________________ तृतायसर्गः स्तनद्वये तन्वि परं तवैव पृथो यदि प्राप्स्यति नैषधस्य / अनल्पवैदग्ध्यविवर्धिनीनां पत्रावलीनां वलना समाप्तिम् // 118 // अन्वयः-हे तन्त्रि ! नैषधस्य अनल्पवैदग्ध्यविवर्धनीनाम् पत्रावलीनाम् वलना यदि समाप्तिम् प्राप्स्यति ( तहिं ) परम् पृथौ तव एव स्तन-द्वये / टीका-हे तन्वि तन्वङ्गि ! नैषधस्य निषधाधिपतेः नलस्य अनल्पं न अल्पम् ( नञ्तत्पु० ) महत यत् वैदग्ध्यं विदग्धस्य मात्रः नैपुष्पोत्यर्थः ( कर्मधा० ) तस्य विवर्धनीनां विवधिकानां शापिकानामित्यर्थः ( 10 तत्पु० ) पत्राणां पत्रलतादि चित्राणाम् आवलीनाम् पंक्तीनाम् ( ष. तत्पु० ) वलना रचना यदि चेत् समाप्तिम् परिपूर्णताम् प्राप्स्यति गमिष्यति पूर्णतया समाप्ता भविष्यतोति यावत् , तर्हि पृथौ विशाले तव एव स्तनयाः कुचयोः द्वये युगले ( 10 तत्प० ) एत्र, न तु प्रन्यासाम् , तासाम् अल्प. कुचत्वादिति भावः / / 118 / / व्याकरण-वैदग्ध्यम् विदग्ध+व्यत्र / चलना Vवल् +णिच् +युच् ( मावे )+टाप् / पृथौ नपुं० सनद्वयं का वशेषण होने से पृथुनि प्राप्त था, किन्तु पृथु शब्द क भाषित-पुंस्क होने के कारण विकल्प से पुंस्त्र हुआ है / द्वयम् द्वौ अवयवावत्रेति द्वि+तयप् , तयप् को विकल्प से अयच / अनुवाद-हे कृशाङ्गी ! नल के विपुल नैपुण्य को दिखाने वाली पत्रलतादि की चित्रकारी की पंक्तियों की रचना यदि परपूर्णता को पहुँचेगी, तो केवल तुम्हारे विपुल कुच-युगल पर ही ( अन्यत्र नहीं) // 118 // टिप्पणी-यहाँ समालंकार है, जो योग्य-योग्यों के योग में होता है / नल की फूल-पत्तियों की विविध चित्रकारा बनाने की योग्यता के योग्य भैमी का विपुल कुचयुगल बताया गया है। प्राचीन काल में कुचों ओर मुख आदि पर 'पत्रावली' को चित्रकारी-कला प्रचलित थी, जो विवाहों में थोड़ीबहुत अब भी मिलती है / शम्दालंकार वृत्त्यनुपास है। एकः सुधांशुर्न कथञ्चन स्यात् तृप्तिक्षमस्त्वन्नयनद्वयस्य / स्वल्लोचनासेचनकस्तदस्तु नलास्यशीतद्युतिसद्वितीयः // 119 // अन्वयः-एकः सुगंशुः बन्न पन द्वयस्य कयञ्चन तृप्ति क्षम: न स्यात; तत् ( सः ) नलास्य शीत. द्युति-सदितायः सन् स्वल्लोचनासेचनकः अस्तु / टीका-एकः केवलः सुधा अमृतम् अंशुषु किरणेषु यस्य तथाभूतः (ब० बी० / चन्द्रमा इत्यर्थः तव नयनयोः नेत्रयोः द्वयस्य युगलस्य ( उभयत्र प० तत्पु० ) कथन केनापि प्रकारेण तप्तौ संतपणे प्रोषने इति यावत् क्षमः समथः ( स० तत्पु० ) न स्यात् न भवेत् अर्थात् गगन गतश्चन्द्रस्तु एक एव, तव च नयने द्वे स्त इति एकेन द्वयोः तृप्तिः कथमपि न सम्भवतीत्यर्थः; तत् तस्मात् स चन्द्रः नलस्य आस्यं मुखम् (प० तत्पु०) एव शीता शीतला द्युतिः कान्तिर्यस्य तथाभूतः (ब० वी० ) चन्द्र इत्यर्थः ( कर्मधा० ) तेन सद्वितीयः ससहायः (त. तत्पु० ) द्वितीयेन सह वर्तमान इति सद्वितीयः (40 बी० ) सन् तव लोचनयोः नयनयोः स्वल्लोचनयोः आसेचकः तृप्तिकरः ('तदासेचनकं तृप्ते