hI hai, jo nala ke yaza ko lAMgha nahIM pA rahA hai, isalie paMgu pitA kA putra bhI paMgu nahIM hogA, to kyA hogaa| mallinAtha yahA~ "abAkasyApako pagusvoktiratizayoktimedaH, taddheduravaM ca zanaizcare paGgutvamyotprekSyate iti saMkara:" kaha gaye haiM arthAt sUrya ke sAtha paMgutva kA asambandha hone para bhI paMgutva kA sambandha batAyA gayA hai, ataH asambandha sambandhAtizayokti hai jisakA sUrya ke sAtha paMgutva ke sambandha meM zanaizcara ke paMgutva kI kAra NatA kI kalpanA karane se utprekSA ke sAtha saMkara hai| vidyAdhara yahA~ cupa haiN| hamAre vicAra se vibhinna pAdoM. caraNoM aura kiraNoM meM amedAdhyavasAya hone se mede abhedAtizayokti mI hai| uttraardh-vaakyaa| pUrvAdha-vAkyArtha kA kAraNa banane se kAvyaliMga hai / sUrya ke teja ko apekSA nala ke teja meM adhikatA Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 paJcamasargaH batAne se vyatireka hai / zabdAlaMkAroM meM 'sahasra' 'sAhasra' 'pAdu' 'pAde' meM cheka aura anyatra vRtyanupAsa hai| chanda pUrvavat zArdUlavikrIr3ita hai| ityAkarNya kSitozakhidazapariSadastA girazvATugarmA vaidarmIkAmuko'pi prasamavinihitaM dUtyamAraM babhAra / aGgIkAraM gate'sminnamaraparivRDhaH saMbhRtAnandamUce bhUyAdantardhisiddheranuvihitamaccittatA yatra tatra // 137 // andhayaH-kSitIzaH tridaza-pariSadaH iti cATugarmAH tAH giraH AkaNyaM vaidI-kAmukaH api (san ) prasamavinihitam dUtyabhAram bamAra / asmin aGgIkAram gate ( sati ) amara-parivRDhaH saMmRtAnandam Uce- 'he rAjan , ) antaSi-siddheH yatra yatra anuvihitabhavaccittatA bhuuyaat'| TIkA-kSisyAH pRthivyA IzaH svAmI nala ityarthaH (10 tatpu0 ) tridazAnAM devAnAM pariSadaH samUhasya ( 10 tatpu0) iti evaMvidhAH cATuH priyamadhuroktiH garma madhye yAtAM tathAbhUtAH (ba0 vI0 tAH giraH vANIH prAkaNyaM zrutvA vaidamI damavantI kAmukaH abhilASukaH (di0 ta0) api san prasamam balAt yathA syAttathA vinihitam svopari samAropitam ( supsupeti sa0 ) dUrayasya dRtakarmappaH mAraM dhuram babhAra UDhavAn / manasA'nicchannapi nalasteSAM dautyamaGgocakAreti bhAvaH / asmin nale bhanIkAram dautyasvIkAraM gate prApte sati tatkRte dautya svIkAre ityarthaH amarANAM devAnAm parivRDhaH prabhuH indraH saMbhRtaH pUrNaH prAnandaH harSaH ( karmadhA0 ) yasmin karmaNi yathA syAttathA ( va0 brI0 ) saharSa mityarthaH Uce uvAca-(he rAjan, ) antardhiH antardhAnam tasya siddhaH niSpattaH (10 tatpu0) yatra tatra sarvatretyarthaH anuvihitam anusRtam bhavazcittam ( karmadhA0 ) bhavataH tava cittaM manaH (10 tatpu0 ) yayA tathAbhUtAyAH (ba0 bI0 ) mAvastattA bhUyAt jAyatAm , tubhyamahaM tiraskariNIvidyA dadAmi yadanusAreNa yatra svamiccheH, tatrAntahito mava yatra ca neccheH tatra prakaTo bhaveti bhAvaH // 137 // vyAkaraNa-kSitIzaH IzaH iSTe iti /Iz+ktaH ( kartari ) / sitiH kSiyanti ( nivasanti ) prANino'treti /kSi+tin ( adhikrnne)| tridazaH isake lie pIche zloka 1 dekhiye| pariSad paritaH sIdantyasyAmiti pari+sad + kvipa ( adhikaraNe ) pari visarga hone se sa ko p| vaidarbhIkAmukaH yahA~ kam se 'laSa-pata-pada0 (3 / 1154 ) se sakaJ pratyaya hone se SaSThI-niSedha ('na lokA0 2 / 3 / 69) hone se 'madhu-pipAsu' Adi kI taraha (dvi0 tatpu0 ) hai / dUtyam isake lie pIche zloka 99 dekhiye| parivRDhaH pari+yaha+kta prabhu artha meM nipAtita ('pramau parivRDhaH' 7 / 2 / 21) / antadhiH antar +Vdhaa+ki| anuvAda-rAjA ( nala ) deva-samUha kI isa taraha cikanI-cupar3I una bAtoM ko sunakara dama. yantI kA icchuka hote hue mI balAt sira para thopA dautya-mAra le baiThe / isa ( nala ) ke svIkAra kara hene para devendra saharSa bolA-(he rAjan , ) apane mana ke anusAra jahA~-tahA~ bhI antarSAna ho jAne kI siddhi tumheM prApta ho // 137 // TippaNI-antato gatvA khala nAyaka indra ne mIThI-mIThI bAta kahakara tathA chala pUrvaka nala kI Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite mAvukatA bhar3akAkara unheM caMgula meM phaoNsa hI liyaa| nala mI mAvanA prabAha meM baha gaye aura ana. cAhate mI apane hI hAthoM prApezvarI ko, jo una para mara rahI hai, khalanAyaka ko sauMpa baiThate haiM / yaha to becArI nAyikA hI aisI nikalI hai jo kisI taraha bacAva karake anta meM apane mArga se khala nAyakoM ko haTAne meM saphala hotI hai| apanI tarapha se nala to bAjI hAra gaye the, nAyikA se hAtha dho hI baiThe the / antima pAda meM indra dvArA AzIvAda diye jAne se AzoH alaMkAra hai 'bhAraM' 'bhAra' meM cheka, 'yatra' 'tatra' meM padAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| chanda sragdharA hai, jisameM 21 akSara hote hai aura jisakA lakSaNa isa taraha hai-'namnairyAnAM trayeSa tribhuni tiyutA khagdharA kotiteyam' arthAt isameM ma, ra, ma, na ya, ya, ya ye sAta gaNa hote haiM aura sAta-sAta akSaroM meM yati rahatI hai| zrIharSa kavirAjarAjimukuTAlaGkArahIraH sutaM zrIhIraH suSuve jitendriyacayaM mAmalladevI ca yam / tasya zrIvijaya prazastiracanAtAtasya navye mahA kAvye cAruNi naiSadhIyacarite sargo'gamaspazcamaH // 138 // anvayaH-kavirAja' suSuve, pUrvavat , bhIvijayaprazastiracanAtAtasya tasya navye cAruNi 'naivadhIyacarite' mahAkAvye paJcamaH sargaH agamat / ' TIkA-pUrvArdhasya pUrvavat vyAkhyA vizeyA 'zrIvijayaprazastiH' etannAmnyA racanAyAH kRteH tAtasya janakasya racayiturityarthaH tasya zrIharSasya nagye navIne cAruNi sundare 'naiSadhIyacarite' mahAkAvye paJcamaH sargaH agamat samAptaH // 138 // anuvAda-kavirAja.. utpanna kiyA, 'zrIvijayaprazasti' nAmaka kRti ke racayitA usa ( zrIharSa ) ke naye sundara 'naiSadhIya carita' mahAkAvya meM pA~cavA sarga samApta huA // 138 // TippaNI-zrIharSa dvArA praNIta 'zrovijayaprazasti'-nAmaka racanA ke lie bhUmikA dekhie / 'naiSadhIyacarita' mahAkAvya ke paJcama sarga kA hindI anuvAda aura TippaNI samApta / TiharIpuri janimavApya, sAmprataM deharAdUne kRtavasatiH / sItAgodbhUtaH, paNDitavara zrIjayadevatanUjanmA // 1 // 'mahAmahopAdhyAyAta', guruvara giridhrshrmcturvedaat|| uvapura-jayapurapuryoradhigatatattadviSayakazikSAdIkSaH // 2 // bhUtapUrva-prAcAryo'mbAlA-sthita-sa0 dha0 saMskRtakAlejasya / mohanadevaH pantaH meghadUtaprabhRtikAvyaTIkAkAraH // 3 // SaTsaptatyadhikakonaviMzazatakhoSTAbdasya pare maage| kRtavAn 'chAtratoSiSIm' mIharSaracita-'naiSadhIyacaritasya' // 4 // mAnavazAnamapUrvam , truTayaH svabhAvataH samApatantyeva / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-1 kRSNarAmakaviracitaH pratyekasargasyakaikasmin zloke kathAsAraH bhUpaH ko'pi nalo'nalaghutirabhUttatrAnurAgaM dii| vaidI damayannikA guparuciH so'pyAsa tasyAM spRhii| jAtu svAntavinodanAya virahI lIlATavIM paryaTan / haimaM haMsamasau nigRhya tarasA dUnaM dayAlu ho / 2 'rAjasto damayantikA svayi tathA kartAsmi raktA yyaa| zakrAdInapi hAsyatIti nRpatiM haMsaH kRtazo'bhyadhAt / / evaM cerakhaga sAdhayepsitamiti proktaH sa rAzA mudaa| dAguDIya dadarza kuNDinagato bhaimImaTan 1niSkuTe / / . 'mAmuddizya kimeSi maimi caTuvid' 'nAlo'smi viste ruciH| zvenmayyasti nalaM vRNISva' bata tAmuktvA vyaraMsId 4vayaH / / 'tasmai brUhi tathA yathA sa nRpatirmAmudahe' dityupaa-| diSTA momajayA khago drutagatiH siddhi nalAbAlapat / / kSAmAGgI virahAdhinA vidadhata nindA sudhAMzovara / jvAlAmidrutamumurIkRtasumAkalpAtha sA'mUmahat / / mImastasparicArikAkalakalAhUtastathA vIkSya to| 'zAto vyAdhirayi ! svayaMvaramahaM kartAsmyavAdroditi / / zAtvA nAradataH 5svayaMvaravirSi bhaimyAH spRhaaluhriH| sArdha dikpatibhiH paphANa pRthivIM zacyA zucA vIkSitaH / / 'aramaddautyamupetya yAhi nRpa mo bhaimImadRSTo mttai| - stAmasmAsvanukUcyAzviti nalaM so'yukta dautye chalI // 1. gRhaaraame| 2. nksmbndhii| 3.4. pkssii| 5. indrH| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTham-2 zrIharSasya subhASitAni 1-apAM hi tRptAya na vAridhArA svAduH sugandhiH svadate tuSArA / (2013) 2-prathine na tRSNavad dhanamAtraM kintu jIvanamapi pratipAdyam / evamAha kuzavajjaladAyI dravyadAnavidhiruktividagdhaH / / (5/86) 3-avazyamavyeSanavagrahagrahA yayA dizA dhAvati vedhasaH spRhA / tRSyena vAtyeva tayA'nugamyate janasya cittena bhRzAvazAramanA // (1112 ) 4-ahelinA kiM nalinI vidhatte sudhAkareNApi sudhAkareNa / ( 380) 5-AkaraH sva-parabhUrikathAnAM prAyazo hi suhRdoH sahavAsaH / (5 / 12 ) 6-AjavaM hi kuTileSu na nItiH / (5 / 103 ) 7-uttarottarazumo hi vibhUnAM ko'pi manjulatamaH kramavAdaH / (5 / 27) 8-karma kaH svakRtamatra na bhuGkte / (5 / 6) 9-ba bhogamApnoti na bhAgyabhAgjanaH / (11102) 10-kva sahatAmaklambalavacchidAmanupapattimatImati duHkhitaa| ( 41160) 11.-kArya nidAnAddhi guNAnadhIte / ( 3 / 17) 12-gurUpadezaM pratimeva tIkSNA pratIkSate jAtu na kAlamatiH / (39) 13-jhaTiti parAzaya-bedino hi vizAH / (4 / 118) 14-taduditaH sa hi yo ydnntrH| (43) 15-taM dhigastu kalayannapi vAnchAmarthivAgavasaraM sahate yaH / ( 5 / 83 ) 16-tyajantyasUn zarma ca mAnino varaM tyajanti na vekamayAcitavrataH / (1 / 50) 17-dAnapAtramadhamarSabhihaikagrAhi koTiguNitaM divi dAyi / sAghureti sukRtairyadi katu pAralaukikakusIdamasIdat / / (5/92) 18-durjayA hi viSayA viduSA'pi / (5 / 18) 19--dhaninAmitaraH etAM punarguNavatsanidhireva saMnidhiH ( 2053 ) 20--dhaunaM kAcidathavAsti nirUDhA saiva sA calati yatra hi cittam / (557) 21-nAsti jny-jnkvyomedH| (514) 22-pUrvapuNyavimavavyayalamdhAH pImarA vipada evaM vimRSTAH pAtrapANikamalArpaNamAsa tAzAntikavidhividhidRSTaH / (5 / 17) 23--prApitena caTukAkubiDambaM lamminna bahuyAcanalajjAm / ___athinA yadaghamarjati dAtA tanna lumpera vilambya dadAnaH / / ( 583) 24--priyamanu sukRtAM hi svaspRhAyA vilambaH / / 3 / 134)