SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 82
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ नैषधीयचरिते टीका-अयम् एष हंसः दमयन्त्याः ताम् निजग्रहणार्थ शरीरस्य निश्चलमावरूपा. मायाँ कपटम् इङ्गितैः चेष्टितेः अनुमाय अनुमितिविषयीकृत्य अपि धैर्यात् धैर्यमास्थाय वियत् आकाशं न उत्पपात उदपतत् आकाशे नोड्डीन इत्यर्थः, तु किन्तु पततीति पातुकः उपरि पातुक इत्युपरिपातुक; पेति समासः ) आत्मन उपरिपातुकः तम् ( 50 तत्पु० ) स्वोपरि पतनोन्मुखमित्यर्थः तस्या हिमवन्त्याः पाणिं हस्तम् ( 10 तत्पु० ) प्लुतिः उत्प्लवनं तस्या लाघवेन शीघ्रतया ( 'लघु क्षिप्रतरं द्रुतम्' इत्यमरः) (10 तत्पु० ) मोघं विफलं वितेने चकार / शीघ्रमुत्प्लुत्यास्मानं दमयन्तीकरधारणात् अरक्षदिति मावः // 5 // व्याकरण-पातुकम् पततीति/पत् + उकञ् / धैर्यात् धैर्यमास्थायेति ल्यम्लोपे पञ्चमी / प्लुतिः/प्लु+क्तिन् ( भावे ) लाघवम् लघोर्माव इति लघु+अण। अनुवाद-यह ( हंस ) चेष्टाओंसे ( दमयन्ती की ) चालाकी माँपकर भी धैर्य रखकर आकाश में नहीं उड़ा, किन्तु शीघ्र उछलकर अपने ऊपर पड़ने वाले उसके हाथ को विफल कर बैठा // 5 // टिप्पणी-पक्षि-स्वभाव वर्णन करने से यहाँ स्वभावोक्ति है। 'माय' 'माया' 'मय' में एक से अधिक वार श्रावृत्ति होने के कारण छेक न होकर वृत्त्यनुप्रास ही है। 'इङ्गितैरपि यहाँ अपि 'इङ्गितैः' के साथ न होकर 'अनुमाय' के साथ होना चाहिए था, अत: अस्थानस्थपदव दोष बन रहा है। व्यर्थीकृतं पत्ररथेन तेन तथाऽवसाय व्यवसायमस्याः। परस्परामर्पितहस्ततालं तत्कालमालीमिरहस्यतालम् // 6 // अन्वयः-अस्याः व्यवसायम् तेन पत्ररथेन तथा व्यर्थीकृतम् अवसाय तत्कालम् परस्पराम् अपित-हस्त-तालम् आलोमिः अलम् अहस्यत / टीका-अस्या दमयन्त्या व्यवसायं हंसग्रहणप्रयत्नमित्यर्थः तेन पत्ररथेन पक्षिणा हंसेन ( 'पतत्पत्ररथाण्ड जाः' इत्यमरः) तथा तेन उत्प्लुतिरूपेण प्रकारेण व्यर्थीकृतं विफलता नीतम् अवसाय शात्वा तत्कालम् तम् कालम् (द्वि० तत्पु०) ( कालात्यन्त-संयोगे द्वि०) अथवा स कालो यस्मिन् कर्मणि यथा स्यात्तथा (ब० वी०) परस्पराम् अन्योन्यम् अर्पितः दत्तो हस्तताल: ( कर्मधा० ) हस्तेषु तालः तालिका ( स० तत्पु०) यस्मिन् कर्मणि यथा स्यात्तथा (ब० वी० ) आलोभिः सखोभिः अलम् भृशम् अहस्थत हसितम् / करतालदानेन दमयन्त्या उपहासं कृतवत्य इत्यर्थः / ग्याकरण-पत्ररथः पत्रे पक्षौ रथो गमनसाधनं यस्य सः। व्यर्थीकृतम् व्यर्थ+च्चि, दीर्घ+ V+क्तः ( कर्मणि ) / भवसाय अव+/सो+ल्यप् / परस्पराम् पराम् पराम् इति उत्तरपदस्य विकल्पेन आम् , कस्कादित्वात् सः / अनुवाद-उस ( दमयन्ती ) का प्रयत्न उस पक्षी ( हंस ) द्वारा उस तरह विफल किया हुआ जानकर हाथ से ताली देती हुई सखियों परस्पर खूब हंस पड़ी / / 6 / / टिप्पणी-यहाँ 'वसाय' 'वसाय' तथा 'तालं' 'तालम्' में यमक, 'तालं' "तालम्' में 'प्रतालं', तासम्' का तुक मिलने से यमक के साथ पादान्तगत अन्त्यानुप्रास का एकवाचकानुप्रवेश संकर, एवं अन्यत्र वृत्त्यनुप्रास है।
SR No.032784
Book TitleNaishadhiya Charitam 02
Original Sutra AuthorN/A
AuthorMohandev Pant
PublisherMotilal Banarsidass
Publication Year
Total Pages402
LanguageSanskrit, Hindi
ClassificationBook_Devnagari
File Size28 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy