________________ 166 नैषधीयचरिते धनुर्लना भी परीक्षा हेतु सिन्दूर की रेखा से शोभित होती है। धनुर्धर लोग धनुष बनाने से पूर्व बाँस की परीक्षा उसके पृष्ठभाग पर सिन्दूर की रेखा से लेते हैं। यदि रेखा टिकी रहे फिमले नहीं तो बोस धनुषयोग्य समझा जाता है, अन्यथा नहीं। इस तरह यह रूपक है; वह भी श्लेषानुपाणित और उसके माथ उपमा की संसृष्टि है / 'सिन्दू' 'सौन्द' में छेक और अन्यत्र वृत्त्यनुपास है / छन्द कवि ने यहाँ शार्दूलविक्रीडित रखा है, जिसका लक्षण है --'सूर्याश्वैर्यदि मः सजो सततगाः शार्दूलविक्रीडितम्' अर्थात् मगण, मगण, जगण, सगण, तगण, तगण और गुरु / स्वद्गुच्छावलिमौक्तिकानि गुलिकास्तं राजहंसं विभो. बेध्यं विद्धि मनोभुवः स्वमपि तां मन्जु धनुर्मजरीम् / यन्नित्यानिवासलालिततमज्याभुज्यमानं लस न्नामीमध्यबिना विलासमखिलं रोमालिरालम्बते // 127 // अन्वयः-(हे भैमि ) विभोः मनोभुवः त्वद् गुच्छावलि-मौक्तिकानि गुलिकाः ( त्वम् / विद्धि, तम् राजहंसम् वेध्यम् ( विद्धि ), स्वम् अपि न ताम् मन्जुम् धनुर्म जरीम् (विद्धि) यन्नित्या... मानम् अखिलम् विलासम् लसन्नामी-मध्यविला (तव ) रोमालि: आलम्बते / / टीका-(हे भैमि ) विमोः समर्थस्य मनोभुवः कामस्य तव या गुच्छावलिः हार-विशेषस्य ('हारमेदा यष्टिभेदा गुच्छगुच्छार्धगोस्तनाः' इत्यमरः ) (10 तत्पु० ) तस्या मौक्तिकानि मुक्ता ( 10 तत्पु०) एव गुलिकाः लघून मृत्तिका-गोलकान् त्वम् विद्धि जानीहि; तम् राजहंसं श्रेष्ठं राजानम् नलम् ('स्युरुत्तरपदे व्याघ्र-पुङ्गवर्षभ-कुब्जराः / सिंह-शार्दूलनागाद्याः पुंसि श्रेष्ठार्थ-वाचकाः' इत्यमरः) एव राजहंस हंसजातिविशेषम् ( 'राजहंसास्तु ते चन्चु चरणलोहितैः सिताः' इत्यमरः) वेध्यं गुलिकालक्ष्यं विडि जानीहि स्त्रम् आरमानं च ताम् मन्जु मनोशा धनुः चापं मन्जरीम् इवेति ( उपमित तत्पु० ) धनुलतामित्यर्थः गुलिकाधनुरिति यावत् विद्धि, यस्या धनुर्लनाया नित्यं अङ्कनिवासः ( 10 तत्पु० ) अङ्के मध्ये निवासः वसतिः स्थितिरित्यर्थः ( स० तत्पु० ) तेन लालिततमा अतिशयेन लालिता नतिता अत्यादृतेति यावत् ( तृ० तस्पु० ) या ज्याप्रत्यञ्चा ( कर्मधा० ) तया भज्यमानं सेव्यमानं ( तृ० तरपु० ) अखिलं समस्तं विलासं लीलाम् , लसन्ती शोभमाना नामी तुन्दी एव मध्य बिलम् ( उभयत्र कर्मधा० ) मध्ये बिलम् गुलिकाधारणार्थ छिद्रम् ( स० तत्पु० ) यस्याः तथाभूता (ब० वी० ) रोमालिः तव शरीरस्य लोमपंक्तिः आलम्बते मजति लीला आदत्ते इत्यर्थः / अर्थात् तव रोमावलिः धनुालीलां धत्ते / अयं भावः त्वं कामस्थ पौष्पं गुलिकाधनुः खद्धारमौक्तिकानि गुलिकाः, स्वद्रोमपक्तिः ज्या, स्वन्नाभी धनुर्त्या मध्यस्थं गुलिकाधारणच्छिद्रम् , वेध्यः पक्षी राजहंसः, वेधकश्च कामः / / 127 // न्याकरण-मौक्तिकानि मुक्ता एवेति मुक्ता+ठक स्वार्थे (विनयादित्वात् ) विभुः विशेषेष मवतीति वि+/भ+डु / वेध्यम वेधितुं योग्यमिति/विध +ण्यत् / विदि/विध् + लोट् मध्य. ए० / मनोभूः मनः भूः उत्पत्तिस्थानं यस्य सः / मन्जुम् विकल्प से डीए का प्रमाव ( अन्यथा मजीम् ) / भज्यमानम् म+शानच् ( कर्मवाच्य ) /